FEL102U-ETİK
Ünite 5: 20. Yüzyılda Etik
20. Yüzyılda Etik
20. yüzyılın ikinci yarısı, etiğin araştırma alanını
genişlediği bir dönem olmuştur. Etiğin özgürlük, ödev,
etik bilgi, etik doğru, değerler, değerlendirme gibi
geleneksel konu ve sorunlarının yanına, daha önce etikle
ilgili görülmeyen kimi yeni konular/sorunlar da
eklenmiştir. Ötanazi, kürtaj, pornografi, savaş, şiddet,
kadın sorunları vb. sorunlar da etik boyutu ile ele
alınmaya başlanmıştır. Bu olgular uygulamalı ya da pratik
etik kapsamı içerisinde değerlendirilmiştir. 20. yüzyılda
bunun yanı sıra etiğin temellerine, bilgisel sorunlarına
ilişkin tartışmalar da yaşanmıştır. Değerler etiği, etiğin
temelini oluşturan değerlerin varlık tarzlarına ve
bilinmelerine ilişkin bilgiler ortaya koyan bir yaklaşım
olarak ortaya çıkmıştır. Meta etik ise geleneksel etiğe
analitik eleştiriyi getirerek etiğin alanını daraltmıştır.
Bilgiyi ortaya koymayı, doğrudan yanlıştan, adil olandan,
yapılması gerekenden ya da ödevden söz etmeyi metafizik
kabul etmiş, etiği yalnızca çözümleme ve
temellendirmeler yapan analitik (çözümlemeci) bir etik
haline dönüştürmeye çalışmıştır.
Değerler Etiği
“Değerler etiği” yaklaşımı, özellikle değerlerin ontolojik
özelliği ve bilgisi üzerinde durur. Değerlerin kendi başına
var olduğunu, bilgilerine ulaşmanın da olanaklı olduğunu
söyleyen görüşleri içerir.
Değerler etiği yaklaşımı özellikle Kant’ın etik görüşünü
temel alır. Kant’ın eksik ya da sorunlu yanlarına işaret
eder. Değerler etiği yaklaşımının arka planında yer alan
önemli bir diğer görüş ise Fenomenoloji akımıdır.
Fenomenolojik düşünce geleneğinden gelen Max Scheler
ve Nicolai Hartmann’ın etik ve değer görüşlerine
bakıldığında, bunu açık bir biçimde görmek mümkündür.
Max Scheler’in Değer ve Etik Görüşü
Kant’ın etikle ulaşmak istediği hedefe ulaşmak için,
Scheler’e göre ona yöneltilen formalizm eleştirisine
karşılık verilmesi gerekir. Scheler, Kant’ın etik
yaklaşımında iki önemli hata yaptığını düşünür: İlk olarak
Kant, a prirori ile formal olanı karıştırmıştır. İkinci olarak
da a priori olanı rasyonel (ussal) olanla karıştırmıştır.
Scheler etiği, bir içerikli değerler etiği ve bir duyusal a
priorizm geliştirerek, işte bu iki yanılgıyı düzeltmeye
girişmektedir.
Kant, ahlaklılığı; duygularından, isteklerinden,
arzularından, sevgi ve nefretinden arındırılmış bir akıl
varlığına, onun kendi deyişiyle bir “X’e”
dayandırmaktadır. Bu durum ise yaşamımızı belirleyen
ilkeler olarak değerler karşısında aklın kör kalmasına yol
açmaktadır. Scheler bilgisel a priori yanında, duyguyla
ortaya çıkan apaçık, kesin bilme anlamına gelen bir
“duyusal a priori”den söz eder. Değerlerin insandaki
taşıyıcıları duygulardır. Değerlerin nitelikleri, renk, ton
nitelikleri gibi ideal objelerdir. Onlar bilinmez, ulaşılamaz,
karanlık objeler değil, açık biçimde duyulabilen
fenomenlerdir. Onların -duyusal a priori- bilgilerine
ulaşılabilir kılan bu nitelikleridir. Değerler “taşıyıcıları”
bakımından üç gruba ayrılabilirler:
1) Kişi değerleri
2) Vital değer(ler)
3) “Şey”lerin taşıdığı değer(ler)
Birinci grupta iyi-kötü, sevgi- nefret gibi kişinin taşıyıcısı
olduğu değerlerdir. İkinci gruptaki değerler ise sağlıklı
olma-hasta olma, bitkin-dinç olma, gürbüz-cılız olma gibi
temelini canlı varlık dünyasında bulan değer(ler)dir.
