Elektrotechnika podstawowa 9

ROZDZIAŁ 1

Wprowadzenie

Elektrotechnika jest działem wiedzy obejmującym zagadnienia związane z zastosowaniami elek-

tryczności w technice. Na powstanie i początki nauki o elektryczności złożyły się odkrycia wielu
fizyków. Warto je przypomnieć w kontekście pojęć omawianych w niniejszym rozdziale.
Termin elektryczność, wprowadzony w 1600 r. przez Williama Gilberta, pochodzi od greckiego
słowa elektron, tj. bursztyn (w starożytności znane było zjawisko elektryzowania się bursztynu przy
pocieraniu wełną lub futrem). Gilbert przedstawił koncepcję dwóch „rodzajów elektryczności”
(„szklaną” i „żywiczną”) – model fenomenologiczny obiektów nazwanych później ładunkami do-
datnimi i ujemnymi. W 1663 r. Otto von Guericke zbudował pierwszą maszynę elektrostatyczną (w
postaci siarkowej kuli). W 1727 r. Stephen Gray odkrył zjawisko indukcji elektrostatycznej. Na
podstawie zdolności przenoszenia ładunku przez różne ciała, określał je jako przewodzące albo
nieprzewodzące. W 1745 r. Pieter van Muschenbroek wynalazł butelkę lejdejską (pierwszy konden-
sator). W 1758 r. Charles Coulomb ogłosił tzw. prawo odwrotnego kwadratu, dotyczące oddziały-
wania ładunków punktowych. W 1800 r. Alessandro Volta, zainspirowany wynikami doświadczeń
Luigiego Galvaniego (1789 r.), zbudował „stos galwaniczny” (zespół ogniw galwanicznych). Wów-
czas uwaga badaczy skierowała się ku zjawiskom towarzyszącym przepływowi prądu stałego.
W 1819 r. Hans Christian Oersted wykonał eksperyment świadczący o tym, że prąd elektryczny jest
źródłem pola magnetycznego, a w roku następnym oficjalnie powiadomił świat o odkryciu wza-
jemnego oddziaływania elektryczności i magnetyzmu. W 1820 r. Andre Maria Amper opisał zjawi-
sko elektrodynamicznego oddziaływania przewodników. W 1826 r. Georg Ohm ustalił zależność
między opornością, napięciem i natężeniem prądu. W 1831 r. Michael Faraday odkrył zjawisko i
sformułował zasadę indukcji elektromagnetycznej, a w latach 1833-34 podał prawa elektrolizy.
M. Faraday przedstawił też koncepcje linii sił pola oraz oddziaływania ładunków na zasadzie od-
działywania pól wytwarzanych przez te ładunki (kontynuacją tej myśli są równania sformułowane
w 1864 r. przez Jamesa Clerka Maxwella). W 1841 r. James Joule podał prawo określające ilość
ciepła wydzielającego się w przewodniku.
10 Elektrotechnika podstawowa

Oznaczenia wielkości występujących w rozdziale 1

B indukcja magnetyczna
c prędkość światła
D indukcja elektryczna
e elementarny ładunek elektryczny
E natężenie pola elektrycznego
F siła
G konduktancja (przewodność elektryczna)
H natężenie pola magnetycznego
i prąd (natężenie prądu)
I prąd stały (natężenie prądu stałego)
J gęstość prądu elektrycznego
l droga (długość odcinka drogi, przemieszczenie)
p moc
P moc stała (średnia)
q ładunek próbny
Q ładunek
r promień okręgu
R rezystancja (opór elektryczny)
S pole powierzchni
t czas
u napięcie
U napięcie stałe
V potencjał
v prędkość
W praca, energia
α20 temperaturowy współczynnik rezystywności
γ przewodność właściwa (konduktywność) materiału
ϑ temperatura w skali Celsjusza
λq liniowa gęstość ładunku elektrycznego
ρ opór właściwy (rezystywność) materiału
ρP przestrzenna (objętościowa) gęstość mocy pola przepływowego
ρq przestrzenna (objętościowa) gęstość ładunku elektrycznego
σq powierzchniowa gęstość ładunku elektrycznego

