‫ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬

‫دوﻓﺼﻞﻧﺎﻣﺔ ﻋﻠﻤﻲ )ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻋﻠﻤﻲ ـ ﭘﮋوﻫﺸﻲ(‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪154 – 125 ،1398‬‬

‫زاﻳﺶ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از ﺑﻄﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار‬

‫*‬
‫ﻣﺤﻤﺪ راﻏﺐ‬
‫**‬
‫ﻋﻠﻲ راﻏﺐ‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﺤﺼﻮل ورود و ﺑﺮوز ﺗﺠﺪد ﻏﺮﺑﻲ اﺳﺖ اﻣﺎ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي آن در ﺑﺴﺘﺮ‬
‫ﻓﻀﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻳﺮان ﻓﺮاﻫﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ در ﺟﺮﻳـﺎن‬
‫آن ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻋﺼﺮ ﻃﻮﻻﻧﻲ و ﭘﺮﺗﻼﻃﻢ ﻧﺎﺻـﺮي )ﺣـﻚ‪1275-1227 :‬ش‪ (.‬ﻛـﻪ اﺟـﺎزة‬
‫ﭘﻴﺪاﻳﻲ ﮔﻔﺘﻤﺎﻧﻬﺎي ﻣﺘﻌﺎرض را در ﻗﺎﻟﺒﻬﺎي ادﺑﻲ رﺳﻤﻲ و ﻏﻴـﺮ رﺳـﻤﻲ ﮔـﺎه ﻣـﻲداد و ﮔـﺎه‬
‫ﻧﻤﻲداد‪ ،‬دورهاي اﺳﺖ ﻛﻪ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻏﺮب و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن ﺗﺄﺛﻴﺮﭘـﺬﻳﺮي از آن ﺑـﻴﺶ از ﭘـﻴﺶ ﺑـﺮ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ادﺑﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﺛﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻔﺮ و ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺑﺴـﻴﺎري از اﻳﺮاﻧﻴـﺎن از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮد ﺷﺎه ﺑﻪ اروﭘﺎ و ﻗﻔﻘﺎز و ﻗﻠﻤﺮو دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﺠﺮاي اﺻﻠﻲ ورود ﻧﮕﺎهﻫﺎي ﺗـﺎزه‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺎﻟﺐ ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﻣﺎ ﺑﺮاي ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﻨﻴﺎد روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌـﻪ‪-‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ادﺑﻴﺎت )دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﮔﺌﻮرگ ﻟﻮﻛﺎچ و ﻟﻮﺳﻴﻦ ﮔﻠﺪﻣﻦ( ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس‪،‬‬
‫رﻣﺎن ﺑﺎ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﺷﻜﻞ رﻣﺎﻧﻲ را ﻣـﻲﺳـﺎزد‪ ،‬ﺷـﻜﻞ‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻔﺎوت از آﺛﺎر رواﻳﻲ ﭘﻴﺸﻴﻨﻲ و در ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑـﺎ وﺿـﻌﻴﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﺗـﺎزه‬
‫ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺘﻨﻲ ﻫﺮ ﺳﻪ ﺟﻠﺪ ﺳـﻴﺎﺣﺘﻨﺎﻣﺔ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴـﮓ و‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﻛﻮﺗﺎه آن ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ آﺛﺎر ﻫﻢﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن آﺛـﺎر آن دوره‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ اﺛﺮ داراي ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﻗﻴﻖ ﻛﻠﻤﻪ اﺳﺖ و ﻣـﻲﺗـﻮان آن را ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬
‫رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬اﺛﺮي ﻛﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ )ﺳـﻴﺎﺣﺖﻧﺎﻣـﻪ( دارد و ﺑـﺎ ﺷـﻜﻠﻬﺎي ﺳـﻨﺘﻲ‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲﻫﺎﻳﻲ دارد؛ اﻣﺎ در ﻗﺎﻟﺐ ﺗﺎزة رﻣﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪raqebmohamad@ut.ac.ir‬‬ ‫* اﺳﺘﺎدﻳﺎر زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﻴﺪ ﺑﻬﺸﺘﻲ )ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻣﺴﺌﻮل(‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ali.raqeb@gmail.com ،‬‬ ‫** ﻛﺎرﺷﻨﺎس ارﺷﺪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ )ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ(‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪ ،1398/01/10 :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش‪1398/06/25 :‬‬
‫‪Copyright © 2018, IHCS (Institute for Humanities and Cultural Studies). This is an Open Access‬‬
‫‪article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 4.0 International, which‬‬
‫‪permits others to download this work, share it with others and Adapt the material for any purpose‬‬
 ‫‪ 126‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﻛﻠﻴﺪواژهﻫﺎ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ادﺑﻴﺎت‪ ،‬ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار‪ ،‬ﺳﻴﺎﺣﺖﻧﺎﻣﺔ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺔ رﻣﺎن‪،‬‬
‫ﮔﺌﻮرگ ﻟﻮﻛﺎچ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎم‪» ،‬رﻣﺎن« ﭘﺪﻳﺪهاي ﻏﺮﺑﻲ و ﻣﺤﺼﻮل ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻓﺮدﮔﺮاي ﻣﺪرن ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ رﺷﺪ‬
‫ﻓﺰاﻳﻨﺪة ﻓﺮدﮔﺮاﻳﻲ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺪرن‪ ،‬ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻗﺪرت ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ و ﺷﻜﻠﻬﺎي ادﺑـﻲ‬
‫ﺳﻨﺘﻲ ﻧﻴﺰ از رواج ﻣﻲاﻓﺘﻨﺪ؛ زﻳﺮا دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺴﺎﺋﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻓﺮدﮔﺮاي ﻣـﺪرن را ﺗﻮﺻـﻴﻒ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺪرن آﺛﺎر ادﺑﻲ ﺑﺎ از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪن ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ و ﺗﻤﺎﻣﻴﺖﺧـﻮاه‪ ،‬ﻇﻬـﻮر و‬
‫رﺷﺪ اﻗﺸﺎر ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش ﺻﻨﻌﺖ ﭼﺎپ‪ ،‬ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﻧﺮخ ﺑﺎﺳﻮادي و ﮔﺴﺘﺮش اﻣﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫در ﻣﻴﺎن ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﺣﺎﻣﻴﺎن و ﻣﺸﺘﺮﻳﺎن ﺟﺪﻳﺪي ﻛﺴﺐ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻋﺎﻣﺔ ﻛﺘﺎﺑﺨﻮان »ﺑﻪ ﻳﻚ‬
‫ﻣﺸﺘﺮي ﺑﺪل ﺷﺪ و اﻳﻦ آرزو در دﻟﺶ ﺟﻮاﻧﻪ زد ﺗﺎ ﭼﻬﺮهاش در رﻣﺎﻧﻬﺎي ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺑـﻪ ﺗﺼـﻮﻳﺮ‬
‫ﻛﺸﻴﺪه ﺷﻮد‪ ،‬درﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ درﺑﺎرﻳﺎن و ارﺑﺎﺑﺎن و اﺷﺮاف ﺧﻮاﻫﺎن ﺗﺮﺳﻴﻢ ﭼﻬﺮة ﺧﻮد در‬
‫ﻧﮕﺎرهﻫﺎ و آﺛﺎر ادﺑﻲ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻳﻜﺘﻮر ﻫﻮﮔﻮ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛـﻪ در ﻋﻨـﺎوﻳﻦ آﺛـﺎرش‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار داد‪ :‬ﺑﻴﻨﻮاﻳﺎن‪ ،‬ﻛﺎرﮔﺮان درﻳﺎ« )ﺑﻨﻴﺎﻣﻴﻦ‪ .(38 :1377 ،‬در واﻗﻊ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫اﻣﺮ در ﻛﻨﺎر ﺳﺎﻳﺮ اﻣﻮر‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ادﺑﻴﺎت و ﺗﻤﺎﻳﺰ آن ﺑﺎ ادﺑﻴﺎت ﺳﻨﺘﻲ ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ آراي ﮔﺌﻮرگ ﻟﻮﻛﺎچ درﺑﺎرة ﮔﺬار از ﺣﻤﺎﺳﻪ ﺑﻪ رﻣﺎن در ﮔﺬر از دﻧﻴـﺎي ﺳـﻨﺘﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺪرن اﺷﺎره ﻛﺮد )ﻟﻮﻛﺎچ‪ .(1381 ،‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ از ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ ﺑﭙـﺮدازﻳﻢ‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﻫﺪف ﺑﺤﺚ از وﺿﻌﻴﺖ ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ )ﺗﺠﺪد( و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن ﺷﻜﻠﻬﺎي ادﺑﻲ آن در اﻳﺮان اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش راﺑﻄﺔ اﻳﺮان ﺑﺎ ﻏﺮب و ﻧﻔﻮذ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻣﺪرن‪ ،‬ﺗﺠﺪد و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن رﻣـﺎن ﻧﻴـﺰ وارد‬
‫اﻳﺮان ﻣﻲﺷﻮد‪.‬اﮔﺮﭼﻪ در ﻋﻬﺪ ﻧﺎﺻﺮي ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ در ﻛﻤﺎل ﻗﺪرت ﺑﻪ ﻛﺎر‬
‫ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﻲ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﺪرن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ اﻣـﺎ ﻧﺸـﺎﻧﻪﻫـﺎي آﻏـﺎز‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺑﺰرگ ﻫﻢ در ادﺑﻴﺎت و ﻫﻢ در ﺟﺎﻣﻌﻪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﺗﺠـﺪد ﺑـﻪ‬
‫ﻃﻮر ﺧﺎص ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﺤﺼﻮﻻت آن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ رﻣـﺎن ﻣـﻲﭘـﺮدازد‪ .‬در اﻳﻨﺠـﺎ‬
‫ﻧﺤﻮة ورود ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎﻧﻬﺎي وارداﺗﻲ از ﻏﺮب ﺑﻪ اﻳﺮان ﻣﻄﺮح ﻧﻴﺴـﺖ ﺑﻠﻜـﻪ ﺑﺤـﺚ اﺳﺎﺳـﻲ‬
‫درﺑﺎرة ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ آﺛﺎر رﻣﺎنﮔﻮﻧﺔ ﻋﺼﺮ ﻧﺎﺻﺮي و ﻣﻈﻔﺮي ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ‬
‫از‪ :‬ﺧﻠﺴﻪ ﻳﺎ اﻧﺤﻄﺎط اﻳﺮان )ﺗﺄﻟﻴﻒ‪ 1310-1309 :‬ق‪ /.‬ﭼﺎپ‪ 1324 :‬ش‪ (.‬اﺛـﺮ اﻋﺘﻤﺎداﻟﺴـﻠﻄﻨﻪ‪،‬‬
‫ﻛﺘﺎب اﺣﻤﺪ )‪ 1311‬ق‪ (.‬و ﻣﺴﺎﻟﻚاﻟﻤﺤﺴﻨﻴﻦ )‪ 1323‬ق‪ (.‬ﻫﺮ دو ﻧﻮﺷﺘﺔ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻴﻢ ﻃـﺎﻟﺒﻮف‪،‬‬
‫زاﻳﺶ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از ﺑﻄﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ‪127‬‬

‫ﺳﻴﺎﺣﺖﻧﺎﻣﺔ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ )‪ 1274‬ش‪ 1313 /.‬ق‪ (.‬اﺛﺮ زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ ﻣﺮاﻏﻪاي و داﺳﺘﺎن ﺷﮕﻔﺖ‬
‫و ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻳﺘﻴﻤﺎن )‪ 1285‬ش‪ (.‬ﻧﻮﺷﺘﺔ ﻣﻴﺮزااﺳﻤﺎﻋﻴﻞﺧﺎن ﺗﺒﺮﻳﺰي آﺻﻒاﻟﻮزاره‪.‬‬
‫درﺑﺎرة ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻴﺮﻋﺎﺑﺪﻳﻨﻲ ﺳﻴﺎﺣﺘﻨﺎﻣﺔ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ‬
‫را در ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ »رﻣـﺎن« )ﻣﻴﺮﻋﺎﺑـﺪﻳﻨﻲ‪» ،(20/1 :1386 ،‬ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ رﻣـﺎﻧﻮارة ﺟﺪﻳـﺪ‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ« )ﻫﻤﺎن‪ 1168/3 :‬و ‪» ،(1245/4‬ﺷﺒﻪ رﻣﺎن ﻧﻮ« )ﻫﻤﺎن‪ (1160/3 :‬ﻳﺎ »ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از رﻣـﺎن و‬
‫ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ« )ﻣﻴﺮﻋﺎﺑﺪﻳﻨﻲ‪ (12 :1387 ،‬ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ .‬ﻛﺮﻳﺴﺘﻒ ﺑﺎﻻﻳﻲ آن را »ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ«‪» ،‬رﻣﺎن« و ﺣﺘّﻲ‬
‫»رﻣﺎن ﭘﻴﻜﺎرﺳﻚ« ﻣﻲداﻧﺪ )ﺑﺎﻻﻳﻲ‪ 312-310 :1377 ،‬و ‪ .(333-332‬دﻳﮕﺮاﻧـﻲ ﻫـﻢ ﻛـﻪ آن را‬
‫ﻣﻨﺤﺼﺮاً رﻣﺎن داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ادﻋﺎﻳﺸﺎن ﭼﻨﺪان اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﻧﻤﻲآورﻧﺪ )ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻚ‪ :‬آرﻳﻦ‪-‬‬
‫ﭘﻮر‪310 :1387 ،‬؛ ﻧﻮابﭘﻮر‪104 :1397 ،‬؛ ﻳﻮﺳﻔﻲ‪ .(121 :1367 ،‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺮ آﻧﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫از ﻣﻔﻬﻮم ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار در ﻧﻈﺮﻳﺔ رﻣﺎن ﻟﻮﻛﺎچ و ﮔﻠﺪﻣﻦ ﻧﺸﺎن دﻫﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺛـﺮ ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ‬
‫داﺷﺘﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺮوري ﺑﺮ ﭘﻴﺸﻴﻨﺔ ﻧﻈﺮي »ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار«‬

‫ﻋﺒﺎرت ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻳﺎ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﺴﺌﻠﻪدار )‪ (Problematic hero‬از ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪﻫﺎي ﮔﺌﻮرگ ﻟﻮﻛﺎچ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود ﻛﻪ ﻟﻮﺳﻴﻦ ﮔﻠﺪﻣﻦ در آﺛﺎر ﺧﻮد ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎدة ﻋﻤﻠﻲ از آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در آﻏـﺎز‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ اﺻﻄﻼح ﺗﻤﺮﻛﺰ ﻛﻨﻴﻢ؛ واژة ﭘﺮوﺑﻠﻤﺎﺗﻴﻚ در ﻟﻐﺖ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي »ﻣﺴـﺌﻠﻪﺳـﺎز‪،‬‬
‫ﻣﺸﻜﻞآﻓﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺸﻜﻮك‪ ،‬ﻣﺮدد‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎﻳﻲ‪ ،‬ﭘﻴﭽﻴﺪه‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶاﻧﮕﻴﺰ و‪ «...‬اﺳﺖ اﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن ﻣﻘﺼﻮد ﻟﻮﻛﺎچ و ﮔﻠﺪﻣﻦ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﮔﻠـﺪﻣﻦ ﺧـﻮد در ﺗﻌﺮﻳـﻒ اﻳـﻦ‬
‫اﺻﻄﻼح ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮاي ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﺑـﺪﻓﻬﻤﻲ ﺑﺎﻳـﺪ ﺗﺼـﺮﻳﺢ ﻛﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ اﺻـﻄﻼح‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖ ﭘﺮوﺑﻠﻤﺎﺗﻴﻚ را ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻓﺮد ﻣﺴﺌﻠﻪﺳﺎز« ﺑﻠﻜـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ﺷﺨﺼـﻴﺘﻲ ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬
‫ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ و ارزﺷﻬﺎﻳﺶ‪ ،‬او را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﺣﻞ ﻧﺸﺪﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ آﮔـﺎﻫﻲ‬
‫روﺷﻦ و دﻗﻴﻘﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ« )ﮔﻠـﺪﻣﻦ‪ .(260 :1371 ،‬وي در ﺟـﺎﻳﻲ‬
‫دﻳﮕﺮ »ﺷﺨﺺ ﻣﺴﺌﻠﻪدار« را ﻣﻌﺎدل »ﺷﺨﺺ ﺑﻲآﻳﻨﺪه« ﻣﻲداﻧﺪ و ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ آﻧﻬـﺎ »ﻳـﻚ ﺟﻤـﻊ‬
‫ﭘﺮوﺑﻠﻤﺎﺗﻴﻚ و ﺑﻲآﻳﻨﺪه را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻲ ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ دادن ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻣﻌﻴﻦ ﺑﻪ زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻋﻀﺎي ﺧﻮد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آﻧﺎن را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺷﻜﺴـﺖ و ﻣـﺮگ ﺑﻜﺸـﺎﻧﺪ« )ﻫﻤـﺎن‪.(189 :‬‬
‫وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﮔﻠﺪﻣﻦ ﺑﺮاي ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﺴﺌﻠﻪدار ﺑﺮﻣﻲﺷﻤﺎرد ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪ :‬ﮔﺮاﻳﺶ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي ارزﺷﻬﺎي ﻣﺼﺮف در ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻛﻪ ارزش ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ؛ ﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻦ در ﺣﺎﺷـﻴﺔ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ؛ ﭘﻴﺮوي از ارزﺷﻬﺎي ﻛﻴﻔﻲ و »ﻣﻨﺘﻘﺪ و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮدن« )ﻫﻤﺎن‪ .(46 :‬آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ‬
 ‫‪ 128‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﺟﺴﺘﺠﻮي ارزﺷﻬﺎي راﺳﺘﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ از ﺗـﺄﺛﻴﺮات ﺗﺒـﺎهﺳـﺎز ﻣﻴـﺎﻧﺠﻲ‬
‫ارزش ﻣﺒﺎدﻟﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺷﻲءوارﮔﻲ رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬اﻓﺮادي ﻣﺴﺌﻠﻪدار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﺪﻣﻦ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻓﺮم رﻣﺎﻧﻲ در واﻗﻊ ﺑﺮﮔﺮدان زﻧﺪﮔﻲ روزﻣﺮه در ﻋﺮﺻﻪ ادﺑﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﺮﮔـﺮدان زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫روزﻣﺮه در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻓﺮدﮔﺮا ﻛﻪ زادة ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﺮاي ﺑﺎزار اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺼﻠﺖ ﺗﺒﺎه اﻳﻦ ﺟﺴﺘﺠﻮ‪ ،‬ﺟﻨﺒـﻪاي‬
‫اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ را ﻛﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎن رﻣﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ -‬اﻳﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻳﺎ اﺑﻠﻬﻲ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ دن ﻛﻴﺸﻮت ﻳﺎ‬
‫ﺟﻨﺎﻳﺘﻜﺎري ﻣﺎﻧﻨﺪ ژوﻟﻴﻦ ﺳﻮرل‪ -‬و ﻧﻴﺰ ﻃﻨﺰي را ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه )ﺳﺮواﻧﺘﺲ( ﺑﺮاي ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔـﺮﻓﺘﻦ‬
‫از ﺟﺴﺘﺠﻮي واﻫﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﻨﺪد‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪) «.‬ﮔﻠﺪﻣﻦ‪ .(127 :1381 ،‬در ﺑﺎب ﺷﻜﻞ رﻣﺎن‪،‬‬
‫ﻟﻮﻛﺎچ ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ »رﻣﺎن ﻛﻞ زﻧﺪﮔﻲ را ﺑـﺎ ﻣﺤﺘﻮاﻫـﺎﻳﺶ و ﺑـﺎ وارد ﻛـﺮدن ﻗﻬﺮﻣـﺎن و‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﺶ ﺑﻪ درون ﻳﻚ دﻧﻴﺎي ﻏﻨﻲ و ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﻣﺎ اراﺋﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ« )ﻟﻮﻛﺎچ‪.(118 :1388 ،‬‬
‫از ﻧﻈﺮ ﻣﺎرﻛﺲ اﻓﺮاد در ﺟﻮاﻣﻊ ﭘﻴﺸﺎﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري ﻧﻴﺎزﻫـﺎي ﺧـﻮد را ﺑﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺨﺼـﻲ ﻳـﺎ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺒﺎدﻟﺔ ﻛﺎﻻ ﺑﻪ ﻛﺎﻻ رﻓﻊ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣـﺎ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪداري اﻳـﻦ روﻧﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﭘـﻮل‬
‫ﻣﻤﻜﻦ ﺷﺪ‪ .‬در آﻏﺎز‪ ،‬ﭘﻮل ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻴﺎﻧﺠﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣـﻲرﻓـﺖ اﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺧﻮد ﺑﻪ ارزش ﺑﺪل‬
‫ﺷﺪ و ﺟﻮاﻣﻊ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ دﭼـﺎر ﺷـﻲءﺷـﺪﮔﻲ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫آﮔﺎﻫﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ارزﺷﻬـﺎي ﻓـﺮاﻓﺮدي و ﺟﻤﻌﻲ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ و ﭘﻮل و ﺛﺮوت دﻏﺪﻏﺔ اﺻﻠﻲ اﻧﺴـﺎﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﻤﺔ ﻛﻴﻔﻴﺘﻬﺎ ﺑﻪ ﻛﻤﻴﺘﻬﺎ ﺗﻘﻠﻴﻞ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨـﻮز اﻓـﺮادي وﺟـﻮد دارﻧـﺪ ﻛـﻪ درﮔﻴـﺮ‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ روﻧﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري و ﻛﺎﻻﺷﺪﮔﻲ آن ﺑﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑـﺎزﻧﻤﻮد آﻧﻬـﺎ را در ﻫﻨـﺮ و‬
‫ادﺑﻴﺎت ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎ ﻳﺎ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻛﺎرزار زﻧﺪﮔﻲ آﻣﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻛﺎﻣ ً‬
‫ﻼ‬
‫ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻲﺧﻮرد و ﻗﻠﺐ او ﻣﻤﻠﻮ از اﺣﺴﺎس ﺗﺤﻘﻴﺮ ﺑﺪﺑﻴﻨﺎﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﻞ ﻫﺴﺘﻲ اﻧﺴﺎن ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮد ﻣﺴﺌﻠﻪدار ﻫﻴﭻﮔﺎه ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺗﺸﺨﻴﺺ دﻫﺪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ ﻛـﻪ در آن ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ از او ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ و ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻗﺘﻀﺎﺋﺎت ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ را درك ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰي در‬
‫ﺳﺮﺷﺖ او وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﺧﻼف ﻋﻘﻞ و ﻣﻨﻄﻖ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬او در ﻫﺮ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﻣﻬﻤﻲ از زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺮدد اﺳﺖ و در ﻟﺤﻈﺎت ﺗﻌﻴﻴﻦﻛﻨﻨﺪه ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﻤﻞ ﻛﺮدن‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬او‬
‫ﻳﻚ آرﻣﺎﻧﮕﺮاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﻨّﺖ و آداب و رﺳﻮم ﻧﺰاع دارد‪ .‬او ﻓﺎﻗﺪ ﻧﻴﺮوي اﺧﻼﻗﻲ و ارادة ﻋﻤﻞ‬
‫اﺻﻼحﻃﻠﺒﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ دو دﻟﻴﻞ ﻫﻴﭻ ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ در زﻧﺪﮔﻲ او را راﺿﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؛ ﻳﻜﻲ اﻳﻨﻜـﻪ او‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﺎﺟﻮر ﺑﻮدن )‪ (unfitness‬ﺧﻮد ﻣﻲﺷﻮد و دﻳﮕﺮ آﻧﻜﻪ در اﻋﻤﺎق ﻗﻠﺒﺶ ﺣﺴﻲ ﻧﻬﻔﺘﻪ دارد‬
‫ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﮔﺎه ﻳﻚ ﻓﺮﺻﺖ واﻗﻌﻲ ﺑﺮاﻳﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬او دﻧﻴﺎ را ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﻲﻛﻨﺪ زﻳﺮا ﺣﻖ‬
‫زاﻳﺶ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از ﺑﻄﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ‪129‬‬

