casoneo-o8iae othe 09.00 9320-0915 ogisrogia ogo 4g ogus10.00| reoe-s080 roio-snce sco-nias, nase nido-mn4s 31 MAYIS 2006 GARSAMBA Kabel (ote) Brean theta Da [Taher co congress venue 4, oTURUM “Yasar ve male Te SESSION “Taser ane music eur bagians Chale Rkender Marat Salim Tolag Josaonfiet hana ve zaman alors emule — The Suf cancepten of im and sive Gnd roth wh ras NariOxean aman son doneminde fesomaf mag ve reper Sip mute ord te eperate In'be te Onan prod eep Uae late tosor mang, ‘Musil pec nd sf muse Jnana Satona nee Room sigeesh Sar themes ota ward concabon Seruane ARA COFFEE- BREAK 1s, oTuRUM “Tinkye'de (ark din mosert TSSSESSION ‘Non-ilane roligous must: Seirum bas YalgmnTars chair Pavlos Brerniais Ansa Barta se Onodoks ‘alert "he Anta Greks and Ordodox Ghar muse Ardusan B Sradols Emende maz. ‘The mse ofthe Arataon Arenins Yaktam snore sgog mig, ie SShoreUbndacs and oop 31 MAY 2006 WEDNESDAY Koeatepe Room 1s, oTURUM Misskoteral ve pskoskustik Sadan mull ISS'SESSION ‘A musice-therapeutial and poycho-acoustc approach to mesic ‘Ocurury baslan Chair Say a BRS mmainer The Fitter ond ther mae meen SC a en srs ‘ans Hc Hon ee cece sopy Tent a Fa tc make bin ‘unin phenyl dercopnent Wout Eph Be peels Kocatepe Salon Keeatepe Room Barbaros Salon sen HOES onaietan sora Sa a tin European-Ottoman musical Searam baskans Chair Polat Tacer Balent Aksoy Atay gakgmasi Workshop Unutulnya tik eden ger. ‘Ferhat Eniem Rebetika [vale ipso er koroktenetlers ‘Melodies doomed w abv The hoes of koa end “he Rebetke ssi plang sin Antep (Gomasisdok Oumburtyte mask hareedonaden bry hes Epuodes of mac aevelppment the wamston fom the Otomon Enpre toe Repule yon arr rad Fry iia Sulton Me ‘eats dopa mat ara Sinko Soar Prod Vso pt Sultan rod Vand Ewpeon sms ctare of fly ceva! Fev alemak Salon akamale Room selene ia Eevat rua mak Salon alma Room Acsye galsmast Workshop Fikret Kara ee Orman muss, Tre geng iv Ozeman museMeslarcvass: Ali grke focpres: 6 GEVREKZADE HAFIZ HASAN EFENDI VE MOZiKLE TEDAVi (stag oh , 29 34.08. Ze Dog. Dr. Ahmet Hakki TURABI’ Dogumundan itibaren hayatinin her agamasinda mUzikle igige olan insanoglu, asirlar boyunca mazigi sgerck rubsal gerekse bedensel amaglan dogrultusunda kullanagelmistir. Nese, keder, kabramanlik, korku, Cesaret, mit, Umitsizik vb. duygularim genellikle mizikle ifade etme ve anlamlandima gayreti igerisinde clmustur. Gintimizde aktiel bir konu olan mizikle tedavi, rubsal ve bedensel rahatstzhklan iyilestirmek gin insanoglu tarafindan kullanilan tedavi yéntemlerinden biris, belki de en eskisidir. Zira ilk insanlarin nazarinda rizik,ilahi bir lituftur; Misr, Cin, Grek, Hint ve Task halklan, mizigin cennetten geldigine inantyorlards. Insanogiunun, sesin varhijgm ve canllar Wzerindeki tesirini fark etmesiyle baglayan mtzikle tedavi sieci, insanhk tarihi boyunca sibir, inane, tip olgulanyla igige gelismis; bazen dint merdsimlerde, bazen tibbi keurumlarda bazen de 6zel seanslarda Kendini gostermistr Orta Asya Tiirkleri’nde ise mitzik, “saman” (Kargyz Tarkler’inde “baksi") denen agiklartarafindan kopuz (utar, dombra) veya saz kullanilarak tedavi etme, gue verme, sakinlestime, birlik-beraberlik duygulanm arturma, orduyu sevketme ve diismana karst cesaretlendirme gibi amaclara hizmet etmistr.” Osman Sevki de mivikle tedavi ilminin, Tark hekimleri tarafindan ‘cat edilmedigini, fakat onlann elinde inkisaf ettigini belirtmektedir? ‘slam dininin dunya olaylan karsisinda sergiledigi gergekei yaklasim, en yeni din olmast, vahdet inane, rub-beden bitiinligi g6ris, maspet iimlere saglanan Kolayliklar ve Dogu ve Batt uygarhiklar arasindaki Konumu sayesinde skim Medeniyeti mistik ve bilimsel kavramlar kendi bnyesinde bir ban halinde ortaya koyabilmisti.’ Bu anlamda ilk {slam filozofu Yakub b. Ishak el-Kindi, Farabi ve bn Sind eserlerinde mOzigin rateratiksel meselelerin yam sira sesin fizyolojik ve psikolojik dzelliklerini de degerlenditmislerdir.” Bilhassa fbn Sing, “Sarki sOylemek, sailhgs koruyan en iyi egzersizdir” diyerek, mdzikle tedavi konusundaki gencl anaatin’ oraya koymaktadir. Ona gore mizikteki anlam nitelikler bayak olde, sesin veya milzigin dinleyict zerinde brraktigttesirin sartlarina dayandinilmsstir. Ona gore mUzik, hep daha gQzel -mikemmel- ve estetik olan azerine kurulu bir igtir, zra o kisiselhazzan ifadesiir.” Filozoflann miizik, tp ve astronomi cergevesinde ele aldiklar: mizikle tedavi konusu, mutasavvifiarn, “mzigin marifet sahipleri igin rahun gidast oldugu ve kisinin olgunlasmasina katkist bulundugu” geklindeki diginceleriyle birlikte {slam danyasinda daha da gg kazanmistir. Bu dastince gergevesinde basta Mevlevilik olmak zere diger bir gok tasavwuf ekold mUzigi kullanmis ve igleinden, pek gok degerli mzisyen yetigtemigti. ‘Osmanh Devleti zamaninda yetigen mazisyen ve nazariyatsilar, Saflyyuddin ve Merigt'nin beirledikleri ‘Tirk Mizigimakamlanmn; insan mizaglan, milleler, renkler, burglar, zamanlar ve bihassa hastaiklar Azerindeki tesireri konusunda tasnifler yapmislardi. Turk MUzigi nazariyat kitaplan olan “edvr” ktaplarinn yam sira, tipla ilgili eserlerde de mizikle tedavi Konusu Kendini gOstermistir. Musab. Hamin’un padisaha Sundugu eserinde,’ Hasan Sudri Efendi (6, 1105/1693~1694) Ta‘ala'-emzice adh galssmasmda ve Hekimbast Gevrekzide’nin (1727-1801) Netice'I-fkriyye f-tedbiri veladetL-bikriyye ve er-Risdleta Iemisikiyye mine'd- devai 'r-ridhaniyye adh eserlerinde bu konuyt istemistir. (GEVREKZADE HAFIZ HASAN EFENDi Kaynaklarda Gevrekzade’nin dogum tarihi hakkinda net bir bilgi bulunmamakla birlikte milli, 1209 (1704) tarihinde bizzat kaleme aldigt Dirre-i mensiriyye adh eserinin onsbzinde, bu esnada 69 yasinda oldugunu bildirmektedir." Buradan