You are on page 1of 34

DIPLOMADO: DESARROLLO DE HABILIDADES

LINGÜÍSTICAS Y METODOLÓGICAS PARA EL


APRENDIZAJE DEL IDIOMA MAYA MAM.

FACILITADOR: ROMEO EFRAIN CORONADO


CRISOSTOMO.

NOMBRE DEL PARTICIPANTE: FIDELIA AGUILON


CRISOSTOMO.

SEDE: IXCHIGUAN SAN MARCOS.

ESCUELA: SAN ANDRES.

AÑO: 2020
B'itz ti'j qanq’ib'il
Q'ancha’lqexix kab' mya’ b'a'n
Noq ch'in n-okin ex ch'in k'u'jlan qyol
Mixti'xix mya b'a'n tuj b'ixnaqtz
Qchmonk qib' tu'n tnajo mya’ b'a'n

Tuk'il xnaq'tzb'il mya tuj tumil


Mixti 'n-oke tk'u’jlan jni’ b'a'n
Jni' b'a’n tu'n ajxnaq'tzanjtz
Qchmonk qib' tu'n tnajo mya’ b'a’n

Ma kanin amb’il tu'n tniky'et


Qb'ixnaq’tz a qeku, q'uqleqitz
tujxix tanq'b'il ajxnaq'tzanjtz
me tu'n tokin tumil te tzaqpib'il
b’e’xtzan kb'antel nab'l te tx'ixpub'il

qkyaqiltzintz qo b'itzan ti'jo b´itz lo


a nmujb'in kyi'j ajxnaq'tzal te kab'e yol.
Nchi ximin ti'j tumil tx'ixpil xnaq'tzb'il tu'n
tkyij ch'in naj kyaqil mya’ b'a’n.

QO’TO TJA XNAQ’TZB’IL B’TZIL.


Ma chinxe toj tja xnaq’tzb’iL
Tu’ntzan tb’ant ntzi’b’ine
qa mixti’ chin xnaq’tzane ja
ku’tzul toj nnab’le yajxitel
qo xnaq’tzan qib’, qo xnaq’tzan qib’.

Toj te’ tja xnaqtz’b’il nb’enta


Qkyaqilx tu’n qxnaq’tzante qib’.

Qo’qe, qo’qe toj tja xnaq’tzb’il


Qo’qe, qo’qe toj tja xnaq’tzb’il
Ok b’entil qtz’ib’an ex kb’entil qxch’in u’j
Aj ttzaj ye’k’u’n tu’n ajxnaq’tzal
Aj ttzaj ye’k’u’n tu’n ajxnaq’tzal.
NCHI TZALAJ
Nchi tzalaj kyuk’il k’wal
Ma che’x toj jaxnaq’tzb’il

qo’qe toj jaxnaq’tzb’il


Tuk’il tzalajb’il tu’ntzun tb’ant
qtz’ib’in ex qyolin
Toj kyol ex toj juntl yol

Nchin tzalaja kyuk’il k’wal


Ma che’x toj tja xnaq’tzb’il.

TJA XNAQ’TZB’IL
Ma chinx weye toj tja xnaqtzb’il
Ok b’antil weye xnaq’tzan
Ok b’antil weye ntz’ib’en
Ok b’anttil weye wu’n.
TAL WIÿ
Jun tal wiÿ jun tal wiÿ
Tzun nb’isan ti’ju ttxu

A tzun ttxu a tzun ttxu


Ma’ tzun tz’ex jyol kywa’.

Chej
Jaw lipin jun tal chej
jaw xob' te jun tal ÿiky
kyja' kuxku rinin ÿiky

Noq xkyij we' te xjal


mix jyete tumil tb'e
me te chej b'e'x
xkyij chitj tiqitz toj b'e

Noq kyij we' te xjal


xi' tkayin tal chej
iqin tje te' tjaxkub'aj
tzma tib'aj witz
Njaya
Kyb'inku'y ayiy nxb'ojqiy
at jun weya nja
ex tzmatzin tojxix
Aye nchaqe najliqe

Mix a'l juntl tb'anil ikyjo


junch'in tal tjpel at
ex oxe tal tÿluk'b'il
ja n-anq'ina yaya

Ajb’itzal jun tal pich' qo xub'in


twi’ tq'ob'tze nt'iky’paja
Nq’umlajtz qa tal much'xix
nojnin tu'n tzalb'ajil

siktlen ateya nchaqa


tu'n ma chi b'aj chaqin
n-etz kyjpu'n ja kywutz
chi kuten tuj ajlab’il
CANTOS INFANTILES

Sol Solecito.

