ΣΤΑΘΗ ΓΡ. ΕΡΩΤΑΠΟΚΡΙΣΕΙΣ

Γρ. Θ. Στάθης, Ε΄ ΔιΕΘνΕΣ ΣυνΕΔριο – ΑΘηνΑ 3-5 ΔΕκ.
202 Ὁμιλία
ιΕρΑ ΣυνοΔοΣ τηΣ ΕκκληΣιΑΣ τηΣ ΕλλΑΔοΣ

ιΔρυμΑ ΒυζΑντινηΣ μουΣικολοΓιΑΣ
«Θεωρία καὶ Πράξη τῆς Ψαλτικῆς τέχνης»

Θεματικὴ
“Ἐρωταποκρίσεις καὶ Ἀκριβεια
τῆς Ψαλτικῆς τέχνης”
Ε΄ ΔιΕΘνΕΣ ΣυνΕΔριο
μουΣικολοΓικο κΑι ΨΑλτικο
Ἀθήνα, 3-5 Δεκεμβρίου 202

Γρ. Θ. Στάθη
β΄. ὁμιλία
Ἐρωταποκρίσεις καὶ Ἀκρίβεια
τῆς Ψαλτικῆς τέχνης
ἐν ἔτει σωτηρίῳ Ὴβιβ΄
ιωΑννινΑ
~ΓΕνΕΘλιοΣ ημΕρΑ~ 8 νοΕμΒριου 202
Γρ. Θ. Στάθης, Ε΄ ΔιΕΘνΕΣ ΣυνΕΔριο – ΑΘηνΑ 3-5 ΔΕκ. 202 Ὁμιλία 2
σ χέ δι ο
ὁμαδοποίηση θεμάτων ποὺ πρέπει νὰ θίξω:

Ἐρωταποκρίσεις καὶ Ἀκρίβεια

τῆς Ψαλτικῆς τέχνης
ἐν ἔτει σωτηρίῳ Ὴβιβ΄
Γρηγορίου Στάθη
προοίμιο
Ἀρχή, σὺν Θεῷ, τῶν λόγων ἀγαθῶν τῆς καρδιᾶς μου
γιὰ τὴν Ψαλτικὴ τέχνη καὶ γιὰ τοὺς τεχνίτες τῆς περιά-
κουστης αὐτῆς ἑλληνικῆς μουσικῆς τέχνης, διδασκάλους
καὶ ψάλτες, “παλαιούς τε καὶ νέους”. καὶ οἱ μὲν παλαι-
οὶ σὰν σὲ κούφη νεφέλη ἀναμέλπουν τοὺς ὕμνους τους στὸν
Θεὸ καὶ σταλλάζουν ἀπὸ ἐκεῖ τὸν γλυκὸ δροσισμὸ νὰ
ἀρδεύεται καὶ ν’ αὐξάνει τὸ ἀγλαόκαρπο δέντρο τῆς πα-
ράδοσης· οἱ δὲ νέοι χορτασμένοι μὲ τὰ νάματα τῶν δι-
δαχῶν καὶ λαλημάτων τῶν ὅσοι πρὶν ἀπ’ αὐτοὺς
ἐνευδοκίμησαν στὴν τέχνη ἀναπέμπουν τοὺς δικούς τους
ὕμνους καὶ πληροῦν μὲ αὐτοὺς τὸ μεσοδιάστημα γῆς καὶ
Γρ. Θ. Στάθης, Ε΄ ΔιΕΘνΕΣ ΣυνΕΔριο – ΑΘηνΑ 3-5 ΔΕκ. 202 Ὁμιλία
οὐρανοῦ ποὺ εἶναι πλῆρες ἀπ’ τὴν δόξα τοῦ Θεοῦ. καὶ ὁ
Θεὸς ἀναπαύει κι ἐκείνους, εὐλογεῖ δὲ καὶ τούτους· καὶ σώ-
ζει τὸν κόσμο του ποὺ τὸν λατρεύει μὲ τὴν τέχνη καὶ τὴν
φωνὴ ὅλων αὐτῶν τῶν μακαρίων, τῶν ψαλτῶν δηλαδὴ τῶν
ἁγίων του ἐκκλησιῶν, ἁπανταχοῦ γῆς, νῦν καὶ ἀεί.
κι ἐγώ, θεωρῶν τὸ θαῦμα αὐτὸ ποὺ συντελεῖται στὴ γῆ
κι ἀνεβαίνει στοὺς οὐρανούς, ποὺ τελεῖται τώρα καὶ τὴν κά-
θε ὥρα καὶ ἀέναα καὶ εἰς τοὺς αἰῶνες, μὲ συστολὴ καὶ μὲ
δέος τολμῶ ν’ ἀτενίσω ψηλὰ καὶ τριγύρω καὶ ψελλίζω
τὸν αἶνο.
μακαρία ἡ παροῦσα καὶ ἡ μέλλουσα γενεά, “εἰς γε-
νεὰν καὶ γενεάν”, ποὺ ὁ Θεὸς τοὺς εὐλογεῖ καὶ εὐδοκεῖ νὰ
ἐγείρονται πάντοτε τόσοι διδάσκαλοι τῆς Ψαλτικῆς καὶ τό-
σοι ψάλτες παντὸς ὀφφικίου, μονοφωνάρηδες καὶ καλο-
φωνάρηδες, ποὺ λειαίνουν καὶ γλυκαίνουν τὸν δρόμο τους
καὶ τοὺς σηκώνουν λίγο ψηλότερα, καὶ ὑποδεικνύουν μαζὶ
τὴν τελείωσή τους στὴν τέχνη. μακαρίζω τοὺς δασκάλους
καὶ τοὺς ψάλτες τοῦ δικοῦ μας καιροῦ ποὺ κοιμήθηκαν
“ἐπ’ ἐλπίδι ζωῆς αἰωνίου”, ἀλλὰ κατέλιπαν πλῆθος
πολὺ τῶν διδαχῶν τους καὶ τῶν ψαλμάτων τους. καὶ μα-
καρίζω τοὺς συγγραφεῖς, καὶ τοὺς ἐκδότες καὶ διαδότες
τῶν μουσικῶν βιβλίων, ἐπιστημονικῶν συγγραφῶν καὶ θε-
ωρητικῶν καὶ ψαλτικῶν, “ἐν παντὶ τόπῳ καὶ τρόπῳ”, γιὰ
πλουτισμὸ γνώσεων καὶ “στολισμὸ τῶν ἁγίων τοῦ Θεοῦ
ἐκκλησιῶν”, καὶ “εἰς μνημόσυνον αἰώνιον”, ὅπως κάποιοι
μελοποιοὶ καὶ κωδικογράφοι ἀναγράφουν στὰ χειρόγραφά

τους, τὰ μνημεῖα αὐτὰ τῆς Ψαλτικῆς τέχνης.
καὶ διάβασα σ’ ἕνα χειρόγραφο ἑνὸς παλαιοῦ διδα-
σκάλου τὴν ἀκόλουθη διακριτικὴ παρατήρηση, ποὺ τὴν με-
ταφέρω κι ἐδῶ γιὰ νὰ μεταφερθοῦμε κι ἐμεῖς καὶ
ξεμακρύνουμε λίγο ἀπ’ τὸ θαῦμα· “... οἱ τὴν ψαλτικὴν
τέχνην μετερχόμενοι, τὴν μὲν πολλὴν μελωδίαν οὐ κατο-
κνοῦσιν, οἰκεία γάρ· τὸν δὲ πολὺν λόγον ἀκηδιῶσιν, ἀγνο-
οῦντες τὰ διὰ λόγου λεγόμενα, μὴ εἰδότες ὅτι ὁ λόγος ἐστὶν
ἐνδεικτικὸς τῆς αὐτῶν τέχνης...” [χφ. Ξηροποτάμου 37, φ. 00].
Δὲν φανταζόμουν ὅτι μετὰ ἀπ’ τὴν πρώτη δημοσιοποίη-
ση αὐτοῦ τοῦ παραθέματος (τὸ 970) θὰ γύριζα νὰ τὸ
ἐπικαλεσθῶ πάλι, γιὰ νὰ προφτάσω τὴν ἀκηδία σας καὶ
νὰ παρακαλέσω νὰ θέλετε νὰ γίνεσθε “εἰδότες” καὶ εἰδή-
μονες μὲ λόγο γνώσεως, κάθε φορὰ καὶ πιὸ πολύ. Ἔτσι
καὶ ἡ χαρὰ τοῦ Διδασκάλου εἶναι πεπληρωμένη.
καὶ ἡ χαρὰ τῆς περιδιάβασης τῶν προοιμίων καὶ μό-
νο τῶν συγγραφῶν τῶν παλαιῶν, δὲν εἶναι μικρή.
“Ἐπειδήπερ πολλοὶ...” ἀρχίζει ὁ λουκᾶς τὸ εὐαγγέ-
λιό του (λουκᾶς α΄, )· – “Περὶ τῆς προκειμένης ἡμῖν
ὑποθέσεως πολλῶν εἰπόντων πολλὰ πάντες ὁμοίως πόρ-
ρω τοῦ σκοποῦ βάλλουσι καὶ οὐδαμῶς τῇ ὑποθέσει τῆς
Ψαλτικῆς φασι προσήκοντα· ἀλλὰ καὶ ἰδιωτικῶς πάνυ
προφέρουσι ταῦτα καὶ ἀφελῶς. τάχα δ’ ἂν οὐκ ὀλίγοι
καὶ προσήκοντά τινα εἶπον περὶ τοῦ προκειμένου” (Γα-
βριὴλ ἱερομόναχος)· – “Ἐμοὶ μὲν πολλάκις κατὰ νοῦν

ἐπῆλθε περὶ τῶν τῆς Ψαλτικῆς τέχνης θέσεών τε καὶ
φθορῶν καὶ τῆς ὁδοῦ ταύτης καὶ τῶν ἄλλων τῶν ἐνθεωρου-
μένων αὐτῇ συγγράψασθαί τινα ὅρον εἰς ὑπόμνησιν καὶ
ἁπλῶς ὑφήγησιν πάντων, εἰς ὠφέλειαν μὲν... ᾽Επεὶ δὲ
νῦν ...” (μανουὴλ Χρυσάφης)· – “Ἐγὼ μέν, ὧ παῖδες
ἐμοὶ ποθεινότατοι, ἠρξάμην βουληθεὶς γράψαι, ἃ ὁ δοτὴρ
τῶν ἀγαθῶν χορηγήσει διὰ τῆς τοῦ Παρακλήτου ἐπιπνεύ-
σεως... (ΨευδοΔαμασκηνός, Ἐρωταποκρίσεις)· – “Ἀκου-
έτω τοίνυν νουνεχῶς πᾶς ὅστις βούλεται μαθεῖν ἀκριβῶς”
(Ἰωάννης Πλουσιαδηνός).
“Ἐπειδήπερ”, λοιπόν, καὶ στὸν καιρό μας σύρεται ἡ

ἀπορία ἢ καὶ ἡ καταφρόνηση ὅτι ὅ,τι θεωρητικὸ εἶναι γραμ-
μένο πρὶν ἀπ’ τὴ νέα μέθοδο ἀφορᾶ στὴν “παλαιὰ
γραφή” καὶ ἄρα δὲν μᾶς χρειάζεται, καὶ μάλιστα ὅλα
αὐτὰ “οἱ πάντων ἀμαθέστατοι, ὡς ἀμελεῖς”, ὅπως τοὺς
χαρακτηρίζει ἕνας παλαιὸς δάσκαλος ἀπ᾽ τὸν μακρυνὸ δε-
κατοπέμπτο αἰῶνα, τὰ θεωροῦν ‘παλαιογραφία’ καὶ τὴν
ἐνασχόληση μὲ αὐτὰ ἀδολεσχία μὲ ἄχρηστα πράγματα
ποὺ μπερδεύουν τοὺς σύγχρονους ψάλτες, θεώρησα ἄξιο
καὶ δίκαιο, ὡς σύγχρονος κι ἐγὼ καὶ παροικῶν ἀνάμεσα
στοὺς σύγχρονους ν’ ἀσχοληθῶ μὲ τὰ σύγχρονα πράγμα-
τα τῆς Ψαλτικῆς, ποὺ ὡς ἀπορίες ταλανίζουν τὴν ψαλ-
τικὴ τάξη, κι ἐπιφέρουν βλάβη ὄχι λίγη στὸν
ἐκκλησιαστικὸ περίβολο, ἀλλὰ καὶ στὴν ὑπόθεση τὴν ἴδια,

δηλαδὴ στὴν Ψαλτικὴ τέχνη, ἂν εἶναι τέλεια ἢ ἂν εἶναι
ἀτελής. Ὁ Ἁγιοπολίτης, οἱ Προθεωρίες τῆς Παπαδικῆς
τέχνης καὶ οἱ Ἑρμηνεῖες καὶ οἱ μέθοδοι τῶν σημαδίων,
τὰ Δένδρα κι οἱ τροχοὶ τῆς “σοφωτάτης παραλλαγῆς”, οἱ
ἀνώνυμες ἢ ΨευδοΔαμασκηνοῦ Ἐρωταποκρίσεις καὶ ἡ
Ἀκρίβεια κατ’ ἐρώτησιν καὶ ἀπόκρισιν, ἡ Ἑρμηνεία “εἰς
τύπον τίνος χειρονομεῖται” τὸ κάθε σημάδι τοῦ μιχαὴλ
Βλεμμύδου, οἱ θεωρητικὲς συγγραφὲς τοῦ Γαβριὴλ ἱερο-
μονάχου, τοῦ μανουὴλ Χρυσάφου, τοῦ Ἰωάννου Πλου-
σιαδηνοῦ, τοῦ Ἀκακίου Χαλκεοπούλου, τοῦ Παχωμίου
ρουσάνου, τοῦ κυρίλλου μαρμαρηνοῦ, τοῦ Ἀποστόλου
κώνστα Χίου, εἶναι τὸ θεωρητικὸ θησαύρισμα τῆς Ψαλ-
τικῆς τέχνης μέχρι τὸ 8. Ἂν δὲν ὑπῆρχαν ὅλα αὐτὰ
δὲν θὰ ὑπῆρχε 8, ἤγουν μεταρρύθμιση στὴ λειτουργία
τῶν σημαδίων τῆς Ψαλτικῆς τέχνης.
καὶ ὑπάρχει ἄλλο θησαύρισμα θεωρητικὸ γιὰ τὴν
Ψαλτικὴ τέχνη, ἀπ᾽ τὸ 8 μέχρι σήμερα· πληθὺς ὁλό-
κληρη θεωρητικῶν συγγραφῶν, καὶ ἀναθεώρηση τῆς τρέ-
χουσας τότε θεωρίας ἀπὸ Πατριαρχικὴ Ἐπιτροπή
(88-3)· ἀλλὰ καὶ παραθεωρήσεις θεωρητικῶν καὶ δια-
κρίσεις καὶ κατακρίσεις καὶ ἐπικρίσεις καὶ παρακρίσεις,
ἴσως καὶ παρακρούσεις νόων στὶς θεωρήσεις τῶν θεωρη-
τικῶν. καὶ πάλι ἐποχὴ ποὺ “ὁ εἷς διδάσκαλος τῆς αὐτῆς
τέχνης τὸ λέγει ἀλλέως καὶ ὁ ἕτερος ἀλλέως”, καὶ “ἔτζι τὸ
ἔλεγεν ὁ διδάσκαλός μου, καὶ ὁ ἄλλος ὁ ἐδικός μου δὲν τὸ

ἔλεγεν ἔτζι, νά, οὕτως τὸ ἔλεγε”, καὶ τὰ λοιπὰ γνωστὰ
πράγματα στὶς παραμονὲς τῆς νέας μεθόδου καὶ λίγο
μετὰ ἀπ’ αὐτήν. καὶ βέβαια καὶ στὸ προκείμενο θέμα οἱ
ἐποχὲς καὶ οἱ διατυπώσεις ἐπαναλαμβάνονται· “Ἕτεραι
χειρονομίαι διάφοροι, ἅσπερ λέγουσιν οἱ τεχνῖται εἷς καθ’
εἷς ὡς δόξει αὐτοῖς ... μᾶλλον δὲ πρὸς ὦν ἔμαθον ἢ πρὸς
ὦν ἐχορήγησεν ὁ Θεός” εἶναι γραμμένο σὲ παλαιότερη σχε-
τικὴ θεωρία. καὶ πρέπει νὰ ἐπιφυλάσσεται κανείς, ὡς
συνετὸς καὶ νουνεχής, τί θὰ πῆ καὶ πῶς θὰ τὸ πῆ γιὰ νὰ
εἶναι καίριο καὶ ὀρθὸ καὶ στέρεο καὶ νὰ μὴ μπορεῖ νὰ ἀλλα-
χθῆ κι αὐτὸ σ’ ἕνα “ἔτσι” ἢ ἕνα “ἀλλέως” ἀπ’ τοὺς εἰδή-
μονες, τουλάχιστον, καὶ καλοπροαίρετους συζητητὲς καὶ
ζητητὲς τῆς ἀλήθειας.
καὶ γιὰ ἕναν ἄλλο λόγο ἔκρινα νὰ μὴ σιωπήσω, ἀλλ’
ἴσα ἴσα μὲ τὴν θέαση τῆς Ψαλτικῆς τέχνης ὡς θεωρίας
καὶ πράξης ποὺ ἔχω ἀπ’ τὸν ὑψηλὸ ἀναβαθμὸ ὅπου ὁ
Θεὸς μὲ ἱκάνωσε ν’ ἀνεβῶ, δηλαδὴ τοῦ πανεπιστημιακοῦ
καθηγητοῦ καὶ τοῦ διδασκάλου καὶ χοράρχου τοῦ Χοροῦ
Ψαλτῶν “οἱ μαΐστορες τῆς Ψαλτικῆς τέχνης”, ἀλλὰ καὶ
τοῦ συγγραφέως καταλογογράφου τῶν χειρογράφων Βυ-
ζαντινῆς μουσικῆς, νὰ θεωρήσω τὰ πράγματα καὶ ὁμαδο-
ποιήσω τὰ θέματα –ἀπορήματα καὶ ἐρωτήματα– καὶ νὰ
δώσω τὶς ἀποκρίσεις –τὰ ἐνθεωρήματα καὶ ἀκριβολογή-
ματα– ποὺ κανοναρχεῖ ἡ ὅση γνώση μου, ποὺ μὲ κόπο
πολὺ ἐκ νεότητός μου καὶ μὲ δόση ἀγαθὴ ἄνωθε μπόρεσα

ν’ ἀποκτήσω. Ἄρα, εἶναι ἕνα ὀφείλημα διηνεκὲς ποὺ προ-
σπαθῶ νὰ τὸ ξοφλῶ ὅσο μπορῶ κι ὅσο θὰ ζῶ· τὸ πε-
ρισσὸ ποὺ δὲν μπορῶ μένει στὰ χέρια τοῦ Θεοῦ καὶ στὸ
δικό μου “ἄφες”.
τὶς ἀποκρίσεις μου στὰ θέματα, γιὰ τα ὁποῖα θεωρῶ

καλὸ καὶ χρήσιμο ν᾽ ἀσχοληθῶ, τὶς καταστρώνω σὲ διαλο-
γικὴ μορφὴ μαθητοῦ καὶ Διδασκάλου, καὶ τὸ τολμῶ νὰ πα-
ραβγῶ στὸ ὕφος καὶ στὸ ἦθος τῶν παλαιῶν δασκάλων
συγγραφέων τῶν παντοίων Ἐρωταποκρίσεων περὶ τῆς Ψαλ-
τικῆς τέχνης, ἐν ἔτει νῦν 202.
Ὁ μαθητής· Διδάσκαλε, συγχώρα με, μὰ θέλω νὰ

ρωτήσω, τώρα ποὺ πῆρα μιὰ χαρά, κι ἀνασκιρτάει ἡ θάρρη-
τά μου· εἶμαι μακάριος κι ἐγὼ αὐτῆς τῆς τωρινῆς γενιᾶς, ποὺ
τὴν μακάρισες πρὶν λίγο ὅτι τὴν εὐλογεῖ ὁ Θεὸς μὲ τοὺς πολ-
λοὺς δασκάλους ποὺ ἀνασταίνει γύρω μας. Πολλὰ πράγμα-
τα ξέρω γιὰ τὰ ψαλτικά, καὶ πάλι πολλὰ δὲν ξέρω· καὶ δὲν
ξέρω, ἀκόμα, ἂν ὅσα ξέρω κι ὅσα δὲν ξέρω εἶναι βαλμένα στὴ
σειρά τους, νὰ μάθω πρῶτα καὶ καλὰ ἐτοῦτο κι ὕστερα τὸ
ἄλλο, γιὰ νὰ τελειωθῶ στὴν τέχνη.
Ὁ Διδάσκαλος· καλὴ ἀρχή! καὶ χαίρομαι ποὺ ἔνοι-
ωσες ὅτι εἶσαι σπουδαῖος γιὰ τὰ σπουδάσματά σου στὰ

ψαλτικά. καὶ νὰ ξέρεις, ἀρχὴ ἀρχή, μὲ σένα μαθητὴ κι ὅλους
τοὺς ἄλλους ποὺ δασκαλεύω λογιοῦμαι κι ἐγὼ δάσκαλος καὶ
βάνομαι νὰ μάθετε πολλὰ καὶ πλειότερα καὶ νὰ μὲ ξεπερά-
σετε. Ἔτσι πληθαίνει ἡ γνώση κι αὐξάνει ἡ προκοπή.
2 μαθητής· νὰ σ’ ἔχει ὁ Θεὸς πάντα καλά, Διδά-
σκαλέ μου· μὰ ἐγὼ εἶμαι ἀρχάριος κι εἶμαι ἀτελής, τὸ ξέρω.
Πές μου τα ὅλα ἀπ᾽ τὴν ἀρχή. τί εἶναι ἡ νέα μέθοδος;
Διδάσκαλος· νέα μέθοδος λέγεται καὶ εἶναι ὁ νέος τρό-
πος λειτουργίας καὶ ἐνέργειας τῶν σημαδίων τῆς Ψαλτικῆς
τέχνης γιὰ νὰ καταγράψουν ἕνα ὁποιοδήποτε μέλος· καὶ ἄρα,
καὶ ὁ νέος τρόπος διδασκαλίας καὶ ἐκμάθησης τῆς σημειογρα-
φίας.
3 Ἐρώτηση· καὶ πότε ἔγινε;
Ἀπόκριση· Ἔγινε τὸ ἔτος 8, παραμονὲς τῶν Χρι-
στουγέννων, στὴν κωνσταντινούπολη.
Ἐρώτηση· τὴν ἔκανε ἕνας Δάσκαλος ἢ περισσότεροι,
καὶ ποιά εἶναι τὰ τίμια ὀνόματά τους;
Ἀπόκριση· τὴν ἔκαναν τρεῖς δάσκαλοι τῆς μουσικῆς,
ὕστερα ἀπὸ μιὰ προεργασία κάποιων χρόνων, καὶ χώρια τους
καὶ μαζὶ τὸν τελευταῖο καιρό. Ὁ ἱεροδιάκονος τότε Χρύσαν-
θος, ὁ λαμπαδάριος τότε τοῦ πατριαρχικοῦ ναοῦ Γρηγόριος κι
ὁ ψάλτης Χουρμούζιος. τὸ γράφει ἡ Πατριαρχικὴ Διακήρυ-
ξις, ποὺ πρέπει νὰ τὴν βρεῖς γιὰ νὰ μάθεις πολλὲς λεπτο-
μέρειες· “τρεῖς γὰρ τῶν ἐν Βασιλευούσῃ ἐξ ἐπαγγέλματος
μουσικῶν, ὅ τε Ἱερολογιώτατος ἐν διακόνοις κὺρ Χρύσανθος,

ὁ μουσικολογιώτατος λαμπαδάριος τῆς τοῦ Χριστοῦ μεγά-
λης Ἐκκλησίας κὺρ Γρηγόριος, καὶ ὁ μουσικολογιώτατος κὺρ
Χουρμούζιος, ὁ μὲν πρῶτος περὶ τὸ θεωρητικὸν τῆς μουσικῆς
μέρος, εἴπερ τις ἄλλος ... ἐνασχοληθείς, ... οἱ δὲ περὶ τὸ πρα-
κτικόν, τὴν παράδοσίν φαμεν τῆς καθ’ ἡμᾶς ᾀσματικῆς τέ-
χνης, καλῶς ἠσκημένοι, ... ὁμοῦ συνελθόντες, θεωρητικὴν ἅμα
καὶ πρακτικὴν τῆς καθ᾿ ἡμᾶς ἱερᾶς μουσικῆς διδασκαλίαν συ-
νέταξαν, καὶ μέθοδον παραδόσεως νέαν ἐξεῦρον, τὸ μὲν σε-
μνοπρεπὲς ἐκεῖνο, καὶ ἐμβριθές, καὶ ἀξιωματικὸν ὕφος, τὸ ἐν
τῇ μεγάλῃ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίᾳ ἀρχῆθεν ψαλλόμενον,
οὐδαμῇ οὐδαμῶς, παραχαράττουσαν, ἢ λυμαινομένην, οὐδὲ
πρὸς βραχὺ ἐκπίπτουσαν τούτου, καὶ ἀποκλίνουσαν, μᾶλλον
δὲ καὶ πρεσβεύουσαν αὐτό, καὶ ἐκ παντὸς κρατύνουσαν τρόπου
...”. καὶ στὴν ἀρχὴ τὴν μέθοδό τους, τὴ νέα μέθοδο, τὴν
ἔλεγαν καὶ σύστημα, νέον Σύστημα. καὶ οἱ δυὸ ὅροι λένε τὸ
ἴδιο πρᾶγμα· ὅτι δηλαδὴ μεθόδευσαν ἢ συστηματοποίησαν τὰ
σημάδια μὲ τέτοιο τρόπο ὥστε νὰ εἶναι εὐκολότερη ἡ διδα-
σκαλία καὶ ἡ ἐκμάθηση τῆς σημειογραφίας, μὲ τελικὸ ζητού-
μενο τὸ τέλειο ψάλσιμο.
5 Ἐρώτηση· καὶ πῶς διαδόθηκε ἡ νέα μέθοδος· τὴν
δίδαξαν οἱ τρεῖς αὐτοὶ δάσκαλοι;
Ἀπόκριση· καὶ βέβαια τὴν δίδαξαν πρῶτοι αὐτοί, στὸ
“κοινὸν Σχολεῖον μουσικῆς” ποὺ ἄνοιξε τότε· κι ἦταν μάλι-
στα ἡ τέταρτη κατὰ σειρὰ Σχολὴ μουσικῆς ποὺ συστήθηκε
ἀπ’ τὸ οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο μας. Ἕνας Ἁγιορείτης
ἐκπρόσωπος στὴν κωνσταντινούπολη τότε, ὁ Διονύσιος Βα-
τοπαιδηνός, ἔστειλε μιὰ λεπτομερῆ ἀνταπόκριση γιὰ τὸ ἱστο-

ρικὸ αὐτὸ γεγονός. λέει, καὶ ἄκουσέ το καλά, εἶναι ἡ πρώτη
εἴδηση· «κατ᾿ αὐτὰς ἠνοίχθη ἓν κοινὸν Σχολεῖον εἰς τὸ Σιναϊ-
τικὸν μετόχιον καὶ παραδίδει νέαν μέθοδον ἐπιστημονικῆς
μουσικῆς, μὲ κανόνας καὶ γραμματικήν. Σχολαρχοῦντες εἰς
αὐτὴν εἶναι ἕνας καλόγερος Χρύσανθος καὶ ὁ λαμπαδάριος τῆς
μεγάλης Ἐκκλησίας, καὶ συντρέχουσιν εἰς αὐτὴν καθ᾿ ἑκάστην
ὑπὲρ τοὺς διακοσίους μαθητάς, ἐξ ὦν εἶναι καὶ ἀρχιερεῖς, καὶ
πρωτοσύγκελλοι, καὶ διάκονοι ἀρχιερέων καὶ κοσμικοὶ πα-
μπληθεῖς. 85 Ἰανουαρίου 2».
Ἐρώτηση· Διδάσκαλε, παρακαλῶ νὰ μοῦ ἐξηγήσεις
κάποια πράγματα, ποὺ δὲν πολυκαταλαβαίνω· λέγεις
“νέα” μέθοδος – “νέον” Σύστημα – “νέον” τρόπο, χρησι-
μοποίησες καὶ τὸν συγκριτικὸ βαθμὸ “εὐκολότερη” διδασκα-
λία, γιὰ νὰ μοῦ δώσεις νὰ καταλάβω· ἀλλὰ συγχώρα με,
κάτι δὲν ξέρω καὶ δὲν καταλαβαίνω. Γιατί λέγεται “νέα μέ-
θοδος”· ὑπῆρχε κάποια “Παλαιά μέθοδος”;
Ἀπόκριση· Πρὶν ἀπ’ τὸ κάθε νέο ὑπάρχει κάτι τὸ πα-
λαιό. Πρὶν ἀπ’ τὴν ἐπινόηση καὶ καθιέρωση τῆς νέας μεθό-
δου, –καὶ πρόσχες, μὲ πατριαρχικὴ ἀπόφαση τῆς Συνόδου–
, ἡ διδασκαλία τῆς Ψαλτικῆς, ὡς θεωρία πρῶτα ἀλλὰ καὶ ὡς
πράξη, γινόταν μὲ τὸν τρόπο ποὺ ὑπῆρχε ὡς παράδοση, ἀπὸ
δάσκαλο σὲ δάσκαλο. Γενικὰ μποροῦμε, τώρα ποὺ ἔχουμε
τὴ νέα μέθοδο, νὰ ὀνοματίσουμε αὐτὸν τὸν παραδοσιακὸ τρό-
πο ὡς “Παλαιὰ μέθοδο”, ποὺ πάει πίσω ἀπ’ τὸ 8 ὡς
τὴν πρωτοφανέρωση τῆς σημειογραφίας, στὰ μέσα τοῦ ι΄
αἰῶνα. μὲ μιὰ διαφορά, ἐτούτη· τώρα, τὸ 8 κι ἐδῶθε,
ἔχουμε ἕνα πλῆρες Θεωρητικὸ διδασκαλίας, ἐνῶ πρὶν ἀπ’ τὸ

8 δὲν ὑπῆρχε κανένα θεωρητικὸ βιβλίο μὲ ὁλοκληρωμένη
θέα τοῦ ὅλου ὑλικοῦ καὶ εὔτακτη παρουσίαση ποὺ πρέπει νὰ
ἔχει ἕνα θεωρητικό. καὶ σπεύδω νὰ σὲ προφτάσω· ὑπῆρχαν
πολλὲς θεωρητικὲς συγγραφές, καλὲς καὶ σημαντικές, –ἂν
καὶ καταγίνονται πολὺ μὲ συμβολικὰ καὶ παράταιρα πράγ-
ματα κι ὅσα δὲν ξέρουν τὰ ρίχνουν στὰ παλαιὰ μουσικὰ βι-
βλία ποὺ λένε ὅτι κάηκαν!– , ποὺ ὅμως ἡ καθεμιὰ
πραγματευόταν καὶ ἐξηγοῦσε συγκεκριμένα θέματα, ἀλλ’ ὄχι
ὅλα. μόνο τὸ θεωρητικὸ ποὺ πρωτόγραψε τὸ 800 ὁ δάσκα-
λος Ἀπόστολος κώνστα Χῖος εἶναι ἕνα σχεδὸν ὁλοκληρωμέ-
νο θεωρητικὸ βιβλίο. καὶ τὸ λέει “μουσικὴ τέχνη τῆς κοινῆς
παραδόσεως καὶ τεχνολογίας”.
7 Ἐρώτηση· τὸ Θεωρητικὸ τῆς νέας μεθόδου πῶς
λέγεται;
Ἀπόκριση· τὸ Θεωρητικὸ τῆς νέας μεθόδου τὸ πρω-
τόγραψε πρὶν ἀπ’ τὴν νέα μέθοδο, τὸ 83 ἢ νωρὶς τὸ 8,
ὁ Χρύσανθος ἐκ μαδύτων. Αὐτὸ τὸ Θεωρητικό, καὶ μὲ κάποιες
διορθώσεις ἢ βελτιώσεις ποὺ στὸ μεταξὺ παγιώθηκαν κατὰ
τὴν διδασκαλία τότε, τὸ παρέδωκε σ’ ἕναν ἀπ’ τοὺς πρώτους
μαθητὲς καὶ ἀπόφοιτους τοῦ μουσικοῦ Σχολείου, τὸν Πανα-
γιώτη Πελοπίδη, τὸ 89 νὰ πάει στὴν Εὐρώπη νὰ τὸ ἐκδώ-
σει. Βλέπεις, τότε εἴμασταν καὶ ραγιάδες· ὅλα αὐτὰ τὰ
ἱστορικὰ πράγματα γιὰ τὴν ἐθνικὴ ὑπόθεση τῆς μουσικῆς στὴ
λατρεία μας γίνονται πρὶν ἀπ’ τὸν ξεσηκωμὸ τῆς Ἐλληνικῆς
Ἐπανάστασης· καὶ εὐτυχῶς - εὐτυχῶς! Δὲν ξέρω τὶ θὰ εἶχε
συμβῆ ἂν εἶχαν ἀργήσει λίγο. Ὁ Πελοπίδης μπόρεσε καὶ τὸ
ἐξέδωκε τὸ Θεωρητικὸ στὴν τεργέστη τὸ 832 μὲ τὸν τίτλο·

«Θεωρητικὸν μέγα τῆς μουσικῆς». κι εἶναι ἕνα καλώτατο
βιβλίο! Πρὶν ἀπ’ τὴν ἔκδοση αὐτὴ καὶ γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς
Σχολῆς ἕνας ἄλλος μαθητὴς τῶν τριῶν Διδασκάλων, ὁ Α.
Θάμυρις [Ἀθανάσιος ἢ Ἀναστάσιος, ἀδιευκρίνιστο], ἐξέδωκε
στὸ Παρίσι τὸ 82 τὸ λεγόμενο μικρὸ Θεωρητικὸ τοῦ Χρυ-
σάνθου, μὲ τίτλο «Εἰσαγωγὴ εἰς τὸ θεωρητικὸν καὶ πρακτικὸν
τῆς Ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, συνταχθεῖσα πρὸς χρῆσιν τῶν
σπουδαζόντων αὐτὴν κατὰ τὴν νέαν μέθοδον, παρὰ Χρυ-
σάνθου τοῦ ἐκ μαδύτων, Διδασκάλου τοῦ Θεωρητικοῦ τῆς
μουσικῆς».
8 Ἐρώτηση· Ἀλήθεια, Διδάσκαλε, τί θὰ γινόταν ἂν δὲν
εἶχε γίνει ἡ νέα μέθοδος πρὶν ἀπ’ τὸ 82;
Ἀπόκριση· Ὁ Θεός, βέβαια, ὁρίζει τὰ γινόμενα, ἀλλ’
ἴσως θὰ εἶχε ἐγκαταλειφθῆ ὁλότελα ἡ ἑλληνικὴ σημειογραφία
καὶ θὰ εἶχε μεταγραφῆ ἡ μουσική μας στὸ εὐρωπαϊκὸ πε-
ντάγραμμο. Εἶχαν ὑπάρξει κιόλας τέτοιες προσπάθειες γιὰ
πλήρη ἀπεμπόληση τοῦ συστήματος τῶν σημαδιῶν· καὶ θὰ
ἦταν καταστροφὴ καὶ ἐθνικὴ συμφορά. Ἀλλὰ μᾶς ἐλέησε ὁ
Θεός.
9 Ἐρώτηση· τώρα ἡ ἀμάθειά μου μεγαλώνει, Διδά-
σκαλε. Εἶναι πολλά, βουνὸ ὁλόκληρο, τὰ ὅσα βλέπω ποὺ
δὲν ξέρω. Γιατὶ πολλὰ θὰ ἔγιναν στὰ χρόνια, τὰ εὐλογημένα
ἓξ ἢ ἑφτά, ποὺ δίδασκαν αὐτοὶ οἱ τρεῖς Διδάσκαλοι στὴ Σχο-
λή· νά ᾽μουν κι ἐγὼ ἐκεῖ! καὶ πόσα ἄλλα ἔγιναν στὰ χρόνια
τὰ κατοπινά, ποὺ δὲν μᾶς τὰ ἱστόρησε καταλεπτῶς κανείς!
Ἀπόκριση· Πολλὰ καὶ θαυμαστὰ ἔγιναν ἀπὸ τότε ἴσα-