Literatura do rozdziału 1
[2], [3], [4]
1. Wprowadzenie 11

Wykład I. PODSTAWOWE POJĘCIA I WIELKOŚCI ELEKTRYCZNE

Ładunki elektryczne
Ładunek elektryczny jest traktowany jako pojęcie pierwotne elektryki, umożliwiające objaśnienie
różnych zjawisk elektrycznych i magnetycznych oraz formułowanie reguł ich dotyczących.
Ładunek elektryczny to potocznie jakaś „porcja elektryczności”, twór abstrakcyjny (nie znamy jego
natury fizycznej). Nie można go ani zobaczyć, ani zmierzyć bezpośrednio, nie przeszkadza to jed-
nak w wyobrażeniu go sobie jako bytu realnego, obdarzonego określonymi cechami, tym bardziej
że związany jest zawsze z jakimś obiektem fizycznym (o określonej masie) i można go dość dobrze
umiejscowić w przestrzeni i czasie.
Ciała obdarzone ładunkami elektrycznymi (naładowane, na- a) + +

elektryzowane) mogą się przyciągać lub odpychać, zależnie –

b) +
od typu „udzielonej im elektryczności”. Przyjęto zatem, że
występują dwa rodzaje ładunków elektrycznych: dodatnie i
c)
ujemne, przy czym ładunki o jednakowych znakach odpycha-
ją się, zaś o różnych – przyciągają (rys.). Siły i oddziaływa- – +
nia tego rodzaju określa się jako elektryczne lub – odnosząc
je do ładunków nieruchomych – jako elektrostatyczne (natura +
zjawiska jest ta sama, niezależnie od tego, czy ładunki pozo-
stają w spoczynku, czy są w ruchu).
Podział na ładunki dodatnie i ujemne dotyczy zarówno skali makro, jak mikro. W ciałach zgroma-
dzone są olbrzymie ilości, powiązanych wzajemnie, ładunków obu znaków, lecz w normalnych
warunkach ich działania się równoważą i ciała są elektrycznie obojętne. Analizując zjawiska zwią-
zane z oddziaływaniami elektrycznymi, bierze się pod uwagę tylko niezrównoważone w ciałach
ładunki o określonych znakach. Przez ładunek zgromadzony w ciele, np. na okładzinie kondensato-
ra, rozumie się więc ładunek występujący w nim poza wewnętrznie zrównoważonymi strukturami
cząsteczkowymi.
Przewodniki i dielektryki
Ciała zawierające ładunki (elektrony lub jony), które mogą się w nich swobodnie przemieszczać,
nazywają się ciałami przewodzącymi lub przewodnikami. Ciała nie zawierające takich ładunków,
tzn. ciała o umiejscowionych ładunkach, przemieszczających się co najwyżej w obrębie kryształów,
noszą miano dielektryków lub izolatorów. Ciała będące normalnie dielektrykami, a uzyskujące wła-
sności przewodników w zmienionych warunkach zewnętrznych, nazywają się półprzewodnikami.
Zdolność bądź niezdolność ciał krystalicznych do przemieszczania się w nich ładunków elektrycz-
nych tłumaczy się istnieniem bądź nieistnieniem elektronów walencyjnych (sytuujących się na nie-
zapełnionych do końca orbitach atomów). Elektrony walencyjne biorą udział w wiązaniach che-
micznych i krystalicznych.
Zasada zachowania ładunku
Zakłócenie równowagi elektrycznej ciała poprzez udzielenie mu dodatkowego ładunku nazywa się
naelektryzowaniem (naładowaniem). Odebranie ciału nadmiaru ładunków dodatnich lub ujemnych
nazywa się rozelektryzowaniem (rozładowaniem).
Najprostszym sposobem elektryzacji ciała jest zetknięcie go z ciałem naelektryzowanym albo po-
cieranie o inne, odpowiednio dobrane ciało elektrycznie obojętne. Można też wykorzystać do tego
celu zjawisko indukcji elektrostatycznej, tzn. zbliżyć do ciała przewodzącego jakieś ciało nałado-
wane, po czym – po przemieszczeniu się oraz zgrupowaniu ładunków elektrycznych różnych zna-
ków w „końcach” ciała przewodzącego – odprowadzić (np. przez dotknięcie ręką) część ładunków
z „końca” bardziej oddalonego od ciała naładowanego.
12 Wykład I