‫او را ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ دﻧﻴﺎﻳﻲ ﺑﻲﺛﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺒﺘﺬل و ﺑﻲﺗﻨﻮع ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬او ﻓﺎﻗﺪ اﻋﺘﻤـﺎد ﺑـﻪ ﻧﻔـﺲ و‬
‫ﺧﺮﺳﻨﺪي اﺳﺖ‪ .‬در اﻧﺪﻳﺸﻪ‪ ،‬ﻏﻮل اﺳﺖ اﻣﺎ در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻛﻮﺗﻮﻟﻪاي ﻧﺎﺗﻮان )‪.(Faust,1901: 92-94‬‬
‫ﮔﻠﺪﻣﻦ وﺟﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ را ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻤﻴﺰة رﻣﺎن از ﺳﺎﻳﺮ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﻣﻲداﻧﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳـﺖ‬
‫ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪن ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ﺑﻪ ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪن ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺣﻘﻴﻘﻲ رﻣﺎﻧﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﺜﺎل وي ﻋﺼﺮ ﺗﺤﻘﻴﺮ اﺛﺮ آﻧﺪره ﻣﺎﻟﺮو را ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻓﻘـﺪان »ﻗﻬﺮﻣـﺎن ﻣﺴـﺌﻠﻪدار«‪ ،‬رﻣـﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي دﻗﻴﻖ ﻛﻠﻤﻪ ﻧﻤﻲداﻧﺪ زﻳﺮا اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﻪ ﺑﻴﺎن وﺣﺪت ﺗﺎم اﺟﺘﻤﺎع و ﻓﺮد ﻣﻲﭘﺮدازد )ﮔﻠـﺪﻣﻦ‪،‬‬
‫‪ .(176-175 :1371‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﮔﻠﺪﻣﻦ در رﻣﺎن‪ ،‬ﺧﻼف ﺣﻤﺎﺳﻪ ﻳﺎ اﻓﺴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻳﻤـﻦ‬
‫وﺟﻮد »ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار« ﮔﺴﺴﺖ رﻓﻊ ﻧﺸﺪﻧﻲ ﻣﻴﺎن ﻓﺮد و ﺟﻬﺎن ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷﻮد‪» .‬ﻗﻬﺮﻣـﺎن‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪدار« اﻣﻜﺎنﻧﺎﭘﺬﻳﺮي اﻳﺠﺎد و ﺣﻔﻆ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺳﺎزﻣﺎنﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴـﺎن ﻓـﺮد و ﺟﻤـﻊ و وﺣـﺪت از‬
‫دﺳﺖ رﻓﺘﺔ ﻓﺮد و اﺟﺘﻤﺎع را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫رﻣﺎن‪ ،‬ﺧﻼف ﺷﻌﺮ ﺣﻤﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺘﻲ دوري و ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﻲداد‪ ،‬در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻛﺸﻒ‬
‫ﻛﻠﻴﺘﻲ ﭘﻨﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻬﺮﻣﺎن رﻣﺎن‪ ،‬ﺟﺴﺘﺠﻮﮔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺣﻤﺎﺳﻪ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎع )ﻛﻠﻴﺘﻲ ﺳـﺎزﻣﺎن‪-‬‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ( اﺳﺖ اﻣﺎ ﻗﻬﺮﻣﺎن رﻣﺎن‪ ،‬ﻓﺮد زاﻳﻴﺪة ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ از ﺟﻬﺎن ﺧﺎرج‪ .‬ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻓﺮد از واﻗﻌﻴﺘـﻲ‬
‫آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻫﻴﭻ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺑﺮاي او ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدآﮔـﺎﻫﻲ ﺣﺮﻛـﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﻟﻮﻛﺎچ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﺣﺘّﻲ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎن رﻣﺎن ﺑﻪ ﺧﻮدآﮔﺎﻫﻲ ﻣﻲرﺳـﺪ ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﻣﻴـﺎن آﻧﭽـﻪ‬
‫ﻫﺴﺖ و آﻧﭽﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻣﻴﺎن ﻧﻤﻲرود )اﺑﺎذري‪ .(185 :1389 ،‬ﻟﻮﻛﺎچ ﻧﻈﺎم ﻣﺪرن را ﻣﺎﻧﻌﻲ‬
‫ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ آزادي و ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ ﻣﻲداﻧﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻮﻫﺮ و ﻣﻌﻨﺎ دﻳﮕﺮ ﺟـﺰء ﺟﻬـﺎن‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و ﻓﻘﻂ در روح ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺻﻠﻲ اﺧﻼﻗﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﺗﺎ از آن در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺟﻬـﺎن‬
‫ﺧﺸﻚ و ﻓﺴﺮده ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﻜﺘﺔ ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ ﻟﻮﻛـﺎچ اﺷـﺎره ﻣـﻲﻛﻨـﺪ اﻳﻨﺴـﺖ ﻛـﻪ اﮔﺮﭼـﻪ‬
‫آرﻣﺎﻧﻬﺎي ﻗﻬﺮﻣﺎن‪ ،‬ﻛﺎذب ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ وي ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪة ﻛﮋي و ﺗﺒﺎﻫﻲ واﻗﻌﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬وي ﻋﺼﺮي‬
‫را ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻲآورد ﻛﻪ در آن ﻛﻠﻴﺖ‪ ،‬ﺑﺪون واﺳﻄﻪ در زﻧـﺪﮔﻲ ﻣﻬﻴـﺎ و ﻗﺎﺑـﻞ ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﺑـﻮد‪ .‬در‬
‫اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ رﺳﺎﻟﺖ رﻣﺎن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬رﻣﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎر زﻳﺒﺎﻳﻲﺷﻨﺎﺳﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪاي را ﻛﻪ در‬
‫آن ﺗﻀﺎد ﻣﻴﺎن ﻗﻬﺮﻣﺎن و واﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﻧﻮع ﭘﺎﻳﺎن ﺧﻮﺷﻲ را ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬روﺷـﻦ ﺳـﺎزد‬
‫)ﻫﻤﺎن‪.(186 :‬‬
‫ﻟﻮﻛﺎچ در ﻧﻈﺮﻳﺔ رﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ راﺑﻄﺔ ﻣﻴﺎن ﻗﻬﺮﻣﺎن رﻣﺎن و ﺟﻬﺎن ﺳﻪ ﮔﻮﻧـﻪ رﻣـﺎن‬
‫ﻏﺮﺑﻲ را از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻤﻴﻴﺰ ﻣﻲدﻫﺪ‪ (1 :1‬رﻣﺎن اﻳﺪهآﻟﻴﺴﻢ اﻧﺘﺰاﻋﻲ‪ :‬در اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﺗﺤﻘﻖ اﻣﺮ آرﻣﺎﻧﻲ ﻣﻲرود‪ .‬وي ﺑﺎ اﻳﻤﺎﻧﻲ ﺧﺪﺷﻪﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺮ آرﻣﺎﻧﻲ از آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺤﻘﻖ ﺑﻴﺎﺑﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺿﺮورﺗﺎً ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﺑﺪ و ﭼﻮن واﻗﻌﻴﺖ ﺑﻪ ﺷـﻴﻮهاي ﭘﻴﺸـﻴﻨﻲ‬
 ‫‪ 130‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫اﻳﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎ را ﻣﺤﻘﻖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ واﻗﻌﻴـﺖ را ارواﺣـﻲ اﻫﺮﻳﻤﻨـﻲ‬
‫اﻓﺴﻮن ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬وي ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻲ ﺷﺠﺎﻋﺎﻧﻪ اﻣﺎ ﻣﻀﺤﻚ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ ﻣﻲﭘـﺮدازد ﺗـﺎ دﻧﻴـﺎ را‬
‫ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬روح ﻗﻬﺮﻣـﺎن ﻛـﻮﭼﻜﺘﺮ از ﺟﻬـﺎن اﺳـﺖ و آﮔـﺎﻫﻲ او ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﺟﻬﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﺪود‪ .‬دن ﻛﻴﺸﻮت و ﺳﺮخ و ﺳﻴﺎه از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺸـﻬﻮر اﻳـﻦ ﮔﻮﻧـﻪ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ (2 .‬رﻣﺎن رﻣﺎﻧﺘﻴﺴﻴﺴﻢ ﻣﺄﻳﻮﺳﺎﻧﻪ )ﻳﺎ رواﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻲ(‪ :‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬رواﻳـﺖ زﻧـﺪﮔﻲ دروﻧـﻲ‪،‬‬
‫اﻧﻔﻌﺎل و آﮔﺎﻫﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺴﺘﺮده ﻗﻬﺮﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ ﻓﺮد ﻣﺴﺌﻠﻪدار در اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪-‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ روح ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ -‬ﻗﺎﺑﻞ دﻳﺪن اﺳﺖ‪ .‬در اﻳـﻦ ﮔﻮﻧـﻪ‪ ،‬اﻣﻜـﺎن ﮔﺮﻳـﺰ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن از دﺳﺖ زدن ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻋﺎﺟﺰ اﺳـﺖ و ﺑـﺎ ﺷﻜﺴـﺘﻲ ﮔﺮﻳﺰﻧﺎﭘـﺬﻳﺮ‬
‫ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬او ﻛﺎري ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻜﻨﺪ ﺟﺰ ﺗﺄﻣﻞ ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﺷﻜﺴـﺖ‪ .‬ﺗﺮﺑﻴـﺖ اﺣﺴﺎﺳـﺎت و‬
‫اﺑﻠﻮﻣﻮف از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ (3 .‬رﻣﺎن آﻣﻮزﺷﻲ‪ :‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧـﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒـﻲ از دو‬
‫ﮔﻮﻧﺔ ﭘﻴﺸﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻬﺮﻣﺎن آن داراي »ﭘﺨﺘﮕﻲ ﻣﺮداﻧﻪ« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﻛﻪ اﮔﺮﭼﻪ از ﺟﺴﺘﺠﻮي‬
‫اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ دﺳﺖ ﺑﺮﻣﻲدارد؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ﭘـﺬﻳﺮش ﺟﻬـﺎن ﻣﺮﺳـﻮم و دﺳـﺖ ﻛﺸـﻴﺪن از‬
‫ارزﺷﻬﺎي راﺳﺘﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻛﺎرآﻣﻮزي وﻳﻠﻬﻠﻢ ﻣﺎﻳﺴﺘﺮ از ﮔﻮﺗﻪ و ﻫﺎﻧﺮي ﺳـﺒﺰ از ﮔﻮﺗﻔﺮﻳـﺪ ﻛﻠـﺮ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﺔ ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﻟﻮﻛﺎچ‪.(154-87 :1381 ،‬‬

‫‪ .3‬ﻣﺮوري ﺑـﺮ ﺳـﻴﺎﺣﺖ ﻧﺎﻣـﺔ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴـﮓ )‪ 1274‬ش‪ 1313 /.‬ق‪ (.‬زﻳـﻦ‬
‫اﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ ﻣﺮاﻏﻪاي‬
‫ﺳﻴﺎﺣﺖﻧﺎﻣﺔ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺟﺰء ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ادﺑﻴﺎت اﻧﺘﻘـﺎدي ﻋﺼـﺮ ﻗﺎﺟـﺎر اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫درﺑﺎرة اﻫﻤﻴﺖ آن ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ )ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻚ‪ :‬آﺟﺪاﻧﻲ‪40 :1387 ،‬؛ آدﻣﻴﺖ‪-85 :1387 ،‬‬
‫‪100‬؛ اﻛﺒﺮي‪(1384 ،‬؛ ﻃﺒﺎﻃﺒـﺎﻳﻲ‪348-346 :(1386 ،‬؛ ﻫﺎﺷـﻤﻲ‪ .((1390 ،‬ﺣﺘـﻲ ﺳـﻴﺪ ﻣﻴـﺮزا‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از رﻫﺒﺮان اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬آن را ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﺪاري‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬ﻧﺎﻇﻢاﻻﺳﻼم ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻲدﻫﺪ )ﻧﺎﻇﻢاﻻﺳﻼم ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ‪ (245 :1376 ،‬و ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ اﺣﻤـﺪ‬
‫ﻛﺴﺮوي ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﺷﻜﺎﻳﺖ از ﻣﺮاﻏﻪاي‪ ،‬اﺛﺮ وي را ﻣﻲﺳﺘﺎﻳﺪ و آن را از ﻋﺎﻣﻼن ﺑﻴـﺪاري ﻣـﺮدم‬
‫ﺑﺮﻣﻲﺷﻤﺎرد )ﻛﺴﺮوي‪.(53 :1387 ،‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در دو ﻣﺠﻠﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬در ﻣﺠﻠﺪ اول راوي ﺳﻄﺢ اول داﺳـﺘﺎن ﺗﻘﺮﻳﺒـ ًﺎ‬
‫ﭘﻨﻬﺎن اﺳﺖ و ﺑﺴﻴﺎر اﻧﺪك‪ -‬آن ﻫﻢ ﻧﻪ در اﺑﺘﺪاي اﺛﺮ ﻛـﻪ در ﻣﻴﺎﻧـﺔ ﭘﺎﻳـﺎﻧﻲ ﻛﺘـﺎب )ﻣﺮاﻏـﻪاي‪،‬‬
‫‪ 235/1 :1381‬و ‪ 240‬و ‪ 248‬و ‪ (252‬رخ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬راوي ﺳﻄﺢ دوم ﻳﺎ ﻫﻤﺎن ﺻـﺎﺣﺐﺧﺎﻧـﻪ‬
‫ﻳﺎ ﻃﺒﻊﻛﻨﻨﺪة اﺛﺮ‪ ،‬ﻛﺘﺎب را ﺑﺎ »ﻋﺮض ﻣﺨﺼـﻮص« آﻏـﺎز ﻣـﻲﻛﻨـﺪ )ﻫﻤـﺎن‪ .(20-19/1 :‬آﻧﮕـﺎه‬
‫زاﻳﺶ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از ﺑﻄﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ‪131‬‬

‫»]ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺣﺎل اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ[« )ﻫﻤﺎن‪ (23/1 :‬ﺑﻴﺎن ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬راوي در ﻣﺼـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﺔ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﻣﻲرود )ﻫﻤﺎن‪ (26/1 :‬و ﺳﭙﺲ در ﻏﻴﺎب او‪ ،‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ و ﻳﻮﺳـﻒ ﻋﻤـﻮ‬
‫در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﻬﻤﺎن ﺧﺎﻧﻪاش ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺳﻔﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ )ﻫﻤـﺎن‪ 36/1 :‬و ‪-41‬‬
‫‪ (42‬و ﻫﺸﺖ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺔ او ﺑﺎزﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ )ﻫﻤﺎن‪ .(39/1 :‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﻤـﺎم ﻣـﻲروﻧـﺪ و‬
‫ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ در اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﺳﻴﺎﺣﺖﻧﺎﻣﻪ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻫﻤـﺎن‪ .(41/1 :‬از اﻳـﻦ ﭘـﺲ‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫»ﺻﻮرت ﺳﻴﺎﺣﺖﻧﺎﻣﻪ« )ﻫﻤﺎن( ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ راوي آن اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ )راوي ﺳﻄﺢ ﺳﻮم(‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬راوي ﺳﻄﺢ دوم )ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ(‪ -‬و از ﻃﺮﻳﻖ او ﻫﻤﺔ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن‪ -‬ﻛـﻞ رواﻳـﺖ‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢﺑﻴﮓ را در ‪ 9‬ﺳﺎﻋﺘﻲ ﻛﻪ او و ﻳﻮﺳﻒ ﻋﻤﻮ ﺑﻪ ﺣﻤﺎم و ﻣﻬﻤﺎﻧﻲ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪهاﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﺔ اﺑﺮاﻫﻴﻢﺑﻴﮓ در رواﻳﺖ ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ دروﻧﻪﮔﻴﺮي ﺷﺪه اﺳﺖ و از اﻳﻦ‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﺎ رواﻳﺘﮕﺮي ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ داﺳﺘﺎن ﺑﺎ »ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﭘﺲ از ورود ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل«‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ (236/1 :‬اداﻣﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﭘﺲ از دﻋﻮاي اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺑﺎ ﻣﻼ و آﺗﺶ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺗﺎق و ﺑـﻲ‪-‬‬
‫ﻫﻮﺷﻲ اﺑﺮاﻫﻴﻢ داﺳﺘﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﻲﺷﻮد )ﻫﻤﺎن‪ (253-252/1 :‬اﻣﺎ ﻛﺘﺎب ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺗﻤﺎم ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‬
‫و راوي ﺳﻄﺢ دوم‪ /‬ﻃﺒﻊﻛﻨﻨﺪة اﺛﺮ دو ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ راﺑﻄﺔ ﺧﻮد ﺑـﺎ )ﻛﺘـﺎب( راوي ﺳـﻄﺢ ﺳـﻮم‬
‫اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ و آﻧﮕﺎه ﺑﺨﺸﻲ از رﺳﺎﻟﺔ ﻣﻴﺮزا ﻣﻠﻜﻢ ﺧﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم »ﭘﻠﺘﻴﻜﺎي دوﻟﺘﻲ« )ﻧـﻚ‪ :‬ﻧـﺎﻇﻢ‪-‬‬
‫اﻟﺪوﻟﻪ‪ ((1388 ،‬درج ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ در ﺷﺮح زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ ﺿـﻤﻨﻲ ﺑـﻪ ﺑﻴـﺎن ارزﺷـﻬﺎي او و‬
‫ﭘﺪرش ﻣﻲﭘﺮدازد‪:‬‬
‫در ﺗﻌﺼﺐ ﻣﻠﻲ ﭼﻨﺪان ﺳﺨﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻇﺮف ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎل ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺎ ﻛﺴﻲ ﺣﺮف‬
‫ﻧﺰد ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺨﻮاﺳﺖ ﻳﺎد ﺑﮕﻴﺮد؛ ﮔﻔﺘﮕﻮﻳﺶ ﻫﻤﻪ از اﻳﺮان ﺑﻮد‪ ... .‬ﻣﻴﺮزا ﻳﻮﺳـﻒ ﻧـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ از‬
‫ﺳﺎﻟﻴﺎن دراز در ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻌﻠﻢ ﭘﺴﺮش ﺑﻮد از ﻛﺘﺎب ﻧﺎﺳﺦاﻟﺘﻮارﻳﺦ و داﺳﺘﺎن ﺧﺴﺮوان ﻧﺎﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻛﻴﺨﺴﺮو‪ ،‬ﺟﻤﺸﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻬﻤﻦ‪ ،‬ﺷﺎﭘﻮر‪ ،‬ﻧﻮﺷﻴﺮوان و ﻏﻴﺮه ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و او ﺑﺮ ﺧﻮد ﻣﻲﺑﺎﻟﻴﺪ‪ .‬ﻫﻤـﻪ‬
‫ﺳﺎﻟﻪ در ﻣﺎه ﻣﺒﺎرك رﻣﻀﺎن ﭼﻬﺎر ﺗﻦ از ﻗﺮاء ﺧﻮشاﻟﺤﺎن ﻋﺮب را ﺗﺎ آﺧﺮ ﻣﺎه ﺑﻪ اﺟﺮت وﻋﺪه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻫﻤﻪ ﺷﺐ ﭘﺲ از اﻓﻄﺎر ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺤﻮر ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ ﻛﺮده‪ ،‬ﺛﻮاب آن را ﺑﻪ روح‬
‫ﭘﺎك ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﺰرگ ﺻﻔﻮي‪ -‬ﻛﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣ‪Ĥ‬ﺛﺮ ﺧﻴﺮﻳﻪ ﺑﺰرگ از او در ﻫﺮ ﮔﻮﺷﺔ اﻳـﺮان ﺑـﻪ‬
‫ﻳﺎدﮔﺎر اﺳﺖ و ﻫﻨﻮز دﺳﺖ ﺗﺼﺮف اﻳﺎم ﺑﻪ ﺗﺨﺮﻳﺐ و اﻧﻬﺪام آﻧﻬﺎ راه ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﻫﺪﻳﻪ ﻣﻲﻧﻤـﻮد و‬
‫ﺧﻮد ﻧﻴﺰ در ﭘﺲ ﻫﺮ ﻧﻤﺎز ﻓﺎﺗﺤﻪاي از روي اﺧﻼص ﺧﻮاﻧﺪه روح آن ﭘﺎدﺷﺎه ﻧـﺎﻣﻲ را ﺷـﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺎدري ﻣﻴﻞ ﻏﺮﻳﺐ و ﻣﻔﺮﻃﻲ داﺷـﺖ‪) .‬ﻣﺮاﻏـﻪاي‪-25/1 :1381 ،‬‬
‫‪(26‬‬
 ‫‪ 132‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫»ﺗﻌﺼﺐ ﻣﻠﻲ« و »اﻳﺮاندوﺳﺘﻲ« ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ارزﺷﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ و ﭘﺪرش ﻧﺴـﺒﺖ‬

‫داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ )راوي( ﺑﺎ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪﺳـﺘﻴﺰي‪ ،‬ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﮔﺬﺷـﺘﺔ ﺑﺎﺷـﻜﻮه اﻳـﺮان و‬
‫ﻣﺬﻫﺐ ﺷﻴﻌﺔ ﺟﻌﻔﺮي ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺸﻜﻠﻲ ﻧﺪارد و اﮔﺮ ﭼﻪ ﻫﻤﻪ را ذﻳﻞ ﻧﺎم »ﺗﻌﺼﺐ« ﺟﻤـﻊ ﻣـﻲ‪-‬‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﻓﺮاط در آﻧﻬﺎ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﺔ راوي ﺳﻄﺢ اول و دوم ﻳﻌﻨﻲ ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧـﻪ و‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ در ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻌﺼﺐ و اﻓﺮاط ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬راوي ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺗﻌﺼـﺐ و‬
‫ﻏﻴﺮت ﻓﺮاوان و ارزﺷﻬﺎي ﻧﺎﻫﻢراﺳﺘﺎي اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ او ﻫﻤﺪﻟﻲ دارد‪:‬‬
‫ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﭘﺪر‪ ،‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﻓﻄﺮت ﭘﺎك در ﺣﺴـﻦ اﺧـﻼق و راﺳـﺘﮕﻮﻳﻲ و‬
‫ﭘﺎﻛﺪاﻣﻨﻲ اﻧﮕﺸﺖﻧﻤﺎي دوﺳﺖ و دﺷﻤﻦ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻛﺎرﻫﺎﻳﺶ ﺳﻨﺠﻴﺪه و رﻓﺘـﺎرش از ﻫـﺮ‬
‫ﺟﻬﺖ ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﺑﻮد و ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﺗﻌﺼـﺐ ﻣﻠـﻲ از ﭘـﺪر ﭘـﻴﺶ اﻓﺘـﺎد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺑﻌﻀـﻲ از‬
‫ﻫﻤﻮﻃﻨﺎن ﻇﺮﻳﻒ ﻫﺮ ﮔﺎه ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ او را ﻛﻮك ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ در ﻧﺰد وي از ﻋﺪم اﻧﺘﻈﺎم اﻳﺮان و‬
‫از ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﮕﻲ ﺳﺮﺑﺎز و از ﻓﺮوﺧﺘﻦ دوﻟﺖ وﻻﻳﺎت را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺒﻠﻐـﻲ رﺷـﻮت ﺑـﻪ ﺣﻜـﺎم‪...‬‬
‫ﺻﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورﻧﺪ ﻛﻪ روي ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﻧﺎﮔﻮار ﺑـﻪ ﻃـﺮف اﺑـﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴـﮓ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻴﭽﺎره از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺑﺮآﺷﻔﺘﻪ‪ . ...‬ﭼﻮن ﻳﺎران ﺣﺎل او را ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از زد و ﻛﻮب و‬
‫دﺷﻨﺎﻣﻬﺎي ﻏﻠﻴﻆ آن ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻧﻤﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ‪ ...‬ﺻﺤﺒﺖ از ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺗﻤﺠﻴـﺪ اﻳـﺮان‬
‫ﺑﺎزﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﭽﺎره اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ وﺿﻊ ﺻﺤﺒﺖ را ﺑﻪ ﻛﺎم دل ﺧﻮد ﻣﻲدﻳـﺪ در ﻧﻬﺎﻳـﺖ‬
‫اﻧﺒﺴﺎط ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ و ﺳﺮاﭘﺎﮔﻮش ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اول اﺛﺮ اﻇﻬﺎر ﻣﺴﺮّت ﺧﺎﻃﺮش آن ﺑﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻗﻮﻃﻲ ﺳﻴﻐﺎر را از ﺟﻴﺒﺶ درآورده روي ﻣﻴﺰ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻗﻬﻮه]ﺧﺎﻧﻪ[ﻧﺸﻴﻨﺎن ﺗﻌﺎرف‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪) ...‬ﻫﻤﺎن‪ 30-29/1 :‬و ﻧﻴﺰ ﻧﻚ‪.(27-26/1 :‬‬