Sol solecito, caliéntame un poquito,


Por hoy y mañana
Por toda la semana,

Luna lunera cascabelera


Cinco pollitos y una ternera

Caracol caracol, a la una sale el sol


Sale pinocho tocando el tambor
Con una cuchara y un tenedor,

Sol solecito, caliéntame un poquito


Por hoy por mañana
Por toda la semana

Luna lunera cascabelera


Cinco pollitos y una ternera.

La Lechuza

La lechuza la lechuza hace sh sh sh


hace sh sh sh

Todos calladitos
Como la lechuza hace sh sh sh
Hace sh sh sh

La lechuza hace sh sh sh
Hace sh sh sh

Todos calladitos como la lechuza hacen sh sh


sh
hace sh sh sh.
La gallina turuleca
Yo conozco una vecina
que ha comprado una gallina
que parece una sardina enlazada

tiene las patas de alambre porque


pasa mucha hambre y la pobre
está desplumada

Pone huevos en la sala


y también en la cocina
pero nunca los pone en el corral

La gallina turuleca es un caso singular


La gallina turuleca está loca de verdad.

Itzi bitzi araña.

Itzi B’itzi araña tejió su telaraña


Vino la lluvia y se la llevó
Salió el sol y se seco la lluvia
Y Itzi bitzi araña otra vez sibió.

Itzi Botzi araña tegió su telaraña


Vino la lluvia y se la llevó
Salió el sol se secó la lluvia
Y itzi bitzi araña otra vez subió.
Estrellita dónde estás

Estrellita dónde estás


Me pregunto quién serás

En el cielo o en el mar
Un diamante de verdad

Estrellita dónde estás


Me pregunto quién serás

En el cielo o en el mar
Un diamante de verdad
Estrellita dónde estas
Me pregunto quién serás.

El gallo y la pata

Un gallo se enamora perdidamente


De una pata que nadaba en la laguna
Y ese gallo que era muy inteligente
A la pata le cantaba con la luna.

Pero el pato que se había puesto celoso


se
Corrió por el corral de las gallinas y decía

Este pato me las paga y las gallinas solito


y
Solito se quedó

El gallo aprendió a nadar


Y la pata a carcagiar (2)

Larailaralaira kuacua larailaralaira kuacua.


El conejito Jesús

Jesús, Jesús quiero contarte una cosa

A ver qué es dímelo niña que cosa

Tengo un conejo negro


Con su cola corta y sus ojos cafés

Dice mi lio Camilo, que lo alló


Jugando por el venden

Ya ves Jesús acaso te descuidaste


Dice mama que los conejos son tuyos

Vieras como se divierte jugando


Con migo por allá por el jardín

Dime Jesusito lindo que me lo has prestando


Para ser feliz

Si yo te lo preste
Para que juegues con él

Caballo verde
Yo tengo un caballo verde que hace piruelas
Se sabe lavar los dientes va en bicicleta
Tiene un callo en la barriga de andar echado.

Y cuando la llevo al río se mete en el agua y sale


coloreado (2)
Yo le enseñe a hablar sabe decir “mamá”
Y es tan inteligente que hasta usa lentes para
poder mirar (2)

Su novia es una rubia muy coquetona se pinta los


labios rojos y
Es percherona y cuando ve al caballo le dice así

Me dan ganas de comerte porque te pareces al perejil (2)


Yo le enseñe a hablar sabe decir mamá (2)
Y es tan inteligente que hasta usa lentes para poder mirar (2).
Pajaritos a bailar

Pajaritos a bailar cuando acaban de nacer


Tu colita la has de mover chu chu chu chu (2)
Para un pajarito ser, Este baile has de bailar
Y a todo el mundo alegras chu chu chu chu (2)

El piquito has de mover y las plumas a sacudir


La colita a mover chu chu chu chu (2)

Las rodillas las doblaras, dos saltitos tu darás y


volarás (2)
Es día de fiesta, baila sin parar, vamos a volar tú
y yo,
Cruzando el cielo azul y por el ancho mar

El sapo no se lava el pie

El sapo no de lava el pie


no se lava porque no quiere
el vive en la laguna
no se lava el pie porque no quiere
sapo sucio

Ahora todo con la “A”


Al sapa no se lava al pa
no sa lava porca na cara
al vava a la laguna
al vava en la laguna
no sa lava al pa porca na cara
sapa sasa

Ahora todo con la letra e

El sape no se leu
No se leve perque ne quere
El veve en le legune
No se leve perque no quere

El veve en le legune
No se leve el pe perquen ne quere
El veve en le legune
No se le ve el pe porque ne quere
Sepe sese.