Można zatem ładunki różnych znaków, znajdujące się w jednym ciele – rozdzielić, albo zgroma-
dzone w różnych ciałach – zrównoważyć. Można część ładunku jednego znaku, zgromadzonego w
jakimś ciele, użyczyć ciału innemu. Nie można natomiast ładunków elektrycznych wytworzyć ani
unicestwić. Ładunki elektryczne nie mogą pojawić się znikąd ani zniknąć. Suma algebraiczna ła-
dunków elektrycznych w układzie odosobnionym jest stała. Prawo to nosi nazwę postulatu
Maxwella lub zasady zachowania ładunku.
Ładunek punktowy
Pojęcie ładunku punktowego odnosi się do ciał naelektryzowanych, których wymiary są małe w
stosunku do odległości między nimi. Wartości sił elektrycznych między dwoma ładunkami punk-
towymi określa znane z fizyki prawo Coulomba (odpowiednie wzory będą podane dalej).
Stosunek rozmiaru jąder atomowych do rozmiaru atomów (odpowiadających rozmiarowi zewnętrz-
nych powłok elektronowych) jest rzędu 10-4, a więc prawo Coulomba dobrze opisuje oddziaływania
elektryczne między jądrem i krążącymi wokół niego elektronami.
Jednostka ładunku elektrycznego
W czasie, gdy Coulomb ogłosił swe prawo - w ogóle pierwsze prawo elektryki (zapisane dla ładun-
ków znajdujących się w powietrzu lub próżni) - stosowano układ jednostek CGS. Nie było jeszcze
jednostki ładunku elektrycznego, została zatem stworzona niejako na potrzebę ogłoszonego prawa.
Nazwano ją elektrostatyczną jednostką ładunku, uznano za podstawową jednostkę elektryczną i
utworzono układ CGS elektrostatyczny, krócej: CGSE (w układzie tym przenikalność elektryczna
jest wielkością bezwymiarową, o wartości 1 w próżni).
W układzie SI jednostką ładunku elektrycznego jest kulomb (C) – jednostka pochodna podstawowej
jednostki elektrycznej, którą jest amper (A), jednostka natężenia prądu elektrycznego. Związek
między tymi jednostkami jest prosty: 1C = 1A ⋅1s.
Kulomb jest dużą jednostką: 1 [Q]SI = 1 C ≈ 3⋅109 [Q]CGSE; w praktyce używa się mikro- i miliku-
lombów.
Ładunek elementarny i gęstości rozkładu ładunków
Ładunek elektryczny jest wielkością skwantowaną, tzn. ładunek, jakim jest obdarzona dowolnie
mała cząstka materii, musi być równy dodatniej lub ujemnej wielokrotności ładunku elementarne-
go, oznaczonego symbolem e. Ładunek elementarny e jest równy ładunkowi protonu lub wartości
bezwzględnej ładunku elektronu i wynosi 1,602⋅10-19 C.
Kwarki – cząstki elementarne, które występując w połączeniach tworzą cząstki złożone, m.in. pro-
tony i neutrony – mają ładunki o wartościach: + 2/3 e i – 1/3 e (antykwarki: + 1/3 e i – 2/3 e). Ułamkowe
wartości ładunku ± e, jakie mają kwarki, przeczą koncepcji ładunku elementarnego e jako naj-
mniejszej „porcji elektryczności” (za niepodzielną całość należałoby przyjąć ładunek 3 razy
mniejszy od e). Nie ma to jednak większego znaczenia, bowiem uzyskanie kwarków swobodnych,
nie mówiąc o praktycznym ich wykorzystaniu, jest zadaniem karkołomnym. Ognista kula plazmy
kwarkowo-gluonowej, jaką po wielu latach prób udało się wytworzyć na ułamek sekundy (!),
stanowiła materię 20 razy gęściejszą od tej, jaka występuje w jądrze atomu, o niewyobrażalnej
temperaturze 100 tysięcy razy wyższej od temperatury wnętrza Słońca (którego „zwykła” plazma,
złożona z protonów, neutronów i elektronów, ma temperaturę około 14 mln K).
Ładunek elementarny jest bardzo mały, toteż w elektrotechnice, gdzie ładunek występuje na ogół
jako wielkość makroskopowa, zakłada się jego ciągłość. Można zatem zakładać ciągły - liniowy,
powierzchniowy bądź objętościowy - rozkład ładunków, przypisując mu odpowiedniego rodzaju
gęstość ładunku (liniową λq, powierzchniową σq, objętościową ρq).
1. Wprowadzenie 13

