CUARTO TALLER DE

MUJERES.
TEMA: Identidad,
Principios y valores
culturales del pueblo maya
Q’eqchi’.

XJOLOMIL LI NA’LEB’:
Xloq’al, xsiyajik ut
roxloq’inkil xyehom
xb’aanuhomeb’ li qamama’
qixa’an aj mayab’ q’eqchi’.

Qana’ k’utunel: Dora Fidalia Chén Quím.

Identidad, Principios y valores culturales del pueblo maya Q’eqchi’.

 Xloq’al, xsiyajik ut roxloq’inkil xyehom xb’aanuhomeb’ li qamama’ qixa’an aj
mayab’ q’eqchi’.

Eb’ li cheek’el poyanam sa’ li junjunq chi na’ajej jwal numtajenaq li na’leb’ rik’ineb’ chi
xb’aanunkil junaq li k’anjel jo’ aj k’ayenaqeb’ xb’anunkil rajlal hab’, po maraj kutank.
Chi qak’o’oxlaaq chi chaab’il naq li xb’aanuhoomeb’ li qamama’ qixa’an sa’ li junjunq chi
tenamit maraj xteepal li xsutamil li aatinob’aal q’eqchi’, moko juntaq’eet ta xb’aanunkil
maraj na’leb’ankil junaq k’anjel jo’ aj k’aayenaqeb’ xb’aanunkil sa’ xteepaleb’. Q’ilaq
wiib’ oxib’aq li xk’utb’esinkil: jo’ rik’in junaq awk, tz’aamank,b’oqok muheel, q’olok,
xajok kej, sumlaak, rahil kutank, nimq’e re tenamit, muquk, kamk, yo’lenk kamenaq,
yo’lenk iyaj re awk, chapok k’al, k’atok mayej sa’ tzuul, k’ehok uutz’u’uj re kamenaq sa’
xkutankil, tijok chi re kab’lal wank chik xkomon.
Na ruuk aj wi’ xnawb’al maraj rilb’al eb’ li tenamit ut li roq ruq’, b’ar wi’ na’aatinomak li
aatinob’aal q’eqchi’, xb’aan naq naqab’i ut naqak’e reetal naq li xsutam jwal nim chi us.
Li xsutam b’ar wi’ na’aatinomank a’aneb’ a’in:
Alta Verapaz: Kob’an, Karcha, San Juan Chameelk, Tukuru, Senahuq’, Pansos, la Tinta,
Pray B’artolome las Kasas, Chisek, Raxruha’, Kahab’on, Chahal, Lankin, Tamahu’, San
Kristob’al, Taktik, Santa Krus; wiib’ oxib’ a’an xsutam chaq eb’ laj poqomchi’ ab’an
wankeb’ aj wi’ li poyanam aj q’eqchi’ aran jo’kan naq yook xjultikankil chi jo’ka’an.
Peten: Sayaxche’, Lib’erta, San Luis, Poptun, San B’enito, Tolores. Sa’ eb’ a tenamit a’in
wankeb’ aj q’eqchi’ ut aj kaxlan aatin.
Quché: Ixkan, Lancetillo, Uspantán, Chikaman.
Izab’al: El Elestor, Rio Dulce, Livingston, Los amates, Morales.
Baja Verapaz: Purulhá, ut xk’aleb’aalil chaq San Jerónimo.
Eb’ li tenamit junjunq ak xyaab’asimank wankeb’ xcheek’alal ut wank tz’aqal xchamal
xsasal li na’leb’ rik’ineb’ chi xjunjunqal, ab’an li junjunq chi cheek’ moko juntaq’eeq ta li
na’leb’ wankeb’ rik’in; a’yaal naxye xb’aanuhomeb’ li junjunq chi ch’uut sa’ xsutam b’ar
wi’ li tenamit ak xjultikamank.
Li xyehoom xb’aanuhoom laj q’eqchi’ numtajenaq xnaab’alil paay ru ut naqak’e reetal jo’
poyanam aj q’eqchi’, li nake’xb’aan sa’ li xk’aleb’aal junjunq li wankeb’ xwankil chi
xb’aanunkil li junjunq chi k’anjel jwal lo’q’ chi ruheb’ ut nake’xk’e tz’aqal li xhoonal chi
xb’aanunkil chi maajun nake’minok ru.
Q’ilaq chi us li eetalil a’in, a’an li xyehom xb’aanuhoomeb’ li qaxe’ qatoon xe’xkanab’
chaq cho’q qe ut yook xb’aanunkil sa’ li kutankeb’ a’in, ink’a nasachk li xna’leb’eb’ li
qamama’ qixa’an.
 Roxloq’inkil li che’k’aam. Eb’ laj xajol kej. Xnimq’ehinkil kamenaq sa’ muqleb’aal.

