Professional Documents
Culture Documents
AÑO: 2020
B'itz ti'j qanq’ib'il
Q'ancha’lqexix kab' mya’ b'a'n
Noq ch'in n-okin ex ch'in k'u'jlan qyol
Mixti'xix mya b'a'n tuj b'ixnaqtz
Qchmonk qib' tu'n tnajo mya’ b'a'n
TJA XNAQ’TZB’IL
Ma chinx weye toj tja xnaqtzb’il
Ok b’antil weye xnaq’tzan
Ok b’antil weye ntz’ib’en
Ok b’anttil weye wu’n.
TAL WIÿ
Jun tal wiÿ jun tal wiÿ
Tzun nb’isan ti’ju ttxu
Chej
Jaw lipin jun tal chej
jaw xob' te jun tal ÿiky
kyja' kuxku rinin ÿiky
Sol Solecito.
La Lechuza
Todos calladitos
Como la lechuza hace sh sh sh
Hace sh sh sh
La lechuza hace sh sh sh
Hace sh sh sh
En el cielo o en el mar
Un diamante de verdad
En el cielo o en el mar
Un diamante de verdad
Estrellita dónde estas
Me pregunto quién serás.
El gallo y la pata
Si yo te lo preste
Para que juegues con él
Caballo verde
Yo tengo un caballo verde que hace piruelas
Se sabe lavar los dientes va en bicicleta
Tiene un callo en la barriga de andar echado.
El sape no se leu
No se leve perque ne quere
El veve en le legune
No se leve perque no quere
El veve en le legune
No se leve el pe perquen ne quere
El veve en le legune
No se le ve el pe porque ne quere
Sepe sese.
Seis patitos
Los seis patitos un día conocí
Gordos flacos y rubios vi
Había un patito muy especial
Y guiaba a todos con su cuak, cuak
Cuak, cuak, cuak
Cuak, cuak, cuak
Guaba a todos con si cuak, cuak.
Jun sniky
Chitzan qa jun maj jun sniky b'is
ta'yetaq, qu'n, mixti'xtaq jun t-
xb'oj njyet, xi’ tq'ma'n te jun b'alam tu'n tok te t-xb'oj me noqx jaw tiqinx b'alam te, qu'n tal
netz' mixti' aku b'ant tu'n tza'n at jun b'ujb'ij; tzaj sniky ok tyolen jun maÿ tu'n tok te t-xb'oj
me xi’ ttzaq'b'en maÿ mlay chin oka te t-xb'oja qu'n tu'n mlay b'an t-xtu'nin tzanku' we’.
Tej sniky otaqx b'aj tk'u'j qu'n mixti' jun tuk'a njyet b’e’x oktentz b'etil me mixti'x toj tnab'l
tej tzajlaq'e jun tij txuk skoyen ttxa'n ex b'e'x xi' tjaq' tqan b’e’x jaw jch'in sniky, tzaj ma tij
txuk jaw tchle'n tu'ka ttza'n ex ox b'isinx ti'j snich, me tej q'ij ikyjo b'e'x xjyet t-xb'oj sniky.
El no se imaginaba que seria, pero el muy curioso y también muy coloso, se le figuro que
sería algo bueno que pudiera comer, y metió en el bote el hocico y las patas delanteras.
Pobre perrito, y que chasco se llevo por ser curioso y por goloso.
En un gallinero vivían varias gallinas y un gallo. Todos los días el gallo se subía a dormir en
el árbol para vigilar. Si existía algún peligro, daba la voz de alarma de inmediato.
Un día el gallo estaba en su puesto de vigilancia vio venir un zorro. En seguida se puso a
gritar para advertir a las gallinas, estas al escucharlos corrieron a buscar refugio. El zorro
se puso a buscar a las gallinas, más no pudo encontrar ninguna. Como estaba muerto de
hambre dispuso engañar al gallo, diciéndole al gallo bájate del árbol, Vengo en son de paz
y quiero darte un abrazo, pues deseo ser tu amigo
El gallo no era tonto viendo por el camino que dos amigos se acercaban, le contestó - De
acuerdo bajaré del árbol cuando lleguen los dos amigos que ya se acercan Ellos
confirmaran nuestra amistad. El zorro
al ver de quienes se trataba, salió
huyendo a todo correr gritándole al
gallo ¡Ya verás la próxima vez será
distinto, los dos grandes amigos que
asustaron al zorro ¿saben quiénes
eran? Dos grandes perros.
LA OVEJA Y EL COYOTE.
Había un ves una oveja que se había perdido de sus compañeros, iba tan sola tan de
repente un coyote le había localizado y la corrió para devorarla porque tenía mucha
hambre y empezó a corretearla, corrieron varios kilómetros.