Pole elektryczne, magnetyczne i elektromagnetyczne

Oddziaływania większego zasięgu opisuje się za pomocą odpowiednich pól fizycznych, charaktery-
zowanych przez przestrzenne rozkłady wielkości skalarnych lub wektorowych. Istnienia pól nie
można stwierdzić bezpośrednio; można jedynie poznać skutki ich działania.
Pole oddziaływań (sił) elektrycznych to pole elektryczne. Ła- a) v = 0
dunki nieruchome i niezmienne w czasie wytwarzają wokół sie- + q
bie pole elektrostatyczne. Nieruchomy ładunek, umieszczony w E, D
pewnej przestrzeni, przyczynia się do powstania w przestrzeni
pola elektrostatycznego (rys. a), sam zaś podlega działaniu pola b) v = const. v
elektrostatycznego pochodzącego od pozostałych ładunków
znajdujących się w tej przestrzeni. Każdy punkt pola elektrycz- B, H
+ q
nego (elektrostatycznego) charakteryzują wektory: natężenia
pola elektrycznego E i indukcji elektrycznej D.
Ładunki przemieszczające się ze stałą prędkością wytwarzają c) v ; dv / dt > 0
wokół siebie pole magnetyczne (rys. b), a znajdując się w polu v, dv/dt
magnetycznym, wytwarzanym przez inne ruchome ładunki, c (fala)
+ q
podlegają działaniu tego pola. Każdy punkt pola magnetycznego
charakteryzują wektory: indukcji magnetycznej B i natężenia B, H
E, D
pola magnetycznego H.
Ładunek przemieszczający się ruchem przyspieszonym wytwarza wokół siebie pole elektromagne-
tyczne, mające postać rozchodzącej się w przestrzeni fali elektromagnetycznej (rys. c). Każdy punkt
pola elektromagnetycznego charakteryzują wektory: natężenia pola elektrycznego E, indukcji elek-
trycznej D, indukcji magnetycznej B i natężenia pola magnetycznego H. Wektory E i H fali elek-
tromagnetycznej rozchodzą się w przestrzeni izotropowej promieniowo wokół „drgającego” ładun-
ku i są w każdym punkcie tej przestrzeni prostopadłe wzajemnie do siebie i do kierunku rozchodze-
nia się fali.
Między E i H, będącymi funkcjami czasu (zmienne pole elektromagnetyczne), zachodzi ścisły
związek wyrażony równaniami Maxwella. Jeśli pole elektromagnetyczne jest wolnozmienne w cza-
sie (quasistacjonarne), to opisuje się pola elektryczne i magnetyczne jako niezależne, quasistacjo-
narne. Oznacza to pominięcie zjawiska propagacji fali elektromagnetycznej.
Pole elektromagnetyczne działa na znajdujący się w nim ładunek elektryczny z siłą proporcjonalną
do jego wartości. Siła ta nosi nazwę siły Lorentza i wyraża się następująco: siła F (N) działająca na
ładunek elektryczny q (C), który porusza się z prędkością v (m s-1) i znajduje się w punkcie o natę-
żeniu pola elektrycznego E (V m-1) i indukcji magnetycznej B (T), wynosi F = q ⋅ ( E + v × B) .