με σήμερα. κι ἄλλα Θεωρητικὰ ἐκπονήθηκαν καὶ ἐκδόθηκαν,
καὶ τὰ πρῶτα ἐπανεκδόθηκαν· καὶ μουσικὴ τυπογραφία ἐφευ-
ρέθηκε καὶ χαράχτηκαν τὰ σημάδια καὶ τυπώθηκαν τὰ πρῶτα
βιβλία στὸ Βουκουρέστι τὸ 820 ἀπ’ τὸν Πέτρο Ἐφέσιο καὶ
στὸ Παρίσι τὸ 82 ἀπ’ τὸν Α. Θάμυρη, καὶ ἀπὸ τότε ἐκδό-
θηκαν πολλὰ-πάμπολλα μουσικὰ βιβλία στὴν κωνσταντι-
νούπολη, στὴν Ἀθήνα καὶ σὲ ἄλλες πόλεις ὅπου ζοῦσε καὶ
ἄκμαζε τὸ γένος τῶν Ἑλλήνων· καθὼς καὶ στὶς ὁμόδοξες
χῶρες ρουμανία καὶ Βουλγαρία· καὶ ἄλλα, καὶ ἄλλα. καὶ θὰ
τὰ μάθεις κι ἐσύ· μὲ κόπο κι ἐπιμέλεια θὰ βρεῖς καὶ θὰ τὰ
μάθεις ὅσα ποθεῖ ἡ ψυχή σου. Ἔχουν γραφῆ πολλὰ καὶ κα-
ταλεπτῶς, ποὺ λὲς κι ἐσύ.
0 Ἐρώτηση· Ἐγὼ θέλω νὰ μάθω, πρὶν ἀπ’ τὰ ὑστε-
ρότερα, τὴν ἀρχή. Γιατὶ χρειάστηκε νὰ γίνει ἡ νέα μέθοδος;
Ἀπόκριση· Σὲ χαίρομαι ποὺ μὲ ρωτᾶς καίρια πράγ-
ματα καὶ σ’ ἐπαινῶ. καὶ γιὰ νὰ συμπληρώσω αὐτὸ ποὺ
ρωτᾶς, νὰ σὲ ρωτήσω κι ἐγώ· Ξέρεις, πῶς λέγεται ἡ σημειο-
γραφία ποὺ προέκυψε ἀπ’ τὴν νέα μέθοδο;
μαθητής· Πῶς νὰ σκεφτῶ καὶ ποιὰν ἀπόκριση νὰ
δώσω ἐγώ, Δάσκαλε, σὲ κάτι μᾶλλον σοφὸ ποὺ μὲ ρωτᾶς;
Διδάσκαλος· Εἶναι σοφό, καὶ καλὰ τὸ λές· λέγεται
“ἀναλυτικὴ σημειογραφία”.
2 Ἐρώτηση· Πάλι κάνεις μιὰ σύγκριση· καὶ πρὶν ἀπ’
αὐτὴν τί ἦταν ἡ μουσικὴ γραφὴ τῶν σημαδιῶν;
Ἀπόκριση· τώρα θέλω νὰ προσέξεις καλά, σὰν φρό-

νιμος καὶ σοφὸς μαθητής.
3 μαθητής· Σοφοῦ δασκάλου μαθητής, λέω ἐγώ.
Διδάσκαλος· Πρὶν ἀπ’ τὴ νέα μέθοδο ἀναλυτικῆς ση-
μειογραφίας ἡ σημειογραφία ἦταν συνοπτική. Γιὰ νὰ τὸ κα-
ταλάβεις καλὰ αὐτὸ καὶ γιὰ νὰ ἐκτιμήσεις στὶς σωστὲς
διαστάσεις τὸ ἐθνικὸ ἔργο ποὺ ἐπετέλεσαν οἱ τρεῖς δάσκαλοι
καὶ δίκαια ὀνομάστηκαν “εὐεργέτες τοῦ ἔθνους”, πρέπει νὰ μά-
θεις κάποια προηγούμενα πράγματα, ἱστορικὰ καὶ καίρια καὶ
θεμελιακὰ γιὰ τὴν τέχνη, καὶ πρέπει νὰ δῆς πὼς ἡ Ψαλτικὴ
δὲν γεννήθηκε μὲ τὴν νέα μέθοδο τὸ 8. Ἡ Ψαλτικὴ τέ-
χνη εἶναι αὐτοκρατορικὴ μουσική· εἶναι ὁ Ἑλληνικὸς μουσικὸς
Πολιτισμὸς τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας. Πῶς οἱ βυζαντι-
νοὶ ἀρχιτέκτονες κι οἱ μηχανικοὶ σχεδίασαν καὶ ἔχτισαν τοὺς
περίφημους ναούς, κι οἱ βυζαντινοὶ ζωγράφοι τοὺς ἁγιογρά-
φησαν καὶ τοὺς καταστόλισαν ἢ μὲ ψηφιδωτὰ ἢ μὲ νωπο-
γραφίες, καὶ μὲ λαμπρὲς εἰκόνες, ποὺ πολλὲς εἶναι καὶ
θαυματουργές, καὶ οἱ κεντητὲς καὶ οἱ κεντήτριες σὲ μοναστήρια
καὶ σὲ ἐργαστήρια κέντησαν ἄμφια κι ἄλλα χρυσοΰφαντα λει-
τουργικὰ ἀντικείμενα, καὶ ἄλλοι καλλιτέχνες καὶ τεχνίτες
ἄλλα ποικίλα καλλιτεχνήματα, ποὺ τὰ θαυμάζουμε σήμε-
ρα ὅλα αὐτά, ἔτσι κι οἱ βυζαντινοὶ μουσικοί, οἱ μαΐστορες κι οἱ
δομέστικοι, οἱ πρωτοψάλτες κι οἱ λαμπαδάριοι, κι οἱ κωδι-
κογράφοι, δημιούργησαν τὸν Βυζαντινὸ μουσικὸ Πολιτισμό,
κυρίως τοὺς δυὸ τελευταίους αἰῶνες τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρα-
τορίας, ὣς τὴν ἀποφράδα καὶ μαύρη μέρα τῆς ἅλωσης τῆς
κωνσταντινούπολης τὸ 53· “μαΐου κθ΄τῆς ἁγίας ὁσιομάρ-

τυρος Θεοδοσίας, ἡμέρα τρίτη, ὥρα πρώτη τῆς ἡμέρας καὶ
ἐγένετο θρῆνος καὶ οὐαὶ εἰς ἅπαντα τὸν κόσμον”, ἔγραψε τὸ
ἀλγεινὸ αὐτὸ συναξάρι ὁ κωδικογράφος ματθαῖος στὴν περί-
φημη Παπαδική του, τὸν κώδικα ΕΒΕ 20, στὸ φύλλο
29α, τριαντατρεῖς μέρες ἀργότερα, τὴν η Ἰουλίου 53.
μαθητής· κι ἐγὼ ποὺ θαρροῦσα πὼς Ψαλτικὴ εἶναι
τὰ λίγα πράγματα ποὺ πρέπει νὰ ψέλνει ὁ ψάλτης γιὰ νὰ
βοηθάει τὸν παπᾶ νὰ σκολάει τὶς ἀκολουθίες. Πόσα δὲν ξέ-
ρω, Θεέ μου! Πές μου τα, Δάσκαλε, νὰ μάθω.
Διδάσκαλος· λοιπόν, ἄκου καλά. Ἡ Ψαλτική, σὰν τέ-
χνη τῶν ἤχων γιὰ νὰ ψέλνονται τὰ τροπάρια, ἔλαβε ἀρχὴ στὰ
μέσα τοῦ ι΄ αἰῶνα· δηλαδὴ γύρω στὰ 950, χίλια τόσα χρό-
νια πρίν. Πρὶν ἀπὸ τότε ὑπῆρχαν οἱ ὕμνοι καὶ ὑπῆρχε ἡ Ψαλ-
τική, ἀλλὰ ψαλλόταν μὲ προφορικὴ παράδοση, χωρὶς
μουσικὴ γραφή. τότε συναντοῦμε στὰ χειρόγραφα σημάδια
πάνω ἀπ’ τὸ κείμενο τῶν ὕμνων. κι εἶναι μεγάλο εὐτύχημα
ποὺ τότε κοντά, ἂς ποῦμε στὰ 970-5, παραδόθηκε καὶ μιὰ
σελίδα ποὺ ἔχει τὴν γένεση τῶν σημαδιῶν ἀπ’ τὴν ἑλληνικὴ
ἀλφαβήτα τῶν γραμμάτων. Εἶναι στὸ φύλλο 59α τοῦ χει-
ρογράφου κώδικα στὴ μονὴ τῆς μεγίστης λαύρας στὸ Ἅγιον
Ὄρος Γ 7, ποὺ εἶναι ἀχρόνιστος ἀλλὰ γράφτηκε τότε. κι
ὁ τίτλος εἶναι “Ἀρχαὶ σὺν Θεῶ τῶν μελωδημάτων”. Δὲν λέ-
ει “σημαδίων” ἀλλὰ “μελωδημάτων”, γιὰ νὰ δείξει ἐξ ἀρχῆς
ὅτι τὰ σημάδια αὐτὰ δείχνουν κάτι παραπάνω ἀπὸ μιὰ φω-
νή· δείχνουν, ἀκριβῶς, ἕνα μελώδημα, μιὰ μουσικὴ φράση.
τὰ μελωδήματα, καὶ ὅλη ἡ κατοπινὴ σημειογραφία, ἔχουν
μιὰ δυναμικὴ μέσα τους καὶ περιγράφουν τὸ πῶς πρέπει νὰ

ψάλλεις. Ἐκεῖ θὰ δῆς ὅτι τὰ περισσότερα σημάδια ἔχουν τὸ
σχῆμα ἢ τοῦ ἀρχικοῦ γράμματος τῆς ὀνομασίας τους ἢ εἶναι
βραχυγραφία τῆς ὀνομασίας τους ἢ σχηματοποίηση τῆς ἐνέρ-
γειάς τους.
5 μαθητής· Ἀπορῶ, Διδάσκαλε, καὶ μένω ἄφωνος.
Διδάσκαλος· Ἡ ἀρίθμηση τῶν φωνῶν: φωνὴ α΄, φωνὴ
β΄, γ΄, δ΄, ε΄, ³΄, ζ΄ καὶ τῶν ἤχων ἡ ἀρίθμηση, καὶ ἄκουσε·
“ἦχοι δὲ τέσσαρες, μέσοι τρεῖς, φθοραὶ β΄, πλάγιοι δ΄”· τὰ
σχήματα τῶν σημαδιῶν τὸ Ὀλίγον, τὸ Γοργόν, τὸ Ψιλόν, τὸ
Χαμηλόν, τὸ Βαθύ, ὁ Θεματισμός, ἡ Φθορὰ καὶ Ἡμιφθορά,
τὸ τρομικόν, καὶ πολλὰ ἄλλα εἶναι τὰ γράμματα τῆς ἀλφα-
βήτας. Ἔτσι ἡ σημειογραφία εἶναι ἀπότοκη τῆς ἑλληνικῆς
ἀλφαβήτας, κι εἶναι καὶ ἡ ἴδια μιὰ μουσικὴ ἀλφαβήτα. κι
ὅπως ἡ γραμματικὴ ἀλφαβήτα γράφεται σὲ τρεῖς σειρές, δη-
λαδὴ τὰ γράμματα στὴ μεσαία σειρά, ἀπὸ πάνω οἱ τόνοι καὶ
τὰ πνεύματα καὶ ἀπὸ κάτω ἡ ὑπογεγραμμένη, ἔτσι κι ἡ ση-
μειογραφία· ἔχει τὰ φωνητικὰ σημάδια στὴ μέση, τὶς φθορὲς
καὶ τὰ γοργὰ καὶ τὰ ἀργὰ ἀπὸ πάνω, καὶ τὶς ὑποστάσεις ἀπὸ
κάτω.
μαθητής· Θαυμάζω, Διδάσκαλε· γιατὶ ὡς ἀλφα-
βήτα ἡ σημειογραφία εἶναι εὔκολη νὰ τὴ μάθεις καὶ νὰ κατα-
λαβαίνεις τὴν ὀρθογραφία της.
Διδάσκαλος· καὶ βέβαια εἶναι εὔκολη· δὲν εἶναι καμιὰ
μαγεία! Πρὶν φτάσουμε ὅμως στὴν ὀρθογραφία της, καὶ μό-
νο γιὰ τὴν ὀρθογραφία τῆς ἀναλυτικῆς σημειογραφίας θὰ σοῦ
πῶ κάποια πράγματα, πρέπει νὰ μάθεις τὴν ἐξέλιξη τῆς

σημειογραφίας ἀπ’ τὸν ι΄ αἰῶνα ἴσαμε σήμερα. Ἄκουσε καὶ
βάλ’ τα καλά στὸ νοῦ σου. Πρέπει νὰ ξέρεις τρεῖς τετράδες
στοιχείων. καὶ στὴν πρωτοφανέρωση καὶ στὴ συνέχεια τὰ ση-
μάδια διακρίνονται σὲ τέσσερεις κατηγορίες· αὐτὴ εἶναι ἡ πρώ-
τη τετράδα: α) σημάδια φωνητικά – β) σημάδια ἄφωνα –
γ) σημάδια φθορικά – δ) σημάδια ἠχητικά, δηλαδὴ ἐνδει-
κτικὰ τῶν ἤχων. Ἡ δεύτερη τετράδα: α) γένεση τῶν σημαδιῶν
καὶ ἀριθμός τους κάθε φορά – β) ἐνέργεια (σταθερὴ ἢ ἀστα-
θής) τῶν σημαδιῶν – γ) χρονικὴ ἐξαφάνιση κάποιων σημα-
διῶν – δ) μεταγραφὴ τοῦ σχήματος κάποιων σημαδιῶν καὶ
κυρίως τοῦ μέλους ποὺ ὑποκρύπτουν. Ὅταν συμβαίνουν καὶ
παγιώνονται κάποιες ἀλλαγὲς στὰ σημάδια τότε ὑπάρχει
ἐξέλιξη τῆς σημειογραφίας καὶ ὁρίζονται περίοδοι αὐτῆς τῆς
ἐξέλιξης. κι ἔχουμε τὴν τρίτη τετράδα: α) Α΄περίοδος, μέ-
σα ι΄ αἰῶνα ἕως 77: Πρώιμη Βυζαντινὴ Σημειογραφία – β)
Β΄ Περίοδος, 77 ἕως 70 περίπου: μέση Πλήρης Βυ-
ζαντινὴ Σημειογραφία – γ) Γ΄ περίοδος, 77 περίπου ἕως
8: μεταβατικὴ Ἐξηγητικὴ Σημειογραφία – δ) Δ΄ Πε-
ρίοδος, 8 ἕως σήμερα: Ἀναλυτικὴ Σημειογραφία τῆς νέ-
ας μεθόδου.
7 μαθητής· τώρα καταλαβαίνω, τώρα ποὺ ἔχω ἕνα
πανόραμα μπροστά μου τῆς ἐξέλιξης τῆς Ψαλτικῆς τέχνης.
Διδάσκαλος· καλὰ τὸ λές, ἐξέλιξη τῆς Ψαλτικῆς·
γιατὶ μὲ τὴν ἐξέλιξη τῆς σημειογραφίας συμπορεύεται ἡ με-
λοποιία. Ὅταν ἔχουμε ἐξειλιγμένη σημειογραφία μποροῦν νὰ
καταγράφονται τελειότερα τὰ ποιήματα τῶν μελοποιῶν.
8 Ἐρώτηση· καὶ ποιές ἀλλαγὲς σημαδιῶν ἔγιναν στὶς

παραμονὲς τῆς ἀλλαγῆς τῶν περιόδων;
Ἀπόκριση· Θὰ σοῦ ἀναφέρω μόνο γιὰ τὴν τέταρτη πε-
ρίοδο· κι ἐσὺ σὰν νουνεχὴς θὰ ἐρευνήσεις καὶ θὰ δῆς τί ἔγινε καὶ
πρίν. Στὴ νέα μέθοδο συμβαίνουν καὶ τὰ τέσσερα στοιχεῖα
ἀλλαγῆς τῶν σημαδιῶν· ἔχουμε καὶ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ση-
μαδιῶν, καὶ σταθερὴ καὶ καλὰ καθορισμένη τὴν ἐνέργειά τους,
καὶ ἐξαφάνιση καὶ κατάργηση πολλῶν σημαδιῶν, καὶ ἔχου-
με μεταγραφὴ τοῦ μέλους τῆς παλαιότερης σημειογραφίας
καὶ τῶν λεγόμενων θέσεων καὶ βέβαια καὶ τὸ ὑποδηλούμενο
μέλος τῶν σημαδιῶν τῶν λεγόμενων “μεγάλων ὑποστάσεων
χειρονομίας”, ποὺ καταργήθηκαν, στὴν νέα πιὰ ἀναλυτικὴ ση-
μειογραφία.
9 Ἐρώτηση· Αὐτὲς οἱ ἀλλαγὲς ποὺ ἔγιναν στὰ σημά-
δια ἀπὸ μόνες τους, αὐτὸ εἶναι ἡ νέα μέθοδος;
Ἀπόκριση· Δὲν ἔγιναν ἀπὸ μόνες τους αὐτὲς οἱ ἀλλα-
γές, στὴν τελικὴ κι ὁριστικὴ μορφή τους· εἶχαν βέβαια ὡρι-
μάσει τὰ πράγματα κι εἶχαν παγιωθῆ αὐτὲς οἱ ἀλλαγὲς στὴ
σημειογραφία πρὸς τὸ τέλος τῆς Γ΄ περιόδου ἐξέλιξης τῆς
σημειογραφίας, τῆς μεταβατικῆς – Ἐξηγητικῆς, ἀλλὰ τὶς
σταθεροποίησαν καὶ τὶς καθόρισαν οἱ τρεῖς Δάσκαλοι ὡς “κα-
νόνες μουσικῆς γραμματικῆς”, ποὺ λέει καὶ ὁ Διονύσιος Βα-
τοπαιδηνός. Θὰ τὰ ξέρεις ὅλα αὐτά· εἶπες πὼς πολλὰ
πράγματα ξέρεις γιὰ τὰ ψαλτικά. Ἀλλά, δυὸ καίρια πράγ-
ματα πρέπει νὰ τὰ τονίσω. τὸ πρῶτο εἶναι ὅτι οἱ Δάσκαλοι
ἀντικατέστησαν τοὺς παλαιοὺς πολυσύλλαβους φθόγγους
γιὰ τὴν παραλλαγὴ μέσα σ’ ἕνα πεντάχορδο, δηλαδὴ

ΑῈαᾺες, νεαᾺες, ναῈα, Αγια γιὰ ἀνάβαση, καὶ νεαγιε,
ΑαᾺες, νεχεαᾺες, ΑᾺεαᾺες γιὰ τὴν κατάβαση, στὸ διατονικὸ
γένος φωνῶν, καὶ νεαᾺες, νεῈαῈω, νεχεαᾺες ἀντίστοιχα γιὰ
τὸ χρωματικὸ γένος, τώρα –κι ἦταν σοφὴ ἡ σκέψη τους–
πῆραν τὰ ἑφτὰ πρῶτα γράμματα τῆς ἀλφαβήτας, πάλι κα-
τέφυγαν στὴν ἀλφαβήτα, καὶ μὲ ἔξυπνους καὶ εὔφωνους συν-
δυασμοὺς μὲ ἄλλα φωνήεντα ἢ σύμφωνα ἔφτιαξαν καὶ
καθιέρωσαν τοὺς μονοσύλλαβους φθόγγους, δηλαδὴ πΑ,
Βου, Γα, Δι, κΕ, ζω, νη. καὶ κοίτα ἀκόμη πὼς ἡ ἔγνοια
τους ἦταν νὰ ἀκούονται στὴν παραλλαγὴ τῆς μουσικῆς ἀλφα-
βήτας καὶ οἱ πέντε φωνὲς τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας, δηλαδή,
α - ε - ι - ο - ου.
20 Ἐρώτηση· τὸ δεύτερο καίριο πρᾶγμα ποιό εἶναι,
Δάσκαλε;
Ἀπόκριση· μονάχα καίριο; καιριώτατο! μὲ τὴν σημει-
ογραφία, ὅπως τὴν κανόνισαν μὲ τὸ νὰ κρατήσουν δέκα φω-
νητικὰ σημάδια καὶ νὰ ἀφήσουν πίσω τὰ ἄλλα πέντε, καὶ
πέντε μόνο ἄφωνα σημάδια ἀπ’ τὰ σαράντα ποὺ ἦταν, καὶ μὲ
τὸ νὰ τοὺς καθορίσουν σαφῆ ἐνέργεια γιὰ τὴν ἀναβοκατάβαση
τῶν φωνῶν, ἐξήγησαν καὶ κατέγραψαν, ἢ νὰ τὸ πῶ καὶ κα-
λύτερα, μετέγραψαν σ’ αὐτὴν τὴν ἀναλυτικὴ σημειογραφία τὸ
μέλος ποὺ ἔδειχνε ἡ προηγούμενη, “παλαιά” σημειογραφία.
Βέβαια, γιὰ τὴν τέλεια μουσικὴ γραφὴ χρειάστηκε νὰ καθο-
ρίσουν μὲ σημάδια καὶ τὴν καταμέτρηση τοῦ χρόνου ποὺ “δα-
πανᾶται”, ὅπως λέει ὁ Χρύσανθος, κατὰ τὴν ἐκφορὰ τῶν
φωνῶν, κατὰ πῶς θέλει ἡ κίνηση τοῦ μέλους· καὶ χρειάστη-
κε ἀκόμα νὰ καθορίσουν καὶ τὰ σημάδια γιὰ τὶς μειονεξίες ἢ

πλεονεξίες τῶν φωνῶν, δηλαδὴ τὶς γνωστές μας ὑφέσεις καὶ
διέσεις στὶς διάφορες ἐνέργειές τους. Ἔτσι, ἡ τέλεια ἀναλυ-
τικὴ σημειογραφία ἀπ’ τὴ μιὰ μεριά, καὶ τὸ πλῆρες μέλος
ποὺ βγαίνει ἀπ’ τὴν παλαιὰ σημειογραφία, ὕστερα ἀπ’ τὴν
ἐξήγηση ἐκείνης τῆς πρότερης σημειογραφίας, ἀπ’ τὴν ἄλλη
μεριά, ἔχουμε τὰ δυὸ καίρια πράγματα ποὺ ἔκαναν οἱ τρεῖς
Δάσκαλοι μὲ τὴ νέα μέθοδό τους ποὺ μᾶς κληροδότησαν.
2 Ἐρώτηση· τώρα καταλαβαίνω τὶ πάει νὰ πῆ νέα
μέθοδος καὶ πόσο σημαντικὸ γεγονὸς εἶναι αὐτό. μοῦ γε-
νιοῦνται ὅμως πολλὲς ἀπορίες, ἄλλες μικρὲς κι ἄλλες μεγα-
λύτερες. μία, θαρρῶ μεγάλη, εἶναι αὐτή· οἱ τρεῖς Δάσκαλοι
ἐξήγησαν καὶ μετέγραψαν μὲ τὴν σημειογραφία τῆς νέας με-
θόδου ὅλα τὰ ποιήματα ὅλων τῶν παλαιῶν δασκάλων;
Ἀπόκριση· Ἐξήγησαν καὶ μετέγραψαν πολλά, πά-
μπολλα μαθήματα πολλῶν ποιητῶν, δηλαδὴ μελοποιῶν,
βυζαντινῶν καὶ μεταβυζαντινῶν. Ὁ Γρηγόριος ἀσχολήθηκε κυ-
ρίως μὲ τὰ μελοποιήματα ποὺ εἶχαν κατασταλλάξει καὶ
ψάλλονταν στὴν μεγάλη Ἐκκλησία· δηλαδὴ συνθέσεις γιὰ
τὶς ἀκολουθίες τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ νυχθημέρου τῶν πρωτο-
ψαλτῶν καὶ λαμπαδαρίων καὶ δομεστίκων καὶ ἄλλων μελο-
ποιῶν τῆς ἐποχῆς τους, καὶ λίγο πίσω τοῦ ιη΄ καὶ ιζ΄ αἰῶνα·
ἀκόμα καὶ μελοποιήματα τῶν βυζαντινῶν μελοποιῶν ποὺ
εἶχαν ἐπιβιώσει καὶ εἶχαν καθιερωθῆ στὴ λατρεία. μέχρι ποὺ
πέθανε ὁ Γρηγόριος, καὶ πέθανε νωρὶς καὶ νέος, μετὰ τὰ Χρι-
στούγεννα τοῦ 82 – 3 χρονῶν, ἔγραψε δεκαοχτὼ κώδικες
μὲ ἐξηγήσεις καὶ τὰ “κανόνια τῶν κλιμάκων” μὲ τὸν σαφῆ
καθορισμὸ τῶν διαστημάτων. Ὁ Χουρμούζιος, ποὺ εὐτύχη-

σε νὰ ζήσει μέχρι τὸ 80, ἔγραψε τριαντατέσσερεις ὀγκώδεις
καὶ πυκνογραφημένους κώδικες, παίρνοντας μὲ τὴν σειρὰ κι
ἐξηγῶντας τοὺς βυζαντινοὺς κώδικες· Παπαδικὴ καὶ μαθη-
ματάριο καὶ Στιχηράρια καὶ Ἀκάθιστο Ὕμνο καὶ κρατημα-
τάριο, καὶ ἄλλα. τεράστιο ἔργο ἀπὸ χαλκέντερο ἐργάτη τῆς
παράδοσης.
22 Ἐρώτηση· καὶ ποῦ βρίσκονται τώρα ὅλοι αὐτοὶ οἱ
κώδικες;
Ἀπόκριση· τώρα βρίσκονται στὴν Ἀθήνα, στὴν Ἐθνικὴ
Βιβλιοθήκη Ἑλλάδος καὶ στὴν Βιβλιοθήκη κωνσταντίνου Ψά-
χου, στὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν.
23 Ἐρώτηση· Δόξα τῷ Θεῷ! ποὺ εἶναι ἐδῶ αὐτὸ τὸ
μέγα πλοῦτος. Διδάσκαλε, ὁ Χρύσανθος δὲν ἐξήγησε καὶ δὲν
μετέγραψε παλαιὰ μαθήματα;
Ἀπόκριση· Ὁ Χρύσανθος ἐξήγησε πρὶν ἀπ’ τὴ νέα
μέθοδο, σὲ μιὰ προκαταρκτικὴ ἀναλυτικὴ σημειογραφία, τὸ
Εἱρμολόγιο καὶ τὸ Δοξαστάριο τοῦ Πέτρου Πελοποννησίου,
στὸ ὁποῖο περιέλαβε καὶ Δοξαστικὰ τοῦ Ἰακώβου Πρωτο-
ψάλτου, τὸ 8 καὶ 82 ἀντίστοιχα. Σὲ κάπως τέτοια ση-
μειογραφία ἔγραφαν κι ὅλοι οἱ δάσκαλοι καὶ κωδικογράφοι
τῆς γενιᾶς του, κυρίως ἀπ’ τὸν Δανιὴλ Πρωτοψάλτη καὶ τὸν
Πέτρο Πελοποννήσιο καὶ μετά· καὶ λίγο πιὸ πίσω, ἀπ’ τὸν
Ἰωάννη Πρωτοψάλτη, δηλαδὴ στὸ 75, ποὺ μὲ πατριαρ-
χικὴ προτροπὴ ἔγραφε τὰ μαθήματά του ἀναλυτικότερα ἀπὸ
πρῶτα, καὶ “ἐστάθη αὐτὸς ἡ ρίζα τοῦ ἐξηγηματικοῦ τρόπου”,
ὅπως ἱστορεῖ ὁ Χρύσανθος. κι ὁ Γρηγόριος, καὶ λιγότερο ὁ

Χουρμούζιος, πρὶν ἀπ’ τὴ νέα μέθοδο, ἐξήγησαν πολλὰ
παλαιὰ μαθήματα σὲ μιὰ ἐξηγητικὴ σημειογραφία, πρόδρο-
μη τῆς τελικῆς ἀναλυτικῆς τῆς νέας μεθόδου. Ὁ Χρύσανθος
ὅμως ρύθμισε μὲ κόκκινες διαστολὲς τὰ μέτρα, βάζοντας καὶ
κόκκινα κλάσματα καὶ κόκκινες βαρεῖες σὲ πολλὰ σημάδια
γιὰ νὰ συντελοῦνται κυρίως τετράσημα μέτρα, στὴ ροὴ τοῦ μέ-
λους, ἔτσι ὥστε μέσα σ’ αὐτὰ τὰ μέτρα ἡ τελικὴ ἀνάλυση τῆς
σημειογραφίας ἦταν εὐκολότερη καὶ συγκεκριμένη.
2 Ἐρώτηση· καὶ σὲ μιὰν ἄλλη ἀπορία, Δάσκαλε,
παρακαλῶ νὰ μὲ φωτίσεις, καὶ δὲν ξέρω ἂν εἶναι μικρὴ ἢ με-
γάλη· αὐτὴ ἡ προκαταρκτικὴ ἐξηγητικὴ σημειογραφία τοῦ
Χρυσάνθου, ἢ καὶ τοῦ Γρηγορίου καὶ τῶν ἄλλων δασκάλων
ἀπ’ τὸ 75 καὶ δῶθε, τουλάχιστον, ὅπως εἶπες καὶ τὸ
βρῆκες νὰ τὸ ἱστορεῖ ὁ Χρύσανθος, εἶναι ἴδια καὶ γιὰ τὰ σύ-
ντομα μέλη καὶ γιὰ τὰ ἀργὰ μέλη;
Ἀπόκριση· νά ᾽ξερες τώρα τὶ σκαλίζεις μ’ αὐτὸ τὸ
δάχτυλο τῆς ἐρώτησής σου! Ἄκου καὶ πρόσεχε! Ἀπ’ τὴν
ἀρχὴ μέχρι σήμερα στὴ λατρεία γίνεται ἕνας διάλογος τῶν
πιστῶν ἀνθρώπων μὲ τὸν Θεό. οἱ ἄνθρωποι πάντοτε νοιώθουν
τὴν ἀνάγκη ν’ ἀναφερθοῦν στὸν Θεὸ μὲ τὸ λόγο τους, καὶ μά-
λιστα μὲ ἕναν προσεγμένο λόγο, μὲ τέχνη ποιητική· καὶ ἀνα-
πέμπουν πολλοὺς καὶ ποικίλους ὕμνους γιὰ νὰ ἐκφράσουν
τὰ πολλὰ καὶ ποικίλα συναισθήματά τους, ἀπ’ τὴ χαρὰ γιὰ
τὴν σωτηρία τους ἢ ἀπ’ τὴν λύπη γιὰ τὶς ἁμαρτίες τους, ὅπως
νοιώθω κι ἐγὼ ὁ ἁμαρτωλός. κι ὁ Θεὸς ἀποκρίνεται μὲ τὸν δι-
κό του λόγο, ποὺ εἶναι γραμμένος στὴν Βίβλο· δηλαδὴ τὰ
πολλὰ Ἀναγνώσματα: Προφητεῖες, Ἀποστόλους, Εὐαγγέ-

λια, ποὺ καὶ γι αὐτὰ ὑπάρχει ἡ Ἐκφωνητικὴ Σημειογρα-
φία. Δὲν ἀκοῦμε στ’ Ἀναγνώσματα· “τάδε λέγει κυριος!” ἢ
“Εἶπεν ὁ κύριος!”; Ὁ ποιητικὸς λόγος τῶν ὕμνων χωρίζεται
σὲ δυὸ μεγάλες κατηγορίες· στοὺς προχριστιανικοὺς – ἑβραϊ-
κοὺς ψαλμοὺς καὶ ἄλλες ὠδές, καὶ στοὺς χριστιανικοὺς
ὕμνους. οἱ προχριστιανικοὶ ὕμνοι, καὶ κυρίως οἱ ψαλμοί, –γιὰ
τοὺς ὁποίους ἕνα ψευδοΧρυσοστομικὸ κείμενο, ἀναφερόμενο
στὸν Δαβὶδ ποὺ ἔγραψε τοὺς περισσότερους ψαλμούς, λέει
“ἐν ὀρθριναῖς καὶ ἑσπεριναῖς ἀκολουθίαις καὶ πρῶτος καὶ μέ-
σος καὶ τελευταῖος Δαβίδ”–, ἀποτελοῦν τὸ σταθερὸ ρεπερτό-
ριο τῶν ἀκολουθιῶν τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ νυχθημέρου, ἀπ’ τὸν
καιρὸ ποὺ ὀργανώθηκε ἡ λατρεία σὲ ἑφτὰ Ἀκολουθίες, στὰ
χρόνια τοῦ βασιλέως Ἰουστινιανοῦ, μὲ τὴν Γ΄ νεαρά του. Ὡς
σταθερὸ ρεπερτόριο περιέχονται σὲ μουσικὰ βιβλία ποὺ λέ-
γονταν Ψαλτικὸν καὶ Ἀσματικόν, τοὺς πρώτους αἰῶνες μετὰ τὴν
γένεση τῆς σημειογραφίας, κι ὕστερα, ἐκεῖ στὸν ιδ΄ αἰῶνα ὁ
βασικὸς αὐτὸς κώδικας λεγόταν “Ἀκολουθίαι”, ὅπως τὸν πρω-
τοβάφτισε ὁ “διδάσκαλος τῶν διδασκάλων καὶ ὄντως
μαΐστωρ” ὁ χαριτώνυμος Ἰωάννης Παπαδόπουλος ὁ κου-
κουζέλης, στὰ 33. Σ’ αὐτὸν τὸν κώδικα στὴν ἀρχή του
ὑπῆρχε καὶ ἡ προθεωρία “τῆς Παπαδικῆς τέχνης”, δηλαδὴ
τῆς μουσικῆς τῶν παπάδων, κληρικῶν καὶ κοσμικῶν, στὴν λα-
τρεία. “Ἀρχὴ σὺν Θεῷ ἁγίῳ τῶν σημαδίων τῆς Παπαδικῆς [ἢ
Ψαλτικῆς – ἢ μουσικῆς] τέχνης, τῶν τε ἀνιόντων καὶ κατιό-
ντων, σωμάτων τε και πνευμάτων, καὶ πάσης χειρονομίας καὶ
ἀκολουθίας συντεθειμένης εἰς αὐτὴν παρὰ τῶν κατὰ καιροὺς
ἀναδειχθέντων ποιητῶν, παλαιῶν τε καὶ νέων ....”. Ἀπ’ τὸ

γεγονὸς αὐτὸ ὁ κώδικας αὐτὸς λίγο κατοπινὰ ἐπικράτησε νὰ
λέγεται Παπαδική. Ὁ ὅρος Παπαδικὴ χρησιμοποιεῖται συ-
χνὰ στὶς “Ἐρωταποκρίσεις” τοῦ ΨευδοΔαμασκηνοῦ (ιε΄ αἰώ-
νας), ὅπου καὶ ἡ ἐξίσωση “τὸ τῆς Παπαδικῆς βιβλίον, τὴν
μουσικὴν λέγω” [σ. 58]. οἱ χριστιανικοὶ ὕμνοι, ἀπ’ τὴν
ἄλλη μεριά, περιέχονται σὲ τρία βασικὰ βιβλία· τὸ κοντα-
κάριο, τὸ Στιχηράριο καὶ τὸ Εἱρμολόγιο.
μὲ τὴν ἀνάπτυξη τῆς Ψαλτικῆς, ἀπ’ τὰ τέλη τοῦ ιγ΄
αἰῶνα, μετὰ τὴν ἀνάκτηση τῆς κωνσταντινούπολης τὸ 2, τὰ
ὅσα ψάλλονται στὴ λατρεία ἀνήκουν σὲ τρία βασικὰ Γένη
μελῶν: τὸ Παπαδικό (ἀπ’ τὸν κώδικα Παπαδική), τὸ Στι-
χηραρικό (ἀπ’ τὸ Στιχηράριο) καὶ τὸ Εἱρμολογικό (ἀπ’ τὸ
Εἱρμολόγιο). Ὅλα αὐτὰ τὰ μελοποιήματα γράφονται μὲ τὴν
ἴδια σημειογραφία· στὴν ἀρχή, βέβαια, στὴν πρώτη περίοδο
ἔχουμε δυὸ τύπους σημειογραφίας· μία ἁπλῆ γιὰ τὸ Εἱρμο-
λόγιο, τὴν Ἁγιοπολιτικὴ Σημειογραφία, καὶ τὴν ἄλλη πιὸ
σύνθετη γιὰ τὸ Στιχηράριο καὶ τὴν Παπαδική, τὴν Ἁγιορειτικὴ
Σημειογραφία. ... Δὲν ξέρω ἂν τὰ χωράει ὁ νοῦς σου, καὶ ξέ-
ρω ὅτι τὰ λέω συνοπτικὰ κι ἐλλειπτικά· νὰ συνεχίσω;
25 μαθητής· ναί, Δάσκαλε, σὲ παρακαλῶ, καὶ πα-
ρακαλῶ καὶ τὸν Θεὸ νὰ σ’ ἔχει καλὰ νὰ μὲ δασκαλεύεις.
Διδάσκαλος· τὰ ὅσα ψάλλουμε στὴ λατρεία, λοιπόν,
εἶναι μαζὶ λόγος καὶ μέλος· ἕνα ἀξεχώριστο “συναμφότερο”.
οἱ ὑμνογράφοι καὶ κοντὰ σ’ αὐτοὺς οἱ μελοποιοὶ μπόρεσαν νὰ
βροῦν τὴν κοινὴ ἔκφραση ὅλων τῶν πιστῶν κατὰ τὴν ἀναφορὰ
καὶ τὴν ἀνάπεμψη τῶν πολλῶν καὶ ποικιλώνυμων ὕμνων.