hareketle Gevrekzde’nin 1140 (1727) senesinde dogdugu sonueuna varmak “Marmara On lahiyat Fak. Thr Din Musikisi ABD Opretim Oye "Hasan Kugok, “Musikinin Rub Terbiysindski Yer, Sana ve Kutrde KOK, sy. 7,1 (stanbul 1981), 31 2 [Ahmet Shin Ak, dvmupa ve Tirklslam Medeniwtinde Mile Tedd Tarihi Geliiml ve Uygularlar, Konya 1997, s. 79; brahim afesogha, Tr il Kahr, tanbul 1991, s 287-288; Onug Givens, s. 18-20, ‘Osman Sev (Ulu) Beybucuk Azlok Tark Tabdbedt Tari (hz. Iter Uzem), Istanbul 1991, 8 136 KoptagekKezancigi “Ortadogo ve [slim Danyasinda Bilimsel Dusdnce*, 1 Uluslararas Tk Alam Bilin ve Telmoost Tari Kongresh, (istanbul 1981, 1, 73. ‘Ahmet Hak Turai,e-Kindnin Mast Risdllert(Basimamig YuksekLisans Tez), Marmara Unversies SosyelBlimfer Ens, fstanbul 1996, 5, 92-95. Cemleddin Ali b. Yas fnd"-Kit, Pbdrw'-omad b-ahbdr'-rukemd (ah. M, Emin e-ietel-Katb, Misi 1926, 2246247: Tobi, ef Kind'nin Mist Rislelert 94-95; EbO Nasr el-Firbi, Ketb TMi V-Kebr (th. Oates [Abdolmelk e-lagebe ye Dr. Ahmed Mahmud el-Hifi), Kehive 1967, s. 107-186; Suey! Onver,“Farib, Misi ve Makamlar ‘akknds", TMD, sy. 3 dstanbul 1948, 5.3. ‘Ahmet Hai Turi, on Sin Mit, tabu 2004s. V, ‘Aslan Terziogl, “Ibn Stna ve Task Coeuk Pikiatis, bn Ind: DoGumnunun Bonnet Vit Armagans (haz. Aydin Say, Ankara 1984, 5.262. Geveekaide Hafiz Hasan Efendi, Daves mensiriye fsercemet! Mansiriyys, SUleymaniye Kip, Babdath Vebbi ne 1489, ve 1 (Eser ttphanede -Gind eed fercimea geinde kay).mimkiindiir, Baba adi “Ahmed” olup,’ Gevrekzde’nin evliligi ve gocuklari hakkinda, “Ahmed” adinda bir oglu oldugundan bagka bir bilgiye rastlanmami3twr. es “{stanbullu"" oldugu belirtilen GevrekzAde'nin hayatiyl igi en saghkl bilgiy, yine kendisinin Darre-i mensiriyye adh eserinin Onsiziinden elde ediyoruz. Bu bilgilere gore Gevrekzade, br taraftan medrese egitimini famamlarken, digertaraftan tip ilmiyle mesgul olmus ve eline gegen para ile bu alanda zengin bir kitiphane olusturmaya galismistr. Hafizigint ve medrese efitimini tamamladiktan sonra, ilgi duydugu tp ilmini, dénemin nl hekimlerinden tahsil etmistir.'” Hocalan arasinda Tokath Mustafa Efendi (6. 1201-1202/1782) ile damady Hekim Ismail Efendi (XVII. yy.) Hekimbasi Katipzide Mehmed Refi (6, 1183/1769) ve Hekimbast ‘Mineccimbagizide Mehmed Emin (6. 1188/1774) bulunmaktaydh. e Tap ilmindeki yogun mesaisi ve basrist onu Sleymaniye Tip Medresesi Madertsl breve ylkseltmisti."* Bir donem, adi gegen medresede baghekimlik gorevini de yiratmistir. 1183 (1769-1770) senelerinde Rusya savaginda orduda bashekimdir- ‘© TH. Mustafa (1757-1774) déneminde ordu hekimbasist"” olan Gevrekzdde, bu gorevi sirasinda orduda yaygin olan dizanteri salginina karst, Bursali Ali Minsit'nin (6, 1145-1146/1733) dizanteri tedavisinde “ipecacuanha” (altinotu) tavsiyesine ve bu keonuda yazdigt monografiye ragmen; dah ziyde kldsik Islam kaynaklarindan hareketl, hastalan tedavi gin sadece siiziilmtls torba yogurdu yemelerini tavsiye etmis fakat bu tedavi yonteminde basarsh olamamustir. fe Gevrekzade , Rusya seferinden Istanbul’a déndikten sonra evveld saray hekimleri arasina slinmis; dolayrsryla Tababet-i Hassa (Eubbé-yt Hassa) mestegine dahil olmustur."” Gevrekzide, 24 Rebtulahir 1200 (24 Subat 1786) tarihinde hekimbasihiga tayin edilmistir.” Sultan 1 Abdolhamid Han (1774-1789) dneminde 3 yil 2-3 ay, Sultan Ill, Selim Hén (1789-1807) dneminde de 4-5 ay hekimbasihik vazfesini deruhte eden GevrekzAde, toplam 3 yal, 7 ay, 7 gn hekimbasihik yapmis ve ! Zilhicce 1203 (23 Agustos 1789) tarihinde bu gérevden azledilmistir." Gevrekzdde'nin hekimbasihktan azledilmesi, imuhtemelen Sultan 1. Abdalhamid Hn'in O2i Kalesi’nin distigind ogrendigi anda gesirdigi beyin kanamasin: tedavi edememesi neticesinde olmustur.” Hekimbasihikten azledildikten sonra Gevrekzide'ye Zilka‘de 1203 (Temmuz-Agustos 1789) tarihinde Halep Mevleviyyeti verilmistir.® Gevrekzaide, Halep’ten Istanbul’a dondikten sonra 1213 (1798-1799) yilinda Edime Mollasi™™ unvanyla Edime kadiligina getirilmistir.”* Gevrekzade’nin mezartasinda da Edime Mollast ‘onemli bir (Gevrekzide, Micennett itn ve Leb, 10 Kip, TY, nt 1299, w 30% Gevrekzide, [Mecmia], IBAK, Mualim Cevdt, ne. K434, vt 102%; Ust, Tarde, s. 9-10. "© Gewekzide,(Meemia), IBAK, Muslim Cevdet, ne. K434, vr. 102, 130% Usly, Tarthten, 8.11. Bursa Mehmed Tahir, Osman Meller, IH, tanbul 1342, 213 Gevrkaide, Divre-t mnstriye ftercemeti Mantariyye, Soleymsniye Kip, BaBdath Vebbi,n.1489, ve, 1 Bu bilge kam olarak Alger bir esernin ik vara da meveutur. Bk aml, Mindi -bds terceme-tIspagorya, 10 Kip, TY, 7083, vt. 6 ‘Cama Moc, I, 213-214; they! Onver, Hekimbay ve Tait Ustad: Kdipadde Mehmed Refi Hayan ve Exeter, tanbul 1980, 36, Bedi N. Sehswvarogly, Tark Tip Tard, Bursa 1984, s 12; All Haydar Bayal, Osmanls Devi nde Hekimbayiik Kurumu ve “ekimbapar, Ankara 1999, s. 126 ‘Schsuvaopla, Tare Tip Tari, 121. “Maders": Osmanh diem medresclernde, bei bir tabsilden sonra iezet, molizemet ve erala medresclerde ders veten kimsclete mOderi (gUndimdzde profesor) deni, Osmanlt medrese tesiltanda "Hitig” ve “Dahil” desletint gen falebe “Sahn-t Seman veya "Soleymaniye™ sevielrindkt tedrsten sonra mezun oup ietzet ab. Bk Kazi, fl “Medeniyt ve Aestselert Tart, 393, ° Bayat, Oomanl Deve nde Hekimbaplik Kurume Hekimbasiar,s. 126 Gevekaide,Dirresl menstrone fercemett Mansirine, Soleymaniye Kip, Bagdats Vehbi,n.1489, v. 1. Mehmed Soreyy bu tii 1180 olarak vermcktedir Bk Mehmed Streyy iil Oamdnt, TV, Istanbul 1308, M162 COsmanltDevled'adesaphklevin idare eden hurumun bapinda ol Kise res kaymaklarda “hekimbs, resa-eubb,ser-eubbkei Sulit, ser-eubbt sta, alk arasinda ie “hekimbas efi” simlryle and. Savaslarda sultans bike olma mecburiyet olan ‘nekimbepar,bonun kargiinda yaksek derecede mencil ying alard Ali Haydar Bayat, “Osman Devlet'nde Hekimbents", KAM, XU4 (tal 1982), 5. 