Las ruedas del autobús

Las ruedas del autobús grande va girando van


Las ruedas del autobús girando van por la
ciudad
Los limpia parabrisas hacen suis por la ciudad
Los limpia parabrisas hacen suis por la
ciudad.

La gente en el autobús se sube y ser baja


La gente en el autobús se sube y se baja por la
ciudad
Las puertas del autobús se abren y se cierran
Abren y se cierran las puertas del auto bus por la ciudad.

Seis patitos
Los seis patitos un día conocí
Gordos flacos y rubios vi
Había un patito muy especial
Y guiaba a todos con su cuak, cuak
Cuak, cuak, cuak
Cuak, cuak, cuak
Guaba a todos con si cuak, cuak.

Se fueron al rio a pasear


Pues a los patos les gusto nadar
Y ese pato tan especial
Guiaba a todos con su cuak, cuak, cuak
Cuak, cuak, cuak.
Cuak, cuak, cuak
Guiaba a todos con su cuak cuak cuak.
Jun ky'aj xjal
Chitzan qa jun xjal ky'ajtaq, penix nwa'n. Jun maj kub' t-ximen tu'n t-xi’ si'wel tuj pintze,
a'kxtaq tetz ti’j tja tej tkanen tkmala q'olb'ilte b’e’x ok ten yolil tu'ka, me nxi'xixte ambb'il.
Tej tpon kanen amb'il tu'n kywa'n q'ijl, b'e'x kub' qe wa'l, me cheb'exis nxi' twa'na twa, tej
kyb'aj w'an; kub' tb'isin juntl maj tu'n t-xi’ aq'unal me n-ul tuj tnab'l noqitla alt jun xjal tzul
jyolte we' chi'w, me tej tetz ti'j tja tpon kanen tkompala b'e’x kub' qe yolil me ox tze'jix, tej
tok tka'yin otaq qo ok yupj b'e'x xi' ktal ikyxte' junjun nchi'j mixti’ti' ab'ant tu'n n-el q'ij.

Jun xjal tuk'il jun wiky


Chitzan qa jun maj pon amb'il te awal kjo’n; xi' tat Xwan awal tkojon b'e'x ex qlixje, prim
mo qlaxix, tej tpon toj tx'otx' okten aq'unal.
Tej tkanen amb'il tu'n tpon aq'b'aj twa, mi’x a'l kanen otaq tz'ok kyaje te qala mixti'x t-
xu'jel otaq kanen me xi' tka'yin jun pich’ xi’ t-xo’lpin b'e'x kyim tu’n, ex b’e’x xi’ tcho'n
tu'n wa'yaj.
Pontzin amb'il tu'n kyxi' jtx'ol ex tej tok tka'yin xjal, chiky' ka'yen tjal b’e’x kub' tb'isin me
sjanen we' wijaj saj jyet, me mixti'x kub' tb'isin ajqa a tchky'el pich' xi’ qojle ti'j tawal tej t-
xi’ t-xolpin ex xi’ tcho'n.

Jun sniky
Chitzan qa jun maj jun sniky b'is
ta'yetaq, qu'n, mixti'xtaq jun t-
xb'oj njyet, xi’ tq'ma'n te jun b'alam tu'n tok te t-xb'oj me noqx jaw tiqinx b'alam te, qu'n tal
netz' mixti' aku b'ant tu'n tza'n at jun b'ujb'ij; tzaj sniky ok tyolen jun maÿ tu'n tok te t-xb'oj
me xi’ ttzaq'b'en maÿ mlay chin oka te t-xb'oja qu'n tu'n mlay b'an t-xtu'nin tzanku' we’.
Tej sniky otaqx b'aj tk'u'j qu'n mixti' jun tuk'a njyet b’e’x oktentz b'etil me mixti'x toj tnab'l
tej tzajlaq'e jun tij txuk skoyen ttxa'n ex b'e'x xi' tjaq' tqan b’e’x jaw jch'in sniky, tzaj ma tij
txuk jaw tchle'n tu'ka ttza'n ex ox b'isinx ti'j snich, me tej q'ij ikyjo b'e'x xjyet t-xb'oj sniky.