Xpatz’b’aleb’ li xwa ruk’a’ chi ru li Ajaw. Roxloq’inkil li junjunq chi kutank. Mayejak.

Eb’ li na’leb’ junjunq naqak’e reetal naq yook chi uxliik sa’ li qayanqil jo’ aj q’eqchi’.
Tentook sa’ qab’een laa’o jo’ poyanam naq taaqak’e xloq’al li xb’aanuhomeb’ li
qacheek’elal junjunq sa’ li qasutam, k’aleb’aal, molam.

Li xyehom xb’aanuhomeb’ li qamama’ qixa’an mayab’ aj q’eqchi’ tentook taaqanaw li

xyaalalil, xloq’al ut roxloq’inkil li xsiyajik li junjunq chi na’leb’. Wiib’ oxib’ li
xk’utb’esinkil wank taq’a q’ilaq sa’ komonil.

Roxloq’inkil li che’k’aam.
Eb’ laj xajol kej.
Junxil q’e kutank eb’ li cheek’el poyanam jwal nake’roxloq’i
li che’ k’aam ut nake’xpatz’ re li Ajaw naq nake’xt’an
junjunqaq li che’ re naq maak’a naxk’ul, naril, naxtaw li che’
b’ar wi’ nake’raj xk’anjel.
Li na’leb’ a’in toj yook chi b’aanumank sa’ li junjunq chi
k’aleb’aal, nawank xxajb’al rik’in wajleb’ che’, ab’an moko
yalaq ani ta chi poyanamil naruuk chi xajok re. Li naxajok re
li wajb’ rik’in li xb’aatal li kej nayeemank re tentook naq
 wanq xnawom chi us chi rixk li tb’aanu re naq maak’a’
tixk’ul naq yooq chi xajok, aran nak’utunk li xpaab’aal, li
xnawom, li oxloq’ rik’in li junjunq. Wi’ junaq ink’a’
naxpaab’ li k’a’ ru nayehe’k re xb’aanunkil li na’leb’ a’an
nalub’k sa’ xyanqil li xkomon sa’ xb’aanunkil li k’anjel.
A’an na’uxliik cho’q re junaq nimq’e, maraj xyo’lenkil
junaq k’a’aq reeru sa’ k’aleb’aal.
Xnimq’ehinkil kamenaq sa’ Sa’ xpohil, xkutankil eb’ li kamenaq sa’ li junjunq chi
muqleb’aal. k’aleb’aal, jwal ch’ina’us nawanko’k xb’aanunkil xb’aaneb’
li qamama’ qixa’an xb’aan naq nake’xnaw xyaalal li
nake’xb’aan. Tentook sa’ qab’een laa’o naq taaqak’e xloq’al
chi xjunilk li na’leb’ nake’xb’aan chi qu re naq ink’a’
taasachq li xloq’al li xsiyajik junaq li na’leb.
Xpatz’b’aleb’ li xwa ruk’a’ chi Eb’ li qamama’ qixa’an jwal naab’al kutank nake’roxloq’in
ru li Ajaw. rib’ chi rib’ileb’ rib’ sa’ li xsuumalileb’ naq nake’ xpatz’ chi
ru li Ajaw rik’ineb’ li xwa ruk’a’.
Roxloq’inkil li junjunq chi Chi xjunul li kutank jwal lo’q’ ab’an sa’ xyanqil a’an
kutank. nawank junaq li kutan jwal nim xloq’al chi ru junaq
poyanam, aran na’uxmank k’atok uutz’u’uj chi ru junaq li
tzuul taq’a re xb’anyoxinkil xmaataninkil li junjunq chi
kutank maraj xb’anyoxinkil junaq xchihab’ li komon;
nayaab’amank xk’ab’a’ li junmay chi pohil chahimal ut
nawank rajlankil toj oxlaju.
Mayejak. Li mayejak jwal naab’al tz’aqal na’elk li xyaalalil chi ruheb’
li poyanam aj q’eqchi’. A’yaal naxye k’a’ ru chaj ixk li
