You are on page 1of 187
Ver tT CAC NGUYEN LI hei elite haces yr TUE TED TEN ER Ee cuuone 36 JONG TU HOA BUC XA DIEN TW aX) 4000 5000 600 H 36-1, Tuong tac cla anh sang va vat chat He 36-2. Dinh luat Kirchhoff 36-3. Bie xa cilia vat den Ne 36-4, Higu ting quang dién 36-5. Phétén va électron 36-6, Phé vach 36-7. Mdu Bohr cila hidré Bai doc thém : n 4B so00 5000 «ono Niels Bohr vi méu nguyén ti Hidré. (a) Cae vach pho divoc tao ra do phdt xa trong ving duit sing thiy duge cia cde nguyén ni hidro, heli va neon (b) Pho hep thu cia cde nguyén vit hidrd. Hay tuéng tuong ban a nha khoa hoc tré vao nm 1899 va ki nim sy két thie cla thé ki cli bang cach ngam nghi xem ban da niéu dén mite nao vé vi try : Co hoc Newton da giai quyét xong cac bai toan vé su chuyén dong cla cac vat thudc moi kich ca — tu chuyén dong cla hanh tinh téi hat cat dang rai. Nhiét dong hoc da duoc phat trign va hoan thign ttr nhiing cai tién trong may hoi nue. Va thuc té déu may xe lita chay bang hoi nud da cung cap mét phuang tién van chuyén Ahanh chong, kinh té gitta cac chau luc, Dién va tir dé duge hop nhat lai trong céc phyong trinh Maxwell. Hon nia, vi nh sang cing chinh la mot loai s6ng dién tir, nén quang hoc la mot nhanh clia dién tir hoc. Di nhién, dau d6 cén mét vai bai toan cn phai tim hiéu, chang han nhu vé cu tric cla cdc nguyen tir va nh sang dugc ching phat ra hay bi ching hdp thy. Ban cé thé phan khich len ma huénh hoang rng nhting van dé nay chang may ntta sé duge gidi quyét, rang nhan loai da d nguéng cia cla vie lam chil cdc quy lvat co ban cla thién nhién. Néu vay, thi ban d4 nhdm to. Thyc té thi cdc van dé nay da dua dén mat cudc c&ch mang vé y tudng trong vat li va dan dén nhiing déi thay ki diéu, ma du cho cudc céch mang mdi trong khoa hoc va céng nghé. Ty nhién Ia v6 cing vo tan. MteVLOC - 13 iSt Nhiing nét co ban cla b6 mon ma bay gid duge goi la Ca hoc Iwong tit, hay Vat li lvong tir da duoc phat trién manh mé trong suét 30 nam dau cia thé ki hai musi. Mac dui vat If co hay vat If c6 dién van cén hitu dung trong pham vi cdc tng dung cla n6, nhung vat Iilugng ti khao sat cA mot finh vuc. nhitng hién tugng hoan toan mdi G mic nguyén tir va duéi nguyén tt. Trong chong nay ta sé xem xét mot sd cdc hién tugng nay. 36-1. TUONG TAC CUA ANH SANG VA VAT CHAT Céc nhan biét cita chiing ta vé thé gidi vat li duge chi phéi béi twong tac cia anh sing va vat chat. Mét tuong téc dién ra tai vong mac mat vé mat sinh If dua t6i thi gidc. Anh séng téi mat va tgo ra v6 s6 hinh anh 1a két qua cla tuong tc gitta anh sang va chat. Nhu ta di néi & chuong 30, mat ciia chting ta chi nhay cam véi mot phan nhé cita phd dién tir. Tir nay vé sau khi ta ding tir "nh sang" 1a ta mudn néi t6i bie xa dign tir cé tn s6 bat ki — bat ké 14 bite xa héng ngoai, tit ngoai, s6ng vi ba hay dai séng nao khic. Khi anh sang di téi bé mat cla mot vat khong trong suét, mot phén anh sang tham nhap vio bén trong vat ligu va bi hap thu. Phin anh séng con lai duge phan chiéu tir bé mat. C4i_ma ta quan sat duge chinh 1 nh sng p! , nghia Ia chiing ta “nin thay" vat bing anh sang phan chiéu tit n6. Phan Anh séng duge phan chiéu tir bé mat phu thuge vao bude séng. Chang han bé mat cita mot vat thé c6 thé phan xa phan Ién 4nh sang trong phn mau lam va hap thy manh trong phéin mau dd. Nhu vay néu 4nh sang trang di téi bé mat, anh sang pha chita mau lam véi ti phan 1én hon mau do. Két qua 1a mau thu nhan duge ciia vat 1A ving mau lam hay cé thé la mau luc. Dai réng caéc mau ma mat cé thé phan bigt duge 1a hé qua cita sy nhay cim cita mat ngudi doi véi céc bude séng khéc nhau duge phan xa. 162 Céc mat cé mau {61 hon hap thu anh sing manh hon cdc mat c6 mau sang hon. Céc 1a mat phan xa t6t tat cA cdc tin s6 cla énh sing t6i. Mot loa nhom hay bac chua bi xin. Déi lai 1a céc mat hap thu manh (phan xa kém), vi du nhu hic in, bé héng va mye in. Ngoai cée vat ta thay duge do anh sing phan xa tir chting, ta cdn cé thé nin thay mét s6 vat do anh sdng tir chting phat ra. Vi du, cuc than dang chéy phat ra mot phan quan trong anh séng cia né trong phé kha kién ; ta c6 thé nhin thay né trong mot budng t6i. Cic vat khée trong phéng, & nhimg nhigt dO thap hon nhiéu, cing phat xa nhung voi mot cudng do rat nhd khéng dang ké trong phan phé kha kién. Nhu vay tit ca cde vat déu phat ra bite xa dign tir véi cuing do phu thudc vao nhiét dQ cita bé mat. Chi & cde nhiét do cao hon nhigt do phong rat nhiéu, bé mat vat mdi phat ra mot lugng bite xa trong phé kha kién di dé ta c6 thé dé dang quan sét duge. Ngudi ta goi dang bite xa phat ra do téc dung nhiét 1a bic xa nhiét, né 1a dang bite xa phé bién hat. Khi vat phat ra bic xa, nang lugng cla né giam va nhiét do gidm theo ; ngugc lai khi vat hap thu bite xa, nang lugng cla no tang va nhiet do ciing tang theo. Trong tring hop néu phan nang Iuong cila vat mat di do phat xa duge bi Iai bang phan nang lugng ma vat nhan duge do hap thy thi nhigt 46 cita vat sé khong déi, bite xa nhiét cita vat cfing khong déi va due goi IA bite xa nhiét can bang 36-2. DINH LUAT KIRCHHOFF Nang suat phat xa Dé nghién citu dink lugng bite xa nhiét can bang cia vat, ta xét nhiing dic trung co ban cia qué trinh nay, trude hét 1a nang sutit phitt xa, Xét mot vat dét néng duoc gitt 6 nhiét do T khong déi, gid sir phéin dién tich dS cha bé mat phat ra trong mét don vj théi gian mét nang lugng dd. Theo dinh nghia, dai luong : dor Rr= as (36-1) duge goi A nang sudt phat xa toan phan cia vat 6 nhigt do T. Y nghia cia Ry 1a lugng nang lugng bie xa toan phan do mot don vi din tich phat ta trong mot don vi thdi gian & nhiét do T. Trong hé don vi SI, ai lugng Rr do bang oat trén mét vudng (wim?). Néi chung, bifc xa toan phén do vat phat ra bao gém nhiéu bite xa don sic ting véi cde bude séng % khéc nhau. Phin nang lugng img véi méi bic xa don sic khong bang nhau. Gia sir lrgng nang lugng cita bite xa phat ra c6 bube séng tir A dén 4 + dd do mot don vi dién tich phat ra trong mét don vi thi gian & nhiét do T 1a dRy, ngudi ta dinh nghia dai luong : dRp OT wh (36-2) la nang suat phat xa don sc cia vat & nhiét do T ting v6i bude séng 2. Trong hé don vi Si, dai tugng 1,7 do bing oat tren mét khéi (W/m’). Bang thuc nghiém c6 thé do duge ry -p ting véi cdc btic xa don ic c6 bute séng A khdc nhau 6 nhidt dd T djnh va nhu vay cé thé tinh duge nang xd suat phat xa (oan phin Ry clia vat bing cong thtéc : (36-3) Chiing ta cling c6 thé tinh duge nang sust phat xa ton phén va ning sudt phat xa don siic qua don vi tén s6 (v =-fy,rdv He so hap thu RG ring 14 mot v3 & nhigt do T khong chi phat ra ede bie xa dién tir, ma cén hép thu 163 cde bie xa 16i nd. Goi déy [a toan bé nang lugng bite xa giti 161 mot don vi dién tich trong mét don vi thdi gian va d6'y 1A phiin nang lugng do dién tich 46 hap thu duge trong cling khodng thdi gian trén thi dai luong : doy ap= > (36-5) TY doy duge goi la hé sé hap thu toan phan cia at 6 nhiét do T. Cac thuc nghigm ching 16 ring déi véi mot vat bat ki, gid tri ay luon nhé hon mot (ay < 1). Néu a cang lon thi phin nang Iwgng hap thy cang nhiéu. Buc xa toan phan giti téi cé thé bao gém nhiéu bite xa don sc khéc nhau, phan nang lugng ma vat hdp thu duge véi cdc buée song khdc nhau cing khong gidng nhau. Do dé dé dac trung cho kha nang hap thu ting véi méi bic xa don ta cing dua vio dai lugng goi 1a hé sé hap thy don sic. Theo dinh nghia : aOn.0 © dar aur (36-6) trong d6 dé,,7 1 phan nang luong biic xa c6 bude séng 2 giti t6i mot don vi dién tich trong mot don vj thdi gian va do’, 7 LA phin nang lugng hap thu dugc. Thong thudng thi ayy < 1 d6i v6i moi vat & moi bude séng va 6 moi nhiét do. Vat den tuyét déi Vat den tuyét déi cdn goi IA vat den Ii tudng 1A vat hap thy hoan t 2 luong cia moi bite xa don sac giti téi né va 6 moi nhiét do. Nhu vay, vat den tuyét doi c6 he n sO hap thy aj = 1 d6i véi moi buée séng A 164 va G moi nhiét do T. Nhiing vat ma hé so dip thu aj7 < 1 goi 1A nhiing vat xam Trong ty nhién khong cé vat den If tuéng vi khong c6 vat ligu nao ma bé mat cd hé sO hap thu bing mot. Tuy nhien c6 nhimng vat gan véi vat den tuyét déi, vi du bé h6ng 1a vat hap thy bite xa tot nhat c6 ay = 0,99. Trong thuc té mot binh kin rong c6 khoét mot 16 nhd trong phi mot [6p den x6p (bé héng ching han) cé thé due xem I vat den tuyét déi (hinh 36-1). i @ o Hinh 36-1. (a) Anh sding di vaio hoe qua mor 6 md nhd,bi hdp tua sau nhiéu tén phin xa. (b) Anh sdng tit hdc di ra qua 16 me nhé duge xem gdu nlut la bite xa cia vat den tuyét doi. Bé mat hap thu tt dnh sang ciing 1a vat phat xa t6t anh séng. Ding dinh luat the hai cia nhiét dong c6 thé ching minh (BTNC 1) ring t6c do phat biic xa 66 bude song 4 cing bing téc do hap thy 6 bude s6ng nay. Nhu vay, mat phat xa li tuéng c6 do phat xa @ = 1 cing 1a mat hap thy Ii tuéng cé hé s6 hap thu a = 1. Btic xa dién tir do mot vat den If tuéng phat ra duge goi 1a bite xa vat den Anh sang phat ra tir 16 nhé cia binh kin rong (mot héc) duge xem gin ding nhu bite xa ciia vai den. That vay, khi mot tia sing di vao héc qua 16 nho thi sau mdi phan xa né bi hap thu mot phan, sau nhiéu lin phan xa gén nhu toan bo cha tia séng bi hap thu hoan t cach nay 16 nho biéu hign nhu mot vat den li tuéng (hinh 36-1a), Nhu vay, énh tir 16 nhé di ra ngoai (hinh 36-1b) 12 bitc xa cla vat den. Dé nghién ctu biic xa cita vat den, ching ta nghien ctu bite xa phat ra tir mot 16 nhé ciia mot h6c Dinh ludt Kirchhoff Chiing ta xét cdc vat A, B, C... dat trong mot binh kin céch nhigt git & nhiet do T (hinh 36-2). Bing cdch trao déi nhiét, sau mot théi gian nhiét do cia cdc vat Ja nhur nhau, khi d6 cdc vat & trang thai can bing nhiét 6 nhiét do T. Cac vat, ké cd thanh trong cia binh phat ra cdc bite xa dién tir va cing hap thu cae bite xa téi n6. Khi & trang théi can bing nhiét, chting phat ra bao nhiéw nang Luong thi ciing hap thu bay