‫در واﻗﻊ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﻌﺼﺐ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ از اﻳﻦ ارزﺷﻬﺎ دﺳﺖ ﺑﻜﺸﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻞ اﻳـﻦ‬
‫ﺑﻴﮕﺎﻧﻪﺳﺘﻴﺰي و ﺑﻴﺰاري از اﺣﺴﺎس ﺗﺤﻘﻴﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ دوﻟﺘﻬﺎي ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ را ﻣﻲﺗـﻮان در »ﻣﻀـﻤﻮن‬
‫ﻣﻜﺘﻮب« دروﻏﻴﻦ ﺣﺎﺟﻲ ﻛﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺧﺎذي از اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺟﻌﻞ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪:‬‬
‫ﮔﻮﻳﺎ وزﻳﺮ ﻣﺨﺘﺎر اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﺎب ﺻﺪر اﻋﻈﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﺑﻲاﺣﺘﺮاﻣﻲ ﺟﻮاب داده ﺑﻮد‪ .‬اﻳﺸﺎن ﻫﻢ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ ﻋـﺮض ﻫﻤـﺎﻳﻮﻧﻲ رﺳـﺎﻧﻴﺪه از‬
‫ﻃﺮف ﻗﺮﻳﻦاﻟﺸﺮف ﻣﻠﻮﻛﺎﻧﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻋﺖ ﺣﻜﻢ ﻣﺆﻛّﺪ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺟﻨﺎب وزﻳﺮ اﻣـﻮر ﺧﺎرﺟـﻪ‬
‫ﺷﺮف ﺻﺪور ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻟﻨﺪن ﺑﻪواﺳﻄﺔ ﺗﻠﮕﺮاف ﺧﺒﺮ ﺑﺪﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﻇـﺮف ﻳـﻚ ﻫﻔﺘـﻪ‬
‫ﺳﻔﻴﺮ ﺧﻮدﺷﺎن را ﻋﺰل و اﺣﻀﺎر ﻟﻨﺪن ﻛﺮده‪ ،‬ﺗﻨﺒﻴﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ وﮔﺮﻧﻪ ﻟﺸﻜﺮ اﻳﺮان ﺗﺎ دو ﻫﻔﺘﻪ دﻳﮕﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺮات در ﺣﺮﻛﺖ آﻣﺪه ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن را ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻫﻤﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻻ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺸﺌﺔ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ را ﺗﻤﺎﺷﺎ ﻧﻤﻮد‪ .‬از ﻓﺮط ﺷﺎدي ﮔﻠﻮﮔﻴﺮ ﺷﺪه ﻫﻲ ﺑـﻪ ﺧـﻮد ﻣـﻲ‪-‬‬
‫زاﻳﺶ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از ﺑﻄﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ‪133‬‬

‫ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻗﺮﺑﺎن ﺷﺎه ﺑﺮوم‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﻮد‪ .‬ﺻﺪراﻋﻈﻢ ﻫﻢ ﻣﺮد ﺑﺰرگ و ﺑـﺎﻏﻴﺮﺗﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪.(33-32/1 :‬‬

‫ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻤﻼت آﺧﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻫﻢ اﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ را واﻗﻌﻲ ﻧﻤﻲداﻧﺪ اﻣـﺎ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ آن را ﺑﺎور ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮﺧﻼف دﻳﺪﮔﺎه راوي )ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ(‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪداري او را ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬راوي ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺷﺎرات ﻣﺘﻨﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ واﻗﻌﻴـﺖ ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﻧﺎﻣـﻪ ﻣﻮاﻓـﻖ ﻧﻴﺴـﺖ و‬
‫ﻓﺮﻳﺒﻜﺎري آن را درﻣﻲﻳﺎﺑﺪ اﻣﺎ دﻳﺪﮔﺎه ﻫﻤﺪﻻﻧﻪاي ﺗﻮأم ﺑﺎ ﺧﺮدورزي و واﻗﻌﮕﺮاﻳﻲ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ و ﻗﻀﻴﺔ ﻧﺎﻣﺔ دروﻏﻴﻦ دارد‪:‬‬
‫اﻳﻨﻬﺎ اﻧﺪﻛﻲ از ﺗﻌﺼﺐ و ﺣﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر و ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﺷﺮح ﺣﺎل اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ اﺳﺖ‪ .‬وﻟـﻲ‬
‫دور ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺾ ﻛﻮﺗﻪﻧﻈﺮان اﻳﻦ ﺣﺎﻻت او را ﺑﻪ ﺣﻤﻴﺖ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ و ﺗﻌﺼﺐ ﺑﻴﺠﺎ ﺣﻤﻞ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﻮﻃﻦ ﻋﺰﻳﺰ ﻣﺎ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﻮان اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺟـﻮان ﻣﺠـﺮب‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺻﺤﺒﺖ ﭘﻴﺮان رﺳﻴﺪه‪ ،‬ﻛﺎﻣﻞ ﺧﺮدﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻮﺷﻴﺎر‪ ،‬ﺑﺎﺧﺒﺮ از وﺿﻊ روزﮔﺎر و از ﺗﺮﺑﻴﺖﺷـﺪﮔﺎن‬
‫ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪) ... .‬ﻫﻤﺎن‪(36/1 :‬‬

‫ﺗﻌﺼﺐ او در ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻮﺟﻮد اﻳﺮان ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﺷـﻮد و ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﺤـﺮّك اﺻـﻠﻲ‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎن رﻣﺎن ﺑﺮاي ﺳﻔﺮي اﺳﺖ ﺑﺪون دﺳـﺘﺎورد‪ ‬ﻣﻮاﻓـﻖ ﻃﺒـﻊِ او ﻛـﻪ ﺧـﻮد ﺑﻴـﺎﻧﮕﺮ ﻣﺤﺮّﻛـﻲ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺮاي ﺗﻐﻴﻴﺮ از داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﺔ ﺑﻠﻨﺪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﺳـﻮي رﻣـﺎن در ﻣﻌﻨـﺎي واﻗﻌـﻲ آن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬دﻟﻴﻞ اﺻﻠﻲ ﺳﻔﺮ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺑﻪ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﺎور ﻧﻜﺮدن ﺳﺨﻨﺎن ﺻﺎدﻗﺎﻧﺔ آﻗﺎاﺣﻤـﺪ ﺷـﻴﺮازي‬
‫درﺑﺎرة ﭘﺎﻳﻤﺎل ﺷﺪن ﺣﻘﻮق او در اﻳﺮان اﺳﺖ )ﻧﻚ‪ :‬ﻫﻤﺎن‪.(40-39/1 :‬‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎن داﺳﺘﺎن در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺔ راوي ﻣﻲرود و در ﻏﻴﺎب او ﻛﺘﺎب اﺣﻤﺪ ﻃـﺎﻟﺒﻮف را‬
‫در آﻧﺠﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﻳﺮان ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ در ﻧﺎﻣﻪاش درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‬
‫ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻛﺘﺎب ﻣﺮد ﻋﺎﻟﻢ و ﻛﺎﻣﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ و ﺧﻴﻠﻲ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻋﻤﺪه و ﺑـﺰرگ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺮج داده‪ ،‬اﻣﺎ در ﺧﺼﻮص وﺿﻊ اﻳﺮان ﺑﻪ اﻳﻤﺎ و اﺷﺎره ﺑﻌﺾ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﻄﻠـﻖ‬
‫ﭼﻨﺎن ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻳﺎ از اﻳﺮان ﺧﺒﺮ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻳﺎ ﺳﻬﻮ ﻛﺮده‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ از ﻣﺎﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪:‬‬
‫‪(37/1‬‬

‫در ﻫﺮ ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺑﺮﻣﻲﺷﻤﺎرد‪ ،‬واﻗﻌﻴﺖ ﺟـﺎﻳﻲ ﻧـﺪارد‪ .‬ﻣﺴـﺌﻠﻪداري او در‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻋﺪم ﭘﺬﻳﺮش واﻗﻌﻴﺖ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ و روﻳﻜﺮد دنﻛﻴﺸﻮتوار او ﺑـﻪ ﮔﺰارﺷـﻬﺎﻳﻲ درﺑـﺎرة‬
‫اﻳﺮان‪ .‬ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ ﺣﻀﻮر در ﺑﺎﻓﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ دوران ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﻴﮕﻴﺮ ﺳﻴﺎﺳـﺘﻲ رﻫـﺎﻳﻲ‪-‬‬
 ‫‪ 134‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﺑﺨﺶ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ او در ﻧﻴﻞ ﺑﺪان‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪدارياش را ﺷﺪ‪‬ت ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ اﺷﺎرهﻫﺎي‬
‫ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ درﺑﺎرة ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﺪﮔﺎه اﺑﺮاﻫﻴﻢ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻛﺘﺎب )ﻧـﻚ‪ :‬ﻫﻤـﺎن‪ (221/1 :‬درﻣـﻲﻳـﺎﺑﻴﻢ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺮاﻏﻪاي ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺗﻨﺎﻗﻀﻲ را ﻛﻪ در ﺣﻮزة ﻋﻤﻞ او ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺣﺴﺮت راوي ﺑﺮاي وﻃﻦ و ﺧﺮاﺑﻲ آن‪ ،‬ﻣﻴﺮاث ﻃﺎﻟﺒﻮف اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﺟـﺎي‬
‫ﺟﺎي ﻛﺘﺎب اﺣﻤﺪ ﺑﻪوﺿﻮح دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﭘﻴﺶ از ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻛﺘـﺎب اﺣﻤـﺪ و‬
‫ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ ﺑﻪ اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺼﺒﺎﺗﻲ را دارد‪ .‬ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﭘﻴﺮﻧﮓ و ﺑﻪوﻳـﮋه در ﻓﺮﺟـﺎم ﻛـﺎر‪،‬‬
‫روﺣﻴﺔ ﭘﺮﺳﺸﮕﺮي اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ اﻓﻘﻬﺎي ﺗﺎزهاي ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦ ﺑـﻪ ﺟﺴـﺘﺠﻮي ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ او ﻣـﻲ‪-‬‬
‫ﮔﺸﺎﻳﺪ‪ .‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺑﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻠﺦ آﺷﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬روح ﻋﺼﻴﺎﻧﮕﺮ او ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺣـﺪ اﻓﺮاﻃـﻲ ﺑـﺎ‬
‫اﺟﺘﻤﺎع و زﻣﺎﻧﺔ او ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﻴﺘﻲ را ﺗﺤﻤـﻞ ﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻧﺘﻘﺎدي ﻛﺘﺎب اﺣﻤﺪ درﺑﺎرة اﻳﺮان را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻧﻚ‪ :‬ﻫﻤﺎن( اﻣﺎ روح ﺑـﺰرگ ﻧﺎﻛـﺎم‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎن رﻣﺎن اﺟﺎزة ﭘﺬﻳﺮش آﻧﻬﺎ را ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬او از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪاي ﻛﺘﺎب ﻣﻮرد ﺗﻤﺴـﺨﺮ و ﻫﺠـﻮ اﺳـﺖ اﻣـﺎ ﺷﺨﺼـﻴﺘﻬﺎي آﺛـﺎر‬
‫ﻃﺎﻟﺒﻮف ﻫﻤﮕﻲ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺳﺘﻮده ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻗﻬﺮﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻨﺪ و ﺗﻌﺎرﺿﻲ ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺪارﻧﺪ زﻳـﺮا‬
‫ﺣﻤﺎﺳﻲ و آﻣﻮزﺷﻲاﻧﺪ اﻣﺎ رﻣﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﭘﺎﻳﺎن ﻣﺴﺎﻟﻚاﻟﻤﺤﺴﻨﻴﻦ ﺑﻨﺪي وﺟﻮد دارد‪ 2‬ﻛﻪ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻃﺎﻟﺒﻮف ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ آﻏﺎزﮔﺮ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﻣﺤﺪودﻳﺘﻬﺎي ﺷﻜﻠﻲ آﺛﺎرش‪،‬‬
‫ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ را ﻧﺼﻴﺐ زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ ﻣﺮاﻏﻪاي ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ در ﻣﺴـﺎﻟﻚاﻟﻤﺤﺴـﻨﻴﻦ‬
‫اﻣﻜﺎن ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﺑﺎﻟﻘﻮة ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ ﻣﺴﺌﻠﻪدار وﺟﻮد دارد اﻣﺎ ﻛﻠﻴﺖ رﻣﺎن و ﺑﺨـﺶ اﻧﺒـﻮه آن ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻌﺎرض و ﻣﺴﺌﻠﻪداري ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﻣﺴﺌﻠﻪ دارد اﻣﺎ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﻃﺎﻟﺒﻮف ﻓﺎﻗﺪ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﭼﻴﺰي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﻣﺴﺎﻟﻚاﻟﻤﺤﺴﻨﻴﻦ ﻗﻠﻪ را‬
‫ﻓﺘﺢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ اﮔﺮ ﭼﻪ اﻳﻦ ﻓﺘﺢ ﻧﻴﺰ ﻓﺘﺢاﻟﻔﺘﻮﺣﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻼف آن از ﻫﻤﺎن ﺻﻔﺤﺎت اوﻟﻴـﻪ‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ و ﻋﺪم اﺗﺤﺎدش ﺑﺎ ﺟﻬـﺎن‪ ،‬ﺣﺘّـﻲ راوي را وادار ﺑـﻪ ﻫﻤـﺪردي ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ در ﺟﻬﺎﻧﻲ اﻧﺘﺰاﻋﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد آن را ﺧﻠﻖ ﻛﺮده‪ ،‬اﺳﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬او ﻫﻤﭽﻮن دنﻛﻴﺸﻮت‬
‫ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮاي آرﻣﺎﻧﻬﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزه ﺣﻤﺎﺳﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺮ ﺧـﻼف ﻣﺴـﺎﻟﻚ‪-‬‬
‫اﻟﻤﺤﺴﻨﻴﻦ ﻫﺪف‪ ،‬ﻓﺘﺢ‪ -‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻲ دﻟﻴﻞ‪ -‬ﻗﻠﻪاي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺒﺎرزهاي ﺑﻪ ﻫﻤـﺮاه‬
‫اﺟﺘﻤﺎع ﺑﺮاي ﭘﻴﺮوزي ﺑﺮ ﺷﺮﻳﺮي ﻳﺎ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻫﺪﻓﻲ ﺧﺎص ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬او ﻗﻬﺮﻣـﺎن دﻧﻴـﺎي ﺧـﻮد‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ ﺿﻌﻴﻒ ﻛﻪ از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﺷﻜﺴﺘﺶ ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎن و راوي دﻟﺴـﻮز ﻗﻄﻌـﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺮان ﺷﻜﺴﺖ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬او ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده اﺳـﺖ اﻣـﺎ‬
‫زاﻳﺶ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از ﺑﻄﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ‪135‬‬

‫ﺧﻼف ﻫﻤﻪ و ﺣﺘّﻲ ﺳﺎﻳﺮ اﻳﺮاندوﺳﺘﺎن ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ واﻗﻌﻴﺖ ﺗﻠﺦ ﺑﻴﺮوﻧﻲ را ﺑﭙﺬﻳﺮد و ﺑﺎ ﺟﻬـﺎن‬
‫ﻣﺘﺤﺪ ﺷﻮد و دﺳﺖ‪ ‬ﻛﻢ در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﺮاي اﻳﺮان اﻓﺴﻮس ﺑﺨﻮرد‪ .‬او ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﻲﻛﻨﺪ اﮔـﺮ‬
‫ﭼﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻫﻤﻪ درﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﻤﻠﻜﺖ درﺑﺎرة دﻻﻳﻞ ﺧﺮاﺑﻲ‬
‫وﻃﻦ ﻣﺸﺎﺟﺮه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﻲﻓﺎﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ ﻓﺮدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ دﻳﻮاﻧـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﺗﺎ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ از ﻧﻮع ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﺣﻤﺎﺳﻪﻫـﺎ و وﺿـﻌﻴﺖ او ﻧـﻪ ﺣﻤﺎﺳـﻲ اﺳـﺖ ﻧـﻪ‬
‫ﺗﺮاژﻳﻚ‪ ،‬ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﺷﻜﻠﻬﺎ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺎوت ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮ در ﻫﻤﺮاﻫﻲ و ﻫﻤﺪﻟﻲ راوي و ﻗﻬﺮﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬در ﻛﺘﺎب اﺣﻤﺪ آﻧﭽـﻪ در‬
‫اﺛﺮ ﻣﻄﺮحﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ و اﻧﻜﺎر ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻃﺮﻓﻴﻦ درﮔﻴﺮ رواﻳـﺖ ﻗـﺮار ﻧﻤـﻲﮔﻴـﺮد اﻣـﺎ در‬
‫ﺳﻴﺎﺣﺖﻧﺎﻣﻪ از ﻳﻚ ﺳﻮ‪ ،‬راوي ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻫﻤﺪﻟﻲ ﺑﺎ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺑﺮ اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎت ادراﻛـﺎﺗﻲ او‬
‫ﻣﻬﺮ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲزﻧﺪ و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻗﻬﺮﻣﺎن در آﺳﺘﺎﻧﺔ ادراك ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻋﻤﻴﻖ ﺧﻮد ﺑﺎ واﻗﻌﻴـﺖ‪ ،‬از‬
‫ﭘﺬﻳﺮش آن ﻣﻲﮔﺮﻳﺰد اﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻓﺮار و آﺳﻮدﮔﻲ ﺧﻴﺎل ﺗﻜﻴﻪ ﻛﻨـﺪ؛‬
‫ﭘﺲ اﺣﺴﺎس ﮔﺴﺴﺖ ﻣﻴﺎن او و ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻋﻴﻦ و ذﻫﻦ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺎ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻦ‬
‫آرزوﻫﺎي ﺑﺰرگ اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن اﺣﻤﻘﻲ ﺟﻠﻮه ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﺎراي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺟﻬﺎن و ﭘﻴﺮوزي ﺑﺮ آن‬
‫را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻳﺮاندوﺳﺘﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﺔ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺳـﺘﺎﻳﺶ ﺷـﺎﻫﺎن و‬
‫وزﻳﺮان ﺷﻴﻌﻪاي ﻫﻤﭽﻮن ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺻﻔﻮي )ﻫﻤﺎن‪ ،(59،151،243/1 :‬ﻧﺎدرﺷﺎه اﻓﺸﺎر )ﻫﻤـﺎن‪:‬‬
‫‪ (33،99،124،216/1‬و از ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺒﺎس ﻣﻴـﺮزا )ﻫﻤـﺎن‪ (151،214/1 :‬و ﻣﻴﺮزاﺗﻘـﻲﺧـﺎن‬
‫اﻣﻴﺮﻧﻈﺎم‪) 3‬ﻫﻤﺎن‪ (108،122،152،214/1 :‬ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻣﻴﺪواري ﻏﺮﻳﺒﻲ ﺑـﻪ وﻟﻴﻌﻬـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎه آﻳﻨﺪه‪ ،‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد )ﻫﻤﺎن‪ .(110/1 :‬اﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن )ﺑـﺮاي ﻧﻤﻮﻧـﻪ‪:‬‬
‫ﻛﻴﻮﻣﺮث‪ ،‬ﭘﻴﺸﺪادﻳﺎن و ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن )ﻫﻤﺎن‪ ((216/1 :‬اﻧﺪك اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ »در ﻧﻴﻤﺔ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻫﻨﻮز ﭼﻬﺎر ﺑﻌﺪ اﻗﺘﺪار ﺷﺎﻫﻲ« را »ﺑﺮ ﺗﺠﺮﺑـﺔ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ اﻳـﺮان‬
‫ﭼﻴﺮه« ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪» :‬اول ﺳﻨﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﭘﻴﺶ از اﺳﻼم«‪» ،‬دوم ﺑﻌﺪ اﺳﻼﻣﻲ ﻳﺎ دﻗﻴـﻖﺗـﺮ ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ‬
‫ﺷﻴﻌﻲِ ﺣﻜﻮﻣﺖ«‪» ،‬ﺳﻮم ﺟﻨﺒﺔ اﻳﻠﻴﺎﺗﻲ ﻗﺪرت« و »ﭼﻬﺎرم ﻧﻔﻮذ رﺳﻢ ﺟﺪﻳـﺪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻏﺮﺑـﻲ«‬
‫)اﻣﺎﻧﺖ‪ .(45-44 :1391 ،‬از اﻳﻦ ﭼﻬﺎر‪ ،‬دو ﺗﺎي اول ﻫﻢ در ﭼﺸﻢاﻧﺪاز اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﻧﻴـﺰ دﻳـﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭼﻬﺎرﻣﻲ ﻫﻢ ﻧﺸﺎﻧﺔ روﻳﻜﺮدي دوﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺻﻼﺣﻲ ﻏﺮﺑـﻲ اﺳـﺖ؛ ﭘـﺬﻳﺮش از‬
‫ﻳﻜﺴﻮ و ادﻋﺎي ﺑﺎزﻳﺎﺑﻲ ﻫﻤﺎﻧﻬﺎ در ﺳﻨﺖ‪ ‬دﻳﻨﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲِ ﺧﻮد از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي‬
‫ﻧﮕﺎه روﺷﻨﻔﻜﺮاﻧﻲ ﭼﻮن اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺑﺎ ﻧﻈﺎم ﺣﺎﻛﻢ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ اﺻﻠﻲ را در‬
‫ﺟﻬﺖ ﺷﻜﻞ دادن ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ رﻣﺎن اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻮﻣﻲ ﻳﻌﻨﻲ »ﺟﻨﺒﺔ اﻳﻠﻴﺎﺗﻲ ﻗـﺪرت«‬
 ‫‪ 136‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﺷﻬﺮيِ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻧﺎﻫﻤﺨﻮان اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﮔﺬار از آن ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻳﻠﻴﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺷﻬﺮي ﭘﺎﻳﺎن ﻋﺼﺮ ﻧﺎﺻﺮي ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺳﺮﭼﺸـﻤﺔ ﻋﻤـﺪة ﺗﻀـﺎدﻫﺎي ﻣﻮﺟـﻮد ﻣﺘﻨـﻲ و‬
‫ﮔﺴﺴﺘﻬﺎي ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ و ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺻﻠﻲ در ﻫﻤﻴﻦ داﻧﺴﺘﻦ و ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺴﺴﺖ ﻗﻬﺮﻣﺎن از ﺟﻬﺎﻧﺶ‬
‫را ﺑﺎزﻧﻤﺎﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻮﺟﺐ اﻧﺰواي او ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻧﺰواﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺪﻟﻲ راوي را ﺑﺮﻣﻲاﻧﮕﻴﺰد اﻣـﺎ‬
‫ﻣﺎﻧﻊ ﻫﻤﺮاﻫﻲ او ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺴﺴﺖ ﻗﻬﺮﻣـﺎن از ﺟﻬـﺎن واﻗﻌـﻲ روﻧـﺪي ﺗـﺪرﻳﺠﻲ و اﻟﺒﺘـﻪ‬
‫ﺗﺼﺎﻋﺪي دارد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻤﻲ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺑﺎ دﻳﺪن اﻳﺮاﻧﻴﺎن‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮ ﺑﻴﭽﺎرة ﻗﻔﻘﺎز ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ وﺿـﻌﻴﺖ اﻳـﺮان و اﻳﺮاﻧـﻲ را ﺑﭙـﺬﻳﺮد اﻣـﺎ واﻛﻨﺸـﻲ‬
‫ﻣﻌﻘﻮﻻﻧﻪﺗﺮ دارد؛ در دل ﻓﺤﺸﻲ ﻧﺜﺎر ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺘﻘﺪان اﻳﺮان ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﺧﻮاﺑﺪ )ﻫﻤﺎن‪-43/1 :‬‬
‫‪ .(45‬اﻣﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻋﺮﻳﺎن ﻛﻢ ﻛﻢ رخ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و واﻛﻨﺶ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴـﮓ ﭼﻴـﺰي ﺟـﺰ ﺣﺴـﺮت‬
‫ﻧﻴﺴﺖ )ﻫﻤﺎن‪ .(48/1 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﺧﻮدآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ و ﺗﻼش ﺑﺮاي دوري از ﻣﺴﺌﻠﻪداري ﻧﻴﺰ‬
‫ﻧﻘﺸﻲ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ دارد )ﻫﻤﺎن‪ 159/1 :‬و ‪ .(161‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﭘﻴﺮﻧﮓ و ورود ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻣﺮور‬
‫»ﻫﺎي ﻫﺎي ﮔﺮﻳﻪ« )ﻫﻤﺎن‪ (85/1 :‬و »ﺧﻮاﺑﻬﺎي ﭘﺮﻳﺸﺎن« )ﻫﻤﺎن‪ (86/1 :‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ اوج ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎ ﮔﺮﻳﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺰار ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ در اردﺑﻴﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ ...‬ﮔﻔﺘﻢ‪» :‬اي ﻣﻦ ﺑﻪ ﻓﺪاي ﺗﺮﺑﺖ ﭘﺎﻛﺖ! اﺳﺎس اﻳﻦ دوﻟﺖ و ﻣـﺬﻫﺐ ﻣﻘـﺪس را در ﺳـﻴﺰده‬
‫ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺗﻮ اﺳﺘﻮار داﺷﺘﻲ‪ .‬ﻗﺮﺑﺎن ﻏﻴﺮت ﺗﻮ ﺷﻮم‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺳﺮ از ﺧﺎك رﺣﻤﺖ ﺑﺮدار و ﺑﺒﻴﻦ ﻛﻪ‬
‫آن ﻣﺬﻫﺐ و دوﻟﺖ ﻣﺘﻴﻦ را ﻧﺎﻛﺴﺎن اﺧﻼف ﺗﺎ ﭼﻪ ﭘﺎﻳﻪ ﺧﻮار و ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎر ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻋﻠﻤﺎي‬
‫اﺛﻨﺎﻋﺸﺮﻳﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺳﻤﻲ ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ در ﭘﻲ ﻛﺴﺐ ﺛﺮوت و ﺳﺎﻣﺎن و ﺗﺤﺼـﻴﻞ رﻳﺎﺳـﺖ و‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖاﻧﺪ‪ .‬اﺣﺪي در ﺻﺪد ﺗﺮوﻳﺞ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒـﺮ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻋﻤـﺪه ﻣﺸﺎﻏﻠﺸـﺎن ﻣﺤـﺾ‬
‫ﻣﻼﺣﻈﺔ ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺻﺪاي ﻧﻌﻠﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ اﺳﺖ؛ ﺧﻮاه ﺣﻖ و ﺧـﻮاه ﻧـﺎﺣﻖ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(150-149/1 :‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در دﻳﺪار از ﻧﺎرﻳﻦ ﻗﻠﻌﻪ‪:‬‬