41-47; Nil San, “Hekimbat (Osman: Donen”, DIA, XVI (Istanbul 1998), s. 161-164, Bavat, Osmands Devletne HeKimbagiik Kurum ve Hettmbaplar,s 126, Osman Sevki,s. 182; Kazm Ismail Garka, Soleymaniye Data Kamin Armagara, Ankara 1970, 5.266; "Gewrekade Hasan Efendi, Turk ve Diya UnleriAnsitlopedi, V (stant 1988), 5.2362. Gevekadde, ties’ iriyye ftir welder, 10 Kip, TY, 7092, e127 Us, Tren, 10-1. ‘Ahmed Vis Efe, Mekdsind I dedrve hak akbar (haz. MUcteba ligne, tanbul 1978 . 316, ‘Ouman Sevki, s 214; Baya, “Osmanl Devletade Hekimbapli’,s. 52; Recep Usly, “Hasan Btendi Gewrekaade”, DIA, XVI (stanbul 1999), 5.317 ‘Ahmed Cevdet Pag, Tarihi Cevet(Tertib-i Cedi, 2. Tab'), IH1V, Istanbul 1309, IV, 236; Bayat, Osmanl Devlet nde Hekimbask Karur ve Hekimbalar,s. 126, 2 Mehmed Suteyya 162; Basalt Mehmed Tai, I, 213; Bayat, Osmanb Devlettnde Hekimbapik Kurumu ve Hekimbasilar,s. 127 ™ Mevleviyyet payesini alan ulead hakkandskallaian bir tir. Ozelisle Uetz ekgeltten yukan olan mevleviyytedir ve bunlarn {avin geval tarfindan yapiimaktayd, Aric brine mf kadslara da mola denied. Mellani Hgat any “lim, fii BE Uaangargi, 5 96,157; Paka, 49, 2 Mehmed Soreyy 1,162; Baye, Osman Devl nde Hokimbagiik Kurumu ve Hekimbasiar,s. 126-127; Osmants Masi Litera Teri 126; Us, “Hasan Efendi GevrkzAde", DIA, XVI, 317; Ali Nutki Dede, Deter dervin,Soleymaniye Kip, Nii Pa 1194510.oldugu belinilmektedi.* Kaynaklar, Edime Mollalig: gbrevinden sonra Gevrekzaide’nin “Mekke-i Mikerreme Piyesine” ydkselildigini kaydetmektedir.* Gevrekzade, 1216 (1801) yilinda 73 yasinda iken Istanbulda vefat etmistir. “Ekl eti Gevrekzide’yi ae cid feleke” misrist, ebced hesdbryla ve hicrt tarih olarak Olim yslit belirtmektedir. Vefat sebebi olarak aynaklarda herhang bir bilgi verilmemektedir. Mezari Eytip’te Bozcaadal Hasan Hosni Pasa’nin (1832-1903) ski hayra olan dergahm karsisinda, Atdullah Mehmed Efendi Haztresi’ndedit. Kabri, Boyact Sokagr'na nized.” Kaynaklarda Gevrekzade’nin, Celvetiyye ve Bayrdmiyye tartkatlarma intsap ett ifade edilmektedir.” Bunlardan ayri olarak, Ali Nutki Dede'nin, Yenikapr Mevievihénesi seyhi ken tuttugu kayttlardan, Gevrekzade’nin bir Mevlevi muhibbi oldugu antastimaktadir.” ‘Osmanh-Rus savagnda ordu hekimbasist iken askerin arasinda yayilan dizanteri hastaligim geleneksel yollarlatedaviye galismasi ve bu konudaki basansili sebebiyle tenkide ugrasa da, onu tp hususunda tamamen ‘basarisiz saymamak gerekir. Zira Gevrekzade, geleneksel Osmanlt hekimliginin son temsilelerinden biridir ve doneminin en nl hekimidir, Enderun’da tpla ugrasirken Ahmedpasazade Ishak Bey'in sara hastabigina yakalanan ofunn fedavi etmesi, onun hekimlikteki kudretini gosteren Omeklerden yalnizca biridir.” Aynica Gevrekzade'nin “Bazi kitaplarda gorllen ilaclarla tedaviye heves ederek onu kendiliginden lanlara ziyan asikardir; her seferinde, faydasin bien bir ehline mutlaka basvurmalidir™® soz, hekimlik ve tedvi bususundaki hassasiyetini gstermektedir Gevrekzade’nin mas egitim’ aldigina dair herhangi bir bilgiye rastlanmamakla birlikte, er-Risdletd T- misikiyye ve Neticett'l-ftriyye adh eserlerinde ortaya koyduu masikt bilgisi, mizikle tedavi Konusunda Kaleme aldigy mistakil eser ve bilhassa ana kaynagi oldugunu dastmdagimtz Ta il '-emzice’den fark olarak rizige dair verdigi Onemli bilgiler, onun mOsikiden tamamen uzak olmadigint dastindtrmeltedir, ESERLERI GevrekzAde, 1203 (1789) tarihinde hekimbapihktan azledildikten sonra elif ve terctine tarzinda birgok ser kaleme almistr. Yazdiét veya terclme ettigi bryok eseri hekimbasihktan azledildikten sonra ve belki de yeniden gdze gitmek amaciyla kaleme alan Gevrekzade, caligmalarmn gogunu Tl, Selim’e sunmustur.* Bserlerinden er-Risdleti't-tevhidiyye harg, digerleri Turkge’ dir Gevrekzide’nin yagadhgi dénemde geleneksel yapisin strdirmekte olan Osmanl: hekimligi, biytk dlgdde lasik ve dogulu hekimlerin etkisi altmdayds. Yenilikler yeterince izlenmiyordu. Bu yapinin iginden gelen bi olarak Gevrekzide’nin eserleri de genellikle eski hekimlerden geviriler ve onlarin gOrilslerine dayanan Kitaplards.® Yasadiga dOnemde geligen Avrupa tibbina ait eserlerin Osman topraklarmnda tamnmaya baslamasina ragmen bunlardan kismen etkilenen Gevrekzide, Kendisini tp anlaminda daha gok mistiman Alimlerin eserleriyle yetistimmis ve eserlerini de bu dogrultuda kaleme almistr. Bu bakimdan Gevrekzade, batiya aciisin basladigi bu donemde geleneksel Islam tubbinin son temsicilerinden bri olarak kabul edilbili”* a. Tipla ligili Eserleris Neticeta'Lfikriye f-tedbiri velddet’l-bitriyye (Gocuk ve kadin), Gayett -mintehd fi- tedbiti'-merzd terceme-i Paraklisis (nbbt kimya), Darre-i mensiriyye fi-tercemett Mansiriyye (ig, dis ve atesli hhastaliklar), Micennett'-tdin ve'l-vebd, Risdle-i nbbiyye (kafa ve beyin travmastaksink,necle,g6z hastalklar), Nilois Risdlesi (gut, ayak ainsi), Mirsida'-ibds fi-terceme-t Ispagorya (Ilag. yapum, Risdle feiskorbiit (C vitaminieksikliginden kaynaklanan giz yeralan), Asla'-usil’ fltercemeti fasl'-Fustl W't-llakt (anatomihastaliklarubbi tedavi), er-Risdletd-stiriyyetd'I-hamsiyye (Kalp, nabiz, karin, ates ve dusbrilmesi), Zidbdeti'-kiliyye f-tesrihiI-basariyye (ghz hastaliklan), er-Risdlett'misikiyye mine’d-devai'r-rahdniyye ‘Needet gi, “Tip Tarihi le igi Bikag MezarKtabesi I Tip Tart Arajtmary, (1988, s. 122. Pye, rlbe kari kullanfan bir bird. Eskiden svillere vert tele kargiskullanlan bu tabr son zamantarda,oelike iimiye otic ign Kollantmstr. Bk Pakaln, Il 764 “Mekke- Makerreme Payest” ise, Kinin devine Istanbul kadigdan bir nceki nd drecesidit. Bk. Uaungaril, 273 > Mehmed Sareyy I, 162, chsuvarol,Tirk Tip Tarihi, . 