mayej tk’eemanq. Li mayejak na’uxmank jalanjalanq; wank
na mayejak chi rixk xk’al, xch’och’, rochoch, xketomq,
xkok’al, xtumin, xsumlajik, xq’olonik, xk’alek ut wank chik
xkomon.
Awk Li awk a’an tz’aqal li xxe’ li na’leb’ wank sa’ qayanq laa’o
laj ralch’och’ aj q’eqchi’ li jwal nim xloq’al chi qu, xb’aan
naq a’an tz’aqal li qawa quk’a’ chi rajlal li kutank,
maajunwa namajelo’k qe a’an; jo’kan naq eb’ li cheek’el
poyanam jwal nake’xk’ajb’a rix li awk sa’ li junjunq chi
k’aleb’aal; li cheek’el winq naq nake’rixima li riyaj chi
qoqyink xb’aan naq chi ru li kutank jwal numtajenaq li
eek’ank nake’xye naq nake’eelelik li ixim naq jwal li
eek’ank, li ixim k’ulb’il chi pom, kanteel, raxkakao ut saq
kaalt, china’us li awk nawank naq wankeb’ junaq li cheek’el
poyanam sa’ li junkab’al cho’q aj jolominel.
Tz’aamank Xb’een li qawa’chin ut li qana’chin wankeb’ junaq
xch’ajom, nake xsik’ junaq t’ujixq, re te xtz’aama choq
rixakil li ralaleb’. Ab’an chi rub’etal nake xk’e reetal junaq
lisaajil t’ujixq, chan ru nawank, ma tiik xch’ool, ma tijb’il,
ma sa’ tiikilal nab’eek, ma maak’a’ ratin b’araq, ma aj
k’anjel, chan ru nawan li xjunkab’al li xna’ xyuwa’, matoj
 uuchin ani na raatinaheb’, Naq ak xe xsik’ ani te xtz’aama,
nake’xye k’a’ ru kutank te xik xpatz’b’al. Junxil li komon
nake xchap li kutank Romink, xb’aan naq a’an jun hilob’aal
kutan, ut nake’xsik’ aj wi’ junaq cheek’al winq re na’oksin
aatin, wi’ li yuwa’b’ej ink’a’ nake xnaw aatinak. Toj
eq’elaak nake xik, ut naq nake’hulak rik’in li qawa’chin, laj
echal kab’l li wank rixqa’al, nake’xk’e xsahil xch’ool ut chi
rixk a’an nakoxe’wiq’laaq chi ru li jalam u li ochoch, ma re
Toloors ut noko xe’xk’at xkanteleb’ chi ru li jalam a’an, ut
naq nake’raqe’k xk’atb’al li xkanteeleb’ li sumal a’an, nake
xk’e xsahil xch’ool laj echal kab’l, tojo naq nake’xye li
raatin.
Xokok muheel Li xokok muheel nawank sa’ li q’olok, xiwak,tz’aamank, ut
q’ajk sutq’iik. Chi xjunil li xjolomil li na’leb’ yooko
xjultikankil jalanjalanq xyaalal ut xb’aanunkil sa’ li
qayanqil jo’ aj q’eqchi’. Tentook sa’ qab’een roxloq’inkil ut
xtzolb’al li na’leb nake’xb’aan li chek’el poyanam chi rix li
na’leb’ yooko wi’ chi aatinak, re naq ink’a’ taatz’eqe’q li
xnawomeb’ yooqo chixk’amb’al chi ru li qayu’am xb’aan
naq taak’anjelaq qe sa’ jun kutank mare ink’a’ anaqwank
ab’an naq tuxoohulaq sa’ li na’leb’ yooko wi’ chi aatinak
aran toxqaj li qatenq maraj te’qaj li qacheek’alal. Waakliiqo
b’i’ sa’ komonil rik’in li qana’leb’ qisiiq chi ub’ej qanawom
xikaqo chi qu moosutq’iik chik chi qixk.