Üçüncü grubu oluşturan ise hoş, yararlı gibi değerlerle,
kültür değerleri, ekonomik ve estetik değer(ler)dir.
Değerler bulundukları basamağa göre “daha aşağı” ya da
“daha yüksek” değerlerdir. “Kişi değerleri” ve “kutsal
değerler” yüksek değerlerdir. Bir değerin yükseklik
derecesini gösteren özelliklerini Scheler şöyle belirler: Bir
değer,
a) zaman üstü olması anlamında “devamlılığı”,
b) başka değerlere ayrışmaması anlamında
“bölünebilir olmaması”,
c) başka değerlere dayanmaması,
d) gerçekleştirilmesinin gerçekleştirene derin bir
sevinç vermesi,
e) “mutlak” bir değer olmasına göre yüksek bir
değer olmaktadır.
Scheler’de, “en yüksek değer”, “mutlak anlamda iyi”dir.
En yüksek değerden kastedilen, bu aktı gerçekleştiren
varlığın bilgi derecesine göre en yüksek olan değerdir. Bu
sebeple bütün nihai değer fenomenleri gibi “iyi” ve “kötü”
tanımlanamazlar, doğrudan doğruya yaşanırlar. “iyi” olan,
yüksek ve pozitif değeri gerçekleştiren aktlardır
(dolayısıyla eylemlerdir). “İyi” değerinin taşıyıcısı bu
eylemlerdir. Ama bu aktlar (edimler) tüm diğer aktlar gibi
nesne haline getirilemezler. Kişi ancak bu aktları
gerçekleştirerek değerleri yaşama geçirir ve kendi
yaşantılarından hareketle onların bilgisini edinebilir.
Nicolai Hartmann’ın Değer ve Etik Görüşü
N. Hartmann, Scheler’in Kant eleştirilerinin ve etik-değer
görüşlerinin izinden giderek yeni bir yaklaşım ortaya
koyar. Hartmann, Scheler’den farklı olarak değer(ler)
sorununu ontolojik bakışla ele alır. Hartmann’a göre
değerler alanı ideal varlık alanı içinde yer almaktadır.
Değerleri bu dünyada bir kez yaşatan her eylem ya da
insan onların real dünyayla bağını kurmuş olur. Değerlerin
sesini duyan, onu gerçekleştirebilecek ya da onlara sırtını
dönebilecek olan tek varlık olan insandır.. İnsan, vicdan,
değer duygusu, gibi bilinç ve duygusal yaşantılarla ideal
varlıklar olan değerlerin dünyada (real varlık alanında)
gerçekleşmesini sağlar.
Değerler, özlükler(özler)dir. Özlükler olarak değerler özne
tarafından bilinmelerinden bağımsız olarak varlıklarını
sürdürürler. Başka bir deyişle, öznenin onları bilmesi
onları var etmemektedir.
1
 FEL102U-ETİK
Ünite 5: 20. Yüzyılda Etik
Hartmann’ın değerle, değerlerin kişiyle ilişkisiyle, onları
bilmesi ve yaşanmasıyla ilgili olarak karşımıza çıkardığı
ana kavram “değer duygusu” ya da “değer bilinci”dir.
Kişiye değer sıradüzeninin “bilgisini” veren, değer
çeşitliliği ve değer çatışmaları karşısında yol gösteren,
seçim yapmasını sağlayan bu duygu ya da bilinçtir. Daha
yüksek değeri görmemizi sağlayan da odur. İnsanı değerli
olarak gördüğü şeye yönelten, değersiz olarak gördüğü
şeydense uzaklaşmasını sağlayan da bu duygudur.