Jun ichin q’inen ex tman eky'


Chitzan qa attaq jun b'i'ÿ tal yaj, mixti'taq jun tal, me ataqtza'n at te noq jun tal tman eky',
jun maj ex tman eky' b'etil toj nim b'e, nb'ettaq tej jilchiku jun tal pwaq me ox tzenjix tman
eky' b’e’xtzan kub' tb'isin tu'n t-xi’ q'olte te yaya a tok tu'n te tnana.
Tej tmeltz'aj el kanet jun ichin toj tb'e b’e’x xi’ tqanen pwaq te tman eky', xi’ tchikyb'in
tman eky' qa mya' tetaq saq pwaq me kub' toj b'e, xi' tman eky' lajolte ichin tu'n ttzaj tq'o'n
tppwaq me tzajx toj twitz ichin b'e'x xi’ t-xo'n tman eky’ toj xoch ex b'e'x kyim.

Jun t-xe Itzaj


Chitzan qa attaq jun ma jun ichin ku’x tawen tijaj ti'j t-xe
itzaj toj tx'otx' me noqx tekuxjo ku’x tawen; b'e'x xi'
a'yelte tu'ntzan tch'iy jun paqx, me tej tok tka'yin mikxixjo junjun q'ij; ul toj tk’u’j tu'n tjatz
tliku'n toj tx'otx' tu'n tok te chib'aj.
Tzaj ti'n ttipumal te likulte me mi' jatzix, ul toj tk'u'j tu'n t-xi’ q'olb'el nan te mojilte, atzaj
tej tpon nan xi’ tq'ama'n te tat tzojeka ti'j tqul ex qo jk'un ti'j tu'n tjatz, ikytzila oke kyu'n me
mi’x jatzix t-xe itzaj; kub' tb'isin nan tu'nle mixti' wipumala qala lu' jun si'wil chi'n qo
q'amalte te chi nan, ex kutzan chi tat i xi' q'amalte te si'wli ex iky oke kyu'n me mi’x
jatzex, kub'kyb'isin ti'j chmanb'aj tu'n tmojen me mi’x tu'n xjo mixti'x el tb'inchin, tzamaxjo
tej tzaj q'ilpaj kywitz te jk'ulte, jatz b'oqle tej t-xe ttzaj, me jun tijx a minix xkux b'ajx tuj
jun tij sub'l me jotqixjo mojin tu'n tjat wa'n ti'j t-xe itzaj.
CUENTOS INFANTILES
EL PERRITO TRAVIESO
Una perrita tenía cuatro perritos todos muy buenos y obedientes menos uno que era muy
travieso y a veces no obedecía a la mamá.
Un día se separo de la mamá sin permiso, y se fue a jugar solo, afuera vio un bote de
pintura negra.

El no se imaginaba que seria, pero el muy curioso y también muy coloso, se le figuro que
sería algo bueno que pudiera comer, y metió en el bote el hocico y las patas delanteras.

Pobre perrito, y que chasco se llevo por ser curioso y por goloso.

Tan feo se puso con la pintura, y sus hermanitos se burlaron de él y ya no lo conocían


El mismo se sentía avergonzado de lo que había pasado. Y si no se hubiera apartado de
los demás y no hubiera sido curioso y goloso no le hubiera pasado esto.
EL GALLO Y EL ZORRO

En un gallinero vivían varias gallinas y un gallo. Todos los días el gallo se subía a dormir en
el árbol para vigilar. Si existía algún peligro, daba la voz de alarma de inmediato.