Ἀπ’ αὐτὴν τὴν πολυποικιλότητα προέκυψαν τὰ διάφορα εἴδη
μέσα στὰ τρία γένη μελῶν τῆς Ψαλτικῆς τέχνης. καὶ βασικὰ
ἔχουμε τρεῖς τρόπους ψαλμωδήσεως τῶν ἴδιων ὕμνων, κι
ἄλλους δυὸ ἀκόμα: τὸν σύντομο, τὸν ἀργό, καὶ τὸν ἀργὸ κα-
λοφωνικό. Εὔκολα ἴσως μπορεῖς νὰ μοῦ ὀνοματίσεις κι ἐσὺ
τὸν ἀργοσύντομο τρόπο, καὶ νὰ προσθέσω κι ἐγὼ ἀκόμα καὶ τὸν
ἀνάμεικτο τρόπο.
2 μαθητής· Ἔτσι πρέπει νὰ εἶναι, ἀφοῦ ἔτσι τὰ λές,
Δάσκαλε.
Διδάσκαλος· τώρα, ἐκεῖνο ποὺ ἔχει σημασία, γιὰ νὰ
σοῦ ἀποκριθῶ σιγὰ σιγὰ στὴν ἀρχική σου ἀπορία, εἶναι ὅτι γιὰ
νὰ γράψουμε μὲ σημειογραφία ὅλους αὐτοὺς τοὺς τρόπους,
μέσα στοὺς μακροὺς αἰῶνες τῆς ψαλτικῆς μας παράδοσης,
χρησιμοποιοῦμε καὶ διαφορετικὸ τρόπο σύνθεσης τῶν σημα-
διῶν τῆς μουσικῆς μας· ἁπλούστερο τρόπο γιὰ τὰ σύντομα καὶ
ἀργοσύντομα μέλη καὶ συνθετώτερο τρόπο γιὰ τὰ ἀργὰ καὶ
καλοφωνικὰ μαθήματα καὶ τῶν τριῶν γενῶν τῆς μελοποιίας.
Αὐτὸ φαίνεται καθαρὰ τὸν αἰῶνα πρὶν ἀπ’ τὴ νέα μέθοδο.
Γιὰ νὰ τὸ καταλάβεις καλύτερα· πρὶν ἀπ’ τὴ νέα μέθοδο
εἶναι ἁπλὸς ὁ τρόπος τῆς σύνθεσης τῶν σημαδιῶν γιὰ νὰ πα-
ρασημάνουμε τὸ σύντομο μέλος ἑνὸς Πολυελέου ἢ Ἐκλογῆς
καὶ ἀλλοιώτικος γιὰ τὸ ἀργὸ μέλος τοῦ ἴδιου Πολυελέου, κι
ἀκόμα, ἀλλοιώτικος γιὰ τὰ μαθήματα στὸ τέλος τοῦ Πολυε-
λέου, τὸ τριαδικὸ καὶ τὸ Θεοτοκίο μάθημα μὲ τὰ κρατήμα-
τά τους. κλασσικὸ παράδειγμα· ὁ Πολυέλεος Δοῦλοι, κύριον
σὲ α΄ ἦχο τοῦ Πέτρου μπερεκέτη (α΄ τέταρτο τοῦ ιη΄ αἰῶνα),
ποὺ χαρακτηρίζεται μάλιστα “σύντομος” ἢ “ἐκκλησιαστικός”.

καὶ πάλι· ἁπλὸς τρόπος γιὰ τὸ σύντομο μέλος ἑνὸς Εἱρμοῦ
ἢ τροπαρίου κανόνος καὶ πιὸ σύνθετος γιὰ τὸ ἀργὸ μέλος τῆς
καταβασίας αὐτοῦ τοῦ Εἱρμοῦ, καὶ ἀκόμα, ἀλλοιώτικος γιὰ
τὸν καλοφωνικὸ Εἱρμό. Ἕνα πιὸ πρώιμο καὶ ψηλαφητὸ
παράδειγμα εἶναι ὁ διαφορετικὸς τρόπος, πιὸ ἁπλός, μὲ τὸν
ὁποῖο μελίζει στὸ Ἀναστασιματάριό του (τὸ 72) ὁ Πανα-
γιώτης Χρυσάφης ὁ νέος τὸ σύντομο μέλος τοῦ τροπαρίου τῶν
μακαρισμῶν, στὸ τέλος τοῦ κάθε ἤχου. Εἶναι ἡ πρόδρομη
ἁπλῆ μορφή, σὲ σημειογραφία ἀλλὰ καὶ σὲ μελοποιία, τοῦ
νέου ἀργοῦ στιχηραρικοῦ μέλους, ὁλότελα διαφορετικὴ ἀπ’
τὴν μορφὴ τοῦ καλλωπισμένου μέλους σὲ ὅλο τ’ ἄλλο Ἀνα-
στασιματάριο καὶ τὸ Στιχηράριό του.
τί ἐννοοῦμε ἁπλὸ τρόπο· τὴν χρήση κυρίως φωνητικῶν
σημαδιῶν, καὶ τῶν δεκαπέντε πρὶν ἀπ’ τὴν νέα μέθοδο, μὲ
τὴν χρήση βέβαια καὶ τῶν ὑποστάσεων, τῶν χειρονομικῶν ση-
μαδιῶν, ἐκείνων ὅμως ποὺ δείχνουν κάποια ποιότητα στὴν
ἔκφραση τοῦ μέλους, τῶν δεκαπέντε - δεκαέξ. κι ὑπάρχουν
βέβαια καὶ τὰ χρονικὰ καὶ τὰ φθορικὰ σημάδια. Στὴ σημει-
ογραφία τῶν συντόμων μελῶν δὲν ὑπάρχουν οἱ λεγόμενες με-
γάλες ὑποστάσεις χειρονομίας· γιὰ παράδειγμα, τὸ
οὐράνισμα, ὁ Θεματισμός, τὸ Σεῖσμα, τὸ Σύναγμα, τὸ τρο-
μικοσύναγμα, ἢ τρομικοψηφιστόν, καὶ ἄλλα. Ὅλοι μπο-
ροῦσαν, κι ἐσὺ μπορεῖς μὲ λίγη προσοχὴ καὶ βοήθεια τοῦ
δασκάλου σου, νὰ ψάλουμε αὐτὴν τὴν σημειογραφία, σχεδὸν
ἀναλυτική, κυρίως τῆς ἐποχῆς μιᾶς πεντηκονταετίας πρὶν ἀπ’
τὴν νέα μέθοδο. κι ὅσοι καὶ μετὰ τὴν καθιέρωση τῆς ἀναλυ-
τικῆς σημειογραφίας τῆς νέας μεθόδου συνέχιζαν νὰ ψέλ-

νουν μὲ τὴν τάχα “παλαιὰ μέθοδο”, ὁ κωνσταντῖνος Πρωτο-
ψάλτης καὶ ἄλλοι, δὲν ἔκαναν δὰ καὶ μεγάλο κατόρθωμα·
ἔγραφαν κι ἔψελναν ἀπὸ τέτοια ἀναλυτικὴ σημειογραφία ποὺ
σοῦ λέω, ποὺ μπορεῖς κι ἐσὺ νὰ ψάλλεις. Γιὰ τὰ ἀργὰ ὅμως
καὶ καλοφωνικὰ μέλη, εἴτε παπαδικὰ εἶναι αὐτὰ εἴτε στιχη-
ραρικὰ καὶ εἱρμολογικά, ἡ σύνθεση τῶν σημαδιῶν εἶναι δια-
φορετικὴ καὶ βέβαια τεχνική· ἡ μελοποιία εἶναι τέχνη, νὰ μὴ
τὸ ξεχνᾶμε ποτέ. Ὑπάρχει συγκεκριμένη ἐπιλογὴ σημαδιῶν,
φωνητικῶν καὶ ἀφώνων, γιὰ νὰ παρασημανθῆ τὸ μέλος ποὺ
θέλει ὁ μελοποιός. Αὐτὴ ἡ συγκεκριμένη γραφικὴ παράστα-
ση τοῦ μέλους μὲ σημάδια λέγεται “Θέσις”.
27 Ἐρώτηση· τί θὰ πῆ ἀκριβῶς “Θέσις”, Δάσκαλε;
Ἀπόκριση· “Θέσις ἐστὶ ἡ τῶν σημαδίων ἕνωσις, ἥτις
ἀποτελεῖ τὸ μέλος”· τὸ λέει ὁ σπουδαῖος βυζαντινὸς μελο-
ποιὸς καὶ δάσκαλος μανουὴλ Χρυσάφης. καὶ λέει κι ἄλλα
σημαντικὰ πράγματα καὶ παραλληλίζει τὶς θέσεις τῆς μελο-
ποιίας μὲ τὶς λέξεις τῆς γραμματικῆς, ποὺ κι ἐκεῖνες γίνονται
μὲ συγκεκριμένη ἐπιλογὴ γραμμάτων, γιὰ νὰ σημάνουν ἕνα
συγκεκριμένο νόημα. κι εἶναι ἀκριβῶς καὶ στὶς δυὸ περιπτώ-
σεις, στὶς μελικὲς θέσεις καὶ στὶς γραμματικὲς λέξεις, κωδι-
κοποίηση τοῦ περιεχομένου ποὺ περικλείουν· τοῦ μέλους στὶς
θέσεις καὶ τοῦ νοήματος στὶς λέξεις. Ἔτσι, τὸ περιεχόμενο
διαδίδεται καὶ παραδίδεται ἀναλλοίωτο καὶ ἀναγνωρίζεται
εὔκολα μὲ αὐτὴν τὴν συγκεκριμένη μορφή του. Ἔτσι κωδικο-
ποιημένο παραδόθηκε τὸ ἀργὸ μέλος τῶν συνθέσεων τῆς Πα-
παδικῆς καὶ τὸ μέλος τοῦ Στιχηραρίου. Στὸ Παπαδικὸ Γένος
ἀνήκουν, ἀπὸ ἄποψη μελοποιίας, καὶ τὰ καλοφωνικὰ μέλη μὲ

κείμενο τὰ κοντάκια, δηλαδὴ τὸ κοντακάριο καὶ ὁ Ἀκάθιστος
Ὕμνος, καὶ μὲ κείμενο τὰ Ἰδιόμελα καὶ λιγότερο τοὺς Εἱρμοὺς
ἢ ἄλλα τροπάρια τοῦ Εἱρμολογίου, καθὼς καὶ τὰ πολλὰ
5σύλλαβα ὑμνογραφήματα· τὰ λεγόμενα μαθήματα δηλα-
δή. Αὐτὴν τὴν σημειογραφία τῶν ἀργῶν μελῶν δὲν μποροῦν νὰ
τὴν διαβάσουν ὅλοι· καὶ γιατὶ δὲν γνωρίζουν πολλὰ σημάδια
ἄφωνα οὔτε στὸ ὄνομά τους οὔτε στὸ σχῆμα τους, ἀφοῦ δὲν
τὰ διδάχτηκαν ποτέ τους, καὶ κυρίως δὲν ξέρουν τὴν ἐνέργεια
ποὺ ἔχουν αὐτὰ τὰ σημάδια στὶς συγκεκριμένες θέσεις ποὺ
ὑποδηλώνουν τὸ μέλος. νὰ προσθέσω ἀκόμα· καὶ γιατὶ δὲν
θέλουν νὰ τὰ μάθουν ὅλα αὐτὰ ποὺ εἶναι ἐξηγημένα καὶ γραμ-
μένα σὲ βιβλία ἐδῶ καὶ σαράντα χρόνια· καὶ νὰ ψέξω κι ἐσέ-
να ποὺ σὰν κοντινὸς μαθητής μου, ὅπως κι ἄλλοι, δὲν ἔψαξες
νὰ βρεῖς τὰ ὅσα ἔγραψα κι ἐγὼ μὲ τὴν ἰκμάδα τῆς νιότης μου
γιὰ πολλὰ – ὅλα τὰ θέματα τῆς Ψαλτικῆς καὶ γιὰ τὶς θέσεις,
ὅπου ὑπάρχει ἡ πλέρια ἀνάλυσή τους. Ἢ κάνετε ὅλοι σας
πῶς δὲν ὑπάρχουν ἐπειδὴ θεωρεῖτε ὅτι ‘κάπως τὰ αἰσθάνε-
σθε αὐτά’ καὶ τὰ διαδίδετε ἢ καὶ τὰ γράφετε σὲ δικά σας βι-
β λ ί δ ι α ; Ἐ γ ὼ ὅμ ω ς θ ὰ σ ᾶ ς π ῶ ὅ , τ ι κ ι ὁ π α λ α ι ὸ ς ἐ κ ε ῖ ν ο ς
διδάσκαλος, ὅτι “εἰς μάτην ταῦτα νοεῖτε καὶ ψευδολογεῖτε τὴν
ἀλήθειαν”. [ΨευδοΔαμασκηνός, σ. προοίμιο]
28 Ἐρώτηση· Ψέξε με καὶ μάλωσέ με, Δάσκαλε, καλὸ
μοῦ κάνεις, νὰ διώξω ἀπὸ πάνω μου τὴν κουτοπονηριά μου.
Εἶπες “κωδικοποίηση”, Δάσκαλε· κι ἂν καταλαβαίνω καλά,
ἀλλοιῶς διόρθωσέ με, παρακαλῶ, ἢ καὶ μάλωσέ με πάλι·
αὐτὸ τὸ κωδικοποιημένο μέλος ἔφτασε ἀναλλοίωτο μέχρι τὶς
μέρες μας;
Ἀπόκριση· Ἀκριβῶς· ἔφτασε ἀναλλοίωτο μέχρι τὶς μέ-
ρες μας. μέχρι τὴν νέα μέθοδο τὰ παλαιὰ ἀργὰ μαθήμα-
τα διαδίδονταν μὲ ἀντιγραφὴ ἀναλλοίωτα, μὲ ἀνεπαίσθητες
διαφορὲς ἐδῶ κι ἐκεῖ ὡς πρὸς τὴν σήμανση κάποιων σημαδιῶν.
καὶ τὰ μαθήματα τῶν νέων διδασκάλων αὐτῆς τῆς περιόδου
ποὺ ἦταν μελοποιημένα κατὰ τὸν τρόπο καὶ τὸ ὕφος, “δρό-
μο” ἢ “μεταχείρηση” τὸν λένε οἱ δάσκαλοι, τῶν παλαιῶν ὁμο-
ειδῶν συνθέσεων, χρησιμοποιοῦσαν αὐτὸν τὸν τρόπο
συνθέσεως, δηλαδὴ τῆς ἀλληλουχίας συγκεκριμένων θέσεων.
κι ἔχουμε βέβαια καὶ νέες θέσεις, “νεοφανεῖς” καὶ “μελιρρυ-
τόφθογγες”, ὅπως τὶς λένε οἱ ἔξοχοι μελοποιοὶ Χρυσάφης ὁ
νέος καὶ Γερμανὸς νέων Πατρῶν στὰ Στιχηράριά τους, τὸ
55 καὶ 5 ἀντίστοιχα· ποὺ κι αὐτὲς ἔτσι ἀναλλοίωτες
διαδίδονται στὴ συνέχεια. Ἔχουμε δηλαδὴ καινούργια με-
λικὴ δημιουργία· δὲν μποροῦσε νὰ γίνει ἀλλοιῶς, καὶ δὲν
μπορεῖ ἡ ἀετόφτερη ἔμπνευση νὰ μὴ πετάξει καὶ σὲ καινούρ-
γιους μελικοὺς ὁρίζοντες. Ἡ στερρὴ καὶ ἀναλλοίωτη παράδο-
ση εἶναι μεγάλο πρᾶγμα. τὸ λέει καὶ ὁ Χρύσανθος· “ἐπειδὴ
εἰς τὸ παλαιὸν στιχηραρικὸν μέλος ἕως τώρα ξένα μέλη δὲν
παρεισήχθησαν, καὶ ἂς μὴ γένῃ αὐτὸς ἀρχηγὸς τῆς κιβδηλώ-
σεως” [§ , σ. 85].
29 Ἐρώτηση· μοῦ ἀρέσει αὐτὸ ποὺ γράφει ὁ Χρύσαν-
θος· εἶμαι κι ἐγὼ ἄνθρωπος τῆς παράδοσης. Δὲν ἔγινε καμιὰ
ἀλλαγὴ στὴν παράδοση αὐτῶν τῶν θέσεων μέχρι τὴ νέα μέ-
θοδο τῆς σημειογραφίας; Δὲν ἔγιναν ἐξηγήσεις τους πρὶν ἀπ’
τὴ νέα μέθοδο;
Ἀπόκριση· Ἐξηγήσεις ἔγιναν, καὶ “συναθροίσεις δεινῶν

θέσεων” ἔγιναν, καὶ “μέθοδοι θέσεων” ἔγιναν· ἀκριβῶς, γιὰ νὰ
τὶς μελετοῦν ἰδιαίτερα οἱ ψάλτες· νὰ τὶς βλέπουν δηλαδὴ
ὀπτικὰ καὶ τὶς ἀναγνωρίζουν καὶ νὰ ἀνακαλοῦν στὴ μνήμη τους
τὸ μέλος ποὺ πρέπει νὰ ψάλλουν βλέποντάς τες. λίγα,
ὅμως, σὲ σχέση μὲ τὸν μέγα ὠκεανό, ἀπὸ αὐτὰ τὰ μαθήμα-
τα “ἐξηγήθηκαν” ἀπὸ κάποιους δασκάλους γιὰ νὰ εὐκολύνουν
τὴν ψαλμώδησή τους. τί θα πῆ “ἐξηγήθηκαν”; τὸ μέλος
ποὺ ὑποδηλώνεται μὲ αὐτὲς τὶς θέσεις καὶ τὰ μεγάλα χειρο-
νομικὰ σημάδια, γραμμένα μὲ κόκκινο μελάνι, καταγράφεται
ἀναλυτικὰ μόνο μὲ τὰ δεκαπέντε φωνητικὰ σημάδια, καὶ τὰ
λίγα ἀπαραίτητα ἄφωνα σημάδια· δηλαδὴ ἔχουμε μιὰ ἁπλῆ
- ἀναλυτικὴ σημειογραφία. Πιὸ χειροπιαστά· ἡ πρωτότυπη
–παλαιά– σημειογραφία εἶναι μιὰ συμβολικὴ ὀπτικο-ἠχητικὴ
καὶ μνημοτεχνικὴ μέθοδος· βλέπεις μιὰ γραφικὴ παράστα-
ση καὶ πρέπει νὰ τὴν “ἐξηγήσεις” καὶ νὰ ψάλλεις αὐτὸ ποὺ
σ ο ῦ δ η λ ώ ν ει . Ἂ ν κ α τ α γ ρ ά ψ ε ι ς μ ό ν ο μ ὲ φ ω ν η τ ι κ ὰ σ η μ ά δ ι α
α ὐ τ ὸ π ο ὺ ψ ά λ λ ει ς κ οι τ ά ζ ο ν τ α ς τ ὴ ν π α λ α ι ὰ σ η μ ει ο γ ρ α φ ί α
χρειάζεσαι πολλὰ σημάδια. τὸ μέλος εἶναι τὸ ἴδιο, παρα-
μένει ἀναλλοίωτο· τὸ ἔνδυμά του εἶναι διαφορετικό. τὰ με-
γάλα σημάδια ἔτσι καταργήθηκαν καὶ ἐξαφανίστηκαν· κι ἡ
σημειογραφία μοιάζει νὰ εἶναι πλαδαρὴ καὶ ἁπλωμένη.
Αὐτὸ τὸ φαινόμενο τῆς μεταβατικῆς Ἐξηγητικῆς Σημει-
ογραφίας, ποὺ πρέπει νὰ θυμᾶσαι ὅτι διάρκεσε 50 χρόνια
πρὶν ἀπ’ τὴ νέα μέθοδο, δὲν μπόρεσαν νὰ καταλάβουν οἱ
ξένοι μουσικολόγοι καὶ δὲν συνδύασαν τὴν ἐξαφάνιση τῶν ση-
μαδιῶν, ποὺ γνωρίζουν ἀπ’ τὶς προηγούμενες περιόδους, μὲ
τὴν ἀναλυτικὴ καταγραφὴ τοῦ μέλους, ποὺ αὐτὰ ὑποδείχνουν,

μόνο μὲ φωνητικὰ σημάδια. καὶ στὴν ἀδυναμία νὰ καταλά-
βουν τὸ φαινόμενο, δὲν πολυσκέφθηκαν κι εἶπαν κιόλας ὅτι ἡ
μουσικὴ αὐτῆς τῆς ἐποχῆς, κρίνοντας ἀπ’ τὴν ἀναλυτικὴ ση-
μειογραφία, ἀπ’ τὸ ἀλλοιώτικο δηλαδὴ ἔνδυμα τοῦ ἴδιου μέ-
λους, δὲν μοιάζει μὲ τὴν προηγούμενη τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς·
κι ὅτι, ἀκόμα, ἄκου, ἄκου τί εἶπαν! εἶπαν πὼς τούρκεψε ἡ
μουσικὴ τῶν Ἑλλήνων στὰ χρόνια τῆς τουρκικῆς κυριαρχίας,
γιὰ νὰ πῶ κομψὰ τὰ χρόνια τῆς σκλαβιᾶς μας. καὶ εἶναι μέ-
γα σφάλμα. Ἡ ψαλμώδηση, λοιπόν, καὶ τῶν ἀργῶν μελῶν
ἀπ’ αὐτὴν τὴν σημειογραφία, τὴν ἐξηγητικὴ καὶ ἀναλυτική,
εἶναι εὔκολη, ὡσὰν καὶ στὰ σύντομα μέλη· ἡ ἐξηγητικὴ ση-
μειογραφία εἶναι ἴδια. Θυμᾶσαι ποὺ σοῦ δίδαξα πῶς εἶναι
ἡ σημειογραφία τῶν συντόμων μελῶν· ἢ δὲν θυμᾶσαι;
30 μαθητής· Θυμᾶμαι, Δάσκαλε, καλά.
Διδάσκαλος· τὰ περισσότερα, ὅμως, τὰ πλεῖστα ἀργὰ
μέλη δὲν ἐξηγήθηκαν πρὶν ἀπ’ τὴ νέα μέθοδο· καὶ τὸ πα-
ράδοξο εἶναι ὅτι κι οἱ δάσκαλοι λίγο πρὶν ἀπ’ τὴν νέα μέ-
θοδο τὰ ἀργά τους μαθήματα δὲν τὰ ἔγραφαν ἐξηγημένα,
ἀναλυτικά· μὲ ἁπλῆ δηλαδή σημειογραφία. Ποιά ἀνάγκη
λοιπόν προβάλλει ἐδῶ;
3 μαθητής· Πράγματι, Δάσκαλε, πρᾶγμα παράδο-
ξο. Ἀνάγκη νὰ ἐξηγηθοῦν, ὅπως κι ἐξηγήθηκαν, γιὰ νὰ τὰ
ψάλλουν ὅλοι. μὰ πές μου, σὲ παρακαλῶ· μήπως ἡ ἐξή-
γηση εἶναι μηχανικὴ ὑπόθεση;
Διδάσκαλος· τί ἐννοεῖς “μηχανική”; Παραγνωρίζεις τὴν
παράδοση καὶ τὴν γνώση τῆς παράδοσης ποὺ εἶχαν οἱ δά-

σκαλοι ποὺ ἔκαναν τὶς ἐξηγήσεις; μὴ κάνεις τέτοιο ἀτόπημα!
Ἔχουμε πολλὰ δείγματα καὶ μαρτυρίες, πολλὲς ‘ἐβιντένσες’
ποὺ θέλουν οἱ ξένοι καὶ λέτε κι ἐσεῖς οἱ νέοι, ὅτι ἡ σημειογρα-
φία τῶν κωδικοποιημένων θέσεων ἦταν ἀνέκαθε δυναμικὴ καὶ
περιεῖχε ἕνα πλῆρες μελικὸ τόξο ποὺ ἔπρεπε νὰ ψάλλεις· νὰ
βλέπεις τὴν θέση τῶν πέντ’ ἕξι σημαδιῶν καὶ νὰ ψάλλεις τὸ
μέλος, ποὺ ἂν ἤθελες νὰ τὸ καταγράψεις, ὅπως σοῦ εἶπα λί-
γο πρίν, μόνο μὲ φωνητικὰ σημάδια ἤθελες περισσότερα ἀπὸ
διπλάσια σὲ ἀριθμὸ καὶ τριπλάσια ἢ καὶ παραπάνω. τὸ λέ-
ει τὸν δεκατοέκτο αἰῶνα (ἀρχές) ὁ Ἀκάκιος Χαλκεόπουλος· τὸ
βρίσκουμε στὶς πρῶτες καὶ τὶς μετέπειτα ἐξηγήσεις τῶν ἴδιων
θέσεων ἀπὸ πολλοὺς δασκάλους ἀπ’ τὸ 77 καὶ μετά. καὶ
τὸ θαυμασιώτερο· τὸ βλέπουμε στὴν πενταγραμμικὴ σημει-
ογραφία τοῦ κιέβου, ἔτσι λέγεται, γύρω στὸ 700. Σ’ αὐτὸ
τὸ πεντάγραμμο ὁ δάσκαλος κωδικογράφος ἔβλεπε τὴν συ-
νοπτικὴ βυζαντινὴ “παλαιά” γραφή, δηλαδὴ τὶς κωδικοποι-
ημένες θέσεις, ποὺ συνήθως εἶναι γραμμένες μὲ πέντε ἕως
ἑφτὰ-ὀχτὼ φωνητικὰ σημάδια, καὶ μὲ κάποιες μεγάλες ὑπο-
στάσεις, κι ὄχι ἀπαραίτητα πάντα, καὶ ἔγραψε νότες στὸ πε-
ντάγραμμο τρεῖς - τέσσερεις φορὲς περισσότερες ἀπ’ τὰ
φωνητικὰ σημάδια. Βλέπουμε τώρα κι ἐμεῖς σ’ αὐτὴν τὴν ση-
μειογραφία τὸ μελικὸ τόξο, τὸ μέλος ποὺ πρέπει νὰ ψάλ-
λουμε βλέποντας τὴν πρωτότυπη θέση, τὸ βλέπουμε
καταγραμμένο ἀναλυτικά. κι αὐτὸ τὸ ἀναντίρρητο γεγονὸς εἶναι
γύρω στὰ 700· δηλαδή, ἑκατονείκοσι χρόνια πρὶν ἀπ’ τὴ
νέα μέθοδο.
32 Ἐρώτηση· μοῦ δίνεις, Δάσκαλε, μαρτυρίες, καὶ τὶς βλέ-

πω πειστικές· ἡ παλαιὰ σημειογραφία ἐξηγήθηκε καὶ τὸ μέλος
καταγράφηκε στὴν ἀναλυτικὴ σημειογραφία. καὶ ἀπὸ ὅλα ὅσα
εἶπες τὸ μέλος ἔμεινε ἀπαράλλαχτο, εἴτε ἤξερες νὰ τὸ ψάλλεις
βλέποντάς το στὴν παλαιὰ σημειογραφία εἴτε τὸ ψάλλεις εὔκο-
λα πιὰ μὲ τὴν ἀναλυτικὴ σημειογραφία. κατάλαβα σωστά;
Ἀπόκριση· Σωστὰ κατάλαβες· μὰ κάπου ἀλλοῦ εἶναι
ὁ νοῦς σου. τὸ κατάλαβα σωστά;
33 Ἐρώτηση· κι ἐσὺ σωστὰ κατάλαβες· τί Δάσκαλος θὰ
ἤσουν ἂν δὲν ἔβλεπες τὰ μονοπάτια τῆς σκέψης μου, γιὰ νὰ μὲ
κατευθύνεις; Ὁ νοῦς μου, Δάσκαλε, εἶναι στὸ ἑξῆς ρώτημα· Σὰν
μέγα καὶ τρανό, ἀκόμα κι ἐθνικό, ἔργο, τὸ ἔργο τῆς νέας μεθόδου
τῶν τριῶν Διδασκάλων, ἔγινε ἔτσι ἀποδεχτὸ μὲ μιᾶς; καὶ ἡ θεω-
ρία μὲ τὴν ἀναλυτικὴ σημειογραφία καὶ οἱ ἐξηγήσεις; δὲν ὑπῆρξαν
ἀντιρρήσεις;
Ἀπόκριση· τρεῖς ἐρωτήσεις ἔκανες, δυὸ ἀποκρίσεις πρέ-
πουν. Πρώτη· ἔγινε ἀποδεχτὸ τὸ σύνολο ἔργο τῶν τριῶν Δι-
δασκάλων, –καὶ ἡ θεωρία μὲ τὴν κανονισμένη νέα
σημειογραφία καὶ οἱ ἐξηγήσεις– , τὸ ὁποῖο ὑπέβαλαν “ἐγγρά-
φως” –“οἱ εἰρημένοι φιλόπονοι καὶ ἀξιέπαινοι ἄνδρες, παρέ-
στησαν τῇ τε Ἱερᾷ Συνόδῳ, καὶ τοῖς ἐνταῦθα περιφανεστάτοις
Προὔχουσι καὶ Φιλογενέσι, καὶ τὸ ἔργον ἐκοίνωσαν, ἐγγράφως
διαβεβαιώσαντες τὴν ἐπαγγελίαν”– ἔγινε ἀποδεχτό, τὸ ξα-
ναλέω, ἀπ’ τὴν Ἱερὰ Σύνοδο τοῦ οἰκουμενικοῦ Πατριαρχεί-
ου, ὕστερα ἀπὸ δυὸ συνεδριάσεις σχετικές, ὅπως μαρτυράει
πάλι ἡ Διακήρυξη, “πρὸς ταῦτα Συνελεύσεως γενικῆς ἅπαξ
καὶ δὶς ἀποδοθείσης”, καὶ πάρθηκαν σχετικὲς ἀποφάσεις γιὰ
τὸ μουσικὸ Σχολεῖο, γιὰ τοὺς μισθούς, γιὰ τὸ ἐξηγητικὸ ἔργο

καὶ γιὰ τὴν μουσικὴ τυπογραφία. Πράγματα ἐπίσημα ποὺ
μπῆκαν σὲ μιὰ σειρὰ καὶ ἔγιναν.
Δεύτερη ἀπόκριση· Ἀντιρρήσεις ὑπῆρξαν, καὶ ὑπῆρξε καὶ
ἀγνόηση αὐτοῦ τοῦ ἔργου ἀπὸ κάποιους σύγχρονους δασκάλους
ποὺ συνέχιζαν νὰ γράφουν τὴν φτασμένη στὶς μέρες τους ἐξη-
γητικὴ –ἀναλυτικὴ κι αὐτὴ– σημειογραφία, ἀλλ’ ὄχι σύμ-
φωνη μὲ τοὺς κανόνες τῆς νέας μεθόδου. κι ἀκόμα, ὑπῆρξαν
καὶ προσπάθειες, ὅσο ἀκόμα ζοῦσαν ὁ Χρύσανθος καὶ ὁ Χουρ-
μούζιος, –ὁ Γρηγόριος πέθανε τὸ 82 (Χριστούγεννα πρὸς
Πρωτοχρονιά 822), ἐπιβολῆς ἄλλων συστημάτων μουσικῆς
γραφῆς· συγκεκριμένα δύο Ἀλφαβητικῶν, τοῦ Παϊσίου Ξη-
ροποταμηνοῦ καὶ κάποιου ἀνωνύμου στὸ Βουκουρέστι, καθὼς
καὶ τοῦ λεσβίου Συστήματος. Ἀφήνω τώρα αὐτὲς τὶς ἐνδια-
φέρουσες περιπτώσεις.
3 Ἐρώτηση· Ἔχουν ἱστορηθῆ αὐτὰ τὰ πράγματα;
Ἀπόκριση· ναί, κι ἀπὸ μένα καὶ ἀπὸ ἄλλους ἐρευνη-
τές· ψάξε καὶ θὰ τὰ βρεῖς. νὰ μὴ μᾶς ξεφύγει αὐτὸ ποὺ θέ-
λω νὰ πῶ. Ποιό εἶναι αὐτὸ σ’ αὐτὴν τὴν ἀπόκριση· Ἀντίρρηση
γιὰ τὴν ἐξήγηση αὐτὴ καθαυτὴ τῆς παλαιᾶς σημειογραφίας
καὶ ἀναλυτικῆς καταγραφῆς τοῦ μέλους δὲν ὑπῆρξε ἀπὸ που-
θενά· ἦταν ἤδη παραδεχτὴ ἡ ἐξηγητικὴ-ἀναλυτικὴ σημειο-
γραφία, ὅπως σοῦ προεῖπα κάπου παραπάνω, κι αὐτὴν τὴν
προδρομικὴ τῆς ἀναλυτικῆς σημειογραφίας χρησιμοποιοῦσαν
ὅλοι οἱ δάσκαλοι. Ὑπῆρχε δηλαδὴ φυσιολογικὴ κατάληξη
τῶν πραγμάτων. οἱ ἀντιρρήσεις ποὺ καταγράφηκαν ἀπὸ δυὸ
σοβαροὺς σύγχρονους δασκάλους, καὶ τὴν ἴδια σχεδὸν χρονιά,

τὸ 89 καὶ τὸ 820, τὸν καιρὸ δηλαδὴ ποὺ οἱ τρεῖς Δάσκα-
λοι δίδασκαν στὸ Πατριαρχικὸ μουσικὸ Σχολεῖο καὶ διαμόρ-
φωναν σὲ τελικὴ μορφή τὴν νέα μέθοδο, εἶναι περισσότερο
αἰτιάσεις μεμψίμοιρες γιὰ τὸ “χάσιμο” πολλῶν σημαδιῶν
τῆς σημειογραφίας καὶ γενικὰ τὴν ἀπεμπόληση τῆς παράδο-
σης μιᾶς τέχνης μὲ τὸ παλαιό της ἀναγνωρίσιμο ἔνδυμα. Δη-
λαδή· γιατὶ νὰ γίνει μιὰ νέα μέθοδος καὶ νὰ μιλᾶμε μόνο γι
αὐτὴν καὶ τὰ δομικά της νέα στοιχεῖα, καὶ νὰ μὴν εἶχε δια-
σφαλισθῆ ἡ ἑρμηνεία τῆς παλαιᾶς σημειογραφίας, μὲ τὰ ἴδια
της τὰ στοιχεῖα. καὶ τὸ “χάσιμο” πολλῶν σημαδιῶν καὶ τῶν
θέσεων τῆς συνοπτικῆς σημειογραφίας ποὺ ἔβλεπαν καὶ φο-
βοῦνταν ὅτι γίνεται μὲ τὴν νέα μέθοδο, καὶ θρηνοῦσαν γι αὐτό,
σύντομα θὰ γινόταν “χάσμα” καὶ θὰ χώριζε τὴν “Παλαιά” καὶ
τὴν “νέα” μέθοδο· θὰ χώριζε τὴν Ψαλτικὴ τέχνη σὲ δυὸ
ἐποχές· στὴν πρὸ τοῦ 8 καὶ στὴν μετὰ τὸ 8. Δικαιώ-
θηκαν, δυστυχῶς, σ’ αὐτὸ αὐτοὶ οἱ δάσκαλοι. Ἀκόμα τώρα
πασχίζουμε νὰ γεφυρώσουμε αὐτὸ τὸ χάσμα γιὰ νὰ περνο-
διαβαίνει ἡ ἀδιάκοπη ψαλτική μας παράδοση.
Αὐτὲς ἦταν οἱ αἰτιάσεις τοῦ Βασιλείου Στεφανίδη, στὸ
Σχεδιάσμα περὶ μουσικῆς, τὸ 89, καὶ τοῦ Ἀποστόλου
κώνστα Χίου μὲ τὸ τελευταῖο Θεωρητικό του, τὸν Σεπτέμ-
βριο τοῦ 820. λέει ὁ Στεφανίδης· “τοῦτο δὲ βλέπω ὅτι ὁ
σχηματισμὸς τῶν μεγάλων ὑποστάσεων ἀπὸ ἡμέρας εἰς ἡμέ-
ραν διαφθείρεται, ἐπειδὴ οἱ μαθηταὶ δὲν μανθάνουσι διὰ ζώ-
σης φωνῆς τοὺς σχηματισμοὺς αὐτῶν τῶν ὑποστάσεων, ἀλλὰ
πάσχουσι [πασχίζουσι ;] μὲ ἐξήγησίν τινα νὰ τὰς μανθά-
νωσιν, αἱ ὁποῖαι ἐξηγήσεις, ὁποῖαι καὶ ἂν ὦσιν, ἔπρεπε νὰ