‫‪ ...‬در ﺟﻨﺐ ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ ﺑﻌﻀﻲ ﺣﺠﺮات ﺧﺎﻟﻲ دﻳﺪﻳﻢ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ﺳﺮﺑﺎزﺧﺎﻧﻪ اﺳـﺖ وﻟـﻲ ﺳـﺮﺑﺎزي‬
‫دﻳﺪه ﻧﺸﺪ‪ .‬ﻣﺤﺾ اﻃﻼع از درون آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻴﻢ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ داﺧﻞ ﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﻮي ﺗﻌﻔﻦ ﻣﻐﺰم را‬
‫ﺗﻜﺎن داد‪ ...‬ﻓﺮﻳﺎد زدم‪» :‬اي ﺷﻬﺮﻳﺎر ﻏﻴﺮﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎه ﻋﺒﺎس و اي ﻧﺎﻳﺐاﻟﺴـﻠﻄﻨﻪ ﻋﺒـﺎس ﻣﻴـﺮزا‬
‫ﻛﺠﺎﻳﻴﺪ؟‪ ...‬اي آﻗﺎ! ﻏﻴﺮﺗﻤﻨﺪان ﺣﻖﺷﻨﺎس اﻳﺮان ﺗﻮ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ و ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﺗﻮ‬
‫ﺑﻮدي ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را در ﺳﺮ زﻳﻦ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮدي‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻌـﺪ از ﺗـﻮ اﺣـﺪي از ﻣﻘﺎﺻـﺪ‬
‫ﻣﻘﺪﺳﻪ ﺗﻮ ﭘﻴﺮوي ﻧﻜﺮد‪ ... .‬وﻃﻦ و ﻣﺎ ﻫﺮ دو ﺑﺪﺑﺨﺖ ﺷﺪﻳﻢ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻌﺪ از ﺗﻮ ﻧـﻮﻛﺮت ﻣﻴـﺮزا‬
‫زاﻳﺶ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از ﺑﻄﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ‪137‬‬

‫ﺗﻘﻲ ﺧﺎن ﻛﻤﺮ ﺧﺪﻣﺖ وﻃﻦ را ﺑﺮ ﻣﻴﺎن ﺟﺎن ﺑﺴﺖ؛ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻜﺴﺘﻪﻫﺎ را درﺳﺖ ﻛﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺧﺎﺋﻨﺎن وﻃﻦ دو دﺳﺘﺶ را ﺑﺴﺘﻪ در ﺣﻤﺎم ﻛﺎﺷﺎن ﻏﺴﻞ ﺗﻮﺑﻪاش دادن ‪) ..‬ﻫﻤﺎن‪(152-151:‬‬

‫در دو ﺑﺨﺶ ﻣﻄﻮل ﺑﺎﻻ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﺔ ﺑﺪﻳﻬﻲ ﻧﻬﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻗﻬﺮﻣـﺎن در‬
‫ﺻﻔﺤﺎﺗﻲ از ﻛﺘﺎب ﻣﺴﺌﻠﻪدار ﻧﻴﺴﺖ و ﻓﺎﺻﻠﻪ و ﺗﻨﻮﻋﻲ در ﺷﺨﺼﻴﺖ او وﺟﻮد دارد‪ .‬رﻣﺎﻧﻮارﮔﻲ‬
‫اﺛﺮ ﻣﺤﺼﻮل ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ارزﺷﻬﺎي راﺳﺘﻴﻦ و ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻤﺎﺳـﻲ از دﺳـﺖ رﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣﺎن از ﻧﮕﺎه او ﭘﻨﺪارزداﻳﻲ ﻣﻲﺷﻮد اﻣﺎ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻊ ﺧﺎص‪ ،‬اﺑـﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴـﮓ‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪدار‪:‬‬
‫اﻟﻒ( او ﻣﺜﻞ ﻫﺮ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪداري‪ ،‬وﺿﻌﻴﺖ اﻳﺮان را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد و ﺑﺮ آن ﻣﻲﮔﺮﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺸﻜﻞ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻦ وﺿﻌﻴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﻣﻔﻬﻮم ﻏﻴﺮﺗﻤﻨﺪ در ﻣﻌﻨﺎي وﻃﻦﭘﺮﺳﺖ اﻧﻜﺎرﻛﻨﻨﺪة وﺿﻌﻴﺖ اﻳﺮان‪ -‬ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ درﺑـﺎره‪-‬‬
‫اش ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ -‬ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ و ﻗﻬﺮﻣﺎن دﻳﺪﮔﺎه ﻋﻴﻨﻲ و واﻗﻊﮔﺮاﻳﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ دارد‪ .‬در‬
‫واﻗﻊ‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎر او ﺑﺎزﺗﺎب ذﻫﻨﻴﺎت ﻣﺎﻟﻴﺨﻮﻟﻴﺎﻳﻲ و ﻣﺴﺌﻠﻪدار او ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ج( ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺧﻮد را ﺑﺎ وﻃﻦ ﻳﻜﻲ ﻣﻲداﻧﺪ و آن ﮔﺴﺴﺖ و ﺗﻤﺎﻳﺰ رواﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻲ ذﻫﻨـﻲ ﻣﻴـﺎن‬
‫ﻋﻴﻦ و ذﻫﻦ را ﺑﺮﻣﻲدارد و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺑﻪ وﺣﺪت ﺗﺎﻣﻲ ﺑﺎ اﺟﺘﻤﺎع ﻣﻲرﺳﺪ و ﺷـﺎﻣﻞ ﮔـﺰارة‬
‫ﻋﺎم »ﻫﺮ وﻃﻦﭘﺮﺳﺘﻲ از اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﻧﺎراﺣﺖ اﺳﺖ« ﻣﻲﺷﻮد؛ او دﻳﮕﺮ ﻳﻚ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺧﺎص‬
‫ﻣﻨﺰوي ﻣﻨﻔﺮد ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ درك وﺿﻌﻴﺖ‪ ،‬آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ادراك آن را ﭘﺲ ﻣﻲزﻧﺪ‪.‬‬
‫د( ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻛﺎرﻫﺎي اﻣﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﺔ ﻋﻤﻠﻲ ﺗﻼش در راه ﻣـﻴﻬﻦ‪ ،‬ﻧﻤـﻮدار ﺑﺮﺗـﺮي‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎن در ﺣﻮزة اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه او ﺑﻪ ﻓﺮﺟﺎم ﻛﺎر اﻣﻴﺮ در اﻳﻨﺠﺎ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧـﺎﮔﺰﻳﺮ در ﺑﻘﻴـﺔ‬
‫رﻣﺎن ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻗﻬﺮﻣﺎن را ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﻧﺎﺗﻮان در ﺣﻮزة ﻋﻤﻞ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺸﻬﺎي ﺑﺎﻻ ﺑﺎ ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﺑﺘﺪاي ﺧﻠﺴﻪ ﻳﺎ ﺧﻮاﺑﻨﺎﻣﺔ ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ اﻋﺘﻤﺎداﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﻴـﺎس‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫در زﻣﻴﻦ ﻧﺎﻫﻤﻮار‪ ،‬ﺳﻘﻒ ﺷﻜﺴﺘﻪ و ﺳﺘﻮن ﻛﺞ ﺷﺪه و ﻣﺤـﺮاب ﺧـﺮاب ﻛﺘﻴﺒـﺔ رﻳﺨﺘـﻪ و‬
‫دﻳﻮار ﻣﻨﻬﺪم دﻳﺪم و ﭼﻮن ﻣﺎر ﮔﺰﻳﺪه ﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﻪﭘﻴﭽﻴﺪم و ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻢ ﺣﺎﻻ ﻛـﻪ اﺳـﺒﺎب‬
‫ﺑﻨﺎي اﻳﻦ ﻗﺴﻢ اﺑﻨﻴﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﭼﺮا آﻧﭽﻪ را ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻣﺎ ﺳـﺎﺧﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﻋﻤـﺪ‬
‫ﺧﺮاب ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ . ...‬ﻫﻤﻪ ﻛﺲ داﻧﺪ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﺻﻔﻮﻳﻪ ﺷﻴﻌﺔ اﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮي ﺑﻮدهاﻧـﺪ ﻣـﺎ را ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻫﻤﺎن دﻳﻦ و ﻛﻴﺶ اﺳﺖ‪ ... .‬اﻫﻞ ﺧﺒﺮ داﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﻬﺪ ﺧﻠﻔﺎي اﻣﻮي و ﻏﻴﺮه ﻫﻨﻮز‬
‫ﻣﻠﻮماﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا اﺑﻨﻴﻪ و آﺛﺎر ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن را ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻪ‪ ...‬دﭼﺎر ﻣﻼﻟﻢ ﻧﻤﻮد و ﻫﺮ آن ﺑﺮ ﻛﺴﺎﻟﺘﻢ‬
‫اﻓﺰود‪ ...‬ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪم‪) ...‬اﻋﺘﻤﺎداﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪.(25-24 :1357 ،‬‬
 ‫‪ 138‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ اﻧﺪك اﺳﺖ و ﺗﻔﺎوت ﺳﺎل ﺗـﺄﻟﻴﻒ )‪ 1310-1309‬ق‪ (.‬و ﭼـﺎپ‬
‫)‪ 1324‬ش‪ (.‬ﺧﻮاﺑﻨﺎﻣﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ دو ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه از ﻛﺎر ﻫﻢ ﺑﻲاﻃـﻼع ﺑـﻮدهاﻧـﺪ‪ .‬ورود ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و اﻓﺴﻮس ﺧﻮردن ﺑﺮ ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺻﻮري و ﻇﺎﻫﺮي ﻣﻤﻜﻦ اﻳﻦ‬
‫ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻔﺎوت اﺻﻠﻲ در اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺧﻮاﺑﻨﺎﻣﻪ »در ﻣﻴﺎن ﻧﻮم و ﻳﻘﻈﻪ« )ﻫﻤﺎن‪:‬‬
‫‪ (25‬ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻛﻤﺔ ﺷﺎﻫﺎن و وزﻳﺮان اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻲﭘﺮدازد و ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﻧﺘﻴﺠـﻪاي ﺗﺤﻠﻴﻠـﻲ و‬
‫روﺷﻦ‪ -‬ﺑﺎ دﻳﺪﮔﺎه ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﺎص ﺧﻮد‪ -‬از دﻻﻳﻞ اﻳﻦ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن ﻧﺎﺗﻤـﺎم‬
‫ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻓﺮﺟﺎم واﻗﻌﻲ آن را ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻣﻲدارد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻘﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﭼﺮاﻏﻲ ﻓﺮا راه آﻳﻨﺪه‬
‫ﻣﻲﮔﺬارد ﻛﻪ اﺛﺮ را ﺑﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ آﻣﻮزﺷﻲ‪ -‬ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻣﺎ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺑﺎ ﮔﺮﻳﻪ و زاري‪،‬‬
‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﺧﻮد را در ﺗﻐﻴﻴﺮ وﺿﻌﻴﺖ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﺪم ﭘﺬﻳﺮش ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ آن ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺘﻲ در ﭘﺎﻳﺎن اﺛﺮي ﻣﺜﻞ داﺳﺘﺎن ﺷﮕﻔﺖ و ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻳﺘﻴﻤﺎن )ﻧﻚ‪ :‬آﺻﻒاﻟـﻮزاره‪:1285 ،‬‬
‫‪ (116‬اﮔﺮﭼﻪ واﻗﻌﻴﺖ‪ ‬ﺗﻠﺦ ﻣﺮگ و دﻳﻮاﻧﮕﻲ دﺧﺘﺮان ﭼﻬﺮة ﺳﻴﺎه اﺟﺘﻤﺎع را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫـﺪ اﻣـﺎ‬
‫ﺑﺪﻛﺎران‪ -‬ﻛﻪ ﺧﻼف ﺑﺮﺧﻲ ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎي ﺳﻴﺎﺣﺖﻧﺎﻣﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻚ ﺑﻌﺪي ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ -‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺠﺎزات ﺑﺪﻛﺎرﻳﻬﺎﻳﺸﺎن ﻣﻲرﺳﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺣﺲ ﮔﺴﺴﺖ درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺷﺒﺎﻫﺖ دو‬
‫ﻛﺘﺎب در ﺑﺎزﻧﻤﺎﻳﻲ ﺳﻴﺎﻫﻲﻫﺎﺳﺖ اﻣﺎ ﺗﻔﺎوت ﺳﺎﺧﺖ و ﻛـﻨﺶ ﺷﺨﺼـﻴﺖ آﻧﻬـﺎ را از ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎرغ از آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ آﺷﻜﺎر ﻛﺎﻣﻼً از ﻣﺴﺌﻠﻪداري ﺧﺎرج‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻧﻪ در ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻳﻚ ﻓﺮد ﻣﺴﺌﻠﻪدار ﺑﻠﻜﻪ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ ﻗﻬﺮﻣـﺎﻧﻲ ﺑـﻲﻣﺴـﺌﻠﻪ در‬
‫ﺧﻮدآﮔﺎﻫﻲ راوي و ﺣﺲ ﭘﺬﻳﺮش و ﺗﺴﻠﻴﻢ او ﺷﺮﻳﻚ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا دﻧﻴﺎ در ﻣﺪ ﻧﻈﺮم ﺗﻴـﺮه و ﺗـﺎر ﺷـﺪ‪ ،‬آﻫـﻲ از دل ﭘـﺮدرد ﻛﺸـﻴﺪه ﮔﻔـﺘﻢ‪:‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪا! اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻤﻪ ﻛﻴﻔﺮ دﻋﻮاﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ در ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ در ﺳﺮ اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺮدم‬
‫ﻣﻲﻛﺮدم و ﻫﺮﭼﻪ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﺑﺎور ﻧﻨﻤﻮده ﺑﺎ آﻧﺎن ﭘﺮﺧﺎش ﻛـﺮده دﻟﺸـﺎن را‬
‫ﻣﻲآزردم‪) .‬ﻣﺮاﻏﻪاي‪(55/1 :1381 ،‬‬

‫اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪﻧﺎداري ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن اﺛﺮ ﺣﻔﻆ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎ دﻳﮕﺮ ﺑـﺎ اوﻟـﻴﻦ رﻣـﺎن ﻓﺎرﺳـﻲ ﻣﻮاﺟـﻪ‬
‫ﻧﺒﻮدﻳﻢ ﺑﻠﻜﻪ اﺛﺮ ﻫﻤﭽﻮن ﺣﻜﺎﻳﺘﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﻛﻤ‪‬ﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ وﺿﻌﻴﺘﻲ ﺳﺎده ﻛـﻪ‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ﭘﻲ ﻣﻲﺑﺮد و ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮش آن اﺗﻔﺎق وﻳﮋهاي رخ ﻧﻤـﻲدﻫـﺪ‪ .‬در آن ﺻـﻮرت‪،‬‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻲ ﻣﺜﻞ دﻳﮕﺮان ﺑﻪ اﺗﺤﺎد ﺑﺎ ﺟﻬﺎن رﺳﻴﺪه ﺑﻮد و ﻣﺸﻜﻠﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻓﺮدﻳﺖ و اﻧﺰواي اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ و ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت ﻻﻳﻨﺤﻞ او ﺳﺒﺐ ﮔﺴﺴﺖ از ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺷﻜﻞﮔﻴـﺮي‬
‫اوﻟﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﺪا از ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺷﮕﺮدﻫﺎي رواﻳﻲ ﻓﺮاواﻧـﻲ ﻛـﻪ در ﻛﺘـﺎب او‬
‫زاﻳﺶ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از ﺑﻄﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ‪139‬‬

‫دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﭘﻴﭽﻴﺪة ﺷﺨﺼﻴﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺘـﺎب را از ﻣﻨﻈـﺮ رﻣـﺎنﮔـﻮﻧﮕﻲ از ﺳـﺎﻳﺮ آﺛـﺎر‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮش ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ‪ ،‬ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ ﺗﻨﻬﺎﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ آرﻣﺎﻧﻬﺎﻳﺶ‪ ،‬دﻳﺪارﻫﺎي اﻧﺘﻘﺎدي و ﻣﺸـﺎﺟﺮه‪-‬‬
‫آﻣﻴﺰي ﺑﺎ وزراء )ﻫﻤﺎن‪ (97-87/1 :‬دارد ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺎ ﻛﺘﻚ ﺑﻴﺮوﻧﺶ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‬
‫و ﺣﺘﻲ ﺑﻴﻤﺎر ﻣﻲﺷﻮد )ﻫﻤﺎن‪ (98/1 :‬اﻣﺎ دﺳﺖ از ﺗﻼش ﻧﻤﻲﻛﺸﺪ‪ .‬او ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ ﻣﻨـﺰوي اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﺷﻜﺴﺘﺶ ﺣﺘﻤﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﮔﻔﺘـﻴﻢ ﮔـﺎﻫﻲ ﺗﻨﻬـﺎﻳﻲ ﻗﻬﺮﻣـﺎن در‬
‫ﻣﻮاردي ﻣﻌﺪود ﻧﻘﺾ ﻣﻲﺷﻮد و ﻛﺴﻲ ﻫﻤﭽﻮن »وﺟﻮد ﻣﺤﺘﺮم« ﺑﺎ او ﺑﻪ ﻫﻤﺪردي و ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﻧﺸﻴﻨﺪ )ﻫﻤﺎن‪ .(104/1 :‬ﺣﺘﻲ ﮔﺎﻫﻲ آدﻣﻬﺎي ﻫﻤﺪﻟﻲ ﭘﻴﺪا ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ ﻛـﻪ از ﺻـﺤﺒﺖ ﺑـﺎ آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻣﺤﻈﻮظ ﻣﻲﺷﻮد )ﻧﻚ‪ :‬ﻫﻤﺎن‪ (179-176/1 :‬ﻳﺎ ﺣﺮﻓﻬﺎﻳﺶ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ )ﺑـﺮاي‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻚ‪ :‬ﻫﻤﺎن‪ 198/1 :‬و ‪ .(209-208‬اﻣﺎ ﺗﻔﺎوت اﺻﻠﻲ ﻣﻮاﻓﻘﺎن اﺑـﺮاﻫﻴﻢ ﺑـﺎ او در ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﺷﻜﻞ ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺸﻜﻼت و ﺑﺪﺑﺨﺘﻴﻬﺎي اﻳﺮان اﺳﺖ‪ .‬او ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ را ﻛﻪ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﺪان اذﻋﺎن دارد‪ ،‬واﻗﻌﺎً ﺑﺎور ﻛﻨﺪ و اﻳﻦ آﻏﺎز ﻣﺴﺌﻠﻪداري ﻗﻬﺮﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﺮاي ﻧﻤﻮﻧـﻪ »وﺟـﻮد‬
‫ﻣﺤﺘﺮم« ﮔﺎه ﺑﻪ ﺗﺼﻮرات ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﻴﺪواري ﺑﻪ وﻟﻴﻌﻬﺪ )ﻫﻤﺎن‪ (110/1 :‬اﻋﺘﻘﺎد دارد اﻣﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻴﺎﻗﻲ ﻣﻌﻤﻮل و ﻣﻌﺘﺎد زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﺴﺌﻠﻪدار ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪداري از اﺑﺮاﻫﻴﻢ‬
‫ﺑﻴﮓ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﺎرغ از ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي ﺟﺰﺋﻲ‪ ،‬دﻗﻴﻘﺎً ﻣﺴﺎوي »وﺟـﻮد ﻣﺤﺘـﺮم« ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬در‬
‫ﺟﺎﻳﻲ از ﻛﺘﺎب ﻫﻢ آن »وﺟﻮد ﻣﺤﺘﺮم«‪» ،‬ﺧﻮابﻧﺎﻣﻪاي« ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﻣﻲدﻫﺪ و درﺑﺎرة ﺑﻴﻨﻨﺪة‬
‫آن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ درد ﺗﻌﺼﺐ ﻣﻠﻲ و ﻧﺎﺧﻮﺷﻲ وﻃﻦﭘﺮﺳﺘﻲ ﮔﺮﻓﺘﺎر اﺳـﺖ‪«.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ .(125/1 :‬ﺧﻮابدﻳﺪه ﻧﻴﺰ آﺷﻜﺎرا ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺎ را دارد‪:‬‬
‫دﻳﺸﺐ ﭘﻴﺶ از ﺧﻮاب‪ ،‬از وﺿﻊ ﻧﺎﮔﻮار ﻣﻤﻠﻜﺖ ﺑﺮ ﺧﻮد ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺑﺎ ﺧﻮد در ﺟﻨﮓ ﺑﻮدم ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺮد ﺣﺴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭼﻪ ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻲ از اراذل ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻇﺎﻟﻢاﻧﺪ و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻣﻈﻠﻮم آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﺔ ﻛﺜﺮت و ﺟﻤﻌﻴﺖ در رﻓﻊ ﻇﻠﻢ از ﺧﻮدﺷﺎن اﺗﻔﺎق ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮ را ﭼﻪ رﺳﻴﺪه ﻛﻪ ﻳﻜﻪ و‬
‫ﺗﻨﻬﺎ از ﺻﺪﻣﺎت و ﺗﻌﺪﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ روزه ﺑﺮ آﻧﺎن وارد ﻣﻲآﻳﺪ ﺧـﻮد را ﭘﺮﻳﺸـﺎن و ﺷـﻴﺮﻳﻨﻲ‬
‫ﺣﻴﺎت را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﻠـﺦ داري و ﺷـﺐ و روز در آرزو و ﺣﺴـﺮت دﻳـﺪن ﺗﺮﻗﻴـﺎت وﻃـﻦ و‬
‫ﺳﻌﺎدت ﻣﻠﻚ و ﻣﻠﺖ و اﻧﺘﻈﺎم اﻣﻮر ﻣﻤﻠﻜﺖ و آﺳﺎﻳﺶ رﻋﻴﺖ و ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪوه و ﻛﺪورت ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن آري؟ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭼﻪ ﻣﺮدﻛﻪ دﻳﻮاﻧﻪ؟ )ﻫﻤﺎن‪(125/1 :‬‬