Un día el gallo estaba en su puesto de vigilancia vio venir un zorro. En seguida se puso a
gritar para advertir a las gallinas, estas al escucharlos corrieron a buscar refugio. El zorro
se puso a buscar a las gallinas, más no pudo encontrar ninguna. Como estaba muerto de
hambre dispuso engañar al gallo, diciéndole al gallo bájate del árbol, Vengo en son de paz
y quiero darte un abrazo, pues deseo ser tu amigo

El gallo no era tonto viendo por el camino que dos amigos se acercaban, le contestó - De
acuerdo bajaré del árbol cuando lleguen los dos amigos que ya se acercan Ellos
confirmaran nuestra amistad. El zorro
al ver de quienes se trataba, salió
huyendo a todo correr gritándole al
gallo ¡Ya verás la próxima vez será
distinto, los dos grandes amigos que
asustaron al zorro ¿saben quiénes
eran? Dos grandes perros.
LA OVEJA Y EL COYOTE.
Había un ves una oveja que se había perdido de sus compañeros, iba tan sola tan de
repente un coyote le había localizado y la corrió para devorarla porque tenía mucha
hambre y empezó a corretearla, corrieron varios kilómetros.

La oveja al ver que casi lo alcanzaba para en pozo para tomar agua fingiendo y le dice al
coyote tomemos agua bueno le dice el coyote viendo el reflejo de la oveja se confió.

La oveja de inmediato sele corriendo y sale el coyote a corriéndola y no la alcanzan. El


final del cuento es que la oveja engaña al coyote.
DON PEDRO Y EL ZANATE

Cierta vez don Pedro sembró su milpa que acostumbra sembrar, pero en ese año pierde
su cosecha por que el Zanate se vuelve enemigo de él. Sembró su milpa y cuando iba
visitar su siembra sólo encontraba restos de milpa no se imaginaba si era el pájaro quien
devoraba la milpa, vuelve a sembrar la milpa y de nuevo lo visita y esa ves encontró al
pájaro y se enojo mucho, y en el camino iba pensando que trampa le iba a poner.

Pensó en un truco que sería sembrar la milpa con un remedio que se llama folidol, y el
pájaro llamado zanate vuelve, y se quedó tirado en la milpa. El pájaro quería su comida
pero don Pedro no le dio. Según lo que cuenta el abuelo de don Pedro es pedir al creador
y formador por la siembra y a los animales que no se lo coman todo y a los pájaros se les
da de comer por aparte, es decir se les deja su
comida a la orilla de la siembra. Don Pedro no creía
en la historia del abuelo, hasta cuando le pasó.
Entonces de esa manera se estaría compartiendo
con los seres de la naturaleza.

El GUISQUIL

Había un vez un señor que tenía un árbol de güisquil que no daba frutos, entonces un día
se le ocurrió a él escarbar un hoyo a la par del güisquil con profundidad y llenó el hoyo con
abono orgánico y siempre le regaba agua un día si un día no, y esperó un buen tiempo
que al final dio buen fruto, y el señor se sorprendió, entonces los arboles da buen fruto
depende del cuido que se le da desde entonces comprendió la importancia de trabajar
con amor.
LAS MASORCAS QUE LLORABAN

Había una vez don Tomás sembró su milpa, pero le falto cuidado entonces las mazorcas
no crecieron mucho, cuando fue a tapiscar y encontró pequeñas mazorcas y decidió
enterrarlas y se fue para su casa.

Y en la noche salió al baño y escucho que alguien estaba llorando que si eran las mazorcas
que estaban llorando, pararon de llorar hasta cuando don Tomás los fue a escarbar y los
recogió de nuevo.

El mensaje que deja es que no hay que desperdiciar la comida ni tampoco depreciarla
porque según los abuelos y abuelas que si lo hacemos tiene un castigo.
01. ÿokintzjiy ch´ok tu´n ÿokb´il, a pin tilte ÿokiljo te ÿokb´il ch´ok

