Machine Translated by Google

1857 ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਿਵਦਰੋਹ
ਅਤੇ
ਿਸੱਖ

ਨਾਲ
ਗੰਡਾ ਿਸੰਘ

1969
ਗੁਰਦੁਆ ਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ

ਸੀਸਗੰਜ, ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ
ਿਦੱਲੀ

ਕਾਪੀਰਾਈਟ
ਗੰਡਾ ਿਸੰਘ  1969

ਗੁਟੇਨਬਰਗ ਪ੍ਿਰੰਿਟੰਗ  ਪ੍ਰੈਸ, ਕਨਾਟ ਸਰਕਸ, ਨਵੀਂ ਿਦੱਲੀ-1 ਿਵਖੇ ਛਾਿਪਆ ਿਗਆ
ਜਾਣ-ਪਛਾਣ

1857 ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਿਵਦਰੋਹ ਅਤੇ ਿਸੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਇਸ ਪੇਪਰ ਦਾ ਪਿਹਲਾ ਭਾਗ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਘ ਰਸ਼ ਸ਼ਤਾਬਦੀ (1857-1957) ਸੋਵੀਨਰ ਕਮੇਟੀ, ਨਵੀਂ ਿਦੱਲੀ 
ਲਈ ਿਲਿਖਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ 15 ਅਗਸਤ, 1957 ਨੂੰ ਟ੍ਿਰਿਬਊਨ, ਅੰਬਾਲਾ ਿਵੱਚ ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਸਕੱਤਰ ਨੇ ਿਕਹਾ ਸੀ

1
Machine Translated by Google

ਕਮੇਟੀ ਨੇ 13 ਜੂਨ, 1957 ਦੇ ਆਪਣੇ ਪੱਤਰ ਨੰਬਰ AL/722 ਿਵੱਚ, ਜੇ ਮੈਂ ਕਰ ਸਿਕਆ, ਤਾਂ ਇਸ ਦੋਸ਼ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਨ ਲਈ ਿਕਹਾ ਿਕ "ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਭਾਰਤੀ 
ਸੰਘ ਰਸ਼ (1857) ਅਸਫਲ ਿਰਹਾ ਿਕਉਂਿਕ ਿਸੱਖਾਂ ਨੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਿਵਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਿਦੱਤਾ"।

ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਿਪਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਵੈ-ਵਿਡਆਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਦੀਆਂ ਿਲਖਤਾਂ 'ਤੇ ਖੁਆ ਰ ਹੋਏ ਸਨ, ਇਸ ਿਵਦਰੋਹ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ 
ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਜੰਗ  ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਅਖ਼ਬਾਰ ਿਵੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੱਚੇ ਿਬਆਨਾਂ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨ ਰਿਹ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਇਿਤਹਾਸ ਕਾਫ਼ੀ ਸੁਆ ਦਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਤੇ 
ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਹਜ਼ਮ ਕਰਨਾ ਆਸਾਨ ਸੀ। ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਿਨਕਿਲਆ ਿਕ ਟ੍ਿਰਿਬਊਨ ਿਵੱਚ ਅਗਸਤ ਅਤੇ ਸਤੰਬਰ 1957 ਿਵੱਚ ਛਪੀਆਂ ਕਈ ਿਚੱਠੀਆਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ 
ਕੁਝ ਨੇ ਅਿਜਹੇ ਨੁਕਤੇ ਉਠਾਏ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ, ਮੈਂ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਿਵਸ਼ੇ ਦਾ ਪਿਹਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਅਿਧਐਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ 
ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਿਗਆਨ ਲਈ ਗੈਰ- ਇਿਤਹਾਸਕ ਸਾਿਹਤ. ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਪੇਪਰ ਦਾ ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਿਲਿਖਆ ਿਗਆ ਸੀ ਜੋ 6 ਅਕਤੂਬਰ 1957 ਨੂੰ ਇਸੇ ਰਸਾਲੇ ਿਵੱਚ ਛਿਪਆ ਸੀ।

ਇਹ ਬੜੇ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਿਕ ਗੁੰਮਰਾਹਕੁੰਨ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀ - ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਪੜ੍ਹੇ-ਿਲਖੇ ਵੀ - ਅਕਸਰ ਸਵੈ-ਵਿਡਆਈ ਵਾਲੀਆਂ 
ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਿਵੱਚ ਨਹੀਂ ਵਿਹ ਜਾਂਦੇ, ਿਜਸ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਸਿਤਕਾਰਯੋਗ  ਆਚਾਰੀਆ ਕ੍ਿਰਪਲਾਨੀ ਨੇ ਜਨਵਰੀ 1968 ਿਵੱਚ ਭੋਪਾਲ ਿਵਖੇ ਸਟੇਟ ਿਹਸਟਰੀ ਕਾਂਗ ਰਸ ਿਵੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 
ਸੁਚੇਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, 1857 ਦੇ ਿਸਪਾਹੀ ਿਵਦਰੋਹ ਦੇ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਦਰਭ ਿਵੱਚ, ਿਜਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਜੰਗ  ਿਵੱਚ ਵਿਡਆਈ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਕੁਝ 
ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਪੁਰਾਣੇ ਹੁਕਮ ਦੁਆ ਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਿਰਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਸੀ। ਅਤੇ ਇਹ ਇੱਕ ਅਫ਼ਸੋਸਨਾਕ ਤੱਥ ਹੈ "ਿਕ [ਿਵਦਰੋਹ ਦੇ ਡਰਾਮੇ ਿਵੱਚ] 
ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਸ਼ੱਕ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਸਨ"। ਟ੍ਿਰਿਬਊਨ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਦੇ 16 ਜਨਵਰੀ, 1968 ਦੇ ਸੰਪਾਦਕੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣ ਲਈ, "ਪਰ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ 
ਇਿਤਹਾਸਕ ਖੋਜ ਅਤੇ ਿਲਖਤ ", "ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਵੀ, ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦੇ ਫਰਜ਼ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਢੰਗ  ਨਾਲ ਮੰਨਣ ਦੇ ਯੋਗ  ਨਹੀਂ ਹੋਇ ਆ ਹੈ। ਸਕਾਲਰਿਸ਼ਪ"। ਮਰਹੂਮ ਮੌਲਾਨਾ 
ਅਬੁਲ ਕਲਾਮ ਆਜ਼ਾਦ, ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਿਵੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮੋਹਰੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮੋਹਰੀ ਯੋਿਧਆਂ ਿਵੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਿਡਵੀਜ਼ਨ ਦੁਆ ਰਾ 
ਪ੍ਰਕਾਿਸ਼ਤ ਡਾ.

“ਕੁਝ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੇ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤੀ ਸਾਲਾਂ ਿਵੱਚ ਸੰਘ ਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਿਲਿਖਆ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਸਚਾਈ ਦੱਸੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਪਵੇਗ ਾ ਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ 

ਿਲਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਿਕਤਾਬਾਂ ਇਿਤਹਾਸ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਿਸਰਫ਼ ਿਸਆਸੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਨ। ਇਹ ਲੇਖਕ ਿਵਦਰੋਹ ਨੂੰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਭਾਰਤ ਦੇ ਿਰਆਸਤਾਂ 
ਦੁਆ ਰਾ ਆਯੋਿਜਤ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਜੰਗ  ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ”, [ਪੀ. viii]

ਪਰ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਏਕੀਕ੍ਿਰਤ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਠੋਸ ਰੂਪ ਿਵੱਚ ਧਾਰਨਾ
ਰਾਸ਼ਟਰ, ਿਜਸ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਉਹ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਦਮ ਤੱਕ ਲੜ ਸਕਦੇ ਸਨ, 1857 ਿਵੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਭਰੂਣ ਿਵੱਚ ਸੀ, ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਿਦਮਾਗ ਤੋਂ ਜਾਣੂ 
ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਸਲ ਿਵੱਚ, ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗ ਰਸ ਦੇ ਸਪਾਂਸਰਾਂ ਅਤੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਲਗਭਗ ਿਤੰਨ ਦਹਾਿਕਆਂ ਬਾਅਦ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇਸਦੇ ਬੈਨਰ ਹੇਠ 
ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਏਕੀਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਡਾ: ਰੋਮੇਸ਼ ਸੀ. ਮਜੂਮਦਾਰ, ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ, ਭਾਗ I, ਦੇ ਲੇਖਕ ,
ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਿਤਹਾਸ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਭਰ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਿਕ:

"ਮੈਂ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਿਝਆ ... ਮੌਜੂਦਾ ਿਵਚਾਰ ਦਾ ਿਵਰੋਧ ਕਰਨ ਲਈ ਿਕ 1857 ਦਾ ਪ੍ਰਕੋਪ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਪਿਹਲਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਯੁੱਧ ਸੀ। ਮੈਂ ਿਦੱਤੇ 
ਵੇਰਿਵਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇਹ ਿਦਖਾਉਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਿਕ ਇਹ ਨਾ ਤਾਂ 'ਪਿਹਲੀ' ਸੀ, ਨਾ 'ਰਾਸ਼ਟਰੀ' ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ 'ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ'। [ਪ੍ਰੇਫੇਸ, xvii, 
258.
ਸੀ.ਐੱਫ. ਟ੍ਿਰਿਬਊਨ, 31 ਜਨਵਰੀ, 1968]

ਬਗਾਵਤ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋਈ , ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਅਗਲੇ ਪੰਿਨਆਂ ਿਵੱਚ ਦੱਿਸਆ ਿਗਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਿਕ ਿਸੱਖਾਂ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜਾਂ ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਸੂਬੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ 
ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਿਖਆ ਜਾਂ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਿਦੱਤਾ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਲਈ ਿਕ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਾਂ ਤਾਂ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰੇਰਕ ਜਾਂ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਿਵੱਚ, 
ਇਸਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ, ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਿਕ ਕੋਈ  ਿਨਰਸਵਾਰਥ ਆਗੂ, ਕੋਈ  ਆਮ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਕੋਈ  ਕੇਂਦਰੀ ਸੰਗ ਠਨ ਨਹੀਂ ਸਨ।

2
Machine Translated by Google

ਇਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ, ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਦੇ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਿਨਰਦੇਸ਼ਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਸਫਲ ਤਰੱਕੀ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਅਤੇ ਗ੍ਿਰਫਤਾਰ 
ਕਰਨ ਲਈ ਕਮਾਂਡ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥ ਜਨਰਲਿਸ਼ਪ ਦੀ ਕੋਈ  ਏਕਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਅਖ਼ਬਾਰ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਿਸੱਧੀ ਅਤੇ ਿਨਰਪੱਖ ਅਖੰਡਤਾ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਇਿਤਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ 
ਕਈ ਇਿਤਹਾਸਕ ਤੱਥ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਿਨਰਪੱਖ ਫੈਸਲਾ ਇਹ ਹੈ ਿਕ 1857 ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੌਮੀ ਜੰਗ  ਵਜੋਂ ਵਰਣਨ ਕਰਨਾ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਘਾਣ ਹੋਵੇਗ ਾ। 
ਆਜ਼ਾਦੀ

ਪਿਟਆਲਾ,
ਅਕਤੂਬਰ 21, 1968 ਗੰਡਾ ਿਸੰਘ

1857 ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਿਵਦਰੋਹ ਅਤੇ ਿਸੱਖ

ਭਾਗ I

ਅਣਉਿਚਤ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ

10 ਮਈ, 1857 ਨੂੰ ਮੇਰਠ ਿਵਖੇ ਿਵਦਰੋਹ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਿਵਚ ਿਵਆਪਕ ਹੋ ਿਗਆ ਅਤੇ ਯੂਪੀ ਅਤੇ ਗੁਆ ਂਢੀ ਇਲਾਿਕਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਿਹੱਿਸਆਂ ਿਵਚ ਬਗ਼ਾਵਤ ਿਵਚ 
ਬਦਲ ਿਗਆ, ਨੂੰ ਕੁਝ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ 'ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਜੰਗ ' ਿਕਹਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਿਕ, ਇਸ ਿਵਚਾਰ ਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਿਸੱਧੀ ਦੇ ਪ੍ਰਿਸੱਧ ਭਾਰਤੀ ਇਿਤਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਭ 
ਤੋਂ ਤਾਜ਼ਾ ਖੋਜਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ। ਿਸਪਾਹੀ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਖੌਤੀ ਨੇਤਾਵਾਂ 'ਤੇ ਸਾਡੇ ਕੁਝ ਅਜੋਕੇ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਭਰਪੂਰ 
ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਅਤੇ ਬਰਾਬਰ, ਜੇਕਰ ਹੋਰ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਿਵਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਅਤੇ ਧੋਖਾਧੜੀ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ ਹਨ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ 
ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਿਵਧੀਆਂ ਦਾ ਿਵਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਬਾਅਦ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਿਵੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੁਕਸਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਿਸੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹੋਇ ਆ 
ਹੈ। ਇਹ ਕੁਝ ਿਸਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦੇ ਿਤੱਖੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਾਰਨ ਹੈ ਜੋ ਇਿਤਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਿਦਖਾਈ ਿਦੰਦੇ ਹਨ।