Prąd elektryczny
Prądem elektrycznym nazywa się uporządkowany ruch ładunków elektrycznych.
Pojęcie prądu elektrycznego dotyczy w zasadzie skali makro, ale bywa też używane w skali mikro.
Orbitalnym i spinowym ruchom elektronów w atomach przypisuje się pojęcie prądów molekular-
nych, wytwarzających orbitalne i spinowe momenty magnetyczne.
Pojęcie prądu w skali makro dotyczy przemieszczania się ładunków elektrycznych w różnych śro-
dowiskach pod wpływem zewnętrznego pola elektrycznego. Charakter prądu zależy od właściwości
środowiska, w związku z czym rozróżnia się prądy: przewodzenia, przesunięcia i unoszenia.
Zasadnicze znaczenie ma przepływ prądu w ciałach stałych, z których większość ma strukturę
kryształów. Własności elektryczne ciała krystalicznego zależą od rodzaju sieci krystalicznej.
Elektrony swobodne (w metalach, a także w określonych warunkach – w półprzewodnikach) prze-
mieszczają się w określonym kierunku pod wpływem zewnętrznego pola elektrycznego. Przenoszą
tym samym ładunek elektryczny, tzn. biorą udział w przewodzeniu prądu. Sposób przewodzenia
14 Wykład I

prądu oparty na ruchu elektronów swobodnych nazywa się przewodzeniem I rodzaju. Ciała, w któ-
rych możliwy jest taki proces – to przewodniki (i półprzewodniki) I rodzaju. Jeśli w ciele krysta-
licznym nie ma elektronów swobodnych, to nie może być ono przewodnikiem I rodzaju.
W roztworach kwasów, zasad i soli (elektrolitach), zaliczanych do przewodników (i półprzewodni-
ków) II rodzaju, nośnikami prądu są jony dodatnie i ujemne, które powstają w wyniku dysocjacji.
Przepływowi prądu w elektrolicie towarzyszą procesy elektrochemiczne.
Prąd przewodzenia tworzą zatem elektrony swobodne (w przewodnikach I rodzaju) albo jony do-
datnie i ujemne (w przewodnikach II rodzaju). Średnia prędkość przemieszczania się „nośników”
prądu (ładunków tworzących prąd elektryczny) w przewodnikach jest bardzo mała. W metalu jest
ona rzędu 1 mm/s, podczas gdy prędkość bezwładnego ruchu termicznego elektronów szacuje się
na 100÷120 km/s, a prędkość rozprzestrzeniania się wymuszenia (fali prądowej) w przewodniku
jest bliska prędkości światła.
Dielektryki nie przewodzą prawie wcale prądu elektrycznego, ale poddają się działaniu zewnętrz-
nego pola elektrycznego. Pod wpływem zjawiska polaryzacji elektrostatycznej, które polega na
przesuwaniu się ładunków w obszarze cząsteczek, występuje w dielektrykach tzw. prąd przesu-
Prąd .
nięciaelektryczny w gazach tworzą elektrony i zjonizowane dodatnio cząsteczki, zaś w próżni - stru-
mień elektronów. Prądem elektrycznym jest też przepływ zjonizowanych jąder atomów w akcelera-
torach. Tego rodzaju uporządkowany ruch zjonizowanych cząsteczek nosi nazwę prądu unoszenia.
Prędkości przemieszczania się nośników prądu w gazie lub próżni są rzędu tysięcy km/s.
Obwód elektryczny
Z prądem elektrycznym w skali makro związane jest pojęcie obwodu elektrycznego. Tzw. przybli-
żenie obwodowe pozwala na przejście od przestrzennego do obwodowego opisu zjawisk. Zachodzą
przy tym określone relacje między stałymi materiałowymi i parametrami przestrzennymi a parame-
trami obwodowymi elementów.
Przybliżenie obwodowe wynika z pominięcia zjawiska propagacji fali elektromagnetycznej, nie
eliminuje jednak wzajemnego powiązania zjawisk elektrycznych i magnetycznych. Zjawisko in-
dukcji elektromagnetycznej, polegające na powstawaniu napięcia w obwodzie elektrycznym
wskutek zmian pola magnetycznego wytwarzanego przez prąd tego obwodu, jest odwzorowane
istnieniem indukcyjności własnych i wzajemnych.
Obwód elektryczny składa się z elementów o końcach (zaciskach) połączonych ze sobą przewoda-
mi. Tą drogą, przy udziale przepływających ładunków elektrycznych, odbywa się wymiana energii
między elementem i resztą obwodu. W związku z kierunkiem i sposobem wymiany energii wyróż-
nia się elementy aktywne (źródła) oraz pasywne (rezystancje, pojemności, indukcyjności).
Natężenie pola elektrycznego
Podstawową wielkością pola elektrycznego jest natężenie pola elektrycznego E (oznaczenie rezer-
wowe K). Jest to graniczna wartość stosunku siły F, działającej na dodatni ładunek próbny q, do
tego ładunku:
F
E = lim . (1.1a)
q→0 q
E2
+q Ładunek próbny jest z założenia tak mały, że nie powoduje żad-
F2 nych zmian w polu. Jednostką natężenia pola elektrycznego jest
E1 M2
F1 wolt na metr (V m-1).
+q Krzywe styczne we wszystkich punktach do wektora natężenia
M1 pola elektrycznego, zgodnie z nim skierowane, noszą nazwę li-
nii (linii sił) pola elektrycznego (rys.).
Siła F, działająca na ładunek elektryczny q w polu elektrycznym E, jest więc skierowana stycznie
do linii pola i wynosi
1. Wprowadzenie 15