02. Noq´ noq´ tza´n n-el noq´in, n-el noq´in noq’ te qnoq´

03. Nxpo´tzan ajxpo´tzil tuj jaxpo´tzb´il

04. Nxi´ kloj, kloj tuj kojb´il; kloj ti´j kjo´n tuj kojb´il

05. Nk´wan k´wal tk´wa´ tuj b´inchb´il k´uwa’b´j

06. Jun xjal nxwich´in ttzi xoch, junjun ti’j xwich´ jyet tu´n xjal te tchi´

07. Npurin pich´ ti´j b´ech, qu´n antza ta´ya kywa pich´ ti´j b´ech

08. Txulen txunel q´il txun, tuj jatxumb´il nchunin txunel tib´aj txunb´il

09. Nka´yin k´ayil tk´aÿjil nim tiky´ k´aÿjil qu´n tq’ij k´ayb´il

10. Nxnaq´tzin ajxnaq´tzal ti´j xnaq´tzb´il tuj jaxnaq´tzb´il


11. Qaq q´aq qrita, tuk´al qaq q´aq qcheja nchi b´et tuj q´aq tx´otx´

12. Nmison txin ttz´is tu´n tz´isb´il qu´n ax tz´is tu´n ttz´isb´il iky´ chuj

13. Txqan txa´x txanen, nchi lipen twi´ qlo´ txan

14. Jun txin nch´ilen tch´i´lil tuj ch´ilb´il

15. Jun tal xky´i´s xky´is, nxky´ispaja kyuk’il txqal xky´is.

TRABALENGUAS
1. Tx’i’x wi’ja, txa’x chin ka’yina, pich’le waq’a ex nchin okina te chib’j.
Alkyeqintza: (Txan)
2. Nchinka toj a’, mi’ nchi el t’oqa, nchinka toj q’aq’ mi’ nchin tz’eya.
Alkyeqintza: (Xlekimil)
3. Nchi tzaj t’ilpaja tzalu’n, nchix t’ilpaja tzachi’n, qa mi’ ÿin tzyeta tzalu’n, kchin
tzyetala tzachi’n. Alkyeqintza: (Ky’aq)
4. Nrinin q’ijl, nrinin qniky’in me mixti’qe tqan. Alkyetza: (Nim a’)
5. ¡U’j! ¡u’j!, ¡u’j!, nchi ajqelin junjun qi’j, aj nwe’ya nchi ex nb’ilq’ina xjal, aj nkanin
nchi jatzan nxab’ina. Alkyeqintza: (Kxb’il k’uxb’il)
6. Nchi jaw oq’a aj tok niky’jin aq’b’il ex aj ttzaj pax twitz kya’j te k’asilkye xjal.
Alkyeqintza: (Tman eky’)
7. Aye tat nchi iqin wi’ja, qa tzqijqi’n ax tzalajb’il, qatzanqa txa’xqintza tzunx nkub’
oq’il kyu’n nan. Alkyeqintza: (Si’)
8. Quk’exix qib’a tuk’il qya, qa mixti’ qya mo aja wala mlay b’ant qaq’i’na. Alkyeqintza:
(Ka)
9. Mutz’qi’ne me matij nje’ya, nchi ewlaja te xjal ex te wiÿ tu’n mi’ chin kub’ b’yo’na.
Alkyeqintza: (Ich’)
10. Tjaq’ tx’otx’ nchin b’etiya, iqin tal nwa’ya toj npa’ya alkyeqintza: (B’a)
11. Ÿkak chin ka’yine, matij njeye, njatz ntz’ub’ina chiky’ kyi’j kyqul eky’. Alkyeqintza:
(saqb’in)
12. Qlixjexix nchin jatz yek’ine twitz witz, aj tpon jwe’ te qala b’e’x nchin aja ktal.
Alkyeqintza: (Qman Q’ij)
13. Jot-xqix xjal nchi ok tx’ole’ wi’ja, nkub’ se’n wab’j nwitza, me mi’ nchin wa’ne
kyuk’il. Alkequintza: (Wab’il mo meÿ).
14. Sjanen wib’aja, sjanen njaq’a, nim a’ toj nk’u’ja. Alkyeqintza: (Kok)
Tal maÿ
Nb'et jun tal maÿ twitz mja'ya
Ntzalaj qu'n tzma ewa jaw
B'ixin ex b'itzan kyijxa txqantl: chi'w chi te qo qlax.

Ntzalaj nan ti'j, qu'n junx tb'aj


Wa'n tuk'il jun xluk' tqul,
Antzaxix b'aja ja.

Qe tze
Nim kyoken tze qe,
Qu'n nchi okin te
qxmuj, ikytzan mya'
b'a'n tu'n kykub' yajit.

Qk'u'jlank tze,
Qu’n nchi tzaj kyq’o’n txqan jb'al
Ex nchi q'o’n tz'is.
Qoqe awan qe awal.
Tat
¡Ay tat, noq samiya.
Jun jteb'in txol nyola teya;
ma chin jawa nim twitza,
qu'n axixa q'il b'e qwitza.