12; Bayst, Osman Deleinde Hekimbagik Kurume ve Helimbalar, 8 To7, socwrckride Hasan Efendi", Ti ve Diinna Onlert Ancitlopedst, V, 2362; Osmanls Misikt Literati Tai, s 126, Usiv, “Haan Efendi Gevrckade", DIA, XVI, 317 © Bursa Melmed Tah, II, 214; Kazam Ismail Gorka, “Soleymaniye Dirisifts”, Kdndni Armagam, Ankara 1970, s. 266, Rengin Buti, “Hekimbes: Gevrekride Hasan Efendi nin Niki Risdlesi, Uhulorarast Tirk Iki Bilin ve Tlooloyt Tarihi Kongres, I (stanbul 1981), «96; Uso, "Hasan Efendi Geviekeide", DIA, XVI 317 sl, "Hasan Efendi Gevrekzade", DIA, XVI317; aml, Tarte, 8.11 “ArSkive™, Mevlevtdervislerinn basa giviti kia yon KOlshdt H. Hoseyin Top, Mevievd Unive Adab, istanbul 2001, s. 152; Nutkt Dede, Defer Devin, 10. Geviekalde, Nece'l-fitriye -tedbir velidew'-bkrye, 10 Kip, TY, a. 7092, vt. 127 Us, Tari, s. 10 engin Butin,"Hekimba Gevrkzade Hasan Etendnn iris Risse, 1, 6 Ugly, “Hasan fendi Gevrekzide", DIA, XVI, 317 2% SGevrekelde Hasan Efendi, Turk ve Diya Unlleri Ansilopedts, V, 2362 % aya, Ormanls Devt nde Hotimbasut Kurumu ve fekimbagular, 8.128.b. Diger Eserleris Firdsemme (ilm-i fist), Vekyindme (imimet), Terceme-i Riséle-iledmniyye (else), Torceme-i Mendlabi'Larifin tasavvut, 5. [Mecmia}, GevrekzAde'nin bizzatistinsah ettigi, TSMK, Hazine, nt. 1783'te kayith ese. er-RISALETOL-MOSIKIYYE mine’d-DEVAPR-ROHANIYYE : ‘Muellifin bizzat bildirdigi gibi eserin adi er-Risdletii’I-misikiyye mine 'd-devdi 'r-rihdniyye ‘eklindedir.” Eser TSMK kayilarinda,iginde bulundugu micelledin ilk eseri olan Ziddew I-ahlpye feresrihi -basaroye adiyla anilmaktadw.”* Bazi aragturmalarda eserin admin “Emrds-1 rihdniye-i nagdmat-1 musikiye” olarak czikredilmesi yanhigtur.” Eserin tek niishast; TSMK, Hazine Bolamé, nr. 571/2, 58°~72° varaklart arasindadur. 13x24.5 (7x16) cm. aletstinde abarh elvan kagit olan sayfalarda 69 mm uzunlugunda 22 sae halindedir. 21 Sevval 1212 (8 Nisan 1798) tarihinde bizzat moellif tarafindan talik hattiyla yazalmistu.° Aym1 miicelled igerisindeki iki eserden iki olan ZubdetiI-kuhliyye ft tesrthi'l-basariyye isimli eserini 19 $a°bn 1212 (19 Ocak 1798) tarihinde" yazdigin1 02, Oinde bulundurursak, GevrekzAde er-Risdlett'onisitiye mine'd-devdi'rrihdniyye yi Zubdett' ‘uhliyye’den yaklasik iki ay sonra yazdigi anlasilmaktadyr. ‘Tek nishast; TSMK, Hazine Boltimd, nr. 571/2, 58°72" varaklan arasinda olan rise, psikolojik ve bazt fiziksel hastalklarin mize teddvisinden ve bu tedivinin yOntemlerinden bahsetmektedit. Yalnizca miki bileisinin veya tp bilgisinin mizikle tedavide yeteri olmayacagim vurgulayan mielif, bunlrim. yan sire astronomi, astoloi ve semail ilminin de bu konuda yardimes olacagim belrtmisi. Eserin en Onemli dzelig, mizikle tedivi Konusunu mistakil olarak ele alan ik eser olmasd. Bunun ncesinde mizikle tedavi Konusunun, gerek edvir (mizik nazariyat) ve getekse up kitaplaninda blim veya pasalar halinde degerlendirldgi gortlmektedr Gevrekzade'nin er-Risdlet-masikiyye mine'devat'r-rahdniyye adi bu esrile, ayn tarhlerde kaleme aldig ve mizigin gocuk hastaklan Ozerindeki tesitlerni inceledii Netter Lflriye fetedbiri velddet biloiye isimli eserinin gocuk hastabklarm kona alan ikinci makalesinde, misikinin’gocuklar ve gocuk hastaliklan Ozerindeki tesirlerinden bahsetmistir.* Neticeri'l-filriyye’nin bilinen en eski nilshasi ile er- Risdleti‘Lmistye’nin yazihs tarbleri Sevval 1212°dir (Mart-Nisan_ 1798) ve her ikisi de ayot hat ile GevrekzAde tarafindan yazilmistir. Oncelikle Gevrekzde’nin Neticeti'I-fikriyye adh eserinin 87°-103° varaklart arasinda yer alan misikiyle tedivibahsinin, cocuklara minhasir oldugunu belirtmemiz gerekmektedi,Zira bun ‘makalenin gitiginde, sonunda ve metin igerisinde defalarca kendisi vurgulamaktadir."” Gevrekzade bu kisimda Go8u zaman ilaglarm gocuklara zararlolabilecegi digincesinden dolay, hekimlerin gocuk hastabklarnda misikiden faydalandiklani seklindeki bilgiler yer almaktadir."° Hekimbagt Gevrekzade, Nasiruddin et-Tist (0. 672/1273), Fardbt (8. 339/950), Ibn Sin, Safiyyaddin Abéulmimin el-Urmevt (0. 693/124) gibi moelliflerin mdsikiye dair cserler Kaleme aldiklanmy fade ‘etmektedir.* Adi gegen mielliflerin misiki eserlerini inceledigini dustind&gumiz Gevrekzdde’nin, bu eseri ‘yazarkenistifade eth asilkaynak, kendisinden hemen birasr ince yagayan sAir-hekim Suir Hasan Efendi’nin Tad -emzice adh eserinin “Misiki Makémat” isimli kine fashdr. Arastrmamtz esnasinda iki ese arasinda Yyaptafamte kasilastirma sonucunda Gevrekzade'nin, Surfin adi gegen eserinn ike! fashndan istifade etigini Tarkettik. Gevrekzade, risilesinin ilk varaga olan S8°de ruh cegilrini saymis, misikinin bu rublar -8zelikle hasta olan rublar- fizerindeki etkisinin keyfiyetini anlatmistir 59° varagindan itibaren 71° varagina kadar risile, ‘Sudri'nin eserinin ikinci fashyla benzerlik arzetmektedir. Zaten 72° varaginda sona eren risdlesinin bu son Oy Varatinda Gevrekzade ézetle; mizikle tedavide insan tabiatlarina dikkat edilmesinden ve yemek-igmek ‘ogaldy iin ark masikinin insan ruhuna tsirinin azaldigindan bahsetmekted. Gevrekzade (vr, 59-71) ile Sulrtnin eserlerinde (vr. 60"-67) konu sialamasi ve gofu clmle gatas ayn olmakla birlikte Gevrekzade, brgok yerde konuyu farkls kelimelerle ifade etmigtr. Bununlabiriktebilhassa makamlarin angi hastalklara iyi geligi asmmnda Gnemtibilgierilave etmistr. Buna mek olarak; Sutr wrak 3 Govrekade, erRisletn"-mosikiyye mine'é-devi'-sthdniyye, TSMK, nr. $712, ve. 72 >» Fehmi Elem Kaaty, TopkaprSaraye Mists! KétphanestTarkge Yamal Katlogu, IU, Istanbul 1961, 587 Suheyl Onver, “Fd, Masi ve Makamlarshakkinda", TMD, sy. 3, 3; Onur Akdogu, Turk MisigiBiblyograpan, 