La oveja al ver que casi lo alcanzaba para en pozo para tomar agua fingiendo y le dice al
coyote tomemos agua bueno le dice el coyote viendo el reflejo de la oveja se confió.
Cierta vez don Pedro sembró su milpa que acostumbra sembrar, pero en ese año pierde
su cosecha por que el Zanate se vuelve enemigo de él. Sembró su milpa y cuando iba
visitar su siembra sólo encontraba restos de milpa no se imaginaba si era el pájaro quien
devoraba la milpa, vuelve a sembrar la milpa y de nuevo lo visita y esa ves encontró al
pájaro y se enojo mucho, y en el camino iba pensando que trampa le iba a poner.
Pensó en un truco que sería sembrar la milpa con un remedio que se llama folidol, y el
pájaro llamado zanate vuelve, y se quedó tirado en la milpa. El pájaro quería su comida
pero don Pedro no le dio. Según lo que cuenta el abuelo de don Pedro es pedir al creador
y formador por la siembra y a los animales que no se lo coman todo y a los pájaros se les
da de comer por aparte, es decir se les deja su
comida a la orilla de la siembra. Don Pedro no creía
en la historia del abuelo, hasta cuando le pasó.
Entonces de esa manera se estaría compartiendo
con los seres de la naturaleza.
El GUISQUIL
Había un vez un señor que tenía un árbol de güisquil que no daba frutos, entonces un día
se le ocurrió a él escarbar un hoyo a la par del güisquil con profundidad y llenó el hoyo con
abono orgánico y siempre le regaba agua un día si un día no, y esperó un buen tiempo
que al final dio buen fruto, y el señor se sorprendió, entonces los arboles da buen fruto
depende del cuido que se le da desde entonces comprendió la importancia de trabajar
con amor.
LAS MASORCAS QUE LLORABAN
Había una vez don Tomás sembró su milpa, pero le falto cuidado entonces las mazorcas
no crecieron mucho, cuando fue a tapiscar y encontró pequeñas mazorcas y decidió
enterrarlas y se fue para su casa.
Y en la noche salió al baño y escucho que alguien estaba llorando que si eran las mazorcas
que estaban llorando, pararon de llorar hasta cuando don Tomás los fue a escarbar y los
recogió de nuevo.
El mensaje que deja es que no hay que desperdiciar la comida ni tampoco depreciarla
porque según los abuelos y abuelas que si lo hacemos tiene un castigo.
01. ÿokintzjiy ch´ok tu´n ÿokb´il, a pin tilte ÿokiljo te ÿokb´il ch´ok
02. Noq´ noq´ tza´n n-el noq´in, n-el noq´in noq’ te qnoq´
04. Nxi´ kloj, kloj tuj kojb´il; kloj ti´j kjo´n tuj kojb´il
06. Jun xjal nxwich´in ttzi xoch, junjun ti’j xwich´ jyet tu´n xjal te tchi´
07. Npurin pich´ ti´j b´ech, qu´n antza ta´ya kywa pich´ ti´j b´ech
08. Txulen txunel q´il txun, tuj jatxumb´il nchunin txunel tib´aj txunb´il
09. Nka´yin k´ayil tk´aÿjil nim tiky´ k´aÿjil qu´n tq’ij k´ayb´il
12. Nmison txin ttz´is tu´n tz´isb´il qu´n ax tz´is tu´n ttz´isb´il iky´ chuj
TRABALENGUAS
1. Tx’i’x wi’ja, txa’x chin ka’yina, pich’le waq’a ex nchin okina te chib’j.
Alkyeqintza: (Txan)
2. Nchinka toj a’, mi’ nchi el t’oqa, nchinka toj q’aq’ mi’ nchin tz’eya.
Alkyeqintza: (Xlekimil)
3. Nchi tzaj t’ilpaja tzalu’n, nchix t’ilpaja tzachi’n, qa mi’ ÿin tzyeta tzalu’n, kchin
tzyetala tzachi’n. Alkyeqintza: (Ky’aq)
4. Nrinin q’ijl, nrinin qniky’in me mixti’qe tqan. Alkyetza: (Nim a’)
5. ¡U’j! ¡u’j!, ¡u’j!, nchi ajqelin junjun qi’j, aj nwe’ya nchi ex nb’ilq’ina xjal, aj nkanin
nchi jatzan nxab’ina. Alkyeqintza: (Kxb’il k’uxb’il)