ਝੂਠੇ ਇਲਜ਼ਾਮ

ਕੁਝ ਲੋਕ ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ ਿਕ 'ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਸੰਘ ਰਸ਼ (1857) ਅਸਫਲ ਹੋ ਿਗਆ ਿਕਉਂਿਕ ਿਸੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ 

ਸਾਥ ਿਦੱਤਾ'। ਿਸੱਖਾਂ ਿਵਰੁੱਧ 'ਧੋਖੇਬਾਜ਼ੀ' ਦਾ ਦੋਸ਼ ਤਾਂ ਹੀ ਜਾਇਜ਼ ਠਿਹਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਦੋਸਤੀ ਜਾਂ ਮਲਕੀਅਤ ਵਾਲੇ ਿਕਸੇ ਕਾਰਨ, 
ਿਵਅਕਤੀ ਜਾਂ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ 'ਿਤਆਗ' ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ, ਜਾਂ 'ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ' ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੀ ਉਲੰਘ ਣਾ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ। ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਇਿਤਹਾਸ ਜਾਣਦਾ ਹੈ, ਿਸੱਖਾਂ ਨੇ 
ਕਦੇ ਵੀ 1857 ਦੇ ਿਵਦਰੋਹ ਬਾਰੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਗੁਪਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨੂੰ ਚੁੱਿਕਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਭਰੋਸੇ ਿਵੱਚ ਨਹੀਂ ਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ 
ਨਾ ਤਾਂ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਪੂਰਬੀਆ ਿਸਪਾਹੀਆਂ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬੰਗ ਾਲ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀ ਸਨ, ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਪੰਜਾਬ 
ਿਵੱਚ ਬੁਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਿਵੱਚ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਿਵਰੁੱਧ ਸਿਹਯੋਗ  ਅਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਿਸੱਖਾਂ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਨੈਿਤਕ ਿਹੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕਉਂਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੁਦ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ 
ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। 1845-46 ਿਵਚ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਅਤੇ 1848-49 ਿਵਚ ਇਸ ਨੂੰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਧੀਨ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰਬੀਆ 
ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤਾ ਿਪਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਪੂਰਬੀਆ ਗੜੀ ਦੀਆਂ ਹਮਲਾਵਰ ਹਵਾਵਾਂ ਨੇ ਮਾਰਸ਼ਲ ਿਸੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਡਰਾਉਣਾ ਸੀ। 
1846 ਿਵੱਚ ਜੰਗ  ਦੇ ਥੀਏਟਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲਾਹੌਰ ਤੱਕ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪਿਹਲੇ ਮਾਰਚ ਦੌਰਾਨ ਅਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਦੌਰਾਨ 
ਨਾਗਿਰਕ ਆਬਾਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਤੀਰੇ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਿਦਲਾਂ ਿਵੱਚ ਅਿਜਹੇ ਡੂੰਘ ੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਲਗਾਏ ਸਨ ਿਜੰਨਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇੰਨੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਿਵੱਚ ਠੀਕ ਨਾ ਹੋਵੋ।

3
Machine Translated by Google

ਬਗਾਵਤ ਬਾਰੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ

ਿਸੱਖ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਸਵੈ-ਸੇਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ, ਮੁਗ ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ, ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੂਜੇ, ਿਜਸ ਨੂੰ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ 
ਨੇ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਿਬਠਾਇਆ ਸੀ, ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਦੋ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ, ਿਸੱਖਾਂ ਨੇ ਮੁਗ ਲ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਿਕਸੇ ਗਠਜੋੜ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਿਰਆ 
ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਿਜਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਸਦੀ ਮੁੜ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਿਜਵੇਂ ਬਾਅਦ ਿਵਚ ਬਗਾਵਤ ਹੋ ਗਈ, ਇਸ ਿਵਚ ਿਸੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਨੇਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 
ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਪੱਖ ਵੱਲ ਿਖੱਚਣ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਈਸਾਈਆਂ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਸੀ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਿਵੱਚ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਮੇਰਠ, ਿਦੱਲੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਵੱਡੀ ਿਗਣਤੀ ਿਵਚ ਅਣਪਛਾਤੇ 
ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਿਚਆਂ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਿਦੱਲੀ ਿਵੱਚ ਮਾਿਰਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਪਿਹਲਾ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਈਸਾਈ ਡਾਕਟਰ ਚਮਨਲਾਲ ਸੀ, ਜੋ ਆਪਣੀ 
ਿਡਸਪੈਂਸਰੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਗਲੇ ਿਸ਼ਕਾਰ ਬਾਣੀਏ ਅਤੇ ਮਹਾਜਨ ਸਨ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੁੱਟੀਆਂ, ਅਤੇ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਅਤੇ ਕਰਜ਼ਾ-ਬਾਂਡ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾੜ ਿਦੱਤੇ ਅਤੇ ਤਬਾਹ ਕਰ 
ਿਦੱਤੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਿਨਕ ਪਕੜ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ  ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਜਾਂ ਸੰਗ ਿਠਤ ਯੋਜਨਾ ਜਾਂ ਯਤਨ 
ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬਗਾਵਤ ਿਸਰਫ਼ ਬੰਗ ਾਲ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਪੂਰਬੀਆ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਸੀ।

ਖੇਤਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ, ਇਹ ਯੂ.ਪੀ. ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਗੁਆ ਂਢ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਿਕ ਬਾਕੀ ਦਾ 80% ਭਾਰਤ ਇਸ ਤੋਂ ਅਮਲੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਿਵਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਯੂ.ਪੀ. ਿਵੱਚ ਵੀ ਕਈ ਜੇਬ੍ਹ 
ਅਿਜਹੇ ਸਨ ਜੋ ਿਬਨਾਂ ਿਕਸੇ ਰੁਕਾਵਟ ਦੇ ਰਹੇ। ਿਸਪਾਹੀ ਿਵਦਰੋਹ ਦੀ ਿਨਰੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀ ਿਵੱਚ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਾਮਿਲਆਂ ਿਵੱਚ, ਇਸ ਿਵੱਚ ਿਦਲਚਸਪੀ ਅਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਦੀ ਘਾਟ ਦਾ ਕਾਰਨ, ਿਕਸੇ ਸਾਂਝੇ ਕਾਰਨ, 
ਿਕਸੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਯੋਜਨਾ, ਿਹੱਤਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਸੀ।

ਿਦੱਲੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਿਵਚ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੁਢਲੀਆਂ ਗਤੀਿਵਧੀਆਂ ਨਾ ਿਸਰਫ਼ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਨਾਗਿਰਕ ਆਬਾਦੀ ਲਈ, ਸਗੋਂ ਗੈਰ-ਪੂਰਬੀਆ, ਿਸਪਾਹੀਆਂ, ਰਾਜਪੂਤਾਂ, 
ਮਰਾਿਠਆਂ, ਮਦਰਾਸੀਆਂ, ਗੜ੍ਹਵਾਲੀਆਂ, ਗੋਰਿਖਆਂ, ਡੋਗ ਿਰਆਂ, ਆਿਦ ਲਈ ਵੀ ਿਘਣਾਉਣੀਆਂ ਸਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਮੁਸਲਮਾਨ, ਿਸੱਖ ਅਤੇ ਪਠਾਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੇਕਸੂਰ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਿਚਆਂ ਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਅਤੇ 
ਆਪਣੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਕਰਨ ਵਾਿਲਆਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੋੜ ਸਕਦੇ ਸਨ।

ਧਾਰਿਮਕ ਦੰਗ ੇ

ਇਹ ਬਗਾਵਤ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਢੰਗ  ਨਾਲ ਯੂ.ਪੀ ਦੇ ਿਹੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਿਲਮ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਅਵੇਸਲੇਪਣ ਿਵਰੁੱਧ ਇੱਕ ਧਾਰਿਮਕ ਦੰਗ ਾ ਸੀ, ਪਰ, ਸ਼ਾਇਦ, ਕੁਝ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਫੌਜੀ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀ ਅਣਜਾਣੇ 

ਿਵੱਚ ਬੇਰੁਖੀ, ਜੋ ਿਹੰਦੂਆ ਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਿਮਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਨਾਲ, ਗ੍ਰੇਸਡ ਕਾਰਤੂਸ ਦੁਆ ਰਾ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾ ਰਹੇ ਸਨ। . ਜਨੂੰਨ ਦੇ ਭੜਕਣ ਅਤੇ ਮੇਰਠ ਅਤੇ ਿਦੱਲੀ ਿਵੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ 
ਕਈ ਕਤਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਿਸਪਾਹੀ ਆਪਣੇ ਕਦਮ ਿਪੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹਟਾ ਸਕੇ। ਿਫਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਡੀ ਿਗਣਤੀ ਿਵੱਚ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਛੁਡਾਏ ਗਏ ਗੁੰਡੇ, ਅਤੇ ਗੁਆ ਂਢੀ ਦੇ ਅਪਰਾਿਧਕ ਕਬੀਿਲਆਂ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਡਾਕੂਆ ਂ ਅਤੇ 
ਲੁਟੇਰੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।

ਖੇਤਰ.

ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਇੱਕ ਕਠਪੁਤਲੀ ਰਾਜਾ

ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਿਕ ਮੁਗ ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ, ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ, ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਘੋਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਜਸ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਉਹ ਿਹੰਦੂ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਰੱਿਖਆ ਲਈ ਉੱਠੇ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਰ 
ਅਿਭਆਸ ਿਵੱਚ, ਇਹ ਸੀ

4
Machine Translated by Google

ਆਪਣੇ ਅਪਰਾਧਾਂ ਅਤੇ ਕੁਕਰਮਾਂ ਲਈ ਪਰਦਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਿਸਰਫ਼ ਿਦਖਾਵਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਦੇ ਅਿਧਕਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇਆ ਮ ਉਲੰਘ ਣਾ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ 

ਦੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਣਆਿਗਆਕਾਰੀ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਿਚਹਰੇ 'ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮਿਹਲ ਿਵਚ ਉਸ ਨਾਲ ਬੇਇ ੱਜ਼ਤੀ 
ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਿਵਵਹਾਰ ਿਨਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਰਾਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਅਤੇ ਸਮਰਿਪਤ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਿਜਸ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੁਦ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਿਬਠਾਇਆ ਸੀ। 
ਪਰ, ਅਸਲ ਿਵੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਿਜਹਾ ਿਸਰਫ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸੌਖੇ ਸੰਦ ਵਜੋਂ ਵਰਤਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਿਤਆਗ 
ਕਰਨ ਿਵਚ ਕੋਈ  ਿਝਜਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। 'ਿਦੱਲੀ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਲੜਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਨਖਾਹਾਂ ਦਾ ਭੁਗ ਤਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ 
ਜਾਂਦਾ, ਅਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਢੁਕਵੇਂ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ - ਅਿਜਹੀ ਮੰਗ  ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਉਸ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਹੋਵੇ ਜੋ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਲੜਾਕੂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ 
ਕਰੇ' [ਆਰਸੀਐਮ, 233]।

ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਆਪ ਹੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਿਸ਼ਕਾਰ ਸੀ। ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਸੰਗ ਿਠਤ ਕਰਨ ਜਾਂ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇਣ ਿਵਚ ਉਸਦਾ ਕੋਈ  ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਿਨਮਰ ਹੋਏ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਿਦਲ ਿਵੱਚ ਖੁਸ਼ ਹੋ 

ਸਕਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਜਾਂ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਬੁੱਢਾ ਸੀ। ਅਸਲ ਿਵੱਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦਾ ਕੋਈ  ਿਗਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਮਿਹਲ ਦੇ 
ਦਰਵਾਿਜ਼ਆ ਂ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕਮਾਂਡ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ  ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀ। ਉਹ ਦੁਿਚੱਤੀ 
ਿਵੱਚ ਸੀ।

ਉਸਨੇ ਮੇਰਠ ਿਵੱਚ ਬਗ਼ਾਵਤ ਅਤੇ ਿਦੱਲੀ ਿਵੱਚ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਆਉਣ ਬਾਰੇ ਉਪ ਰਾਜਪਾਲ ਨੂੰ ਸੂਿਚਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਤੇਜ਼ ਊਠ ਸਵਾਰ ਨੂੰ ਆਗਰਾ ਭੇਿਜਆ।

ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇਯੋਗ  ਿਵਦਰੋਹੀ

ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਿਹੰਸਾ ਅੱਗ ੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੇਵੱਸ ਸਮਝਿਦਆਂ, ਮਿਹਲ ਦੀ ਪਿਵੱਤਰਤਾ ਦੀ ਉਲੰਘ ਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਬੁੱਢੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗ ੇ ਬਟੇਰ ਕੀਤਾ। ਡਰ ਕੇ, ਉਸਨੇ 