9. yy-1928, Tamir 1989, 5.33; Orug Goveng, 5.6. © Gevrekaide, er-hisleomiiyye mine-devdi'rrthdniye , TSMK, a, S712, vt. 72% Osmanle Misik Literate) Tarihi, 126; Karatay, I, 387. Gewese, bde'L-Auhliye fsegrih -basariye, TSMK, nt. STH, v.56 ‘Risen mtn gin bk. Ahmet Hakkt Tuabi, GevreRzade Hac Hasan Bjondi ve Misit Rises, istanbul 2005 Gevtekzide, Netcea frie fetedbri veldden'.bikriye, 10 Kip, TY, 7082, 97-103 age, Wi. BP_AP, 08, 102%, 87-87, 94,102 © age, ve. 102-1054, (Gevickzide, er-Ridlett-misiliyye mine 'evdtrrihdngye , TSMK, nr STU, vt 62%, Soheyl Onver, “FAB, Masiki ve Makaman Haklanda, TMD, sy.3,5 3.makamint anlatirken “sera” hastahgina iyi geldigini anlatrken Gevrekzfde bu hastaligin adint “méserd™ (Yaztn ve géz kapaklarinin sismesi, bir sicak verem) olarak vermistir. Bu konuyla ilgili diger bir 6rmek: Sudti, rehavi makammin sadece “kanla ilgili hastahklan”™® tedavi ettigini belirtmis; Gevrekzide ise aymt makamin kanin yaninda “balgamla ilgili hastaliklar"daki® tedavi edici degerinden de bahsederek konuya ilivede bulunmustur, Buna ek olarak Suari’de “veca'=1 derk™' seklinde gegen bir agn tird, Gevrekzade'de “vec: verek”* (kalga kemigi agrisi) seklinde ifade edilmistir. Aynea Gevrekzfide'nin Fahreddin er-Razi ve Abdilgani Nablosi"yi kaynak gdstererek yazdigi kenar notlan,” ilk ve son varaklar basta olmak Uzere, baz1 kisunlarda ilave ettigi bilgi ve miisahedeleri eserin igerigini zenginlestirmistit. Gevrekzide’nin risilesinde gegen siirler, higbir deBisiklige ugramakstzin Sudri"den almmustir; zaten bu siirler aym zamanda sair olan Sudri'ye aittir. Gevrekzade, risdleyi yazarken faydalandigi eser ve mUcllifler arasinda agrkga Sudr'yi veya eserinin adi zikretmese de Suari’nin ismi, bir sirin tag beytinde gegmektedir.™* Her ne kadar misikiyle tedavi veya makamlarin insan rubu Gzerindeki etkilerini Sutiriicat etmese de, Gevrekzide gibi biyik bir hekimin en azindan Sudrt'nin veya eserinin adint risdlesinde zikretmesi umulurdu. Zita Neticeti'-fikriyye isimli eserinde, bu eseri yazarken faydalandigt Saban $ifii"yi ve onun Tedbiri-meviid ‘adh eserini bes yerde zikretmistir.” Gevrekzde’nin ilmi konumu, makimi ve Netfoett’fikriyye isimli eserindeki uygulamast gz éniinde bulunduruldugunda bu durumun bir intihalden ziydde, dikkatsizlik veya ‘unutkanhk sonueu gergeklestigini disinmek mimkinddr. MUZIKLE TEDAVININ HUSOSIYETLERI Her ilimde Allah’in varligina delil bulundugu ve ilimlerin ibadet olarak telakki edildigi bu dénemlerin ilmt muzik anlayigm, Hizir b. Abdullah (XV. yy.), Edvar’inin 28. faslinda gu sekilde ifade etmektedir: “Her ilimde ve sanatta vécibo’l-vicddun varhgima delil vardir. flm-i gmada da hal boyledir. Bunu inkar etmemek gerekir, Bizim maksadimiz. bunun beyantdir. Bil ki mOsiki, hikmet sabibi bilginler tarafindan ortaya konulan bir ilm-i te"iftir ve tesiri cisim Ozerine olmayip kalp dzerinedir. MQsiki sanatmin cevheri rihdnidir ve tesiri ruh tizerinedit. Bu ilmin ashin, bir araya getirilmis sOzlerden koymuslar, yani giirin veznini mdsikt ilmine getirmisler ve nagmelerin binasint ritim ve usdl Uzcrine koymuslardir.” Ayn miellif, mdzigin ortaya konulma nedenini de syle agiklamaktadir: “Avaze tizerine konulan o nesneye bitintiyle tesir eder ve nefsi ten dzerine galebe ettirir. Bu imi, nefS ondan mUessir olsun, tene lezzet versin ve teni kendi halinden déndersin diye biinyad ettiler ve bu ili iyi bilen kisi masikiden bir nev* ile her hastay1 hilafsxz kendi halinden donderir, yani tedavi eder."* Gevrekzdde vitcutta olusan hastaliklarin, “a‘za-y1 retse” diye isimlendirilen “hayvéni rah, nefsdni ruh ve tabii ruh*lann tabiatlaninin bir gekilde bozulmasindan kaynaklandi®i gorlstndedir. Onceki alimler bu sekilde ‘olusan rahatsizhklara “rdhéni hastaliklar” demisler; bu hastaliklari basta masiki ve makamlant olmak tizere yine rrdhani ilaglarla tedaivi etmeye calismislardir, Zira onlara gore mOsikt sanatindan elde edilen hos nagmeler ve melodiler, kendi ézelliklerine yakin ve uygun olan tabiatlara sahip kimseleri ferahlatmakta ve sihbatlerini korumaktadur.”” Ibn Sind “besinlerin sindiriminin esas Urtinind teskil eden bir sivi cevher” olarak tarifini verdigi “bilt'sn birinci derecedeki sivilan olarak “kan, balgam, Kara safra ve sari safta” hultlanm saymaktadir. Bu stvilar; ‘emilmege misaittitler ye dokularin tam olarak gekillenmelerini salar; aym zamanda eskiyen ya da ywrtilan viicut simlarim tamir eder.* iste bu sivilarm mizaglari ve halleri, kisinin de mizact ve halini etkilemektedir. insan ‘vilcudunun kan (Kalpte), balgam (beyinde), kara safra (dalakta) ve samt safra (karacigerde) olmak izere dort hnlttan (humor) olustugu; bunlarin uygun bilesimi ve dizenli hareketlerinin vicut sagligint gbsterdigi seklinde ‘Suis, Tail Lemzice,Saleymaniye Kip, Fatih, nf. 3847, vr. 68 Bu kelimeyi fokh sekillerde okumayr denememize rapmen ‘nla ir sonvca varamadile Geviekaide, er Radlett masthgye mine'devdtrrahdntye , TSM, ne $712, w. 6. Suit, Tr dita emace, Sbleymaniye Ktp, Fatih nt. 3547, v.64 Genckatide,erRisaleni bmaskyye mine tedevatr-rihdniye, TSM, or. STUD, v6". Sul, Tria Lamziee, Stleymaniye Kip, Fatih, t.3547, vi. 6,63. 5 Gowkaide, er-Radlenimsyye mine'edevdi rrahantye , TSMK, ne. S712, vt. 67, 6P. age, 62, 6 “Deglancak Suit ein fedi-ynlezzetwuslat” Suir, adit Lemsice,Saleymaniye Kip, Fatih, mt. 3547, v.62; Gevtekze,er- ‘isis -misikyye mine i- dev Y-rihdnidye, TSMK, ne, STV2, v.63 Murat Yurdkok, Tork Cocuk Hekinligh Tarihi, Ankara 1984, s. 15. Sedtetin Orsini, Hic 5. Abdullah ve Kidba'-Edhar (Basiimamts Yoksek Lisens Tex), Marmara Oniversites Sosyal Bilimler Enstts,ltanbul 1989, 5. 