‫اﻣﺎ ﺗﻔﺎوت در اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮابدﻳﺪه ﺗﻨﺎﻗﻀﺎﺗﺶ ﺑﺎ ﻣﮋدة ﻇﻬﻮر ﻣﻨﺠﻲ )ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪوﻟـﻪ(‪-4‬‬

‫»ﺷﻬﺴﻮاري« ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﺎري اﻳﺮانﺧﺎن در ﺧﻴﺎﺑﺎن »ﻧﺎﺻﺮﻳﻪ« ﻣﻲآﻳﺪ‪ -‬ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮد )ﻫﻤﺎن‪-125/1 :‬‬
‫‪ (127‬اﻣﺎ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ در ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب ﻫـﻢ ﻫﻨـﻮز ﻣﺴـﺌﻠﻪدار اﺳـﺖ‪ .‬در واﻗـﻊ‪ ،‬ﺷـﮕﺮد ﺳـﻨﺘﻲ‬
 ‫‪ 140‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﻧﻤﺎدﮔﺮاﻳﻲ آﺷﻜﺎر ﻗﺼﺔ ﺧﻮاﺑﻨﺎﻣﻪ در ﻧﻘﻄﺔ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎي رواﻳﻲ ﺑـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﭘﻴﺸـﺮﻓﺘﺔ رﻣـﺎن‬
‫ﺳﻴﺎﺣﺖﻧﺎﻣﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد؛ ﺑﻪ زﺑﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺑﻲﻣﺴﺌﻠﺔ ﺧﻮابﻧﺎﻣﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪ‪-‬‬
‫دار رﻣﺎن‪.‬‬
‫ﺟﻮاﻧﻲ ﻛﻪ دﺳﺖ اﻳﺮانﺧﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻪ و در اﻳﻦ ﻣﺼﺎﺋﺐ ﺷﺮﻳﻚ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻛﺎري ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫ﺑﻜﻨﺪ )ﻫﻤﺎن‪ (127/1 :‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﺄوﻳﻞ »وﺟﻮد ﻣﺤﺘﺮم« ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫آن ﺟﻮان ﻫﻤﺎن ﺑﻴﻨﻨﺪه ﺧﻮاب اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺜﻞ ﺗﻮ و دﻳﮕﺮان ﺑﺎﻳﺪ از ﻗﻬﺮ و ﻏﻀﺐ وزراي داﺧﻠﻴﻪ‬
‫و ﺧﺎرﺟﻴﻪ ﺑﺎﻛﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ از ﻛﻮﺗﻚ وزﻳﺮ ﺟﻨﮓ ﻧﺘﺮﺳﺪ‪ .‬از ﻃﻌﻦ و ﺳﺮزﻧﺶ دﻳﮕﺮان ﻧﻴﻨﺪﻳﺸـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ داد ﺑﺰﻧﻴﺪ و ﻓﺮﻳﺎد ﺑﻠﻨﺪ ﻛﻨﻴﺪ‪) ...‬ﻫﻤﺎن‪(127/1 :‬‬

‫در واﻗﻊ‪ ،‬وﺟﻮد ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ دو ﻧﻔﺮ را ﺑﻴﻨﻨﺪة روﻳﺪادﻫﺎي ﺧﻮاب ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬ﻳﻜـﻲ‬
‫راوي ﻛﻪ از اﻳﻦ و آن ﺳﺆال ﻣﻲﻛﻨﺪ و دﻳﮕﺮي ﺟﻮاﻧﻲ ﻛﻪ دﺳﺖ اﻳـﺮانﺧـﺎن را ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‬
‫)ﻧﻚ‪ :‬ﻫﻤﺎن(‪ .‬اوﻟﻲ‪ -‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ -‬ﺷﺒﺎﻫﺘﻲ ﺑﺎ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺎ ﻧﺪارد اﻣﺎ دوﻣﻲ را ﻣﻲﺗـﻮان‬
‫ﺑﺎ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﻪ ﻳﻚ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﺮد؛ زﻳﺮا از دﺳﺘﺶ ﻫﻴﭻ ﻛﺎري ﺑﺮﻧﻤﻲآﻳﺪ‬
‫ﺟﺰ ﻧﻈﺎرة ﺗﺒﺎﻫﻲ و ﺷﻨﻴﺪن ﺑﻴﻬﻮدة ﻓﺮﻳﺎد آزارﻧﺪة دادﺧﻮاﻫﻲ )ﻫﻤﺎن‪.(126/1 :‬‬
‫روي ﻫﻢ رﻓﺘﻪ‪ ،‬روﻳﻜﺮد ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﺔ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ اﺻﻼحﻃﻠﺒﺎﻧﻪ و ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﻧﻈﺎرة ﻏـﻢاﻧﮕﻴـﺰ‬
‫وﺿﻌﻴﺖ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪداري ﻗﻬﺮﻣﺎن را ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣـﻲآورد؛ ﻣﺒـﺎرزه ﺑـﺮاي او در ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻴﺶ ﺑﻲﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪ 5‬و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﺬﻛﺮ اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ -‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ زﺧﻢ ﭼﻮب ﭘﺎداش ﻳﺎﺑﺪ )ﺑﺮاي‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﻚ‪ :‬ﻫﻤﺎن‪ .(97-87/1 :‬از ﻳﺎد ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺮد ﻛﻪ اﮔﺮ اﻳﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن روﻳﻜـﺮدي ﻛﻨﺸـﻤﻨﺪ ﻣـﻲ‪-‬‬
‫داﺷﺖ و ﺳﻼح ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﺎ اﺛﺮي ﺣﻤﺎﺳﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮدﻳﻢ ﻧـﻪ‬
‫رﻣﺎن‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻣﺨﺘﺼﺮاً و ﺑﺪون اﺷﺎرهاي ﺟﺪي ﻣﻄﺎﻟﺐ روزﻧﺎﻣﺔ اﻳـﺮان را درﺑـﺎرة‬
‫»ﺟﺰﻳﺮة ﻛﻮﺑﺎ« ﺑﻴﻬﻮده ﻣﻲداﻧﺪ )ﻫﻤﺎن‪ .(129/1 :‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ اﻳﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎ )اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺣﺪود‬
‫‪1895‬م‪ (.‬در ﻛﻮﺑﺎ ﻣﺒﺎرزة ﺳﺨﺘﻲ ﻣﻴﺎن ﻛﻮﺑﺎﻳﻴﻬﺎ و اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ در ﺟﺮﻳـﺎن اﺳـﺖ و‬
‫ﺧﻮزه ﻣﺎرﺗﻲ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ‪ ،‬در ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎل ﺷﻬﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ‪،‬‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎن رﻣﺎن ﺧﻼف ﺣﻤﺎﺳﻪ‪ ،‬اﻫﻞ ﻋﻤﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﮔﺎﻫﻲ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺑﻪ ﻓـﺮدي ﺗـﻮدهوار ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﻣـﻲﺷـﻮد و از ﺣﺎﻟـﺖ‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار درﻣﻲآﻳﺪ )ﻫﻤﺎن‪ 133-131/1 :‬و ‪ (144‬اﻣﺎ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﭘﺲ از ﻣﺮاﻓﻌﻪ ﺑﺎ وزرا و اﺳﺘﺮاﺣﺖ در ﺧﺎﻧـﺔ وﺟـﻮد ﻣﺤﺘـﺮم و ﺧﻮاﻧـﺪن ﻛﺘـﺎب‬
‫آراﻣﺸﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺿﻤﻦ ﺑﻲﺧﻴﺎﻟﻲ ﻛﻠﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬در ﻛﻨﺎر اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎي ﺳﺎده )ﻧﻈﻴﺮ‬
‫اﻧﺘﻘﺎد از ﺳﻔﺮﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ ﺷﺎه و ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ او ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ژاﭘـﻦ )ﻧـﻚ‪ :‬ﻫﻤـﺎن‪ ((132/1 :‬ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫زاﻳﺶ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از ﺑﻄﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ‪141‬‬

‫ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺧﻮب را ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻤﺠﻴﺪ از ﻣﻴﺮزاﺣﺴـﻴﻦﺧـﺎن ﻣﺸـﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ )ﻧـﻚ‪ :‬ﻫﻤـﺎن‪:‬‬
‫‪ (133/1‬و ﺗﺤﺴﻴﻦ داراﻟﻔﻨﻮن )ﻧﻚ‪ :‬ﻫﻤﺎن‪ .((135/1 :‬اﻣﺎ ﺑﺎ دﻳﺪن ﺣـﺎﺟﻲ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴـﻦ اﻣـﻴﻦ‪-‬‬
‫اﻟﻀﺮب )ﻫﻤﺎن‪ (137-135/1 :‬اﻧﺘﻘﺎدات و اﻟﺘﻬﺎﺑﺎت دوﺑﺎره زﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪداري روﻳﻜﺮد اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ او آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﻮد‪» :‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻦ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪» :‬ﻣﺸﻬﺪي ﺷﻤﺎ‬
‫ﻛﺠـﺎﻳﻲ ﻫﺴـﺘﻴﺪ؟« ﮔﻔـﺘﻢ‪» :‬ﺟﻬﻨﻤـﻲ!«« )ﻫﻤـﺎن‪ .(137 :‬ﺷـﺎﻳﺪ ﺑﺘـﻮان ﻣﺸـﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ را ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪة‬
‫اﺻﻼﺣﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻣﻴﻦاﻟﻀﺮب را ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪة اﺻـﻼﺣﺎت اﻗﺘﺼـﺎدي داﻧﺴـﺖ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻬﻲ اﺳـﺖ‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ روﻳﻜﺮد ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮاندوﺳﺖ را ﻣﻔﻴﺪﺗﺮ از ﻧﮕـﺎه ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪدارﻧـﺔ ﺳـﻮدﻣﺤﻮر ﻏﻴـﺮ‬
‫وﻃﻦﭘﺮﺳﺖ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﺻﺤﺒﺘﻬﺎي اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ درﺑﺎرة ﺑﻬﺮهداري ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن از ﺟﻨﮕﻠﻬﺎي ﻣﺎزﻧﺪران‬
‫ﺧﻮد ﮔﻮاه اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺖ ﻛﻪ او از روﻧﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎر آﮔﺎه و ﻣﺨﺎﻟﻒ آﻧﺴﺖ )ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﻚ‪:‬‬
‫ﻣﺮاﻏﻪاي‪ 243 ،226 ،175/1 :1381 ،‬و ‪ .(266‬او ﻣﺸﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ )ﻣﻴﺮزاﺣﺴﻴﻦﺧﺎن ﺳﭙﻬﺴـﺎﻻر( را‬
‫ﻣﻲﺳﺘﺎﻳﺪ و در ﻗﺎﻟﺐ ﻛﻨﺎﻳﺎﺗﻲ اﻣﻴﻦاﻟﻀﺮب را ﻣﻼﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻫﻤﺎن‪.(136/1 :‬‬
‫ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﻣﻴﻦاﻟﻀﺮب ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺑﺎﻧﻚ ﻣﻠـﻲ در ‪1296‬ق‪،.‬‬
‫اﻳﺠﺎد راهآﻫﻦ ﻣﺤﻤﻮدآﺑﺎد‪ -‬آﻣﻞ‪ ،‬اﺣﺪاث ﭼﻨﺪ ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ و ﻛﺎرﻫﺎي ﻋﺎماﻟﻤﻨﻔﻌـﺔ ﺑﺴـﻴﺎري ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ )ﻧﻚ‪ :‬ﻣﻬﺪوي‪ .((1379 ،‬اﻣﺎ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﻣﺸﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ را ﻛﻪ ﺧـﻮد از ﻣﺸـﻮﻗﺎن ﺳـﻔﺮﻫﺎي‬
‫ﻓﺮﻧﮕﻲ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻼﻣﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﺣﺘﻲ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺎ وﺟـﻮد اﻧﺘﻘـﺎدات ﺑـﺎﻻ از اﻣـﻴﻦ‪-‬‬
‫اﻟﻀﺮب‪ ،‬ﻣﺸﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ را ﻛﻪ او ﻫﻢ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﻮﺷﻨﺪﮔﺎن ﺗﺄﺳﻴﺲ راهآﻫﻦ در اﻳﺮان ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣـﻲ‪-‬‬
‫ﺳﺘﺎﻳﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮاردي ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻧﻘﺶ ﺧﺼﻮﻣﺘﻬﺎي ﺷﺨﺼﻲ را ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ 6‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫‪ ...‬اﻣﺎ دﻟﻢ ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮوم ﭼﻮن ﻛﻪ از اول او را دﻳﺪه و از ﺣـﺎﻟﺘﺶ ﺧﻮﺷـﻢ ﻧﻴﺎﻣـﺪه ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻲﺣﻘﻮق اﺳﺖ‪ .‬دو دﻓﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻫﺮ دوﺑﺎر ﭼﻨﺪ روزي در ﺧﺎﻧﺔ ﻣﺎ ﻣﻬﻤﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﭘﺪر ﺧﻴﻠﻲ زﺣﻤﺎت از او ﻛﺸﻴﺪه وﻟﻲ ﺑﻌﺪ از ﻓﻮت ﭘﺪر ﻣﺮﺣﻮم ﻳﻚ ﻛﺎﻏﺬ ﺳﺮﺳﻼﻣﺘﻲ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﻨﻮﺷﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺮد ﻃﻤﻊﻛﺎر و ﻣﺘﻘﻠﺐ اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺮاﻏﻪاي‪(135/1 :1381 ،‬‬

‫ﻣﻬﺪوي )‪ (367 :1379‬ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﺪار اﻣﻴﻦاﻟﻀﺮب را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴـﺪ‪» :‬رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ ﻳﺎﻟﺘـﺎ‪،‬‬
‫ﻣﻼﻗﺎت آﻗﺎ زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ ﻣﺮاﻏﻪاي ‪ 21‬رﺟـﺐ‪ 23 /‬ﻣـﺎرس در ادﺳـﺎ ‪ 25‬رﺟـﺐ‪ 27 /‬ﻣـﺎرس«‬
‫‪1306‬ق‪1889 /.‬م‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺑﺪﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻚ اﻣﻴﻦاﻟﺪوﻟﻪ ﻛﻪ از دﺷﻤﻨﺎن اﻣﻴﻦاﻟﻀﺮب اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ )ﻫﻤﺎن‪ .(376 :‬ﺿﻤﻨﺎً ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻳﺎد ﺑﺮد ﻛﻪ اﻣـﻴﻦاﻟﻀـﺮب در ﺳـﺎل ‪1310‬ق‪ .‬از‬
‫ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ اﺧﺮاج ﻣﻲﺷﻮد و ﺣﺘﻲ در ‪1314‬ق‪ .‬دﺳﺘﮕﻴﺮ و در ﺧﺰاﻧﻪ ﺣﺒﺲ ﻣـﻲﺷـﻮد )ﻫﻤـﺎن‪:‬‬
‫‪ .(369‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در زﻣﺎن ﭼﺎپ ﻛﺘﺎب )‪1313‬ق‪ (.‬ﻗﺪرت ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬در ﺟﻠـﺪ دوم‬
 ‫‪ 142‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﺳﻴﺎﺣﺖﻧﺎﻣﻪ ﻫﻢ ﻛﻪ از او ﺑﺪﮔﻮﻳﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اوﺿﺎع ﺧﻮﺑﻲ ﻧـﺪارد )ﻣﺮاﻏـﻪاي‪-419/2 :1381 ،‬‬

‫‪.(420‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﭘﻴﻮﻧﺪ اﻣﻴﻦاﻟﻀﺮب و ﺳﻴﺪ ﺟﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ اﺳﺪآﺑﺎدي‪ 7‬را ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪة ﭘﻴﻮﻧـﺪ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري و ﻣﺬﻫﺐ و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن اﻳﺠﺎد ﻧﻮﻋﻲ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﺘﻴﺰم اﺳـﻼﻣﻲ در اﻳـﺮان داﻧﺴـﺖ ﻛـﻪ‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺑﺎ آن ﺳﺮ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺪارد‪:‬‬
‫‪ ...‬دﻳﺪم ﻫﻤﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ردﻳ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ادﻳﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻـﺎً ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺬﻫﺐ ﭘﺎك اﺳﻼم ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻮل ﻧﺎرﺳﺎي ﺧﻮدﺷﺎن ﮔﻮﻳﺎ ﺑﻪ ﻛﻼماﷲ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺑﻌﻀﻲ از‬
‫ﻛﺘﺐ اﺳﻼﻣﻴﻪ را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮدﺷﺎن اﺿﻼل ﻣﺮدم اﺳﺖ )ﻣﺮاﻏﻪاي‪،‬‬
‫‪.(185/1 :1381‬‬

‫ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﺘﻴﺰم از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻋﻬﺪ ﻧﺎﺻﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺧﻮﻧﺪزاده )ﺑـﺮاي‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻚ‪ (17 :1395 :‬ﺑﺎ آن درﮔﻴﺮﻧﺪ و آن را ﺑﻪﻋﻨﻮان راﻫﻲ ﺑﺮاي ﺑـﺮونرﻓـﺖ از وﺿـﻌﻴﺖ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ دﺷﻮاري ﻣـﻲﺗـﻮان ﭘﺮوﺗﺴـﺘﺎﻧﺘﻴﺰم ﻏﺮﺑـﻲ را ﻣﻌـﺎدل اﺻـﻼﺣﺎت‬
‫ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺳﻴﺪﺟﻤﺎل ﻓﺮض ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ آﻳﺎ اﻧﺪﻳﺸﺔ وﺣﺪت اﺳﻼﻣﻲ ﺑـﺎ ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﺗﺠـﺎر و ﺑﺎزارﻳـﺎن‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﺑـﻪ ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪداري اﻟﺒﺘـﻪ از ﻧـﻮع ﺷـﺮﻗﻲ آن ﻧﻤـﻲﺷـﻮد؟ ﻣﺴـﺎﻓﺮﺗﻬﺎي ﺧـﺎرﺟﻲ ﻓـﺮاوان‬
‫اﻣﻴﻦاﻟﻀﺮب ﻧﺸﺎﻧﺔ آﺷﻨﺎﻳﻲ و ﺷﺎﻳﺪ ﺗﺄﺛﻴﺮﭘﺬﻳﺮي از روﻧﺪﻫﺎي ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري ﻏﺮﺑﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻣﻮاﻧﻊ ﺑﻮﻣﻲ رﺷﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري در اﻳﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﺔ‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻏﺮﺑﻲ رﻣﺎن‪ ،‬ﺗﻀﺎدﻫﺎي دروﻧﻲ اﻧﺴﺎن در ﻋﺼﺮ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري اﺳﺖ اﻣﺎ در اﻳﺮان ﻣﺴـﺌﻠﻪ‪،‬‬
‫ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻏﺮﺑﻲ از دل ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ اﻣﺎ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺷﺮﻗﻲ از ﺗﻤﺎﺷﺎي ﻓﺮﻧﮓ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻋﻤﺪة ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن داﺳﺘﺎﻧﻲ و روﺷﻨﻔﻜﺮان واﻗﻌﻲ ﻣﺎ از ﻏﺮب ﺑﻪ اﻳﺮان ﻣﻲﻧﮕﺮﻧﺪ ﺑـﺎ‬
‫ﻋﻴﻨﻜﻲ ﺷﺒﻪﭘﺴﺎاﺳﺘﻌﻤﺎري‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺗﺮﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد دﻳـﺪﮔﺎﻫﻲ ﻏﻴـﺮ‬
‫واﻗﻌﻲ درﺑﺎرة آن دارد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺮ ﻛﺎر ﻟﻮﻛﺎچ ﺗﺒﺼﺮهاي ﺑﻴﺎﻓﺰاﻳﻴﻢ و ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻗﻬﺮﻣﺎن‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪدار ﻟﺰوﻣﺎً از دل ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري ﺑﻴﺮون ﻧﻤﻲآﻳﺪ و در ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﺮﻗﻲ ﺷـﻜﻞ دﻳﮕـﺮي دارد و‬
‫ﺷﻜﺎﻓﻲ دﻳﮕﺮ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار را ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺎي اﺳﺘﺒﺪاد ﺳﻨﺘﻲ را ﻗﺮار اﺳﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارياي ﭘـﺮ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي ﺑﻘـﺎي ﺧـﻮد‬
‫ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﻧﻮﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ دﻳﻮانﺳﺎﻻري و ارﺗﺶ‪ ،‬اﻣﻨﻴﺖ را ﺑـﺮاي ﺑـﺮوز آن‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد؟‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﻋﻠﻲرﻏﻢ دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﻧﻈﺮﻳﻪﭘﺮدازان ﻋﻤﺪﺗﺎً روس‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري‬
‫و ﻓﺌﻮداﻟﻴﺰم ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻲﮔﺬرد‪ ،‬ﻧﻴﺴﺖ )ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧـﻪ‬
‫زاﻳﺶ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از ﺑﻄﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ‪143‬‬