χρησιμεύουν εἰς τὸ νὰ ἀνακαλῇ εἰς τὴν μνήμην του ὁ μαθητὴς
τὰς ὑποστάσεις αὐτὰς ἀφοῦ τὰς μάθῃ διὰ ζώσης φωνῆς καὶ
τὰς γνωρίζῃ, ὄχι δὲ αἱ ἐξηγήσεις νὰ προξενήσωσι εἰς τὸ μα-
θητὴν τελείαν τῶν μουσικῶν βιβλίων ἀκαταληψίαν! [Βασίλειος
Στεφανίδης (89) Σχεδίασμα περὶ μουσικῆς, σ. 27] {Στάθης, Ἡ
ἐξήγησις}. καὶ σὲ ἄλλη συνάφεια, λέει εἰδικὰ γιὰ τὴν σημα-
σία καὶ ἐνέργεια τῶν ἀφώνων σημαδίων, τῶν ὑποστάσεων δη-
λαδή, μικρῶν καὶ μεγάλων· “τῶν δὲ σημαδίων αὐτῶν ἡ
σημασία καὶ χειρονομία γραφῇ οὐ διδάσκεται· ... ὅθεν, οὐδὲ
ἐκκλησιαστικὸς μουσικὸς λέγεται πρεπόντως ὁ μὴ μαθὼν ὅσον
τὸ δυνατὸν ἐκ παραδόσεως τὰ μέλη καὶ τοὺς σχηματισμοὺς
αὐτῶν τῶν σημαδίων” [Βασίλειος Στεφανίδης (89) Σχεδίασμα
περὶ μουσικῆς, σ. 27] {Ἡ ἐξήγησις}.
Ὁ ἄλλος δάσκαλος, ὁ Ἀπόστολος κώνστας Χῖος, μὲ
πολλὰ, ἴσως καὶ δικαιολογημένα παράπονα, –ἀφοῦ λέει “τὸ
γένος ὅμως πρὸς εὐχαρίστησιν ὁποὺ ἐχρεώστει νὰ μὲ δείξῃ”–,
στὸ ἔργο τῆς νέας μεθόδου, ἀντιβάλλει ἁπλοϊκὰ τὴν δική
του δασκαλικὴ θεώρηση εἰδικὰ γιὰ τὶς θέσεις, τὶς “γραμμές”,
ὅπως λέει, τῆς παλαιᾶς σημειογραφίας, κρίνοντας τὴν ἀνα-
λυτικὴ σημειογραφία τῆς νέας μεθόδου, μὲ τὴν ὁποία εἶναι
γραμμένη ἡ “ἐξήγησις”· “διότι ἡ μὲν ἐξήγησις εἶναι διὰ νὰ μὴν
ξεχαστῆ ἡ γραμμὴ [θέσις]· ὅμως λείπει ἀπὸ τὴν λεπτὴν
ἐξήγησιν τὸ μέλος τῆς γραμμῆς, ἐπειδὴ ἡ γραμμὴ ἔχει μέσα
της καὶ τὰς μεγάλας φωνὰς καὶ τὰς μικρὰς καὶ τοὺς σχημα-
τισμοὺς καὶ τὰς μισηφωνίας καὶ τὴν χειρονομίαν· διὰ τοῦτο
ὅποιος τὴν μάθει τὴν κάθε γραμμὴν τραβᾶ μὲν εἰς τὴν ἀρχὴν
κόπον, ὅμως εἰς τὸ τέλος ψάλλει χωρίς τινα δισταγμόν, ὡσὰν

νὰ τὴν ἤξευρε ἀπ’ ἔξω. Ἡ δὲ ἐξήγησις, εἶναι εὐκολωτέρα ἡ
μάθησις αὐτῆς, ὅμως ὁ ψάλλων χάνει τὰς φύσεις καὶ ἐνερ-
γείας τῆς γραμμῆς, καὶ μετρῶντας καὶ ψάλλοντας πρέπει νὰ
ἔχῃ προσοχὴν πολλήν, διὰ νὰ μὴν τὸν φύγει καμία φωνὴ καὶ
χάσῃ τὸ πᾶν τοῦ μαθήματος ὁποὺ ψάλλει”. Ἀπόστολος κών-
στα Χῖος, Θεωρητικὸν (Σεπτέμβριος 820), χφ. ΕΒΕ 87 (φ. 0β-
07α). {Ἡ ἐξήγησις}. Εἶναι λίγο μεμψίμοιρα αὐτά, γιατὶ κι ὁ
ἴδιος χρησιμοποιοῦσε τότε ἐξηγητικὴ σημειογραφία γιὰ τὸ μέ-
λος τῶν θέσεων, μὲ χρήση ὅμως καὶ ἄλλων ἀφώνων σημαδιῶν
καὶ ἄλλων φθορῶν, καθὼς καὶ τῶν παλαιῶν ἐνδείξεων τῶν
ἤχων καὶ τῶν φωνῶν, τῶν μαρτυριῶν δηλαδή. Παραδέχεται
πάντως ὁ Ἀπόστολος ὅτι “ἡ ἐξήγησις, εἶναι εὐκολωτέρα ἡ μά-
θησις αὐτῆς”. Ἄρα, καὶ τῆς σύνολης Ψαλτικῆς τέχνης “ἡ μά-
θησις”, μὲ τὴν νέα μέθοδο, “εἶναι εὐκολωτέρα”. καὶ δόξα τῷ
Θεῷ!
35 μαθητής· Δάσκαλε, βλέπω νὰ συνεπαίρνεσαι μὲ
τὴν σημειογραφία καὶ τὴν ἐξήγησή της, καὶ ἀπὸ ὄρος ὑψηλό,
τὸ ὄρος τῆς παράδοσης, ὡς ποταμὸς μὲ γάργαρο νερὸ θέλεις
νὰ καταρδεύσεις ὅλη τὴν γῆ τὴν ἔρημη καὶ ἄβατη καὶ ἄνυδρη.
Φοβᾶμαι, Δάσκαλε, μὴ μὲ παρασύρεις καὶ μὲ πνίξεις μὲ τό-
σα ποὺ μοῦ λές.
Διδάσκαλος· Εἶναι ἱερὸς αὐτὸς ὁ φόβος σου, ὅπως ὁ
φόβος κυρίου· εἶναι τὸ εὔκρατο κλῖμα στὸ ὁποῖο μπορεῖς νὰ
καρποφορήσεις. Σοῦ εἶπα τὰ βασικὰ καὶ κύρια, μέχρι τώρα,
ποὺ ἄλλος δάσκαλος κανεὶς δὲν θὰ σοῦ τά ᾽λεγε. Ὅλα τ’
ἄλλα στὴ νέα μέθοδο εἶναι εὔκολα πράγματα, ἂν θέλεις νὰ
τὰ ἐρευνήσεις καὶ νὰ τὰ δῆς μὲ τὰ μάτια τῆς ἱστορικῆς ἀλή-

θειας. τί ἔγινε, τί ἄλλαξε, τί πρέπει νὰ γίνει, εἶναι θέματα
ἁπλᾶ γιὰ κάθε νουνεχῆ καὶ φρόνιμο μαθητή.
3 μαθητής· μὲ κολακεύεις ποὺ μὲ λὲς νουνεχῆ καὶ
φρόνιμο, ἂν ἐννοεῖς καὶ μένα, Δάσκαλε.
Διδάσκαλος· καὶ σένα πρῶτα ἐννοῶ κι ὅλους τοὺς κα-
λοὺς καὶ καλοπροαίρετους γιὰ μάθηση ἐννοῶ, κι ὅλους ποὺ
καταγίνονται μ’ αὐτὰ τὰ πράγματα. καὶ κάνω τὴν εὐχὴ καὶ
δέομαι στὸν κύριο νὰ σᾶς δίνει φώτιση νὰ κατανοεῖτε ὅλο καὶ
περισσότερα.
37 μαθητής· Πολὺ ἰσχύει, Δάσκαλε, ἡ εὐχή σου· σὰ
νά ᾽νοιωσα κιόλας μιὰν ἀστραπὴ μὲ φέγγος παράξενο! κι
ἄλλα θέλω νὰ μάθω, ἀπ᾽ τὰ κατοπινὰ πιά, καὶ μέχρι τὶς μέ-
ρες μας. Φαντάζομαι πὼς ἔγιναν πολλά· ἄλλα θά ᾽ναι σω-
στά, κι ἄλλα ἴσως δὲ θά ᾽ναι. τώρα ποὺ ἄκουσα τόσα
παλαιὰ καλὰ πράγματα γιὰ τὴν σημειογραφία, μέσα μου
ἀναδεύει μιὰ κρίση καὶ μιὰ ἀμφιβολία, μήπως κάποια
πράγματα δὲν εἶναι ἔτσι ὅπως λέγονται σήμερα· καὶ θέλω νὰ
μὲ βοηθήσεις νὰ προσπαθῶ νὰ ψάχνω νὰ βρίσκω τὸ σωστὸ
καὶ νὰ στεριώνομαι στὴν τέχνη.
Ἀπόκριση· Εἶναι πολλὰ ποὺ ἔγιναν, καλὰ τὸ λές,
ἀλλὰ δὲν λέγονται ὅλα μονομιᾶς, καὶ δὲν τὰ χωράει κι ὁ νοῦς
σου ὅλα τώρα. Χαίρομαι γιὰ τ’ ἀνάδεμα τῆς κρίσης σου καὶ
τῆς ἀμφιβολίας, ὕστερ᾽ ἀπ’ τὴν μέχρι τώρα διδαχή μου.
Εἶναι τὸ βασικὸ θεμέλιο ποὺ ἀποκτᾶς· εἶναι ἡ αὐτογνωσία. κι
εἶναι ἀρετὴ μεγάλη ἡ αὐτογνωσία· αὐτὴ σὲ δασκαλεύει τί ἄλλο
πρέπει νὰ μάθεις.
τέλος α΄ μέρους

ἄλλαγμα
Ἐδῶ ὅπου φτάσαμε τώρα, στὸ 8-5, μὲ τὴν μέχρι
τώρα ἱστόρηση τῆς Ψαλτικῆς τέχνης, εἶναι σὰν νά ᾽μαστε σὲ
ὄρος ὑψηλό, ἀπὸ ὅπου μποροῦμε νὰ κοιτάξουμε καὶ ν’ ἀγνα-
ντέψουμε καὶ πρὸς τὰ πίσω καὶ πρὸς τὰ μπροστά, ὅσο τὸ
μποροῦν τὰ μάτια μας· κι ἐννοῶ τὰ μάτια τῆς ψυχῆς μας καὶ
τοῦ νοῦ μας. τὸ δασκάλεμά μου καὶ ἡ δίδαξή μου εἶναι αὐτὴ
ποὺ εἶναι κι αὐτὴ ποὺ ἀκοῦς κάθε φορά, βγαλμένη ἀπ’ τὸν
θησαυρὸ τοῦ νοῦ μου κι ἀπ’ τὸν ἀγαθὸ θησαυρό, πάλι, τῆς
καρδιᾶς μου. κι ἀφοῦ εἶναι θησαυρὸς εἶχα πάντοτε κι ἔχω τὴν
ἔγνοια νὰ μὴν τὸν φυλάξω στὶς ἀποθῆκες μου και ὡς ἄφρων
νὰ οἰκοδομήσω “μείζονες” γιὰ νὰ τὸν χωρέσουν, οὔτε πάλι νὰ
τὸν σκορπίσω ἐδῶ κι ἐκεῖ ἀνέμυαλα· ἀλλὰ νὰ τὸν προσφέρω
ὡς τροφὴ γνώσης καὶ γιὰ πλούτεμα καὶ πλάτεμα τῆς πα-
ράδοσης. κι εὐδόκησε ὁ καλὸς Θεὸς νά ᾽ναι πλούσια τὰ ἐλέη
μου ἀπ’ τὸ μέγα ἔλεός του, γιὰ νά ᾽χω νὰ τὰ προσφέρω, κι
ὅπου βρέθηκα κι ὅπου στάθηκα, σὲ πανεπιστήμια καὶ σὲ
ψαλτικὰ ἐργαστήρια, στὸν κόσμο καὶ σὲ μοναστήρια, “ἐξηρεύ-
ξατο ἡ καρδία μου λόγον ἀγαθόν” καὶ γιὰ ὅλα τὰ καλὰ κι ὅσο
καλὰ μποροῦσα πάντοτε “ἐν τῇ ἀνοίξει” τοῦ στόματός μου, καὶ
γιὰ τὴν ψαλτικὴ τέχνη ποὺ μᾶς μαθαίνει τὸ ἁρμόδιο μέλος νὰ
ψάλλουμε στὸ Θεὸ καὶ τοὺς ἁγίους του.
Ἔτσι καὶ τώρα ἐδῶ σ’ ἔχω μπροστά μου καὶ σὲ χαίρο-

μαι καὶ σὲ δασκαλεύω τόση ὥρα· καὶ σοῦ τὰ ξαναεῖπα αὐτά,
κι ἄλλα ἀκόμα, κι ἄλλες φορές, καὶ μοναχὰ σὲ σένα, ἀλλὰ
καὶ μὲ παρέα τῶν ἄλλων μαθητῶν μου, τῶν παραδερφῶν σου
στὴ μάθηση. νὰ σᾶς ἔχει ὁ Θεὸς πάντα καλά, ποθεινότατοι
μαθητές μου, καὶ νά ᾽χετε καλὴ αὔξηση καὶ προκοπή. Γιὰ νά
᾽χω κι ἐγὼ μιὰ κρυφὴ χαρὰ γιὰ σᾶς, καὶ γιὰ σένα τὸν πιὸ
προκομένο, θέλω νὰ σ’ ἐξετάσω τώρα, νὰ δῶ ἂν ἔμαθες σω-
στὰ καὶ μὲ καλὴ ἀκρίβεια κάποια πολὺ σημαντικὰ πράγμα-
τα γιὰ τὴν Ψαλτικὴ τέχνη. Εἶναι καιρὸς νὰ πάρω μιὰν ἀνάσα·
νὰ μιλάω ἐγὼ λίγο καὶ νὰ ρωτάω καὶ ν’ ἀποκρίνεσαι ἐσύ, στα-
ράτα καὶ μὲ ἀκρίβεια. νὰ κάνουμε, δηλαδή, ἕνα ἄλλαγμα,
ποὺ ὅπως καὶ στὴν ψαλτικὴ ἔτσι καὶ στὴν δίδαξη ζωηρεύει
τὸ ἐνδιαφέρον καὶ νεαροποιεῖ τὴν διάθεση.
α΄ Ὁ Διδάσκαλος· τί εἶναι ἡ Ψαλτικὴ τέχνη;

α΄ Ὁ μαθητής· Ψαλτικὴ τέχνη εἶναι ἡ μουσικὴ τέχνη
ποὺ καταγίνεται νὰ ντύσει ἁρμοδιώτερα τοὺς ποικίλους ὕμνους
ποὺ ψάλλουμε στὴν ὀρθόδοξη λατρεία μας. Εἶναι δηλαδή,
ὅπως τὸ λέει ὁ ὅρος “ψαλτική”, ἡ μουσικὴ τῶν ψαλτῶν, ἡ
ἐκκλησιαστικὴ μουσική. Παλαιότερα λεγόταν καὶ Παπαδικὴ
τέχνη, δηλαδὴ ἡ μουσικὴ τῶν παπάδων, τῶν ἀνθρώπων ποὺ
εἶναι πάντοτε ταγμένοι στὴν Ἐκκλησία γιὰ τὴν ἀνάπεμψη τῶν
ὕμνων· κι αὐτοὶ ἦταν εἴτε κληρικοὶ εἴτε κοσμικοί, ποὺ κι αὐτοὶ
ἀνῆκαν στὸν κατώτερο κλῆρο. κι ἐπειδὴ λέω γιὰ παλαιότερη
ἐποχή, πρέπει νὰ πῶ ἀκόμα πὼς ἡ Ψαλτικὴ εἶναι ὁ ἕνας
κλάδος τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς· ὁ ἄλλος εἶναι ἡ κοσμικὴ

βυζαντινὴ μουσική, ποὺ χαρακτηρίζεται καὶ ὡς ἐξωτερικὴ
μουσική, δηλαδὴ ἐξωλατρευτικὴ ἀλλὰ καὶ μουσικὴ τῶν ἀλλο-
δόξων λαῶν μὲ τοὺς ὁποίους συνόρευε ἡ Βυζαντινὴ Αὐτοκρα-
τορία. κατὰ τοῦτο σύνολη ἡ Βυζαντινὴ μουσικὴ εἶναι
αὐτοκρατορικὴ μουσική, κι εἶναι ὁ ἀκραιφνὴς Ἑλληνικὸς μου-
σικὸς Πολιτισμός, νὰ μὴ τὸ ξεχνᾶμε, ὅπως συχνὰ μᾶς δα-
σκαλεύεις, Δάσκαλε.
β΄ Ὁ Διδάσκαλος· Πότε ἔλαβε ἀρχὴ ἡ σημειογρα-
φία;
β΄ Ὁ μαθητής· Ἡ σημειογραφία τῆς Ψαλτικῆς τέ-
χνης πρωτοφανερώθηκε στὰ μέσα τοῦ ι΄ αἰῶνα· περίπου τὸ
950, λίγο πρὶν ἢ λίγο μετά. τότε ὑπάρχουν σημάδια πάνω
ἀπ’ τοὺς ὕμνους σὲ χειρόγραφα, ποὺ δυστυχῶς δὲν εἶναι
χρονολογημένα, ἀλλὰ οἱ εἰδικοὶ λένε πὼς γράφτηκαν τότε,
ἐκεῖνα τὰ χρόνια. τότε, γύρω στὰ 970-5, πρέπει νὰ γρά-
φτηκε κι ὁ σημαντικώτατος κώδικας, ἕνα τριώδιο, ποὺ βρί-
σκεται στὴν βιβλιοθήκη τῆς μεγίστης λαύρας στὸ Ἅγιον
Ὄρος μὲ ἀριθμὸ Γ 7, ποὺ ἔχει στὸ φ. 59α τὸν κατάλογο
τῶν σημαδιῶν –“Σὺν Θεῷ ἀρχαὶ τῶν μελωδημάτων”· κι ἡ
σημασία βγαίνει ἀκριβῶς ἀπ’ τὸ γεγονὸς ὅτι μὲ τὴν γένεση ἢ
πρωτοφανέρωση τῶν σημαδιῶν ἔχουμε κι ἕνα πίνακα ὅπου
βλέπουμε τὸ πῶς ἔγινε ἡ σημειογραφία. Ἔγινε δηλαδή, ἢ
καλύτερα γεννήθηκε ἀπ’ τὴν ἑλληνικὴ ἀλφαβήτα τῶν γραμ-
μάτων, κι εἶναι κι αὐτὴ μιὰ ἠχητικὴ ἀλφαβήτα. Ἡ λεγόμε-
νη ἀπὸ ἐμᾶς τοὺς νεώτερους βυζαντινὴ μουσικὴ εἶναι ἐπινόηση
τοῦ ἑλληνικοῦ πνεύματος καὶ πολιτισμοῦ· εἶναι γέννημα καὶ

θρέμμα τῶν πιστῶν ἑλλήνων γιὰ τὴν ἀνάπεμψη ἢ ἀνάμελψη
τῶν θείων ὕμνων.
γ΄ Ὁ Διδάσκαλος· Σὲ ποιές κατηγορίες διακρίνονται τὰ
σημάδια;
γ΄ Ὁ μαθητής· τὰ σημάδια ἀπ’ τὴν ἀρχή τους ἴσα-
με σήμερα διακρίνονται σὲ τέσσερεις κατηγορίες: α) σὲ σημά-
δια φωνητικά, γιὰ τὸ ἀνεβοκατέβασμα τῶν φωνῶν, β) σὲ
σημάδια ἄφωνα, γιὰ τὶς ἄλλες ποιότητες τοῦ μέλους, γ) σὲ
σημάδια φθορικά, γιὰ τὶς ἀλλοιώσεις στὰ διαστήματα τοῦ
μέλους, καὶ δ) σὲ σημάδια ἠχητικὰ ἢ ἠχηματικά, γιὰ τὶς
ἐνδείξεις τῶν ἤχων στὴν ἀρχὴ ἀλλὰ καὶ ἐνδιάμεσα στὴν ση-
μειογραφία.
δ΄ Ὁ Διδάσκαλος· Πόσες περιόδους ἔχουμε Βυζα-
ντινῆς μουσικῆς, πῶς τὶς διακρίνουμε καὶ πῶς λέγονται;
δ΄ Ὁ μαθητής· Ἡ ἐξέλιξη τῆς σημειογραφίας καὶ
παράλληλα τῆς μελοποιίας τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς ἁπλώ-
νεται σὲ τέσσερεις περιόδους. Γιὰ νὰ τὶς διακρίνουμε δὲν ἀνα-
τρέχουμε σὲ ἱστορικὰ γεγονότα, μεγάλα καὶ σημαντικά, ποὺ
μπορεῖ νὰ συντρέχουν χρονικὰ λίγο πολὺ κοντὰ στὶς ἀλλαγὲς
τῶν περιόδων, ἀλλὰ παρατηροῦμε ποιὲς χαρακτηριστικὲς
ἀλλαγὲς γίνονται στὸ ἐσωτερικὸ τῆς σημειογραφίας, στὴν ἴδια
τὴ δομὴ καὶ μορφὴ τῆς σημειογραφίας καὶ παγιώνονται, καὶ
ἀπὸ κάποια ἐποχὴ καὶ μετὰ ἡ σημειογραφία εἶναι σαφῶς
διαφορετικὴ ἀπ’ τὴν προηγούμενη. τέτοια στοιχεῖα ποὺ πα-
ρατηροῦμε εἶναι τέσσερα: α) ἡ γένεση κι ὁ ἀριθμὸς τῶν σημα-

διῶν κάθε φορά, β) ἡ σταθερὴ ἢ ἀσταθὴς ἐνέργειά τῶν σημα-
διῶν, γ) ἡ ἀχρήστευση καὶ ἐξαφάνιση κάποιων σημαδιῶν, καὶ
δ) ἡ μεταγραφὴ καὶ μετάλλαξη τοῦ σχήματος τῶν σημαδιῶν
καὶ κυρίως ἡ μεταγραφὴ τοῦ μέλους τῆς προηγούμενης σημει-
ογραφίας στὴ νεώτερη σημειογραφία. Ὅταν συντρέχει ἔστω
ἕνα ἀπὸ αὐτὰ τὰ στοιχεῖα, ἢ δύο ἢ τρία ἢ καὶ τὰ τέσσερα μα-
ζί ἔχουμε ἀλλαγὴ τῶν περιόδων. οἱ τέσσερεις περίδοι ποὺ
ἀπάντησα ἀρχὴ ἀρχὴ λέγονται: α) Πρώιμη Βυζαντινὴ Ση-
μειογραφία· μέσα ι΄ αἰῶνα ἕως τὸ 77, β) μέση Πλήρης
Βυζαντινὴ Σημειογραφία· 77 ἕως τὸ 70 περίπου, γ)
μεταβατικὴ ἑξηγητικὴ Σημειογραφία· 70 περίπου ἕως τὸ
8, καὶ δ) Ἀναλυτικὴ Σημειογραφία τῆς νέας μεθόδου·
8 ἕως σήμερα.
ε΄ Ὁ Διδάσκαλος· Χαίρω καὶ ἐπαινῶ τὴν ἀκριβολο-
γία σου, μέχρι τώρα. Ποιά σημασία ἔχει τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ Β΄
Περίοδος, ἡ μέση Πλήρης Βυζαντινὴ Σημειογραφία”, ἐκτεί-
νεται ἀπ’ τὸ 77 ἕως τὸ 70 περίπου;
ε΄ Ὁ μαθητής· Πράγματι, ἔχει μεγάλη σημασία καὶ
καλὰ κάνεις καὶ τὸ ρωτᾶς, γιατὶ μοῦ εἶναι εὐχάριστο νὰ τὸ λέω
κι ἐγὼ σὲ κάθε εὐκαιρία. Ἡ Ψαλτικὴ τέχνη δὲν ἔπεσε σὲ
ἀχρηστία μὲ τὸ ποὺ ἔπεσε ἡ Πόλη. οἱ ἕλληνες ἔζησαν, ὕστε-
ρα ἀπ’ τὰ μεγάλα δεινὰ τῶν πρώτων χρόνων μετὰ τὴν ἅλω-
ση, τὸ 53, ποὺ ὅπως ἔγραψε ἕνας καλόγερος κωδικογράφος
καὶ μοῦ εἶπες “ἔγινε θρῆνος καὶ οὐαὶ σὲ ὅλον τὸν κόσμο”, στά-
θηκαν στὰ πόδια τους καὶ σιγὰ σιγὰ ἄρχισαν μὲ τὸν τρόπο
τους σ’ ἀνατολὴ καὶ δύση, νὰ μεγαλουργοῦν πάλι. Δὲν ἔχα-

σαν τὴν πίστη τους, δὲν ἔχασαν τὴν γλῶσσα τους, δὲν ἔχα-
σαν τὴν ψαλτική τους. Ἴσα ἴσα ἡ ψαλτικὴ καὶ τὴν πίστη τοὺς
θέρμαινε καὶ τὴ γλῶσσα τὴν ἑλληνικὴ τὴν διαφύλαξε ἀλώ-
βητη. καὶ γιὰ νὰ γίνουν ὅλα αὐτά, τὰ πρῶτα χρόνια πῆραν
τὴν βυζαντινὴ πατροπαράδοτη κληρονομιὰ καὶ τὴν διαφύλα-
ξαν σὲ μοναστήρια, σὲ πύργους καὶ σὲ κρῦπτες καὶ σὲ μπα-
ούλα κι ὅπου μποροῦσαν· καὶ παράλληλα ἀντέγραφαν, γιὰ
νὰ μὴ χαθοῦν, μὲ μανία μποροῦμε νὰ ποῦμε καὶ μὲ ἐγκαρτέ-
ρηση, ὅλα τὰ θαυμαστὰ τῆς βυζαντινῆς μεγαλουργίας. ῎Ετσι
καὶ τὰ μουσικὰ χειρόγραφα μέχρι τὸ 70 περίπου γρά-
φτηκαν μὲ ἀπαράλλαχτη τὴ βυζαντινὴ σημειογραφία· καὶ
τὸ κυριώτερο, ἀντέγραψαν καὶ πολλαπλασίασαν τὰ μελο-
ποιήματα τῶν βυζαντινῶν μελοποιῶν. Ἡ ψαλτικὴ τοῦ Βυ-
ζαντίου πέρασε στὸ μεταβυζάντιο καὶ τὴ νεώτερη ἐποχὴ τῶν
Ἑλλήνων. Δὲν τούρκεψε ἡ Ψαλτικὴ μετὰ τὴν ἅλωση τῆς κων-
σταντινούπολης, ὅπως ἄκριτα γράφουν καὶ κατηγοροῦν οἱ ξέ-
νοι ἐρευνητές, μέχρι τουλάχιστον τὸ 970. Γιατὶ ἀπὸ τότε
ἴσαμε σήμερα οἱ ἕλληνες μουσικολόγοι, καὶ σέρνεις πρῶτος τὸν
χορὸ ἐσὺ Δάσκαλε, τὰ ἔδειξαν τὰ πράγματα σωστὰ μὲ πλη-
θώρα μαρτυρίες ἀπ’ τὰ χειρόγραφα· κι ὅπως λὲς κι ἐσὺ συ-
χνά, νὰ πῶ κι ἐγὼ “δόξα τῷ Θεῷ”.
³΄ Ὁ Διδάσκαλος· Πόσα Γένη μελοποιίας ἔχουμε;
³΄ Ὁ μαθητής· Βασικὰ ἔχουμε τρία Γένη μελοποιίας·
τὸ Στιχηραρικό, τὸ Εἱρμολογικὸ καὶ τὸ Παπαδικὸ Γένος. κα-
θένα ἀπὸ αὐτὰ διακρίνεται σὲ διάφορο τρόπο ἢ “δρόμο” με-
λοποίησης, “ποικίλο καὶ πολυσχιδῆ” ποὺ λέει, δὲν θυμᾶμαι

ποιός, βυζαντινός δάσκαλος, κατὰ τὴν ἱστορικὴ ἐξέλιξη, ἀπ’
τὸν ὁποῖο προκύπτουν καὶ τὰ πολλὰ καὶ ποικίλα εἴδη μελο-
ποιίας, ποὺ διακρίνονται πάλι μὲ πολλὰ καὶ ποικίλα ὀνόμα-
τα. Θέλεις, Δάσκαλε, ν’ ἀραδιάσω κάποια ὀνόματα;
ζ΄ Ὁ Διδάσκαλος· τώρα ρωτάω ἐγὼ κι ὄχι ἐσύ· κι
ἀκούω πῶς τὰ λές, καὶ πῶς σκέφτεσαι καὶ μιλᾶς· καὶ πρό-
σχες! Γιατὶ λέγεται Παπαδικὸν Γένος καὶ ποιούς ὕμνους πε-
ριέχει;
ζ΄ Ὁ μαθητής· λέγεται Παπαδικὸν ἀπ’ τὸ βιβλίο
ποὺ περιέχει τὰ μέλη ποὺ ἀνήκουν στὸ Παπαδικὸ Γένος, δη-
λαδὴ τὴν Παπαδική. μοῦ εἶπες ὅτι καὶ σὲ παλαιὸ κείμενο
ὑπάρχει ἡ ἐξίσωση “τὸ βιβλίον τῆς παπαδικῆς, δηλαδὴ τῆς
μουσικῆς” ἂν θυμᾶμαι καλά. Στὸν κώδικα Παπαδική, ποὺ
τὸν ιδ΄ αἰῶνα λεγόταν “᾽Ακολουθίαι, ἀπὸ ἐνάρξεως τοῦ μεγά-
λου Ἑσπερινοῦ μέχρι συμπληρώσεως τῆς θείας λειτουργίας”,
ὅπως γράφεται ἀπ’ τὸν μαΐστορα Ἰωάννη κουκουζέλη, ποὺ
ζεῖ τότε, τὸ πρῶτο μισὸ τοῦ ιδ΄ αἰῶνα, περιέχεται καὶ ἡ Πορ-
θεωρία ποὺ ἀρχίζει “Ἀρχὴ σὺν Θεῷ τῆς Παπαδικῆς ἢ καὶ
Ψαλτικῆς τέχνης”. Αὐτὴ ἡ λέξη Παπαδικὴ ἔγινε καὶ τὸ ὄνο-
μα τοῦ κώδικα. Ἡ Παπαδικὴ περιέχει τὸ σταθερὸ ρεπερτό-
ριο τῶν ἀκολουθιῶν τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ νυχθημέρου· καὶ
σταθερὸ ρεπερτόριο εἶναι κυρίως οἱ ψαλμοὶ τῆς Παλαιᾶς Δια-
θήκης, σὲ διάφορες μελοποιήσεις. Περιέχει δηλαδή, στὸ με-
γαλύτερο μέρος, κείμενα τῆς ἑβραϊκῆς ποίησης. καὶ περιέχει
καὶ κείμενα χριστιανικά, ὅπως Χερουβικὰ καὶ κοντάκια καὶ
ἄλλα μαθήματα, ἐπειδὴ κατὰ τὴν μελοποίηση εἶναι περίπου

ἴδια μὲ τὴν ἀργὴ μελοποίηση τῶν ψαλμῶν· γι αὐτὸ κι αὐτὰ
τὰ μαθήματα λέγονται παπαδικὰ μέλη.
η΄ Ὁ Διδάσκαλος· Πῶς διαδίδεται σταθερὸ καὶ ἀναλ-
λοίωτο τὸ ἀργὸ μέλος;
η΄ Ὁ μαθητής· Διαδίδεται μὲ τὶς “Θέσεις” τῆς μελο-
ποιίας. κι ἔμαθα καλὰ τὸν ὁρισμὸ τῆς “Θέσεως” ποὺ δίνει ὁ
σπουδαῖος δάσκαλος καὶ μελοποιὸς μανουὴλ Χρυσάφης, ὁ
παλαιός, γύρω στὰ χρόνια τῆς ἁλώσεως· “Θέσις ἐστὶν ἡ τῶν
σημαδίων ἕνωσις, ἥτις ἀποτελεῖ τὸ μέλος”. καὶ τὴν παραλ-
ληλίζει κιόλας μὲ τὶς λέξεις τῆς Γραμματικῆς· ὅπως ἐκεῖ
παίρνουμε συγκεκριμένα γράμματα κι ὄχι στὴν τύχη ὅποια νά
᾽ναι γιὰ νὰ σχηματίσουμε λέξεις, ἔτσι καὶ στὴ σημειογραφία
παίρνουμε συγκεκριμένα σημάδια, φωνητικὰ καὶ ἄφωνα, καὶ
φθορικὰ ὅπου χρειάζεται, καὶ κάνουμε μιὰ συγκεκριμένα ση-
μειογραφικὴ παράσταση. Ἔτσι τὶς ἀναγνωρίζουμε πάντοτε
καὶ ψάλλουμε τὸ μέλος ποὺ ὑποκρύπτουν, ἀφοῦ μᾶς τὸ πεῖ
ὁ δάσκαλός μας καὶ τὸ μάθουμε καλά, ὥσπου νὰ μάθουμε κι
ἐμεῖς καὶ καταλάβουμε τὴν ἐνέργεια τῶν σημαδιῶν καὶ τὴν λει-
τουργία τους στὴ Θέση κάθε φορὰ καὶ σὲ κάθε ἦχο. οἱ θέσεις
μάλιστα, μοῦ εἶπες Δάσκαλε, ὅτι ἀποτελοῦν κωδικοποίηση
γιὰ τὴν ἀπαράλλαχτη διάδοση τοῦ μέλους.
θ΄ Ὁ Διδάσκαλος· τί εἶναι ἡ “ἐξήγηση”;
θ΄ Ὁ μαθητής· Ἐξήγηση εἶναι ἡ καταγραφὴ τοῦ μέ-
λους ποὺ δηλώνουν οἱ Θέσεις, καὶ γενικὰ ἡ παλαιὰ συνοπτικὴ
σημειογραφία, μὲ φωνητικὰ σημάδια καὶ λίγα μόνο ἄφωνα

