John Keay

Machine Translated by Google
ਤਰਨ ਦਸਤਾਰ
ਤਰਨ ਦਸਤਾਰ
ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਖੋਜ ਿਵੱਚ
ਜੌਨ ਕੀ
ਅਮਾਂਡਾ ਲਈ
ਜੋ ਿਕਸੇ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਰਨਲ ਦੇ ਨਾਲ ਰਿਹ ਿਰਹਾ ਹੈ
'ਸਾਰੇ ਮਹਾਨ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ,' ਐਸਪਰ ਨੇ ਿਕਹਾ, 'ਮੈਂ
ਿਜੰਨਾ ਮੈਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੇਿਖਆ ਹੈ ਅਤੇ
ਿਜੰਨਾ ਮੈਂ ਦੇਿਖਆ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਯਾਦ ਰੱਖਦਾ ਹਾਂ।'
ਬੈਂਜਾਿਮਨ ਡੀ'ਇਜ਼ਰਾਈਲੀ, ਿਵਿਵਅਨ ਗ੍ਰੇ
ਸਮੱਗ ਰੀ
ਦ੍ਿਰਸ਼ਟਾਂਤ ਦੀ ਸੂਚੀ
ਨਕਸ਼ੇ
ਜਾਣ-ਪਛਾਣ
1 ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਿਪੱਛਾ ਕਰਨਾ
2 ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ
੩ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਛੱਤ ਵੱਲ
4 ਤੀਜਾ ਸਫ਼ਰ
5 ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਸਾਲ
6 ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ੇਰ
7 ਖੂਨ ਅਤੇ ਗਲਤੀ
8 ਹਨੇਰਾ ਅਤੇ ਿਘਣਾਉਣਾ
9 ਚਾਰਜ ਅਤੇ ਿਡਸਚਾਰਜ
10 ਇੱਕ ਸਵੈ-ਸੰਚਾਰ ਜੀਵਨ
11 ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ
12 ਪਰਲੋਕ
ਨੋਟਸ
ਿਬਬਲੀਓਗ੍ਰਾਫੀ
ਦ੍ਿਰਸ਼ਟਾਂਤ
ਸੂਚਕਾਂਕ
ਮਾਨਤਾਵਾਂ
ਲੇਖਕ ਬਾਰੇ
ਉਸੇ ਲੇਖਕ ਦੁਆ ਰਾ
ਕਾਸ਼ੀ ਹਾਊਸ ਦੁਆ ਰਾ ਵੀ
ਕਾਪੀਰਾਈਟ
ਪਿਰਵਾਰਕ ਰੁੱਖ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ
ਜੰਮੂ ਦੇ ਡੋਗ ਰਾ ਰਾਜੇ
ਸਮਾਂਰੇਖਾ
ਪਤਨ ਦਾ ਦਹਾਕਾ
1. ਕਰਨਲ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਹਾਟਨ ਕੈਂਪਬੈਲ ਗਾਰਡਨਰ। ਸੈਮੂਅ ਲ ਬੋਰਨ,

ਐਲਿਬਊਮਨ ਪ੍ਿਰੰਟ, ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ, ਸੀ ਜੁਲਾਈ-ਸਤੰਬਰ 1864। ©ਿਵਕਟੋਰੀਆ ਅਤੇ ਅਲਬਰਟ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ, ਲੰਡਨ।
2. ਮੇਜਰ ਿਹਊਗ ਵੋਡਹਾਊਸ ਪੀਅਰਸ। ਐਲਿਬਊਮਨ ਪ੍ਿਰੰਟ, ਸੀ 1876-80। ਦੁਬਾਰਾ ਿਤਆਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ
ਸਰੀ ਿਹਸਟਰੀ ਸੈਂਟਰ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਾਲ।
3. ਮਾਈਕਲ ਪਾਕਨਹੈਮ ਐਜਵਰਥ। ਡਾ ਜੌਨ ਐਡਮਸਨ, ਕੈਲੋਟਾਈਪ ਨੈਗ ੇਿਟਵ ਤੋਂ ਨਮਕੀਨ ਪੇਪਰ ਪ੍ਿਰੰਟ, ਸੀ 1843-45।
ਗੈਟੀ ਦੇ ਓਪਨ ਸਮਗਰੀ ਪ੍ਰੋਗ ਰਾਮ ਦੀ ਿਡਜੀਟਲ ਿਚੱਤਰ ਿਸ਼ਸ਼ਟਤਾ।
4. ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਮੈਰੀਅਨ ਡੁਰੈਂਡ। ਐਲਿਬਊਮਨ ਪ੍ਿਰੰਟ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਸੀ 1870. ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਐਸ. ਅਤੇ ਐਲਵੀਰਾ ਿਸੱਧੂ ਦਾ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।
5. 'ਮਾਰਕੁਅ ਲ ਨਿਹਰ 'ਤੇ ਪੁਲ, ਕਸ਼ਮੀਰੀ'। ਸੈਮੂਅ ਲ ਬੋਰਨ, ਐਲਿਬਊਮਨ

ਪ੍ਿਰੰਟ, ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ, ਜੁਲਾਈ-ਸਤੰਬਰ 1864. ਤੂਰ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ ( grfik.com ਦੁਆ ਰਾ ਤਸਵੀਰਾਂ)।
6. ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਦਾ ਇੱਕ ਦ੍ਿਰਸ਼। ਿਬਸ਼ਨ ਿਸੰਘ , ਕਾਗਜ 'ਤੇ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਗੌਚੇ ਉਚਾਈ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਸੀ 1872। ਿਨੱਜੀ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ/

ਫੋਟੋ © ਕ੍ਿਰਸਟੀ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ/ਬ੍ਿਰਜਮੈਨ ਿਚੱਤਰ।
7. ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਡੇਿਵਸ। ਥੀਓਡੋਰ ਬਲੇਕ ਿਵਰਗਮੈਨ, ਕੈਨਵਸ ਉੱਤੇ ਤੇਲ, ਸੀ 1890।
Llyfrgell Genedlaethol Cymru/ਨੈਸ਼ਨਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ਼ ਵੇਲਜ਼ ਦੁਆ ਰਾ ਸਪਲਾਈ ਕੀਤਾ ਿਗਆ।
8. ਜੱਜ ਕ੍ਿਰਸਟੀਅਨ ਲੌਰੇਂਸ ਬੋਥਾ। ਬਲੋਮਫੋਂਟੇਨ, ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ, ਸੀ 1918।
ਨੈਸ਼ਨਲ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ, ਬਲੋਮਫੋਂਟੇਨ (ਫੋਟੋ 01/4003)।
9. ਸਰ ਜਾਰਜ ਫਲੇਚਰ ਮੈਕਮਨ। ਵਾਲਟਰ ਸਟੋਨਮੈਨ, ਨੈਗ ੇਿਟਵ, 1919 ਤੋਂ ਵੇਰਵਾ। © ਨੈਸ਼ਨਲ ਪੋਰਟਰੇਟ ਗੈਲਰੀ, ਲੰਡਨ।
10. ਚਰਚ, ਮਾਲ ਅਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਮੁਰੀ ਦਾ ਦ੍ਿਰਸ਼। ਿਦ ਇਲਸਟ੍ਰੇਿਟਡ ਲੰਡਨ ਿਨਊਜ਼, 20 ਨਵੰਬਰ 1869 ਤੋਂ ਉੱਕਰੀ । ਤੂਰ
ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।
11. ਜਾਰਜ ਥਾਮਸ ਬੇਗ ਮ ਸਮਰੂ ਦੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਮੁਖੀ 'ਤੇ ਮਾਰਚ ਕਰਦੇ ਹੋਏ।
ਗੌਚੇ ਆਨ ਪੇਪਰ, ਸੀ 1800। © ਚੈਸਟਰ ਬੀਟੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਡਬਿਲਨ ਦੇ ਟਰੱਸਟੀਜ਼ ( 74.6 ਿਵੱਚ ਸੀਬੀਐਲ )।
12. ਰੂਸੀ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਦੇ ਫਰਘਾਨਾ ਿਵੱਚ, ਇਸਫੈਰਾਮ ਦਾ ਕੈਸਕੇਡ। ਦ ਇਲਸਟ੍ਰੇਿਟਡ ਲੰਡਨ ਿਨਊਜ਼, 12 ਅਗਸਤ 1893 ਿਵੱਚ
ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ । ਿਨੱਜੀ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।
13. ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਲੱਗ ਦੀ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਪਹਾੜੀ ਲੋਕ। ਆਰਮੀ ਸਰਜਨ, ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਡਡਜਨ

ਗੁਲੈਂਡ, ਸੀ 1865 ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਕਿਲਤ ਐਲਬਮ ਤੋਂ ਐਲਿਬਊਮਨ ਪ੍ਿਰੰਟ। ਗ੍ਰਾਿਫਕ ਆਰਟਸ ਕਲੈਕਸ਼ਨ, ਦੁਰਲੱਭ ਿਕਤਾਬਾਂ
ਅਤੇ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ ਿਵਭਾਗ, ਪ੍ਿਰੰਸਟਨ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ।
14. ਿਵਕਟੋਰੀਆ ਝੀਲ, ਗ੍ਰੇਟ ਪਾਮੀਰ ਿਵਖੇ ਵਾਕੀ ਗਾਈਡ ਅਤੇ ਘੋੜਾ ਆਰਾਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਕਰਨਲ
ਥਾਮਸ ਐਡਵਰਡ ਗੋਰਡਨ, ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਰੰਗ , 2 ਮਈ 1874. ਸਿਪੰਕਸ ਫਾਈਨ ਆਰਟ, ਲੰਡਨ।
15. ਬਾਲਾ ਮੁਰਗਬ, ਅਫਗਾਨ ਸੀਮਾ ਕਿਮਸ਼ਨ ਦਾ ਿਵੰਟਰ ਕੈਂਪ।
ਸਰ ਥਾਮਸ ਹੰਗ ਰਫੋਰਡ ਹੋਲਿਡਚ, ਵਾਟਰ ਕਲਰ ਆਨ ਪੇਪਰ, ਸੀ 1880।
ਬ੍ਿਰਜਮੈਨ ਿਚੱਤਰ.
16. ਿਕਰਿਗਜ਼ ਸਮਰ ਕੈਂਪ, ਵਾਖਾਨ, ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ। ਮੈਥੀਯੂ ਪੈਲੇ, 2012.
ਮੈਥੀਯੂ ਪੈਲੇ / ਨੈਸ਼ਨਲ ਜੀਓਗ੍ਰਾਿਫਕ ਕਰੀਏਿਟਵ।
17. 'ਯਾਰਕੰਦ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ'। ਰੌਬਰਟ ਸ਼ਾਅ, 1868 ਦੁਆ ਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਕੈਚ ਤੋਂ ਬਾਅਦ , ਹਾਈ ਟਾਰਟਰੀ, ਯਾਰਕੰਦ ਅਤੇ
ਕਸ਼ਗ ਰ (ਜੌਨ ਮਰੇ, 1871) ਦੇ ਿਵਿਜ਼ਟਸ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਿਲਥੋਗ ੍ਰਾਫ । ਿਨੱਜੀ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।
18. 'ਕਾਫਿਰਸਤਾਨ (ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ) ਦੇ ਵਾਸੀ'। ਪੈਨਿਸਲ ਅਤੇ ਵਾਟਰ ਕਲਰ, ਪੰਜਾਬ, ਸੀ 1838-39। © ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਬੋਰਡ (ਐਡ ਜਾਂ 1355)।
19. ‘ਕਾਿਫ਼ਰ ਗੁਲਾਮ, ਕਾਬੁਲ’। ਗੌਡਫਰੇ ਥਾਮਸ ਿਵਗਨੇ, ਪੈਨਿਸਲ, ਪੈੱਨ ਅਤੇ ਿਸਆਹੀ, ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਰੰਗ ,
ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ, 1836। ©ਿਵਕਟੋਰੀਆ ਅਤੇ ਅਲਬਰਟ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ, ਲੰਡਨ।
20. ‘ਿਪੰਡ ਪਸ਼ਵਰ, ਕਾਿਫ਼ਰਸਤਾਨ’। ਜਾਰਜ ਮਾਈਕਲ ਜੇਮਸ ਗਾਈਲਸ, ਐਲਿਬਊਮਨ ਪ੍ਿਰੰਟ, 27 ਸਤੰਬਰ 1885। © ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਬੋਰਡ (ਫੋਟੋ 1040/64)।
21. ਸਰ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਬਰਨਸ। ਿਵਲੀਅਮ ਬਰੋਕੇਡਨ, ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਕਾਲਾ ਅਤੇ ਲਾਲ ਚਾਕ, 1834। © ਨੈਸ਼ਨਲ ਪੋਰਟਰੇਟ
ਗੈਲਰੀ, ਲੰਡਨ।
22. ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜੇਮਸ ਦੇ ਕਵਰ 'ਤੇ ਦੁਰਾਨੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਦੋ ਅਫਗਾਨ ਰਈਸ
ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਰੱਤਰੇ ਦਾ ਕੰਮ। ਰਾਬਰਟ ਸੀ. ਕੈਿਰਕ, ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਰੈਟਰੇ ਦੁਆ ਰਾ ਇੱਕ
ਡਰਾਇੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਿਲਥੋਗ ੍ਰਾਫ਼, 1847। ਿਨੱਜੀ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।
23. ਕਾਬੁਲ ਿਵਖੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ। ਗੌਡਫਰੇ ਥਾਮਸ ਿਵਗਨੇ, ਪੈਨਿਸਲ, ਪੈੱਨ ਅਤੇ ਿਸਆਹੀ, ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਰੰਗ ,
ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ, ਸੀ 1835-38। ©ਿਵਕਟੋਰੀਆ ਅਤੇ ਅਲਬਰਟ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ, ਲੰਡਨ।
24. 'ਕੰਧਾਰ ਦਾ ਸ਼ਿਹਰ, ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬਾਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਗੜ੍ਹ,
ਨੱਕੜਾ ਖਾਨਾ'। ਰਾਬਰਟ ਸੀ. ਕੈਿਰਕ, ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜੇਮਸ ਰੈਟਰੇ ਦੁਆ ਰਾ ਇੱਕ ਡਰਾਇੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਿਲਥੋਗ ੍ਰਾਫ਼,
1847। ਿਨੱਜੀ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।
25. ਜਮਰੌਦ ਦਾ ਿਕਲਾ, ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਹੋਇ ਆ। ਜੌਨ ਬਰਕ, ਐਲਿਬਊਮਨ ਪ੍ਿਰੰਟ, ਸੀ 1878. ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਕਲੈਕਸ਼ਨ।
26. 'ਉਰਘੁੰਡੀ ਦੀ ਵਾਦੀ'। ਲੁਈ ਸ ਅਤੇ ਚਾਰਲਸ ਹੈਗ ੇ, ਿਲਥੋਗ ੍ਰਾਫ, 1842, ਜੇਮਸ ਐਟਿਕੰਸਨ ਦੁਆ ਰਾ ਵਾਟਰ ਕਲਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,

ਸੀ 1841. ਿਨੱਜੀ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।
27. ਜਾਰਜ ਜੇ. ਵ੍ਹਾਈਟੇਕਰ ਹੇਵਰਡ ਯਾਸੀਨ ਦੇ ਿਚਤਰਾਲ ਚੀਫ਼ ਮੋਡਾ ਦੀ ਪੁਸ਼ਾਕ ਿਵੱਚ। ਐਲਿਬਊਮਨ ਪ੍ਿਰੰਟ, ਸੀ 1870. ਰਾਇਲ
ਿਜਓਗਰਾਫੀਕਲ ਸੋਸਾਇਟੀ (ਆਈਬੀਜੀ ਦੇ ਨਾਲ)।
28. ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਕ੍ਰੇਸਿਵਕ ਰਾਵਿਲੰਸਨ। ਲਾਕ ਅਤੇ ਵ੍ਹਾਈਟਫੀਲਡ, ਵੁੱਡਬਰੀ ਟਾਈਪ ਪ੍ਿਰੰਟ,
ਸੀ 1880-82. ਵੈਲਕਮ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਲੰਡਨ।
29. ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਯੂਲ। ਫੋਟੋ, ਸੀ 1880 ਿਸ਼ਸ਼ਟਾਚਾਰ ਟੀਸੀ ਨਾਗਲੇ
30. ਨੇ ਏਲੀਅਸ. ਿਦ ਜੀਓਗ੍ਰਾਫੀਕਲ ਜਰਨਲ, ਜੁਲਾਈ 1897 ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਫੋਟੋ । ਿਨੱਜੀ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।
31. ਸਰ ਓਵੇਨ ਿਟਊਡਰ ਬਰਨ। ਕੈਨਵਸ 'ਤੇ ਤੇਲ, ਸੀ 1900. ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਮੀ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ, ਲੰਡਨ (ਐਕ. ਨੰ. 1977-04-78-1)
ਦੀ ਕੌਂਿਸਲ ਦੀ ਿਸ਼ਸ਼ਟਤਾ।
32. ਥਾਮਸ ਡਗਲਸ ਫੋਰਿਸਥ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਨੌਕਰ ਨਾਲ। ਫੇਿਲਸ ਬੀਟੋ, ਐਲਿਬਊਮਨ ਿਸਲਵਰ ਪ੍ਿਰੰਟ, ਿਦੱਲੀ, ਸੀ 1858-59।
ਗੈਟੀ ਦੇ ਓਪਨ ਸਮਗਰੀ ਪ੍ਰੋਗ ਰਾਮ ਦੀ ਿਡਜੀਟਲ ਿਚੱਤਰ ਿਸ਼ਸ਼ਟਤਾ।
33. ਜਨਰਲ ਜੀਨ ਬੈਪਿਟਸਟ ਵੈਨਤੂਰਾ। ਗੌਚੇ ਨੂੰ ਹਾਥੀ ਦੰਦ 'ਤੇ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ, ਲਾਹੌਰ, ਸੀ 1840। ਨੈਸ਼ਨਲ
ਆਰਮੀ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ, ਲੰਡਨ ਦੀ ਕੌਂਸਲ (ਐਕ. ਨੰ. 1961-10-09-15) ਦੀ ਿਸ਼ਸ਼ਟਾਚਾਰ।
34. ਜਨਰਲ ਜੀਨ ਫ੍ਰੈਂਕੋਇ ਸ ਐਲਾਰਡ। ਉੱਕਰੀ, ਫਰਾਂਸ, ਸੀ 1840. ਤੂਰ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।
35. 'ਲੇ ਸ਼ੇਵੇਲੀਅਰ ਜਨਰਲ ਅਿਵਤਾਬੀਲੇ [ਉਸ ਦੇ ਗੋਡੇ 'ਤੇ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਦੇ ਨਾਲ] ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਬਾਰੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ
ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ। ਜੇਮਸ ਐਟਿਕੰਸਨ, ਕਲਮ ਅਤੇ ਿਸਆਹੀ ਅਤੇ ਵਾਟਰ ਕਲਰ, 20 ਜਨਵਰੀ 1841। © ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਬੋਰਡ (WD4296)।
36. ਜਨਰਲ ਜੋਸੀਯਾਹ ਹਾਰਲਨ ਦਾ ਇਕੋ-ਇਕ ਜਾਿਣਆ-ਪਛਾਿਣਆ ਪੋਰਟਰੇਟ, 'ਘੋਰ ਦਾ ਰਾਜਕੁਮਾਰ'।
ਫੋਟੋਗ ੍ਰਾਫ਼, ਸੀ 1865-70, ਜਨਰਲ ਜੋਸੀਯਾਹ ਹਾਰਲਨ 1823-1841 (ਲੁਜ਼ਾਕ, 1939) ਦੇ ਿਨੱਜੀ ਿਬਰਤਾਂਤ ਲਈ
ਫਰੰਿਟਸਪੀਸ। ਿਨੱਜੀ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।
37. ਿਤੰਨੇ ਡੋਗ ਰਾ ਭਰਾ ਆਪਣੇ ਬੱਿਚਆਂ ਨਾਲ ਸੰਗ ੀਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਦੇ ਅਤੇ ਡਾਂਸਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ। ਨੈਨਸੁਖ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਸਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ

ਦੇ ਇੱਕ ਮਾਸਟਰ ਨੂੰ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਤਾ, ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਰੰਗ ਅਤੇ ਸੋਨੇ, ਜੰਮੂ, ਪੰਜਾਬ ਿਹਲਜ਼, ਸੀ 1820. ਸਮਰਾਏ
ਸੰਗ ੍ਰਿਹ, ਲੰਡਨ।
38. ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ । ਕੰਪਨੀ ਸਕੂਲ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਰੰਗ 'ਤੇ

ਪੇਪਰ, ਿਦੱਲੀ ਜਾਂ ਲਾਹੌਰ, ਸੀ 1810-20। ਤੂਰ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ ( grfik.com ਦੁਆ ਰਾ ਫੋਟੋਆ ਂ).
39. ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ , ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਬ੍ਿਰਗੇਡ ਦੇ ਲੈਂਸਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਾਟਰ ਕਲਰ ਐਂਡ ਗੋਲਡ
ਆਨ ਪੇਪਰ, ਸੀ 1830. ਐਡਿਵਨ ਿਬੰਨੀ ਤੀਸਰਾ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ, ਸੈਨ ਿਡਏਗੋ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ ਆਫ਼ ਆਰਟ, 1990.1343।
40. 'ਜੰਮੂ ਦੇ ਉੱਚੇ ਅਤੇ ਸਿਤਕਾਰਤ ਰਾਜਾ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ '। ਹਸਨ ਅਲ-ਦੀਨ (ਿਵਸ਼ੇਸ਼), ਗੌਚੇ ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਉੱਚਾ, ਲਾਹੌਰ,
ਸੀ 1845– 50. ਤੂਰ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ (ਫੋਟੋਗ ੍ਰਾਫੀ grfik.com ਦੁਆ ਰਾ)।
41. 'ਮਹਾਰਾਜਾ ਰੰਜੀਤ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਦਰਬਾਰੀ ਰਾਜਾ ਹੀਰਾ
ਿਸੰਘ ਕੱਪ ਬੇਅ ਰਰ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਿਵਚ'। ਵਾਟਰ ਕਲਰ ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਚਾ, ਲਾਹੌਰ, ਸੀ 1835. ਤੂਰ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ
( grfik.com ਦੁਆ ਰਾ ਫੋਟੋਆ ਂ).
42. ਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਹਾਥੀ 'ਤੇ। ਿਕਸ਼ਨ ਿਸੰਘ (ਿਵਸ਼ੇਸ਼), ਕਾਗਜ 'ਤੇ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਉੱਚਾ ਗੌਚੇ, ਸੀ 1850-60। ਕਪਾਨੀ

43. ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਰਾਜ ਦੇ ਸੁਨਿਹਰੀ ਿਸੰਘ ਾਸਣ 'ਤੇ ਵਾਰਸ ਪ੍ਿਰੰਸ ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਿਵਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ।

ਗੌਚੇ ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਉੱਚਾ, ਲਾਹੌਰ, ਸੀ 1840। ਤੂਰ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ ( ਗ੍ਰਿਫਕ ਡਾਟ ਕਾਮ ਦੁਆ ਰਾ ਤਸਵੀਰਾਂ)।
44. ਿਸਰਦਾਰ ਚੈਤ ਿਸੰਘ , ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਦਾ ਏ.ਡੀ.ਸੀ. ਗੌਚੇ

ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਉੱਚਾ, ਲਾਹੌਰ, ਸੀ 1860। ਕੌਂਸਲ ਆਫ਼ ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਮੀ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ, ਲੰਡਨ (ਐਕ.
ਨੰ. 1968-07- 470-33) ਦੀ ਿਸ਼ਸ਼ਟਾਚਾਰ।
45. ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਦੋਂ ਰਾਣੀ ਚੰਦ ਕੌਰ ਬਾਲਕੋਨੀ ਤੋਂ ਦੇਖਦੀ ਹੈ। ਪੰਿਡਤ ਰਾਜਾ

ਰਾਮ ਕੌਲ ਤੋਤਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਇਿਤਹਾਸ ਿਸਰਲੇਖ ਗੁਲਗਸ਼ਤ-ਏ-ਪੰਜਾਬ, ਲਾਹੌਰ, 1864 ਤੋਂ, ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਸੋਨੇ ਨਾਲ
ਗੌਚੇ ਦੀ ਉਚਾਈ। ਪੰਜਾਬ ਗੌਰਿਮੰਟ ਆਰਕਾਈਵਜ਼, ਪਿਟਆਲਾ (ਏ.ਸੀ. ਨੰ. M790)। ਤਸਵੀਰ ਪੰਜਾਬ ਿਡਜੀਟਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ
ਦੀ ਿਸ਼ਸ਼ਟਤਾ।
46. ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਸੁਨਿਹਰੀ ਤਖਤ 'ਤੇ। ਅਗਸਤ ਸ਼ੋਫਟ, ਪੈਨਲ ਉੱਤੇ ਤੇਲ, ਲਾਹੌਰ, ਸੀ 1841-42। ਤੂਰ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ

( grfik.com ਦੁਆ ਰਾ ਫੋਟੋਆ ਂ).
47. ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਕੰਧ ਵਾਲੇ ਸ਼ਿਹਰ ਦੇ ਇੱਕ ਪੈਨੋਰਾਿਮਕ ਦ੍ਿਰਸ਼ ਤੋਂ ਵੇਰਵਾ। ਵਾਟਰ ਕਲਰ ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਉੱਚਾ, ਲਾਹੌਰ, ਸੀ
1846-50। ਤੂਰ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ ( grfik.com ਦੁਆ ਰਾ ਫੋਟੋਆ ਂ).
48. ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ ਅਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਮਸਿਜਦ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਦ੍ਿਰਸ਼। ਫੇਿਲਸ ਬੀਟੋ (ਿਵਸ਼ੇਸ਼), ਮੋਟੇ ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਮਾਊਂਟ ਕੀਤੇ ਐਲਿਬਊਮਨ
ਪ੍ਿਰੰਟਸ, ਲਾਹੌਰ, ਸੀ ਅਕਤੂਬਰ 1859। ਤੂਰ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ ( grfik.com ਦੁਆ ਰਾ ਤਸਵੀਰਾਂ)।
49. ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ ਵਾਲੇ ਸ਼ਿਹਰ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਬਣਾਇਆ ਿਗਆ।
ਫੋਟੋ, 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਿਵੱਚ। ਿਨੱਜੀ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।
50. ਮਹਾਰਾਣੀ ਿਜੰਦ ਕੌਰ। ਜਾਰਜ ਿਰਚਮੰਡ, ਕੈਨਵਸ ਉੱਤੇ ਤੇਲ, ਲੰਡਨ, 1863।
ਕਪਾਨੀ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।
51. ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਅਜੀਤ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਲਿਹਣਾ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ

ਿਸੰਘ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਕਾਤਲ। ਪੰਿਡਤ ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਕੌਲ ਤੋਤਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਇਿਤਹਾਸ ਤੋਂ
ਗੁਲਗਸ਼ਤ-ਏ-ਪੰਜਾਬ, ਲਾਹੌਰ, 1864 ਿਸਰਲੇਖ ਤੋਂ, ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਗੌਚੇ ਉੱਚਾ ਹੋਇ ਆ।
ਪੰਜਾਬ ਗੌਰਿਮੰਟ ਆਰਕਾਈਵਜ਼, ਪਿਟਆਲਾ (ਏ.ਸੀ. ਨੰ. M790)। ਤਸਵੀਰ ਪੰਜਾਬ ਿਡਜੀਟਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਿਸ਼ਸ਼ਟਤਾ।
52. ਪੰਿਡਤ ਜੱਲਾ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ । ਪੰਿਡਤ ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਕੌਲ ਤੋਤਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਇਿਤਹਾਸ ਿਸਰਲੇਖ ਤੋਂ ਗੁਲਗਸ਼ਤ-
ਏ-ਪੰਜਾਬ, ਲਾਹੌਰ, 1864, ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਆਰਕਾਈਵਜ਼, ਪਿਟਆਲਾ (ਏ.ਸੀ. ਨੰ. M790) ਤੋਂ, ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਸੋਨੇ ਨਾਲ
ਗੌਚੇ ਦੀ ਉਚਾਈ। ਤਸਵੀਰ ਪੰਜਾਬ ਿਡਜੀਟਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਿਸ਼ਸ਼ਟਤਾ।
53. ਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ । ਪੰਿਡਤ ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਕੌਲ ਤੋਤਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਇਿਤਹਾਸ ਿਸਰਲੇਖ

ਗੁਲਗਸ਼ਤ-ਏ-ਪੰਜਾਬ, ਲਾਹੌਰ, 1864 ਤੋਂ, ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਗੌਚੇ ਦੀ ਉਚਾਈ। ਪੰਜਾਬ ਗੌਰਿਮੰਟ ਆਰਕਾਈਵਜ਼,
ਪਿਟਆਲਾ (ਏ.ਸੀ. ਨੰ. M790)। ਤਸਵੀਰ ਪੰਜਾਬ ਿਡਜੀਟਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਿਸ਼ਸ਼ਟਤਾ।
54. ਲਾਹੌਰ ਿਕਲ੍ਹੇ ਿਵੱਚ ਪੁਰਾਣਾ ਿਸੱਖ ਸ਼ਸਤਰਖਾਨਾ। ਐਲਿਬਊਮਨ ਪ੍ਿਰੰਟ, ਲਾਹੌਰ, ਸੀ
1900. ਤੂਰ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।
55. ਰਾਜਾ ਲਾਲ ਿਸੰਘ , ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਸਾਬਕਾ ਵਜ਼ੀਰ। ਕਾਰਟੇ ਡੀ ਿਵਿਜ਼ਟ, ਆਗਰਾ ਜਾਂ ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਸੀ 1857-60। ਤੂਰ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ.
56. ਸਰਦਾਰ ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਭਤੀਜੇ ਨਾਲ। ਿਵਲੀਅਮ ਕਾਰਪੇਂਟਰ,
ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਰੰਗ , c 1855। ©ਿਵਕਟੋਰੀਆ ਅਤੇ ਅਲਬਰਟ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ, ਲੰਡਨ।
57. ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਅਕਾਲੀ-ਿਨਹੰਗ । ਐਮ ਐਂਡ ਐਨ ਹੈਨਹਾਰਟ, ਿਲਥੋਗ ੍ਰਾਫ, ਸੀ 1850, ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਾਕਾਰ

ਦੁਆ ਰਾ ਪੇਂਿਟੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ। ਿਨੱਜੀ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।
58. 'ਜਨਰਲ ਐਲਾਰਡਜ਼ ਕੈਵਲਰੀ, ਪੰਜਾਬ'। ਪੈਨਿਸਲ ਅਤੇ ਵਾਟਰ ਕਲਰ, ਪੰਜਾਬ, ਸੀ 1838-39। © ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ
ਬੋਰਡ (ਐਡ ਜਾਂ 1382)।
59. ਨੌਜਵਾਨ ਅਕਾਲੀ-ਿਨਹੰਗ ਯੋਧੇ ਆਪਣੀ ਦਸਤਾਰ ਿਵੱਚ ਕਮਾਨ ਨਾਲ। ਪ੍ਿਰੰਸ ਅਲੈਕਸੀ ਸਾਲਟੀਕੋਵ, ਪੈਨਿਸਲ ਅਤੇ ਵਾਟਰ
ਕਲਰ, ਪੰਜਾਬ, ਮਾਰਚ 1842। ਸਟੇਟ ਰਸ਼ੀਅਨ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ ਦੀ ਿਸ਼ਸ਼ਟਾਚਾਰ।
60. ਿਸੱਖ ਰੈਗ ੂਲਰ ਇਨਫੈਂਟਰੀ। ਪੈਨਿਸਲ ਅਤੇ ਵਾਟਰ ਕਲਰ, ਪੰਜਾਬ, ਸੀ 1838-39। © ਦ
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਬੋਰਡ (ਜੋੜੋ ਜਾਂ 1381)।
61. ਕਰਨਲ ਮਾਊਟਨ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਤਲਵਾਰ ਿਜਸਦਾ ਨਾਮ ਗੁਰਮੁਖੀ ਿਲਪੀ ਿਵੱਚ ‘ਕਰਨੈਲ ਮਾਟੂਨ’ ਿਲਿਖਆ ਹੋਇ ਆ ਹੈ। ਸਟੀਲ
ਅਤੇ ਸੋਨਾ, 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ। ਤੂਰ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ ( grfik.com ਦੁਆ ਰਾ ਫੋਟੋਆ ਂ).
62. ਪੰਜਾਬ ਅਿਨਯਿਮਤ ਫੋਰਸ ਦੇ ਨੰਬਰ 1 ਬੈਟਰੀ ਦੇ ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਖੜੇ ਹਨ
ਤੋਪ ਐਲਿਬਊਮਨ ਪ੍ਿਰੰਟ, ਕੋਹਾਟ (?), ਸੀ 1860. ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਮੀ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ, ਲੰਡਨ (ਐਕ. ਨੰ. 7910-76-89) ਦੀ
ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਿਸ਼ਸ਼ਟਾਚਾਰ।
63. ਮੇਜਰ ਜਾਰਜ ਬ੍ਰਾਡਫੁੱਟ 'ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਰਨਾਲ ਿਵਚ ਸਵਾਰ ਹੋਇ ਆ, ਜਨਵਰੀ 1843 ਿਵਚ।
ਿਫਰੋਜ਼ਪੁਰ ਿਵਖੇ ਕੈਂਪ ਤੋਂ ਲਾਰਡ ਐਲਨਬਰੋ ਦੇ ਨਾਲ। ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਯੂਲ (ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਤਾ), ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ
ਮੇਜਰ ਜਾਰਜ ਬ੍ਰਾਡਫੁੱਟ ਦੇ ਕਰੀਅਰ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ (ਜਾਨ ਮਰੇ, 1888)। ਿਨੱਜੀ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।
64. ਡਾਕਟਰ ਜੋਹਾਨ ਮਾਰਿਟਨ ਹੋਿਨਗਬਰਗਰ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਦੇ ਡਾਕਟਰ।
ਕਾਰਲ ਮਹਲਕਨੇਚਟ, ਉੱਕਰੀ, ਸੀ 1835. ਿਨੱਜੀ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।
65. ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ : 'ਿਸੱਖਾਂ ਿਵਚਕਾਰ ਲੜਾਈ ਦਾ ਡਰਾਇੰਗ ਅਤੇ

ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ'. ਸਰਦੂਲ ਿਸੰਘ ਨੱਕਾਸ਼, ਰੰਗ ਦਾਰ ਿਲਥੋਗ ੍ਰਾਫ਼, ਪੰਜਾਬ, ਸੀ 1870।
ਵੈਲਕਮ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਲੰਡਨ।
66. ਮੁਦਕੀ ਦੀ ਲੜਾਈ: 'ਤੀਜੇ ਡਰੈਗ ਨਜ਼ ਦਾ ਕੈਪਟਨ ਕੋਡ, ਬੰਦੂਕ ਅਤੇ ਪਹੀਏ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਟੁਕਿੜਆਂ ਨੂੰ ਕੱਿਟਆ ਿਗਆ'।
ਐਨਸਾਈਨ ਬੇਿਥਊਨ ਡੋਨਾਲਡ ਗ੍ਰਾਂਟ, ਰੰਗ ਦਾਰ ਡਰਾਇੰਗ , ਸੀ 1846. ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਮੀ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ, ਲੰਡਨ
(ਐਕ. ਨੰ. 8204-391-8) ਦੀ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਿਸ਼ਸ਼ਟਾਚਾਰ।
67. 'ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੀ ਹਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਸੋਬਰਾਓਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਦ੍ਿਰਸ਼ ਦੀ ਿਵਆਿਖਆ, ਹੁਣ ਪਨੋਰਮਾ, ਲੈਸਟਰ ਸਕੁਏਅਰ 'ਤੇ
ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ'।
ਰਾਬਰਟ ਬਰਫੋਰਡ ਅਤੇ ਐਚਸੀ ਦੁਆ ਰਾ ਇੱਕ ਪੈਨੋਰਾਿਮਕ ਪੇਂਿਟੰਗ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਉੱਕਰੀ
ਸੇਲਸ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੀ ਹਾਰ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਬਰਾਓਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਦ੍ਿਰਸ਼ ਦੇ ਵਰਣਨ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ (ਜੀਓ
ਿਨਕੋਲਸ, 1846)।
ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਮੀ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ, ਲੰਡਨ ਦੀ ਕੌਂਸਲ (ਐਕ. ਨੰ. NAM BKS 19907) ਦੀ ਿਸ਼ਸ਼ਟਾਚਾਰ।
68. ਦੂਜੇ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਿਚੱਿਲਆਂਵਾਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਿਵੱਚ ਤੀਜੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹਲਕੇ ਡਰੈਗ ਨ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ

ਫੌਜ ਦੀ ਟੱਕਰ ਹੋਈ । ਹੈਨਰੀ ਮਾਰਟੇਨਜ਼ (ਿਵਸ਼ੇਸ਼), ਕੈਨਵਸ ਉੱਤੇ ਤੇਲ, ਸੀ 1849-50। www.thequeensownhussars.co.uk
ਦੀ ਿਸ਼ਸ਼ਟਤਾ।
69. ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਮੋਂਟਗੋਮਰੀ ਲਾਰੈਂਸ। ਹਾਥੀ ਦੰਦ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਰੰਗ ਤੋਂ ਵੇਰਵੇ, c 1847। © ਨੈਸ਼ਨਲ ਪੋਰਟਰੇਟ ਗੈਲਰੀ, ਲੰਡਨ।
70. ਹਰਬਰਟ ਐਡਵਰਡਜ਼, ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਅਤੇ ਜਾਰਜ ਲਾਰੈਂਸ (ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ)।
ਐਮਰੀ ਵਾਕਰ ਫੋਟੋ ਸਟੂਡੀਓ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਪੋਸਟਕਾਰਡ, ਇੱਕ ਐਲਿਬਊਮਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਅਿਹਮਦ ਅਲੀ ਖਾਨ (ਿਵਸ਼ੇਸ਼), ਲਖਨਊ, ਸੀ 1856-57 ਦੁਆ ਰਾ ਛਾਿਪਆ ਿਗਆ। ਿਨੱਜੀ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।
71. ਜੌਹਨ ਲਾਰੈਂਸ 'ਬਹਾਦਰ' (ਬਹਾਦਰ)। ਗੌਚੇ ਆਨ ਪੇਪਰ, ਪੰਜਾਬ, 1840 ਦੇ ਅੰਤ ਿਵੱਚ। ਸਮਰਾਏ ਕੁਲੈਕਸ਼ਨ, ਲੰਡਨ।
72. 'ਦ ਲਾਰੈਂਸ ਟੈਸਟੀਮੋਿਨਅਲ'। ਜੌਨ ਹੰਟ ਅਤੇ ਰੌਬਰਟ ਰੋਸਕੇਲ (ਆਰਥਰ ਬ੍ਰਾਊਨ ਦੁਆ ਰਾ ਿਡਜ਼ਾਈਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ), ਚਾਂਦੀ
ਦੀ ਮੂਰਤੀ, ਲੰਡਨ, 1855-56। ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਮੀ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ, ਲੰਡਨ ਦੀ ਕੌਂਸਲ (ਐਕ. ਨੰ. 1956-02- 885-1) ਦੀ
ਿਸ਼ਸ਼ਟਾਚਾਰ।
73. ਨਵਾਬ ਸ਼ੇਖ ਇਮਾਮ-ਉਦ-ਦੀਨ, ਿਸੱਖ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਗਵਰਨਰ।
ਿਵਲੀਅਮ ਕਾਰਪੇਂਟਰ, ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਰੰਗ , c 1855। ©ਿਵਕਟੋਰੀਆ ਅਤੇ ਅਲਬਰਟ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ, ਲੰਡਨ।
74. 'ਿਦ ਲਾਰੈਂਸ ਟੈਸਟੀਮੋਨੀਅਲ' ਦਾ ਪੈਨਲ, ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਿਵਚ ਬੈਠੇ
ਸਰਦਾਰਾਂ ਨਾਲ, ਿਵਦਰੋਹੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਅਦਾਇਗੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜੌਨ ਹੰਟ ਅਤੇ ਰੌਬਰਟ ਰੋਸਕੇਲ
(ਆਰਥਰ ਬ੍ਰਾਊਨ ਦੁਆ ਰਾ ਿਡਜ਼ਾਈਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ), ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ, ਲੰਡਨ, 1855-56। ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਮੀ
ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ, ਲੰਡਨ (ਐਕ. ਨੰ. 1956-02-885-6) ਦੀ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਿਸ਼ਸ਼ਟਾਚਾਰ।
75. ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਰ ਰਣਬੀਰ ਿਸੰਘ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰ ਿਵੱਚ। ਜੌਨ ਬਰਕ ਅਤੇ ਿਵਲੀਅਮ ਬੇਕਰ, ਐਲਿਬਊਮਨ
ਪ੍ਿਰੰਟ, 1877. ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਕਲੈਕਸ਼ਨ।
76. ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਬੀਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਿਕਸ਼ਤੀ। ਫਰਾਂਿਸਸ ਫਿਰਥ ਸਟੂਡੀਓ, ਐਲਿਬਊਮਨ ਪ੍ਿਰੰਟ,
ਕਸ਼ਮੀਰ, ਸੀ 1870. ਿਨੱਜੀ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।
77. ਇੱਕ ਨਦੀ ਦਾ ਦ੍ਿਰਸ਼। ਜਾਰਜ ਲੈਂਡਸੀਅਰ, ਪੇਪਰ ਉੱਤੇ ਪੇਸਟਲ ਅਤੇ ਵਾਟਰ ਕਲਰ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਸੀ 1860।
©ਿਵਕਟੋਰੀਆ ਅਤੇ ਅਲਬਰਟ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ, ਲੰਡਨ।
78. ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਚੱਟਾਨ ਖੱਡ ਿਵੱਚ ਕੈਂਪ ਦਾ ਦ੍ਿਰਸ਼। ਜਾਰਜ ਲੈਂਡਸੀਅਰ, ਪੇਸਟਲ ਅਤੇ
ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਰੰਗ , ਕਸ਼ਮੀਰ, ਸੀ 1860। © ਿਵਕਟੋਰੀਆ ਅਤੇ ਅਲਬਰਟ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ, ਲੰਡਨ।
79. ਸ਼ਾਲੀਮਾਰ ਬਾਗ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਨੌਚ। ਸੈਮੂਅ ਲ ਬੋਰਨ, ਐਲਿਬਊਮਨ ਪ੍ਿਰੰਟ, ਕਸ਼ਮੀਰ, 1864. ©ਿਵਕਟੋਰੀਆ ਅਤੇ
ਅਲਬਰਟ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ, ਲੰਡਨ।
80. ਨੌਚ ਕੁੜੀ. ਫ੍ਰਾਂਿਸਸ ਫ੍ਰੀਥ ਸਟੂਡੀਓ, ਐਲਿਬਊਮਨ ਪ੍ਿਰੰਟ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਸੀ 1870। ©ਿਵਕਟੋਰੀਆ ਅਤੇ ਅਲਬਰਟ
ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ, ਲੰਡਨ।
81. ਕਸ਼ਮੀਰ ਫੌਜ ਿਵੱਚ ਿਸੱਖ ਅੰਗ ਰੱਿਖਅਕ। ਸੈਮੂਅ ਲ ਬੋਰਨ (ਿਵਸ਼ੇਸ਼), ਐਲਿਬਊਮਨ ਪ੍ਿਰੰਟ, ਕਸ਼ਮੀਰ, 1864. ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ

ਕਲੈਕਸ਼ਨ।
82. ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਡੋਗ ਰਾ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਿਨਰੀਖਣ ਕਰਦਾ ਹੋਇ ਆ। ਸੈਮੂਅ ਲ ਬੋਰਨ, ਐਲਿਬਊਮਨ

ਪ੍ਿਰੰਟ, ਕਸ਼ਮੀਰ, 1864। ਿਸ਼ਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਸਰਿਵਸ, ਲੌਂਗ ਫੇਲੋ ਹਾਊਸ-ਵਾਿਸ਼ੰਗ ਟਨ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆ ਰਟਰ
ਨੈਸ਼ਨਲ ਿਹਸਟੋਿਰਕ ਸਾਈਟ।
83. ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ। ਐਲਿਬਊਮਨ ਪ੍ਿਰੰਟ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਸੀ 1870. ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਐਸ. ਅਤੇ ਐਲਵੀਰਾ ਿਸੱਧੂ ਦਾ
84. ਹੋਲੀ ਟ੍ਿਰਿਨਟੀ ਚਰਚ। ਰੇਵ. ਈ.ਏ. ਸਟੋਰਸ-ਫੌਕਸ, ਿਜਲੇਿਟਨ ਿਸਲਵਰ ਪ੍ਿਰੰਟ, ਿਸਆਲਕੋਟ, ਫਰਵਰੀ 1928।
© ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਬੋਰਡ (ਫੋਟੋ 496/10(39))।
85. ਹੇਲੇਨਾ ਗਾਰਡਨਰ ਬੋਥਾ ਦੀ ਕਬਰ ਦਾ ਪੱਥਰ, ਡੀਨਸਗਰੇਂਜ ਕਬਰਸਤਾਨ। ਜੋਇ ਸ ਟਨਸਟੇਡ, 2015.
86. ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਇੱਕ ਤਰਨ ਪੱਗ ਿਵੱਚ. ਜਾਰਜ ਲੈਂਡਸੀਅਰ, ਪੇਪਰ ਆਨ ਪੇਸਟਲ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਸੀ 1865-69। ਤੂਰ

ਸੰਗ ੍ਰਿਹ ( grfik.com ਦੁਆ ਰਾ ਫੋਟੋਆ ਂ).
ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਾਹਸੀ ਲੋਕਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਅਸਾਧਾਰਣ ਵਜੋਂ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ
ਪਿਹਲਾਂ ਿਕ ਵਧੇਰੇ ਨਾਮਵਰ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀਆਂ 'ਖੋਜਾਂ' ਕੀਤੀਆਂ, ਇਹ ਇਕੱਲਾ ਸਕਾਟ ਅਮਰੀਕਨ
ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਦੇ ਮਾਰੂਥਲਾਂ ਿਵੱਚ ਘੁੰਿਮਆ ਸੀ, ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਡਰਾਉਣੇ ਗੰਢਾਂ ਦੇ ਦੁਆ ਲੇ ਘੁੰਿਮਆ ਸੀ ਅਤੇ
ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਉਸ ਲਈ ਲਿੜਆ ਸੀ ਿਜਸਨੂੰ ਉਸਨੇ 'ਸਹੀ ਦਾ ਚੰਗ ਾ ਕਾਰਨ' ਿਕਹਾ ਸੀ। ਗਲਤ ਦੇ ਿਖਲਾਫ'1 .
ਅਮਰੀਕਨ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਏਸ਼ੀਅਨ ਪੂਰਬ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਭਾੜੇ ਦੀ ਬੰਦੂਕ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਵਰਿਜਤ ਜ਼ਮੀਨਾਂ
ਨੂੰ ਜੋ ਹੁਣ ਤੁਰਕਮੇਿਨਸਤਾਨ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਿਸ਼ਨਿਜਆਂਗ ਹਨ, ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਚੌਥਾਈ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਖੀਵਾ ਿਵੱਚ ਗ੍ਿਰਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚ
ਿਗਆ ਸੀ, ਸਮਰਕੰਦ ਿਵੱਚ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਭੱਜ ਿਗਆ ਸੀ, ਵਾਰ-ਵਾਰ ਆਕਸਸ ਨਦੀ (ਅਮੂ ਦਿਰਆ) ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ
ਪਾਮੀਰਾਂ ਦੇ ਅਣਜਾਣ ਟੁੰਡਰਾ ਿਵੱਚ ਸਰਦੀ ਸੀ। ਰਸਤੇ ਿਵਚ ਉਹ ਕਈ ਮੌਿਕਆਂ 'ਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ, ਇਕ ਅਫਗਾਨ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ
ਨਾਲ ਿਵਆਹ ਕਰਵਾ ਿਲਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਿਵਧਵਾ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ।
ਉਸ ਸਮੇਂ, 1820 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ, ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਬਾਹਰੀ ਿਵਅਕਤੀ ਨੇ ਿਰਮੋਟਲੀ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਕੁਝ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਿਧਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ।
'ਇਕੱਲੇ ਹੱਥੀਂ, ਿਬਨਾਂ ਿਕਸੇ ਅਿਧਕਾਰਤ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇ ਅਤੇ ਿਬਨਾਂ ਿਕਸੇ ਭੂਗ ੋਿਲਕ ਿਸਖਲਾਈ ਦੇ,' 2 ਉਸਨੇ ਪੱਛਮੀ ਿਹਮਾਿਲਆ ਦੀ ਖੋਜ
ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਦੋ ਵਾਰ ਉਹ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਦੇ ਖੋਜੀ ਦੀ ਪਿਵੱਤਰ ਗਰੇਲ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇ ਆ ਅਤੇ ਦੋ ਵਾਰ ਉਹ ਇਸ ਬਾਰੇ
ਦੱਸਣ ਲਈ ਦੁਬਾਰਾ ਉਭਿਰਆ। ਕੈਸਪੀਅਨ ਸਾਗਰ ਤੋਂ ਿਤੱਬਤ ਤੱਕ ਅਤੇ ਕੰਧਾਰ ਤੋਂ ਕਸ਼ਗ ਰ ਤੱਕ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਇਹ ਸਭ ਦੇਿਖਆ ਸੀ।
ਅਤੇ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਪਿਹਲੇ ਆਦਮੀ ਦੁਆ ਰਾ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ ਿਜਸਨੇ ਪਾਮੀਰਸ ਦੇ ਪਾਰ ਆਪਣੇ ਕਦਮਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ, ਜੇ ਉਹ
ਨਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸਦੀ ਖੋਜ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਤੀਹ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਿਫਲਟਰ ਕੀਤੇ ਗਏ,
ਭੂਗ ੋਲ ਿਵਿਗਆਨੀ ਹੈਰਾਨ ਸਨ.
ਇਿਤਹਾਸਕਾਰ ਇਹਨਾਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਵੀ ਿਦਲਚਸਪ ਹੋਣਗੇ.
ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਗੋਰੇ-ਮਨੁੱਖ-ਗੋਨ-ਵਾਸੀ ਵਜੋਂ ਤੇਰ੍ਹਾਂ ਸਾਲ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਖਰੀ ਮਹਾਨ ਮੂਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਕੰਮ ਿਵੱਚ
ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਕਰਨਲ ਵਜੋਂ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇੱਥੇ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਇਨਾਮ ਉਹੀ ਸਨ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਹ ਇੱਛਾ ਕਰਦਾ ਸੀ,
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੈਚ ਨੂੰ ਿਭਆਨਕ ਮੁਕਾਬਿਲਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ; ਪੇਸ਼ਕਸ਼ 'ਤੇ ਿਭਆਨਕਤਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਿਸ਼ੰਗ ਾਰ ਦੀ ਲੋੜ
ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਖਾਤੇ
ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਮੌਤ, ਭਾਵੇਂ ਿਕ ਪਾਠਕ ਦੀ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਮੰਗ ਹੈ, ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗ ੀ ਅਤੇ ਇਿਤਹਾਸ ਦੀਆਂ

ਿਕਤਾਬਾਂ ਿਵੱਚ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ ਹੈ। ਇਕ-ਇਕ ਕਰਕੇ ਲਾਹੌਰ ਿਵਚ ਿਸੱਖ ਗੱਦੀ ਦੇ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ। ਕਰਨਲ
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਨਾ ਿਸਰਫ਼ ਖ਼ੂਨ-ਖ਼ਰਾਬਾ ਦੇਿਖਆ ਸਗੋਂ ਇਸ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਭੂਿਮਕਾ ਿਨਭਾਈ। ਅਕਸਰ ਉਹ ਕਤਲੇਆ ਮ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ
ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਗਵਾਹ ਸੀ; ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਲਈ ਡਰ ਿਵੱਚ ਰਿਹੰਦਾ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਨਾਲ ਜੰਗ ਨੇ ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਿਦੱਤਾ, ਤਾਂ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਇਸ ਵਾਰ ਇੱਕ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਮੁਖਬਰ
ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁੜ ਖੋਿਜਆ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਧੋਖੇ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਛੁਡਾਉਣ ਲਈ, ਉਹ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਣ ਤੋਂ ਬਚ ਿਗਆ
ਅਤੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਅਿਜਹਾ ਕੀਤਾ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਘਾਟੀ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਅਤੇ ਿਵਲੱਖਣ ਿਰਟਾਇਰਮੈਂਟ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਤਰਨ ਪੱਗ ਵਾਲਾ ਪੁਰਾਣਾ
ਕਰਨਲ ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਸਤੀ ਬਣ ਿਗਆ, ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੁਆ ਰਾ ਖੋਿਜਆ ਿਗਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੇਰਿਹਮ,
ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਪੁੱਛਿਗੱਛ ਕੀਤੀ ਗਈ।
ਇਹ ਉਹ ਗੱਲ ਹੈ ਜੋ ਕਰਨਲ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਿਦਨਾਂ ਦੇ ਚੇਿਲਆਂ ਨੂੰ ਦੱਿਸਆ, ਉਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੀਨੀਅਰ ਜਨਤਕ
ਸੇਵਕ, ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਿਵੱਚ ਕੁਝ ਕੂੜੇ ਨੋਟ ਸਨ, ਿਕ ਉਸਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ
ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਇਆ ਿਗਆ ਹੈ। ਇਸ ਸਰੋਤ ਸਮੱਗ ਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਿਕਰਤੀ ਲੋੜੀਂਦੇ ਹੋਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਛੱਡਦੀ ਹੈ। ਕਰਨਲ ਦੀ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ
ਘਟਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ-ਉਹ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਸੱਤਰਿਵਆਂ ਦਾ ਸੀ-ਜਦੋਂ ਿਕ ਉਸ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦੀ ਭਿਵੱਖਬਾਣੀ ਅਧੂਰੀ ਰਹੀ। ਜਾਂ ਿਜਵੇਂ
ਿਕ ਇੱਕ ਸਮੀਿਖਅਕ ਇਸ ਨੂੰ ਕਹੇਗ ਾ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ 'ਸਾਹਮਣੀ ਦੁਆ ਰਾ ਅਪਾਹਜ' ਸਨ।
ਡੀ'ਇਜ਼ਰਾਈਲੀ ਦੇ ਿਵਿਵਅਨ ਗ੍ਰੇ ਿਵੱਚ ਿਮਸਟਰ ਐਸਪਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਸਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੇਿਖਆ ਸੀ ਿਜੰਨਾ ਉਸਨੇ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਸੀ
ਅਤੇ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਸੀ ਿਜੰਨਾ ਉਸਨੇ ਵੇਿਖਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸ ਦੇ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਿਵਚ ਬੇਿਮਸਾਲ ਨਹੀਂ ਸਨ. ਉਸ ਦੇ
ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਦਾ ਮੇਲ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਸੀ; ਿਮਤੀਆਂ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ। ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ
ਸਾਰੀਆਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਿਤਕਥਨੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ੱਕੀ ਝੜਪਾਂ ਸਨ। ਕੁਝ ਸਮਝਦਾਰ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਿਦਖਾਈ
ਦੇਣ ਲੱਗ ੀ ਸੀ।
ਇੱਕ ਅਿਜਹਾ ਯੁੱਗ ਆ ਿਗਆ ਜਦੋਂ ਪਾਇਨੀਅਿਰੰਗ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਚਾ-ਸੁੱਚਾ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਗਾਰਡਨਰ

ਆਦਰਸ਼ ਤੋਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੱਟ ਿਗਆ। ਸ਼ੱਕੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕੌਮੀਅਤ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਉਸਦੀ ਪਛਾਣ 'ਤੇ ਵੀ ਸ਼ੱਕ ਹੋ ਿਗਆ; ਿਵਦਵਤਾ
ਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਝੂਠੀਆਂ ਮਨਘੜਤ ਗੱਲਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਅਪਮਾਿਨਤ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ; ਨੇਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸ 'ਤੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਿਕ ਉਹ ਗੁਲਾਮ-
ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਕਤਲੇਆ ਮ ਵੱਲ ਝੁਕ ਿਗਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਹਰ ਿਕਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਹੱਦ ਦਾ ਿਸਹਰਾ ਦੇਣਾ ਔਖਾ ਲੱਿਗਆ।
ਆਪਣੇ ਦਾਖਲੇ 'ਤੇ ਉਹ ਪਿਹਲਾਂ ਇੱਕ ਗੈਰਕਾਨੂੰਨੀ ਵਜੋਂ ਬਿਚਆ ਸੀ, ਿਫਰ ਇੱਕ ਿਕਰਾਏਦਾਰ ਵਜੋਂ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਨਾ ਹੀ
ਬੁਲਾਉਣਾ ਸਿਤਕਾਰ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਸੀ। ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਸਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਨੇ ਦਲੀਲ ਿਦੱਤੀ, 'ਇੱਕ
ਿਕਸਮਤ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਨਮੂਿਨਆਂ ਿਵੱਚੋਂ'3 'ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਨਸਲ ਦੇ ਲੋਕ ਮੁਕੱਦਮੇ ਅਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੇ , ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਏ
ਤਣਾਅ ਿਵੱਚ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ' ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਉਦਾਹਰਣ । . ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋਜ਼ ਟਰੈਵਲਜ਼ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ,
ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਸਰ ਜੌਹਨ ਮੈਂਡੇਿਵਲ ਦੁਆ ਰਾ ਦੁਬਾਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮੱਧਯੁਗ ੀ ਚਮਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਂ ਬੈਰਨ ਮੁਨਚੌਸੇਨ ਦੁਆ ਰਾ
ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਬੇਤੁਕੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਧਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਉਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ ਿਜਸ ਨੂੰ ਇਕ ਅਥਾਰਟੀ ਨੇ
'ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਅਪੋਕ੍ਰੀਫਾ' ਿਕਹਾ ਸੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਖੋਜ ਦੇ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਹਾਲ ਹੀ ਿਵੱਚ 1991 ਿਵੱਚ, ਦ ਰਾਇਲ ਿਜਓਗਰਾਫੀਕਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦਾ ਿਵਸ਼ਵ ਖੋਜ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ ਹੋਈ . 1920 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਕੁਝ ਮੂਲ ਖੋਜਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਉਸਦੇ ਚਿਰੱਤਰ, ਜੋ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਿਵਗਿੜਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਦੀ ਿਵਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੱਿਤਆ ਕਰ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਹੁਣ ਇਹ ਸੁਝਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਇੱਕ
ਅਮਰੀਕੀ ਫ੍ਰੀਬੂਟਰ ਪਰ ਇੱਕ ਆਇਿਰਸ਼ ਉਜਾੜਨ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਦੂਿਜਆਂ ਦੇ ਖਾਿਤਆਂ ਤੋਂ ਉਤਾਰ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਸਨ।
ਉਸ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਐਟਲਸ ਦੁਆ ਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ ਸਾਖ ਉਨੀ ਹੀ ਕਾਲੀ ਸੀ ਿਜੰਨੀ ਿਕ
ਉਸਨੇ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸੰਖੇਪ ਿਵੱਚ 'ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਇਨਾਮੀ ਝੂਠਾ ਸੀ'। ਉਸਦੇ ਕੰਮ 'ਬਰਬਰ' ਸਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀ 'ਇੱਕ ਿਮੱਥ'
ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਉਲੀਕੀ ਗਈ ਸੀ।
ਿਫਰ ਵੀ, ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਸਦੀ ਬਾਅਦ, ਅਤੇ ਸੋਧਵਾਦੀ ਦੀ ਿਵਗਾੜ ਲਈ ਉਿਚਤ ਭੱਤਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਇੱਕ ਆਖਰੀ ਨਜ਼ਰ ਦੇ
ਯੋਗ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਪੁਰਾਣਾ ਕਰਨਲ ਅਜੇ ਵੀ ਉਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸਨੇ ਿਕਹਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਸੀ, ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਿਸੱਖ ਨੌਕਰੀ ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ
ਸਾਲ ਸੱਚੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਹਲਕਾ ਿਜਹਾ ਰੋਮਾਂਿਟਕ ਝੁਕਾਅ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਿਵਅਕਤੀ ਜ਼ਰੂਰ ਉਸ
ਦਾ ਪੱਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇੰਨੀ ਿਦਲਚਸਪ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦੀ ਬੇਵਕੂਫੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਇੰਨੀ ਛੂਤ
ਵਾਲੀ ਹੈ ਿਕ ਪਾਠਕ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਦਾ ਕੁਝ ਲਾਭ ਦੇਣ ਲਈ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਸਮਝਦਾ ਹੈ।
ਇਹ, ਬਹੁਤ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਇਸ ਿਕਤਾਬ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਸੀ. ਇਸ ਉਮੀਦ ਿਵੱਚ ਿਕ ਹੋਰ ਖੋਜ ਕਰਨਲ ਦੀ ਗੁਆ ਚੀ ਿਕਸਮਤ ਦੀ ਖੋਜ
ਦੀ ਉਡੀਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਨਾਮ ਿਲਆਏਗੀ, ਿਜਸ ਨਾਲ ਇਹ ਿਕਤਾਬ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਾਲ ਨੂੰ ਿਵਸ਼ਾਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ- ਅਤੇ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਇਹ
ਸਾਬਤ ਹੋਇ ਆ, ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ। ਜਾਂਚ ਦੀਆਂ ਅਸਥਾਈ ਲਾਈਨਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਅਚਾਨਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਆਦਮੀ
ਨਾ ਤਾਂ ਇੰਨਾ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਿਜੰਨਾ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ. ਪਰ ਵੱਡੇ ਭੇਤ ਬਣੇ ਰਹੇ।
ਿਫਰ ਇੱਕ ਸਫਲਤਾ ਆਈ - ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਖੁਦ ਿਲਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਈ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦੀ ਖੋਜ। ਦੂਜੇ ਅਤੇ
ਤੀਜੇ ਹੱਥ ਦੇ ਖਾਿਤਆਂ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਆਦਮੀ ਦੁਆ ਰਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਪਿਹਲੇ ਹੱਥ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ
ਉਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਿਵਚ ਮਾਪ ਜੋਿੜਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਿਵਵਾਦਪੂਰਨ ਐਪੀਸੋਡਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਕਰਨਲ ਦੇ ਦ੍ਿਰਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਦੇਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ
ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਸੂਝਾਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਿਵੱਚ ਮੁੜ ਿਵਆਿਖਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼
ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਨਾਲ ਜੋਿੜਆ, ਉਹ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕੀ ਸਮਝੌਤਾ
ਹੋਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਏ।
ਹੇਠ ਿਲਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਇੱਕ ਗੋਲ ਜੀਵਨੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ। ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਇੱਕ ਿਵਆਪਕ ਪ੍ਰਮਾਿਣਕਤਾ ਹੈ. ਟਾਰਟਨ
ਪਿਹਨੇ ਕਰਨਲ ਦੇ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਕਾਠੀ ਿਵੱਚ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਦੋ ਸੌ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਪੂਰੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਿਜ਼ੰਦਾ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ,
ਅਤੇ - ਵਧੇਰੇ ਗੰਭੀਰ ਤੌਰ 'ਤੇ-ਸੱਚ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ, ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਹੈ। ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਸਾਿਰਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪੁਟ-ਡਾਊਨ ਨੂੰ ਿਧਆਨ ਿਵੱਚ
ਰੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਕੁਝ ਅਜੇ ਵੀ ਵੈਧ ਹਨ। ਰਹੱਸ ਘੱਟ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਿਪਆਰੇ ਭੇਤ ਦਾ ਰਹੱਸ ਿਜਉਂਦਾ ਹੈ.
ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਿਪੱਛਾ ਕਰਨਾ
ਕਸ਼ਮੀਰ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਕਦੇ ਵੀ ਉਮੀਦਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਿਹਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਧਰਤੀ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਕਸਮਤ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਵਾਿਲਆਂ ਨੂੰ ਆਕਰਿਸ਼ਤ
ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 1860 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ, ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਰਿਹਣ ਵਾਲੇ ਿਵਦੇਸ਼ੀ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਨ, ਮੋੜ
ਦੀ ਭਾਲ ਿਵੱਚ ਿਹਮਾਲੀਅਨ ਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਵਾਦੀਆਂ ਵੱਲ ਭੱਜ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਅਲਪਾਈਨ ਚਰਾਗਾਹਾਂ
ਿਵੱਚ ਿਸਹਤ, ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਰੋਮਾਂਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਖੋਜਣ ਲਈ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੇ ਅੱਗ ਤੋਂ ਭੱਜਦੇ ਹੋਏ, ਗਰਮੀਆਂ ਿਵੱਚ ਆਏ ਸਨ। ਉੱਥੇ
ਪਹੁੰਚਣ 'ਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਨੂੰ ਲਤਾਿੜਆ, ਦਿਰਆਵਾਂ 'ਤੇ ਮੱਛੀਆਂ ਫੜੀਆਂ, ਝੀਲਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਿਪਕਿਨਕ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਿਕਮੀਟਰ-
ਿਸੰਗ ਵਾਲੇ ਆਈਬੈਕਸ ਦਾ ਿਪੱਛਾ ਕੀਤਾ।
ਦੁਪਿਹਰ ਨੂੰ ਛਾਂ ਿਵਚ ਿਬਤਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਦ੍ਿਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਿਚੱਤਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ. ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਹ ਸਨਾਈਪ ਅਤੇ ਸਟ੍ਰਾਬੇਰੀ 'ਤੇ ਤਾਿਰਆਂ
ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਖਾਣਾ ਖਾਂਦੇ ਸਨ। ਕਸ਼ਮੀਰੀਆਂ ਦੀ ਵਧੀਆ ਕਾਰੀਗਰੀ ਅਤੇ ਬੇਰਿਹਮ ਸੇਲਜ਼ਮੈਨਿਸ਼ਪ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦੇ ਅੱਗ ੇ ਝੁਕਿਦਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਪਸ਼ਮੀਨਾ ਸ਼ਾਲਾਂ, ਪਪੀਅਰ ਮਾਚੀ ਿਸਗਰੇਟ-ਬਕਸੇ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਗਲੀਿਚਆਂ 'ਤੇ ਵੀ ਭੰਡਾਰ ਕੀਤਾ। ਸਥਾਨਕ ਆਰਿਥਕਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ
ਿਨਰਭਰ ਕਰਦੀ ਸੀ।
ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਤੋਂ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਅਮੀਰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਗਰੀਬ ਦੂਰ ਆਉਣਗੇ।
1898 ਦੀ ਬਸੰਤ ਿਵੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਿਵੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਿਜਹੀ ਪਾਰਟੀ ਬੇਿਮਸਾਲ
ਸੀ। ਇਹ ਸਮੂਹ ਡਰਬਨ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਪਹੁੰਿਚਆ ਸੀ, ਜੋ ਿਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਿਵੱਚ ਅਸਾਧਾਰਨ ਸੀ। ਉਹ ਅਫਰੀਕਨੇਰ ਦੇ ਔਰੇਂਜ ਫ੍ਰੀ ਸਟੇਟ
ਤੋਂ ਸਨ, ਿਜਸ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਜੰਗ ਦੇ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਇੱਕ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸੀ।
ਜੋਹਾਨਸਬਰਗ ਤੋਂ ਇੱਕ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਿਤਆਰ ਨੌਜਵਾਨ ਅਟਾਰਨੀ, ਕ੍ਿਰਸਟੀਅਨ ਲੌਰੇਂਸ ਬੋਥਾ ਨੇ ਸਮੂਹ ਦਾ ਚਾਰਜ ਸੰਭਾਲ ਿਲਆ ਸੀ;
ਉਹ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਬਲੋਮਫੋਂਟੇਨ ਦਾ ਮੇਅ ਰ, ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੀ ਸੰਸਦ ਦਾ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਔਰੇਂਜ ਫ੍ਰੀ ਸਟੇਟ ਦਾ ਜੱਜ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣ
ਜਾਵੇਗ ਾ। ਉਸ ਨੇ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਹਵਾ ਿਦੱਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਮਾਮੂਲੀ ਿਜਹੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ।
ਪਰ ਇਹ ਉਸਦੀ ਮੰਗ ੇਤਰ ਸੀ, ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਿਜਹੀ 32-ਸਾਲ ਦੀ ਤਲਾਕਸ਼ੁਦਾ ਹੋਰ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਮਾਤਾ-ਿਪਤਾ ਦੀ, ਜੋ ਿਹਮਾਿਲਆ ਿਵੱਚ ਇਸ
ਬੋਅ ਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਚਲਦੀ ਆਤਮਾ ਸੀ। ਹੇਲੇਨਾ ਹਾਟਨ ਕੈਂਪਬੈੱਲ ਗਾਰਡਨਰ - ਉਹ ਨਾਮ ਜੋ ਉਸਨੇ ਿਦੱਤਾ ਸੀ
ਇੱਕ ਬਾਵੇਰੀਅਨ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਪਿਹਲੇ ਿਵਆਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਟ੍ਰੀਥਮ ਦੇ ਲੰਡਨ ਬੋਰੋ ਦੀ ਰਿਜਸਟਰਾਰ - ਬੋਥਾ ਨਾਲੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਵੱਡੀ
ਸੀ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਮੀਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਹ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਕਰਸ਼ਕ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ
ਕੋਲ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਨ।
ਉਹ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਕਸ਼ਮੀਰ ਬਾਰੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਪਿਹਲੇ ਹੱਥ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ। 32
ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ, ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਉੱਥੇ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਦੀਆਂ ਤੰਗ ਗਲੀਆਂ ਅਤੇ ਉੱਚੀਆਂ ਲੱਕੜਾਂ ਵਾਲੇ ਨਕਾਬ ਦੇ ਮੈਦਾਨ
ਿਵੱਚ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਿਬਤਾਇਆ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਨੇ ਕੋਈ ਇਸ਼ਿਤਹਾਰ ਨਹੀਂ ਿਦੱਤਾ, ਉਹ ਖੁਦ ਅੱਧ-ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਸੀ।
ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ 'ਬੀਬੀ ਕਾਲੀ' ਵਜੋਂ ਜਾਣਦੀ ਸੀ। 'ਬੀਬੀ', 'ਇੱਕ ਜੱਦੀ ਪਤਨੀ' ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਇੱਕ ਿਨੱਜੀ ਨਾਮ ਨਾਲੋਂ
ਵਧੇਰੇ ਨੌਕਰੀ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਿਕ 'ਕਾਲੀ' ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਜਨਮ ਤੋਂ ਿਹੰਦੂ ਸੀ। ਬੀਬੀ ਕਾਲੀ ਹੇਲੇਨਾ ਦੇ ਿਪਤਾ
ਨਾਲੋਂ ਲਗਭਗ ਸੱਠ ਸਾਲ ਛੋਟੀ ਸੀ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਸੰਦੀਦਾ ਸਾਥੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਇਕੱਠੇ
ਨਹੀਂ ਸਨ; ਜਦੋਂ ਹੇਲੇਨਾ ਿਸਰਫ਼ ਦੋ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਿਪਤਾ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਇੱਕ
ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਬੀਬੀ ਿਚਰੰਗ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਜਸ ਨੇ 'ਉਸਦੀ ਦੂਜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਸੰਦੀਦਾ ਪਤਨੀ' ਦੇ ਸ਼ੱਕੀ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ
। ਿਤੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਿਵੱਚ, ਹੇਲੇਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਾਨਵੈਂਟ ਸਕੂਲ ਵਾਲੇ ਪਹਾੜੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਮੁਰੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਪਾਿਕਸਤਾਨ
ਿਵੱਚ ਪੈਕ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਛੋਟੀ ਕੁੜੀ ਲਈ ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਿਪਤਾ ਵਾਂਗ ਲਗਭਗ ਿਵਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਖਾੜਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਭਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ
ਨੂੰ ਿਚੰਨ੍ਿਹਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਅਜੀਬ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਮੁਰੀ ਤੋਂ, ਨੌਜਵਾਨ ਹੇਲੇਨਾ ਨੂੰ ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਬੋਰਿਡੰਗ ਸਕੂਲ ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਿਕਿਰਆ ਿਵੱਚ ਉਸਨੇ ਇੱਕ

ਨਵਾਂ ਘਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। 1873 ਿਵੱਚ, ਸਰ ਰੌਬਰਟ ਅਤੇ ਲੇਡੀ ਡੇਿਵਸ, ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ, ਉਸਦੀ
ਪਤਨੀ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਿਵੱਚ ਰਿਹੰਦੀ ਸੀ, ਨੇ ਹੈਲੇਨਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੁਣ ਮਰ ਰਹੇ ਿਪਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ
ਅਪਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ ਅਤੇ ਸਕੂਲ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਲਈ ਇੱਕ
ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਘਰ ਮੁਹੱਈ ਆ ਕਰਵਾਇਆ। ਉਸਦਾ ਸਕੂਲ ਕੰਬੇ ਡਾਊਨ, ਸਮਰਸੈਟ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਿਨੱਜੀ ਸਕੂਲ ਸੀ ਅਤੇ ਡੇਿਵਸ ਦਾ ਘਰ
ਪੱਤੇਦਾਰ ਇੰਗ ਿਲਸ਼ ਿਮਡਲੈਂਡਜ਼ ਿਵੱਚ ਪੀਟਰਬਰੋ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਸਥਾਨਕ ਪਤਵੰਿਤਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ, ਹੇਲੇਨਾ ਵਧੀ-ਫੁੱਲੀ ਸੀ।
ਜਦੋਂ 1877 ਿਵੱਚ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ, ਹੇਲੇਨਾ ਇੱਕ ਅਨਾਥ ਰਿਹ ਗਈ। ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ, ਸਾਧਨਾਂ ਤੋਂ
ਿਬਨਾਂ; ਿਕਉਂਿਕ ਦਸ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਮਰ ਿਵੱਚ ਆਉਣ 'ਤੇ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲਨਾ ਦਾ
ਵਾਰਸ ਪਾਇਆ। ਇਹ ਲਗਭਗ £100 ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਲ ਦਾ ਭੁਗ ਤਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਅੱਜ ਦੇ ਮੁੱਲਾਂ ਿਵੱਚ ਕਰੀਬ £10,000 ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ
ਅਤੇ ਇੱਕ ਉਪਯੋਗ ੀ ਆਮਦਨ ਹੈ। ਿਬਹਤਰ ਅਜੇ ਵੀ, ਹੋਰ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਸੀ ਿਕ ਇਹ ਿਕੱਥੋਂ ਆਇਆ ਸੀ.
ਬੀਬੀ ਿਚਰਾਂਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਿਜਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਤਰੇਈ ਧੀ ਸਮਝੀ ਹੋਈ ਲੜਕੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਿਵੱਚ ਿਰਹਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਿਜਸ ਪੂੰਜੀ 'ਤੇ

ਸਾਲਾਨਾ ਰਾਸ਼ੀ ਿਖੱਚੀ ਗਈ ਸੀ, ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ; ਗੋਲ ਅੰਕਿੜਆਂ ਿਵੱਚ ਇਹ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ ਿਵੱਚ ਦਸ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਦੇ ਨਾਲ ਨਕਦੀ ਿਵੱਚ £1
ਿਮਲੀਅਨ (ਅੱਜ ਕਹੋ £ 100 ਿਮਲੀਅਨ) ਹੈ
ਖਜ਼ਾਨਾ
ਅਿਜਹੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ, ਹੇਲੇਨਾ ਨੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਗਲੇ ਲਗਾ ਿਲਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਘਾਟ ਨਹੀਂ
ਸੀ। 1886 ਿਵੱਚ, ਸਰ ਰੌਬਰਟ ਡੇਿਵਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਦੇਣ ਲਈ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਬਾਵੇਰੀਅਨ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ, ਇੱਕ ਮੈਕਸ ਜੋਸੇਫ ਗਰਲ
ਨਾਲ, ਸੇਂਟ ਪੀਟਰਜ਼, ਸਟ੍ਰੀਥਮ ਦੇ ਪੈਿਰਸ਼ ਿਵੱਚ ਿਵਆਹ ਕਰਵਾ ਿਲਆ ਸੀ। 1891 ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਬੱਚੀ ਧੀ, 1892 ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ
ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਬਾਅਦ ਤਲਾਕ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਤਪੁਣੇ ਦਾ ਿਪੱਛਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨਾ ਿਪਆ। ਉਸ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਤੋਂ
ਬਾਅਦ ਹੀ, ਿਤੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਯੋਗ ਬੋਥਾ ਨਾਲ ਅਤੇ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਿਵੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੈਲੇਨਾ ਨੇ ਉਸ
ਿਵਸ਼ਾਲ ਿਕਸਮਤ ਨੂੰ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਨ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਸੀਅਤ ਲੱਭਣੀ ਪਈ, ਇੱਕ ਦਾਅਵਾ ਰਿਜਸਟਰ ਕੀਤਾ
ਿਗਆ, ਇੱਕ ਬੈਂਕ ਵਾਲਟ ਖਾਲੀ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ, ਉਸ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਬਚਪਨ ਦੇ ਦ੍ਿਰਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਮੁੜ
ਿਵਚਾਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਿਪਤਾ ਦੁਆ ਰਾ ਛੱਡੇ ਗਏ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਮੁੜ ਖੋਜਣਾ।
ਜਲਦੀ ਹੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਹੇਲੇਨਾ ਬੋਥਾ ਦੇ ਇਸ ਿਪਤਾ ਲਈ-ਉਸਦੀ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਪਰਵਿਰਸ਼ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਵਾਲੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ,
ਿਕਸਮਤ ਦੀ ਿਸਰਜਕ ਿਜਸਦੀ ਉਹ ਲੋਚ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ 1898 ਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਫੇਰੀ ਦਾ ਕਾਰਨ-ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਸਦੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ
ਰਹੱਸਮਈ ਸਾਹਸੀ ਲੋਕਾਂ ਿਵੱਚ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਿਵਵਾਦਗ੍ਰਸਤ ਹਸਤੀ, ਕਰਨਲ
ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਹਾਟਨ ਕੈਂਪਬੈਲ ਗਾਰਡਨਰ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਹ ਹਨੇਰੇ ਕੰਮ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚ ਉਹ ਕਿਥਤ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਨੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੁਆ ਰਾ ਕੰਬਣੀ ਭੇਜ ਿਦੱਤੀ ਸੀ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅਸੰਭਵ ਯਾਤਰਾਵਾਂ, ਿਜੱਥੇ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਿਣਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਨੇ 'ਅਿਵਸ਼ਵਾਸ' ਦੇ ਿਵਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁੰਘ ਣ ਲਈ
ਪ੍ਰੇਿਰਤ ਕੀਤਾ ਿਕ ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਸਨੇ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ'6 । ਕਰਨਲ
ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ 21 ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਹੇਲੇਨਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੋਹਰੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਿਪਆ -
ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਿਤਸ਼ਠਾ ਨੂੰ ਮੁੜ ਿਜ਼ੰਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸਦੀ ਿਕਸਮਤ ਦਾ ਅਿਹਸਾਸ ਕਰਨਾ। ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੇਲੇਨਾ ਲਈ, ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੀ ਖੋਜ
ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਨਾਲ ਬੱਿਚਆਂ ਦੀ ਚਮੜੀ ਦੇ ਦਸਤਾਨੇ ਿਵੱਚ ਹੱਥ ਵਟ ਗਈ।
ਇਸ ਸਬੰਧ ਿਵਚ ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਇਤਫ਼ਾਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ 1898, ਹੇਲੇਨਾ ਦੀ ਭਾਰਤ ਫੇਰੀ ਦਾ ਸਾਲ, ਉਸ ਦੇ ਿਪਤਾ ਦੀ
ਪਿਹਲੀ ਅਿਧਕਾਰਤ ਜੀਵਨੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਿਵਚ ਵੀ ਦੇਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਿਸਪਾਹੀ ਅਤੇ ਯਾਤਰੀ: ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵਚ
ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਕਰਨਲ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਮੇਜਰ ਿਹਊਗ ਵੋਡਹਾਊਸ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ
ਸਨ।
ਅਤੇ ਿਵਲੀਅਮ ਬਲੈਕਵੁੱਡ ਐਂਡ ਸੰਨਜ਼ ਦੀ ਨਾਮਵਰ ਐਿਡਨਬਰਗ ਫਰਮ ਦੁਆ ਰਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਸਰ ਿਰਚਰਡ ਟੈਂਪਲ, ਜੋ
ਪਿਹਲਾਂ ਬੰਬਈ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਸਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਹਾਊਸ ਆਫ਼ ਕਾਮਨਜ਼ ਿਵੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਥਾਰਟੀ ਸਨ,
ਦੁਆ ਰਾ ਅੰਿਤਕਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਨਾਲ ਭਰੀ, ਿਕਤਾਬ ਲਗਭਗ 400 ਪੰਿਨਆਂ ਤੱਕ ਚੱਲੇਗ ੀ। ਸੰਪਾਦਕ-ਮੇਜਰ ਪੀਅਰਸ
ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਿਮਿਲਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਹੈਲੇਨਾ ਨੂੰ ਿਮਿਲਆ ਸੀ। ਪਰ ਉਸਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-
ਜਨਰਲ ਚਾਰਲਸ ਿਵੰਡਮ, ਕ੍ਰੀਮੀਅਨ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਿਵਦਰੋਹ ਦੇ ਨਾਇਕ ਦੀਆਂ ਡਾਇਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਪਾਿਦਤ ਕੀਤਾ ਸੀ; ਅਤੇ ਹਾਲਾਂਿਕ
ਅਜੇ ਵੀ ਵਰਦੀ ਿਵੱਚ ਸੀ (ਉਹ ਬੋਅ ਰ ਯੁੱਧ ਿਵੱਚ ਿਵਲੱਖਣ ਸੇਵਾ ਲਈ ਇੱਕ ਤਮਗਾ ਿਜੱਤੇਗ ਾ), ਮੇਜਰ ਪੀਅਰਸ ਇੱਕ ਰਵਾਨਗੀ ਅਤੇ
ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਲੇਖਕ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਿਸਪਾਹੀ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸਦੀ ਸਾਖ ਦੇ ਬਲ 'ਤੇ ਸੀ ਿਕ ਹੇਲੇਨਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਲੱਭ
ਿਲਆ ਸੀ।
ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਉਹ ਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ ਪੀਅਰਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਲਈ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਸਪਲਾਈ
ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਮੱਗ ਰੀ ਸਮੱਿਸਆ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਪਾਦਕ ਨੂੰ ਹਰਾ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਭੂਗ ੋਲ ਿਵਿਗਆਨੀਆਂ ਦੀ
ਇੱਕ ਗਲੈਕਸੀ ਨੂੰ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸਦੇ ਿਪਤਾ ਦੇ ਮੱਕੜੀ ਵਾਲੇ ਹੱਥਾਂ ਿਵੱਚ ਨੋਟਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ,
ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਜੀਵਨ-ਕਹਾਣੀ ਦੀਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਿਲਪੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋਿੜਆ ਿਗਆ ਸੀ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਦੂਿਜਆਂ ਨੂੰ ਦੱਿਸਆ ਿਗਆ ਸੀ।
ਪਰ ਨਤੀਜਾ ਿਬਰਤਾਂਤ ਿਨਰੰਤਰਤਾ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਸੀ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਿਮਤੀ ਵਾਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਗਲਪ ਦੇ ਇੱਕ ਅਸਾਧਾਰਣ ਕੰਮ ਨਾਲੋਂ
ਵਧੇਰੇ ਅਸਾਧਾਰਨ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਸੰਭਵ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਨਾਲ ਫੈਿਲਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਇਸਦੀ ਬਹੁਤੀ ਅਸਲ ਸਮੱਗ ਰੀ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ
ਕਰਨੀ ਔਖੀ ਸੀ; ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਇਸਨੇ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਿਸਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇੰਨੇ ਵਾਲ ਉਭਾਰਨੇ
ਹਨ ਿਕ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਸਭ ਤੋਂ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਵੀ ਟੈਕਸ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
ਸੰਪਾਦਕ-ਮੇਜਰ ਪੀਅਰਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕੱਟ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਦ੍ਿਰੜਤਾ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ. ਕਰਨਲ
ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਲੰਬੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੇ ਕੁਝ ਐਪੀਸੋਡਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ; ਕਈ ਸਿਤਕਾਰਤ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਿਜ਼ੰਦਾ ਸਨ ਜੋ
ਉਸਨੂੰ ਿਮਲਣ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਸਨ; ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕੁਝ ਗ੍ਿਰਫਤਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੋਰਟਰੇਟ ਸਨ। ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਪੋਰਟਰੇਟ ਫੋਟੋਆ ਂ ਸਨ ਪਰ
ਉਹਨਾਂ ਿਵੱਚ 1860 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਿਵੱਚ ਕਰਨਲ ਦੇ ਰੰਗ ਦਾਰ ਪੇਸਟਲ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਅਿਧਐਨ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਰ ਐਡਿਵਨ ਲੈਂਡਸੀਅਰ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਜਾਰਜ ਲੈਂਡਸੀਅਰ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਦਰਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਇਹਨਾਂ ਿਵਜ਼ੂਅ ਲ ਿਚੱਤਰਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਲਈ ਕੇਸ ਨੂੰ ਫੜ ਿਲਆ: ਹਾਲਾਂਿਕ ਕਰਨਲ ਦਾ ਿਬਰਤਾਂਤ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀਜਨਕ ਸੀ, ਗਾਰਡਨਰ
ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹਰ ਇੰਚ ਦੇਿਖਆ ਜੋ ਉਸਨੇ ਿਕਹਾ ਸੀ - ਇੱਕ ਗੋਰਾ ਆਦਮੀ ਮੂਲ ਿਨਵਾਸੀ ਬਣ ਿਗਆ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਤੱਕ
ਜੰਗ ਲੀ ਖੇਤਰਾਂ ਿਵੱਚ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਚਣ ਵਾਲੇ ਸਾਹਸ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਏਸ਼ੀਆ। ਤਸਵੀਰਾਂ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁੱਛਾਂ, ਿਬਨਾਂ ਕੱਟੇ
ਹੋਏ ਦਾੜ੍ਹੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਿਸੱਧੀ ਨੱਕ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਵਾਧੂ ਿਚੱਤਰ ਿਦਖਾਇਆ ਿਗਆ ਹੈ। ਮੱਥਾ ਫਿਟਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ ਅਤੇ ਘੂਰਦੀਆਂ
ਅੱਖਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਿਸ਼ਕਾਰ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਵੇਿਖਆ, ਅਤੇ ਬਾਰੇ
ਉਸਦੇ ਿਵਅਕਤੀ ਕੋਲ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਖ਼ਮ ਸਨ। ਹੋਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਉਸ ਦੀ ਪੱਗ ੜੀ ਵਾਲੀ ਪੱਗ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉਸ

ਦੇ ਬੈਗ ੀ ਟਰੂਆ ਂ ਦੇ ਵਾਰਨ-ਅੱਪ ਤੱਕ, ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੇ ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਿਸਖਰ ਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਤੱਕ ਪਿਹਨੇ ਹੋਏ ਸਭ ਤੋਂ ਬੋਲਡ ਹਰੇ ਅਤੇ ਪੀਲੇ ਤਰਟਨ
ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਿਦਖਾਇਆ। ਜੈਕਟ ਦੇ ਕੱਟੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੇਸੀ ਦਰਜ਼ੀ ਦਾ ਕਿਹਣਾ ਸੀ; ਅਤੇ ਹਾਲਾਂਿਕ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਿਕਸੇ ਜਾਣੀ-
ਪਛਾਣੀ ਵਰਦੀ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਸਮੱਗ ਰੀ ਨੂੰ 79ਵੀਂ ਹਾਈਲੈਂਡ ਇਨਫੈਂਟਰੀ ਦੁਆ ਰਾ ਪਿਹਨੇ ਗਏ ਿਕਲਟਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ
ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਕਰਨਲ ਦਾ ਮੂਲ ਜੋ ਵੀ ਸੀ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਵੰਸ਼ ਬਾਰੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ੰਿਕਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ
ਲਈ ਉਤਸੁਕ ਸੀ। ਇੱਕ ਲਿਹਜ਼ੇ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਿਜਸਨੂੰ ਕੁਝ ਲੋਕ ਆਇਿਰਸ਼ ਸਮਝਦੇ ਸਨ, ਇੱਕ ਮਾਂ ਿਜਸਨੂੰ ਉਸਨੇ ਅੱਧ-ਸਪੈਿਨਸ਼ ਦੱਿਸਆ
ਸੀ, ਇੱਕ ਬਚਪਨ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਿਵੱਚ ਕ੍ਰਾਸ-ਕਰਾਸ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਿਬਤਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਏਸ਼ੀਆਈ ਉਪਨਾਮਾਂ ਦੇ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ
ਉਤਰਾਿਧਕਾਰ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਕਰਨਲ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਹਾਈਲੈਂਡ ਸਕਾਟ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਹੇਲੇਨਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੇ ਅੰਿਤਮ ਿਨਵਾਸ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆ ਲੇ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਿਵੱਚ ਵਧੇਰੇ ਿਦਲਚਸਪੀ ਰੱਖਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਪੱਸ਼ਟ
ਤੌਰ 'ਤੇ 1850 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵੱਚ ਉੱਥੇ ਆ ਿਗਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਜੰਮੂ ਦੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਛੋਟੇ-ਿਪਆਰ ਵਾਲੇ ਸ਼ਾਸਕ ਦੀ
ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਦਾਖਲ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਿਤੰਨ ਭਰਾਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਜੋ ਸਾਰੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰ
ਅਤੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਸਨ, ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਅੱਖ ਵਾਲੇ ਸ਼ਾਸਕ ਅਤੇ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਤੋਂ ਿਤੱਬਤ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਇੱਕ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸਾਮਰਾਜ
ਦੇ ਿਨਰਮਾਤਾ ਸਨ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਿਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਇੱਕ ਿਸੱਖ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਸਦਾ ਸਾਮਰਾਜ ਇੱਕ ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਸੀ,
ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦੋ ਭਰਾ ਿਸੱਖ ਨਹੀਂ ਸਨ (ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ)। ਉਹ ਡੋਗ ਰੇ ਸਨ; ਉਹ ਹੈ
ਜਾਤ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜਪੂਤ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੁਆ ਰਾ ਿਹੰਦੂ। ਉਹ ਜੰਮੂ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਰਿਹਣ ਵਾਲੇ ਸਨ ਅਤੇ
ਮਹਾਨ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਅਧੀਨ ਅਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਸਨ, ਇਕਬਾਲੀਆ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਲਈ, ਜਦੋਂ 1840 ਦੀਆਂ
ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਾਂ ਿਵੱਚ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਿਸੱਖ ਰਾਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ
ਜੋੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ (ਉਸ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਿਭਆਨਕ ਕਤਲੇਆ ਮ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ) ਉਸਦੀ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ
ਿਵੱਚ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ, ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ, ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਪਾਖੰਡੀ
ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਵਜੋਂ ਭੂਿਮਕਾ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਜੰਮੂ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਜੋਂ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਸੁਰੱਿਖਆ ਹੇਠ ਰਾਜ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਿਵੱਚ ਸਾਬਕਾ ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਉਸ ਿਵਸ਼ਾਲ ਿਹੱਸੇ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਸਕਦਾ
ਹੈ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਿਨਰਭਰਤਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, 1846 ਿਵਚ, 'ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ' ਦੀ ਹਾਈਬ੍ਿਰਡ ਿਰਆਸਤ ਬਣਾਈ ਗਈ, ਜੋ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ
ਵੱਡੀਆਂ ਿਰਆਸਤਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਵਚਕਾਰ ਿਵਵਾਦ ਦੀ ਹੱਡੀ ਹੈ। ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਡੋਗ ਰਾ
ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਵਜੋਂ ਸਦੀਵੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੇ
ਪ੍ਰਬੰਧ ਿਵੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੱਥ ਿਦੱਤਾ। ਅਤੇ 'ਗੋਰਦਾਨਾ ਸਾਿਹਬ' - ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ - ਆਖਰਕਾਰ
ਖੁਸ਼ਿਕਸਮਤ ਸੀ। ਡੋਗ ਰਾ ਭਰਾਵਾਂ ਲਈ ਆਪਣੀ ਿਪਛਲੀ ਸੇਵਾ ਦੇ ਬਲ 'ਤੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਾਜ ਦੀ ਤੋਪਖਾਨਾ ਕੋਰ ਦਾ ਕਰਨਲ-ਇਨ-
ਚੀਫ਼ ਿਨਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਕਰਨਲ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਭੂਿਮਕਾ ਕਾਫ਼ੀ
ਹੱਦ ਤੱਕ ਰਸਮੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਪਰੇਡ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ, ਰਾਜ ਦੇ ਸਮਾਗਮਾਂ ਿਵਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਜਾਂ ਨਵੀਂ ਤੋਪ ਦੀ
ਕਾਸਿਟੰਗ ਦੀ ਿਨਗਰਾਨੀ ਕਰਦੇ ਦੇਿਖਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਪਰ ਇੱਕ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜ ਿਵੱਚ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਕੁਝ ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਕੋਈ ਪਹੀਆ-
ਟ੍ਰੈਿਫਕ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਤੋਪਖਾਨਾ ਯੁੱਧ ਨਾਲੋਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਸੀ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਸੀ। ਯੂਰਪੀਅਨ ਸੈਲਾਨੀ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ
ਕਰਨਲ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਉਸ ਦੇ ਔਖੇ ਫਰਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਿਸਰਫ਼ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪਿਹਰਾਵੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ
ਅਕਸਰ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਬੋਲਾਂ ਨੂੰ ਨੋਟ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਅਸੰਗ ਤਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੇ ਦੰਦਾਂ ਦੀ ਘਾਟ, ਸ਼ਰਾਬ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਪਸੰਦ, ਉਸ
ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਉਮਰ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਜੰਗ ਾਲ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਗੀਤ-ਗੀਤ ਨੂੰ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਠਿਹਰਾਇਆ ਿਗਆ ਹੈ; ਇਹ ਇੱਕ
ਸਰੀਰਕ ਰੁਕਾਵਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਰਥਾਤ ਉਸਦੇ ਗਲੇ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਚੀਕਣੀ ਜੋ ਉਸਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜ਼ਖਮਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ
ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ ਅਤੇ ਿਜਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਿਕ ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਸਨੇ ਖਾਧਾ ਜਾਂ ਪੀਤਾ ਉਸਦੀ ਗਰਦਨ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਜੋੜਾ ਜੋਿੜਆ ਜਾਵੇ।
ਉਤਸੁਕਤਾ ਨੇ ਕੁਝ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਕਰਨਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਇਿਤਹਾਸ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਪੁੱਛ-ਿਗੱਛ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਤਾਇਆ
ਸੀ। ਿਫਰ ਵੀ ਗਾਰਡਨਰ ਖੁਦ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਿਧਆਨ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ ਸੀ, ਨੇ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਯੂਰਪੀਅਨ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਈਰਖਾ ਨਾਲ
ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਦੂਰੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ ਅਤੇ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ, ਰਹੱਸ ਦੀ ਉਹ ਹਵਾ. ਉਹ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਜੱਦੀ ਫੌਜਾਂ
ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਬੇਿਮਸਾਲ ਅਫਸਰ ਅਤੇ ਪੈਨਸ਼ਨਰ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਿਦਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਜਾਪਦਾ ਸੀ।
ਹੇਲੇਨਾ ਨੇ ਸੋਿਚਆ ਿਕ ਉਹ ਿਬਹਤਰ ਜਾਣਦੀ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਅੰਦਰ ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੇ ਉੱਚੇ ਰੁਤਬੇ ਦੀਆਂ ਧੁੰਦਲੀਆਂ
ਯਾਦਾਂ, ਨਾਲ ਹੀ ਬੀਬੀ ਿਚਰੰਗ ਦੁਆ ਰਾ ਿਦੱਤੇ ਇਸ਼ਾਿਰਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪੁੱਛਿਗੱਛ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਬਾਰੇ ਯਕੀਨ ਿਦਵਾਇਆ। ਸਪੱਸ਼ਟ
ਤੌਰ 'ਤੇ, ਮੇਜਰ ਪੀਅਰਸ ਦੀ ਈਮਾਨਦਾਰ ਸੰਪਾਦਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸਦੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਿਵੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸੀ। ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਲਈ
ਿਕਸਮਤ ਸੀ. ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਨੌਕਰਾਂ ਅਤੇ ਪੈਨਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਜਾਗੀਰ ਦੀ ਅਨੁਦਾਨ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਭਾਿਲਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਇਹ
ਇੱਕ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਿਪੰਡ ਜਾਂ ਿਜ਼ਲ੍ਹੇ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਾਲਾਨਾ ਮਾਲੀਏ ਦੇ ਿਹੱਸੇ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲੈਣ ਦਾ ਅਿਧਕਾਰ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਈ ਿਪੰਡਾਂ ਨਾਲ ਸਨਮਾਿਨਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ
ਕਸ਼ਮੀਰ; ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਸੇਵਾ ਿਰਕਾਰਡ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਹੇਲੇਨਾ ਨੇ ਇਹ ਮੰਨ ਿਲਆ ਿਕ ਇਹਨਾਂ ਜਗੀਰਾਂ ਤੋਂ ਆਮਦਨੀ ਉਸਦੀ ਦੌਲਤ
ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਮੰਿਨਆ ਿਕ ਇੱਕ ਜਾਗੀਰ ਇੱਕ ਿਵਰਾਸਤੀ ਗ੍ਰਾਂਟ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਉਪਜ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਦੇ ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਇਕੱਠਾ ਹੁੰਦਾ ਿਰਹਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਉਸਦੇ ਿਪਤਾ ਦੇ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਵਾਰਸ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਇਹਨਾਂ ਬਕਾਏ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਉਸਦਾ ਹੱਕ ਅੱਗ ੇ
ਵਧਣ ਯੋਗ ਜਾਪਦਾ ਸੀ।
ਪਰ ਇਸ ਿਵੱਚ ਉਹ ਜਲਦੀ ਹੀ ਅਯੋਗ ਹੋ ਗਈ। ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਕੋਈ ਵੀ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਿਧਕਾਰੀ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਜਗੀਰ ਆਮ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਵਰਾਸਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਧਾਰਕ ਦੀ ਮੌਤ 'ਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਉਹ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਧਾਰਕ
ਦੇ ਵਾਰਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਿਦੰਦਾ। ਿਕਉਂਿਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਬੀਰ ਿਸੰਘ (ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ 1857 ਤੱਕ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ) ਦੁਆ ਰਾ
ਅਿਜਹਾ ਕੋਈ ਸੁਭਾਅ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਹੇਲੇਨਾ ਦਾ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਆਮਦਨ 'ਤੇ ਕੋਈ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਹਾਲਾਂਿਕ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ 'ਤੇ ਚੰਗ ਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਇਹ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਖੜੀ ਸੀ - ਅਤੇ ਇਸ ਿਵੱਚ
£ 1 ਿਮਲੀਅਨ ਨਕਦ ਅਤੇ £ 10 ਿਮਲੀਅਨ ਸੋਨਾ, ਗਿਹਣੇ ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਕਲਾਕ੍ਿਰਤੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੀਬੀ ਿਚਰੰਗ ਦੁਆ ਰਾ
ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅਿਜਹੇ ਅੰਕੜੇ ਕਾਲਪਿਨਕ ਨਹੀਂ ਸਨ. ਮਹਾਨ ਿਸੱਖ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ
ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਿਸੱਧ ਕੋਹੇ-ਨੂਰ ਹੀਰਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਕੀਮਤ ਅਰਬਾਂ ਸੀ। 1984 ਿਵੱਚ, ਜੋ ਿਕ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ
ਆਖ਼ਰੀ ਮਹਾਰਾਜਾ, ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਪੜਪੋਤੇ ਦੁਆ ਰਾ ਛੱਿਡਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਦੀ ਅਿਧਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੀਮਤ ਲਗਭਗ 500 ਿਮਲੀਅਨ
ਪੌਂਡ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ, ਗਾਰਡਨਰ ਆਲ੍ਹਣੇ-ਅੰਡੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਸ ਿਵੱਚ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਗਿਹਿਣਆਂ ਨਾਲ ਜੜੀ ਹੋਈ ਪੁਸ਼ਾਕ, ਕਾਠੀ ਅਤੇ
ਤਲਵਾਰਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਿਜਸਦੀ ਕੀਮਤ ਲਗਾਉਣਾ ਔਖਾ ਸੀ।
ਹੇਲੇਨਾ ਦੇ ਸਾਲਾਨਾ ਿਨਪਟਾਰੇ ਦੇ ਸਬੂਤ 'ਤੇ, ਕਰਨਲ ਦੀ ਵਸੀਅਤ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਿਵਚ ਆਗਰਾ ਬੈਂਕ ਦੀ ਇਕ ਸ਼ਾਖਾ ਦੀ ਸੁਰੱਿਖਆ
ਿਵਚ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਲੱਭ ਿਲਆ ਸੀ; ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਕਦੀ ਵੀ ਉੱਥੇ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਿਕ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦਾ ਪਤਾ ਘੱਟ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਸੀ। ਹੇਲੇਨਾ ਦੀ
ਖੋਜ ਅਜੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ।
ਹੇਲੇਨਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਿਸਲਿਸਲਾ ਅਨੁਮਾਨਤ ਰਿਹੰਦਾ ਹੈ- ਅਤੇ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਹੇਲੇਨਾ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਜੀਵਨ-
ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੰਦਰਭਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕੁਝ ਅਿਧਕਾਰਤ ਿਰਕਾਰਡਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ
ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦੋਸਤ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਪੁੱਛਿਗੱਛ ਵਧਾਉਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ, ਪਿਹਲਾਂ ਲਾਹੌਰ ਲਈ ਰਵਾਨਾ
ਹੋਏ। ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਿਜਸਦੀ ਫੌਜ ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ
ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਪ੍ਰੋਫਾਈਲ ਗਤੀਿਵਧੀਆਂ ਦੇ ਦ੍ਿਰਸ਼ ਵਜੋਂ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸੂਬੇ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ, ਇਹ
ਇੱਕ ਲਾਜ਼ੀਕਲ ਸਥਾਨ ਸੀ ਿਜੱਥੇ ਨੂੰ ਲੈ
ਕਰਨਲ ਦੀ ਟ੍ਰੇਲ. ਉੱਥੇ ਅਿਜਹੇ ਲੋਕ ਹੋਣਗੇ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਸਥਾਨ ਿਜੱਥੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਅਤੇ ਬੇਸ਼ੱਕ,
ਆਗਰਾ ਬੈਂਕ ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਵਸੀਅਤ ਸੀ.
ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ, ਸੈਲਾਨੀ ਿਬਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਇੱਕ ਟੱਟੂ ਿਖੱਿਚਆ ਟੌਂਗ ਾ ਲੈ ਕੇ ਿਸੱਧਾ ਫਲੇਟੀ ਦੇ ਹੋਟਲ ਚਲੇ ਗਏ। ਇਹ ਬਸਤੀਵਾਦੀ-ਸ਼ੈਲੀ
ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਛੇਕਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੀ ਗ੍ਰੈਂਡ ਟਰੰਕ ਰੋਡ ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਿਵੱਚ ਰਾਵਲਿਪੰਡੀ ਿਵੱਚ ਫਲੈਸ਼ਮੈਨ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ
ਿਵੱਚ ਡੀਨ ਤੱਕ ਫੈਿਲਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਿਜਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੜਕ ਅਤੇ ਹੋਟਲ ਦੋਵੇਂ ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਿਵੱਚ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ। ਇੱਕ ਨੀਵੀਂ ਸਫ਼ੈਦ
ਇਮਾਰਤ, ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਿਦਲ ਨਾਲ ਥੰਮਾਂ ਵਾਲੀ, ਇੱਕ ਡੂੰਘ ੇ ਕੇਂਦਰੀ ਵਰਾਂਡੇ, ਗੂੜ੍ਹੇ ਟੀਕਵੁੱਡ ਫਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਲਾਅਨ ਦੇ
ਨਾਲ, ਫਲੇਟੀਜ਼ ਲਾਹੌਰ ਬੇਸ ਵਜੋਂ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਿਵਕਲਪ ਸੀ। ਭਰਪੂਰ ਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ,
ਲਾਹੌਰ ਕਲੱਬ ਸਵਾਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਧੁਿਨਕ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਸ਼ੇਖੀ ਿਕਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। Faletti's ਸੁਿਵਧਾਜਨਕ ਸੀ; ਇਹ ਮਾਲ
ਰੋਡ ਦੇ ਿਬਲਕੁਲ ਨੇੜੇ ਸਿਥਤ ਸੀ, ਲੰਬਾ ਬੁਲੇਵਾਰਡ ਿਜੱਥੇ ਗਵਰਨਰ ਹਾਊਸ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਹੋਰ ਛਾਂ-
ਬੰਦ ਮੰਦਰਾਂ, ਬੈਂਕਾਂ ਸਮੇਤ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਹੋਟਲ ਹੇਲੇਨਾ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਪਾਲਕ ਿਪਤਾ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਮਾਲਕਾਂ
ਦੇ ਪ੍ਰਾਸਪੈਕਟਸ ਿਵੱਚ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਹੈ ਿਕ ਸਰ ਰੌਬਰਟ ਡੇਿਵਸ ਦੇ 'ਪੂਰੀ ਸੰਭਾਿਵਤ ਸਹਾਇਤਾ' 7 ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ, ਇਸ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ
ਮਾਲਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਸਪੈਕਟਸ ਿਵੱਚ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਹੈ ਿਕ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਇੱਕ ਪੀਡਮੋਂਟੀਜ਼ ਸ਼ੈੱਫ, ਐਂਡਰੀ ਫਲੇਟੀ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਅਤੇ ਚਲਾਇਆ
ਿਗਆ ਸੀ, ਜੋ ਹੈਮਰਸਿਮਥ ਦੇ ਰਸਤੇ ਭਾਰਤ ਪਹੁੰਿਚਆ ਸੀ । 1870 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ, ਹੇਲੇਨਾ ਦੇ
ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਨੇ ਿਸਗਨਰ ਫਲੇਟੀ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਿਦੱਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਮਾਣ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਸੀ ਿਕ ਲਾਹੌਰ ਦਾ
ਪਿਹਲਾ ਉਦੇਸ਼ ਯੂਰਪੀਅਨ ਹੋਟਲ ਬਣਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ।
ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਿਹਰ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਕਰਨਾ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਵਾਂਗ ਮਿਹਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੀਿਕਊਰਡ ਹਿਰਆਲੀ
ਨੇ ਖੰਡਰ ਿਚਣਾਈ ਨੂੰ ਰਸਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਫੈਦ ਵਾਸ਼ ਨੂੰ ਗਰਬੀ ਸਟੁਕੋ ਨੂੰ ਰਾਹ ਿਦੱਤਾ। ਬੱਕਰੀ ਦੇ ਮਾਸ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗੈਿਲੰਗ ਲ ਤੱਕ
ਸਭ ਕੁਝ ਵੇਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਟਾਲਾਂ ਤੰਗ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਕਤਾਰਬੱਧ ਹਨ; ਇੱਕ ਰੰਗ ੀਨ ਭੀੜ ਨੇ ਿਫਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਿਦੱਤਾ। ਸਨਕੀ ਤੌਰ 'ਤੇ
ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਪੱਗ ਾਂ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਿਵੱਚ, ਪਹਾੜੀ ਦੀ ਸਮਤਲ ਿਸਖਰ ਵਾਲੀ ਊਨੀ ਟੋਪੀ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਬਰਫੀਲੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀ
ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਰਕੋਮਾਨ ਦੇ ਲੰਬੇ ਕਾਲੇ 'ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਘੜੇ' ਨੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਰੇਤਲੇ ਰੇਿਗਸਤਾਨਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ।
ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਨਦੀ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠਣ ਵਾਲੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਸੀ। ਵਪਾਰ ਪੰਜਾਬੀ, ਿਹੰਦੀ, ਿਸੰਧੀ, ਉਰਦੂ, ਅਰਬੀ,
ਪੁਸ਼ਤੂ, ਫਾਰਸੀ, ਕਸ਼ਮੀਰੀ, ਤੁਰਕਸਤਾਨੀ, ਭੋਟੀ ਜਾਂ ਸੈਂਕੜੇ ਸਥਾਨਕ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਿਕਸੇ ਿਵੱਚ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਿਹਰ
ਸਿਥਤ ਹੈ ਿਜੱਥੇ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਨਾਲ ਰਲ ਿਗਆ ਸੀ, ਇੱਥੇ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਿਕਤੇ ਵੀ ਵੱਧ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ।
ਮੰਿਦਰ ਦੀਆਂ ਘੰਟੀਆਂ ਵੱਜੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁਏਿਜ਼ਨ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਲਈ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਬੁਲਾਇਆ; ਹਥੌੜੇ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਲੁਹਾਰਾਂ
ਨੇ ਹਥੌੜੇ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਲੁਹਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਧੂੜ ਗੰਦੀ ਭਾਫ਼ ਵਾਂਗ ਹਵਾ ਿਵੱਚ ਲਟਕ ਗਈ। ਰੌਲਾ ਬੋਲ਼ਾ ਸੀ, ਬਦਬੂ ਸ਼ੋਰ ਸੀ।
ਅਣਪਛਾਤੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇਹ ਸਭ ਖਤਰਨਾਕ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਿਫਰ ਵੀ ਰੁਡਯਾਰਡ ਿਕਪਿਲੰਗ ਨਾਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਲੇਖਕ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਿਵਜ਼ਟਰ ਲਈ ਇਹ ਕੋਈ
ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗ ੀ। 1898 ਤੱਕ, ਹੇਲੇਨਾ ਦੀ ਫੇਰੀ ਦਾ ਸਾਲ, ਿਕਪਿਲੰਗ ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਿਵੱਚ ਸੀ, ਇੱਕ ਕਵੀ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ
ਆਪਣੇ ਲਈ ਇੱਕ ਨਾਮ ਕਮਾਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਬੇਿਮਸਾਲ ਿਕਮ ਨੂੰ ਿਲਖਦਾ ਸੀ; ਪਰ ਿਪਛਲੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਸਨੇ
ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਭੀੜ-ਭੜੱਕੇ ਵਾਲੇ ਰਸਿਤਆਂ ਦਾ ਿਪੱਛਾ ਕੀਤਾ, ਮਨੁੱਖੀ ਇਕੱਠ ਿਵੱਚ ਅਨੰਦ ਮਾਿਣਆ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਨੀਵੇਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ।
ਉਸਦੇ ਿਪਤਾ ਨੂੰ ਸ਼ਿਹਰ ਦੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਦਾ ਿਕਊਰੇਟਰ ਿਨਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਰੂਡਯਾਰਡ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਸ਼ਿਹਰ
ਦੇ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਸਟਾਫ 'ਤੇ ਪੈੱਨ ਨੂੰ ਕਾਗਜ਼ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਿਸਵਲ ਅਤੇ ਿਮਲਟਰੀ ਗਜ਼ਟ ਦੇ ਕਾਲਮਾਂ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ,
ਉਸਦੀਆਂ ਮੁਢਲੀਆਂ ਕਿਵਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਿਡਪਾਰਟਮੈਂਟਲ ਿਡਟੀਜ਼ ਅਤੇ ਪਲੇਨ ਟੇਲਜ਼ ਫਰੌਮ ਦਾ ਿਹਲਸ ਵਰਗੇ ਿਸਰਲੇਖਾਂ ਹੇਠ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਈ ਆਂ ਸਨ । ਉਹ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਪੜ੍ਹੇ ਅਤੇ ਿਪਆਰੇ ਸਨ।
ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਇਹ ਿਕਮ ਦੀ ਗਾਥਾ ਸੀ ਜੋ ਿਕਪਿਲੰਗ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਟੱਲ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੋੜਦੀ ਸੀ; ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ,
ਇਹ ਖੁਦ ਿਕਮ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਹੇਲੇਨਾ ਗਰਲ ਨੀ ਗਾਰਡਨਰ ਵਾਂਗ ਿਵਸਥਾਿਪਤ ਿਕਸੇ ਿਵਅਕਤੀ ਿਵੱਚ ਮਾਨਤਾ ਦੀ ਪੀੜ ਪੈਦਾ
ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗ ੀ। ਿਕਪਿਲੰਗ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ ਮਾਲ ਰੋਡ ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਿਸਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਿਵਸ਼ਾਲ
ਤੋਪ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਗਲੀ-ਅਰਿਚਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਿਵੱਚ ਨੌਜਵਾਨ ਿਕਮ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਕੇ ਕੀਤੀ। ਤੇਜ਼ ਬੁੱਧੀ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਿਨਡਰ,
ਿਕਮ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ, ਭਾਵੇਂ ਿਹੰਦੂ, ਿਸੱਖ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਸਿਤਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੰਦਾ ਹੈ। ਿਫਰ ਵੀ ਗਾਰਡਨਰ
ਵਾਂਗ ਇਸ ਅਿਨਸ਼ਿਚਤ ਪਛਾਣ ਦੇ ਸ਼ਿਹਰ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਉਹ ਿਬਲਕੁਲ ਸਬੰਧਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਿਕਪਿਲੰਗ ਨੇ
ਿਲਿਖਆ ਹੈ, 'ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਸਨੂੰ ਿਕਸੇ ਵੀ ਮੂਲ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਲਾ ਸਾੜ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਹ ਤਰਜੀਹ ਦੁਆ ਰਾ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ
ਬੋਲਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਇੱਕ ਕਿਲੱਪ ਕੀਤੇ ਅਿਨਸ਼ਿਚਤ ਗਾਣੇ ਿਵੱਚ ...
ਿਕਮ
ਿਚੱਟੀ ਸੀ'8 .
ਪਗੜੀਧਾਰੀ ਗਾਰਡਨਰ ਿਜੰਨਾ ਇੱਕ ਪਾਖੰਡੀ, ਿਕਮ ਵੀ ਹੇਲੇਨਾ ਵਾਂਗ ਇੱਕ ਅਨਾਥ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਮਾਂ, ਇੱਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਨਰਸਮੇਡ
ਿਜਸਦੀ ਹੈਜ਼ੇ ਦੇ ਪ੍ਰਕੋਪ ਦੌਰਾਨ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਦੀ ਥਾਂ 'ਅੱਧੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਔਰਤ' ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਸੀ ਜੋ ਅਫੀਮ ਪੀਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬ੍ਿਰਕ-ਏ-
ਬ੍ਰੈਕ ਦਾ ਵਪਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਿਕਮ ਦੇ ਿਪਤਾ, ਇੱਕ ਆਇਿਰਸ਼ ਪੈਦਲ ਫੌਜੀ, ਜੋ ਿਕ ਉਸਦੀ ਰੈਜੀਮੈਂਟ 'ਉਸ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਘਰ
ਗਈ' ਦੇ ਬਾਅਦ ਤੋਂ ਿਢੱਲੀ 'ਤੇ ਸੀ, ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਬੋਤਲ, ਿਫਰ ਔਰਤ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਾਈਪ ਨਾਲ ਆਤਮ ਹੱਿਤਆ ਕਰ ਲਈ, ਅਤੇ ਇਸ
ਤਰ੍ਹਾਂ 'ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਗਰੀਬ ਗੋਿਰਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਵਾਂਗ ਮਰ ਿਗਆ'। . ਿਕਮ 'ਚ ਇਕੱਲੀ ਸੀ
ਸੰਸਾਰ. ਉਸਦੇ ਬਾਰੇ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਿਸਰਫ ਉਸਦੀ ਬੁੱਧੀ, ਉਸਦੇ ਚੀਥੜੇ ਅਤੇ ਚਮੜੇ ਦੇ ਤਾਵੀਜ਼ ਦੇ ਕੇਸ ਿਵੱਚ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਿਤੰਨ ਕੜੇ ਹੋਏ
ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸਨ ਜੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਗਰਦਨ ਿਵੱਚ ਪਾਇਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ।
ਬਸ ਅਿਜਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਗਰਦਨ-ਪਾਊਚ ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ, ਜਦੋਂ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਆਪਣੇ
ਰੂਟ ਨੋਟਸ ਨੂੰ ਿਚਪਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਗੁਆ ਚ ਜਾਣ ਜਾਂ ਅਣਚਾਹੇ ਿਧਆਨ ਿਖੱਚਣ. ਿਕਮ ਦੇ ਥੈਲੇ ਿਵਚ ਕਾਗਜ਼ ਵੀ ਬਰਾਬਰ ਕੀਮਤੀ
ਸਨ; ਉਹ ਉਸਦੇ ਮਾਤਾ-ਿਪਤਾ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸਬੂਤ ਸਨ। ਇੱਕ ਉਸਦਾ ਜਨਮ ਸਰਟੀਿਫਕੇਟ ਸੀ, ਦੂਸਰਾ ਉਸਦੇ ਿਪਤਾ ਦਾ ਆਰਮੀ
ਕਲੀਅਰੈਂਸ ਸਰਟੀਿਫਕੇਟ ਸੀ ਅਤੇ ਤੀਸਰਾ ਉਸਦਾ 'ਨੇ ਵੇਰੀਏਟਰ' ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਿਕਉਂਿਕ ਇਸ ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ ਿਵਗਲੇ
ਦਸਤਖਤ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਉਹ ਲਾਤੀਨੀ ਸ਼ਬਦ ਸਨ। ਿਜਵੇਂ ਹੇਲੇਨਾ ਉਸ ਤੂੜੀ ਨੂੰ ਫੜਦੀ ਹੈ ਜੋ ਉਸਦੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸੀ, ਇਸ ਨਾਲ ਅੱਗ ੇ ਵਧਣ
ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਇਹ ਕਿਹਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਭਾਵੇਂ ਿਕਪਿਲੰਗ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਬਾਰੇ ਸੁਿਣਆ ਹੋਵੇਗ ਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ

ਕੀਤੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਿਹਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ , ਪਰ ਉਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਉਸਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਿਮਿਲਆ ਹੋਵੇਗ ਾ; ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਨੌਜਵਾਨ
ਰੁਡਯਾਰਡ 'ਉਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ, ਗੰਦੇ, ਰਹੱਸਮਈ ਐਂਿਥਲ' ਿਵਚ ਪਹੁੰਿਚਆ ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਸੀ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਮਰੇ ਹੋਏ ਪੰਜ ਸਾਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।
ਪਰ ਿਫਰ ਵੀ ਇਸ ਸ਼ਿਹਰ ਿਵੱਚ ਘੁੰਮਦੇ-ਿਫਰਦੇ ਹੋਰ ਪਰਦੇਸੀ ਮਾਤਾ-ਿਪਤਾ ਹਨ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਪਤਾ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਖੁਦ, ਮਹਾਰਾਜਾ
ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ 'ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ-ਡੁੱਲ੍ਹੇ ਿਮਹਨਤਾਨੇ ਦੁਆ ਰਾ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਿਖੱਚੇ ਗਏ ਸਨ।
ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਫਲੇਟੀ, ਹੋਟਲ ਮਾਲਕ, ਜਨਰਲ ਪਾਓਲੋ ਅਿਵਤਾਬੀਲ, ਇੱਕ ਇਤਾਲਵੀ, ਿਜਸਨੇ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਿਵੱਚ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਹੋਣ ਤੋਂ
ਪਿਹਲਾਂ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਦੀ ਚੰਗ ੀ ਿਕਸਮਤ ਬਾਰੇ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਲੁਭਾਇਆ ਿਗਆ ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ। ਫੌਜੀ ਅਿਭਆਸ ਲਈ ਸਿਟੱਲਰ ਅਤੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤਕ ਅਿਭਆਸਾਂ ਦੇ ਮਾਹਰਾਂ ਵਜੋਂ, ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਿਵੱਚ ਫਰਾਂਸੀਸੀ, ਜਰਮਨ,
ਇਤਾਲਵੀ, ਸਪੈਿਨਸ਼, ਰੂਸੀ, ਅਮਰੀਕੀ ਅਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਕੱਢਣ ਦੇ ਸੌ ਹੋਰ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਿਕਰਾਏਦਾਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ।
ਬਹੁਿਤਆਂ ਨੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਿਲਆ ਸੀ, ਜਾਂ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਜੋਂ ਿਦੱਤਾ ਸੀ, ਇਹ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਿਵੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ
ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਸੀ। ਅਤੇ ਭਾਵੇਂ ਿਕ 1898 ਤੱਕ ਉਹ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮਰ ਗਏ ਸਨ ਜਾਂ ਮਹਾਨ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਮੌਤ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਕਤਲੇਆ ਮ ਤੋਂ ਭੱਜ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਔਲਾਦ ਅਜੇ ਵੀ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਿਵੱਚ ਫੈਲੀ ਮਨੁੱਖੀ ਲਿਹਰਾਂ ਦਾ
ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕਰਨਲ ਦਾ ਰਾਹ ਸ਼ਾਇਦ ਓਨਾ ਠੰਡਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਿਜੰਨਾ ਹੈਲੇਨਾ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ। ਅਤੀਤ ਨੂੰ ਉਜਾੜਨ 'ਤੇ ਤੁਲੇ ਹੋਏ
ਿਕਸੇ ਵੀ ਿਵਅਕਤੀ ਦੁਆ ਰਾ, ਇਹ ਲੋਕ ਖੋਜਣ ਦੇ ਯੋਗ ਸਨ.
ਹੇਲੇਨਾ ਦੀਆਂ ਪੁੱਛਿਗੱਛਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪੋਰਟਲੀ ਜਨਰਲ ਅਵੀਟਾਬਲ ਦੀ ਅਣਿਗਣਤ ਸੰਤਾਨ ਿਵੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਆਂ
ਹਨ। ਹੁਣ ਸੱਠਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ, ਇਹ ਔਰਤ, ਇੱਕ ਇਟਾਲੀਅਨ ਜਨਰਲ ਦੇ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੇ ਪਠਾਨ ਦੀ ਧੀ ਸੀ।
handmaidens, ਅਿਜਹੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਸੀ ਿਕ, ਉਸਦੀ ਕੁਆ ਰੀ ਹੋਣ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਅਿਵਤਾਬੀਲ ਨੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਤਾਲੇ
ਅਤੇ ਚਾਬੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਰੱਿਖਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਕਲਕੱਤਾ ਿਰਿਵਊ ਦੇ ਇੱਕ ਯੋਗ ਦਾਨਕਰਤਾ ਨੇ ਦੱਿਸਆ, 'ਉਸ ਨੂੰ ਇੰਨੇ ਿਧਆਨ ਨਾਲ ਦੇਿਖਆ
ਿਗਆ ਸੀ , ' ਿਕ ਉਸਦਾ ਖਾਣਾ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਿਬਨਾਂ ਿਕਸੇ ਟੂਰ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਕਾਨਵੈਂਟ ਗੇਟਾਂ 'ਤੇ ਵਰਿਤਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ।'9 ਪਰ ਜਦੋਂ 1843 ਿਵੱਚ ਅਿਵਤਾਬੀਲ ਨੇ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਿਮਹਨਤ ਨਾਲ ਿਜੱਤੀ ਿਕਸਮਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ
ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਨੈਪਲਜ਼ ਵਾਪਸ ਪਰਿਤਆ, ਕੁੜੀ ਨੇ ਇਸਦਾ ਿਹੱਸਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗੋਰਮੇਟ-ਜਨਰਲ ਨੇ ਉਸਦਾ
ਿਵਆਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਅਿਧਕਾਰ ਵਾਲੇ ਮੈਂਬਰ, ਅਰਥਾਤ ਉਸਦੇ ਰਸੋਈ ਏ ਨਾਲ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਯਕੀਨੀ
ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਿਕ ਲਾੜੀ ਅਤੇ ਲਾੜੀ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਦਰਅਸਲ, ਕੁੜੀ ਦੇ ਦਾਜ ਿਵੱਚ ਸੋਨੇ ਦੇ
ਗਿਹਿਣਆਂ ਦੀ ਅਿਜਹੀ ਲੜੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦੀ ਿਦਲਚਸਪੀ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ ਸੀ ਜੋ ਜਨਰਲ ਅਿਵਤਾਬੀਲ ਦੇ ਹੁਕਮ
ਿਵੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਇਹ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਸੀ, ਇੱਕ ਬੇਈ ਮਾਨ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਿਜਸਨੇ ਭਾਵੇਂ ਸਭ ਕੁਝ ਜਰਨੈਲ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ
ਕਰਜ਼ਦਾਰ ਸੀ, ਪਰ ਇਸਦੀ ਅਦਾਇਗੀ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਨੌਜਵਾਨ ਜੋੜੇ ਦੀ ਬੇਇ ੱਜ਼ਤੀ ਅਤੇ ਦਾਜ ਦੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਇੰਜਨੀਅਰ ਕਰਕੇ, ਉਸਨੇ 'ਉਸ
ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਘੋਰ ਗਰੀਬੀ ਿਵੱਚ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ'10 ।
ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਿਕ ਹੇਲੇਨਾ ਇਸ ਔਖੀ ਿਕਸਮਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸੀ — ਅਤੇ ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਿਕ ਇਹ ਜੋੜਾ ਅਜੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ
ਸੀ — ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਇੱਕ ਕੌੜੀ ਿਨਰਾਸ਼ਾ ਹੋਈ ਹੋਵੇਗ ੀ; ਿਕਉਂਿਕ ਉਸ ਦੇ ਿਪਤਾ ਦਾ ਨਵ-ਿਵਆਹੁਤਾ ਦੇ ਦਾਜ
ਦੀ ਜ਼ਬਤ ਨਾਲ ਕੋਈ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਆਮ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸੀ ਿਕ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਤੋਂ
ਬਹੁਤ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਹ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਿਦਲੋਂ ਅਿਵਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ,
ਉਹਨਾਂ ਕੰਮਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਿਜਸਨੇ ਉਸਦੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਡਰਾਇਆ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਿਨੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਵਗਾੜ ਦੇ ਇੱਕ ਿਘਣਾਉਣੇ ਰੂਪ ਦੇ
ਅਧੀਨ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ।
ਇਹ ਇੰਨਾ ਿਘਰਣਾਜਨਕ ਸੀ ਿਕ ਇਸ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਕੇ ਉਲਟਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਮੇਜਰ ਪੀਅਰਸ, ਗਾਰਡਨਰ ਮੈਮੋਇ ਰਜ਼ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੁਚੱਜੇ ਸੰਪਾਦਨ ਨੂੰ ਪੱਖਪਾਤ ਦੇ ਿਬੰਦੂ ਤੱਕ ਲੈ ਕੇ, ਇਸ ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਿਜ਼ਕਰ ਨੂੰ
ਛੱਡਣਾ ਉਿਚਤ ਸਮਝੇਗ ਾ। ਗਾਰਡਨਰ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅਗਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਘੱਟ ਿਵਚਾਰਸ਼ੀਲ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਕੋਈ ਤਾਂ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਦੀ
ਿਕਸਮਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਿਨਰਸੰਦੇਹ ਬਦਮਾਸ਼ ਦੀ ਿਕਸਮਤ ਵਜੋਂ ਿਬਆਨ ਕਰੇਗ ਾ
ਗਾਰਡਨਰ ਿਜਗਸੌ ਿਵੱਚ 'ਇੱਕ ਬਦਮਾਸ਼ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਦੁੱਖ' ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ, ਜੇ ਖੂਨੀ ਸੀ, 11 . ਮਾਮਲਾ
ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਿਧਆਨ ਨਾਲ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਖੁਦ ਆਪਣੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਬਚਾਅ ਪੱਖ ਿਲਿਖਆ ਸੀ; ਪਰ ਜੋ ਹੈਲੇਨਾ
ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆਵੇਗ ੀ, ਉਹ ਸੀ ਿਕਸੇ ਅਿਜਹੇ ਿਵਅਕਤੀ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਪੁਸ਼ਟੀ, ਜੋ ਿਕ ਚਾਲਬਾਜ਼ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਨਾਲ ਨੇਿੜਓਂ ਜਾਣੂ ਸੀ,
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਜਨਰਲ ਅਿਵਤਾਿਬਲ ਦੀ ਸਖਤ ਿਮਹਨਤ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਧੀ ਸੀ।
ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਸਨ, ਿਮਸ਼ਰਤ ਮਾਤਾ-ਿਪਤਾ ਦੇ ਬੱਚੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਿਮਆਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਤੇ ਅਸਪਸ਼ਟਤਾ ਲਈ ਛੱਡ ਗਏ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਕਰੀਅਰ ਦਾ ਹੇਲੇਨਾ ਦੀ ਖੋਜ 'ਤੇ ਅਸਰ ਿਪਆ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਿਵਲੀਅਮ ਕੈਂਪਬੈਲ ਕਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਨੂੰ 'ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ
ਅਪਰਾਧ' 12 ਕਾਰਨ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ । ਉਸ ਿਵਅਕਤੀ ਦੇ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਪਰਤਣ 'ਤੇ
ਉਹ ਅਫਗਾਨ ਗੱਦੀ ਦੇ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਤਾ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ 1866 ਤੱਕ ਿਜਉਂਦਾ ਿਰਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਾਖ ਹੋਰ ਵੀ ਲੰਮੀ ਰਹੀ ਸੀ; ਇਹ ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਿਕ ਕੈਂਪਬੈਲ
ਦੀ ਔਲਾਦ ਲਾਹੌਰ, ਕੰਧਾਰ ਅਤੇ ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ 500 ਮੀਲ ਦੇ ਨਾਲ ਬਰਾਬਰ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਵੀ ਅਫਗਾਨ ਗੱਦੀ ਲਈ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਾਅਵੇਦਾਰਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਇਹ ਿਸੱਖਾਂ ਿਵੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਤੋਂ
ਪਿਹਲਾਂ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਿਵਰੋਧੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਿਵੱਚ ਵਧੇਰੇ ਿਦਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਿਕ, ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਸੀ ਿਜਸਨੂੰ ਕਦੇ ਰੈਟਰੇ, ਕਦੇ
ਲੈਸਲੀ ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਿਜਸਦਾ ਕੈਰੀਅਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਸ਼ੱਕੀ ਸਮਾਨਤਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਰੱਤਰੇ,
ਿਵੱਿਦਆ ਅਤੇ ਲੜਾਕੂ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ, ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਵੀ ਿਤਆਗ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਜਾਂ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ
ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਉਦੋਂ ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਅਮੀਰ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਿਵੱਚ 'ਦੇਸੀ' ਚਲਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਿਵੱਚ ਅਲੀ ਮਸਿਜਦ
ਿਵੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਇੱਕ ਅਫਗਾਨ ਟੁਕੜੀ ਦੀ ਕਮਾਨ ਿਵੱਚ ਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਉੱਥੇ, 1837 ਿਵੱਚ, ਕੈਪਟਨ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਬਰਨਸ ਦੀ
ਅਗਵਾਈ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਲੰਘ ਰਹੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਮਸ਼ਨ ਦੁਆ ਰਾ ਰੈਟਰੇ/ਲੇਸਲੀ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਬਰਨਜ਼, ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸਵੈ-ਿਨਯੁਕਤ ਅਥਾਰਟੀ, ਨੂੰ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਪਿਹਲਾਂ ਸੈਰ ਲਈ ਲੰਡਨ ਿਵੱਚ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ
ਸ਼ੇਰ ਬਣਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ; ਵਧੇਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਜਦੋਂ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨੇ ਪਿਹਲੀ ਅਫਗਾਨ ਜੰਗ ਿਵੱਚ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਤੋਂ
ਿਬਹਤਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਿਦੱਤੇ ਜਾਣਗੇ। ਪਰ ਇਹ ਜੌਨ ਵੁੱਡ, ਬਰਨਸ ਦੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਾਥੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਅਤੇ
ਇੱਕ ਵਧੇਰੇ ਸੰਜੀਦਾ ਇਤਹਾਸ ਦਾ ਲੇਖਕ ਸੀ, ਿਜਸ ਨੇ ਿਫਕਲ ਰੈਟਰੇ ਦੁਆ ਰਾ ਬਣਾਏ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਅਸੀਂ 13 ਅਲੀ ਮਸਿਜਦ ਦੇ ਿਕਲ੍ਹੇ ਦੇ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਜੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਦੁਆ ਰਾ ਸੁਆ ਗਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਸੀ, ਇੱਕ ਮਾੜੀ ਹਾਲਤ ਵਾਲਾ, ਿਤਲਕਣ ਵਾਲਾ, ਪੱਗ ੜੀ ਵਾਲਾ ਅੰਗ ਰੇਜ਼, ਇੱਕ ਿਕਸਮ ਦੇ ਅਫਗਾਨ ਦੇਸ਼ਬੀਲੇ ਿਵੱਚ ਿਲਬਿੜਆ
ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਿਨਵਾਸ ਪਹਾੜਾਂ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਗੁਫਾ ਸੀ ਿਜੱਥੋਂ ਉਹ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭੁੱਖੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੇ ਲੰਘ ਦੇ ਕਾਿਫਿਲਆਂ
[ਕਾਫ਼ਿਲਆਂ] ਉੱਤੇ ਬਲੈਕਮੇਲ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ।
... [ਇਹ] ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਕਰਨਲ ਰੱਤਰੇ, ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਟਾਈਲ ਕੀਤਾ, ਆਪਣੇ ਕਾਲਮ ਦੇ ਿਸਰੇ 'ਤੇ ਸਾਡਾ
ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ... ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ
ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਨੇ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਹਾਸੋਹੀਣੇ ਦ੍ਿਰਸ਼ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਇੱਕ ਪੈਂਤੜੇਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ। ਆਪਣੇ ਿਖੰਡੇ ਹੋਏ ਫੌਜ ਨੂੰ ਬਹਾਲ
ਕਰਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਿਨਰਾਸ਼ਾ ਿਵੱਚ, [ਰੱਤਰੇ] ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਭੰਗ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਿਫਰ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ
ਕੁੱਟਮਾਰ ਨਾਲ ਕੁੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਪਰ ਉਹ ਜਲਦੀ ਹੀ ਸੰਿਖਆ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਹਾਵੀ ਹੋ ਿਗਆ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹਟਣ ਲਈ
ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ।
ਇਸ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬੇਖ਼ਬਰ, ਰੈਟਰੇ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਬਰਨਜ਼ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਿਮਸ਼ਨ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਨ ਲਈ ਬਕਾਇਆ ਪੈਿਸਆਂ 'ਤੇ ਪੇਸ਼ਗ ੀ ਦੀ ਮੰਗ
ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਿਫਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਿਵਦਰੋਹੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਭੜਕਾਇਆ ਸੀ ਿਕ ਿਮਸ਼ਨ ਲਈ ਿਤਆਰ ਕੀਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੀ
ਆਪਣੀ ਭੁੱਖੇ ਭੀੜ ਦੁਆ ਰਾ ਖਾ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਿਮਸ਼ਨ ਦੇ ਪ੍ਿਰੰਸੀਪਲਾਂ ਦਾ ਦੌਰ ਕੀਤਾ, 'ਚੁੱਪ-ਚੁਪੀਤੇ, ਿਵਚਾਰ ਕਰਨ
ਲਈ, ਸਾਨੂੰ ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਉਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਿਵੱਚ ਰੱਖਣ ਲਈ, ਜੋ ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਿਵੱਚ ਲੰਬੇ ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ
ਸੀ'14 । ਰੈਟਰੇ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ, ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਿਨੱਜੀ ਿਬਰਤਾਂਤ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਜੋ ਉਸਨੇ ਬਰਨੇਸ ਨੂੰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ,
'ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਅਤੇ ਖਾਸ ਿਬਰਤਾਂਤ ਸੀ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਵੇਿਖਆ, ਨਾ ਹੀ ਸੁਿਣਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਿਲਆਂ ਦੀ
ਹੋਂਦ ਿਜਸ ਬਾਰੇ ਉਹ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਅਣਜਾਣ ਸੀ'। 15 . ਿਕਉਂਿਕ ਵੁੱਡ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰੱਤਰੇ ਦੇ ਖੁਲਾਸੇ ਦੂਿਜਆਂ ਦੇ ਖਾਿਤਆਂ ਤੋਂ ਅਤੇ ਉਸਦੀ
ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਤੋਂ ਉਲੀਕੇ ਗਏ ਸਨ। ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਿਵੱਚ, ਉਹ ਇੱਕ ਕਲਪਨਾਵਾਦੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੋਨ ਆਦਮੀ ਸੀ, ਿਜੰਨੇ ਕਾਢ ਕੱਢਣ ਦੀ
ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ, ਿਜੰਨੇ ਿਕ ਬੈਰਨ ਕਾਰਲ ਫ੍ਰੀਡਿਰਕ ਹੀਰੋਨੀਮਸ ਵਾਨ ਮੁਨਚੌਸੇਨ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਦੇ ਬਦਨਾਮ ਲੇਖਕ ਸਨ।
ਮੁਨਚੌਸੇਨ, ਿਜਸਦੀ ਮੌਤ 1797 ਿਵੱਚ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਅਣਦੇਖੀ ਲਈ ਭੇਜੀ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਅਗਲੀ ਸਦੀ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ
'ਤੇ ਉੱਚੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਤਣਾਅ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। 1898 ਦੇ ਅਰੰਭ ਿਵੱਚ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਹੇਲੇਨਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਗਾਰਡਨਰ
ਲਈ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਇੱਕ ਖਾਸ ਲੁਈ ਸ ਡੀ ਰੂਜਮੌਂਟ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭੂਗ ੋਿਲਕ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਿਤਮੋਰ
ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਕੋਰਲ ਰੀਫ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਿਤੰਨ ਇਕਾਂਤ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸਨਸਨੀਖੇਜ਼ ਿਬਰਤਾਂਤ ਨਾਲ ਲੁਭਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਸਾਗਰ, ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਿਤੰਨ
ਦਹਾਿਕਆਂ ਤੱਕ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਿਦਵਾਸੀ ਿਨਵਾਸੀਆਂ ਿਵੱਚ ਘਰੇਲੂ ਸਦਭਾਵਨਾ ਿਵੱਚ ਰਿਹੰਦੇ ਹਨ। De Rougemont
ਜਲਦੀ ਹੀ ਬੇਨਕਾਬ ਹੋ ਜਾਵੇਗ ਾ; ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸਿਵਸ ਵੈਲੇਟ ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜੋ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਊਟਬੈਕ ਿਵੱਚ ਹੋਰ
ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਬਿਚਆ ਸੀ। ਪਰ ਉੱਘ ੇ ਿਚਹਿਰਆਂ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੰਡੇ ਛੱਡ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 'ਰੂਜਮੋਂਿਟਕ' ਸ਼ਬਦ ਨੇ ਅੰਤਮ ਪੁਟ-ਡਾਊਨ
ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਸੀਮਤ ਮੁਦਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ।
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਇਹ ਇਹ ਸਕੈਂਡਲ ਸੀ ਜੋ ਗਾਰਡਨਰ 'ਤੇ ਸਾਰੇ ਫੈਸਿਲਆਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਘਾਤਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਵੇਗ ਾ। ਇਹ ਖੁਲਾਸਾ
1920 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਿਰਕਾਰਡ ਦਫ਼ਤਰ ਿਵੱਚ ਦੋ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗ ਾ। ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਿਵੱਚ ਹੋਈ ਮੀਿਟੰਗ ਬਾਰੇ
ਵੁੱਡ ਦੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਦਆਂ, ਚਾਰਲਸ ਗ੍ਰੇ, ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ-
ਆਰਮੀ ਮੈਨ ਿਜਸਨੇ ਇਿਤਹਾਸਕ ਖੋਜ ਿਵੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਹਰਬਰਟ ਿਲਓਨਾਰਡ ਔਫਲੇ ਗੈਰੇਟ, ਿਰਕਾਰਡ ਦੇ ਕੀਪਰ, ਨੇ ਬਰਨਸ ਨੂੰ
ਆਪਣੇ ਯਾਤਰਾ ਨੋਟਸ ਦੇਣ ਦੇ ਰੈਟਰੇ ਦੇ ਉਸ ਿਜ਼ਕਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਿਵੱਚ ਲਗਭਗ ਇੱਕੋ ਿਜਹੇ
ਦਾਅਵੇ ਦੀ ਯਾਦ ਿਦਵਾਈ। ਿਕਸੇ ਸਮੇਂ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਦਾ ਕੁਝ ਿਹੱਸਾ ਬਰਨਜ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਸੌਂਿਪਆ ਸੀ; ਅਤੇ, ਰੱਤਰੇ ਵਾਂਗ ,
ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਅਫਸੋਸ ਹੈ ਿਕ ਇਹ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਿਨਰੀਖਣ ਲਈ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਬਰਨਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮਰ ਿਗਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ, ਦੂਜੇ
ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ, ਉਹੀ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਉਹੀ ਬਹਾਨਾ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਿਵੱਚ ਹੋਰ ਸੰਭਾਿਵਤ ਅੰਤਰਾਂ ਅਤੇ ਉਧਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ
ਿਲਆ ਿਗਆ , ਇਹ ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਜੋਗ ਸਨ। ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਿਕਹਾ
ਿਕ 'ਇਹ ਿਬਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਇਹ ਿਬਰਤਾਂਤ ਸੀ [ਭਾਵ ਵੁੱਡ ਦੀ 16 ਮੀਿਟੰਗ ਰੈਟਰੇ ਦਾ] ਿਜਸ ਨੇ ਗਾਰਡੀਨਰ [sic] ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਰੂਜਮੋਂਿਟਕ ਿਬਰਤਾਂਤ
ਨੂੰ ਉਲੀਕਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਿਰਤ ਕੀਤਾ'। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ , ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ, ਨੂੰ
ਡੈਰੀਵੇਿਟਵ ਬਕਵਾਸ ਵਜੋਂ ਖਾਰਜ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕਰਨਲ 'ਇੱਕ ਇਨਾਮੀ ਝੂਠਾ ਸੀ ਜੋ 17 ਸਾਹਸ ਆਪਣੇ ਹੀ ਵਜੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ'
- ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਮਾੜਾ, ਿਜਸ ਨੇ ਦੂਜੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਮਨਘੜਤ ਸਾਹਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਮੰਨ ਿਲਆ।
ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਿਨੰਿਦਆ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ 1890 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਵੀ ਹੈਲੇਨਾ ਨੂੰ ਿਨਰਾਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ
ਕਾਫ਼ੀ ਆਮ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਿਪਤਾ ਵਾਂਗ ਸ਼ੱਕੀ ਸਾਖ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਿਵਚ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਉਸ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਥੋੜੀ ਮਦਦ ਦੀ ਉਮੀਦ
ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ ਜੋ ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਬਦਨਾਮ ਹੋਈ ਸੀ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖਾਤੇ ਦੁਆ ਰਾ ਧੋਖਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਪਰ ਹੇਲੇਨਾ ਦੇ
1898 ਦੇ ਦ੍ਿਰਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ, ਰਾਕੀਸ਼ ਰੱਤਰੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵੁੱਡ ਦੇ ਐਕਸਪੋਜਰ ਨਾਲ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ। ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ
ਿਵੱਚ ਬਰਨਸ ਿਮਸ਼ਨ ਨੂੰ ਿਮਲਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਰੱਤਰੇ ਕਿਥਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ, ਇਸਲਾਮ ਿਵੱਚ ਤਬਦੀਲ
ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ, ਿਫਦਾ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈ ਕੇ, ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਉੱਤਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਪਠਾਨ ਕਬਾਇਲੀ ਿਜ਼ਲ੍ਹੇ, ਬਾਜੌਰ ਿਵੱਚ ਮੁੜ
ਉਭਿਰਆ ਸੀ।
ਉਦੋਂ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਹੁਣ, ਬਾਜੌਰ ਇਸਲਾਮੀ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਦਾ ਇੱਕ ਗੜ੍ਹ ਸੀ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਉਤਸੁਕ ਧਰਮ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ
ਦੋਸਤੀ ਨਾਲ ਸੈਟਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੋਂ ਰੱਤਰੇ/ਲੇਸਲੀ/ਿਫਦਾ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੁਖਬਰ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀਆਂ
ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਿਦੱਤਾ ਹੈ; ਇਸ ਲਈ, ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਬਾਅਦ (ਅਤੇ ਹੇਲੇਨਾ ਦੇ
ਲਾਹੌਰ ਆਉਣ ਤੋਂ ਿਸਰਫ਼ ਿਤੰਨ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ) ਇੱਕ ਿਵਅਕਤੀ ਿਜਸਨੂੰ ਰੱਤਰੇ/ਲੇਸਲੀ/ਿਫਦਾ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,
ਅਚਾਨਕ ਉਮਰਾ ਖ਼ਾਨ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਪਠਾਨ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਬਦਨਾਮ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਆਪਣਾ ਖੂਹ ਮਾਰਚ ਕਰਦੇ ਹੋਏ-
ਬਜੌਰ ਦੇ ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਭਰਾ, ਉਮਰਾ ਖਾਨ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਿਚਤਰਾਲ ਦੀ ਗੁਆ ਂਢੀ ਘਾਟੀ ਿਵੱਚ ਲੈ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਫੌਜ ਨੂੰ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰ ਬਦਮਾਸ਼ਾਂ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਿਚਤਰਾਲ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਦੇ ਜੱਦੀ ਿਕਲ੍ਹੇ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ
ਆਪ ਨੂੰ ਭੜਕਾਊ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਥਾਿਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਅਜੇ ਵੀ ਅਿਨਸ਼ਿਚਤ ਸੀਮਾ ਨੂੰ ਜੱਫੀ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਘਾਟੀ 'ਤੇ
ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਿਚਤਰਾਲ ਨੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸੰਭਵ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਹਾਇਤਾ ਤੋਂ 200 ਮੀਲ ਬਰਫ਼ ਨਾਲ ਢੱਿਕਆ ਪਹਾੜ ਰੱਿਖਆ ਹੈ। ਇਸ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਦਰਜਨ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਅਤੇ ਤਕਰੀਬਨ 300 ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਦੀ ਘਾਟ, ਅਸਲੇ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ
ਕਈ ਹਜ਼ਾਰ ਗੁੱਸੇ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਸਪਲਾਈ ਕੀਤੇ ਕਬੀਿਲਆਂ ਦੇ ਰਿਹਮ ਉੱਤੇ ਭੱਜਦੇ ਹੋਏ ਪਾਇਆ।
ਿਚਤਰਾਲ ਦੀ 1895 ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਸੱਤ ਹਫ਼ਤੇ ਤੱਕ ਚੱਲੀ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਪੂਰੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਿਵੱਚ ਸੁਰਖੀਆਂ ਿਵੱਚ ਿਰਹਾ
ਸੀ। ਸੰਪਾਦਕ ਪੀਅਰਸ, ਿਫਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦੀ ਛਾਂਟੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਹੇਲੇਨਾ ਦੁਆ ਰਾ ਉਸਨੂੰ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ,
ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਿਕ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਪਾਠਕ ਿਚਤਰਾਲ ਅਤੇ ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਬਾਰੇ ਕਰਨਲ ਦੀ ਜੋ ਵੀ ਗੱਲ ਕਿਹਣਗੇ ਉਸ ਿਵੱਚ ਿਦਲਚਸਪੀ
ਲੈਣਗੇ। ਦੂਸਰੇ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਅਫਰੀਕਾ ਅਧਾਰਤ ਬੋਥਾ, ਨੂੰ ਦਸ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ, ਖਾਰਟੂਮ ਿਵਖੇ ਜਨਰਲ ਚਾਰਲਸ ਗੋਰਡਨ ਦੀ ਿਕਸਮਤ ਦੀ
ਯਾਦ ਿਦਵਾਈ ਹੋਵੇਗ ੀ।
ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਬਰਤਾਨਵੀ ਅਿਧਕਾਰੀ ਖਾਰਤੂਮ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਿਧਆਨ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਰ ਤਬਾਹੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੇ ਿਚਤਰਾਲ ਸੰਕਟ ਦਾ ਜਵਾਬ ਚੁਸਤ-ਦਰੁਸਤ ਨਾਲ ਿਦੱਤਾ।
ਦੋ ਮੁਿਹੰਮਾਂ, ਦੋਵੇਂ ਤੋਪਖਾਨੇ ਨਾਲ ਿਘਰੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਸੀਨ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਲੜੇ ਸਨ।
ਇੱਕ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਉਡਾਏ ਗਏ ਇੱਕ ਪਗਡੰਡੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਆਪਣੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਨੂੰ ਸਲੇਜਾਂ 'ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਉੱਤਰੀ
ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਿਗਲਿਗਤ ਤੋਂ ਪਹਾੜਾਂ ਉੱਤੇ ਲੈ ਿਗਆ ਸੀ; ਦੂਸਰਾ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਿਪੱਛੇ ਆਇਆ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਿਚਤਰਾਲ ਘਾਟੀ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰਲੇ
ਪੁਆ ਇੰਟ 'ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਿਕਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਿਲਆ ਸੀ ਿਕ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
ਉਮਰਾ ਖ਼ਾਨ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸੀ ਜੋ ਿਖਸਕ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਜੌਰ ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਸੋਿਚਆ ਜਾਂਦਾ
ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਉਥੇ ਹੋਵੇਗ ਾ। ਪਰ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਤੋਂ ਇੰਨਾ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਇਸ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨਾ ਸਵਾਲ
ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸੀ। ਹੇਲੇਨਾ ਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਕੱਢੀ ਸੀ।
ਇੱਕ ਵਾਰ ਿਫਰ, ਹਾਲਾਂਿਕ, ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ. ਿਚਤਰਾਲ ਦੀ ਮੁਿਹੰਮ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਨਤੀਜੇ
ਗਾਰਡਨਰ ਬੁਝਾਰਤ 'ਤੇ ਕੁਝ ਅਣਿਕਆਸੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਭਾਰੀ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਖਰਚੇ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ
ਿਨਰੀਖਕ ਹੈਰਾਨ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਿਕ ਇਹ ਮੁਿਹੰਮ ਕੀ ਸੀ। ਵੈਸਟਿਮੰਸਟਰ ਿਵਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਪੁੱਿਛਆ ਿਕ
ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਿਵਚ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਿਕਉਂ ਸੀ? ਇਸ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ
ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਪਾਿਸਆਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤ 'ਤੇ ਇੱਕ ਅਸੰਭਵ ਰੂਸੀ ਤਰੱਕੀ ਨੂੰ ਿਨਰਾਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ? ਜਾਂ ਕਬੀਲੇ ਵਾਲੇ
ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਸਮਝਦੇ ਸਨ? ਸੀਿਨਕਸ ਨੇ ਇਹ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ ਿਕ ਇਹ ਨਾ ਤਾਂ ਸੀ; ਇਹ ਿਸਰਫ ਇਹ ਸੀ ਿਕ
ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਅਫਸਰ ਲਈ ਇੱਕ ਿਦਨ ਇੱਕ ਖੇਡ ਟਰਾਫੀ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਤਗਮਾ ਿਜੱਤਣ ਲਈ ਇੰਨਾ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਰ ਿਕਤੇ
ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਯੋਗ ਿਸਧਾਂਤ ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਿਚਤਰਾਲ ਿਵੱਚ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਿਚਤਰਾਲ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਤੁਰੰਤ
ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਿਨਰਾਸ਼ ਕਰੇਗ ੀ, ਿਜਸਨੂੰ ਉਦੋਂ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਇਹ ਉੱਚੇ ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼
ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਿਵਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਹੁਣੇ ਹੀ ਿਕਤੇ ਅਿਜਹਾ ਹੋਇ ਆ ਹੈ ਿਜਸ ਨਾਲ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਇੱਕ
ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਿਵੱਚ ਕਰਨਲ ਨੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਦੋ ਵਾਰ ਕਾਿਫ਼ਿਰਸਤਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ
ਸੀ; ਅਸਲ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਇਕਲੌਤਾ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸੀ ਜੋ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਣ ਲਈ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਤੋਂ ਵਾਪਸ
ਆਇਆ ਸੀ।
ਅਤੇ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਸੀ. ਇੱਕ ਨਸਲੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ, ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਿਵਲੱਖਣ ਸੀ। ਤੇਜ਼ ਅਤੇ
ਸੜਕ ਤੋਂ ਘੱਟ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਪਿਹਲਾਂ ਇੱਕ ਸਮੇਂ-ਵਾਰਪ ਿਵੱਚ ਿਫਸਲ ਿਗਆ ਸੀ। ਿਜੱਤ ਦੀਆਂ ਲਿਹਰਾਂ ਕਾਿਫਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ
ਦੁਆ ਲੇ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਿਵੱਚ ਘੁਸ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਕਾਬੂ ਕੀਤੇ ਿਬਨਾਂ. ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਕਾਿਫਰਾਂ ਨੇ ਇੱਕ
ਨਵਾਂ ਸਿਭਆਚਾਰ ਅਤੇ ਕੁਝ ਿਵਲੱਖਣ ਸਰੀਰਕ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਿਖਆ ਸੀ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗੁਆ ਂਢੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਿਭੰਨ ਸਨ।
ਿਫ਼ੱਕੇ ਜਾਂ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਅਤੇ ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੇ ਿਫੱਕੇ ਤੋਂ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਰੰਗ ਉਹਨਾਂ ਿਵੱਚ ਆਮ ਗੱਲ ਸਨ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਬੈਠਣ ਲਈ
ਕੁਰਸੀਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਗੈਰ-ਏਸ਼ੀਅਨ ਸਹੂਲਤਾਂ, ਘਰ ਿਵੱਚ ਬਣੀ ਵਾਈਨ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਸਪਲਾਈ ਅਤੇ ਪਰਦੇ-ਰਿਹਤ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਦੋਸਤਾਨਾ
ਸਮਾਨ ਸੀ।
ਥੋੜ੍ਹੇ ਿਜਹੇ ਅਨਾਜ ਸਨ ਅਤੇ ਮਸਿਜਦਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਅਨਾਜ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਾਿਫ਼ਰਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਹਤੂਤ ਤੋਂ ਬਣੇ ਆਟੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅੱਲ੍ਹਾ
ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦੇਵਤੇ ਪੁਰਿਖਆਂ ਦਾ ਪੰਥ ਸੀ. ਇਹਨਾਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਦੇ ਬਚਾਅ ਿਵੱਚ ਉਹ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 500 ਤੋਂ ਇਸਲਾਮ ਦੇ
ਧਰਮ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦਾ ਸਖ਼ਤ ਿਵਰੋਧ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।
ਸਾਲ
ਕੁਝ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਿਕ ਕਾਿਫਰ ਮੈਸੇਡੋਨੀਅਨ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਸਨ ਜੋ 326 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਿਵੱਚ ਿਸਕੰਦਰ
ਮਹਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਹਮਲੇ ਿਵੱਚ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਖੁਦ ਇਸ ਿਵਚਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਿਰਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ
ਪਰੰਪਰਾ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਸੀ ਿਕ ਇੱਕ ਿਦਨ ਇੱਕ 'ਗੋਰਾ ਆਦਮੀ' ਕਾਿਫਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਮਹੋਮੇਡਨ ਗੁਆ ਂਢੀਆਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ
ਲਈ ਦੁਬਾਰਾ ਆਵੇਗ ਾ। ਦਰਅਸਲ, ਕਰਨਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹਨਾਂ ਲਾਈਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਵਾਪਿਰਆ ਸੀ; ਿਕਉਂਿਕ, ਉਸਨੇ
ਦੱਿਸਆ, 'ਦੋ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸਾਲ 1770'18 ਦੇ ਲਗਭਗ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਿਵੱਚ ਰਿਹੰਦੇ ਸਨ ।
ਉਸਨੇ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਖੁਦ ਕਾਿਫਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਹਨਾਂ ਦੇ
ਿਬਰਤਾਂਤ ਇਸ ਗੱਲ ਿਵੱਚ ਿਭੰਨ ਸਨ ਿਕ ਕੀ ਦੋ ਅਜਨਬੀਆਂ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਿਵੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਜਾਂ 'ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ
ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਦੁਸ਼ਟ ਆਤਮੇ ਸਨ'19 । ਸੰਪਾਦਕ ਪੀਅਰਸ ਨੇ ਸੋਿਚਆ ਿਕ ਉਹ ਕੈਥੋਿਲਕ ਿਮਸ਼ਨਰੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਜੇਸੁਇ ਟਸ ਨੇ
ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਿਵੱਚ ਿਹਮਾਲੀਅਨ ਧਰਤੀਆਂ ਿਵੱਚ ਕੁਝ ਮੋਹਰੀ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਉਹ ਫ੍ਰੀਲਾਂਸ ਸਾਹਸੀ ਦੀ ਇੱਕ ਲਿਹਰ ਤੋਂ ਬਰਾਬਰ
ਬਚੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ ਜੋ ਉਸ ਸਦੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੱਧ ਿਵੱਚ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਿਜਸਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਪੋਸਟਸਕਿਰਪਟ
ਵਜੋਂ ਦੇਿਖਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪਰ ਉਹ ਜੋ ਵੀ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਜੋ ਵੀ ਸੀ, ਇੱਕ ਗੱਲ ਪੱਕੀ ਹੈ: ਗਾਰਡਨਰ ਆਪਣੇ 'ਰੂਜਮੋਂਿਟਕ' ਿਬਰਤਾਂਤ ਦੇ ਇਸ
ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਗ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਿਵਜ਼ਟਰਾਂ ਦੇ ਿਬਰਤਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਸਾਧਾਰਨ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਿਕ ਅਿਜਹੇ ਕੋਈ ਖਾਤੇ
ਨਹੀਂ ਸਨ। ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਕਾਲਪਿਨਕ ਿਬਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਿਵਚ ਯੂਰਪੀਅਨ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਾ
ਿਵਚਾਰ ਉਧਾਰ ਲੈ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਿਕਪਿਲੰਗ ਦੇ ਦ ਮੈਨ ਹੂ ਵੂਡ ਬੀ ਿਕੰਗ ਿਵੱਚ ਸੀ, ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਨਾਵਲ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਦੋ
ਪਾਖੰਡੀ ਫੌਜੀਆਂ ਦੇ ਿਜੱਤਣ, ਅਤੇ ਿਫਰ ਹਾਰਨ, ਇੱਕਲੇ ਕਾਿਫਰਾਂ ਦੇ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਬਾਰੇ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਨਾਵਲ 1888 ਤੱਕ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਨਹੀਂ
ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਦੇ ਿਵਸ਼ੇ 'ਤੇ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਕਲਮ ਿਲਖਣ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਤੀਹ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਉਸਦੀ
ਕਬਰ ਿਵੱਚ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 10 ਸਾਲ ਬਾਅਦ। ਜੇ ਕੁਝ ਵੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਿਬਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ: ਗਾਰਡਨਰ
ਿਕਪਿਲੰਗ ਤੋਂ ਉਧਾਰ ਨਹੀਂ ਬਲਿਕ ਿਕਪਿਲੰਗ ਗਾਰਡਨਰ ਤੋਂ ਉਧਾਰ ਲੈ ਿਰਹਾ ਹੈ।
ਿਕਪਿਲੰਗ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਾਬਤ ਹੋਈ । ਅਕਸਰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ (ਅਤੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਜੌਨ ਹੁਸਟਨ ਦੁਆ ਰਾ

ਸੀਨ ਕੌਨਰੀ ਅਤੇ ਮਾਈਕਲ ਕੇਨ ਦੇ ਨਾਲ ਮੁੱਖ ਭੂਿਮਕਾਵਾਂ ਿਵੱਚ ਿਫਲਮਾਇਆ ਿਗਆ), ਇਸਨੇ ਇੱਕ ਅਿਜਹੇ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਕਲਪਨਾਵਾਂ
ਨੂੰ ਖੁਆ ਇਆ ਜੋ ਪ੍ਰੋਟੋ-ਸਾਮਰਾਜੀ ਰੋਮਾਂਸ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਲੱਗ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਗੋਰੀ ਚਮੜੀ ਵਾਲੇ ਿਵਅਕਤੀ ਦੇ ਿਨੱਜੀ ਚੜ੍ਹਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ
ਕਰਨ ਦੇ ਿਵਚਾਰ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਅਤੇ ਕੁਝ ਅਸਪਸ਼ਟ ਸ਼ਾਂਗ ਰੀ-ਲਾ ਉੱਤੇ ਤੁਰੰਤ ਰਾਜ।
ਅਿਜਹੇ ਸਾਹਸੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਖਾਸ ਜੇਮਸ ਬਰੂਕ ਸੀ, ਿਜਸ ਨੇ ਬੋਰਨੀਓ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਦੂਰ, 1840 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਸਾਰਾਵਾਕ ਦੇ 'ਗੋਰੇ
ਰਾਜੇ' ਵਜੋਂ ਇਸ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ; 1839 ਿਵੱਚ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਮੱਧ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੂੰ 'ਘੋਰ
ਦੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ' ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਖੇਪ ਿਵੱਚ, ਅਮਰੀਕੀ ਡਾ. ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਜਾਰਜ ਥਾਮਸ,
ਇੱਕ ਆਇਿਰਸ਼ ਸਵਾਸ਼ਬਕਲਰ, ਜੋ ਿਕ 'ਿਟੱਪਰਰੇ ਰਾਜਾ' ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਇੱਕ ਰਾਜ ਿਤਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜੋ ਹੁਣ
ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਹਿਰਆਣਾ ਹੈ।
ਇਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਿਕਸੇ ਨੇ ਵੀ ਿਕਪਿਲੰਗ ਨੂੰ ਦ ਮੈਨ ਹੂ ਵੂਡ ਬੀ ਿਕੰਗ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਿਵਲੀਅਮ ਵਾਟਸ

ਮੈਕਨੇਅ ਰ, ਇੱਕ ਕ੍ਿਰਕੇਟ-ਪ੍ਰੇਮੀ ਸਰਵੇਖਣਕਰਤਾ ਿਜਸਨੇ ਅਖਰੋਟ ਦੇ ਜੂਸ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਿਚਹਰਾ ਕਾਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ
ਡਾਕਟਰ ਦਾ ਿਹੱਸਾ ਮੰਿਨਆ, ਅਸਲ ਿਵੱਚ 1883 ਿਵੱਚ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇ ਆ ਸੀ ਅਤੇ ਿਸਵਲ ਅਤੇ ਿਮਲਟਰੀ ਗਜ਼ਟ ਦੇ
ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੇ ਿਰਪੋਰਟਰ ਨੂੰ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਿਦਲਚਸਪ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਕਨੇਅ ਰ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੇਸੋਿਨਕ ਜਾਣਕਾਰ
ਨੇ ਿਕਪਿਲੰਗ ਨੂੰ ਕਾਿਫਰਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਸੁਚੇਤ ਕਰਨ ਦਾ ਿਸਹਰਾ ਿਦੱਤਾ ਹੈ, ਿਪਛਲੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਮਿਹਮਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹੰਦਾ।
ਕੇਵਲ ਗਾਰਡਨਰ ਹੀ ਿਕਪਿਲੰਗ ਨਾਵਲ ਦੀਆਂ ਿਤੰਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮੱਗ ਰੀਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ- ਸਥਾਨ (ਕਾਿਫ਼ਿਰਸਤਾਨ), ਦੰਤਕਥਾ
(ਕਾਿਫ਼ਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਗੋਰੇ ਅਜਨਬੀਆਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ) ਅਤੇ ਵੇਰਵੇ (ਇਹ ਅਜਨਬੀਆਂ ਦੋ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸਨ ਿਜਨ੍ਹਾਂ
ਿਵੱਚੋਂ ਕਾਿਫ਼ਰ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਹੈਰਾਨ ਸਨ)।
ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਿਕ, ਇਹ ਸੁਧਾਰਾਤਮਕ ਟ੍ਰੇਲ ਇੱਕ ਕਠੋਰ ਹੈ. ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਮਾਮੂਲੀ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ. ਪਰ
ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਿਵੱਚ ਸਬੂਤ ਹੈਲੇਨਾ ਦੇ ਦੌਰੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੱਥ ਿਵੱਚ ਆਉਣੇ ਸਨ। ਉਸਨੂੰ ਿਕਪਿਲੰਗ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ
ਅਤੇ, ਜੇਕਰ ਉਸਨੇ ਇਸਦੇ ਮੂਲ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਨ ਦੀ ਖੇਚਲ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਓਡੀਸੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਿਵਵਾਦਪੂਰਨ ਭਾਗਾਂ
ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਬਾਰੇ ਭਰੋਸਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਲਾਹੌਰ ਵਾਪਸ, ਜਦੋਂ ਕਰਨਲ ਦੀ ਸਾਖ ਨੂੰ ਮੁੜ ਵਸੇਬੇ ਲਈ ਹੇਲੇਨਾ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਿਕਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਿਮਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਿਕਸਮਤ ਦਾ ਪਤਾ
ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਿਸਰਫ ਮਾਮੂਲੀ ਹੀ ਿਬਹਤਰ ਸੀ। ਆਗਰਾ ਬੈਂਕ ਦੀ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਾਖਾ ਸੀ। ਬੈਂਕ ਮੱਧ-ਸਦੀ ਦੀ ਦੀਵਾਲੀਆਪਨ
ਤੋਂ ਬਚ ਿਗਆ ਸੀ। ਿਬਹਤਰ ਅਜੇ ਵੀ, ਇਸ ਕੋਲ ਅਜੇ ਵੀ ਕਰਨਲ ਦੀ ਵਸੀਅਤ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ
ਹੇਲੇਨਾ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਵਾਰਸ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਸੀ. ਬੈਂਕ ਦਾ ਸਟਾਫ ਨਾ ਤਾਂ ਕਰਨਲ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਿਵੱਚ ਕੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ
ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਿਕੱਥੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਖਾਲੀ ਹੋਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਜਮ੍ਹਾਂ ਖਾਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ,
ਚਮਕਦਾਰ ਇਨਾਮ ਨਾਲ ਭਿਰਆ ਕੋਈ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੀ ਭਾਲ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਸੀ। ਹੇਲੇਨਾ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੇ
ਸਮੇਂ ਉਸਦੇ ਿਪਤਾ ਦੇ ਮਾਮਿਲਆਂ ਬਾਰੇ ਪਿਹਲੇ ਹੱਥ ਦੇ ਿਗਆਨ ਵਾਲੇ ਿਕਸੇ ਿਵਅਕਤੀ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਿਕ
ਪੰਜਾਬ ਿਵਚ ਇਸ ਦੇ ਿਵਵਾਦਪੂਰਨ ਉੱਚ-ਪੁਆ ਇੰਟ ਤੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵਚ ਇਸ ਦੇ ਅਸਿਥਰ ਿਸੱਟੇ ਤੱਕ ਉਸ ਦੇ ਪਗਡੰਡੀ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ।
ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਿਖੱਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਹੇਲੇਨਾ ਅਤੇ ਦੋਸਤ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ।
ਗ੍ਰੈਂਡ ਟਰੰਕ ਰੋਡ ਤੋਂ ਪਹਾੜਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਦੀ ਇਕੋ-ਇਕ ਕਾਰਟ-ਸੜਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਦੇ ਮੁਰੀ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪਾਰ ਲੈ ਗਈ।
ਹਾਲਾਂਿਕ ਹੇਲੇਨਾ ਦੇ ਕਾਨਵੈਂਟ ਿਵੱਚ ਹੋਰ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਸੈਨੇਟੇਰੀਅਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਉੱਥੇ ਉਸ ਦੇ ਘਰੇ ਰਿਹਣ ਵਾਲੇ ਜਵਾਨੀ
ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈਆਂ ਹੋਣ। ਜੇ ਅਿਜਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ
ਜਦੋਂ ਉਹ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਜਲਦੀ ਹੀ ਪਿਹਲਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਯਾਦਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। 'ਪੂਰਬ ਦਾ
ਵੇਿਨਸ' ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਿਹਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਦਿਲਆ ਸੀ। ਬਰੇਸਡ ਲੱਕੜਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲਣ ਵਾਲੇ ਬੇਰਿਹਮ ਪੁਲ ਅਜੇ
ਵੀ ਜੇਹਲਮ ਨਦੀ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਿਵੱਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਤੰਬੂ ਵਰਗੇ ਫੈਰੋਨਾਂ ਿਵੱਚ ਪਿਹਨੇ ਹੋਏ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਹਰ ਦੀ ਲਾਂਡਰੀ ਨੂੰ ਿਕਸੇ
ਵੀ ਚੱਟਾਨ 'ਤੇ ਮਾਿਰਆ ਜੋ ਨਦੀ ਦੇ ਿਚੱਕੜ ਵਾਲੇ ਿਕਨਾਿਰਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਿਕ ਪਤੰਗ ਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਪਤੰਗ ਾਂ ਸ਼ਿਹਰ ਦੇ ਕੂੜੇ
ਦੇ ਉੱਪਰ ਉੱਡਦੀਆਂ ਸਨ।
ਤੰਗ ਗਲੀਆਂ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਿਵੱਚ ਹੇਲੇਨਾ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਲੱਭਣਾ ਨਾ ਤਾਂ ਆਸਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਫਲਦਾਇਕ ਲੱਗ ਦਾ

ਹੈ. ਉਹ ਬੰਗ ਲਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਇਕ ਪਿਹਲੇ ਯਾਤਰੀ ਨੇ ਕਿਥਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਦੇਿਖਆ ਸੀ, ਉਹ ਉਸ ਦਾ ਘਰ ਨਹੀਂ ਬਲਿਕ ਮਹਾਰਾਜਾ
ਦੁਆ ਰਾ ਯੂਰਪੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਿਮਲਣ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਕਈ ਲਾਜਾਂ ਿਵਚੋਂ ਇਕ ਸਾਬਤ ਹੋਇ ਆ। ਕਰਨਲ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅਦਾਰੇ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ
ਿਕਸੇ ਨੇ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ. ਜੇ ਘਰ ਅਜੇ ਵੀ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮੇਨਜ ਨੇ ਇਸ 'ਤੇ
ਕਬਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਬੀਬੀ ਿਚਰਾਂਗ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੋਰ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਨੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਾਂ
ਿਖੰਡ ਿਗਆ ਸੀ।
ਹੇਲੇਨਾ ਦੇ ਮੁਖਬਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਿਬਹਤਰ ਬਾਜ਼ੀ ਜੰਮੂ ਹੋਵੇਗ ੀ।
ਿਕਉਂਿਕ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਸਾਲ ਦੇ ਚਾਰ ਮਹੀਿਨਆਂ ਲਈ ਬਰਫ਼ ਨਾਲ ਿਘਿਰਆ ਰਿਹੰਦਾ ਸੀ, ਜੰਮੂ, ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਦਾ ਕਸਬਾ,
ਿਜੱਥੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਿਫਰ ਵੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਦੀਆਂ ਦੀ
ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਿਕ ਹੇਲੇਨਾ ਦੀ ਫੇਰੀ ਅਪ੍ਰੈਲ/ਮਈ ਿਵੱਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਦਰਬਾਰ ਉਸ ਸਮੇਂ
ਜੰਮੂ ਿਵੱਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਖੁਦ ਓਨੇ ਹੀ ਮਹੀਨੇ ਉੱਥੇ ਿਬਤਾਏ ਸਨ ਿਜੰਨੇ ਿਕ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਿਵੱਚ ਸਨ। ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ
ਉਥੇ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
ਉਸ ਦੇ ਮਾਮਿਲਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕੋਈ ਵੀ ਿਵਅਕਤੀ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਜੰਮੂ ਿਵੱਚ ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਇਹ ਕਿਹਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਿਕ ਹੇਲੇਨਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਮਸ਼ਹੂਰ 'ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਘਾਟੀ' ਤੋਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਿਪੱਛੇ ਹਟਣ
ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ। ਜੇ ਕਰਨਲ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਿਤੰਨ ਦਹਾਿਕਆਂ ਿਵੱਚ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਿਵੱਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਿਜਹਾ ਬਦਲਾਅ ਆਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਸ
ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਕਾਫ਼ੀ ਸਜਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਿਵੱਚ ਮੁਗ ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਝੀਲਾਂ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆ ਲੇ ਬਣਾਏ ਗਏ
ਕਈ ਬਗੀਿਚਆਂ ਅਤੇ ਮੰਡਪਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਲਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਤੋਂ ਟਰਾਊਟ ਜੇਹਲਮ
ਦੇ ਪਾਸੇ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਿਵੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ; ਅਤੇ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਰਾਜ ਦੁਆ ਰਾ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ
ਬਣਾਏ ਗਏ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਿਕਨਾਰੇ ਸਿਥਤ ਿਰਹਾਇਸ਼ਾਂ ਿਵੱਚ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਹ ਰੈਗ ਟਾ ਸ਼ੈਲੀ ਿਵੱਚ ਰਿਹੰਦੇ ਸਨ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਿਵੱਚ, ਘਾਟੀ ਦੇ ਮੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਨਦੀ ਦੇ ਆਵਾਜਾਈ ਨੂੰ ਕਦੇ-
ਕਦਾਈਂ ਿਖਡਾਰੀਆਂ ਲਈ ਿਕਰਾਏ 'ਤੇ ਿਦੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ 1880 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਇਹ ਿਸ਼ਲਪਕਾਰੀ ਇੱਕ ਤਬਦੀਲੀ ਤੋਂ ਲੰਘ ਗਈ
ਸੀ। ਝੀਲਾਂ ਦੇ ਿਕਨਾਰੇ ਿਵਲੋ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਮੂਰਡ, ਉਹ ਹੁਣ ਸੂਰਜ ਦੇ ਡੇਕ, ਚਾਦਰਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਿਟੰਗ ਵਰਾਂਡੇ ਨਾਲ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਿਨਯੁਕਤ ਹਾਊਸਬੋਟ ਸਨ। ਪੈਟਰਨ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਚੰਟਜ਼-ਕਵਰ ਕੀਤੇ ਅਪਹੋਲਸਟ੍ਰੀ ਦਾ ਿਵਸਤ੍ਿਰਤ ਪਾਰਕਵੇਟਰੀ ਛੱਤ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਉੱਕਰੀ ਹੋਈ ਅਖਰੋਟ ਦੇ ਫਰਨੀਚਰ ਨਾਲ
ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਨੰਗ ੇ ਪੈਰਾਂ ਅਤੇ ਹਲਕੀ ਉਂਗ ਲਾਂ ਵਾਲੇ ਬੇਅ ਰਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਵੀਆਂ, ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਟੇਬਲਾਂ ਨੂੰ ਲੇਸ ਡੋਲੀਜ਼ ਨਾਲ
ਫੈਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਫੁੱਲਦਾਰ ਚੀਨੀ ਨਾਲ ਡੌਲੀਆਂ ਫੈਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਿਜਹੇ ਸਿਭਅਕ ਮਾਹੌਲ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਬ੍ਰੇਕ ਲਈ
ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ, ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਤੋਂ ਸੈਲਾਨੀ ਜ਼ਰੂਰ ਰੁਕੇ ਸਨ. ਸ਼ਾਇਦ ਕ੍ਿਰਸਟੀਅਨ ਬੋਥਾ ਨੇ ਫਲਾਈ-ਿਫਿਸ਼ੰਗ ਿਵਚ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਅਜ਼ਮਾਇਆ;
ਕੁਝ ਖਾਸ ਹੇਲੇਨਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਲਾਂ ਖਰੀਦੀਆਂ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਖੋਜ ਉਡੀਕ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਨਾਲ ਿਪਆਰ ਨਾ
ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਸੀ।
ਜੰਮੂ ਨੇ ਿਸਰਫ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਧੂੜ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਿਜਵੇਂ ਹੀ ਬਰਫ਼ ਿਪਘਲ ਗਈ ਅਤੇ ਬਨਿਨਹਾਲ ਪਾਸ ਰਾਹੀਂ ਮੈਦਾਨੀ
ਇਲਾਿਕਆਂ ਦਾ ਿਸੱਧਾ ਰਸਤਾ ਪੈਦਲ ਆਵਾਜਾਈ ਲਈ ਦੁਬਾਰਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਿਗਆ, ਹੇਲੇਨਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮੰਗ ੇਤਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਿਖੱਚ ਕੇ
ਵਾਪਸ ਪਹਾੜਾਂ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਈਆਂ। ਭਾਰੇ ਿਦਲ ਵਾਲੇ, ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਕੁਝ ਇਨਾਮ ਦੀ ਉਮੀਦ ਰੱਖਦੇ ਸਨ; ਅਤੇ, ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਅਚਾਨਕ,
ਜੰਮੂ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਿਜਵੇਂ-ਿਜਵੇਂ ਹਵਾ ਗਰਮ ਹੁੰਦੀ ਗਈ, ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਟ੍ਰੇਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ।
ਿਕਉਂਿਕ ਜੰਮੂ ਿਵੱਚ ਉਸਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਿਵੱਚ ਸਲੇਟੀ ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਿਮਲੀਆਂ ਜੋ ਉਸਦੇ ਿਪਤਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕੁਝ
ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸੱਚੇ ਿਪਆਰ ਨਾਲ ਅਿਜਹਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਘਰ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ; ਮੌਜੂਦਾ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਜੋ
ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਲੜਕਾ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੈਂਚੀ ਵਰਗੇ ਕਲੈਂਪ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਿਨਪੁੰਨਤਾ ਬਾਰੇ ਯਾਦ ਕਰਾਇਆ ਿਜਸਦੀ ਉਸਨੂੰ ਖਾਣ ਲਈ ਲੋੜ
ਸੀ; ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਿਨਵਾਸ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਮੇਜ਼ ਯਾਦ ਆਇਆ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਿਸਰ-ਕੱਪੜੇ, ਬੈਗ ੀ ਪੱਗ ਾਂ, ਿਰੱਛ-ਚਮੜੀ ਦੇ ਬੈਰੇਟਸ,
ਕਢਾਈ ਵਾਲੀਆਂ ਖੋਪੜੀ ਦੀਆਂ ਟੋਪੀਆਂ ਅਤੇ ਅਸਤਰਖਾਨ ਿਸਰ-ਪਿਹਰਾਵੇ ਨਾਲ ਿਵਛੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਕਰਨਲ ਦੇ ਪ੍ਰੋਪਸ ਸਨ 'ਜੋ
ਉਹ ਇਸ ਜਾਂ ਉਸ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਈ ਰਾਜ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਸਾਹਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਸੀ, ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਉਸਨੇ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ'20 । ਜਾਰਜ ਮੈਕਮਨ
ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਹੇਲੇਨਾ ਦੇ ਦੌਰੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਸਰਿਵਸ ਆਰਿਟਲਰੀ (ਪਹਾੜ) ਦੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਨਰੀਖਣ ਅਿਧਕਾਰੀ:
ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਜੰਮੂ ਿਵੱਚ ਉੱਚ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਰੱਿਖਆ ਿਗਆ ਸੀ. ਉਸ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਰਬਾਰ ਲਈ ਸੁੱਟੀਆਂ ਸਨ, ਿਪੱਤਲ
ਦੀਆਂ ਵਧੀਆ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪਾਰਕ ਸਨ [ਅਤੇ] ਉਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪ੍ਰਚਿਲਤ ਸਨ।
ਮੈਕਮਨ, ਿਕਪਿਲੰਗ ਵਾਂਗ , ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਿਮਲਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਸੀ। 1894 ਿਵੱਚ ਜੰਮੂ ਿਵੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਤੀਹ

ਸਾਲਾਂ ਿਵੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਛੇ ਦਹਾਿਕਆਂ ਬਾਅਦ, 1951 ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਿਕ ਉਹ ਕਰਨਲ ਬਾਰੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਕੀ ਸੋਿਚਆ ਸੀ,
ਉਸ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਿਰਆ ਜਾਵੇਗ ਾ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਮੈਕਮਨ ਆਪਣੇ ਅੱਸੀਿਵਆਂ ਦੇ ਅਖੀਰ ਿਵੱਚ ਸੀ, ਦੋ ਵਾਰ ਨਾਈਟ ਅਤੇ
ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਜਨਰਲ ਵਜੋਂ ਬਹੁਤ ਸਿਤਕਾਿਰਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਉਹ ਮਰ ਜਾਵੇਗ ਾ। ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਿਵੱਚ ਕੀ ਸੀ
swansong ਨੂੰ ਰਾਇਲ ਆਰਿਟਲਰੀ ਦੇ ਜਰਨਲ ਦੇ 1951 ਦੇ ਅੰਕ ਿਵੱਚ 'ਿਬਲਕੁਲ ਬਦਨਾਮ' ਕਰਨਲ ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ
'ਬੇਕਾਰ' 22 ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਿਡਬੰਿਕੰਗ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰੇਿਰਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ । ਸਾਰੇ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀਆਂ ਦੀ ਤਰਫੋਂ, ਮੈਕਮਨ ਨੇ ਅਪਵਾਦ
ਿਲਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨਲ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। 1890 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਮੈਕਮਨ ਦੇ ਕਈ ਮੁਖਬਰਾਂ ਨੇ
ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਿਸਖਾਏ ਗਏ ਕਮਾਂਡ ਦੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਤੇ
ਆਪਣੀ ਬੰਦੂਕ-ਮਸ਼ਕ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਿਵੱਚ ਸਾਬਕਾ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਅਫਸਰਾਂ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਿਦਨਾਂ
ਤੋਂ ਲਟਕਦੇ ਹੋਏ। 23 ਨੇ ਮੈਕਮਨ ਨੂੰ ਉਦਮ ਕੀਤਾ , 'ਇਸ ਿਵਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਿਕ ਉਸ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਕਈ ਵਾਰ ਬਹੁਤ ਰੰਗ ੀਨ ਸਨ ,
ਪਰ 'ਗੋਰਦਾਨਾ ਸਾਿਹਬ' ਇਕ 'ਿਦਲਚਸਪ ਅਸ਼ੇਸ਼' ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਨ 'ਬਹੁਤ ਿਦਲਚਸਪੀ ਵਾਲਾ' ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਿਸੱਟਾ ਕੱਿਢਆ,
'ਮੈਂ ਕਰਨਲ ਪੀਅਰਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ [ਭਾਵ ਯਾਦਾਂ] ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਹੀ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਿਰਆਂ ਨੇ ਮੈਕਮਨ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਯਾਦ ਿਦਵਾਇਆ। 1898 ਿਵੱਚ, ਅਜਨਬੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜੰਮੂ ਦੇ
ਕੁਆ ਰਟਰ ਿਵੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਗਾਰਡਨਰ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਗੱਛ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਔਰਤ ਦਾ ਨਾਮ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਅਤੇ
ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ ਬਾਰੇ ਗਲਤ ਸੀ, ਪਰ ਿਬਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਉਸ ਨੂੰ ਜੋ ਮੁਲਾਕਾਤ ਯਾਦ ਹੈ ਉਹ ਹੈਲੇਨਾ ਦੀ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਜੰਮੂ ਿਵਖੇ 24 ਸੀ, ਇੱਕ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਮਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਧੀ ਆਈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਿਮਿਲਆ। ਮੇਰੇ ਿਖਆਲ ਿਵੱਚ, ਉਸਦਾ ਇੱਕ
ਫ੍ਰੈਂਚ ਪਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਕੁਝ ਿਵਰਾਸਤ ਦੇ ਸਬੰਧ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਖੋਜ 'ਤੇ ਆਇਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਧਾਰਕ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰ
ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਿਕ ਮੈਕਮਨ ਨੇ ਇਹ ਿਰਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਕ ਕੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਬੇਅ ਰਰ ਿਮਿਲਆ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ
ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਨਾਲ ਹੋਰ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ-ਸ਼ਾਇਦ ਨਹੀਂ ਜੇ ਉਹ ਿਫਰ ਬੰਬਈ ਅਤੇ ਡਰਬਨ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ।
ਪਰ ਗ੍ਰੈਂਡ ਟਰੰਕ ਰੋਡ ਜਾਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਰੇਲਵੇ ਹੈੱਡ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪਿਹਲਾਂ ਿਸਆਲਕੋਟ ਿਵੱਚੋਂ ਲੰਘ ਣਾ
ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਉਹ ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚਰਚ ਆਫ਼ ਹੋਲੀ ਟ੍ਿਰਿਨਟੀ ਦੇ ਕਬਰਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਸਟੀਪਲ ਦੁਆ ਰਾ
ਸੁੱਟੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਿਵੱਚ, ਇਹ ਉਹ ਥਾਂ ਸੀ ਿਜੱਥੇ ਕਰਨਲ ਦੀ ਓਡੀਸੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਜੰਮੂ ਿਵੱਚ ਹੋਈ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਦਰਜ
ਕਰ ਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮ੍ਿਰਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਈਸਾਈ ਪੂਜਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਥਾਨ ਤੇ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ।
ਜੀਵਨ ਭਰ ਅਕਸਰ ਉਲਝਣ ਵਾਲੀਆਂ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਜੰਮੂ ਤੋਂ ਿਸਆਲਕੋਟ ਤੱਕ ਇਹ ਆਖਰੀ ਵਾਰੀ ਕਾਫੀ ਤਰਕਪੂਰਨ ਸੀ।
ਇਸ ਬਾਰੇ ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਈਸਾਈ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਲਈ ਉਮੀਦਵਾਰ ਮੰਿਨਆ ਿਗਆ ਸੀ।
ਚਾਲ-ਚਲਣ ਅਤੇ ਚਿਰੱਤਰ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਿਕਸੇ ਵੀ ਕਬਰਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਪਲਾਟ ਤੋਂ ਅਯੋਗ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ,
ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ
ਗਾਰਡਨਰ ਇੱਕ ਈਸਾਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਧਾਰਿਮਕ ਪਾਲਣਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਹੂਲਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਸਮਿਝਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ
ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਿਕ ਉਸਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਇੱਕ ਕੈਥੋਿਲਕ ਹੋਇ ਆ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੇ ਰੂਪ
ਿਵੱਚ ਗੁਜ਼ਾਰੀ ਸੀ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਿਕਸੇ ਵੀ ਚਰਚ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਿਰਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਿਮਸ਼ਨਰੀਆਂ
ਬਾਰੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਖਾਸ ਨਾਪਸੰਦ ਸੀ। 1866 ਿਵੱਚ, ਡਾਕਟਰ ਿਵਲੀਅਮ ਜੈਕਸਨ ਐਲਮਸਲੀ, ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਮੈਡੀਕਲ
ਿਮਸ਼ਨਰੀ, ਨੂੰ ਬੇਬੀ ਹੇਲੇਨਾ ਦਾ ਟੀਕਾਕਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਿਤਕਾਰਤ-ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ
ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਬਪਿਤਸਮਾ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਿਪਤਾ ਨੇ ਿਵਰੋਧ ਕੀਤਾ।
ਜੈਕਸਨ ਐਲਮਸਲੀ ਨੂੰ ਦੱਿਸਆ ਿਗਆ ਿਕ, ਜਦੋਂ ਿਕ ਕਸ਼ਮੀਰੀਆਂ ਨੇ ਉਸਦੇ ਡਾਕਟਰੀ ਕੰਮ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ, 'ਉਹ ਿਮਸ਼ਨਰੀ ਤੱਤ ਨੂੰ
ਨਾਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ' 25 । ਿਤੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਨੀਤੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਿਹਲੂਆ ਂ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਇੱਕ ਭੜਕਾਊ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ
ਸ਼ਬਦੀ ਹਮਲੇ ਿਵੱਚ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਸਪੈਲ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸਰਕਾਰੀ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਨਾਲ, 'ਪਦਰੀ ਿਮਸ਼ਨਰ' ਸਨ, ਉਸਨੇ ਭੜਕੀਲੀ
ਭਾਸ਼ਾ ਿਵੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ, ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਿਵਰੋਧ ਕੀਤਾ।
[ਉਹ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ] 26 ਿਡਕ ਟਰਿਪਨ-ਿਜਵੇਂ ਹਨੇਰੇ ਰਾਹਾਂ ਅਤੇ ਕੋਿਨਆਂ ਬਾਰੇ, ਿਜੱਥੇ ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਰੀਬ ਅਣਜਾਣ
ਯਾਤਰੀ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਬੈਲਟ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਵਾਲੀ ਿਪਸਤੌਲ ਬਾਈਬਲ ਕੱਢਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ
ਅਤੇ ਪੁਕਾਰਦੇ ਹਨ 'ਰੁਕੋ, ਖੜ੍ਹੇ ਰਹੋ ਅਤੇ ਬਚਾਓ, ਤੁਹਾਡੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ। ਜਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਧਰਮ'।
ਇਹ ਿਬਹਤਰ ਹੋਵੇਗ ਾ, ਉਹ ਅੱਗ ੇ ਵਿਧਆ, ਜੇਕਰ ਉਹ ਮੂਲ ਿਨਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਉਪਯੋਗ ੀ ਿਸ਼ਲਪਕਾਰੀ ਜਾਂ

ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਹੁਨਰ ਨਾਲ ਲੈਸ ਹੋਣ। 'ਭੁੱਖੇ ਜਾਂ ਭੁੱਖੇ ਿਢੱਡਾਂ 'ਤੇ... ਸੁੱਕੇ ਟ੍ਰੈਕਟ ਅਤੇ ਿਬਬਲ [sic] ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ
ਵਧੀਆ ਬੈਠਦੀਆਂ ਹਨ।'27
ਕੀ 1898 ਿਵੱਚ ਚਰਚ ਆਫ਼ ਹੋਲੀ ਟ੍ਿਰਿਨਟੀ ਦੇ ਕਬਰਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਕਰਨਲ ਦੇ ਿਸਰ ਦਾ ਪੱਥਰ ਅਜੇ ਵੀ ਪਛਾਣਨ ਯੋਗ ਸੀ ਜਾਂ
ਨਹੀਂ, ਪਰ ਿਸਆਲਕੋਟ ਪੈਿਰਸ਼ ਰਿਜਸਟਰੀ ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਦਾਖਲਾ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੀ। ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ ਉੱਥੇ ਸੀ ਜਦੋਂ ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ
ਗੈਰੇਟ ਨੇ 1920 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਸਲੀਿਥੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ, ਕਰਨਲ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਸਾਰੀਆਂ ਝਲਕੀਆਂ ਵਾਂਗ , ਇਸਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ
ਸਮੱਿਸਆ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। ਰਿਜਸਟਰ ਿਵੱਚ ਿਕਸੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਦੱਸੀ ਉਮਰ ਬਦਲ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। ਅਸਲ ਿਵੱਚ
'98 ਸਾਲ' (1779 ਦੀ ਜਨਮ ਿਮਤੀ ਦੇਣ) ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ '76' ਨੂੰ ਬਦਲ
ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ (1801 ਦੀ ਜਨਮ ਿਮਤੀ ਿਦੰਦੇ ਹੋਏ)। ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਕਦੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ
ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਅੱਖਰ ਿਕਸ ਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਿਕਸ ਅਿਧਕਾਰ 'ਤੇ ਬਦਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਕੋਈ ਵੀ
ਕਰਨਲ ਦੀ ਉਮਰ 22 ਸਾਲ ਘੱਟ ਿਕਉਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੇਗ ਾ।
ਇਹ ਭੇਤ ਹੈ ਿਕ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਕਰਨਲ ਗਾਰਡਨਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੌਣ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਹੇਲੇਨਾ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਫੇਰੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਰਿਜਸਟਰੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਨੇ ਭੇਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਡੂੰਘ ਾ ਕੀਤਾ। ਹੁਣ ਇਹ ਅਸਪਸ਼ਟ
ਸੀ ਿਕ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਹਾਟਨ ਕੈਂਪਬੈਲ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਅਸਾਧਾਰਨ ਕਰੀਅਰ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ, ਕੁਝ ਹੈਰਾਨ ਸਨ ਿਕ ਕੀ
ਉਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਹਾਟਨ ਕੈਂਪਬੈਲ ਗਾਰਡਨਰ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਟਰੈਕਾਂ ਨੂੰ ਢੱਕਣ ਅਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਉਜਾੜਾਂ ਵਜੋਂ ਗ੍ਿਰਫਤਾਰੀ ਤੋਂ
ਬਚਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਿਵੱਚ, ਮੂਲ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਹੋਰ ਯੂਰਪੀਅਨ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਅਲੀਿਬਸ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਪਛਾਣ
ਵੀ ਬਰਾਬਰ ਸ਼ੱਕੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦਾਖਲੇ 'ਤੇ ਕਰਨਲ 'ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਵੱਖ' ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ । ਹੁਣ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ
ਜਵਾਬ ਿਦੱਤੇ ਜਾਣੇ ਸਨ: ਿਕੰਨਾ ਿਚਰ, ਿਕਉਂ ਵੱਖ ਹੋਇ ਆ, ਅਤੇ ਿਕਸ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ?
ਹੇਲੇਨਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮੰਗ ੇਤਰ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਈਆਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਸਮਝਦਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ
ਅਮੀਰ ਸਾਲ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਿਵਆਹ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ 1901 ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਧੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਪਰ ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੇ
ਲਾਪਤਾ ਲੱਖਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਿਵੱਚ ਹੇਲੇਨਾ ਨੇ ਮਾਮਲਾ ਰੁਕਣ ਨਹੀਂ ਿਦੱਤਾ; ਉਸ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਅਿਜਹੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ਿਕ ਉਹ ਆਖਰਕਾਰ
ਆਪਣੀ ਭਾਰਤੀ ਿਵਰਾਸਤ ਨੂੰ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਨ ਲਈ ਦੂਜੀ ਬੋਲੀ ਲਗਾਵੇਗ ੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਕਰਨਲ ਦੀ ਸਾਖ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਸਹੀ ਸਾਬਤ ਕਰਨ
ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ। ਿਵਲੀਅਮ ਬਲੈਕਵੁੱਡ ਐਂਡ ਸੰਨਜ਼ ਆਫ਼ ਐਿਡਨਬਰਗ ਤੋਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਆਈਆਂ ਸਨ: ਮੇਜਰ ਪੀਅਰਸ ਦਾ ਕਰਨਲ
ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦਾ ਐਡੀਸ਼ਨ ਪ੍ਰੈਸਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਕਾਰਨਾਿਮਆਂ 'ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਣ ਅਤੇ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਸਭ
ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਭੇਦ ਦੀ ਸਿਥਤੀ ਦਾ ਿਨਰਣਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਿਮਲੇਗ ਾ.
ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ
1819-26
ਅਸੀਂ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਹੇਰਾਤ29 ਨੂੰ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ, ਅਤੇ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਿਪਘਲਣ ਦੀ ਜਲਦੀ ਹੀ ਆਸ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ,
ਕਾਿਫਲਾ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਦੀਆਂ ਬਰਫੀਲੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਿਸੱਧੀ, ਪਰ ਥੋੜੀ ਵਾਰੀ, ਸੜਕ ਫੜ ਲਈ। ਅਸੀਂ,
ਲਗਭਗ 100 ਿਵਅਕਤੀ, ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਿਹੱਿਸਆਂ ਲਈ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸੀ।
ਸੋਲਜਰ ਅਤੇ ਟ੍ਰੈਵਲਰ ਦਾ ਿਨੱਜੀ ਿਬਰਤਾਂਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਇਹ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੈ ਿਜਵੇਂ ਿਕ
ਿਵਲੀਅਮ ਬਲੈਕਵੁੱਡ ਐਂਡ ਸੰਨਜ਼ ਦੁਆ ਰਾ 1898 ਿਵੱਚ ਹੇਲੇਨਾ ਦੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਿਜਸ ਸਾਲ
ਕਾਿਫਲਾ (ਕਾਫ਼ਲਾ) ਹੇਰਾਤ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਉਹ ਮਹੀਨਾ ਸੀ 1819 । ਜਨਵਰੀ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਗਾਰਡਨਰ ਖੁਦ। ਿਸਪਾਹੀ/
ਯਾਤਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਕੈਰੀਅਰ ਦੇ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੰਭਵ ਿਬਰਤਾਂਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸੰਪਾਦਕ ਪੀਅਰਸ ਆਖਰਕਾਰ
ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ ਦੱਸਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਸਾਡੇ ਿਵੱਚੋਂ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ 30 ਨੂੰ ਮੋਟੇ-ਕੋਟੇਡ ਟੱਟੂ ਜਾਂ ਖੱਚਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ [ਉਸਨੇ ਜਾਰੀ ਰੱਿਖਆ]। ਿਜਸ ਖੇਤਰ ਿਵੱਚੋਂ
ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਹਜ਼ਾਰਾ ਲੋਕ ਰਿਹੰਦੇ ਸਨ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਪਰਾਹੁਣਚਾਰੀ ਜਾਤੀ ਵਜੋਂ
ਦੇਿਖਆ ਸੀ। ... [ਉਹ] ਸਾਨੂੰ ਿਨਯਿਮਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਾਜ਼ੀ ਰੋਟੀ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਿਦੰਦੇ ਰਹੇ, ਅਤੇ ਿਜੰਨਾ ਿਚਰ ਅਸੀਂ ਰਿਹਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ,
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਪੰਡਾਂ ਿਵੱਚ ਸਾਡਾ ਸੁਆ ਗਤ ਕੀਤਾ।
ਮੈਂ ਦੇਿਖਆ, ਅਤੇ ਇਹ ਵੇਖਣ ਯੋਗ ਸੀ, ਿਕ ਅਸੀਂ ਸਿਭਅਤਾ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਿਜੰਨਾ ਦੂਰ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤਾ, ਉਨਾ ਹੀ ਿਜ਼ਆ ਦਾ

ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਤੇ ਿਵਵੇਕਸ਼ੀਲਤਾ ਸੀ ਿਜਸ ਨਾਲ ਸਾਡੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ।
ਕ੍ਰੈਿਡਟ ਿਜੱਥੇ ਕ੍ਰੈਿਡਟ ਬਕਾਇਆ ਸੀ; ਪਰਾਹੁਣਚਾਰੀ ਭਾਵੇਂ ਮਾਮੂਲੀ ਿਕਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਗਾਰਡਨਰ ਇਸ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਿਵੱਚ
ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਾਬੰਦ ਰਹੇਗ ਾ।
ਸੰਪਾਦਕ ਪੀਅਰਸ ਨੇ ਸੰਦਰਭ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਿਵੱਚ ਘੱਟ ਤਾਰੀਫਾਂ ਅਤੇ ਥੋੜਾ ਹੋਰ ਤਰਜੀਹ ਿਦੱਤੀ ਹੋਵੇਗ ੀ। ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਿਵੱਚ ਿਕ
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਪਰਸੋ-ਅਫ਼ਗ ਾਨ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਪੁਰਾਤਨਤਾ ਦੇ ਇੱਕ ਧੂੜ ਭਰੇ ਸ਼ਿਹਰ ਹੇਰਾਤ ਿਵੱਚ ਿਕਵੇਂ ਿਲਆਇਆ ਸੀ, ਮੇਜਰ
ਪੀਅਰਸ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਭੂਗ ੋਿਲਕ ਿਗਆਨ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਪਰਿਖਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਪਰ ਹਜ਼ਾਰਾ, ਮੱਧ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੇ
ਸ਼ੀਆ ਲੋਕ, ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਹੇਰਾਤ ਖੁਦ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਨਕਸ਼ੇ 'ਤੇ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਿਕ ਯਾਤਰੀਆਂ ਲਈ
ਅਵੇਸਲਾ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅੱਗ ੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਿਵਚ ਕੁਝ ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਸੀ।
ਕਾਿਫਲੇ ਦੀ ਮੰਿਜ਼ਲ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ, ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਮੀਰਾਤ, ਖਾਨੇਟ ਅਤੇ ਘੱਟ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਿਵੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ, ਆਪਣੇ
ਆਪ ਿਵੱਚ ਪਿਹਲਾਂ ਮੰਗ ੋਲ ਅਤੇ ਤੁਰਕ ਘੁਸਪੈਠ ਦੀ ਰਿਹੰਦ-ਖੂੰਹਦ, ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਦੇ ਰੇਿਗਸਤਾਨਾਂ ਨੇ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਏਸ਼ੀਆ ਨੂੰ
ਕਵਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬੇਹੋਸ਼ ਿਦਲਾਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਜੀਵਨ ਔਖਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁੱਖ-ਸਹੂਲਤਾਂ ਘੱਟ ਸਨ। ਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ 35
ਿਡਗਰੀ ਸੈਲਸੀਅਸ ਤੋਂ ਉੱਪਰ; ਸਰਦੀਆਂ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਮਾਈਨਸ 35 'ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਆ ਿਗਆ। ਪਾਣੀ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਖੂਹਾਂ ਅਤੇ ਦਿਰਆਵਾਂ
ਦੇ ਮੌਸਮੀ ਿਕਨਾਿਰਆਂ ਤੋਂ ਆਇਆ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੀਰ (ਜੈਕਸਾਰਟੇਸ) ਅਤੇ ਅਮੂ (ਓਕਸਸ)। ਕਾਸ਼ਤ ਿਨਯਮ ਦੀ ਬਜਾਏ ਅਪਵਾਦ ਸੀ;
ਇਹ ਦਿਰਆਈ ਕਾਸ਼ਤਯੋਗ ਦੇ ਿਰਬਨਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸੀ ਅਤੇ ਰੇਿਗਸਤਾਨ ਦੇ ਘੇਰੇ 'ਤੇ ਉੱਚੀਆਂ ਵਾਦੀਆਂ ਿਵੱਚ ਟੇਰੇਸਡ ਪਲਾਟ ਸਨ।
ਿਫਰ ਵੀ, ਵਪਾਰ ਦੇ ਬੀਤਣ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ, ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਿਭੰਨਤਾ ਦੇ ਵਧੀਆ ਇੱਟਾਂ ਨਾਲ ਬਣੇ ਸ਼ਿਹਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਿਪਆਜ਼ ਦੇ ਗੁੰਬਦਾਂ
ਅਤੇ ਮੀਨਾਰਾਂ ਨੂੰ ਧੁੰਦਲੇ ਦੂਰੀ ਦੇ ਉੱਪਰ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਯੁਗ ਾਂ-ਯੁਗ ਾਂ ਦੌਰਾਨ ਗੂੰਜਦੇ ਰਹੇ-ਕਸ਼ਗ ਰ, ਬੁਖਾਰਾ, ਸਮਰਕੰਦ, ਖੀਵਾ। ਸਮੂਿਹਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਸਲਕ ਰੋਡ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ
ਪਗਡੰਿਡਆਂ 'ਤੇ ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ, ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਅਤੇ ਚਾਹ, ਵਸਰਾਿਵਕਸ, ਮਸਾਲੇ ਅਤੇ ਖੂਨ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਦੇ ਪੂਰਬ-ਪੱਛਮੀ
ਤਬਾਦਲੇ 'ਤੇ ਅਮੀਰ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਪਰ ਿਸਲਕ ਰੋਡ, ਜੋ ਿਕ ਕਦੇ ਸੰਸਾਰ ਿਵੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਵਾਲਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਿਗਰਾਵਟ
ਿਵੱਚ ਸੀ। ਸਮੁੰਦਰੀ ਸਫ਼ਰ ਲਗਜ਼ਰੀ ਵਪਾਰ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਿਕ ਕਲਕੱਤਾ ਅਤੇ ਸੇਂਟ ਪੀਟਰਸਬਰਗ ਤੋਂ ਿਨਯੰਤਿਰਤ ਉਭਰ
ਰਹੇ ਸਾਮਰਾਜ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਿਵਕਲਪਾਂ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਖਾਨੇਟ, ਭਾਵੇਂ ਿਕ ਅਣਜਾਣੇ ਤੋਂ ਦੂਰ, ਿਨਰਪੱਖ ਖੇਡ
ਸਨ। ਆਪਸ ਿਵੱਚ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਝਗੜੇ ਿਵੱਚ ਫਸਦੇ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ - ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਅਤੇ ਪਾਗਲ
ਜ਼ਾਲਮ - ਨੇ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਿਵਚਾਰ ਨੂੰ ਝੁਠਲਾਇਆ ਅਤੇ ਅਿਤਅੰਤ ਜ਼ੈਨੋਫੋਬੀਆ ਲਈ ਪ੍ਰਿਸੱਧੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਿਣਆ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਕੁਝ
ਯੂਰਪੀਅਨ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੋਿਚਆ। ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵੱਚ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਲਈ, ਇਸ
ਖੇਤਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਿਬਰਤਾਂਤ ਅਜੇ ਵੀ ਵਪਾਰੀ-ਸਾਹਸੀਕਾਰ ਐਂਥਨੀ ਜੈਨਿਕਨਸਨ ਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਸੋਲ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਿਵੱਚ ਖੀਵਾ
ਅਤੇ ਬੁਖਾਰਾ ਪਹੁੰਿਚਆ ਸੀ।
ਜੈਨਿਕਨਸਨ, ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਊਠਾਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਨਾਲ, ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ
ਖੁਸ਼ਿਕਸਮਤ ਸੀ ਿਕ ਿਜ਼ੰਦਾ ਬਚ ਿਗਆ। ਗੋਰੀ ਚਮੜੀ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਈਸਾਈ ਜ਼ਮੀਰ ਵਾਲੇ ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਲਈ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ
ਸਜ਼ਾ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। "ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਿਹੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਿਹੱਸੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਜੋ ਿਕ
ਅਫ਼ਗ ਾਿਨਸਤਾਨ ਅਤੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਾਂਗ ਯੂਰਪੀਅਨ ਯਾਤਰੀਆਂ ਲਈ ਇੰਨਾ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਅਤੇ ਪਹੁੰਚਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ," 31 ਨੇ
ਇੱਕ ਸਮਕਾਲੀ ਅਥਾਰਟੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਿਵਲੀਅਮ ਮੂਰਕ੍ਰਾਫਟ ਅਤੇ ਜਾਰਜ ਟ੍ਰੇਬੇਕ, ਅੰਗ ਰੇਜ਼, ਜੋ ਿਕ ਖੇਤਰ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਘੋਿੜਆਂ
ਦੀ ਭਾਲ ਿਵਚ ਸਨ, ਲਗਭਗ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਗਾਰਡਨਰ ਵਾਂਗ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਲਈ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ। ਉਹ ਪੰਜ ਸਾਲ ਲੰਘ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ
ਦੁਬਾਰਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਿਦਖਾਈ ਦੇਣਗੇ. ਨਾ ਹੀ ਕਰਨਲ ਸਟੋਡਾਰਟ ਅਤੇ ਕੈਪਟਨ ਕੋਨੋਲੀ ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਬੁਖਾਰਾ
ਿਵੱਚ ਤਸੀਹੇ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਿਪਆ।
ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਖਤਿਰਆਂ ਤੋਂ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂ ਸੀ। ਪਰ, ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ 34 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ ਅਤੇ

ਉਹਨਾਂ ਖ਼ਤਿਰਆਂ ਬਾਰੇ ਘੋੜਸਵਾਰ ਬਣ ਿਗਆ ਸੀ ਜੋ ਉਹ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ ਿਕਉਂਿਕ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸੀ ਿਜਸਦੀ ਉਹ
ਪਾਲਣਾ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਪੀਅਰਸ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਉਹ' ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਰਿਹਤ ਭਟਕਣ ਦੇ ਕੈਰੀਅਰ 'ਤੇ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ,'
ਿਜਸਦਾ ਉਸਨੇ ਅਗਸਤ 1831 ਿਵਚ ਪੰਜਾਬ ਆਉਣ ਤੱਕ, ਬਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅਰਸੇ ਤੱਕ ਿਪੱਛਾ ਕੀਤਾ। ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਉਹ ਕੁਝ ਮਹੀਿਨਆਂ
ਲਈ ਸੈਟਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਕਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਨਹੀਂ। '[S] ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਜ਼ੋਰ 'ਤੇ, ਜਾਂ ਘੁੰਮਣ-ਿਫਰਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨਹੀਣ ਸੁਭਾਅ ਨੇ,
ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਗ ੇ ਵਧਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ'33 .
ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਰਤ-ਕਰਨ ਦਾ ਇਹ ਸੁਮੇਲ, ਿਕਸੇ ਵੀ ਮਾਪਦੰਡ ਦੁਆ ਰਾ, ਓਡੀਸੀਜ਼ ਲਈ ਇੱਕ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀਜਨਕ ਿਵਆਿਖਆ
ਸੀ ਜੋ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਆਈਆਂ।
ਟੂਕੇਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅਜਨਬੀਆਂ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਏਜੰਡਾ ਸੀ। ਇਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਬਣਾਇਆ.
ਮੂਰਕ੍ਰਾਫਟ, ਬਰਨਸ, ਸਟੌਡਾਰਟ ਅਤੇ ਕੋਨੋਲੀ ਆਮ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਮਜ਼ਾਕ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਦੂਤ,
ਜਾਸੂਸ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਮੁਸੀਬਤ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਦਾ
ਆਨੰਦ ਮਾਿਣਆ; ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨੋਟ ਬਣਾਏ ਅਤੇ ਮਾਪ ਲਏ; ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੇ; ਅਤੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਅਣਜਾਣੇ ਿਵੱਚ
ਇਸਲਾਿਮਕ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੇ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਖੁਸ਼ੀ
ਨਾਲ ਇਸਲਾਮੀ ਅਿਭਆਸ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ; ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਧਰਮ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਿਵੱਚੋਂ
ਲੰਘ ਚੁੱਕਾ ਹੋਵੇ। ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਦੂਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਲਈ ਕੰਪਾਸ ਜਾਂ ਿਕਸੇ ਯੰਤਰ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਅਕਸਰ ਉਹ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਿਠਕਾਣੇ
ਬਾਰੇ ਰਹੱਸਮਈ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨੋਟ, ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਿਲਆ, ਤਾਂ ਕਦੇ ਵੀ ਉਹ ਤਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਵਿਧਆ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਉਸਨੇ
ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਿਰਆ ਸੀ।
ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲਾ, ਪਗੜੀ ਵਾਲਾ, ਹੋਰ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਬੋਝ ਅਤੇ ਿਵਿਗਆਨ ਵਜੋਂ ਖੋਜ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ, ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ
ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਅਣਜਾਣ ਲੰਘ ਣ ਦਾ ਵਧੀਆ ਮੌਕਾ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਿਜਸਨੂੰ ਿਵਰੋਧੀ ਯਾਤਰੀ ਸ਼ਾਇਦ ਭੇਸ ਸਮਝਦੇ ਹੋਣ, ਉਹ ਉਸਦਾ
ਆਮ ਪਿਹਰਾਵਾ ਬਣ ਿਗਆ; ਅਤੇ ਜੋ ਕੁਝ ਉਪਨਾਮ ਲਈ ਿਲਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸਦੀ ਪਛਾਣ ਬਣ ਿਗਆ।
ਮੈਂ ਅਜੇ ਤੱਕ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਿਕ ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਨਾਮ ਅਰਬ ਸ਼ਾਹ ਸੀ। ਮੈਂ ਅਰਬ ਦੇ ਮੂਲ
ਿਨਵਾਸੀ ਵਜੋਂ ਪਾਸ ਹੋਇ ਆ, ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਯਾਤਰਾ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਿਮਿਲਆ ਜੋ ਅਰਬੀ ਬੋਲ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ
ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾ [ਭਾਵ ਅਰਬੀ] ਦੇ ਿਗਆਨ ਦੀ ਘਾਟ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਵਾਰਤਾਕਾਰ ਨੂੰ ਦੱਸ ਕੇ ਸਮਝਾਇਆ ਿਕ ਮੈਂ ਅਰਬ ਦੇ ਉਲਟ ਕੋਨੇ
ਤੋਂ ਉਸ ਕੋਲ ਆਇਆ ਹਾਂ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਹ ਜਾਣੂ ਸੀ, ਇਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਿਧਆਨ ਰੱਿਖਆ
ਸੀ।
ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਇਹ ਕੋਈ ਵੀ-ਬਹੁਤ ਚੁਸਤ ਚਾਲ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਵਜੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬੇਪਰਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਹ, ਹਾਲਾਂਿਕ,
ਗੁਲਾਮੀ ਿਵੱਚ ਵੇਚੇ ਜਾਣ ਦੀ ਅਜੇ ਵੀ ਆਮ ਿਕਸਮਤ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਕੋਈ ਸੁਰੱਿਖਆ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗ ੀ।
16 ਿਦਨਾਂ ਦਾ ਮਾਰਚ 100-ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਹੇਰਾਤ ਤੋਂ ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਬਾਹਰੀ ਇਲਾਿਕਆਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇ ਆ ਮਾਰੂਥਲ ਿਵੱਚ
ਲੈ ਿਗਆ। ਇੱਥੇ, ਿਬਨਾਂ ਿਕਸੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਕਾਰਨ, ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ 'ਕੁਝ ਸਾਥੀਆਂ' ਨੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਛੱਡ ਿਦੱਤੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ
ਮਾਿਰਆ। ਉਹ ਮੇਰਵ (ਮੈਰੀ, ਤੁਰਕਮੇਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ) ਦੇ ਤੁਰਕੋਮਾਨ ਓਏਿਸਸ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ
ਿਨਸ਼ਚਤ ਪਰਾਹੁਣਚਾਰੀ ਤੋਂ ਭਰੋਸਾ ਿਮਿਲਆ। ਇੱਕ ਲੋਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਖਲਜ਼ਈ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ 'ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ
ਔਰਤਾਂ' ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੰਗ ੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਰਾਹੁਣਚਾਰੀ ਕਬੀਲੇ ਿਵੱਚ ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ। ਇਹ
ਥਰਬਾਹ ਸਨ, ਇੱਕ 'ਅੱਧਾ-ਵਿਹਸ਼ੀ' 35 ਲੋਕ ਜੋ 'ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਚੰਦਰਮਾ, ਅੱਗ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮਾਮਿਲਆਂ
ਿਵੱਚ ਪਰਸ਼ੀਆ ਦੇ ਗੁਆ ਬਰਾਂ [ਜਾਂ ਜੋਰੋਸਟ੍ਰੀਅਨਾਂ] ਦੇ ਿਖੰਡੇ ਹੋਏ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹਨ। ਥਰਬਾਹ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ
ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਰੁਕੇ ਜਦੋਂ ਿਕ ਉਹ ਿਜਸਨੂੰ 'ਖੋਜ ਦੀਆਂ ਮੁਿਹੰਮਾਂ' ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ, ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ।
ਉਸ ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਦੰਦਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਅਤੇ ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਵੇਖਿਦਆਂ ਿਕ ਮੇਰਵ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਾਰੂਥਲ
ਿਟਕਾਣਾ, ਗੁਲਾਮ ਵਪਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਫ੍ਰੀਬੂਟਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਬਦਨਾਮ ਹੈਂਗ -ਆਊਟ ਸੀ, ਇਹ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਉਣਾ ਉਿਚਤ ਹੈ ਿਕ ਇਹ
'ਖੋਜ ਦੀਆਂ ਮੁਿਹੰਮਾਂ' ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਸਨ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਸੰਜੀਦਗੀ ਇਸ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਵੀ
ਿਦਲਚਸਪ ਦ੍ਿਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਿਵੱਚ ਿਰਕਾਰਡ ਦੇ ਅਯੋਗ ਕਰਾਰ ਿਦੰਦਾ ਹੈ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਮੈਂ ਲੰਘ ਣਾ ਸੀ'37 ।
ਪਿਹਲੀ ਅਿਜਹੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨੇ ਟੇਬਲਾਂ ਨੂੰ ਮੋਿੜਆ, ਿਜਸ ਨਾਲ ਗਾਰਡਨਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਵਜੋਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ
ਖ਼ਤਰੇ ਿਵੱਚ ਸੀ। ਤੁਰਕੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਿਗਰੋਹ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਥਰਬਾਹ ਡੇਰੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਿਲਆ ਸੀ ਅਤੇ, ਹਨੇਰੇ ਦੀ
ਆੜ ਿਵੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਗੁਲਾਮ ਵਜੋਂ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਗੁਪਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਛੇ ਫੁੱਟ ਉੱਚੇ ਅਤੇ ਐਥਲੈਿਟਕ ਿਬਲਡ ਦੇ,
ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਇਨਾਮੀ ਨਮੂਨਾ ਦਾ ਦਰਜਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਜੋ ਿਕਸੇ ਵੀ ਜ਼ਾਲਮ ਦੇ ਅੰਗ ਰੱਿਖਅਕ ਲਈ ਿਫੱਟ
ਸੀ। ਬੋਲੀ ਵਧ ਕੇ 5 ਤੋਲੇ ਸੋਨੇ ਦੀ ਹੋ ਗਈ। ਪਰ ਥਰਬਾਹ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦਾ ਆਪਣੇ ਮਿਹਮਾਨ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ
ਉਸਨੇ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਿਦੱਤਾ, ਿਜਸ 'ਤੇ 'ਸ਼ਬਦ ਉੱਚੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਝਗੜੇ ਦਾ ਅਦਲਾ-ਬਦਲਾ ਹੋਇ ਆ' 38 ।
ਝਗੜੇ ਿਵੱਚ, ਗੁਲਾਮ ਬਦਤਰ ਿਨਕਲੇ. ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਅਤੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ, ਉਹ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮੀ
ਿਵੱਚ ਵੇਚੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਿਫਰ, ਨਾ ਿਕ ਅਚਾਨਕ, 'ਮਨੁੱਖਤਾ ਿਜੱਤ ਗਈ,' 39 ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ। ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਨ ਦੀ ਬਜਾਇ,
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਿਸਰਫ਼ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਲੁੱਿਟਆ ਿਗਆ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸੀ।
ਮੇਰਵ ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸੀ; ਪੂਰੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਿਵੱਚ ਇਹ ਗੁਲਾਮਾਂ ਦੀ ਮੰਿਜ਼ਲ ਅਤੇ ਪਨਾਹਗਾਹ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਗਾਰਡਨਰ
ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਮੁਖੀ ਦੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਹੇਠ ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਏ।
ਉਹ ਅੰਡੇਖੁਈ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ, ਿਜੱਥੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਅਦਭੁਤ ਿਵਲੀਅਮ ਮੂਰਕ੍ਰਾਫਟ ਆਪਣੇ ਿਦਨ ਖਤਮ ਕਰ ਦੇਵੇਗ ਾ, ਜਾਂ ਤਾਂ

ਬੁਖਾਰ ਜਾਂ ਚਾਕੂ ਦਾ ਿਸ਼ਕਾਰ ਹੋਇ ਆ।
ਇੱਥੇ ਉਹ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਾਫ਼ਲੇ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਇਹ ਦੁਬਾਰਾ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਇਸ ਵਾਰ ਖੀਵਾ (ਜਾਂ ਖਵਾਰਸਮ) ਦੇ
ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਖਾਨਤੇ ਲਈ ਜੋ ਹੁਣ ਪੱਛਮੀ ਉਜ਼ਬੇਿਕਸਤਾਨ ਹੈ।
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਪਾਰੀ ਨਾਲ ਜੋੜ ਿਲਆ। ਉਸ ਕੋਲ ਕੋਈ ਿਵਕਲਪ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਪੜਾਅ 'ਤੇ
ਉਹ ਕਬੂਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਪੈਸਾਹੀਣ ਹੈ ਅਤੇ ਖੀਵਾ ਿਵੱਚ ਫੰਡ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਇਸ ਲਈ
ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਿਕਉਂਿਕ ਵਪਾਰੀ ਉਰਦ ਖ਼ਾਨ ਿਵੱਚ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸੱਚਾ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਸਿਹਯੋਗ ੀ ਿਮਿਲਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ
ਿਪਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗ ਤਾ ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਿਵਰੋਧੀਆਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅਕਸਰ ਕਰਨਲ ਦੀ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੇਵਾ ਕਰਨਗੇ।
ਸਾਥੀ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਡਟ ਕੇ ਖੜੇ ਸਨ; ਪੂਰੇ ਅਜਨਬੀਆਂ ਨੇ ਉਸਦੇ ਭਰੋਸੇ ਦਾ ਬਦਲਾ ਿਲਆ। ਉਸਨੇ ਬਦਲੇ ਿਵੱਚ ਯਾਤਰੀਆਂ ਿਵੱਚ ਇੱਕ
ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ - ਅਤੇ ਖੀਵਾ ਤੱਕ ਲੰਬੇ ਰੇਿਗਸਤਾਨ ਪਾਰ ਦੇ ਉਤਰਾਅ-ਚੜ੍ਹਾਅ
ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਦੇ ਵੀ ਿਬਹਤਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਵਾਨਾ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 'ਮੈਂ ਿਦਮਾਗੀ ਬੁਖਾਰ ਨਾਲ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਬਮਾਰ
ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ' 40 . ਦੋ ਿਦਨਾਂ ਤੱਕ ਉਹ ਬੇਹੋਸ਼ ਿਪਆ ਿਰਹਾ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਫ਼ਸੀ। ਉਰਦ ਖਾਨ ਇਸ ਮੌ
ਿਤਆਂ ਤੱਕ ਉਹ ਸਵਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁ
ਕੇ 'ਤੇ ਿਪਤਾ ਵਾਂਗਤ ਉਿਠਆ।
ਕਮਜ਼ੋਰ
ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਿਨੱਜੀ ਊਠ-ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪੈਨੀਅਰ ਿਵੱਚ ਅਯੋਗ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਿਬਸਤਰਾ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ,
ਉਰਦ ਖਾਨ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਸ਼ੇਗ ੀ ਜਾਨਵਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਮਾਰੂਥਲ ਦੇ ਪਾਰ ਜੋ ਿਕ ਕਰਾਕੁਮ ਮਾਰੂਥਲ ਸੀ, ਿਵੱਚ ਝੂਲਦੇ ਹੋਏ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਆਪਣੇ ਦਾਖਲੇ 'ਤੇ ਉਹ ਅਰਧ-ਚੇਤਨ ਯਾਤਰੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ
ਸੀ ਜਦੋਂ ਪਿਹਲੀ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ।
ਮੇਰੀ ਿਬਮਾਰੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ 41 ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਿਦਨ ਵੀਹ ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਸਰਪਟ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਘਬਰਾ ਗਏ। ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਚੁਣੇ
ਹੋਏ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਉਰਦ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਿਜੱਠਣ ਲਈ ਿਨਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਗਲਤ ਸਨ। ਇਹ
ਸੋਚ ਕੇ ਿਕ ਉਹ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਪਾਰਟੀ ਸਨ, ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਿਹਸਾਬ ਲਗਾ ਕੇ, ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਕੁੱਿਤਆਂ' ਵਾਂਗ ਛੱਡਣ
ਲਈ ਿਕਹਾ। ਉਹ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਅਚਾਨਕ ਇੱਕ ਮੀਲ ਅੱਗ ੇ ਰੁਕ ਗਏ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਲ ਿਵੱਚ ਨਜ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਿਪਘਲਦੇ ਜਾਪਦੇ
ਸਨ. ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਮੀਲ ਤੱਕ ਅੱਗ ੇ ਵਧੇ ਜਦੋਂ ਅਚਾਨਕ 400 ਦੇ ਕਰੀਬ ਤੁਰਕੋਮਾਨ ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਿਦਖਾਈ ਿਦੱਤਾ।
ਉਰਦ ਖਾਨ ਨੇ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਸੁਰ ਬਦਲ ਲਈ ਹੈ। ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਮੇਰੇ ਲਈ, ਮੈਂ ਿਬਮਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਮੇਰੇ
ਬਾਰੇ ਕੀ ਹੋਇ ਆ.
ਤੁਰਕੋਮਾਨ ਘੋੜਸਵਾਰ ਗ਼ੁਲਾਮ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਲੁਟੇਰੇ ਸਾਬਤ ਹੋਏ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਅਤੇ
ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਿਗਆ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਅੱਗ ੇ ਵਧਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਿਦੱਤੀ ਗਈ, ਪਰ ਲੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ। ਉਰਦ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਇੱਕ
ਊਠ ਅਤੇ ਮਾਲ ਨਾਲ ਭਰੇ ਦੋ ਪੈਨੀਅਰਾਂ ਨਾਲ ਵੱਖ ਹੋਣਾ ਿਪਆ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਟੱਟੂ ਤੋਂ ਰਾਹਤ ਿਮਲੀ। ਬਾਕੀਆਂ ਦਾ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਡਾ
ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇ ਆ।
ਅੰਤ ਿਵੱਚ, ਇੱਕ ਹੈੱਡ ਸਟਾਰਟ ਦੇ ਰਾਹ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੁਰਲਭ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਦੁਪਿਹਰ ਤੱਕ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਕਸਸ ਨਦੀ (ਅਮੂ ਦਿਰਆ) ਲਈ ਬਣਾਇਆ, ਪਰ ਘੋੜੇ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਝਪਟਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਇਸ ਨੂੰ
ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਨਾਲ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਆਏ ਲੋਕ ਦਿਰਆਈ ਿਕਸ਼ਤੀਆਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਿਨਰਾਸ਼ ਸਨ। ਮਾਰੂਥਲ ਦੀ ਹਵਾ ਿਕਰਾਏ 'ਤੇ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ
ਿਪੱਛਾ ਕਰਨ ਵਾਿਲਆਂ ਦੀਆਂ ਧਮਕੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਾਪਾਂ ਨਾਲ, ਕਾਫ਼ਲਾ ਖੀਵਾ ਵੱਲ ਵਿਧਆ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਦੀ
ਤੁਲਨਾ ਿਗਰਝਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਪਰਛਾਵੇਂ ਕੀਤੇ ਇੱਕ ਜ਼ਖਮੀ ਊਠ ਨਾਲ ਕੀਤੀ।
ਆਪਣੀ ਮੰਿਜ਼ਲ ਤੋਂ ਦੋ ਮਾਰਚ ਘੱਟ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਰੈਂਕਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਸਿਹਮਤੀ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਨੂੰ
ਲਗਭਗ ਸਾਬਤ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਕਾਫ਼ਲੇ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਯਹੂਦੀ ਵਪਾਰੀ ਨੇ ਿਸ਼ਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਿਕ ਉਰਦ ਖ਼ਾਨ ਲੁਟੇਿਰਆਂ ਨਾਲ ਿਮਲ ਿਗਆ
ਹੈ। ਇਸ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਿਕ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਗਲਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਖਤਮ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਇਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਆਪਣੀ
ਿਸ਼ਕਾਇਤ ਖੀਵਾ ਦੇ ਖਾਨ ਕੋਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ, ਚੰਗ ੇ ਮਾਪਦੰਡ ਲਈ, ਇਹ ਖਬਰ ਜੋੜ ਿਦੱਤੀ ਿਕ ਉਰਦ ਖਾਨ ਇੱਕ ਗੋਰੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਰੱਿਖਆ
ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਰੂਸੀ ਜਾਸੂਸ। ਸਖਤ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਵਾਲੇ ਖਾਨ ਨੇ ਜਾਂਚ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ; ਦੋਸ਼ੀ, ਬੇਸ਼ੱਕ, ਗਾਰਡਨਰ ਸੀ।
ਖੀਵਾ ਿਵੱਚ ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੂਸੀਆਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਖਾਨਤੇ ਨੇ ਉਸ ਗਿਲਆਰੇ ਨੂੰ ਘੇਰ ਿਲਆ ਿਜਸ ਰਾਹੀਂ
ਜ਼ਾਰਵਾਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਿਸਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਿਲਮ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰੇਿਰਆ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਖੀਵਨ ਇਨਸਾਫ਼
ਸੀ
ਕੁਝ ਅਿਜਹਾ ਨਹੀਂ ਿਜਸ ਨਾਲ ਮਾਮੂਲੀ ਿਜਹੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। 1863 ਿਵੱਚ, ਹੰਗ ਰੀ ਦੇ ਯਾਤਰੀ ਅਰਮੀਨੀਅਸ ਵੈਮਬੇਰੀ ਨੇ ਇੱਥੇ
ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਫਾਂਸੀ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਕੇ ਇਸਦਾ ਆਮ ਨਤੀਜਾ ਦੇਿਖਆ।
[ਿਨੰਦਾ] ਆਪਣੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਵਾਿਲਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਿਵੱਚ ਲੇਲੇ ਵਾਂਗ ਜਾਪਦਾ ਸੀ [ਉਹ ਿਲਖਦਾ ਸੀ]। ਜਦੋਂ ਿਕ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ
ਤਖ਼ਤੇ ਜਾਂ ਬਲਾਕ ਵੱਲ ਿਲਜਾਇਆ ਿਗਆ, ਮੈਂ ਦੇਿਖਆ ਿਕ ਿਕਵੇਂ, ਜਲਾਦ ਦੇ ਸੰਕੇਤ 'ਤੇ, ਅੱਠ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ
ਆਪ ਨੂੰ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਿਪੱਠ 'ਤੇ ਰੱਖ ਿਲਆ। ਿਫਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ-ਪੈਰ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਜਲਾਦ ਨੇ ਬਦਲੇ ਿਵੱਚ
ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਿਦੱਤੀਆਂ, ਹਰੇਕ ਗਰੀਬ ਦੁਖੀ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਅਿਜਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਗੋਡੇ ਟੇਿਕਆ; ਅਤੇ ਹਰ
ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਚਾਕੂ ਨੂੰ ਪੂੰਿਝਆ, ਖੂਨ ਨਾਲ ਟਪਕਦਾ, ਬਦਿਕਸਮਤ ਦੀ ਿਚੱਟੀ ਦਾੜ੍ਹੀ 'ਤੇ.42
ਅਿਜਹੀ ਬੇਰਿਹਮੀ, ਭਾਵੇਂ ਿਵਦਰੋਹੀ ਸੀ, ਵੈਂਬਰੀ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਬੇਤੁਕੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅਸਾਧਾਰਨ ਵਜੋਂ ਮਾਿਰਆ। ਸ਼ਰੀਅਤ ਕਾਨੂੰਨ ਨੇ ਸਜ਼ਾਵਾਂ
ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਿਦੱਤੀ, ਖਾਨ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਅਤੇ 'ਕੋਈ ਿਦਨ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਦਾ ਪਰ ਿਕਸੇ ਨੂੰ ਖਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹਾਜ਼ਰੀਨ
ਤੋਂ ਦੂਰ ਿਲਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਘਾਤਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਸੁਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਹੈ, "ਅਿਲਬ ਬਾਰੀਨ" (ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ
ਦੂਰ) '43 .
ਿਬਨਾਂ ਬੁਲਾਏ ਖੀਵਾ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਲਈ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਿਕਸਮਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਿਪਆ। ਆਪਣੀ ਅਸਲੀ
ਪਛਾਣ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਖਾਨ ਦੇ ਿਤੰਨ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਿਵਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁਰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਜਾਂਚ
ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਿਜਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਖੁਦ ਅਜੇ ਵੀ ਠੀਕ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਿਕ ਿਕਵੇਂ ਇਸ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਇੰਟਰਿਵਊ ਦੌਰਾਨ
ਉਰਦ ਖ਼ਾਨ 'ਮੇਰੇ ਪਲੰਘ ਦੇ ਦੁਆ ਲੇ ਝੁਿਕਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਦੁਖਦਾਈ ਸਿਥਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਦੱਸਦਾ ਹੋਇ ਆ ਮੈਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ
ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਦਾ ਿਰਹਾ' । ਪੁੱਛ-ਿਗੱਛ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੇਪਰਵਾਹ ਸਨ। ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਵੈਧ ਨੂੰ ਿਬਹਤਰ ਕਰਨਾ
ਪਏਗਾ - ਅਤੇ ਅਿਜਹਾ ਕੀਤਾ।
ਹਵਾਵਾਂ ਵੱਲ ਸਾਵਧਾਨੀ ਿਦੰਦੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਅਸਲ ਪਛਾਣ ਦਾ ਪਿਹਲਾ ਿਰਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਇਕਬਾਲੀਆ ਿਬਆਨ ਧੁੰਦਲਾ ਕਰਕੇ
ਸਾਿਰਆਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਅਰਬ ਸ਼ਾਹ, ਅਰਬੀ ਜੋ ਕੋਈ ਪਛਾਣਨਯੋਗ ਅਰਬੀ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਰੱਦ ਕਰ ਿਦੱਤਾ
ਿਗਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗਾਰਡਨਰ ਹੋਰ ਵੀ ਅਸੰਭਵ ਚੀਜ਼ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ। 'ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਦੱਿਸਆ-ਿਕ ਮੈਂ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ
ਸੀ।'45
ਉਰਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ । ਪੁੱਛਿਗੱਛ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਿਸਰਫ਼ ਸ਼ੱਕੀ ਸਨ.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਿਗਆਨਵਾਨ ਆਦਮੀ, ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਿਨਰਣਾਇਕ ਅਤੇ ਬੇਤੁਕੇ ਭੂਗ ੋਿਲਕ ਸਵਾਲ ਦੁਆ ਰਾ

[ਭਾਵ ਮੈਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ] ਬਾਰੇ ਸੋਿਚਆ: 'ਕੀ ਮੈਂ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ?' ਮੈਂ ਝੱਟ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ, 'ਨਹੀਂ!', ਿਜਸ
'ਤੇ ਸ.
ਮੇਰੇ ਜਵਾਬ 'ਤੇ ਿਜੰਨਾ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਉੱਤਮ ਿਸੱਿਖਆ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ , ਉਸਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਿਕ ਉਹ ਯਕੀਨਨ ਸੀ।46
ਇੱਕ ਵਾਰ ਗਾਰਡਨਰ ਕੋਲ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਿਪਤਾਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹੋਣ ਦਾ ਚੰਗ ਾ ਕਾਰਨ ਸੀ। 'ਅਮਰੀਕੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹ 'ਯਾਿਗਸਤਾਨੀ' ਜਾਂ ਸੁਤੰਤਰ
ਮੰਨਦੇ ਹਨ, '47 ਉਸ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ, ਿਕਉਂਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਿਵਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਿਰਕਤਾ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ
ਕੋਈ ਵੀ ਿਵਅਕਤੀ ਖੀਵਾ ਿਵੱਚ ਿਨਰਪੱਖ ਸੁਣਵਾਈ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ।
ਪਰ ਕੀ ਉਸਦੀ ਕੌਮੀਅਤ ਬਾਰੇ ਇਹ ਧਮਾਕਾ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਸੱਚ ਸੀ ਜਾਂ ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਟੁਕੜਾ ਬਿਹਸਯੋਗ ਹੈ। ਸੰਪਾਦਕ ਪੀਅਰਸ ਨੇ ਕਰਨਲ
ਦੇ ਦਾਅਵੇ 'ਤੇ ਕਦੇ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਿਵਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਿਰਕਤਾ ਲਈ ਉਸਦੇ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ
ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸਬੂਤ ਿਮਲਣਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਟਰੈਕਾਂ ਨੂੰ ਢੱਕਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਨਘੜਤ ਵਜੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।
ਇਸ ਪਲ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ 'ਤੇ ਿਖੱਿਚਆ ਿਗਆ, ਇਸਨੇ ਖੀਵਾ ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ, ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੌਕੇ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਇਹ ਅਿਜਹਾ

ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇਗ ਾ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲਾਂ ਿਵੱਚ ਅਮਰੀਕੀ ਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਤਾਰੀਖਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ, ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਪਿਰਵਾਰਕ ਵੰਸ਼
ਵੀ ਉਭਰਨਗੀਆਂ। ਪਰ ਕੀ ਇਹ ਉਸਦੇ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਿਸਰਫ ਉਸਦੇ ਮਨਘੜਤ ਨੂੰ ਿਸ਼ੰਗ ਾਰਦੇ ਹਨ, ਿਫਰ ਤੋਂ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ
ਸੀ। ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਿਹਣ ਿਵੱਚ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਸਦੀ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਤਾ ਦਾਅ 'ਤੇ ਸੀ; ਿਫਰ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਅਤੀਤ ਦੇ ਕੁਝ
ਵੇਰਿਵਆਂ ਨੂੰ ਇੰਨੇ ਅਸਪਸ਼ਟ ਅਤੇ ਅਸੰਭਵ ਸਨ ਜੋ ਉਸਨੇ ਿਖਸਕਣ ਿਦੱਤਾ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੜ੍ਿਹਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਸੀ ਿਜਵੇਂ ਕਰਨਲ ਨੇ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਲਈ ਓਨਾ ਹੀ ਇੱਕ ਭੇਤ ਬਣੇ ਰਿਹਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਿਜੰਨਾ ਉਹ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਲਈ ਸੀ।
ਖੀਵਾ ਿਵੱਚ, ਸ਼ਾਸਕ ਤੋਂ 'ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦੂਰ' ਦੀ ਬਜਾਏ, ਇਹ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਉਰਦ ਖਾਨ ਸੀ ਿਜਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਭਜਾ ਿਦੱਤਾ - ਖੀਵਾ ਦੇ ਜੁੜਵੇਂ ਸ਼ਿਹਰ ਉਰਗੇਂਚ
ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਲਈ। ਉੱਥੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਿਸਹਤਯਾਬੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ। 'ਇਸ ਸਾਰੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਸਾਧਨ
ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਪੂਰਬੀ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪਰਾਹੁਣਚਾਰੀ 'ਤੇ ਰਿਹੰਦਾ ਸੀ' 48 ਖਾਨ ਨੂੰ ਆਖਰਕਾਰ ਬੁਲਾਇਆ ਿਗਆ ਅਤੇ ਤੰਗ ੀ
ਅਤੇ ਮਾੜੀ ਿਸਹਤ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਿਕਤੇ ਹੋਰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਿਕਸੇ ਅਿਜਹੇ ਿਵਅਕਤੀ ਲਈ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਅਰਜ਼ੀ ਿਦੱਤੀ
. ਪਰ ਉਰਦ
ਿਜਸਨੂੰ ਉਹ ਮੌਨਸੀਅਰ ਸਟੁਰਜ਼ਕੀ ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਜਰਮਨ ਜੋ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜੋ ਉਜ਼ਬੇਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਵੀ ਆਇਆ ਸੀ।
ਸਟੁਰਜ਼ਕੀ ਨੇ ਕੋਈ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਨਹੀਂ ਿਦੱਤੀ। ਉਹ ਵੀ ਖੀਵਾ ਦੇ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਭੰਿਡਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਸਭ ਕੁਝ ਖੋਹ ਿਲਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਖੁਸ਼ਿਕਸਮਤ
ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਦਾ ਕਤਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇ ਆ ਸੀ।
ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਕੱਢ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ. ਹੁਣ, ਿਬਮਾਰ ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਵੀ, ਉਹ ਸਿਭਅਤਾ ਿਵੱਚ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ
ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਕੱਠੇ, ਇਸ ਲਈ, ਦ
ਦੋ ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਛਾਤੀ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ। ਅਰਾਲ ਸਾਗਰ ਅਤੇ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਰਸਤੇ, ਉਹ
ਕੈਸਪੀਅਨ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਤੱਟ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ, ਅਤੇ ਉੱਥੇ, ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਮੈਂ ਅਸਤਰਖਾਨ' 49 ਲਈ ਜਹਾਜ਼ ਲੈ ਿਗਆ ।
ਅਸਤਰਖਾਨ ਦੀ ਮਹਾਨ ਬੰਦਰਗਾਹ ਵੋਲਗਾ ਨਦੀ ਦੇ ਡੈਲਟਾ ਦੇ ਕੋਲ ਕੈਸਪੀਅਨ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਿਸਰੇ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਰੂਸੀ
ਖੇਤਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਰੂਸੀ ਸ਼ਿਹਰ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ-ਅਤੇ ਐਸਟਰਖਾਨ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਉਹ
'ਸਿਭਅਤਾ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ' ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਾਪਸ ਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਦੇ ਮੋਟੇ ਅਤੇ ਢਿਹ-ਢੇਰੀ ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ ਿਤੰਨ ਮੁਸ਼ਿਕਲ
ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਧਾੜਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਪਿਹਲਾ ਖਤਮ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ।
ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ , ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਤਾਰੀਖਾਂ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਨ। ਉਪਯੋਗ ੀ ਪੁਆ ਇੰਟਰ-ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਬਦਲਦੇ ਮੌਸਮ, ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ

ਰਮਜ਼ਾਨ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਜਾਂ ਖੀਵਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਖਾਨ ਦਾ ਸਹੀ ਨਾਮ - ਨੂੰ ਵੀ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਹੈ। 1819 ਦੇ ਅਰੰਭ ਿਵੱਚ ਹੇਰਾਤ ਤੋਂ ਬਰਫੀਲੇ
ਰਵਾਨਗੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਹ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਤੁਰਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਿਕੰਨਾ ਸਮਾਂ ਿਢੱਲਾ ਿਰਹਾ ਸੀ ਜਾਂ ਆਖਰਕਾਰ
ਉਹ ਅਸਤਰਖਾਨ ਿਵੱਚ ਕਦੋਂ ਮੁੜ ਆਇਆ ਸੀ।
ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭੱਜਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਚੱਿਲਆ। ਉਹ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ 1820 ਿਵੱਚ ਅਸਤਰਖਾਨ ਿਵੱਚ ਵਾਪਸ ਆ
ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਅਗਲੇ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਉੱਥੇ ਹੀ ਿਰਹਾ।
ਅਧੂਰੇ ਪਿਰਵਾਰਕ ਕਾਰੋਬਾਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਿਜਸਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਛੱਡੇ ਗਏ
ਅਕਸਰ ਅਸੰਗ ਤ ਖਾਿਤਆਂ ਤੋਂ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਰੂਸ ਿਵੱਚ
ਆ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕਉਂਿਕ ਉਸਦੇ ਦੋ ਭਰਾਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਵੱਡੇ ਨੇ ਉੱਥੇ ਚੰਗ ਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਭਰਾ, ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਿਰਵਾਰ ਦਾ
ਮੁਖੀ, ਰੂਸੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸੀਨੀਅਰ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਸਟ੍ਰਾਖਾਨ ਤੱਕ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲੱਭ
ਿਲਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਿਵਿਦਆਰਥੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਉਸ ਨੇ ਖਿਣਜ ਿਵਿਗਆਨ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਿਗਆਨ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੌਕਰੀ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।
ਖਾਤਾ।
ਿਫਰ 1817 ਿਵਚ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਿਡੱਗ ਕੇ ਭਰਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਕੁਝ ਿਹੱਸਾ, ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਬਚੇ ਹੋਏ ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ
ਿਹੱਸਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਫ੍ਰੀਜ਼ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਰੁਜ਼ਗ ਾਰ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਵਾਪਸ ਲੈ ਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ
ਇਹ ਮੋੜ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ 1819 ਿਵੱਚ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਜਾਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਿਰਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਿਹੱਸੇ ਨੂੰ
ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਨ ਦੀ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਲੋੜ ਸੀ ਜੋ ਉਸਨੂੰ 1820 ਿਵੱਚ ਵਾਪਸ ਆਸਟ੍ਰਾਖਾਨ ਲੈ ਆਈ ਸੀ।
ਸ਼ਾਮਲ ਰਕਮ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਿਕ ਇਹ £6,000 ਸੀ; ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਦੇ ਅਣਜਾਣ
ਦਖਲ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ, ਉਸਨੇ ਇਸਨੂੰ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਉਹ ਖਰਚ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਵੀ ਕਾਮਯਾਬ ਿਰਹਾ। ਕੁਝ ਉਸ
ਦਾ ਭੁਗ ਤਾਨ ਕਰਦੇ ਚਲੇ ਗਏ
ਉਰਦ ਖਾਨ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ, ਕੁਝ ਿਦਹਾੜੀ, ਬੇਸਮਝ ਿਨਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਆਸਾਨ ਜੀਵਨ ਦੇ ਿਮਸ਼ਰਣ 'ਤੇ। 1822 ਤੱਕ ਉਹ ਰੂਸ ਤੋਂ ਿਦਲੋਂ ਿਬਮਾਰ ਸੀ
ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਿਚਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਅਮੀਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਅੱਗ ੇ ਵਧਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ. ਦਰਅਸਲ, ਪੀਅਰਸ ਨੇ
ਸੋਿਚਆ ਿਕ ਇਹ ਉਹ ਮੋੜ ਸੀ ਜੋ ਉਸਦਾ ਭਿਵੱਖ ਿਨਰਧਾਰਤ ਕਰੇਗ ਾ।
ਿਫਰ ਉਹ ਬੇਚੈਨ ਹੋ ਿਗਆ, ਅਤੇ ਫਰਵਰੀ [1823] ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਿਵਚ ਿਫਰ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਯਾਤਰਾਵਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲ ਿਪਆ।
ਉਹ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਿਭਅਕ ਦੇਸ਼ਾਂ ਿਵੱਚ ਆਰਾਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਅਤੇ, ਪਿਰਵਾਰਕ ਸਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ, ਉਸਨੂੰ
ਯਕੀਨ ਿਦਵਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਜੰਗ ਲੀ ਨਸਲਾਂ ਿਵੱਚ ਅਤੇ ਅਣਜਾਣ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਖੁਸ਼ੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇਗ ਾ।
ਇਸ ਲਈ, ਆਪਣੀ ਿਕਸਮਤ ਦੇ ਮਾਮੂਲੀ ਬਚੇ ਨੂੰ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਕੈਸਪੀਅਨ ਸਾਗਰ 'ਤੇ
ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ।50
ਿਫਰ ਉਹ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਵੱਲ ਤੁਰ ਿਪਆ। ਕੈਸਪੀਅਨ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਉਤਰਨ 'ਤੇ, ਉਸ ਦੇ ਰੂਸੀ ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਿਦੱਤਾ
ਿਗਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਰੂਸੀ ਫਰਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ।
ਉਹ ਜ਼ਾਰਵਾਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਅਧੀਨ ਆਪਣੇ ਰਿਹਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਬੂਤ ਿਮਟਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਉਜ਼ਬੇਕ ਪਿਹਰਾਵੇ
ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਿਜਸਨੂੰ ਇੱਕ ਚੋਟੀ ਵਾਲੀ ਫਰ ਟੋਪੀ, ਕਾਲੇ ਭੇਡ ਦੀ ਚਮੜੀ ਦਾ ਕੋਟ, ਗੋਿਡਆਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਦਰਾਜ਼, ਭਾਰੀ ਪੱਟੀਆਂ
ਵਾਲੇ ਵੱਛੇ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਕਾਲੇ ਬੂਟ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਿਗਆ ਹੈ। ਪਛਾਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਅਰਬ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪੁਰਾਣਾ ਉਪਨਾਮ
ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ; ਅਤੇ ਅਰਲ ਸਾਗਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉਸਨੇ ਕੁਝ ਸਾਥੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਏ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ
ਇੱਕ ਖੋਜੇਂਡ (ਖੁਜੰਦ) ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਜੋ ਿਕ ਹੁਣ ਤਜ਼ਾਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਿਵਸ਼ਾਲ ਸ਼ਿਹਰ ਹੈ। ਗਾਰਡਨਰ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇਣ
ਲਈ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਿਗਆ। ਉਰਦ ਖਾਨ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦੁਆ ਰਾ ਖੀਵਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਚੇਤਾਵਨੀ ਿਦੱਤੀ ਗਈ, ਦੋਵਾਂ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਿਕਿਜ਼ਲਕੁਮ ਮਾਰੂਥਲ
ਰਾਹੀਂ ਜੈਕਸਾਰਟੇਸ ਨਦੀ (ਸੀਰ ਦਿਰਆ) ਦਾ ਿਪੱਛਾ ਕਰਕੇ ਤਾਸ਼ਕੰਦ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਿਕਤੇ ਹੋਰ ਪੂਰਬੀ ਰਸਤਾ ਿਲਆ, ਿਫਰ ਦੱਖਣ ਵੱਲ
ਮਾਿਰਆ।
ਰਸਤੇ ਿਵੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਵਧਦੀ ਗਈ। ਇੱਕ ਅਫਗਾਨ ਲੜਕਾ ਿਜਸ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਿਪਛਲੀ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਨੌਕਰੀ
'ਤੇ ਿਲਆ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਹਵਾ ਿਮਲੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਸਨੂੰ 'ਮੇਰਾ
ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਥਰਬਾਹ' ਿਕਹਾ ਸੀ; ਉਹ ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਥਰਬਾਹ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਿਹਮਾਨ
ਵਜੋਂ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਿਮਲੇ ਸਨ। ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਸੀ ਿਜਸ ਕੋਲ ਿਤੰਨ ਬੈਕਟਰੀਅਨ ਊਠ ਸਨ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਉਜ਼ਬੇਕ
ਸਕਾਊਟਸ ਦਾ ਇੱਕ ਦਲ। ਉਸਨੇ ਪੋਿਲਸ਼ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਗਾ ਬੇਗ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਚਲਾ ਿਗਆ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਸੀ
ਿਕ ਉਹ ਸਾਇਬੇਰੀਆ ਤੋਂ ਬਿਚਆ ਹੋਇ ਆ ਦੋਸ਼ੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਿਵੱਚ ਇਕੱਠੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਿਕ ਆਗਾ ਬੇਗ ਦੀ ਇਸ ਸਲਾਹ 'ਤੇ ਪਾਰਟੀ ਿਕਸੇ ਵੀ ਨਤੀਜੇ ਤੋਂ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਚ ਗਈ ਸੀ। ਆਗਾ
ਬੇਗ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਡਰ ਸੀ - ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਾਰਡਨਰ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਦੁਬਾਰਾ ਲੁੱਟ ਨਾਲ

ਰੰਗ ੀਆਂ ਗਈਆਂ।
ਖੋਜੇਂਡ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆ ਕੇ, ਉਹ ਖੁੱਲੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਇਸ ਤਰਜੀਹ ਨਾਲ ਅੜ ਗਏ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਕਸਬੇ ਉਰਾ-ਿਟਊਬੇ (ਉਰਾਤੇਪੇ, ਇਸਤਰਾਵਸ਼ਨ)
ਨੂੰ ਇੱਕ ਿਵਸ਼ਾਲ ਥਾਂ ਿਦੱਤੀ। ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਚੌੜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਮਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਿਕਪਚਕਾਂ ਦੇ ਡੇਰੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਿਕਪਚਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਉਰਾ-ਿਟਊਬ ਤੋਂ ਭੇਜੇ ਗਏ ਜ਼ਾਲਮ ਫ੍ਰੀਬੂਟਰਾਂ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਸੈਂਡਿਵਚ ਪਾਇਆ ਿਗਆ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ
ਿਕਹਾ , 'ਇਸਦੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਿਕਉਂਿਕ ਿਕਪਚੈਕਸ ਮਜ਼ਬੂਤ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਿਦਖਾਈ
ਿਦੰਦੇ ਸਨ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਾਰਨ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੀ ਚਾਲ
ਸੀ ਜੋ ‘ਗਲਤ’ ਸੀ।
'ਇਸ ਫੇਰਬਦਲ ਦੀ ਤਰੀਕ ਤੋਂ ਮੇਰੀ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਿਕਸਮਤ ਬਦਲ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਤਬਾਹੀ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ
ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਦੂਰੀ ਹਨੇਰਾ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।' 52 ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਕਾਨੂੰਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਇਸ
ਮਾਮਲੇ ਿਵਚ ਕੋਈ ਿਵਕਲਪ ਨਹੀਂ ਸੀ। . ਲੁੱਟ ਦੇ ਇੱਕ ਿਭਆਨਕ ਿਤਕੋਣ ਿਵੱਚ, ਯੂਰਾ-ਿਟਊਬ ਫਰੀਬੂਟਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੀਹ ਘੋਿੜਆਂ ਦੀ
ਮੰਗ ਕੀਤੀ, 'ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਪੰਜ ਮੇਰੇ ਸਨ,' ਗਾਰਡਨਰ ਅੱਗ ੇ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਜਾਨਵਰ'।53 ਉਸਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ
ਿਦੱਤਾ। ਿਫਰ ਿਕਪਚਕਸ ਦੀ ਵਾਰੀ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਗੱਲਬਾਤ ਲਈ ਬੁਲਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਿਕਪਚਕਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ
ਦੀ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਿਵੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਡੇਰੇ ਉੱਤੇ ਛਾਪਾ ਮਾਿਰਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘੋੜੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਿਕ ਆਗਾ ਬੇਗ ਦੇ ਊਠ ਵੀ ਲੈ ਗਏ।
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਮੁਆ ਵਜ਼ੇ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ - ਕੋਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਊਰਾ-ਿਟਊਬੇ ਦੇ ਆਦਮੀ ਅਜੇ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ ਿਕ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ ਘੋੜੇ ਸੌਂਪ ਿਦਓ ਜੋ ਉਸ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸਨ। 'ਅਸੀਂ ...
ਿਨਰਾਸ਼ ਹੋ ਗਏ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਿਖੱਚੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ 'ਤੇ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ ਿਕ ਸਾਡੇ ਘੋੜੇ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਚਾਲਾਂ ਜਾਂ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਵਾਪਸ
ਿਲਆ ਜਾਏ, ਜਾਂ ਇਸ ਲਈ ਮਰ ਜਾਵਾਂ।'54
ਆਗਾ ਬੇਗ ਦੇ ਦੋ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਆਦਮੀ ਸਨ, ਜੋ ਿਕ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਿਵੱਚ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਖੱਡਾਂ ਤੋਂ ਜੰਗ ਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਜਾਣੂ

ਸਨ, ਅਤੇ ਅਿਜਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਮੇਰੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਥਰਬਾਹ ਲਈ ਘਰ ਵਰਗੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦਾ ਡੌਰ (ਧਾੜ) ਬਣਾਉਣ, ਸਾਡੇ
ਘੋਿੜਆਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲੈਣ, ਬਦਲੇ ਿਵਚ ਿਜੰਨਾ ਵੀ ਅਸੀਂ ਲੁੱਟ ਸਕਦੇ ਸੀ, ਅਤੇ ਘਾਟੀਆਂ ਿਵਚ ਭੱਜਣ ਦਾ ਪੱਕਾ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ।55।
ਿਤੰਨ ਰਾਤਾਂ ਬਾਅਦ, ਜਦੋਂ ਿਕਪਚਕਸ ਸੁਰੱਿਖਆ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਿਵੱਚ ਸੁਸਤ ਜਾਿਪਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। 'ਇਹ ਇੱਕ
ਦਲੇਰਾਨਾ ਕੰਮ ਸੀ,' 56 ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ।
ਿਫਰ ਵੀ ਇਹ ਕੰਮ ਕੀਤਾ. ਬਾਰਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ ਅਤੇ ਿਜੰਨੀ ਿਵਕਣਯੋਗ ਲੁੱਟ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਾਠੀ ਦੇ ਥੈਿਲਆਂ ਿਵੱਚ ਰਗੜ
ਸਕਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਚਲੇ ਗਏ।
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸੀ ਿਕ ਿਪੱਛਾ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇਗ ਾ, ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਦੇਸ਼ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉੱਠ ਜਾਵੇਗ ਾ। ਅਸੀਂ ਆਗਾ ਬੇਗ

ਦੇ ਗਾਈਡਾਂ ਦੇ ਰਿਹਮ 'ਤੇ ਸੀ, ਪਰ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਿਕ ਅਸੀਂ ਉਸ 'ਤੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਡੀ ਉਮੀਦ
ਸਮਰਕੰਦ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਸੀ, ਿਜੱਥੇ ਉਸ ਕੋਲ ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਬੰਧ ਸੀ।57
ਹੁਣ ਗੈਰਕਾਨੂੰਨੀ, ਸਾਰੇ ਿਤਮਾਹੀ ਸਵਾਲ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਿਲਆ।
ਜਦੋਂ ਸਵੇਰ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਉਰਾ-ਿਟਊਬੇ ਦੇ ਿਤੰਨ ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰ ਿਲਆ, ਤਾਂ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਭਗੌਿੜਆਂ ਨੂੰ 'ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਨਾਮ' 'ਤੇ
ਰੁਕਣ ਅਤੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ; ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਯੂਰਾ-ਿਟਊਬੇ ਦੇ ਬੰਿਦਆਂ ਨੇ
'ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਿਦੱਤੀ', ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਿਸਰਫ਼ 'ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਿਦੱਤਾ' ਨੋਟ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਿਨਰਪੱਖ ਿਨਰੀਖਕ ਨੇ ਇਸਨੂੰ
'ਠੰਡੇ ਖੂਨ ਿਵੱਚ' ਸੋਿਚਆ ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਇਹੀ ਸਲੂਕ ਕੁਝ ਤੁਰਕੋਮਾਨ ਸਵਾਰਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ ਜੋ ਕੁਝ ਿਦਨਾਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾੜ ਗਏ। ਇੱਕ ਨੇ ਿਕਹਾ ਿਕ
ਉਸਨੂੰ ਲੁਟੇਿਰਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਿਨਰਾਸ਼ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਗ੍ਿਰਫਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਰਕੰਦ ਤੋਂ ਭੇਿਜਆ ਿਗਆ ਸੀ।
ਅਸੀਂ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਿਕ ਅਸੀਂ ਵੀ [ਲੁਟੇਿਰਆਂ] ਦਾ ਿਪੱਛਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਅਸੀਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਮਾਰ
ਿਦੱਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਸਿਹਮਤ ਹੋਏ ਿਕ ਉਸਨੂੰ ਜਾਣ ਦੇਣ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਸ਼ੱਕ ਦੂਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।60
ਸਮਰਕੰਦ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਿਦਸ਼ਾ ਬਦਲਣ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ. 'ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਪਰ ਚੰਗ ੇ ਿਦਲ ਨਾਲ,'

61 ਉਹ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਮੁੜੇ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਮ ਚੇਤਾਵਨੀ ਨੂੰ ਜੋੜਦੇ ਹੋਏ ਿਕਹਾ, 'ਭੋਜਨ ਅਸੀਂ ਹਰ ਉਸ ਿਵਅਕਤੀ ਤੋਂ ਯੋਗ ਦਾਨ ਪਾ ਕੇ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜੋ ਅਸੀਂ ਹਾਸਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ,' ਪਰ ਅਸੀਂ ਸਵੈ-ਰੱਿਖਆ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਕਤਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ' ਔਕਸਸ ਦੇ. ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਤੌਰ 'ਤੇ
ਇੱਥੇ ਦਿਰਆ ਇੱਕ ਬੇਕਾਬੂ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੀ ਬੇਰਿਹਮ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਸਰਹੱਦ ਬਣਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਹਜ਼ਰਤ ਇਮਾਮ 'ਤੇ ਿਨਸ਼ਚਤ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਿਕ ਦੂਜੇ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਪਿਵੱਤਰਤਾ ਅਤੇ ਪਾਵਨ ਅਸਥਾਨ ਹੈ, ਿਫਰ ਇਸ ਲਈ ਸਖਤ ਸਵਾਰੀ
ਕੀਤੀ। ਪਰ ਨਦੀ ਦੇ ਿਕਨਾਰੇ 'ਤੇ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਛੁਪਦੇ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਿਮਲੀ ਿਕ ਇੱਥੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮੀਦ
ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ. 'ਸਾਡੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਿਵੱਚ "ਮਰਵੀਆਂ ਦੇ ਕੁੱਤੇ" ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਅੰਦਰ ਲੈਣ
ਦੀ ਿਹੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸੀ।'63 ਿਫਰ ਵੀ ਉਹ ਦਿਰਆ ਪਾਰ ਕਰ ਗਏ। ਹੁਣ ਿਨਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ,
ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕਈ ਜੰਗ ੀ ਅਿਧਕਾਰ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਸੀ। 'ਅਰਬ ਸ਼ਾਹ' ਨੂੰ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਅਰਬ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਅਮਰੀਕਨ, ਇਸ ਨਾਲ ਥੋੜ੍ਹਾ
ਫਰਕ ਿਪਆ। ਪਰ ਆਗਾ ਬੇਗ , ਧਰੁਵ ਨੇ ਅਮੀਰ, ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੀ ਿਕਸਮਤ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਿਰਆ
ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ ਜੋ ਵਰਤਮਾਨ ਿਵੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪੂਰਬ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਅਿਧਕਾਰ ਜਤਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਿਕ ਯੋਜਨਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਮੀਰ
ਦੇ ਰਿਹਮ 'ਤੇ ਸੁੱਟਣ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਿਵੱਚ ਿਕਰਾਏਦਾਰਾਂ ਵਜੋਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਸੀ। ਪਿਹਲਾਂ, ਹਾਲਾਂਿਕ,
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁੰਦੁਜ਼ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਿਜ਼ਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਿਪਆ, ਿਜਸਦਾ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਮੰਗ ਣ ਵਾਲਾ ਉਹੀ ਗਲਾ ਕੱਿਟਆ ਹੋਇ ਆ ਉਜ਼ਬੇਕ ਸੀ
ਜੋ ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਿਵਲੀਅਮ ਮੂਰਕ੍ਰਾਫਟ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕਰੇਗ ਾ। ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭੀਖ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ
ਨੌਕਰਾਂ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਪਰ ਿਫਰ ਤੋਂ, ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, ਿਤੰਨ ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਿਵਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ
'ਮਜ਼ਬੂਰ' ਕੀਤਾ ਿਗਆ।
ਗਾਰਡਨਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਤਲਾਂ ਬਾਰੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ। ਿਕਉਂਿਕ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਪਿਹਲੇ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਅਿਜਹੇ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਤਲਾਨਾ
ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਮਿਝਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ, ਹਾਲਾਂਿਕ - ਇਹ
1823 ਦੇ ਅਖੀਰ ਿਵੱਚ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ - ਉਹ 'ਅਿਜਹੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਿਵੱਚ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਬਹੁਤ ਰੋਮਾਂਚਕ ਲੱਭ ਿਰਹਾ ਸੀ' 64 ,
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਪੀਅਰਸ ਨੇ ਿਕਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਰੰਿਜਸ਼ਾਂ, ਿਜਵੇਂ ਉਹ ਸਨ, ਿਮਟਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲਈ ਮੁ
ਿਵਚ, ਕਤ
ਬਚਾਅ ਇਕੋ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਿਵਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਅਿਜਹਾ ਹੀ ਹੋਵੇ। ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੇ ਮਾਿਰਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਅਤੇ ਬੰਦੂਕ ਨਾਲ ਭਰੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਸਵੈ-ਰੱਿਖਆ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ;
ਵਾਸਤਵ ਿਵੱਚ, ਅਕਸਰ ਇਸ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਿਵਰੋਧ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਪਰ, ਕੋਈ ਪੁੱਛ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਤਲਾਂ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਹੀ ਿਕਉਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ? ਉਹ ਿਸਰਫ ਉਸਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਚਿਰੱਤਰ
ਨੂੰ ਕਾਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਚਾਹਵਾਨ ਕੋਈ ਵੀ ਿਵਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਖਲਨਾਇਕ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਝਪਟ ਦੇਵੇਗ ਾ; ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਿਵਅਕਤੀ
ਜੋ ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਤਾ ਬਾਰੇ ਸ਼ੱਕ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਵੇਦਨਾ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਕਢਾਈ ਵਜੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰ
ਦੇਵੇਗ ਾ।
ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਅਿਜਹੇ ਮਾਮਿਲਆਂ ਿਵੱਚ ਿਵਵੇਕਸ਼ੀਲਤਾ ਿਨਮਰਤਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਿਹੱਸਾ ਹੁੰਦਾ।
ਿਵਕਲਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਿਵੱਚ ਆ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਦੇ ਨਾਲ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਿਬਰਤਾਂਤ ਨੂੰ
ਸਾਹਮਣੇ ਿਲਆਉਣ ਲਈ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸਰੋਿਤਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਿਲਆ। ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਅਸਪਸ਼ਟ
ਖੂਨ-ਪੱਤਰ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਿਬਹਤਰ-ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਿਭਆਨਕ ਕਤਲੇਆ ਮ ਲਈ ਿਤਆਰ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਮਦਦ ਕਰੇਗ ਾ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ
ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਉਡੀਕ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਹੁਕਮਾਂ ਅਧੀਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਤਨਖਾਹ-ਰੋਲ 'ਤੇ ਇੱਕ ਅਿਧਕਾਰੀ ਹੋਵੇਗ ਾ। ਪਰ 1820 ਿਵੱਚ
ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਸਾਹਸੀ ਸੀ।
ਯੂਰਪੀਅਨ ਫੌਜੀ ਮਾਹਰਾਂ ਦੀ ਚਾਲ ਜੋ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਿਸੱਖ ਖਾਲਸੇ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਨੇ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਜਾਂ
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਿਵਚ ਆਪਣਾ ਵਪਾਰ ਿਸੱਖ ਿਲਆ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕਦੇ ਵੀ, ਿਜੱਥੋਂ ਤੱਕ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,
ਿਕਸੇ ਵੀ ਰੰਗ ਿਵੱਚ ਸਰਗਰਮ ਸੇਵਾ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀ ਸੀ। ਿਵਚ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨਾ
ਤੁਰਕਸਤਾਨ, ਭਾਵੇਂ ਅਸਲੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕਲਪਨਾ, ਉਸ ਦੀ ਸਾਖ ਨੂੰ ਨਾ ਿਸਰਫ਼ ਇੱਕ ਰੁਝੇਿਵਆਂ ਭਰੇ ਰੇਕੰਟੀਅਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਥਾਿਪਤ ਕਰਨਾ
ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਲਾਭਦਾਇਕ ਿਵਅਕਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਹੋਣਾ ਸੀ।
ਉਲਝਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨਾਮਕ ਇਕ ਹੋਰ ਅਮਰੀਕੀ ਬਾਰੇ ਵੀ ਇਹੀ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਿਵਲੀਅਮ ਿਲਨੀਅਸ
ਗਾਰਡਨਰ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ 1790 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਕੀਤੇ ਕਾਰਨਾਿਮਆਂ ਿਵੱਚ ਪੰਜਾਹ ਫੁੱਟ ਉੱਚੀ
ਛਾਲ ਮਾਰਨਾ, ਇੱਕ ਭਰੀ ਤੋਪ ਦੇ ਥੁੱਕ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਿਹਆ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਨਾਲ ਿਵਆਹ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।
ਆਖਰਕਾਰ ਉਸਨੂੰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਫੌਜ ਿਵੱਚ ਕਰਨਲ ਅਤੇ ਅਿਨਯਿਮਤ ਗਾਰਡਨਰਜ਼ ਹਾਰਸ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਵਜੋਂ
ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ।
ਿਜੱਥੋਂ ਤੱਕ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਿਵਲੀਅਮ ਿਲਨੀਅਸ ਗਾਰਡਨਰ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਨਾਲ ਗੈਰ-ਸੰਬੰਿਧਤ, ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ
ਅਣਜਾਣ ਸੀ। ਪਰ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਮੋੜ ਦੇ-ਸਦੀ ਦੇ ਸਾਹਸੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਵੇਗ ਾ
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਜੇਮਸ ਸਿਕਨਰ, ਿਜਸ ਨੇ ਹੋਰ ਵੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਿਕਨਰਜ਼ ਹਾਰਸ, ਜਾਂ ਮਹਾਨ ਜਾਰਜ ਥਾਮਸ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਥਾਮਸ ਨੇ ਵੀ
ਭਾਰਤ ਦੀ ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਿਨਜੀ ਫੌਜ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਪਿਹਲੀ ਕਮਾਂਡ ਨੂੰ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤੀ ਦੇ ਅਸੰਭਵ ਕਾਰਨਾਮੇ
ਕਰਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਬੇਗ ਮ ਸਮਰੂ, ਜੋ ਿਕ ਿਦੱਲੀ ਦੇ ਉੱਤਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸਟੇਟਲੇਟ ਿਤਆਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀਆਂ
ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਥਾਮਸ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦੀ ਿਸਰਲੇਖ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ, 'ਅਸਾਧਾਰਨ ਪ੍ਰਿਤਭਾ ਅਤੇ ਉੱਦਮ ਨਾਲ,
ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਿਵੱਚ ਦੇਸੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ, ਇੱਕ ਅਸਪਸ਼ਟ ਸਿਥਤੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਜਨਰਲ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਿਚਆ'65 ।
ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਿਸੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੀ ਿਕ 'ਿਟੱਪਰਰੇ ਰਾਜੇ' ਨੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਿਜੱਤ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ
ਸੀ। ਜੇ ਉਹ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ - ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਲਗਭਗ ਕੀਤਾ - ਤਾਂ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ
ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ।
ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਿਵੱਚ, ਸਾਹਸ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਸਾਹਸ ਦੇ ਿਪਆਰ ਨੇ ਿਨਯਮਤ ਸੈਨਾ ਿਵੱਚ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਵਾਲੀ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਉਸਦੀ ਲੰਬੇ
ਸਮੇਂ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਅਸਪਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। 1823 ਿਵਚ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਤੋਂ ਉਡਾਣ ਭਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ
ਖਾਨ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਇਸ ਨੂੰ ਅਮਲ ਿਵਚ ਿਲਆਉਣ ਿਵਚ ਛੇ ਸਾਲ ਹੋਰ
ਲੱਗ ਣਗੇ। ਘਟਨਾਵਾਂ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਕਰੀਅਰ ਿਵੱਚ ਅਕਸਰ, ਇਰਾਿਦਆਂ ਨੂੰ ਪਟੜੀ ਤੋਂ ਉਤਾਰ ਿਦੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਿਜਵੇਂ ਹੀ
ਉਸਦੀ ਭਗੌੜੀ ਪਾਰਟੀ ਕਾਬੁਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਈ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਦੁਬਾਰਾ ਰਸਤੇ ਿਵੱਚ ਆ ਗਏ ਸਨ।
ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਅਸੀਂ ਕਾਬੁਲ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਿਹਸਤਾਨ ਖੇਤਰ ਦੀ ਇੱਕ ਚੌਕੀ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਗਾਰਡ ਦੁਆ ਰਾ ਰੋਿਕਆ ਿਗਆ।
ਅਸੀਂ ਹਾਕਮ ਦਾ ਨਾਂ ਮੰਿਗਆ। ਗਾਰਡ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਬੁਲ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਦਾ ਅਮੀਰ ਹਬੀਬ-ਉੱਲ੍ਹਾ ਖ਼ਾਨ ਦੱਿਸਆ।
ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਿਲਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ। ਗਾਰਡ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਅਸੀਂ ਦ੍ਿਰੜ ਰਹੇ, ਅਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਧਮਕੀ
ਵੇਖ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਦੋ [ਭਾਵ ਗਾਰਡ ਦੇ] ਨੂੰ ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਕਰ ਿਦੱਤਾ, ਪਰ ਤੀਜਾ ਬਚ ਿਗਆ ਅਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਉੱਡ
ਿਗਆ। ਸੰਕਟ ਹੁਣ ਨੇੜੇ ਆ ਿਰਹਾ ਸੀ।66
ਿਜਸ ਚੀਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਕਟ ਬਣਾਇਆ ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਗਲਤ ਕੈਂਪ ਿਵੱਚ ਆ ਗਏ ਸਨ।
ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਤੀਜੇ, ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ, ਿਜਸਨੂੰ ਦੋਸਤ ਨੇ ਹੁਣੇ ਹੀ ਗੱਦੀ ਤੋਂ ਬੇਦਖਲ ਕੀਤਾ
ਸੀ ਅਤੇ ਿਜਸਨੂੰ ਉਹ ਹੁਣ ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਉੱਤਰ ਿਵੱਚ ਪਹਾੜੀ ਦੇਸ਼ ਿਵੱਚ ਘੁੰਮ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ, ਇਸ ਨੌਜਵਾਨ ਢੌਂਗ ੀ ਦੇ ਿਤੰਨ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਨਿਜੱਠਦੇ ਹੋਏ, ਮੁਸੀਬਤ ਨੂੰ ਸੱਦਾ
ਿਦੱਤਾ ਸੀ; ਅਤੇ ਯਕੀਨਨ, ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 'ਦੂਰ ਦੇ ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਦੀ ਲਤਾੜਦੀ ਅਤੇ ਦੌੜਦੀ
ਆਵਾਜ਼' ਸੁਣੀ ।
ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੀਲ ਤੱਕ ਮਾਰੂਥਲ ਦੇ ਤੂਫ਼ਾਨ ਵਾਂਗ ਆਉਂਦੇ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਸੀ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਮੇਰੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਨ ਦਾ
ਆਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਕਾਫ਼ਲੇ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਸੀ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਸਰ 'ਤੇ ਿਬਠਾਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ
ਆਦਰਪੂਰਵਕ ਫੌਜੀ ਸਲਾਮੀ ਨਾਲ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੁਖੀ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਿਘਰ ਚੁੱਕੇ
ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਿਕ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਿਵੱਚ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਦਲੇਰੀ ਅਤੇ ਚਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬਚਾ ਸਕਦਾ
ਸੀ।68
ਿਜਵੇਂ ਿਕ 1819 ਿਵੱਚ ਖੀਵਾ ਿਵਖੇ, ਖੇਡ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਡ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਰੱਖਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ. ਆਪਣੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ
ਮੌਤ ਦੇ ਦਰਦ 'ਤੇ ਚੁੱਪ ਰਿਹਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਿਦੰਦੇ ਹੋਏ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੰਧਕ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 'ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ
ਤੌਰ' ਤੇ ਸਮਝਾਇਆ'69 । ਉਸਨੇ ਮੰਿਨਆ ਿਕ ਉਹ ਇੱਕ ਅਜਨਬੀ ਸੀ, ਇੱਕ ਜੋ ਿਨਊ ਵਰਲਡ ਤੋਂ ਸੀ ('ਹਬੀਬ-ਉੱਲ੍ਹਾ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ
ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੁਿਣਆ' 70) ਅਤੇ ਬੂਟ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਈਸਾਈ ਸੀ। ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਿਸਆ ਿਕ ਉਹ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ
ਿਵੱਚ ਿਕਵੇਂ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਗਾਰਡਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਿਕਉਂ ਕੀਤਾ।
ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਵੀ, ਉਸਨੇ ਫਾਰਸੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਿਵੱਚ ਗੱਲ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਿਕ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਇਸ ਿਹੱਸੇ ਿਵੱਚ ਤਰਜੀਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ
ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਨਾਲ ਬੋਲਣ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਲੱਗ ਾ, ਿਜਸ ਦੌਰਾਨ ਹਬੀਬ-ਉਲਾ ਦਾ ਗੁੱਸਾ
ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਿਗਆ।
ਸੱਚਮੁੱਚ ਉਹ ਪ੍ਰਤੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਮੱਠਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਰਾਜ਼ ਦਾ ਸਿਤਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗ ਾ ਅਤੇ, ਜੇ
ਕੁਝ ਵੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਚੌਕੀ 'ਤੇ ਝਗੜੇ ਦੁਆ ਰਾ ਖੁਸ਼ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਸੰਭਾਵੀ ਿਵਰੋਧੀ ਨੂੰ ਮਨਮੋਹਕ ਕਰਨ ਦੀ ਕਰਨਲ ਦੀ ਅਨੋਖੀ ਯੋਗ ਤਾ ਨੇ
ਉਸ ਿਦਨ ਨੂੰ ਿਫਰ ਤੋਂ ਬਚਾ ਿਲਆ ਸੀ। ਗੌਲਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਿਮਲ ਿਗਆ ਸੀ।
ਉਦਾਰ ਮੁੱਖੀ ਦੁਆ ਰਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਰੀਸਟ ਅਤੇ ਕਾਬੁਲ ਿਵੰਟੇਜ ਲਈ ਿਤੰਨ ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ ਭੇਜ ਕੇ ਮਾਮਲਾ ਖਤਮ ਹੋਇ ਆ
ਿਜਸ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਭੁੱਖੇ ਫਰੇਮਾਂ ਨੂੰ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਿਫਰ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਿਕਲ੍ਹੇ ਿਵੱਚ ਲੈ ਿਗਆ, ਿਜੱਥੇ
ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਇਿਤਹਾਸ, ਆਪਣੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਸੁਣਾਏ।
ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਦਰਿਸ਼ਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪਿਹਲੀ ਇਿਤਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ, ਹਬੀਬ-
ਉੱਲਾ ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕੁਝ ਿਧਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹੈ। ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣੂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ
ਦੀ ਦੁੱਖ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਧੀਰਜ ਨਾਲ ਸੁਿਣਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ 'ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਸਤਾਏ ਹੋਏ ਆਦਮੀ' ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਤੋਂ ਬਹੁਤ
ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ ਹੋਇ ਆ, ਕਾਬੁਲ ਿਵੰਟੇਜ਼ ਦੀ ਖਪਤ ਨੇ ਇਸ ਮੌਕੇ ਿਵੱਚ ਯੋਗ ਦਾਨ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਖਤਮ ਹੋ72 . ਉਦਾਰ
ਿਗਆ,
ਗਾਰਡਨਰ। ਉਸ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਿਦਵਾਇਆ ਿਗਆ ਿਕ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਤੋਂ ਿਬਹਤਰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਜੋ
ਉਹ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਨੂੰ ਦੇਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਸੌਦਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਮਾਿਰਆ ਿਗਆ ਸੀ. ਹਾਲਾਂਿਕ ਆਗਾ ਬੇਗ , ਰਹੱਸਮਈ
ਧਰੁਵ, ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਿਦੰਦਾ ਸੀ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਹਬੀਬ-ਉਲਾ ਦੇ ਚੁਣੇ ਘੋੜੇ ਦੇ 180 ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਵਜੋਂ ਿਲਆ ਿਗਆ
ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਿਵਚ ਧਾਂਦਲੀਆਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਕਾਫ਼ਿਲਆਂ 'ਤੇ ਯੋਗ ਦਾਨ ਪਾਉਣ ਲਈ ਿਨਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ,
ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਲਈ ਿਤਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਜ਼ਬਤ ਕਰਨਾ '। ਅਤੇ ਅੱਧੇ ਸਾਲ. ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਚੰਗ ੀ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਘੋਿਸ਼ਤ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਿਝਜਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੱਕ ਨੁਕਸ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੇ
ਿਦਲ ਵਾਲਾ, ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਕਾਰਵਾਈ ਿਵੱਚ ਬੇਿਮਸਾਲ ਸਾਬਤ ਹੋਇ ਆ, ਿਵਗਾੜ ਲਈ ਇੱਕ ਅਜਨਬੀ, ਅਤੇ 'ਉਤਨਾ ਆਕਰਸ਼ਕ, ਅਤੇ
ਉਸਦਾ ਿਚਹਰਾ ਸੁੰਦਰ, ਿਜੰਨਾ ਉਸਦਾ ਕੱਦ ਿਵਸ਼ਾਲ ਸੀ'74 ।
ਇਹ ਸਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਰਾਏ ਦੇ
ਿਬਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਅਮੀਰ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਖਾਨ ਦੇ ਹਰ ਦੂਜੇ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਿਜ਼ਕਰ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਵਰੋਧ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸੰਖੇਪ ਿਵੱਚ, ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਪੈਰਾਗਨ ਹਰ ਿਕਸੇ ਦਾ ਰਾਖਸ਼ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਿਨਰਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਹੋਣਾ
ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ; ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਜਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕ ਿਜੰਨਾ ਇੱਕ ਰਾਖਸ਼ ਸੀ; ਜਾਂ ਉਸਨੇ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਿਤਆਰ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਪੰਜਾਬ ਪਬਿਲਕ ਿਰਕਾਰਡ ਦਫਤਰ ਦੇ ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਵਰਗੇ ਸਖਤ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਸੀ ਿਕ ਇਹ ਆਖਰੀ ਸੀ। ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ
ਨੂੰ 'ਇੱਕ ਿਘਣਾਉਣੇ, ਖੂਨੀ ਿਦਮਾਗ, ਕਾਇਰ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬੀ ਸ਼ਾਸਕ' 75 ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਿਜਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ
ਵੀ ਦੂਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ, ਉਹ ਿਸਰਫ ਇਹ ਮੰਨ ਸਕਦੇ ਹਨ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਉਸਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਿਮਿਲਆ ਸੀ। ਚੰਗ ੇ ਮਾਪ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਜਨਰਲ ਜੇਪੀ ਫੇਰੀਅਰ ਦੁਆ ਰਾ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਇਿਤਹਾਸ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ
ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਹ ਹੋਇ ਆ ਿਕ ਆਖਰਕਾਰ ਿਜੱਿਤਆ ਹੋਇ ਆ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ 'ਤਸੱਲੀ ਦੇ ਰਾਹ' ਤੇ, ਹਰ ਿਕਸਮ ਦੀ ਬਦਨਾਮੀ ਿਵੱਚ

ਡੁੱਬ ਿਗਆ, ਅਤੇ ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ ਰਿਹੰਦਾ ਿਰਹਾ, ਿਜੱਥੇ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਗੰਦੀ ਿਕਸਮ ਦੀਆਂ ਵਧੀਕੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਇੱਕ ਤਰਸਯੋਗ
ਸਿਥਤੀ ਿਵੱਚ ਰਿਹੰਦਾ ਹੈ।'76 ਪਰ ਫੇਰੀਅਰ, ਜੋ ਇਸ ਖੇਤਰ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਿਕਤਾਬ 'ਭਟਕਣਾ' ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਘਟਨਾ
ਤੋਂ ਵੀਹ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਿਲਖ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਦੇ ਕਾਬੁਲ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਿਚਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਨੂੰ ਿਮਿਲਆ। ਉਹ ਅਫਵਾਹਾਂ 'ਤੇ
ਭਰੋਸਾ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੁਆ ਰਾ ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਚੇਤਾਵਨੀ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਹਬੀਬ-ਉਲਾ ਦੀਆਂ ਕਮੀਆਂ ਤੋਂ ਅੰਨ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨੌਜਵਾਨ ਮੁਖੀ ਿਵਅਰਥ ਅਤੇ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਇਸ ਤੋਂ
ਇਲਾਵਾ 'ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਿਵਚਾਰ ਅਤੇ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਆਦਤਾਂ' 77 ਜੋ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਉਸ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਆਕਰਸ਼ਕ ਲੱਗ ਦੀਆਂ ਸਨ, ਉਹ
ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਅਫਗਾਨਾਂ ਲਈ ਅਸ਼ਲੀਲ ਸਨ। ਪਰ ਚਲਾਕ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾ-
ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਸੱਚਾ ਸ਼ੈਤਾਨ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਆਪ 'ਮਹਾਨ ਧਾਰਿਮਕ ਤਪੱਿਸਆ' ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ ਕਰਕੇ ਅਤੇ
ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਦੇ ਕੋਿਹਸਤਾਨ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਿਹੱਿਸਆਂ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰਕੇ, ਦੋਸਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਤੀਜੇ ਿਵਰੁੱਧ
ਸੰਘ ਰਸ਼ ਨੂੰ ਪਿਵੱਤਰ ਯੁੱਧ ਦਾ ਪਾਤਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਿਵੱਚ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਦੀ ਹਰ ਹਰਕਤ ਨੂੰ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਗਲਤ ਸਮਿਝਆ
ਿਗਆ। ਉਸ 'ਤੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਆਪਣੀਆਂ ਦੋ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ। ਉਸਨੇ ਇਸ ਤੋਂ
ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਅਪਰਾਧਾਂ ਦੀ ਲੜੀ - ਧਰਮ-ਿਤਆਗ, ਨਸ਼ਾਖੋਰੀ, ਗੈਰ-ਕੁਦਰਤੀ ਿਜਨਸੀ ਅਿਭਆਸਾਂ ਅਤੇ ਬੇਸ਼ੱਕ
ਸ਼ਰਾਬ - ਦੋਸਤ ਨੇ ਪੈਰੀਸਾਈਡ ਨੂੰ ਜੋਿੜਆ। ਪਰ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਸੀ, ਦੋ ਭੈਣਾਂ ਦੇ ਜ਼ੋਰ 'ਤੇ ਇਹ ਿਭਆਨਕ
ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਦੋਸਤ ਦੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਿਧਆਨ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ
ਉਸਨੂੰ ਉਹ ਕੰਮ ਵੀ ਸੌਂਿਪਆ ਸੀ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਉਹ ਹੁਣ ਰੁੱਿਝਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦਾ।
ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਰੰਗ ੇ ਇਿਤਹਾਸ ਿਵਚ ਅਿਜਹਾ ਦ੍ਿਰਸ਼ ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਿਵਲੱਖਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸਲ ਿਵਚ ਦੁਹਰਾਇਆ
ਜਾਣਾ ਸੀ।
ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਰੰਗ ਾਂ ਦੇ ਤਿਹਤ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਿਜਸਨੂੰ ਉਸਨੇ 'ਕਾਠੀ ਿਵੱਚ ਜੀਵਨ, ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਯੁੱਧ
ਅਤੇ ਿਨਰੰਤਰ ਮੁਿਹੰਮਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ... ਗਲਤ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਸਹੀ ਦੇ ਚੰਗ ੇ ਕਾਰਨ ਲਈ' 79 ਿਕਹਾ । ਕਾਫ਼ਿਲਆਂ 'ਤੇ ਛਾਪੇ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਝੜਪਾਂ
ਲੜੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਲੜਾਈਆਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਟਾਲ ਿਦੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਹਬੀਬ-ਉਲਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਚਾਰੀਕਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਰਵਾਨ ਦੇ
ਿਕਲੇ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਕੀਤਾ। ਕਾਬੁਲ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 50 ਮੀਲ ਉੱਤਰ ਵੱਲ, ਇਹ ਆਕਸਸ ਪਲੱਸ ਤੋਂ ਬਾਿਮਯਾਨ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨੂੰ
ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਰਸਤੇ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਇੱਕ ਿਦਨ, ਇਸ ਅਸਾਈਨਮੈਂਟ ਦੇ ਲਗਭਗ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ 1824 ਿਵੱਚ, ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਨੂੰ ਇਹ ਖ਼ਬਰ
ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਿਕ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀ ਪਤਨੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਜ਼ਰਤ ਇਮਾਮ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਬਾਮੀਅਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ
ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ
ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਗਰਭਵਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਲੈਣ ਲਈ ਅਤੇ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਭਾਰੀ ਪਿਹਰੇ ਹੇਠ ਵਾਪਸ ਆ
ਰਹੀ ਸੀ ਿਕਉਂਿਕ ਉਸ ਨੂੰ ਸੋਨੇ ਦੀ ਇੱਕ ਖੇਪ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ।
ਪਰਤਾਵੇ ਦਾ ਿਵਰੋਧ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸੀ. ਘੋਰਬੰਦ ਦੱਰੇ 'ਤੇ ਕਾਫ਼ਲੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। 'ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਅੱਗ ੇ-ਿਪੱਛੇ
ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਸੀ।'80
ਆਖਰਕਾਰ ਅਸੀਂ ਖਜ਼ਾਨੇ ਨਾਲ ਲੱਦੇ ਊਠਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਿਜਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਇਸਤਰੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸੇਵਾਦਾਰ ਸਵਾਰ
ਸਨ, ਅਤੇ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਨੇ ਸਾਰਾ ਇਨਾਮ ਮੇਰੀ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ ਸੌਂਪ ਿਦੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਿਕ ਉਸਨੇ ਸਾਡੀ ਵਾਪਸੀ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕੀਤਾ।81।
ਇਸ ਿਰਟਰੀਟ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਚੱਲਦੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਪਰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਇਸ ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਿਹੱਸਾ ਨਹੀਂ ਿਲਆ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਹ ਊਠ

ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਵਾਰ ਹੋ ਿਗਆ ਿਜਸ ਦੇ ਇੱਕ ਪੈਨੀਅਰ ਿਵੱਚ 'ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ' ਬੈਠੀ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਿਕ, ਊਠ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪੈਨੀਅਰ ਨੇ ਉਸਦਾ
ਿਧਆਨ ਿਖੱਿਚਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਇਸ ਿਵੱਚ ਉਹ ਝਲਕਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਗਈ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀ ਦਾ
ਸੁੰਦਰ ਿਚਹਰਾ'82। ਉਹ ਕਦਮਾਂ ਿਵੱਚ ਿਡੱਗ ਿਪਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਾਂਗ ਨੇੜੇ ਆਇਆ
ਿਹੰਮਤ ਕੀਤੀ
ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਫ੍ਰੀ-ਬੂਿਟੰਗ ਦੁਆ ਰਾ ਇੱਕ ਿਸੰਗ ਲ ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।

ਗਾਰਡਨਰ, ਭਾਵੇਂ ਿਕ ਸਥਾਨਕ ਸੁੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜਾਣਕਾਰ ਸੀ, ਨੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਿਕਸੇ ਵੀ ਦਲੇਰੀ ਤੋਂ ਬਿਚਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਦੋਂ
ਤੱਕ ਉਸਦਾ ਜੀਵਨ ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਹੋਰ ਸੈਟਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਿਫਰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀ ਿਵੱਚ ਭੂਿਮਕਾ
ਿਨਭਾਉਣਗੀਆਂ। ਪਰ ਇੱਕ ਅਪਵਾਦ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜਗ੍ਹਾ ਸੀ.
ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਖਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਇਨਾਮ ਿਦੱਤਾ, ਿਕਉਂਿਕ ਉਹ ਇੱਕ ਨੁਕਸ ਲਈ
ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਿਦਲ ਵਾਲਾ ਸੀ; ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਿਹੱਸੇ ਦਾ ਸੋਨਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਿਕ ਇਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਿਵਆਹ
ਿਵੱਚ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਿਦੱਤੇ ਜਾਣ ਲਈ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਇਨਾਮ ਵਜੋਂ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਖਾਨ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ
ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੀ ਧੀ (ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਇੱਕ ਵਾਰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਈ ਸੀ) ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਮਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਸ਼ਾਹੀ ਜਨਮ ਦੀ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਿਕ, ਉਸਨੇ
ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਿਦੱਤਾ, ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਿਨਵਾਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਿਕਲ੍ਹੇ ਦਾ ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਬਣਾਇਆ। ਉੱਥੇ
ਮੈਂ ਲਗਭਗ ਦੋ ਸਾਲ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਿਰਹਾ, ਿਜਸ ਦੌਰਾਨ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਨੇਕ ਲੜਕੇ ਦਾ ਿਪਤਾ ਬਣਾ ਿਦੱਤਾ।
83
ਇਸ ਕਬੂਲਨਾਮੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਦਆਂ, ਜਾਂ ਤਾਂ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਜਾਂ ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਸੰਸਕਰਨ ਦੇ ਪਿਹਲੇ ਸਬੂਤਾਂ ਿਵੱਚ, ਹੇਲੇਨਾ ਗਾਰਡਨਰ
ਨੂੰ ਕੁਝ ਬੇਚੈਨੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਇਹ ਸੰਭਵ ਸੀ ਿਕ ਸੁੰਦਰ ਿਚਹਰੇ ਵਾਲੀ ਇਸ ਕੁੜੀ ਦਾ ਕੋਈ ਪਿਹਲਾਂ ਸੀ
ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ 'ਤੇ ਦਾਅਵਾ? ਕੀ ਇਹ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਿਠਕਾਣੇ ਦੇ ਭੇਤ ਦੀ ਿਵਆਿਖਆ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਅਤੇ ਕੀ ਹੇਲੇਨਾ ਦਾ
ਅਜੇ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਅੱਧਾ ਅਫਗਾਨ ਮਤਰੇਆ ਭਰਾ ਕੋਿਹਸਤਾਨ ਦੇ ਲਾਂਿਘਆਂ ਿਵਚ ਰਿਹ ਿਰਹਾ ਸੀ? ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਬਹੁਤ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ
ਿਵੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਭਰੋਸਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਿਚੰਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗਾਰਡਨਰ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਪਿਹਲੀ ਪਤਨੀ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਦੱਸੇਗ ਾ।
ਅਸਲ ਿਵਚ ਇਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀ ਿਜਵੇਂ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਨਾਲ ਸਿਹ ਸਕਦਾ ਸੀ. 'ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਿਤਹਾਸ ਦੇ
ਇਸ ਿਹੱਸੇ 'ਤੇ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ,' 84 ਉਹ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਹਾੜੀ-ਚੋਟੀ ਦੇ ਸ਼ੱਕ ਿਵੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ਸੀ, ਨਵ-ਿਵਆਹੁਤਾ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਰਾਹ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਣਦੇ ਸਨ।
1826 ਤੱਕ ਯੁੱਧ ਦੀ ਿਕਸਮਤ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ 'ਸੰਘ ਰਸ਼ ਲਗਭਗ ਖਤਮ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ' ਕੁਝ ਸੌ ਤੱਕ ਘਟ
ਿਗਆ ਸੀ, ਉਹ ਿਤੰਨ ਪਾਿਸਆਂ ਤੋਂ ਿਘਰੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਹਰ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਿਪਛਲੇ ਨਾਲੋ ਂ ਖੂਨੀ ਅਤੇ ਕਈ ਹਜ਼
85 _ ਉਸ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਬੇਾਰ ਆਦਮੀ
ਚੈਨ ਸੀ।
ਖੈਰ ਮੈਨੂੰ ਦੋਸਤ ਦੇ ਆਖਰੀ ਹਮਲੇ ਦਾ ਮੌਕਾ ਯਾਦ ਹੈ। ਬਰਫ਼ ਅਜੇ ਵੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਡੂੰਘ ੇ ਟੋਇ ਆਂ ਿਵੱਚ ਪਈ ਸੀ।

ਿਪਛਲੇ ਿਦਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਿਵੱਚ ਮੇਰੀ ਟੁਕੜੀ ਨੱਬੇ ਬੰਿਦਆਂ ਤੋਂ ਘਟ ਕੇ ਉਨੱਤੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਘਾਤਕ ਸੀ
ਅਤੇ…
ਮੈਂ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਿਕ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹ
'ਤੇ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪਰਵਾਨ ਤੋਂ ਇੱਕ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਸੁਨੇਹਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਿਚਆ, ਿਜਸਦਾ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਚਾਅ
ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਿਦਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਉਦਾਸ ਪੂਰਵ-ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਿਭਆਨਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸਾਕਾਰ ਹੋਣ ਲਈ.86
ਸੰਦੇਸ਼ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਮੁਲਾਕਾਤ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਿਜੱਥੇ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਾ ਿਕ ਹਬੀਬ ਉੱਲਾ ਹਾਰ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਿਕਲ੍ਹੇ 'ਤੇ
ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਬਚੇ ਹੋਏ ਬਾਰਾਂ ਹੁਣ ਇੱਕ ਿਪੱਛੇ-ਗਾਰਡ ਐਕਸ਼ਨ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਸ
ਨੇ ਹੁਣੇ ਹੀ ਗਲੇ 'ਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਦੇ ਲਈ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰੇਗ ਾ
ਉਸਦੇ ਿਦਨ, ਉਸਨੇ ਉਹਨਾਂ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਕਾਹਲੀ ਕੀਤੀ। 'ਦੁਸ਼ਮਣ ਿਵਚੋਂ ਮੇਰਾ ਰਸਤਾ ਕੱਟਦੇ ਹੋਏ,' 87 ਉਸ ਨੇ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ
ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਖਮੀ ਬਾਂਹ ਨਾਲ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਹੁਣ ਖੁਦ 'ਮੇਰੇ ਗੋਡੇ ਿਵਚ ਗੇਂਦ ਿਮਲੀ'। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਦਾ ਪਾਲਣ
ਕਰਨਾ ਸੀ।
ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ, ਮੈਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ, ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਪਾਸੇ ਿਖੱਚ ਿਗਆ, ਅਤੇ, ਇੱਕ ਪੱਥਰੀਲੇ ਿਚਹਰੇ ਨਾਲ, ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ
ਬਾਹਰੀ ਿਚੰਨ੍ਹ ਜੰਮ ਗਏ ਜਾਪਦੇ ਸਨ, ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਿਸਆ ਿਕ ਮੇਰੀ ਬਦਿਕਸਮਤ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਨਾਲ ਸਭ ਕੁਝ ਖਤਮ ਹੋ
ਿਗਆ ਹੈ।
88
ਦੋਸਤ ਦੇ ਬੰਦੇ, ਪਰਵਾਨ ਦੀ ਿਜੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਆਪਣੇ 'ਕੈਸੇਲੋ' ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਉਦੋਂ ਿਡੱਗ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅੰਦਰੋਂ ਸਾਰਾ
ਕੁਝ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਮਾਿਰਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਇਹ ਸੀ
ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਬਿਚਆ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਿਫਰ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਿਗਆ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਿਕਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਿਵੱਚੋਂ ਲੰਿਘਆ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਦਮਨਕਾਰੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਆਦਮੀ ਸਿਹਜੇ ਹੀ ਿਪੱਛੇ ਹਟ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਇੱਕ
ਬਜ਼ੁਰਗ ਮੁੱਲਾ (ਜੋ ਸਾਡੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਿਰਹਾ ਸੀ) ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਅਤੇ ਬਾਂਹ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਿਮਲਣ ਆਇਆ। ਉਸ ਦੀਆਂ
ਉਂਗ ਲਾਂ ਕੱਟ ਿਦੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਰੱਿਖਆ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਸਿਕਿਮਟਰ ਦੇ ਬੇਰਿਹਮ
ਸੱਟਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਬਾਂਹ ਗੁੱਟ 'ਤੇ ਲਗਭਗ ਕੱਟ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ…. ਇਕੱਲਾ ਬਿਚਆ, ਬੁੱਢਾ ਮੁੱਲਾ, ਪਿਹਲਾਂ ਤਾਂ ਜੰਗ ਲੀ ਅਮੂਰਤ
ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਝਾਕਦਾ ਿਰਹਾ, ਅਤੇ ਿਫਰ ਉਹਨਾਂ ਸਾਿਰਆਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆ ਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਈ ਿਜਸਨੂੰ ਮੈਂ ਿਪਆਰ ਕਰਦਾ
ਸੀ।89
ਗੈਰੀਸਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚੰਗ ਾ ਲੇਖਾ ਿਦੱਤਾ ਸੀ. ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਜਦੋਂ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਬਚਾਅ ਲਈ ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਿਕਲਾ ਲਗਭਗ
ਬਚ ਿਗਆ ਸੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਰਿਹਮ ਨਹੀਂ ਿਦਖਾਇਆ।
ਉਹ ਿਕਲ੍ਹੇ ਿਵਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਅਤੇ 'ਸਭ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਟੰਗ ਿਦੱਤਾ'। ਇਕੱਲੇ ਮੁੱਲਾ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਕਉਂਿਕ ਇੱਕ ਮੌਲਵੀ
ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਦੋਸਤ ਦੇ ਿਦਖਾਵੇ ਵਾਲੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਿਜਸ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ,
ਉਸ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਸਨ।
ਉੱਥੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਲੇਟ ਿਗਆ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਿਰਆਂ ਨੂੰ ਿਬਨਾਂ ਸੋਚੇ-ਸਮਝੇ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਪਰ ਪੰਜ ਿਦਨ
ਪਿਹਲਾਂ. ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢੱਿਕਆ ਿਗਆ ਸੀ ... ਪਰ ਬੇਸਹਾਰਾ ਜਵਾਨ ਮਾਂ ਦਾ ਹੱਥ ਦੇਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸ
ਿਵੱਚ ਕਟਾਰ [ਖੰਜਰ] ਨੂੰ ਫਿੜਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸੁਰੱਿਖਆ ਲਈ ਮੁੱਲਾ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ
ਆਪ ਨੂੰ ਿਦਲ ਿਵੱਚ ਚਾਕੂ ਮਾਰ ਿਲਆ ਸੀ ...
ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਗੋਿਡਆਂ 'ਤੇ ਡੁੱਬ ਿਗਆ ਅਤੇ ਅਣਇੱਛਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਰਵ ਉੱਚ ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਨੂੰ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕੀਤੀ।
ਮੇਰੇ ਰਵੱਈ ਏ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ, ਮੁੱਲਾ ਨੇ, ਇੱਕ ਨੀਵੇਂ ਸੰਜੀਦਾ ਲਿਹਜੇ ਿਵੱਚ, ਮੁਰਿਦਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਲਈ ਮੁਹਮੰਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਨੂੰ
ਸਹੀ ਸਾਹ ਿਲਆ…. [ਿਫਰ] ਉੱਠ ਕੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਮਰੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਮਰੇ
ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸਾਰੇ ਪੈਸੇ ਿਦੱਤੇ, ਅਤੇ ਬੁਖਾਰ ਵਾਲੇ ਿਦਮਾਗ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਪਹਾੜੀ ਘਰ
ਤੋਂ ਸਦਾ ਲਈ ਦੂਰ ਚਲਾ ਿਗਆ।91
ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਘੁੰਮਣਘੇਰੀ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਚੁਣੌਤੀਪੂਰਨ ਿਬਰਤਾਂਤ ਿਵੱਚ, ਇਹ ਬੀਤਣ ਇੱਕ ਟੂਰ ਡੀ ਫੋਰਸ ਵਜੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਸੰਪਾਦਕ-
ਮੇਜਰ ਪੀਅਰਸ, ਇੱਕ ਸਮਝਦਾਰ ਫੁਟਨੋਟ ਿਵੱਚ, ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ
ਕੁਝ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਈ ਸੀ:
'ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਕਰਨਲ ਗਾਰਡਨਰ ਆਪਣੀ ਅਫਗਾਨ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਦੁਖਦਾਈ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਹੰਝੂ ਵਹਾਏ ਿਬਨਾਂ
ਦੱਸਣ ਿਵੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਸੀ'92 ।
ਿਫਰ ਵੀ ਮੈਸਰਸ ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਬੇਚੈਨ ਹੋਣਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 'ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀਆਂ ਉਦਾਸੀ ਭਰੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਤਰਸਯੋਗ
ਕਹਾਣੀ' ਨੂੰ ਿਸਰਫ਼ 'ਕਲਪਨਾ ਦੀ ਕਲਪਨਾ' ਕਿਹ ਕੇ ਖਾਰਜ ਕਰ ਿਦੱਤਾ । ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸੌਂਪੇ ਗਏ ਪਾਤਰ ਦੇ ਨਾਲ,
ਿਬਰਤਾਂਤਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਭੱਜਣ ਿਦੱਤਾ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅਿਧਕਾਰਤ
ਿਵਰੋਧਾਭਾਸ ਦੇ ਰਾਹ ਤੋਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਿਕ ਇੱਕ ਬਦਮਾਸ਼ ਬਦਮਾਸ਼ ਸੱਚੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਅਯੋਗ ਸੀ। ਜੇ ਉਹ ਿਬਲਕੁਲ
ਵੀ ਰੋਇ ਆ, ਤਾਂ ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਪਿਰਵਾਰ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਬਲਿਕ ਉਸ ਦੀਆਂ ਖੋਜ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਭਰਮ ਭਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਸੀ।
ਨਾ ਹੀ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਪਿਰਵਾਰ ਸੀ ਿਜਸ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਗੁਮਨਾਮੀ ਿਵੱਚ ਭੇਿਜਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਸਹੁੰ
ਖਾਧੀ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਵੀ ਔਰਤ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਵਾਂਗ ਬੇਇ ੱਜ਼ਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗ ੀ। ਉਹ ਹੁਣ
ਆਪਣੇ ਬਚਨ ਵਾਂਗ ਚੰਗ ਾ ਸੀ। ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਉਸਨੇ ਅਣਜਾਣ ਪਤਨੀਆਂ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਗੁਲਾਮਾਂ ਨੂੰ ਚਾਕੂ ਮਾਰ ਕੇ
ਮਾਰ ਿਦੱਤਾ। ਗਾਰਡਨਰ ਿਸਰਫ਼ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਦਾ 'ਆਪਣੇ ਪਿਰਵਾਰ ਦੇ ਸਬੰਧ ਿਵਚ ਿਭਆਨਕ
ਇਰਾਦਾ' 94 ਪੂਰਾ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ; ਪੀਅਰਸ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਿਕ ਉਸਦਾ ਮਨ 'ਉਸਦੀ ਬਦਿਕਸਮਤੀ ਤੋਂ ਬੇਮੁੱਖ' ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ।
ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਹਬੀਬ-ਉਲਾ ਦਾ ਿਵਰੋਧ ਖਤਮ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ - ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਪਿਹਲਾ ਅਫਗਾਨ ਅੰਤਰਾਲ ਸੀ।
ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਖਾਨ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਿਦਨ ਇੱਕ ਜੰਗ ਲੀ ਅਤੇ ਿਬਮਾਰ ਸੁਪਨਾ ਜਾਪਦੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਗਰਦਨ ਅਤੇ ਲੱਤ
ਿਵੱਚ ਸੱਟ ਲੱਗ ੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਸਾਥੀ ਸਾਰੇ ਘੱਟ ਜਾਂ ਘੱਟ ਅਪਾਹਜ ਸਨ। ਸਾਡੀ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਅੱਠ ਰੂਹਾਂ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਕੀਤੀ। ਸਭ
ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਾਡੇ ਿਹੱਸੇ 'ਤੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਰੂਪ ਿਵਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਦੇਣ ਲਈ
ਲੁੱਟਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ।95
ਅਪਾਹਜ ਅਤੇ ਭੁੱਖੇ, ਉਹ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਉੱਚੇ ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ।
ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਅਿਗਆਤ ਸਫ਼ਰਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਮੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਿਭਲਾਸ਼ੀ ਹੋਣ ਲਈ ਇੱਕ ਬਦਤਰ ਸੈਂਡ-ਆਫ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ
ਸੋਿਚਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਖੋਜੀ ਵਜੋਂ ਉਸਦੀ ਸਾਖ ਿਜਆਦਾਤਰ ਇਸ 'ਤੇ ਿਨਰਭਰ ਕਰੇਗ ੀ। ਪਰ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਬਚ ਿਨਕਲਣ ਨਾਲੋਂ
ਘੱਟ ਇੱਕ ਬਚਤ ਸੀ, ਉਹ ਿਪੱਛੇ ਕੀ ਹੋ ਿਰਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਗ ੇ ਕੀ ਹੈ ਜਾਂ ਕੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੋਚਦੇ ਹੋਏ ਅੱਗ ੇ ਵਿਧਆ।
ਉਹ ਨਵਾਂ ਆਧਾਰ ਤੋੜ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਨਤੀਜਾ ਿਬਰਤਾਂਤ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ
ਗਲਤ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵੀ ਹੈ।
ਿਵਸ਼ਵ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ 1826-28
ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਮੱਿਸਆ ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਨੋਟਸ ਅਤੇ
ਪ੍ਰਤੀਿਲਪੀਆਂ ਿਜਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਉਹ ਅਧਾਰਤ ਸਨ ਹੁਣ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹਨ। 1894 ਿਵੱਚ ਹੇਲੇਨਾ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਦਕ ਪੀਅਰਸ ਨੂੰ ਪਾਸ
ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਇਹ ਸਮੱਗ ਰੀ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੇਲੇਨਾ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਿਫਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਹੋਰ
ਨਹੀਂ ਸੁਿਣਆ ਿਗਆ। ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ਾਂ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ - ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਿਕਸੇ
ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਿਠਕਾਣੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਲੇਖਕ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਸੁਣਨ ਲਈ ਉਤਸੁਕ ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਅਸਲ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਿਵੱਚ ਇਹ ਿਨਰਣਾ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਦਾ ਉਹ ਿਹੱਸਾ ਜੋ
ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਹੈ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਬਹੁਤਾ ਨਹੀਂ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ
ਰਚਨਾਵਾਂ ਜੋ ਬਚੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਿਕ ਭਾਰੀ ਸੰਪਾਦਕੀ ਦਖਲ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ; ਿਕਉਂਿਕ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਚੰਗ ੀ ਕਹਾਣੀ
ਸੁਣਾਈ ਅਤੇ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਵਾਕਾਂਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਫ਼ ਮੋੜ ਿਦਖਾਇਆ, ਉਹ ਅਕਸਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਘੱਟ ਹੀ ਇੱਕ
ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਚਾਰ ਜਾਂ ਵੱਧ, ਸਭ ਦਾ ਅਰਥ ਇੱਕੋ ਿਜਹਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਥੀਸੌਰਸ ਨੂੰ ਸੰਕਿਲਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਿਕਸੇ ਵੀ
ਿਵਅਕਤੀ ਲਈ ਕਰਨਲ ਦੀਆਂ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਇੱਕ ਦੇਵਤਾ ਹੋਵੇਗ ੀ। ਉਸਨੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਿਵਰਾਮ ਿਚੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਾਇਿਦਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੂਰ ਕੀਤਾ,
ਵੱਡੇ ਅੱਖਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਬੇਤਰਤੀਬ ਪਹੁੰਚ ਅਪਣਾਈ, ਸਪੈਿਲੰਗ ਦੀ ਇਕਸਾਰਤਾ ਲਈ ਕੋਈ ਸਿਤਕਾਰ ਨਹੀਂ ਿਦਖਾਇਆ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ
ਿਸਆਹੀ ਨੂੰ ਅਣਜਾਣ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਈ ਆਪਣੀ ਿਨਬ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਿਦੱਤੀ। ਨਤੀਜੇ ਟੈਸਿਟੰਗ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ
ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਸਭ ਹੈ. ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਤਾਰੀਖਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਿਫੱਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕੋਈ
ਸਪੱਸ਼ਟ ਤਰਕ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਿਬਰਤਾਂਤ ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਿਨਯਿਮਤ ਹੈ। ਕਾਫ਼ੀ ਛੋਟੇ ਮਾਰਚ ਨਾਟਕਾਂ ਅਤੇ ਿਨਰੀਖਣਾਂ
ਨਾਲ ਇੰਨੇ ਭਰੇ ਹੋਏ ਹਨ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਕਈ ਪੰਨੇ ਭਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ; ਟੈਰਾ ਇਨਕੋਗ ਿਨਟਾ ਿਵੱਚ ਪੂਰੇ ਮਹੀਨੇ ਿਫਰ ਕੁਝ ਵਾਕਾਂ ਿਵੱਚ ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ।
ਇਹ ਅਸਫਲਤਾਵਾਂ ਉਸਦੀ ਤੀਜੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਮਹਾਨ ਯਾਤਰਾ, 1826-30 ਦੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਿਵੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਿਧਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ
ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਓਡੀਸੀ ਦੇ ਿਹੱਿਸਆਂ ਨੂੰ ਪੁਨਰਗਿਠਤ ਕਰਨ ਿਵੱਚ,
ਪੀਅਰਸ ਨੂੰ ਦੋ ਮੋਨੋਗ ੍ਰਾਫਾਂ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਸੀ, ਦੋਵੇਂ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਿਨੱਜੀ ਗਵਾਹੀ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਅਜੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇੱਕ ਬੰਗ ਾਲ ਦੇ ਇੱਕ ਿਸਵਲ

ਸੇਵਕ ਮਾਈਕਲ ਪਾਕਨਹੈਮ ਐਜਵਰਥ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਕਿਲਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਜੋ 1851 ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਿਵੱਚ ਿਮਿਲਆ ਸੀ। ਇਹ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ
ਅਸਲ ਯਾਤਰਾ ਨੋਟਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਰ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਇਹ ਅਜੀਬ ਨਾਮਾਂ ਅਤੇ ਬੇਤੁਕੇ ਦਾਅਿਵਆਂ ਨਾਲ ਭਿਰਆ ਹੋਇ ਆ ਹੈ ਿਜੰਨਾ
ਿਕ ਲਗਭਗ ਪੜ੍ਿਹਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸਨੇ ਇੱਕ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਿਨਰੀਖਕ ਵਜੋਂ ਕਰਨਲ ਦੀ ਸਾਖ ਨੂੰ ਿਬਲਕੁਲ ਵੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1853 ਦੀ
ਇਸਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਿਮਤੀ ਲਈ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਿਸੱਧ ਹੈ। ਇਹ ਇਸਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਭਟਕਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਸੰਸਕਰਣ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਲਈ
ਬਾਅਦ ਦੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਿਵੱਚ ਸੰਪਾਿਦਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਿਰਪੋਰਟ.
ਦੂਜਾ ਮੈਗ ਜ਼ੀਨ ਲੇਖ 1870 ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਮੈਰੀਅਨ ਡੁਰੈਂਡ ਦੀ ਕਲਮ ਤੋਂ ਹੈ, ਜੋ ਸਰ ਰਾਬਰਟ ਡੇਿਵਸ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਪਿਹਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-
ਗਵਰਨਰ ਸੀ, ਜੋ ਿਕ ਹੇਲੇਨਾ ਦਾ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਪਾਲਣ-ਪੋਸਣ ਵਾਲਾ ਿਵਅਕਤੀ ਬਿਣਆ ਸੀ। ਡੁਰੰਡ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਉਹ
ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਅਿਧਕਾਰਤ ਦੌਰੇ 'ਤੇ ਸੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ ਹੋਇ ਆ। ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ 'ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਸਾਧਾਰਨ ਆਦਮੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ' ਸਮਿਝਆ ਅਤੇ, 'ਕਈ
ਘੰਿਟਆਂ' ਦੀ ਇੰਟਰਿਵਊ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਿਲਿਖਆ।
ਕਰਨਲ ਦੇ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਿਜਸਦਾ ਿਸਰਲੇਖ 'ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇੱਕ ਿਸਪਾਹੀ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ' ਹੈ।
ਅੰਤ ਿਵੱਚ, ਇਹਨਾਂ ਦੋ ਲੇਖਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਕਰਨਲ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਿਰਪੋਰਟ ਿਜਸ ਬਾਰੇ ਪੀਅਰਸ ਅਣਜਾਣ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ
ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਿਸਰਫ਼ ਕਾਿਫ਼ਿਰਸਤਾਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਪਰ ਿਕਉਂਿਕ ਕਰਨਲ ਦੇ ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰੀ ਭਾਗ ਉਹ ਸੀ ਿਜਸ
ਬਾਰੇ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਸਰ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਬਰਨਸ ਨਾਲ ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ ਖਤਮ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ, ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਿਦਲਚਸਪੀ ਵਾਲਾ ਹੈ।
ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆ ਂ, ਮੂਲ ਸਮੱਗ ਰੀ ਦੁਆ ਰਾ ਛੱਡੇ ਗਏ ਪਾੜੇ ਨੂੰ ਭਰਨ ਿਵੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਸੰਪਾਦਕ ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਤਰੀਿਕਆਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਸਮਝ

ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਪੀਅਰਸ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਪ੍ਰਤੀਿਲਪੀ ਿਵੱਚ ਹੈਲੇਨਾ ਦੁਆ ਰਾ ਸੌਂਪੀ ਗਈ
ਸਮੱਗ ਰੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਿਹੱਸਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੰਮ ਕੀਤਾ: ਉਹ ਖੁਦ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਖੇਤਰ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਨਕਸ਼ੇ ਿਵਆਪਕ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਿਨਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਬਾਰੇ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਧੁੰਦਲੇ ਸਨ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਵੀ ਿਕ
ਕਰਨਲ ਦੀ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਅਧੂਰੀ ਸੀ, ਜੋ ਿਕ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਕਲਪਨਾ ਿਵੱਚ ਕਮੀ ਸੀ, ਜੋ ਿਕ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਘਟਨਾਵਾਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਗਲਤ
ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਿਨਰੀਖਣਾਂ ਨੂੰ ਗਲਤ ਦੱਿਸਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਖੁਦ, ਬੇਸ਼ੱਕ, ਕੋਈ ਵੀ ਨਕਸ਼ੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਜੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨੋਟਸ ਿਵੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ
ਉਹ ਿਮਿਲਆ. ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਿਵੱਚ ਬੋਿਲਆ ਿਗਆ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਗਲਤ ਸੁਿਣਆ ਿਗਆ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਿਫਰ ਗਲਤ
ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜ ਅਤੇ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਅਿਜਹੇ ਨਕਿਸ਼ਆ ਂ 'ਤੇ ਗਲਤ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਸਨੇ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਹੋ
ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਕੁਝ ਉਪਨਾਮਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੋਵੇ, ਹੋਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਹੁਿਦਆਂ ਨਾਲੋਂ ਸਥਾਨਕ ਵਰਣਨ ਦੀ ਪ੍ਰਿਕਰਤੀ ਿਵੱਚ
ਵਧੇਰੇ ਹਨ; ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਿਕ ਕੋਈ ਵੀ, ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੋਂ ਪਰੇ, ਪਛਾਿਣਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਆਧੁਿਨਕ ਨਕਸ਼ੇ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਰੂਟ ਦੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ, ਿਕਸੇ ਨੂੰ ਗਲਤੀ ਲਈ ਹਾਸ਼ੀਏ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਦਾ ਹੈ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਿਵੰਡਸਵੇਪਟ
'ਰੂਫ ਆਫ ਿਦ ਵਰਲਡ' ਿਜਸ ਨਾਲ ਹੁਣ ਕਰਨਲ ਸੰਚਾਲਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ।
ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਥਰਬਾਹ ਦੇ ਨਾਲ, ਅਜੇ ਵੀ ਪੰਜ ਤਕੜੇ ਘੋਿੜਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋ ਉਸਨੇ ਿਕਪਚਕਾਂ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦਾ
ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਹੁਣ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਦੀ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਚੇ ਅੱਧੀ ਦਰਜਨ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਗਾਰਡਨਰ ਅਫਗਾਨ ਕੋਿਹਸਤਾਨ ਤੋਂ ਦੂਰ
ਿਡੱਗ ਿਗਆ ਅਤੇ ਮੁਰੰਮਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉੱਚ ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਉਸਦੇ ਸਾਰੇ ਚੇਲੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਸਾਰੇ ਥੱਕ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਲੋੜੀਂਦੇ
ਆਦਮੀ ਸਨ।
ਿਸਹਤਯਾਬੀ ਅਤੇ ਪਨਾਹਗਾਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਕੋ ਇਕ ਿਚੰਤਾ ਸੀ। ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੰਢ ਦੇ ਮੈਰਾਥਨ ਸਰਕਟ ਦੀ
ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਹੋਵੇਗ ਾ। ਖੋਜ ਦੇ ਇਿਤਹਾਸ ਿਵੱਚ ਕੁਝ ਮੁਿਹੰਮਾਂ ਮਹਾਨ ਅਣਪਛਾਤੇ ਇੰਨੇ ਅਪਾਹਜ ਅਤੇ ਗੈਰ-
ਲੈਸ ਿਵੱਚ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
ਕੱਪਿੜਆਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਉਹੀ ਸੀ ਜੋ ਉਹ ਪਿਹਨਦੇ ਸਨ, ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਕੇਸ ਿਵੱਚ ਹੁਣ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਕਾਲੀ ਤੁਰਕੋਮਨ
ਟੋਪੀ, ਵਾਲਾਂ ਦੀ ਰੱਸੀ ਦੇ ਕਮਰ ਨਾਲ ਇੱਕ ਕਾਲਾ ਭੇਡ ਦੀ ਚਮੜੀ ਵਾਲਾ ਕੋਟ, ਅਤੇ 'ਟੁਰਕੀ ਸਮੁੱਚੇ ਬੂਟ' 97 ਦਾ ਇੱਕ ਜੋੜਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ।
ਭੋਜਨ ਲਈ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਿਨਰਭਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਿਕ ਿਕਸ ਿਕਸਮਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਹ ਿਲਆਇਆ। ਭਾਰਤੀ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ
ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਰਸਤਾ ਬਣਾਇਆ ਿਗਆ ਪਰ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਚਰਬੀ-ਪੂਛ ਵਾਲੀਆਂ ਭੇਡਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਪੂਛਾਂ ਅਤੇ
'ਲਾਲ ਕਾਲੇ ਲੂਣ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਗੰਢ' 98 ਦੇ ਨਾਲ, ਿਸਰਫ ਿਛੱਲ ਅਤੇ ਮਸਾਲੇ ਹੀ ਿਦੱਤੇ ਗਏ । ਚੂਹੇ ਭੇਡਾਂ ਦੀਆਂ ਪੂਛਾਂ ਨਾਲ ਬੰਦ ਹੋ
ਗਏ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਿਵਕਲਪਕ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਇੱਕ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਤੂਫ਼ਾਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਇਆ ਸੀ ਿਜਸ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 'ਜਾਨਵਰ ਵਰਗੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ
ਹਾਇਨਾ' 99 ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ । 'ਿਘਣਾਉਣੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੜੇ ਹੋਏ' ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਬਿਘਆੜ ਵਜੋਂ ਪਛਾਿਣਆ ਿਗਆ, ਇਸ
ਨੂੰ ਮਸਾਲੇ ਿਵੱਚ ਘੋਿਲਆ ਿਗਆ, ਇੱਕ ਿਝਜਕਦੀ ਅੱਗ 'ਤੇ ਗਾਇਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਅਤੇ 'ਇੱਕ ਿਦਲਦਾਰ ਭੋਜਨ, ਅੱਧਾ ਕੱਚਾ' 100
ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ । ਲਾਖਿਣਕ ਅਤੇ
ਤੋਂ ਸਵਾਗਤਯੋਗ ਸ਼ ਪ੍ਾਬਿਦਕ ਤੌ ਰ 'ਤੇ, ਆਪਣੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਚੱਟਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਲਈ, ਲੂਣ ਦਾ ਬਲਾਕ ਸਭ
ਰਾਪਤੀ ਸੀ।
ਪਾਣੀ ਿਵੱਚ ਘੁਲੇ ਹੋਏ ਟੁਕਿੜਆਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨੇ ਹੋਏ ਮਾਸ ਿਵੱਚ ਰਗਿੜਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਿਫਰ ਪਾਊਡਰ ਚਾਰਕੋਲ ਅਤੇ ਿਮੱਟੀ ਦੇ ਪੋਲਟੀਸ
ਨਾਲ ਢੱਿਕਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੌਵੀ ਘੰਿਟਆਂ ਲਈ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ'101 ।
ਰਾਤ ਦੀ ਠੰਢ ਤੇਜ਼ ਸੀ। ਉਹ ਲਗਭਗ 9000 ਫੁੱਟ 'ਤੇ ਚਟਾਨਾਂ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਵੱਸੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦ੍ਿਰਸ਼ਾਂ
ਵਾਂਗ ਹਨੇਰੀਆਂ ਹਨ। ਕੁਝ ਲੰਘ ਦੇ ਹੋਏ ਪਿਵੱਤਰ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਉਤਾਰ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਾ ਿਕ ਇੱਕ
ਹੋਰ ਸਮੂਹ
ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਭਗੌਿੜਆਂ ਨੂੰ ਕੁੰਦੁਜ਼ ਦੇ ਗੁਲਾਮ ਭੁੱਖੇ ਭੀਖ ਅਲੀ ਮੁਰਾਦ ਨੇ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਿਲਆ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰ ਿਫਰ ਿਪੱਛੇ ਹਟਣ ਦੀ
ਸਪੱਸ਼ਟ ਲਾਈਨ—ਉੱਤਰ ਤੋਂ ਹਜ਼ਰਤ ਇਮਾਮ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਆਕਸਸ ਦੇ ਪਾਰ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ—ਬਹੁਤ ਖਤਰਨਾਕ ਲੱਗ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ
ਬਜਾਏ ਉਹ ਪਹਾੜਾਂ 'ਤੇ ਅਟਕ ਗਏ, ਇੱਕ ਪਗਡੰਡੀ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜੋ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਕੋਨੇ ਿਵੱਚ ਬਦਕਸ਼ਾਨ
ਦੇ ਰਸਤੇ ਿਵੱਚ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਦੀ ਰਹੱਸਮਈ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਛੱਡਦਾ ਸੀ।
ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਬਦਲੇ ਤੋਂ ਭੱਜਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਕੋਿਹਸਤਾਨੀ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਵਧ ਕੇ ਤੇਰਾਂ ਹੋ
ਗਈ। ਿਤੰਨ ਹੋਰ ਬਦਿਕਸਮਤਾਂ ਨੂੰ ਿਸਰਫ਼ 'ਇੰਦਰਾਬ ਘਾਟੀ ਿਵੱਚ ਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ ... ਇੱਕ ਨੂੰ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਕ ਵਜੋਂ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਦੋ ਨੂੰ ਸੱਚੇ
ਗ਼ੁਲਾਮ ਵਜੋਂ'102 । ਉਹਨਾਂ ਸਾਿਰਆਂ ਨੇ ਿਮਲ ਕੇ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਪਹਾੜੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ, ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਪੰਜਸ਼ੀਰ ਘਾਟੀ ਦੇ ਿਸਰ ਦੇ ਨੇੜੇ
12,600 ਫੁੱਟ ਖਵਾਕ ਪਾਸ ਵਜੋਂ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉੱਥੋਂ 'ਡੂੰਘ ੇ ਗੰਦਗੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਦਿਰਆਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਦੀ ਥਕਾਵਟ ਭਰੀ ਸਵਾਰੀ'
103 ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਫਾਵਾਂ ਨਾਲ ਿਘਰੇ ਪਠਾਰ 'ਤੇ ਲੈ ਆਈ। ਗਾਰਡਨਰ ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਘੋਰ-ਏ-ਪੀਰ ਿਨਮਚੂ, 'ਿਨਮਚੂ ਪੀਰ ਦਾ ਸਥਾਨ'
104 ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ । ਿਨਮਚੂ, ਉਹ ਿਕਤੇ ਹੋਰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਨਾਮ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਦੇ ਬਾਹਰਵਾਰ ਰਿਹਣ ਵਾਲੇ ਕਾਿਫਰ ਭਾਈਚਾਿਰਆਂ ਨੂੰ
ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਹੈ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਪੀਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੰਤਾਂ ਨੂੰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਿਖਤਾਬ ਹੈ। ਸਵਾਲ ਿਵੱਚ ਸੰਤ
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇ, ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਿਤਕਾਰਯੋਗ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਯਾਤਰੀਆਂ
ਂ ਵੱਧ, ਬਹੁਤ
ਦੇ ਪਰਾਹੁ
ਪੈਰ ਧੋਣਤਚਾਰੀ ਸਾਬਤ ਹੋ
ੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖਏਮਾਂ
। ਉਸਦੇ
ਨੂੰ ਦੁ ਬਚੇਾਰਾ
ਿਲਆਂ ਨੇ
ਭਿਰਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੌਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਿਰੱਛਾਂ ਅਤੇ ਉੱਨ ਿਵਛਾਏ। 105 ਗਾਰਡਨਰ ਅੱਗ ੇ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਭੋਜਨ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ
ਸੀ ਅਤੇ 'ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਵਾਈਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ।
ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਿਰਆਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕੀਤੀ; ਿਫਰ 'ਅਸੀਂ ਵੀ, ਆਪਣੇ ਰੱਿਖਅਕ, ਪਿਵੱਤਰ ਪੁਰਸ਼ ਲਈ ਸ਼ਰਧਾ
ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਆਮ ਰਸਮਾਂ ਿਵਚੋਂ ਲੰਘ ੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਚੇਲੇ ਬਣ ਗਏ' 106 .
ਚੰਗ ੇ ਪੀਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਚੀਤੇ-ਚਮੜੀ ਦੀ ਇੱਕ ਬਰੀਕ ਚਾਦਰ ਅਤੇ ਮੇਲਣ ਲਈ ਟੋਪੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਵਜੋਂ, ਇੱਕ
ਗਜ਼ ਦੇ ਲਗਭਗ ਿਤੰਨ ਚੌਥਾਈ ਉੱਚੇ ਦੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਿਕਰਪਾ ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ
ਪੁਰਾਣਾ ਅਤੇ ਖਰਾਬ ਕੁਰਾਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਉਸਨੇ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਡੀ ਗੁਫਾ ਿਵੱਚ ਮੇਰੇ ਗਲੇ ਿਵੱਚ ਟੰਗ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ
ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਿਵੱਚ ਸਾਡੀ ਛੋਟੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲੀ, ਹਰ ਇੱਕ ਨੇ ਮੇਰੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਸਖਤੀ ਨਾਲ
ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ।107
ਪੀਰ ਨੇ ਇੱਕ ਗਾਈਡ ਅਤੇ 'ਸੱਠ ਸੋਨਾ ਬੋਖਾਰਾ ਿਟੱਲਾ' 108 ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਇੱਕ ਰੂਸੀ
ਰੇਸ਼ਮ ਰੁਮਾਲ ਿਵੱਚ ਲਪੇਿਟਆ. 'ਸਾਡੇ ਿਵੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਨੇ ਝੁਿਕਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ
ਿਵਦਾਇਗੀ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ... ਿਫਰ ਆਪਣੇ ਚੇਿਲਆਂ ਨੂੰ ਗਲੇ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਅਫਸੋਸ ਅਤੇ ਿਪਆਰ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ'109 .
ਇਹ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਕਾਿਫਰਾਂ ਨਾਲ ਪਿਹਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਹ ਿਖਲਤੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਿਨਮਚੂ ਕਾਿਫਰ ਸਨ, ਇੱਕ ਲੋਕ ਜੋ
ਆਪਣੇ ਪੁਰਿਖਆਂ ਦੇ ਿਵਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਿਤਆਗਣ ਲਈ ਦੂਜੇ ਕਾਿਫਰਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਨਫ਼ਰਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੁਆ ਰਾ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਿਢੱਲੇ ਪਾਲਣ ਕਾਰਨ ਨਫ਼ਰਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕਾਿਫ਼ਿਰਸਤਾਨ ਨੂੰ ਉਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ 'ਇੱਕ ਿਵਸ਼ਾਲ ਿਕਲ੍ਹਾ'
ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਸਦੇ ਬਹਾਦਰ ਿਨਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਯੋਗ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਿਖਆ ਿਗਆ ਹੈ ।
ਅਸਲ ਿਵੱਚ
ਘੋਰ-ਏ-ਪੀਰ ਿਨਮਚੂ ਨੂੰ ਤੈਮੂਰ ਦ ਲੈਮ (ਟੈਂਬਰਲੇਨ) ਦੁਆ ਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਦੂਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਿਚਆ ਿਗਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਕਾਿਫਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ
ਅਧੀਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ; ਸੰਗ ਮਰਮਰ ਦੀ ਇੱਕ ਉੱਕਰੀ ਹੋਈ ਸਲੈਬ ਨੇ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਿਰਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1398 ਨਾਲ
ਸੰਬੰਿਧਤ ਇੱਕ ਤਾਰੀਖ ਰੱਖੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਗੈਰ-ਏਸ਼ੀਆਈ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਿਦਲਚਸਪ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਿਦਲਚਸਪੀ ਉਦੋਂ ਵੱਧ ਗਈ ਸੀ ਜਦੋਂ,
ਰਿਹਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇ ਕੇ, 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 20,000 ਬਹਾਦਰ ਿਖਲਤੀ ਕਾਿਫਰਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਰੱਖਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ'111 ।
ਿਕਪਿਲੰਗ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਿਵੱਚ ਦ ਮੈਨ ਹੂ ਵੂਡ ਬੀ ਿਕੰਗ ਨਾਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਹੀ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗ ਾ। ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ

ਨਾਲ ਪੀਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਚੰਗ ੇ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਘੱਟ ਿਗਆ ਸੀ, ਇਹ ਕੋਈ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਭੁੱਲ
ਜਾਵੇਗ ਾ। ਉਹ ਕਾਫਿਰਸਤਾਨ ਪਰਤ ਜਾਵੇਗ ਾ।
ਆਕਸਸ ਲਈ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਿਜ਼ਗ -ਜ਼ੈਿਗੰਗ ਅਤੇ ਿਫਰ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਮੁੜ ਕੇ ਕੁੰਦੁਜ਼ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਗੁਲਾਮ ਭਾਲਣ ਵਾਲੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ

ਰੋਕਣ ਲਈ, ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਉਤਸੁਕਤਾ ਦੁਆ ਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਟਰੈਕਾਂ ਿਵੱਚ ਰੋਕ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਇਹ
ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ ਦੇਖੇ ਗਏ ਕਈ ਯਾਦਗਾਰ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਪਿਹਲੀ ਸੀ ਅਤੇ, ਹੋਰਾਂ ਵਾਂਗ , ਇਹ ਉਸਦੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਦੀ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਤਾ ਨੂੰ
ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਰੇਗ ੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੁਫਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮਾਪਾਂ ਦੀਆਂ ਖੱਡਾਂ, ਇੰਨੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਾਈਕਲੋਪੀਅਨ
ਚੋਟੀਆਂ, ਬਰਬਾਦ ਹੋਏ ਸ਼ਿਹਰ, ਉੱਕਰੇ ਹੋਏ ਮੇਗ ੈਿਲਥਸ, 'ਮੇਿਫਿਟਕ ਵਾਸ਼ਪ' 112 ਅਤੇ ਿਵਸ਼ਾਲ ਰਤਨ ਪੱਥਰ ਉਸ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਿਕੰਗ
ਸੁਲੇਮਾਨ ਦੀਆਂ ਖਾਣਾਂ ਦੇ ਮਨ ਿਵੱਚ ਪਾ ਦੇਣਗੇ। ਇਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਕੁਝ ਉਤਸੁਕਤਾਵਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆ ਰਾ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਕੁਝ
ਕੁਦਰਤੀ, ਅਤੇ ਕੁਝ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਇੱਥੇ, ਅਲੌਿਕਕ; ਪਰ ਭਾਵੇਂ ਿਕੰਨਾ ਵੀ ਿਵਸ਼ਾਲ ਹੋਵੇ, ਸਾਰੇ ਖੇਤਰ ਿਵੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ
ਪੁੱਛਿਗੱਛ ਤੋਂ ਿਕਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਚ ਜਾਣਗੇ। ਪਿਹਲਾ ਕੋਈ ਅਪਵਾਦ ਨਹੀਂ ਸੀ.
ਇਹ ਇੱਕ ਘੋੜੇ ਦਾ ਇੱਕ ਿਵਸ਼ਾਲ ਿਚੱਤਰ ਸੀ, ਹੁਣ ਇਸਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਮੱਥਾ ਟੇਿਕਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਿਸਰ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਮੁਿੜਆ
ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਕ ਸਮੇਂ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ, ਿਕਉਂਿਕ ਚਾਰ ਫੁੱਟ ਦੇ ਸਟੰਪ ਅਜੇ ਵੀ ਸਿਥਤੀ ਿਵਚ ਸਨ: ਉਹ
ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਦਾ ਿਹੱਸਾ ਸਨ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਸਨ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਿਦਵਾਇਆ
ਿਕ ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਜੋੜ ਜਾਂ ਸੀਿਮੰਟ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਿਕ ਪੂਰਾ ਿਚੱਤਰ ਠੋਸ ਚੱਟਾਨ ਤੋਂ ਕੱਿਟਆ ਿਗਆ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।113
ਇਹ ਤੱਥ ਿਕ ਜਦੋਂ ਘੋੜਾ ਿਡੱਿਗਆ ਤਾਂ ਉਹ ਟੁੱਿਟਆ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਕਠੋਰਤਾ ਨੂੰ ਿਕਹਾ, 'ਇੱਕ ਕਾਲਾ ਫਿਲੰਟੀ
ਪੋਰਫਾਇਰਾਈਟ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਗੂੜ੍ਹੇ ਲਾਲ ਅਤੇ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਨਾੜੀਆਂ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਚਾਕੂ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨ 'ਤੇ
ਇਹ ਘੰਟੀ-ਧਾਤੂ ਵਾਂਗ ਵੱਿਜਆ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਿਕ ਇਸਦੀ ਉਚਾਈ ਜਦੋਂ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਸੁੱਕਣ ਤੱਕ
ਲਗਭਗ 15 ਫੁੱਟ ਸੀ।'114 ਅਿਜਹੇ ਿਚੱਤਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਿਵਸ਼ਵਾਸ਼ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੋ ਸੌ ਮੀਲ ਪੱਛਮ ਵੱਲ
ਬਾਿਮਯਾਨ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਬੁੱਧ ਵੀ ਠੋਸ ਚੱਟਾਨ ਤੋਂ ਕੱਟੇ ਗਏ ਸਨ। ਭਾਵੇਂ ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ-ਡੁੱਲ੍ਹੇ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ,
ਉਹ ਘੋੜੇ ਨਾਲੋਂ ਦਸ ਗੁਣਾ ਉੱਚੇ ਸਨ-ਜਦ ਤੱਕ ਿਕ, 2001 ਿਵੱਚ ਮੁੱਲਾ ਉਮਰ ਦੇ ਤਾਿਲਬਾਨ ਦੇ ਚੇਿਲਆਂ ਦੁਆ ਰਾ
ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਪਰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਬੁੱਧਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਿਜ਼ਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਿਕ
ਉਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ੇ ਸਨ। ਬਾਮੀਆਂ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਅਤੇ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਘੋੜਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਿਵੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਨਹੀਂ
ਸੀ, ਉਹ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ਿਕ ਜਾਨਵਰ ਦੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਖੰਭ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ
ਇੱਕ ਦੈਂਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ। ਦੈਂਤ ਨੇ ਇਸਨੂੰ 'ਇਨ੍ਹਾਂ ਿਹੱਿਸਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਰਾਣੀ' 115 ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਲਈ ਆਪਣੇ
ਪਹਾੜੀ ਘਰ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉੱਡਣ ਲਈ ਰੱਿਖਆ । ਿਫਰ ਇੱਕ ਰਾਤ ਦੈਂਤ ਨੇ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਮਿਰਆ ਹੋਇ ਆ ਪਾਇਆ, ਿਜਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਉਸਨੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਖੰਭ ਕੱਟ ਿਦੱਤੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਹਾੜ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦੱਬ ਿਲਆ।
ਘੋੜਾ ਉਸ ਲਈ ਇੰਨਾ ਲੰਮਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦਾ ਿਰਹਾ ਿਕ ਇਹ ਪੱਥਰ ਬਣ ਿਗਆ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕ ਦੀ ਵਾਪਸੀ
ਦੀ ਉਮੀਦ ਿਵੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਦਾ ਿਰਹਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਇਹ ਅਕਸਰ ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਚੀ
ਆਵਾਜ਼ ਿਵੱਚ ਪੁਕਾਰਦਾ ਹੈ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਹੈ।116
ਜੇ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਸ਼ੱਕੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਿਸਰਫ਼ ਇਹ ਿਸੱਟਾ
ਕੱਿਢਆ ਿਕ ਘੋੜਾ ਦੰਤਕਥਾ ਿਜੰਨਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਲਈ ਯਾਤਰਾ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਨਹੀਂ
ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਕਰਨਲ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਯੂਲ ਨੇ ਿਲਿਖਆ, 'ਡਾਇਰੀ ਿਵਚ ਹੁਣ ਅਤੇ ਿਫਰ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਨਾਮ ਆਉਂਦੇ
ਹਨ,' ਕਰਨਲ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਯੂਲ, ਇਕ ਪ੍ਰਿਸੱਧ ਭੂਗ ੋਲਕਾਰ ਜੋ ਪੀਅਰਸ ਿਵਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਨੋਟਸ
ਨਾਲ ਸੰਘ ਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ, 'ਪਰ ਐਂਟਰੇਸ ਜੰਗ ਲੀ ਅਤੇ ਰੇਿਗਸਤਾਨਾਂ ਦੇ ਿਵਸ਼ਾਲ, ਅਜੀਬ ਦ੍ਿਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਬੇਵਕੂਫੀ ਦੇ
ਫੈਂਟਾਸਮਾਗੋਰੀਆ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ। ਨਾਮਕਰਨ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਿਸਰਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਿਵੱਚ ਆਉਣ ਤੱਕ ਡਾਇਰੀ ਿਵੱਚ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ
ਚਮਕਦਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਨਾਵਾਂ 'ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਤਰਦੇ ਹਾਂ ਿਜਵੇਂ ਬੱਦਲਾਂ ਤੋਂ; ਉਹ ਅੱਗ ੇ ਜਾਂ ਿਪੱਛੇ ਿਕਸੇ ਵੀ
ਚੀਜ਼ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਨਹੀਂ ਹਨ।'117 ਇਸ ਨੇ ਯੂਲ ਨੂੰ ਯੇਤੀ ਦੀ ਯਾਦ ਿਦਵਾਈ, 'ਉਸ ਅਸਧਾਰਨ ਜੀਵ ਿਜਸ ਨੂੰ ਿਸੱਕਮ
ਿਹਮਾਿਲਆ ਦੀਆਂ ਸਦੀਵੀ ਬਰਫ਼ਾਂ ਦਾ ਿਸ਼ਕਾਰ ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਿਜਸ ਦੇ ਪੈਰ ਿਸਰਫ਼ ਚਾਲੀ ਜਾਂ ਪੰਜਾਹ ਗਜ਼ ਦੇ
ਅੰਤਰਾਲ 'ਤੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ'118 ।
ਯੇਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਗਾਰਡਨਰ ਲਈ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਿਗਆ ਹੋਵੇ, ਿਫਰ ਵੀ ਉਹ ਇੱਕ ਸੁੰਘ ਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਦੀ
ਅਣਦੇਖੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਪੱਥਰ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਿਵੱਚ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੀ ਕਲਪਨਾਤਮਕ ਕਥਾ ਜੋੜ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਤਮਕ
ਖੋਜ ਨੂੰ ਪੱਖਪਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਚੁਿਣਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਿਕ, ਇੱਕ ਿਵਅੰਗ ਾਤਮਕ ਿਵਆਿਖਆ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਚੱਟਾਨ ਿਡੱਗ ਣ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਿਥਤੀ ਿਵੱਚ ਚਾਰ ਅਸਪਸ਼ਟ ਖੁਰ-ਵਰਗੇ ਸਟੰਪ ਛੱਡ ਿਦੱਤੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਿਕ
ਇੱਕ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਪੱਥਰ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਟੁਕੜਾ ਜਮ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਿਕ ਇੱਕ ਖਾਸ ਕੋਣ 'ਤੇ ਦੇਿਖਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਇੱਕ
ਘੋੜੇ ਦੇ ਧੜ ਵਰਗਾ ਸੀ।
ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਇਸ ਿਵਅੰਗ ਨੇ ਦੰਤਕਥਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਿਦੱਤਾ ਹੋਵੇਗ ਾ, ਅਤੇ ਦੰਤਕਥਾ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਪੀਲ
ਕੀਤੀ। ਿਕਤੇ ਵੀ ਉਹ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਿਕ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਮੂਰਤੀ ਬਣਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਸਰਫ਼ 'ਕੱਿਟਆ ਿਗਆ'। ਿਜਵੇਂ
ਿਕ ਬਾਿਮਯਾਨ ਬੁੱਧਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਕੋਈ ਵੀ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ - ਕੰਨ, ਪੂਛ, ਆਿਦ - ਿਮੱਟੀ ਜਾਂ ਸਟੁਕੋ ਿਵੱਚ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਮਾਡਿਲੰਗ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ
ਹੋਣਗੇ, ਿਜਸ ਸਮੱਗ ਰੀ 'ਤੇ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਮੌਸਮ ਨੇ ਆਪਣਾ ਟੋਲ ਿਲਆ ਹੋਵੇਗ ਾ। ਦੰਤਕਥਾ ਦੇ ਿਬਨਾਂ, ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਿਜਹੇ ਕਲਪਨਾਤਮਕ
ਲਾਇਸੈਂਸ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ, ਇਹ ਘੋੜਾ ਪਛਾਣਨ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਅਪਰਾਧ ਿਸਰਫ਼ ਇੱਕ ਮੇਗ ੈਿਲਥ ਤੋਂ ਮਾਊਂਟ ਬਣਾਉਣਾ ਸੀ।
'ਘੋੜਾ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ'119 , 13-ਮਜ਼ਬੂਤ ਮੁਿਹੰਮ ਧਨੁਸ਼ ਅਤੇ ਤੀਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਇੱਕ
ਚਰਵਾਹੇ ਨੂੰ ਿਮਲੀ। ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਇਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੰਡਰ ਿਕਲੇ ਵੱਲ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਿਜਸ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਤਖ਼ਤ-ਏ-
ਸੁਲੇਮਾਨ, 'ਸੁਲੇਮਾਨ ਦਾ ਤਖਤ' ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਿਕਲ੍ਹੇ ਨਾਲੋਂ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਥਾਨ ਸੀ ਪਰ 'ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਿਵਆਪਕ' ਸੀ; ਇਸ ਦੇ ਹਰੇਕ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਪੱਥਰ ਦਾ ਭਾਰ ਕਈ ਟਨ
120 ਸੀ। ਿਫਰ ਇਕ ਿਪੰਡ ਆਇਆ, ਿਜਸ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਦੇਿਖਆ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ
ਬਾਅਦ ਇਕ ਹੋਰ ਤਖ਼ਤ-ਏ-ਸੁਲੇਮਾਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਪੰਿਨਆਂ ਬਾਅਦ, ਇਕ ਹੋਰ ਿਪੰਡ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਦੇਿਖਆ ਸੀ। ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕਰਨਲ ਦੇ ਨੋਟਸ ਜਾਂ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਇੱਥੇ ਖਰਾਬ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਿਤੰਨ ਮੌਿਕਆਂ 'ਤੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਿਕ ਇਹ ਖੇਤਰ ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਆਸਾਨ
ਿਸ਼ਕਾਰ ਦੀ ਭਾਲ ਿਵਚ ਕੁੰਦੁਜ਼ ਦੇ ਲੁਟੇਿਰਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ ਸੀ। ਇਸ ਖਤਰੇ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਉਹ ਮੁੜ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਮੁੜੇ, ਇੱਕ ਪਾਸ
ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਜੋ ਿਕ ਬਦਕਸ਼ਨ ਿਵੱਚ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ ਜੇਰਮ (ਜੋਰਮ) ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਇਹ ਪਾਸਾ ਨਜ਼ਰ ਆ
ਿਰਹਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਗਰਜ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਗੜਗੜਾਹਟਾਂ ਨਾਲ ਸੁਿਣਆ ਿਗਆ, ਲਗਭਗ ਪੰਜਾਹ ਭਾਰੀ ਹਿਥਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ
ਦਾ ਇੱਕ ਟੋਲਾ ਅਚਾਨਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਪਛਲੇ ਿਹੱਸੇ ਿਵੱਚ ਆ ਿਗਆ।
ਹੁਣ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਮੀਂਹ ਪੈ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਸਾਡੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਕਾਲੇ ਬੱਦਲ ਛਾ ਗਏ ਸਨ।
ਪੂਰੀ ਰਫਤਾਰ ਨਾਲ ਪਾਸ ਵੱਲ ਦੌੜਦੇ ਹੋਏ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਿਪੱਛਾ ਕਰਨ ਵਾਿਲਆਂ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ, 600 ਜਾਂ 800 ਗਜ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ
ਪਹੁੰਚ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਪੰਜ ਬੰਿਦਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਿਜਹੀ ਪਾਰਟੀ ਪਾਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਈ ਅਤੇ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਵੱਲ, ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼
ਿਵੱਚ ਚਾਰਜ ਕੀਤਾ।
ਸਾਨੂੰ ਕੁੰਦੁਜ਼ ਦੇ ਮੁਖੀ ਮੀਰ [ਭਾਵ ਬੇਨਤੀ] ਅਲੀ ਮੁਰਾਦ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਰੁਕਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇਣਾ।121
ਹਾਲਾਂਿਕ ਹੁਣ ਫਸ ਿਗਆ ਹੈ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਿਵਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਿਫਰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ
ਲਈ ਆਪਣੇ ਮਾਚਸ ਲਿਹਰਾਏ। ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਿਕ ਸਦਾ ਦੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਥਰਬਾਹ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਿਸਰ ਚਾਰਜ ਕਰ ਿਦੱਤਾ - ਮੀਂਹ ਨੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਟੰਡਰ ਨੂੰ ਡੋਲ੍ਿਹਆ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ -' ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਘੋੜੇ ਸੁੱਟ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਿਦੱਤਾ'122 । ਬਾਕੀ ਿਤੰਨਾਂ ਨੂੰ
ਵੀ ਕਾਬੂ ਕਰਕੇ ਮਾਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਪਰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਿਪੱਛਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਤਲਵਾਰਾਂ ਕੱਟੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ
ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਦਮੀ ਪਾਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਿਵੱਚ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਿਚੱਕੜ ਿਵੱਚ ਖੂਨ ਿਮਲ ਿਗਆ।
ਹਾਲਾਂਿਕ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਰੀ ਸੰਿਖਆ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਸਾਡੇ ਦਰਜੇ ਤੋੜ ਿਦੱਤੇ, ਅਤੇ ਉਹ ਬਦਿਕਸਮਤੀ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਰਲ ਗਏ;
ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਲੜਾਈ ਲਈ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਿਸਰਫ਼ ਕੱਟ ਅਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਸੀ। 123
ਜਲਦੀ ਹੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਤੇਰਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਿਸਰਫ਼ ਸੱਤ ਆਦਮੀ ਬਚੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪਾਸ ਨੂੰ ਿਪੱਛੇ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ, ਿਜੰਨਾ ਅਸੀਂ
ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹੋਏ। ਪਾਸ ਿਵੱਚ ਅਸੀਂ ਦੋ ਹੋਰ ਆਦਮੀ ਗੁਆ ਿਦੱਤੇ ... ਅਤੇ ਹੁਣ ਘੱਟ ਕੇ ਪੰਜ ਹੋ ਗਏ, ਸਾਡੇ
ਿਵੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੋ ਜ਼ਖ਼ਮ ਿਮਲੇ, ਇੱਕ ਅਫਗਾਨ ਚਾਕੂ ਤੋਂ ਕਮਰ ਿਵੱਚ ਬੁਰਾ ਅਤੇ
ਦੂਜਾ ਛਾਤੀ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਡਰਕ ਤੋਂ ਛੁਰਾ।
ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਉਹ ਤੱਤਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਬਚਾਏ ਗਏ ਸਨ. ਮੀਂਹ ਪਿਹਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਪੈਣ ਕਾਰਨ ਹਨੇਰਾ ਜਲਦੀ ਆ ਿਗਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਮਲਾਵਰ
ਿਪੱਛੇ ਹਟ ਗਏ, 'ਿਬਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਮੁਰਿਦਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸੀ'124 । ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬਾਕੀ ਚਾਰ ਸਾਥੀ ਰਾਤ
ਭਰ ਚੱਲਦੇ ਰਹੇ। ਚਮੜੀ 'ਤੇ ਿਭੱਜ ਕੇ ਅਤੇ ਗਿੜਆਂ ਨਾਲ ਪਥਰਾਅ ਕਰਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਸਤਾ ਿਦਖਾਉਣ ਲਈ ਿਬਜਲੀ 'ਤੇ
ਭਰੋਸਾ ਕੀਤਾ। ਸਾਰੇ ਿਫਰ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਮਾਂਡਰ ਇੰਨਾ ਬੇਹੋਸ਼ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਕਾਠੀ ਿਵੱਚ ਰਿਹਣ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ
ਿਸਰਫ ਸਭ ਤੋਂ ਖੂਨੀ ਝਗੜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਉਹ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਪਰ, ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਇੱਕ ਵਧੇਰੇ
ਯਕੀਨਨ ਸੀ।
ਿਦਨ ਚੜ੍ਹਦੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਸ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਖੂਨ ਦੀ ਕਮੀ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਥਕਾਵਟ ਨੇ ਿਫਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੁਕਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ
ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘੋਿੜਆਂ ਨੂੰ ਖੁਆ ਇਆ ਪਰ ਉਹ ਖੁਦ ਖਾਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਥੱਕ ਗਏ ਸਨ। ਗਾਰਡਨਰ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਝੁਕ ਿਗਆ
ਅਤੇ ਪੂਰਾ ਿਦਨ ਸੌਣਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। 'ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੌਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਥਰਬਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਜਾਗਦਾ ਬੈਠਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਵੀ
ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਉਸਨੂੰ ਲੇਟਣ ਅਤੇ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਿਰਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ' 125 । ਨਾ ਹੀ
ਕੀ ਉਸਦਾ ਥਰਬਾ ਉਸਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰੇਗ ਾ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਜ਼ਖਮਾਂ ਲਈ ਹਮਦਰਦੀ ਜੋ ਉਸਨੇ ਖੁਦ ਝੱਲੇ ਸਨ।
ਇਹ 'ਇਹ ਰੁੱਖੇ ਲੋਕ' 126 ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸੀ ਿਜਸਦੀ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਬੁਢਾਪੇ ਿਵਚ ਉਹ ਸੋਚਣਾ
ਚਾਹੇਗ ਾ ਿਕ ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਿਕਸੇ ਹੱਦ ਤੱਕ ਇਸ ਸੰਗ ਫ੍ਰਾਈਡ ਨੂੰ ਸੰਕੁਿਚਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੈ, ਇਸਲਈ, ਿਕਸੇ ਵੀ ਿਵਅਕਤੀ ਲਈ
ਿਜਸਨੇ ਉਸ ਨੂੰ 'ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਜੰਗ ਲੀ ਿਦਨਾਂ ਦੇ ਿਚੰਨ੍ਹ' ਿਕਹਾ, ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ ਉਸ ਦੇ 'ਚੌਦਾਂ ਜਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ' 127 ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰੀ
ਕੀਤੀ ।
ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪੁੱਛਣ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਵੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਿਕ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਿਕਵੇਂ ਿਮਿਲਆ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਿਕੱਥੋਂ ਿਮਿਲਆ। ਜੇਕਰ
ਅਿਜਹਾ ਸਵਾਲ ਮੈਨੂੰ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਪੁਿਛਆ ਿਗਆ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨਨ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਖੜਕਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ
ਿਜਸਨੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ ।128
ਉਸ ਦੇ ਿਵਸ਼ੇ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਹੋਏ, ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਉਤਸ਼ਾਿਹਤ ਹੋ ਕੇ, ਉਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਦਾਈ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ, ਕਰਨਲ ਨੇ ਿਫਰ
ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਦੁਰਲੱਭ ਮਾਫੀਨਾਮਾ ਜੋਿੜਆ।
ਅਤੇ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਕਿਹ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਿਕ ਮੇਰੇ ਿਪਛਲੇ, ਗੁੰਮ ਹੋਏ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਿਵੱਚ,
ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਆਤਮਾ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਈਮਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਿਸੱਧੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਿਜੱਥੋਂ
ਤੱਕ ਮੇਰੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਿਗਆ ਿਦੰਦੀਆਂ ਹਨ ਸਹੀ ਅਤੇ ਗਲਤ ਿਵਚਕਾਰ ਿਨਰਣਾ ਕਰੋ.129
ਇਹ ਸਭ ਭੋਲੇਪਣ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਜਾਂ ਕੇਕ ਨੂੰ ਓਵਰ ਆਈਿਸੰਗ ਕਰਨ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਿਨਮਰਤਾ ਅਤੇ
ਹਮਬਗ ਿਵਚਕਾਰ ਿਨਰਣਾ ਕਰਨਾ ਪਾਠਕ ਦੀਆਂ ਮਾੜੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ 'ਤੇ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਹੈ।
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਿਪਛਲੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, 1826-30 ਦੀਆਂ ਦੂਰੀਆਂ ਅਤੇ ਤਾਰੀਖਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਿਵੱਚ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੈ,
ਭਾਵੇਂ ਿਕ ਸੀਜ਼ਨ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੁਝ ਸੁਰਾਗ ਹਨ। ਇੱਕ ਵਾਜਬ ਧਾਰਨਾ ਇਹ ਹੋਵੇਗ ੀ ਿਕ ਉਸਨੇ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਅਖੀਰ ਿਵੱਚ ਅਫਗਾਨ
ਕੋਿਹਸਤਾਨ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਦਕਸ਼ਨ ਦੇ ਉਸ ਿਹੱਸੇ ਿਵੱਚ ਪਤਝੜ ਦੇ
ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਿਬਤਾਏ ਸਨ ਜੋ ਔਕਸਸ (ਜਾਂ 'ਦਾ ਬਾਗ) ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਹੈ। ਈਸਟ'130 ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਹ ਇਸਨੂੰ ਕਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ)। ਇਹ
ਮਾਈਕਲ ਪਾਕੇਨਹੈਮ ਐਜਵਰਥ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਐਬਸਟਰੈਕਟ ਿਵੱਚ ਦਰਜ ਇੰਦਰਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸੁਝਾਅ ਦੇ
ਨਾਲ ਿਕ ਉਸਨੇ ਿਫਰ 1827 ਦੀ ਬਸੰਤ ਿਵੱਚ ਉੱਚੇ ਪਾਮੀਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਉੱਤਰੀ ਲੂਪ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਅਤੇ ਹੁਣ
ਤਾਿਜਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਉਪਰਲੇ ਆਕਸਸ ਦੇ ਪਾਰ ਸਰਦੀ ਕੀਤੀ। ਲੂਪ ਨੂੰ ਿਸੱਧੇ ਨਾਲੋਂ ਤਰਜੀਹ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ
ਪਾਮੀਰਸ ਦਾ ਪੱਛਮ-ਪੂਰਬੀ ਕਰਾਿਸੰਗ ਿਕਉਂਿਕ, ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਆ ਗਈ ਸੀ, ਅਖੌਤੀ ਬਾਮ-ਏ-ਦੁਨੀਆ ਜਾਂ 'ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਛੱਤ'
ਦੇ ਉਪ-ਜ਼ੀਰੋ ਤਾਪਮਾਨਾਂ ਦਾ ਸਾਹਸ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਮੌਸਮ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਬਦਕਸ਼ਨ ਨੇ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਅਨੁਕੂਲ ਕੁਆ ਰਟਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਿਸਵਾਏ ਿਕ ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ ' ਕੁੰਦੁਜ਼ ਦੇ ਲੁਟੇਰੇ
ਦੀ ਭੀਖ ' 131 ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਿਵੱਚ ਸੀ । ਆਖਰੀ ਵਰਗੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ
ਿਫਰ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਪਰਕ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਦੱਰੇ ਿਵੱਚ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਠੀਕ ਹੋਣ ਤੋਂ
ਬਾਅਦ, ਉਹ ਜੇਰਮ ਦੀ ਿਦਸ਼ਾ ਿਵੱਚ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਏ ਪਰ ਇਸ ਿਵੱਚੋਂ ਲੰਘ ਣ ਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। 'ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ, ਦੋ ਜਾਂ ਿਤੰਨ
ਮਾਰਚਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਕੋਕਚਾ ਘਾਟੀ ਿਵਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਜੇਰਮ ਤੋਂ ਅੱਠ ਜਾਂ ਨੌਂ ਮੀਲ ਉੱਪਰ ਉਸ ਨਦੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ,' 132 ਉਹ
ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ। ਕੋਕਚਾ ਔਕਸਸ ਦੀ ਇੱਕ ਦੱਖਣੀ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀ ਹੈ; ਅਤੇ ਅਸਧਾਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ 'ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ' ਸੁਝਾਅ ਿਦੰਦਾ ਹੈ
ਿਕ ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਲਾਭ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਰੂਟ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਸੀ। 'ਉਥੋਂ,' ਉਹ ਅੱਗ ੇ
ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਅਸੀਂ ਉਸੇ ਨਦੀ ਦੀ ਪੂਰਬੀ ਸ਼ਾਖਾ 'ਤੇ, ਯੋਮਲ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਅਤੇ ਉਸ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਖੈਰਾਬਾਦ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਇੱਕ ਿਕਨਾਰੇ
ਲਈ ਮਾਿਰਆ' 133 । ਉਹ ਬਦਕਸ਼ਾਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਫੈਸਲਾਬਾਦ ਦਾ ਵੀ ਿਜ਼ਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਕੁੰਦੁਜ਼ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਕਸਬਾ
ਤਬਾਹ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਉਹ ਬਚ ਗਏ। ਇਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਥਾਨ 1853 ਦੇ ਐਜਵਰਥ ਐਬਸਟਰੈਕਟ ਿਵੱਚ ਨਹੀਂ
ਿਦਖਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਉਹਨਾਂ ਨਕਿਸ਼ਆ ਂ 'ਤੇ ਿਦਖਾਏ ਗਏ ਸਨ ਜੋ 1860 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਉਸ ਲਈ
ਉਪਲਬਧ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਿਦਨ ਸਨ।
ਵੱਧ
ਉਹ ਕੁਝ ਬਦਕਸ਼ਾਨੀ ਿਪੰਡਾਂ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਸਨ, ਤਾਿਜਕ, ਇੱਕ ਈਰਾਨੀ ਲੋਕ ਸਨ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁੰਦੁਜ਼ ਦੇ ਉਜ਼ਬੇਕ ਗ਼ੁਲਾਮਾਂ
ਦੁਆ ਰਾ ਸਹੀ ਖੇਡ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਾਿਜਕਾਂ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਇਸ ਕਥਨ ਦਾ ਹੋਰ ਸਬੂਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਕ ਿਜੰਨੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ
ਦੇ ਲੋਕ ਓਨੇ ਹੀ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਪਰਾਹੁਣਚਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦਾ ਇੰਨਾ ਸੁਆ ਗਤ ਕੀਤਾ ਿਕ ਉਹ 'ਇੱਕ
ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਸਮੇਂ ਲਈ' 134 'ਤੇ ਰਹੇ । ਿਕਸੇ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਿਕੰਨਾ ਿਚਰ ਹੈ, ਪਰ ਸਵਾਲ ਿਵੱਚ ਤਾਿਜਕ ਬੰਦੋਬਸਤ ਨੂੰ ਉਹ ਜ਼ਰੂਥ ਨਾਓ
ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ।
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਿਕਸਮਤ ਇਹ ਹੋਵੇਗ ੀ, ਉਹ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਅਸੰਭਵ ਿਤੱਕੜੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਏ ਸਨ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਿਕਸਮਤ ਿਵੱਚ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ
ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਉਰਦ ਖਾਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪੋਿਲਸ਼ ਭਗੌੜੇ ਆਗਾ ਬੇਗ ਦੁਆ ਰਾ ਛੱਡੇ ਗਏ ਪਾੜੇ ਨੂੰ ਭਰਨਾ ਸੀ।
ਨਵੇਂ ਆਉਣ ਵਾਿਲਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਿਤਕਾਰਯੋਗ ਸਈਅਦ, ਜਾਂ ਪੈਗ ੰਬਰ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਸਨ, ਿਜਸਨੂੰ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ; ਉਸ ਦੇ

ਮੂਲ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇ ਆ ਪਰ ਉਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਫਗਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਕ ਹੋਰ ਇਸ ਆਦਮੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਭਰਪੂਰ ਪਰ ਬੇਨਾਮ
ਨੌਕਰ ਸੀ; ਅਤੇ ਤੀਜਾ, 'ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ' 135 ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, ਜੈ (ਜੈ) ਕਹਾਉਂਦਾ ਿਹੰਦੂ ਸੀ।
ਰਾਮ. ਿਤੰਨੋਂ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਸਨ ਅਤੇ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਕਈ ਬੋਲੇ

ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਲਈ ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹਕੀਮਾਂ ਜਾਂ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ, 'ਿਜਸ
ਿਵੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋਿਤਸ਼ ਅਤੇ ਿਕਸਮਤ-ਦੱਸਣ ਨੂੰ ਜੋਿੜਆ'136 । ਿਬਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਿਦਲਚਸਪ ਕੰਪਨੀ ਿਜਸਦਾ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਅਜੇ
ਤੱਕ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਨਵੀਨਤਮ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਅਿਜਹੇ ਹੁਨਰ ਨਾਲ ਭਰ ਿਦੱਤਾ
ਿਕ 'ਮੇਰੇ ਥਰਬਾ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦੁਆ ਰਾ ਸਾਡੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਭੇਿਜਆ ਿਗਆ ਸੀ।'137
ਸਈਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਸਲਾਹ 'ਤੇ, ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਦਮੀ ਜ਼ਰੂਥ ਨਾਓ ਿਵਖੇ ਿਤੰਨ ਹਫ਼ਤੇ ਵਾਧੂ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਹੋਰ
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਥਾਨ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕੀਤੀ, ਇਸਦੇ ਦੋ ਿਵਸ਼ਾਲ 'ਕੈਰਨ' ਨੂੰ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਅਤੇ ਉੱਚੀ ਗੁਫ਼ਾ
ਿਵੱਚ ਡੂੰਘ ੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਜਸ ਦੀਆਂ ਪਾਿਲਸ਼ੀਆਂ ਕੰਧਾਂ 'ਤੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਿਵਗਾੜ ਹੋਏ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਦੇਖੇ ਜਾਣੇ ਸਨ ਜੋ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਚਟਾਨ
ਿਵੱਚੋਂ ਕੱਟੇ ਗਏ ਸਨ। ਬਹੁਤ ਉੱਚ ਰਾਹਤ' 138 . ਸਈਅਦ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ ਿਕ ਉਹ ਕਾਿਫਰ ਦੇਵਤੇ ਸਨ ਅਤੇ ਦੱਿਸਆ ਿਕ ਿਕਵੇਂ
ਬਦਕਸ਼ਨ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਾਿਫਰ ਦੇਸ਼ ਸੀ, ਗੁਫਾ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਦੋ ਮੁਸਿਲਮ-ਕਾਿਫਰ ਕਤਲੇਆ ਮ ਦਾ ਸਥਾਨ ਸੀ।
ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੰਭਾਿਵਤ ਿਵਆਿਖਆ ਇਹ ਹੋਵੇਗ ੀ ਿਕ 'ਕੇਰਨਜ਼' ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਬੋਧੀ ਸਟੂਪਾਂ ਨੂੰ ਢਿਹ-ਢੇਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਿਕ
ਬਾਮੀਅਨ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਾਂਗ , ਬੁੱਤ ਜਾਂ ਬੋਧੀਸਤਵ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਸਨ। ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਪਹਾੜਾਂ
ਿਵੱਚ ਸਮਾਨ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਛੇਤੀ ਹੀ ਪਿਹਲੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਿਵੱਚ ਚੀਨ ਿਵੱਚ ਬੋਧੀ ਪੂਜਾ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗ ੀ।
ਹਾਲਾਂਿਕ, ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਅਿਜਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਪੁਰਾਤੱਤਵ-ਿਵਿਗਆਨੀ ਅਤੇ ਿਵਦਵਾਨ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਇਿਤਹਾਸ
ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਥਾਿਪਤ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਿਫਰ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਇਸ ਦੇ ਫੈਲਣ ਨੂੰ ਚਾਰਟ ਕਰਨਗੇ। ਿਕਉਂਿਕ ਬੋਧੀ ਅਤੇ ਕਾਿਫਰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ
ਇੱਕ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਦੁੱਖ ਝੱਲਣਾ ਿਪਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਸਈਅਦ ਨੂੰ ਮੱਧ ਮਾਰਗ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਦੇ
ਇੱਕਲੇ ਕਾਿਫਰਾਂ ਨਾਲ ਉਲਝਾਉਣ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਦੋਸ਼ੀ ਠਿਹਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਜ਼ਰੂਥ ਨਾਓ ਅਤੇ ਬਦਕਸ਼ਨ ਨੂੰ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਦੋਸਤਾਂ
ਨਾਲ ਅਿਜਹਾ ਕੀਤਾ। ਸਈਅਦ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਪੂਰਬੀ ਜਾਂ ਚੀਨੀ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ (ਹੁਣ ਿਸ਼ਨਿਜਆਂਗ ) ਿਵੱਚ ਯਰਕੰਦ (ਹੁਣ ਸ਼ਚੇ)
ਵੱਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ, ਪਾਮੀਰਸ ਦੇ ਿਕਨਾਰੇ, ਿਸ਼ਗ ਨਾਨ ਿਵੱਚ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਕੁਆ ਰਟਰਾਂ ਲਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਇੱਥੇ, ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ,
ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਸਈਅਦ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਇੱਕ ਿਡਗਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇਗ ੀ।
ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਭਗੌੜੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਅੱਗ ੇ ਕੀ ਹੈ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਣਜਾਣਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਿਨਰਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ,
ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਦਮੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਣ ਲਈ ਸਿਹਮਤ ਹੋਏ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਕੁਝ ਸਥਾਨਕ ਚਰਾਉਣ ਵਾਿਲਆਂ ਅਤੇ ਕਾਿਫਲਾ-ਬਾਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ ਤਜ਼ਾਿਕਸਤਾਨ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਿਕਰਿਗਸਤਾਨ
ਦੇ ਉੱਚੇ ਕੂੜੇ ਅਤੇ ਬਰਫੀਲੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤਾ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ । ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋ, ਇੱਕ ਿਸਲਕ ਰੋਡ ਟ੍ਰੇਲ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰਜ਼ ਵਾਂਗ
ਅਿਨਸ਼ਿਚਤ ਅਤੇ ਯੇਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, 1260 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਿਵੱਚ ਚੀਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਿਵੱਚ ਇਸ ਰਸਤੇ ਤੋਂ
ਲੰਿਘਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਪੋਲੋ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ-ਕਦਮਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਲਈ ਜਾਿਣਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇਕੋ-ਇਕ ਗੈਰ-ਏਸ਼ੀਆਿਟਕ ਸੀ, ਜੋ ਿਕ ਅਜ਼ੋਰਸ
ਦਾ ਮੂਲ ਿਨਵਾਸੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬੈਂਟੋ ਡੀ ਗੋਸ ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਿਜਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ 1603 ਿਵਚ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਤੋਂ ਚੀਨ ਿਵਚ ਜਾਣ
ਲਈ ਇਕ ਅਰਮੀਨੀਆਈ ਵਪਾਰੀ ਦਾ ਭੇਸ ਧਾਰ ਿਲਆ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਕਦੇ ਵੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਡੀ ਗੋਜ਼ ਬਾਰੇ ਸੁਿਣਆ ਹੈ
ਅਤੇ ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੋਲੋ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋ ਦਾ ਹੀ ਸੀ ਿਕ ਭੂਗ ੋਲ ਿਵਿਗਆਨੀ ਉਹਨਾਂ ਦੋ ਨਾਵਾਂ ਲਈ ਿਰਣੀ
ਸਨ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਕਿਸ਼ਆ ਂ ਿਵੱਚ ਇਸ ਖਾਸ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਨੂੰ ਭਰਨ ਿਵੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਉਹ ਨਾਮ ਸਨ-'ਪਾਮੀਰ' ਅਤੇ
'ਬੋਲੋਰ'-ਜੋ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਿਵੱਚ ਅਪਣਾਏ ਸਨ।
ਖਾਤਾ।
ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਾਂ ਤਾਂ ਪਾਮੀਰ, ਬੋਲੋਰ ਜਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਸੀ
ਦੁਨੀਆ ਿਵਚ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਸਥਾਨ'139 .
ਮੈਦਾਨ ਨੂੰ PAMIER ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਿਵੱਚ ਬਾਰਾਂ ਿਦਨਾਂ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦੇ ਹੋ [ਪੋਲੋ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ], ਇੱਕ
ਮਾਰੂਥਲ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਲੱਿਭਆ, ਿਬਨਾਂ ਿਰਹਾਇਸ਼ ਜਾਂ ਿਕਸੇ ਵੀ ਹਰੀ ਚੀਜ਼, ਤਾਂ ਜੋ ਯਾਤਰੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੋ ਵੀ ਲੋੜੀਂਦਾ
ਹੋਵੇ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹਨ। ਇਲਾਕਾ ਇੰਨਾ ਉੱਚਾ ਅਤੇ ਠੰਡਾ ਹੈ ਿਕ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਪੰਛੀ ਉੱਡਦਾ ਨਜ਼ਰ
ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਅਤੇ ... ਇਸ ਵੱਡੀ ਠੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਅੱਗ ਇੰਨੀ ਚਮਕਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਨਾ ਹੀ ਆਮ ਵਾਂਗ ਇੰਨੀ ਗਰਮੀ ਿਦੰਦੀ ਹੈ,
ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਇੰਨੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪਕਦੀ ਹੈ।
140
ਹਾਲਾਂਿਕ ਪੋਲੋ ਨੂੰ ਅਣਜਾਣ ਸੀ, ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਹ ਠੰਡ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ 13-16,000 ਫੁੱਟ ਦੀ ਉਚਾਈ ਸੀ ਿਜਸਨੇ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਿਵੱਚ
ਸਮੱਿਸਆ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸਾਲ ਦੇ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਿਹੱਸੇ ਲਈ, ਬਰਫੀਲੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਨੇ ਛੋਟੀਆਂ ਜੜ੍ਹੀਆਂ ਬੂਟੀਆਂ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਉਡਾ ਿਦੱਤਾ
ਿਕ ਘੋੜੇ ਭੁੱਖੇ ਰਿਹ ਗਏ ਅਤੇ, ਜਦੋਂ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਕੁਝ ਰੂਸੀਆਂ ਨੇ ਪਾਮੀਰਸ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਚੌਕੀ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਰਗੀਆਂ
ਨੇ ਲੇਟਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਵਧਣ ਦਾ ਮੌਸਮ ਗਾਜਰਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਸਾਬਤ ਹੋਇ ਆ।
ਪਰ ਪੋਲੋ ਅਨੁਸਾਰ ਬੋਲੋਰ 'ਪਾਮੀਅਰ' ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਮਾੜਾ ਸੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਪਹਾੜੀ ਸੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਲੰਘ ਣ ਲਈ ਚਾਲੀ ਿਦਨ

ਲੱਗ ਗਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਬਸਤੀਆਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ. ਿਸਰਫ ਇਕ ਅਪਵਾਦ ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਉੱਚੇ ਪਹਾੜਾਂ ਿਵਚ 'ਬਰਬਰ ਮੂਰਤੀ-ਪੂਜਕ, ਿਸਰਫ
ਿਪੱਛਾ ਕਰਕੇ ਰਿਹੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਖੱਲ ਪਿਹਨਦੇ ਸਨ'। ਪੋਲੋ ਨੇ ਿਸੱਟਾ ਕੱਿਢਆ, 'ਉਹ ਸੱਚ ਿਵੱਚ ਹਨ,' ਇੱਕ
ਦੁਸ਼ਟ ਨਸਲ ।
ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਾਿਫਰ ਰਹੇ ਹਨ.
ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ, ਸੰਮੇਲਨ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਿਦਲ ਿਵੱਚ ਇਸ ਉੱਚੀ ਉਚਾਈ ਵਾਲੇ ਟੁੰਡਰਾ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਘੱਟ ਪੂਰਬ-ਪੱਛਮੀ
ਘਾਟੀਆਂ ਦੇ ਉਤਰਾਿਧਕਾਰ ਨੂੰ 'ਪਾਮੀਰ' ਸ਼ਬਦ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇਗ ਾ। ਘਾਟੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੇ ਔਕਸਸ ਦੀਆਂ ਫੀਡਰ
ਨਦੀਆਂ ਵਗਦੀਆਂ ਹਨ, ਿਸ਼ਗ ਨਾਨ ਅਿਜਹੀ ਹੀ ਇੱਕ, ਸ਼ਖ-ਦਾਰਾ ਦੀ ਮੂਲ ਧਾਰਾ ਨਾਲ ਜੰਕਸ਼ਨ 'ਤੇ ਹੈ। ਇਹ ਜੌਨ ਵੁੱਡ, ਜਲ ਸੈਨਾ ਦਾ
ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਸੀ ਜੋ 1837 ਿਵੱਚ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਬਰਨਸ ਦੇ ਨਾਲ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਜਸਨੇ ਪਾਮੀਰਾਂ ਦਾ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸਤ੍ਿਰਤ
ਿਬਰਤਾਂਤ ਿਲਿਖਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਮ-ਇਨ ਦੁਿਨਆ, 'ਰੂਫ ਆਫ ਿਦ ਵਰਲਡ' ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਉਪਨਾਮ ਨੂੰ ਿਰਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ 'ਬੋਲੋਰ' ਇੱਕ ਚੱਲਣਯੋਗ ਿਤਉਹਾਰ ਬਣ ਿਗਆ। ਕੁਝ ਭੂਗ ੋਲ ਿਵਿਗਆਨੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਿਵਸ਼ਾਲ

ਜੰਬਲ ਵਜੋਂ ਸਨਮਾਿਨਤ ਕੀਤਾ ਿਜੱਥੇ ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਿਸ਼ਨਿਜਆਂਗ -ਕਸ਼ਮੀਰ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਮਹਾਨ ਿਹਮਾਿਲਆ ਅਤੇ ਕਾਰਾਕੋਰਮ ਰੇਂਜਾਂ ਨਾਲ
ਟਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਿਜਆਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਾਮੀਰਾਂ ਲਈ ਜਾਂ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਿਵੱਚ ਪਾਮੀਰਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ
ਉੱਚੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਲਈ ਇੱਕ ਿਵਕਲਿਪਕ ਨਾਮ ਮੰਿਨਆ। ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਉਲਝਣ ਿਵੱਚ, ਪੀਅਰਸ ਨੇ ਫ੍ਰਾਂਿਸਸ ਯੰਗ ਹਸਬੈਂਡ
ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ, ਿਜਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਿਵੱਚ ਕਈ ਕਦਮਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਥਾਰਟੀ ਬਣਾ ਿਦੱਤਾ। ਸਤੰਬਰ 1894
ਿਵਚ, ਯੰਗ ਹਸਬੈਂਡ ਨੇ 'ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਸਰਹੱਦ' 'ਤੇ ਿਚਤਰਾਲ ਤੋਂ ਪੀਅਰਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਿਲਿਖਆ। ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਿਕਸੇ ਨੂੰ 'ਬੋਲੋਰ' ਸ਼ਬਦ ਦੀ
ਵਰਤੋਂ ਕਰਿਦਆਂ ਨਹੀਂ ਸੁਿਣਆ ਸੀ, ਨਾ ਹੀ ਅਸਲ ਿਵੱਚ 'ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼' ਸ਼ਬਦ। 'ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਿਵਚ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ
ਹੀ ਕੋਈ ਨਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ,' 142 ਉਸਨੇ ਿਲਿਖਆ। 'ਇਸ ਲਈ ਿਕਸੇ ਬਾਹਰੀ ਯਾਤਰੀ ਨੂੰ ਉਸ ਪਹਾੜੀ ਲੜੀ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ
ਨਾਮ ਦੀ ਕਾਢ ਕੱਢਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਿਜਸਦਾ ਉਹ ਦੌਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।' 143 ਯੰਗ ਹਸਬੈਂਡ ਦੀ ਰਾਏ ਿਵੱਚ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਪੋਲੋ ਦੇ
'ਬੋਲੋਰ' ਨਾਲ ਅਿਜਹਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਸਨੂੰ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਅਿਜਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਿਹਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੋਵੇ।
ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਬਦ ਬਾਲਾ, ਿਜਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ 'ਉੱਚਾ' ਜਾਂ 'ਉੱਚਾ ਉੱਪਰ', ਉਸੇ ਸਹੀ ਨਾਂਵ ਲਈ।
'ਬੋਲੋਰ' ਨੂੰ ਘੇਰਨ ਵਾਲੇ ਿਵਵਾਦ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਣਜਾਣ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਹੋਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮਾਮਿਲਆਂ ਨੂੰ ਿਧਆਨ ਿਵਚ ਰੱਖਦੇ
ਹੋਏ ਿਸ਼ਗ ਨਨ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਇਹ ਸਮੱਿਸਆ ਆਈ ਿਕ ਬਰਫ਼ ਨਾਲ ਭਰੇ ਔਕਸਸ ਨੂੰ ਿਕਵੇਂ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ।
ਨਦੀ 'ਤੇ ਮੁੱਖ ਪੁਲ ਤਬਾਹ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਸਰਫ ਕੁਝ ਮੁਅ ੱਤਲ ਰੱਸੀ ਵਾਲੇ ਪੁਲ ਨੂੰ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ 'ਿਜਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਘੋੜੇ
ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪੁਲ ਜਾਂ ਬੇੜਾ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬਿਚਆ'144 । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ
ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਿਕਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ।
ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਅਸੀਂ ਅਥਾਹ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਟੁਕਿੜਆਂ ਨੂੰ ਤੂੜੀ ਦੀਆਂ ਰੱਸੀਆਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਣ ਿਵੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਏ, ਜੋ ਿਕ
ਘਾਹ ਨਾਲ ਢੱਕਣ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਘੋਿੜਆਂ ਲਈ ਲੰਘ ਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣਦੇ ਸਨ।145
ਘੋੜੇ ਅਜੇ ਵੀ ਉਹ 'ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਜਾਨਵਰ ਸਨ ... ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਿਕਪਚਕ ਦੇ ਮੁਖੀ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਚੋਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ' 146 - ਜੋ ਿਕ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਹਲੇ ਿਬਆਨ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਿਕਪਚਕ ਮੁਖੀ ਤੋਂ 'ਦੁਬਾਰਾ ਦਾਅਵਾ' ਕੀਤਾ
ਸੀ।
ਇੱਕ ਵਾਰ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਦੀ ਦੇ ਪਾਰ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਿਚੰਤਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ। ਖਿਣਜ ਿਵਿਗਆਨ ਿਵੱਚ ਿਦਲਚਸਪੀ ਰੱਖਣ
ਵਾਲੇ ਿਵਅਕਤੀ ਵਜੋਂ ਗਾਰਡਨਰ ਿਸ਼ਗ ਨਾਨ ਦੀਆਂ ਰੂਬੀ ਖਾਣਾਂ ਦੀਆਂ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਦਲਚਸਪ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ,
ਇਹਨਾਂ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਨੇ ਸਈਅਦ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਣ ਦੇ ਉਸਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ ਕੀਤਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ, ਖਾਣਾਂ ਦੇ ਇੱਕ
ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਉਹ ਇੱਕ ਿਨਰੀਖਣ 'ਤੇ ਪੱਕਾ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ. ਸਈਅਦ ਅਤੇ ਥਰਬਾਹ ਘੱਟ ਉਤਸੁਕ ਸਨ; ਪਰ ਇੱਕ ਰਾਤ 'ਿਬਨਾਂ ਭੋਜਨ
ਜਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਪਾਈਪਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਰੋਸ਼ਨੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬੋਲੋਰ ਪਹਾੜਾਂ ਅਤੇ ਪਾਮੀਰ ਸਟੈਪਸ' 147 ਦੀਆਂ ਬਰਫੀਲੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ
ਉੱਤੇ ਤੇਜ਼ ਹਵਾ ਵਗਣ ਨਾਲ , ਉਸਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਿਦਲਚਸਪੀ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ।
ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਮੈਂ ਰੂਬੀ ਦੀਆਂ ਖਾਣਾਂ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ, ਜੀਵਨ ਭਰ ਦਾ ਮੌਕਾ ਗੁਆ ਉਣ ਦੇ ਡਰੋਂ, ਅਤੇ ਅੰਤ ਿਵੱਚ
ਮੈਂ ਿਜੱਤ ਿਗਆ.
ਇਸ ਲਈ ... ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਬਾਕੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਲੇਟਣ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਹੁਕਮਾਂ ਨਾਲ ਛੱਡ ਕੇ, ਸਯਾਦ, ਥਰਬਾਹ ਅਤੇ ਮੈਂ ਮੋਟੇ
ਬਰਿਛਆਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਹੋ ਕੇ ਿਨਕਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।148
ਪਰ, ਪਾਮੀਰਸ ਦਾ ਉਸਦਾ ਪਿਹਲਾ ਤਜਰਬਾ ਕੀ ਸੀ, ਚੀਜ਼ਾਂ ਯੋਜਨਾ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਗਈਆਂ। ਉਹ ਪੈਦਲ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਿਕ ਕਾਫ਼ੀ
ਸਮਝਦਾਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਮਾਿਚਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮੋਟੇ ਬਰਛੇ ਵੀ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਿਫਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਈਅਦ ਦੀ ਅਫੀਮ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਤੋਂ
ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵੀ ਿਵਵਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ, ਜੋ ਿਕ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਦੋ ਹਫ਼ਿਤਆਂ ਤੱਕ ਚੱਲਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਯਾਤਰਾ
ਲਈ, ਿਬਲਕੁਲ ਵੀ ਸਮਝਦਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਮੀਦ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਿਮਹਰਬਾਨੀ ਕਰਨ ਵਾਿਲਆਂ ਨੂੰ ਿਮਲਣਗੇ, ਪਰ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਜਾਣਾ ਉਮੀਦ
ਨਾਲੋਂ ਮਾੜਾ ਸਾਬਤ ਹੋ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਪਿਹਲੇ ਬਰਫੀਲੇ ਤੂਫਾਨ ਦੁਆ ਰਾ ਰੋਿਕਆ ਿਗਆ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰੱਸੀ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਣ ਤੋਂ
ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ ਲਟਕਾਇਆ, ਿਫਰ 'ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 13,000 ਫੁੱਟ' 149 ਤੱਕ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ । ਉੱਪਰੋਂ ਕੋਈ ਿਰਹਾਇਸ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਿਨਸ਼ਾਨ
ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਭੋਜਨ ਜਾਂ ਰਿਹਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਰਾਤ ਨੇੜੇ ਆ ਰਹੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ
ਨਾਲ ਇੱਕ ਘੱਟ ਅਨੁਮਾਿਨਤ ਮੁਲਾਕਾਤ ਆਈ।
ਉਦੋਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਿਦਲਚਸਪ ਜੰਗ ਲੀ ਿਸ਼ਕਾਰ 'ਤੇ ਆਏ। ਜੰਗ ਲੀ ਭੇਡਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਾਤਰਾ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘ ਗਈ, ਬਿਘਆੜਾਂ

ਨੇ ਬੜੀ ਗਰਮਜੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਿਪੱਛੇ। ਮੇਰੇ ਥਰਬਾਹ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਇੱਕ ਭੇਡ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਿਦੱਤੀ, ਪਰ ਦੋ ਬਿਘਆੜਾਂ ਨੇ ਇਸ 'ਤੇ
ਸਾਡੇ ਹੱਕ ਦਾ ਿਵਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਅਸੀਂ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਿਦੱਤੀ
ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਪਰ ਦੂਸਰੇ ਆਏ ਅਤੇ ਦੁਆ ਲੇ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹੇ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਿਫਕਸ ਿਵੱਚ ਸੀ, ਿਕਉਂਿਕ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਅੱਗ
ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਸਮੱਗ ਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਿਜਵੇਂ ਹੀ ਥੱਕ ਗਏ ਸੀ, ਭੁੱਖੇ ਬਿਘਆੜਾਂ, ਚੀਤੇ, ਹਾਇਨਾ ਅਤੇ ਿਗੱਦੜਾਂ
ਨਾਲ ਇੱਕ ਰਾਤ ਦੀ ਝੜਪ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ।150
ਸਈਅਦ ਿਬਹਤਰ ਸੀ, ਿਜਸ ਨੇ 'ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਫੀਮ ਦੇ ਅਥਾਹ ਸਰੋਤ ਦੁਆ ਰਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ' ਚੁਿਣਆ ਸੀ । ਅਰਧ-ਕਮੇਟੋਜ਼,
ਉਸ ਨੂੰ ਿਫਰ ਵੀ ਮਰੀਆਂ ਹੋਈ ਆਂ ਭੇਡਾਂ ਦੀ ਿਨਗਰਾਨੀ ਕਰਨ ਲਈ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਥਰਬਾਹ ਬਾਲਣ ਦੀ
ਭਾਲ ਿਵਚ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਚਾਰੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਉਹ ਦੂਰ ਦੂਰ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਵੱਖ ਹੋ ਗਏ.
ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਗੋਬਰ ਅਤੇ ਝਾੜੀਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਟੁਕੜੇ ਿਮਲ ਗਏ ਪਰ ਉਹ ਭੇਡ ਨੂੰ ਭੁੰਨਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ। ਜਦੋਂ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਦੂਰੀ
'ਤੇ ਇੱਕ ਰਗੜਦੀ ਝਾੜੀ ਦੇਖੀ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਇਸਦੇ ਲਈ ਬਣਾਇਆ। ਇਹ ਇੱਕ ਗਲਤੀ ਸੀ. ਉਸਨੂੰ ਬਿਘਆੜਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਮੂਹ
ਦੁਆ ਰਾ, ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ, 'ਲਗਭਗ ਖਾਧਾ' ਿਗਆ ਸੀ।
ਿਜਵੇਂ ਮੈਂ ਜਲਦੀ ਆਇਆ ਅਤੇ ਪਿਹਲੇ ਿਘਨਾਉਣੇ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਿਦੱਤੀ, ਮੁੱਖ ਸਰੀਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਲਾਸ਼ ਅਤੇ ਮੇਰੇ
'ਤੇ ਇਕੋ ਿਜਹਾ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤਾ। ਮੈਂ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਲੰਘ ਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਿਤੱਖੀ
ਚੁਟਕੀ ਿਦੱਤੀ, ਅਤੇ ਲਹੂ ਦੇ ਸੁਆ ਦ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਅਸਪਸ਼ਟ ਚੀਕ ਿਦੱਤਾ, ਿਜਸ ਨੂੰ, ਦੂਿਜਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਉਠਾਇਆ ਿਗਆ, ਮੇਰੇ
ਦੋਸਤ ਥਰਬਾਹ ਲਈ ਮੇਰੀ ਮੁਕਤੀ ਸਾਬਤ ਹੋਈ । ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ, ਚੀਕਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ 'ਤੇ
ਉਹ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅਤੇ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਿਪੱਛੇ ਹਟ ਗਏ।152
ਉਸ ਰਾਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਟਨ 'ਤੇ ਖਾਣਾ ਖਾਧਾ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਦੁਬਾਰਾ 'ਭੁੰਨਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗਰਮ' ਸੀ, ਅਤੇ 'ਲੰਮੀ ਬਿਹਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ' 153 ,
ਸਈਦ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ: ਰੂਬੀ ਖਾਣਾਂ
ਆਪਣੇ ਦੀ ਖੋ
ਸਾਥੀਆਂ
ਜ ਨੂੰ ਅਣਿਮੱ
ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਚਲੇ
ਥੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਮੁ
ਗਏ - ਹਾਲਾਂ
ਲਤਵੀ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਹ
ਿਕ ਹੋਰ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਨਹੀਂ।
ਉਸ ਨਦੀ 'ਤੇ, ਿਜਸ ਲਈ ਉਹ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲਦੇ ਸਮੇਂ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਦੋ ਅਜਨਬੀਆਂ, ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ, ਇੱਕ
ਬੁੱਢਾ, ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਸਨ।
ਸਈਅਦ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਈ, ਅਤੇ ਅਜਨਬੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਸਿਤਕਾਰ ਿਦੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਈਅਦ ਦੀ ਸਟ੍ਰੀਮ
ਲਈ ਕੱਪੜੇ ਉਤਾਰਨ ਿਵਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਿਵਚ ਜਾਣ ਦਾ ਿਨਰਦੇਸ਼ ਿਦੱਤਾ। ਿਫਰ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਅੱਧਾ ਰਸਤਾ ਪਾਰ ਕਰ
ਿਗਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਬੂਟ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਕੱਢ ਲਏ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ। ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਥਰਬਾਹ, ਵਧੇਰੇ ਸ਼ੱਕੀ ਹੋਣ
ਕਰਕੇ, ਿਪੱਛੇ ਹਟ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਹੁਣ ਗਰਮ ਿਪੱਛਾ ਿਦੱਤਾ. ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੱਪੜੇ ਬਰਾਮਦ ਕੀਤੇ - ਚੋਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਾਹਲੀ ਿਵੱਚ
ਸੁੱਟ ਿਦੱਤਾ ਸੀ - ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ
ਸਟ੍ਰੀਮ
ਅਸੀਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫੋਰਡ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪਾਰ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਿਕੰਨੇ ਹੋਰ ਲੁਟੇਰੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ "ਬੈਂਗ " ਇੱਕ ਮੈਚਲਾਕ ਹੋ
ਿਗਆ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਗੇਂਦ ਸਾਡੇ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਗਈ। ਦੂਸਰਾ ਸ਼ਾਟ ਸਯਾਦ ਦੇ ਪੀਰਪੰਕ (ਇੱਕ ਉੱਚੀ, ਕੋਨੀਕਲ
ਲੇਮਸਿਕਨ ਟੋਪੀ) ਿਵੱਚੋਂ ਲੰਿਘਆ, ਅਤੇ ਤੀਜਾ ਮੇਰੇ ਗਰੀਬ ਥਰਬਾਹ ਦੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦੀ ਦੂਜੀ ਉਂਗ ਲੀ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਜੋੜ ਨੂੰ ਉਤਾਰ
ਿਦੱਤਾ। ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਲਈ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਿਹਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਗੇਂਦ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਿਰਆ। ਇਹ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਿਕ ਇਸਦੀ ਕੋਈ
ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਮੈਂ ਸਿਥਰ ਿਨਸ਼ਾਨਾ ਲੈ ਿਲਆ, ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ, ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਲੁਟੇਰੇ ਦੇ ਉੱਪਰ ਰੋਲ ਿਦੱਤਾ, ਜੋ ਖੱਡ ( ਿਡਗਿਲਿਵਟੀ )
ਹੇਠਾਂ ਿਡੱਗ ਿਪਆ।154
'ਕੁਝ ਡਰਾਿਪੰਗ ਸ਼ਾਟਸ' 155 ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ , ਿਫਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰੋਕ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਅਤੇ ਿਬਨਾਂ ਿਕਸੇ ਦੁਰਘਟਨਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ
ਕੈਂਪ ਿਵਚ ਵਾਪਸ ਲੈ ਿਲਆ।
ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਗਾਰਡਨਰ ਿਹੰਦੂ ਜੈ ਰਾਮ ਅਤੇ ਸਈਅਦ ਦੇ ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਪਿਹਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਉੱਠੇ ਹੋਏ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਲਈ ਜਾਿਗਆ ਅਤੇ ਜਦੋਂ
ਉਸਨੇ ਿਤੰਨ ਲੰਘ ਦੇ ਅਜਨਬੀਆਂ ਤੋਂ ਦੁੱਖ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣੀ। ਿਤੰਨਾਂ ਅਜਨਬੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਿਵੱਚ ਜਾਿਣਆ-ਪਛਾਿਣਆ
ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਥਰਬਾਹ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਿਮਲ ਕੇ ਿਤੰਨਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 'ਇੱਕ ਮੁਹਤ ਿਵੱਚ
ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾ ਿਲਆ'156 ।
ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਰੱਸੀਆਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਿਹਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਜੋ ਿਨਆਂ ਹੋਇ ਆ ਉਹ ਮੋਟਾ ਸੀ। ਥਰਬਾਹ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉਂਗ ਲੀ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ

ਲਈ ਤੁਰੰਤ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਪਰ ਿਸ਼ਗ ਨਨ ਦੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਿਕਿਰਆ ਨੂੰ ਟਾਲਣ ਲਈ ਮਨਾ ਿਲਆ ਿਗਆ। ਨਜ਼ਦੀਕੀ
ਿਕਲ੍ਹੇ ਿਵੱਚ, ਮਾਮਲਾ ਸਥਾਨਕ ਮੁਖੀ, ਜਾਂ ਬਾਈ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਿਵੱਚ ਿਲਆ। ਇੱਕ ਕੈਦੀ ਤੋਂ ਿਤੰਨ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਦਾ ਇਕਬਾਲੀਆ
ਿਬਆਨ ਿਲਆ ਿਗਆ, ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਿਗਆ, ਅਤੇ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ। ਇਹ ਮੌਤ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮੀ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਸੀ, ਚੋਣ ਦੁਖੀ
ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਛੱਡੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਭ ਨੇ ਇੱਕ ਨੂੰ ਬਚਾ ਕੇ ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਵੋਟ ਪਾਈ। ਿਤੰਨਾਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਿਹਰਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਫਰ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੇ ਿਸਰ ਮੁਨਵਾ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਇੱਕ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਿਨੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵਜੋਂ ਬਾਈ ਕੋਲ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਦੋ ਨੂੰ 'ਗੁਲਾਮਾਂ ਦੇ
ਸੌਦੇ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਿਮਲਣ ਲਈ ਭੇਿਜਆ ਿਗਆ ਸੀ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰੇਗ ਾ' 157 ।
ਇਸ ਸਭ ਿਵੱਚ 'ਅਸਿਹਮਤੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼' ਬੇਸ਼ੱਕ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਸੀ। ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸਦੀ ਵੋਟ ਮੌਤ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮੁਆ ਫੀ ਲਈ ਸੀ,
ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਅਿਜਹਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੰਦਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਪੂਰੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਿਵੱਚ ਗ਼ੁਲਾਮ-ਵਪਾਰ ਨੂੰ ਹੁਣੇ-ਹੁਣੇ ਗ਼ੈਰ-
ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਰਾਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਆਪਣੀ ਸਿਥਤੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨੀ
ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ। ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਇਹ ਸੀ, ਉਹ ਇਸ ਕੇਸ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇ ਆ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਦੂਿਜਆਂ ਿਵੱਚ, ਗੁਲਾਮੀ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਅਤੇ, ਭਾਵੇਂ
ਉਹ ਇੱਕ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਪਰਜਾ ਸੀ ਜਾਂ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ, ਉਹ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਿਸਰਫ ਿਨੰਦਾ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਿਵਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਿਘਨਾਉਣੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਲੋਕ ਉਸ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ
ਨੂੰ ਗੁਲਾਮੀ ਦੇ ਛਾਿਪਆਂ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਸਮਝਣਗੇ।
ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਿਹਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਗਲਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਗੈਰ-ਿਸਧਾਂਤਕ ਚਿਰੱਤਰ ਦੇ ਿਘਨਾਉਣੇ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰੋ। ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਬਚਾਅ,
'ਜਦੋਂ ਰੋਮ ਿਵਚ ...', ਦੋਵਾਂ ਮਾਮਿਲਆਂ ਿਵਚ ਇਕੋ ਿਜਹਾ ਸੀ।
ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ, ਿਸ਼ਸ਼ਟਾਚਾਰ ਅਤੇ ਰੀਤੀ-ਿਰਵਾਜਾਂ ਦੁਆ ਰਾ, ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਅਪਰਾਧ, ਜਾਂ ਅੰਤਰ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ
ਿਕ ਦੂਜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਿਵੱਚ ਹਨ, ਅਤੇ ਮੰਿਨਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਗੁਣਾਂ [ਿਵਰਾਮ ਿਚੰਨ੍ਹ ਐਡਜਸਟਡ] ਵਜੋਂ ਵਿਡਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
158
ਤੀਜੀ ਯਾਤਰਾ
1828-32
ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਸੁਝਾਈ ਗਈ ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ ਦੇ ਉਲਟ, ਸੰਪਾਦਕ ਪੀਅਰਸ ਨੇ 1826-7 ਦੀ ਸਰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਿਸ਼ਗ ਨਾਨ ਿਵੱਚ ਔਕਸਸ ਦੇ ਨੇੜੇ
ਿਕਤੇ ਵੀ ਿਬਤਾਇਆ ਹੈ, ਪਰ ਟਾਕ ਦੇ ਿਕਲ੍ਹੇ ਿਵੱਚ, ਜਾਂ ਕੁਰਘਾਨ ਟਾਕ ' 159 ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ 'ਇੱਕ ਨੇਕ ਲੁਟੇਰੇ-ਸਰਦਾਰ ਨਾਲ'
ਿਬਤਾਇਆ ਹੈ। ਪਾਮੀਰਸ. ਉੱਥੋਂ, ਪੀਅਰਸ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਉਹ 1827 ਦੀ ਬਸੰਤ ਿਵੱਚ ਯਾਰਕੰਦ' 160 ਦੀ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਰਵਾਨਾ
ਹੋਇ ਆ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸਾਲ ਕੁਨ ਲੁਨ, ਕਾਰਾਕੋਰਮ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਿਹਮਾਿਲਆ ਦੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਲੱਦਾਖ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਗਆ।
ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਿਚਤਰਾਲ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੈਰ-ਕਾਫ਼ੀ ਅਠਾਰਾਂ
ਮਹੀਿਨਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਿਦੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਉਸਨੂੰ 1828 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਕਾਿਫ਼ਿਰਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਵਾਪਸ ਿਲਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਅਗਲੀ
ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਤਾਰੀਖ ਤੋਂ ਦੋ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ ਇੱਕ ਅਣਜਾਣ ਿਵਰਾਮ ਛੱਡਦਾ ਹੈ।
ਉਦੋਂ ਤੱਕ, 1830 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵੱਚ, ਉਹ ਦੱਖਣੀ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲਾਭਕਾਰੀ ਰੁਜ਼ਗ ਾਰ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਦਾ ਿਪੱਛਾ ਕਰ
ਿਰਹਾ ਸੀ, ਿਜਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਲਾਹੌਰ-ਅਧਾਰਤ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਜਲਦੀ ਹੀ ਸਾਕਾਰ ਹੋਣਾ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਮਹਾਨ ਪਹਾੜੀ ਰੀੜ੍ਹ ਨੂੰ ਕਦੋਂ ਪਾਰ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਦਾ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ
ਮਾਈਕਲ ਪਾਕਨਹੈਮ ਐਜਵਰਥ ਦੁਆ ਰਾ ਬੰਗ ਾਲ ਦੀ ਏਸ਼ੀਆਿਟਕ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੇ ਜਰਨਲ ਲਈ ਆਪਣੇ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਯੋਗ
ਲੇਖ ਿਵੱਚ ਕਰਨਲ ਦੇ ਯਾਤਰਾ ਨੋਟਸ ਤੋਂ ਸੰਖੇਪ ਡਾਇਰੀ ਐਂਟਰੀਆਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। 1853 ਦੇ ਇੰਦਰਾਜਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ,
ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਰੇਿਗਸਤਾਨਾਂ ਅਤੇ ਲਾਂਿਘਆਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, 24 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਯਾਰਕੰਦ, 28 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਲੱਦਾਖ
ਿਵੱਚ ਲੇਹ ਅਤੇ 10 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ 'ਕਸ਼ਮੀਰ' ਘਾਟੀ ਪਹੁੰਚੇ। ਉੱਥੇ ਉਹ ਪਹਾੜਾਂ ਰਾਹੀਂ ਿਗਲਿਗਤ, ਿਚਤਰਾਲ ਅਤੇ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਵੱਲ
ਧੱਕਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਿਸਰਫ ਛੇ ਿਦਨ ਰੁਕੇ, ਿਜਸ ਸਮੇਂ ਐਜਵਰਥ ਦੇ ਐਬਸਟਰੈਕਟ ਪੀਟਰਸ ਨੇ ਆਮ ਬਹਾਨੇ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਿਦੱਤਾ ਿਕ
ਕਾਫਿਰਸਤਾਨ ਬਾਰੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਨੋਟ ਬਰਨਸ ਨੂੰ ਉਧਾਰ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ ਉਸ ਦੀ ਹੱਿਤਆ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਗੁਆ ਚ ਗਏ ਸਨ।
ਿਫਰ ਵੀ ਐਜਵਰਥ ਦੁਆ ਰਾ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਕੀਤੀਆਂ ਤਾਰੀਖਾਂ, ਜਦੋਂ ਿਕ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ

ਹੋਣਗੀਆਂ, ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਿਜਸ ਸਾਲ ਲਈ ਅਰਜ਼ੀ ਿਦੱਤੀ ਸੀ, ਉਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੱਸੇ ਗਏ ਸਨ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਿਕ ਇਹ
ਨਹੀਂ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਬੂਤ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਿਦੰਦੇ ਹਨ ਿਕ ਇਹ 1830 ਜਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ '31 ਵੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ - ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ
ਿਵੱਚ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਿਤੰਨ ਤੋਂ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਉਪਰੋਕਤ ਪ੍ਰਸਤਾਿਵਤ ਉਸ ਤੋਂ ਦੋ ਤੋਂ ਿਤੰਨ ਬਾਅਦ।
ਐਜਵਰਥ ਦੀ ਗਾਰਡਨਰ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਫਾਸਟ-ਫਾਰਵਰਡ ਦੀ ਿਵਆਿਖਆ ਉਸਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸਮਾਂਰੇਖਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਖਰੀ ਹੋਣ ਦੁਆ ਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਉਸ ਨੋਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣਾ ਐਬਸਟ੍ਰੈਕਟ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਆਸਤਰਾਖਾਨ ਤੋਂ 1819 ਿਵੱਚ ਨਹੀਂ (ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ
ਿਵੱਚ ਪੀਅਰਸ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਤਾਰੀਖ) ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ 1823 ਿਵੱਚ (ਜੋ ਿਕ ਦੂਜੇ ਲਈ) ਪਰ 1829 ਿਵੱਚ, ਪਰ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਪੀਅਰਸ ਤੋਂ ਕੀ ਕੀਤਾ
ਸੀ। ਕਰਨਲ ਦੇ 'ਬਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਰਿਹਤ ਭਟਕਣਾ ' 161 ਨੂੰ ਦੋ ਿਹੱਿਸਆਂ ਿਵੱਚ ਸੰਘ ਣਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ,
ਦੋਵਾਂ ਮੀਲਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅਟੱਲ ਕਮੀ ਦੇ ਨਾਲ.
ਹੇਰਾਤ ਤੋਂ ਪਿਹਲੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ ਐਜਵਰਥ ਐਬਸਟਰੈਕਟ ਿਵੱਚ ਪਛਾਣਨਯੋਗ ਹੈ; ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਯਾਤਰਾ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਰਾਹ ਅਪਣਾਉਂਦੀ

ਹੈ, ਜੋ ਿਕ ਖੀਵਾ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਤੀਜੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਬਦਕਸ਼ਨ ਸੈਕਟਰ ਿਵੱਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਥੋਂ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ, ਯਰਕੰਦ ਅਤੇ 'ਕਸ਼ਮੀਰ' ਵੱਲ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਊਰਾ-ਿਟਊਬੇ ਿਵਖੇ ਦੂਜੀ ਯਾਤਰਾ ਅਤੇ ਿਕਪਚਕ ਕੰਟ੍ਰੀਟੈਂਪਸ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਿਗਆ ਹੈ; ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਗਾ ਬੇਗ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰ
ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਹਬੀਬ-ਉਲਾ ਕਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਰਹੱਸਮਈ ਧਰੁਵ ਤੋਂ ਚਲੇ ਗਏ; ਕੋਿਹਸਤਾਨ ਿਵੱਚ 162 ‘ਚੰਗ ੇ ਤੇ ਗਲਤ ਦੇ ਹੱਕ ਲਈ’ ਲੜਾਈ ਦੇ ਢਾਈ ਸਾਲ ਬੀਤ
ਗਏ; ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਪਿਰਵਾਰ ਦਾ ਿਦਲ ਦਿਹਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਿਬਰਤਾਂਤ ਅਤੇ ਉਹ ਿਕਸਮਤ ਿਜਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 'ਖੁਸ਼ ਪਹਾੜੀ ਘਰ'
163 ਿਵੱਚ ਪਛਾੜ ਿਦੱਤਾ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਚਲਾ ਿਗਆ ।
ਅਸਲ ਿਵੱਚ, ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਯਾਦਾਂ ਿਵੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੱਧੇ ਤੋਂ
ਵੱਧ ਿਬਰਤਾਂਤ ਐਜਵਰਥ ਿਵੱਚ ਿਕਤੇ ਨਹੀਂ ਿਮਲਦੇ। ਅਜੀਬ ਅੰਤਰ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਥੋਕ ਖੰਡਨ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ।
ਇਹ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਿਕ ਐਜਵਰਥ ਦੇ ਖਾਤੇ ਨੂੰ 1853 ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਗਾਰਡਨਰ ਕੋਲ ਇਸਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਜਾਂ ਇਸਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਨਾਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਡੁਰੰਡ ਨੂੰ ਦੱਸੀ ਗਈ ਸੀ, ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ
1870 ਦੇ ਖਾਤੇ ਿਵੱਚ ਸੀ ਿਕ ਪੀਅਰਸ ਨੇ ਯਾਦਾਂ ਦੀਆਂ ਨੰਗ ੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਲਈ ਭਰੋਸਾ ਕੀਤਾ। ਪਰ, ਿਜੱਥੋਂ ਤੱਕ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਤਾਂ ਡੁਰੈਂਡ ਨੂੰ ਅਤੇ ਨਾ
ਹੀ ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਐਜਵਰਥ ਸੰਸਕਰਣ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਇਸਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਨਾ ਹੀ, ਨਾਲ
ਕੋਈ ਵੀ ਯਕੀਨ, ਪੀਅਰਸ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਐਜਵਰਥ ਦੇ ਘਟੀਆ ਸੰਪਾਦਨ ਬਾਰੇ ਬੁੜਬੁੜਾਉਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ।
ਸਟਰਨਰ ਿਵਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋਵਾਂ ਖਾਿਤਆਂ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਸੰਗ ਤਤਾ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਿਲਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ
ਿਵਚਾਰ ਿਵੱਚ ਕਰਨਲ ਦੀ ਅਿਵਸ਼ਵਾਸਯੋਗ ਤਾ ਉਜਾਗਰ ਹੋ ਗਈ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਪੀਅਰਸ ਦੀ ਗੁੰਝਲਤਾ; ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਯਾਤਰਾਵਾਂ, ਅਤੇ
ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਸਾਲਾਂ ਿਵੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਬਜਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਹੁਣ ਕਰਨਲ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਵਜੋਂ ਖਾਰਜ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ
ਹੈ। ਅਤੇ ਇਹ ਘੋਰ ਮਨਘੜਤ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਮਾਮਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਿਦਖਾਈ ਦੇਵੇਗ ਾ, ਹਰਕਤਾਂ ਅਤੇ ਤਾਰੀਖਾਂ ਦੀ ਉਹੀ ਹੇਰਾਫੇਰੀ
ਉਦੋਂ ਹੋਈ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਰਨਲ ਵੀਹਿਵਆਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ ਿਵੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਰਿਹ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਿਵੱਚ
ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਾ ਜੋੜਨਾ ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਹ ਇੰਨਾ ਝੁਕਾਅ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ। ਇਸ
ਿਵਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਉਸ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਸੰਸ਼ੋਿਧਤ ਅਨੁਮਾਨ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਸੀ
ਿਜਸ ਬਾਰੇ ਿਸਆਲਕੋਟ ਪਰੀਸ਼ ਰਿਜਸਟਰ ਨੇ ਗਵਾਹੀ ਿਦੱਤੀ ਸੀ।
ਪਰ ਆਲੋਚਕ ਮੰਨਣਗੇ ਿਕ ਐਜਵਰਥ ਦਾ ਐਬਸਟਰੈਕਟ, ਭਾਵੇਂ ਸਮਝਣ ਯੋਗ ਹੋਵੇ, ਲੋੜੀਂਦੇ ਹੋਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਹੈ।
ਐਜਵਰਥ, ਇੱਕ ਬਨਸਪਤੀ ਿਵਿਗਆਨੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ, ਪੀਅਰਸ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਆਪਣੀ ਡੂੰਘ ਾਈ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ 'ਕਈ ਖੰਡਾਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਗਜ਼' ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਵਰਣਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਰ ਇੱਕ ਿਵੱਚ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਿਹੱਸੇ ਬਾਰੇ ਤੰਗ ਅਤੇ
164
ਅਕਸਰ ਅਯੋ , - ਨੇ
ਗ ਨੋ ਟਾਂ ਨਾਲ ਭਿਰਆ ਹੋ
ਉਹਨਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂਇੰ ਟ੍ਆ ਸੀ ਿਜਸਦਾ ਉਹ ਕੁ ਝ ਨਹੀਂ
ਰਾਂਸਕ੍ਿਰਪਟ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜੋ ਜਾਣਦਾ ਸੀ, ਐਜਵਰਥ - ਜਾਂ
ਉਹ ਪੜ੍ ਹ ਸਕਦਾ ਸੀ ( ਤਾਰੀਖਾਂ ਸ਼ਵਾਂਾਇਦ ਉਸਦੇ
ਗ ), ਉਹਨਾਂ ਭਾਰਤੀ ਕਲਰਕ
ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ
ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਿਜਸ ਬਾਰੇ ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੁਿਣਆ ਸੀ, ਉਤਸੁਕਤਾਵਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਿਤਕਥਨੀ ਵਾਲੇ ਖਾਿਤਆਂ ਨੂੰ
ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਰੱਿਖਆ ਜੋ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ। ਅਸਤਰਖਾਨ ਤੋਂ
ਰਵਾਨਗੀ ਲਈ ਉਸਦੀ '1829' ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ '1819' ਲਈ ਟਾਈਪੋਗ ੍ਰਾਿਫਕ ਸਿਲੱਪ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਗੁੰਮ ਹੋਈ ਆਂ
ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਸ਼ਾਇਦ 'ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਗਜ਼' ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ੀਫ਼ੇ ਿਵੱਚ ਹੋਣਗੀਆਂ ਿਕ ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਸਲਾਹ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਆਇਆ.
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਅਕਸਰ, ਸਬੂਤ, ਭਾਵੇਂ ਕਰਨਲ ਦੇ ਹੱਕ ਿਵੱਚ ਜਾਂ ਿਵਰੁਧ, ਿਨਰਣਾਇਕ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਯਕੀਨ ਨਾਲ ਿਕਹਾ
ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਪਾਮੀਰਸ ਤੋਂ ਯਰਕੰਦ ਤੱਕ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸਾਲ ਅਤੇ ਯਾਤਰਾ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਅਨੁਮਾਨਤ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਹ ਿਕ
ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਅਗਲਾ ਯਾਤਰਾ, ਭਾਵੇਂ ਘੱਟ ਅਨੁਮਾਨਤ ਸੀ, ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਿਵੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਿਰਕਾਰਡ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਿਸ਼ਗ ਨਾਨ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਉੱਚੇ ਪਾਮੀਰਸ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਹੋਏ, ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਰਧ-ਖਾਨਾਬ
ਿਕਰਗੀਜ਼ ਿਵੱਚ ਪਾਇਆ ਸੀ। 'ਛੋਟੀਆਂ, ਡੂੰਘ ੀਆਂ ਡੁੱਬੀਆਂ ਅੱਖਾਂ, ਉਦਾਸ ਮੱਥੇ ਅਤੇ ਨੱਕ, ਅਤੇ ਉੱਚੀ ਗੱਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ' ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੂੰ 'ਸ਼ੁੱਧ ਟਾਰਟਰ' ਘੋਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ।
165, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਸੋਿਚਆ। ਉਹ ਭੇਡਾਂ, ਊਠ ਪਾਲਦੇ ਸਨ
ਅਤੇ ਟੋਟੇ-ਟੋਟੇ ਅਤੇ ਿਸਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ 'ਕੁਝ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ ਬਾਜ਼' 166 ।
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਅਕਸਰ, ਔਰਤਾਂ ਆਪਣੇ (ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ) 'ਹਲਕੇ-ਭੂਰੇ ਵਾਲਾਂ, ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅਤੇ ਗੁਲਾਬੀ ਗੱਲ੍ਹਾਂ' ਨਾਲ ' ਕਿਮਊਿਨਟੀ ਦਾ
ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਸੰਨ-ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਿਹੱਸਾ ' ਸਨ।
ਇਸ ਨੇ ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਕਾਿਫਰਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਿਦਵਾ ਿਦੱਤੀ। ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਕਾਿਫਰਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਕਾਿਫਰ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸੁਹਜ
ਿਕਰਗੀਜ਼ ਨਾਲੋਂ ਿਕਤੇ ਵੱਧ ਸਨ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਕਹਾਵਤ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਇਸ ਿਵਸ਼ੇ 'ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਗੀਤਕਾਰੀ ਕੀਤਾ-'ਸਭ ਤੋਂ ਡੂੰਘ ੇ
ਆਬਰਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਚਮਕਦਾਰ ਸੁਨਿਹਰੀ ਰੰਗ ਦੇ ਵਾਲ, ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ, ਿਲਥ ਿਚੱਤਰ, ਵਧੀਆ ਿਚੱਟੇ ਦੰਦ, ਚੈਰੀ ਬੁੱਲ੍ਹ ਅਤੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਿਪਆਰੇ ਆੜੂ ਦੇ ਫੁੱਲ' 168 ।
ਬਾਈ, ਜਾਂ ਸਥਾਨਕ ਮੁਖੀ ਦੇ ਮਿਹਮਾਨ ਵਜੋਂ, ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਦੋਸਤ 'ਲਗਭਗ ਦੋ ਮਹੀਨੇ' 169 ਤੱਕ ਿਕਰਗੀਜ਼ ਨਾਲ ਰਹੇ । ਉਹ
ਬਾਈ ਦੇ ਿਵਆਹ ਿਵਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ—ਲਾੜੀ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਈ, ਇਕ ਿਭਆਨਕ ਖੂਨ ਵਿਹ ਿਗਆ ਅਤੇ 65 ਸਾਲਾ ਲਾੜੇ ਨੂੰ '15'170
ਸਾਲ ਦੀ ਇਕ ਿਪਆਰੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਿਵਆਹ ਕਰਕੇ ਿਦਲਾਸਾ ਦੇਣਾ ਿਪਆ— ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਨਿਵਆਉਣ ਲਈ ਦੱਖਣ
ਵੱਲ ਸੈਰ ਕੀਤੀ। ਰੂਬੀ ਦੀਆਂ ਖਾਣਾਂ ਇਸ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖਾਣਾਂ ਲੱਭੀਆਂ ਪਰ ਿਨਰਾਸ਼ ਹੋ ਗਏ। ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ , 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚ,
ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ, ਨਦੀ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 1000 ਫੁੱਟ ਉੱਪਰ ਗੁਫਾ-ਵਰਗੇ ਬੁਰਜ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ
ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘ ੀ ਸਲੱਸ਼ ਿਵੱਚੋਂ ਲੰਘ ਣਾ ਿਪਆ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਿਰਪੋਰਟ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਹ ਕਰਨਲ ਦੇ
ਿਸਹਰਾ ਬਹੁਤ ਸੀ ਿਕ ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਿਕਹਾ। ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਸਪੈਕਟਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਫਲਤਾ ਅਧੂਰੀ ਸਾਬਤ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ।
ਮੇਰੀ ਭਟਕਣ ਿਵੱਚ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਿਵੱਚ ਮੌਜੂਦ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਖਾਣਾਂ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਗੁਆ ਇਆ ਿਜਨ੍ਹਾਂ

ਦਾ ਮੈਂ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਅਿਜਹਾ ਨਹੀਂ ਿਮਿਲਆ ਿਜਸਦਾ ਿਧਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਜਾਪਦੀ ਸੀ।172
ਹਾਲਾਂਿਕ, ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਮਾਲ ਦੀ ਰੂਬੀ ਦਾ ਮੁਆ ਇਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਿਮਿਲਆ ਸੀ ਿਜਸਦੀ ਖੋਜ ਤੈਮੂਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸੀ।
ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਫਕੀਰ ਦਾ ਸੀ; ਉਸਨੇ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਝੌਂਪੜੀ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਇੱਕ ਮੋਰੀ ਿਵੱਚ ਰੱਿਖਆ ਅਤੇ ਬਾਈ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਿਦਲ
ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਿਕਉਂਿਕ ਇਹ 'ਬਹੁਤ ਕੀਮਤੀ ਸੀ, 150 ਤੋਂ 200 ਕੈਰੇਟ ਵਜ਼ਨ ਿਵਚ - ਇਕ ਸ਼ੁੱਧ ਚਮਕਦਾਰ ਰਤਨ'173 ।
ਇਸ ਿਵੱਚ ਇਹ ਵੀ ਉੱਕਰੀ ਹੋਈ ਸੀ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜੋਰੋਸਟ੍ਰੀਅਨ ਵੇਦੀ ਅਤੇ
'ਿਸਥੋ-ਬੈਕਟਰੀਅਨ' ਿਲਪੀ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਿਸ਼ਲਾਲੇਖ ਵਜੋਂ ਿਲਆ ਸੀ।
ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਸਪੈਕਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਬਦਿਕਸਮਤ, ਗਾਰਡਨਰ ਇੱਕ ਪੁਰਾਤੱਤਵ-ਿਵਿਗਆਨੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਡੂੰਘ ਾਈ ਤੋਂ ਬਾਹਰ
ਸੀ। ਪੰਜ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਮੰਜੇ ਵਾਲਾ ਯਾਤਰੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਚਾਰਲਸ ਮੈਸਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ ਿਰਹਾਇਸ਼ ਕਰੇਗ ਾ
ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੇਗ ਾ
ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਿਵੱਚ ਿਵਕਰੀ ਲਈ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪੁਰਾਣੇ ਿਸੱਿਕਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ। ਇਸ ਰੁਚੀ ਨੇ ਸਨਸਨੀਖੇਜ਼ ਖੋਜਾਂ ਦੀ ਇੱਕ
ਲੜੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ ਕੀਤੀ ਜਦੋਂ ਮੈਸਨ ਨੇ ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਉੱਤਰ ਿਵੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੰਘ ੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕੁੱਲ 80,000 ਿਸੱਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ
ਅਵਸ਼ੇਸ਼, ਸੀਲਾਂ, ਿਚੱਤਰ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਚੀਜ਼ਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਬੇਗ ੍ਰਾਮ ਿਵਖੇ, ਇੱਕ ਮੈਦਾਨ ਿਵੱਚ, ਜੋ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ 'ਹੈਪੀ
ਪਹਾੜੀ ਘਰ' ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 'ਬਗਰਾਮ' ਏਅਰ ਬੇਸ ਦੇ ਕੰਕਰੀਟ ਿਵੱਚ ਿਘਿਰਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਦੀ ਇੱਕ ਿਦਨ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਦੇ
ਅੰਦਰ ਸਿਥਤ ਹੈ, ਖੋਜਾਂ ਇੰਨੀਆਂ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਸਨ ਿਕ ਮੈਸਨ ਨੇ ਸਹੀ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਿਕ ਉਹ ਆਇਆ ਸੀ। ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰੀਆ ਐਡ
ਕਾਕੇਸਮ ਦੀ ਸਾਈਟ ਦੇ ਪਾਰ, ਿਸਕੰਦਰ ਮਹਾਨ ਦੁਆ ਰਾ ਸਥਾਿਪਤ ਸ਼ਿਹਰਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ। ਿਸੱਿਕਆਂ ਦੇ ਸਬੂਤ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਅਤੇ
ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਿਵਖੇ, ਈਸਾਈ (ਜਾਂ ਆਮ ਯੁੱਗ ) ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਪਿਹਲਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਸਦੀਆਂ ਿਵੱਚ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ
ਇਿਤਹਾਸ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗ ਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਿਵਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਮੈਸਨ ਦੇ ਖੋਲ੍ਹੇ ਗਏ
ਸਟੂਪਾਸ ਅਤੇ ਉਸ ਦੁਆ ਰਾ ਖੁਦਾਈ ਕੀਤੀ ਮੂਰਤੀ ਅਤੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਵੇਗ ੀ। ਇਹ ਕੁੱਲ ਿਮਲਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਭ
ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਢਾਂਿਚਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਿਨਰਦੋਸ਼ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਬਦਨਾਮ ਚਾਰਲਸ ਮੈਸਨ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ, ਪੂਰਬੀ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ
ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਕਲਪਨਾਯੋਗ ਭੰਡਾਰ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਮੈਸਨ ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਸ਼ਾਇਦ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਿਮਲੇ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਇਹ ਮੰਨਣ ਦਾ ਹਰ ਕਾਰਨ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਸਨ।
ਪਿਹਲਾ ਪਿਹਲਾ 1828 ਿਵੱਚ ਕਾਬੁਲ ਅਤੇ ਕੰਧਾਰ ਿਵੱਚੋਂ ਲੰਿਘਆ, ਜਦੋਂ ਗਾਰਡਨਰ ਤਜ਼ਾਿਕਸਤਾਨ ਅਤੇ ਿਸ਼ਨਿਜਆਂਗ ਿਵੱਚ ਭਟਕ
ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ 1832 ਤੱਕ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਇਆ, ਜਦੋਂ ਗਾਰਡਨਰ ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਤੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਆਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਸਨ ਨੇ
ਆਪਣੀਆਂ ਖੋਜਾਂ 'ਤੇ ਕਈ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦਾ ਿਤੰਨ ਭਾਗਾਂ ਦਾ ਿਬਰਤਾਂਤ ਿਲਿਖਆ। 1842 ਿਵੱਚ
ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ, ਇਹ ਖਾਤਾ ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਐਜਵਰਥ ਨੂੰ ਉਪਲਬਧ ਹੋਣਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਨੇ 1853 ਿਵੱਚ ਆਪਣਾ ਐਬਸਟ੍ਰੈਕਟ
ਿਤਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੈਸਨ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ ਿਕ ਮਹਾਨ ਰੂਬੀ ਦੇ ਿਸ਼ਲਾਲੇਖ ਉੱਤੇ 'ਇੰਡੋ-ਸਾਇਿਥਕ'
ਸ਼ਬਦ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਧਾਰ ਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਮੈਸਨ ਨੇ ਲਗਭਗ ਪਿਹਲੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਿਸੱਿਕਆਂ ਦੀ ਲੜੀ 'ਤੇ
ਿਲਖਣ ਲਈ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਿਫਰ ਿਸੱਕੇ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰਾਿਜਆਂ 'ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਕਰਨਲ, ਿਜਸਦੀ
ਿਸੱਿਖਆ ਐਪੀਗ੍ਰਾਫੀ ਵਰਗੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਫੈਲੀ ਸੀ, ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਸਨੇ ਰੂਬੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਰਣਨ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਮਾਿਣਕਤਾ ਦੀ
ਹਵਾ ਜੋੜਨ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਹੈ।
ਇਹ, ਵੀ, ਇੱਕ ਤਾਰੀਫ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ. 1828 ਤੱਕ, ਅਤੇ ਿਵਆਿਖਆ ਕੀਤੇ ਜਾਣ
ਵਾਲੇ ਕਾਰਨਾਂ ਲਈ, ਮੈਸਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਿਰਕ ਘੋਿਸ਼ਤ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਿਵਚਾਰ ਜੋਸ਼ੀਆ
ਹਰਲਨ, ਇੱਕ ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਿਮਿਲਆ, ਜੋ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਸਾਹਸ ਦੀ ਭਾਲ ਿਵੱਚ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸੰਖੇਪ ਿਵੱਚ ਇਸਨੂੰ ਘੋਰ ਦੇ
ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਵਜੋਂ ਲੱਭੇਗ ਾ। ਪਰ ਹਰਲਨ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਿਰਕ ਹੈ,
ਮੈਸਨ ਦੁਆ ਰਾ ਅਿਵਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦੋਵੇਂ ਸਨ. ਜੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ-ਿਵਿਗਆਨੀ ਇੱਕ ਵਧੇਰੇ ਸਮਝਦਾਰ ਅਤੇ ਘੱਟ ਿਵਵਾਦਪੂਰਨ ਰੋਲ
ਮਾਡਲ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਕਰੀਅਰ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਇੱਕ ਬਾਈ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਬਾਈ ਨਾਲ ਬਦਲਦੇ ਹੋਏ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਾਮੀਰਸ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਇੱਕ ਸਥਾਨ
ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਿਜਸਨੂੰ ਉਹ ਬੋਲੋਰ ਕਸ਼ ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ। 'ਇਹ ਅਗਸਤ 1826 ਦਾ ਅੰਤ ਸੀ' 174 ਪੀਅਰਸ (ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ 1827) ਕਿਹੰਦਾ
ਹੈ। ਉਹ ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਪੰਦਰਵਾੜੇ ਰਹੇ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 'ਉੱਤਰੀ ਬੋਲੋਰ ਰੇਂਜ' 175 ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ । ਇੱਥੇ ਉਹ 'ਕਦਾਈਂ-ਕਦਾਈਂ ਸ਼ੂਿਟੰਗ -
ਲਾਜ ਵਜੋਂ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਇੱਕ ਗੁਫਾ' 176 ਿਵੱਚ ਰੱਖ ਿਦੰਦੇ ਹਨ। ਸਫ਼ਰ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਸੀ ਅਤੇ 'ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਸਾਨੂੰ ਚਾਲੀ ਮੀਲ ਦਾ
ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਤ ਿਦਨ ਲੱਗ ਗਏ ਸਨ'177। ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਉਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਇਹ
ਕਿਹਣਾ ਿਕੱਥੇ ਅਤੇ ਿਕੰਨਾ ਔਖਾ ਹੈ।
ਸਾਡਾ ਇਰਾਦਾ ਹੁਣ ਉਸਤੁਮ ਘਾਟੀ ਵੱਲ, ਅਲਾਈ ਰੇਂਜਾਂ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ, ਅਤੇ ਟੇਰੇਕ ਦੱਰੇ ਅਤੇ ਕਰਾਕੁਲ ਝੀਲ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ
ਲਗਭਗ ਮੱਧ-ਰਾਹ ਵੱਲ ਜਾਣ ਦਾ ਸੀ; ਪਰ ਸਰਦੀਆਂ ਨੇੜੇ ਆ ਗਈਆਂ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਨੇਕ ਲੁਟੇਰੇ-ਸਰਦਾਰ, ਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦਰ ਬੇਗ ,
ਿਜਸ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਹੋਈ ਸੀ, ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਪਰਾਹੁਣਚਾਰੀ ਨਾਲ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ।
178
ਕੁਲੀਨ ਲੁਟੇਰੇ-ਸਰਦਾਰ ਨੇ 'ਟਾਕ ਜਾਂ ਕੁਰਘਾਨ ਟਾਕ' ਦੇ ਿਕਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਿਲਆ, ਜੋ ਿਕ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਵਧੇਰੇ ਜਾਿਣਆ ਜਾਣ
ਵਾਲਾ ਤਾਸ਼ਕੁਰਘਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਬੋਲੋਰ ਕਸ਼ ਦੇ ਿਕਲ੍ਹੇ ਤੋਂ 'ਢਾਈ ਿਦਨ' 179 ਦੀ ਚੰਗ ੀ ਮਾਰਚ, ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਜਾਂ ਉੱਤਰ ਵੱਲ। -ਇਸ
ਦੇ ਪੱਛਮ '। ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਿਦੰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਹੁਣ ਪਾਮੀਰਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਅਲਾਈ ਪਹਾੜਾਂ, ਟੇਰੇਕ ਪਾਸ ਅਤੇ (ਿਲਟਲ) ਦਾ
ਿਜ਼ਕਰ ਹੈ।
ਕਰਾਕੁਲ ਝੀਲ. ਸਾਰੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਪਏ ਹਨ, ਟੇਰੇਕ ਪਾਸ ਸਮਰਕੰਦ ਅਤੇ ਫਰਗਾਨਾ ਘਾਟੀ ਤੋਂ ਿਸ਼ਨਿਜਆਂਗ ਿਵੱਚ ਕਸ਼ਗ ਰ ਅਤੇ

ਯਾਰਕੰਦ ਤੱਕ ਇੱਕ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਹੈ। ਇਹ ਰਸਤਾ ਉੱਚੀ ਪਹਾੜੀ ਲੜੀ ਦੇ ਦੁਆ ਲੇ ਲੰਘ ਦਾ ਸੀ ਿਜਸ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਕੋਂਗ ੂਰ
ਸ਼ਾਨ ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹੀ ਸੀ ਜੋ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ 'ਬੋਲੋਰ' ਦੁਆ ਰਾ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਤੇ ਇਹੀ ਸੀਮਾ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ
ਤਾਿਜਕਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪੀਪਲਜ਼ ਰੀਪਬਿਲਕ ਆਫ਼ ਚਾਈਨਾ ਿਵਚਕਾਰ ਸਰਹੱਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਿਸ਼ਨਿਜਆਂਗ ਜਾਂ ਪੂਰਬੀ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ,
ਭਾਵੇਂ ਮੁਸਿਲਮ ਉਈਗਰਾਂ ਦਾ ਘਰ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬੀਿਜੰਗ ਦੇ ਿਨਯੰਤਰਣ ਹੇਠ ਸੀ।
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਇਹ ਵਾਪਿਰਆ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਸੇਲੇਸਟੀਅਲ ਿਕੰਗ ਡਮ ਿਵੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਉਡੀਕ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗ ੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ,

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 'ਟਾਕ ਜਾਂ ਕੁਰਗਨ ਟਾਕ' ਿਵਖੇ ਸਰਦੀਆਂ ਿਬਤਾਈਆਂ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਮਾਰਚ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ
ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਬਰਫ਼ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਿਹਆ ਹੋਇ ਆ ਲੱਭ ਿਲਆ ਸੀ ਅਤੇ ਲੁਟੇਰੇ-ਮੁਖੀ ਦੀ ਮਿਹਮਾਨਿਨਵਾਜ਼ੀ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ
ਲਈ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਹਬੀਬ ਵਾਂਗ -
ਉਲਾ, ਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦੁਰ ਬੇਗ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਿਦਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇ ਆ। ਉਸਦੀ ਉਦਾਰਤਾ ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਨੁਕਸ ਨਹੀਂ

ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਉਸਨੂੰ ਅੰਤਮ ਸਿਹਯੋਗ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੰਭਾਵਤ ਸੰਕੇਤ ਿਦੰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉੱਚੇ ਪਾਮੀਰਸ ਿਵੱਚ
ਲੰਬੇ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਿਕਵੇਂ ਿਬਤਾਏ ਗਏ ਸਨ।
ਉਸਨੇ ਸੋਿਚਆ ਿਕ, ਔਰਤਾਂ, ਵਾਈਨ, ਚੰਗ ੇ ਘੋੜੇ, ਚੰਗ ੀਆਂ ਤੋਪਾਂ, ਚੰਗ ੇ ਕੁੱਤੇ, ਚੰਗ ੇ ਬਾਜ਼, ਅਤੇ ਯਿਗਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਚਟਾਕ

ਦੇ ਿਸਖਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਕੈਸਟੈਲੋ ਦੇ ਨਾਲ [ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਿਫ਼ੱਕੇ ਤੋਂ ਪਰੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਥਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਆਮ ਸ਼ਬਦ], ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਪੇਸ਼ ਕਰ
ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਸੀ।180
ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਹ ਦੁਬਾਰਾ ਉੱਤਰ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਕੋਿਹਸਤਾਨੀ
ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਆਖ਼ਰੀ ਅਫ਼ਗ ਾਿਨਸਤਾਨ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਿਤੰਨ ਨਵੇਂ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੇ ਲੈ ਲਈ, ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਾਿਜਕ
ਜਾਂ ਿਕਰਗੀਜ਼।
ਥਰਬਾਹ, ਸਈਅਦ, ਉਸਦੇ ਗੁਮਨਾਮ ਸੇਵਕ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਜੈ ਰਾਮ ਸਮੇਤ, ਿਜਸ ਨੇ ਕੁੱਲ ਅੱਠ ਬਣਾਏ ਸਨ।
ਪਹਾੜਾਂ ਤੋਂ ਉੱਭਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਰਾਤੇਿਗਨ (ਕਰਾਤੇਿਗਨ) ਿਜ਼ਲ੍ਹੇ ਿਵੱਚ ਪਾਇਆ ਜੋ ਹੁਣ ਉੱਤਰੀ ਤਾਿਜਕਸਤਾਨ
ਹੈ। ਇੱਥੇ ਉਹ 'ਮਹਾਨ ਅਲਾਈ ਘਾਟੀ ਜਾਂ ਪਠਾਰ' 181 ਦੇ ਨਾਲ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਮੁੜੇ । ਪੀਅਰਸ, ਿਜਸਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਯਾਦਾਂ
ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਿਦਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ 'ਗਾਰਡਨ ਆਫ਼ ਈਡਨ ਦਾ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦਾ ਜਨਮ
ਸਥਾਨ' ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਸਿਹਮਤੀ ਨਾਲ ਰਾਏ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ. ਇਸ ਦੇ ਜੰਗ ਲੀ ਫਲ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੇ ਫਲਾਂ
ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸਨ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਲੱਗ ਦੇ ਪਹਾੜਾਂ ਿਵੱਚ ਆਿਦਵਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਰਿਹੰਦੇ ਸਨ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਸੀ ਿਕ ਮੂਲ ਕਾਿਫਰਾਂ ਨਾਲ
ਸਬੰਧਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕਬੀਿਲਆਂ ਨੂੰ ਕੀਆਜ਼, ਅਕਾਸ ਅਤੇ ਗਰੂਮਸ (ਆਖਰੀ ਅਕਾਸ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਿਨਮਚੂ ਕਾਿਫਰਾਂ ਵਾਂਗ ਇਸਲਾਮ
ਅਪਣਾ ਿਲਆ ਸੀ) ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੁਫਾਵਾਂ ਿਵੱਚ ਰਿਹੰਦੇ ਸਨ, ਕੁਝ ਨੂੰ ਅੱਗ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੀ ਜਾਣੂ ਸੀ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖਾਣ
ਲਈ ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਦੇਵਿਤਆਂ ਸਨ-'ਪਰ ਅਸ਼ਲੀਲ ਿਚੱਤਰਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ'183-ਅਤੇ, ਬਦਕਸ਼ਨ
ਦੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਘੋੜੇ ਵਾਂਗ , ਉਹ ਅੱਜ ਤੱਕ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਪੁੱਛਿਗੱਛ ਤੋਂ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਬਚ ਜਾਣਗੇ।
ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਿਸ਼ਨਿਜਆਂਗ ਿਵੱਚ ਅੱਗ ੇ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਲੱਭਣਾ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ 'ਅਧੂਰਾ ਅਤੇ ਉਲਝਣ ਵਾਲਾ' 184

, ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ; ਇਸੇ
ਪੀਅਰਸ ਇਸ ਸਮੇਂ ਪਾਕੇਨਹੈਮ ਐਜਵਰਥ ਦੇ ਐਬਸਟਰੈਕਟ ਵੱਲ ਮੁਿੜਆ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੁ ਆ ਰਾ ਵਰਿਣਤ ਅਲਾਈ ਕਬੀਲੇ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਕ ਦੀ ਪੱ
ਐਜਵਰਥ
ਕੀ-ਪੱਖਤਾ,
ਜਦੋਂ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਇਸ ਨਵੇਂ ਸਾਧਨ ਦਾ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਕੋਂਗ ੂਰ ਸ਼ਾਨ ਿਵੱਚ ਸਾਹਮਣਾ ਹੋਇ ਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਤਾਂ
ਿਸ਼ਨਿਜਆਂਗ ਮਾਰੂਥਲ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਯਰਕੰਦ ਨੂੰ ਵੀ ਿਪਆਸ ਦੀ ਪੀੜ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਇ ਆ।
ਯਾਰਕੰਦ ਹੀ, ਪਿਹਲਾ ਸ਼ਿਹਰ ਗਾਰਡਨਰ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਛੋਟਾ ਿਸ਼ਫਟ ਹੋ ਿਗਆ। ਇਸਨੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਿਸਰਫ਼
ਿਤੰਨ ਿਦਨਾਂ ਲਈ ਿਹਰਾਸਤ ਿਵੱਚ ਰੱਿਖਆ ਅਤੇ ਪੀਅਰਸ ਨੂੰ ਿਸਰਫ਼ ਇੱਕ ਪੈਰਾ ਹੀ ਿਦੱਤਾ, ਇਸ ਨੇ ਐਜਵਰਥ ਤੋਂ ਸ਼ਬਦ-ਦਰ-ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ
ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਿਹਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ਼ਿਹਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੀਨੀ ਸ਼ਿਹਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਹਰ ਇੱਕ ਦਾ ਆਪਣਾ ਗਵਰਨਰ ਸੀ; ਦੋਹਾਂ ਦੇ
ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਿਦੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਸੰਯੁਕਤ ਆਬਾਦੀ 80-100,000 ਸੀ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ 15,000 ਗੈਰੀਸਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ,
ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਦੇ ਿਸਧਾਂਤਕ ਲੇਖ ਚਾਹ, ਸ਼ਾਲ, ਲੱਕੜ, ਪੋਰਿਸਲੇਨ ਅਤੇ 'ਕ੍ਰਾਈਸੋਪ੍ਰੇਸ ਮਣਕੇ' ਸਨ।
ਰਹੱਸਮਈ ਅਕਾਸ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਉਦਾਰ ਇਲਾਜ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ, ਇਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਿਕਰਾਏ ਸੀ। ਇੱਕ
ਝੂਠੇ ਮਹਾਂਨਗਰ ਲਈ ਿਜਸਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਗੈਰ ਏਸ਼ੀਆਈ ਜੀਵਤ ਯਾਦਾਂ ਿਵੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਿਵੱਚ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਇਹ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ
ਿਨਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਸੀ।
ਪੀਅਰਸ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਬਾਕੀ ਤੀਜੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਿਹੱਸੇ ਲਈ ਐਜਵਰਥ ਦੇ ਸਪਾਰਸ ਖਾਤੇ ਨਾਲ ਫਿਸਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ,

ਪਰ ਉਸਨੇ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਡੁਰੈਂਡ ਦੇ 'ਓਲਡਨ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਸੋਲਜਰ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ' ਦੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਇਸਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਕਿਹਣ
ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ, ਦੋਵੇਂ ਸਰੋਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿਹਮਤ ਨਹੀਂ ਸਨ. ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦੀ ਡੁਰੰਡ ਦੀ ਯਾਦ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ
ਯਾਰਕੰਦ ਿਵੱਚ ਿਤੰਨ ਿਦਨ ਨਹੀਂ ਬਲਿਕ ਪੰਦਰਾਂ ਿਦਨ ਿਬਤਾਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਕੁਆ ਰਟਰਾਂ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ
ਨੋਮਾਨ ਦੀ ਧਰਤੀ ਿਵੱਚ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਕਉਂਿਕ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਚੋਣ ਨਹੀਂ
ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਵੀ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਅਪਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਸੀ ਿਜਸ ਿਵੱਚ 'ਅਰਬ ਸ਼ਾਹ', ਜੇ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਉਸ ਉਪਨਾਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ
ਕਰਦਾ, ਤਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਹੋਣਾ ਸੀ।
ਇੱਥੇ ਗਾਰਡੀਨਰ [sic] ਮੱਕਾ ਲਈ ਇੱਕ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰੀ ਕਾਫ਼ਲੇ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇ ਆ [ਡੂਰੰਡ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ]।
ਉਸਨੇ ਹਾਜੀ ਪਿਹਰਾਵਾ ਆਿਦ ਪਿਹਿਨਆ ਅਤੇ ਲੇਹ [ਲਦਾਖ ਿਵੱਚ] ਪਹੁੰਚ ਿਗਆ, ਿਜੱਥੋਂ ਉਸਨੂੰ ਖੋਤਾਨ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ
ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆ ਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜ ਜਾਂ ਛੇ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਭੇਿਜਆ ਿਗਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਇਸ ਕੰਮ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ
ਪੈਂਗ ੋਂਗ ਝੀਲ ਅਤੇ ਚੁਗ ਸੂਲ ਿਪੰਡ ਦੇਿਖਆ। ਸ਼ਰਧਾਲੂਆ ਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਲੱਦਾਖ ਪਰਿਤਆ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਸ੍ਰੀਨਗਰ
[ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵਚ] ਚਲਾ ਿਗਆ।
ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਖੋਤਾਨ (ਹੁਣ ਹੋਤਾਨ, ਯਰਕੰਦ ਦੇ ਪੂਰਬ ਿਵੱਚ ਅਤੇ ਿਸ਼ਨਿਜਆਂਗ ਿਵੱਚ ਵੀ) ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦਾ 'ਕਰਮ' ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ
ਦੀ ਖੋਜ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਐਜਵਰਥ ਿਵੱਚ ਿਬਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਪਰ ਦੋਵਾਂ ਖਾਿਤਆਂ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਿਕਤੇ ਵੀ ਿਸ਼ਨਿਜਆਂਗ ਅਤੇ ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਨਹੀਂ
ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ। ਪਿਹਲਾਂ ਦੇ ਯਾਤਰੀ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਹੁਣ ਮ੍ਿਰਤਕ ਮੂਰਕ੍ਰਾਫਟ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਾਰਟੀ (ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਿਕਆ ਿਗਆ ਸੀ
ਿਰਵਰਸ ਿਵੱਚ ਰੂਟ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਨਾ), ਕਦੇ ਵੀ ਇਸਦੀ ਬਦਨਾਮੀ ਵੱਲ ਿਧਆਨ ਦੇਣ ਿਵੱਚ ਅਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇ ਆ ਸੀ; ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ
ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਿਕਤਾਬਾਂ ਿਲਖੀਆਂ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ, ਇਹ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਚੁਣੌਤੀਪੂਰਨ ਵਪਾਰਕ ਰਸਤਾ ਸੀ।
19,000 ਫੁੱਟ ਦੇ ਕਾਰਾਕੋਰਮ ਦੱਰੇ ਸਮੇਤ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਪੰਜ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਲੰਘ ਣ ਵਾਲੇ ਪਾਿਸਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਸ ਨੇ ਇੰਨੀਆਂ
ਜਾਨਾਂ ਲਈਆਂ ਿਕ ਯਾਕ ਕਾਫ਼ਲੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਛੱਡੀਆਂ ਬਲੀਚ ਕੀਤੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਰਸਤੇ ਦਾ ਅਨੁਸਰਣ ਕਰਕੇ
ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਲੱਭ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪਿਹਲਾਂ ਇਸ ਦਾ ਿਸ਼ਕਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਖ਼ਤਰੇ
ਪੀਅਰਸ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਭੌਿਤਕ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਵੀ ਅਸਫਲਤਾ ਸੀ 'ਿਕਉਂਿਕ ਇਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ
ਪਾਿਸਆਂ ਨਾਲੋਂ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨਾ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਸੌਖਾ ਸੀ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਪਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ'186 । ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ
ਉੱਚ ਪਾਸ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਪਾਸ ਨਹੀਂ ਹਨ; ਿਫਰ ਵੀ ਕੋਈ ਵੀ ਿਕਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਨ ਲੁਨ, ਕਾਰਾਕੋਰਮਸ ਅਤੇ ਮਹਾਨ
ਿਹਮਾਿਲਆ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਿਕਸੇ ਦੁਆ ਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਖ਼ਤਿਰਆਂ ਨੂੰ ਿਧਆਨ ਿਵੱਚ ਰੱਖੇ ਿਬਨਾਂ, ਇਹ ਿਭਖਾਰੀ
ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਹੈ।
ਇਹ ਵੀ ਉਤਸੁਕ ਹੈ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਿਵੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਰੂਟ ਬਾਰੇ
ਕੋਈ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਉਹ 1870 ਿਵੱਚ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਡੁਰੰਡ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਾਹਸ ਸਾਂਝੇ ਕਰ ਿਰਹਾ
ਸੀ, ਕਈ ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ ਨੂੰ 'ਕਾਰਾਕੋਰਮ ਕਲਵਰੀ' ਦਾ ਪਿਹਲਾ ਹੱਥ ਅਨੁਭਵ ਸੀ; ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਰਿਹ ਿਰਹਾ ਸੀ
ਿਕ ਉਹ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨੀ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੋਂ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂ ਸੀ; ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਿਨੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸੇ ਟਰਾਂਸ-ਿਹਮਾਲੀਅਨ
ਰੂਟ 'ਤੇ ਹਿਥਆਰਾਂ ਦੀ ਖੇਪ ਭੇਜਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ੱਕੀ ਕਿਮਸ਼ਨ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਮੁੱਖ ਪਾਸਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਜਾਣੇ ਹੋਣੇ
ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਉਚਾਈ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਿਘਰੇ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਇਹ ਿਧਆਨ ਦੇਣ ਿਵੱਚ ਅਸਫਲ ਿਰਹਾ ਹੋਵੇ ਿਕ
ਧਾਰਿਮਕ ਦ੍ਿਰਸ਼ ਬਦਲ ਿਗਆ ਹੈ। ਲੱਦਾਖ, ਿਤੱਬਤੀ ਪਠਾਰ ਦਾ ਪੱਛਮੀ ਿਵਸਤਾਰ, ਬੋਧੀ ਹੈ। ਪਹਾੜੀ ਿਕਨਾਿਰਆਂ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਫਲੈਟ-
ਛੱਤਾਂ ਵਾਲੇ ਮੱਠਾਂ ਤੋਂ ਮਾਰੂਨ-ਪਿਹਰਾਵੇ ਵਾਲੇ ਿਭਕਸ਼ੂ ਿਖਸਕਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਦੇ ਝੰਡੇ ਝੁਕਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਹਰ ਚਟਾਨ ਤੋਂ ਪਗਡੰਡੀ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ। ਿਫਰ ਵੀ ਨਾ ਤਾਂ ਐਜਵਰਥ ਦੇ ਐਬਸਟਰੈਕਟ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਡੂਰੈਂਡ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਿਵੱਚ ਅਿਜਹੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਿਜ਼ਕਰ ਹੈ।
ਲੱਦਾਖ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ 'ਜ਼ਵਾਗਾ-ਲਾ' (ਭਾਵ ਜ਼ੋਜੀ ਲਾ) ਨਾਮਕ ਪਾਸਾ ਹੈ। 11,000 ਫੁੱਟ ਤੋਂ ਥੋੜੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ, ਇਹ ਇਸ
ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬੱਿਚਆਂ ਦੀ ਖੇਡ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਿਸਰਫ ਇਸ ਤੱਥ ਲਈ ਿਧਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਸਾਬਤ ਹੋਇ ਆ ਿਕ ਉਤਰਾਅ
ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਭੂਚਾਲ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਰਨਲ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਿਹਸਾਬ ਨਹੀਂ ਿਦੰਦਾ ਿਕ ਇਸ ਤਬਾਹੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਿਕਵੇਂ
ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ ਕੀਤਾ, ਿਸਰਫ ਇਹ ਿਕ ਇਸ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ 11-12,000 ਿਨਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਿਰਆ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਵਾਦੀ ਆਪਣਾ ਆਮ
ਚਮਕਦਾਰ ਸਵੈ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਲਾਸ਼ਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਬਦਬੂ ਡਰਾਉਣੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਸਨ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕੁਝ ਹੀ ਿਦਨਾਂ ਿਵੱਚ
ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪਲੇਗ ਫੈਲ ਗਈ, ਲੋਕ ਚੱਕਰ ਅਤੇ ਮਤਲੀ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਿਡੱਗ ਪਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਕਾਲੇ ਹੋ
ਗਏ। ਸਿਭ ਿਦਸ਼ਾਂ ਿਵਚ ਿਨਵਾਸ ਭੱਜੇ ॥੧੮੭॥
'ਪਲੇਗ ' ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੈਜ਼ਾ ਸੀ। ਇਹ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭੂਚਾਲ ਨਾਲੋਂ ਮਰੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਲਈ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਹੈ; ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਆਫ਼ਤਾਂ

ਉੱਘ ੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਰਕਾਰਡ ਕਰਨ ਯੋਗ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਕੋਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਝ ਤੀਜੀ-ਿਧਰ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਲੱਭਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰੇਗ ਾ। 1827 ਿਵਚ
ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵਚ ਿਕਤੇ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕੋਈ ਦੌਰਾ ਨਹੀਂ ਦੇਿਖਆ ਿਗਆ। ਪਰ 1828 ਿਵੱਚ ਸੱਚਮੁੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਭੁਚਾਲ ਆਇਆ ਿਜਸ ਤੋਂ
ਬਾਅਦ ਹੈਜ਼ਾ ਦੀ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਆਈ।
ਗੌਡਫਰੇ ਥਾਮਸ ਿਵਗਨੇ, ਇੱਕ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਖਡਾਰੀ, ਕਲਾਕਾਰ ਅਤੇ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਨੇ ਸੱਤ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ
ਵਾਦੀ ਦੀ ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨੋਟ ਕੀਤਾ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਬੈਰਨ ਕਾਰਲ ਵਾਨ ਿਹਊਗਲ, ਜੋ ਿਵਗਨੇ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਉਸੇ ਸਾਲ
ਉੱਥੇ ਸੀ।
ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਿਕ ਤਾਰੀਖ ਹੁਣ ਅਸਲ ਿਵੱਚ 1828 ਸੀ ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਪਾਮੀਰਸ ਿਵੱਚ ਅਤੇ
ਇਸਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆ ਲੇ ਦੋ ਸਰਦੀਆਂ ਲੰਘ ੀਆਂ ਸਨ, ਇੱਕ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਦੁਬਾਰਾ, ਸਬੂਤ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੈ; ਿਵਗਨੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਾਲ ਦੇ
ਜੂਨ ਿਵੱਚ ਭੂਚਾਲ ਆਇਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਿਕ ਐਜਵਰਥ ਦੀਆਂ ਤਾਰੀਖਾਂ 'ਕਸ਼ਮੀਰ' ਿਵੱਚ ਆਉਣ ਲਈ ਨਵੰਬਰ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ। ਿਕਉਂਿਕ
ਦੱਰੇ ਤੋਂ ਘਾਟੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਕੁਝ ਿਦਨਾਂ ਿਵੱਚ ਹੈਜ਼ਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਾਬੂ ਿਵੱਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਡੁਰੰਡ ਨੇ
ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਗਲਤ ਸਮਝ ਿਲਆ, ਅਤੇ ਇਹ ਿਕ ਇਹ ਭੂਚਾਲ ਖੁਦ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਇਸਦੀ ਖਬਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਸ 'ਤੇ ਪਕੜ ਿਲਆ
ਸੀ। ਿਵਕਲਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਰਨਲ, ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋ ਸਮੇਤ ਕਈ ਹੋਰ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇੱਥੇ ਆਪਣੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਨਾਟਕੀ ਰੂਪ ਦੇਣ
ਲਈ ਕਾਲਕ੍ਰਮ ਨਾਲ ਛੇੜਛਾੜ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਹੋਰ ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਉਸ ਸਮੇਂ - ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਸੀ - ਕਸ਼ਮੀਰ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਿਸੱਖ ਰਾਜ ਅਧੀਨ ਸੀ। ਵਾਪਸ 1819 ਿਵੱਚ, ਜਦੋਂ
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਹੇਰਾਤ ਤੋਂ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਰਵਾਨਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ , ਜੋ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ
ਵਜੋਂ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਿਪਤ ਸੀ, ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਫਗਾਨ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਆਪਣੇ ਿਸੱਖ ਯੋਿਧਆਂ ਨੂੰ ਉਤਾਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ।
ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਅਤੇ ਦੋ ਤੋਪਾਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਉੱਤੇ ਇਸ ਮੁਿਹੰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਿਜਸ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਉਲਟਫੇਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 'ਲਗਭਗ ਖੂਨ
ਰਿਹਤ ਿਜੱਤ' ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ; ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ 'ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਰਾਜ' ਿਵਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ' 188 . ਗਾਰਡਨਰ ਇਸ
ਲਈ ਿਸੱਖਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪਿਰਵਾਰ ਿਵੱਚੋਂ ਿਕਰਪਾ ਰਾਮ ਦਾ ਨਾਂ 'ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਲਈ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਤਤਕਾਲੀ
ਗਵਰਨਰ' 189 ਿਵੱਚ ਸਹੀ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਇਹ ਉਸਦੇ ਉੱਥੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਹੈ।
ਹੈਜ਼ਾ ਅਜੇ ਵੀ ਫੈਲ ਿਰਹਾ ਹੈ, ਯਾਤਰੀਆਂ ਦਾ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਿਵੱਚ ਰੁਕਣ ਦਾ ਮਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਐਜਵਰਥ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਿਤੰਨ ਿਦਨ
ਰੁਕੇ, ਅਤੇ ਡੁਰੰਡ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਸ਼ਿਹਰ ਦੇ ਡੱਲ ਗੇਟ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮਿਹਮੰਗ ੂਰ, ਜਾਂ 'ਗੈਸਟ ਹਾਊਸ' ਿਵੱਚ ਠਿਹਰੇ। ਉੱਥੇ ਉਹ ਕੁਝ ਅਫਗਾਨ
ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਿਮਲੇ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖਬਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਿਦਲਚਸਪ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਿਖਸਕਣ ਿਦੱਤਾ: ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਨੇਕ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਦਾ
ਿਸਤਾਰਾ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇ ਆ ਸੀ ਅਤੇ '190 ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ' ਿਵੱਚ ਸੀ । ਿਬਨਾਂ ਿਕਸੇ ਿਝਜਕ ਦੇ, ਡੁਰੰਡ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਸਾਹਸੀ ਿਸਪਾਹੀ
ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮੁਖੀ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਤੁਰੰਤ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ' 191 ਿਫਰ ਵੀ ਥਰਬਾਹ, ਸਈਅਦ, ਬਾਅਦ ਦੇ ਅਣਗੌਲੇ ਨੌਕਰ ਅਤੇ
ਭਾਰਤੀ ਜੈ ਰਾਮ ਦੇ ਨਾਲ, ਗਾਰਡਨਰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਤੋਂ ਬਾਰਾਮੂਲਾ ਅਤੇ ਸੋਪੋਰ ਵੱਲ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਲੰਿਘਆ। , ਿਫਰ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ
ਵਾਪਸ ਪਹਾੜਾਂ ਿਵੱਚ ਚਲੇ ਗਏ।
.
ਿਸੱਖ ਡੋਮੇਨ ਤੋਂ ਅਚਾਨਕ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲਣਾ ਵੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੁਆ ਰਾ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੁਆ ਰਾ ਿਨਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੋ

ਸਕਦਾ ਹੈ। ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਘੁਸਪੈਠੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਸੱਦਾ ਪੱਤਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮਾਨਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਭੇਜੇ ਜਾਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ
ਅਤੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਪੁੱਛਿਗੱਛ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਿਜਸਦਾ ਮਤਲਬ ਅਣਿਮੱਥੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਦੇਰੀ ਸੀ। ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲਣ
ਦੀ ਿਦਸ਼ਾ ਕਾਿਫਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਨੂੰ ਨਿਵਆਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰੇਿਰਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਆਮ ਵਾਂਗ ਲੱਗ ਦਾ ਹੈ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਅਣਜਾਣ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਦੇ ਪੂਰੇ ਪਹਾੜੀ ਸਰਕਟ
ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਿਕਸ ਉੱਤਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਮੰਿਨਆ ਜਾਵੇਗ ਾ।
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਿਪਛਲੇ ਲਗਭਗ 1500 ਮੀਲ ਦੇ ਅਣਪਛਾਤੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਿਵੱਚ ਹੈ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਮੈਰਾਥਨ ਦੇ ਅੰਤਮ ਪੜਾਅ ਐਜਵਰਥ
ਦੇ ਐਬਸਟ੍ਰੈਕਟ ਜਾਂ ਡੁਰੈਂਡ ਦੀ ਰੂਪਰੇਖਾ ਦੁਆ ਰਾ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਸਮੱਗ ਰੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਿਵੱਚ, ਪੀਅਰਸ
ਨੂੰ ਿਫਰ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੋ ਸਰੋਤਾਂ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਨਾ ਿਪਆ; ਅਤੇ ਿਰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਕਈ ਪ੍ਰਿਸੱਧ ਭੂਗ ੋਲ ਿਵਿਗਆਨੀਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ
ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਸਹੀ ਸਮਿਝਆ।
1870 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਲੰਡਨ ਦੀ ਰਾਇਲ ਿਜਓਗਰਾਫੀਕਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੇਜਰ-ਜਨਰਲ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਰਾਵਿਲੰਸਨ ਦੀ ਰਾਏ
ਿਵੱਚ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਰੂਟ ਦਾ ਇਹ ਸੈਕਟਰ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ ਅਤੇ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੇ ਿਬਨਾਂ
ਿਰਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। 1872 ਿਵਚ ਿਲਖਣਾ, ਇਸ ਲਈ ਸਫ਼ਰ ਤੋਂ 44 ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਰਾਵਿਲਨਸਨ ਿਜ਼ੱਦ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਿਗਲਿਗਤ ਘਾਟੀ ਨੂੰ ਿਸੰਧ ਦਿਰਆ ਤੋਂ ਪਾਰ ਕੀਤਾ
ਬਰਫੀਲੇ ਪਹਾੜ ਅਤੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਿਚਤਰਾਲ ਿਵੱਚ ਪਾਰ ਕੀਤਾ, ਅਸਲ ਿਵੱਚ
ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਿਜਸ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।192
ਇਸ ਸਪੱਸ਼ਟ ਬਿਹਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਿਕ ਸਵਾਲ ਿਵੱਚ 'ਅੰਗ ਰੇਜ਼' ਨੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਹ ਰਾਿਲਨਸਨ ਦੇ ਿਦਨਾਂ ਿਵੱਚ

ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਗਵਾਹੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸੰਿਗਕ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਰੂਟ ਿਚਲਾਸ ਰਾਹੀਂ ਿਸੰਧ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਪਾਸੇ ਿਗਲਿਗਤ ਤੱਕ, ਅਤੇ ਿਫਰ
12,000 ਫੁੱਟ ਦੇ ਸ਼ੰਡੂਰ ਦੱਰੇ ਦੇ ਪਾਰ ਿਚਤਰਾਲ ਿਵੱਚ, ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਿਵਵਹਾਰਕ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਰਣਨੀਤੀਕਾਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਜਨੂੰਨ ਬਣ ਿਗਆ ਸੀ। 1860 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵਚ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ
ਖੁਦ ਇਸ ਿਵਸ਼ੇ 'ਤੇ ਇਕ ਪੇਪਰ ਿਲਖ ਕੇ ਇਸ ਿਚੰਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਪੀਅਰਸ ਕੋਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ ਸੀ ਅਤੇ,
ਿਕਸੇ ਵੀ ਮਾੜੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਿਵੱਚ, ਐਜਵਰਥ ਦੇ ਕੂੜੇ ਦੇ ਐਬਸਟਰੈਕਟਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਅਸਲ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼
ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਸ ਤੋਂ ਿਵਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਸ਼ਾਇਦ 1864 ਦੇ ਇਸ ਗੁੰਮ ਹੋਏ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਿਕ 1850 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਅਫਗਾਨ ਫੋਰਸ
ਨੇ ਜੇਰਮ ਅਤੇ ਿਫਰ ਕੁੰਦੁਜ਼ ਨੂੰ ਿਪਛਲੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਿਚਤਰਾਲ ਘਾਟੀ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਬਦਕਸ਼ਨ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਿਨਰਦੋਸ਼ ਰਸਤੇ ਦੀ
ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਿਸਰਫ਼ ਇਹ ਸੀ ਿਕ, ਉਲਟਾ ਉਸੇ ਰਸਤੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ, 1850 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ, ਿਜਸ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ
ਰੂਸੀ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਬਣ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਮੁਿਹੰਮ ਕਾਬੁਲ ਨੂੰ ਿਪਛਲੇ ਪਾਸੇ ਲੈ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਇਹ ਖੁਦ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਰੂਸੀ ਘੁਸਪੈਠ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਖਤਰੇ ਦੀ ਘੰਟੀ ਗੂੰਜਾਈ ਰੱਖੀ।
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਰਣਨੀਤਕ ਸੋਚ ਦੇ 'ਫਾਰਵਰਡ' ਸਕੂਲ ਿਵੱਚ ਰਾਵਿਲਨਸਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਫੌਜੀ ਸਿਹਯੋਗ ੀਆਂ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ
ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਤੱਕ ਦੇ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਮੁੜ ਿਜ਼ੰਦਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਕੀਤਾ ਿਜਸ ਨੂੰ ਹੁਣ 'ਉੱਤਰੀ ਸਰਹੱਦ' ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਕੁਝ ਹੋਰ ਦਹਾਿਕਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ੇ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਉਹੀ ਿਚੰਤਾ ਸੀ, ਜੋ ਚੀਨੀ ਸਰਹੱਦ ਤੱਕ ਹਾਲ ਹੀ ਿਵੱਚ ਰੂਸੀ ਤਰੱਕੀ ਦੁਆ ਰਾ ਵਧੀ ਸੀ,
ਜੋ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਦੁਆ ਰਾ ਿਨਰਣਾਇਕ 'ਅੱਗ ੇ' ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਪਈ ਸੀ। 1889 ਿਵੱਚ ਿਗਲਿਗਤ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਫੌਜੀ
ਚੌਕੀ ਦੀ ਮੁੜ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, 1890 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵੱਚ ਿਚਤਰਾਲ ਿਵੱਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਯੰਗ ਹਸਬੈਂਡ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਦੁਆ ਰਾ
ਘੁਸਪੈਠ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਿਚਤਰਾਲ ਦੇ ਿਕਲ੍ਹੇ ਨੂੰ 1895 ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਮਾਂਡ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਿਜਵੇਂ ਿਕ
ਦੇਿਖਆ ਿਗਆ, ਜਦੋਂ ਿਚਤਰਾਲ ਿਵੱਚ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਕਰ ਲਈ। ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਲਈ
ਭੇਜੇ ਗਏ ਇੱਕ ਕਾਲਮ ਦੁਆ ਰਾ 1828 ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਹੀ ਸੀ। ਇਹ ਸਭ, ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਪੱਖਪਾਤੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ, 'ਿਦਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਿਕ
"ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਮਹਾਨ ਖੇਡ" ਦੇ ਿਵਿਦਆਰਥੀ ਵਜੋਂ, ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗ ੇ ਸੀ'। 193
.
1828 ਿਵੱਚ, ਜ਼ਾਰਵਾਦੀ ਰੂਸ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਅਜੇ ਵੀ ਨਾਂਹ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਨਾ ਤਾਂ ਇਸਦੀ
ਭਿਵੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ। ਸਗੋਂ ਉਸ ਨੇ ਕੀਤਾ
ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ, ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਦੇ ਕੁੱਦੜ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਿਵਰੋਧੀ, ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਿਵੱਚ ਮੁੜ ਉੱਭਰ ਰਹੇ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੀ
ਪਛਾਣ ਕਰੋ, ਿਜਸਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਦੋਸਤਾਂ, ਕਾਿਫਰਾਂ ਦੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਡਰਦਾ ਸੀ।
ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸਲਾਮੀ ਗੁਆ ਂਢੀ ਬਦਕਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਪਾਮੀਰ ਿਵੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁਰਿਖਆਂ ਦੇ ਇਲਾਿਕਆਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।
ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਆਖਰੀ ਸ਼ੱਕ ਸੀ ਅਤੇ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਇਹ ਿਡੱਗ ਿਗਆ, ਕਾਿਫਰ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਸੰਖੇਪ
ਿਵੱਚ, ਉਸਨੇ 'ਗਲਤ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਸਹੀ ਦੇ ਨੇਕ ਉਦੇਸ਼' ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਲੜਾਈ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸਦਾ ਅਲਾਰਮ
ਜਾਇਜ਼ ਸੀ, ਜੇ ਥੋੜਾ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ. ਿਕਉਂਿਕ ਜਦੋਂ ਿਵਲੀਅਮ ਬਲੈਕਵੁੱਡ ਐਂਡ ਸਨਜ਼ ਨੇ ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦਾ ਐਡੀਸ਼ਨ
ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ , ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਨਹੀਂ ਿਰਹਾ ਸੀ। 1896 ਿਵੱਚ, ਅਤੇ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਿਚਤਰਾਲ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਮੌਜੂਦਗੀ ਲਈ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੇ ਰਾਜ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ
ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਇਹ 'ਨੂਿਰਸਤਾਨ' ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਕਾਿਫ਼ਰ (ਭਾਵ ' ਕਾਫ਼ਰ') ਨੂੰ ਬਦਲ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਨਾਮ
ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਬਦਲ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ, ਨੂਰ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ 'ਰੋਸ਼ਨੀ' ਜਾਂ, ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਿਵੱਚ, ਇਸਲਾਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ 'ਪ੍ਰਕਾਸ਼'।
ਇਸ ਸਭ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਅਟੱਲਤਾ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਗੁਪਤ ਪਰਬਤਾਰੋਹੀਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਿਦਲਚਸਪ ਬਣਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ - ਉਹਨਾਂ
ਦੀ ਅਲੱਗ -ਥਲੱਗ ਹੋਂਦ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਪੁਰਾਤਨਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਸਾਧਾਰਣ ਜਾਤੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਸਲਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਅਥਾਹ ਨਫ਼ਰਤ
ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਬਾਇਲੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ - ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੁਲ ਦੀ ਅਣਖ ਲਈ ਇੱਕ ਲੁਭਾਉਣੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਿਨਸ਼ਾਨਾ ਵੀ
ਬਣਾਇਆ। ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਿਵਸਤਾਰਵਾਦੀ ਇਰਾਿਦਆਂ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੇ
ਆਪ ਨੂੰ ਕਾਿਫਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮੁਖੀ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਦੇਿਖਆ।
ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਹੋਰ ਵੀ ਸੀ. ਸੰਨ 1770'194 ਿਵਚ ਦੋ ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਿਵਚ ਰਿਹਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ
, ਪੇਸ਼ਕਿਸ਼
ਇਸ ਕਾਰਨਾਮੇ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਿਵਚਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੋਵੇਗ ਾ। ਿਖਲਤੀ ਕਾਿਫ਼ਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ 20,000 ਯੋ ਧਆਂ ਕੀਤੀ ਸੀ; ਅਤੇ
ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਦੀ
ਜਦੋਂ ਉਹ
ਹੁਣ ਿਚਤਰਾਲ ਘਾਟੀ ਛੱਡ ਕੇ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਵਾਪਸ ਚੜ੍ਹਨ ਲਈ ਿਗਆ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰਨ
ਦਾ ਬੇਿਮਸਾਲ ਕਦਮ ਚੁੱਿਕਆ। ਸਈਅਦ, ਨੌਕਰ, ਿਹੰਦੂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਥਰਬਾਹ ਨੇ ਿਚਤਰਾਲ ਘਾਟੀ ਤੋਂ ਅੱਗ ੇ ਇੱਕ ਸਿਹਮਤੀ
ਵਾਲੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਉਸਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਕਾਿਫਰ 'ਪੁਜਾਰੀ' ਨੂੰ ਗਾਈਡ ਵਜੋਂ ਬਚਾ ਕੇ, ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਕਾਿਫ਼ਿਰਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਚਲਾ
ਿਗਆ। ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਕੁਝ ਕਰਨ ਲਈ ਿਤਆਰ ਸੀ.
ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਸੰਪਾਦਕ ਪੀਅਰਸ, ਆਪਣੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਦੇ ਿਕਨਾਰੇ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨਾਲ, ਆਪਣੇ ਲੈਕਟਰਨ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਿਖਸਕ
ਿਗਆ। 'ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਸਾਹਸੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਿਦਲਚਸਪ ਿਹੱਸੇ ਦੀ ਪੂਰੀ ਡਾਇਰੀ...'195 ਉਹ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, ਗੁਆ ਚ ਿਗਆ
ਸੀ। ਇਹ ਬੇਸ਼ੱਕ ਬਰਨਸ ਨੂੰ ਉਧਾਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ 'ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ ਜਦੋਂ [1841 ਿਵੱਚ] ਉਹ ਬਦਿਕਸਮਤ ਅਿਧਕਾਰੀ ਸੀ।
ਕਾਬੁਲ ਿਵਖੇ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਲੁੱਿਟਆ'196 . ਅਸਲ ਿਵੱਚ, ਇੱਥੇ ਪੀਅਰਸ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਿਕ
ਪਾਮੀਰ ਤੋਂ ਕਾਿਫ਼ਿਰਸਤਾਨ ਤੱਕ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਫ਼ਰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭੋਗ ਿਪਆ ਸੀ। 'ਜੋ ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਹਨ, ਕੁਝ ਿਡਸਕਨੈਕਟ ਕੀਤੇ ਨੋਟ ਅਤੇ
ਸੰਕੇਤ ਹਨ', ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਕੁਝ 'ਕਾਿਫ਼ਿਰਸਤਾਨ' 197 ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਛਪੇ ਪੰਿਨਆਂ ਦੇ ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਿਲਖੇ ਗਏ ਹਨ ।
'ਨੋਟਸ ਅਤੇ ਸੰਕੇਤਾਂ' ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਐਜਵਰਥ ਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਅਸਲ ਸਮੱਗ ਰੀ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਿਹਲੇ
ਿਵਅਕਤੀ ਸਨ; ਅਤੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ਦੇ ਜੋਿਟੰਗ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਲੱਭੇ ਗਏ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਿਕ, ਜੋ ਗੱਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣੀ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ 'ਏ ਸਕੈਚ ਆਨ
ਕਾਫਿਰਸਤਾਨ ਐਂਡ ਿਦ ਕਾਿਫਰਸ' ਇੱਕ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਹੱਥਾਂ ਿਵੱਚ ਿਲਿਖਆ ਿਗਆ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਆਮ ਸਨਕੀਤਾਵਾਂ
ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ। ਇਹ ਫੁਲਸਕੈਪ ਦੇ 24 ਪਾਸੇ ਚੱਲਦਾ ਹੈ, 'ਕੈਸ਼ਮੀਅਰ 20 ਅਕਤੂਬਰ/69' ਦੀ ਿਮਤੀ ਹੈ ਅਤੇ 'ਏ ਗਾਰਡਨਰ' ਦੇ
ਦਸਤਖਤ ਹਨ। ਜਨਰਲ ਚਾਰਲਸ ਿਲਓਨਲ ਸ਼ਾਵਰਜ਼ ਦੁਆ ਰਾ ਕੈਮਬ੍ਿਰਜ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕੀਤੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਿਮਿਲਆ (ਿਜਸ
ਨੇ 1869 ਿਵੱਚ ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਦੀ ਰੱਿਖਆ ਬਾਰੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ ਸੀ), ਇਹ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ 1977 ਦੇ ਇੱਕ ਐਡੀਸ਼ਨ ਿਵੱਚ
ਡਾ ਸ਼ਯੂਲਰ ਜੋਨਸ ਸੀਬੀਈ ਦੁਆ ਰਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਭੂਿਮਕਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਜਰਨਲ.
ਜੋ ਿਕ ਸਭ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮੰਦਭਾਗਾ ਮੰਿਨਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ. ਿਪਟ-ਿਰਵਰਸ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਅਤੇ
ਆਕਸਫੋਰਡ ਿਵੱਚ ਨਸਲੀ ਿਵਿਗਆਨ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਐਮਰੀਟਸ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਸ਼ੂਇ ਲਰ ('ਸਕਾਈ') ਜੋਨਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਅਮਰੀਕੀ ਮੱਧ-
ਪੱਛਮ ਿਵੱਚ ਹਨ, ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਿਵੱਚ ਿਦਲਚਸਪੀਆਂ ਅਤੇ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਬੇਿਮਸਾਲ ਿਗਆਨ ਹੈ। ਇਸ ਵੰਸ਼ ਨਾਲ ਮੇਲ ਕਰਨ
ਲਈ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇ ਨਾਲ, 'ਸਕਾਈ' ਜੋਨਸ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਇੰਡੀਆਨਾ ਜੋਨਸ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੋਨਸ ਿਵੱਚ, ਗਾਰਡਨਰ
ਦੇ 'ਸਕੈਚ' ਨੇ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਹੱਥਾਂ ਿਵੱਚ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਲੱਭ ਿਲਆ ਸੀ।
ਮੁੜ ਖੋਜੇ ਗਏ 'ਸਕੇਚ' ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਿਣਕ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ, ਜੋਨਸ ਿਲਖਦਾ ਹੈ, 'ਖਰੜਾ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਿਦਲਚਸਪੀ ਦਾ ਹੈ ਿਕਉਂਿਕ ਇਹ 16 ਸਾਲ '
198 - ਜਾਂ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਅਸਲ 'ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੀ ਿਮਤੀ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਸੱਠ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ
ਯੂਰਪੀਅਨ ਘੁਸਪੈਠ ਦੀ ਪੂਰਵ-ਅਨੁਮਾਨਤ ਹੈ। '। ਿਫਰ ਵੀ ਇੱਕ ਸਮੱਿਸਆ ਰਿਹੰਦੀ ਹੈ।
19ਵੀਂ ਸਦੀ ਿਵੱਚ ਦੱਖਣੀ ਅਤੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਰਿਹਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ, ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ
ਗਾਰਡਨਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਹੱਸਮਈ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸ਼ੱਕ ਅਤੇ ਅਿਨਸ਼ਿਚਤਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ
ਉਸ ਬਾਰੇ ਸਭ ਕੁਝ।199
ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਿਵੱਚ ਸ਼ੰਕੇ 'ਸਕੇਚ' ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਡੇਟਾ ਦੀ ਪ੍ਰਿਕਰਤੀ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਕਾਿਫਰਾਂ
ਦਾ ਿਵਸਤ੍ਿਰਤ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ।
ਘਰੇਲੂ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਿਵੱਚ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਇੱਕ ਿਡਗਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ - ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੇਿਮਸਾਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਅਜੀਬ ਪੂੰਜੀਕਰਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ।
… ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕਾਿਫਰ, ਖੈਮੇਹ ਨਦੀ ਦੇ ਦੱਖਣ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਉੱਤਰੀ ਿਕਨਾਿਰਆਂ ਦੇ ਨਾਲ[,] ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਖੂਹਾਂ ਿਵੱਚ ਰਿਹੰਦੇ
ਹਨ[-] ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਲੱਕੜ ਦੇ ਬਣੇ ਘਰ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਢਲਾਣ ਜਾਂ ਿਕਸੇ ਉੱਚੇ ਪਹਾੜ ਜਾਂ ਪਹਾੜ ਦੇ ਿਕਨਾਰੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ,]
ਇੱਕ ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਦੇ ਿਪਛਲੇ ਿਹੱਸੇ ਿਵੱਚ ਟਾਇਰਾਂ ਜਾਂ ਛੱਤਾਂ ਿਵੱਚ ਚੜ੍ਹਦੇ ਘਰ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਦੇਿਖਆ ਜਾ
ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗ ਾ ਿਕ ਉਹ ਸੁੰਦਰ ਿਦਖਾਈ ਿਦੰਦੇ ਹਨ। ਪਹਾੜੀ ਉਚਾਈਆਂ, ਜੋ ਿਕ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੰਗ ੀ ਚੱਟਾਨ
ਗ੍ਰੇਨਾਈਟ ਦੀਆਂ ਿਵਸ਼ਾਲ ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਠੋਰ ਅਤੇ ਔਖੇ
ਰਸਤੇ ਦੁਆ ਰਾ [ਿਜਸ] ਦੁਆ ਰਾ [ਿਜਸ] ਦੁਆ ਰਾ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਿਸਰਫ਼ ਪਹੁੰਿਚਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ,
ਉਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਇਹ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਦ੍ਿਰਸ਼ਟੀਕੋਣ 'ਤੇ ਫਟ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਅਕਸਰ ਕੁਝ ਚੱਟਾਨ
ਦੀ ਕੰਧ [-] ਦੇ ਿਤੱਖੇ ਕੋਣ ਨੂੰ ਮੋੜਦੇ ਹੋਏ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਤੰਗ ਿਤਲਕਣ ਅਤੇ ਖਤਰਨਾਕ ਿਸਰਫ਼ ਇੱਕ ਬੱਕਰੀ ਟਰੈਕ ਦੇ ਿਕਨਾਰੇ ਦੇ
ਨਾਲ ਕੁਝ ਹਨੇਰੇ ਖਾਈ ਜਾਂ ਚੱਟਾਨ। ਤੂਫਾਨ …200
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ 'ਲੱਕੜ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੀ ਅਤੇ ਿਵਸਤ੍ਿਰਤ ਉੱਕਰੀ ਕਾਰੀਗਰੀ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਫਰੇਮਾਂ [,]
ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਥੰਮ੍ਹਾਂ, ਪੋਸਟਾਂ ਆਿਦ ...'201 ਦੇ ਿਜ਼ਕਰ ਿਵੱਚ ਨੁਕਸ ਕੱਢਣਾ ਔਖਾ ਹੈ।
... ਇਕੱਲੇ ਲੱਕੜ ਦੇ ਨੀਵੇਂ ਬੈਂਚ ਿਜਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਉਹ ਸੌਂਦੇ ਹਨ ਘਰ ਦੇ ਕਮਰੇ ਜਾਂ ਗੁਫਾ ਦੇ ਇੱਕ ਜਾਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਾਿਸਆਂ 'ਤੇ
ਿਵਵਸਿਥਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਤਖਤੀਆਂ ਆਿਦ ਨਾਲ ਢੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਿਕ ਿਕਨਾਿਰਆਂ 'ਤੇ ਵੀ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੇ ਅਤੇ ਉੱਕਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ
ਹਨ। ਜਾਂ ਚੌਂਕੀ 'ਤੇ ਅਸ਼ਟਭੁਜ ਸਟੂਲ, ਛੇ ਤੋਂ ਅੱਠ ਇੰਚ ਉੱਚੇ ਅਤੇ 2 ਤੋਂ 3 ਫੁੱਟ ਿਵਆਸ [sic] ਿਜਸ 'ਤੇ ਉਹ ਬੈਠਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੇਜ਼
ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਵਰਤਦੇ ਹਨ...202
ਇੱਥੇ ਵੇਰਵਾ ਸਪਸ਼ਟ ਅਤੇ ਸਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਿਕਸੇ ਬੇਰਿਹਮ ਮੁਖਬਰ ਤੋਂ ਸੁਪਨਾ ਿਲਆ ਿਗਆ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਇਆ
ਿਗਆ ਹੋਵੇ। ਹਾਲਾਂਿਕ, ਇਹ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਕਾਿਫਰ ਿਵਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਿਮਕ ਅਿਭਆਸਾਂ ਦੇ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਦੁਹਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ (ਜੋ
ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੜ੍ਹੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ) ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਨਾ ਹੀ ਕਾਿਫਰ ਇਿਤਹਾਸ ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ ਸੰਖੇਪ ਦੌਰੇ ਦੇ ਨਾਲ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ
ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਦੇ ਭੂਗ ੋਲ ਬਾਰੇ ਉਸਦੇ ਅਸਪਸ਼ਟ ਿਵਚਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ। ਸ਼ਾਇਦ ਕਾਫਿਰਸਤਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਹਾਲੀਆ ਨਕਸ਼ਾ ਹੈ ਜੋ
ਡਾ
Lennart Edelberg, Schuyler ਜੋਨਸ ਦੇ ਡੈਿਨਸ਼ ਸਿਹਯੋਗ ੀ; ਪਰ ਹਾਈਡ੍ਰੋਗ ੍ਰਾਫੀ ਿਵੱਚ ਕੁਝ ਸੰਭਾਿਵਤ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ

ਿਨਰੀਖਣਾਂ ਨੂੰ ਨਕਸ਼ੇ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ਾਂ ਅਸਫਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
ਜੋਨਜ਼, 1950 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਦੇ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਦੇ ਿਨੱਜੀ ਿਗਆਨ ਦੇ ਨਾਲ, 'ਸਕੇਚ' ਦਾ ਇਸ ਉਮੀਦ ਿਵੱਚ ਨੇਿੜਓਂ
ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਿਕ ਇਹ 'ਕੀ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਖੁਦ ਕਦੇ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ' 203 ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਦੇ ਭਖਦੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ
ਦੇਵੇਗ ਾ ।
ਬਦਿਕਸਮਤੀ ਨਾਲ ਇਹ [ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਿਦੰਦਾ, ਉਹ ਿਸੱਟਾ ਕੱਢਦਾ ਹੈ]। ਉੱਤਰ ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ
ਸੈਕਟਰਾਂ ਿਵੱਚ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਕੇ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਨਕਿਸ਼ਆ ਂ
ਅਤੇ ਹੋਰ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੰਪਾਇਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੋਵੇ। ਪਰ ... ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖੋਜੀ ਅਤੇ ਭੂਗ ੋਲ
ਿਵਿਗਆਨੀਆਂ ਨੇ ਉਸ 'ਤੇ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ।204
ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਬਾਰੇ, ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ ਪੂਰੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਅਿਜਹਾ ਹੀ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੋਨਸ,
ਅਿਜਹਾ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਉਸ 'ਤੇ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨਾ ਚਾਹੇਗ ਾ, ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਲਗਭਗ ਮਨਾ ਿਗਆ ਹੈ. ਪਰ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਿਵਦਵਤਾਤਮਕ
ਸਾਵਧਾਨੀ ਪ੍ਰਬਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਕਾਫੀਰੀਸਤਾਨ ਅਤੇ ਕਾਿਫਰਸ 'ਤੇ ਸਕੈਚ' ਨੂੰ 'ਸਭ ਤੋਂ ਕਮਾਲ ਦੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਉਤਸੁਕ
ਯਾਦਗਾਰ' ਵਜੋਂ ਦੇਿਖਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
.
ਤੀਜੀ ਯਾਤਰਾ ਐਜਵਰਥ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਅਪ੍ਰੈਲ ਦੇ ਅਖੀਰ ਿਵੱਚ ਸੀ ਜਦੋਂ ਗਾਰਡਨਰ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਗਾਇਬ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ।
ਪਰ ਿਕਉਂਿਕ ਐਜਵਰਥ ਦੇ ਅਪ੍ਰੈਲ ਦੇ ਐਬਸਟਰੈਕਟ ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਿਵਚਕਾਰ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਕੋਈ ਰੁਕਾਵਟ
ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਦਸੰਬਰ ਲਈ ਇੱਕ ਗਲਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸਾਲ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ 1828 (ਜੇ ਦਸੰਬਰ) ਜਾਂ 1829 (ਜੇ ਅਪ੍ਰੈਲ)
ਸੀ। ਉਹ ਕਾਫਿਰਸਤਾਨ ਤੋਂ ਕਦੋਂ ਮੁੜ ਉਭਿਰਆ, ਿਕਸੇ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ 1829 ਦੇ ਅੱਧ ਤੋਂ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਸੀ। ਡੁਰੰਡ
ਅਤੇ ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਿਮਲ ਿਗਆ ਅਤੇ ਕੁਨਾਰ, ਜਾਂ ਿਚਤਰਾਲ, ਦਿਰਆ ਦੇ ਹੇਠਾਂ
ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਵੱਲ ਚੱਲ ਿਪਆ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ 'ਖੈਬੇਰੀ ਦੇ ਬਦਮਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੇ ਅਣਜਾਣ ਹਾਲਾਤਾਂ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਜੋੜ ਿਲਆ' 206। ਇਸ
ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੱਯਦ, ਸੱਯਦ ਦੇ ਨੌਕਰ ਅਤੇ ਜੈ ਰਾਮ ਨੇ ਿਬਨਾਂ ਿਕਸੇ ਿਵਆਿਖਆ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਿਲਆ।
ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗ ੀ ਨਵੇਂ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੰਗ ਤ ਦੁਆ ਰਾ ਸਮਝੌਤਾ

ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਉਸਦੇ ਸਾਬਕਾ ਸਾਥੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਿਸਰਫ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਥਰਬਾ ਬਿਚਆ ਸੀ।
ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾ ਕੇ, ਉਸਨੇ ਡੁਰੰਡ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਵਾਕਾਂਸ਼ ਿਵੱਚ ਿਸੱਿਖਆ, ਿਕ 'ਹਬੀਬ-ਉੱਲ੍ਹਾ ਿਕਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਦੋਸਤ
ਮੁਹੰਮਦ' 207 । ਜਨਰੇਲ ਫੇਰੀਅਰ ਦਾ ਕਿਹਣਾ ਹੈ ਿਕ ਹਬੀਬ-ਉਲਾ ਕਾਬੁਲ, ਪੀਅਰਸ ਿਵੱਚ ਗਰੀਬੀ ਿਵੱਚ ਰਿਹ ਿਰਹਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ
ਮੱਕਾ ਦੀ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਦਾ ਤਾਰਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਿਹਆ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਹੁਣ ਿਢੱਲੇ ਿਸਰੇ 'ਤੇ ਸੀ, ਅਤੇ ਖੈਬੇਰੀ ਿਨਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਸਮੂਹ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ।
ਉਹ ਇੱਕ ਿਵਚਾਰ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਜੋ ਉਸਦੇ ਪੂਰਵ-ਤੁਰਕਸਤਾਨ ਿਦਨਾਂ ਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਿਕ ਪਰਸ਼ੀਆ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੇਵਾ ਮੰਗ ਣ ਦਾ
ਸੀ। ਿਫਰ ਖ਼ੈਬਰੀਆਂ ਦੇ ਆਗੂ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਇਸ ਿਵਚਾਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਕਾਬੁਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚੌੜੀ ਥਾਂ ਦੇ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਗਜ਼ਨੀ ਤੋਂ ਕੰਧਾਰ ਤੱਕ ਦਾ ਰਸਤਾ ਭਿਰਆ।
ਇਹ 1830 ਦੀ ਬਸੰਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਸ਼ਿਹਰ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ
ਿਹਰਾਸਤ ਿਵੱਚ ਲੈ ਿਲਆ ਿਗਆ। ਕੰਧਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਿਤੱਕੜੀ ਦੁਆ ਰਾ ਿਨਯੰਤਿਰਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਪਿਹਲਾਂ ਇੱਕ ਕੁਇ ਨਕੁਮਵਾਇਰੇਟ,
ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਿਣਆ ਸੀ। ਚਾਰ ਹੋਰ ਭਰਾਵਾਂ, ਜੋ ਜਲਦੀ ਹੀ ਘਟ ਕੇ ਦੋ ਰਿਹ ਗਏ, ਨੇ ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਪਾਸੇ
ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਿਵਚ ਕਰ ਿਲਆ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਇਹਨਾਂ ਬਰਾਕਜ਼ਈ ਭਰਾਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ 22 ਸਨ ਪਰ ਲਗਾਤਾਰ ਲੜਾਈਆਂ ਅਤੇ
ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ; ਿਕਉਂਿਕ ਬਰਾਕਜ਼ਈ ਭਾਈਚਾਰਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਇੱਕ ਮਨ ਦਾ ਸੀ, ਹਰ ਇੱਕ ਦੀ ਆਪਣੀ
ਨਜ਼ਰ ਕਾਬੁਲ ਅਤੇ ਅਮੀਰਾਤ 'ਤੇ ਸੀ ਿਜਸਦਾ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਇੰਨਾ ਲੋਚਦਾ ਸੀ।
ਕੰਧਾਰ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬੰਿਦਆਂ ਨੂੰ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੁਲ ਭੇਜਣ ਦੀ ਬਜਾਏ,
ਿਫਰੌਤੀ ਵਸੂਲਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਿਦੱਤੀ।
ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਯਾਤਰਾ ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ ਪੋਿਲਸ਼ ਸਾਥੀ ਆਗਾ ਬੇਗ ਦੁਆ ਰਾ ਿਦੱਤੇ ਇੱਕ ਕ੍ਿਰਸਟਲ ਹੁੱਕੇ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ
ਿਦਵਾਇਆ, ਅਤੇ ਿਫਰ ਉਸਦੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਹੇਰਾਤ ਅਤੇ ਪਰਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਰਸਤੇ ਲਈ 150,000 ਰੁਪਏ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।
ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਨਾਲ ਸਿਹਮਤ ਹੋ ਿਗਆ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਸਨੇ ਿਫਰੌਤੀ ਦਾ ਭੁਗ ਤਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਜੇਕਰ
ਅਿਜਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਪੈਸਾ ਿਕੱਥੋਂ ਿਮਿਲਆ, ਇਹ ਖੁਲਾਸਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ। ਬਦਲੇ ਿਵੱਚ ਉਸਨੂੰ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਆਚਰਣ ਦੀ ਿਚੱਠੀ
ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫਾਰਸੀ ਿਵੱਚ ਸੀ, ਿਜਸ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਉਹ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸਦੇ ਖੈਬਰ ਦੇ ਲੋਕ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਇਸਨੂੰ ਕੰਧਾਰ
ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੇਲਮੰਡ ਨਦੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਿਕਲ੍ਹੇ ਿਗਿਰਸ਼ਕ ਿਵਖੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਭੋਜਨ ਖਾਣ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਿਗਆ
ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਿਲਆ ਿਗਆ ਅਤੇ 'ਿਕਲ੍ਹੇ ਦੇ ਭੂਮੀਗਤ ਕੋਠੜੀ ਿਵੱਚ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ' 208 ।
ਇਹ ਪੱਤਰ, ਇਹ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇ ਆ, ਇੱਕ ਪਾਸਪੋਰਟ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਇੱਕ ਸਜ਼ਾ ਸੀ. ਕੁਝ ਹੀ ਿਦਨਾਂ ਿਵੱਚ ਥਰਬਾਹ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ
ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬੰਿਦਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਿਰਹਾਈ ਪੱਕੀ ਕਰ ਲਈ; ਪਰ ਗਾਰਡਨਰ ਇੱਕ ਕੈਦੀ ਿਰਹਾ।
ਹੁਣ [ਪੀਅਰਸ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ] ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਮਾਲ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਿਦਖਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ ਜੋ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਤੇ ਉਸਦੇ ਚੇਲੇ ਬਣ
ਗਏ ਸਨ - ਇਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਿਕਸੇ ਲਈ ਵੀ
ਖੈਬਿਰਸ ਉਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਵੇਗ ਾ ਪਰ ਪੁਜਾਰੀਆਂ [ਉਲੇਮਾ, ਪੀਰਾਂ ਅਤੇ ਮੁੱਲਾਂ] ਕੋਲ ਿਗਆ, ਉਸ ਦੀ ਤਰਫ਼ੋਂ ਹਮਦਰਦੀ ਭਰੀ।209
ਇਸ ਨੇ ਆਖਰਕਾਰ ਚਾਲ ਚਲੀ. ਗੱਲਬਾਤ ਚੱਲ ਪਈ ਅਤੇ ਨੌਂ ਮਹੀਿਨਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਾਰਡਨਰ ਵੀ ਆਖਰਕਾਰ ਆਪਣੀ
ਕੋਠੜੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਿਗਆ।
ਪਰ ਇੱਕ ਕੀਮਤ ਚੁਕਾਉਣੀ ਸੀ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਇਸ ਸ਼ਰਤ 'ਤੇ ਆਈ ਿਕ ਉਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਵੇ ਅਤੇ ਕੰਧਾਰ ਿਵਚ ਆਪਣੇ ਸਹੀ
ਸਲੂਕ ਲਈ ਹਲਫ਼ਨਾਮਾ ਜਾਰੀ ਕਰੇ। ਗ਼ੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲ ਚੰਗ ੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਰਾਹ ਿਵੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਪੈਸੇ' ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਧਾਰ ਵਾਪਸ ਲੈ ਗਏ ।
ਇਹ 'ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ' ਤੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ 211 .
ਖਾਨ ਨੇ ਿਫਰ ਆਪਣਾ ਰੁਤਬਾ ਵਧਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨੇਤਾ ਦੀ ਅਪੀਲ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਚਮਕਦਾਰ ਿਵਚਾਰ ਿਲਆ। ਿਕਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢੁਕਵੇਂ
ਬਸਤਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਿਤਕਾਰਯੋਗ ਫਕੀਰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਿਵੱਚ ਸ਼ਿਹਜ਼ਾਦਾ ,
ਜਾਂ ਖੂਨ ਦੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਵਜੋਂ ਿਨਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨੇ ਕੰਧਾਰ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗੁੱਸੇ ਿਵਚ ਿਲਆ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਪਰਜਾ ਨੂੰ
ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਖਰਕਾਰ 1830 ਦੇ ਅਖੀਰ ਿਵੱਚ ਕੰਧਾਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਿਨਕਿਲਆ ਤਾਂ 'ਪ੍ਿਰੰਸ' ਗਾਰਡਨਰ ਚਾਲੀ ਿਸਪਾਹੀਆਂ
ਦੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਫੌਜ ਦੇ ਿਸਰ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋਇ ਆ, 'ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਕਈਆਂ ਨੇ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਅਸਾਧਾਰਣ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਿਦਖਾਈ ਸੀ' 212
.
ਇੱਕ ਫੌਜ, ਭਾਵੇਂ ਛੋਟੀ ਹੋਵੇ, ਇੱਕ ਆਮਦਨੀ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਗਜ਼ਨੀ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਿਕਤੇ ਉਹ ਕੰਧਾਰ ਵੱਲ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ
ਹਾਕਮ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਹੇਠ ਯਾਤਰਾ ਕਰ ਰਹੇ ਇੱਕ ਸੁਚੱਜੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਿਮਲੇ। ਵਾਪਸ ਕਾਰੋਬਾਰ ਿਵੱਚ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਜਾਣਦਾ ਸੀ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਬਦਲਾ ਿਮੱਠਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਕੀਤੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ
ਸੁਰੱਿਖਆ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ, ਿਕਸੇ ਵੀ ਸ਼ੱਕ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 'ਜਬਤ ਕਰ ਿਲਆ ਅਤੇ ਬੰਨ੍ਿਹਆ' - ਿਜਵੇਂ ਿਕ
ਉਹ ਉਸ ਨਾਲ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਸਹੀ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਿਵਵਹਾਰ ਕਰਦੇ,' 213 ਡੁਰੰਡ ਜੋੜਦਾ ਹੈ।
ਉਸਨੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸ਼ਾਲ, ਕਢਾਈ ਵਾਲੇ ਕੁੱਲੇ ਆਿਦ ਲਏ - ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਬਿਦਕ ਤੌਰ 'ਤੇ 'ਿਵਗਾੜ' ਕਰ
ਿਦੱਤਾ - ਅਤੇ ਿਫਰ ਉਸਨੇ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀ ਉਦਾਰਤਾ
'ਤੇ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਿਸੱਧਾ ਕਾਬੁਲ ਭੇਿਜਆ।214
ਪੀਅਰਸ ਇਸ ਅਚਾਨਕ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ 'ਿਸੰਗ ਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਬਲਦ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਣ' ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ ।

ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੋਖਮ ਭਿਰਆ ਸੀ, ਆਤਮ ਹੱਿਤਆ ਨਹੀਂ ਕਿਹਣਾ. ਕੀ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਨੇ ਇਹ ਸਮਝ ਿਲਆ
ਸੀ ਿਕ ਹੁਣ ਸ਼ਿਹਜ਼ਾਦਾ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਿਵਅਕਤੀ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਦਾ ਸਾਬਕਾ ਗੁੰਡੇ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਪਿਰਵਾਰ ਦਾ ਮੁਖੀ
ਸੀ।
ਮਰਦਾਂ ਨੇ ਕਤਲੇਆ ਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਇਹ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੈ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਦੋਸਤ ਦੀ ਛੋਟੀ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ, ਕੰਧਾਰ
ਦੇ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦੀ ਡੂੰਘ ੀ ਨਫ਼ਰਤ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਅਤੇ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਘੋੜਸਵਾਰ ਸੈਿਨਕਾਂ ਦੀ ਉਸਦੀ ਿਨਰੰਤਰ ਲੋੜ ਨੂੰ ਿਗਣ
ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਿਕਸੇ ਵੀ ਿਪੱਛਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਕਾਬੁਲ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਚੌਵੀ ਘੰਟੇ ਸਵਾਰ ਸਨ। ਪਹੁੰਚਣ 'ਤੇ, ਉਹ ਿਸੱਧੇ ਬਾਲਾ
ਿਹਸਾਰ (ਜਾਂ 'ਮਹਾਨ ਗੜ੍ਹ') ਲਈ ਬਣੇ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਕੌਮੀਅਤ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦਾਖਲੇ ਲਈ ਸਿਥਤੀ
ਪੱਕੀ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਡੁਰੈਂਡ ਇਸ ਮਾਮਲੇ 'ਤੇ ਚੁੱਪ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਿਥਆਰ, ਘੋੜੇ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਜੰਗ ੀ ਮੁਖੀ ਨੂੰ ਇਕੱਲੇ ਿਵਚ ਆਪਣੀ
ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਮੰਗ ੀ।
ਉਸਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਧੀਰਜ ਨਾਲ ਸੁਿਣਆ, ਸਿਹਮਤੀ ਿਦੱਤੀ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਬੁਰਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਕਹਾ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਨੇ
ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਿਵੱਚ ਲੈਣ ਲਈ ਿਬਲਕੁਲ ਸਹੀ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਿਕ, ਉਸਦੇ ਿਹੱਸੇ ਲਈ, ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ
ਜਾਇਦਾਦ ਿਵੱਚੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇਗ ਾ, ਪਰ ਉਹ ਿਜੰਨੀ ਜਲਦੀ ਹੋ ਸਕੇ ਆਪਣਾ ਦੇਸ਼ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਗਾਈਡ ਿਦੱਤੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ। 216
ਡੁਰੈਂਡ ਇੱਥੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਿਬੰਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਿਦੱਤੇ ਖਾਤੇ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਰਨਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ
ਵਧੀਆ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਸੋਿਚਆ। ਉਸ ਦੇ 'ਮਹਾਨ ਆਤਮ-ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਿਵਸ਼ਵਾਸ ' 217 ਨੇ ਿਫਰ ਅਦਾਇਗੀ ਕੀਤੀ ਸੀ,
ਅਤੇ ਇਸ 'ਠੰਢੇ ਸਾਹਸ' ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਡੁਰੈਂਡ ਉਸ ਦੀ ਸੰਜਮਤਾ ਨੂੰ ਨੋਟ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਿਕਆ; 'ਜੋ ਉਹ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਿਕਸੇ
ਨੇ ਵੀ ਉਸ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਲਗਾਇਆ ਹੈ' 218 .
ਸਵੈ-ਤਰੱਕੀ, ਇੱਕ ਗਤੀਿਵਧੀ ਿਜਸਨੂੰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਨੇ ਪੂਰੇ ਿਦਲ ਨਾਲ ਅਪਮਾਿਨਤ ਕੀਤਾ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸਦਾ ਅਿਭਆਸ
ਕੀਤਾ, ਸ਼ਾਇਦ ਗਾਰਡਨਰ ਲਈ ਪਰਦੇਸੀ ਸੀ। ਡੁਰਾਂਡ, ਿਜਸ ਨੇ 'ਕਈ ਘੰਿਟਆਂ' ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਖਾਤੇ ਨੂੰ ਸੁਿਣਆ ਸੀ, ਜੱਜ ਕਰਨ ਲਈ
ਚੰਗ ੀ ਸਿਥਤੀ ਿਵੱਚ ਸੀ।
ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਦੀ ਸਵੈ-ਿਨਰਭਰਤਾ ਦੇ ਇਸ ਿਜ਼ਕਰ ਿਵੱਚ, ਿਨਮਰਤਾ ਅਤੇ ਸੁਹਜ ਦਾ ਇੱਕ ਇਸ਼ਾਰਾ ਵੀ ਹੈ ਿਜਸ ਨਾਲ ਕਰਨਲ ਨੇ ਨਾ
ਿਸਰਫ਼ ਡੁਰਾਂਡ, ਡੇਿਵਸ ਅਤੇ ਸ਼ਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਸਗੋਂ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ, ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਣਿਗਣਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜੋ
ਉਸ ਨੂੰ ਿਮਲੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ; ਅਤੇ ਿਜਹੜੇ ਉਸਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ੱਕ ਕੀਤਾ।
ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਚਾਲੀ-ਮਜ਼ਬੂਤ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਪਰ ਥਰਬਾਹ ਤੋਂ ਘਟਾ ਕੇ, ਿਜਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਫਗਾਨ ਪਿਰਵਾਰ ਕੋਲ ਵਾਪਸ
ਜਾਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਿਦੱਤੀ, ਜਨਵਰੀ 1831 ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਕਾਬੁਲ ਦਿਰਆ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਅਤੇ ਕੁਨਾਰ ਨਦੀ ਦੇ ਪਾਰ ਵਾਪਸ ਬਜੌਰ ਵੱਲ ਚੱਲ
ਿਪਆ। ਿਚਤਰਾਲ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਹੁਣ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੇ ਸੰਘ ੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਿਸਤ ਕਬਾਇਲੀ ਖੇਤਰਾਂ (FATA) ਦਾ ਿਹੱਸਾ, ਬਾਜੌਰ
ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਮੀਰ ਆਲਮ ਖਾਨ ਦੁਆ ਰਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਜਸ ਨੂੰ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਿਦੱਤੀ
ਸੀ।
ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਿਡਜ਼ਾਈਨ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ. ਕਦੇ ਜੇਹਾਦੀ ਗਤੀਿਵਧੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗਰਮ ਿਬਸਤਰਾ, ਮੀਰ ਆਲਮ ਖਾਨ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੇ
ਹੋਰ ਕਬਾਇਲੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਅਣਗਿਹਲੀ ਵਾਲੀ ਸਾਖ ਨਾਲ ਖਤਮ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਇਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਕੁਝ ਵਰਤਮਾਨ ਿਵੱਚ ਸਈਅਦ
ਅਿਹਮਦ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਮੌਲਵੀ ਦੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।
ਹੁਣ ਦੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਿਵੱਚ ਬਰੇਲੀ ਦੇ ਰਿਹਣ ਵਾਲੇ, ਸਈਅਦ ਅਿਹਮਦ ਨੇ ਿਦੱਲੀ ਿਵੱਚ ਕੁਰਾਨ ਦੀ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਹਣ ਕੀਤਾ,
ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਿਵਸ਼ਾਲ ਅਨੁਯਾਈ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਅਰਬ ਿਵੱਚ ਦੋ ਸਾਲ ਿਬਤਾਏ।
ਵਹਾਬੀ ਅਸਿਹਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਜੇਹਾਦੀ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਮਸੀਹੀ (ਜਾਂ ਮਹਦੀਵਾਦੀ) ਭੁਲੇਿਖਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਿਮਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਪਸ
ਪਰਤਦੇ ਹੋਏ, ਸਈਅਦ ਅਿਹਮਦ ਨੇ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ, 'ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਅਤੇ ਅਟਕ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਯੂਸਫਜ਼ਈ ਪਹਾੜੀਆਂ ਿਵੱਚ
ਪੈਗ ੰਬਰ ਦੇ ਹਰੇ ਿਮਆਰ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਇੱਕ ਧਾਰਿਮਕ ਯੁੱਧ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਿਸੱਖ 219 1831 ਤੱਕ ਉਸ ਨੂੰ
'ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਰਖਵਾਲਾ' ਵਜੋਂ ਸਲਾਿਹਆ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਿਜਸ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਚਮਕ ਹੁਣ ਕਾਫ਼ਰਾਂ ਿਵਚ ਤਬਾਹੀ ਨੂੰ ਿਖੰਡਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸੀ'
220 । ਉਸ ਦੇ ਜੁਝਾਰੂ ਦਲਾਂ ਨੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇੱਕ ਵਾਰ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਿਵੱਚ ਲੈ ਿਲਆ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਲੱਗ ਦੇ
ਿਸੱਖ ਇਲਾਿਕਆਂ ਿਵੱਚ ਦਿਹਸ਼ਤ ਫੈਲਾ ਰਹੇ ਸਨ।
ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬੰਿਦਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਖਿਹਬਾਜ਼ੀ ਿਵਚ ਭੇਜਣ ਲਈ, ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਅਮਲੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਜਹਾਦ ਿਵਚ ਮੀਰ ਆਲਮ ਖਾਨ ਅਤੇ ਸਈਅਦ ਅਿਹਮਦ ਦੇ ਖੂਨ ਦੇ ਿਪਆਸੇ
ਚੇਿਲਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ, ਹਾਲਾਂਿਕ, ਇਸ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦੇਿਖਆ. ਉਹ
ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਰਾਹਤ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ; ਖ਼ੂਨ-ਖ਼ਰਾਬੇ ਦੀ ਉਸ ਧਰਤੀ ਿਵਚ 'ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਫ਼ਗ ਾਨ ਸਨ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਿਪਤਾ ਅਤੇ ਭਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਿਵਚ ਿਮਲੇ ਸਨ' 221 । ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਪਿਹਲਾਂ ਜਾਰਜ ਥਾਮਸ ਵਾਂਗ , ਉਸਨੇ ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਅਤੇ ਬਰਤਾਨਵੀ
ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਅੱਗ ੇ ਵਧਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਭਾਰੀ ਫੌਜੀਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਸਿਥਰ ਰੁਜ਼ਗ ਾਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਮੌਕੇ ਦੇਖੇ
ਸਨ। ਸਈਅਦ ਅਿਹਮਦ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੇਲੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮੁਲਾਕਾਤ ਿਵੱਚ, ਉਹ ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਜੋਂ ਪਾਸ ਹੋਇ ਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਯਕੀਨ
ਹੋ ਿਗਆ ਿਕ ਜੇਹਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਖੈਬਰੀਆਂ ਵਾਂਗ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕੰਧਾਰ ਅਤੇ ਿਪੱਛੇ ਉਸ ਦਾ ਿਪੱਛਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਉਸ [ਚੇਲੇ] ਨੇ ਜੋ ਉਤਸ਼ਾਹ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸੁਝਾਅ ਿਦੱਤਾ ਿਕ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਗੁਰੂ ਸਯਦ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਨਾਲੋਂ ਮਾੜਾ ਕੰਮ
ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਿਕਉਂਿਕ ਮੈਂ ਅਿਜਹੇ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਚੰਗ ਾ ਮੌਕਾ ਦੇਿਖਆ ਸੀ ਜੋ
ਮੇਰੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਿਕਸੇ ਵੀ ਸ਼ਾਸਕ ਲਈ ਕੀਮਤੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਿਜਸਨੂੰ ਮੈਂ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ
ਲਈ ਜਦੋਂ ਮੀਰ ਆਲਮ ਖਾਨ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਿਦੱਤਾ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ
ਨੂੰ ਿਤਆਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ
ਸਯਾਦ ਜਾਂ ਖਲੀਫਾ ਦੇ ਪਿਵੱਤਰ ਝੰਡੇ ਹੇਠ ਿਜਵੇਂ ਉਹ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਟਾਈਲ ਕਰ ਿਰਹਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ
ਸਿਹਜੇ ਹੀ ਿਡੱਗ ਿਪਆ।222
'ਕੁਝ 250 ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਅਤੇ ਲੜਾਕੂ ਪਰਬਤਾਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਿਸਰ 'ਤੇ, ਸਾਰੇ ਧਾਰਿਮਕ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਸੜਦੇ ਹੋਏ' 223 ਗਾਰਡਨਰ ਬਾਲਾਕੋਟ
, ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ।
ਿਵਖੇ ਸਈਅਦ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਵੱਲ ਵਿਧਆ। ਪਰ 'ਗਾਈਡ ਦੀ ਗਲਤੀ ਜਾਂ ਧੋਖੇ ਕਾਰਨ' 224 , ਉਹ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨਾਲ
ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਯਾਨੀ ਸਈਅਦ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ। ਉਹ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੇਲੇ ਅਕਾਲੀਆਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਿਸੱਖ
ਬੇਅ ਦਬੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਟੁਕੜੀ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਮੈਚ ਨੂੰ ਿਮਲੇ ਸਨ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੀਲ-ਪਿਹਰੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ
ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਿਵਚ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਇਕ ਅਿਧਕਾਰ ਬਣ ਜਾਵੇਗ ਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨਹੀਣ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਿਰਕਾਰਡ ਕਰੇਗ ਾ, ਖ਼ਤਰੇ
ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ 'ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵੇਗ ਾ ਅਤੇ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਿਵਚ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੁਨਰ ਜਨਮਾਂ ਦੀ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸੰਭਾਵਨਾ ਿਵਚ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵਚੋਂ ਇਕ ਬਣ ਜਾਵੇਗ ਾ।
ਬਾਲਾਕੋਟ ਿਵਖੇ ਸਈਅਦ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਮੁੱਖ ਚੇਲਾ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ ('ਜੋ ਆਪਣੇ ਨੇਤਾ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿੜਆ' 225) ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਸਟੈਂਡ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਕੋਈ ਰਿਹਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।
ਿਜਵੇਂ ਹੀ ਮੈਂ ਸਯਾਦ ਅਤੇ ਮੌਲਵੀ [ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ] ਨੂੰ ਦੇਿਖਆ, ਉਹ ਸੌ ਹਿਥਆਰਾਂ ਨਾਲ ਿਵੰਨ੍ਹ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ
ਆਲੇ ਦੁਆ ਲੇ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਸਰੀਰ ਹਰ ਿਦਸ਼ਾ ਿਵੱਚ ਿਖੱਲਰ ਿਗਆ ਸੀ ... ਮੈਂ ਸ਼ਾਬਿਦਕ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਯਾਦ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸੌ ਗਜ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਿਡੱਿਗਆ ਸੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਦੂਤ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰਦੇ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਿਫਰਦੌਸ ਿਵੱਚ
ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਨਹੀਂ ਦੇਿਖਆ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉਸਦੇ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਯਾਦ ਆਇਆ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ
ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਿਖਆ ਸੀ।226
ਹਾਲਾਂਿਕ ਨਤੀਜੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਈ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਆਪਣੇ ਆਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਤੈਅ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ। 'ਮੇਰੇ ਖੈਬਰੀਆਂ ਅਤੇ ਯੂਸਫਜ਼ਈ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਿਵਚ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਕਈ ਿਹੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ [ਭਾਵ ਸਈਅਦ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਅਨੁਯਾਈਆਂ] ਨੂੰ ਕੱਟ ਿਦੱਤਾ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵਚ
ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਜਾਂ ਸਾਜ਼-ਸਾਮਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਮਨਭਾਉਂਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ।'227 ਅਿਜਹੇ ਧੋਖੇ ਦੇ
ਬਾਵਜੂਦ, ਗਾਰਡਨਰ ਜਦੋਂ ਬਜੌਰ ਵਾਪਸ ਪਰਿਤਆ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਿਨੱਘ ਾ ਸੁਆ ਗਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਮੀਰ ਆਲਮ ਸੱਯਦ ਦੀ ਿਕਸਮਤ ਬਾਰੇ
ਜਾਣ ਕੇ ਦੁਖੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਹਤ ਿਮਲੀ ਿਕ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਬੰਿਦਆਂ ਨੂੰ ਲੜਨਾ ਨਹੀਂ ਿਪਆ ਸੀ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਲੁੱਟ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਖੈਬਿਰਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਿਪੱਛੇ ਹੋ ਗਏ
ਘਰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਖੁਦ ਆਪਣੀ ਕਾਗਜ਼ੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਫੜਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਿਲਆ।
ਇਹ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਆਸਾਨੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਿਖਆ ਿਵੱਚ ਸੀ, ਅਤੇ ਬਜੌਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਜੋਂ ਆਦਤ ਸੀ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਭਟਕਣ
ਦੇ ਮੋਟੇ ਿਰਕਾਰਡਾਂ ਨੂੰ ਿਲਖਣ ਿਵੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਿਗਆ। ਇੱਕ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਆਦਮੀ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਮੈਂ ਕੁਰਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗਲੇ ਤੋਂ
ਲਟਕਾਇਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਪੱਿਤਆਂ ਿਵੱਚ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਟੁਕੜੇ ਜਮ੍ਹਾ ਕੀਤੇ ਸਨ. ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਪਿਵੱਤਰ
ਪੁਸਤਕ ਇੰਨੀ ਭਾਰੀ ਹੋ ਗਈ ਿਕ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਿਲਖਤਾਂ ਲਈ ਤੰਬਾਕੂ ਦੀ ਥੈਲੀ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਸਮਰਿਪਤ ਕਰਨਾ ਿਪਆ।228
ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਿਕ ਉਹ ਆਪਣੀ ਿਕਹੜੀ ਭਟਕਣਾ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਿਰਹਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ 'ਸਕ੍ਰੈਪ' ਉਹ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਸੀ
ਿਜਸ ਤੋਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ 'ਮੋਟੇ ਿਰਕਾਰਡ' ਨੂੰ ਿਡਸਿਟਲ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਿਕਿਰਆ ਦਾ ਉਤਪਾਦ ਸੀ। ਿਕਉਂਿਕ ਕੰਧਾਰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ
ਬਾਅਦ ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਕਾਰਨਾਿਮਆਂ ਦਾ ਿਬਰਤਾਂਤ ਕੰਧਾਰ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਰੰਗ ੀਨ ਹੈ, ਅਿਜਹਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਸ ਕੋਲ ਐਜਵਰਥ
ਅਤੇ ਡੂਰੈਂਡ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਰੋਤ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ ਸਰੋਤ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਬਜੌਰ ਿਵਖੇ ਿਲਿਖਆ 'ਮੋਟਾ ਿਰਕਾਰਡ'
ਸੀ, ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਿਸਰਫ 1830-31 ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਬਾਅਦ ਿਵਚ 1831 ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਿਵਚ (ਬਾਲਾਕੋਟ ਦੀ ਲੜਾਈ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸਯਾਦ ਨੂੰ ਭੁਗ ਤਾਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ 8 ਮਈ ਨੂੰ
ਲਿੜਆ ਿਗਆ ਸੀ) ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉਡੀਕੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੰਮਨ ਦੁਆ ਰਾ ਉਸਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਦਲੇਰ ਨੇਕਨਾਮੀ
ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫੈਲ ਿਗਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਇਹ ਉਸਦੀਆਂ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਘੱਟ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਪੂਰਕ
ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸੰਮਨ ਲਈ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਦੁਆ ਰਾ 'ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ' 229 ਦੇ ਸੱਦੇ
ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਿਲਆ ਿਗਆ । ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਮੈਚਲਾਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਘਾਤਕ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਚਲਾਉਣਾ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਆਪਣੇ
ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਫ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਹੋਵੇ। ਉਸਨੇ ਨਾ ਕਰਨਾ ਚੁਿਣਆ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ 'ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਤਨਖਾਹ'
230 ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਾਜਪਾਲ ਨਾਲ ਹਰ ਰਾਤ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਹੋਰ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਿਕ ਗਵਰਨਰ ਨੇ
'ਤੋਪਖਾਨੇ ਿਵਚ ਬਹੁਤ ਿਦਲਚਸਪੀ ਲਈ, ਪਰ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਿਸਖਾਇਆ ਜੋ ਉਹ ਇਸ ਿਵਸ਼ੇ' ਤੇ ਜਾਣਦਾ ਸੀ'231 । ਕਰਨਲ
ਨੂੰ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਿਕਸਨੇ ਿਸਖਾਇਆ ਜੋ ਉਹ ਇਸ ਿਵਸ਼ੇ 'ਤੇ ਜਾਣਦਾ ਸੀ, ਇਹ ਖੁਲਾਸਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ।
ਸਵਾਲ ਿਵੱਚ ਗਵਰਨਰ ਸੁਲਤਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਸੀ, ਇੱਕ ਅਫਗਾਨ ਅਤੇ ਸਰਵ ਿਵਆਪਕ ਬਰਾਕਜ਼ਈ ਭਰਾਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ। ਪਰ,
ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ, ਸੁਲਤਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਿਸੱਖ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦਾ ਜਾਲਦਾਰ ਸੀ, ਿਕਉਂਿਕ ਇਹ ਿਸੱਖ ਸ਼ਾਸਕ
ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਸਨ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਹਰ ਉੱਤੇ ਸਈਅਦ ਅਿਹਮਦ ਦੇ ਆਖਰੀ ਛਾਪੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਿਵੱਚ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ
ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਿਸੱਖਾਂ ਕੋਲ ਚਲਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਹੁਣ ਿਸੱਖਾਂ ਤੱਕ ਫੈਲ ਗਏ ਹਨ
ਖੈਬਰ ਪਾਸ; ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਾਰਡਨਰ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਇੱਕ ਅਫਗਾਨ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੇਵਾ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਅਿਸੱਧੇ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਸੱਖ ਨੌਕਰੀ ਿਵੱਚ ਸੀ।
ਇਹ ਿਵਵਸਥਾ ਿਸੱਧੇ ਰੁਜ਼ਗ ਾਰ ਲਈ ਿਸਰਫ਼ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਸਾਬਤ ਹੋਈ । ਛੇ ਮਹੀਿਨਆਂ ਬਾਅਦ - ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 1832 ਦੀ ਬਸੰਤ
ਿਵੱਚ - ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਵੱਲੋਂ ਸੁਲਤਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਸੇਵਾ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਿਚੱਠੀ ਿਮਲੀ । ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ
ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ। ਆਰਾਮਦੇਹ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਮਾਮਿਲਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਿਲਆ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਸਟੱਡ ਦੇ
ਮਾਸਟਰ ਨਾਲ ਿਮਲ ਕੇ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਲਾਹੌਰ ਤੱਕ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ।
ਰਸਤੇ ਿਵੱਚ ਉਸਨੇ ਰਹੱਸਮਈ ਖੰਭੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਪਿਹਲੇ ਗੈਰ-ਏਸ਼ੀਆਿਟਕਸ ਨੂੰ ਆਗਾ ਬੇਗ ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਸੀ। ਉਦਾਹਰਨ
ਲਈ, ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਕਸਬੇ ਿਵੱਚ, ਉਸਨੇ ਅਮਰੀਕੀ ਜੋਸ਼ੀਆ ਹਰਲਨ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਇਹ ਮਈ 1832 ਹੋ ਿਗਆ ਹੋਣਾ
ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਹਰਲਨ, ਜੋ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਲਈ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਿਗਆ ਸੀ,
ਨੂੰ ਉਸੇ ਮਹੀਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਸੂਬੇ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਵਜੋਂ ਿਨਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਿਕਰਾਏਦਾਰਾਂ ਲਈ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਸਿਤਕਾਰ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ, ਅਤੇ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ
ਹਰਲਨ ਦੀ ਸਲਾਹ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਖਰਕਾਰ ਆਪਣੀ 'ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਦਤ' ਨੂੰ ਿਤਆਗ ਿਦੱਤਾ।
ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਿਕ ਮੇਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀ ਹਰਲਨ ਨੂੰ ਿਮਲਣ 'ਤੇ ਮੈਂ ਿਵਲਾਇਤੀ ਜਾਂ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਦਾ ਿਕਰਦਾਰ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ,
ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਿਜਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇੰਨੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਿਕ ਇਹ ਮੇਰੇ ਕੰਨਾਂ ਿਵੱਚ ਅਜੀਬ
ਿਜਹਾ ਵੱਿਜਆ। ਿਸੱਖ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੈਨੂੰ 'ਗੋਰਦਾਨਾ' ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ।233
ਗੁਜਰਾਤ ਤੋਂ ਉਹ ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ ਚਲਾ ਿਗਆ, ਿਜੱਥੇ ਉਹ ਿਫਰ ਿਜ਼ਲੇ ਦੇ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਗਵਰਨਰ ਕੋਲ 'ਚਾਰ ਜਾਂ ਪੰਜ ਿਦਨ' ਿਰਹਾ। ਇਹ
ਪੋਰਟਲੀ ਪਾਓਲੋ ਅਵੀਟੇਬਲ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਨੇਪੋਲੀਟਨ ਜਨਰਲ ਿਜਸਦੀ ਇੱਕ ਬੋਨ ਿਵਵੇਰ ਅਤੇ ਲੋਥੈਰੀਓ ਵਜੋਂ ਸਾਖ
ਿਸਰਫ ਉਸ ਦੀ ਖੂਨ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਸੀ ਜੋ ਦੰਡਕਾਰੀ ਿਨਆਂ ਦੇ ਅਿਤਅੰਤ ਰੂਪਾਂ ਲਈ ਸੀ।
ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਢਿਹ-ਢੇਰੀ ਹੋ ਰਹੇ ਸ਼ਾਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਿਚਆ, ਿਜੱਥੇ ਉਹ ਦੋ ਹੋਰ ਸਾਬਕਾ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਿਮਿਲਆ।
ਜਨਰਲ ਕਲੌਡ ਔਗਸਟੇ ਕੋਰਟ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਸੀ ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਜੀਨ ਬੈਪਿਟਸਟ ਵੈਨਟੂਰਾ ਨੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਮਾਡਲ
'ਤੇ ਉਭਾਰੀ ਅਤੇ ਡ੍ਿਰਲ ਕੀਤੀ ਪੈਦਲ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਿਦੱਤੀ ਿਜਸ ਨੂੰ ਫੌਜ-ਏ-ਖਾਸ (ਸ਼ਾਬਿਦਕ ਤੌਰ 'ਤੇ 'ਰਾਇਲ ਬ੍ਿਰਗੇਡ' ਿਕਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਬ੍ਿਰਗੇਡ)। ). ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਿਵਅਕਤੀ ਕੋਈ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਿਸੱਖ ਨੌਕਰੀ ਿਵੱਚ ਸਨ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਭ
ਤੋਂ ਸੀਨੀਅਰ ਵੈਨਤੂਰਾ ਸੀ, ਿਜਸ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਿਸੱਖ ਅਦਾਲਤ ਿਵੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।
ਇਸ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਦੀ ਿਮਤੀ ਮਈ/ਜੂਨ 1832 ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਬਾਲਾਕੋਟ ਦੀ ਲੜਾਈ ਿਵੱਚ
ਆਪਣੀ ਭੂਿਮਕਾ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਨਾ ਿਲਆ ਹੁੰਦਾ, ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਛੇ ਮਹੀਿਨਆਂ ਦੀ ਕਟੌਤੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਿਵੱਚ ਹਰਲਨ ਨੂੰ
ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਿਮਿਲਆ - ਇਹ ਸਭ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਤਸਦੀਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਪਿਹਲਾਂ ਲਾਹੌਰ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਿਫਰ ਵੀ ਤਕਰੀਬਨ ਇੱਕ ਸਦੀ ਬਾਅਦ, ਪੰਜਾਬ ਿਰਕਾਰਡ ਿਵੱਚ ਿਸੱਖ ਐਂਟਰੀਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਮੈਸਰਸ ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਇੱਕ
ਪੱਤਰ 'ਤੇ ਠੋਕਰ ਖਾ ਗਏ - ਨੰਬਰ. 4 ਿਵੱਚ ਲੈਟਰ ਬੁੱਕ ਨੰ. 137—ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਵੋ। ਇੱਥੇ
ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਅਿਧਕਾਰਤ ਅਤੇ ਅਟੱਲ ਸਬੂਤ ਸੀ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਉਹ ਯਾਤਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਜਸਦਾ ਉਸਨੇ ਿਕਹਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਸੀ। ਿਸੱਖ
ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਸਮਾਚਾਰ-ਲੇਖਕ ਦੁਆ ਰਾ ਿਲਖੀ ਗਈ ਿਚੱਠੀ ਨੂੰ ਸੱਚਾ ਮੰਿਨਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਅਨੁਸਾਰ
ਇਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ:
15 ਦਸੰਬਰ, 1831. ਮੇਸਰਸ ਖੋਰਾ ਅਤੇ ਗਾਰਡੀਨਰ, ਲਗਭਗ 35 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਦੋ ਯੂਰਪੀਅਨ, ਹਲਕੇ ਵਾਲ ਅਤੇ
ਰੰਗ , ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੰਜ-ਪੰਜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਨਜ਼ੂਰ [ਟੋਕਨ ਤੋਹਫ਼ੇ] ਦੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਹਾਜ਼ਰੀਨ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ
ਹੋਏ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ ਿਕ ਉਹ ਿਕਸ ਚੌਂਕ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ ਅਤੇ ਿਕਸ ਵਸਤੂ ਨਾਲ ਆਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ ਿਕ
ਉਹ ਪਿਹਲਾਂ ਜੰਗ ਦੇ ਜਹਾਜ਼ ਿਵੱਚ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਆਪਣੀ ਸਿਥਤੀ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਾ ਹੋਏ, ਇਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ, ਅਤੇ ਬੰਬਈ
ਤੋਂ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਚਲੇ ਗਏ, ਿਜੱਥੇ ਸੁਲਤਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ 3 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਿਦਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਉਸ ਦੇ
ਨਾਲ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਮਹਾਂਮੰਤਰੀ ਦੀ ਉਦਾਰਤਾ ਬਾਰੇ ਸੁਣ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਛੁੱਟੀ ਲਈ ਅਰਜ਼ੀ ਿਦੱਤੀ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ
ਆ ਗਏ।
ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ ਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਿਕਹੜਾ ਸਮਾਨ ਹੈ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਿਕਹਾ, ਹਰ ਇੱਕ ਘੋੜਾ ਸਵਾਰ, ਅਤੇ ਪੰਜ ਜਾਂ ਛੇ ਨੌਕਰ...
ਉਹ ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ ਿਕ ਉਹ ਅਮਰੀਕਨ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਹ ਿਕ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਿਤੰਨ ਸਨ; ਪਰ ਮੈਂ ਸੁਣਦਾ ਹਾਂ ਿਕ ਇੱਕ ਦੀ
ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
'ਿਫਰ ਇੱਥੇ ਠੋਸ ਅਤੇ ਬੇਿਮਸਾਲ ਤੱਥ ਹਨ!' 235 ਨੇ ਗ੍ਰੇ ਚੀਿਕਆ। ਸਰ ਿਰਚਰਡ ਟੈਂਪਲ ਦੁਆ ਰਾ ਮੈਮੋਇ ਰਜ਼ ਦੇ ਮੁਖਬੰਧ ਿਵੱਚ

'ਿਕਸਮਤ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀ' 236 ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਨਮੂਿਨਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਿਗਆ ਹੈ' 236 'ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸੇਵਾ, ਸੈਨਾ ਜਾਂ ਜਲ
ਸੈਨਾ ਤੋਂ ਇੱਕ ਆਮ ਉਜਾੜ ਵਾਲਾ' ਿਨਕਿਲਆ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ 97 ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ ਦੀ ਿਵਅੰਗ ਾਤਮਕ ਅਤੇ ਿਫੱਕੀ ਪੁਰਾਣੀ ਐਂਟਰੀ [ਜਾਰੀ ਹੈ
ਸਲੇਟੀ], ਿਜਸ ਿਦਨ ਤੋਂ ਇਹ ਿਲਿਖਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਲਗਭਗ ਿਕਸੇ ਦਾ ਿਧਆਨ ਨਹੀਂ ਿਗਆ ਹੈ, ਗਾਇਨੀ ਦੇ ਮਿਹਲ
ਵਾਂਗ ਅਲੋਪ ਹੋ ਿਗਆ ਹੈ, ਉਹ ਸੁੰਦਰ ਇਮਾਰਤ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ
ਗਾਰਡੀਨਰ ਦੀ ਰੋਮਾਂਿਟਕ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆ ਲੇ, ਉਸ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆ ਂ ਦੁਆ ਰਾ ਲੋਕ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ

ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਅਤੇ ਸਧਾਰਨ-ਿਦਮਾਗ ਵਾਲੇ ਸੱਜਣਾਂ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ।238
ਆਰਕਾਈਵਜ਼ ਬੋਿਲਆ ਸੀ. ਿਮਹਨਤੀ ਿਵਦਵਤਾ ਅਤੇ ਡੂੰਘ ੀ ਖੋਜ ਨੇ ਭਾਰੀ ਵਾਰਿਨਸ਼ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਦਸੂਰਤ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ
ਨੰਗ ਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। 'ਤਾਰੀਖਾਂ ਦਾ ਇਕਰਾਰਨਾਮਾ ਸਹੀ ਹੈ,' 239 ਗ੍ਰੇ ਨੇ ਿਕਹਾ, 'ਗਾਰਡੀਨਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ
ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਤੋਂ 1831 ਿਵਚ ਲਾਹੌਰ ਆਇਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਫਰਕ ਿਸਰਫ ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਿਕਸੇ ਸਾਥੀ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।'240
ਨਾ ਹੀ, ਅਸਲ ਿਵੱਚ, ਉਹ ਿਕਤੇ ਵੀ 1831 ਿਵੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਿਕਉਂਿਕ ਉਸਨੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਿਪਆਰ
ਨਾਲ ਕਿਹਣ ਲਈ, ਗ੍ਰੇ ਦੇ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਉਸਨੂੰ ਲਾਪਰਵਾਹ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਿਕਸੇ ਨੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ 'ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਅਤੇ
ਸਰਲ-ਿਦਮਾਗ ਵਾਲੇ ਸੱਜਣਾਂ'-ਡੁਰੈਂਡ, ਰਾਵਿਲਨਸਨ, ਯੂਲ, ਟੈਂਪਲ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਬਰੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੀਅਰਸ-ਿਜਨ੍ਹਾਂ
ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਤੇ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਿਕਸੇ ਨੇ ਵੀ ਿਨਊਜ਼-ਰਾਈਟਰ ਦੀ ਿਰਪੋਰਟ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ
ਹੋਰ ਖੁਲਾਿਸਆਂ ਨੂੰ ਅਯੋਗ ਨਹੀਂ ਠਿਹਰਾਇਆ।
ਿਫਰ ਵੀ ਇਸ ਨੇ ਸ਼ੱਕ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਛੱਡ ਿਦੱਤੀ. ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ੱਕ ਇਹ ਸੀ, ਜੇ ਗਾਰਡਨਰ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਉਸਨੇ
ਿਕਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਕੌਣ ਸੀ? ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਯਕੀਨ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਮੈਸਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜੋ ਿਕ ਪੁਰਾਤੱਤਵ-
ਿਵਿਗਆਨੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਿਕਉਂਿਕ ਹੁਣ ਇਹ ਸਥਾਿਪਤ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਮੈਸਨ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਅਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਅਤੇ
ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨ ਿਲਆ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਫੌਜ ਤੋਂ ਭਗੌੜਾ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਸੀ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ
ਬਾਰੇ ਵੀ ਇਹੀ ਸੱਚ ਸੀ।
ਪਰ ਮੈਸਨ ਦੇ ਉਲਟ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਉਜਾੜ ਹੋਣ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦੇਣ ਲਈ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਇ, ਕਰਨਲ ਅੰਦਰੂਨੀ
ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਿਪਛਲੇ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਅਤੇ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ, ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਿਦਲਚਸਪ ਪਰਵਿਰਸ਼ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ
ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਲਾਂਚ ਕਰਨ ਤੋਂ ਕੁਝ ਤੀਹ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ ਅਮਰੀਕੀ ਮਹਾਨ ਝੀਲਾਂ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਸ਼ੁਰੂ
ਹੋ ਕੇ, ਇਸ ਿਪਛੋਕੜ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਚਾਰ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਸਲੇਟੀ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਦੇ ਸਕੈਲਪਲਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦੇਣ ਲਈ
ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੰਨੀ ਬੇਤੁਕੀ ਸੀ। ਉਹ ਮਜਬੂਰ ਕਰਨਗੇ। ਿਫਰ ਵੀ, ਦੂਸਿਰਆਂ ਲਈ ਿਦਮਾਗੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਉਲਝਣ ਵਾਲੇ,
ਪੂਰੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੰਭਵਤਾ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖਾਸ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਿਕਉਂਿਕ ਕੋਈ ਵੀ ਇੰਨੀ ਉੱਚੀ
ਕਹਾਣੀ 'ਤੇ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗ ਾ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਕਾਢ ਕੱਢਣ ਦੀ ਖੇਚਲ ਿਕਉਂ? ਿਕਉਂ ਨਾ ਿਕਸੇ ਅਿਜਹੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਕਾਢ ਕੱਢੋ ਜੋ
ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਮੰਨਣਯੋਗ ਸੀ? ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵਚ, ਮਖੌਲ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦੇਣ ਲਈ ਿਕਸੇ ਦੇ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਿਕਉਂ ਜਾਣਾ? ਜਦ ਤੱਕ, ਬੇਸ਼ੱਕ, ਇਸਦੀ
ਕਾਢ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ.
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਨੇ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀਆਂ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ 'ਤੇ ਕਰਨਲ ਦੀ ਜੀਵਨ-ਕਹਾਣੀ ਦੀ
ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ ਤੱਕ ਅਤੇ ਿਜਸ ਨੂੰ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੀ 'ਗੁੰਮ-ਸ਼ੁਦਾ ਜਵਾਨੀ' ਕਿਹੰਦੇ ਸਨ, ਦੇ ਆਪਣੇ ਿਵਭਾਜਨ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ, ਅਿਜਹੇ ਸਵਾਲ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਜਾਪਦੇ ਹਨ।
ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਸਾਲ
1785-1819
ਜੇ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਸੀ ਿਜਸ ਬਾਰੇ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਇਕਸਾਰ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਇਸਨੂੰ
ਖੀਵਾ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਪੁੱਛਿਗੱਛ ਕਰਨ ਵਾਿਲਆਂ ਨੂੰ ਘੋਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਨੇਕ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਰੱਿਖਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜੋਸ਼ੀਆ
ਹਰਲਨ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸਮਾਚਾਰ-ਲੇਖਕ ਦੀ ਿਰਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਕੋਲ ਇਸ
ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਬਾਅਦ ਿਵਚ ਿਮਲੇ ਸਾਰੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਵੇਗ ਾ। ਇਹਨਾਂ ਿਵੱਚ ਮਾਈਕਲ
ਪਾਕੇਨਹੈਮ ਐਜਵਰਥ, ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਮੈਰੀਅਨ ਡੁਰੈਂਡ ਅਤੇ ਅਿਜਹੇ ਹੋਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਰਨਲ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ
ਨੂੰ ਇੱਕ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਿਰਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਜੋ ਪੀਅਰਸ ਲਈ ਉਪਲਬਧ ਸੀ। ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਸਦੀ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਸਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਜੀਵਨ ਦੇ
ਵੇਰਿਵਆਂ ਅਤੇ ਤਾਰੀਖਾਂ ਅਕਸਰ ਵੱਖਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਸੈਿਟੰਗ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕੋ ਿਜਹੀ ਸੀ: ਇਹ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਸੀ.
ਪੀਅਰਸ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਇਸ ਅਮਰੀਕੀ ਪਿਹਲੂ 'ਤੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। 'ਅਰਲੀ ਲਾਈਫ ਐਂਡ ਟਰੈਵਲਜ਼,
1785-1819', ਯਾਦਾਂ ਿਵੱਚ ਉਸਦਾ ਸੰਬੰਿਧਤ ਅਿਧਆਏ, ਹੇਲੇਨਾ ਦੁਆ ਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ; ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਇਸ
ਿਵੱਚ ਯੋਗ ਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ. ਪਰ ਿਕਉਂਿਕ ਨਾ ਤਾਂ ਐਜਵਰਥ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਡੁਰਾਂਡ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇਸ ਪੜਾਅ 'ਤੇ
ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਵੇਰਵੇ ਿਵੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਿਕਉਂਿਕ ਹੈਲੇਨਾ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਜਾਪਦੀ
ਹੈ, ਪੀਅਰਸ ਨੇ ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਸਰੋਤ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਅਿਜਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਫਰੈਡਿਰਕ ਹੈਨਰੀ ਕੂਪਰ ਹੈ, ਜੋ 1860 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ
ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਅਧੂਰੀ ਅਤੇ ਕਦੇ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਜੀਵਨੀ ਦਾ ਲੇਖਕ ਹੈ। ਸੰਪਾਦਕ ਪੀਅਰਸ ਨੇ ਕੂਪਰ ਦੀ ਿਵਆਪਕ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ
ਮੰਨੀ ਪਰ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੌਂਪੇ ਗਏ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਵਾਂਗ , ਕੂਪਰ ਦਾ ਕੰਮ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਾਇਬ ਹੋ ਿਗਆ।
ਫਰੈਡਿਰਕ ਕੂਪਰ ਨੇ 1864 ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਇੱਕ ਨਾਗਿਰਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ, ਕੂਪਰ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸਰਕਾਰ
ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਛੁੱਟੀਆਂ ਮਨਾਉਣ ਵਾਿਲਆਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਿਵਚਕਾਰ ਸੰਪਰਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਤਾਇਨਾਤ
ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮਹੀਿਨਆਂ ਦੌਰਾਨ ਘਾਟੀ 'ਤੇ ਉਤਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਿਗਆ। ਇਹ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਮੰਗ ਵਾਲੀ ਪੋਸਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ, ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ

ਦੀਆਂ ਿਪਛਲੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਿਵੱਚ ਰਿਹਣ ਵਾਲੇ 'ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਕਮਾਂਡੈਂਟ' 241 ਬਾਰੇ ਸੁਣ ਕੇ , ਕੂਪਰ ਨੇ ਇੱਕ ਸੱਦਾ ਜਾਰੀ
ਕੀਤਾ ਸੀ। ਿਨਯਤ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਿਵਚ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੀ ਮੂਰਖਤਾ ਵਾਲੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਇਕ ਸੁਹਾਵਣਾ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਈ
ਹੋਵੇਗ ੀ.
ਬੁੱਢਾ ਕਰਨਲ, ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਅੱਸੀਵੇਂ ਸਾਲ ਦੀ ਕਗਾਰ 'ਤੇ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਚਾਲ ਪੰਜਾਹ ਸਾਲ ਦੇ ਆਦਮੀ ਵਾਂਗ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ।
ਲਗਭਗ ਛੇ ਫੁੱਟ ਦੀ ਉਚਾਈ, ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਟਾਰਟਨ-ਪਲੇਡ ਸੂਟ ਪਿਹਨਦਾ ਸੀ... [ਪਰ] ਫੋਟੋ [ਿਚੱਤਰ ਨੰ: ਦੇਖੋ। 1]
ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਜੀਵੰਤਤਾ, ਮੂੰਹ ਦੇ ਹਾਸੇ, ਅਤੇ ਚਿਰੱਤਰ ਦੀ ਊਰਜਾ ਦਾ ਇੱਕ ਮੱਧਮ ਿਵਚਾਰ ਿਦੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਪਿਹਲੂ
ਦੁਆ ਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਿਗਆ ਹੈ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਸਨੇ ਰੋਮਾਂਸ ਅਤੇ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦੇ ਲੰਬੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਔਖੀਆਂ ਅਤੇ ਿਭਆਨਕ
ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।242
ਇਸ ਪਿਹਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨੇ ਕਈ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਅਸਲ ਿਵੱਚ 'ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ'243 । ਕਰਨਲ ਨੇ ਆਪਣੀ
ਕਹਾਣੀ ਦੱਸੀ ਅਤੇ ਕੂਪਰ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਨਕਲ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਤੀਿਲਪੀ ਸਮੱਗ ਰੀ, ਿਜਸ
ਿਵੱਚ ਪਾਮੀਰਸ ਦੇ ਕ੍ਰਾਿਸੰਗ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਸ ਸਮੇਂ ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਖੁਦ
ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਅਤੇ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ; ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਉਹੀ ਸਮੱਗ ਰੀ ਸੀ ਿਜਸ ਿਵੱਚ 'ਲਗਭਗ ਸੌ ਪੰਿਨਆਂ' 244 ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ
ਜੋ, ਰਾਇਲ ਿਜਓਗ੍ਰਾਫੀਕਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੇ ਰਾਵਿਲੰਸਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 'ਿਮਸਟਰ ਕੂਪਰ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਛਾਿਪਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੌਤ ਨੇ 1871
[ਅਸਲ ਿਵੱਚ 1869 ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ [ਕੂਪਰ ਦੀ] ਿਮਹਨਤ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ]'245 .
ਇਹਨਾਂ ਇੰਟਰਿਵਊਆਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕੂਪਰ ਨੇ ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਿਧਕਾਰੀ ਨਾਲੋਂ ਿਬਹਤਰ ਜਾਣ ਿਲਆ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ
ਿਕ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਫੋਟੋ ਨੂੰ ਿਤਆਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ, ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ 1857 ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਿਵਦਰੋਹ (ਉਰਫ਼ ਮਹਾਨ ਿਵਦਰੋਹ, ਆਜ਼ਾਦੀ
ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਜੰਗ , ਆਿਦ) ਦੇ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਿਬਰਤਾਂਤ ਦਾ ਲੇਖਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਉਸਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਉੱਦਮ ਵਜੋਂ ਦੇਿਖਆ। ਇਸ ਲਈ, ਭਾਵੇਂ ਿਕ ਿਬਰਤਾਂਤਕਾਰ ਖੁਦ ਅਿਤਕਥਨੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਿਨਰਦੋਸ਼ ਸੀ, ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਭਵ
ਹੈ ਿਕ ਿਲਖਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਕੂਪਰ ਲਈ ਸ਼ੱਕੀ ਿਨਰਣੇ ਅਤੇ ਖੂਨ-ਿਪਆਸੇ ਝੁਕਾਵਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਿਸੱਧੀ ਦੇ ਨਾਲ ਆਇਆ ਸੀ।
1857 ਦੇ ਿਵਦਰੋਹ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਿਦਨਾਂ ਿਵੱਚ, ਅੰਮ੍ਿਰਤਸਰ ਦੇ ਿਜ਼ਲ੍ਹਾ ਕਿਮਸ਼ਨਰ ਵਜੋਂ, ਉਹ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਇੱਕ
ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਨੂੰ ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਲਈ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਨੇੜਲੇ ਅਜਨਾਲਾ ਿਵਖੇ ਤਾਇਨਾਤ, 26ਵੀਂ ਨੇਿਟਵ ਇਨਫੈਂਟਰੀ ਨੂੰ
30 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿਥਆਰਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਘਬਰਾਹਟ ਿਵਚ
ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸਿਥਤੀਆਂ, ਿਬਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਇਹ ਇੱਕ ਵਾਜਬ ਸਾਵਧਾਨੀ ਸੀ। ਪਰ ਕੂਪਰ ਨੇ ਉਦੋਂ ਮਾਮਿਲਆਂ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਕੁਪ੍ਰਬੰਿਧਤ ਕੀਤਾ ਸੀ
ਿਕ ਹੁਣ ਦੇ ਿਨਹੱਥੇ ਬੰਿਦਆਂ ਨੂੰ ਿਵਰੋਧ ਅਤੇ ਉੱਡਣ ਲਈ ਭੜਕਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਜਸ ਦੌਰਾਨ 500 ਦੇ ਕਰੀਬ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਿਦੱਤੀ ਗਈ
ਸੀ, ਫਾਂਸੀ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਿਵੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਜਾਂ ਿਜ਼ੰਦਾ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਕੂਪਰ ਨੇ ਕਾਰਵਾਈ 'ਤੇ ਕੋਈ ਪਛਤਾਵਾ
ਨਹੀਂ ਿਦਖਾਇਆ। ਆਪਣੀ ਿਕਤਾਬ ਿਵਚ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਅਸ਼ਲੀਲ ਮਾਣ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਿਕਤੇ ਹੋਰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੇ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆ ਮ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਜੋਂ ਦੇਿਖਆ। ਕਈ ਸਿਤਕਾਰਤ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਹਸਤੀਆਂ ਨੇ ਹੋਰ ਡਗਮਗਾ ਰਹੀ
ਰੈਜੀਮੈਂਟਾਂ 'ਤੇ ਉਸਦੀ ਤੁਰੰਤ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਸਲਾਮਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਿਦਆਂ ਸਿਹਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟਾਈ।
ਪਰ ਇਸ ਿਵੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਅਪਰਾਧ ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ, ਧੋਖੇਬਾਜ਼ੀ ਜਾਂ ਬੇਰਿਹਮਤਾ ਨੂੰ ਛੁਪਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਹਾਊਸ ਆਫ਼ ਕਾਮਨਜ਼ ਿਵੱਚ,
ਕੂਪਰ ਦੀ ਿਨੰਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਵੇਂ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਉਸਦੇ ਕਰੀਅਰ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ
ਪਹੁੰਿਚਆ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਿਨਯੁਕਤੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਰਾਹ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਣਾ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ, ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਿਕ ਉਹ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸੀ, ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਅਿਜਹੀ ਿਵਵਾਦਗ੍ਰਸਤ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ
ਸੌਂਪਣ ਬਾਰੇ ਿਰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਸੀ। ਪੀਅਰਸ ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੂਪਰ ਦੀ ਗਵਾਹੀ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਨ ਦੇ ਜੋਖਮ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ
ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਿਕ ਕੂਪਰ 'ਉਸ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਅਿਜਹਾ ਿਵਅਕਤੀ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਦੁਆ ਰਾ ਆਪਣੇ ਫਰਜ਼ ਨੂੰ ਿਨਭਾਉਣ ਿਵੱਚ ਕੀਤੇ
ਗਏ ਇੱਕ ਿਭਆਨਕ ਕੰਮ ਲਈ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ' 246 ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਿਜਹਾ ਕਰਕੇ, ਆਪਣੇ ਆਪ
ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ' ਅਜਨਾਲਾ ਦਾ ਕਸਾਈ'।
ਪੁਰਾਣੇ ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਿਮਲਣ 'ਤੇ, ਫਰੈਡਿਰਕ ਕੂਪਰ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ 'ਅਜੀਬ' ਅਤੇ
'ਗ੍ਰਾਿਫਕ' ਲੱਭੀ; ਿਫਰ ਵੀ 'ਏਸ਼ੀਆਿਟਕਸ ਿਵਚ ਉਸ ਦੇ ਪੰਜਾਹ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਿਨਵਾਸ ਨੂੰ ਿਧਆਨ ਿਵਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ
ਇਹ ਸੀ
ਸੀ'247 । ਇੱਕ ਲਿਹਜ਼ੇ ਿਵੱਚ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਕੂਪਰ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਿਟੱਪਣੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਨਹੀਂ
ਸੀ; ਨਾ ਹੀ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਿਵੱਚ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮਾਿਪਆਂ ਦੇ ਅਮਰੀਕਾ ਿਵੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਹੋਰਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਕਰਨਲ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਆਇਿਰਸ਼ ਬ੍ਰੋਗ ਨੂੰ ਨੋਟ ਕਰਨਗੇ, ਪਰ ਇਸਦੇ ਲਈ ਵੀ ਇੱਕ ਿਤਆਰ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ
ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਆਪਣੀਆਂ ਕਈ ਡਾਇਰੀਆਂ ਦੇ ਗੁਆ ਚ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਅਤੇ 'ਸਹੀ ਤਾਰੀਖਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ' 248 , ਕੂਪਰ ਨੇ ਕਰਨਲ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ
' ਇਕੱਲੇ ਤੌਰ' ਤੇ ਸਖਤ' ਸੋਿਚਆ ।
ਕੂਪਰ ਨੂੰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਅਤੇ ਿਫਰ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਅਪਣਾਇਆ ਿਗਆ ਉਸਦੇ ਜਨਮ ਦਾ ਸਾਲ 1785 ਸੀ। (ਇਸ ਨਾਲ ਉਹ ਜੰਮੂ
ਿਵੱਚ ਮਰਨ ਵੇਲੇ 91 ਸਾਲ ਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗ ਾ, ਨਾ ਿਕ ਿਸਆਲਕੋਟ ਪੈਿਰਸ਼ ਰਿਜਸਟਰ ਿਵੱਚ ਮੂਲ ਐਂਟਰੀ ਅਨੁਸਾਰ 96 ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸੋਧ
ਅਨੁਸਾਰ 76।)
ਉਸ ਦਾ ਿਪਤਾ, ਉਸਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ, ਪੇਸ਼ੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਡਾਕਟਰ ਸੀ ਅਤੇ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਯੂਿਨਟਰੀਅਨ ਸੀ। ਯੂਨੀਟੇਰੀਅਨਾਂ ਨੇ
ਤ੍ਿਰਏਕ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿਹਣਸ਼ੀਲ, ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਗੁਪਤ ਪ੍ਰੋਟੈਸਟੈਂਟ ਸੰਪਰਦਾ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ
ਗਾਰਡਨਰ ਉਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਖਾਸ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਸਕਾਿਟਸ਼ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ, ਉਹ ਲਿੜਆ ਸੀ
ਅਮਰੀਕੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਜੰਗ ਿਵੱਚ, ਜਾਰਜ ਵਾਿਸ਼ੰਗ ਟਨ ਅਤੇ ਮਾਰਕੁਇ ਸ ਡੇ ਲਾਫੇਏਟ ਨਾਲ ਪੱਤਰ ਿਵਹਾਰ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ

ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਮੈਕਸੀਕਨ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆ ਰਾ 'ਕੋਲੋਰਾਡੋ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ' ਤੇ ਇੱਕ ਕਸਬੇ ਅਤੇ ਿਜ਼ਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਿਧਕਾਰੀ
ਵਜੋਂ ਿਨਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ' 250 ।
ਉੱਥੇ, ਡਾਕਟਰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਿਮਸ ਹਾਟਨ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਿਵਆਹ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਚੰਗ ੇ ਪਿਰਵਾਰ ਦੀ ਇੱਕ
ਰੋਮਨ ਕੈਥੋਿਲਕ ਔਰਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਪੂਰਵਜਾਂ, ਿਮਸ ਹਾਟਨ ਜਾਂ ਤਾਂ ਧੀ (ਡੁਰੈਂਡ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ) ਜਾਂ ਪੋਤੀ (ਕੂਪਰ ਦੇ
ਅਨੁਸਾਰ) ਸੀ, 'ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਫੌਜ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਮੇਜਰ ਦੀ' ਇੱਕ ਯਾਤਰੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਿਵੱਚ, ਿਜਸ ਿਵੱਚ
ਰਹੱਸਮਈ ਮਹਾਂਦੀਪ ਿਵੱਚ ਉਸਨੇ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗੁਆ ਲਈ'251 । ਿਮਸ ਹਾਟਨ ਦੀ ਮਾਂ ਸਪੈਿਨਸ਼ ਮੂਲ ਦੀ ਸੀ
ਪਰ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਇਟਲੀ ਿਵੱਚ ਐਜ਼ਟੈਕ ਖੂਨ ਅਤੇ ਪਿਰਵਾਰਕ ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਨਾਲ। ਹਾਲਾਂਿਕ ਨਾ ਤਾਂ ਮਾਤਾ-ਿਪਤਾ ਅਤੇ
ਨਾ ਹੀ ਦਾਦਾ-ਦਾਦੀ ਨੂੰ ਪਿਹਲਾ ਨਾਂ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਹੈ, ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦੇਣ ਲਈ ਪਰਤੱਖ ਹੈ ਿਕ ਿਮਸ ਹਾਟਨ ਨੂੰ ਖੁਦ ਨੂੰ ਹੈਲਨ
ਜਾਂ ਹੇਲੇਨਾ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਰਨਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਸ ਨੂੰ 'ਇੱਕ ਪੜ੍ਹੀ-ਿਲਖੀ ਅਤੇ ਿਨਪੁੰਨ ਔਰਤ, ਇੱਕ ਦੁਰਲੱਭ ਿਮਠਾਸ
ਅਤੇ ਚਿਰੱਤਰ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦੀ' ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਰੱਖੇਗ ਾ । ਅਤੇ, ਇਸ ਉੱਚ ਰਾਏ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ, ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਿਕ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ
ਧੀ ਦਾ ਨਾਮ ਉਸਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਰੱਿਖਆ ਹੈ।
ਡਾਕਟਰ ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਦੁਲਹਨ ਕੋਲੋਰਾਡੋ ਨਦੀ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਿਵਆਹ ਹੋਇ ਆ ਸੀ
ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਕਸੀਕੋ ਦਾ ਿਹੱਸਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁਪੀਰੀਅਰ ਝੀਲ ਦੇ ਕੰਢੇ ਦੇ ਉਸ ਿਹੱਸੇ 'ਤੇ ਘਰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉੱਤਰ
ਵੱਲ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਿਮਸੀਿਸਪੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜੇ ਹੈ'253 . ਉੱਥੇ, ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਵਸਕਾਨਿਸਨ ਿਵੱਚ,
ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਛੇ ਬੱਿਚਆਂ, ਿਤੰਨ ਲੜਕੀਆਂ ਅਤੇ ਿਤੰਨ ਲੜਿਕਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਿਦੱਤਾ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਦਾ
ਨਾਮ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਹਾਟਨ ਕੈਂਪਬੈਲ ਗਾਰਡਨਰ ਸੀ। ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਵਾਂਗ ਕੈਥੋਿਲਕ, ਲੜਿਕਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਿਪਤਾ ਵਾਂਗ ਯੂਨੀਟੇਰੀਅਨ ਵਜੋਂ ਪਾਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਨੌਜਵਾਨ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਪਿਰਵਾਰ ਨੇ
ਮੈਕਸੀਕੋ ਵੱਲ ਆਪਣੇ ਕਦਮ ਵਾਪਸ ਮੋੜ ਲਏ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਘਰ ਬਣਾਇਆ, ਇਸ ਵਾਰ 'ਕੋਲੋਰਾਡੋ ਨਦੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਦੇ ਨੇੜੇ
ਅਤੇ ਸੇਂਟ ਜ਼ੇਵੀਅਰ ਸ਼ਿਹਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਨਹੀਂ' 254
. ਡਾ ਗਾਰਡਨਰ, ਜੋ ਹੁਣ
ਮੈਕਸੀਕਨ ਮੈਡੀਕਲ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨੇ ਇੱਥੇ 'ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੁਆ ਰਾ ਿਵਰਾਸਤ ਿਵੱਚ ਿਮਲੀ ਕੁਝ ਜਾਇਦਾਦ
ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਾਫ਼ੀ ਜਾਇਦਾਦ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ'255 । ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੱਿਚਆਂ ਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਰੱਸਾਕਸ਼ੀ
ਿਜੱਤ ਲਈ ਹੈ; ਮੈਕਸੀਕੋ ਿਵੱਚ, ਮੁੰਿਡਆਂ ਨੂੰ, ਕੁੜੀਆਂ ਵਾਂਗ , ਸੇਂਟ ਜ਼ੇਵੀਅਰ ਿਵੱਚ ਜੇਸੂਇ ਟ ਦੁਆ ਰਾ ਚਲਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਿਮਸ਼ਨ
ਸਕੂਲ ਿਵੱਚ ਭੇਿਜਆ ਿਗਆ ਸੀ।
ਉੱਥੇ, 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਿਵੱਚ, ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਨੇ ਇੱਕ ਬਾਗੀ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਸੰਕੇਤ ਿਦੱਤੇ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਦੁੱਖ
ਝੱਲਣਾ ਿਪਆ। ਉਸਨੇ ਮਾਸ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਜਾਂ ਆਪਣਾ ਇਕਬਾਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਜੇਸੂਇ ਟ
ਅਿਧਆਪਕਾਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸਪੈਿਨਸ਼ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਿਵਿਦਆਰਥੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਉਸਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ
ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। 256 ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ , 'ਜਵਾਨੀ ਿਵਚ ਅਲੱਗ -ਥਲੱਗ ਤਾ ਨੂੰ ਸਿਹਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ
ਪੀਅਰਸ; ਹਾਲਾਂਿਕ, ਇਹ ਅੰਦਰੂਨੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਦ੍ਿਰੜ ਮੁਸਿਲਮ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਫ੍ਰੀਬੂਟਰ ਦੇ
ਜੀਵਨ ਲਈ ਆਦਰਸ਼ ਿਤਆਰੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ 'ਅਮੈਰੀਕਨ ਇੰਡੀਅਨਜ਼ ਿਵਚ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਿਕਤਾਬ' 257 ਦਾ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅਿਧਐਨ
ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਸਕੂਲੀ ਬੱਿਚਆਂ ਲਈ ਇਕ ਵੱਡੀ ਤਸੱਲੀ ਬਣ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਸਜ਼ਾ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪ੍ਿਰੰਸੀਪਲ ਦੀਆਂ ਅਲਮਾਰੀਆਂ 'ਤੇ
ਿਖਤਾਬ ਦੀ ਜਾਸੂਸੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਇਸਨੂੰ ਉਧਾਰ ਲੈਣ ਲਈ ਿਕਹਾ, ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ, ਅਤੇ ਿਫਰ, ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ
ਿਵੱਚ, 'ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਿਲਆ'258 । ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਗਵਾਹੀ 'ਤੇ, ਚੋਰੀ, ਿਜੰਨੀ ਿਕਤਾਬ ਆਪਣੇ
ਆਪ ਿਵਚ, ਉਸ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦੀ ਭੁੱਖ ਨੂੰ ਿਮਟਾਉਂਦੀ ਹੈ ਿਜਸ ਿਵਚ ਬੇਚੈਨੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਭੂਿਮਕਾ ਿਨਭਾਏਗੀ ਅਤੇ ਸਾਧਨ-ਸੰਪੰਨਤਾ ਸਭ
ਕੁਝ ਸੀ।
ਇਸ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਦੌਰ ਤੋਂ [ਗਾਰਡਨਰ ਯਾਦ ਕਰੇਗ ਾ], ਇੱਕ ਯਾਤਰੀ ਅਤੇ ਸਾਹਸੀ ਹੋਣ ਦੀ ਧਾਰਨਾ, ਅਤੇ ਿਕਤੇ ਨਾ ਿਕਤੇ ਆਪਣੇ

ਲਈ ਇੱਕ ਨਾਮ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਧਾਰਨਾ, ਮੇਰੇ ਿਦਮਾਗ਼ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਸੀ।259
1806 ਿਵੱਚ ਉਸਨੇ 21 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਸਕੂਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਰੂਸ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਲਈ ਇੱਕ ਕਰੀਅਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਅਮਰੀਕਾ ਛੱਡ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ
ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਨਕਸ਼ੇ-ਕਦਮਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਦੇ ਖੁੱਲਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ, ਜ਼ਾਰ
ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਪਿਹਲੇ ਦੇ ਰੂਸ ਨੂੰ ਬੇਅ ੰਤ ਮੌਿਕਆਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਕਾਟਸ ਕੈਥਰੀਨ ਮਹਾਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸੰਿਖਆ ਿਵੱਚ ਉੱਥੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਐਡਿਮਰਲਾਂ ਅਤੇ ਜਨਰਲਾਂ ਦੇ ਤੌਰ
'ਤੇ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੋਰਡਨਜ਼, ਗ੍ਰੀਗਸ ਅਤੇ ਕੀਥਸ ਨੇ ਰੂਸੀ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕੀਤੀ ਸੀ; ਸੇਂਟ ਪੀਟਰਸਬਰਗ ਿਵੱਚ, ਬੇਅ ਰਡ ਦੇ ਲੋਹੇ ਦੇ
ਕੰਮ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਜਹਾਜ਼ ਅਤੇ ਮਾਈਿਨੰਗ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ; ਅਤੇ ਕੈਸਪੀਅਨ ਅਤੇ ਅਰਾਲ ਸਾਗਰਾਂ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ
ਿਕਤੇ, ਸਕਾਿਟਸ਼ ਿਮਸ਼ਨਰੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਮੈਦਾਨੀ ਬੰਦੋਬਸਤ ਚਲਾਇਆ ਿਜੱਥੇ ਉਹ ਇੱਕ ਵੀ ਧਰਮ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੇ।
ਰੂਸ ਿਵਚ ਸਾਹਸ ਦੀ ਭਾਲ ਿਵਚ ਅਮਰੀਕਾ ਿਵਚ ਪਿਰਵਾਰ ਦੇ ਪੈਰੀਪੇਟੇਿਟਕ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਵੀ ਅਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ.
ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਹਾਟਨ ਦੋਵਾਂ ਪਿਰਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਨਾੜੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਭਟਕਣ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਫੈਲ ਗਈ।
ਿਫਰ ਵੀ ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਵੀ ਿਕ ਕਰਨਲ ਦੀ ਕੰਬਦੀ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਉਸ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਦੰਗ ੇ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਿਦੰਦੀ ਹੈ,
ਇਹ ਅਮਰੀਕੀ ਅਤੇ ਰੂਸੀ ਸਬੰਧ ਅਿਜਹੇ ਿਵਸਤ੍ਿਰਤ ਮਨਘੜਤ ਜਾਪਦੇ ਸਨ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕੂਲ ਹੋਣ। ਭਰੋਸੇ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦੇਣ ਦੀ ਬਜਾਏ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚੁਣੌਤੀ ਿਦੱਤੀ। ਇਸਲਈ , ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ, ਬਸ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ, ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਕੁਝ ਅਧਾਰ ਹੋ
ਸਕਦਾ ਸੀ.
ਮੰਿਨਆ ਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵੀ ਿਦੱਤੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਿਪਤਾ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਛਾਣ ਿਕਉਂ ਨਹੀਂ
ਕੀਤੀ ਗਈ? ਉਹ ਿਕਉਂ ਅਤੇ ਿਕਵੇਂ ਅਮਰੀਕੀ ਮਹਾਂਦੀਪ ਿਵੱਚ ਅੱਗ ੇ-ਿਪੱਛੇ ਉੱਡ ਗਏ? ਟੌਪੋਗ ੍ਰਾਫੀ-'ਿਕਨਾਰਾ ਿਕਉਂ ਸੀ
ਿਮਸੀਿਸਪੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਸੁਪੀਰੀਅਰ ਝੀਲ, 'ਕੋਲੋਰਾਡੋ ਨਦੀ ਦਾ ਮੂੰਹ', ਆਿਦ—ਇੰਨੀ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਅਸਪਸ਼ਟ? ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਦੂਜੇ
ਪਾਸੇ ਿਨਰੰਕੁਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀਆਂ ਅਿਨਸ਼ਿਚਤਤਾਵਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਵੀ 'ਅਜ਼ਾਦ ਦੀ ਧਰਤੀ' ਨੂੰ ਿਕਉਂ ਿਤਆਗ ਦੇਵੇਗ ਾ? ਅਤੇ, ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਦੱਸਣ
ਵਾਲਾ ਿਵਸਤਾਰ ਿਕੱਥੇ ਸੀ, ਇੱਕ ਿਨਰੀਖਣ, ਿਕੱਸਾ ਜਾਂ ਮੁਲਾਕਾਤ, ਜੋ, ਇਸਦੀ ਅਸੰਭਵ ਸੱਚਾਈ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਬਾਕੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਕਰੇਗ ੀ?
ਤੱਥਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਕਰਨਲ ਦੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਬਾਰੇ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ੱਕੀ ਿਕਸੇ ਵੀ ਿਵਅਕਤੀ ਲਈ, ਕੂਪਰ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਪੀਅਰਸ
ਦੁਆ ਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ 'ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਯਾਤਰਾਵਾਂ' ਨੇ ਫੋਰੈਂਿਸਕ ਿਧਆਨ ਦੀ ਦੁਹਾਈ ਿਦੱਤੀ।
ਇੱਕ ਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਿਰਕਾਰਡਜ਼ ਿਵੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਤੋਂ ਉਤਸ਼ਾਿਹਤ, ਮੈਸਰਜ਼ ਚਾਰਲਸ ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ
ਹਰਬਰਟ ਗੈਰੇਟ ਨੇ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਤੋਿਲਆ। ਪਰ ਅਿਜਹਾ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਉਹ ਅਕਸਰ ਸਬੂਤਾਂ ਦੀ ਯੋਗ ਤਾ ਨਾਲੋਂ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਘੋੜਸਵਾਰ
ਸਨ। 'ਕੋਲੋਰਾਡੋ ਨਦੀ ਦੇ ਿਕਨਾਰੇ' ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਕਰਕੇ, ਿਜੱਥੇ ਡਾ: ਗਾਰਡਨਰ ਿਮਸ ਹਾਟਨ ਨੂੰ 'ਕੋਲੋਰਾਡੋ ਨਦੀ ਦੇ ਮੂੰਹ' ਨਾਲ ਿਮਿਲਆ,
ਿਜੱਥੇ ਪਿਰਵਾਰ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਸੇਂਟ ਜ਼ੇਵੀਅਰ ਨਾਮਕ ਸਥਾਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵੱਸ ਿਗਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭੂਗ ੋਲ ਨੂੰ ਉਲਝਾ ਿਦੱਤਾ; ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਗਾਥਾ
ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਿਵੱਚ ਉਹ ਕਰਨਲ ਵਾਂਗ ਮਨਘੜਤ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਪੀਅਰਸ ਦਾ
ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਉਂਦੇ ਹਨ ਿਕ ਿਕਵੇਂ ਗਾਰਡਨਰ 'ਅਕਸਰ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਿਵਚ ਹੰਝੂਆ ਂ ਨਾਲ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਿਵਰਲਾਪ ਕਰਦਾ ਸੀ'260
ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ; ਉਹ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਸੰਬੰਿਧਤ ਪੰਨੇ 'ਤੇ ਵੀ ਭੇਜਦੇ ਹਨ। ਿਫਰ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਕੋਈ ਿਬਆਨ ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ ਿਮਿਲਆ।
ਵਧੇਰੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ, ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਠੋਸ ਵੇਰਿਵਆਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਿਖਸਕਣ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਪੂਰੀ
ਖੋਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਉਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਿਕ 'ਸੇਂਟ ਜ਼ੇਵੀਅਰ ਦਾ ਸ਼ਿਹਰ ਨਕਸ਼ੇ ਤੋਂ ਿਫੱਕਾ ਪੈ ਿਗਆ ਹੈ'261 । ਦਰਅਸਲ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਸੀ ਿਕ ਕੀ ਇਹ ਕਦੇ ਇਸ 'ਤੇ ਸੀ।
ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਦੇ ਐਰੋਸਿਮਥ ਦੇ ਐਟਲਸ ਨੂੰ ਦੇਿਖਆ ਹੈ [ਅਤੇ] ਸਾਨੂੰ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਿਨਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਿਮਿਲਆ;
ਜੋ ਿਕ ਉਤਸੁਕ ਹੈ, ਿਕਉਂਿਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਿਵੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲਾ ਜੇਸੁਇ ਟ ਸੈਮੀਨਰੀ ਸੀ।262
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਮੇਜਰ ਹਾਟਨ, ਖੋਜੀ ਿਜਸਨੇ ਅਫਰੀਕਾ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗੁਆ ਿਦੱਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ
ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਿਪਤਾ ਜਾਂ ਦਾਦਾ-ਦਾਦਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਕਰਨਲ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਲਪਨਾ ਵਜੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
'ਬਦਿਕਸਮਤੀ ਨਾਲ, ਉਸਦੀਆਂ [ਹਾਟਨ ਦੀ] ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਿਰਕਾਰਡ ਜਾਂ ਿਜ਼ਕਰ ਸਮਕਾਲੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਿਵੱਚ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ,'263
ਉਹ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਿਫਰ ਵੀ ਮੁਢਲੀ ਖੋਜ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਮਾਮਿਲਆਂ 'ਤੇ ਗਲਤ ਸਨ। ਮੇਜਰ ਡੈਨੀਅਲ ਫ੍ਰਾਂਿਸਸ ਹਾਟਨ—ਜਾਂ ਹਾਊਟਨ,
ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਦੁਆ ਰਾ ਤਰਜੀਹੀ ਸਪੈਿਲੰਗ —ਅਫਰੀਕਾ ਦੀ ਖੋਜ ਿਵੱਚ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸਪਸ਼ਟ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸੀ,
ਪੱਛਮੀ ਅਫਰੀਕਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ. ਮੁੰਗ ੋ ਪਾਰਕਜ਼ ਟ੍ਰੈਵਲਜ਼ ਇਨ ਦ ਇੰਟੀਰੀਅਰ ਆਫ ਅਫਰੀਕਾ (1799), ਜੋ ਿਕ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ
ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਕਾਲੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ, ਪਿਹਲੇ ਪੰਨੇ 'ਤੇ ਉਸਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹਾਟਨ 1779-83 ਿਵੱਚ ਗੈਂਬੀਆ
ਨਦੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨੇੜੇ ਗੋਰੀ ਿਵਖੇ ਫੋਰਟ ਮੇਜਰ ਸੀ ਅਤੇ 1791 ਿਵੱਚ ਿਟੰਬਕਟੂ ਅਤੇ ਨਾਈਜਰ ਨਦੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ
ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਿਜਸਨੇ ਮੁੰਗ ੋ ਪਾਰਕ ਨੂੰ ਉਸੇ ਿਮਸ਼ਨ 'ਤੇ ਭੇਜਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਿਰਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹਾਟਨ/ਹਾਟਨ ਪਿਰਵਾਰ ਇੱਕ ਿਵਸ਼ਾਲ
ਪਿਰਵਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਆਇਰਲੈਂਡ ਦਾ ਰਿਹਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਕੀ ਮੇਜਰ ਦੀ ਇੱਕ ਧੀ ਜਾਂ ਪੋਤੀ ਸੀ ਿਜਸਨੇ ਮੈਕਸੀਕੋ ਜਾਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਲੱਭ ਿਲਆ
ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੰਭਵ ਹੈ।
ਸੇਂਟ ਜ਼ੇਵੀਅਰ ਦੇ ਕਸਬੇ ਲਈ, ਇਹ ਦਲੀਲ ਿਦੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਿਕ ਟਕਸਨ ਤੋਂ ਨੌਂ ਮੀਲ ਦੱਖਣ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਜੋ ਐਰੀਜ਼ੋਨਾ
ਬਣ ਜਾਵੇਗ ਾ, ਕੋਲੋਰਾਡੋ ਨਦੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਦੇ ਿਬਲਕੁਲ 'ਨੇੜੇ' ਨਹੀਂ ਹੈ; ਪਰ ਇਹ ਇਸਦੇ ਕੁਝ ਸੌ ਮੀਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੈ - ਅਤੇ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ
ਦੀ ਖਾੜੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਨਦੀ ਵਿਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਇੱਥੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ, ਸਨ ਜ਼ੇਵੀਅਰ ਡੇਲ ਬਾਕ ਦਾ ਸੂਰਜ-ਬਲੀਚਡ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਜੇਸੁਇ ਟ ਿਮਸ਼ਨ। 1690 ਦੇ
ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਮੂਲ ਅਮਰੀਕੀ ਪਾਪਾਗੋ ਲੋਕਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਧਰਮ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕਰਨ ਵਾਿਲਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਥਾਿਪਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ,
ਇਹ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਸੈਮੀਨਰੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਵਿਧਆ। ਇਹ ਮੌਜੂਦਾ ਮੈਕਸੀਕਨ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਉੱਤਰ ਿਵੱਚ
ਸਾਰੇ ਸਪੈਿਨਸ਼ ਿਮਸ਼ਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆ ਂ ਅਤੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਆਕਰਿਸ਼ਤ
ਕਰਦਾ ਹੈ। ਿਕਉਂਿਕ ਇਹ ਐਰੋਸਿਮਥ ਦੇ ਨਕਿਸ਼ਆ ਂ ਿਵੱਚ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਇਹ ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਇਸ ਲਈ ਿਜੱਥੇ ਕ੍ਰੈਿਡਟ ਬਕਾਇਆ ਹੈ। ਜੇ ਕਰਨਲ ਨੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਆਪਣੇ ਅਮਰੀਕੀ ਬਚਪਨ ਨੂੰ ਪਕਾਇਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ, ਘੱਟੋ-
ਘੱਟ, ਸਮੱਗ ਰੀ ਨੂੰ ਸੋਰਸ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ ਚਤੁਰਾਈ ਲਈ ਵਧਾਈ ਿਦੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਹੋਰ ਚੈਰੀਟੇਬਲ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਇੱਕ
ਟਾਊਨਿਸ਼ਪ ਜੋ ਿਕਸੇ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਨਕਸ਼ੇ 'ਤੇ ਿਦਖਾਈ ਗਈ ਹੈ, ਨੂੰ ਪਿਹਲੇ ਹੱਥ ਦੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਦੇਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ
ਇੱਕ ਅਫਰੀਕੀ ਖੋਜੀ ਿਜਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਦੇ ਨੋਿਟਸ ਤੋਂ ਬਿਚਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਿਨੱਜੀ ਿਗਆਨ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਦੇਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ
ਹੈ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਿਦਮਾਗ਼ ਿਵੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਚੁੰਝ ਵਾਂਗ , ਸੱਚਾਈ ਦੇ ਕੀਟਾਣੂ ਕੋਲ ਉਸ ਦੇ ਿਬਰਤਾਂਤਕ ਅਿਤਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ
ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ ਹੋਣ ਦਾ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਸੀ।
ਸਾਲ 1807 ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹੋਏ, ਅਤੇ 22-ਸਾਲਾ ਗਾਰਡਨਰ ਅਟਲਾਂਿਟਕ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਿਤਆਰ ਸੀ, ਸੰਪਾਦਕ ਪੀਅਰਸ ਨੇ ਇਸ
ਮੌਕੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਘਟੀਆ ਿਬਆਨ ਦੇ ਨਾਲ ਿਵਗਾੜ ਿਦੱਤਾ। ਉਹ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਉਸਨੇ ਅਗਲੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਿਕਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ
ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਰਹੱਸ ਹੈ,' 264 । ਅਸਲੀਅਤ ਿਵੱਚ, ਦ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਿਵੱਚ ਸਮਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਰਗਾ ਸੀ ਅਤੇ ਰਹੱਸ ਇੱਕ ਭੁਲੇਖੇ ਵਰਗਾ ਸੀ, ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਕੋਈ
ਿਨਸ਼ਚਤ ਿਨਕਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਉਹ ਖੁਦ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ [ਪਿਹਲੇ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ] ਦੇ ਵੱਡੇ ਿਹੱਸੇ ਦੌਰਾਨ ਆਇਰਲੈਂਡ ਿਵੱਚ ਸੀ, ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜੀਵਨ
ਲਈ ਿਤਆਰੀ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਿਜਸ ਵੱਲ ਉਹ ਉਦੋਂ ਝੁਕਾਅ ਸੀ। ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਿਕ ਆਇਰਲੈਂਡ ਿਵੱਚ ਰਿਹੰਿਦਆਂ ਉਸਨੇ ਬਾਰੂਦ
ਦੇ ਿਵਿਗਆਨ ਦਾ ਇੱਕ ਖਾਸ ਿਗਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ 'ਦੁਖਦਾਈ ਦੇਸ਼' ਦੇ ਸਖਤ ਲਿਹਜ਼ੇ ਨੂੰ ਵੀ ਗ੍ਰਿਹਣ ਕੀਤਾ। ਬਾਅਦ
ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਿਵੱਚ ਉਸ ਦੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਿਗਆਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਆਇਿਰਸ਼ ਬ੍ਰੋਗ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੌਕਾ ਿਦੱਤਾ ਜੋ ਉਸ
ਲਈ ਦੋਸਤ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਗਾਰਡਨਰ ਉੱਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਤੋਪਖਾਨੇ ਤੋਂ ਭਗੌੜੇ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਣ। ਹਾਲਾਂਿਕ, ਇਹ ਚਾਰਜ ਕਾਫ਼ੀ
ਬੇਬੁਿਨਆਦ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਮੂਲੀ ਕ੍ਰੈਿਡਟ ਦੇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ।265
ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ, ਬੇਸ਼ੱਕ, ਸੋਚਣਗੇ ਿਕ ਇਸ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ਖਬਰੀ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਆਧਾਰ ਸਨ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸਮਾਚਾਰ-ਲੇਖਕ
ਦੁਆ ਰਾ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਿਬਆਨ ਦੇ ਸਬੂਤਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਗੇ ਿਕ ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ,
'ਬਰਤਾਨਵੀ ਸੇਵਾ, ਫੌਜ ਜਾਂ ਜਲ ਸੈਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਆਮ ਉਜਾੜਾ' ਸੀ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸ ਦੇ ਲਿਹਜ਼ੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਬੂਤਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੋ ਿਗਆ ਿਕ ਉਹ ਿਬਲਕੁਲ ਵੀ ਅਮਰੀਕੀ ਨਹੀਂ
ਸੀ, ਪਰ 'ਇਕ ਆਇਿਰਸ਼ ਵਾਸੀ ਸੀ, ਿਜਸ ਦਾ ਜਨਮ ਕਸਬੇ ਿਵਚ ਹੋਇ ਆ ਸੀ।
ਕਲੋਂਗ ੂਜ਼'266 _
ਿਸਰਫ਼ ਦੋ ਿਗਣਤੀਆਂ 'ਤੇ ਪੀਅਰਸ/ਕੂਪਰ ਅਤੇ ਗ੍ਰੇ/ਗੈਰੇਟ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਿਵਚ ਸਨ: ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ
ਆਇਰਲੈਂਡ ਨਾਲ ਕੁਝ ਸਬੰਧ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਿਮਆਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਿਕਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਨਰੀ ਦਾ ਿਗਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਸਰੋਤ
ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਸਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਐਜਵਰਥ, ਗਾਰਡਨਰ ਪਿਰਵਾਰ ਦੇ ਅਮਰੀਕੀ ਿਨਵਾਸ
ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਿਦੰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਆਇਰਲੈਂਡ ਿਵੱਚ 'ਕਲੋਂਗ ੂਜ਼' ਸੀ ਿਜੱਥੇ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਿਸੱਿਖਆ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ
ਸੀ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਡੁਰਾਂਡ, ਇਹ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਸਨੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਿਸੱਿਖਅਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਿਜਸਨੂੰ ਉਹ 'ਓਲਡ ਕੰਟਰੀ' ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ,
"ਅਮਰੀਕੀ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਪੰਜ ਜਾਂ ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੇਨੂਥ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਜੇਸੁਇ ਟ ਕਾਲਜ" ਿਵੱਚ
ਪੜ੍ਿਹਆ ਸੀ। ਨੇਵੀ।'267 ਇਹ ਜਲ ਸੈਨਾ ਅੰਤਰਾਲ ਇਹ ਦੱਸ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਸਦੀ ਿਸੱਿਖਆ ਉਸਦੇ ਵੀਹਿਵਆਂ ਤੱਕ ਿਕਉਂ ਚੱਲੀ।
ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਰੋਤ ਯੂਐ ਸ ਨੇਵੀ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ; ਪਰ ਇਹ ਿਕ ਉਸਨੇ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਜਹਾਜ਼ ਿਵੱਚ ਸਵਾਰ ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਤੋਪਾਂ ਬਾਰੇ ਿਸੱਖ
ਿਲਆ ਸੀ।
ਪੀਅਰਸ, ਕੂਪਰ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਗਾਰਡਨਰ 1812 ਿਵੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਵਾਪਸ ਆ ਿਰਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਟ੍ਰਾਂਸਐਟਲਾਂਿਟਕ
ਕਰਾਿਸੰਗ 'ਤੇ, ਿਪਛਲੇ ਇੱਕ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਹ ਇਹ ਦੱਸਣ ਿਵੱਚ ਅਸਫਲ ਿਰਹਾ ਿਕ ਕੀ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਯਾਤਰੀ ਵਜੋਂ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਾਂ
ਚਾਲਕ ਦਲ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ। 'ਮਾਰਚ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਿਨਊ ਓਰਲੀਨਜ਼ ਿਵਖੇ ਲੈਂਿਡੰਗ ' 268 ' ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਤਰ
ਿਮਿਲਆ
ਭਰਾ (ਉਹ ਜੋ ਰੂਸ ਨਹੀਂ ਿਗਆ ਸੀ ਪਰ ਿਜਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਨੇ ਸ਼ਰਾਰਤ ਨਾਲ ਉਸ ਨਾਲ ਉਲਝਾਇਆ ਸੀ ਿਜਸ ਕੋਲ ਸੀ)। ਿਚੱਠੀ
ਿਵਚ ਦੁਖਦਾਈ ਖ਼ਬਰ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਿਫਲਡੇਲ੍ਿਫਯਾ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਅੰਕਲ ਨੂੰ ਿਮਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ 'ਤੁਰੰਤ ਰੁਮਾਂਚ ਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ ਕੀਤੀ ਿਜਸ ਵੱਲ ਉਸਦਾ ਝੁਕਾਅ ਉਸਨੂੰ ਲੈ ਿਗਆ... ਅਤੇ ਿਲਸਬਨ ਲਈ
ਰਵਾਨਾ ਹੋਇ ਆ,'269 ਪੀਅਰਸ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੁਣ ਸੀ
1813
ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਉਸੇ ਦੌਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਿਵੱਚ, ਐਜਵਰਥ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਿਜਸ ਜਹਾਜ਼ ਿਵੱਚ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇ ਆ ਸੀ
ਉਹ ਇੱਕ ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਬ੍ਿਰਗੇਨਟਾਈਨ ਸੀ ਅਤੇ, ਪੀਅਰਸ ਦੀਆਂ ਤਾਰੀਖਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ 1823 ਦੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ
ਹੈ। ਏਜਵਰਥ ਅਤੇ ਕੂਪਰ/ਪੀਅਰਸ ਿਵਚਕਾਰ ਦਹਾਕੇ-ਲੰਬੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ; ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ, ਇਸ
ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਐਜਵਰਥ ਦੇ 'ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ' ਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਰਿਹਤ ਭਟਕਣਾ' 270 ਨੂੰ ਿਸਰਫ਼ ਦੋ ਿਵੱਚ ਜੋਿੜਆ ਿਗਆ।
ਿਸਰਫ਼ ਜਦੋਂ ਗਾਰਡਨਰ 1832 ਿਵੱਚ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਖਾਤੇ ਘੱਟ ਜਾਂ ਘੱਟ ਸਮਕਾਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਿਲਸਬਨ ਪਹੁੰਚਿਦਆਂ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਿਕ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੁਆ ਰਾ
ਿਵਰਾਸਤ ਿਵੱਚ ਿਮਲੀ ਕੁਝ ਸਪੈਿਨਸ਼ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਿਨਪਟਾਰੇ ਲਈ ਮੈਡ੍ਿਰਡ ਿਗਆ ਸੀ। ਿਫਰ ਉਸਨੇ ਅਸਟ੍ਰਾਖਾਨ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ
ਭਰਾ ਨੂੰ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਿਵਕਰੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਮਾਈ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਿਦੱਤਾ, ਅਤੇ ਇਸ ਭਰਾ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਫ਼ਰ ਦੇ
ਖਰਿਚਆਂ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ ਇਸ ਵਾਰ ਭੂਮੱਧ ਸਾਗਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ, ਦੁਬਾਰਾ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤਾ।
ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਿਤਆਰੀ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ [ਪੀਅਰਸ ਜਾਰੀ ਹੈ], ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਇਲਮਰ ਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਿਵਅਕਤੀ ਨਾਲ ਜਾਣ-
ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ, ਿਜਸਨੂੰ ਉਹ ਬਹੁਤ ਚਲਾਕ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਯਾਤਰੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਮੈਕਸੀਕੋ ਿਵੱਚ
ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਜੇਸੁਇ ਟ ਸਕੂਲ ਦੇ ਪ੍ਿਰੰਸੀਪਲ ਦਾ ਇੱਕ ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰ। ਆਇਲਮਰ ਖੁਦ ਇੱਕ ਜੇਸੁਇ ਟ ਸੀ, ਅਤੇ
ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਉਸ ਯਾਤਰਾ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਮਨਾਉਣ ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਉਹ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰੀਆ ਅਤੇ
ਕਾਿਹਰਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। …
ਸਾਲ 1813 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵਚ ਉਹ ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਮੈਡਿਰਡ ਤੋਂ ਇਕੱਠੇ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ ਅਤੇ ਕਾਇਰੋ ਿਵਖੇ ਸਹੀ ਸਮੇਂ ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ।
ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਥੇ ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਚੂਹੇ ਨੂੰ ਸੁੰਿਘਆ, ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਕਈ। ਇਹ ਸਭ ਇੰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਅਤੇ ਉਲਝਣ
ਵਾਲਾ ਸੀ ਿਕ ਿਟੱਪਣੀ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ. ਉਹ ਿਸਰਫ ਇਹ ਨੋਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਿਕ ਐਜਵਰਥ ਦੇ ਖਾਤੇ ਿਵੱਚ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ
ਸਪੈਿਨਸ਼ ਿਵਰਾਸਤ ਨੂੰ ਿਹਸਾਬ ਤੋਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੇਜਰ ਹਾਟਨ ਵਾਂਗ , ਸੈਨ ਜ਼ੇਵੀਅਰ ਦੇ ਕਸਬੇ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਅਮਰੀਕੀ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ
ਵਾਂਗ , ' ਚੈਟੌਕਸ ਐਨ ਐਸਪੇਗ ਨੇ ਨਹੀਂ ਬਣਦੇ,' 272 ਉਹ ਮਖੌਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਿਫਰ ਵੀ ਐਜਵਰਥ, ਵੀ 'ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ' ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਕਰਦਾ
ਹੈ
ਆਇਲਮਰ', ਹਾਲਾਂਿਕ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਿਵੱਚ ਉਹ ਸੈਨ ਜ਼ੇਵੀਅਰ ਦੇ ਪ੍ਿਰੰਸੀਪਲ ਦੀ ਬਜਾਏ 'ਕਲੋਂਗ ੂਜ਼' 273 ਦੇ ਪ੍ਿਰੰਸੀਪਲ ਨਾਲ ਜੁਿੜਆ
ਹੋਇ ਆ ਹੈ ।
ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਟਕਰਾਅ ਨੇ ਪੀਅਰਸ ਨੂੰ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਿਕ ਿਕੱਥੇ, ਜੇ ਿਕਤੇ, ਸੱਚਾਈ ਰੱਖੀ ਜਾਵੇ।
ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਨੇਵਲ ਇੰਟਰਿਲਊਡ ਦੇ ਰਹੱਸ ਿਵੱਚ 'ਕਲੋਂਗ ੂਜ਼' ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ ਆਇਿਰਸ਼ ਿਸੱਿਖਆ ਅਤੇ ਸੋਸਾਇਟੀ ਆਫ਼ ਜੀਸਸ ਦੇ
ਫਾਦਰ ਆਇਲਮਰ ਦੀ ਪਰਛਾਵੇਂ ਪਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਜੋਿੜਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ
ਉਡਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਿਫਰ ਵੀ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲੈਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਿਵਅਕਤੀ ਲਈ ਇਹ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ
ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗ ੀ ਿਕ 'ਕਲੋਂਗ ੂਜ਼' ਅਤੇ ਆਇਲਮਰ ਫਰਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਹਨ।
'ਕਲੋਂਗ ੋਜ਼' ਲਗਭਗ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਲੋਂਗ ੋਜ਼ ਸੀ। ਇਹ ਕਾਉਂਟੀ ਿਕਲਡਰੇ ਦੇ ਅਮੀਰ ਖੇਤਾਂ ਿਵੱਚ ਡਬਿਲਨ ਤੋਂ ਨੌਂ ਮੀਲ ਪੱਛਮ

ਿਵੱਚ ਸਿਥਤ ਹੈ ਅਤੇ ਡੁਰੰਡ ਦੁਆ ਰਾ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤੇ ਗਏ 'ਮਾਇਨੂਥ' 274 ਦੇ ਨੇੜੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਜੇਸੁਇ ਟ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਕੁਝ ਿਮੰਟਾਂ ਦੀ ਡਰਾਈਵ
ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਿਥਤ ਹੈ । ਪੁੱਛ-ਪੜਤਾਲ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਿਕ ਕਲੋਂਗ ੋਵਜ਼ ਵੁੱਡ ਜੇਸੁਇ ਟ ਕਾਲਜ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਮੇਨੂਥ ਸੇਂਟ ਪੈਟ੍ਿਰਕ
ਕਾਲਜ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਸ਼ੁਇ ਲਰ ਜੋਨਸ, ਲੁਟੇਰੇ ਕਰਨਲ ਦਾ ਿਪੱਛਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ
ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੱਤਰ ਿਵਹਾਰ, ਉਹ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਿਦਲਚਸਪ, ਪਰ ਫਲਦਾਇਕ' 275 ਸੀ।
ਦੋਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ, ਸੇਂਟ ਪੈਟ੍ਿਰਕ ਦਾ ਰਾਇਲ ਕਾਲਜ, ਜਾਂ 'ਮੇਨੂਥ ਕਾਲਜ', ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਿਹੱਸੇ ਲਈ,
ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਲਰਕ ਿਰਹਾ ਹੈ।
1795 ਿਵੱਚ ਸਥਾਿਪਤ, ਇਹ ਹੁਣ ਪੌਂਟੀਿਫਕਲ ਿਡਗਰੀਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ 'ਆਇਰਲੈਂਡ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੈਮੀਨਰੀ'
ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਾਰਡਨਰ ਇਸ ਿਵੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਕੈਥੋਿਲਕ ਧਰਮ ਦਾ ਿਵਰੋਧ ਕਰਨ 'ਤੇ ਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ
ਿਵਅਕਤੀ ਅਤੇ ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ, ਕਦੇ ਵੀ 'ਧਰਮ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਅਤੇ ਦੁਿਨਆਵੀ ਵਸਤੂਆ ਂ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਆਉਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ'
276 ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਹ ਨਵੀਨਤਾਕਾਰੀ ਲਈ ਇੱਕ ਅਸੰਭਵ ਉਮੀਦਵਾਰ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਕਲੋਂਗ ੋਵਜ਼ ਵੁੱਡ ਜੇਸੁਇ ਟ
ਕਾਲਜ, ਲੜਿਕਆਂ ਲਈ ਇੱ
ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ
ਕ ਬੋਰਿਡੰਗ, ਜੋ ਸਕੂ
ਇੱਲਕ ਹੈ
ਨੌ ਜਅਤੇ
ਵਾਨ ਆਦਮੀ ਦੇ
ਕੁਝ ਵੱਖਰਾ ਹੈ ਰੂ। ਸਾਬਕਾ ਿਵਿਦਆਰਥੀਆਂ
ਪ ਿਵੱਚ ਕਲਾਕਾਰ ਦੇ ਪੋਰ ਟਰੇ
ਨੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਜੇ
ਟ ਿਵੱਚ ਸਕੂਲਮ
ਨੂਜ਼ੰ ਦਰਸਾਉਂ
ਜੋਇ ਸ ਨੂਦੰ ਾ ਹੈ,
ਤਾਓਇਸੇਚ ਮਾਈਕਲ ਓ'ਿਹਿਗਨਸ ਅਤੇ ਰਾਇਨਏਅਰ ਬੌਸ ਮਾਈਕਲ ਓ'ਲਰੀ। ਪਰ ਕਲੋਂਗ ੋਵਜ਼ ਵੁੱਡ ਕਾਲਜ ਨੇ 1824 ਿਵੱਚ ਹੀ
ਆਪਣੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹ ਿਦੱਤੇ, ਿਜਸ ਨਾਲ ਐਜਵਰਥ ਦੁਆ ਰਾ ਅਪਣਾਏ ਗਏ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਈ।
ਹਾਲਾਂਿਕ, ਇਹ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਿਕ ਕਲੋਂਗ ੋਵਜ਼ ਵੁੱਡ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਜੋ ਿਕ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੈਸਲ ਬ੍ਰਾਊਨ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ,
ਿਵੱਚ ਪਿਹਲਾਂ ਿਵਿਦਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਰੱਿਖਆ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸਲ ਿਵੱਚ 1813 ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਲਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਸਕੂਲ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਉੱਥੇ ਖੁੱਲ੍ਿਹਆ। 1816 ਤੱਕ ਇਸ ਦੇ 194 ਿਵਿਦਆਰਥੀ ਸਨ ਅਤੇ, ਇਸਦੇ ਿਰਕਾਰਡਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸੇ ਸਾਲ
ਇਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਰੈਕਟਰ ਰੇਵ ਚਾਰਲਸ ਆਇਲਮਰ ਐਸਜੇ ਵਜੋਂ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ।
ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਿਕ ਇਹ ਚਾਰਲਸ ਆਇਲਮਰ, ਨੇੜਲੇ ਪੇਨਸਟਾਊਨ ਦੇ ਮੂਲ ਿਨਵਾਸੀ, ਨੇ ਕੁਝ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ
ਹੈ। ਗਾਰਡਨਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, 1786 ਿਵੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ, ਆਇਲਮਰ ਨੇ ਲੰਕਾਸ਼ਾਇਰ (ਇੰਗ ਲੈਂਡ) ਿਵੱਚ ਸਟੋਨੀਹਰਸਟ ਦੇ
ਜੇਸੂਇ ਟ ਕਾਲਜ ਿਵੱਚ ਿਸੱਿਖਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਉੱਥੇ ਪੁਜਾਰੀਵਾਦ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ੇ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਕੇ, ਉਸਨੂੰ ਿਫਰ 1809 ਿਵੱਚ ਿਸਸਲੀ ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਆਇਲਮਰ ਦੀ ਮੈਡੀਟੇਰੀਅਨ ਸਮੁੰਦਰੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਸਮੇਂ, ਅਤੇ ਸੈਨ ਜ਼ੇਵੀਅਰ ਡੇਲ ਬਾਕ ਅਤੇ ਕਲੋਂਗ ੋਵਸ
ਵਰਗੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਸਿਥਤੀ ਬਾਰੇ ਉਲਝਣ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਜੇਸੁਇ ਟ ਆਰਡਰ ਗੰਭੀਰ ਿਵਗਾੜ ਿਵੱਚ ਸੀ। ਇੱਕ ਪੋਪ ਬਲਦ
ਨੇ ਅਿਧਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ 1773 ਿਵੱਚ ਸੋਸਾਇਟੀ ਆਫ਼ ਜੀਸਸ ਨੂੰ ਦਬਾ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਮੈਕਸੀਕੋ ਿਵੱਚ, ਫ੍ਰਾਂਿਸਸਕਨ ਫਰੀਅਰਾਂ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ
ਲਈ ਸੈਨ ਜ਼ੇਵੀਅਰ ਡੇਲ ਬਾਕ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ ਅਤੇ ਆਇਰਲੈਂਡ ਿਵੱਚ ਸਾਰੇ ਜੇਸੁਇ ਟ ਅਦਾਰੇ ਬੰਦ ਕਰ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਪਰ
1800 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੱਕ ਪੋਪ ਬਲਦ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜੇਸੁਇ ਟ ਆਰਡਰ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ
ਿਗਆ ਸੀ।
ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰੋਟੈਸਟੈਂਟ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਵੈਸੇ ਵੀ ਪਾਬੰਦੀ ਵੱਲ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਿਧਆਨ ਿਦੱਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਦੀਆਂ ਿਜੱਤਾਂ ਨੂੰ
ਵਾਪਸ ਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਯੂਰਪ ਦੇ ਹੋਰ ਿਹੱਿਸਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਿਸਸਲੀ ਿਵੱਚ, 1804 ਿਵੱਚ
ਜੇਸੁਇ ਟਸ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਟਾਪੂ ਖੁਦ 1806 ਤੋਂ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਿਵੱਚ ਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਇਸਲਈ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਟਾਪੂਆ ਂ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਜੇਸੁਈ ਟਸ ਪਿਵੱਤਰ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਿਤਆਰੀ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਪਾਲਰਮੋ ਦੇ ਸੈਮੀਨਰੀ ਵੱਲ ਵੱਧਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਦੇ ਸਨ। ਦੂਜੇ
ਪਾਸੇ ਆਇਰਲੈਂਡ ਨੇ ਜੇਸੁਇ ਟ ਪਾਬੰਦੀ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਿਖਆ। ਚਾਰਲਸ ਆਇਲਮਰ ਵਰਗੇ ਆਇਿਰਸ਼ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ੇ ਨੇ
ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਿਹੱਿਸਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਦਾ ਵਾਧੂ ਆਕਰਸ਼ਣ ਿਲਆ.
ਆਇਲਮਰ ਦੀ 1809 ਦੀ ਪਲੇਰਮੋ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਿਵੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਿਵੱਚ ਿਸਰਫ਼
ਸੱਤ ਯਾਤਰੀ ਸਵਾਰ ਸਨ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਛੇ ਆਇਰਲੈਂਡ ਦੇ ਜੇਸੂਇ ਟ ਨੌਿਵਸ ਸਨ। ਉਹ ਿਲਵਰਪੂਲ ਤੋਂ ਪੁਰਤਗਾਲ ਅਤੇ ਿਜਬਰਾਲਟਰ ਦੇ
ਰਸਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਿਕਉਂਿਕ ਪੀਅਰਸ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਿਕਹਾ ਹੈ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਆਇਲਮਰ ਦੇ ਨਾਲ ਮੈਡੀਟੇਰੀਅਨ ਿਵੱਚ ਿਗਆ ਸੀ,
ਇਹ ਿਸੱਟਾ ਕੱਢਣ ਲਈ ਪਰਤਾਏ ਹੋਏ ਹਨ ਿਕ ਕਰਨਲ ਖੁਦ ਸੱਤਵਾਂ ਯਾਤਰੀ ਸੀ। ਬਦਿਕਸਮਤੀ ਨਾਲ ਇਸ ਸੰਭਾਵਨਾ ਦਾ ਿਵਰੋਧ ਕੀਤਾ
ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ; ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਤਾਰੀਖ ਜੇਸੁਇ ਟਸ ਦੁਆ ਰਾ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਤਾਰੀਖ ਨਾਲੋਂ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਦੀ ਹੈ।
ਿਫਰ ਵੀ ਆਇਲਮਰ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਬਾਰਥੋਲੋਿਮਊ ਐਸਮਾਂਡ ਦੁਆ ਰਾ ਵਰਿਣਤ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਦੀ ਇੱਕ
ਅਜੀਬ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਣੀ-ਪਛਾਣੀ ਿਰੰਗ ਹੈ।
ਬਰਿਲੰਗ ਜ਼ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ [ਪੁਰਤਗਾਲ ਦੇ ਤੱਟ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਲੈਂਡਫਾਲ], ਸਾਡੇ ਕਪਤਾਨ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਿਨੱਜੀ ਲੋਕਾਂ
ਨੂੰ ਿਮਲਣ ਲਈ ਿਤਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਡੀਆਂ ਮਸਕਟਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਿਵੱਚ ਅਿਭਆਸ ਕੀਤਾ, ਿਕਉਂਿਕ ਸਾਡਾ ਕਾਫਲੇ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ
ਚੱਲਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਸੀ। ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਹਵਾ ਤਾਜ਼ੀ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਪੁਰਤਗਾਲ ਅਤੇ ਸਪੇਨ ਦੇ ਤੱਟਾਂ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਕੇਪ ਟ੍ਰੈਫਾਲਗਰ
ਤੱਕ ਲੈ ਗਈ, ਜੋ ਿਕ ਲਾਰਡ ਨੈਲਸਨ [ਚਾਰ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ] ਦੀ ਿਜੱਤ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੁਆ ਰਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਉਥੋਂ ਅਸੀਂ ਬੋਰ ਕੀਤਾ
[ਿਜਬਰਾਲਟਰ ਦੇ] ਸਟ੍ਰੇਟਸ ਲਈ ਹੇਠਾਂ (ਿਜਸ ਨੂੰ ਮਲਾਹ 'ਿਦ ਗਟ' ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ)। ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਸਾਨੂੰ
ਇੱਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਫ੍ਰੀਗੇਟ, ਹਾਈਪਰੀਅਨ ਦੁਆ ਰਾ ਰੋਿਕਆ ਿਗਆ ਅਤੇ ਸਵਾਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ । ਉਸ ਦਾ ਅਫਸਰ, ਜੋ ਸਾਡੇ
ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਮਰਦਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਆਇਆ ਸੀ, ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਝੂਠ ਬੋਲਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ
ਿਡਊਟੀ ਨੂੰ ਿਨਭਾਇਆ। ਸਾਡੇ ਮਲਾਹਾਂ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਬਦਿਕਸਮਤ ਆਇਿਰਸ਼ਮੈਨ ਸੀ ਿਜਸਨੂੰ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਰਿਜਸਟਰ ਿਵੱਚ 'ਗ੍ਰੇਟ
ਬ੍ਿਰਟੇਨ ਦੇ ਅਧੀਨ' ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਪਰ ਿਜਸ ਨੇ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਿਰਕ ਹੋਣ ਦਾ
ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਵਧੇਰੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਤੋਂ ਪੁੱਛ-ਿਗੱਛ ਕਰਨ 'ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ
ਇੱਕ ਪੇਪਰ ਿਤਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਮਾੜੀ ਿਕਸਮਤ ਸੀ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਇਹ ਦੱਿਸਆ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਇੱਕ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਵਸ਼ਾ ਸੀ,
ਉਸਨੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਨੇਵੀ ਿਵੱਚ ਕਈ ਸਾਲ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦੀ ਛੁੱਟੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ
ਨਾਲ ਵਪਾਰ ਦਾ ਿਨਪਟਾਰਾ ਹੋ ਿਗਆ ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਸਾਥੀ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਝੱਟ ਖੋਹ ਿਲਆ ਿਗਆ ।277
ਇਸ ‘ਗਰੀਬ ਬੰਦੇ’ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੁਿਣਆ। ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਉਜਾਗਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਪਨਾਮ ਹੋ
ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਯਾਤਰੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਚਾਲਕ ਦਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ਿਕ ਕੀ ਉਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ
ਅਮਰੀਕੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਿਕਉਂ, ਜੇਕਰ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ 'ਤੁਰੰਤ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਿਲਆ ਿਗਆ'।
ਹਾਲਾਂਿਕ, ਇਹ ਸਥਾਿਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਿਕ 1809 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵੱਚ ਚਾਰਲਸ ਆਇਲਮਰ ਦਾ ਰਸਤਾ ਅਸਪਸ਼ਟ ਕੌਮੀਅਤ ਵਾਲੇ ਿਕਸੇ
ਿਵਅਕਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਲੰਿਘਆ ਸੀ ਜੋ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਇਹ ਉਹ ਸੀ, ਤਾਂ ਕੰਪਨੀ ਿਕਲਡੇਅ ਰ
ਜੇਸੁਇ ਟਸ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਸਬੰਧ ਦੀ ਿਵਆਿਖਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਿਪਛਲੇ ਦੋ ਸਾਲ ਸਮੁੰਦਰ ਿਵੱਚ ਿਬਤਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਿਜਵੇਂ ਿਕ
ਡੁਰੰਡ ਦੁਆ ਰਾ ਸੁਝਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਿਜਵੇਂ ਿਕ "ਪਿਹਲਾਂ ਜੰਗ ਦੇ ਇੱਕ ਜਹਾਜ਼ ਿਵੱਚ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ" ਬਾਰੇ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ
ਗਵਾਹੀ ਦੁਆ ਰਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਉਹ ਆਇਲਮਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਕਰ
278. ਿਫਰ, ਦੀ ਤਾਕਤ 'ਤੇ
ਸਕਦਾ ਸੀ। ਿਜਬਰਾਲਟਰ, ਕੰਪਨੀ ਿਕਲਡੇਰੇ ਦੇ ਜੇਸੂਇ ਟ ਪੱਖੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਿਸੱ ਿਖਆ ਨੂੰ ਪੂਰਕ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਗਲੇ ਿਤੰਨ
ਸਾਲ ਲੰਘ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਹ ਐਜਵਰਥ ਅਤੇ ਡੁਰੈਂਡ ਦੋਵਾਂ ਨਾਲ ਅਤੇ ਕੂਪਰ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਦੀ ਤਾਕਤ 'ਤੇ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਿਦੱਤੇ ਲੰਬੇ
ਸੰਸਕਰਣ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕਸਾਰ ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਪਰ ਇਹ, ਬੇਸ਼ੱਕ, ਿਸਰਫ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੈ. ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਆਇਿਰਸ਼ ਲੜਕਾ ਸੀ ਜੋ ਕਲੋਂਗ ੋਵਜ਼ ਿਵੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇ ਆ ਅਤੇ ਵੱਡਾ

ਹੋਇ ਆ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਗੈਰੇਟ ਅਤੇ ਗ੍ਰੇ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਿਖਆ ਜਾਵੇਗ ਾ।
ਉੱਥੇ ਉਹ ਪਲੇਰਮੋ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਆਇਲਮਰ ਨੂੰ ਿਮਲ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਵੀ ਉਹ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਿਸਸਲੀ ਿਵੱਚ
ਜੇਸੁਇ ਟ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਸਭ ਕੁਝ ਚੁੱਕ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਿਨਸ਼ਿਚਤਤਾ ਕਦੇ ਵੀ ਪ੍ਰੀਮੀਅਮ 'ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਿਜੱਥੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ
ਸਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਜੋ ਇਹ ਪੂਰਾ ਐਪੀਸੋਡ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਇੱਕ ਉਲਝਣ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਤ
ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਬੁਢਾਪੇ ਿਵੱਚ ਯਾਦ ਕੀਤੇ ਗਏ ਿਕਸੇ ਵੀ ਜੀਵਨ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਿਹੱਸੇ ਲਈ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ
ਸਬੰਧਤ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗਵਾਹਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਿਵੱਚ,
ਇੱਕ ਜੀਵਨੀ ਲੇਖਕ ਦੁਆ ਰਾ ਿਵਆਿਖਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜੋ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਿਵਸ਼ੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਿਮਿਲਆ, ਅਤੇ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਬਾਅਦ ਦੇ
ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਬਚਾਏ ਗਏ ਨੇ ਯਕੀਨ ਿਦਵਾਇਆ ਿਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਿਵੱਚ ਿਵਸ਼ਾ ਇੱਕ ਿਬਲਕੁਲ ਬਲੈਕਗਾਰਡ ਸੀ।
ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 1813 ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਆਇਲਮਰ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਪੂਰਬ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨਾ ਿਸਰਫ਼ ਪਲੇਰਮੋ ਤੱਕ ਕੀਤੀ, ਸਗੋਂ
ਕਾਇਰੋ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਅੱਗ ੇ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਤੱਥ ਹੋਰ ਸੁਝਾਅ ਿਦੰਦੇ ਹਨ। ਫਾਦਰ ਆਇਲਮਰ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਿਚੱਠੀ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਿਣਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸਨੇ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਜੁਲਾਈ ਿਵੱਚ ਰੋਮ ਤੋਂ ਿਲਖੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਪੀਅਰਸ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕਾਲੇ ਸਾਗਰ ਉੱਤੇ ਰੱਿਖਆ ਸੀ। ਪੱਤਰ ਿਵੱਚ
ਇੱਕ ਪੋਪ ਹਾਜ਼ਰੀਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਜੇਸੁਇ ਟਸ ਉੱਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਹਟਾ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। 'ਮੈਂ ਹੰਝੂਆ ਂ ਨੂੰ
ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਸਿਕਆ...' ਆਇਲਮਰ ਨੇ ਆਇਰਲੈਂਡ ਿਵੱਚ ਵਾਪਸ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਿਲਿਖਆ, 'ਓਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ
ਬਾਅਦ ਿਜੱਤ ਿਕੰਨੀ ਿਮੱਠੀ ਹੈ!!!'279
ਿਨਰਪੱਖ ਹੋਣ ਲਈ, ਆਇਲਮਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਤੋਂ ਅਚਾਨਕ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਹ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ;
ਪੀਅਰਸ ਦਾ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਿਕ ਦੋ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਸੰਗ ਤ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ, ਿਸਰਫ ਇੱਕ ਧਾਰਨਾ ਸੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਾਇਰੋ
ਿਵੱਚ ਸੀ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਿਤੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਹੋਰ ਫੁਟਲੂਜ਼ ਸਾਹਸੀ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਟੀਮ ਬਣਾਈ। ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਦੁਆ ਰਾ ਅਤੇ ਿਫਰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਦੁਆ ਰਾ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਿਜੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਿਮਸਰ ਵੱਲ ਆਕਰਿਸ਼ਤ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਿਰਆਂ ਨੇ ਫੌਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੁਨਰ ਦਾ ਦਾਅਵਾ
ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਿਮਸਰ ਿਵੱਚ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਿਕਰਾਏਦਾਰਾਂ ਲਈ ਮੌਜੂਦਾ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਾਜਾਰ ਸ਼ਾਿਸਤ ਪਰਸ਼ੀਆ,
ਜ਼ਾਰਵਾਦੀ ਰੂਸ ਅਤੇ ਵਧਦੀ ਹੋਈ , ਿਸੱਖ ਰਾਜ ਵਾਲਾ ਪੰਜਾਬ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਦੋ ਜਰਮਨ ਖਿਣਜ ਿਵਿਗਆਨੀ ਸਨ ਪਰ ਿਸਰਫ ਇੱਕ ਦਾ
ਨਾਮ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ 'ਡੈਟਰਿਵਟਜ਼' (ਐਜਵਰਥ), 'ਡਾਟਰਿਵਟਸ' (ਡੁਰੈਂਡ), 'ਡੈਲਰਿਵਟਜ਼' (ਪੀਅਰਸ), ਜਾਂ 'ਡੋਟਨਵੇਸ ਜਾਂ
ਡੌਟਰਿਵਚ' (ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ) ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। 'ਰੋਸੈਕਸ' (ਪੀਅਰਸ) ਜਾਂ 'ਮੁਸੈਕਸ' (ਐਜਵਰਥ) ਨਾਂ ਦਾ 'ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਿਨਪੁੰਨ
ਫਰਾਂਸੀਸੀ' 280 ਵੀ ਸੀ । ਪੀਅਰਸ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ , 'ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਐਮ. ਰੋਸੈਕਸ ਨਾਲ ਜੋ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਉਸਨੂੰ,
ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਮਹਾਰਾਜੇ [ਭਾਵ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ] ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਿਰਤ ਕੀਤਾ,' 281 ਪੀਅਰਸ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ।
ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਿਸਰਫ ਅਸਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਆਦਤ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ, ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਹੈ ਿਕ ਇਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ
ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਸੱਜਣ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਡੈਟਰਿਵਟਜ਼, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਿਦਖਾਈ ਦੇਵੇਗ ਾ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ
ਦੀ ਰਾਏ ਿਵੱਚ, ਇਹ ਕੁਝ ਵੀ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇ ਆ। ਇਹ ਨਾਮ ਿਸਰਫ਼ 'ਗਾਰਡੀਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਕਾਲਪਿਨਕ ਸਫ਼ਰੀ ਸਾਥੀ
ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਲਈ ਉਧਾਰ ਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ'282 ।
ਕਲਪਨਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਸਾਰਾ ਸਮੂਹ ਕਾਿਹਰਾ ਛੱਡ ਿਗਆ, ਿਸਨਾਈ ਮਾਰੂਥਲ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਸੀਰੀਆ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇ ਆ। ਜੇਰੀਕੋ
ਦੇ ਨੇੜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੇ ਇੱਕ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਫੜ ਿਲਆ
ਮੱਕਾ ਹੱਜ ਤੋਂ. 'ਕੁਝ ਅਰਮੀਨੀਆਈ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਗ ਿਠਤ' 283 ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦਾ ਪੂਰਕ 3000—'ਏਸ਼ੀਆਿਟਕਸ ਦਾ ਇੱ,ਕ

ਮੇਡਲੇ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ; ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਕਿਹਣਾ ਹੈ , '284 ਨੇ ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਿਜਹੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਪਰ ਬਹੁਤ
ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੈੱਟ ਹੈ। ਮਾਰੂਥਲ ਦੇ ਧਾੜਵੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਿਕਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਯਾਤਰੀਆਂ ਿਵੱਚ ਛੋਟੇ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ
ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਿਵਦੇਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਈਸਾਈ, ਤੁਰਕੀ ਅਤੇ ਅਰਬ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਾਰਨ ਬਣਾਇਆ,
ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਨ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਆ ਉਣਾ ਨਹੀਂ ਚੁਿਣਆ'285। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਡੇਰੇ ਲਾਏ, 'ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਿਕ
ਿਕਸੇ ਵੀ ਚਾਲਬਾਜ਼ 'ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗ ੀ' 286 । ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਛੁਪਾਉਣ ਜਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆ ਂ ਨਾਲ ਰਲਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ
ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਕੁਝ ਮੌਿਕਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜਦੋਂ ਗਾਰਡਨਰ ਯੂਰਪੀਅਨ ਮੂਲ ਦੇ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਸਵਾਰੀ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਿਬਨਾਂ
ਸ਼ੱਕ ਉੱਚੇ ਬੂਟਾਂ, ਲੰਬੇ ਕੋਟਾਂ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਪਸੰਦ ਕੀਤੇ ਕਾਲੇ ਸਟੋਵ-ਪਾਈਪ ਟੋਪਾਂ ਿਵੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਸਨ।
ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਯੂਰੋਪੀਅਨਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਅਿਜਹੇ ਪਿਹਰਾਵੇ ਿਵੱਚ ਦਰਸਾਇਆ, ਚਾਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੱਦੇ ਜਾਂ ਮਾਹੌਲ ਦੀ
ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਿਬਨਾਂ।
ਪੂਰਬੀ ਤੁਰਕੀ ਿਵੱਚ ਏਰਜ਼ੇਰਮ ਿਵਖੇ, ਡੈਟਰਿਵਟਜ਼ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਜਰਮਨ ਨੂੰ ਪਰਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਨੌਕਰੀ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ
ਪ੍ਰਤੀਕੂਲ ਖ਼ਬਰਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਅਸਤਰਖਾਨ ਦੀ ਮੰਿਜ਼ਲ ਦੀ ਬਜਾਏ ਚੋਣ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ
ਹੱਜ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਟ੍ਰੇਬੀਜ਼ੋਂਡ (ਟ੍ਰੈਬਜ਼ੋਨ) ਿਵਖੇ ਕਾਲੇ ਸਾਗਰ ਦੇ ਤੱਟ ਲਈ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਏ। ਉੱਥੋਂ ਉਹ ਇੱਕ ਰੂਸੀ ਜਹਾਜ਼ ਿਵੱਚ
ਸਰਕੇਸੀਆ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ, ਕਾਕੇਸ਼ਸ ਦੇ ਿਬਲਕੁਲ ਉੱਤਰ ਿਵੱਚ ਜੋ ਹੁਣ ਜਾਰਜੀਆ ਹੈ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਆਉਣ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਿਜਆ ਅਤੇ, ਿਬਨਾਂ ਿਕਸੇ ਘਟਨਾ ਦੇ, ਉਹ ਰੂਸੀ ਖੇਤਰ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਸਤਰਖਾਨ
ਪਹੁੰਚੇ, ਇਹ 1814 ਦਾ ਅੱਧ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਇੱਕ ਅਸੰਭਵ ਿਤੰਨ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸਮਰਿਪਤ ਅਿਧਐਨ ਸੀ ਜੋ ਕਰਨਲ ਦੀ ਰੁਚੀ ਨੂੰ ਰਤਨ ਤੋਂ
ਲੈ ਕੇ ਬਾਰੂਦ ਤੱਕ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਿਵੱਚ ਵਧਾਏਗਾ।
ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕੇ ਿਕ ਖਿਣਜ ਿਵਿਗਆਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਨਖਾਹਾਂ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਸਨ, ਅਤੇ ਸੁਪਰਡੈਂਟਾਂ (ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖਾਣਾਂ
ਦੀ) ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਮੰਗ ਸੀ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਿਕਤਾਬਾਂ ਲਈ ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਉਹ ਇਕੱਠੀਆਂ
ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਸਦਾ ਭਰਾ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਸਕੇ। honestly to his acquirements.287
ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ਿਕ ਜਰਮਨਾਂ ਦਾ ਕੀ ਬਿਣਆ, ਪਰ ਗਾਰਡਨਰ ਇਸ ਅੰਤਰਾਲ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਰਿਹੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ
ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਸੀ ਿਕ ਭਰਾ ਦੀ ਿਸਫ਼ਾਿਰਸ਼ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇਗ ੀ। ਉਹ ਵੀ
ਨੇ ਆਪਣੇ ਿਵਰਲਾਪ ਅਤੇ ਸਿਤਕਾਰਯੋਗ ਿਪਤਾ ਤੋਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਭੂ-ਿਵਿਗਆਨ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਿਵਿਗਆਨ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਅਿਧਐਨਾਂ ਲਈ
. ਵੱਲ ਜਾਰੀ ਰੱ
ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਦਰਜ ਕੀਤੀ । ਰੂਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਿਸੱਖ ਰਾਜ ਨੂ ੰ ਹੋਰ ਪੂਰਖਬ ਣ
ਦਾ ਿਵਚਾਰ ਿਮਰਜ਼ੇ ਵਾਂਗ ਅਲੋਪ ਹੋ ਿਗਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।
ਿਫਰ, 14 ਦਸੰਬਰ 1817 ਦੀ ਅਸਾਧਾਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਹੀ ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ, ਅਣਿਕਆਸੀ ਦੁਖਾਂਤ ਵਾਪਿਰਆ। ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵਚ,
'ਉਸਦੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਟੁੱਟ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਘਰ ਉਸ ਦੇ ਭਰਾ ਦੀ ਅਚਾਨਕ ਮੌਤ ਨਾਲ ਟੁੱਟ ਿਗਆ, ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਿਡੱਗ ਣ ਨਾਲ
ਮਾਿਰਆ ਿਗਆ ਸੀ' 290 ।
ਵਾਅਦਾ ਕੀਤੀ ਪੋਸਿਟੰਗ ਲਈ ਲਾਿਬੰਗ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੀ ਿਕਸਮਤ ਨੂੰ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਿਵੱਚ 1818 ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ

ਸਮਾਂ ਲੱਗ ਿਗਆ। ਕੋਈ ਵੀ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇ ਆ। ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਈ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਭਰਾ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਮੁਕੱਦਮੇ ਿਵੱਚ
ਫਸ ਗਈ ਸੀ। ਿਨਰਾਸ਼ ਅਤੇ ਿਨਰਾਸ਼, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਅਮਰੀਕਾ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦੇ ਿਵਚਾਰ ਨਾਲ ਿਖਡੌਣਾ ਕੀਤਾ।
ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਮਨ ਬਦਲ ਿਲਆ 'ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਕ ਿਦਨ ਸਟਰਜ਼ਕੀ'291 ਨਾਂ ਦੇ ਜਰਮਨ ਨੂੰ ਿਮਿਲਆ ।
ਐਜਵਰਥ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਰੋਟਸਕੀ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਜਰਮਨ ਖਿਣਜ ਿਵਿਗਆਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਕਾਇਰੋ ਤੋਂ ਡੈਟਰਿਵਟਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਆਇਆ ਸੀ
ਪਰ ਉਸਨੇ ਹੁਣ ਸਵੈ-ਉਸੇ ਡੈਟਰਿਵਟਜ਼ ਨਾਲ ਿਮਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਦੋਨੋਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਹੁਣੇ ਹੀ ਰੂਸੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਅਹੁਿਦਆਂ ਨੂੰ
ਿਤਆਗ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਪਰਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਿਕਸਮਤ ਅਜ਼ਮਾਉਣ ਲਈ ਤੁਲੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇੱਕ ਿਬਹਤਰ ਯੋਜਨਾ ਦੀ ਲੋੜ
ਲਈ, ਗਾਰਡਨਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਿਗਆ।
ਕੈਸਪੀਅਨ ਸਾਗਰ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਿਸਰੇ ਤੋਂ ਇਸ ਦੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਕੋਨੇ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਿਤਰਛੀ ਯਾਤਰਾ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਵਪਾਰੀ ਜਹਾਜ਼
ਿਵੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਉਲਟ ਹਵਾਵਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਿਘਰ ਗਈ ਸੀ। ਦਸੰਬਰ 1818 ਿਵੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਅਸਟ੍ਰਾਬਾਦ
(ਹੁਣ ਗੋਰਗਨ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਫਾਰਸੀ ਦੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਿਕਨਾਰੇ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਿਦੱਤਾ। ਉੱਥੇ ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਡੈਟਰਿਵਟਜ਼ ਿਫਰ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਗਏ।
ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਿਕ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਰੋਸੇਕਸ ਤੋਂ ਪਹੁੰਚੀ ਸੀ, ਿਜਸ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਅਿਧਕਾਰੀ ਨੂੰ ਉਹ ਕਾਿਹਰਾ ਿਵੱਚ ਿਮਲੇ ਸਨ। ਐਲਾਰਡ
ਅਤੇ ਵੈਨਟੂਰਾ, ਿਫਰ ਕੋਰਟ ਅਤੇ ਅਿਵਤਾਬੀਲ, ਿਜਸ ਰਾਹ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਗੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਰੋਸੈਕਸ ਨੇ ਿਸੱਖ ਸ਼ਾਿਸਤ
ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਹੁਣ 'ਲਾਹੌਰ ਿਵਖੇ ਵੱਡੀ ਤਨਖਾਹ' ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਨਕਦੀ ਦੀ ਤੰਗ ੀ ਵਾਲੇ
ਗਾਰਡਨਰ ਲਈ, ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ. ਉਸਨੇ ਅਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਸਟੁਰਜ਼ਕੀ ਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ।
ਪਰਸੋ-ਅਫ਼ਗ ਾਨ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਸਤਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਦਾਲਤ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਕੋਕੰਦ, ਜੋ ਿਕ ਹੁਣ ਉਜ਼ਬੇਿਕਸਤਾਨ ਹੈ, ਦੇ
ਫਰਗ਼ਾਨਾ ਮੈਦਾਨ ਿਵੱਚ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਈ ਖਾਨੇਟਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ਵਾਲੇ ਰਾਜਦੂਤ ਦੇ ਨਾਲ ਲੰਿਘਆ। ਇਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਆਪਣੇ
ਦੇਸ਼ ਿਵੱਚ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ 'ਤੇ ਮੌਿਕਆਂ ਦੀ ਅਿਜਹੀ ਗੁਲਾਬੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਂਟ ਕੀਤੀ ਿਕ ਸਟਰਜ਼ਕੀ ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਿਫਰ ਆਪਣੇ ਮਨ ਬਦਲ
ਲਏ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸ.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੁਣ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖੀ। ਪਰ ਲਗਭਗ ਤੁਰੰਤ, ਪੀਅਰਸ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਣਪਛਾਤੇ
ਬੁਖਾਰ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਰੱਿਖਆ ਿਗਆ ਸੀ।
ਇਸ ਲਈ ਸਟਰਜ਼ਕੀ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਦੋਸਤਾਨਾ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਲਈ, ਅਤੇ [ਕੋਕੰਡ ਰਾਜਦੂਤ] ਨਾਲ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਿਗਆ। ਇਹ ਹੇਰਾਤ ਦੇ
ਕੁਝ ਮੀਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਾਪਿਰਆ, ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਗਾਰਡਨਰ ਉਸ ਸ਼ਿਹਰ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇ ਆ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਬੁਖਾਰ ਦੇ ਠੀਕ
ਹੋਣ ਤੱਕ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉੱਥੇ ਿਰਹਾ। ਿਫਰ ਉਸਨੇ ਖੀਵਾ ਨੂੰ ਿਮਲਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਿਦੱਤਾ, ਅਤੇ
293
ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੋਨਸੀਅਰ ਸਟੁਰਜ਼ਕੀ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਹੋਇ ਆ ਿਕ, ਜਨਵਰੀ 1819 ਿਵਚ, ਇਕ ਹੋਰ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਕਾਿਫਲਾ ਦੀ ਸੰਗ ਤ ਿਵਚ, ਇਕ ਮੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਟੱਟੂ ਿਵਚ ਸਵਾਰ

ਹੋ ਕੇ ਅਤੇ ਅੰਤ ਿਵਚ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸਾਥੀਆਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਕੇ, 34-ਸਾਲਾ ਗਾਰਡਨਰ ਸਿਭਅਤਾ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ
ਅਤੇ ਬਰਫੀਲੇ ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਿਗਆ ਸੀ। ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਮਹਾਨ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਪਿਹਲੇ ਪੜਾਅ 'ਤੇ ਆਪਣੇ
ਆਪ ਨੂੰ ਲਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ।
ਖੀਵਾ ਿਵੱਚ ਉਹ ਸਟਰਜ਼ਕੀ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਿਮਿਲਆ। ਉਹ ਉਹ ਆਦਮੀ ਸੀ ਿਜਸ ਵੱਲ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਿਰਕਤਾ
ਦੇ ਇਕਬਾਲੀਆ ਿਬਆਨ ਨਾਲ ਖੀਵਾ ਦੇ ਪੁੱਛਿਗੱਛ ਕਰਨ ਵਾਿਲਆਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਿਵੱਤੀ ਮਦਦ ਲਈ ਮੁਿੜਆ। ਪਰ
ਸਟਰਜ਼ਕੀ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਟੁੱਿਟਆ ਹੋਇ ਆ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਉਜ਼ਬੇਕ ਲੋਕਾਂ ਿਵੱਚ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੱਲ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਧਰਮ
ਪਿਰਵਰਿਤਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜੋ ਉਸਨੇ ਕਮਾਇਆ ਸੀ ਉਸ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਹ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਨਾਲ ਅਸਟ੍ਰਾਖਾਨ
ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਆ ਿਗਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਸੁਿਣਆ ਿਗਆ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ 'ਰੋਮਾਂਸ ਅਤੇ ਉਲਟਫੇਰ', 'ਕਿਠਨ ਅਤੇ ਿਭਆਨਕ ਘਟਨਾਵਾਂ' ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ 'ਉਦੇਸ਼ ਰਿਹਤ ਭਟਕਣਾ'
ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ।
1832 ਿਵੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਈ ਭਰਤੀ ਨੇ ਉੱਚੇ ਮੈਦਾਨੀ
ਇਲਾਿਕਆਂ ਅਤੇ ਿਹਮਾਲੀਅਨ ਸਕ੍ਰੈਬਿਲੰਗ ਦੇ ਇਸ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਜੱਦੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸੇਵਾ
ਿਵੱਚ, ਉਹ ਹੁਣ ਇੱਕ ਮੁਫਤ ਏਜੰਟ ਜਾਂ ਇਕੱਲੇ ਗਵਾਹ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗ ਾ। ਉਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਰਫ਼ਤਾਰ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ
'ਤੇ ਘੱਟ ਅਿਨਯਿਮਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਿਸਰਫ ਿਵਵਾਦਪੂਰਨ ਹੈ; ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ.
ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਦੁਆ ਰਾ ਹੋਰ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ

ਪਿਹਲੇ ਸਰੋਿਤਆਂ ਦੀ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਖ਼ਬਰ-ਲੇਖਕ ਦੀ ਿਰਪੋਰਟ ਿਵੱਚ ਿਸਰਫ ਇੱਕ ਖੁਲਾਸਾ ਸੀ: ਉਹ ਕਾਨਾਰਾ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਨਾਲ
ਲਾਹੌਰ ਆਇਆ ਸੀ। ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਇਸ ਆਦਮੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਿਕਸੇ ਅਿਜਹੇ ਿਵਅਕਤੀ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਿਜਸਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਮ ਕੈਨੇਡੀ
ਜਾਂ ਕੈਰੀ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਕਨੋਰਾ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ,
ਖੋਰਾ ਅਤੇ ਿਕਨੈਲਾ ਅਤੇ 14 ਸਾਲ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਿਵਚ ਰਹੇ। ਗਾਰਡਨਰ ਵਾਂਗ , ਕਾਨਾਰਾ ਦਾ ਜਨਮ ਅਮਰੀਕਾ ਿਵੱਚ ਹੋਇ ਆ ਸੀ—ਜਾਂ ਖਾਸ

ਤੌਰ 'ਤੇ 'ਨੋਰਥੰਬਰਲੈਂਡ ਟਾਊਨ, ਿਫਲਾਡੇਲਫੀਆ, ਸੇਂਟ ਜੌਨਜ਼ ਸਟ੍ਰੀਟ, ਔਡ [ਨੰਬਰਡ] ਸਾਈਡ ਿਵੱਚ'। 35 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ, ਿਜਸਦਾ
ਜਨਮ 1799 ਿਵੱਚ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਅਮਰੀਕੀ ਪਤੇ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਮੋਟੇ ਆਇਿਰਸ਼ ਲਿਹਜ਼ੇ ਤੋਂ, ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਨੇ ਇਹ
ਿਸੱਟਾ ਕੱਿਢਆ ਿਕ ਉਸਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਾਈਮ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਿਕ, ਉਸਦੇ ਵਾਂਗ , ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਇੱਕ
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਉਜਾੜ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਆਇਿਰਸ਼ ਜਨਮ. ਉਹ ਗਾਰਡਨਰ ਕੋਲ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਸਕਦਾ ਸੀ,
ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਿਸੱਖ ਰੁਜ਼ਗ ਾਰ ਿਵੱਚ ਿਵਲੱਖਣ ਸੇਵਾ ਲਈ ਿਕਸਮਤ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਪਰ 1848 ਿਵਚ ਉਹ ਨਾਇਕ ਦੀ ਮੌਤ ਮਰ ਜਾਵੇਗ ਾ ਜੋ
ਗਾਰਡਨਰ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਵੇਗ ਾ। ਦੂਜੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਿਸੱਖ ਦਰਬਾਰ ਿਵੱਚ ਖੂਨ-ਖਰਾਬੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਿਵਦਰੋਹੀ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਤੋਂ
ਆਪਣੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਇਹ ਤੱਥ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਉਸਦਾ ਿਜ਼ਕਰ
ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਕੁਝ ਵੀ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਸਨੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ, ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਹੀ ਸੀ ਅਤੇ, ਉਹਨਾਂ
ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਦੋ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਰਸਤੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੀ ਪਾਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।
ਦੋਨਾਂ ਿਵਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਕਬੂਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਸਬੰਧ ਿਵੱਚ ਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 'ਪਿਹਲਾਂ ਜੰਗ ੀ ਜਹਾਜ਼ 'ਤੇ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਆਪਣੀ

ਸਿਥਤੀ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਾ ਹੋ ਕੇ, ਇਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਬੰਬਈ ਤੋਂ ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਏ' 295 , ਇਹ ਵੀ ਕੁਝ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ
, ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰ
ਹੋਇ ਆ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਯੁੱਧ ਦੇ ਇੱਕ ਜਹਾਜ਼ ਿਵੱਚ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਹਾਲਾਂ ਿਕ ਿਕਸ ਦਾ ਜਹਾਜ਼
ੇਟ ਨੇ ਮੰਿਨਆ ਿਕ ਇਹ ਬ੍
ਿਕਸੇ ਨੂਿੰ ਰਿਟਸ਼
ਅੰਦਾਜ਼ ਨੇ
ਾ ਹੈ
ਵੀ
.
ਜਾਂ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਲਗਭਗ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ ਜੋ ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਕਾਨਾਰਾ
ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਹੁਨਰ ਦਾ ਯਕੀਨ ਿਦਵਾਉਣ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਿਵਚ ਕਮਾਂਡ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਕਰਨ
ਲਈ, ਕੁਝ ਸੰਬੰਿਧਤ ਤਜ਼ਰਬੇ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਅੰਦਰੂਨੀ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਫ੍ਰੀਬੂਿਟੰਗ ਕਾਫ਼ੀ ਚੰਗ ੀ ਨਹੀਂ
ਹੋਵੇਗ ੀ; ਮੈਨ ਓ' ਯੁੱਧ ਦੇ ਬੰਦੂਕ-ਡੇਕ 'ਤੇ ਨਵੀਨਤਮ ਯੂਰਪੀਅਨ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਜਾਦੂ ਆਦਰਸ਼ ਹੁੰਦਾ।
ਿਸਰਫ਼ ਇਸ ਤੱਥ ਨੇ ਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੰਬਈ ਿਵੱਚ ਆਪਣਾ ਜਹਾਜ਼ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਸੀ, ਨੇ ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ
ਸੋਚਦੇ ਹੋਏ ਿਕ ਿਕਵੇਂ ਦੋ 'ਰੇਿਗਸਤਾਨ' ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਿਹੱਸੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਖੋਜੇ ਜਾਂ ਗ੍ਿਰਫਤਾਰ ਕੀਤੇ
ਿਬਨਾਂ ਪਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਿਦੱਤਾ ਿਕ ਉਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਕਰਾਚੀ ਿਵੱਚ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕੰਢੇ ਆਏ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ
ਅਤੇ ਿਸੰਧ ਤੱਕ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਇਸਲਈ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਬਚਦੇ ਹੋਏ। ਪਰ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਸੋਿਚਆ
ਹੋਵੇਗ ਾ ਿਕ ਉਹ ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਪਤਾ ਿਕਵੇਂ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਜੇ ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਕਰਾਚੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ, ਤਾਂ ਉਹ
ਯਕੀਨਨ ਇਸ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗ ਾ. ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸੰਭਾਿਵਤ ਿਵਆਿਖਆ ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਿਬਲਕੁਲ ਵੀ ਉਜਾੜ ਨਹੀਂ ਹੋਏ
ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆ ਰਾ ਲੋੜੀਂਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ।
ਸਭ ਤੋਂ ਿਘਨਾਉਣੇ ਅਪਰਾਧਾਂ, ਿਤਆਗ ਦੇ ਸਬੰਧ ਿਵੱਚ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਨਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਛੋਟ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਹਣ
ਕਰੇਗ ੀ। ਚਾਰਲਸ ਮੈਸਨ, ਪੁਰਾਤੱਤਵ-ਿਵਿਗਆਨੀ, ਜੋ ਿਕ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਉਜਾੜ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਮਾਫੀ ਲਈ
ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਖੋਜਾਂ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਿਦੱਤਾ, ਿਫਰ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਿਦਨ ਤੱਕ ਉਜਾੜੇ ਦੇ ਕਲੰਕ ਦੁਆ ਰਾ ਕੁੱਤਾ ਰਹੇਗ ਾ। ਦੂਜੇ
ਪਾਸੇ, ਗਾਰਡਨਰ, ਭਾਵੇਂ ਿਕ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਦੇ ਵੀ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਤਆਗ ਦਾ
ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾਵੇਗ ਾ। ਵਾਸਤਵ ਿਵੱਚ, ਉਹ ਆਖਰਕਾਰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪਨਾਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇਗ ਾ ਅਤੇ ਿਫਰ
ਕਸ਼ਮੀਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਰੁਜ਼ਗ ਾਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਏਸ਼ੀਆਈ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਕਮਾਂਡ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਿਦੱਤੀ ਜਾਵੇਗ ੀ।
ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਿਵੱਚ, ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਦੀ ਇਹ ਦਲੀਲ ਿਕ ਉਹ ਇੱਕ ਧਰਮ-ਿਨਰਪੱਖ ਸੀ, ਅਿਜਹਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਸਬੂਤਾਂ 'ਤੇ ਘੱਟ
ਅਤੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਆਰਾਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਦੇ 'ਿਨੰਨਾ' ਪਾਤਰ ਦਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ
ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ੰਿਕਆਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨਗੀਆਂ। ਪਰ ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਨੂੰ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ
ਲਈ ਦੋ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਕ ਦਲੀਲਾਂ ਿਵੱਚੋਂ, ਉਹ ਿਬਲਕੁਲ ਵੀ ਿਜ਼ਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਦਲੀਲ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਲਾਈਨ ਸ਼ੁਇ ਲਰ ਜੋਨਸ ਦੁਆ ਰਾ
ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸਾਿਰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
... ਿਕਸੇ ਵੀ ਿਵਅਕਤੀ ਲਈ ਜੋ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰੇਗ ਾ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਮਨਘੜਤ ਸਨ,
ਇਸਦੀ ਿਵਆਿਖਆ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ: ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨਾ ਇੱਕ
ਗੱਲ ਹੈ, ਬੈਠ ਕੇ ਇੱਕ ਝੂਠੀ ਜਰਨਲ ਬਣਾਉਣਾ ਿਬਲਕੁਲ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ। - ਸੈਂਕੜੇ ਹੱਥ-ਿਲਖਤ ਪੰਨੇ - ਤਾਰੀਖਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਾਂ
ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਕਾਫ਼ੀ ਿਮਹਨਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਿਮਲਦਾ ਹੈ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ
ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਖਰਿੜਆਂ ਨੂੰ ਵੇਚਣ ਜਾਂ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਿਦੱਤਾ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਿਮਿਲਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹ ਇੱਕ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ
ਿਜਸ ਨੇ ਅਿਜਹੇ ਕੰਮ ਨਾਲ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸਬਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗ ਾ।296
ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ, ਜੇ ਇਹ ਸਭ ਇੱਕ ਗਲਪ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਿਕਉਂ ਕੀਤਾ? ਅਤੇ ਭਾਵੇਂ ਉਸਦੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਅਸਲ ਿਵੱਚ
ਮੂੰਹ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਰੀਲੇਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਇੰਨੇ ਿਵਵਾਦਪੂਰਨ ਵੇਰਵੇ ਅਤੇ ਇੰਨੀਆਂ ਅਸੰਭਵ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਿਕਉਂ ਪੈਡ
ਕੀਤਾ ਿਗਆ? ਿਕਉਂ ਨਾ ਇਕਸਾਰਤਾ, ਤਾੜਨਾ ਅਤੇ ਆਮ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਸਿਤਕਾਰ ਿਦਖਾਓ? ਇਹ
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀ ਿਜਵੇਂ ਉਸਦਾ ਇਰਾਦਾ ਯਕੀਨ ਿਦਵਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਬਸ ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਤਾਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਸੀ।
ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਮਨਘੜਤ ਹੋਣ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਦੂਜੀ ਦਲੀਲ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਵਧੇਰੇ ਿਵਆਪਕ ਦ੍ਿਰਸ਼ਟੀਕੋਣ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। 1832
ਤੱਕ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਿਸੱਖ ਰੁਜ਼ਗ ਾਰ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੀ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਕਾਫੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ
ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਭੂਿਮਕਾ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਵਧਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ
ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਿਬਆਨ ਕੀਤੀਆਂ ਿਭਆਨਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਿਰਕਾਰਡ ਦਾ ਿਵਸ਼ਾ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਕਈ ਸਮਕਾਲੀ
ਇਿਤਹਾਸਾਂ ਿਵਚ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਜੇਕਰ 1832 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਗਵਾਹ ਮੰਿਨਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹੀ ਭਰੋਸੇ ਉਸ
ਦੇ 1832 ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਿਵੱਚ ਵੀ ਵਧਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਉਸਦੇ ਆਲੋਚਕ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿਹਲੇ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਿਵੱਚ ਅਸੰਗ ਤ ਸਨ। ਪਿਹਲੇ
ਕਾਰਨਾਿਮਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਲਪਨਾ ਵਜੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਿਕ ਬਾਅਦ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਮੰਨੇ
ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ, ਕਰਨਲ ਦੇ ਚੰਗ ੇ ਿਵਸ਼ਵਾਸ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੁਣ ਉਸਦੇ
ਪੂਰੇ ਚਿਰੱਤਰ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਕਰਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਲੱਭ ਿਲਆ। ਕੀ ਉਹ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਹ ਸੋਚਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਸੀ, 'ਮੇਰੇ ਅੰਦਰਲੀ ਆਤਮਾ
ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਈਮਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਈਮਾਨਦਾਰ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ'297? ਜਾਂ ਕੀ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲੇ ਦਰਜੇ ਦਾ
ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤ ਸੀ, ਕੋਈ ਅਿਜਹਾ ਿਵਅਕਤੀ ਿਜਸ ਦੇ ਜੁਰਮ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਿਵੱਚ ਿਮਲੀਭੁਗ ਤ ਅਿਜਹੀ ਘਟੀਆਤਾ ਦਾ ਸਬੂਤ ਸੀ
ਿਕ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਨਾ ਤਾਂ ਝੂਠਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਿਤਆਗ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਭੋਗ -ਿਵਲਾਸ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸੀ ਅਤੇ ਿਸਰਫ਼ ਅਪ੍ਰਵਾਨਯੋਗ ਦਾ
ਹੀ ਹੱਕਦਾਰ ਸੀ। ਬਦਨਾਮੀ?
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ੇਰ 1832-39
ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ ਆਉਣ ਤੱਕ, ਇਿਤਹਾਸ ਦੇ ਮਾਰਚ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਕਰੀਅਰ 'ਤੇ ਘੱਟ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ ਸੀ। ਨੈਪੋਲੀਅਨ
ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਿਵੱਚ ਿਸਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਿਜ਼ਕਰ ਹੈ, ਵੈਿਲੰਗ ਟਨ ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ; ਿਸਆਸੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਿਸਰਫ਼ ਮੌਿਕਆਂ ਜਾਂ ਅਸੁਿਵਧਾਵਾਂ
ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਹਲਚਲ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਸੁਭਾਿਵਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਰਨਲ ਲਈ ਜਨਸੰਿਖਆ ਦੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਿਵਸ਼ਾਲ ਬਰਥ
ਦੇਣ ਵਾਂਗ ਆਇਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।
ਿਬਨਾਂ ਿਕਸੇ ਿਟੱਪਣੀ ਦੇ ਸਰਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ; ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦਾ ਿਵਕਾਸ ਹੋਇ ਆ।
ਚੁੱਪ ਰਿਹੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਉੱਪਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਿਰੱਛ ਦੀ ਖੱਲ ਦੇ ਬਰਨੌਜ਼ ਿਵੱਚ ਜਾਿਗੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੀਆਂ ਕੌਮਾਂ ਦੀ
ਿਕਸਮਤ ਨੂੰ ਬੋਲੋਰ-ਤਾਗ ਦੇ ਬਰਫੀਲੇ ਧਮਾਿਕਆਂ ਲਈ ਅਭੇਦ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਪਰ 1832 ਤੱਕ, ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਬਦਲਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਹੁਣ 'ਗੋਰਦਾਨਾ ਸਾਿਹਬ' ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਿਵਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ
ਨੂੰ ਿਸਆਸੀ ਅੱਗ ਨਾਲ ਝੁਲਿਸਆ ਹੋਇ ਆ ਪਾਵੇਗ ਾ। ਸਾਹਸ ਨਾਲ ਭਰੇ ਜੀਵਨ ਿਵੱਚ, ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੇਚੈਨ ਸਾਬਤ ਹੋਣਗੇ।
ਲਾਹੌਰ ਨੇ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਿਦੱਤਾ ਜੋ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਲੈਣ ਲਈ ਹੈਰਾਨਕੁਨ ਦੌਲਤ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਨਾਲ ਹੀ ਭੋਗ ਲਈ ਕਾਫੀ ਮੌਕੇ ਅਤੇ
ਹੋਰ ਵੀ ਿਭਆਨਕ ਅਸਾਈਨਮੈਂਟ ਸਨ। ਪਰ ਉਹ ਬਹੁਤ ਖ਼ਤਰੇ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਿਬਜ਼ੰਤੀਨੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰਤਾ ਦੀਆਂ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ ਅਤੇ
ਧੋਖੇਬਾਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਿਘਰ ਗਏ ਸਨ। ਕਰਨਲ ਦੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਪਾਤਰਾਂ, ਏਸ਼ੀਆਈ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀ ਦੋਵੇਂ, ਭੀੜ ਕਰਦੇ ਹਨ;
ਸਾਿਰਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਹਨ। ਉਸ ਦੁਆ ਰਾ ਭੇਜੇ ਗਏ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਕਸ਼ੇ 'ਤੇ
ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਿਤਹਾਸ ਦੀਆਂ ਿਕਤਾਬਾਂ ਿਵਚ ਉਹ ਜੋ ਕਿਮਸ਼ਨ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਕੰਪਨੀ ਿਜਸ ਨੂੰ ਉਹ ਬਦਨਾਮ ਕਰਦਾ ਰਿਹੰਦਾ
ਹੈ. ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਿਵੱਚ ਅਕਸਰ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅਸਪਸ਼ਟਤਾ ਿਵੱਚੋਂ, ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਮਹਾਨ
ਮੂਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਚਮਕਦਾਰ ਲਾਈਮਲਾਈਟ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ।
ਇੱਕ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਅਤੇ ਪਤਨ ਹੋਣਾ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਪ੍ਰਿਕਿਰਆ ਨੂੰ ਸਦੀਆਂ ਲੱਗ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਉੱਚੇ ਦੌਰ
ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਿਸੱਖ
ਸਾਮਰਾਜ ਿਵਗੜ ਿਗਆ। 1832 ਿਵੱਚ ਜਦੋਂ ਗਾਰਡਨਰ ਪਹੁੰਿਚਆ ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਣੇ ਿਸਖਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਿਗਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਹ 1847
ਿਵੱਚ ਛੱਡ ਕੇ ਿਗਆ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹ ਖ਼ੂਨ ਦੀ ਲਪੇਟ ਿਵੱਚ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਅਤੇ 1849 ਤੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਬਣਾਉਣ
ਿਵੱਚ ਅੱਧੀ ਸਦੀ, ਇਹ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗ ਾ.
ਵਧ ਰਹੇ ਕਤਲੇਆ ਮ ਦੇ ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਿਵੱਚ ਬਚਣ ਲਈ, ਗਾਰਡਨਰ ਬੀਮਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੱਕ ਜਮਾਂਦਰੂ ਬਾਹਰੀ, ਇੱਕ ਿਨਡਰ
ਸੁਭਾਅ, ਸੰਜਮ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਰੱਿਖਆ ਲਈ ਇੱਕ ਤੀਬਰ ਪ੍ਰਿਵਰਤੀ ਲਾਭਦਾਇਕ ਸੰਪੱਤੀ ਸਾਬਤ ਹੋਵੇਗ ੀ। ਪਰ ਿਜਸ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਉਸ
ਕੋਲ ਕਮੀ ਸੀ ਉਹ ਸੀ ਕੋਈ ਿਨਯਮਤ ਫੌਜੀ ਤਜਰਬਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੇ ਵੈਨਟੂਰਾ ਅਤੇ ਅਿਵਤਾਬੀਲ ਵਰਗੇ ਸਾਬਕਾ
ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀ ਕਦਰ ਕੀਤੀ, ਸਖ਼ਤ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨਹੀਣ ਜੋ ਯੂਰਪ ਦੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਿਵੱਚ ਲੜੇ ਸਨ ਅਤੇ ਨਵੀਨਤਮ ਰਣਨੀਤਕ
ਚਾਲਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸਨ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਬੈਿਲਸਿਟਕਸ ਬਾਰੇ ਥੋੜਾ ਿਜਹਾ ਪਤਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਬੈਟਰੀ ਚਲਾਉਣੀ ਹੈ ਜਾਂ ਿਨਯਮਤ
ਸੈਿਨਕਾਂ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬੇਨਾਮ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਫਸਰ ਨੂੰ ਹਾਲ ਹੀ ਿਵੱਚ ਚੌੜੀ ਰਾਵੀ ਨਦੀ ਦੇ ਦੂਜੇ
ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਬਬੂਲ ਦੇ ਦਰੱਖਤ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਿਚੱਟੇ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਜਨਰਲ ਵੈਨਟੂਰਾ ਨੇ ਸਲਾਹ
ਿਦੱਤੀ ਸੀ ਿਕ ਸਫਲਤਾ ਿਸਰਫ ਿਕਸਮਤ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। 'ਪਰ ਮਹਾਂਰਾਜੇ ਆਪਣੀ ਮੱਤ 'ਤੇ ਕਾਇਮ ਰਹੇ; ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਇ ਆ;
ਅਫਸਰ ਦਰੱਖਤ ਨੂੰ ਖੁੰਝ ਿਗਆ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਉਮੀਦ ਗੁਆ ਿਦੱਤੀ'298 .
ਜੇਕਰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਰਖਾਸਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਤੁਰੰਤ
ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਣਾ ਕੇ ਇੱਕ ਮਾਸਟਰ-ਗਨਰ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਿਦਖਾਵੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਦੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋੜ ਸੀ।
ਮੌਕਾ ਿਮਹਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਮਜਬੂਰ ਹੈ। ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਜਾਂ 'ਲਾਇਨ ਆਫ਼ ਦਾ ਪੰਜਾਬ' ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਸਰੋਿਤਆਂ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ
ਬਾਅਦ , ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਸਰਲੇਖਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ , ਿਜਸਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ 'ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ' ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ, ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਨਵੀਂ
ਤੋਪ ਦੀ ਇੱਕ ਬਰੇਸ ਦਾ ਮੁਆ ਇਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਿਖੱਚ ਿਲਆ। 1831 ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਦੀ ਪਿਹਲੀ
ਪੰਜਾਬ ਫੇਰੀ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਲਾਰਡ ਿਵਲੀਅਮ ਬੈਂਿਟੰਕ ਦੇ ਤੋਹਫ਼ੇ, ਤੋਪਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਿਹਆ ਿਗਆ ਸੀ ਪਰ ਅਜੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣੀ ਬਾਕੀ ਸੀ। ਡੁਰੈਂਡ
ਦੇ ਖਾਤੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਮੱਿਸਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਪਲਾਈ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸ਼ੈਪਨੇਲ ਸ਼ੈੱਲਾਂ ਦੇ ਦੋ ਬਕਸੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ; ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ
ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਿਕਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਬੰਦੂਕਾਂ ਸਨ. ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਗਾਰਡਨਰ ਜਾਂਚ
ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਗ ੇ ਵਿਧਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਤਕਨੀਕੀ ਡੇਟਾ 'ਤੇ ਹੋਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਖੁਸ਼ਿਕਸਮਤ ਸੀ।
ਮੈਨੂੰ ਿਫਊਜ਼ਾਂ ਦੇ ਬੰਡਲ ਿਵੱਚ ਬੰਦ ਇੱਕ ਟੰਬ੍ਿਰਲ [ਭਾਵ ਬੰਦੂਕ ਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ] ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਿਜਹੀ
ਪ੍ਿਰੰਟ ਕੀਤੀ ਪਰਚੀ ਜੋ ਸਾੜਨ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਉਡਾਣ ਦਾ ਸਮਾਂ, ਆਿਦ ਬਾਰੇ ਹਦਾਇਤਾਂ ਿਦੰਦੀ ਸੀ।299।
ਇਹ ਵਾਅਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਹਦਾਇਤਾਂ ਦਾ ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ, ਕੁਝ ਿਫਊਜ਼ ਜਗਾਏ, ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਨਤੀਜਾ
ਲੱਭ ਕੇ, ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਿਕ 'ਅਜੇ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ' 300 ।
ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਇਕ ਬੰਦੂਕ, ਇਸਦੀ ਟੰਬਰੀਲ ਆਿਦ ਸਮੇਤ, ਮੇਰੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ
ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਿਵਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੂਰੀਆਂ 'ਤੇ ਿਤੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਗੋਲੇ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਿਤਆਰ ਰਿਹਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ।
ਮੈਂ ਕੁਝ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਿਵਚ ਲੈ ਿਲਆ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਿਦਨਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਿਵਚ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਿਡਗਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ
ਿਗਆ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਿਕ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੁਆ ਰਾ, 600, 800, 1000, ਅਤੇ 1200 ਗਜ਼ 'ਤੇ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਗੋਲੇ ਫਟ ਰਹੇ ਸਨ।
301।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਿਗਆ। ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਤਾੜੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਚਮਕ (ਦੂਜਾ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਿਵੱਚ ਚੇਚਕ ਦਾ
ਿਸ਼ਕਾਰ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ) ਦੇ ਨਾਲ, ਉਸਨੇ ਗਾਰਡਨਰ 'ਤੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੀ ਬੰਬਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਗ ੇ ਵਿਧਆ।
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਿਦੱਖ ਦੀ ਮਾਮੂਲੀ ਬਾਰੇ ਸੁਿਣਆ ਸੀ, ਇਸਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਿਦੱਤਾ; ਪਰ ਿਜਸ ਡੂੰਘ ੇ ਆਦਰ ਨਾਲ ਉਸ
ਨਾਲ ਿਵਹਾਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਿਵਿਸ਼ਆ ਂ ਦੀ ਅਸਾਧਾਰਣ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਿਜਸ 'ਤੇ ਉਸਨੇ ਮੇਰੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ, ਨੇ ਪਿਹਲੀ ਛਾਪ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ
ਨਾਲ ਦੂਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।302
ਹੋਰ ਸੈਲਾਨੀ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਰਾਏ ਬਣਾਉਣਗੇ. ਛੋਟਾ ਪਰ ਕਦੇ ਵੱਡਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਹੁਣ 52 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁੰਗ ੜ ਿਰਹਾ ਸੀ।

ਪ੍ਰਯੋਗ ਾਤਮਕ ਕੰਮੋਧਨ ਅਤੇ ਅੱਗ ਦੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦੁਆ ਰਾ ਤਬਾਹ, ਉਹ ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਿਦਖਾਈ ਿਦੰਦਾ ਸੀ। ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਜੇਬ ਦੇ
ਿਨਸ਼ਾਨ, ਸਲੇਟੀ ਮੁੱਛਾਂ ਅਤੇ ਬੰਦ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਸਾਕਟ ਇੱਕ ਅਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਡੇ ਮੱਥੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਦਸੂਰਤ ਸਨ ਿਜਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਪੱਗ
ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੁਕਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਐਿਮਲੀ ਈਡਨ, ਿਜਸ ਨੇ 1838 ਿਵਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਿਚੱਤਰ ਬਣਾਇਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਿਕ ਉਸ ਦੇ ਭਰਾ,
ਅਗਲੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ, ਲਾਹੌਰ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, 'ਸ਼ੇਰ' 'ਪੁਰਾਣੇ ਚੂਹੇ' 303 ਵਰਗਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਪਰ, ਸ਼ਾਇਦ ਿਕਉਂਿਕ
ਉਹ ਪੜ੍ਹਨਾ ਜਾਂ ਿਲਖਣਾ ਭੁੱਲ ਿਗਆ ਸੀ, ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਉਸਦੀ ਭੁੱਖ ਅਧੂਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਅਨੋਖੀ ਸੀ। ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ
ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਿਨਰਣਾਇਕ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਿਨਰਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਨਾਲ ਦੂਿਜਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਦੇਿਖਆ
ਦੋ
304 ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ , 'ਮਹਾਰਾਜਾ ਸੱਚਮੁੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਿਚਹਰਾ
ਬਦਲਣ ਲਈ ਿਸਰਫ ਮੌਕੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸੰਨ 1780 ਿਵਚ ਜਨਮੇ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਕਈ ਿਮਸਲਾਂ ਜਾਂ ਧਿੜਆਂ ਿਵਚੋਂ
ਇਕ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਸੀ, ਿਜਸ ਿਵਚ ਿਸੱਖ ਯੋਧਾ ਵਰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।
ਜਦੋਂ 1708 ਿਵਚ ਦਸਵੇਂ ਅਤੇ ਆਖ਼ਰੀ ਿਸੱਖ ਗੁਰੂਆ ਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਤਾਂ ਵੰਿਡਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਿਸਰਫ਼ 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਿਵਚ,
ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੰਜੀਨੀਅਿਰੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਿਸੱਖਾਂ ਦੇ ਪਿਵੱਤਰ ਸ਼ਿਹਰ ਅੰਮ੍ਿਰਤਸਰ ਨੂੰ
ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸੇ ਸਾਲ, 1801 ਿਵੱਚ, ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਿਣਆ। ਹਾਲਾਂਿਕ ਇਹ ਿਸਰਲੇਖ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਸਮਾਨਤਾਵਾਦੀ
ਿਸਧਾਂਤਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ (ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਿਜਸ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਿਸੱਖਾਂ ਦੀ ਆਮਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਗੁਰੂ ਨੇ ਅਸਥਾਈ
ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਸੀ), ਇੱਕ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਦੂਜੀਆਂ ਿਮਸਲਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਅਕਸਰ ਸ਼ੱਕੀ ਸੀ; ਪਰ ਸੰਮਿਲਤ ਸਰਕਾਰ, ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਸਫਲਤਾ ਲਈ ਰਣਜੀਤ ਦੀ ਸਾਖ ਨੇ
ਜਲਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਨੂੰ ਆਕਰਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ। ਮੁਸਿਲਮ ਅਤੇ ਿਹੰਦੂ ਰਾਜ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਿਵੱਚ ਿਸੱਖਾਂ ਵਾਂਗ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ।
ਪਠਾਣਾਂ, ਗੋਰਿਖਆਂ, ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਅਤੇ ਪੁਰਬੀਆ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਿਬਹਾਰੀ) ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਫੌਜ ਦਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਿਵਸਤਾਰ
ਹੋਇ ਆ, ਯੂਰਪੀਅਨ ਦਲ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਨਾ ਕਰਨ ਲਈ। ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਬਦੌਲਤ, ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਇੱਕ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਹੁ-ਿਵਸ਼ਵਾਸੀ,
ਬਹੁ-ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਨਸਲੀ ਉੱਦਮ ਸੀ; ਪਰ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ, ਇਹ ਆਪਣੇ ਕਮਾਲ ਦੇ ਿਸਰਜਣਹਾਰ ਦੇ ਕ੍ਿਰਸ਼ਮੇ 'ਤੇ ਵੀ
ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਿਨਰਭਰ ਸੀ।
ਰਣਜੀਤ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲ ਿਖੱਚੇ ਜਾਣ ਵਾਿਲਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਖਾਸ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਸੀ। ਨਵੀਂ ਤੋਪ ਦੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਟੈਸਟ-ਫਾਈਿਰੰਗ ਦੇ

ਭੜਕਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵਜੋਂ, 'ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ' ਨਤੀਜੇ ਤੋਂ ਓਨਾ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਸੀ ਿਜੰਨਾ ਮਹਾਰਾਜਾ। ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਜੰਮੂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਤੰਨ ਡੋਗ ਰਾ
(ਭਾਵ ਿਹੰਦੂ ਰਾਜਪੂਤ) ਭਰਾਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਦੂਜਾ ਸੀ ਜੋ ਹੁਣ ਤੱਕ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਿਸੱਖ ਰਾਖੇ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਪਿਰਵਾਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ
ਸਨ। ਿਤੰਨੋਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਵੱਡੀ ਿਗਣਤੀ ਿਵਚ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕੀਤੀ; ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਅਤੇ ਬੇਿਮਸਾਲ ਿਵਵਹਾਰ ਵਾਲੇ ਿਧਆਨ
ਿਸੰਘ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਿਵਚ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਜਦੋਂ ਿਕ ਚਮਕਦਾਰ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਿਵਚ ਉਸ ਦੇ
ਡਰੇ ਹੋਏ ਅਮਲੇ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੁਚੇਤ ਿਸੰਘ ਨੇ ਇਕ ਸਮਿਲੰਗ ੀ ਦਰਬਾਰੀ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਲੈਮਰ ਦੀ ਛੋਹ
ਿਦੱਤੀ। ਿਸਪਾਹੀ' 305. ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਨਾ ਿਸਰਫ਼ 'ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ੇਰ' ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ
ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਮਾਣ ਨਾਲ ਜੋਿੜਆ ਸੀ। 'ਕਦੇ ਬਾਅਦ,' ਉਹ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, '[ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ] ਨੇ ਮੇਰੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਅਤੇ ਅਡੋਲ ਦੋਸਤ ਵਜੋਂ
ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸਦੇ ਭਰਾਵਾਂ, ਰਾਜਾ (ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ [ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ] ਮਹਾਰਾਜਾ) ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਸੁਚੇਤ ਿਸੰਘ ਨੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ
ਦੋਸਤੀ ਕੀਤੀ।'306 ਉਸਦੀ ਿਨਸ਼ਾਨੇਬਾਜੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਦੇ ਬਲ 'ਤੇ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ
ਿਲਆ ਿਗਆ। ਡੁਰੰਡ ਦਾ ਦਰਜ ਹੈ ਿਕ ਉਸਨੂੰ ਦੋ ਤੋਪਾਂ ਦੀ ਕਮਾਂਡ, 750 ਰੁਪਏ ਮਹੀਨਾ ਤਨਖਾਹ ਅਤੇ ਦੋ ਿਪੰਡਾਂ ਦਾ ਮਾਲੀਆ ਿਦੱਤਾ
ਿਗਆ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਖੁਦ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਹੈ, ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਇਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ 'ਅੱਠ ਘੋੜੇ-
ਤੋਪਖਾਨੇ, ਦੋ ਮੋਰਟਾਰ ਅਤੇ ਦੋ ਹਾਿਵਟਜ਼ਰ' 307 ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ
ਤਨਖ਼ਾਹ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਉਸ ਨੂੰ 'ਕਾਫ਼ੀ ਤੋਹਫ਼ਾ' 308 ਿਮਿਲਆ ਅਤੇ ਅਿਜਹੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਤੋਂ ਭਾਰੀ ਿਮਠਾਈਆਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਸੀ ਜੋ ਉਹ
ਬਾਅਦ ਿਵਚ ਹਦਾਇਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਿਵਅਕਤੀ ਲਈ ਿਜਸਨੂੰ ਕਿਥਤ ਤੌਰ 'ਤੇ 3 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਿਦਨ ਰੱਿਖਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਇਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਦੌਲਤ ਸੀ।
ਆਲ੍ਹਣਾ-ਅੰਡਾ ਜੋ ਿਕ ਉਸਦੀ ਧੀ ਹੇਲੇਨਾ ਦੁਆ ਰਾ ਬਹੁਤ ਲੋਭੀ ਸੀ, ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੇ ਘੋਿੜਆਂ ਨਾਲ ਿਖੱਚੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀਆਂ ਤੀਹ ਬੈਟਰੀਆਂ
ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਿਨਯੁਕਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਿਗਆ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਿਤੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਮਹੀਿਨਆਂ ਤੱਕ ਮਾਮਲਾ ਚਲਦਾ ਿਰਹਾ, ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਪਾਰਕ ਨਾਲ ਅੱਗ ੇ ਵਧਣ ਦਾ
ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ, ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਜਨਰਲ ਵੈਂਚੁਰਾ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ 800 ਿਨਯਮਤ ਪੈਦਲ ਫੌਜ ਅਤੇ 400 'ਘੋਰਚਰਾਹ'
ਜਾਂ ਅਿਨਯਿਮਤ ਘੋੜਸਵਾਰ ਫੌਜ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀ ਗਈ।309।
ਜੀਨ ਬੈਪਿਟਸਟ ਵੈਨਤੂਰਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਫਸਰ ਜੀਨ ਫਰੈਂਕੋਇ ਸ ਐਲਾਰਡ ਦੀ ਸੰਗ ਤ ਿਵੱਚ ਦਸ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚ ਿਗਆ ਸੀ।

ਜੋੜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰਕ ਕੀਤਾ. ਲੰਬਾ, ਸੈਟਰਨਾਈਨ ਅਤੇ ਿਵਦਵਾਨ, ਵੈਨਤੂਰਾ ਇਟਲੀ ਦੇ ਮੋਡੇਨਾ ਦਾ ਮੂਲ ਿਨਵਾਸੀ
ਸੀ; ਐਲਾਰਡ, ਛੋਟੀ, ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਿਸਆਣਾ, ਸੇਂਟ ਟ੍ਰੋਪੇਜ਼ ਤੋਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਿਵੱਚ
ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਵਾਟਰਲੂ ਿਵਖੇ ਲੜੇ ਸਨ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਿਰਪਬਿਲਕਨ ਿਵਚਾਰਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਮੁਆ ਫੀ
ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਿਖਆ ਿਗਆ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਿਮਸਰ ਅਤੇ ਪਰਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਿਤਭਾ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਥੋਂ, ਰੋਸੈਕਸ ਦੁਆ ਰਾ
ਿਵਛਾਈ ਗਈ ਪਗਡੰਡੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਿਕਸਮਤ ਅਜ਼ਮਾਉਣ ਲਈ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਰਾਹੀਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ
ਸਨ।
ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਪਿਹਲਾਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਏਜੰਟ ਹੋਣ ਦਾ ਸ਼ੱਕ ਸੀ। ਗੋਰਦਾਨਾ ਸਾਿਹਬ ਦੁਆ ਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ
ਅਜ਼ਮਾਇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਿਵਆਪਕ ਪੁੱਛਿਗੱਛ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਿਮਿਲਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ੇਵਰਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ ਹੋ ਕੇ, ਉਸਨੇ ਿਫਰ
ਐਲਾਰਡ ਨੂੰ ਇੱਕ ਘੋੜਸਵਾਰ ਬ੍ਿਰਗੇਡ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਿਸਖਲਾਈ ਦੇਣ ਅਤੇ ਵੈਨਟੂਰਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੈਦਲ ਬ੍ਿਰਗੇਡ ਦੇ ਨਾਲ ਅਿਜਹਾ ਕਰਨ
ਲਈ ਿਨਰਦੇਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਿਨਯਿਮਤ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਜੋ ਿਕ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਿਹੱਸਾ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈ ਆਂ
ਸਨ, ਇਹ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਰਦੀਆਂ ਪਿਹਨਦੀਆਂ ਸਨ, ਿਮਆਰੀ ਹਿਥਆਰ ਰੱਖਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਅਿਭਆਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਨੁਸ਼ਾਿਸਤ,
ਡਿਰੱਲ ਅਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਸਨ।
ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਹੁਣ ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਕਮਾਂਡ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਦੁਆ ਰਾ ਵਧਾਏ ਗਏ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ

ਿਸੰਘ ਦੀ ਨਵੀਂ ਮਾਡਲ ਫੌਜ, ਫੌਜ-ਏ-ਖਾਸ ਦਾ ਿਨਊਕਲੀਅਸ ਬਣਾਇਆ। ਿਪਛਲੀ ਸਦੀ ਿਵੱਚ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬ੍ਿਰਗੇਡਾਂ ਨੂੰ
ਯੂਰੋਪੀਅਨ ਅਫ਼ਸਰਾਂ - ਡੀ ਬੋਇ ਗਨੇ, ਰੇਨਹਾਰਡਟ ਅਤੇ ਪੇਰੋਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਿਕਨਰ, ਥਾਮਸ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ
ਿਸਖਲਾਈ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ - ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ; ਪਰ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਲੀਹਾਂ 'ਤੇ ਆਪਣੀ
ਪੂਰੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਪੁਨਰਗਿਠਤ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਿਵਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਿਹਲਾ ਿਵਅਕਤੀ ਸੀ। ਫੌਜ-ਏ-ਖਾਸ ਖਾਕਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਵੈਨਤੂਰਾ
ਅਤੇ ਐਲਾਰਡ ਇਸ ਦਾ
ਪਾਇਨੀਅਰ 1827 ਿਵੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਹੋਰ ਸਾਬਕਾ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਅਫਸਰਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਇਸ ਉੱਦਮ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਇੱਕ
ਪੋਰਟਲੀ ਨੇਪੋਲੀਟਨ ਪਾਓਲੋ ਅਿਵਤਾਬੀਲ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਕਲਾਉਡ ਔਗਸਟੇ ਕੋਰਟ, ਇੱਕ ਘੱਟ ਸਪਸ਼ਟ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਿਜਸਦੀ ਪ੍ਰਿਤਭਾ ਨੇ
ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਟੁਕਿੜਆਂ ਦੀ ਿਡਜ਼ਾਈਿਨੰਗ ਅਤੇ ਕਾਸਿਟੰਗ ਲਈ ਉਧਾਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਅਿਜਹਾ ਮਾਣ
ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਫਾਊਂਡਰੀ ਹੁਨਰ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਦਰਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਜਨਰਲ ਕੋਰਟ ਤੋਂ
ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗ ਾ।
1831 ਿਵੱਚ, ਵੈਨਤੂਰਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਿਦੱਤੀ ਸੀ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਲਾਕੋਟ ਦੀ ਲੜਾਈ ਿਵੱਚ ਸਈਅਦ ਅਿਹਮਦ ਅਤੇ
ਉਸਦੇ ਜੇਹਾਦੀ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ, ਬੇਸ਼ੱਕ, ਉਸ ਲੜਾਈ ਿਵੱਚ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸੀ ਅਤੇ ਵੈਸੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨਾਲ
ਪਹੁੰਿਚਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਸਤੇ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਸਨ। ਪਰ 1832 ਿਵੱਚ, ਵੈਨਤੂਰਾ ਿਸੱਖ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਅਿਤ ਦੱਖਣ ਿਵੱਚ ਿਸੰਧ ਦੇ ਸੱਜੇ ਕੰਢੇ
ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਿਵੱਚ ਰੁੱਿਝਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਉੱਥੇ, ਗਾਰਡਨਰ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜ ਿਗਆ ਅਤੇ, ਿਜਸ ਨੂੰ ਉਹ 'ਕੁਝ ਮੁਸੀਬਤ'
ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, ਰੋਝਨ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ਲਕੋਟ ਦੇ ਦੋ ਿਜ਼ਲ੍ਿਹਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਿਲਆ ਿਗਆ।
ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਥਾਵਾਂ ਿਸੰਧ ਦੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਪਈਆਂ ਹਨ, ਇਕ ਸੁੱਕੀ ਅਤੇ ਮਾੜੀ ਿਜਹੀ ਰੱਿਖਆ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਿਜਸ 'ਤੇ ਿਤੰਨ ਝਗੜਾਲੂ
ਅਮੀਰਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਿਜਸ 'ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲੋਭੀ ਿਨਗਾਹ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ ਕੱਟੜ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬਰਾਕਜ਼ਈ ਭਰਾ ਸਨ। ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ, ਅਿਜਹਾ
ਲਗਦਾ ਸੀ, ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਕੋਲ ਸੀ। ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਪਿਹਲਾਂ, ਤਤਕਾਲੀ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਬਰਨਸ ਨੇ ਆਧੁਿਨਕ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਿਸੰਧ
ਰਾਹੀਂ ਿਸੰਧ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਤੱਕ ਿਸੰਧ ਦਿਰਆ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਿਸਰੇ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੇ ਰਾਜਾ ਿਵਲੀਅਮ IV ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਕੁਝ ਸ਼ਾਲਾਂ ਦੇ

ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਿਦਲ ਨਾਲ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦਾ ਬਦਲਾ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਬਦਲੇ ਿਵੱਚ, ਇੱਕ ਰਾਜ ਕੋਚ ਅਤੇ ਘੋਿੜਆਂ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਹੀ ਸਾਜੋ-ਸਮਾਨ ਲਾਹੌਰ
ਭੇਿਜਆ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਬੰਬਈ ਿਵੱਚ ਬਣਾਇਆ ਿਗਆ ਅਤੇ ਵ੍ਹਾਈਟਹਾਲ ਿਵਖੇ ਰਾਇਲ ਮੇਵਜ਼ ਿਵੱਚ ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਡਲਾਂ 'ਤੇ ਬਣਾਇਆ
ਿਗਆ, ਕੋਚ ਹਲਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱਿਗਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਸਜਾਵਟ ਨਾਲ ਸੁਨਿਹਰੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਪਹੋਲਸਟਰਡ ਸੀ। ਘੋੜੇ-ਚਾਰ
ਵੱਡੇ ਘੋੜੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਟਾਲੀਅਨ, ਬਰਤਾਨੀਆ ਿਵੱਚ ਬੀਅਰ ਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਢੋਣ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦੀਆਂ
ਸਾਰੀਆਂ ਿਕਸਮਾਂ- ਨੂੰ ਵੀ ਿਧਆਨ ਨਾਲ ਚੁਿਣਆ ਿਗਆ ਸੀ; ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਦੀ ਹਾਥੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਚੀਜ਼ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਸ਼ਾਇਰ ਘੋੜੇ
ਤੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਰਗੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਮਾਹਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਅਨੁਕੂਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਨਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਗੱਡੀਆਂ
ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਭਾਰੀ-ਬਣਾਏ ਘੋੜੇ ਲਾਹੌਰ ਤੱਕ 700 ਮੀਲ ਦੇ ਓਵਰਲੈਂਡ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਸਾਮ੍ਹਣਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਿਸਰਫ ਿਕਸ਼ਤੀ ਦੁਆ ਰਾ
ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਇਸਲਈ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਿਸੰਧ ਅਤੇ ਇਸਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਨੇਵੀਗੇਸ਼ਨ ਸਮਰੱਥਾ
ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮਾੜੇ ਭੇਸ ਵਾਲੇ ਬਹਾਨੇ ਿਵੱਚ ਬਦਲਣਾ.
ਥੋੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ, ਅਤੇ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਟਰੋਜਨ ਘੋਿੜਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਲਈ, ਬਰਨਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਸਾਜ਼-ਸਾਮਾਨ ਪਹੁੰਚਾ
ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਿਫਰ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਿਵਭਾਗ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਉੱਚ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪੂਰਵ-ਅਨੁਮਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਿਰਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਿਕ
ਦਿਰਆ ਵਪਾਰ ਲਈ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਨਦੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੇ ਅਨਾਜ ਅਤੇ ਫਲ ਇਸ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ
ਿਨਰਯਾਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੇ ਉਤਪਾਦਕ ਇਸ ਨੂੰ ਦਰਾਮਦ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸਭ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਨਦੀ ਦੇ
ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਪਰਸਪਰ ਵਪਾਰਕ ਸੰਧੀਆਂ, ਕੁਝ ਕਸਟਮ ਪੋਸਟਾਂ ਅਤੇ ਪਾਇਲਟ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਬਰਤਾਨਵੀ-ਮਨੁੱਖੀ
ਦਿਰਆ ਿਕਨਾਰੇ ਚੌਕੀਆਂ, ਅਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਿਕਸ਼ਤੀਆਂ - ਨਾਲ ਹੀ ਿਸੰਡੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੰਘ ਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕੁਝ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਉਪਾਅ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਿਹਲੂਆ ਂ ਬਾਰੇ ਮੱਧਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਤਸ਼ਾਿਹਤ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਨੇਵੀ ਦੇ ਿਨਰਮਾਣ ਨਾਲ ਿਖਡੌਣਾ
ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਿਵਚਾਰ ਲਈ ਉਤਸੁਕ ਸੀ ਜੋ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਚੱਲ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ
ਨੇ ਨਾਲ ਖੇਿਡਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਪੈਡਲ ਸਟੀਮਰ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ; ਪਰ ਗਾਰਡਨਰ ਅਨੁਸਾਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਮਨ
ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਸੀ।
ਸਟੀਮਰਾਂ ਬਾਰੇ ਸੁਣ ਕੇ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟਾਈ; ਅਤੇ ਇਹ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਿਕ ਇੱਕ
ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਨਰਲ ਵੈਨਤੂਰਾ ਨੂੰ ਪੁੱਿਛਆ ਿਕ ਕੀ ਉਹ ਇੱਕ ਚੰਗ ਾ ਲੁਹਾਰ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਜਵਾਬ ਦੀ
ਉਡੀਕ ਕੀਤੇ ਿਬਨਾਂ, ਉਸਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਇੱਕ ਸਟੀਮਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਿਕਹਾ।310
ਵੈਨਤੂਰਾ ਨੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ। ਚਾਰਲਸ ਮੈਸਨ ਵਰਗੇ ਸ਼ੁਕੀਨ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਿਵਿਗਆਨੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਜਨਰਲ ਨੇ 1830 ਿਵੱਚ ਰਾਵਲਿਪੰਡੀ
ਨੇੜੇ ਮਾਿਨਿਕਆਲਾ ਿਵਖੇ ਮਹਾਨ ਬੋਧੀ ਸਟੂਪ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਖਾਲੀ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਿਬਹਤਰ
ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਨ। ਿਫਰ ਵੀ 'ਿਕਉਂਿਕ ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਸਿਥਤੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ' 311, ਉਹ ਿਝਜਕਦੇ ਹੋਏ 40,000 ਰੁਪਏ ਦੀ ਰਕਮ ਦੇ ਭੁਗ ਤਾਨ
, ਮਦਦ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ'।
'ਤੇ ਿਕਸ਼ਤੀ ਨਾਲ ਅੱਗ ੇ ਵਧਣ ਲਈ ਸਿਹਮਤ ਹੋ ਿਗਆ। ਿਫਰ 'ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਇਆ' 312, ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰ ਦਾ ਹੈ, 'ਅਤੇ ਮੇਰੀ
ਮੈਂ ਪੈਡਲ-ਬੋਟ ਬਣਾਉਣ ਬਾਰੇ ਸਭ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹ ਿਲਆ, ਅਤੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੈਡਲ-ਪਹੀਏ ਵਾਲੇ ਦੋ-ਸਜਾਰੇ
ਬੈਰਜ ਦੀ ਇੱਕ ਅਦਭੁਤ ਿਕਸਮ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਿਵੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਿਗਆ। … ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੇ ਤਾੜੀਆਂ ਵਜਾਈਆਂ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਸ
ਦੀ ਆਦਤ ਸੀ, ਿਕਸ਼ਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ੀ ਿਵੱਚ, ਉਸ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਡੇਕ ਦੇ ਪਾਿਸਆਂ ਿਵੱਚ, ਿਜਸ ਦੇ ਮੈਂ ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ ਦੇ ਛੇਕ ਬਣਾਏ ਹੋਏ
ਸਨ ਜੋ ਿਕ ਕੁੰਡੀਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਨਾਲ ਬੁਝੀਆਂ ਹੋਈ ਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਿਕਸ਼ਤੀ ਰਾਵੀ [ਨਦੀ] 'ਤੇ ਚਲਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਥੱਕੇ
ਹੋਏ ਵ੍ਹੀਲ-ਟਰਨਰਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ, 10 ਗਜ਼ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਿਰਆ ਦੇ ਉੱਪਰ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗ ੀ।313
ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਸੀ ਿਕ ਇਹ ਸਭ ਚਿਲਆ ਿਗਆ; ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ , 'ਉਸਨੇ ਿਵਿਗਆਨ ਿਵੱਚ ਪੱਛਮ ਦੀਆਂ
ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹੀ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ,' 314 ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ। ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਿਡਜ਼ਾਈਨਰ ਵੀ ਉਤਨੇ ਹੀ ਖੁਸ਼
ਸਨ। ਿਕਉਂਿਕ ਿਕਸ਼ਤੀ ਦੀ ਕੀਮਤ ਿਸਰਫ 2000 ਰੁਪਏ ਸੀ, ਵੈਨਟੂਰਾ ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਬਾਕੀ ਦੇ 40,000 ਰੁਪਏ ਜੇਬ ਿਵਚ ਪਾ ਿਦੱਤੇ
ਅਤੇ ਿਸੱਖ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ 'ਪਿਹਲੇ ਅਤੇ ਇਕੋ ਇਕ "ਸਟੀਮਰ' ਲਈ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਹੋਣ 'ਤੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਮਾਣ ਕੀਤਾ'315 ।
ਇਸਦੀ ਪਿਹਲੀ ਯਾਤਰਾ, ਭਾਵੇਂ ਛੋਟੀ ਹੈ, ਪਰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਯਾਦ ਰਹੇਗ ੀ।
ਮੈਂ ਅੱਗ ੇ-ਿਪੱਛੇ ਕੈਿਬਨ ਬਣਾਏ ਸਨ, ਅਤੇ [ਮਹਾਰਾਜੇ] ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੱਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ [ਨੱਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅਤੇ
ਦਰਬਾਰੀਆਂ] ਨਾਲ ਭਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਤਮਾਸ਼ਾ ਹੋਇ ਆ ਸੀ।
… ਿਪਕਿਨਕ ਦੇ ਨਾਲ ਸਖ਼ਤ ਡਿਰੰਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਜਸ਼ਨ ਦੇ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਾਲ ਅਤੇ 300 ਰੁਪਏ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਤੋਹਫ਼ਾ
ਿਮਿਲਆ।316
ਇਹ ਸਭ ਕਦੋਂ ਹੋਇ ਆ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੱਿਸਆ ਿਗਆ ਹੈ। ਿਕਉਂਿਕ ਇਹ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਬਰਨਸ ਦੀ 1830-1 ਦੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਆਈ
ਸੀ, ਇਹ 1832 ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਹੋਇ ਆ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਪਰ ਨੇਵੀਗੇਸ਼ਨ ਬਰਨੇਸ ਦੀ ਿਸੰਧ ਸਮੁੰਦਰੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਿਸਰਫ ਅੱਧੀ ਕਹਾਣੀ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ, ਵਪਾਰ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਝੰਡੇ ਦਾ
ਅਨੁਸਰਣ ਕਰਦਾ ਸੀ; ਇਹ ਅਕਸਰ ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਅਤੇ ਿਜਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਚ ਅਤੇ ਘੋਿੜਆਂ ਨੇ ਨਦੀ ਨੂੰ ਵਪਾਰ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹਣ
ਲਈ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਬੋਲੀ ਦਾ ਭੇਸ ਬਣਾਇਆ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿਰਆਈ ਵਪਾਰ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਿਹਤ ਕਰਨ ਨੇ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤਕ ਫਾਇਦੇ
ਲਈ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਬੋਲੀ ਦਾ ਭੇਸ ਬਣਾਇਆ।
1800 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਰੰਭ ਿਵੱਚ, ਿਦੱਲੀ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮਰਾਠਾ ਸੰਘ ਦੀ ਹਾਰ ਦੇ ਨਾਲ, 1800 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵੱਚ, ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼,
ਭਾਵੇਂ ਅਜੇ ਵੀ ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਨੌਕਰ ਸਨ, ਨੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਿਜੱਤ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ।
ਿਸਰਫ ਪੈਰੀਿਫਰਲ ਿਵਰੋਧੀ ਹੀ ਰਹੇ, ਅਤੇ ਉਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਨਹੀਂ। ਨੇਪਾਲੀ 1815 ਿਵੱਚ ਅਤੇ ਅਸਾਮੀ 1824 ਿਵੱਚ ਹਾਰ ਗਏ ਸਨ।
ਿਹਮਾਿਲਆ ਦੀਆਂ ਸਕਰਟਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਿਜਸ ਨੇ ਿਸਰਫ਼ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਨੂੰ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ- ਿਸੰਧ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ, ਿਕਉਂਿਕ ਅਫਗਾਨ ਅਜੇ ਵੀ
ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਅਤੇ ਗੁਆ ਂਢੀ ਕਬਾਇਲੀ ਖੇਤਰਾਂ, ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ 'ਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਹਾਲ ਹੀ ਿਵੱਚ ਗ੍ਰਿਹਣ ਕੀਤੀ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਿਸ਼ਮਲਾ (ਿਸ਼ਮਲਾ) ਿਵੱਚ, ਿਸੱਖ ਸਰਹੱਦ ਤੋਂ ਕੁਝ ਿਦਨ ਪਿਹਲਾਂ
ਹੀ, ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਰਣਨੀਤੀਕਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।
ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਪੱਛਮੀ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਜੋ ਸਮਿਝਆ ਿਗਆ ਸੀ ਉਸ ਉੱਤੇ ਦੁਖੀ ਹੋਣ ਲਈ। ਤੀਹ ਸਾਲ
ਪਿਹਲਾਂ, ਿਮਸਰ ਦੀ ਿਜੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਨੇ ਫਾਰਸ ਅਤੇ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਿਦੱਤੀ
ਸੀ। ਹੁਣ, 1830 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ, ਇਹ ਜ਼ਾਰਵਾਦੀ ਰੂਸ ਹੀ ਸੀ ਿਜਸਨੇ ਭਾਰਤ 'ਤੇ ਿਡਜ਼ਾਈਨ ਿਤਆਰ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਆਪਣੇ
ਫਾਰਸੀ ਸਿਹਯੋਗ ੀਆਂ ਨੂੰ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਿਹੱਸੇ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਿਕਹਾ ਸੀ। ਸੇਂਟ ਪੀਟਰਸਬਰਗ ਦੇ
ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਇੱਕ ਫਾਰਸੀ ਫੌਜ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਹੇਰਾਤ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ
ਿਵਸਤਾਰ ਤੋਂ ਰੂਸੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਇੱਕ 'ਢੱਕਣ ਵਾਲਾ ਰਸਤਾ' ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ
ਹੈ। ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਿਫਰ ਸੇਂਟ ਪੀਟਰਸਬਰਗ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਰਣਜੀਤ
ਿਸੰਘ ਵੀ ਰੂਸੀ ਝੁਕਾਅ ਦਾ ਿਸ਼ਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਲੋਕ ਵੀ ਰੂਸੀਆਂ ਵੱਲ ਦੇਖਣਗੇ। ਭਾਵੇਂ ਿਕ ਕਲਪਨਾਤਮਕ
ਅਤੇ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਸੰਭਾਵਨਾ ਿਸ਼ਮਲਾ ਸਾਿਹਬਾਂ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਧੁੰਦਲਾਪਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਿਵੱਚ ਬੰਬਈ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਮਾਰਗਾਂ ਦੇ
ਕੰਟਰੋਲ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਿਨਰਭਰ ਸੀ।
ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪਹੁੰਚ 'ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਫੌਜੀ ਡਰਾਉਣੇ ਸੁਪਨੇ ਸੀ। ਿਜਵੇਂ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੇ
ਿਬਸਤਰੇ ਿਵੱਚ ਉਛਾਲਦੇ ਸਨ, ਜਰਨੈਲਾਂ ਨੇ ਿਸੰਧ ਦੇ ਕੰਢੇ-ਜਾਂ, ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਾਲਪਿਨਕ 'ਕੁਦਰਤੀ' ਸਰਹੱਦਾਂ
ਿਖੱਚੀਆਂ ਸਨ - ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੋਸਤਾਨਾ 'ਬਫਰ' ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਏਜੰਟ,
ਘੁੰਮਦੇ ਬਰਨਜ਼ ਵਾਂਗ , ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦੇ ਸਨ, ਰਾਹਾਂ ਅਤੇ
ਰੇਿਗਸਤਾਨਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। ਰੂਸੀ ਏਜੰਟਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਹੀ ਕੀਤਾ। ਐਂਗ ਲੋ-ਰੂਸੀ ਅਲਾਰਮ ਅਤੇ ਜਾਸੂਸੀ ਦੀ ਸੌ ਸਾਲ ਦੀ
ਠੰਡੀ ਜੰਗ ਿਵੱਚ ਇਹ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਚਾਲਾਂ ਸਨ ਜੋ 'ਿਦ ਗ੍ਰੇਟ ਗੇਮ' ਵਜੋਂ ਜਾਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ।
1830 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ, ਬੇਸ਼ੱਕ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦਾ ਿਵਸਤਾਰ ਹੁੰਦਾ ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ
ਅਤੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੀ ਘੱਟ ਤਾਲਮੇਲ ਵਾਲੀ ਪਰ ਮੁੜ ਉੱਭਰ ਰਹੀ ਅਫਗਾਨ ਅਮੀਰਾਤ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗ ੇ ਸਨ। ਜਾਂ ਤਾਂ ਇੱਕ ਬਫਰ ਦੇ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਰੇਗ ਾ-ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਦੋਵੇਂ ਨਹੀਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਦੇ ਕਾਰਨ. ਕੁੱਲ ਿਮਲਾ ਕੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਿਸੱਖਾਂ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਿਦੰਦੇ ਸਨ।
ਇੱਕ ਸਦੀ ਦੀ ਿਪਛਲੀ ਚੌਥਾਈ ਿਵੱਚ ਲਾਹੌਰ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਸੁਿਹਰਦਤਾ ਤੋਂ ਸ਼ੱਕੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਵਾਲੇ ਬਣ ਗਏ ਸਨ।
ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਸਰਬ-ਿਜੱਤਣ ਵਾਲੇ ਿਰਕਾਰਡ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ, ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਸਰਹੱਦ
ਸਤਲੁਜ ਦਿਰਆ ਦੀ ਰੇਖਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸੈਟਲ ਹੋ ਗਈ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੋਰ ਿਕਤੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਿਦੱਤਾ। ਇਸ
ਤਰ੍ਹਾਂ, ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ 1818 ਿਵਚ ਿਸੱਖਾਂ ਨੇ ਅਫ਼ਗ ਾਨਾਂ ਤੋਂ ਖੋਹ ਿਲਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵਚ।
1819. ਹਾਲਾਂਿਕ ਿਪਸ਼ਾਵਰ 'ਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਬਰਾਕਜ਼ਈ ਭਰਾ, ਸੁਲਤਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੁਆ ਰਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਹੁਣ

ਇਸਨੂੰ ਕਾਬੁਲ ਦੀ ਬਜਾਏ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਵਜੋਂ ਰੱਿਖਆ - ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਖੋਿਜਆ ਸੀ।
ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਬੁਲ ਿਵਚ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਿਸੱਖ ਘੇਿਰਆਂ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ। ਅਫਗਾਨਾਂ ਲਈ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ
ਮਤਲਬ ਓਨਾ ਹੀ ਸੀ ਿਜੰਨਾ ਅੱਜ ਪਾਿਕਸਤਾਨੀਆਂ ਲਈ ਹੈ; ਅਤੇ ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਇੱਕ ਸਦੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਿਹੱਸੇ ਤੋਂ ਅਫਗਾਨ ਸ਼ਾਸਨ
ਅਧੀਨ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਕਾਬੁਲ ਵਾਂਗ , ਇਸਦੀ ਆਬਾਦੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਸ਼ਤੂਨ (ਪਠਾਨ) ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ; ਇਸ ਨੇ ਕਾਬੁਲ
ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਪੋਰਟਕੁਿਲਸ, ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ ਸੀ; ਅਤੇ ਇਹ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਿਵੱਚ ਸੀ ਿਕ 1809 ਿਵੱਚ
ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਮਸ਼ਨ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨ ਅਦਾਲਤ ਦੁਆ ਰਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ
ਲਈ, ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ, ਚਾਹੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਜਾਂ ਲਾਹੌਰ ਨਾਲ ਿਕਸੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼-ਦਲਾਲੀ ਸਮਝੌਤੇ ਦੁਆ ਰਾ, ਇੱਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸੀ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦਾ ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਆਪਣੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਿਹਯੋਗ ੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ

ਮਜਬੂਰ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਿਕ, ਉਹ ਇਸ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਿਹੱਸੇ ਿਵੱਚ ਪਠਾਨ ਕਬੀਿਲਆਂ - ਅਫਰੀਦੀਆਂ, ਵਜ਼ੀਰੀਆਂ, ਯੂਸਫਜ਼ਈ ਆਂ, ਆਿਦ
ਦੀ ਿਸੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਿਝਜਕਣ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ, ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਕਉਂਿਕ ਕਬਾਇਲੀ ਪੱਟੀ ਿਸੰਧ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ,
ਿਜਸਦਾ ਉਹ ਹੁਣ ਹੋਰ ਵੀ ਲੋਚਦਾ ਸੀ। ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਇਸ ਿਵੱਚ ਿਦਲਚਸਪੀ ਿਦਖਾ ਰਹੇ ਸਨ।
1832 ਦੇ ਅਖੀਰ ਿਵੱਚ ਿਸੰਧ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਕੰਢੇ ਦੇ ਨਾਲ ਅਿਜਹੀ ਸਿਥਤੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਵੈਨਤੂਰਾ ਦੇ
ਅਧੀਨ ਦੱਖਣ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪਰੇਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾ ਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਡੇਰਾਜਾਤ (ਡੇਰਾ ਗਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਡੇਰਾ
ਇਸਮਾਈਲ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ) ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਬੰਨੂ ਦੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੁਸੀਬਤ ਵਾਲੇ ਕਸਬੇ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਨੇੜੇ, ਲੱਕੀ ਦੇ ਿਕਲ੍ਹੇ
ਿਵੱਚ, ਮਸ਼ਹੂਰ ਗਾਰਡਨਰ, ਸਰਦਾਰ ਤਾਰਾ ਿਸੰਘ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ 2000 ਬੇਿਨਯਮੀਆਂ ਅਤੇ ਚਾਰ ਛੋਟੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਦੀ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਨੂੰ 'ਕੁਝ
ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹੇ ਬੰਨੂ-ਇਟੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਘੇਰਾ ਪਾਇਆ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ 4000 ਜਾਂ 5000
ਜੰਗ ਲੀ ਪਹਾੜੀ ਵਜ਼ੀਰੀ ਪੈਦਲ'।
ਇਸ ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ 1200 ਘੋੜਸਵਾਰ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਿਟਪ ਸਕਦੇ
ਹਨ। ਪਰ ਪਿਹਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਜਾਣਾ ਿਪਆ। ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਿਵੱਚ ਬੰਦੂਕਾਂ ਨੂੰ ਢੋਣਾ ਕਦੇ ਵੀ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ
ਪੈਰਾਂ ਿਵੱਚ ਸੜਕਾਂ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਨਾਲ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਪੇਜ਼ੂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਪਾਸਾ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ
'ਪਾਣੀ ਦੀ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਕਮੀ' ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਿਲਆ ਿਗਆ 317. ਉਹ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਿਬਨਾਂ ਦ੍ਿਰੜ ਰਹੇ ਅਤੇ
ਸੀ। ਿਫਰ ਬਦਲਾ ਆਇਆ.
ਲਗਭਗ ਚਾਰ ਮਹੀਿਨਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਸੀਂ ਸਾਰੀਆਂ ਅਨਾਜ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ, ਸਾੜਨ ਅਤੇ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਕਾਮਯਾਬ
ਹੋ ਗਏ, ਅਤੇ ਿਕਲ੍ਿਹਆਂ, ਿਪੰਡਾਂ ਨੂੰ ਸਮਤਲ ਅਤੇ ਤਬਾਹ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।
ਬਾਗਾਂ, ਫਲ-ਰੁੱਖਾਂ, ਬਗੀਿਚਆਂ, ਆਿਦ, ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਕ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਸਾਲਾਨਾ ਵਜ਼ੀਫ਼ੇ
ਜਾਂ ਮਾਲੀਏ ਦਾ ਭੁਗ ਤਾਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।318
ਇਹ ਿਮਆਰੀ ਅਿਭਆਸ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਿਤੰਨ ਸਾਲਾਂ ਲਈ, ਗਾਰਡਨਰ, ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਿਸੱਖ ਕਮਾਂਡਰ ਤਾਰਾ ਿਸੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੇਵਾ ਕਰ ਿਰਹਾ
ਸੀ, ਥੋੜਾ ਹੋਰ ਕੰਮ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਬਕਾਇਆ ਮਾਲੀਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ, ਅਣਗਿਹਲੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਅਿਧਕਾਰ ਨੂੰ
ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਮਰਾਜ ਿਵੱਚ ਚੱਲ ਰਹੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਕੰਮ ਸਨ।
ਮਈ 1835 ਨੇ ਿਸਰਫ ਿਧਆਨ ਭਟਕਾਇਆ. ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਿਜੱਤਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਿਵੱਚ, ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਇੱਕ
ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਿਸਰ 'ਤੇ ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਤੋਂ ਉਤਿਰਆ ਸੀ ਅਤੇ ਦੱਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆ ਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਚੌੜੇ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਨਾਲ ਖੋਿਦਆ ਸੀ।
ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੇ 'ਪ੍ਰਸਤਾਵ' 319 ਨਾਲ 'ਮਜ਼ੇਦਾਰ [ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ] ਦੁਆ ਰਾ ਸਮੇਂ ਲਈ ਖੇਡਦੇ ਹੋਏ , ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਨੂ ਿਵਚ ਤਾਰਾ ਿਸੰਘ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦਾ ਅਚਾਨਕ ਉਲਟਾ ਹੋ ਿਗਆ। ਿਫਰ ਵੀ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ, ਉਹ
ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਵੱਲ ਚੱਲ ਿਪਆ। ਉੱਥੇ ਉਹ ਬਾਕੀ ਯੂਰਪੀਅਨ-ਅਗਵਾਈ ਫੌ
ਮੈਦਾਨ ਿਵੱਜਚ-ਏ-ਖਾਸ ਿਵੱ
ਜਗ੍ਹਾ ਲੈ ਚ
ਲਈ। ਮੁ
ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ
ੱਖ ਿਸੱ
ਿਗਆ ਅਤੇ
ਖ ਫੌਜ ਦੇ ਸੱਖੈਜਬੇ ਰ ਦੱ
ਿਵੰਗਰ 'ਤੇ
ੇ ਦੇ ਸਿਥਤ,
ਹੇਠਾਂ
ਉਹ ਇਸ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਦ੍ਿਰਸ਼ਟੀਕੋਣ ਰੱਖਦੇ ਸਨ।
ਤਮਾਸ਼ੇ ਨੇ ਲੜਾਈ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ। ਇਹ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਫੌਜ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਾਨ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਝਲਕ
ਸੀ। ਇਹ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਲਈ ਜੰਗ ਿਵੱਚ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਆਖਰੀ ਮੌਕਾ ਵੀ ਸਾਬਤ ਹੋਵੇਗ ਾ। ਅਿਗਆਤ ਅਤੇ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਵਾਲੇ
ਵਰਗਾਂ ਿਵੱਚ ਿਤਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਯੂਰਪੀਅਨ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਿਵੱਚ, ਭਾਰਤੀ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਤਰਲਤਾ, ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਰੰਗ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਿਰਆ।
ਖੰਜਰਾਂ ਵਾਂਗ ਲਗਾਮ, ਰਤਨ ਨਾਲ ਜੜੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਕਾਠੀ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਰੇਸ਼ਮ ਨਾਲ ਮੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੁਖੀਆਂ ਅਤੇ ਕਮਾਂਡਰ, ਭਾਵੇਂ
ਘੋਿੜਆਂ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋਣ ਜਾਂ ਅਮੀਰ ਹਾਥੀਆਂ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋਣ, ਜੋ ਵੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਸੰਦ ਸੀ, ਪਿਹਨਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਅਥਾਰਟੀ ਦਾ
ਕਿਹਣਾ ਹੈ , 'ਮਹਾਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਿਦੱਤਾ ਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਿਜਹੇ ਕੱਪੜੇ ਪਿਹਨੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ
ਹਮੇਸ਼ਾ ਿਡਫਾਲਟਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 'ਸੋਨਾ, ਗਿਹਣੇ, ਮਖਮਲ, ਰੇਸ਼ਮ, ਮਲਮਲ ਅਤੇ ਸ਼ਾਲਾਂ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਵਰਤੋਂ
ਕੀਤੀ ਗਈ ... ਿਚੱਟੇ, ਲਾਲ, ਹਰੇ ਅਤੇ ਪੀਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਿਸੱਧ ਰੰਗ ਸਨ।' 321 ਦਸਤਾਰਾਂ ਇੱਕੋ ਿਜਹੇ ਰੰਗ ਾਂ ਿਵੱਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ
ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਲੂਮ ਦੇ ਨਾਲ ਿਸਖਰ 'ਤੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਦੇ ਹਾਈਲੈਂਡ ਦੇ ਮੁਖੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੋਨਟਾਂ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਬਗਲੇ ਦਾ ਖੰਭ
ਰੱਿਖਆ,'322 ਇੱਕ ਹੋਰ ਿਨਰੀਖਕ ਨੇ ਸੋਿਚਆ। ਿਕਤੇ ਵੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ, ਤਾਰਟਨ ਦਾ ਕੋਈ ਿਜ਼ਕਰ ਨਹੀਂ ਹੈ. ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ
'ਤੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਸਕਾਿਟਸ਼ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰੀ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਲੱਿਭਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਸਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆ ਲੇ ਦੇ
ਅਨੁਕੂਲ
ਆਮ ਵਾਂਗ , ਉਸ ਨੇ ਿਬਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਜਨਰਲਜ਼ ਕੋਰਟ ਅਤੇ ਅਿਵਤਾਬੀਲ ਨੂੰ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਪਿਹਰਾਵੇ ਦੇ ਕੁਝ ਿਭੰਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ -
'ਇੱਕ ਲੰਬਾ ਹਰਾ ਕੋਟ ... ਲੇਸ ਦੀ ਭਰਪੂਰਤਾ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਿਗਆ ਅਤੇ ... ਠੋਸ ਸੋਨੇ ਦੇ ਆਇਤਾਕਾਰ ਬਟਨ, ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਕੱਪੜੇ
ਦੇ ਟਰਾਊਜ਼ਰ ਹੇਠਾਂ ਇੱਕ ਚੌੜੀ ਸੋਨੇ ਦੀ ਧਾਰੀ ਨਾਲ। ਸੀਮ, ਇੱਕ ਹਰੇ ਮਖਮਲ ਦੀ ਟੋਪੀ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਬੈਂਡ ਵੀ ਸੋਨੇ ਦੀ ਿਕਨਾਰੀ ਅਤੇ
ਇੱਕ ਟੇਸਲ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਢਾਈ ਵਾਲੀ ਬੈਲਟ ਿਜਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬੇਜਵੇਲ ਸਬਰ ਜੁਿੜਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ'323 ।
ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਿਸੱਖ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 80-100,000 ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਸੀ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਲਗਭਗ 20,000
ਯੂਰਪੀਅਨ ਸ਼ੈਲੀ ਫੌਜ-ਏ-ਖਾਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਦੋਵੇਂ ਅੰਕੜੇ ਇੱਕ ਅਿਤਕਥਨੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਸਨ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਇਹ ਅੰਕੜੇ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ
ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਿਸੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦੀਆਂ ਿਨਯਮਤ ਟੁਕੜੀਆਂ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 40,000 ਸੀ; ਿਤੰਨ-ਚੌਥਾਈ ਪੈਦਲ ਫੌਜੀ
ਸਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਹਮਰੁਤਬਾਾਂ ਵਾਂਗ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਪੈਂਟਾਂ ਅਤੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਜੈਕਟਾਂ ਪਿਹਨੇ ਸਨ; ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਖੇਡਾਂ
ਵਾਲੀਆਂ ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ, ਇਹ ਿਸੱਖ ਰੁਜ਼ਗ ਾਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਜੇ ਗੋਰਖਾ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਿਸਰ ਦਾ ਪਿਹਰਾਵਾ ਸ਼ਕੋ (ਫਰੈਂਚ ਅਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਦੋਵਾਂ
ਦੁਆ ਰਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਕੰਢੇ ਵਰਗੀ ਿਵਜ਼ਰ ਵਾਲੀ ਲੰਮੀ ਿਸਲੰਡਰ ਵਾਲੀ ਟੋਪੀ) ਸੀ, ਅਤੇ ਜੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜਾਂ ਿਸੱਖ, ਤਾਂ ਇਹ ਪੱਗ ਸੀ (ਮੋਿਢਆਂ
ਤੱਕ ਿਢੱਲੇ ਿਸਿਰਆਂ ਵਾਲੀ)। ਤੋਪਖਾਨੇ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਜਾਏ ਹੋਏ ਸਨ ਜਦੋਂ ਿਕ ਿਨਯਮਤ ਘੋੜਸਵਾਰ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਿਜਹੇ ਿਪੱਤਲ ਦੇ ਅੱਧੇ
ਚੰਦ ਨਾਲ ਕੇਂਦਰ ਿਵੱਚ ਸਜਾਏ ਹੋਏ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਦਸਤਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਜੈਕਟਾਂ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਡੈਸ਼ ਕੱਟਦੇ ਸਨ, ਿਜਸ ਤੋਂ
ਲਗਭਗ ਦੋ ਇੰਚ ਦੀ ਉਚਾਈ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਚਮਕਦਾਰ ਟਿਹਣਾ ਿਨਕਲਦਾ ਹੈ'324 ।
ਪਰ ਇਹ 40,000 ਿਸਰਫ਼ ਿਨਯਮਤ ਫ਼ੌਜੀ ਸਨ, ਜੋ ਰਾਜ ਦੇ ਜਾਂ ਡੋਗ ਰਾ ਭਰਾਵਾਂ ਵਰਗੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਪੱਕੇ ਤਨਖਾਹ ਵਾਲੇ ਸਨ।
ਲਗਭਗ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ, ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹੋਣ, ਨੂੰ ਅਿਨਯਿਮਤ ਮੰਿਨਆ ਿਗਆ ਸੀ।
ਉਹਨਾਂ ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਤੋਪਖਾਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਹੋਰ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ (ਜਾਂ ਘੋਰਚਰਾ) ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ; ਅਤੇ ਵਰਦੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਵੀ
ਚੀਜ਼ ਇੱਥੇ ਬੇਿਮਸਾਲ ਸੀ।
ਿਕਉਂਿਕ ਇਹਨਾਂ ਅਿਨਯਿਮਤ ਯੂਿਨਟਾਂ ਨੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੇ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਸੀ, [ਉਹ] ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁਿਸ਼ਆ ਰ
ਪਿਹਰਾਵੇ ਵਾਲੇ ਸਨ । ਚੇਨ ਮੇਲ ਦੇ ਨਾਲ ਿਸਖਰ 'ਤੇ ਮਖਮਲੀ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਿਮਆਰੀ ਸਨ, ਕਮਰਬੈਂਡ ਸੋਨੇ ਦੀ ਕਢਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਚੱਪਲਾਂ
'ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਿਗਲਟ ਕਢਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਜੁੱਤੀਆਂ ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਪੂਰੇ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਇਹ ਚਮਕੀਲਾ ਸਰਗਨਾ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੇਜ਼ਬਾਨਾਂ ਨਾਲ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਝੜਪਾਂ ਅਤੇ
ਤੋਪਾਂ ਿਵੱਚ ਰੁੱਿਝਆ ਿਰਹਾ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਇੱਕ ਿਦਨ ਿਵੱਚ ਸੌ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਿਸੱਖਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ, ਿਜਆਦਾਤਰ ਅਫਗਾਨ
ਘੋੜਸਵਾਰ ਦੇ ਗਾਜ਼ੀਆਂ (ਪਿਵੱਤਰ ਯੋਿਧਆਂ) ਦੁਆ ਰਾ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਉਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ 'ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਿਜਹੇ ਹਰੇ
ਮੁਸਲਮਾਨ ਝੰਡੇ ਨਾਲ'326 । ਿਸੱਖ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਕਾਰਨ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਹੋਇ ਆ। ਪਰ ਿਫਰ ਵੀ
ਗਾਰਡਨਰ ਇੱਕ ਭਾਗੀਦਾਰ ਨਾਲੋਂ ਇੱਕ ਦਰਸ਼ਕ ਵਾਂਗ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਪੂਰੇ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਈ , ਅਤੇ ਉੱਥੇ ... ਫੌਜਾਂ ਿਵਚਕਾਰ ਿਤੰਨ ਥੋੜ੍ਹੇ ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ, ਅਤੇ ਅਫਗਾਨ
ਸਿਥਤੀ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਦੋਵਾਂ ਪਾਿਸਆਂ ਦੀ ਹਰ ਗਤੀ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਾਫ਼-ਸਾਫ਼ ਿਦਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। 327
ਅੰਤ ਿਵੱਚ, 11 ਮਈ ਨੂੰ, ਿਗਣਤੀ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਿਸੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਿਵੱਚ ਿਗਆ ਮੰਿਨਆ ਿਗਆ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਲਈ, ਖ਼ਬਰਾਂ ਨੇ ਨਕਦੀ
ਵੰਡਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਿਰਤ ਕੀਤਾ। ਸਾਰੇ ਬਕਾਇਆ ਬੈਕ-ਪੇਅ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਅਗਾਊਂ ਤਨਖਾਹ ਤੁਰੰਤ ਪੂਰੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਵੰਡ ਿਦੱਤੀ ਗਈ
ਸੀ। ਇੱਕ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਚਾਰ ਘੰਿਟਆਂ ਿਵੱਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇ ਆ, ਹੈਂਡ-ਆਊਟ ਨੂੰ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਲੜਨ ਲਈ ਕੁਝ ਦੇਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੱਕਾ ਸਾਧਨ
ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੂਰੇ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਇਹ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ, ਪਰ ਜਦੋਂ 'ਭੱਜੋ!' ਸ਼ਬਦ ਬੋਲੇ ਤਾਂ ਿਸੱਖ 1000 ਗਜ਼ ਤੋਂ ਵੀ ਉੱਪਰ ਨਹੀਂ ਗਏ ਸਨ। 'ਭੱਜ ਿਗਆ!' ਪੂਰੀ ਫੌਜ
ਦੁਆ ਰਾ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ ਗਈ... ਦਰਅਸਲ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਅਤੇ ਗਾਜ਼ੀਆਂ ਨਾਲ
ਖੈਬਰ ਿਵੱਚ ਰਾਤ ਨੂੰ ਿਪੱਛੇ ਹਟ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਿਦਨ ਟੁੱਿਟਆ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵੀ ਤੰਬੂ ਜਾਂ ਅਫਗਾਨ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਇਆ।328
ਿਜਸ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ 'ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਲੜਾਈ, ਕੋਕੇਿਟੰਗ ਅਤੇ ਝੜਪ' 329 ਿਕਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਮਕਸਦ ਪੂਰਾ ਕਰ ਿਲਆ
ਸੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਇਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੂੰ 'ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਘਾਟੀ ਦਾ ਿਨਰਿਵਵਾਦ ਕਬਜ਼ਾ ਅਤੇ ਮਹਾਰਤ ' 330 ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਸੌਂਪੀ
ਸੀ।
ਿਫਰ ਫੌਜ ਨੂੰ ਿਖੰਡਾਇਆ ਿਗਆ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਵਾਪਸ ਬੰਨੂ ਭੇਿਜਆ ਿਗਆ। ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ
ਸਾਲ ਿਵੱਚ ਅੰਮ੍ਿਰਤਸਰ ਿਵਖੇ ਦੁਸਿਹਰੇ ਦੇ ਿਤਉਹਾਰ ਦੇ ਸਾਲਾਨਾ ਜਸ਼ਨ ਲਈ ਉਸਦੀ ਯੂਿਨਟ ਨੂੰ ਫੌਜ ਦੀ ਮੁੱਖ ਸੰਸਥਾ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ
ਿਮਲਾਇਆ ਿਗਆ। ਅਤੇ ਉੱਥੇ, ਅਣਪਛਾਤੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ, ਉਸਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਨੇ ਇੱਕ ਿਕਸਮਤ ਵਾਲਾ ਮੋੜ ਿਲਆ.
ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ [1835] ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਰਾਜਾ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਲੈ

ਿਲਆ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕਮਾਂਡ ਸੌਂਪ ਿਦੱਤੀ, ਜੋ ਪਿਹਲਾਂ ਤੋਂ 7000 ਤੋਂ 8000 ਦੀ ਜੰਮੂ
ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ। men.331
ਹਾਲਾਂਿਕ ਅਜੇ ਵੀ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੇ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਅਚਾਨਕ ਤਬਾਦਲਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਲਾਹੌਰ ਦੇ
ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਬਜਾਏ ਜੰਮੂ ਦੇ ਡੋਗ ਰਾ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਿਵੱਚ, ਉਸਨੇ ਇਸ ਕਦਮ ਨੂੰ ਤਰੱਕੀ ਵਜੋਂ ਦੇਿਖਆ। ਤਨਖਾਹ, ਭੱਤੇ ਅਤੇ ਹੋਰ
ਸਹੂਲਤਾਂ ਸਮੇਤ ਉਸਦੀ ਮਹੀਨਾਵਾਰ ਆਮਦਨ ਲਗਭਗ 700 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਮਹੀਨਾ ਰਹੀ; ਅਤੇ, ਹਰਬਰਟ ਐਡਵਰਡਜ਼ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ,
ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਜਾਣਕਾਰ, ਇਹ ਇੱਕ ਹੋਰ ਿਮੱਠਾ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ, ਅਰਥਾਤ 'ਰਾਜੇ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਿਵੱਚੋਂ
ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਜੱਦੀ ਪਤਨੀ' 332 ।
ਯੂਰਪੀਅਨ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਮਨਭਾਉਂਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਪਤਨੀਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਆਮ ਵਰਤਾਰਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਚਨਬੱਧ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਖਾਲਸੇ
ਪ੍ਰਤੀ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਦੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਅਤੇ, ਜੇ ਲੋੜ ਪਵੇ, ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਫਰਜ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਭਾਿਵਤ ਅਣਗਿਹਲੀ
ਜਾਂ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹੀ ਸੰਪਰਕਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ 'ਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਲਗਭਗ
ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਕ ਪਤਨੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਵੈਨਚੁਰਾ ਅਤੇ ਕੋਰਟ ਨੇ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਿਕ ਅਿਵਤਾਬੀਲ ਨੇ
ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਬੇਵਵੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਦੂਜੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਿਸਰਫ਼ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਤੋਂ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਪ੍ਰਤੀ
ਆਪਣੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਬਦਿਲਆ। ਿਕਸੇ ਵੀ ਯੂਰਪੀਅਨ ਿਸੱਖ ਨੌਕਰੀ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਲਈ, ਇੱਕ ਬੀਬੀ ਨਾਲ ਿਵਆਹ ਕਰਨਾ ਦਾੜ੍ਹੀ
ਵਧਾਉਣਾ ਅਤੇ ਬੀਫ ਖਾਣ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ। (ਿਮਹਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਿਕਹਾ ਜਾਵੇ, ਿਸੱਖ ਅਿਭਆਸ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਇਹ ਫ਼ਰਜ਼
'ਿਸੰਘ ' ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਵਧੇ।)
ਿਫਰ ਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸ਼ੱਕੀ ਮੈਸਰਸ ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਲਈ, ਨਵੀਂ ਪਤਨੀ ਦੇ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਹੋਣ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ (ਉਹ
ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ 'ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦਾ ਘਰ' ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ) ਦਾ ਮਤਲਬ ਿਸਰਫ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਸਵਾਲ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਡੋਗ ਰਾ
ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਛੱਡੀਆਂ ਮਾਲਕਣ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਕੋਈ ਵਧੀਆ ਸਬੂਤ ਨਾ ਹੋਣ 'ਤੇ, ਦੂਿਜਆਂ ਨੇ ਇਹ ਮੰਨ ਿਲਆ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਡੋਗ ਰਾ
ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਖੁਦ ਉਸ ਦਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ, ਜੇ ਕੋਈ ਬੱਚੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਉਹ
ਵੀ ਿਬਨਾਂ ਿਰਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਸਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਉਸ ਆਦਮੀ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਿਵੱਚ ਹੈ ਜੋ,
ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮੌਤ 'ਤੇ, ਇਿਤਹਾਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਖ਼ੂਨੀ ਉਤਰਾਿਧਕਾਰੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰੇਗ ਾ।
ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਅਤੇ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਖੁਦ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦਾ ਇੱਕ

ਿਬਆਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਾਤਰ ਸਕੈਚ ਬਿਚਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ 'ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ' ਨੂੰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮਾਿਣਕ ਪੈਰਾਗਨ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ
ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, 'ਸਰਗਰਮ, ਉੱਦਮੀ, ਬਹਾਦਰ, ਊਰਜਾਵਾਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੱਦ ਤੱਕ ਿਨਡਰ; ਸਾਰੇ ਿਨੱਜੀ ਖਤਰੇ ਤੋਂ ਬੇਹੋਸ਼,
ਪਰ ਿਕਸੇ ਵੀ'333 ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਿਤਆਰ . ਉਹ ਵੀ, ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦ੍ਿਰੜ ਅਤੇ ਦ੍ਿਰੜ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਪਜ ਦੀ
ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਿਬਹਤਰ ਿਕਰਪਾ ਨਾਲ ਅਿਜਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ; ਸਭ ਤੋਂ ਜੇਤੂ, ਕੋਮਲ, ਿਮਲਣਸਾਰ, ਸ਼ਾਂਤ, ਿਫਰ ਵੀ
ਮਰਦਾਨਾ ਅਤੇ ਕਮਾਂਿਡੰਗ ਪਤੇ ਦਾ ਮਾਲਕ ... ਬੋਲਣ ਿਵੱਚ ਲਚਕੀਲਾ, ਬੇਚੈਨ
ਦੇਰੀ, … ਸਭ ਲਈ ਿਨਮਰ, ਅਤੇ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਹਾਸੇ-ਮਜ਼ਾਕ, ਮਜ਼ਾਕੀਆ ਅਤੇ ਿਵਅੰਗ ਾਤਮਕ'334. ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋ ਪੂਰੇ ਪੰਿਨਆਂ
ਲਈ. ਿਫਰ ਪੁਟ-ਡਾਊਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਪਰ ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਹ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ,
ਿਫਰ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਰਹੱਸਮਈ ਚਿਰੱਤਰ ਿਵੱਚ ਚੰਗ ੇ ਗੁਣ ਜਾਪਦੇ ਸਨ ਪਰ ਇੱਕ ਮੈਿਕਆਵੇਲੀਅਨ ਨੂੰ ਪਰਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਚੰਗ ੀ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿਹਿਨਆ ਹੋਇ ਆ, ਢੁਕਵਾਂ, ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਚੋਗ ਾ ਸੀ। ਆਤਮਾ, ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ੈਤਾਨੀ,
ਚਲਾਕ, ਧੋਖੇਬਾਜ਼, ਚਲਾਕ, ਵੰਡਣ ਵਾਲਾ, ਿਵਸ਼ਵਾਸਹੀਣ, ਸੂਖਮ, ਡੂੰਘ ੇ, ਹਨੇਰੇ, ਿਡਜ਼ਾਈਿਨੰਗ ਅਤੇ ਬੇਰਿਹਮ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਬਿਣਆ
ਹੋਇ ਆ ਹੈ। ਅਤੇ ਸਭ ਿਕਸ ਲਈ? ਅਿਭਲਾਸ਼ਾ! 335
ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪੁਨਰ-ਿਵਰਾਮ ਿਚੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਭੜਕਦੇ ਵਾਕ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੇ ਿਕ
ਇਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਸੀ ਿਜਸਨੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਿਲਿਖਆ ਸੀ। ਉਹ ਦੂਜੇ ਦੋ ਭਰਾਵਾਂ, ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਿਸੰਘ , ਅਤੇ ਿਧਆਨ
ਿਸੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੇ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਵਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਿਲਖਦਾ ਸੀ। ਸਮਕਾਲੀ, ਭਾਵੇਂ ਿਸੱਖ ਜਾਂ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼, ਆਮ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸਦੇ ਫੈਸਿਲਆਂ ਨਾਲ ਸਿਹਮਤ ਹੋਣਗੇ। ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਜੰਮੂ ਦੇ ਡੋਗ ਰੇ ਚਾਲਬਾਜ਼ ਸਨ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਗਾਰਡਨਰ
ਆਪਣੀ ਬਾਕੀ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਕਰੇਗ ਾ।
ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਗਾਰਡਨਰ 1836-7 ਅਤੇ 1838 ਤੱਕ ਮੈਦਾਨ ਿਵਚ ਿਰਹਾ। ਿਪਸ਼ਾਵਰ 'ਤੇ ਇਕ ਹੋਰ
ਅਫਗਾਨ ਕੋਿਸ਼ਸ਼, ਿਜਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਇਸ ਵਾਰ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਕੀਤੀ, ਿਜਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਜਮਰੌਦ ਦੀ ਲੜਾਈ ਿਵਚ
ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਜਾਨ ਲੈ ਲਈ। ਹਰੀ ਿਸੰਘ ਨਲਵਾ ਦਾ, ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਿਨਡਰ ਜਰਨੈਲ। ਇੱਕ ਵਾਰ
ਿਫਰ ਸਾਰੀਆਂ ਉਪਲਬਧ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਘਾਟੀ ਵੱਲ ਭੇਿਜਆ ਿਗਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਿਫਰ ਅਫਗਾਨ ਇੱਕ ਿਨਰਣਾਇਕ ਟਕਰਾਅ ਦਾ
ਜੋਖਮ ਲੈਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਖੈਬਰ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਿਖਸਕ ਗਏ। ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਯੂਸਫ਼ਜ਼ਈ ਕਬੀਿਲਆਂ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ
ਇੱਕ ਮੁਿਹੰਮ ਚਲਾਈ ਗਈ (ਿਜਸ ਨੇ 'ਸਾਡੀ ਪੂਰੀ ਟੁਕੜੀ ਨੂੰ ਛੇ ਮਹੀਿਨਆਂ ਲਈ ਰਾਤ-ਿਦਨ ਕੰਮ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ - ਨਹੀਂ, ਮੁੱਠੀ ਭਰ
ਿਦੱਤਾ' 336), ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੁੰਛ ਦੇ ਸੁਧਾਨਾਂ ਦਾ ਬੇਰਿਹਮੀ ਨਾਲ ਦਮਨ ਕੀਤਾ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਿਫਰ ਬੰਨੂ ਅਤੇ ਇਸ
ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆ ਲੇ ਅਜੇ ਵੀ ਅਸਿਥਰ ਵਜ਼ੀਰੀਆਂ 'ਤੇ ਆਖਰੀ ਵਾਰ।
ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਪਰਤਣ ਤੱਕ ਇਹ 1838 ਦੇ ਅੱਧ ਦਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੌਨਸੂਨ ਅਜੇ ਆਉਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ ਵਾਲੇ
ਸ਼ਿਹਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹਵਾ ਭਾਰੀ ਸੀ। ਸਾਲ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਰਾਤ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ 30 ਿਡਗਰੀ ਸੈਲਸੀਅਸ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ
ਨੇ ਸਾਹ ਰੋਕ ਿਲਆ। ਪਰ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਿਸਰਫ ਤੂਫਾਨ ਦੇ ਬੱਦਲ ਮੌਸਮੀ ਿਕਸਮ ਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਅਤੇ ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖਤਰਨਾਕ ਸਨ। ਮਹਾਨ
ਗੇਮ ਖਰਾਬ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸੀ।
ਰੂਸੀ ਜ਼ਾਰ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਇੱਕ ਪੋਿਲਸ਼ ਕਪਤਾਨ, ਇਵਾਨ ਿਵਟਕੇਿਵਚ, ਨੇ ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ ਸਰਦੀਆਂ ਿਬਤਾਈਆਂ ਸਨ। ਉੱਥੇ ਉਸਦੀ
ਅਚਾਨਕ ਿਦੱਖ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਬਲਦ ਲਈ ਇੱਕ ਲਾਲ ਰਾਗ ਵਾਂਗ ਸੀ। ਹੁਣ, ਛੇ ਮਹੀਿਨਆਂ ਬਾਅਦ, ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਦਾ ਇੱਕ
ਉੱਚ-ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਿਮਸ਼ਨ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਿਚਆ ਸੀ ਅਤੇ ਿਸੱਖਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਬੰਦ ਸੀ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਜੰਗ ਦੀਆਂ ਅਫਵਾਹਾਂ ਸਨ।
ਅਤੇ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਬਦਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਿਦਖਾਈ ਦੇ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਡੈਪੂਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ , 'ਜਦੋਂ ਉਹ ਤੁਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਨਹੀਂ
ਹੈ ... ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਿਵੱਚ ਥੋੜੀ ਿਜਹੀ ਿਝਜਕ ਹੈ, ਅਧਰੰਗ ਦੇ ਦੌਰੇ ਦਾ ਨਤੀਜਾ,'337 ਨੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਡੈਪੂਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਇੱਕ
ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਨੋਟ ਕੀਤਾ। ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਮਹਾਰਾਜਾ 'ਬਹੁਤ ਬਦਤਰ' ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ, ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਟ੍ਰੋਕ ਸੀ।
ਉਹ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਨਾਲ ਬੋਲ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਜਨਵਰੀ 1839 ਤੱਕ ਉਸੇ ਿਨਰੀਖਕ ਦਾ ਿਵਚਾਰ ਸੀ ਿਕ 'ਉਹ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਰਿਹ
ਸਕਦਾ' ਸਮਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਬਦਤਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਨਾਜ਼ੁਕ ਮਹੀਿਨਆਂ ਿਵੱਚ338 . ੰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਪਿਹਲੀ ਅਫਗਾਨ ਜੰਗ ਕਿਹੰਦੇ ਸਨ,
ਿਜਸਨੂ
ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਿਵੱਚ ਮੁੱਖ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਿਬਸਤਰੇ ਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਸਾਮਰਾਜ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ
ਿਵੱਚ ਡੁੱਬਣ ਵਾਲਾ ਸੀ।
ਐਂਗ ਲੋ-ਅਫਗਾਨ ਯੁੱਧ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਆਚਰਣ ਿਵੱਚੋਂ, ਗਾਰਡਨਰ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੋਵੇਗ ਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਕੋਈ

ਕਰੇਗ ਾ। ਉਹਨਾਂ ਲਈ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਐਜਵਰਥ, ਕੂਪਰ ਅਤੇ ਡੁਰੈਂਡ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਰਨਲ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ-ਕਹਾਣੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ,
ਘਟਨਾਵਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਜਾਣੂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਦੁਹਰਾਓ ਸਿਹਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਦਰਦਨਾਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਣੂ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ
ਇਲਾਵਾ, ਯੁੱਧ ਿਵਚ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਿਹੱਸਾ ਨਾ-ਮਾਤਰ ਸੀ। ਉਹ ਨਾ ਤਾਂ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ 'ਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ
ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਯੁੱਧ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਿਵਚ ਿਸੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਦੇ ਿਮਸ਼ਨ
ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਬਾਰੇ ਅਫਵਾਹਾਂ ਤੋਂ ਜਾਂ ਹੁਣ ਦੇ ਕੈਪਟਨ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਬਰਨਸ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਡਰਾਂ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਕੀ ਿਸੱਿਖਆ ਸੀ।
ਬਰਨਜ਼ ਜੂਨ 1838 ਿਵੱਚ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚੋਂ ਦੀ ਲੰਿਘਆ: ਅਤੇ ਿਕਉਂਿਕ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਸਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਕਦੇ ਲੰਘ ੇ ਸਨ,
ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਿਸਰਫ ਇਸ ਦੌਰੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਧਾਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ - ਜੇ ਅਸਲ ਿਵੱਚ
ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਉਧਾਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ - ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਦਾ ਉਸਦਾ ਕੀਮਤੀ ਲੇਖਾ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਰਨਸ ਕਾਬੁਲ ਤੋਂ ਿਸ਼ਮਲਾ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸੰਭਾਿਵਤ ਡਰੈਿਸੰਗ -ਡਾਊਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਲਾਲ-ਿਚਹਰੇ ਵਾਲੀ ਰੀਟਰੀਟ ਨੂੰ
ਮਾਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਛੇ ਮਹੀਿਨਆਂ ਤੋਂ ਉਹ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ ਿਕ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਸੁਰੱਿਖਆ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਅਫਗਾਨ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦੀ ਗਾਰੰਟੀ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਉਸਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਿਕਹਾ ਸੀ ਿਕ ਰੂਸ ਦੇ ਿਕਸੇ ਵੀ
ਉਪਰਾਲੇ ਨੂੰ ਇਸ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਿਕ, ਜੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ
ਿਤਆਰ ਸੀ, ਤਾਂ ਿਸਰਫ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਹੀ ਖੜੇ ਸਨ।
ਿਸੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਲਈ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ। ਿਨਰਸੰਦੇਹ ਪ੍ਰਿਤਭਾ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸ਼ਖਸੀਅਤ, ਬਰਨਸ ਨੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਬਾਰੇ
ਇੱਕ ਉੱਚ ਰਾਏ ਅਤੇ ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਸਿਥਤੀ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਉੱਚ ਰਾਏ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ਿਹਰ ਨੂੰ ਿਪਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਦੇ
ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਖੇਡ ਦਾ ਸੁਆ ਦ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ 'ਘੰਟੇ' ਦੇ ਿਧਆਨ ਨਾਲ ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਯਕੀਨ
ਸੀ ਿਕ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਅਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਿਵਚਕਾਰ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸਮਝ ਉਸਦੀ ਸਮਝ ਿਵੱਚ ਸੀ। ਇਹ ਿਸੱਟਾ ਕੱਢਣ ਲਈ, ਉਸਨੂੰ ਿਸਰਫ਼ ਭਾਰਤ
ਦੇ ਨਵੇਂ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ ਦੇ ਪੂਰੇ ਿਦਲ ਨਾਲ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ।
ਇਹ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਰਨਸ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਿਸ਼ਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਦੇ ਅਣਅਿਧਕਾਰਤ ਪ੍ਰਸਤਾਵਾਂ ਨੇ
ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਬਰਫ਼ ਨਹੀਂ ਕੱਟੀ ਜੋ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਨ। ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਸੁਣਨ ਵਾਲੀ ਪੋਸਟ, ਲੁਿਧਆਣਾ ਦੇ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਏਜੰਟ ਕਲੌਡ ਵੇਡ ਨੇ ਬਰਨਸ ਦੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ
ਦੇ ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਿਦਖਾਈ। ਸਰ ਿਵਲੀਅਮ ਹੇ ਮੈਕਨਾਘਟਨ, ਨੀਲੀ-ਚਮਕ ਵਾਲੇ ਪੈਡੈਂਟ ਅਤੇ ਗਵਰਨਰ-
ਜਨਰਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਿਮਸ਼ਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਿਨਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਨੇ
ਰੂਸੀਆਂ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਰੋਸ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤਾ, ਜਦੋਂ ਿਕ ਰੂਸੀਆਂ ਨਾਲ ਅਸਿਥਰ ਗੱਠਜੋੜ ਲਈ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਪੱਖਪਾਤ ਕਰਨ ਦੇ
ਿਵਚਾਰ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕੀਤਾ। ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ।
ਅਤੇ ਜਾਰਜ ਈਡਨ, ਲਾਰਡ ਆਕਲੈਂਡ, ਨਵੇਂ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ, ਆਪਣੀਆਂ ਦੋ ਸਿਪੰਸਟਰ ਭੈਣਾਂ ਦੇ ਿਪਆਰ ਿਵੱਚ ਮਸਤੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ,
ਉਸਨੇ ਿਸਰਫ ਉਹੀ ਦੇਿਖਆ ਜੋ ਉਸਦੇ ਸਟਾਫ ਨੇ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਿਖਆ - ਅਤੇ ਿਨਰਾਸ਼ ਹੋ ਿਗਆ।
ਬਰਨਸ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ ਪਰ ਜ਼ਾਰਵਾਦੀ ਏਜੰਟ ਿਵਟਕੇਿਵਚ ਦੇ ਦਸੰਬਰ 1837 ਿਵਚ ਕਾਬੁਲ
ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ। ਿਵਟਕੇਿਵਚ ਦੇ ਉਪਰਾਿਲਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ, ਬਰਨੇਸ ਨੇ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਪਲਮ
ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਫਾਰਸੀਆਂ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਹੇਰਾਤ ਦੀ ਰੱਿਖਆ ਲਈ 300,000 ਰੁਪਏ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਰ
ਮੈਕਨਾਘਟਨ ਅਤੇ ਵੇਡ ਲਈ ਇਹ ਆਖਰੀ ਤੂੜੀ ਸੀ।
ਬਰਨਸ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਚਲਾ ਿਗਆ ਸੀ. ਉਸਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾ ਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸੌਦੇ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਗਠਜੋੜ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਨੂੰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਜਲਾਵਤਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਸੀ।
ਇਸ ਲਈ ਅਿਜਹਾ ਹੋਇ ਆ ਿਕ ਅਫਗਾਨ ਗੱਦੀ ਦਾ ਿਵਕਲਪਕ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਹੱਥ ਿਵਚ ਸੀ। ਇਹ ਆਦਮੀ ਸ਼ਾਹ
ਸ਼ੁਜਾ ਸੀ। ਲੁਿਧਆਣਾ ਿਵਖੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸੁਰੱਿਖਆ ਅਧੀਨ ਇੱਕ ਪੈਨਸ਼ਨਰ, ਸ਼ਾਹ ਸ਼ੁਜਾ ਨੂੰ 30 ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਥੀ,
ਪ੍ਿਰੰਸ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਦੇ ਿਪਤਾ ਦੁਆ ਰਾ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ, ਸ਼ਾਹ ਸ਼ੁਜਾ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਿਵਚ
ਿਤੰਨ ਵਾਰ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਕਦੇ ਵੀ ਿਤਆਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਚੌਥੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਲਈ ਉਹ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖੇਡ ਿਰਹਾ
ਸੀ; ਿਫਰ ਵੀ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਿਤਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ- ਮਾਨਤਾ, ਨਕਦੀ, ਸਿਹਯੋਗ ੀ ਅਤੇ ਫੌਜ।
1838 ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮੱਧ ਿਵਚ ਮੈਕਨਾਘਟਨ ਿਮਸ਼ਨ ਦੁਆ ਰਾ ਿਬਮਾਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਦਲਾਲੀ ਕੀਤੀ ਜਾ

ਰਹੀ ਗਠਜੋੜ ਦੇ ਤਿਹਤ ਉਸਨੇ ਚਾਰੇ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ। ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਮਾਨਤਾ, ਫੰਡ ਅਤੇ ਕੁਝ ਫੌਜਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇਗ ੀ।
ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ , ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਅਤੇ ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਦੇ ਇੱਕ ਿਸਰੇ ਦੇ ਿਨਰਿਵਰੋਧ ਕਬਜ਼ੇ ਦੇ ਬਦਲੇ, ਪੰਜਾਬ ਭਰ ਿਵੱਚ ਹੋਰ ਫੌਜਾਂ, ਨਾਲ ਹੀ
ਸਪਲਾਈ ਅਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਅਿਧਕਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇਗ ਾ। ਅਤੇ ਬੇਸ਼ੱਕ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ੁਜਾ ਨੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਨੂੰ ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਐਂਗ ਲੋ-ਦੋਸਤਾਨਾ
ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਖੈਬਰ ਉੱਤੇ ਅਫਗਾਨ ਛਾਿਪਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਿਜਸ ਨੂੰ ਕੰਪਨੀ ਦੀ 'ਆਰਮੀ ਆਫ ਿਦ ਇੰਡਸ' ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਿਕ 'ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਲਈ ਫੌਜ' ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਸਹੀ
ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਫਰੋਜ਼ਪੁਰ ਿਵਖੇ 1838 ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਅੱਧ ਿਵਚ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇ ਆ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ
ਆਕਲੈਂਡ ਅਤੇ ਆਕਲੈਂਡ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਆਖਰਕਾਰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਿਮਲੀਆਂ। ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਹਾਜ਼ਰ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ
ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਨਾ ਹੀ, ਘਟਨਾ ਿਵੱਚ, ਬਹੁਤੇ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਸਨ. ਆਖ਼ਰੀ ਪਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਮੁੱਖ ਹਮਲਾਵਰ ਬਲ
ਪੰਜਾਬ ਭਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਿਸੰਧ ਰਾਹੀਂ ਅਫ਼ਗ ਾਿਨਸਤਾਨ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਿਸੱਖਾਂ ਦੀ ਭੂਿਮਕਾ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ
ਸਮਰਥਨ 'ਤੇ ਮੈਕਨਾਘਟਨ ਨੇ ਿਗਿਣਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਖੈਬਰ ਦੇ ਰਸਤੇ ਇਕ ਮੋੜਵਾਂ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਘਟਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ
ਜਲਦੀ ਹੀ ਿਸੰਿਜਆ ਿਗਆ। ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜਾਂ ਦੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ
ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਜੋ ਅਫਗਾਨ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਨੂੰ ਭੜਕ ਨਾ ਸਕੇ। ਉਹ ਸਾਕਾਰ ਹੋਣ ਲਈ ਹੌਲੀ ਸਨ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਿਵੱਚ ਇਕੱਠੇ
ਹੋਏ, ਮੁੱਖ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਹਮਲਾਵਰ ਫੋਰਸ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੇ ਕੰਧਾਰ ਸ਼ਿਹਰ ਨੂੰ ਲੈ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਾਬੁਲ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਮਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। 27 ਜੂਨ 1839 ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿਹਯੋਗ ੀਆਂ ਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਿਜਹੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਲਈ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ
ਿਗਆ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਉਲਿਝਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ।
ਇੱਕ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਬਾਹਰੀ ਿਵਅਕਤੀ ਇਸ ਖ਼ੂਨ-ਖ਼ਰਾਬੇ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗ ਾ, ਜੋ ਿਕ
'ਗੋਰਦਾਨਾ ਸਾਿਹਬ' ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਇ ਆ ਸੀ।
ਬਲੱਡ ਐਂਡ ਬਲੰਡਰ
1839-43
ਮਾਨਯੋਗ ਐਿਮਲੀ ਈਡਨ, ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਲਾਰਡ ਆਕਲੈਂਡ ਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਕਾਸਿਟਕ, ਨੇ ਦੱਿਸਆ ਿਕ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ
ਦੀਆਂ ਕੁੱਲ 32 ਪਤਨੀਆਂ ਸਨ। ਦਸੰਬਰ 1838 ਿਵਚ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਤੇ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਿਵਚਕਾਰ ਲਾਹੌਰ ਮੀਿਟੰਗ ਦੇ ਦੌਰਾਨ,
ਈਡਨ ਭੈਣਾਂ ਸ਼ਾਹੀ ਜ਼ੇਨਾ ਿਵਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਗਵਰਨਰ ਦਲ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ ।
ਪੈਲੇਸ ਤੱਕ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ (ਅਮਰ 'ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਹਾਥੀ ਨਹੀਂ ਉਠ ਸਕਦਾ' ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਸ਼ਾਂਤ ਆਵਾਜਾਈ ਨੂੰ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ
ਸੀ) ਈਡਨ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਇਹਨਾਂ 'ਬੱਤੀ ਿਮਿਸਜ਼ ਰਨਜੀਤਸ' 339 ਿਵੱਚੋਂ ਿਸਰਫ਼ ਪੰਜ ਨੂੰ ਿਮਲੀਆਂ । ਚਾਰ ਨੂੰ 'ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ' (ਐਿਮਲੀ
ਈਡਨ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ), ਦੋ 'ਿਕਤੇ ਵੀ ਸੁੰਦਰ ਹੋਣਗੇ', ਅਤੇ ਸਾਿਰਆਂ ਨੂੰ 'ਬੇਅ ੰਤ ਬਦਾਮ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ' 340 ਵਜੋਂ ਚੁਿਣਆ
ਿਗਆ ਸੀ । ਪੂਰੇ ਪੂਰਕ ਿਵੱਚੋਂ, ਕੁਝ ਦੀ ਔਲਾਦ ਵੀ ਸੀ। ਪਰ ਿਕਉਂਿਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬੁੱਢੇ ਨਪੁੰਸਕਤਾ ਲਈ ਹਰ ਸੰਕਲਿਪਤ
ਇਲਾਜ ਦੀ ਪਰਖ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਇਹ ਸਵਾਲ ਿਕ ਕੀ ਇਹ ਬੱਚੇ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਜੇ ਅਿਜਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਵਾਂ
ਿਵੱਚੋਂ ਿਕਹੜੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਪਤਨੀਆਂ ਵਜੋਂ ਿਗਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇੱਕ ਜੀਵੰਤ ਬਿਹਸ ਦਾ ਸਰੋਤ ਬਣ ਿਗਆ ਸੀ।
ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਲਈ, ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਿਹਲਾਂ, ਆਪਣੇ ਵਾਰਸ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ
ਅਤੇ ਇਕਲੌਤੇ ਬੇਟੇ 38 ਸਾਲਾ ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਿਲਆ ਸੀ।
ਐਿਮਲੀ ਈਡਨ ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਹਲਕੀ ਿਜਹੀ ਫਲਰਟ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਵਾਰਸ ਨੇ ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੋਈ
ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਉਹ ਘੱਟ ਹੀ ਿਕਸੇ ਨੂੰ ਜਵਾਬ ਿਦੰਦਾ ਸੀ; ਦੂਸਰੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਸਦੇ ਲਈ ਬੋਲੇ। 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕਦੇ
ਵੀ ਆਪਣੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਨਹੀਂ ਖੋਲ੍ਹਣ ਿਦੱਤੇ,' 341 ਈਡਨ ਨੇ ਿਲਿਖਆ। ਉਹ ਬੋਲਣ ਦੇ ਅਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਿਸਰਫ਼ ਬੋਲਣ ਿਵੱਚ ਦਰਦਨਾਕ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੌਲੀ ਸੀ। ਿਸੱਖਾਂ ਦੇ ਇਿਤਹਾਸਕਾਰ ਜੋਸਫ਼ ਕਿਨੰਘ ਮ ਨੇ ਉਸਨੂੰ 'ਬੇਵਕੂਫ਼' ਕਰਾਰ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ
ਿਦੱਤਾ: 'ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਅਫੀਮ ਦਾ ਗ਼ੁਲਾਮ ਸੀ [ਿਜਸਨੇ] ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਬੇਵਕੂਫੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਿਵੱਚ ਗੁਜ਼ਾਿਰਆ'342 ।
ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਿਜਸ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਭਾਵੀ ਸਮਰਥਕ ਨੂੰ ਹਟਾ ਿਦੱਤਾ
ਸੀ; ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਸੀ, ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਚੰਦ ਕੌਰ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ, ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਸੀ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ
ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਿਸੱਧ ਅਤੇ ਕਾਬਲ ਸੀ (ਇੱਥੇ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਪਿਰਵਾਰ ਦਾ ਰੁੱਖ ਦੇਖੋ)। ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਇਹ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ਿਕ
ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਿਜਵੇਂ ਹੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਸਮਰੱਥ ਸਾਬਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਵਧੇਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਔਲਾਦ ਦੇ ਦਾਅਿਵਆਂ ਲਈ
ਰਾਹ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇਕ ਪਾਸੇ ਹੋ ਜਾਵੇਗ ਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਅਤੇ ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੂੰ ਉਲਝਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇਣ ਲਈ, ਉਸਦੀ
ਮੌਤ ਦੇ ਿਬਸਤਰੇ 'ਤੇ, ਬਜ਼ੁਰਗ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਮੰਤਰੀ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਤੋਂ ਇਕ ਵਾਅਦਾ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੇ 'ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਦੇ
ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਅਤੇ ਰੱਿਖਅਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸੀ
ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਵਾਰਸ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਆਉਣਾ' ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ 343 .
ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਰ, ਜਾਂ ਵਜ਼ੀਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਸਲ ਿਵਚ ਪੂਰੇ ਸਾਮਰਾਜ ਲਈ ਮੰਤਰੀ ਪੱਧਰੀ ਸੰਪੂਰਨ ਅਿਧਕਾਰ
ਸੀ। ਇੱਕ ਰੀਜੈਂਟ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਅਥਾਰਟੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਤਤਕਾਲੀ ਉੱਚ ਅਿਧਕਾਰੀ ਹੁਣ 'ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ' ਦੀ ਬਜਾਏ ਵੱਧ ਸੀ।
ਉਤਰਾਿਧਕਾਰ ਲਈ ਇਹ ਯੋਜਨਾ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਸਹੀ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ, ਬੇਵਕੂਫ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਨੇ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ

ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਭੇਤ ਨਹੀਂ ਰੱਿਖਆ। ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਡੋਗ ਰਾ ਭਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ
ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਚੈਤ ਿਸੰਘ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਸੋਚ ਵਾਲਾ ਸਮਰਥਕ ਿਮਿਲਆ। ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਿਸੱਖ, ਚੈਤ ਿਸੰਘ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਿਫਰ
ਵਜ਼ੀਰ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਣ ਦਾ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ—ਅਤੇ ਇਕ ਪਾਸੇ, ਯਾਨੀ ਿਕ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਿਸੰਘ ਹੋਣ ਦੀ ਸਮੱਿਸਆ ਤੋਂ— ਮਾਸਟਰ ਪਲਾਨ ਿਵਚ ਅਜੇ ਵੀ ਵੱਡੀ

ਨੁਕਸ ਸੀ। ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ , ਿਜਸ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ 'ਅਿਭਲਾਸ਼ਾ!' ਵਜੋਂ ਕਲੰਿਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਸ ਦਾ ਕਦੇ ਗੁਲਾਮ ਸੀ, ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੁਦ
ਦੀ 'ਸ਼ੈਤਾਨੀ ... ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ... ਵੰਡਣ ਵਾਲੀ ... ਡੂੰਘ ੀ, ਗੂੜ੍ਹੀ, ਿਡਜ਼ਾਈਿਨੰਗ [ਆਿਦ]' 344 ਰਣਨੀਤੀ ਘੜੀ ਸੀ।
ਇਸ ਜਵਾਬੀ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਇਕ ਹੋਰ ਨੌਜਵਾਨ ਿਸੰਘ ਸੀ, ਇਸ ਕੇਸ ਿਵਚ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ , ਜੋ ਵਜ਼ੀਰ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ

ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ( ਇੱਥੇ ਡੋਗ ਰਾ ਪਿਰਵਾਰ ਦਾ ਰੁੱਖ ਦੇਖੋ) ਿਕਸ਼ੋਰ ਅਡੋਿਨਸ ਸੀ, ਿਜਸ 'ਤੇ ਬੁੱਢੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਨੂੰ ਡੋਗ ਿਰਆ ਸੀ।
ਹੋਰ ਸਭ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ. ਜਦੋਂ ਵੀ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਾਸਣ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ,
ਖੂਨ ਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਿਵਅਕਤੀ ਜੋ ਫਰਸ਼ ਦੇ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਪਤਾ, ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ , ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਸ਼ਾਹੀ ਝਾਂਕੀ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
ਨੌਜਵਾਨ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਕੋਈ ਗਲਤ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਮਾੜੇ ਿਵਵਹਾਰ ਨੂੰ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਗੁੱਸੇ

ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਿਦੱਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 'ਇਹ ਉਹ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ
345 ਜਾਂ ਐਿਮਲੀ ਈਡਨ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਅਤੇ ਆਕਲੈਂਡ ਦੇ ਿਮਲਟਰੀ ਸੈਕਟਰੀ ਿਵਲੀਅਮ ਓਸਬੋਰਨ ਨੇ ਿਕਹਾ, 'ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ 'ਤੇ ਉਸਦਾ
ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਸਾਧਾਰਣ ਹੈ, ਅਤੇ ਹਾਲਾਂਿਕ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ ਿਜਸ ਨਾਲ ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ ਿਵੱਚ ਉਸਨੂੰ ਬਦਨਾਮ
ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗ ਾ, ਇੱਥੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਰਵ-ਿਵਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਿਖਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਤਕਾਿਰਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।'346 ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਉਸਦੇ
ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ (ਖੜਕ ਿਸੰਘ ) ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਪੋਤੇ (ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ) ਨਾਲੋਂ ਿਪਆਰਾ, ਇਹ 18 ਸਾਲਾ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਸੀ ਿਜਸ ਨੂੰ ਚੁਣੇ ਗਏ ਵਜੋਂ
ਪਰੇਡ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਇੱਕ - ਅਤੇ ਇਹ ਉਹ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਅਤੇ ਚਾਚੇ ਦੇ ਡੂੰਘ ੇ ਿਡਜ਼ਾਈਨ ਿਵੱਚ ਚੁਿਣਆ ਿਗਆ ਸੀ।
[ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਦਾ] ਸੁਪਨਾ [ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਕਿਹਣਾ ਹੈ] ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ , ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਰਵਾਰ ਦਾ ਵਾਰਸ, ਜਾਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ

ਇਸਦੀ ਉੱਭਰ ਰਹੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਹੋਨਹਾਰ, ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬੈਠ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਹੜੱਿਪਆ ਜਾਣਾ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਪਿਰਵਾਰ ਦੇ ਮਰਦ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਮੰਤਰੀ, ਸਲਾਹਕਾਰ ਅਤੇ ਮੁਖੀ ਸਨ ਜੋ
ਡੋਗ ਰਾ ਪਾਰਟੀ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ...347
ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਪ੍ਰੋਗ ਰਾਮ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਿਵੱਚ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਪਰ 'ਲਹੂ ਦਾ ਵਹਾਅ ਜੋ [ਡੋਗ ਿਰਆਂ] ਨੇ ਵਿਹਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਾਇਆ' 348 ਨੇ ਪਲਾਟ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ
ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਕੀਤਾ; ਇਹ ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਇਸ ਦੇ ਭੜਕਾਉਣ ਵਾਲੇ, ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ , ਅਤੇ ਿਫਰ ਇਸ ਦੇ ਲਾਭਪਾਤਰੀ, ਹੀਰਾ
ਿਸੰਘ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਜਵਾਬਦੇਹ ਹੋਵੇਗ ਾ। ਿਫਰ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਦੁਰਲੱਭ ਅਲੰਕਾਿਰਕਤਾ ਦੇ ਨਾਲ, 'ਭਿਵੱਖ ਦੇ
ਪਰਦੇ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਛੁਪਾਇਆ' 349 ਦੇ ਨਾਲ ਿਵਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਰੁਜ਼ਗ ਾਰ ਿਵੱਚ ਸਾਰੇ
ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ, ਿਸਰਫ਼ ਉਹ, ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ, ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣੂ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਿਭਆਨਕ ਨਤੀਿਜਆਂ ਦਾ
ਗਵਾਹ ਸੀ। ਇਿਤਹਾਸ ਉਸਦੀ ਨੱਕ ਹੇਠ ਉਭਰ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਅਿਧਕਾਰ ਵਾਲੀ ਸਿਥਤੀ ਦੀ ਚੰਗ ੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ, ਉਹ
ਇਸਦਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਲਈ ਦ੍ਿਰੜ ਸੀ। 'ਮੈਂ ਹੁਣ ਦੱਸਾਂਗ ਾ ਿਕ ਇਹ ਸਾਰੇ ਕਤਲ ਿਸੱਧੇ ਜਾਂ ਅਿਸੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਡੋਗ ਰਾ ਭਰਾਵਾਂ
ਦੁਆ ਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।'350
ਪੰਜਾਹ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਸੰਪਾਦਕ ਪੀਅਰਸ, ਜਦੋਂ 'ਅਪਰਾਧ ਅਤੇ ਦੁਖਾਂਤ' ਦੇ ਇਸ ਸੰਜੀਦਾ ਕੈਟਾਲਾਗ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਸ ਨੂੰ 'ਰੋਮ
ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਕਾਲੇ ਦੌਰ ਜਾਂ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਿਦਨਾਂ ਿਵੱਚ ਬੇਿਮਸਾਲ ਬਚਾਓ' ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇਵੇਗ ਾ । ਗਾਰਡਨਰ
ਅਿਜਹਾ ਕੋਈ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਿਨਰਣਾ
ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਦਾ ਿਦੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ
ਕਤਲੇਆ ਮ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਘਟਨਾਵਾਂ ਿਵਚ ਆਪਣੇ ਿਹੱਸੇ ਨੂੰ ਵਧਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਦੱਿਸਆ। ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਵੈਂਟੇਜ ਪੁਆ ਇੰਟ

ਸੱਚਮੁੱਚ ਿਵਲੱਖਣ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਸਲੇਟੀ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਵੀ ਬੇਰਿਹਮੀ ਨਾਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਗੇ ਿਕ ਉਹ ਪੂਰੇ ਸਮੇਂ ਿਵੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਅਤੇ
ਿਕਉਂਿਕ ਉਸਦੇ ਖਾਤੇ ਨੂੰ ਦੂਿਜਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, 'ਇਸ ਿਵੱਚ, ਅਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਇਸ ਿਵੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ
ਿਵੱਚ ਸੱਚਾਈ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ'352 ।
ਵਧੇਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਇਸ ਿਵੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਰੀਜ਼ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਪਰਖਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਮੋੜ ਅਤੇ ਮੋੜ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਅਿਜਹੀਆਂ
ਅਸੰਗ ਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਰਨਲ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਾਇਆ ਿਗਆ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਡੋਗ ਰਾ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ
'ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਅਤੇ ਅਡੋਲਤਾ ਨਾਲ ਿਭਆਨਕ ਖੇਡ ਖੇਡੀ,' 353 ।
ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਿਵਚਾਰ ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਗੱਦੀ ਦਾ ਰਸਤਾ ਸਾਰੀਆਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ, [ਪਰ] ਇਸਦੇ ਨਾਲ
ਹੀ ਖਾਲਸੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ, ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਲਾਈਨ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਬਾਹਰੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ,
ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਸੀ। ਮਾਮੂਲੀ ਸ਼ੱਕ ਘਾਤਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਿਫਰ ਵੀ ਤੁਰੰਤ
ਕਾਰਵਾਈ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਜਾਪਦੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਪਿਹਲਾ ਝਟਕਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਿਡੱਿਗਆ।
354
ਇਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ, ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਦਾ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਚਾਰ ਮਹੀਿਨਆਂ ਤੋਂ ਵੀ
ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਿਡੱਗ ਿਪਆ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ, ਅਕਤੂਬਰ 1839, ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਜੰਗ ਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ ਬੁਝ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ
ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਿਸੰਧ ਸੈਨਾ ਨੇ ਗਜ਼ਨੀ 'ਤੇ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਹਮਲਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ ਿਜੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਖੈਬਰ ਦੱਰਾ ਵੀ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ, ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਭੱਜ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਕਠਪੁਤਲੀ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ੁਜਾ ਨੂੰ
ਿਬਠਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਯੂਨੀਅਨ ਜੈਕ ਦੇ ਹੁਣ ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਦੇ ਉੱਪਰ ਉੱਡਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀ ਿਜਵੇਂ ਐਲਬੀਅਨ ਦੇ ਭਾਰਤੀ
ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਮਾਰਚ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਿਸੱਖ ਰਾਜ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਜੋ ਫਲੋਿਟਲਾਂ ਿਸੰਧ ਦਿਰਆ 'ਤੇ ਚੱਲਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ
ਗਈਆਂ ਸਨ, ਉਹ ਿਸੱਖਾਂ ਲਈ ਮਸਕਟਾਂ ਅਤੇ ਬਿਲਊਲੀਅਨਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਲਿਕ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵਚ ਕਾਬਜ਼ ਫੌਜਾਂ ਲਈ ਭੰਡਾਰਾਂ
ਅਤੇ ਗੋਲਾ-ਬਾਰੂਦ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈ ਆਂ ਸਨ। ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਹਾਨੇ, ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਅਫਸਰ ਜੋ ਕਾਬੁਲ ਜਾਂ ਿਸ਼ਮਲਾ ਦੇ ਰਸਤੇ ਿਵੱਚ ਪੰਜਾਬ
ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚੌੜੀ ਥਾਂ ਿਦੱਤੀ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਿਸੱਖ, ਜੋ ਿਕ ਹਾਲ ਹੀ ਿਵੱਚ ਆਕਲੈਂਡ, ਸ਼ਾਹ ਸ਼ੁਜਾ ਅਤੇ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਿਤਕੋਣੀ ਗਠਜੋੜ ਦੇ ਿਲੰਚਿਪਨ

ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਹੁਣ ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।
ਿਸੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਮਿਹਸੂਸ ਹੋਇ ਆ। ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਲੁਿਧਆਣੇ ਿਵੱਚ ਕਰਨਲ ਵੇਡ ਿਵਚਕਾਰ
ਪਿਹਲਾਂ ਵਾਲੇ ਦੋਸਤਾਨਾ ਸਬੰਧ ਿਵਗੜ ਗਏ। ਵੇਡ ਨੂੰ ਖੁਦ ਬਦਲ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਭਾਵੇਂ ਿਕ ਲਾਹੌਰ ਿਵਚ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਅਸਿਥਰ ਸੰਤੁਲਨ
ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਐਂਗ ਲੋ-ਅਫਗਾਨ ਆਉਣ ਅਤੇ ਜਾਣ ਦੁਆ ਰਾ ਅਸਿਥਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਦਾਲਤੀ ਧਿੜਆਂ ਿਵਚਕਾਰ, ਸ਼ੱਕ ਵਧਦਾ ਿਗਆ. ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਢੰਗ ਨਾਲ, ਵਜ਼ੀਰ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਇਹ ਦੱਿਸਆ ਿਕ ਹੁਣ

ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਅਿਭਲਾਸ਼ੀ ਚੇਤ ਿਸੰਘ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਿਸੱਧੇ ਸੰਪਰਕ ਿਵੱਚ ਸਨ। ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਕਲਕੱਤੇ ਦੇ ਬਦਲੇ
ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਕਲਕੱਤੇ ਦੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਹੇਠ ਰੱਖਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡੋਗ ਰਾ-ਿਵਰੋਧੀ ਕਾਰਨਾਂ ਲਈ ਇਸਦੀ ਹਮਾਇਤ
ਦੀ ਗਾਰੰਟੀ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਅਫਵਾਹ ਉਲਟ ਸਾਬਤ ਹੋਈ । ਿਸੱਖ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੁਆ ਰਾ
ਧੋਖਾ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ, ਜਦੋਂ ਿਕ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੇ ਕੁਝ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤਖਤ ਦੀ ਅਗਲੀ ਕਤਾਰ (ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ) ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਤਾ
(ਚੰਦ ਕੌਰ) ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਿਲਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇ ਿਰਹਾ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਖੁਦ
ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਪਤਨੀ ਦੋਵਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਧੋਖਾ ਦੇ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੇ ਸਿਹਯੋਗ ੀਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਿਵਚ, ਨਾਖੁਸ਼ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਿਫਰ ਜਨਰਲ ਵੈਨਤੂਰਾ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਿਵਚ ਬਾਕੀ ਿਵਦੇਸ਼ੀ
ਟੁਕੜੀਆਂ ਵੱਲ ਦੇਿਖਆ।
ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਉਲਟਾ ਹੋ ਿਗਆ। ਿਕਉਂਿਕ ਿਵਦੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਚੰਗ ੇ ਸਬੰਧ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ
ਦੋਗ ਲੇ ਿਵਵਹਾਰ ਬਾਰੇ ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੋਈ । ਗਾਰਡਨਰ, ਹਾਲਾਂਿਕ, ਸੰਪਰਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਡੋਗ ਰਾ ਰਾਿਜਆਂ ਦੇ ਿਨਵੇਕਲੇ
ਕੰਮ ਿਵੱਚ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਵਰੋਧੀਆਂ ਿਵੱਚ ਿਗਿਣਆ ਹੋਇ ਆ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਿਨਗਰਾਨੀ
ਕਰਨ ਲਈ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਿਪਤ ਕੀਤਾ।
ਚਾਲਾਂ
ਝਗੜਾ ਜਦੋਂ ਭੜਕ ਉੱਿਠਆ ਤਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਰਬਾਰ ਿਵੱਚ ਕੀਤਾ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਗੁੱਸੇ ਿਚੱਤ ਿਸੰਘ ਨੇ
ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੇ ਅਿਧਕਾਰ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਿਦੱਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਿਵਦਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਿਕਹਾ, 'ਵੇਖੋ ਚੌਵੀ ਘੰਿਟਆਂ ਿਵੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਬਣੇਗ ਾ।'
ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ: 'ਤੁਹਾਡਾ ਿਨਮਾਣਾ ਸੇਵਕ, ਸਾਿਹਬ: ਅਸੀਂ ਦੇਖਾਂਗ ੇ । ' 355 ਮਾਰਚ ਦੇ ਿਵਚਾਰਾਂ ਵਾਂਗ , ਸਮਾਂ
ਆ ਿਗਆ ਸੀ ਪਰ ਅਜੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ।
ਚਲਾ ਿਗਆ
ਉਸ ਰਾਤ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਲੋਡ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਹਲ ਦੇ ਗੇਟਾਂ 'ਤੇ ਰੱਖਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਿਫਰ 'ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਿਛਆ ਿਕ ਕੀ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਣਾ ਚਾਹਾਂਗ ਾ ਅਤੇ ਬੇਸ਼ੱਕ ਮੈਂ ਸੱਦਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਿਲਆ। ' 356
ਖੰਜਰਾਂ ਅਤੇ ਅਜੀਬ ਮਸਕਟ ਨਾਲ ਲੈਸ, ਕਾਤਲਾਂ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਕੁੱਲ ਿਮਲਾ ਕੇ ਪੰਦਰਾਂ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਿਤੰਨ ਡੋਗ ਰਾ ਭਰਾ, ਉਨ੍ਹੀ ਸਾਲ-
ਪੁਰਾਣਾ ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਹੁਣ ਕੈਪਟਨ 'ਗੋਰਦਾਣਾ ਸਾਿਹਬ'।
ਇਹ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਮਿਹਲ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ, ਅਤੇ ਿਜਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਗੇਟ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲੇ ਸੀ ... ਇੱਕ
ਅਵਾਜ਼ ਨੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ. [ਿਧਆਨ ਿਸੰ
ਿਬਨਾਂ ਕੋਈ ਚੀਕ-ਿਚਹਾੜਾ ਬੋ
ਘ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂਲ
ਤੋੇ ਂ ਅਸੀਂ
ਿਵਵਸਿਥਤ ਕੀਤੇ
ਚੋਰੀ-ਿਛਪੇ ਹਨੇ
ਪਾਸਵਰਡ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਿਦੱ
ਰੇ ਿਵਚ ਬਾਦਸ਼ਾਹ-ਏ-ਤਖਤ ਕਹੇ
ਤਾ] ਅਤੇ
ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹ ਕੇ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ-ਏ-ਤਖਤ ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਦਾ ਰਸਤਾ ਫੜ ਿਲਆ। Apartment.357
ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਗੋਲੀ ਵੱਜੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਡੋਗ ਰਾ ਭਰਾਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸੁਚੇਤ ਿਸੰਘ ਨੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ 'ਬੇਸਮਝੀ' ਲਈ,

ਉਸ ਨੂੰ ਭਰਾਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਇਨਾਮ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਇੱਕ ਿਮੱਟੀ ਦੇ ਧਮਾਕੇ ਨਾਲ ਅਤੇ 'ਕੰਨ 'ਤੇ ਇੱਕ
ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਕਫ' ਗੋਲੀ ਨੇ ਮਿਹਲ ਦੇ ਗਾਰਡ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਵੀ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਅਧੀਨ ਹੋ ਚੁੱਕੇ
358
ਸਨ; ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਸਮਾਂ ਕਾਫੀ ਸੀ। 'ਉਸਨੇ. ਬਸ ਆਪਣਾ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਿਦਖਾਇਆ (ਿਜਸ 'ਤੇ
ਉਸਦੇ ਦੋ ਅੰਗ ੂਠੇ ਸਨ)
ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਉਂਗ ਲ ਉਸਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਰੱਖੀ।'359 ਪਿਹਰੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਿਫਰ ਨੀਂਦ ਦਾ
ਬਹਾਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਿਡੱਗ ਿਗਆ।
ਕਮਰੇ ਿਵੱਚ ਰੌਸ਼ਨੀ ਸੀ। ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਅੰਦਰ ਵੜ ਿਗਆ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਰੀ ਪਾਰਟੀ। ਲੋ! ਉਥੇ ਮਹਾਰਾਜਾ
ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਆਪਣੇ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਦੰਦ ਧੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਨਾਲ ਵਾਲਾ ਬੈੱਡ, ਜੋ ਚੈਤ ਿਸੰਘ ਦਾ ਸੀ, ਖਾਲੀ ਸੀ... ਗੋਲੀ ਚੱਲਣ ਦੀ
ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਿਗਆ ਸੀ।360
ਜਦੋਂ ਿਕ ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਚਾਰ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਅਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਫੜ ਿਲਆ, ਬਾਕੀ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਚੈਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਭਾਲ ਿਵਚ ਚਲੀ ਗਈ।

ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਤਲਵਾਰ ਫੜੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਐਨਟ-ਰੂਮ ਦੇ ਕੋਨੇ ਿਵੱਚ ਡਰਦਾ ਹੋਇ ਆ ਪਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ।
ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗ ਲੱਗ ਦੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਸਨ ਿਕਉਂਿਕ ਉਸਦੀ ਿਨਗਾਹ ਉਸਦੇ ਘਾਤਕ ਦੁਸ਼ਮਣ [ਗਾਰਡਨਰ

ਜਾਰੀ ਹੈ] ਉੱਤੇ ਿਟਕੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਆਖੀ ਸੀ, ਪਰ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ
ਨੇ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਹੱਥ ਿਵਚ ਖੰਜਰ, ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵੱਲ ਵਧਦਾ ਹੋਇ ਆ ਿਕਹਾ, 'ਤੁਸੀਂ
ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਚੌਵੀ ਘੰਟੇ ਿਨਮਰਤਾ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਹ ਨਹੀਂ ਹੋਇ ਆ। ਅਜੇ ਬੀਿਤਆ।' ਿਫਰ ਟਾਈਗਰ ਦੇ
ਸਪਿਰੰਗ ਨਾਲ ਸਫਲ ਜਵਾਬੀ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਕਰਤਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਖੰਜਰ ਉਸ ਦੇ ਿਦਲ ਿਵਚ
ਠੋਕ ਿਦੱਤਾ, 'ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਯਾਦ ਿਵਚ ਇਹ ਲੈ ਜਾਓ'। ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਫੇਰ ਮੁਿੜਆ, ਉਸ ਦਾ ਿਚਹਰਾ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਮਕਸਦ
ਨਾਲ ਚਮਿਕਆ, ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਿਨਮਰਤਾ ਨਾਲ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ।361
ਗਾਰਡਨਰ ਲਈ ਇਹ ਸਭ ਇੱਕ ਰਾਤ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ। ਪਰ ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਵਰਗੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਲਈ ਅਿਜਹਾ ਠੰਡੇ ਖੂਨ ਵਾਲਾ ਕਤਲ ਰੈਂਕ
ਦੇ ਖਲਨਾਇਕ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੋਵੇਗ ਾ।
'ਇੱਕ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੀ ਮਾਨਿਸਕਤਾ 'ਤੇ ਿਟੱਪਣੀ ਜੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਘਨਾਉਣੇ ਕੰਮ ਿਵੱਚ ਿਚੰਤਤ ਹੋਣ ਦਾ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਕਬਾਲ
ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਬੇਲੋੜੀ ਹੈ।'362
ਚੈਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਮਰਨ ਨਾਲ, ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਦਾ ਿਨਪਟਾਰਾ ਕਰਨਾ ਹੀ ਰਿਹ ਿਗਆ।
ਸ਼ੁਰੂ ਿਵੱਚ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਬੇਵਕੂਫ਼ ਮਹਾਰਾਜਾ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਿਨਰੰਤਰ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ
'ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ' 363 ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਿਖਆ ।
ਪਰ ਸੱਤਾ ਦੇ ਭੁੱਖੇ ਪੁੱਤਰ (ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ) ਅਤੇ ਿਵਸ਼ਵਾਸਹੀਣ ਪਤਨੀ (ਚੰਦ ਕੌਰ) ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਲੜੀ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਦੀ
ਵਾਗਡੋਰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੇਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਅਤੇ ਅਯੋਗ ਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ
ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ, ਇੱਕ ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਿਵੱਚ ਤਸਕਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਮੋਲਡ ਕਰਨ ਲਈ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਟੁੱਿਟਆ
ਅਤੇ ਧੋਖਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ, ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਪਿਹਲਾਂ ਿਬਮਾਰ ਹੋ ਿਗਆ ਅਤੇ ਿਫਰ ਉਦਾਸ ਹੋ ਿਗਆ। ਨੌਂ ਮਹੀਿਨਆਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ
ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਗਾਰਡਨਰ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਿਦੰਦੇ ਹਨ
ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ ਿਕ ਉਸਨੂੰ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਜ਼ਿਹਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਉਸਦੇ ਭੋਜਨ ਿਵੱਚ ਿਚੱਟੇ ਲੀਡ ਅਤੇ ਪਾਰਾ ਦੇ ਘਾਤਕ ਿਮਸ਼ਰਣ ਨਾਲ ਲੈਸ
ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਨੇ 9 ਨਵੰਬਰ 1840 ਨੂੰ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹ ਿਲਆ। ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਚਨ ਛੱਡ ਿਦੱਤੀ
ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉਸ ਕੋਲ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ
ਿਕ ਉਸਦੇ ਿਪਤਾ ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਿਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਹੋਵੇ। ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ, ਮਿਹਲ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗ ਦੇ ਿਵਸ਼ਾਲ ਿਵਹੜੇ ਅਤੇ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ
ਸਸਕਾਰ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਿਵੱਚ ਿਚਤਾ ਜਗਾਈ ਗਈ।
ਅਦਾਲਤ ਿਵਚ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਸਤੀਆਂ ਨੇ ਹਾਜ਼ਰੀ ਭਰੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀ ਹੋਇ ਆ, ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਵਾਹ ਹੋਣਗੇ

ਜੇਕਰ ਕੀਮਤੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਿਜਹੀ ਸਿਹਮਤੀ ਹੋਵੇ.
ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ ਤੋਂ, ਅੰਤਮ ਅਿਧਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨੇੜਲੇ ਜਲਘਰ ਿਵੱਚ ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਤੋਂ
ਬਾਅਦ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ। ਆਪਣੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਿਪਤਾ ਦੇ ਸਿਤਕਾਰ ਲਈ ਉਹ ਿਫਰ ਪੈਦਲ
ਹੀ ਵਾਪਸ ਪਰਿਤਆ ਅਤੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਊਧਮ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸੰਗ ਤ ਿਵੱਚ। ਦੋਵੇਂ ਨੌਜਵਾਨ ਿਵਹੜੇ ਿਵੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਡੂੰਘ ੇ ਪੱਥਰ ਦੇ
archway ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਰੁਕੇ, ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਮਜ਼ਾਕ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਲਈ। 'ਿਜਵੇਂ ਹੀ ਉਹ ਇਸ ਿਵੱਚੋਂ ਿਨਕਲੇ, ਇੱਕ ਕਰੈਸ਼ ਸੁਣਾਈ ਿਦੱਤੀ।'364
ਉੱਪਰੋਂ ਬੀਮ, ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਟਾਈਲਾਂ ਿਡੱਗ ਪਈਆਂ, ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਤੇ ਊਧਮ ਿਸੰਘ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਿਡੱਗ ਪਏ। ਬਾਅਦ ਿਵਚ ਮੌਕੇ

'ਤੇ ਹੀ ਮਾਿਰਆ ਿਗਆ ਅਤੇ ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਮਾਿਰਆ ਿਗਆ। ਉਸ ਦੇ ਿਸਰ ਿਵੱਚ ਸੱਟ ਲੱਗ ੀ ਸੀ, ਪਰ ਿਫਲਹਾਲ
ਉਸ ਨੇ ਉੱਠਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ] ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਉਿਠਆ ਅਤੇ … ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਮਿਹਲ
ਿਵੱਚ ਿਲਜਾਇਆ ਿਗਆ, ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਕਰ ਿਦੱਤੇ ਗਏ, ਅਤੇ ਸਾਿਰਆਂ ਨੂੰ ਦਾਖਲਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ।365
ਦੋ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਮੁੜ ਉਭਿਰਆ। ਅੰਦਰ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਦੀ ਬੇਜਾਨ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਦਰਵਾਜ਼ੇ

ਹੁਣ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ।
ਉਸਨੇ ਕੁਝ ਘੰਿਟਆਂ ਲਈ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਾਂ ਿਜਵੇਂ ਕਿਨੰਘ ਮ ਕਹੇਗ ਾ, 'ਉਸੇ ਿਦਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਤਾਜ ਨਾਲ ਚਮਕਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ
ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ'। ਅਠਾਰਾਂ ਮਹੀਿਨਆਂ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਤੀਜੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਗੁਜ਼ਰਨ ਨਾਲ, ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਹਜ਼ੂਰੀ
ਬਾਗ ਦੇ ਗੇਟਵੇ ਵਾਂਗ ਖਸਤਾ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਸੀ।
366
ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਇਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣਾ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਵਾਜਬ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਹੀ ਮੰਿਨਆ ਿਗਆ ਹੈ, ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ
ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਿਕਉਂਿਕ ਉਸ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇ ਦੋ ਸੰਸਕਰਣ ਹਨ, ਛੋਟਾ ਹੈ ਜੋ ਪੀਅਰਸ
ਦੁਆ ਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ
ਯਾਦਾਂ ਅਤੇ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਜੋ ਮੇਜਰ ਜਾਰਜ ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ ਦੁਆ ਰਾ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਿਰਵਾਰ ਦੇ ਇਿਤਹਾਸ ਲਈ
ਿਤਆਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਸਿਮਥ ਦੀ ਿਕਤਾਬ, ਿਜਸਨੂੰ ਪੀਅਰਸ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਪਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਿਜਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ ਸੀ, 1847
ਿਵੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਮਨ ਿਵੱਚ ਤਾਜ਼ਾ ਸਨ। ਇਹ ਸੰਕਿਲਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ
ਸੀ, ਸਿਮਥ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੇਕ ਆਰਿਟਲਰੀ ਦੇ ਕੈਪਟਨ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਨੋਟਸ ਤੋਂ'367; ਅਤੇ ਇਹ ਿਕ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਇਹ
ਮਾਮਲਾ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੇ ਅਸ਼ਲੀਲ ਚਿਰੱਤਰ ਦੇ ਉਸ ਅਸ਼ਲੀਲ ਗੱਦ ਿਚੱਤਰ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਿਜਸਦਾ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ
ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।
ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ ਨਾਲ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਿਰਸ਼ਤਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 1845 ਤੋਂ ਪੱਤਰ-ਿਵਹਾਰ ਿਵੱਚ
ਹੋਣਗੇ, ਅਤੇ ਲੱਗ ਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ 1846 ਦੇ ਅਖੀਰ ਿਵੱਚ ਲੁਿਧਆਣੇ ਿਵੱਚ ਿਮਲੇ ਸਨ, ਿਜਸ ਸਮੇਂ ਸਿਮਥ ਨੇ ਆਪਣੀ ਿਕਤਾਬ
ਦੇ ਅੰਿਤਕਾ ਿਵੱਚ ਕੁਝ ਹੋਰ ਗਾਰਡਨਰ ਸਮੱਗ ਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਆਮ ਵਾਂਗ , ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਨਾਮ ਦੀ ਉਮੀਦ ਤੋਂ
ਿਬਨਾਂ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਿਕ, ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਸਮਝਾਉਣਾ ਅਤੇ, ਜੇ ਜਰੂਰੀ ਹੈ, 'ਅਪਰਾਧ ਅਤੇ ਦੁਖਾਂਤ'
ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ ਿਹੱਸੇ ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰਨਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਮੇਜਰ ਸਿਮਥ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਿਵੱਚ, ਇਹ ਇੱਕ ਹੋਰ ਿਬੰਦੂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਿਤਆ
ਿਗਆ ਸੀ.
ਸਿਮਥ, ਿਜਸਨੇ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ 26 ਸਾਲ ਿਬਤਾਏ ਸਨ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਇੱਕ ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗ ਾ, ਨੂੰ ਯਕੀਨ
ਸੀ ਿਕ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਤੋਂ ਿਨਰਿਵਰੋਧ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਆਖਰੀ ਨੰਬਰ ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਘੰਟੀ ਵੱਜੀ ਹੈ।
ਉਸ ਲਈ, ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਫਸਰਾਂ ਲਈ, ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਲਈ ਦਖਲ-ਅੰਦਾਜ਼ੀ-ਜਾਂ 'ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ
ਉਪਾਅ'368 ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਲਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਜਵਾਬ ਸੀ- ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਿਕ ਖੂਨ ਵਿਹਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਿਜ਼ਆ ਦਾ
ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ, ਕਾਬੁਲ ਅਤੇ ਕੰਧਾਰ ਦੇ ਸ਼ਿਹਰਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਕਰ ਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ,
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ (ਉਸ ਨੇ ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਇੱਕ ਿਦਨ ਪਿਹਲਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ
ਜਲਾਵਤਨ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ)। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਘੱਟ-ਰੁਜ਼ਗ ਾਰ ਵਾਲੀ ਫ਼ੌਜ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਹਤ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਇਕੱਠ
ਕਰਕੇ, ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਪੰਸਰ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਤੱਤ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ।
ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ ਸਰ ਿਵਲੀਅਮ ਮੈਕਨਾਘਟਨ ਹੋਰ ਅੱਗ ੇ ਵਿਧਆ। ਹੁਣ ਉਥੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਆਦਮੀ, ਉਸਨੇ ਦਲੀਲ

ਿਦੱਤੀ ਿਕ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਆਖਰੀ ਵਾਰਸ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਿਸੱਖਾਂ ਿਵਚਕਾਰ ਮੌਜੂਦਾ ਗਠਜੋੜ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ
ਲਈ ਖਾਲਸੇ ਵਰਗੇ ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਸਿਹਯੋਗ ੀ ਪ੍ਰਤੀ ਮਾੜੇ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਦੋਸ਼ ਨੂੰ ਹੁਣ ਛੋਟ ਿਦੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ
ਇਹ ਵੀ ਤਾਕੀਦ ਕੀਤੀ ਿਕ, ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਲਈ, ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਸ਼ਿਹਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਿਸੰਧ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਕੰਢੇ ਨੂੰ ਇਸ
ਤੋਂ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਿਸੱਖਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ੁਜਾ ਨੂੰ, ਇਸ ਲਈ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਦੁਆ ਰਾ ਚਲਾਏ ਗਏ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਨੂੰ ਉਹੀ ਖੇਤਰ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਜੋ ਅਫਗਾਨ ਦੁਆ ਰਾ

ਚਲਾਏ ਗਏ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਨੂੰ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਿਵਚਾਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੇ ਅਤੇ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ।
ਲੰਡਨ, ਅਫਗਾਨ ਕਬਜ਼ੇ ਦੀ ਕੀਮਤ ਤੋਂ ਘਬਰਾ ਿਗਆ, ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਤਪੱਿਸਆ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ; ਆਕਲੈਂਡ, ਆਮ
ਵਾਂਗ , ਿਵਗੜ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਪਲ ਬੀਤ ਿਗਆ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਹਫ਼ਿਤਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਲਾਹੌਰ ਉਸ ਿਹਸਾਬ ਨਾਲ
ਿਕਰਾਏ 'ਤੇ ਸੀ ਜੋ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ; ਅਤੇ ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਿਸੰਧ ਦੀ ਫੌਜ ਆਪਣੇ ਆਪ ਿਵੱਚ ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ
ਿਵੱਚ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਦਖਲ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਸਾਕਾਰ ਹੋਵੇਗ ਾ, ਪਰ ਹੋਰ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਨਹੀਂ।
ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਿਲਖਦੇ ਹੋਏ, ਮੇਜਰ ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਿਸੱਖ ਅਦਾਲਤ ਿਵੱਚ
ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ ਦੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਿਬਰਤਾਂਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਿਕ ਉਹ, ਸਿਮਥ, ਹਰ ਸਮੇਂ ਸਹੀ ਸੀ। ਮਹਾਨ ਰਣਜੀਤ
ਿਸੰਘ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਮੁਕਤੀ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸੀ। ਸਾਬਕਾ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਾਰਸ ਿਨਰਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਵੰਡੇ ਗਏ ਸਨ, ਉਸ ਦੀਆਂ
ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਫੌਜਾਂ ਵੀ, ਅਤੇ ਡੋਗ ਰੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਿਕਸੇ ਵੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਚਲੇ ਜਾਣਗੇ। ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਿਨਪਟਣਾ, ਸ਼ਾਇਦ,
ਅਟੱਲ ਸੀ; ਪਰ ਆਪਣੇ ਵਧੇਰੇ ਹੋਨਹਾਰ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ। ਆਕਲੈਂਡ ਨੂੰ
ਉੱਥੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਜੇ ਉਸਨੇ ਅਿਜਹਾ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਹੀਂ ਬਲਿਕ ਦੋ ਯੁੱਧਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾਣਾ ਸੀ,
ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਿਵੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦ੍ਿਰੜ ਫੌਜ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਹੋਇ ਆ ਸੀ।
ਸਿਮਥ ਦੀ ਸਿਥਤੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਦਆਂ, ਉਸਨੇ ਮੰਿਨਆ ਿਕ ਗੇਟਵੇ ਨਾਲ ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਦਾ ਘਾਤਕ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੋਈ ਹਾਦਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਿਫਰ ਵੀ ਗਾਰਡਨਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾੜੀ ਖੇਡ 'ਤੇ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਨਾਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ. ਅਸਧਾਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਉਹ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸਮੇਂ 'ਤੇ
ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਣ ਦਾ ਇਕਬਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸੰਸਕਾਰ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਛੱਡਣ ਅਤੇ 'ਥਕਾਵਟ ਪਿਹਨੇ' ਆਪਣੇ
ਚਾਲੀ ਬੰਦੂਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੱਿਸਆ ਿਗਆ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਿਕਉਂ ਸੀ ਅਤੇ,
ਜਦੋਂ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਆਇਆ, 'ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਬਾਹੀ ਆਈ ਸੀ'369 । ਿਫਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ
ਿਗਆ। ਕੁਝ ਅਣਸੁਖਾਵਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਪਰ ਿਬਲਕੁਲ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਜੋ ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਲੱਭੀ।
ਮੌਜੂਦ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਪੁੱਛਿਗੱਛ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗਾਰਡਨਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤਬਾਹੀ ਬਾਰੇ ਵਧੇਰੇ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਤੀਹ ਸਾਲ
ਬਾਅਦ, 1871 ਿਵੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ, ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਡੁਰੈਂਡ, ਿਜਸ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ-ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਇੱਕ
ਸੰਸਕਰਣ ਦੱਿਸਆ ਸੀ, ਟੋਂਕ ਸ਼ਿਹਰ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਘਾਤਕ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗ ਾ।
ਲਾਹੌਰ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ ਵਰਗੇ ਯਾਦਗਾਰੀ archway ਤੋਂ ਲੰਘ ਦੇ ਹੋਏ, ਉਸਦੇ ਹਾਥੀ ਨੇ ਿਚਣਾਈ ਦਾ ਇੱਕ ਟੁਕੜਾ ਉਖਾੜ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਕੁਝ
ਿਲਆਇਆ।
ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ ਦੇ ਿਸਖਰ 'ਤੇ ਢਾਂਚਾ. ਕਾਫ਼ੀ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਹੀ ਹਾਦਸਾ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਪਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਮੁਖਬਰ

ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ ਿਕ ਪੰਜ ਹਾਥੀਆਂ ਜੋ ਨੌਜਵਾਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਕੋਲ ਆਏ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਥੋੜੀ ਦੂਰੀ' ਤੇ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਵਾਪਸ ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ
ਿਗਆ ਸੀ' 370 ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ
ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੈਦਲ ਹੀ ਿਰਹਾ।
ਿਫਰ ਵੀ ਜੇ ਹਾਥੀ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਤਾਂ ਕੌਣ ਸੀ? ਸਪਸ਼ਟ ਜਵਾਬ ਸੀ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ । ਉਹ ਕਾਂ-ਬਾਰ ਵਾਲੇ ਿਕਸੇ ਿਵਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਪੱਥਰ ਦੇ
ਸ਼ਤੀਰ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗੇਟਵੇ ਦੇ ਸਜਾਵਟੀ ਉਪਰਲੇ ਢਾਂਚੇ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਛੁਪਾਉਣ ਲਈ ਿਨਰਦੇਿਸ਼ਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪਰ
ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਿਰਹਾ, ਿਕਉਂਿਕ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਿਵਅਕਤੀ ਿਜਸ ਨੂੰ ਿਸੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਾਿਰਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਉਹ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦਾ ਆਪਣਾ ਭਤੀਜਾ ਸੀ,
ਉਹ ਊਧਮ ਿਸੰਘ , ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਅਤੇ ਸਿਹ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਕਾਰ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਕਸੇ ਨੂੰ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਊਧਮ ਿਸੰਘ ਨੌਿਨਹਾਲ
ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਗੇਟਵੇਅ ਿਵਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਾਂ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਢਿਹਣਾ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਹਾਦਸਾ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋ ਘੰਿਟਆਂ ਿਵਚ ਜੋ ਕੁਝ ਹੋਇ ਆ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਵੀ ਸ਼ੱਕੀ ਸੀ। ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਜਖਮੀ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਮਿਹਲ ਿਵੱਚ

ਿਲਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਾਲਕੀ-ਧਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਦੇ ਨੇੜੇ ਿਕਸੇ ਨੂੰ ਵੀ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਅਤੇ ਪੰਜ
ਪਾਲਕੀ-ਧਾਰੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ, ਜੋ ਸਾਰੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ, 'ਦੋ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਿਨੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਾਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ, ਦੋ
ਿਹੰਦੁਸਤਾਨ [ਭਾਵ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ] ਿਵੱਚ ਭੱਜ ਗਏ ਅਤੇ ਪੰਜਵੇਂ ਦੀ ਿਕਸਮਤ ਮੈਨੂੰ ਅਣਜਾਣ ਹੈ'371 । ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ, ਹਾਲਾਂਿਕ, ਗਾਰਡਨਰ ਿਵੱਚ ਗੁਪਤ
ਰੱਿਖਆ। ਇਸ ਿਵਅਕਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਟਾਈਲਾਂ ਅਤੇ ਿਚਣਾਈ ਦੇ ਸ਼ਾਵਰ ਨਾਲ ਿਸਰਫ ਿਸਰ 'ਤੇ ਮਾਮੂਲੀ ਸੱਟ ਲੱਗ ੀ ਸੀ। ਇਹ ਉਸਦੇ ਸੱਜੇ ਕੰਨ
ਦੇ ਿਬਲਕੁਲ ਉੱਪਰ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਪਾਲਕੀ ਦੇ ਢੱਕਣ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦੇ ਿਸੱਕੇ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਖੂਨ ਦਾ ਦਾਗ ਨਹੀਂ ਛੱਿਡਆ ਸੀ। ਿਫਰ ਵੀ ਜਦੋਂ ਦੋ ਘੰਿਟਆਂ ਬਾਅਦ
ਬੇਜਾਨ ਲਾਸ਼ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ, ਤਾਂ 'ਬਹੁਤ ਮਾਤਰਾ ਿਵਚ ਖੂਨ, ਤਰਲ ਅਤੇ ਜਮ੍ਹਾ ਹੋਏ ਪੂਲ ਿਵਚ, ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਿਸਰ ਦੇ ਦੁਆ ਲੇ ਪਾਇਆ ਿਗਆ' 372
। ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਧਮਣੀ ਫਟ ਗਈ ਸੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਿਕਸੇ ਤੀਜੀ ਿਧਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਫਟ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਕਿਨੰਘ ਮ ਸਭ ਤੋਂ ਿਨਰਣਾਇਕ ਫੈਸਲਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ:
'ਇਹ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਜੰਮੂ ਦੇ [ਡੋਗ ਰਾ] ਰਾਿਜਆਂ ਨੇ ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਿਤਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ; ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਅਪਰਾਧ ਤੋਂ ਬਰੀ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਿਨਸ਼ਚਤ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਸਨ।'373 ਮੈਦਾਨ ਿਵੱਚ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਜਾਇਜ਼
ਵੰਸ਼ਜ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਿਧਆਨ ਹੁਣ ਮਹਾਰਾਣੀ ਚੰਦ ਕੌਰ (ਯਾਿਨ ਿਕ ਨੌਿਨਹਾਲ) ਵੱਲ ਿਗਆ। ਿਸੰਘ ਦੀ ਮਾਂ) ਅਤੇ ਕਈ ਘੱਟ ਦਾਅਵੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ
ਸਾਰੇ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਦੇ ਨਹੀਂ
ਬਲੱਡ ਰਾਇਲ, ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਇੱਕ ਔਰਤ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ, 'ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ 'ਤੇ, ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰਨਾਂ
ਕਰਕੇ' 374, ਰਣਜੀਤ ਦੁਆ ਰਾ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ।
ਬਾਅਦ ਿਵਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗ ੇ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਸੀ, ਜੋ ਿਕ 30-ਸਾਲ ਦਾ ਇਕ ਹੁਿਸ਼ਆ ਰ ਸੀ, ਜੋ ਫੌਜਾਂ ਿਵਚ ਮੱਧਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਰਮਨਿਪਆਰਾ

ਸੀ ਅਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਦੁਆ ਰਾ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਿਝਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਗੱਦੀ (ਜਾਂ ਗੱਦੀ) ਲਈ
ਆਪਣੇ ਅਗਲੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵਜੋਂ ਪਛਾਣ ਿਲਆ ਸੀ: ਪਰ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸਮੇਂ ਤੇ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ 'ਤੇ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਸੀ ਅਤੇ ਵਾਪਸ
ਜਾਣ ਦੀ ਕੋਈ ਜਲਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਸਮਰਥਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਾਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਨੌਿਨਹਾਲ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ
ਖਬਰ ਨੂੰ ਿਜੰਨਾ ਿਚਰ ਹੋ ਸਕੇ ਦਬਾ ਕੇ ਰੱਿਖਆ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਦੁਬਾਰਾ ਗੇਟਵੇ 'ਤੇ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਬਿਹਸ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਿਜਸ ਨੂੰ ਿਧਆਨ
ਨਾਲ 'ਿਡਜ਼ਾਈਨ' ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਸਮਾਂ ਪਾ ਿਰਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮਹਾਰਾਣੀ ਚੰਦ ਕੌਰ ਨੇ ਹੈਰਾਨੀ ਪ੍ਰਗਟਾਈ। ਉਸਨੇ ਦੱਿਸਆ ਿਕ ਉਸਦੀ ਨੂੰਹ, ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ
ਿਵੱਚ, ਮ੍ਿਰਤਕ ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਦੀ ਿਵਧਵਾ, ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਜੇ ਲੜਕਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਰਣਜੀਤ ਦਾ ਪੜਪੋਤਾ ਹੋਵੇਗ ਾ
ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੱਦੀ ਦਾ ਿਨਰਿਵਵਾਦ ਵਾਰਸ ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਇਸ ਖ਼ਬਰ ਨੇ ਸਨਸਨੀ ਮਚਾ ਿਦੱਤੀ ਅਤੇ ਚੰਦ ਕੌਰ ਦੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ 'ਤੇ ਤੁਰੰਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸਨੇ ਹੁਣ
'ਆਪਣੇ ਪੋਤੇ-ਪੋਤੀ ਦੇ ਜਨਮ ਤੱਕ ਰਾਜ ਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ'375 ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਇਜ਼ ਡੋਗ ਰਾ ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਯੋਗ
ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਜੇਕਰ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਵਾਰਸ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਿਕਆ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਇਹ ਿਵਚਾਰ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਕ ਉਹ
ਹੁਿਸ਼ਆ ਰ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਭੁੱਲੇ ਹੋਏ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਿਪਤਾ, ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋਣਾ
ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਾਜ਼ੁਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਿਵਰੋਧੀ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਿਵਆਹ
ਕਰ ਲਵੇ। ਪਰ ਇਹ ਜਾਇਜ਼ਤਾ ਦੇ ਜੋ ਵੀ ਮਾਮੂਲੀ ਤਾਣੇ ਉਪਲਬਧ ਸਨ, ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਬੁਣਨ ਲਈ ਿਤਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਚਾਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕੁਝ
ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਸਨ। ਘਟਨਾ ਿਵੱਚ, ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਜਨਮ ਹੋਵੇਗ ਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਗੋਦ ਿਲਆ ਜਾਵੇਗ ਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਇੱਕ ਿਵਆਹ ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਹੁਣ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਚੰਦ ਕੌਰ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਸ਼ਾਸਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਉਪ-ਰਾਜੀਟ ਅਤੇ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਰ ਵਜੋਂ

ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਨਵਰੀ 1841 ਿਵੱਚ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਖੁਦ ਲਾਹੌਰ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਡੂੰਘ ੇ
ਿਡਜ਼ਾਈਨਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਿਵਕਾਸ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਜੰਮੂ ਨੂੰ ਿਰਟਾਇਰ ਹੋਣ ਦੇ ਯੋਗ ਸਮਿਝਆ। ਇਸਨੇ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਚੰਦ
ਕੌਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਅਤੇ 3000 ਡੋਗ ਰਾ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਿਵੱਚ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ
ਨੂੰ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਰੱਿਖਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਿਕਲ੍ਹੇ-ਕਮ-ਮਿਹਲ ਦੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੇ
ਿਪੱਛੇ ਿਪੱਛੇ ਹਟ ਗਏ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਿਵਚ ਖੂਹ ਦੀ ਕੰਧ ਵਾਲੇ ਸ਼ਿਹਰ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਚੌਥੇ ਿਹੱਸੇ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦਾ ਇੱਕ
ਮੁਕੱਦਮਾ
ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਸ਼ਿਹਰ ਦੀ ਿਕਲਾਬੰਦੀ ਦੇ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਅਤੇ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਮੈਨਪਾਵਰ ਦੇ ਿਲਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਸਭ

ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਿਤਆਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਤਾਕਤ ਅਟੱਲ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ।
ਇਸ ਿਵੱਚ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਤਖਤ ਦੇ ਿਨਯੰਤਰਣ ਲਈ ਿਤੰਨ ਤੱਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬਣ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣਗੇ। ਇੱਕ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਨੂੰ
ਫੌਜ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ - ਜਾਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇਸ ਦੀਆਂ ਅਿਜਹੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਿਵੱਚ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ
ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ; ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਰਜ਼ਾਮੰਦੀ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਪਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਿਕ ਮਾਨਤਾ ਹੋਵੇ; ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਜੰਮੂ ਦੇ ਡੋਗ ਰਾ
ਰਾਿਜਆਂ, ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਦੀ ਿਮਲੀਭੁਗ ਤ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। (ਸੁਚੇਤ ਿਸੰਘ , ਡੋਗ ਰਾ ਭਰਾਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸਭ
ਤੋਂ ਛੋਟਾ, ਗਾਰਡਨਰ ਅਪ੍ਰਸੰਿਗਕ ਕਿਹ ਕੇ ਖਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ 'ਕਚਿਹਰੀ ਿਵੱਚ ਗੁੰਡਾਗਰਦੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹਤਾਸ਼
ਸੀ; ਇੱਕ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾ ਿਸਪਾਹੀ ਸੀ ਪਰ ਕੋਈ ਅਿਧਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ... ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੁਟੇਰਾ ਬਦਮਾਸ਼ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਬੇਸ਼ਰਮੀ
ਨਾਲ ਬਦਨਾਮੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ' 376) .
ਫੌਜ ਨੂੰ ਲੁਭਾਉਣ ਲਈ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨੇ 'ਪੰਜ ਭਰਾ' ਐਲਾਨਨਾਮਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਹਰੇਕ ਫੌਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚਾਰ ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ
ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੰਘ ਰਸ਼ ਿਵੱਚ ਿਲਆਉਣ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਭਾਿਵਤ ਲੁੱਟ ਿਵੱਚ ਪੰਜ ਿਹੱਸੇ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੱਕ ਿਮਿਲਆ। 377
ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦਾ ਇਹੋ ਪੁਰਾਤਨ ਿਰਵਾਜ ਸੀ ,' ਅਤੇ ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਇਕੱਠ ਦੀ ਿਵਸ਼ਾਲਤਾ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾ
ਸਕਦੀ ਹੈ: ਮੈਦਾਨੀ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ [ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਤੁਰੰਤ ਪੂਰਬ ਵੱਲ] ਕੈਂਪ ਦੀ ਇੱਕ ਝੱਖੜ ਸਨ- ਅੱਗ '. ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਫੌਜ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰ
ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਸਬੰਧ ਘੱਟ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਹਮਾਇਤ ਨੂੰ ਇਸ ਸੰਕੇਤ ਤੱਕ ਰੋਕ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਉਹਨਾਂ
ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਸੰਦੀਦਾ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਉਮੀਦਵਾਰ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ
ਉਸਨੇ ਇਸ ਭਰੋਸੇ ਦਾ ਸੁਆ ਗਤ ਕੀਤਾ ਿਕ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਿਹਯੋਗ ੀ ਿਸਰਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਰਕਾਰ
ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ ਆਉਣ ਅਤੇ ਜਾਣ ਿਵੱਚ ਦਖਲ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਈ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।
ਡੋਗ ਰਾ ਰਾਿਜਆਂ ਦਾ ਰਵੱਈ ਆ ਵੱਡਾ ਅਣਜਾਣ ਸੀ। ਯਕੀਨਨ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ

ਉਸ ਨੂੰ ਹਰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਭਰਾ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਚੰਦ ਕੌਰ ਅਤੇ
ਿਕਲ੍ਹੇ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਲਾਟ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। ਵੰਸ਼ਵਾਦੀ ਸੰਘ ਰਸ਼ ਿਵਚ ਿਵਰੋਧੀ ਪੱਖਾਂ 'ਤੇ, ਇਹ ਲਾਜ਼ਮੀ
ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਿਕ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਿਵਚ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਿਵਰੋਧ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ। ਿਫਰ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਨਹੀਂ, ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ;
ਿਕਉਂਿਕ ਇਹ ਇੱਕ ਜਾਿਣਆ-ਪਛਾਿਣਆ ਤੱਥ ਹੈ ਿਕ ਸਾਰੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ ਿਵੱਚ, ਇਹ ਦੋ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਨੀਤੀ ਸੀ, ਪੇਸ਼ ਹੋ ਕੇ।
ਦੋ ਿਵਰੋਧੀ ਿਧਰਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡਣਾ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨਾ …378 ਦੋਵਾਂ ਦਾਅਵੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ
ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ।
ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਿਕ ਅਿਜਹੀ ਕੋਈ ਸਮਝ ਸੀ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਬੇਚੈਨੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਿਨਰਾਸ਼ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। 13
ਜਨਵਰੀ (1841) ਨੂੰ ਿਕਲ੍ਹੇ ਦੇ ਰੱਿਖਅਕਾਂ ਨੂੰ 'ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਉੱਠਣ ਵਾਲੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਗਰਜਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ' 380
ਦੁਆ ਰਾ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ।
ਇਹ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਦੇ ਇੱਕ ਿਟੱਲੇ ਤੋਂ ਆਇਆ
ਸੀ ਿਜੱਥੇ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਿਕਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਦੋ ਮੀਲ ਦੂਰ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਿਸਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਮਤਲਬ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ: ਸ਼ੇਰ
ਿਸੰਘ ਆਖਰਕਾਰ ਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਰ ਰੌਲਾ ਪਾਇਆ ਿਗਆ, ਕਈਆਂ ਨੇ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਵਜ਼ੀਰ ਵਜੋਂ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਿਕਹਾ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਨੇ 'ਚੰਦ ਕੌਰ ਅਤੇ ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਦੀ ਮੌਤ' 381 ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ । ਹਾਲਾਂਿਕ, ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਖੂਨ
ਵਿਹਣ ਵਾਿਲਆਂ ਿਵੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਸੌ ਮੀਲ ਦੂਰ ਜੰਮੂ ਿਵੱਚ ਸੀ। ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਆਉਣ ਤੱਕ ਕੁਝ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ
ਹੁਕਮ ਸੀ, ਅਤੇ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਇਸ ਭਰੋਸੇ ਿਵੱਚ ਸਮੇਂ ਲਈ ਖੇਡ ਿਰਹਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਿਜੰਨੀ ਦੇਰ ਕਰੇਗ ਾ, ਉਸ ਦੇ ਅੰਤਮ ਦਖਲ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਓਨਾ ਹੀ ਵੱਡਾ ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਲਾਹੌਰ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਅਠਤਾਲੀ ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋਇ ਆ। ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਿਵਖੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬੇਚੈਨ ਭੀੜਾਂ ਿਵਚਕਾਰ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ,
ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਿਬੱਟ 'ਤੇ ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਘਬਰਾ ਿਗਆ। ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ੰਿਕਆਂ ਨੂੰ ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ ਹੋਰ
ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਿਵੱਤੀ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਦੇਣ ਦੀਆਂ ਮੰਗ ਾਂ ਨੇ ਹੋਰ ਵਧਾ ਿਦੱਤਾ। ਇੱਕ ਅਸਲ ਖ਼ਤਰਾ ਸੀ ਿਕ ਿਕਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਖਜ਼ਾਨੇ
'ਤੇ ਤੁਰੰਤ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਿਬਨਾਂ ਸਮਰਥਨ ਿਪਘਲ ਜਾਵੇਗ ਾ।
ਿਕਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਕਹਾਣੀ ਸੀ। ਿਕਸੇ ਵੀ ਹਮਲੇ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਿਤਆਰੀਆਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਿਕਲ੍ਹੇ
ਦੇ ਦਰਵਾਿਜ਼ਆ ਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗੱਿਡਆਂ ਨਾਲ ਬੰਦ ਕਰ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ; ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ, ਅੰਗ ੂਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਤੋਪਾਂ
ਉੱਪਰਲੇ ਿਕਲ੍ਿਹਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਵੱਲ ਿਲਜਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ; ਅਤੇ ਉੱਚੇ ਪਾਸੇ, ਪੈਰਾਪੈਟ ਡੋਗ ਰਾ ਸ਼ਾਰਪ-ਸ਼ੂਟਰਾਂ ਨਾਲ ਕਤਾਰਬੱਧ
ਸਨ। ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ , 'ਮੇਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ,' ਪਿਹਲਾਂ ਵੀ ਸ਼ਿਹਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਿਹੱਿਸਆਂ ਿਵੱਚ
ਭੇਸ ਿਵੱਚ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਸਨ... ਗਰੀਬ ਰਾਣੀ [ਚੰਦ ਕੌਰ] ਇਸ ਹੰਗ ਾਮੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਡਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਦੁਸ਼ਮਣ], ਇਸ ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ
ਿਕ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਿਕ ਉਸਨੇ ਸ਼ਿਹਰ ਦੇ ਦਰਵਾਿਜ਼ਆ ਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲੇ ਿਨਯਮਤ ਫੌਜ ਦੇ ਸ਼ੱਕੀ ਸ਼ਿਹਰੀ ਸੈਿਨਕਾਂ ਨੂੰ
ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਿਵੱਚ ਹੋਰ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਿਦੱਤੇ। ਲਗਭਗ ਚਾਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਗਾਰਡਨਰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਿਕ ਿਵਰੋਧ ਸੱਚਮੁੱਚ 'ਬੇਕਾਰ ਜਾਪਦਾ
ਸੀ'383 । ਿਸਰਫ਼ ਡੋਗ ਰਾ ਭਰਾਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੜਾਈ-ਝਗੜੇ ਵਾਲੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਿਪਆ, ਿਜਸ ਨੇ ਿਚੰਤਾ ਦਾ
ਕੋਈ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਿਦਖਾਇਆ। ਸ਼ਾਂਤ, ਸਰਗਰਮ ਅਤੇ ਸੰਪੰਨ, ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਅਿਜਹੇ ਸੰਕਟ ਿਵੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸੀ।
ਿਜਉਂ ਹੀ ਤੀਸਰੀ ਸਵੇਰ ਹੋਈ ਤਾਂ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਸਬਰ ਦਾ ਬੰਨ੍ਹ ਟੁੱਟ ਿਗਆ। ਆਪਣੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਰੋਕਣ ਿਵੱਚ ਅਸਮਰੱਥ,

ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਿਸੱਖ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ ਿਕ ਉਹ ਸ਼ਿਹਰ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲੈਣ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਮਾਊਂਿਟੰਗ ਅਲਾਰਮ
ਨਾਲ ਅਗਾਊਂ ਦੇਿਖਆ।
ਹਰ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਤੁਰੰਤ ਖੋਲ੍ਹ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਣੀ ਤੋਂ ਿਤੰਨ ਲੱਖ ਜੇਬ ਿਵਚ ਪਾ
ਕੇ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਬਰਾਬਰ ਲਾਭਦਾਇਕ ਸੌਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਤਬਾਹੀ ਨੇ ਸਾਡੇ ਿਚਹਰੇ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀ: ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਲਾਲ-ਗਰਮ
ਤੋਪਾਂ-ਗੋਲੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਸ਼ਿਹਰ ਨੂੰ ਹਵਾ ਿਵੱਚ ਉਡਾਉਣ ਲਈ ਿਤਆਰ ਸਨ, ਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਾੜਾ ਆ ਿਗਆ।384
ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਨਾ ਿਸਰਫ਼ ਵੱਧ ਸੀ, ਪਰ ਿਨਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਿਹਸਾਬ ਨਾਲ,
ਦੋ ਭਾਰੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਵਾਲੀਆਂ ਰੇਲਗੱਡੀਆਂ, ਚਾਲੀ ਤੋਪਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਹਰੇਕ, ਿਕਲ੍ਹੇ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਿਕ ਇਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ
ਵਾਲੀ ਸੜਕ ਹੋਰ ਅੱਸੀ ਘੋਿੜਆਂ ਨਾਲ ਿਖੱਚੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਟੁਕਿੜਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਮੁੱਚੀ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ
ਿਸਹਰਾ ਿਦੰਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਿਕਸੇ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਅਿਤਕਥਨੀ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਵਾਂਗ , ਿਨਰਾਸ਼ਾਜਨਕ
ਸਮੇਂ ਨੇ ਦਲੇਰ ਸ਼ਬਦ ਸਾਹਮਣੇ ਿਲਆਂਦੇ। ਪਰ ਡੋਗ ਰਾ ਕੈਂਪ ਿਵਚ ਇਕੱਲੇ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਤੱਤ ਿਵਚ ਸੀ। 'ਲਾਹੌਰ ਦੀ
ਘੇਰਾਬੰਦੀ' ਇੱਕ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਵਜੋਂ ਉਸਦੀ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਪਲ ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਅੰਦਰਲੇ ਿਕਲ੍ਹੇ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ ਦੇ ਿਵਹੜੇ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਉਹ ਸੀ ਜੋ ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ 'ਤੇ
ਢਿਹ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਅੰਦਰਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਮਿਹਲ ਦੇ ਅਪਾਰਟਮੈਂਟਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਿਦੰਦਾ ਸੀ। ਬਾਹਰਲਾ ਗੇਟ ਿਬਨਾਂ ਗੋਲੀ ਚੱਲੇ
ਿਡੱਗ ਿਪਆ। ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ ਇਸ ਦੇ ਬਚਾਅ ਪੱਖ ਨੂੰ ਿਰਸ਼ਵਤ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਘੋੜ ਸਵਾਰਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨਾਲ, ਸ਼ੇਰ
ਿਸੰਘ ਖੁਦ ਿਵਹੜੇ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਅਤੇ, ਢੱਕਣ ਲੈ ਕੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।
ਪਰ ਇਹ ਅੰਦਰੂਨੀ ਗੇਟ 'ਤੇ ਸੀ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਟੈਂਡ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਇਸਦੇ ਅੱਗ ੇ ਗੱਡੀਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਲੱਗ ਗਏ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਉਸਨੇ ਦੋ ਤੋਪਾਂ ਰੱਖ ਿਦੱਤੀਆਂ। ਗੇਟ ਦੇ ਲੱਕੜ ਦੇ ਕੰਮ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਦਰਾੜ
ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਝਾਤੀ ਿਦਲਾਸਾ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ. ਇਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ 'ਚੌਦਾਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਲੋਡ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, 20 ਗਜ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ
ਲਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਿਸੱਧੇ ਗੇਟ 'ਤੇ ਿਨਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ'385 ।
ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਜਵਾਬ ਿਦੰਿਦਆਂ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਿਕ ਇਹ ਉਹ ਹੈ, ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ , ਿਜਸ ਨੂੰ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ

ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਗੇਟ ਵੱਲ ਕੰਨ ਦਬਾਏ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਐਕਸਚੇਂਜ ਸੁਿਣਆ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕੀਤੀ।
ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਪਰ ਸਾਹ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਿਵਰਾਮ ਸੀ, ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਤੋਪਖਾਿਨਆਂ ਨੂੰ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦੇਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ
ਿਕ ਉਹ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਹਟ ਜਾਣ ਜਦੋਂ ਸਾਡੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਏ, ਸਾਰੀਆਂ ਚੌਦਾਂ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਛੱਡੇ ਜਾਣ ਨਾਲ
ਟੋਟੇ-ਟੋਟੇ ਹੋ ਗਏ। ਮੇਰੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਤਾਰਾਂ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਹੋ ਗਏ, ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅੰਗ ਮੇਰੇ ਉੱਪਰ ਉੱਡ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਿਚਹਰੇ
ਤੋਂ ਖੂਨ ਅਤੇ ਿਦਮਾਗ ਨੂੰ ਪੂੰਿਝਆ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਲ ਠੀਕ ਹੋ ਸਿਕਆ, ਮੈਂ ਿਸਰਫ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਿਜਹਾ ਕੰਬਦਾ ਹੋਇ ਆ ਕਲਾਸੀ
[ਖਾਲਸੀ, ਬੰਦੂਕ ਸੇਵਾਦਾਰ] ਦੇਿਖਆ। ਖੰਡਰ ਦੇ ਿਡੱਗ ਣ ਿਵੱਚ ਮੇਰਾ ਗੁਆ ਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੈਂ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਬੰਦਰਗਾਹ-
ਅੱਗ ਲਈ ਿਕਹਾ। ਉਸ ਕੋਲ ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਦੋ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦੱਿਬਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਇੱਕ
ਜੰਗ ਲੀ ਚੀਕ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 300 ਅਕਾਲੀ [ਕੱਟੜ ਿਸੱਖ 'ਅਮਰ'] ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ ਿਵੱਚ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ ਿਵੱਚ ਭੀੜ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
ਉਹ ਮੱਛੀਆਂ ਵਾਂਗ ਬੰਦ ਸਨ, ਅਤੇ ਲੱਕੜਾਂ ਅਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਢੇਰਾਂ 'ਤੇ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਨਾਲ ਅੱਗ ੇ ਵਧ ਸਕਦੇ ਸਨ... ਬਸ ਉਸੇ ਪਲ,
ਜਦੋਂ ਭੀੜ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਦੌੜ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਹਵਾ ਿਵੱਚ ਉੱਚੀਆਂ ਸਨ, ਮੈਂ [ਦੋ] ਬੰਦੂਕਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਿਵੱਚ
ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਿਗਆ, ਅਤੇ ਸ਼ਾਬਿਦਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਵਾ ਿਵੱਚ ਉਡਾ ਿਦੱਤਾ। 386
ਇੱਕ ਦੂਸਰਾ ਸਾਲਵੋ ਨੇ ਿਵਹੜੇ ਿਵੱਚ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਿਢਆ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 'ਅਕਾਲੀਆਂ' 387 ਦੇ ਿਵਨਾਸ਼ ਦੁਆ ਰਾ ਆਪਣੀ ਅੱਗ
ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਕਰਕੇ ਰੱਿਖਆ ਸੀ - ਜਾਂ ਿਸਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੇ ਡਰੋਂ। ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਰਪ-ਸ਼ੂਟਰਾਂ ਨੇ ਿਕਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪੈਰਾਪੈਟ
'ਤੇ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਰੇਂਜ ਲੱਭ ਲਈ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਿਵਹੜੇ ਿਵਚ ਵੱਧ ਰਹੀ ਭੀੜ 'ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਵਰਖਾ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। ਇਹ ਇਸ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀ ਿਜਵੇਂ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲੜਾਈ ਦੀ ਲਿਹਰ ਨੂੰ ਬਦਲ ਿਦੱਤਾ ਸੀ. 'ਿਫਰ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਭੱਜ
ਿਗਆ,' 388 ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ, 'ਅਤੇ ਿਭਆਨਕ ਕਤਲੇਆ ਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਿਗਆ'।
ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ ਤੋਂ ਭੱਜ ਿਗਆ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਸ਼ਿਹਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਿਕਲ੍ਹੇ ਦਾ ਤੂਫ਼ਾਨ ਹੋਰ ਚਾਰ ਿਦਨਾਂ ਲਈ ਿਖੱਿਚਆ
ਿਗਆ। ਮਿਹਲ ਦੇ ਦੂਜੇ ਗੇਟਵੇ ਨੂੰ ਪਿਹਲੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਰੱਿਖਆ ਿਗਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਿਜਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡੋਗ ਰਾ ਸ਼ਾਰਪ ਸ਼ੂਟਰਾਂ ਨੇ
ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਿਲਆ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਸਨਾਈਪਰਾਂ ਨੇ ਨਾਲ ਲੱਗ ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਮਸਿਜਦ ਦੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਮੀਨਾਰਾਂ ਤੋਂ
ਬਚਾਅ ਕਰਨ ਵਾਿਲਆਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਿਲਆ। ਮਹਾਨ ਮੁਗ ਲ ਮਸਿਜਦ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਊਡਰ ਮੈਗ ਜ਼ੀਨ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਦੁੱਗ ਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਿਣਆ
ਜਾਂਦਾ ਸੀ. ਜਦੋਂ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਖੁਦ ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਿਲਆ, ਤਾਂ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਉੱਤੇ ਮੋਿੜਆ ਅਤੇ 'ਉਸ
ਨੂੰ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਹਵਾ ਿਵੱਚ ਉਡਾ ਿਦੱਤਾ' 389 । ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਤੋਂ ਅਤੇ ਭੂਮੀਗਤ ਰਾਹਾਂ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ ਘਬਰਾ
ਿਗਆ
ਮਸਿਜਦ ਨੂੰ ਿਕਲ੍ਹੇ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਲਈ ਿਵਸਫੋਟਕਾਂ ਨਾਲ ਭਿਰਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ।
ਇੱਕ ਨੂੰ ਉਡਾਉਣ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਿਲਆਉਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ।
ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੁਆ ਰਾ ਹਥੌੜੇ ਨਾਲ, ਿਕਲ੍ਹਾ, ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਅਕਬਰ ਦੁਆ ਰਾ ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਿਵੱਚ ਬਣਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ,
ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢਿਹ-ਢੇਰੀ ਹੋ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਸੱਖਾਂ ਦੀ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਸ਼ੱਕੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਤੋੜੀਆਂ
ਹੋਈ ਆਂ ਕੰਧਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬਚ ਿਨਕਲੇ। ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਛਾਪਾਮਾਰ ਪਾਰਟੀਆਂ ਹੋਰ ਉਲੰਘ ਣਾਵਾਂ
ਰਾਹੀਂ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈਆਂ। ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਹ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਸਰ ਹੀ ਸੀ ਿਕ ਿਕਲ੍ਹਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ
ਕਾਇਮ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ ਿਵੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਿਗਣਤੀ '2800 ਿਸਪਾਹੀ, 200 ਤੋਪਖਾਨੇ, ਅਤੇ 180 ਘੋੜੇ ' 390 ਦੱਸੀ
ਹੈ। ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ, ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਅਿਧਕਾਰ 'ਤੇ, ਪੂਰੇ ਪੰਜ ਿਦਨਾਂ ਲਈ ਕੁੱਲ ਿਮਲਾਨ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਿਦੰਦਾ ਹੈ:
ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਿਵੱਚੋਂ 4786 ਆਦਮੀ, 610 ਘੋੜੇ ਅਤੇ 320 ਬਲਦ, ਅਤੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਬਚਾਅ ਕਰਨ ਵਾਿਲਆਂ ਿਵੱਚੋਂ
ਿਸਰਫ 130 ਮਾਰੇ ਗਏ ਜਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਗਾਰਡਨਰ ਖੁਦ ਬੇਰੋਕ ਿਨਕਿਲਆ, ਜੋ ਿਕ ਅਸਾਧਾਰਨ ਸੀ। ਉਹ ਬਾਅਦ ਿਵਚ ਦਾਅਵਾ ਕਰੇਗ ਾ
ਿਕ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜ ਮੌਿਕਆਂ 'ਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਸਨ, ਪਰ ਅਿਜਹਾ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵਚੋਂ ਇਕ ਨਹੀਂ
ਸੀ।
ਵਧੇਰੇ ਅਨੁਮਾਨਤ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਉਹ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਵੀ ਉਭਿਰਆ - ਅਤੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਿਵੱਚ, ਿਸਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਿਵੱਚ ਨਹੀਂ।
ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਖੁਦ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ ਸੀ ਿਕ, ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਚੰਗ ੇ ਦੋਸਤ ਦੇ ਰੂਪ
ਿਵੱਚ ਗਾਰਦਾਨਾਹ [sic] ਦੀ ਉੱਚ ਰਾਏ ਬਣਾਈ ਸੀ, ਅਤੇ ... [ਜੋ] ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਅਿੜਆ ਰਿਹੰਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ... ਦੂਸਰੇ ਉਸਨੂੰ ਛੱਡ
ਿਦੰਦੇ ਸਨ। 391 _ ਇੱਕ ਡੋਗ ਰੇ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹੋਏ ਿਜਸਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਇੱਕ ਰਾਖਸ਼ ਸਮਝਦਾ ਸੀ, ਇਹ
ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਸ਼ਾਇਦ ਬਹੁਤੀ ਕੀਮਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਿਜਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇੱਕ ਸੰਕਟ ਿਵੱਚ, ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਇੱਕ ਚੰਗ
ਸੇਾ ਆਦਮੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦੇ
ਵਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਉਸੇ
ਅਧੀਨ

ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਾਰਡਨਰ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਹੋਣ ਲਈ ਇੱਕ ਚੰਗ ਾ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਿਰਸ਼ਤਾ ਲੰਬਾ ਹੋਵੇਗ ਾ ਅਤੇ, ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਵਰਗੇ
ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੀ ਰਾਏ ਿਵੱਚ, ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ।
18 ਜਨਵਰੀ (1841) ਨੂੰ ਜੰਮੂ ਤੋਂ ਮਨਮੋਹਕ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੀ ਆਮਦ ਦਾ ਅੰਤਮ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਨਵੀਨਤਮ
ਕੰਮ ਦੇ ਇੱਕ ਨੁਕਸ ਰਿਹਤ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਸੰਗ ੀਤਕਾਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਪੜਾਅ ਵੱਲ ਵਿਧਆ ਅਤੇ ਸਾਿਰਆਂ
ਦੁਆ ਰਾ ਸਨਮਾਿਨਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਬੰਦੂਕਾਂ ਖਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ; ਘੋਿੜਆਂ ਦਾ ਵਪਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਿਗਆ। 'ਸਾਡੀ ਬੰਬਾਰੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ
ਅਤੇ [ਡੋਗ ਰਾ] ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਸੀ,' 392 ਰਾਹਤ ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਦੇ ਿਚਹਰੇ 'ਤੇ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਤੋਂ ਉੱਭਿਰਆ ਤਰਜੀਹ ਦਾ ਨਵਾਂ ਕ੍ਰਮ ਪੁਰਾਣੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਸੀ। ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਵਜ਼ੀਰ,
ਮਹਾਰਾਣੀ ਚੰਦ ਕੌਰ 'ਰਾਜ ਦੀ ਿਸਰਕੱਢ ਮੁਖੀ' ਵਜੋਂ ਜਾਰੀ ਰਿਹਣਗੇ।
,
ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਦੇ ਸੌਦੇ ਇਸ ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੇ ਿਕ ਸੱਤਾ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਦੇ

ਹੱਕ ਿਵੱਚ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਬਦਲ ਿਗਆ ਸੀ। ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ ਮਹਾਰਾਣੀ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਲਈ, ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਉਸਦਾ
ਰਖਵਾਲਾ ਿਨਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ; ਉਸਨੇ ਉਸਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਬੰਦੋਬਸਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ, ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਦਾ ਇੱਕ
ਵੱਡਾ ਟ੍ਰੈਕਟ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜੋ ਹੁਣੇ ਹੀ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੱਗ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਿਜਸ ਉੱਤੇ ਉਸਨੇ ਤੁਰੰਤ ਚਾਰਜ ਲੈ ਿਲਆ ਸੀ।
ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਲਈ ਵੀ ਉਹ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਮਹਾਨ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ ਮਿਹਲ ਦੇ

ਖਜ਼ਾਨੇ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਜਾਇਦਾਦ, ਮਸ਼ਹੂਰ ਕੋਹ-ਏ-ਨੂਰ ਹੀਰੇ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਡੋਗ ਰਾ ਰਾਜੇ ਨੇ ਹੁਣ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਵੇਂ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਪੱਥਰ ਭੇਟ ਕੀਤਾ। ਬਦਲੇ ਿਵੱਚ ਉਸਨੇ
200,000 ਰੁਪਏ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਆਮਦਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਦਾ ਇਨਾਮ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਿਫਰ ਉਸ ਨੇ ਹਨੇਰੇ ਦੇ ਢੱਕਣ ਹੇਠ
ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੁਆ ਰਾ ਗਾਰੰਟੀਸ਼ੁਦਾ ਇੱਕ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਰਸਤੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਿਕਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਖਜ਼ਾਨੇ ਿਵੱਚੋਂ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਗੱਡੇ ਖਜ਼ਾਨੇ
ਅਤੇ ਿਸੱਿਕਆਂ ਨਾਲ ਭਰੇ। ਇਸ ਬੋਨਾਂਜ਼ਾ ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਿਹੱਸੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਪਦਾ ਹੈ,
ਹਾਲਾਂਿਕ, ਕੁਝ ਪਸੰਦੀਦਾ ਬਾਊਬਲ ਉਸ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਿਵੱਚ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਆਏ ਸਨ, ਿਜਸ ਲਈ
ਹੇਲੇਨਾ ਭਾਲ ਕਰੇਗ ੀ।
ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਲਈ, ਇਨਾਮ ਵੱਖਰੇ ਕ੍ਰਮ ਦੇ ਸਨ। ਿਸੰਘ ਾਸਣ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ, ਉਹ ਹੁਣ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਿਕੰਗ -

ਮੇਕਰ ਸੀ। ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ , ਭਾਵੇਂ ਅਕਸਰ ਆਪਣੇ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ ਰਿਹੰਦਾ ਸੀ, ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ
ਸਲਾਹਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਿਰਕਾਰਡ 'ਤੇ ਫੌਜਾਂ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ 'ਤੇ ਿਨਰਭਰ ਕਰਦਾ ਿਰਹਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹੁਣ ਦੇ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ
ਭਰਾ, ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਪਕੜ ਰੱਖਦਾ ਸੀ।
ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ 'ਅਿਭਲਾਸ਼ਾ!' ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਜਾਪਦਾ ਹੈ. ਪਰ ਜੇ ਹਾਲ ਹੀ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਿਦਖਾਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਅਸਲ
ਸ਼ਕਤੀ ਅਦਾਲਤ ਅਤੇ ਜ਼ੀਿਨਆਂ ਤੋਂ ਖੋਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਫੌਜ ਦੇ ਵੱਡੇ ਰੈਂਕਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਿਨਯੰਤਿਰਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।
ਬੇਅ ੰਤ ਬਦਲਾਖੋਰੀ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ ਅਤੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਿਕਸਮਤ ਲਈ ਸੱਚੇ ਿਦਲੋਂ ਿਚੰਤਤ, ਿਸੱਖ ਰੈਜੀਮੈਂਟਾਂ ਨੇ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚੁਣੇ ਗਏ
ਪੰਚਾਂ ਜਾਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਿਸ਼ਕਾਇਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਪੰਜ-ਮੈਂਬਰੀ ਕਮੇਟੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ
ਹਰੇਕ - ਇੱਕ ਅਥਾਰਟੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 'ਫੌਜ ਸੋਵੀਅਤ' 394 ਕਿਹੰਦੀ ਹੈ - ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਯੂਿਨਟ ਜਾਂ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੇ ਦਰਜੇ ਅਤੇ ਫਾਈਲ ਦੀ
ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਿਜਵੇਂ-ਿਜਵੇਂ ਫੌਜੀ ਪੱਿਠਆਂ ਦਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਧਦਾ ਿਗਆ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਉਵੇਂ ਹੀ ਪੰਚਾਂ ਦੀਆਂ
ਉਮੀਦਾਂ ਵੀ ਵਧੀਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤਨਖਾਹਾਂ ਅਤੇ ਸਹੂਲਤਾਂ, ਭਾਵੇਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਬਕਾਇਆ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੜਨ ਲਈ
ਵਧਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਬੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਦੁਬਾਰਾ ਵਧਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਿਖੰਡਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਵਾਰ ਿਫਰ ਵਧਾਇਆ ਿਗਆ। ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਆਪਣੇ ਹੀ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਰਿਹਮੋ-
ਕਰਮ ਉੱਤੇ ਓਨਾ ਹੀ ਸੀ ਿਜੰਨਾ ਉਹ ਿਕਲ੍ਹੇ ਿਵੱਚ ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਰਪ-ਸ਼ੂਟਰਾਂ ਦਾ ਸੀ। ਗੱਦੀ ਦਾ ਕੋਈ ਜਾਇਜ਼ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਨਾ ਹੋਣ
ਕਰਕੇ, ਪੰਚਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਸੱਚੇ ਵਾਰਸ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਿਵਰੋਧੀਆਂ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕਣ ਵਾਲੇ ਿਡਫੈਂਡਰਾਂ
ਵਜੋਂ ਦੇਿਖਆ - ਚਾਹੇ ਉਹ ਸੱਤਾ ਦੇ ਭੁੱਖੇ ਡੋਗ ਰੇ ਹੋਣ, ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦੀ ਹੋਣ, ਮਹਾਰਾਜੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਗਬਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤਨਖਾਹਦਾਰ
ਹੋਣ।
ਜਾਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਫ੍ਰੈਂਕੋਫੋਨ ਜਨਰਲ; ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਦਸਤੇ ਦੇ ਿਦਨ ਹੁਣ ਿਗਣੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਐਲਾਰਡ ਸੀ;
ਉਹ 1839 ਿਵਚ ਮਰ ਿਗਆ ਸੀ।
ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਬਦਲਾਖੋਰੀ ਿਵੱਚ, ਜਨਰਲ ਕੋਰਟ ਨੂੰ ਵੈਨਤੂਰਾ ਦੀ ਭਾਰੀ ਿਕਲਾਬੰਦੀ ਵਾਲੇ ਿਨਵਾਸ ਸਥਾਨ ਿਵੱਚ
ਸ਼ਰਨ ਲੈਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ; ਿਫਰ ਉਹ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਇੰਡੀਆ ਭੱਜ ਿਗਆ, 1842 ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਬਗਾਵਤ ਕਮਾਂਡ ਿਵਚ
ਵਾਪਸ ਆ ਿਗਆ ਅਤੇ 1843 ਿਵਚ ਚੰਗ ੇ ਲਈ ਭੱਜ ਜਾਵੇਗ ਾ। ਵੈਨਤੂਰਾ, ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਕੱਟੜ ਸਮਰਥਕਾਂ ਿਵਚੋਂ ਇਕ, ਉਸੇ ਸਮੇਂ
ਛੱਡ ਜਾਵੇਗ ਾ। ਅਤੇ ਅਿਵਤਾਬੀਲ ਨੇ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਸਪੰਜ ਿਵੱਚ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤਾ ਸੀ. ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਅੱਠ ਸਾਲ ਦੇ 'ਦਿਹਸ਼ਤ ਦੇ
ਰਾਜ' ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦੋ ਸਾਲ ਅਫ਼ਗ ਾਿਨਸਤਾਨ ਦੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਿਵੱਚ ਿਬਤਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਆਪਣੀਆਂ ਿਵਦਰੋਹੀ
ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਦਬਾਅ ਹੇਠ, ਵੱਧ ਭਾਰ ਵਾਲੇ ਗਵਰਨਰ ਨੇ ਆਖਰਕਾਰ ਆਪਣੀ ਿਕਸਮਤ ਕੱਢ ਲਈ, ਆਪਣੀ ਕਲੋਸਟਰਡ ਨੌਕਰਾਣੀ
ਨਾਲ ਿਵਆਹ ਕਰਵਾ ਿਲਆ। ਪਕਾਉਣਾ, ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਨੈਪਲਜ਼ ਵੱਲ ਚੱਲ ਿਪਆ।
ਘੱਟ ਅਫਸਰ, ਚਾਹੇ ਭਾਰਤੀ ਜਾਂ ਯੂਰਪੀਅਨ, ਸਭ ਤੋਂ ਮਾੜਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਵੈਨਤੂਰਾ ਦੇ ਸਿਹਯੋਗ ੀ ਡੀ-ਕੈਂਪ, ਫੌਲਕੇਸ ਨਾਂ ਦੇ
ਿਵਅਕਤੀ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਿਸੱਖ ਫੌਜੀਆਂ ਨੇ ਿਜ਼ੰਦਾ ਸਾੜ ਿਦੱਤਾ ਸੀ; ਉਸਦਾ ਪਿਹਲਾ ਨਾਮ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਗੈਰ-ਕਿਥਤ, ਜ਼ਰੂਰ ਮੁੰਡਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ
ਹੈ। ਇਹ 1843 ਿਵਚ ਸੀ.
ਇੱਕ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ, ਜਦੋਂ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਾਅਦੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਕਦ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਅਜੇ ਵੀ ਬਕਾਇਆ ਸਨ, ਫੌਜਾਂ ਨੇ
ਮਾਮਿਲਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਿਵੱਚ ਲੈ ਿਲਆ।
ਸਿਮਥ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਿਜਸਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਾਈਮ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ:
[ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ] ਆਪਣੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਫਸਰਾਂ ਅਤੇ ਮੁਨਸ਼ੀਆਂ [ਤਨਖਾਹਕਾਰ ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੈਰ-ਿਸੱਖ ਸਨ] ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ
ਿਦੱਤਾ, ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਿਦੱਤੀ, ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਵੱਢ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਿਜੰਦਾ ਸਾੜ ਿਦੱਤਾ,
ਸਕਾਰਫਾਂ ਿਵੱਚ ਲਪੇਿਟਆ। …ਇੰਨੀ ਘਾਤਕ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੁਨਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਿਪੱਛਾ ਕੀਤਾ ਿਕ ਲਾਹੌਰ
ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਿਵਚ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕਰਦੇ ਸੁਿਣਆ ਿਗਆ ਿਕ ਉਹ ਹਰ ਉਸ ਆਦਮੀ, ਔਰਤ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਮਾਰ
ਦੇਣਗੇ ਜੋ ਫਾਰਸੀ ਪੜ੍ਹ ਜਾਂ ਿਲਖ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਭਾਸ਼ਾ ਿਜਸ ਿਵਚ ਮੁਨਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਖਾਤੇ ਦਾ ਭੁਗ ਤਾਨ ਕਰੋ. ... ਘਰਾਂ ਨੂੰ
ਬਰਖਾਸਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਅਤੇ ਸਾੜ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਤਸੀਹੇ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਿਜਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਵੀ ਡਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਜ ਨੂੰ ਿਦਖਾਉਣ ਲਈ ਸੇਵਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ
ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਿਥਤੀ ਜਦੋਂ ਪੰਚਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਵਜੋਂ ਸਥਾਿਪਤ ਕੀਤਾ।395
1841 ਦੀ ਅਖੌਤੀ 'ਅਰਾਜਕਤਾ', ਕਈਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਪਿਹਲੀ, ਿਸਰਫ ਕੁਝ ਹਫ਼ਿਤਆਂ ਤੱਕ ਚੱਲੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ , '396 'ਤੇ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨੇ 'ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਅਤੇ ਹਰ ਬਦਨਾਮੀ ਿਵਚ ਗੁਜ਼ਾਰਨ' ਦੁਆ ਰਾ ਸੁਆ ਗਤ ਕੀਤਾ , '…ਅਤੇ ਡੇਢ ਸਾਲ
ਦੇ ਸਮੇਂ ਿਵਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਨਹੀਂ ਹੋਇ ਆ'। ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ , ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਡੋਗ ਰਾ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਨਾਲ, ਭਾਰੀ ਖੂਨ-
ਖਰਾਬੇ ਨਾਲ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਦਬਾਇਆ ਿਗਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਕਰਨ ਲਈ
ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਭੇਿਜਆ ਿਗਆ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਿਸੰਧ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਿਮਿਲਆ। ਮਹਾਰਾਣੀ ਚੰਦ ਕੌਰ ਨੇ ਵੀ ਅਸਰਦਾਰ ਤਰੀਕੇ
ਨਾਲ ਪੈਨਸ਼ਨ ਿਮਲਣ ਕਰਕੇ ਲਾਹੌਰ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ।
ਪਰ ਜ਼ਾਹਰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਗੁੰਮਰਾਹਕੁੰਨ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਿਸਰਫ਼ ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਾਂਤ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਿਕਉਂਿਕ ਹੋਰ ਿਕਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੰਗ ਸੀ; ਸ਼ੇਰ
ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗੱਦੀ ਸੰਭਾਲੀ ਰੱਖੀ ਿਕਉਂਿਕ ਉਸਦੇ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਿਧਆਨ ਭਟਕ ਿਗਆ ਸੀ। ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਪੱਛਮ, ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੇ
ਰੇਿਗਸਤਾਨਾਂ ਤੋਂ ਿਤੱਬਤ ਦੇ ਬਰਫੀਲੇ ਰਿਹੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਤੱਕ, ਨੇਮੇਿਸਸ ਕਦੇ ਵੀ ਿਵਅਸਤ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਿਕ ਇਸ ਿਵਸ਼ਾਲ ਸੰਸਾਰ ਿਵੱਚ ਕੀ ਹੋ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਭਾਵੇਂ ਿਕ ਅਣਿਗਣਤ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਪੋਕ੍ਰੀਫਲ, ਇਸ ਿਵੱਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਸੰਜੀਦਾਤਾ ਹੈ। ਅਟਕ ਦੇ ਨੇੜੇ ਿਸੰਧ ਦੇ
ਪੱਛਮੀ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਡੇਰਾ ਲਾਉਣ ਦੌਰਾਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਤੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਾ ਿਕ ਇਕ ਯੂਰਪੀਅਨ ਨੇੜੇ ਆ ਿਰਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ
ਮੇਜਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਪਿਹਰਾਵੇ ਿਵੱਚ ਿਨਕਿਲਆ, ਬਹੁਤ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਨਹੀਂ, ਇੱਕ ਪਠਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ'397 ਅਤੇ ਿਜਸਨੂੰ
ਗਾਰਡਨਰ ਹਾਲ ਹੀ ਿਵੱਚ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਿਵੱਚ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ 'ਤੇ ਿਮਿਲਆ ਸੀ। ਲਾਰੈਂਸ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਜੋਖਮ 'ਤੇ ਆਇਆ
ਸੀ ਿਕਉਂਿਕ ਉਸ ਕੋਲ ਡੋਗ ਰੇ ਲਈ ਕੁਝ ਿਚੰਤਾਜਨਕ ਖ਼ਬਰ ਸੀ। ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਹੱਸ ਿਪਆ। ਉਸ ਕੋਲ ਵੀ ਖ਼ਬਰਾਂ ਸਨ, ਪਰ ਉਹ ਤਾਂ ਹੀ
ਇਸ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਕਰੇਗ ਾ ਜੇ ਲਾਰੈਂਸ ਪਿਹਲਾਂ ਬੋਲਦਾ।
ਸੌਦਾ ਮਾਿਰਆ ਿਗਆ, ਅਤੇ ਲਾਰੈਂਸ ਨੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸ ਕੇ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਿਕ ਉਸਦੀ ਿਤੱਬਤ ਦੀ ਮੁਿਹੰਮ ਪੂਰੀ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਏਜੰਟ, ਵਜ਼ੀਰ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਿਸੰਘ , 9000 ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ, ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਆਦਮੀ
ਨੂੰ ਕੱਟ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
'ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਵੀ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਹੈ,' ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਿਕਹਾ ਤੇ ਿਫਰ ਦੱਿਸਆ

ਲਾਰੈਂਸ ਨੇ ਇਹ ਿਭਆਨਕ ਸੱਚਾਈ ਿਕ ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਭ ਕੁਝ ਖਤਮ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ,
ਅਤੇ ਇਹ ਿਕ ਅਕਬਰ ਖਾਨ [ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦਾ ਪੁੱਤਰ] [ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਿਰਹਾ ਸੀ
ਆਯੋਿਜਤ] ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਜਲਾਲਾਬਾਦ. 398
ਇਸ ਪਲ ਭਰ ਦੇ ਵਟਾਂਦਰੇ ਿਵੱਚ, ਇਹ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਸੀ ਜੋ ਆਖਰੀ ਹਾਸਾ ਸੀ। ਪੱਛਮੀ ਿਤੱਬਤ ਉੱਤੇ ਡੋਗ ਰਾ ਹਮਲਾ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ

ਪਹਾੜੀਆਂ ਿਵੱਚ ਸਾਮਰਾਜ-ਿਨਰਮਾਣ ਦੇ ਿਹੱਸੇ ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਟੁੰਡਰਾ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਿਸੱਧੇ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਕੇ, ਉਸਨੇ
ਲੱਦਾਖੀ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲੇਹ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੱਥ ਦੇ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਿਫਰ ਿਤੱਬਤੀਆਂ ਨਾਲ ਝਗੜਾ
ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਖੇਤਰ ਿਵਚ ਡੂੰਘ ੇ ਵਾਹਨ ਚਲਾਉਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਬਾਲਿਟਸਤਾਨ ਅਤੇ ਿਗਲਿਗਤ
ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ। ਚੀਨੀਆਂ ਨੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ; ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਇਤਰਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਿਖਆ, ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ,
ਹਾਲਾਂਿਕ ਿਹਮਾਲੀਅਨ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਯਕੀਨਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰੇਗ ਾ।
ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਿਕ ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਿਤੱਬਤੀ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਠੰਡ-ਕਠੋਰ ਿਤੱਬਤੀ-ਚੀਨੀ
ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਕੰਬਦੇ ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਦਾ ਛੋਟਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਦਸੰਬਰ ਦੇ ਅੱਧ ਿਵਚ 12,000 ਫੁੱਟ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੀ ਉਚਾਈ 'ਤੇ, ਉਹ ਇੰਨੇ ਹਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸਨ
ਿਜੰਨਾ ਡੂੰਘ ੇ ਜੰਮੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਬਾਲਣ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਸਕਟਾਂ ਦੇ ਲੱਕੜ ਦੇ ਸਟਾਕ ਨੂੰ ਸਾੜ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਸਟਾਕ
ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ, ਦਸਤਾਨੇ ਰਿਹਤ ਮਾਸ ਨੰਗ ੀ ਬੰਦੂਕ-ਧਾਤੂ ਤੱਕ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫਿਸਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਚੀਨੀਆਂ ਨੇ 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਸ਼ ਹੋਣ
ਲਈ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ, ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਜਾਂ ਖੱਡਾਂ ਦੇ ਤਲ 'ਤੇ ਢੇਰ' 399 ।
ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਬਚੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਿਹਮਾਲੀਅਨ ਦੱਰੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਪਹਾੜੀ-ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ, ਅਤੇ
ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਤਬਾਹੀ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਕਲਕੱਤਾ ਅਤੇ ਿਫਰ ਮੇਜਰ ਲਾਰੈਂਸ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਸੀ।
ਵਾਸਤਵ ਿਵੱਚ, ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੇ ਜੋ ਕੁਝ ਹਾਵੀ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਸਲ ਘੁਸਪੈਠ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਆ ਿਗਆ
ਸੀ। ਜੇ ਅਿਜਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਨੇ ਅਿਜਹੀ ਬੇਿਮਸਾਲ ਸਫਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸਫਲਤਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸੁਆ ਦਲਾ ਬਣਾਇਆ. ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਿਕਸੇ
ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਪਕੜ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਕੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰੇਗ ਾ।
ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਦੀ ਿਤੱਬਤੀ ਤਬਾਹੀ ਨੂੰ ਗਲੀਚੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਵਹਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੀ ਅਫਗਾਨ ਤਬਾਹੀ ਨਾ ਹੋ ਸਕੀ।
ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਫੌਜਾਂ ਿਵੱਚ ਕਟੌਤੀ ਅਤੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਨੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਹੁਣ ਤੱਕ
ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਬੁਰੀ ਹਾਰ ਿਵੱਚ ਵੱਡੀ ਭੂਿਮਕਾ ਿਨਭਾਈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਕਾਬੁਲ ਿਵਚ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ, 1841-2 ਦੀ ਉਹੀ
ਕਠੋਰ ਸਰਦੀ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਿਤੱਬਤ ਿਵਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਦੀ ਜਾਨ ਲੈਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਿਸੱਟੇ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਔਖਾ ਹੈ
ਿਕ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ੀ ਲੀਡਰਿਸ਼ਪ, ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਯੋਗ ਤਾ ਵਰਗੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ, ਿਜਸ 'ਤੇ
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਾਣ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ ਮੈਕਨਾਘਟਨ ਦੇ ਸੱਜੇ-ਹੱਥ ਆਦਮੀ, ਸਰ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਬਰਨਸ, ਪਿਹਲੇ ਹਿਤਆਿਰਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਕਾਬੁਲ ਦੇ
ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਲਈ ਉਸਦੀ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਭੜਕੀ ਭੀੜ ਦੁਆ ਰਾ ਕੁੱਟ-ਕੁੱਟ ਕੇ, ਬਰਨੇਸ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਬਲਦੇ ਘਰ ਤੋਂ ਭਜਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ
ਕਤਲ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਈ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਿਵੱਚ ਇਹ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਉਸਨੂੰ
ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਯਾਤਰਾ ਨੋਟਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਟਰੇਸ ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।
ਇਹ ਨਵੰਬਰ 1841 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵਚ ਸੀ। ਇਸ ਸਫਲਤਾ ਤੋਂ ਉਤਸ਼ਾਿਹਤ, ਹਰ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇ ਅਫਗਾਨ ਿਫਰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਿਵਚ ਆ ਗਏ
ਅਤੇ ਫੈਲੀਆਂ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਲਾਈਨਾਂ 'ਤੇ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਹਮਲੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੇ। ਖਜ਼ਾਨਾ, ਅਸਲਾ, ਭੰਡਾਰ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਪੁਆ ਇੰਟਾਂ
ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਦਸੰਬਰ ਤੱਕ 'ਬਾਗ਼ੀ' ਦੀ ਿਗਣਤੀ 50,000 ਹੋ ਗਈ। ਅਕਬਰ ਖਾਨ, ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦਾ ਪੁੱਤਰ, ਸਮੁੱਚੀ
ਕਮਾਂਡ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਬੁਖਾਰਾ ਦੀ ਕੈਦ ਤੋਂ ਬਚ ਿਗਆ; ਅਤੇ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਾਲੇ ਸ਼ਿਹਰ ਿਡੱਗ ਪਏ। ਦੱਖਣ ਵੱਲ
ਗਜ਼ਨੀ ਅਤੇ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਦੇ ਿਨਵੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ, ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਦੀ ਸੜਕ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ, ਬਚਣ ਦੇ ਰਸਤੇ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਭੁੱਖੇ, ਗੋਲਾ-
ਬਾਰੂਦ ਦੀ ਘਾਟ, ਰਾਤ ਨੂੰ ਜੰਮੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਿਦਨ ਨੂੰ ਗੋਿਡਆਂ ਤੱਕ ਝੁਲਸ ਗਈ, ਕਦੇ ਮਾਣ ਵਾਲੀ 'ਿਸੰਧ ਦੀ ਸੈਨਾ' ਦੇ ਿਚਹਰੇ 'ਤੇ ਹਾਰ
ਨਜ਼ਰ ਆਈ।
ਮੈਕਨਾਘਟਨ, ਸਿਥਤੀ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਿਵਅਕਤੀ, ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਕੁਝ ਹੋਇ ਆ ਉਸ ਲਈ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਹੋਣਾ
ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਿਨਕਾਸੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 14 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਫੌਜ ਦੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਿਹੱਸੇ, ਅਤੇ ਕਈ ਹਜ਼ਾਰ ਕੈਂਪ-ਫਾਲੋਅ ਰ, ਇੱਕ
ਿਨਰਣਾਇਕ ਅਸੁਰੱਿਖਅਤ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਆਚਰਣ ਦੇ ਤਿਹਤ ਕਾਬੁਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਅਕਬਰ ਖ਼ਾਨ ਕੋਲ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ
ਗ਼ਾਜ਼ੀ-ਿਨਯੰਤਿਰਤ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਿਵੱਚ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਜਸ ਕਾਰਨ ਖੈਬਰ ਅਤੇ ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਦੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਲਈ
ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਇਹ ਉਹ 'ਿਭਆਨਕ ਸੱਚ' ਸੀ ਜੋ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ ਿਸੰਧ ਦੇ ਕੰਢੇ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਲਾਰੈਂਸ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ
ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਦੇ ਗੜੀ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਰਾਹਤ ਫੋਰਸ ਨੂੰ ਭੇਜਣ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਕਾਬੁਲ
ਿਵੱਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਾੜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ; ਅਤੇ ਇਹ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ਿਕ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ
ਇੰਨੀ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਿਕਵੇਂ ਜਾਣੂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਗਾਰਡਨਰ, ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਜੋ ਚੂਹੇ ਨੂੰ ਸੁੰਘ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਬਾਰੇ ਸਭ ਕੁਝ ਗੁਲਾਬ ਦੇ ਅਟਾਰ 'ਤੇ ਘੁੱਟ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਸੋਿਚਆ
ਿਕ ਉਸਨੂੰ ਜਵਾਬ ਪਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦੀ ਬਰਾਕਜ਼ਈ ਲੀਡਰਿਸ਼ਪ ਨਾਲ ਗੁਪਤ ਸੰਚਾਰ
ਿਵੱਚ ਸੀ।
ਸੁਲਤਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ, ਗ਼ੁਲਾਮ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਕਈ ਭਰਾਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਿਵਅਕਤੀ ਿਜਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਦਸ
ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਿਵੱਚ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ
ਹੁਣ ਮੁਹੰਮਦ ਅਕਬਰ ਖਾਨ ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਸੰਪਰਕ ਿਵੱਚ ਸੀ
[ਸੁਲਤਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਦਾ ਭਤੀਜਾ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਅਫਗਾਨ ਨੇਤਾ] ... [ਅਤੇ] ਕਾਬੁਲ ਤੋਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਿਚੱਠੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। 400
ਡੋਗ ਰਾ ਨਾ ਿਸਰਫ ਇਹ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਿਕ ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ ਕੀ ਹੋ ਿਰਹਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਬਾਗੀਆਂ ਨਾਲ ਿਮਲੀਭੁਗ ਤ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਰਾਹਤ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਿਨਰਾਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਿਸੰਧ ਦਿਰਆ 'ਤੇ ਬੇੜੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਿਬਮਾਰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਰੈਜੀਮੈਂਟਾਂ ਨੂੰ ਦੇਰੀ ਕਰ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਗੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਰਾਹਤ ਦੇਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਿਵੱਚ
ਪੰਜਾਬ ਭਰ ਿਵੱਚ ਕਾਹਲੀ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਿਸੱਖਾਂ ਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਿਜਹੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਇਹ ਬਚਾਅ ਿਮਸ਼ਨ ਿਸਰਫ ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਿਵੱਚ ਅਲੀ
ਮਸਿਜਦ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਿਗਆ ਅਤੇ ਿਫਰ ਸਪਲਾਈ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ।
ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਵੱਲ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਿਧਆਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਚੇਲੇ ਅਤੇ ਭਿਵੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨੀ ਲੇਖਕ ਹਰਬਰਟ
ਐਡਵਰਡਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਿਦੱਤੀ ਸੀ ਿਕ ਰਾਹਤ ਫੋਰਸ ਕਦੇ ਵੀ ਕਾਬੁਲ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚੇਗ ੀ। 'ਇਹ ਸਮਾਂ ਟੁੱਟਣ ਦਾ
ਹੈ
ਤੁਹਾਡੀ ਤਾਕਤ,'401 ਉਸਨੇ ਸਲਾਹ ਿਦੱਤੀ, 'ਇੱਥੇ-ਉੱਥੇ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਿਦਸ਼ਾਵਾਂ ਿਵੱਚ ਿਖੱਚੋ, ਅਤੇ
ਿਫਰ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰੋ।' ਪਰ ਸਲਾਹ ਅਣਸੁਣੀ ਹੋ ਗਈ। ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ, ਿਸੰਧ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਗਲਤੀ ਕੀਤੀ.
ਲਾਰੈਂਸ ਉਸ ਸਮੇਂ ਿਸਰਫ ਇੱਕ ਜੂਨੀਅਰ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਅਿਧਕਾਰੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਕੀ ਕਰਨਾ
ਹੈ। 'ਇੱਕ ਸਾਹਸੀ ਿਜਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਦੱਿਸਆ'402
, ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਥਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਲ ਸੈਨਾ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਿਰਹਾ ਸੀ, 'ਿਫਰ ਵੀ, ਿਕਸੇ ਨਾ ਿਕਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ,
ਇੱਕ ਜੇਸੁਇ ਟ ਕਾਲਜ ਿਵੱਚ ਪੜ੍ਿਹਆ ਵੀ ਸੀ...ਅਤੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪੂਰਾ ਹੋਇ ਆ'।
[ਉਸ ਦਾ] ਬੋਲਣ ਦਾ ਮੂਡ ਸੀ, ਹਨੇਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕੋਨੇ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਝਾਕਣ ਿਦੰਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਿਫਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਿਪੱਛੇ ਦੇਖ
ਕੇ ਦੁਬਾਰਾ ਬੰਦ ਕਰ ਿਦੰਦਾ ਸੀ, ਿਜਵੇਂ ਜੰਮੂ [ਭਾਵ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨਾਲ] ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਅਜੀਬ ਅਤੇ ਡਰਾਉਣੀ ਸੀ।403
ਲਾਰੈਂਸ ਿਦਲਚਸਪ ਸੀ। ਉਹ ਗਾਰਡਨਰ ਿਵੱਚ ਿਦਲਚਸਪੀ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖੇਗ ਾ, ਉਸਦੀ ਸਲਾਹ ਲਵੇਗ ਾ, ਉਸਦੀ ਜੀਵਨ-ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ

ਉਧਾਰ ਲਵੇਗ ਾ ਅਤੇ ਿਫਰ ਉਸਨੂੰ ਇਨਕਾਰ ਕਰੇਗ ਾ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਅਫਗਾਨਾਂ ਿਵਰੁੱਧ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਹੋਰ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਉਡੀਕ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਕਾਬੁਲ ਤੋਂ ਿਪੱਛੇ ਹਟਣਾ ਇੱਕ ਰੂਟ ਿਵੱਚ
ਬਦਲ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਿਵਲੀਅਮ ਬ੍ਰਾਈਡਨ, ਮੌਤ ਅਤੇ ਕੈਪਚਰ ਦੋਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਵਾਲਾ ਇਕੋ-ਇਕ ਬਿਚਆ
ਿਵਅਕਤੀ, ਮਸ਼ਹੂਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਿਵੱਚ ਲੰਗ ਿਗਆ ਸੀ, ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ ਸੀ।
ਮਈ 1842 ਤੱਕ, ਜਦੋਂ 40,000 ਦੀ ਤਾਕਤਵਰ 'ਜਵਾਬ ਦੀ ਫੌਜ' ਆਖਰਕਾਰ ਖੈਬਰ 'ਤੇ ਵਾਪਸੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕਾਬੁਲ ਨੂੰ ਮੁੜ
ਹਿਥਆਉਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਭਰ ਿਵੱਚ ਘੁੰਮ ਗਈ, ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ (ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ) ਅੱਗ ੇ ਵਿਧਆ ਸੀ। ਕਿਨੰਘ ਮ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ , 'ਉਸਦਾ
ਿਦਲ ਿਤੱਬਤ ਿਵਚ ਸੀ,' 404 , ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪੂਰਬ ਿਵਚ ਉਸ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਿਕਆਂ ਿਵਚ ਿਵਦਰੋਹ ਹੋਰ ਵੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇ ਆ।
ਜ਼ਰੂਰੀ ਉੱਥੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾਇਆ ਿਗਆ। ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਿਕ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ
'ਤੇ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਡੋਗ ਰਾ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼
ਨਾਲ ਿਰਸ਼ਵਤ ਦੇਣ ਲਈ ਵੀ ਿਤਆਰ ਸਨ। ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਅਜੇ ਵੀ ਬੇਚੈਨ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਿਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ
ਸ਼ੱਕ ਸੀ ਿਕ ਉਹ 'ਇੱਕ ਿਘਣਾਉਣੀ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਬਰ ਖਾਨ ਨਾਲ ਲੀਗ ਿਵੱਚ
ਸੀ', ਇਸ ਧਾਰਨਾ 'ਤੇ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਸੀ, ਨਾ ਹੀ। ਲਾਹੌਰ ਿਵਚ
405 .
ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਿਵਚ ਉਹ ਿਸੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਥੇ, ਜੂਨ 1842 ਿਵਚ, ਮਹਾਰਾਣੀ ਚੰ ਦ ਕੌਰ ਦਾ
ਨਾਮ ਵੰਸ਼ਵਾਦੀ ਕਤਲੇਆ ਮ ਦੀ ਵਧਦੀ ਸੂਚੀ ਿਵਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਿਗਆ। ਮੇਜਰ ਸਿਮਥ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਚਾਰ
ਮਿਹਲਾ ਸੇਵਾਦਾਰ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਸਨ। 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਿਦਮਾਗ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਪੱਥਰ ਨਾਲ ਕੱਢ ਿਦੱਤਾ ਜਦੋਂ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਵਾਲਾਂ
ਨੂੰ ਸਜਾਉਣ ਿਵਚ ਲੱਗ ੇ ਹੋਏ ਸਨ' 406 ਸਿਮਥ, ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣਕਾਰੀ 'ਤੇ,
ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਿਹਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਿਵਆਹੁਤਾ ਤਰੱਕੀ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਚੁਸਤ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਕਿਥਤ ਤੌਰ
'ਤੇ ਆਪਣੇ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਿਕਸੇ ਅਿਜਹੇ ਿਵਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਨ ਲਈ ਿਰਸ਼ਵਤ ਿਦੱਤੀ ਸੀ ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਅਜੇ
ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਅਿਧਕਾਰ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ। 'ਪਰ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਹੱਤਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ...
ਿਕਉਂਿਕ ਇਸ ਨੇ. ਉਸ ਨੂੰ ਮ੍ਿਰਤਕ ਚੰਦ ਕੌਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦ 'ਤੇ ਿਬਨਾਂ ਿਕਸੇ ਰੁਕਾਵਟ ਦੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।' 407
ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਇਸ ਕਤਲ ਨੇ ਖੂਨ-ਖਰਾਬੇ ਿਵਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਿਜਹੀ ਰਾਹਤ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਿਸੱਖ
ਅਦਾਲਤ. ਇਸਨੇ ਡੋਗ ਰਾ-ਇੰਜੀਨੀਅਰਡ ਸੱਤਾ ਸੰਘ ਰਸ਼ਾਂ ਿਵੱਚ ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਿਦੱਤਾ ਿਜਸ ਨੇ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਪਿਹਲੀ
ਵਾਰ ਸੱਤਾ ਿਵੱਚ ਿਲਆਂਦਾ ਸੀ।
ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਆਪਣੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਿਵੱਚ ਇਸ ਸਮੇਂ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਗੱਦੀ ਲਈ ਦੋ ਨਵੇਂ ਦਾਅਵੇਦਾਰਾਂ
ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਿਲਆ। ਸਿਮਥ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਸਿਥਤੀ ਵਾਲੇ ਵੇਰਿਵਆਂ ਨਾਲ.
1843 ਿਵੱਚ ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਨਾਮ ਦੇ ਦਾਅਵੇਦਾਰਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਪਿਹਲਾ ਿਸਰਫ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ। ਿਕਸੇ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਿਚਆ
ਸੀ ਿਕ ਇਹ ਛੋਟਾ ਲੜਕਾ ਸੱਚਮੁੱਚ ਲਹੂ ਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਸੀ. ਇਹ ਆਮ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸੀ ਿਕ ਉਸਦਾ ਿਪਤਾ ਇੱਕ ਿਭਸ਼ਤੀ, ਇੱਕ
ਪਾਣੀ-ਵਾਹਕ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਕੁੱਤੇ-ਵਾਕਰਕਮ-ਕੋਰਟ-ਜੈਸਟਰ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਕੁੱਤੇ ਦੇ ਤੁਰਨ
ਵਾਲੇ ਨੇ ਿਫਰ ਵੀ ਬੁੱਢੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਧੀ, ਇੱਕ ਿਜੰਦ ਕੌਰ ਜਾਂ ਿਜੰਦਨ ਿਵੱਚ ਿਦਲਚਸਪੀ ਲੈਣ ਲਈ ਿਕਹਾ ਸੀ;
ਅਤੇ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਨਪੁੰਸਕ ਬੁੱਢੇ ਰੁੱਿਸਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੂੰ 'ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਪੜਪੋਤੇ ਲਈ ਪਾਸ ਹੋ
ਸਕਦੀ ਹੈ' 408 ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਕੁਝ ਖੁਸ਼ੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਢੁਕਵਾਂ ਪਾਇਆ ਸੀ
ਛੋਟੀ ਕੁੜੀ ਲਈ ਪਾਲਣ-ਪੋਸਣ ਵਾਲੇ ਮਾਤਾ-ਿਪਤਾ, ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਿਜੰਦਾਨ ਰਣਜੀਤ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜੀਵੰਤ ਿਕਸ਼ੋਰ ਅਤੇ
ਆਪਣੇ ਆਪ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਾਕ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇ ਆ ਸੀ।
ਇਸ ਚੰਿਗਆੜੇ ਿਵੱਚ ਿਜੰਦਾਂ ਖੁਦ ਬੇਕਸੂਰ ਸੀ। 409 ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਅਚਨਚੇਤੀ ਸੁਹਜ ਲਈ 'ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ, ਅਗਾਂਹਵਧੂਤਾ,
ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਭੈੜੀ ਚੀਜ਼' ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ , ਉਸਨੇ ਪੈਲੇਸ ਿਵੱਚ ਰਾਤ ਦੇ ਦ੍ਿਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜੀਿਵਤ ਕੀਤਾ .... ਿਕਸੇ ਵੀ ਿਵਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ਰਿਮੰਦਾ
ਕਰਨ ਦੁਆ ਰਾ ਜੋ ਿਕਸੇ ਵੀ ਹੱਦ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪਿਤਤ ਜਾਂ ਘੱਟ ਬੇਸ਼ਰਮ ਸਨ' 410 - ਜਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਮਥ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ,
ਹਾਲਾਂਿਕ 'ਇਹਨਾਂ ਮਾਮਿਲਆਂ ਅਤੇ ਦ੍ਿਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦੇਣ ਲਈ ਖੁਦ ਪੁਰਾਣੇ ਚੀਫ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਿਵੱਚ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਉਕਸਾਹਟ 'ਤੇ ਆਮ
ਿਸ਼ਸ਼ਟਾਚਾਰ ਲਈ ਗੁੱਸਾ ਹੈ।'411 ਇਹਨਾਂ ਰਾਤ ਦੇ ਅੰਗ ਾਂ ਿਵੱਚ ਅਸਧਾਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਿਸੱਧ ਸੀ ਿਜੰਦਾਨ ਦੁਆ ਰਾ ਜਲ-ਵਾਹਕ ਦੇ ਨਾਲ
ਉਸ ਦੀਆਂ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਦੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਪੁਨਰ-ਪ੍ਰਿਕਿਰਆਵਾਂ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਖਾਸ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਸਮਾਂ ਆਉਣ
ਤੇ ਿਜੰਦਾਨ ਨੇ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਨਾਲ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਿਕ ਉਹ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਜਲ-ਵਾਹਕ - ਅਸਲ ਿਪਤਾ - ਨੇ ਵੀ
ਵਧਾਈ ਿਦੱਤੀ ਸੀ ਿਜਵੇਂ ਿਕ [ਹੁਣ ਿਬਮਾਰ ਮਹਾਰਾਜਾ] ਸੱਚਮੁੱਚ ਿਪਤਾ ਸਨ। ਬੇਬੇ'412 ਦੀ
ਿਜਹੜੇ ਲੋਕ ਕਦੇ ਨਵੇਂ ਢੌਂਗ ਦੀ ਭਾਲ ਿਵਚ ਸਨ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ ਿਜਸ ਨੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਿਗਣਤੀ ਹੋਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ,
ਮਹਾਨ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਇਹ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਾਂਝ ਹੀ ਕਾਫੀ ਸੀ। ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਪਿਹਲੇ ਨੰਬਰ 'ਤੇ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਿਜਸ ਿਦਨ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨੇ
ਆਪਣਾ ਮਕਸਦ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਿਦਨ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਬੀਮੇ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ, ਉਸਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ੱਕੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਿਵੱਚ ਿਘਣਾਉਣੀ
ਿਜੰਦਾਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਅਣਦੇਖੀ ਬੱਚੇ, ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਲੈ ਿਲਆ ਸੀ।
ਨਵੇਂ ਦਾਅਵੇਦਾਰਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਦੂਜਾ ਬਹੁਤ ਵੱਖਰਾ ਸੀ। ਇਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਿਸੱਖ ਿਤੱਕੜੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਛੋਟੇ ਦਲੀਪ ਿਵੱਚ
ਿਦਲਚਸਪੀ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ - ਦੋ ਚਾਚੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਭਤੀਜੇ - ਦਾ ਵੀ ਆਪਣਾ ਖੂਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਨੇ
ਚਾਰ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਪਿਹਲਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਾਂਝਾ ਪੂਰਵਜ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਿਸੰਧਾਵਾਲੀਆਂ
ਨੇ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਚੰਦ ਕੌਰ ਦੇ ਦਾਅਿਵਆਂ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰਨ ਦੀ ਗਲਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਹ ਭੱਜਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ
ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਦੋ ਨੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ, ਿਜੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਆ ਗਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ; ਅਤੇ ਇਹ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ
ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਸੀ ਿਕ 1843 ਿਵਚ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁੜ ਵਸੇਬੇ ਲਈ ਸਿਹਮਤ ਹੋ ਿਗਆ।
ਨਾ ਿਸਰਫ਼ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ਮੁੜ ਅਦਾਲਤ ਿਵਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ, ਸਗੋਂ 'ਇਕ ਸਮੇਂ ਲਈ ਲਿਹਣਾ ਿਸੰਘ , ਅਜੀਤ ਿਸੰਘ [ਭਤੀਜੇ]

ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ [ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ] ਅਤੇ ਿਤੰਨਾਂ ਿਵਚਕਾਰ ਬਹੁਤ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਸੀ।
ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ' 413 . ਵਜ਼ੀਰ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਿਦੱਤੀ; ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ

ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਘਟਦਾ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ, ਉਸਨੇ ਦੂਜੇ ਿਵਚਾਰ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੇ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਾਸਟਰ ਪਲਾਨ
ਸ਼ਕਲ ਲੈ ਿਰਹਾ ਸੀ; ਅਤੇ 'ਉਸ ਅਜੀਬ ਪੂਰਵ-ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋ ਿਭਆਨਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ,' 414 ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਨੋਟ
ਕੀਤਾ, 'ਹਵਾ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਬੇਚੈਨੀ ਸੀ'।
ਆਮ ਵਾਂਗ ਗਾਰਡਨਰ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਰਤ ਿਪੱਛੇ ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ ਹੋਣ ਦਾ ਿਸਹਰਾ ਿਦੰਦਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਏ ਘੱਟੋ-

ਘੱਟ ਦੋਸ਼ੀ ਵਜੋਂ ਿਦਖਾਈ ਦੇਣਗੇ। ਜੋ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤੀਹਰੀ ਬੁਖਲਾਹਟ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਸੀ, ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਿਨਪਟਾਰੇ ਲਈ
ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਨਾਲ ਇੱਕ ਗੁਪਤ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਥਾਂ ਲੈਣ ਲਈ ਮੁਸੀਬਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ ਕੀਤੀ।
ਿਫਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਇਸ ਦੇ ਿਸ਼ਕਾਰ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਕੀਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ, ਿਜਸ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਸੂਖਮਤਾ ਮਹਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ,
ਨੂੰ ਜਵਾਬੀ ਉਪਾਵਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਮਨਾ ਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਏ ਕੌਣ ਫਾਂਸੀ ਦੇਵੇ? ਇਸ
ਅਨੁਸਾਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਤੇ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਿਵਚਕਾਰ ਇਕ ਹੋਰ ਗੁਪਤ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋਇ ਆ, ਇਸ ਵਾਰ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸੁਰੀਲੇ
ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਵਾਰਸ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਨਪਟਾਰੇ ਲਈ।
ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਹਰ ਿਨਸ਼ਾਨੇ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਕੇ, ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਲਗਾਇਆ।
15 ਸਤੰਬਰ 1843 ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਪਣੇ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਿਨਵਾਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਪਿਰਵਾਰ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਿਨਰੀਖਣ
ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਉਹ ਿਵਖਾਉਣ ਿਵੱਚ ਅਸਫਲ ਿਰਹਾ। ਮੌਕੇ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿਥਆਰਬੰਦ, ਚਾਚਾ-ਭਤੀਜਾ ਿਫਰ ਉਸ ਦੀ ਭਾਲ ਿਵਚ
ਚਲੇ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਪਿਹਲਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਦੇ ਪਾਇਆ ਅਤੇ 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਡੀਕਦੇ ਰਿਹਣ ਲਈ ਮਜ਼ਾਕੀਆ ਢੰਗ
ਨਾਲ ਬਦਨਾਮ ਕੀਤਾ' 415 ।
ਇੱਕੋ ਿਜਹੇ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ, ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਦੇ
ਭਤੀਜੇ ਨੇ ਮਾਣ ਨਾਲ 'ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਡਬਲ ਬੈਰਲ ਫੌਿਲੰਗ ਪੀਸ' 416 ਦੀ ਜਾਂਚ ਲਈ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਜੋ ਉਸਨੇ ਹਾਲ ਹੀ ਿਵੱਚ ਹਾਸਲ
ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਨੂੰ ਲੈਣ ਲਈ ਅੱਗ ੇ ਝੁਿਕਆ ਅਤੇ 'ਿਜਵੇਂ ਹੀ ਅਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਸੌਂਿਪਆ, ਉਸ ਨੇ ਲਗਭਗ
ਅਦ੍ਿਰਸ਼ਟ ਅਤੇ ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ' ਤੇ ਅਣਜਾਣੇ ਿਵਚ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਝੱਲਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਲੈ ਆਈਆਂ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਬੈਰਲ
ਲਗਭਗ ਇਕੱਠੇ ਚਲਾ ਿਦੱਤੇ'।
417
ਬਦਿਕਸਮਤ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਆਪਣੀ ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ ਵਾਪਸ ਿਡੱਗ ਿਪਆ, ਇੱਕ ਲਾਸ਼... ਉਸਦਾ ਿਸਰ ਤੁਰੰਤ ਵੱਢ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਅਤੇ

ਿਵਰੋਧ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਸਦੇ ਸੇਵਕਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਜਾਂ ਕੱਟ ਿਦੱਤੀ ਗਈ।418
ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਬੇਟੇ, ਜੋ ਿਕ ਕਦੇ ਈਡਨ ਭੈਣਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਖਾਸ ਪਸੰਦੀਦਾ ਸੀ, ਦਾ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਹੀ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ
ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਤਲ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਮੈਂ ਿਸੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੁਚੇਤ ਸੀ ਿਕ ਮੈਂ ਗੋਲੀ ਚੱਲਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ [ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ], ਅਤੇ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਲੱਭਣ
ਲਈ ਤੁਰੰਤ ਿਗਆ, ਜੋ ਉਸ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਕੁਝ ਹਨੇਰੀਆਂ ਅਫਵਾਹਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ
ਿਮਲਣ ਿਗਆ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਨੇ ਅਜੀਤ ਿਸੰਘ [ਿਸੰਧਾਵਾਲੀਆ] ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਭਰੇ
ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਤਾਜ਼ਾ ਪਾਇਆ।419
ਇਹ ਸੋਚਦੇ ਹੋਏ ਿਕ ਸਭ ਕੁਝ ਿਵਉਂਤਬੱਧ ਹੋਣ ਜਾ ਿਰਹਾ ਹੈ, ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਿਰਆਸਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਿਗਆ। ਹੁਣ ਿਸਰਫ
ਛੋਟੇ ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਿਬਠਾਉਣਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫੌਤ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨਾ ਬਾਕੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਗੁਪਤਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ
ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਵਜ਼ੀਰ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆਂ ਦੀ ਸੰਗ ਤ ਿਵੱਚ ਅਤੇ ਿਸਰਫ਼ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਿਜਹੀ ਿਨੱਜੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਨਾਲ
ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਲਈ ਿਤਆਰ ਹੋ ਿਗਆ।
ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਮਨ ਿਵਚ ਸ਼ੱਕ ਪੈਦਾ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਕਉਂਿਕ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਐਸਕਾਰਟ ਵੱਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਿਖਆ ਿਜਵੇਂ ਉਹ ਦੇਖ
ਿਰਹਾ ਹੋਵੇ ਿਕ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਿਕੰਨੇ ਆਦਮੀ ਸਨ; ਅਤੇ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਿਵੱਚ ਿਕ ਉਸਦੀ ਿਗਣਤੀ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਸੀ, ਉਸਨੇ
ਪਾਇਆ ਿਕ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਿਵਕਲਪ ਨਹੀਂ ਸੀ…420
ਿਕਲ੍ਹੇ ਿਵਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ, ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੇ ਐਸਕਾਰਟ ਨੂੰ ਵੀ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰ ਿਲਆ ਿਗਆ। 421 ਕਿਨੰਘ ਮ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਹੁਣ ਤੱਕ

ਸੁਚੇਤ ਮੰਤਰੀ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਿਵਚ ਫਸ ਿਗਆ ਸੀ ,' ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਧੋਖਾ ਬਣ ਿਗਆ। ਉਸ ਬਾਰੇ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ
ਦੇਿਖਆ ਿਕ ਲੜਾਈਆਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨਾਲ ਘੁੰਮ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਕਸਦ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਗੱਛ ਕੀਤੀ ਅਤੇ, ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਅਿਜਹਾ
ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ 'ਉਸ ਦੀ ਿਪੱਠ ਿਵੱਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਿਦੱਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰ' 422 ਨਾਲ ਭੇਜ
ਿਦੱਤਾ । ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਮੈਿਕਆਵੇਲੀ ਨੇ ਇੱਕ ਘਾਤਕ ਗਲਤ ਗਣਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਹਾਲਾਂਿਕ ਹੁਣ ਤੱਕ ਚਾਰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਇੰਨੇ ਸਾਲਾਂ ਿਵੱਚ ਗੁਜ਼ਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਪਰ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ ਮੌਤ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ ਸੀ। ਉਸ ਆਦਮੀ ਤੋਂ
ਿਬਨਾਂ, ਜੋ ਚੰਗ ੇ ਜਾਂ ਮਾੜੇ ਲਈ, ਅੱਧੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਮਾਮਿਲਆਂ ਨੂੰ ਿਨਰਦੇਸ਼ਤ ਕਰਦਾ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਿਜਸਦਾ ਅਿਧਕਾਰ ਇਕੱਲੇ ਰਣਜੀਤ
ਿਸੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਯੁੱਗ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੇਰਿਹਮ ਮੌਤ ਵੱਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਲੀਹ ਫੜ ਲਈ ਸੀ।
ਅਦਾਲਤ ਆਪਣਾ ਅਿਧਕਾਰ ਗੁਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ, ਉਸਦੀ ਹੁਿਸ਼ਆ ਰ ਮਾਂ ਅਤੇ ਹੁਿਸ਼ਆ ਰ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਨੂੰ

ਫੌਜ ਦੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਪੰਚਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਜਾਵੇਗ ਾ। ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੀ ਿਢੱਲੀ ਤੋਪ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਸਾਮਰਾਜ
ਦੇ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਪਹਾੜੀ ਿਜ਼ਲ੍ਿਹਆਂ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਬਰਤਾਨਵੀ, ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਿਜੱਤੇ ਪਰ ਉਥੋਂ
ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ, ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਦਖਲ ਦੇਣ ਲਈ ਦੁਬਾਰਾ ਿਤਆਰ ਸਨ।
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਅਿਵਤਾਬੀਲ, ਵੈਨਟੂਰਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਦਲਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਚਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਿਥਤੀ
ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ।
ਿਪਛਲੇ ਅੱਠ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ, ਉਸ ਕੋਲ ਇਸ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਦਾ ਹਰ ਕਾਰਨ ਸੀ। ਪਰ ਉਸਨੇ
ਜਾਰੀ ਰਿਹਣ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ. ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਅਜੇ ਵੀ ਮੈਦਾਨ ਿਵਚ ਸੀ ਅਤੇ ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। 'ਜੋ
ਮੈਂ ਦੇਿਖਆ, ਉਸ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਜ਼ਤ ਅਤੇ ਆਦਰ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਇਆ।'423
ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਸੰਭਵ ਿਤਮਾਹੀ ਤੋਂ ਰਿਹਣ ਲਈ ਵੀ ਉਤਸ਼ਾਿਹਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ. ਮੇਜਰ ਲਾਰੈਂਸ ਨਾਲ ਿਸੰਧ ਦੇ ਕੋਲ
ਹਾਲ ਹੀ ਿਵੱਚ ਹੋਈ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨੇ ਿਚੱਠੀਆਂ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਿਜਸ ਨੇ ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਿਦਵਾਇਆ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਲਾਹੌਰ
ਦੀਆਂ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਉਪਯੋਗ ੀ ਸਰੋਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਿਸਰਫ਼ ਇਹ ਮੰਨਣਗੇ ਿਕ, ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਖੂਨ-
ਖਰਾਬੇ ਿਵਚ ਡੁੱਬੇ ਹੋਏ ਿਵਅਕਤੀ ਲਈ, ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਿਭਆਨਕ ਅੱਿਤਆਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਕੋਈ ਿਭਆਨਕ ਨਹੀਂ ਹੈ. ਿਫਰ ਵੀ ਗਾਰਡਨਰ
ਨੂੰ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਦਮਾ ਲੱਗ ਾ ਸੀ। 'ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਚੋਗ ਾ' ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦੈਂਤ ਨੂੰ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਸਨੇ
ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਹੋਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਕੇ ਅੰਿਤਮ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕੀਤੀ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ, ਿਜਸ ਦੇ ਿਡੱਗ ਣ 'ਤੇ ਪੂਰੀ ਫੌਜ ਨੇ ਦੁਖੀ ਕੀਤਾ ਸੀ: ਪਰ

ਇਹ [ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਵਾਲਾ] ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਜਲਦੀ ਹੀ।
424
ਹਨੇਰਾ ਅਤੇ ਿਘਣਾਉਣੀ
1843-45
1843 ਦੇ ਸੰਕਟ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ, ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਵਾਜਬ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਸਨ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋਵਾਂ ਪੂਰਵਜਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾੜ ਿਦੱਤਾ ਸੀ; ਉਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਿਵਚ ਜੇ ਕੁਝ ਸੁਧਾਰ
ਹੋਇ ਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਫੌਜ, ਭਾਵੇਂ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਨਾਲੋਂ ਿਕਤੇ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਸੀ, ਪਰ ਇੱਕ ਇਕਸੁਰਤਾ ਵਾਲੀ ਹਸਤੀ ਬਣੀ
ਰਹੀ। ਪਰ ਹੁਣ, ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਗੁਜ਼ਰਨ ਨਾਲ, ਰਾਜ ਸਿਥਰ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਗੁੰਡਾਗਰਦੀ ਅਤੇ ਅਰਾਜਕਤਾ ਦੇ ਚੱਕਰ ਿਵੱਚ ਪੈ ਿਗਆ।
ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਹੱਿਤਆ 15 ਸਤੰਬਰ (1843) ਨੂੰ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਸੇ ਿਦਨ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਿਵਜ਼ੀਅਰ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੇ

ਨਾਲ। ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਪਹਾੜਾਂ ਿਵੱਚ ਰੁੱਿਝਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਿਜਸ ਕਾਰਨ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ , ਜੋ ਕਦੇ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦਾ
ਚਹੇਤਾ ਸੀ, ਛੱਡ ਿਗਆ।
ਿਕਉਂਿਕ ਉਹ ਅੰਤਮ ਸ਼ਕਤੀ ਲਈ ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਦਾ ਅਸਲ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਏ ਉਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨ ਦੇ
ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ ਿਪਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਉਸਨੂੰ ਿਨਪਟਾਉਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਅਿਜਹਾ
ਹੋਇ ਆ ਿਕ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਿਬਲਕੁਲ ਬਾਹਰ ਫੌਜ ਦੀ ਮੁੱਖ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਿਮਲਣ ਿਗਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਿਕ ਅਜੇ
ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਜਾਅਲੀ ਮਿਹਲ ਤੋਂ ਸੰਮਨ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਿਦੱਤਾ
ਅਤੇ, ਜਦੋਂ ਕਤਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਉਸ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀ, ਤਾਂ ਫੌਜ ਦੇ ਪੰਚਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਉਕਸਾਇਆ। ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਯੋਗ ਮੁਿਹੰਮ ਦੇ ਨਾਲ
ਉਸਨੇ ਿਫਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਸ਼ਿਹਰ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ, ਿਜਸ ਦੇ ਮਿਹਲ ਿਵੱਚ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਏ ਛੁਪੇ ਹੋਏ ਸਨ।
ਮੁਹੰਮਦ ਨਕੀ, ਇੱਕ ਿਨਰਪੱਖ ਅਦਾਲਤੀ ਅਿਧਕਾਰੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ, ਿਜਸਨੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਪਰ ਸਮਕਾਲੀ ਤਾਰੀਖ-ਏ-
ਪੰਜਾਬ ('ਪੰਜਾਬ ਕ੍ਰੋਿਨਕਲ') ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ, 'ਉਹ ਮਿਹਮਾ ਦਾ ਸੂਰਜ, ਉਹ ਉਪਕਾਰ ਦਾ ਿਸਤਾਰਾ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦਾ ਰਾਖਾ, ਰਾਜਾ ਹੀਰਾ
ਿਸੰਘ । , ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਮਗਰਲੇ ਚਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਿਹਰ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇ ਆ
ਸ਼ਾਮ'425 ਦੇ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ . ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੇ 'ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਨੁਯਾਈ' ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਪਾਓਲੋ ਅਿਵਤਾਬੀਲ ਸੀ;
ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਲੜੀ ਗਈ ਆਖਰੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਿਕਸ ਗੱਲ ਲਈ ਸਾਬਤ
ਕਰਨਾ ਸੀ, ਅਿਵਤਾਬੀਲ ਉਸ ਰਾਤ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਜੀਨ ਬੈਪਿਟਸਟ ਵੈਨਤੂਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜ ਿਗਆ ਸੀ। ਇਹ
ਵੈਨਟੂਰਾ ਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੀ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰੀ ਸੰਭਾਲੀ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤਾ, ਨਕੀ
ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, '426 ਦੇ ਅੰਦਰ ਲੂੰਬੜੀਆਂ 'ਤੇ ਗੁੱਸੇ ਵਾਲੇ ਸ਼ੇਰ ਵਾਂਗ ।
ਡੋਗ ਰਾ ਭਰਾਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸੁਚੇਤ ਿਸੰਘ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ 'ਬਦਲੇ ਦੀ ਫੌਜ' ਦੇ ਇਸ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪ

ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਹਲੀ ਕੀਤੀ। ਬੰਦੂਕਾਂ ਨੇ ਿਫਰ ਤੋਂ ਿਕਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸੁਰੱਿਖਆ ਪੱਖਾਂ 'ਤੇ ਖੇਡੀ, ਅਤੇ ਨੁਕਸ
ਕੱਢਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਨੇ ਿਫਰ ਹੱਥ ਬਦਲ ਿਦੱਤੇ। 16 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਦੇ ਇੱਕ ਿਵਅਕਤੀ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ
ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਜ਼ਖਮੀ ਹਾਲਤ ਿਵੱਚ ਿਪਆ ਸੀ। ਿਫਰ 17 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੋਵਾਂ
ਦੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਲਈ ਿਸੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਿਵਅਕਤੀ ਅਜੀਤ ਿਸੰਘ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਨੇ ਕੰਧਾਂ ਤੋਂ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਭੱਜਣ
ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਕੁਝ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਿਵੱਚ ਆ ਿਗਆ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ 'ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਦੇ
ਇੱਕ ਤੇਜ਼ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਿਸਰ ਵੱਢ ਿਦੱਤਾ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ', ਨਕੀ ਦੇ ਇੱਛੁਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ, 'ਸ਼ਰਾਰਤ ਦੀ
ਚੰਿਗਆੜੀ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬੁਝਾ ਿਦੱਤਾ'।427 ਿਫਰ ਿਕਲ੍ਹਾ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਿਡੱਗ ਿਪਆ ਅਤੇ ਹਮਲਾਵਰ ਇਹ ਸਭ
ਅਠਤਾਲੀ ਘੰਟੇ ਿਵੱਚ ਖਤਮ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ.
ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਇਸ ਦੂਜੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਿਵਚ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਿਹੱਸਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਿਹਲੇ ਨਾਲੋਂ
ਘੱਟ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੀ ਜਵਾਨ ਿਵਧਵਾ ਦੇ
ਚਾਲ-ਚਲਣ 'ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਿਗਆ, ਿਜਸ ਬਾਰੇ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਉਸ ਪਤਨੀ ਤੋਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਜੋ 'ਰਾਜੇ
ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰੋਂ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ' 428 । ਹਮਲੇ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਤਾਕੀਦ ਕਰਨ
ਲਈ, ਇਸ 'ਬੇਿਮਸਾਲ ਸੁੰਦਰ' ਨੌਕਰਾਣੀ ਨੇ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ ਿਚਤਾ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ
ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਦੇ ਿਸਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਕੇ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ ਸੀ। ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ
ਿਨਰਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗ ਾ, ਇੱਕ ਅਚਾਨਕ ਬਹਾਦਰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕੀਤਾ. ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਸੀ; ਿਕਉਂਿਕ 'ਮੈਂ ਆਪ
ਉਸ ਸ਼ਾਮ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਿਵਚ ਿਸਰ ਰੱਖ ਿਦੱਤਾ ਸੀ । ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ
ਪ੍ਰਾਈਮ ਕੀਤਾ ਿਗਆ, ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਿਕ 'ਪੈਂਤੀ ਤੋਂ ਚਾਲੀ ਲੱਖ ਰੁਪਏ [3.5-4 ਿਮਲੀਅਨ] ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਖਜ਼ਾਨੇ
ਿਵੱਚੋਂ ਕੱਢੇ ਗਏ ਸਨ' 430 , ਇਹ ਜੋੜਦੇ ਹੋਏ ਿਕ 'ਇਹ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਿਲਆ ਿਗਆ ਉਸ
ਦੇ ਅੱਠਵੇਂ ਿਹੱਸੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਸੀ। ' 431 . ਸ਼ਾਹੀ ਿਡਸਪੈਂਸਰੀ 'ਚੋਂ ਤੱਤ ਅਤੇ ਸੁਗ ੰਧਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਾਂਗ ਿਖਲਾਿਰਆ
ਿਗਆ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਟੌਿਨਕ, ਦੁਰਲੱਭ ਦਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਵਾਈਨ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਗਈਆਂ,' 432 ਨਕੀ
ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ।
ਇੱਕ ਹੀ ਰਾਤ ਿਵੱਚ ਸ਼ਿਹਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗਲੀਆਂ ਨੂੰ ਲੁਟੇਰੇ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਉਜਾੜ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਣਿਗਣਤ
ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਿਪਆ… ਅੱਿਤਆਚਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਨਾ ਪੂਿਰਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾਈ ਗਈ…
ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਰਿਹਤ ਦੁਕਾਨਾਂ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੌੜੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਂਗ ਖਾਲੀ ਸਨ। ਜਨ ਸਿਭ ਰਾਖੇ ਭੇਖ ॥੪੩੩॥
ਨਕੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਿਸਰਫ 'ਉਸ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਨੇਕ ਹੱਥ ਦੇ ਕੰਮ' 434 ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਸੀ ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ , ਿਕ ਲੁੱਟ
ਰੋਕ ਿਦੱਤੀ ਗਈ, ਿਵਵਸਥਾ ਬਹਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ
, ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਭਿਵੱਖ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਬਾਰੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਦਰਬਾਰ ਆਯੋਿਜਤ
ਸਾਰੇ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਦੇ ਿਹਸਾਬ ਨਾਲ (ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਮੈਂਬਰ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸੁਰੱਿਖਆ ਲਈ ਵਾਪਸ ਭੱਜ ਿਗਆ ਸੀ),
ਿਤੰਨ ਪਾਰਟੀਆਂ ਹੁਣ ਸੱਤਾ ਦੇ ਖਲਾਅ ਨੂੰ ਭਰਨ ਲਈ ਲੜ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਿਕਸੇ ਨੇ ਵੀ ਅਸਲ ਉਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਲਈ ਚੋਣ
ਨਹੀਂ ਲੜੀ। ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੇ ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਦੇ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਨੂੰ ਸਭ ਨੇ ਇੱਕ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ
ਹੁਣ ਸਾਿਰਆਂ ਨੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ । ਇੱਕ ਸ਼ੱਕੀ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਦੁਆ ਰਾ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਘੱਟਿਗਣਤੀ
ਿਜਸਨੇ ਅਚਨਚੇਤੀ ਯੋਗ ਤਾ ਦੇ ਕੁਝ ਸੰਕੇਤ ਿਦਖਾਏ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਸਨ। ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ
ਅਦਾਲਤ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਿਹੱਤਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹਾੜੀਆਂ ਿਵੱਚ ਆਪਣਾ ਸਾਮਰਾਜ-ਿਨਰਮਾਣ ਜਾਰੀ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਸਦਾ
ਭਤੀਜਾ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਫੌਜੀ ਪੰਚਾਂ ਨਾਲ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਕੁਸ਼ਤੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗ ਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਪਲਬਧ
ਫੰਡ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਅਤੇ ਗੱਦੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਨੌਜਵਾਨ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਜਾਇਜ਼ਤਾ ਦੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਦਾਅਵੇ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਚੁਣੌਤੀ
ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਇਹਨਾਂ ਿਤੰਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਆਖਰੀ ਿਧਰ ਿਜੰਦਾਨ ਜਾਂ ਿਜੰਦ ਕੌਰ ਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਜਲ-ਵਾਹਕ ਦੀ ਜਵਾਨ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਛੇੜਛਾੜ
ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਧੀ ਸੀ, ਜੋ ਿਕ ਰਾਣੀ-ਮਾਂ ਵਜੋਂ, ਹੁਣ ਰਾਣੀ ਜਾਂ ਮਹਾਰਾਣੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆ ਲੇ ਡੋਗ ਰਾ-ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਨ
ਵਾਲੇ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਿਗਆ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ , ਉਸਦਾ ਬੇਰਿਹਮ ਭਰਾ, ਅਤੇ ਲਾਲ ਿਸੰਘ , ਇੱਕ
ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਿਦੱਖ ਵਾਲਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਕਲਰਕ ਸੀ, ਜੋ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਿਨਆ ਿਗਆ
ਸੀ। ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਿਵੱਚ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਆਦਮੀ ਬਦਲੇ ਿਵੱਚ ਸਰਬ-ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਵਜ਼ੀਰ-ਜਹਾਜ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਗੇ।
ਪਿਹਲਾਂ, ਹਾਲਾਂਿਕ, ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੇ ਲੰਬੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਿਵੱਚ ਫੌਜ ਦੁਆ ਰਾ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਸਮਰਥਨ

ਦੇ ਬਲ 'ਤੇ ਉਸ ਦਫਤਰ 'ਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਸੋਚਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਲਈ ਇੱਕ ਤਬਾਹੀ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਚਾਚੇ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਮਨਘੜਤ ਅਤੇ
ਬਦਲਾਖੋਰੀ, ਉਸ ਕੋਲ ਅਜੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਿਥਰਤਾ ਅਤੇ ਅਥਾਹ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਿਤਭਾ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ
ਬਜਾਏ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਨੇ ਰਾਣੀ ਿਜੰਦਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਆਪਣੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਾਥੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮੀ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ ਪੰਿਡਤ ਜੱਲਾ, ਿਜਸਨੂੰ
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ 'ਸਭ ਤੋਂ ਿਘਣਾਉਣੇ ਿਚਹਰੇ ਵਾਲਾ, ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਾਲਮ ਅਤੇ ਅਿਭਲਾਸ਼ੀ ਿਵਅਕਤੀ' ਦੱਿਸਆ ਹੈ।
ਆਤਮਾ'435 _ ਇਹ ਬਾਕੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਰਾਏ ਸੀ, ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਬਾਕੀ ਯੂਰਪੀਅਨ ਅਫਸਰਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਨਹੀਂ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ

ਿਵੱਚੋਂ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹੁਣ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਨਫ਼ਰਤ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਛੱਡ ਗਏ ਸਨ। ਫੌਜ ਦੇ ਰੈਂਕ ਦੇ ਅੰਦਰ ਿਸੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਿਨਕਾਂ ਅਤੇ
ਮੁਖੀਆਂ ਨੇ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਿਨੰਿਦਆ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਅਿਜਹਾ ਸਾਮਰਾਜ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਨਾ ਤਾਂ ਧਰਮ
ਜਾਂ ਜਾਤ ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਅਹੁਦੇ ਲਈ ਰੁਕਾਵਟ ਸੀ। ਪਰ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪੰਜ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਿਸੱਖ ਚਿਰੱਤਰ ਇੰਨਾ ਪੇਤਲਾ ਹੋ
ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਰਾਜ ਸਭਾਵਾਂ ਿਵੱਚ ਮਾੜੀ ਪ੍ਰਤੀਿਨਧਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਿਹੰਦੂ ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ, ਪਠਾਨ ਅਤੇ
ਪੰਜਾਬੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪਤਵੰਤੇ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ (ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਰਾਣੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਭਰਾ) ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸੱਤਾ 'ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਸੀ। ਫੌਜੀ ਪੰਚਾਂ
ਦਾ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਿਕ ਇਹ ਉਹ ਸਨ, ਫੌਜ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਲੋਕ, ਜੋ ਇਕੱਲੇ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਸਮਰਿਪਤ ਸੇਵਾ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝੇ ਉਦੇਸ਼
ਿਵਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਜਦੋਂ ਿਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਰੈਂਕਾਂ ਿਵੱਚ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ, ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਉੱਘ ੇਪਣ ਨੇ ਸੰਭਾਿਵਤ ਚੁਣੌਤੀਆਂ

ਨੂੰ ਚੁਣ ਿਲਆ ਸੀ। ਰਾਣੀ ਦੇ ਭਰਾ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਚਾਚਾ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਿਥਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਲਝਾਉਣ ਲਈ ਕੈਦ ਕੀਤਾ
ਿਗਆ ਸੀ; ਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ ਪਰ ਅਿਜਹਾ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਿਕਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਰੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ;
ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਸੁਚੇਤ ਿਸੰਘ ਨੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਿਵਅੰਗ ਮਈ ਅਪੀਲ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਿਫਰ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਭੱਜ ਿਗਆ ਅਤੇ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਮਾਿਰਆ
ਿਗਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਦੋ ਵੀਹ-ਕੁਝ ਸਰਦਾਰਾਂ, ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਿਪਸ਼ੌਰਾ ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਚਾਲ ਬਣਾਈ। ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ
ਗੋਦ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਿਜਸਦਾ ਨਾਮ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਸਾਲਾਂ ਿਵੱਚ ਿਜੱਤੇ ਗਏ ਸੂਿਬਆਂ (ਭਾਵ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ
ਿਪਸ਼ਾਵਰ) ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਿਵੱਚ ਰੱਿਖਆ ਿਗਆ ਸੀ।
ਪਰ ਇਹ ਿਸਆਲਕੋਟ ਦਾ ਿਕਲ੍ਹਾ ਸੀ, ਜੋ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਆਰਾਮ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਸੀ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਟੈਂਡ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਘੇਰਾ ਪਾ ਿਲਆ ਿਗਆ।
ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇੱਕ ਸਾਲ (1844) ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਿਹੱਸਾ ਿਰਹਾ, ਿਜਸ ਦੌਰਾਨ ਗਾਰਡਨਰ, ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਬਰਖਾਸਤ

ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਛੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਦੇ ਇੰਚਾਰਜ ਕਰਨਲ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ
ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਭੂਿਮਕਾ ਿਵੱਚ ਉਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਸਨੇ ਿਨੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਅਤੇ ਿਪਸ਼ੋਰਾ ਿਸੰਘ ਤੋਂ ਿਸਆਲਕੋਟ ਨੂੰ ਮੁੜ
ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਬਚਾ ਿਲਆ। 'ਮੈਂ ਇੱਕ ਿਦਨ ਬਹੁਤ ਲੇਟ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ,' 436 ਉਹ
ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ - ਨਾ ਿਕ ਿਜਵੇਂ ਉਹ ਬਾਲਾਕੋਟ ਿਵਖੇ ਸਈਅਦ ਅਿਹਮਦ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ।
ਪਰ ਉਸਦੀ ਿਹਮਾਿਲਆ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਵਾਂਗ , ਉਸਦਾ ਸਾਲ 1844-5 ਦਾ ਿਬਰਤਾਂਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਯਤੀ ਵਰਗੀਆਂ
ਤਰੱਕੀਆਂ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੂੰ ਛੱਡ ਿਦੰਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ਾਇਦ ਸੰਪਾਦਕ ਪੀਅਰਸ ਜੋ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਉਸਨੂੰ ਸਰਲ ਬਣਾਉਣ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਸਨ
ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉਲਝਣ ਵਾਲਾ ਕ੍ਰਮ। ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੀਅਰਸ ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਿਭਆਨਕ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਦੀ
ਜਾਂਚ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦੇ ਇੱਛੁਕ ਸਨ। ਿਸਆਸੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਕਾਫੀ ਮਾੜੀ ਸੀ ਅਤੇ ਿਨੱਜੀ ਗੜਬੜ ਹੋਰ ਵੀ ਮਾੜੀ; ਿਕਉਂਿਕ ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ
ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਉਸ 'ਕਾਲੇ, ਿਘਣਾਉਣੇ, ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਿਘਣਾਉਣੇ ਅਤੇ ਿਵਦਰੋਹੀ' 437 ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ,
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਹ ਖੁਦ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਸਾਖ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰੇਗ ਾ। ਿਵਵੇਕ ਇੱਕ ਵਾਰ ਿਫਰ ਿਨਮਰਤਾ ਦਾ
ਿਬਹਤਰ ਿਹੱਸਾ ਹੈ, ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਸਿਥਰ ਸ਼ੱਕੀ ਿਜੱਤਾਂ, ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਦੇ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ, ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਅਲੀਬੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕੱਟੇ ਹੋਏ
ਿਸਰਾਂ ਿਵੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਹਨਾਂ ਿਭਆਨਕ ਟਰਾਫੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਅਗਲੀਆਂ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦੇਵੇਗ ੀ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਇਹ ਪੰਿਡਤ ਜੱਲਾ ਦਾ
'ਿਘਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਮੂੰਹ' ਹੋਵੇਗ ਾ।
1844 ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਵਜ਼ੀਰ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਪੰਿਡਤ ਨੇ ਪੰਚਾਂ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਖੋਹ ਲਈ ਸੀ। ਖਜ਼ਾਨਾ ਅਮਲੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖਾਲੀ ਸੀ ਅਤੇ
ਇਨਾਮਾਂ-ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਚੂੜੀਆਂ, ਦੋਹਰੀ ਤਨਖਾਹ, ਇਕਮੁਸ਼ਤ ਬੋਨਸ, ਆਿਦ- ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ਬੇਦਖਲ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੇ ਦੂਜੇ ਿਵਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਅਤੇ ਿਪਸ਼ੌਰਾ ਿਸੰਘ ਨਾਲ
ਕੀਤੇ ਗਏ ਭਾਰੀ ਸਲੂਕ ਨੇ, ਦੋਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਗੰਭੀਰ ਖ਼ਤਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਿਤਕਾਰਯੋਗ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਨ,
ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਜੋ ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਸੁਚੇਤ ਿਸੰਘ
ਦੀ ਹੱਿਤਆ ਨੇ ਸਾਿਰਆਂ ਨੂੰ ਨਾਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਵਾਂਗ , ਉਸ ਔਰਤ ਨੂੰ 'ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਿਨਰਾਸ਼ਾ' 438 ਨੂੰ 'ਹਰ ਪਤੀ ਲਈ
ਖ਼ਤਰਾ' ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਅਿਜਹੇ ਆਦਮੀ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ, ਿਜਸ ਦੀ ਡਰਾਉਣੀ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਨੇ
ਖੁਸ਼ੀ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪੀੜ੍ਹੀ। ਡੋਗ ਰਾ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਇੱਕ ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ, ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ ਸੁਚੇਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਸਭ
ਤੋਂ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਫ਼ੌਜ ਵਾਂਗ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਉਸ ਨੇ ਪੰਿਡਤ ਜੱਲਾ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ
ਠਿਹਰਾਇਆ। ਪੰਡਤ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਿਵੱਚ ਬੈਠੇ ਸੱਪ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਜਾਣਾ ਿਪਆ।
ਿਫਰ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਈ ਪਟੀਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਟਾਿਲਆ ਿਗਆ ਅਤੇ ਵਾਅਦੇ ਤੋੜ ਿਦੱਤੇ ਗਏ।
ਫੌਜ ਦੇ ਦਬਾਅ ਕਾਰਨ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਿਰਹਾਈ ਹੋਈ , ਿਜਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਰਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਡੋਗ ਰਾ ਿਵਰੋਧੀ ਅੰਦੋਲਨ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ;
ਪਰ ਪੰਿਡਤ ਜੱਲਾ ਕਾਇਮ ਰਹੇ। ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਤਾਇਨਾਤੀ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਿਸਰ ਵੰਡਣ ਨਾਲ ਉਹ ਦਸੰਬਰ 1844 ਤੱਕ ਡਟੇ ਿਰਹਾ। ਅੰਤਮ ਤੂੜੀ
ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਜਾਗੀਰ-ਧਾਰਕਾਂ ਤੋਂ ਬਕਾਇਆ ਰਸੀਦਾਂ ਵਧਾ ਕੇ ਅਤੇ ਭੁਗ ਤਾਨ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਣ ਵਾਿਲਆਂ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਕਰਕੇ
ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੇ ਮਾਲੀਏ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਉਸਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਨਾ ਿਸਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਸਰਦਾਰਾਂ (ਭਾਵ ਿਸੱਖ ਅਿਹਲਕਾਰਾਂ)
ਲਈ ਅਪਮਾਨ ਵਜੋਂ ਦੇਿਖਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਿਰਆਂ ਲਈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਅਸੰਤੁਸ਼ਟਤਾ
ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਰੈਂਕ ਦੇ ਬੰਦ ਹੋਣ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ. ਫੌਜ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਧਿੜਆਂ ਨੇ ਖਾਲਸੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਸਾਂਝੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਮੁੜ
ਖੋਿਜਆ, ਜਦੋਂ ਿਕ ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਿਵਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਫੌਜੀ ਅਫਸਰਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਾਰਨ ਬਣਾਇਆ, ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ
ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜੋ ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਿਵੱਚ ਸਨ। ਰਾਣੀ ਨੇ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਕੇ ਰਾਏ ਨੂੰ ਹੋਰ ਭੜਕਾਇਆ ਿਕ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਅਤੇ
ਪੰਡਤ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਦੁਰਿਵਵਹਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ , ਇੱਕ ਿਵਅਕਤੀ ਿਜਸ ਨੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਹਰ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਭੌਿਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਭ ਉਠਾਇਆ ਸੀ, ਨੇ ਪੰਚਾਂ ਨੂੰ ਅਜੇ
ਵੀ ਵੱਧ ਿਮਹਨਤਾਨੇ ਦੇ ਵਾਅਦੇ ਨਾਲ ਭਰਮਾਇਆ ਜੋ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ, 'ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਪੰਿਡਤ [ਜੱਲਾ] ਲਾਹੌਰ ਿਵਚ ਮਰਹੂਮ ਰਾਜਾ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੇ ਘਰ ਸ਼ਰਨ

ਲੈਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਏ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਿਵਚ 1200 ਆਦਮੀਆਂ ਨਾਲ ਭੱਜ ਗਏ।'439 ਉਹ ਕਿਥਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਜੱਤਣ ਦੇ ਿਵਚਾਰ ਨਾਲ
ਜੰਮੂ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਉੱਤੇ, ਿਜਸ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਪਰ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਾਹਦਰਾ ਿਵਖੇ ਪਛਾਿੜਆ ਿਗਆ,
ਅਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਨੇ ਅਜੇ ਵੀ ਿਘਣਾਉਣੇ ਪੰਿਡਤ ਨੂੰ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ, 'ਨੌਂ ਮੀਲ ਦੀ ਦੌੜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ
ਸਾਰੇ ਫੜੇ ਗਏ ਅਤੇ ਮਾਰ ਿਦੱਤੇ ਗਏ'440 ।
ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਤੋਂ ਮਿਹਜ਼ ਪੰਦਰਾਂ ਮਹੀਨੇ ਹੀ
ਬਿਚਆ ਸੀ।
ਫੌਜ ਿਫਰ ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਿਹਰ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ [ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ]। ਮੇਰੀ

ਿਜ਼ੰਦਗੀ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਮੈਂ, ਉਸ ਨਸਲ [ਭਾਵ ਡੋਗ ਿਰਆਂ] ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਿਵੱਚ ਸੀ, ਖ਼ਤਰੇ ਿਵੱਚ ਸੀ; ਪਰ ਕੁਝ ਅਕਾਲੀ, ਜੋ
ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਿਕ ਮੈਂ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਅਫਸਰ ਹਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਿਵਚ ਲੈ ਿਲਆ, ਅਤੇ ਿਨੱਜੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਦੇ
ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਪਿਹਰਾਵੇ ਅਤੇ ਆਦਤਾਂ ਿਵਚ ਪੂਰਨ ਅਕਾਲੀ ਬਣ ਿਗਆ।441
ਅਕਾਲੀ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਜੁਝਾਰੂ ਕੱਟੜ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਅਿਨਯਿਮਤ ਇਕਾਈਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਿਨਯਿਮਤ ਸਨ। ਗਾਰਡਨਰ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਇਕਲੌਤਾ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਸੀ ਜੋ ਕਦੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰੈਂਕ ਿਵਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇ ਆ ਸੀ ਅਤੇ
ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਿਵਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿਤਕਾਰਤ ਫੂਲਾ ਿਸੰਘ ਿਨਹੰਗ ਦਾ ਿਦਲਚਸਪ ਜੀਵਨੀ ਵਾਲਾ ਸਕੈਚ ਿਲਖਦਾ ਸੀ। 'ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ
ਇਿਤਹਾਸ ਦੇ ਰੌਿਬਨ ਹੁੱਡ' ਵਾਂਗ ਫ੍ਰੀਬੂਟਰ' 442 , ਮਹਾਨ ਫੂਲਾ ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰਨਾਿਮਆਂ ਨਾਲ ਿਸੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਮਿਹਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾਇਆ-ਧਮਕਾਇਆ, ਮਹਾਨ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦਾ ਵੀ ਿਵਰੋਧ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੋਿਚਆ ਅਤੇ ਿਕਸੇ ਨੂੰ
ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਿਦੱਤਾ।
ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਏਸ਼ੀਆਿਟਕ ਅਲੀਿਬਸ ਦੇ ਲੰਬੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਵਾਲੇ ਿਕਸੇ ਬਾਹਰੀ ਿਵਅਕਤੀ ਲਈ, ਅਕਾਲੀ ਦਾ ਪਿਹਰਾਵਾ ਅਪਣਾਉਣਾ
ਸ਼ਾਇਦ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਮੰਗ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ 'ਥੋੜ੍ਹੇ ਿਜਹੇ ਕੱਪੜੇ ਪਿਹਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਛੱਡ ਿਦੰਦੇ
ਹਨ,' 443 ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਡਾ
ਿਵਲੀਅਮ ਮੈਕਗ੍ਰੇਗ ਰ, ਿਸੱਖਾਂ ਦੇ ਕਈ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਸਪਾਹੀ-ਇਿਤਹਾਸਕਾਰਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ।
ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਵਚ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮੀ ਫਾਈਨਰੀ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਕਾਲੀ ਨੇ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਇੰਡੀਗੋ ਕਮੀਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇੱਕ
ਕਮਰਬੈਂਡ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਿਜਸ ਤੋਂ ਕਰਵਡ ਸਿਕਮੀਟਰਾਂ ਦੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਲਟਕਦੀ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਅਪਸਵੇਟ ਵਾਈਸਕਰਸ
ਅਤੇ ਜੰਗ ਲੀ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੇ ਤਾਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ੇਖੀ ਮਾਰੀ ਸੀ ਜੋ ਿਕ ਡੀ ਿਰਗਰ ਸਨ। ਿਸਰਫ ਚੁਣੌਤੀ ਅਕਾਲੀ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪੱਗ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ
ਿਜਸਦੀ ਟੇਪਰਡ ਿਸਖਰ ਹੈ, ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵੀ ਿਵਲੀ ਿਵੰਕੀ ਦੀ ਨਾਈਟਕੈਪ ਵਰਗੀ, ਿਜਸ ਦੇ ਨਾਲ ਿਡਸਕਸ-ਵਰਗੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਈਲਾਂ ਵਜੋਂ
ਵਰਤਣ ਲਈ ਘਟਦੇ ਿਵਆਸ ਦੇ ਧਾਗੇ ਵਾਲੇ ਰੇਜ਼ਰ-ਿਤੱਖੇ ਕੋਟਸ ਸਨ।
ਨਾਗਿਰਕਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਜੋਂ ਯੁੱਧ ਦੀਆਂ ਟਰਾਫੀਆਂ ਦਾ ਿਨਸ਼ਾਨ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਆਦੀ, ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਾਹਦਰਾ ਿਵਖੇ ਮਾਰੇ
ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਿਸਰ ਵੱਢ ਿਦੱਤੇ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਿਵੱਚ ਪਰੇਡ ਕੀਤੀ।
ਮੈਂ ਖੁਦ, ਇੱਕ ਅਕਾਲੀ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ, ਪੰਿਡਤ ਦਾ ਿਸਰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਿਵੱਚ ਚੁੱਿਕਆ ... [ਅਤੇ] ਜਦੋਂ ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ
ਪੰਦਰਵਾੜੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਮਰੇ ਹੋਏ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ [ਭਾਵ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ] ਦੇ ਿਸਰਾਂ ਨੂੰ ਿਜੱਤ ਨਾਲ ਲੈ
ਿਲਆ, ਮੈਂ ਇਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ। ਿਸਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਜੰਮੂ ਭੇਜਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ. ਿਸਰ
ਤਬ ਸਸਕਾਰ ॥੪੪॥
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਮੌਸਮ ਬੀਤ ਿਗਆ ਿਕ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਪਾਰ ਸਦਾ ਚੌਕਸ ਰਿਹਣ ਵਾਲੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਕ੍ਿਰਸਮਸ 1844 ਦੇ ਰੂਪ ਿਵਚ ਮਨਾ
ਰਹੇ ਸਨ। ਨਵਾਂ ਸਾਲ ਲਾਹੌਰ ਿਵਚ ਫੌਜ ਦੇ ਪੰਚਾਂ ਿਵਚ ਗਰਮ ਬਿਹਸ ਿਵਚ ਪਾਇਆ ਿਗਆ ਿਕ ਅੱਗ ੇ ਿਕਸ ਦੀ ਿਪੱਠ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਗੁਲਾਬ
ਿਸੰਘ ਸਪੱਸ਼ਟ ਚੋਣ ਸੀ, ਉਹ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਿਫਰ ਵੀ
ਇਹੋ ਹੀ ਵਸੀਲੇ, ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਜਗੀਰਾਂ ਅਤੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦਾ ਹੁਣ ਉਹ ਿਧਆਨ, ਸੁਚੇਤ ਅਤੇ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਵਜੋਂ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ
ਹੈ, ਨੇ ਵੀ ਉਸਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਦੰਡਕਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ।
ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਅਤੇ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਪੂਰੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ, ਫਰਵਰੀ 1845 ਿਵੱਚ, ਰਾਣੀ ਦੇ ਚਹੇਤੇ ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਦੀ

ਨਾਮਾਤਰ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਫੌਜ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਿਹੱਸਾ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸੁਚੱਜੇ ਰਾਜੇ ਵੱਲ ਚੱਲ ਿਪਆ। ਉਥੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ , ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਲਾਹੌਰ
ਦੇ ਖੂਨ-ਖਰਾਬੇ ਿਵਚ ਦੋ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਗੁਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਸੁਲ੍ਹਾ-ਸਫਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਝੁਕਾਅ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਿਫਰ ਵੀ ਉਸਨੇ
ਆਪਣੇ ਬੰਿਦਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਸ਼ਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਦੱਬ ਿਦੱਤਾ। ਅੱਗ ੇ ਵਧਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ 'ਸੁਨਿਹਰੀ ਮੁਰਗੀ' ਦਾ ਨਾਂ
ਦੇਣਗੀਆਂ ਿਕਉਂਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਖੋਜ ਪਾਰਟੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੁਕਵੇਂ ਆਲ੍ਹਿਣਆਂ ਲਈ ਆਂਢ-ਗੁਆ ਂਢ ਿਵਚ ਘੁੰਮ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ 'ਿਸੱਖ ਕੌਮ' 445 ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਿਪਆਸਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਿਵੱਚ ਸੀ।
ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਅਤੇ ਲੁਿਧਆਣਾ ਿਵੱਚ ਕਲਕੱਤਾ ਦੇ ਨਵ-ਿਨਯੁਕਤ ਅਤੇ ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਸਆਸੀ ਏਜੰਟ ਮੇਜਰ ਜਾਰਜ
ਬ੍ਰਾਡਫੁੱਟ ਦੋਵਾਂ ਨਾਲ।
ਗਾਰਡਨਰ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਹ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਿਵੱਚ ਸੀ, ਨੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਆਪਣੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਨੂੰ 'ਅਨੁਭਵ'
ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗ ਾ। ਉਸਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਨੂੰ ਬਾਗੀ ਘੋਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਟ੍ਰਾਂਿਸਲਵੇਨੀਅਨ ਡਾਕਟਰ ਅਤੇ ਇੱਕ
ਸਪੈਿਨਸ਼ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਰਿਹ ਿਗਆ ਇਕਲੌਤਾ ਗੈਰ-ਏਸ਼ੀਅਨ ਅਫਸਰ ਸੀ। ਸੰਖੇਪ ਿਵੱਚ ਉਹ ਅਕਾਲੀਆਂ
ਦੇ ਨਾਲ ਟੈਗ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਿਕਸਮਤ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਿਧਆਨ ਮਿਹਲ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਸ਼ਾਹੀ ਪਾਰਟੀ ਵੱਲ ਮੋੜ ਿਲਆ।
ਉਥੇ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ , ਭਾਵੇਂ ਅਜੇ ਅਿਧਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਨਹੀਂ ਲਗਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ
ਿਜਵੇਂ ਉਹ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਭੈਣ, ਰਾਣੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ, ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਅਨਮੋਲ ਸੰਪੱਤੀ ਤੋਂ ਉਤਸ਼ਾਿਹਤ, ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ
ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਬਦਲਾਖੋਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਕੈਦ
ਲਈ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਸਨ।
ਇਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗ ੇ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਜਾਂ ਜੋਧਾ ਿਮਸਰ ਸੀ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜੋ ਅਿਵਤਾਬੀਲ ਦੀ ਬਟਾਲੀਅਨ ਦੀ ਕਮਾਨ
ਸੰਭਾਲਣ ਿਵੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮ੍ਿਰਤਕ ਪੰਿਡਤ ਜੱਲਾ ਦਾ ਸਹੁਰਾ ਜਾਂ ਗੋਦ ਿਲਆ ਭਰਾ ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ,
ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਾਖ ਵੀ ਓਨੀ ਹੀ ਗੰਦੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਹੱਥੋਂ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਿਨੱਜੀ ਅਪਮਾਨ (ਜੁੱਤੀ ਨਾਲ ਕੁੱਟਣ ਨਾਲ) ਅਤੇ ਿਫਰ ਇਸ ਤੋਂ
ਵੀ ਮਾੜਾ (ਉਸਨੂੰ ਕੈਦ ਅਤੇ ਤਸੀਹੇ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਸਨ) ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਿਪਆ ਸੀ। ਉਹ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਨੂੰ ਮਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ
ਿਵੱਚ ਅਸਫਲ ਹੋ ਕੇ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਦਾਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਿਵਗਾਿੜਆ ਜਾਵੇ ਿਜਸ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਕਸਟਮ ਦੁਆ ਰਾ
ਮਨਜ਼ੂਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਪਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੇ ਹੁਣ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਕਰੈਕ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਵਰੋਧ ਦੇ ਡਰੋਂ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ
ਨੂੰ ਤਲਵਾਰ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਦੇਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ-ਅਤੇ ਿਫਰ ਦੋਸ਼ ਲੈਣਾ; ਅਤੇ
ਿਕਸਮਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸਦੀ ਚੋਣ, ਇੱਕ ਜਲਾਦ ਦੀ ਫਾਹੀ ਵਾਂਗ , ਮੌਜੂਦਾ ਦੋਸਤ-ਰਿਹਤ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਮੋਿਢਆਂ 'ਤੇ ਿਡੱਗ ਗਈ, ਿਜਸਨੂੰ
ਉਹ ਗੋਰਦਾਨਾ ਸਾਿਹਬ ਵਜੋਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਤਲੇਆ ਮ ਦੌਰਾਨ ਕਰਨਲ ਦੀ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀ ਮਨਮੋਹਕ ਹੋਂਦ ਘਾਤਕ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋਣ
ਵਾਲੀ ਸੀ।
1845 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵਚ ਗਾਰਡਨਰ, ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਪੰਿਡਤ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਿਵਚਕਾਰ ਜੋ ਕੁਝ ਹੋਇ ਆ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਗਾਰਡਨਰ

ਮੈਮੋਇ ਰਜ਼ ਦੇ ਐਡੀਸ਼ਨ ਿਵਚ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਿਮਲਦਾ। ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਦਾ ਿਕਤੇ ਵੀ ਿਜ਼ਕਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਤੇ ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਜੋਵਾਹਰ
ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਮੁਲਾਕਾਤ ਉਸੇ ਸਾਲ ਸਤੰਬਰ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਨੌਂ ਮਹੀਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਅਟਕ
ਿਵੱਚ ਿਪਸ਼ੌਰਾ ਿਸੰਘ ਦੀ ਿਕਸਮਤ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਨਾਲ ਿਖਸਕ ਿਗਆ ਸੀ ਪਰ ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਿਰਕਾਰਡ ਨਹੀਂ
ਸੀ। ਅਤੇ ਇਹ ਹੈ
ਇਸ ਿਮਆਦ ਦੇ ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ ਦੇ ਗਾਰਡਨਰ-ਸੂਿਚਤ ਖਾਤੇ ਿਵੱਚ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਹੀ ਹੈ। ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਦਾ ਨਾਮ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ
ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਿਕ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਿਵਦਰੋਹ ਦੇ ਸਬੰਧ ਿਵੱਚ ਹੈ ਿਜਸ ਨੇ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੀ ਜਾਨ ਲੈ ਲਈ ਸੀ
ਅਤੇ ਦਸ ਮਹੀਿਨਆਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਹੋਰ ਿਵਦਰੋਹ ਦੇ ਨਾਲ, ਜੋ ਖੁਦ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਜਾਨ ਲੈ ਲਵੇਗ ਾ।
ਇਸ ਲਈ, ਕੋਈ ਮੁਨਾਸਬ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਮੰਨ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਜਦੋਂ, ਇੱਕ ਸਦੀ ਦੇ ਲਗਭਗ ਿਤੰਨ ਚੌਥਾਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਜਦੋਂ
ਿਵਵਾਿਦਤ ਸਾਲ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਭੰਡਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਿਰਕਾਰਡ ਦਫਤਰ ਦੇ ਧੂੜ ਭਰੇ ਸਟੋਰ ਰੂਮ
ਿਕਸੇ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੈਰ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦਾ ਦ੍ਿਰਸ਼ ਬਣ ਗਏ ਹੋਣਗੇ। - ਵਰਗਾ ਉਤਸ਼ਾਹ. ਇੱਕ ਵਾਰ ਿਫਰ ਚਾਰਲਸ ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ
ਹਰਬਰਟ ਗੈਰੇਟ ਨੇ ਖੁਸ਼ਿਕਸਮਤ ਮਾਿਰਆ ਸੀ. ਫਾਈਲਾਂ 165 ਅਤੇ 166 ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਸੂਚੀਬੱਧ, ਿਰਕਾਰਡ ਦਫਤਰ ਿਵੱਚ ਿਫੱਕੇ ਹੋਏ
ਿਮਿਸਵਾਂ ਿਵੱਚ ਦੋ ਐਂਟਰੀਆਂ ਸਨ ਜੋ ਇੰਨੀਆਂ ਿਘਨਾਉਣੀਆਂ ਸਨ ਿਕ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਨ।
ਪਿਹਲੀ, ਿਮਤੀ 23 ਫਰਵਰੀ 1845, ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਿਕ ਿਕਵੇਂ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨੇ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਸੀ
ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆ ਲੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਅਤੇ 'ਆਪਣੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਮਰੱਥ' 446 ਿਫਰ ,
ਵੀ 'ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਫਸਰ [ਜੋਧਾ ਰਾਮ] ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ ਿਜਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਨਾਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ' 447 ਅਤੇ ਇਹ ਿਕ
ਉਸਨੇ, ਲਗਭਗ ਉਸੇ ਸਮੇਂ, 'ਕਈ ਿਵਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ 'ਤੇ ਰੱਿਖਆ ਸੀ। , ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਿਮਸਟਰ ਗਾਰਡੀਨਰ ਹੈ, ਜੋ ਿਕ ਕੁਝ
ਯੂਰਪੀਅਨ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦਾ ਇੱਕ ਉਜਾੜ ਹੈ, ਿਜਸ ਨੇ ਲਗਭਗ 900 ਪੁਰਸ਼ਾਂ'448 ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਿਤੰਨ ਰੈਜੀਮੈਂਟਾਂ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
ਪਿਹਲੀਆਂ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਿਵਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਿਕਸਮਤ ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਰੁਜ਼ਗ ਾਰ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ; ਪਰ ਦੂਜੇ ਿਵੱਚ,
ਜੋ ਿਕ ਅਣਿਡਟੇਡ ਸੀ ਪਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਸਰਫ ਕੁਝ ਹਫ਼ਿਤਆਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ' ਤੇ ਸਨ.
ਲਾਹੌਰ ਿਵਖੇ ਿਸਰਦਾਰ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਕੁਝ ਿਦਨਾਂ ਲਈ ਿਕਲ੍ਹੇ ਦੀ ਰੱਿਖਆ ਕਰਨ ਲਈ ਿਤਆਰੀ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ
ਲੇਵੀਜ਼ ਨੂੰ ਦੱਿਸਆ ਿਕ ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਉਮੀਦ ਸਨ, ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਹਰੇਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤੋਹਫ਼ਾ ਿਦੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ
ਆਦਮੀ ਦਾ ਯੰਤਰ ਯੂਰਪੀਅਨ ਗਾਰਡੀਨਰ ਹੈ, ਹੁਣ ਇੱਕ ਕਰਨਲ ਬਣਾਇਆ ਿਗਆ ਹੈ, ਿਜਸਦਾ ਪਿਹਲਾਂ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਿਵੱਚ
ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਪਤਾ ਲੱਗ ਾ ਿਕ ਇਹ ਆਦਮੀ ਪੰਜਾਬ ਿਵਚ ਬੰਬਈ ਿਵਚ ਹੋਈ ਮੈਨ-ਓ-ਵਾਰ ਤੋਂ ਉਜਾਿੜਆ
ਹੋਇ ਆ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਿਗਆ ਹੈ ਿਕ ਇੱਕ ਿਰਪੋਰਟ ਿਜਸਦਾ ਮੈਂ ਪਿਹਲਾਂ ਿਜ਼ਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਉਹ
ਪ੍ਰਮਾਿਣਕ ਹੈ। ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਦੀਆਂ ਉਂਗ ਲਾਂ, ਨੱਕ ਅਤੇ ਕੰਨ ਵੱਢ ਿਦੱਤੇ, ਜੋ ਹਾਲ ਹੀ
ਿਵੱਚ ਿਸਰਦਾਰ [ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ] ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਿਵਗਾਿੜਆ ਿਗਆ ਸੀ।449।
ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਦਆਂ, ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਸੱਚਮੁੱਚ ਡਰੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਫ਼ਰਤ ਿਸਰਫ ਮਾੜੀ-ਛੁਪੀ ਹੋਈ ਖੁਸ਼ੀ ਦੁਆ ਰਾ

ਖਮੀਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਖ਼ਬਰਾਂ ਦਾ ਅਿਗਆਤ ਲੇਖਕ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹੋ ਿਜਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਜਸ ਕੋਲ ਸੀ
ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚਣ ਨੂੰ ਤੇਰਾਂ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ ਿਰਕਾਰਡ ਕੀਤਾ; ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਅਿਜਹਾ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਜੋ ਿਕ ਉਸ ਦੇ ਪੂਰਵਜ ਤੋਂ
ਵੀ ਵੱਧ ਸੀ, ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਇੱਕ ਯੂਰਪੀਅਨ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਜਾਂ ਬੰਬਈ ਦੇ ਿਕਸੇ ਮੈਨ-ਓ-ਵਾਰ ਤੋਂ ਭਗੌੜਾ ਹੋਣ ਦਾ ਿਬਆਨ ਲਗਭਗ
ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਮੇਂ ਿਸਰ ਬਣਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਿਵਚਾਰ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ. ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ,
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਿਫਰ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਿਕਹਾ ਿਕ ਇੱਥੇ ਉਹ ਹਨ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ 'ਠੋਸ ਅਤੇ ਬੇਿਮਸਾਲ ਤੱਥ' ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ! ਗਾਰਡਨਰ ਨਾ
ਿਸਰਫ਼ ਇੱਕ 'ਭਗੌੜਾ', ਇੱਕ 'ਠੱਗ ੀਬਾਜ਼' ਅਤੇ 'ਝੂਠਾ' ਸੀ, ਬਲਿਕ ਇਹ ਦੱਸਣ ਿਵੱਚ ਸ਼ਰਿਮੰਦਗੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਿਕ ਬੂਟ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ
ਖੂਨ ਨਾਲ ਰੰਿਗਆ ਹੋਇ ਆ ਕਸਾਈ ਸੀ।
ਿਫਰ ਵੀ ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ, ਪੀਅਰਸ ਅਤੇ ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਨਹੀਂ ਸਨ ਿਕ ਲਾਹੌਰ
ਦੇ ਖ਼ਬਰ-ਲੇਖਕ ਦੀਆਂ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਹੁਣ ਿਬਲਕੁਲ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੇ ਲਾਇਕ ਨਹੀਂ ਸਨ। 1920 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਗੁੱਸਾ
ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਦਹਾਿਕਆਂ ਤੋਂ ਆਮ ਿਗਆਨ ਸੀ। ਕਿਨੰਘ ਮ ਨੇ 1849 ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਆਪਣੇ ਮੈਿਜਸਟ੍ਰੇਟ ਏ ਿਹਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਿਸੱਖਸ
ਿਵੱਚ ਇਸ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ ਸੀ, ਸਿਤਕਾਰਯੋਗ ਕਲਕੱਤਾ ਿਰਿਵਊ ਨੇ 1846 ਿਵੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਿਵਸਤਾਰ ਿਵੱਚ ਿਬਆਨ ਕਰਨ ਤੋਂ
ਝੰਜੋਿੜਆ ਸੀ, ਅਤੇ 1847 ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਖੁਦ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਅਤੇ ਭੜਕਾਊ ਮੁਆ ਫੀਨਾਮੇ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ
ਸੀ।
ਪੰਜਾਬ ਿਰਕਾਰਡਜ਼ ਦਫਤਰ ਿਵਚ ਹੋਈ ਖੋਜ ਤੋਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਉਠਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਕੀ ਗਾਰਡਨਰ ਅਿਜਹੇ ਿਘਨਾਉਣੇ ਕਾਰੇ
ਿਵਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਪਰ ਕੀ ਸਿਮਥ ਅਤੇ ਪੀਅਰਸ ਵਰਗੇ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਿਜ਼ਕਰ ਨੂੰ ਦਬਾ ਿਦੱਤਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਗਵਾਹ ਵਜੋਂ
ਭਰੋਸਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਕਰੀਅਰ. ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਨੇ ਨਹੀਂ ਸੋਿਚਆ. ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਪਾਦਕ ਪੀਅਰਸ 'ਤੇ ਿਵਸ਼ੇਸ਼
ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੈਰ-ਅਲੋਚਨਾਤਮਕ ਪੱਖਪਾਤ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਿਤਸ਼ਠਾਵਾਨ ਰੈਫਰੀਆਂ ਦੀ ਗਲਤੀ ਦੀ ਿਨੰਦਾ ਕੀਤੀ,
ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ ਹੋ ਕੇ, ਗਾਰਡਨਰ 'ਲੀਜੈਂਡ' ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਿਦੱਤਾ ਸੀ।
ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਕਸੇ ਸਾਥੀ ਅਫਸਰ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕੱਟਣ ਲਈ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਿਵਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ 'ਿਕਸਮਤ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀ' 450 (ਸਰ ਹੈਨਰੀ
ਡੁਰੈਂਡ) ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ, ਿਜਸ ਨੂੰ 'ਸਾਡੀ ਉਭਰਦੀ ਮਰਦਾਨਗੀ ਦੇ ਿਧਆਨ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ'
ਵਜੋਂ ਛੱਡੋ। ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਟਾਪੂਆ ਂ ਿਵੱਚ' ਅਤੇ 'ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਨਸਲ ਦੇ ਲੋਕ ਅਜ਼ਮਾਇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੇ ਤਣਾਅ ਿਵੱਚ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ' 451
(ਸਰ ਿਰਚਰਡ ਟੈਂਪਲ) ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ।
ਿਫਰ ਵੀ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਖੁਦ ਿਕਹਾ ਸੀ, 'ਸੱਚ ਅਤੇ ਝੂਠ ਅਕਸਰ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਿਮਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਲਿਝਆ
ਹੋਇ ਆ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਗਲਤ ਥਾਂ ਤੇ ਬਦਿਲਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ'452 ।
ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਸੁਣਨ ਿਵੱਚ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਣਨਾ ਅਸਲ ਿਵੱਚ; ਿਜਵੇਂ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਨੁਕਸ ਦੁਆ ਰਾ, ਅਤੇ ਝੂਠ
ਦੁਆ ਰਾ ਿਨੰਿਦਆ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਚੀਜ਼ਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜੋ ਉਹ ਜਾਪਦੀਆਂ ਸਨ, ਭਾਵੇਂ ਿਰਕਾਰਡ 'ਤੇ ਹੋਣ
ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ। ਕਿਨੰਘ ਮ ਨੇ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਖੇਿਡਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਿਸਰਫ਼ ਜੋਧਾ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਸੀ
ਰਾਮ ਦੇ ਨੱਕ ਅਤੇ ਕੰਨਾਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਕਰਕੇ 'ਬੇਰਿਹਮੀ ਨਾਲ ਿਵਗਾਿੜਆ ਿਗਆ ਹੈ' 453; ਹੁਕਮ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਤੋਂ ਆਇਆ ਸੀ ਪਰ
ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਭੂਿਮਕਾ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ; ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਨੰਘ ਮ ਇਸ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਸੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਇਸ ਬਾਰੇ ਿਬਲਕੁਲ
ਅਿਨਸ਼ਿਚਤ ਸੀ। ਕਲਕੱਤਾ ਿਰਿਵਊ ਿਵੱਚ ਿਲਖਣ ਵਾਲੇ ਕੈਪਟਨ ਹਰਬਰਟ ਐਡਵਰਡਜ਼ ਨੂੰ ਅਿਜਹਾ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ
ਲੰਬਾਈ 'ਤੇ ਐਡਵਰਡਸ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੰਦੇ ਹਨ - ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਗਲਤ ਹਵਾਲਾ ਿਦੰਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਲੇਖ ਦੀ ਿਮਤੀ 1846 ਸੀ (ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੀ '1847' ਨਹੀਂ) ਅਤੇ ਸੰਬੰਿਧਤ ਹਵਾਲੇ, ਭਾਵੇਂ ਿਕ ਕਾਫ਼ੀ ਿਘਣਾਉਣੇ ਸਨ, ਸੱਚਾਈ ਦੇ ਕੀਟਾਣੂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਨ।
ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਨੇ ਨਵੇਂ ਮੰਤਰੀ [ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ] ਨੂੰ ਅਪਰਾਧ ਦੇ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਜ਼ਾਲਮ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ
ਿਜਸਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦਇਆ ਕਿਹਣ ਦਾ ਆਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੀ, ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਿਹੰਦੂ ਅਿਜਹਾ ਕੰਮ
ਨਹੀਂ ਕਰੇਗ ਾ ਿਜਸ ਨਾਲ ਸੌ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਿਮਲੇਗ ੀ। ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਿਹਰ ਦੇ ਕੋਤਵਾਲ [ਪੁਿਲਸ ਸੁਪਰਡੈਂਟ] -
ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ [ਮੁਸਿਲਮ], ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਖਾਸ ਿਵਅਕਤੀ, ਜੋ ਿਕ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਿਮਊਂਸੀਪਲ ਿਹੰਸਾ ਦਾ ਸਾਧਨ ਿਰਹਾ ਸੀ - ਨੂੰ ਇਸ
ਲਈ ਉਸ ਦੁਖੀ ਆਦਮੀ ਦੇ ਕੰਨ ਅਤੇ ਨੱਕ ਕੱਟਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਉਸਨੇ ਵੀ ਨਾਂਹ ਕਰ ਿਦੱਤੀ; ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਿਰਕਾਰਡ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਰਿਮੰਦਾ ਹਾਂ ਿਕ ਲਾਹੌਰ ਿਵਚ ਇਕੱਲਾ ਆਦਮੀ ਜੋ ਵਿਹਸ਼ੀ
ਫ਼ਰਮਾਨ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸੀ।
ਿਮਸਟਰ ਗਾਰਡਨਰ ਜਾਂ ਗੋਰਦਾਨਾ ਨੇ ਿਸੱਖ ਤੋਪਖਾਨੇ ਿਵਚ ਇਕ ਰੇਜ਼ਰ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ, ਿਬਨਾਂ ਿਕਸੇ ਿਨੱਜੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ
ਦੇ, ਉਹ ਸਜ਼ਾ ਿਦੱਤੀ ਿਜਸ ਤੋਂ ਿਸੱਖਾਂ, ਿਹੰਦੂਆ ਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਨਫ਼ਰਤ ਿਵਚ ਸੁੰਗ ਿੜਆ ਸੀ। ਪਰ ਿਫਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕਰਨਲ
ਬਣਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ; ਅਤੇ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਵਾਲਪੋਲ ਨੇ ਦੇਿਖਆ, 'ਹਰ ਆਦਮੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕੀਮਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਇਹ ਪਤਾ
ਲਗਾਉਣਾ ਹੈ!'454
ਧਰਮੀ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਭੜਕਦੇ ਹੋਏ, ਨਾ ਤਾਂ ਐਡਵਰਡਜ਼ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਖਬਰ-ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਇਕੋ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਾ ਸੀ ਿਕ ਦੋਸ਼ੀ ਦੀ ਸਹੀ
ਸਿਥਤੀ ਸੀ।
ਹਾਲਾਂਿਕ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰੈਂਕ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਿਸੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੀ ਸੀ,
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਜਾਂ ਕਰਨਲ ਦੀਆਂ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਤਨਖਾਹ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ
ਮਾਿਣਆ ਸੀ। ਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਦੇ ਕਤਲੇਆ ਮ ਿਵਚ ਉਸ ਦੇ ਿਹੱਸੇ ਦਾ ਇਨਾਮ ਿਮਿਲਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ,
ਬਲਿਕ 900-ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਾਡੀਗਾਰਡ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਨਾਲ ਜੋ ਉਹ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਲਈ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਪਰ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਐਡਵਰਡਸ ਸਹੀ ਸੀ। ਿਕਉਂਿਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੇ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਸਰੀਰਕ ਘਟਾਓ ਦੇ
ਹੋਰ ਰੂਪ ਸਨ
ਿਮਆਰੀ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਜਨਰਲ ਐਲਾਰਡ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 'ਇੱਕ ਅਪਰਾਧੀ ਦਾ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਨੱਕ ਜਾਂ ਕੰਨ ਕੱਟ ਿਦੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕਦੇ ਵੀ
ਉਸਦਾ ਿਸਰ ਨਹੀਂ। ਅਪਰਾਧੀ ਦੇ ਹੱਥ ਵੱਢਣੇ ਵੀ ਅਸਧਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹਨ।'455 ਇਹ ਿਨਆਂਇ ਕ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਸਨ, ਅਤੇ ਦੁਹਰਾਉਣ ਵਾਲੇ
ਅਪਰਾਧੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਿਰਆਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਿਚਲਸ ਦੇ ਨਸਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣਾ ਵੀ। 'ਦਇਆ' ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੌਤ
ਤੋਂ ਬਚਣ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਅਯੋਗ ਹੋ ਜਾਣ 'ਤੇ, ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਿਜਹੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਦੇ ਹੱਕ ਿਵੱਚ ਹੈ।
ਹਾਲਾਂਿਕ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਿਘਣਾਉਣੀ, ਗਾਰਡਨਰ ਪੰਿਡਤ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਿਨੱਜੀ ਬਦਲਾਖੋਰੀ ਦਾ ਿਪੱਛਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਉਸ ਨੇ ਹੁਕਮਾਂ ਅਧੀਨ ਅਤੇ ਿਸੱਖ ਮਿਰਆਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਦੱਲੀ ਗਜ਼ਟ ਿਵਚ ਐਡਵਰਡਜ਼ ਦੇ ਕਲਕੱਤਾ ਸਮੀਿਖਆ ਲੇਖ ਦੀ ਇਕ ਕਾਪੀ ਆਖਰਕਾਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਨਜ਼ਰ
ਨੂੰ ਫੜ ਲਵੇਗ ੀ। ਉਹ ਟਰਾਂਿਸਲਵੇਨੀਅਨ ਡਾਕਟਰ ਮਾਰਿਟਨ ਹੋਿਨਗਬਰਗਰ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਦੌਰੇ ਦੌਰਾਨ ਇਸ 'ਤੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਵੇਗ ਾ, ਜੋ ਉਸ
ਸਮੇਂ ਲਾਹੌਰ ਿਵਚ ਇਕਲੌਤਾ ਹੋਰ ਗੈਰ-ਏਸ਼ੀਅਨ ਿਨਵਾਸੀ ਸੀ; ਅਤੇ ਇਹ ਇੱਕ ਿਭਆਨਕ ਸਦਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਆਇਆ। ਇੱਕ ਅਿਜਹੀ
ਕਾਰਵਾਈ ਿਜਸ ਦਾ ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਣ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਹੁਣ ਜਨਤਕ ਖੇਤਰ ਿਵੱਚ ਸੀ; ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਬਦਤਰ, ਇਸ ਨੂੰ ਗਲਤ
ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਗੰਭੀਰ ਨਤੀਿਜਆਂ ਨੂੰ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ ਿਰਕਾਰਡ ਨੂੰ ਿਸੱਧਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਿਵੱਚ
ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਗੁਆ ਇਆ। ਨਤੀਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬਾ ਬਿਚਆ ਹੋਇ ਆ ਰੈਂਟ ਹੋਵੇਗ ਾ ਜੋ ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਿਲਿਖਆ - ਿਸਰਫ ਬਚੀ ਹੋਈ ਕਾਪੀ
ਿਵੱਚ ਕੁਝ ਸੱਤਰ ਫੂਲਸਕੈਪ ਪੰਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਉਸਦੇ ਿਵਅੰਗ ਮਈ ਗੱਦ ਿਵੱਚ ਕਵਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਿਜਆਦਾਤਰ
ਉਸਦੀ 'ਬਰਬਰ' ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦੀ 'ਰੱਿਖਆ' ਲਈ ਸਮਰਿਪਤ ਸੀ।
ਪਰ ਇਹ ਅਚਾਨਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼, ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਿਰਕਾਰਡਾਂ ਤੋਂ ਇੰਡੀਆ ਆਿਫਸ ਅਤੇ ਿਫਰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ
ਪੁਰਾਲੇਖਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਅਜੀਬ ਰਚਨਾਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਜਾਂ ਪੀਅਰਸ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਅਣਜਾਣ
ਸੀ। ਵਾਸਤਵ ਿਵੱਚ ਇਹ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ, ਅਤੀਤ ਜਾਂ ਵਰਤਮਾਨ ਿਵੱਚ ਿਦਲਚਸਪੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਿਕਸੇ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾਪਦਾ
ਹੈ। ਇੱਕ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਿਕ, 'ਬਚਾਅ' ਹੋਰ ਖੁਫੀਆ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪਕੜ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਦਾਇਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ, ਿਜਆਦਾਤਰ ਮਾਮੂਲੀ
ਿਦਲਚਸਪੀ ਨਾਲ; ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਲਈ ਇਹ ਿਦਨ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨਾਲ ਆਇਆ, 1846 ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ, ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਨਹੀਂ
ਆਇਆ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ, ਿਜਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਇਿਤਹਾਸ ਬਣ ਗਏ
ਸਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨ। ਿਬਲਕੁਲ ਪਛਾਣਨਯੋਗ ਹੋਣ ਲਈ ਮੂਲ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਵੱਖਰਾ।
ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਦੋ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਪਿਹਲੀ ਲੜਾਈ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।

ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਅਿਸੱਧੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਇੱਕ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਿਲਆਂਦਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਲਾਹੌਰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਭਿਰਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ,
ਅਤੇ ਅਨਾਰਕਲੀ ਮਕਬਰੇ, ਜਨਰਲ ਵੈਨਟੂਰਾ ਦੀ ਿਵਸ਼ਾਲ ਸਾਬਕਾ ਿਰਹਾਇਸ਼ ਅਤੇ ਹੁਣ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਪ੍ਰੋਟੈਕਟੋਰੇਟ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆ ਰਟਰ, ਦੇ
ਭੌਂਕਣ ਵਾਲੇ ਹੁਕਮਾਂ ਅਤੇ ਅੰਧ ਿਵਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨਾਲ ਗੂੰਿਜਆ। a
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਆਪਣੇ ਿਮਸ਼ਨ-ਚੇਤੰਨ ਿਸਖਰ 'ਤੇ। ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ, ਇਹ ਕਿਹਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇੱਕ
ਬੇਯਕੀਨੀ ਕੌਮੀਅਤ ਦੇ ਇੱਕ ਪਗੜੀਧਾਰੀ ਕਰਨਲ ਲਈ ਇੱਕ ਚੈਕਵਰਡ ਅਤੀਤ, ਉਸਦੇ ਗਲੇ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਛੇਕ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਰਨ
ਲਈ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਚੰਗ ਾ ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਵਾਪਸ ਫਰਵਰੀ 1845 ਿਵੱਚ, ਆਪਣੇ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਿਖੰਡੇ ਹੋਏ, ਉਸਦੇ ਸਾਬਕਾ ਸਰਪ੍ਰਸਤ (ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ) ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ,
ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸਰਪ੍ਰਸਤ (ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ) ਨੇ ਜੰਮੂ ਿਵੱਚ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਕਰ ਲਈ, ਗੋਰਦਾਨਾ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਭਗੌੜੇ
ਅਕਾਲੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਗੰਭੀਰ ਸਟਾਕ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। -ਲੈਣਾ. ਆਪਣੇ 'ਬਚਾਅ' ਦੇ ਨਾਲ ਦਾਇਰ ਇੱਕ ਖੁਲਾਸੇ ਪੱਤਰ
ਿਵੱਚ ਉਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰੇਗ ਾ ਿਕ, ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਉਸਦੀ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਸਦੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਅੱਧੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਉਸਨੂੰ 250 ਰੁਪਏ ਮਹੀਨਾ ਅਤੇ 120 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਚਾਰਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਸੇਵਾ
ਭੱਤਾ ਿਮਲਦਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਿਵਚ 120 ਹੋਰ 'ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਆਿਦ ਦੇ ਖਰਿਚਆਂ ਲਈ', 50 'ਘੋੜੇ, ਖੱਚਰਾਂ, ਊਠਾਂ ਅਤੇ ਗੱਡੀਆਂ ਆਿਦ
ਲਈ' 456 ਅਤੇ 50 ਹੋਰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਇਕ ਿਪੰਡ ਦੀ ਉਪਜ ਵਜੋਂ ਅਤੇ ਜੰਮੂ ਦੇ ਕੁਝ ਖੂਹ ਵਜੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇੱਕ ਜਗੀਰ ਇਸ
ਨਾਲ ਮਹੀਨਾਵਾਰ 590 ਰੁਪਏ ਬਣਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਿਕ ਹੋਰ ਸਹੂਲਤਾਂ ਅਤੇ ਤੋਹਿਫ਼ਆ ਂ ਦੀ ਰਕਮ ਲਗਭਗ 700 ਰੁਪਏ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਆਮਦਨ ਸੀ, ਜੋ ਿਕ 8400 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਲ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ ਜਾਂ, ਿਕਸੇ ਦੇ ਪਸੰਦੀਦਾ ਸਮਾਨਤਾ ਸਾਰਣੀ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ,
ਅੱਜ ਦੇ ਮੁੱਲਾਂ ਿਵੱਚ £74,200 ਤੋਂ £2.7m ਤੱਕ ਕੁਝ ਵੀ। ਪਰ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹੀਨਾਵਾਰ ਕੁੱਲ 250 ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋ
ਿਗਆ ਸੀ। 'ਮੈਂ ਇਸ ਤਨਖਾਹ 'ਤੇ ਲਗਭਗ 20 ਨੌਕਰਾਂ ਆਿਦ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਅਤੇ [ਆਪਣੇ] ਪਿਰਵਾਰ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ,'
457 ਉਸ ਨੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਨਾਲ ਿਸੱਟਾ ਕੱਿਢਆ।
ਇੱਥੇ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤੇ ਗਏ 'ਪਿਰਵਾਰ' ਜਾਂ 'ਪਤਨੀ ਆਿਦ' ਿਵਚ ਹੋਰ ਬੱਚੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਖੁਲਾਸਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ।
ਨਾ ਹੀ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਕੋਈ ਔਲਾਦ ਿਕਤੇ ਹੋਰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਤੱਥ ਿਕ ਉਸ ਕੋਲ ਅਜੇ ਵੀ ਕੋਈ ਆਮਦਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ
'ਤੇ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਸੀ। ਰਾਣੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਦੀ ਰੱਿਖਆ ਲਈ ਖੜੀ ਿਤੰਨ ਬਟਾਲੀਅਨਾਂ ਦੇ ਕਰਨਲ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ,
ਗਾਰਡਨਰ ਕੋਲ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਕਮਾਂਡ ਸੀ; ਦਰਅਸਲ ਮਈ 1845 ਿਵਚ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਵਜ਼ੀਰ ਵਜੋਂ ਿਨਯੁਕਤੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਹ 'ਪ੍ਰਧਾਨ
ਮੰਤਰੀ' ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵਚ ਵਾਪਸ ਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਬਦਿਕਸਮਤੀ ਨਾਲ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਕੋਈ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ
ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੀ ਭਾਰੀ ਹੱਥਾਂ ਵਾਲਾ ਸੰਚਾਲਕ, ਉਸ ਕੋਲ ਫੌਜ ਉੱਤੇ ਿਜੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ
ਅਤੇ ਉਸ ਕੋਲ ਆਪਣੀਆਂ ਰੈਂਕਾਂ ਿਵੱਚ ਵੰਡੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਲਈ ਚਲਾਕੀ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ।
ਇਹ ਵੰਡਾਂ 1845 ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਿਵੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ ਆਂ ਸਨ। ਅਪ੍ਰੈਲ ਿਵੱਚ ਨਕਦੀ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ
ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਜੰਮੂ ਦੇ ਗੜ੍ਹ ਿਵੱਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਿਲਆਂਦਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਇਕ ਪਛਤਾਵਾ ਕੈਦੀ ਵਜੋਂ
ਆਇਆ ਸੀ; ਿਫਰ ਵੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਹੁੰਿਚਆ ਤਾਂ ਉਹ ਇੱਕ ਉਤਸੁਕ ਸਿਹਯੋਗ ੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਅੱਧੀ ਫੌਜ ਨੇ ਉਸਦੀ ਬੇਇ ੱਜ਼ਤੀ
ਲਈ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੀ ਦੌਲਤ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਦਾ ਅਨੰਦ ਿਲਆ; ਬਾਕੀ ਅੱਧੇ, ਜੋ ਿਕ ਉਸ ਦੇ ਬਲੌਂਡੀਸ਼ਮੈਂਟਸ
ਦੁਆ ਰਾ ਿਜੱਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਨੇ ਵਜ਼ੀਰਿਸ਼ਪ ਲਈ ਉਸਦੀ ਿਨਸ਼ਚਤ ਬੋਲੀ ਿਵੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਕੀਮਤ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ ਦੌਲਤ
ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਅਿਜਹੀ ਸਿਥਤੀ ਸੀ ਿਜਸ ਦਾ ਲਾਭ ਮ੍ਿਰਤਕ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਖੁਸ਼ੀ-ਖੁਸ਼ੀ
ਉਠਾਇਆ ਹੋਵੇਗ ਾ। ਪਰ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਵਜ਼ੀਰ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਚਾਲਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਸਾਰੇ ਕਮਰੇ ਬੰਦ ਕਰ ਿਦੱਤੇ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਲਈ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਿਨਯਮਤ ਫੌਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ
ਟਾਲ ਿਰਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਡੋਗ ਰਾ-ਿਵਰੋਧੀ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਿਵਚ ਿਜੱਤਣ ਦੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਮੌਕੇ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਗੁਲਾਬ
ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੋਟਾ ਜੁਰਮਾਨਾ, ਜੋ ਿਕ ਉਹ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਪਾਲਣਾ ਦੇ ਵਾਅਦੇ, ਿਜਸਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਨ
ਦਾ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਦੇ ਨਾਲ ਬੰਦ ਹੋ ਿਗਆ। 'ਸੁਨਿਹਰੀ ਮੁਰਗੀ' ਿਫਰ ਆਪਣੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੇ ਆਲ੍ਹਣੇ ਖੋਦਣ ਅਤੇ
ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਜੰਮੂ ਵਾਪਸ ਚਲੀ ਗਈ।
ਿਪਸ਼ੌਰਾ ਿਸੰਘ ਦੇ ਕਤਲ ਿਵੱਚ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੱਸੀ ਜਾਣੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਗਲਤੀ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ (ਦੂਸਰਾ, ਕਸ਼ਮੀਰਾ

ਿਸੰਘ , ਜੋ ਿਕ ਲਗਭਗ ਿਕਸੇ ਦੁਆ ਰਾ ਵੀ ਘਿੜਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ) ਦੁਆ ਰਾ ਗੋਦ ਲਏ ਗਏ ਉਹਨਾਂ ਦੋ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਆਖ਼ਰੀ ਵਜੋਂ,
ਿਪਸ਼ੌਰਾ ਿਸੰਘ , ਭਾਵੇਂ 'ਿਵਅਰਥ ਅਤੇ ਪਤਲੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਾਲਾ' 458। , ਕਾਫ਼ੀ ਆਦਰ ਮਾਿਣਆ। ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਿਡਗਰੀ
ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ; ਅਤੇ ਸੈਨਕਚੂਰੀ ਦੀਆਂ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚਣ ਲਈ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ
ਬਹੁਤ ਨਜ਼ਦੀਕ ਨਾ ਦਬਾਉਣ ਦੇ ਚੰਗ ੇ ਕਾਰਨ ਲੱਭੇ। ਕਿਨੰਘ ਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਿਪਸ਼ੌਰਾ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਿਕਤਾਬ ਿਵੱਚ ਿਲਆਉਣ ਿਵੱਚ ਅਿਵਤਾਬੀਲ
ਦੀ ਸਾਬਕਾ ਬ੍ਿਰਗੇਡ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਸੀ ਿਜਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬ੍ਿਰਗੇਡ ਦਾ ਨਵਾਂ ਕਮਾਂਡਰ, ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ, ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਨੂੰ ਰੇਜ਼ਰ ਦੀ
ਸਜ਼ਾ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਹਾਲਾਂਿਕ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਿਪਸ਼ੋਰਾ ਿਸੰਘ ਇੱਕ ਮਨਮੋਹਕ ਹੋਂਦ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਿਸੰਧ ਦੇ ਕੰਢੇ ਅਟਕ ਦੇ ਮਹਾਨ
ਿਕਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਘੋਿਸ਼ਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੰਨਾ ਦਲੇਰ ਬਣਾਇਆ। ਇਹ ਜੋਵਾਹਰ
ਿਸੰਘ ਲਈ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਸੀ, ਿਜਸਦੀ ਸਿਥਤੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਲਈ ਉਸਦੇ ਭਤੀਜੇ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਭੈਣ ਦੇ ਛੋਟੇ
ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਰੀਜੈਂਟ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਦਾਅਵੇ 'ਤੇ ਿਨਰਭਰ ਕਰਦੀ ਸੀ।
ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਮੁਸੀਬਤ ਵਾਲੇ ਯੂਸਫ਼ਜ਼ਈ ਅਤੇ ਡੇਰਜਤ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਅਟਕ ਦੇ ਿਕਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਘੇਰਾ
ਪਾਉਣ ਦਾ ਿਨਰਦੇਸ਼ ਿਦੱਤਾ। ਿਵੱਚ
ਅਗਸਤ 1845 ਅਟਕ ਨੇ ਸਮਰਪਣ ਕੀਤਾ। ਿਫਰ ਿਪਸ਼ੌਰਾ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਆਖਰਕਾਰ ਮੁੜ ਵਸੇਬੇ ਦੀ ਹਰ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਿਲਜਾਣ
ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ।
ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਿਕ ਉਸਨੂੰ ਿਲਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ, ਉਹ ਮਰ ਿਗਆ ਸੀ, ਉਸਦੇ ਇੱਕ ਅਗਵਾਕਾਰਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਮਾਿਰਆ ਿਗਆ
ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਕਿਥਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੱਿਟਆ ਿਗਆ ਅਤੇ ਨਦੀ ਦੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਨੂੰ ਖੁਆ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ।
ਇਸ ਜੁਰਮ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਲਈ ਇਹ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਮੰਿਨਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਇਸੇ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਿਨਰਦੇਸ਼ ਿਦੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ
ਫੌਜ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਿਹੱਸੇ ਦਾ ਅਿਜਹਾ ਿਵਚਾਰ ਸੀ। ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਅਿਧਕਾਰ ਨੂੰ ਹੁਣ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਿਵਚ ਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਫੌਜ
ਦੇ ਪੰਚਾਂ ਨੇ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਿਕ ਉਹ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਿਵਚ ਆਪਣੇ ਿਹੱਸੇ ਦਾ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਕਰੇ। ਉਸਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ; ਫੌਜ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਿਦੱਤਾ;
ਅਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਨੇ 'ਕਾਇਰਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਰਤਾ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ, ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਡੂੰਘ ਾਈ ਿਵਚ ਡੁੱਬ ਿਰਹਾ ਸੀ' 459 ।
ਇਹ ਫ੍ਰੈਂਕੋਇ ਸ ਹੈਨਰੀ ਮਾਉਟਨ ਦਾ ਿਵਚਾਰ ਸੀ, ਪੰਿਡਤ ਜੱਲਾ ਦੁਆ ਰਾ ਬਰਖਾਸਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਅਿਧਕਾਰੀ ਪਰ ਜੋ ਹੁਣ
ਰਾਣੀ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਜਨਰਲ ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਦੇ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵਜੋਂ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਮੁੜ ਉੱਭਿਰਆ ਸੀ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਿਫਰ ਆਪਣੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਫੈਲਾਇਆ. ਹਾਲਾਂਿਕ ਅਜੇ ਵੀ ਲਾਹੌਰ ਿਕਲ੍ਹੇ ਿਵੱਚ ਿਘਿਰਆ
ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਨਵੀਂ ਬਟਾਲੀਅਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਅਕਸਰ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਿਜੰਨਾ ਬਾਹਰ ਵੱਲ। ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਬਚਾਅ ਲਈ
ਬਣਾਈ ਗਈ, ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ। ਅਸਲ ਿਵੱਚ, ਪੰਚਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸੀਨੀਅਰ ਕੌਂਸਲ ਦੇ
ਦਬਾਅ ਹੇਠ, ਵਜ਼ੀਰ ਦਾ ਬਾਡੀਗਾਰਡ ਉਸਦੇ ਗੋਲਰ ਬਣ ਿਗਆ ਸੀ।
ਇਹ ਰੁਕਾਵਟ ਸਤੰਬਰ ਤੱਕ ਚੱਲੀ। ਇਹ ਉਦੋਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਉਸ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ ਿਜਸ ਲਈ ਉਹ ਯਾਦਾਂ ਿਵਚ
ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਆਪਣੀ 'ਇਕ ਇੰਟਰਿਵਊ' ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ। '[ਮੈਂ] ਕੋਈ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਿਕਹਾ ਿਕ ਉਹ
ਆਦਮੀ ਵਾਂਗ ਿਵਵਹਾਰ ਕਰੇ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰੇ,'460 ਉਹ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ। ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਿਲਆ ਿਕ
ਉਸ ਕੋਲ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ। 21 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਉਹ ਅਤੇ ਰਾਣੀ, ਨੌਜਵਾਨ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਸ਼ਾਹੀ ਹਾਥੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਟੁਕੜੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹੇ ਅਤੇ ਿਕਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲੇ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 400 ਘੋੜਸਵਾਰ ਅਤੇ
'ਦੋ ਹਾਥੀ-ਰੁਪਏ ਦੇ ਭਾਰ ਨਾਲ ਫੌਜ ਨੂੰ ਭਰਮਾਉਣ ਲਈ' 461. .
ਿਜਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਈ ਸੰਸਕਰਣ ਹਨ. ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਵੇਰਿਵਆਂ ਦੇ ਿਹਸਾਬ ਨਾਲ ਹੀ ਿਭੰਨ ਹਨ, ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਸੰਸਕਰਣ ਿਕਸੇ
ਵੀ ਿਜੰਨਾ ਸਪਸ਼ਟ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਹੈ। ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਮਹਾਨ ਦੁਖਾਂਤ-ਪੰਿਜਆਂ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਯਾਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ
ਇੱਕ ਦ੍ਿਰਸ਼ ਿਵੱਚ, ਸ਼ਾਹੀ ਕਾਫਲੇ ਦਾ ਸਵਾਗਤ 'ਇੱਕ ਅਸ਼ੁੱਭ ਸਲਾਮੀ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਜੋ ਫੌਜ ਦੀ ਿਵਸ਼ਾਲ ਲਾਈਨ [ਿਜਵੇਂ] 180
ਤੋਪਾਂ ਨਾਲ ਫਾਇਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ' 462 । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਚੁੱਪ ਛਾ ਗਈ ਿਜਸ ਦੌਰਾਨ ਪੂਰੀ ਫੌਜ ਨੇ ਸਾਹ ਰੋਿਕਆ
ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਇਹ ਿਸਰਫ ਸ਼ਾਹੀ ਕਾਫਲੇ ਦੇ ਲਤਾੜਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਟੁੱਿਟਆ ਸੀ।
ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਸਨਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸਨਮਾਿਨਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ; ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ, ਮਹਾਰਾਣੀ ਿਜੰਦਾਂ, ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਲਈ
ਦੁਖਦਾਈ ਦਿਹਸ਼ਤ ਿਵਚ, ਉਸ ਦੇ ਸੁਨਿਹਰੀ ਹੋਡ 'ਤੇ ਿਬਰਾਜਮਾਨ ਸੀ, ਿਚੱਟੇ ਿਸੱਖ ਕੱਪਿੜਆਂ ਿਵਚ ਪਿਹਨੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਨੇੜੇ
ਤੋਂ ਪਰਦਾ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਿਜਵੇਂ ਹੀ ਜਲੂਸ ਲਾਈਨ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਪਹੁੰਿਚਆ, ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੇ ਅੱਗ ੇ ਆ ਕੇ 'ਰੋਕੋ' ਦੀ ਚੀਕ
ਮਾਰੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ ਅਵਾਜ਼ 'ਤੇ ਸਾਰਾ ਜਲੂਸ ਰੁਕ ਿਗਆ ... ਹੁਣ ਚਾਰ ਬਟਾਲੀਅਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ੇ ਕਰਨ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਿਦੱਤਾ
ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਨੂੰ ਕੁਝ ਦੂਰੀ ਤੱਕ ਹਟਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ. . ਿਫਰ ਇਕ ਹੋਰ ਬਟਾਲੀਅਨ ਨੇ
ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਹਸਤੀਆਂ ਦੇ ਹਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਿਲਆ ... ਰਾਣੀ ਦੇ ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਗੋਡੇ ਟੇਕਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ,
ਅਤੇ ਉਹ ਖੁਦ ਉਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਿਤਆਰ ਕੀਤੇ ਛੋਟੇ ਪਰ ਸੁੰਦਰ ਤੰਬੂ ਿਵਚ ਲੈ ਗਈ ਸੀ।
463
ਿਫਰ ਇੱਕ ਿਭਆਨਕ ਦ੍ਿਰਸ਼ ਵਾਪਿਰਆ। ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਘਸੀਿਟਆ ਿਗਆ, ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਫੌਜ ਨੂੰ ਚੀਿਕਆ।
ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਹਾਥੀ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਿਸਰ ਗੁਆ ਿਦੱਤਾ, ਬੋਲਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼
ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੰਬਾ ਿਸੱਖ [ਜਨਰਲ ਕੋਰਟ ਦੇ ਿਡਵੀਜ਼ਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ] ਨੇ ਉਸਦੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਥੱਪੜ ਮਾਿਰਆ ਅਤੇ ਲੜਕੇ
ਧੂਲੀਪ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਿਲਆ, ਉਸਨੂੰ ਪੁੱਿਛਆ ਿਕ ਉਸਨੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਅਵੱਿਗਆ ਕਰਨ ਦੀ ਿਹੰਮਤ ਿਕਵੇਂ
ਕੀਤੀ। ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਗੋਦ ਿਵੱਚ ਿਬਠਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਤੰਬੂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਆਪਣੇ
ਆਪ ਨੂੰ ਛੁਪਾ ਿਲਆ, ਫੌਜ ਦੇ ਦ੍ਿਰਸ਼ਟੀਕੋਣ ਿਵੱਚ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕ ਿਲਆ, ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ
ਲਈ ਰਿਹਮ ਦੀ ਦੁਹਾਈ ਿਦੱਤੀ। ਅਚਾਨਕ, ਇੱਕ ਜਾਣੀ-ਪਛਾਣੀ ਅਵਾਜ਼ ਤੋਂ ਪੀੜ ਦੀ ਚੀਕ ਸੁਣ ਕੇ, ਉਸਨੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸੋਗ ਅਤੇ
ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਪੀੜ ਿਵੱਚ ਦੂਰ ਭਜਾ ਿਦੱਤਾ। ਖੁਸ਼ਿਕਸਮਤੀ ਨਾਲ ਉਹ ਇੱਕ ਿਸਪਾਹੀ ਦੁਆ ਰਾ ਫਿੜਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਜਾਂ ਨਤੀਜਾ ਘਾਤਕ
ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ.
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਨਫਰਤ ਮੰਤਰੀ 'ਤੇ ਖੂਨੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਇੱਕ ਿਸਪਾਹੀ, ਿਜਸਨੂੰ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸਦਾ ਹੁਕਮ ਿਮਿਲਆ ਸੀ,
ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਹਾਥੀ ਦੁਆ ਰਾ ਰੱਖੀ ਪੌੜੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਿਗਆ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਬੇਯੋਨਟ ਨਾਲ ਮਾਿਰਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਸੁੱਟ
ਿਦੱਤਾ, ਿਜੱਥੇ ਉਸਨੂੰ ਪੰਜਾਹ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪਲ ਿਵੱਚ ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ।
ਇੱਕ ਹੋਰ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ, ਸਰਦਾਰ ਸਰੂਪ ਿਸੰਘ , ਜੋ ਖੁਦ ਇੱਕ ਿਸੱਖ ਫੌਜੀ ਸੀ, ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਗ੍ਰਾਿਫਕ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਯਾਦ ਕਰੇਗ ਾ।
ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਮੈਂ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਬਟਾਲੀਅਨ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਲੋਕ ਦੌੜ ਗਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਰਾਣੀ ਿਜੰਦਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੰਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ
ਿਨਕਲਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੀ ਲਾਸ਼ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁੱਟਦੇ ਦੇਿਖਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਜਾਂ ਸੰਗ ੀਨਾਂ ਦਾ
ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪਾਸੇ ਿਵੱਚ ਲੱਤ ਮਾਰੀ, ਦੂਜੇ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਾਚਲੌਕ ਦੇ ਬੱਟ ਨਾਲ ਧੱਕਾ
ਿਦੱਤਾ। ਉਹ ਪਾਗਲ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਪਾਗਲ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਿਕਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਿਚਹਰਾ, ਬਾਹਾਂ
ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਵਾਲ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਦੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਰੰਗ ੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਉਠਾਈਆਂ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਸਾਿਰਆਂ ਨੂੰ
ਸਰਾਪ ਿਦੱਤਾ… ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਪਿਹਰਾਵਾ ਪਾੜ ਿਦੱਤਾ, ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁੱਿਟਆ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਠੀ ਭਰ
ਿਵੱਚ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਿਲਆ। ਿਫਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੇ ਿਸਰ ਨੂੰ ਚੁੰਿਮਆ - ਉਹ ਉਸਦੇ ਿਚਹਰੇ ਨੂੰ ਚੁੰਮ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਸੀ ਿਕਉਂਿਕ
ਇਹ ਸਭ ਹੈਕ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ - ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵਾਲਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਿਚਹਰੇ ਅਤੇ ਬਾਹਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਪੂੰਿਝਆ। ਉਹ ਬਾਘ ਦੀ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚੀਕ ਕੇ ਿਕਹਾ ਿਕ ਉਹ ਆਪਣਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਿਧਆਨ ਰੱਖੇਗ ੀ।464
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਨੌਂ ਮਹੀਿਨਆਂ ਦੀ ਅਸਿਥਰ ਚੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਿਗਆ। ਿਪਸ਼ੌਰਾ ਿਸੰਘ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਿਵਚ ਫਸ ਕੇ ਉਸਨੇ

ਆਪਣੇ ਮੌਤ ਦੇ ਵਾਰੰਟ 'ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਜਾਂ ਅਿਜਹਾ ਲੱਗ ਦਾ ਸੀ। ਿਫਰ ਵੀ ਇੱਕ ਸ਼ੱਕ ਬਾਕੀ ਸੀ। ਅਟਕ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਿਵੱਚ
ਉਹ ਿਸੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੁਝਾਅ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਉਂਗ ਲ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਜੰਮੂ ਤੱਕ ਘੁੰਮ ਗਈ। 'ਿਕਸੇ ਨੂੰ
ਕਦੇ ਵੀ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਕਤਲ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਜੰਮੂ ਦੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ' 465 ਨੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ
ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦੀ ਗੂੰਜ ਕਰਿਦਆਂ ਸਰਦਾਰ ਸਰੂਪ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ।
,
'ਜਦੋਂ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ ਸੁਿਣਆ ਿਕ [ਅਟਕ ਿਵਖੇ ਿਪਸ਼ੋਰਾ ਿਸੰਘ ਨਾਲ] ਕੀ ਵਾਪਿਰਆ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਿਚੱਠੀਆਂ ਿਲਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ

ਿਜਸ ਕਾਰਨ ਅਟਕ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਤੱਕ ਇਹ ਿਰਪੋਰਟ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ ਿਕ ਇਹ ਸਭ [ਜੋ] ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਸੱਧੇ ਹੁਕਮਾਂ ਨਾਲ ਹੋਇ ਆ ਸੀ;
ਅਤੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਮਾਿਰਆ ਿਗਆ।'466 ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇਹ ਸਵੈ-ਿਸੱਧ ਸੀ ਿਕ ਡੋਗ ਰਾ ਭਰਾ
ਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਖਾਲਸੇ 'ਤੇ ਕੋਈ ਿਬਪਤਾ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੀ, ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਹੋਣਾ ਿਪਆ। ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ
ਉਸ ਦੀ ਦੂਰੀ ਹੁਣ ਖੁੱਲ੍ਹੇਆ ਮ ਿਵਰੋਧ ਵਾਂਗ ਜਾਪਦੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਸੰਗ ੀਤ ਦਾ
ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਸ਼ਾਇਦ ਉਦਾਸੀਨ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਇਹ ਸਨ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਕਰਨਲ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸਨੂੰ 'ਬਰਬਰਸ ਟਾਈਮਜ਼' ਰੱਿਖਆ ਸੀ। ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਿਤੰਨ
ਮਹਾਰਾਿਜਆਂ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਿਵੱਚ ਹੁਣ ਿਤੰਨ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਉਸੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।
ਸੱਚਮੁੱਚ ਇਹੋ ਿਜਹੇ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਨ ਸਨ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਆਦਤ ਪੈ ਗਈ ਸੀ ਿਕ ਿਕਸੇ ਦੇ ਨੱਕ, ਕੰਨ ਅਤੇ ਅੰਕ ਕੱਟ ਿਦੱਤੇ ਜਾਣ।
ਅਿੜੱਕੇ ਵਾਲਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜ਼ਰੂਰ ਭੁੱਲਣ ਯੋਗ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਜੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਿਦਆਲੂ ਨਹੀਂ।
ਇੱਕ ਵਾਰ ਇੱਕ ਵਜ਼ੀਰ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਨੇ ਜਨਤਕ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਿਲਆਇਆ। ਇਸ ਵਾਰ ਕੋਈ
ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਹੱਿਤਆ ਨਹੀਂ ਹੋਈ , ਨਾ ਹੀ ਸ਼ਿਹਰ ਦੀ ਕੋਈ ਭੰਨਤੋੜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਟਰਾਫੀਆਂ ਦੀ ਪਰੇਡ
ਕੀਤੀ ਗਈ। ਕਿਨੰਘ ਮ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਕਤਲ, 'ਇਕ ਿਨਆਂਇ ਕ ਪ੍ਰਿਕਿਰਆ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਅਤੇ ਸੰਜਮ
ਦਾ ਿਹੱਸਾ ਸੀ, ਿਜਸ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਿਨਰਧਾਰਤ ਅਤੇ ਗਵਾਹੀ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।'467 ਇਸ ਮਿਰਆਦਾ ਨੂੰ
ਿਧਆਨ ਿਵਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਸਤੀ ਸਸਕਾਰ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਨਮਾਨ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਰਾਣੀ
ਿਜੰਦਾਂ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਿਬਨਾਂ ਿਕਸੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਿਕਲ੍ਹੇ ਿਵੱਚ ਪਰਤ ਗਏ। ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਅਤੇ ਨਾ
ਹੀ ਰਾਣੀ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ. ਸਦਮੇ ਿਵਚ ਅਤੇ ਨੇਤਾ ਰਿਹਤ, ਰਾਜ ਿਸਪਾਹੀ ਚੱਲਦਾ ਿਰਹਾ, ਕਦੇ ਵੀ
ਿਜੱਤੇ ਨਹੀਂ ਗਏ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਯਾਦ ਨਾਲ ਿਚੰਬਿੜਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਿਕ ਇਸਦੀ ਫੌਜ
ਿਕਸੇ ਲਈ ਵੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਭਾਵੇਂ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਖਾਲਸਾ ਅਜੇ ਵੀ ਕਾਇਰ ਸੀ।
ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਇ, ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖਾੜੀ ਿਵੱਚ ਿਲਆਂਦੇ ਗਏ ਸ਼ੇਰ ਵਾਂਗ ਸੀ। ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਦੇ ਛੇ ਹਫ਼ਿਤਆਂ
ਦੇ ਅੰਦਰ, ਫੌਜ ਅੱਗ ੇ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ। ਿਸੱਖ ਰਾਜ ਆਖਰਕਾਰ ਮਾਨਯੋਗ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕਰਨ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਪਤਨ ਦਾ ਦਹਾਕਾ
1839 27 ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਕੁਦਰਤੀ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੋਈ ਸੀ

ਜੂਨ
8 ਚੇਤ ਿਸੰਘ ਬਾਜਵਾ ਨੂੰ ਧਰਵਾਸ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰ ਿਦੱਤਾ
ਅਕਤੂਬਰ ਿਸੰਘ
1840 5 ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਜ਼ਿਹਰ ਿਦੱਤਾ

ਨਵੰਬਰ (ਸ਼ਾਇਦ ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਲੀਗ ਿਵੱਚ)
ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਊਧਮ ਿਸੰਘ 5
ਨਵੰਬਰ ਦੋਨੋ ਿਡੱਗ ਣ ਨਾਲ ਮਾਿਰਆ
1842 9 ਜੂਨ ਚੰਦ ਕੌਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਨੌਕਰਾਣੀਆਂ (ਸ਼ਾਇਦ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਤਿਹਤ) ਨੇ ਪੱਥਰ ਮਾਰ ਕੇ ਮਾਰ ਿਦੱਤਾ।
1843 15 ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਅਜੀਤ ਿਸੰਘ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਨੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰੀ

ਸਤੰਬਰ
15 ਲਿਹਣਾ ਿਸੰਘ ਨੇ ਪ੍ਰਤਾਪ ਿਸੰਘ ਦਾ ਿਸਰ ਕਲਮ ਕਰ ਿਦੱਤਾ
ਸਤੰਬਰ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ 15
ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਿਦੱਤੀ

ਸਤੰਬਰ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਦੇ ਘੋੜਸਵਾਰ
ਅਜੀਤ ਿਸੰਘ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਅਤੇ ਲਿਹਣਾ ਿਸੰਘ 20

ਸਤੰਬਰ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਾਪ ਿਸੰਘ ਦੇ ਕਤਲ ਿਵੱਚ ਭੂਿਮਕਾ ਲਈ ਿਸੱਖ
ਫੌਜ ਦੁਆ ਰਾ ਮਾਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ
1844 27 ਸੁਚੇਤ ਿਸੰਘ ਹੀਰਾ ਅਧੀਨ ਿਸੱਖ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਮਾਿਰਆ

ਮਾਰਚ ਿਸੰਘ ਦੇ ਹੁਕਮ
7 ਮਈ ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਅਤਰ ਿਸੰਘ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ
ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਹੇਠ ਿਸੱਖ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਮਾਰ ਿਦੱਤਾ
21 ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ , ਪੰਿਡਤ ਜੱਲਾ ਅਤੇ ਸੋਹਣ ਿਸੰਘ ਸਾਰੇ ਮਾਰੇ ਗਏ
ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਜੋਂ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ ਦਸੰਬਰ
ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਅਤਰ ਿਸੰਘ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ
1845 11 ਪਸ਼ੋਰਾ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਫਿਤਹ ਖਾਨ ਨੇ ਗਲਾ ਘੁੱਟ ਕੇ ਮਾਰ ਿਦੱਤਾ

ਸਤੰਬਰ ਿਟਵਾਣਾ ਅਤੇ ਚਤਰ ਿਸੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਅਧੀਨ ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਦਾ ਕੰਮ
ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ
21 ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਨੇ ਕਤਲ ਕਰ ਿਦੱਤਾ
ਸਤੰਬਰ 18 ਨੂੰ ਿਪਸ਼ੌਰਾ ਿਸੰਘ ਦੇ ਕਤਲ ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ ਭੂਿਮਕਾ ਮੰਿਨਆ ਿਗਆ ਸੀ
ਮੁਦਕੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ
ਦਸੰਬਰ
21 ਿਫਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ
ਦਸੰਬਰ
1846 10 ਸੋਬਰਾਵਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ
ਫਰਵਰੀ
1848 15 ਿਜੰਦ ਕੌਰ ਨੇ ਬਨਾਰਸ ਨੂੰ ਜਲਾਵਤਨ ਕਰ ਿਦੱਤਾ
22
ਮਈ ਰਾਮਨਗਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ
ਨਵੰਬਰ
1849 13 ਿਚੱਿਲਆਂਵਾਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ
21 ਜਨਵਰੀ
ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ
ਫਰਵਰੀ 29
ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਿਦੱਤਾ
ਮਾਰਚ
ਪਿਹਲੇ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਯੁੱਧ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਿਹੱਸੇ ਇਸ ਲਈ ਲੜੇ ਗਏ ਹਨ ਿਕ ਅਿਭਆਸ ਕਰਨ
ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਦੋਵਾਂ ਪਾਿਸਆਂ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਘੱਟ ਹੀ ਸਿਹਮਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਿਫਰ ਵੀ ਗਾਰਡਨਰ ਖੁਦ
ਲੜਾਈ ਿਵਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰੇਗ ਾ। ਟਕਰਾਅ ਲਈ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸਾਂਝੇ ਵਜੋਂ ਵਰਿਣਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਹਰ ਪੱਖ ਨੇ ਦੂਜੇ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ; ਿਫਰ ਵੀ ਿਸੱਖ ਿਸਰਦਾਰ ਸਨ ਜੋ ਿਸੱਖਾਂ ਨੂੰ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਠਿਹਰਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼
ਸਾਿਹਬਾਨ ਜੋ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਠਿਹਰਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਦੋਵਾਂ ਿਧਰਾਂ 'ਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਧੀ ਦੀ ਉਲੰਘ ਣਾ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ
ਹੈ; ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਦੋਵੇਂ ਉਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕਰਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਸੀ।
ਸਰ ਜਾਰਜ ਕੈਂਪਬੈਲ, ਛੇਤੀ ਹੀ ਲੁਿਧਆਣਾ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਅਿਧਕਾਰੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਬੰਗ ਾਲ ਦੇ
ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ ਬਣਨ ਵਾਲੇ, ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੈਮੋਇ ਰਜ਼ ਆਫ਼ ਮਾਈ ਇੰਡੀਅਨ ਕੈਰੀਅਰ ਿਵੱਚ ਚੰਗ ੀ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਿਲਿਖਆ: 'ਇਹ ਇਿਤਹਾਸ ਦੇ ਇਿਤਹਾਸ ਿਵੱਚ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਾਂ ਿਜਸਨੂੰ ਇਿਤਹਾਸ ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ [ਅਤੇ] ਜੋ ਿਕ
ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਤੱਕ ਜਾਵੇਗ ਾ, ਿਕ ਿਸੱਖ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ
ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਤੇ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੋਣਗੇ ਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ
ਕੀਤਾ।'468 ਿਸੱਖਾਂ ਨੇ ਸਤਲੁਜ ਦਿਰਆ ਪਾਰ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਿਕ ਸਰਹੱਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਿਸਰਫ ਦੱਖਣੀ ਪਾਸੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਿਵੱਚ
ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦਾ ਬਕਾਇਆ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਨੂੰ। ਕੈਂਪਬੈਲ
ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ , 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੀਆਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਛਾਉਣੀਆਂ 'ਤੇ ਕੋਈ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਨਾ ਹੀ ਸਾਡੇ ਖੇਤਰ ਿਵੱਚ
ਪੈਰ ਰੱਿਖਆ ।
ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਿਕਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸਵੈ-ਇੱਛਾ
ਨਾਲ ਬਲਨ ਦਾ ਇੱਕ ਮਾਮਲਾ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਫੌਜਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਈਆਂ; ਨਾ ਤਾਂ
ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਉੱਤਮਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਿਵਚਾਰ ਸੀ ਿਕ ਕੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ
ਸਕਦਾ ਹੈ; ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵਚਕਾਰ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਸੀ। ਪਰ ਦੋਵਾਂ ਪਾਿਸਆਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਲੜਾਕੂ ਜਾਂ ਤਾਂ
ਲੜਾਈ ਲਈ ਿਵਗਾੜ ਰਹੇ ਸਨ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਸਿਥਤੀ ਿਵੱਚ, ਰੱਿਖਆਤਮਕ ਅਿਭਆਸਾਂ
ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਤੈਨਾਤੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਗਲਤ ਸਮਿਝਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਫਾਇਰਪਾਵਰ ਦੇ
ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਲ-ਆਊਟ ਬੰਬਾਰੀ ਲਈ ਰੇਂਜ-ਖੋਜ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ ਵਜੋਂ ਸਮਿਝਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਕੈਂਪਬੈੱਲ
ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਜਲਦੀ ਜਾਂ ਬਾਅਦ ਿਵਚ ਟੱਕਰ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ;' ਿਸੱਖ ਦਿਰਆ ਪਾਰ ਕਰ ਗਏ ਸਨ, ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ
ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਚੁਣੌਤੀ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤੀ, 'ਅਤੇ ਯੁੱਧ ਆ ਿਗਆ।'470
ਜੰਗ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਿਸ਼ਕਾਇਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦੋਹਾਂ ਪਾਿਸਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਿਲਤ
ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਮਾਹੌਲ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਗ੍ਰਾਿਫਕ ਿਬਰਤਾਂਤ ਦੀਵਾਨ ਅਜੁਧੀਆ ਪਰਸ਼ਾਦ ਦੁਆ ਰਾ
ਇੱਕ ਦੁਰਲੱਭ ਫਾਰਸੀ ਿਲਖਤ ਿਵੱਚ ਵਕਈ-ਏ-ਜੰਗ -ਏ-ਿਸਖਨ ('ਿਸੱਖ ਯੁੱਧ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ') ਿਸਰਲੇਖ ਿਵੱਚ ਿਦੱਤਾ
ਿਗਆ ਹੈ। ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਦਨਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸੀਨੀਅਰ ਅਿਧਕਾਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਦੀਵਾਨ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ
ਅਰਾਜਕਤਾ ਬਾਰੇ ਪਿਹਲੇ ਹੱਥ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੋਂ ਿਲਿਖਆ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਅਸਲ ਲੜਾਈ ਲਈ ਉਹ ਜਾਣੂਆ ਂ ਦੇ ਖਾਿਤਆਂ
'ਤੇ ਿਨਰਭਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜੋ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਬਾਅਦ ਵਾਲੀ ਸਮੱਗ ਰੀ ਘੱਟ ਯਕੀਨਨ ਹੈ। ਦੀਵਾਨ, ਭਾਵੇਂ ਿਕ ਖੁਦ ਇੱਕ
ਫੌਜੀ ਆਦਮੀ ਸੀ - ਉਹ ਫੌਜ-ਏ-ਖਾਸ ਦੀ ਕਮਾਨ ਿਵੱਚ ਵੈਨਤੂਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਇਆ ਸੀ - ਉਸਨੇ ਫੌਜ ਦੇ ਦਰਜੇ
ਅਤੇ ਫਾਈਲ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਫ਼ਰਤ ਿਵੱਚ ਰੱਿਖਆ ਅਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਿਕਹਾ ਿਕ 'ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਨੂੰ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦੁਆ ਰਾ ਤਬਾਹ
ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ'471 . ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਓਲਡ ਬ੍ਰੋਕਨ ਿਲੰਕਸ ਦੇ ਿਸਰਲੇਖ ਹੇਠ ਜੌਹਨ ਿਫਟਜ਼ਗ ੇਰਾਲਡ ਲੀ
ਦੁਆ ਰਾ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਗਏ (ਪਰ ਕਦੇ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ) ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਕੁਝ 'ਿਸੱਖ ਸੈਿਨਕਾਂ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ
ਿਨੱਜੀ ਯਾਦਾਂ' ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਸਲੇਟੀ-ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ
1890 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਲੀ ਦੁਆ ਰਾ ਇੰਟਰਿਵਊ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਿਜਸ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਲਾਹੌਰ
ਿਵੱਚ ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਦੇ ਧੋਖੇ ਬਾਰੇ ਕਰਨਲ ਦੇ ਆਪਣੇ ਖਾਤੇ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਲਈ ਉਹ ਲਾਹੌਰ
ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਿਹਰਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਿਨਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ।
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਦ੍ਿਰਸ਼ਟੀਕੋਣ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਦੁਿਬਧਾ ਦੁਆ ਰਾ ਿਵਗਾਿੜਆ ਿਗਆ ਹੈ. ਲੁਿਧਆਣਾ ਿਵਖੇ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਦੇ ਿਸਆਸੀ
ਏਜੰਟ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਮੇਜਰ ਜਾਰਜ ਬ੍ਰਾਡਫੁੱਟ ਨੇ ਜੰਗ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਿਫਜ਼ਗ ੇਰਾਲਡ ਲੀ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਿਵੱਚੋਂ
ਇੱਕ, ਬੈਗ ੂ ਮੁੱਲ ਨੇ ਬ੍ਰੌਡਫੁੱਟ ਨੂੰ 'ਐਨਕਾਂ ਵਾਲੇ ਲਾਲ ਸਾਿਹਬ' 472 ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ; ਅਫਗਾਨ ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ 'ਕਾਲੇ-ਕੋਟੇਡ ਕਾਿਫਰ'
473 ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਕੈਂਪਬੈਲ ਨੇ ਉਸਨੂੰ 'ਹੰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਦਬਦਬਾ' 474 ਸਮਿਝਆ, ਕਿਨੰਘ ਮ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਹਰ ਕੰਮ ਨੂੰ 'ਦੁਸ਼ਮਣੀ
ਦੀ ਭਾਵਨਾ' 475 'ਤੇ ਿਵਚਾਰ ਕੀਤਾ , ਅਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਮਕਾਲੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ 'ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦੋਸ਼' 476 ਵਜੋਂ
ਦਰਸਾਇਆ। ਭਾਰੀ-ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ, ਬ੍ਰੌਡਫੁੱਟ ਨੇ ਅਫਗਾਨ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਦੀ ਰੱਿਖਆ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ
ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਨਾਮ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵਚ ਉਸ ਨੂੰ ਿਫਰ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਿਦੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਿਜਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਿਸੱਖਾਂ ਦੇ
ਸਬੰਧ ਿਵਚ ਕੋਈ ਿਸਖਲਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਿਜਸ ਬਾਰੇ ਉਹ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਿਵਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਿਫਰ ਵੀ ਗਵਰਨਰ-
ਜਨਰਲ ਲਾਰਡ ਹਾਰਿਡੰਗ ਦੁਆ ਰਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਚੇਤੰਨ ਅਫਸਰਾਂ
ਦੁਆ ਰਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਿਵਆਪਕ ਮੁਦਰਾ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਿਸੱਖ ਮਾਮਿਲਆਂ ਦੇ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਿਨਪਟਾਰੇ ਲਈ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰੀ
ਸੰਭਾਲਣਗੇ, ਅਤੇ ਹਰਬਰਟ ਐਡਵਰਡਜ਼, ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਿਪਆਰੇ ਚੇਲੇ ਅਤੇ ਜੀਵਨੀ ਲੇਖਕ।
ਪਰ ਿਸੱਖ ਭੜਕਾਹਟ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਇਸ ਅਰਧ-ਅਿਧਕਾਰਤ ਲਾਈਨ ਦਾ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਕਿਨੰਘ ਮ ਵਰਗੇ ਲੋਕਾਂ (ਜੋ ਯੁੱਧ
ਦੌਰਾਨ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਅਤੇ ਿਫਰ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਦੇ ਸਿਹਯੋਗ ੀ-ਡੇ-ਕੈਂਪ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ) ਦੁਆ ਰਾ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ
ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ (ਉਹ ਜੋ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਮੁਖ ਪੱਤਰ ਸੀ) ਅਤੇ ਕੈਂਪਬੈਲ ਦੁਆ ਰਾ (ਜੋ 'ਿਸੱਖ ਹਮਲੇ' ਦੇ
ਪੂਰੇ ਿਵਚਾਰ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦੇਵੇਗ ਾ)। ਕਿਨੰਘ ਮ ਨੂੰ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਿਧਕਾਰੀ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ। ਉਸ ਦੀ
ਿਨਪੁੰਨਤਾ ਭਰਪੂਰ ਏ ਿਹਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦਾ ਿਸੱਖਸ ਦੀ ਜੰਗ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਅਤੇ ਆਚਰਣ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਲਈ ਭਾਰੀ ਿਨੰਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ;
ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਉਸਦਾ ਬੇਿਮਸਾਲ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਰੀਅਰ ਘਾਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਝੁਲਸ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਮੌਤ, ਿਕਤਾਬ ਦੇ ਪਿਹਲੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਤੋਂ ਦੋ
ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਇਸ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਅਿਤਆਚਾਰ ਨੂੰ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਠਿਹਰਾਇਆ ਜਾਵੇਗ ਾ।
ਦੋਵਾਂ ਪਾਿਸਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਉਲਝਣ ਬਰਤਾਨਵੀ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਸੱਤਾ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗ ੀਆਂ ਿਵਚਕਾਰ ਸਹੀ ਸਬੰਧਾਂ
ਬਾਰੇ ਅਿਨਸ਼ਿਚਤਤਾ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਛੇਤੀ ਮਾਰਚ 1845 ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਸਖ਼ਤ-ਦਬਾਅ
ਜੰਮੂ ਿਵੱਚ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਨੂੰ ਪੱਤਰ ਿਲਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਹਮਲੇ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਬਦਲੇ ਿਵੱਚ ਉਸਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਦੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਸੁਤੰਤਰ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਦੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਵਾਅਦੇ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।
ਇਸ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਪਰ, ਯੁੱਧ ਦੀ ਦੌੜ ਿਵੱਚ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਹੋ ਿਗਆ, ਇਹ ਅਸਲ ਦੁਸ਼ਮਣੀ
ਦੌਰਾਨ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਦੀ ਿਨਰਪੱਖਤਾ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਏਗਾ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਰਹੂਮ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦਾ ਵੀ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਗੁਪਤ ਸੰਪਰਕ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਉਸਦੀ

ਭੈਣ, ਰਾਣੀ-ਕਮ-ਰੀਜੈਂਟ ਿਜੰਦਾਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸੁਣਨ ਵਾਲੀ ਪੋਸਟ, ਿਫਰੋਜ਼ਪੁਰ
ਿਵਖੇ ਬ੍ਰੌਡਫੁੱਟ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਏਜੰਟ ਕੈਪਟਨ ਪੀਟਰ ਿਨਕੋਲਸਨ ਿਵਚਕਾਰ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਚੈਨਲ ਖੋਲ੍ਿਹਆ ਿਗਆ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਹੋਰ ਿਨਰੀਖਕਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰਾਣੀ, ਆਪਣੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜਰਨੈਲਾਂ ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਦੇ ਨਾਲ,
ਫੌਜ ਦੇ ਬਾਗੀ ਪੰਚਾਂ ਤੋਂ ਡਰ ਅਤੇ ਕੰਬਦੀ ਰਿਹੰਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਖਜ਼ਾਨਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ
ਇਰਾਿਦਆਂ 'ਤੇ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਸ਼ੱਕੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਰਾਣੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਪੂਰੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜ ਕੇ
ਇਸ ਨੂੰ ਬੇਅ ਸਰ ਕਰਨ ਦਾ ਦਲੇਰ ਿਵਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।
ਗਾਰਡਨਰ ਿਵਆਿਖਆ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਇੱਕ 'ਪੁਰਾਣੇ ਿਸੱਖ ਮਾਟੋ' 477 ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੰਦਾ ਹੈ। ਸੱਪ ਦੇ ਿਨਪਟਾਰੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ
ਤਰੀਕਾ, ਮਾਟੋ ਸੀ, 'ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਿਵੱਚ ਸੁੱਟ ਦੇਣਾ' 478 ।
ਸੱਪ ਦੁਸ਼ਟ, ਿਹੰਸਕ, ਪਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਸੀ। ਇਹ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਸੁੱਿਟਆ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਤਬਾਹ ਹੋ ਿਗਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਣੀ ਿਜੰਦਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ।
479
ਪਰ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ, ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਫੌਜ ਨੂੰ ਕਾਰਵਾਈ ਿਵੱਚ ਿਲਆਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਿਫਰ ਇਸ ਤੋਂ ਸਪਲਾਈ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਰੋਕੀ
ਗਈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਕਮਾਂਿਡੰਗ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਿਕਸੇ ਵੀ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਉਲਟਾ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣ ਤੋਂ ਸਾਵਧਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ
ਨੂੰ ਅਿਜਹੀ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਜੋ ਉਸਦੀ ਹਾਰ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਸੀ। . ਇਸ ਲਈ, ਜੇਕਰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਇਹ ਸਿਥਤੀ ਹੁੰਦੀ,
ਤਾਂ ਇਹ ਜੰਗ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਿਸੱਖ ਖਾਲਸੇ ਦਰਿਮਆਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਿਸੱਖ ਦਰਬਾਰ ਅਤੇ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੇ
ਗੱਠਜੋੜ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੇ ਦਰਜੇ ਅਤੇ ਫਾਈਲ ਿਵਚਕਾਰ ਹੁੰਦੀ। ਹੋਰ।
ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਦੀਵਾਨ ਅਜੁਧੀਆ ਪਰਸ਼ਾਦ ਰਾਣੀ ਦੀ ਗੱਦਾਰੀ ਦੇ ਇਸ ਪਾਠ ਦਾ ਿਵਰੋਧ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਅਿਧਕਾਰੀ
ਅਤੇ ਕਮਾਂਡਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਉਸਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੀ
ਰਾਣੀ, ਆਪਣੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਨਾਲ, ਅਤੇ ਸਟਾਕ ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਨਾਲ, ਿਜਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਉਸ ਦਾ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਿਨਯੁਕਤ

ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਬੇਅ ੰਤ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੰਦੇ ਹੋਏ, ਦੀਵਾਨ ਨੇ ਫੌਜ 'ਤੇ ਿਸਆਸੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਭ੍ਿਰਸ਼ਟ ਕਰਨ, ਅਦਾਲਤ ਦੇ
ਿਨਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘ ਣਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ।
ਛਾਉਣੀਆਂ ਿਵਚ ਵੀ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਜਾਂ ਿਵਵਸਥਾ ਦੀ ਕੋਈ ਝਲਕ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਿਸਪਾਹੀ, ਆਪਣੀ ਤਨਖਾਹ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਿਬਨਾਂ ਛੁੱਟੀ ਤੋਂ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਗਏ। ... ਪਰੇਡਾਂ ਿਸਰਫ ਨਾਮ 'ਤੇ ਹੋਈ ਆਂ ... ਕੁੱਲ
ਿਗਣਤੀ ਦੇ ਇੱਕ ਚੌਥਾਈ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਿਦਖਾਈ ਿਦੱਤੇ ... ਿਕਸੇ ਵੀ ਸਾਰਜੈਂਟ ਨੇ ਰੋਲ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਦੀ ਿਹੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ...
ਅਫਸਰਾਂ ਨੇ, ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਡਰੋਂ, ਚੁੱਪਚਾਪ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਿਦੱਤਾ।480
'ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਦ੍ਿਰੜਤਾ ਵਾਲੇ' ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਨੇ ਫੌਜ-ਏ-ਆਈਨ ਦੇ ਿਨਯਮਤ ਿਸਪਾਹੀ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਯਾਦ ਿਵਚ ਉਸ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ

ਦੀ ਯਾਦ ਿਦਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਿਧਆਨ ਨਹੀਂ ਿਦੱਤਾ। ਅੰਤਮ ਤੂੜੀ ਇਸ ਿਵਦਰੋਹੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਦੇ ਫੌਜ-ਏ-
ਖਾਸ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਿਵੱਚ ਫੈਲਣ ਦੇ ਨਾਲ ਆਈ, ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਵੈਨਟੂਰਾ ਅਤੇ ਐਲਾਰਡ ਦੁਆ ਰਾ ਉਭਾਿਰਆ ਅਤੇ ਿਸਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ
ਯੂਰਪੀਅਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀਆਂ ਰੈਜੀਮੈਂਟਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਫ਼ੌਜ-ਏ-ਖਾਸ ਨੂੰ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਅਤੇ ਪਾਊਡਰ-ਮੈਗ ਜ਼ੀਨ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ
ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੇ ਿਵਦਰੋਹੀ ਝੁਕਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸ਼ਾਿਸਤ ਜਵਾਬੀ ਭਾਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਹਾਲ ਹੀ ਿਵਚ ਲਾਹੌਰ ਿਵਖੇ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਪਰ ਇੱਥੇ ਵੀ ਬਗਾਵਤ ਉਦੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਜਦੋਂ ਫ਼ੌਜ-ਏ-ਆਈਨ ਦੇ ਪੰਚਾਂ ਦੇ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਫ਼ੌਜ-ਏ-ਖਾਸ ਦੇ ਅਿਧਕਾਰੀ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ
ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਿਵਚ ਬ੍ਿਰਗੇਡ ਦੀ ਮੁੜ ਤਾਇਨਾਤੀ ਲਈ ਸਿਹਮਤ ਹੋ ਗਏ। ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਧੋਖਾ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 'ਇਸ ਝਗੜੇ ਅਤੇ
ਬਗਾਵਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫੌਜ-ਏ- ਖਾਸ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਬ੍ਿਰਗੇਡਾਂ ਵਾਂਗ ਬਣ ਗਏ, ਆਪਣੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ ਅਿਧਕਾਰ ਦੀ ਉਲੰਘ ਣਾ ਕਰਦੇ
ਹੋਏ...' 481 ਦੀਵਾਨ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਤੱਕ ਸੰਗ ੀਤ ਹੁੰਦਾ। ਲੁਿਧਆਣੇ ਿਵਚ ਖਬਰ ਆਈ ਸੀ ਿਕ 'ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਿਵਚ ਿਸੱਖ ਪਾਗਲ ਹੋ

ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਿਦੱਤੀ ਹੈ' 482 । ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਸਿਥਤ ਿਸੱਖ ਇਲਾਿਕਆਂ ਿਵੱਚ, ਕੁਝ ਿਸੱਖ
ਰਾਜਾਂ ਜੋ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸੁਰੱਿਖਆ ਹੇਠ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਮਾਣਯੋਗ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਿਸਪਾਹੀ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਰੈਂਕਾਂ ਤੱਕ ਵੀ ਫੈਲਣ
ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ, ਬ੍ਰੌਡਫੁੱਟ, ਿਸਆਸੀ ਏਜੰਟ, ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨਾ ਠੀਕ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਿਕ
ਿਸੱਖ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਤਲੁਜ ਜੇਬ ਉੱਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ '483 ਦੇ ਹੁਗ ਲੀ [ਕਲਕੱਤੇ ਦਾ ਇੱਕ ਉਪਨਗਰ] ਿਜ਼ਲੇ ਉੱਤੇ ਪੂਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੀ ,
ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ, ਕੈਂਪਬੈਲ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ,' ਸੀ। ਬਹੁਤ
ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਕਨੈਕਸ਼ਨ ਦੇ ਨੇੜੇ'484 ਪੋਲੀਟੀਕਲ ਏਜੰਟ ਨੇ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਗੜਬੜੀਆਂ ਨੂੰ
ਇੱਕ ਸੌਖਾ ਬਹਾਨਾ ਵੀ ਮੰਿਨਆ। ਕਲਕੱਤੇ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਪੋਂਟੂਨ ਪੁਲ ਲਈ ਿਕਸ਼ਤੀਆਂ ਜੋ ਿਸੱਖ
ਰਾਜ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਸੰਭਵ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ, ਿਫਰ ਲੁਕਾਇਆ ਿਗਆ।
ਿਫਰੋਜ਼ਪੁਰ ਿਵੱਚ ਡਾਊਨਸਟ੍ਰੀਮ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਦਾ ਿਵਸ਼ਾ ਸੀ, ਕੈਪਟਨ ਿਨਕਲਸਨ ਰਾਣੀ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ
ਬਾਰੇ ਵਧੇਰੇ ਿਚੰਤਤ ਸੀ। ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਖਬਰ-ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਤੁਕੀਆਂ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ ਜੋ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਪੇਮਾਸਟਰ ਕੀ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਰਾਣੀ ਇੱਕ ਅਦਾਲਤ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਔਰਤ ਘਾਤਕ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਸਾਖ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ
ਰੱਖ ਰਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਬਦਨਾਮੀ ਦੀ ਕੋਈ ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਚੰਗ ੀ ਡਾਕਟਰ ਹੋਿਨਗਬਰਗਰ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਨੇਤਰ ਦੇ ਰੋਗ
ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਦੁੱਖ ਨੂੰ 'ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਰਭਪਾਤ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਮੰਿਨਆ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਸੀ'485 ।
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਪ੍ਰੈਸ ਉਸ ਨੂੰ 'ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੈਸਾਲੀਨਾ' 486 ਅਤੇ ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵਚ ਉਸ ਦੇ ਚਹੇਤੇ ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਦੀ ਿਨਯੁਕਤੀ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ
ਵਜ਼ੀਰ ਦੇ ਿਕਰਦਾਰ ਿਵਚ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਦੇ ਜੀਵਨ ਿਵੱਚ ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਗੇ ਿਕ ਰਾਣੀ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਲੈਣ-
ਦੇਣ ਕਦੇ ਵੀ ਿਸਆਸੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਯਾਦ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ 'ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਨ ਜੋ ਸੱਪ ਦੀਆਂ
ਅੱਖਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਮਨਮੋਹਕ ਸਨ ਅਤੇ ਪੰਛੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲੋਂ ਿਮੱਠੀ ਆਵਾਜ਼' 487 । ਇਹ ਸੰਪਤੀਆਂ ਉਸ ਨੇ ਚਲਾਕੀ ਨਾਲ ਤਾਇਨਾਤ
ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ 'ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਰਦਾਂ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ 'ਤੇ ਮਾਣ ਸੀ'488 ।
23 ਨਵੰਬਰ (1845) ਨੂੰ ਇਕ ਮਾਮਲਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਲਾਹੌਰ ਿਵਚ ਿਨਕਲਸਨ ਦੇ ਮੁਖ਼ਬਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਉਹ ਿਦਨ ਸੀ
ਿਜਸ ਿਦਨ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉਸ ਨੂੰ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਖਾਲੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨਾਉਣ ਅਤੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੰਚਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਿਦਵਾਉਣ ਿਵਚ ਕੁਝ ਸਫ਼ਲਤਾ ਿਮਲੀ ਸੀ ਿਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਣ 'ਤੇ ਤੁਲੇ ਹੋਏ ਹਨ; ਇਸ
ਲਈ ਸਾਰੇ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲੇ ਦੀ ਲੋੜ 'ਤੇ ਸਿਹਮਤ ਹੋਏ। ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਇੱਕ ਕਹਾਵਤ ਿਕ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਹਾਥੀ ਇੱਕ ਿਦਨ ਗੰਗ ਾ ਿਵੱਚ
ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨਗੇ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ 'ਗੁਰੂ ਦੀ ਫੌਜ' ਿਦੱਲੀ ਦੇ ਤਖਤ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਹਾਵਤ ਸੀ। ਲੁਿਧਆਣੇ, ਿਫਰੋਜ਼ਪੁਰ,
ਅੰਬਾਲਾ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਬਨਾਰਸ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਵੀ ਲੁੱਟ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਸੀ, ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹ ਸੀ। ਪਰ 22 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ,
ਿਜਵੇਂ ਹੀ ਪਿਹਲੀ ਫੌਜਾਂ ਸਤਲੁਜ ਸਰਹੱਦ ਵੱਲ ਵਧੀਆਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਰਨੈਲ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਤੇਜ ਿਸੰਘ , ਅਜੇ ਵੀ ਲਾਹੌਰ
ਿਵੱਚ 'ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਬੈਠੇ' ਸਨ ਅਤੇ ਜਾਪਦੇ ਸਨ ਿਕ ਉਹ ' ਅਰਾਮ ਨਾਲ] ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸਨ। ਕਾਰੋਬਾਰ'.
ਧੋਖੇ ਦਾ ਤਾਂ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ੱਕ ਸੀ, ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਉਂਗ ਲ ਰਾਣੀ ਵੱਲ ਉਠਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਿਕ, ਉਹ ਿਨਡਰ ਸੀ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਪਿਵੱਤਰ
ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਣ ਵਾਿਲਆਂ ਨੂੰ ਿਮਲਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ
ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਵਾਲੀ ਥਾਂ। ਿਨਕੋਲਸਨ ਨੇ ਿਲਿਖਆ , 'ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਕਤਲੇਆ ਮ ਜਾਂ ਮਾਰਚ ਹੋਵੇਗ ਾ ।
ਘਟਨਾ ਿਵੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਮਾਰਚ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਇੱਕ ਅਸੰਗ ਿਠਤ ਇੱਕ ਸੀ। ਰਾਣੀ ਨੇ, ਮਨਾਉਣ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ
ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਵਫ਼ਾਈ ਲਈ ਤਾੜਨਾ ਕੀਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਮਹੀਿਨਆਂ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼
ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਿਕ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਿਖੰਡ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦਾ ਕਿਹਣਾ
ਮੰਨਣਗੇ। ਇੱਕ ਤੋਂ ਿਜਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਿਚੱਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਹ ਕਾਫੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇ ਆ। ਪਰ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਿਫਰੋਜ਼ਪੁਰ ਵੱਲ
ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਰੀਨਫੋਰਸਮੈਂਟਾਂ ਬਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਿਫਲਟਰ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਇਹ ਵਾਅਦਾ ਬੇਕਾਰ ਿਗਿਣਆ ਿਗਆ। ਅਜੁਧੀਆ ਪਰਸ਼ਾਦ
ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ , 'ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਿਹੱਸੇ 'ਤੇ ਬੇਇ ੱਜ਼ਤੀ ਦੇ ਿਚੰਨ੍ਹ ਦੁਬਾਰਾ ਿਦਖਾਈ ਿਦੱਤੇ,' 490 ; ਆਪਣੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ ਅਸਥਾਈ ਹੋਣ ਨੂੰ ਰੱਦ
ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖੁਦ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਿਤਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਤੇਜ ਿਸੰਘ , ਿਪੱਛੇ ਰਿਹ ਕੇ ਅਤੇ
ਿਵਜ਼ੀਅਰ ਲਾਲ ਿਸੰਘ , ਅਿਨਯਿਮਤ ਘੋੜਸਵਾਰ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਿਵੱਚ, ਇੱਕ ਟੈਂਜੈਂਟ 'ਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਨਾਲ ਸਰਹੱਦ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ।
ਸੰਖੇਪ ਿਵੱਚ, ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਇਸ ਪਾਸੇ ਸਾਰੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਲਾਮਬੰਦ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ।
ਉਹ ਿਫਰੋਜ਼ਪੁਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਗੇ, ਉਥੇ ਪਏ ਖਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਜ਼ਬਤ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਿਦੱਲੀ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ,
ਉਹ ਸਖਤ ਿਹੰਦੂ ਸਹੁੰਆ ਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨਗੇ।
ਉਹ ਲੰਡਨ ਦਾ ਮਾਲੀਆ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਲੈਣਗੇ।491
ਚਾਰਜ ਅਤੇ ਿਡਸਚਾਰਜ
1845-47
ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਦੀ ਪੂਰਵ ਸੰਿਧਆ 'ਤੇ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੀ ਕੁੱਲ ਤਾਕਤ ਿਸਰਫ 150,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ

ਅੱਧੇ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਰੈਗ ੂਲਰ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ 54,000 ਪੈਦਲ, 6000 ਘੋੜਸਵਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ 4000 ਤੋਪਖਾਨੇ (ਹੁਣ ਲਗਭਗ 380
ਫੀਲਡ ਗਨ) ਸਨ। ਫੌਜਾ ਿਸੰਘ ਬਾਜਵਾ ਦੇ ਿਸੱਖਾਂ ਦੀ ਫੌਜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਿਵਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਨੁਸਾਰ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ
ਦਾ ਅੱਧਾ ਿਹੱਸਾ ਅਿਨਯਿਮਤ ਯੂਿਨਟਾਂ ਦਾ ਬਿਣਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਲਗਭਗ 20,000 ਘੋੜ-ਸਵਾਰ (ਰੰਗ ਦਾਰ ਘੋਰਚਾਰੇ) ਅਤੇ
ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੈਦਲ ਟੁਕੜੇ ਸਨ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੋਹਰੀ ਸਨ। ਜੰਮੂ ਦੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਵਰਗੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰ।
ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਪਰੇ ਇਸ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਨੇ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਡੀ ਫੌਜ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ। ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੀਆਂ ਸੰਯੁਕਤ ਫ਼ੌਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ
ਦੁੱਗ ਣੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਨ। ਉਹ ਵੀ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਭਾਰਤੀ ਸੈਿਨਕਾਂ (ਿਸਪਾਹੀਆਂ, ਿਸਪਾਹੀਆਂ) ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਭਾਵੇਂ ਿਕ ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ
ਦੁਆ ਰਾ ਕਮਾਂਡ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਾਹੀ (ਭਾਵ ਸਾਰੀਆਂ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼) ਰੈਜੀਮੈਂਟਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਵਧਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਉਹ
ਿਸੱਖਾਂ ਨਾਲੋਂ ਿਬਹਤਰ ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਜਾਂ ਡ੍ਿਰਲਡ ਨਹੀਂ ਸਨ।
ਜਨਰਲ ਕਲੌਡ ਔਗਸਟੇ ਕੋਰਟ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀਆਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ, ਿਸੱਖ ਤੋਪ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਵੱਡੀ ਕੈਲੀਬਰ ਦੀ ਸੀ ਅਤੇ, ਗਾਰਡਨਰ
ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਿਨਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ ਸਾਬਤ ਹੋਵੇਗ ਾ, ਜੇ ਕੁਝ ਵੀ, ਉੱਤਮ ਸੀ।
ਦੋਵਾਂ ਪਾਿਸਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟਾਈਟੈਿਨਕ ਸੰਘ ਰਸ਼ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਸੀ ਉਹ ਸਹੀ ਸਨ। ਜਦੋਂ, ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਹਰਬਰਟ
ਐਡਵਰਡਜ਼ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੇਗ ਾ ਿਕ ਉਹ ਇੱਕ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਲਟਿਕਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਕੋਈ ਵੀ
ਉਸਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗ ਾ।
ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੇ ਿਸਰਫ਼ ਇੱਕ ਿਹੱਸੇ ਨੂੰ ਹੀ ਲੜਨ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਵੇਗ ਾ। ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ
ਪਿਹਲੇ ਦੰਡਕਾਰੀ-ਕਮ-ਸ਼ਾਂਤੀ-ਰੱਿਖਅਕ ਕਾਰਜਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਦਰਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਸੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਲ ਦੀ ਿਵਆਪਕ ਵਰਤੋਂ
'ਤੇ ਿਨਰਭਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਇਸਦੀ ਲੰਬੀ ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਿਵਦਰੋਹੀ ਪਠਾਨ ਕਬੀਿਲਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਿਸੰਧ ਿਵੱਚ ਇੱਕ
ਨਵੀਂ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਮੌਜੂਦਗੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉਦਾਸੀਨਤਾ
ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੇ ਮੁਖੀ, ਇਹ ਮੌਜੂਦਾ ਤੈਨਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨਾ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 40,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਿਸੱਖ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਕਿਨੰਘ ਮ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਨੂੰ, ਭਾਵੇਂ ਿਕ ਇੱਕ ਵਧੇਰੇ ਰੂੜੀਵਾਦੀ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ
ਵੱਧ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਹੀ
ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਵੱਧ ਸੀ। ਪੂਰੇ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਿਵੱਚ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਿਸੱਖ
ਸਰਹੱਦ ਤੱਕ ਿਸਰਫ਼ 20,000 ਆਦਮੀ ਹੀ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਿਫਰੋਜ਼ਪੁਰ (7000), ਲੁਿਧਆਣਾ (5000) ਅਤੇ ਿਪਛਲੇ ਪਾਸੇ 150 ਮੀਲ,
ਅੰਬਾਲਾ (7-10,000) ਦੀਆਂ ਛਾਉਣੀਆਂ ਿਵਚਕਾਰ ਵੰਿਡਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਿਦੱਲੀ ਅਤੇ ਮੇਰਠ ਵਰਗੀਆਂ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਿਕਸੇ ਵੀ ਵਾਧੂ ਮਜ਼ਬੂਤੀ
ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਣ ਿਵੱਚ ਹਫ਼ਤੇ ਲੱਗ ਜਾਣਗੇ।
ਬਰਾਡਫੁੱਟ ਨੇ ਿਸੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅਤੇ ਿਫਰੋਜ਼ਪੁਰ ਿਵਚ ਿਨਕਲਸਨ ਦੀਆਂ ਚੇਤਾਵਨੀਆਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ
ਕੀਤੇ ਿਬਨਾਂ, ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਿਸੱਖ ਅੱਗ ੇ ਵਧਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਪੂਹ-ਪੂਹ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਿਸਰਫ਼ ਗੈਰ-ਸੰਗ ਿਠਤ ਘੁਸਪੈਠ ਦੀ ਉਮੀਦ
ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਿਵੱਚ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੇ-ਥੋੜ੍ਹੇ ਰੁਝੇਿਵਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ ਸਨ ਪਰ ਇੱਕ ਿਨਰੰਤਰ ਮੁਿਹੰਮ ਲਈ
ਨਹੀਂ।
ਿਸੱਖ ਦ੍ਿਰਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਉੱਤਮਤਾ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਅਸਥਾਈ ਗੜਬੜ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣਾ
ਲਾਜ਼ਮੀ ਸੀ। ਸਖ਼ਤ, ਤੁਰੰਤ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ, ਖਾਲਸੇ ਕੋਲ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਿਵੱਚ ਬਦਲਣ ਦਾ
ਪੂਰਾ ਮੌਕਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਇਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ ਕਰਕੇ, ਇਸਦੀ ਹਾਈ ਕਮਾਂਡ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤੇਜ਼ ਹਾਰ ਦੀ
ਇੰਜੀਨੀਅਿਰੰਗ ਦੀ ਿਨਰਪੱਖ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ. ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਮਿਹਲ ਿਵਚ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਕਤਾਰਾਂ ਿਵਚ, ਉਮੀਦਾਂ ਉੱਚੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ ਜਦੋਂ
ਦਸੰਬਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵਚ ਲਾਹੌਰ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਿਹੱਸਾ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਹ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਮਸਿਜਦ
ਦੀਆਂ ਮੀਨਾਰਾਂ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਡੁੱਬ ਗਈਆਂ; ਿਫਰ ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਸਿਤਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਤਲੁਜ ਵੱਲ 55 ਮੀਲ ਦਾ
ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰ ਗਏ।
ਨਦੀ 'ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਰਹੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਅਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੇ ਇਸ ਸਮੂਹ ਿਵੱਚ, ਲੱਕੜਾਂ ਭਰਦੀਆਂ ਬੈਲ ਗੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਊਠ ਗੱਡੀਆਂ, ਡੇਰੇ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ,
ਚਾਰੇ ਦੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮੋਬਾਈਲ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਿਵੱਚ, ਿਤੰਨ ਭਾਰੀ ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਵਾਲੇ ਅਜਨਬੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਉਠਾਏ ਗਏ ਧੂੜ ਦੇ ਤੂਫਾਨ ਿਵੱਚੋਂ ਲੰਘ ੇ।
ਇੱਕ ਸਪੈਿਨਸ਼ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਹਰਬੋਨ ਜਾਂ ਹਰਬੋਨਸ ਸੀ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ 'ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਿਸਪਾਹੀ', 'ਿਜਸਨੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਫੌਜ ਨੂੰ ਬਹੁਤ
ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਸਾਰੀ ਕਾਸਟਰਾਮੇਟੇਸ਼ਨ ਕੀਤੀ ਸੀ'492; ਇਕ ਹੋਰ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਮਾਊਟਨ ਸੀ ਜੋ ਜਨਰਲ ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਘੋੜਸਵਾਰ
ਅਫਸਰ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤਕ ਗੁਰੂ ਵਜੋਂ ਜੁਿੜਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਤੀਜਾ ਗਾਰਡਨਰ ਖੁਦ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ
ਬੈਟਰੀ, ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਲਈ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਿਤਸ਼ਠਾ ਅਤੇ ਬੇਵਕੂਫ-ਰਿਹਤ ਅੰਗ ਕੱਟਣ ਲਈ ਉਸਦੀ ਸਾਖ
ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਨਹੀਂ, ਹਾਲਾਂਿਕ, ਅਿਜਹਾ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ.
ਖੁਦ ਕਰਨਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸਦੀ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। 'ਮੈਂ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਫੌਜ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ,'
493 ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ, 'ਪਰ ਰਾਣੀ ਦੁਆ ਰਾ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਿਕ ਮੈਂ ਖਾਲਸੇ ਦੇ
ਿਵਰੁੱਧ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਫੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।' ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਿਸੱਖ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਿਲਆਉਣਾ ਸੀ, ਿਸਰਫ਼ ਉਹੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਫ਼ੌਜਾਂ ਜੋ
ਉਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। 'ਮੇਰੇ ਹੁਕਮ ਸਧਾਰਨ ਸਨ: "ਕੋਈ ਿਸੱਖ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ ਹੈ; ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰੋ ਅਤੇ
ਬਾਕੀ ਤੁਹਾਡੀ ਮਰਜ਼ੀ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਣਗੇ।'' 494 ਹਾਲਾਂਿਕ ਇਹ ਹੁਕਮ ਰਾਣੀ ਤੋਂ ਆਇਆ ਸੀ, ਇਹ ਜੰਮੂ ਦੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਤੋਂ ਵੀ ਆ
ਸਕਦਾ ਸੀ, ਿਜਸ ਲਈ ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਇਕ ਵਾਰ ਿਫਰ 'ਏਜੰਟ ਅਤੇ ਤੱਥਾਂ' ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। . ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ,
ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਜੰਗ ਦੀ ਇੱਕ ਿਵਅੰਗ ਾਤਮਕ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਗੈਰ-ਿਸੱਖਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਘੱਟ ਤੋਂ
ਘੱਟ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਦੁਆ ਰਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਨੂੰ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਜੋ ਇਸਦੀ ਰੱਿਖਆ ਿਵੱਚ
ਲੜ ਰਹੀ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਕਦੋਂ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਇਹ ਬਿਹਸ ਦਾ ਿਵਸ਼ਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਇਹ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ
ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਜਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਸੀ। ਿਫਰ ਵੀ ਮਾਊਟਨ ਦੀ ਇੱਕ ਿਰਪੋਰਟ, ਜੋ ਜੰਗ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਪੈਿਰਸ ਿਵੱਚ
ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਹੋਈ ਸੀ, ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਿਦੰਦੀ ਹੈ। ਮੌਟਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਮੁਸਿਲਮ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਕਰਨਲ 12 ਦਸੰਬਰ 1845 ਨੂੰ ਸਤਲੁਜ ਨੂੰ ਮੋੜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਮੁੱਦਕੀ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 18 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਿਪੱਛੇ ਹਟ
ਗਏ ਸਨ।
ਮਾਊਟਨ ਦਾ ਕਿਹਣਾ ਹੈ ਿਕ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦੁਿਚੱਤੀ ਵਾਲੇ ਮਾਮਲੇ ਤੋਂ ਿਪੱਛੇ ਹਟਣ ਦੌਰਾਨ, 'ਤੋਪਖਾਨੇ ਦਾ ਕਰਨਲ ਸਤਾਰਾਂ ਤੋਪਾਂ
ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਬੰਿਦਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਭੱਜ ਿਗਆ'496 । ਜਾਇਜ਼ ਠਿਹਰਾਉਂਿਦਆਂ ਮਾਊਟਨ ਿਫਰ ਅੱਗ ੇ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ
ਿਕ ਰਾਣੀ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਗੈਰ-ਿਸੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਈ ਿਲਿਖਆ ਸੀ ਿਕ 'ਜਦੋ
ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਉਨ੍
ਂ ਿਬਮਾਰਾਂਹ ਾਂਨੂ ਨੂ
ੰ ਅੰ
ੰ ਛੱਗਡਰੇ ਕੇ
ਜ ਼ਾਲਾਹੌ
ਂ ਨਾਲ ਟੱ
ਰ ਆ ਜਾਣ,
ਕਰ ਲੈਣੀ
ਿਜੱਥੇ ਉਹ ਬਦਲਾ ਲਵੇਗ ੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਕਾਰਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਲਈ।'497 ਮਾਊਟਨ ਇਹ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਅਸਫਲ
ਿਰਹਾ ਿਕ ਸਵਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕਰਨਲ ਕੌਣ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇੱਕ ਕਰਨਲ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਛੱਡ ਕੇ
ਭੱਜਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਮੁੱਦਕੀ ਿਵਖੇ ਿਸੱਖ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ 'ਬੇਪਰਵਾਹ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ' ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ
ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਹੈ; ਅਸਲ ਿਵੱਚ 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਛੱਿਡਆ ਅਤੇ ਉਪਜ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮਰ
ਗਏ' 498 , ਇੱਕ ਕਰਨਲ ਰੌਬਰਟਸਨ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਦੁਆ ਰਾ ਬਰਾਮਦ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੀ ਿਗਣਤੀ
ਿਬਲਕੁਲ ਸਤਾਰਾਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਆਦਮੀਆਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਖਾਸ ਹੈ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਕੇ ਵਾਪਸ
ਿਲਆਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਘਟਨਾ ਵਾਂਗ ਜਾਪਦਾ ਹੈ; ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਇਹ ਸੀ, ਅਤੇ ਜੇਕਰ
ਉਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਕਰਨਲ ਸੀ ਿਜਸਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਕੋਈ ਵੀ ਉਸਦੀ ਸੰਜਮ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਭਾਵੇਂ ਉਹ ‘ਭੱਜ’ ਿਗਆ ਸੀ ਜਾਂ ਿਪੱਛੇ ਹਟ ਿਗਆ ਸੀ, ਉਹ ਉਜਾੜ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਰਾਣੀ ਦੇ ਿਨਰਦੇਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਅਿਜਹਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,
ਉਹ ਉਸ ਫੌਜ ਲਈ ਗੱਦਾਰ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇ ਆ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸਨੇ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਿਬਲਕੁਲ ਵੀ ਲੜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਦੁਆ ਰਾ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੈਰ-ਗ੍ਰਾਟਾ ਮੰਿਨਆ ਜਾਵੇਗ ਾ ਅਤੇ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਿਨਕਾਲੇ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਿਕ
ਮਾਊਟਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਪੱਖ ਦੱਸਣ ਲਈ ਪੈਿਰਸ ਵਾਪਸ ਿਲਆਏਗਾ। ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਅਕਸਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਿਵੱਚ ਛੇਕ ਰੰਗ ੀਨ
ਫੈਬਿਰਕ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ੰਕਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਹ ਛੇਦਦੇ ਹਨ।
ਮੁਸਿਲਮ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀ, ਉਹ ਅੱਗ ੇ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਯਾਦ 'ਤੇ ਮੋਿਹਤ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਵਾਪਸੀ 'ਤੇ ਮੈਂ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਸੀ' 499।
ਮਾਊਟਨ ਅਸਿਹਮਤ ਹੈ, ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਿਕ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀ ਿਬਲਕੁਲ ਵੀ ਜਾਦੂ ਨਹੀਂ ਸਨ; ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰ ਿਦੱਤਾ
ਿਗਆ ਅਤੇ ਗ੍ਿਰਫਤਾਰ ਕਰ ਿਲਆ ਿਗਆ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ [ਰਾਣੀ ਦੇ] ਦੁਆ ਰਾ ਲੁੱਟੇ ਗਏ।
ਲੋਕ'500 _ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਸ਼ਿਹਰ ਦਾ 'ਿਜਵੇਂ ਸੀ, ਗਵਰਨਰ' ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਨਾਲ ਕੋਈ ਬਰਫ਼ ਨਹੀਂ 501
ਕੱਟੇਗ ਾ। ਉਹ ਯਕੀਨਨ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦੇਣ ਿਵੱਚ ਸਹੀ ਸਨ ਿਕ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਭੂਿਮਕਾ ਨੂੰ ਵਧਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ; ਅਸਲ ਿਵਚ, ਉਸ ਦੇ
ਆਪਣੇ ਕਬੂਲ 'ਤੇ, 'ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਇਕੋ ਇਕ ਫਰਜ਼ ਇਹ ਲਗਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਮੈਂ ਮਹਾਰਾਣੀ ਿਜੰਦਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਰੱਿਖਆ ਕਰਾਂ ਅਤੇ
ਖ਼ੌਫ਼ਨਾਕ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਿਕਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦੇਵਾਂ।' 502 ਪਰ ਇਸ ਿਵਚ ਉਸ ਦਾ ਪਿਹਲਾ ਮੰਿਨਆ ਿਕ ਉਹ ਵੀ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ
ਰੁੱਿਝਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਿਸੱਖ ਯੁੱਧ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਬੋਤਾਜ ਕਰਨ ਲਈ, ਉਹ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਕਹੇਗ ਾ। ਿਵਵੇਕ ਿਫਰ ਤੋਂ ਿਨਮਰਤਾ ਦਾ ਵਧੀਆ ਿਹੱਸਾ
ਸਾਬਤ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਫੌਜ ਦਾ ਿਵਨਾਸ਼ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਐਤਵਾਰ 21 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ, ਮੁੱਦਕੀ ਿਵਖੇ ਦੁਿਵਧਾ ਭਰੀ ਝੜਪ ਤੋਂ ਚਾਰ ਿਦਨ
ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਿਜਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਹੋਰ ਿਸੱਖ ਫੌਜਾਂ ਦਿਰਆ ਪਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਫੌਜ ਿਫਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ (ਿਫਰੋਜ਼ਪੁਰ ਤੋਂ ਲਗਭਗ
20 ਮੀਲ) ਨਾਮਕ ਿਪੰਡ ਿਵੱਚ ਿਟਕੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਮੁੱਖ ਫੌਜ ਦੁਆ ਰਾ ਚੁਣੌਤੀ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਸਰ ਿਹਊਗ
ਗਫ਼ ਦੇ ਅਧੀਨ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਫੋਰਸ। ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ਯੁੱਧ ਦੇ ਇੱਕ ਅਨੁਭਵੀ, ਗਫ਼ ਨੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਹਾਰਿਡੰਗ ਨਾਲ ਅੰਬਾਲਾ ਤੋਂ
ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ਦੇ ਤਜਰਬੇਕਾਰ, ਹਾਰਿਡੰਗ ਨੇ ਹੁਣ ਗਫ ਦੀ ਦੂਜੀ-ਇਨ-ਕਮਾਂਡ ਦੀ ਭੂਿਮਕਾ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਿਲਆ ਹੈ। ਉਹ ਹੋਰ
ਤੋਪਾਂ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਿਫਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੇ ਕੁਝ ਟੁਕੜੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ, ਿਜਸ ਿਵਚ ਕੈਪਟਨ ਿਨਕਲਸਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਿਜਸ
ਿਵਚ ਲਾਹੌਰ ਿਵਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁਖਬਰਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਸਪਲਾਈ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤਾਜ਼ਾ ਿਸੱਖ ਸੁਭਾਅ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਸਨ। ਲਗਭਗ 18,000 ਦੀ ਿਗਣਤੀ,
5000 ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜਾਂ ਸਮੇਤ, ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਨੇ ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਆਤਮ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ।
ਿਸੱਖ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਰਾਹਤ ਿਮਲੀ ਿਕ ਲੜਾਈ ਦੇਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹੁਣ ਿਸਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੇਹੋਸ਼-ਿਦਲ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹ
ਿਗਆ। ਤੇ
ਮੁੱਦਕੀ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਪੰਜਾਹ ਮੀਲ ਦੂਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਲਾਲ ਿਸੰਘ (ਘੋਰਚਰਾਂ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕਰਨ ਵਾਲਾ)

ਪਿਹਲੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉੱਡ ਿਗਆ ਸੀ। 'ਉਹ ਭੱਜ ਿਗਆ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੈਿਰਕ ' 503 ਿਵੱਚ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ
'ਲੁਿਧਆਣੇ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਬੇਕਰਸ ਦੇ ਤੰਦੂਰ ਿਵੱਚ' ਛੁਪ ਿਗਆ। ਪਰ ਗਾਰਡਨਰ, ਹੁਣ ਤੱਕ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਵਾਪਸ
ਪਰਿਤਆ, ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਗਲਤ ਸੀ ਿਕ ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਹੋਰ ਦੋ ਹਫ਼ਿਤਆਂ ਲਈ ਲੁਿਕਆ ਰਹੇਗ ਾ। ਿਫਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਿਵਖੇ ਵਜ਼ੀਰ-ਜਨਰਲ ਅਤੇ
ਉਸ ਦੇ ਘੋੜਸਵਾਰ ਅਸਲ ਿਵਚ ਿਸੱਖ ਸਿਥਤੀ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਸਨ; ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਵੀ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ
ਉਡੀਕੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ, ਬੇਸ਼ੱਕ, 25,000 ਿਸੱਖਾਂ ਅਤੇ 103 ਤੋਪਾਂ ਲਈ ਬੁਰੀ ਖ਼ਬਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ
ਿਫਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਝਾੜੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਖੇਤਾਂ ਿਵਚ ਆਪਣੇ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ੱਕੀ ਿਨਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।
ਹਰਬਰਟ ਐਡਵਰਡਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਿਬਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਚਾਹਤ ਨਾਲ ਿਫਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ 'ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਾਟਰਲੂ' ਿਕਹਾ ਸੀ। ਅਸਲ
ਿਵੱਚ ਇਹ ਨਾ ਤਾਂ ਿਨਰਣਾਇਕ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਿਨਰਣਾਇਕ ਸੀ। ਨਤੀਜਾ ਦੋ ਿਦਨਾਂ ਲਈ ਸੰਤੁਲਨ ਿਵੱਚ ਲਟਿਕਆ ਅਤੇ, ਭਾਵੇਂ ਿਸੱਖ
ਆਖਰਕਾਰ ਿਪੱਛੇ ਹਟ ਜਾਣਗੇ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਵੀ ਿਜੱਤ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਿਝਜਕਣਗੇ। ਿਜਸ ਗੱਲ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਿਧਰਾਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ
ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਉਹ ਸੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਿਭਆਨਕਤਾ।
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਕਿਨੰਘ ਮ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਗਫ ਦੇ ਏਡੀਸੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਕੂਲ ਿਬੰਦੂ ਤੋਂ ਰੱਿਖਆ , 'ਿਵਰੋਧ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਚਾਨਕ ਸੀ ਅਤੇ
ਸਭ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇ ਆ'504 ।
ਬੰਦੂਕਾਂ ਨੂੰ ਉਤਾਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਨੂੰ ਹਵਾ ਿਵੱਚ ਉਡਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ; ਸਕੁਐ ਡਰਨ ਨੂੰ ਅੱਧ-ਕੈਰੀਅਰ
ਿਵੱਚ ਚੈੱਕ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ; ਬਟਾਲੀਅਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਟਾਲੀਅਨ ਨੂੰ ਟੁੱਟੀਆਂ ਹੋਈ ਆਂ ਰੈਂਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ
ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਸਿਥਤੀ ਦੇ ਕੁਝ ਿਹੱਿਸਆਂ ਨੂੰ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਿਲਜਾਇਆ ਨਹੀਂ ਿਗਆ ਸੀ।
ਹਨੇਰੇ, ਅਤੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਿਜ਼ੱਦ ਨੇ ਅੰਗ ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਿਵੱਚ ਪਾ ਿਦੱਤਾ; ਸਾਰੀਆਂ ਰੈਜੀਮੈਂਟਾਂ ਅਤੇ ਹਿਥਆਰਾਂ ਦੇ ਆਦਮੀ
ਇਕੱਠੇ ਿਮਲਾਏ ਗਏ ਸਨ; ਜਨਰਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਜਾਂ ਹੱਦ ਬਾਰੇ ਸ਼ੱਕ ਸੀ, ਅਤੇ ਕਰਨਲ ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ
ਸਨ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਰੈਜੀਮੈਂਟਾਂ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਕੀ ਬਣ ਿਗਆ ਸੀ ਿਜਸਦਾ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਿਹੱਸਾ
ਬਣਾਇਆ ਸੀ।505
ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਪਰਕ ਦੇ ਪਿਹਲੇ ਘੰਿਟਆਂ ਦੌਰਾਨ ਸੀ. ਕੈਲੰਡਰ ਨੇ ਸਾਲ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੀ ਰਾਤ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੀ ਿਦਖਾਇਆ, ਅਸੰਭਵ ਦਾ
ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ: ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਨੇ ਪੂਛ ਬਦਲ ਿਦੱਤੀ। ਥੱਕੇ ਹੋਏ, ਘਬਰਾਏ ਹੋਏ, ਜੰਮੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਖਾਧੇ ਹੋਏ (ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 'ਖਾਲੀ ਪੇਟ 'ਤੇ ਦੰਦ
ਬਿਹਕਦੇ ਹੋਏ' ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਇਸਨੂੰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਨਾਲ, ਅਤੇ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ, ਗਫ ਨੇ ਿਪੱਛੇ
ਹਟਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ। ਿਸੱਖਾਂ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਉਹ ਮੋਰਚਾ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ ਿਜੱਥੋਂ ਉਹ ਪਿਹਲਾਂ
ਭਜਾਏ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਖੁਦ ਹਮਲਾਵਰ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।
ਜਲਦੀ ਹੀ ਅਸਥਾਈ ਕੈਂਪ ਿਜਸ ਨੂੰ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਹਟਾ ਿਦੱਤਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਹਮ 'ਤੇ ਆ ਿਗਆ। ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਲਝਣ ਦੇ ਦ੍ਿਰਸ਼ਾਂ
ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ, ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਠੰਡੇ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਿਪਆਸ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ
ਬੰਦੂਕਾਂ ਤੋਂ ਸੰਘ ਣਾਪਣ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਨੂੰ ਚੱਿਟਆ। ਅੱਗ ਨੇ ਿਸਰਫ਼ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਿਤੱਖੇ ਿਨਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ; ਜ਼ਖਮੀਆਂ ਦੀ
ਦੇਖਭਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਸੀ, ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਗਫ਼ ਦੇ ਪੰਜ ਏਡੀਸੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਕੈਪਟਨ ਿਨਕੋਲਸਨ
ਿਫਰੋਜ਼ਪੁਰ ਤੋਂ ਹੋਰ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਨਹੀਂ ਦਰਜ ਕਰਨਗੇ, ਅਤੇ ਮੇਜਰ ਬਰਾਡਫੁੱਟ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੁਿਧਆਣਾ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ;
ਦੋਵੇਂ 700 ਦੇ ਕਰੀਬ ਮਰੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸਨ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਿਪੱਛੇ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਦੁੱਗ ਣੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ਸਨ।
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਗਫ ਅਤੇ ਹਾਰਿਡੰਗ ਨੇ ਿਫਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਿਫਰੋਜ਼ਪੁਰ ਤੱਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ ਿਵਚਾਰਾਂ
ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਾਮਰਾਜ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ। ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਿਵੱਚ
ਿਕਸੇ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ ਹਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਚਹਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਹੀ ਸੀ। 506 ਨੇ ਕੈਪਟਨ ਰੌਬਰਟ ਨੇਪੀਅਰ (ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਮੈਗ ਡਾਲਾ ਦੇ
ਫੀਲਡ ਮਾਰਸ਼ਲ ਲਾਰਡ ਨੇਪੀਅਰ) ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ , 'ਇੰਝ ਲੱਗ ਦਾ ਸੀ ਿਕ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਬਦਿਕਸਮਤੀ ਦੀ ਪੂਰਵ ਸੰਿਧਆ 'ਤੇ ਸੀ ।
ਹਾਰਿਡੰਗ ਨੇ ਇਿਤਹਾਸ ਿਵੱਚ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਹੇਠਾਂ ਜਾਣ ਲਈ ਿਤਆਰ ਕੀਤਾ ਿਜਸਦਾ ਿਸੱਖਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਸਮਝਣਾ
ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਿਕਸਮਤ ਨੂੰ ਸੀਲ ਕਰ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਰਾਜ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੱਤਰ-ਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ। ਉਸਨੇ
'ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਚਾਰਲਸ ਹਾਰਿਡੰਗ ਨੂੰ ਵੀ ਿਵਦਾਇਗੀ ਿਦੱਤੀ, ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ - ਜੋ ਕਦੇ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜੋ
ਉਸਨੂੰ ਿਡਊਕ ਆਫ਼ ਵੈਿਲੰਗ ਟਨ ਦੁਆ ਰਾ ਇੱਕ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਜੋਂ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ - ਉਸਨੂੰ ਮੈਦਾਨ ਤੋਂ ਦੂਰ ਭੇਜਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ' 507 ।
ਇੱਕ ਸਮੂਿਹਕ ਵਾਪਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਘੱਟ ਹਤਾਸ਼ ਿਵਕਲਪ ਸੀ, ਨੇ ਮੌਤ
ਦੀ ਲੜਾਈ ਿਵੱਚ ਡਟੇ ਰਿਹਣ ਨਾਲੋਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੀ ਿਭਆਨਕ ਹਾਰ ਦਾ ਸੱਦਾ ਿਦੱਤਾ। ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਪ੍ਰਭਾਵ ਘਾਤਕ ਹੋਵੇਗ ਾ-ਨਾ ਿਕ
ਿਸਰਫ਼ ਗਫ਼ ਦੀ ਸਤਲੁਜ ਫ਼ੌਜ ਲਈ।
ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਅਿਜੱਤਤਾ ਦੀ ਿਵਸ਼ਾਲ ਧਾਰਨਾ ਉੱਤੇ ਿਟਿਕਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਿਦਓ ਅਤੇ
ਸਾਰੀ ਇਮਾਰਤ ਚਕਨਾਚੂਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗ ੀ। ਅਫ਼ਗ ਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵਚ ਬਰਤਾਨਵੀ ਤਬਾਹੀ ਤੋਂ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਿਹਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ
ਸੀ; ਪੰਜਾਬ ਿਵਚ ਵੀ ਅਿਜਹੀ ਹੀ ਤਬਾਹੀ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਿਸਪਾਹੀ ਫੌਜ ਿਵਚ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾ ਦੇਵੇਗ ੀ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਿਵਚ
ਅਸਿਹਮਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾ ਦੇਵੇਗ ੀ। ਬਰਤਾਨੀਆ ਦਾ ਭਾਰਤੀ ਦਬਦਬਾ ਓਨਾ ਹੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸੀ ਿਜੰਨਾ ਿਯਰਿਮਯਾਹ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਤੇ
ਿਸਰਫ਼ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਬਾਅਦ, ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਬੁਖਲਾਹਟ ਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਿਕਹਾ ਜਾਵੇਗ ਾ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਰਾਜ ਇਿਤਹਾਸਕਾਰ 'ਭਾਰਤੀ ਿਵਦਰੋਹ'
ਦਾ ਨਾਮ ਦੇਣਗੇ। ਪਰ ਿਫਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਿਵਖੇ, ਗਫ਼ ਅਤੇ ਹਾਰਿਡੰਗ ਨੇ ਹਫ਼ਿਤਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਅਿਜਹੀ ਭੜਕਾਹਟ ਬਾਰੇ ਸੋਿਚਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ
ਲਈ ਸਾਲ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਕਾਲੀ ਰਾਤ ਬ੍ਿਰਟੇਨ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਉੱਦਮ ਲਈ ਰੂਹ ਦੀ ਲੰਬੀ ਹਨੇਰੀ ਰਾਤ ਵਰਗੀ ਮਿਹਸੂਸ ਹੋਈ ।
22 ਦਸੰਬਰ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਬਦਿਲਆ ਨਹੀਂ ਿਮਿਲਆ। ਸਿਥਤੀ ਉਮੀਦ ਅਨੁਸਾਰ ਖਰਾਬ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਊਡਰ ਅਤੇ ਗੇਂਦ ਦੋਵਾਂ
ਦੀ ਕਮੀ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ. ਪਰ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਿਸੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਦਬਾਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਲਗਭਗ 07:00 ਘੰਿਟਆਂ ਦੇ
ਆਸਪਾਸ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਲਾਈਨ ਥੱਕ ਕੇ ਮੁੜ ਬਣੀ, ਬੈਯੋਨੇਟਸ ਨੂੰ ਿਫਕਸ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਅਤੇ ਕਰੋ ਜਾਂ ਮਰੋ ਐਡਵਾਂਸ ਵੱਿਜਆ। ਿਜਵੇਂ ਹੀ ਉਹ
ਿਦਨ ਦੀ ਠੰਡੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਿਵੱਚ ਅੱਗ ੇ ਵਧਦੇ ਸਨ, ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਇੱਕ ਗੋਲੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਿਦੱਤੀ. ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਨਾ ਕਰਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਅਤੇ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਿਸੱਖਾਂ ਲਈ, ਉਹ ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ ਸਨ।
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਦੀਵਾਨ ਅਜੁਧੀਆ ਪਰਸ਼ਾਦ ਦੁਆ ਰਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ, ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਰਾਤਰੀ ਿਵਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ

ਬਰਬਾਦੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਦੀਵਾਨ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਉਸ ਰਾਤ ਦਾ ਹਨੇਰਾ ਿਜੱਤੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਵਰਗਾ ਸੀ।
'ਰਾਜਾ ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਭਗੌੜਾ... ਿਜਹੜੇ ਿਸੱਖ ਕੈਂਪ ਿਵੱਚ ਰਿਹ ਗਏ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਿਕ ਕੀ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਿਖੰਡਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਆਪਣਾ ਤੋਪਖਾਨਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਡੇਰਾ [ਕੈਂਪ] ਹੋਰ ਜਗ੍ਹਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨਾ
ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਘੰਟਾ ਘੰਟਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਘਟਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।'508 ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ
ਲਈ ਆਪਣੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨਾਲ ਦੁਰਿਵਵਹਾਰ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨੇ ਹੁਕਮਾਂ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁੱਿਟਆ।
ਹੁਣ ਪੰਚਾਂ ਦਾ ਰਾਣੀ ਨਾਲ ਕੀ ਵਚਨ, ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਿਛਆ? ਿਦੱਲੀ ਦੇ ਤਖਤ 'ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਹੋਣ, 'ਲੰਡਨ ਨੂੰ ਉਜਾੜਨ' ਜਾਂ ਗੰਗ ਾ ਿਵਚ
ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸ਼ੇਖ਼ੀਆਂ ਦਾ ਕੀ? 'ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੂਰਖ ਿਸੱਖਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਬਿਹਸ
ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਜਨੂੰਨ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਕਰ ਲੈਂਦਾ, ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ,' 509 ਨੇ ਦੀਵਾਨ ਨੂੰ ਸੁੰਿਘਆ।
ਅਤੇ ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਦਾ ਵੀ ਕੀ? ਦੀਵਾਨ ਇਹ ਦੱਸਣ ਿਵੱਚ ਅਸਫਲ ਿਰਹਾ ਸੀ ਿਕ ਉਸਦੇ ਚੰਗ ੇ ਦੋਸਤ ਵਜ਼ੀਰ ਨੇ ਸੁਰ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਇਹ ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਉਸ ਰਾਤ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ; ਅਤੇ, ਜੇਕਰ
ਵਜ਼ੀਰ-ਜਨਰਲ ਹੁਣ ਭਗੌੜਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਸੀ ਿਕਉਂਿਕ ਉਹ ਿਫਰ ਤੋਂ ਭਗੌੜਾ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਮਾਊਟਨ ਨੇ ਦੱਿਸਆ , 'ਰਾਤ ਦੇ
ਿਵਗਾੜ ਦੌਰਾਨ, ਰਾਜਾ ਲਾਲ ਿਸੰਘ , ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਅਿਨਯਿਮਤ ਘੋੜਸਵਾਰ ਫ਼ੌਜਾਂ ਅਤੇ ਸੱਠ ਤੋਪਾਂ ਵਾਲੇ [] ਤੋਪਾਂ ਦੇ
ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਰਸਤਾ ਲੈ ਕੇ ਡੇਰੇ ਤੋਂ ਭੱਜ ਿਗਆ,' 510 ਿਰਪੋਰਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਉਸ ਦੀ ਿਮਸਾਲ ਉੱਤੇ ਚੱਲੇ। ਿਦਨ ਚੜ੍ਹਿਦਆਂ ਹੀ
ਸਾਰੇ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਿਫਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਕਤਲੇਆ ਮ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।
ਦੂਸਰੀ ਵਾਰ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਿਸੱਖ ਜੱਥੇਬੰਦੀਆਂ, ਜੋ ਹੁਣ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਉਜਾੜ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ, ਨੂੰ ਉਜਾੜ ਿਦੱਤਾ। ਝੜਪਾਂ ਵਾਂਗ ਲੁੱਟ-

ਖੋਹ ਅਤੇ ਕਬਰ ਖੋਦਣ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਥੱਕ ਗਏ, ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਅਸਲੇ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ, ਉਹ ਿਫਰ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਿਵਚ ਫਸ ਗਏ - ਅਤੇ ਿਫਰ
ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਿਪਆ। ਿਕਉਂਿਕ ਅੱਧ-ਦੁਪਿਹਰ ਿਵਚ ਧੂੜ ਦੇ ਬੱਦਲਾਂ ਨੇ ਅਸਮਾਨ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠਣ ਦਾ
ਐਲਾਨ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਿਕ ਿਸੱਖਾਂ ਦੀ ਿਰਜ਼ਰਵ ਫੌਜ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਕਮਾਂਡਰ ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ।
ਿਸੱਖ ਦੀ ਆਸਾਨ ਿਜੱਤ ਲਈ ਉਹ ਪਲ ਚੁਿਣਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਇਸ ਿਵਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਦੀਆਂ ਤਾਜ਼ੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਅਤੇ

ਉਸ ਦੀਆਂ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਤੋਪਾਂ ਗਫ਼ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਿਸੱਖ ਤੋਪਖਾਨੇ ਇੱਕ ਚੌੜੇ ਮੋਰਚੇ ਦੇ
ਨਾਲ ਖੁੱਲ੍ਹੇ, ਤਾਂ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਕੋਰਾ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ; ਸ਼ਾਟ ਉਮੀਦ ਿਵੱਚ ਖਰਚ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੀਮਤੀ ਸੀ. ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ
ਹਾਰਿਡੰਗ ਨੇ ਿਫਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਟਰਾਫੀ ਖੋਹ ਲਈ, ਇਸ ਵਾਰ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਸਟਾਰ. ਕਰਨਲ ਰੌਬਰਟਸਨ ਨੇ ਿਕਹਾ, 'ਉਸ ਨੇ
ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਵਰਗ ਨੂੰ ਿਜਉਂਦਾ ਛੱਡਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ...', 'ਚੀਜ਼ਾਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਬਹੁਤ ਕਾਲੀਆਂ ਲੱਗ ਰਹੀਆਂ
ਸਨ।'511 ਪਰ ਅਸਲ ਸਵਾਲ ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਕੀ ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਹਾਰਿਡੰਗ ਨੇ
ਮੰਿਨਆ ਿਕ ਉਸਦੀ ਅਚਾਨਕ ਿਦੱਖ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਿਕ ਉਸਨੇ ਕੀਤਾ; ਿਪਛਲੇ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਬੁੱਧੀ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਿਦੱਤਾ ਿਕ ਉਸਨੇ
ਅਿਜਹਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।
ਫਾਰਮ-ਬੁੱਕ ਸਹੀ ਸੀ. ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਬਹਾਨੇ— ਿਕ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਿਪਛਲੇ ਿਹੱਸੇ ਿਵਚ ਕੱਟੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਨ (ਕਾਰਮਾਈਕਲ
ਸਿਮਥ), ਿਕ ਉਸ ਨੂੰ ਿਫਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਫ਼ੌਜਾਂ (ਦੀਵਾਨ ਅਜੁਧੀਆ ਪਰਸ਼ਾਦ) ਦੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਦਿਰਆ ਿਵਚ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸੀ, ਿਜਸ ਨੂੰ
ਉਸ ਨੇ 'ਉੱਪਰ ਿਲਆਉਣ ਲਈ' ਉਤਾਿਰਆ। ਿਰਜ਼ਰਵ'512 (ਗਾਰਡਨਰ), ਜਾਂ ਇਹ ਿਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣਾ ਕਦੇ ਵੀ ਉਸਦਾ
ਉਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ (ਲਗਭਗ ਹਰ ਕੋਈ ) - ਜੋ ਵੀ ਬਹਾਨਾ ਹੋਵੇ, ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਨੇ ਜਲਦੀ ਿਪੱਛੇ ਹਟਣ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ। ਅਿਵਸ਼ਵਾਸ ਿਵੱਚ
ਝਪਕਦੇ ਹੋਏ, ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫੌਜੀ ਉਸਾਰੀ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਇਿਤਹਾਸ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ੱਕੀ ਿਜੱਤਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਿਵੱਚ ਸਨਮਾਨਾਂ
ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਇਹ ਯੁੱਧ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਨਵਰੀ (1846) ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਫੋਕਸ ਲੁਿਧਆਣੇ ਵੱਲ ਚਲਾ ਿਗਆ, ਿਜੱਥੋਂ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਨੂੰ
ਆਖਰਕਾਰ ਭਜਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ, ਅਤੇ ਿਫਰ ਅੰਤਮ ਤਖਤਾਪਲਟ ਦੀ ਿਕਰਪਾ ਲਈ ਿਫਰੋਜ਼ਪੁਰ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਆ ਿਗਆ। ਇਹ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ
ਵੱਲੋਂ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਕੰਢੇ ਸੋਬਰਾਂ ਿਵਖੇ 10 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗ ਾ। ਪਰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਮੇਜ਼ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਬਦਲ ਚੁੱਕੇ ਸਨ.
ਗਫ ਹੁਣ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੁਆ ਰਾ ਮੈਦਾਨ ਿਵੱਚ ਉਤਾਰੀ ਗਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਫੌਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦੋ ਮਹੀਿਨਆਂ ਤੋਂ
ਿਦੱਲੀ ਅਤੇ ਮੇਰਠ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਟ੍ਰੈਿਫਕ ਨਾਲ ਠੱਪ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ ਿਕਉਂਿਕ ਵਧੇਰੇ ਆਦਮੀ, ਸਪਲਾਈ ਅਤੇ ਹਿਥਆਰ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੇ
ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਿਫਰੋਜ਼ਪੁਰ ਅਤੇ ਲੁਿਧਆਣੇ ਹੁਣ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਸਮਝੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਫੌਜਾਂ
ਭੀੜ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ; ਿਸੰਧ ਿਵੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਟੁਕੜੀ ਵੀ ਨੇੜੇ ਆ ਰਹੀ ਸੀ; ਅਤੇ ਿਜਸ ਚੀਜ਼ ਨੇ
ਗਫ਼ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖੁਸ਼ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਸੀ ਹਾਥੀ ਦੁਆ ਰਾ ਿਖੱਚੀ ਗਈ ਘੇਰਾਬੰਦੀ-ਰੇਲ ਦੀ ਉਨ੍ਹੀ ਵੱਡੀ ਤੋਪਾਂ ਦੇ
ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਪਲਾਈ ਅਤੇ ਹਿਥਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੱਦੀ 4000 ਵੈਗ ਨਾਂ ਦਾ ਦ੍ਿਰਸ਼। ਹਰਬਰਟ ਐਡਵਰਡਜ਼, ਿਸਪਾਹੀ-ਲੇਖਕ ('ਇੰਡੀਆਜ਼
ਵਾਟਰਲੂ', ਆਿਦ), ਿਦੱਲੀ ਤੋਂ ਇਸ ਕਾਫਲੇ ਦੇ ਨਾਲ; ਅਤੇ ਲਗਭਗ 'ਤੇ
ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਮੇਜਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ, ਐਡਵਰਡਜ਼ ਦੇ ਨਾਇਕ ਅਤੇ ਸਾਿਹਬ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ 1842 ਿਵੱਚ ਿਸੰਧ ਉੱਤੇ ਪਠਾਨ ਦੇ ਭੇਸ
ਿਵੱਚ ਿਮਿਲਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਫੌਜ ਦੇ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਅਿਧਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਮਰਹੂਮ ਬ੍ਰਾਡਫੁੱਟ ਦੀ ਭੂਿਮਕਾ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਸਵੈ-
ਧਰਮੀ ਿਗਰਝਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਨਹੀਂ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭਿਵੱਖ ਦੇ ਸਾਲਸ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ।
ਜੋ ਿਕ ਿਸੱਖ ਜਮ੍ਹਾ ਕਰਨਗੇ, ਨੂੰ ਹੁਣ ਮੰਿਨਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਅਤੇ ਜੰਮੂ ਦੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੋਵਾਂ ਨਾਲ ਗੁਪਤ ਅਦਲਾ-
ਬਦਲੀ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਦੌਰਾਨ, ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਕਿਨੰਘ ਮ ਿਜਸ ਨੂੰ 'ਸਮਝਦਾਰੀ' ਆਖਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਹਥੌੜਾ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਗਾਰੰਟੀ ਦੇ ਬਦਲੇ ਿਕ
(1) ਨੌਜਵਾਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਆਪਣੀ ਗੱਦੀ ਸੰਭਾਲੇਗ ਾ, (2) ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਸੰਭਾਲ ਰੱਖੇਗ ੀ ਅਤੇ (3) ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀਆਂ ਿਵਚ ਵੱਖਰੀ
ਿਰਆਸਤ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਸਿਹਣਸ਼ੀਲਤਾ ਲਈ ਇਨਾਮ ਿਦੱਤਾ ਜਾਵੇਗ ਾ, ਇਹ ਸਿਹਮਤੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਿਕ ਿਸੱਖ ਫੌਜਾਂ 'ਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜਾਂ
ਦੁਆ ਰਾ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਕੁੱਿਟਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆ ਰਾ ਇਸਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇਆ ਮ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ
ਹੈ; ਅਤੇ ਅੱਗ ੇ, ਸਤਲੁਜ ਦਾ ਰਸਤਾ ਿਨਰਿਵਰੋਧ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਾ ਰਸਤਾ ਜੇਤੂਆ ਂ ਲਈ ਖੋਲ੍ਿਹਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ'
513 । ਪਰ ਜੇ ਫੌਜੀ ਲੋਕ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਿਮੱਥਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਤਾਂ ਕਿਨੰਘ ਮ ਨੇ ਿਫਰ ਆਪਣੀ ਚਮਕ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀ। 'ਅਤੇ
ਅਿਜਹੇ ਿਵਵੇਕਸ਼ੀਲ ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਭਰੇ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਿਵਚ ਸੋਬਰਾਵਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਗਈ' 514 । ਛੋਟਾ ਹੈਰਾਨੀ
ਕਿਨੰਘ ਮ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਮਹਾਨ ਇਿਤਹਾਸ ਦੀ ਅਿਧਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਨੰਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗ ੀ।
ਿਕ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਕੁੱਿਟਆ ਜਾਵੇਗ ਾ, ਇਹ ਵੀ ਮੰਿਨਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਿਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਹਲੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ

ਪੂਰਾ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ, ਿਸੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਜਨਵਰੀ ਿਵਚ ਪੰਚਾਂ ਨੇ ਪਾਊਡਰ ਲਈ ਬੇਨਤੀ
ਕਰਨ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਿਵਚ 500-ਮਜਬੂਤ ਡੈਪੂਟੇਸ਼ਨ ਭੇਿਜਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਇੰਨੀ ਬੁਰੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ , 'ਿਤੰਨ
ਿਦਨਾਂ ਤੋਂ ਉਹ ਅਨਾਜ ਅਤੇ ਕੱਚੀਆਂ ਗਾਜਰਾਂ 'ਤੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ,' ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, ਿਜਸ ਕੋਲ ਇਸ ਡੈਪੂਟੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦੂਰ
ਰੱਖਣ ਦਾ ਅਸੰਭਵ ਕੰਮ ਸੀ। ਿਕਉਂਿਕ ਰਾਣੀ 'ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਤਾਸ਼ ਬੰਿਦਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਆਪਣੀ ਿਨੱਜੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਲਈ ਜਾਇਜ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਡਰਦੀ
ਸੀ' 516 ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਿਡਪਟੀਜ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਰਸ਼ਕ ਦੇਣ ਲਈ ਸਿਹਮਤੀ ਿਦੱਤੀ, ਉਸਨੇ ਪ੍ਰੋਗ ਰਾਮ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਤੱਕ
ਪਹੁੰਚਾਇਆ।
, ਉਸਨੇ ਚਾਰ ਬਟਾਲੀਅਨਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਰੱਿਖਆ ਕੀਤੀ ਅਤੇ,
ਇੱਕ 'ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਿਨੱਜੀ ਗਾਰਡ' ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ 517 , ਉਸਨੇ ਇਹ ਸੁਿਨਸ਼ਿਚਤ
ਕੀਤਾ ਿਕ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਰਦੇ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਢੁਕਵਾਂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪਰਦਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਕ ਛੋਟਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪ੍ਰਦਰਿਸ਼ਤ
ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਿਕ ਉਹ ਖੁਦ ਦੋਵਾਂ ਿਵੱਚ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਿਵੱਚ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਿਕ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ
ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਰਸਦ ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ ਸੀ, ਆਦਮੀ ਮਜ਼ਾਕ ਿਵੱਚ ਗਰਜਦੇ ਸਨ। 'ਨਹੀਂ, ਉਸ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਅਸੀਂ ਪੁਰਾਣੇ ਲੂੰਬੜੀ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ
ਹਾਂ; ਉਸ ਨੇ ਪੰਛੀ (ਿਚੜੀਆ-ਕੀ-ਹਾਜ਼ੀਰੀ)'518 ਲਈ ਨਾਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਭੇਿਜਆ ਹੈ ।
ਅੱਗ ੇ ਗੱਲਬਾਤ ਹੋਈ [ਗਾਰਡਨਰ ਜਾਰੀ ਹੈ], ਦੋਵਾਂ ਿਧਰਾਂ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਿਵੱਚ ਗੁੱਸਾ ਵਧ ਿਗਆ। ਅਖੀਰ ਡੈਪੂਟੇਸ਼ਨ ਨੇ ਿਕਹਾ, 'ਸਾਨੂੰ

ਪਾਊਡਰ ਤੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਿਦਓ।' ਇਸ 'ਤੇ ਮੈਂ ਪਰਦੇ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਕੁਝ ਿਹਲਜੁਲ ਦੇਖੀ ... ਮੈਂ ਜਾਣ ਸਕਦਾ ਸੀ ਿਕ ਰਾਣੀ ਆਪਣਾ
ਪੇਟੀਕੋਟ ਬਦਲ ਰਹੀ ਸੀ; ਮੈਂ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਇਸ ਿਵੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲ ਗਈ, ਅਤੇ ਿਫਰ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਗੇਂਦ ਿਵੱਚ ਤੇਜ਼ੀ
ਨਾਲ ਰੋਲ ਕਰ ਿਦੱਤੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਗੁੱਸੇ ਿਵੱਚ ਆਏ ਰਾਜਦੂਤਾਂ ਵੱਲ ਸਕਰੀਨ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟ ਕੇ ਚੀਕ ਰਹੀ ਸੀ, 'ਇਸ ਨੂੰ ਪਿਹਨੋ, ਡਰਪੋਕ!
ਮੈਂ ਟਰਾਊਜ਼ਰ ਪਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਲੜਾਂਗ ਾ!' ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਲੈਕਟ੍ਿਰਕ ਸੀ. ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਦੇ ਿਵਰਾਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਿਜਸ ਦੌਰਾਨ
ਡੈਪੂਟੇਸ਼ਨ ਹੱਕਾ-ਬੱਕਾ ਹੋਇ ਆ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ, ਇਕਸੁਰਤਾ ਨਾਲ ਰੌਲਾ ਪੈ ਿਗਆ। 'ਧੁਲੀਪ ਿਸੰਘ ਮਹਾਰਾਜਾ, ਅਸੀਂ ਜਾਵਾਂਗ ੇ
ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ-ਜੀ ਲਈ ਮਰ ਿਦਆਂਗ ੇ!' ਅਤੇ ਹੰਗ ਾਮੇ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਉਤਸਾਿਹਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤੋੜ ਕੇ, ਇਹ ਖਤਰਨਾਕ
ਡੈਪੂਟੇਸ਼ਨ ਿਖੰਡ ਗਈ, ਅਤੇ ਫੌਜ ਿਵਚ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ।
ਅਿਜਹੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਿਵੱਚ ਇਸ ਅਸਾਧਾਰਨ ਔਰਤ ਦੁਆ ਰਾ ਿਦਖਾਈ ਗਈ ਿਹੰਮਤ ਅਤੇ ਸਿਹਜਤਾ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਾਿਰਆਂ ਨੂੰ
ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵਾਂਗ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।519
ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ, ਪੰਜਾਹ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਜੌਹਨ ਿਫਟਜ਼ਗ ੇਰਾਲਡ ਲੀ ਆਪਣੇ 'ਓਲਡ ਬ੍ਰੋਕਨ ਿਲੰਕਸ' ਆਰਕਾਈਵ ਲਈ ਿਸੱਖ ਵੈਟਰਨਜ਼

ਦੀ ਇੰਟਰਿਵਊ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਲਗਭਗ ਉਹੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਸਰਦਾਰ ਸਰੂਪ ਿਸੰਘ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇ ਲੀ ਦੇ
ਅਨੁਵਾਦ ਿਵੱਚ, ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਪਸੰਦੀਦਾ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਸ਼ਬਦ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਹਨ - 'ਤੁਸੀਂ ਸੂਰ, ਮਾਦਾ ਕੁੱਿਤਆਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਡਰਪੋਕ, ਭੇਡਾਂ,
ਿਚੱਟੇ ਿਜਗਰ ਵਾਲੇ ਭੱਜੇ ਹੋਏ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ', ਆਿਦ - ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਮਜ਼ਾਕ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪੇਟੀਕੋਟ
ਪਿਹਨ ਕੇ ਇਸ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਿਕ 'ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਾਰਦੇ' 520 । ਪਰ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਹਾਣੀ ਇਕੋ ਿਜਹੀ ਹੈ. ਇਹ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਿਕ
ਲੀ ਦੇ ਮੁਖਬਰਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁਣੇ-ਹੁਣੇ ਛਾਪੀਆਂ ਗਈਆਂ ਯਾਦਾਂ
ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ , ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਆਲੋਚਕ ਇਸ ਪੁਸ਼ਟੀ 'ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ ਿਕ ਕਰਨਲ
ਦੀਆਂ ਜੰਗ ਲੀ ਉਡਾਣਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕੀ ਿਦਖਾਈ ਿਦੰਦਾ ਸੀ। ਕਲਪਨਾ
ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਫਸਰਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਿਥਤ ਸਿਹਯੋਗ ੀ (ਭਾਵ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ) ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਦੇ

ਦੁਸ਼ਮਣ, ਖਾਲਸੇ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਦੋਹਰਾ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ, ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੋਬਰਾਓਂ ਿਵਖੇ ਆਪਣਾ ਆਖਰੀ ਸ਼ੱਕ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ
ਖਾਈ-ਖੋਦਣ ਅਤੇ ਪੁਲ ਬਣਾਉਣ ਿਵੱਚ ਿਮਹਨਤ ਕੀਤੀ, ਅਜੇ ਵੀ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਦੇ ਦੋਹਰੇ ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਨ
ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਕਦੇ ਵੀ ਗੰਧਲੀ ਨਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਯਾਦ ਨਾਲ ਜੁਿੜਆ ਹੋਇ ਆ ਹੈ।
ਗਾਰਡਨਰ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ, ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਦਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ
ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਤੇ ਿਲਆ ਿਦੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਹੋਰਨਾਂ ਵਾਂਗ , ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੇਰਿਹਮ ਿਵਹਾਰ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਿਵੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਨਖਾਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗ ਾਂ ਅਤੇ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮਨਮਾਨੀ ਹੱਿਤਆ ਨੂੰ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਠਿਹਰਾਇਆ। ਉਹ ਮੰਨ
ਿਗਆ ਿਕ ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਲਾਲ ਿਸੰਘ , ਉਹਨਾਂ ਦੇ
tweedledum-and-tweedledee ਕਮਾਂਡਰ, 'ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਪੋਲਟਰੋਨ' ਸਨ, ਹਰ ਇੱਕ ਓਨਾ ਹੀ ਅਯੋਗ ਸੀ ਿਜੰਨਾ ਉਹ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਸੀ; ਅਤੇ
ਉਸਨੇ, ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਦੋਗ ਲੇ ਚਿਰੱਤਰ ਦੀ ਡੂੰਘ ਾਈ ਨੂੰ ਸਮਝ ਿਲਆ ਸੀ, 'ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਿਘਣਾਉਣੇ ਿਜਸਦੀ ਕਲਪਨਾ
ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ' 521 ।
ਪਰ ਜੋਸ਼ੀਲੀ ਰਾਣੀ ਉਸ ਦੇ ਸਵਾਦ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਸੀ। ਅਤੇ ਚਾਹੇ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਦਾ 'ਗਵਰਨਰ' ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਸ਼ਿਹਰ ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ
ਿਰਹਾਇਸ਼ ਅਤੇ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਦਾ ਪੱਖ ਲੈਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਛੱਿਡਆ। ਫੌਜ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਦੀ
ਸਾਿਜ਼ਸ਼ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਵਜੋਂ, ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਉਮੀਦ ਇਹ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ ਿਕ ਇਹ ਸਫਲ ਹੋਵੇਗ ਾ। ਨੌਕਰੀ ਿਵਚ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਅਤੇ ਇਸ
ਲਈ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਭਰੋਸੇ ਨੇ ਇਸ ਸਕੋਰ 'ਤੇ ਿਹੱਤਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਟਕਰਾਅ ਨਹੀਂ ਿਲਆ; ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਿਕਸੇ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਬੇਸਬਰੀ ਨਾਲ
ਫੌਜ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਅਤੇ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਕਰਨਲ, ਹਰ ਿਕਸੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਆਪਣੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਿਨਸ਼ਿਚਤ ਭਿਵੱਖ ਲਈ ਅੱਖ ਨਾਲ
ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਅਸੂਲ ਜਾਂ ਬੇਵਕੂਫੀ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ, ਿਪਛਾਂਹ-ਿਖੱਚੂ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਪੂਰੇ ਕੈਰੀਅਰ ਨੂੰ ਬਚਾਅ ਦੀ ਖੋਜ ਵਜੋਂ ਦੇਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ
ਹੈ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਅਿਜਹੇ ਸਾਹਸ ਅਤੇ ਇਨਾਮਾਂ ਨਾਲ ਮਸਾਲੇਦਾਰ ਸਨ। ਪਰ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਲੰਮੀ ਮੌਤ ਦੇ ਦੌਰ ਦੌਰਾਨ, ਸਵੈ-ਰੱਿਖਅਤ ਦੀ ਲੋੜ ਨੇ
ਿਬਲਕੁਲ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ। ਇਸਨੇ ਉਸਦੀਆਂ ਪਿਹਲੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਿਵੱਚ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਹੀ ਇੱਕ ਸਨਕੀਤਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ
ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਦੋਹਰੇ-ਿਵਹਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਪੱਧਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ ਿਜਸਦਾ ਯਾਦਾਂ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਿਬਰਤਾਂਤ ਿਵੱਚ ਕੋਈ
ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਿਮਲਦਾ।
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਇਸ ਭੁੱਲ ਨੂੰ ਢੱਕਣ ਲਈ, ਯਾਦਾਂ ਿਵਚ ਿਬਰਤਾਂਤ ਹੁਣ ਅਧੂਰਾ ਅਤੇ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਪਾਦਕ ਪੀਅਰਸ ਨੇ ਆਪਣੇ
ਪਿਹਲੇ-ਿਵਅਕਤੀ ਦੇ ਦ੍ਿਰਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਰੱਿਖਆ ਹੈ, ਪਰ ਉਪਲਬਧ ਸਮੱਗ ਰੀ ਖਰਾਬ ਸੀ (ਕੂਪਰ ਦੇ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਨੋਟ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ
'ਤੇ ਇਸ ਿਬੰਦੂ 'ਤੇ ਸੁੱਕਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ; ਡੁਰੈਂਡ ਦਾ ਖਾਤਾ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਸੀ)। ਕਰਨਲ, ਸੰਖੇਪ ਿਵੱਚ, ਟਾਲ-ਮਟੋਲ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਿਰਹਾ
ਸੀ। ਅਿਜਹਾ ਿਵਵੇਕ ਚਿਰੱਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸਦੀ ਚੋਣ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਿਕਉਂਿਕ, ਉਪਲਬਧ ਸਬੂਤਾਂ 'ਤੇ, ਇਹ
ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਿਸੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਿਕ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ, ਉਸਨੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤ
ਦੇ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਿਸੱਧੇ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਲਾਈਨ ਖੋਲ੍ਹ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆ ਲੇ ਦੇ ਲੋਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ
ਮੈਦਾਨ ਿਵੱਚ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਚੰਗ ੀ ਿਸਆਹੀ ਵਾਲੀ ਕਲਮ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਸਾਿਰਆਂ ਦੀ
ਿਪੱਠ ਿਵੱਚ ਛੁਰਾ ਮਾਰਦਾ ਹੋਵੇ।
ਮੇਜਰ ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ ਪਿਹਲਾ ਸੁਰਾਗ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਿਮਥ ਦੀ ਿਭਆਨਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ
ਭੁੱਖ ਜੋ ਯੁੱਧ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਗਈ ਸੀ ਸ਼ਾਇਦ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਸੂਮ ਸੀ। ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ
ਪਿਰਵਾਰ ਦੇ ਉਸਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਿਤਹਾਸ ਨੂੰ ਕਢਾਈ ਵਜੋਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਹੋਵੇਗ ਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਿਮਥ ਨੇ
ਉਸ ਦੀ ਸੁੰਦਰ ਰਸੀਦ ਕੀਤੀ
ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਅੰਿਤਕਾ ਦੋਵਾਂ ਿਵੱਚ ਕਰਜ਼ਾ. ਪਰ ਅਿਜਹਾ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਉਸਨੇ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਿਦੱਤਾ ਿਕ
ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਇਸ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਰੋਤ ਮੰਿਨਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਸਨੇ 'ਿਪਛਲੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ [ਸਰਕਾਰ?]'
522 ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਿਦੱਤੇ ਿਬਨਾਂ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ ।
ਸਿਮਥ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ 1846 ਿਵੱਚ ਿਕਸੇ ਸਮੇਂ ਿਲਖੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਬਾਕੀ ਿਕਤਾਬ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਖਰੜੇ ਿਵੱਚ ਸੀ। ਇਸ ਧਾਰਨਾ
'ਤੇ ਿਕ 'ਕਈ ਸਾਲਾਂ' ਦਾ ਅਰਥ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਨਾਲ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਲੈਣ-ਦੇਣ 1843 ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਦਾ
ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਉਪਰੋਕਤ ਦੇ ਫੁਟਨੋਟ ਿਵੱਚ, ਸਿਮਥ ਹੋਰ ਅੱਗ ੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 'ਕੈਪਟਨ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਸੇਕ ਮਾਮਿਲਆਂ ਦੇ ਿਗਆਨ ਦਾ ਇੱਕ ਿਵਚਾਰ
ਦੇਣ ਲਈ ['ਕੈਪਟਨ'523 ਇੱਥੇ ਿਕਉਂਿਕ, 13 ਸਾਲ ਕਰਨਲ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਹ ਹੁਣ ਿਸਰਫ ਇੱਕ ਕਪਤਾਨ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਲੈ ਿਰਹਾ
ਸੀ], ਮੈਂ ਇਹ ਿਜ਼ਕਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਿਕ ਮੇਜਰ ਲਾਰੈਂਸ, ਕਾਟਮਾਂਡੂ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਿਲਖਤੀ ਰੂਪ ਿਵੱਚ, "ਜੇ ਮੈਂ ਬ੍ਰਾਡਫੁੱਟ ਦੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ
ਮੈਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕੂਹਣੀ 'ਤੇ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।"' ਸਿਮਥ ਨੂੰ ਲਾਰੈਂਸ ਦਾ ਪੱਤਰ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ 1844 ਦੇ ਅਖੀਰ ਿਵਚ
ਿਲਿਖਆ ਿਗਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਬ੍ਰੌਡਫੁੱਟ ਨੂੰ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰੀ ਨਾਲ ਲੁਿਧਆਣਾ ਿਵਚ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਏਜੰਟ
ਿਨਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਨੂੰ ਘੱਟ ਨਾ ਸਮਝੋ, ਲਾਰੈਂਸ, ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ 'ਤੇ ਮੁੜ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਿਵਚ
ਮਦਦ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਨਵਾਸੀ ਵਜੋਂ ਨੇਪਾਲ ਨੂੰ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਦ੍ਿਰਸ਼ ਦੇ ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ
ਿਪਆਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਿਲਆ ਸੀ। ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਬ੍ਰਾਡਫੁੱਟ ਦੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰੇਗ ਾ; ਅਤੇ, ਜੇਕਰ ਉਹ ਅਿਜਹਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਉਹ
ਗਾਰਡਨਰ ਤੋਂ ਿਬਹਤਰ ਿਕਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰੱਖਣ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਹੈਨਰੀ ਮੋਂਟਗੋਮਰੀ ਲਾਰੈਂਸ, ਬੇਸ਼ੱਕ, ਗਾਰਡਨਰ 1841-2 ਦੀਆਂ ਸਰਦੀਆਂ ਿਵੱਚ, ਪਿਹਲਾਂ ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਿਵੱਚ ਅਤੇ ਿਫਰ, ਿਸੰਧ ਦੇ ਕੰਢੇ,
ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਿਮਿਲਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਤਬਾਹੀ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਿਤੱਬਤ
ਿਵੱਚ ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਦੀ ਹਾਰ ਦੀ ਖ਼ਬਰ। ਹੁਣ, ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਿਫਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਿਵਖੇ ਬ੍ਰੌਡਫੁੱਟ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲਾਰੈਂਸ ਆਖਰਕਾਰ
ਉੱਥੇ ਸੀ ਿਜੱਥੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਹਸੂਸ ਹੋਇ ਆ ਿਕ ਉਸ ਨੂੰ ਸਭ ਦੇ ਨਾਲ ਰਿਹਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ, ਬਰਾਡਫੁੱਟ ਦੇ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਗਵਰਨਰ-
ਜਨਰਲ ਹਾਰਿਡੰਗ ਦੇ ਸਟਾਫ ਨੂੰ ਸੌਂਿਪਆ ਿਗਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਸੁਪਰੀਮੋ ਦੀ ਚੋਣ ਦੀ ਭੂਿਮਕਾ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ੂ-ਇਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ।
ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਕੋਈ ਸਮਝੌਤਾ।
ਇਸਦੇ ਿਚਹਰੇ 'ਤੇ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਸਹੀ ਆਦਮੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਲਾਰੈਂਸ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਲਾਹੌਰ ਨਾਲ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ
ਸੰਧੀਆਂ ਦਾ ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ ਹੋਵੇਗ ਾ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਮਿਲਆਂ ਦੀ ਿਨਗਰਾਨੀ ਕਰੇਗ ਾ। ਉੱਥੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ
ਲੀਡਰਿਸ਼ਪ ਲਈ ਉਸਦੀ ਸਾਖ ਿਮਿਥਹਾਸਕ ਉਚਾਈਆਂ ਤੱਕ ਵਧੇਗ ੀ, ਕੇਵਲ ਉਦੋਂ ਅਮਰਤਾ ਦੁਆ ਰਾ ਪਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗ ੀ, ਜਦੋਂ 1857
ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਲਖਨਊ ਿਵੱਚ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਨਵਾਸੀ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਵਜੋਂ
'ਿਵਦਰੋਹ', ਉਹ ਇੱਕ ਨਾਇਕ ਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਮਰ ਿਗਆ ਅਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਰਾਜ ਦੇ ਇਿਤਹਾਸ ਿਵੱਚ ਿਵਵਸਿਥਤ ਤੌਰ 'ਤੇ
ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਪਰ ਲੰਮੀ ਦਾੜ੍ਹੀ, ਕੱਚੇ ਵਾਲਾਂ ਅਤੇ ਇਵੈਂਜਲੀਕਲ ਿਵਸ਼ਵਾਸਾਂ ਵਾਲਾ ਇੱਕ 'ਪਤਲਾ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਿਚੱਤਰ' 524 , 1846 ਦਾ ਮੇਜਰ
ਲਾਰੈਂਸ ਹਰ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਸਮਰਿਪਤ ਅਮਾਨੁਏਨਿਸਸ ਐਡਵਰਡਜ਼ ਦਾ ਕਿਹਣਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ 'ਬੇਿਫਕਰਤਾ ਅਤੇ
ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਸੁੰਗ ੜ ਿਗਆ' 525 , ਅਤੇ ਜੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ 'ਪੈਟ' ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਉਸਦੇ ਆਇਿਰਸ਼ ਮੂਲ
ਦੇ 'ਅਗਲੇ' ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਿਵੱਚ ਸੀ।
ਪ੍ਿਰੰਟ ਿਵੱਚ ਉਸਦਾ ਅਕਸਰ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਅਕਸਰ ਗੁਮਨਾਮ, ਿਡਜ਼ਾਈਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਕਦੇ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਨਹੀਂ ਿਰਹਾ, ਅਤੇ
ਉਸਦੇ ਭਰਾ, ਭਿਵੱਖ ਦੇ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਜੌਹਨ ਲਾਰੈਂਸ, ਅਤੇ ਹਾਰਿਡੰਗ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ, ਲਾਰਡ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਸਮੇਤ ਉੱਚ
ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਿਪਕ ਦੇ ਿਵਰੋਧ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਅਪੋਸਟੋਿਲਕ ਅਤੇ ਿਮਹਨਤੀ, ਉਹ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਮਾਣ ਵਾਲਾ
ਵੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਿਦਨ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸਿਹਯੋਗ ੀ, ਉਹ ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਿਵਰੋਧੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੇਲੋੜਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਰਾਜ ਦੇ ਅਿਜਹੇ ਰੱਬ
ਤੋਂ ਡਰਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਸ਼ੱਕੀ ਅਤੀਤ ਵਾਲੇ ਅਜ਼ਾਦ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਭਾੜੇ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਿਰਸ਼ਤਾ ਿਸਰਫ ਸਹੂਲਤ ਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਯਕੀਨ
ਨਹੀਂ।
ਇਹ ਲਾਰੈਂਸ ਨਾਲ ਨੇੜਤਾ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਸੀ। ਯਾਦਾਂ ਿਵੱਚ, ਉਹ ਸਰੋਤ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ
ਪੋਸਟ-ਡੇਟ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਲਖਨਊ ਐਪੋਥੀਓਿਸਸ, 'ਸਰ ਹੈਨਰੀ' ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ 'ਮੇਰੇ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਅਤੇ ਸਨਮਾਿਨਤ ਦੋਸਤ' ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ।
ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਮੈਂ ਅਕਸਰ [ਸਾਡੀ ਪਿਹਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਚੰਗ ੇ
ਆਦਮੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, 'ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਫਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਿਨਭਾਉਣ ਲਈ ਿਲਆਂਦੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਅਤੇ ਯੋਗ ਤਾ ਦੀ'।
'ਟੈਕਟ', ਜੋ ਿਕ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਗੁਣ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਿਕ ਦੋਵੇਂ ਿਸੰਧ ਦੇ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਹੋਏ ਿਕਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ
ਹਵਾਲਾ ਿਦੰਦੇ ਹਨ।
ਪਿਹਲਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਿਰਸ਼ਤਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਿਵਵਾਦਪੂਰਨ ਿਰਹਾ ਹੋਵੇ। 1842 ਿਵੱਚ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਗੱਠਜੋੜ ਅਜੇ ਵੀ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਅਤੇ
ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਿਵੱਚ ਤ੍ਿਰਪੜੀ ਗਠਜੋੜ ਦੁਆ ਰਾ ਇਸਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ
ਸਾਂਝੀ ਕਰਨ ਨੂੰ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿਹਯੋਗ ੀਆਂ ਿਵਚਕਾਰ ਉਤਸ਼ਾਿਹਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ
ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਿਸਰਫ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਸਬੂਤ ਗਲਪ ਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਿਮਲਦਾ ਹੈ। ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ 1842 ਿਵੱਚ ਿਦੱਲੀ ਗਜ਼ਟ ਿਵੱਚ
ਗੁਮਨਾਮ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ, 'ਿਦ ਐਡਵੈਂਚਰਰ ਇਨ ਦਾ ਪੰਜਾਬ' ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸਾਹਸੀ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦੇ ਕੁਝ ਹਵਾਲੇ
ਵਜੋਂ ਦੁਬਾਰਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ 1844 ਿਵੱਚ, ਹੁਣ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ, ਦ ਐਡਵੈਂਚਰਜ਼ ਆਫ਼ ਬੇਲਾਿਸਸ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਮੁੜ
ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਇੱਕ ਦੁਆ ਰਾ ਉਸੇ ਸਾਲ ਿਵੱਚ ਅਨੁਕੂਲਤਾ ਨਾਲ ਦੇਿਖਆ ਿਗਆ ਅਤੇ ਿਵਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ
ਅਿਗਆਤ ਸਮੀਿਖਅਕ (ਜੋ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਖੁਦ ਲਾਰੈਂਸ ਸੀ), ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਇਸਨੂੰ 1845 ਿਵੱਚ ਰੰਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਐਡਵੈਂਚਰਜ਼
ਆਫ ਏਨ ਆਿਫਸਰ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ।
ਿਕਤਾਬ, ਦੋ ਖੰਡਾਂ ਿਵੱਚ, ਇੱਕ ਫੁੱਟ-ਲੂਸ ਸਾਹਸੀ ਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਜਾਿਣਆ-ਪਛਾਣਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਿਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ
ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ, ਇਹ 'ਕਰਨਲ ਬੇਲਾਿਸਸ' ਜ਼ੋਰ ਿਦੰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਅਸਲ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਉਸਦੇ
ਅਤੀਤ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਰਹੱਸ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਫ੍ਰੀ-ਲਾਂਸ, ਉਹ ਪਰਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆ ਲੇ ਲੰਮੀ ਸੇਵਾ
ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਪਹੁੰਚ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਸ ਕੋਲ ਕੋਈ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪੱਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਕਮਾਂਡ ਦਾ
ਕੋਈ ਅਸਲ ਤਜਰਬਾ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਿਫਰ ਵੀ, ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦਾਖਲੇ 'ਤੇ, ਬੇਲਾਿਸਸ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਕਾਰਨਾਮੇ 'ਰੰਜੀਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵਚ ਕੁਝ
ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਅਫਸਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਭੋਗ ਦੁਆ ਰਾ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਸੁਝਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਹਨਾਂ ਿਵਚੋਂ ਿਕਸੇ ਦੀ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਿਨਧਤਾ ਕਰਨ ਦਾ
ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ'। 528 ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਲਾਰੈਂਸ ਿਲਖ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਕਹਾਣੀ ਇਹ ਸ਼ੱਕੀ ਹੈ ਿਕ ਕੀ ਉਹ ਕਦੇ ਲਾਹੌਰ ਿਗਆ ਸੀ। ਿਫਰੋਜ਼ਪੁਰ
ਅਤੇ ਿਫਰ ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸਹਾਇਕ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਏਜੰਟ ਵਜੋਂ ਉਸਨੇ ਅਲਾਰਡ ਅਤੇ ਵੈਨਟੂਰਾ ਵਰਗੇ ਿਵਦੇਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ
ਕੀਤਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਿਵੱਚ ਅਿਵਤਾਬੀਲ ਨੂੰ ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਸੀ, ਪਰ, ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਭਾਰ
ਅਤੇ ਿਘਣਾਉਣੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭੋਗ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ, ਅਿਵਤਾਬੀਲ ਬੇਲਾਿਸਸ ਸੀ, ਜੋ ਿਕ ਮਰਦਾਨਾ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਗਨ ਲਈ ਇੱਕ ਅਸੰਭਵ ਮਾਡਲ
ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਇਸਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ। ਭਾਵੇਂ 'ਕੁਸ਼ਲਤਾ' ਜਾਂ ਅਿਧਕਾਰਤ ਅਿਧਕਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ ਿਕਤਾਬ ਕਦੇ ਵੀ ਗਾਰਡਨਰ
ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਿਫਰ ਵੀ ਐਡਵਰਡਜ਼, ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਮੁਖ-ਪੱਤਰ ਅਤੇ ਜੀਵਨੀ ਲੇਖਕ ਵਜੋਂ, ਗਵਾਹੀ ਿਦੰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਦੋਵੇਂ
ਆਦਮੀ ਆਪਣੀਆਂ 1842 ਦੀਆਂ ਮੀਿਟੰਗ ਾਂ ਦੌਰਾਨ ਿਸਰਫ਼ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਣ ਗਏ ਸਨ।
ਗਾਰਡਨਰ, 'ਰਾਜਾ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਪਤਨੀ' ਅਤੇ 'ਉਸ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੂਲ ਿਨਵਾਸੀਆਂ

ਿਵਚ ਰਿਹਣ' ਦੁਆ ਰਾ, ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਿਕ 'ਪਰਦੇ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਕੀ ਹੋ ਿਰਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਿਣਆ
ਹੈ। ,'529 ਐਡਵਰਡਸ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ। ਲਾਰੈਂਸ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਹ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਰਮ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਉਸ ਦਾ ਬੋਲਣ ਦਾ ਮੂਡ ਸੀ, ਹਨੇਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕੋਿਨਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਝਾਕਣ ਿਦੰਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਿਫਰ ਆਪਣੇ ਿਪੱਛੇ ਦੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਬੰਦ ਕਰ ਿਦੰਦਾ ਸੀ ਿਜਵੇਂ ਜੰਮੂ [ਭਾਵ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵਚ] ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਅਜੀਬ ਅਤੇ ਡਰਾਉਣੀ ਸੀ।530
ਹੋਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਮੈਮੋਇ ਰਜ਼ ਗਾਰਡਨਰ ਿਵੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ ਿਕ ਬੇਲਾਿਸਸ ਦੀ ਕਾਲਪਿਨਕ ਿਜੱਤਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇੱਕ
ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ-ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਹਟਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। 1832 ਿਵਚ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚਣ 'ਤੇ ਉਹ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, 'ਇਕ ਘਟਨਾ
ਵਾਪਰੀ ਸੀ
ਿਜਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਚੰਗ ੇ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਦੁਆ ਰਾ 'ਐਡਵੈਂਚਰਜ਼ ਆਫ਼ ਐਨ ਅਫਸਰ' ਨਾਮਕ ਰਚਨਾ ਿਵੱਚ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਹੈ । ਗਾਰਡਨਰ, ਬੇਲਾਿਸਸ ਵਾਂਗ , ਝੜਪ ਤੋਂ ਿਜੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇ ਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਨੰਦ ਿਸੰਘ , ਇੱਕ ਧੱਕੜ ਿਸੱਖ ਫੌਜੀ, ਨੂੰ 'ਜ਼ਮੀਨ
'ਤੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੋਇ ਆ' ਭੇਿਜਆ ਿਗਆ । ਗਾਰਡਨਰ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਸੀ; ਉਹ ਇਸਨੂੰ ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ ਿਕਤਾਬ ਿਵੱਚੋਂ ਵੀ ਕੱਢ
ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਇੰਨਾ ਅਸੰਗ ਤ ਸੀ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਿਹਤਕ ਚੋਰੀ ਦੇ ਇਲਜ਼ਾਮਾਂ
ਲਈ ਇੰਨਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸੀ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਅਸਲ ਘਟਨਾ ਦਾ ਿਸਹਰਾ ਦੇਣਾ ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸਹੀ ਿਵਆਿਖਆ ਹੈ।
ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ ਦੁਆ ਰਾ ਗਾਰਡਨਰ ਬਾਰੇ ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ ਉੱਚ ਰਾਇ ਅਤੇ 'ਕਈ ਸਾਲਾਂ' ਦੇ ਿਜ਼ਕਰ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਿਵੱਚ, ਿਜਸ ਦੌਰਾਨ
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ 'ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਜਾਣਕਾਰੀ' ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਦੋਵੇਂ ਆਦਮੀ ਿਸੰਧ ਉੱਤੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਪਰਕ ਿਵੱਚ
ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ। ਗਾਰਡਨਰ ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ ਿਦਲਚਸਪੀ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਸੀ; ਅਤੇ ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਸੂਝ ਦੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋੜ ਸੀ।
ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ 'ਤੇ ਮੁੜ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਸੀ.ਬੀ. ਨਾਲ ਿਨਵਾਿਜਆ ਨਹੀਂ ਿਗਆ ਸੀ, ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਦੁਖੀ
ਹੋ ਕੇ, ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ 1843 ਿਵਚ ਕਾਠਮੰਡੂ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਅੰਬਾਲਾ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਕੈਥਲ ਿਵਚ ਤਾਇਨਾਤ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। . ਉਹ
ਅਰਾਜਕਤਾ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਖੁੰਝ ਿਗਆ ਸੀ ਿਜਸ ਿਵੱਚ 1843 ਿਵੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ , 1844 ਿਵੱਚ ਹੀਰਾ
ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਪੰਡਤ ਜੱਲਾ ਅਤੇ 1845 ਿਵੱਚ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੀਆਂ ਹੱਿਤਆਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਉਹ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਿਵੱਚ ਬਗਾਵਤ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ
ਦੇ ਉਭਾਰ ਤੋਂ ਵੀ ਖੁੰਝ ਿਗਆ ਸੀ। ਅਤੇ ਬੇਸ਼ੱਕ ਉਹ ਅਜੇ ਤੱਕ ਜੋਧਾ ਰਾਮ 'ਤੇ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੀ 'ਿਘਣਾਉਣੀ' ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਿਵੱਚ
ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਿਨਭਾਈ ਗਈ ਿਵਵਾਦਪੂਰਨ ਭੂਿਮਕਾ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਸਦੀ 'ਐਡਵੈਂਚਰਰ
ਇਨ ਦਾ ਪੰਜਾਬ' ਨੇ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਉਮਰ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ, ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਅਜੇ ਵੀ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਰੋਮਾਂਸ ਨੇ
ਗਾਰਡਨਰ/ਬੇਲਾਿਸਸ ਵਰਗੀ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖਾਸ ਗਲੈਮਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਲਾਰੈਂਸ ਕੁਝ ਹੈਰਾਨੀ ਲਈ ਅੰਦਰ ਸੀ.
ਿਫਰ ਵੀ ਲਾਰੈਂਸ ਵਰਗੇ ਿਵਅਕਤੀ ਲਈ, ਿਜਸ ਲਈ ਕੈਰੀਅਰ ਅਤੇ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਚੱਲਦੇ ਸਨ, ਹਾਰਿਡੰਗ ਦੁਆ ਰਾ

ਸਤਲੁਜ 'ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਸੰਮਨ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਵਾਗਤਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਸਰਬਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਪ੍ਰੋਿਵਡੈਂਸ ਨੇ ਆਖਰਕਾਰ
ਉਸਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਵੱਲ ਿਧਆਨ ਿਦੱਤਾ ਸੀ; ਇੱਕ ਿਨਰਪੱਖ ਖੇਤਰ ਅਜੇ ਵੀ ਉਸਦਾ ਹੋਵੇਗ ਾ. ਜਨਵਰੀ 1846 ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਉਹ
ਲੁਿਧਆਣਾ ਿਵਖੇ ਿਸੱਖਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦਾ ਸੁਆ ਗਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੋਬਰਾਓਂ ਿਵਖੇ ਅੰਿਤਮ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲਈ
ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ।
ਨਾ ਤਾਂ ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਲਾਰੈਂਸ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਸੋਬਰਾਓਂ ਿਵਖੇ ਲੜੇ ਸਨ। 10 ਫਰਵਰੀ 1846 ਦੇ ਿਦਨ, ਗਾਰਡਨਰ ਅਜੇ ਵੀ
ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਿਕ ਲਾਰੈਂਸ, ਭਾਵੇਂ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਿਸਆਸੀ ਿਕਰਦਾਰ ਿਵੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਲੜਾਈ ਦਾ ਨਤੀਜਾ
ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿਹਲਾਂ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਵਾਲਾ ਿਸੱਟਾ ਸੀ। ਤੇਜ ਿਸੰਘ , ਉਸ ਦੇ ਰਣਨੀਤਕ ਸਲਾਹਕਾਰ, ਕਰਨਲ ਮਾਊਟਨ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਨਰਾਜ਼
ਸੀ, ਨੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਦੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਿਫਰ ਉਸਨੇ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਟੈਂਡ ਨੂੰ ਨਦੀ
ਦੇ ਉੱਚੇ ਉੱਤਰੀ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਿਪਤ ਸਿਥਤੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਲਟ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਇੱਕ ਰੇਤਲੇ ਪੁਲ ਦੇ ਿਸਰੇ ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਚੋਣ
ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੋ ਿਹੱਿਸਆਂ ਿਵਚ ਵੰਡੀ ਗਈ। ਅੱਧੀ ਫ਼ੌਜ, ਿਜਸ ਿਵਚ ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਘੋੜਸਵਾਰ ਅਤੇ ਬਹੁਤ
ਸਾਰਾ ਤੋਪਖਾਨਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਉੱਤਰੀ ਿਕਨਾਰੇ 'ਤੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਤੋਂ ਥੋੜਾ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਹੋਵੇਗ ਾ; ਬਾਕੀ ਅੱਧਾ ਿਹੱਸਾ ਦੱਖਣੀ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਿਘਿਰਆ
ਹੋਇ ਆ ਹੋਵੇਗ ਾ ਅਤੇ ਦੋ ਮੀਲ ਦੇ ਮੋਰਚੇ 'ਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅੱਗ ੇ ਵਧਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰੇਗ ਾ ਿਜੱਥੋਂ ਿਪੱਛੇ ਹਟਣ ਦੀ ਇਕੋ ਇਕ
ਲਾਈਨ ਇਕ ਲੰਬੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਿਕਸ਼ਤੀ-ਪੁਲ 'ਤੇ ਪਈ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬ੍ਿਰਜਹੈੱਡ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਹਰਬਨ ਨੇ
ਪੈਰਾਪੇਟਸ ਅਤੇ ਇੰਟੈਂਚਮੈਂਟਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਿਵਸਤ੍ਿਰਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਿਤਆਰ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਇਹ ਬਚਾਅ ਿਨਰੰਤਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਅਤੇ ਰੇਤਲੀ ਿਮੱਟੀ ਜੋ
ਿਕ ਕੁੱਦੜ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਜ਼ੁੰਮੇਵਾਰੀ ਨਾਲ ਉਪਜਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਭਾਰੀ ਬੰਦੂਕਾਂ ਲਈ ਮੌਤ ਦਾ ਜਾਲ ਹੋਵੇਗ ੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣਾ ਲਗਭਗ ਅਸੰਭਵ ਸਾਬਤ ਹੋਇ ਆ; ਹਰ ਿਡਸਚਾਰਜ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਡੂੰਘ ੀਆਂ ਡੁੱਬ ਗਈਆਂ ਅਤੇ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੋਰ ਵੀ ਬੇਤਰਤੀਬ ਹੋ ਿਗਆ।
ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਕੋਲ ਸਿਥਤੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਫਾਇਦਾ ਸੀ [ਮਾਊਟਨ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ]... ਜਦੋਂ ਿਕ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਨਦੀ 'ਤੇ
ਿਡੱਗ ਣ ਲਈ ਿਸਰਫ ਇੱਕ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬਿਣਆ ਪੁਲ ਸੀ, ਜੋ ਿਕ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਿਵੱਚ ਸੀ। ਪਿਹਲੀ ਕਾਰਵਾਈ 'ਤੇ ਪੂਰੀ
ਫੌਜ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿਰਆ ਿਵੱਚ ਿਡੱਗ ਜਾਵੇਗ ੀ, ਅਤੇ ਯੁੱਧ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗ ਾ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਸਰੋਤ
ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੇ।533
ਅਕਲ ਦੀ ਸੂਝ ਨਾਲ ਿਲਿਖਆ, ਸੱਚਮੁੱਚ ਇਹੀ ਹੋਇ ਆ।
ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਿਸੱਖ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਿਬੰਦੂਆ ਂ ਬਾਰੇ ਸੂਿਚਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ, ਗਫ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਕੇਂਦਿਰਤ ਹੋ
ਗਈਆਂ ਅਤੇ, ਿਤੰਨ ਘੰਿਟਆਂ ਦੀ ਬੰਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਮੂਿਹਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅੱਗ ੇ ਵਧੀਆਂ । ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਆਦਤਨ ਸੰਜਮ ਵਾਲਾ ਕਿਨੰਘ ਮ
ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ ਹੋਇ ਆ।
ਮੈਦਾਨ ਜੰਗ ੀ ਯੋਿਧਆਂ ਨਾਲ ਰੌਸ਼ਨ ਸੀ, ਇੱਕ ਪਲ ਗੰਧਕ ਦੇ ਧੂੰਏਂ ਨਾਲ ਭਿਰਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਚਮਕਦਾਰ

ਚਮਕਦਾਰ ਿਪੱਤਲ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਪਾਿਲਸ਼ਡ ਸਟੀਲ ਦੀਆਂ ਠੰਡੀਆਂ ਿਵੰਨ੍ਹਣ ਵਾਲੀਆਂ ਿਕਰਨਾਂ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ।534
ਿਸੱਖ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਿਨਰਾਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਦੂਰ, ਰਣਨੀਤਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਿਵਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਦ੍ਿਰੜ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਹੈ।
ਪਰ ਇਕੱਲੀ ਬਹਾਦਰੀ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। 'ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ,' ਕਿਨੰਘ ਮ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ। ਿਹੰਮਤ
ਕਰਨ ਲਈ ਿਦਲ ਅਤੇ ਅਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਹੱਥ ਬਹੁਤ ਸਨ; ਪਰ ਪੂਰੇ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਅਤੇ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮਨ ਨਹੀਂ ਸੀ।'535
ਹਰਬਨ ਦੇ ਬ੍ਰੈਸਟਵਰਕ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋਏ, ਪਰ ਕੁਝ ਘੰਿਟਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਿਸੱਖ ਲਾਈਨ ਦੇ ਿਸਰੇ ਮੋੜ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ
ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਿਪਛਲੇ ਪਾਿਸਓਂ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਲੱਗ ੇ। ਆਮ ਵਾਂਗ ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਭੱਜਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਲਈ ਿਵਸ਼ੇਸ਼
ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਬੰਬ-ਪਰੂਫ ਸ਼ੈਲਟਰ ਤੋਂ, ਉਸ ਨੇ ਪੁਲ ਲਈ ਿਸੱਧਾ ਬਣਾਇਆ, ਇਸ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ
ਬੇਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਪੈਂਟੂਨ ਹਟਾ ਿਦੱਤੇ, ਅਤੇ ਿਫਰ ਅੰਮ੍ਿਰਤਸਰ ਨੂੰ ਭੱਜ ਗਏ।
ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੁੜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਿਸੱਖ ਸਿਥਤੀ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਤਲੇਆ ਮ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਿਤਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ-
ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਵੀ ਸੀ। ਕਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋ ਕੇ ਦਬਾਇਆ ਿਗਆ, ਖਾਲਸੇ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਪਿਹਲਾਂ ਦਿਰਆ ਅਤੇ ਿਫਰ ਤਬਾਹੀ ਵਾਲੇ
ਪੁਲ 'ਤੇ ਿਡੱਗ ਿਪਆ।
ਕੁਝ ਨੇ ਤੈਰਾਕੀ ਕੀਤੀ, ਕਈਆਂ ਨੇ ਵਗਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ। ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਚੌਥਾਈ ਨਹੀਂ ਿਦੱਤੀ। ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਖੂਨ
ਨਾਲ ਭਰੇ ਪਾਣੀ ਿਵੱਚ ਡੁੱਬ ਗਏ, ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਜਾਂ ਡੁੱਬਣ ਿਵੱਚ ਅੰਤਰ ਅਕਾਦਿਮਕ ਬਣ ਿਗਆ। ਅੰਦਾਜ਼ਨ 10,000 ਿਸੱਖਾਂ ਿਵੱਚੋਂ
ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੋਬਰਾਓਂ ਿਵਖੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗਵਾਈਆਂ, ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਿਵੱਚ ਛੱਡੇ ਜਾਣ ਨਾਲੋਂ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਨੂੰ ਦਿਰਆ ਿਵੱਚ ਵਹਾ ਿਦੱਤਾ
ਿਗਆ। ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਿਗਣਤੀ 320 ਸੀ, ਜੋ ਿਕ ਿਫਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਅੱਧੇ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਸੀ।
ਦੁਪਿਹਰ ਦੇ ਇੱਕ ਵਜੇ ਤੱਕ ਹਾਰ ਪੂਰੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ [ਮਾਊਟਨ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ], ਪਰ ਿਕਸੇ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅੱਗ ੇ
ਨਹੀਂ ਸੌਂਿਪਆ। ਕਈ ਡੁੱਬ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਿਥਆਰਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਪਏ ਹੋਏ ਸਨ, ਬੰਦੂਕਾਂ, ਗੋਲਾ-ਬਾਰੂਦ, ਗੱਡੇ ਅਤੇ
ਡਰੰਮ ਸਾਰੇ ਪੈਲ-ਮੇਲ ਪਏ ਸਨ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਿਫਰੋਜ਼ਪੁਰ ਿਵਖੇ, ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਟੁਕੜੀ ਿਬਨਾਂ ਮੁਕਾਬਲਾ ਪਾਰ ਕਰ ਗਈ। ਮਾਊਟਨ ਸੋਬਰਾਓਨ ਦੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ
ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਲਈ ਿਰਜ਼ਰਵ ਿਵੱਚ ਰੱਖਣ ਵਾਿਲਆਂ ਨੂੰ ਭੇਜਣ ਦੇ ਹੱਕ ਿਵੱਚ ਸੀ; ਪਰ 'ਇਹ ਿਵਅਰਥ ਸੀ ਿਕ ਮੈਂ ਇੱਜ਼ਤ ਅਤੇ
ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਰਬਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ' 537। ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੁਆ ਰਾ 'ਇੱਕ ਬਹਾਦਰ ਪਰ ਅਨੁਸ਼ਾਿਸਤ ਫੌਜ'
ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜੰਗ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦੀ ਅਸੰਭਵਤਾ ਸਵੈ-ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ, ਹਾਲਾਂਿਕ, ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਿਸੱਖਾਂ ਲਈ ਅਜੇ ਵੀ ਉਮੀਦ ਸੀ। ਸੋਬਰਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਘੰਿਟਆਂ ਿਵੱਚ ਹੀ, ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ
ਆਖਰਕਾਰ ਮੈਦਾਨ ਲੈ ਿਲਆ ਸੀ। ਉਹ ਿਸੱਧਾ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਕੈਂਪ ਲਈ, ਹੁਣ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸੜਕ 'ਤੇ ਕਸੂਰ ਨਾਮਕ ਸਥਾਨ 'ਤੇ
ਪਹੁੰਚ ਿਗਆ, ਭਾਵੇਂ ਿਕ ਉਹ ਲੜਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਅਸਪਸ਼ਟ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਰਾਣੀ ਦੇ ਪਾਿਸਓਂ ਉਸ ਨਾਲ
ਉਥੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਕਾਹਲੀ ਕੀਤੀ ('ਹਰ ਰਾਜ ਿਕਵੇਂ ਹੈ?' ਨੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਪੁੱਿਛਆ) ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਿਮਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਏਜੰਟ ਵਜੋਂ ਲਾਰੈਂਸ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਅਫਗਾਨ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਿਤੰਨਾਂ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਸੀ।
ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਲਗਭਗ 500 ਆਦਮੀ ਸਨ [ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ], ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਲਗਭਗ 2000, ਅਤੇ 20,000 ਜਾਂ 30,000
ਆਦਮੀ ਗਿੜਆਂ ਿਵੱਚ ਸਨ। ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਿਸੱਖ [ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਉੱਪਰੋਂ ਿਪੱਛੇ] ਪਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਕਸੂਰ ਿਵਖੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼, ਜੋ
ਇਸ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸਿਥਤੀ ਿਵੱਚ ਸਨ, ਿਕਉਂਿਕ ਉਹ ਿਸੱਖ ਅਤੇ ਡੋਗ ਰਾ ਫ਼ੌਜਾਂ ਿਵਚਕਾਰ ਸਨ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਗ ਕੋਲ
ਡਬਲ ਮੂਵ ਸੀ [ਭਾਵ ਡਬਲ ਗੇਮ ਖੇਡ ਿਰਹਾ ਸੀ]; ਅਤੇ ਲਾਰੈਂਸ ਿਚੰਤਤ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ... ਹਾਲਾਂਿਕ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੰਪ ਕਰਨ
ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ, ਮੈਂ ਿਸਰਫ ਇਹ ਿਕਹਾ, ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਮਾਲਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਇਮਾਨਦਾਰ ਤਨਖਾਹ ਵਾਲੇ ਨੌਕਰ ਵਜੋਂ, 'ਇੱਕ ਦਲੇਰ
ਿਚਹਰਾ ਰੱਖੋ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਦੇਖੋ; ਡੋਗ ਰਾ ਫੋਰਸ ਨੂੰ ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਮੁਸੀਬਤ ਦੀ ਸਿਥਤੀ ਿਵੱਚ ਹਲਕੇ ਪੈਦਲ ਫੌਜ ਵਜੋਂ ਕੰਮ
ਕਰਨ ਲਈ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।538
ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਗੱਲ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਉਸਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਸੰਭਾਿਵਤ ਿਸੱਖ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲੇ ਲਈ ਿਤਆਰ ਰਿਹਣ ਲਈ ਚਾਰ ਤੋਪਾਂ
ਰੱਖਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ। ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਾ ਸਾਕਾਰ ਹੋਣ ਿਵੱਚ ਅਸਫਲ ਿਰਹਾ। ਰਾਣੀ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਦੇ ਹੋਏ,
ਡੋਗ ਰਾ ਮੁਖੀ ਨੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਤੇ ਿਸੱਖ ਫੌਜਾਂ ਿਵਚਕਾਰ ਿਵਚੋਲੇ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਿਹਲਾਂ ਦੀ 'ਸਮਝ' ਅਨੁਸਾਰ,
ਸਮਰਪਣ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿਹਲਾਂ ਤੋਂ ਤੈਅ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। 18 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਨੌਜਵਾਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਿਨੱਜੀ ਤੌਰ
'ਤੇ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਅਧੀਨਗੀ ਕੀਤੀ। ਦੋ ਿਦਨਾਂ ਬਾਅਦ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਏ। ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ
ਿਮੰਟ ਦੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਿਸਰਫ਼ ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ ਕਰਨ ਲਈ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਿਵੱਚ ਇਸ ਦਾ ਲੋੜੀਂਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੋਇ ਆ
ਜਾਪਦਾ ਹੈ।
ਹਾਲਾਂਿਕ ਿਪਛਲੇ ਿਤੰਨ ਸਾਲਾਂ ਿਵੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੱਤਰ ਿਵਹਾਰ ਿਵੱਚ ਅਿਨਯਿਮਤਤਾ ਹੈ, ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਲਾਰੈਂਸ ਿਵਚਕਾਰ ਖੁਫੀਆ
ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਸੂਰ ਮੀਿਟੰਗ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਦੀ ਿਮਆਦ ਲਈ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜੇ ਵੀ ਕਾਰਮਾਈਕਲ
ਸਿਮਥ ਦੀ ਿਕਤਾਬ ਲਈ 'ਪਰਦੇ ਦੇ ਿਪੱਛੇ' ਸਮੱਗ ਰੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਸੁਰੱਿਖਆ, ਿਖੰਡੇ ਹੋਏ ਿਸੱਖ
ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਿਨਪਟਾਰੇ ਵਰਗੇ ਮਾਮਿਲਆਂ 'ਤੇ ਿਸੱਧੇ ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਿਰਪੋਰਟ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸੌਂਿਪਆ ਿਗਆ ਸੀ।
ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭੰਗ ਹੋਣ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਾਕੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਸਿਥਤੀ। ਸੰਟੈਕਸ ਲਈ ਕਰਨਲ ਦੀ ਆਮ ਅਣਦੇਖੀ
ਦੇ ਨਾਲ ਿਲਖੀ ਗਈ, ਇਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਕੁਝ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਿਵੱਚ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਪੇਪਰਾਂ ਿਵੱਚ ਬਚੀਆਂ ਹਨ; ਅਤੇ ਇੱਕ
ਿਵੱਚ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖੁਲਾਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਗੁਪਤ ਹੈ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ (ਇੱਥੇ ਿਤਰਛੀ ਹੈ):
…ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਨੇ ਮੈਚਲਾਕ ਆਿਦ ਖਰੀਦੇ ਹਨ, ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਸਾਹਸੀ ਦੇ ਨਾਲ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਮੈਂ
ਕੁਝ ਨੋਟ ਿਲਖੇ ਹਨ-ਮੈਂ ਮੇਜਰ ਸਿਮਥ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਕੈਚ ਿਦੱਤੇ ਹਨ-ਪਿਹਲਾਂ ਦੀ ਿਨਰੰਤਰਤਾ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ-ਪਰ ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਿਕ
ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਨਵੇਂ ਿਸਰੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਿਹਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਕੰਮ-ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਨੇ ਕਈ ਪੁਰਾਣੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਲੈ ਲਏ
ਹਨ...539
ਇਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, 'ਿਦ ਐਡਵੈਂਚਰਰ' ਨੂੰ ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ ਬੇਲਾਿਸਸ ਿਕਤਾਬ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਿਲਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਿਕ 'ਮੇਜਰ ਸਿਮਥ'
ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ ਹੈ। ਇਹ ਪੱਤਰ ਅਣ-ਪਛਾਿਣਆ ਹੈ ਪਰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਬੂਤ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਿਦੰਦੇ ਹਨ ਿਕ ਇਹ
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਦੁਆ ਰਾ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮਾਰਚ ਜਾਂ ਅਪ੍ਰੈਲ 1846।
ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ 'ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਕੰਮ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਿਸਰੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ' ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਦਾ ਹਵਾਲਾ (ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ 'ਤੇ? ਜੀਵਨ-ਕਹਾਣੀ?)
ਕਾਫ਼ੀ ਿਦਲਚਸਪ ਹੈ; ਪਰ ਇਹ ਪੱਤਰ ਸਿਮਥ, ਲਾਰੈਂਸ ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਿਵਚਕਾਰ ਸਬੰਧਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਵਾਲ ਵੀ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਗਾਰਡਨਰ
ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ ਿਕਤਾਬ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ ਐਨੋਟੇਟ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਿਟੱਪਣੀ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ,
ਇਹ ਐਨੋਟੇਸ਼ਨਾਂ ਸਿਮਥ ਦੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਿਰਵਾਰ ਦੇ ਅੰਿਤਕਾ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ । ਅਤੇ ਿਕਉਂਿਕ ਉਹ
ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਸੁਧਾਰ ਜਾਂ ਆਲੋਚਨਾ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਅਿਤ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਲਾਰੈਂਸ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਇਤਰਾਜ਼ ਉਠਾਏ ਹੋਣਗੇ।
ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਸਨੇ ਿਸੱਟਾ ਕੱਿਢਆ ਹੋਵੇ ਿਕ ਸਿਮਥ ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਉਸਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਬਾਹਰ ਸਨ; ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ
ਉਸਨੇ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ।
ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਲਾਰੈਂਸ ਆਪਣਾ ਬਦਲਾ ਲਵੇਗ ਾ। ਕਲਕੱਤਾ ਿਰਿਵਊ ਿਵੱਚ ਗੁਮਨਾਮ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਿਲਖਦੇ ਹੋਏ , ਇੱਕ ਜਰਨਲ ਿਜਸਦੀ
ਸਥਾਪਨਾ ਉਸਦੇ ਦੋਸਤ ਸਰ ਜੌਹਨ ਕੇਅ ਦੁਆ ਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਿਜਸਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਿਵਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਿਵੱਚ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ,
ਉਸਨੇ ਸਿਮਥ ਦੀ ਿਕਤਾਬ ਦੀ ਇੱਕ ਸਮੀਿਖਆ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਿਦੱਤਾ ਿਕ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਿਪਸਤੌਲ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਿਰਵਾਰ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ ਸਿਮਥ ਦੁਆ ਰਾ 'ਇੱਕ ਹੈਸ਼' ਉੱਿਠਆ ਅਤੇ 'ਿਸੱਖ ਸੇਵਾ ਦੇ ਇੱਕ ਿਮਸਟਰ ਗਾਰਡਨਰ
ਲੇਟ' 540 ਸੀ । 'ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਪ੍ਰਚਿਲਤ ਭੁੱਖ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨਘੜਤ' 541
, ਇਹ 'ਿਵਰੋਧਾਂ ਦਾ ਪੁੰਜ' ਸੀ
… ਮਾਮੂਲੀ ਸਮਝ ਲਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤਰੁੱਟੀਆਂ ਦਾ … ਗਲਤ ਤੱਥ ਅਤੇ ਬੇਤੁਕੇ ਿਵਚਾਰ।'542
ਇਹ ਿਕਸੇ ਵੀ ਿਤਮਾਹੀ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ [ਲੌਰੈਂਸ ਨੇ ਿਸੱਟਾ ਕੱਿਢਆ], ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਇਹ ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਦੇ
ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਨੇਕ ਸੈਨਾ ਦੇ ਕਲਮਿਨਏਟਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਹੈਂਡਲ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ...543
ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਲੋਚਨਾ ਹੋਈ । ਅਦਾਲਤ ਿਵਚ 'ਲਹੂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਪੁਣੇ' ਦੀਆਂ ਉਸਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ
ਕਾਫ਼ੀ ਬੇਬੁਿਨਆਦ ਸਨ, ਿਕਉਂਿਕ 'ਨਾ ਿਸਰਫ਼ ਿਮਸਟਰ ਗਾਰਡਨਰ, ਆਮ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਿਵਚ, ਇਕ ਬਦਨਾਮ ਿਵਅਕਤੀ
ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਤਕ ਕੋਈ ਪਹੁੰਚ ਨਹੀਂ ਸੀ - ਜੋ ਿਕਸੇ ਵੀ ਅਰਥ ਿਵਚ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਸੱਜਣ ਵਜੋਂ
ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਿਦੰਦਾ ਸੀ- ਅਤੇ ਿਸਰਫ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ' 544 ' ਵਰਗੇ ਹੈਂਗ ਰ-ਆਨ ਅਤੇ ਨੀਵੇਂ [ਜੀਵਨ] ਸਾਹਸੀ
ਦੀਆਂ ਬੇਕਾਰ ਅਫਵਾਹਾਂ ਦੀ ਿਰਪੋਰਟ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਿਫਰ ਵੀ ਇਹ ਿਬਲਕੁਲ ਉਹੀ ਘੱਟ-ਜੀਵਨ ਵਾਲਾ ਸਾਹਸੀ
ਸੀ ਿਜਸ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਡਫੁੱਟ ਨੇ'ਮਹੱ
'ਆਪਣੀ ਕੂ ਹਣੀ' 545 'ਤੇ ਰੱਖਣਾ ਚੰ
ਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ' ਲਈ ਮੋ ਗ ਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ
ਿੜਆ ਸੀ। ਕਲਕੱ ਿਜਸ ਨੂੰ ਲਾਰੈਂਸ ਨੇਂਸ ) ਇਨ੍
ਤਾ ਿਰਿਵਊ (ਭਾਵ ਲਾਰੈ ਪਿਹਲਾਂਹ ਾਂ
ਦੋਵਾਂ ਹਵਾਿਲਆਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੰਦਾ ਹੈ ਿਕਉਂਿਕ ਉਹ ਸਿਮਥ ਦੀ ਿਕਤਾਬ ਿਵਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਚੋਣ
ਿਵਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਿਸਰਫ਼ ਨੋਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਜੋ ਵੀ 'ਮੇਜਰ ਲਾਰੈਂਸ' ਨੇ ਕਾਠਮੰਡੂ ਤੋਂ ਿਲਿਖਆ ਉਹ
ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਿਲਿਖਆ ਸੀ - ਅਤੇ ਇਹ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਾਣਕਾਰੀ
ਬੇਕਾਰ ਸੀ।
[ਿਕਉਂਿਕ] ਇਹ ਕੋਈ ਭੇਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਿਕ ਕਰਨਲ ਲਾਰੈਂਸ [ਉਸ ਨੂੰ 1846 ਿਵਚ ਤਰੱਕੀ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ] ਦੀ
ਕਦੇ ਵੀ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਚਿਰੱਤਰ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਰਾਏ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਿਕ, ਉਸ ਨੂੰ ਿਸੱਖ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਬਰਖਾਸਤ
ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਕ ਸਾਲ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਪਿਹਲਾਂ, ਉਸ ਨੇ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਿਰਪੋਰਟਾਂ
'ਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਿਜਹਾ ਭਰੋਸਾ।546
ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਇਸ ਨੂੰ ਹਲਕੇ ਤੌਰ' ਤੇ ਕਿਹਣ ਲਈ, ਇੱਕ ਿਡੱਗ ਣਾ ਸੀ. ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ 'ਤੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ
ਿਕਹਾ। ਯਾਦਾਂ ਿਵਚ ਲਾਰੈਂਸ 'ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ' ਬਿਣਆ ਹੋਇ ਆ ਹੈ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਫਸਰਾਂ
ਿਵਚੋਂ ਇਕ ਵਜੋਂ ਦੇਿਖਆ ਿਗਆ ਹੈ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਮਿਹਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਰੌਬਰਟ ਨੇਪੀਅਰ,
ਦੂਜੇ, ਨੇ 'ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਿਛਆ ਿਕ ਕੀ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਣੀ' 547 ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ । ਰਾਣੀ
ਿਜੰਦਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਉਤਨੀ ਹੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਸੀ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋ
ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਸੁ
ੜੀਂਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧੰਦ
ਕੀਤੇ
ਰ ਿਸਰ ਅਤੇ
; 'ਅਤੇ ਇਸ

ਗਰਦਨ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਵਾਰ ਕੰਧ 'ਤੇ ਿਦਖਾਈ ਿਦੱਤੇ'548 . ਨੇਪੀਅਰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਸੀ, ਲਾਰੈਂਸ ਸ਼ਾਇਦ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਇਸ ਿਜੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਈ ਮਹੀਿਨਆਂ ਤੱਕ ਗਾਰਡਨਰ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਿਰਹਾ। ਉਸ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਉਸ
ਉਤਸੁਕਤਾ ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਹ ਿਬਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਸੀ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਾਲੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਫੌਜਾਂ ਿਵਚ ਅੰਦਰੂਨੀ ਏਸ਼ੀਆ
ਿਵਚ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਈ ਿਤਆਰ ਸਰੋਤੇ ਲੱਭੇ ਸਨ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਇਹ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਇੱਕ
'ਆਇਿਰਸ਼-ਅਮਰੀਕਨ' ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅਮਰੀਕੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਸੀ। ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਲਾਰੈਂਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਜਸਨੇ
ਆਪਣੀ ਅੰਤਮ ਛੁੱਟੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਅਜੇ ਵੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਸੀ।
ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਹੋਣਾ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਇੱਕ ਮੁਖਬਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਨਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਕੁਝ ਦੇਣਦਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ
ਸੀ; ਇਹ ਗਾਰਡਨਰ-ਸਿਮਥ ਿਕਤਾਬ ਦੇ ਸਿਹਯੋਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਿਪਕ ਲਈ ਵੀ ਕੁਝ ਦੇਣਦਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਯਕੀਨਨ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਹਾਲਾਂਿਕ, ਇਹ ਇੱਕ ਬਦਸੂਰਤ ਅਫਵਾਹ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਛੇਤੀ ਹੀ ਇਸ ਤੱਥ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੁਸ਼ਟੀ

ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਿਜਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਿਸੱਧਾ ਸਾਿਹਬ, ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਸਾਰੇ ਲਾਰੈਂਸ, ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਿਪਛਲੇ
ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਿਵਗਾਿੜਆ ਹੋਇ ਆ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਿਕਸੇ ਵੀ ਲੰਘ ਣ ਵਾਲੇ ਲਾਹੌਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦੁਖਦਾਈ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਨ ਲਈ
ਸਮੇਂ-ਅਤੇ ਕੰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੋਸ਼ ਲਗਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦਾ ਨਾਮ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਸੀ; ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਿਕ ਉਸ ਦੀਆਂ
ਸਰੀਰਕ ਕਮੀਆਂ ਗੋਰਦਾਨਾ ਸਾਿਹਬ ਦੁਆ ਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਿਕ ਹਾਲ ਹੀ ਿਵੱਚ ਰਾਣੀ-ਰੀਜੈਂਟ ਦੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਲਈ
ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀ ਗੜਬੜ ਦਾ ਟੋਸਟ ਸੀ।
ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ 1846 ਦੀ ਬਸੰਤ ਿਵੱਚ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਬਾਰੇ ਅਫਵਾਹ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗ ਿਗਆ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਉਹ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕਰੇਗ ਾ ਿਕ ਇਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਮ ਿਗਆਨ ਸੀ, ਅਤੇ ਹਰਬਰਟ ਐਡਵਰਡਜ਼, ਉਸਦੇ ਚੇਲੇ ਅਤੇ ਭਿਵੱਖੀ ਜੀਵਨੀ
ਲੇਖਕ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਤੱਥ ਵਜੋਂ ਿਬਆਨ ਕੀਤਾ। 1846 ਕਲਕੱਤਾ ਸਮੀਿਖਆ। ਿਬਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਲਾਰੈਂਸ ਓਨਾ ਹੀ ਡਿਰਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ ਿਜੰਨਾ ਗ੍ਰੇ
ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਹੋਣਗੇ; ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਐਡਵਰਡਸ ਨੂੰ ਪਿਹਲੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਈਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਕਰੀਬ
ਇੱਕ ਸਾਲ ਬੀਤ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਹੁੰਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ-ਫਰਵਰੀ 1847-ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਨੇ ਅਿਧਕਾਰਤ
ਿਸ਼ਕਾਇਤ ਦਰਜ ਕਰਵਾਈ ਅਤੇ ਮੁਆ ਵਜ਼ਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ, ਭਾਰੀ ਮਨ ਨਾਲ, ਆਪਣੀ ਲੰਮੀ ਹਵਾ ਵਾਲੇ 'ਰੱਿਖਆ' ਨੂੰ
ਦਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਚੁੱਕੀ।
ਦੇਰੀ ਲਈ ਇੱਕ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ 1846 ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਿਵੱਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦਾ ਿਰਹਾ
ਸੀ ਅਤੇ ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਖੁਫੀਆ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਮਈ ਿਵੱਚ, ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਉਸਨੇ ਿਸ਼ਕਾਇਤਾਂ 'ਤੇ ਿਰਪੋਰਟ ਕੀਤੀ
ਿਕ ਇੱਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਔਰਤ, ਕਰਨਲ ਹੈਨਰੀ ਚਾਰਲਸ ਵੈਨ ਕੋਰਟਲੈਂਡ ਦੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਯੋਗ ਪਤਨੀ, ਰਾਣੀ ਅਤੇ ਬੀਜਣ ਨੂੰ ਬਹੁਤ
ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਦੇਖ ਰਹੀ ਸੀ।
ਉਸ ਦੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਜ਼ੀਰ ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਿਵਚਕਾਰ ਝਗੜਾ ਹੋ ਿਗਆ। ਵੈਨ ਕੋਰਟਲੈਂਡ, ਜੋ ਖੁਦ ਐਂਗ ਲੋ-ਇੰਡੀਅਨ ਸੀ, ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ

ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਿਫਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਸੋਬਰਾਓਂ ਿਵਖੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਲਿੜਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ
ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਰਾਏ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਿਵੱਚ ਵਾਪਸ ਆ ਿਗਆ, ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਬਟਾਲੀਅਨ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ
ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਉਹ ਡੇਰਾ ਇਸਮਾਈਲ ਖਾਨ ਿਜ਼ਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਿਵੱਚ ਲੈ ਲਵੇਗ ਾ। ਗਾਰਡਨਰ ਦਾਅਵਾ ਕਰੇਗ ਾ ਿਕ ਵੈਨ ਕੋਰਟਲੈਂਡ ਨੇ
ਉਸ ਨੂੰ ਡੇਰਾਜਾਤ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਪਰ, ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਕਉਂਿਕ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਬਰਖਾਸਤਗੀ ਪਿਹਲਾਂ
ਹੀ ਸੰਭਾਿਵਤ ਿਦਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਹ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦੇਵੇਗ ਾ। ਜੇ ਉਸਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਦੂਜੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ
ਿਵੱਚ ਿਹੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਚੰਗ ੀ ਜਗ੍ਹਾ ਿਦੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਜਦੋਂ ਇਹ 1848 ਦੇ ਅੱਧ ਿਵੱਚ ਗੁਆ ਂਢੀ ਮੁਲਤਾਨ ਿਵੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ। ਵੈਨ ਕੋਰਟਲੈਂਡ
ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੁਜ਼ਾਨਾ ਉਸ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਨਾਇਕਾਂ ਵਜੋਂ ਉਭਰਨਗੇ। ਗਾਰਡਨਰ ਇਸ ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਭੂਿਮਕਾ ਨਹੀਂ ਿਨਭਾਏਗਾ।
ਅਕਤੂਬਰ 1846 ਿਵੱਚ, ਿਸੰਧ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਰੇਿਗਸਤਾਨਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਠੰਡੇ ਿਵੱਚ ਸਰਗਰਮ
ਿਡਊਟੀ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਏਗਾ।
1828 ਿਵਚ ਇਸ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਸ਼ਹੂਰ ਘਾਟੀ ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਫੇਰੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ
ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਰਾਜ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦੇ ਅਜੀਬ ਕੰਮ ਿਵਚ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਿਗਆ ਸੀ।
ਇਹ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਿਵੱਚ ਸੀ। ਸੋਬਰਾਓਂ ਦੀ ਿਜੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਧੀਆਂ

'ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਪਿਹਲੀ ਸੰਧੀ, ਲਾਹੌਰ ਦੀ, ਿਸੱਖ ਦਰਬਾਰ ਨਾਲ 9 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੌਜੂਦਾ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਿਧਕਾਰ
ਨੂੰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਦੇ ਬਦਲੇ - ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਮਹਾਰਾਜਾ, ਰਾਣੀ ਿਜੰਦਾਂ ਨੂੰ ਰੀਜੈਂਟ, ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਵਜ਼ੀਰ ਅਤੇ ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਕਮਾਂਡਰ-
ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਵਜੋਂ - ਦਰਬਾਰ ਨੂੰ ਦੱਖਣ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦਾਅਿਵਆਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਸਤਲੁਜ,
ਸਤਲੁਜ ਅਤੇ ਿਬਆਸ ਦਿਰਆ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਜਲੰਧਰ ਦੁਆ ਬ ਦੀਆਂ ਅਮੀਰ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਲਈ, ਅਤੇ 15 ਿਮਲੀਅਨ
ਰੁਪਏ ਦਾ ਮੁਆ ਵਜ਼ਾ ਦੇਣਾ। ਿਕਉਂਿਕ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਰਕਮ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸਲਈ ਇਹ ਘਟਾ ਕੇ 5
ਿਮਲੀਅਨ ਕਰ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਸਮੇਤ ਰਾਵੀ ਅਤੇ ਿਸੰਧ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰਲੇ ਸਾਰੇ ਪਹਾੜੀ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਨ ਦੀ ਸੁਰੱਿਖਆ
ਵਜੋਂ ਸੌਂਿਪਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਧਾਰਾ ਜੰਮੂ ਦੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੀ 'ਸੁਤੰਤਰ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ' ਦੀ ਗਰੰਟੀ ਦੇ ਕੇ ਇਸ ਪਹਾੜੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ
ਿਕਸਮਤ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਦੂਸਰੀ ਸੰਧੀ, ਜੋ ਿਕ ਅੰਮ੍ਿਰਤਸਰ ਦੀ ਸੀ, ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ
ਇਸ ਿਵਵਸਥਾ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਆਖ਼ਰੀ ਡੋਗ ਰਾ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਰਸਾਂ ਨੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਨਗਰਾਨੀ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਸ਼ਰਤਾਂ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਸੁਤੰਤਰ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਨਾ ਸੀ ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ 'ਤੇ ਲਗਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।
ਭਾਰੀ ਕੱਟੀਆਂ ਹੋਈ ਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਿਵਚ ਜੋ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਿਵਚ ਸਨ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, '[ਕਸ਼ਮੀਰ] ਤਬਾਦਲੇ ਦੇ ਿਵਚਾਰ ਿਵਚ', ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ 750,000 ਰੁਪਏ ਅਦਾ ਕਰਨੇ ਸਨ।
ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਿਵਕਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਿਕਉਂਿਕ ਿਵਵਾਿਦਤ ਇਲਾਕਾ ਅਸਲ ਮੁਆ ਵਜ਼ੇ ਲਈ ਜ਼ਮਾਨਤ ਵਜੋਂ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ
ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਭੁਗ ਤਾਨ ਨੂੰ ਉਸ ਮੁਆ ਵਜ਼ੇ ਦੇ ਅੰਸ਼-ਿਨਪਟਾਰੇ ਵਜੋਂ ਦੇਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਿਨਰੀਖਕਾਂ ਨੂੰ
ਅਿਜਹਾ ਲੱਗ ਿਰਹਾ ਸੀ ਿਜਵੇਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਿਹਮਾਲੀਅਨ ਿਨਰਭਰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਿਸਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਗੰਭੀਰ ਬੋਲੀਕਾਰ
ਲਈ ਹੇਠਾਂ ਦੱਬ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਕੋਲ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਖੁਦ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰੀ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਈ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਿਸਰਫ 'ਸੁਨਿਹਰੀ
ਮੁਰਗੀ' ਕੋਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਰੀਦਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਸਨ। ਕਿਨੰਘ ਮ ਇਸ ਸੌਦੇ ਨੂੰ 'ਕੁਸ਼ਲ ...' ਕਿਹਣ ਿਵਚ ਇਕੱਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਨਾਮ ਅਤੇ ਮਹਾਨਤਾ'549 ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਲਾਹੌਰ ਿਵਚ ਹਰ ਿਕਸੇ ਦੀ ਪਸੰਦ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਜਾਗੀਰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਗਵਰਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ

ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ, ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਸੱਖ ਰਾਜਧਾਨੀ ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ ਸਾਬਕਾ ਉੱਚ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਿਹੱਤ ਿਵੱਚ।
ਇਸ ਲਈ 1846 ਦੇ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਫੌਜੀ ਦਖਲ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ।
ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਲੈ ਜਾਣ ਦੀ ਮੁਿਹੰਮ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਬਦਸੂਰਤ ਅਫਵਾਹਾਂ ਅਸਾਧਾਰਨ ਸਨ ਿਕਉਂਿਕ ਇਸ ਿਵਚ
ਸਾਰੀਆਂ ਿਦਲਚਸਪੀ ਵਾਲੀਆਂ ਿਧਰਾਂ- ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼, ਡੋਗ ਰਾ ਅਤੇ ਿਸੱਖ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਕੁਝ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਿਵਰੋਧ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਇਸ
ਸੰਯੁਕਤ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਿਲਆ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਦੇ ਿਬਲਕੁਲ ਬਾਹਰ ਹਰੀ ਪਰਬਤ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਿਕਲੇ ਉੱਤੇ
ਇੱਕ ਹਮਲੇ ਿਵੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਗਵਰਨਰ ਸ਼ੇਖ ਇਮਾਮ-ਉਦ-ਦੀਨ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਮੁਿਹੰਮ ਦੀਆਂ
ਬਚੀਆਂ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਿਸਰਫ਼ ਮੁਿਹੰਮ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ ਅਤੇ ਅਸਲ ਲੜਾਈ ਦਾ ਕੋਈ ਲੇਖਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ
ਬਜਾਏ ਉਹ ਜੇਤੂਆ ਂ ਦੇ ਦੁਰਿਵਵਹਾਰ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਿਵਸਥਾਰ ਨਾਲ ਨਿਜੱਠਦੇ ਹਨ-'ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੁੱਟਣਾ ਅਤੇ ਲੁੱਟਣਾ ਅਤੇ ਗਰੀਬ
ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਜਾਂ ਿਪੰਡਾਂ ਨੂੰ ਢਾਹਣਾ ਕੁਝ ਘੱਟ ਜਾਂ ਮਾਮੂਲੀ ਅਪਰਾਧਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ,'550 ਉਸਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ।
ਇਤਫ਼ਾਕ ਨਾਲ, ਇਹ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ sleuths ਨੂੰ ਕੁਝ ਿਦਲਚਸਪੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਅਫਸਰ ਨੂੰ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ
ਹਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਖਾਸ 'ਕਰਨਲ ਕੈਨੋਰਾ' ਸੀ, ਜੋ ਉਹੀ ਖੋਰਾ/ਕਨਾਰਾ/ਿਕਨੈਲਾ/ਕੈਨੇਡੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਿਕ ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ, ਕਿਥਤ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਸਾਥੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਕੈਨੋਰਾ, ਇੱਕ ਗਨਰ, ਿਜਸਨੇ
ਅਮਰੀਕੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਨੇ ਆਪਣੇ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਸਾਲ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਿਸੱਖ ਨੌਕਰੀ ਿਵੱਚ ਿਬਤਾਏ ਸਨ। ਉਸਨੂੰ ਪਿਹਲੀ
ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਿਵੱਚ ਲੜਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬੁਲਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਮੁਿਹੰਮ ਿਵੱਚ ਿਹੱਸਾ ਿਲਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਉੱਥੇ
ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਇੱਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ
ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਿਰਪੋਰਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਸ ਨੂੰ 'ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਇੱਕ ਿਨੱਜੀ ਿਸੱਖ ਗਠਜੋੜ' 551 ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੀ
ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ । ਇਸ 'ਬਗਾਵਤ' ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਿਨਕਿਲਆ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ। ਕੈਨੋਰਾ ਆਪਣੇ ਲੂਣ
ਪ੍ਰਤੀ ਸੱਚਾ ਿਰਹਾ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਅਿਜਹਾ ਨਾ ਕਰਦਾ; ਿਕਉਂਿਕ ਜੇ ਉਸਨੇ ਿਰਸ਼ਵਤ ਲਈ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ
ਇਸ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਿਵਦਰੋਹ ਦੇ ਸਰੋਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ।
ਅਠਾਰਾਂ ਮਹੀਿਨਆਂ ਬਾਅਦ, ਦੂਜੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵਚ, ਕਨੋਰਾ ਦੁਬਾਰਾ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇਗ ਾ, ਦੁਬਾਰਾ ਇਨਕਾਰ ਕਰੇਗ ਾ,

ਅਤੇ ਇਸ ਵਾਰ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਬੁਛਾੜ ਿਵਚ ਮਰ ਜਾਵੇਗ ਾ। ਆਪਣੀ ਤੋਪ ਨੂੰ ਿਕਸੇ ਸੰਭਾਵੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮੌਤ ਨੂੰ ਗਲੇ
ਲਗਾਉਣ ਲਈ, ਉਸ ਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾ ਿਜ਼ਲੇ ਿਵੱਚ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਕੈਪਟਨ ਜੇਮਜ਼ ਐਬਟ (ਅਤੇ ਉਹ ਿਵਅਕਤੀ ਿਜਸ ਦੇ ਬਾਅਦ
ਐਬਟਾਬਾਦ ਦਾ ਨਾਮ ਰੱਿਖਆ ਿਗਆ ਸੀ) ਦੁਆ ਰਾ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣਾਈ ਜਾਵੇਗ ੀ: 'ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦੀ ਮੌਤ
ਹੋ ਗਈ, ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਨੁਕਸ ਸੀ। ਿਸੱਿਖਆ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਨੂੰ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ
ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੇ ਇੱਕ ਕੰਮ ਨਾਲ ਬੰਦ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਜੋ ਮੈਂ ਇਿਤਹਾਸ ਿਵੱਚ ਪੜ੍ਿਹਆ ਹੈ'552 ਿਵੱਚ ਬੇਿਮਸਾਲ ਹੈ . ਗਾਰਡਨਰ ਲਈ ਅਿਜਹੀ
ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਵੀਕਾਰਯੋਗ ਹੋਵੇਗ ੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਕੀਮਤ ਨਹੀਂ।
ਿਸੱਖ ਰੁਜ਼ਗ ਾਰ ਿਵਚ ਿਵਦੇਸ਼ੀਆਂ ਲਈ ਇਹ ਔਖਾ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਅਸਲ ਿਵਚ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਿਜ਼ਆ ਦਾ

ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਵੈਨ ਕੋਰਟਲੈਂਡ, ਕੈਨੋਰਾ ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਵਰਗੇ ਪੁਰਸ਼ ਿਵਰੋਧੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੇ ਜਾਲ ਿਵੱਚ ਫਸ ਗਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ
ਿਸੱਖ ਫੌਜਾਂ ਿਵੱਚ ਵੀ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟਤਾ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ ਿਜਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੰਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੰਿਦਆਂ ਦੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਉੱਤੇ ਿਨਰਭਰ
ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਅਦਾਲਤ ਿਵੱਚ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ ਨੇ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਿਵਗਿੜਆ। ਅਤੇ ਐਡਵਰਡਜ਼, ਐਬਟ ਅਤੇ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਬਾਕੀ
ਅਖੌਤੀ 'ਨੌਜਵਾਨ', ਭਾਵੇਂ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਅਿਧਕਾਰ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੋਣ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਲਾਹੌਰ ਸੰਧੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੇ ਤਿਹਤ, ਉਹ 1846 ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰ ਸਕਦੇ
ਸਨ। ਸਮਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਿਰਤਸਰ ਸੰਧੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਧਾਰਾ ਸਾਂਝੀ ਹੈ ਿਜਸ
ਿਵੱਚ ਇਹ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਹੈ ਿਕ:
ਮਹਾਰਾਜਾ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਿਹਮਤੀ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ, ਿਕਸੇ ਵੀ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਪਰਜਾ, ਨਾ ਹੀ ਿਕਸੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਜਾਂ ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਜ
ਦੀ ਪਰਜਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਲੈਣ ਜਾਂ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਦੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 553
ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ 'ਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ (ਭਾਵ ਲਾਰੈਂਸ) ਨੂੰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪੱਕਾ ਸਬੂਤ
ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਹ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਿਕ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹੀ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਿਕਹਾ ਸੀ ('ਿਕਸੇ ਵੀ ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਜ'
ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ) ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਲਈ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਤਆਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ)।
ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਿਹਮਤੀ ਿਦੱਤੀ
ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਿਲਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਇਹ ਸ਼ੱਕ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਕਦੇ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੀਆਂ
ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਸੈਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਅਿਜਹੇ ਆਧਾਰ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ
ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੁੰਦੀ।
ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਲਈ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਿਹਮਤੀ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਦਾ ਵੀ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਿਪਆ। ਿਸੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਿਵਚ ਇਹ ਉਸ ਦੇ
ਰੁਤਬੇ ਦਾ ਪੱਖਪਾਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਕਮਾਂਡਰ ਦੁਆ ਰਾ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਿਹਯੋਗ ੀ
ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਦੇਖੇ ਜਾਣ ਦੇ ਦੋਹਰੇ ਕਲੰਕ ਹੇਠ ਿਮਹਨਤ ਕੀਤੀ, ਜਦੋਂ ਿਕ ਸੁਰੱਿਖਆ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ ਿਕ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਮੌਜੂਦਗੀ
ਯਕੀਨੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ।
ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜਾਂ 'ਤੇ ਸਥਾਨਕ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਦਿਹਸ਼ਤਜ਼ਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਦੇ ਿਖਲਾਫ 'ਬਗਾਵਤ' ਕਰਨ ਦੇ
ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਿਦੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਹਾਰੇ ਹੋਏ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਸ਼ੇਖ
ਇਮਾਮ-ਉਦ-ਦੀਨ ਦੁਆ ਰਾ ਸੌਂਪੇ ਗਏ ਕੁਝ ਪੱਤਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਿਣਕਤਾ 'ਤੇ ਆਧਾਿਰਤ ਹਨ। ਇਹ ਿਚੱਠੀਆਂ, ਕਿਥਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਲਾਲ
ਿਸੰਘ -ਜਾਂ 'ਰੈੱਡ ਲਾਇਨ' ਤੋਂ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ (ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਬ ਵਰਗਾ ਬਣਾ
ਿਰਹਾ ਹੈ) - ਮੁਿਹੰਮ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਜਾਗੀਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਦਾ ਿਵਰੋਧ ਕਰਨ ਲਈ
ਿਨਰਦੇਿਸ਼ਤ ਕਰਦੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। . ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰਨ ਅਤੇ 'ਲਾਲ ਸ਼ੇਰ' ਨੂੰ ਫਸਾਉਣ ਲਈ ਿਦਖਾਈ ਿਦੱਤੇ। ਪਰ
ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਨਾ ਿਸਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਬਾਰੇ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਿਵਚ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਹੱਸੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸ਼ੱਕ
ਸੀ। ਕੀ ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਵੀ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦਾ ਿਵਰੋਧ ਕਰਨ ਦੀ ਸਾਿਜਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਿਧਰ ਸੀ? ਜਾਂ ਕੀ ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ
ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਵੱਲ ਿਧਆਨ ਿਖੱਚ ਿਰਹਾ ਸੀ? ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਚਾਪਲੂਸ, ਜੋ ਹੁਣ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਹਨ, ਨੇ
ਲਾਹੌਰ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਿਵਚ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਰਾ ਮਾਮਲਾ ਰਿਚਆ ਸੀ?
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਅਿਜਹੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਨੇ ਇਸਦੀ ਕੀਮਤ ਅਦਾ ਕੀਤੀ। ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ

ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਿਨਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤਫ਼ਤੀਸ਼ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪੈਨਲ ਦੁਆ ਰਾ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ, 'ਰੈੱਡ ਲਾਇਨ' ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਥਾਈ
ਜਲਾਵਤਨੀ ਿਵੱਚ ਭੇਿਜਆ ਿਗਆ ਜੋ ਿਕ ਆਗਰਾ ਸ਼ਿਹਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਿਢੱਲੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਘਰ ਦੀ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇ ਆ ਸੀ।
ਤਾਜ ਮਿਹਲ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦੂਰੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਸਦੀ ਸ਼ਰਣ ਿਵੱਚ, ਇੱਕ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆਈ ਵਕੀਲ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰ, ਜੌਨ ਲੈਂਗ ਨੇ 1850 ਦੇ
ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਉਸਨੂੰ ਲੱਭ ਿਲਆ। ਲੈਂਗ ਨੇ ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਗੋਦ ਲਏ ਿਸੱਖ ਲਈ ਲੈ ਿਲਆ ਿਜਸਦਾ ਉਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਸੀ
ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕੰਪਨੀ ਿਮਲੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਿਮਲ ਕੇ ਰਾਜਾ ਦੇ ਸੁੰਦਰ ਿਨਯੁਕਤ ਬਾਗ-ਘਰ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸਮੂਿਹਕ ਕਬਰ ਦੀ
ਖੁਦਾਈ ਕੀਤੀ। ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਇਲਾਜ ਬਾਰੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੇ ਿਨਵਾਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਿਸ਼ਕਾਇਤ ਸੀ। ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਤੋਂ
ਇਲਾਵਾ, ਉਸਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਸ਼ੌਕ ਸਰਜਰੀ ਸੀ। ਆਗਰਾ ਦੇ ਡਾਕਟਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਰਾਏ ਿਵੱਚ 'ਇੱਕ ਹੁਨਰਮੰਦ ਸੰਚਾਲਕ', ਉਹ 'ਹੈਰਾਨੀ
ਨਾਲ ਇੱਕ ਬਾਂਹ ਜਾਂ ਇੱਕ ਲੱਤ ਉਤਾਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਿਨਪੁੰਨਤਾ'.554 ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਿਬੰਦੂ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਉਸਦੇ ਘਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਮੇਜ਼ ਸਰਜੀਕਲ ਯੰਤਰਾਂ ਨਾਲ ਫੈਿਲਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ -
'ਆਰਾ, ਚਾਕੂ, ਹਰ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਸਕਾਲਪਲ' 555 - ਨਾਲ ਹੀ ਦਿਮਸ਼ਕ ਸਟੀਲ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਲਵਾਰਾਂ। ਰਾਜਾ ਨੇ
ਿਕਹਾ ਿਕ ਤਲਵਾਰਾਂ ਡੋਗ ਰਾ ਿਪਤਾ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ, ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੀਆਂ ਸਨ। ਿਸਰਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਿਵੱਚ ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ
ਸਾਬਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਾਜਾ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜੀਵਨ-ਰੱਿਖਅਕ ਪ੍ਰਿਕਰਤੀ ਦੇ ਸੰਚਾਲਨ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ
ਕੀਤਾ।
ਦਸੰਬਰ 1846 ਿਵਚ ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਹੋਰ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋਇ ਆ। ਭੈਰੋਵਾਲ ਦੀ ਇਸ ਸੰਧੀ ਦੀ

ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਿਵਚ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਿਕਉਂਿਕ ਿਸੱਖ ਦਰਬਾਰ ਨੇ ਵਜ਼ੀਰ ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਸੰਧੀ ਦੀ ਉਲੰਘ ਣਾ
ਕਰਨ ਦਾ 'ਪ੍ਰਾਸਿਚਤ' ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗੱਦੀਓਂ ਲਾ ਿਦੱਤਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਦੀ 'ਮਦਦ ਅਤੇ ਸਹਾਇਤਾ'
ਦੀ 'ਿਚੰਤਤ' ਬੇਨਤੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਦੀ ਉਮਰ ਹੋਣ ਤੱਕ ਲਾਹੌਰ ਿਰਆਸਤ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਾਇਮ
ਰੱਿਖਆ। ਅਸਲ ਿਵੱਚ, ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਫੌਜ 1854 ਤੱਕ ਰਹੇਗ ੀ, ਜਦੋਂ ਛੋਟਾ ਮਹਾਰਾਜਾ 16 ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਵੇਗ ਾ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਏਜੰਟ ਜਾਂ ਿਨਵਾਸੀ (ਮੌਜੂਦਾ ਲਾਰੈਂਸ) 'ਰਾਜ ਦੇ ਹਰ ਿਵਭਾਗ ਿਵੱਚ ਸਾਰੇ ਮਾਮਿਲਆਂ ਨੂੰ ਿਨਰਦੇਿਸ਼ਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਿਨਯੰਤਰਣ ਕਰਨ ਲਈ'
ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਉਸੇ ਸਮੇਂ, ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਬੰਧਾਂ ਕਾਰਨ, ਰਾਣੀ ਿਜੰਦਾਂ, ਰਾਣੀ-ਮਾਂ/ਰੀਜੈਂਟ, ਨੂੰ ਰੀਜੈਂਸੀ
ਦੀ ਕੌਂਸਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ 15,000 ਰੁਪਏ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਪੈਨਸ਼ਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਉਸਨੇ
ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਿਲਆ; ਪਰ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਉੱਤੇ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਰਤਾਨਵੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਿਚੰਤਾ ਕਰਦਾ ਿਰਹਾ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਯੁੱਧ
ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਜਲਾਵਤਨ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਬਨਾਰਸ/ਵਾਰਾਣਸੀ ਨੇੜੇ ਚੁਨਾਰ ਿਕਲ੍ਹੇ ਿਵਚ ਇਕ ਸਾਲ ਦੀ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,
ਉਹ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਨੇਪਾਲ ਿਵੱਚ ਪਨਾਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਖਰਕਾਰ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਖ ਹੋਣ ਤੋਂ 13 ਸਾਲ
ਬਾਅਦ, 1861 ਿਵੱਚ ਕਲਕੱਤਾ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਿਮਲ ਗਈ। ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ , ਿਜਸ ਨੂੰ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਿਬਠਾਉਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ
ਹੀ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਵਾਪਸ ਲੈ ਿਗਆ, ਜੋ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਜਲਾਵਤਨੀ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਦੋ ਸਾਲ
ਬਾਅਦ ਕੇਨਿਸੰਗ ਟਨ ਹਾਈ ਸਟ੍ਰੀਟ ਦੇ ਇੱਕ ਘਰ ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋਣ ਤੱਕ ਉਸਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਸੰਪੱਤੀ ਿਫਰ ਕੈਥੋਿਲਕ
ਚਰਚ ਦੁਆ ਰਾ ਐਕੁਆ ਇਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਿਬਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਿਧਆਨ ਨਾਲ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਕਉਂਿਕ ਦ ਟੈਬਲੇਟ ਨੇ ਿਰਪੋਰਟ
ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਬ ਗਈ ਸੀ, ਰਾਣੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇਹ 'ਿਹੰਦੂ ਧਾਰਿਮਕ ਰਸਮਾਂ, ਅਤੇ ਬਲੀਦਾਨਾਂ ਦਾ ਦ੍ਿਰਸ਼' ਸੀ ।
ਹਾਲਾਂਿਕ ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਲਗਭਗ ਕੋਈ ਵੀ ਿਰਪੋਰਟ ਿਮਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਿਜਸ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ
ਫਾਈਲ ਿਵਚਲੇ ਆਖਰੀ ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ '16 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੀ ਸੇਵਾ' ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਹੈ' 557 'ਿਪਛਲੇ ਦੋ ਸਾਲ' ਲਾਹੌਰ ,
ਿਵਚ ਹੀ ਿਬਤਾਏ ਸਨ। ਇਹ ਿਰਪੋਰਟ 1847 ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗ ੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਸਾਲ ਦੇ ਫਰਵਰੀ ਜਾਂ ਮਾਰਚ ਤੱਕ ਹੋਵੇਗ ੀ।
ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਬਾਅਦ ਿਵਚ ਹੋਇ ਆ ਹੋਵੇ, ਅਪ੍ਰੈਲ ਿਵਚ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਤੇਜ
ਿਸੰਘ ਨੇ ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤੇ। ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਸੱਖ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ, ਉਸਦੀ ਜਾਗੀਰ
ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ, ਅਤੇ ਚੌਵੀ ਘੰਿਟਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਾਜ ਛੱਡਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਤੇਜ ਿਸੰਘ , ਿਜਸ ਨੂੰ ਉਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ
ਆਪਣਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਮਝਦਾ ਸੀ, ਪੰਿਡਤ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਦੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਅਤੇ ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ ਪੂਰੀ ਹਮਾਇਤ ਨਾਲ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰ
ਿਰਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਸੀ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਹਾਨ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ।
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਲੁਿਧਆਣਾ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ, ਕਰਨਲ ਨੇ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਘੱਟ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ 'ਰੱਿਖਆ' ਲਈ ਕਲਮ ਨੂੰ ਕਾਗਜ਼
'ਤੇ ਪਾ ਿਦੱਤਾ। ਇਹ ਉਸਦੇ ਪੂਰੇ ਕਰੀਅਰ ਲਈ ਮੁਆ ਫੀ ਮੰਗ ਣ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗ ੀ ਜੋ ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਿਲਿਖਆ ਹੈ।
10
ਇੱਕ ਸਵੈ-ਸੰਚਾਰ ਜੀਵਨ
1847-60
ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਖਰੜੇ ਦੀ ਪਛਾਣ 'ਕਰਨਲ.
ਗਾਰਡੀਨਰ ਦਾ ਬਚਾਅ 'ਝੋਡਾ ਿਮਸਰ' ਨੂੰ ਿਵਗਾੜਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ ਿਬਨਾਂ, ਇਹ ਇੱਕ
ਕਾਪੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਭਰਾ ਜੌਨ ਦੁਆ ਰਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਹੈ। ਜੌਹਨ ਲਾਰੈਂਸ, ਹੈਨਰੀ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸੰਪੂਰਨ ਅਤੇ ਘੱਟ ਮੂਰਤੀ
ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ, ਨੂੰ ਸਤਲੁਜ ਅਤੇ ਿਬਆਸ ਦਿਰਆਵਾਂ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰਲੇ ਿਜ਼ਲ੍ਿਹਆਂ ਦਾ ਚਾਰਜ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਸੰਧੀ ਦੇ
ਤਿਹਤ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸੌਂਪੇ ਗਏ ਸਨ; ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਲਾਹੌਰ ਿਵਖੇ ਹੈਨਰੀ ਦੇ ਸਟੈਂਡ-ਇਨ ਵਜੋਂ ਵੀ
ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੇ ਿਨਮਰ ਨਕਲਕਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਿਬਹਤਰ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਿਲਿਖਆ
ਹੋਇ ਆ ਤਾਮਰਪੱਟ ਮੂਲ ਪ੍ਰਤੀ ਵਾਜਬ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਮੰਿਨਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਪੜ੍ਹਨਯੋਗ
ਹੈ। ਨਤੀਜਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼, ਹਾਲਾਂਿਕ, ਪੜ੍ਹਨਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਬੇਤਰਤੀਬ ਕੈਪੀਟਲਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਿਖਆ ਿਗਆ
ਹੈ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਸਦੇ ਅਿਨਯਿਮਤ ਿਵਰਾਮ ਿਚੰਨ੍ਹ, ਉਸਦੇ ਪੈਰਾਂਥੈਿਟਕ ਿਸ਼ੰਗ ਾਰ ਅਤੇ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਣਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਬੇਿਮਸਾਲ ਤਰੀਕਾ ਹੈ। ਕੁਝ
ਵਾਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਿਵੱਚ ਚਲਦੇ ਹਨ, ਦੂਸਰੇ ਮੱਧ ਉਚਾਰਨ ਿਵੱਚ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਰਨਲ ਦੀ ਸਕੂਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਬੋਲਚਾਲ ਅਤੇ
ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਿਵੱਚ ਧੁੰਦਲੇ ਪਏ ਹਨ।
ਿਫਰ ਵੀ, ਿਬਹਤਰ ਜਾਂ ਮਾੜੇ ਲਈ, ਇਹ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਕੱਚਾ ਗਾਰਡਨਰ ਹੈ. ਇੱਥੇ ਪੀਅਰਸ ਜਾਂ ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ ਦੀ ਿਮਹਨਤੀ
ਸੰਪਾਦਨ ਦੇ ਲਾਭ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਅਤੇ ਿਬਰਤਾਂਤਕ ਸਮਾਯੋਜਨ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ, ਜੋ ਿਕ ਕੂਪਰ ਅਤੇ ਡੁਰੈਂਡ ਨੇ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ
ਹੋਵੇਗ ਾ, ਇੱਥੇ ਆਦਮੀ ਖੁਦ ਬੋਲਦਾ ਹੈ। ਖੁਸ਼ਿਕਸਮਤੀ ਨਾਲ ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਲਾਂ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ
ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਿਮਲਦਾ ਹੈ। ਕੰਧ ਵੱਲ ਆਪਣੀ ਿਪੱਠ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵੱਕਾਰ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਤੀਤ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਿਬੰਬਤ
ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਿਸੱਖੇ ਗਏ ਸਬਕਾਂ ਅਤੇ ਿਸੱਿਟਆਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਿਕਉਂਿਕ ਉਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਿਕ ਜੋਧਾ ਿਮਸਰ ਜਾਂ ਜੋਧਾ ਿਮਸਰ ਵਜੋਂ
ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਿਵਅਕਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ। ਜੋਧਾ ਰਾਮ।
ਦਸਤਾਵੇਜ਼, ਹਾਲਾਂਿਕ ਿਸਰਫ ਇੱਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਬ੍ਰੇਕ ਨਾਲ ਿਲਿਖਆ ਿਗਆ ਹੈ, ਨੂੰ ਿਤੰਨ ਭਾਗਾਂ ਿਵੱਚ ਵੰਿਡਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਿਹਲਾ
ਇਸ ਦੁਿਬਧਾ ਨਾਲ ਨਿਜੱਠਦਾ ਹੈ ਿਕ 'ਅਖੌਤੀ ਸਿਭਅਕ' ਸਮਾਜ ਦੇ ਿਨਯਮਾਂ ਨਾਲ ਿਨਰੰਤਰ ਖ਼ਤਰੇ ਿਵਚ ਲੰਘ ੇ ਇਕਾਂਤ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ
ਆਦਤਾਂ ਦਾ ਮੇਲ ਿਕਵੇਂ ਕਰਨਾ ਹੈ; ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਿਕਸੇ ਅਣਪਛਾਤੇ ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਯਾਤਰੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨੂੰ ਪਛਾਣ
ਲਵੇਗ ਾ। ਦੂਸਰਾ ਭਾਗ, ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੁਝ ਿਪਛਲੇ ਪੱਤਰ-ਿਵਹਾਰ ਦੀ ਿਨਰੰਤਰਤਾ ਿਵੱਚ ਿਲਿਖਆ ਿਗਆ, ਿਵਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਖੂਨ-ਖਰਾਬੇ
ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਥਨਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਠੀਕ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਅਤੇ ਤੀਜਾ
ਿਵਸਥਾਰ ਿਵੱਚ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਿਕ ਇਹ ਿਕਵੇਂ ਸੀ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਦੀ 'ਿਘਣਾਉਣੀ' ਿਕਸਮਤ ਲਈ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਸੀ।
ਹਰੇਕ ਭਾਗ ਸੁਤੰਤਰ ਰਚਨਾ 'ਤੇ ਸੰਕੇਤ ਦੇਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਖਰਾ ਹੈ, ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਿਮਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਸੰਦਰਭ ਿਵੱਚ।
ਿਫਰ ਵੀ ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਿਵੱਚ ਪਿਹਲੇ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸੰਦਰਭ ਹਨ, ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਭਾਗ ਿਵੱਚ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ
ਿਕਸੇ ਨੂੰ ਅਣਜਾਣੇ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਰੋਿਕਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਹਾਲਾਂਿਕ ਅਸੰਬੰਿਧਤ, ਰੱਿਖਆ ਨੂੰ ਇੱਕ ਏਕੀਕ੍ਿਰਤ
ਰਚਨਾ ਵਜੋਂ ਮੰਿਨਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਿਮਤੀ ਅਤੇ ਇੱਛਤ ਪ੍ਰਾਪਤਕਰਤਾ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਵੀ ਕਟੌਤੀ ਸਾਰੇ ਿਤੰਨ ਭਾਗਾਂ 'ਤੇ
ਲਾਗੂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
ਪੂਰੀ ਮੁਆ ਫ਼ੀ ਲਈ ਚੁਿਣਆ ਿਗਆ ਿਸਰਲੇਖ ਿਤੰਨ ਭਾਗਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਪਿਹਲੇ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰਦਾ ਹੈ:
ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕੁਝ ਉਤਸੁਕ ਨੈਿਤਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਿਵਚਾਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਨਮੂਨਾ ਿਜਵੇਂ ਿਕ
ਇੱਕ ਿਵਅਕਤੀ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕੀਤਾ
ਿਗਆ ਹੈ ਅਤੇ 26 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਇੱਕ ਸਵੈ-ਸੰਚਾਰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ
ਕਰ ਿਰਹਾ ਹੈ।
ਅਸਲ ਿਵੱਚ 'ਸੈਲਫ ਕਿਮਊਿਨੰਗ ਲਾਈਫ' 558 ਨੂੰ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਰੇਖਾਂਿਕਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਇਸਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦੋਹਰੀ
ਲਾਈਨਾਂ ਿਸਰਲੇਖ ਨੂੰ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਿਸਰਫ਼ ਇੱਕ ਗ੍ਰਾਿਫਕ ਯੰਤਰ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ '26 ਸਾਲ' ਸਹੀ ਹੈ।
ਮਾਰਚ 1846 ਿਵੱਚ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਹ ਉਸਦੇ ਸਵੈ-ਸੰਚਾਰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ 1820 ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼

ਹੈ। ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ 1819 ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਹੇਰਾਤ ਤੋਂ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਇਕੱਲੇ
ਸਾਹਸੀ ਵਜੋਂ ਰਵਾਨਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਤਾਰੀਖਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਆਮ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਇੱਕ ਸਦੀ ਦੇ ਚੌਥਾਈ ਤੋਂ ਵੱਧ
ਸਾਲਾਂ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦਾ ਅੰਤਰ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਇਸ ਲਈ ਹੁਣ ਤੱਕ ਇਸ ਲਈ ਚੰਗ ਾ, ਿਫਰ.
ਇੱਕ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਸਾਲਵੋ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ, ਇੱਥੇ ਅਗਲਾ ਭਾਗ ਪੈਰਾਗ੍ਰਾਫ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਥੇ ਮੁੜ-ਿਵਰਾਮ ਿਚੰਨ੍ਿਹਤ (ਜਾਂ
ਿਜਆਦਾਤਰ ਿਵਰਾਮ ਿਚੰਨ੍ਿਹਤ) ਅਤੇ ਕੁਝ ਦੇ ਨਾਲ
ਸਪੈਿਲੰਗ ਿਵਵਸਿਥਤ:
ਸੰਸਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਹੈ ਪਰ ਇੱਕ ਿਵਸ਼ਾਲ ਪੁੰਜ, ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਘੁੰਮਦਾ ਚੱਕਰ, ਕਮਜ਼ੋਰ, ਿਵਅਰਥ, ਮੂਰਖ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਗੈਰ-
ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਅਤੇ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਿਵਰੋਧਾਭਾਸ ਅਤੇ ਅਸੰਗ ਤਤਾ ਦਾ। ਅਸਲ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਿਵਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਿਮਲਣਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਮ
ਤੌਰ 'ਤੇ, ਿਸਰਫ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਯੋਗ ਅਤੇ ਸਤਹੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਅਤੇ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਪਰ ਪਤਲੇ, ਿਵਅਰਥ ਅਤੇ ਝੂਠੇ ਿਟਨਸਲੀ
ਕੋਿਟੰਗ ਸ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ, ਿਵਅਰਥ ਅਤੇ ਝੂਠ ਦੇ ਿਨਊਕਲੀਅਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ. ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ, ਿਸ਼ਸ਼ਟਾਚਾਰ
ਅਤੇ ਰੀਤੀ-ਿਰਵਾਜਾਂ ਦੁਆ ਰਾ, ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਅਪਰਾਧ ਜਾਂ ਅੰਤਰ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਦੂਜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਿਵੱਚ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਅਤੇ ਮੰਿਨਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਗੁਣਾਂ ਵਜੋਂ ਵਿਡਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਿਜਵੇਂ ਪੈਿਰਸ ਅਤੇ ਲੰਡਨ ਦੇ ਮਾਿਸਕ ਜਾਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਫੈਸ਼ਨ
ਬਦਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਿਵਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਦੁਿਨਆਵੀ ਮਾਮਿਲਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਿਕਰਤੀ,
ਰੋਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਿਵਚਾਰ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਿਵੱਚ ਿਨਰੰਤਰ ਬਦਲਦੇ, ਬਦਲਦੇ ਅਤੇ ਘੁੰਮਦੇ ਰਿਹੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਿਕ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਿਵਰੋਧੀ ਦਾ
ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਚੱਕਰ.
559
… ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ, ਅਗਲੇ ਇਕਾਈ ਪੰਿਨਆਂ ਲਈ। ਵਾਕਾਂਸ਼ ਅਕਸਰ ਉਲਝਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਵਿਹਣ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 'ਸਾਰੇ
ਯੂਰਪੀਅਨ ਜਾਂ ... ਸਿਭਅਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਲੰਬੇ ਿਨਵਾਸ ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਹਣ ਕੀਤੇ ਗਏ ਿਵਚਾਰ ਅਤੇ ਿਜਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇਕੱਲੇ ਸਵੈ-ਸੰਚਾਰਕ ਜੀਵਨ ਦਾ
ਨਾਂ ਿਦੰਦਾ ਹਾਂ' 560 ਉਸ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਿਦਵਾਉਂਦਾ ਹੈ 'ਿਕ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਿਨਰਦੋਸ਼ ਸਮਝਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ
… ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਅਤੇ ਿਸਰਜਣਹਾਰ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਿਵੱਚ...' ਘੱਟ
ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ ਕਿਨੰਘ ਮ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਬੇਰਿਹਮੀ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਿਭਆਨਕ ਿਰਕਾਰਡ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਇਹੀ ਗੱਲ
ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ 'ਉਸ ਦੀ ਉਮਰ ਅਤੇ ਨਸਲ ਦੀ ਨੈਿਤਕਤਾ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਿਨਰਣਾ ਕੀਤਾ
ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ'; ਜੇਕਰ ਅਿਜਹਾ ਭੱਤਾ ਿਦੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਵੀ 'ਇੱਕ ਯੋਗ ਅਤੇ ਸੰਜਮੀ ਆਦਮੀ ਲੱਿਭਆ ਜਾਵੇਗ ਾ,
ਜੋ ਿਵਹਲੇ ਜਾਂ ਬੇਚੈਨ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਚੰਗ ੇ ਹਾਸੇ-ਮਜ਼ਾਕ ਅਤੇ ਉਦਾਰਤਾ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ'
ਗਾਰਡਨਰ ਬਾਰੇ ਇੰਨਾ ਿਦਆਲੂ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗ ਾ। ਉਸਦਾ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਮਾਲਕ; ਪਰ ਨਾ ਹੀ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਚਾਲ-ਚਲਣ ਪਰੰਪਰਾਗਤ
ਜਾਂਚ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਵੇਗ ਾ। ਇਕੱਲੇ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਿਵਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਿਕਿਰਆਵਾਂ ਨੂੰ ਿਨਮਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਿਨਯਮਾਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਿਵਚ ਨਹੀਂ
561.
ਦੇਿਖਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਪਰ 'ਅੰ ਦਰੂਨੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਅਸਲ, ਬੇਪਰਦ, ਸਾਦਾ, ਸਪੱਸ਼ਟ, ਨੰਗ ਾ, ਅਸਲੀ ਅਤੇ ਅਸਲੀ ਰੋਸ਼ਨੀ' 562
ਿਵਚ ਦੇਿਖਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਿਸਰਫ਼ ਜ਼ਮੀਰ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ 'ਜਾਲ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ, ਜਾਂ ਿਵਚਾਰ ਨੂੰ ਹਮਲਾ
ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ, ਿਕ ਅਸਲ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਹਕੀਕਤ ਬਹੁਤ ਵੱਖਰੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ ... ਝੂਠੇ ਅਤੇ ਮਾੜੇ ਬਦਲ ਤੋਂ.
ਿਵਸ਼ਵ ਦੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਅਤੇ ਬਦਲਦੇ ਿਵਚਾਰਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਇਸ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਲਈ'563 . ਸ਼ਬਦ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੋਰ ਿਵੱਚ

ਚੱਕਰਵਾਤੀ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਲੁਟੇਰੇ ਫੈਡਸ ਨੂੰ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਭਾਗ ਦੇ ਆਖਰੀ ਵਾਕ
ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 'ਇਹ ਰੂਪਾਂ ਜਾਂ ਨਾਮਾਂ ਿਵੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਿਵੱਚ ਹੈ ਜੋ ਉਹ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਜਾਂ ਰੱਬ ਪ੍ਰਤੀ
ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਰੱਖਦਾ ਹੈ'।564
ਹਾਲਾਂਿਕ ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚਿਰੱਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ, 'ਸਰਬਸ਼ਕਤੀਮਾਨ', 'ਿਸਰਜਣਹਾਰ' ਜਾਂ ਕੁਝ ਗੈਰ-ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕ 'ਰੱਬ' ਨੂੰ
ਅਿਜਹੀਆਂ ਅਪੀਲਾਂ ਪੂਰੀ ਰੱਿਖਆ ਿਵੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਿਦਖਾਈ ਿਦੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਇੱਕ ਸੁਰਾਗ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦੇ
ਹਨ ਿਕ ਇਹ ਿਕਸ ਦੁਆ ਰਾ ਪੜ੍ਿਹਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ. ਆਮ ਵਾਂਗ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ 'ਤੇ ਨਾ ਤਾਂ ਿਮਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸੰਬੋਿਧਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ
ਹੈ; ਪਰ ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਿਵੱਚ ਉਦੇਸ਼ ਪਾਠਕ ਲਈ ਕਈ ਦੂਜੇ-ਿਵਅਕਤੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਿਦਖਾਈ ਿਦੰਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, 'ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਬੂਤ
ਪੱਤਰਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਖਾਲੀ ਪੰਿਨਆਂ ਿਵੱਚ [ਪੰਚਾਂ] ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ ਭੇਿਜਆ ਹੈ, ਜਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ,
ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਵਾਪਸ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਹੈ' 565 ਸੁਝਾਅ ਿਦੰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਰੱਿਖਆ ਨੇ ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ ਦੀ ਿਕਤਾਬ ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਚੱਲ
ਰਹੇ ਯੋਗ ਦਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਿਹੱਸਾ ਬਣਾਇਆ। ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ, ਗਾਰਡਨਰ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ ਿਵੱਚ
ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੇ ਸਮੇਂ ਨੌਜਵਾਨ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦਾ ਅਚਨਚੇਤ ਅੰਤ ਹੋਇ ਆ, 'ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਜਾਂ ਲੰਬੇ ਪੋਰਟਲ ਰਾਹੀਂ ਿਦਖਾਇਆ' ਜੋ ਿਕ
ਦੁਬਾਰਾ ਸਿਮਥ ਲਈ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਅਤੇ ਮੁੰਡੀ (ਜਾਂ ਮੰਡੀ) ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ , ਇੱਕ ਅਿਜਹਾ ਸਥਾਨ ਿਜੱਥੇ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਿਕ ਹੀਰੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਸਿਮਥ ਬਾਹਰ ਸੀ
566
,
567
ਟੂਰ 'ਤੇ 'ਿਸਰਫ਼ ਤੁਹਾਡੇ ਉੱਪਰ ਪਹਾੜੀਆਂ ਿਵੱਚ ਹੈ '। ,
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਸਿਮਥ, ਿਜਸਦੀ ਘੁਟਾਲੇ ਦੀ ਭੁੱਖ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਮਾਮਲੇ ਜਾਂ ਇਸ ਿਵੱਚ
ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਿਵਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਿਕਉਂਿਕ ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਰਜ਼ੇ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ
ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਿਸਰਫ ਇਹ ਮੰਨ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਕਰਨਲ ਦੇ ਚਿਰੱਤਰ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਿਵੱਚ ਬੁਲਾਏ ਜਾਣ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਅਣਜਾਣ ਸੀ। ਨਾ ਹੀ,
ਮੰਨ ਲਓ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਕੀ 'ਸਵੈ-ਸੰਚਾਰ ਜੀਵਨ' 'ਤੇ ਲੰਮਾ ਿਵਵਾਦ ਸਿਮਥ ਦੀ ਿਕਤਾਬ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ
ਹੁੰਦਾ। ਰੱਿਖਆ ਿਸਰਫ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਿਵੱਚ ਪਾਇਆ ਿਗਆ ਹੈ; ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਸਿਮਥ ਦੇ ਮਖੌਲ ਉਡਾਉਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ
ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਲਿਕ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਉੱਚ-ਿਦਮਾਗ ਵਾਲੇ ਿਸਧਾਂਤਾਂ ਲਈ ਿਤਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਿਜਸਨੇ
ਆਪਣੇ ਿਸਰਜਣਹਾਰ ਨਾਲ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਸੰਚਾਰ ਿਵੱਚ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਭੇਤ ਨਹੀਂ ਰੱਿਖਆ। ਲਾਰੈਂਸ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਅਫਸਰਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ
ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਮਿਹਲ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆ ਲੇ ਿਦਖਾਇਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਰਾਣੀ ਦੀ ਇੱਕ ਝਲਕ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੂੰ
ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ; ਿਬਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਮੌਕੇ ਨੂੰ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ
ਬਾਗ 'ਗੇਟਵੇਅ ਜਾਂ ਲੰਮਾ ਪੋਰਟਲ', ਿਜਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦਰਵਾਜ਼ਾ (ਚਾਨਣ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ) ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਿਜਸ ਨੇ ਗਰੀਬ ਨੌਿਨਹਾਲ
ਿਸੰਘ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਿਚਣਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਲਾਰੈਂਸ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਸਨੇ ਸਖਤੀ ਨਾਲ ਇਸ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ ਵਾਰ ਗਾਰਡਨਰ ਬਾਰੇ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਿਚਆ ਸੀ। ਉਹ ਉਸਦੀ
ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਿਹਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਮੰਿਨਆ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਬਦਲੇ ਿਵੱਚ ਲਾਰੈਂਸ ਦਾ ਆਦਰ ਕੀਤਾ। ਿਫਰ ਵੀ, ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਹੋਵੇਗ ਾ ਿਕ ਵਜ਼ੀਰ ਤੇਜ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ
ਉਸ ਦੀ ਬਰਖਾਸਤਗੀ ਲਈ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗ ੀ। ਹਰ ਪੱਖੋਂ, ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਤਰਕਪੂਰਨ ਸੀ ਿਕ ਰੱਿਖਆ
ਨੂੰ 'ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਚੰਗ ੇ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ'568 ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਲਈ ਿਲਿਖਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਹ ਤੱਥ ਿਕ ਿਡਫੈਂਸ ਨੂੰ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਭਰਾ ਜੌਨ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਡੇਟ ਕਰਨ ਿਵੱਚ
ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਿਕਉਂਿਕ ਜਦੋਂ ਜੌਨ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਸੀ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੈਨਰੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਸੀ। ਹੈਨਰੀ ਦੀ ਮਾੜੀ ਿਸਹਤ (ਉਸ ਨੂੰ
ਬਰਮਾ ਿਵੱਚ ਰਿਹੰਿਦਆਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਬੁਖਾਰ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ), ਉਸਦੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਿਨੱਜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ ਿਕਸੇ ਵੀ ਮੌਕੇ ਤੋਂ
ਖੁੰਝਣ ਦੀ ਉਸਦੀ ਿਝਜਕ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਸਮਾਂ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹੰਦਾ ਸੀ। ਮਈ 1846 ਿਵਚ ਉਹ
ਕਾਂਗ ੜਾ ਦੇ ਚੱਟਾਨ ਦੇ ਚੋਟੀ ਦੇ ਿਕਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸਮਰਪਣ ਦੀ ਦੇਰੀ ਨਾਲ ਿਨਗਰਾਨੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਿਹਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਿਵਚ ਸੀ। ਇੱਕ ਅਜੀਬ
ਇਤਫ਼ਾਕ ਨਾਲ ਕਾਂਗ ੜਾ ਦਾ ਿਕਲ੍ਹਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਲਈ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਸਾਹਸੀ ਕਰਨਲ ਬੇਲਾਿਸਸ ਦੁਆ ਰਾ ਿਜੱਿਤਆ ਿਗਆ ਗੜ੍ਹ ਸੀ ।
ਅਸਲ-ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਗਲਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਕਰਨ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀਆਂ ਹੋਰ
ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਿਜੱਤਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਿਦੱਤਾ; ਉਸਨੇ ਿਨੱਜੀ ਕਮਾਂਡ ਲੈਣ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਅਕਤੂਬਰ/ਨਵੰਬਰ '46
ਿਵੱਚ ਉਸਨੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਮੁਿਹੰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਣ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਅਗਸਤ '47 ਿਵੱਚ ਉਸਨੇ ਬ੍ਿਰਟੇਨ ਿਵੱਚ ਨੌਂ
ਮਹੀਿਨਆਂ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਿਸ਼ਮਲਾ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਿਜਸ ਨਕਸ਼ੇ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ ਹੈ, ਉਹ
ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਿਗਆ ਹੋਵੇਗ ਾ, ਿਸ਼ਮਲਾ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਮੰਡੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਿਜਹੇ ਕਸਬੇ ਤੋਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਪਾਰ ਸਿਥਤ ਹੈ, ਿਜਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਅਜੇ ਵੀ ਰਤਨ-
ਰਿਹਤ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੀਰੇ ਦੀ ਖਾਨ ਦੀ ਹਵਾ ਿਮਲੀ ਸੀ।
ਰੱਿਖਆ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਿਵੱਚ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤੀਆਂ 'ਪਰੂਫ ਸ਼ੀਟਾਂ' ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਿਰਵਾਰ ਦੇ
ਇਿਤਹਾਸ ਦੀਆਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਸਾਹਸੀ ਦੇ ਨਵੀਨਤਮ ਸੰਸਕਰਣ (ਜਾਂ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਿਵਤ ਸੀਕਵਲ)
ਨਾਲ ਬਰਾਬਰ ਸਬੰਧਤ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਾਰਡਨਰ ਇੱਕ ਿਬਆਨ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਿਵਸਥਾਰ ਿਵੱਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਿਕ ਇਹ ਇੱਕ ਹਾਥੀ ਸੀ ਜੋ ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਦੇ ਉੱਪਰ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ ਦੇ ਗੇਟਵੇ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਿਲਆਇਆ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰ ਿਫਰ ਇਹ ਿਸਰਫ
ਲਾਰੈਂਸ ਹੈ
ਜੋ ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਿਹਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਿਮਥ ਨੂੰ ਇਸ ਿਬੰਦੂ 'ਤੇ ਕੋਈ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕਉਂਿਕ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ

ਪ੍ਰਾਈਮ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਕਦੇ ਵੀ ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਠਿਹਰਾਇਆ ਸੀ।
ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ. ਿਫਰ ਵੀ ਸਿਮਥ ਦੀ ਿਕਤਾਬ ਿਵੱਚ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ ਕਾਂਡ ਦੇ ਇੱਕ ਫੁਟਨੋਟ ਿਵੱਚ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਅੰਿਤਕਾ ਿਵੱਚ, ਸਿਮਥ ਨੇ ਨੌਿਨਹਾਲ
ਿਸੰਘ ਮਾਮਲੇ ਦੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣ ਲਈ ਲਗਭਗ ਸ਼ਬਦ ਦੁਬਾਰਾ ਛਾਿਪਆ ਹੈ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਇਹ ਰੱਿਖਆ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਫੁਟਨੋਟ ਅਤੇ ਅੰਿਤਕਾ
ਦੋਵੇਂ ਆਖਰੀ ਿਮੰਟ ਦੇ ਜੋੜ ਸਨ ਜੋ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿਮਥ ਦੁਆ ਰਾ ਆਪਣੀ ਿਕਤਾਬ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਿਲਖਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।
ਜਾਣ-ਪਛਾਣ 'ਜੁਲੰਡਰ, 5 ਜਨਵਰੀ, 1847' ਦੀ ਿਮਤੀ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ, ਜੇ ਸਿਮਥ ਸੱਚਮੁੱਚ ਿਡਫੈਂਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤਕਰਤਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸਦੇ 'ਜੁਲੰਡਰ 'ਤੇ
ਆਉਣਾ' 569 ਪ੍ਰਾਪਤਕਰਤਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਿਵੱਚ ਿਫੱਟ ਹੋਵੇਗ ਾ, ਕਈ ਿਵਆਿਖਆਵਾਂ ਮਨ ਿਵੱਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਸਿਮਥ ਦੇ
. ਪਰ ਜੇ ਉਹ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ
ਸੰਪਾਦਨ ਲਈ ਰੱਿਖਆ ਦੇ ਇਸ ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਦੇ ਕੁਝ ਿਹੱਿਸਆਂ ਨੂੰ ਮੋਟਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੋ ਸੀ ਂ ਪਿਹਲਾਂ ਉਸਨੂੰ ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ ਹੋਵੇ।
ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਨ ਤੋ
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ, ਉਹ ਅਤੇ ਸਿਮਥ ਹਰ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ ਜਾਪਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਸੰਭਵ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਗਜ਼ੀ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਲਾਰੈਂਸ ਦਾ ਬਦਨਾਮ ਘੋੜਸਵਾਰ ਰਵੱਈ ਆ (ਉਸਦਾ ਨਵੀਨਤਮ ਜੀਵਨੀ ਲੇਖਕ ਉਸ ਦੇ ਤੰਬੂ ਨੂੰ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਨਾਲ ਫੈਲਾਏ ਜਾਣ
ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬੱਚੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵਚਕਾਰ ਖੇਡਦੇ ਹਨ) ਨੇ ਿਕਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਿਵੱਚ ਯੋਗ ਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਿਸਰਫ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਜੋ ਪੱਕੀ
ਜਾਪਦੀ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਿਕ, ਬਚਾਅ ਦੇ ਇਸ ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਦਾ ਜੋ ਵੀ ਉਪਾਅ ਹੈ, ਇਹ ਵੀ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਲਈ ਸੀ। ਇਹ ਦਸੰਬਰ '46 ਦੀ ਭੈਰੋਵਾਲ ਸੰਧੀ ਤੋਂ
ਬਾਅਦ, ਪਟੀਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸੰਧੀ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰੇਿਰਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਅਪ੍ਰੈਲ '47 ਜਾਂ ਸੰਭਵ ਤੌਰ
'ਤੇ ਅਗਸਤ ਿਵਚ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਬਰਖਾਸਤਗੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪੂਰੀ ਰੱਿਖਆ ਦੀ ਡੇਿਟੰਗ ਦੀ ਵੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। '47, ਜਦੋਂ ਲਾਰੈਂਸ ਿਸ਼ਮਲਾ ਿਵੱਚ ਸੀ।
ਇੰਨੀ ਅਿਨਸ਼ਿਚਤਤਾ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਿਡਫੈਂਸ ਦਾ ਅੰਤਮ ਭਾਗ, ਜੋ ਿਕ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਢੁਕਵਾਂ ਵੀ ਹੈ, ਸਭ ਤੋਂ ਿਸੱਧਾ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਲੂਕ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਿਹਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਕਲਕੱਤਾ ਿਰਿਵਊ ਿਵੱਚ ਐਡਵਰਡਸ ਦੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਦੇ ਜਵਾਬ ਿਵੱਚ ਿਕ ਉਸਨੇ ਇਸਦੇ ਲਈ
ਇੱਕ ਬਸਤੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਚਿਲਤ ਦੰਡਕਾਰੀ ਮਾਹੌਲ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਨਰਲ ਅਿਵਤਾਬੀਲ ਨੇ
ਮਸ਼ਹੂਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਿਵਚ ਆਪਣੇ ਅਿਧਕਾਰ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਿਕ ਸ਼ਿਹਰ ਨੂੰ ਿਗੱਬਟਾਂ ਨਾਲ ਵਜਾ ਕੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਹਫ਼ਿਤਆਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਤੋਂ ਲਟਕਦੇ ਛੱਡ ਕੇ। ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਬਾਰੇ ਅਫਵਾਹ ਸੀ ਿਕ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਿਵੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਚਮੜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਿਜ਼ੰਦਾ
ਉਬਾਿਲਆ ਸੀ। ਵੈਨਟੂਰਾ, ਵੀ, ਇੱਕ ਬੇਰਿਹਮ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਅਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਕੋਰੜੇ ਮਾਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਤਰਜੀਹ ਿਦੰਦੇ ਹਨ
ਸ਼ੱਕੀ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਿਵਚ ਕੈਦ ਅਤੇ ਤਤਕਾਲ ਮੌਤ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਪਰ ਗਾਰਡਨਰ, ਆਪਣੇ ਚਾਲ-ਚਲਣ ਦੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਪਿਹਲੂ ਦਾ ਿਨਰਣਾ ਕਰਨ ਦੇ ਇੱਕ ਚੰਚਲ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਅਿਧਕਾਰ ਨੂੰ ਿਵਵਾਦ ਕਰਦੇ
ਹੋਏ, ਕਦੇ ਵੀ ਇਸ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਮੁਆ ਫੀ ਨਹੀਂ ਮੰਗ ਦਾ ਿਕ ਬੇਰਿਹਮੀ ਆਮ ਗੱਲ ਸੀ। ਸਗੋਂ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਦਾ 'ਕਾਲਾ, ਿਘਣਾਉਣਾ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ
ਿਕ ਿਘਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ' 570 ।
ਜੇਕਰ ਉਸਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਿਕਹਾ ਿਕ ਉਸਦੇ
ਕੋਲ ' 571 ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਘੱ,ਟ ਹੈ ' ਤਾਂ ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ
ਸੀ, ਪਰ ਿਕਉਂ ਸੀ ਿਕ ਉਸਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਿਕਸੇ
ਿਕ ਉਸ ਕੋਲ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵੀ ਤਰ੍ ਬਿਚਆ ਸੀ। ਇਹ
ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਿਵਕਲਪ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਸਵੀਕਾਰਯੋਗ
'ਪੂਰੇ ਅਰਥਾਂ ਿਵਚ ਇਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਕੰਮ' ਸੀ,' 572 ਉਸਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ - ਬਸ਼ਰਤੇ, ਉਹ ਪੱਖਪਾਤ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ, 'ਇਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਰੀ
ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਪੂਰੇ ਕੁੱਕੜ 'ਤੇ ਿਸਰਫ ਇਕ ਨਹੀਂ, ਬਲਿਕ ਚਾਰ ਮਸਕਟਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਆਦਮੀ ਦੇ ਿਸਰ 'ਤੇ ਰੱਿਖਆ ਅਤੇ ਪੱਧਰਾ
ਕੀਤਾ, ਉਡਾਉਣ ਲਈ ਿਤਆਰ। ਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀਿਬੰਬ ਲਈ ਇੱਕ ਪਲ ਬਚੇ ਿਬਨਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸਦੀਵੀਤਾ ਿਵੱਚ ਭੇਜੋ...'573
ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਇੱਥੇ ਿਕਵੇਂ ਆਇਆ? ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦਰਜਨਾਂ ਮੁਿਹੰਮਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,
ਿਕਵੇਂ ਉਹ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਪੰਜ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੁਝੇਿਵਆਂ ਿਵਚ', 574, ਕੀ ਉਹ ਅਿਜਹਾ ਅਸੰਭਵ ਕਰਨ ਲਈ ਚਲਾਕੀ ਕਰ ਿਗਆ ਸੀ ?
ਸਿਥਤੀ?
ਅਿਵਸ਼ਵਾਸ਼ਯੋਗ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਰਾ ਮਾਮਲਾ ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਸਥਾਨਕ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਜਨਵਰੀ 1845 ਿਵਚ ਜੋਵਾਹਰ
ਿਸੰਘ ਦੇ ਸੱਤਾ ਿਵਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ 'ਮੇਰਾ ਇਕ ਲਾਗਲੇ ਘਰ ਦਾ ਗੁਆ ਂਢੀ ... ਮਾਮਲੇ ਦੀ ਮੋੜ ਨੂੰ ਦੇਖਿਦਆਂ, ਉਸ ਨੇ ਦਰਖਾਸਤ
ਦੇਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਲੱਿਭਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਲੈਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ, ਿਜਸ 'ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਲੱਭਣ ਲਈ
ਮਜਬੂਰ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ। ਨਵੇਂ ਦਰਬਾਰ ਅਤੇ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਤੋਂ ਸੁਰੱਿਖਆ।'575 ਗਾਰਡਨਰ ਪਿਹਲਾਂ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਿਮਿਲਆ
ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਜੀਵਨ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦਾ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨਚੀ ਅਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਕੰਮ
ਕਰਦਾ ਸੀ। ਜੀਵਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਰਖਾਸਤਗੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਿਦੱਤਾ, ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਿਕਿਰਆ ਿਵਚ ਗਾਰਡਨਰ ਜੋਵਾਹਰ
ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਧਆਨ ਿਵਚ ਆਇਆ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਬਾਅਦ, ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪੈਦਲ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਦੋ ਬਟਾਲੀਅਨਾਂ ਅਤੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਕੋਰ
ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਿਨਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਿਜਸ 'ਤੇ ਨਵੀਂ ਸ਼ਾਸਨ ਿਨਰਭਰ ਕਰੇਗ ੀ।
ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਿਹਲ ਦੇ ਪਿਹਰੇਦਾਰ ਦੇ ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਵਜੋਂ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਿਵੱਚ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ,
ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ 'ਰਾਜ ਦੇ ਲੋਕ ਜਾਂ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰਕਮ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ' 576 । ਇਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ
ਬਦਿਕਸਮਤ ਇੱਕ ਖੁਦਾ ਬਖ਼ਸ਼ ਸੀ। ਜੀਵਨ ਿਸੰਘ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ 'ਤੇ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਇਸ ਿਵਅਕਤੀ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ
ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਪਰਾਧਾਂ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਵੇ ਅਤੇ 50,000 ਰੁਪਏ ਦਾ ਠੋਸ ਸੋਧ ਕਰੇ।
ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਿਵੱਚ ਖੁਦਾ ਬਖਸ਼ ਦਾ ਪੱਖ ਲੈਣ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਉਹੀ ਕੀਤਾ ਿਜਵੇਂ ਉਸਨੂੰ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ
ਇੰਨੀ ਸਫਲਤਾ ਨਾਲ ਿਕ ਜੀਵਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰੇਰਕ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ। ਿਫਰ ਕੈਦੀ ਨੂੰ ਿਰਹਾਅ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ,
ਜੀਵਨ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਬਖਸ਼ ਪੱਕੇ ਦੋਸਤ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਬਖਸ਼ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕੋਤਵਾਲ, ਜਾਂ ਮੈਿਜਸਟਰੇਟ ਅਤੇ ਪੁਿਲਸ ਦਾ ਮੁਖੀ ਿਨਯੁਕਤ
ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਗਾਰਡਨਰ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜੀ ਿਡਊਟੀਆਂ 'ਤੇ ਵਾਪਸ ਆ ਿਗਆ। 'ਮੈਂ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ
ਸੋਿਚਆ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਕੋਰ ਆਿਦ' 577 ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਉੱਠਣ ਅਤੇ ਠੀਕ ਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਿਵੱਚ ਰੁਿਝਆ
ਰਿਹੰਦਾ ਸੀ ।
ਿਤੰਨ ਹਫ਼ਿਤਆਂ ਬਾਅਦ, ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ, ਉਸਨੂੰ ਮਿਹਲ ਿਵੱਚ ਬੁਲਾਇਆ ਿਗਆ। ਜਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਆਪਣੇ ਚਾਰ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਉੱਥੇ
ਮੌਜੂਦ ਸੀ; ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਿਕਹਾ, 'ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਸ਼ੈਂਪੇਨ ਦੀ ਇੱਕ ਬੋਤਲ ਅਤੇ ਸ਼ੈਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ' ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਹ
ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਜੀਦਾ ਸੀ।
.
ਉਹ ਅਸਾਧਾਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚੁੱਪ ਿਰਹਾ ਅਤੇ ਡੂੰਘ ੀ ਸੋਚ ਿਵੱਚ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਆਖਰਕਾਰ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨੇੜੇ ਬੁਲਾ ਕੇ ਚੁੱਪ
ਤੋੜੀ - ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਨੇੜੇ - [ਅਤੇ] ਇੱਕ ਠੰਡੇ, ਡੂੰਘ ੇ, ਨੀਵੇਂ ਪਰ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਪੁੱਛ-ਿਗੱਛ ਵਾਲੇ ਲਿਹਜ਼ੇ ਿਵੱਚ ਮੈਨੂੰ
ਪੁੱਿਛਆ ਿਕ ਮੈਂ ਿਕਹੜਾ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀ ਹਾਂ। ਿਫਰ [ਉਸਨੇ] ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੇ ਿਕ ਿਕਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯੂਰਪੀਅਨ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੂੰ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਸਾਰੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ [ਿਕਵੇਂ] ਉਹ ਅਰਥ ਦੇ ਸਖਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ ਅਿਜਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਨੋਟ
ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਕਮਾਲ ਦੇ ਸਨ। 579
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਗੈਰ-ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ ਦੀ ਅਿਵਸ਼ਵਾਸਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ, ਇੱਕ ਨੌਕਰ ਿਜਸ ਨੇ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਸ਼ੈਰੀ ਦਾ ਗਲਾਸ
ਭਰਨ ਲਈ ਗਲਤ ਸ਼ਬਦ ਪੜ੍ਿਹਆ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ 500 ਕੋੜੇ ਮਾਰਨ ਲਈ ਿਲਜਾਇਆ ਿਗਆ, ਿਜਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਉਹ ਆਦਮੀ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ
ਿਗਆ ਅਤੇ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗੁਆ ਬੈਠਾ' 580 . ਅੱਗ ੇ ਜੀਵਨ ਿਸੰਘ ਦੀ ਵਾਰੀ ਸੀ ਪਰਖ ਦੀ। ਉਹ ਡਰੈਿਸੰਗ -ਡਾਊਨ ਦੇ
ਨਾਲ ਉਤਿਰਆ, ਸ਼ਾਬਿਦਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਕਉਂਿਕ ਇਸ ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ ਚਾਦਰ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਿਫਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਵਾਰੀ ਸੀ।
ਕੀ ਉਹ ਇੱਕ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਇੱਕ ਹੁਕਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰੇਗ ਾ ਜੋ ਵੀ ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਹਨ? ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਉਹ ਕਰੇਗ ਾ, ਉਸਨੇ
ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ; ਪਰ ਿਸਰਫ ਤਾਂ ਹੀ ਜੇ ਉਹ ਮੁਨਾਸਬ ਹੋ ਸਕੇ। ਿਫਰ ਿਚੱਟੇ ਆਰਸੈਿਨਕ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲ ਿਤਆਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਅਤੇ ਮੇਜ਼ ਦੇ
ਪਾਰ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਕੀ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਿਨਗਲ ਜਾਵੇਗ ਾ?
ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਿਖਆਲ ਆਇਆ ਿਕ ਉਹ [ਜਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ] ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਮੇਰੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰ ਿਰਹਾ ਹੋਵੇਗ ਾ, ਅਤੇ ਇਸ ਸੋਚ

ਦੇ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ, ਮੈਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਉਸਦੇ ਹੱਥੋਂ ਉਹ ਟੁਕੜਾ ਖੋਹ ਿਲਆ ਜੋ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ; ਇਹ ਇੱਕ ਚੰਗ ਾ ½ ਔਂਸ ਵਜ਼ਨ
ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਖਾਣ ਜਾਂ ਿਨਗਲਣ ਲਈ ਿਕਹਾ। ਮੈਂ ਤੁਰੰਤ
ਦ੍ਿਰੜਤਾ ਨਾਲ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਦ੍ਿਰੜਤਾ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ ਿਕ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਲਈ ਿਤਆਰ ਹਾਂ ਅਤੇ ਿਸਰਫ
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।581
ਦੋਵੇਂ ਆਦਮੀ ਿਫਰ ਚੁੱਪਚਾਪ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਿਨੰਦਣਯੋਗ ਿਨਗਾਹ ਸੀ, ਉਹ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਿਜਵੇਂ ਿਵੰਨ੍ਹਣ
ਵਾਲਾ ਜੇ [ਜੌਵਾਹਰ ਦੇ] ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਨਾ ਹੋਵੇ।' । ਉਸਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆ ਲੇ।' 583 ਚੁੱਪ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। ਹੋਰ ਤੀਹ ਸਿਕੰਟ ਬਹੁਤ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਲੰਘ
ਗਏ। ਜਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਚਹਰੇ ਦੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਿਫਰ 'ਨਰਮ' ਹੋ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸੀਬਤ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ। ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨੇ
ਆਰਸੈਿਨਕ ਵਾਪਸ ਲੈ ਿਲਆ, ਦੋ ਹੋਰ ਨੌਕਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦੇ ਇੱਕ ਇੰਚ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੋੜੇ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਘਰ
ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ।
ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 500 ਰੁਪਏ ਨਾਲ ਸਨਮਾਿਨਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਅਤੇ ਦੋ ਿਜ਼ਲ੍ਿਹਆਂ ਦਾ ਚਾਰਜ ਦੇਣ
ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਜੀਵਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਿਜ਼ਲ੍ਿਹਆਂ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਸੰਭਾਲੀ ਪਰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਨਕਦੀ ਰੱਖੀ।
ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਕੀਨ ਿਦਵਾਉਂਦਾ ਹਾਂ… ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਿਕਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦ ਰੋਂ ਬਾਹਰ ਿਨਕਿਲਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦ ਰੋਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਖੁੱਲ ੍ਹ ਕੇ ਸਾਹ
ਿਲਆ ਅਤੇ ... ਸੱਚਮੁੱਚ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਿਕ, ਜੇ ਮੈਂ ਉਸ ਰਾਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਹੁਣ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ
ਦੱਸਣ ਲਈ ਿਜ਼ੰਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ...584
ਇਹ ਕੁਝ ਿਦਨਾਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰਾਤ ਦੇ ਸੰਮੇਲਨ ਦੌਰਾਨ ਸੀ ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜੋਧਾ ਿਮਸਰ / ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਦੀ ਿਕਸਮਤ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ
ਪ੍ਰਸਾਿਰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਕੇਸ ਿਵੱਚ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਬਲੱਡ ਮਨੀ ਲੈਣ ਲਈ
ਿਨਪਟਾਰਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਦੋ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ ਬੂਟ ਦੂਜੇ ਪੈਰ 'ਤੇ ਸੀ। ਲੁਿਧਆਣੇ ਿਵੱਚ ਨੌਜਵਾਨ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤਸਕਰੀ
ਕਰਕੇ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਦੇ ਬਾਅਦ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਦਾ ਕੈਦੀ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਕੋਈ ਅਿਜਹੀ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਜਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਗੌਲਰ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਨੇ ਕੋਈ ਰਿਹਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਿਪੱਠ

ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਹੁਣ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੁਆ ਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਿਨਸ਼ਾਨਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਛੱਡੇ ਗਏ
ਦਾਗਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਿਫਰ ਉਸਨੇ 'ਦੋ ਮੁੱਠੀ ਮੋਟੇ ਹੰਕਰ ਪੱਥਰ ਜਾਂ ਕੰਕਰ' 585 ਿਤਆਰ ਕੀਤਾ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਉਸਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ
ਿਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਿਨਗਲ ਿਲਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਿਕ 'ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਿਸਹਤ ਅਤੇ ਸੰਿਵਧਾਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਦਰਦ ਅਤੇ
ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਕਈ ਿਦਨਾਂ ਿਵੱਚ ਬੇਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ [ਜੋ] ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਮੌਤ '586 . ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਨੇ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੀ
ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਜਾਂ ਨੌਜਵਾਨ ਮਹਾਰਾਜੇ (ਭਾਵ ਜੋਵਾਹਰ ਦੇ) ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਤਸੀਹੇ ਿਦੱਤੇ
ਸਨ।
ਭੈਣ ਅਤੇ ਭਤੀਜਾ) ਉਸ ਨੂੰ ਉਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਸਜ਼ਾ ਿਦੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਿਕਉਂਿਕ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਦੇ
ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਮਰਥਕ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਿਰਹਾਈ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਿਕ ਉਸ ਦੀ ਸਾਬਕਾ ਕਮਾਂਡ ਦੇ ਬੰਿਦਆਂ (ਭਾਵ
ਅਿਵਤਾਬੀਲ ਦੀ ਿਡਵੀਜ਼ਨ) ਨੂੰ ਬਗਾਵਤ ਲਈ ਉਕਸਾਇਆ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਿਫਰ ਇਕੱਠੀ ਹੋਈ ਕੰਪਨੀ ਿਵਚ ਿਵਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ, ਮੌਤ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਿਦੱਤੀ ਗਈ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਪਾਮੀਰਸ ਿਵੱਚ
ਆਪਣੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੀ ਿਕਸਮਤ ਦਾ ਿਨਰਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਸਾਵਧਾਨੀ ਦਾ ਇੱਕ ਨੋਟ ਬੋਲਣ ਦੀ ਗਲਤੀ ਕੀਤੀ। ਸਜ਼ਾ
ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਰਾਣੀ ਜਾਂ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੇ ਉੱਦਮ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਹ 'ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤਾਂ ਿਵੱਚ [ਲੋਕਾਂ ਦੇ
ਮਨਾਂ ਜਾਂ ਸੈਿਨਕਾਂ ਨੂੰ ਉਤੇਿਜਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਸਾਵਧਾਨ ਰਿਹਣ ਲਈ] ਚੰਗ ਾ ਕਰਨਗੇ' 587 ।
ਮੈਂ ਇਹ ਕਿਹਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ [ਜਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ] ਨੇ ਆਪਣਾ ਿਚਹਰਾ ਬਦਲ ਿਲਆ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਿਮੰਟਾਂ ਿਵੱਚ, ਉਸਨੇ, ਪ੍ਰਤੀਤ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਸਲਾਹ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਮੈਨੂੰ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇ ਿਦੱਤੀ। 588।
ਹੋਰ ਵੀਹ ਿਦਨ ਬੀਤ ਗਏ। ਇਹ ਹੁਣ ਮਾਰਚ 1845 ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਿਕਸਮਤ ਬਾਰੇ ਚੇਤਾਵਨੀ
ਦੇਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸਜ਼ਾ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪਟੀਸ਼ਨਾਂ ਅੱਗ ੇ ਭੇਜ ਿਦੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ
ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਪਿਹਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਨੀਂਦ ਤੋਂ ਜਗਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਇਸ ਵਾਰ ਸਵੇਰ ਦੇ ਛੋਟੇ ਘੰਿਟਆਂ ਿਵੱਚ ਅਤੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਭੜਕਾਹਟ ਨਾਲ;
ਉਸਨੇ ਪਿਹਰੇ ਵਾਲੇ ਕੈਦੀ ਨੂੰ ਕੋਤਵਾਲ ਖੁਦਾ ਬਖ਼ਸ਼ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਿਨੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਦੋ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨਾਲ ਲੈ
ਜਾਣਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਅੰਤ ਿਵੱਚ, ਮੌਤ ਦੇ ਦਰਦ 'ਤੇ, ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਬੂਤਰੇ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਚਬੂਤਰਾ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਉੱਚਾ ਥੜ੍ਹਾ।
ਸ਼ਿਹਰ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਚੌਂਕ (ਰੋਡ ਜੰਕਸ਼ਨ 'ਤੇ ਿਵਹੜੇ) ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਿਨੰਦਾ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਉਥੇ ਉਸ ਨੇ 'ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਹੀ ਰਿਹਣਾ ਸੀ ... ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਿਮਸਰੀ ਦੇ ਹੱਥ, ਨੱਕ ਅਤੇ ਕੰਨ ਨਹੀਂ ਕੱਟ ਿਦੱਤੇ ਜਾਂਦੇ' 589 । ਉਸ ਨੇ 'ਿਦਨ ਦੀ
ਪਿਹਲੀ ਿਤਮਾਹੀ, ਜਾਂ ਸਵੇਰੇ 9 ਵਜੇ ਤੱਕ' ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਉਣ ਲਈ '590' ਮਾਿਰਆ ਸੀ; ਜੇਕਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਇਹ ਅਮਲ ਨਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ
ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਿਸੰਘ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ 'ਸਜ਼ਾ ਜਾਂ ਮੌਤ ਵਰਗੀ ਸਜ਼ਾ ਭੁਗ ਤਣੀ ਪਵੇਗ ੀ' 591 ।
ਿਜਵੇਂ-ਿਜਵੇਂ ਿਦਨ ਚੜ੍ਹਦਾ ਿਗਆ, ਸਿਥਤੀ ਦੀ ਨਾਜ਼ੁਕ, ਅਰਾਜਕਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਸਿਥਤੀ ਹੋਰ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦੀ ਗਈ। ਗਾਰਡਨਰ
ਿਤਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ
ਹੋਰ ਦੁਖਦਾਈ ਕੰਮ ਉਸ ਦੇ ਰਾਹ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਿਲਆ ਸੀ ਅਤੇ ਿਫਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ
ਗੁਲਾਮੀ ਿਵੱਚ ਵੇਚ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਉਸਨੇ ਅਕਸਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਿਸਰਫ ਆਪਣੇ ਬਚਨ ਨਾਲ ਮਾਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਿਕ ਉਸਨੇ
ਅਿਜਹਾ 'ਸਵੈ-ਰੱਿਖਆ' ਿਵੱਚ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਚੈਤ ਿਸੰਘ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਦਾ ਸਾਥੀ) ਦੇ ਕਤਲ ਿਵੱਚ ਯਕੀਨਨ ਹੀ ਇੱਕ ਿਧਰ
ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਿਸਰਾਂ ਦੇ ਦੁਆ ਲੇ ਪਰੇਡ ਕਰਨ ਿਵਚ ਵੀ ਅਣਜਾਣ ਮਾਣ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਜਾਂ ਗੁਲਾਬ
ਿਸੰਘ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਿਪਛਲੇ ਚੌਦਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਿਬਤਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਿਵਅਕਤੀ ਖੂਨ ਨਾਲ ਲੱਥਪੱਥ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀਂ
ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। 'ਿਘਣਾਉਣੇ ਕਰਮ' ਨੌਕਰੀ ਲੈ ਕੇ ਆਏ; ਉਹ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਿਵਕਲਿਪਕ ਸਨ ਅਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਉਣ ਯੋਗ
ਨਹੀਂ ਸਨ।
ਦੁਖੀ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਤੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਡਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ , ਜੀਵਨ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਤੋਂ ਉਸ ਕੋਲ

ਇਹ ਮੰਨਣ ਦਾ ਵਧੀਆ ਕਾਰਨ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਦੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਅਸਲ ਖ਼ਤਰਾ ਸੀ। ਦੋਸ਼ੀ ਅਿਧਕਾਰੀ ਨੇ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਨੂੰ
ਦੱਿਸਆ ਿਕ ਉਸ 'ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਜੇ ਉਹ ਅਸਫਲ ਿਰਹਾ ਤਾਂ ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਚਬੂਤਰਾ
ਨੂੰ ਿਜ਼ੰਦਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦਾ। ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਿਸਰਫ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਿਵੱਚ ਸੀ; ਉਸਦੇ ਬੰਦੇ ਵੀ ਖਤਰੇ ਿਵੱਚ ਸਨ। ਅਤੇ ਕੇਵਲ
ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਨਹੀਂ; ਿਕਉਂਿਕ ਜਦੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਜੋਧਾ ਰਾਮ
ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਇਸ ਿਕਸਮ ਦੀ ਿਕਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਦ੍ਿਰੜ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਿਵੱਚ ਸਾਥੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਭੀੜ, ਸਾਰੇ ਿਖੱਚੀਆਂ
ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ, ਅਤੇ ਜੋਧਾ ਰਾਮ/ਅਿਵਤਾਬੀਲ ਦੀ ਬ੍ਿਰਗੇਡ ਦੇ ਿਸੱਖਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਿਗਣਤੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਸਾਰੇ ਚਬੂਤਰਾ 'ਤੇ
ਚੜ੍ਹ ਗਏ, ਇੱਕ ਤਲਖੀ ਵਾਲੀ ਲੜਾਈ ਇੱਕ ਤੇਜ਼ ਅੰਗ ਕੱਟਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਿਦਖਾਈ ਿਦੰਦੀ ਸੀ।
ਅਸੀਂ ਲਗਭਗ 350 ਦੇ ਕਰੀਬ ਸੀ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਿਵਰੁੱਧ ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਅਤੇ ਿਸੱਖਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਸੀ ...
[ਇਹ] ਕੋਤਵਾਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚਾਦਰ ਵਾਂਗ ਪੀਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਡਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੂਰਖ ਅਤੇ ਅੱਧਾ ਅਧਰੰਗ ਹੋ
ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸੀ. ਸੱਚਮੁੱਚ ਇਸ ਖਾਤੇ 'ਤੇ ਿਕ ਕੰਮ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ ਨਾਈ ਦੀ ਖਰੀਦ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਅਤੇ
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਦੇਰੀ ਹੋਈ ਸੀ।592
ਨਾਈਆਂ ਕੋਲ ਰੇਜ਼ਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਿਵੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਾਹਰ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਇੱਕ ਿਸੱਖ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੋਣ
ਕਰਕੇ ਿਜੱਥੇ ਸ਼ੇਿਵੰਗ ਅਤੇ ਵਾਲ ਕੱਟਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਕੰਮ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ
ਜਨਮੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਿਵਗਾੜਨ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸ਼ੱਕ ਸੀ, ਗਾਰਡਨਰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿਹੰਦਾ। ਿਫਰ ਵੀ ਇੱਕ ਨਾਈ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਖਰੀਿਦਆ ਨਹੀਂ
ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਉਹ 'ਇੱਕ ਝਗੜੇ ਿਵੱਚ ਗੁਆ ਚ ਿਗਆ' 593 . ਉਸਦੀ ਬਦਲੀ ਿਫਰ 'ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ
ਨੂੰ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਡਰ ਕਾਰਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਈ' 594 । ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਏ
ਤੀਜਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ, ਇਹ ਕੋਤਵਾਲ ਸੀ ਜੋ ਨਤੀਿਜਆਂ ਦੇ ਡਰ ਕਾਰਨ ਇੰਨਾ 'ਅਯੋਗ ' ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰਨ
ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਿਲਆ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਨਾਈ ਨੰਬਰ 3 ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਿਬਨਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਿਗਆ। ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਦੇ ਿਸਰ ਦੇ ਸਬੰਧਤ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੰਨਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ
ਹੋਰ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਦੋਂ 'ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਭੀੜ ਦੁਆ ਰਾ ਇੱਕ ਿਭਆਨਕ ਕੁਚਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ; ਹਰ ਿਦਸ਼ਾ ਿਵੱਚ
ਤਲਵਾਰਾਂ ਿਖੱਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਦੋ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਟੁੱਟ ਗਈਆਂ ਸਨ'595 ।
ਇਹ ਉਹ ਥਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬਰਾਬਰ ਕਰ ਿਦੱਤੀਆਂ, ਚਾਰ ਗਾਰਡਨਰ
ਅਤੇ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਵੱਲ ਅਤੇ ਦੋ ਨੇ ਕੋਤਵਾਲ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ।
ਇੱਕ ਹੋਰ ਅੱਧਾ ਪਲ [ਮਾਮਲਾ] ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ, ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਸਾਡੇ ਲਈ, ਜੇ ਮੈਂ ਖੁਦ ਨਾ ਹੁੰਦਾ (ਿਕਉਂਿਕ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ,
ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੈਂ, ਉਸ ਿਦਨ ਆਪਣੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਕਈਆਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਸੱਚ ਬੋਲਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਾਂਗ ਾ) ,
ਮੇਰੀ ਤਲਵਾਰ ਕੱਢੀ ਅਤੇ ਨਾਈ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜ ਿਲਆ। ਉਸਦੇ ਕੰਬਦੇ ਹੱਥਾਂ ਿਵੱਚ ਰੇਜ਼ਰ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਚੰਗ ੀ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਂ ਿਜੰਨੀ ਜਲਦੀ ਹੋ ਸਕੇ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਬੰਿਧਤ ਕੀਤਾ…. ਦੋ ਪਲਾਂ ਿਵੱਚ, ਮੈਂ ਅਤੇ ਜਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਦੋ-ਿਤੰਨ
ਹੋਰ ਸੇਵਾਦਾਰ ਸਾਡੇ ਘੋਿੜਆਂ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੀੜ ਿਵੱਚੋਂ ਲਗਭਗ ਪੰਜਾਹ ਬੇਯੋਨਟਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ
ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਬਣਾਉਣਾ ਿਪਆ, ਜੋ ਹੁਣ ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਿਜਵੇਂ ਘਬਰਾ ਿਗਆ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸਮਾਂ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਸੰਕਲਪ ਧੱਕਾ
ਬਣੋ.596
ਕਰਮ ਹੋ ਿਗਆ; ਅਤੇ ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਤਿਹਤ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸੰਭਵ ਿਵਕਲਪ ਿਲਆ ਸੀ. 'ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰੋ, ਕੀ ਇਹ [ਪੁੱਛਣਾ] ਬਹੁਤ
ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਦਖਲ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗ ਾ,' ਉਸਨੇ ਸਿਮਥ ਦੀ ਬਜਾਏ ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ, 'ਉਸ ਮੌਕੇ ਜਾਂ ਐਮਰਜੈਂਸੀ 'ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕੰਮ
ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਸਹੀ ਿਹੱਸਾ ਕੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ?'597 ਉਸਨੇ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਿਵਵਾਿਦਤ ਕੀਤਾ। ਿਕ ਉਸਨੇ ਉਹ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜੋ
ਕੋਈ ਿਹੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਜਾਂ ਿਸੱਖ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗ ਾ; ਉਹ ਕੂੜਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਲਈ ਉਸ
ਨੂੰ ਕਰਨਲ ਬਣਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ; 'ਕੁਝ ਵੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਿਕ ਮੈਂ ਇਸ ਦੁਆ ਰਾ ਸਭ ਕੁਝ ਗੁਆ ਿਦੱਤਾ ਹੈ'
598 ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਿਕ ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਉਸਨੂੰ ਕੱਟ ਦੇਣਗੇ, ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ
'ਤੇ ਉਸਨੇ ਜੀਵਨ ਿਸੰਘ 'ਤੇ ਸਾਰਾ ਮਾਮਲਾ ਆਯੋਿਜਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਲਈ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ . ਉਹ
ਠਿਹਰਾਇਆ। ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਿਨਰਾਸ਼ਾ '599 .
ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਇਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਗਰਦਨ ਸੀ ਜਾਂ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਦੇ ਕੰਨ, ਨੱਕ ਅਤੇ ਉਂਗ ਲਾਂ ਸਨ। ਿਜਵੇਂ ਿਕ
ਉਸਨੇ ਇਸਨੂੰ ਬਚਾਅ ਪੱਖ ਦੇ ਆਖਰੀ ਵਾਕ ਿਵੱਚ ਪਾਇਆ, ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਉਹ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਿਸਰਫ ਇਹ ਿਵਕਲਪ ਬਿਚਆ ਸੀ ਿਕ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਰਹਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗੁਆ ਲਵਾਂ ਜਾਂ ਉਹ ਕੰਮ ਕਰਾਂ ਜੋ ਮੈਂ ਕੀਤਾ
ਸੀ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਚਿਰੱਤਰ ਗੁਆ ਬੈਠਾਂ। ਪਰ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੋਚਣ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਜੋ
ਬੋਲਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਿਨਰਣਾ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਸੋਚਣਗੇ। 600
ਿਜੱਥੋਂ ਤੱਕ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗ ਰਾਮਾਂ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਰੱਿਖਆ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਿਵੱਚ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਹੈ, ਕਦੇ ਵੀ
ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਿਬਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਉਸਨੇ ਡਰਾਮੇ ਨੂੰ ਵਧਾ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰੇ ਨੂੰ ਵਧਾ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋਸ਼ਾਂ
'ਤੇ ਨਾਰਾਜ਼ਗ ੀ ਜਤਾਈ ਿਕ ਉਸਨੇ 'ਠੰਡੇ ਖੂਨ ਨਾਲ' ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਲਈ ਇਨਾਮ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ
ਸਭ ਿਬੰਦੂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ. ਉਸਨੇ ਜ਼ੁੰਮੇਵਾਰੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੀਂ ਿਵਵਸਥਾ ਦੇ ਤਿਹਤ ਉਸਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਨੂੰ
ਜਾਇਜ਼ ਠਿਹਰਾਉਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ। ਉਹ ਅਿਜਹੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਕੋਈ ਰਿਹਮ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਿਜਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ
ਅਜੇ ਵੀ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਭਤੀਜੇ ਦੇ ਹੱਥ ਸੀ, ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਅਿਜਹੇ ਪੈਰਾਗਨਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਿਨਰਦੇਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਜੋ
ਉਸਨੂੰ ਨੈਿਤਕ ਿਸਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਨਸਲੀ ਭੇਖਾਂ ਦਾ ਗੱਦਾਰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਬਹੁਤ ਪਿਵੱਤਰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ‘ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ’, ਜੇ
ਕੋਈ ਸਨ, ਚੁੱਪ ਰਹੇ। ਗਾਰਡਨਰ ਤੋਂ ਉਸ ਦਾ ਦਰਜਾ ਖੋਹ ਿਲਆ ਿਗਆ, ਉਸ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਅਤੇ ਰਾਜ ਛੱਡਣ
ਲਈ ਚੌਵੀ ਘੰਟੇ ਿਦੱਤੇ ਗਏ।
ਉਹ ਲੁਿਧਆਣੇ ਤੱਕ ਹੀ ਿਗਆ। ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਬੇਇ ੱਜ਼ਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ, ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖਾਰਜ ਨਾ ਕੀਤਾ

ਿਗਆ, ਤਾਂ ਉਹ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਿਸੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਰਾਜ ਦੇ ਖੇਤਰ ਿਵੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਿਗਆ। ਉੱਥੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਨਾ ਤਾਂ
ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਰੈਂਕ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਭਗੌੜੇ ਵਜੋਂ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਜੋ ਿਕ ਉਹ ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਜੇ ਉਸ ਸਕੋਰ 'ਤੇ ਕੋਈ
ਅਿਧਕਾਰਤ ਸ਼ੱਕ ਹੁੰਦਾ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਮਾਮਲੇ ਦੇ ਕਲੰਕ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੁੰਦਾ। ਸੰਪਾਦਕ ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੋ
ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਦਾ ਕੋਈ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਿਦੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਿਜਸਦਾ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਬਾਕੀ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦਾ ਰੈਿਜ਼ਊਮੇ ਨੋਟਾਂ ਤੋਂ ਥੋੜਾ ਵੱਧ ਹੈ, ਉਸਨੇ
ਕਰਨਲ ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ ਨੂੰ ਉਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਦ ਿਹਸਟਰੀ ਿਸਰਲੇਖ ਦੇ ਇੱਕ ਕੰਮ
ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਪਿਰਵਾਰ ਦਾ' 601 ਅਸਲ ਿਵੱਚ, ਅਪ੍ਰੈਲ 1847 ਤੱਕ ਸਿਮਥ ਦੇ 'ਉਤਸੁਕ ਅਤੇ ਘੱਟ
ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਕੰਮ' 602 ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੋਵੇਗ ੀ; ਇਹ ਉਸੇ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ
ਸਾਲ
ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਪਿਰਵਾਰ ਲਈ ਵੀ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਨਵੰਬਰ 1847 ਿਵਚ ਰਾਣੀ ਿਜੰਦਾਂ ਨੂੰ ਜਲਾਵਤਨ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ।
ਿਫਰ ਅਪ੍ਰੈਲ 1848 ਿਵਚ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਦਰਬਾਰ, ਿਜਸ ਨੂੰ ਇਿਤਹਾਸ ਦੀਆਂ ਿਕਤਾਬਾਂ ਿਵਚ ਦੂਜੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ
ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੋਵਾਂ ਿਵਰੁੱਧ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਭੜਕਦੀ ਬਗਾਵਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ।
ਮੁਲਤਾਨ ਿਵੱਚ ਇਸ ਵਾਰ ਇਹ ਯੁੱਧ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤਾ ਕਰਕੇ ਲਿੜਆ ਿਗਆ ਪਰ ਿਸੰਧ ਦਿਰਆ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਿਪਸ਼ਾਵਰ,
ਰਾਵਲਿਪੰਡੀ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੱਕ ਫੈਲ ਿਗਆ। ਭਾਰੀ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜਾਈ ਿਵੱਚ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਿਚੱਿਲਆਂਵਾਲਾ ਿਵਖੇ
ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਗਏ ਪਰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਿਵੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਿਜੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
ਇਹ 1849 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ—ਲੜਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵਚ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਰਾਜ ਲਈ ਸਭ ਕੁਝ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ।
ਰੀਜੈਂਸੀ ਜ਼ਖ਼ਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ; ਨੌਜਵਾਨ ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਜਲਾਵਤਨੀ ਿਵੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਬਨਾਂ ਕਦੇ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਿਬਰਾਜਮਾਨ
ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ; ਕੋਹ-ਏ-ਨੂਰ ਹੀਰਾ, ਿਜਸ ਤੋਂ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ੁਜਾ ਨੂੰ ਵਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਰਾਣੀ ਿਵਕਟੋਰੀਆ ਨੂੰ ਜ਼ਬਤ
ਕਰ ਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ: ਅਤੇ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਮਹਾਨ ਰਾਜ ਦਾ ਜੋ ਬਿਚਆ ਸੀ, ਉਹ ਿਸੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਿਸਤ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤ ਿਵਚ
ਸਮਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦੇਸੀ ਸਾਮਰਾਜ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਜੇਕਰ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਕਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਗਾਰਡਨਰ
ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ।
ਪਰ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਹੀ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਘੱਟ, ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਉਸਨੇ ਲਗਭਗ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਦੋ ਨਵੇਂ ਉੱਦਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਜਾਪਦੇ ਹਨ।
ਲੁਿਧਆਣੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, 'ਉਸ ਨੂੰ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਿਦੱਤੀ ਗਈ, ਹੁਣ ਜੰਮੂ ਅਤੇ
ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਜੋਂ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਬਣਾਇਆ ਿਗਆ' 603 'ਇਜਾਜ਼ਤ' ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਿਕਉਂਿਕ ਅੰਮ੍ਿਰਤਸਰ ਸੰਧੀ ਿਵਚ
ਉਸ ਧਾਰਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਸ਼ਮੀਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਿਧਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ .
ਿਬਨਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਯੂਰਪੀਅਨ ਜਾਂ ਅਮਰੀਕੀ। ਅਿਜਹੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਫਰ ਵੀ ਗਾਰਡਨਰ
ਲਈ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਬੱਦਲਾਂ ਹੇਠ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ, ਉਸ ਨੇ ਜੌਹਨ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਸਿਤਕਾਰ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ
ਰੱਿਖਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਜੇ ਹੈਨਰੀ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਿਤੰਨ-ਮੈਂਬਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਿਨਕ ਬੋਰਡ ਿਵਚ ਸਨ, ਿਜਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸੰਭਾਲੀ
ਸੀ।
ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਇੱਕ ਥੋੜੀ ਵੱਖਰੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਿਕ 1847 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਕੀ ਬਣ
ਿਗਆ ਪਰ ਮੰਨ ਲਓ ਿਕ ਉਹ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਦਾਖਲ ਹੋਇ ਆ ਸੀ 'ਸ਼ਾਇਦ 1851'604 ਿਵੱਚ ਉਸ ਸਾਲ ਹੈਨਰੀ
. ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਗੁ ਲ
ਸਟੇਨਬਾਕ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਸ਼ੀਅਨ ਅਫਸਰ, ਜੋ 1836 ਤੋਂ ਿਸੱਖ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਿਰਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਦੋ
ਾਬ ਿਸੰ
ਂ ਤੋਂ ਕਮਾਂ
ਘ ਲਈ 'ਕੁ
ਡ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਝ ਬਟਾਲੀਅਨਾਂ
ਅਤੇ ਕੁਝ ਤੋਪਾਂ ' 605 ਨੇ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਥਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ। ਗਾਰਡਨਰ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ
1853 ਿਵੱਚ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਿਵੱਚ ਸੀ। ਇਹ ਉਦੋਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਹਫਤਾਵਾਰੀ ਪਰੇਡ ਿਵੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੀ
ਉਸਦੀ 'ਕੇਨਸਪੇਕਲ' ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਦੋ ਨੌਜਵਾਨ ਸਕਾਿਟਸ਼ ਅਫਸਰਾਂ ਨੇ ਦੇਿਖਆ, ਜੋ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦੁਆ ਰਾ ਿਦਲਚਸਪ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਬਣ ਜਾਵੇਗ ਾ। ਤਰਨ ਪੱਗ ਿਵੱਚ.
ਅਿਜਹੇ ਦ੍ਿਰਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, 1847-57 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਅਿਨਸ਼ਿਚਤਤਾ ਿਵੱਚ ਿਘਰੀਆਂ
ਹੋਈ ਆਂ ਹਨ। ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਦੁਆ ਰਾ ਇੱਕ ਸੰਭਾਿਵਤ ਸੁਰਾਗ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ. ਅਨਾਰਕਲੀ ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਮਹਾਨ ਗੁੰਬਦ
ਦੇ ਹੇਠਾਂ, ਿਜੱਥੇ ਲਾਰੈਂਸ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਦੁਕਾਨ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਿਜੱਥੇ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਿਰਕਾਰਡ ਰੱਿਖਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਉਹ
ਦੋ ਆਰਕਾਈਵਲ ਟੈਰੀਅਰਾਂ ਨੂੰ 'ਇੰਡਸ ਕਮਰਸ਼ੀਅਲ ਇਸਟੈਬਿਲਸ਼ਮੈਂਟ' ਨਾਮਕ ਿਕਸੇ ਚੀਜ਼ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਆਇਆ। ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਿਕ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਸਹੀ ਨਕਲ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਿਚੱਠੀ 'ਮੁਲਤਾਨ, 5 ਅਕਤੂਬਰ, 1850' ਦੀ ਿਮਤੀ ਸੀ ਅਤੇ 'ਏ. ਗਾਰਡੀਨਰ'। (ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ
ਗੈਰੇਟ ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਸਪੈਿਲੰਗ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ।)
ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸਿਤਕਾਰ ਨਾਲ ਇਹ ਦੱਸਣ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਿਕ [ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਿਲਪੀ ਗਈ ਿਚੱਠੀ ਦੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੋ] ਿਕ
ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਅਮਰੀਕਾ ਿਵੱਚ ਪੈਨਿਸਲਵੇਨੀਆ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਿਫਲਾਡੇਲਫੀਆ ਦਾ ਮੂਲ ਿਨਵਾਸੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਮੈਨੂੰ ਨਤੀਜੇ
ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਿਰਕ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਾਲਟਪੈਟਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਵੱਡੀ ਰਕਮ ਅਦਾ ਕੀਤੀ
ਹੈ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਬੰਬਈ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ 30 ਿਦਨਾਂ ਿਵੱਚ ਇੱਥੇ ਛੱਡਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਕਰਦਾ
ਹਾਂ।
606
ਹਾਲਾਂਿਕ ਸੰਪਾਿਦਤ ਐਬਸਟਰੈਕਟ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਹੋਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸੰਖੇਪ ਹੈ, ਇਸ ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਇਹ ਪੱਤਰ
ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਕਰਨਲ ਦਾ ਸੀ। ਮੁਲਤਾਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਿਤ ਦੱਖਣ ਿਵੱਚ, ਹੁਣ ਬੇਸ਼ੱਕ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸੀ, ਅਤੇ ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਸਬੂਤ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ
ਉੱਥੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਿਵੱਚ ਗੁਲਾਮਾਂ ਦੇ ਸੌਦਾਗਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ, ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਯਾਦਾਂ ਿਵੱਚ 'ਕਰਨਲ ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ
ਨੋਟ' ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਿਜਸਦੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਨਾਲ ਅਸੰਗ ਤ ਸੁਭਾਅ ਇਸਦੀ ਪ੍ਰਮਾਿਣਕਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਿਵੱਚ ਦਲੀਲ ਿਦੰਦਾ ਹੈ।
ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਮੈਂ ਮੁਲਤਾਨ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਿਤਕਾਰਯੋਗ ਲੋਹਾਨੀ ਫਲਾਂ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ, ਿਜਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ
ਖਾਤੇਦਾਰ ਦੁਆ ਰਾ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਉਸਨੇ ਿਤੰਨ ਟੱਟੂ ਅਤੇ ਸੱਤ ਲੰਬੇ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੀਆਂ, ਲਾਲ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਿਬੱਲੀਆਂ
ਦੇ ਬਦਲੇ ਇੱਕ ਦਾਸੀ-ਲੜਕੀ ਦਾ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਸਨੇ ਿਨਪਟਾਰਾ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ।
ਫਾਇਦਾ, ਉਸ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਸੱਜਣਾਂ ਨੂੰ।
ਜੇਕਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੁਲਤਾਨ ਿਵਚ 'ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਸੱਜਣ' ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਇਹ ਦੂਜੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਨਵੇਂ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਐਡਿਮਿਨਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨੇ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਮੁਲਤਾਨ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਿਜ਼ਲ੍ਹਾ
ਕਿਮਸ਼ਨਰ ਿਨਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਹ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮਾਈਕਲ ਪਾਕਨਹੈਮ ਐਜਵਰਥ ਸੀ। ਜੌਹਨ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਸਮਰਿਪਤ 'ਨੌਜਵਾਨਾਂ'
ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਐਜਵਰਥ ਵੀ ਪਿਹਲੇ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਕਰਨ ਲਈ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਿਵਅਕਤੀ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦਾ ਿਵਗਿੜਆ ਸਾਰ। ਐਜਵਰਥ ਦੇ ਜਰਨਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁਣ ਦ ਬੋਡਲੀਅਨ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਆਕਸਫੋਰਡ
ਿਵੱਚ, ਕਰਨਲ ਦੇ ਨੋਟਸ ਿਜਸ 'ਤੇ ਐਬਸਟਰੈਕਟ ਅਧਾਰਤ ਸੀ (ਬੁਰਨੇਸ ਨੂੰ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਘਟਾਓ 'ਦੋ ਿਜਲਦਾਂ') ਮੁਲਤਾਨ ਿਵੱਚ ਐਜਵਰਥ
ਨੂੰ ਸੌਂਪੇ ਗਏ ਸਨ, ਸ਼ਾਇਦ ਅਕਤੂਬਰ 1851 ਿਵੱਚ, ਬੇਢੰਗ ੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੰਪਾਿਦਤ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਉਹ ਦੋ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ। ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ
ਬੰਗ ਾਲ ਦੀ ਏਸ਼ੀਆਿਟਕ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਿਤਕਾਰਤ ਜਰਨਲ ਿਵੱਚ।
ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਮੁਲਤਾਨ ਿਵੱਚ ਐਜਵਰਥ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨਾਲ ਇਸ ਸਬੰਧ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਿਵੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੇ, ਲਾਲ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੀਆਂ
ਿਬੱਲੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ. ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਿਸਰਫ਼ ਇਹ ਨੋਟ ਕਰਕੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਿਕ ਪੱਤਰ ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਿਫਲਾਡੇਲਫੀਆ
ਦਾ ਮੂਲ ਿਨਵਾਸੀ ਹੋਣ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ 'ਸੁਪੀਰੀਅਰ ਝੀਲ ਦੇ ਕੰਢੇ' '607' ਦੇ ਰਹੱਸਮਈ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਦੇ ਤਾਬੂਤ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੇਖ ਲਗਾ
ਿਦੰਦਾ ਹੈ । ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ, ਹਾਲਾਂਿਕ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦਾਖਲੇ 'ਤੇ, ਿਫਲਡੇਲ੍ਿਫਯਾ ਉਸਦੇ ਚਾਚਾ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਦਾ ਘਰ ਸੀ।
ਿਕਉਂਿਕ ਸਾਲਟਪੇਟਰ ਪੱਤਰ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਗੈਰ-ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਨਵਾਸੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਸਿਥਤੀ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨਾ
ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ 'ਿਫਲਾਡੇਲਫੀਆ' ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਝੀਲਾਂ 'ਤੇ ਕੁਝ ਨਾਮਹੀਣ ਟਾਊਨਿਸ਼ਪ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਜਨਮ
ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ ਿਜਸ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ
ਕੀ 1850 ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਬੰਬਈ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਥਾਿਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਇਰਾਦੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਾਂ
ਨਹੀਂ। ਜੇ ਉਸਨੇ ਅਿਜਹਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਇਹ 'ਸਥਾਈ ਤੌਰ' ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਿਕਉਂਿਕ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਉਹ
ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਸਟੀਨਬਾਕ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਸੀ।
ਿਚੱਠੀ ਿਵਚ ਸਾਲਟਪੇਟਰ ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਿਵਚ ਉਸ ਿਨਵੇਸ਼ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਹੋਰ ਵੀ ਖੁਲਾਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਲਟਪੇਟਰ, ਜਾਂ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ
ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ, ਗੁਆ ਨੋ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ ਦੇ ਨਮਕੀਨ ਭਰਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਰੂਦ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤੋਂ ਇਸ ਅਮੋਨੀਆ ਰੀਿਕੰਗ ਪਦਾਰਥ ਨਾਲ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਹਿਥਆਰ ਉਦਯੋਗ ਨੂੰ ਸਪਲਾਈ ਕਰ

ਿਰਹਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਿਕਉਂਿਕ ਇਸਦੇ ਭਾਰ ਅਤੇ ਥੋਕ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਿਕ ਇਹ ਿਕਸ਼ਤੀ ਦੁਆ ਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਿਲਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ
ਸੀ, ਬੰਗ ਾਲ ਅਤੇ ਿਬਹਾਰ ਦੇ ਗੰਗ ਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਰਹੇ ਸਨ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਤਰਕ ਕੀਤਾ ਿਕ ਗੰਗ ਾ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਬੈਰਜ ਦੁਆ ਰਾ ਇੰਨੇ
ਲਾਭਕਾਰੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਿਸੰਧ ਨਦੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਿਲਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਨਮਕੀਨ ਕੱਢਣ ਦਾ ਕੋਝਾ ਕਾਰੋਬਾਰ
ਰੂਬੀ ਅਤੇ ਹੀਿਰਆਂ ਦੀ ਚਮਕ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਸੀ ਜੋ ਪਿਹਲਾਂ ਉਸਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਸਤਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਰੂਸ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ
ਖਿਣਜ ਿਸਖਲਾਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਨਾਲ ਿਖੱਿਚਆ ਿਗਆ ਅਤੇ ਇਹ ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਦਲਾਖੋਰੀ ਦਰਬਾਰ
ਦੇ ਸੱਦੇ 'ਤੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇੱਕ ਅਨੁਕੂਲ ਤਬਦੀਲੀ ਸੀ।
ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਿਕ ਉਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ 'ਿਪਛਲੇ ਿਸੱਖ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਕਬਜ਼ੇ ਿਵੱਚ ਲਏ ਗਏ

ਹਿਥਆਰਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੈਰ-ਸੇਵਾਯੋਗ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਗੋਲੇ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਦੱਖਣੀ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਿਗਆ ਸੀ' ਬਹੁਤ ਘੇਰੇ ਹੋਏ ਸ਼ਿਹਰ, ਿਜੱਥੇ
608. ਮੁਲਤਾਨ, ਦ ਬਹੁਤ
ਉਹ ਯੁੱਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਨੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਰੀਸਾਈਕਲਰ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਫੌਜੀ ਸਮੱਗ ਰੀ ਅਮੀਰ ਚੋਣ. ਇਸ ਲਈ, ਉਸਦੇ
ਸਾਰੇ ਅਵਤਾਰਾਂ ਦੀ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸੰਭਾਵਨਾ ਿਵੱਚ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਹਿਥਆਰਾਂ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ 'ਇੰਡਸ
ਕਮਰਸ਼ੀਅਲ ਐਸਟੈਬਿਲਸ਼ਮੈਂਟ', ਜਾਂ ਆਈਸੀਈ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਿਜਸਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਸਾਖ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਭ
ਤੋਂ ਗਰਮ ਸਥਾਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਲੂਣਪੇਟਰ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਛੇਤੀ ਹੀ ਰੀਸਾਈਕਿਲੰਗ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਗੋਿਲਆਂ ਦੇ ਆਕਰਸ਼ਣਾਂ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਕਰ ਿਦੰਦੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ; ਪਰ ਦੋਵਾਂ
ਮਾਮਿਲਆਂ ਿਵੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਿਨਵੇਸ਼ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਲਾਇਸੈਂਸ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਅਤੇ
ਸਾਲਟਪੇਟਰ ਜਮ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਲੀਜ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਿਵਚ ਕਰਨਲ ਦੀ ਸਾਖ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਿਕੰਨਾ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ
ਹੋਇ ਆ ਹੋਵੇ, ਅਤੇ ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦੀ ਅੰਤਮ ਤਨਖ਼ਾਹ ਿਜੰਨੀ ਵੀ ਮਾਮੂਲੀ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਲੰਬੇ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦੌਰਾਨ ਇਕੱਠੀ ਹੋਈ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ
ਕੁਝ ਦੌਲਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਰਕਰਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਸ ਦੀ ਚੰਗ ੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਨਮਕੀਨ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵਿਧਆ। 'Messrs A. Gardner and Co' ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ICE ਵਪਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਸਹਾਇਕ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ
ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਿਦਖਾਉਣ ਦਾ ਿਸਹਰਾ ਿਦੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਿਕ 'ਿਕਵੇਂ ਬੇਕਾਰ ਜਾਪਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮਾਲੀਆ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾ
ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ [ਤੋਂ] ਇੱਕ ਸਰੋਤ ਿਜਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ'609 ।
ਮਈ 1855 ਿਵਚ ਲਾਹੌਰ
ਕ੍ਰੋਿਨਕਲ ਿਵਚ 'ਮੋਡ ਆਫ਼ ਮੈਨੂਫੈਕਚਿਰੰਗ ਸਾਲਟਪੇਟਰ ਇਨ ਦਾ ਪੰਜਾਬ' ਬਾਰੇ ਇਕ ਲੰਮੀ ਿਰਪੋਰਟ ਛਪੀ । ਪੰਜਾਬ ਗਵਰਿਨੰਗ
ਬੋਰਡ ਦੇ ਿਵੱਤੀ ਕਿਮਸ਼ਨਰ ਡੋਨਾਲਡ ਮੈਕਿਲਓਡ ਦੁਆ ਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ, ਇਹ ਿਮਤੀ ਮੁਲਤਾਨ ਸੀ, ਿਜਸ 'ਤੇ 'ਏ. ਗਾਰਡਨਰ' ਅਤੇ
ਸੰਟੈਕਸ ਲਈ ਉਸਦੀ ਆਮ ਅਣਦੇਖੀ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਇਸ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਿਹੱਸਾ ਤਕਨੀਕੀ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ
ਿਡਪਾਿਜ਼ਟ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਬਸਤੀਆਂ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਲੱਭੇ ਜਾਣੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਸੈਿਸੰਗ (ਖਾਰੇ ਮਾਰੂਥਲ ਦੀ ਛਾਲੇ ਨੂੰ
ਉਬਾਲ ਕੇ ਅਤੇ ਲੀਚ ਕਰਕੇ) ਨੂੰ ਔਖਾ ਅਤੇ ਿਮਹਨਤੀ ਦੱਿਸਆ ਿਗਆ ਹੈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਿਗਿਣਆ ਿਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ 6-700
ਨਮਕੀਨ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਿਵੱਚ ਲਗਭਗ 3000 ਪਿਰਵਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ; ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਲਗਭਗ ਸੌ ਨੂੰ ਏ. ਗਾਰਡਨਰ ਐਂਡ ਕੰਪਨੀ
ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਚਾਿਲਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਜਆਦਾਤਰ ਮੁਲਤਾਨ ਅਤੇ ਆਸ ਪਾਸ ਅਤੇ ਿਸੰਧ ਿਵੱਚ। ਿਕਉਂਿਕ, ਸਾਲਟਪੇਟਰ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਲੀਜ਼
'ਤੇ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਠੇਕੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਅਗਾਊਂ ਭੁਗ ਤਾਨ ਕਰਨਾ ਿਪਆ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਿਨਵੇਸ਼ ਨੂੰ 'ਸਥਾਈ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਡੁੱਬਣ ਜਾਂ ਡੁੱਬਣ ਵਾਲੇ ਫੰਡ' ਿਵੱਚ 'ਲਗਭਗ 20,000 ਰੁਪਏ' ਤੱਕ ਦਾ ਿਨਵੇਸ਼ ਮੰਿਨਆ। ਇਹ ਿਸੱਖਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਕਰਨਲ
ਵਜੋਂ ਉਸਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਆਮਦਨ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਿਤੰਨ ਗੁਣਾ ਸੀ। ਉਦਯੋਗ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਨ, ਉਹ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ
ਸੀ; ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਫਾਰਮ ਿਵੱਚ ਹੋਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ
ਕਰਾਚੀ ਅਤੇ ਬੰਬਈ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਭੇਜਣ ਲਈ ਲੰਬੇ ਲੀਜ਼ ਅਤੇ ਿਬਹਤਰ ਪ੍ਰਬੰਧ।
ਲਾਹੌਰ ਕ੍ਰੋਿਨਕਲ ਿਵੱਚ ਇਸ ਿਰਪੋਰਟ ਦੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਬਾਅਦ , ਇੱਕ ਹੋਰ ਬੰਬੇ ਟਾਈਮਜ਼ ਿਵੱਚ ਛਪੀ। 'ਿਮਸਟਰ ਏ ਗਾਰਡਨਰ, ਜੋ
ਪਿਹਲਾਂ, ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸੀਕ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਸੀ,' 610 ਨੇ ਅਜੇ ਵੀ ਮੁਲਤਾਨ ਅਤੇ ਗੁਆ ਂਢੀ ਿਜ਼ਲ੍ਿਹਆਂ ਿਵੱਚ ਸਾਰੇ ਨਮਕੀਨ ਭੰਡਾਰਾਂ ਨੂੰ
ਲੀਜ਼ 'ਤੇ ਰੱਿਖਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। 'ਇਹ ਉਹ ਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਕੁਝ ਅੱਠ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ [ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 1852 ਿਵੱਚ]'611
ਿਵੱਚ ਲੇਖ ਦਾ ਿਨਰਮਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਚਨਚੇਤ ਬੋਨਾੰਜ਼ਾ ਦੇ ਵੱਡੇ ਿਹੱਸੇ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ, ਉਸਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਹੁਣ '75 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ'
612 ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਲਾਭ ਕਮਾ ਿਰਹਾ ਸੀ । 1857 ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਿਵਦਰੋਹ/ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਜੰਗ ਦੁਆ ਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਬਾਰੂਦ ਦੀ ਮੰਗ ਦੇ
ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬੋਨਾੰਜ਼ਾ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ; ਪਰ ਬੰਬੇ ਟਾਈਮਜ਼ ਨੇ ਇਸਦਾ ਿਸਹਰਾ ਕ੍ਰੀਮੀਅਨ ਯੁੱਧ ਨੂੰ ਿਦੱਤਾ, ਿਜਸ ਦੌਰਾਨ 'ਲੇਖ
ਦੀ ਕੀਮਤ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਵਧ ਗਈ, ਜੋ ਿਕ ਇਸ ਦੇ ਆਮ ਮੁੱਲ ਤੋਂ ਸੌ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵੱਧ' 613 ।
ਿਨਰਦੋਸ਼ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਜੂਏ ਦੀ ਪ੍ਰਿਵਰਤੀ ਦਾ ਭੁਗ ਤਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਿਦੱਖ।
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਖੁਸ਼ਿਕਸਮਤ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਹੀ ਮਾਿਰਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਿਕਸਮਤ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸੀ।
ਆਲ੍ਹਣੇ ਦਾ ਅੰਡੇ ਜੋ ਹੇਲੇਨਾ ਬੋਥਾ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਰਾਸ਼ੀ ਦਾ ਭੁਗ ਤਾਨ ਕਰੇਗ ਾ ਅਤੇ 10 ਲੱਖ ਸਟਰਿਲੰਗ ਦੇ ਿਹਸਾਬ ਨਾਲ ਿਗਿਣਆ
ਜਾਵੇਗ ਾ, ਸ਼ਾਇਦ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਚਮਕਦਾਰ ਖਜ਼ਾਨੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਜੋ ਕਦੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਭਰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ
ਨਮਕੀਨ ਿਕਸਾਨਾਂ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹਵਾ ਕੈਂਪਾਂ ਤੋਂ ਜਾਰੀ ਬਦਬੂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਮਕੀਨ ਉਦਯੋਗ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਿਰਪੋਰਟ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਆਈ ਹੈ।

ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮਹੀਿਨਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਏ. ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਏ. ਗਾਰਡਨਰ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਪ੍ਰਬੰਿਧਤ ਕੀਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ; ਜੰਮੂ-
ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ 'ਸੀਜ਼ਨ' ਦੌਰਾਨ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਹੋਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਮੁਲਤਾਨ
ਿਵੱਚ ਚੰਨ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਮਹੀਿਨਆਂ ਿਵੱਚ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਜੰਮੂ ਿਵੱਚ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ
'ਤੇ 1860 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ICE ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ—ਜਾਂ ICE ਸਾਲਟਪੇਟਰ ਕਾਰੋਬਾਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ
ਜਾਣਾ ਚੰਗ ਾ ਸੀ।
ਹਾਲਾਂਿਕ, ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਕਿਹਣ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਿਕਉਂ, ਕੋਈ ਪੁੱਛ

ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕੀ ਇੱਕ ਸਫਲ ਲੂਣਪੱਤਰ ਠੇਕੇਦਾਰ ਜੋ ਹੁਣ ਨੇੜੇ ਸੀ, ਜੇ ਪਿਹਲਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਤਾਂ ਿਰਟਾਇਰਮੈਂਟ ਦੀ ਉਮਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਚੇ ਹੋਏ
ਸਾਲ ਉਸ ਸਾਿਜਸ਼ੀ ਜ਼ਾਲਮ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਿਬਤਾਉਣ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਹੈ ਿਜਸ ਤੋਂ ਉਹ ਦੂਿਜਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਡਰਦਾ ਸੀ? ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ
ਅਿਧਕਾਰ ਬਾਰੇ ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ ਦਾ ਕਿਹਣਾ ਹੈ, 'ਅਿਭਲਾਸ਼ੀ, ਲਾਲਚੀ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੁਆ ਰਾ ਜ਼ਾਲਮ,' ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ
ਬੇਰਿਹਮ ਬਰਬਰਤਾ ਦਾ ਅਿਭਆਸ ਕੀਤਾ, ਨਾ ਿਕ ਸੰਘ ਰਸ਼ ਦੀ ਗਰਮੀ ਜਾਂ ਿਸਰਫ ਿਜੱਤ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਿਵੱਚ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਿਕਸੇ ਨਾਰਾਜ਼
ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਗੁੱਸੇ ਿਵੱਚ। ਬਾਗੀ ਿਵਸ਼ੇ; ਉਹ
ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਿਹਸ਼ਤ ਦੇ ਨਾਲ ਿਨਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਿਭਆਨਕ ਅੱਿਤਆਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਿਦੱਤਾ
ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਬੇਰਿਹਮ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਿਵਰੋਧ ਦੇ ਸਾਰੇ ਿਵਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।614
ਪਰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਅਿਜਹਾ ਰਾਖਸ਼ ਇੱਕ ਗੰਦੀ ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਿਕਉਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਿਜਸਦੀ ਸਰਗਰਮ ਸੇਵਾ ਦੇ ਿਦਨ ਖਤਮ ਹੋ
ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਜੋ ਇਸ ਰਾਖਸ਼ ਦੇ ਚਿਰੱਤਰ ਨੂੰ 'ਸਭ ਤੋਂ ਿਘਣਾਉਣੇ' 615 ਕਿਹ ਿਰਹਾ ਸੀ? ਜੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਨਾਲ
ਿਰਸ਼ਤਾ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਸੀ, ਤਾਂ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਉਦਾਸੀ ਭਿਰਆ ਸੀ। ਿਫਰ ਵੀ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਹਰੇਕ
ਆਦਮੀ ਨੇ ਦੂਜੇ ਲਈ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸਿਤਕਾਰ ਰੱਿਖਆ.
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਮੰਿਨਆ ਿਕ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਗਣਨਯੋਗ ਸੁਭਾਅ ਨੇ ਉਸਨੂੰ 'ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ' ਬਣਾ ਿਦੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ

ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ , ਲਾਰੈਂਸ ਵਾਂਗ , ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਹੋਣ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਆਦਮੀ.
ਹੁਣ, 1860 ਤੱਕ, ਗਾਰਡਨਰ ਜਾਂ ਤਾਂ 80 ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ (ਿਸਆਲਕੋਟ ਪੈਿਰਸ਼ ਰਿਜਸਟਰ ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ ਅਸਲ ਜਨਮ ਿਮਤੀ
ਅਨੁਸਾਰ), 75 (ਕੂਪਰ ਅਤੇ ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ) ਜਾਂ 59 (ਿਸਆਲਕੋਟ ਰਿਜਸਟਰ ਿਵੱਚ ਸੋਧੇ ਹੋਏ ਇੰਦਰਾਜ ਅਨੁਸਾਰ)। ਪੰਦਰਾਂ
ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਬਲਾਂ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਪੀਣ ਤੋਂ ਵੀ ਅਸਮਰੱਥ, ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਿਕਸੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਪਹਾੜੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੀ
ਮੁਰੰਮਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 'ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਕੰਮ', ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ-ਕਹਾਣੀ, ਿਜਸਦਾ ਉਸਨੇ ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਨਾਲ
ਮੁਰੰਮਤ ਕੀਤੀ। 1846 ਿਵੱਚ। ਉਹ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦਾ ਕੁਝ ਵੀ ਦੇਣਦਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇਹ
ਹੈਜ਼ਾ ਦੁਆ ਰਾ ਤਬਾਹ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ 1828 ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ ਪਿਹਲੀ ਛੋਟੀ ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ, ਜਾਂ ਜਦੋਂ ਫੌਜਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਦਿਹਸ਼ਤਜ਼ਦਾ
ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ 1846 ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ ਦੂਜੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ।
ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ ਟਰਾਂਿਸਲਵੇਨੀਅਨ ਡਾਕਟਰ-ਿਮੱਤਰ ਮਾਰਿਟਨ ਹੋਿਨਗਬਰਗਰ ਨੇ ਵੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੂੰ
ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇਣ ਦੇ ਿਵਚਾਰ ਨਾਲ ਿਖਡੌਣਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਖੇਤਰ ਿਵੱਚ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨੂੰ ਚੁਿਣਆ ਸੀ
ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਉੱਥੇ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਸਥਾਿਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਾਫ਼ੀ ਪਿਰਵਾਰ ਦੀ ਸੰਗ ਤ ਲਈ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਤਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ - ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੇ ਘਰੋਂ ਛੱਡ
ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ - ਦੇ ਹੋਰ ਿਜ਼ਕਰ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਿਵੱਚ, ਅਿਜਹਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਿਕ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਉਸਦੀ ਅਚਾਨਕ ਕੂਚ ਕਰਨ ਵੇਲੇ
ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਕਦੇ ਸੁਿਣਆ ਿਗਆ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ, ਿਜਵੇਂ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ, ਉਸਦੀ ਨਵੀਂ ਿਨਯੁਕਤੀ
ਦਾ ਮਤਲਬ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਆਦਮੀ ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਪੀਅਰਸ ਦਾ ਕਿਹਣਾ ਹੈ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੀ ਇੱਕ ਪੈਦਲ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਕਮਾਂਡ
ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਤਨਖਾਹ '500 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਮਹੀਨਾ' ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 'ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੁਆ ਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਕੁਝ ਿਪੰਡਾਂ ਦਾ
ਮਾਲੀਆ' 617 ਸੀ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਹ 'ਦੇਸੀ ਫੈਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ' ਕਾਫ਼ੀ ਸਟਾਈਲ ਿਵਚ ਰਿਹੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਬਾਕੀ ਸਾਲਾਂ ਲਈ
'ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਆਮਦਨ' ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਸੀ।
1857 ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਿਵਦਰੋਹ/ਮਹਾਨ ਿਵਦਰੋਹ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ, ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਿਠਕਾਣੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਹੈ, ਪਰ
ਇਹ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਇਸ ਭੜਕਾਹਟ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ ਕੀਤਾ। ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਆਪਣੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਪਾਂਸਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਿਰਹਾ
ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਸਾਲਟਪੇਟਰ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸ਼ਾਇਦ ਆਪਣਾ ਹੀ ਫਲ ਕਮਾ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਚਾਰ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ 1853 ਿਵੱਚ, ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਦੇ ਦੋ ਇੱਕੋ ਿਜਹੇ ਜੁੜਵੇਂ ਭਰਾ, ਥਾਮਸ ਅਤੇ ਜੌਨ ਗੋਰਡਨ, ਜੋ ਿਕ ਦੋਵੇਂ
ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਬਣਨਗੇ, ਨੇ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ ਅਤੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ
ਪਾਈਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ ਹੋਏ।
[ਫੌਜ] ਕਰਨਲ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਅਧੀਨ ਸਨ, ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਸਾਹਸੀ, ਿਜਸਨੇ 1831 ਿਵੱਚ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ
ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ 1832 ਿਵੱਚ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਕਰਨਲ ਵਜੋਂ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇ ਆ
ਸੀ... ਅਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦੇ ਦੇਿਖਆ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਹਫਤਾਵਾਰੀ ਸਮੀਿਖਆ, ਕਾਂਸਟੈਂਟੀਨੋਪਲ ਿਵਖੇ
'ਸਲਾਮਿਲਕ' ਪਰੇਡ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਯੋਿਜਤ ਕੀਤੀ ਗਈ।618
ਿਫਰ ਵੀ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, 1855 ਿਵੱਚ, ਗਾਰਡਨਰ ਮੁਲਤਾਨ ਵਾਪਸ ਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਜੱਥੇ, ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਮੈਕਲੀਓਡ ਨੂੰ ਸਾਲਟਪੇਟਰ
ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਬਾਰੇ ਉਹ ਪੱਤਰ ਿਲਖਣ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਯਾਤਰਾ ਨੋਟਸ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਦਬਾ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਪਿਹਲਾਂ ਇੱਕ
ਨਵੇਂ ਜਾਣਕਾਰ ਉੱਤੇ ਐਜਵਰਥ ਨੂੰ ਕਰਜ਼ਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਇਹ ਹੈਨਰੀ ਜਾਰਜ ਰਾਵਰਟੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਅਫਸਰ ਜੋ ਦੂਜੀ ਐਂਗ ਲੋ-
ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਿਵੱਚ ਲਿੜਆ ਸੀ, ਰਾਵਰਟੀ ਪੁਸ਼ਤੂ ਿਸੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਿਕਿਰਆ ਿਵੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਆਖਰਕਾਰ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਅਨੁਕੂਲ
ਕੰਮ ਿਤਆਰ ਕਰੇਗ ਾ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਉਮੀਦ ਜਤਾਈ ਿਕ ਅਿਜਹੀ ਅਥਾਰਟੀ ਏਜਵਰਥ ਦੁਆ ਰਾ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੇ ਿਵਗੜ ਚੁੱਕੇ ਸੰਪਾਦਨ
ਿਵੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਬੰਗ ਾਲ ਦੇ ਏਸ਼ੀਆਿਟਕ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੇ ਜਰਨਲ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੈ। ਪਰ ਰਾਵਰਟੀ
ਕੋਲ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਜੋਿਟੰਗ ਾਂ 'ਤੇ 'ਿਸਰਫ ਝਾਤ ਮਾਰਨ' ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ। 'ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਮਿਝਆ,' 619
ਉਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਯਾਦ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ 'ਕੁਝ ਗਲਤੀਆਂ' ਸਨ। ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਿਧਆਨ ਿਵੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਿਕ ਉਸਨੇ ਜੋ ਪੰਿਨਆਂ ਨੂੰ
ਦੇਿਖਆ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਮੋਰੀ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਬਰਨਸ ਦੇ ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ ਸਨ,
ਗਲਤੀਆਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ. ਰਾਵਰਟੀ ਨੇ ਿਸਫ਼ਾਿਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਿਕ ਯਾਤਰਾ ਨੋਟਸ ਦੀ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਅਤੇ 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਦੀ ਜਾਂਚ' 620 ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਿਵੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
ਇਹੀ ਿਵਚਾਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਦੂਜੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਈ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਵੇਗ ਾ। 1820 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਅਸੰਭਵ ਯਾਤਰਾ
ਪ੍ਰੋਗ ਰਾਮਾਂ 'ਤੇ ਿਜਊਰੀ ਅਜੇ ਵੀ ਬਾਹਰ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹੁਣ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਤੀਹ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,
ਉਸਦੇ ਮੂਲ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਜਨਮ ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਿਚੰਨ੍ਹ ਬਿਣਆ ਹੋਇ ਆ ਹੈ।
ਿਪਛਲੇ ਕਾਰਨਾਮੇ. ਦਾਅਵੇ ਅਤੇ ਜਵਾਬੀ ਦਾਅਵੇ ਿਕ ਕੀ ਉਹ ਉਹ ਸੀ ਜੋ ਉਸਨੇ ਿਕਹਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਸੀ, ਅਤੇ ਿਜੱਥੇ ਉਸਨੇ
ਿਕਹਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬਾਕੀ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਉਸਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆ ਲੇ ਘੁੰਮਣਗੇ।
11
ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ
1860-77
ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਰਾਹਤ ਲਈ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਿਵਦਰੋਹ/ਮਹਾਨ ਬਗਾਵਤ ਦੌਰਾਨ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨੁਕਸਾਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ
ਸਾਬਤ ਹੋਇ ਆ। ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਕੁਦਰਤੀ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੋਈ - ਜੋ ਿਕ ਇੱਕ ਖ਼ੌਫ਼ਨਾਕ ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਲਈ ਇੱਕ ਿਰਕਾਰਡ ਹੈ-
1858 ਿਵੱਚ, ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਸੱਤਾ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਉਸਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਪੁੱਤਰ ਰਣਬੀਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ
ਤਬਦੀਲੀ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਸਾਲਟਪੇਟਰ ਕਾਰੋਬਾਰ ਤੋਂ ਿਪੱਛੇ ਹਟਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਿਰਆ। ਨਵੇਂ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੇ
ਸਿਤਕਾਰ ਵਜੋਂ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਿਖਆ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਤਨਖਾਹ ਅਤੇ ਜਾਗੀਰਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ।
ਿਵਦਵਤਾ ਭਰਪੂਰ ਸਵਾਦ ਅਤੇ ਿਸਰਫ ਥੋੜ੍ਹੇ ਿਜਹੇ ਭੈੜੇ ਅਿਭਲਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੁਚੱਜੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ, ਰਣਬੀਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ
ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਲਈ ਕੋਈ ਖਤਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ. ਉਹ ਬੁੱਢੇ ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਰਨੈਲ ਨਾਲੋਂ ਇੱਕ ਮਾਸਕਟ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਹਰਾਵੇ ਅਤੇ
ਿਵਵਹਾਰ ਦੀ ਿਵਿਭੰਨਤਾ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ। ਮੁਲਤਾਨ ਨੇ
ਜੋ ਵੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਸੀ ਉਹ ਗੁਆ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਹੁਣ ਉਸਦਾ ਘਰ ਸੀ; ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਬੋਲਟ-ਹੋਲ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣਾ
ਹੁਣ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
1860 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ, ਿਵਦਰੋਹ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਅਤੇ ਬਲੀ ਦਾ ਬੱਕਰਾ ਜੋ ਿਕ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਇਸ ਨਾਲ ਉਡਾ ਿਦੱਤੀ ਗਈ
ਸੀ, ਦੇ ਨਾਲ, ਭਾਰਤ ਰਾਜ ਦੇ ਲੰਬੇ ਕੁੱਤੇ ਦੇ ਿਦਨਾਂ ਿਵੱਚ ਆਸਾਨ ਹੋ ਿਗਆ। ਜੰਗ ਾਂ ਨੇ 'ਅਿਭਆਨਾਂ' ਨੂੰ ਰਾਹ ਿਦੱਤਾ। ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ
ਿਵਸ਼ਵ ਯੁੱਧਾਂ ਤੱਕ ਅਫਗਾਨ ਯੁੱਧ ਜਾਂ ਦੋ ਿਸੱਖ ਯੁੱਧਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕੋਈ ਲਾਮਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗ ੀ। ਨਾ ਹੀ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਿਵਦਰੋਹ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ
ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਸਭ ਤੋਂ ਮਾਮੂਲੀ ਬਹਾਨੇ ਨਾਲ ਜੱਦੀ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਮੁਸੀਬਤ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਿਦੱਤਾ ਜਾਵੇਗ ਾ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਿਹੱਸਾ ਹੁਣ ਿਸੱਧੇ
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਅਧੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਚੇ ਹੋਏ ਿਰਆਸਤਾਂ (ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਕੁਝ ਿਸੱਖ ਿਰਆਸਤਾਂ ਸਮੇਤ) ਨੂੰ ਬੇਰੋਕ
ਛੱਿਡਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਚੰਗ ੀ ਵਾਹੀ ਵਾਲੇ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਕੁਦਰਤੀ ਜੰਗ ਲ ਦੇ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਸਟੈਂਡਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ। ਬ੍ਿਰਟੈਿਨਆ ਨੇ
ਸੰਤੁਸ਼ਟਤਾ ਨਾਲ ਆਰਾਮ ਕੀਤਾ
ਉਸਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਜਾਇਦਾਦ ਇਹ ਿਸਰਫ ਇਸਦੀ ਸੀਮਾ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ, ਇਸਦੀ ਉਤਪਾਦਕ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸਦੀ
ਰੱਿਖਆ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਰਿਹ ਿਗਆ ਸੀ।
ਭਾਫ਼ ਵਾਲੇ ਲੋਕੋਮੋਿਟਵ - ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਿਵੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 'ਧੂੰਏਂ ਨਾਲ ਸਾਹ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਘੋੜੇ' ਿਕਹਾ - ਕਲਕੱਤਾ
ਅਤੇ ਬੰਬਈ ਤੋਂ ਿਦੱਲੀ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਤੱਕ ਿਵਛਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਪਟੜੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੁਗ ਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਸਰਵੇਖਣ
ਕਰਨ ਵਾਿਲਆਂ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਿਕਆਂ ਿਵੱਚ ਿਤਕੋਣਾ ਬਣਾ ਿਲਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਨਕਸ਼ੇ
ਬਣਾਉਣ ਨੂੰ ਅੱਗ ੇ ਵਧਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਫ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਦਾ ਿਪੱਛਾ ਕੀਤਾ। ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਸੰਚਾਰ ਿਵੱਚ
ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਸਰਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਪਿਰਭਾਿਸ਼ਤ ਅਤੇ ਸੀਮਾਬੱਧ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ (ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਪਾਿਕਸਤਾਨ) ਅਤੇ
ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਿਵਵਾਦਪੂਰਨ ਡੂਰੰਡ ਲਾਈਨ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਡੁਰੰਡ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਮੋਰਟੀਮਰ ਡੂਰੰਡ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਵੇਗ ੀ ਿਜਸ ਨੂੰ
ਗਾਰਡਨਰ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ-ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਸਕਰਣ ਦੱਸਣ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਡੁਰੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪੁੱਤਰ, ਅਲਗਰਨਨ, ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ
ਉੱਤਰੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਿਗਲਿਗਤ ਭੇਿਜਆ ਜਾਵੇਗ ਾ। ਿਤੱਬਤ ਦੇ ਨਾਲ ਕਸ਼ਮੀਰ/ਲਦਾਖ ਦੀ ਪੂਰਬੀ ਸਰਹੱਦ ਦੀ ਪਿਰਭਾਸ਼ਾ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਿਸੱਖਾਂ
ਦੇ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਇਿਤਹਾਸਕਾਰ ਦੇ ਭਰਾ ਅਤੇ ਖੁਦ ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਰਵੇਖਣ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਕਿਨੰਘ ਮ ਦੁਆ ਰਾ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ
ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਿਚੰਤਾ ਦਾ ਿਵਸ਼ਾ ਸਨ। 'ਿਦ ਗ੍ਰੇਟ ਗੇਮ' ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਰਸ਼ੀਅਨ ਸ਼ੈਡੋ ਬਾਕਿਸੰਗ ਨੂੰ

ਿਨਰਦੇਸ਼ਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਰਮ-ਚੇਅ ਰ ਰਣਨੀਤੀਕਾਰਾਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਿਤੱਬਤ ਅਤੇ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਦੀ 'ਵਰਿਜਤ'
ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਲਾਲਚ ਟਰਾਫੀ ਿਜੱਤਣ ਵਾਲੇ ਿਖਡਾਰੀਆਂ ਲਈ ਅਟੱਲ ਸਾਬਤ ਹੋ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਅਤੇ
ਪ੍ਰਚਾਰ-ਸਚੇਤ ਖੋਜੀ। ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਪਿਹਲਾਂ ਿਸ਼ਮਲਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਜੋਂ ਅਪਣਾਉਣ ਨੇ ਗਰਮੀ-ਪਾਗਲ
ਬਰਤਾਨੀਆ ਨੂੰ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ।
ਹੁਣ ਕਸ਼ਮੀਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪਹਾੜਾਂ, ਿਬਹਤਰ ਸ਼ੂਿਟੰਗ , ਸਸਤੀ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਅਤੇ ਘੱਟ ਅਿਧਕਾਰਤ ਿਨਗਰਾਨੀ ਨਾਲ ਭਰਮਾ ਿਰਹਾ ਸੀ,
ਕਮਲ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਝੀਲਾਂ, ਪੁੰਟ-ਯੋਗ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਗੋਲਫ ਲਈ ਿਤਆਰ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਨਾ ਕਰਨਾ। 1860 ਤੱਕ ਵਾਦੀ ਅਤੇ
ਇਸ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਰਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖੇਡ ਮੈਦਾਨ ਬਣ ਗਈਆਂ। ਇੱਥੇ ਗੋਰਾ ਆਦਮੀ ਆਪਣਾ ਬੋਝ ਹੇਠਾਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਿਕਪਿਲੰਗ
ਨੇ ਉਸ ਦੇ 'ਬਚਪਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ' ਨੂੰ ਿਕਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਥੋੜਾ ਮਸਤੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਛੁੱਟੀਆਂ ਮਨਾਉਣ ਵਾਿਲਆਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਿਵਧੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁਿਲਸ ਕਰਨ ਲਈ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਿਧਕਾਰੀ ਵੀ
ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅੰਮ੍ਿਰਤਸਰ ਸੰਧੀ ਿਵੱਚ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ ਲਈ ਕੋਈ ਿਵਵਸਥਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਇੱਕ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀਆਂ
ਸਾਰੀਆਂ ਬੇਨਤੀਆਂ ਦਾ ਸਖ਼ਤ ਿਵਰੋਧ ਕਰਨਗੇ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਹਰ ਗਰਮੀਆਂ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਨਾਗਿਰਕ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਭੇਿਜਆ
ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਕਿਮਸ਼ਨਰ ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਕੰਮ ਿਸਰਫ਼ 'ਵੱਡੇ ਸੰਗ ਠਨਾਂ ਿਵਚਕਾਰ ਰੈਫਰੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸੀ
ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਿਵਜ਼ਟਰਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ'621 ਦੇ ਪਰਜਾ ।
ਇਹ ਇਸ ਭੂਿਮਕਾ ਿਵੱਚ ਸੀ ਿਕ ਫਰੈਡਿਰਕ ਕੂਪਰ, ਕੈਰੀਅਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ 'ਅੰਮ੍ਿਰਤਸਰ ਦਾ ਕਸਾਈ', 1864 ਿਵੱਚ
ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਆਇਆ ਸੀ। ਰਣਬੀਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ, ਕੂਪਰ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੱਦਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਅਤੇ
ਤਰਨ-ਧਾਰੀ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਕੈਪਟਨ ਸੇਗ ਰੇਵ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਿਰਕਾਰਡ ਕਰਨ ਲਈ ਮੌਜੂਦ
ਸੀ।
ਮੈਂ ਉਸ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਿਹਲੀ ਇੰਟਰਿਵਊ ਨੂੰ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਇੱਕ ਸਵੇਰੇ ਕੂਪਰ ਦੇ ਿਰਸੈਪਸ਼ਨ ਰੂਮ
ਿਵੱਚ ਿਗਆ, ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਜੀਬ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਿਦੱਖ, 79ਵੇਂ ਟਾਰਟਨ ਿਵੱਚ ਿਸਰ ਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਤੱਕ ਕੱਪੜੇ ਪਾਏ ਹੋਏ ਸਨ ਪਰ
ਇੱਕ ਦੇਸੀ ਦਰਜ਼ੀ ਦੁਆ ਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਉਸਦੀ ਪਗੜੀ [ਪੱਗ ੜੀ] ਤਰਨ ਦੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਇੱਕ ਇਗਰੇਟ
ਦੇ ਪੱਲੇ ਨਾਲ ਿਸ਼ੰਗ ਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਿਸਰਫ ਉੱਚੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਿਵਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਿਗਆ ਿਦੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ
ਿਕ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਸੀ ਫੈਸ਼ਨ ਿਵੱਚ ਰਿਹੰਦਾ ਸੀ; ਉਸ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਿਪੰਡਾਂ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ।
622
ਇਸ ਿਦੱਖ ਦੇ ਨਾਲ ਕੂਪਰ ਨੇ ਇੰਟਰਿਵਊਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ. ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਆਏ ਨੋਟਾਂ ਤੋਂ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਕੁਝ ਨੂੰ
ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਿਦੱਤੀ, ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਖੁਦ ਿਤਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹੋਰ ਨੋਟਾਂ ਤੋਂ, ਕੂਪਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ-ਕਹਾਣੀ ਦਾ
ਪੁਨਰ ਿਨਰਮਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।
ਇਹ ਅਧੂਰਾ ਕੰਮ, ਿਜਵੇਂ ਨੋਟਾਂ 'ਤੇ ਆਧਾਿਰਤ ਸੀ, ਹੁਣ ਗੁਆ ਚ ਿਗਆ ਹੈ; ਪਰ ਤੀਹ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਦੋਵੇਂ ਨੋਟਸ ਅਤੇ ਕੂਪਰ ਦਾ ਡਰਾਫਟ
ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਉਹਨਾਂ 'ਤੇ ਸੀ ਿਕ ਪੀਅਰਸ ਕਰਨਲ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਅਧਾਰ ਬਣਾਵੇਗ ਾ।
ਇਹ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਕੂਪਰ ਨਾਲ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਪਿਹਲਾ ਮੌਕਾ ਸੀ ਿਜਸ 'ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਟਾਰਟਨ
ਪਿਹਿਨਆ ਹੋਇ ਆ ਦੱਿਸਆ ਿਗਆ ਹੈ। ਸਕਾਿਟਸ਼ ਗੋਰਡਨ ਭਰਾਵਾਂ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1853 ਿਵਚ ਉਸ ਨੂੰ ਸਲਾਮੀ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ ਦੇਿਖਆ
ਹੋਵੇਗ ਾ, ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਇਸ 'ਤੇ ਿਵਚਾਰ ਕਰਨਗੇ, ਇਸ ਮਾਮਲੇ 'ਤੇ ਕਿਹਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਪਿਹਰਾਵੇ ਦਾ ਪਿਹਲਾਂ
ਲਾਰੈਂਸ, ਐਡਵਰਡਜ਼ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬ ਿਵਚ ਿਕਸੇ ਨੇ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਿਕਉਂਿਕ 79ਵੇਂ ਹਾਈਲੈਂਡਰਜ਼-ਜਾਂ ਹੋਰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ 79ਵੇਂ ਕੈਮਰਨ
ਹਾਈਲੈਂਡਰਜ਼ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਯੁੱਧਾਂ ਜਾਂ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਿਕਤੇ ਵੀ ਸੇਵਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਇਹ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਪਰ ਜਦੋਂ ਬਗਾਵਤ/ਮਹਾਨ ਬਗਾਵਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ 79ਵੇਂ ਨੂੰ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਭੇਿਜਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਨਵੰਬਰ 1857
ਿਵਚ ਕਲਕੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ, ਰੈਜੀਮੈਂਟ 1858 ਿਵਚ ਇਲਾਹਾਬਾਦ, ਕਾਨਪੁਰ (ਕਾਨਪੁਰ) ਅਤੇ ਲਖਨਊ ਿਵਚ ਸਰਗਰਮ ਸੀ ਅਤੇ ਿਫਰ ਪੰਜਾਬ
ਿਵਚ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਿਤੰਨ ਸਾਲ ਿਬਤਾਏ ਸਨ। ਉੱਥੇ ਰੈਜੀਮੈਂਟਲ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਕੁਆ ਰਟਰ ਮੁਰੀ ਅਤੇ ਐਬਟਾਬਾਦ ਿਵਖੇ
ਸਨ, ਜੋ ਿਕ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਲਗਾਮ ਵਾਲੇ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਸਨ। ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ
1860-2 ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਿਕ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੇ ਿਵਲੱਖਣ ਟਾਰਟਨ ਦੇ ਬੋਲਟ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਦੇ ਬੇਸਪੋਕ ਟੇਲਰਜ਼ ਦੀਆਂ ਅਲਮਾਰੀਆਂ
ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਕਿਟੰਗ ਟੇਬਲ ਅਤੇ ਕਰਨਲ ਦੀ ਅਲਮਾਰੀ ਤੱਕ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਲੱਭਣ ਲੱਗ ੇ।
1864 ਦੇ ਉਸੇ ਸਾਲ ਜਦੋਂ ਗਾਰਡਨਰ ਕੂਪਰ ਨੂੰ ਿਮਿਲਆ ਤਾਂ ਉਹ ਓਵੇਨ ਟੂਡਰ ਬਰਨ ਦੇ ਿਧਆਨ ਿਵੱਚ ਆਇਆ। ਬਰਨ ਸਰ
ਿਹਊਗ ਰੋਜ਼, ਭਾਰਤ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼, ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਦੌਰੇ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦੇ ਫੌਜੀ ਸਕੱਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਨਾਲ
ਿਗਆ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੌਰੇ 'ਤੇ ਡੂੰਘ ਾ ਸ਼ੱਕ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੰਿਨਆ ਿਕ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਾ
ਮਤਲਬ ਹੈ ਿਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਹਮਲੇ ਦੀ ਿਤਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਸਲ ਿਵਚ ਰੋਜ਼ ਅਤੇ ਬਰਨ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਿਹਰਨ-ਡੰਡੇ ਮਾਰਨ ਿਵਚ
ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਿਦਲਚਸਪੀ ਰੱਖਦੇ ਸਨ; ਤੀਹ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਬਰਨ ਦਾਅਵਾ ਕਰੇਗ ਾ ਿਕ ਉਹ ਹਰ ਪਹਾੜੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀਆਂ
ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਯਾਦਾਂ ਿਵੱਚ ਉਹ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਕੋਈ ਿਜ਼ਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗ ਾ। ਿਫਰ ਵੀ ਉਸਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਕੰਪਨੀ ਿਵੱਚ ਕੁਝ
ਸਮਾਂ ਿਬਤਾਇਆ ਿਕਉਂਿਕ ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਸੰਦਰਭ ਿਵੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰੇਗ ਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ
ਅਚਾਨਕ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇਗ ਾ।
1864 ਿਵੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਿਹੱਲ ਗ੍ਰੇ ਵੀ ਸੀ, ਜੋ ਿਤੱਬਤ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਜਨੂੰਨ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਘੁੰਮਦਾ ਿਨਰੀਖਕ ਸੀ।
ਫੋਟੋਗ ੍ਰਾਫੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਕਲਾ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਉਤਸੁਕ ਅਿਭਆਸੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਗ੍ਰੇ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਿਹਮਾਿਲਆ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਾਜ਼ੁਕ ਕੱਚ
ਦੀਆਂ ਪਲੇਟਾਂ ਦੇ ਬਕਸੇ ਅਤੇ ਿਵਸ਼ਾਲ ਕੈਮਿਰਆਂ ਦੇ ਰਾਹ ਿਵੱਚ ਨਵੀਨਤਮ ਰੂਪ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਿਹਆ ਸੀ। ਇਹ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ
ਿਸਮਲਾ ਫੋਟੋਗ ੍ਰਾਫਰ ਬੋਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ੈਫਰਡ ਦੇ ਸੈਮੂਅ ਲ ਬੋਰਨ ਨੇ 1864 ਿਵੱਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਦੋ ਮੌਿਕਆਂ 'ਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਫੋਟੋ ਿਖੱਚੀ ਸੀ,
ਪਰ ਇਹ ਗ੍ਰੇ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜੋ ਕਰਨਲ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤਸਵੀਰ ਲਈ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਫੋਟੋ, ਜੋ ਿਕ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਫਰੰਟਸਪੀਸ ਵਜੋਂ
ਕੰਮ ਕਰੇਗ ੀ , ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਿਮਤੀ ਗਈ ਹੈ ਿਕਉਂਿਕ ਕੂਪਰ ਨੇ ਅਫਸੋਸ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤਾ ਿਕ ਇਹ ਕਰਨਲ ਦੀ ਐਨੀਮੇਿਟਡ
ਿਡਲੀਵਰੀ ਨਾਲ -' ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਜੀਵੰਤਤਾ, ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੀ ਖੇਡ, ਹਾਸੇ-ਮਜ਼ਾਕ ਨਾਲ ਿਨਆਂ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਮੂੰਹ, ਅਤੇ
ਚਿਰੱਤਰ ਦੀ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਆਦਮੀ ਦੇ ਪੂਰੇ ਪਿਹਲੂ ਦੁਆ ਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਿਗਆ ਹੈ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਸਨੇ ਰੋਮਾਂਸ ਅਤੇ ਉਲਟਫੇਰ ਦੀ ਲੰਬੀ
ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਔਖੀਆਂ ਅਤੇ ਿਭਆਨਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ'623 ।
ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਇਤਫ਼ਾਕ ਨਾਲ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਿਹੱਲ ਗ੍ਰੇ ਸਟੋਨੀਹਰਸਟ ਕਾਲਜ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਿਵਿਦਆਰਥੀ ਸੀ, ਲੈਂਕਾਸ਼ਾਇਰ ਿਵੱਚ
ਜੇਸੁਇ ਟ ਸਥਾਪਨਾ, ਿਜਸ ਵੱਲ ਕਲੋਂਗ ੋਵਜ਼ ਦੇ ਿਪਤਾ ਉਦੋਂ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਜਦੋਂ ਆਇਰਲੈਂਡ ਿਵੱਚ ਸੋਸਾਇਟੀ ਆਫ਼ ਜੀਸਸ ਨੂੰ ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ
ਸੀ। ਹਾਲਾਂਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਇਸ ਸਬੰਧ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਦਾ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਗ੍ਰੇ ਦੇ ਿਵਅੰਗ ਮਈ ਸਵਾਦ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ
'ਤੇ ਉਸਨੇ ਗ੍ਰੇ ਦੀ ਸ਼ੂਿਟੰਗ ਜੈਕਟ ਦੇ ਕੱਟ ਦਾ ਲਾਲਚ ਕੀਤਾ। ਿਬਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਉਸ ਨੇ ਤਰਕ ਕੀਤਾ ਸੀ ਿਕ ਟਵੀਡ ਿਵੱਚ ਜੋ ਵਧੀਆ ਕੰਮ
ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਿਸਰਫ਼ ਟਾਰਟਨ ਿਵੱਚ ਹੀ ਸੁਧਾਿਰਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਸੱਠ ਸਾਲਾਂ ਿਵੱਚ ਦਰਜ ਹੈ
ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ, ਗ੍ਰੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅੱਧੇ ਭੁੱਲੇ ਹੋਏ 'ਭਟਕਣਾ' ਦੇ ਿਵਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੰਘ ਣੇ ਖਾਤੇ ਦਾ ਿਸਰਲੇਖ, ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਮਾਮਲੇ ਦੇ
'ਰੱਿਖਆ' ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਿਸਰਫ ਦਾਖਲੇ ਲਈ ਦੋ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।
ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਿਜਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਿਵੱਚ ਬੁਲਾਇਆ, ਜੋ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਰਿਹ ਿਰਹਾ ਸੀ, [ਲੇਿਖਆ ਗ੍ਰੇ] ਿਨਰਸੰਦੇਹ ਸਭ
ਤੋਂ ਿਵਲੱਖਣ ਪਾਤਰ ਸੀ ਿਜਸ ਨਾਲ ਮੈਂ ਕਦੇ ਿਮਿਲਆ ਸੀ, ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਫੌਜ ਦੇ ਰਾਜਾ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਕਰਨਲ; ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਸੱਠ ਸਾਲ
ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ. ਇਹ ਇੱਕ ਪਲੇਡਡ ਨਾਰਫੋਕ ਜੈਕੇਟ (ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਿਹਮਾਿਲਆ ਲਈ ਬਣਾਈ ਗਈ) ਸੀ, ਿਜਸ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਪਸੰਦ
ਕੀਤਾ ਸੀ, ਿਕ ਮੈਂ ਕਰਨਲ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਲਈ ਿਰਣੀ ਹਾਂ, ਿਜਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਅਸਾਧਾਰਨ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦੇ
ਕੁਝ ਿਹੱਸੇ ਦੱਸੇ। ਅਮਰੀਕਨ ਿਨਕਾਸੀ ਬਾਰੇ, ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜੇ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ, ਦੋ
ਹੋਰ ਸਾਹਸੀ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ, ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ...
ਿਜਸ ਿਕਸੇ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ ਪੜ੍ਿਹਆ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਿਟੱਪਣੀ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗ ੀ ਿਕ ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ
ਪਸੰਦੀਦਾ ਬੇਰਿਹਮੀ ਇੱਕ ਕੈਦੀ ਦੀ ਨੱਕ ਕੱਟਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕੈਦੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ
ਿਲਆਂਦਾ ਿਗਆ, ਅਤੇ ਇਸ ਿਵੱਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਹੋਈ ਿਕਸੇ ਸੱਟ ਲਈ ਿਹੰਦੂਆ ਂ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਜਹਾਨ ਿਵੱਚ ਸਜ਼ਾ ਿਮਲਣ ਦੇ ਡਰ ਨੂੰ
ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ, ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਰਬਾਰ ਿਵੱਚ ਪੁੱਿਛਆ ਿਕ ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੈ ( ਕੌਣ ਿਹੰਦੂ
ਸਨ ਇਸ ਬੰਦੇ ਦਾ ਨੱਕ ਵੱਢਣ ਲਈ ਿਤਆਰ? ਿਜਸ 'ਤੇ ਕਰਨਲ ਗਾਰਡਨਰ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਸਨੇ ਖੁਦ ਮੈਨੂੰ ਦੱਿਸਆ, ਤੁਰੰਤ ਉਹੀ
ਕਰਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਹੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦਾ ਨੱਕ ਵੱਢ ਿਦੱਤਾ।624
ਗ੍ਰੇ ਦਾ ਕਿਹਣਾ ਹੈ ਿਕ ਇਕ ਹੋਰ ਮੌਕੇ 'ਤੇ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ 'ਿਹਮਾਿਲਆ ਿਵਚ ਕੁਝ ਰਾਜਾ' 625 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਵੈ-ਇੱਛਾ ਨਾਲ
ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇ ਬਕਾਏ ਿਵਚ ਸਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਔਖਾ ਕੰਮ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਿਜਸ ਲਈ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਿਕਹਾ ਸੀ
ਿਕ, ਜੇਕਰ ਸਫਲ,
ਉਸਨੂੰ 'ਬੰਦੀ ਰਾਜਾਹ ਦੀ ਧੀ ਨਾਲ ਿਵਆਹ' ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਿਦੱਤੀ ਜਾਵੇ। 626.
ਰੰਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੇ ਸਿਹਮਤੀ ਦੇ ਿਦੱਤੀ ਅਤੇ ਕਰਨਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸੂਿਚਤ ਕੀਤਾ ਿਕ ਉਹ ਕੁੜੀ ‘ਆਪਣੀ ਪਤਨੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ’ ਬਣ
ਗਈ ਹੈ! ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤਾਵਨੀ ਿਦੱਤੀ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਸ਼ਮੀਰ 'ਕਰ' ਰਹੇ ਸਨ ਿਕ ਉਹ ਉਸਦੇ ਘਰ ਿਵੱਚ
ਨਾ ਵੜਨ ਿਕਉਂਿਕ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਿਭਆਨਕ ਕੁੱਤਾ ਰੱਿਖਆ ਸੀ ਜੋ ਖਤਰਨਾਕ ਸੀ (ਉਸਦੀਆਂ ਸੱਤ ਪਤਨੀਆਂ ਉੱਥੇ ਸਨ)!
ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਹਨਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਗਾਰਡਨਰ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਜੋਂ ਲੰਿਘਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਕੁਰਾਨ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ
ਉਸ ਦੀ ਅਸਾਧਾਰਨ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਦੱਿਸਆ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁੱਛਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਿਕ ਕੀ ਉਹ ਦੁਬਾਰਾ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਅਪਣਾ
ਲਵੇਗ ਾ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ 'ਓਹ, ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ' ਵਰਗਾ ਕੁਝ ਕਿਹ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਟਾਲ ਿਦੱਤਾ।
ਇਸ ਕਮਾਲ ਦੇ ਆਦਮੀ ਦੇ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਹ ਖੁਦ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਉਸ ਦੇ ਿਦਮਾਗ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਚੁੰਝ' ਸੀ - ਉਦੋਂ ਵੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ
1864 ਿਵੱਚ ਿਮਿਲਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ 79 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ।627
ਗ੍ਰੇ ਖੁਦ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 80 ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਸੱਠ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ ਿਲਿਖਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ
ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਉਸਨੂੰ ਝੂਠਾ ਬਣਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਗ੍ਰੇ ਦੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਛੋਟੇ ਪੈਰਾਗ੍ਰਾਫ਼ਾਂ ਦੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਕਰਨਲ ਦੀ
'ਸ਼ਾਇਦ ਸੱਠ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ' ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵੇਲੇ '79 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ' ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
ਸਲੇਟੀ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਨੱਕ ਵੱਢਣ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਿਵਚ ਵੀ ਉਲਝਾਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ

ਸਾਰੇ 'ਿਹੰਦੂ' ਨੂੰ ਗਲਤ ਸਮਿਝਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਬੇਰਿਹਮ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜੇ ਦੀ ਧੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਿਵਚ, ਉਸ ਨੇ ਿਕਸੇ ਨਾ ਿਕਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਡੈਿਸ਼ੰਗ
ਪਰ ਬਦਿਕਸਮਤ ਸ਼ਿਹਜ਼ਾਦਾ ਹਬੀਬ- ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੇ ਉੱਲਾ ਖਾਨ 'ਇਕ ਅੱਖ ਵਾਲੇ ਚੂਹੇ' ਲਈ ਿਜਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਚਾਲੀ ਸਾਲਾਂ
ਤੱਕ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਿਕ ਗ੍ਰੇ ਪੀਅਰਸ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਸਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੇਿੜਓਂ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਿਹਆ। 'ਿਦਮਾਗ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਮੈਗ ੋਟ' ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਪੀਅਰਸ ਤੋਂ ਉਧਾਰ ਿਲਆ ਿਗਆ ਹੈ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ
ਸ਼ਾਇਦ '79 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ' ਹੈ। ਪਰ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਫੋਟੋ ਸੁਝਾਅ ਿਦੰਦੀ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਅਸਲ 'ਸ਼ਾਇਦ ਸੱਠ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ' ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਸਮਝਣ ਯੋਗ ਹੈ। ਇੱਕ ਅਿਜਹੇ ਿਵਅਕਤੀ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਉਣਾ ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਰਨ ਦੀ ਲਪੇਟ ਿਵੱਚ ਸੀ, ਇੱਕ ਪੱਗ
ਨਾਲ ਿਸਖਰ 'ਤੇ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁੱਛਾਂ ਨਾਲ ਲੁਿਕਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ.
ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ, ਗ੍ਰੇ ਦਾ ਪੋਰਟਰੇਟ ਕਾਰੋਬਾਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਅਸੰਭਵ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗ ੀ ਸੀ। ਇਹ 30 ਸਾਲਾ ਜਾਰਜ ਲੈਂਡਸੀਅਰ ਸੀ, ਜੋ ਿਕ
ਮਹਾਰਾਣੀ ਿਵਕਟੋਰੀਆ ਦੇ ਪਸੰਦੀਦਾ ਿਚੱਤਰਕਾਰ ਸਰ ਐਡਿਵਨ ਲੈਂਡਸੀਅਰ ਦਾ ਭਤੀਜਾ ਸੀ। ਇਸ ਪਿਰਵਾਰਕ ਸਬੰਧ 'ਤੇ ਵਪਾਰ ਕਰਦੇ
ਹੋਏ, ਛੋਟੇ ਲੈਂਡਸੀਅਰ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਰਾਇਲ ਅਕੈਡਮੀ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸਦੇ ਚਾਚੇ ਲਈ ਇੱਕ
ਸਟੈਂਡ-ਇਨ ਵਜੋਂ ਸੀ ਿਕ ਉਸਨੇ ਡੇਨੀਅਲਜ਼, ਜ਼ੋਫਨੀ ਅਤੇ ਜ਼ੋਫਨੀ ਵਰਗੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਿਮਸ਼ਨ-ਭੁੱਖੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਕੁੱਟੇ ਗਏ ਭਾਰਤ ਦੇ
ਰਸਤੇ ਦਾ ਅਨੁਸਰਣ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਿਚਨਰੀ। ਉਹ ਬਗ਼ਾਵਤ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਪਹੁੰਿਚਆ ਅਤੇ 79ਵੇਂ ਪਹਾੜੀ ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ , 1860 ਦੇ ਦਹਾਕੇ
ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਪਹੁੰਚ ਿਗਆ।
ਜਦੋਂ ਗ੍ਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ਿਮਿਲਆ, ਲੈਂਡਸੀਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਬੀਰ ਿਸੰਘ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਿਵੱਚ ਰੁੱਿਝਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਿਫਰ

ਵੀ ਦੋ ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਖੇਡ ਟਰਾਫੀਆਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੱਿਭਆ, ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਗ੍ਰੇ ਨੇ 'ਦੁਰਲੱਭ ਮਾਰਖੋਰ ਦਾ ਇੱਕ
ਨਮੂਨਾ' ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਲੈਂਡਸੀਰ ਨੇ ਬਾਰਾਿਸੰਗ ਾ (' ਬਾਰ੍ਹਾਂ-) ਦੁਆ ਰਾ ਵਹਾਏ ਗਏ ਸ਼ੀੰਗ ਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੈੱਟ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ।
ਪੁਆ ਇੰਟਡ' ਸਟੈਗ ), ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਆਪਣਾ 'ਗਲੇਨ ਦਾ ਰਾਜਾ'। ਲੈਂਡਸੀਰ ਦੁਆ ਰਾ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਪੇਂਟ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਿਕਹਾ

ਿਗਆ ਹੈ; ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਿਮਸ਼ਨ ਅਜੇ ਤੱਕ ਅਮਲੀ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਕਰਨਲ ਦਾ ਪੋਰਟਰੇਟ 1876 ਦੀ ਲੈਂਡਸੀਰ ਦੀ ਬੌਂਡ
ਸਟ੍ਰੀਟ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਿਵੱਚ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਰਟ ਜਰਨਲ ਦੁਆ ਰਾ ਇਸ ਨੂੰ 'ਅਧਾਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ' 628
ਦੱਿਸਆ ਜਾਵੇਗ ਾ । ਫੋਟੋਆ ਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਇੱਥੇ ਮੁੱਛਾਂ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਿਚੱਟੀਆਂ ਅਤੇ ਉੱਨੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਉਦਾਸ ਹਨ. ਉਸ ਦੀ ਪੱਗ
ਿਵਚ ਇਸਦੀ ਕਲਗੀ ਦੀ ਕਮੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਉਣਾ ਪਿਹਲਾਂ ਵਾਂਗ ਔਖਾ ਹੈ।
ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਿਕ, ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਪਰਾਹੁਣਚਾਰੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਖੁਸ਼ੀ
ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਇਸਦਾ ਭੁਗ ਤਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਦੇਸੀ ਸ਼ੈਲੀ ਿਵੱਚ ਰਿਹਣਾ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਜਾਂ ਜੰਮੂ
ਿਵੱਚ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰੇਲੂ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਗੋਪਨੀਯਤਾ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਿਨਰਾਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੋਂ
ਤੱਕ ਿਕ ਉਸ ਦੀਆਂ ਿਰਹਾਇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਵੀ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਿਹਰੇਦਾਰ ਕੁੱਤੇ ਅਤੇ ਕਈ 'ਪਤਨੀਆਂ' ਅਤੇ ਰੱਿਖਅਕ ਉਸ ਤੋਂ
ਉੱਭਰਦੇ ਹਨ ਿਜਸਦੀ ਉਸਨੇ ਖੁਦ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਨਾ ਿਕ ਪਿਹਲੇ ਹੱਥ ਦੇ ਿਨਰੀਖਣ ਤੋਂ।
1865 ਿਵੱਚ ਇਸ ਇੱਕਲੇ ਿਵਵਹਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਵਾਧੂ ਕਾਰਨ ਬੇਬੀ ਹੇਲੇਨਾ ਦਾ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਆਗਮਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਉਮਰ
ਜੋ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਕਰਨਲ ਕੋਲ ਹੁਣ ਮਾਿਪਆਂ ਦੀਆਂ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲੈਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਬੀਬੀ ਕਾਲੀ 'ਉਸ ਦੀ ਪਸੰਦੀਦਾ
ਪਤਨੀ' ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਉਹ ਸੀ ਿਜਸਨੇ ਉਸ ਸਾਲ ਜਨਮ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਿਬਲਕੁਲ ਕਦੋਂ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੈ। ਹੇਲੇਨਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਬਪਿਤਸਮਾ
ਸੰਬੰਧੀ ਸਰਟੀਿਫਕੇਟ 'ਤੇ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਜਨਮ ਿਮਤੀ 15 ਨਵੰਬਰ 1865 ਹੈ। ਿਫਰ ਵੀ ਉਸੇ ਸਾਲ ਮਈ ਿਵਚ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ
ਪਿਹਲੀ ਿਡਸਪੈਂਸਰੀ ਖੋਲ੍ਹਣ ਵਾਲੇ ਿਮਸ਼ਨਰੀ ਡਾਕਟਰ, ਰੈਵਰੈਂਡ ਿਵਲੀਅਮ ਜੈਕਸਨ ਐਲਮਸਲੀ ਤੋਂ 'ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ' ਲਈ ਡਾਕਟਰੀ
ਸਲਾਹ ਲੈਣ ਲਈ ਿਲਿਖਆ ਸੀ। ਜਾਂ ਤਾਂ ਇੱਕ ਭਰੂਣ ਲਈ ਸਲਾਹ ਮੰਗ ੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਾਂ ਬਪਿਤਸਮਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਕਲਰਕ ਨੇ ਗਲਤੀ
ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਾਂ ਹੇਲੇਨਾ ਦਾ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਸੀ ਜੋ ਬਿਚਆ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਐਲਮਸਲੀ ਨੇ ਚਰਚ ਿਮਸ਼ਨਰੀ ਸੋਸਾਇਟੀ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਿਜਸ ਨਾਲ ਗਾਰਡਨਰ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਦੌੜ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਿਪਛਲੀ ਜੁਲਾਈ
ਿਵੱਚ ਸੀਐਮਐਸ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਰੇਵ ਰੌਬਰਟ ਕਲਾਰਕ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਿਹਲਾ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਧਰਮ ਪਿਰਵਰਤਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸ਼ਿਹਰ ਦੇ ਮੱਧ
ਿਵਚ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਿਹਣ ਲਈ ਕਲਾਰਕ ਦੀ ਿਜ਼ੱਦ ਦੇ ਨਾਲ, ਖ਼ਬਰਾਂ ਨੇ ਮੁਸਿਲਮ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਿਵਆਪਕ ਿਵਰੋਧ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ ਸੀ।
ਕੂਪਰ, ਅਤੇ ਿਫਰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਿਵਚਕਾਰ ਰੈਫਰੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸਦਾ ਸਟੈਂਡ-ਇਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਿਗਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ,
ਹਾਲਾਂਿਕ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਚੰਗ ੇ ਦਫਤਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਿਦੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਕਲਾਰਕ ਨੂੰ ਸੂਿਚਤ ਕਰਨ ਦਾ
ਕੰਮ ਸੌਂਿਪਆ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਉਸਨੂੰ ਘਾਟੀ ਛੱਡਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਸਰਕਾਰ,
ਕਲਾਰਕ ਨੂੰ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਸੀ, 'ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵਚ ਈਸਾਈਅਤ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗ ਾ'629। ਕਲਾਰਕ ਖੱਬੇ; ਐਲਮਸਲੀ 'ਤੇ ਰਹੀ।
ਅਿਜਹੀਆਂ ਧਰਮ-ਿਵਰੋਧੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਕਰਨਲ ਦੇ ਿਨੱਜੀ ਿਵਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।
ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਗਤੀ ਅਿਭਆਸਾਂ ਲਈ ਿਮਸ਼ਨਰੀ ਨਫ਼ਰਤ, ਜਬਰੀ ਧਰਮ ਪਿਰਵਰਤਨ ਦੀਆਂ ਅਫਵਾਹਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਸ਼ਕਾਇਤਾਂ
ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਬਗਾਵਤ/ਮਹਾਨ ਿਵਦਰੋਹ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਇਕਬਾਲੀਆ ਵਧੀਕੀਆਂ ਅਤੇ ਖਾਸ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਈਸਾਈ ਿਮਸ਼ਨਰੀਆਂ-'ਪੈਡਰੀ ਿਮਸ਼ਨਰੀਆਂ' ਦੇ ਿਦਲੋਂ ਨਾਮਨਜ਼ੂਰ ਕੀਤੇ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 'ਿਡਕ ਟਰਿਪਨ-ਵਰਗੇ' ਆਪਣੀ 'ਪਾਕੇਟ
ਿਪਸਤੌਲ ਬਾਈਬਲ' ਕੱਢੀ ਅਤੇ 'ਹਾਲਟ' ਿਕਹਾ। ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਵੋ ਅਤੇ ਬਚਾਓ - ਤੁਹਾਡੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਜਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਧਰਮ'630 . ਉਸਨੇ ਸੋਿਚਆ
ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਲ ਤੋਂ ਰਾਹਤ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸਲਾਹ ਵਰਗੀਆਂ ਲਾਭਦਾਇਕ ਗਤੀਿਵਧੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਿਹਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਐਲਮਸਲੀ,
ਇੱਕ ਿਵਆਪਕ ਸੋਚ ਵਾਲਾ ਸਕਾਟ ਿਜਸਨੇ ਕਲਾਰਕ ਦੀ ਟਕਰਾਅ ਵਾਲੀ ਪਹੁੰਚ 'ਤੇ ਿਜੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਆਪਣੀ ਿਡਸਪੈਂਸਰੀ ਦੇ ਨਾਲ
ਸਹੀ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਸੀ।
ਜੁਲਾਈ 1866 ਿਵਚ ਚੰਗ ੇ ਡਾਕਟਰ ਐਲਮਸਲੀ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਤੋਂ ਅਤੇ ਇਸ ਵਾਰ ਿਵਅਕਤੀਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਸੁਿਣਆ।
ਕਰਨਲ ਗਾਰਡੀਨਰ, ਇੱਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼, ਜਾਂ ਮੈਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ, ਇੱਕ ਕੈਨੇਡੀਅਨ, ਜੋ ਿਹਜ਼ ਹਾਈਨੈਸ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਿਵੱਚ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ
ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਟੀਕਾਕਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਣ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਿਸਆ ਿਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਮੇਰੀ ਸਰਜਰੀ ਅਤੇ
ਦਵਾਈ ਿਵੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਰੋਸਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੰਮ ਿਵੱਚ ਿਮਸ਼ਨਰੀ ਤੱਤ ਨੂੰ ਨਾਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸਦੀ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਿਜਸਨੂੰ
ਮੈਂ ਸਭ ਤੋਂ ਿਪਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।631
ਟੀਕਾਕਰਣ ਕੀਤਾ ਿਗਆ, ਜੇ ਬਪਿਤਸਮਾ ਨਹੀਂ ਿਲਆ ਿਗਆ, ਤਾਂ ਬੇਬੀ ਹੇਲੇਨਾ ਨੂੰ ਿਫਰ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਦੀਆਂ ਨਿਹਰਾਂ ਅਤੇ ਡੰਕ ਗਲੀ-
ਮਾਰਗਾਂ ਦੇ ਤੰਗ ਸੀਮਾਵਾਂ ਿਵੱਚ ਵਾਪਸ ਲੈ ਿਲਆ ਿਗਆ।
ਐਲਮਸਲੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਿਮਲਣ ਦਾ ਕੋਈ ਿਰਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਛੱਿਡਆ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।
ਨਾ ਹੀ ਐਲਮਸਲੀ ਨੂੰ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਬੀਬੀ ਕਾਲੀ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ
ਮੌਤ ਅਚਾਨਕ ਹੋਈ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਦੀ ਅਸ਼ਲੀਲ ਸਾਖ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗਾਰਡਨਰ
ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨੁਕਸਾਨ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਜਾਿਣਆ ਿਕ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਧੀ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਿਕ ਉਸਦੀ ਿਸਰਫ
ਇੱਕ ਪਾਲਕ ਮਾਂ ਸੀ। 'ਦੇਸੀ ਫੈਸ਼ਨ ਿਵਚ ਰਿਹਣਾ' ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਿਕ ਕਰਨਲ ਦੇ ਘਰ ਿਵਚ ਪਰਦਾ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ; ਉਸਨੂੰ ਕਦੇ
ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਿਰਵਾਰ ਦੀ ਸੰਗ ਤ ਿਵੱਚ ਨਹੀਂ ਦੇਿਖਆ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਰਚਨਾ 'ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਦੇ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਬੀਬੀ
ਿਚਰਾਂਗ , ਿਜਸ ਨੇ ਬੀਬੀ ਕਾਲੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੇਲੇਨਾ ਦੀ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ ਸੀ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਿਜਹੀ ਿਦੱਖ
ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹੋਰ ਪਤਨੀਆਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਛੋਟੀ ਹੇਲੇਨਾ, ਿਜਸਦੇ ਮਾਤਾ-ਿਪਤਾ ਦੀ ਉਮਰ ਉਸ ਦੇ ਪੜਦਾਦਾ ਹੋਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ, ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਇਕਾਂਤ ਅਤੇ
ਭੁਲੇਖੇ ਲਈ ਉਮੀਦਵਾਰ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗ ੀ। ਜਦੋਂ ਿਕਸਮਤ ਨੇ ਹੋਰ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਅਿਜਹਾ ਲੱਗ ਦਾ ਹੈ ਿਕ ਇਹ ਮੌਕਾ ਿਮਲਣ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ
ਿਕ ਦੇਰ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਸਤੀਆਂ ਹੁਣ ਕਰਨਲ ਦਾ ਰਾਹ ਿਲਆ ਰਹੀ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਮਾਤਾ-ਿਪਤਾ ਦੀਆਂ ਪੀੜਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਖੋਜ ਿਰਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਫਰੈਡਿਰਕ ਕੂਪਰ ਦੇ ਫਾਇਦੇ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਾਹਸੀ ਜਵਾਨੀ
ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਉਸਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਨੇ ਿਵਆਪਕ ਭੂਗ ੋਿਲਕ ਚੱਕਰਾਂ ਿਵੱਚ ਕੁਝ ਿਦਲਚਸਪੀ ਿਖੱਚਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੀ
ਸੀ। ਰਾਵਰਟੀ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਿਵੱਚ ਿਦਖਾਏ ਗਏ ਯਾਤਰਾ ਪ੍ਰੋਗ ਰਾਮਾਂ ਦੇ ਮੁੜ ਸੰਪਾਦਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ ਿਪਆ, ਪਰ ਐਜਵਰਥ ਦਾ
ਸੰਸਕਰਣ ਛਿਪਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ ਅਤੇ, ਬੰਗ ਾਲ ਏਸ਼ੀਆਿਟਕ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੇ ਜਰਨਲ ਦੁਆ ਰਾ, ਲੰਡਨ ਦੀ ਰਾਇਲ ਜੀਓਗ੍ਰਾਫੀਕਲ
ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੇ ਪਿਵੱਤਰ ਰੀਿਡੰਗ ਰੂਮ ਿਵੱਚ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਲੱਭ ਿਲਆ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਉੱਥੇ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਦੋ ਮਹਾਨ ਮੱਧ
ਏਸ਼ੀਆਈ ਅਥਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਕੂੜੇ ਵਾਲੇ ਟੈਕਸਟ ਉੱਤੇ ਡੋਲ੍ਹ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾਂ ਿਵੱਚ ਸੀ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ੰਕਾਵਾਂ
ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਿਰਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ।
ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਯੂਲ, ਇੱਕ ਪੌਲੀਗਲੋਟ ਿਵਦਵਾਨ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਸੰਸਕਰਣ 'ਤੇ ਕੰਮ
ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਦੋਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਵਧੇਰੇ ਖਾਰਜ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਜੌਨ ਵੁੱਡ ਦੀ ਜਰਨੀ ਟੂ ਦਾ ਸੋਰਸ ਔਕਸਸ ਿਰਵਰ ਦੇ 1872 ਦੇ ਰੀਪ੍ਿਰੰਟ
ਦੀ ਇੱਕ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਿਵੱਚ , ਉਸਨੇ ਮੰਿਨਆ ਿਕ 'ਕਰਨਲ ਗਾਰਡੀਨਰ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਸ ਇੰਨੇ ਅਸਾਧਾਰਣ ਚਿਰੱਤਰ ਦੇ
ਹਨ ਿਕ, ਕੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਜਨਤਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੜ੍ਹਨਯੋਗ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਰੱਿਖਆ ਿਗਆ ਸੀ? , ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਪਿਹਲਾਂ ਿਵਸ਼ਵ-
ਿਵਆਪੀ ਪ੍ਰਿਸੱਧੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਿਣਆ ਹੋਵੇਗ ਾ'632 . ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਯੂਲ ਕੋਲ ਿਸਰਫ਼ ਏਜਵਰਥ ਦੇ
ਐਬਸਟ੍ਰੈਕਟਸ ਹੀ ਸਨ, ਅਤੇ ਿਕਉਂਿਕ 'ਭੂਗ ੋਲ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਬ੍ਰਹਮਤਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਸਦਾ ਅਪੋਕ੍ਰੀਫਾ ਹੈ', ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ 'ਕਰਨਲ
ਗਾਰਡੀਨਰ ਦੀ ਡਾਇਰੀ' 633 ਦੇ ਿਸਰਲੇਖ ਹੇਠ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਿਝਆ । ਹਾਲਾਂਿਕ ਪੋਲੋ ਦੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ
ਆਲੋਚਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਯੂਲ ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਿਕ ਉਹ 'ਡਾਇਰੀ' ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦਾ। ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ ਬਹੁਤ ਹੀ
ਿਡਸਕਨੈਕਟਡ ਅਤੇ ਯੇਤੀ-ਵਰਗੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਿਕ 'ਅੰਤਰਸ ਿਵਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਰੇਿਗਸਤਾਨਾਂ ਦੇ ਿਵਹਲੇ, ਜੰਗ ਲੀ ਦ੍ਿਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਫੈਂਟਾਸਮਾਗੋਰੀਆ'
634 ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ 'ਰਹੱ
ਅਿਵਸ਼ ਵਾਸ਼ਯੋਗ ਸਨ। ਐਬਸਟਰੈ
ਸਮਈ ਅਤੇ ਕਟਾਂ
ਿਨਰਾਸ਼ਾ' 635 ਿਵੱ ਚ ਖਤਮ ਹੋ
ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਖਂ ਕਈ ਕੋ
ਿਗਆ ਸੀ । ਉਹ ‘ਦੁ ਦਾਈ ਸੁਿਸ਼
ਪਸ ਨੇ਼ਾ ਂ ਦੀ ਯਾਦ’ ਵਾਂ
ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸਭ ਕੁ
ਗ ਸਨ।ਝ
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਯੂਲ ਇਹ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰੇਗ ਾ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ 'ਇੱਕ ਅਸਲੀ ਿਵਅਕਤੀ ਸੀ' ਅਤੇ ਇਹ ਿਕ ਉਹ 'ਬਦਕਸ਼ਣ ਅਤੇ ਪਾਮੀਰਸ
ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੱਦ ਤੱਕ ਜਾਣੂ ਸੀ'
ਿਕਸੇ ਵੀ ਯੂਰਪੀਅਨ ਜਾਂ ਮੂਲ ਯਾਤਰੀ ਨੂੰ ਪਛਾੜ ਕੇ ਿਜਸਦਾ ਿਬਰਤਾਂਤ ਅਜੇ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ'636 . ਇਹ, ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਤਿਹਤ,
ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਸੀ. ਸਾਰੀ ਗਾਰਡਨਰ ਗਾਥਾ ਿਵੱਚ ਯਾਤਰਾ ਨੋਟਸ ਦਾ ਪਾਮੀਰਸ ਭਾਗ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਵਾਲੀਆ ਿਨਸ਼ਾਨ ਸੀ। ਇਹ ਬੇਸ਼ੱਕ
ਬਰਨਸ ਨੂੰ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਿਹੱਸਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ ਗੁਆ ਚ ਿਗਆ ਸੀ। ਯੂਲ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਿਤੰਨ ਦਹਾਕੇ ਪਿਹਲਾਂ
ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਧੁੰਦਲੀ ਯਾਦ ਦੀ ਿਸਰਫ ਏਜਵਰਥ ਦੀ ਅਿਨਯਿਮਤ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਿਫਰ ਵੀ, ਿਗਆਨ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਸਿਥਤੀ ਿਵੱਚ, ਉਹ ਇਸ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਸੰਕੋਚ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਰਾਵਿਲਨਸਨ, ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਅਥਾਰਟੀ, ਰਾਇਲ ਿਜਓਗਰਾਫੀਕਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣਨ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਉਹ
ਇਰਾਕ ਦੇ ਿਕਊਨੀਫਾਰਮ ਿਸ਼ਲਾਲੇਖਾਂ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ 'ਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਕਬਜ਼ੇ
ਦੌਰਾਨ ਕੰਧਾਰ ਿਵੱਚ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰਸ਼ੀਆ ਨੂੰ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਜ਼ਾਰਵਾਦੀ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ
ਕਰਨ ਲਈ 'ਿਦ ਗ੍ਰੇਟ ਗੇਮ' ਿਵੱਚ ਅੱਗ ੇ ਵਧਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। 1860 ਅਤੇ 70 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਰਾਵਿਲਨਸਨ ਨੇ
ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਸ਼ਿਤਹਾਰ ਿਦੱਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਵੀ ਿਰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਸਨ। ਏਸ਼ੀਆਿਟਕ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੇ ਜਰਨਲ ਿਵੱਚ ਛਿਪਆ 'ਕੌਿਮਕ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਤਸੁਕ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਿਣਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ' ਪੇਪਰ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਸਮਰਕੰਦ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ
ਿਵਚਕਾਰਲੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਿਵੱਚ 'ਿਜਗ-ਜ਼ੈਗ ਫੈਸ਼ਨ' 637 ਿਵੱਚ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਸੀ; 'ਪਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਰਸਾਿਲਆਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਅਿਨਯਮਤ
ਢੰਗ ਨਾਲ ਰੱਿਖਆ ਅਤੇ ਿਬਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਅਿਤਕਥਨੀ ਨਾਲ'638 . ਿਕਉਂਿਕ ਉਸ ਦਾ ਿਬਰਤਾਂਤ 'ਅਸਲ ਸਾਹਸ ਦੇ ਜਰਨਲ ਨਾਲੋਂ ਰੋਮਾਂਸ
ਵਾਂਗ ' ਵਧੇਰੇ ਪੜ੍ਿਹਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ 'ਬਹੁਤ ਹੀ ਿਕਸੇ ਕੰਮ ਦੀ' ਸੀ। ਰਾਵਿਲਨਸਨ ਦੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਉਮੀਦ ਇਹ ਸੀ ਿਕ
'ਉਮਰ ਨੇ ਉਸ ਦੀ [ਕਰਨਲ ਦੀ] ਫੈਨਸੀ' 639 ਦੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਘਟਾ ਿਦੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਿਕ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੀ
ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਯੋਗ ਚੀਜ਼ ਿਵੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
1866 ਿਵਚ ਰਾਵਿਲੰਸਨ ਦੇ ਵੀ ਅਿਜਹੇ ਿਵਚਾਰ ਸਨ। ਪਰ ਛੇ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੁਰ ਬਦਲ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਪੁਰਾਣਾ ਕਰਨਲ
ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਦਕਸ਼ਨ ਿਵੱਚ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਹੁਣ ਸੋਿਚਆ, ਸ਼ਾਇਦ ਪਾਮੀਰਾਂ ਿਵੱਚ ਅਤੇ ਿਨਰਸੰਦੇਹ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਿਚਤਰਾਲ ਦੇ
ਿਵਚਕਾਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਵੇਿਖਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਰਾਵਿਲਨਸਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਿਕ '[ਗਾਰਡਨਰ] ਨੇ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਿਗਲਿਗਤ
ਘਾਟੀ ਨੂੰ ਿਸੰਧ ਤੋਂ ਬਰਫੀਲੇ ਪਹਾੜਾਂ ਤੱਕ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਖਰਕਾਰ ਿਚਤਰਾਲ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇ ਆ, ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਤੱਕ
ਦਾ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ [sic] ਿਜਸਨੇ '640 ਦੌਰਾਨ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ।
ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਇਹ ਿਸਰਫ਼ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜੋ ਰਾਵਿਲਨਸਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨਾਦਾਇਕ ਲੱਗ ਦੀਆਂ ਸਨ ਪਰ
ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਉਤਸੁਕਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਯਾਦਗਾਰੀ ਖੰਡਰਾਂ-ਯੂਲ ਦੇ 'ਐਂਟਰੇਸ ਵੈਸਟ' ਅਤੇ 'ਫੈਂਟਸਮਾਗੋਰੀਆ' ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਸੀ। ਗ੍ਰੇ
ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਸਮੇਤ ਹੋਰ, ਇਹਨਾਂ ਮਨਘੜਤ ਿਵਿਭੰਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਵਜੋਂ ਵੇਖਣਗੇ। ਪਰ ਰਾਵਿਲੰਸਨ ਨੇ
ਸੋਿਚਆ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਪੁਰਾਤੱਤਵ-ਿਵਿਗਆਨੀ ਵਜੋਂ ਉਸ ਕੋਲ ਕੋਈ ਸੀ
ਯਾਦਗਾਰੀ ਖੰਡਰਾਂ ਨਾਲ ਸਮੱਿਸਆ। ਅਜ਼ਰਬਾਈਜਾਨ ਿਵੱਚ ਸਥਾਈ ਅੱਗ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਆਮ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਤੱਥ
ਲਈ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਿਕ 'ਇੱਕ ਜਾਦੂਈ ਘੋੜੇ ਦਾ ਇੱਕ ਚੀਨੀ ਿਬਰਤਾਂਤ ਸੀ ਜੋ ਔਕਸਸ ' 641 ਦੇ ਦੱਖਣ ਿਵੱਚ, ਫੋ-ਲੀ ਪਹਾੜ 'ਤੇ ਇੱਕ ਗੁਫਾ
ਿਵੱਚ ਰਿਹੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਸੀ। ' ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਲੱਤ ਰਿਹਤ ਘੋੜੇ ਨਾਲ।
ਹਾਲਾਂਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ ਬਾਰੇ ਗਲਤ ਸੀ-ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਸੀ, ਇਹ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ-ਰਾਿਲਨਸਨ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ
1872 ਿਵੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਿਜ਼ੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਿਕ ਕੂਪਰ, ਜੋ ਹੁਣੇ-ਹੁਣੇ ਮਿਰਆ ਸੀ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ
ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਡੁਰੰਡ ਦੇ ਲੇਖੇ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਸੀ; ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਸੀ ਿਕ ਮੈਦਾਨ ਿਵੱਚ ਪਿਹਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਕਈ ਹੋਰ ਯਾਤਰੀ ਇਸ ਮਾਮਲੇ
'ਤੇ ਨਵੀਂ ਰੋਸ਼ਨੀ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਦਰਅਸਲ, ਉਸਨੇ ਅਤੇ ਆਰਜੀਐਸ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਯਾਤਰੀ ਨੂੰ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਪੁੱਛਿਗੱਛ ਕਰਨ ਲਈ ਿਨਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।
1860 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਿਵੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪਹਾੜ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਰੇਿਗਸਤਾਨ ਅਚਾਨਕ ਖੋਜ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਅਖਾੜੇ ਿਵੱਚ
ਬਦਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਅੰਦਰੂਨੀ ਏਸ਼ੀਆ ਡਾਰਕੈਸਟ ਅਫਰੀਕਾ ਵਾਂਗ ਰੋਮਾਂਚਕ ਬਣ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਜਾਨਾਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਤਗਮੇ ਿਜੱਤੇ ਗਏ
ਅਤੇ ਨਾਮਣਾ ਖੱਿਟਆ ਿਗਆ, ਅਿਗਆਤ ਪਾਿਸਆਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਬਣਨ ਦੀ ਦੌੜ ਿਵੱਚ, ਬਾਲ ਦਿਰਆਵਾਂ ਦਾ ਪਤਾ
ਲਗਾਇਆ ਿਗਆ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਿਜਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਿਜਸ ਨਾਲ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਕਦੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਿਦਲਚਸਪੀ ਦੇ ਇਸ ਵਾਧੇ ਿਪੱਛੇ ਕਈ ਕਾਰਕ ਹਨ। ਪੱਛਮੀ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਜ਼ਾਰਵਾਦੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਵਧਣ ਕਾਰਨ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਿਚੰਤਤ ਸਨ। ਉਹ ਚੀਨੀ ਪੂਰਬੀ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਯਾਕੂਬ ਬੇਗ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਿਵਅਕਤੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਖਾਨੇਟ ਦੇ ਉਭਾਰ ਤੋਂ
ਵੀ ਉਤਸੁਕ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸੰਭਾਵੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਨਤੀਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪਹਾੜੀ ਗੁਆ ਂਢੀਆਂ ਦੇ
ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਅਤੇ, ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ, ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਯਾਤਰੀ ਿਜੱਥੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੱਡ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਪਸੰਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਗਏ ਸਨ, ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦੇ ਅਿਧਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘ ਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।
ਗਾਰਡਨਰ, ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦਾ ਇੱਕ ਿਵਅਕਤੀ, ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਿਵੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧੀ ਸੀ, ਗੰਭੀਰ
ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਗ ਤ ਿਵੱਚ ਘੱਟ ਹੀ ਸੀ। ਿਫਰ ਵੀ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮੰਗ ਿਵੱਚ ਪਾਇਆ. ਉਸਦੀ ਸਲਾਹ ਮੰਗ ੀ ਗਈ ਸੀ
ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹੰਗ ਰੀਆਈ ਨਸਲ-ਿਵਿਗਆਨੀ ਡਾਕਟਰ ਗੋਟਲੀਬ ਿਵਲਹੇਲਮ ਲੀਟਨਰ, ਅਤੇ ਸੂਝਵਾਨ
ਿਡਪਲੋਮੈਟ, ਸਰ ਥਾਮਸ ਡਗਲਸ ਫੋਰਿਸਥ ਵਾਂਗ ਿਵਿਭੰਨ ਿਵਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਪਲਟ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਉਸ ਨੂੰ
ਿਕੱਥੇ ਲੈ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਇਹ ਹੁਣ ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਪੁਰਾਣੇ ਕਰਨਲ ਦੇ ਦਾਅਿਵਆਂ ਦੀ ਪਰਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ
ਸੀ, ਕੋਈ ਵੀ ਿਕਤੇ ਵੀ ਪਿਹਲੇ ਹੋਣ ਦਾ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ.
ਰਾਵਿਲਨਸਨ ਦੁਆ ਰਾ ਇਹਨਾਂ ਲਾਈਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਖੇਪ, 29 ਸਾਲਾ ਜਾਰਜ ਜੇ.
ਿਵਟੇਕਰ ਹੇਵਰਡ ਨੇ 1868 ਿਵੱਚ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਹੇਵਰਡ ਨੇ ਿਕਤੇ ਵੀ ਜਾਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਿਹਲਾਂ 79th
Highlanders ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਅਿਧਕਾਰੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇੱਕ ਸਵੈ ਘੋਿਸ਼ਤ ਖੋਜੀ, ਉਹ ਧਰਤੀ ਦੇ ਿਸਰੇ ਤੱਕ ਜਾਵੇਗ ਾ ਬਸ਼ਰਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਲਈ ਇੱਕ
ਨਾਮ ਬਣਾਉਣ ਬਾਰੇ ਯਕੀਨੀ ਹੋ ਸਕੇ। ਉਹ ਓਨਾ ਹੀ ਸਖ਼ਤ, ਐਥਲੈਿਟਕ ਅਤੇ ਜਨੂੰਨ ਸੀ ਿਜੰਨਾ ਉਹ ਆਏ ਸਨ। ਰਾਵਿਲਨਸਨ ਨੇ
ਅੰਦਰੂਨੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹੇਵਰਡ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਲਈ ਸੰਪੂਰਨ ਮੈਚ ਵਜੋਂ ਦੇਿਖਆ ਸੀ। 'ਜੇ ਕੋਈ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਪਾਮੀਰ ਤੱਕ
ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ..., ਿਮਸਟਰ ਹੇਵਰਡ ਉਹ ਆਦਮੀ ਹੈ,' 642 ਉਸਨੇ ਆਰਜੀਐਸ ਨੂੰ ਦੱਿਸਆ।
ਇਹ ਖੋਜ ਦਾ ਹੈਲਸੀਓਨ ਯੁੱਗ ਸੀ। ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਿਵਚ ਉਹ ਬਰਕ ਅਤੇ ਿਵਲਜ਼ ਨੂੰ ਲੱਭ ਰਹੇ ਸਨ; ਅਫਰੀਕਾ ਿਵੱਚ, ਸਟੈਨਲੀ ਡਾ
ਿਲਿਵੰਗ ਸਟੋਨ ਦੀ ਖੋਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ; ਅਤੇ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ, ਹੇਵਰਡ ਨੇ ਪਾਮੀਰਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਿਵੱਚ ਜਾਣਾ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਿਠਕਾਣਾ ਕੋਈ ਰਹੱਸ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਿਸਰਫ ਪਾਮੀਰਸ ਦੀ ਖੋਜ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲੇਗ ਾ ਿਕ ਕੀ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਉਸਦਾ ਖਾਤਾ

ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਿਸਰਫ ਕੁਝ ਸੌ ਮੀਲ ਦੇ ਪਾਰ, ਉਦਾਸ ਟ੍ਰੈਕਟ ਬਾਰੇ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇਗ ਾ, ਜੋ ਿਕ ਹੁਣ
ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ੇ ਵਧ ਰਹੇ ਜ਼ਾਰਵਾਦੀ ਡੋਮੇਨ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਹੇਵਰਡ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਰਵੋਤਮ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। 1868-9 ਦੀ ਉਸਦੀ ਪਿਹਲੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਉਸਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਲੱਦਾਖ ਅਤੇ ਪਹਾੜਾਂ
ਰਾਹੀਂ ਪੂਰਬੀ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਦੇ ਯਰਕੰਦ ਲੈ ਗਈ।
ਸ਼ੁਰੂ ਿਵਚ ਉਹ ਪਠਾਨ ਦੇ ਭੇਸ ਿਵਚ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਭੇਸ ਲਈ ਿਵਚਾਰ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਯਾਤਰਾ ਲਈ, ਸ਼ਾਇਦ ਗਾਰਡਨਰ ਤੋਂ ਆਇਆ
ਸੀ। ਹੇਵਰਡ ਨੇ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਰਨਲ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਹ ਅਚਾਨਕ ਇਸ ਖ਼ਬਰ ਤੋਂ ਭਟਕ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਇੱਕ ਹੋਰ
ਯਾਤਰੀ, ਇੱਕ ਚਾਹ-ਬਾਜ਼ਾਰ ਿਜਸ ਨੂੰ ਰਾਬਰਟ ਸ਼ਾਅ ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਨੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਮਾਰਚ ਚੋਰੀ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ। ਸ਼ਾਅ ਨੂੰ ਫੜਨਾ,
ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਰਕੰਦ 'ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚਣ ਵਾਲੇ ਪਿਹਲੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਬਣਨ ਦੀ ਦੌੜ ਿਵਚ ਸੰਯੁਕਤ ਜੇਤੂ ਬਣਨਾ, ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਿਦੱਤੀ।
ਹੇਵਰਡ ਅਤੇ ਸ਼ਾਅ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਪੂਰਬੀ ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਕੂੜੇ ਿਵੱਚ ਿਮਲੇ, ਿਫਰ ਅਗਲੇ ਛੇ ਮਹੀਿਨਆਂ ਦਾ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਸਮਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ
ਦੂਰੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਿਬਤਾਏ।
ਘੱਟ ਹੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ, ਉਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸ਼ਾਅ ਨੇ ਹੇਵਰਡ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗੇਟ-ਕਰੈਸ਼ਰ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਦੇਿਖਆ ਜੋ ਯਾਰਕੰਦੀਆਂ
ਨੂੰ ਚਾਹ ਵੇਚਣ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰੇ ਿਵੱਚ ਪਾ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਹੇਵਰਡ ਨੇ ਸ਼ਾਅ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੈਡਲਰ ਨਾਲੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਿਬਹਤਰ
ਸਮਿਝਆ ਿਜਸਦਾ ਆਪਣੇ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਨਮਾਨਜਨਕ ਰਵੱਈ ਆ ਪਾਮੀਰਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਿਵਵਹਾਰ ਦੀਆਂ
ਆਪਣੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। . ਦੋਵੇਂ ਸਹੀ ਸਨ; ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਿਨਰਾਸ਼ ਸਨ।
ਚੀਨੀ ਿਜਸ ਨੂੰ ਿਸ਼ਨਿਜਆਂਗ ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ, ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਅਤੇ ਿਚੰਤਾਜਨਕ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਖਰਕਾਰ ਬਰਖਾਸਤ
ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਦਮਾਂ ਨੂੰ ਿਪੱਛੇ ਛੱਡਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਿਦੱਤੀ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਿਜਹਾ ਕੀਤਾ।
1870 ਿਵੱਚ, ਹੇਵਰਡ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਿਤਆਰ ਕੀਤਾ। ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਿਵੱਚ - ਉਸਨੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ
ਇੱਕ ਤੰਬੂ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਿਦਨ ਿਵੱਚ ਪੰਜਾਹ ਮੀਲ ਪੈਦਲ ਚੱਲਣ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਿਚਆ - ਉਹ ਕਸ਼ਮੀਰ
ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਲਗਾ ਕੇ ਯਾਰਕੰਦ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ਤੋਂ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਦੂਰ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਅਗਸਤ ਿਵੱਚ ਉਹ ਸ੍ਰੀਨਗਰ
ਵਾਪਸ ਆ ਿਗਆ ਸੀ ਿਜੱਥੇ ਉਸਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਮਕਾਨ ਿਕਰਾਏ 'ਤੇ ਿਲਆ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਿਖੜਕੀ 'ਤੇ ਇੱਕ ਿਦਨ
ਲੰਘ ਦੇ ਇੱਕ ਅਜਨਬੀ ਨੇ ਨਾ ਿਸਰਫ਼ ਹੇਵਰਡ ਨੂੰ ਦੇਿਖਆ, ਸਗੋਂ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਬੇਿਮਸਾਲ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੇਿਫਸ਼ ਿਚੱਤਰ ਨੂੰ ਦੇਿਖਆ। ਿਗਲਿਗਤ
ਦੇ ਰਸਤੇ ਪਾਮੀਰਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਹਮਲਾ ਚਰਚਾ ਿਵੱਚ ਸੀ। ਪ੍ਰਾਈਮਡ ਅਤੇ ਪਿਹਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਦ੍ਿਰੜ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ, ਹੇਵਰਡ ਨੇ
ਨਵੰਬਰ 1870 ਿਵੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਉਡਾਣ ਭਰੀ।
ਅੱਠ ਮਹੀਿਨਆਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਮਰ ਿਗਆ ਸੀ, ਯਾਸੀਨ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਪਹਾੜੀ ਉੱਤੇ ਮਾਿਰਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਯਾਸੀਨ ਿਗਲਿਗਤ ਦੇ ਉੱਤਰ-
ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਇੱਕ ਅਰਧ-ਸੁਤੰਤਰ ਐਨਕਲੇਵ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਮੀਰਾਂ ਤੋਂ ਿਸਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਾਟਰਸ਼ੈੱਡ ਸੀ। ਰਾਵਿਲਨਸਨ ਇਸ ਖਬਰ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋ
ਿਗਆ। 'ਹੁਣ ਸਭ ਬਦਲ ਿਗਆ ਹੈ। ਿਮਸਟਰ ਹੇਵਰਡ ਮੌਤ ਿਵੱਚ ਠੰਡਾ ਿਪਆ ਹੈ... ਇੱਕ ਧੁੰਦਲੀ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਹੇਠ।'643
ਜਦੋਂ ਰਾਵਿਲਨਸਨ ਬੋਿਲਆ, ਆਰਜੀਐਸ ਦੇ ਆਡੀਟੋਰੀਅਮ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਸੁੱਕੀ ਅੱਖ ਸੀ ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਗਾਰਡਨਰ ਸ਼ਾਇਦ ਤਬਾਹ ਨਹੀਂ ਹੋਇ ਆ ਹੈ. ਹੇਵਰਡ ਨੇ, 1846 ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ
ਉੱਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਅਿਨਸ਼ਿਚਤ ਉੱਤਰੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨਾਲ ਪਹਾੜੀ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਅੱਿਤਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ
ਸੀ। ਉਹ ਇਸ ਖੁਲਾਸੇ ਦੇ ਨਤੀਿਜਆਂ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਸਦਾ ਕਤਲ ਹੋਰ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੂੰ ਿਨਰਾਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਿਤਆਰ
ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਹੇਵਰਡ ਦੇ ਅਵੇਸਲੇਪਣ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ - ਇੱਕ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੈਨਸ਼ਨਰ ਿਜਸਨੇ ਹੇਵਰਡ ਦੇ ਗੁਰੂ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ
- ਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਸਿਥਤੀ ਿਵੱਚ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਿਜਵੇਂ ਉਸ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਆਲੋਚਕਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੂੰ
ਉਕਸਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਲਈ ਯਾਸੀਨ ਤੋਂ ਦੁਖਦਾਈ ਖ਼ਬਰਾਂ ਅਣਚਾਹੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬਾਮ-ਇ-ਦੁਿਨਆ ਅਤੇ ਬੋਲੋਰ-ਤਾਗ,
ਬਦਕਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਰੂਬੀ ਖਾਣਾਂ, ਪਾਮੀਰਾਂ ਦੇ ਿਭਆਨਕ ਬਿਘਆੜਾਂ ਅਤੇ ਅਲਾਈ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਿਦਮ ਅਕਾਸ ਦੇ ਰਹੱਸਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ
ਕਰਨੀ ਪਵੇਗ ੀ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਿਸੱਧੀ ਦਾ ਕੁਝ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਉਸ ਰਾਹਗੀਰ ਦੀ ਪਛਾਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਜਸ
ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਹੇਵਰਡ ਦੀ ਿਖੜਕੀ 'ਤੇ ਦੇਿਖਆ ਸੀ। ਉਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਅਮਰੀਕੀ, ਚਾਰਲੀ ਲੋਂਗ ਫੇਲੋ ਸੀ।
ਇੱਕ ਪਲੇਬੁਆ ਏ ਸਾਹਸੀ, ਲੌਂਗ ਫੇਲੋ ਹੈਨਰੀ ਵੈਡਸਵਰਥ ਲੌਂਗ ਫੇਲੋ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਵੀ ਸੀ, ਜੋ ਿਕ ਦ ਸੌਂਗ ਆਫ਼ ਿਹਆਵਾਥਾ ਦੇ ਬਹੁਤ ਿਪਆਰੇ,

ਬਹੁਤ ਪੈਰੋਡੀ ਕੀਤੇ ਲੇਖਕ ਸਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਿਰਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਰਨਲ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਘਟਦੇ ਸਾਲਾਂ ਿਵੱਚ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਲੋਂਗ ਫੇਲੋ ਜੂਨੀਅਰ
ਉਸ ਵੱਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਿਖੱਿਚਆ ਹੋਇ ਆ ਿਵਅਕਤੀ ਸੀ।
ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਥੋੜਾ ਿਜਹਾ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਅਤੀਤ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਦਾ ਝੁਕਾਅ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਪਰ ਉਹ
ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ, ਉਸਦੇ ਫੋਇ ਬਲ ਦੁਆ ਰਾ ਖੁਸ਼ ਹੋਇ ਆ ਅਤੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉਸਦੇ ਪੱਤਰ ਿਵਹਾਰ ਿਵੱਚ

ਉਸਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਅੰਸ਼ਕ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਲੌਂਗ ਫੇਲੋ ਦੇ ਅਰਧ-ਅਵੈਧ ਹੋਣ ਦੁਆ ਰਾ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਅਮਰੀਕੀ
ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਿਵਚ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਿਸ਼ਮਲਾ ਤੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੱਕ ਦਾ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਰਸਤਾ ਹੀ ਿਲਜਾਇਆ
ਿਗਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਵਾਦੀ ਿਵੱਚ ਉਹ ਰੁਿਕਆ, ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਦ੍ਿਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਸਾਿਰਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਿਨਸ਼ਿਚਤ
ਸੁੱਕਾ ਿਬਰਤਾਂਤ ਿਲਖਦਾ ਿਰਹਾ ਜੋ ਉਸਦੀ ਿਦਲਚਸਪੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ।
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਇਸ ਅਣਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਖਾਤੇ ਿਵੱਚ ਲੌਗ ਇਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਨੂੰ ਿਲਖੀਆਂ ਿਚੱਠੀਆਂ ਿਵੱਚ, 1869 ਦੇ
ਅਖੀਰ ਿਵੱਚ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਿਵੱਚ ਅਤੇ ਆਲੇ ਦੁਆ ਲੇ ਦੇ ਸਾਢੇ ਿਤੰਨ ਮਹੀਨੇ ਪੂਰੇ ਿਵਹਲੇ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਕੁਰਾਨ ਅਤੇ ਪੈਗ ੰਬਰ ਦੇ ਜੀਵਨ
ਸਮੇਤ ਉਸਨੂੰ ਿਮਸ਼ਨਰੀ ਡਾਕਟਰ ਐਲਮਸਲੀ ਦੁਆ ਰਾ ਪੜ੍ਿਹਆ, ਉਸਨੇ ਸਕੈਚ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਸਮਾਿਜਕ ਬਣਾਇਆ। ਉਸਦਾ
ਠਿਹਰਨ ਸ਼ਾਅ (ਚਾਹ ਲਾਉਣ ਵਾਲਾ 'ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤ ਸਾਥੀ' ਸਾਬਤ ਹੋਇ ਆ) ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੇਵਰਡ ਦੀਆਂ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ
ਸੀ; ਇਹ ਿਤੰਨ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਿਵੱਚ ਵਾਪਸੀ ਤੱਕ ਫੈਿਲਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ (ਉਹ
ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਆਇਆ ਸੀ ਿਕਉਂਿਕ ਉਸਦੇ ਦੌਰੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਿਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ); ਅਤੇ ਇਹ ਸਰ ਡੋਨਾਲਡ ਮੈਕਿਲਓਡ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ
ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ (ਅਤੇ ਪਿਹਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਕਿਮਸ਼ਨਰ ਿਜਸ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਸਾਲਟਪੇਟਰ ਉੱਦਮ ਿਵੱਚ ਿਦਲਚਸਪੀ ਲਈ ਸੀ) ਦੀ
ਇੱਕ ਅਿਧਕਾਰਤ ਫੇਰੀ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੋਇ ਆ।
ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਸਮਾਿਜਕ ਇਕੱਠਾਂ ਦੇ ਮੌਕੇ ਸਨ। ਇਹ ਯਾਰਕੰਦ ਤੋਂ ਹੇਵਰਡ ਅਤੇ ਸ਼ਾਅ ਦੀਆਂ ਖੇਡ ਟਰਾਫੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ
ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਦਾ ਮੁਆ ਇਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸੀ ਜਦੋਂ ਲੌਂਗ ਫੇਲੋ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਜਾਸੂਸੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ
ਦੇਿਖਆ ਿਕ ਉਸਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੁਆ ਰਾ ਘਾਟੀ ਦੇ ਗਰਮੀਆਂ ਿਵੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਲਈ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਇੱਕ ਰਾਤ ਦੇ ਖਾਣੇ ਿਵੱਚ
ਅਜੀਬ ਿਵਵਹਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੇਿਖਆ ਿਗਆ।
ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ, ਜਦੋਂ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਕਿਮਸ਼ਨਰ (ਭਾਵ ਕੂਪਰ ਦਾ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ) ਬੋਲਣ ਲਈ ਉੱਿਠਆ, ਤਾਂ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਹੀ
ਕੀਤਾ ਅਤੇ, ਲੌਂਗ ਫੇਲੋ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਉਮਰ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣ ਿਵਚ ਕਿਮਸ਼ਨਰ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਰਹੇ' 644 ਿਵਚ ਿਕਹਾ ।
ਉਹ [ਭਾਵ ਗਾਰਡਨਰ] ਇੱਕ ਪਾਤਰ ਹੈ, ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ 85 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਹੈ, ਸਰਗਰਮ ਹੈ, ਚੰਗ ੀ ਿਚੱਟੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ
ਅਤੇ ਓਰੀਐਂਟਲ ਪਿਹਰਾਵਾ ਪਿਹਨਦਾ ਹੈ, ਿਸਵਾਏ ਿਪਛਲੀ ਰਾਤ ਉਹ ਦਸਤਾਰ, ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਬਾਇਰੋਿਨਕ ਕਮੀਜ਼ ਅਤੇ
ਿਪੱਤਲ ਦੇ ਬਟਨਾਂ ਵਾਲਾ ਭੂਰਾ ਡਰੈਿਸੰਗ ਗਾਊਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ red sash.645
ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਉਦਾਸੀਨ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦੁਖਦਾਈ ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਚਮਕਦਾਰ ਪਲ ਸੀ।
ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ, ਲੌਂਗ ਫੇਲੋ ਕਸ਼ਮੀਰ ਬਲਾਂ ਦੀ ਸਮੀਿਖਆ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ।
ਇੱਕ ਿਵਸ਼ਾਲ ਪੀਲੀ ਛੱਤਰੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਬੈਠੇ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਪੂਰੇ ਮਾਰਚ-ਪਾਸਟ ਦੌਰਾਨ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨਹੀਂ
ਦੇਿਖਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਿਕ ਕੀ ਉਮੀਦ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਘੋੜਸਵਾਰ ਆਏ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨੇ ਸਲਾਮੀ ਦੇਣ
ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ
ਦੋਵੇਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ. ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਸੀ ਲਗਾਮ ਛੱਡਣਾ, ਿਜਸ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘੋੜੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੋਲਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਦੇ
ਸਨ'646 । 'ਿਫਰ ਤੋਪਖਾਨਾ ਆਇਆ - ਉਹ ਆਦਮੀ ਹਨ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕੋਈ ਬੰਦੂਕ ਨਹੀਂ ਸੀ - ਕਰਨਲ ਗਾਰਡੀਨਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ
ਿਵੱਚ ਪੈਦਲ, ਜੋ 30 ...'647 ਦੇ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਬਰ ਨਾਲ ਉਤਿਰਆ, ਬੰਦੂਕਧਾਰੀ , ਭਾਵੇਂ ਿਕਸ਼ਤੀ ਵਾਲੇ ਜਦੋਂ ਿਡਊਟੀ ਤੋਂ
ਬਾਹਰ ਸਨ, ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਕੱਪੜੇ ਪਾਏ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਿਸਹਰਾ ਸੀ। 'ਗੌਡ ਸੇਵ ਦ ਕੁਈ ਨ ਨੂੰ ਿਵਗਾੜਦੇ ਹੋਏ ਬੈਂਡ
ਦੁਆ ਰਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋਇ ਆ।'648
ਿਜਵੇਂ ਹੀ ਪਤਝੜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਿਵਸ਼ਾਲ ਿਚਨਾਰ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਪੱਤੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘ ੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਕਿਮਸ਼ਨਰ ਨੇ

ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਿਕ ਸੀਜ਼ਨ ਨੇੜੇ ਆ ਿਰਹਾ ਹੈ: ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ ਨੂੰ 15 ਅਕਤੂਬਰ ਤੱਕ ਘਾਟੀ ਛੱਡਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਕੁਝ ਥੋੜੇ
ਸਮੇਂ ਲਈ ਰੁਕੇ ਿਕਉਂਿਕ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ ਮੈਕਿਲਓਡ ਦੇਰ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਲੌਂਗ ਫੇਲੋ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਿਕਤਾਬਾਂ ਐਲਮਸਲੀ ਦੀ
ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਿਵੱਚ ਵਾਪਸ ਕਰ ਿਦੱਤੀਆਂ, ਿਫਰ ਿਰਚਰਡ ਬਰਟਨ ਦੀ ਿਤੰਨ-ਖੰਡਾਂ ਵਾਲੀ ਪਰਸਨਲ ਨੈਰੇਿਟਵ ਆਫ਼ ਏ ਿਪਲਗ੍ਰੀਮੇਜ ਟੂ
ਅਲ-ਮਦੀਨਾਹ ਐਂਡ ਮੱਕਾ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣ ਦੀ ਕੋਈ ਕਾਹਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਅਕਤੂਬਰ 14 ਇੱਕ ਿਹੰਦੂ ਿਤਉਹਾਰ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਿਜਸ ਦੌਰਾਨ 'ਕਪਾਹ ਉੱਨ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲਾ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ' 649 - ਸੰਭਵ ਤੌਰ
'ਤੇ ਗਾਰਡਨਰ - ਸਟੇਜ 'ਤੇ ਨੱਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇ ਆ। ਆਖਰਕਾਰ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ ਮੈਕਿਲਓਡ ਆਇਆ,
ਹੇਲੋਵੀਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਿਵੱਚ. ਉਸ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਿਵੱਚ ਿਤਉਹਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਲੌਂਗ ਫੇਲੋ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਿਹਜ਼ ਹਾਈਨੈਸ ਨੇ
ਕਈ ਰੰਗ ਾਂ ਦੀ ਪੱਗ ਦੇ ਨਾਲ ਪੀਲੇ ਰੇਸ਼ਮ ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਪੱਗ ਵਾਲਾ ਲਾਲ ਕੋਟ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਦੀ ਪੱਗ 650 ਪਿਹਨੀ ਸੀ ।
ਘਾਟੀ ਿਵਚ ਿਸਰਫ਼ ਪੰਦਰਾਂ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਹੀ ਬਚੇ ਸਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦਾ ਖਾਣਾ ਉਸ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸੀ। 'ਕੋਈ ਭਾਸ਼ਣ ਜਾਂ ਟੋਸਟ ਨਹੀਂ,'
651 ਨੇ ਲੌਂਗ ਫੇਲੋ ਨੂੰ ਨੋਟ ਕੀਤਾ, 'ਓਲਡ ਗਾਰਡਨਰ ਗੁੱਸੇ ਿਵੱਚ ਸੀ ਿਕ HH ਦੀ ਿਸਹਤ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।' ਬਾਅਦ
ਿਵੱਚ ਉਹ ਨਦੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਛੱਤ ਉੱਤੇ ਮੁਲਤਵੀ ਹੋ ਗਏ। ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਾਲੀਆਂ ਿਕਸ਼ਤੀਆਂ ਲੰਘ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਲਟ ਿਕਨਾਰੇ
ਦੀਿਵਆਂ ਨਾਲ ਸਜੀ ਟ੍ਰੇਿਲਸ ਦੀ ਕੰਧ ਸੀ।
ਲੌਂਗ ਫੇਲੋ ਨੇ ਿਤੰਨ ਿਦਨਾਂ ਬਾਅਦ ਵੈਲੀ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਲਈ, ਚੰਗ ੇ ਡਾਕਟਰ ਐਲਮਸਲੀ ਦੇ ਨਾਲ। 'ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਸੋਹਣਾ ਕਦੇ

ਨਹੀਂ ਦੇਿਖਆ,' 652 ਲੰਬੇ ਸਾਥੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਿਵੱਚ ਿਲਿਖਆ, 'ਸਾਫ਼ ਹਵਾ, ਰੁੱਖ ਭੂਰੇ, ਪੀਲੇ ਅਤੇ ਲਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ... ਅਤੇ
ਬਰਫ਼ ਨਾਲ ਢਕੇ ਪਹਾੜ ਦੂਰੋਂ ਿਚੱਟੇ ਚਮਕ ਰਹੇ ਹਨ।' ਉਹ ਅਫਸੋਸ ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਿਪੱਛੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਛੱਡ ਿਗਆ। ਉਹ ਸਮਝ ਸਕਦਾ
ਸੀ ਿਕ 'ਕਪਾਹ ਉੱਨ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਬੁੱਢੇ ਆਦਮੀ' ਨੇ ਆਪਣੇ ਿਦਨ ਉੱਥੇ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਿਕਉਂ ਚੁਿਣਆ ਸੀ।
ਹੁਣ ਤੱਕ, 1869 ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ, ਛੋਟੀ ਹੇਲੇਨਾ ਿਸਰਫ਼ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਇਹ ਿਵਚਾਰ ਿਕ ਉਸਨੂੰ ਯੂਰਪੀਅਨ ਿਸੱਿਖਆ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਿਵਚਾਰ ਗਾਰਡਨਰ ਤੋਂ ਹੀ ਆ ਸਕਦਾ ਸੀ ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਦੇ ਿਕਸੇ ਜਾਣਕਾਰ ਤੋਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਅਤੇ
1869 ਿਵੱਚ ਹੇਵਰਡ ਅਤੇ ਗ੍ਰੇ, ਲੈਂਡਸੀਅਰ, ਲੇਟਨਰ ਅਤੇ ਲੋਂਗ ਫੇਲੋ ਵਰਗੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਰਨਲ ਚਾਰਲਸ ਿਲਓਨੇਲ
ਸ਼ਾਵਰਜ਼ ਨਾਲ ਇੱਕ ਿਰਸ਼ਤਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਕੈਮਬ੍ਿਰਜ ਆਰਕਾਈਵਜ਼ ਿਵੱਚ ਖੁਦ ਸ਼ਾਵਰਾਂ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਪਾਏ ਗਏ ਗਾਰਡਨਰ
ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬੰਡਲ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕਰਨਲ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਅਭੇਦ ਪਾਇਆ ਜਾ
ਸਕਦਾ ਹੈ: ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਇੱਕ ਿਵਅੰਗ ਮਈ ਅਠਾਰਾਂ ਪੰਿਨਆਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਿਜਸਦਾ ਿਸਰਲੇਖ 'ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਲੋਕ
['ਫਾਦਰ ਿਫਗਰਸ'] ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਗੁਆ ਚੇ ਹੋਏ ਆਰੀਅਨ ਬ੍ਰਦਰੇਨ ਅਤੇ ਪੈਟਰ ਫੈਿਮਲੀਆ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ,
ਇੰਗ ਿਲਸ਼ਸਟਨ ਦੇ ਿਪਆਰੇ ਜੌਨ ਬੁੱਲ'। ਪੀਅਰਸ ਨੇ ਯਾਦਾਂ ਿਵਚ ਇਸ 'ਪੱਤਰ' ਦਾ ਬਾਅਦ ਿਵਚ ਅਤੇ ਘੱਟ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਸੰਸਕਰਣ
ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਸੀ , ਪਰ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਿਵਚ ਿਲਿਖਆ ਅਸਲ ਸ਼ਾਵਰਜ਼ ਨੂੰ ਸੌਂਿਪਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਇਹ ਸ਼ਾਵਰਜ਼ ਦੁਆ ਰਾ ਮੰਗ ੀ
ਗਈ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਖੁਦ ਇੱਕ ਿਘਣਾਉਣੀ ਅਤੇ ਿਵਵਾਦਪੂਰਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਹੈ, ਜੋ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਲਾਰੇਂਸ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ
ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੀ ਬੇਇ ੱਜ਼ਤੀ ਹੋਈ ਸੀ।
ਸ਼ਾਵਰਜ਼ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਿਨਰਭਰਤਾਵਾਂ (ਿਗਲਿਗਤ, ਿਚਲਾਸ, ਸਕਾਰਦੂ ਅਤੇ ਲੇਹ) ਦਾ 'ਸਕੈਚ' ਵੀ ਸੌਂਿਪਆ ਿਗਆ ਸੀ,
ਇਕ ਹੋਰ 'ਕਾਫਿਰਸਤਾਨ ਅਤੇ ਕਾਿਫਰਜ਼' 'ਤੇ, ਅਤੇ ਕੁਝ 'ਨੋਟ, ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ ਅਤੇ ਿਟੱਪਣੀਆਂ' ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਰੂਟ ਮੈਪ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ
ਸਨ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਿਪਛਲੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਕਵਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਬਦਿਕਸਮਤ ਹੇਵਰਡ ਲਈ
ਿਦਲਚਸਪੀ ਦੇ ਹੋਣਗੇ, ਿਜਸ ਨੇ ਅਪ੍ਰੈਲ 1870 ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਵਰ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਲਈ ਿਕਹਾ ਸੀ। ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੇਵਰਡ
ਉਸ ਦੀ ਆਖਰੀ ਯਾਤਰਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਾਵਰਜ਼ ਇਸ ਲਈ
ਮਜਬੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਸ਼ਾਵਰਜ਼ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਿਵੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਣਿਕਆਸੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ ਸੀ ਿਕ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਸਕੈਚ ਆਖਰਕਾਰ
1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਡਾ ਸ਼ਯੂਲਰ ਜੋਨਸ ਦੁਆ ਰਾ ਟ੍ਰਾਂਸਕ੍ਿਰਪਟ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਪਰ ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਿਕਰਤੀ ਦਾ ਕੋਈ ਿਰਕਾਰਡ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਿਨੱਜੀ ਦੀ ਬਜਾਏ
ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਸੀ.
ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਹੈਲੇਨਾ ਨੂੰ ਮੁਰੀ ਿਵੱਚ ਸਕੂਲ ਭੇਜਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਿਰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਧੇਰੇ ਸੰਭਾਿਵਤ ਉਮੀਦਵਾਰ ਰੇਵ ਡਾ: ਿਵਲੀਅਮ ਜੈਕਸਨ
ਐਲਮਸਲੀ ਅਤੇ ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਮੈਰੀਅਨ ਡੁਰੈਂਡ ਹਨ।
ਐਲਮਸਲੀ, ਇੱਕ ਿਮਸ਼ਨਰੀ ਵਜੋਂ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਹੇਲੇਨਾ ਦੀ ਿਸੱਿਖਆ ਦੇ ਸਬੰਧ ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ ਫਰਜ਼ਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਕਰੇਗ ਾ ਅਤੇ
ਮਰੀ ਕਾਨਵੈਂਟ ਦੀ ਿਸਫ਼ਾਰਸ਼ ਕਰੇਗ ਾ।
ਧਰਮ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਿਵਚ ਧਰੁਵੀ ਿਵਰੋਧੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਗਾਰਡਨਰ ਐਲਮਸਲੀ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਲਾਹ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ
ਕਰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਐਲਮਸਲੀ ਨੂੰ ਇਹ ਦੇਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਿਮਿਲਆ, ਿਕਉਂਿਕ ਉਹ ਕਦੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨਹੀਂ ਪਰਿਤਆ। 1869 ਿਵੱਚ ਚਾਰਲੀ
ਲੌਂਗ ਫੇਲੋ ਦੇ ਨਾਲ ਘਾਟੀ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਉਹ ਕੁਝ ਸ਼ੱਕੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਿਵੱਚ ਮਰ ਿਗਆ। ਇਹ ਜ਼ਿਹਰ ਵਰਗਾ ਲੱਗ ਿਰਹਾ ਸੀ;
ਅਤੇ ਿਕਉਂਿਕ ਉਸਨੇ, ਹੇਵਰਡ ਵਾਂਗ , ਕਸ਼ਮੀਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਉਂਗ ਲ ਸੀ।
ਮਹਾਰਾਜੇ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਿਮਸ਼ਨਰੀਆਂ ਅਤੇ
ਗੈਰ-ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪਿਰਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਢਾਲਣ ਲਈ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਾਂਗ ਰਣਨੀਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਿਕਤੇ ਦੂਰ ਜਾਣਾ ਸਵਾਲ ਤੋਂ
ਬਾਹਰ ਸੀ।
ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਡੁਰੰਡ, ਇੱਕ ਲਈ, ਇੱਕ ਜਾਂਚ ਦਾ ਿਵਰੋਧ ਕਰਨਗੇ।
1871 ਿਵੱਚ ਹੈਲੇਨਾ ਦੇ ਮੁਰੀ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਪਿਹਲਾਂ ਡੁਰੰਡ ਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਫੇਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨਾਲ
ਕਾਫ਼ੀ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸੰਪਰਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ ਦੀ ਇੱਕ ਿਸਫ਼ਾਰਸ਼ ਹੈਲੇਨਾ ਦੇ
ਮੁਰੀ ਸਕੂਲ ਿਵੱਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਹੋਣੀ ਸੀ।
1870 ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਡੁਰਾਂਡ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਨਵੇਂ ਿਨਯੁਕਤ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-
ਗਵਰਨਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਡੁਰੰਡ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਦਾ ਇੱਕ ਅਿਧਕਾਰਤ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜੋ ਲਗਭਗ ਉਸਦੇ ਪੂਰਵਜ ਮੈਕਿਲਓਡ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ
ਸੀ। ਫਰਕ ਿਸਰਫ ਇੰਨਾ ਸੀ ਿਕ ਇੱਥੇ ਛੁੱਟੀਆਂ ਮਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਸਨ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਮਿਹਲ ਿਵੱਚ ਰਸਮੀ ਿਡਨਰ ਇਸ ਵਾਰ
ਭਾਸ਼ਣ ਅਤੇ ਟੋਸਟ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਸੰਬੋਧਨ ਿਵੱਚ ਡੁਰੰਡ ਨੇ ਰਣਬੀਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਕਥਨ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ
ਕੀਤਾ ਿਕ 'ਰਾਣੀ ਕੋਲ ਮੌਜੂਦਾ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨਾਲੋਂ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਕੋਈ ਿਵਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ' 653 ।
ਇੱਕ ਮਿਹਮਾਨ (ਿਜਸ ਨੇ ਅਿਗਆਤ ਹੋਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਿਦੱਤੀ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਪਛਾਣ ਜੇ. ਡੁਗ ੁਇ ਡ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਡੁਰੈਂਡ
ਨੇ ਿਫਰ 'ਕਰਨਲ ਗਾਰਡੀਨਰ ਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ'।
ਕਰਨਲ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਸਾਧਾਰਨ ਆਦਮੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਿਦਨਾਂ ਤੋਂ ਹਰ ਰੋਮਾਂਿਟਕ ਅਤੇ ਦਲੇਰ
ਪਾਤਰ [ਡੁਗ ੁਇ ਡ ਦੀ ਿਰਪੋਰਟ] ਦੇ ਸਾਹਸ ਿਵੱਚੋਂ ਲੰਿਘਆ ਹੈ। … ਉਸਨੇ ਸੰਖੇਪ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ, ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ ਸਮਾਪਤ ਕੀਤਾ
ਿਕ ਉਹ ਮਰਹੂਮ ਮਹਾਰਾਜੇ [ਭਾਵ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ] ਦੀ ਮੌਤ ਵੇਲੇ ਹਾਜ਼ਰ ਸੀ, ਿਜਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਲਈ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ ਸਨ,
'ਜੇ ਦੁਨੀਆ ਿਵੱਚ ਿਸਰਫ਼ ਇੱਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਹੀ ਰਿਹ ਜਾਵੇ, ਉਸ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖੋ'।654
'ਕੁਝ ਹਾਜ਼ਰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮਾਪਤੀ ਵਾਕ ਨੂੰ ਬਹਾਦਰ ਕਰਨਲ ਦੀ ਕਾਢ ਦਾ ਿਸ਼ੰਗ ਾਰ ਸਮਿਝਆ,' 655 ਡੁਗ ੁਇ ਡ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਹੈ - ਿਜਵੇਂ

ਿਕ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਿਵਸ਼ਾ ਨਾ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਡੁਰੰਡ ਦੇ ਅੰਤਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਇਹੀ ਸੋਿਚਆ ਹੋਵੇਗ ਾ।
ਇਹ ਿਕ ਡੁਰਾਂਡ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਸਮੀ ਪਤੇ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਚੁਿਣਆ ਸੀ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਦਾ ਹੈ ਿਕ ਦੋਵੇਂ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ
ਿਮਲ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। 'ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਆਦਮੀ ... ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸਭ ਤੋਂ ਯੋਗ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ'656
, ਡੁਰੰਡ ਅਫਗਾਨ ਯੁੱਧ, ਦੂਜੀ ਿਵੱਚ ਲਿੜਆ ਸੀ
ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਬਗਾਵਤ. ਆਪਣੇ ਿਵਲੱਖਣ ਕਰੀਅਰ ਦੇ ਅਚਾਨਕ ਅੰਤ ਦੇ ਨੇੜੇ, ਉਹ ਗਾਰਡਨਰ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ ਹੋਇ ਆ
ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣੀ ਅਤੇ 1870 ਿਵੱਚ ਦ ਫ੍ਰੈਂਡ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਿਵੱਚ , ਿਕਸੇ ਵੀ ਆਮ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦੇ ਿਬਨਾਂ, ਇੱਕ
ਪੂਰੀ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਲਈ ਨੋਟਸ ਿਤਆਰ ਕੀਤੇ । ਪੀਅਰਸ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਚੌਥਾਈ ਸਦੀ ਅੱਗ ੇ , ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇੱਕ ਿਸਪਾਹੀ ਦੀ ਡੁਰੰਡ
ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ। : ਇਿਤਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਅਣਿਲਖਤ ਪੰਨਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਕਰਨਲ ਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦਾ ਇੱਕ ਜੁੜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕਰਨ
ਵਾਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ 'ਹਰੇਕ ਰੋਮਾਂਿਟਕ ਅਤੇ ਦਲੇਰ ਪਾਤਰ ਦੇ ਸਾਹਸ' 657 ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਿਹਲਾ ਪੰਨਾ ਸੀ।
ਉੱਚੇ ਿਦਲ, ਿਨਡਰ ਿਹੰਮਤ, ਅਡੋਲ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਗਲਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ... [ਡੁਰੰਡ ਦਾ ਲੇਖ ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ]। ਸਮੇਂ ਦੇ
ਇਿਤਹਾਸ ਿਵੱਚ ਅਿਜਹੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਇੰਨਾ ਘੱਟ ਿਜ਼ਕਰ ਹੋਣਾ ਇੱਕ ਅਦਭੁਤ ਗੱਲ ਹੈ। ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਿਕ
ਉਹ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਜਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਉਸ 'ਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਮਾਣ ਮਿਹਸੂਸ
ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਿਮਆਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ, ਜੋ ਵੀ ਸੀ, ਿਬਨਾਂ ਿਕਸੇ ਸਵਾਲ ਦੇ ਫੌਜੀ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ,
ਉਸਨੇ ਿਕਸਮਤ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀ ਦੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਨਮੂਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ।658
ਹਾਲਾਂਿਕ ਗਾਰਡਨਰ 'ਤੇ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਵੀ, ਇਹ ਡੁਰੈਂਡ ਦੇ ਲਗਭਗ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ ਸਨ। ਕਰਨਲ ਦਾ ਕੇਸ ਚੁੱਕਣ
ਵਾਲੇ ਸਾਿਰਆਂ ਲਈ ਸਰਾਪ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਜਨਵਰੀ 1871 ਿਵਚ ਟੋਂਕ ਿਵਖੇ ਹਾਥੀ ਦੇ ਗੇਟ ਦੇ ਢਿਹ ਜਾਣ ਨਾਲ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ ਦੀ
ਮੌਤ ਕੁਝ ਮਹੀਿਨਆਂ ਿਵਚ ਹੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਕੂਪਰ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਿਟਿਕਆ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਐਲਮਸਲੀ। , ਅਤੇ ਮੈਕਿਲਓਡ ਦਾ
1872 ਿਵੱਚ ਿਦਹਾਂਤ ਹੋ ਿਗਆ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਲੰਡਨ ਅੰਡਰਗ੍ਰਾਉਂਡ ਦੇ ਇੱਕ ਭਾਫ਼ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਦੁਆ ਰਾ ਗਲੋਸਟਰ
ਰੋਡ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਤੋਂ ਘਸੀਿਟਆ ਿਗਆ।
ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਆਖਰੀ ਵਾਕ ਿਲਿਖਆ ਤਾਂ ਪੀਅਰਸ ਨੇ ਖੁਦ ਰਾਹਤ ਦਾ ਸਾਹ ਿਲਆ ਹੋਵੇਗ ਾ। ਿਜਸਨੂੰ ਉਹ ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ ਿਕ
'ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਪੇਪਰਾਂ ਦੇ ਉਲਟਫੇਰ' 659 ਨੇ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਦੋ ਹੋਰ 'ਸੈਂਟਰਲ ਏਸ਼ੀਅਨ ਭੂਗ ੋਲ' 660 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਉੱਚ ਅਥਾਰਟੀਜ਼ ਲਈ
ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਸਨ , ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਵੇਂ 'ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਿਵੱਚ ਹੋਣ ਦੌਰਾਨ ਨਾਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਏ ਸਨ'। ਇੱਕ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਯੂਲ
(ਮੌਤ 1889) ਸੀ, ਅਤੇ ਦੂਜਦਬਾਇਆ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ 'ਤੇ
ਾ ਹੋਰ ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ 'ਿਮਸਟਰ ਨੇ ਏਲੀਆਸ', ਿਜਸਦੀ ਿਮਆਦ ਉਦੋ
ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਡੈਲਂ ਿਫਕ ਆਖਰੀ ਸ਼
ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਜਦੋ
ਬਦ ਦਾ ਉਦੇ
ਂ ਯਾਦਾਂਸ ਼ ਨੂੰ
ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਜੀਵਨੀਕਾਰਾਂ ਲਈ ਸਾਵਧਾਨੀ ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ: 'ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚ ਉੱਦਮ ਦੀ ਬ੍ਰਹਮ ਚੰਿਗਆੜੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇਹ
ਪੰਨੇ ਸੁਝਾਅ ਅਤੇ ਸਬਕ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ।'661
ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਯੂਲ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਅਸੰਭਵ ਆਵਾਜ਼ ਵਾਲੇ
ਿਮਸਟਰ ਨੇ ਏਲੀਆਸ ਲਈ ਿਸਰਫ ਪੀਅਰਸ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ; ਪਰ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਿਕ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਨੇਕ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ
ਿਗਆ ਹੈ, ਕੋਈ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਇਸਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਿਕਉਂ ਕਰਨਗੇ। ਇਲੀਅਸ
ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ: ਗਾਰਡਨਰ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਦਕਸ਼ਨ ਅਤੇ ਪਾਮੀਰਸ ਦੋਵਾਂ ਿਵੱਚ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਿਬੰਦੂ ਨੂੰ ਹੋਰ, ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਏਲੀਅਸ ਸੀ. ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਿਰਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਯਾਤਰਾ ਪ੍ਰੋਗ ਰਾਮਾਂ 'ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਏ ਬਣਾਈ
ਸੀ, ਉਸਨੇ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਪਾਮੀਰਸ ਦੇ ਪਾਰ ਕਰਨਲ ਦੇ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਿਲਆ ਸੀ। ਿਜੱਥੇ ਹੇਵਰਡ ਫੇਲ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ, ਉੱਥੇ
ਹੀ ਲੁਟੇਰਾ ਨੇ ਏਲੀਅਸ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ।
ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਇਲੀਆਸ ਦਾ ਭਤੀਜਾ ਅਤੇ ਜੀਵਨੀ ਿਲਖਣ ਵਾਲਾ ਵੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਿਕਆ ਿਕ ਉਸ ਨੂੰ 'ਨੇ' ਿਕਉਂ ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ। ਉਹ 'ਇਿਲਆਸ' ਸੀ ਿਕਉਂਿਕ ਉਹ ਯਹੂਦੀ ਮਾਤਾ-ਿਪਤਾ ਦਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਪਛਾਣ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਸਾਂਝੀ ਜਾਂ
ਈਰਖਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਯਾਤਰਾ ਦੇ 'ਿਮਊਟ ਇੰਗ ਲਰੀਸ ਿਮਲਟਨ' ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਇਲੀਅਸ
ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨਤਾਵਾਦੀ ਅਤੇ ਇੱਕਲਾਰ ਵੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਪਾਇਨੀਅਰ ਨਾਲੋਂ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਦੇਿਖਆ, ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਘੱਟ ਹੰਗ ਾਮਾ
ਕੀਤਾ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ ਿਬੰਦੂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਿਜੱਥੇ ਿਨਮਰਤਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਿਵੱਚ ਿਵਅਰਥ ਦਾ ਰੂਪ ਬਣ ਗਈ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ
ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨੂੰ ਝੁਠਲਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਨਾਈਟਹੁੱਡ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਿਜਸਨੇ
ਸਭ ਤੋਂ ਸਫਲ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਦੇ ਕਰੀਅਰ ਦਾ ਤਾਜ ਪਾਇਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਗ ਤ ਿਵਚ ਉਸ ਨੂੰ 'ਸ੍ਰੀਮਾਨ' ਕਾਫ਼ੀ ਅੰਤਰ ਿਮਿਲਆ।
ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਲੀਅਸ ਇੱਕ ਬਾਹਰੀ ਿਵਅਕਤੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਚੱਕਰ ਕੱਟ
ਕੇ ਅਤੇ ਗਲਤ ਿਦਸ਼ਾ ਤੋਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਪਿਹਲੀ ਮਹਾਨ ਯਾਤਰਾ ਉਸਨੂੰ ਬੀਿਜੰਗ ਤੋਂ ਮਾਸਕੋ ਤੱਕ ਮੰਗ ੋਲੀਆਈ ਮੈਦਾਨ, ਗੋਬੀ
ਰੇਿਗਸਤਾਨ ਅਤੇ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਏਸ਼ੀਆਈ ਰੂਸ ਦੇ ਰਸਤੇ ਲੈ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ 1872 ਿਵਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਗਾਰਡਨਰ ਅਜੇ ਵੀ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀਆਂ ਪਰੇਡਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਿਰਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹੇਲੇਨਾ ਮੁਰੀ ਿਵਚ ਸਕੂਲ ਿਵਚ ਸੀ। 1873 ਿਵੱਚ ਆਰਜੀਐਸ ਨੇ ਏਲੀਅਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ
ਦੋ ਸੋਨ ਤਗਿਮਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨਾਲ ਸਨਮਾਿਨਤ ਕੀਤਾ, ਦੂਜਾ ਉਸ ਸਾਲ ਐਚਐਮ ਸਟੈਨਲੀ ਨੂੰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਰਮਾ
ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸਰਵੇਖਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਜੋ ਉਸਨੂੰ 1876 ਿਵੱਚ ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਲੇਹ ਿਵੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਥਾਈਲੈਂਡ, ਲਾਓਸ
ਅਤੇ ਚੀਨ ਲੈ ਿਗਆ। ਉੱਥੇ ਉਸਦਾ ਚਮਕਦਾ ਤਾਰਾ ਹੇਵਰਡ ਅਤੇ ਸ਼ਾ ਦੁਆ ਰਾ ਛੱਡੇ ਗਏ ਧੂਮਕੇਤੂ-ਟਰੇਲ ਦੁਆ ਰਾ ਗ੍ਰਿਹਣ ਕੀਤਾ ਿਗਆ
ਸੀ।
1870 ਿਵੱਚ, ਜਦੋਂ ਹੇਵਰਡ ਪਾਮੀਰਾਂ ਲਈ ਆਪਣੀ ਿਗਲਿਗਤ-ਯਾਸੀਨ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਸ਼ਾਅ ਥਾਮਸ ਡਗਲਸ
ਫੋਰਿਸਥ ਦੇ ਨਾਲ ਯਾਰਕੰਦ ਵਾਪਸ ਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਜੋ ਿਕ ਐਂਗ ਲੋ ਰੂਸੀ ਸਬੰਧਾਂ ਿਵੱਚ ਖਾਸ ਿਦਲਚਸਪੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀ ਿਸਵਲ ਸੇਵਾ
ਦੇ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ 'ਨੌਜਵਾਨ' ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਪੁਰਸ਼ ਸ਼ਾਅ ਵਾਂਗ , ਫੋਰਿਸਥ ਨੇ ਪੂਰਬੀ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਦੇ
ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਵਪਾਰ ਨੂੰ ਦੇਿਖਆ, ਜੋ ਹੁਣ ਇਸ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਖਾਨ, ਯਾਕੂਬ ਬੇਗ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ, ਦੇਸ਼ 'ਤੇ ਰੂਸੀ ਿਡਜ਼ਾਈਨ ਲਈ ਆਦਰਸ਼
ਫੋਇ ਲ ਵਜੋਂ। ਘਟਨਾ ਿਵੱਚ, 1870 ਦੀ ਮੁਿਹੰਮ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਸੀ
1868 ਦਾ; ਪਰ ਇਸਨੇ ਯਾਕੂਬ ਬੇਗ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪਰਸਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਿਰਆ ਅਤੇ 1873 ਿਵੱਚ ਫੋਰਿਸਥ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ।
ਇਸ ਵਾਰ ਫੋਰਿਸਥ ਨੇ ਿਹਮਾਿਲਆ ਦੇ ਪਾਰ ਭੇਜੇ ਗਏ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਿਮਸ਼ਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ
ਕੀਤੀ। ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਆਖਰਕਾਰ ਪੂਰਬੀ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ (ਜਾਂ ਚੀਨੀ ਿਸ਼ਨਿਜਆਂਗ ) ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਭੂ-ਿਵਿਗਆਨੀ/
ਬੋਟੈਿਨਸਟ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੈਗ -ਪਾਈਪਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਿਮਸ਼ਨ ਦੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਪੂਰਕ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸਰਵੇਖਣ ਕਪਤਾਨ, ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਿਤਕ
ਅਿਧਕਾਰੀ, ਇੱਕ ਸਰਜਨ-ਮੇਜਰ ਅਤੇ, ਦੂਜੇ-ਇਨ-ਕਮਾਂਡ ਵਜੋਂ, ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਕਰਨਲ ਟੀਈ ਗੋਰਡਨ, ਉਹਨਾਂ ਸਮਾਨ ਜੁੜਵਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ
ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਵੀਹ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਪਰੇਡ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੇਿਖਆ ਸੀ। ਯਾਕੂਬ
ਬੇਗ ਦੇ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੇ ਨਾਲ, ਗੋਰਡਨ ਅਤੇ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੈਨਰੀ ਟ੍ਰੋਟਰ ਨੇ ਪਾਮੀਰਸ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਿਜਹਾ
ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਹੇਵਰਡ ਦੇ ਕਤਲ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਗੱਛ ਕੀਤੀ। ਿਕਸੇ ਵੀ ਖੋਜ ਨੇ ਯਕੀਨਨ ਨਤੀਜੇ ਨਹੀਂ ਿਦੱਤੇ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਬੀਰ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਹੇਵਰਡ ਦੀ ਬਦਲਾਖੋਰੀ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਮੀਰਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਾਰਵਾਦੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੇ
ਅੱਗ ੇ ਵਧਣ ਿਵਚ ਕੋਈ ਰੁਕਾਵਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੱਸੀ ਗਈ।
ਨਾ ਹੀ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਦਾਅਿਵਆਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਜੋ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤਕ ਪਿਹਲਕਦਮੀ ਸੀ, ਉਸ ਿਵੱਚ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੈਰੀਨਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਕੁਝ ਲੈਂਡ-
ਲੁਿਬੰਗ ਦੇ ਸੰਦੇਹਪੂਰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਮੀਰ ਖੇਤਰ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਖੋਜ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ-ਇਕੱਲੇ ਨੇਈ ਇਲੀਆਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਇਸ ਨੂੰ 1885 ਤੱਕ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨਾ ਿਪਆ। ਇਲੀਆਸ ਦੀ ਮਾੜੀ ਿਸਹਤ ਕਾਰਨ ਘਰ ਛੱਡਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪਈ, ਅਤੇ ਅੰਤਿਰਮ ਿਵੱਚ
ਪੂਰਬੀ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਯਾਕੂਬ ਬੇਗ ਦੇ ਦਮਨਕਾਰੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਚੀਨ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਉਭਾਿਰਤ ਿਕੰਗ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੁਆ ਰਾ ਿਕਆਨਲੌਂਗ
ਸਮਰਾਟ ਦੇ ਅਧੀਨ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਜਦੋਂ ਏਲੀਅਸ ਆਖਰਕਾਰ ਿਸ਼ਨਿਜਆਂਗ ਤੋਂ ਪਮੀਰਸ ਵੱਲ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਵਿਧਆ ਤਾਂ ਇਹ
ਚੀਨੀ ਪਾਸਪੋਰਟ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਸੀ। ਉਹ ਉਥੇ, ਅਤੇ ਗੁਆ ਂਢੀ ਬਦਕਸ਼ਨ ਿਵੱਚ, ਅੱਠ ਕਿਠਨ ਮਹੀਨੇ ਿਰਹਾ। 'ਪਾਮੀਰਸ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ
ਵਾਲਾ ਪਿਹਲਾ ਅੰਗ ਰੇਜ਼', ਉਸਨੇ 24,000 ਫੁੱਟ ਮੁਸਤਗ ਅਟਾ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, 13,000 ਫੁੱਟ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇੱਕ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਾਿਸਆਂ
ਦੀ ਮੁੜ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, ਆਕਸਸ ਨਦੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ 'ਅੱਠ ਪਾਮੀਰਾਂ' ਿਵੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਕੀਤਾ
ਅਤੇ '662' ਵੀ ਸੀ। ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਿਹਲਾ… ਿਸ਼ਗ ਨਾਨ ਅਤੇ ਰੋਸ਼ਨ।'663 ਗਾਰਡਨਰ ਵਾਂਗ ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਿਕਰਗੀਜ਼
ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਿਘਆੜ ਲੱਭੇ ਅਤੇ ਰੂਬੀ ਦੀਆਂ ਖਾਣਾਂ ਬਾਰੇ ਸੁਿਣਆ। ਿਕਸੇ ਵੀ ਜੀਵਤ ਯੂਰਪੀਅਨ ਕੋਲ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਿਬਹਤਰ
ਿਗਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਦਾਅਿਵਆਂ 'ਤੇ ਇਲੀਅਸ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਿਨਰਣਾਇਕ ਮੰਿਨਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਏਸ਼ੀਆ
ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਿਪਛਲੀਆਂ ਲਿਹਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗ੍ਰਿਹਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਵੇਂ ਿਕ ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਹੈ,
ਪਰ ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹੈ।
ਮੈਨੂੰ [ਭਾਵ ਏਲੀਅਸ] ਚੰਗ ੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਬੂਤ ਜਾਪਦੇ ਹਨ ਿਕ ਮੁੱਖ ਰੂਟਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਿਵੱਚ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੱਚੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ
ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਸਨੇ ਕੈਸਪੀਅਨ, ਉੱਤਰੀ ਪਰਸ਼ੀਆ, ਹੇਰਾਤ, ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੇਸ਼, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਖੀਵਾ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਤੱਟ ਦਾ
ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ; ਿਕ ਉਸਨੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਇੰਦਰਾਬ ਿਜ਼ਲੇ [ਪ੍ਿਰੰਸ ਹਬੀਬ-ਉਲਾ ਦੇ ਨਾਲ] ਿਵੱਚ ਿਬਤਾਇਆ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ
ਬਦਕਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਿਸ਼ਗ ਨਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਿਹੱਸੇ ਿਵੱਚੋਂ ਲੰਿਘਆ, ਉਥੋਂ ਪਾਮੀਰਸ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਪੂਰਬੀ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਿਗਆ, ਮੈਨੂੰ
ਉਸ 'ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਿਜਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਬੋਲਦਾ ਹੈ, ਅਿਜਹੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ
ਲਈ ਲਗਭਗ ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਿਵਹਾਰਕ ਸਨ ਿਜੰਨੀਆਂ ਏਸ਼ੀਆਿਟਕਸ ਲਈ। ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਦੇਸ਼ ਘੱਟ ਜਾਂ ਘੱਟ ਪਰੇਸ਼ਾਨ
ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨਹੀਣ ਸਿਥਤੀ ਿਵੱਚ ਸਨ - ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ - ਪਰ ਇਹ ਇੱਕ ਅਿਜਹੀ ਸਿਥਤੀ ਸੀ ਿਜਸਨੇ
ਏਸ਼ੀਆਈ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ... ਸਿਮਆਂ ਿਵੱਚ, ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ
ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਅਨੁਕੂਲ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਿਵੱਚ ਸੰਭਵ ਹੈ; ਅਤੇ ਇਹ, ਇੱਕ ਅਰਥ ਿਵੱਚ, ਆਮ
ਿਬਰਤਾਂਤ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੇਰਿਵਆਂ ਦੇ ਝੂਠ ਨੂੰ ਬਹਾਨਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। 664
ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵਚ, ਜੇ ਗਾਰਡਨਰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਉਸ ਵੱਡੇ ਿਹੱਸੇ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨਾ ਕਰਦਾ ਿਜਸ ਦਾ ਉਹ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ
ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਲਈ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ੱਕੀ ਿਹੱਿਸਆਂ ਨੂੰ ਇੰਟਰਪੋਲੇਟ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਆਲੇ-ਦੁਆ ਲੇ ਦੀਆਂ
ਸਿਥਤੀਆਂ ਜਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਬੀਿਲਆਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਿਮਿਲਆ ਸੀ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਢੰਗ ੀਆਂ ਕਾਢਾਂ ਉਹ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਸਾਡੇ ਲਈ ਵਰਤਦਾ ਹੈ. ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ
ਿਕ ਿਜਹੜਾ ਿਵਅਕਤੀ ਪਾਮੀਰ ਖੇਤਰ ਬਾਰੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਖ ਦਾਰਾ ਜਾਂ ਯਮਨ ਯਾਰ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ
ਦੀ ਕਾਢ ਕੱਢਣ ਜਾਂ ਦੁਹਰਾਉਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਇਸਦੇ ਆਂਢ-ਗੁਆ ਂਢ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ
ਹੁਕਮ ਦੇਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਿਸ਼ਗ ਨਾਨ ਦਾ ਨਾਮ
ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ 20 ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਆਖਰਕਾਰ ਸਹੀ ਠਿਹਰਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ।
ਇਲੀਅਸ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਤਾ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਵਾਧਾ ਕਰੇਗ ਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਿਜਆਦਾਤਰ ਅਨੁਕੂਲ ਸਵਾਗਤ
ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਏਗਾ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਮੈਸਰਸ ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਦੇ ਆਪਹੁਦਰੇ ਸੰਪਾਦਨ ਦੁਆ ਰਾ
ਅਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗ ਾ।
12
ਪਰਲੋਕ
ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵਚ ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਿਮਲਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਿਰਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਛੱਿਡਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਿਰਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ
ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੋ ਿਰਕਾਰਡ ਛੱਡ ਗਏ ਹਨ। ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ, ਕਰਨਲ ਸ਼ਾਵਰ ਸਾਬਕਾ ਲੋਕਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ, ਅਤੇ
ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਿਕ ਸਰ ਰੌਬਰਟ ਹੈਨਰੀ ਡੇਿਵਸ ਸਨ। ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪੋਸਿਟੰਗ ਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,
ਇਹ ਸਰ ਰਾਬਰਟ ਸੀ ਜੋ ਟੋਂਕ ਦੇ ਹਾਥੀ ਗੇਟਵੇ ਦੇ ਢਿਹ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਡੁਰੰਡ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ
ਿਗਆ ਸੀ। ਉਹ ਬੇਸ਼ੱਕ, ਉਹ ਪਿਰਵਾਰਕ ਆਦਮੀ ਵੀ ਸੀ ਿਜਸ ਨੂੰ ਨੌਜਵਾਨ ਹੇਲੇਨਾ ਦੀ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਸੌਂਿਪਆ ਜਾਣਾ ਸੀ।
ਡੇਿਵਸ ਦੀ 1871 ਿਵੱਚ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ ਵਜੋਂ ਿਨਯੁਕਤੀ ਦਸ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਿਡਊਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਪੈਲ ਦੁਆ ਰਾ
ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਪਿਹਲੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ, 1860 ਿਵੱਚ ਉਸਨੇ ਮੈਰੀ ਫ੍ਰਾਂਿਸਸ ਕਾਟਲੇ ਨਾਲ ਿਵਆਹ ਕਰਵਾ
ਿਲਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ 1862 ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ ਿਰਪੋਰਟ 'ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸੀਮਾ' ਤੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਸਰੋਤਾਂ ਬਾਰੇ'
ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਿਰਪੋਰਟ ਿਵੱਚ ਸਾਲਟਪੇਟਰ ਉਦਯੋਗ 'ਤੇ ਿਨਰੀਖਣ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਿਜਸ ਲਈ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਸੂਬੇ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ
ਸਪਸ਼ਟ ਠੇਕੇਦਾਰ ਵਜੋਂ ਲਗਭਗ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਲਾਹ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਅਤੇ ਿਕਉਂਿਕ ਨਵੀਂ ਲੇਡੀ ਡੇਿਵਸ ਨੂੰ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ
ਦੀ 1877 ਦੀ ਿਰਟਾਇਰਮੈਂਟ ਤੱਕ ਹੇਲੇਨਾ ਦੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਿਨਵਾਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਹੋਣਾ ਤੈਅ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਮੰਿਨਆ
ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱਚਾ ਸਮਿਝਆ ਸੀ। ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਚੰਗ ਾ ਹੋਵੇਗ ਾ ਿਕ ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਵਆਹ ਿਵੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇ ਆ ਹੋਵੇਗ ਾ-ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਸਰ ਰੌਬਰਟ ਹੈਲੇਨਾ ਦੇ ਿਵਆਹ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਵੇਗ ਾ। ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ
ਵਧੀਆ ਜੇ ਇਸ ਿਤੰਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਿਕਸੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਿਰਸ਼ਤੇ ਬਾਰੇ ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਕਲਮ ਪਾ ਿਦੱਤੀ ਹੋਵੇ।
ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਿਮਲਣ ਦਾ ਿਰਕਾਰਡ ਛੱਡਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਿਵੱਚੋਂ, ਸਭ ਤੋਂ ਰਹੱਸਮਈ ਉਹ ਬਜ਼ੁਰਗ ਚਰਚ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਹੋਣਾ
ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੀਰੀਆ ਿਵੱਚ 1868, 1869, 1870, 1871, 1872 ਅਤੇ 1873 ਿਵੱਚ ਰਫ ਨੋਟਸ ਮੇਡ ਇਨ ਦ ਈਅਰਸ ਆਿਦ
ਦੇ ਿਸਰਲੇਖ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਿਵੱਚ ਪਾਣੀ ਲਈ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਨਾਮ ਗੁਪਤ ਰੱਖਣ ਲਈ, ਰਫ ਨੋਟਸ ਦੇ ਲੇਖਕ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਗੁਪਤ ਰੱਿਖਆ
ਅਤੇ, ਿਬਨਾਂ ਿਕਸੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਾਰਨ ਦੇ, ਲਗਭਗ
ਉਹ ਸਭ ਨੂੰ ਿਮਿਲਆ। ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ 'ਰੇਵ. ਆਰ.', 'ਸ੍ਰੀ. ਸੀ.' ਅਤੇ 'ਕਰਨਲ. ਐੱਚ.', ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਪਛਾਣ ਹੈ।
'ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪਾਤਰ ਇੱਥੇ [ਭਾਵ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ]', ਿਕਤਾਬ ਉਸਨੂੰ 'ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਅਤੇ ਚੈਕਰਡ ਲਾਈਫ' 665 ਨਾਲ ਸਨਮਾਿਨਤ ਕਰਦੀ
ਹੈ ਿਜਸ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਜਾਦੂ ਨੂੰ ਗਲੇ ਲਗਾਇਆ (ਜਦੋਂ 'ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਸਮੱਗ ਲਰ ਦਾ
ਿਹੱਸਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ । '666), ਅਤੇ ਿਫਰ 'ਚਾਰ ਪਤਨੀਆਂ, ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ 25 ਸਾਲ ਦੀ, ਿਜਸ ਤੋਂ ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਹੈ,
ਮੁਰੀ ਦੇ ਸਕੂਲ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਕੁੜੀ' 667 ਦੀ ਸੰਗ ਤ । ਗਾਰਡਨਰ ਨਾਲ ਲੇਖਕ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੀ ਿਮਤੀ ਅਗਸਤ 1872 ਦੱਸੀ ਗਈ
ਹੈ, ਇਸਲਈ ਹੇਲੇਨਾ ਨੂੰ ਮਰੀ ਿਲਜਾਣ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ 1867 ਿਵੱਚ ਬੀਬੀ ਕਾਲੀ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਦੀਆਂ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਨਾਲ
ਟਕਰਾਅ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹੋਰਾਂ ਵਾਂਗ , ਲੇਖਕ ਨੇ ਪਿਹਲੀ ਨਾਲੋਂ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਿਰਪੋਰਟ ਉੱਤੇ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਕੀਤਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ- ਹੱਥ ਦੀ
ਗਵਾਹੀ.
ਬੁੱਢੇ ਕਰਨਲ ਦਾ ਆਖਰੀ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਦਰਸ਼ਨ ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਅਕਤੂਬਰ 1873 ਿਵੱਚ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਹੇਲੇਨਾ ਆਪਣੇ
ਮੁਰੀ ਿਕੰਡਰਗਾਰਟਨ ਤੋਂ ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਦੇ ਬੋਰਿਡੰਗ ਸਕੂਲ ਿਵੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਿਕ ਥਾਮਸ ਡਗਲਸ ਫੋਰਿਸਥ ਪੂਰਬੀ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ
ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਮੈਗ ਾ-ਿਮਸ਼ਨ ਦੇ ਠਿਹਰਨ ਦਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਾਭ ਉਠਾ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਬਾਅਦ ਦੇ ਉਤਸਾਹ ਤੋਂ ਆਕਰਿਸ਼ਤ, ਐਂਡਿਰਊ ਿਵਲਸਨ, ਇੱਕ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਅਤੇ ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ, ਨੇ
'ਚੀਨੀ ਿਤੱਬਤ ਤੋਂ ਿਹਮਾਿਲਆ ਦੀਆਂ ਉਪਰਲੀਆਂ ਘਾਟੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤੀ ਕਾਕੇਸ਼ਸ ਤੱਕ' ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਪਹਾੜੀ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਟੂਰ ਬਲੈਕਵੁੱਡ
ਦੇ ਮੈਗ ਜ਼ੀਨ ਲਈ ਕਈ ਲੇਖ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇਗ ਾ , ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਿਕਤਾਬ, ਦ ਐਬੋਡ ਆਫ਼ ਸਨੋ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ।
ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਵਲਸਨ ਦੇ ਯਾਤਰਾ ਪ੍ਰੋਗ ਰਾਮ ਿਵੱਚ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੰਗ ੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਿਨਵਾਸੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣੇ

ਸਨ। ਡੁਰੈਂਡ ਦੀ ਲਾਈਫ ਆਫ਼ ਏ ਸੋਲਜਰ ਆਫ਼ ਓਲਡਨ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਾਈਮਡ, ਿਵਲਸਨ ਨੇ ਕਰਨਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ,
ਉਸਦੇ ਅਮਰੀਕੀ ਮੂਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਝ ਯਾਦਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ।
ਇਸ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੋਧੇ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਨੂੰ ਸੁਣਨਾ ਲਗਭਗ ਡਰਾਉਣਾ ਸੀ ਜੋ ਹੁਣ ਲਗਭਗ ਪੂਰਵ-ਇਿਤਹਾਸਕ ਸਮੇਂ ਬਣ ਿਗਆ ਹੈ,
ਅਤੇ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ , ਸ਼ਾਹ ਸ਼ੁਜਾ, ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰਾਿਜਆਂ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਿਬਆਂ ਬਾਰੇ
ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰਿਸੱਧੀ ਤੋਂ ਘੱਟ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਜੇ (ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ) ਉਹ ਕਦੇ-
ਕਦਾਈਂ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਨਾਲ ਸੁਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਉਲਝਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਉਸਦੇ ਸਾਲਾਂ ਨੂੰ ਿਵਚਾਰਿਦਆਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ
ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਕਰੀਅਰ ਦੇ ਆਮ ਤੱਥਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ.
ਉਸਦੇ ਗ੍ਰਾਿਫਕ ਕਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਿਦਆਂ, ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇ ਆ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਇਹ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਪਿਹਲਾਂ
ਸੀ…668
ਿਵਲਸਨ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਰਨਲ ਦੀ ਿਸਹਤ, ਜਾਂ ਉਸਦੀ ਿਦੱਖ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਿਕਹਾ। ਪਰ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਕੋਈ ਪਰੇਡ ਿਡਊਟੀ ਕਰਨ ਦਾ
ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਹੁਣ ਜਾਂ ਤਾਂ 72 (ਸੋਿਧਆ ਹੋਇ ਆ ਰਿਜਸਟਰੀ) ਜਾਂ 88 ( ਯਾਦਾਂ) ਦੀ ਉਮਰ ਿਵੱਚ, ਉਹ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਘੱਟ 'ਸਪਿਰੰਗ ਲੀ' ਚੱਲਦਾ ਸੀ
ਅਤੇ ਘੱਟ 'ਐਨੀਮੇਟਡ' ਬੋਲਦਾ ਸੀ।
ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਇੱਕ ਡਰ ਸੀ। ਲਗਭਗ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਐਂਡਿਰਊ ਿਵਲਸਨ ਉਸਦੀ ਇੰਟਰਿਵਊ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਆਰਜੀਐਸ
ਦੇ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਰਾਵਿਲੰਸਨ ਨੂੰ ਿਮਸਟਰ ਕੈਂਪਬੈਲ ਟੈਰੀਜ਼ ਤੋਂ ਇੱਕ ਿਚੱਠੀ ਿਮਲੀ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਉਸਨੂੰ ਦੱਿਸਆ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ
ਅਧਰੰਗ ਦਾ ਦੌਰਾ ਿਪਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਟੈਰੀਜ਼ ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਰਨਲ ਦਾ ਭਤੀਜਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਿਬਆਨ
'ਸ਼ਾਇਦ ਝੂਠ' 669 ਸੀ , ਸੋਿਚਆ
ਰਾਵਿਲੰਸਨ।
ਹਾਲਾਂਿਕ, ਅੱਖ ਨੂੰ ਿਮਲਣ ਨਾਲੋਂ ਇਸ ਿਵੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਕੁਝ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਇਤਫ਼ਾਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਹ
ਇੱਕ ਹੋਰ ਭਤੀਜਾ ਸੀ, ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਅਿਗਆਤ ਭੈਣਾਂ ਦੀ ਔਲਾਦ ਸਨ, ਿਜਸ ਨੇ ਰਾਵਿਲਨਸਨ ਦੀ
ਿਟੱਪਣੀ ਨੂੰ ਉਕਸਾਇਆ। ਦੂਜਾ ਭਤੀਜਾ ਇੱਕ ਿਮਸਟਰ ਕੀਰਨਨ ਸੀ ਜੋ ਹਿਥਆਰਾਂ ਦੇ ਵਪਾਰ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਅਤੇ ਲੰਡਨ ਦੇ ਿਕਲਬਰਨ
ਦੇ ਭਾਰੀ ਆਇਿਰਸ਼ ਬੋਰੋ ਿਵੱਚ ਬ੍ਰੌਂਡੇਸਬਰੀ ਿਵਲਾਸ ਿਵੱਚ ਰਿਹੰਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਪਛਾਣ ਇਸ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਿਕਉਂਿਕ ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ
ਲਈ ਰਾਜ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਨੂੰ ਹੁਣੇ ਹੀ ਇੱਕ ਨਾਜ਼ੁਕ ਬੇਨਤੀ ਭੇਜੀ ਸੀ। ਕੀਰਨਨ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਿਕ ਕੀ, ਪੂਰਬੀ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ
ਯਾਕੂਬ ਬੇਗ ਨਾਲ ਫੋਰਿਸਥ ਦੀ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਸੰਧੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੇ ਤਿਹਤ, 'ਯਾਰਕੰਦ ਦੇ ਰਾਜੇ' 670 ਲਈ ਮਸਕਟਾਂ ਅਤੇ ਰਾਈਫਲਾਂ
ਦੀ ਇੱਕ ਖੇਪ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚੋਂ ਲੰਘ ਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਿਦੱਤੀ ਜਾਵੇਗ ੀ। ਅਿਜਹੀ ਅਸਾਧਾਰਨ ਜਾਂਚ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ
ਭੇਿਜਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਿਕਰਨਨ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ ਦੇਣ ਲਈ ਿਕਹਾ ਿਗਆ।
ਉਸਨੇ 29 ਜੂਨ 1874 ਦੇ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਿਵੱਚ ਅਿਜਹਾ ਕੀਤਾ। ਕੀਰਨਨ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਿਕ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਰਨਨ ਦੇ ਚਾਚਾ,
'ਸੀਰੀਨਗਰ ਕੈਸ਼ਮੇਰੀ ਦੇ ਕੋਲ ਗਾਰਡਨਰ' 671 ਦੁਆ ਰਾ ਯਾਰਕੰਦ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜੇ
ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਿਸਪਾਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਲਈ £15,000 ਦਾ ਇੱਕ ਵਾਅਦਾ ਨੋਟ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਇੰਡੀਆ ਆਿਫਸ
ਹੋਰ ਭਰੋਸਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ 'ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਡੁਰੈਂਡ... ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੈਫਟ-ਗਵਰਨਰ' 672 ਸਮੇਤ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਵਾਲੇ ਕਈ ਉੱਘ ੇ
ਅਫਸਰਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ।
ਿਕਉਂਿਕ ਡੁਰੈਂਡ ਨੂੰ ਹੁਣ ਿਤੰਨ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਜਾਂ ਤਾਂ ਗਾਰਡਨਰ ਗਾਗਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ ਜਾਂ ਇਹ ਕੀਰਨਨ ਉਸਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾ
ਿਰਹਾ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪੇਪਰ ਟ੍ਰੇਲ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦੇਵੇਗ ਾ। ਲੰਡਨ, ਕਲਕੱਤਾ, ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵਚਕਾਰ ਚਾਰ-
ਪੱਖੀ ਪੱਤਰ-ਿਵਹਾਰ ਤੋਂ, ਇਹ ਉਭਿਰਆ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਹੁਣ ਪਿਹਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਅਤੇ ਘੱਟ ਤਾਲਮੇਲ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਬਾਰੇ
ਜਾਣੂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ
ਲੈਣ-ਦੇਣ, ਉਸਨੇ ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੋਿਚਆ ਿਕ ਇਹ ਿਸਰਫ ਇੱਕ ਨਮੂਨੇ ਦੀ ਿਸ਼ਪਮੈਂਟ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ ਨਾ ਿਕ 10,000 ਰਾਈਫਲਾਂ
ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਿਕਰਨਨ ਨੇ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕੀਰਨਨ, ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਟੈਰੀਜ਼, ਨੇ ਆਪਣੇ ਖੁਦ ਦੇ ਇੱਕ ਖੋਟੇ ਇਰਾਦੇ ਦਾ
ਮਨੋਰੰਜਨ ਕੀਤਾ।
ਇੱਕ ਕੈਪਟਨ ਹੈਂਡਰਸਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਿਜਸਨੇ ਜੰਮੂ ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਕੀਰਨਨ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਇੰਟਰਿਵਊ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਕੀਰਨਨ ਨੇ
'ਸੋਿਚਆ ਿਕ ਉਸਦਾ ਚਾਚਾ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਆਦਮੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ'673 । ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਤਜਵੀਜ਼ ਕਰ
ਿਰਹਾ ਸੀ ਿਕ ਕਰਨਲ ਦੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਨੂੰ '£1000 ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ' ਦੀ ਇੱਕਉਹ, ਕੀਰਨਨ, ਿਫਰ ਪੈ
ਵਾਰੀ ਅਦਾਇਗੀ ਿਵੱਚਸ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਿਦੱ
ੇ ਅਤੇ ਬੁੱਢੇ ਆਦਮੀ ਨੂ
ਤਾ ਜਾਵੇ
ੰ ਲੰ ਡਤਾਂਨ ਅਤੇ
ਜੋ
ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮੁਖਿਤਆਰਿਸ਼ਪ ਿਵੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਸਕੇ।
ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਲਈ ਜੰਮੂ ਦੇ ਮੱਧ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਿਮੱਟੀ ਦੀ ਝੌਂਪੜੀ ਿਵੱਚ ਰਿਹਣ ਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਿਦੱਤੀਆਂ ਹਨ...
[ਹੈਂਡਰਸਨ ਜਾਰੀ ਹੈ]। ਗਰੀਬ ਕਰਨਲ ਗਾਰਡਨਰ ਇੱਥੇ [ਭਾਵ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਤੋਂ ਜੰਮੂ ਤੱਕ] ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਿਹੱਲ ਿਗਆ ਹੈ,
ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਜੁੜੀ ਕਹਾਣੀ ਵਰਗਾ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ।674
ਅਿਜਹਾ ਕਦੇ ਵੀ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਜੁੜੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਕਰਨਲ ਲਈ ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਪਰਦੇਸੀ ਸਨ ਿਜੰਨੀਆਂ ਿਕ ਪਤਲੀ ਵਾਰਤਕ। ਪਰ ਜੇ
ਹੈਂਡਰਸਨ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਗਰੀਬ ਮੰਨਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਉਹ ਸੀ ਜੋ ਗਲਤ ਸੀ। ਜੰਮੂ ਿਵੱਚ 'ਿਮੱਟੀ ਹੱਟ' ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਸਰਫ ਇੱਕ
ਅਸਥਾਈ ਟੇਰੇ ਸੀ; ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, £15,000 ਦੇ ਵਾਅਦਾ ਨੋਟ ਦੇ ਨਾਲ, ਿਮੱਟੀ ਦੀ ਝੌਂਪੜੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ ਪੂਰਬੀ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਲਈ
ਹੋਰ ਸਮਾਨ ਦੀ ਖੇਪ ਿਵੱਚ ਿਨਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਰਨਨ ਨੂੰ £500 ਭੇਿਜਆ ਸੀ। ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਰਨਲ ਦੀ ਰਾਜ ਦੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਨਾ ਤਾਂ
ਉਸਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਆਮਦਨ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸਦੀ ਅਸਲ ਕੀਮਤ ਦਾ ਕੋਈ ਸੰਕੇਤ ਸੀ। ਇਹ ਕੀਰਨਨ ਸੀ, ਹੈਂਡਰਸਨ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਆਪਣੇ
ਸਰੋਤਾਂ ਬਾਰੇ ਸਹੀ ਸੀ। ਕੀਰਨਨ, ਹਾਲਾਂਿਕ, ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਸਿਥਤੀ ਬਾਰੇ ਗੁੰਮਰਾਹ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਆਪਣੇ ਮਾਮਿਲਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ
ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਰੱਥ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਿਕਲਬਰਨ ਜਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਾਜ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਿਕਤੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਿਦਨ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ
ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।
'ਲੈਣ-ਦੇਣ ਿਵਚ ਕੁਝ "ਅਚਲਣ" ਹੈ,' 675 ਨੇ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦਫਤਰ ਦੇ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਅਤੇ
ਗੁਪਤ ਿਵਭਾਗ ਿਵਚ ਸਹਾਇਕ ਸਕੱਤਰ ਨੂੰ ਿਕਹਾ। ਮਸਕਟ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਲਈ ਿਤਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ;
ਿਕਉਂਿਕ ਜੇ ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਯਾਕੂਬ ਬੇਗ ਲਈ ਸਨ, ਤਾਂ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਸੰਭਵ ਸੀ ਿਕ, ਜਦੋਂ ਫੋਰਿਸਥ ਿਮਸ਼ਨ ਅਜੇ ਵੀ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ
ਸੀ, ਤਾਂ ਇਸਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਅਿਜਹੇ ਅਿਨਯਿਮਤ ਚੈਨਲ ਦੁਆ ਰਾ ਦਰਾਮਦ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਫੋਰਿਸਥ ਤੋਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੀ ਮੰਗ
ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸਹਾਇਕ ਸਕੱਤਰ-ਉਹ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ 1864-5 ਿਵੱਚ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਦੇ ਫੌਜੀ ਸਕੱਤਰ, ਸਰ ਓਵੇਨ
ਟੂਡੋਰ ਬਰਨ ਸੀ-ਿਫਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਹੈਰਾਨੀ ਪ੍ਰਗਟਾਈ:
ਮੈਂ ਕਰਨਲ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਕਾਰੀ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਦਮੀ ਹੈ ਜੋ ਪੂਰੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ
ਸਭ ਤੋਂ ਅਸਾਧਾਰਨ ਉਲਝਣਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਿਰਹਾ ਹੈ ਜੋ ਕਦੇ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਿਵੱਚ ਆਇਆ ਹੈ। ਉਹ
ਹੁਣ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਹਾ[ਰਾਜਾ] ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋ ਿਗਆ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਸ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਸਾਿਰਆਂ ਨਾਲ ਦੱਸਣ ਦਾ
ਸ਼ੌਕੀਨ ਹੈ ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਸੁਣਨਗੇ। ... ਉਸਨੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਭੂਗ ੋਲ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਮੈਮੋਰੈਂਡਾ ਿਲਿਖਆ - ਮੈਮੋਰੈਂਡਾ ਜੋ ਮੈਂ
1865 ਿਵੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਪੜ੍ਿਹਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅਣਿਗਣਤ ਕੀਮਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਿਗਆ ਸੀ। ਬਦਿਕਸਮਤੀ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਉਹਨਾਂ
ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੱਜਣ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਘਰ ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ ਿਜਸ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਆ ਿਦੱਤਾ। OTB676
ਿਕਉਂਿਕ 1875 ਜਾਂ 1876 ਿਵਚ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵਚ ਕੋਈ ਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ
ਬੰਦੂਕ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਇਸ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਦੇ ਵੀ 'ਸੀਰੀਨਗੁਰ' ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਹ ਜੰਮੂ ਿਵੱਚ ਿਰਹਾ,
ਹਾਲਾਂਿਕ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਮੱਟੀ ਦੀ ਝੌਂਪੜੀ ਿਵੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਅਫਵਾਹਾਂ ਦੇ ਸਟਰੋਕ ਨਾਲ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਧਰੰਗ ਹੋ ਿਗਆ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਹਾੜਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਅੱਗ ੇ ਅਤੇ ਿਪੱਛੇ ਸਲਾਨਾ 300-ਮੀਲ ਦੀ
ਯਾਤਰਾ ਨੇ ਸੱਤਰ ਦੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਿਵਅਕਤੀ ਦੇ ਸੰਿਵਧਾਨ ਦੀ ਗਲਤੀ ਦੀ ਪਰਖ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗ ੀ।
ਪੀਅਰਸ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਭਾਰਤੀ ਮਾਮਿਲਆਂ ਅਤੇ ਐਂਗ ਲੋ-ਰੂਸੀ ਸਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਿਲਖਦਾ
ਿਰਹਾ। ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਪੈਨਸ਼ਨਰਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ - ਉਹ ਪੁਰਾਣੇ ਸੇਵਾਦਾਰ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਜਾਰਜ ਮੈਕਮਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 1898 ਿਵੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਹੇਲੇਨਾ ਨਾਲ ਜੋੜੀਆਂ - 'ਕਪਾਹ ਉੱਨ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲਾ
ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ' ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਅਤੀਤ ਨੂੰ ਤਾਜ਼ਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਿਦਨ ਿਬਤਾਏ। ਉਸ ਦੇ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਹੈੱਡਗੇਅ ਰ ਦਾ
ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ. ਜਦੋਂ ਉਹ ਜਨਵਰੀ 1877 ਿਵਚ ਆਪਣੇ ਿਬਸਤਰੇ ਿਵਚ ਮਰ ਿਗਆ, ਤਾਂ ਉਥੇ, ਉਸ ਦੇ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਗਲੇ-ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ,
ਅਰਬ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਕੇਫੀਆ, ਇਕ ਤੁਰਕੋਮੈਨ ਦਾ ਲੰਬਾ ਕਾਲਾ 'ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਘੜਾ' ਅਤੇ ਇਕ ਉਜ਼ਬੇਕ ਿਰੱਛ ਦੀ ਖੱਲ ਿਜਸ ਿਵਚ ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ
ਿਚਤਰਾਲੀ ਟੋਪੀ ਜਾਂ ਦੋ, ਇੱਕ ਫੇਜ਼ ਅਤੇ ਬੇਸ਼ੱਕ ਇੱਕ ਸੀ। ਦਸ ਗੈਲਨ ਦੀ ਟਾਰਟਨ ਪੱਗ ਇਸ ਦੇ ਇਗਰੇਟਸ ਪਲਮ ਕਲਗੀ ਅਤੇ
ਗਿਹਿਣਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਪਗੜੀ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਗੁੰਮ ਹੋਈ ਿਕਸਮਤ ਦੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਹੇਲੇਨਾ ਦੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਕਦੇ ਵੀ ਸਾਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਆਂ। 1898