‫ﻧﻚ‪ :‬اﺷﺮف‪(1346 ،‬؛ ﻫﻤﻮ‪ .((1359 ،‬ﻣﺘﻦ )ﻣﺮاﻏﻪاي‪ (193-190/1 :1381 ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ وﺿﻌﻴﺖ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي و ﻧﻘﺶ ﺗﺠﺎرت ﺧﺎرﺟﻲ را در اﻳﺮان ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺑﺮ ﺳﻪ ﻣﺸـﻜﻞ ﻋﻤـﺪة وﻓـﻮر‬
‫ﻛﺎﻻﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ در اﻳﺮان )ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﮔﻤﺮﻛﺎت(‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻓﺮاوان ﻧﺮخ ارز و ﺑﻲﻗﺎﻧﻮﻧﻲ در‬
‫ﺣﻮزة اﻗﺘﺼﺎد ﻛﺸﻮري ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ ﺑﻪوﺿﻮح ﻣﺎﻧﻊ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري اﻟﺒﺘـﻪ‬
‫در ﭘﺮﺗﻮ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﺿﻌﻴﻒ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺧﺮﻳـﺪ زﻣـﻴﻦ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﺗﺠﺎر را ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ از زﻣﻴﻦداري ﺷﺮﻗﻲ )ﻧﻪ ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴﻢ(‬
‫داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺗﺠﺎر ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺑﻪ اﺳـﺘﺒﺪاد ﺷـﺮﻗﻲ )دﺳﭙﻮﺗﻴﺴـﻢ( ﻓـﺮدي‬
‫ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻋﺪم ﺷﺮاﻛﺖ در ﺗﺠﺎرت و اﻣﻮر ﺗﻮﻟﻴﺪي ﺧﻮد ﻣﻬﺮ ﺗﺄﻳﻴﺪ دﻳﮕـﺮي ﺑـﺮ ﻓﻘـﺪان‬
‫ﻓﻀﺎي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداراﻧﻪ در اﻳﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪداري اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺑﺎ ﺗﺮك ﻏﻢاﻧﮕﻴﺰ اﻳﺮان دﻧﺒﺎل و ﺣﺘﻲ ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫ﻳﻮﺳﻒ ﻋﻤﻮ ﺑﻪ ﻃﺮف اﻳﺮان ﻧﮕﺎﻫﻲ ﻛﺮده و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا! ﺻﺪ ﻫﺰار ﺑﺎر ﺷﻜﺮ ﻛﻪ ﺗﻨﺪرﺳﺖ‬
‫از اﻳﻦ ﻣﻤﻠﻜﺖ وﻳﺮان ﺧﻼص ﺷﺪﻳﻢ‪ ... .‬از اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر ﺑﻲﻣﻮﻗﻊ و ﺑﻲﻣﻼﺣﻈﻪ او دﻟﻢ ﺳـﺨﺖ‬
‫آزرده ﮔﺸﺖ‪ ... .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي ﻣﺮد ﺑﻲاﻧﺼﺎف! ﮔﻨﺎه اﻳﻦ ﺧﺎك ﭘﺎك ﭼﻴﺴﺖ؟‪» ...‬اي وﻃﻦ ﻋﺰﻳﺰ و‬
‫ﮔﺮاﻣﻲ! ﺗﻦ و ﺟﺎﻧﻢ ﻓﺪاي ﺧﺎك ﺗﻮ ﺑﺎد!‪ ...‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ از اوﻻد ﺑﻲﻣﻬﺮ ﺗﻮ‪ -‬ﻛﻪ ﺑﺮادران ﻣﻦ‪-‬‬
‫اﻧﺪ‪ -‬ﺷﻜﺎﻳﺖ دارم‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ از ﻣﻦ ﺧﺸﻨﻮد ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ... .‬ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﻬﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮ دارﻧﺪ ﺑﻪ دﻳﻮاﻧﮕﻲ ﻣﺘﻬﻢ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻧﻤﻮد‪ .‬دور ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در دﻓﺘﺮ ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﺎم ﻣﺮا ﭘﺮﮔـﻮي‪،‬‬
‫ﻳﺎوهدراي‪ ،‬ﻣﺨﺘﻞاﻟﺸﻌﻮر ﺛﺒﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻦ ﻧﻴﺰ اﻳﺸﺎن را و ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﻫﻢ ﻧـﺎم‬
‫ﻣﺮا دﻳﻮاﻧﻪ ﺛﺒﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮ اﻳﺸﺎن ﺣﺮﺟﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن از ﻣﻌﻨﻲ ﺣﺐ وﻃﻦ و ﻋﻮاﻟﻢ‬
‫ﺑﻠﻨﺪ وﻃﻦﭘﺮﺳﺘﻲ ﺑﻲﺧﺒﺮﻧﺪ‪ «.‬رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﮔﺮﻳﻪام ﺷﺪت ﮔﺮﻓﺖ راه ﻧﻔﺴﻢ ﺑﺴﺘﻪ ﺷـﺪ‪ ،‬زﺑـﺎﻧﻢ از‬
‫ﮔﻔﺘﺎر ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪(212-211/1 :‬‬

‫در ﺑﺎﻻ ﺗﻨﺎﻗﻀﻲ درﺑﺎرة اﺑﺮاﻫﻴﻢ وﺟﻮد دارد‪ :‬ﻫﻢ او از ﻣﺮدم اﻳﺮان ﺷﺎﻛﻲ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻣﺮدم از‬
‫او؛ ﺷﻜﺎﻳﺖ دوﺳﻮﻳﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار را ﻣﺮدم دﻳﻮاﻧﻪ ﻣﻲﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﭼـﻮن‬
‫درﻛﺶ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨـﺪ و ﻣـﻲﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﺮاي ﻓـﺮار از ﺟﻨـﻮن‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺮدم ﻋﺎدي ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺴﺌﻠﻪدارﻳﺶ را ﺣﻞ ﻛﻨﺪ؛ »ﭘﺲ ﻣـﻦ ﻧﻴـﺰ از آن ﺣﺎﻟـﺖ ﺗﻌﺼـﺐ‬
‫ﺑﺎزآﻣﺪه« )ﻫﻤﺎن‪ (212/1 :‬و ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ راﺣﺘﻲ در اﻳﺮوان رﺷﻮه ﻣﻲدﻫﺪ )ﻧﻚ‪ :‬ﻫﻤﺎن(‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﺔ‬
‫دﻳﮕﺮ ﺗﻼش اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺑﺮاي ﻓـﺮار از ﻣﺴـﺌﻠﻪداري را در درج اﺷـﻌﺎر ﻓـﺘﺢاﷲﺧـﺎن ﺷـﻴﺒﺎﻧﻲ‬
‫)وﻓﺎت‪1308 :‬ق‪ (.‬ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ در اﺑﺘﺪاي ﻛﺘـﺎب )ﻫﻤـﺎن‪» (37-36/1 :‬ﺑـﻪ اﻗﺘﻀـﺎي‬
‫ﺗﻌﺼﺐ ﻣﻌﻠﻮم ﺧﻮد« ﺑﻪ دﻟﻴﻞ »ﻋﺪم ﻏﻴـﺮت« او را ﻧﻔـﺮﻳﻦ ﻛـﺮده ﺑـﻮد )ﻫﻤـﺎن‪ (220/1 :‬و ﻧﻴـﺰ‬
 ‫‪ 144‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﻋﺬرﺧﻮاﻫﻲ »از ﺟﻨﺎب ﺣﻜﻴﻢ روﺷﻦ ﺿﻤﻴﺮ ﻣﺆﻟﻒ ﻛﺘﺎب اﺣﻤﺪ ‪ ...‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﺑﻼي ﺗﻌﺼﺐ‬
‫در ﺣﻖ آن ﺟﻨﺎب ﻫﻢ ﮔﻤﺎن ﺑﺪ ﺑﺮده« ﺑﻮد )ﻫﻤﺎن‪ .(221/1 :‬ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻜﺮار ﻣﺪاوم ﻓﺮار از ﻣﺴـﺌﻠﻪ‪-‬‬
‫داري و ﺗﺴﻠﻴﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ آن رﻣﺎﻧﻮارﮔﻲ اﺛﺮ را ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺳﻴﺮ رﻣﺎن ﺟﺴﺘﺠﻮﻳﻲ اﺳﺖ ﺑﺮاي‬
‫ﻧﺠﺎت از اﻳﻦ دوﮔﺎﻧﻪ ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ آراﻣﺶ ﻛﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ از آن دورﺗـﺮ ﻣـﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻮد‪ .‬اﺷﻌﺎر ﻓﺘﺢاﷲﺧﺎن ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺟﺎﻟﺐاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻠﻚ ﭘﺮﻳﺸﺎن و ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج ﭘﺮﻳﺸـﺎن‬ ‫ﺑﺎغ ﭘﺮﻳﺸـﺎن و ﺳـﺮو و ﻛـﺎج ﭘﺮﻳﺸـﺎن‬
‫ﻛــﺎر در ﺷــﺎه از ﻟﺠــﺎج ﭘﺮﻳﺸــﺎن‬ ‫ﻟﻌﻨﺖ ﺣﻖ ﺑـﺮ ﻟﺠـﺎج ﺑـﺎد ﻛـﻪ ﮔﺸـﺘﻪ‬
‫دﺧــﻞ ﭘﺮﻳﺸــﻴﺪه و ﺧــﺮاج ﭘﺮﻳﺸــﺎن‬ ‫واي ﺑﻪ ﻣﻠﻜﻲ ﻛﻪ ﮔﺸﺘﻪ داﺧﻞ و ﺧﺎرج‬
‫ﻫﺮ ﮔﻠﻪاي را ﻛـﻪ ﺷـﺪ ﻧﺘـﺎج ﭘﺮﻳﺸـﺎن‬ ‫ﺧﻴﺮ ﻧﺒﻴﻨﺪ ﺷـﺒﺎن ز روﻏـﻦ و ﭘﺸـﻤﺶ‬
‫ﻣﻤﻠﻜﺘـﻲ را ﻛـﻪ ﺷـﺪ ﻣـﺰاج ﭘﺮﻳﺸـﺎن‬ ‫ﻻﺑــﺪ ﺑﺎﻳــﺪ ﻳﻜــﻲ ﻃﺒﻴﺒــﻲ ﺣــﺎذق‬
‫)ﻫﻤﺎن(‬

‫در اﺑﻴﺎت ﺑﺎﻻ »ﻟﺠﺎج« )ﻣﻌﺎدل ﺗﻌﺼﺐ( ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻜﻠﻲ دوﺳﻮﻳﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ در ﭘﺎدﺷﺎه و ﻫـﻢ‬
‫در اﺑﺮاﻫﻴﻢ )ﻛﻞ ﻛﺘﺎب( دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪» .‬ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﻲ« ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻛﺎرﺑﺮد ﻓﺮاواﻧﺶ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﻔﺖ‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺮاﺣﻞ اﺻﻠﻲ ﺟﻨﻮن و ﻣﺴﺌﻠﻪداري‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺘﺮك اﺑﺮاﻫﻴﻢ و‬
‫وﻃﻨﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬او ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ درك ﻣﺸﻜﻞ ﻣﺸﺘﺮك در ﺣﻴﻄﺔ ﻋﻤـﻞ دﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻛـﺎري ﺑﺰﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﺻﻔﺖ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺎ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ ﻋﻤﺪة روﺷﻨﻔﻜﺮ اﻳﺮاﻧﻲ آن دوره اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ او زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ ﻣﺮاﻏﻪاي ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮد را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و ﺑـﺮاي ﺑﺎزﺗـﺎب آن‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﺿﻤﻨﻲ ﺑﺎ ﻓﺮدوﺳﻲ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫‪...‬ﻓﺮدوﺳﻲ اﺳﺘﺤﻘﺎق آن ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻳﺰه و ﺑﻴﺶ از آن را داﺷﺖ زﻳﺮا ﻛﻪ زﺑﺎن ﻣﺮدة ﻣﻠﺘﻲ را اﺣﻴﺎ‬
‫ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻠﺖ ﻧﻴﺰ ﺧﺪﻣﺘﻲ ﺑﺴﺰا ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﭼﻮن ﺷﻌﺮاي اﻳﻦ زﻣﺎن ﻛﻪ ﻛﻼﻣﺸﺎن ﺑـﺎﻟﻤﺮه‬
‫ﻋﺎري از ﻧﺼﺎﻳﺢ و ﺣﻜﻤﺖ و ﻣﺴﺘﻮﺟﺐ ﺻﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮﻳﻦ و ﻟﻌﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻـﻪ‪ ،‬اﺑـﺮاﻫﻴﻢ‬
‫ﺑﻴﮓ ﺑﻴﭽﺎره ﺳﻴﺎﺣﺖﻧﺎﻣﺔ ﺧﻮد را ﻛﻪ در ﮔﺸﺖوﮔﺬار ﻣﻤﻠﻜﺖ اﻳﺮان ﺗﺮﺗﻴﺐ داده ﺑﻮد در اﻳﻨﺠﺎ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن آورده‪) ..‬ﻫﻤﺎن‪(222/1 :‬‬

‫و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺮاﻏﻪاي ﻋﺠﻢ را ﺑﺪﻳﻦ رﻣﺎن ﭘﺎرﺳﻲ زﻧﺪه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪداري ﻓﺮدوﺳﻲ ﺑﻪ‬
‫درون اﺛﺮش راه ﻧﻤﻲﺑﺮد اﻣﺎ ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ و اﺗﺤﺎد داﺳﺘﺎﻧﻲ‪ /‬ﻏﻴـﺮ داﺳـﺘﺎﻧﻲ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ و ﻣﺮاﻏـﻪاي ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ و ﮔﺴﺴﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﺑﻴﺮون ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬درﺳﺖ ﺧﻼف آﻧﻜﻪ رﺳﺘﻢ ﻗﻬﺮﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎع و‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻗﻮﻣﻲ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻓﺮدي اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺗﻨﻬﺎﻳﻲﻫﺎي ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪهاش‬
‫زاﻳﺶ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از ﺑﻄﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ‪145‬‬

‫)ﻣﺮاﻏﻪاي(‪ .‬رﺳﺘﻢ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻴﻬﺎي آرﻣﺎﻧﻲ ﻓﺮدوﺳﻲ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ اﻳـﺮان اﺳـﺖ و از اﻳـﻦ رو‪،‬‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ و اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻧﻤﺎد ﻧﺎﺗﻮاﻧﻴﻬﺎي ﺷﺨﺼﻲ و ﻓﺮدي ﻣﺮاﻏﻪاي ﻛﻪ ﺑﺎ اﺟﺘﻤﺎع ﻧﻪ ﺳﺮ‬
‫آﺷﺘﻲ ﻛﻪ ﺳﺮ ﺟﻨﮓ دارد‪ .‬رﺳﺘﻢ ﻗﻬﺮﻣﺎن آﻳﻨﺪة روﺷﻦ اﺳﺖ و اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻗﻬﺮﻣـﺎن ﺣـﺎل ﺧـﺮاب‪.‬‬
‫ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ ﺗﻔﺎوت ﺣﻤﺎﺳﻪ و رﻣﺎن را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ؛ ﻋﺼﺮ ﭘﺮاﻧﺪوه ﺟﺪﻳﺪ رﻣﺎن را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻮﻧﺔ‬
‫ﺑﺮﺗﺮ ادﺑﻲ ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ‪ .‬ﺣﻤﺎﺳﻪ در ﺷﻜﻞ رﻣﺎﻧﻬﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻪ اﻗﺒﺎل ﻋﻤﻮﻣﻲ اﻧﺪﻛﻲ ﻫﻢ ﻧﺪارﻧﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻴﺎت ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ اﻣﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف ذاﺗﺶ )ﺣﻤﺎﺳﻪ( ﺑﻪ ادﺑﻴﺎت ﻃﺒﻘﺔ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ اﻓﻮل ﻣﻲﻛﻨـﺪ‬
‫و ﻧﺨﺒﮕﺎن و روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺑﻪ رﻣﺎن ﭘﻨﺎه ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ ﺑﺮاي ﻓﺮار از ﻣﺨﺪر ﻓﺮّار ﺣﻤﺎﺳﻪ‪ /‬رﻣﺎن ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫و ﭼﺸﻴﺪن ﺟﺮﻋﻪاي از ﺗﻠﺨﻜﺎﻣﻲ واﻗﻊﮔﺮاﻳﻲ ﺟﻬﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﺧﺮوج از اﻳﺮان اﻧﺪك اﻧﺪك ﻣﺴﺌﻠﻪداري ﺑﻪ ﺟﻨـﻮن ﻧﺰدﻳـﻚﺗـﺮ ﻣـﻲﺷـﻮد )ﻫﻤـﺎن‪:‬‬
‫‪ .(235-234/1‬اﻧﮕﺎر ﻛﻪ دوري ﻇﺎﻫﺮي ﻗﻬﺮﻣﺎن از اﺟﺘﻤﺎع ﺑﻪ ﺟـﺎي آﻧﻜـﻪ ﺑـﺮاي او ﻫﻤﭽـﻮن‬
‫ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﻴﺎورد‪ ،‬ﺑﺮ ﮔﺴﺴﺖ و ﻣﺴﺌﻠﻪدارﻳﺶ ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ‪ .‬در واﻗـﻊ‪ ،‬ﻣـﻲﺗـﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ روﻧﺪ رﺷﺪ و اﻓﻮل ﻣﺴﺌﻠﻪداري اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اوج ﻣﺴﺌﻠﻪداري اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﺟﻠﺪ را رﻗﻢ ﻣﻲزﻧﺪ‪ ،‬در دﻋﻮاي ﻟﻔﻈﻲ او ﺑـﺎ ﻣـﻼ‬
‫ﺷﺪ‪‬ت ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻛﻼه ﺑﺮ زﻣﻴﻦ زدن و ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﭼﺮاغ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ آﺗـﺶﺳـﻮزي و ﻣﺪﻫﻮﺷـﻲ‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﺟﺴﺪ او را از ﻣﻬﻠﻜﻪ ﺑﻴـﺮون ﻣـﻲﻛﺸـﻨﺪ )ﻫﻤـﺎن‪-252/1 :‬‬
‫‪.(253‬‬
‫ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻠﺪﻫﺎي دوم و ﺳـﻮم ﻛﺘـﺎب اﻫﻤﻴـﺖ ﺟﻠـﺪ اول را ﻧﺪارﻧـﺪ و در واﻗـﻊ‪،‬‬
‫روﻧﻮﺷﺖ ﺿﻌﻴﻒﺗﺮي از آن ﻫﺴﺘﻨﺪ و از ﻟﺤﺎظ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻴﺰ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻴﺎن ﺗﺜﺒﻴﺖﻛﻨﻨـﺪة دﻳﮕـﺮي‬
‫ﺑﺮاي ﻫﻤﺎن واﻗﻌﻴﺘﻬﺎي ﻣﻄﺮح در ﺟﻠﺪ اولاﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎل ﭼﺎپ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ اﻫﻤﻴﺖ وﻳﮋهاي دارد‪:‬‬
‫ج‪ :2‬ﻛﻠﻜﺘﻪ )‪ 1283‬ش‪ 1323 /.‬ق‪ :(.‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎه و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ روﻳﺪاد ﺑﺰرگ‬
‫اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻋﻲ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﻌﺼﺐ او‬
‫ج‪ :3‬ﻻﻫﻮر )‪ 1287‬ش‪ 1327 /.‬ق‪ :(.‬ﻛﻤﻲ ﺑﻌﺪ از ﻣﺸـﺮوﻃﻪ و ﻣـﺮگ ﻣﻈﻔﺮاﻟـﺪﻳﻦ ﺷـﺎه و‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻲ ﺷﺎه‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻓﺎرغ از ﺗﻨﻮع ﻣﻜﺎﻧﻲ ﭼﺎپ ﻣﺠﻠﺪات‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﭘﺲ از ﺗﻨﺪروﻳﻬﺎي ﺟﻠﺪ اول و‬
‫ﻗﺘﻞ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎه و آﺷﻜﺎر ﻛﺮدن ﻧﺎﻣﺶ‪ ،‬در اﻧﺘﻘﺎد از ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻧﺪﻛﻲ ﻣﻼﺣﻈـﻪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و‬
‫ﺣﺘﻲ ﻣﺪح ﻣﺨﺘﺼﺮي ﻧﻴﺰ از ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻫﻤﺎن‪ 305-304/2 :‬و ‪ .(309‬اﻟﺒﺘﻪ ﭘﻴﺸـﺘﺮ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ‬
‫ﺑﻴﮓ ﺧﻮد از ﻃﺮﻓﺪاران وﻟﻲﻋﻬﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎه ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ 146‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫در دﻳﺒﺎﭼﺔ ﺟﻠﺪ دوم ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮد ﺧﻮاﺳﺘﺎر آﮔـﺎﻫﻲ از‬
‫ﻓﺮﺟﺎم ﻛﺎر اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﺎري ﻣﺮدم ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎﻋﺚ ﭼﺎپ ﺟﻠﺪ دوم ﻣـﻲﺷـﻮد‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ .(305-303/2 :‬ﺑﺎ ﭘﺎﻳﺎن دﻳﺒﺎﭼﺔ راوي‪ /‬ﻃﺒﻊﻛﻨﻨﺪة ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻳﻮﺳﻒ ﻋﻤـﻮ ﺷـﺮح ﺣـﺎﻟﻲ از‬
‫ﺧﻮد ﻣﻲدﻫﺪ )ﻫﻤﺎن‪ .(309/2 :‬ﺳﭙﺲ ﻛﻮدﻛﻲ اﺑﺮاﻫﻴﻢ را رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻫﻤﺎن‪.(310-309/2 :‬‬
‫اﻳﻦ ﺷﮕﺮد ﮔﺬﺷﺘﻪﻧﮕﺮ ﺑﻪ دوران ﻛﻮدﻛﻲ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬اﺑﺰاري اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺟﻠﺪ دوم ﻛﻪ ﻧﻘﻞ‬
‫اﻓﺴﺮدﮔﻲ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ و ﻋﺸﻖ ﻣﺤﺒﻮﺑﻪ ﺑﺪوﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﺒﻮﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺜﻞ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ دﻳﻮاﻧـﻪوار ﻋﺎﺷـﻖ‬
‫اﻳﺮان اﺳﺖ و ﻣﺎﻳﺔ ﺗﻤﺴﺨﺮ ﻣﺮدم‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬وﺿﻌﻴﺖ اﺑﺮاﻫﻴﻢ در ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻠـﺪ ﭘـﻴﺶ در ﭘـﻲ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ در اﻓﺴﺮدﮔﻲ ﺷﺪﻳﺪي ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮد و ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪ از دﻫﺎن او‬
‫ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد‪» :‬ﻳﺎ ﺣﻖ ﻳﺎ ﻣﺪد« )ﻫﻤﺎن‪ 324/2 :‬و ﺻﻔﺤﺎت ﻓﺮاوان( و ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻳﻮﺳـﻒ ﻋﻤـﻮ‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﻣﺴﺌﻠﻪداري و ﻧﺎداري ﺧﻮد ﭘﻴﺶ ﻣﻲروﻧﺪ )ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻚ‪ :‬ﻫﻤﺎن‪(328-327/2 :‬‬
‫ﺣﺎل اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻦ ﺧﻮش اﺳﺖ و او ﮔﺮﻓﺘﺎر دل اﺳـﺖ و ﻋﺎﺷـﻖ وﻃـﻦ ﻧـﻪ‬
‫ﻣﺤﺒﻮﺑﻪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﺟﻠﺪ روﻳﻜﺮد رﻣﺎﻧﺘﻴﻚﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ روﻳﻜـﺮد اﻧﺘﻘـﺎدي ﺗﻨـﺪ ﺟﻠـﺪ‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻦ دارد و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ در ﻧﻴﻤﺔ اول ﺟﻠﺪ دوم ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻛﺘﺎب ﻣﺤﺒﻮﺑﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪه‬
‫در اﻳﻦ ﺟﻠﺪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ داﺳﺘﺎﻧﮕﻮﻳﻲ ﻛﻨﺪ اﻣﺎ روﻳﻜﺮد رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﺶ ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ و ﺗﺎ ﺣـﺪودي‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎن را از ﮔﺴﺴﺖ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﺑﺎزﻣﻲدارد‪ .‬دﻗﻴﻘﺎً از ﻫﻤـﻴﻦ ﻧﻘﻄـﻪ رﻣـﺎﻧﮕﻮﻧﮕﻲ اﺛـﺮ در ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫ﻟﻮﻛﺎﭼﻲ آن آﺳﻴﺐ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﺒﻮﺑﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﺜﻞ ﻫﺮ ﻋﺎﺷﻖ دﻳﮕﺮي‪ -‬ﺑﺎ ﺣﻔﻆ ﻧﺠﺎﺑﺖ‪ -‬در ﺳـﻮز‬
‫و ﮔﺪاز اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺠﺎﺑﺖ او‪ ،‬وي را ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﺗﻮدهوار و آﺷﻨﺎ ﺟﻠﻮه ﻣﻲدﻫـﺪ و ﻓﺮدﻳـﺖ او را از‬
‫ﺑﻴﻦ ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ او را ﺗﻜﺜﻴﺮﺷﺪة ﻗﻬﺮﻣﺎن داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪداري اﮔﺮ ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺷﻮد و‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ اﺟﺘﻤﺎع ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﮔﺴﺴﺖ ﻣﻴﺎن و ﻗﻬﺮﻣﺎن و اﺟﺘﻤﺎع ﻧﺎﭘﻴﺪا ﻣﻲﺷﻮد و رﻣﺎن ﺷـﻜﻞ‬
‫ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻧﻴﻤﺔ اول ﺟﻠﺪ دوم ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﺷﻮد‬
‫و دﻳﮕﺮ ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت دﻧﻴﺎي ﻣﺪرن را ﻧﻤﻲﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻨﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ رﻣﺎﻧﻮارﮔﻲ در ﺗﻀﺎد اﺳﺖ ﮔـﺎه‬
‫ﺧﻮد را در اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻟﺒﻬﺎي ﺳﻨﺘﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﭘﺰﺷـﻜﺎن از روش‬
‫داﺳﺘﺎن ﭘﺎدﺷﺎه و ﻛﻨﻴﺰك ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻌﻨﻮي ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪداري اﺑﺮاﻫﻴﻢ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲ‪-‬‬
‫ﻛﻨﻨﺪ )ﻫﻤﺎن‪ .(336-334/2 :‬ﺣﺘﻲ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﭘﺰﺷﻚ ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺌﻠﻪداري اوﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺷـﻮاﻫﺪ آن در‬
‫ﺟﻠﺪ دوم ﺟﺰ اﻓﺴﺮدﮔﻲ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻮﺳﻒﻋﻤﻮ اﻧﺘﻘﺎدات و داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ‬
‫درﺑﺎرة اﻳﺮان ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻣﺎ او ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪدار ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻏﺼﺔ ﻳﻮﺳـﻒ ﻋﻤـﻮ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﺮاي‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺟﻠﺪ اول ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ رﻣﺎﻧﻲ از ﻧﻮع اﻳﺪﺋﺎﻟﻴﺴﻢ اﻧﺘﺰاﻋﻲ ﺑـﻮد‬
‫زاﻳﺶ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از ﺑﻄﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ‪147‬‬