nhiéu nang Ivong. Xét mot phin vir dign tich dS cia vat A phat ra mot nang lugng doa(A.T) ci dén % + da trong mot don vi thoi gian. Khi do: bifc xa c6 bude séng tir i do,(4,T) = iQ dSdi Hinh 36-2. Cae var d trang thai cén bang nhiét Goi d9(A,T) 1a phan nang Iugng cita bite xa & trong binh c6 bude séng tir A di giti t6i dS trong mot don vj thé nang luong hap thu cilia vat A 1a d9',(,T) = al dgQ.7) Do can bing nhiet nén : do ,(A,T) = do’, (,T) Dat dh(A,T) = £(4,T) dSda, khi d6 asda = aia, T)dSar. hay : ant Liluan tuong ty cho ede vat khdc, ta cling (2) -2)- Tir dé Kirchhoff da phat biéu dinh luat sau : Ti s6 giita nang sudt phat xq don sc 1,7 va hé s& hap thy don sd ay -p cla mot vat bat ki & trang thai can bang nhiét khong plus thude vao ban chat etia cc vat ma chi plu thuge vao nhigt dg T cia nd va bude song A cia bite xa don sc = f(A,7) (36-7) aT Ham s6 f(2,T) khong phu thudc vao vat no, goi lA ham 96 phd bién. Voi vat den Ii tuéng ay 7 = Lnén f(T) =r" y7 (dau * chi vat den Ki tuéng). Y nghia cia ham s6 phé bién chinh 12 nang suat phat xa don sac ctia vat den Ii tuéng. Nhu vay : OTE AT SE AT Nang suat phat xa cha mot vat xdm bao gid’ cing nhé hon nang svat phat xa cita mot vat den If tudng & cing nhiét do va cling buéc séng 165 36-3. BUC XA CUA VAT DEN Nhu da noi, nang suat phat xa don sic c6 thé do duge bang thye nghiém bing céch phan tich bite xa tir mot vat den (h6c) nho mét ph ké (hinh 36-3), Vat den Khe chudn trye Hinh 36-3. Anh sdng tix vat den (hdc) di qua khe chudn true va duge téch thanh cde bubc s6ng thanh phén nhé mot cach ut nhidu xa, Su phy thuge vao tin so hay bude séng déi v6i hai nhiét do khéc nhau duge cho trén hinh 36-4. Hay chit ¥ téi cdc dac diém chung duéi day : Vang dng ngoai 1000 2000 dam (@ 1. 6 mot mhiét do cho trudc, nang suat bite xa don sac c6 mot dinh hay mot cuc dai. 2 2. Néu nhigt do tang len, nang suat bic xa don sac ting déi véi mdi tin sé hay bude song. 3. Buée séng dinh, tic bude séng & 46 nang suat bife xa don sac 1a cue dai, dich vé phia céc bude séng ngin hon (cdc tin 86 cao hon) & cdc nhiet do cao hon. Cac dac diém nay cing véi su phu thude chi tiét vao tén sé cia nang suat phat xa, phai duge gidi thich béi nhimg \i thuyét vat If vé tuong tée gitta anh sng va vat chat. Sau day ching ta xét mot cach tiép can cé dién cha bai ton bite Ving kha kién ae te ngoai 0 05 1,0 vy, 10H, oy Hinh 36-4, Nang sudt bic xa don sic mot vat den, hay tit mot 16 ma ctia hoe, duge vé Ghai nhiét do khée nhau. Cac déi tdn s6'va bub sing Adi véi dnh sang Ind kigh duge cho bai cee ving 16 stim. (a) Suphu thuge ctia r gp va0 A. (b) Supphu thug ctia r’ yz vao v. 166 ee Céch tiép can cé dién -Cong thitc Rayleigh ~ Jeans Chiing ta xét m6t hdc bic xa (vat den) & nhiét do khéng déi T. Cac vach trong cia héc phat ra cée séng dién tir va ching ciing hap thu cac séng dé giti ti. Khi & trang thdi can bing, nang Iuong phat ra bang nang iuong hap thu va nhu vay ben trong héc c6 mot bite xa dién tir véi mat do nang luong khéng déi. Dé tim nang luong nay, Rayleigh (1842-1919) va James Jeans (1877-1946) cho ring : véch trong ciia hdc duge xem nhu 1a cic dao dong tit diéu hoa, ching c6 thé phat xa hoic hap thu cée bite xa. Ngoai ra bite xa dign tir trong héc duge xem nhu 1a hén hop ciia ce séng ding (song dimg) c6 ec tin s6 va céc huéng khac nhau. Nhu vay nang lung cita biic xa trong h6e bang ning lugng cia cdc dao dong tir trong hée. Nang luong nay bing s6 cdc dao dong tir nhin véi nang lugng trung binh cia mot dao dong tir. Dé don gian, chting ta xét mot hdc hinh lap phuong c6 canh [a a. Cac sng téi va phan xa theo cing mot phuong tao nén cc s6ng dimg phai thod min diéu kien = a= jy theo phuong x ip * theo phuong y 2 (36-8) theo phuong z VG 51, jo, ig 18 cde sé nguyén 0, 1, 2, 3... Vi mot séng ding theo mot hung bat ki thi: 2 hom ae (7) We Day 1& phuong tinh cla mot mat céu véi 2 2 Jeti tis = ba "toa d6" 1 céc sé nguyén jy, jo, j3- Mé mt tan sé duoc biéu dién bang mot diém duge xae dinh boi ba toa dO jy, jp, js. Nhu vay véi mét tap hop ba s6 jy, jo, js mién 1a téng cdc binh phuong ciia ching 1A khong déi déu tuong ung voi cling mot tin sé, nhung biéu thi cac dao dong riéng véi cic husng Khe nhau (chiing duge goi 1a céc mét cita dao dong). Dé tim céc song dimg (cde mét dao dong) nim trong hée c6 tin s6 1% v dén v + dy, ta can tinh s6 cée tap hop Gq, iz. jg) ing véi tin sé nim trong khoang nay. Hinh 36-5 chi ra mot phan cia mat phang (j;, j2). Mdi mot diém trong, khong gian j tuong ting véi mot tap cdc gid tri jy, Joy Js VA mbue vay tuong tng voi mot séng ding. Téng sé céc tin s6 gitta v dén trong kh6ng gian jma khoang cach dén gc toa do nam giita j va j + dj. Thé tich ctia lép cdu bang Anj'dj, nhung ching ta chi lay ; cita l6p cau nay vi chi ‘Ac gid tri duong ctia jj), ja, jg. Hon nia, vi méi tén sé v tuong ting véi hai hudng phan cyuc vuong géc nhau cia bite xa nén s6 cde song ding doc lap trong hdc c6 tin sé trong khoing v dén vedvla 2 eG@dj = at Anj?dj = 73°44 Hinh 36-5 167 Mat khée j = 36 cfc song ding 2av)? 2a (vd = (2) - \ (36-9) Thé tich cia héc 18 a*, nén sé cd dig do song ap trong mot don vi thé tich 12 : anv? G(v)dv = dv (36-10) c Trong chuong 14, & phiin doc them di gidi thigu phan b8 Boltzmann : s6 eae dao dong tit c6 nang wong gitta ¢ va e + de Ta Ae*de, do dé nang luong trung binh cla mot dao dong tira feexp(-e/kT)de o J exp(-e/kT)de é € (36-11) néu nang lugng ¢ tiép nhan cac gid tri lién tuc, hodc : Den exp(-e, /kT) Se 36-12 Sopcast OOM) e= néu nang lugng € tiép nhan cae gid wi gidn doan. Theo quan niém cé dién, mot dao dong tir c6 thé c6 bat ki gid tri nang Iugng nao tir O dén «, do dé nang Iugng trung binh cia mot dao dong tir tinh theo phuong trinh (36-11) sé cho ta & kT (36-13) Vay ning Iwong cia bie xa dién tir trong mot don vi thé tich c6 tin sé tir v dén vedvla: 168 i eG(v)dv = (36-14) Dai long ®™Y OKT = p(viT c P) due goi 1a mat do nang Iugng, né 1 nang lugng cia bitc xa cé ti 6 v & nhigt do T trong mot Gitta mat do nang luong p(v,T) va nang don sac cia vat den tuyét déi suit phi 6 mot lien hé = ry. Few.) (xem BINC 2). Do dé nang suat phat xa don sic theo cich tigp can ¢6 dién bing : (36-15) hay: Phuong trinh (36-15) duoc goi la cong thie Rayleigh — Jeans. Phuong trinh Khong phi hop v6i dung cong thuc nghiém (hinh 36-4) 6 ving tin sé 1én (hay bude séng nhd) ciia cdc tia tie ngoai. Mat khde néu ching ta tinh nang suat phat xa toan phin theo phuong trinh (36-3) thi sé c6 gid tri bing : Rp = foraa é Nang sudt phat xa ton phan cia mot vat & nhiét do T bing vo cing, diéu nay 1a v6 If khong thé phi hop véi thuc nghiém. Bé tac nay tén tai trong mot khoang thdi gian dai be XIX va duge goi Ia "sw kiuing hodng ving tit ngoui". si thé Li thuyét luong tw cia Planck Vao nam 1900, Max Planck (1858-1947) 3 dua ra mot cong thite 6 thé mo ti duoc phan bé tdn s6 do dutge cita bite xa vat den. DE c6 duge co sé vat lf cho mét vai hang s6 trong cong thiic, Planck dua ra mot s6 gid thiét ma vao thi bay gid duge xem 1a khong c6 co sé thyc 1€ vi qué cp tién. Cée gid thiét nay c6 thé duge phat biéu nu sau 1. Mot dao dong tir (ké ca mét séng diing) c6 tan s6 v chi c6 thé thay déi nang lugng nguyén ciia mot lugng nang Iugng nhé xdc dinh goi la long tit nang long € = bv, véi h lA mot hing s6. 2. Nang Iugng ciia dao dong tir bi Iugng tir h6a ; nang luong cha né chi duge nhan mot trong cdc gid tri E, hsgng tirn 18 mot s6 nguyen n.hy, vai sé VGi gid thidi wen, Planck da tinh dugc nang luong trung binh cha mot dao dong tir dua trén phuong trinh (36-12) : Den exp(-e, /kT) Sexpe, 7k) D Chiing ta c6 thé ching minh duge nang hv VOI eq = lugng trung binh & bing (xem phi bai tap) : ¢-—v elv/k (36-16) Cén nang lugng cia bite xa din tir trong mot don vi thé tich c6 tin sé tie v dén vedvla: EG(v)dv Sev wy lc Dai luong pv.) = & by iy oF ewikT | mat do nang lugng cha bite xa cé tain sé v 0 500 1000~-—«*1500— 2000 Buse song (am) @ Li thuyet Rayleigh-Jeans Li thuyét Planck 0 Bude séng (nm) © Hinh 36-6. (a) Nang sud: phat xq don s vat den (thye nghiém) 6 ba nhiét do knee: nha (h) Dung cong li thuyét eta nang sudt phat xa don sée ca vat den (theo Planck va theo Rayleigh —Jeans) 169 va & nhiét do T. Nai suat phat xa don sic cita vat den tuyét déi 1a : hy ehv/RT (36-17) Phuong trinh (36-17) duge goi luat bite xa Planck. dinh Trong cac phuong trinh trén hing sO h lién hg nang lugng vdi tin s6 duge goi 1a hang Planck. N6 duge xem 1a mot hang 86 co ‘in, ngang hing véi van téc anh sing c hay dign tich e cita électron. Gid tri hign nay cla hang s6 Planck trong hé don vi SI 1a : h = 6,626076.10°" J.s = 6,63.10°* J.s Phuong trinh (36-17) cho phép vé duge nhing dudmg cong dic tring cia phé phat xa on toan phi hop véi hc nghigm (hinh 36-6) ; khic phuc duge su khing hodng ving tir ngoai. Ngoai ra ti cong thie Planck c6 thé tim lai due cae cong thite phat xa ca vat den tuyét déi. Céng thite Rayleigh — Jeans Trong ving tn s6 nhd hv << kT, ta 66 : Wd ehvAT lv kT a1+ Nhu vay c6 thé lay MYT ~ 1 phuong trinh (36-17) tré thinh cong thie Rayleigh — Jeans : * 2nv? NT kT ¢ Dinh ludt Stephan — Boltzman Nang suat phat xa toan phén cia vat den theo dinh nghia : 170 = fed park SMT YO wet | 0 0 hy dat EHX qua vai phép bin d6i ta 66 dv arte Ry 2 3 4 x dx= =, 757 &2 duge két 5,67.10°* mK 46 T cita vat den tuyet déi Ia : TA va cia vat xm Bi: P= aoT*A, he s6 phét xa (bing hé s6 hap thu) nhu di tinh bay & chuong 12 (phuong trinh 12-11), Dinh ludt chuyén doi Wien Nhu a nhan xét trong mue 36-3, tir cde dudng cong thuc nghiém, bude séng dinh ing véi nang sudt phat xa don sic cue dai dich vé phia bude séng ngin o nbiet do cao hon. Wien da tim ra dinh lust sau day goi li dink Iuat Wien : T=b (36-18) Déi vai vGt den tuyét Adi, bude Sng by ting véi nang sudt phat xa don sée ce dai 11 1é nghich voi nhiét do tuyét doi ctia var 6; wong dé b goi Ia hing s6 Wien. Gid ti thc nghiém b = 2,8978.10 m.K. Ty céng thie Planck (36-17), ta dat = He va lay dao ham UT. se din den OKT d{ dx | \ = 0, tir dé ta tim duge phuong Xl trinh 1 . Phuong trinh nay 1a mot phuong tinh sidu vigt, gidi bing phuong phip d6 thi, ta tim dugc hai nghiém x = 0 va x = 4,965. Tir dé suy ra he 3 2 965k 9.10 m.K. dyyT = b voi b= Day chinh [i noi dung cita dinh luat Wien. Nhu vay tir Ii thuyét ciia Planck va phuong h (36-17) chiing ta da gidi thich duge tat cd cde die diém cita bite xa vat den va tim lai duge cac dinh luat phat xa da tim ra truée d6. Cai gi Lam nén yéu t6 cp tién trong cc gia thiét cia Planck ? D6 1a gid thiét cho rang nang long ciia dao dong tir bj lugng tir hod, rang nang lugng chi c6 thé Vi DU 36-1 Luong tir hod nang lugng khong tir Vi m6, Dau mot am thoa nang 0. dau dao dong. (b) Néu sé luong tir tur thay déi AA trong bién do. Giai. (a) Nang luong cla dao dong tira : E hy" (6,63.10~*J.s)(440Hz) 0,550 Gid tri lén nay cia n d6i v6i trang thai dién h nho bé ciia luong tir nang luong, hv = (663.10 “J.s).