45-46 ‘age, vt 38°50 Sind da veutaki bu gleri“ruhlar” veya “kovvetler”gekind isimlendimig ve ayn gekilde “tabi, nent ve Tyla ruc” olarak Oye ays Ibn Sinf'ya gore abil Kuvveler, bireyin ve wkin korunmasya gir. Hayvdnl rub, hayat esi fonksiyonlanns yerne ptrbilecek, duyu ve haeket fava Gstlenebilecek bir kuvvetic. Nefsnt rub ise, anlama, dnme, Sezeihifiza,hatlama ve ack gi idrak Kabilyetiyl gid. Huseyin , Ali. Sin, e- Kann nb (we Esin Kaha), Ankara 1995, 90-39, ages. 17-22.ifade edilebilecek olan “pneumatic” nazariyenin, XVII. yy.’da islam tibbinda da hokom strdagintt ve Gevrekzaide'nin mizikle teddvi konusundaki gortislerini bu nazariye Uzerine bine ettigini sbylemek mimktindi. ‘Buna gore “pneuma” (ciger), solunum faaliyeti ile varlk ruhundan alman ve hayat veren unsurdur ki bu, vitcutta rh meydana getirr. Solunan hava ile strekli yenilenen pneuma, Karaciter ve bobrek vanalarina ulastigimda “abit rah; kalpte, pneuma ile kandaki tabii rubun Kangmasryla “hayatl ruh”; pneuma, beyin ve sinislerle temas ettiginde ise “hayviini ruh” olusmaktadwr. Bu Ug fizyolojik kuvvet, viteudun atin fonksiyonlarian esasin skid cetmektedir.” Gevrekzide, mizigin isleviyle igili olarak Eftatun’dan su sbzleri nakletnektedir: “Eflétun (Allgh ona rahmet etsin) dedi ki: Biliniz ki filozoflar (ikmet sahipler) mizigi oyun ve eBlence igin deg, kigie fayda vermek, rohi lezzetler saglamak, insanin psikolojisini rahatlatmak, Kura mizaglan nemlendirmek (sikintys idermek), fizyolojiyi dengelemek ve kanim akisim dizenlemek igin ortaya koymuslardir. Bu ilmi inkr edenler ise miizifi sadece meyhdnelerde ve sokaklarda dinleyip ilkelerini, anfamlarim ve ortaya konus sebebini kavramadan, bu ilmin (mizigin) sadece oyun ve eBlenceigin oldugunu zannederek dinen yasaklamislardu." Bu ifadelere gore mizik, insan mizaglarma etki otmekte, fizyolojik dengeyi saglamakta ve kan akisimt dizenleyebilmektedir. Unliidiglndr Konfiytis de milzik sayesinde kanin hareket ve dolasiminin sakinlestigini ifade etmektedir.” Ibn Sind, mizact “unsurlann zit Ozelliklerinin kargihklt etkilesmesinden ortaya gikan bir keyfiyet” olarak tarf etmektedir. Ona gGre unsurlarn ilk kaliteleri “steak, soguk, kuru ve nemli® olmak Ozere dortar ve yeni dazenlenmis ya da pargalanmis br cismin mizaci bu nitliklerin trndor.® Gevrekzide, masikt ilminin tip ve astronomiyle yakin mlnasebeti oldugunu ve bu konuda Tast, Pardbi, Unmevi gibi tstadiann eserler tel ettigini belitikten sonra; insan nabzinin belirli makamlar dzere oldugunt agiklamaktadir. Usta hekimlerin ve dajintlerin kabul ettigi gergek, nabzin olgtla her bit hareketinin bir rmakama uygun oldugu ve bir nagmeyle uyum saBladifidir. Nabiz atislan, ustle aykin ve bozuk oldugunda, bu durum vieut saghig igin hig de igagics olmaz. Zira nabyz atilarmi ustlden gikmast, daha énce zikredilen Og ruhun da (hayvant, nefsini, tabi) dogal usGlden giktigma delalet eder, Boylece bedende dengeyi saflayan ana unuviarm ve dolayisiyla vdeudun ahengi bozulmus olur.” Bu baglamda Ibn Sind nabiz-mdzik iliskisini su gekilde apaklamaktadir: “Naban mzige benzer bir ritme sahip oldugu kaydeditmelidit. Mazikte notalar kendi akordu ve zaman araliklan iginde birbirleriyle minasebetlidir. Nabzin durcmu da aynidir, gtnkt onun ats, Uwaunluk ve zaman arabklan bakimindan birbirleriyleiigkilidir”™ Bu baglamda Hzir b. Abdullah da mOsiki ilminin ip ilminin ilk adm oldugunu, msikt iimini bilmeyenin up jlmini butane bilemeyeceBini, insanogu igin ubbin gerekli oldugu kadar misiki ilminin de gerekli oldugunu ier sore.” Risdle‘nin 65° varaginda miellif, bimérhanelerde kadrolu s@zendeler ve Ozel goreviler bulundugunu, kilerlerinin ve dwarlannin, ihtiyag olabilecek her tirld enstrimanla dota oldugunt anlatmaktadir. Zira bu ‘enstrimanlar, hastalarm tedavisinde kullanslan msikinin ierast igin gereklidir. Gergekten burada tneelikle hastanin rh? duramu tablil edilip, bozuklugun Kaynagi érenildikten sonra, hastanin tabiat ve mizag dzellikleriyle uyum saglayan makam, melodi ve sazlarla hasta tedavi edilmeye galiilrdi, Gevrekzade bu bolimde tarihi bir gergege de ugk tutmaktadir. Buna gore, bu bimérhaneler bir miiddet sonra sate hasta ve asalaklarla dolmus, bunun sonucunda islevini kaybetmistir. Moellif, Risdfe'nin 64°-65* varaklarinda cok Onemli bir konu olan “Masikinin Islam dinindeki yerine temas etmektedir. Bu konuda mezheblerin gériislerini serdettikten sonra $afif mezhebine gore sema‘m caiz oldugunu belirten Gevrekzde, masikiyi, vicudundaki besert arzu ve isteklere gem vurarak nefsine hikim ve ‘glizel ablak sahibi olmus kimselere tavsiye etmis, fakat igi geytanliklarla dolu, nefsine hakim olamayan ve kot ahlak sahibi kimseleri misikiden menetmistir. Bu tip kimselere Oneelikle dogru yolu bulmalarim, gece-giindliz ibadet etmelerini ve Allah’t zikretmelerini Ogitlemistir. Bunlarin ancak bu sekilde fillerini dazeltip gtzel ablik sahibi olabileceklerini belirtmisti. Risdle’nin 71° varaginda bu bilgiler gergovesinde yapilacak mAsikiyle tedavinin, ihtiyact giderecegi konusu fizerinde duran Gevrekzade, onceki Ustadiarin bilhassa akil hastaligim mOsikiyle tedavi ettiklerinden Dahsetmistr. MéellifRisdle’nin son varaginda, eski zamantarda yasayan insanlarin yeme ve igmede asuriya gitmedikleri jgin rahi yapilarinin daha saglam oldugunu; bundan dolay1 da hekimlerin mésikiyle tedaviden daha cok faydalandiklarint agiklamaktadir. Ona gore yeme-igmedeki aginhk, rohdniyetin zaysflamasma, vicutta gigi ve i San, “Gevrekzide Hasan Efendi ve Kafa Travmalan Hakiandaki Bilis, 1. Uuslararast rk Islam Biim ve Tebnoljt Tart ‘Kongres I (Istanbul 1981), 1, 53, © Gevrekasde, e-Rislen'omisikyne mine i-devdir-rhdniye , TSMK, nt. 57/2 st 65% 4 Konfigys, Baye Bigs ve Mist Haan Notlr (ve. M.N, Ozerdem), Ankara 1945, s.20. © Tonsing Ab, 88 © Gewekate, er dle mise minded