ਿਵੱਚ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਿਵੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਅਤੇ ਕ੍ਿਰਸਟੀਅਨ ਲੌਰੇਂਸ ਬੋਥਾ ਅਫਰੀਕਾ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਅਤੇ
ਿਵਆਹ ਕਰਵਾ ਿਲਆ ਿਗਆ। 1901 ਿਵੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਧੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਰੈਂਡ ਡੇਲੀ ਮੇਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ 'ਜੋਹਾਨਸਬਰਗ'677 ਿਵੱਚ
ਬਹੁਤ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕੀਤਾ । 1908 ਤੱਕ ਉਹ ਕੇਪ ਟਾਊਨ ਿਵੱਚ ਸਨ ਿਜੱਥੇ,
ਲੇਡੀਜ਼ ਿਸਿਵਕ ਿਰਸੈਪਸ਼ਨ ਲਈ, ਹੇਲੇਨਾ ਨੇ 'ਚੀਮੀਸੈੱਟ ਅਤੇ ਆਇਿਰਸ਼ ਲੇਸ ਦੀਆਂ ਸਲੀਵਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਨੀਲੀ ਕ੍ਰੇਪ ਡੀ ਚਾਈਨ
ਪਿਹਨੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸ਼ੇਡ ਦੀ ਇੱਕ ਪਲਮਡ ਹਾਰਸ ਹੇਅ ਰ ਹੈਟ'678 । ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਿਪਤਾ ਨੇ ਟੋਪੀ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਿਦੱਤੀ ਹੋਵੇਗ ੀ।
ਦੋ ਹਫ਼ਿਤਆਂ ਬਾਅਦ, ਇੱਕ ਸਟੇਟ ਬਾਲ 'ਤੇ, ਉਹ ਹੋਰ ਨੀਲੇ ਰੇਸ਼ਮ ਅਤੇ ਕਰੀਮ ਲੇਸ ਿਵੱਚ 'ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ' 679 ਿਦਖ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ
ਿਜਵੇਂ ਹੀ ਪਿਹਲਾ ਿਵਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇ ਆ, ਿਵਆਹ ਟੁੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਿਗਆ। 1919 ਿਵੱਚ ਹੇਲੇਨਾ (ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ 53) ਅਤੇ ਧੀ
ਮਾਰਗਰੀਟਾ (ਉਦੋਂ 18) ਨੇ ਕੇਪਟਾਊਨ ਤੋਂ ਸਾਊਥੈਮਪਟਨ ਤੱਕ ਦੂਜੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਕੈਿਬਨ ਬੁੱਕ ਕੀਤਾ। ਤਲਾਕ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਇੱਕ ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ
ਨਾਲ, ਿਜਸ ਨੇ ਹੇਲੇਨਾ ਨੂੰ ਫ੍ਰੈਂਚ ਿਰਵੇਰਾ ਉੱਤੇ ਨਾਇਸ ਿਵੱਚ ਰਿਹਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ।
ਉਥੋਂ ਜੁਲਾਈ 1933 ਿਵਚ ਖ਼ਬਰ ਆਈ ਿਕ ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਦੂਜੀ ਫੇਰੀ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਈ ਿਸੰਡੀਕੇਿਟਡ
ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਿਵਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਿਰਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਕੈਨਸ ਅਤੇ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਤੋਂ ਦੂਰ ਸਥਾਨਾਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ
ਅਖਬਾਰਾਂ ਿਵੱਚ ਛਪੀਆਂ ਸਨ। ਫੇਰੀ ਨੂੰ ਇਸ ਵਾਰ 'ਇੱਕ ਮੁਿਹੰਮ' ਵਜੋਂ ਅਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਦੇ ਨਾਲ ਿਬਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ
680
ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ. 'ਕਸ਼ਮੀਰ 'ਚ ਧੀ ਭਾਲੇਗ ੀ ਿਕਸਮਤ' ,
ਿਸਰਲੇਖ ਿਵੱਚ, ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਫ੍ਰੀਪੋਰਟ ਜਰਨਲ-ਸਟੈਂਡਰਡ; 'ਸਾਹਸੀ ਦੇ ਵਾਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਮੰਗ ੇ ਗਏ ਗਿਹਿਣਆਂ ਿਵੱਚ ਲੱਖਾਂ
ਡਾਲਰ'। ਹੇਲੇਨਾ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ ਿਕ ਿਪਛਲੀ ਫੇਰੀ ਿਨਰਾਸ਼ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਿਕਉਂਿਕ 'ਮੇਰੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਿਹੰਮਤ ਗੁਆ ਿਦੱਤੀ ਅਤੇ
ਮੈਨੂੰ ਖੋਜ ਛੱਡਣੀ ਪਈ'। ਲਾਹੌਰ ਬੈਂਕ ਿਵਚ ਉਸ ਨੂੰ 'ਿਸਰਫ ਮੇਰੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਵਸੀਅਤ ਵਾਲਾ ਪੈਕੇਜ ਿਮਿਲਆ ਸੀ'। 'ਇਸ ਵਾਰ ਮੈਂ ਰਤਨ
ਲੱਭਣ ਲਈ ਦ੍ਿਰੜ ਹਾਂ ਿਕਉਂਿਕ ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੈ ਿਕ ਖਜ਼ਾਨਾ ਮੌਜੂਦ ਹੈ।' 681 ਉਸਨੇ ਿਕਹਾ ਿਕ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੱਿਚਆਂ, ਦੋ ਉਸਦੇ
ਪਿਹਲੇ ਪਤੀ, ਬਾਵੇਰੀਅਨ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਮੈਕਸ ਗਰਲ ਦੁਆ ਰਾ, ਅਤੇ ਜੱਜ ਬੋਥਾ ਦੁਆ ਰਾ ਮਾਰਗਰੀਟਾ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ
ਕਮਾਈ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। .
ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣਕਾਰੀ ਭਰਪੂਰ ਸੀ ਜੋ 9 ਅਗਸਤ 1933 ਨੂੰ ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ ਦੇ
ਲਾ ਵੈਨਗਾਰਡੀਆ ਿਵੱਚ ਛਾਪੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੇਲੇਨਾ ਨੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਿਵੱਚ ਪੇਪਰ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਗੱਛ ਦਾ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ ਸੀ,
ਉਸਦੇ ਜਵਾਬਾਂ ਦਾ ਿਫਰ ਸਪੈਿਨਸ਼ ਿਵੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ-ਅਤੇ ਹੁਣ ਵਾਪਸ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਿਵੱਚ। ਉਸਦੇ ਿਪਤਾ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦੀ
ਪਿਹਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਿਕਵੇਂ ਹੋਈ ਸੀ ਇਸ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਜਾਿਣਆ ਸੰਸਕਰਣ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਹੇਠਾਂ ਿਦੱਤਾ ਐਬਸਟਰੈਕਟ ਅਜੇ ਵੀ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣ
ਯੋਗ ਹੈ।
"ਮੇਰੀ ਮਾਂ, ਇਹ ਿਦਖਾਈ ਦੇਵੇਗ ੀ, ਤੁਰਕਸਟਨ ਦੀ ਇੱਕ ਸੀਇਕ [ਭਾਵ ਸ਼ੇਖ ਦੀ] ਧੀ ਸੀ, ਿਜਸ ਦੇ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਕੈਚਮੀਰ 'ਤੇ
ਲਗਾਤਾਰ ਛਾਪੇ ਮਾਰੇ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਮੇਰੇ ਿਪਤਾ ਦੁਆ ਰਾ ਇਸਨੂੰ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।" (ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਰਡਨਰ
ਬੋਥਾ ਕਿਹੰਦੀ ਹੈ)। “ਿਸਰਫ਼ ਚਾਰ ਔਰਤਾਂ ਿਜ਼ੰਦਾ ਰਹੀਆਂ, ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁੰਦਰ, ਕਾਲੀ, ਮੇਰੀ ਮਾਂ, ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਿਪਤਾ ਦੇ ਹਰਮ ਿਵੱਚ
ਿਲਜਾਇਆ ਿਗਆ। ਉਹ ਪਾਸ ਹੋ ਗਈ
ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਦੂਰ, ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਦੂਜੀ ਪਸੰਦੀਦਾ, ਿਸਰੰਗ ਬੀਬੀ ਨੇ ਪਾਿਲਆ।" 682
ਇਹ ਸਭ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਿਹੱਲ ਗ੍ਰੇ ਦੀ ਅਸ਼ਾਂਤ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜ ਬਾਰੇ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਿਜਸਦੀ ਧੀ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਵੀ ਇਸੇ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਗਾਰਡਨਰ ਸਾਿਹਤ ਿਵੱਚ ਿਕਤੇ ਵੀ 'ਇੱਕ ਤੁਰਕਸਤਾਨੀ ਸ਼ੇਖ' ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ, ਜਾਂ
ਤਾਂ ਕਰਨਲ ਦੀ ਮੁਿਹੰਮ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਜਾਂ ਹੇਲੇਨਾ ਦੇ ਦਾਦਾ ਵਜੋਂ। ਤਾਰੀਖ ਵੀ ਸਮੱਿਸਆ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਬੀਬੀ ਕਾਲੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਦੋ ਸਾਲ
ਪਿਹਲਾਂ 1865 ਹੋਵੇਗ ਾ, ਜੋ ਿਕ ਗ੍ਰੇ ਦੀ ਗਾਰਡਨਰ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੀ, ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਉਹ ਸਾਲ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਹੇਲੇਨਾ ਦਾ
ਜਨਮ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਨਵੰਬਰ ਿਵੱਚ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਗਰਮੀਆਂ ਿਵੱਚ ਕੁਝ ਗੈਰ-ਿਰਕਾਰਡ ਛਾਪੇ
'ਤੇ ਭੇਿਜਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ; ਮਈ ਿਵੱਚ ਐਲਮਸਲੀ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਪਿਹਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, 1865 ਿਵੱਚ ਉਸਨੂੰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਦੇਿਖਆ
ਨਹੀਂ ਿਗਆ ਹੈ। ਿਫਰ ਵੀ ਜੇਕਰ ਬੀਬੀ ਕਾਲੀ ਇੱਕ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਕੁਝ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਤੁਰਕਸਤਾਨੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਅਜੀਬ
ਲੱਗ ਦਾ ਹੈ ਿਕ ਹੇਲੇਨਾ ਨੇ ਪੀਅਰਸ ਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਿਦੱਤੀ - ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਿਕ ਕਰਨਲ ਨੇ ਖੁਦ
ਕਦੇ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਿਜ਼ਕਰ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸਮਿਝਆ। ਆਪਣੀ ਪਿਹਲੀ ਅਫਗਾਨ ਪਤਨੀ ਦੇ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਇਹ ਇੱਛਾਪੂਰਣ ਿਵਸਥਾਪਨ
ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕੇਸ ਵਾਂਗ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਧਾਰਨਾ ਇਹ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਿਕ ਹੇਲੇਨਾ, ਜੋ ਹੁਣ 68 ਸਾਲ ਦੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਕਲਪਨਾ ਕਰਨ ਦੀ
ਪ੍ਰਿਵਰਤੀ ਿਵਰਾਸਤ ਿਵੱਚ ਿਮਲੀ ਸੀ।
ਉਸਦੇ ਮਾਤਾ-ਿਪਤਾ ਦੀ ਕਢਾਈ ਦਾ ਮਤਲਬ ਉਸਦੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗਲੈਮਰ ਦੇਣ ਲਈ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਜੇ ਅਿਜਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਅਸਫਲ
ਿਰਹਾ. ਪ੍ਰੈਸ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਫੰਡ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਅਿਜਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਅਸਫਲ ਰਹੇ।
ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਸ ਦਾ ਅਗਲਾ ਹਟਾਉਣਾ ਆਇਰਲੈਂਡ ਸੀ। ਦੂਜਾ ਿਵਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਿਕਸੇ ਨਾ ਿਕਸੇ ਰੂਪ ਿਵਚ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। 1940
ਤੱਕ ਹੈਲੇਨਾ ਜੀ ਰਹੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਮਾਰਗਰੀਟਾ ਡਬਿਲਨ ਿਵੱਚ ਮਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੇਫੇਅ ਰ ਹੋਟਲ, 30 ਲੋਅ ਰ ਬੈਗ ਗੌਟ ਸਟਰੀਟ ਿਵੱਚ, ਹੇਲੇਨਾ
81 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਇਕੱਲੀ ਰਿਹੰਦੀ ਸੀ। ਡੀਨਸਗਰੇਂਜ ਕਬਰਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਉਸ ਦੇ ਕਬਰ ਦੇ ਪੱਥਰ ਅਨੁਸਾਰ, 'ਹੇਲੇਨਾ ਹਾਊਗਟਨ
ਕੈਂਪਬੈਲ ਬੋਥਾ, ਕਰਨਲ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਧੀ , ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਜਨਮੀ, ਜਨਵਰੀ ਿਵੱਚ ਡਬਿਲਨ ਿਵੱਚ ਮਰ ਗਈ। 19,
1947'।
ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ 1947 ਦੇ ਉਸੇ ਸਾਲ ਿਵੱਚ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਗੇ। ਰਣਬੀਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਨੇ ਭਾਰਤ
ਿਵਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੁਰੰਤ ਦੋ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਰਾਜਾਂ ਿਵਚਕਾਰ ਝਗੜੇ ਦੀ ਹੱਡੀ ਬਣ ਿਗਆ, ਜਦੋਂ ਿਕ
ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੁਆ ਰਾ ਉਕਸਾਏ ਗਏ ਉਸਦੇ ਮੁਸਿਲਮ ਪਰਜਾ ਨੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਿਵਰੋਧ ਕੀਤਾ।
ਿਕੱਥੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਪਲੇਟ ਅਤੇ ਿਸੱਕੇ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਿਗਆ, ਦਮੇਸੀਨ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੇ, ਬੇਜਵੇਲਡ ਪੋਗ ਨਾਰਡਸ ਅਤੇ
ਹੋਰ ਜੋ ਵੀ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਿਕਸੇ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੈ.
ਇਹ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦੌਲਤ ਮਹਾਰਾਿਜਆਂ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਖਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸੌਂਪ
ਿਦੱਤੀ, ਿਜਸ ਸਿਥਤੀ ਿਵੱਚ ਇਸਦੀ ਿਕਸਮਤ ਦੁੱਗ ਣੀ ਰਹੱਸਮਈ ਹੈ।
ਿਕਉਂਿਕ, ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਬੈਂਕ ਦੀਆਂ ਿਤਜੋਰੀਆਂ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਟੀਲ ਦੇ ਟਰੰਕਾਂ ਿਵੱਚ ਰੱਖੇ ਗਏ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਾਜ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਾ
ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਆਪ ਗਾਇਬ ਹੋ ਿਗਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਟਰੰਕਾਂ ਨੂੰ 1984 ਿਵੱਚ ਖੋਲ੍ਿਹਆ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੀਰੇ ਅਤੇ ਪੰਨੇ, ਮੋਤੀਆਂ
ਦੇ ਹੈਂਕਸ ਅਤੇ ਠੋਸ ਸੋਨੇ ਦੇ ਫਰਨੀਚਰ ਦੇ ਟੁਕਿੜਆਂ ਸਮੇਤ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਮੱਗ ਰੀ ਦੀ ਕੀਮਤ ਅੱਧਾ ਅਰਬ ਰੁਪਏ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ
ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਅੱਗ ੇ ਵਧੇ, ਉਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ, ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ, ਮਹਾਰਾਿਜਆਂ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ
ਅਤੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਜੋ ਿਸੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਅਿਵਆਂ ਦਾ ਕਦੇ ਿਨਪਟਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇ ਆ ਹੈ
ਅਤੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕਿਥਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਣੇ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।
ਜੇਕਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਬਾਊਬਲ ਇਸ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦਾ ਿਹੱਸਾ ਸਨ, ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਸਮੱਿਸਆ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਿਕ ਉਸਦੇ ਵਾਰਸਾਂ ਿਵੱਚੋਂ
ਿਕਹੜਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। 1940 ਿਵੱਚ ਹੇਲੇਨਾ ਦੀ ਧੀ ਮਾਰਗਰੀਟਾ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਬੋਥਾ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰ ਿਦੱਤਾ; ਪਰ
ਹੇਲੇਨਾ ਦੇ ਬੱਿਚਆਂ ਦੀ ਔਲਾਦ ਉਸਦੇ ਬਾਵੇਰੀਅਨ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ, ਮੈਕਸ ਗਰਲ ਦੁਆ ਰਾ, ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਾਅਵਾ ਦਰਜ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਗਰਲ ਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਸਨ: ਅਲਫਰੇਡਾ ਮਾਰੀਆ ਗਰਲ ਦਾ ਜਨਮ 1891 ਿਵੱਚ ਅਤੇ ਫਰੈਡਿਰਕ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਰਲ ਦਾ ਜਨਮ 1892
ਿਵੱਚ। ਫਰੈਡਿਰਕ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਨੂੰ ਕ੍ਿਰਸ਼ਚੀਅਨ ਲੌਰੇਂਸ ਬੋਥਾ ਦੁਆ ਰਾ ਗੋਦ ਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਹ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਿਵੱਚ ਵੱਡਾ
ਹੋਇ ਆ, ਉੱਥੇ ਿਵਆਹ ਹੋਇ ਆ ਅਤੇ 1930 ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਧੀ, ਹੈਲਨ ਵੀ. ਬੋਥਾ, ਪੈਦਾ ਹੋਈ । ਉਸਦੀ ਭੈਣ ਅਲਫ੍ਰੇਡਾ ਮਾਰੀਆ ਨੂੰ ਵੀ ਬੋਥਾ
ਦੁਆ ਰਾ ਗੋਦ ਿਲਆ ਿਗਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਖਰਕਾਰ ਉਸਦੇ ਿਤੰਨ ਪਤੀ ਹੋਏ। ਇਸ ਲਈ ਿਵਲੋਬੀ ਲੀ, ਸਲਜ਼ਮੈਨ ਜਾਂ ਬੇਕਲੇ ਨਾਮਕ
ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਪੂਰਵਜ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੀ, ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ 'ਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਰੋਮਾਂਿਟਕ ਝੁਕਾਅ ਅਤੇ ਕਈ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈਣ ਲਈ ਫੰਡ,
ਅਜੇ ਵੀ ਰੌਲਾ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਜੇਕਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ 'ਤੇ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ ਅਜੇ ਿਲਿਖਆ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਰਨਲ ਦੀ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਤਾ 'ਤੇ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ।
ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਅਤੇ ਅੱਧੇ-ਅੱਧੇ ਸੰਸਾਰ ਿਵੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੀ ਿਪਛਲੀ ਕਹਾਣੀ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਲਈ, ਇਹ ਢੁਕਵਾਂ ਹੈ ਿਕ
ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਬਾਅਦ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਘੱਟ ਿਵਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੂੰਜਦੀ ਹੈ। ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਕਰਨਲ ਦਾ ਖੜਾ
ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਿਵੱਚ ਿਹਮਾਲੀਅਨ ਪਗਡੰਡੀ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ ਨਾਲ ਉੱਚਾ ਅਤੇ ਿਡੱਗ ਦਾ ਿਰਹਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਉਸਨੂੰ
ਿਸਆਲਕੋਟ ਦੇ ਕਬਰਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ।
ਹੇਲੇਨਾ ਦੀ 1898 ਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਫੇਰੀ ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਸਾਖ ਨੂੰ ਛੁਡਾਉਣ ਲਈ ਉਨਾ ਹੀ ਸੀ ਿਜੰਨਾ ਿਕ ਉਸਦੀ ਿਕਸਮਤ ਨੂੰ ਮਿਹਸੂਸ
ਕਰਨਾ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ, ਅਧੂਰਾ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ।
ਲੱਗ ਦਾ ਹੈ ਿਕ 1933 ਦੀ ਮੁਿਹੰਮ ਉਸੇ ਦੋਹਰੇ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ
ਮਕਸਦ.
1898 ਦੇ ਦੌਰੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਨੀਵੇਂ ਿਬੰਦੂ ਤੋਂ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਪ੍ਰਿਸੱਧੀ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਨਾਲ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
ਸਮੀਿਖਆਵਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਿਨਊਯਾਰਕ ਟ੍ਿਰਿਬਊਨ,
ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਸੋਿਚਆ ਿਕ ਿਕਤਾਬ 'ਇੱਕ ਕਲਾਿਸਕ ਬਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ'। ਗਾਰਡਨਰ, 'ਇੱਕ ਅਸਾਧਾਰਨ ਆਦਮੀ' ਨੇ
'ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਦੇਿਖਆ ਸੀ ਜੋ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਗੋਰੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਅਣਜਾਣ ਸੀ'। ਉਹ 'ਿਨਡਰ, ਰੋਮਾਂਿਟਕ ਘੁੰਮਣਘੇਰੀ' ਦੀ 'ਿਜਪਸੀ
ਪਰੰਪਰਾ' ਅਤੇ 'ਧਰਤੀ ਦੇ ਅਜੀਬ ਕਬੀਿਲਆਂ ਨਾਲ ਅਸਲ ਹਮਦਰਦੀ' 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੰਭੋਗ ਦਾ ਸੀ। ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਉਹ
'ਸਰ ਿਰਚਰਡ ਬਰਟਨ ਦੇ ਿਦਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਆਦਮੀ' ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ 'ਉਸ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਦੇ ਮੋਹ ਨੂੰ ਵਧਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ
ਦੱਸਣਾ ਔਖਾ ਹੋਵੇਗ ਾ' 683 ।
ਿਨਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਨੇ ਉਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਡਰਮਥਵੈਕੇਟ ਦੇ ਕੈਪਟਨ ਡੁਗ ਲਡ ਡਾਲਗੇਟੀ ਨਾਲ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਿਦੱਤੀ,
ਜੋ ਵਾਲਟਰ ਸਕਾਟ ਦੇ ਨਾਵਲ ਏ ਲੈਜੈਂਡ ਆਫ ਮੋਂਟਰੋਜ਼ ਦੇ ਫਰੀ-ਬੂਿਟੰਗ ਹੀਰੋ ਸੀ। ਿਦ ਗਾਰਡੀਅਨ ਨੇ ਕਲਪਨਾ ਿਵੱਚ ਹੋਰ
ਵੀ ਡੂੰਘ ਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ ਕੀਤੀ: ਉਹ 'ਚੰਗ ੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕੱਟ-ਐਂਡ-ਥ੍ਰਸਟ ਿਕਸਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਹਸੀ ਸੀ ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਇਵਾਨਹੋ,
ਡੀ'ਆਰਟਾਗਨਨ ਅਤੇ ਅਿਮਆਸ ਲੇ [ਚਾਰਲਸ ਿਕੰਗ ਸਲੇ ਦੇ ਵੈਸਟਵਰਡ ਹੋ!] ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ'।
684 ਉਸੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਿਵਅਕਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ
ਉਸ ਦੇ 'ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪਿਵੱਤਰਤਾ ਬਾਰੇ ਸਾਡੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਿਦਨਾਂ ਦੇ ਿਸਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਨ' ਦੇ
ਬਾਵਜੂਦ' 685 ਨੇ ਉਸਨੂੰ 'ਆਪਣੇ ਹੀ ਫੈਸ਼ਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਨਾਇਕ' ਘੋਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ - ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਕਾਰਲਾਈਲ ਨੇ
ਇੱਕ ਿਲਖਣਾ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗ ਾ। 'ਤੇ ਲੇਖ। ਕਾਰਲਾਈਲ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਸਮੀਿਖਅਕਾਂ ਲਈ ਬੋ,ਨਸ ਸਾਬਤ ਹੋ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਿਕਤਾਬ ਿਵੱਚੋਂ ਲੰਬਾਈ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੰਦੇ ਹੋਏ, ਉਹ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਆਦਮੀ ਬਾਰੇ ਿਲਖਣਾ ਓਨਾ ਹੀ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ
ਿਜੰਨਾ ਉਸ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹਨਾ।
ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ 'ਤੇ ਸਾਰੇ ਸਿਹਮਤ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਹਾਲਾਂਿਕ, ਅਤੇ ਉਹ ਕੁਝ ਜੋ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਮਾਮਲੇ ਤੋਂ ਜਾਣੂ
ਸਨ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੰਪਾਦਕ ਦੁਆ ਰਾ ਇਸ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਬਾਰੇ ਓਨੇ ਹੀ ਬੇਲੋੜੇ ਸਨ ਿਜੰਨਾ ਉਹ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ
ਬਾਰੇ ਸਨ। ਪਰ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂ ਸਟੈਂਡਰਡ ਨੇ ਇਹ ਿਸੱਟਾ ਕੱਿਢਆ ਿਕ, ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਦੇ-
ਕਦੇ ਿਨਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਕਰਨਲ 'ਕਈ ਤਰੀਿਕਆਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਕਮਾਲ ਦਾ ਆਦਮੀ ਸੀ' 686 ।
ਕਈਆਂ ਨੇ ਿਵਿਗਆਨਕ ਿਨਰੀਖਣ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭੂਗ ੋਿਲਕ ਿਗਆਨ ਨੂੰ ਅੱਗ ੇ ਵਧਾਉਣ ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ

'ਤੇ ਅਫਸੋਸ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ। ਇਸ ਸਬੰਧ ਿਵੱਚ ਮੇਜਰ-ਜਨਰਲ ਸਰ ਫ੍ਰੈਡਿਰਕ ਗੋਲਡਸਿਮੱਡ ਨੇ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਅਤੇ
ਏਸ਼ੀਆਿਟਕ ਿਤਮਾਹੀ ਸਮੀਿਖਆ ਿਵੱਚ ਪੰਦਰਾਂ ਪੰਿਨਆਂ ਤੱਕ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦੀ ਪਰ ਿਵਚਾਰਸ਼ੀਲ ਸਮੀਿਖਆ ਿਵੱਚ
ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਰੱਿਖਆ। ਗੋਲਡਸਿਮੱਡ ਦਾ ਿਬੰਦੂ ਇਹ ਸੀ ਿਕ 'ਿਨੱਜੀ ਘਟਨਾ' 687 ਨੇ ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਿਵਦਵਤਾਤਮਕ
ਿਵਿਭੰਨਤਾ ਲਈ ਲਗਭਗ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਛੱਿਡਆ। ਅਕਾਉਂਟ ਜੋ 'ਕੇ ਅਪਾਹਜ ਸਨ
ਗਾਰਡਨਰਜ਼ ਵਰਗੇ ਸਾਹਸ'688, ਿਫਰ ਵੀ ਭੂ
, ਗ ੋਿਲਕ ਿਵਿਗਆਨ ਿਵੱਚ ਿਦਲਚਸਪੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਖੋਜ ਨੂੰ ਿਦਲਚਸਪ ਬਣਾਉਣ
ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਨ । ਇੱਕ ਮਾਹਰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਸਹੀ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਲਤ
ਸੀ ਿਜਸਦੀ ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਗੋਲਡਸਿਮੱਡ ਦੀ ਸਮੀਿਖਆ 'ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਗੋਰੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਿਸੱਿਖਆਦਾਇਕ ਅਤੇ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਕਿਲਤ

ਨੋਿਟਸ' 689 ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਿਦਆਂ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ । ਅੰਿਤਕਾ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੱਥੀ ਕੀਤੀ ਗਈ,
ਵੈਨਟੂਰਾ, ਐਲਾਰਡ, ਕੋਰਟ, ਅਿਵਤਾਬੀਲ ਅਤੇ ਕੁਝ ਪੰਦਰਾਂ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਇਹ ਥੰਬਨੇਲ ਸਕੈਚ ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ
ਸੂਚੀ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਿਲਖੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਿਵਆਪਕ ਸੂਚੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਆਪਣੀ ਿਕਸਮ
ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਿਦਲਚਸਪੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਿਕ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਫ੍ਰੀਲਾਂਸ ਸਾਹਸੀ
ਦੀ ਉਮਰ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਇਹ ਇੱਕ ਖੁਲਾਸਾ ਹੋਇ ਆ; ਅਤੇ, ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇੱਕ ਪਾਠਕ ਲਈ, ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ
ਵਜੋਂ। ਅਣਜਾਣੇ ਿਵੱਚ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਸੂਚੀ ਅਤੇ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਇਸ ਦਾ ਿਵਸਤਾਰ ਕਰਨਾ ਉਸ ਖੋਜ ਨੂੰ ਉਤੇਿਜਤ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੀ ਜੋ
ਕਰਨਲ ਦੀ ਅਨਡੂਇ ੰਗ ਹੋਵੇਗ ੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਉਸਦੀ ਸਾਖ, ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ 'ਤੇ ਉੱਚੀ ਸਵਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਹਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ
ਿਡੱਗ ਜਾਵੇਗ ੀ।
ਉਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਅਸਿਹਮਤੀ ਨੋਟ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਲਾਹੌਰ ਿਵਚ ਵੱਿਜਆ ਸੀ। 1920 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵਚ ਹਰਬਰਟ ਗੈਰੇਟ, ਲਾਹੌਰ ਦੇ
ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ ਦੇ ਵਾਈਸ-ਪ੍ਿਰੰਸੀਪਲ, ਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਆਰਕਾਈਵਜ਼ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਿਰਆ ਤਾਂ ਜੋ ਿਸੱਖ ਰਾਜ ਦੇ
ਿਰਕਾਰਡਾਂ ਦੀ ਛਾਂਟੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਅਿਧਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਗੈਰੇਟ ਨੇ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ
1923 ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਿਰਕਾਰਡ ਦਾ ਕੀਪਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਆਰਕਾਈਵਜ਼ ਦਾ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਿਨਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਪੜਤਾਲ ਅਤੇ
ਸੂਚੀਕਰਨ ਤੁਰੰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਿਗਆ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ 1919 ਦੇ ਅੰਮ੍ਿਰਤਸਰ ਕਤਲੇਆ ਮ ਦੀ ਮਾਰ ਝੱਲ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗ ਰਾਮ ਦੌਰਾਨ

ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਭ ਤੋਂ ਿਭਆਨਕ ਅੱਿਤਆਚਾਰ ਿਵੱਚ, ਿਵਸਾਖੀ ਦਾ ਿਤਉਹਾਰ ਮਨਾ ਰਹੇ ਲਗਭਗ 500 ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ
ਬ੍ਿਰਗੇਡੀਅਰ ਜਨਰਲ ਰੇਿਜਨਾਲਡ ਡਾਇਰ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਫੌਜਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਡਾਇਰ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ
ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ ਸਰ ਮਾਈਕਲ ਓਡਵਾਇਰ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਨਾ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਕਤਲੇਆ ਮ ਲਈ ਮੁਆ ਫੀ
ਮੰਗ ੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਵਹਾਰ ਲਈ ਿਨੰਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। 1920 ਤੱਕ, ਡਾਇਰ ਨੂੰ ਅਸਲ ਿਵੱਚ 'ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁਕਤੀਦਾਤਾ'
ਵਜੋਂ ਸ਼ੇਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ; ਲੰਡਨ ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ ਲਾਭ ਲਈ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਸਬਸਕ੍ਿਰਪਸ਼ਨ £26,000 ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਂਤ
ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਿਵਚ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਿਕਤੇ ਹੋਰ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਤੁਰੰਤ ਸਵਰਾਜ ('ਸਵੈ-ਸ਼ਾਸਨ') ਦੀ ਮੰਗ
ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸੱਿਤਆਗ੍ਰਿਹ ('ਸੱਚ-ਸ਼ਕਤੀ') ਦੀ ਮੁਿਹੰਮ ਦਾ ਿਵਸਥਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਬੈਕ ਫੁੱਟ 'ਤੇ ਸਨ
ਇੱਕ ਅਿਜਹੇ ਸੂਬੇ ਿਵੱਚ ਪੱਖਪਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸੁਕ ਹੈ ਿਜੱਥੋਂ ਫੌਜ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਭਰਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਪੁਰਾਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਤੋਂ ਲੱਗ ਦਾ
ਹੈ ਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖੋਖਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮਕਸਦ ਰੱਿਖਆ ਿਗਆ ਹੈ।
ਪੁਰਾਲੇਖ ਖੋਜ ਦੀ ਇੱਕ ਲਾਈਨ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਸੁਝਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਯਾਦਾਂ ਿਵਚ 'ਗੋਰੇ ਸਾਹਸੀ' ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੰਦੇ ਹੋਏ , ਅਤੇ
ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਖੁਦ, ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਸਿਥਤ ਪਾਇਨੀਅਰ ਮੇਲ ਦੁਆ ਰਾ ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਈ ਇਕ ਪੱਤਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ
ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਇਹ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਸੀ 'ਅਿਜਹੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੇ ਿਬਨਾਂ ਭੁੱਲ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ
ਹੋਰ'690 ਇਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਸਿਥਤ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਣਪਛਾਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਤੋਂ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਿਕ ਉਹ ਪੈਂਤੀ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ
ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ 'ਗੋਰੇ ਅਫਸਰਾਂ' ਬਾਰੇ ਸਮੱਗ ਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਮਝੌਤਾ
ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇੱਕ ਮੁਖਬਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਗਾਰਡਨਰ, ਉਹ ਹੁਣ ਪ੍ਰਗਟ
ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, 'ਇੱਕ ਕਾਫ਼ੀ ਸਖ਼ਤ ਗਾਹਕ' ਸੀ, ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਿਹੱਸਾ 'ਮੱਛੀ' ਸੀ, ਸੁਪੀਰੀਅਰ ਝੀਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਉਸਦਾ ਜਨਮ
'ਹਮਬਗ' ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹ ਅੱਿਤਆਚਾਰ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਉਹ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇ ਆ ਸੀ ਉਹ 'ਲਗਭਗ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਤੋਂ ਪਰੇ' ਸਨ । ਅਠਾਰਾਂ ਮਹੀਿਨਆਂ
ਬਾਅਦ ਕਲਕੱਤੇ ਦੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਿਵੱਚ ਉਹੀ ਲੇਖਕ ਮੈਦਾਨ ਿਵੱਚ ਪਰਿਤਆ। ਉਸਦੇ ਿਪਛਲੇ ਪੱਤਰ ਿਵੱਚ ਕੁਝ ਨੁਕਿਤਆਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕੀਤਾ
691
ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੇਰਵੇ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਇੱਕ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋ ਅਸਲ ਿਵੱਚ 'ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਤੋਂ ਪਰੇ' .
ਸੀ।
ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਅਟੱਲ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਿਕ ਇਹ ਬੇਨਾਮ ਪੱਤਰਕਾਰ ਚਾਰਲਸ ਗ੍ਰੇ ਸੀ, ਉਹ ਆਦਮੀ ਜੋ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ
ਯੂਰਪੀਅਨ ਸਾਹਸੀ 1785-1849 ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਕਰੇਗ ਾ; ਪਰ ਇਹ ਇੱਕ ਿਨਸ਼ਿਚਤਤਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਗ੍ਰੇ ਅਸਲ ਿਵੱਚ 35 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ
ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਸੀ। ਉਹ 1918 ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਿਰਟਾਇਰਮੈਂਟ ਿਵੱਚ ਰਿਹ ਿਰਹਾ ਸੀ ਅਤੇ 1929 ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ ਿਕਤਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਿਵੱਚ
ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ 6 ਸਾਲ ਤੱਕ ਆਰਕਾਈਵਜ਼ ਿਵੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਸ਼ੁਕੀਨ ਪੁਰਾਤਨ ਿਵਿਗਆਨੀ ਪਰ
ਕੋਈ ਿਵਦਵਾਨ ਨਹੀਂ, ਗ੍ਰੇ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਕਿਮਸ਼ਨਡ ਅਫਸਰ ਵਜੋਂ ਦਸ ਸਾਲ ਿਬਤਾਏ ਸਨ। ਫੌਜ ਿਵੱਚ ਅਤੇ ਤੇਰਾਂ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ
ਰੇਲਵੇ ਿਵੱਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਗੈਰੇਟ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੀ ਪਰ ਘੱਟ ਿਨਪੁੰਨ, ਘੱਟ ਸਪਸ਼ਟ ਅਤੇ ਗਲਤ ਹਵਾਲੇ ਅਤੇ ਗਲਤ-ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ
ਿਸੱਿਟਆਂ ਲਈ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। 'ਿਫਸ਼ੀ' ਅਤੇ 'ਹਮਬਗ' ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਿਕਸੇ ਸਰਕਾਰੀ ਰੇਲਵੇ ਕਲਰਕ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ
ਸੀ, ਨਾ ਿਕ ਿਕਸੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਆਰਕਾਈਿਵਸਟ ਤੋਂ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੇ ਲੇਖਾਂ ਅਤੇ ਿਕਤਾਬ ਦੁਆ ਰਾ ਚੱਲਦੇ ਹੋਏ, ਸਮੱਗ ਰੀ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਬੇਿਮਸਾਲ ਇਕਸਾਰਤਾ

ਸੀ। ਉਹੀ ਇਲਜ਼ਾਮ-ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਆਇਿਰਸ਼-ਜਨਮੇ, ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਭਗੌੜਾ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਕਦੇ ਵੀ ਿਕਸੇ ਨਤੀਜੇ ਦਾ ਿਵਅਕਤੀ ਨਹੀਂ
ਸੀ- ਉਹਨਾਂ ਸਾਿਰਆਂ ਿਵੱਚ ਦੁਹਰਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ; ਅਤੇ
ਉਹੀ ਿਘਨਾਉਣੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ-ਚੈਤ ਿਸੰਘ ਦਾ ਕਤਲ, ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਿਸਰਾਂ ਦੀ ਪਰੇਡ ਅਤੇ ਬੇਸ਼ੱਕ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਦਾ
ਵੱਢ-ਟੁੱਕ।
ਇੱਕ ਅਪਵਾਦ ਸਭ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ੱਕੀ ਇਲਜ਼ਾਮ ਬਿਣਆ। ਹਾਲਾਂਿਕ ਪਾਇਨੀਅਰ ਮੇਲ ਿਵੱਚ ਇਸ਼ਿਤਹਾਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ
ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਿਵੱਚ ਿਵਸਤ੍ਿਰਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ , ਪਰ ਇਹ ਿਕਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਦੇ ਵੀ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸਾਹਸੀ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਦਰਿਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇ ਆ ।
ਇੱਥੇ ਇਹ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਹੈ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਇਹ ਜੁਲਾਈ 1924 ਿਵੱਚ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇ ਆ ਸੀ:
ਜਮੂ ਿਵਖੇ ਸੈਟਲ ਹੋ ਕੇ, ਘੋਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ, ਉਸ ਤਾਰੀਖ ਦੇ ਰਾਿਜਆਂ ਦੇ ਢੰਗ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਗੁਪਤ ਹਿਥਆਰ ਅਤੇ

ਸੰਕਟਕਾਲ ਦੀ ਸਿਥਤੀ ਿਵੱਚ ਖਜ਼ਾਨਾ ਭੰਡਾਰ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਿਚਆ। ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਗਾਰਡਨਰ, ਿਜਸ ਨੂੰ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣਾ
ਇਕਲੌਤਾ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਦੋਸਤ ਕਿਹੰਦਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਿਗਆ, ਅਤੇ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ, ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਤ ਦੇ ਨਾਲ
"ਗੋਰਡਾਨਾ ਸਾਿਹਬ, ਭੇਤ ਕੇਵਲ ਮੈਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।" ਗਾਰਡਨਰ ਸਮਝ ਿਗਆ। ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠਲੇ ਦੇਸ਼
ਤੋਂ ਆਯਾਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਕੰਮ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਅਲੱਗ ਰੱਿਖਆ ਿਗਆ ਸੀ. ਜਦੋਂ ਪੂਰਾ ਹੋ ਿਗਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੈਂਬਰ ਦੇ
ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਿਵਦਾਇਗੀ ਦਾਵਤ ਿਦੱਤੀ ਗਈ, ਜੋ ਿਕ ਇੱਕ ਭੂਮੀਗਤ ਰਸਤੇ ਦੁਆ ਰਾ ਪੈਲੇਸ ਨਾਲ ਜੁਿੜਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਸਰਦੀਆਂ
ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕੋਲੇ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਅੱਗ ਾਂ ਜਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਗਾਰਡਨਰ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਪਰ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਿਵੱਚ ਉਸ
ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਏਅਰਟਾਈਟ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਿਬਨਾਂ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਿਪੱਛੇ ਹਟ ਿਗਆ। ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਉਹ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰਸਤੇ ਿਵੱਚ
ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਲਈ ਵਾਪਸ ਪਰਿਤਆ, ਇਹ ਦੱਸਿਦਆਂ ਿਕ ਆਦਮੀ ਿਹੰਦੁਸਤਾਨ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਹਨ, ਅਤੇ ਸੜਕ ਤੋਂ ਗਾਇਬ ਹੋ
ਗਏ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਥਾ ਿਬਨ੍ਹਾ ਕਹੀਐ ॥੬੯੩॥
ਗ੍ਰੇ ਨੇ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਿਬਨਾਂ ਿਟੱਪਣੀ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਿਕ ਆਪਣੇ ਸਰੋਤ ਦਾ ਨਾਮ ਿਦੱਤੇ ਜਾਂ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਿਮਤੀ ਿਦੱਤੇ ਿਬਨਾਂ ਿਦੱਤੀ। ਉਸ
ਨੇ ਿਕਹਾ, ਉਸ ਕੋਲ ਇਹ 'ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੇ ਦੋਸਤ' ਦੇ ਚੰਗ ੇ ਅਿਧਕਾਰ 'ਤੇ ਸੀ ਿਜਸ ਨੂੰ ਉਹ 1890 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਦੋਸਤ
ਜਾਂ ਤਾਂ 'ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਸੱਜਣ' ਸੀ ਜੋ ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਰੈਂਸ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਆਇਆ ਸੀ ਜਾਂ ਿਫਰ ਗੋਲੰਡਾਜ਼
(ਗਨਰ) ਿਜਸ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਨਾ ਹੀ ਅੱਗ ੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ.
ਅੱਜ ਤੱਕ, ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਿਨਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਪਰਾਧ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਸਵਾਲ
ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਿਕ ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਡਰਨ ਦੇ ਸਾਲ ਹੀ ਵਧੇ ਸਨ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਿਕਉਂ ਸਮਿਝਆ। ਵਧੇਰੇ
ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ 1844 ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 'ਸੁਨਿਹਰੀ ਮੁਰਗੀ' ਜੰਮੂ ਵਾਪਸ
ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਦੌਲਤ ਨੂੰ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ 'ਆਲ੍ਹਿਣਆਂ' ਿਵੱਚ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਲਈ ਿਤਆਰ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਿਕ, ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਨਾਲ
ਜਾਣ ਦਾ ਕੋਈ ਿਰਕਾਰਡ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ
ਡੋਗ ਰਾ ਰਾਜੇ ਦਾ ਜੰਮੂ ਜਾਣਾ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਲਾਹੌਰ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਜਾਣਾ ਜੋ ਆਖਰਕਾਰ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਾਪਸ ਲੈ

ਆਇਆ।
ਇਹ ਤੱਥ ਿਕ ਪੂਰੀ ਘਟਨਾ ਯੂਰਪੀਅਨ ਐਡਵੈਂਚਰਜ਼ ਿਵੱਚ ਿਬਨਾਂ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ , ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਨਰਣਾਇਕ ਹੈ. ਗ੍ਰੇ
ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਦੰਤਕਥਾ ਨੂੰ ਢਾਹੁਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਅਨੁਕੂਲ ਕੰਮ ਦੇ ਸੱਠ ਪੰਿਨਆਂ ਨੂੰ ਸਮਰਿਪਤ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਅਿਜਹਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ
ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, ਬੇਿਝਜਕ ਅਤੇ ਿਸਰਫ਼ ਇਸ ਲਈ ਿਕਉਂਿਕ ਉਹ 'ਤੱਥਾਂ ਬਾਰੇ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਹੈ, ਉਸ ਕੋਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਿਮਸਾਲ ਸਬੂਤ ਹਨ,
ਕੋਈ ਿਨੱਜੀ ਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਿਕ ਇੱਕ ਛਲ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕਰਕੇ ਉਹ ਉੱਤਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਿਰਹਾ
ਹੈ'694 । ਪਰ 'ਿਨੱਜੀ ਭਾਵਨਾ' ( ਿਦ ਪਾਇਨੀਅਰ ਮੇਲ ਨੂੰ ਿਲਖੀਆਂ ਿਚੱਠੀਆਂ ਿਵਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਿਕ ਆਰਕਾਈਵਜ਼ 'ਤੇ ਕੰਮ
ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨਜ਼ਰ ਿਵਚ ਰੱਿਖਆ ਸੀ) ਦੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਇਹ ਿਧਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹੈ ਿਕ
ਗ੍ਰੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਢਾਹੁਣ ਦੇ ਕੰਮ ਿਵਚ ਕੋਈ ਕਸਰ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ। ਜੰਮੂ ਮਾਰਗ ਿਵੱਚ ਸਮੂਿਹਕ ਕਤਲ ਇੱਕ ਅਪਵਾਦ ਹੈ। ਅਣ-ਡੇਿਟਡ, ਗੈਰ-
ਸਰੋਤ ਰਿਹਤ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ, ਯੂਰਪੀਅਨ ਸਾਹਸੀ ਿਵੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਹੋਰ 'ਬੇ-ਮੁਕਤ ਤੱਥਾਂ' ਬਾਰੇ ਸ਼ੰਕੇ
ਪੈਦਾ ਹੋਣਗੇ।
ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਗੈਰੇਟ, ਉਸਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਿਦੱਤਾ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਗ੍ਰੇ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸ਼ੱਕ ਸੀ.
ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਅਕਸਰ, ਗਾਰਡਨਰ ਨਾ ਿਸਰਫ ਆਪਣੇ ਖਾਤੇ 'ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸੀ, ਬਲਿਕ 'ਦੇਸੀ ਜਾਣ' ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਿਵਵਹਾਰ ਬਾਰੇ
ਬੇਤੁਕੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸੀ।
ਗ੍ਰੇ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ 'ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਜੋ ਕੁਝ ਵਾਪਿਰਆ ਸੀ ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ ਸਪਸ਼ਟ ਤਸਵੀਰ' ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਅਤੇ, ਿਫਰ ਉਹ ਅੱਗ ੇ
ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਕੀ ਿਫਰ ਤੋਂ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਚਲੇ ਜਾਣਗੇ '। (ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਲਗਭਗ ਨਾ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਆਲੋਚਨਾ),
ਉਸਨੂੰ ਸਵਰਾਜ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਮੰਗ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਮਦਰਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਿਰਤਸਰ ਦੇ ਕਤਲੇਆ ਮ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਿਦਆਂ, ਉਹ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਿਕ
ਉਸਦੀ ਖੋਜ 'ਿਦਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਿਕ ਸਰ ਮਾਈਕਲ ਓ'ਡਵਾਇਰ 1919'696 ਿਵੱਚ ਕੀ ਡਰਦੇ ਸਨ । ਓਡਵਾਇਰ ਨੂੰ ਵੀ 1840 ਦੇ ਦਹਾਕੇ
ਦੀ ਅਰਾਜਕਤਾ ਿਵੱਚ ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਡਰ ਸੀ; ਸੰਖੇਪ ਿਵੱਚ, ਗ੍ਰੇ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਉਹ ਆਪਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ'697 ।
ਗ੍ਰੇ ਦੁਆ ਰਾ ਿਲਿਖਆ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ, ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸਾਹਸੀ 1785-1849 ਨੂੰ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ 1929

ਿਵੱਚ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਿਕ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆ ਰਾ ਘਰ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਪਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ
ਨੇ 'ਿਕਸੇ ਿਬਆਨ ਜਾਂ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ' ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸਾਵਧਾਨ ਬੇਦਾਅਵਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਿਕਤਾਬ '698 ਿਵੱਚ ਬਣਾਏ ਗਏ
ਿਵਚਾਰ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਪਿਹਲੇ ਐਡੀਸ਼ਨ ਿਵੱਚ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੂਚੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਿਕਤਾਬ ਦੇ ਗਲਤ ਛਾਪਾਂ ਅਤੇ ਗਲਤ-
ਕ੍ਰੈਿਡਟ ਕੀਤੇ ਹਵਾਲੇ ਦੀ ਸਤਹ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਨਾਲ ਖੁਰਦ-ਬੁਰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਤੋਂ ਕਰਨਲ ਦੀ ਫੋਟੋ ਚੁੱਕੀ ਗਈ ਸੀ
ਯਾਦਾਂ, ਹਾਲਾਂਿਕ ਇੱਥੇ ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਨਾਲ - ਕਦੇ ਇੱਕ ਿਵਵਾਦਪੂਰਨ ਮਾਮਲਾ - '79' ਤੋਂ '69' ਤੱਕ ਘਟਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਇਹ ਮੰਨ
ਕੇ ਿਕ ਤਸਵੀਰ 1864 ਿਵੱਚ ਲਈ ਗਈ ਸੀ, ਇਹ ਿਸਆਲਕੋਟ ਰਿਜਸਟਰ ਿਵੱਚ ਸੋਧੇ ਹੋਏ ਇੰਦਰਾਜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾ ਤਾਂ ਯਾਦਾਂ ਿਵੱਚ
ਉਸਦੀ ਜਨਮ ਿਮਤੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ।
ਿਕਤਾਬ ਦੇ ਸੱਠ-ਿਵਅਕਤੀ ਜੀਵਨੀ ਇੰਦਰਾਜ਼ਾਂ ਿਵੱਚੋਂ, ਜੋ ਿਕ ਗਾਰਡਨਰ ਉੱਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭੜਕਾਊ ਸੀ। ਹੋਰ
ਐਂਟਰੀਆਂ ਨੇ ਭੁੱਲੇ ਹੋਏ ਐਕਸੋਿਟਕਸ ਦੀ ਇੱਕ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੈਲਰੀ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਿਢਆ ਅਤੇ ਕਈ ਖਰਾਬ ਪ੍ਰਿਤਸ਼ਠਾ ਨੂੰ
ਬਚਾਇਆ। ਪੁਸਤਕ ਸੰਦਰਭ ਦਾ ਇੱਕ ਿਮਆਰੀ ਸਰੋਤ ਬਣ ਜਾਵੇਗ ੀ। ਪਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਅਿਧਆਏ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਿਸਰਫ਼ ਤਬਾਹ ਕਰ
ਿਦੱਤਾ। 'ਇੱਕ ਇਨਾਮੀ ਝੂਠਾ' ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਇਸ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਿਕ ਯਾਦਾਂ ਿਵੱਚ ਉਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਲਗਭਗ ਕੁਝ ਵੀ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ
ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ ਦੀ ਕਾਢ ਕੱਢੀ ਗਈ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਯਾਤਰਾ ਬੇਬੁਿਨਆਦ, ਉਸਦੇ ਸਾਹਸ ਬੇਤੁਕੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਚਿਰੱਤਰ
ਨੂੰ ਿਘਣਾਉਣੇ ਸਨ। ਪੀਅਰਸ ਸੱਚਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਆਰਿਥਕ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਮਾੜਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਹੋਰ ਉੱਚੇ ਰੈਫਰੀ-ਐਜਵਰਥ, ਡੁਰਾਂਡ,
ਟੈਂਪਲ, ਿਵਲਸਨ, ਯੂਲ ਅਤੇ ਰਾਵਿਲਨਸਨ, ਬਰਨ, ਿਹੱਲ ਗ੍ਰੇ, ਲੋਂਗ ਫੇਲੋ, ਆਿਦ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਨਹੀਂ (ਅਤੇ ਗ੍ਰੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ) - ਸਨ।
hoodwinked. ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਇਿਤਹਾਸ ਅਤੇ ਇਿਤਹਾਸ ਦੇ ਬੀਤਣ ਦੋਵਾਂ ਿਵੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਕਮਾਲ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤਮ
ਪਾਖੰਡੀ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ ।
ਜਦੋਂ ਿਕ ਇੱਕ ਸਨਸਨੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੰਨੇ ਿਵਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਿਰਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਯੂਰਪੀਅਨ ਸਾਹਸੀ ਦੀਆਂ
ਕਾਪੀਆਂ ਯੂਰਪ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਆਖਰਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਿਵੱਚ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਲੱਭ
ਿਲਆ। ਕੀ ਹੇਲੇਨਾ ਨੂੰ ਿਕਤਾਬ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਪਰ ਜੇ ਉਹ ਸੀ, ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਇਸਦੀ ਸਮੱਗ ਰੀ ਨੇ ਦੂਜੀ ਮੁਿਹੰਮ ਲਈ ਉਸ
ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਕਸਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਸਾਖ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਈ।
'ਯਾਤਰਾ' ਲਈ ਸਮਰਿਪਤ ਸ਼ੈਲਫਾਂ 'ਤੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਮਾਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ 'ਉਤਸੁਕਤਾ' ਜਾਂ 'ਕਲਪਨਾ' ਿਵੱਚ
ਲਟਕਦੇ ਪਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਇਿਤਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਪੀਅਰਸ ਿਵੱਚ ਖੋਜ ਕੀਤੀ। 1991 ਿਵੱਚ ਦ ਰਾਇਲ ਿਜਓਗਰਾਫੀਕਲ
ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੇ ਿਹਸਟਰੀ ਆਫ ਵਰਲਡ ਐਕਸਪਲੋਰੇਸ਼ਨ ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਣਿਡੱਠ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
ਉਹ ਕੰਮ ਮੌਜੂਦਾ ਲੇਖਕ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ. ਉਸ ਸਮੇਂ, ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਹਾਟਨ ਕੈਂਪਬੈਲ ਗਾਰਡਨਰ ਇੱਕ ਪਾਇਨੀਅਰ

ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਤੀਹ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਨਵੀਨਤਾਕਾਰੀ ਖੋਜਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ
ਸਮਝਦਾਰ, ਕੋਈ ਹੁਣ ਇੰਨਾ ਯਕੀਨਨ ਮਿਹਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਜਨਰਲ ਗੋਲਡਸਿਮੱਡ ਨੇ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਅਤੇ ਏਸ਼ੀਆਿਟਕ
ਿਤਮਾਹੀ ਸਮੀਿਖਆ ਦੇ ਚੋਣਵੇਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਿਦਵਾਇਆ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਗਲਪ ਤੱਥਾਂ 'ਤੇ ਫੀਡ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੱਥ ਗਲਪ 'ਤੇ ਫੀਡ
ਕਰਦਾ ਹੈ। ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਸਾਹਸ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ; ਸਕਾਲਰਿਸ਼ਪ ਡਰਾਮੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ. ਸਟੈਨਲੀ ਨੂੰ ਿਲਿਵੰਗ ਸਟੋਨ ਲੱਭਣ ਲਈ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ, ਨਾ ਿਕ ਕਾਂਗ ੋ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਲਈ। ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਿਵਿਗਆਨ ਇੰਡੀਆਨਾ ਜੋਨਸ ਦਾ ਓਨਾ ਹੀ ਦੇਣਦਾਰ ਹੈ ਿਜੰਨਾ ਹੇਨਿਰਕ ਸਕਲੀਮੈਨ
ਦਾ। ਹਰ ਕਲਪਨਾਯੋਗ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਅਨੰਦ ਲੈਣ ਿਵੱਚ, ਆਦਮੀ ਅੰਦਰ
ਤਰਨ ਪੱਗ ਵਾਲੇ ਨੇ ਇਹ ਸਮਝ ਿਲਆ। ਜੇ ਿਧਆਨ ਿਜੱਤਣ ਲਈ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸਿਥਤੀ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਇਹ
ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਕਾਰਨ ਸੀ।
ਨੋਟਸ
ਈਪੀਗ੍ਰਾਫ਼
ਬੈਂਜਾਿਮਨ ਡੀ'ਇਜ਼ਰਾਈਲੀ, ਿਵਵੀਅਨ ਗ੍ਰੇ (ਲੰਡਨ: ਹੈਨਰੀ ਕੋਲਬਰਨ, 1827), ਵੋਲ 5, ਪੀ
311
1 'ਚੰਗ ਾ ਕਾਰਨ': ਮੇਜਰ ਿਹਊਗ ਪੀਅਰਸ (ਐਡੀ), ਿਸਪਾਹੀ ਅਤੇ ਯਾਤਰੀ:
ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ (ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਮੋਇ ਰਜ਼ ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ), ਪੀਪੀ 60-1
2 'ਿਸੰਗ ਲ-ਹੈਂਡਡ': ਜੌਨ ਕੀ, ਜਦੋਂ ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ ਪਹਾੜ ਿਮਲਦੇ ਹਨ, ਪੰਨਾ 107
3 'ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ' ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ: ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਡੁਰੈਂਡ, 'ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇੱਕ ਿਸਪਾਹੀ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ' (ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 'ਇੱਕ ਿਸਪਾਹੀ
ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ' ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ), ਐਚ.ਐਮ.
ਡੁਰੰਡ, ਮੇਜਰ-ਜਨਰਲ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਮੈਰੀਅਨ ਡੁਰੰਡ ਦਾ ਜੀਵਨ, ਵੋਲ 2, ਪੀ 237
4 'ਵੌਟ ਮੈਨ ਆਫ': ਿਰਚਰਡ ਟੈਂਪਲ ਇਨਟ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਟੂ ਮੈਮੋਇ ਰਜ਼, p xv
1 ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਿਪੱਛਾ ਕਰਨਾ
5 'ਉਸ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ': 'ਲਾ ਫੈਬੂਲੋਸੋ ਹੇਰੇਂਸੀਆ ਡੀ ਅਨ ਐਡਵੈਂਚਰਰੋ
Americano', La Vanguardia, 9 ਅਗਸਤ 1939, p 6 (ਕੈਟਲੀਨਾ ਦੁਆ ਰਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਿਗਆ
Recamán Míguez)
6 'ਅਿਵਸ਼ਵਾਸ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 6
7 'ਦ ਫੁਲੈਸਟ': 'ਫਾਲੇਟੀਜ਼ ਓਵਰ ਦ ਏਜਜ਼', ਫਲੇਟੀਜ਼ ਹੋਟਲ, 6 ਜਨਵਰੀ 2014 ਨੂੰ ਐਕਸੈਸ ਕੀਤਾ ਿਗਆ, www.falettishotel.com
8 'ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਹ ਸੀ': ਰੁਡਯਾਰਡ ਿਕਪਿਲੰਗ , ਿਕਮ, ਪੰਨਾ 1
9 'ਸੋ ਿਧਆਨ ਨਾਲ ਦੇਿਖਆ ਿਗਆ': ਹਰਬਰਟ ਐਡਵਰਡਜ਼, 'ਿਦ ਿਸੱਖ ਇਨਵੈਜ਼ਨ ਇਨ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਇੰਡੀਆ 1845-1846',
ਕਲਕੱਤਾ ਿਰਿਵਊ, ਖੰਡ 6, ਪੰਨਾ 247
10 'ਖੱਬੇ ਦੋਵੇਂ': ਸੀ. ਗ੍ਰੇ, ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸਾਹਸੀ, 1785 ਤੋਂ 1849 (ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਹਸੀ ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ), ਐਡ ਐਚਐਲਓ ਗੈਰੇਟ, ਪੀ 144
11 'ਹੱਥਾਂ 'ਤੇ': ibid, p 145
12 'ਇੱਕ ਅਪਰਾਧ': ibid, p 225
13 'ਅਸੀਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ': ਜੌਨ ਵੁੱਡ, ਜਰਨੀ ਟੂ ਿਦ ਸੋਰਸ ਆਫ਼ ਦ ਔਕਸਸ, ਪੀ.ਪੀ
100-01
14 'ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ': ibid
15 'ਇੱਕ ਪੂਰਾ ਅਤੇ ਖਾਸ': ibid
16 'ਇਹ ਿਬਨਾਂ ਸ਼ੱਕ' ਸੀ: ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ, ਸਾਹਸੀ, ਪੀ 310
17 'ਇੱਕ ਇਨਾਮੀ ਝੂਠਾ': ibid, p ii
18 'ਦੋ ਯੂਰਪੀਅਨ': ਯਾਦਾਂ, ਪੀ. 159
19 'ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ': ibid, pp 159-60
20 'ਜੋ ਉਹ ਕਰੇਗ ਾ': ਸਰ ਜਾਰਜ ਮੈਕਮਨ, 'ਏ ਫ੍ਰੀ ਲਾਂਸ ਗਨਰ',
ਰਾਇਲ ਆਰਿਟਲਰੀ ਦਾ ਜਰਨਲ (ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ JRA ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ), ਵੋਲ 78, ਨੰਬਰ 3, ਪੀਪੀ 231–32
21 'ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ': ibid
22 'ਿਬਲਕੁਲ ਬਦਨਾਮ', 'ਿਨਕੰਮੇ': ਸਰ ਪੈਟਿਰਕ ਕੈਡੇਲ, 'ਏ ਫ੍ਰੀ ਲੈਂਸ'
ਗਨਰ', ਜੇਆ ਰਏ, ਵਾਲੀਅਮ 78, ਨੰ 2, ਪੀਪੀ 97-101
23 'ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ': ਮੈਕਮਨ, ਜੇਆ ਰਏ, ਵਾਲੀਅਮ 78, ਨੰ 3, ਪੀ 231
24 'ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੀ': ibid
25 'ਉਹ ਨਾਪਸੰਦ': ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਐਮ. ਐਲਮਸਲੀ ਅਤੇ ਡਬਲਯੂ.ਬੀ. ਥਾਮਸਨ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਬੀਜ ਦਾ ਸਮਾਂ, ਪੰਨਾ 146
26 '[ਉਹ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ]': ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ (ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ AG ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ), 'ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਲੋਕ
ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਗੁੰਮ ਹੋਏ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ।
ਏਰੀਅਨ ਬ੍ਰਦਰੇਨ ਅਤੇ ਪੈਟਰ ਫੈਿਮਲੀਆਸ, ਇੰਗ ਿਲਸ਼ਟਨ ਦੇ ਿਪਆਰੇ ਜੌਨ ਬੁੱਲ (ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 'ਬਾਬਾ ਲੋਕ' ਵਜੋਂ
ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ), 28 ਨਵੰਬਰ 1869, ਪੰਨਾ 2
27 'ਭੁੱਖੇ ਜਾਂ ਭੁੱਖੇ': ibid
28 'ਲੰਬੇ ਵੱਖਰੇ': ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਇੰਡੀਆ ਆਿਫਸ ਿਰਕਾਰਡਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ
ਪੇਪਰਸ, ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਕਲੈਕਸ਼ਨ, ਿਮਸ ਯੂਰ ਐੱਫ 85/47, 'ਕਰਨਲ
ਗਾਰਡੀਨਰ ਦਾ ਬਚਾਅ 'ਚ ਉਸ ਨੇ ਝੋਡਾ ਿਮਸਰ', 1846-47 (ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 'ਿਡਫੈਂਸ' ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ), ਪੀ 1
2 ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ
29 'ਅਸੀਂ ਹੇਰਾਤ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 28
30 'ਸਾਡੇ ਿਵੱਚੋਂ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ': ibid, pp 28-9
31 'ਸ਼ਾਇਦ ਹੈ': ਜੇਪੀ ਫੇਰੀਅਰ, ਕੈਰਾਵੈਨ ਜਰਨੀਜ਼ ਐਂਡ ਵੈਂਡਿਰੰਗ ਸ ਇਨ ਪਰਸ਼ੀਆ, ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ, ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਅਤੇ
ਬੇਲੂਿਚਸਤਾਨ ਦੇ ਮੁਖਬੰਧ ਿਵੱਚ ਐਚਡੀ ਸੀਮੋਰ, p vi
32 'ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 26
33 '[S]on the force': ibid, pp 26-7
34 'ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈ': ibid, p 37
35 'ਅੱਧਾ-ਸਵੈਜ': ibid, p 30
36 'ਅਿਭਆਨ': ibid, p 35
37 'ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਿਦਲਚਸਪ': ibid
38 'ਸ਼ਬਦ ਵਧੇ': ibid, p 36
39 'ਮਨੁੱਖਤਾ ਪ੍ਰਬਲ': ibid
40 'ਮੈਂ ਿਡੱਗ ਿਗਆ': ibid, pp 37-8
41 'ਮੇਰੀ ਬੀਮਾਰੀ ਦੌਰਾਨ': ibid, pp 37-8
42 '[ਦੀ ਿਨੰਦਾ]': ਅਰਮੀਨੀਅਸ ਵੈਮਬੇਰੀ, ਟ੍ਰੈਵਲਜ਼ ਇਨ ਸੈਂਟਰਲ ਏਸ਼ੀਆ, ਪੀ.ਪੀ.
168-69
43 'ਕੋਈ ਿਦਨ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਦਾ': ibid, p 170

44 'ਹੋਵਰਡ ਰਾਊਂਡ': ਮੈਮੋਇ ਰਜ਼, ਪੰਨਾ 41
45 'ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਿਕਹਾ': ibid
46 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ': ibid
47 'ਅਮਰੀਕਨ': ibid
48 'ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਦੌਰਾਨ': ibid
49 'ਮੈਂ ਜਹਾਜ਼ ਿਲਆ': ibid, p 42
50 'ਉਹ ਿਫਰ ਬਣ ਿਗਆ': ibid, p 44
51 'ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ': ibid, p 47
52 'ਤਰੀਕ ਤੋਂ': ibid, pp 47-8
53 'ਿਜਸ ਿਵੱਚੋਂ ਪੰਜ': ibid, p 48
54 'ਅਸੀਂ ... ਿਨਰਾਸ਼ ਹੋ ਗਏ': ibid, p 49
55 'ਆਗਾ ਬੇਗ ਨੇ': ibid
56 'ਇਹ ਇੱਕ ਦਲੇਰ ਸੀ': ibid, pp 49-50
57 'ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸੀ ਿਕ': ibid, p 50
58 'ਨਾਮ ਿਵੱਚ': ibid
59 'ਅੱਗ ਲੱਗ ਣ ਦੀ ਧਮਕੀ': ibid
60 'ਅਸੀਂ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ': ibid
61 'ਥੱਕੇ ਹੋਏ': ibid
62 'ਪਰ ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ': ibid, p 52
63 'ਸਾਡੀ ਪਾਰਟੀ ਸਨ': ibid, p 51
64 'ਜੀਵਨ ਲੱਭਣਾ': ibid
65 'ਅਸਾਧਾਰਨ ਦੁਆ ਰਾ': ਿਵਲੀਅਮ ਫਰੈਂਕਿਲਨ, ਿਮਸਟਰ ਜਾਰਜ ਦੀਆਂ ਿਮਲਟਰੀ ਯਾਦਾਂ
ਥਾਮਸ (ਕਲਕੱਤਾ, 1803), ਪੀ
66 'ਆਿਖਰਕਾਰ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 56-7
67 'ਿਦ ਟ੍ਰੈਂਪਿਲੰਗ ': ਆਈਬੀਡ, ਪੰਨਾ 57
68 'ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ': ibid
69 'ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ': ibid, p 58
70 'ਹਬੀਬ-ਉੱਲ੍ਹਾ ਨੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ': ਇਿਬਦ
71 'ਅਫ਼ੇਅ ਰ ਖਤਮ': ibid
72 'ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਸਤਾਏ ਹੋਏ': ibid
73 'ਰੁਜ਼ਗ ਾਰ ਲਈ': ibid, pp 59-60
74 'ਆਕਰਸ਼ਕ': ibid, p 59
75 'ਇੱਕ ਿਘਣਾਉਣੇ, ਖੂਨੀ ਿਦਮਾਗ ਵਾਲਾ': ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ, ਸਾਹਸੀ, ਪੀ 278
76 'ਤਸੱਲੀ ਦੇ ਰਾਹ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 59
77 'ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਿਵਚਾਰ': ibid
78 'ਮਹਾਨ ਧਾਰਿਮਕ ਤਪੱਿਸਆ': ibid
79 'ਏ ਲਾਈਫ ਇਨ ਦਾ ਸੇਡਲ': ਆਈਬੀਡ, ਪੀਪੀ 60-1
80 'ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ': ibid, p 63
81 'ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਅਸੀਂ ਕੱਟਦੇ ਹਾਂ': ibid
82 'ਿਦ ਸੁੰਦਰ ਿਚਹਰਾ': ibid, p 64
83 'ਹੇਠਾਂ 'ਤੇ': ibid
84 'ਮੈਨੂੰ ਜਲਦੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ': ibid, p 69
85 'ਦ ਸੰਘ ਰਸ਼': ਆਈਬੀਡ, ਪੰਨਾ 68
86 'ਕੀ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ': ibid, pp 67-8
87 'ਮੇਰਾ ਰਾਹ ਕੱਟਣਾ': ibid, p 69
88 'ਹਬੀਬ-ਉਲਾ, ਦੇਖਣ 'ਤੇ': ਇਿਬਦ, ਪੀ 69-70
89 'ਚੁੱਪ ਸੀ': ibid, p 70
90 'ਸਭ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਪਾਓ': ibid, p 71
91 'ਉੱਥੇ ਉਹ ਲੇਿਟਆ': ibid, pp 71-2
92 'ਅੰਤ ਤੱਕ': ibid, p 72n
93 'ਿਦ ਪੈਟੇਿਟਕ ਸਟੋਰੀ', 'ਏ ਿਫਗਮੈਂਟ': ਗ੍ਰੇ ਐਂਡ ਗੈਰੇਟ, ਸਾਹਸੀ, ਪੀ 278
94 'ਿਭਆਨਕ ਇਰਾਦਾ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 74
95 'ਿਦ ਿਦਨ ਜੋ': ibid, pp 74-5
੩ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਛੱਤ ਤੇ
96 'ਸਭ ਤੋਂ ਅਸਾਧਾਰਨ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ': ਐਨੋਨ (ਜੇ. ਡੁਗ ੁਇ ਡ), ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਿਚੱਠੀਆਂ
ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਪੰਨਾ 197
97 'ਤੁਰਕੀ ਸਮੁੱਚੇ ਬੂਟ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 77
98 'ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਗੰਢ': ibid, p 76
99 'ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਾਇਨਾ ਵਰਗਾ ਜਾਨਵਰ': ibid
100 'ਿਘਣਾਉਣੀ ਗੰਦੀ', 'ਇੱਕ ਿਦਲਦਾਰ ਭੋਜਨ': ਆਈਬੀਡ, ਪੀ 77
101 'ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੱਬੇ': ibid, p 78
102 'ਇੰਦਰਾਬ ਘਾਟੀ ਿਵੱਚ ਿਲਆ ਿਗਆ': ibid, pp 81-2
103 'ਇੱਕ ਥਕਾਵਟ ਵਾਲੀ ਸਵਾਰੀ': ਆਈਬੀਡ, ਪੀ 84
104 'ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ': ibid
105 'ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਵਾਈਨ': ibid, p 85
106 'ਅਸੀਂ ਵੀ, ਅਿਹਸਾਸ': ibid
107 'ਚੰਗ ੇ ਪੀਰ': ਇਿਬਦ, ਪੰਨਾ 87
108 'ਸੱਠ ਸੋਨਾ ਬੋਖਾਰਾ ਿਟੱਲਾ': ਇਿਬਦ, ਪੰਨਾ 88
109 'ਅਸੀਂ ਹਰ ਇੱਕ': ibid
110 'ਇੱਕ ਿਵਸ਼ਾਲ ਿਕਲ੍ਹਾ': ਆਈਬੀਡ, ਪੀ 89
111 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ': ibid
112 'ਮੇਫੀਿਟਕ ਵਾਸ਼ਪ': ਆਈਬੀਡ, ਪੀ 154
113 'ਇਹ ਇੱਕ ਿਵਸ਼ਾਲ ਿਚੱਤਰ ਸੀ': ibid, p 91
114 'ਇੱਕ ਬਲੈਕ ਫਿਲੰਟੀ ਪੋਰਫਾਇਰਾਈਟ': ਆਈਬੀਡ
115 'ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਰਾਣੀ': ibid, p 92
116 'ਘੋੜਾ ਉਡੀਕਦਾ': ਇਿਬਡ, ਪੀਪੀ 91-2
117 'ਜਾਿਣਆ ਨਾਮ': ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਯੂਲ, ਜੌਨ ਵੁੱਡ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੇਖ ਿਵੱਚ,
ਔਕਸਸ ਦੇ ਸਰੋਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ, pp li
118 'ਉਹ ਅਨੋਖਾ ਜੀਵ': ibid
119 'ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 92
120 'ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਿਵਆਪਕ', 'ਕਈ ਟਨ ਵਜ਼ਨ': ibid, p 93
121 'ਇਹ ਹੁਣ ਮੀਂਹ ਪੈ ਿਰਹਾ ਸੀ': ibid, pp 94-5
122 'ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਅਨਹੋਰਸਡ': ibid p 95
123 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਰੀ ਿਗਣਤੀ': ibid, pp 95-6
124 'ਿਬਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਲੁੱਟ': ਇਿਬਦ, ਪੰਨਾ 96
125 'ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੁੱਤਾ ਸੀ': ibid, p 97
126 'ਇਹ ਰੁੱਖੇ ਲੋਕ': ibid, p 98
127 'ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਦੇ ਟੋਕਨ', 'ਚੌਦਾਂ ਜਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮ': ibid
128 'ਕੁਝ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਤੰਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ': ibid
129 'ਅਤੇ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਕਿਹ ਸਕਦਾ ਹਾਂ': ibid
130 'ਪੂਰਬ ਦਾ ਬਾਗ': ਇਬੀਡ, ਪੀ 108
131 'ਕੁੰਦੁਜ਼ ਦਾ ਲੁਟੇਰਾ ਭੀਖ ': ਇਿਬਦ, ਪੰਨਾ 103
132 'ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ, ਦੋ ਜਾਂ ਿਤੰਨ ਮਾਰਚਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ': ibid, p 102
133 'ਉਥੋਂ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਫੋਰਡ ਲਈ ਮਾਿਰਆ': ibid
134 'ਇੱਕ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਸਮੇਂ ਲਈ': ibid, p 105
135 'ਉਤਸੁਕ ਤੌਰ' ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ': ibid
136 'ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋਿੜਆ': ibid, p 106
137 'ਿਕ ਮੇਰੇ ਥਰਬਾ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ': ibid
138 'ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਅਵਸ਼ੇਸ਼': ibid, p 109
139 'ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਹੋਣ ਲਈ ਿਕਹਾ ਿਗਆ': ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋ, ਸੇਰ ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋ ਦੀ ਿਕਤਾਬ, ਪੀਪੀ
171-72
140 'ਮੈਦਾਨ ਨੂੰ PAMIER ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ': ibid
141 'ਬਰਬਰ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ', 'ਉਹ ਸੱਚ ਿਵੱਚ ਹਨ': ibid
142 'ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਿਵਚ': ਫ੍ਰਾਂਿਸਸ ਯੰਗ ਹਸਬੈਂਡ, ਯਾਦਾਂ ਿਵਚ ਹਵਾਲਾ, ਪੀ 100
143 'ਇੱਕ ਬਾਹਰੀ ਯਾਤਰੀ': ibid, p 101
144 'ਜੋ, ਿਜਵੇਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਘੋੜੇ ਸਨ': ਇਿਬਡ, ਪੀ 112
145 'ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਬੰਿਧਤ ਕੀਤਾ': ibid, pp 112-13
146 'ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਜਾਨਵਰ': ibid, p 113
147 'ਭੋਜਨ ਜਾਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ': ibid, p 114
148 'ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ': ibid
149 'ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 13,000 ਫੁੱਟ': ibid
150 'ਰਾਤ ਨੇੜੇ ਆ ਰਹੀ ਸੀ', 'ਿਫਰ ਅਸੀਂ ਆਏ': ibid, pp 114-15
151 'ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖੋ': ibid, p 115
152 'ਿਜਵੇਂ ਮੈਂ ਜਲਦੀ ਕੀਤਾ': ibid, pp 115-16
153 'ਭੁੰਨਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗਰਮ', 'ਲੰਬੀ ਬਿਹਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ': ibid, p 116
154 'ਅਸੀਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਰੀਕ੍ਰਾਸ ਕੀਤਾ': ibid, p 118
155 'ਕੁਝ ਡਰਾਿਪੰਗ ਸ਼ਾਟਸ': ibid
156 'ਇੱਕ ਮੁਹਤ ਿਵੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ': ibid, p 119
157 'ਿਮਲਣ ਲਈ ਭੇਿਜਆ': ibid, p 122
158 'ਕਾਨੂੰਨਾਂ, ਿਸ਼ਸ਼ਟਾਚਾਰ ਅਤੇ ਕਸਟਮਜ਼ ਦੁਆ ਰਾ': ਏ.ਜੀ., 'ਰੱਿਖਆ', ਪੀਪੀ 1-2
4 ਤੀਜਾ ਸਫ਼ਰ
159 'ਇੱਕ ਨੇਕ ਲੁਟੇਰੇ-ਸਰਦਾਰ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 140
160 'ਉਸ ਨੇ ਅੱਗ ੇ ਸੈੱਟ ਕੀਤਾ': ibid, p 145
161 'ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ': ibid, p 26
162 'ਚੰਗ ੇ ਕਾਰਨ ਲਈ': ibid, pp 60-1
163 'ਹੈਪੀ ਪਹਾੜੀ ਘਰ': ਆਈਬੀਡ, ਪੰਨਾ 72
164 'ਕੰਟਰੀ ਪੇਪਰ ਦੇ ਕਈ ਭਾਗ': ਐੱਮ. ਪਾਕਨਹੈਮ ਐਜਵਰਥ,
ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਿਮਸਟਰ ਗਾਰਡੀਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਰੱਖੇ ਗਏ ਜਰਨਲ ਦਾ ਸਾਰ
ਜਰਨਲ ਆਫ਼ ਦ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਨੋਟ ਅਤੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦੇ ਨਾਲ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ
ਬੰਗ ਾਲ ਦੀ ਏਸ਼ੀਆਿਟਕ ਸੋਸਾਇਟੀ (ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ JASB ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ), vol 22, p 283
165 'ਛੋਟੀਆਂ, ਡੂੰਘ ੀਆਂ ਡੁੱਬੀਆਂ ਅੱਖਾਂ', 'ਸ਼ੁੱਧ ਟਾਰਟਰ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 129
166 'ਕੁਝ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ ਬਾਜ਼': ਇਿਬਦ, ਪੰਨਾ 131
167 'ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਸੰਨ-ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਤਾ': ibid, p 130
168 'ਵਾਲ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ': ibid, p 124
169 'ਲਗਭਗ ਦੋ ਮਹੀਨੇ': ibid, p 135
170 'ਿਵਆਹ ਦੁਆ ਰਾ ਿਦਲਾਸਾ': ibid, p 137
171 'ਉਹ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਮੇਰੇ ਹੈਰਾਨੀ ਲਈ': ibid, p 134
172 'ਮੇਰੀ ਭਟਕਣਾ ਿਵਚ': ਇਿਬਦ, ਪੰਨਾ 135
173 'ਬਹੁਤ ਕੀਮਤੀ': ibid, p 133
174 'ਇਹ ਅਗਸਤ 1826 ਦੇ ਅੰਤ ਬਾਰੇ ਸੀ': ibid, p 137
175 'ਉੱਤਰੀ ਬੋਲੋਰ ਰੇਂਜ': ibid, p 139
176 'ਇੱਕ ਗੁਫਾ ਜੋ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਸ਼ੂਿਟੰਗ -ਲਾਜ ਵਜੋਂ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ': ibid
177 'ਇੱਕ ਸਮੇਂ': ibid, p 138
178 'ਸਾਡਾ ਇਰਾਦਾ ਹੁਣ ਉੱਪਰ ਜਾਣਾ ਸੀ': ibid, p 140
179 'ਢਾਈ ਿਦਨ': ibid
180 'ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਮੰਿਨਆ': ibid, p 144
181 'ਮਹਾਨ ਅਲਾਈ ਘਾਟੀ ਜਾਂ ਪਠਾਰ': ਆਈਬੀਡ, ਪੰਨਾ 146
182 'ਈਡਨ ਦੇ ਬਾਗ਼ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਵਜੋਂ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ': ibid
183 'ਪਰ ਅਸ਼ਲੀਲ ਿਚੱਤਰਾਂ ਦੀ ਵੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ': ibid, p 150
184 'ਅਧੂਰਾ ਅਤੇ ਉਲਝਣ': ibid
185 'ਇੱਥੇ ਗਾਰਡੀਨਰ ਇੱਕ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰੀ ਕਾਫ਼ਲੇ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇ ਆ': ਡੁਰੈਂਡ, 'ਇੱਕ ਿਸਪਾਹੀ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ',
ਪੰਨਾ 232
186 'ਿਕਉਂਿਕ ਇਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਸੌਖਾ ਸੀ': ਯਾਦਾਂ, ਪੀ 155
187 'ਲਾਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਦਬੂ': ਇਿਬਦ, ਪੰਨਾ 156
188 'ਲਗਭਗ ਖੂਨ-ਰਿਹਤ ਿਜੱਤ', 'ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਰਾਜ ਿਵਚ ਸ਼ਾਮਲ':
ਜੋਸਫ਼ ਡੇਵੀ ਕਿਨੰਘ ਮ, ਏ ਿਹਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦ ਿਸੱਖਸ, ਪੰਨਾ 169
189 'ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਰਾਜਪਾਲ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 156
190 'ਵਾਜ਼ ਿਫਰ ਚੜ੍ਹਾਈ ਿਵਚ': ਡੁਰੰਡ, 'ਲਾਈਫ ਆਫ਼ ਏ ਸੋਲਜਰ', ਪੀ 232
191 'ਿਦ ਸਾਹਸੀ ਿਸਪਾਹੀ': ibid, p 233
192 'ਗਾਰਡਨਰ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਲੰਿਘਆ': ਹੈਨਰੀ ਰਾਵਿਲਨਸਨ, 'ਮੋਨੋਗ ੍ਰਾਫ ਆਨ ਦ
ਔਕਸਸ', ਰਾਇਲ ਿਜਓਗਰਾਫੀਕਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੇ ਜਰਨਲ ਿਵੱਚ, vol 42, p 505n
193 'ਿਦਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਇੱਕ ਿਵਿਦਆਰਥੀ ਵਜੋਂ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 158
194 'ਦੋ ਯੂਰਪੀ ਰਿਹਣ ਵਾਲੇ': ibid, p 159
195 'ਪੂਰੀ ਡਾਇਰੀ ...': ibid
196 'ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਿਗਆ ਜਦੋਂ [1841 ਿਵੱਚ]': ibid
197 'ਸਾਰੇ ਜੋ ਬਾਕੀ ਰਿਹੰਦੇ ਹਨ', 'ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਿਲਿਖਆ': ibid
198 'ਖਰੜੇ ਦੀ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਿਦਲਚਸਪੀ ਹੈ': ਸ਼ੂਏਲਰ ਜੋਨਸ, ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਜਰਨਲ ਿਵਚ 'ਏ ਸਕੈਚ ਆਫ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ
ਐਂਡ ਿਦ ਕਾਿਫਰਸ …' (ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 'ਏ ਸਕੈਚ ਆਫ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ' ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ), ਜੇਜੀ 4, ਹੇਫਟ
2, ਪੀ 47
199 'ਸਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ': ibid
200 '... ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕਾਿਫਰ': ਇਬੀਡ, ਪੀ 51
201 'ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਿਵਸਤ੍ਿਰਤ ਉੱਕਰੀ ਕਾਰੀਗਰੀ': ibid
202 '…ਘੱਟ ਲੱਕੜ ਦੇ ਬੈਂਚ': ibid, pp 51-2
203 'ਚਾਹੇ ਗਾਰਡਨਰ ਖੁਦ': ibid, p 47
204 'ਬਦਿਕਸਮਤੀ ਨਾਲ ਅਿਜਹਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ': ibid
205 'ਇੱਕ ਉਤਸੁਕ ਯਾਦਗਾਰ': ibid, p 49
206 'ਏ ਬੈਂਡ ਆਫ ਖੈਬੇਰੀ ਆਊਟਲੌਜ਼': ਮੈਮੋਇ ਰਜ਼, ਪੰਨਾ 161
207 'ਹਬੀਬ-ਉੱਲ੍ਹਾ ਿਕਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ': ਡੁਰੈਂਡ, 'ਲਾਈਫ ਆਫ ਏ ਸੋਲਜਰ', ਪੀ 233
208 'ਭੂਮੀਗਤ ਕੋਠੜੀ ਿਵੱਚ ਸੁੱਟੋ': ਯਾਦਾਂ, ਪੀ 162
209 'ਹੁਣ [ਪੀਅਰਸ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ] ਉਸ ਦਾ ਕਮਾਲ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਿਦਖਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ': ibid
210 'ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਪੈਸਾ': ibid, p 162
211 'ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ': ਡੁਰੈਂਡ, 'ਲਾਈਫ ਆਫ ਏ ਸੋਲਜਰ', ਪੀ 233
212 'ਕਈ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 163
213 'ਜ਼ਬਤ ਅਤੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ', 'ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਿਵਵਹਾਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗ ਾ': ਡੁਰੈਂਡ, 'ਇਕ ਿਸਪਾਹੀ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ', ਪੀ
234
214 'ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਿਲਆ': ibid
215 'ਲੈਿਕੰਗ ਦ ਬਲਦ': ਯਾਦਾਂ, ਪੀਪੀ 163-64
216 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਿਥਆਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ': ਡੁਰੈਂਡ, 'ਲਾਈਫ ਆਫ਼ ਏ ਸੋਲਜਰ', ਪੰਨਾ 234
217 'ਮਹਾਨ ਆਤਮ-ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਿਵਸ਼ਵਾਸ': ibid
218 'ਿਕਉਂ ਜੋ ਉਹ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ': ibid
219 'ਰਾਈਜ਼ਡ ਦ ਗ੍ਰੀਨ ਸਟੈਂਡਰਡ': ਮੈਮੋਇ ਰਜ਼, ਪੀ. 167
220 'ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਰਖਵਾਲਾ': ibid, pp 170-71
221 'ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਫਗਾਨ ਸਨ': ਇਿਬਦ, ਪੰਨਾ 165
222 'ਉਸ ਜੋਸ਼ ਜੋ ਉਸਨੇ [ਚੇਲੇ ਨੇ] ਜਗਾਇਆ': ਇਿਬਦ, ਪੰਨਾ 169
223 'ਕੁਝ 250 ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿਥਆਰਬੰਦ': ibid
224 'ਗਲਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ': ibid, p 171
225 'ਜੋ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿੜਆ': ibid
226 'ਿਜਵੇਂ ਮੈਂ ਦੇਿਖਆ': ibid, pp 171-72
227 'ਮੇਰੇ ਖੈਬਿਰਸ ਅਤੇ ਯੂਸਫ਼ਜ਼ਈ ਬਰਾਬਰ ਸਨ': ਇਿਬਦ, ਪੀਪੀ 172-73
228 'ਇਹ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਆਸਾਨੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸੀ': ibid, p 173
229 'ਉਸਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਵੋ': ibid
230 'ਇੱਕ ਉਦਾਰ ਤਨਖਾਹ': ibid, p 177
231 'ਤੋਪਖਾਨੇ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਿਦਲਚਸਪੀ ਲਈ': ibid, pp 173-74
232 'ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇ ਆ': ibid, p 176
233 'ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ': ibid, p 183
234 '15 ਦਸੰਬਰ, 1831. ਮੈਸਰਸ ਖੋਰਾ ਐਂਡ ਗਾਰਡੀਨਰ': ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ,
ਸਾਹਸੀ, ਪੀ 279
235 'ਇੱਥੇ ਠੋਸ ਹਨ': ibid, p 280
236 'ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਨਮੂਨੇ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 12
237 'ਇੱਕ ਆਮ ਮਾਰੂਥਲ': ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ, ਸਾਹਸੀ, ਪੀ 279
238 'ਇਸ ਪ੍ਰੋਸੈਕ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ': ibid, p 280
239 'ਤਾਰੀਖਾਂ ਦਾ ਇਕਰਾਰਨਾਮਾ': ibid, p 281
240 'ਗਾਰਡੀਨਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ': ibid
5 ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਸਾਲ
241 'ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਯੂਰਪੀਅਨ ਕਮਾਂਡੈਂਟ': ਯਾਦਾਂ, ਪੀ 2
242 'ਪੁਰਾਣਾ ਕਰਨਲ': ibid, pp 2-3
243 'ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ': ibid, p 4
244 'ਲਗਭਗ ਸੌ ਪੰਨੇ': ਹੈਨਰੀ ਰਾਵਿਲੰਸਨ, ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਅਤੇ ਰੂਸ ਿਵਚ
ਪੂਰਬ, ਪੀ 222n
245 'ਿਮਸਟਰ ਕੂਪਰ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਛਾਿਪਆ ਸੀ': ibid
246 'ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਿਦਨਾਂ ਿਵੱਚ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ': ਯਾਦਾਂ, ਪੀਪੀ 1-2
247 'ਅਦਭੁਤ ਚੰਗ ੀ ਸੋਚ': ibid, p 3
248 'ਸਹੀ ਤਾਰੀਖਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ': ibid
249 'ਇਕਵਚਨ ਦ੍ਿਰੜ': ibid
250 'ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਿਧਕਾਰੀ': ibid, p 14
251 'ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਫੌਜ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਮੇਜਰ': ibid
252 'ਇੱਕ ਚੰਗ ੀ-ਿਸੱਿਖਅਤ': ibid, p 15
253 'ਉਸ ਿਹੱਸੇ 'ਤੇ': ibid, p 14
254 'ਨਦੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਦੇ ਨੇੜੇ': ibid, p 15
255 'ਕਾਫ਼ੀ ਜਾਇਦਾਦ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ': ibid
256 'ਜਵਾਨੀ ਿਵਚ ਅਲੱਗ -ਥਲੱਗ ': ibid, p 16

257 'ਸਫ਼ਰਾਂ ਦੀ ਿਕਤਾਬ': ibid, p 17
258 'ਇੱਕ ਮੌਕਾ ਿਲਆ': ibid
259 'ਇਸ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਦੌਰ ਤੋਂ': ibid
260 'ਅਕਸਰ ਦੁਖੀ ਤੌਰ' ਤੇ ਦੁਖੀ': ਗ੍ਰੇ ਐਂਡ ਗੈਰੇਟ, ਸਾਹਸੀ, ਪੀ 269
261 'ਸੇਂਟ ਜ਼ੇਵੀਅਰ ਦਾ ਸ਼ਿਹਰ': ibid
262 'ਅਸੀਂ ਐਰੋਸਿਮਥ ਦੇ ਐਟਲਸ ਨੂੰ ਦੇਿਖਆ ਹੈ': ibid
263 'ਬਦਿਕਸਮਤੀ ਨਾਲ, ਕੋਈ ਿਰਕਾਰਡ ਜਾਂ ਿਜ਼ਕਰ ਨਹੀਂ': ibid, p 268
264 'ਕੁਝ ਰਹੱਸ ਹੈ': ਯਾਦਾਂ, ਪੀਪੀ 17-8
265 'ਉਹ ਆਪ ਿਬਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ': ibid, p 18
266 'ਇੱਕ ਆਇਿਰਸ਼ਮੈਨ': ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ, ਸਾਹਸੀ, ਪੀ 279
267 'ਇੱਕ ਜਾਿਣਆ-ਪਛਾਿਣਆ ਜੇਸੁਇ ਟ ਕਾਲਜ', 'ਪੰਜ ਜਾਂ ਛੇ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ': ਡੁਰੈਂਡ, 'ਲਾਈਫ ਆਫ਼ ਏ
ਿਸਪਾਹੀ', ਪੀ 230
268 'ਿਨਊ ਓਰਲੀਨਜ਼ ਿਵਖੇ ਲੈਂਿਡੰਗ ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 18
269 'ਤੁਰੰਤ ਕੈਰੀਅਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ': ibid, pp 18-9
270 'ਪ੍ਰਤੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਰਿਹਤ ਭਟਕਣ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ': ibid, p 26
271 'ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਿਤਆਰੀ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ': ibid, pp 19-20
272 'the chateaux en Espagne': ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ, ਸਾਹਸੀ, p 275
273 'ਪ੍ਿਰੰਸੀਪਲ ਨਾਲ ਜੁਿੜਆ': JASB, p 284
274 'ਮਸ਼ਹੂਰ ਜੇਸੁਇ ਟ ਕਾਲਜ': ਡੁਰੈਂਡ, 'ਲਾਈਫ ਆਫ ਏ ਸੋਲਜਰ', ਪੀ 230
275 'ਿਦਲਚਸਪ, ਪਰ ਬੇਕਾਰ': ਜੋਨਸ, 'ਏ ਸਕੈਚ ਆਫ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ', ਪੰਨਾ 49
276 'ਧਰਮ ਬਹੁਤ ਿਵਚਕਾਰ ਆਉਣਾ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 15
277 'ਬਰਿਲੰਗ ਜ਼ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ': ਬੀ ਐਸਮਾਂਡੇ, 'ਟੂ ਪਲਰਮੋ ਐਂਡ ਬੈਕ,
ਸੱਤਰ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ' ਆਇਿਰਸ਼ ਮਾਿਸਕ ਿਵੱਚ, ਵੋਲ 9, ਨੰਬਰ 98, ਅਗਸਤ 1881, ਪੀਪੀ 441–46
278 'ਪਿਹਲਾਂ ਜੰਗ ਦੇ ਜਹਾਜ਼ ਿਵੱਚ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ': ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ, ਸਾਹਸੀ, ਪੀ 279
279 'ਮੈਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਿਕਆ', 'ਓਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਿਕੰਨਾ ਿਪਆਰਾ': ਚਾਰਲਸ ਆਇਲਮਰ, ਥਾਮਸ ਐਮ. ਮੈਕਕੂਗ ਿਵੱਚ
ਹਵਾਲਾ, 'ਜੇਸੂਟ ਰੀਸਟੋਰੇਸ਼ਨ - ਭਾਗ ਇੱਕ: 1769 ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਯੂਰਪ ਿਵੱਚ ਜੇਸੁਇ ਟਸ', ਿਥੰਿਕੰਗ ਫੇਥ, 3 ਦਸੰਬਰ
2015, www. thinkfaith.org
280 'ਇੱਕ ਉੱਚ ਿਨਪੁੰਨ ਫਰਾਂਸੀਸੀ': ਯਾਦਾਂ, ਪੀ 20
281 'ਗੱਲਬਾਤ ਜੋ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਸੀ': ibid, p 21
282 'ਗਾਰਡਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਉਧਾਰ': ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ, ਸਾਹਸੀ, ਪੀ 313
283 'ਕੁਝ ਅਰਮੀਨੀਆਈ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਗ ਿਠਤ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 21
284 'ਏ ਮੇਡਲੇ ਆਫ਼ ਏਸ਼ੀਆਿਟਕਸ': ਆਈਬੀਡ
285 'ਿਜਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਨ': ibid, pp 21-2
286 'ਇਸ ਨੂੰ ਜਾਿਣਆ ਜਾਣਾ': ibid, p 22
287 'ਲੱਭਣਾ ਿਕ ਤਨਖਾਹ': ibid, p 22
288 'ਰੂਡੀਮੈਂਟਸ ਿਵੱਚ ਕੁਝ ਿਸਖਲਾਈ': ibid
289 'ਸੈਟਲ ਐਂਡ ਪ੍ਰੋਿਮਿਸੰਗ ਲਾਈਫ': ਆਈਬੀਡ, ਪੀ 23
290 'ਉਸਦੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਟੁੱਟ ਗਈਆਂ': ibid
291 'ਜਦੋਂ ਉਹ ਇੱਕ ਿਦਨ ਿਮਿਲਆ': ibid, p 24
292 'ਵੱਡੀ ਤਨਖਾਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ': ibid
293 'ਇਸ ਲਈ ਸਟਰਜ਼ਕੀ ਨੇ ਦੋਸਤਾਨਾ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਲਈ': ibid, p 25
294 'ਇਨ ਨੌਰਥਬਰਲੈਂਡ ਟਾਊਨ': ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ, ਸਾਹਸੀ, ਪੀ 296
295 'ਪਿਹਲਾਂ ਜੰਗ ਦੇ ਜਹਾਜ਼ 'ਤੇ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਗਈ': ਆਈਬੀਡ, ਪੀ 279
296 '... ਿਕਸੇ ਵੀ ਿਵਅਕਤੀ ਲਈ ਜੋ ਦਾਅਵਾ ਕਰੇਗ ਾ': ਜੋਨਸ, 'ਏ ਸਕੈਚ ਆਫ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ', ਪੀ
48
297 'ਮੇਰੀ ਅੰਦਰਲੀ ਆਤਮਾ ਿਵੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 98
6 ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ੇਰ
298 'ਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ': ਕਾਰਲ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਿਹਊਗਲ, ਟ੍ਰੈਵਲਜ਼ ਇਨ
ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਨਾ 329
299 'ਮੈਂ ਇੱਕ ਟੁੰਬਿਰਲ ਿਵੱਚ ਪਾਇਆ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 181
300 'ਇੱਥੇ ਜਾਪਦਾ ਸੀ': ibid
301 'ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਬੰਦੂਕਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ': ibid
302 'ਿਜੰਨਾ ਮੈਂ ਸੁਿਣਆ ਸੀ': ibid, p 180
303 'ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਚੂਹਾ': ਐਿਮਲੀ ਈਡਨ, ਅਪ ਦ ਕੰਟਰੀ, ਵੋਲ 1, ਪੀ 284
304 'ਮਹਾਰਾਜਾ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਸੀ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 180
305 'ਏਜ਼ ਏ ਗੇ ਦਰਬਾਰੀ': ਕਿਨੰਘ ਮ, ਿਸੱਖਸ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ, ਪੰਨਾ 190
306 'ਏਵਰ ਆਫ਼ [ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ] ਨੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 182
307 'ਅੱਠ ਘੋੜੇ-ਤੋਪਖਾਨੇ': ibid
308 'ਇੱਕ ਕਾਫ਼ੀ ਮੌਜੂਦ': ibid
309 'ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਮਲੇ ਜਾਰੀ ਰਹੇ': ibid, p 183
310 'ਭਾਪੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸੁਿਣਆ': ibid, p 202
311 'ਿਕਉਂਿਕ ਇਹ ਬਹੁਤ ਸੀ': ibid
312 'ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਇਆ': ibid
313 'ਮੈਂ ਉਹ ਸਭ ਪੜ੍ਿਹਆ ਜੋ ਮੈਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ': ibid, pp 202-03
314 'ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ': ibid, p 203
315 'ਪਿਹਲਾ ਅਤੇ ਕੇਵਲ': ibid
316 'ਮੈਂ ਬਣਾਇਆ ਸੀ': ibid, pp 203-04
317 'ਲਗਭਗ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਘਾਟ': ibid, p 184
318 'ਲਗਭਗ ਚਾਰ ਮਹੀਿਨਆਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ': ibid
319 'ਮਜ਼ੇਦਾਰ [ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ]': ਕਿਨੰਘ ਮ, ਿਸੱਖਸ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ, ਪੀ .
223
320 'ਮਹਾਨ ਮਹਾਰਾਜਾ': ਫੌਜਾ ਿਸੰਘ ਬਾਜਵਾ, ਿਸੱਖਾਂ ਦਾ ਿਮਲਟਰੀ ਿਸਸਟਮ,
ਪੰਨਾ 227
321 'ਸੋਨਾ, ਗਿਹਣੇ, ਮਖਮਲ, ਰੇਸ਼ਮ': ibid
322 'ਬਹੁਤ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ': ਹੈਨਰੀ ਫੇਨ, ਫਾਈਵ ਈਅਰਜ਼ ਇਨ ਇੰਡੀਆ, ਵੋਲ 1, ਪੀ.ਪੀ.
121-22
323 'ਏ ਲੌਂਗ ਗ੍ਰੀਨ ਕੋਟ': ਿਵਲੀਅਮ ਬਾਰ, ਿਦੱਲੀ ਤੋਂ ਮਾਰਚ ਦਾ ਜਰਨਲ
ਿਪਸ਼ਾਵਰ, ਪੰਨਾ 228
324 'ਕੇਂਦਰ ਿਵੱਚ ਸਜਾਏ ਗਏ': ਆਈਬੀਡ, ਪੀ 214
325 'ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੇ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਦਾ ਗਠਨ': ਬਾਜਵਾ, ਿਮਲਟਰੀ ਿਸਸਟਮ
ਿਸੱਖ, ਪੰਨਾ 225
326 'ਉਸ ਦੇ ਛੋਟੇ ਹਰੇ ਮੁਸਿਲਮ ਝੰਡੇ ਦੇ ਨਾਲ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 188
327 'ਦ ਫਾਇਿਰੰਗ ਐਂਡ ਫਾਈਿਟੰਗ ': ibid, p 186
328 'ਇਹ ਕੀਤਾ ਿਗਆ': ibid, p 187
329 'ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਝੜੀ': ibid
330 'ਅਨਿਵਵਾਦ ਿਕੱਤਾ': ibid, p 188
331 'ਇਹ ਇਸ ਸਮੇਂ ਬਾਰੇ ਸੀ': ibid, p 191
332 'ਇੱਕ ਜੱਦੀ ਪਤਨੀ': ਹਰਬਰਟ ਐਡਵਰਡਜ਼ ਅਤੇ ਹਰਮਨ ਮੈਰੀਵੇਲ, ਸਰ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ
ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ, ਵੋਲ 1, ਪੀ 320
333 'ਸਰਗਰਮ, ਉੱਦਮੀ, ਬਹਾਦਰ': ਜੀ.ਐਮ. ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ, ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਿਰਵਾਰ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ (ਇਸ ਤੋਂ
ਬਾਅਦ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਿਰਵਾਰ ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ), ਪੰਨਾ 259
334 'ਸਭ ਤੋਂ ਦ੍ਿਰੜ ਅਤੇ ਦ੍ਿਰੜ ਸੁਭਾਅ ਦਾ': ibid, pp 259-60
335 'ਪਰ ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ': ibid, pp 260-61
336 'ਸਾਡਾ ਪੂਰਾ ਦਲ ਿਦੱਤਾ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 193
337 'ਉਹ ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ': ਡਬਲਯੂ.ਜੀ. ਓਸਬੋਰਨ, ਦ ਕੋਰਟ ਐਂਡ ਕੈਂਪ ਆਫ਼ ਰਨਜੀਤ ਿਸੰਗ , ਪੀਪੀ 81–3
338 'ਉਹ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਦੇਰ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਰਿਹ ਸਕਦਾ': ibid, p 83
7 ਖੂਨ ਅਤੇ ਗਲਤੀ
339 'ਬੱਤੀ ਿਮਿਸਜ਼ ਰਨਜੀਤਸ': ਈਡਨ, ਅਪ ਦ ਕੰਟਰੀ, ਵਾਲੀਅਮ 2, ਪੰਨਾ 29
340 'ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤ', 'ਹੋਵੇਗ ੀ', 'ਬੇਅ ੰਤ ਬਦਾਮ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ':

ibid, p 30
341 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਿਦੱਤਾ': ibid, p 20
342 'ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਇੱਕ ਰੁਕਾਵਟ ਸੀ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 214
343 'ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨਾ': ਸਿਮਥ, ਰੀਿਨੰਗ ਫੈਿਮਲੀ, ਪੰਨਾ 26
344 'ਡੈਬੋਲੀਕਲ ... ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ... ਿਡਸਸੈਂਬਿਲੰਗ ': ibid, p 261
345 'ਇਹ ਉਹ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇਕੱਲਾ': ਇਿਬਦ, ਪੀ 26
346 'ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ 'ਤੇ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ': ਓਸਬੋਰਨ, ਕੋਰਟ ਅਤੇ ਕੈਂਪ ਆਫ
ਰੰਜੀਤ ਿਸੰਘ , ਪੰਨਾ 76
347 '[ਡੋਗ ਰਾਸ'] ਸੁਪਨਾ [ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ]': ਯਾਦਾਂ, ਪੀਪੀ 212-13
348 'ਲਹੂ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ': ibid, p 213
349 'ਭਿਵੱਖ ਦਾ ਪਰਦਾ': ibid
350 'ਮੈਂ ਹੁਣ ਿਰਲੇਟ ਕਰਾਂਗ ਾ': ibid
351 'ਸਭ ਤੋਂ ਹਨੇਰੇ ਸਮੇਂ ਿਵੱਚ ਬੇਿਮਸਾਲ ਬਚਤ': ਆਈਬੀਡ, ਪੀਪੀ 211-12
352 'ਇਹ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ': ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ, ਸਾਹਸੀ, ਪੀ 285
353 'ਭੈਣ ਵਾਲੀ ਖੇਡ ਖੇਡੀ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 213
354 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਿਵਚਾਰ ਸੀ': ibid
355 'ਵੇਖੋ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਬਣੇਗ ਾ', 'ਤੁਹਾਡਾ ਿਨਮਾਣਾ ਸੇਵਕ': ਇਿਬਦ, ਪੰਨਾ 215
356 'ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਿਛਆ': ਇਿਬਦ, ਪੰਨਾ 218
357 'ਇਹ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ': ibid, pp 218-19
358 'ਇੱਕ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਕਫ਼': ibid, p 219
359 'ਉਸਨੇ ਿਸਰਫ਼ ਿਦਖਾਇਆ': ibid
360 'ਇੱਕ ਰੋਸ਼ਨੀ ਸੀ': ibid, p 220
361 'ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ': ibid, pp 220-21
362 'ਮਾਨਿਸਕਤਾ 'ਤੇ ਿਟੱਪਣੀ': ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ, ਸਾਹਸੀ, ਪੀ 284
363 'ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ': ਯਾਦਾਂ, ਪੀ 221
364 'ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਹ ਇਸ ਤੋਂ ਉਭਰੇ': ibid, p 224
365 'ਬੀਮ, ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਟਾਇਲਸ': ibid
366 'ਉਸੇ ਿਦਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਿਦੱਤਾ': ਕਿਨੰਘ ਮ, ਿਸੱਖਸ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ, ਪੰਨਾ 244
367 'ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੋਟਸ ਤੋਂ': ਸਿਮਥ, ਰੀਿਨੰਗ ਫੈਿਮਲੀ, p xvii
368 'ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਉਪਾਅ ਅਪਣਾਓ': ibid, p xxi
369 'ਥਕਾਵਟ ਿਵੱਚ ਪਿਹਨੇ ਹੋਏ', 'ਦੀ ਤਬਾਹੀ': ਯਾਦਾਂ, ਪੀਪੀ 223-24
370 'ਥੋੜੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲਈ': ibid, p 223
371 'ਦੋ ਬਾਅਦ ਿਵਚ ਸਨ': ibid, p 225
372 'ਬਹੁਤ ਮਾਤਰਾ ਿਵੱਚ ਖੂਨ': ibid
373 'ਇਹ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਤੌਰ' ਤੇ ਜਾਿਣਆ ਨਹੀਂ ਿਗਆ': ਕਿਨੰਘ ਮ, ਿਸੱਖਸ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ, ਪੰਨਾ 244
374 'ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 227
375 'ਿਰਜੈਂਸੀ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ': ibid, p 228
376 'ਦ ਬੁਲੀ ਐਟ ਕੋਰਟ': ਸਿਮਥ, ਰੀਿਨੰਗ ਫੈਿਮਲੀ, ਪੀ 261
377 'ਐਸਾ ਸੀ ਪੁਰਾਤਨ ਿਰਵਾਜ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 229
378 'ਿਕਉਂਿਕ ਇਹ ਇੱਕ ਜਾਿਣਆ-ਪਛਾਿਣਆ ਤੱਥ ਹੈ': ਸਿਮਥ, ਰੀਿਨੰਗ ਫੈਿਮਲੀ, ਪੀ 37
379 '… ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 228
380 'ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ': ibid, p 231
381 'ਚੰਦ ਕੌਰ ਦੀ ਮੌਤ': ibid
382 'ਮੇਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਰੀਆਂ': ibid, p 232
383 'ਬੇਕਾਰ ਜਾਪਦਾ': ibid, p 233
384 'ਹਰੇਕ ਗੇਟ ਤੁਰੰਤ ਖੋਲ੍ਿਹਆ ਿਗਆ': ibid, p 233
385 'ਚੌਦਾਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਲੋਡ ਕੀਤਾ ਿਗਆ': ibid, p 234
386 'ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਪਰ ਸਾਹ ਰਿਹਤ ਿਵਰਾਮ ਸੀ': ibid, p 235
387 'ਨਾਸ਼ ਦੁਆ ਰਾ ਅਧਰੰਗ ': ibid, p 236
388 'ਿਫਰ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਭੱਜ ਿਗਆ': ibid
389 'ਉਸ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਉਡਾਉਣ': ਸਿਮਥ, ਰੀਿਨੰਗ ਫੈਿਮਲੀ, ਪੰਨਾ 54
390 '2800 ਿਸਪਾਹੀ, 200 ਤੋਪਖਾਨੇ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 236
391 'ਗਾਰਡਨਾਹ ਦੀ ਉੱਚ ਰਾਏ': ਏ. ਰੇਨਰ ਅਤੇ ਐਚ.ਆਰ. ਗੋਲਿਡੰਗ (ਐਡੀਜ਼), ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਰੇਨੇਲ ਜੀ. ਟੇਲਰ ਦੀਆਂ
ਿਸਆਸੀ ਡਾਇਰੀਆਂ, ਿਮਸਟਰ ਪੀ. ਸੈਂਿਡਸ ਮੇਲਿਵਲ, ਪੰਿਡਤ ਕੁਨਾਿਹਆ ਲਾਲ, ਿਮਸਟਰ ਪੀ.ਏ. ਵੈਨਸ ਐਗਨੇਊ,
ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜੇ.
ਿਨਕੋਲਸਨ, ਿਮਸਟਰ ਐਲ. ਬੋਿਰੰਗ ਅਤੇ ਿਮਸਟਰ ਏ.ਐਚ. ਕੌਕਸ, 1847-1849, ਪੀ. 52
392 'ਸਾਡਾ ਬੰਬਾਰੀ ਖਤਮ ਹੋ ਿਗਆ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 236
393 'ਰਾਜ ਦਾ ਿਸਰਲੇਖ ਵਾਲਾ ਮੁਖੀ': ibid, p 237
394 'ਫੌਜੀ ਸੋਵੀਅਤਾਂ': ਬਾਜਵਾ, ਿਸੱਖਸ ਦਾ ਿਮਲਟਰੀ ਿਸਸਟਮ, ਪੰਨਾ 100
395 '[ਉਨ੍ਹਾਂ] ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਿਦੱਤਾ': ਸਿਮਥ, ਰੀਿਨੰਗ ਫੈਿਮਲੀ, ਪੀ.ਪੀ.
88–9 ਐਨ
396 'ਪਾਿਸੰਗ ਉਸ ਦਾ ਸਮਾਂ': ਯਾਦਾਂ, ਪੀਪੀ 238-39
397 'ਪਿਹਰਾਵਾ ਪਿਹਿਨਆ, ਬਹੁਤ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਨਹੀਂ': ibid, p 243
398 'ਸੌਦਾ ਮਾਿਰਆ ਿਗਆ': ibid, p 244
399 'ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ': ਕਿਨੰਘ ਮ, ਿਸੱਖਸ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ, ਪੰਨਾ 258
400 'ਿਨਰੰਤਰ ਸੰਚਾਰ ਿਵੱਚ': ਯਾਦਾਂ, ਪੀ 242
401 'ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ': ਐਡਵਰਡਜ਼ ਅਤੇ ਮੇਰੀਵੇਲ, ਲਾਈਫ ਆਫ
ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ, ਵੋਲ 1, ਪੀ 320
402 'ਇੱਕ ਸਾਹਸੀ ਿਜਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ': ibid
403 '[ਉਹ] ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਮੂਡ ਸੀ': ibid
404 'ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਿਤੱਬਤ ਿਵਚ ਸੀ': ਕਿਨੰਘ ਮ, ਿਸੱਖਸ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ, ਪੰਨਾ 263
405 'ਅਕਬਰ ਖਾਨ ਨਾਲ ਲੀਗ': ibid
406 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਿਦਮਾਗ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਿਢਆ': ਸਿਮਥ, ਰੀਿਨੰਗ ਫੈਿਮਲੀ, ਪੀ 69
407 'ਪਰ ਘਟਨਾ ਨੇ ਿਹੱਤਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ': ibid
408 'ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਜੋ ਪਾਸ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ': ibid, p 92
409 'ਪਰਟਨੈਸ, ਅਗਾਂਹਵਧੂ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਮਾੜਾ': ibid, p 93
410 'ਰਾਤ ਦੇ ਦ੍ਿਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜੀਿਵਤ ਕੀਤਾ': ਆਈਬੀਡ, ਪੀ 94
411 'ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਾਮਿਲਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦੇਣ ਲਈ': ibid
412 'ਿਜਵੇਂ ਿਕ [ਹੁਣ ਿਬਮਾਰ ਮਹਾਰਾਜਾ]': ibid
413 'ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਲਈ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 246
414 'ਉਸ ਅਜੀਬ ਪੂਰਵ-ਅਨੁਮਾਨ ਦੇ ਨਾਲ': ibid, p 247
415 'ਉਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਾਕੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਦਨਾਮ ਕੀਤਾ': ibid, p 246
416 'ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਡਬਲ-ਬੈਰਲ ਫੌਿਲੰਗ ਪੀਸ': ਸਿਮਥ, ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਿਰਵਾਰ,
ਪੰਨਾ 75
417 'ਿਜਵੇਂ ਅਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੇ ਸੌਂਿਪਆ': ibid
418 'ਿਦ ਬਦਿਕਸਮਤ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ': ibid
419 'ਮੈਂ ਇਕ ਲਈ ਅਲਰਟ 'ਤੇ ਸੀ': ਯਾਦਾਂ, ਪੀਪੀ 247-48
420 'ਸ਼ੱਕ ਫਲੈਸ਼ ਹੋ ਿਗਆ': ਸਿਮਥ, ਰੀਿਨੰਗ ਫੈਿਮਲੀ, ਪੰਨਾ 76
421 'ਿਦ ਹੇਅ ਰਟੋ ਵਾਇਰ ਿਮਿਨਸਟਰ': ਕਿਨੰਘ ਮ, ਏ ਿਹਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦਾ ਿਸੱਖਸ, ਪੀ .

270
422 'ਉਸ ਨੂੰ ਿਪੱਠ ਿਵੱਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਿਦੱਤੀ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 248
423 'ਛੱਡਣ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ': ibid, p 264
424 'ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਹੋ ਿਗਆ': ਇਿਬਦ, ਪੰਨਾ 248
8 ਹਨੇਰੇ ਅਤੇ ਿਘਣਾਉਣੇ
425 'ਵਿਡਆਈ ਦਾ ਉਹ ਸੂਰਜ': ਮੁਹੰਮਦ ਨਕੀ, ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨਾਮਾ (ਤਿਰਖ-1)
ਪੰਜਾਬ), ਵੀ.ਐਸ. ਸੂਰੀ ਿਵੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਇਿਤਹਾਸ ਦੇ ਕੁਝ ਮੂਲ ਸਰੋਤ, ਪੰਨਾ 116
426 'ਇੱਕ ਗੁੱਸੇ ਵਾਲੇ ਸ਼ੇਰ ਵਾਂਗ ': ibid
427 'ਇੱਕ ਿਸੰਗ ਲ ਤੇਜ਼ ਝਟਕੇ ਨਾਲ': ibid, p 117
428 'ਰਾਜਾ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ': ਐਡਵਰਡਜ਼ ਅਤੇ ਮੈਰੀਵੇਲ, ਲਾਈਫ ਆਫ

ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ, ਵੋਲ 1, ਪੀ 320
429 'ਮੈਂ ਖੁਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਸਰ ਰੱਖੇ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 249
430 'ਪੈਂਤੀ ਅਤੇ ਚਾਲੀ ਲੱਖ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ': ਸਿਮਥ, ਰੀਿਨੰਗ ਫੈਿਮਲੀ, ਪੰਨਾ 90
431 'ਇਹ ਅੱਠਵੇਂ ਿਹੱਸੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਸੀ': ibid
432 'ਸਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਬੂਆ ਂ ਨੂੰ ਿਖੰਡਾਇਆ ਿਗਆ': ਨਕੀ, ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨਾਮਾ (ਤਿਰਖ-1)

ਪੰਜਾਬ), ਸਰੀ ਿਵੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਇਿਤਹਾਸ ਦੇ ਕੁਝ ਮੂਲ ਸਰੋਤ, ਪੰਨਾ 118
433 'ਇੱਕ ਰਾਤ ਿਵੱਚ': ibid
434 'ਉਸ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਨੇਕ ਹੱਥ ਦਾ ਕੰਮ': ibid
435 'ਸਭ ਤੋਂ ਿਘਣਾਉਣੀ ਕਾਸਟ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 251
436 'ਮੈਂ ਇੱਕ ਿਦਨ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨਾਲ ਸੀ': ibid, p 256
437 'ਕਾਲਾ, ਿਘਨਾਉਣੇ, ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਿਘਣਾਉਣੇ ਅਤੇ ਿਵਦਰੋਹੀ': ਏਜੀ, 'ਿਡਫੈਂਸ', ਪੀ 40
438 'ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਿਨਰਾਸ਼': ਸਿਮਥ, ਰੀਿਨੰਗ ਫੈਿਮਲੀ, ਪੰਨਾ 261
439 'ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਪੰਿਡਤ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 256
440 'ਇੱਕ ਚੱਲ ਰਹੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ': ibid, p 257
441 'ਫ਼ੌਜ ਿਫਰ ਸ਼ਿਹਰ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਈ ': ibid, pp 256-57
442 'ਇੰਗ ਿਲਸ਼ ਿਹਸਟਰੀ ਦੇ ਰੌਿਬਨ ਹੁੱਡ ਵਾਂਗ ': ਸਿਮਥ, ਰੀਿਨੰਗ ਫੈਿਮਲੀ, ਪੀ

186
443 'ਪਿਹਣੋ ਪਰ ਛੋਟੇ ਕੱਪੜੇ': ਡਬਲਯੂ.ਐਲ. ਮੈਕਗ੍ਰੇਗ ਰ, ਿਸੱਖਸ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ, ਭਾਗ 1, ਪੀਪੀ 237–38
444 'ਮੈਂ ਆਪ, ਅਕਾਲੀ ਦਾ ਪਿਹਰਾਵਾ ਪਾਇਆ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 257
445 'ਬਦਲੇ ਲਈ ਿਪਆਸਾ': ibid
446 'ਆਪਣੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਅਸਮਰੱਥ': ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ, ਸਾਹਸੀ, ਪੀ 288
447 'ਿਵਗਾੜ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ': ibid
448 'ਕਈ ਿਵਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗ ਾਰ ਿਦੱਤਾ': ibid
449 'ਐਟ ਲਾਹੌਰ ਿਸਰਦਾਰ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ': ibid, pp 288-89
450 'ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਨਮੂਨੇ': ਡੁਰੈਂਡ, 'ਲਾਈਫ ਆਫ਼ ਏ ਸੋਲਜਰ', ਪੀ 237
451 'ਿਧਆਨ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ', 'ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਨਸਲ ਦੇ ਿਕਹੜੇ ਲੋਕ': ਯਾਦਾਂ, p xv
452 'ਸੱਚ ਅਤੇ ਝੂਠ': ਏਜੀ, 'ਿਡਫੈਂਸ', ਪੰਨਾ 7
453 'ਬਰਬਰਸਲੀ ਿਮਟੀਲੇਿਟਡ': ਕਿਨੰਘ ਮ, ਏ ਿਹਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਿਸੱਖਸ, ਪੰਨਾ 286
454 'ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਨੇ ਅਪਰਾਧ ਿਦੱਤਾ': ਐਡਵਰਡਜ਼, 'ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਵਚ ਿਸੱਖ ਹਮਲਾ
ਇੰਡੀਆ 1845-1846', ਕਲਕੱਤਾ ਿਰਿਵਊ, ਵੋਲ 6, ਪੀਪੀ 248-49
455 'ਇੱਕ ਅਪਰਾਧੀ ਕਈ ਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ': ਜੀਨ ਫ੍ਰੈਂਕੋਇ ਸ ਐਲਾਰਡ ਨੇ ਇੰਟਰਿਵਊ ਕੀਤੀ
'ਰੰਜੀਤ ਿਸੰਗ : ਚੀਫ਼ ਆਫ਼ ਲਾਹੌਰ', ਦ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਮੈਗ ਜ਼ੀਨ, 30 ਜੂਨ 1838, ਪੰਨਾ 247

456 'ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਖਰਿਚਆਂ ਲਈ', 'ਘੋੜੇ, ਖੱਚਰਾਂ, ਊਠ': ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਇੰਡੀਆ ਆਿਫਸ ਿਰਕਾਰਡਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ
ਪੇਪਰਜ਼, ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਕਲੈਕਸ਼ਨ, ਿਮਸ ਯੂਰ ਐੱਫ 85/47, ਲਾਹੌਰ ਿਵਖੇ ਏ. ਗਾਰਡੀਨਰ ਤੋਂ ਖੁਫੀਆ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਨੂੰ
ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ। ਮੇਜਰ ਐਚ ਐਮ ਲਾਰੈਂਸ ਅਤੇ ਮੇਜਰ ਮੈਕਗ੍ਰੇਗ ਰ (ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 'ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ' ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ), ਪੀਪੀ 50-1
457 'ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ': ibid, p 51
458 'ਿਵਅਰਥ ਅਤੇ ਪਤਲੀ ਸਮਰੱਥਾ': ਕਿਨੰਘ ਮ, ਿਸੱਖਸ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ, ਪੀ .
286
459 'ਕੰਿਬੰਗ ਕਾਇਰਿਡਸ ਿਵਦ ਡੈਬਚਰੀ': ਐੱਫ.ਐੱਚ. ਮਾਊਟਨ, ਰੈਪੋਰਟ ਸੁਰ ਲੇਸ ਡੇਰਨੀਅਰਸ ਈਵੇਨਮੈਂਟਸ ਡੂ ਪੰਜਾਬ, (ਟ੍ਰਾਂਸ)
ਚਮਨ ਰੌਲੀ, 'ਿਦ ਫਸਟ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਵਾਰ (1845-46)' ਇਨ ਦ ਪੰਜਾਬ ਪਾਸਟ ਐਂਡ ਪ੍ਰੈਜ਼ੈਂਟ, ਪੰਨਾ 119
460 '[ਮੈਂ] ਕੋਈ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਸੀ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 259
461 'ਦੋ ਹਾਥੀ-ਰੁਪਏ ਦੇ ਭਾਰ': ibid
462 'ਇੱਕ ਅਸ਼ੁਭ ਸਲਾਮ': ibid
463 'ਧੁਲੀਪ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਸਨਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ': ਇਿਬਦ, ਪੀਪੀ 259-61
464 'ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਮੈਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ': ਸਰਦਾਰ ਸਵਰੂਪ ਿਸੰਘ ਨੇ ਜੇ. ਿਫਟਜ਼ਗ ੇਰਾਲਡ ਲੀ ਿਵੱਚ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ, 'ਪੁਰਾਣੇ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ

ਨੋਟਸ ਿਲੰਕ: ਿਸੱਖ ਸੈਿਨਕਾਂ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਿਨੱਜੀ ਯਾਦਾਂ', ਪੀਪੀ 20-1
465 'ਿਕਸੇ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ': ibid, p 21
466 'ਜਦੋਂ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ ਸੁਿਣਆ': ਇਿਬਦ, ਪੰਨਾ 24
467 'ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਿਹੱਸਾ': ਕਿਨੰਘ ਮ, ਿਸੱਖਸ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ, ਪੰਨਾ 288
468 'ਇਹ ਿਰਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ': ਜਾਰਜ ਕੈਂਪਬੈਲ, ਮਾਈ ਇੰਡੀਅਨ ਕਰੀਅਰ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ, ਭਾਗ 1,
ਪੰਨਾ 78
469 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ': ibid
470 'ਇੱਕ ਟੱਕਰ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ', 'ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਜੰਗ ਆਈ': ibid
471 'ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ': ਦੀਵਾਨ ਅਜੁਧੀਆ ਪਰਸ਼ਾਦ, ਵਕਈ-ਇ-ਜੰਗ -i
ਿਸੱਖਨ, ਸਰੀ ਿਵੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਇਿਤਹਾਸ ਦੇ ਕੁਝ ਮੂਲ ਸਰੋਤ, ਪੰਨਾ 51
472 'ਦੀ ਰੈੱਡ ਸਾਿਹਬ': ਲੀ, 'ਪੁਰਾਣੇ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਿਲੰਕ', ਪੰਨਾ 14
473 'ਦ ਬਲੈਕ-ਕੋਟੇਡ ਇਨਿਫਡਲ': ਮੇਜਰ ਡਬਲਯੂ. ਬ੍ਰਾਡਫੁੱਟ , ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਮੇਜਰ ਜਾਰਜ ਬ੍ਰਾਡਫੁੱਟ ਦਾ
ਕਰੀਅਰ, ਪੰਨਾ 14n
474 'ਹੰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਦਬਦਬਾ': ਕੈਂਪਬੈਲ, ਮਾਈ ਇੰਡੀਅਨ ਕਰੀਅਰ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ, ਖੰਡ 1, ਪੰਨਾ 74
475 'ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਿਵੱਚ ਧਾਰਨਾ': ਕਿਨੰਘ ਮ, ਿਸੱਖਸ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ, ਪੀ .
297
476 'ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਨੁਕਸ ਦੀ ਸਜ਼ਾ': ਜੌਨ ਕਲਾਰਕ ਮਾਰਸ਼ਮੈਨ, ਮੇਜਰ-ਜਨਰਲ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਹੈਵਲੌਕ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ, ਕੇਸੀਬੀ (ਲੰਡਨ:
ਲੋਂਗ ਮੈਨ, ਗ੍ਰੀਨ, ਲੋਂਗ ਮੈਨ, ਅਤੇ ਰੌਬਰਟਸ, 1860), ਪੰਨਾ 89
477 'ਪੁਰਾਣਾ ਿਸੱਖ ਮਨੋਰਥ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 261
478 'ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਿਵੱਚ ਸੁੱਟ ਿਦਓ': ibid
479 'ਸੱਪ ਬੁਰਾਈ ਨਾਲ ਿਨਪਿਟਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ': ਇਿਬਡ, ਪੀਪੀ 261-62
480 'ਛਾਉਣੀਆਂ ਿਵਚ': ਪਰਸ਼ਾਦ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਮੂਲ ਸਰੋਤ
ਇਿਤਹਾਸ, ਪੰਨਾ 55
481 'ਇਸ ਝਗੜੇ ਅਤੇ ਬਗਾਵਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ': ibid, p 57
482 'ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਿਵਚ ਿਸੱਖ': ibid
483 'ਐਜ਼ ਓਵਰ ਿਦ ਿਡਸਟ੍ਿਰਕਟ ਆਫ਼ ਹੂਗ ਲੀ': ਕੈਂਪਬੈਲ, ਮਾਈ ਇੰਡੀਅਨ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ
ਕਰੀਅਰ, ਵੋਲ 1, ਪੀ 75
484 'ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਕਬਜ਼ੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ': ibid, p 78
485 'ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਰਭਪਾਤ ਦਾ ਨਤੀਜਾ': ਜੌਨ ਮਾਰਿਟਨ ਹੋਿਨਗਬਰਗਰ,
ਪੂਰਬ ਿਵੱਚ ਪੈਂਤੀ ਸਾਲ, ਪੀ 180
486 'ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੈਸਾਲੀਨਾ': ਐਡਵਰਡਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਿਮੱਤਰ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ
ਕਲਕੱਤਾ ਿਰਿਵਊ, ਵਾਲੀਅਮ 6, ਪੰਨਾ 244
487 'ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਨ ਜੋ ਮਨਮੋਹਕ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ': ਜੌਨ ਲੈਂਗ , ਵਾਂਡਿਰੰਗ ਜ਼ ਇਨ ਇੰਡੀਆ, ਪੰਨਾ 193
488 'ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਮਾਣ ਸੀ': ibid
489 'ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਕਤਲੇਆ ਮ ਹੋਵੇਗ ਾ': ਕੈਪਟਨ ਪੀ. ਿਨਕਲਸਨ, ਡਾਇਰੀ, ਐਤਵਾਰ

23 ਨਵੰਬਰ 1845 ਈ
490 'ਬੇਇ ੱਜ਼ਤੀ ਦੀਆਂ ਿਨਸ਼ਾਨੀਆਂ': ਪਰਸ਼ਾਦ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਮੂਲ ਸਰੋਤ
ਇਿਤਹਾਸ, ਪੰਨਾ 61
491 'ਸੰਖੇਪ ਿਵੱਚ, ਪੂਰੀ ਫੌਜ ਇਸ ਪਾਸੇ': ibid
9 ਚਾਰਜ ਅਤੇ ਿਡਸਚਾਰਜ
492 'ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਸੋਲਡਰ', 'ਿਜਸਨੇ ਸਾਰੇ ਕਾਸਟਰਾਮੇਟੇਸ਼ਨ ਕੀਤੇ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 269
493 'ਮੈਂ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਫੌਜ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ': ibid, pp 264-65
494 'ਮੇਰੇ ਹੁਕਮ ਸਧਾਰਨ ਸਨ': ibid, p 265
495 'ਏਜੰਟ ਅਤੇ ਫੈਕਟੋਟਮ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨਾ': ibid, p 263
496 'ਤੋਪਖਾਨੇ ਦਾ ਕਰਨਲ': ਮਾਊਟਨ, ਰੈਪੋਰਟ, ਪੀ 122
497 'ਜਦੋਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਝਟਕਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ': ibid
498 'ਬੇਪਰਵਾਹ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ', 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਛੱਿਡਆ': ਕਰਨਲ ਜੇਮਜ਼ ਪੀ. ਰੌਬਰਟਸਨ, ਪਰਸਨਲ
ਐਡਵੈਂਚਰਸ ਐਂਡ ਐਨੇਕਡੋਟਸ ਆਫ਼ ਐਨ ਓਲਡ ਅਫ਼ਸਰ (ਲੰਡਨ: ਐਡਵਰਡ ਆਰਨੋਲਡ, 1906), ਪੰਨਾ 55
499 'ਯਾਦ 'ਤੇ ਮਨਮੋਹਕ ਸਨ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 265
500 '[ਰਾਣੀ ਦੇ] ਲੋਕਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਲੁੱਟੇ ਗਏ ਸਨ': ਮਾਉਟਨ, ਿਰਪੋਰਟ, ਪੀ 122
501 'ਿਜਵੇਂ ਇਹ ਸਨ, ਗਵਰਨਰ': ਮੈਮੋਇ ਰਜ਼, ਪੀ 265
502 'ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਿਗਆ ਇਕੋ ਇਕ ਫਰਜ਼': ibid, pp 266-67
503 'ਉਹ ਭੱਜ ਿਗਆ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੈਿਰਕ ਿਵੱਚ ਛੁਪਾਇਆ': ਇਿਬਦ, ਪੀ 271
504 'ਿਦ ਰੇਿਸਸਟੈਂਸ ਮੀਟ': ਕਿਨੰਘ ਮ, ਏ ਿਹਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦਾ ਿਸੱਖਸ, ਪੀਪੀ 307-08
505 'ਬੰਦੂਕਾਂ ਨੂੰ ਉਤਾਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ': ibid
506 'ਇੰਝ ਲੱਗ ਦਾ ਸੀ ਿਕ ਅਸੀਂ ਪੂਰਵ ਸੰਿਧਆ 'ਤੇ ਸੀ': ਹੈਨਰੀ ਡੰਡਾਸ ਨੇਪੀਅਰ, ਮਾਗਡਾਲਾ ਦੇ ਫੀਲਡ ਮਾਰਸ਼ਲ ਲਾਰਡ
ਨੇਪੀਅਰ, GCB, GCSI: A Memoir (ਲੰਡਨ: E. Arnold & Company, 1927), p 50
507 ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਚਾਰਲਸ ਹਾਰਿਡੰਗ ਨੂੰ ਿਵਦਾਈ ਿਦੱਤੀ: ਅਮਰਪਾਲ ਿਸੱਧੂ, ਪਿਹਲਾ
ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਵਾਰ (ਸਟਰੌਡ: ਅੰਬਰਲੇ ਪਬਿਲਿਸ਼ੰਗ ਿਲਿਮਟੇਡ, 2013), ਪੰਨਾ 77
508 'ਉਸ ਰਾਤ ਦਾ ਹਨੇਰਾ': ਪਰਸ਼ਾਦ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਮੂਲ ਸਰੋਤ
ਇਿਤਹਾਸ, ਪੀਪੀ 75-6
509 'ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੂਰਖ ਿਸੱਖਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨਹੀਂ': ibid
510 '[ਰਾਤ ਦੇ] ਿਵਗਾੜ ਦੇ ਦੌਰਾਨ': ਮਾਉਟਨ, ਰੈਪੋਰਟ, ਪੀ 123
511 'ਉਸ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਛੱਡਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ': ਰੌਬਰਟਸਨ, ਿਨੱਜੀ
ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੇ ਅਫਸਰ ਦੇ ਸਾਹਸ ਅਤੇ ਿਕੱਸੇ, ਪੀ 75
512 'ਿਰਜ਼ਰਵ ਨੂੰ ਿਲਆਉਣ ਲਈ': ਯਾਦਾਂ, ਪੀਪੀ 267-68
513 'ਿਕ ਿਸੱਖ ਫੌਜ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ': ਕਿਨੰਘ ਮ, ਏ ਿਹਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦ
ਿਸੱਖ, ਪੰਨਾ 321
514 'ਅਤੇ ਅਿਜਹੇ ਹਾਲਾਤ ਅਧੀਨ': ibid
515 'ਿਤੰਨ ਿਦਨਾਂ ਲਈ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 271
516 'ਉਸਦੀ ਿਨੱਜੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਲਈ ਿਨਆਂਪੂਰਨ ਡਰ': ibid
517 'ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਿਨੱਜੀ ਗਾਰਡ': ibid, p 272
518 'ਨਹੀਂ, ਉਸ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈ': ibid, p 272
519 'Forther parley ensued' ibid, pp 272–73
520 'ਤੁਸੀਂ ਸੂਰ, ਕੁੱਿਤਆਂ ਦੇ ਪੁੱਤ', 'ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਾਰਦੇ': ਸਰਦਾਰ
ਸਵਰੂਪ ਿਸੰਘ ਨੇ ਲੀ, 'ਪੁਰਾਣੇ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਿਲੰਕ', ਪੰਨਾ 21 ਿਵੱਚ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ ਹੈ
521 'ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਿਘਣਾਉਣੀ': ਸਿਮਥ, ਰੀਿਨੰਗ ਫੈਿਮਲੀ, ਪੀ 257
522 'ਿਪਛਲੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਹੈ': ibid, p xv
523 'ਕੈਪਟਨ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਿਗਆਨ ਦਾ ਿਵਚਾਰ ਦੇਣ ਲਈ': ibid, p xv, ਫੁਟਨੋਟ i
524 'ਪਤਲੀ ਅਤੇ ਪਤਲੀ ਿਫਗਰ': ਐਡਵਰਡਜ਼ ਅਤੇ ਮੇਰੀਵੇਲ, ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ
ਲਾਰੈਂਸ, ਵੋਲ 1, ਪੀ 21
525 'ਬੇਿਫਕਰਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਸੁੰਗ ਿੜਆ': ibid, vol 1, p 28
526 'ਮੇਰੇ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਅਤੇ ਸਨਮਾਿਨਤ ਿਮੱਤਰ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 179
527 'ਮੈਂ ਅਕਸਰ [ਸਾਡੀ ਪਿਹਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ': ibid, p 241
528 'ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਸੁਝਾਏ ਗਏ' ਮੇਜਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ, ਐਡਵੈਂਚਰਜ਼ ਆਫ਼
ਰੰਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਅਫਸਰ, ਭਾਗ 1, ਪੀ.ਵੀ
529 'ਉਸ ਨੂੰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ', 'ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹਮੇਸ਼ਾ', 'ਪਰਦੇ ਦੇ ਿਪੱਛੇ': ਐਡਵਰਡਜ਼ ਅਤੇ
ਮੈਰੀਵੇਲ, ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ, ਵੋਲ 1, ਪੀ 320
530 'ਉਸ ਕੋਲ ਜੰਗ ਲੀ ਮੂਡ ਸੀ': ibid
531 'ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 179
532 'ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਰੋਿਲੰਗ ': ibid
533 'ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਫਾਇਦਾ ਸੀ': ਮਾਊਟਨ, ਰੈਪੋਰਟ , ਪੀਪੀ 124-25
534 'ਦ ਫੀਲਡ ਸੀ ਰੈਸਪਲੇਂਡੈਂਟ': ਕਿਨੰਘ ਮ, ਏ ਿਹਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਿਸੱਖਸ, ਪੰਨਾ 325
535 'ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਕੀਤਾ': ibid, p 322
536 'ਇਹ ਇਕ ਵਜੇ ਸੀ': ਮਾਊਟਨ, ਰੈਪੋਰਟ , ਪੀਪੀ 126-27
537 'ਇਹ ਿਵਅਰਥ ਸੀ': ibid, p 127
538 'ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਲਗਭਗ 500 ਆਦਮੀ ਸਨ': ਯਾਦਾਂ, ਪੀਪੀ 270-71
539 '… ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਨੇ ਮੈਚਲਾਕ ਖਰੀਦੇ ਹਨ': ਏਜੀ, 'ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ', ਪੀਪੀ 45–
6
540 'ਏ ਹੈਸ਼', 'ਏ ਿਮਸਟਰ ਗਾਰਡਨਰ ਲੇਟ ਆਫ਼ ਦਾ ਿਸੱਖ ਸਰਿਵਸ': ਦ ਕਲਕੱਤਾ ਿਰਿਵਊ, ਵੋਲ 9, ਪੰਨਾ 511
541 'ਪ੍ਰੂਰੀਐਂਟ ਐਪੀਟਾਈਟਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨਘੜਤ': ibid
542 'ਿਵਰੋਧਾਂ ਦਾ ਪੁੰਜ': ibid, p 513
543 'ਇਹ ਿਕਸੇ ਚੌਥਾਈ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ': ibid
544 'ਿਸਰਫ ਿਮਸਟਰ ਗਾਰਡਨਰ ਹੀ ਨਹੀਂ': ibid
545 'have at his elbow': ibid
546 '[ਲਈ] ਇਹ ਕੋਈ ਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ': ibid
547 'ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਿਛਆ ਿਕ ਕੀ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ': ਯਾਦਾਂ, ਪੀ 273
548 'ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸੀ': ibid
549 'ਕੁਸ਼ਲ ... ਪਰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਯੋਗ ': ਕਿਨੰਘ ਮ, ਏ ਿਹਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦ

ਿਸੱਖ, pp 331-32
550 'ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੁੱਟਣਾ ਅਤੇ ਲੁੱਟਣਾ', ਏ.ਜੀ., 'ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ', ਪੰਨਾ 13
551 'ਇੱਕ ਿਨੱਜੀ ਿਸੱਖ ਸੁਮੇਲ': ibid, p 23
552 'ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ': ਜੇਮਸ ਐਬਟ, ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਿਵੱਚ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਹੈ,
ਸਾਹਸੀ, ਪੰਨਾ 298
553 'ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ': ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਸੰਧੀ, ਆਰਟੀਕਲ 11, ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਿਰਤਸਰ ਦੀ ਸੰਧੀ, ਆਰਟੀਕਲ 7,
ਕਿਨੰਘ ਮ, ਏ ਿਹਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦਾ ਿਸੱਖਸ, ਪੀਪੀ 409, 414 ਿਵੱਚ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ।
554 'ਏ ਸਿਕਲਫੁੱਲ ਓਪਰੇਟਰ': ਲੈਂਗ , ਵਾਂਡਿਰੰਗ ਸ ਇਨ ਇੰਡੀਆ, ਪੰਨਾ 186
555 'ਆਰਾ, ਚਾਕੂ, ਖੋਪੜੀ': ibid, p 188
556 'ਿਹੰਦੂ ਧਾਰਿਮਕ ਰਸਮਾਂ ਦਾ ਦ੍ਿਰਸ਼': ਦ ਟੈਬਲੇਟ, 10 ਅਪ੍ਰੈਲ 1875,
ਪੰਨਾ 454
557 '16 ਸਾਲ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਦੀ ਸੇਵਾ': ਏ.ਜੀ., 'ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ', ਪੰਨਾ 51
10 ਇੱਕ ਸਵੈ-ਸੰਚਾਰ ਜੀਵਨ
558 'ਕੁਝ ਉਤਸੁਕ ਨੈਿਤਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦਾ ਨਮੂਨਾ': ਏ.ਜੀ., 'ਰੱਿਖਆ', ਪੰਨਾ 1
559 'ਦੁਨੀਆ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਹੈ': ibid, pp 1-2
560 'ਲੰਬੇ ਿਨਵਾਸ ਤੋਂ ਧਾਰਨੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ': ibid, pp 41-2
561 'ਿਨਆਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ', 'ਇੱਕ ਯੋਗ ਪਾਇਆ ਜਾਣਾ': ਕਿਨੰਘ ਮ, ਏ ਿਹਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦ

ਿਸੱਖ, ਪੰਨਾ 322 ਐਨ
562 'ਅਸਲ, ਬੇਨਕਾਬ, ਸਾਦੇ' ਿਵਚ: ਏਜੀ, 'ਰੱਿਖਆ', ਪੀ 20
563 'ਬ੍ਰਸ਼ ਅਵੇ ਦ ਕੋਬਵੇਬ': ਆਈਬੀਡ, ਪੰਨਾ 6
564 'ਇਹ ਰੂਪਾਂ ਜਾਂ ਨਾਵਾਂ ਿਵੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ': ibid, p 21
565 'ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਭੇਿਜਆ ਹੈ': ibid, pp 29-30
566 'ਦੁਆ ਰਾ ਗੇਟਵੇ': ibid, p 24
567 'ਿਸਰਫ਼ ਪਹਾੜੀਆਂ ਿਵੱਚ ਹੈ': ibid, p 31
568 'ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਚੰਗ ੇ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 179
569 'ਕਿਮੰਗ ਟੂ ਜੁਲੰਡਰ': ਏ.ਜੀ., 'ਿਡਫੈਂਸ', ਪੰਨਾ 30
570 'ਕਾਲਾ, ਿਘਨਾਉਣੇ, ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਿਘਣਾਉਣੇ': ibid, p 40
571 'ਇਸ ਲਈ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਲਈ ਥੋੜ੍ਹਾ': ibid, p 42
572 'a compulsory deed': ibid, p 40
573 'ਇਸ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰੀ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ': ibid, p 40
574 'ਪੰਜ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੁਝੇਿਵਆਂ ਿਵੱਚ': ਏਜੀ, 'ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ', ਪੰਨਾ 51
575 'ਨੇਕਸ ਡੋਰ ਨੇਬਰ': ਏਜੀ, 'ਿਡਫੈਂਸ', ਪੀਪੀ 44-5
576 'ਰਾਜ ਵਾਲੇ': ibid, p 46
577 'ਮੈਂ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੋਿਚਆ': ibid, p 51
578 'ਸ਼ੈਂਪੇਨ ਦੀ ਇੱਕ ਬੋਤਲ': ibid
579 'ਉਸ ਨੇ ਅਸਧਾਰਨ ਤੌਰ' ਤੇ ਚੁੱਪ ਰੱਿਖਆ': ibid, p 52
580 'ਿਜਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਆਦਮੀ ਬੇਸਮਝ ਹੋ ਿਗਆ': ਇਿਬਦ, ਪੰਨਾ 53
581 'ਇੱਕ ਿਵਚਾਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮਾਿਰਆ': ibid, pp 55-6
582 'ਿਜਵੇਂ ਿਵੰਨ੍ਹਣਾ ਜੇ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਤਾਂ': ibid, p 57
583 'ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਯਾਦ ਿਦਵਾਇਆ': ibid, p 58
584 'ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਿਦਵਾਉਂਦਾ ਹਾਂ ...': ibid, pp 58-9
585 'ਦੋ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਹੰਕਰ ਸਟੋਨ': ਆਈਬੀਡ, ਪੰਨਾ 60
586 'ਉਸ ਨੇ ਰੱਦ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ': ibid, p 60
587 'ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤਾਂ ਅਧੀਨ': ibid, p 64
588 'ਮੈਂ ਜਲਦੀ ਹੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਿਕਹਾ': ibid, p 64
589 'ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਰਹੋ ...': ibid, p 67
590 'ਿਦਨ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਿਤਮਾਹੀ': ibid, p 68
591 'ਸਜ਼ਾ ਜਾਂ ਮੌਤ ਵਰਗਾ ਦੁੱਖ': ibid, p 67
592 'ਅਸੀਂ ਲਗਭਗ 350 ਿਵੱਚ ਸੀ': ibid, p 72
593 'ਇੱਕ ਝਗੜੇ ਿਵੱਚ ਗੁਆ ਚ ਿਗਆ': ibid, p 73
594 'ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਿਗਆ ਅਤੇ ਿਬਲਕੁਲ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਿਗਆ': ibid, p 74
595 'ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਿਭਆਨਕ ਕੁਚਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ': ibid
596 'ਇੱਕ ਹੋਰ ਅੱਧਾ ਪਲ': ibid, p 75-6
597 'ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰੋ, ਕੀ ਇਹ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਘੁਸਪੈਠ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗ ਾ': ibid, p 77
598 'ਕੁਝ ਵੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ': ibid, p 78
599 'ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਿਨਰਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ': ibid, p 79
600 'ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਿਸਰਫ਼ ਿਵਕਲਪ ਹੀ ਬਾਕੀ ਸੀ': ibid, pp 79-80
601 'ਉਸ ਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 277
602 'ਉਤਸੁਕ ਅਤੇ ਘੱਟ ਜਾਿਣਆ ਕੰਮ': ibid
603 'ਉਸ ਨੂੰ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ': ibid
604 'ਸ਼ਾਇਦ 1851 ਿਵੱਚ': ਗ੍ਰੇ ਐਂਡ ਗੈਰੇਟ, ਸਾਹਸੀ, ਪੀ 291
605 'ਇੱਕ ਜੋੜੇ ਬਟਾਲੀਅਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਬੰਦੂਕਾਂ': ibid, p 326
606 'ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸਿਤਕਾਰ ਨਾਲ ਿਬਆਨ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ': ibid, p 291
607 'ਤਾਬੂਤ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੇਖ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ': ibid, p 290
608 'ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੈਰ-ਸੇਵਾਯੋਗ ਤੋਪਾਂ ਦੀਆਂ ਗੇਂਦਾਂ': ibid
609 'ਿਕੰਨਾ ਵੱਡਾ ਮਾਲੀਆ': ਏਜੀ, 'ਮੇਿਨਊਫੈਕਚਿਰੰਗ ਸਾਲਟਪੇਟਰ ਦਾ ਮੋਡ
ਲਾਹੌਰ ਕ੍ਰੋਿਨਕਲ ਿਵੱਚ ਪੰਜਾਬ' , 12 ਮਈ 1855
610 'ਿਮਸਟਰ ਏ ਗਾਰਡਨਰ, ਜੋ ਪਿਹਲਾਂ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸੀ': ਆਰਟੀਕਲ 'ਤੇ
ਬੰਬੇ ਟਾਈਮਜ਼ ਿਵੱਚ 'ਮੁਲਤਾਨ' , ਐਲਨ ਦੇ ਇੰਡੀਅਨ ਮੇਲ ਿਵੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ , 17
ਮਾਰਚ 1860, ਪੰਨਾ 188
611 'ਇਹ ਉਹ ਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ ਕੀਤੀ': ibid
612 'ਇੱਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ': ibid
613 'ਲੇਖ ਦੀ ਕੀਮਤ': ibid
614 'ਅਿਭਲਾਸ਼ੀ, ਲਾਲਚੀ, ਅਤੇ ਜ਼ਾਲਮ': ਸਿਮਥ, ਰੀਿਨੰਗ ਫੈਿਮਲੀ, ਪੀ 257
615 'ਸਭ ਤੋਂ ਿਘਣਾਉਣੀ': ibid
616 'ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ': ibid, p 259
617 '500 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਮਹੀਨਾ', 'ਕੁਝ ਿਪੰਡਾਂ ਦਾ ਮਾਲੀਆ': ਯਾਦਾਂ, ਪੀ .
278
618 '[ਫੌਜਾਂ] ਹਦਾਇਤਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਨ': TE ਗੋਰਡਨ, ਏ ਿਵਰਾਈਡ ਲਾਈਫ, ਪੰਨਾ 15
619 'ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮਾਿਰਆ': ਐਚ.ਜੀ. ਰਾਵਰਟੀ, ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਅਤੇ ਬਲੂਿਚਸਤਾਨ ਦਾ ਿਹੱਸਾ, ਪੰਨਾ 190 n
620 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ': ibid
11 ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ
621 'ਰੈਫਰੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨਾ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 1
622 'ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ': ibid, p 281
623 'ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਜੀਵੰਤਤਾ': ibid, p 3
624 'ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਿਜਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਿਵੱਚ ਬੁਲਾਇਆ': ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਿਹੱਲ ਗ੍ਰੇ, ਸੱਠ
ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ, ਪੰਨਾ 167-69
625 'ਿਹਮਾਿਲਆ ਿਵਚ ਕੁਝ ਰਾਜਾ': ਇਿਬਦ, ਪੰਨਾ 169
626 'ਬੰਦੀ ਰਾਜਾਹ ਦੀ ਧੀ ਨਾਲ ਿਵਆਹ ਕਰੋ': ibid
627 'ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੇ ਸਿਹਮਤੀ ਿਦੱਤੀ': ibid
628 'ਮਾਣਯੋਗ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਟ੍ਰਾਈਿਕੰਗ ': ਿਮਲਡਰਡ ਆਰਚਰ, 'ਜਾਰਜ ਲੈਂਡਸੀਅਰ (1834-78): ਏ.

ਰੂਪਾਂਜਲੀ, ਪੰਨਾ 176 ਿਵੱਚ ਭਾਰਤੀ ਦ੍ਿਰਸ਼ ਦਾ ਭੁੱਿਲਆ ਹੋਇ ਆ ਿਚੱਤਰਕਾਰ
629 'ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗ ਾ': ਹੈਨਰੀ ਮਾਰਿਟਨ ਕਲਾਰਕ, ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰਾਬਰਟ ਕਲਾਰਕ, ਪੰਨਾ 230
630 'ਪਾਦਰੀ-ਿਮਸ਼ਨਰ', 'ਿਡਕ ਟਰਿਪਨ-ਵਰਗੇ', 'ਜੇਬ ਿਪਸਟਲ ਬਾਈਬਲ', 'ਹਾਲਟ।
ਸਟੈਂਡ ਅਤੇ ਿਡਲੀਵਰ ਕਰੋ': ਏ.ਜੀ., 'ਬਾਬਾ ਲੋਕ', ਪੰਨਾ 2
631 'ਕਰਨਲ ਗਾਰਡੀਨਰ, ਇੱਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼': ਐਲਮਸਲੀ ਅਤੇ ਥਾਮਸਨ, ਸੀਡਟਾਈਮ ਇਨ
ਕਸ਼ਮੀਰ, ਪੰਨਾ 146
632 'ਕਰਨਲ ਗਾਰਡੀਨਰ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਸ': ਯੂਲ, ਇੱਕ ਲੇਖ ਿਵੱਚ
ਜੌਨ ਵੁੱਡ ਲਈ ਨੋਟਸ, ਔਕਸਸ ਦੇ ਸਰੋਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ, pp li
633 'ਭੂਗ ੋਲ, ਬ੍ਰਹਮਤਾ ਵਾਂਗ ', 'ਇਸ ਿਸਰਲੇਖ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰੋ': ibid
634 'ਿਦ ਫੈਂਟਾਸਮਾਗੋਰੀਆ ਆਫ ਐਂਟਰੇਸ ਵੈਸਟ': ਆਈਬੀਡ
635 'ਰਹੱਸਵਾਦ ਅਤੇ ਿਨਰਾਸ਼ਾ': ibid
636 'ਇੱਕ ਅਸਲੀ ਿਵਅਕਤੀ ਸੀ', 'ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਸੀ...': ibid
637 'ਅਦਭੁਤ ਉਤਸੁਕ', 'ਿਜ਼ਗ -ਜ਼ੈਗ ਫੈਸ਼ਨ ਿਵਚ': ਮੇਜਰ-ਜਨਰਲ ਸਰ ਐਚ.ਸੀ.

ਰਾਵਿਲਨਸਨ, 'ਹਾਲ ਹੀ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਦੋ ਯਾਦਾਂ 'ਤੇ ਿਨਰੀਖਣ ਐਮ.
ਵੇਿਨਯੂਕੋਫ ਆਨ ਦ ਪਾਮੀਰ ਰੀਜਨ ਐਂਡ ਦ ਬੋਲੋਰ ਕੰਟਰੀ ਇਨ ਸੈਂਟਰਲ ਏਸ਼ੀਆ' ਇਨ ਪ੍ਰੋਸੀਿਡੰਗ ਜ਼ ਆਫ ਦ
ਰਾਇਲ ਿਜਓਗਰਾਫੀਕਲ ਸੋਸਾਇਟੀ, ਵੋਲ 10, ਪੀ 141
638 'ਪਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਰਸਾਲੇ ਰੱਖੇ': ibid
639 'ਰੋਮਾਂਸ ਵਰਗਾ ਹੋਰ', 'ਬਹੁਤ ਹੀ ਿਕਸੇ ਕੰਮ ਦਾ', 'ਉਮਰ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸੀ': ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਸਰ ਐਚ.ਸੀ ਰਾਵਿਲਨਸਨ,
'ਸੈਂਟਰਲ ਏਸ਼ੀਆ' ਲੰਡਨ ਿਤਮਾਹੀ ਸਮੀਿਖਆ ਿਵੱਚ, vol 120, p 249
640 '[ਗਾਰਡਨਰ] ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਲੰਿਘਆ': ਮੇਜਰ-ਜਨਰਲ ਸਰ ਐਚ.ਸੀ. ਰਾਵਿਲੰਸਨ,
ਰਾਇਲ ਿਜਓਗਰਾਫੀਕਲ ਦੇ ਜਰਨਲ ਿਵੱਚ 'ਮੋਨੋਗ ੍ਰਾਫ ਔਨ ਦ ਔਕਸਸ'
ਸੋਸਾਇਟੀ, ਵੋਲ 42, ਪੀ 505 ਐਨ ( ਮੈਮੋਇ ਰਜ਼, ਪੀਪੀ 7, 157 ਿਵੱਚ ਵੀ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਹੈ)
641 'ਇੱਕ ਜਾਦੂਈ ਘੋੜਾ': ibid, p 509
642 'ਜੇ ਕੋਈ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਪਾਮੀਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ...': ਹੈਨਰੀ ਰਾਵਿਲਨਸਨ, ਹਵਾਲੇ

ਜੌਨ ਕੀ ਿਵੱਚ, ਿਗਲਿਗਤ ਗੇਮ, ਪੀ 51
643 'ਹੁਣ ਸਭ ਬਦਲ ਿਗਆ ਹੈ': ibid, p 54
644 'ਇੱਕ ਹਾਸਕੀ ਆਵਾਜ਼ ਿਵੱਚ': ਚਾਰਲਸ ਐਪਲਟਨ ਲੌਂਗ ਫੇਲੋ, ਅਣਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ
ਐਿਲਸ ਲੋਂਗ ਫੇਲੋ ਨੂੰ ਿਚੱਠੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 'ਿਹਮਾਿਲਆ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ' ਜਰਨਲ, ਪੀਪੀ 57-8
645 'ਉਹ [ਭਾਵ ਗਾਰਡਨਰ] ਇੱਕ ਪਾਤਰ ਹੈ': ibid, p 62
646 'ਿਜਸ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘੋੜੇ': ਇਿਬਦ, ਪੰਨਾ 65
647 'ਿਫਰ ਤੋਪਖਾਨਾ ਆਇਆ': ibid, p 66
648 'ਮਨੋਰੰਜਨ ਖਤਮ ਹੋ ਿਗਆ': ibid
649 'ਕਪਾਹ ਉੱਨ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲਾ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ': ਆਈਬੀਡ, ਪੰਨਾ 69
650 'ਹਰੇ epaulettes ਨਾਲ ਇੱਕ ਲਾਲ ਕੋਟ': ibid, p 73
651 'ਕੋਈ ਭਾਸ਼ਣ ਜਾਂ ਟੋਸਟ ਨਹੀਂ': ibid, p 74
652 'ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਸੋਹਣਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਦੇਿਖਆ': ਇਿਬਦ, ਪੰਨਾ 75
653 'ਰਾਣੀ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਿਵਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ': ਐਨੋਨ (ਜੇ. ਡੁਗ ੁਇ ਡ), ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪੱਤਰ, ਪੀਪੀ 196-97
654 'ਕਰਨਲ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਸਾਧਾਰਨ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ': ibid, p 197
655 'ਕੁਝ ਹਾਜ਼ਰ ਸੋਚਣ ਲਈ ਿਤਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ': ibid
656 'ਏ ਸਟਾਲਵਰਟ ਮੈਨ ...': ਇਬੀਡ, ਪੀ 196
657 'ਹਰ ਰੋਮਾਂਿਟਕ ਅਤੇ ਦਲੇਰ ਪਾਤਰ ਦੇ ਸਾਹਸ': ibid, p 197
658 'ਕੋਈ ਗਲਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ': ਡੁਰੰਡ, 'ਲਾਈਫ ਆਫ ਏ ਸੋਲਜਰ', ਪੰਨਾ 237
659 'ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦੀ ਉਲਟੀ': ਯਾਦਾਂ, ਪੰਨਾ 5
660 'ਬਹੁਤ ਉੱਚ ਅਿਧਕਾਰੀ': ibid
661 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚ ਹੈ': ਇਿਬਦ, ਪੀ 291
662 'ਪਾਮੀਰਸ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਿਹਲਾ ਅੰਗ ਰੇਜ਼': ਕੀ, ਿਗਲਿਗਤ ਗੇਮ, ਪੀ
157
663 'ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਿਹਲਾ ਿਵਅਕਤੀ ਵੀ ਸੀ ...': ibid
664 'ਮੇਰੇ ਨੂੰ ਿਦਖਾਈ ਿਦੰਦਾ ਹੈ': ਯਾਦਾਂ, ਪੀਪੀ 9-10
12 ਬਾਅਦ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ
665 'ਇੱਕ ਨੋਟਡ ਪਾਤਰ', 'ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਅਤੇ ਚੈਕਰਡ ਲਾਈਫ': ਅਨੋਨ, ਸਾਲ 1868, '69, '70, '71, '72, ਅਤੇ '73, ਪੰਨਾ
445 ਿਵੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੇ ਮੋਟੇ ਨੋਟਸ
666 'ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਖਾਤੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ': ibid
667 'ਚਾਰ ਪਤਨੀਆਂ, ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਲਗਭਗ 25': ibid
668 'ਕੁਝ ਲਗਭਗ ਿਭਆਨਕ ਸੀ': ਐਂਡਿਰਊ ਿਵਲਸਨ, ਦ ਐਬੋਡ
ਬਰਫ਼ ਦਾ, pp 366–67
669 'ਸ਼ਾਇਦ ਝੂਠ': 'ਕਸ਼ਗ ਰ ਲਈ ਬੰਦੂਕਾਂ'/'ਕਾਸ਼ਗ ਰ ਘਟਨਾ', 1874,

ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਇੰਡੀਆ ਆਿਫਸ ਿਰਕਾਰਡਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਪੇਪਰ, IOR L/
PS/3/90 (ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 'ਕਸ਼ਗ ਰ' ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ), ਪੰਨਾ 572
670 'ਯਾਰਕੰਦ ਦਾ ਰਾਜਾ': ਇਿਬਦ, ਪੰਨਾ 573
671 'ਸੀਰੀਨਗਰ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਦਾ ਕੋਲ ਗਾਰਡਨਰ': ibid
672 'ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਡੁਰੈਂਡ...': ibid, p 574
673 'ਸੋਿਚਆ ਿਕ ਉਸਦਾ ਚਾਚਾ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਆਦਮੀ ਸੀ': 'ਕਾਸ਼ਗ ਰ ਲਈ ਕਰਨਲ ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਿਮਸਟਰ ਕੀਰਨਨ
ਦੁਆ ਰਾ ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਿਵੱਚ ਹਿਥਆਰਾਂ ਦਾ ਆਰਡਰ,' ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਰਾਲੇਖ, ਿਵਦੇਸ਼ ਿਵਭਾਗ, ਸੀਕਰੇਟ,
ਮਈ 1875, ਨੰ: 89/105, ਪੰਨਾ 12
674 'ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਸਨੂੰ ਲੱਭਣ ਲਈ': ibid
675 'ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਹੈ "ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੀ"': 'ਕਸ਼ਗ ਰ', ਪੰਨਾ 571
676 'ਮੈਂ ਕਰਨਲ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ': ibid
677 ਨੇ 'ਬਹੁਤ ਮਨੋਰੰਜਕ ਕੀਤਾ': ਰੈਂਡ ਡੇਲੀ ਮੇਲ, 16 ਨਵੰਬਰ 1908, ਪੰਨਾ 8
678 'wore blue crepe de chine': ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਮੈਗ ਜ਼ੀਨ, 31 ਅਕਤੂਬਰ 1908
679 'ਬਹੁਤ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਿਖਆ': ਰੈਂਡ ਡੇਲੀ ਮੇਲ, 16 ਨਵੰਬਰ 1908, ਪੰਨਾ 8
680 'ਧੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਿਕਸਮਤ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰੇਗ ੀ': ਫ੍ਰੀਪੋਰਟ ਜਰਨਲ-ਸਟੈਂਡਰਡ,
29 ਜੁਲਾਈ 1933, ਪੰਨਾ 5
681 'ਮੇਰੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਿਹੰਮਤ ਗੁਆ ਿਦੱਤੀ', 'ਿਸਰਫ ਇੱਕ ਪੈਕੇਜ ਿਮਿਲਆ', 'ਇਸ ਵਾਰ ਮੈਂ ਦ੍ਿਰੜ ਹਾਂ': ibid
682 'ਮੇਰੀ ਮਾਂ, ਇਹ ਿਦਖਾਈ ਦੇਵੇਗ ੀ': ਲਾ ਵੈਨਗਾਰਡੀਆ, 9 ਅਗਸਤ 1933, ਪੰਨਾ 6
683 'ਬਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ', 'ਇੱਕ ਅਸਾਧਾਰਨ ਆਦਮੀ', 'ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਜੋ', '
ਿਜਪਸੀ', 'ਿਨਡਰ', 'ਸੰਭੋਗ ', 'ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦੇ ਬਾਅਦ', 'ਸਖਤ ਬਣੋ': ਿਨਊਯਾਰਕ
ਟ੍ਿਰਿਬਊਨ ਇਲਸਟ੍ਰੇਿਟਡ ਸਪਲੀਮੈਂਟ, 17 ਜੁਲਾਈ 1898, ਪੰਨਾ 12
684 'ਚੰਗ ੇ ਪੁਰਾਣੇ ਦਾ ਸਾਹਸੀ': ਿਦ ਗਾਰਡੀਅਨ, 5 ਅਕਤੂਬਰ 1898, ਪੰਨਾ 21
685 'ਚੰਗ ੀ ਨਫ਼ਰਤ ਿਵੱਚ ਫੜਨਾ': ibid
686 'ਇੱਕ ਕਮਾਲ ਦਾ ਆਦਮੀ': ਸਟੈਂਡਰਡ, 20 ਜੂਨ 1898, ਪੰਨਾ 4
687 'ਿਨੱਜੀ ਘਟਨਾ': ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਸਰ ਫਰੈਡਿਰਕ ਆਈ. ਗੋਲਡਸਿਮੱਡ, 'ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ: ਸੋਲਜਰ ਐਂਡ ਟ੍ਰੈਵਲਰ',
ਦ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਐਂਡ ਏਸ਼ੀਆਿਟਕ ਕੁਆ ਰਟਰਲੀ ਿਰਿਵਊ, ਜੁਲਾਈ 1898, ਪੀ 283 ਿਵੱਚ ਸਮੀਿਖਆ
688 'ਐਡਵੈਂਚਰ ਦੁਆ ਰਾ ਅਪਾਹਜ': ibid
689 'ਕੁਝ ਿਸੱਿਖਆਦਾਇਕ ਅਤੇ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਕਿਲਤ': ਆਈਬੀਡ, ਪੀ 299
690 'ਅਿਜਹੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ': ਪਾਇਨੀਅਰ ਮੇਲ, 3 ਨਵੰਬਰ 1922, ਪੰਨਾ 38
691 'ਇੱਕ ਕਾਫ਼ੀ ਸਖ਼ਤ ਗਾਹਕ': ਪਾਇਨੀਅਰ ਮੇਲ, 24 ਨਵੰਬਰ 1922, ਪੰਨਾ 37
692 'ਮੱਛੀ', 'ਹੰਬਗ', 'ਲਗਭਗ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਤੋਂ ਪਰੇ': ibid, pp 37-8
693 'ਜੰਮੂ ਿਵਖੇ ਸੈਟਲ ਹੋਣਾ': ਅੰਗ ਰੇਜ਼, 19 ਜੁਲਾਈ 1924, ਪੰਨਾ 2
694 'ਤੱਥਾਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਹੈ': ਗ੍ਰੇ ਐਂਡ ਗੈਰੇਟ, ਸਾਹਸੀ, ਪੀ 267
695 'ਏ ਿਵਿਵਡ ਿਪਕਚਰ': ਇੰਗ ਿਲਸ਼ਮੈਨ, 19 ਜੁਲਾਈ 1924, ਪੰਨਾ 2
696 'ਿਦਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਸਰ ਮਾਈਕਲ ਓ'ਡਵਾਇਰ ਕੀ ਡਰਦਾ ਸੀ': ibid, p 3
697 'ਉਹ ਆਪਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ': ibid
698 'ਿਕਸੇ ਵੀ ਕਥਨ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ': ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ, ਸਾਹਸੀ, ਪੀ ii
ਿਬਬਲੀਓਗ੍ਰਾਫੀ
ਕਰਨਲ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ 1 ਿਲਖਤਾਂ (ਕਾਲਿਮਕ ਕ੍ਰਮ ਿਵੱਚ)
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਇੰਡੀਆ ਆਿਫਸ ਿਰਕਾਰਡ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਪੇਪਰ। ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ
ਸੰਗ ੍ਰਿਹ, ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਯੂਰ ਐੱਫ 85/47, 1846–47:
ਲਾਹੌਰ ਿਵਖੇ ਏ. ਗਾਰਡੀਨਰ ਦੀਆਂ ਖੁਫੀਆ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਮੇਜਰ ਐਚ.ਐਮ
ਲਾਰੈਂਸ ਅਤੇ ਮੇਜਰ ਮੈਕਗ੍ਰੇਗ ਰ।' 'ਕਰਨਲ.
ਗਾਰਡੀਨਰ ਦਾ ਬਚਾਅ ਉਸ ਨੇ ਝੋਡਾ ਿਮਸਰ ਨੂੰ ਿਵਗਾੜ ਿਦੱਤਾ ਸੀ।' ਐਜਵਰਥ, ਐੱਮ. ਪਾਕਨਹੈਮ। ਬੰਗ ਾਲ ਦੀ
ਏਸ਼ੀਆਿਟਕ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦਾ ਜਰਨਲ 22
(1853):
'ਿਮਸਟਰ ਗਾਰਡੀਨਰ ਦੁਆ ਰਾ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਰੱਖੇ ਗਏ ਇੱਕ ਜਰਨਲ ਦਾ ਸਾਰ-ਇੱਕ ਨੋਟ ਅਤੇ ਜਾਣ-
ਪਛਾਣ ਦੇ ਨਾਲ।' ਨੰ. 3: 213, ਪੰਨਾ 283–305।
'ਪੱਛਮੀ ਹਜ਼ਰਾ ਦੇ ਕੋਿਹਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਮੋਜ਼ਰਖਾਲਾ ਦਾ ਵੇਰਵਾ, ਿਮਸਟਰ ਏ ਗਾਰਡੀਨਰ ਦੇ ਜਰਨਲ ਤੋਂ ਿਲਆ ਿਗਆ।' ਨੰ. 4:
ਪੰਨਾ 383–86.
'ਿਮਸਟਰ ਈ ਗਾਰਡੀਨਰ ਦੇ ਜਰਨਲ ਤੋਂ ਕੱਢੇ ਗਏ ਅਬੀ ਮਾ, ਜਾਂ ਅਮੂ ਜਾਂ ਔਕਸਸ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ 'ਤੇ ਨੋਟਸ।' ਨੰ. 5: ਪੰਨਾ 431–42.
'ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਸਾਲਟਪੇਟਰ ਦੇ ਿਨਰਮਾਣ ਦਾ ਢੰਗ । ਦਾ ਇੱਕ ਮੋਟਾ ਸਕੈਚ
ਉਸ ਲੇਖ ਿਵਚ ਵਪਾਰ ਦੇ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਿਵਚ ਸਾਲਟਪੇਟਰ ਦੇ ਿਨਰਮਾਣ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਮੂਲ ਮੋਡ।' ਲਾਹੌਰ ਕ੍ਰੋਿਨਕਲ,
12 ਮਈ 1855. 'ਏ. ਮਾਲੀ. ਿਸੰਧ ਵਪਾਰਕ ਸਥਾਪਨਾ
ਮੁਲਤਾਨ, 23 ਮਾਰਚ, 1855।'
ਸੈਂਟਰ ਆਫ਼ ਸਾਊਥ ਏਸ਼ੀਅਨ ਸਟੱਡੀਜ਼, ਕੈਮਬ੍ਿਰਜ। ਸ਼ਾਵਰਜ਼ ਫੈਿਮਲੀ ਪੇਪਰਜ਼, 1869: 'ਏ ਸਕੈਚ ਆਨ ਕਾਫਿਰਸਤਾਨ ਐਂਡ ਿਦ
ਕਾਿਫਰਜ਼,' ਿਮਤੀ ਕਸ਼ਮੀਰ, 20 ਅਕਤੂਬਰ 1869।
ਬਾਕਸ 3, ਬੀ20।
28 ਨਵੰਬਰ 1869, ਿਮਤੀ 28 ਨਵੰਬਰ 1869 ਨੂੰ 'ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਲੋਕੇ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਗੁੰਮ ਹੋਏ
ਅਰੀਅਨ ਬ੍ਰਦਰਨ ਅਤੇ ਪੈਟਰ ਫੈਿਮਲੀਅਸ, ਿਪਆਰੇ ਜੌਨ ਬੁੱਲ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਤਰ'। ਬਾਕਸ 6, ਿਲਫ਼ਾਫ਼ਾ ਬੀ,
ਨੰ. 3.
'ਚਾਈਲਾਸ, ਿਗਲਿਘਟ, ਇਸਕਾਰਡੋ ਅਤੇ ਲੇਹ ਦਾ ਮੋਟਾ ਸਕੈਚ' ਦੇ ਨਾਲ 'ਰੂਟ ਮੈਪ ਿਵੱਚ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤੇ ਹਰੇਕ ਸਥਾਨਾਂ 'ਤੇ ਨੋਟਸ,
ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ ਅਤੇ ਿਟੱਪਣੀਆਂ'। ਬਾਕਸ 6, ਿਲਫਾਫਾ ਬੀ, ਨੰ. 5.
ਿਸਪਾਹੀ ਅਤੇ ਯਾਤਰੀ: ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵਚ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਕਰਨਲ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ। ਸਰ

ਿਰਚਰਡ ਟੈਂਪਲ ਦੁਆ ਰਾ ਇੱਕ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਜਰ ਿਹਊਗ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ। ਐਿਡਨਬਰਗ ਅਤੇ ਲੰਡਨ:
ਿਵਲੀਅਮ ਬਲੈਕਵੁੱਡ ਐਂਡ ਸੰਨਜ਼, 1898।
2 ਜੀਵਨੀ ਸੰਬੰਧੀ ਨੋਿਟਸ
[ਡੁਰੈਂਡ, ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਮੈਰੀਅਨ]। 'ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ।' ਮੇਜਰ-ਜਨਰਲ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਮੈਰੀਅਨ ਡੁਰੈਂਡ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ
ਿਵਚ, ਵੋਲ . 2, ਐਚ ਐਮ ਡੁਰੰਡ ਦੁਆ ਰਾ।
ਲੰਡਨ: ਡਬਲਯੂ.ਐੱਚ. ਐਲਨ ਐਂਡ ਕੰ., 1883. ਮੂਲ ਰੂਪ ਿਵੱਚ 29 ਸਤੰਬਰ ਅਤੇ 6 ਅਕਤੂਬਰ 1870 ਨੂੰ ਦ ਫ੍ਰੈਂਡ ਆਫ਼
ਇੰਡੀਆ ਿਵੱਚ 'ਲਾਈਫ਼ ਆਫ਼ ਏ ਸੋਲਜਰ ਆਫ਼ ਦ ਓਲਡਨ ਟਾਈਮ: ਇੱਕ ਅਣਿਲਖਤ ਪੰਨਾ' ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ (ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਿਵੱਚ)
।
ਗ੍ਰੇ, ਸੀ. ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸਾਹਸੀ, 1785 ਤੋਂ 1849। HLO ਗੈਰੇਟ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ। ਲਾਹੌਰ: ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਸਰਕਾਰੀ
ਪ੍ਿਰੰਿਟੰਗ , 1929।
ਜੋਨਸ, ਸ਼ਯੂਲਰ। ''ਏ ਸਕੈਚ ਆਨ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਐਂਡ ਿਦ ਕਾਿਫਰਸ'': ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ।' ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ
ਜਰਨਲ 4, ਨੰ. 2 (1977): ਪੰਨਾ 47-53.
ਕੀ, ਜੌਨ. ਜਦੋਂ ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ ਪਹਾੜ ਿਮਲਦੇ ਹਨ: ਪੱਛਮੀ ਦੇ ਖੋਜੀ
ਿਹਮਾਿਲਆ 1820-75। ਲੰਡਨ: ਜੌਨ ਮਰੇ, 1977।
———। ਿਗਲਿਗਤ ਖੇਡ: ਪੱਛਮੀ ਿਹਮਾਿਲਆ ਦੇ ਖੋਜੀ 1865-
95. ਲੰਡਨ: ਜੌਨ ਮਰੇ, 1979।
3 ਪੁਰਾਲੇਖ ਸਰੋਤ
ਕਰਨਲ ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਿਮਸਟਰ ਕੀਰਨਨ ਦੁਆ ਰਾ ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਿਵੱਚ ਹਿਥਆਰਾਂ ਦਾ ਆਰਡਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ

ਕਸ਼ਗ ਰ, 'ਜੁਲਾਈ-ਸਤੰਬਰ 1874। ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਕਾਈਵਜ਼ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ, ਨਵੀਂ ਿਦੱਲੀ।
ਿਵਦੇਸ਼ ਿਵਭਾਗ, ਗੁਪਤ, ਨੰਬਰ 89/105, ਮਈ 1875।
'ਗੰਸ ਫਾਰ ਕਸ਼ਗ ਰ'/'ਕਾਸ਼ਗ ਰ ਘਟਨਾ', ਜੂਨ-ਸਤੰਬਰ 1874। ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਇੰਡੀਆ ਆਿਫਸ ਿਰਕਾਰਡਸ ਅਤੇ
ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਪੇਪਰਸ, IOR L/PS/3/90।
ਲੌਂਗ ਫੇਲੋ, ਚਾਰਲਸ ਐਪਲਟਨ। ਅਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ 'ਿਹਮਾਿਲਆ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ'
ਜਰਨਲ ਿਵਦ ਲੈਟਰਸ ਟੂ ਐਿਲਸ ਲੌਂਗ ਫੇਲੋ, ਿਮਤੀ ਜੂਨ-ਨਵੰਬਰ 1869।
ਲੌਂਗ ਫੇਲੋ ਹਾਊਸ-ਵਾਿਸ਼ੰਗ ਟਨ ਦੇ ਹੈੱਡਕੁਆ ਰਟਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਿਹਸਟੋਿਰਕ ਸਾਈਟ, ਕੈਮਬ੍ਿਰਜ, ਮੈਸੇਿਚਉਸੇਟਸ ਦਾ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।
ਿਨਕੋਲਸਨ, ਕੈਪਟਨ ਪੀਟਰ। ਡਾਇਰੀ, 23 ਨਵੰਬਰ-20 ਦਸੰਬਰ 1845. ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਇੰਡੀਆ ਆਿਫਸ ਿਰਕਾਰਡਸ
ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਪੇਪਰ, ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਕਲੈਕਸ਼ਨ, ਿਮਸ ਯੂਰ ਐੱਫ 85/64।
'ਪੁਰਾਣੇ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਿਲੰਕ: ਿਸੱਖ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਿਨੱਜੀ ਯਾਦਾਂ [ਸੀ 1896-97]।' ਜੇ. ਿਫਟਜ਼ਗ ੇਰਾਲਡ ਲੀ
ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਕਿਲਤ ਅਤੇ ਅਨੁਵਾਿਦਤ ਮੌਿਖਕ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਅਨ-ਡੇਿਟਡ ਟਾਈਪਸਕ੍ਿਰਪਟ। ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਐਮਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ,
ਿਮਨੇਸੋਟਾ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ।
4 ਬਾਗ ਦੇ ਪੂਰਵਜ, ਸਿਹਯੋਗ ੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ
'ਇੱਕ ਕੇਪਟਾਊਨ ਬਾਲ।' ਰੈਂਡ ਡੇਲੀ ਮੇਲ (ਜੋਹਾਨਸਬਰਗ), 16 ਨਵੰਬਰ 1908, ਪੀ
8.
'ਧੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਿਕਸਮਤ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰੇਗ ੀ।' ਫ੍ਰੀਪੋਰਟ ਜਰਨਲ-ਸਟੈਂਡਰਡ, 29 ਜੁਲਾਈ 1933, ਪੰਨਾ 5.
ਐਸਮਾਂਡੇ, ਬਾਰਥੋਲੋਿਮਊ। 'ਟੂ ਪਲੇਰਮੋ ਅਤੇ ਬੈਕ ਸੱਤਰ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ।' ਿਵੱਚ
ਆਇਿਰਸ਼ ਮਾਿਸਕ 9, ਨੰ. 98 (ਅਗਸਤ 1881): ਪੰਨਾ 441–16, 500।
ਆਇਿਰਸ਼ ਮਾਿਸਕ 18, ਨੰ. 199 (ਜਨਵਰੀ 1890): ਪੰਨਾ 1-16।
ਿਕਪਿਲੰਗ , ਰੁਡਯਾਰਡ. ਿਕਮ. ਿਨਊਯਾਰਕ: ਡਬਲਡੇਅ , ਪੇਜ ਐਂਡ ਕੰਪਨੀ, 1901।
'La Fabuloso Herencia de un Adventurero Americano.' ਲਾ ਵੈਨਗਾਰਡੀਆ (ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ), 9 ਅਗਸਤ 1933, ਪੰਨਾ 6.
ਮੈਕਕੂਗ , ਥਾਮਸ ਐੱਮ. 'ਜੇਸੂਇ ਟ ਰੀਸਟੋਰੇਸ਼ਨ - ਭਾਗ ਇਕ: 1769 ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਯੂਰਪ ਿਵਚ ਜੇਸੁਇ ਟਸ।' ਸੋਚ ਿਵਸ਼ਵਾਸ. ਉਪਲਬਧ:

http://www.thinkingfaith.org (3 ਦਸੰਬਰ 2015 ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ ਗਈ)
ਪਾਰਕ, ਮੁੰਗ ੋ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਿਜ਼ਲ੍ਿਹਆਂ ਿਵੱਚ ਯਾਤਰਾਵਾਂ: ਅਧੀਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ
1795, 1796, 1797 ਿਵੱਚ ਅਫਰੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੀ ਿਦਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ । 2 ਐਡੀ. ਲੰਡਨ: ਡਬਲਯੂ ਬਲਮਰ ਐਂਡ
ਕੰਪਨੀ, 1799।
ਧਾਰਿਮਕ ਫੁਟਕਲ: ਚਰਚ ਆਫ਼ ਕ੍ਰਾਈਸਟ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ, ਦੁਨੀਆ ਿਵੱਚ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲੇ ਿਦਲਚਸਪ
ਸਾਿਹਤਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਨੋਿਟਸਾਂ ਦੇ ਨਾਲ 2 (1822): ਪੀਪੀ 151-52।
ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਮੈਗ ਜ਼ੀਨ (ਲੰਡਨ), 31 ਅਕਤੂਬਰ 1908।
5 ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਯਾਤਰਾਵਾਂ
ਫੈਰੀਅਰ, ਜੇਪੀ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰਸ਼ੀਆ, ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ, ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਅਤੇ ਬੇਲੂਿਚਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਭਟਕਣਾ।
ਲੰਡਨ: ਜੌਨ ਮਰੇ, 1856।
ਮੈਿਕੰਟਾਇਰ, ਬੈਨ. ਜੋਸੀਯਾਹ ਮਹਾਨ: ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੱਚੀ ਕਹਾਣੀ ਜੋ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ
ਰਾਜਾ ਬਣੋ। ਲੰਡਨ: ਹਾਰਪਰਕੋਿਲਨਸ, 2004।
ਮੈਸਨ, ਚਾਰਲਸ [ਜੇਮਸ ਲੇਿਵਸ]। ਿਵੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦਾ ਿਬਰਤਾਂਤ
ਬਲੋਿਚਸਤਾਨ, ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ। 3 ਭਾਗ। ਲੰਡਨ: ਿਰਚਰਡ ਬੈਂਟਲੇ, 1842।
ਮੋਰਗਨ, ਗੇਰਾਲਡ. ਨੇ ਏਲੀਅਸ: ਖੋਜੀ ਅਤੇ ਦੂਤ ਅਸਧਾਰਨ ਉੱਚ ਿਵੱਚ
ਏਸ਼ੀਆ। ਲੰਡਨ: ਜਾਰਜ ਐਲਨ ਅਤੇ ਅਨਿਵਨ, 1971।
ਪੋਲੋ, ਮਾਰਕੋ. ਸੇਰ ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋ ਵੇਨੇਸ਼ੀਅਨ ਦੀ ਿਕਤਾਬ, ਪੂਰਬ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਅਜੂਿਬਆਂ ਬਾਰੇ। ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਯੂਲ ਦੁਆ ਰਾ
ਸੰਪਾਿਦਤ. 2 ਭਾਗ।
ਲੰਡਨ: ਜੌਨ ਮਰੇ, 1903.
ਰਾਵਰਟੀ, ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਅਤੇ ਬਲੂਿਚਸਤਾਨ ਦੇ ਿਹੱਸੇ 'ਤੇ HG ਨੋਟਸ,
ਭੂਗ ੋਿਲਕ, ਨਸਲੀ ਿਵਿਗਆਨ ਅਤੇ ਇਿਤਹਾਸਕ। ਲੰਡਨ: ਆਇਰ ਐਂਡ ਸਪੌਿਟਸਵੁੱਡ, 1880।
[ਰਾਿਲੰਸਨ, ਮੇਜਰ-ਜਨਰਲ। ਸਰ HC]। ਲੰਡਨ ਿਤਮਾਹੀ ਿਵੱਚ 'ਸੈਂਟਰਲ ਏਸ਼ੀਆ'
ਸਮੀਿਖਆ 120 (ਅਕਤੂਬਰ 1866): ਪੰਨਾ 243–65।
[———]। ਪੂਰਬ ਿਵੱਚ ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਅਤੇ ਰੂਸ: ਪੇਪਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ
ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਅਤੇ ਭੂਗ ੋਿਲਕ ਸਿਥਤੀ। ਲੰਡਨ: ਜੌਨ ਮਰੇ, 1875।
———। 'ਆਕਸਸ 'ਤੇ ਮੋਨੋਗ ੍ਰਾਫ।' ਰਾਇਲ ਿਜਓਗਰਾਫੀਕਲ ਸੋਸਾਇਟੀ 42 (1872) ਦਾ ਜਰਨਲ: ਪੀਪੀ 482–513।
———। 'ਪਾਮੀਰ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਬੋਲੋਰ ਦੇਸ਼ ਬਾਰੇ ਹਾਲ ਹੀ ਿਵੱਚ ਐਮ. ਵੇਨੀਕੋਫ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਦੋ ਯਾਦਾਂ 'ਤੇ
ਿਨਰੀਖਣ।' ਰਾਇਲ ਿਜਓਗਰਾਫੀਕਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ 10, ਨੰ. 4 (1866): ਪੰਨਾ 134– 53।
ਵੈਮਬੇਰੀ, ਅਰਮੀਨੀਅਸ। ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਯਾਤਰਾਵਾਂ: ਏ
ਕੈਸਪੀਅਨ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਿਕਨਾਰੇ ਤੇ ਤੁਰਕੋਮਾਨ ਰੇਿਗਸਤਾਨ ਦੇ ਪਾਰ ਤਿਹਰਾਨ ਤੋਂ ਖੀਵਾ, ਬੋਖਾਰਾ ਅਤੇ ਸਮਰਕੰਦ ਤੱਕ ਦੀ ਯਾਤਰਾ।
ਿਨਊਯਾਰਕ: ਹਾਰਪਰ ਐਂਡ ਬ੍ਰਦਰਜ਼, 1865।
ਿਵਟਿਰਜ, ਗੋਰਡਨ। ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੇ ਚਾਰਲਸ ਮੈਸਨ. ਬੈਂਕਾਕ: ਆਰਿਕਡ
ਪ੍ਰੈਸ, 2002।
ਵੁੱਡ, ਜੌਨ. ਨਦੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਇੱਕ ਿਨੱਜੀ ਿਬਰਤਾਂਤ
ਔਕਸਸ; ਸਾਲ 1836, 1837 ਅਤੇ 1838 ਿਵੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਿਸੰਧ, ਕਾਬੁਲ ਅਤੇ
ਬਦਕਸ਼ਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਦੁਆ ਰਾ। ਲੰਡਨ: ਜੌਨ ਮਰੇ, 1841।
———। ਔਕਸਸ ਨਦੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ। ਔਕਸਸ ਦੀ ਘਾਟੀ ਦੇ ਭੂਗ ੋਲ 'ਤੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਦੇ ਨਾਲ. ਕਰਨਲ ਹੈਨਰੀ ਯੂਲ ਦੁਆ ਰਾ.

ਲੰਡਨ: ਜੌਨ ਮਰੇ, 1872।
ਯੂਲ, ਸਰ ਹੈਨਰੀ। ਪੋਲੋ ਦੇਖੋ ।
6 ਪੰਜਾਬ
ਐਲਨ, ਚਾਰਲਸ. ਰੱਬ ਦੇ ਅੱਤਵਾਦੀ: ਵਹਾਬੀ ਪੰਥ ਅਤੇ ਛੁਪੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ
ਆਧੁਿਨਕ ਜੇਹਾਦ. ਲੰਡਨ: ਿਲਟਲ, ਬ੍ਰਾਊਨ, 2006।
ਬੈਡਨ-ਪਾਵੇਲ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਆਰਿਥਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਬੀ.ਐਚ. ਹੈਂਡਬੁੱਕ,
ਤਕਨੀਕੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸੰਯੁਕਤ ਸੂਚਕਾਂਕ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੇ ਨਾਲ। ਵੋਲ.
1: ਆਰਿਥਕ ਕੱਚਾ ਉਤਪਾਦਨ। ਰੁੜਕੀ: ਥਾਮਸਨ ਿਸਵਲ ਇੰਜੀਨੀਅਿਰੰਗ ਕਾਲਜ ਪ੍ਰੈਸ, 1868।
ਬਾਜਵਾ, ਫੌਜਾ ਿਸੰਘ । 1799 ਦੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਿਸੱਖਾਂ ਦੀ ਫੌਜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ
1849. ਿਦੱਲੀ: ਮੋਤੀਲਾਲ ਬਨਾਰਸੀਦਾਸ, 1964।
ਬਾਰ, ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਿਵਲੀਅਮ। ਿਦੱਲੀ ਤੋਂ ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਕਾਬੁਲ ਤੱਕ, ਲੈਫਟ ਦੇ ਿਮਸ਼ਨ ਨਾਲ ਮਾਰਚ ਦਾ ਜਰਨਲ। ਕਰਨਲ ਸਰ ਸੀ.ਐਮ.
ਵੇਡ, ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਟਰੈਵਲਜ਼, ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਿਹਰ ਦਾ ਦੌਰਾ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਿਬਰਤਾਂਤ
1839 ਿਵੱਚ ਖੈਬਰ ਪਾਸ ਿਵੱਚ ਸੰਚਾਲਨ। ਲੰਡਨ: ਜੇਮਸ ਮੈਡਨ ਐਂਡ ਕੰਪਨੀ, 1844।
ਬਰਾਡਫੁੱਟ, ਮੇਜਰ ਡਬਲਯੂ . ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਮੇਜਰ ਜਾਰਜ ਬ੍ਰਾਡਫੁੱਟ ਦਾ ਕਰੀਅਰ
ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ। ਲੰਡਨ: ਜੌਨ ਮਰੇ, 1888.
ਕੈਂਪਬੈਲ, ਸਰ ਜਾਰਜ। ਮੇਰੇ ਭਾਰਤੀ ਕਰੀਅਰ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ। 2 ਭਾਗ, ਲੰਡਨ:
ਮੈਕਿਮਲਨ ਅਤੇ ਕੰਪਨੀ, 1893.
ਕਲਾਰਕ, ਹੈਨਰੀ ਮਾਰਿਟਨ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰਾਬਰਟ ਕਲਾਰਕ: ਪਾਇਨੀਅਰ ਅਤੇ ਿਮਸ਼ਨਰੀ ਸਟੇਟਸਮੈਨ। ਿਨਊਯਾਰਕ: ਫਲੇਿਮੰਗ ਐੱਚ.
ਰੇਵੇਲ, 1907।
ਕਿਨੰਘ ਮ, ਜੋਸਫ ਡੇਵੀ। ਿਸੱਖਾਂ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ, ਕੌਮ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਤਲੁਜ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਤੱਕ। ਲੰਡਨ: ਜੌਨ ਮਰੇ, 1849।
ਡੇਿਵਸ, ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਸਰੋਤਾਂ ਬਾਰੇ ਆਰਐਚ ਿਰਪੋਰਟ
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸੀਮਾ। ਲਾਹੌਰ : 1862 ਈ.
ਡੁਰੰਡ, ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਮੈਰੀਅਨ ਡੁਰੰਡ ਦੀ ਐਚ.ਐਮ. 2 ਭਾਗ। ਲੰਡਨ: ਡਬਲਯੂ.ਐਚ
ਐਲਨ ਅਤੇ ਕੰਪਨੀ, 1883.
ਈਡਨ, ਐਿਮਲੀ. ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਪਰ: ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸੂਿਬਆਂ ਤੋਂ ਉਸਦੀ ਭੈਣ ਨੂੰ ਿਲਖੇ ਪੱਤਰ। 2 ਭਾਗ। ਲੰਡਨ: ਿਰਚਰਡ ਬੈਂਟਲੇ,
1866।
ਐਡਵਰਡਸ, ਹਰਬਰਟ ਬੈਂਜਾਿਮਨ। 1848-9 ਿਵੱਚ ਪੰਜਾਬ ਫਰੰਟੀਅਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਸਾਲ। 2
ਭਾਗ ਲੰਡਨ: ਿਰਚਰਡ ਬੈਂਟਲੇ, 1851।
ਐਡਵਰਡਜ਼, ਹਰਬਰਟ ਬੈਂਜਾਿਮਨ, ਅਤੇ ਹਰਮਨ ਮੇਰੀਵੇਲ। ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਦਾ ਜੀਵਨ. 2 ਭਾਗ। ਲੰਡਨ: ਸਿਮਥ,
ਐਲਡਰ ਐਂਡ ਕੰਪਨੀ, 1872।
ਫੇਨ, ਹੈਨਰੀ ਐਡਵਰਡ। ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਪੰਜ ਸਾਲ। 2 ਭਾਗ। ਲੰਡਨ: ਹੈਨਰੀ ਕੋਲਬਰਨ,
1842
ਗ੍ਿਰਿਫਨ, ਲੈਪਲ। ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਵਧਦੇ ਸਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵਚਕਾਰ ਿਸੱਖ ਰੁਕਾਵਟ। ਆਕਸਫੋਰਡ:
ਕਲਾਰੇਂਡਨ ਪ੍ਰੈਸ, 1898.
ਹੋਿਨਗਬਰਗਰ, ਜੌਨ ਮਾਰਿਟਨ. ਪੂਰਬ ਿਵੱਚ ਪੈਂਤੀ ਸਾਲ; ਸਾਹਸ, ਖੋਜਾਂ, ਪ੍ਰਯੋਗ ਾਂ, ਅਤੇ ਇਿਤਹਾਸਕ ਸਕੈਚ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ
ਕਸ਼ਮੀਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ; ਮੈਡੀਸਨ, ਬੋਟਨੀ, ਫਾਰਮੇਸੀ ਆਿਦ ਦੇ ਸਬੰਧ ਿਵੱਚ ਲੰਡਨ: ਐਚ. ਬੈਲੀਅਰ, 1852।
ਿਹਊਗਲ, ਕਾਰਲ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ, ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਿਸੱਖਾਂ ਦੇ ਚਿਰੱਤਰ ਦਾ ਇੱਕ
ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਿਬਰਤਾਂਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। TB Jervis ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ. ਲੰਡਨ: ਜੇ. ਪੇਥਰਮ, 1845।
ਕੋਹਲੀ, ਸੀਤਾ ਰਾਮ। ਜਰਨਲ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਿਹਸਟਰੀ (1920-23) ਿਵੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਫੌਜ, ਭਾਗ 1: ਿਸੱਖ
ਇਿਤਹਾਸ ਦੇ ਸਰੋਤ, 'ਭਾਗ 2: ਆਰਿਟਲਰੀ' ਅਤੇ 'ਭਾਗ 3: ਕੈਵਲਰੀ' ।
ਲੈਫੋਂਟ, ਜੀਨ ਮੈਰੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ। ਨਵੀਂ ਿਦੱਲੀ: ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੁੱਕ ਸ਼ਾਪ, 1988.
ਲੈਂਗ , ਜੌਨ. ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਭਟਕਣਾ: ਅਤੇ ਿਹੰਦੋਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹੋਰ ਿਚੱਤਰ।
ਲੰਡਨ: ਰੂਟਲੇਜ, ਵਾਰਨ ਅਤੇ ਰੂਟਲੇਜ, 1859।
ਲਾਰੈਂਸ, ਮੇਜਰ ਐੱਚ.ਐੱਮ.ਐੱਲ. ਐਡਵੈਂਚਰਸ ਆਫ ਏਨ ਆਿਫਸਰ ਇਨ ਦੀ ਸਰਿਵਸ ਆਫ ਰੰਜੀਤ ਿਸੰਘ । 2 ਵੋਲਸ, ਲੰਡਨ:
ਹੈਨਰੀ ਕੋਲਬਰਨ, 1845।
ਲਾਰੈਂਸ, ਜੌਨ. ਲਖਨਊ ਦਾ ਲਾਰੈਂਸ: ਿਪਆਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ। ਲੰਡਨ: ਹੋਡਰ ਐਂਡ ਸਟੌਫਟਨ, 1990।
ਲੀ, ਹੈਰੋਲਡ. ਬ੍ਰਦਰਜ਼ ਇਨ ਦਾ ਰਾਜ: ਿਦ ਲਾਇਵਜ਼ ਆਫ਼ ਜੌਨ ਐਂਡ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ।
ਆਕਸਫੋਰਡ: ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ਪ੍ਰੈਸ, 2003।
ਮੈਕੇਂਜੀ, ਿਮਿਸਜ਼ ਕੋਿਲਨ (ਹੇਲਨ ਡਗਲਸ)। ਿਮਸ਼ਨ ਿਵੱਚ ਜੀਵਨ, ਕੈਂਪ ਅਤੇ ਜ਼ੇਨਨਾ, ਜਾਂ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਛੇ ਸਾਲ। 2 ਭਾਗ। ਿਨਊਯਾਰਕ:
ਰੈੱਡਫੀਲਡ, 1853.
ਮਾਈਏਲੋ, ਅਮੇਡੀਓ। 'Avitabile the Mastiff: The Makeing of an image.' ਨੈਪੋਲੀ l'India: Alti del Conveguo Napoli – Ercolauo, 2-3 giugno 1988
(Napoli)।
ਵੋਲ. 34 (1990): ਪੰਨਾ 207–305।
M'Gregor, WL ਦ ਿਹਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦਾ ਿਸੱਖਸ: ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਿਲਵਜ਼ ਆਫ਼ ਦ
ਗੂਰੂਜ਼, ਸੁਤੰਤਰ ਿਸਰਦਾਰਾਂ ਜਾਂ ਿਮਸਲਾਂ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ, ਅਤੇ ਿਸੱਖ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦਾ
ਜੀਵਨ। 2 ਭਾਗ। ਲੰਡਨ: ਜੇਮਸ ਮੈਡਨ, 1846.
ਮਾਊਟਨ, ਕਰਨਲ ਫਰਾਂਿਸਸ-ਹੈਨਰੀ। Repport sur les derniers événements du
ਪੰਜਾਬ, ਪਾਰ ਲੇ ਕਰਨਲ ਮਾਉਟਨ, ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਡੇ ਲਾ ਕੈਵੈਲਰੀ ਰੇਗ ੁਲੀਏਰ ਡੇ ਲ'ਆਰਮੀ ਿਸਕ, ਡੈਨਸ ਲਾ ਕੈਂਪੇਨ ਡੇ ਨਵੰਬਰ
1845 à ਮਾਰਚ 1846 (1846)।
ਚਮਨ ਰੌਲੀ ਦੁਆ ਰਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। 'ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ (1845-46)।' ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਅਤੀਤ ਅਤੇ
ਵਰਤਮਾਨ। ਵੋਲ. 15, ਭਾਗ 1 (ਅਪ੍ਰੈਲ 1981): ਪੰਨਾ 116–27।
ਨਕੀ, ਮੁਹੰਮਦ। ਸੂਰੀ ਦੇਖੋ ।
ਓਸਬੋਰਨ, ਡਬਲਯੂ ਜੀ ਦ ਕੋਰਟ ਅਤੇ ਕੈਂਪ ਆਫ਼ ਰਨਜੀਤ ਿਸੰਗ । ਲੰਡਨ: ਹੈਨਰੀ ਕੋਲਬਰਨ, 1840.
ਪਾਨੀਕਰ, ਕੇ.ਐਮ. ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ , 1792-1858: ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ। ਲੰਡਨ: ਮਾਰਿਟਨ ਹੌਪਿਕਨਸਨ ਿਲਿਮਟੇਡ, 1930।
ਪਰਸ਼ਾਦ, ਦੀਵਾਨ ਅਜੁਧੀਆ। ਸੂਰੀ ਦੇਖੋ ।
ਪੈਕ, ਲੂਸੀ। ਲਾਹੌਰ: ਆਰਕੀਟੈਕਚਰਲ ਹੈਰੀਟੇਜ। ਲਾਹੌਰ: ਿਫਰੋਜ਼ਸਨਜ਼ (ਪ੍ਰਾਇ.)
ਿਲਿਮਟੇਡ, 2015।
ਪ੍ਿਰੰਸੇਪ, ਹੈਨਰੀ ਟੀ. ਓਿਰਿਜਨ ਆਫ਼ ਦਾ ਿਸੱਖ ਪਾਵਰ ਇਨ ਪੰਜਾਬ, ਅਤੇ ਮੁਹਾ-ਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦਾ ਿਸਆਸੀ ਜੀਵਨ, ਿਸੱਖਾਂ ਦੀ
ਮੌਜੂਦਾ ਸਿਥਤੀ, ਧਰਮ, ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਰੀਤੀ-ਿਰਵਾਜਾਂ ਦੇ ਲੇਖੇ ਨਾਲ। ਕਲਕੱਤਾ: ਜੀ ਐਚ ਹੱਟਮੈਨ/ਿਮਲਟਰੀ ਆਰਫਾਨ ਪ੍ਰੈਸ,
1834।
[ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ] 'ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਪੇਪਰ। 1847-1849।
ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਸੰਸਦ ਦੇ ਦੋਵਾਂ ਸਦਨਾਂ ਿਵੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ।'
ਖਾਤੇ ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ਾਤ। ਵੋਲ. 41: ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ (30 ਿਵੱਚੋਂ 12: ਪੰਜਾਬ) (1849)।
ਰੇਨੋਰ, ਏ. ਅਤੇ ਐਚਆਰ ਗੋਲਿਡੰਗ , ਐਡਸ. ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਰੇਨੇਲ ਜੀ. ਟੇਲਰ, ਿਮਸਟਰ ਪੀ. ਸੈਂਿਡਸ ਮੇਲਿਵਲ, ਪੰਿਡਤ ਕੁਨਾਿਹਆ ਲਾਲ,
ਿਮਸਟਰ ਪੀ.ਏ. ਵੈਨਸ ਐਗਨੇਊ, ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜੇ. ਿਨਕੋਲਸਨ, ਿਮਸਟਰ ਐਲ. ਬੋਿਰੰਗ ਅਤੇ ਿਮਸਟਰ ਏ.ਐਚ. ਕੌਕਸ,
1847-1849 ਦੀਆਂ ਿਸਆਸੀ ਡਾਇਰੀਆਂ। ਇਲਾਹਾਬਾਦ: ਪਾਇਨੀਅਰ ਪ੍ਰੈਸ, 1915।
ਰੂਟਲੇਜ, ਜੇਮਸ. ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਿਨਯਮ ਅਤੇ ਮੂਲ ਰਾਏ, ਨੋਟਸ ਤੋਂ
1870-74 ਿਵੱਚ ਿਲਆ ਿਗਆ। ਲੰਡਨ: ਟਰਬਨਰ ਐਂਡ ਕੰਪਨੀ, 1878।
ਿਸੱਧੂ, ਅਮਰਪਾਲ। ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ । ਸਟ੍ਰਾਉਡ: ਅੰਬਰਲੇ ਪਬਿਲਿਸ਼ੰਗ ,
2010.
ਸਿਮਥ, ਆਰ. ਬੋਸਵਰਥ। ਲਾਰਡ ਲਾਰੈਂਸ ਦਾ ਜੀਵਨ. 2 ਭਾਗ। ਲੰਡਨ: ਸਿਮਥ, ਐਲਡਰ ਐਂਡ ਕੰਪਨੀ, 1883।
ਸਿਮਥ, ਮੇਜਰ ਜੀ. ਕਾਰਮਾਈਕਲ, ਐਡ. ਦੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਿਰਵਾਰ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ
ਲਾਹੌਰ, ਜਮੂ ਰਾਿਜਆਂ, ਸੇਕ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਿਬਰਤਾਂਤ ਨਾਲ। ਕਲਕੱਤਾ: ਡਬਲਯੂ. ਥੈਕਰ ਐਂਡ
ਕੰਪਨੀ, 1847।
ਸੋਲਟੀਕੋਫ, ਪ੍ਿਰੰਸ ਅਲੈਕਿਸਸ. ਅੱਖਰ ਸੁਰ l'Inde. ਪੈਿਰਸ: ਅਮੀਓਟ, 1848.
ਸਟੀਨਬੈਕ, ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਕਰਨਲ। ਹੈਨਰੀ। ਪੰਜਾਬ; ਿਸੱਖਾਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਿਬਰਤਾਂਤ; ਇਸਦੀ ਹੱਦ, ਇਿਤਹਾਸ, ਵਣਜ,
ਉਤਪਾਦਨ, ਸਰਕਾਰ, ਿਨਰਮਾਣ, ਕਾਨੂੰਨ, ਧਰਮ ਆਿਦ ਲੰਡਨ: ਸਿਮਥ, ਐਲਡਰ ਐਂਡ ਕੰਪਨੀ, 1845।
ਸੂਰੀ, ਿਵਿਦਆ ਸਾਗਰ। ਪੰਜਾਬ ਿਹਸਟਰੀ ਦੇ ਕੁਝ ਮੂਲ ਸਰੋਤ: ਦੀਵਾਨ ਅਜੁਧੀਆ ਪਰਸ਼ਾਦ ਦੇ ਵਕਈ-ਏ-ਜੰਗ -ਏ-ਿਸੱਖਨ
(ਫੇਰੋਸ਼ਿਹਰ ਅਤੇ ਸੋਬਰਾਓਂ, 1846 ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਨਕੀਸ) (ਫੇਰੋਸ਼ਿਹਰ ਅਤੇ ਸੋਬਰਾਓਂ, 1846) ਿਸਰਲੇਖ ਵਾਲੇ ਸਮਕਾਲੀ
ਇਿਤਹਾਸ ਦੇ ਕੁਝ ਉੱਤਮ ਫ਼ਾਰਸੀ ਹੱਥ-ਿਲਖਤਾਂ ਅਤੇ ਐਨੋਟੇਿਟਡ ਅਨੁਵਾਦਾਂ ਦੇ ਿਵਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਕੈਟਾਲਾਗਸ। ਤਾਰੀਖ-ਏ-
ਪੰਜਾਬ)।
ਲਾਹੌਰ: 1956. ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ਿਹਸਟੋਰੀਕਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੇ ਜਰਨਲ ਦੇ ਦੋ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕਾਂ (ਅਪ੍ਰੈਲ 1944 ਅਤੇ ਜੂਨ
1947) ਤੋਂ ਮੁੜ ਛਾਿਪਆ ਿਗਆ।
7 ਕਸ਼ਮੀਰ
ਬੈਡਨ-ਪਾਵੇਲ, ਰੌਬਰਟ. ਇੰਡੀਅਨ ਮੈਮੋਰੀਜ਼: ਰੀਕਲੈਕਸ਼ਨਜ਼ ਆਫ਼ ਸੋਲਜਿਰੰਗ , ਸਪੋਰਟ, ਆਿਦ ਲੰਡਨ: ਹਰਬਰਟ
ਜੇਨਿਕੰਸ, 1915।
ਬਰਨ, ਮੇਜਰ-ਜਨਰਲ ਸਰ ਓਵੇਨ ਟੂਡੋਰ। ਯਾਦਾਂ। ਲੰਡਨ: ਐਡਵਰਡ ਆਰਨੋਲਡ, 1907.
ਡਿਰਊ, ਫਰੈਡਿਰਕ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਉੱਤਰੀ ਬੈਰੀਅਰ: ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਿਸੱਧ ਿਬਰਤਾਂਤ। ਲੰਡਨ: ਈ. ਸਟੈਨਫੋਰਡ,
1877।
[ਡੁਗ ੁਇ ਡ, ਜੇ.]. ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਪੱਤਰ: 1870 ਿਵੱਚ ਿਲਿਖਆ ਿਗਆ; ਇਲਸਟ੍ਰੇਿਟਡ ਅਤੇ ਐਨੋਟੇਿਟਡ 1873. ਲੰਡਨ:
ਜਾਰਜ ਬੈੱਲ ਐਂਡ ਸੰਨਜ਼, 1874।
ਐਲਮਸਲੀ, ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਐੱਮ. ਅਤੇ ਡਬਲਯੂ.ਬੀ. ਥਾਮਸਨ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਬੀਜਣ ਦਾ ਸਮਾਂ: ਿਵਲੀਅਮ ਜੈਕਸਨ-ਏਲਮਸਲੀ ਦੀ
ਇੱਕ ਯਾਦ। ਲੰਡਨ: ਜੇਮਸ ਿਨਸਬੇਟ ਐਂਡ ਕੰਪਨੀ, 1876।
ਫੋਰਿਸਥ, ਟੀਡੀ ਆਟੋਬਾਇਓਗ੍ਰਾਫੀ ਅਤੇ ਸਰ ਡਗਲਸ ਫੋਰਿਸਥ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ।
ਐਥਲ ਫੋਰਿਸਥ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ. ਲੰਡਨ: ਿਰਚਰਡ ਬੈਂਟਲੇ ਐਂਡ ਸਨ, 1887।
ਗੋਰਡਨ, ਟੀਈ ਏ ਵੈਿਰਏਡ ਲਾਈਫ: ਏ ਿਰਕਾਰਡ ਆਫ਼ ਿਮਲਟਰੀ ਐਂਡ ਿਸਵਲ ਸਰਿਵਸ, ਆਫ਼ ਸਪੋਰਟ ਐਂਡ ਟ੍ਰੈਵਲ ਇਨ
ਇੰਡੀਆ, ਸੈਂਟਰਲ ਏਸ਼ੀਆ ਐਂਡ ਪਰਸ਼ੀਆ, 1849-1902।
ਲੰਡਨ: ਜੌਨ ਮਰੇ, 1906.
ਗ੍ਰੇ, ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਿਹੱਲ. ਸੱਠ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ: ਇੱਕ ਸਟੋਨੀਹਰਸਟ ਲੜਕੇ ਦੀ ਭਟਕਣਾ
ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ, ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਿਹੱਲ ਗ੍ਰੇ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੋਣ ਕਰਕੇ। ਲੰਡਨ: ਜੌਨ ਮਰੇ,
1925।
ਹੈਨੀਗਨ, ਿਟਮ. ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਿਵੱਚ ਕਤਲ: ਜਾਰਜ ਹੇਵਰਡ ਅਤੇ ਮਹਾਨ
ਖੇਡ. ਸਟ੍ਰਾਡ: ਦ ਿਹਸਟਰੀ ਪ੍ਰੈਸ, 2011।
ਨਾਈਟ, ਿਵਲੀਅਮ ਹੈਨਰੀ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਥੀਬੇਟ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਪੈਦਲ ਯਾਤਰੀ ਦੀ ਡਾਇਰੀ।
ਲੰਡਨ: ਿਰਚਰਡ ਬੈਂਟਲੇ, 1863.
ਲੇਟਨਰ, ਗੌਟਲੀਬ ਿਵਲਹੇਲਮ। ਦਰਿਦਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਨਸਲਾਂ। ਲਾਹੌਰ:
ਸਰਕਾਰੀ ਕੇਂਦਰੀ ਬੁੱਕ ਿਡਪੂ, 1877.
ਮੈਕਮਨ, ਸਰ ਜਾਰਜ। ਭਾਰਤੀ ਯੁੱਧਾਂ ਤੋਂ ਿਵਗਨੇਟ। ਲੰਡਨ: ਸੈਮਪਸਨ ਲੋ
ਅਤੇ ਮਾਰਸਟਨ ਐਂਡ ਕੰ., ਐਨ.ਡੀ
ਸਾਲ 1868, '69, '70, '71, '72, ਅਤੇ '73 ਿਵੱਚ, ਸੀਰੀਆ ਿਵੱਚ, ਟਾਈਗ੍ਿਰਸ, ਭਾਰਤ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਸੀਲੋਨ, ਜਾਪਾਨ,
ਮੰਗ ੋਲੀਆ, ਸਾਇਬੇਰੀਆ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ, ਿਵੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੇ ਮੋਟੇ ਨੋਟ ਸੈਂਡਿਵਚ ਟਾਪੂ, ਅਤੇ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ।
ਲੰਡਨ: ਟਰਬਨਰ ਐਂਡ ਕੰਪਨੀ, 1875।
ਿਵਲਸਨ, ਐਂਡਿਰਊ. ਬਰਫ਼ ਦਾ ਿਨਵਾਸ: ਇੱਕ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਿਨਰੀਖਣ
ਚੀਨੀ ਿਤੱਬਤ ਿਹਮਾਿਲਆ ਦੀਆਂ ਉਪਰਲੀਆਂ ਘਾਟੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤੀ ਕਾਕੇਸ਼ਸ ਤੱਕ। ਐਿਡਨਬਰਗ ਅਤੇ ਲੰਡਨ: ਿਵਲੀਅਮ
ਬਲੈਕਵੁੱਡ ਐਂਡ ਸੰਨਜ਼, 1876।
8 ਪਰੀਓਡੀਕਲਸ
ਆਰਚਰ, ਿਮਲਡਰਡ। ਜਾਰਜ ਲੈਂਡਸੀਰ (1834-78): ਇੱਕ ਭੁੱਿਲਆ ਹੋਇ ਆ ਪੇਂਟਰ
ਭਾਰਤੀ ਦ੍ਿਰਸ਼।' ਰੂਪਾਂਜਲੀ: ਓਸੀ ਗੰਗ ੋਲੀ ਦੀ ਯਾਦ ਿਵੱਚ। ਕਿਲਆਣ ਕੁਮਾਰ ਗਾਂਗ ੁਲੀ ਅਤੇ ਐਸਐਸ ਿਬਸਵਾਸ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ
ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ। ਨਵੀਂ ਿਦੱਲੀ: ਸੰਦੀਪ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, 1986.
ਕੈਡੇਲ, ਸਰ ਪੈਟਿਰਕ। 'ਇੱਕ ਫ੍ਰੀ ਲਾਂਸ ਗਨਰ।' ਰਾਇਲ ਦਾ ਜਰਨਲ
ਤੋਪਖਾਨਾ 78, ਨੰ. 2 (ਅਪ੍ਰੈਲ 1951): ਪੰਨਾ 97-101। ਜੌਨ ਅਤੇ ਮੈਕਮਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖੋ ।
'ਕੈਪਟਨ ਕਿਨੰਘ ਮ ਅਤੇ ਮੇਜਰ ਸਿਮਥ'। ਜੇਡੀ ਕਿਨੰਘ ਮ ਦੁਆ ਰਾ ਿਸੱਖਸ ਦੇ ਇਿਤਹਾਸ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ , ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਰਾਜ ਕਰਨ
ਵਾਲੇ ਪਿਰਵਾਰ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ, ਮੇਜਰ ਜੀ. ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ। ਿਦ ਇੰਡੀਅਨ ਿਨਊਜ਼ ਐਂਡ ਕ੍ਰੋਿਨਕਲ ਆਫ
ਈਸਟਰਨ ਅਫੇਅ ਰਜ਼, 2 ਨਵੰਬਰ 1849, ਪੰਨਾ 490।
'ਕਰਨਲ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ: ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਅਤੇ ਅਜੀਬ ਿਜ਼ੰਦਗੀ।' ਅੰਗ ਰੇਜ਼, 19

ਜੁਲਾਈ 1924, ਪੰਨਾ 1-3.
ਐਡਵਰਡਸ, ਹਰਬਰਟ. 'ਿਦ ਿਸੱਖ ਇਨਵੈਜ਼ਨ ਇਨ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਇੰਡੀਆ 1845-1846।' ਦ
ਕਲਕੱਤਾ ਿਰਿਵਊ 6 (1846): pp 240–304.
———। 'ਿਦ ਲਾਹੌਰ ਬਲੂ ਬੁੱਕ।' ਕਲਕੱਤਾ ਿਰਿਵਊ 8 (1847): ਪੰਨਾ 231-
82.
ਬੀਆਰ ਦੀ ਡਾਇਰੀ ਦਾ ਐਬਸਟਰੈਕਟ. AW Heyde, ਸਤੰਬਰ 1862 ਤੋਂ ਫਰਵਰੀ 1864 ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ।' ਚਰਚ ਆਫ਼ ਦ ਯੂਨਾਈਿਟਡ
ਬ੍ਰਦਰੇਨ ਦੇ ਿਮਸ਼ਨਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਦੇ ਖਾਤੇ, ਈਥਨ 25 (1863) ਿਵੱਚ ਸਥਾਿਪਤ: ਪੀਪੀ 239-40।
ਗੋਲਡਸਿਮੱਡ, ਮੇਜਰ-ਜਨਰਲ ਸਰ ਫਰੈਡਿਰਕ ਆਈ. 'ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ: ਸੋਲਜਰ ਐਂਡ ਟ੍ਰੈਵਲਰ।' ਿਸਪਾਹੀ ਅਤੇ ਯਾਤਰੀ
ਦੀ ਸਮੀਿਖਆ : ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਕਰਨਲ, ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ, ਮੇਜਰ
ਿਹਊਗ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ। ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਅਤੇ ਏਸ਼ੀਆਿਟਕ ਿਤਮਾਹੀ ਸਮੀਿਖਆ, ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਿਨਯਮ,
ਜੁਲਾਈ 1898, ਪੀਪੀ 283-99।
ਗੁਰਡਨ, ਲੈਫਟ.-ਕਰਨਲ ਬੀ.ਈ.ਐਮ. 'ਕਾਿਫ਼ਿਰਸਤਾਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਖੋਜੀ।' ਿਹਮਾਲੀਅਨ ਜਰਨਲ 8 (1936)।
ਹੇਵਰਡ, GW ਅਤੇ TD Forsyth. ਕਰਨਲ ਸ਼ਾਵਰ ਨੂੰ ਪੱਤਰ
ਰਾਇਲ ਿਜਓਗਰਾਫੀਕਲ ਸੋਸਾਇਟੀ 15 (1870-71), ਪੀਪੀ 10-24 ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ।
ਜੌਨ, ਡਬਲਯੂ. 'ਏ ਫ੍ਰੀ ਲਾਂਸ ਗਨਰ।' ਰਾਇਲ ਆਰਿਟਲਰੀ ਦਾ ਜਰਨਲ 77, ਨੰ. 4
(ਅਕਤੂਬਰ 1950)। ਕੈਡੇਲ ਅਤੇ ਮੈਕਮਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖੋ ।
ਕੇ, ਸਰ ਜੌਨ। 'ਪੂਰਬ ਿਵਚ ਿਮਲਟਰੀ ਲਾਈਫ ਐਂਡ ਐਡਵੈਂਚਰ।' ਕਲਕੱਤਾ ਿਰਿਵਊ 8 (1847): ਪੰਨਾ 195-230।
[ਲਾਰੈਂਸ, HM]. 'ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਿਸੰਧ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆ ਲੇ ਦੇ ਦੇਸ਼।' ਦ
ਕਲਕੱਤਾ ਿਰਿਵਊ 2 (1844): ਪੀਪੀ 469–535।
[———]। 'ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਤਾਜ਼ਾ ਇਿਤਹਾਸ।' ਕਲਕੱਤਾ ਿਰਿਵਊ 1 (1844): ਪੀ.ਪੀ
449-507।
[———]। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਿਰਵਾਰ ਦੇ ਇਿਤਹਾਸ ਦੀ ਸਮੀਿਖਆ , ਮੇਜਰ ਜੀ. ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ ਦੁਆ ਰਾ
ਸੰਪਾਿਦਤ। ਕਲਕੱਤਾ ਿਰਿਵਊ 9 (1848): pp 511-24.
[———]। 'ਸੀਕ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਸ਼।' ਕਲਕੱਤਾ ਿਰਿਵਊ 2 (1844): ਪੀ.ਪੀ
153-208.
ਮੈਕਮਨ, ਸਰ ਜਾਰਜ, 'ਏ ਫ੍ਰੀ ਲਾਂਸ ਗਨਰ।' ਰਾਇਲ ਆਰਿਟਲਰੀ ਦਾ ਜਰਨਲ 78, ਨੰ. 3 (ਜੂਨ 1951): ਪੰਨਾ 231–
32। ਕੈਡੇਲ ਨੂੰ ਜਵਾਬ.
'ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ।' ਮੇਜਰ ਿਹਊਗ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ , ਸੋਲਜਰ ਅਤੇ ਟ੍ਰੈਵਲਰ ਦੀ ਸਮੀਿਖਆ ।
ਿਦ ਗਾਰਡੀਅਨ, 5 ਅਕਤੂਬਰ, 1898, ਪੰਨਾ 21.
'ਮੁਲਤਾਨ।' ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਤੇ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਭਾਰਤ, ਚੀਨ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਿਹੱਿਸਆਂ ਤੋਂ ਐਲਨ ਦਾ ਭਾਰਤੀ ਮੇਲ ਅਤੇ ਅਿਧਕਾਰਤ ਗਜ਼ਟ,
17 ਮਾਰਚ 1860, ਪੰਨਾ 188. ਮੂਲ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਬੰਬੇ ਟਾਈਮਜ਼, 16 ਜਨਵਰੀ 1860 ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਹੋਇ ਆ।
ਪੀਅਰਸ, ਮੇਜਰ ਿਹਊਗ ਡਬਲਯੂ. 'ਿਸੱਖ ਸੈਿਨਕ ਦਾ ਿਵਕਾਸ।' ਮੈਕਿਮਲਨ ਦੇ
ਮੈਗ ਜ਼ੀਨ (ਮਾਰਚ 1898): ਪੀਪੀ 360–68।
'ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਫਸਰ: ਸਾਹਸੀ ਜੀਵਨ।' ਪਾਇਨੀਅਰ ਮੇਲ ਐਂਡ ਇੰਡੀਅਨ ਵੀਕਲੀ ਿਨਊਜ਼ (ਇਲਾਹਾਬਾਦ), 3
ਨਵੰਬਰ 1922, ਪੀਪੀ 37-9।
'ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਯੂਰਪੀ ਅਫਸਰ।' ਪਾਇਨੀਅਰ ਮੇਲ ਅਤੇ ਇੰਡੀਅਨ ਵੀਕਲੀ
ਿਨਊਜ਼ (ਇਲਾਹਾਬਾਦ), 24 ਨਵੰਬਰ 1922, ਪੰਨਾ 37-8।
ਜੇ ਡੀ ਕਿਨੰਘ ਮ ਦੁਆ ਰਾ ਿਸੱਖਸ ਦੇ ਇਿਤਹਾਸ ਦੀ ਸਮੀਿਖਆ , ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਿਰਵਾਰ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ, ਮੇਜਰ
ਜੀ. ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ।
ਸਾਿਹਤ, ਿਵਿਗਆਨ ਅਤੇ ਲਿਲਤ ਕਲਾ ਦਾ ਐਥੀਨੀਅਮ ਜਰਨਲ, 10 ਅਤੇ 24 ਮਾਰਚ 1849, ਪੀਪੀ 245–46, 293–94।
ਮੇਜਰ ਿਹਊਗ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ , ਸੋਲਜਰ ਅਤੇ ਟ੍ਰੈਵਲਰ ਦੀ ਸਮੀਿਖਆ । ਦ
ਐਥੀਨੀਅਮ ਜਰਨਲ ਆਫ਼ ਿਲਟਰੇਚਰ, ਸਾਇੰਸ ਦ ਫਾਈਨ ਆਰਟਸ, ਸੰਗ ੀਤ ਅਤੇ ਡਰਾਮਾ, ਜਨਵਰੀ-ਜੂਨ 1898, ਪੀਪੀ
815-16।
'ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਗ : ਚੀਫ਼ ਆਫ਼ ਲਾਹੌਰ।' ਜਨਰਲ ਐਲਾਰਡ ਨਾਲ ਇੰਟਰਿਵਊ. ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਮੈਗ ਜ਼ੀਨ, 2 ਜੂਨ 1838, ਪੰਨਾ
239–40, 247–48।
'ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ।' ਿਦ ਜੈਂਟਲਮੈਨ ਮੈਗ ਜ਼ੀਨ 12 (ਨਵੰਬਰ 1939): ਪੀਪੀ 527–
38.
'ਿਕਸਮਤ ਦਾ ਿਸਪਾਹੀ।' ਮੇਜਰ ਿਹਊਗ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ , ਸੋਲਜਰ ਅਤੇ ਟ੍ਰੈਵਲਰ ਦੀ ਸਮੀਿਖਆ । ਿਨਊਯਾਰਕ
ਟ੍ਿਰਿਬਊਨ ਸਪਲੀਮੈਂਟ, 17 ਜੂਨ, 1898, ਪੰਨਾ 12-13।
'ਿਕਸਮਤ ਦਾ ਿਸਪਾਹੀ।' ਮੇਜਰ ਿਹਊਗ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ , ਸੋਲਜਰ ਅਤੇ ਟ੍ਰੈਵਲਰ ਦੀ ਸਮੀਿਖਆ । ਸਟੈਂਡਰਡ,
20 ਜੂਨ 1898, ਪੰਨਾ 4.
'ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਕੈਰੀਅਰ।' ਮੇਜਰ ਿਹਊਗ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ , ਸੋਲਜਰ ਅਤੇ ਟ੍ਰੈਵਲਰ ਦੀ ਸਮੀਿਖਆ । ਿਨਊਯਾਰਕ
ਟਾਈਮਜ਼, 9 ਜੁਲਾਈ 1898, ਪੰਨਾ 462।
'ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋ ਦਾ ਯੂਲ ਐਡੀਸ਼ਨ।' ਿਦ ਿਲਿਵੰਗ ਏਜ (ਬੋਸਟਨ), 29 ਜੂਨ 1872, ਪੀ.ਪੀ
778-79।
1. ਕਰਨਲ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਹਾਟਨ ਕੈਂਪਬੈਲ ਗਾਰਡਨਰ ਆਪਣੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਟਾਰਟਨ ਪਿਹਰਾਵੇ ਿਵੱਚ। ਸੈਮੂਅ ਲ ਬੋਰਨ ਦੁਆ ਰਾ 1864 ਦੀ ਇਹ ਫੋਟੋ ਪੀਅਰਸ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ

ਫਰੰਟਸਪੀਸ ਵਜੋਂ ਦੁਬਾਰਾ ਿਤਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਿਕ ਟਾਰਟਨ ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ 79ਵੀਂ ਹਾਈਲੈਂਡ ਇਨਫੈਂਟਰੀ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਪੱਗ ਦਾ ਇਗਰੇਟ-ਪਲੂਮ ਸੱਚਮੁੱਚ ਉੱਚੇ
ਵਖਰੇਵੇਂ ਦਾ ਿਚੰਨ੍ਹ ਸੀ।
2. ਕਰਨਲ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੰਪਾਿਦਤ ਕਰਨ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਮੇਜਰ ਿਹਊਗ ਪੀਅਰਸ ਨੂੰ ਪਈ।
3. ਮਾਈਕਲ ਪੈਕਨਹੈਮ ਐਜਵਰਥ ਨੇ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਭੂਗ ੋਲ ਿਵਿਗਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।
4. ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਮੈਰੀਅਨ ਡੁਰਾਂਡ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਸਾਹਸ ਦਾ ਇੱਕ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਲੇਖ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਿਹਲਾ ਿਵਅਕਤੀ ਸੀ।
5. ਹੇਲੇਨਾ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਗੁਆ ਚੀ ਿਕਸਮਤ ਲਈ 1898 ਦੀ ਖੋਜ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਲੈ ਜਾਇਆ।
6. ਜੇਹਲਮ ਦਿਰਆ ਤੋਂ ਿਨਕਲਦੀਆਂ ਨਿਹਰਾਂ ਅਤੇ ਡੂੰਘ ੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਿਵੱਚ ਕਰਨਲ ਨੇ ਘਰ ਬਣਾ ਿਲਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਹੈਲੇਨਾ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇ ਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਕਰਨਲ

ਪਰੇਡ 'ਤੇ ਿਨਕਿਲਆ ਸੀ।
7. ਹੇਲੇਨਾ ਨੂੰ ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਭੇਿਜਆ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਗਵਰਨਰ ਸਰ ਰੌਬਰਟ ਹੈਨਰੀ ਡੇਿਵਸ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ।
8. ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਕ੍ਿਰਸਟੀਅਨ ਲੌਰੇਂਸ ਬੋਥਾ, ਅਟਾਰਨੀ ਜੋ ਉਸਦਾ ਦੂਜਾ ਪਤੀ ਬਣੇਗ ਾ, ਹੇਲੇਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਗਈ।
9. ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਵਾਪਸ, ਸਰ ਜਾਰਜ ਮੈਕਮਨ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਕੁਝ ਪੁਰਾਣੇ ਿਰਟੇਨਰਾਂ ਨਾਲ ਿਮਲਾਇਆ।
10. ਬਚਪਨ ਿਵੱਚ, ਹੇਲੇਨਾ ਨੇ ਮੁਰੀ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਬੋਰਿਡੰਗ ਸਕੂਲ ਿਵੱਚ ਪੜ੍ਿਹਆ ਸੀ।
11. ਪੂਰਬ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਿਸੱਧੀ ਅਤੇ ਿਕਸਮਤ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਫੌਜੀ ਸਾਹਸੀ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਜਾਰਜ ਥਾਮਸ ਵਰਗੇ ਕਰੀਅਰ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਨੌਜਵਾਨ
ਗਾਰਡਨਰ ਆਪਣੇ ਜੇਸੂਇ ਟ ਸਕੂਲ ਦੇ ਅਿਧਆਪਕਾਂ 'ਤੇ ਟੈਕਸ ਲਗਾ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਇਹ 'ਿਟੱਪਰਰੇ ਰਾਜਾ' ਆਪਣਾ 'ਰਾਜ' ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਬੇਗ ਮ ਸਮਰੂ ਲਈ ਇੱਕ ਿਨੱਜੀ ਫੌਜ
(ਉੱਪਰ-ਖੱਬੇ ਘੋੜੇ 'ਤੇ) ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ।
12. ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ 'ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਰਿਹਤ ਭਟਕਣਾ' ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ ਹੁਣ ਤੁਰਕਮੇਿਨਸਤਾਨ ਅਤੇ ਉਜ਼ਬੇਿਕਸਤਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਈ । 1824 ਿਵੱਚ,

ਸਮਰਕੰਦ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਬਦਨਾਮੀ ਕਰਨ ਵੇਲੇ, ਉਸਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਿਪੱਛਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ।
13. ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਕਾਬੁਲ ਗੱਦੀ ਦੇ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਦੀ ਤਰਫੋਂ 800 ਅਫਗਾਨ ਬੇਿਨਯਮੀਆਂ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਸੰਭਾਲੀ। ਉਸਨੇ
ਇੱਕ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਨਾਲ ਿਵਆਹ ਵੀ ਕੀਤਾ।
14. ਉਸਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਪਿਰਵਾਰ ਦੇ 1826 ਦੇ ਕਤਲੇਆ ਮ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਯਾਤਰਾ, ਉੱਚੇ ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਅਤੇ ਅਣਜਾਣ ਪਾਮੀਰਾਂ ਦੇ 2000-ਿਕਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਸਰਕਟ
'ਤੇ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਹ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਤੱਕ ਪਾਮੀਰਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖੋਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗ ੀ। ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਿਰਤ, ਕਰਨਲ ਟੀਈ ਗੋਰਡਨ ਨੇ 1874 ਿਵੱਚ
ਮਹਾਨ ਪਾਮੀਰ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਵਾਕੀ ਗਾਈਡ ਪੇਂਟ ਕੀਤੀ।
15. ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ, ਇੱਕ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਅਫਗਾਨ ਸੀਮਾ ਕਿਮਸ਼ਨ ਨੇ ਆਕਸਸ ਦੀਆਂ ਉਪਰਲੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ 'ਤੇ ਬਾਲਾ ਮੁਰਗਾਬ ਿਵਖੇ
ਆਪਣੇ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਕੈਂਪ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਿਰਕਾਰਡ ਕੀਤਾ।
16. ਪੂਰਬੀ ਪਾਮੀਰਸ ਿਵੱਚ, ਗਾਰਡਨਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਿਕਰਗੀਜ਼ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਕਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਪਰਾਹੁਣਚਾਰੀ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।
17. ਿਬਨਾਂ ਨਕਸ਼ੇ (ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ) ਜਾਂ ਕੰਪਾਸ, ਗਾਰਡਨਰ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਇਸ ਭਾਗ ਬਾਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਸਪਸ਼ਟ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਚੀਨੀ ਿਸ਼ਨਿਜਆਂਗ ਦੇ

ਮਾਰੂਥਲ ਿਵੱਚ ਉੱਭਿਰਆ ਤਾਂ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਯਰਕੰਦ, ਜੋ ਹੁਣ ਸ਼ਚੇ ਹੈ, ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਸਥਾਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਿਪਆ।
18. ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭੂਗ ੋਲ ਿਵਿਗਆਨੀਆਂ ਲਈ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਪਹਾੜੀ ਓਡੀਸੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਿਦਲਚਸਪ ਭਾਗ ਆਖਰੀ ਸੀ। ਿਹਮਾਲੀਅਨ ਰੀੜ੍ਹ ਨੂੰ ਲੱਦਾਖ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ
ਤੱਕ ਪਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਿਵੱਚ ਵਾਪਸ ਪਰਿਤਆ ਅਤੇ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ (ਹੁਣ ਅਫਗਾਨ ਨੂਿਰਸਤਾਨ) ਦੇ ਅਣਜਾਣ ਪਹਾੜਾਂ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਿਹਲਾ
ਿਵਅਕਤੀ ਸੀ।
19. ਆਪਣੇ ਯੂਰਪੀ ਰੰਗ ਾਂ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮੋਫੋਬੀਆ ਦੇ ਨਾਲ, ਕਾਿਫਰ ਇੱਕ ਨਸਲੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਸਨ।
20. ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਕਾਿਫਰ ਿਵਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸੰਘ ਰਸ਼ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਤਰਖਾਣ ਅਤੇ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਹੁਨਰ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ।
21. ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ 1830 ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਮੁੜ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਪਿਹਲੇ ਐਂਗ ਲੋ-ਅਫਗਾਨ ਯੁੱਧ ਦੀ ਉਮੀਦ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਬਰਨਸ ਦਾ

ਕਤਲੇਆ ਮ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਯਾਤਰਾ ਨੋਟ ਗੁਆ ਚ ਜਾਣਗੇ।
22. ਗਾਰਡਨਰ ਵੀ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਸ਼ਸਤ੍ਰ-ਪਿਹਰੇ ਦੁਰਾਨੀ ਦੇ ਪਤਵੰਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੇਇ ੱਜ਼ਤੀ ਕਰਦਾ ਸੀ।
23. ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ, ਇੱਕ ਅਫਗਾਨ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਦੀ ਅਸੰਭਵ ਭੂਿਮਕਾ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੁਆ ਰਾ ਮਾਫ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਇੱਕ
ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਅਮੀਰ ਿਜਸਨੂੰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਨੇ ਗੱਦੀ ਤੋਂ ਹਟਾ ਿਦੱਤਾ ਸੀ।
24. ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਕੰਧਾਰ ਨੇੜੇ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਿਵੱਚ ਨੌਂ ਮਹੀਨੇ ਿਬਤਾਏ।
25. ਗਾਰਡਨਰ ਲਈ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਲਈ, ਖੈਬਰ ਦੱਰਾ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸੀ।
ਇਸ ਦੀਆਂ ਪਹੁੰਚਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਜਮਰੌਦ ਦਾ ਿਕਲਾ ਮਹਾਨ ਿਸੱਖ ਜਰਨੈਲ ਹਰੀ ਿਸੰਘ ਨਲਵਾ ਦੁਆ ਰਾ 1836 ਿਵੱਚ ਬਣਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਹ ਇਸਦੀ
ਰੱਿਖਆ ਿਵੱਚ ਮਰ ਜਾਵੇਗ ਾ ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਿਸੱਖ-ਅਫਗਾਨ ਲੜਾਈਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾ ਗਵਾਹ ਹੋਵੇਗ ਾ।
26. ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਕਾਬੁਲ ਤੋਂ ਭਜਾਏ ਗਏ, ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਬਾਮੀਅਨ ਨੇੜੇ 'ਉਰਘੁੰਡੀ ਦੀ ਘਾਟੀ' ਵੱਲ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਏ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ

ਜਲਾਵਤਨ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ, ਉਸਨੂੰ ਆਖਰਕਾਰ ਬਹਾਲ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਜਾਵੇਗ ਾ, ਪਰ ਪੂਰੀ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਫੌਜ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ, ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਕਠਪੁਤਲੀ ਨੂੰ ਉਖਾੜ
ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ 'ਤੇ ਦੂਜਾ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
27. ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਯਾਤਰਾ ਪ੍ਰੋਗ ਰਾਮਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਕੋਈ ਵੀ ਖੋਜੀ ਿਕਤੇ ਵੀ ਪਿਹਲੇ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਜਾਰਜ

ਹੇਵਰਡ, ਇੱਥੇ ਖੇਡ ਟਰਾਫੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਿਦਖਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ ਪਰ ਕਦੇ ਵੀ ਪਾਮੀਰਸ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਿਚਆ।
28. ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਰਾਵਿਲਨਸਨ ਨੂੰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਉਸਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਬਾਰੇ ਸ਼ੱਕ ਸੀ।
29. ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਯੂਲ ਨੂੰ ਵੀ ਗਾਰਡਨਰ ਬਾਰੇ ਸ਼ੱਕ ਸੀ।
30. ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਪਿਹਲੇ ਹੱਥ ਸਬੂਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਸਵੈ-ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਨੇਈ ਏਲੀਆਸ 'ਤੇ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
31. ਸਰ ਓਵੇਨ ਟੂਡੋਰ ਬਰਨ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਿਕਰਦਾਰ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ।
32. ਹੇਵਰਡ ਵਾਂਗ , ਥਾਮਸ ਡਗਲਸ ਫੋਰਿਸਥ (ਇੱਥੇ ਭਾਰਤੀ ਨੌਕਰ ਨਾਲ) ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪਾਮੀਰਸ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਿਵੱਚ ਅਸਫਲ ਿਰਹਾ।
33. ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਸੇਵਾ ਦੀ ਲਾਲਸਾ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਸਾਬਕਾ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਅਿਧਕਾਰੀ ਜਨਰਲ ਜੀਨ ਬੈਪਿਟਸਟ ਵੈਨਟੂਰਾ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਿਵਦੇਸ਼ੀ
ਸਾਹਸੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਕਦਮਾਂ 'ਤੇ ਚੱਿਲਆ।
34. ਵੈਨਟੂਰਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਜਨਰਲ ਜੀਨ ਫ੍ਰੈਂਕੋਇ ਸ ਐਲਾਰਡ ਨੇ ਹੁਣ ਿਸੱਖਾਂ ਦੀ ਯੂਰਪੀਅਨ ਮਾਡਲਡ ਕੋਰ, ਫੌਜ-ਏ-ਖਾਸ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕੀਤੀ।
35. 1832 ਿਵੱਚ, ਨੈਪਲਜ਼ ਤੋਂ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਜਨਰਲ ਪਾਓਲੋ ਅਿਵਤਾਬੀਲ ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਨ ਵਾਲਾ ਸੀ।
36. ਪੈਨਿਸਲਵੇਨੀਆ ਤੋਂ ਕੁਆ ਕਰ, ਡਾ: ਜੋਸੀਆਹ ਹਾਰਲਨ, ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਸੀ।
37. ਿਸੱਖ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜੰਮੂ ਦੇ ਿਤੰਨ ਡੋਗ ਰਾ (ਿਹੰਦੂ) ਭਰਾ ਸਨ, ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ , ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਿਸੰਘ , ਇੱਥੇ ਆਪਣੇ ਬੱਿਚਆਂ,

ਸੰਗ ੀਤਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਡਾਂਸਰ ਨਾਲ ਖੇਡ ਦੇ ਢੰਗ ਿਵੱਚ ਿਦਖਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ।
38. ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਤੋਂ ਿਤੱਬਤ ਤੱਕ ਫੈਿਲਆ ਹੋਇ ਆ ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਿਸਰਜਣਾ ਸੀ।

20 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ, ਉਸਨੇ ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਿਹਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਿਸੱਖ ਿਮਲੀਸ਼ੀਆ ਨੂੰ ਇੱਕਜੁੱਟ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਿਸੱਧੇ ਰਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਿਮਲਤ
ਪਰ ਉੱਚ ਿਨੱਜੀ ਰੂਪ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਫਲਤਾ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਸਦੀ ਤਾਕਤਵਰ ਸੈਨਾ ਦਾ ਪੁਨਰ ਿਨਰਮਾਣ ਸੀ।
39. ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਿਸੱਧੀ ਦੇ ਿਸਖਰ 'ਤੇ ਭਗਵੇਂ ਪਿਹਰਾਵੇ ਵਾਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਅਫਸਰ ਘੋੜਸਵਾਰ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਦਰਸਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ।
40. ਭਾਵੇਂ ਡੋਗ ਰਾ ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘ ਾ ਅਿਵਸ਼ਵਾਸ ਸੀ, ਗਾਰਡਨਰ 1839 ਿਵਚ ਜਦੋਂ ਬੁੱਢੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੇ ਕੰਮ ਿਵਚ

ਸੀ।
41. ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਿਦਖਾਇਆ ਿਗਆ ਹੈ।

42. ਅਗਲੇ ਸੱਤਾ-ਸੰਘ ਰਸ਼ ਿਵਚ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਡੋਗ ਰੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਜੋਂ ਉਭਰਨ ਲਈ

ਅਰਾਜਕਤਾ ਅਤੇ ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਦੋਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਚਲਾਇਆ ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦਾ ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਬਣਾਇਆ।
43. ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਖ਼ੂਨ-ਖ਼ਰਾਬੇ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਿਸੰਘ , ਅਤੇ ਪੋਤੇ ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਦਾ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।

44. ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਲਾਹਕਾਰ ਚੈਤ ਿਸੰਘ ਵੀ ਇਸ ਸਮੇਂ ਿਵਚ ਮਾਿਰਆ ਿਗਆ ਸੀ।

45. ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਚੰਦ ਕੌਰ (ਬਾਲਕੋਨੀ 'ਤੇ) ਦਾ ਵੀ ਇਹੀ ਹਾਲ ਹੋਇ ਆ। ਚੌਥੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਇੰਨੇ ਸਾਲਾਂ ਿਵੱਚ, ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਕੋਈ ਿਬਹਤਰ

ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਉਸੇ ਿਦਨ ਕਤਲ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।
46. ਸੱਤਾ ਿਵਚ ਆਉਣ 'ਤੇ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੇ ਗਿਹਿਣਆਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਿਵਰਾਸਤ ਿਵਚ ਿਮਿਲਆ ਸੀ, ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਬਾਂਹ 'ਤੇ ਕੋਹ-ਏ-ਨੂਰ ਹੀਰਾ
ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।
47. 1841 ਿਵੱਚ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਦੀ ਘੜੀ ਆਈ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀਆਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਿਕਲ੍ਹੇ-ਕਮ-ਮਿਹਲ ਉੱਤੇ ਕੀਤੇ

ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਰੋਕ ਿਦੱਤਾ।
48. 1859 ਦਾ ਐਲਿਬਊਮਨ ਪ੍ਿਰੰਟ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ ਦੇ ਿਵਹੜੇ ਦੇ ਖਜੂਰ ਦੇ ਦਰਖਤਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਿਜੱਥੇ ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਹੋਈ ਸੀ, ਿਜਸ ਦੇ ਿਪਛੋਕੜ ਿਵੱਚ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ
ਮਸਿਜਦ ਦੀਆਂ ਮੀਨਾਰਾਂ ਹਨ।
49. ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ ਵਾਲੇ ਸ਼ਿਹਰ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਕੋਨੇ ਿਵੱਚ ਲਾਹੌਰ ਿਕਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸਿਥਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੱਕੜ ਦੇ ਕੰਮ ਦੇ ਮਾਡਲ ਿਵੱਚ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਿਦਖਾਇਆ ਿਗਆ ਹੈ, ਜੋ ਿਕ
1851 ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਮੇਂ ਿਵੱਚ ਕੋਹ-ਏ-ਨੂਰ ਹੀਰੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸਥਾਨ ਦੇ ਮਾਣ ਲਈ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਸੀ। ਲੰਡਨ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ.
50. ਮਹਾਰਾਣੀ ਿਜੰਦ ਕੌਰ ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਦੀ ਗੁੱਸੇ ਵਾਲੀ ਮਾਂ ਸੀ ਜੋ ਿਕ ਮਹਾਨ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਅੰਿਤਮ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ

ਬਾਅਦ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਆਖਰੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਣ ਜਾਵੇਗ ੀ।
51. 1843 ਿਵੱਚ, ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਿਸਰਦਾਰਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਅਜੀਤ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਲਿਹਣਾ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਮਾਰ ਿਦੱਤਾ

ਿਗਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਥੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੇ ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਿਦਖਾਈ ਿਦੰਦੇ ਹਨ, ਿਜਸਨੂੰ ਉਹ ਮਹਾਰਾਜਾ ਮੰਨਦੇ ਸਨ।
52. ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਲਾਹਕਾਰ ਪੰਿਡਤ ਜੱਲਾ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਖਤਮ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।
ਪਰ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਨੇ ਲੰਬੀ ਘੱਟ ਿਗਣਤੀ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਦਾ ਸੁਆ ਗਤ ਕਰਿਦਆਂ ਨੌਜਵਾਨ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪਛਾਣ ਿਲਆ।
53. ਇਸ ਨੇ ਇੱਕ ਅਸਿਥਰ ਸ਼ਾਸਨ ਲਈ ਰਾਹ ਖੋਲ੍ਿਹਆ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਗੁੱਸੇ ਵਾਲੀ ਰਾਣੀ-ਮਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਵਜ਼ੀਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਇੱਥੇ ਬਚੇ
ਹੋਏ ਡੋਗ ਰੇ, ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ , ਜੋ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਿਬਤ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਿਵੱਚ। ਗਾਰਡਨਰ, ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਨਾਜ਼ੁਕ ਆਖਰੀ ਮਹੀਿਨਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਇਹਨਾਂ
ਪ੍ਰਤੀਯੋਗ ੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਦੀ ਬਦਲੇ ਿਵੱਚ ਸੇਵਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ।
54. ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਬੇਿਮਸਾਲ ਖੂਨ-ਖਰਾਬੇ ਨੇ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੇ ਦਰਜੇ ਅਤੇ ਫਾਈਲ ਨੂੰ ਮਾਮਿਲਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਿਵੱਚ ਲੈਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਿਹਤ ਕੀਤਾ।
ਮੱਧਯੁਗ ੀ ਚੇਨ-ਬਸਤਰ ਅਤੇ ਆਧੁਿਨਕ ਰਾਈਫਲਾਂ ਦੀ ਉਤਸੁਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਸਤਰਖਾਨੇ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨਾ ਅਕਸਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ।
55. ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਮਹਾਰਾਣੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦਰਬਾਰੀਆਂ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਲਾਲ ਿਸੰਘ , ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਖਲ ਦੇਣ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਿਵਦਰੋਹੀ ਫੌਜ ਨੂੰ

ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ।
56. ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਤੇਜ ਿਸੰਘ , ਇੱਥੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਭਤੀਜੇ ਨਾਲ ਦੇਿਖਆ ਿਗਆ, ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਦੇਸ਼ ਧ੍ਰੋਹ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ

ਸੀ।
57. 1844 ਿਵੱਚ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗਾਰਡਨਰ ਇੱਕ ਅਕਾਲੀ ਿਨਹੰਗ ਵਜੋਂ ਮੈਦਾਨ ਿਵੱਚ ਜਾਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਿਸੱਖ ਬੇਅ ਦਬੀਆਂ

ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਡਰਾਉਣੇ ਅਤੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ, ਅਕਾਲੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿਥਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਿਵੱਚ ਸਵਾਰ ਹੋਏ।
58. ਜਨਰਲ ਐਲਾਰਡ ਦੇ ਘੋੜਸਵਾਰ ਦੇ ਿਨਯਮਤ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਲਾਂਸ ਅਤੇ ਪੈਨੈਂਟ ਿਲਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ।
59. ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਿਥਆਰ ਪਿਹਨੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵਚ ਰੇਜ਼ਰ-ਿਤੱਖੀ ਿਡਸਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੱਗ ਾਂ ਅਤੇ ਕਮਾਨ ਅਤੇ ਤੀਰ 'ਤੇ ਸਨ।
60. ਜਨਰਲ ਵੈਨਟੂਰਾ ਦੁਆ ਰਾ ਿਸਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਿਸੱਖ ਪੈਦਲ ਫੌਜ ਨੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਵਾਂਗ ਵਰਦੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ।

61. ਿਸੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੇ ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਲਾਲ ਿਸੰਘ ਦੇ ਰਣਨੀਤਕ ਸਲਾਹਕਾਰ ਕਰਨਲ ਫ੍ਰੈਂਕੋਇ ਸ ਹੈਨਰੀ ਮੌਟਨ ਵਾਂਗ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ

ਿਤਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ 'ਤੇ ਮਾਣ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ।
62. ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਿਵੱਚ ਿਸੱਖ ਤੋਪਾਂ ਕੈਲੀਬਰ ਅਤੇ ਿਨਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ੀ ਦੋਵਾਂ ਪੱਖੋਂ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲੋਂ ਉੱਤਮ ਸਾਬਤ ਹੋਈ ਆਂ।

63. ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਕੈਪਟਨ ਜਾਰਜ ਬ੍ਰਾਡਫੁੱਟ ਦੇ ਭੜਕਾਊ ਿਬਆਨਾਂ ਨੇ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ, ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਬ੍ਰਾਡਫੁੱਟ ਖੁਦ ਇੱਕ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਜ਼ਖਮੀ ਸੀ।
64. ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਕਈ ਬੈਟਰੀਆਂ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਜੰਗ ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਿਹੱਸਾ ਨਾ ਲੈਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ

ਨਾਲ 'ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਗਵਰਨਰ' ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ, ਿਜੱਥੇ ਿਸਰਫ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬਾਕੀ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਮਾਰਿਟਨ ਹੋਿਨਗਬਰਗਰ, ਇੱਕ ਟ੍ਰਾਂਿਸਲਵੇਨੀਅਨ ਡਾਕਟਰ ਸੀ।
65. ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ (1845-6) ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਿਭਆਨਕ ਲੜਾਈ ਿਫਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਿਵਖੇ ਿਨਰਣਾਇਕ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਸੀ।

66. ਮੁੱਦਕੀ ਿਵਖੇ ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਲੜਾਈ ਨਾਲ ਸੰਘ ਰਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇ ਆ।
67. ਸੋਬਰਾਂ ਿਵਖੇ ਿਸੱਖਾਂ ਨੂੰ ਘਾਤਕ ਹਾਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਿਪਆ।
68. ਦੂਜੀ ਜੰਗ (1848-9) ਿਵੱਚ, ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਿਚੱਿਲਆਂਵਾਲਾ ਿਵਖੇ ਹਾਰ ਦਾ ਸਵਾਦ ਚੱਿਖਆ ਪਰ ਅੰਤ ਿਵੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਿਵੱਚ ਿਜੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।

69. ਹਾਲਾਂਿਕ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਗਾਰਡਨਰ ਲਾਹੌਰ ਿਵਚ ਇਕਲੌਤਾ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਿਸੱਖ ਤੋਂ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਰਾਜ ਿਵਚ
ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਮੌਸਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਲਈ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਸਦੀ ਬਾਅਦ ਦੀ ਬਰਖਾਸਤਗੀ ਲਈ, ਉਹ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਦਾ ਿਰਣੀ ਸੀ।
70. ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਜਾਰਜ (ਖੜ੍ਹੇ) ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਜੀਵਨੀ ਲੇਖਕ ਹਰਬਰਟ ਐਡਵਰਡਜ਼ (ਬੈਠਣ) ਸਮੇਤ, ਚੇਿਲਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮਰਿਪਤ ਸਮੂਹ ਦੇ ਨਾਲ,
ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਿਨਗਰਾਨੀ ਕਰੇਗ ਾ।
71. ਜੌਹਨ ਲਾਰੈਂਸ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਭਰਾ, ਹੈਨਰੀ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੰਭਾਲ ਲਵੇਗ ਾ।
72. 'ਲਾਰੈਂਸ ਟੈਸਟੀਮੋਨੀਅਲ' ਦੇ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ 'ਤੇ, ਜਨਤਕ ਗਾਹਕੀ ਦੁਆ ਰਾ ਭੁਗ ਤਾਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇੱਕ ਿਵਸ਼ਾਲ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਮੋਮਬੱਤੀ 'ਤੇ, ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਅਤੇ

ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਿਸੱਖ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਢਿਹ-ਢੇਰੀ ਹੋਣ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰਦੇ ਿਦਖਾਈ ਿਦੰਦੇ ਹਨ।
73. ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਿਸੱਖ, ਡੋਗ ਰਾ ਅਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮੁਿਹੰਮ ਚਲਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਇਸਦੇ ਿਵਰੋਧੀ ਗਵਰਨਰ, ਸ਼ੇਖ ਇਮਾਮ-ਉਦ-ਦੀਨ ਨੂੰ
ਹਟਾਉਣ ਲਈ।
74. 'ਲਾਰੈਂਸ ਟੈਸਟੀਮੋਨੀਅਲ' ਤੋਂ ਿਵਸਤਾਰ ਿਵੱਚ ਿਸੱਖ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
75. 1847 ਿਵੱਚ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਕੱਢੇ ਗਏ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸਾਲਟਪੇਟਰ ਠੇਕੇਦਾਰ ਵਜੋਂ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਰਾਜ ਦੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕਰਨ ਲਈ
ਹੁਣ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਉਸਨੂੰ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾ ਿਲਆ ਿਗਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਿਦਨ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਿਰਹਾ, ਿਜਆਦਾਤਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਬੀਰ
ਿਸੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਇੱਥੇ ਦਰਬਾਰ ਿਵੱਚ ਦੇਿਖਆ ਿਗਆ।
76. ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਬੀਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ 1857 ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਰਾਜ ਬੈਰਜ ਦੇ ਨਾਲ, ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਗੱਦੀ ਿਵਰਾਸਤ ਿਵੱਚ ਿਮਲੀ।
77. ਅਸੰਭਵ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਫੰਡ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਸਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ, ਤਰਟਨ ਪੱਗ ਵਾਲੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਮੰਗ

ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਿਵੱਚ ਅਮਰੀਕੀ ਚਾਰਲੀ ਲੌਂਗ ਫੇਲੋ, ਕਵੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ, ਅਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਕਲਾਕਾਰ ਜਾਰਜ ਲੈਂਡਸੀਅਰ, ਸਰ ਐਡਿਵਨ ਲੈਂਡਸੀਅਰ ਦਾ ਭਤੀਜਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।
ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਲੈਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਲੈਂਡਸੀਰ ਨੇ ਨਦੀ ਦੇ ਦ੍ਿਰਸ਼ਾਂ ਿਵੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸੁਹਜ ਨੂੰ ਫੜ ਿਲਆ।
78. ਪਹਾੜਾਂ ਿਵੱਚ ਇਹ ਅਲ ਫ੍ਰੈਸਕੋ ਝਾਂਕੀ ਵੀ ਲੈਂਡਸੀਰ ਦੁਆ ਰਾ ਪੇਂਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
79. ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਮਨੋਰੰਜਨ, ਭਾਵੇਂ ਸ਼ਾਲੀਮਾਰ ਗਾਰਡਨ ਿਵੱਚ ਜਾਂ ਹੋਰ ਿਨੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਘਾਟੀ ਦੀਆਂ ਨਾਮਵਰ ਨੌਚ-ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਮਲ
ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਕਰਨਲ ਖੁਦ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
80. ਇੱਕ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਨੌਚ-ਕੁੜੀ।
81. ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਦੋ ਿਸੱਖ ਅੰਗ ਰੱਿਖਅਕ।
82. 1864 ਿਵੱਚ, ਿਸਮਲਾ ਦੇ ਫੋਟੋਗ ੍ਰਾਫਰ ਸੈਮੂਅ ਲ ਬੋਰਨ ਨੇ ਡੋਗ ਰਾ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਨਾਲ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਫੜ ਿਲਆ।

83. ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਇਹ ਫੋਟੋ 1870-72 ਦੀ ਫੋਟੋਆ ਂ ਦੀ ਇੱਕ ਐਲਬਮ ਿਵੱਚ ਪਾਈ ਗਈ ਸੀ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਦ੍ਿਰਸ਼ ਅਤੇ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਡੁਰੈਂਡ ਦੀ ਤਸਵੀਰ
ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ 1870 ਿਵੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਡੁਰੈਂਡ ਇਸ 'ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀ' ਤੋਂ ਇੰਨਾ ਿਦਲਚਸਪ ਸੀ ਿਕ ਉਸਨੇ ਤੁਰੰਤ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਜੀਵਨ-
ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਪਿਹਲਾ ਜੁਿੜਆ ਿਬਰਤਾਂਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ।
84. ਇੱਕ ਆਖਰੀ ਅਸੰਭਵ ਉੱਦਮ-ਿਸ਼ਨਿਜਆਂਗ ਿਵੱਚ ਬੰਦੂਕ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਬਾਅਦ-ਕਰਨਲ ਦੀ 1877 ਿਵੱਚ ਜੰਮੂ ਿਵੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸਨੂੰ ਿਸਆਲਕੋਟ ਿਵੱਚ ਚਰਚ ਆਫ਼
ਹੋਲੀ ਟ੍ਿਰਿਨਟੀ ਦੇ ਕਬਿਰਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਿਗਆ, ਜੋ ਿਕ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਪਿਵੱਤਰ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਉਸਦੇ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਰਿਹਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ। ਇੱਕ
ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਅਤੇ ਈਸਾਈ 'ਿਮਸ਼ਿਨੰਗ ' ਦੀ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ।
85. ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਿਕਸਮਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ਾਂ ਿਵੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਹੇਲੇਨਾ ਬੋਥਾ ਨੀ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ 1947 ਿਵੱਚ ਡਬਿਲਨ ਿਵੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ
ਸੀ। ਉਸਦਾ ਮਕਬਰਾ ਸ਼ਿਹਰ ਦੇ ਡੀਨਸਗਰੇਂਜ ਕਬਰਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਹੈ। ਐਪੀਟਾਫ਼ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ:
ਿਪਆਰੀ ਯਾਦ ਿਵੱਚ
ਹੇਲੇਨਾ ਹਾਗਟਨ ਕੈਂਪਬੈਲ ਬੋਥਾ
ਦੀ ਧੀ
ਕਰਨਲ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ
ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇ ਆ
ਡਬਿਲਨ ਿਵੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ
19 ਜਨਵਰੀ 1947
86. ਜਾਰਜ ਲੈਂਡਸੀਅਰ ਦੁਆ ਰਾ ਕਰਨਲ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਇਹ ਪੇਸਟਲ ਪੋਰਟਰੇਟ ਗੁਆ ਚ ਿਗਆ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ 1860 ਿਵੱਚ ਿਖੱਿਚਆ

ਿਗਆ ਸੀ, 1876 ਿਵੱਚ ਲੰਡਨ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਦਰਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ 2011 ਿਵੱਚ ਮੁੜ ਖੋਿਜਆ ਿਗਆ ਸੀ।
ਸੂਚਕਾਂਕ
ਸੰਖੇਪ
ਏਜੀ: ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ
79ਵੀਂ ਹਾਈਲੈਂਡ ਇਨਫੈਂਟਰੀ (ਕੈਮਰਨ ਹਾਈਲੈਂਡਰਜ਼), 9, 245-6, 249, 254
ਐਬਟ, ਕੈਪਟਨ ਜੇਮਜ਼, 217 ਐਬਟਾਬਾਦ,
217, 246 ਬਰਫ਼ ਦਾ ਿਨਵਾਸ। ਏ.ਜੀ. ਦੇ
ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਿਵਲਸਨ, ਐਂਡਿਰਊ ਐਡਵੈਂਚਰਜ਼ ਆਫ਼ ਐਨ ਆਿਫਸਰ ਇਨ
ਦਾ ਸਰਿਵਸ ਆਫ਼ ਰੰਜੀਤ ਿਸੰਘ (ਮੇਜਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਦੁਆ ਰਾ) ਦੇਖੋ ।
ਜੀਵਨ, 206-7
ਲਾਰੈਂਸ, ਮੇਜਰ (ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਸਰ) ਹੈਨਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖੋ
ਬੇਲਾਿਸਸ ਦੇ ਸਾਹਸ। 1, 19, 30-2, 41, 45-6, 53, 60-3 , 73, 75, 83, 85, 88-9, 231, 1, 19, 30-2, 41, 45-6, 53, 60-3, ਰਣਜੀਤ
ਿਸੰਘ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਅਫਸਰ ਦੇ ਸਾਹਸ ਵੇਖੋ . 241 ਅਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ 17, 80-1, 120-1 , 123-4, 131-2,
141-2, 146, 158-9, 205, 244 ਅਤੇ ਿਸੱਖ, 79, 124-7, 130, 133, 157, 206 ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਭਾੜੇ ਦੇ ਫੌਜੀ, 16, 22, 44, 69, 74, 91,
AG ਦੇ ਿਨਵਾਸ ਸਥਾਨ, 24, 25 ਨੇ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਨੂਿਰਸਤਾਨ ਰੱਿਖਆ, 81 ਅਫਗਾਨ ਯੁੱਧ, ਪਿਹਲਾ (1839-42) ਵੀ ਦੇਖੋ ।
ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਜਰਨਲ. ਦੇਖੋ ਜੋਨਸ, ਡਾ: ਸ਼ੁਇ ਲਰ ਅਫਗਾਨ ਵਾਰ, ਪਿਹਲੀ
(1839-42), 17, 131, 146, 187, 210, 243, 260 ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ੁਜਾ, 132 ਅਤੇ 'ਿਸੰਧ ਦੀ ਸੈਨਾ',
133, 141, 146, 156, 159, 160 ਅਤੇ ਿਸੱਖ ਫੌਜ, 133, 160 ਕਾਬੁਲ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ
ਿਲਆ, 146, 161, 252 ਅਤੇ ‘ਆਰਮੀ ਆਫ ਿਰਿਟਿਬਊਸ਼ਨ’, 160-1 , 208 ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਰਲੀਫ
ਫੋਰਸ ਏ.ਜੀ. ਦੁਆ ਰਾ ਦੇਰੀ, 160 ਬਰਤਾਨਵੀ ਛੁਟਕਾਰਾ, 165 , ਅਫਰੀਕਾ, 813 , 98, 101
ਅਫਰੀਦੀ, 124 ਆਗਾ ਬੇਗ (ਪੋਿਲਸ਼ ਭਗੌੜਾ), 39-41, 44, 61, 70, 86, 91 ਆਗਰਾ, 218-9
ਆਗਰਾ ਬੈਂਕ (ਲਾਹੌਰ), 12, 23, 270 ਅਜੀਤ ਿਸੰਘ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਿਪਛੋਕੜ, 163 ਕਤਲ । ਿਸੰਘ ,
163-4, 167, 185 ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੁਆ ਰਾ ਕਤਲ, 168, 185
ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖੋ
ਅਜੂਧੀਆ ਪਰਸ਼ਾਦ, ਦੀਵਾਨ ( ਵਕਈ-ਇ-ਜੰਗ -ਏ-ਿਸੱਖਨ ਦਾ ਲੇਖਕ) ਫ਼ੌਜ-ਏ-ਖਾਸ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੰਦਾ ਹੈ,
187 , 189 ਲਾਹੌਰ ਿਵਚ ਅਰਾਜਕਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, 186-7, 189 ਿਸੱਖ ਫ਼ੌਜ 'ਤੇ
ਕਾਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ, 189-90 , 191 ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਦਾ
ਿਬਰਤਾਂਤ, 191, 199-200
ਅਕਾਲੀ ਿਸੱਖ (ਅਮਰ) ਿਦੱਖ, ਚਿਰੱਤਰ
ਅਤੇ ਵੱਕਾਰ, 89, 173 ਿਸੱਖ ਫੌਜੀ ਬੇਿਨਯਮੀਆਂ ਵਜੋਂ, 89, 173 ਮਹਾਰਾਜਾ
ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਉਲੰਘ ਣਾ, 173 ਵਹਾਬੀ ਨੇਤਾ ਸਈਦ ਅਿਹਮਦ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ,
89-90 300 ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ ਏ.ਜੀ. ਦੁਆ ਰਾ ਮਾਿਰਆ
ਿਗਆ, 152-3 . ਲਾਹੌਰ ਿਵਚ ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਦਾ ਿਸ਼ਕਾਰ ਕਰਨਾ, 172 ਏ.ਜੀ. ਨੂੰ
ਪਨਾਹ ਦੇਣ, 89, 172-3, 174 ਨੇ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਸਰ ਦੀ ਲਾਹੌਰ ਰਾਹੀਂ ਪਰੇਡ, 173
ਅਕਬਰ ਖ਼ਾਨ (ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ), 158, 159-61
ਅਲਾਈ ਪਹਾੜ, 74
ਅਲਾਈ ਕਬੀਲੇ (ਕੀਆਜ਼, ਅਕਾਸ ਅਤੇ ਗ੍ਰਮਸ), 75-6, 256
ਅਲਾਈ ਘਾਟੀ ('ਈਡਨ ਦੇ ਬਾਗ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ'), 75
ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ I, ਜ਼ਾਰ, 99
ਿਸਕੰਦਰ ਮਹਾਨ, 21, 73
ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰੀਆ, 104
ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰੀਆ ਐਡ ਕਾਕੇਸਮ, 73
ਅਲੀ ਮਸਿਜਦ, 17, 160
ਅਲੀ ਮੁਰਾਦ ( ਕੁੰਦੁਜ਼ ਦੀ ਭੀਖ ), 41, 54, 58, 60
ਇਲਾਹਾਬਾਦ, 246, 275
ਐਲਾਰਡ, ਜਨਰਲ ਜੀਨ ਫ੍ਰੈਂਕੋਇ ਸ, 119-20, 156, 178, 189, 207, 274 ਫੌਜ-ਏ-ਖਾਸ (ਰਾਇਲ
ਬ੍ਿਰਗੇਡ) ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖੋ।
ਅੰਬਾਲਾ, 191, 194, 196, 208
ਅਮਰੀਕੀ ਿਸਵਲ ਯੁੱਧ, 256
ਅਮਰੀਕੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਜੰਗ , 98
ਅਮਰੀਕਾ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ, ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਨ, 1, 3, 9, 15, 22, 35, 74, 82-3 , 91, 93-4, 95, 97, 98, 99-100,
102, 103, 106-7, 109, 111, 217, 235-6 ਅੰਮ੍ਿਰਤਸਰ,
97, 118, 128, 209 ਅੰਮ੍ਿਰਤਸਰ ਕਤਲੇਆ ਮ (1919), 274-5,
277-8 ਅਮੂ ਦਿਰਆ। ਦੇਖੋ ਔਕਸਸ ਿਰਵਰ ਅਨਾਰਕਲੀ ਟੋਬ, 179,
235 ਅੰਧਖੁਈ , 33 ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਯੁੱਧ, ਪਿਹਲੀ (1845-46), 147,
216, 243, 246, 277 ਕਾਰਨ, 184, 186, 188-9, 222 ,
ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੀ ਰਚਨਾ 1913 -4, 197 ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੀ
ਫੌਜ ਦੀ ਰਚਨਾ, 193-4, 197, 199, 201 ਮੁਦਕੀ ਦੀ ਲੜਾਈ, 185, 195-6, 197 ਿਫਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ
ਦੀ ਲੜਾਈ ('ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਾਟਰਲੂ'), 185, 196-200, 201, 205, 210, 214
ਬਰਤਾਨਵੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਈਆਂ, 198-9 ਸੋਬਰਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ, 185,
201-3, 208-10, 214, 215 ਿਸੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ, 201-2, 209 ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਦੀ
ਿਜੱਤ, 10, 179 , 201, 209-11, 215
ਿਸੱਖ ਸਮਰਪਣ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਪਿਹਲਾਂ ਤੋਂ ਿਵਵਸਿਥਤ, 211 ਜੰਗ ਤੋਂ
ਬਾਅਦ ਦਾ ਸਮਝੌਤਾ, 179, 201, 205, 215 ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਸੰਧੀ
(1846) ਵੀ ਵੇਖੋ ; ਅੰਮ੍ਿਰਤਸਰ ਦੀ ਸੰਧੀ (1846)
ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਯੁੱਧ, ਦੂਜੀ (1848-49), 2, 10, 112, 147, 179, 215, 217, 219, 236, 237, 241, 243, 246, 260
ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ, 234, 237
ਰਾਮਨਗਰ ਦੀ ਲੜਾਈ, 185
ਿਚੱਿਲਆਂਵਾਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ, 185, 234
ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਲੜਾਈ, 185, 234
ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਦੀ ਿਜੱਤ, 10, 201, 209-11, 215
ਅਰਬ, 32, 88
ਅਰਾਲ ਸਾਗਰ, 37, 38, 100
ਅਰਬ ਸ਼ਾਹ (ਏਜੀ ਦਾ ਉਰਫ), 32, 35, 38, 41, 76, 269
ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਰਵੇਖਣ, 244
ਅਰੀਜ਼ੋਨਾ, 101
ਅਸਤਰਾਬਾਦ (ਹੁਣ ਗੋਰਗਨ), 110
ਅਸਤਰਖਾਨ, 37, 38, 70, 104, 109, 111
ਅਤਰ ਿਸੰਘ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ, 185 ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਵੀ
ਵੇਖੋ
ਅਟਕ, 88, 157, 175, 181, 183, 184
ਆਕਲੈਂਡ, ਲਾਰਡ (ਭਾਰਤ ਦਾ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ, 1836-42), 132, 133, 135, 137, 142, 146-7
ਅਿਵਤਾਬੀਲ, ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੁਆ ਰਾ
ਿਨਯੁਕਤ ਜਨਰਲ ਪਾਓਲੋ, 15, 116, 120, 126, 129, 156, 165, 168, 207, 274 ਨੂੰ ਿਮਲਦਾ ਹੈ ਏ.ਜੀ., 92 ਧੀ, 15, 16
ਨੇਪਲਜ਼ ਨੂੰ ਵਾਪਸੀ, 15, 156 ਦੇ ਅਿਤਅੰਤ ਫਾਰਮ ਲਈ ਸਜ਼ਾਤਮਕ ਿਨਆਂ, 92, 227
ਆਇਲਮਰ, ਰੇਵ ਚਾਰਲਸ, 104-8
ਬਾਦਸ਼ਾਹ , 54, 58, 60-1, 70, 75, 80, 252-3, 256, 261, 263-4 ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਮਸਿਜਦ, 153,
194 ਬਾਜੌਰ, 19, 20, 88, 90 ਬਾਲਾ ਿਹਸਾਰ, 889 ਬਾਲਾਕੋਟ ਬਾਲਾਕੋਟ । , ਦੀ ਲੜਾਈ, 89-91, 92,
171 ਬਾਲਿਟਸਤਾਨ, 158 ਬਾਮ-ਏ-ਦੁਨੀਆ ('ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਛੱਤ')। ਦੇਖੋ ਪਾਮੀਰਸ ਬਾਿਮਯਾਨ, 46, 56,
61 ਬਿਨਹਾਲ ਪਾਸ, 25 ਬੰਨੂ, 125, 128 ਬਾਰਾਮੂਲਾ, 79 ਬਰੇਲੀ, 88 ਿਬਆਸ ਦਿਰਆ, 215, 221
ਬੇਕਲੇ ਪਿਰਵਾਰ, 272 ਬੇਗ ੍ਰਾਮ, 73 ਬੇਗ ਮ ਸਮਰੂ, 42 ਬੀਿਜੰਗ , ਬੀ.26, ਕੋਲੇਲਾ 7 . ਲਾਰੈਂਸ, ਮੇਜਰ
(ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਸਰ) ਹੈਨਰੀ ਵੇਖੋ
ਬਨਾਰਸ (ਹੁਣ ਵਾਰਾਣਸੀ), 185, 191, 219
ਬੈਂਿਟੰਕ, ਲਾਰਡ ਿਵਲੀਅਮ (ਭਾਰਤ ਦਾ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ, 1833-35), 116
ਕਾਲਾ ਸਾਗਰ, 107, 109
ਬਲੋਮਫੋਂਟੇਨ (ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ), 6
ਬੋਇ ਗਨੇ, ਬੇਨੋਇ ਟ ਡੀ, 120
ਬੋਲੋਰ (ਸ਼ਬਦ) ਦਾ
ਮੂਲ ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋ ਨੂੰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ, 62 ਏਜੀ ਦੁਆ ਰਾ
ਅਪਣਾਇਆ ਿਗਆ, 62, 64, 74, 115, 256 ਪਿਰਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
(ਪਾਮੀਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਿਵਕਲਪ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਸਮੇਤ), 63-4 ਪਾਮੀਰ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖੋ।
ਬੋਲੋਰ ਕਸ਼, 74 ਬੋਲੋਰ-
ਤਾਗ। ਬੋਲੋਰ (ਸ਼ਬਦ) ਦੇਖੋ
ਬੰਬਈ (ਹੁਣ ਮੁੰਬਈ), 26, 93, 112, 121, 123, 176, 235, 236, 238, 244 ਬੋਨਾਪਾਰਟ, ਨੈਪੋਲੀਅਨ, 105,
115, 198
ਭਾਰਤ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ, 123, 206 ਸਾਬਕਾ
ਅਫਸਰ ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, 15, 26, 42, 92, 108, 116, 119-20
ਬੋਥਾ, ਕ੍ਿਰਸਟੀਅਨ ਲੌਰੇਂਸ (ਬਲੋਮਫੋਂਟੇਨ ਦਾ ਮੇਅ ਰ), 20, 272
ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਦੌਰਾ (1898), 5-6, 25-6, 28, 270 ਦਾ ਹੇਲੇਨਾ
ਗਰਲ (ਨੀ ਗਾਰਡਨਰ) ਨਾਲ ਿਵਆਹ, 6, 28, 270 ਬੋਥਾ, ਹੈਲਨ ਵੀ., 272 ਬੋਥਾ, ਹੇਲੇਨਾ
(ਏਜੀ ਦੀ ਧੀ) ਿਕਪਿਲੰਗ ਦੇ ਿਕਰਦਾਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ। ਿਕਮ, 14 ਉਪਜਾਊ ਕਲਪਨਾ, ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ 271
(I) ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਿਵੱਚ ਜਨਮ ਅਤੇ ਬਚਪਨ, 6, 23-4, 27, 249-51, 258 ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਾਦੀ ਦੇ
ਨਾਮ 'ਤੇ, 98 ਮੁਰੀ ਿਵੱਚ ਸਕੂਲੀ, 6, 23, 259, 262, 266 ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਿਵੱਚ ਅਤੇ ਸਰ
ਰੌਬਰਟ ਅਤੇ ਲੇਡੀ ਡੇਿਵਸ, 6, 52, 265 ਨੇ ਕੂਮਬੇ ਡਾਊਨ ਿਵੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ, 6-7, 266 ਸਾਲਾਨਾ
ਭੁਗ ਤਾਨ ਉਸਦੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ, 7, 11, 12, 119, 238 ਉਸਦੇ ਿਪਤਾ ਦੀ
ਿਕਸਮਤ ਦੇ ਸਰੋਤ, 7, 11 , 155, 238, 272 ਮੈਕਸ ਗਰਲ ਨਾਲ ਿਵਆਹ, 6, 7, 14, 265, 270
ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ (II) ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੀ ਭਾਲ ਿਵੱਚ ਭਾਰਤ (1898) ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, 5, 11,
12, 13, 15, 16, 18 , 19, 20, 23-6, 28, 29, 269-70, 273 ਨੇ ਿਪਤਾ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਪਤਾ
ਲਗਾਇਆ, 12, 14, 23, 270 ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਿਵੱਚ ਕ੍ਿਰਸਟੀਅਨ ਲੋਰੇਂਸ ਬੋਥਾ ਨਾਲ ਿਵਆਹ,
6, 7, 28, 270 ਜੋਹਾਨਸਬਰਗ ਿਵੱਚ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕੀਤਾ , ਨਾਇਸ ਿਵੱਚ ਫਰਾਂਸ ਦੀ ਿਰਹਾਇਸ਼ ਿਵੱਚ,
270 ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੀ ਭਾਲ ਿਵੱਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜਾਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ, 28, 270-1, 27
ਆਇਰਲੈਂਡ ਿਵੱਚ 3, 278 ਨੂੰ ਡੀਨਸਗਰੇਂਜ ਕਬਰਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਿਗਆ, AG ਦੀਆਂ 271 ਯਾਦਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ
ਵੈਧਤਾ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, 20, 23 ਮੇਜਰ ਿਹਊਗ ਪੀਅਰਸ ਨੂੰ ਖਰੜੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਾਗਜ਼ਾਤ ਦੀ ਕਾਪੀ
ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, 8, 20, 52, 95
ਪਿਰਵਾਰ
ਦੇ ਬੱਚੇ, 7, 28, 270-2 ਿਚਰੰਗ ,
ਬੀਬੀ ਨੂੰ ਵੀ ਵੇਖੋ ; ਕਾਲੀ, ਬੀਬੀ ਬੋਥਾ, ਮਾਰਗਰੀਟਾ
(ਹੇਲੇਨਾ ਬੋਥਾ ਦੀ ਧੀ), 28, 270-2 ਬੋਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ੈਫਰਡ। ਬੋਰਨ, ਸੈਮੂਅ ਲ (ਫੋਟੋਗ ੍ਰਾਫਰ) ਦੇਖੋ
ਬੋਰਨ, ਸੈਮੂਅ ਲ (ਫੋਟੋਗ ੍ਰਾਫਰ), 96, 246 ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਨੇ

ਿਦੱਲੀ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ, 123 ਰੂਸੀ ਹਮਲੇ ਦੀ ਧਮਕੀ, 80-1,
123-4, 244, 262 ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ, 89, 123,
131, 141, 146, 186 , 190, 233 ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਸਬੰਧ, 122-3 ,
130-1 , 135 , 146 , 150, 156, 158, 161, 165, 167, 169, 173, 184, 186, 1912, 025, 1912 ,
217, 219 ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀਆਂ ਿਤਆਰੀਆਂ, 188, 190 ਦਾ ਭਿਵੱਖ ਿਫਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਿਵਖੇ ਸੰਤੁਲਨ ਿਵਚ ਲਟਿਕਆ, 197, 199-200 ਿਵਚ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ
ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ, 188, 201, 215-6 ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ, 179, 2122 , ਜਲੰਧਰ , ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਬੰਦੋਬਸਤ ਿਵੱਚ ਦੁਆ ਬ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ,
215, 221 ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ, 216 ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਨਵਾਸੀ ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਿਨਯੰਤਿਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, 219, ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ 233 ਿਸੱਖ ਖੇਤਰ
ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਗਏ, 234 ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਵੀ ਵੇਖੋ ; ਅਫਗਾਨ ਯੁੱਧ, ਪਿਹਲਾ (1839-42); ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ , ਪਿਹਲੀ (1845-46); ਐਂਗ ਲੋ-
ਿਸੱਖ ਯੁੱਧ, ਦੂਜਾ (1848-49)
ਬ੍ਰੌਡਫੁੱਟ, ਮੇਜਰ ਜਾਰਜ ਦੀ ਿਪੱਠਭੂਮੀ,
ਚਿਰੱਤਰ ਅਤੇ ਿਦੱਖ, 187, 205 ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ, 187,
188, 190, 194 ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਿਸੱਖ ਅਡਵਾਂਸ ਦੀ ਗਲਤ ਗਣਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, 194 ਅਤੇ
ਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ , 174 ਦੀ ਮੌਤ, 198, 2051, ਬਰੋਕੇ , , ਜੇਮਜ਼ (ਸਰਵਾਕ ਦਾ 'ਵਾਈਟ ਰਾਜਾ'),
22 ਬੋਧੀ ਸਤੂਪ, 61, 73, 122 ਬੁਖਾਰਾ, 30, 31, 159 ਬਰਕ ਅਤੇ ਿਵਲਸ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਅਨ
ਮੁਿਹੰਮ, 254 ਬਰਮਾ, 262 ਬਰਨ, ਸਰ ਓਵੇਨ ਟੂਡੋਰ, 246 , 269-267- ਬਰਨਜ਼, ਕੈਪਟਨ
ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਦੀ ਿਪੱਠਭੂਮੀ ਅਤੇ ਪਾਤਰ, 17, 131-2 ਿਸੰਧ ਦਿਰਆ ਉੱਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਮਸ਼ਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ
ਹੈ, 17, 19, 63, 120, 122, 123, 131 ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਤੋਹਫ਼ੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, 121 ਨੇ ਰੈਟਰੇ
(ਉਰਫ਼ ਲੈਸਲੀ) ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, 17 ਏਜੀ ਦੇ ਕਾਿਫ਼ਿਰਸਤਾਨ ਜਰਨਲ ਨੂੰ ਸੌਂਿਪਆ ਿਗਆ, 18, 52, 69, 82,
131, 159 , 236, 241, 252 ਐਂਗ ਲੋ-ਅਫ਼ਗ ਾਨ ਸੰਧੀ ਲਈ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ਾਂ, 132 ਮੌਤਾਂ
(ਕਾਿਫ਼ਿਰਸਤਾਨ ਜਰਨਲ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ), ਸ . 257, 273
ਕਾਿਹਰਾ, 104, 107-8, 110
ਕਲਕੱਤਾ, 30, 142, 158, 174, 190, 219, 244, 246, 268
ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ, 99, 101
ਕੈਂਪਬੈਲ, ਸਰ ਜਾਰਜ ( ਮੇਮੋਇ ਰਜ਼ ਆਫ਼ ਮਾਈ ਇੰਡੀਅਨ ਕਰੀਅਰ ਦੇ ਲੇਖਕ), 186, 188, 190 ਕੈਂਪਬੈਲ, ਿਵਲੀਅਮ, 16 ਕੈਨੋਰਾ,
ਕਰਨਲ। ਕਾਨਾਰਾ , ਕਰਨਲ ਕਾਰਲਾਈਲ, ਥਾਮਸ, 273 ਕੈਸਪੀਅਨ ਸਾਗਰ, 1, 37, 38, 100, 110, 263 ਕਾਕੇਸਸ, 109 ਕਾਟਲੀ,
ਮੈਰੀ ਫਰਾਂਿਸਸ ਦੇਖੋ। ਡੇਿਵਸ, ਲੇਡੀ (ਸਰ ਰੌਬਰਟ ਡੇਿਵਸ ਦੀ ਪਤਨੀ) ਵੇਖੋ
ਕਾਨਪੁਰ (ਹੁਣ ਕਾਨਪੁਰ), 246 ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ, 2,
14, 17, 25, 30, 31, 35, 41, 42, 47, 52, 81, 83, 110, 113, 240, 247, 251, 612 , 264,
267, 269
ਚੈਤ ਿਸੰਘ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਦਾ ਸਲਾਹਕਾਰ), 136-7, 142-4, 185, 276 ਚੰਦ ਕੌਰ, ਮਹਾਰਾਣੀ (ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਦੀ
ਪਤਨੀ) ਦਾ ਿਪਛੋਕੜ ਅਤੇ ਚਿਰੱਤਰ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਗੱਦੀਓਂ ਲਾਹੁਣ ਲਈ 136, 148 ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ, 142, 144 ਦੁਆ ਰਾ
ਸਮਰਥਤ। ਰਾਜੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ , 149-50 ਅਣਜੰਮੇ ਪੋਤੇ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਰਾਜ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ,
ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ 149 , ਰਾਜ ਦੇ ਿਸਰਲੇਖ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ 150-2 , ਨੌਕਰਾਣੀ ਦੁਆ ਰਾ ਕਤਲ ਕੀਤੇ
ਗਏ 154, 157 , 161, 185 ਚਤਰਕਾਰ, 46 . ਿਸੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ, 185 ਿਚਲਸ, 80 ਚੀਨ, ਪੀਪਲਜ਼
ਰੀਪਬਿਲਕ ਆਫ, ਅਤੇ ਚੀਨੀ, 61, 62, 81, 158, 262-3 ਚੀਨੀ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ। ਿਸ਼ਨਿਜਆਂਗ ਿਚਰਾਂਗ , ਬੀਬੀ
(ਏਜੀ ਦੀ ਪਤਨੀ), 6, 11, 24, 251, 271 ਿਚਤਰਾਲ, 19-21, 63, 69, 70, 80-2, 88, 253 ਿਚਤਰਾਲ
ਦਿਰਆ ਵੇਖੋ। ਕੁਨਾਰ ਿਰਵਰ ਚੁਗ ਸਲ, 76 ਚਰਚ ਆਫ਼ ਹੋਲੀ ਟ੍ਿਰਿਨਟੀ (ਿਸਆਲਕੋਟ), 26-7, 71, 92, 98,
239, 267, 278 ਚਰਚ ਿਮਸ਼ਨਰੀ ਸੋਸਾਇਟੀ, 250 ਕਲਾਰਕ, ਰੇਵ ਰੌਬਰਟ, 250 ਕਲੋਂਗ ੋਜ਼ (ਕਲੋਂਗ ੋਵੇਜ਼),
103-5, ਦੇਖੋ। 107, 247 ਕਲੋਂਗ ੋਵਜ਼ ਵੁੱਡ ਜੇਸੁਇ ਟ ਕਾਲਜ। ਕਲੋਂਗ ੋਜ਼ (ਕਲੋਂਗ ੋਵੇਜ਼) ਦੇਖੋ
ਕੋਲੋਰਾਡੋ ਿਰਵਰ, 98-101 ਕੰਬੇ ਡਾਊਨ
(ਸੋਮਰਸੈੱਟ), 7 ਕੋਨੋਲੀ, ਕੈਪਟਨ, 31 ਕੂਪਰ,
ਫਰੈਡਿਰਕ ਹੈਨਰੀ (ਏਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨੀਕਾਰ)
ਿਪਛੋਕੜ ਅਤੇ ਚਿਰੱਤਰ, 96-7, 245 ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਿਵੱਚ ਸੰਪਰਕ ਅਿਧਕਾਰੀ
ਵਜੋਂ ਤਾਇਨਾਤ, 96, 245, 250, 257 ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਏਜੀ ਦੀ
ਇੰਟਰਿਵਊ, ਏਜੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਬਾਰੇ 96-7, 131, 245 , 98, 100,
103, 245, 251 ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ AG ਦੀ ਫੋਟੋ, 96 ਪ੍ਰਤੀਿਲਪੀ ਨੋਟ AG ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਵਾਿਨਤ,
96, 245 ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । 6, 204, 221, 245, 253,
261 ਹੋਰ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਰਚਨਾਵਾਂ, 97 ਕੋਰਟਲੈਂਡ, ਕਰਨਲ ਹੈਨਰੀ ਚਾਰਲਸ ਵੈਨ
ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੁਆ ਰਾ ਿਨਯੁਕਤ, 214, 217 ਅਤੇ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ

ਯੁੱਧ, 214-5
ਕੋਰਟ, ਜਨਰਲ ਕਲੌਡ ਅਗਸਤ, 92, 120, 126, 129, 156, 183, 193, 274
ਕਿਨੰਘ ਮ, ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ, 244
ਕਿਨੰਘ ਮ, ਜੋਸਫੀ ਡੇਵੀ ( ਏ ਿਹਸਟਰੀ ਆਫ ਿਸੱਖਸ, 1849 ਦੇ ਲੇਖਕ), 136, 145, 148, 161, 164, 176,
177, 181, 184, 187-8, 194, 197, 201-2, 209, 216, 223, 244
ਡਲਹੌਜ਼ੀ, ਲਾਰਡ (ਭਾਰਤ ਦਾ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ, 1848-56), 205
ਡੈਟਰਿਵਟਜ਼, ਹੇਰ (ਜਰਮਨ ਖਿਣਜ ਿਵਿਗਆਨੀ ਉਰਫ਼ ਡੱਲਰਿਵਟਜ਼, ਡੌਟਨਵੇਇ ਸ, ਡੌਟਰਵੇਇ ਸ ਅਤੇ ਡੌਟਰਿਵਚ),
108, 110
ਡੇਿਵਸ, ਲੇਡੀ (ਮੈਰੀ ਫਰਾਂਿਸਸ ਕਾਟਲੀ, ਸਰ ਰੌਬਰਟ ਡੇਿਵਸ ਦੀ ਪਤਨੀ), 6, 13, 265
ਡੇਿਵਸ, ਸਰ ਰੌਬਰਟ ਹੈਨਰੀ (ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ, 1871-77) ਅਤੇ ਏ.ਜੀ., 88, 265 ਅਤੇ ਹੇਲੇਨਾ
ਗਾਰਡਨਰ, 6, 7, 12, 52, 265
ਡੀ ਗੋਜ਼, ਬੈਂਟੋ, 62 ਿਦੱਲੀ, 42,
88, 123, 191, 194, 201, 244 ਡੇਰਾ ਗਾਜ਼ੀ ਖਾਨ, 125
ਡੇਰਾ ਇਸਮਾਈਲ ਖਾਨ, 125, 214 ਡੇਰਾਜਾਤ, 125, 181,
214 ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ , ਰਾਜਾ ਵਾਇਆ (ਲਾਹੌਰ) , ਚਿਰੱਤਰ ਅਤੇ
ਿਦੱਖ, 118, 129, 136, 145, 154, 165 ਗਵਾਹ ਏ.ਜੀ. ਦੇ
ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਹੁਨਰ, 116-7 ਏਜੀ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਡੋਗ ਰਾ ਦਲ ਿਵੱਚ ਤਬਦੀਲ
ਕਰਦੇ ਹਨ, 128 ਏਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਇੱਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਿਵਆਹ ਕੀਤਾ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਉੱਤੇ 128-9
ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ, 18 . , 136, 137, 165 ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਪਿਰਵਾਰ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ,
136-7 , 142-5, 147-8, 150, 163 ਉਤਰਾਿਧਕਾਰ ਦੀ ਜੰਗ ਿਵੱਚ ਭੂਿਮਕਾ, 149-50, 154-5 ਲਾਹੌਰ ਦੀ
ਪਿਹਲੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਤੋਂ ਬਿਚਆ, 154 ਅਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼, 133 ਿਕੰਗ -ਮੇਕਰ ਵਜੋਂ, 155, 163-4 ਨੇ ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਨੂੰ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ, 163-4 ਨੇ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ, 163
ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਦੁਆ ਰਾ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ, 164-5 , 167, 1751, , 208 ਡੀ'ਇਜ਼ਰਾਈਲੀ, ਬੈਂਜਾਿਮਨ. ਦੇਖੋ ਿਵਿਵਅਨ ਗ੍ਰੇ ਡੋਗ ਰਾ
ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ 127, 130, 171 ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੀ ਲਾਲਸਾ, 137, 141, 150-1, 154-6, 161, 167-8 , 184, 215 ਹੋਰਾਂ
ਦੀ ਨਾਰਾਜ਼ਗ ੀ, 136, 169, 1732 ਵੀ ਦੇਖੋ। ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ , ਰਾਜਾ; ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ , ਰਾਜਾ; ਸੁਚੇਤ ਿਸੰਘ , ਰਾਜਾ
ਡੋਗ ਰੇ (ਿਹੰਦੂ ਰਾਜਪੂਤ), 10, 118, 170
ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ (ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦਾ ਅਮੀਰ) ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦਾ
ਸ਼ਾਸਕ, 41, 141, 266 ਅਤੇ ਹਬੀਬ-ਉਲਾ ਖਾਨ (ਭਤੀਜਾ),
43-50, 54, 81, 85, 87 ਅਤੇ ਿਸੱਖ, 120, 124, 125, 127-8 । , 130 ਅਤੇ ਰਾਜਾ
ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ , 174 ਅਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼, 81-2 , 123, 131-2, 141, 146 ਅਤੇ ਉਸਦੇ
ਜਲਾਵਤਨ ਬਰਕਜ਼ਈ ਭਰਾਵਾਂ, 85-6, 124, 160 ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਏ.ਜੀ. ਦੀ ਅਫਗਾਨ
ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ, 48-9, ਨੂੰ ਮਾਰ ਿਦੱਤਾ। 87 ਇੰਟਰਿਵਊ ਏ.ਜੀ., 87-8 ਨੇ ਸੱਤਾ ਿਤਆਗ
ਿਦੱਤੀ, 146
ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ (ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਮਹਾਰਾਜਾ) ਦਾ ਿਪਛੋਕੜ ਅਤੇ ਚਿਰੱਤਰ,
ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਸਮਰਥਤ 162 ਦਾਅਿਵਆਂ, 162,
163-4 ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਦੁਆ ਰਾ ਸਮਰਥਤ ਦਾਅਵੇ, 163, 169 ਿਸੰਘ ਾਸਣ
ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਨਾ, 169, 184 ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਤਸਕਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਸਾਿਜ਼ਸ਼,
229 ਕਤਲੇਆ ਮ । ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੀ, 182-3 ਅਤੇ ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ
ਜੰਗ , 202, 211 ਨੇ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਬੰਦੋਬਸਤ ਿਵੱਚ ਗੱਦੀ ਸੰਭਾਲੀ, 169,
184, 233 ਨੂੰ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਜੋਂ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ, 215, 219, 233
ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਅਤੇ ਜਲਾਵਤਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ, 192 , , 234 ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨਾਲ
ਦੁਬਾਰਾ ਿਮਲ ਗਏ, 219
ਡੁਰੰਡ, ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਮੈਰੀਅਨ (ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ, 1870-71, ਏ.ਜੀ. ਦਾ ਜੀਵਨੀਕਾਰ) ਿਪਛੋਕੜ ਅਤੇ ਚਿਰੱਤਰ, 244, 259-60 ਇੰਟਰਿਵਊਜ਼
ਏ.ਜੀ. ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ, 52, 77, 78, 88, 95, 131, 147, 24 , 260 ਨੇ AG ਨੂੰ ਉੱਚ ਦਰਜੇ 'ਤੇ ਰੱਿਖਆ, 52, 88, 93, 177, 260-1, 268
ਨੇ AG ਨੂੰ ਮੁਰੀ ਿਵੱਚ ਧੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਿਦੱਤੀ, ਟੋਂਕ ਿਵੱਚ 259 ਜਾਨਲੇਵਾ ਜ਼ਖਮੀ, 147, 261, 265
ਏਜੀ (1870), 52, 76, 85, 87-8, 90, 98, 103, 108, 116, 119, 221, 253, 260, 266, 278 ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਲੇਖ ' ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ
ਿਸਪਾਹੀ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ'। ਿਕ AG ਅਮਰੀਕਨ ਨੇਵੀ ਿਵੱਚ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, 103, 107 ਲੇਖ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵੇਰਿਵਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਿਦੰਦਾ ਹੈ, 77-8, 80, 95, 204 ਐਜਵਰਥ
ਦੇ ਖਾਤੇ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ, ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਵਰਤੇ ਗਏ 52, 71, 76, 77, 108 ਲੇਖ, 76, 80 ਲੇਖ ਦੇ ਉਲਟ . ਖਾਤਾ, 52, 71, 76, 108, 119
ਡਾਇਰ, ਬ੍ਿਰਗੇਡੀਅਰ-ਜਨਰਲ ਰੇਿਜਨਾਲਡ, 275
ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ, 42, 94, 97, 123, 132-3, 179, 184, 189, 190, 193, 201, 218, 233, 243 ਪੂਰਬੀ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ। ਿਸ਼ਨਿਜਆਂਗ
(ਚੀਨੀ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ) ਦੇਖੋ
ਈਡਨ, ਐਿਮਲੀ, 117, 135, 137, 164 ਈਡਨ,
ਜਾਰਜ. ਆਕਲੈਂਡ, ਲਾਰਡ (ਭਾਰਤ ਦਾ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ, 1836-42) ਦੇਖੋ ।
ਐਜਵਰਥ, ਮਾਈਕਲ ਪੈਕਨਹੈਮ (ਏਜੀ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸੰਪਾਦਕ) ਦੀ ਿਪੱਠਭੂਮੀ ਅਤੇ ਚਿਰੱਤਰ, 52,
236 ਮੁਲਤਾਨ ਿਵੱਚ ਏਜੀ ਨੂੰ ਿਮਲਦਾ ਹੈ, 52, 95, 131, 236, 241 ਏਜੀ ਦੇ
ਜਰਨਲਜ਼ ਦੇ ਜਰਨਲ ਆਫ਼ ਦ ਏਸ਼ੀਆਿਟਕ ਸੋਸਾਇਟੀ ਆਫ਼ ਬੰਗ ਾਲ (1853, 1853),
52 , 95, 131, 236, 241 ਸੰਪਾਦਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। 60, 90, 108, 110, 236, 241, 251-2 ਲੇਖ ਨੂੰ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਨਹੀਂ ਮੰਿਨਆ ਿਗਆ (ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਤਰੀਕਾਂ),
52, 56-7, 69-71 , 77-8, 80, 85, 95, 103, 105, 252, ਘਟੀਆ ਸੰਪਾਦਨ ਦਾ ਦੋਸ਼, 71, 236, 241 ਭੂਗ ੋਿਲਕ ਿਗਆਨ ਦੀ ਘਾਟ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ
ਕੀਤੀ, 71 ਲੇਖ ਏਜੀ ਦੁਆ ਰਾ ਕਦੇ ਵੀ ਰੱਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਗਏ, 71 ਡੁਰੈਂਡ ਦੁਆ ਰਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤੇ ਗਏ, 76-7, 108 ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤੇ ਗਏ, 70-1, 103,
104 ਦੁਆ ਰਾ ਪੀ.04 . , 76 , 80
ਐਡਵਰਡਜ਼, ਹਰਬਰਟ (ਮੇਜਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਦਾ ਜੀਵਨੀ ਲੇਖਕ), 128, 160, 187, 193, 197, 201, 205, 207,
ਏ.ਜੀ., 160,
177-8, 207 ਨਾਲ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ 'ਤੇ 214, 217
ਅਤੇ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਮਾਮਲਾ, 177-8, 214, 226
ਿਮਸਰ, 108, 111, 119, 123
ਏਲੀਅਸ, ਨੇ
ਬੈਕਗ੍ਰਾਉਂਡ ਅਤੇ ਪਾਤਰ, 262 ਪਾਮੀਰਸ ਦੇ ਪਾਰ
ਏਜੀ ਦੇ ਕਦਮਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਏਜੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ 1, 261-3 ਰਾਏ,
261-5
ਫਲੇਟੀ, ਆਂਦਰੇਈ (ਫਾਲੇਟੀਜ਼ ਹੋਟਲ ਦਾ ਮਾਲਕ), 12-3, 14 ਫਲੇਟੀਜ਼ ਹੋਟਲ (ਲਾਹੌਰ),
12 ਫਿਤਹ ਖਾਨ ਿਟਵਾਣਾ, 185 ਫੌਜ-ਏ-ਆਈਨ (ਰੈਗ ੂਲਰ ਿਸੱਖ ਫੌਜ), 189, 208
ਫੌਜ-ਏ-ਖਾਸ (ਰਾਇਲ ਬ੍ਿਰਗੇਡ ਆਫ) ਿਸੱਖ ਫੌਜ) ਜਨਰਲ ਐਲਾਰਡ ਅਤੇ ਵੈਨਟੂਰਾ
ਦੁਆ ਰਾ ਉਠਾਈ ਗਈ, 92, 119-20, 125-6 ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਿਵਦਰੋਹ ਵੱਲ
ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 189-90, 208 ਅਜੂਧੀਆ ਪਰਸ਼ਾਦ, ਦੀਵਾਨ ( ਵਕਈ-ਇ-ਜੰਗ -ਏ-ਿਸੱਖਨ
ਦੇ ਲੇਖਕ) ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖੋ । )
ਫਰਗਾਨਾ ਵੈਲੀ, 74, 110 ਿਫਰੋਜ਼ਪੁਰ,
133, 188, 190, 191, 194, 196-7, 198, 201, 207, 210 ਿਫਦਾ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ। ਰੈਟਰੇ (ਉਰਫ਼
ਲੈਸਲੀ) ਦੇਖੋ
ਫੋਰਿਸਥ, ਸਰ ਥਾਮਸ ਡਗਲਸ, 254, 262, 266, 267, 269 ਫੋਰਿਸਥ ਿਮਸ਼ਨ। ਵੇਖੋ
ਫੋਰਿਸਥ, ਸਰ ਥਾਮਸ ਡਗਲਸ ਫੌਲਕਸ, ਕਰਨਲ, 156
ਗੰਗ ਾ ਨਦੀ ਅਤੇ ਗੰਗ ਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ, 191, 237 ਗਾਰਡਨ ਆਫ਼ ਈਡਨ। ਦੇਖੋ

ਅਲਾਈ ਵੈਲੀ ਗਾਰਡਨਰ, ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਹਾਟਨ ਕੈਂਪਬੈਲ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਸਾਲਾਂ ਦਾ
ਜਨਮ (ਿਵਸਕਾਨਿਸਨ), 98, 103 ਬਚਪਨ (ਮੈਕਸੀਕੋ), 98-9, 102 ਸੇਂਟ
ਜ਼ੇਵੀਅਰ (ਮੈਕਸੀਕੋ) ਿਵੱਚ ਜੇਸੁਇ ਟਸ ਦੁਆ ਰਾ ਸਕੂਲੇ ਗਏ, 99,
104, 221 ਇੱਕ ਯਾਤਰੀ ਅਤੇ ਸਾਹਸੀ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਿਰਤ
ਹੋਏ। , 99 ਕਲੋਂਗ ੂਜ਼ (ਕਲੋਂਗ ੋਵੇਜ਼) ਿਵੱਚ ਜੇਸੁਇ ਟਸ ਦੁਆ ਰਾ
ਸਕੂਲ ਕੀਤੇ ਗਏ, 99, 104, 107, 160, 221 ਪਿਰਵਾਰਕ ਿਪਤਾ (ਡਾ. ਗਾਰਡਨਰ), 9, 37,
98, 100 ਮਾਂ (ਿਮਸ ਹਾਟਨ), 9, 98-101, 104 ਦਾਦਾ (ਨਾਨਾ) ਮੇਜਰ ਹਾਟਨ), 98, 101,
104 ਮਾਤਾ-ਿਪਤਾ ਦੇ ਧਾਰਿਮਕ ਿਵਸ਼ਵਾਸ, 98-9 ਸਾਹਸ ਦੀ ਭਾਵਨਾ, 100 ਿਰਵਰ ਕੋਲੋਰਾਡੋ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਿਹੰਦੇ ਹਨ, 98 ਦੀ
ਿਵਸ਼ਾਲ ਜਾਇਦਾਦ, 99, 103-4 ਨੇ ਿਪਤਾ ਤੋਂ ਭੂ-ਿਵਿਗਆਨ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਿਵਿਗਆਨ ਿਸੱਿਖਆ, 109 ਆਪਣੇ ਿਪਤਾ ਤੋਂ
ਅਮਰੀਕਾ ਵਾਪਸ ਪਰਤਦੇ ਹਨ। ਿਪਤਾ ਦੀ ਮੌਤ, 103 ਭੈਣ-ਭਰਾ, 98, 103 ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਭਰਾ (ਰੂਸ ਿਵੱਚ ਸੀਨੀਅਰ
ਇੰਜੀਨੀਅਰ), 37-8, 99, 104, 109-10 ਚਾਚਾ ਿਫਲਾਡੇਲਫੀਆ ਿਵੱਚ, 103 ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ (ਰੂਸ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ),
ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਇਟਲੀ ਿਵੱਚ 38 ਸਬੰਧ, 98 ਿਵਆਹ ਇੱਕ ਅਫਗਾਨ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਨੂੰ, 1, 46-7, 70, 271
ਉਸਦੀ ਅਫਗਾਨ ਪਤਨੀ ਦੁਆ ਰਾ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਜਨਮ, 47, 70
ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਅਫਗਾਨ ਪਿਰਵਾਰ ਦਾ ਕਤਲੇਆ ਮ, ਰਾਜਾ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੇ ਇੱਕ ਡੋਗ ਰਾ ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰ
ਨਾਲ 48-9, 70, 87 , 128-9, 151, 168, 179-80, 207, 240 ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਿਸੱਖ ਔਰਤ ਨਾਲ ਿਵਆਹ (ਸੰਭਾਵਨਾ) 129 ਬੱਚੇ (ਿਸੱਖ ਸੇਵਾ
ਿਵੱਚ ਰਿਹੰਿਦਆਂ), 129, 180 ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਨਾਲ ਿਵਆਹ, 248, 266, 271 ਦਾ ਿਵਆਹ ਬੀਬੀ ਕਾਲੀ ਨਾਲ, 6, 26, 249,
251, 266, 271 ਦਾ ਿਵਆਹ ਬੀਬੀ ਿਚਰੰਗ ਨਾਲ, 6, 24, 251 । , 271 ਬੱਚੇ (ਡੋਗ ਰਾ ਸੇਵਾ ਦੌਰਾਨ), 250 ਧੀ ਹੇਲੇਨਾ ਨਾਲ ਿਰਸ਼ਤਾ, 6, 23 ਨੇ
ਧੀ ਹੇਲੇਨਾ ਨੂੰ ਗੋਦ ਲੈਣ ਲਈ ਿਦੱਤਾ, 6, 88, 265 ਨੇ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਡੁਰੰਡ ਦੁਆ ਰਾ ਧੀ ਹੇਲੇਨਾ ਨੂੰ ਮਰੀ ਭੇਜਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਿਰਆ, 259 ਭਤੀਜੇ (ਮੇਸਰ
ਟੈਰੀਜ਼ ਅਤੇ ਕੀਰਨਨ) ) , 267 ਬੋਥਾ, ਹੇਲੇਨਾ (ਏਜੀ ਦੀ ਧੀ) ਵੰਸ਼ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸਪਾਰਸ, 95 ਵੀ ਵੇਖੋ
ਅਮਰੀਕੀ, 1, 3, 9, 35-6, 41, 44, 93-5, 97, 103, 106, 109, 111, 213, 234, 235-6, 256, 266
ਸਪੈਿਨਸ਼, 9, 98, 104
ਸਕਾਿਟਸ਼, 1, 9, 98, 126
ਆਇਿਰਸ਼, 3, 97, 101, 106, 213
ਐਜ਼ਟੈਕ, ਜਵਾਨੀ
ਿਵਚ 98 ਅੱਖਰ
ਬਾਗੀ ਸੁਭਾਅ, 99, 260 ਪ੍ਰਿਤਸ਼ਠਾ, 1-4, 7, 11, 16,
18, 19, 21, 23, 25-8, 41-2, 45, 49, 50, 52, 67, 71, 83, 88, 91, 144, 146, 177, 212-3, 222, 225, 227, 237, 239, 260-1,
269 , 272-6 , 278-9 ਸੁਹਜ , 71,10803 ਦੂਿਜਆਂ ਿਵੱਚ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਿਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, 33, 44, 86, 87 ਉਪਜਾਊ ਕਲਪਨਾ, 49, 71, 93,
100, 101, 237, 260 ਮੈਮੋਰੀ, 53, 98, 100, 107, 113, 241, 241 , 826 , 82,42,424 , 10, 44, 96, 97, 160, 246-7, 257, 267,
268 ਧਾਰਿਮਕ ਮਾਨਤਾਵਾਂ, 27, 32, 44, 49, 55, 90, 98-9, 105, 223-4, 292, 248 ਦੀ ਨਾਪਸੰਦ ਈਸਾਈ ਿਮਸ਼ਨਰੀ, 27, 250 ਸਵੈ-ਰੱਿਖਆ
ਿਵੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ, 40-1, 58, 231 ਨੇ ਿਘਨਾਉਣੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਿਹਰਾਇਆ, ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ਦੁਆ ਰਾ 67 'ਹੱਿਤਆ', 3, 16-9, 36, 45, 49, 92-4,
100- 1, 107, 111, 113-4, 144, 154, 175-8, 275-8 ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਤਆਗ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਲਗਾਇਆ, 113 ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਿਕਪਿਲੰਗ
ਦੇ ਿਕਮ ਨਾਲ, 14 ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਡੀ'ਆਰਟਾਗਨਨ, ਡੁਗ ਲਡ ਡਾਲਗੇਟੀ ਅਤੇ ਇਵਾਨਹੋ, 273 , 3 ਪਛਾਣ ਿਵਵਾਦ , 14, 28, 36, 107, 112 ਜਨਮ ਤਰੀਕ
ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅਿਨਸ਼ਿਚਤਤਾ, 26-8, 71, 92, 98, 239, 248, 267, 278 ਪਾਸ ਹੋਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਦੂਜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਤਜ਼ਰਿਬਆਂ (ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਰੱਤਰੇ) ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮੰਨਣਾ,
16-9 ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਫੌਜ ਜਾਂ ਜਲ ਸੈਨਾ ਤੋਂ ਭਗੌੜੇ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼, 3, 28, 93-4 , 102-3 , 112-3, 175-6, 217- 8 ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੇਵੀ (ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਜਾਂ
ਅਮਰੀਕਨ) ਿਵੱਚ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ, 103, 106-7, 112, 160 ਇੱਕ ਆਇਿਰਸ਼ ਬ੍ਰੋਗ , 97, 102, 112 ਨੂੰ ਚੁੱਕਦੇ ਹਨ
ਉਪਨਾਮ ਵਜੋਂ 'ਗਾਰਡਨਰ' ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ, 92, 111 ਨੂੰ
'ਗੋਰਦਾਨਾ ਸਾਿਹਬ' ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 2, 10, 26, 92, 115, 119, 133, 143, 175, 178, 179, 214, 276 ਕੌਮੀਅਤ , 3,63 41,
87, 111, 112, 160, 179, 213, 217, 247, 250, 253, 256, 261 ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਵਜੋਂ, 36, 41, 44, 66, 92-5 , 97 ,
106,101 , , 213, 217, 234, 235-6, 247, 256, 266 ਇੱਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਲਈ ਗਲਤੀ, 80, 250, 253 ਇੱਕ ਕੈਨੇਡੀਅਨ, 250 ਇੱਕ ਰੂਸੀ ਜਾਸੂਸ ਹੋਣ
ਦੇ ਦੋਸ਼, 35 ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ, 27, 32-7, 38, 41, 76, 86-7, 89-92 , 248 ਿਸੱਖ 'ਅਮਰ' ਵਜੋਂ, 89
ਿਦੱਖ ਸਰੀਰ, 33,
96, 245 ਪਿਹਰਾਵੇ, 10, 108,
115, 257-8 ਿਸਰ ਦੇ ਕੱਪਿੜਆਂ ਦਾ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ,
25, 269 ਜ਼ਖ਼ਮ ਅਤੇ ਦਾਗ਼ (ਲੱਤ, ਗਲਾ, ਕਮਰ ਅਤੇ ਛਾਤੀ
ਸਮੇਤ ਚੌਦਾਂ), 9, 10, 48, 50 , 58, 59, 61, 65, 154, 179, 227, 239 ਖਾਣ-ਪੀਣ ਲਈ ਲੋਹੇ ਦੇ ਚਮਿਚਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ (ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਲੜਾਈ ਿਵੱਚ ਗਲਾ ਕੱਿਟਆ
ਿਗਆ), 10-1, 25, 48, 239, 269 ਇੱਕ ਅਰਬ ਯਾਤਰੀ ਵਜੋਂ, 27, 32-7, 41 ਇੱਕ ਉਜ਼ਬੇਕ ਯਾਤਰੀ ਵਜੋਂ, ਜ਼ਾਰਵਾਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਅਧੀਨ 38, 269 , ਇੱਕ
ਤੁਰਕੋਮਾਨ ਯਾਤਰੀ ਵਜੋਂ 38 , ਇੱਕ ਮੁਸਿਲਮ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰੀ (ਹਾਜੀ) ਵਜੋਂ 53, 269 , ਇੱਕ ਸ਼ਿਹਜ਼ਾਦਾ (ਖੂਨ ਦਾ ਮੁਸਿਲਮ ਰਾਜਕੁਮਾਰ), 86-7 ਇੱਕ ਮੁਸਿਲਮ
ਿਕਰਾਏਦਾਰ, 89-92 ਇੱਕ ਅਕਾਲੀ ਿਸੱਖ (ਅਮਰ), 89, 172-3, 174, 179 ਇੱਕ ਿਸੱਖ ਫੌਜੀ ਅਫਸਰ ਵਜੋਂ, 126, 243 ਤਰਨ (ਦਸਤਾਰ ਸਮੇਤ), 4, 9, 96,
126, 235, 245 , 248, 269, 279 ਸੈਮੂਅ ਲ ਬੋਰਨ ਦੁਆ ਰਾ ਿਖੱਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਫੋਟੋਆ ਂ, 96, 246, 278 ਜਾਰਜ ਲੈਂਡਸੀਅਰ ਦੁਆ ਰਾ ਿਖੱਚੀਆਂ ਗਈਆਂ
ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ, ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 9, 249, 258 ਯਾਤਰਾਵਾਂ, 3, ਨਕਸ਼ੇ ਨਹੀਂ ਿਲਜਾਏ ਗਏ, 53 ਭੂਗ ੋਿਲਕ ਮਾਪਾਂ ਨਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਆਲੋਚਨਾ, 23 . , 52,
56-7, 274 ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ ਦੀ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਤਾ 'ਤੇ ਉਠਾਏ ਗਏ ਸ਼ੰਕੇ, 2-3, 7, 8, 23, 37, 42, 50, 52-3, 55-6, 60, 62, 69-71, 252 ਯਾਤਰਾ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ
ਸਮੁੰਦਰੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਿਤਆਰੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, 102 ਸਮੁੰਦਰੀ ਫੌਜ ਿਵੱਚ ਬਾਰੂਦ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਿਗਆਨ ਹਾਸਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, 91, 102-3, 116 ਤਸਕਰੀ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ
ਹੁੰਦੇ ਹਨ, 266 ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਿਪਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਹਸ ਦਾ ਕਰੀਅਰ, 103 ਿਵਰਾਸਤੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵੇਚਦੇ ਹਨ, 103-4 ਨੇ ਰੂਸ ਿਵਚ ਭਰਾ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ
ਪੂਰਾ ਿਹੱਸਾ ਪਾਇਆ, 38, 109 ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾ, 29-30 ਅਤੇ ਥਰਬਾਹ, 32, 39 ਅਤੇ ਖਲਜ਼ਈ , 32 ਲਗਭਗ ਗੁਲਾਮੀ ਿਵਚ ਵੇਚੇ ਗਏ , 33 ਛਾਪਾਮਾਰ ਪਾਰਟੀਆਂ
ਿਵਚ ਿਹੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, 33, 46 ਅਤੇ ਤੁਰਕੋਮਾਨਸ, 34, 40
ਅਤੇ ਖੀਵਾ ਦਾ ਖਾਨ, 35-6, 37, 95, 111 ਅਤੇ ਿਕਪਚੱਕ, 39-40,
53, 64, 70 ਅਤੇ ਉਰਾ-ਤਯੂਬੇ ਘੋੜਸਵਾਰ, 40, 70 ਅਤੇ ਅਲੀ
ਮੁਰਾਦ ( ਕੁੰਦੂਜ਼ ਦਾ ਮੰਗ ਤਾ), 41, 58 , 60 ਬਿਘਆੜ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਖਾਂਦਾ
ਹੈ , 53 ਅਤੇ ਕਾਿਫ਼ਰ , 21-3 , 54-5 , 72 , 82-4 ਅਤੇ ਿਨਮਚੂ ਕਾਿਫ਼ਰ ,
54-5 ਿਨਮਚੂ ਪੀਰ ਦਾ ਚੇਲਾ ਬਣਦੇ ਹਨ , 54-5 ਨੂੰ ਿਨਮਚੂ ਨੇ ਕੁਰਾਨ ਭੇਟ
ਕੀਤੀ ਸੀ | ਪੀਰ, 54-5 ਅਤੇ ਘੋਰ-ਏ-ਪੀਰ ਿਨਮਚੂ, 54, 55 ਅਤੇ ਿਖਲਤੀ
ਕਾਿਫਰ, 55, 82 ਪੁਰਾਤਨ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, 56-7, 61,
253 ਅਤੇ ਬਦਕਸ਼ਨ ਿਵੱਚ ਚੱਟਾਨ ਤੋਂ ਕੱਟੇ ਗਏ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਕਥਾ,
56 -7, 75, 253 ਤਖ਼ਤ-ਏ-ਸੁਲੇਮਾਨ ('ਸੁਲੇਮਾਨ ਦਾ ਤਖਤ') ਦਾ ਦੌਰਾ
ਕਰਦੇ ਹਨ, 57 ਅਲੀ ਮੁਰਾਦ ਦੇ ਬੰਿਦਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ,
58 ਅਤੇ ਕੁੰਦੁਜ਼, 58, 60 ਅਤੇ ਤਾਿਜਕਸ, 60-1, 75 ਨੂੰ ਬਿਘਆੜਾਂ ਦੇ
ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਦੁਆ ਰਾ ਖਾਧਾ ਿਗਆ ਸੀ , 65, 256, 263 ਚੋਰਾਂ ਦੁਆ ਰਾ
ਹਮਲਾ, 66 ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ, 67, 231 ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖਾਣਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਿਵੱਚ ਿਦਲਚਸਪੀ, 64-5, 72, 109,
225, 237, 256, 263 ਰੂਬੀਏਬਲ ਅਤੇ 7-2-7 ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹਨ। ਿਕਰਗੀਜ਼, 72, 75 ਇੱਕ ਿਕਰਗੀਜ਼ ਮੁਖੀ ਦੇ ਿਵਆਹ ਿਵੱਚ
ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ, 72 'ਇੰਡੋ-ਿਸਿਥਕ' ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ (ਚਾਰਲਸ ਮੈਸਨ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ?), 73 ਅਤੇ ਅਲਾਈ ਕਬੀਲੇ (ਕੀਆਜ਼) ,
ਅਕਾਸ ਅਤੇ ਗ੍ਰਮਸ), 75-6, 256 ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਿਵੱਚ ਭੂਚਾਲ ਅਤੇ ਹੈਜ਼ੇ ਦੀ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, 78, 240
ਅਤੇ ਦ ਗ੍ਰੇਟ ਗੇਮ, 81, 130 ਨੂੰ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਬਰਾਕਜ਼ਈ ਭਰਾਵਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਿਰਹਾਈ ਲਈ ਰੱਿਖਆ ਿਗਆ, 85-6 ਇੱਕ
ਸ਼ਿਹਜ਼ਾਦਾ (ਰਾਜਕੁਮਾਰ) ਵਜੋਂ ਿਨਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਖੂਨ ਦਾ)) 86-7 ਿਗਿਰਸ਼ਕ ਿਕਲ੍ਹੇ ਿਵੱਚ ਕੈਦ, 86 ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ
ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਿਵੱਚ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, 87 ਅਫ਼ਗ ਾਿਨਸਤਾਨ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਸੇਵਾ ਲਈ ਰਵਾਨਾ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ, 89 ਹਜ ਕਾਫ਼ਲੇ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, 108 ਅਤੇ ਕੋਕੰਦ ਦੇ ਰਾਜਦੂਤ, 110 ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਿਵੱਚ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ
ਿਫਲਡੇਲ੍ਿਫਯਾ ਿਵਚ, 103 ਨੇ ਆਇਰਲੈਂਡ ਿਵਚ ਯੂਰਪ ਿਵਚ, 85, ਿਲਸਬਨ ਿਵਚ 102-3 , ਮੈਡ੍ਿਰਡ ਿਵਚ 103 , ਮੈਡੀਟੇਰੀਅਨ ਸਾਗਰ ਿਵਚ
103 , ਕਾਇਰੋ ਿਵਚ ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਿਵਚ 104, 106 ਯਾਤਰਾਵਾਂ, ਿਸਨਾਈ ਿਵਚ 104, 107-8, 110 ਸੀਰੀਆ ਿਵੱਚ 108 , ਪਰਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ
108 , ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ 110, 264 ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ।
ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ, 2, 14, 25, 113, 264, 267 ਅਤੇ
ਕਸ਼ਗ ਰ, 1, 30, 74 ਅਤੇ ਸਮਰਕੰਦ, ਤੁਰਕਮੇਿਨਸਤਾਨ
ਿਵੱਚ 1, 30, 40, 74, 252 , ਤੁਰਕਮੇਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ 1,
ਏਰਜ਼ੇਰਮ ਿਵੱਚ, 109 ਟ੍ਰੇਿਬਜ਼ੋਂਡ (ਟ੍ਰੈਬਜ਼ੋਨ) ਿਵੱਚ , 1 ,
ਅਸਟ੍ਰਾਬਾਦ (ਹੁਣ ਗੋਰਗਨ), ਹੇਰਾਤ ਿਵੱਚ 110 ,
ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ 29-30, 37, 70, 111, 223, 264 ,
ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ 29-37, 38, 42, 70, 94, 111,
223, 231 ਮਰਵ (ਮੈਰੀ), ਖੀਵਾ (ਖਵਾਰਸਮ) ਿਵੱਚ 32-3 ,
ਅੰਧਖੁਈ ਿਵੱਚ 1, 33-6, 70, 95, 111, 264 , ਕਰਾਕੁਮ ਮਾਰੂਥਲ ਿਵੱਚ 33 , 34
ਅਤੇ ਔਕਸਸ ਨਦੀ (ਅਮੂ ਦਿਰਆ), 1, 34, 41, 60, 64 , ਉਰਗੇਂਚ ਿਵੱਚ 69 ,
ਅਰਾਲ ਸਾਗਰ ਉੱਤੇ 36 , ਕੈਸਪੀਅਨ ਸਾਗਰ ਉੱਤੇ 37, 38 , ਕੈਸਪੀਅਨ ਸਾਗਰ
ਿਵੱਚ 1, 37, 38, 110, 263 ਅਤੇ ਜੈਕਸਾਰਤੇਸ ਨਦੀ (ਸੀਰ ਦਿਰਆ), 39 ਅਤੇ
ਿਕਿਜ਼ਲਕੁਮ ਰੇਿਗਸਤਾਨ ਿਵੱਚ 39 , ਹਜ਼ਰਤ ਇਮਾਮ ਿਵੱਚ 37 , ਕੋਿਹਸਤਾਨ,
ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵਚ 43-50, 53, 60, 70 , ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵਚ 43-50, 54, 69,
85, 89, 231 ਅਤੇ ਖਵਾਕ ਪਾਸ, ਇੰਦਰਾਬ ਘਾਟੀ ਿਵਚ 54 , ਬਦਖਸ਼ਾਨ ਿਵਚ 54, 264 ,
54, 60-1, 70, 75, 252-3, 256, 264 ਅਤੇ ਫੈਸਲਾਬਾਦ, 60 ਖੋਜੇਂਡ (ਖੁਜੰਦ), 60 ਅਤੇ
ਖੈਰਾਬਾਦ, 60 ਅਤੇ ਕੋਕਚਾ ਨਦੀ, 60 ਅਤੇ ਕੋਕਚਾ ਘਾਟੀ, 60 ਅਤੇ ਯੋਮਲ, ਜ਼ਾਰੂਥ ਨਾਓ ਿਵੱਚ
60, 57 ਅਤੇ ਪਾਮੀਰ । (ਬਾਮ-ਏ-ਦੁਨੀਆ, 'ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਛੱਤ'), 1, 60, 64-5, 69, 71-2,
74, 75, 78, 96, 230, 252, 256, 264 ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ, 1, 18, 21-3, 54-5, 69,
70, 81, 82-5 ਅਤੇ ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਿਵੱਚ 20, 21, 29, 32, 43, 50, 53, 60, 111 ਯਰਕੰਦ
(ਹੁਣ ਸ਼ੇਸ਼ੇ), 61, 70, 71, 76 ਿਸ਼ਗ ਨਾਨ ਿਵੱਚ, 64, 69, 71, 264 ਅਤੇ ਕਾਰਾਕੋਰਮ ਪਹਾੜ,
69 ਅਤੇ ਕੁਨ ਲੁਨ ਪਹਾੜ, 69 ਕੁਰਘਾਨ ਿਵੱਚ । ਟਾਕ ( ਤਾਕ ਦਾ ਿਕਲਾ), ਉਰਾ-ਿਤਊਬੇ
(ਉਰਾਤੇਪੇ, ਇਸਤਰਾਵਸ਼ਨ) ਿਵੱਚ 69, 74, 75 , ਤਾਿਜਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ 70 , ਿਸ਼ਨਿਜਆਂਗ
(ਚੀਨੀ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ) ਿਵੱਚ 73, 75 , ਬੋਲੋਰ ਕਸ਼ ਿਵੱਚ 1, 73, 76 ਅਤੇ ਅਲਾਈ ਪਹਾੜਾਂ
ਿਵੱਚ 74 । , 74 ਅਤੇ ਬੋਲੋਰ (ਕਾਂਗ ੁਰ ਸ਼ਾਨ?) ਪਹਾੜ, 74, 76 ਕਰਾਤੇਿਗਨ (ਕਰਾਤੇਿਗਨ),
75 ਿਵੱਚ
ਅਲਾਈ ਘਾਟੀ (ਅਦਨ ਦੇ ਗਾਰਡਨ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ), ਖੋਤਾਨ (ਹੁਣ ਹੋਟਨ) ਿਵੱਚ 75 ,
76-7 ਅਤੇ ਸ਼ੰਡੂਰ ਪਾਸ, ਿਚਲਾਸ ਿਵੱਚ 80 , ਕੰਧਾਰ ਿਵੱਚ 80 , ਗਜ਼ਨੀ ਿਵੱਚ 1,
85-6, 89, 90 , 85 ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਿਵਚ 85 ਅਤੇ ਕੁਨਾਰ ਨਦੀ (ਿਚਤਰਾਲ ਨਦੀ),
85, 88 ਬਾਲਾ ਿਹਸਾਰ ਿਵਚ, 87 ਅਤੇ ਕਾਬੁਲ ਨਦੀ ਿਵਚ, 88 ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੂਸ
ਿਵਚ, 37-8, 109 ਅਸਤਰਖਾਨ ਿਵਚ, 37, 38, 70, 109 ਿਵਚ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ
ਹਨ। ਪੰਜਾਬ (ਪੰਜਾਬ) ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆ ਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਿਵੱਚ, ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ 3, 31, 42,
73, 91, 115-6 , ਮੁਲਤਾਨ ਿਵੱਚ 42, 91, 103 , ਮੁਲਤਾਨ ਿਵੱਚ 52, 236 ਅਤੇ
ਿਹਮਾਿਲਆ ਪਹਾੜਾਂ ਿਵੱਚ, 1, 69 ਿਤੱਬਤ ਿਵੱਚ, ਲੱਦਾਖ ਿਵੱਚ 1, 77 , ਲੇਹ ਿਵੱਚ 69,
70, 76-7 , 70, 76 ਅਤੇ ਪੈਂਗ ੌਂਗ ਝੀਲ ਿਵੱਚ, ਿਚਤਰਾਲ ਘਾਟੀ ਿਵੱਚ 76 , ਿਗਲਿਗਤ
ਿਵੱਚ 20, 69, 70, 80, 82, 253 , ਿਗਲਿਗਤ ਿਵੱਚ 20, 70, 80, ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ
253 , 2, 52, 60, 69-71, 77, 78-9, 81, 215-6, 240, 253 ਸ੍ਰੀਨਗਰ
ਿਵੱਚ, 76, 79, 235 ਅਤੇ ਕਾਰਾਕੋਰਮ ਦੱਰੇ ਿਵੱਚ 77 ਅਤੇ ਜ਼ਵਾਗਾ-ਲਾ ਪਾਸ ( ਜ਼ੋਜੀ
ਲਾ ਪਾਸ), ਬਾਰਾਮੂਲਾ ਿਵੱਚ 78 , ਸੋਪੋਰ ਿਵੱਚ 79 , ਿਸੰਧ ਨਦੀ ਿਵੱਚ 79 , ਬਾਜੌਰ ਿਵੱਚ
80, 201 , ਗੁਜਰਾਤ ਿਵੱਚ 88, 90 , ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ ਿਵੱਚ 91, 92 , ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਿਵੱਚ 92,
91-2 , 93 ਯਾਤਰੀ ਸਾਥੀ ।
ਰੇਵ ਚਾਰਲਸ ਆਇਲਮਰ (ਜੇਸੂਟ), 104
ਮੌਨਸੀਅਰ ਰੋਸੈਕਸ (ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਯਾਤਰੀ), 108, 110
ਡੈਟਰਿਵਟਜ਼ (ਜਰਮਨ ਖਿਣਜ ਿਵਿਗਆਨੀ), 108-10
ਮੌਨਸੀਅਰ ਸਟੁਰਜ਼ਕੀ (ਜਰਮਨ ਯਾਤਰੀ), 37, 110-1
ਉਰਦ ਖਾਨ (ਵਪਾਰੀ), 33-7, 38, 39, 61
ਆਗਾ ਬੇਗ (ਪੋਿਲਸ਼ ਭਗੌੜਾ), 39-40, 44, 61, 70, 91 'ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਥਰਬਾਹ'
ਅਨੁਯਾਈ, 39-40, 53, 58-9, 61, 64-6, 75, 79, 82, 85, 86, 88
ਸਈਅਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ (ਡਾਕਟਰ), 61-2, 64-6, 75, 79, 82, 85
ਜੈ ਰਾਮ (ਡਾਕਟਰ), 61, 64, 66, 75, 79, 82, 85
ਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦਰ ਬੇਗ (ਲੁਟੇਰੇ ਸਰਦਾਰ), 74-5
ਗ਼ੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖ਼ਾਨ (ਖ਼ੈਬੇਰੀ ਦਾ ਗ਼ੈਰਕਾਨੂੰਨੀ), 85-6, 89 ਸਫ਼ਰਾਂ ਬਾਰੇ ਮਾਿਹਰਾਂ
ਦੀ ਰਾਏ
ਡਾ ਸ਼ਯੂਲਰ ਜੋਨਸ, 82, 104, 113 ਨੇ ਏਲੀਅਸ,
1-2, 263-4 ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਯੂਲ, 56-7, 93, 251-2
ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਰਾਵਿਲੰਸਨ, 80-1, 93, 252-3 ਆਪਣੇ
ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੰਡਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਵਪਾਰਕ
ਸਥਾਪਨਾ (ਆਈਸੀਈ), 235, 237, 239 ਸਾਲਟਪੇਟਰ ਿਵੱਚ
ਵਪਾਰ, 235-9, 240, 243, 256, 265 ਬੰਬਈ ਿਵੱਚ ਰਿਹਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ, 235, 236 ਮੁਲਤਾਨ ਿਵੱਚ ਿਨਵਾਸ,
236, 238-9 ਮੀਸ ਸਥਾਿਪਤ . ਗਾਰਡਨਰ ਐਂਡ ਕੰਪਨੀ, 237-9 ਹਿਥਆਰਾਂ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਵਜੋਂ ਵਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ,
ਖਿਣਜ ਿਵਿਗਆਨੀ ਵਜੋਂ ਰੂਸੀ ਟ੍ਰੇਨਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ 237 , 38, 109, 237 ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਵਾਪਸ ਲੈਣ, 109
ਅਫਗਾਨਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ, 43, 44, 266 ਨਾਲ ਰੁਜ਼ਗ ਾਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ
ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਿਮਿਲਆ, 43-4, 70, 88, 95 ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਖ਼ਾਨ ਦੁਆ ਰਾ ਿਨਯੁਕਤ ਕਮਾਂਡਰ, 44, 47, 70, 132, 264,
266 ਨੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਦੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, 46, 70 ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ।
ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ, ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ 47-9 ਿਨਵਾਸ, 47, 73 ਨੇ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਖਾਨ ਦੀ ਸੇਵਾ ਛੱਡ
ਿਦੱਤੀ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੁਆ ਰਾ ਿਮਲੀ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 50, 53, 57, 70 ਨੇ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਖਾਨ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ
ਜੁੜਨ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ, 79 ਨੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਮੰਗ ੀ ਖਾਨ, 87 ਨੂੰ ਭੇਿਜਆ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੁਆ ਰਾ
ਦੂਰ, ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੁਆ ਰਾ ਮੀਰ ਆਲਮ ਖਾਨ ਨਾਲ 87 ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ, ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੁਆ ਰਾ ਮੀਰ
ਆਲਮ ਖਾਨ ਨਾਲ 88-9 ਦੀ ਜਾਣ- ਪਛਾਣ, 88-9 ਵਹਾਬੀ ਨੇਤਾ ਸਈਦ ਅਿਹਮਦ ਦੇ ਬੈਨਰ ਹੇਠ ਲੜਨ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼,
89, 120 ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ ਖੈਬਰੀ ਅਤੇ ਯੂਸਫਜ਼ਈ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ, 90 ਵਹਾਬੀ ਨੇਤਾ ਸਈਅਦ ਅਿਹਮਦ ਦੇ
ਭਾਰਤੀ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਦੇ ਹਨ, ਵਹਾਬੀ ਨੇਤਾ ਸਈਦ ਅਿਹਮਦ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਗਵਾਹ 90 , ਫ਼ਾਰਸੀਆਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ
90, 171 ਫਾਰਸ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਰੁਜ਼ਗ ਾਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ , 85-6 , 109-10 ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਿਤਆਗ ਿਦੱਤਾ, ਿਸੱਖਾਂ
ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 110 ਰੋਸੈਕਸ ਦੁਆ ਰਾ ਰੁਜ਼ਗ ਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ ਹੋਏ, 108, 110 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ
ਬਜਾਏ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਲਾਲਚ ਿਦੱਤਾ, 110 ਸੁਲਤਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ (ਿਪਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਗਵਰਨਰ) ਦੀ ਸੇਵਾ
ਿਵੱਚ, 91, 93, 112, 160 ਨੂੰ ਤੋਪਖਾਨਾ ਿਸਖਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਸੁਲਤਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਨੂੰ, 91 ਨੂੰ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਬੁਲਾਇਆ ਿਗਆ, 91, 112 ਅਤੇ ਜੋਸੀਯਾਹ
ਹਰਲਾਨ, 91-2, 95 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਿਵੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, 92-3, 95, 103, 111-2, 176, 207, 216, 247 ਅਤੇ ਕਰਨਲ ਕਾਨੜਾ, 92-3, 111,
216-7 ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ , 2, 3, 69, 92-3, 95, 112, 117, 129, 172, 266 ਪਾਸ ਅੰਕ ਹਨ। nship ਟੈਸਟ, 116-7 ਿਸੱਖ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ
ਹੋਏ, 92-3, 111, 113, 176, 212, 238, 240 ਇੱਕ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਅਫਸਰ ਵਜੋਂ, 2, 12, 26, 119, 143, 145, 204, 151-3 , 171, 175, 178,
193, 204, 220, 227, 233, 237, 240
ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਕੋਰਟ, 92 ਅਤੇ ਜਨਰਲ
ਵੈਨਤੂਰਾ, 92, 119-22, 125 ਡੋਗ ਰਾ ਭਰਾਵਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਦੋਸਤੀ,
119 ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ , 116, 128, 129-30, 136,
142-4, 145, 150, 165, 71 , 231 ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ , 9, 11, 128, 130, 143, 150, 153, 154, 157, 159-60,
165, 169, 174, 179, 203, 207, 210 , 236, 231 , 2323 , ਰਾਜਾ ਸੁਚੇਤ ਿਸੰਘ , 130, 143, 171 ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ , 130, 137, 170,
171 ਿਮਹਨਤਾਨੇ, 119, 127, 128, 179-80, 204, 220, 229, 233 , 232, 232 ਬਾਂਜ਼ੀ ਿਵਰੁੱਧ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ। , 125, 128, 130 ਖੈਬਰ
ਦੱਰੇ 'ਤੇ ਕਾਰਵਾਈਆਂ, 125-8, 130 ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਤਾਰਾ ਿਸੰਘ , 125 ਪੈਡਲ ਿਕਸ਼ਤੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, 121-2 ਡੋਗ ਰਾ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਿਦੰਦੇ ਹਨ, 128, 149,
151-3 , 157 , 717, 721 , ਪੁੰਛ ਦੇ ਸੁਧਾਨਾਂ ਿਵਰੁੱਧ 210-1 ਆਪਰੇਸ਼ਨ, ਯੂਸਫਜ਼ਈ ਕਬੀਿਲਆਂ ਿਵਰੁੱਧ 130 ਓਪਰੇਸ਼ਨ, 130 ਅਤੇ ਪਿਹਲੀ ਅਫਗਾਨ ਜੰਗ ,
131, 160 ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਗਵਾਹ, 2, 116, 129, 133, 137 , 1417 , 4651, , 203 ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਿਸੰਘ , 135, 142-4 ਚੈਤ
ਿਸੰਘ (ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰ) ਦੇ ਕਤਲ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ, 142-4, 276 ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੌਿਨਹਾਲ ਸ. ingh , 143-4, 224 ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ
ਦੌਰਾਨ , 151-3 ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਮਸਿਜਦ ਨੂੰ ਪਾਊਡਰ ਮੈਗ ਜ਼ੀਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦਾ ਹੈ, ਅਟਕ ਨੇੜੇ 153 ਓਪਰੇਸ਼ਨ, 157 ਅਤੇ ਮੇਜਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ, 157, 201,
206-7, 210-2 , 225, ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ 239 ਓਪਰੇਸ਼ਨ, 157, 215-6, 224, 240 ਸ਼ੱਕੀ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਿਵਰੁੱਧ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨਾਲ ਗੁਪਤ
ਗੱਲਬਾਤ, 160 ਨੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਵਰੁੱਧ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸਿਹਯੋਗ , 160 ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਰਾਹਤ ਫੋਰਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰੇ ਬਾਰੇ ਚੇਤਾਵਨੀ,
160 ਿਧਆਨ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਿਵੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਤੋਂ ਿਸੰਘ , 164 (ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ) ਸੇਵਾ ਛੱਡਣ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, 165 ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਦੂਜੀ
ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ, 168 ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਉਸਦੀ ਿਵਧਵਾ ਲਈ, 168 ਲਾਹੌਰ ਿਵਖੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਹੱਤਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, 169, 174,
195, 203, 203, 203 , ਯੂਰਪੀਅਨ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਿਨਰਾਸ਼, 170 ਅਤੇ ਜੁੜਵਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਅਤੇ ਿਪਸ਼ੋਰਾ ਿਸੰਘ , 171 ਸੁਚੇਤ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਿਵੱਚ
ਅਸਫਲ, 171 ਨੇ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਬਰਖਾਸਤ, 171 ਨੇ ਿਸਆਲਕੋਟ ਦੇ ਿਕਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ, 171 ਨੇ ਇੱਕ ਅਕਾਲੀ ਿਸੱਖ ਦਾ ਪਿਹਰਾਵਾ
ਅਤੇ ਆਦਤਾਂ ਅਪਣਾਈਆਂ, 172-3 ਪਰੇਡਾਂ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਿਸਰ, 173, 276 ਿਸਰ ਭੇਜਦੇ ਹਨ ਡੋਗ ਰਾ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਦੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਸਸਕਾਰ ਲਈ,
173, 231 ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਆਖਰੀ ਗੈਰ-ਏਸ਼ੀਅਨ ਅਫਸਰਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ, 174, 178 ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ , 175, 179, 180, 182-3, 184, 203,
227-33 ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਬਾਡੀਗਾਰਡ ਸਨ । ਜਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸੁਰੱਿਖਆ ਲਈ 175-6, 178, 179, 180, 181-2 , 227-8 ਅਤੇ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਮਾਮਲੇ, 16,
171, 175-9, 184, 208, 213-4, 220 , 262- 34, 247, 273, 276 ਉਪਿਨਵੇਸ਼, 176, 178, 180, 203, 204, 213, 226, 233, 240,
247, 267 ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਯੁੱਧ ਿਵੱਚ ਭੂਿਮਕਾ, 186, 196 , 120-120
ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਿਜੰਦ ਕੌਰ, 175, 179, 180, 182, 184, 202 ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ
ਦੀ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੀ ਹੈ, 188 ਲਾਹੌਰ ਿਵਖੇ ਸ਼ਾਹੀ ਬਾਡੀਗਾਰਡ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, 196,
202, 214, 227-8 ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਵਜੋਂ, 196, ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਤੇਜ 202 । ਿਸੰਘ , 200,
203 ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਲਾਲ ਿਸੰਘ , 203 ਨੇ ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਹਾਰ ਲਈ ਿਸੱਖ
ਫੌਜ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਿਹਰਾਇਆ, ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ 203 ਿਨਵਾਸ, 203, 227, 240 ਿਸੱਖ ਸੇਵਾ ਤੋਂ
ਬਰਖਾਸਤ, 213-4, 220, 225, 226, 233 , 234 ਨੇ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਮਿਹਲ ਦਾ
ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ, 213, 225 ਨੇ ਰਾਬਰਟ ਨੇਪੀਅਰ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਣੀ ਿਜੰਦ ਕੌਰ, 213, 225 ਅਤੇ ਕਰਨਲ ਕੋਰਟਲੈਂਡ,
214-5 ਦੀ ਦੂਜੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਿਵੱਚ ਭੂਿਮਕਾ, 215 ਨੂੰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਿਹਯੋਗ ੀ ਵਜੋਂ ਦੇਖਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ
। ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਿਦਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਲਈ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਜਾਸੂਸਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨਾ, 2,
165, 204, 207, 211-4, 216, 218, 219-20, 225 ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਲਈ
ਕੰਮ ਕਰਨਾ, 234, 239 -40, 276 ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਾਜ ਦੀ ਤੋਪਖਾਨਾ ਕੋਰ ਦੇ ਕਰਨਲ-ਇਨ-ਚੀਫ਼, 9, 10, 113,
234, 243, 245, 247, 257, 262, 267, 269 ਕਰਨਲ ਸਟੀਨਬਾਚ, 236 , 20, 20, 20 , 20, 25,
262, 257, 262, 267, 236, 20, 20, 20 ਕਾਸਟ ਿਮਹਨਤਾਨਾ, 2 40, 243 ਨੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਗੁਪਤ
ਖਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਦਫ਼ਨਾਇਆ, 276-7 ਠੰਡੇ ਖੂਨੀ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ, 276 ਸਰਗਰਮ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ, 2, 9 ਕਸ਼ਮੀਰ
ਿਵੱਚ ਿਰਹਾਇਸ਼, 240, 243, 249, 265, 268 ਿਨੱਜੀ ਕਾਗਜ਼ੀ ਯਾਤਰਾਵਾਂ, 4, 78 , , 51, 52, 60,
69-71, 77, 78, 79, 81-4, 113, 241, 252-3, 261, 264, 278 ਜਰਨਲਜ਼, 4, 8, 47, 51, 52, 83- 113, 252-3 ਿਲਖਣ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, 29, 49,
51, 71, 72, 82, 83-4, 179, 211, 221, 223, 238, 258, 277 ਸਮੱਗ ਰੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ, 4, 8, 51, 72 ਨਹੀਂ , ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਕੁਰਾਨ
ਅਤੇ ਤੰਬਾਕੂ ਦੇ ਥੈਲੇ (ਜਾਂ ਤਾਵੀਜ਼) ਿਵੱਚ ਰੱਖੇ ਗਏ, 14, 32, 90, 248 ਸਫ਼ਰਾਂ ਦੇ 'ਮੋਟੇ ਿਰਕਾਰਡ' ਨੂੰ ਿਲਖਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਿਕ ਬਜੌਰ ਿਵੱਚ, 90 ਬਚੇ ਹੋਏ ਿਹੱਸੇ, 51,
52, 82-4, 179 ਅਣਪਛਾਤੇ ਿਹੱਸੇ, 51, 71, 82, 95, 97, 245, 269 ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖੋਜੀ ਅਤੇ ਭੂਗ ੋਲਕਾਰ ਰਸਾਿਲਆਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, 84 ਨੂੰ 'ਅਿਗਣਤ' ਮੁੱਲ
ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਸਰ ਓਵੇਨ ਟੂਡੋਰ ਬਰਨ), 269 ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਤਾ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 18, 26, 42, 45 , , 49, 50, 51-3, 55, 57, 69-71, 76, 77,
78, 83-5, 92, 100, 108, 196, 212-3, 241, 275 AG ਦੁਆ ਰਾ ਰੂਟਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਪੁਨਰਗਠਨ ਦੀਆਂ ਸੰਭਵ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ਾਂ ਨਕਸ਼ੇ, 60, 84 fascinat ਆਇਓਨ
ਿਵਦ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਅਤੇ ਕਾਿਫਰਸ, 21, 23, 52, 54-5, 70, 72, 81-5 ਅਸਲੀ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਜਰਨਲ ਗੁਆ ਚ ਿਗਆ ਜਦੋਂ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਬਰਨਸ ਨੇ ਮਾਿਰਆ,
18, 52, 70, 82, 131, 159, 236, 241 ਕਾਪੀਆਂ ਕਾਿਫ਼ਿਰਸਤਾਨ ਜਰਨਲ 'ਏ ਸਕੈਚ ਆਨ ਕਾਿਫ਼ਿਰਸਤਾਨ ਐਂਡ ਦਾ ਕਾਿਫ਼ਅ ਰ' ਿਸਰਲੇਖ ਵਾਲਾ, 52, 82-4,
259 ਦਾ ਪੇਪਰ ਿਚਲਾਸ ਤੋਂ ਸ਼ੰਦੂਰ ਦੱਰੇ ਰਾਹੀਂ ਿਚਤਿਰਆਲ ਜਾਣ ਦੇ ਿਵਸ਼ੇ 'ਤੇ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਿਨਰਭਰਤਾਵਾਂ (ਿਗਲਿਗਤ, ਿਚਲਾਸ, ਸਕਰਦੂ ਅਤੇ ਲੇਹ) ਦੇ 80
ਸਕੈਚ। ), 259
ਰੂਟ ਮੈਪ ਦੇ ਸਬੰਧ ਿਵਚ 'ਨੋਟਸ, ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ ਅਤੇ ਿਟੱਪਣੀਆਂ', 259 'ਬੋਲੋਰ' (ਸ਼ਾਇਦ ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋ ਤੋਂ),
62 ਿਸੱਖ ਦਰਬਾਰ ਿਵਚ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ 'ਤੇ, 147, 212 ' ਸ਼ਬਦ ਅਪਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਿਵੱਚ ਗਲਤ ਖੇਡ ਦੇ ਸੰਕੇਤ, 147-8, 224, 226 ਅਕਾਲੀ ਿਸੱਖਾਂ (ਅਮਰ), 89,
173 ਉੱਤੇ ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ ਦੀ ਿਕਤਾਬ, 145-7, 154, 156, 161, 161, 89 , 173 ਲਈ ਇੱਕ
ਅਿਧਕਾਰ ਬਣ ਿਗਆ। -9, 204, 212, 224, 234 ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਗੋਰੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ, ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਿਸੰਘ ਿਨਹੰਗ ਦੀ ਜੀਵਨੀ 274-5 ,
ਫੌਜੀ ਪੰਚਾਂ ਦਾ 173 ਲੇਖਾ , ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ 224 ਇਿਤਹਾਸਕ ਸਮੱਗ ਰੀ, 207, 212 ਖੁਫੀਆ ਿਰਪੋਰਟਾਂ ਲਾਰੈਂਸ, 179, 204, 207, 211-4,
216, 218, 219-20, 225, 255 ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਿਕ ਿਕਵੇਂ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਕਸ਼ਮੀਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿਹਸ਼ਤਜ਼ਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, 216 , 218, 240, 255 'ਰੱਿਖਆ' ਦਸਤਾਵੇਜ਼
(ਜੋਧਾ 76, 16 ਰਾਮ ), -7, 178-9, 214, 220, 221-6, 233, 247 ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਰੂਸੀ ਘੁਸਪੈਠ ਦੇ ਖਤਰੇ 'ਤੇ ਇੱਕ ਿਕਤਾਬ (ਆਤਮਕਥਾ?), 212,
239 ਪੇਪਰ ਿਲਖਣ ਬਾਰੇ ਿਵਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, 29, 49, 51, 71, 72 ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਨੀਤੀ 'ਤੇ ਿਵਚਾਰ, 27, 80-1, 269 ' ਐਂਗ ਲੋ-ਰੂਸ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ
ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਲੋਕੇ ਦੁਆ ਰਾ ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਗੁਆ ਚੇ ਹੋਏ ਏਰੀਅਨ ਬ੍ਰਦਰੇਨ ਐਂਡ ਪੈਟਰ ਫੈਿਮਲੀਅਸ, ਿਡਅਰ ਜੌਨ ਬੁੱਲ ਆਫ ਇੰਗ ਿਲਸ਼ ਨੂੰ ਪੱਤਰ', 258,
277 sian ਅਫੇਅ ਰਜ਼, 269 ਮਾਈਕਲ ਪਾਕਨਹੈਮ ਐਜਵਰਥ ਨੂੰ ਸੌਂਪੇ ਗਏ, 52, 71, 82, 113, 236, 252 ਨੂੰ ਹੈਨਰੀ ਜਾਰਜ ਰਾਵਰਟੀ ਨੂੰ, 241, 251 ਨੂੰ
ਚਾਰਲਸ ਸ਼ਾਵਰਸ, 113, 258-9 ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਧੀ ਹੇਰਸੇਨਾ, ਹੇਰਸੇਨਾ ਦੁਆ ਰਾ ਸੌਂਿਪਆ ਿਗਆ। 20, 51 ਜੋਨਸ, ਡਾ ਸ਼ਯੂਲਰ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖੋ ; ਸਿਮਥ, ਮੇਜਰ ਜਾਰਜ
ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਨੇ ਲੇਖ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਕੀਤੇ 'ਮੋਡ ਆਫ਼ ਮੈਨੂਫੈਕਚਿਰੰਗ ਸਾਲਟਪੇਟਰ ਇਨ ਦਾ ਪੰਜਾਬ' (1855), 237-8, 241 ਅੰਿਤਮ ਸਾਲ ਜੰਮੂ ਿਵੱਚ ਿਰਹਾਇਸ਼,
24, 25, 249, 269 ਿਰਟਾਇਰਮੈਂਟ, 2, 7, 11, 239, 268 , 268 . ਆਪਣੇ ਪਿਰਵਾਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆ ਲੇ, 251, 266 ਆਮਦਨੀ ਦੇ ਸਰੋਤ, 11, 122, 155,
168-9, 237, 240, 243, 245, 268, 269 ਫਰੈਡਿਰਕ ਕੂਪਰ ਦੁਆ ਰਾ ਇੰਟਰਿਵਊ, 96, 245 ਓਵੇਨ ਟੂਡਰ ਬਰਨ ਨੂੰ ਿਮਲੇ , , 278 ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਿਹੱਲ
ਗ੍ਰੇ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ, 247-8, 258, 271 ਰੇਵ ਡਾ. ਿਵਲੀਅਮ ਜੈਕਸਨ ਐਲਮਸਲੀ ਨੂੰ ਿਮਲਦਾ ਹੈ, 27 , 249-51, 271 ਸਰ ਥਾਮਸ
ਡਗਲਸ ਫੋਰਿਸਥ ਨੂੰ ਿਮਲਦਾ ਹੈ, 254 ਡਾ. ਗੋਟਲੀਬ ਿਵਲਹੇਲਮ ਲੇਟਨਰ, ਜੇ. 254 ਨੂੰ ਿਮਲਦਾ ਹੈ। ਿਵਟੇਕਰ ਹੇਵਰਡ, 255-6, 258 ਨੇ ਚਾਰਲੀ ਲੋਂਗ ਫੇਲੋ ਨਾਲ
ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ, 256-8 ਨੇ ਚਾਰਲਸ ਸ਼ਾਵਰਜ਼ ਦੁਆ ਰਾ ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਦੀ ਰੱਿਖਆ ਬਾਰੇ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ, 82 ਨੇ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਡੁਰੰਡ ਦੁਆ ਰਾ ਇੰਟਰਿਵਊ ਕੀਤੀ, 52, 77,
78, 88, 95, 131, 147, 244 , 1 ਜੇ. ਡੁਗ ੁਇ ਡ ਨੂੰ ਿਮਲਦਾ ਹੈ, 260 ਸਾਲ 1868 ਦੇ ਰਫ ਨੋਟਸ ਮੇਡ ਇਨ ਦ ਈਅਰਜ਼ ਦੇ ਅਿਗਆਤ ਲੇਖਕ ਨਾਲ ਜੀਵਨ
ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ..., 266 ਐਂਡਿਰਊ ਿਵਲਸਨ ਨਾਲ ਜੀਵਨ-ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ, 266-7 ਅਫਵਾਹ ਮੌਤ ਨੂੰ ਝੂਠ, 267 'ਗਨਜ਼ ਫਾਰ ਕਸ਼ਗ ਰ'
ਮਾਮਲੇ , 267-9 ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਮੌਜੂਦਾ ਮਾਮਿਲਆਂ 'ਤੇ ites, 269 ਮੌਤ (ਜੰਮੂ), 7, 23, 24, 26 ਨੂੰ ਚਰਚ ਆਫ਼ ਦਾ ਹੋਲੀ ਟ੍ਿਰਿਨਟੀ (ਿਸਆਲਕੋਟ), 26, 27,
170, 273 ਿਵੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਿਗਆ।
ਮੌਤ 'ਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਮੁੱਲ, 11, 23 ਧੀ ਹੇਲੇਨਾ
ਲਈ ਿਕਸਮਤ ਛੱਡਦਾ ਹੈ, 6, 7, 23, 28, 47, 119, 270, 272, 273 ਵਸੀਅਤ, 12, 14, 23, 270 ਜੀਵਨੀਕਾਰਾਂ
ਨੇ ਸਰਾਪ ਿਦੱਤਾ (ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) , 261 ਕੂਪਰ, ਫਰੈਡਿਰਕ ਹੈਨਰੀ; ਡੁਰੈਂਡ, ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਮੈਰੀਅਨ; ਪੀਅਰਸ, ਮੇਜਰ
ਿਹਊਗ ਵੋਡਹਾਊਸ
ਗਾਰਡਨਰ, ਹੇਲੇਨਾ ਹਾਟਨ ਕੈਂਪਬੈਲ। ਦੇਖੋ ਬੋਥਾ, ਹੇਲੇਨਾ (ਏਜੀ ਦੀ ਧੀ)
ਗਾਰਡਨਰ, ਿਵਲੀਅਮ ਿਲਨੀਅਸ (ਗਾਰਡਨਰ ਦਾ ਘੋੜਾ), 42 ਗੈਰੇਟ, ਹਰਬਰਟ
ਿਲਓਨਾਰਡ ਆਫਲੇ, 18, 274
ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ( ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸਾਹਸੀ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ) ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖੋ।
ਗਰਲ, ਅਲਫਰੇਡਾ ਮਾਰੀਆ (ਹੇਲੇਨਾ ਅਤੇ ਮੈਕਸ ਗਰਲ ਦੀ ਧੀ), 7, 270, 272 ਗਰਲ, ਹੇਲੇਨਾ। ਦੇਖੋ ਬੋਥਾ, ਹੇਲੇਨਾ
(ਏਜੀ ਦੀ ਧੀ)
ਗਰਲ, ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਮੈਕਸ ਜੋਸੇਫ ਦਾ ਿਵਆਹ
ਹੇਲੇਨਾ ਗਾਰਡਨਰ ਨਾਲ, 7, 270 ਬੱਚੇ, 7, 272
ਗ਼ੌਰ-ਏ-ਪੀਰ ਿਨਮਚੂ (ਿਨਮਚੂ ਪੀਰ ਦਾ ਸਥਾਨ), 54-5 ਗਜ਼ਨੀ, 85, 87, 141, 159
ਘੋਰਬੰਦ ਪਾਸ, 46 ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖ਼ਾਨ (ਖੈਬਰੀ ਦਾ ਬਾਹਰੀ), 85-6 ਿਜਬਰਾਲਟਰ,
106-7 ਿਗਲਿਗਤ, 20, 70, 81, 158, 244, 253, 255, 262 ਿਗਿਰਸ਼ਕ, 86
ਗੋਬੀ ਮਾਰੂਥਲ, 262 ਗੋਲਡਸਿਮਡ , ਮੇਜਰ-ਜਨਰਲ ਸਰ ਫਰੈਡਿਰਕ, 274, 279
ਗੋਰਦਾਨਾ ਸਾਿਹਬ। ਗਾਰਡਨਰ, ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਹਾਟਨ ਕੈਂਪਬੈਲ ਵੇਖੋ : ਪਛਾਣ ਗੋਰਡਨ, ਜੌਨ
ਅਤੇ ਥਾਮਸ (ਜੁੜਵਾਂ), 240, 245, 263 ਗਫ, ਸਰ ਿਹਊਗ (ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਕਮਾਂਡਰ-
ਇਨ-ਚੀਫ਼), 196, 197-201, 209 ਗ੍ਰੈਂਡ ਟ੍ਰੰਕ ਰੋਡ, 12 , 23, 26 ਗ੍ਰੇ,
ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਿਹੱਲ, 246-9, 258, 271, 278 ਗ੍ਰੇਟ ਗੇਮ, ਦ, 20, 81, 123-4,
130, 244, 252 ਗ੍ਰੇ, ਚਾਰਲਸ ਬੈਕਗ੍ਰਾਉਂਡ, 18, 274-6 AG ਅਿਗਆਤ ਰੂਪ ਿਵੱਚ
ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪ੍ਰੈਸ, 275-6 ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ( ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸਾਹਸੀ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ) ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖੋ।
ਗ੍ਰੇ ਅਤੇ ਗੈਰੇਟ ( ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸਾਹਸੀ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ) ਨੇ ਏਜੀ ਦੇ ਿਬਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਿਵਵਾਿਦਤ ਕੀਤਾ, 18,
92-3, 107-8, 114, 253, 264, 275, 278 ਏਜੀ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ, 144, 175-274, 275 ,
278 , ਿਵਵਾਦ ਏਜੀ ਦੀ ਜਨਮ ਿਮਤੀ, 27-8, 278 ਿਵਵਾਦ ਏਜੀ ਦੇ ਅਮਰੀਕੀ ਪੂਰਵਜ, 36, 93-4, 100-1,
103, 235, 236, 278 ਨੇ ਏਜੀ 'ਤੇ ਆਇਿਰਸ਼ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ, 103, 107, 112, AG '
ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵਵਾਦ ਦਾ ਤਜਰਬਾ , 45, 49 ਿਵਵਾਦ AG ਦੇ ਿਸੱਖ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ 'ਤੇ ਿਪਛੋਕੜ ਦੀ ਕਹਾਣੀ, 94,
102-3 , 111-2 ਨੇ AG 'ਤੇ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ , 277-8 ਨੇ AG 'ਤੇ ਭਗੌੜਾ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ , 93-4 ,
102-3 , 112- 3, 176, 276 ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ AG ਦੇ ਖਾਤੇ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ, 141 ਿਵਵਾਦ AG ਦੀ ਲਾਹੌਰ ਦੇ
ਗਵਰਨਰ ਵਜੋਂ ਭੂਿਮਕਾ, 196, 276 AG ਦੇ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਕਰੀਅਰ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣਾ, 237 ਨੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ
ਨੂੰ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਿਵੱਚ AG ਦੀ ਭੂਿਮਕਾ ਨੂੰ ਛੱਡਣਾ, 72
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਗਲਤ ਸਮਝੋ, 100, 104, 112-3, 129, 177, 261, 278 ਪੀਅਰਸ ਦੀ
ਬੇਲੋੜੀ ਪੱਖਪਾਤੀ, 177, 278 'ਤੇ ਹਮਲਾ
ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ , ਰਾਜਾ (ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਪਿਹਲਾ ਮਹਾਰਾਜਾ) ਦਾ ਿਪਛੋਕੜ, ਚਿਰੱਤਰ ਅਤੇ ਿਦੱਖ,
118, 130, 151, 154, 157, 193, 203, 223, 227, 228, 229, 239 ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ , 9-10, ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਪਿਰਵਾਰ ਨੂੰ ਤਬਾਹ
ਕਰਨ ਲਈ 118 ਪਲਾਟ, 137, 143, 148, 150, 161 ਅਤੇ ਏ.ਜੀ., 9, 11, 128, 130, 143, 150, 153, 154, 157, 159-60, 1312 , 1312
234, 260, 276-7 ਅਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ, 10, 161, 201 ਦੀ ਉਤਰਾਿਧਕਾਰ ਦੀ ਜੰਗ ਿਵੱਚ ਭੂਿਮਕਾ, 149-50, 154-5, 161 ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਿਕਲ੍ਹੇ ਦੀ ਰੱਿਖਆ,
149-54 ਲਾਹੌਰ ਰਾਜ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਲੁੱਿਟਆ, 155 ਨੇ ਿਮਲਟਰੀ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ । ਲਾਰੈਂਸ, 157-9, 161, 205 ਪਹਾੜੀਆਂ ਿਵੱਚ ਸਾਮਰਾਜ-
ਿਨਰਮਾਣ, 158, 161, 165, 169, 188, 201, 216, 216 ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨਾਲ ਗੁਪਤ ਗੱਲਬਾਤ ਦੇ ਸ਼ੱਕੀ, 160, 161 , ਮੌਤ ਦੀਆਂ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ ,
160, 161 ਮੌਤਾਂ 2 ਿਸੱਖ ਫੌਜੀ ਪੰਚਾਂ ਨਾਲ ਛੇੜਛਾੜ, 172, 180, 202, 277 ਮ੍ਿਰਤਕ ਪਿਰਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਦਾਅਵਾ, 173-4 ਨੂੰ ਿਸੱਖ ਅਦਾਲਤ
ਨੇ ਬਾਗੀ ਐਲਾਿਨਆ, 174, 179 ਜੰਮੂ ਿਵੱਚ ਖਜ਼ਾਨਾ ਦੱਿਬਆ, 174, 180-1, 276-7 ਿਵਰੁੱਧ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਮੰਗ ਿਸੱਖ ਕੌਮ, 174, 203 ਵਜ਼ੀਰ ਹੋਣ ਦਾ
ਦਾਅਵਾ, 180 ਜੋਵਾਹਰ ਪਾਪ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ gh ਦੀ ਮੌਤ, 183-4 ਨੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਹਮਲੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ, 188, 201 ਅਤੇ ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ,
10, 201-3, 210-1 ਨੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਨਾਲ ਿਸੱਖ ਸਮਰਪਣ ਬਾਰੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ, 210-1 ਨੇ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਮਝੌਤੇ ਿਵਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ। , 215-6,
218 ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣੇ, 10, 118, 215, 234, 277 ਦੀ ਮੌਤ, 243, 260 ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ, 11, 24, 215, 243, 271
ਗੋਰਖਸ, 118, 126
ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ ਖਾਨ (ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦਾ ਸਾਬਕਾ ਅਮੀਰ) ਿਪਛੋਕੜ,
ਚਿਰੱਤਰ ਅਤੇ ਿਦੱਖ, ਆਪਣੇ ਚਾਚਾ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਿਵੱਚ 45-6, 49, 70, 75,
132 , 43-50, 54, 81-2, 87 ਿਨਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਏ.ਜੀ. ਕਮਾਂਡਰ ਵਜੋਂ, 43-5, 47, 70, 95, 264, 266 ਏਜੀ ਨੂੰ
ਇੱਕ ਅਫਗਾਨ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਨਾਲ ਿਵਆਹ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਿਦੰਦਾ ਹੈ, 47, 70, 248 ਨੂੰ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ, 48-50
ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ
AG ਆਪਣੀ ਸੇਵਾ ਛੱਡਦਾ ਹੈ, 50, 70
ਏਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਮੁੜ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ,
ਕਾਬੁਲ ਿਵੱਚ ਗਰੀਬੀ ਿਵੱਚ ਰਿਹ ਰਹੇ 79, 85 , ਮੱਕਾ ਿਵੱਚ 85
ਦੀ ਮੌਤ , 85
ਹਾਰਿਡੰਗ , ਲਾਰਡ ਹੈਨਰੀ (ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਇੰਡੀਆ ਦਾ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ, 1844-48), 187-8, 196, 198-200, 205, 208
ਹਰੀ ਿਸੰਘ ਨਲਵਾ, ਜਨਰਲ, 130
ਹਰਲਨ, ਡਾ: ਜੋਸੀਯਾਹ ਬਣੇ
'ਘੋਰ ਦੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ', ਗੁਜਰਾਤ ਸੂਬੇ ਦੇ 22ਵੇਂ
ਗਵਰਨਰ ਿਨਯੁਕਤ, 91
ਗੁਜਰਾਤ ਿਵਖੇ ਏਜੀ ਨੂੰ ਿਮਲਦਾ ਹੈ, 91-2, 95
ਅਤੇ ਚਾਰਲਸ ਮੈਸਨ, 74 ਹਾਟਨ, ਮੇਜਰ ਡੈਨੀਅਲ
ਫ੍ਰਾਂਿਸਸ (ਏਜੀ ਦੇ ਨਾਨਾ ਜਾਂ ਪੜਦਾਦਾ), 98, 101-2, 104 ਹੇਵਰਡ, ਜਾਰਜ ਜੇ. ਵ੍ਹਾਈਟੇਕਰ ਏਜੀ, 255-6 ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ , 258 ਪਾਮੀਰਾਂ ਦੀ ਮੁਿਹੰਮ,
254-5, 259, 262 ਹਜ਼ਾਰਾ ਪਹਾੜੀਆਂ, 234, 264 ਹਜ਼ਾਰਾ (ਲੋਕ), 22, 29-30 ਹਜ਼ਰਤ ਇਮਾਮ, 41, 46, 54 ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ, 144-5 , 1452- -4, 225, 226
ਹੇਲਮੰਦ ਨਦੀ, 86 ਹੇਰਾਤ, 29-30, 32, 70, 79, 86, 110, 123, 132, 223, 264 ਿਹਮਾਿਲਆ ਪਹਾੜ, 1, 5, 6, 21, 57, 63 , 77, 123, 158,
247, 262, 266 ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼, 20, 21, 29, 32, 43, 50, 53, 60, 63, 111, 123, 124, 125, 141, 235 ਿਹੰਦੂਸਤਾਨ। ਵੇਖੋ ਭਾਰਤ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ,
ਰਾਜਾ (ਲਾਹੌਰ ਿਰਆਸਤ ਦੇ ਵਜ਼ੀਰ) ਦਾ ਿਕਰਦਾਰ ਅਤੇ ਿਦੱਖ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ 130, 165, 167, 170 ਚਹੇਤੇ, 136-7, 167 ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੀ
ਲਾਲਸਾ, 137, 149, 167, 169 ਦੀ ਜੰਗ ਿਵੱਚ ਭੂਿਮਕਾ। ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ, 149, 150, 169 ਅਤੇ ਿਸੱਖ ਫ਼ੌਜ, 167, 169, 170, 171 ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਦੂਜੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ
ਦੌਰਾਨ, 168 ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ, 168 ਲਾਹੌਰ ਰਾਜ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਲੁੱਿਟਆ, 169 ਅਤੇ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ , 170 , 170 ਨੂੰ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਿਣਆ। ਪੰਿਡਤ ਜੱਲਾ,
170 ਕਤਲ ਸੁਚੇਤ ਿਸੰਘ , 170, 185 ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੌਦੇਬਾਜ਼ੀ, 170, 229 ਏ.ਜੀ. ਨੂੰ ਿਸੱਖ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਬਰਖਾਸਤ, 171 ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕਰਨ ਦੇ
ਦੋਸ਼, 172 ਮਹਾਰਾਣੀ ਿਜੰਦ ਕੌਰ ਨਾਲ ਦੁਰਿਵਵਹਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ, 172 ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੁਆ ਰਾ ਕਤਲ, 172 , 172 , 185, 208
ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਪਿਰਵਾਰ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ। ਸਿਮਥ, ਮੇਜਰ ਜਾਰਜ ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਹੋਿਨਗਬਰਗਰ, ਡਾ ਜੋਹਾਨ ਮਾਰਿਟਨ, 174 , 178, 190,
240 ਿਹਊਗਲ, ਬੈਰਨ ਕਾਰਲ ਵਾਨ, 78 ਹਰਬਨ (ਹਰਬਨ), ਕਰਨਲ ਡੋਿਮੰਗ ੋ, 174, 194, 209 ਵੇਖੋ
ਇੰਦਰਾਬ ਘਾਟੀ, 54, 264
ਭਾਰਤ, 5, 10, 20, 21, 22, 28, 31, 42, 61, 88, 89, 97, 119, 148, 156, 158, 163, 179, 186, 193, 197 , 19
201, 204, 221, 234, 237, 240, 243, 244, 246, 266, 271-2
ਭਾਰਤੀ ਿਵਦਰੋਹ (1857), 97, 199, 205, 238, 240, 243, 246, 249, 250, 260 ਿਸੰਧੂ ਵਪਾਰਕ ਸਥਾਪਨਾ
(ਆਈਸੀਈ), 235 ਿਸੰਧ ਨਦੀ, 80, 112, 120 , 120, 120, 120, 120, 120, 120, 120, 120, 120, 120,
120, 120 , 159, 160, 165, 181, 201, 205, 206, 208, 215, 234, 237,
253
ਆਇਰਲੈਂਡ, 3, 102-3 , 105-6, 247
ਜੈਕਸਨ ਐਲਮਸਲੀ, ਰੇਵ ਡਾ ਿਵਲੀਅਮ, 27, 249-51, 256-9, 261, 271
ਜੈ ਰਾਮ (ਜੈ ਰਾਮ), 61, 66, 79
ਜਲਾਲਾਬਾਦ, 73, 85, 158-61, 187
ਜਲੰਧਰ, 215, 226
ਜੱਲਾ, ਪੰਿਡਤ (ਰਾਜਾ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰ)
ਿਪਛੋਕੜ ਅਤੇ ਚਿਰੱਤਰ, 170, 172, 174 ਨੀਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਿਵਆਪਕ
ਅਸੰਤੁਸ਼ਟਤਾ, 172 ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੌਦੇਬਾਜ਼ੀ, 170 ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ
ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਿਜੰਦ ਕੌਰ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ, 172 ਿਸੱਖ
ਫੌਜ ਦੁਆ ਰਾ ਕਤਲ, 171-2, 185, 208
ਜੰਮੂ, 10, 12, 24-5, 26, 118, 149, 150, 154, 172, 179, 180, 183, 195, 239, 249, 268, 276 ਜੈਕਸਰਟੇਸ ਨਦੀ (ਸੀਆਰ ਦਿਰਆ ,
ਜੇ.ਆਰ.ਐਮ .33 ), ), 58, 60, 80 ਜੈ ਰਾਮ। ਦੇਖੋ ਜੈ ਰਾਮ ਜੇਹਲਮ ਨਦੀ, 24 ਿਜੰਦ ਕੌਰ, ਮਹਾਰਾਣੀ (ਉਰਫ਼ ਰਾਣੀ ਿਜੰਦਾਂ)
ਿਪਛੋਕੜ ਅਤੇ ਚਿਰੱਤਰ, 162, 165, 169, 170, 190, 191, 202 ਅਤੇ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ (ਭਰਾ), 169
ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ (ਪੁੱਤਰ), 169 ਅਤੇ ਲਾਲ ਿਸੰਘ (ਪ੍ਰੇਮੀ), 170, 190 ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਿਵਰੁੱਧ
ਅੰਦੋਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, 172 , 174 ਰੀਜੈਂਟ ਵਜੋਂ , 181 , 184 , 201 , 215 , 219 ਗਵਾਹ ਭਰਾ ਦਾ
ਕਤਲ , 182-3 ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਗੁਪਤ ਗੱਲਬਾਤ , 188 ਪਲਾਟ ਿਸੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਤਬਾਹੀ , 183 , 188-9 ,
191 , 1936 ਿਸੱਖ ਫ਼ੌਜ ਪ੍ਰਤੀ 1936 ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ, 191 ਨੇ ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ
ਏਜੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ, 195-6 ਨੂੰ ਪੰਚਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਭੇਿਜਆ ਡੈਪੂਟੇਸ਼ਨ , 202 ਨੂੰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਫਸਰਾਂ ਦੁਆ ਰਾ
ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਗਈ, 213 ਨੂੰ 'ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੈਸਾਲੀਨਾ' ਵਜੋਂ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 188-9 ਜਲਾਵਤਨ,
185, 219, 234 ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਪੈਨਸ਼ਨ ਿਦੱਤੀ ਗਈ, 219 ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ, 219 ਜੀਵਨ ਿਸੰਘ ,
227-8, 231, 233 ਜੋਧਾ ਰਾਮ, ਪੰਿਡਤ (ਉਰਫ਼ ਜੋਧਾ ਿਮਸਰ) ਦੇ ਿਪਛੋਕੜ, ਚਿਰੱਤਰ ਅਤੇ ਵੱਕਾਰ, 174 ,
ਪਾਓਲੋ ਅਿਵਤਾਬੀਲ ਦੀ ਕਮਾਂਡ, 15, 174, 230 ਨਾਲ ਮੁੜ ਿਮਲ ਗਈ। , ਿਪਸ਼ੋਰਾ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਨਾ ਫੜਨ
ਲਈ 231 ਸਜ਼ਾਵਾਂ , 181 ਜਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ , 174 , 229-30 ਏ.ਜੀ. (ਜਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ
ਅਧੀਨ) ਦੀ ਬੇਅ ਦਬੀ, 16, 174-8, 184, 208, 214, 220, 222 230-3, 247, 276 ਨੂੰ
ਮੁਆ ਵਜ਼ਾ ਿਮਲਦਾ ਹੈ, 174, 214, 226 ਮੌਤ, 175 ਿਸਪਾਹੀ ਅਤੇ ਟਰੈਵਲਰ ਤੋਂ ਿਵਗਾੜ , 16, 171,
175, 179, 224 ਜੋਹਾਨਸਬਰਗ, 5, 270 ਸਕੈਗ ੂ ਜੋਨਸ, ਡਾ . ਏਜੀ ਦੇ 'ਏ ਸਕੈਚ ਆਨ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ
ਐਂਡ ਿਦ ਕਾਿਫਰਜ਼' 'ਤੇ 5 , 82-4, 113, 259 ਜਰਨਲ ਆਫ਼ ਦੀ ਏਸ਼ੀਆਿਟਕ ਸੋਸਾਇਟੀ ਆਫ਼ ਬੰਗ ਾਲ।
Edgeworth, Michael Pakenham ਦੇਖੋ
ਔਕਸਸ ਨਦੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ। ਕਰਨਲ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਯੂਲ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ , ਰਾਜਾ (ਲਾਹੌਰ ਿਰਆਸਤ ਦਾ ਵਜ਼ੀਰ) ਦੇਖੋ
।
ਿਪਛੋਕੜ ਅਤੇ ਚਿਰੱਤਰ, 169-70, 180 ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਸ਼ਾਸਨ
ਦੁਆ ਰਾ ਕੈਦ ਅਤੇ ਤਸੀਹੇ ਿਦੱਤੇ ਗਏ, 170, 174, 229 ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਿਵਰੁੱਧ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੁਆ ਰਾ ਸਮਰਥਨ,
172, 174 ਅਤੇ ਏ.ਜੀ., 175-6, 179-80 , 182, 274 , ਅਤੇ ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਮਾਮਲਾ, 174-8 , 208,
227-33, 247-8 ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਗੁਆ ਬੈਠਾ, 180 ਵਜ਼ੀਰਿਸ਼ਪ, 180, 183, 230 ਿਪਸ਼ੋਰਾ
ਿਸੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਿਵੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ, 181, 183 ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੁਆ ਰਾ ਕਤਲ, 182-3, 184, 185, 203,
208 ਕਤਲ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ , 184 ਅਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆ ਰਾ, 188
ਕਾਬੁਲ, 16, 17, 41, 43, 44, 45, 46, 52, 70, 73, 80, 81, 82, 85, 87, 124, 130, 131, 132-3 , 141 , 146,015-15 60, 174, 205, 252 ਹੈ
ਕਾਬੁਲ ਨਦੀ, 88
ਕਾਫਿਰਸਤਾਨ
ਦੋ ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ (1770), 21-3, 82 ਦੁਆ ਰਾ AG ਦੁਆ ਰਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ
ਿਗਆ, 21-3, 54-5, 69, 70, 80, 82-4, 85 , AG ਦੁਆ ਰਾ ਿਲਿਖਆ
ਿਗਆ, 55, 81-4, 258 ਦੁਆ ਰਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਿਵੱਚ
ਯੂਰਪੀਅਨ, 22, 83 ਿਵੱਚ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮੁਸਿਲਮ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਵਾਲੇ ‘ਗੋਰੇ
ਆਦਮੀ’ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ, 21, 23 ਨੂੰ ਅਫ਼ਗ ਾਨ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਚੱਲਿਦਆਂ ‘ਨੂਿਰਸਤਾਨ’ ਬਣ ਿਗਆ, 81 ਅਤੇ ਿਕਪਿਲੰਗ ਦਾ ‘ਿਦ ਮੈਨ ਹੂ ਿਵਊਡ ਬੀ
ਿਕੰਗ ’, 22-3
ਕਾਿਫ਼ਰ (ਲੋਕ)
ਸੱਿਭਆਚਾਰ, ਰੀਤੀ-ਿਰਵਾਜ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ, 21, 61-2, 63, 72, 75, 79, 81, 83-4 ਬਦਖ਼ਸ਼ਾਨ ਿਵੱਚ ਜੱਦੀ
ਘਰ, 81 ਿਸਕੰਦਰ ਮਹਾਨ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ, 21 ਿਨਮਚੂ ਕਾਿਫ਼ਰਾਂ ਦੀ ਨਾਪਸੰਦ। ਿਖਲਤੀ ਕਬੀਲੇ, 54, 55 ਨੇ
ਤੈਮੂਰ ਦ ਲੇਮ ਦੁਆ ਰਾ ਅਧੀਨ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ, 55 ਇਸਲਾਮੀ ਗੁਆ ਂਢੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਧਮਕੀ ਿਦੱਤੀ ਗਈ, 81-2 ਿਕਪਿਲੰਗ
ਦੀ ਦ ਮੈਨ ਹੂ ਵੂਡ ਬੀ ਿਕੰਗ ਿਵੱਚ ਕਾਲਪਿਨਕ, 22-3, 55
ਕਾਲੀ, ਬੀਬੀ (ਏਜੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਹੇਲੇਨਾ ਬੋਥਾ ਦੀ ਮਾਂ), 6, 26, 249, 251, 266, 271
ਕਨਾਰਾ, ਕਰਨਲ (ਉਰਫ਼ ਕਨੋਰਾ, ਕੈਨੇਡੀ, ਕੇਰੀ, ਖੋਰਾ ਅਤੇ ਿਕਿਨਆਲਾ) ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੁਆ ਰਾ ਿਨਯੁਕਤ ਏ.ਜੀ.,
92-3, 111-2 ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਿਚਆ, 111-2 ਨੇ ਏਜੀ ਨੂੰ ਿਸੱਖ ਿਵਦਰੋਹ ਦੀ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ ਬਾਰੇ ਸੂਿਚਤ
ਕੀਤਾ, 216-7, 218 ਮਾਰੇ ਗਏ । ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੁਆ ਰਾ, 112, 217
ਕੰਧਾਰ, 1, 16, 73, 85-7, 89, 90, 133, 146, 252
ਕਾਰਾਕੋਰਮ ਪਹਾੜ, 63, 69, 77
ਕਾਰਾਕੋਰਮ ਪਾਸ, 77
ਕਰਾਕੁਲ, ਝੀਲ, 74
ਕਰਾਕੁਮ ਮਾਰੂਥਲ, 34
ਕਰਤੇਿਗਨ (ਕਰਾਤੇਿਗਨ), ੭੫
ਕਸ਼ਗ ਰ, 1, 30, 74, 267-9
ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ, 5, 6, 19-20, 23-5, 27, 47, 244, 246, 249, 252-6, 269-71
ਅਫਗਾਨ ਸ਼ਾਸਨ ਅਧੀਨ 43, 79, 124 ਿਸੱਖ ਰਾਜ
ਅਧੀਨ, 79, 124, 130, 157, 161, 215 ਡੋਗ ਰਾ ਰਾਜ ਅਧੀਨ, 10,
215-6, 218, 225, 244-5, 259 ਅਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ 97 ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਏ.ਜੀ.,
69-71 , 78-9, 81, 215-6, 253 ਿਰਹਾਇਸ਼ ਏ.ਜੀ., 60, 82, 96, 240-1, 265-7
ਸ਼ਾਲਾਂ, 87, 121 ਸਰਕਾਰੀ ਖਜ਼ਾਨਾ, 11-2, 272
ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਿਸੰਘ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਗੋਦ ਲਏ ਪੁੱਤਰ) ਨੇ ਿਸਆਲਕੋਟ ਦੇ ਿਕਲ੍ਹੇ ਿਵੱਚ ਘੇਰਾਬੰਦੀ

ਕੀਤੀ, 170-1 ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਨੇ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਿਲਆ, 172 ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦਾ ਕਤਲ, 181,
185 ਕਸੂਰ, 210-1 ਕਾਠਮੰਡੂ, 208, 213 ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ। ਦੇਖੋ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਖਾਲਜ਼ਈ
(ਲੋਕ), 32 ਖੜਕ ਿਸੰਘ (ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਮਹਾਰਾਜਾ) ਦਾ ਿਕਰਦਾਰ ਅਤੇ ਿਦੱਖ, ਮਹਾਰਾਜਾ
ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ 135-6 ਯੋਗ ਤਾ 'ਤੇ ਸ਼ੱਕ, ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ 135-7
ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ , ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਗੁਪਤ ਗੱਲਬਾਤ ਦੇ 136 ਦੋਸ਼, 142 ਯੂਰਪੀਅਨ ਅਫਸਰਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ
ਮੰਗ ਦਾ ਹੈ , ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ 142 ਨੂੰ ਗੱਦੀਓਂ ਲਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ, 144 ਨੂੰ ਜ਼ਿਹਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ
(ਕਿਥਤ ਤੌਰ 'ਤੇ), 144, 146, 147, 185
ਖਵਾਕ ਪਾਸ, 54 ਖੀਵਾ
(ਖਵਾਰਸਮ), 1, 30, 31, 33-6, 37, 38, 44, 70, 95, 111, 264 ਖੁਜੰਦ (ਖੁਜੰਦ), 38, 39, 62, 73, 74 ,
75 ਕਰਨਲ. ਕਾਨੜਾ, ਕਰਨਲ ਖੋਤਾਨ (ਹੁਣ ਹੋਤਨ), 76-7 ਖੁਦਾ ਬਖ਼ਸ਼ ( ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕੋਤਵਾਲ ), 228, 230-2
ਖੈਬਰ ਪਾਸ, 12, 18, 19, 73, 85, 89, 91, 116, 124, 125-6 ਦੇਖੋ । , 130, 132-3, 141, 159-61
ਕੀਰਨਨ, ਿਮਸਟਰ (ਏਜੀ ਦਾ ਭਤੀਜਾ), 267-9 ਿਕਮ (ਰੂਡਯਾਰਡ ਿਕਪਿਲੰਗ ਦੁਆ ਰਾ), 13-4 ਿਕਪਚੈਕਸ (ਲੋਕ),
39-40, 53, 64, 70 ਿਕਪਿਲੰਗ , ਰੁਡਯਾਰਡ, 25, 244 ਦ ਮੈਨ ਹੂ ਵੂਡ ਬੀ ਿਕੰਗ 'ਤੇ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਏਜੀ ਦੀ
ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ , 22-3, ਿਕਮ ਅਤੇ ਏਜੀ ਦੀ ਧੀ ਹੇਲੇਨਾ ਿਵਚਕਾਰ 22-3, 55 ਦੀ ਤੁਲਨਾ , 13-4
ਕ੍ਿਰਪਾ ਰਾਮ (ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ), 79
ਿਕਿਜ਼ਲਜ਼ਮ ਮਾਰੂਥਲ, 39
ਕੋਹ-ਏ-ਨੂਰ ਹੀਰਾ, 11, 155, 234
ਕੋਿਹਸਤਾਨ, 43, 45, 47, 53, 60
ਕੋਕੰਦ, ੧੧੦
ਕੋਕਚਾ ਨਦੀ, 60
ਕੋਕਚਾ ਘਾਟੀ, 60
ਕਾਂਗ ੁਰ ਸ਼ਾਨ ਪਹਾੜ, 74, 76
ਕੁਨ ਲੁਨ ਪਹਾੜ, 69, 77
ਕੁਨਾਰ ਨਦੀ (ਿਚਤਰਾਲ ਨਦੀ), 85
ਕੁੰਦੁਜ਼, 41, 54, 55, 58, 60, 80
ਕੁੰਦੁਜ਼ (ਲੋਕ), 55, 58, 60
ਕੁਰਘਾਨ ਟਾਕ (ਟਾਕ ਦਾ ਿਕਲਾ), 69, 74, 75
ਿਕਰਿਗਸਤਾਨ, 62
ਿਕਰਗੀਜ਼ (ਲੋਕ), 63, 72, 75, 263
ਲੱਦਾਖ, 69, 70, 76-7, 78, 158, 244, 254-5, 262 ਲਫਾਏਟ, ਮਾਰਕੁਇ ਸ
ਡੇ, 98 ਲਾਹੌਰ, 2, 12-6, 18, 131, 147, 164-5, 172-8 , 18 , 184,
189, 197, 268, 274-5 ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ, 2, 12, 42, 69, 79, 92, 95, 103, 110-2, 115, 117-8,
121 , 1234 , 133, 135, 141-2, 146, 157, 158, 161, 170, 180, 186-8, 191, 195-6, 201, 205, 207-8, 221, 231-2, 194
ਦੀ ਸਾਈਡ ਏ.ਜੀ. -80, 203, 227, 240 ਿਕਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਮਿਹਲ, 149-54, 182, 213, 225 ਸਰਕਾਰੀ ਖਜ਼ਾਨਾ, 11, 151, 155, 169, 234, 238
ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਪਿਹਲੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ, 149-5 ਦੀ ਦੂਜੀ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ, ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ 167-9, 176 , ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਿਨਯੰਤਰਣ ਅਧੀਨ 200-3, 208, 210-1 , 179, 205, 211-5, 217, 236, 277 ਲਾਹੌਰ ਸੰਧੀ। ਦੇਖੋ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਸੰਧੀ (1846)
ਲੇਕ ਸੁਪੀਰੀਅਰ, 98, 100, 236, 275 ਲਾਲ ਿਸੰਘ ,
ਰਾਜਾ (ਲਾਹੌਰ ਿਰਆਸਤ ਦੇ ਵਜ਼ੀਰ) ਦਾ ਿਪਛੋਕੜ ਅਤੇ ਚਿਰੱਤਰ,
169-70, 203 ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਿਜੰਦ ਕੌਰ, 169-70, 214
ਮੁਖੀਆਂ ਨੇ ਜੰਮੂ ਿਵੱਚ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਿਸੱਖ ਫੌਜਾਂ, 174
ਪਲਾਟ ਤਬਾਹ ਮਹਾਰਾਣੀ ਿਜੰਦ ਕੌਰ ਨਾਲ ਿਸੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦੇ 188-9 , ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਗੁਪਤ
ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ 188 , ਵਜ਼ੀਰ ਵਜੋਂ 190, 215 ਅਿਨਯਿਮਤ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਸੈਨਾ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ, 191, 208 ਪਿਹਲੀ
ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਿਵੱਚ ਗੱਦਾਰੀ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ, 197, 199-2000 , 203, 209-10 ਕਸ਼ਮੀਰ ਮਾਮਲੇ ਿਵੱਚ ਫਸੇ, 218
ਨੂੰ ਆਗਰਾ ਿਵੱਚ ਜਲਾਵਤਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ, 218-9 ਲੈਂਡਸੀਅਰ, ਜਾਰਜ, 9, 249, 258 ਲੈਂਡਸੀਰ, ਸਰ ਐਡਿਵਨ,
249 ਲਾਰੈਂਸ, ਜੌਨ (ਭਾਰਤ ਦਾ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ, 1864-65) , , 221, 225, 234, 236 ਲਾਰੈਂਸ, ਮੇਜਰ
(ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਸਰ) ਹੈਨਰੀ
ਿਪਛੋਕੜ, ਿਦੱਖ ਅਤੇ ਚਿਰੱਤਰ, 187, 205-8, 221, 224, 226 AG ਨੂੰ ਿਮਲਦਾ ਹੈ, 157-8, 201, 205, 210
ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਿਮਲਟਰੀ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, 157-9, 205 ਨੇ ਏ.ਜੀ. ਦੁਆ ਰਾ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਰਾਹਤ
ਫੋਰਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰੇ ਬਾਰੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। , ਏ.ਜੀ. ਦੀ 160 ਰਾਏ, 160, 204-5, 207, 212-3, 225, 234,
239 ਲੇਖ 'ਿਦ ਐਡਵੈਂਚਰਰ ਇਨ ਦਾ ਪੰਜਾਬ' ਪੁਸਤਕ ਰੂਪ ਿਵਚ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ, 205-6, 208, 211-2, 225-6
ਕਾਲਪਿਨਕ । ਏ.ਜੀ., 160, 206-8 ਅਤੇ ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ (1845-46), 201, 205, 208, 210
'ਤੇ ਆਧਾਿਰਤ ਕਰਨਲ ਬੇਲਾਿਸਸ ਨੇ ਬਰੌਡਫੁੱਟ ਨੂੰ ਿਸਆਸੀ ਅਫ਼ਸਰ ਵਜੋਂ ਸਫ਼ਲਤਾਪੂਰਵਕ ਸੰਭਾਿਲਆ, 201, 205, 208 ਿਸੱਖ ਿਵੱਚ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ
ਬੰਦੋਬਸਤ ਿਵੱਚ ਭੂਿਮਕਾ ਮਾਮਲੇ, 187, 201, 205, 217, 277 ਲਾਹੌਰ ਿਵਖੇ ਿਨਵਾਸੀ ਵਜੋਂ, 219, 277 ਉਸਦੇ 'ਨੌਜਵਾਨ', 217, 262
ਕਾਂਗ ੜਾ ਿਕਲ੍ਹੇ, 225 ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਮੁਿਹੰਮ ਦੇ ਸਮਰਪਣ ਦੀ
ਿਨਗਰਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, 225 ਨੇ ਏਜੀ, 160, 165, 207, 211,
213, 216, 218, 219-20 ਅਤੇ ਏਜੀ ਦੇ 'ਰੱਿਖਆ' ਦਸਤਾਵੇਜ਼, 221, 2226-224- ਤੋਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੰਗ ੀ ਹੈ । 3 ਨੇ
ਏਜੀ ਨੂੰ ਿਸੱਖ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਬਰਖਾਸਤ ਕੀਤਾ, 213, 220, 225, 233 ਨੇ ਮੇਜਰ ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ
ਕੀਤੀ, 212-3 ਨੇ ਏਜੀ, 160, 212-3, 234 ਦੀ ਮੌਤ, 205 ਲੀ, ਜੌਹਨ ਿਫਟਜ਼ਗ ੇਰਾਲਡ ( ਓਲਡ ਬ੍ਰੋਕੇਨ, 78 ਦਾ
ਕੰਪਾਈਲਰ) , 202-3 ਲੇਹ, 70, 76, 158, 262 ਲਿਹਣਾ ਿਸੰਘ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਿਪਛੋਕੜ, 163 ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੁਆ ਰਾ ਕਤਲ,
168, 185 ਵੀ ਵੇਖੋ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਲੀਟਨਰ, ਡਾ ਗੋਟਲੀਬ ਿਵਲਹੇਲਮ, 254, 258 'ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਲੋਕੇ ਵੱਲੋਂ
ਇੱਕ ਪੱਤਰ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਗੁੰਮ ਹੋਏ ਏਰੀਅਨ ਬ੍ਰਦਰੇਨ ਅਤੇ ਪੈਟਰ ਫੈਿਮਲੀਆਸ, ਇੰਗ ਿਲਸ਼ਸਟਨ ਦੇ ਿਪਆਰੇ ਜੌਨ
ਬੁੱਲ ਨੂੰ। ਗਾਰਡਨਰ, ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਹਾਟਨ ਕੈਂਪਬੈਲ ਦੇਖੋ : ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਪੇਪਰ
'ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ'। ਿਡਊਰੈਂਡ , ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਮੈਰੀਅਨ ਿਲਿਵੰਗ ਸਟੋਨ, ਡਾ ਡੇਿਵਡ, 254, 279
ਲੌਂਗ ਫੇਲੋ , ਚਾਰਲੀ, 256-8 , 259 , 278 ਲੁਿਧਆਣਾ, 131 , 132, 142, 145, 174, 186, 187, 190,
1919, 1919, 1919, 187, 256, 278 ਲੁਿਧਆਣਾ ਵੇਖੋ , 201, 205, 208, 220, 229, 233,
234
ਮੈਕਮਨ, ਸਰ ਜਾਰਜ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ
ਹੇਲੇਨਾ ਬੋਥਾ ਨੂੰ ਿਮਲੇ, 25-6, 269 ਨੇ ਏਜੀ ਦੀ ਸਾਖ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕੀਤਾ,
26 ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਿਮਲੇ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਏਜੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ, 269
ਮੈਕਨਾਘਟਨ ਿਮਸ਼ਨ। ਦੇਖੋ ਮੈਕਨਾਘਟਨ, ਸਰ ਿਵਲੀਅਮ ਹੇ ਮੈਕਨਾਘਟਨ , ਸਰ ਿਵਲੀਅਮ ਹੇਅ ,
131-3, 146, 159 ਮੈਕਨੇਅ ਰ, ਿਵਲੀਅਮ ਵਾਟਸ, 22-3 ਮੈਡ੍ਿਰਡ, 103-4 ਮੰਡੀ, 224-5 ਦ
ਮੈਨ ਹੂ ਵੂਡ ਬੀ ਿਕੰਗ (ਰੂਡਯਾਰਡ ਿਕਪਿਲੰਗ ਦੁਆ ਰਾ), 3 , 279 ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਏਜੀ ਦੀਆਂ
ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ, 22-3, 55 ਮੈਸਨ, ਚਾਰਲਸ, 73-4, 93, 112-3, 122 ਮੇਨੂਥ , 103
ਮੈਕਿਲਓਡ, ਡੋਨਾਲਡ (ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ, 1865-70), 237 8, 241, 256-7,
260, 261 ਮੱਕਾ, 76, 85, 108 ਮੈਡੀਟੇਰੀਅਨ ਸਾਗਰ, 104, 105 ਮੇਰਠ, 194, 201 ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ
ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ। ਿਸਪਾਹੀ ਅਤੇ ਯਾਤਰੀ ਵੇਖੋ : ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ, ਕਰਨਲ
ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਤੋਪਖਾਨੇ (ਮੇਜਰ ਿਹਊਗ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ)

ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੁਆ ਰਾ ਿਨਯੁਕਤ ਿਕਰਾਏਦਾਰ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਮੰਗ ੀ ਗਈ ਯੂਰਪੀਅਨ ਫੌਜੀ ਮੁਹਾਰਤ , ਿਮਸਰ, ਪਰਸ਼ੀਆ ਜਾਂ ਰੂਸ ਿਵੱਚ 42, 89, 92-3, 206, 214 ਪੁਰਾਣੇ
ਤਜ਼ਰਬੇ, ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ 108, 119 ਿਨਸ਼ਾਨੇਬਾਜੀ ਦੀ ਪਰਖ, 116 ਰੁਜ਼ਗ ਾਰ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ, 15, 126, 128-9
ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਕਮਾਂਡਾਂ, 26, 120 ਅਤੇ ਉਤਰਾਿਧਕਾਰ ਦੀ ਜੰਗ , 142, 152, 156, 165,
168 ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਿਸੱਖ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਮਸ਼ਕ, ਪੰਿਡਤ ਜੱਲਾ ਦੁਆ ਰਾ ਖਾਰਜ, 170,
179, 181 ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਿਵੱਚ ਭੂਿਮਕਾ, 194, 1956- 209-10 ਲਾਹੌਰ
ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਿਰਤਸਰ ਸੰਧੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਹੋਰ ਭਰਤੀ, 217 ਦੀ ਪਛਾਣ ਏ.ਜੀ. ਦੁਆ ਰਾ
ਸੋਲਜਰ ਅਤੇ ਟ੍ਰੈਵਲਰ ਿਵੱਚ, 274 ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ, 15, 92-3, 111-2, 160, 213, 216-7 ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਤੋਂ, 15,
16, 156 , ਫਰਾਂਸ ਤੋਂ 214 , ਜਰਮਨੀ ਤੋਂ 15, 116, 119-20, 156, 180 , ਇਟਲੀ ਤੋਂ 15 , ਇਟਲੀ ਤੋਂ 15 ,
16 , 116, 119-20, 156, 165, 168 ਰੋਮਾਨੀਆ ਤੋਂ, 174 ਸਪਾ ਰੂਸ ਤੋਂ, 155 ਸਪਾ । , 174, 194 ਐਲਾਰਡ,
ਜਨਰਲ ਜੀਨ ਫ੍ਰੈਂਕੋਇ ਸ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖੋ ; ਅਿਵਤਾਬੀਲੇ, ਜਨਰਲ ਪਾਓਲੋ; ਕੋਰਟਲੈਂਡਟ, ਕਰਨਲ ਹੈਨਰੀ
ਚਾਰਲਸ ਵੈਨ; ਕੋਰਟ, ਜਨਰਲ ਕਲੌਡ ਅਗਸਤ; ਫਾਊਲਕੇਸ, ਕਰਨਲ; ਹਰਲਨ, ਡਾ: ਜੋਸੀਯਾਹ;
ਹੋਿਨਗਬਰਗਰ, ਡਾ ਜੋਹਾਨ ਮਾਰਿਟਨ; ਹਰਬਨ (ਹਰਬਨ), ਕਰਨਲ ਡੋਿਮੰਗ ੋ; ਕਨਾਰਾ, ਕਰਨਲ (ਉਰਫ਼
ਕੈਨੋਰਾ, ਕੈਨੇਡੀ, ਕੇਰੀ, ਖੋਰਾ ਅਤੇ ਿਕਨੈਲਾ); ਮਾਊਟਨ, ਕਰਨਲ ਫ੍ਰੈਂਕੋਇ ਸ ਹੈਨਰੀ; ਰੋਸੈਕਸ,
ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ (ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਯਾਤਰੀ); ਸਟੀਨਬੈਕ, ਕਰਨਲ ਹੈਨਰੀ; ਵੈਨਤੂਰਾ, ਜਨਰਲ ਜੀਨ ਬੈਪਿਟਸਟ
ਮੇਰਵ (ਮੈਰੀ), 32-3 ਮੈਕਸੀਕੋ,
98-9, 101, 105 ਮੀਰ ਆਲਮ ਖਾਨ
(ਬਾਜੌਰ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ), 88 ਿਮਸੀਿਸਪੀ ਿਰਵਰ, 98, 100
ਮੂਰਕ੍ਰਾਫਟ, ਿਵਲੀਅਮ, 31, 33, 41, 77 ਮਾਊਟਨ, ਕਰਨਲ
ਫ੍ਰੈਂਕੋਇ ਸ ਹੈਨਰੀ, 181, 195-6, 199, 208-10 ਮੁਹੰਮਦ
ਨਕੀ ( ਤਾਰੀਖ -ਏ-ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੇਖਕ), 168-9 ਮੁਲਤਾਨ, 52, 215, 234, 235-9, 240, 243,
251 ਮੁਨਚੌਸੇਨ, ਬੈਰੋਨਰੀ ਬਨਾਮ ਫੈਰੋਨਲ. , 3, 18 ਮੁਰੀ (ਪਹਾੜੀ-ਸਟੇਸ਼ਨ), 6, 23, 246, 259,
262 ਮੁਸੈਕਸ। Rossaix, Monsieur (ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਯਾਤਰੀ) ਦੇਖੋ
ਨੇਪੀਅਰ, ਕੈਪਟਨ (ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਫੀਲਡ ਮਾਰਸ਼ਲ) ਰੌਬਰਟ, 198, 213
ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ (ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਤੀਜੇ ਮਹਾਰਾਜਾ) ਦਾ ਿਕਰਦਾਰ ਅਤੇ ਿਦੱਖ, 136
ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦਾ ਪੱਖ, 136-7 ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਗੱਦੀਓਂ ਲਾਹੁਣ
ਦੀਆਂ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ, 142-4 ਮੌਤ (ਕਿਥਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ
ਦੁਆ ਰਾ ਰਚੀ ਗਈ), 144-5, 146, 147-8, 152, 163,
185, 224, 225, 226
ਨੇਪਾਲ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲੀ, 123, 205, 219
ਿਨਕੋਲਸਨ, ਕੈਪਟਨ ਪੀਟਰ ਲਾਲ ਿਸੰਘ
ਨਾਲ ਗੁਪਤ ਗੱਲਬਾਤ, ਮਹਾਰਾਣੀ ਿਜੰਦ ਕੌਰ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੇ
ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਬਾਰੇ 188 ਿਰਪੋਰਟਾਂ, 190-1 ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਿਸੱਖਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਚੇਤਾਵਨੀ, 194
ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ, 197, 199 ਦੀ ਲੜਾਈ ਿਵੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਿਫਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ, 198
ਿਨਮਚੂ ਕਾਿਫ਼ਰ (ਲੋਕ) ਨੂੰ ਕਾਿਫ਼ਰ ਵਜੋਂ
ਦਰਸਾਇਆ ਿਗਆ ਹੈ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ, 54, 75
ਿਖਲਤੀ ਕਬੀਲੇ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਕਾਿਫਰਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਨਫ਼ਰਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ, 55 ਨੇ
20,000 ਿਖਲਤੀ ਕਾਿਫਰਾਂ ਨੂੰ ਏਜੀ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਰੱਖਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ, 55, 82 ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੁਆ ਰਾ ਨਾਪਸੰਦ, 55
ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬਾ, 84, 246
ਨੂਿਰਸਤਾਨ, 81
ਕਾਫਿਰਸਤਾਨ ਵੀ ਦੇਖੋ
ਓਡਵਾਇਰ, ਸਰ ਮਾਈਕਲ, 275, 277-8
ਔਰੇਂਜ ਫ੍ਰੀ ਸਟੇਟ (ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ), 5, 6
ਆਕਸਸ ਨਦੀ (ਅਮੂ ਦਿਰਆ), 1, 30, 34, 41, 46, 54, 55, 60, 63, 69, 253, 263
ਪਾਿਕਸਤਾਨ, 6, 10, 61, 88, 244, 271-2
ਪਲੇਰਮੋ, 106-7
ਪਾਮੀਰ (ਪਦ) ਦਾ ਮੂਲ
ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋ, 62 ਪਿਰਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, 62-3 ਏਜੀ ਦੁਆ ਰਾ ਅਪਣਾਇਆ
ਿਗਆ, 62 ਪਾਮੀਰਸ (ਪਹਾੜੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ) ਨਾਲ ਜੁਿੜਆ ਹੋਇ ਆ,
63 ਬੋਲੋਰ (ਪਦ) ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖੋ।
ਪਾਮੀਰਸ (ਬਾਮ-ਏ-ਦੁਨੀਆ, 'ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਛੱਤ'), 69, 254-5, 261-3
ਕਾਿਫਰਾਂ ਦਾ ਜੱਦੀ ਘਰ, 81 ਵਰਣਨ, 1, 60,
62-3 ਏਜੀ ਦੁਆ ਰਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ, 60,
64-5, 69, 71-2, 74, 75, 78, 96, 230, 252, 256, 264 ਜਰਨਲ ਆਫ਼ ਏਜੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਿਵੱਚ, ਲਾਪਤਾ, 82, 96,
252-3 (1837), 63 ਦੇ ਜੌਨ ਵੁੱਡ ਦੇ ਖਾਤੇ, 63 ਨੂੰ 'ਬੋਲੋਰ', 63, 64 ਪੰਚ (ਜਾਂ ਪੰਚਾਇਤ) ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਿਣਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੇਖੋ
ਿਸੱਖ ਫੌਜ (ਉਰਫ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ)
ਪੈਂਗ ੌਂਗ ਝੀਲ, 76 ਪੰਜਸ਼ੀਰ

ਘਾਟੀ, 54 ਪਰਵਾਨ ਿਕਲ੍ਹਾ,
46, 48 ਪਠਾਨ (ਪਸ਼ਤੂਨ), 118,
124 ਪੀਅਰਸ, ਮੇਜਰ ਿਹਊਗ ਵੌਡਹਾਊਸ (ਏਜੀ ਦੀ
ਜੀਵਨੀਕਾਰ) ਿਪਛੋਕੜ, 8 ਅਤੇ ਹੇਲੇਨਾ ਬੋਥਾ, 8, 11, 20, 47, 47, 255 , 271 ਏਜੀ ਦੇ
ਿਨੱਜੀ ਕਾਗਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, 8, 16, 18, 20, 51-2, 57, 71, 76, 80,
82, 90-1, 245, 258, 261, 269 ਸੋਲਜਰ ਐਂਡ ਟ੍ਰੈਵਲਰ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ , 8,
111 , 14, 16, 19, 26, 28-31, 36-8, 41, 47, 49-52, 69-71 , 74-7, 81-2 , 85-7 , 90-1 , 95, 97-100 , 102-4, 106-10, 116, 119, 129,
137, 145, 161, 171, 176-7, 204, 221, 234, 240, 248, 260-1, 271, 279, 732, 732 ਤੇ ਮੁੜ ਕੂਪਰ, 95-7, 204, 245 ਐਜਵਰਥ 'ਤੇ ਿਨਰਭਰ
ਕਰਦਾ ਹੈ, 76, 80 ਐਜਵਰਥ (ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਤਾਰੀਖਾਂ 'ਤੇ), 69-71, 103-4, 108 ਡੁਰੰਡ 'ਤੇ ਿਨਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, 76, 80, 85 ਡੁਰੈਂਡ , 1691 , 108 , 108, ਏਜੀ ਦੇ
ਅਮਰੀਕੀ ਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, 95, 100, 104 ਦੋ ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਬਾਰੇ ਅਨੁਮਾਨ ਜੋ 1770 ਿਵੱਚ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਗਏ ਸਨ, 21-2 ਏਜੀ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ
ਦੀ ਸਚਾਈ ਬਾਰੇ ਨੇਈ ਏਲੀਆਸ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੰਦਾ ਹੈ, 263-4 ਫ੍ਰਾਂਿਸਸ ਯੰਗ ਹਸਬੈਂਡ ਦੀ ਿਮਆਦ 'ਤੇ ਸਲਾਹ ਕਰਦਾ ਹੈ, ' B3B3
ਅਤੇ ਮੇਜਰ ਕਾਰਮਾਈਕਲ ਸਿਮਥ, 145 ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਮਾਮਲੇ
ਨੂੰ ਛੱਡਦਾ ਹੈ, 16, 171, 175-7, 234, 273 ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਗੋਰੇ ਅਫਸਰਾਂ
ਦਾ ਿਬਰਤਾਂਤ ਿਦੰਦਾ ਹੈ, 274 ਭੂਗ ੋਿਲਕ ਿਗਆਨ ਦੀ ਘਾਟ ਲਈ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, 53 ਗਲਤੀ ਲਈ
ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ , 1937 4, 177 ਪੀਪਲਜ਼ ਰੀਪਬਿਲਕ ਆਫ਼ ਚਾਈਨਾ। ਦੇਖੋ ਚੀਨ, ਪੀਪਲਜ਼ ਰੀਪਬਿਲਕ
ਆਫ਼ ਪਰਸੀਆ ਅਤੇ ਪਰਸੀਅਨ, 32, 86, 109-10, 132, 264
ਸ਼ਾਹ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਿਕਰਾਏਦਾਰਾਂ, 108, 110, 119 ਨੂੰ ਿਨਯੁਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ
ਪੇਸ਼ਾਵਰ, 43, 85, 92-3, 158-61, 205 ਅਫਗਾਨ ਸ਼ਾਸਨ
ਅਧੀਨ, 124, 146 ਿਸੱਖ ਰਾਜ ਅਧੀਨ, 91, 93,
112, 123, 124, 125-8, 130, 131-3, 156, 157 161, 190, 206, 227, 234
ਿਪਸ਼ੌਰਾ ਿਸੰਘ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦਾ ਗੋਦ ਿਲਆ ਪੁੱਤਰ) ਿਸੱਖ ਫੌਜਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਸਿਤਕਾਿਰਆ
ਿਗਆ, 177 ਨੇ ਿਸਆਲਕੋਟ ਦੇ ਿਕਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਘੇਰ ਿਲਆ, 170-1 ਨੇ ਅਟਕ ਦੇ
ਿਕਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ, 181 ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਘੋਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ, 181
ਨੂੰ ਕਤਲ ਕੀਤਾ, 175, 181, 184, 185
ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਨੇ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਿਲਆ, 172, 182-3
ਪੀਟਰਬਰੋ, 7
ਿਫਲਾਡੇਲ੍ਿਫਯਾ, 103, 111, 235-6
ਫੂਲਾ ਿਸੰਘ ਿਨਹੰਗ , ਅਕਾਲੀ, 173
ਪੋਲੋ, ਮਾਰਕੋ
ਟਰੈਵਲਜ਼, 3, 78, 251-2 ਿਸੱਕੇ
ਸ਼ਬਦ 'ਬੋਲੋਰ' ਅਤੇ 'ਪਾਮੀਰ', 62-3
ਪੰਜਾਬ (ਪੰਜਾਬ), 3, 10, 12, 14, 16, 20, 21, 23, 31, 43, 47, 73, 109, 110, 111, 118, 120-1, 123, 132,
133, 141, 146, 150, 160, 161, 165, 171, 190, 205, 206, 209, 217, 234, 235, 238, 240, 241, 245, 265 ਿਸੱਖ ਵੀ ਦੇਖੋ।
ਪੰਜਾਬ ਿਰਕਾਰਡ ਦਫਤਰ (ਲਾਹੌਰ), 18, 45, 92, 100, 175, 235, 274
ਰਣਬੀਰ ਿਸੰਘ (ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਦੂਜਾ ਮਹਾਰਾਜਾ), 11, 96, 246, 249, 254, 256, 259, 271
ਅਤੇ ਏ.ਜੀ., 243, 245, 250, 256-8, 260, 262, 267, 269
ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ (ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਪਿਹਲਾ ਮਹਾਰਾਜਾ) ਦਾ ਿਪਛੋਕੜ,
ਚਿਰੱਤਰ ਅਤੇ ਸਾਖ, 117-8, 184 ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ, 9-10, 79, 91, 115, 116,
118, 124, 135, 189, 208, 225, 2384 , ਫੌਜ ਨੂੰ ਆਧੁਿਨਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਭਾੜੇ ਦੇ ਸੈਿਨਕਾਂ ਨੂੰ ਿਨਯੁਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ,
14-5, 16, 69, 91-3, 108, 110, 116, 119-20, 170, 206 ਭਾੜੇ ਦੇ ਸੈਿਨਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਿਖਆ ਲਈ ਕਰਦਾ ਹੈ, 116-7 ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਤੋਂ ਏਜੀ ਨੂੰ ਸੰਮਨ, 91
ਨਾਲ ਪਿਹਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਏ.ਜੀ., 92-3, 95, 111, 240, 247 ਡੋਗ ਰਾ ਪਿਰਵਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ, 135-7 ਅਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼, 123, 135, 142 ਅਤੇ ਅਫਗਾਨ,
124-8, 131-3 ਖਜ਼ਾਨਾ (ਕੋਹ-ਆਈ-ਸਮੇਤ) ਨੂਰ ਹੀਰਾ), 11, 151, 155, 169, 238 ਪੈਡਲ ਸਟੀਮਰ ਨੂੰ ਕਿਮਸ਼ਨ ਿਦੰਦਾ ਹੈ, 121-2 ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਦੇ ਦੌਰੇ,
130-1 ਪਿਰਵਾਰ (ਗੋਦ ਲਏ ਬੱਿਚਆਂ ਸਮੇਤ), 135, 137, 138, 146, 147, 149, 1162 -3, 170, 171, 181 ਉਸਦੇ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਦੇ ਨਾਮ, 135
ਮੌਤ, 131, 133, 141, 185
ਰੈਟਰੇ (ਉਰਫ਼ ਲੈਸਲੀ), AG ਦੇ ਖਾਿਤਆਂ ਦੇ
12 ਸੰਭਾਿਵਤ ਸਰੋਤ, 17-8, 19
ਰਾਵਰਟੀ, ਹੈਨਰੀ ਜਾਰਜ, 241, 251
ਰਾਵੀ ਨਦੀ, 116, 122, 215
ਰਾਵਲਿਪੰਡੀ, 12, 122, 234
ਰਾਵਿਲਨਸਨ, ਮੇਜਰ-ਜਨਰਲ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਨੇ ਏ.ਜੀ. ਦੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ, 80-1 ਦੇ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਿਣਤ ਕੀਤਾ
ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਿਕ ਏਜੀ ਨੇ ਿਗਲਿਗਤ ਦੇ ਰਸਤੇ ਸ਼ੰਡੂਰ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, 80, 93, 253 ਏਜੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਿਣਕਤਾ
ਬਾਰੇ ਰਾਏ ਬਦਲਦਾ ਹੈ, 252-3, 278 ਏਜੀ ਨਾਲ ਕੂਪਰ ਦੀ ਇੰਟਰਿਵਊ 'ਤੇ, 96, 253 ਹੇਵਰਡ ਦੀ ਪਾਮੀਰਸ
ਲਈ ਮੁਿਹੰਮ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਲਗਭਗ 2524 . ਮੌਤ, 267
ਰੋਜ਼, ਸਰ ਿਹਊਗ (ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼), 246
ਰੋਸੈਕਸ, ਮੌਨਸੀਅਰ (ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਯਾਤਰੀ), 108, 110, 119
ਰੂਜਮੋਂਟ, ਲੁਈ ਸ ਡੀ, 18
ਰਾਇਲ ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਸੇਂਟ ਪੈਟ੍ਿਰਕ ('ਮੇਨੂਥ ਕਾਲਜ'), 105
ਰਾਇਲ ਿਜਓਗਰਾਫੀਕਲ ਸੋਸਾਇਟੀ (ਆਰਜੀਐਸ), 96, 251, 252-5, 262, 267, 279
ਰੂਸ ਅਤੇ ਰੂਸੀ, 35, 63, 262, 269
ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਿਕਰਾਏਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਿਸ਼ਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, 108-10
ਸਕਾਿਟਸ਼ ਆਬਾਦੀ, AG ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੇ
ਘਰ 99-100 , 15, 37-8, 100, 104, 109 ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਘੁਸਪੈਠ ਦੀ ਧਮਕੀ,
20, 80-1, 123-4, 130-2, 244, 252, 254
ਸਲਜ਼ਮਾਨ ਪਿਰਵਾਰ, 272 ਸਮਰਕੰਦ,
1, 30, 40, 74, 252 ਸੈਨ ਜ਼ੇਵੀਅਰ ਡੇਲ ਬਾਕ
(ਜੇਸੂਟ ਿਮਸ਼ਨ), 101-2, 104-5, 107 ਸਤਲੁਜ ਦਿਰਆ, 124, 173, 186, 191, 949 ,
195, 201, 209, 211, 215, 221, 233, 244 'ਏ ਸਕੈਚ ਆਨ ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਐਂਡ ਿਦ ਕਾਿਫਰਸ' (ਏਜੀ ਦੁਆ ਰਾ)। ਗਾਰਡਨਰ, ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ
ਹਾਟਨ ਕੈਂਪਬੈਲ ਵੇਖੋ :
ਿਨੱਜੀ ਕਾਗਜ਼ Schrotsky.
Sturzky, Monsieur (ਜਰਮਨ ਯਾਤਰੀ) ਦੇਖੋ
ਸਕਾਟਲੈਂਡ, 24, 126 ਸਕਾਟ,
ਵਾਲਟਰ, 273 ਸੇਗ ਰੇਵ,
ਕੈਪਟਨ, 245 ਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦੁਰ ਬੇਗ ,
74-5 ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ੁਜਾ
ਸ਼ਾਸਕ, 146, 234, 266 ਅਫਗਾਨ ਗੱਦੀ
ਨੂੰ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ (ਤ੍ਿਰਪੱਖੀ ਗਠਜੋੜ), 132-3,
1412- , 206 ਸ਼ਖ-ਦਾਰਾ , 63 , 264 ਸ਼ੰਡੂਰ ਪਾਸ , 80 ਸ਼ਾਅ , ਰਾਬਰਟ , 255-7 , 262 ਸ਼ੇਖ ਇਮਾਮ-ਉਦ-ਦੀਨ (ਕਸ਼ਮੀਰ
ਦਾ ਗਵਰਨਰ), 216 , 218 ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ (ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਚੌਥਾ ਮਹਾਰਾਜਾ)
ਚਿਰੱਤਰ ਅਤੇ ਿਦੱਖ, 148, 157 ਉਤਰਾਿਧਕਾਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਿਵਚ
ਭੂਿਮਕਾ, 148-50, 154, 155-6 ਰਾਜਾ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਦੁਆ ਰਾ ਸਮਰਥਨ, 148-50,
155 ਅਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ, 148, 150 ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ, 149- 53,
154
ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ, 154, 155-7, 167 ਬੇਕਾਬੂ ਿਸੱਖ
ਫੌਜ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ, ਚੰਦ ਕੌਰ ਦੇ ਕਤਲ ਿਵੱਚ 155-6 ਦੀ
ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ, ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਨਾਲ 161 ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ,
ਅਜੀਤ ਿਸੰਘ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਦੁਆ ਰਾ 163 ਦਾ ਕਤਲ, 163-4 , 163 , 186 , , 208,
277
ਿਸ਼ਗ ਨਾਨ, 62, 63, 64, 66, 69, 71, 263-4
ਸ਼ਾਵਰ, ਜਨਰਲ ਚਾਰਲਸ ਿਲਓਨਲ ਨੂੰ ਏਜੀ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਤ
ਸੌਂਪੇ ਗਏ, 258-9, 265 ਨੇ ਏਜੀ ਨਾਲ ਿਹੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਦੀ ਰੱਿਖਆ ਬਾਰੇ
ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ, 82, 88
ਿਸਆਲਕੋਟ, 26, 27, 71, 98, 273
ਿਸੱਖ ਫੌਜ (ਉਰਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ) ਰਚਨਾ (ਯੂਿਨਟ),
119-20, 126-7, 193 ਰਚਨਾ (ਪੁਰਸ਼), 118, 126, 133
ਵਰਣਨ (ਪੁਰਸ਼), 120, 126-7 ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਿਕਰਾਏਦਾਰਾਂ ਦੁਆ ਰਾ
ਕਮਾਂਡ, 15, 26, 42, 92, 116, 118, 119-20, 165, 168,
181, 189, 193, 194, 206, 214, 216-7 ਫੌਜੀ ਪ੍ਰਿਤਸ਼ਠਾ, 147, 184, 188-9 , 209 , 209 , 207 , -8, 130, 194 ਨੇ ਵਹਾਬੀ ਲਿਹਰ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ,
ਪਿਹਲੀ ਅਫਗਾਨ ਜੰਗ ਿਵੱਚ 88-9 ਦੀ ਭੂਿਮਕਾ, 133 ਅਤੇ ਡੋਗ ਰਾ ਭਰਾਵਾਂ, 141, 156, 171-2, 173, 184, 203 ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਦੀ ਜੰਗ , 142, 147,
149। ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ -51, 155-6, 165, 167-8 , ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਦੂਜੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ 149-53, 155-6 , ਫੌਜੀ ਕੌਂਸਲਾਂ ਦੀ 149-53,
155-6, 167-9 ਭੂਿਮਕਾ ( ਪੰਚ), 155, 157, 165, 167, 169, 171, 173, 181-2 , 188, 189-91, 199, 201, 224 ਕਾਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ, 156-7, 169,
189-90, 189-191 , 203, 208, 210, 230 ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ ਵਾਿਰਸ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, 156, 170, 183, 203 ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ
ਦੇ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਤੋਂ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟਤਾ, ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਪੰਿਡਤ ਜੱਲਾ ਦੀ ਮੌਤ ਿਵੱਚ 171-3 ਦੀ ਭੂਿਮਕਾ, 172 ਮੁੜ ਮੁਿਹੰਮ 'ਤੇ। ਜੰਮੂ ਿਵੱਚ ਸੰਤ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ , 174,
180 ਡੋਗ ਰਾ ਿਵਰੋਧੀ ਧੜੇ, ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਿਵੱਚ 180 ਦੀ ਭੂਿਮਕਾ, 181-4 ਮਹਾਰਾਣੀ ਿਜੰਦ ਕੌਰ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਿਵਨਾਸ਼ ਦੀ ਸਾਿਜ਼ਸ਼,
188-9, 191, 203 ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਲਈ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ , 1187 ਵੈਟਰਨਜ਼ ਦੀ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹੀ, 183-4, 187, 203 ਨੇ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਿਜੰਦ ਕੌਰ ਨੂੰ
ਮਾਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ, 191 ਿਜੰਦ ਕੌਰ ਨੂੰ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਿਵਰੁੱਧ ਜੰਗ ਿਵੱਚ ਜਾਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਿਰਆ, 191, 199 ਅਫ਼ਗ ਾਿਨਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਤਬਾਹੀ ਦੁਆ ਰਾ
ਉਤਸ਼ਾਿਹਤ, 199 ਅਤੇ ਭਿਵੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਿਕ ਇਹ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਵੇਗ ੀ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ, 191, 199 ਸਤਲੁਜ ਦਿਰਆ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਇਲਾਕੇ ਿਵੱਚ,
186, 191 ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆ ਰਾ ਛੱਡੇ ਗਏ, 201, 203 ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਉਜਾੜੇ ਗਏ, 211 ਕਸ਼ਮੀਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿਹਸ਼ਤਜ਼ਦਾ, 216, 218, 240, 255 ਵੀ
ਵੇਖੋ ਅਕਾਲੀ ਿਸੱਖ (ਅਕਾਲੀ ਿਸੱਖ); ਫੌਜ-ਏ-ਆਈਨ (ਿਨਯਮਤ ਫੌਜ); ਫੌਜ-ਏ-ਖਾਸ (ਰਾਇਲ ਬ੍ਿਰਗੇਡ);
ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ , ਪਿਹਲੀ (1845-46); ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਯੁੱਧ, ਦੂਜਾ (1848-49)

ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਉੱਤਰੀ
ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਉਭਿਰਆ, 43, 109, 124-5
ਖੇਤਰੀ ਹੱਦ, 79, 120, 132, 193, 215-6
ਰਾਜਧਾਨੀ ਸ਼ਿਹਰ ਵਜੋਂ ਲਾਹੌਰ, 2, 12, 42, 69, 79, 92, 95, 103, 110-2, 115, 117-8, 121, 124, 130, 133, 135, 141-2, 146 , 1587 , 161,
170, 180, 186-8, 191, 195-6, 201, 205, 207-8, 221, 231-2, 234 ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਿਕਰਾਏਦਾਰਾਂ (ਸਾਬਕਾ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਅਫਸਰਾਂ ਸਮੇਤ), 15, 71 , 16 , , 42,
89, 92-3, 105, 108, 111-2, 115-6, 119-20 , 126, 128-9, 142, 152, 156, 160, 165, 168, 170 , 41917 , 181, 189, 194, 195-6, 206,
209-10, 213, 214, 216-7, 274
ਰਾਜ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਿਵੱਚ ਿਹੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ , ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤ ਨਾਲ 118, 170, 248 ਸਰਹੱਦ,
124, 131, 186, 190, 191 ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ, 122-3, 130, 135, 141-3, 146,
156, 167, 169, 179, 184, 186, 191, 201, 204, 215, 217, 219 ਅਫਗਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ, 133, 206 ਿਨਆਂਇ ਕ ਸਜ਼ਾਵਾਂ (ਿਸਵਲ ਅਤੇ ਿਮਲਟਰੀ), 178,
182, 184 , 221 , 221, 327, 327 ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ 'ਤੇ ਿਨਰਭਰ, 118, 131, 133, 147 ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਢਿਹ, 2,
116, 129, 133, 137, 141, 145, 146, 165, 171, 184, 203 ਦੇ ਰਾਜ ਿਵੱਚ 157, 161, 167-9, 171, 175, 187, 208 ਅਿਸੱਧੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਅਧੀਨ
ਿਲਆਂਦੇ ਗਏ, 179, 201, 211-2, 215, 222, 233 ਢਿਹ-ਢੇਰੀ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਿਸੱਖ ਫੌਜ 'ਤੇ, 187 ਢਿਹ-ਢੇਰੀ, ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਅਦਾਲਤ 187 ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਿਹਰਾਇਆ ਿਗਆ । ਜੰਗ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਬੰਦੋਬਸਤ ਿਵੱਚ, 215-6, 221 ਿਵਦੇਸ਼ੀ ਭਰਤੀ ਸੀਮਤ, 217 ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਿਨਵਾਸੀ ਦੁਆ ਰਾ ਿਨਗਰਾਨੀ, 219 ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਦੁਆ ਰਾ ਸ਼ਾਮਲ, 2, 10, 116, 234
ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਬੋਰਡ ਦੁਆ ਰਾ ਿਨਯੰਤਿਰਤ, 234-5, 236
ਿਸਲਕ ਰੋਡ, 30, 62
ਿਸ਼ਮਲਾ (ਿਸ਼ਮਲਾ), 123, 141, 225, 226, 244, 246, 256
ਿਸਨਾਈ ਮਾਰੂਥਲ, 108
ਿਸੰਧ, 120, 123-4, 133, 194, 201, 238
ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਨੇ
ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ, ਚੰਦ ਕੌਰ ਦੇ 163, 169
ਵਾਪਸੀ ਦੇ ਦਾਅਵੇ, ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ
163 ਸਾਿਜ਼ਸ਼, 163, 167 ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਿਰਵਾਰ ਦਾ ਕਤਲ, 163-4, 167,
185 ਮੈਂਬਰ ਹੀਰਾ ਿਸੰਘ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਮਾਰੇ ਗਏ, 168, 171, 185 ਅਜੀਤ ਿਸੰਘ
ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ ਵੀ ਵੇਖੋ ; ਲਿਹਣਾ ਿਸੰਘ ਿਸੰਧਾਂਵਾਲੀਆ
ਸਿਕਨਰ, ਜੇਮਜ਼ (ਸਿਕਨਰ ਦਾ ਘੋੜਾ), 42, 120
ਸਿਮਥ, ਮੇਜਰ ਜਾਰਜ ਕਾਰਮਾਈਕਲ ( ਏ ਿਹਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦ ਰੀਿਨੰਗ ਫੈਿਮਲੀ ਆਫ਼ ਲਾਹੌਰ, 1847 ਦਾ ਲੇਖਕ), 145, 162, 188, 200, 212, 226 ਏਜੀ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ, 145
ਏਜੀ ਨੂੰ ਿਮਲਦਾ ਹੈ, 145 ਆਪਣੀ ਿਕਤਾਬ ਲਈ ਏਜੀ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਿਨਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ- 7, 154, 156, 161, 168-9, 204, 211-2, 221, 224, 234 ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਮਾਮਲੇ
ਨੂੰ ਛੱਡਦੇ ਹਨ, 175-7, 224 ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਦੁਆ ਰਾ ਆਲੋਚਨਾ, 212
ਸੋਹਣ ਿਸੰਘ (ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ), 173, 185

ਿਸਪਾਹੀ ਅਤੇ ਯਾਤਰੀ: ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ, ਦੀ ਸੇਵਾ ਿਵਚ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਕਰਨਲ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ (ਮੇਜਰ ਿਹਊਗ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ) ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ (1898) ਏ.ਜੀ.
ਦੇ ਿਨੱਜੀ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ, 8, 11, 14, 16, 19-21, 26, 28-31, 36-8, 41, 44, 47, 49- 52, 69-71 , 74-7 , 81-2 , 85-7 , 90-1 , 95, 97-100,
102-4, 106-10, 115-6, 119, 129, 137, 145,
161, 171, 176-7, 182, 203-4, 206-7, 221, 223, 234, 235, 240, 246, 248, 260-1, 264, 267, 271, 271, 283, 271, 283 ਤੋਂ
ਪਿਹਲਾਂ ਿਲਿਖਆ ਸਰ ਿਰਚਰਡ ਟੈਂਪਲ, 8, 93, 177 ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਹੇਲੇਨਾ ਬੋਥਾ ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਵਾਿਨਤ, 95 ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸਮੀਿਖਆ ਕੀਤੀ ਗਈ, 273-4
ਿਬਰਤਾਂਤ ਿਵਵਾਿਦਤ, 17-8, 25, 26, 45, 51-2, 55, 64, 69-71, 76, 78 , 92, 107, 171, 196, 275, 278 ਤਾਰੀਖਾਂ (ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਮੀ) ਸਮੱਿਸਆ
ਵਾਲੀ, 37, 51, 69-71, 74, 78, 92, 95, 97-8 AG ਦੀ ਤੀਜੀ ਯਾਤਰਾ (1862) ਨੂੰ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਗਏ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੀ ਹੈ -30),
52, 71, 76, 82-4 ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਗੋਰੇ ਅਫਸਰਾਂ ਬਾਰੇ ਨੋਟ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, 274-5 ਪੀਅਰਸ, ਮੇਜਰ ਿਹਊਗ ਵੋਡਹਾਊਸ (ਏਜੀ ਦੀ ਜੀਵਨੀਕਾਰ) ਵੀ
ਦੇਖੋ ।
ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ, 6
ਸਪੇਨ, 15, 103, 106
ਸ੍ਰੀਨਗਰ ('ਵੇਿਨਸ ਆਫ ਿਦ ਈਸਟ'), 5, 6, 23-4, 27, 77, 79, 216, 240, 245, 246, 249, 251, 255, 266, 267,
268, 272 ਹੈ
ਸੇਂਟ ਪੀਟਰਸਬਰਗ, 30, 123
ਸੇਂਟ ਜ਼ੇਵੀਅਰ, 99-102
ਸਟੈਨਲੀ, ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਮੋਰਟਨ, 254, 262, 279
ਸਟੀਨਬੈਕ, ਕਰਨਲ ਹੈਨਰੀ, 235-6
ਸਟੋਨੀਹਰਸਟ (ਜੇਸੂਇ ਟ ਕਾਲਜ), 105, 247
Sturzky, Monsieur (ਜਰਮਨ ਯਾਤਰੀ), 37, 110-1
ਸੁਚੇਤ ਿਸੰਘ , ਰਾਜਾ, 118, 143, 150, 168, 171, 185
ਸੁਲਤਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ (ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦਾ ਭਰਾ)
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਜਾਲਦਾਰ, 91, 124 ਨੇ ਏ.ਜੀ. ਨੂੰ ਆਪਣੀ
ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ, 91 ਨੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ
ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਿਮਲੀਭੁਗ ਤ, 160 ਸਈਅਦ ਅਿਹਮਦ (ਵਹਾਬੀ ਨੇਤਾ) ਦਾ
ਿਪਛੋਕੜ, 88 ਨੇ ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਜਹਾਦ, 88-9, 91, 120 ਿਵੱਚ ਮੌਤਾਂ ਬਾਲਾਕੋਟ
ਦੀ ਲੜਾਈ, 90, 91, 120, 171 ਸਈਅਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ, 61-2, 64-5, 79
ਿਸਰ ਦਿਰਆ। Jaxartes ਨਦੀ ਵੇਖੋ
ਤਾਿਜਕ (ਲੋਕ), 60-1, 75 ਤਾਿਜਕਸਤਾਨ।
ਖੋਜੰਦ ਤਕ ਦੇਖੋ । ਦੇਖੋ ਕੁਰਘਾਨ ਤਖ਼ਤ-ਏ-
ਸੁਲੇਮਾਨ ('ਸੁਲੇਮਾਨ ਦਾ ਤਖਤ'), 57
ਤਾਿਲਬਾਨ, 56 ਤਰਤਾਨ, 4, 9, 96, 126, 235, 245-8, 269, 279
ਤਾਸ਼ਕੰਦ, 39 ਤਾਸ਼ਕੁਰਘਾਨ, 74 ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਿਪਛੋਕੜ ਚਿਰੱਤਰ, 181,
203 ਮਹਾਰਾਣੀ ਿਜੰਦ ਕੌਰ ਨਾਲ ਿਸੱਖ ਫੌਜ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਦੀ ਸਾਿਜ਼ਸ਼,
188 ਨੂੰ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਵਜੋਂ, 189, 191, 199, 215 ਪਿਹਲੀ
ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ ਿਵੱਚ ਦੇਸ਼ ਧ੍ਰੋਹ ਦੇ ਦੋਸ਼, 197, 200, 203 , 2098
-10 ਏ.ਜੀ. ਨੂੰ ਿਸੱਖ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਬਰਖਾਸਤ, 213, 220, 225, 233 ਕਸ਼ਮੀਰ
ਮਾਮਲੇ ਿਵੱਚ ਫਸੇ, 218
ਟੈਂਪਲ, ਸਰ ਿਰਚਰਡ, 8, 93, 177, 278 ਟੈਰੀਜ਼, ਕੈਂਪਬੈਲ
(ਏਜੀ ਦਾ ਭਤੀਜਾ), 267-8 ਥਰਬਾਹ (ਲੋਕ), 32-3, 39, 59 ਥਾਮਸ,
ਜਾਰਜ ('ਿਟਪਰਾਰੇ ਰਾਜਾ'), 22, 42 -3, 89, 120 ਿਤੱਬਤ ਅਤੇ ਿਤੱਬਤੀ,
1, 77, 157-8, 161, 205, 244, 266 ਤੈਮੂਰ ਦ ਲੈਮ (ਟੈਂਬਰਲੇਨ), 55 , 72 ਟੋਂਕ, 147, 260 ,
ਅੰਮ੍ਿਰਤਸਰ ਦੀ ਸੰਧੀ (184, 184 , , 245 ਭੈਰੋਵਾਲ ਦੀ ਸੰਧੀ (1846), 219, 226 ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਸੰਧੀ
(1846), 215, 217, 219 ਟ੍ਰੇਬੇਕ, ਜਾਰਜ, 31 ਿਤਕੋਣੀ ਗੱਠਜੋੜ। ਦੇਖੋ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ੁਜਾ; ਅਫਗਾਨ ਯੁੱਧ,
ਪਿਹਲਾ (1839-42)
ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ, 1, 29, 30-1, 37, 38, 41, 42, 43, 54, 59, 70, 79, 85, 94, 109, 110-1, 223, 231, 244, 254, 269,
੨੭੧॥
ਤੁਰਕਮੇਿਨਸਤਾਨ, 1, 32
ਤੁਰਕੋਮੇਨ (ਲੋਕ), 34
ਊਧਮ ਿਸੰਘ (ਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ), 144-5, 148, 185 ਉਮਰਾ ਖਾਨ (ਰੱਤਰੇ ਦਾ ਪੁੱਤਰ),

19-20 ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ। ਦੇਖੋ ਅਮਰੀਕਾ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਉਰਾ-ਿਟਊਬੇ (ਉਰਾਟੇਪ,
ਇਸਤਰਵਸ਼ਨ), 39-40, 70 ਉਰਦ ਖਾਨ (ਵਪਾਰੀ), 33-7, 38, 39, 61 ਉਰਗੇਂਚ, 36
ਉਜ਼ਬੇਿਕਸਤਾਨ, 33, 37, 110 ਉਜ਼ਬੇਕ (ਲੋਕ), 111
ਵੈਨਟੂਰਾ, ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੁਆ ਰਾ ਿਨਯੁਕਤ ਜਨਰਲ
ਜੀਨ ਬੈਪਿਟਸਟ, 92, 116, 120, 125, 129, 156, 165, 168, 179, 187, 189, 207, 227, 274 ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਿਵਿਗਆਨ ਿਵੱਚ
ਿਦਲਚਸਪੀ , 2921 , 119-22, 125 ਅਤੇ ਉਤਰਾਿਧਕਾਰ ਦੀ ਲੜਾਈ, 142, 168 ਫੌਜ-ਏ-ਖਾਸ (ਰਾਇਲ ਬ੍ਿਰਗੇਡ) ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖੋ।
ਿਵਕਟੋਰੀਆ, ਰਾਣੀ, 234, 249
ਿਵਗਨੇ, ਗੌਡਫਰੇ ਥਾਮਸ, 78
ਿਵਟਕੇਿਵਚ, ਕੈਪਟਨ ਇਵਾਨ, 130, 132
ਿਵਵੀਅਨ ਗ੍ਰੇ (ਬੈਂਜਾਿਮਨ ਡੀ'ਇਜ਼ਰਾਈਲੀ ਦੁਆ ਰਾ), 2,
ਵੋਲਗਾ ਨਦੀ, 37
ਵੇਡ, ਕਲੌਡ, 131, 142
ਵਾਲਪੋਲ, ਸਰ ਰੌਬਰਟ, 178
ਵਾਿਸ਼ੰਗ ਟਨ, ਜਾਰਜ, 98
ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ, 92
ਵਜ਼ੀਰੀ, 124, 125, 128, 130
ਵੈਿਲੰਗ ਟਨ, ਿਡਊਕ ਆਫ, 115, 198
ਿਵਲੀਅਮ ਬਲੈਕਵੁੱਡ ਐਂਡ ਸਨਜ਼ (ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ), 8, 28, 29, 81
ਿਵਲੀਅਮ IV, ਰਾਜਾ (ਬ੍ਿਰਟੇਨ ਦਾ), 121
ਿਵਲੀਅਮ ਲੀ ਪਿਰਵਾਰ, 272
ਿਵਲਸਨ, ਐਂਡਿਰਊ ( ਦ ਐਬੋਡ ਆਫ ਸਨੋ ਦੇ ਲੇਖਕ), 266-7, 278
ਿਵਸਕਾਨਿਸਨ, 98
ਵੁੱਡ, ਜੌਨ, 17, 18, 19, 63, 251
ਿਸ਼ਨਿਜਆਂਗ (ਚੀਨੀ ਤੁਰਿਕਸਤਾਨ), 1, 63, 73, 74, 75, 76-7, 254-5, 262-4, 266-9
ਯਿਗਸਤਾਨ, 75
ਯਾਕੂਬ ਬੇਗ , 254, 262-3, 267, 269
ਯਾਰਕੰਦ (ਹੁਣ ਸ਼ਚੇ), 62, 69, 70, 71, 74, 76-7, 254-5, 257, 262, 267
ਯਾਸੀਨ, 255-6, 262
ਯੋਮਲ, 60
ਯੰਗ ਹਸਬੈਂਡ, ਫ੍ਰਾਂਿਸਸ ਏਜੀ ਦੁਆ ਰਾ
'ਬੋਲੋਰ' ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਿਵੱਚ ਪੀਅਰਸ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ, 63-4 ਿਚਤਰਾਲ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, 81
ਯੂਲ, ਕਰਨਲ ਸਰ ਹੈਨਰੀ, 56, 251-2, 261, 278
ਯੂਸਫਜ਼ਈ ਪਹਾੜੀਆਂ, 88, 181
ਯੂਸਫ਼ਜ਼ਈ , 124, 130
ਜ਼ਰੂਥ ਨਾਓ, 61-2
ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਿਸੰਘ , ਵਜ਼ੀਰ, 157-8
ਜੋਰੋਸਟ੍ਰੀਅਨਜ਼ (ਗੁਏਬਰਸ), 32, 73
ਜ਼ਵਾਗਾ-ਲਾ ਪਾਸ (ਜ਼ੋਜੀ ਲਾ ਪਾਸ), 78
ਮਾਨਤਾਵਾਂ
1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਪੱਛਮੀ ਿਹਮਾਿਲਆ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਕਰਨਲ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਅਸਾਧਾਰਨ
ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋ ਿਕਤਾਬਾਂ, ਵੇਨ ਮੈਨ ਐਂਡ ਮਾਊਂਟੇਨਜ਼ ਮੀਟ (ਜੌਨ ਮਰੇ, 1977) ਅਤੇ
ਿਦ ਿਗਲਿਗਟ ਗੇਮ (ਜੌਨ ਮਰੇ, 1979), ਆਖਰਕਾਰ ਦ ਐਕਸਪਲੋਰਰਜ਼ ਆਫ ਿਦ ਵੈਸਟਰਨ ਿਹਮਾਿਲਆਜ਼ 1820-95 (ਜੌਨ ਮਰੇ,
1998) ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਿਸੰਗ ਲ ਖੰਡ ਿਵੱਚ ਛਪੀਆਂ। .
ਮੂਲ ਿਸਰਲੇਖਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਅਿਧਆਇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਸਮਰਿਪਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ
ਦੇਣ ਵਾਿਲਆਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਡਾ ਿਸ਼ਊਲਰ ਜੋਨਸ ਅਤੇ ਕ੍ਿਰਸਟੀਨਾ ਨੋਬਲ। ਚਾਲੀ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਇੱਕ
ਵਾਰ ਿਫਰ ਗਾਰਡਨਰ ਟ੍ਰੇਲ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਲਈ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨਾ ਕੋਈ ਛੋਟੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। 'ਸਕਾਈ' ਜੋਨਜ਼ ਨੇ
ਕਾਿਫਿਰਸਤਾਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਬੇਿਮਸਾਲ ਤਜ਼ਰਬੇ ਨੂੰ ਸਿਹਣ ਕਰਨ ਲਈ ਿਲਆਇਆ ਿਜਸ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਕਰਨਲ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦਾ ਸਭ
ਤੋਂ ਘੱਟ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਿਹੱਸਾ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਪੂਰੀ ਟਾਈਪਸਕਿਰਪਟ ਨੂੰ ਿਪਆਰ ਨਾਲ ਪੜ੍ਿਹਆ ਅਤੇ ਿਟੱਪਣੀ ਵੀ ਕੀਤੀ।
ਕ੍ਿਰਸਟੀਨਾ ਨੋਬਲ ਨੇ ਟੈਕਸਟ 'ਤੇ ਹੋਰ ਸੁਝਾਅ ਿਦੱਤੇ ਅਤੇ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਫਲ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ। ਇਹ
ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ, ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਿਵੱਚ ਕਰਨਲ ਗਾਰਡਨਰ ਦੇ ਕੁਝ ਪੁਰਾਣੇ ਸਟੈਂਿਪੰਗ
ਮੈਦਾਨਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਿਲਆ।
ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ, ਸਕਾਈ ਅਤੇ ਕ੍ਿਰਸਟੀਨਾ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਿਨਰੰਤਰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਅਮਾਂਡਾ। ਉਸਨੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕਰਨਲ ਦੀ ਓਡੀਸੀ ਨੂੰ ਸੁਿਣਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ
ਸੁਆ ਗਤ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਰੱਖਣ 'ਤੇ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਿਕਤਾਬ ਉਸ ਨੂੰ ਧੰਨਵਾਦ ਅਤੇ ਿਪਆਰ ਨਾਲ
ਸਮਰਿਪਤ ਹੈ।
ਰਾਇਲ ਿਲਟਰੇਰੀ ਫੰਡ ਦਾ ਮੈਂ ਿਕਸੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਕੀਮਤੀ ਚੀਜ਼ ਲਈ ਿਰਣੀ ਹਾਂ, ਅਰਥਾਤ ਆਮਦਨ। ਹੁਿਸ਼ਆ ਰੀ ਨਾਲ
ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਬੰਿਧਤ, ਫੰਡ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਮੂਲੀ ਕਮਾਈ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾ ਕੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਦੀਆਂ ਿਕਤਾਬਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸੰਭਵ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ ਪਰਬੰਧਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ. ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਸਟੀਵ ਕੁੱਕ, ਡੇਿਵਡ
ਸਿਵਨਬਰਨ ਅਤੇ ਬਰੂਸ ਹੰਟਰ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।
ਪਰ ਤਰਨਤਾਰਨ ਦਸਤਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਰਜ਼ਾ ਿਬਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਪਰਮਜੀਤ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਕਾਸ਼ੀ ਹਾਊਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਿਸਰ ਹੈ। ਇਹ
ਪਰਮਜੀਤ ਹੀ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ 'ਤੇ ਇਕ ਿਕਤਾਬ ਦੇ ਿਵਚਾਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ੇ ਵਧਾਇਆ, ਿਜਸ ਨੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਿਰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ
ਦੂਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।
ਅਣਪਛਾਤੀ ਸਮੱਗ ਰੀ, ਅਤੇ ਿਜਸ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਲਈ ਆਪਣੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਫਲੈਗ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਿਦੱਤਾ। ਕੋਈ ਲੇਖਕ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ

ਸੁਿਹਰਦ ਅਤੇ ਈਮਾਨਦਾਰ ਸੰਪਾਦਕ ਦੀ ਮੰਗ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਹੋਰ ਵੀ ਅਸਾਧਾਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਪਰਮਜੀਤ ਅਤੇ ਕਾਸ਼ੀ ਹਾਊਸ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਖੋਜ ਦਾ ਬੋਝ ਆਪਣੇ ਮੋਿਢਆਂ 'ਤੇ ਚੁੱਕਣ ਲਈ
ਸਵੈ-ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਟਰਫਲ ਦੇ ਅਿਦੱਖ ਿਵਕਾਸ-ਿਫਲਾਮੈਂਟਸ ਵਾਂਗ , ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਬਾਰੇ
ਇਸ ਜਾਂਚ ਦੇ ਧਾਗੇ ਅਚਾਨਕ ਫੈਲ ਗਏ। ਮੈਂ ਿਸਰਫ ਉਮੀਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਿਕ ਮੈਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਿਨਆਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ
ਪੁਸਤਕ ਮੇਰੀ ਿਜੰਨੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕਾਸ਼ੀ ਹਾਊਸ ਵੱਲੋਂ ਯੋਗ ਦਾਨ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਿਵਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ
ਕਰਿਦਆਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।
ਇਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ, ਡਾ: ਿਬਕਰਮ ਿਸੰਘ ਬਰਾੜ ਦਾ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਧੰਨਵਾਦ ਹੈ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਪੂਰੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ
ਗਾਰਡਨਰ, ਹੇਲੇਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜਾਂ 'ਤੇ ਕੁਝ ਜ਼ਮੀਨੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ।
ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ਆਫ਼ ਿਨਊ ਸਾਊਥ ਵੇਲਜ਼, ਕੈਨਬਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਪੀਟਰ ਸਟੈਨਲੇ ਅਤੇ ਿਮਸ ਰੋਜ਼ ਹੋਲੀ, ਸਪੈਸ਼ਲ ਕਲੈਕਸ਼ਨ
ਿਕਊਰੇਟਰ, ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਅਨ ਿਡਫੈਂਸ ਫੋਰਸ ਅਕੈਡਮੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਿਨਊ ਸਾਊਥ ਵੇਲਜ਼ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ, ਕੈਨਬਰਾ, ਨੇ ਚਾਰਲਸ ਗ੍ਰੇ
ਹੱਥ-ਿਲਖਤ ਸਮੱਗ ਰੀ ਦੇ ਿਚੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸੋਰਿਸੰਗ ਿਵੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।
ਆਇਿਰਸ਼ ਵੰਸ਼ਾਵਲੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਪੁਰਾਲੇਖ-ਿਵਿਗਆਨੀ ਅਤੇ ਫੋਟੋਗ ੍ਰਾਫਰ ਜੌਇ ਸ ਟਨਸਟੇਡ ਨੇ ਹੇਲੇਨਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਧੀ,

ਮਾਰਗਰੀਟਾ ਬੋਥਾ ਦੇ ਆਖਰੀ ਆਰਾਮ ਸਥਾਨ ਲੱਭੇ। ਉਸਨੇ ਿਪਆਰ ਨਾਲ ਫੋਟੋਆ ਂ ਵੀ ਿਖੱਚੀਆਂ ਅਤੇ ਅੱਗ ੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ
ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ।
ਪ੍ਿਰਟੋਰੀਆ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਐਂਡਰੀਜ਼ ਵੇਸੇਲਜ਼ ਨੇ ਹੇਲੇਨਾ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਤੀ ਕ੍ਿਰਸਟੀਅਨ ਲੌਰੇਂਸ ਬੋਥਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ
ਪਿਰਵਾਰ ਬਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਕੇ ਡੀ ਿਵਲੀਅਰਜ਼, ਬੋਥਾ ਦਾ ਜਵਾਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਵਾਲਾ
ਆਖਰੀ ਿਵਅਕਤੀ, ਿਜਸ ਨੇ ਬੋਥਾ ਪਿਰਵਾਰ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਿਦਲਚਸਪ ਸਮਝ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਿਕਉਂਿਕ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ।
ਹੇਠ ਿਲਖੇ ਿਵਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖੋਜ ਯਤਨਾਂ ਿਵੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਿਨਰੰਤਰ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ
ਹੈ:
ਯੂਕੇ ਿਵੱਚ : ਡਾ ਕੇਿਵਨ ਗ੍ਰੀਨਬੈਂਕ (ਆਰਕਾਈਿਵਸਟ, ਸੈਂਟਰ ਫਾਰ ਸਾਊਥ ਏਸ਼ੀਅਨ ਸਟੱਡੀਜ਼,
ਕੈਂਬਿਰਜ), ਇਤਿਵੰਦਰ ਿਸੰਘ ਹੇਅ ਰ, ਤਰਨਜੀਤ ਿਸੰਘ ਪਦਮ (ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼
ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ), ਜਸਦੀਪ ਿਸੰਘ ਰਿਹਲ (ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਮੀ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ), ਿਸਮਰਨ ਜੋਧਾ, ਸ.
ਵਿਰੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ, ਡੋਰਥੀ ਹਾਫਹਾਈਡ (ਿਕਊਰੇਟਰ, ਥੌਰਨੀ ਹੈਰੀਟੇਜ
ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ), ਜੂਨ ਅਤੇ ਵਰਨਨ ਬੁੱਲ (ਪੀਟਰਬਰੋ ਸਥਾਨਕ ਇਿਤਹਾਸਕਾਰ), ਐਲਨ
ਜੌਹਨਸਨ (ਆਰਕਾਈਿਵਸਟ, ਪੀਟਰਬਰੋ ਅਤੇ ਿਜ਼ਲ੍ਹਾ ਪਿਰਵਾਰਕ ਇਿਤਹਾਸ ਸੁਸਾਇਟੀ),
ਸੈਂਡੀ ਸਨੇਡਨ (ਏਸ਼ੀਆ ਸਕੱਤਰ, ਚਰਚ ਆਫ਼ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਵਰਲਡ ਿਮਸ਼ਨ
ਕੌਂਸਲ), ਜੈਕਲੀਨ ਬੁਰੋਜ਼ (ਕੌਂਬੇ ਡਾਊਨ ਹੈਰੀਟੇਜ ਸੋਸਾਇਟੀ), ਡਾ: ਮੈਿਥਊ ਬ੍ਰਾਊਨ (ਬ੍ਿਰਸਟਲ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ), ਹੋਲੀ ਲੋਰੇਨ
ਮੈਕਕੇਂਜ਼ੀ, ਫਰੈਂਕ ਬਾਊਲਜ਼ (ਸੁਪਿਰੰਟੈਂਡੈਂਟ, ਕੈਂਬਿਰਜ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ) ਅਤੇ ਦ ਨੈਸ਼ਨਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ਼ ਵੇਲਜ਼,
ਐਬੇਰੀਸਟਿਵਥ, ਸੇਰੀਿਡਜਨ।
ਆਇਰਲੈਂਡ ਿਵੱਚ: ਡੈਮੀਅਨ ਬੁਰਕੇ (ਸਹਾਇਕ ਪੁਰਾਲੇਖ ਿਵਿਗਆਨੀ, ਆਇਿਰਸ਼ ਜੇਸੁਇ ਟ ਆਰਕਾਈਵਜ਼), ਨਾਈਜੇਲ ਕਰਿਟਨ
(ਸਥਾਨਕ ਅਿਧਐਨ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਅਨ, ਡਨ ਲਾਓਘੇਅ ਰ-ਰੈਥਡਾਊਨ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਜ਼ ਹੈੱਡਕੁਆ ਰਟਰ, ਕਾਉਂਟੀ ਡਬਿਲਨ), ਏਡੀਨ
ਆਇਰਲੈਂਡ (ਮੁਖੀ, ਰੀਡਰ ਸਰਿਵਿਸਜ਼ ਿਡਵੀਜ਼ਨ, ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਕਾਈਵਜ਼), ਡਬਿਲਨ (ਡਬਿਲਨ) ਸਲਾਹਕਾਰ ਵੰਸ਼ਾਵਲੀ
ਿਵਿਗਆਨੀ, ਆਇਿਰਸ਼ ਟਾਈਮਜ਼) ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਿਰਕਾਰਡ ਦਫਤਰ, ਰੋਸਕਾਮਨ।
ਫਰਾਂਸ ਿਵੱਚ: ਡਾਕਟਰ ਕ੍ਿਰਸਟੀਨ ਮੋਿਲਨਰ (ਖੋਜਕਾਰ, École des hautes études en Sciences sociales) ਅਤੇ ਪੁਰਾਲੇਖ ਿਵਭਾਗ, Département des
Alpes Maritimes, Nice।
ਜਰਮਨੀ ਿਵੱਚ: ਬਾਵੇਰੀਅਨ ਰਾਜ ਦਾ ਪੁਰਾਲੇਖ।
ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ: ਿਮੰਗ ਮਾ ਪਾਖਰੀਨ (ਸੁਤੰਤਰ ਖੋਜਕਰਤਾ) ਅਤੇ ਡਾ ਜੀਨ-ਮੈਰੀ
ਲਾਫੋਂਟ।
ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਵੱਚ: ਡਾ: ਯਾਕੂਬ ਖਾਨ ਬੰਗ ਸ਼ (ਇਨਫਰਮੇਸ਼ਨ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ, ਲਾਹੌਰ), ਕਮਰ ਰਫੀਕ (ਚਰਚ ਆਫ
ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਅਟਾਰਨੀ ਦੇ ਸਹਾਇਕ), ਅਸ਼ਹਰ ਰਿਹਮਾਨ (ਡਾਨ ਅਖਬਾਰ, ਲਾਹੌਰ) ਅਤੇ ਅਬਦੁਲ ਮਜੀਦ ਸ਼ੇਖ (ਪੱਤਰਕਾਰ ਅਤੇ
ਲੇਖਕ)।
ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਿਵੱਚ: ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਮੌਲੀ ਬ੍ਰਾਊਨ (ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ਆਫ਼ ਪ੍ਰੀਟੋਰੀਆ), ਐਨੇ ਲੇਹਮਕੁਹਲ (ਵੰਸ਼ਾਵਲੀ ਖੋਜਕਾਰ), ਡੇਰੇਕ
ਡੂ ਬਰੂਇ ਨ (ਸੀਨੀਅਰ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ ਸਾਇੰਿਟਸਟ, ਨੈਸ਼ਨਲ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ, ਬਲੋਮਫੋਂਟੇਨ), ਸੁਦਰੇ ਹੈਵੇਂਗ ਾ (ਸੰਗ ੍ਰਿਹ ਪ੍ਰਬੰਧਨ
ਿਵਭਾਗ, ਨੈਸ਼ਨਲ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ) ਅਤੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਕਾਈਵਜ਼ ਅਤੇ ਿਰਕਾਰਡ ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਦੀ ਸੇਵਾ.
ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਿਵੱਚ : ਐਿਲਜ਼ਾਬੈਥ ਵੇਇ ਗਲਰ (ਖੋਜਕਰਤਾ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ), ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਕੈਰਨ ਰੇਸੀਨ
(ਐਸੋਸੀਏਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ਆਫ ਗੈਲਫ), ਅਤੇ ਡੇਿਵਡ ਡੇਲੀ ਅਤੇ ਅਨੀਤਾ ਇਜ਼ਰਾਈਲ (ਲੌਂਗ ਫੇਲੋ ਹਾਊਸ-ਵਾਿਸ਼ੰਗ ਟਨ
ਦੇ ਹੈੱਡਕੁਆ ਰਟਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਿਹਸਟਰੀ ਦੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਅਤੇ ਆਰਕਾਈਵਜ਼ ਸਪੈਸ਼ਿਲਸਟ। , ਕੈਮਬ੍ਿਰਜ, ਐਮ.ਏ.)।
ਅਸੀਂ ਖੁਸ਼ਿਕਸਮਤ ਸੀ ਿਕ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਕਈ ਦੋਸਤਾਂ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਬ੍ਿਰਿਜਟ ਬੋਰਡੇਿਰਅਟ, ਅਲੇਕ ਕਰੀ, ਐਗਨੇਸ ਮੇਸਜ਼ਾਰੋਸ,
ਕੈਟਾਲੀਨਾ ਰੇਕਾਮਾਨ ਿਮਗੁਏਜ਼ ਅਤੇ ਿਸਗਨੇ ਓਲੇਸਨ ਤੋਂ ਫ੍ਰੈਂਚ, ਜਰਮਨ ਅਤੇ ਸਪੈਿਨਸ਼ ਟੈਕਸਟ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਿਵੱਚ ਮਦਦ ਪ੍ਰਾਪਤ
ਕਰਨ ਲਈ ਖੁਸ਼ਿਕਸਮਤ ਰਹੇ।
ਅਸੀਂ ਜਨਤਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਿਨੱਜੀ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ ਦੇ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹਾਂ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੁਬਾਰਾ ਿਤਆਰ ਕਰਨ
ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਿਦੱਤੀ। ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਦਿਵੰਦਰ ਤੂਰ (ਤੂਰ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ), ਐਂਟਨ ਬਾਰਥੋਲੋਿਮਊ, ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਐਸ. ਅਤੇ ਐਲਵੀਰਾ ਿਸੱਧੂ,
ਦਿਵੰਦਰ ਪਾਲ ਿਸੰਘ (ਪੰਜਾਬ ਿਡਜੀਟਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ) ਅਤੇ ਪੁਸ਼ਿਕਨ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ ਅਤੇ ਸਟੇਟ ਰਸ਼ੀਅਨ ਿਮਊਜ਼ੀਅਮ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰਾਂ
ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪਰਮਦੀਪ ਿਸੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਸੰਪਾਦਕੀ ਯਤਨ ਨੂੰ ਡਾ: ਿਬਕਰਮ ਬਰਾੜ, ਅਰਜਨ ਗਰੇਵਾਲ, ਕੰਵਲ ਮਦਰਾ, ਡੈਨੀਅਲ
ਸਕਾਟ, ਹਰਬਖ਼ਸ਼ ਗਰੇਵਾਲ, ਅਮਨਦੀਪ ਮਦਰਾ, ਇਕਬਾਲ ਗਰੇਵਾਲ ਅਤੇ ਸਚਨਾ ਹੰਸਪਾਲ ਨੇ ਸਿਹਯੋਗ ਿਦੱਤਾ।
ਜੁਗ ਾ ਿਸੰਘ (jugasingh.com/grfik.com) ਦਾ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਧੰਨਵਾਦ । ਜੋ ਇਸ ਿਕਤਾਬ ਦੇ ਿਡਜ਼ਾਈਨ ਅਤੇ ਲੇਆ ਉਟ ਦੇ ਹਰ ਪਿਹਲੂ ਦੇ ਿਪੱਛੇ

ਰਚਨਾਤਮਕ ਭਾਵਨਾ ਸੀ।
ਸਾਡੇ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਣ ਲਈ ਉਸਦੇ ਨਕਸ਼ੇ, ਪਿਰਵਾਰਕ ਰੁੱਖ ਅਤੇ ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੜਾਵਾਂ 'ਤੇ ਮਾਿਹਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਲਾਹ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਵੰਦਰ ਗਰੋਵਰ (ਟੀਚਰ ਸਟਰਨ) ਦਾ ਵੀ ਧੰਨਵਾਦ।
ਇੰਦਰਜੀਤ ਕੌਰ ਅਤੇ ਿਦਲਗੀਰ ਕੌਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਿਦਲ ਨਾਲ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਿਹਯੋਗ ਲਈ ਮਾਨਤਾ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ।
ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਯੂਨਾਈਿਟਡ ਿਕੰਗ ਡਮ ਪੰਜਾਬ ਹੈਰੀਟੇਜ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ, ਹਰਦੀਪ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਬਲਿਜੰਦਰ ਕੌਰ ਬਾਠ

ਅਤੇ ਕੰਵਲ ਮਦਰਾ ਵੱਲੋਂ ਿਦੱਤੀ ਿਵੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ ਸਦਕਾ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੀ।
ਲੇਖਕ ਬਾਰੇ ਇੱਕ
ਨੋਟ
JOHN KEAY 40 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਲੇਖਕ, ਿਵਦਵਾਨ, ਪ੍ਰਸਾਰਕ ਅਤੇ ਯਾਤਰੀ ਿਰਹਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਬੀਬੀਸੀ ਰੇਡੀਓ 3
ਅਤੇ 4 ਲਈ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਿਲਖੀਆਂ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਖੋਜ 'ਤੇ ਲਗਭਗ
ਦੋ ਦਰਜਨ ਿਕਤਾਬਾਂ ਦਾ ਲੇਖਕ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਿਬਰਤਾਂਤਕ ਇਿਤਹਾਸ ਇੰਡੀਆ: ਏ ਿਹਸਟਰੀ, ਚਾਈਨਾ: ਏ ਿਹਸਟਰੀ ਅਤੇ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ
ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਿਵਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਮਆਰੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਇਲ ਿਲਟਰੇਰੀ ਫੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਫੈਲੋ, ਉਸ ਦੀ ਵਾਰਤਕ ਨੂੰ
'ਉੱਤਮ' (ਆਬਜ਼ਰਵਰ) ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਵਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨੂੰ 'ਫੋਰੈਂਿਸਕ' (ਿਦ ਗਾਰਡੀਅਨ) ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਿਗਆ ਹੈ।
ਉਸਨੇ ਦ ਰਾਇਲ ਿਜਓਗ੍ਰਾਫੀਕਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੇ ਿਵਸ਼ਵ ਖੋਜ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ ਅਤੇ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਅਤੇ ਲੰਡਨ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਿਵਸ਼ਵਕੋਸ਼ਾਂ ਦਾ
ਸੰਪਾਦਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਏਸ਼ੀਅਨ ਅਿਧਐਨ ਿਵੱਚ ਉਸਦੇ ਸਾਿਹਤਕ ਯੋਗ ਦਾਨ ਲਈ ਉਸਨੂੰ 2009 ਿਵੱਚ ਰਾਇਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਫਾਰ
ਏਸ਼ੀਅਨ ਅਫੇਅ ਰਜ਼ ਸਰ ਪਰਸੀ ਸਾਈਕਸ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਮੈਡਲ ਨਾਲ ਸਨਮਾਿਨਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਘਰ ਅਰਿਗਲ ਿਵੱਚ
ਹੈ, ਿਜੱਥੇ ਉਹ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਨਾਲ ਖਾਣਾ ਪਕਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਉਸੇ ਲੇਖਕ ਦੁਆ ਰਾ
ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ
ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਪਹਾੜ ਿਮਲਦੇ ਹਨ
ਿਗਲਿਗਤ ਗੇਮ
ਸਨਕੀ ਯਾਤਰੀ
ਖੋਜੀ ਅਸਧਾਰਨ
ਹਾਈਲੈਂਡ ਡਰਾਈਵ
ਰਾਇਲ ਿਜਓਗਰਾਫੀਕਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ
ਿਵਸ਼ਵ ਖੋਜ (ਆਮ ਸੰਪਾਦਕ)
ਇੰਡੀਆ ਿਡਸਕਵਰਡ: ਿਦ ਿਰਕਵਰੀ ਆਫ਼ ਏ ਲੌਸਟ ਿਸਿਵਲਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ
ਮਾਨਯੋਗ ਕੰਪਨੀ: ਏ ਿਹਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦ
ਅੰਗ ਰੇਜ਼ੀ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ
ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਦਾ ਕੋਿਲਨਜ਼ ਐਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ (ਜੂਲੀਆ ਕੇ ਨਾਲ
ਸਿਹ-ਸੰਪਾਦਕ)
ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ: ਸਬੰਗ ਤੋਂ ਮੇਰਉਕੇ ਤੱਕ
ਆਖਰੀ ਪੋਸਟ: ਦੂਰ ਪੂਰਬ ਿਵੱਚ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ
ਭਾਰਤ: ਇੱਕ ਇਿਤਹਾਸ
ਦ ਗ੍ਰੇਟ ਆਰਕ: ਦ ਡਰਾਮੈਿਟਕ ਟੇਲ ਆਫ ਹਾਉ ਇੰਡੀਆ ਵਜ਼ ਮੈਪਡ ਐਂਡ ਐਵਰੈਸਟ
ਦਾ ਨਾਮ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ
ਹਵਾ ਦੀ ਿਬਜਾਈ: ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਿਵੱਚ ਟਕਰਾਅ ਦੇ ਬੀਜ
ਮੇਕਾਂਗ ਬਾਰੇ ਮੈਡ: ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਖੋਜ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜ
ਲੰਡਨ ਐਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ (ਤੀਜਾ ਐਡੀਨ) (ਜੂਲੀਆ ਕੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿਹ-ਸੰਪਾਦਕ)
ਚੀਨ: ਇੱਕ ਇਿਤਹਾਸ
ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ: ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ
ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਵੰਡ
ਦੁਆ ਰਾ ਵੀ
ਕਾਸ਼ੀ ਹਾਊਸ
ਅੰਮ੍ਿਰਤਸਰ ਦਾ ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ:
ਅਤੀਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਿਬੰਬ (1808-1959)
ਯੋਧੇ ਸੰਤ: ਿਸੱਖ ਫੌਜੀ ਇਿਤਹਾਸ ਦੀਆਂ ਚਾਰ
ਸਦੀਆਂ (ਭਾਗ 1)
ਮਾਸਟਰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਿਵੱਚ: ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਿਹਬ ਦੇ ਿਸੱਖ (ਭਾਗ 1)
ਕਾਸ਼ੀ ਹਾਊਸ ਸੀਆਈਸੀ ਿਸੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ (ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੋਵਾਂ ਿਵੱਚ) ਦੇ ਅਮੀਰ ਇਿਤਹਾਸ ਅਤੇ ਸੱਿਭਆਚਾਰ
'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਿਰਤ ਇੱਕ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਮਾਿਜਕ ਉੱਦਮ ਹੈ। ਸਾਡੀਆਂ ਿਕਤਾਬਾਂ, ਪ੍ਿਰੰਟਸ ਅਤੇ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੇ ਹੋਰ
ਵੇਰਿਵਆਂ ਲਈ ਇੱਥੇ ਜਾਉ:
kashihouse.com facebook.com/
kashihouse twitter.com/kashihouse
ਕਾਸ਼ੀ ਹਾਊਸ ਸੀਆਈਸੀ 2017 ਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ
ਕਾਪੀਰਾਈਟ © 2017 ਜੌਨ ਕੀ
ਲੇਖਕ ਇਸ ਰਚਨਾ ਦੇ ਲੇਖਕ ਵਜੋਂ ਪਛਾਣੇ ਜਾਣ ਦੇ ਨੈਿਤਕ ਅਿਧਕਾਰ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਿਕਤਾਬ ਲਈ ਇੱਕ CIP ਕੈਟਾਲਾਗ ਿਰਕਾਰਡ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਤੋਂ ਉਪਲਬਧ ਹੈ
ISBN: 978 1 911271 06 2
grfik.com ਦੁਆ ਰਾ ਕਵਰ, ਟਾਈਪਸੈਿਟੰਗ ਅਤੇ ਰੀਪ੍ਰੋਗ ੍ਰਾਿਫਕਸ
ਸਾਰੇ ਹੱਕ ਰਾਖਵੇਂ ਹਨ. ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਿਹੱਸੇ ਨੂੰ ਕਾਪੀਰਾਈਟ ਮਾਲਕ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਵ ਿਲਖਤੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਤੋਂ ਿਬਨਾਂ, ਿਕਸੇ ਵੀ ਸ਼ਕਲ ਜਾਂ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਜਾਂ ਿਕਸੇ
ਵੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ, ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਿਨਕ, ਮਕੈਨੀਕਲ, ਫੋਟੋਕਾਪੀ, ਿਰਕਾਰਿਡੰਗ ਜਾਂ ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਪੈਦਾ, ਸਟੋਰ ਜਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਕਾਸ਼ੀ
ਹਾਊਸ ਸੀ.ਆਈ.ਸੀ., ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਲੇਖਾਂ ਜਾਂ ਸਮੀਿਖਆਵਾਂ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੰਖੇਪ ਹਵਾਲੇ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ।
ਕਾਸ਼ੀ ਹਾਊਸ ਸੀ.ਆਈ.ਸੀ
27 ਓਲਡ ਗਲੋਸਟਰ ਸਟ੍ਰੀਟ, ਲੰਡਨ WC1N 3AX
kashihouse.com facebook.com/
kashihouse twitter.com/kashihouse

John Keay

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

John Keay

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Machine Translated by Google

Machine Translated by Google

1. ਕਰਨਲ ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਹਾਟਨ ਕੈਂਪਬੈਲ ਗਾਰਡਨਰ। ਸੈਮੂਅ ਲ ਬੋਰਨ,

5. 'ਮਾਰਕੁਅ ਲ ਨਿਹਰ 'ਤੇ ਪੁਲ, ਕਸ਼ਮੀਰੀ'। ਸੈਮੂਅ ਲ ਬੋਰਨ, ਐਲਿਬਊਮਨ

6. ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਦਾ ਇੱਕ ਦ੍ਿਰਸ਼। ਿਬਸ਼ਨ ਿਸੰਘ , ਕਾਗਜ 'ਤੇ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਗੌਚੇ ਉਚਾਈ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਸੀ 1872। ਿਨੱਜੀ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ/

13. ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਲੱਗ ਦੀ ਅਫਗਾਿਨਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਪਹਾੜੀ ਲੋਕ। ਆਰਮੀ ਸਰਜਨ, ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਡਡਜਨ

26. 'ਉਰਘੁੰਡੀ ਦੀ ਵਾਦੀ'। ਲੁਈ ਸ ਅਤੇ ਚਾਰਲਸ ਹੈਗ ੇ, ਿਲਥੋਗ ੍ਰਾਫ, 1842, ਜੇਮਸ ਐਟਿਕੰਸਨ ਦੁਆ ਰਾ ਵਾਟਰ ਕਲਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,

34. ਜਨਰਲ ਜੀਨ ਫ੍ਰੈਂਕੋਇ ਸ ਐਲਾਰਡ। ਉੱਕਰੀ, ਫਰਾਂਸ, ਸੀ 1840. ਤੂਰ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।

37. ਿਤੰਨੇ ਡੋਗ ਰਾ ਭਰਾ ਆਪਣੇ ਬੱਿਚਆਂ ਨਾਲ ਸੰਗ ੀਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਦੇ ਅਤੇ ਡਾਂਸਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ। ਨੈਨਸੁਖ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਸਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ

38. ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਿਸੰਘ । ਕੰਪਨੀ ਸਕੂਲ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਰੰਗ 'ਤੇ

42. ਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਹਾਥੀ 'ਤੇ। ਿਕਸ਼ਨ ਿਸੰਘ (ਿਵਸ਼ੇਸ਼), ਕਾਗਜ 'ਤੇ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਉੱਚਾ ਗੌਚੇ, ਸੀ 1850-60। ਕਪਾਨੀ

43. ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਰਾਜ ਦੇ ਸੁਨਿਹਰੀ ਿਸੰਘ ਾਸਣ 'ਤੇ ਵਾਰਸ ਪ੍ਿਰੰਸ ਨੌਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਿਵਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ।

44. ਿਸਰਦਾਰ ਚੈਤ ਿਸੰਘ , ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਿਸੰਘ ਦਾ ਏ.ਡੀ.ਸੀ. ਗੌਚੇ

45. ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਿਧਆਨ ਿਸੰਘ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਦੋਂ ਰਾਣੀ ਚੰਦ ਕੌਰ ਬਾਲਕੋਨੀ ਤੋਂ ਦੇਖਦੀ ਹੈ। ਪੰਿਡਤ ਰਾਜਾ

46. ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਿਸੰਘ ਸੁਨਿਹਰੀ ਤਖਤ 'ਤੇ। ਅਗਸਤ ਸ਼ੋਫਟ, ਪੈਨਲ ਉੱਤੇ ਤੇਲ, ਲਾਹੌਰ, ਸੀ 1841-42। ਤੂਰ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ

51. ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਿਸੰਘ ਅਜੀਤ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਲਿਹਣਾ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ

53. ਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਜੋਵਾਹਰ ਿਸੰਘ । ਪੰਿਡਤ ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਕੌਲ ਤੋਤਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਇਿਤਹਾਸ ਿਸਰਲੇਖ

55. ਰਾਜਾ ਲਾਲ ਿਸੰਘ , ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਸਾਬਕਾ ਵਜ਼ੀਰ। ਕਾਰਟੇ ਡੀ ਿਵਿਜ਼ਟ, ਆਗਰਾ ਜਾਂ ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਸੀ 1857-60। ਤੂਰ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ.

57. ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਅਕਾਲੀ-ਿਨਹੰਗ । ਐਮ ਐਂਡ ਐਨ ਹੈਨਹਾਰਟ, ਿਲਥੋਗ ੍ਰਾਫ, ਸੀ 1850, ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਾਕਾਰ

65. ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ : 'ਿਸੱਖਾਂ ਿਵਚਕਾਰ ਲੜਾਈ ਦਾ ਡਰਾਇੰਗ ਅਤੇ

68. ਦੂਜੇ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਿਚੱਿਲਆਂਵਾਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਿਵੱਚ ਤੀਜੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹਲਕੇ ਡਰੈਗ ਨ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ

ਅਿਹਮਦ ਅਲੀ ਖਾਨ (ਿਵਸ਼ੇਸ਼), ਲਖਨਊ, ਸੀ 1856-57 ਦੁਆ ਰਾ ਛਾਿਪਆ ਿਗਆ। ਿਨੱਜੀ ਸੰਗ ੍ਰਿਹ।

81. ਕਸ਼ਮੀਰ ਫੌਜ ਿਵੱਚ ਿਸੱਖ ਅੰਗ ਰੱਿਖਅਕ। ਸੈਮੂਅ ਲ ਬੋਰਨ (ਿਵਸ਼ੇਸ਼), ਐਲਿਬਊਮਨ ਪ੍ਿਰੰਟ, ਕਸ਼ਮੀਰ, 1864. ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ

82. ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਡੋਗ ਰਾ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਿਨਰੀਖਣ ਕਰਦਾ ਹੋਇ ਆ। ਸੈਮੂਅ ਲ ਬੋਰਨ, ਐਲਿਬਊਮਨ

86. ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਇੱਕ ਤਰਨ ਪੱਗ ਿਵੱਚ. ਜਾਰਜ ਲੈਂਡਸੀਅਰ, ਪੇਪਰ ਆਨ ਪੇਸਟਲ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਸੀ 1865-69। ਤੂਰ

ਿਸੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਮੌਤ, ਭਾਵੇਂ ਿਕ ਪਾਠਕ ਦੀ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਮੰਗ ਹੈ, ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗ ੀ ਅਤੇ ਇਿਤਹਾਸ ਦੀਆਂ

ਇੱਕ ਅਿਜਹਾ ਯੁੱਗ ਆ ਿਗਆ ਜਦੋਂ ਪਾਇਨੀਅਿਰੰਗ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਚਾ-ਸੁੱਚਾ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਗਾਰਡਨਰ

ਮੁਰੀ ਤੋਂ, ਨੌਜਵਾਨ ਹੇਲੇਨਾ ਨੂੰ ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਬੋਰਿਡੰਗ ਸਕੂਲ ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਿਕਿਰਆ ਿਵੱਚ ਉਸਨੇ ਇੱਕ

ਬੀਬੀ ਿਚਰਾਂਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਿਜਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਤਰੇਈ ਧੀ ਸਮਝੀ ਹੋਈ ਲੜਕੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਿਵੱਚ ਿਰਹਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਿਜਸ ਪੂੰਜੀ 'ਤੇ

ਉਸਦੇ ਿਵਅਕਤੀ ਕੋਲ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਖ਼ਮ ਸਨ। ਹੋਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਉਸ ਦੀ ਪੱਗ ੜੀ ਵਾਲੀ ਪੱਗ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉਸ

ਇਹ ਕਿਹਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਭਾਵੇਂ ਿਕਪਿਲੰਗ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਬਾਰੇ ਸੁਿਣਆ ਹੋਵੇਗ ਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਪੀਅਰਸ ਦੁਆ ਰਾ ਸੰਪਾਿਦਤ

ਅਸੀਂ 13 ਅਲੀ ਮਸਿਜਦ ਦੇ ਿਕਲ੍ਹੇ ਦੇ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਜੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਦੁਆ ਰਾ ਸੁਆ ਗਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ

ਿਕਪਿਲੰਗ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਾਬਤ ਹੋਈ । ਅਕਸਰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ (ਅਤੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਿਵੱਚ ਜੌਨ ਹੁਸਟਨ ਦੁਆ ਰਾ

ਇਹਨਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਿਕਸੇ ਨੇ ਵੀ ਿਕਪਿਲੰਗ ਨੂੰ ਦ ਮੈਨ ਹੂ ਵੂਡ ਬੀ ਿਕੰਗ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਿਵਲੀਅਮ ਵਾਟਸ

ਤੰਗ ਗਲੀਆਂ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਿਵੱਚ ਹੇਲੇਨਾ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਲੱਭਣਾ ਨਾ ਤਾਂ ਆਸਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਫਲਦਾਇਕ ਲੱਗ ਦਾ

ਮੈਕਮਨ, ਿਕਪਿਲੰਗ ਵਾਂਗ , ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਿਮਲਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਸੀ। 1894 ਿਵੱਚ ਜੰਮੂ ਿਵੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਤੀਹ

ਇਹ ਿਬਹਤਰ ਹੋਵੇਗ ਾ, ਉਹ ਅੱਗ ੇ ਵਿਧਆ, ਜੇਕਰ ਉਹ ਮੂਲ ਿਨਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਉਪਯੋਗ ੀ ਿਸ਼ਲਪਕਾਰੀ ਜਾਂ

ਹੇਲੇਨਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮੰਗ ੇਤਰ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਈਆਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਸਮਝਦਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ

ਮੈਂ ਦੇਿਖਆ, ਅਤੇ ਇਹ ਵੇਖਣ ਯੋਗ ਸੀ, ਿਕ ਅਸੀਂ ਸਿਭਅਤਾ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਿਜੰਨਾ ਦੂਰ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤਾ, ਉਨਾ ਹੀ ਿਜ਼ਆ ਦਾ

ਅਲੈਗ ਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਖਤਿਰਆਂ ਤੋਂ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂ ਸੀ। ਪਰ, ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ 34 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ ਅਤੇ

ਉਹ ਅੰਡੇਖੁਈ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ, ਿਜੱਥੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਅਦਭੁਤ ਿਵਲੀਅਮ ਮੂਰਕ੍ਰਾਫਟ ਆਪਣੇ ਿਦਨ ਖਤਮ ਕਰ ਦੇਵੇਗ ਾ, ਜਾਂ ਤਾਂ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਿਗਆਨਵਾਨ ਆਦਮੀ, ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਿਨਰਣਾਇਕ ਅਤੇ ਬੇਤੁਕੇ ਭੂਗ ੋਿਲਕ ਸਵਾਲ ਦੁਆ ਰਾ

ਇਸ ਪਲ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ 'ਤੇ ਿਖੱਿਚਆ ਿਗਆ, ਇਸਨੇ ਖੀਵਾ ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ, ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੌਕੇ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਇਹ ਅਿਜਹਾ

ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ , ਗਾਰਡਨਰ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਤਾਰੀਖਾਂ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਨ। ਉਪਯੋਗ ੀ ਪੁਆ ਇੰਟਰ-ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਬਦਲਦੇ ਮੌਸਮ, ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ

ਬੇਗ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਡਰ ਸੀ - ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਾਰਡਨਰ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਦੁਬਾਰਾ ਲੁੱਟ ਨਾਲ

ਆਗਾ ਬੇਗ ਦੇ ਦੋ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਆਦਮੀ ਸਨ, ਜੋ ਿਕ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਿਵੱਚ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਖੱਡਾਂ ਤੋਂ ਜੰਗ ਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਜਾਣੂ

ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸੀ ਿਕ ਿਪੱਛਾ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇਗ ਾ, ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਦੇਸ਼ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉੱਠ ਜਾਵੇਗ ਾ। ਅਸੀਂ ਆਗਾ ਬੇਗ

ਸਮਰਕੰਦ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਿਦਸ਼ਾ ਬਦਲਣ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ. 'ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਪਰ ਚੰਗ ੇ ਿਦਲ ਨਾਲ,'

ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਹ ਹੋਇ ਆ ਿਕ ਆਖਰਕਾਰ ਿਜੱਿਤਆ ਹੋਇ ਆ ਹਬੀਬ-ਉੱਲਾ 'ਤਸੱਲੀ ਦੇ ਰਾਹ' ਤੇ, ਹਰ ਿਕਸਮ ਦੀ ਬਦਨਾਮੀ ਿਵੱਚ

ਇਸ ਿਰਟਰੀਟ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਚੱਲਦੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਪਰ ਗਾਰਡਨਰ ਨੇ ਇਸ ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਿਹੱਸਾ ਨਹੀਂ ਿਲਆ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਹ ਊਠ

ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਿਵੱਚ ਫ੍ਰੀ-ਬੂਿਟੰਗ ਦੁਆ ਰਾ ਇੱਕ ਿਸੰਗ ਲ ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।

ਖੈਰ ਮੈਨੂੰ ਦੋਸਤ ਦੇ ਆਖਰੀ ਹਮਲੇ ਦਾ ਮੌਕਾ ਯਾਦ ਹੈ। ਬਰਫ਼ ਅਜੇ ਵੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਡੂੰਘ ੇ ਟੋਇ ਆਂ ਿਵੱਚ ਪਈ ਸੀ।

ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆ ਂ, ਮੂਲ ਸਮੱਗ ਰੀ ਦੁਆ ਰਾ ਛੱਡੇ ਗਏ ਪਾੜੇ ਨੂੰ ਭਰਨ ਿਵੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਸੰਪਾਦਕ ਪੀਅਰਸ ਦੇ ਤਰੀਿਕਆਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਸਮਝ

ਿਕਪਿਲੰਗ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਿਵੱਚ ਦ ਮੈਨ ਹੂ ਵੂਡ ਬੀ ਿਕੰਗ ਨਾਲ ਵੀ ਅਿਜਹਾ ਹੀ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗ ਾ। ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ

ਆਕਸਸ ਲਈ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਿਜ਼ਗ -ਜ਼ੈਿਗੰਗ ਅਤੇ ਿਫਰ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਮੁੜ ਕੇ ਕੁੰਦੁਜ਼ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਗੁਲਾਮ ਭਾਲਣ ਵਾਲੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ

ਨਵੇਂ ਆਉਣ ਵਾਿਲਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਿਤਕਾਰਯੋਗ ਸਈਅਦ, ਜਾਂ ਪੈਗ ੰਬਰ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਸਨ, ਿਜਸਨੂੰ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ; ਉਸ ਦੇ

ਰਾਮ. ਿਤੰਨੋਂ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਸਨ ਅਤੇ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਕਈ ਬੋਲੇ

ਪਰ ਪੋਲੋ ਅਨੁਸਾਰ ਬੋਲੋਰ 'ਪਾਮੀਅਰ' ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਮਾੜਾ ਸੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ ਪਹਾੜੀ ਸੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਲੰਘ ਣ ਲਈ ਚਾਲੀ ਿਦਨ

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ 'ਬੋਲੋਰ' ਇੱਕ ਚੱਲਣਯੋਗ ਿਤਉਹਾਰ ਬਣ ਿਗਆ। ਕੁਝ ਭੂਗ ੋਲ ਿਵਿਗਆਨੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਿਵਸ਼ਾਲ

ਉਦੋਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਿਦਲਚਸਪ ਜੰਗ ਲੀ ਿਸ਼ਕਾਰ 'ਤੇ ਆਏ। ਜੰਗ ਲੀ ਭੇਡਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਾਤਰਾ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘ ਗਈ, ਬਿਘਆੜਾਂ

ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਰੱਸੀਆਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਿਹਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਜੋ ਿਨਆਂ ਹੋਇ ਆ ਉਹ ਮੋਟਾ ਸੀ। ਥਰਬਾਹ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉਂਗ ਲੀ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ

ਿਫਰ ਵੀ ਐਜਵਰਥ ਦੁਆ ਰਾ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਕੀਤੀਆਂ ਤਾਰੀਖਾਂ, ਜਦੋਂ ਿਕ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾ

ਹੇਰਾਤ ਤੋਂ ਪਿਹਲੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ ਐਜਵਰਥ ਐਬਸਟਰੈਕਟ ਿਵੱਚ ਪਛਾਣਨਯੋਗ ਹੈ; ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਯਾਤਰਾ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਰਾਹ ਅਪਣਾਉਂਦੀ