(440Hz) = 2 (b) ViE=nhy = 4m.QnvyPA2, ta e6 A? = /hé thifc lién hé gitta do bién thién AA va do bién thién An : 2AAA = (0,10kg)(27.440Hz)? (0,0012m) nhan cae gi in doan, va gita ching khong cé bat ki gid tri nao khic. Doi véi dao dong co hoc cé dién hay dao dign, nang Iwong dite xem 1a mot dai long bién déi lién tuc. Chang han, nang Iuong ciia mot dao dong tir digu hod cé khdi lugng m va tin s6 gée @ c6 thé duge biéu thi theo bien do A ciia chuyén dong E= 4 mo7A Néu nang long bi Iuong tir hod, khi dé tuong ty, bien do c6 thé chi c6 cde gid ti giin doan. Tuy nhien cho dén nay chua ai quan st duoc tinh gidn doan trong bien do ciia céc dao dong tit. Nang lugng (va bién do) cita cae dao dong tire ich c6 thong thudng dudng nhu ding 1 mot bién lién tuc. thé nhan biét duge déi véi cdc dao dong ,10 kg dao dong diéu hoa véi 440Hz va bién do A = 1,2mm. (a) Xac dinh sé luong tir n déi véi trang thdi nay cla gidm tirn xudng n — 1, hay xéc dinh Iwgng, 0,555 Jang thife nay dé tim sé lugng tin: = 19.10% ‘inh cia mot dao dong tir vi mo 1a do gid tri 31 2.9.10 nh__ | Lay vi phan biéu thde nay sé duge 2n’my hn 2n?my 171 Chia hai vé cho A? ah 2AA _ An L taduge “a = Vian = =I, tacé: Thay ddi nh6 nhu thé trong bien 49 khong thé quan sit duge va bien do ciia dao dong tit vi mo during nhu 1a thay di lien tue. 36-4, HIEU UNG QUANG DIEN Gia thiét cia Planck cho rang nang luong cila dao dong tir bi Luong tit hod vao Itic dé chua tao ra duge mot céch nhin mdi déi véi anh sing. Cée dao dong tir duge Planck thio Iuan Ia céc dao dong vt nguyen ti tg thinh cée vich wong cilia héc, chit khong phai 1A cdc mét séng ding. Vao nam 1905, Einstein di mé rong ¥ wang vé twong tr hod cho chinh Anh sang, khi né truyén ty do va tuong tac voi vat chat. Li thuyét mdi nay vé anh sdng da tra 181 duge moi s6 cau hoi chua gidi dip duge vé higu ting quang dién. ‘Trong higu img quang dién, cde électron duige phat xa tit mot var ligu khi duh sang dép véo bé mat ctia nd. Thong thudng électron lién két vdi vat ligu va khong thé thoat ra khdi né ching nao chua duge cung cap thém nang lugng. Anh sang phai cung cap cho méi électron phat xa mot nang Wong, di dé thodt khoi bé mat vat ligu, Dé c6 thé duge phat xa ra khoi bé mat, électron phai nhan duge mot Ivgng nang Ivgng ti thigu, duoc goi 1a cong thoat khéi bé mat. Gid tri cia cong thoat phy thude vao vat ligu va tang théi cila bé mat, Vi du, cOng thoat cua nhom (c6 bé mat sach, khéng bi Oxi hod) la 4.2eV. Cfe nghién ctu dinh Iugng vé higu ting quang dign duge thuc hién véi mot thiét bi nhu duoc vé trén hinh 36-7. Anh sang dap vaio mot mat nhay sdng 1A catot C ciia mot t€ bito quang dién. Cac électron phat v4 tte 172 catot t6i duge andt A véi te do xic dinh, dong dign i di qua dign ké G. Cac électron nay duge goi 1a cde quang électron va dong dién goi 1a dong quang dién. Hiéu dig thé hai diu té bio quang dien c6 thé duge thay déi, Néu anot dién thé cao han catot, khi dé anot sé hiit cae electron phat xa. Néu dio cu sao cho andi e6 dign thé ip hon catét, khi dé andt sé ddy cac electron. Gia sit anh sing don sic 6 tin s6 Ap vio t& bao quang dign, ta sé ligt ke dudi day mot s6 dac diém quan sit duge cla higu ting quang dién, Neuén sing Hinh 36-7. Au sding 161 catot C ctia mor ré bao quang dign lam cho électron bi phdt xa. Céc électron téi andt A bng gdp cho dong wen mach duge do ¢ dién ké'G. Higu dién thé hai daw té bdo quang dién €6 thé hiéu chink dug 1. C6 mot tin 6 nguiing vp, (hay bude song gidi han Ao) ma hign tong quang dign chi xdy ra khi v > vo (hay 2 < Ag): Dong dign trong mach wen hinh 36-7 sé bing khong néu anh sang chiéu tdi cé tan 86 ¥ < vp (hay A > Xo). Tain sé ngudng 1a dae trung cia vat lig va trang thai bé mat ciia n6, va khong phy thudc vao cuing do nh sing Cudng do dong quang dign phu thudc vao higu dign thé gitta anot va catét Ugx. Dudng dac trung von ~ ampe nhu ten hinh 36-8. Ta mhan thay néu Ugg tang thi i cling tang ; tuy nhién khi Ugg Gn hon mot gid tri Uy mio dé thi dong quang dign khong tang nia va c6 gid wi Ién nhat ip, g0i 1a cwdng dé dong quang dién bdo hod. Cudng do dong quang dign bao hoa ti Ie thudn véi cudng do ciia anh sing chiéu tdi (hinh 36-9). 3. Tirdé thi 36-8, ta cing nhgn thay c6 thé lam uigt tigu déng quang dién khi tie dung mét higu dign thé nguge (UaK < 0) bing cach ndi anot voi cyc am va catot voi cuc duong cia nguén dign. Higu dign th nay cé téc dung ngan cin khong cho cac électron thoat ra tir catot di vé anot, khi Ugg =—Up (goi 1a higu dign thé’ ham) wi cudng d6 dong dign i bing khong. Vi cde alectron thoat ra tir bé mat vat ligu, chting c6 mot dong nang cuc dai Kyax- Do d6 cong can ciia lye dign trudng gay béi higu dién thé ham c6 do 1dn bing dong nang (36-19) Tir cde phép do thyc nghiém ta thay do 1én ciia higu dién thé ham khong phy thuge vio cudng do anh sang chiéu tdi (hinh 36-10a) va 1a khie nhau déi véi cde vat ligu khéc nhau (hinh 36-10b). ns ° Uy Unk Hinh 36-8. Duong dic trumg von ~ ampe cia dong quang dién. ‘| ° 1 (Cumg d9 sang) Hinh 36-9. $1 ply tude ctia dong quang din bao hod vao cudng dé sang. @ Cuimg 6 1, (>t) o 2 _———— Cuimg 40 1, ° u aK Hinh 36-10, Duidug dde wrung von — anpe voi hai cuing dé sang kde nhau : (a) vae lieu 1 (b) vat ligu 2 173 4. Dong ning cue dai phy thuéc tuyén tinh: vio tin s6 cua anh sdng tdi. Dac diém nay duge biéu dién bang dé thi trén hinh 36-11 d6i véi hai vat ligu khde nhau. Chti ¥ ring in sO nguéng, va la khée nhau déi véi hai vat ligu, nhung hai dung c6 do déc nhu nhau. giao diém véi truc hoanh Ia t 5. Thi nghi¢m cho thay rang su tré vé thoi gian gitta thoi diém anh sang dap vio bé mat va théi diém phat xa ela cdc él 1a khong dang ké. tron Bay gi’ ching ta hay phan tich céc dic digm trén va phan ra hai loai, mot loai c6 thé gidi thich duge nhé li thuyét séng c6 dign va mot loai khong thé giai thich duge. ‘Theo thuyét séng, anh sdng 18 séng dign tir, cudng do séng ti 1é véi binh phuong pién dO cla vecto dién trudng E trong séng. Luc ma chim séng téc dung len électron 1a luc cudng biic bing qE. Vi vay ta.c6 thé ché dgi ring 4nh séng cang manh thi luc cudng bite cing manh, cdc électron thodt ra cing nhiéu va déng quang di¢n cing lén. Nhu vay, dic diém cudng do dong quang dign bao hoa ti Ig thuin véi cudng d6 anh sang c6 thé gidi thich duge tir Ii thuyét s6ng. Tuy nhién, nhiing dic diém khéc khong c6 duge cdch giai thich hop If nhd Ii thuyét séng. That vay, higu ting quang dign 1é ra phai xay ra 6 moi tin 1a anh sng c6 cudng do dit manh, li thuyét séng khong cho ta mot co ché gidi thich nio vé tin sé ngudng, dudi tin ngudng hiéu ting quang dién khong thé xdy ra bat ké dnh sding manh dén mite ndo. Hon nifa, theo If thuyét s6ng, ta c6 thé cha dgi rang nh séng cing manh thi dong ning cita électron thoat ra cing Ién, tuy nhién hinh 36-10 lai ching t6 dong nang cue dai Kay (va cd Up) khong phu thudc vio cudng dé sinh sang, Dong nang nay chi 174 phu thud vao tin sé anh sing téi (hinh 36-11), su phy thude tuyén tinh nay da duge xée nhan béi cde thi nghiém cia R. A Milliken (1868-1953) vao nim 1916 Trong If thuyét s6ng khong c6 co sé nado bién ho cho dac diém nay. Cuéi cing li thuyét séng ddi hi ring électron phai hap thy nang lugng lien tuc tir séng, néu cudng do nh sang yéu thi phai cé mot su tré vé thi gian trude khi cae électron cé th thy dil nang lung dé thoat ra Khoi bé n Nhu vay Ii thuyét séng hoan toan xa Ja voi vige quan sat thily cdc électron bj phat xa ic thi Na 33 32 Al g2 in oO 5 10 Is v, 10!4H2 Hinh 36-11. Dong nang cue dai Kyyqy clia cdc électron phiét xq va thé hdm Uj. Kay = Uns plu thuge tuyén tinh vao tdn x6 eta énh sang 16i. Hai diting c6 ciing mot d6 doc Photon Einstein di dé xudt lf thuyét hat vé anh sing : anh sing don sic véi tin sé v truyén trong chan khong xem nhu mot dong hat, hay dong cdc hegng nit ma bay gid ta goi la cde photén. Mi photon chuyén dong véi tc d6 c va c6 nang lugng E=hv (36-20) 6 day h 1a hing sO Planck. Them nita khi photon tuong tic "mot trén mot Clectron, électron sé ldy todn b6 nding long cia photon, va khi d6 photon sé khong cén t6n tai nia. véi Tat cd cdc dac diém cita higu img quang dién c6 thé duge gidi thich mot cdch don gin bing cach ding khdi nigm photon. Ta hay xét timg tinh chat mot di duge néu trén day, dé 1a cdc tinh chat rat khé hiéu trong bite tranh s6ng cla dnh sang. 1. Dé thodt khoi bé mat cha vat liéu, électron phai nhan duge mot nang lugng it ra phai bang céng thoat A. Néu nang luong thu duoc do hip thy phétén c6 nang luong hv nhé hon cong thoat, thi khi dé électron khong thé duge phat ra. Nhu vay, 6 mot tin s6 ngung vg sao cho hvy = A. Chi déi véi cic tin sé lén hon tin sé ngudng, v > vo, thi lectron méi cé thé c6 dit nang Iugng lay ti photon dé thoat khoi t 2. Electron nhan dugc mot luong ning lugng x4¢ dinh hv bang cach hap thu mot photon. N6 phai nhutng lai it nhat mot lugng bing cong thoat A dé bift ra Khoi bé mat. Cho nén cé mot dong nang cuc dai d6i v6i cdc électron phat xa. 3. Dong nang cyc dai Ky,» theo dinh luat bao toin nang lugng, bing ning lugng hv hap thy duge vt photon, trir di nang Ivong cue tiéu A thiét dé bin électron khdi at. Nhu vay : Kyax =hv-A (36-21) dé 14 phuong trinh quang di Einstein, Bigu dién qua hiéu dién thé ham Uk, VOI Kinax = Uj, phutong trinh (36-21) ¢6 thé duge viét thanh : én cua h Uy= Bevo) & day vy = 4 Két qua nay cho sit phu thude tuyén tinh cia higu dién thé ham vio tn s6. M@i dung trén hinh (36-11) c6 tén s6 ngudng vy duoc xéc dinh bai cong thodt cla vat ligu. DO déc cia dudng biéu dién khong phu thude vao vat ligu ; gid tri cia sia nola +. e 4. Vi électron hap thu photon va nhin duge nang long ngay lap tc nén khong cén phai c6 mot thdi gian tré 16n gitta lic Anh sang tdi va lic phat cdc electron. Cac electron c6 thé duge phat xa tite thai (xem bai tap 12). 