Acta Hebdomadalia

∆ελτίο 10

Α. Σωστό ή Λάθος;

Η αυτοκρατορική περίοδος χαρακτηρίζεται από αρχαϊστικές τάσεις στον πολιτισµό

και στα γράµµατα

Ο Επίκτητος έγραψε ένα από τα σηµαντικότερα έργα στωικής φιλοσοφίας της

αυτοκρατορικής περιόδου, τα Εἰς ἑαυτόν.

Ο Φρόντων και ο Ηρώδης ο Αττικός ήταν καθηγητές του αυτοκράτορα Μάρκου

Αυρήλιου

Το πληρέστερο έργο για την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου είναι η Ἀλεξάνδρου

Ἀνάβασις του Αρριανού και γράφτηκε στην αυτοκρατορική περίοδο

Σηµαντικές πρωτογενείς πηγές για τον 3ο αιώνα µ.Χ. αποτελούν ο Κάσσιος ∆ίων και
η Historia Augusta

Ο Κόµµοδος αρχικά συνέχισε την πολιτική του πατέρα του των ισορροπηµένων
σχέσεων µε τη σύγκλητο

Ο Κόµµοδος συνήθιζε να προβάλλεται ως ∆ίας

Ο Σεπτίµιος Σεβήρος, ιδρυτής της δυναστείας των Σεβήρων, καταγόταν από τη

Μεγάλη Λέπτη της Βόρειας Αφρικής

Ο Σεπτίµιος Σεβήρος είχε σπουδάσει στην Αθήνα, ήταν πολύ µορφωµένος και
απολάµβανε τη συντροφιά ποιητών και φιλοσόφων

Εγκαινίασε τη µεγαλύτερη σειρά µεταρρυθµίσεων στη ρωµαϊκή διακυβέρνηση από

την εποχή του Αυγούστου
Ο Καρακάλλας πέρασε το µεγαλύτερο µέρος της βασιλείας του στη Ρώµη
απασχολούµενος µε θεάµατα.

Ο πρώτος συστηµατικός διωγµός κατά των χριστιανών εφαρµόστηκε από τον ∆έκιο

Β. Να αναπτύξετε σε 2-3 γραµµές τις παρακάτω λέξεις-κλειδιά

Κλαύδιος Πτολεµαίος

Γαληνός

Μεταµορφώσεις του Απουληίου

Ιουλία ∆όµνα

Αυτοκρατορικό Συµβούλιο

Έπαρχος του πραιτωρίου

Constitutio Antoniniana (212)

Γ. Να απαντήσετε στα παρακάτω ερωτήµατα

Τί γνωρίζετε για τη ∆εύτερη Σοφιστική;

Μπορείτε να εντοπίσετε τις σηµαντικότερες αλλαγές στην κοινωνία και στην

πολιτική διακυβέρνηση που χαρακτήρισαν τον 3ο αιώνα µ.Χ.;

Πώς διαµορφώθηκε η σχέση του Κόµµοδου µε τον λαό της Ρώµης;

1
Ο Σεπτίµιος Σεβήρος στηρίχθηκε πρωτίστως στον στρατό και όχι στη σύγκλητο ως
πηγή νοµιµοποίησης της εξουσίας του: να δικαιολογήσετε την παραπάνω φράση.

Πώς δηµιούργησε ο Σεπτίµιος Σεβήρος την δυναστική µυθολογία του οίκου του;

Ποιός ο ρόλος της συγκλήτου επί Σεβήρων;

Τί γνωρίζετε για τις µεταρρυθµίσεις του Σεπτίµιου Σεβήρου στον στρατό;

Πώς θα αποτιµούσατε την πολιτική των Σεβήρων σε σχέση µε την άµυνα, τις
επαρχίες και τον ρόλο του αυτοκράτορα.