İoanna Kuçuradi’nin Değer ve Etik Görüşü
Kuçuradi, değerlerin bilinmesiyle ilgili “değer duygusu”,
“değer bilinci” türünden özel bir bilme yolundan da söz
etmemektedir. Ancak, değerlerin onları bilen, yaşayan,
eylemlerinde yaşatan kişiden bağımsız olarak varolduğu
konusunda Scheler ve Hartmann ile benzer düşüncelere
sahiptir. Değerler insanın varlığa kattığı bir boyuttur,
insanla varolan şeylerdir. Kuçuradi ,ideal varlıklar
kavramını kullanmasa da değerlerin varlık tarzlarının
farklılığını öngörür. Onların diğer şeyler gibi
nesneleştirilip, kavramlaştırılabileceklerini söyler.
Kuçuradi, değerleri ele alınırken bilgi kuramsal bakışın da
ontolojik bakışın da, yeterli olmadığını söyler. Değerler
ancak insan yaşamıyla bağlantı içinde, yani antropolojik
olarak ele alınırsa, değer sorunları anlaşılıp
aydınlatılabilir. Bu nedenle değerleri ele alırken
antropolojik bakışın da gerekli olduğunu düşünür.
Kuçuradi, değer sorunlarını değerlendirme sorunundan
hareketle ele alır. Onu bu konu üzerinde durmaya götüren,
yaşamda karşılaştığı değerlendirmeler, aynı şeyin farklı
kişilerce farklı şekilde değerlendirilmesi ve her kişinin
kendi değerlendirmesini tek doğru değerlendirme
saymasıdır. Buradan hareketle değer probleminin
felsefede değerlendirme ve değerler problemi olarak
karşımıza çıktığını söyler.
Bunun dışında, değer ve değerler kavramları üzerinde
durur. İkisinin temeldeki farkını, sonra da değerler
arasındaki farkları, yani tür olarak insanın başarıları olan -
bilgi, bilim, sanatlar, felsefe, teknik, kültürler-gibi değerler
ile kişilerarası ilişkilerde ortaya çıkan sevgi, dürüstlük
olma, bağlılık, saygı, adil olma gibi etik değerleri ve de
açık düşünebilme, doğru bağlantılar kurabilme gibi kişisel
değerleri ortaya koyar.
Meta-Etik
Meta-etik ya da analitik etik, pozitivist ve analitik
geleneğin ,Mantıkçı Pozitivizmin, etikteki yansıması ya da
etiğe uygulanmasıdır. Pozitivizmin ve bununla bağlantılı
olarak pozitif bilim düşüncesinin tek bilgi biçimi olarak
görülmesi, bunun dışında her türlü bilginin “metafizik”
sayılmasının bir sonucu olarak gelişmiştir. Böylece, etiğin
varlığını sürdürebilmesinin yolu olarak etikte analitik
yaklaşım ağırlık kazanmış; bunun sonucunda ise etik,
önermeler ortaya koymak yerine, bir şey söylemeden
çözümleme ve temellendirme yapan bir bilgisel alana
dönüşmüştür. Bu bağlamda, meta-etik, “metafizik olma”,
“anlamsız olma”, “aşkın olma” suçlamalarından
kurtulabilen etiktir. Etiği meta-etik olarak görenlere ya da
öyle olması gerektiğini düşünenlere göre; “meta-etik,
dolaylı sonuçları dışında eyleme ilişkin olarak hiçbir
ahlaki ilke ya da hedef önermez, tamamen felsefi
analizden oluşur. Meta-etik çözümleme ve temellendirme
esasına dayanmaktadır.
Çözümleme
Meta-etiğin birincil ve ana bilgisel etkinliği
çözümlemedir. Eğer etik bilgi ortaya koyamayacaksa, etik
bilgi mümkün değilse, etiğe kalan iş en başta kavramların
çözümlenmesidir. Etik terimlerin açıklığa kavuşturulması,
anlamlarının ortaya konulması etik sorunların
aydınlatılmasını sağlayacaktır. Meta-etiğin dört
sorusundan üçü çözümlemeyle ilgilidir. Bu sorular;
1) “Doğru”, “yanlış”, “iyi”, “kötü” gibi etik
terimlerin ya da kavramların anlamı ya da tanımı
nedir? Bu tür terimleri ya da kavramları içeren
yargıların doğası, anlamı ya da işlevi nedir?