5. Cuting do anh sang \6n cing c6 nghia s6 hat photon nhiéu, do d6 dong quang dién cting lén. Nhu vay, If thuyét hat vé nh séng cia fi gidi thich duge dily dit cde dic ciia higu ting quang dién, duge thita nhan rong rai. Nhd cong tinh cilia ong vé higw ing quang dién, Einstein da duge tra giai Nobel vao nam 1921 va né di Photon, Iuong tir cia bite xa dign tir gidng nhu hat, 06 ca dng long lan nang lugng. Vi photon truyén véi téc dé énh séng, nén khéi luong nghi cia né bang khong. Dang phuong trinh (35-18), E= \p2c? +m?c*, véi m = 0, ta tim duge dé I6n cia dong E Iuong photon Ia p=—, voi E = hv. Vi € h hy © © lugng cha photon bang , ta cé thé viét dé lén dong (36-22) 175 Vi DU 36-2 } Cac quang électron phat ra tir natri. Anh sang don h véi cong thoat A = 3,7.107'J = 2,3eV. Xdc dinh : (a) Nang lugng photon ctia anh sang nay ; (b) Dong nang cuc dai cita cde electron phat xa ; (c) 6 ngudng cua Na ; (d) Bo Ién cia dong hugng photon trong anh sing t6i. £6 buée sng 450nm dap vao mot mat natri (Na) Giai. (a) Tit phuong trinh (36-20), nang Iuong cia photon E = hv. Vi a = 6,7.10"4Hz, E = (6,63.10 “J.s) (6,7.10"* Hz) =4,4.10 ? y= ing lugng photon lén hon cong thoat, cho ne 8eV Chai ¥ ring électron sé duge phat xa (b) Phuong trinh quang dién cbs Einstein, phuong trinh (36-21), biéu thi sir bio ton nang Itong d6i véi tuong tic giita électron va photon. Electron hiip thy photon va nhan duge nang lugng hy cia nd. N électron nhudng lai nang Iugng ti thiéu A dé thoat khoi bé mat Na, no sé biit ra khoi 66 vei dong nang cuic dai : =shv~A=2,8eV -2,3eV = 0,5eV Kinax. (c) Tin sé ngudng lien hé voi cong thoat bang hé thite hvy = A, hay = v= = 56.10"! Hz (d) DO Jon cia dong Iugng photon déi vi Anh séng ti duge cho béi phuong trinh (36-22) Bai tw kiém tra 36-1 Déi véi thi nghiém dugc mé ta 6 vi du trén, phai cd hieu dién thé ham bang bao nhiéu dé gid dugc bat ki mat électron phat xa nao khong cho né t6i duac anét ? Bap $6: 0.5V. 176 36-5. PHOTON VA ELECTRON Trong higu ting quang dién, tuong tac gita Anh sing va vat chit xay ra nhu cée va cham électron — photon photon bi électron hap thy, va électron nhan duge nang lugng cla photon. Néu nang luong photon hy én hen cong thoat cia vat ligu, khi d6 électron, sau khi hap thy photon, c6 di nang lugng dé thoat khoi bé mat vat ligu. Tuy nhién cing cén cé6 céc qué trinh Khac lién quan mét cach r6 rang hon véi tuong tic cita cae electron va photon cé thé. Ching ta sé xét_ mot trong cée qua trinh nay dé minh hoa thém cho ban chat hat ciia anh séng, Hiéu ting Compton Tan xa cita séng dign tir boi mot hat tich dign, nhu électron trong nguyén tir ching han, d& duae mo ta theo ngén ngit cd dién nhu s ng phing t va tir truong dao dong 6 tin s6 v, tée dung mét lyc phat dong hinh sin én hat va 1am cho né dao dong véi tich dign dao dong vdi tin sé v vai dign trudng @ phat ra mot bic xa dién tir cing vdi tan sé nay, va sOng cau di ra dé Ya séng tin xa. Nhu vay séng 161 ¢6 tan $6 v bi tan xa bai hat vich dign va séng tin xa c6 cing tin sé nhu sng t6i. Nam 1923 A. H. Compton (1892-1962) da phat hign thay ring tin s6 ciia mot sé tia X bi tn xa bdi calc électron khong tring véi tan sé cla cac tia X ti. Su thay déi tin sé nay trong tin xa duge goi 1a higu img Compton. Compton da chimg minh duge ring twong tic nay ¢é thé duge giai thich nbu 1d sy va cham ctia hai hat, mot photon, va mét électron. Trang thai cudi duge xae dinh bang cach ap dung cac dinh Wat bio toan nang Ivong va déng luong. Trang théi 12-vLoe -T3 dau duge biéu dién bang so dé trén hinh 36-12a. Dong long ban dau cita photon nim doc theo truc x cita he toa do, con électron méi diu ding yén. Do va cham ma électron giat lai v6i dong Iuong p dudi gée E, nhu di duge vé trén hinh 36-12b, con photon tn xa duéi géc @ so véi hudng tdi. Vi Glectron di nhan duge dong nang trong va cham, nén nang lang cita photon, tin xa hy’ phai nhé hon nang luong hv ciia photon t6i. Ta phai ding cdc biéu thitc tuong déi tinh cho nang lugng électron (phuong trinh 33-18) vi t6c dé cita n6 so duge véi te do anh sing, x Electron dimg yen Photon @ ) Hinh 36-12. (a) Trang thdi dé + photon ning luong hv ve dong Ivong (hiai dap veo mot électron ding yen, Nang hong ciia électron lai me? vat dong Inong bing khong. (b) Trang thai cudi : électron gidt Ini vai dong hiong p va 4s [tod ante® va nhatdn te nang lugng ype? +mPe4 , vd photon tan xa 6 nang luemg hv var dong hong 06 dg ton (nie) Nang lugng ban dau cila hé bao gém nang lugng hy cia photon cong véi nang luong nghi me? cita électron, cdn nang uong di ciia hé bang nang luong mdi hv' cia photon cong véi nang lung toan phin eee ct \p’c?+m’c* cia electron. Nhu vay, dinh Iuat bao toan cho ta: sot ypc? +mct (36-23) & day ta da dig hé thiic v = ; va vi chting ta dang di tim hé thie lign hé cdc bude séng. Dong lugng theo true x ban dau cia hé hoan toan chi 1a ; 5 eid h dong luong ciia photon c6 gid trj bing 5 Sau khi va cham, photon bi tin xa léch mét g6c sao cho dong lugng ciia n6 theo phuong x [a (Fos, con électron chuyén dong léch mot géc & nén dong lugng theo phuong x cia né Ii pcos’. Su bao toan dong lugng doc theo truc x cho ta: h_h é Fe pees 8 + poss Tuong tu, su bao toan dong lugng doc theo truc y cho ta: (36-24) (36-25) O=psing - Ba phuong trinh (36-23), (36-24), (36-25) vé bao toan nang Iuong vi dong lugng c Vi DU 36-3 Tan xa Compton 6 90°. C: électron tu do trong kim lo: tia X 06 bude s ‘a) Xie dinh buée s thé duge ding dé tim biéu thite cho do thay déi bude séng (A'—%) cia photon theo géc tin xa @ bing cach khir p va €. Ta b6 qua céc chi tit gidi phuong trinh 6 day (xem BTNC 3) va chi dua ra két qua : nv h cos! 26) 5 (1 = 0088) (36-26) Bude séng 2’ ciia bite xa tin xa phu thude vo géc tin xa 0. Déi voi tin xa vé phia truéc hay 1a tin xa theo phuong téi (6 = 0), thira s6 (1 — cos0) = 0, va khong c6 su thay déi vé bude séng. G cdc géc khac, c6 su dich chuyén AA =2'~2.vé phia cdc buée song dai hon. D@ dich chuyén cuc dai Ahmax dién ra d6i véi tin xa vé phfa sau (® = 180°) va tir phuong trinh (36-26) 5 h h Ve Angas =(H-Ci=2%. Chi ¥ ; h . rang luong ne’ cé thit nguyén chiéu dai, xéc dinh do dich chuyén trong bude sé d6i véi tan xa 6 mot géc cho truéc. DO a nay phy thude vao khéi long cia hat tich dign va digc goi 1a bude sing Compton 6i vi loai hat nay. Bude séng Compton d6i v6i électron 1 = 2,43.10 '?m. Vi mc gid tri nay nhé so véi cde bude séng trong phé kha kign (quanh 450nm), higu tng Compton dé dang quan sat duge chi d6i Véi cdc bude séng ngin hon nhiéu, nhu cde bude séng trong ving tia X cita phd. éng 1,14.10 !'m tén xa tir cde mg clia cdc tia X tan xa dudi g6c 0 =~ so v6i phuong t6i. Gia dinh céc electron ban dau déu dig yen (b) Dong nang gidt li ca électron bing bao nhiéu ? 178 D6i véi electron, bude séng Compton bing tan xa tai géc nay bang : = 138.10''m . (a) Tit phuong trinh (36-26), do thay déi vé bude séng Ia AX (elo = 2,43.10°'"m. Buse song cia cdc tia X 14.10°''m + 2.43.10? (b) Dong nang K ma électron nhan duge bing higu nang lugng cia phOton téi va photon tan xa. Nhu vay : K =hv-hv 9,2keV Bai tu kiém tra 36-3 he (+~ i 3.07.10) Véi tinh hudng nhu vi dy trén, xae dinh &@ 1én dong lugng cla photon : (a) tude Ic va cham va (b) sau va cham. Dap sé : (a) 5,8.107° kg.mis ; (b) 4.8.10? kg.mls. 36-6. PHO VACH Dé nhin thay cau tric hay su van hanh bén trong cita mot thiét bi nhur mot déng hé co. hoc hay mot dong co dién chang han, ching ta phai mé ra va nhin né dui Anh sdng. Véi mot kinh hién vi t6t, ta c6 thé phan gidi duge cdc chi tiét cia mot cau tnic c6 kich thuée gén véi gidi han phan gidi ; gidi han may duge x4e dinh béi dai bude séng ciia dnh séng kha kign, c& tir 400 dén 700nm. Ta khong thé nhin thay true tigp cau tric cla nguyén tit vi kich thuée cba né vao cd O,1nm, rat nhd hon bude séng cia anh sang kha kién. Tuy nhién, cau triic ciia nguyén tit hay phan tr c6 thé duge nghién cttu thong qua tong ciia anh sdng véi vat chat, Nghia 1a, cdc nguyén tir phat xa hay hap thu anh sing va thu hign vige dé theo cdch nao tuy thude vao cau tr and Néu nh sing phat ra tir hée duge phan tich bing mot phé ké, nhu duge biéu dién bing so d6 trén hinh 36-3, khi d6 phan b6 cudng do chita tat cd cde bude séng trong dai bi tin séc béi_phé ké. Phé nay 1a phd lign tue. Ngugc lai, anh sang duge phat ra tir ngon dén phéng dién chtta khi lodng (dén hoi nati...) chia céc anh séng don sic c6 cdc bude séng gidn doan, do dé tren kinh anh cua phd ké chtta mot day cic vach mau riéng biét hién trén mot nén den. Phé c6 mot day cdc vach ting véi cde buée séng khée nhau duge goi 1a phé vach (hinh 36-13). 