σημάδια, ἐκεῖνα ποὺ δείχνουν μιὰ κάποια ποιότητα στὴν
ἐκφορὰ τοῦ μέλους· εἶναι δώδεκα δεκαπέντε αὐτὰ τὰ σημά-
δια. Ἔτσι ἡ σημειογραφία ἀπὸ “συνοπτική” γίνεται “ἀνα-
λυτική”, καὶ ἄρα εὔκολη νὰ τὴν ψάλλει ὁ καθένας. κι ἀφοῦ
τὸ μέλος τῶν μεγάλων ὑποστάσεων χειρονομίας ἀναλύεται καὶ
καταγράφεται μὲ πολλὰ φωνητικὰ σημάδια, –πολλά, ὅσα
χρειάζονται κάθε φορά– , τὰ σημάδια αὐτὰ καταργοῦνται,
δὲν χρειάζονται πιά.
ι΄ Ὁ Διδάσκαλος· τί εἶναι ἡ νέα μέθοδος, καὶ ποι-
οί τὴν δημιούργησαν καὶ πότε;
ι΄ Ὁ μαθητής· νέα μέθοδος εἶναι ὁ νέος τρόπος λει-
τουργίας καὶ ἐνέργειας τῶν σημαδιῶν τῆς Ψαλτικῆς τέχνης γιὰ
νὰ καταγράψουν ἕνα ὁποιοδήποτε μέλος· καὶ ἄρα, καὶ ὁ νέος
τρόπος διδασκαλίας καὶ ἐκμάθησης τῆς σημειογραφίας. τὴν
δημιούργησαν οἱ τρεῖς Διδάσκαλοι, “ὅ τε Ἱερολογιώτατος ἐν
διακόνοις κὺρ Χρύσανθος, ὁ μουσικολογιώτατος λαμπαδά-
ριος τῆς τοῦ Χριστοῦ μεγάλης Ἐκκλησίας κὺρ Γρηγόριος, καὶ
ὁ μουσικολογιώτατος κὺρ Χουρμούζιος”, ὅπως ἀναφέρει ἡ
Πατριαρχικὴ Διακήρυξις, ποὺ μοῦ εἶπες νὰ τὴν βρῶ, καὶ τὴν
βρῆκα, κι ἔμαθα πολλὰ πράγματα ποὺ δὲν τὰ ἤξερα. Πρέ-
πει νὰ συσκέφθηκαν μαζὶ κάποιες φορὲς πρὶν ἀπ’ τὰ Χρι-
στούγεννα τοῦ 8, ἀφοῦ καὶ ξέχωρα ὁ καθένας ἦταν
προετοιμασμένος γιὰ κάτι καινούργιο καὶ θεμελιακὸ γιὰ νὰ
σωθῆ καὶ διαδοθῆ τὸ πατροπαράδοτο βυζαντινὸ μέλος. καὶ
διαδόθηκε μὲ τὴν φροντίδα τοῦ Πατριαρχείου καὶ τὴν σύστα-
ση τοῦ “κοινοῦ μουσικοῦ σχολείου” ποὺ πρωτολειτούργησε τὸν

Ἰανουάριο τοῦ 85 στὸ Σιναϊτικὸ μετόχι, στὸν Βαλατᾶ τοῦ
κερατίου κόλπου, ἐκεῖ στὴν κωνσταντινούπολη.
ια΄ Ὁ Διδάσκαλος· Ποιά εἶναι τὰ καίρια πράγματα
ποὺ ἔκαναν οἱ τρεῖς Διδάσκαλοι τῆς νέας μεθόδου;
ια΄ Ὁ μαθητής· Δυὸ εἶναι τὰ καιριώτατα, ὅπως μὲ
δασκάλεψες, Δάσκαλε, καὶ κάποια ἄλλα ἀπαραίτητα πα-
ραπληρωματικά. τὸ πρῶτο, ὅτι ἀντικατέστησαν τὴν πολυ-
σύλλαβη παραλλαγὴ μὲ τὰ παλαιὰ ἀπηχήμτα ἢ καὶ
ἐνηχήματα, δηλαδὴ Ανανες, νεανες, νανα, Αγια, Ανανες γιὰ
τὴν ἀνάβαση, καὶ νεαγιε, Αανες, νεχεανες, Ανεανες, νεαγιε
γιὰ τὴν κατάβαση στὸ διατονικὸ γένος, καὶ ἀντίστοιχα τοὺς
φθόγγους νεανες, νενανω καὶ νεχεανες γιὰ τὸ χρωματικὸ
γένος, μὲ τοὺς μονοσύλλαβους φθόγγους πΑ, Βου, Γα, Δι,
κΕ, ζω, νη. κι ἦταν πολὺ ἔξυπνο αὐτὸ ποὺ ἔκαναν· πῆραν
τὰ ἑφτὰ πρῶτα γράμματα τῆς ἑλληνικῆς ἀλφαβήτας, σὰν
πατριῶτες καὶ σωστοὶ ἕλληνες ποὺ ἦταν, και τὰ συλλάβισαν
μὲ σύμφωνα ἢ φωνήεντα, ἀνάλογα, καὶ μὲ τὴν ἔγνοια τους νὰ
σώζονται καὶ στὴν παραλλαγὴ οἱ πέντε φωνὲς τῆς ἑλληνικῆς
γλώσσας· δηλαδή, α - ε - ι - ο - ου. τὸ δεύτερο, καὶ τὸ και-
ριώτατο ποὺ ἔκαναν, ὅτι ἐξήγησαν καὶ μετέγραψαν ἀναλυτικὰ
μὲ φωνητικὰ σημάδια τὸ μέλος ποὺ ἔδειχναν οἱ Θέσεις καὶ
τὰ σημάδια τῶν μεγάλων ὑποστάσεων χειρονομίας, –τὸ
οὐράνισμα, τὸ κύλισμα, τὸ Σύναγμα, γιὰ παράδειγμα– ,
καὶ μᾶς παρέδωκαν μὲ τὴν ἀναλυτικὴ σημειογραφία τους τὸν
μέγα πλοῦτο τῶν μελοποιήσεων τῶν βυζαντινῶν καὶ μεταβυ-
ζαντινῶν μέχρι τὶς μέρες τους μελοποιῶν. Ὁ Γρηγόριος, ποὺ

πέθανε νέος μετὰ τὰ Χριστούγεννα τοῦ 82, ἔγραψε 8 κώ-
δικες μὲ ἐξηγήσεις, κι ὁ Χουρμούζιος, ποὺ εὐτύχησε νὰ ζή-
σει μέχρι τὸ 80, ἔγραψε 3 ὀγκώδεις κώδικες. μέγα ἐθνικὸ
ἔργο! κι εὐτυχῶς, τώρα βρίσκεται ὅλο στὴν Ἑλλάδα· στὴν
Ἐθνικὴ Βιβλιοθήκη καὶ στὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν, στὴ συλ-
λογὴ χειρογράφων τοῦ κωνσταντίνου Ψάχου, γιὰ τὴν ἀπό-
κτηση τῆς ὁποίας φρόντισες ἀποφασιστικὰ ἐσὺ Δάσκαλε, καὶ
σ’ εὐχαριστοῦμε γι αὐτό.
ιβ΄ Ὁ Διδάσκαλος· Ἔχουν ἱστορηθῆ καταλεπτῶς τὰ
σχετικὰ θέματα γύρω ἀπ’ τὴ νέα μέθοδο;
ιβ΄ Ὁ μαθητής· τώρα δὲν εἶμαι ἀδιάβαστος· ἔψαξα
καὶ ξέρω καλὰ ὅτι ὅλα σχεδὸν τὰ θέματα ἔχουν ἐρευνηθῆ κι
ἔχουν ἱστορηθῆ καταλεπτῶς. κάποια ἀπὸ αὐτὰ βρίσκονται
σκόρπια σὲ πολλὰ βιβλία, μελετήματα καὶ ἄρθρα, καὶ κά-
ποια ἄλλα πιὸ συγκεκριμένα. οἱ κατάλογοι, πρῶτα, “τὰ
Χειρόγραφα Βυζαντινῆς μουσικῆς” μὲ ὑποτίτλους “Ἅγιον
Ὄρος” – “μετέωρα” – “νησιωτικὴ Ἑλλάδα” – “Σινᾶ” –
“Ἀγγλία” ποὺ ἀπ’ τὸ 975 πρῶτος ἐσύ, Δάσκαλε, ἄνοιξες
αὐτὴν τὴν σειρὰ στὶς ἐκδόσεις τοῦ Ἱδρύματος Βυζαντινῆς μου-
σικολογίας, μᾶς προσφέρουν τὶς πηγὲς τῆς ψαλτικῆς ἱστορίας
μας. Ὕστερα, ὅλες οἱ διδακτορικὲς διατριβὲς τῆς νέας γενιᾶς
τῶν μουσικολόγων, ποὺ πάλι ἐσὺ δασκάλεψες καὶ φρόντισες
νὰ ἀναγορευτοῦν ἀπ’ τοὺς σαράντα τόσους - πενῆντα ὑποψή-
φιους, πρᾶγμα ποὺ δὲν χωράει ὁ νοῦς γιὰ πανεπιστημιακό
δάσκαλο!, οἱ εἰκοσιοχτὼ μέχρι τώρα· ἀπὸ αὐτὲς τὶς διατριβὲς
ἐκδόθηκαν οἱ δεκαοχτὼ - εἴκοσι, πάλι ἀπ’ τὸ Ἵδρυμα Βυ-

ζαντινῆς μουσικολογίας. κρῖμα, ποὺ ἤμουν μικρὸς καὶ δὲν
πρόφτασα κι ἐγὼ νά ᾽μαι διδάκτοράς σου μαθητής! κι ἀκό-
μα πρέπει νὰ μνημονέψω τὰ Διεθνῆ Συνέδρια γιὰ τὴν Βυζα-
ντινὴ μουσικὴ «Θεωρία καὶ Πράξη τῆς Ψαλτικῆς τέχνης»,
ποὺ κι αὐτὰ μὲ τὴν ἔμπνευσή σου γίνονται, καὶ τοὺς τόμους
τῶν Πρακτικῶν αὐτῶν τῶν Συνεδρίων, ὅπου μέσα ἐκεῖ περιέ-
χονται οἱ ἐπιστημονικὲς ἀνακοινώσεις τῶν συνέδρων κάθε φο-
ρά. καὶ θὰ φτάνουν τὸν ἀριθμὸ 200 μέχρι τώρα στὰ πέντε
Συνέδρια ἀνὰ τριετία, ἀπ’ τὸ 2000 ὣς τὸ σωτήριο ἔτος μας
202, οἱ ἀνακοινώσεις γιὰ πολλὰ καὶ διάφορα θέματα τῆς
Ψαλτικῆς, καὶ βέβαια καὶ γιὰ τὴν νέα μέθοδο.
κι ἄλλα ἀκόμα ἔμαθα, Δάσκαλε· καὶ γιὰ μουσικολο-
γικὲς σπουδές, καὶ γιὰ ἄλλες ἐκδόσεις καὶ ἐπανεκδόσεις μου-
σικῶν βιβλίων, καὶ γιὰ ἐπανέκδοση τοῦ μεγάλου Θεωρητικοῦ
τοῦ Χρυσάνθου, καὶ γιὰ Χοροὺς Ψαλτῶν ποὺ ἁμιλλῶνται νὰ
βρίσκουν καὶ νὰ παρουσιάζουν παλαιὰ μελοποιήματα, ἀνέκ-
δοτα, παρμένα ἀπ’ τὰ Πρωτόγραφα τῶν ἐξηγήσεων τῶν δι-
δασκάλων Γρηγορίου καὶ Χουρμουζίου. κι ἄλλα κι ἄλλα
ἀκόμα. καὶ περιμένουμε ὅλοι πῶς καὶ πῶς τὸν ἀναλυτικὸ
κατάλογο ποὺ ἔκανες, δηλαδὴ “τὰ Πρωτόγραφα τῆς ἐξηγή-
σεως εἰς τὴν νέαν μέθοδο”. Δάσκαλε, μὴ μᾶς τὴ στερεῖς
πολὺ ἀκόμα αὐτὴν τὴν εὐεργεσία!
Ὁ Διδάσκαλος. τὸ ξέρω, εἶναι τὸ χρέος μου βαρύ· καὶ
ξέρω ὅτι ὁ καλὸς Θεὸς μακροθυμεῖ καὶ μ’ ἐλεεῖ νὰ ζῶ, παρ’
ὅλα ὅσα τράβηξα, ἢ ἐκεῖνος μοῦ ᾽δωσε γιὰ νὰ λογαριαστῶ μα-
ζί του, τὰ τελευταῖα πέντε-ἕξι χρόνια. Εἶναι τὸ μέλημά μου
“ἡμέρας καὶ νυκτός” καὶ σύντομα θὰ χαροῦμε ὅλοι αὐτὸν τὸν

λεπτομερέστατο κατάλογο, τοῦ ἐξηγητικοῦ ἔργου τῶν τριῶν
Διδασκάλων, τῆς ἀναπανάλεπτης αὐτῆς καὶ μέγιστης “εὐερ-
γεσίας τοῦ ἔθνους”.
καὶ γιὰ νὰ δοῦμε καὶ μαζὶ πολλὲς λεπτομέρειες αὐτοῦ
τοὺ ἔργου καὶ αὐτῆς τῆς ὑπόθεσης τῆς νέας μεθόδου, καὶ
πῶς ἔφτασε μέχρι τὶς μέρες μας, καὶ τί πρέπει ἐμεῖς νὰ κά-
νουμε ἀκόμα, ἂς ἐπανέλθουμε στὴ σειρὰ τῶν ἐρωταποκρίσε-
ων. καὶ ρώτα με πάλι ἐσὺ γιὰ νὰ σοῦ ἀπαντῶ ἐγὼ καὶ νὰ σὲ
δασκαλεύω. Βλέπω τὸ νοῦ σου κοφτερὸ καὶ πολλὰ ἀκόμα
θέλεις νὰ ξεδιαλύνεις. κι ὅταν νοιώθω κι ἐγὼ τὴ σκέψη σου νὰ
φτερουγάει σὰν τὸ πουλὶ νὰ βρῆ τροφή, συνεπαίρνομαι τ’
ἀψήλου καὶ θέλω νὰ παραβγαίνω στὸ φτερούγισμα καὶ στὸ
λάλημα, πού ᾽ναι γλυκειὰ τροφὴ τοῦ νοῦ καὶ χορτασμὸς τῆς
γνώσης!

ἀρχὴ β΄ μέρους
38 Ἐρώτηση· Δάσκαλε, ἐκτὸς ἀπ’ τοὺς ἐξηγητὲς δα-
σκάλους Γρηγόριο καὶ Χουρμούζιο, ἐξήγησαν κι ἄλλοι παλαιὰ
μαθήματα στὴν ἀναλυτικὴ σημειογραφία τῆς νέας μεθόδου;
Ἀπόκριση· Ἐξήγησαν κι ἄλλοι, ἀρκετοί. Θὰ σοῦ ἀνα-
φέρω τοὺς Ἁγιορεῖτες, ποὺ δὲν τοὺς ξέρετε οἱ περισσότεροι
ἔξω ἀπ’ τ’ Ἁγιονόρος. καὶ νὰ ξέρεις ὅτι τ’ Ἅγιονόρος ἔχει μιὰ
ὑπερχιλιετῆ ἀδιάκοπη ψαλτικὴ παράδοση, συνομήλικη μά-
λιστα μὲ τὴν σημειογραφία τῆς Ψαλτικῆς μας τέχνης. καὶ
τὸ τονίζω: ἀδιάκοπη παράδοση. Ἐξηγητὲς εἶναι οἱ Δοχει-

αρῖτες Ἱερομόναχοι νικόλαος καὶ κοσμᾶς, ὁ Διονυσιάτης δι-
δάσκαλος Ἰωάσαφ κι ὁ Βατοπεδηνὸς ματθαῖος. Εἶναι κι ὁ
Παντοκρατορινὸς Θεοφάνης, ἀλλ’ αὐτὸς ἐξήγησε κι ἔγραψε
σὲ μιὰ δική του ἀναλυτικὴ σημειογραφία, ὅπου διατηρεῖ πε-
ρισσότερα σημάδια ἀπ’ αὐτὰ ποὺ διατήρησαν οἱ τρεῖς Δά-
σκαλοι στὴ νέα μέθοδο. Εἶναι παρόμοια περίπτωση μὲ τὸν
σύγχρονο δάσκαλο Ἀπόστολο κώνστα Χῖο.
39 Ἐρώτηση· Ἡ ἀναλυτικὴ σημειογραφία τῶν Ἀγιο-
ρειτῶν ἐξηγητῶν εἶναι ἀκριβῶς ἴδια, ὅπως τὴν κανονίζει ἡ νέα
μέθοδος;
Ἀπόκριση· Εἶναι ἴδια· δηλαδή, τὸ μέλος τῶν παλαιῶν
θέσεων εἶναι τὸ ἴδιο, κι αὐτὸ εἶναι τὸ βασικό· στὴν καταγραφή
του ὅμως οἱ Ἁγιορεῖτες εἶναι πιὸ ἀναλυτικοί· χρησιμοποιοῦν
περισσότερα Γοργά, ἢ καὶ Δίγοργα, κι ἔτσι μαζεύουν δυὸ ἢ
τρία σημάδια σ’ ἕνα χρόνο μὲ Γοργὰ ἢ Δίγοργα δηλαδή, ὄχι
πάντοτε, ἀλλὰ κάπου κάπου. κι ἀκόμα, κάπου κάπου στὶς
καταλήξεις προσθέτουν καὶ κάποιο μικρὸ ποίκιλμα· σὰν κά-
τι μικρὸ μέλισμα ἢ καλλώπισμα. Αὐτὸ εἶναι ἀπόρροια τῆς
προφορικῆς ψαλτικῆς παράδοσης τοῦ Ἁγίου Ὄρους. τί θέ-
λω νὰ πῶ καὶ νὰ καταλάβεις· στὸ Ἅγιον Ὄρος μὲ τὶς πολ-
λὲς ἀγρυπνίες, ἄρα καὶ τὴν καθημερινὴ ἐνασχόληση μὲ τὰ
ψαλτικά, νοιώθουν τὴν ἀνάγκη τῆς κίνησης, ἰδίως στὴ μουσι-
κή. Ἀντίθετα ἴσως μὲ ὅ,τι πιστεύεται ἡ ψαλτικὴ στὸ Ἅγιον
Ὄρος εἶναι “πεποικιλμένη”· αὐτὸς εἶναι ὁ ὅρος ποὺ ἴσως ἐξη-
γεῖ τὰ πράγματα, κι ἔχει νὰ κάνει τόσο μὲ τὴν σημειογραφία
ὅσο καὶ μὲ τὴν ἑρμηνεία τῆς σημειογραφίας.
0 Ἐρώτηση· Εἶπες, Δάσκαλε, ὅτι ἡ σημειογραφία

εἶναι ἀνέκαθε δυναμική. Εἶναι κι ἡ νέα ἀναλυτικὴ σημειογρα-
φία δυναμική;
Ἀπόκριση· ναί, βέβαια· εἶναι δυναμική.
Ἐρώτηση· καὶ σὲ τί συνίσταται αὐτὴ ἡ δυναμική;
Ἀπόκριση· Ἀπορρέει ἀπ’ τὴν φύση τῶν σημαδιῶν. τὰ
σημάδια, σοῦ τὸ εἶπα κι ἀρχὴ ἀρχή, δὲν δείχνουν συγκεκρι-
μένη ὀξύτητα καὶ πάντοτε τὴν ἴδια, ἀλλὰ δείχνουν μέγεθος
φωνῆς ἢ διαστήματος· μᾶς λένε πῶς νὰ ψάλλουμε· μᾶς πε-
ριγράφουν τὸν τρόπο ἐκφορᾶς τῆς φωνῆς μας.
2 Ἐρώτηση· τὸ μέγεθος φωνῆς ποὺ δείχνουν τὰ ση-
μάδια, εἶναι πάντοτε τὸ ἴδιο;
Ἀπόκριση· Ὄχι, βέβαια· τὸ μέγεθος φωνῆς ἐξαρτᾶται
ἀπ’ τὸν ἦχο ποὺ ψάλλεις. Ἄλλο μέγεθος ἔχει τὸ Ὀλίγον καὶ
ἡ Πεταστὴ καὶ τὸ κέντημα καὶ τὰ κεντήματα, καὶ ἡ Ἀπό-
στροφος καὶ ἡ Ὑπορροὴ καὶ τὸ Ἐλαφρὸν ὅταν ψάλλεις α΄
ἦχο κι ἄλλο μέγεθος ὅταν ψάλλεις β΄ ἦχο, γιὰ παράδειγμα·
καὶ σὲ ὅλους τοὺς ἄλλους ἤχους παρόμοια. Δηλαδὴ οἱ κινη-
τοὶ φθόγγοι μέσα στὰ τετράχορδα καὶ πεντάχορδα ἔχουν δια-
φορετικὸ μέγεθος κάθε φορά. καὶ μὲ τὰ φθορίσματα ἢ τὶς
ἀλλοιώσεις μὲ διέσεις καὶ ὑφέσεις τὸ μέγεθος φωνῆς ἀλλά-
ζει· τὰ σημάδια εἶναι τὰ ἴδια, ἀλλὰ ἀλλάζει τὸ μέγεθός τους.
3 Ἐρώτηση· τώρα τὸ καταλαβαίνω καλά, Δάσκαλε.
Ἀπόκριση· καὶ καλύτερα ἀκόμα θὰ τὸ καταλάβεις καὶ
θὰ ἱκανωθῆς νὰ ψάλλεις σωστότερα ἂν σοῦ πῶ καὶ τοῦτον τὸν
λόγο· ἡ σημειογραφία μᾶς κάνει ἑρμηνευτές. Πρόσεξε· κοιτᾶμε

τὸ ὑμνογράφημα, ὅ,τι κι ἂν εἶναι αὐτό, καὶ βρισκόμαστε
μπροστὰ σὲ δυὸ ἀλφάβητα: ἕνα τὰ γράμματα καὶ τ’ ἄλλο
τὰ σημάδια. κι ὡς ἀλφάβητα εἶναι γραμμένα μὲ ὀρθογραφία
καὶ τὰ δυό· μόνο ποὺ στὴν ὀρθογραφία τῶν γραμμάτων λεί-
πουν οἱ τόνοι καὶ τὰ πνεύματα, δηλαδὴ οἱ ὀξεῖες κι οἱ βαρεῖες
κι ἡ περισπωμένη κι ἡ ὑπογεγραμμένη, γιατὶ αὐτὰ πέρασαν
στὴν σημειογραφία. τὸ κείμενο εἶναι ἄτονο καὶ πρέπει νὰ τὸ
τονίσουμε μὲ τὰ σημάδια τῆς σημειογραφίας. Βλέπεις μὲ τί
σοφία εἶναι γραμμένο αὐτὸ ποῦ ψάλλεις ἢ τραγουδᾶς;
μαθητής· Βλέπω, Διδάσκαλε, καὶ θαυμάζω.
Διδάσκαλος· λές πὼς ψάλλεις, ἀλλὰ δὲν κάνεις ἄλλο
ἀπ’ τὸ νὰ ἑρμηνεύεις· καὶ πρέπει νὰ ξέρεις, τὰ ἴδια τὰ ση-
μάδια σοῦ τὸ λένε, πῶς θὰ ἐκφράσεις τὴν Πεταστὴ καὶ πῶς
θὰ τρέψεις τὴ φωνή σου νὰ κάνεις αὐτὸ ποὺ σοῦ λέει ἡ Βα-
ρεῖα ἢ τὸ Ἀντικένωμα, καὶ τ’ ἄλλα σημάδια. νά, ἐδῶ ξεπε-
τάχτηκε μόνη της κι ἡ λέξη ἔκφραση, πλάϊ στὴν ἑρμηνεία.
Δὲν εἶναι γραμμένα γιὰ ὀμορφιὰ τὰ χειρονομικὰ ποιοτικὰ ση-
μάδια· μὴ ψάλλεις σὰ νὰ μὴ τὰ βλέπεις ἢ σὰν νὰ μὴν ὑπάρ-
χουν. Ψάλλεις σωστά, ἀγαπητέ μου, θὰ πῆ πόσο προσέχεις
κι ἀγαπᾶς κι ἑρμηνεύεις τὴν σημειογραφία, καὶ δὲν τὴν βιά-
ζεις, δὲν τὴν κακοποιεῖς, αὐτὴν καὶ τὸ μέλος ποὺ σοῦ λέει· καὶ
μαζὶ μ’ αὐτὴν τὸν λόγο ποὺ ἀπευθύνεις στὸν Θεὸ καὶ τοὺς
ἁγίους του κάθε φορά. Σοῦ τὸ κανοναρχεῖ καὶ ὁ 75ος κανόνας
τ ῆ ς Π εν θ έκ τ η ς ο ἰ κ ο υ μ ε ν ι κ ῆ ς Σ υ ν όδ ο υ ( ἐν τ ρ ο ύ λ λ ῳ , 9 ) ·
“ἀλλὰ μετὰ πολλῆς προσοχῆς καὶ κατανύξεως τὰς ψαλμω-
δίας προσάγειν”.
5 Ἐρώτηση· Δάσκαλε, χωρεῖ παραπέρα ἀνάλυση

στὴν ἀναλυτικὴ σημειογραφία; τὸ λέω ξεκινῶντας ἀπ’ τὴν
ἑρμηνεία τῆς σημειογραφίας ποὺ εἶπες μόλις τώρα.
Ἀπόκριση· καλὰ τὸ στοχάστηκες καὶ τὸ ρωτᾶς· σὰν
προκομένος μαθητὴς καλοῦ δασκάλου.
μαθητής· μὲ παινεύεις, Δάσκαλε, συχνά· καὶ τὸ
παίνεμα θέλει ἀνταπόδομα. Δὲν μοῦ ἔμαθες κι ἐκεῖνο ποὺ λέ-
ει παλαιὸς διδάσκαλος· “... κι ὕστερα ἔχεις τὴν ἔννοιάν σου τὸ
πῶς νὰ μάθῃς νὰ τραγωδᾶς ταὶς θέσεις, καθὼς σὲ ταὶς ψάλ-
λει ὁ διδάσκαλός σου. ... καὶ αὐτὸ ἔχε ἔννοιαν, καὶ ρώτα τὸν
διδάσκαλόν σου νὰ τὸ μάθῃς· καὶ ἂν τὸ εἰξεύρῃ εἶναι καλὸς τε-
χνίτης καὶ φύλαγέ τον· εἰδεμή, φεύγα ὀγλήγωρα ἀπ' αὐτὸν
καὶ μὴ χάνῃς τὸν καιρόν σου” [ΕΒΕ 98].
Διδάσκαλος· Δὲν θά ᾽χω, δηλαδή, ‘ὀγλήγορη’ ἀπαλ-
λαγὴ ἀπὸ σένα!
7 μαθητής· Δάσκαλε, μὲ βαρέθηκες;
Διδάσκαλος· Ἔτσι, γιὰ ‘ἐγλεντζὲ’ τὸ λέω.
8 μαθητής· μὲ καίει, Δάσκαλε, ἡ ἀπορία ποὺ ξε-
στόμισα· καὶ καίει, θαρρῶ, καὶ πολλοὺς ἄλλους, καθὼς
γροικῶ ἐδῶ κι ἐκεῖ στὶς συζητήσεις: χωρεῖ παραπέρα ἀνάλυ-
ση στὴν ἀναλυτικὴ σημειογραφία;
Ἀπόκριση· Σ’ αὐτὸ ποὺ ρωτᾶς εἶναι τρία τέσσερα
πράγματα πλεγμένα· τὸ ἕνα εἶναι ὅτι ἡ σημειογραφία εἶναι
δυναμικὴ καὶ περιγραφική ~ τὸ ἄλλο εἶναι ἡ ἐξήγηση καὶ
ἀνάλυση τῆς σημειογραφίας ~ ἄλλο πάλι εἶναι ἡ ἑρμηνεία
ποὺ ἀπορρέει ἀπ’ τὴν φύση τῆς σημειογραφίας ~ κι ἕνα ἄλλο

ἀκόμα εἶναι τὸ ἂν εἶναι –καὶ ἂν πρέπει νὰ εἶναι– ἡ σημειογρα-
φία προσδιοριστικὴ ἢ ὄχι. Ἂν εἶναι προσδιοριστικὴ ἡ σημει-
ογραφία, τὸ μπορεῖ κάλλιστα νὰ εἶναι, καὶ καταγράφει μὲ
πᾶσα λεπτομέρεια τὰ καμώματα τῆς φωνῆς τοῦ κάθε ἑρμη-
νευτοῦ ψάλτη, παύει νὰ εἶναι δυναμικὴ καὶ περιγραφική, καὶ
νὰ ἔχει πάγκοινη ἀποδοχή. μιὰ τέτοια ἀναλυτικώτατη ση-
μειογραφία θέλει καλοὺς μιμητὲς τοῦ συγκεκριμένου ἑρμηνευ-
τοῦ νὰ τὴν ψάλλουν· κι ἂν τὸ μποροῦν εἶναι καλοὶ μιμητές· ἂν
δὲν τὸ μποροῦν εἶναι κακοὶ ψάλτες. καὶ τὸ κυριώτερο· πόσο
σωστὴ εἶναι αὐτὴ ἡ ἑρμηνεία τοῦ κάθε ἑρμηνευτοῦ νὰ πρέπει νὰ
τὴν μιμηθῆς;! Σὲ κάθε περίπτωση μιὰ τέτοια σημειογραφία
σοῦ ἀφαιρεῖ τὴν ἐλευθερία τῆς δικῆς σου ἑρμηνείας καὶ ἔκφρα-
σης. τότε ἡ σημειογραφία ἀπὸ λυτρωτής σου καταντάει δυ-
νάστης σου. μεριάζοντας αὐτὸ τὸ γεγονὸς στὴν ἄκρη, ἀπομένει
ἀπείραχτη ἡ φύση τῆς σημειογραφίας, ὅπως ἔφτασε μέχρις
ἐμᾶς. Φτάνει νὰ συνεπαίρνεσαι ἀπ’ τὴν δυναμική της καὶ νὰ τὴν
ἑρμηνεύεις.
9 Ἐρώτηση· Πολὺ σωστὴ ἐξήγηση μοῦ ἔδωσες, ἀλλὰ
δὲν μοῦ ἀπάντησες, Δάσκαλε· χωρεῖ παραπέρα ἀνάλυση;
Ἀπόκριση· Δὲν χωρεῖ καὶ δὲν χρειάζεται ἀνάλυση τῆς
ἀνάλυσης. Ἡ ἀναλυτικὴ σημειογραφία ἔχει κι αὐτὴ τὴν ὀρθο-
γραφία της, καὶ δὲν πρέπει κάθε φορὰ ποὺ βλέπουμε Πε-
ταστὴ ἢ κάποιο σημάδι μὲ κλάσμα ἢ ἀνάβαση μὲ κεντήματα
ἢ ἄλλη ὀρθογραφικὴ ἀλληλουχία σημαδιῶν νὰ τὰ ἀναλύου-
με· κι ἄλλος ἀκόμα ν’ ἀναλύει τὶς ὀρθογραφικὲς ἀλληλουχίες
τῆς νέας ἀνάλυσης. τέτοια ἀνάλυση δὲν ἔχει σταματημό. Δὲν
χωρεῖ παραπέρα ἀνάλυση, γιατὶ ἐκφυλίζεται ἡ μελικὴ θέση.

Χωρεῖ ἑρμηνεία καὶ χρειάζεται ἑρμηνεία τῆς σημειογραφίας
κάθε φορά· κι ἴσως σοῦ φανῆ παράξενο, μὰ κάθε φορὰ μπο-
ρεῖ τὸ ἄκουσμα τοῦ ἴδιου ψάλματος ἀπ’ τὸ ἴδιο μουσικὸ κεί-
μενο κι ἀπ’ τὸν ἴδιο ψάλτη νά ᾽ναι καὶ λίγο διαφορετικό. Γι
αὐτὸ καὶ δὲν τὸ καταγράφουμε κάθε φορὰ τὸ πῶς ψάλουμε·
ἁπλῶς, ἑρμηνεύουμε. Αὐτὸ εἶναι ἡ προφορικὴ παράδοση· ἰσό-
κυρη μὲ τὴν γραφτὴ καὶ ἰσχυρή, ὅσο κι ἐκείνη. οἱ μουσικὲς ση-
μειογραφίες, ἔτσι κι ἀλλοιῶς καὶ σὲ ὅλον τὸν κόσμο, εἶναι ἕνας
ὁδηγὸς γιὰ τὸν καλλιτέχνη ψάλτη ἢ τραγουδιστή· κι αὐτὸς, ὁ
ψάλτης ἢ ὁ τραγουδιστής, βάζει τὴν ψυχή του, ἀνεβάζει τὴν
καρδιά του στὰ χείλη καὶ φυσάει πνοὴ ζῶσα στὴν σημειο-
γραφία, κι αὐτὴ βγάζει ἄυλα φτερὰ καὶ φτερουγίζει γύρω μὲ
τὸν ἀέρα. Ἄλλωστε, ὅλα ὅσα προσόμοια μέλη ψάλλουμε, κι
ἄλλα πολλὰ ἀκόμα, προφορικὰ δὲν τὰ ψάλλουμε; καὶ τὰ
ψάλλουμε ὅλοι καὶ πάντοτε τὰ ἴδια; Ὄχι βέβαια. Ὑπάρ-
χει ὅμως κι ἡ γνώση τῶν πραγμάτων, ποὺ μᾶς κανοναρχεῖ
κάποια “ἄγραφα πράγματα”.
50 Ἐρώτηση· Ἄγραφα πράγματα;!
Ἀπόκριση· Ἐδῶ χρειάζεται προσοχή· οἱ τρεῖς Δά-
σκαλοι, κατὰ τὴν σύνταξη καὶ τὸ κανόνισμα τῆς νέας μεθό-
δου καὶ τὴν ὀρθογραφία τῆς ἀναλυτικῆς σημειογραφίας
ἐξήγησαν, ὅπως εἴπαμε, καὶ κατέγραψαν ἀναλυτικὰ τὸ μέλος
τῶν συνθέσεων τῶν δασκάλων πρὶν ἀπὸ αὐτούς. Γιὰ τὴν ποι-
ότητα, ὅπως εἶπαν, τῆς ἐκφορᾶς τῆς φωνῆς κράτησαν σὲ ἰσχὺ
πέντε - ἕξι σημάδια ἀπ’ τὴν κατηγορία τῶν ὑποστάσεων· τὴν
Βαρεῖα, τὸ Ὁμαλόν, τὸ Ψηφιστόν, τὸ Ἀντικένωμα, τὸ [Ἕτε-
ρον]Παρακάλεσμα ποὺ τὸ ἀναβάφτισαν Σύνδεσμο, καὶ τὸν

Σταυρό. Σ’ αὐτὴν τὴν κατηγορία τῶν σημαδιῶν ποὺ δείχνουν
κάποιον τρόπο ἐκφορᾶς τῆς φωνῆς καὶ εἶχαν παγιωθῆ στὴν
ἐξηγητικὴ γραφή, –ὄχι μόνο γιὰ τὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ
ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν κοσμικὴ καὶ ἐξωτερικὴ μουσική, δηλαδὴ τὰ
τραγούδια, ἑλληνικὰ καὶ περσικὰ καὶ τουρκικά– , ἀνήκουν κι
ἄλλα σημάδια, ποὺ κάποια ἀπ’ αὐτὰ τὰ ἄλλα τὰ χρησι-
μοποίησαν κι αὐτοὶ τὰ πρῶτα χρόνια τῆς διδασκαλίας τους
τῆς νέας μεθόδου καὶ τὰ ἔγραφαν στὶς πρωτοεξηγήσεις τους.
Ὁ σύγχρονός τους δάσκαλος Ἀπόστολος κώνστας Χῖος χρη-
σιμοποιεῖ δώδεκα σημάδια, μέσα σ’ αὐτὰ καὶ τὰ ἕξι τῆς νέ-
ας μεθόδου, καὶ τὰ ταξινομεῖ σὲ τρεῖς τάξεις. Ἀπ’ αὐτὰ
χρησιμοποιεῖ στὰ χειρόγραφά του μέχρι τὸν θάνατό του (†
80) καὶ τὰ ἑξῆς πέντε: λύγισμα, Πίασμα, τρομικό,
Ἐκστρεπτό, καὶ Παρακλητική, καὶ ἀραιότερα τὸ Ἀντικενοκύ-
λισμα καὶ τὸ Ἐπέγερμα. κι ὁ Θεοφάνης Παντοκρατορηνὸς
διατηρεῖ τὰ σημάδια λύγισμα, Πίασμα καὶ τρομικό. κι
ἄλλοι δάσκαλοι ἐξηγητὲς διατηροῦσαν κι ἄλλα ἀκόμα τέτοια
σημάδια, τὴν ἐποχὴ ποὺ εἶχε καθιερωθῆ ἡ νέα μέθοδος καὶ
διαδιδόταν καὶ μὲ τὴν μουσικὴ τυπογραφία. κι ὁ κωνστα-
ντῖνος Πρωτοψάλτης στὴ δική του ἐξηγητικὴ σημειογραφία
μέχρι ποὺ πέθανε, τὸ 82 θαρρῶ. καὶ στὶς μέρες μας ὁ μα-
καρίτης δάσκαλος Σίμων καρᾶς ἀνέσυρε, χωρὶς νὰ τὸ λέει,
ἀπ’ τὸ Θεωρητικὸ τοῦ Ἀποστόλου Χίου ὅλα αὐτὰ τὰ σημά-
δια, κι ἄλλες ἀκόμα ἐξηγητικὲς λεπτομέρειες. κι ἐγὼ διδά-
σκοντας τὴν ἐνέργεια αὐτῶν τῶν σημαδιῶν νὰ ψάλλουμε χωρὶς
νὰ τὰ βλέπουμε σημειωμένα, σημειώνω καὶ κάπου κάπου τὸ
σημάδι λύγισμα· γιατὶ τὸ λύγισμα στὴ διπλῆ ἀνάβαση μὲ