‫ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ در ﺟﻠﺪ دوم ﺑﻪ ﺳﻮي اﺛﺮي ﺑﺎ ﻣﺤﺘﻮاي رﻣﺎﻧﺘﻴﺴﻴﺴﻢ ﻣﺄﻳﻮﺳﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛـﺖ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﮔﺰارة »ﻛﻼه ﺑﺮ زﻣﻴﻦ زدن« را در ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( دﻋﻮاي ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﺟﻠﺪ اول ﻣﻴﺎن اﺑﺮاﻫﻴﻢ و ﻣﻼ )ﻧﻚ‪ :‬ﻫﻤﺎن‪(253-252/1 :‬‬
‫ب( واﻛﻨﺶ ﻳﻮﺳﻒﻋﻤﻮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮﺧﻮرد اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﺎ ﻋﻮدﻧﻮازي ﻣﺤﺒﻮﺑﻪ‪:‬‬
‫اﻣﺎ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ‪ ،‬ﻣﻈﻠﻮﻣﺎﻧﻪ ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﺮده و اﺑﺪاً ﻧﻪ ﺟﻨﺒﺶ داﺷﺖ ﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑـﻪ او ﻧﮕـﺎه‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﺎﻻن و ﮔﺮﻳﺎن‪ ،‬او ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻲﻧﮕﺮد ﺳﺎﻛﺖ و ﺣﻴﺮان‪ .‬ﻣﻦ ﻛﻼه از ﺳﺮ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ‬
‫زده ﺑﻪ ﻫﺎي ﻫﺎي ﮔﺮﻳﻪ آﻏﺎز ﻛﺮدم )ﻫﻤﺎن‪(396/2 :‬‬

‫ج( اوج ﺑﻴﻤﺎري اﺑﺮاﻫﻴﻢ در ﺻﻔﺤﺎت ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﺟﻠﺪ دوم ﭘﺲ از ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﺎﻣﺔ ﺣﺴﻦ ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ‪:‬‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﻣﺎت و ﻣﺘﺤﻴﺮ ﻧﮕﺮان و اﺷﻚ از دﻳﺪﮔﺎﻧﺶ ﺟﺎري ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺧﺘﺎم ﻣﻜﺘﻮب دو‬
‫دﺳﺘﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ زده ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﺮﻳﺸﺎن! ﭘﺮﻳﺸﺎن! واﷲ ﭘﺮﻳﺸﺎن! ﺑﺎﷲ ﭘﺮﻳﺸﺎن!« ﻣﺎﻧﻨـﺪ زن ﺳـﻜﻼﺑﻪ‬
‫]ﻛﻼﺑﻪ؟[ ﻫﺎي ﻫﺎي ﺷﺮوع ﻛﺮد ﮔﺮﻳﻪ و ﻧﻮﺣﻪ ﻛﺮدن‪ ... .‬ﻳﻚﺑﺎره اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻛﻼﻫـﺶ را زد ﺑـﻪ‬
‫زﻣﻴﻦ‪ ،‬آوازش ﻣﻨﻘﻄﻊ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﺎ ﺻﻮت ﺣﺰﻳﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻔـﻮ ﺑـﺮ ﺗـﻮ روزﮔـﺎر! ﺗﻔـﻮ! ﭘﺮﻳﺸـﺎن!‬
‫ﭘﺮﻳﺸﺎن!«‪ .‬ﺑﻠﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﭘﺮﻳﺸﺎن! آن ﺷﺐ را ﺗﺎ ﺻـﺒﺢ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﻨـﻮال ﻧﺸﺴـﺘﻴﻢ‪) ...‬ﻫﻤـﺎن‪:‬‬
‫‪.(470/2‬‬

‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ در ﺟﻠﺪ ﻳﻚ )اﻟﻒ( ﺑﻪ ﻫﻴﺠﺎن و ﺣﺮﻛﺘـﻲ دﭼـﺎر اﺳـﺖ ﻛـﻪ ذرهاي از آن در‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻳﻮﺳﻒﻋﻤﻮ )ب( و اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﺟﻠﺪ دوم )ج( دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬در دو ﻣـﻮرد اﺧﻴـﺮ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﻧﻔﻌﺎل در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ ﻣﻮاﺟﻪاﻳﻢ و ﻛﻨﺸﻲ ﺑﺮاي اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ و ﻣﺒﺎرزة اﻟﺒﺘـﻪ از ﻧـﻮع دن‪-‬‬
‫ﻛﻴﺸﻮﺗﻲ آن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎه اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻬﺒﻮد ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ )ﻫﻤـﺎن‪-401/2 :‬‬
‫‪ (402‬اﻣﺎ ﻧﺎﻣﺔ وﺟﻮد ﻣﺤﺘﺮم و ﺧﺒﺮ ﺷﺎهﻛﺸﻲ اﺑﺮاﻫﻴﻢ را ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫آﺛﺎر ﺣﺰن و اوﻗﺎت ﺗﻠﺨﻲ در ﻧﺎﺻﻴﻪاش ﭘﻴﺪا ﺷﺪه ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻫﻢ ﻳﻚ ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ ﻣﻠﺖ اﻳﺮان ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎهﻛﺸﻲ در ﻣﻴﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﻠﻞ رﺳﻮا ﺷﺪﻧﺪ و ﻫﻤﺎﻧﺎ درﺑﺎرﻳﺎن ﺧﻄﺎﻛﺎر اﻳﻦ ﻟﻜﺔ ﺗﺎرﻳﺨﻲ را‬
‫ﺑﻪ روي ﻣﻠﺖ اﻳﺮان ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬دﺳﺖ ﺗﺄﺳﻒ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲﺳﻮد‪ .‬ﭼـﻮن ﻣﻬـﺪي ﺑﻴـﮓ دﻳـﺪ ﻛـﻪ‬
‫اوﻗﺎﺗﺶ ﺗﻠﺦ ﺷﺪه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎﺑﺎ ﭼﻪ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ؟ آدم ﻧﺎﺧﻮش ﺧﻮد را ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اوﻗﺎت‬
‫ﺗﻠﺨﻲ ﺑﺮاي ﭼﻪ؟ اﻳﻦ ﻓﻘﺮه ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﻠﺖ ﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ...‬اﻳﻦ دﻧﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬از اول ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮده‬
‫و ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﺧﻮاه ﺗﻮ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮد را رﻧﺠﻪ داري ﻳﺎ ﻧﺪاري‪) .‬ﻫﻤﺎن‪(409/2 :‬‬
 ‫‪ 148‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﭘﺎﻳﺎن ﮔﻔﺘﺎر ﺑﺎﻻ در ﺗﺨﺎﻟﻒ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎ اﺻﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪداري اﺑﺮاﻫﻴﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در اداﻣﻪ‪ ،‬ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ‬
‫‪8‬‬
‫ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه )ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ( ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺎري ﺑﺴﻴﺎر او را ﺗﺴﻠﻲ دادﻧﺪ و ﻧﺼﻴﺤﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در آﺗﻴﻪ ﻛﺎرﻫﺎ رو ﺑﻪ ﺑﻬﺒـﻮدي ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻖ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮده‪ ،‬ﺷﺎه در ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻳﺎ ﻧﺨﻮاﺳﺖ‬
‫و ﻳﺎ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ اﺻﻼﺣﺎت ﺻﺤﻴﺤﻪ را ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﺟﻮانﺑﺨﺖ در ﺳﻌﺎدت و رﺳﺘﮕﺎري‬
‫ﺑﻪ روي ﻋﻤﻮم ﻣﻠﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺸﺎد‪ .‬ﭘﺮدة ﻇﻠﻤﺘﻲ ﻛﻪ وﻻﻳﺖﻓﺮوﺷﻲ و اﺳﺘﺒﺪاد در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻨﺎن‬
‫ﻛﺸﻴﺪه ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ رﻓﻊ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬اﻧﻮار ﻣﻌﺎرف و ﻣﺴﺎوات دل وﻃﻦﭘﺮﺳـﺘﺎن را‬
‫ﻣﻨﺠﻠﻲ و ﻣﻨﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد‪) .‬ﻫﻤﺎن(‬

‫اﻳﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ادﺑﻴﺎت راﺳﺘﻴﻦ ﮔﺎه از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﺒﻘﺖ ﻣﻲﮔﻴﺮد و اﺟﺘﻤﺎع ﺑﻪ دﻧﺒـﺎل آن‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺎزﺗﺎب واﻗﻌﻴﺘﻬﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮش ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻠﺪ ﺳﻮم ﻛﻪ ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزي ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاﻫﺎن ﺑﺮ اﺳﺘﺒﺪاد ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻲ ﺷﺎه ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫»ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻋﺮض ﻣﻲﺷﻮد« )ﻫﻤـﺎن‪ (535/3 :‬و »ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﺣـﺎل ﻣﺆﻟـﻒ« )ﻫﻤـﺎن‪ (538/3 :‬آﻏـﺎز‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺮاﻏﻪاي ﺷﺒﺎﻫﺘﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ دارد؛ ﻣﺮاﻏﻪاي ﺳﺎﻟﻬﺎ‬
‫ﭘﻴﺶ ﺗﺎﺑﻌﻴﺖ اﻳﺮان را ﺗﺮك ﻛﺮده و ﺑﭽﻪﻫﺎﻳﺶ زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻓﺎرﺳﻲ و ﺗﺮﻛﻲ ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳـﺒﺐ‬
‫ﻏﺼﺔ اوﺳﺖ و ﻣﺴﺌﻠﻪداري ﺑﻪ وﺿﻮح در ﺣﺴﺮﺗﻬﺎي ﺷﺨﺼﻴﺶ ﻫﻮﻳﺪاﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻳﻦ اﻗﺎﻣﺖ ﻣﺪت ده ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎل ﺧﻴﺎﻟﻢ را ﭘﺮﻳﺸﺎن و ﺣﻮاﺳﻢ را ﻣﺨﺘﻞ ﺳﺎﺧﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﭼـﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ و آﺳﺎﻳﺶ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪام‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻔﺲ ﻣﻌﺪود ﺑﻪ آﺧـﺮ رﺳـﺪ و ﭘﻴـﻚ اﺟـﻞ‬
‫درآﻳﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﻃﻔﺎل ﭼﻪ دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ ﻓﺮا ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ؟‪ ...‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ در ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻫﺘﻤﺎم در‬
‫ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺛﺎﺑﺖ و در ﻣﺮاﻋﺎت آﺋﻴﻦ ﻣﺬﻫﺐ اﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮي ﺟﺎﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در روﺳـﻴﻪ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ از ﻗﻴﻮدات اﺳﻼﻣﻴﺖ رﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺷﻴﻮة ﻓﺮﻧﮕﻲﻣ‪Ĥ‬ﺑﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺗﺮك آﻳـﻴﻦ و ﻣـﺬﻫﺐ‬
‫آﺑﺎﻳﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ -‬اﻫﻞ ﻗﻔﻘﺎزﻳﻪ دﺧﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﻳﺮان ﺑﻠﻜﻪ ﺳﺨﺖﺗﺮ از آﻧﻬﺎ در‬
‫اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺟﺎﻫﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪) ...‬ﻫﻤﺎن‪.(542/3 :‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﺴﺌﻠﻪداري او ﺷﻜﻞ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻴﺮد‪:‬‬

‫»ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آﻣﺪهام ﺟﻬﺖ ﻋﺮﻳﻀﻪﻧﮕﺎري ﺑﻪ ﺗﺮك ﺗﺎﺑﻌﻴﺖ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ! ﻣﮕـﺮ ﺧـﺒﻂ دﻣـﺎغ‬
‫آوردهاي؟‪) «...‬ﻫﻤﺎن‪.(545/3 :‬‬
‫زاﻳﺶ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از ﺑﻄﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ‪149‬‬

‫از ﻗﻮﻧﺴﻮﻟﺨﺎﻧﻪ روﺳﻴﻪ دﻋﻮﺗﻢ ﻛﺮده ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻛﺎر ﺗﻮ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﻴﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺎﻏﺬ آزادي ﺗﻮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮات ﻧﺠﺎت ﺑﻪ دﺳﺘﻢ دادﻧﺪ‪ ...‬ﺧﻮد را ﺗﺎزه از ﻣﺎدر ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه ﭘﻨﺪاﺷﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ داﻧﻢ و ﺧﺎﻟﻘﻢ ﻛﻪ‬
‫ﭼﻪ ﻗﺪر وﺟﺪاﻧﻢ در ﻋﺬاب و ﺗﻨﻢ در آﺗﺶ ﻏﻴﺮت ﻣﻲﺳﻮﺧﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺳـﺨﻦ از ﻣﺤﺒـﺖ‬
‫وﻃﻦ و ﭘﺎدﺷﺎهﭘﺮﺳﺘﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻗﻠﻢ ﻣﻲآﻣﺪ از ﺳﺮ ﺗﺎ ﭘﺎ ﻣﻲﮔﺪاﺧﺘﻢ و داﻳﻤﺎً ﻣﻌﺬب ﺑﻮدم )ﻫﻤﺎن‪:‬‬
‫‪.(547/3‬‬

‫ﺳﭙﺲ در ﺑﺨﺶ »ﻗﺎﺑﻞ دﻗﺖ ﻧﻈﺮ« درﺑﺎرة ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ روﺷﻨﻔﻜﺮ اﻳﺮاﻧـﻲ )ﻗﻬﺮﻣـﺎن ﻣﺴـﺌﻠﻪدار(‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫»‪...‬ﺣﺎﻻ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻴﺴﺖ و ﻫﺮ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ اﺳﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد؟ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻨﺪه‬
‫ﺳﻮﺧﺘﻦ و ﺳﺎﺧﺘﻦ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺮك ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻛﺮدن‪) «...‬ﻫﻤﺎن‪(549/3 :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻛﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻋﻮام ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴـﮓ را ﺷﺨﺼـﻴﺘﻲ ﻧﺎﺳـﺘﻮده ﻓـﺮض‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬در دﻳﺒﺎﭼﻪ ﺑﺮ ﻛﺎر او ﻣﻬﺮ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲزﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫‪...‬ﻋﺸﻖ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ را ﺑﻪ وﻃﻦ ﻋﺰﻳﺰ ﻣﺤﺒﻮب ﺧﻮد اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻧﮕﺎﺷﺖ! ﺑﻠﻲ! اﻳﻦ ﻋﺸﻖ را‬
‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ )ﺻﻠﻌﻢ( ﺳﺘﻮده و اﻳﻤﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎن ﺑﺎﺧﺘﻦ در راه او ﻣﻨﺘﻬﺎي ﺳﻌﺎدت و ﺣﺐ‬
‫وي ﺧﻴﺮ دارﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺠﺮه اﻳﻦ ﻋﺸﻖ ﺛﻤﺮه آن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در ﻋﺎﻗﺒﺖ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴـﮓ ﺛﻤـﺮه‬
‫ﺗﻌﺼﺐ او را ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺧﻮاﻧﺪ‪) ...‬ﻫﻤﺎن‪(553/3 :‬‬

‫در واﻗﻊ‪» ،‬ﺗﻌﺼﺐ« ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ رﻣﺰ »ﻣﺴﺌﻠﻪداري« ﻛﻪ دﻗﻴﻘﺎً ﺧﻮد آن اﺳـﺖ‪» .‬آﻏـﺎز داﺳـﺘﺎن« ﺑـﺎ‬
‫ﺟﻤﻠﺔ ﻣﻜﺮر اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ در ﺟﻠﺪ دوم ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻦﻣﺎﻳﺔ ﺗﻜﺮارﺷﻮﻧﺪهاي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺮوع‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﻳﺎ ﺣﻖ ﻳﺎ ﻣﺪد ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬آﻏﺎز ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻛﺘﺎب ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻢ و ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻫﺮﭼـﻪ ﮔﻔﺘـﻪ آﻳـﺪ‬
‫ﻛﻠﻤﺎت ﻳﻮﺳﻒﻋﻤﻮﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻇﺎﻫﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ درد دل ﺧﻮد را ﻧﻤﻲﺗـﻮاﻧﻢ‬
‫ﺑﻨﮕﺎرم‪ .‬ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻪ اﻧﺪك ﺗﺄﻣﻞ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﺲ از آن ﺟﻮاﻧﻤﺮگ روزﮔﺎر‬
‫ﻣﻦ ﻓﻠﻜﺰده ﭼﻪﺳﺎن ﻣﻲﮔﺬرد‪) ...‬ﻫﻤﺎن‪(555/3 :‬‬

‫ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺪد ﺣـﻖ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ اﻳـﺮان و ﺑـﻪ ﺗﺒـﻊ آن‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ را از ﺗﺒﺎﻫﻲ و ﻣﺴﺌﻠﻪداري ﻧﺠﺎت دﻫﺪ و ﻧﻴﺰ راوي ﺧﻮد ﺷﺮﻳﻚ ﺗﺒﺎﻫﻴﻬﺎي اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻳﻮﺳﻒﻋﻤﻮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ زﻳﺎرت ﻋﺘﺒﺎت ﺑﺮود اﻣﺎ او را ﺑﺮ ﺣﺬر ﻣﻲدارﻧﺪ‪ .‬او ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز و‬
‫ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻲﺧﺴﺒﺪ و روﻳﺪادﻫﺎي ﻛﺘﺎب را در ﺧﻮاب ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬ﻣﺠﻠﺪات دوم و ﺳﻮم ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ‬
 ‫‪ 150‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫رﻣﺎﻧﻮارﮔﻲ ﺟﻠﺪ اول را ﻧﺪارﻧﺪ و آن ﻣﺴﺌﻠﻪداري ﻋﻤﻴﻖ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﻢ ﭼﻨﺪان دﻳﺪه ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‬
‫ﻓﻘﻂ ﮔﺎه ﺳﺎﻳﻪﻫﺎﻳﻲ از آن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻳﻮﺳﻒ ﻋﻤﻮ ﻫﻤﺮاه ﭘﻴﺮي ﺑﻪ »ﺟﻬﻨﻢ اﻳﺮاﻧﻴﺎن« ﻣـﻲ‪-‬‬
‫رود و ﺿﺤﺎك‪ ،‬اﺳﻜﻨﺪر و دﻳﮕﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﺮان ﻇﻠﻢ ﻛﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻣـﻲﺑﻴﻨـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ در‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻋﺒﺎسﻣﻴﺮزا‪ ،‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ﺷﺎهاﺳﻤﺎﻋﻴﻞ و ﻧﺎدرﺷﺎه را ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﺷـﺒﺎﻫﺘﻲ‬
‫ﻏﺮﻳﺐ ﺑﺎ ﺧﻠﺴﻪ دارد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺑﻲﺧﺒﺮي ﻣﺆﻟﻔﺎن از ﻛﺎر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﻤـﻲﺗـﻮان ﻣﻨﻜـﺮ ﻣﺸـﺘﺮﻛﺎت‬
‫ذﻫﻨﻲ‪ -‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ آﻧﻬﺎ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺨﺸﻬﺎﻳﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﺪ اﻓﺮاﻃﻲ ﻓﺮار از واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪداري ﺷﺨﺼﻴﺖ و‬
‫راوي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺟﻬﺎن ﺧﻴﺎﻟﻲ و ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ از واﻗﻌﻴﺖ‪ -‬در ﻋﻴﻦ اﺗﺼﺎل ﺑـﺪان‪ -‬ﺳـﺒﺐ‬
‫زاﻳﺶ رﻣﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﻓﺮاط در آن ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﭘﺮﻫﻴﺐ ﺟﻬﺎن واﻗﻌﻲ در رﻣﺎن ﺑﻪ ﻛﻠﻲ‬
‫ﻣﺨﺪوش ﺷﻮد و اﺛﺮي از آن ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺷﻜﻞ اﺛﺮ از رﻣـﺎن ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﻓـﺎﻧﺘﺰي‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺗﻼش ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻫﻤـﺎن ﺳـﻴﺎق ﭘﻴﺸـﻴﻦ ﺑـﺮ ﻣﺴـﺌﻠﺔ‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ راه ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﻤـﻲﺑـﺮد‪ .‬ﺑـﺮاي ﻧﻤﻮﻧـﻪ‪ ،‬اﺑـﺮاﻫﻴﻢ ﻳﻮﺳـﻒﻋﻤـﻮ را‬
‫ﻧﺼﻴﺤﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »در ﺗﻌﺼﺐ ﻣﻠﻲ ﺳﺨﺖ ﺑﻜﻮش« )ﻫﻤـﺎن‪ (585/3 :‬و ﻧﻴـﺰ اﻳﻨﻜـﻪ دﻏﺪﻏـﺔ‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻧﺪارد و در ﺑﻬﺸﺖ ﻫﻢ ﻣﺸﺘﺎق ﺷﻨﻴﺪن اﺧﺒﺎر اﻳﺮان اﺳـﺖ )ﻫﻤـﺎن‪-587/3 :‬‬
‫‪ (588‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺧﺒﺮي از ﺗﻌﺼﺐ و ﻣﺴﺌﻠﻪداري واﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﺳﺎزﻧﺪة ﺷﻜﻞ رﻣـﺎن اﺳـﺖ‬
‫دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻳﻮﺳﻒ از ﺧﻮاب ﺑﻴﺪار ﻣﻲﺷﻮد و رؤﻳﺎي ﺻﺎدﻗﻪاش را ﺑﺎ رﺿﺎ در ﻣﻴﺎن ﻣﻲﮔﺬارد‪:‬‬
‫رﺿﺎﺧﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻌﺒﻴﺮ اﻳﻦ ﺧﻮاب واﺿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از آﺛﺎر ﺑﻌﺾ ﻣﻘﺪﻣﺎت دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪،‬‬
‫و اﻣﻴﺪواري زﻳﺎد ﺑﻌﺪ از ﻫﺰار ﻳﺄس و ﻧﻮﻣﻴﺪي ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ... .‬ﻣﺎﻳﺔ ﻧﻴﻜﺒﺨﺘﻲ و ﺑﻬﺠﺖ و‬
‫دوﻟﺖ از ﺑﺮﻛﺖ دﻋﺎي ﻣﺤﺒﺎن وﻃﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪ‪ ،‬دﻳﻦ و دوﻟﺖ ﻗﺪم ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ ﺗﻤﺪن ﻧﻬﺎده آب‬
‫رﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺟﻮي ﺑﺎز آﻣﺪه ﭼﻨﺪ روزي ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻬﻤﺎن ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪم ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ اﻳﻦ‬
‫ﺧﻮاب اﻗﺒﺎل آﺗﻴﻪ وﻃﻦ را ﺷﺮح و ﺑﺴﻂ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﺧﺮاﺑﻲ و زﺣﻤـﺎت‪،‬‬
‫اﺳﺘﻘﻼل و اﺳﺘﻘﺒﺎل وﻃﻦ ﻋﺰﻳﺰ را ﺗﺸﻜﺮ ﻛﻨﻴﺪ )ﻫﻤﺎن‪(592/3 :‬‬