179 Phé anh sdng duge mot nguén phat ra, bat ké 1a phé lién tuc hay phé vach, déu dugc goi la phé phat xa. Phé hap thu cia mot chat (cling 1a phé vach) cé thé thu duge bang céch cho anh sang cé phé lién tuc di qua chat nay. Anh sang truyén qua duge phan tich bing phd ké. Di 1a phd phat xa hay phé hap thu, phd vach d6i véi mot chat 1a duy nhit. N6 tuong tu nhu dau van tay ngudi, va c6 thé duge ding dé nhan biét su cé mat cia chat nay trong Phé ciia mot chat 18 dac trung cla edu tric nguyén tit hay phan tir cia né va cho ta thong tin vé cau tric nay. Mot mo hinh duge xem 1a thanh cong vé nguyen ti phai gidi thich duge cdc phé phat xa va hap thu dac tring cia nd. Nguyén tif nhe nhat va c6 1é don gian nhat Ia hidré, mot phan trong phé phat xa cia né duge vé cho trén hinh 36-14. Bon vach duge ki higu 1a Ha, Hp, Hy va Hg nim trong phan kha kién cita phé. Cac vach con lai tén hinh nim trong phan tit ngoai. Ching 1a cdc thanh phiin cita day vach goi la day Balmer. Vao nam 1885, Johann Balmer (1825-1898), mot thay gido ngudi Thuy St da phat hién ra mot cong thie toan hoc don gidn cho cic bude séng cua day kha kién trong phé hidro. Cong thie Balmer khong c6 co sé If thuyét, nhung thay vio dé né lai 1a mot hé thie kinh nghiém mo ta ding dan tinh quy luat trong phd dé. Ngoai bén vach kha kigén ma Balmer da biét chac chin, cong thie cén cho bude séng cia céc vach nam trong phan tt ngoai cita day duoc quan sat thay sau nay. S€ rat tign loi néu viet cong thie Balmer duéi dang nghich dao cia bude séng : 1 Ruf (n=3, 4, (36-27) 180 Hinh 36-13. Anh sang ti ngudn di qua khe S va i tach ra thanh cdc bude séng thank phan etia n6 nhé cach we nhiéu xa G. Vi tri cia mdi bute sng duoc ghi lai trén kinh dnh, | Hinh 36-14, Day Balmer cde vach phd ctia hidré. Bén vach 6 bén trdi nam trong phdn khé kign ctia phd. Cae vach con Jai ndim trong phan tit ngoui. Cée uo. séng duoc sdo theo don vi angstrom (A) 104 6563 A Ha Hy In. & day Ry = 1,097.10'm' 1a hang sé Rydberg déi véi hidrd, lay theo tén nha vat Ii J. R. Rydberg (1854-1919). Néu thay n= 3 vio cong thtie Balmer, buée séng tinh duge sé 1a A = 656,3nm. Day 1a bude sng cia vach dau tien, hay vach c6 bude séng dai nhat Hy, trong day Balmer. Ding céc s6 nguyén lign tigp Ién hon cita n sé cho ta ca bude séng ciia cdc vach tuong ting trong day. Khi n —> 00, cong thife Balmer cho ta gidi han clia day, 2 = 364,6nm. Cée day vach phé cia hidro sau d6 da duge phat hién 6 cde phiin khée ciia phé. Mai dy duoc mo ta bing céng thie giéng véi cong thie Balmer. Day Lyman, nim tron trong phan tit ngoai, c6 cae bude séng duge cho bdi : chita cde vach trong phan © bude s6ng duge cho bi : Cha ¥ ring, hing sé Rydberg Ry xuat hign trong phuong trinh nay. Tir cau tric chung cla cae cong thife cho céc day pho nay, ta thay rang tat cd ching déu cd thé duoc biéu thi bing mét biéu thie don gian, téng quat hon 1 Lou x eal + noni SO nguyén ny xc dinh céc day : ng = 1 d6i (36-28) véi diy Lyman, np = 2 d6i véi day Balmer,... Véi m6t ng cho trude, cdc gid tri ni, = ne + I, ng + 2, ng + 3,.., cho ta bude séng ciia cdc vach lien tip trong day. Diéu dang luu ¥ 1a biéu thie don gian trong phuong trinh (36-28) m6 ta mot céch ding din bude séng cla méi vach trong phé cia hidro. N6 cho ta mét cach kiém nghiém chat ché déi voi bat ki mot md hinh (mau) nao vé cilu tric ciia nguyen ti. 36-7. MAU BOHR CUA HIDRO Trong cdc nam 1909-1913, cé hai thay déi sau sic di dién ra wong "bite tranh " da duge thita nhan vé cau triic cita nguyen ti. Ngudi ta da tin (va vin tin) ring cée nguyén tir chtta cdc électron va kich thude cia nguyén tit vao cd 0,1nm. La trung hoa dién, nén ngoai cdc électron tich dién am ra qguyén tr phdi cé mot lugng dién tich duong bing thé. Trong mo hinh cia J. J. Thomson (1856-1940) nguyén tir 1a mot moi tung lien tuc (nhu mot chiée bénh nhan nho), cé kich thude nhé bé, tich, dign duong cé chita cdc électron dang diém tua nhw nhiing qua nho kho nam rai trong chiée banh d6. Mdu hanh tinh ctia Rutherford hay mau hat nhdn nguyén tit Thay déi dau tién cia bite tranh vé nguyén tif c6 Lién quan tdi phan bé ciia dién tich duong va di duge phat trién bi est Rutherford (1871-1937) nhu két qua cia cée thi nghiém duge tign hanh duéi sur chi dgo ciia Ong. Trong cde thi nghiém nay. ce hat a tich dign duong (cdc ion He bi hai lan ion hod tic nguén phong xa tén tai tu nhién) bi tin xa bdi mot 14 vang mong. Rutherford rét_ngac nhién khi thay ring mot s6 hat bi tén Ka ra khOi 1 ving quay ngugc vé phia sau. Sau nay ong viet : "Hau nhu khong thé nao tin duge, cing gidng nhu khi ban bin mot qua dan phao 15 inch vio m@t manh gidy Iua, vién dan lai quat ngugc tré lai 1am ban bi thuong”, Rutherford ii gidi ring tan xa quay ngugc lai chi c6 thé xdy ra néu nhu dién tich duong cla nguyén tit duge tap trung vio mot ving rit nh so véi kich thuée cia nguyén tir nay. Thyc ra ving nay cé kich 181 thude nhé hont0"'4m, nhé hon nhiéu so véi kich thuée nguyén tir1a 107m. Rutherford di dé xuat mau hat nhdn cia nguyén tit, trong dé dién tich dong va héu hét kh6i Iwong ciia nguyén tir duge chifa trong mot hat nhan nhd bé. Luc di¢n do hat nhan tich dién duong téc dung len électron duge cho bai dinh luat Coulomb. Nhu vay, lye tée dung lén électron huéng vé phia hat nhan, con do én cia né thay di ti 1 nghich véi binh phuong khoang cach él hat han, Tuong ty véi bai todn hap din — céc hanh tinh bi hit vé phia Mat Trdi cé kh6i Itong 1én bing luc hip din ti 1g véi nghich dio binh phuong khoang cach — nguyen tir duge hinh dung nhu mot hé Mat Trdi thu nhd véi cic électron nim trén qu¥ dao quanh hat nhan. Kich thudc cia nguyén tir duge xéc dinh bai chuyén dong tren quy dao cita cdc electron quanh hat nhan. ctron ~ Ta hay xét mdu hanh tinh cia nguyen ti hidro. Hidrd gém mot hat nhan c6 dign tich +e va mot électron c6 dién tich -e chuyén dong quanh né, Hat nhan cia hidré duge goi 1a proton, va khéi lugng ciia né gp gin 2000 lan khdi luong m cita électron. Diéu d6 c6 nghia 1a, trong mot phép gan diing t6t, ta c6 thé bo qua chuyén dong cita proton. Dé cho don gian, ta gid thiét ring électron nim trén quy dao tron 6 bén kinh r quanh hat nhan c6 dinh (hinh 36-15). Ta cing gid thiét ring van tée v cita électron nhd hon van t6c nh sang rat nhiéu, cho nén ta c6 thé ding co hoc phi tuong d6i tinh, Nhu vay, dO én gia t6c cia électron 1a gia t6c cla mot vat thyc hign chuyén dong tron déu a = D6 I6n cia ye hudng tam gidt cho électron nim trén quy dao cia n6é duge cho bai 182 dinh luat Coulomb 1a Dinh luat 4negr? thit hai cla Newton, ZF = ma, 4p dung cho électron 1a : Fi (36-29) Anegr’ r Néu ta nhan vé phai phuong trinh nay Véi 5, n6 sé 6 thinh dong nang : Fy (2) (36-29) cho phép ta biéu dién dong nang K cua électron theo ban kinh quy dao r cia né : 2) 71) ( }=(S}m? =x. Phuong trinh (36-30) Bxsor Thé nang U cia cap hat cé dién tich +e va—e nm cach nhau mot khoang Fla : 2 (36-31) Frege Tir chuong 18 ta biét ring, méc tinh thé nang nay tng véi khi hat nam xa nhau vo cing ; nghia 1A U = 0 Khir = 0. Diéu 46 c6 nghia 1a thé nang khong bac gid duong. Electron cang nim xa hat nhan, thé nang cia n6 cang lén hon hay 1a thé nang cla né cing it am hon. Hinh 36-15. Trong mau hanh tinh ctia ng tit hidro, mot électron ném trén mot quy dao tron quanh mot proton. Co nang ctia électron, ma ta goi IA nang Ding phuong trinh (36-32), ta c6 thé thay lugng cia n6, 18 E = K + U. Cong cdc mot khé khan nghiém trong ma mau hanh phuong trinh (36-30) va (36-31), tadugc : tinh cia nguyén tir gap phai. Trong dien tir Fl hoe c6 dién, mét dién tich chuyén dong cé c (36-32) gia te ludn phat bite xa dién ti. Vi 8megr électron trén quy dao duge gia toc Hod ra nang lugng cita électron don chi bang mot nia thé nang cia né. Nang (* >> lugng nay khong bao gi’ duong ; d6i voi cde kho’ng cach rlén hon, nang long tré nén 1én hon, hay it am hon. Election cé thé cé nang lugng duong, nhung khi dé né khong con chuyén dong wen quy dao tron nia. Electron véi nang luong duong tng véi nguyén tir bj ion hod, nhung bay gid ta chua dé cap ti nguyén tr bi ion hod. Chung ta chi quan tam dén cai goi 1a cé trang thai lién két, 6 dé électron vin duge gin véi mt hat nhan va nang luong ca he 1a }: né s& phai bitc xa nang long dién ti. Ti sy bao toin nang lugng, nguyén tr bi mat nang lugng va theo phuong trinh (36-32), ban kinh cla quy dao sé phai gidm khi nang lugng giim Nhu vay, trong mau hanh tinh c6 dién, quy dao éleetron sé khong bén viing, électron sé chuyén dong xofin 6c vao hat nhan khi né bite xa nang lugng dién ti. Tdi véi mau cé dién, qué trinh tai bién nay thuc t& khong dién ra. Céc nguyén tir van tén tai mot cach bén ving. Vi DU 36-4 j Nang Iugng ion hod ciia hidrd. Vao thoi Rutherford dé xuat mau hanh tinh, ta da bigt ing nguyén tit hidrd 6 dung kinh c& O,Inm, va biét ring nang lugng ion hod cita hidro 1a I = 13,6eV. Nang lugng ion hod 18 nang lugng nho nhat céin dé bit électron ra khdi nguyen tir (r = 0), Tir mite quy chiéu ciia chiing ta déi véi thé nang trong phusmg trinh (36-31), metic nay ting véi U va vi day 14 nang lugng cuc tiéu nen K = 0. Do d6 nang Iuong ion hod 1a ni 2 e 8negr luong cin cé dé nang nang Iuong cla nguyén tir tir E len E = 0. Gia sit ring dung kinh cia quy dao trong mu hanh tinh déi véi hidrd 1a 0,100nm, hay tinh nang lugng ion hod. i. Ti phéin thao ludn trén day, mau hanh tinh cho nang lugng ion hod ciia hidr6 bang : 2 e ~ Begr Vi duéng kinh nguyen ti fa 0,100nm, bén kinh cla né 14 0,050nm. Thay gid tri nay cing céc hang s6 vio cong thiic tren ta duge : 9 252: -19, _(9,0.10° Nm? je? )11,6.10- °C) _ =e 2(0,050nm) OT Nhu ban thay, két qua nay hoan toan gan véi gid tri do duge cita 1 d6i véi hidro. I 183 Bai tu kiém tra 36-3 Dung mau hanh tinh va ban kinh quy dao bing 0,050nm dé xac dinh : (a) K, (b) U va (0) E 461 vai hidrd. Hay vidt cdc néing long nay ra électron von, Mau Bohr Vao nam 1913 Niels Bohr (1885-1962) da mau hanh tinh d6i vi hidré. Miu nay chita nhimg dic diém mau thudn véi mot sé nguyén Ii clia vat Ii cd dién. No 1a bude khoi dau cha If thuyét lugng