2) Bu tür terimlerin ahlaki anlamda kullanılışı, ahlaki
olmayan kullanılışından, ahlaki yargılar normatif
yargılardan nasıl ayrılır? Ahlaki olmayanın zıddı
olarak alındığında ahlakinin anlamı nedir?
3) “Eylem”, “vicdan”, “irade”, “özgür irade”,
“niyet”, “söz verme”, “özür dileme”, “güdü”,
“sorumluluk”, “akıl”, gibi birbiriyle bağlantılı
terimlerin ya da kavramların açıklaması ya da
anlamı nedir?”
Temellendirme
Meta-etiğin dördüncü sorusu temellendirmeye ilişkin;
“Etik yargılar ve değer yargıları kanıtlanabilir mi ya da bu
yargıların geçerli oldukları gösterilebilir mi? Evetse, nasıl
ve ne şekilde? Ya da ahlaksal akıl yürütme ile değere
ilişkin akıl yürütmenin mantığı nedir?” sorusudur.
Bu sorular, meta-etiğin standart sorulardır çünkü etik
tartışmalar söz konusu olduğunda esas bilmek istediğimiz,
anlamdan çok, kabul ettiğimiz ahlak ve değer yargılarının
temellendirilip temellendirilemeyecekleri, temellendirile-
biliyorlarsa, bunun hangi temele dayanarak yapıldığıdır.
Uygulamalı Etik
“Pratik etik” ya da “uygulamalı etik”, ölüm cezası,
işkence, kürtaj, ötanazi, genetik araştırmalar, işkence
gibi günümüzün öne çıkan kimi önemli etik sorunlarını
ele alan bir yaklaşımdır.
Etikte Teori- Pratik Sorunu
Höffe’nin, Aristoteles ve Moore’dan hareketle dile getirdiği
saptamalarda, etik, “pratiğin teorisi” olarak adlandırılan
bilgi alanında yer almaktadır. Bu durumun nedeni etiğin
hedeflediği şeyin ne olduğuna ilişkin sorunun soruluş
biçimidir. Daha açık bir deyişle “etik bilgiyi mi hedefler,
eylemi mi?” sorusudur. Bu soru, ya biri ya öteki türünden
bir yanıt bekleyen bir sorudur; gerçekte ise eylem ve bilgi
2
 FEL102U-ETİK
Ünite 5: 20. Yüzyılda Etik

karşı karşıya konulabilecek şeyler değillerdir. Tam tersine İş(letme) Etiği

etik bilgi alanı söz konusu olunca bunlar birbirinden
Ticaretin, sanayinin ve hizmet sektörlerinin gelişmesi,
ayrılamayacak şeylerdir. Etik eyleme ilişkin bilgiler ortaya
kurumsal yapıların oluşması ve bu kurumların salt maddi
koymaya çalışır, onun hedefi budur. Bu bilginin hakkında
kazanç temelli faaliyet göstermeleri sonucu ortaya çıkan etik
olduğu şeyse, geniş anlamda eylemdir: insanın yapıp
sorunlar, bu alanlara etik açıdan bakan çalışmaları
etmeleri, bu yapıp etmelerin başlangıcını oluşturan
gerekli kılmıştır. İşletmelerde etik sorunların nasıl
değerlendirmeleri, bu değerlendirmelerin dayandığı
ortadan kaldırılacağını açıklamak pek mümkün
değerlerdir.
görünmemektedir. Ama bu amaca yönelik olarak diğer
İki Örnek: Genetik Müdahale ve Ölüm Cezası meslek ya da uğraş alanlarında olduğu gibi kimi işletme
etik kodları (ilke bütünleri) geliştirilmekte, bunlar işletme
Etiğin bir “theoria” etkinliği olduğu, pratikle doğrudan
çalışanlarına duyurularak, işyeri etik komiteleri kurularak
bağı olmadığı ya da somut etik sorunları ele almada
işletmenin etik değerlere sahip, bu değerleri gözeten bir işletme
yetersiz kalacağı sayıltısından yola çıkan “pratik etik”
olması sağlanmaya çalışılmaktadır.