Li K’ehok ib’ sa’ aatin. Li na’leb’ a’an jwal naxk’am chaq jun chaab’ilal wank sa’ xyu’am
li poyanam. Jo’ naqak’e reetal sa’ li eetalil eb’ li poyanam yookeb’ chi aatinak chi
rib’ileb’ rib’ neke’xk’e rib’ sa’ aatin naq nake’xb’aan junaq li k’anjel, ab’an yal sa’ ko’k’
aatinak nake’xyee ut yaal nake’aatinak chi rib’ileb’ rib’ ut nake’xk’e sa’ ajl li aatin
chaab’il, tentook naq taaqanaw naq junaq li na’leb’, nayo’laak rik’in junaq li ch’uut
tuqtuukeb’ xk’a’uxl sa’ komonil ut jwal nake’roxloq’in rib’ chi rib’ileb’ rib’ sa’ komonil;
junaq li poyanam jwal josq’, ch’iri’ re sa’ junaq ch’utam, maak’a’ li chaab’il wank rik’in
maak’a’ junaq li chaab’il na’leb’ nayo’laak rik’in.
Naq natiklaak junaq li k’anjel rik’in xnimqal ru na’leb’ wank xtiklajik ut wank
xraqik.
Jo’ kama’ xqajultika naq li xb’aanuhoomeb’ li qaxe’ qatoon junxil q’e kutank jwal nim li
xyaalalil, xloq’al ut xwankilal, jo’ka’an naq li qacheek’elal sa’ li qayanq jwal nake’xk’e
b’ayaq li xjosq’il naq junaq li poyanam ink’a’ naxb’aan li k’a’ ru nayeheek re xb’aan junaq
li cheek’, wank naq sa’ li qasaajilal ink’a’ jwal naqak’e xloq’al li aatin nake’xyeqe ab’an
moko usta li naqab’aan chi jo’ka’an, tentook xtzolb’al li na’leb’ re naq ink’a’ taaqasach ru;
eb’ li qacheek’elal jwal naab’aleb’ chi kamk ut yookeb’ aj wi’ xkanab’ankil li xnawomeb’
cho’q qe sa’ komonil us raj naq taaqisi chi ub’ej li xnimqal ru naleb’ re naq li alal k’ajolb’ej
yooqeb’ aj wi’ chi xk’amb’al b’ayaq re li na’leb’ li k’a’ ru yooq chi uxq, jo’ kama’ yooko
rilb’al sa’ li jalom u wankeb’ li kok’al chi tz’aqonk sa’ li junjunq chi k’anjel ut jwal
ch’ina’us rilb’al li na’leb’ chi jo’ka’an. Q’ilaq li eetali junjunq ut k’a’ tanaak ru naxye qe
chi qajunjunqal maraj li naxtoch’ wi’ li qach’ool jo’ aj ralch’och’aj q’eqchi’.

Qilaq kiib’ oxib’aq li xnimqal ru na’leb’ li xe’xkanab’ chaq cho’q qe li qamama’

qixa’an ut anaqwank yook xb’aanunkil sa’ li qasutam laa’o laj q’eqchi’.
Eb’ laj tij chi re kab’lal, nake’xb’aan rajlal
hab’.

Tz’aamank chi ru li Ajaw.

Li wa uk’a’ chi rajala kutank.

Li xsik’ab’al ru li ch’ina’usil tuq’ixq sa’

xnimq’e tenamit, nawank xb’aanunkil
rajlal hab’.