tir vé vat DE né trinh bai toin cé d électron biie xa va chuyén dong xoan Se roi vio hat nhan, Bohr di dua ra tién dé vé sy tén tai ciia mét sO trang théi dimg cia nguyén tir, Cac trang thai la ding theo nghia 1a khong mot biic xa mio dugc phat ra khi électron nim & mot trong sé cic trang thai dé. Nghia Ia, ngay ca Khi électron & trang thai dimg duge gia t6c, nd van khong phat ra bite xa. Bohr uhan ra ring cdc phé phat xa gidn doan doi hoi mot diéu kign méi, phi d dién, ring céc tinh chat co hoc cita nguyen tif phai gian doan, hay phai duog long tir hoa. Diéu kign lugng tic hod c6 thé duge phat bigu don giin déi voi momen dong luong c6 do lén L nhur sau : L n (n= 1,2 On (36-33) 6 day h 1a hing s6 Planck, cdn n 1A mot s6 nguyén duong. Nh vay, miu Bohr ciia hidr cho phép électron chi c6 cdc gid tri Jung tit hod cla momen dong lugng, SO nguyén n duge goi 1a sé Iugng tir va méi gid tri nguyen ciia so lugng tir ting véi mat trang thai dimg, hay trang thai lugng ti Bay gid ta ding digu kign luong tir hod nay d6i véi L trong phuong winh (36-33) dé ching t8 xem né6 dura t6i sy lugng tir hod 184 Bap $6 : (2) 14eV ; (b) ~290V ; (c) ~14eV. ic tinh chat co hoc khée cia nguyen tir nhu thé nao. Tir muc 9-3 (Tap mot) ta thay Hing mot vat co Khoi yong m va toc do v chuyén dong trén quy dao tron c6 momen dong lugng véi dé lén L = mvr. Ap dung diéu kign Iugng tir hod cho électron tren quy dao tron, ta 06 = a mrs 5 (36-34) Nhan phuong trinh (36-29) véi r°, ta duoc — 36-35 ‘Ane (36-35) Néu ta chia phuong trinh (36-35) cho phuong trinh (36-34), ta sé di téi digu kign lugng tit hod déi véi tc dd tren guy dao ciia electron : e (1) “0* Shayla (36-36) (n=1,2,3....) Ta dig chi s6 n cho ki higu chi t6e do trén quy dao dé nh&n manh rang téc do bi lugng tit hod, Tée do bi Iuong tir hod vi nd phu thuéc vio n, va n c6 thé nhan chi cdc gid tri nguyén. Viée ding s6 hugng ti Lam, chi s6 dudi cho cdc bién lugng tir 1 mot thong I chung Bay gid ta gidi phuong winh (36-34) dé tim ban kinh quy dao : nh. mv Thay v,, tit phuong trinh (36-36) ta duge bidu thtic cho ban kinh ry clia méi lugng tit hod : uy dao (36-37) (n= 1, 2,3...) Ban kinh quy dao ting khi sé Iwong tir tang. Bin kinh nhé nhat ing véi n= 1, n6 duge goi 1a bin kinh Bohr va duge biéu thi bing ki higu ag : egh? ay = = 0,053nm ame Ban kinh Bohr [4 mot dai lvong quan trong vi né dac trmg cho kich thuée cita cae nguyén tt. Viét theo ban kinh Bohr, bin kinh cita cde quy dao 1a ry = ag, ry = 4ay, 13 =9ag Nang lugng Iuong tit hod tim duge bing céch dat 1, thay cho r trong phuong trinh (36-32) : i ding IA am, va nang luong gidm khi lugng tit tang. Trang thai nang luong ‘ip nhat, duge goi IA trang théi co ban, ting vin = 2,17.10''*} = -13,6eV Cac trang thai v6i nang hugng cao hon duge goi Ia cée trang thai kich thich, va niing Iugng cia ching a : Ban chat gidn doan cita nang luong d6i véi cde trang thai diing sé thé hién 15 én so 46 cac mite ning Iugng. So _dé céc mic nang luong don gidn déi voi hidro duge ve trén hinh 36-16, Méi dudng ngang trén so dé biéu dién mot gid tri cho phép cla ning lugng trang théi dimg. Duong thing ding cho thang nang lugng, v6i diém khong cita nang lugng ting vdi nguyén tir bi ion hod. Chi ¥ ring sé luong tit n duge ding lam chi s6 cho nang twang ct ding. rang tl Bev -09 -15 -34 nel -13,6 Hinh 36-16. So dé cde mite nang lugng cia hidré cho thay nang Iuong cia méi trang thai ding. Cae pho vach tir mau Bohr Theo Bohr, nguyen tit khong biic xa khi nim @ trang thdi dimg. Bite xa duge phit ra, dudéi dang mét photon, chi khi nguyén, ti chju mot chuyén doi tir mot trang thai dimg nay sang mét trang thai dimg khé c6 nang Iuong thip hon, Dé thay duge ¥ tudng nay din dén phd cita hide abu thé nao, ta hay xét nguyén tir méi dau 6 wang thai v6i s6 Iuong tir n;, Gid sit ring nguyen. tit thye hign mot chuyén doi t6i trang thdi c6 nang lugng thap hon véi s6 lugng wit ny 185 sao cho np < nj. Néu mot photon cé nang lugng hy duge phat ra trong chuyén dai nay, do bao toan nang luong ta cé Ej = Ey + hy, hay : hv =E,-E, (36-39) Thay v =< va E, tir phuong trinh (36-38) x tacé: 1 x 213, i sedn3c\ n} (36-40) So sdnh véi phuong trinh (36-28) ta thay hang sé Rydberg bang : Ry= (36-41) B8ephrc Méi vach trong phé hidro c6 thé duge két hop véi mot chuyén ddi giita hai trang thai ding. Cc chuyén dai nay duoc thé hién rd tren so dé cdc mie nang wong trong hinh 36-17. Cic vach nam ngang biéu dién cdc mite nang lugng, cde chuyén déi duge sip xép theo cdc day. Chi ¥ ring mdi vach trong diy Lyman 1a do chuyén doi vé wang thi co ban tir trang thai c6 nang lugng cao hon. Tuong tu, méi vach trong day Balmer ting véi chuyén doi vé tang thai véi n = 2 tir trang thdi c6 nang luong cao hon. Vi DU 36-5 E,.eV 0 n= SS WV, Day i Wi Paschen _ " Day a | Balmer | | Gidi han da day nel I i n=l Day Lyman Hinh 36-17. Cav chuyén doi ddi vai ba day trong phd phat xa ctia hidré. Néu nguyén tr nam 6 trang thai co ban (n = 1), khong c6 trang théi nang Iuong thap hon dé c6 thé c6 cae chuyén dai tdi dé. Nhu vay nguyen tir 6 trang thai co bin 1a bén ving. Miu Bohr cia nguyén tir hidré 1a bude khdi diu tong su phat trién ciia If thuyét lugng tir vé cau trtic nguyén tir, NO chifa dung su hén hop giifa vat If c6 dién xua co ic ¥ tuéng Iugng tir mdi mé hon dang ign dan ra 6 nhiing nam dau cia thé ki hai mui. M diém ctia mau Bohr nhu hé cae quy dao tron gién doan, khong con duge chap nhan mot cach nghiém tic nifa, tuy nhién nhiéu quan niém cua Bohr vin 1a eéc bO phan quan trong trong cau tnic cia If thuyét lung tir. | Chuyén doi cia nguyén tir hidro. Electron trong nguyén tir hidro thyc hién mot chuyén di gilta céc trang thai v 5 va np = 2. (a) Xée dinh nang lugng cia trang thai diu v& trang thai cudi. (b) Xdc dinh nang lugng cia Photon va bude sng cia bite xa phat ra 186 . (a) Ding phuong trink (36-38) voi 8eGh? (b) Bao toan nang long, nhu da duge biéu thi trong phuong tinh (36-39), cho ta nang lugng cia photon : hv =E, -E; (-0,54 eV) ~ (-3,40 eV) = 2,86eV Giai phuong trinh trén dé tim tan s6 cla bite xa, ta c6 ve (2,86eV)(1,60.107!9J /eV) = 6.89.10" Hz 6,63.10°*'I.s Bude song 2 =< bing : _ 3,00.108m/s 6,89.10!4 Hz Bai tu kiém tra 36-4 Lam lai vi du trén v6iin, = 4 va ny=4 = 435nm Dap s6 : (a) -0,850eV va -13,6eV ; (b) 12,7eV va 97nm. Baé dec thin NIELS BOHR VA MAU NGUYEN TU HIDRO Niels Bohr, sinh 6 Copenhagen, Ban Mach, vao ngay méng 7 thang 10 nam 1885, bat ddu cong cudc nghién ctu vat If cia minh vao nam 1903 tai Truéng Bai hoc Téng hgp Copenhagen. Bén nam sau, 6ng dugc tang huy chudng vang cla Vign Han lam Hoang gia Dan Mach, do c6ng trinh vé site cng mat ngoai cia chat léng. Dé lam luan van tét nghiép, Bohr da khao sat cdc tinh chat dién, tu va nhiét ciia cdc kim loai va nhan thay su khong thod dang trong li thuyét hién hanh vé électron dé hiéu dude cac tinh chat nay. Sau khi nhan bang tién si vao nam 1911, Bohr duge bé nhiém gidng day tai Trung Dai Hoc Cambridge va lam viéc tai 187 Niely Bohr vaw nd 1917 phéng thi nghigm Cavendish duéi sy chi dao cla J. J. Thomson. 6 day 6ng gap mot sé khé khan l6n khéng gidi quyét duge, dé la van € ngén ngit. Ong viét thy cho me : "Me khéng hinh dung duge con lung tung nhu thé nao 6 phdng thf nghiém Cavendish dau, mot ngudi nude ngoai téi nghiép nhu con, tham chi khéng biét cdc vat khac nhau dude goi tén ra sao, con roi vao mét tinh thé hét site khé khan..." Dau nam 1912, Bohr rai khdi Cambridge va gia nhap phéng thi nghiém Manchester du6i sy lanh dao cla Emest Rutherford. Chi truée dd mat n&m, Rutherford da dé xudng mau hat nhan hay mau hanh tinh cila nguyén ti. Bohr rét quan tam dén mau nay vi nd mé ta thanh céng tan xa cia hat anpha, va muén nghién citu gidi quyét thiéu sét hién nhién vé su bén ving cla ac nguyén ti trong mau hanbh tinh. Mac du bic tranh cudi cing duge biét dén vé nguyén tt rat quen thudc véi ching ta va dudng nhu qua hién nhién, vay ma vao nam 1912 4a khdng 6 sy nhat tri chung vé mét vai dc tinh hdu nhu co ban cia nguyén ti. Vi du, néi chung 188 chua thay ré cd bao nhiéu électron chita trong nguyén ti. J. J. Thomson truéc day da cho rang méi nguyén tir chia hang ngan électron dugc sap xép trong cac vanh tran xoay déng phang bén trong mat hinh cau tich dién duong phan bé dé Mét trong nhiing myc tiéu chinh cla Thomson la xac dinh sé électron trong nguyén ti, Cac thi nghiém cia éng da dua 6ng tdi ché stfa cho sé électron giam xudng. Chinh cae thi nghiém tia Rutherford vai céc hat anpha da cho ta thay 16 la sé electron xdp xi bang mét nita 86 khdi ola nguyén ti Tré vé Copenhagen, Bohr da cé tim cau hinh bén ving cuéi cling cia céc @lectron quay xung quanh hat nhan 6 trung tam. Ong da thanh céng, song cac tinh toan cla 6ng da dua dén ggi y rang hidré phi c6 mét électron, heli phai c6 hai électron, liti phai c6 ba électron. Vi tap trung vao viée xac dinh edu hinh électron bén viing, nén Bohr cn chua cé y dinh nghién cétu gidi quyét cdc phd dac trung do céc nguyén tit phat ra. Vao thang hai n&im 1913, mot déng nghiép da lam ‘ong cht y tdi céng tht Balmer cho cac vach phé cia hidré. Sau nay Bohr ké lai : “Ngay Khi tdi nhin thy céng thie Balmer, d6i véi t6i moi viée déu da tr nén 6 rang". Chua day thang sau, dng da soan thdo xang bai bao dau tién trong sé cdc bai bdo ndi tiéng cla dng vé edu truc cla nguyén ti. Khi dua ra mé hinh vé nguyén tir hidr6, Bohr la mét ngudi con rat tre. Ong cd nhiéu dong gop quan trong cho vat Ii nguyén tir va vat If hat nhan, Co thé tham chi cdn quan trong hon, dé 1a vai tro dan dau ca éng trong viéc chudn bi cho li thuyét lugng tc duge phat trién trén hai mudi nam sau 46. 