rine, TSM, ne, S12, we. 629-63 Ton Sing e Karn fb, 5.18, Sadretin Ori, fcr 8, Abdullah ve Kiba Ecvdr, 138-139,problemli hastabiklarin ortaya gikmasina sebep olmakta; ve bundan dolay: mQsikt gibi rahani ilaglar artik insanlara tesir edememekte ve hekimler bu durumda cismén ilaglara ihtiyag duymaktadirlar. MOZIKLE TEDAVIDE HEKIMIN OZELLIGH Gevrekzide, vr. 62"de Oncelikle misiki ilminin astronomi ve up ile yakin mOndsebeti_olduguna vvurgulayarak dstad hekimlerin, bilhassa nabzin mQsiki makamlar ve belitli olgtiler(streler) Gzere olduguny ifade etmektei. Risdle'nin 63° yaraginda Gevrekade, nabrz atilarinin dizgtn olmamasinin -yani usdden gikmasinin-, vicutta ciddi rahatsiziklann g6stergesi oldugunu anlatmastir. Ona gore bu bilgilere sahip olmayan ve mOsiki usillerini bilmeyen hekim, hastaliklar: da teshis edemez. Bu konuda Hizir b, Abdullah da usta bir heki ‘nceliklehastanin tabiat ve mizacint teshis ederek ona faydal olabilecek mAsikiyitespit etmesi gerektigin ifade cetmektedir, Béylelikle hasta giinden gine iylesi. Ona gore mOsiktilmini bilmeyen hekim, hastanm nabzant tutamaz; ira buna yapabilmek ign lm-i edvr bilmek gerekir. Dolayisyla bu hekim tp ilminde kusurludu.™ Ibn Sind da el-Kandin ji’-tibadh eserinde aym seyiifade etmektedir.” Risdle’‘nin 67° varaginda GevrekzAde, iyi bir hekimin, guintn hangi saatlerinin hangi mizaglarla uyumlu coldugunu bilmesi ve bu blgiler gergevesinde masikisinaslara yol gOstermesi gerektigini anlatmaktadn. ‘Macllif eserin 70* varaginda; hekimlerin, hangi mizaglarin hangi makamlara yum sagladiginbilmesinin ne kadar degerli ve dnemli oldugunu izah etmektedir. SUBE VE DORT UNSUR iLiskisi “Macliif vr. 68"da Sncelikle dort su°benin “dért unsur"dan hangi sinfa girdigini stralamaktadir; Yegah Su, Diigdh: Hava, Sega: Toprak, Carga: Aes. AVAZE VE GEZEGEN ILIsKist Risdle'‘nin 69° varaginda hangi gezegenlerin hangi avizelere karsihk geldigi anlatilmaktadir: Geviyt ‘Zahal (Satirn), Nevriz: Musteri (Jupiter), Seimek: Merits (Mars), Sehnz: Sems (Ges, Hisir: Zahre (Vents), Maye: Utart (Merkin), Gerdaniyye: Kamer (Ay). Gevrekzide Oncelikle mtzik ilminin “hikmet” (felsefe) ve “hey’et” (astronomi)iimerile ora ve denk olduklanm sebep gdsteerek, ana makamlarin -oniki burea karik ~ oniki tane oldugunu belitmistic. Gevrekzade, dirt su‘be, yedi avize ve oniki makam saydiktan sonra, terkibler Konusunda fstadlannfarklt gOrisler iginde olduklaim, aralarnda omuziki ye karksekiz tne terkb yapanlar oldugu gibi yazlerce trkib olusfurantarin da bulundugunu ifade etmeKtedir.” MAKAMLARIN TEDAVi ETTIGi HASTALIKLAR Gevrekzade, Risdle’nin 66° -67* vareklarinda, Kendi ifadesiyle “makamlanm anast ve iki” olan rast ‘makamindan baslayarak, hangi makamun ne tt hastahklan tediviettiini anlatmistt.” Rast makams;felee iyi gelir. Irak makamt;atesli hastaliklara, sersim (sersem, insana sersemlik veren bir hastalik), mégera (yin ve ‘262 kapaklarinmn sismesi,birsicak verem) ve hafakana (kalp garpintst)” faydasi vardi. Isfahin makam; bérid (soguk, sogukluk) ve yabislkten (kuru, Kuruluk) keynaklanan hastahiklara iyi geldigi gibi zeka, aki, haturlama ve distinme (yotunlasma, odaklanma) gicind arti. Zirefkend makams; bedende gorilen lékve (aguz carpiimast,afsz felei), fie (misf- nual; yarum fele, vvacudun yarisna inen inme), sit agrst, mafsal (eklem) ageaan ve kulung hastalklarin tedavi eder. Reh makam; her tirla bas agrisina faydalsolup, hafakint (Kelp garpintist) engeller, lkve, felg ve balgam ve kanla ilgili hastalklart bedenden soker atar. Burg makamy; mags (bagursak agnst), kulung ve vitcutta gorillen cid hastalklara faydast olup; zihni berraklastinr, dogra distnmeyi (zihni toparlamay:) salar, sevda (asr sevgiden dogan bir gesit hastalik) ve ‘esili Korkularla ilgili rahatsiziklara yok faydalar olr. Zengile makamt; Kalple ilgili hastabklar, sersim, cigerler ve mide ile ilgili rahatsiziklara faydast olmasinin yam sira Kalbe ferahhik ve huzur vert. Hiedz makamy; bevletme (idrara gikma) zorluguna, vicutta gértlen teblikeli air ve sancilara iyi gelmesinin yaninda gehevi (cinsel) goed harekete gesitir age, 8. 138 © fn Sin enn feb. 188 © Gevrlaie, eRe -misikye mine i-dev -rdhdniye, TSMK, ar. 5712, vt. 63% Gevrekaide, er Raden Lmisikigye mine dendsrdhdniye, TSMK, o.SP12, v.63 [st maka, XV. yy."dansiberen"orma'-makmit”(makamlarin ana) olarak amis. age, 5.24 CCemiyeri Tbbiyye Osméniye, Lugats Ti88pe, Itanbul 1290, s. 443, M. Yanik, "Hafrgan: Kaltire bagh bir sendrom mu, yokss anksietenin kate Gzga bedenelifadesi mi”, Klinik Peitofermakolon Ballet, XU, sy. 4, 2003, 5.192.Biselik makamy; kulung hastaly, Kalga Kemigi ve bas agnst ve kanla ilgili rahatsizlklara faydahdir. Usp makama; nikris (gut) hastaliga, uykusuzluk ve ayak agrilarin tedavide oldukga faydalidir ve insamt rahatlatir Huseyni makamr; kalp ve cigerde olugan ilthaplara, mide rahatsizhKlarina, sitmah ve hummalt hastaliklarinin atesini sondirmeye faydahdw. ‘Nev makamt; iku'n-nesa (uyluk basindan timaga kadar varan bir damar, siyatik)”* agrisina, kalga kemii ‘agnisina iyi geldigi gibi, insami bozuk dusincelerden uzaklastinr ve zibnin hauirlama gitcind arti. MAKAM VE BURC ILiskisi Eserin 68°-69" varaginda Gevrekzéde, makamlarin burg ve dort unsur karsiliklarm: su sekilde belirtmistir: Rast; kog, tabiat atesir, Irak; boda, tabiatt toprak, Isfahén; ikizler,tabiatt hava, Zirefkend; yengeg, tabiatt su, zig; aslan, tabiatiatos, ZengOle; bagak,tabiat toprak, Rehavs terazi, tabiats ates, Huseynf;akrep, tabi su Hicéz; yay, tabiats ates, Baselik; oflak, tabiatt toprak, Neva; kova, tabiati hava, Ussak; balik, tabiati su. Kutlug, makamlanm oniki burea gore tayin ve tespit edilme sebebini Har b. Abdullah’tan naklen su sekilde ifade etmektedir: “Her bir burca bir makamm uygun gorilerek ona baglanmasi, ondan sayilmast, makam ve burlarn tabiat icabuir; bir burcun taint ne ise makaman da tabat Byledi.” Gergekten on iki makam on iki burca bolinmesi geligigizel degil,bilinglitetkik ve teeribelerin sonucu olmustur.” MAKAM VE TEN ILIskist Risdle’nin 70°70" varaklarmda Gevrekzide, bir mizisyenin, makamlan ve bunlardan insanlarn sekil ve tiplerine(hilye ve semAil) hangiterinin uygun oldugunu bilmesi gerektigin ifade etmektedir, Bu anlamda millif drt tane (en rengi saymig ve bu tenlerden olan insanlarim mizaglarinin uyum sagladigr makamlan su sekilde siralamishr: Esmer tenlilerin tabiatlar genelikle har (sia, staklik) ve yabis (kuru, kuruluk) olmast sebebiyle bunlar igin uygun makam “srak” makam1 ve bu makama tabi olan makamlardu."