Qu'n tuk'atzan ttipumala


Nkawina kyi'j tk'wala tu'n
kyten tojxix tzalajb'il ex
tu'n tjyet tumil kyanq'ib'il
Ntanama
Txolj A’, tb'anil ntanama.
tkub'a t-tx wintz.
Kyxol a’ tx'i'xil ex toj Tzma.
Nim wiq xjal nk'ujlin ti'j tka'yb'ila.

Txolj A’, nim xjal nsich'b'in ti'j tb'iya.


Kab'e yol nyolajtz twitz ttx'otx'ila.
Ex ka'b'e elni techil tchwinqila.
Nim tk'wala nk'ujlinte tb'iye.
Txojl A’.

Ixi'n
¡Ay q'ol anq'ib'il
Ch'iysil ex poq'sil
nqo tzalaja aj tul kanina
chewsilte qanmina.
¡Ay ixi'n tawal tx'otx',
Techil b'a'nxix chwinqlal
jun tal tb'anil niky'sb'il.
Aye pepito ti’tzun qu´nil nxi’ q’uma’na q’aq kyeqe xjal? B´antzin te tu´n ajxnaq´tzal tu’ntzin,
nyataq b´in kyu´n alkye ch´uq je iteyetaq, qu´n aj txi qanet kye noq ntzaj kyq´uman ti´chaq atku
nyatijljo, a t-xi’ qanen te jatzintey: “Crio yo en español” “crió yo que mestizo”

1. Ajq’anil, noq ÿin tzaja ti’j ch’in nq’anb’ila ja’ku tz’ok tu’n wokb’aja, ex nxi’ ttzaq’ina q
´anil, nya b’in tz’uÿ tetzja, noq k’a t-x’i tyeky’in ti’j twi’ya ex tu’n t-xi’ tq’uma’n mi’, ajqa
ma´y tzaj q´o´n noq ti´ tu’n t-xi’ twan.

2. Ajq’anil, noq ÿin tzaja ti’j ch’in nq’anb’ila ja’ku tz’ok tu’n wokb’aja, ex nxi’ ttzaq’ina q
´anil, nya b’in tz’uÿ tetzja, noq k’a t-x’i tyeky’in ti’j twi’ya ex tu’n t-xi’ tq’uma’n mi’, ajqa
ma´y tzaj q´o´n noq ti´ tu’n t-xi’ twan.
3. Ajq’anil, noq ÿin tzaja ti’j ch’in nq’anb’ila ja’ku tz’ok tu’n wokb’aja, ex nxi’ ttzaq’ina q
´anil, nya b’in tz’uÿ tetzja, noq k’a t-x’i tyeky’in ti’j twi’ya ex tu’n t-xi’ tq’uma’n mi’, ajqa
ma´y tzaj q´o´n noq ti´ tu’n t-xi’ twan.

4. Ajq’anil, noq ÿin tzaja ti’j ch’in nq’anb’ila ja’ku tz’ok tu’n wokb’aja, ex nxi’ ttzaq’ina q
´anil, nya b’in tz’uÿ tetzja, noq k’a t-x’i tyeky’in ti’j twi’ya ex tu’n t-xi’ tq’uma’n mi’, ajqa
ma´y tzaj q´o´n noq ti´ tu’n t-xi’ twan.

5. Ajq’anil, noq ÿin tzaja ti’j ch’in nq’anb’ila ja’ku tz’ok tu’n wokb’aja, ex nxi’ ttzaq’ina q
´anil, nya b’in tz’uÿ tetzja, noq k’a t-x’i tyeky’in ti’j twi’ya ex tu’n t-xi’ tq’uma’n mi’, ajqa
ma´y tzaj q´o´n noq ti´ tu’n t-xi’ twan.

6. Ajq’anil, noq ÿin tzaja ti’j ch’in nq’anb’ila ja’ku tz’ok tu’n wokb’aja, ex nxi’ ttzaq’ina q´anil,
nya b’in tz’uÿ tetzja, noq k’a t-x’i tyeky’in ti’j twi’ya ex tu’n t-xi’ tq’uma’n mi’, ajqa ma´y tzaj
q´o´n noq ti´ tu’n t-xi’ twan.