Ὀξεῖα καὶ κεντήματα, καὶ τὸ Ἀντικένωμα μὲ Ἁπλῆ ὑποκά-
τω του καὶ κατάβαση μὲ Γοργὸ δημιουργοῦν ὅλη τὴν κίνηση
τῆς μελωδίας, κεντοῦν τὴν μελωδία. κι ἄλλοι δάσκαλοι ἴσως
ἄλλα ἢ καὶ ἐπινοοῦν δικά τους, ὅπως ἔκανε καὶ ὁ Γεώργιος
λέσβιος στὴν δική του σημειογραφία, τὸ λέσβιον Σύστημα.
τὸ καθένα ἀπ’ αὐτὰ τὰ σημάδια παρασημαίνει μιὰν ἰδιαίτε-
ρη μελικὴ κίνηση· ἢ καὶ δυὸ ἢ καὶ τρεῖς κάποια ἀπ’ αὐτά.
Ὅπως καὶ τὰ πέντε (μὲ τὸν Σταυρὸ ἕξ) ποὺ κρατήθηκαν σὲ
ἰσχὺ στὴν ἀναλυτικὴ σημειογραφία.
καὶ τώρα ἀναπηδᾶνε τὰ κρίσιμα ἐρωτήματα: τὰ ἐξήγη-
σαν οἱ τρεῖς δάσκαλοι ὅλα αὐτὰ καὶ κατέγραψαν τὸ μέλος τους
μόνο μὲ φωνητικὰ σημάδια καὶ τὰ κατέστησαν ἄχρηστα πιά;
Ἐξήγησαν σὲ ὅλες τὶς περιπτώσεις τῆς παλαιότερης ἐξηγη-
τικῆς σημειογραφίας τὸ μέλος τοῦ Ὁμαλοῦ, γιὰ παράδειγ-
μα, ἢ τοῦ τρομικοῦ, ποὺ ἔχουν δυὸ καὶ τρεῖς διαφορετικὲς
μελικὲς κινήσεις; παραπλήσιες, δὲν λέω, ἀλλὰ διαφορετικές;
μήπως ἑνοποίησαν τὶς ἐξηγήσεις κάποιων ἀπ’ αὐτὰ τὰ ση-
μάδια καὶ κατέγραψαν τὸ ἴδιο καὶ τὸ μέλος τοῦ τρομικοῦ καὶ
τὸ μέλος τοῦ Ψηφιστοῦ; πάλι γιὰ παράδειγμα ἀναφέρω μό-
νο αὐτά. κι ἀκόμα· ποιά ἀκριβῶς ποιοτικὴ ἐνέργεια ἔχουν τὰ
πέντε σημάδια ποὺ εἶναι σὲ ἰσχύ; μόνο περιγραφικὰ ξέρου-
με· καὶ ξέρουμε τόσες περιγραφές τους ὅσα εἶναι καὶ τὰ θε-
ωρητικὰ ποὺ τὶς περιέχουν κι οἱ δάσκαλοι ποὺ τὶς ἔγραψαν,
ὅταν δὲν ἀντιγράφει ὁ ἕνας τὸν ἄλλον καὶ λένε τὰ ἴδια πράγ-
ματα. καὶ ἐκφράζουν αὐτὴν τὴν ποιοτικὴ ἐνέργεια, πάντοτε
τὴν ἴδια, ὅλοι οἱ ψάλτες; Ὅλοι, ἢ σχεδὸν ὅλοι, τὰ παραθε-
ωροῦν. Ἄρα μένουν κάποια πράγματα “ἄγραφα” καὶ “ἄψαλ-

τα”. καὶ τὰ ἄγραφα, σωζόμενα τάχα στὴν προφορικὴ πα-
ράδοση, τυλίγονται στὴν ἀχλὺ τῆς ἀσάφειας. Ὅ ,τι ἔμεινε σὲ
ἀσάφεια δημιουργεῖ τώρα πρόβλημα ἀσυδοσίας καὶ “κατὰ
βούληση” σαφηνισμοῦ ἀπὸ αὐτόκλητους εἰδήμονες.
5 Ἐρώτηση· λές, Δάσκαλε, ὅτι οἱ τρεῖς Δάσκαλοι δὲν
ἔκαναν στὴν ἐντέλεια τὴ δουλειά τους;
Ἀπόκριση· Δὲν λέω αὐτό, καὶ πρόσχες. οἱ τρεῖς Δά-
σκαλοι ἤθελαν νὰ ἁπλοποιήσουν τὴν σημειογραφία, ὅσο γι-
νόταν στὴν ἐποχή τους, κι ἤθελαν νὰ τὴν γλυτώσουν καὶ την
σώσουν ἀπ’ τὴν ἐπιβολὴ ἄλλων συστημάτων γραφῆς, κά-
ποιου ἀλφαβητικοῦ καὶ τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πενταγράμμου, ποὺ
ξεφύτρωσε στὸν πατριαρχικὸ περίβολο τότε, μὲ πατριαρ-
χικὴ ἄδεια κιόλας, καὶ δίδασκε ὁ ἐπιτήδειος Ἀγάπιος Πα-
λιέρμος. Ὁ καιρὸς πίεζε πολὺ καὶ τὰ φῶτα τῆς Εὐρώπης
φώτιζαν μέχρις ἐκεῖ κι ἄλλαζε ὁ τρόπος σκέψης καὶ στὴν με-
θοδικὴ διδασκαλία τῆς μουσικῆς. μὲ αὐτὲς τὶς προϋποθέσεις
πρέπει νὰ βλέπουμε καὶ τὸ γεγονὸς τῆς μεταρρύθμισης τῶν
τριῶν Διδασκάλων. Ὡστόσο, οἱ Δάσκαλοι ἦταν ἕλληνες
ἀκραιφνεῖς καὶ λειτουργοῦσαν μὲ τὴν εὐλογία τοῦ οἰκουμενι-
κοῦ Πατριαρχείου καὶ ἀπευθύνονταν σὲ ψάλτες, γνῶστες τῆς
παλαιᾶς σημειογραφίας καὶ κυρίως τῆς προφορικῆς ψαλ-
τικῆς παράδοσης. Ὅ,τι ἔλειπε σὲ συγκεκριμένες περιπτώ-
σεις τῆς ἀναλυτικῆς σημειογραφίας τὸ ἀναπλήρωνε ὁ
δάσκαλος – φορέας στερρῆς παράδοσης· τὸ ἀναπλήρωνε,
ἀκριβῶς ἡ ψαλτικὴ παράδοση. κι αὐτὴ ἡ ψαλτικὴ παράδο-
ση φαίνεται σὲ χειρόγραφα ἀλλὰ καὶ σὲ ἔντυπες ἐκδόσεις
ἄλλων δασκάλων, εἶτε σὲ δικά τους μελοποιήματα εἴτε σὲ

μελοποιήματα παλαιότερα ποὺ ἐξήγησαν οἱ τρεῖς Δάσκαλοι.
κι ὁ Πέτρος Πελοποννήσιος στὶς ἐξηγήσεις του ὅταν πρω-
τοβρίσκει μιὰ κοινὴ καὶ γνωστὴ Θέση τὴν ἐξηγεῖ –τὴν κατα-
γράφει ἀναλυτικὰ τὴν πρώτη φορά–· σὲ κάποιες ὅμως φορὲς
ποὺ τὴν ξαναβρίσκει παρακάτω δὲν τὴν ἐξηγεῖ πάλι καὶ πά-
ντοτε αὐτὴν τὴν ἴδια Θέση. Αὐτὸ δὲν πάει νὰ πῆ ὅτι τὴ μιὰ
φορὰ πρέπει νὰ τὴν ψάλλουμε ἀναλυτικὰ καὶ τὴν ἄλλη ἢ τὶς
ἄλλες συνοπτικά. τὸ ἴδιο καὶ στὶς ἐξηγήσεις τῶν τριῶν Δα-
σκάλων. τὸ παρατήρησε καλὰ αὐτὸ κι ὁ πρωτοψάλτης Γε-
ώργιος Βιολάκης.
52 Ἐρώτηση· καὶ ποιός μπορεῖ νὰ μᾶς τὰ πῆ αὐτὰ
τώρα;
Ἀπόκριση· τὰ ἄγραφα πράγματα, τὶς ἄγραφες ἐνέρ-
γειες καὶ μελικὲς κινήσεις τῶν σημαδιῶν τώρα πιὰ μόνο ἡ γνώ-
ση καὶ ἡ ἐξακρίβωση μὲ ἔρευνα μπορεῖ νὰ τὰ ἀναπληρώσει.
καὶ ἂν ξέρεις, –τώρα, δόξα τῷ Θεῷ, ξέρουμε ὅλα σχεδὸν τὰ
χειρόγραφα– , ὅτι σὲ κάποια συγκεκριμένη περίπτωση στὴν
παλαιὰ γραφὴ ὑπάρχει τὸ σημάδι λύγισμα ἢ Πίασμα ἢ
τρομικό, γιὰ παράδειγμα, τὸ ἤθελε ἐκεῖνος ὁ δάσκαλος ποὺ
τὸ σημείωσε στὸ μελοποίημά του, καὶ δὲν βλέπεις νὰ εἶναι
ἐξηγημένο τὸ μέλος τους καὶ γραμμένο μὲ φωνητικὰ σημάδια
κι ἐσὺ ξέρεις καὶ τὸ ψάλλεις δὲν κάνεις κἄνα ἔγκλημα· δὲν
εἶναι κακὸ πρᾶγμα! ἴσα ἴσα εἶναι ἀναπλήρωση τῆς ψαλτικῆς
παράδοσης.
53 Ἐρώτηση· καὶ πρέπει νά ᾽ναι γραμμένο αὐτὸ τὸ ση-
μάδι, Δάσκαλε, τὸ λύγισμα ἢ τὸ Πίασμα ποὺ λές;

Ἀπόκριση· Ἐδῶ χωρεῖ μεγάλη διδαχή. καὶ πρόσεξε
γιατὶ ἐδῶ φωλιάζουν “σκύμνοι λεόντων ὠρυόμενοι ...” καὶ πρέ-
πει νά ᾽μαστε πιστοὶ καὶ δίκαιοι, ὅπως παλαιὰ ὁ Δανιὴλ ἢ
ὁ Ἰγνάτιος – θεοφόροι ἄνθρωποι, γιὰ νὰ τοὺς πλησιάσουμε
καὶ μᾶς ἀποδεχτοῦν. Ποιά εἶναι ἐδῶ ἡ πίστη κι ἡ δικαιοσύ-
νη; ἡ παράδοση! τί λέει ἡ παράδοση; Ἡ παράδοση τὰ θέ-
λει καὶ αὐτὰ τὰ σημάδια ὡς συστατικὰ στοιχεῖα τῆς
πληρότητας τῆς σημειογραφίας καὶ τῆς ὀρθογραφίας της, καὶ
κυρίως ὡς κωδικοποίηση τῶν μελισμάτων σὲ συγκεκριμένες
θέσεις. Εἶναι δηλαδὴ τὰ σημάδια αὐτὰ μέτρα τήρησης καὶ
ὁμοιόμορφης διάδοσης τῆς ψαλτικῆς ἐπιτήδευσης· διαφορε-
τικὰ μιὰ φωνητικὴ ἀσυδοσία κατὰ τὴν ἑρμηνεία ἐπώνυμων
παλαιότερων μελοποιημάτων εἶναι ἀνεξέλεγκτη ὅσο καὶ ἀνε-
πίστρεφτη, ποὺ δὲν ἔχει γυρισμό, δηλαδή, καὶ δὲν διορθώ-
νεται εὔκολα. Γιὰ νὰ μὴ σοῦ πῶ πολλὰ ἀκόμα σοῦ λέω τοῦτο·
ἡ κατάργησή τους σήμαινε καὶ σημαίνει φτώχευση τῆς σημει-
ογραφίας. Βέβαια, ἐδῶ ὀρθώνεται τὸ πρόβλημα τῆς γνωριμίας
αὐτῶν τῶν σημαδιῶν ἀπὸ ὅλους, καθὼς καὶ τῆς ὀρθῆς διδα-
σκαλίας γιὰ τὴν ἐνέργειά τους. Στὶς ἐκδόσεις τῶν μουσικῶν βι-
βλίων μπορεῖ καὶ ἡ ὀρθὴ κάθε φορὰ ἀνάλυση, μὲ μόνα τὰ
φωνητικὰ σημάδια καὶ τοὺς κανόνες ὀρθογραφίας τῆς ἀναλυ-
τικῆς σημειογραφίας τῆς νέας μεθόδου, νὰ εἶναι ἀρκετή, παρ᾿
ὅλο ὅτι αὐτὴ ἡ ἀνάλυση κι ἐδῶ κι ἐκεῖ καὶ παραπέρα ὁδηγεῖ
τὴν σημειογραφία σὲ ἐπικίνδυνο καὶ μονοσήμαντο προσδιορι-
σμό.
καὶ νὰ σὲ ρωτήσω κι ἐγώ· Ἂν ἀκοῦς κάποιον ψάλτη νὰ
ψάλλει, –κι ἐγὼ σοῦ λέω τώρα ὅτι ψάλλει καὶ ὅλα αὐτὰ τὰ
μελίσματα ποὺ δείχνουν αὐτὰ τὰ σημάδια σὲ συγκεκριμένες
θέσεις– , ἐσὺ θεωρεῖς καὶ λὲς ὅτι κάτι δὲν σοῦ ἀρέσει; κάπως
δὲν ψάλλει καλά; κάπως ψάλλει παράξενα; μήπως παρα-
φθείρει τὸ μέλος; καὶ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ ἐλέγξεις, ὅπως δὲν
μπορεῖς νὰ ἐλέγξεις καὶ τὸ πῶς ψάλλουν ὅλοι οἱ ψάλτες,
ἀφοῦ ἐσὺ δὲν ἔχεις μπροστά σου τὸ μουσικὸ βιβλίο ἀπ’ τὸ
ὁποῖο ψάλλουν, –κι ἀφήνω στὴν ἄκρη τώρα νὰ πῶ ‘ποιός
εἶσαι σὺ καὶ τί ξέρεις ἐσὺ ποὺ κρίνεις;’· μήπως, τελικά, σὲ
πειράζουν στὰ μάτια αὐτὰ τὰ σημάδια, δηλαδὴ ὅταν τὰ βλέ-
πεις γραμμένα; Ἀναρωτήσου γιὰ καλά, σὲ παρακαλῶ.
καὶ νὰ στρέψω τὸ ρώτημα κι ἀλλοῦ· Ὅλοι ὅσοι ἐκδίδουν
μουσικὰ βιβλία, τὰ κλασσικὰ κι ἐπώνυμα Ἀναστασιματάριο,
Εἱρμολόγιο, Ἀνθολογίες, καὶ κάνουν πολλές ἀναλύσεις ποὺ οἱ
περισσότερες δὲν ἀπορρέουν ἀπ’ τὴν σημειογραφία τῆς νέας
μεθόδου μὲ τὴν ὁποία εἶναι πρωτογραμμένα αὐτὰ τὰ βιβλία,
ἀλλὰ εἶναι δικά τους φωνητικὰ καμώματα, –καὶ ἀφήνω στὴν
ἄκρη τώρα ἐδῶ τὶς “διασκευὲς” δηλαδὴ κακοποιήσεις ποὺ κά-
νουν– , ἀπὸ ποιόν παίρνουν τὴν ἄδεια νὰ τὸ κάνουν αὐτό; αὐτοὶ
δὲν παραφθείρουν τὴν παράδοση; δὲν εἶναι καταδικαστέοι κι
αὐτοὶ ὅσο κι ἐκεῖνοι ποὺ αὐτοὶ ὡς δεινοὶ κατήγοροι καταδικά-
ζουν ἐπειδὴ χρησιμοποιοῦν ἀναλύσεις, σωστὲς κατὰ τεκμήριο,
τῶν μὴ διατηρημένων σημαδιῶν; Ἀναρωτήθηκαν ποτὲ κι αὐτοὶ
γι αὐτό; καιρὸς νὰ το κάνουν.
καὶ γιατὶ οἱ τρεῖς Δάσκαλοι δὲν κατήργησαν καὶ τὰ πέ-
ντε σημάδια, ποὺ τελικὰ κράτησαν σὲ ἰσχύ, μὲ τὸ νὰ ἀναλύ-
σουν παντοῦ –καὶ πάντοτε τὸ ἴδιο;– τὸ μέλισμά τους ἢ τὴν
ποιότητά τους ἢ τὴν ἔκφρασή τους, καὶ νὰ μᾶς ἀπαλλάξουν

ἀπ’ τὰς ... “μωρὰς ζητήσεις” καὶ ψαλτικὰς “ἔρεις”; [τίτ. 3.9]
Ὅπως καὶ σ’ αὐτὰ ποὺ ἰσχύουν χωρεῖ ἑρμηνεία τῆς “ἄγρα-
φης” σημασίας τους ἔτσι καὶ στὰ ἄλλα χωρεῖ ἑρμηνεία. Ἡ
σημείωση ἢ ἡ ἔνδειξη αὐτῆς τῆς ἑρμηνείας μὲ τὸ σχετικὸ κάθε
φορὰ σημάδι εἶναι “ὁδηγὸς καὶ ἡγεμὼν τοῦ οὕτως ἢ οὕτως
εἰπεῖν”, ποὺ διδάσκει καὶ ὁ Γαβριὴλ ἱερομόναχος. [σ. 0]
5 Ἐρώτηση· Δηλαδή, τὸ τελικὸ ζητούμενο εἶναι νὰ
ψάλλουμε σωστά, νὰ ἑρμηνεύουμε τὴν σημειογραφία· ἢ κάνω
λάθος, Δάσκαλε;
Ἀπόκριση· τὸ τελικὸ ζητούμενο εἶναι ἡ γνώση τῶν
πραγμάτων ποὺ μᾶς ἐλευθερώνει. “Γνώσεσθε τὴν ἀλήθειαν
καὶ ἡ ἀλήθεια ἐλευθερώσει ἡμᾶς”. Ἂν ξέρουμε νὰ ψάλλουμε
τὸ μέλος ποὺ παρασημαίνουν κι αὐτὰ τὰ σημάδια, λίγη ση-
μασία ἔχει ἂν εἶναι γραμμένα ἢ ἂν δὲν εἶναι. τὸ ξαναλέω·
μήπως ψάλλουν ὅλοι τὴν ποιότητα ποὺ δείχνουν καὶ τὰ πε-
ντ’-ἕξι σημάδια ποὺ εἶναι σὲ ἰσχὺ κι εἶναι γραμμένα; Ὄχι
βέβαια. τοὺς ἐγκαλεῖ κανένας; Πάλι ὄχι. Συμβαίνει μιὰ
ἔκπτωση στὴν ἑρμηνεία τῶν σημαδιῶν, κι οἱ ψάλτες κάνουν
ἄλλα μελικὰ καμώματα πάνω στὸ τίμιο κορμὶ τῆς σημειο-
γραφίας ποὺ δὲν ἀπορρέουν ἀπ’ αὐτὴν καὶ τὰ σημάδια της.
καὶ μιλάω γιὰ τὴν σημειογραφία τῶν ἐπώνυμων παραδεδο-
μένων μελοποιημάτων, κι ὄχι τῶν δικῶν τους προσωπικῶν νέ-
ων συνθέσεων. Στὴν πρώτη περίπτωση δὲν ἔχεις δικαίωμα
νὰ χαλάσεις τὴν παράδοση· στὴν δεύτερη περίπτωση γράψε
δικά σου πράγματα ὅπως θέλεις καὶ ψάλλε τα ὅπως θέ-
λεις· ἐσὺ θὰ κριθῆς γι αὐτό. Πάντως, στὴν δυναμικὴ περι-
γραφικὴ σημειογραφία μας, ποὺ ἔρχεται ἀπ’ τὴν παράδο-

ση, κουβαλάει τὴν παράδοση καὶ θέλει νὰ διατηρήσει ἀλώβη-
τη τὴν παράδοση, ἡ ὑπόμνηση τοῦ μέλους μὲ συγκεκριμένα
σημάδια εἶναι εὐλογία. Ἀκόμα κι ἂν δὲν ὑπῆρχαν αὐτὰ τὰ
σημάδια θά ᾽πρεπε νὰ τὰ ἐπινοήσουμε, αὐτὰ κι ἄλλα ἀκόμα,
ἂν θέλουμε νὰ εἴμαστε τηρητὲς καὶ φύλακες τῆς παράδοσης.
55 Ἐρώτηση· μαθαίνω τόσα πράγματα γιὰ τὰ σημά-
δια, Δάσκαλε, ποὺ ὁμολογῶ πὼς δὲν τὸ φανταζόμουν. Γί-
νεται ὅμως λόγος καὶ γιὰ δυὸ σημάδια ἀκόμα· καὶ θέλω νὰ
μοῦ πῆς, τί εἶναι τὸ Ἰσάκι; τὸ ἀκούω ἐδῶ κι ἐκεῖ καὶ παρα-
πέρα!
Ἀπόκριση· τὸ ‘Ἰσάκι’ εἶναι ψευδεπίγραφο σημάδι·
δὲν ἀπαντᾶ σὲ κανένα παλαιὸ θεωρητικὸ κείμενο, οὔτε στὴν
Προθεωρία, οὔτε στὶς Ἐρωταποκρίσεις, οὔτε στὴν Ἀκρίβεια,
καὶ δὲν συγκαταριθμεῖται μὲ τ’ ἄλλα σημάδια· δὲν εἶναι ση-
μάδι καὶ δὲν σημαίνει καμιὰ ἐνέργεια. τίθεται στὴν πρὸ τοῦ
8 σημειογραφία γιὰ ὀπτικὴ καὶ αἰσθητικὴ ἰσορροπία καὶ
γιὰ ὀρθογραφικὴ παραπλήρωση τῶν φωνητικῶν σημαδιῶν,
ὅταν ὑποκάτω ὑπάρχει συλλαβὴ μὲ δύο ἢ τρία σύμφωνα·
δηλαδὴ πλατειὰ συλλαβὴ ποὺ πρέπει νὰ πλατυνθῆ ἀνάλο-
γα καὶ τὸ φωνητικὸ σημάδι ἐπάνω, καὶ κυρίως ἡ μικρὴ σὲ
σχῆμα σχετικὰ Ἀπόστροφος. καὶ μπαίνει αὐτὸ τὸ μικρὸ
Ἴσο στὸ Ἴσον καὶ τὰ ἀνιόντα σημάδια “σώματα” ἀπὸ πίσω
– στὰ ἀριστερά, δηλαδὴ γράφεται πρῶτα αὐτὸ κι ὕστερα τὰ
σημάδια, ἀντίθετα, στὰ κατιόντα σημάδια μπροστά τους, δη-
λαδὴ δεξιά τους. Ἂν κάποιοι δάσκαλοι χρησιμοποιοῦν τὸ μι-
κρὸ Ἴσο, πάλι γιὰ λόγους ὀπτικῆς ἰσορροπίας, δηλαδὴ νὰ
εἶναι μιὰ σημειογραφικὴ μονάδα πάνω ἀπὸ μιὰ συλλαβὴ καὶ

δὲν θέλουν ν’ ἀναπτύξουν τὴ συλλαβὴ σὲ δυὸ γράφοντας κα-
νονικὸ μεγάλο Ἴσο, πάνω κυρίως ἀπὸ Ἀπόστροφο μὲ
κλᾶσμα καὶ μὲ Γοργό, ἢ πρὶν ἀπὸ Ὀλίγο μὲ κλάσμα, γιὰ
τὸ “πάρσιμο” δηλαδὴ τῆς ἑπόμενης φωνῆς ἀπὸ πάνω ἢ ἀπὸ
κάτω, δὲν ἐξηγοῦν κάποιο ἀνύπαρκτο Ἴσο, ἀλλὰ τὴν ἐνέργεια
τοῦ κλάσματος ἢ τσακίσματος.
5 Ἐρώτηση· Εἶναι δυὸ ξεχωριστὰ σημάδια αὐτά;
Ἀπόκριση· Ὄχι, δὲν εἶναι δυό· ἕνα εἶναι, γι αὐτὸ εἶπα
κλάσμα ἢ τσάκισμα, καὶ δὲν εἶπα κλάσμα καὶ τσάκισμα.
Ἄλλωστε καὶ τὰ δυὸ ὀνόματα ἐτυμολογικὰ λένε τὸ ἴδιο
πρᾶγμα· καὶ τὸ σχῆμα τους ἕνα καὶ τὸ ἴδιο εἶναι, ἴσως μὲ
γραφικὲς ἰδιαιτερότητες ἀπὸ κωδικογράφο σὲ κωδικογράφο.
τὸ ὄνομα κλάσμα ὑπάρχει κιόλας στὴν πρωτοφανέρωση τῶν
σημαδιῶν “τῶν μελωδημάτων”, –τὰ θυμᾶσαι;– τὸν ι΄ αἰῶνα,
ἐκεῖ ποὺ τὰ σχήματα τῶν σημαδιῶν εἶναι φανερὸ ὅτι σχημα-
τοποιοῦν τὸ μέλος ποὺ ὑποκρύπτουν. τὸ κλάσμα ἐκεῖ ἔχει
γωνιῶδες σχῆμα, νὰ δείχνει ἀκριβῶς τὸ ἀποτέλεσμα τοῦ
σπασίματος ἢ τσακίσματος ἑνὸς ἴσιου ξύλου. Ἡ λέξη τζά-
κισμα καὶ τὸ κυρτὸ σχῆμα ποὺ νεύει ἄνω εἶναι μεταγενέστε-
ρα.
57 Ἐρώτηση· Δάσκαλε, πές μου καὶ γιὰ τὴν Ὀξεῖα,
σὲ παρακαλῶ, καὶ θαρρῶ δὲν ἔχω ἄλλο νὰ ρωτήσω γιὰ ση-
μάδια.
Ἀπόκριση· Ἡ Ὀξεῖα εἶναι ἕνα ἀπ’ τὰ δεκαπέντε φω-
νητικὰ σημάδια· εἶναι ἀνιὸν σημάδι καὶ δείχνει ἀνάβαση μιᾶς
φωνῆς. Ὡς σημάδι μιᾶς φωνῆς εἶναι “σῶμα”· καὶ ὡς “θρα-

σύτερο τοῦ Ὀλίγου” ἔχει τοὺς δικούς του κανόνες ὀρθογραφίας
καὶ τίθεται, ἀντὶ τοῦ Ὀλίγου, ὅπου ὁ μελοποιὸς θέλει αὐτὸ
τὸ ὀξὺ τίναγμα τῆς Ὀξείας, καὶ μάλιστα ὅταν ἀκολουθεῖ ὁ
Ἀπόστροφος, δηλαδὴ κατάβαση μιᾶς φωνῆς· τότε ὑπογρά-
φεται ἀπαραιτήτως καὶ τὸ Ἀντικένωμα νὰ καταστήσει ζωη-
ρότερο τὸ φωνητικὸ αὐτὸ κάμωμα. οἱ δάσκαλοι στὴ νέα
μέθοδο δὲν κράτησαν τὴν Ὀξεῖα ὡς φωνητικὸ σημάδι, καὶ
τὴν ἀντικατέστησαν πλήρως μὲ τὸ Ὀλίγον· στὴν πράξη ὡστό-
σο ἔρχεται σχεδὸν αὐθόρμητα αὐτὴ ἡ ἐνέργεια τοῦ τινάγματος.
Ἡ Ὀξεῖα εἶχε πάντοτε κι ἔχει καὶ στὴν ἀναλυτικὴ σημειο-
γραφία τῆς νέας μεθόδου ὀρθογραφικὸ λόγο ὕπαρξης στὶς
συνυφάνσεις τῶν σημαδιῶν, καὶ κυρίως ὡς ‘σῶμα’ νὰ φέρει
ἐπάνω της τὸ Ἰσον καὶ τὰ κεντήματα, καθὼς καὶ τὴν Ἀπό-
στροφο μὲ κεντήματα, ἢ καὶ ἄλλες ἀκόμα συμπλοκὲς ση-
μαδιῶν σὲ μία σημειογραφικὴ μονάδα πάνω ἀπὸ μιὰ
συλλαβή.
58 Ἐρώτηση· Δὲν εἶναι Ὀλίγον αὐτό, Δάσκαλε; δὲν
μπορεῖ νὰ εἶναι Ὀλίγον;
Ἀπόκριση· Δὲν εἶναι Ὀλίγον, καὶ ἄκουε· τὸ θέμα ἐδῶ
εἶναι ὀρθογραφικό. Ὅλες οἱ παλαιὲς Προθεωρίες καὶ Ἐρω-
ταποκρίσεις καὶ θεωρητικὲς συγγραφὲς ὁρίζουν, ὅτι τρία εἶναι
τὰ βασικὰ σημάδια τῆς σημειογραφίας: τὸ Ἴσον, τὸ Ὀλίγον,
καὶ ἡ [ὁ] Ἀπόστροφος. κατὰ τοὺς κανόνες τῆς ὑποταγῆς τὰ
τρία αὐτὰ σημάδια δὲν ὑποτάσσει τὸ ἕνα τὸ ἄλλο· δηλαδὴ δὲν
τίθεται κανένα ἀπὸ αὐτὰ πάνω στὰ ἄλλα, ἄρα καὶ δὲν ἀφω-
νεῖ κανένα ἀπὸ αὐτὰ τὸ ἄλλο. Δὲν φαντάζομαι νὰ εἶδες ποτὲ
γραμμένο τὸ Ἴσο πάνω στὴν Ἀπόστροφο, ἢ γραμμένη τὴν

Ἀπόστροφο πάνω στὸ Ἴσο· οὔτε εἶδες τὸ Ὀλίγον γραμμένο
πάνω στὸ Ἴσον ἢ τὴν Ἀπόστροφο. Πρόσεξε τώρα· τὸ Ἴσο,
λέει ὁ πρῶτος κανόνας τῆς ὑποταγῆς, κυριεύει καὶ ὑποτάσσει
τὰ ἀνιόντα καὶ κατιόντα σώματα· τὸ ἴδιο κάνει καὶ ἡ Ἀπό-
στροφος ὡς κατιὸν σημάδι, κατὰ τὸν δεύτερο κανόνα ὑποταγῆς.
Ὅμως, οὔτε τὸ Ἴσο οὔτε ἡ Ἀπόστροφος ὑποτάσσουν τὸ
Ὀλίγον, κατὰ τοὺς παλαιοὺς θεωρητικούς, πρᾶγμα ποὺ τὸ
βλέπουμε στὴ σημειογραφία. Ποιό σημάδι εἶναι αὐτὸ στὸ
ὁποῖο γράφονται ἐπάνω του καὶ τὸ Ἰσον καὶ ἡ Ἀπόστροφος;
ἡ Ὀξεῖα. Ἡ ἱστορικὴ ὀρθογραφία θέλει νὰ εἶναι Ὀξεῖα καὶ
ὄχι Ὀλίγον σὲ ὅλες τὶς περιπτώσεις ὅπου γράφονται ἐπά-
νω Ἴσον καὶ Ἀπόστροφος σὲ διάφορους συνδυασμοὺς μὲ
ἄλλα σημάδια.
Ὀξεῖα πάλι εἶναι, καὶ ὄχι Ὀλίγον, καὶ στὴν περίπτω-
ση ποὺ γράφεται τὸ κέντημα ὑποκάτω καὶ Ἀντικένωμα καὶ
ἀκολουθεῖ Ἀπόστροφος, ἢ γράφονται κεντήματα ὑποκάτω
μὲ Ψηφιστό. Αὐτὸ ἤθελαν οἱ τρεῖς Δάσκαλοι γιὰ ὀρθογραφι-
κοὺς λόγους, κι ἂς εἶχαν καταργήσει τὴν Ὀξεῖα ὡς φωνητικὸ
σημάδι, πρᾶγμα ποὺ φανερώνει ὁ μαθητής τους Α. Θάμυ-
ρις, τὸν ὁποῖον ἔστειλαν στὸ Παρίσι νὰ ἐκδώσει τὰ πρῶτα βι-
βλία. Γράφει στὸν πρόλογο τοῦ βιβλίου “Εἰσαγωγὴ εἰς τὸ
θεωρητικὸν καὶ πρακτικὸν τῆς μουσικῆς” τοῦ Χρυσάνθου, τὸ
82, μὲ ὕφος ἀπολογητικό· “Δὲν ἀγνοῶ πρὸς τούτοις, Δι-
δάσκαλοι, ὅτι τὸ Ὀλίγον μετὰ τοῦ κεντήματος, ἢ κεντημά-
των καὶ Ψηφιστοῦ εὑρισκόμενον, θέλετε νὰ ἔχῃ τὸ σχῆμα τῆς
Ὀξείας. Ὁ καιρὸς ὅμως δὲν μ’ ἐσυγχώρει νὰ διατρίβω εἰς
ὀλίγον χρήσιμα πράγματα” [Γεωργίου Γεω. λαδᾶ, τὰ πρῶτα τυ-

πωμένα βιβλία Βυζαντινῆς μουσικῆς, ἐκδόσεις κουλτούρα, Ἀθήνα 978,
σ. 29].
59 Ἐρώτηση· Διδάσκαλε, τώρα “μᾶς συγχωρεῖ ὁ
καιρὸς νὰ διατρίψουμε εἰς κάποια πολὺ χρήσιμα πράγματα”;
Ἀπόκριση· Ὁ “καιρὸς τοῦ λαλῆσαι” εἶναι πάντα εἰρη-
νικὸς καὶ εὔκρατος· καὶ ὁ “καιρὸς τοῦ ποιῆσαι”, ἐπειδὴ “διε-
σκέδασαν τὸν νόμον”, εἶναι ἐντολὴ ποὺ κατεβαίνει ἀπὸ ψηλά,
σὰν ἀστραπή. καὶ σὰν τί θεωρεῖς “πολὺ χρήσιμα πράγμα-
τα;”
0 Ἐρώτηση· τοὺς ἤχους, πρῶτα, Δάσκαλε, μὲ τοὺς
ὁποίους ψάλλουμε: εἶναι ὀχτώ; εἶναι περισσότεροι; καὶ πῶς
λέγονται; καὶ πῶς διακρίνονται;
Ἀπόκριση· ρωτάει τὸ ἴδιο πρᾶγμα κι ὁ παλαιὸς ἐκεῖνος
μαθητὴς τὸν δάσκαλό του· “πόσοι ἦχοι ψάλλονται εἰς τὴν
Παπαδικήν;”, καὶ τοῦ ἀπαντάει “ὀχτώ” καὶ τοὺς ἀριθμεῖ α΄,
β΄, γ΄, κλπ. καὶ ἀλλοῦ τοὺς ὀνοματίζει κιόλας Δώριος, Φρύ-
γιος κλπ. Πρᾶγμα ποὺ κάνει πιὸ καθαρὰ κι ὁ Γαβριὴλ ἱερο-
νόναχος. καὶ πάλι τὸν ρωτάει· “πόσοι ἦχοι ψάλλονται εἰς
τὸν Ἁγιοπολίτην;” καὶ παίρνει πάλι τὴν ἀπόκριση· “εἰς τὸν
Ἁγιοπολίτην ψάλλονται ἦχοι η΄”, καὶ ξαναλέει σ’ αὐτὴν τὴν
συνάφεια τοῦ λόγου του· “οὗτοι οὖν οἱ ι³΄ ἦχοι ψάλλονται εἰς
τὸ Ἆσμα, καὶ οὐχὶ εἰς τὸν Ἁγιοπολίτην”. ΨευδοΔαμασκηνός, σ.
7-7
Ἐρώτηση· καὶ τί εἶναι Ἁγιοπολίτης καὶ τί Ἆσμα,
Δάσκαλε· καὶ γιατὶ τόσοι ἦχοι ἐδῶ καὶ τόσοι ἐκεῖ;
Ἀπόκριση· τί εἶναι Ἁγιοπολίτης καὶ τί Ἆσμα εἶναι