F = q⋅ E . (1.1b)

Napięcie elektryczne
Przemieszczenie ładunku w polu elektrycznym wiąże się z wykonaniem pracy.
Praca sił pola elektrycznego przy przemieszczeniu ładunku q na
A droga odcinku elementarnym dl między punktem początkowym K’ i
punktem końcowym K” (rys.) wynosi
F dW = F ⋅ dl = q ⋅ E ⋅ dl = q ⋅ E ⋅ dl ⋅ cos α , (1.2a)
E
K’ α zaś przy przemieszczeniu między punktami A i B – jest równa
+q
K
dl (B) (B) ( B)
”
linia
pola B
W AB = ∫ F ⋅ dl =q ∫ E ⋅ dl = q ∫ E ⋅ dl ⋅ cosα (1.2b)
(A) (A) ( A)

i nie zależy od drogi, po której przemieszcza się ładunek, a jedynie od położenia punktów krańco-
wych A i B. Jeśli obliczona tak wartość jest dodatnia, to przeniesienie ładunku q z punktu A do
punktu B jest wykonane kosztem sił pola, jeśli zaś ujemne, to – kosztem sił zewnętrznych (równo-
ważących siły pola).
Gdy ładunek q jest bardzo mały, to jego obecność nie wywołuje zauważalnych zmian w polu elek-
trycznym i stosunek W/q może być uważany za wielkość fizyczną pola, odnoszącą się do położe-
nia dwóch punktów. Jest to napięcie elektryczne U między tymi punktami.
Zmiana napięcia przy przemieszczeniu elementarnym dl między punktem początkowym K’ i punk-
tem końcowym K”, równa dU = U K' K" , zgodnie z (1.2a) wynosi
dU = E ⋅ dl = E ⋅ dl ⋅ cos α . (1.3a)
Zgodnie z (1.2b), napięcie między punktem A i punktem B wyraża się wzorem
(B) ( B)
W
U AB = lim AB = ∫ E ⋅ dl = ∫ E ⋅ dl ⋅ cos α , (1.3b)
q →0 q
(A) ( A)

a więc praca wykonana przez siły pola przy przeniesieniu dostatecznie małego ładunku q z punktu
A do punktu B wynosi
WAB = q ⋅ U AB . (1.3c)
Jeśli napięcie elektryczne między punktem A i punktem B jest dodatnie, to przeniesienie dodatnie-
go ładunku q z punktu A do punktu B jest wykonywane kosztem pracy sił pola, jeśli zaś ujemne, to
– kosztem pracy sił zewnętrznych.
Jednostką napięcia elektrycznego jest wolt (V).
Jeśli przy przemieszczeniu z punktu A do punktu B, ładunku o wartości 1 C (kulomba), siły pola
wykonują pracę równą 1 J (dżul), to napięcie między punktem A i punktem B wynosi 1 V (wolt).
Potencjał elektryczny
Potencjałowi elektrycznemu V (oznaczenie rezerwowe ϕ) przypisuje się w pewnym punkcie M
(zwykle w nieskończoności) wartość równą zeru:
VM = 0 ,
a w każdym, innym punkcie przestrzeni – wartość równą napięciu elektrycznemu między tym
punktem i punktem M; np. w punkcie K:
(M)
VK = U KM = ∫ E ⋅ dl . (1.4a)
(K)