6. Nchi jaw oq’a aj tok niky’jin aq’b’il ex aj ttzaj pax twitz kya’j te k’asilkye xjal.
Alkyeqintza: (Tman eky’)
7. Aye tat nchi iqin wi’ja, qa tzqijqi’n ax tzalajb’il, qatzanqa txa’xqintza tzunx nkub’
oq’il kyu’n nan. Alkyeqintza: (Si’)
8. Quk’exix qib’a tuk’il qya, qa mixti’ qya mo aja wala mlay b’ant qaq’i’na. Alkyeqintza:
(Ka)
9. Mutz’qi’ne me matij nje’ya, nchi ewlaja te xjal ex te wiÿ tu’n mi’ chin kub’ b’yo’na.
Alkyeqintza: (Ich’)
10. Tjaq’ tx’otx’ nchin b’etiya, iqin tal nwa’ya toj npa’ya alkyeqintza: (B’a)
11. Ÿkak chin ka’yine, matij njeye, njatz ntz’ub’ina chiky’ kyi’j kyqul eky’. Alkyeqintza:
(saqb’in)
12. Qlixjexix nchin jatz yek’ine twitz witz, aj tpon jwe’ te qala b’e’x nchin aja ktal.
Alkyeqintza: (Qman Q’ij)
13. Jot-xqix xjal nchi ok tx’ole’ wi’ja, nkub’ se’n wab’j nwitza, me mi’ nchin wa’ne
kyuk’il. Alkequintza: (Wab’il mo meÿ).
14. Sjanen wib’aja, sjanen njaq’a, nim a’ toj nk’u’ja. Alkyeqintza: (Kok)
Tal maÿ
Nb'et jun tal maÿ twitz mja'ya
Ntzalaj qu'n tzma ewa jaw
B'ixin ex b'itzan kyijxa txqantl: chi'w chi te qo qlax.
Qe tze
Nim kyoken tze qe,
Qu'n nchi okin te
qxmuj, ikytzan mya'
b'a'n tu'n kykub' yajit.
Qk'u'jlank tze,
Qu’n nchi tzaj kyq’o’n txqan jb'al
Ex nchi q'o’n tz'is.
Qoqe awan qe awal.
Tat
¡Ay tat, noq samiya.
Jun jteb'in txol nyola teya;
ma chin jawa nim twitza,
qu'n axixa q'il b'e qwitza.
Ixi'n
¡Ay q'ol anq'ib'il
Ch'iysil ex poq'sil
nqo tzalaja aj tul kanina
chewsilte qanmina.
¡Ay ixi'n tawal tx'otx',
Techil b'a'nxix chwinqlal
jun tal tb'anil niky'sb'il.
Aye pepito ti’tzun qu´nil nxi’ q’uma’na q’aq kyeqe xjal? B´antzin te tu´n ajxnaq´tzal tu’ntzin,
nyataq b´in kyu´n alkye ch´uq je iteyetaq, qu´n aj txi qanet kye noq ntzaj kyq´uman ti´chaq atku
nyatijljo, a t-xi’ qanen te jatzintey: “Crio yo en español” “crió yo que mestizo”
1. Ajq’anil, noq ÿin tzaja ti’j ch’in nq’anb’ila ja’ku tz’ok tu’n wokb’aja, ex nxi’ ttzaq’ina q
´anil, nya b’in tz’uÿ tetzja, noq k’a t-x’i tyeky’in ti’j twi’ya ex tu’n t-xi’ tq’uma’n mi’, ajqa
ma´y tzaj q´o´n noq ti´ tu’n t-xi’ twan.
2. Ajq’anil, noq ÿin tzaja ti’j ch’in nq’anb’ila ja’ku tz’ok tu’n wokb’aja, ex nxi’ ttzaq’ina q
´anil, nya b’in tz’uÿ tetzja, noq k’a t-x’i tyeky’in ti’j twi’ya ex tu’n t-xi’ tq’uma’n mi’, ajqa
ma´y tzaj q´o´n noq ti´ tu’n t-xi’ twan.
3. Ajq’anil, noq ÿin tzaja ti’j ch’in nq’anb’ila ja’ku tz’ok tu’n wokb’aja, ex nxi’ ttzaq’ina q
´anil, nya b’in tz’uÿ tetzja, noq k’a t-x’i tyeky’in ti’j twi’ya ex tu’n t-xi’ tq’uma’n mi’, ajqa
ma´y tzaj q´o´n noq ti´ tu’n t-xi’ twan.
4. Ajq’anil, noq ÿin tzaja ti’j ch’in nq’anb’ila ja’ku tz’ok tu’n wokb’aja, ex nxi’ ttzaq’ina q
´anil, nya b’in tz’uÿ tetzja, noq k’a t-x’i tyeky’in ti’j twi’ya ex tu’n t-xi’ tq’uma’n mi’, ajqa
ma´y tzaj q´o´n noq ti´ tu’n t-xi’ twan.