ἄλλη ὑπόθεση ποὺ δὲν χωράει τώρα ἐδῶ. Ἐσὺ κράτα τὴν
πολλαπλότητα τῶν ἤχων. νὰ σοῦ θυμίσω πάλι πόσους
ἤχους ἀριθμεῖ ὁ πίνακας τῶν μελωδημάτων, στὴν πρωτο-
φανέρωση τῆς σημειογραφίας· λέει: “ἦχοι δὲ [κύριοι] τέσ-
σαρεις, μέσοι τρεῖς, φθοραὶ β΄, πλάγιοι δ΄”. Ὅλοι ἦχοι εἶναι
αὐτοί· δηλαδή, τέσσερεις καὶ τρεῖς καὶ δύο καὶ τέσσερεις, ὅλοι
μαζὶ εἶναι δεκατρεῖς ἦχοι. Ὁ ΨευδοΔαμασκηνὸς τὶς φθορὲς
τὶς λέει καὶ μὲ ἄλλο ὄνομα· “καὶ δύο ἐπηχήματα, ἤτοι φθο-
ραί, τὸ νενανῶ καὶ τὸ νανά”. Ὁ παλαιὸς συστηματικὸς ποι-
ητὴς λέγει καὶ κανοναρχεῖ, καὶ ὀρθῶς, ὅτι ὑπάρχουν μόνον ὀχτὼ
ἦχοι· ὅσοι ἄλλοι ἦχοι ψάλλονται πάντως ἀνήκουν σὲ ἕνα ἀπ’
τοὺς ὀκτὼ ἤχους. νὰ πῶς τὸ λέει· “Ἐν τούτοις γοῦν τοῖς ὀκτὼ
ἤχοις εὑρίσκεται ἅπασα μελωδία καὶ ἡ ἐν τοῖς βαρβάροις καὶ
ἡ ἐν τοῖς Ἕλλησι. καὶ ἄλλοι παρὰ τούτοις ἦχοι οὐκ εἰσίν.
Ἴσως τὴν μεταχείρησιν τούτων ποιήσει ἄλλο γένος ἄλλως κα-
τά τι· ἡμεῖς δέ, ὡς ἔφημεν, ἄλλους ποιῆσαι ἤχους τῶν ἀδυ-
νάτων· ἀλλὰ πᾶν ὅπερ εἴποι τις, ἔν τινι τῶν ὀκτὼ
ὑποπεσεῖται. τινὲς δὲ βούλονται λέγειν τὸ τοῦ νενανῶ μέλος
ἔννατον ἦχον· ἔστι δὲ μᾶλλον πλάγιος δευτέρου δεδεμένος.
τεθεῖσα γὰρ ἡ τοῦ νενανῶ φθορὰ ἔδειξεν ἡμῖν τὸν πλάγιον τοῦ
δευτέρου ᾆσαι δεδεμένως”. Ὁ δάσκαλος Γαβριὴλ ἱερομόνα-
χος, τὸν ιε΄ αἰῶνα βάζει ἔτσι τὰ πράγματα στὴ σειρά τους
(Γαβριὴλ ἱερομονάχου (στὸ τέλος τῶν ἤχων...). καὶ συμφωνεῖ μὲ τὸν
ἄλλον δάσκαλο ποὺ λέει ὅτι οἱ ἄλλοι ἦχοι “ἐπηχήματά εἰσι
τῶν η΄ [ἤχων]”. ΨευδοΔαμασκηνός, σ. 7
2 Ἐρώτηση· Βλέπω πὼς ἔχουν μιὰ σειρὰ τὰ πράγ-
ματα ἐδῶ γιὰ τοὺς ἤχους. Ἀλλὰ σὰν νὰ τοὺς βγάζει κι ὁ Γα-
βριὴλ ἐννιά, μαζὶ μὲ τὸν νενανῶ.
Ἀπόκριση· Ὁ Γαβριὴλ θέλει καὶ τὸν νενανῶ μέσα
στοὺς ὀχτὼ ἤχους. Ἕνας ἄλλος ὅμως δάσκαλος, τὸν ὁποῖον
ὑπαινίσσεται, μεγάλος καὶ τρανός, ὁ Ἰωάννης κλαδᾶς, λα-
μπαδάριος “τοῦ εὐαγοῦς βασιλικοῦ κλήρου”, λέει στοὺς στί-
χους του γιὰ τὴν θαυμάσια μέθοδο τῶν κρατημάτων σὲ πλ.
β΄ ἦχο τοῦ Ξένου κορώνη, τὸ ἑξῆς· “ἡδύτατον καὶ γὰρ τοῦ
νενανῶ τὸ μέλος· / ὑπὲρ τοὺς ὀκτὼ ἔννατος ἦχος πέλει”. καὶ
πάλι, ὁ ἴδιος ὁ Γαβριὴλ ὀνοματίζει κι ἄλλους δυὸ ἤχους πέ-
ρα ἀπ’ τὴν ὀκταηχία καὶ τὸν νενανῶ, τὸν νάο καὶ τὸν νανᾶ.
3 Ἐρώτηση· Ἐδῶ μοῦ λὲς κάποιους ἤχους μὲ τὰ ὀνό-
ματά τους. Πές μου, σὲ παρακαλῶ, τοὺς ἤχους μὲ μιὰ σει-
ρά, νὰ τοὺς καταλάβω κι ἐγὼ καλά.
Ἀπόκριση· οἱ ἦχοι εἶναι ὀχτώ, μᾶς τὸ εἶπε καὶ πιὸ
πρὶν ὁ Γαβριήλ· τέσσερεις κύριοι καὶ τέσσερεις πλάγιοι.
Ἄκουσε, ὅμως, τί διδάσκουν τὰ παλαιὰ θεωρητικὰ κείμενα·
καὶ τὰ ὅσα λέγονται ἐκεῖ ἰσχύουν καὶ σήμερα, καλυμμένα ὅμως
κ ά τ ω ἀ π ὸ δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ὲ ς σ η μ ε ι ο γ ρ α φ ι κ ὲ ς ἐ ν δ ε ί ξ ει ς , μ ὲ τ ὶ ς
ὁποῖες δὲν μᾶς δίδαξαν ὅλοι οἱ δάσκαλοι νὰ τὰ ἀναγνωρίζου-
με. Διδάσκουν οἱ Ἐρωταποκρίσεις, ἢ ἡ μέθοδος Ἠκριβωμέ-
νη· “Ἀπὸ τὸν κύριον ἦχον ἂν κατέβῃς τέσσαρες φωνὰς εὑρίσκεις
τὸν πλάγιον τοῦ κυρίου ἤχου, καὶ ἂν κατέβῃς τρεῖς εὑρίσκεις τὸν
[παραπλάγιον] παράμεσον, καὶ ἂν κατέβῃς δύο ἔνι μέσος, καὶ
ἂν κατέβῃς μίαν ἔνι [παράμεσος] παραπλάγιος” ΨευδοΔαμα-
σκηνός, σ. 38. Αὐτοὶ οἱ ἦχοι προκύπτουν ἀπ’ τὴν φορὰ τῶν κυ-
ρίων ἤχων, πρὸς τὰ κάτω, πρὸς τὸν πλαγιασμό τους καὶ τὸν
ἀναπαυμό τους, ἐπειδὴ εἶναι ὑψηλοὶ ἦχοι· ἀρέσκονται νὰ με-
τεωρίζονται σὲ ψηλὴ φωνητικὴ περιοχή. Ἀντίστοιχα οἱ πλά-
γιοι ἤχοι, ὡς χαμηλοὶ ἦχοι, ἔχουν φορὰ πρὸς τὰ πάνω καὶ
καταλέγουν ἔτσι τοὺς ἤχους β΄φωνο, γ΄φωνο, δ΄φωνο, ε΄φω-
νο καὶ τὸν ζ΄φωνο, καὶ ὄχι ὅλοι ὅλους αὐτούς. Βέβαια, συ-
μπίπτουν οἱ ἀντίστοιχοι στὴν ἴδια βαθμίδα τοῦ πενταχόρδου
ἦχοι· δηλαδή, μέσος εἶναι ὁ ἴδιος, ἀνάμεσα στὸν κύριο καὶ τὸν
πλάγιο, ἀλλὰ στὸν πλάγιο εὑρίσκεται ὡς β΄φωνος. τὸ ἴδιο
καὶ οἱ ἄλλοι ἦχοι. Ὁ δ΄φωνος τοῦ πλαγίου εἶναι ὁ κύριος
ἦχος· ὁ τρίφωνος τοῦ πλαγίου εἶναι ὁ παράμεσος ἦχος τοῦ κυ-
ρίου. τὸ μέλος τους ὅμως εἶναι διαφορετικὸ ἂν προέρχονται
ἀπὸ κατάβαση, ἀπὸ κυρίους ἤχους, ἢ ἄν προέρχονται ἀπὸ
ἀνάβαση, ἀπὸ πλαγίους ἤχους. Ἔχει σημασία σὲ ποιά φω-
νητικὴ περιοχὴ ἀρέσκεται νὰ περιστρέφεται τὸ μέλος τοῦ κά-
θε ἤχου καὶ νὰ ἐπιδείχνει “τὴν γνωριστική του ἰδέα” [Γαβριήλ].
μάθε ὅλη τὴν σχετικὴ αὐτὴ διδαχὴ τοῦ Γαβριήλ· “ἄλλο γὰρ
μέλος ποιήσει ὁ κυρίως πρῶτος, ὅπερ ἐστὶν ἴδιον τῆς τούτου
ἰδέας, καὶ ἄλλο ὁ τούτου τετράφωνος, καὶ ἄλλο ὁ μέσος, καὶ
ἄλλο ὁ νάος λεγόμενος. Δύναται γὰρ ἕκαστον, ὦν εἴπομεν,
ἴδιον καὶ προσῆκον τῷ ὀνόματι δεῖξαι μέλος” [σ. 80]. Ἰδού,
ποὺ ἔμαθες καὶ πῶς λέγονται οἱ ἦχοι, ποὺ προκύπτουν ὅλοι
τους ἀπ’ τοὺς βασικοὺς ὀχτὼ ἤχους. καὶ ἄλλα εἴδη ἤχων
προκύπτουν ἀπ’ τοὺς βασικοὺς ὀχτώ· κι ἀπ᾽ τὸ μαλακὸ καὶ
σκληρὸ διάτονο, καὶ τὸ μαλακὸ καὶ σκληρὸ χρῶμα· μπορῶ
νὰ τὸ πῶ ὅτι ἡ ὀκτωηχία δορυφορεῖται ἀπὸ μιὰ ποικίλη πο-
λυηχία. κι εἶναι νὰ θαυμάζεις γιὰ τὸν πλοῦτο αὐτὸν τῆς μου-
σικῆς παράδοσης. καὶ ἀφοῦ προκύπτουν ἀπ’ τοὺς ὀχτὼ

ἤχους εἶναι κλαδικοὶ ἦχοι ἢ καί, σὲ ἄλλες περιπτώσεις, εἴδη
καὶ ἰδιώματα ἤχων. Φέρε στὸ νοῦ σου τὸν λεγόμενο Δευτερό-
πρωτο ἦχο ἢ τὸν Πρωτόβαρυ ἦχο.
Ἐρώτηση· Αὐτοὶ οἱ ἦχοι μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι
ἔχουν μεικτὴ κλίμακα;
Ἀπόκριση· καὶ ἔχουν καὶ δὲν ἔχουν μεικτὴ κλίμακα·
πιὸ πολὺ φθορίσματα ἔχουν. Ὁ Δευτερόπρωτος κυρίως πα-
ραπλαγιάζει διατονικά, δηλαδὴ ὁ δεύτερος χρωματικὸς κάνει
πρῶτο ἦχο· ἀλλὰ ἐκτείνεται σὲ πρῶτο ἦχο καὶ στὴν ψηλὴ
φωνητικὴ περιοχή. Ὁ πρωτόβαρυς πάλι εἶναι μέσος ἦχος μὲ
διατονικὸ ἢ καὶ χρωματικὸ τὸ συνημμένο στὴ διφωνία τετρά-
χορδο. μεικτὴ κλίμακα χρησιμοποιεῖ ὁ πλ. β΄, δίπλα ἀπ’
τὴν ἀμιγῆ χρωματική, μὲ τὸ νὰ θέλει τὸ ὑψηλὸ τετράχορδο
διατονικό, γιὰ μελικὴ ποικιλία καὶ γιὰ ἀναλαμπὲς φωτεινό-
τητας. Σὰν μιὰ λωρίδα γαλανὸ οὐρανὸ ἀνάμεσα ἀπὸ σύγνε-
φα· ἐννοῶ τὰ νοήματα τῶν ὕμνων ποὺ μελίζονται μὲ ἁρμόδιες
πάντοτε θέσεις καὶ ἐναλλαγὲς διαστημάτων. νάτη κι ἡ ἠχη-
τικὴ ζωγραφιά, ποὺ ξεπρόβαλε μπροστά μας γιὰ νὰ μᾶς
θυμίσει ὅτι ἔχουμε νὰ κάνουμε καὶ μὲ τὴν αἰσθητικὴ τῆς τέ-
χνης, γενικότερα.
5 Ἐρώτηση· Διδάσκαλε, δεῖξε τὸ ἔλεός σου καὶ πές
μου γιὰ τοὺς μέσους ἤχους.
Ἀπόκριση· τὸ ὅτι ὑπάρχουν τὸ παραδέχεσαι; ἢ πρέ-
πει νὰ σοῦ ἀναφέρω ὅτι κι ὁ κουκουζέλης τοὺς ὁρίζει, πέρ’
ἀπ’ τοὺς ἄλλους δασκάλους; οἱ μέσοι ἦχοι, εἶναι δίφωνοι
ἦχοι, ὅπως προεῖπα· καὶ τὸ πρᾶγμα ὁρίζεται ἀπὸ μόνο του.

Ὑπάρχει μιὰ διφωνία ἀπὸ κάτω ἢ ἔσω, διατονικὴ ἢ χρω-
ματικὴ ἀνάλογα, καὶ ἕνα συνημμένο τετράχορδο πρὸς τὰ ἐπά-
νω, πρὸς τὰ ἔξω, ποὺ πάλι κι αὐτὸ τὸ τετράχορδο εἶναι
διατονικὸ ἢ χρωματικὸ ἢ ἐναρμόνιο, ἀνάλογα. Σπάνια τὸ μέ-
λος ἐκτείνεται καὶ σὲ μιὰ διφωνία ψηλότερα. Αὐτὸ ποὺ προ-
κύπτει ἀπὸ αὐτὴν τὴν δομὴ εἶναι ὅτι οἱ μέσοι ἦχοι δὲν ἔχουν
πλήρη κλίμακα· δὲν ἑπταφωνοῦν. καὶ ἀρέσκονται νὰ ἔχουν
μεταθέσεις μέλους κατὰ τετραφωνία· ὁπότε ἔχουμε νὰ κά-
νουμε ἢ μὲ ἔσω μέσο ἦχο ἢ μὲ ἔξω μέσο ἦχο. Αὐτὸ συμβαί-
νει στὸν λεγόμενο νάο ἦχο· ὁ νάος ἦχος –κι ἔγραψε ὁ μανουὴλ
Χρυσάφης καὶ Χερουβικὸ σ’ αὐτὸν τὸν ἦχο, ὅπως κι ἄλλοι
ἄλλα μέλη– , μέσος ἢ β΄φωνος ἦχος: ὅταν θεμελιώνεται,
κατὰ τὴ νέα μέθοδο γιὰ νὰ συνενοούμαστε, στὸν φθόγγο Γα
(μεσότητα τοῦ Πα καὶ τοῦ κε τῶν λεγομένων πρώτων ἤχων),
λέγεται ἔσω νάος, καὶ θέλει μιὰ διατονικὴ διφωνία ἀπὸ κά-
τω καὶ ἕνα τετράχορδο τοῦ μαλακοῦ χρώματος συνημμένο πρὸς
τὰ πάνω· ὅταν ὁ ἦχος θεμελιώνεται στὸν ἐπάνω νη λέγεται
ἔξω νάος ἦχος. Χρειάζεται γνώση καὶ προσοχή· δὲν εἶναι μέ-
λος τῆς χρόας Σπάθης γύρω ἀπ’ τὸν Γα ἢ τὸν νη, ὅπως κά-
ποιοι ἀποροῦντες δάσκαλοι θέλουν νὰ κρύψουν τὴν ἄγνοιά τους·
δηλαδὴ δὲν κάνουμε δίεση τοῦ Βου πρὸς τὸν Γα ἢ τοῦ ζω
πρὸς τὸν νη. τὰ διαστήματα μένουν ἀναλλοίωτα· τὰ διατο-
νικὰ τῆς διφωνίας καὶ τὰ χρωματικὰ τοῦ τετραχόρδου.
Ἐρώτηση· καὶ ποιοί εἶναι οἱ ἄλλοι μέσοι ἦχοι, Δά-
σκαλε;
Ἀπόκριση· μέσοι ἦχοι, κατὰ τὴν δομή, στὴν ψαλτικὴ
πράξη σήμερα εἶναι ἀκόμα· ὁ μέσος τοῦ β΄ μαλακοῦ χρωμα-

τικοῦ [καὶ τοῦ δ΄ χρωματικοῦ] ἀπ’ τὸν Βου χρωματικός, ὁ
τρίτος μέσος μὲ δίφωνη κατάβαση, καὶ ὁ μέσος δ΄ λέγετος
διατονικός. κατὰ τὴν παλαιὰ θεωρία ἄλλοι εἶναι οἱ μέσοι ἦχοι,
καὶ εὔκολοι νὰ τοὺς βρῆς ἂν κατεβαίνεις δυὸ φωνὲς ἀπ’ τοὺς
κυρίους, ποὺ πάντα σὲ κατάβαση ἔχεις πλάγιους ἤχους.
Ἔτσι ἔχουμε μέσον τοῦ α΄ τὸν βαρύ (τὸν πρωτόβαρυ), μέ-
σον τοῦ β΄ τὸν πλ. δ΄, μέσον τοῦ τρίτου τὸν πλ. α΄ καὶ μέ-
σον τοῦ τετάρτου τὸν πλ. β΄. “Ἕκαστος δὲ τούτων τῶν μέσων
ποιεῖ καὶ μέλος ἴδιον καὶ δηλωτικὸν τῆς μεσότητος αὐτοῦ”,
ξαναλέει ὁ Γαβριήλ. [σ. 78]
7 Ἐρώτηση· οἱ εἱρμολογικοὶ β΄ καὶ πλ. β΄, ποὺ
ἐναλλάσσονται γιὰ τοὺς κανόνες καὶ τὰ Προσόμοια καὶ τὶς
Στιχολογίες καὶ ἄλλα τροπάρια, τί εἶναι, Δάσκαλε; Εἶναι κι
αὐτοὶ μέσοι ἦχοι;
Ἀπόκριση· Πρῶτα πρῶτα δὲν τοὺς λέμε “εἱρμολογι-
κούς”· οἱ ἦχοι δὲν εἶναι ἄλλοι εἱρμολογικοὶ κι ἄλλοι στιχηρα-
ρικοὶ κι ἄλλοι παπαδικοί· οἱ ἦχοι εἶναι ἴδιοι καὶ μὲ αὐτοὺς
ψάλλουμε τὰ εἱρμολογικὰ (σύντομα ἢ ἀργά), τὰ στιχηραρικὰ
(πάλι σύντομα ἢ ἀργά) καὶ τὰ παπαδικὰ (σύντομα, ἀργά,
καλοφωνικά) διάφορα μέλη. κατάλαβες; καὶ αὐτὸ ποὺ
ρωτᾶς· ναί, εἶναι ἢ μέσοι ἢ δ΄φωνοι ἦχοι. Ἄκου τί λέει ὁ Ψευ-
δοΔαμασκηνός· “ἐπειδὴ ἐρωτήσαμεν πόσοι ἦχοι ψάλλονται
εἰς τὸν Ἁγιοπολίτην, καὶ ἀπεκρίθην ὀκτώ, ὀφείλω κἀγὼ τοῦτο
σοι ἀποδεῖξαι ψευδές· ὁ πλ. β΄, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, μέσος
β΄ ψάλλεται, ὡς τὸ νίκην ἔχων Χριστέ, καὶ ὡς τὸ Σὲ τὸν ἐπὶ
ὑδάτων κρεμάσαντα, καὶ ἕτερα ὅμοια...” σ. 9. κι ὁ Χρύσαν-

θος στὸ πρωτόγραφο Θεωρητικό του μεταφέρει αὐτὴν τὴν πα-
λαιὰ διδασκαλία, καὶ παράγει μάλιστα τὸν πλ. β΄ ἦχο ἀπ’
τὸν κύριο β΄, μιὰ τετραφωνία κάτω, μὲ τὰ ἴδια ἄρα διαστή-
ματα. κι ἀκόμα θεμελιώνει τὸν β΄ ἦχο καὶ σὲ ἄλλη βάση, μιὰ
φωνὴ κάτω. μπορεῖς νὰ τὰ δῆς αὐτὰ στὸ Εἱρμολόγιο τοῦ Πέ-
τρου Πελοποννησίου ποὺ αὐτὸς ρύθμισε ἐξηγητικὰ τὸ 8·
ἀκόμα καὶ στὸ Δοξαστάριό του ὑπάρχουν τέτοια δείγματα.
καὶ νὰ σοῦ ἀναφέρω ἐδῶ τὴν περίπτωση ὅτι ἔτσι θεωροῦσαν
τὰ πράγματα κι ὅλοι οἱ ἄλλοι δάσκαλοι τότε. Γι αὐτό, ὄχι
μόνο ὁ Πέτρος μπερεκέτης, κι ὁ Θεόδουλος μοναχός θαρρῶ,
μελοποίησε ἕνα Χερουβικὸ κι ἕνα κοινωνικὸ Αἰνεῖτε νὰ ψάλ-
λεται καὶ στοὺς ὀχτὼ ἤχους ἀπ’ τὴν ἴδια πρωτότυπη ση-
μειογραφία, ἐννοεῖται συνοπτική, μὲ τὴν διαφορὰ νὰ ἔγκειται
στὴν ἔναρξη τοῦ ἤχου κάθε φορά, ἀλλὰ καὶ ὁ Δάσκαλος
Χουρμούζιος τὰ ἐξήγησε αὐτὰ στὴν ἀναλυτικὴ σημειογραφία
σὲ ἕξι ἤχους, γιατὶ τὸν α΄ καὶ πλ. α΄ ἦχο τοὺς ἐξήγησε μὲ τὸ
ἴδιο μέλος τῶν θέσεων, τὸ ἴδιο καὶ τὸν β΄ καὶ τὸν πλ. β΄ ἦχο.
τώρα, εἰδικότερα γιὰ τὰ σύντομα εἱρμολογικὰ μέλη τοῦ πλ.
β΄ ἤχου, αὐτὰ κυρίως ψάλλονται σὲ πλ. β΄ δ΄φωνο ἦχο ποὺ
μεσάζει στὶς καταλήξεις.
8 Ἐρώτηση· καὶ ποιά λέγονται “ἐπείσακτα” μέλη,
ἄρα καὶ ἐπείσακτοι ἦχοι;
Ἀπόκριση· Ἀφελῶς, βέβαια, λέγονται “ἐπείσακτα”
μέλη καὶ “ἐπείσακτοι” ἦχοι. Δὲν ὑπάρχουν ἐπείσακτοι ἦχοι.
Πρόκειται κάθε φορὰ ἢ γιὰ κάποιον ἀπ’ τοὺς κλαδικοὺς ἤχους
τῶν ὀχτὼ βασικῶν ἤχων, ἢ γιὰ φθορίσματα ποὺ ἐπιβλήθη-
καν καὶ παγιώθηκαν στὴν πράξη, –κλασσικὸ παράδειγμα τὸ

“ἀρχαῖον” (ιζ΄ αἰῶνα) μέλος Φῶς ἱλαρὸν ποὺ εἶναι σὲ δ΄ ἦχο
καὶ μεταποιήθηκε ἐξηγητικὰ σὲ β΄ ἦχο–, καὶ σχεδὸν πάντο-
τε πρόκειται γιὰ παραγνώριση τῆς σημειογραφικῆς ἔνδειξης
τῆς μαρτυρίας τῆς φύσης τοῦ ἤχου. Ἂν ἀφήσουμε στὴν ἄκρη
τὰ φθορίσματα, γιὰ τὰ ὁποῖα ἀπὸ ὅ,τι ξέρω πρῶτος ὁ Πα-
χώμιος ρουσάνος χρησιμοποιεῖ τὸν ὅρο “ἐπείσακτον μέλος”,
λέγοντας χαρακτηριστικά, “ἀλλὰ ὀλιγοχρόνιόν ἐστι τὸ τῶν
φθορῶν μέλος ὡς νόθον καὶ ἐπείσακτον καὶ μεταπίπτον τα-
χέως εἰς τὸ οἰκεῖον” [Παχώμιος ρουσάνος, Βαμβουδάκης, σ. 52], μέ-
νει νὰ προσέξουμε τὰ φθορικὰ σημεῖα τοῦ ἔσω Θεματισμοῦ
ποὺ χρησιμοποιεῖται γιὰ τὸν β΄ ἦχο καὶ τοῦ ἔξω Θεματι-
σμοῦ ποὺ χρησιμοποιεῖται γιὰ τὸν πλ. β΄ ἦχο. οἱ κεραῖες
αὐτῶν τῶν δύο Θ, γιατὶ γιὰ τὸ γράμμα Θ πρόκειται, ὁρίζουν
καὶ τὴν φορὰ τῆς κίνησης καὶ ἀνάπτυξης τοῦ μέλους, ἢ πρὸς
τὰ ἔξω –τὸ τοῦ πλ. β΄ Θ, ἢ πρὸς τὰ ἔσω, τὸ τοῦ β΄ ἤχου
Θ. τὰ λέω Θ[ῆτα] ἐδῶ γιὰ νὰ τὸ καταλάβεις, καὶ δὲν τὰ λέω
φθορικὰ σημεῖα, γιατὶ τὰ φθορικὰ σημεῖα ὅλα εἶναι παρά-
γωγα τοῦ ἀρκτικοῦ γράμματος Φ τῆς λέξεως Φθορά. Ὅταν
δὲν γνωρίζουμε αὐτὲς τὶς λεπτομέρειες ἐναλλάσσουμε τοὺς
ἤχους β΄ καὶ πλ. β΄ μὲ τὸ νὰ θέλουμε τάχα νὰ εἴμαστε πι-
στοὶ στὶς παραπλανητικὲς ἐνδείξεις τῶν ἤχων. Δὲν θὰ πρό-
σεξες κι ἐσὺ βέβαια τὸ πόσοι δάσκαλοι γράφουν διαφορετικὲς
ἠχητικὲς ἐνδείξεις γιὰ τὰ ἴδια τροπάρια, στὰ διάφορα βιβλία
τους. καὶ δὲν ξέρω πὼς νὰ σοῦ τὸ πῶ ἀλλοιῶς γιὰ νὰ σοῦ
ἀρέσει περισσότερο· χρειάζεται κι αὐτὸ τὸ ζήτημα γνώση, καὶ
μόνο γνώση.
Ὑπάρχει ἕνα ἔλλειμμα στὴν διδασκαλία τῆς νέας με-

θόδου ἀπ’ τοὺς τρεῖς Δασκάλους, ποὺ πρέπει νὰ ἀναπλη-
ρωθῆ, σχετικὰ μὲ τὶς μαρτυρικὲς - ἠχητικὲς ἐνδείξεις ποὺ δὲν
ἐξαρκοῦν γιὰ ὅλες τὶς περιπτώσεις καὶ συμβάλλουν σὲ σχε-
τικὴ σύγχυση. Αὐτὸ τὸ παρατήρησε πρῶτος, ἴσως καὶ πικρό-
χολα, κρίνοντας τὸ διδακτικὸ τότε ἔργο τῶν τριῶν Διδασκάλων
καὶ ἀντιπαραβάλλοντάς το μὲ τὴν δική του διδασκαλία, ὁ συ-
νομήλικός τους δάσκαλος Ἀπόστολος κώνστας Χῖος, τὸν Σε-
πτέμβριο τοῦ 820 στὸ τελευταῖο, ἐλαφρῶς ἀναθεωρημένο,
θεωρητικό του, τὸν κώδικα ΕΒΕ 87 (φ. 05β)· “ὅμως εἰς
τὸ σχολεῖον ὁποὺ ἔκαμε τὸ γένος, ἐμετήλλαξαν τινα σημεῖα
φθορῶν, στοχαζόμενοι διὰ καλλιότερον. Πρέπει λοιπὸν καὶ
τὰς λοιπὰς μεταλλαγὰς νὰ τοὺς παρακαλέσουν /(φ. 0α)
νὰ φτιάξουν καὶ ἄλλα σημεῖα φθορῶν”.
9 Ἐρώτηση· τώρα, δὲν κρατιέμαι, Δάσκαλέ μου, καὶ
θέλω νὰ κοινωνήσω λίγη ἀπ᾽ αὐτὴ τὴ γνώση. Ἐξήγησέ μου τὶς
μαρτυρίες τῶν ἤχων καὶ σήκωσε ἀπὸ πάνω τους τὴν ἀχλὺ τῆς
πλάνης ποὺ μᾶς παραπλανάει!
Ἀπόκριση· Ἁπλᾶ εἶναι αὐτὰ καὶ γιὰ τοὺς πολὺ ἀρχά-
ριους· ἔχουν ὅμως καὶ μιὰ δόση γοητείας τῆς παράδοσης τῆς
παλαιογραφίας τῶν γραμμάτων, καὶ ἄκου· Γιὰ τὴν ἀρίθμη-
ση τῶν ὀχτὼ ἤχων χρησιμοποιοῦμε τὴν ἑλληνικὴ ἀρίθμηση,
δηλαδὴ μὲ τὰ γράμματα τῆς ἀλφαβήτας, ἀφοῦ ἄλλωστε
ὅπως σοῦ εἶπα καὶ ἡ σημειογραφία εἶναι μιὰ ἠχητικὴ ἀλφα-
βήτα. Γιὰ τὸν πρῶτο ἦχο τὸ γράμμα μικρὸ α[λφα], γιὰ τὸν
β΄ ἦχο τὸ γράμμα μικρὸ β[ῆτα], γιὰ τὸν τρίτο ἦχο τὸ γράμ-
μα Γάμμα μικρὸ ἢ μεγάλο ἢ καὶ ὁλόγραφη τὴν λέξη τρίτος,
γιὰ τὸν δ΄ ἦχο τὸ γράμμα δ[έλτα]. Παλαιογραφικὰ ἢ κωδι-

κογραφικὰ τὰ γράμματα α, β, καὶ δ ἀπολήγουν δεξιὰ σὲ
μιὰ κεραία κυρτή, μικρὴ ἢ μεγάλη, ὁριζόντια ἢ κάθετη ἀνάλο-
γα μὲ τὸ πῶς σέρνει τὸ κοντύλι ἢ τὴν πέννα του ὁ καλαίσθη-
τος ἢ ὄχι κωδικογράφος. τὸ γράμμα β ὅμως ἔχει καὶ μιὰν
ἰδιαιτερότητα· ἀπ’ τὴν ἀρχὴ τῆς μικρογράμματης γραφῆς καὶ
ἴσαμε τὸν ιβ΄ αἰῶνα γράφεται μὲ τρεῖς μορφές: μία ὡς ση-
μερινὸ χειρόγραφο κάππα, ἄλλη ὡς καρδία καὶ τρίτη μὲ μιὰ
κεραία κάτω ἀριστερά. Ἡ πρώτη μορφή εἶναι αὐτὴ ποὺ προ-
τιμήθηκε γιὰ νὰ μετρήσει τὸν β΄ ἦχο. Ἔτσι εἶναι καὶ στὸν πί-
νακα τῶν μελωδημάτων τῶν μέσων τοῦ ι΄ αἰῶνα. Ἀργότερα
στὴν χειρόγραφη παράδοση ἡ κεραία τοῦ β΄ δεξιὰ αὐτονομή-
θηκε καὶ ἔμεινε μόνη της, χωρὶς νὰ ὑπάρχει δηλαδὴ τὸ γράμ-
μα β[ῆτα]. Αὐτὴ ἡ παραμόρφωση τοῦ β[ῆτα] διάβασα σὲ
κάποια Θεωρητικὰ ὅτι εἶναι ὁ “μύσταξ τοῦ ἄρρενος!” καὶ γέ-
λασα καὶ τὸ γλέντησα. τὸ ἴδιο συμβαίνει ἀργότερα μὲ τὴν
μουσικὴ τυπογραφία, κυρίως τοῦ Παρισιοῦ, ὅπου τὸ α[λφα]
τοῦ πρώτου ἤχου πῆρε τὴν μορφὴ καὶ βαφτίστηκε ἀπὸ ἀδα-
εῖς δασκάλους ὡς “ἡμίφι!”, δηλαδὴ μισὸ φ[ί].
70 μαθητής· κοίτα πράγματα ἁπλᾶ, Θεέ μου, ποὺ
φανερώνονται ἀπὸ μόνα τους τί εἶναι καὶ τί θέλουν νὰ ποῦν, κι
ἐμεῖς τὰ ντύνουμε μὲ μανδύα μαγείας καὶ τοὺς δίνουμε πα-
ράταιρα ὀνόματα. ...
Διδάσκαλος· νὰ σοῦ πῶ κι ἄλλα; τὸ μαρτυρικὸ ση-
μάδι ποὺ εἶναι κάτω ἀπὸ τὸν β[ου] τοῦ λεγέτου εἶναι ἀκριβῶς
βραχυγραφία τοῦ ὀνόματος λεγετος, ποὺ στὰ χειρόγραφα
ἔχει καὶ τὴν κατάληξη τος δεξιά. τὸ μαρτυρικὸ σημάδι τοῦ
βαρέος ἤχου εἶναι πάλι βραχυγραφία τοῦ ὀνόματος βαρύς,

μὲ χρήση τῆς πρώτης μορφῆς τοῦ γράματος β[ῆτα]. Βραχυ-
γραφίες τοῦ ὀνόματός τους εἶναι καὶ τὰ σημάδια Ἡμίφθορο
καὶ Ἡμίφωνο. Στὴ λέξη Ἡμίφθορο, πρόσεχε, ὑπάρχει καὶ
τὸ γράμμα ρ[ῶ]. τὸ μαρτυρικὸ σημάδι - γράμμα ξ[ί], κυ-
ρίως ἐπάνω σὲ ἠχητικὴ βάση τοῦ Βου, ποὺ κάποιες φορὲς
χαρακτηρίζει τὴν Θέση Ξηρὸν κλάσμα, προέρχεται, ὡς
ἐμφαντικό, ἀπ’ τὸ ὄνομα - λέξη Ἔναρξις· κι ὅταν ἔχει καὶ
κεραία δεξιὰ δηλώνει καὶ τὸν φθόγγο ζω, ὅπως θὰ ξέρεις.
7 Ἐρώτηση· Ὑπάρχουν κι ἄλλες τέτοιες παρανοήσεις
ποὺ μὲ τὴν τυπογραφία κατάντησαν νά ᾽ναι γρῖφος;
Ἀπόκριση· Πάλι ἡ πρώτη χάραξη τῶν σημαδιῶν στὸ
Παρίσι ἐπέβαλε πάνω ἀπ’ τὰ μαρτυρικὰ σημάδια τῶν
φθόγγων δυὸ παράξενες τελεῖες· πάνω ἀπ’ τὸ α[λφα] τῶν
πρώτων ἤχων, πάνω ἀπ’ τὸ δ[έλτα] τῶν τετάρτων ἤχων,
πάνω ἀπ’ τὸ β[ῆτα] καὶ δ[έλτα] τοῦ β΄ ἤχου καὶ πάνω ἀπ’
τὸ νανα, τὰ δυὸ γορθμικὰ στοιχεῖα τῆς τριφωνίας. Σὲ ὅλες τὶς
περιπτώσεις, ἐκτὸς ἀπ’ τὸ νανα, πρόκειται γιὰ δύο μικρὲς
Ἀποστρόφους, ἕνα ἀπ’ τὰ πέντε κατιόντα φωνητικὰ σημά-
δια, ποὺ καταργήθηκε στὴ νέα μέθοδο. Αὐτὲς οἱ δυὸ Ἀπό-
στροφοι εἶναι τὸ τέλος τῆς φωνητικῆς κατάβασης τοῦ ἠχήματος
ἢ ἀπηχήματος τοῦ πρώτου καὶ τοῦ τετάρτου ἤχου, ἀπ’ τὴν κο-
ρυφὴ τοῦ πενταχόρδου κάτω στὴ βάση τοῦ πενταχόρδου, ἄρα
καὶ τοῦ πλαγίου ἤχου, πλ. πρώτου ἢ πλ. τετάρτου ἀντί-
στοιχα. λένε αὐτὰ τὰ δυὸ ἀπηχήματα: Α-Ὲα-Ὰε-α-Ὰες, καὶ
Α-α-γι-ι-α. Ἡ κατάληξη νες τοῦ α΄ [πλ.] ἤχου καὶ ἡ κα-
τάληξη α τοῦ δ΄ [πλ.] ἤχου εἶναι γραμμένη μὲ τὸ σημάδι δύο
Ἀπόστροφοι ἢ Σύνδεσμοι. Ἡ μία Ἀπόστροφος παίρνει τὴν