savunucuları günümüzün kimi etik -ya da etik boyut da
taşıyan- sorunlarını konu edinmektedir. Bu soranlar kürtaj, Etik ve Meslek İlkeleri
kök hücre ve genetik araştırmaları, ötanazi gibi biyoetik
Bugün meslek sayısı kadar çok sayıda olan meslek
sorunları olabildiği gibi, hayvan hakları feminizm gibi
etiklerinin her birinin bir “etik” olduğu, felsefesinin en
sorunlara, hatta açlık ve yoksulluk sorunu gibi siyasal-
eski disiplinlerinden biri olan etiğin de, yeni adıyla “felsefi
ekonomik sorunlara kadar uzanabilmektedir.
etiğin” de, bu etiklerden birisi olduğu düşünülmektedir.
Genetik Müdahaler ve Etik Felsefenin bir alanı olarak etiğin sorunları, diğer kişilerle
ve kendimizle ilişkilerimizde verdiğimiz kararlarla ve
Günümüzde biyolojideki ve/veya tıptaki genetik (örneğin
yaptığımız eylemlerle ilgili olmalarına rağmen, yaşamda
kök hücre) araştırmalarının bugün ulaştığı düzey, bu
karşılaşılan etik sorunlardan farklı türden sorunlardır.
konuda teknolojinin daha fazla uygulanabilir, genlere tıbbi
Günlük yaşamdaki sorulan sorular, belirli bir kişinin belirli
olarak müdahale edilebilir olması, bu konuya ilişkin
bir durumu, eylemi, kişiyi vb. değerlendirmesiyle ve o
kaygıları, etik sorgulamayı da birlikte getirmiştir.
belirli durumda yapması gerekenle ilgili sorulardır. Buna
Ölüm Cezası karşılık meslek etiklerinde sorulan sorular, belirli bir
mesleği icra ederken -yani belirli tek durumlar karşısında-
Cinayet işleyenlerin, özellikle vahşice işlenen cinayetlerde
kişinin genel olarak ne yapması gerektiğine ilişkin
suçluların ölüm cezasıyla cezalandırılması gerektiği,
sorulardır. Etik ve hukuk normlarla ilgili sorunlardır. Bu
cinayet işleyerek bir insanın yaşamına son veren kişinin
nedenle meslek etikleri en başta kendi uğraşı alanlarına
yaşamına son verilebileceği düşüncesi oldukça yaygındır.
ilişkin normlar geliştirmeyi, bunları da söz konusu alanın
Bu bilinen en eski “adalet!” ilkesidir. Buna karşılık
etik kodları olarak saptamayı hedeflemektedirler. Ancak
cezalandırmayı intikam alma olarak görmeyenler, bu
tüm etik sorunlar normlara ilişkin ya da normlar
düşüncelere şiddetle karşı çıkmaktadırlar. Ölüm cezasına
geliştirerek çözülecek sorunlar değildir. Farklı alanda
karşı çıkılmasının ana nedenlerinden birisi budur
karşılaşılan etik sorunlar özünde kimi ortaklıklar taşır. Bu
Meslek Etikleri nedenle farklı alanlardaki etik sorunlarını ortaya koymak,
sorunun doğru çözüme kavuşmasını sağlayacak ilk
Günümüzde etiğe karşı olan ilginin artışı kimi mesleklerde
karşılaşılan etik sorunların artmasının ya da artan aşamadır.
sorunların farkına varılmasının bir sonucudur.
Tıp Etiği
Tıp etiği eski ve yaygın bir meslek etiğidir. Bunda tıbbın
ilgilendiği sorunların çok daha can yakıcı olmasının bir
payı olduğu gibi, tıpta teknoloji kullanımının da önemli
bir payı vardır. Tıp alanında kullanılan teknolojik cihazlar
ya da yöntemler ile insan bedenine yapılan müdahaleler,
yaşamı uzatmaya yarayan, ama insanca yaşama olanağını
azaltan tedavi yöntemleri, “her ne koşulda olursa olsun
daha uzun yaşatma” kuralına bağlılık, zaman zaman
itirazlarla karşılaşmış, bu tartışmalardan da tıp etiği
doğmuştur.