ਘੋਸ਼ਣਾ ਪੱਤਰ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ
ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਲੋੜੀਂਦਾ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਅਨੁਸ਼ਾਿਸਤ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਅਿਧਕਾਰ ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਮਜ਼ਦ, 
ਬਖਤ ਖਾਨ ਦੁਆ ਰਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ, ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਪ੍ਿਰੰਸ ਅਬੂ ਬਕਰ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਿਦੱਤੀ, ਿਜਸਨੂੰ 17 ਮਈ ਨੂੰ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਰਾਟ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜਾ ਚੁਿਣਆ। 
ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਿਵਸ਼ਵਾਸਪਾਤਰ, ਅਿਹਸਾਨੁੱਲਾ, ਨੇ ਿਫਰ ਿਸ਼ਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਿਕ 'ਿਵਦਰੋਹੀ ਇੱਕ ਧੋਖੇਬਾਜ਼, ਖੂਨ ਦੇ ਿਪਆਸੇ ਵਰਗ ਸਨ ਿਜਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਕੋਈ  ਿਨਰਭਰਤਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ'।

ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪਿਰਵਾਰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ

ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਆਪ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਿਵਚ ਜਾਂ ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਿਵਚ ਕੋਈ  ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਉਸਨੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਗੁਪਤ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਿਕਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਅਤੇ ਿਦੱਲੀ ਸ਼ਿਹਰ 

ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਜੇਕਰ ਉਹ ਉਸਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ, ਪੈਨਸ਼ਨ ਅਤੇ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਅਿਧਕਾਰਾਂ ਦੀ ਗਾਰੰਟੀ ਿਦੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਗੱਲਬਾਤ ਬੇਕਾਰ ਿਨਕਲੀ, ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ 'ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਅਸਲ 
ਰੰਗ  ਿਵੱਚ ਿਦਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਿਜੱਥੋਂ ਤੱਕ ਬਗਾਵਤ ਜਾਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦੇ ਰਵੱਈ ਏ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ' [ਆਰਸੀਐਮ, 123]।

ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਣੀ, ਜ਼ੀਨਤ ਮਿਹਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਜੇਕਰ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਜਵਾਨ ਬਖਤ, ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਰਾਟ ਦੇ ਉੱਤਰਾਿਧਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਿਦੱਤੀ 
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁਗ ਼ਲ ਸ਼ਿਹਜ਼ਾਦੇ ਵੀ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਇਮਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ, ਿਦੱਲੀ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਿਵਚ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਿਵਚ ਹੋਣ 
ਦੀ ਸ਼ਰਤ 'ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ [SNS, 95-96]। 'ਆਪਣੇ ਅਿਧਕਾਰ ਦੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ', ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਹਰ ਦੀ ਲੁੱਟ ਦੇ ਨਾਲ 'ਆਪਣੇ ਆਲ੍ਹਣੇ ਨੂੰ ਖੰਭ ਲਗਾਉਣ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ' 
ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਿਲਆ', ਅਤੇ ਿਫਰ 'ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਿਚੰਤਾ ਆਪਣੀ ਚਮੜੀ ਨੂੰ ਿਜੰਨਾ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੇ ਬਚਾਉਣਾ ਸੀ' [SNS, 109]। ਇਹ ਸਭ ਕੋਈ  ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦਾ, 'ਿਕ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਿਰਵਾਰ 
ਨੇ ਨਾ ਿਸਰਫ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਹ ਨਾਮਾਤਰ ਮੁਖੀ ਸੀ, ਬਲਿਕ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਵੀ ਧੋਖਾ ਕੀਤਾ' [ਆਰਸੀਐਮ, 124]।

ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਮੁਖੀਆਂ ਦੀ ਦੋਹਰੀ ਭੂਿਮਕਾ

ਬੱਲਭਗੜ੍ਹ ਦੇ ਰਾਜਾ ਨਾਹਰ ਿਸੰਘ , ਝੱਜਰ ਦੇ ਨਵਾਬ ਅਬਦੁਰ ਰਿਹਮਾਨ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਰੇਵਾੜੀ ਦੇ ਰਾਓ ਤੁਲਾ ਰਾਮ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜੇ ਅਤੇ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਸਨ।

5
Machine Translated by Google

ਦੋਹਰੀ ਖੇਡ ਖੇਡਣਾ ਅਤੇ ਸਮਝੌਤੇ ਲਈ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨਾ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦੋਹਰਾ ਸੌਦਾ, ਹਾਲਾਂਿਕ, ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇ ਆ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ 

ਦੂਜੇ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਵਾਂਗ  ਿਵਵਹਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਿਦੱਤੀ [SNS, 91, 111]।

ਬਗਾਵਤ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਸਵਾਰਥੀ ਮਨੋਰਥ

ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਗੂਆ ਂ ਬਾਰੇ ਿਜੰਨਾ ਘੱਟ ਿਕਹਾ ਜਾਵੇ, ਓਨਾ ਹੀ ਚੰਗ ਾ ਹੈ। ਮੌਲਾਨਾ ਅਬੁਲ ਕਲਾਮ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵੱਚ, ਿਵਦਰੋਹ ਦੇ ਿਰਕਾਰਡਾਂ 

ਿਵੱਚ ਹਾਲ ਹੀ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਬੂਤਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ, 'ਕੁਝ ਸਨਮਾਨਯੋਗ  ਅਪਵਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਿਹਮਦੁੱਲਾ 
ਅਤੇ ਤੰਿਤਆ ਟੋਪੇ ਸਨ - ਸੰਘ ਰਸ਼ ਿਵੱਚ ਿਹੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਿਨੱਜੀ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ। ਉਹ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਿਵਰੁੱਧ ਨਹੀਂ ਉੱਠੇ ਜਦੋਂ 
ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਨੱਜੀ ਿਹੱਤਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ। ਬਗਾਵਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ, ਨਾਨਾ ਸਾਿਹਬ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਿਕ ਜੇਕਰ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਬਦਲੇ 
ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗ ਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਤਾਂ ਉਹ ਸ਼ਰਤਾਂ 'ਤੇ ਆਉਣ ਲਈ ਿਤਆਰ ਹੋਣਗੇ।

ਝਾਂਸੀ ਦੀ ਰਾਣੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੀ ਿਸ਼ਕਾਰ

ਝਾਂਸੀ ਦੀ ਰਾਣੀ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਿਸ਼ਕਾਇਤਾਂ ਸਨ [SNS, XV]। ਇਹ ਕਿਹਣ ਲਈ ਿਰਕਾਰਡ 'ਤੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਿਕ ਝਾਂਸੀ ਿਵਖੇ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਿਵਦਰੋਹ ਦੀ 
ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ, ਭੜਕਾਉਣ ਜਾਂ ਆਯੋਿਜਤ ਕਰਨ ਿਵਚ ਉਸਦਾ ਕੋਈ  ਹੱਥ ਸੀ। ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਉਸਨੇ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਨੂੰ ਸੂਿਚਤ ਕੀਤਾ ਿਕ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਉਸਦੇ ਨਾਲ 
ਦੁਰਿਵਵਹਾਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦੇਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਿਵਵਸਥਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਮੰਗ ੀ ਸੀ। ਉਸਦੀ 
ਿਨਰਦੋਸ਼ਤਾ ਿਵੱਚ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਸੌਗ ੋਰ ਿਡਵੀਜ਼ਨ ਦੇ ਕਿਮਸ਼ਨਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਝਾਂਸੀ ਿਵੱਚ ਰਾਜ ਕਰਨ ਲਈ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ 
ਦੁਬਾਰਾ ਸਥਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ। ਜਦੋਂ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰਵੱਈ ਆ ਬਦਿਲਆ ਅਤੇ ਿਵਦਰੋਹ ਿਵੱਚ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦਾ ਸ਼ੱਕ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ 
ਆਪਣੀ ਬੇਗ ੁਨਾਹੀ ਅਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਰਸਯੋਗ  ਅਪੀਲਾਂ ਭੇਜੀਆਂ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸ਼ੰਿਕਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਿਵੱਚ 
ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਿਵੱਚ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ, ਅੰਤ ਿਵੱਚ, ਉਸਨੇ ਪਾਇਆ ਿਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਝਾਂਸੀ ਿਵਖੇ ਬਗਾਵਤ ਅਤੇ ਕਤਲੇਆ ਮ ਲਈ 
ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਠਿਹਰਾਇਆ, ਉਸਨੇ ਲੜਨ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਿਦੱਤੀ। ਅਤੇ ਇਹ ਉਸਦੇ ਿਸਹਰਾ ਅਤੇ ਮਿਹਮਾ ਲਈ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਜੰਗ  ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਿਵੱਚ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਮਰ 
ਗਈ [RCM, 155]।

ਤੰਿਤਆ ਟੋਪ ਇੱਕ ਭਗੌੜਾ

ਤੰਿਤਆ ਟੋਪੇ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ  ਜਥੇਬੰਦਕ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਦਾ ਆਗੂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਨਾਨਾ ਸਾਿਹਬ ਦਾ ਿਸਰਫ਼ ਇੱਕ ਪੈਰੋਕਾਰ ਸੀ, ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਹ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ 
ਜੁਿੜਆ ਹੋਇ ਆ ਸੀ। ਪਰ ਿਕਸਮਤ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਿਦੱਤਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਭਜਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਅਤੇ ਨਰਬਦਾ ਦੇ ਪਾਰ ਇਕ ਵੀ ਮਰਾਠਾ ਿਪੰਡ ਉਸ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਦੇਣ ਲਈ 
ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਿਕਆ। ਇਸ ਲਈ, ਉਸਨੂੰ ਜੰਗ ਲਾਂ ਵੱਲ ਉੱਡਣਾ ਿਪਆ ਿਜੱਥੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਅਖੌਤੀ ਬਾਗੀ ਦੋਸਤ ਨੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਨਰਵਰ ਦਾ ਰਾਜਾ ਮਾਨ ਿਸੰਘ , 
ਿਸੰਧੀਆ ਦਾ ਜਾਗੀਰਦਾਰ।

ਿਹੰਦੂ-ਮੁਸਿਲਮ ਟਕਰਾਅ

ਬਗਾਵਤ ਅਚਾਨਕ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਿਕਸੇ ਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਿਕ ਇਹ ਕੀ ਮੋੜ ਲਵੇਗ ਾ, ਿਹੰਦੂਆ ਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਿਵਚਕਾਰ ਕੋਈ  ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ. 

ਿਜੱਥੇ ਮੇਰਠ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਿਦੱਲੀ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਦਾ ਹੋਈ  ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਅਤੇ ਉਲਝਣ ਿਵਚ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਲੁੱਟੇ 
ਗਏ, ਕਈ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਿਹੰਦੂਆ ਂ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਬਕਾਇਦਾ ਜੇਹਾਦ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਕੁਝ ਚਲਾਕ ਸਾਹਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਗਾਵਤ ਿਵਚ ਇਸਲਾਮੀ ਰਾਜ ਦੀ 
ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਦਾ ਮੌਕਾ ਿਮਿਲਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਿਹੰਦੂ ਿਵਰੋਧੀ ਗਤੀਿਵਧੀਆਂ ਲਈ ਧਰਮ ਦੇ ਪਰਦੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਪਿਵੱਤਰ ਜੰਗ  ਦੀ ਹਰੀ ਝੰਡੀ ਿਦੱਲੀ ਿਵੱਚ 
ਅਕਸਰ ਿਦਖਾਈ ਨਹੀਂ ਿਦੰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਬਰੇਲੀ, ਿਬਜਨੌਰ, ਮੁਰਾਦਾਬਾਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਲਿਹਰਾਇਆ ਿਗਆ ਿਜੱਥੇ ਿਹੰਦੂਆ ਂ ਨੂੰ ਲੁੱਿਟਆ ਿਗਆ ਅਤੇ 
ਕਤਲੇਆ ਮ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਿਹੰਦੂਆ ਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੂਰ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਸਾਥੀ-ਪੀੜਤ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਿਹੰਦੂਆ ਂ ਨੇ ਕਈ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਪੱਖ 
ਿਲਆ, ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਅਤੇ ਮਾਲ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਿਜੱਤ ਲਈ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ। ਡਾ. ਸੇਨ ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ, "ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਮੰਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਿਕ ਿਹੰਦੂਆ ਂ ਦਾ 
ਇੱਕ ਭਾਈਚਾਰਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ

6
Machine Translated by Google

ਮੁਸਲਮਾਨ ਇੱਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਨ, ਿਹੰਦੂਆ ਂ ਨੂੰ ਿਕਸੇ ਵੀ ਸਜ਼ਾ ਤੋਂ ਛੋਟ ਿਦੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਵਪਾਰੀ ਵਰਗ ਦੇ ਕੁਝ ਿਹੰਦੂਆ ਂ ਨੂੰ [ਿਦੱਲੀ ਸ਼ਿਹਰ] ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਿਦੱਤੀ 