7. Ayy txin. Jun ma us toj nlaqa


Yonkuya chin q´ilta txa’n, qu’n tu´n tok k’uyet qu’n noq at jun tzaj qanilte

8. Nxi tq’uma’n tatb´aj te pepito: mix jun maj ÿin ok laq’eya tk´atz jun txin tej namtaq tok
watzqina tnaniy, jakutzin t-xi’ tq’umana te jun tk´wala aj tanq´en ikyjo?. Ja’ku tata, me mlay
ntzembla tze’n teya

9. Tej jaw sak’paj qya nxi’ tq’uma’n te tata: tata, ta… ma tz’ok toj nwitziky´e ajqa
otaq chi oktz ileq´ toj ja, ikyja? Atzin ja’lu witziky´nkuya ajqe luqe matxi chi
tzyet kyu´nqe ajk´ayil ti´j qtanme.

1. Mlay kub’ tq’o’na ixi’n toj jun chil jos.

2. Namtaq tu’n tok te’n yolil tib’aj jun ti’, ka’yek tje’y nej.

3. Mlay kyim jun misat tuna ajqa nti’ b’iyb’ilta q’in tu’n.

4. Matij te yaj tq’ob’.

5. Mlay qo kub’ tz’aq kab’eman ton jun ch’ix.

6. Ajo mya’ b’a’n n-oktz toj qchwinqlal, ex ch’in netz’ n-ex toj qchwinqlal.
7. Jachaqx kanin naj xjal ajo txlaÿ tnab’l, txlaÿ te’ tnab’l.

8. Exqa txqanx txb’alin maÿ tok, maÿ kyajele.

9. Kayinkx twutza toj jun kayb’il, tuntzin tel tniky’a ti’ja tzentzina.

10. Xi’yil yaya toj xoch.

11. Tojxa tx’otx’ at yaya.

12. Mi’ b’I’n wu’na jatzin k’wela kymiy, ajqa kyxol tze, moqa kyxol ab’j.

13. Tu’n kyjaw q’in tze, ex tu’n kyjaw q’i’n ab’j.

14. Matxa chi kub’ b’aj nxky’aqa, ex mixti’ wipumala ex mixti’ b’a’n wu’na.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
Mi’ t-xi’ tcho’na tqan eky’, qu’n ja’ku tz’el xk’ota.

2. Mya’ b’a’n tu’n tkub’ qeya toj tniky’jin b’e, qu’n mlay ch’iiya.

3. Mya’ b’a’n tu’n mi’ sq’unen tat aj t-xi awal, qu’n liwey nq’ayj jal.
4. Mi’ jax qeya tib’aj q’oq’, qu’n ja’ku tz’el xbaje tÿopa.

5. Mya’ B’a’n tu’n tok ten txin xq’uyil wiÿ, qu’n ja’ku tz’el xwach’ tal.

6. Mi’ Tz’ok tena xq’ol q’oq’, qu’n ja’ku tzaj xkyaqlenchej tuj tq’ob’a.

7. Mya’ b’a’n tu’n t-xi’ tyekyina ttxa’n si, qu’n ja’ku tz’ok lipin kan ti’ja.

8. Mi’ ajlana twitz ixi’n, qu’n ja’ku tzul a’lix taljiy.

9. Mya’ b’a’n t’un t-x’i tkab’il q’ij, qa tx’ix tkub’ kxeye toj iky’chujin, qu’n ja’ku tzul
tala tk’awal q’ij.
10. Mya’ b’a’n tetz tjpu’na tjpel ja twitz tx’yan, qu’n ja’ku tz’etz uxex tch’ekye.

11. Mya’ b’a’n tu’n t-xi’ tcho’na xk’we’n ich, qu’n ja’ku tz’el naj ti’chaqku ti’ toj tk’u’ja.

12. Mi’ tziky’xa tib’aj q’aq’, qu’n ja’ku tzok xtz’imjal ti’ja.

13. Mya’ b’a’n t-xi’ tq’o’na chjonte ti’j tloy q’oq’, qu’n spa’j tplaj tala tzul.

14. Mya’ b’a’n jax qeya tib’aj ixi’n, ja’ku tz’etz ch’iy tx’a’k toj tÿo’pa.

15. Mi’ t-xi’ tlona tloy pa’chqe, qu’n ja’ku chi ul tala kwa’ch.

You might also like