Li cheek’al ixq yook xwotzb’al li xna’leb’

re jalan chik poyanam.

Eb’ li cheek’el winq yookeb’ xtoch’b’al li

che’ wajb’.

K’atok uutz’u’uj ut xb’anyoxinkil li

kutank junjunq re li Ajaw.

XMOLAMIL K’IILA AATINOB’AAL MAYAB’ RE WATEMAAL.

XMOLAMIL AATINOB’AAL Q’EQCHI’
XCH'UUTEB’ QANA’CHIN
Talleres para la formación de mujeres
Xka k’anjel
GUIA DE TRABAJO NO. 4
 Puntaje: 10 puntos.

Tz'iib'a Laak’ab’a’:______________________________________________________
Xb’e li po: ______________________________________________________________

Tema: Identidad, Principios y valores culturales del pueblo maya Q’eqchi’.

Xjolomil li na’leb’: Xloq’al, xsiyajik ut roxloq’inkil xyehom xb’aanuhomeb’ li qamama’
qixa’an aj mayab’ q’eqchi’.

Qak’ehaq qach’ool chi rilb’al eb’ li na’leb xb’aan naq wank eb’ li k’anjel taaqab’aan.
Xch’olob’ankil: Qilaq chi us li junjunq chi jalom u wank taq’a, chi rix a’an to’oq chi
k’a’uxlak chi rixk li junjunq ut taaqa tz’iib’a sa’ junaq saqi hu, k’a’ ru naxye qe ut k’a’ ru
naqeek’a chi rix li junjunq chi jalom u wank taq’a chi qa junjunqal.

Xpatz’b’aleb’ li xwa Roxloq’inkil li junjunq Mayejak.

Ruk’a’ chi ru li Ajaw. Chi kutank.

Chatz’iib’a laak’a’uxl sa’ li junjunq chi kaxakuut wank taq’a.

Xpatz’b’aleb’ li xwa Roxloq’inkil li junjunq Mayejak.
Ruk’a’ chi ru li Ajaw. Chi kutank.
 Q’ilaq chi chaab’il eb’ li jalom u wankeb’ sa’ li nimla perel hu.
Xloq’al, xsiyajik ut roxloq’inkil xyehom xb’aanuhomeb’ li qamama’
qixa’an aj mayab’ q’eqchi’.
Roxloq’inkil li che’k’aam. Eb’ laj xajol kej.

Mayejak. Xnimq’ehinkil kamenaq sa’ muqleb’aal.

Chi xjunil li yooko rilb’al sa’ li nimla perel hu, jwal naab’al li k’a’uxl naxk’am chaq cho’q
qe sa’ komonil, ab’an jalanjalanq nakok’a’uxlak tentook sa’ qab’een risinkil b’ayaq li
qaka’uxl chi rix li junjunq re naq sa’ komonil taaqatuqub’ ru li qak’a’uxl chi rix li yooko
xtzolb’al maraj li ak xqatzol chaq chi rix li xloq’al, xsiyajik ut roxloq’inkil xyehom
xb’aanuhomeb’ li qamama’ qixa’an aj mayab’ q’eqchi’.

Eb’ li jalom u a’an yooko xk’eeb’al reetal naq a’aneb’ li xyehom xb’aanuhomeb’ li
qamama’ qixa’an ut li xk’eeb’al xloq’al xsiyajik li junjunq chi na’leb’ li wankeb’ rik’in
laj mayab’ aj q’eqchi’. Numtajenaqeb’ li xnawom li xb’aanuhoom sa’ eb’ li xyu’am rik’in
li junjunq chi na’leb’ ab’an li poyanam jo’ naqak’e reetal sa’ eb’ li jalom u yookeb’ chi
xb’aanunkil toj anaqwank re xk’utb’al chi ru li nimq ut li ko’k’ maraj eb’ saajeb’ chi ru li
xyu’am; wank wiib’ oxib’ lin patz’om cho’q eere sa’ komonil.