ਗਈ ਸੀ...ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਇਹ ਸਮਝ ਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟਤਾ ਿਕਸੇ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਏਕਾਿਧਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਦੋਵਾਂ ਿਵੱਚ ਅਪਵਾਦ ਸਨ...ਇਹ ਸੀ। ਇਸ 
ਲਈ, ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਿਕ ਹਰ ਨਾਗਿਰਕ ਜੋ ਵਾਪਸ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਜੁਰਮਾਨਾ ਭਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਿਫਰਕੂ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਦਰਾਂ ਿਵੱਚ ਿਵਤਕਰਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਿਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੂੰ 
ਆਪਣੀ ਅਸਲ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਮੁੱਲ ਦੇ 25 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਜੁਰਮਾਨਾ ਅਦਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਿਹੰਦੂ ਨੂੰ 15 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਘੱਟ ਅਦਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ।

ਿਵਰੋਧੀ ਧੜੇ

ਿਵਦਰੋਹ ਦੇ ਿਰਕਾਰਡਾਂ ਦਾ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਅਿਧਐਨ 'ਹਰ ਕੋਈ  ਆਪਣੇ ਲਈ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਕੋਈ  ਨਹੀਂ' ਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੁਖਦਾਈ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਕਰਦਾ 

ਹੈ। ਮੁਗ ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ, ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੇ ਘੋਿਸ਼ਤ ਮੁਖੀ, ਰਾਣੀ ਅਤੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ, ਅਤੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੇ ਹੋਰ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਿਦਸ਼ਾ-ਿਨਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਿਖੱਿਚਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅੰਤਾਂ ਅਤੇ ਿਹੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਿਖਅਤ 
ਕਰਨ ਲਈ ਦੋਹਰੀ ਖੇਡ ਖੇਡੀ। ਅਵਧ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀ ਆਪਣੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਬਹਾਲੀ ਲਈ ਲੜੇ। ਨਾਨਾ ਸਾਿਹਬ ਅਤੇ ਝਾਂਸੀ ਦੀ ਰਾਣੀ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਦਾਅਵੇ ਕੀਤੇ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਸੀ, ਿਕਸੇ 
ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਿਰਤ ਨਹੀਂ, ਿਵਦਰੋਹ ਦੁਆ ਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮੌਕੇ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣ ਲਈ ਿਤਆਰ ਹੋਏ। ਹਾਿਫਜ਼ ਰਿਹਮਤ ਖਾਨ ਦੇ ਪੋਤੇ ਖਾਨ ਬਹਾਦੁਰ ਖਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ 
ਰੋਿਹਲਖੰਡ ਦਾ ਵਾਇਸਰਾਏ ਜਾਂ ਨਾਇਬ ਨਾਿਜ਼ਮ ਬਣਾਇਆ। ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਦੇ ਬੰਜਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਰਾਜਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ। ਗੁੱਜਰਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਿਵੱਚ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਰਾਜੇ ਸਨ, ਫਤੂਆ  ਨੂੰ ਗੁੱਜਰਾਂ 
ਦਾ ਰਾਜਾ ਐਲਾਿਨਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਦੇਵੀ ਿਸੰਘ  ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਥੁਰਾ ਿਜ਼ਲ੍ਹੇ ਦੇ ਚੌਦਾਂ ਿਪੰਡਾਂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਘੋਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਮਿਹਮਾਜੀ ਵਾਦੀ, ਇੱਕ ਡਾਕੂ, ਅਤੇ ਬੇਲਸਾਰੇ, ਇੱਕ 
ਮਰਾਠਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਆਪਣੀ ਿਕਸਮਤ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਬਾਗੀ ਕੈਂਪ ਵੱਲ ਆਕਰਿਸ਼ਤ ਹੋਏ।

ਿਵਦਰੋਹੀ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰ ਿਵਰੋਧੀ

ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਿਵਚਾਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਲੜਨ ਦਾ ਿਵਚਾਰ ਿਵਦਰੋਹ ਦੇ ਅਖੌਤੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀਆ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਲਈ ਅਣਜਾਣ ਚੀਜ਼ ਸੀ ਜੋ ਿਪਛਲੇ ਸੌ 
ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਿਵਨਾਸ਼ ਿਵੱਚ ਅਿਹਮ ਭੂਿਮਕਾ ਿਨਭਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ. ਮਰਾਿਠਆਂ, ਮੈਸੋਰੀਅਨਾਂ, ਮਾਲਬਾਰੀਆਂ, ਰਾਜਪੂਤਾਂ, ਗੋਰਿਖਆਂ, ਪਠਾਨਾਂ, ਿਸੱਖਾਂ 
ਅਤੇ ਅਸਾਮੀਆਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਿਮੱਟੀ ਿਵੱਚ ਿਮਲਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਪੂਰਬੀਆਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਿਵਰੋਧ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ ਉਂਗ ਲ ਨਹੀਂ ਉਠਾਈ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਬਚਾਅ ਿਵੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ। . 
ਗੈਰ-ਗਰੀਬੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਿਖੱਚਣ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਭਰੋਸੇਯੋਗ  ਿਰਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਾੜੇ ਅਤੇ ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਪੀੜਤ ਸਨ। 1845-46 ਅਤੇ 1848-49 ਿਵਚ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਪੂਰਬੀਆ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਤੋਂ 
ਇਲਾਵਾ, ਇਹ ਿਕਸਮਤ ਦੇ ਪੂਰਬੀਆ ਿਸਪਾਹੀ, ਤੇਜ ਿਸੰਘ  ਅਤੇ ਲਾਲ ਿਸੰਘ , ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਨ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਗੁਪਤ ਸਮਝੌਤੇ ਕੀਤੇ ਸਨ ਅਤੇ 
ਪਿਹਲੀ ਐਂਗ ਲੋ-ਿਸੱਖ ਜੰਗ  ਿਵੱਚ ਿਸੱਖਾਂ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਦੁਬਾਰਾ ਿਫਰ, ਇਹ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਪੂਰਬੀਆ ਰੈਜੀਮੈਂਟਾਂ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀਆ ਿਸਵਲੀਅਨ ਅਧੀਨ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸੀ ਿਕ 1857 
ਿਵਚ ਜਦੋਂ ਬਗਾਵਤ ਹੋਈ  ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਧੀਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਸੱਖ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਅਤੇ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੁਗ ਲ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਮੁੜ 
ਸਥਾਿਪਤ ਹੋਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਿਕਸੇ ਕਾਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਦੇ ਯੋਗ  ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਸਨ।

ਿਸੱਖ ਭਾਰਤੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਰਾਖੇ ਹਨ

ਡਾ: ਮਜੂਮਦਾਰ ਦਾ ਕਿਹਣਾ ਹੈ ਿਕ ਿਸੱਖ, 'ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਰਾਖੇ ਸਨ'। ਪਰ 'ਿਸਪਾਹੀਆਂ [ਪੂਰਬੀਆਂ]...ਿਸੱਖਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੀ ਕੋਈ  ਚਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। 'ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਇਹ 
ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ  ਘੱਟ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਿਕ ਨਾਨਾ ਸਾਿਹਬ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਵਰਗੇ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਿਸੱਖਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ ਉਂਗ ਲ ਉਠਾਈ ਸੀ'। 'ਇਸ ਿਸੱਟੇ ਦਾ ਿਵਰੋਧ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ 
ਹੈ', ਉਹ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, 'ਿਕ ਰਵੱਈ ਏ ਅਤੇ ਗਤੀਿਵਧੀਆਂ

7
Machine Translated by Google

1849 ਿਵੱਚ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਿਵੱਚ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੇ ਉਸ ਜਜ਼ਬੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1857 ਿਵੱਚ ਿਨਵਾਿਜਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। [RCM, 233-34].

ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਮੇਰਠ, ਿਦੱਲੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦਾ ਿਵਵਹਾਰ ਅਿਜਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਦੂਿਜਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਿਦੱਤਾ ਜਾ 
ਸਕੇ ਿਕ ਬਗਾਵਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਾਂ ਸਾਂਝੇ ਿਹੱਤਾਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਈਸਾਈਆਂ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਅਤੇ ਬੇਗ ੁਨਾਹ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ, ਅਤੇ 
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਸੂਮ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਿਚਆਂ ਦਾ ਿਵਤਕਰੇ ਭਿਰਆ ਕਤਲੇਆ ਮ, ਖੂਨ ਦੀ ਿਪਆਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਭੈੜੀ ਿਕਸਮ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਿਵੱਚ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ 
ਦਿਹਸ਼ਤ ਅਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦਾ ਰੋਮਾਂਚ ਭੇਿਜਆ ਅਤੇ ਹਮਦਰਦਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਭਾਵੀ ਦੋਸਤਾਂ ਦੀ. ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਭਾਰਤੀ 
ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਨੂੰ ਿਲਿਖਆ, ਤਾਂ ਿਕਸੇ ਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਿਚੱਠੀਆਂ ਦਾ ਕੋਈ  ਗੰਭੀਰ ਨੋਿਟਸ ਨਹੀਂ ਿਲਆ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਕੁਝ ਨੇ ਬੇਈ ਮਾਨ ਬਾਗੀਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ 
ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।

ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੂਰ ਖੜੀ ਰਹੀ

ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਬੰਗ ਾਲ ਫੌਜ ਦੀ ਫੌਜੀ ਬਗਾਵਤ ਵਜੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇ ਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਫੌਜ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਈ , ਪਰ ਇਸਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ 

ਿਹੱਸੇ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪੱਖ ਿਵੱਚ ਲੜਾਈ ਲੜੀ। ਮਦਰਾਸ ਅਤੇ ਬੰਬਈ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਇਸ ਿਵੱਚ ਕੋਈ  ਿਹੱਸਾ ਨਹੀਂ ਿਲਆ। ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ, 
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀ ਆਮ ਬਗਾਵਤ ਨਹੀਂ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਇਿਤਹਾਸਕ ਗਲਤ ਿਵਆਿਖਆ

ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਤਖਤਾ ਪਲਟਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੁਆ ਰਥੀ 

ਅਤੇ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਦੋਹਰੀ ਖੇਡ ਖੇਡੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਕਿਹਣਾ ਇਿਤਹਾਸ ਦੀ ਇੱਕ ਜ਼ਾਲਮ ਗਲਤ ਿਵਆਿਖਆ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ 
ਅਸਫਲਤਾ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਣਾ ਬੇਇ ਨਸਾਫ਼ੀ ਦੀ ਿਸਖਰ ਹੋਵੇਗ ੀ ਜੋ ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਰਿਹਤ, ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਅਤੇ ਲੀਡਰ ਰਿਹਤ ਿਵਦਰੋਹ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਏ 
ਸਨ। ਿਵਦਰੋਹ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਇਕੱਲੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਇਸ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ ਜੋ ਉੱਪਰ ਕੁਝ ਲੰਬਾਈ 'ਤੇ ਦੱਸੇ 
ਗਏ ਹਨ। ਬੰਗ ਾਲੀ, ਮਰਾਿਠਆਂ, ਮਦਰਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਮਾਲਾਬਾਰੀਆਂ ਨੇ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਿਪਆਰ ਿਕਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਿਵਅਕਤੀ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ 
ਨਹੀਂ ਸੀ, ਨੇ ਇਸ ਿਵੱਚ ਕੋਈ  ਿਹੱਸਾ ਨਹੀਂ ਿਲਆ। ਰਾਜਪੂਤ, ਜਾਟ, ਡੋਗ ਰੇ ਅਤੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲੀਆਂ ਨੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਿਖਆ। ਬੰਗ ਾਲ ਅਤੇ ਮਦਰਾਸ ਦੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਿਲਖੇ ਭਾਈਚਾਿਰਆਂ 
ਨੇ ਖੁੱਲੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਧ ਰਹੇ ਿਵਦਰੋਹ ਅਤੇ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਦੀ ਿਨੰਦਾ ਕੀਤੀ [SNS, 407-08]।

ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਨਾਲ ਿਸੱਖਾਂ ਦਾ ਿਮਲਵਰਤਣ ਨਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤਾ ਫਰਕ ਪਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਿਵਚ ਬਹੁਤਾ ਯੋਗ ਦਾਨ ਪਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇੱਥੇ 
ਪੰਜਾਬੀ ਮੁਸਲਮਾਨ, ਬਹਾਵਲਪੁਰੀ ਦਾਊਦਪੋਤਰੇ, ਬਲੂਚੀ ਅਤੇ ਸਰਹੱਦੀ ਪਠਾਣ ਸਨ ਜੋ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਦਾ ਘਾਤਕ ਿਵਰੋਧ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

ਭਾਰਤ ਿਵਚ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਤਾਕਤ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਦੀ ਜਲ ਸੈਨਾ 'ਤੇ ਿਨਰਭਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਉਭਾਰ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ 

ਦੀਆਂ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਿਵੱਚ ਕੋਈ  ਰੁਕਾਵਟ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਿਵਚ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਤਲ ਜਾਂ ਉਸ ਸੂਬੇ ਿਵਚ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਫੌਜੀ ਹਾਰ ਵੀ ਭਾਰਤ 
ਿਵਚ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਜੂਲੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ।

ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਇਿਤਹਾਸਕਾਰ ਦਾ ਫੈਸਲਾ

8
Machine Translated by Google

'ਿਸਪਾਹੀ ਬਗਾਵਤ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ,' ਸਰ ਜਾਦੂਨਾਥ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਿਕਹਾ। 'ਇਹ ਰਾਜਨੀਿਤਕ ਸਵੈ-ਿਨਰਣੇ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਉਭਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਬਲਿਕ 
ਭਾੜੇ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀਆਂ (ਿਸਰਫ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀ) ਦੀ ਇੱਕ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਾਂ ਨੂੰ ਸੂਰ ਅਤੇ ਗਾਂ ਦੀ ਚਰਬੀ ਨਾਲ ਅਪਿਵੱਤਰ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਦੀ 
ਚਲਾਕੀ ਨਾਲ ਤਬਾਹੀ ਨੂੰ ਰੋਿਕਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਕੈਟਰੀਜ ਦੇ ਪੇਪਰ ਪਾਰਸਲ ਨੂੰ ਲੁਬਰੀਕੇਟ ਕਰਨ ਿਵੱਚ...

ਿਹੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਿਲਮ ਦੋਨੋਂ ਬੇਦਾਗ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਨੇ, ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਚੰਗ ੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਿਪਤ ਜਾਤ-ਸ਼ੰਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਾਧਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ 
ਆਪਣੀ ਗੱਦੀ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਜੂਏ ਿਵੱਚ ਆਪਣਾ ਿਬੱਲੀ-ਪੰਜਾ ਬਣਾਇਆ। ਿਦੱਲੀ ਮੁਗ ਲਾਂ ਜਾਂ ਅਵਧ ਨਵਾਬਾਂ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਵਾ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੂੰ 
ਿਕਸੇ ਵੀ ਚਤੁਰਾਈ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਲੜਾਕੇ ਨਹੀਂ ਿਕਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ' ' 22]।

ਕੋਈ  ਉੱਤਮ ਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ

1857 ਦਾ ਿਵਦਰੋਹ ਇਸ ਲਈ ਅਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇ ਆ ਿਕਉਂਿਕ ਿਸੱਖ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਜਾਂ ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਸੂਬੇ ਜਾਂ ਸੂਬੇ ਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਿਵਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਸਨ, 
ਸਗੋਂ ਿਕਉਂਿਕ ਇਸ ਿਪੱਛੇ ਕੋਈ  ਨੇਕ ਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਸੇਧ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਈ  ਯੋਜਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਕੋਈ  ਸੁਿਹਰਦ ਨੇਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਦੁਆ ਰਾ ਵੇਖੋ. 'ਪ੍ਰਕੋਪ ਦੀ 
ਅਸਫਲਤਾ,' ਅਨੁਸਾਰ ਡਾ.
ਮਜੂਮਦਾਰ,' ਇਸ ਤੱਥ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਨਾ ਤਾਂ ਨੇਤਾ, ਨਾ ਹੀ ਿਸਪਾਹੀ ਅਤੇ ਜਨਤਾ ਿਕਸੇ ਉੱਚ ਆਦਰਸ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਿਰਤ ਸਨ। ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੀਆਂ 
ਬੁਲੰਦ ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਿਸਹਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਿਦੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦਾ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਕੋਈ  ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਸਲ ਿਵੱਚ, ਅਿਜਹੇ ਿਵਚਾਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਭਾਰਤੀ ਮਨਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ 
ਸਨ।' ਮੌਲਾਨਾ ਅਬੁਲ ਕਲਾਮ ਆਜ਼ਾਦ ਦਾ ਕਿਹਣਾ ਹੈ, 'ਉਪਲੱਬਧ ਸਬੂਤਾਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਿਵਚ, ਅਸੀਂ ਇਸ ਿਸੱਟੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹਾਂ, ਿਕ 1857 ਦਾ ਿਵਦਰੋਹ 
ਸਾਵਧਾਨੀਪੂਰਵਕ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਕੋਈ  ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ ਸਨ' ISNS, x]। 'ਜਦੋਂ ਮੈਂ 1857 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਇਸ 
ਿਸੱਟੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹਾਂ,' ਉਹ ਅੱਗ ੇ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ, 'ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਿਰੱਤਰ ਬਹੁਤ ਹੇਠਾਂ ਡੁੱਬ ਿਗਆ ਸੀ। ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੇ ਆਗੂ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿਹਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ। 
ਉਹ ਆਪਸੀ ਈਰਖਾਲੂ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਲਗਾਤਾਰ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ ਿਵੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ... ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਇਹ ਿਨੱਜੀ ਈਰਖਾ ਅਤੇ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ਾਂ ਭਾਰਤੀ ਹਾਰ ਲਈ ਬਹੁਤ ਹੱਦ 
ਤੱਕ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਸਨ । XV].

ਭਾਗ II

ਿਵਵਾਿਦਤ ਪੁਆ ਇੰਟ ਕਲੀਅਰ ਕੀਤੇ ਗਏ

ਇਿਤਹਾਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਇਕ ਸਦੀ ਬਾਅਦ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਕੋਈ  ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਇਸ ਨੂੰ ਤੋੜ-ਮਰੋੜ ਕੇ ਢਾਲਦਾ ਹੈ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ 
ਇਿਤਹਾਸ ਨਾਲ ਰਲਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਉਹ ਰੰਗ  ਅਤੇ ਿਦੱਖ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਦੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਮੇਰੇ ਿਸੱਟੇ ਉਹਨਾਂ ਤੱਥਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹਨ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਿਕਸੇ ਦੁਆ ਰਾ ਿਵਵਾਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ। ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਮੇਰੇ ਿਸੱਟੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਿਤਹਾਸ 
ਦੇ ਮਹਾਨ ਜੀਵਤ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਿਸੱਟੇ ਵੀ ਹਨ - ਡਾ. ਸਰ ਜਾਦੂਨਾਥ ਸਰਕਾਰ, ਡਾ: ਰੋਮੇਸ਼ ਸੀ. ਮਜ਼ੂਮਦਾਰ ਅਤੇ ਡਾ: ਸੁਰੇਂਦਰਨਾਥ ਸੇਨ।

ਉਹ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਿਸੱਧੀ ਦੇ ਿਵਦਵਾਨ ਹਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਿਸੱਿਖਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਉਹ ਕਲਕੱਤਾ, ਢਾਕਾ ਅਤੇ ਿਦੱਲੀ ਦੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀਆਂ ਦੇ ਵਾਈਸ-ਚਾਂਸਲਰ ਰਿਹ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਿਸੱਿਟਆਂ ਨੂੰ ਨਾ ਿਸਰਫ਼ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਭਾਰਤ 
ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਿਸੱਿਖਆ ਮੰਤਰੀ ਮਰਹੂਮ ਮੌਲਾਨਾ ਅਬੁਲ ਕਲਾਮ ਆਜ਼ਾਦ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਉੱਚ ਿਸੱਿਖਆ ਅਤੇ ਿਨਰਣੇ ਵਾਲੇ ਿਵਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਵੀ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਇੱਕ ਆਲੋਚਕ ਦਾ ਿਖਆਲ ਹੈ ਿਕ ਮੈਂ ਬੰਗ ਾਲ ਫੌਜ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ 'ਪੂਰਬੀਆ' ਿਕਹਾ ਹੈ। ਿਬਲਕੁਲ ਨਹੀਂ. ਜੇ ਉਹ ਕੇਂਦਰੀ ਅਤੇ ਸੂਬਾਈ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ 
ਸਮਕਾਲੀ ਿਰਕਾਰਡਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੰਗ ਾਲ ਫੌਜ ਦੇ ਰੈਜੀਮੈਂਟਲ ਇਿਤਹਾਸ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਲੱਭੇਗ ਾ।

9
Machine Translated by Google

'ਪੂਰਬੀਆ' ਅਤੇ 'ਿਹੰਦੁਸਤਾਨੀ' ਿਫਰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਮਨਾ ਤੋਂ ਪਾਰ ਦੇ ਮਰਦਾਂ ਲਈ ਵਰਿਤਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। [ਵੇਖੋ ਮੈਕਮਨ ਦੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ, ਪੰਜਾਬ ਿਵਦਰੋਹ ਦੀਆਂ ਿਰਪੋਰਟਾਂ, ਅਤੇ 54ਵੇਂ ਿਸੱਖਾਂ ਦਾ 
ਰੈਜੀਮੈਂਟਲ ਇਿਤਹਾਸ]। ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ, ‘ਿਹੰਦੋਸਤਾਨੀ’ ਨਾਲੋਂ ‘ਪੂਰਬੀਆ’ ਸ਼ਬਦ ਵਧੇਰੇ ਵਰਿਤਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਇਹ ਅੱਜ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਕੋਈ  ਮਜ਼ਾਕ ਨਹੀਂ ਜੁਿੜਆ ਹੋਇ ਆ ਹੈ।

ਕਤਲ ਦੀ ਸਾਿਜ਼ਸ਼

ਰੈਜੀਮੈਂਟਲ ਿਰਕਾਰਡਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 10 ਮਈ, 1857 ਨੂੰ ਮੇਰਠ ਿਵਖੇ ਜਦੋਂ ਿਵਦਰੋਹ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇ ਆ ਤਾਂ ਡੇਹਰਾ ਇਸਮਾਈਲ ਖਾਨ ਿਵਖੇ ਿਸਰਫ ਇੱਕ ਿਸੱਖ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹ ਤੀਜੀ ਿਸੱਖ 
ਇਨਫੈਂਟਰੀ ਸੀ।
ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਿਵਚ ਿਸੱਖ ਨਾਂ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਿਵਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਿਸੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹੋਰ ਿਤੰਨ ਿਸੱਖ ਰੈਜੀਮੈਂਟਾਂ ਵਾਂਗ , ਇਸ ਿਵੱਚ ਜੇਹਲਮ ਅਤੇ ਰਾਵਲਿਪੰਡੀ ਤੋਂ 50 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁਸਲਮਾਨ, 
ਿਸੰਧ ਦਿਰਆ ਦੇ ਪਾਰ ਤੋਂ ਪਠਾਨ, ਿਸ਼ਵਾਲਕਾਂ ਦੇ ਡੋਗ ਰੇ ਅਤੇ ਜਮਨਾ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਿਹੰਦੁਸਤਾਨੀ (ਪੂਰਬੀਆ) ਸਨ। ਇਹ ਤੀਜੀ ਿਸੱਖ ਇਨਫੈਂਟਰੀ (ਅਤੇ ਿਸੱਖਾਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਜਾਂ ਡੋਗ ਿਰਆਂ ਿਵਚ 
ਨਹੀਂ) ਦੇ ਆਖਰੀ ਨਾਮੀ ਿਹੰਦੁਸਤਾਨੀ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਿਵਚੋਂ ਸੀ ਿਜਸ ਨੂੰ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਦੀ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਰੈਜੀਮੈਂਟਲ ਇਿਤਹਾਸ ਤੋਂ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣ ਲਈ:

ਜੁਲਾਈ ਿਵੱਚ ਕਮਾਂਿਡੰਗ  ਅਫਸਰ ਦੇ ਿਧਆਨ ਿਵੱਚ ਆਇਆ ਿਕ ਕੁਝ ਿਹੰਦੁਸਤਾਨੀ ਿਹੰਦੁਸਤਾਨ ਿਵੱਚ ਗੜਬੜੀ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਿਵਦਰੋਹੀ ਅਤੇ ਬੇਤੁਕੇ ਢੰਗ  ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ 

ਰਹੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਿਰੰਗ  ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ਾਂ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਉਸਨੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਪੱਕਾ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤਾ ਿਗਆ 
ਸੀ...ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚ 4 ਦੇਸੀ ਅਫਸਰ, 12 ਹੌਲਦਾਰ, 26 ਨਾਇਕ, 60 ਿਨਜੀ ਸਨ [ਤੀਜੇ ਿਸੱਖਾਂ ਦੇ ਇਿਤਹਾਸਕ ਿਰਕਾਰਡ, ਪੰਨਾ 10-11]।

ਇਸ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਆਰ. ਮੋਂਟਗੋਮਰੀ, ਪੰਨਾ 67-68, ਪੈਰਾ 107 ਦੁਆ ਰਾ ਪੰਜਾਬ ਿਵਦਰੋਹ ਦੀ ਿਰਪੋਰਟ ਦੁਆ ਰਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ-

08.