* Bugday tenlilerin tabiatlan har ve ratb (nemli, rutfbet) olmast sebebiyle bunlar igin uygun olan makam “isfahdn” makamt ve bu makama tabi olan makamlardir, Saniinlarm tabiatlr: genellkle bérid (souk, sogukluk) ve yabis olmast sebebiyle bunlar igin uygun makam “rast” makam ve bu makama tabi olan makamlardir.”* Beyaz tenlilerin tabiatlani genellikle barid ve rath olmast sebebiyle bunlar igin uygun makam “Ktigek” makam1 ve bu makama tabi olan makamlsrdr. Gevrekzade'nin yaptigi bu siniflama, aym sekilde Kurgehirli ve Seydi'de de yer almaktadtr.”* MAKAM VE MILLIYET iLisKisi Risdle'nin 70° varaginda Gevrekzide makamlarin milliyetlerle de iliskisi oldugundan bahsetmis; bunlart bilmenin bir gok faydast olacagim ve miizisyenler igin zoruntu oldugunu ifade etmistir. Bu anlamda ug tane millet saymistir: Araplar iin daha gok “hiseynt makami ve buna tabi olan makarlardan mist era etmenin daha uygun olacaga belirtilmistir.” Acemler’in (lranlilar) huzurunda en mindsip makamin “wake” makam ve tabileri oldugundan bahsedilmistir. Turkler igin “ussak” makami ve tabileri. Rom ve Frenkler’in (bath) buhundugu toplulukta icra edilecek mtizigin makamimn “bdselik” makama ve tabileri olmasimin daha hos olacag anlatimistr. Gevrekzde'nin yalnzca milliyet agisidan yaptst bu tasnifin sehirleri ce Kapsayan daha teferuath seKlini Mizar b. Abdullah zikretmektedir.” Fardbi de Kitdba'-misa'I-kebir'de her milletin iklim, toprak, yeyip- igtikleri eylerden dolay:tabiatlarmun ve mOzik zevklerinin farkh olacagindan bahsetmektedir.”” MAKAM VE MESLEK iLiskisi Gevrekzide, Risdle'nin 71* varaginda makamlann meslek gruplanyla olan mtindsebetine deginmis; yine Dbunlardan dort simif sayarak hangi makamlan dinlemelerinin uygun olacagim su sekilde simiflamistr: Alimlerin ‘meclisinde “rast” makam ve ondan tiremis olan makamlar; devlet adamlannin bulundugu mecliste “tsfahdn”” makam ve benzerleri; sifilerin huzurunda “rehavi” makami ve benzerleri; dervislerin meclisinde ise “hicaz” makami ve benzerleri. % Ni San, “Gevtekrade Hasan Efendi ve Ka Traymalan Hakdndaki Bil ™ Yabup Fikret Kulu, Dirk Misiksinde Makan, Istanbul 2000, 37-38, Irae rakaminin table Sulit ak, uhh ak, tbatlervh yi xaBilligin bk. Dimitvins Kentemi, Kibet a Veoh Hur (yz. Yale Tur), 1-1, Istanbul 2001 1 47. % Rast makaminin tabiler: Mair, pense kre nihivend, buzirg, selmek, sack, Trt hicaz,bay-hisar, rv. ag, 149. % Ubepllah Sek, Kirgehirls Nisdmeddbn tn VasuPun Risdlent Mist Ad Ese, s. 95-96, Mithat Ansoy,Seyaninef-Matla Ads Evert Oserne Bir Celigma, 8.88 ‘seynimaleaminn tails Horas hseyni, kek, vec hoseyn, need hseyni, sr. Big ign bl. Kant, 1 6S. 7% Binnaz Bajar Clik, Hier Abdulla Kitab -Bdvdr vida Makomlar 5. 276-277 Feb, Kuba T-Mdsha-Rebr, 109-110MAKAMLARIN GON ICINDEKI VAKITLERLE ILiskisi Millif Risdle'nin 67° ~68° varaklarinda, Sncelikle bilge kimselerin bir gin dort kisma ayirdiklarint ve bu dért kismu yine “drt unsur*dan belirli ézelliklerle tavsifettklerini ifade etmektedir. Gevrekziide bu konunun akabinde; mizisyenlere, makamlar ve avazelerin kendi tabiatlar gergevesinde gece ve gtindiz dilimlerine uygun olanlanm kullanmalarnm tavsiye etmis ve bu zamanlan su sekilde agiklamustw:® Seher vakti: Rast. Sabah: Hiseyni. Ogle: Nihdvend. iki namaz arasinda (Ble ile ikindi): Hicéz. tkindi: BOselik. Aksam: Ussak. Yatst sonrast: Mublif-irist. Gece yanist: Rast. Gecenin son 1/3”tinde: Ziretkend rmakami kullanihr. Miellif, makam ve avézelerin bu minval dzere icrésinm, kisiye sihhat ve Afiyet verecegini belirtmekte ve bu vakitlerde ier edilecek mizidin, kendi Ozellikleri gergevesinde bunlarla aym Ozelliklet tasiyan makamlardan tercih edilmesi durumunda, sazin ve stn tesir getintn artacagim anlatmaktadkr SONUG GevrekzAde, risilesinin ilk iki varaginda ruh gesitlerini saymis, masikinin bu rublar -bzellikle rub hastaliklan-tizerindeki etkisinin keyfiyetini anlatmisti. Gevrekzide, mizikle tedévide insan tabiatlarma dikkat edilmesi gerektiginden ve yeme-ieme gofaldist ign artk masikinin insan ruhuna tesirinin azaldigindan bahsetmektedir. Gevrekzaide mizikle teddvi konusunu, ilk Islam filozoflarinda iibaren ileri strlen mitzik-tp-astronomi liggeninde ele almakta ve bu konuda da geleneksel diisince taram eserine yansitmaktadir. Bu baglamda Gevrekzéde'nin eseri, gintimdzde oldukea akttel olan ve artk Kliniklerde im? metotlarla arastinan mizikle tedavi Konusunda gozardi edilmemesi gereken onemli bir kaynak Ozelligi tasimaktadir Govrekztide'nin er-Risdleti'L-misikiyye mine'd-devai'r-rahdniyye adh eseri, bydk oranda Hasan Sutr?nin Ta‘dita'lemzice adh eserine dayanmakla birlkte; iléve bilgilerle igeri8i zenginlestirilmesi ve bu konuda milstakil bir eser olarak telif edilmesi oldukga énemlidir. Bir hekimbasinin kaleminden gikmast, tek ve hem de miellif nishast olmast, eserin degerini artiran diger hususlardr. ” Gevrakztide, er Rise '-mistkoe mine ideal rahdngye , TSMK, as, S72, ve. 6-69"