‫ﺳﭙﺲ اﺻﻞ داﺳﺘﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﻲﺷﻮد و راوي ﺑﺎ »ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻤﺎﻧﺪ« از ﻋﺪم »ﺧﻮﻳﺸـﺘﻦداري« ﺑـﻪ‬
‫دﻟﻴﻞ »ﻛﺜﺮت ﺗﻌﺼﺐ در ﺣﺐ وﻃﻦ« ﻋﺬرﺧﻮاﻫﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻫﻤﺎن‪ .(592/3 :‬آﻧﮕـﺎه ﺗـﺬﻛﺮهاي از‬
‫ﺷﻌﺮاي اﻳﺮاﻧﻲ درج ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻟﻐﺰش ﻣﺮاﻏﻪاي از ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺑﻪ ﺳـﻮي ﺳـﻨﺖ ﺟﺎﻟـﺐ ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻬﺮﻣﺎن و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﺑﻲﻣﺴﺌﻠﻪ دﻳﮕﺮ ذوق ﻧﻮﺟﻮﻳﻲ و ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﻧﺪارد و ﺑـﻪ داﻣـﺎن ﺳـﻨﺖ‬
‫زاﻳﺶ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از ﺑﻄﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ‪151‬‬

‫درﻣﻲاﻓﺘﺪ و ﭘﺲ از ﺗﺬﻛﺮهﻧﻮﻳﺴﻲ‪ ،‬ﺳﺮاغ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﻣﻲرود‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺳﺮاغ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣـﻲرود و ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻜﻠﻲ ﭘﺮاﻛﻨﺪه روﻳﺪادﻫﺎ را ﺷﺮح ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻛﺘﺎب ﺑﺎ »اﻋﺘﺬار« ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪:‬‬
‫ﺟﻠﺪ ﺳﻴﻢ ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد وﻟﻲ در ﻃﺒﻊ ﺗﺄﺧﻴﺮ ﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ در زﻣﺎن اﺳﺘﺒﺪاد‬
‫در دﺳﺖ ﺑﻮد؛ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ اﺗﻤﺎم ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺴﺘﺒﺪه ﻣﺘﺒﺪل ﺑـﻪ ﻣﺸـﺮوﻃﻪ ﮔﺮدﻳـﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن رﻳﺸﻪ اﺳﺘﺒﺪاد از ﺑﻴﺦ و ﺑﻦ ﺑﺮﻛﻨﺪه ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آﺑﻴﺎري ﻃﺎﻏﻴﺎن ﭼﺎﺑﻚدﺳﺖ در اﻧـﺪك‬
‫زﻣﺎﻧﻲ از ﻧﻮ ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻜﻤﺘﺮ و ﺳﺨﺘﺘﺮ از اول ﮔﺮدﻳﺪ ﺗﺎ ﻫﻴﺠﺪه ﻣﺎه ﺑﺤﺮان ﺧـﻮد را‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺣﺬاﻗﺖ ﻃﺒﻴﺒﺎن ﻋﺎﻟﻢ و ﻣﺠﺮب ﻣﺠﺪداً ﻣﺎﻧﻊ ﺗﺮﻗﻲ ﻇﻠـﻢ ﮔﺸـﺘﻪ و رﻳﺸـﺔ ﻣﻨﺤﻮﺳـﻪ‬
‫اﺳﺘﺒﺪاد از ﺑﻴﺦ ﺑﺮﻛﻨﺪه ﮔﺸﺘﻪ ‪) ...‬ﻫﻤﺎن‪(765/3 :‬‬

‫‪ .4‬ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬
‫در آراي ﻟﻮﻛﺎچ و ﮔﻠﺪﻣﻦ‪ ،‬رﻣﺎن در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻓﺮدﮔﺮاي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري و ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧـﺪاﻳﺎن آن را‬
‫رﻫﺎ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻇﻬﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻜﺘﺔ ﻣﻤﻴﺰة رﻣﺎن از ﺣﻤﺎﺳﻪ و ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻜﻠﻬﺎ‪ ،‬وﺟﻮد ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪ‪-‬‬
‫دار اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﮔﺴﺴﺖ از ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬رﻣﺎن رواﻳـﺖ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و ﺷﻜﺴﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار‪ ،‬ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ زﻧـﺪﮔﺎﻧﻲ و‬
‫ارزﺷﻬﺎﻳﺶ‪ ،‬او را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﺣﻞ ﻧﺸﺪﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ آﮔﺎﻫﻲ روﺷﻦ و دﻗﻴﻘﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ آورد‪ ،‬ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎ ذﻛﺮ ﺷﻮاﻫﺪ ﺟﺰﺋﻲ ﻣﺘﻨﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺼﺐ و اﻳﺮاندوﺳﺘﻲ ﺷﺪﻳﺪ ﻗﻬﺮﻣﺎن‬
‫ﺳﻴﺎﺣﺖﻧﺎﻣﺔ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ اﺳﺒﺎب ﻣﺴﺌﻠﻪداري او را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣـﻲآورد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ‪ ،‬زﻳـﻦاﻟﻌﺎﺑـﺪﻳﻦ‬
‫ﻣﺮاﻏﻪاي ﺑﻲآﻧﻜﻪ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺎﻣﻠﻲ از رﻣﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ را ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﺗﺄﺛﻴﺮ ادﺑﻴﺎت ﻓﺮﻧﮕﻲ ﺑﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ‬
‫ﺑﺎﻓﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را در ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي اﻳﻦ آﺛﺎر ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪداري اﺑـﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴـﮓ‬
‫اﮔﺮ ﻧﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻛﻠﻲ ﻋﺎﻣﺔ ﻣﺮدم اﻳﺮان ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ ﻃﺒﻘـﺔ ﺗـﺎﺟﺮ و‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻂ اﻳﺮاﻧﻲ‪ -‬ﻃﺒﻘﻪاي ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه و ﻋﻤـﺪة روﺷـﻨﻔﻜﺮان ﺑـﺪان ﺗﻌﻠـﻖ دارﻧـﺪ‪ -‬در ﻓﻀـﺎي‬
‫ﻣﺸﻮش ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري در اﻳﺮان )ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻏﺮب دارد( ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﺷﻜﻞ ﺷﺨﺼﻴﺖﭘﺮدازي در ﻣﻴﺎن ﺳﺎﻳﺮ آﺛﺎر زﻣﺎﻧﻪ ﻳﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ رﻣـﺎن‬
‫واﻗﻌﻲ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ آﻓﺮﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪ 152‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﭘﻲﻧﻮﺷﺖﻫﺎ‬
‫‪ .1‬اﻟﺒﺘﻪ ﮔﻮﻧﺔ ﭼﻬﺎرﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺪان ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ ﻛﻪ در رﻣﺎﻧﻬﺎي ﺗﻮﻟﺴﺘﻮي ﺑﻴﺎن ﺷﺪه‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﺎﻣﻞ اﻳﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻤﻲﭘﺮدازد‪.‬‬
‫‪.2‬‬
‫از اﻳﻦ ﺻﺪاي ﺷﻌﻒاﻧﮕﻴﺰ از ﺧﻮاب ﺑﻴﺪار ﺷﺪم‪ ،‬دﻳﺪم آﻧﻘﺪر ﺧﻮاﺑﻴﺪهام ﻛﻪ اﻧﺪاﻣﻢ آﻣﺎس ﻛﺮده‪ .‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻢ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺗﺎرﻳﻚ‪ ،‬ﭼﺮاغ ﻣﻔﻘﻮد‪ ،‬ﻛﺒﺮﻳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ... .‬ﻣﺘﻔﻜﺮ ﻧﺸﺴﺘﻢ‪ ،‬دﻳﺪم از ﺧﻮاب ﺑﻬﺘﺮ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﺳـﺮ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑﺎﻟﻴﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻢ و ﺑﺎز ﺧﻮاﺑﻴﺪم ﺗﺎ ﻛﻲ ﺑﻴﺪار ﺷﻮم‪) .‬ﻃﺎﻟﺒﻮف )‪.(292 ،(1356‬‬

‫‪ .3‬ﺧﻮد او از ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎه را ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺎﻫﺎﻧﻲ ﭼـﻮن ﻧـﺎدر و اﺳـﻤﺎﻋﻴﻞ‬
‫ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲﻛﻨﺪ )اﻣﺎﻧﺖ )‪.(198 ،(1391‬‬
‫‪ .4‬از ﻳﺎد ﻧﺒﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎه در ذيﺣﺠﻪ )آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺎه( ‪ 1313‬ق‪ .‬ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﺪ و ﺟﻠﺪ اول‬
‫ﺳﻴﺎﺣﺖﻧﺎﻣﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ در ‪ 1313‬ق‪ .‬ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﻠﺪ دوم ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ ﻧﺎﺻـﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷـﺎه‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻪ زﺑﺎن آﻣﺪن اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪» .5‬او ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻃﺒﻘﺔ ﺗﺎﺟﺮ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدار اﺳﺖ‪ ،‬از اﻧﻘﻼب ﻣﻲﻫﺮاﺳﺪ و در دﻓﻊ ﻓﻜﺮ اﻧﻘﻼﺑﻲ اﻳﻦ ﭼﺎره‪-‬‬
‫ﺟﻮﻳﻲ را دارد ‪) «...‬آدﻣﻴﺖ )‪(100 ،(1387‬‬
‫‪ .6‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﻬﺮت ﻣﻔﺎﺳﺪ اﻗﺘﺼﺎدي اﻣﻴﻦاﻟﻀﺮب ﺣﺘﻲ در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ )ﻣﺮاﻏﻪاي )‪،(1381‬‬
‫‪ 421-419/2‬و ‪.(523/2‬‬
‫‪ .7‬ﺳﻴﺪﺟﻤﺎل راﺑﻄﺔ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﺎ اﻣﻴﻦاﻟﻀﺮب دارد و در ﺳﻔﺮﻫﺎﻳﺶ ﺑﻪ اﻳﺮان در ﻣﻨﺰل او ﺳﻜﻨﻲ ﻣﻲﮔﺰﻳﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﺮاﻏﻪاي ﺳﺨﻨﻲ درﺑﺎرة ﺳﻴﺪﺟﻤﺎل در ﺳﻴﺎﺣﺖﻧﺎﻣﻪ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ در ﺧﻠﺴﻪ ﻧﻘـﺪ ﺗﻨـﺪي‬
‫ﻧﺼﻴﺐ او ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ...» :‬ﻣﺜﻼً در ﻏﺮﻓﺔ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑـﻪ ﻣـﺄﻣﻦ ﻣـﻦ ﻣﻠﻜـﻢﺧـﺎن و ﺳـﻴﺪﺟﻤﺎلاﻟـﺪﻳﻦ و‬
‫ﻣﻼﻋﻠﻲﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎب و از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﺳﻔﻬﺎ را ﻛﻪ اﻇﻬﺎر آزاديﻃﻠﺒﻲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ دﻳﺪم ‪) «...‬اﻋﺘﻤﺎداﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‬
‫)‪ 34 ،(1357‬و ‪.(43‬‬
‫‪ .8‬ﺧﻮد ﻧﻴﺰ در ﺟﻠﺪ ﺳﻮم ﺑﺪان اذﻋﺎن دارد‪:‬‬
‫ﮔﻔﺘﺎ ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺪت ﺑﺪﻫﺪ »ﻋﺪل ﻣﻈﻔـﺮ«‬ ‫ﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ ﻛﻲ اﻳﻦ ﻇﻠﻢ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻲ‬
‫)‪(1324‬‬

‫ده ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﻛﻪ ﺟﻠﺪ اول ﺳﻴﺎﺣﺖﻧﺎﻣﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺻﺪق اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را رﺟﻮع ﺑـﻪ‬
‫ﺻﺤﻴﻔﺔ ‪ ...‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ )ﻫﻤﺎن‪(700/3 :‬‬
‫زاﻳﺶ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از ﺑﻄﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪدار ‪153‬‬

‫ﻛﺘﺎبﻧﺎﻣﻪ‬
‫آﺟﺪاﻧﻲ‪ ،‬ﻟﻄﻒاﷲ )‪ .(1387‬روﺷﻨﻔﻜﺮان اﻳﺮان در ﻋﺼﺮ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﺧﺘﺮان‪.‬‬
‫آﺧﻮﻧﺪزاده‪ ،‬ﻓﺘﺤﻌﻠﻲ )‪ .(1395‬ﻣﻜﺘﻮﺑﺎت ﻛﻤﺎلاﻟﺪواﻟﻪ و ﻣﻠﺤﻘﺎت آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻋﻠﻲاﺻﻐﺮ ﺣﻘـﺪار‪ ،‬ﻧﺎﺷـﺮ‪:‬‬
‫ﺑﺎﺷﮕﺎه ادﺑﻴﺎت‪.‬‬
‫آدﻣﻴﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺪون )‪ .(1387‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮔﺴﺘﺮه‪.‬‬
‫آرﻳﻦﭘﻮر‪ ،‬ﻳﺤﻴﻲ )‪ .(1387‬از ﺻﺒﺎ ﺗﺎ ﻧﻴﻤﺎ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ﺗﻬﺮان‪ :‬زوار‪.‬‬
‫آﺻﻒاﻟﻮزاره‪ ،‬ﻣﻴﺮزااﺳﻤﺎﻋﻴﻞﺧﺎن ﺗﺒﺮﻳﺰي )‪ .(1285‬داﺳﺘﺎن ﺷﮕﻔﺖ و ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻳﺘﻴﻤﺎن‪ ،‬ﻛﻠﻜﺘﻪ‪ :‬ﺣﺒﻞاﻟﻤﺘﻴﻦ‪.‬‬
‫اﺑﺎذري‪ ،‬ﻳﻮﺳﻒ )‪ .(1389‬ﺧﺮد ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻃﺮح ﻧﻮ‪.‬‬
‫اﻛﺒﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ )‪» .(1384‬ﺳﻴﺎﺣﺘﻨﺎﻣﺔ اﺑﺮاﻫﻴﻢﺑﻴﮓ؛ ﺑﻴﺎﻧﻴﻪاي ﻋﻠﻴﻪ وﺿﻊ ﻣﻮﺟـﻮد«‪ ،‬ﻣﻨـﺪرج در‪ :‬ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﻻت ﻫﻤﺎﻳﺶ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻜﺮي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ اﻳﺮان‪ :‬ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ آﻳﺖاﷲ ﻣﺤﻤـﺪﻛﺎﻇﻢ‬
‫ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻮﺳﺴﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.96-72‬‬
‫اﺷﺮف‪ ،‬اﺣﻤﺪ )‪» .(1346‬ﻧﻈﺎم ﻓﺌﻮداﻟﻲ ﻳﺎ ﻧﻈﺎم آﺳﻴﺎﻳﻲ«‪ ،‬ﻣﺠﻠﺔ ﺟﻬﺎن ﻧﻮ‪ ،‬ﺷﻢ ‪ ،8-5‬ﺻﺺ‪.73-2‬‬
‫اﺷﺮف‪ ،‬اﺣﻤﺪ )‪ .(1359‬ﻣﻮاﻧﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ رﺷﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري در اﻳﺮان‪ :‬دورة ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ زﻣﻴﻨﻪ‪.‬‬
‫اﻋﺘﻤﺎداﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ﺧﺎن )‪ .(1357‬ﺧﻠﺴﻪ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﺧﻮاﺑﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﻮد ﻛﺘﻴﺮاﺋﻲ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﺗﻮﻛﺎ‪.‬‬
‫اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎس )‪ .(1391‬ﻗﺒﻠﺔ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺣﺴﻦ ﻛﺎﻣﺸﺎد‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻛﺎرﻧﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻻﺋﻲ‪ ،‬ﻛﺮﻳﺴﺘﻒ )‪ .(1377‬ﭘﻴﺪاﻳﺶ رﻣﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﻬﻮش ﻗﻮﻳﻤﻲ و ﻧﺴﺮﻳﻦ ﺧﻄﺎط‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫ﻣﻌﻴﻦ‪-‬اﻧﺠﻤﻦ اﻳﺮاﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﻴﺎﻣﻴﻦ‪ ،‬واﻟﺘﺮ )‪» .(1377‬درﺑﺎرة ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ و دﺳﺘﻤﺎﻳﻪﻫﺎي ﺷـﻌﺮ ﺑـﻮدﻟﺮ«‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﻣـﺮاد ﻓﺮﻫـﺎدﭘﻮر‪،‬‬
‫ارﻏﻨﻮن‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،14‬ﺻﺺ‪.48-27‬‬
‫ﻃﺎﻟﺒﻮف‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻴﻢ )‪ .(1356‬ﻛﺘﺎب اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺆﻣﻨﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺷﺒﮕﻴﺮ‪.‬‬
‫ﻃﺎﻟﺒﻮف‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻴﻢ )‪ .(1347‬ﻣﺴﺎﻟﻚاﻟﻤﺤﺴﻨﻴﻦ‪ .‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺆﻣﻨﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺷﺮﻛﺖ ﺳـﻬﺎﻣﻲ ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎي‬
‫ﺟﻴﺒﻲ‪.‬‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺟﻮاد )‪ .(1386‬ﺗﺄﻣﻠﻲ درﺑﺎره اﻳﺮان؛ ﻣﻜﺘﺐ ﺗﺒﺮﻳﺰ و ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺗﺠﺪدﺧﻮاﻫﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺘﻮده‪.‬‬
‫ﻛﺴﺮوي‪ ،‬اﺣﻤﺪ )‪ .(1387‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺸﺮوﻃﺔ اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﮕﺎه‪.‬‬
‫ﮔﻠﺪﻣﻦ‪ ،‬ﻟﻮﺳﻴﻦ )‪ .(1371‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ادﺑﻴﺎت؛ دﻓﺎع از ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ رﻣﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺤﻤﺪ ﭘﻮﻳﻨﺪه‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫ﻧﺸﺮ ﻫﻮش و اﺑﺘﻜﺎر‪.‬‬
‫ﮔﻠﺪﻣﻦ‪ ،‬ﻟﻮﺳﻴﻦ )‪ .(1381‬ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ادﺑﻴﺎت‪ ،‬ﮔﺰﻳﺪه و ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﭘﻮﻳﻨﺪه‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭼﺸﻤﻪ‪.‬‬
‫ﻟﻮﻛﺎچ‪ ،‬ﮔﺌﻮرگ )‪ .(1381‬ﻧﻈﺮﻳﺔ رﻣﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺣﺴﻦ ﻣﺮﺗﻀﻮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻗﺼﻪ‪.‬‬
‫ﻟﻮﻛﺎچ‪ ،‬ﮔﺌﻮرگ )‪ .(1388‬ﺟﺎن و ﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ رﺿﺎ رﺿﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺎﻫﻲ‪.‬‬
 ‫‪ 154‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﻣﺮاﻏﻪاي‪ ،‬زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ )‪ .(1381‬ﺳﻴﺎﺣﺖﻧﺎﻣﺔ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﮓ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻲ ﺳﭙﺎﻧﻠﻮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫آﮔﺎه‪.‬‬
‫ﻣﻠﻜﭙﻮر‪ ،‬ﺟﻤﺸﻴﺪ )‪ .(1385‬ادﺑﻴﺎت ﻧﻤﺎﻳﺸﻲ در اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺗﻮس‪.‬‬
‫ﻣﻬﺪوي‪ ،‬ﺷﻴﺮﻳﻦ )‪ .(1379‬زﻧﺪﮔﻲﻧﺎﻣﺔ ﺣﺎج ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ﻛﻤﭙﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻣﻴﻦ داراﻟﻀﺮب‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﻨﺼﻮره اﺗﺤﺎدﻳﻪ‬
‫و ﻓﺮﺣﻨﺎز اﻣﻴﺮﺧﺎﻧﻲ ﺣﺴﻴﻨﻚﻟﻮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان‪.‬‬
‫ﻣﻴﺮﻋﺎﺑﺪﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺣﺴﻦ )‪ .(1386‬ﺻﺪ ﺳﺎل داﺳﺘﺎنﻧﻮﻳﺴﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﭼﺸﻤﻪ‪.‬‬
‫ﻣﻴﺮﻋﺎﺑﺪﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺣﺴﻦ )‪ .(1387‬ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮل ادﺑﻴﺎت داﺳﺘﺎﻧﻲ و ﻧﻤﺎﻳﺸـﻲ از آﻏـﺎز ﺗـﺎ ‪ 1320‬ﺷﻤﺴـﻲ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن زﺑﺎن و ادب ﻓﺎرﺳﻲ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻇﻢاﻻﺳﻼم ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ )‪ .(1376‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﺪاري اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ ﺳﻌﻴﺪي ﺳﻴﺮﺟﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭘﻴﻜﺎن‪.‬‬
‫ﻧﺎﻇﻢاﻟﺪوﻟﻪ‪ ،‬ﻣﻴﺮزا ﻣﻠﻜﻢ ﺧﺎن )‪» .(1388‬ﭘﻠﺘﻴﻜﺎي دوﻟﺘﻲ«‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﻣﻴـﺮزا ﻣﻠﻜـﻢ ﺧـﺎن ﻧـﺎﻇﻢاﻟﺪوﻟـﻪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻮﺷﺶ ﺣﺠﺖاﷲ اﺻﻴﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻧﻲ‪ ،‬ﺻﺺ‪.285-251‬‬
‫ﻧﻮابﭘﻮر‪ ،‬رﺿﺎ )‪ .(1397‬ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﻲ در ﻧﺜﺮ داﺳﺘﺎﻧﻲ ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺳﺮّي‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﺗﻮس‪.‬‬
‫ﻫﺎﺷﻤﻲ‪ ،‬ﻧﺠﻤﻪ )‪ .(1390‬ﻧﻘﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ در آﺛﺎر داﺳﺘﺎنﻧﻮﻳﺴﺎن ﺻﺪر ﻣﺸﺮوﻃﻪ )ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻴﻢ ﻃـﺎﻟﺒﻮف و زﻳـﻦ‪-‬‬
‫اﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ ﻣﺮاﻏﻪاي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎن‪.‬‬
‫ﻳﻮﺳﻔﻲ‪ ،‬ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ )‪ .(1367‬دﻳﺪاري ﺑﺎ اﻫﻞ ﻗﻠﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﻲ‪.‬‬

‫‪Faust, A. B.(1901). “The Problematic Hero in German Fiction”, PMLA, Vol. 16, No. 1, pp. 92-‬‬
‫‪106.‬‬