ਡੇਰਾ ਇਸਮਾਈਲ ਖਾਨ ਿਵਖੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਾਿਜ਼ਸ਼ ਦੀ ਿਰਪੋਰਟ 39ਵੀਂ ਨੇਿਟਵ ਇਨਫੈਂਟਰੀ ਿਵੱਚ ਸੀ
ਿਸਰਫ਼ ਪੂਰਬੀਆ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ  ਹੈ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਆਪਣੇ ਹਿਥਆਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ।

ਇਹ ਦਲੀਲ ਿਕ 'ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰੈਸ ਨੇ 1857 ਦੇ ਿਵਦਰੋਹ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਵਜੋਂ ਸਲਾਿਹਆ' ਇਿਤਹਾਸ ਦੇ ਿਕਸੇ ਿਵਅਕਤੀ ਨਾਲ ਕੋਈ  
ਵਜ਼ਨ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ। ਇਹ ਇੰਗ ਲੈਂਡ ਿਵਰੁੱਧ ਈਰਖਾਲੂ ਬਰਤਾਨਵੀ-ਿਵਰੋਧੀ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਿਸਆਸੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀ ਘਾਟ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਿਕ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਿਵੱਚ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਤੋਂ ਸੱਖਣੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਇਹ ਕਿਹਣ ਵਾਲਾ ਆਖਰੀ ਆਦਮੀ ਹੋਵਾਂਗ ਾ। ਪਰ ਿਜਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਉਹ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ 
ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਪੂਰਬੀਆ ਿਸਪਾਹੀ, ਜੋ ਸੌ ਸਾਲ ਤੱਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਨ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਰਾਿਠਆਂ, ਰਾਜਪੂਤਾਂ, ਜਾਟਾਂ, ਗੋਰਿਖਆਂ, ਪਠਾਨਾਂ ਅਤੇ ਿਸੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰਨ ਿਵੱਚ 
ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ। , ਅਤੇ ਬਗਾਵਤ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਰਾਤੋ-ਰਾਤ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਬਣ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਅਿਜਹੀ ਲਿਹਰ ਿਜਸ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-
ਵੱਖ ਮਾਰਸ਼ਲ ਭਾਈਚਾਿਰਆਂ ਨਾਲ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ਅਤੇ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਿਵੱਚ ਨਹੀਂ ਿਲਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਿਜਸ ਨੂੰ ਬੰਗ ਾਲ ਅਤੇ ਮਦਰਾਸ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇਆ ਮ ਿਨੰਿਦਆ ਸੀ, ਅਤੇ 
ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਬੰਬਈ, ਗੁਜਰਾਤ, ਿਸੰਧ, ਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਸਨ। ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ। ਇਕੱਲੇ ਪੂਰਬੀਆਂ ਨੇ ਹੀ ਭਾਰਤੀ 
ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਗਠਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਨਾ ਹੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਉਸ ਕੰਮ ਦਾ ਨਾਂ ਸੀ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਬੇਕਸੂਰ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਿਚਆਂ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕਤਲ ਹੋਵੇ, ਆਪਣੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟ 
ਅਤੇ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਗੁਪਤ ਗੱਲਬਾਤ ਸੀ। ਿਨੱਜੀ ਿਹੱਤ.

10
Machine Translated by Google

ਿਹੰਦੂ-ਮੁਸਿਲਮ ਏਕਤਾ ਦੀ ਘਾਟ

ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਉਦੋਂ ਿਹੰਦੂਆ ਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਿਵਚਕਾਰ ਕੋਈ  ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਿਕ ਪੂਰਬੀਆ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਿਸਪਾਹੀ ਉੱਚ-ਜਾਤੀ ਦੇ ਿਹੰਦੂ ਸਨ 

ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਗ ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਬੈਨਰ ਹੇਠ ਸ਼ਰਨ ਲਈ, ਿਜਸ ਨੂੰ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਿਬਠਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਮਲੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਿਵਚ ਇਕ ਬੇਸਹਾਰਾ 
ਕਠਪੁਤਲੀ ਸੀ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਿਵਚ ਸਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਅਿਧਕਾਰ ਸਨ। ਿਹੰਦੂ-ਮੁਸਿਲਮ ਏਕਤਾ ਦੇ ਯਤਨ ਿਜ਼ਆ ਦਾਤਰ ਇੱਕ ਤਰਫਾ ਆਵਾਜਾਈ ਸਨ। ਸਰਕਾਰ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟਣ ਅਤੇ ਿਹੰਦੂ ਰਾਜਪੂਤ, ਮਰਾਠਾ, 
ਡੋਗ ਰੇ ਅਤੇ ਗੋਰਖਾ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਸਮਰਥਨ ਨਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਕਾਰਨ, ਿਹੰਦੂ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਕੋਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ  ਿਵਕਲਪ ਨਹੀਂ ਬਿਚਆ ਸੀ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 
ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਿਵਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਨੂੰ ਦੇਿਖਆ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਿਵੱਚ ਰਾਜ. ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਈਦ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਿਦੱਲੀ ਿਵੱਚ ਗਊ-ਹੱਿਤਆ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਿਰਆ 
ਅਤੇ ਬਰੇਲੀ ਦੇ ਖਾਨ ਬਹਾਦੁਰ ਖਾਨ ਨੇ ਵੀ ਗਊ-ਹੱਿਤਆ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਿਹੰਦੂ-ਮੁਸਿਲਮ ਏਕਤਾ ਜਾਂ ਿਹੰਦੂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਬਲਿਕ ਿਸਰਫ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ। ਸੌਦਾ, ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ। 'ਜੇ ਿਹੰਦੂ 
ਅੰਗ ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਅੱਗ ੇ ਆਉਣਗੇ', ਉਸਨੇ ਿਕਹਾ, 'ਮੁਹੰਮਦ ਉਸੇ ਿਦਨ ਤੋਂ ਗਾਵਾਂ ਦੀ ਹੱਿਤਆ 'ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦੇਣਗੇ' [SNS, 93]। ਇਸ ਨੂੰ ਕੋਈ  ਿਟੱਪਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ.

ਮੁਸਿਲਮ ਕੱਟੜਤਾ

ਪਿਵੱਤਰ ਜਹਾਦ ਦਾ ਹਰਾ ਝੰਡਾ ਲਿਹਰਾਉਣਾ ਅਤੇ ਿਦੱਲੀ, ਬਰੇਲੀ, ਿਬਜਨੌਰ, ਮੁਰਾਦਾਬਾਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਿਹੰਦੂਆ ਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਕਤਲੇਆ ਮ ਿਹੰਦੂ-ਮੁਸਿਲਮ ਏਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਨਾ 

ਹੀ ਬਨਾਰਸ ਿਵਖੇ ਿਬਸ਼ੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਿਹੰਦੂ ਮੰਦਰ 'ਤੇ ਹਰਾ ਝੰਡਾ ਲਿਹਰਾਉਣ ਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਿਹੰਦੂਆ ਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦੋਸਤਾਨਾ ਸਿਤਕਾਰ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ।

ਡਾ. ਮਜੂਮਦਾਰ ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ, 'ਿਫਰਕੂ ਨਫ਼ਰਤ' ਨੇ ਯੂਪੀ ਦੇ ਕਈ ਿਹੱਿਸਆਂ ਿਵੱਚ ਭੈੜੇ ਿਫ਼ਰਕੂ ਦੰਗ ੇ ਭੜਕਾਏ, ਹਰੇ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਲਿਹਰਾਇਆ ਿਗਆ ਅਤੇ ਬਰੇਲੀ, ਿਬਜਨੌਰ, ਮੁਰਾਦਾਬਾਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ 
'ਤੇ ਿਹੰਦੂਆ ਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਿਵਚਕਾਰ ਖੂਨੀ ਜੰਗ ਾਂ ਹੋਈ ਆਂ, ਿਜੱਥੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਰੌਲਾ ਪਾਇਆ। ਮੁਸਿਲਮ ਰਾਜ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ' [ਪੀਪੀ. 230-31].

ਦੁਰਗਾਦਾਸ ਬੰਦੋਪਾਿਧਆਏ ਦੇ ਿਬਦਰੋਹੇ ਬੰਗ ਾਲੀ ਦੇ ਅਿਧਕਾਰ 'ਤੇ , ਇੱਕ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ। ਡਾ.
ਮਜੂਮਦਾਰ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ: 'ਿਫਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦੇ ਦਾਨਵ ਨੇ ਵੀ ਿਸਰ ਚੁੱਕ ਿਲਆ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਿਹੰਦੂਆ ਂ ਉੱਤੇ ਥੁੱਿਕਆ ਅਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇਆ ਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਗਊਆਂ ਦਾ ਖੂਨ ਿਛੜਕ ਕੇ ਅਤੇ ਗਊਆਂ ਦੀਆਂ 
ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਅਹਾਤੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰੱਖ ਕੇ ਪਲੀਤ ਕੀਤਾ। ਠੋਸ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਿਦੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਿਜੱਥੇ ਿਹੰਦੂ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਮੁਸਿਲਮ ਗੁੰਿਡਆਂ ਨਾਲ ਝੜਪ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਪੂਰਾ ਦੰਗ ਾ ਹੋਇ ਆ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੁਆ ਰਾ 
ਜ਼ੁਲਮ ਕੀਤੇ ਗਏ ਿਹੰਦੂ ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਤੋਂ ਉਦਾਸ ਸਨ ਅਤੇ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਲਈ ਰੱਬ ਅੱਗ ੇ ਅਰਦਾਸਾਂ ਕਰਦੇ ਸਨ' [RCM, 177]।

ਇਹ ਮੁਸਿਲਮ ਰਾਜ ਦੇ ਡਰੇ ਹੋਏ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਦੀ ਭਿਵੱਖਬਾਣੀ ਸੀ। ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਕੰਬ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਅਸਲ ਿਵਚ ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਹੋਣਾ ਸੀ।

ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਜੇਕਰ ਕੁਝ ਲੋਕ ਦੁਿਬਧਾ ਦੀ ਸਿਥਤੀ ਿਵਚ ਰਿਹਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਿਕ ਿਵਦਰੋਹ ਦੇ ਹਰ ਪੜਾਅ 'ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ 
ਿਹੰਦੂਆ ਂ ਿਵਚਕਾਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋਸਤਾਨਾ ਸਮਝ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਿਜਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਵਾਗਤ ਹੈ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਿਤਹਾਸ ਦੇ 
ਿਵਿਦਆਰਥੀ ਤੋਂ ਇਹ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਿਕ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਹੋਣ। ਅਤੀਤ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਿਜਵੇਂ ਇਹ ਸੀ, ਨਾ ਿਕ 
ਿਜਵੇਂ ਅਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਿਕ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸਦੀ ਬਾਅਦ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ ਿਲਿਖਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਬਦਲਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਿਲਆ ਅਤੇ 
ਦੁਬਾਰਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਲੁਟੇਿਰਆਂ ਨਾਲੋਂ ਿਵਦਰੋਹੀ ਬਦਤਰ

11
Machine Translated by Google

ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਨੇ ਲੁਟੇਿਰਆਂ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਡਾਕੂਆ ਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਭੈੜਾ ਿਵਹਾਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀਆਂ ਵੱਡੀ ਿਗਣਤੀ ਿਵਚ ਦਰਖਾਸਤਾਂ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਅਤੇ 
ਪੁਿਲਸ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਅਤੇ ਹੁਕਮਾਂ ਤੋਂ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਿਰਕਾਰਡ ਿਵੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਬੂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਿਵੱਚ ਿਲਆ 
ਅਤੇ ਜੋ ਵੀ ਉਹ ਖੋਹਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਉਸਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਮੁਗ ਲ ਸ਼ਿਹਜ਼ਾਿਦਆਂ ਅਤੇ ਬਾਗੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਸਥਾਿਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਮਾੜੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਨੇ ਿਸਪਾਹੀਆਂ 
ਨੂੰ ਿਦੱਲੀ ਸ਼ਿਹਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਿਕਸੇ ਵੀ ਘਰ ਿਵੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਅਤੇ ਿਜਸਨੂੰ ਵੀ ਉਹ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਿਬਲੇਟ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਿਹਤ ਕੀਤਾ।

ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਚਾਲ-ਚਲਣ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕਰਨ ਜਾਂ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਦੇਣ ਲਈ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦਲੀਲ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਿਰਕਾਰਡ 'ਤੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ ਿਕ 'ਬਾਗ਼ੀਆਂ 
ਨੇ ਿਸਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ [ਭਾਰਤੀਆਂ] ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਪਲਾਈ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਜਾਂ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਨਾਲ ਲੀਗ ਹੋਣ ਦਾ ਸ਼ੱਕ ਸੀ। .

ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਬੇਸਹਾਰਾ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਨਤੀਆਂ ਸ਼ਿਹਜ਼ਾਦਾ ਿਮਰਜ਼ਾ ਮੁਗ ਲ ਨੂੰ ਸੁਰੱਿਖਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜ ਿਦੱਤੀਆਂ। ਪਰ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਿਕ ਉਸ ਦਾ 
ਹੁਕਮ ਨਹੀਂ ਮੰਿਨਆ ਿਗਆ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ 18 ਜੂਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਿਮਰਜ਼ਾ ਮੁਗ ਼ਲ ਨੂੰ ਿਲਿਖਆ: 'ਇਹ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਿਕ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਕੋਈ  ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ 
ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ... ਇਹ ਫੌਜ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਹੈ। ਦੀ ਰੱਿਖਆ ਕਰਨ ਲਈ, ਅਤੇ ਉਜਾੜ ਅਤੇ ਲੁੱਟਣ ਲਈ ਨਹੀਂ'। 19 ਜੂਨ ਨੂੰ ਜੈਿਸੰਘ ਪੁਰਾ ਅਤੇ ਪਹਾੜਗੰਜ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੇ 
ਿਸ਼ਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਿਕ 'ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ... ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਿਬਨਾਂ ਕੀਮਤ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਿਰਹਾਇਸ਼ੀ ਘਰਾਂ 'ਚ 
ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਚੁੱਕਦੇ ਹਨ। ਅਿਜਹੇ ਸਾਰੇ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਿਦਓ ... ਿਕ ਉਹ ਹੱਥ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿਥਆਰਾਂ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ 
ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੀਰਜ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ' [ਟੀਬੀ, 11, 12]।

27 ਜੂਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੁਕਮ ਿਵੱਚ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸ਼ਿਹਜ਼ਾਦੇ ਮੁਗ ਼ਲ ਅਤੇ ਖੈਰ ਸੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਿਲਿਖਆ: 'ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸ਼ਿਹਰ ਿਵੱਚ ਕੁਆ ਰਟਰ 

ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇੱਕ ਿਦਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬੀਿਤਆ ਹੈ ਿਕ ਕਸਬੇ-ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬੇਨਤੀਆਂ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹੋਣ। , ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਨਫੈਂਟਰੀ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਕੀਤੀਆਂ 
ਵਧੀਕੀਆਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ... ਤੁਹਾਨੂੰ, ਸਾਡੇ ਪੁੱਤਰਾਂ, ਫੌਜ ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਹਰ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਅਤੇ ਉਜਾੜਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸਾਰੇ ਉਿਚਤ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਿਕਹਾ 
ਜਾਂਦਾ ਹੈ" [ਟੀ.ਬੀ. 14]।

ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ੇਖ ਮੁਹੰਮਦ ਿਚਸ਼ਤੀ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਸਈਅਦ ਅਬਦੁੱਲਾ ਨੇ 29 ਜੂਨ ਨੂੰ ਦਰਖਾਸਤ ਿਦੱਤੀ ਸੀ ਿਕ 'ਗੰਨੇ, ਚੂਰੀ ਆਿਦ ਦੀ ਸਾਰੀ ਪਤਝੜ ਦੀ 
ਫਸਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸੰਦ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਹਲ, ਖੂਹਾਂ 'ਤੇ ਲੱਕੜ ਦਾ ਕੰਮ, ਸਭ ਨੂੰ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਲੁੱਿਟਆ ਿਗਆ ਹੈ [ਟੀ.ਬੀ. 
15]।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਹਰ ਿਕਸਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ, ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਗਰੀਬ, ਿਹੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ, ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਿਹੱਿਸਆਂ ਅਤੇ ਕਸਿਬਆਂ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ, ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ 
ਦੇ ਿਨਰਾਸ਼ਾ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਿਸ਼ਕਾਇਤਾਂ ਲਈ ਪਟੀਸ਼ਨਾਂ ਆਈਆਂ। ਸ਼ਿਹਜ਼ਾਦਾ ਮੁਗ ਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੁਕਮਾਂ ਿਵਚ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਿਸਆ ਿਕ 'ਜੋਧਪੁਰ ਤੋਂ ਆਏ ਘੋੜਸਵਾਰ 
ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ ਅੱਗ ੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਿਬਠਾਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵਚੋਂ ਕਈਆਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਿਲਆ ਹੈ', ਅਤੇ ਇਹ ਿਕ ਅਲੀਗੰਜ, ਮੱਲਾਂਜੀ, ਹਸਨਗੜ੍ਹ ਦੇ ਬਾਗੀ 
ਗੁੱਜਰ। ਅਤੇ ਅਲਾਪੁਰ 'ਹੁਣ ਹਾਈਵੇਅ  ਲੁੱਟਣ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਿਵਚ ਲੱਗ ੇ ਹੋਏ ਹਨ' [ਟੀ.ਬੀ. 21, 22]।

ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਨਫ਼ਰਤ ਕੀਤਾ

ਪਰ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਿਕਸਨੇ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਬੇਵੱਸ ਕਠਪੁਤਲੀ ਸੀ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਤਲਬ 
ਿਸਰਫ਼ ਉਸ ਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਅਤੇ, ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਾਇਆ ਿਕ ਉਸਦੀ ਇੱਛਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ 
ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਖੁੱਲ੍ਹੇਆ ਮ ਅਣਆਿਗਆਕਾਰੀ ਅਤੇ ਅਪਮਾਿਨਤ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਨਫ਼ਰਤ ਿਵੱਚ, ਰਾਜਧਾਨੀ ਛੱਡਣ ਅਤੇ ਆਤਮ 
ਹੱਿਤਆ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਿਦੱਤੀ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਿਦੱਲੀ ਿਵਖੇ ਫੌਜ ਦੇ ਅਿਧਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਿਧਤ ਉਸਦੇ 9 ਅਗਸਤ, 1857 ਦੇ ਮੈਮੋਰੰਡਮ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ।

ਉਹ ਕਿਹੰਦਾ ਹੈ:

12
Machine Translated by Google

'ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੇਨਤੀਆਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਿਤਆਰ ਨਹੀਂ ਹੋ, ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਸੁਰੱਿਖਆ ਨਾਲ, ਖਵਾਜਾ ਸਾਿਹਬ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਿਦੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਬੈਠ ਕੇ ਇੱਕ ਮੁਜਾਵੀਰ (ਸਵੀਪਰ) ਦੇ ਿਕੱਤੇ 
ਿਵੱਚ ਕੰਮ ਕਰਾਂਗ ਾ ਅਤੇ, ਜੇ ਇਹ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਨਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਹਰ ਿਚੰਤਾ ਿਤਆਗ ਕੇ ਚਲਾ ਜਾਵਾਂਗ ਾ। ਿਜਹੜੇ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਿਕ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਿਜਹਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ 
ਕਰਨ ਿਦਓ। ਅੰਗ ਰੇਜਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਨਾ ਮਾਿਰਆ, ਤੇਰੇ ਹੱਥੋਂ ਮਾਿਰਆ ਜਾਵਾਂਗ ਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗ ੇ, ਜੋ ਜ਼ੁਲਮ ਇਸ ਸਮੇਂ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਹੋ ਿਰਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਢਾਿਹਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਉਪਾਅ ਕਰਨਾ ਤੁਹਾਡੀ 
ਸਾਿਰਆਂ ਦੀ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ। ਜਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਿਦਓ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਇੱਕ ਹੀਰਾ ਿਨਗਲ ਲਵਾਂਗ ਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਰ ਲਵਾਂਗ ਾ [ਟੀ.ਬੀ. 35]।

ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ  ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇ ਆ, ਅਤੇ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਰਵੱਈ ਏ ਅਤੇ ਆਚਰਣ ਿਵੱਚ ਕੋਈ  ਸੁਧਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇ ਆ। ਇਸ ਲਈ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਿਤਆਗਣ ਦਾ 

ਸੰਕਲਪ ਿਲਆ, ਇੱਕ ਫਕੀਰ ਦਾ ਪਿਹਰਾਵਾ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਖਵਾਜਾ ਕੁਤਬ-ਉਦ-ਦੀਨ ਦੀ ਦਰਗਾਹ 'ਤੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਮੱਕਾ ਦੇ ਪਿਵੱਤਰ ਸ਼ਿਹਰ [ਟੀ.ਬੀ., 39-40] ਵੱਲ ਜਾਣ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਿਲਆ। ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ 
ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਦੁਰਿਵਵਹਾਰ ਦੁਆ ਰਾ ਬੇਸਹਾਰਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਿਜਸ ਕਸ਼ਟ ਅਤੇ ਮਾਨਿਸਕ ਤਸੀਹੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਿਪਆ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਕੋਈ  ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।

ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਿਮਰਜ਼ਾ ਮੁਗ ਲ ਨੂੰ ਸੰਬੋਿਧਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹੁਕਮ ਦੇ ਹੇਠ ਿਲਖੇ ਅੰਸ਼, ਆਪਣੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਚਰਚਾ ਅਧੀਨ ਨੁਕਤੇ 'ਤੇ ਹੋਰ ਿਟੱਪਣੀਆਂ ਲਈ ਕੋਈ  
ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੇ:

'ਸ਼ਿਹਰ ਿਵੱਚ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਅਤੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ ਸਭ ਦਾ ਕੋਈ  ਮਕਸਦ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਿਕਉਂਿਕ ਭਾਵੇਂ ਹੁਣ ਦਸ ਿਦਨ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਉਹੀ 
ਬੁਰਾਈਆਂ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪ੍ਰਚਿਲਤ ਹਨ... [ਇਨਫੈਂਟਰੀ ਦੀਆਂ ਰੈਜੀਮੈਂਟਾਂ] ਨੇ ਕਈ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਜਾੜ ਿਦੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹ ਰਾਤ ਜਾਂ ਿਦਨ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਿਦੱਤੇ ਿਬਨਾਂ, ਝੂਠੀਆਂ ਬੇਨਤੀਆਂ 
'ਤੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਿਵਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੁੱਟਦੇ ਹਨ ... ਉਹ ਤਾਲੇ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਿਜ਼ਆ ਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਹ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਦੇ ਘੋੜੇ ਖੋਲ੍ਹ ਿਦੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ 
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਤਾਰ ਿਦੰਦੇ ਹਨ ... ਇੱਕ ਸੂਚਨਾ, ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਅਧੀਨ ਮੋਹਰ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਿਕ ਸ਼ਿਹਰ ਿਵੱਚ ਿਨਆਂ ਦੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, 
ਅਤੇ ਸੈਿਨਕਾਂ ਦੇ ਿਹੱਸੇ 'ਤੇ ਿਹੰਸਾ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ  ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇ ਆ...ਹੁਣ ਉਹ ਰੌਲੇ-ਰੱਪੇ ਨਾਲ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਭੱਤੇ ਦੀ ਮੰਗ  ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ 
ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਲਈ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਭੱਤਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ...ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਿਵੱਚ, ਇਹ ਿਕਵੇਂ ਮੰਿਨਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ. ਿਦਲ ਿਵੱਚ ਰਾਜ, ਜਾਂ ਿਕ ਉਹ ਸ਼ਾਹੀ 
ਅਥਾਰਟੀ ਨੂੰ ਅਧੀਨਗੀ ਅਤੇ ਆਿਗਆਕਾਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ?... ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬੇਵੱਸ, ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਿਦਨ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਯੋਗ  ਸੇਵਾ ਿਵੱਚ ਿਬਤਾਉਣ 
ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਿਲਆ ਹੈ, .. . ਧਾਰਿਮਕ ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਪਿਹਲਾਂ ਅੱਗ ੇ ਵਧਣਾ ਅਤੇ ਸੰਤ ਖਵਾਜਾ ਸਾਿਹਬ ਦੀ ਦਰਗਾਹ 'ਤੇ ਠਿਹਰਨਾ, ਅਤੇ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅੰਤ 
ਿਵੱਚ ਮੱਕਾ ਜਾਣਾ [ਟੀਬੀ, 220-223]।

ਇਹੋ ਿਜਹੇ ਲੋਕ ਜੋ ਕੋਈ  ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਣਗੇ, ਕੋਈ  ਅਿਧਕਾਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਣਗੇ, ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਸਰਵਉੱਚ ਮੁਖੀ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ, ਅਤੇ ਜੋ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਿਚਆਂ ਦੇ ਠੰਡੇ 

ਖੂਨ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਗੇ, ਆਪਣੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਉਜਾੜਨਗੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਕਰਨਗੇ। ਧੋਖਾਧੜੀ ਅਤੇ ਬੇਈ ਮਾਨੀ ਦੁਆ ਰਾ ਆਪਣੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ, ਿਕਸੇ ਵੀ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਹੈ, 
ਅਤੇ, ਅਸਲ ਿਵੱਚ, ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਉਦੇਸ਼ ਦੇ ਚੈਂਪੀਅਨ ਵਜੋਂ ਸਵਾਗਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਅੱਿਤਆਚਾਰ

ਇਹ ਿਕਹਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਹੈ ਿਕ 'ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫੀ ਸਬੂਤ ਹਨ ਿਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੱਿਤਆਚਾਰ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੱਿਤਆਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਨ'। ਦਾਖਲਾ 