5. Ajq’anil, noq ÿin tzaja ti’j ch’in nq’anb’ila ja’ku tz’ok tu’n wokb’aja, ex nxi’ ttzaq’ina q
´anil, nya b’in tz’uÿ tetzja, noq k’a t-x’i tyeky’in ti’j twi’ya ex tu’n t-xi’ tq’uma’n mi’, ajqa
ma´y tzaj q´o´n noq ti´ tu’n t-xi’ twan.
6. Ajq’anil, noq ÿin tzaja ti’j ch’in nq’anb’ila ja’ku tz’ok tu’n wokb’aja, ex nxi’ ttzaq’ina q´anil,
nya b’in tz’uÿ tetzja, noq k’a t-x’i tyeky’in ti’j twi’ya ex tu’n t-xi’ tq’uma’n mi’, ajqa ma´y tzaj
q´o´n noq ti´ tu’n t-xi’ twan.
8. Nxi tq’uma’n tatb´aj te pepito: mix jun maj ÿin ok laq’eya tk´atz jun txin tej namtaq tok
watzqina tnaniy, jakutzin t-xi’ tq’umana te jun tk´wala aj tanq´en ikyjo?. Ja’ku tata, me mlay
ntzembla tze’n teya
9. Tej jaw sak’paj qya nxi’ tq’uma’n te tata: tata, ta… ma tz’ok toj nwitziky´e ajqa
otaq chi oktz ileq´ toj ja, ikyja? Atzin ja’lu witziky´nkuya ajqe luqe matxi chi
tzyet kyu´nqe ajk´ayil ti´j qtanme.
2. Namtaq tu’n tok te’n yolil tib’aj jun ti’, ka’yek tje’y nej.
3. Mlay kyim jun misat tuna ajqa nti’ b’iyb’ilta q’in tu’n.
6. Ajo mya’ b’a’n n-oktz toj qchwinqlal, ex ch’in netz’ n-ex toj qchwinqlal.
7. Jachaqx kanin naj xjal ajo txlaÿ tnab’l, txlaÿ te’ tnab’l.
9. Kayinkx twutza toj jun kayb’il, tuntzin tel tniky’a ti’ja tzentzina.
12. Mi’ b’I’n wu’na jatzin k’wela kymiy, ajqa kyxol tze, moqa kyxol ab’j.
14. Matxa chi kub’ b’aj nxky’aqa, ex mixti’ wipumala ex mixti’ b’a’n wu’na.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
Mi’ t-xi’ tcho’na tqan eky’, qu’n ja’ku tz’el xk’ota.
2. Mya’ b’a’n tu’n tkub’ qeya toj tniky’jin b’e, qu’n mlay ch’iiya.
3. Mya’ b’a’n tu’n mi’ sq’unen tat aj t-xi awal, qu’n liwey nq’ayj jal.
4. Mi’ jax qeya tib’aj q’oq’, qu’n ja’ku tz’el xbaje tÿopa.
5. Mya’ B’a’n tu’n tok ten txin xq’uyil wiÿ, qu’n ja’ku tz’el xwach’ tal.
6. Mi’ Tz’ok tena xq’ol q’oq’, qu’n ja’ku tzaj xkyaqlenchej tuj tq’ob’a.
7. Mya’ b’a’n tu’n t-xi’ tyekyina ttxa’n si, qu’n ja’ku tz’ok lipin kan ti’ja.
9. Mya’ b’a’n t’un t-x’i tkab’il q’ij, qa tx’ix tkub’ kxeye toj iky’chujin, qu’n ja’ku tzul
tala tk’awal q’ij.
10. Mya’ b’a’n tetz tjpu’na tjpel ja twitz tx’yan, qu’n ja’ku tz’etz uxex tch’ekye.
11. Mya’ b’a’n tu’n t-xi’ tcho’na xk’we’n ich, qu’n ja’ku tz’el naj ti’chaqku ti’ toj tk’u’ja.
12. Mi’ tziky’xa tib’aj q’aq’, qu’n ja’ku tzok xtz’imjal ti’ja.
13. Mya’ b’a’n t-xi’ tq’o’na chjonte ti’j tloy q’oq’, qu’n spa’j tplaj tala tzul.
14. Mya’ b’a’n jax qeya tib’aj ixi’n, ja’ku tz’etz ch’iy tx’a’k toj tÿo’pa.
15. Mi’ t-xi’ tlona tloy pa’chqe, qu’n ja’ku chi ul tala kwa’ch.