10 UW 12 Néu tat cd cdc vat déu phat ra bite xa, thi tai sao ta khong thé nhin duge chting trong bong t6i ? Béng t6i 1A gi ? Mot bé mat hap thy manh hon d6i v6i phan dé ciia phd so véi phan lam, Ban trong dgi bé mat sé c6 mau gi néu n6 duge chiéu sing bai : (a) Mat ‘Troi, (b) bong dén néng sing mau dd, (c) béng dén néng sing mau lam ? Ti phan dnh séng bi phan xa béi mot bé mat c6 thé phu thudc vao bude s6ng cita biie xa. Khi ban nhin vao anh trong gong, c6 phai tat cd cde mau déu cho inh mot cach trung thuc khong ? Lam sao ban cé thé tin chic duge 2. Xét cdc électron ban ra ti bé mat do mot dnh sang don sac dap vao gay ra Dong nang cyc dai ciia cdc électron ban ra thay déi nhu thé nao néu : (a) Tain s6 anh sing thay d6i ; (b) Cudng dO anh sing tang gap doi ; (c) Thoi gian chigu sing tang giip doi ? Giai thich xem bing cach nao ma mach dign ging nhu mach dign cho tren hinh 36-7 6 thé dutge ding trong thiét bi bao dong chéng trom. Higu cng quang dign cdn cé cdc ting dung nao kha Mot chim cic photén tia X don sic bi tin xa béi cdc électron ty do trong ld kim loai. Tan sé ciia bite xa tin xa én hon hay nhé hon tin s6 cba bie xa t6i ? So sinh céc bude séng nhu thé nao? Giai thich. dc Su dich chuyén trong bude séng tia X do tin xa Compton gay ra bd électron ty do trong 14 kim loai c6 thé phat hién dugc. Ban c6 hi vong dich chuyén do tén xa Compton gity ra béi ion tich dién duong trong 14 kim Jogi ciing c6 thé phat hign duge khong 2 Giaii thich, Day nao trong phé phat xa cita hidro c6 cdc tin s6 cao nhat ? Céc vach nay nam 6 phan nao ciia phé ? Cac vach trong day Lyman khong dé phit cde vach trong day Baler. Liga 6 day nao dé phii Ién diy Paschen khong ? Néu c6 dé 1a diy nao ? Day nao trong phé hidro c6 cic vach nim trong ving kha kién cia phé ? C6 bao nhiéu vach nam trong phé kha kién ? Phan con Jai cla cdc vach phd thude day nay aim trong phan nao cita phd ? Khéi lugng cita électron, hat anpha va nguyén tie vang [i my = 9.1.10"! kg, 64.107 "kg, May=3.3-10" "kg. Tai sao Rutherford c6 thé bé qua téc dung cita cdc eletron trong nguyén tit vang Ién hat anpha trong khi lai doi héi ring dign tich duong cia nguyén tir bi giam trong mét ving rat nhd ? mg Trong miu Bohr, électron trong trang thai dimg eta hidro 6 dung yen khong ? Giai thich 189 13 a 15 Ligt ke va gidi thich mot vai nét ging nhau va khic nhau gidta miu Bobr cia hidro va chuyén dong trén quy dao cla hanh tinh quanh Mat Trai Khi électron bi chuyén dai tir trang thi cé nang lugng cao hon sang trang thai cé nang lugng thap hon, higu nang luong duoc giai thich nhu thé nao ? Giai thich nhu thé nao néu chuyén doi tit nang Iuong thap hon len nang lung cao hon ? Xét cdc chuyén ddi duge vé tren hinh 36-17 déi véi cée vach thuse day Balmer. Mot électron trong mot nguyen tir tao ra tit c& cde chuyén ddi hay céc vach nay duge hinh thanh béi cée electron thuc hign céc chuyén ddi trong nhiéu nguyén tir khéc nhau ? Gidi thich. Muc 36-1. Tuong tac cua anh sang va vat chat 1 Mot qua cau ban kinh 250mm ¢6 mot lép b6 héng trén bé mat cila nd. Xéc dinh cong suat bite xa néu nhiét do bé mat la : (a) T = 300K, (b) T = 600K, (©) T= 1500K. Xem Mat Troi nhu mot t den 6 6000K, hay danh gid cudng d6 bic xa ‘i. Ban kinh Mat Troi 1a 7.10°m va bin kinh cia Mat Troi di téi Trai trung binh cia quy dao Trai Dat 1a 1,5.10!!m. Mot qu ju nhom (Al) v6 méng, ban kinh R = 280mm cé mot 16 mé tron cia né v6i bin kinh a = 2,8mm. Qua cau duge gitt 6 1100K va do phat iéu kign nay 1a & = 0,32. (a) Xée dinh nang lugng biic xa tir 16 mé trong mot gid. (b) Phan dién tich bé mat cia qua cau sé bite xa véi cling mot nang Iugng tren trong khong thoi gian 6 bang bao nhieu ? (c) Ban c6 mong dgi thay nhiing khéc biét nao trong vé ngoai gitta 16 mé va bé mat khong ? tren a clia bé mat cila né trong cdc Muc 36-3. Buc xa cua vat den 190 4 Dao dong tir lugng tit c6 tin s6 v = 10!7Hz. (a) Mite thay déi nhé nhatt vé nang lugng ciia dao dong tit nay bing bao nhieu ? (b) Véi tén s6 bing bao nhiéu thi c6 mitc thay déi nang lugng nhé nhat 1a leV ? 1)? X4c dinh nang lugng trung binh cia dao dong tit lugng tir ¢6 tin 56 2.10'Hz can bing & : (a) T = 042K, (b) T = 4,2K (nhigt 49 heli léng), (c) T = 300K, (d) T = 1000K. (e) Déi v6i méi trudng hgp nhiét do tren, so sdnh nang lugng trung binh cla dao dong lugng tir v6i nang lvong trung binh ciia dao dong tir c6 dign & nhigt do 46 Muc 36-4. Higu ung quang dien 6 10 iL Phan kha 750nm. Xdc dinh khoang nang lugng cia cde photon trong phan nay cha ign cia phd c6 cae bude séng nim trong khoang tir 400 dén ph6 ? Biéu thi dap s6 ciia ban ra ca électron von lan jun. Mot trong nhitng vach phé manh duge phat ra béi nh ngan c6 bude séng & xéc dinh : (a) Tén s lugng photon. (@) Gi 1 W/m. Xéc dinh s6 photon trong mét gidy di qua dign ach Im? dat vuong g6c véi phuong cia chim. ng ciia hoi thuy 546,Inm. D6i véi anh sing cé bude séng nay, hay 3 (b) Nang luong cua photén ; (c) Dd 16n cia dong ir ring chim Anh sdng don séc nay c6 cudng do Cong thoat 461 vsi mot mat Na sach 1 2,5eV. (a) Xdc dinh tin sé nguéng quang dign. (b) Mat duge chiéu sang bang anh sing don sac c6 bude song 550nm. Céc électron c6 duge phat ra tir mat nay khong ? Gidi thich: Anh sang don sic c6 téin s6 6,77.10'* Hz dap vao bé mat Na cé cong thoat 2,46eV. (a) Xéc dinh dong ning cuc dai cia cc quang electron. (b) Phai dat vao gitfa catot va anot mot higu dign thé bao nhieu dé gidm dong quang dign xuéng gid tri khong ? nghigm quang dign, higu dita Bang 36-1 im duge x4c dinh déi v6i mot tap hop cdc tin s6. $6 ligu déi véi mot Tin lam thi —-v, 10"Hz Uy (V) m duge t6m 18 & bing 36-1. (a) VE dé thj gidng nhu dé thj cho trén hinh 36-11. (b) 78 onl Ding dé thi dé xac dinh gid tri cha cong thoat 1,9 0.16 cia mat catot va gid tri cila hing sé Planck. 81 0,25 8.6 0,46 Khi nh sng c6 bude séng 4;= 620nm dap vao bé mat té bao quang dién (pin quang dién) céc électron bin ra v6i dong nang cuc da O,l4eV. Hay xéc dinh : (a) cong thodt va (b) tin sé ngudng d6i véi mat nay. (c) Dong nang cue dai cila cdc électron ban ra bing bao 87 9,49 nhigu nu mat duge chigu séng bing Anh sing c6 bude sng 2» zh va dg =2%y? Anh sang don séc c6 cudng do 1W/m? chiéu sing vudng géc vao mot mat Icm? co cong thodt 3eV. Gia sit rang électron lién két véi nguyen tir géin bé mat cé thé ip thy lién tuc tat cd nang lugng tir séng co déén di tdi mot dién tich Inm x Inm. (a) Cong suat bj électron hap thu bing bao nhiéu ? 191 13 (b) Dinh gid thoi gian cin thiét dé Electron hap thu tir sng ¢6 dién mot nang lugng dit Ién dé c6 thé thoat khoi bé mat. (c) Dung bic tranh photon, giai thich bang cach nao électron cé t n ra Khoi bé cham tré khong ding ké vé thai gian. at voi mat su Bé mat mét hop kim duge chiéu’sing bing anh sing 280nm khi cé mat oxi. Khi bé mat bj an mon dan dn, higu dign thé ham bign déi tir 1,3 xuéng 0,7V. Hay xdc dinh cdc thay déi tuong ting, néu cé trong (a) Dong nang cuc dai cla cae électron ban ra tir mat ; (b) Cong thoat ; (c) Tain sé nguéng ; (d) Hing s6 Planck Muc 36-5. Photon va électron 14 15 16 7 18 Xac dinh bude séng Compton déi véi : (a) é ron, (b) proton, (c) phan tir Oy, (d) m6t sinh vién nang 75kg. Tia X c6 buée séng 71pm bi tén xa béi cdc électron tu do trong mot ld kim loai. Xéc dinh bude sng cia tia X bi tin xa Compton tai géc : (a) 7 rad, (b) 4 rad, (6) 0,1 rad Cie bude séng cia tia X c6 thé duge do trong mdt phd ké ndo dé c6 do phan gidi 1pm. Chim tia X di t6i c6 bude séng 71pm bi tin xa béi cic électron tu do. Tai géc tin xa nhé nhit bing bao nhiéu thi bude séng tin xa Compton cé thé duge phan gidi déi véi bude séng cia chim téi ? Tia X c6 bude séng 0,1542nm bi tin xa béi cde electron ty do. (a) Xac dinh nang lugng cla phéton trong chim ti, (b) Néu électron méi dau ding yen, tin xa mot photon vao gée m rad, xde dinh nang Iwong giat Lai ciia électron 1 Tia gamma c6 ning lung 8,3MeV bi tin xa Compton vao géc 357 rad boi @lectron méi dau ditng yen. Xe dinh : (a) Nang lugng cla ao n x4; (b) D6 lén va phuong ciia dong Iugng giat di cila electron, Muc 36-6. Phé vach 192 19 20 21 Tinh : (a) bude séng va (b) tin s6 cia bon vach nim trong phan kha kién ctia phé hidro ? Xée dinh cée gi a bude séng di nhat va bude sng gidi han ciia day 446i véi : (a) diy Lyman, (b) day Balmer, (c) day Paschen, (d) day Brackett, (e) diy ndo néu cé trong cde day nay e6 cde vach nim trong cde mién dé phi nhau ctia phd ? Ching minh ring tin sé v3) cia vach hidro c6 n, = 3, ng = 1 bang téng V39 + Vo}, 0 day V39 ting vin, = 3, np = 2 Va v2) ting véin, = 2, np=1 Muc 36-7. Mau Bohr cua hidro 22 23 24 25. 26 13-vupe-1 Nguyén tir hidro nim é trang thai n = 2. Gia sit ring électron nam trén mot quy dao tron, hay xée dinh : (a) Ban kinh cita quy dao ; (b) Thé nang ; (c) Dong nang ; (d) Nang lugng toan phan cila électron trén quy dao Electron trong nguyén tit hidré chuyén ddi tir trang thai dau véi n, = 5 dén trang thai cudi véi ny = 3. (a) Xée dinh day va vach déi véi bite xa phat ra tir chuyén ddi nay. (b) Xée dinh nang lugng du va cudi cita électron. (c) Xéc dinh tén s6 va buéc séng ciia bie xa phat ra trong chuyén dé nay. Electron thuc hién cdc chuyén dai lién tiép trong nguyén tit hidro. Moi dau électron & trang thai n, = 6. Trong chuyén dai Jectron téi trang thai trung gian n,, photon phat ra c6 nang luong 1,13 eV. Sau chuyén dai thir hai, électron & trang thai co bin n, = L. (a) Xac dinh s6 long tir ny d6i voi trang thai trung gian. (b) X4e dinh nang Iugng cia photon phat ra trong chuyén dai thit hai. (c) Vé hai chuyén ddi nay trén gid d6 cde mite nang lugng déi véi hidro. (a) Danh gid van téc tren quy dao v; cia électron & trang thai Iugng tit n= | cia hidro, (b) Xéc dinh y= 4 dei v6i van tée nay. Vi van Vie 2/2 tdc nay nhé hon so véi van t6c Anh sing, cdn cdc van t6e trén quy dao cita it ca cdc trang thai Iwgng tir khéc déu nhé hon vj, diéu nay bign ho cho viée ching ta ding cdc cng thie phi twong déi tinh déi v6i mau Bohr cia hidro. Xét électron & trang thdi co ban cita nguyen ti hidrO. N6 c6 thé bi chuyén ddi bing céch hap thy mot photon. (a) Tim biéu thttc giéng nhu cong thie Rydberg cho str phat xa, d6i véi nghich dao bude séng (3) bi hp thu bai nguyén tr hidr. (b) Vé céc chuyén ddi nay trén gidn dé cdc mic nang lugng. (c) Day hap thy nay ting véi day ndo trong phé phdt xg cua hidro ? (d) Giai thich tai sao ede vach ting véi cdc day phat xa khéc lai khong duge quan sat dé ding trong phé hip thy. Mot sé 1én cée nguyén tit hidro méi dau 6 trang théi véi n = 6. Xét tat cd cdc té hop chuyén déi kha di bit nguén tir céc nguyén tir & trang thai nay khi cde électron thyc hién chuyén di gay bite xa. Chti ¥, edn phai tinh hé cde chuyén ddi dén va di tir céc trang thai tung gian. (a) VE tat cd cde chuyén di nay trén gidn dé mite nang lugng. (b) Xée dinh day va vach trong phd phat xa cia hidro ting véi me . (c) $6 t6ng cong ic chuyén didi khée nhau trong chudi nay bang bao nhiéu ? 