K’a’ ru ta w’ chi k’anjelil yookeb’ chi xb’aanunkil li ch’eek’el poyanam li wankeb’ sa’ li
nimqi
hu._______________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
Ani eb’ a’an ut b’ar ta wi’ nake’chalkchaq.
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
Qak’a’uxlaaq k’a’ ru li yookeb’ xyeeb’al naq yookeb’ xb’aanunkil li
k’anjel.___________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
K’a’ ru chi aatinob’aalil yookeb’ wi’ chi aatinak chi rib’ileb’
rib’.______________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
Chan ru naqak’eeb’ reetal; ma a’an eb’ laj kaxlan aatin maraj aj q’eqchi’ qach’olob’aq
b’ayaq
rix.______________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_

Xch’olob’ankil: Tinkanab’ b’ayaq leehonal chi xb’aanunkil wiib’ oxib’aq li k’anjel.

Sa’ eb’ li junjunq chi kaxukuut wank taq’a che tz’iib’a li jar pay chi b’aanuhoom nawank
xb’aanunkil sa’ leek’aleb’aal, tenamit, sutam maraj molam; wi’ ink’a’ nakenaw chatz’iib’a
li aatin nawank xyeeb’al sa’ junaq li awk ixim.
Xch’olob’ankil: Che jalom uuchiiq li junjunq chi na’leb’ wank sa’ li kaxakuut taq’a.
Cheb’aan li k’anjel yook xpatz’b’al eere li junjunq chi na’leb’.
Qilaq kiib’ oxib’aq li xnimqal ru na’leb’ li xe’xkanab’ chaq cho’q qe li qamama’
qixa’an ut anaqwank yook xb’aanunkil sa’ li qasutam jo’ aj q’eqchi’.
Eb’ laj tij chi re kab’lal, nake’xb’aan rajlal
hab’.

Tz’aamank chi ru li Ajaw.

Li wa uk’a’ chi rajala kutank.

Li xsik’ab’al ru li ch’ina’usil tuq’ixq sa’

xnimq’e tenamit, nawank xb’aanunkil
rajlal hab’.
Li cheek’al ixq yook xwotzb’al li xna’leb’
re jalan chik poyanam.
Eb’ li cheek’el winq yookeb’ xtoch’b’al li
che’ wajb’.

K’atok uutz’u’uj ut xb’anyoxinkil li

kutank junjunq re li Ajaw.

Xch’olob’ankil: Che tz’iib’a xjalanil li junjunq chi na’leb’ jo’ chan ru napatz’mank aawe.
Chan ru li yehoom xb’aanuhoom li Chan ru li yehoom xb’aanuhoom li
qamama’ qixa’an junxil q’e kutank rikin li qamama’ qixa’an li yook chi wanko’k
awk ixim. anaqwank rik’in li lo’q’ laj awk ixim.
Xch’olob’ankil: Tz’iib’amaq leek’a’uxl chi rixk li junjunq chi na’leb’ wank sa’ eb’ li
kaaxakuut taq’a, chi rix li xnimqal ru na’leb’ li xe’xkanab’ chaq cho’q qe li qamama’ qixa’an ut
anaqwank yook xb’aanunkil sa’ li qasutam jo’ aj q’eqchi’. Cheb’aan li k’anjel jo’ yook
xpatz’b’al eere li junjunq chi na’leb’.
Sa’ li yamyo aran tqatz’iib’a li qak’a’uxl chi rixk li junjunq chi na’leb’.

Eb’ laj tij chi re kab’lal, nake’xb’aan rajlal

hab’.

Tz’aamank chi ru li Ajaw.

Li wa uk’a’ chi rajala kutank.

Li xsik’ab’al ru li ch’ina’usil tuq’ixq sa’

xnimq’e tenamit, nawank xb’aanunkil
rajlal hab’.
Li cheek’al ixq yook xwotzb’al li xna’leb’
re jalan chik poyanam.
Eb’ li cheek’el winq yookeb’ xtoch’b’al li
che’ wajb’.
K’atok uutz’u’uj ut xb’anyoxinkil li
kutank junjunq re li Ajaw.