Jednostką potencjału elektrycznego, tak jak napięcia elektrycznego, jest wolt (V).
16 Wykład I

Każdemu punktowi pola elektrycznego są przypisane: natężenie pola elektrycznego E (wektor) i

potencjał elektryczny V (skalar). Powierzchnie utworzone przez punkty o stałym potencjale nazy-
wamy powierzchniami ekwipotencjalnymi. Przemieszczanie się ładunków po powierzchni ekwipo-
tencjalnej nie wiąże się z wydatkowaniem energii, zatem linie sił pola elektrycznego są prostopadłe
do powierzchni ekwipotencjalnych (E cos α = 0, stąd α = π /2).
Napięcie elektryczne między dowolnymi punktami A i B (rys.) jest równe różnicy potencjałów
elektrycznych między tymi punktami
(B) (M) (B) (M) (M)
U AB = ∫ E ⋅ dl = ∫ E ⋅ dl + ∫ E ⋅ dl = ∫ E ⋅ dl − ∫ E ⋅ dl = V A − V B . (1.4b)
( A) ( A) (M) ( A) (B)
VA
droga Jeśli napięcie między punktem A i punktem B jest dodatnie, to
A A-B
potencjał punktu A jest wyższy od potencjału punktu B. Ruch
VK’ dodatnich ładunków pod wpływem sił pola odbywa się od punk-
E
α tów o wyższych potencjałach do punktów o niższych potencja-
K’ VK”
droga
dl VB łach.
A-M
K Zmiana potencjału przy przemieszczeniu elementarnym dl mię-
” B dzy punktem początkowym K’ i punktem końcowym K”, jest
VM = 0
równa dV = VK" − VK' = U K" K' = − dU i zgodnie z (1.3a):
M (∞) droga M-B
dV = − E ⋅ dl = − E ⋅ dl ⋅ cos α . (1.4c)
Składową pola E w kierunku dl (skalar) można wyrazić jako pochodną kierunkową
dV
El = − , (1.5a)
dl
stąd w układzie współrzędnych prostokątnych x, y, z (1x , 1y, 1z - wektory kierunkowe osi):
 ∂V ∂V ∂V 
E = − ⋅ 1x + ⋅ 1y + ⋅1  . (1.5b)
 ∂x ∂y ∂z z 
Strzałkowanie napięcia i potencjału elektrycznego
Napięcie elektryczne i potencjał elektryczny to wielkości skalarne, toteż - ściśle rzecz biorąc - trud-
no mówić o ich zwrocie lub kierunku. Używa się jednak tych terminów (wymiennie) w celu gra-
ficznego zaznaczenia, poprzez ich strzałkowanie, założonych dodatnich wartości tych wielkości.
Przyjęty sposób strzałkowania potencjału i napięcia elektrycznego
objaśniono obok na rysunku. Używa się strzałek o grocie otwar- A
UAB
tym. Przy strzałce umieszcza się znak literowy wielkości. Potencjał
w punkcie A, z założenia – dodatni, obrazuje strzałka umieszczona B
między punktem o potencjale zerowym a punktem A, z grotem VA
przy A (strzałka jest zwrócona do A). Napięcie między punktem A VB
i punktem B, z założenia – dodatnie, obrazuje strzałka umieszczona
między punktem B a punktem A, z grotem przy A (strzałka jest M VM = 0
zwrócona do A). Grot strzałki potencjału lub napięcia elektryczne- (∞)
go wskazuje więc punkt o wyższym potencjale.
Ruch ładunków w ciele pod wpływem pola elektrycznego
Pole elektryczne, wytworzone przez czynniki zewnętrzne (źródła pola), powoduje w środowisku
przewodzącym – przemieszczanie się ładunków swobodnych, zaś w środowisku dielektrycznym –
rozsuwanie się względem siebie ładunków dipoli elektrycznych atomów lub cząsteczek. Prze-
mieszczenia ładunków mają więc w przewodnikach charakter makroskopowy, a rozsuwanie się
ładunków w dielektryku – charakter wewnątrzcząsteczkowy.