193 28 29 30 31 32 33 34 Dinh gid cong suat duge bite xa béi co thé ciia ban. Gia sir ring n6 giong nhu mét vat den va luén & nbiét do 37°C. Hay nhé ding dinh luat Stefan — Boltzmann. Néu Trdi Dat khong c6 bau khi quyén va cé « = 1, né sé hap thu nang lugng tit Mat Trdi va tai bite xa n6 vao khodng khong. O tang thai can bing, nang Iugng duge hap thu va nang luong bi bite xa phai bang nhat Nhiét do cia Tréi Dat sé 1A bao nhieu néu digu d6 ding ? Cha ¥ ring Trai Dat hap thu nang lugng chi & mot phia nhung lai bite xa vao tat ca cde hung (xem bai tap 2). Soi vonfam trong mot béng dén c6 dudng kinh 3mm va dai 10mm, va c6 do phat xa vé co bin bing 1. Né duge git & 2500K. Cong suit chia bing dén tinh ra oat bang bao nhicu ? (a) BE mat ngoi sao phai néng t6i bao nhigu dé nhiét nang trung binh = kT di dé dua ra cc électron trong hidré lén trang théi kich thich dau tien ? (b) Tai sao ngoi sao phai lén tdi gén nhiet do nay trudc khi cde vach hap thy Balmer duge nhin thay trong phé cita ngéi sao ? Cong thoat cla vonfam vao khodng 4,5eV. (a) Hiéu dién thé vonfam bing bao nhigu ? Soi vonfam phai néng téi bao nhieu di trong vonfam cé nang lugng trung binh bang 0,1 lan cong thoat (va vi vay it c6 co hdi thoat Khdi soi) ? im déi voi électron Photon cita anh sang ving (A = 550nm) bi tan xa Compton béi électron vao gée m rad. (a) Ban c6 thé nhan thay sir bién déi mau ciia photon khong ? (b) Néu tan xa 6 géc x rad nhu thé gay ra mot thay déi 5Snm trong bude s6ng, khéi Jugng cia vat tin xa phai bing bao nhiéu ? Photon ca tia gamma cé nang lugng 83MeV bi tin xa 6 gée x rad boi mot proton tu do ding yén. Xac dinh : (a) Nang lugng cia photon tan xa ; (b) Do ldn dong luong giat lai cia proton. -@ Sh TAP Ha Co 194 Toc do phat xa bang téc do hap thu. Xét mot vat & trang théi can bang nhiét v6i xung quanh 6 nhiét d6 T, nhu duge vé trén hinh 36-18, Chiimg minh ring t6c do phat xa cila vat bang t6c do hap thu bée xa cla n6. Bing céch gid sit ting c&e t6e do nay khong bang nhau, hay ching minh gid thiet nay s€ vii pier dg T dicgc treo bang mét soi pham dinh luat tht hai cha nhiét dong gay cach nhiét va duige bao hoc. Khong gian gitta vat va cdc vach — quanh bang cde vach & cing bao quanh duge rat chan khong sao cho nhiét do. Hinh 36-18. BINC 1: Var 6 khong e6 su déi luu hay minh trén, dé chimg minh ring té méi tan so? Bang cach nao e6 thé mé rong ching do phat xa va haj ip thy [a nhu nhau 6 Lién hé giita mat do nang luong va nang suat phat xa don sic. Hay ching minh ring gitta mat d@ nang lugng cia bite xq va nang suat phat xa don sac cita vat den khi cn bing nhiét c6 méi lién hé sau : Hiéu mg Compton. Ap dung dinh luat bao toan déi vdi nang lugng va dong lugng cho higu ting Compton dé tim phuang trinh (36-26). Higu mg Compton phi tuong doi tinh. Néu nang lugng cita photon téi Khong qué Idn, ta 04 thé ding cde biéu thie phi tuong déi tinh cua nang lugng ($m?) va do Idn dong lung (my) cia électron, (a) Thiét lap cae phuong trinh gidng nhu cdc phuong trinh 6 muc 36-5 tn \ wane s(t » _ 080] va chting minh ring 2mcl a 2 (b) Déi véi photon nang long thap, hv = 2° ce me? vax! 5 hing minh rang vé phai cla biéu thc trén khi dé thu vé phuong trinh (36-26), ding voi moi gid tri nang lugng cita photon Heli ion hoa mot lan. Heli ion hod mot lan c6 mot électron cdn lai va dién tich cla hat nhan 18 2e. (a) Chiing minh ring hing sé Rydberg déi véi heli ion hod mot lin bing bén lan hing s6 Rydberg d6i véi hidro. (b) Xéc dinh cdc s6 lugng tir déi véi cdc chuyén dé trong heli ion hod mot lan c6 cdc bude séng gin nhu cdc bude séng ctia cde vach thuge day Balmer trong hidré, Phan nay cia phé heli ion hod mot lan khdéc vdi phd hidro nhu thé nao? Su binh dang gitra cae hé quy chiéu. (a) Mot électron cé téc do 0,75¢ voi éng. Nang lugng cia né bang bao nhiéu ? (b) Bude séng cit photén cé cing nang lugng bing bao nhiéu ? (c) Electron va photon ay duge quan sit tir hé quy chiéu chuyén dng véi t6c dé 0,5c theo huéng chuyén dong cita électron. Nang lugng cia électron va photon trong hé quy chiéu nay bang bao nhieu Dich chuyén 46 Hubble. Nguén bite xa chudn sao quasar chuyén dong roi xa Trdi Dat nhanh dén mite vach Hg trong phé cia hinh 36-14 bi dich chuyén do higu ting Doppler vé vi tri cla vach Hg. (a) Téc dé Iii xa cita nguén dé bing bao nhiéu ? (b) Hang s6 Hubble H lign hé khoang céch ca 195 196 mot vat thé thién van tinh tir Trdi Dat véi tec dé Idi ra xa cia nd theo biéu thie v = Hd, véi v 1a tc dO va d 4a khodng céch ti nguén. Néu H=1,6.107%s thi vat chuiin sao nam cach Trai Dat bao xa? Su giat lii vi photon. Khi mot nguyen tir dting yén phat ra mot photon, nguyen tir phai gidt Idi dé bao toan dong Ivong. Xét nguyén tit H 6 trang thai kich thich dau tién. N6 c6 nang lugng 10,2eV cao hon trang thai co ban. (a) Viet cde phuong trinh biéu thi su bao toin dong Iugng (ma ban dau bang khong) va bao toan nang Ivgng (ban dau bing 10,2eV). Ching Ee SNe (Mi minh rang nang Iugng cha phéton 1a hy = —Mc~ . hay v6i mot phép gin dting tot : hve et - | 2Mc* 6 day M Ia khdi lung cita nguyén tit hidro. (b) Phu luc 3 cho thay ring Ry dugc biét chinh x4c téi mot phiin 10'°. Higu chinh do giat lai li¢u cé quan sat duge khong ? Ban dan Bohr. Céc électron trong nhiing chat ban din bi hit bdi cac Khuyét tat tich dign duong. Bai toan gidng véi bai todn nguyén tir hidro nigoai tri hang sO dign moi khong phdi 18 ctia khong gian ty do ma 1a ciia ban din. Hang s6 dign moi cia kim cuong | ach tuong duong véi vach Balmer déu tién di v6i électron trong kim cuong & gin mot khuyét tat véi dign tich +¢ bing bao nbiéu ? cnuone 37 (6 HOC LUONG TU 37-4. Séng de Broglie 37-2. Nhiéu xa électron 37-3. Lu@ng tinh séng hat Thi nghiém hai khe 37-4, H6 thie bat dinh Heisenberg 37-5. Y nghia cia ham séng 37-6. Phudng trinh Schrédinger 37-7, Hat trong giéng thé nang mat chiéu 37-8, Dao déng tir diéu hoa 37-9. Higu ting dang ham ‘Bai doc thém : Con méo cia Schrédinger Cae nguyén tit chat khi trong bong dén néon duge kich thich dén mite nding luong cao va khi cdc électron cita ching nhdy xudng cde mute nang luong thdp hon tht ching phdt ra anh sing (cae photon) 4 cde mau déc tring cho cde loai khi. Cac hién tugng duge xét trong chuong true déu nhan manh téi ban chét hat cua bite xa dién te. Thay vi xem anh sng nhu mét séng lién tuc, ta hinh dung né nhu mot chum cdc hat photon. Méi photon déu mang nang lugng va d6ng lang gién doan duge xc dinh bai tin s6 va bude s6ng cla nh sang do. Biéu nay c6 gi la nghich li khong 7 Nang {yong va dong lang gian doan di ngémm chi tinh dinh xi, nhu véi ning lugng va déng {ueng ola mot hat, trong khi d6 tén s6 va buée séng lai la nhéing tinh chat cla mét séng diéu hoa. Lam sao 6 thé hinh dung cc tinh chat song rinu tan $6 va bude song, nu 4nh sang lai gém cac hat — cdc photon ? Trong chuang nay ching ta sé thay rang, vat chat boc 16 c@ tinh chat s6ng lan tinh chat hat. Sy két hgp 06 tinh nghich Ii d6 cia cac tinh chat séng va hat duge C6 duc trong cum tlr lvang tinh séng — hat, va la nét co ban cla mon ca hoc Iuang tir duge dé cap 6 chuong nay. 197 37-1. SONG DE BROGLIE Ta hay xét mot chim séng don sic c6 tin 36 V vA bude séng 2. = ‘. Photon — Luong tit ca bite xa dién ti ~ c6 khdi luong nghi bing khong, chuyén dong véi tée do ¢ va mang ca nang Ivong Yin mot photon trong chim cé nang luong Eva dong lugng véi do Ién p, theo chuong 36, duge cho béi : E=hv (36-20) (36-22) Cac phuong trinh nay lién he cde dai long dac trung cho hat E va p véi cae dai luong dac trung cho s6ng v va 2. Bang cdéch xem ph6ton nhu mot hat mang theo nang lugng va dong lugng, chting ta 1go nén mot bite tranh thudng gan lién v6i mét hat vat chat, ching han nhu mét vién dan sting hoi. Tuong ww, mot éectron chuyén dong tir noi nay dén noi khéc, n6 cing mang theo nang Iugng va dong lugng. Tat nhién, électron c6 kh nghi khéc khong va We d6 ct hon c. Vay thi cdc hat vat chat 06 dac tinh Vi DU 37-1 chung mio véi bite xa dign tir khong, c6 nghia 1A n6 c6 tinh chit séng khong ? Chinh Louis Victor de Broglie (1892-1987) da dua ra mot dé nghi vio nam 1924 cho ring mot hat vat chat, chang han nhv électron, cing 6 tinh chat séng. Mot hat c6 nang lugng E va dong lugng véi dé Ién p cing cé tin 86 v va bude séng % thod min cae phuong trinh ten. Gidi phuong tinh (36-22) cho = duge goi 1A bude séng de Broglie cia hat, ta 06 : (37-1) D6i vi hat chuyén dong véi t6c dé v nhd Sc do énh sang, dong lugng cia hat 6 do 16n p = mv va bude séng de Broglie h - i be wa Ia A =—. Néu hat chuyén dong véi van mv tc gin van t6c anh sang, thi p = ymv véi Bude séng de Broglie ciia électron, Hay xic dinh buée séng de Broglie cia (a) mot électron c6 van t6e bing 2.10° m/s va ciia (b) mot hat bui Khoi Iuwong, | 10ug c6 van tec bang Imm/s. Giai. thie p=mv va (a) D6i véi électron : 6,63.10-4 5. (9,11.1073!kg)(2.10° m/s) Ca hai hat déu c6 tée dé nho so véi téc do nh sing, nén cé thé ding duge biéu = 0,4nm Bude séng nay so sinh dugc v6i kich thudc cila nguyén tir va c6 thé quan sat duge. 198

You might also like