φωνὴ κι ἡ ἄλλη κρατάει τὴν ἄργια· γιατὶ οἱ Σύνδεσμοι κατα-
λέγονται καὶ στὰ τρία μεγάλα κρατήματα ἢ τρεῖς καὶ μισὴ
ἄργιες. Στὴν πρὶν ἀπ’ τὴ νέα μέθοδο σημειογραφία ἔφτα-
νε ἡ ἔνδειξη τοῦ α[λφα] ἢ δ[έλτα] μὲ τὶς δυὸ Ἀποστρόφους
ἐπάνω γιὰ νὰ φανερώνουν τὸν πλ. α΄ ἢ πλ. δ΄ ἦχο. Στὴ νέα
μέθοδο, μπαίνει ἐπάνω καὶ καθαρὸ τὸ πρωτόγραμμα τῶν
φθόγγων Π[α] ἢ κ[ε], καὶ ν[ί] ἢ Δ[έλτα], κι ἔτσι ἔχου-
με γραμμένον δυὸ φορὲς τὸν φθόγγο! Ἀπ’ τὰ περίεργα ποὺ
προέκυψαν στὴ νέα μέθοδο. Στὸν β΄ ἦχο ἔχουμε πάλι δυὸ
Ἀποστρόφους, ἀλλὰ ὡς κατάληξη τοῦ ἠχήματος χρωματι-
κοῦ νεαᾺες. Στὸ ναῈα ὅμως δὲν πρόκειται γιὰ δυὸ Ἀπο-
στρόφους ἀλλα γιὰ δυὸ μικρὰ Ἴσα, τοῦ ἠχήματος πάλι τῆς
τριφωνίας ναῈα. τὸ μαρτυρικὸ αὐτὸ σημάδι εἶναι δυὸ νν,
βραχυγραφία τῆς λέξεως νανα· βάλε τὰ δυὸ α[λφα] καὶ σοῦ
φωνάζει, μὲ τριφωνία μάλιστα!
72 Ἐρώτηση· Εἶπες “γορθμικὸ στοιχ εῖο” ἂν ἄκουσα
καλά, Δάσκαλε· τί εἶναι αὐτό;
Ἀ πόκριση· κ
73 Ἐρώτηση· Εἶναι καὶ κάποιες ἄλλες λεπτομέρειες
ποὺ μᾶς δηλώνουν οἱ μαρτυρίες καὶ δὲν τὶς πολυπροσέχου-
με;
Ἀπόκριση· Ἂν ἐννοεῖς λεπτομέρειες τὶς ἐνδείξεις τῆς
φύσης τῶν ἤχων, ναὶ εἶναι, καὶ δὲν εἶναι λεπτομέρειες ἀλλὰ
κύρια καὶ καθοριστικά, ἀκριβῶς, συστατικὰ τῆς γνωριμίας τῶν
ἤχων, ἄρα καὶ τῶν μελῶν ποὺ ψάλλεις. Ἡ διπλῆ ἀνάβαση
πλάϊ ἀπ’ τὴν μαρτυρία, μὲ Ὀξεῖα καὶ κεντήματα, σοῦ δεί-

χνει τὸν β΄φωνο ἦχο κάποιου πλαγίου ἤχου· ἡ τριπλῆ ἀνά-
βαση μὲ Ὀξεῖα ἢ Ὀλίγον καὶ κέντημα ἐπάνω, σοῦ φανερώνει
τὸν γ΄φωνο ἦχο· ἡ ἔνδειξη τῆς δ΄φωνίας μὲ Ὀξεῖα καὶ
Ὑψηλὴ δεξιά (μόνη της δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι ἡ Ὑψηλή) σοῦ
καθορίζει τὸν τετράφωνο ἦχο. τὸ ἴδιο καὶ στὶς καταβάσεις
ἀπὸ κύριο ἦχο, γιὰ τὴν παραγωγὴ τῶν παραμέσων, μέσων,
παραπλαγίων καὶ πλαγίων ἤχων. Ἔτσι γνωρίζεις ποιὸν
κλαδικὸ ἦχο ψάλλεις καὶ πῶς πρέπει νὰ ἐκφωνήσεις τὸν
προηγούμενο ψαλμικὸ στίχο. καὶ ἄλλα ἀκόμα.
7 μαθητής· Θὰ μὲ μαλώσεις, Δάσκαλε, ἂν πῶ πὼς
αὐτὰ μοῦ εἶναι πρωτάκουστα;
Διδάσκαλος· τί θὰ κερδίσω ἂν σὲ μαλώσω; Ἐγὼ σοῦ
μιλάω μὲ τὴν ἀγάπη τῆς καρδιᾶς μου· ἔτσι νογάω ἐγὼ τὸν δά-
σκαλο. Ὅλα αὐτὰ ὅμως εἶναι γραμμένα σὲ βιβλία καὶ δι-
δάσκονται. τώρα, γιατὶ κάποιοι ἀπὸ σᾶς “τοὺς μαθητιῶντας
τὴν ψαλτικὴν τέχνην” ἢ καὶ τοὺς φτασμένους ψάλτες τὰ ἀνα-
θεματίζουν αὐτὰ τὰ βιβλία, κι ὅλα τῶν πανεπιστημιακῶν
δασκάλων τὰ συγγράμματα, ποὺ γράφονται ὕστερα ἀπὸ πο-
λυχρόνια ἔρευνα καὶ πολὺ κόπο, καὶ πολλὴ προσευχή, θά
᾽λεγα, νὰ ἱκανωθοῦν πρῶτα οἱ ἴδιοι νὰ τὰ βροῦν, νὰ τὰ κατα-
λάβουν καὶ νὰ τὰ ἐξηγήσουν γιὰ νὰ βοηθήσουν ὕστερα κι ὅλους
τοὺς ἄλλους νὰ τὰ καταλάβουν καὶ νὰ προκόβουν ὅλοι, δὲν
μπορῶ νὰ τὸ καταλάβω. λές κι ὅτι αὐτὴ ἡ χορεία τῶν δα-
σκάλων βάλθηκε νὰ ξεθεμελιώσει τὴν ψαλτικὴ παράδοση,
ἐνῶ δὲν κάνει τίποτε ἄλλο ἀπ’ τὸ νὰ φανερώνουν καὶ ἐξηγοῦν
τὴν παράδοση, νὰ λένε τὴν ἀλήθεια νὰ εὐκολυνθοῦν κι οἱ ἄλλοι
“εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν”. Ἴσως ἔχουμε πολλὲς ἁμαρ-

τίες ἀκόμα ἐμεῖς οἱ δάσκαλοι, κι ἐγὼ ἴσως τὶς πλειότερες, κι
ὁ Θεὸς δὲν μᾶς ἀκούει· μᾶς παιδεύει, ἴσως καὶ μακάρι νά ᾽ναι
ἔτσι, “ὡς χρυσὸν ἐν χωνευτηρίῳ”· κι ἔτσι ἀπομένει σὲ μᾶς νὰ
ἀγαποῦμε ὑπερπερισσῶς αὐτὸ ποὺ κάνουμε καὶ ν’ ἀγαποῦμε
κι ὅλους τοὺς ἄλλους, καὶ θὰ τὰ οἰκονομήσει ὁ Θεὸς νὰ ψάλ-
λουμε μὲ ὅλο καὶ περισσὴ γνώση τὰ θαυμάσιά του καὶ τὸ
θαῦμα τῆς σωτηρίας μας.
75 Ὁ μαθητής· Διστάζω νὰ τὸ ἐκφράσω, Δάσκαλέ
μου σεβαστέ, ἀλλὰ ἔνοιωσα νὰ μὲ διαπέρασε ἕνα ἀδιόρατο
παράπονό σου!
Ὁ Διδάσκαλος· Εἶναι ποὺ καμιὰ φορὰ ἀνεβαίνουν μέ-
χρι τὰ χείλη σου κάποια “Ἵνα τί;” καὶ κάποια “Ἕως πό-
τε;” καὶ πασχίζεις νὰ τὰ κρατήσεις μέσα σου, μὲ τὴν κρυφὴ
ἐλπίδα νὰ ἀναδέψει καὶ κάποιο “Ἰδοὺ δὴ τί καλὸν ἢ τί τερ-
πνόν ἀλλ’ ἢ τὸ ψάλλειν ἐπὶ τὸ αὐτὸ ἀδελφοὺς ἅμα”!
7 Ὁ μαθητής· καὶ τώρα πῶς νὰ σὲ ρωτήσω ἄλλα
πράγματα, Δάσκαλέ μου; Σὲ καλό σου, μὲ συγκίνησες μὲ τὰ
θειοτικὰ αὐτὰ λόγια σου καὶ τὴν διάκρισή σου.
Ὁ Διδάσκαλος· Ξέρω πὼς θέλεις νὰ ρωτήσεις τουλά-
χιστον γιὰ τὶς ἕλξεις.
77 Ὁ μαθητής· ναί, πές μου γιὰ τὶς ἕλξεις, σὲ πα-
ρακαλῶ. Ὑπάρχουν ἐδῶ κι ἐκεῖ καὶ παρδαλίζουν τὶς ἀράδες
σὲ σύγχρονα ψαλτικὰ βιβλία καὶ χειρόγραφες Φυλλάδες,
καὶ ἁπλὲς καὶ μονόγραμμες καὶ δίγραμμες, ἀκόμα καὶ σὲ συ-
νεχόμενα Ἴσα. τὰ μπορεῖ νὰ τὰ κάνει αὐτὰ ἡ φωνὴ τοῦ

ἀνθρώπου;
Ὁ Διδάσκαλος· Ἴσως καὶ νὰ μπορεῖ νὰ τὰ κάνει ἡ
φωνὴ τοῦ ἀνθρώπου, σὰν τέλειο ὄργανο ποὺ εἶναι. τὸ θέμα
εἶναι ὅτι τὸ μέλος, τὰ καθαρὰ διαστήματα ποὺ ἀποτελοῦν καὶ
τὴν γνωριστικὴ ἰδέα “ὡς τι χρῶμα” τοῦ κάθε ἤχου, παρα-
φθείρονται καὶ ἀλλοιώνονται καὶ καταντοῦν ἀγνώριστα. νὰ
δοῦμε λίγο τὸ θέμα ἐποπτικά. οἱ διατονικοὶ ἦχοι χρησιμο-
ποιοῦν τὰ φυσικὰ διαστήματα, τὰ ὁποῖα μὲ αὐτὴν ἢ τὴν ἄλλη
δομὴ στὰ τετράχορδα χαρακτηρίζουν τοὺς ἤχους. Δὲν ὑπάρ-
χουν, δὲν πρέπει νὰ ὑπάρχουν, καὶ δὲν γράφονται ὑφέσεις καὶ
διέσεις ἐδῶ κι ἐκεῖ. Ἀπ’ τὴν θεωρία τῶν ἤχων γνωρίζουμε ὅτι
κάποιοι φθόγγοι ἢ κάποιες φωνές, –οἱ κινητοὶ λεγόμενοι
φθόγγοι, οἱ ἐνδιάμεσοι μεταξὺ τῆς βάσης καὶ τῆς κορυφῆς
τῶν τετραχόρδων– , ἕλκονται ἀπὸ κάποιες ἄλλες, ἂν τὸ μέ-
λος περιστρέφεται γύρω ἀπὸ αὐτὲς ἢ ἂν τὸ μέλος εἶναι σὲ
ἀνάβαση ἢ κατάβαση. τὸ θέμα ἐντοπίζεται κυρίως στοὺς
φθόγγους Βου καὶ ζω. Αὐτὲς οἱ φυσικὲς ἕλξεις ὁρίζονται ὡς
συστατικὰ στοιχεῖα τοῦ κάθε ἤχου καὶ ἀποτελοῦν τὴν γνωρι-
στική του ἰδέα. καὶ σ’ αὐτὲς τὶς περιπτώσεις δὲν σημειώνο-
νται οἱ ἕλξεις μὲ σημάδια. Ἢ ξέρεις τὸν ἦχο καὶ ψέλνεις ἢ
δὲν τὸν ξέρεις, κι ὅσες ὑφεσοδιέσεις κι ἂν σοῦ σημειώσουν οἱ
δάσκαλοι, τάχα γιὰ ὑπόμνηση τῶν ἕλξεων, τὸ ψάλσιμό σου
θὰ εἶναι φκιαχτὸ καὶ παράηχο, κι ὄχι φυσικὸ καὶ ἀβίαστο.
τὸ ἴδιο καὶ στοὺς ἄλλους ἤχους, τοὺς ἐναρμόνιους καὶ τοὺς
χρωματικούς. Στοὺς χρωματικοὺς ἤχους μὲ ἕλξεις ποικίλου
μεγέθους μετακινοῦνται οἱ φθόγγοι καὶ δομοῦνται τὰ τετρά-
χορδα. κι ἐδῶ δὲν σημειώνονται ἕλξεις· οἱ φωνὲς εἶναι κιόλας

φθαρμένες ἢ καλύτερα φθορισμένες. Γι αὐτὸ καὶ δὲν πρέπει
νὰ ψάλλουμε μὲ ἕλξη τοῦ Γα πρὸς τὸν Δι στὶς καταλήξεις
τοῦ β΄ ἤχου· ἂν τὸ κάνουμε χαλᾶμε τὸ ἦθος τοῦ ἤχου καὶ τὸ
μέλος μεταπίπτει σὲ μέλος κι ἐγὼ δὲν ξέρω ποιᾶς χρόας
ἐκεῖ. Στοὺς χρωματικοὺς ἤχους, γενικά, δὲν χωροῦν ἕλξεις.
78 Ἐρώτηση· Στὴ διδασκαλία τῆς Πατριαρχικῆς
Ἐπιτροπῆς, ὅπως ἀκούω, δὲν εἶναι ὁρισμένα ἐκεῖ τὰ σημάδια
τῶν ἕλξεων;
Ἀπόκριση· Ἡ Πατριαρχικὴ Ἐπιτροπὴ τοῦ 88-83
ἀσχολήθηκε μὲ πολλὰ θέματα ποὺ εἶχαν ἐπισημανθῆ στὴν
διδασκαλία καὶ ἐκμάθηση τῆς Ψαλτικῆς μας, μὲ κυριώτατο τὸν
προσδιορισμὸ τῶν διαστημάτων, καὶ ἀσχολήθηκε καὶ μὲ τὶς
Διέσεις καὶ Ὑφέσεις καὶ τὶς κατὰ 2/2 ἢ ἢ /2 τοῦ μεί-
ζονος τόνου ἀλλοιώσεις, κάθε φορὰ ποὺ τὰ σημάδια αὐτὰ
εἶναι μονόγραμμα ἢ δίγραμμα ἢ τρίγραμμα. Γι αὐτὸ καὶ ὁ
μείζων τόνος ὁρίστηκε στὰ 2 ἠχομόρια (καὶ ἀντίστοιχα λίγο
συγκερασμένα ὁ ἐλάσσων στὰ 0 καὶ ὁ ἐλάχιστος στὰ 8 ἠχο-
μόρια, καὶ συνολικὰ ἡ διαπασῶν κλίμακα σὲ 72 ἠχομόρια),
γιὰ νὰ χωροῦν ὅλες οἱ ἀκουστὲς λεπτές φωνὲς τοῦ μείζονος τό-
νου, ποὺ ἀπ’ τὴν ἀρχαιότητα καὶ τὸν Ἀριστόξενο ἰσχύουν μέ-
χρι σήμερα. τί λέει ὁ Ἀριστόξενος· “Διαιρείσθω δὲ [ὁ μείζων
τόνος] εἰς τρεῖς διαιρέσεις· μελωδείσθω δὲ αὐτοῦ τό τε ἥμισυ
καὶ τὸ τρίτον καὶ τὸ τέταρτον· τὰ δὲ τούτων ἐλάττονα διαστή-
ματα πάντα ἔστω ἀμελώδητα”. καὶ δίνει μάλιστα καὶ τὰ
ἀντίστοιχα ὀνόματα: “καλείσθω δὲ τὸ μὲν ἐλάχιστον δίεσις
ἐναρμόνιος ἐλαχίστη· τὸ δὲ ἐχόμενον δίεσις χρωματικὴ ἐλαχί-
στη, τὸ δὲ μέγιστον ἡμιτόνιον”. τὸν Ἀριστόξενο ἀπηχεῖ κι ὁ

Βυζαντινὸς θεωρητικὸς ποὺ λέει γιὰ τὰ λεπτὰ διαστήματα·
“ὅπου γὰρ οὐ ψάλλεται φωνῆς τὸ ἥμισυ ἢ τὸ τρίτον ἢ τὸ τέ-
ταρτον οὐκ ἔνι φθορά, ἀλλ’ ἐναλλαγὴ τελείας φωνῆς ...”. Δί-
πλα λοιπὸν στὰ διαστήματα τῶν , καὶ 3 ἠχομορίων ἑνὸς
μείζονος τόνου ἡ Πατριαρχικὴ Ἐπιτροπὴ ὅρισε καὶ τὸ μικρό-
τερο, τὸ ἕκτον τοῦ μείζονος τόνου, δηλαδὴ 2 ἠχομόρια, ποὺ
μᾶλλον “μένει ἀμελώδητο” κατὰ τὸν Ἀριστόξενο. Δὲν προκα-
λεῖται ποτὲ κανεὶς νὰ ψάλει ἕνα λεπτὸ διάστημα μόνο του,
δηλαδὴ τὸ ἕκτον τοῦ μείζονος τόνου (2 ἠχομόρια) ἢ τὸ τέταρ-
τον (3) ἢ τὸ τρίτον (). Ὄχι· τὰ ψάλλει προσθετικὰ καὶ
ἐνταγμένα μέσα στὴν δομὴ τοῦ τετραχόρδου κάθε φορά. καὶ
εἶναι ἀλήθεια ὅτι γιὰ λίγα ἑπόμενα χρόνια τότε σὲ μουσικὰ βι-
βλία σημειώθηκαν τὰ σημεῖα αὐτὰ τῶν διέσεων καὶ ὑφέσεων,
πρᾶγμα ποὺ πολὺ σύντομα ἀτόνησε καὶ ἐγκαταλείφθηκε.
τώρα, στὰ σύγχρονα ψαλτικὰ πράγματα, μποροῦν νὰ ση-
μειώνονται, ἂν κι εἶναι περιττές, περιστασιακὲς ἕλξεις, ἢ ὑπο-
μνηστικὲς καὶ σὲ κάποιες καίριες θέσεις, κυρίως στὶς
καταλήξεις τοῦ μέλους σὲ ἦχο δ΄ αγια. τίποτε περισσότερο.
μὲ τὴν εὐκαιρία αὐτὴν ἐδῶ, ἐσὺ πρέπει νὰ μάθεις ἀκόμα πὼς
καὶ ὅλα αὐτὰ τὰ πολλὰ σημάδια τῶν ὑφεσοδιέσεων, ὡς
“ἀλλοιώσεις” ποὺ εἶπα, ἄρα φθορές, προέρχονται –ὅπως καὶ
ὅλα τ’ ἄλλα σημάδια τῶν φθορῶν– ἀπ’ τὸ πρωτόγραμμα Φ
τῆς λέξης Φθορά.
νὰ πάρουν τὴν θέση τους καὶ τὴν κανονικὴ φρασεολογία

τὰ ἀκόλουθα θέματα:
79 μαθητής·
Διδάσκαλος·
80 μαθητής·
8 μαθητής·
82 μαθητής·
83 μαθητής·
8 μαθητής·
85 μαθητής·
8 μαθητής·
87 μαθητής·
88 μαθητής·
89 μαθητής·
90 Ὁ μαθητής· κι ἄλλα ἀκόμα εἶναι στὰ θαλάμια
τῆς μνήμης, ποὺ ἤθελα νὰ ρωτήσω, ἀλλὰ παραχώθηκαν μὲ
αὐτὴν τὴν πλημμύρα τῶν γνώσεων καὶ δὲν φανερώνονται.
Ἀρκοῦν καὶ ὑπεραρκοῦν τὰ ὅσα μοῦ εἶπες μέχρι τώρα. μήπως
κι αὐτὰ θὰ τὰ χωνέψω εὔκολα; κι ἂς μοῦ τά ᾽δωκες μὲ τὸν
ἁπλὸ καὶ χωρὶς περιστροφές τρόπο. καὶ βλέπω νὰ ξεχά-
στηκες κι ἐσύ, Δάσκαλε, κι οὔτε κἂν σκέφτηκες τί ὥρα εἶναι,
κι οὔτε λογίστηκες κάτι νὰ φᾶς ἢ κάτι νὰ πιῆς· καὶ βέβαια,
κι ἐγὼ κοντὰ σὲ σένα. νὰ εἶσαι πάντοτε καλὰ καὶ νὰ σὲ χορ-
ταίνει ὁ Θεὸς μὲ τὰ καλούδια του.
Διδάσκαλος· Χορτασμὸς τοῦ τέττιγα εἶναι τὸ τραγού-
δι του, κι ὁ ἥλιος τοῦ καλοκαιριοῦ καὶ ἡ ζέστη· δηλαδὴ ἡ χαρὰ
Θεοῦ. καὶ χορτασμὸς τοῦ Δασκάλου εἶναι τὰ λαλήματά του
κι οἱ διδαχές του “ὅλην τὴν ἡμέρα”, χωρὶς τὴν προσδοκία κά-
ποιου “εὖ”· αὐτὸ εἶναι τὸ ἔργο του, κι εἶναι κι αὐτὸ χαρὰ Θε-
οῦ. κι ἂν εἶναι τροφή, ἂν εἶναι κρασὶ κι εὐφραίνονται κι οἱ
ἄλλοι καὶ βαλθοῦν νὰ γίνουν κι αὐτοὶ δάσκαλοι, “δεῦτε συ-
νευφρανθῶμεν”!
μαθητής· μὲ μέθυσες κιόλας, Δάσκαλε!

ἐπίλογος
Εἶναι πολλὰ καὶ δὲν ἀρκεῖ καὶ μιὰ ὁλόκληρη ζωὴ νὰ τὰ
μάθει κανεὶς ὅλα. καὶ ὅλα αὐτὰ ἢ πολλὰ ἀπ’ αὐτὰ δὲν
εἶναι εὔκολα νὰ τὰ δῆς καὶ τὰ νοήσεις μὲ μιὰ ματιά. καὶ
βέβαια, δὲν φτάνει ἡ ζωή σου καὶ τὰ χαρτιὰ καὶ τὰ κο-
ντύλια γιὰ νὰ τὰ γράψεις ὅλ’ αὐτά, ποὺ εἶναι ἀέρας ζεί-
δωρος στὸ μέγα θαῦμα γύρω σου, μέσα σ’ αὐτὸ ποὺ ζεῖς
κι ἐσύ. Ὁ παλαιός, μεγάλος δάσκαλος, Γαβριὴλ ἱερομό-
ναχος στὸν ιε΄ αἰῶνα, τὸ λέει· “ταῦτα γοῦν πάντα εἰδέναι
ἅπαντα τὸν ψάλτην χρή, εἰ μὴ ψεύδεσθαι τὸ ὄνομα βού-
λοιτο. ταῦτα δὲ οὐκ ἂν εἰδείη τις, εἰ μὴ ἐν ἕξει γένοιτο
ταύτης τῆς Ψαλτικῆς” – “Ὅλα αὐτὰ πρέπει νὰ τὰ ξέρει
ὁ κάθε ψάλτης, ἂν δὲν θέλει νά ᾽ναι ψάλτης μόνο κατ’ ὄνο-
μα. κι ὅλα αὐτὰ δὲν τὰ μαθαίνει κανείς, ἂν δὲν τοῦ γίνει
ἡ Ψαλτικὴ ἕξη, δεύτερη φύση του”, ὅπως τὸν ἐξηγῶ ἐγώ.
Ἐσεῖς οἱ νέοι ὅμως καβαλλικεύετε εὔκολα τὸ ἄτι τὸ ἀό-
ρατο τῶν ὑπολογιστῶν καὶ τρέχετε, τρέχετε χωρὶς στα-
ματημό. καὶ κάτι προφταίνετε καὶ παίρνετε ἀπὸ δῶ -
κάτι ἀπὸ ἐκεῖ, πάνω στὸ τρέξιμο, καὶ τὰ βάζετε ἐδῶ κι
ἐκεῖ, ἴσως καὶ “ἀτάκτως ἐριμμένα”, – κάπως τὸ λέτε αὐτὸ
τὸ κόψε-ράψε, copy-paste θαρρῶ– , προτοῦ προλάβει
νὰ τὰ χωνέψει ὁ νοῦς σας καὶ τὰ βάλει σὲ μιὰ σειρά· καὶ
τ’ ἀφήνετε ἐκεῖ καὶ τρέχετε νὰ προφτάσετε “νὰ ζήσετε κιό-
λας”, ὅπως λέτε. Δὲν σᾶς κατηγορῶ· ἴσα ἴσα καὶ σᾶς
θαυμάζω, ποὺ ὁ νοῦς σας λειτουργεῖ γρήγορα, καὶ ὡς
πνεῦμα ποὺ εἶναι κυριεύει καὶ καταχτάει πολλὰ πράγ-
ματα.
Ἡ Ψαλτική, ἀγαπητέ μου μαθητὴ ποὺ μὲ ρώτησες
καὶ σ’ ἀποκρίθηκα καὶ περάσαμε καλὰ τόση ὥρα μαζί,
καὶ ποθεινότατοι φίλοι μου πάντες, εἶναι τέχνη, καὶ ὡς
τέχνη εἶναι ζηλόφθονη ἀγαπητικιά σου· σὲ θέλει ὅλον δι-
κό της· κι ὅσο κι ἂν βάνεσαι ἐσὺ καὶ πασχίζεις νά ᾽σαι
ἐλεύθερος, ὡς καλλιτέχνης, ἄλλο τόσο αὐτὴ σὲ πλάθει μὲ
τὴν ἀντίδοση τῆς ἀγάπης της· κι ἂς μὴ τὸ πολυκαταλα-
βαίνεις. καὶ γιὰ νὰ μὴ τὴ χάσεις, ἀφοῦ τὴν ἀγαπᾶς,
βγάζεις φτερά, φτεροῦγες δυό, τὴν θεωρία καὶ τὴν πρά-
ξη, νὰ τρέχεις, νὰ πηγαίνεις καὶ νὰ ξαναγυρνᾶς. νὰ ψέλ-
νεις καὶ νὰ τραγουδᾶς, γιὰ τὸν Θεό, καὶ τὴν ἀγάπη σου,
κι ὅλον τὸν κόσμο. νὰ εἶστε καλά, μὲ ἀγάπη πάντοτε!
καὶ τῷ Θεῷ χάρις!
γρθ³άθης
Πλατανιά-Ἰωάννινα, νοέμβρη 202
Ἀθήνα, 29 νοέμβρη 202


ΣΤΑΘΗ ΓΡ. ΕΡΩΤΑΠΟΚΡΙΣΕΙΣ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΣΤΑΘΗ ΓΡ. ΕΡΩΤΑΠΟΚΡΙΣΕΙΣ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Γρ. Θ. Στάθης, Ε΄ ΔιΕΘνΕΣ ΣυνΕΔριο – ΑΘηνΑ 3-5 ΔΕκ.

ιΕρΑ ΣυνοΔοΣ τηΣ ΕκκληΣιΑΣ τηΣ ΕλλΑΔοΣ

«Θεωρία καὶ Πράξη τῆς Ψαλτικῆς τέχνης»

ὁμαδοποίηση θεμάτων ποὺ πρέπει νὰ θίξω:

Ἐρωταποκρίσεις καὶ Ἀκρίβεια

μελοποιοὶ καὶ κωδικογράφοι ἀναγράφουν στὰ χειρόγραφά

βριὴλ ἱερομόναχος)· – “Ἐμοὶ μὲν πολλάκις κατὰ νοῦν

“Ἐπειδήπερ”, λοιπόν, καὶ στὸν καιρό μας σύρεται ἡ

ἐκκλησιαστικὸ περίβολο, ἀλλὰ καὶ στὴν ὑπόθεση τὴν ἴδια,

ἔλεγεν ὁ διδάσκαλός μου, καὶ ὁ ἄλλος ὁ ἐδικός μου δὲν τὸ

πολὺ ἐκ νεότητός μου καὶ μὲ δόση ἀγαθὴ ἄνωθε μπόρεσα

τὶς ἀποκρίσεις μου στὰ θέματα, γιὰ τα ὁποῖα θεωρῶ

Ὁ μαθητής· Διδάσκαλε, συγχώρα με, μὰ θέλω νὰ

ωσες ὅτι εἶσαι σπουδαῖος γιὰ τὰ σπουδάσματά σου στὰ

μουσικῶν, ὅ τε Ἱερολογιώτατος ἐν διακόνοις κὺρ Χρύσανθος,

τοπαιδηνός, ἔστειλε μιὰ λεπτομερῆ ἀνταπόκριση γιὰ τὸ ἱστο-

ἔχουμε ἕνα πλῆρες Θεωρητικὸ διδασκαλίας, ἐνῶ πρὶν ἀπ’ τὸ

ἐξέδωκε τὸ Θεωρητικὸ στὴν τεργέστη τὸ 832 μὲ τὸν τίτλο·

Ἀπόκριση· Πολλὰ καὶ θαυμαστὰ ἔγιναν ἀπὸ τότε ἴσα-

Ἀπόκριση· τώρα θέλω νὰ προσέξεις καλά, σὰν φρό-

κωνσταντινούπολης τὸ 53· “μαΐου κθ΄τῆς ἁγίας ὁσιομάρ-

μιὰ δυναμικὴ μέσα τους καὶ περιγράφουν τὸ πῶς πρέπει νὰ

πῶ κάποια πράγματα, πρέπει νὰ μάθεις τὴν ἐξέλιξη τῆς

8 Ἐρώτηση· καὶ ποιές ἀλλαγὲς σημαδιῶν ἔγιναν στὶς

γιὰ τὴν παραλλαγὴ μέσα σ’ ἕνα πεντάχορδο, δηλαδὴ

κε ἀκόμα νὰ καθορίσουν καὶ τὰ σημάδια γιὰ τὶς μειονεξίες ἢ

καθορισμὸ τῶν διαστημάτων. Ὁ Χουρμούζιος, ποὺ εὐτύχη-

ὅπως ἱστορεῖ ὁ Χρύσανθος. κι ὁ Γρηγόριος, καὶ λιγότερο ὁ

πολλὰ Ἀναγνώσματα: Προφητεῖες, Ἀποστόλους, Εὐαγγέ-

ἀναδειχθέντων ποιητῶν, παλαιῶν τε καὶ νέων ....”. Ἀπ’ τὸ

καὶ τὴν ἀνάπεμψη τῶν πολλῶν καὶ ποικιλώνυμων ὕμνων.

ποὺ χαρακτηρίζεται μάλιστα “σύντομος” ἢ “ἐκκλησιαστικός”.

τικῆς σημειογραφίας τῆς νέας μεθόδου συνέχιζαν νὰ ψέλ-

ἀνήκουν, ἀπὸ ἄποψη μελοποιίας, καὶ τὰ καλοφωνικὰ μέλη μὲ

Ἀπόκριση· Ἐξηγήσεις ἔγιναν, καὶ “συναθροίσεις δεινῶν

τὴν ἀναλυτικὴ καταγραφὴ τοῦ μέλους, ποὺ αὐτὰ ὑποδείχνουν,

παράδοση καὶ τὴν γνώση τῆς παράδοσης ποὺ εἶχαν οἱ δά-

32 Ἐρώτηση· μοῦ δίνεις, Δάσκαλε, μαρτυρίες, καὶ τὶς βλέ-

τὸ μουσικὸ Σχολεῖο, γιὰ τοὺς μισθούς, γιὰ τὸ ἐξηγητικὸ ἔργο

σοβαροὺς σύγχρονους δασκάλους, καὶ τὴν ἴδια σχεδὸν χρονιά,

νωσιν, αἱ ὁποῖαι ἐξηγήσεις, ὁποῖαι καὶ ἂν ὦσιν, ἔπρεπε νὰ

κόπον, ὅμως εἰς τὸ τέλος ψάλλει χωρίς τινα δισταγμόν, ὡσὰν

τὰ ἐρευνήσεις καὶ νὰ τὰ δῆς μὲ τὰ μάτια τῆς ἱστορικῆς ἀλή-

Ἔτσι καὶ τώρα ἐδῶ σ’ ἔχω μπροστά μου καὶ σὲ χαίρο-

α΄ Ὁ Διδάσκαλος· τί εἶναι ἡ Ψαλτικὴ τέχνη;

κλάδος τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς· ὁ ἄλλος εἶναι ἡ κοσμικὴ

τοῦ ἑλληνικοῦ πνεύματος καὶ πολιτισμοῦ· εἶναι γέννημα καὶ

ρατηροῦμε εἶναι τέσσερα: α) ἡ γένεση κι ὁ ἀριθμὸς τῶν σημα-

τους σ’ ἀνατολὴ καὶ δύση, νὰ μεγαλουργοῦν πάλι. Δὲν ἔχα-

λοποίησης, “ποικίλο καὶ πολυσχιδῆ” ποὺ λέει, δὲν θυμᾶμαι

ἄλλα μαθήματα, ἐπειδὴ κατὰ τὴν μελοποίηση εἶναι περίπου

σημειογραφία, μὲ φωνητικὰ σημάδια καὶ λίγα μόνο ἄφωνα

ση τοῦ “κοινοῦ μουσικοῦ σχολείου” ποὺ πρωτολειτούργησε τὸν

ζαντινῶν μέχρι τὶς μέρες τους μελοποιῶν. Ὁ Γρηγόριος, ποὺ

ἐκδόθηκαν οἱ δεκαοχτὼ - εἴκοσι, πάλι ἀπ’ τὸ Ἵδρυμα Βυ-

“ἡμέρας καὶ νυκτός” καὶ σύντομα θὰ χαροῦμε ὅλοι αὐτὸν τὸν

τὸ τονίζω: ἀδιάκοπη παράδοση. Ἐξηγητὲς εἶναι οἱ Δοχει-

0 Ἐρώτηση· Εἶπες, Δάσκαλε, ὅτι ἡ σημειογραφία

λόγο· ἡ σημειογραφία μᾶς κάνει ἑρμηνευτές. Πρόσεξε· κοιτᾶμε

5 Ἐρώτηση· Δάσκαλε, χωρεῖ παραπέρα ἀνάλυση

ποὺ ἀπορρέει ἀπ’ τὴν φύση τῆς σημειογραφίας ~ κι ἕνα ἄλλο

χωρεῖ παραπέρα ἀνάλυση, γιατὶ ἐκφυλίζεται ἡ μελικὴ θέση.

ρον]Παρακάλεσμα ποὺ τὸ ἀναβάφτισαν Σύνδεσμο, καὶ τὸν

σημάδι λύγισμα· γιατὶ τὸ λύγισμα στὴ διπλῆ ἀνάβαση μὲ