ਿਲਆ। ਕੋਈ  ਵੀ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅੱਿਤਆਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਨਹੀਂ ਠਿਹਰਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗ ਾ - ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਿਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਸਾਡੀ ਸਖ਼ਤ ਿਨੰਦਾ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ। ਉਹ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ 
ਪਾਗਲਪਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸਨ। ਪਰ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆ ਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੱਿਤਆਚਾਰ, ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ, ਬਦਲੇ ਵਜੋਂ, ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਦੁਆ ਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੱਿਤਆਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਨਹੀਂ ਠਿਹਰਾਉਂਦੇ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰਠ ਅਤੇ 
ਿਦੱਲੀ ਿਵੱਚ ਠੰਡੇ ਖੂਨੀ ਕਤਲੇਆ ਮ ਨਾਲ ਿਵਦਰੋਹ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਅਿਜਹੀਆਂ ਗਤੀਿਵਧੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਅਤੇ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣਾ ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ  ਨੈਿਤਕ ਜਾਂ ਧਾਰਿਮਕ ਵਾਜਬੀਅਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇੱਕ 
ਅਮੀਰ ਿਵਰਸੇ ਵਾਲੀ ਕੌਮ ਨਹੀਂ ਬਣ ਰਹੀ ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਭਾਰਤ ਹੈ।

13
Machine Translated by Google

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਰਦਨਾਕ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਪ-ਚੁਪੀਤੇ ਿਵਸਾਰ ਿਦੱਤਾ ਜਾਣਾ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਡੇਰੇ ਿਹੱਤਾਂ ਿਵੱਚ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦਾ। ਕੌਣ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਿਕ ਿਹੰਸਕ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਅਤੇ ਖੂਨੀ 
ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਿਵਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਿਰੱਤਰ ਕਦੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਨੀਵਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਿਵੱਚ ਿਹੰਸਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆ ਤ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕੀਤਾ। 
ਅਤੇ ਜੇ ਉਹ ਿਜ਼ੰਦਾ ਹੁੰਦਾ, ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੈ, ਉਸਨੇ ਿਵਦਰੋਹ ਦੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਆਿਗਆ ਨਹੀਂ ਿਦੱਤੀ ਹੁੰਦੀ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਤਰਸ ਤੋਂ ਿਸਵਾਏ ਕੁਝ ਨਹੀਂ 
ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਸਦੀ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮਾਸੂਮ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਿਚਆਂ ਦੇ ਖੂਨ ਦੇ ਿਪਆਸੇ ਕਾਤਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਿਕਉਂਿਕ, ਜੇਕਰ ਇਿਤਹਾਸ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਕਤਲ ਸਭ ਤੋਂ 
ਭੈੜਾ ਅਪਰਾਧ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਗ ੇ ਜਾਂ ਬਾਅਦ ਿਵੱਚ ਉਤਸ਼ਾਿਹਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਬਚਾਅ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਅਪਰਾਧ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਿਵੱਚ ਿਹੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਭੂ, 
ਆਪਣੀ ਅਸੀਮ ਰਿਹਮਤ ਿਵੱਚ, ਆਪਣੇ ਗਲਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਸੇਧ ਦੇਵੇ।

ਰਾਜਾ ਨਾਹਰ ਿਸੰਘ  ਅਤੇ ਰਾਓ ਤੁਲਾ ਰਾਮ ਦੀ ਗੱਦਾਰੀ

ਰਾਜਾ ਨਾਹਰ ਿਸੰਘ  ਅਤੇ ਰਾਓ ਤੁਲਾ ਰਾਮ ਬਾਰੇ, ਿਜਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਿਵਚ ਪੰਜਾਬ ਿਵਚ ਿਵਦਰੋਹ ਿਵਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੰਨੀ-ਪ੍ਰਮੰਨੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਲਈ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣਾਈ 
ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਓਨਾ ਹੀ ਘੱਟ ਿਕਹਾ ਜਾਵੇ। ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਆਪਣੇ ਿਨੱਜੀ ਿਹੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਅੱਗ ੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਦੋਹਰੀ ਖੇਡ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਨ। 'ਇਹ ਮੁਖੀ', ਡਾ.

ਸੁਰੇਂਦਰਨਾਥ ਸੇਨ, 'ਰਾਜੇ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨੇਿੜਓਂ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਹ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਪਤ ਤੌਰ' ਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਰਹੇ 
ਸਨ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਿਕ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਿਵਰੁੱਧ ਕੋਈ  ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ' [ਅਠਾਰਾਂ ਪੰਜਾਹ-ਸੱਤ ਪੰ. 91-92].

ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਿਵੱਚ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਹ ਇਿਤਹਾਸਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਿਸਆਸਤਦਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾ 
ਿਰਹਾ ਹੈ।

ਇੱਕ ਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਬਗਾਵਤ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਪੰਜਾਬ ਿਵੱਚ ਿਸੱਖਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਨਾਲ 10 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਬਾਕੀ 90 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਿਹੰਦੂ 
ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ। ਜੇਕਰ ਿਸੱਖ, ਿਕਸੇ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ, ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹੇ, ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਿਹੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਿਕਉਂ ਨਹੀਂ ਜੁੜੇ? ਕੋਈ  ਪੁੱਛ ਸਕਦਾ ਹੈ। 
90 ਫੀਸਦੀ ਬਹੁਮਤ 10 ਫੀਸਦੀ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਅਿਖਲ ਭਾਰਤੀ ਗਣਨਾ ਿਵੱਚ, ਿਸੱਖ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ 1 
ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੋਣਗੇ, ਅਤੇ ਉਹ ਿਹੰਦੂਆ ਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ 99 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਬਹੁਿਗਣਤੀ ਦਾ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਿਵਰੋਧ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਜੇਕਰ ਉਹ ਸਾਰੇ ਇੱਕਜੁੱਟ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ 
ਉਹਨਾਂ ਿਵੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕਸੁਰਤਾ ਹੁੰਦੀ, ਿਜਵੇਂ ਿਕ ਇੱਕ ਦੁਆ ਰਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ। ਲੇਖਕ

ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਨਾ ਿਸਰਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ, ਿਹੰਦੂਆ ਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਿਸੱਖਾਂ ਨੂੰ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਿਖਆ, ਸਗੋਂ ਬੰਗ ਾਲ, ਮਦਰਾਸ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, 

ਗੁਜਰਾਤ, ਿਸੰਧ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹੇ। -ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬਾ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇ ਆ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਿਵੱਚੋਂ ਕੁਝ ਨੇ ਅਸਲ ਿਵੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਿਵਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਿਤੰਨ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ ਫ਼ੌਜਾਂ- ਬੰਗ ਾਲ, ਮਦਰਾਸ ਅਤੇ ਬੰਬਈ- ਿਵੱਚੋਂ ਇਹ ਿਸਰਫ਼ ਬੰਗ ਾਲ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਇੱਕ 

ਿਹੱਸਾ ਸੀ ਿਜਸਨੇ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਿਹੱਸੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਬ੍ਿਰਿਟਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪੱਖ ਿਵਚ ਲੜੇ। ਮਦਰਾਸ ਅਤੇ ਬੰਬਈ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ 
ਰਹੀਆਂ। ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ, ਪੂਰਬੀਆ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀ ਪੱਛਮ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵਾਂਗ  ਦੱਖਣ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਿਵੱਚ ਆਪਣੇ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਿਜੱਤਣ ਿਵੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੇ 
ਸਨ।

ਖੋਖਲਾ ਰੋਣਾ

ਯਕੀਨਨ, ਿਫਰ, ਿਵਦਰੋਹ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਿਵੱਚ ਬੁਿਨਆਦੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੁਝ ਗਲਤ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਬਹੁਿਗਣਤੀ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਿਖਆ।

ਪਿਹਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਇਸ ਲਿਹਰ ਿਵੱਚ ਕੌਮੀ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਵਾਲੀ ਕੋਈ  ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਹੋਣ ਦਾ ਿਵਚਾਰ ਦੇਸ਼ ਿਵੱਚ ਅਜੇ 
ਵਧਣਾ ਬਾਕੀ ਸੀ। ਿਵਚ ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦਾ ਆਚਰਣ

14
Machine Translated by Google

ਿਦੱਲੀ, ਮੇਰਠ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਥਾਨ ਅਿਜਹੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਿਕ ਦੂਿਜਆਂ ਨੂੰ ਬਗਾਵਤ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਾਂ ਸਾਂਝੇ ਿਹੱਤ ਅਤੇ ਲਾਭ ਵਰਗਾ ਕੋਈ  ਵੀ ਹੋਵੇ।

ਿਵਦਰੋਹੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਦੁਆ ਰਾ ਉਠਾਏ ਗਏ ਦੀਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਦੁਹਾਈ ਦਾ ਲੋਕਾਂ ਿਵੱਚ ਕੋਈ  ਭਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ 

ਆਕਰਿਸ਼ਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਕਰਿਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ  ਆਮ ਉਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਪੂਰਬੀਆ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਿਪਛਲਾ ਿਰਕਾਰਡ ਗੈਰ-ਪੂਰਬੀਆਂ ਦਾ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਿਜੱਤਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਭਰੋਸੇਯੋਗ  ਨਹੀਂ ਸੀ। ਿਫਰ, ਆਲ-ਇੰਡੀਆ ਆਧਾਰ 'ਤੇ 
ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਕੋਈ  ਯੋਜਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗੈਰ-ਪੂਰਬੀਆਂ ਨਾਲ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਨਾ ਹੀ ਸੱਦਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ।

ਅਤੇ, ਅੰਤ ਿਵੱਚ, ਿਵਦਰੋਹੀ ਆਪਸ ਿਵੱਚ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਿਵੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੇ, ਜਾਂ ਿਜੱਤਣ ਿਵੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੇ
ਲੋਕਾਂ ਿਵੱਚ, ਇਮਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਿਨਰਸਵਾਰਥ ਨੇਤਾ ਜੋ ਆਦਰ ਅਤੇ ਆਿਗਆਕਾਰੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਿਹੰਦੂਆ ਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਿਵਚਕਾਰ ਅਤੇ ਅੰਗ ਰੇਜ਼ਾਂ ਿਵਰੁੱਧ ਸਾਂਝੇ ਯਤਨਾਂ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਿਜਕ, ਆਰਿਥਕ ਅਤੇ ਭੂਗ ੋਿਲਕ ਭਾਈਚਾਿਰਆਂ ਿਵਚਕਾਰ 

ਕੋਈ  ਆਪਸੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਿਚਆਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆ ਮ ਿਵੱਚ ਖੂਨ-ਪਸੀਨੇ ਦੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਿਵੱਚ ਿਵਦਰੋਹੀ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਿਵਰੁੱਧ ਦਿਹਸ਼ਤ ਅਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦਾ 
ਰੋਮਾਂਚ ਭੇਿਜਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਭਾਵੀ ਦੋਸਤਾਂ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।

ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ 1857 ਦੇ ਿਵਦਰੋਹ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਲਈ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰ ਸੀ।

ਹਵਾਲੇ

SNS. ਸੁਰੇਂਦਰਨਾਥ ਸੇਨ, ਅਠਾਰਾਂ ਸਤਵੰਜਾ। ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਿਡਵੀਜ਼ਨ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ, ਨਵੀਂ ਿਦੱਲੀ, 1957।

ਪੀ.ਜੀ.ਆਰ. ਿਮ.ਆਰ. ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਿਰਕਾਰਡ, ਬਗਾਵਤ ਦੀਆਂ ਿਰਪੋਰਟਾਂ।
ਆਰਸੀਐਮ ਆਰਸੀ ਮਜੂਮਦਾਰ ਿਸਪਾਹੀ ਬਗਾਵਤ ਅਤੇ 1857 ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ. ਫਰਮਾ ਕੇ.ਐਲ. ਮੁਖੋਪਾਿਧਆਏ, ਕਲਕੱਤਾ, 1957।

-ਿਹਸਟਰੀ ਆਫ ਿਦ ਫਰੀਡਮ ਮੂਵਮੈਂਟ ਇਨ ਇੰਡੀਆ ਫਰਮਾ, ਕੇ.ਐਲ. ਮੁਖੋਪਾਿਧਆਏ, ਕਲਕੱਤਾ, 1962, ਿਤੰਨ ਭਾਗ।

ਟੀ.ਬੀ. ਮੁਹੰਮਦ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ (ਿਦੱਲੀ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ) ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ, ਐਡ. HLOG ਗੈਰੇਟ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ, 1932

ਟੀ.ਸੀ. ਤਾਰਾ ਚੰਦ ਭਾਰਤ ਿਵੱਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਇਿਤਹਾਸ, ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਿਡਵੀਜ਼ਨ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ, 1961, 1967, ਦੋ ਭਾਗ।

15