Σε τί συνίστατο η λεγόµενη κρίση του 3ου αιώνα;

Ποιά τα αίτια της κρίσης του 3ου αιώνα µ.Χ.;

Ποιά η σηµασία των µεταρρυθµίσεων που εισηγήθηκε ο Γαλλιηνός;

Ποιές οι συνέπειες των ανακατατάξεων του 3ου αιώνα για την τάξη των βουλευτών
(curiales);
2
Και οι απαντήσεις…

Α. ΣΩΣΤΟ Η΄ ΛΑΘΟΣ;

Η αυτοκρατορική περίοδος χαρακτηρίζεται από αρχαϊστικές τάσεις στον πολιτισµό

και στα γράµµατα (Σ)

Ο Επίκτητος έγραψε ένα από τα σηµαντικότερα έργα στωικής φιλοσοφίας της

αυτοκρατορικής περιόδου, τα Εἰς ἑαυτόν. (Λ)

Ο Φρόντων και ο Ηρώδης ο Αττικός ήταν καθηγητές του αυτοκράτορα Μάρκου

Αυρήλιου (Σ)

Το πληρέστερο έργο για την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου είναι η Ἀλεξάνδρου

Ἀνάβασις του Αρριανού και γράφτηκε στην αυτοκρατορική περίοδο (Σ)

Σηµαντικές πρωτογενείς πηγές για τον 3ο αιώνα µ.Χ. αποτελούν ο Κάσσιος ∆ίων και
η Historia Augusta (Σ)

Ο Κόµµοδος αρχικά συνέχισε την πολιτική του πατέρα του των ισορροπηµένων
σχέσεων µε τη σύγκλητο (Λ)

Ο Κόµµοδος συνήθιζε να προβάλλεται ως ∆ίας (Σ)

Ο Σεπτίµιος Σεβήρος, ιδρυτής της δυναστείας των Σεβήρων, καταγόταν από τη

Μεγάλη Λέπτη της Βόρειας Αφρικής (Σ)

Ο Σεπτίµιος Σεβήρος είχε σπουδάσει στην Αθήνα, ήταν πολύ µορφωµένος και
απολάµβανε τη συντροφιά ποιητών και φιλοσόφων (Σ)

Εγκαινίασε τη µεγαλύτερη σειρά µεταρρυθµίσεων στη ρωµαϊκή διακυβέρνηση από

την εποχή του Αυγούστου (Σ)
Ο Καρακάλλας πέρασε το µεγαλύτερο µέρος της βασιλείας του στη Ρώµη
απασχολούµενος µε θεάµατα. (Λ)

Ο πρώτος συστηµατικός διωγµός κατά των χριστιανών εφαρµόστηκε από τον ∆έκιο
(Σ)

Β. Να αναπτύξετε σε 2-3 γραµµές τις παρακάτω λέξεις-κλειδιά

Κλαύδιος Πτολεµαίος: Ήταν ο σηµαντικότερος επιστήµονας της περιόδου,

µαθηµατικός, αστρονόµος, γεωγράφος. Το σηµαντικότερο έργο του είναι η
Μαθηµατικὴ Σύνταξις (µεταγενέστερα αναφέρεται ως Μεγίστη Σύνταξις, γνωστό και
ως Αλµαγέστη από την αραβική του µετάφραση).

Γαληνός: Ο µεγαλύτερος γιατρός και ιατρικός συγγραφέας της αρχαιότητας. Ήταν

γιατρός µονοµάχων στην Πέργαµο και κατέληξη γιατρός της αυλής του Μάρκου
Αυρηλίου. Επιδέξιος στη διάγνωση και στην πρόγνωση, επιβεβαίωνε τις θεωρίες του
µε πειράµατα. Έδωσε µεγάλη ώθηση στην ανατοµία και στη φυσιολογία. Τα έργα
του, που σήµερα απαριθµούν 30 τόµους, θεωρούνταν τόσο έγκυρα ώστε η ιατρική
έρευνα στη ∆ύση έµεινε στάσιµη για τα επόµενα 1.000 χρόνια.

Μεταµορφώσεις του Απουληίου: Ή ο χρυσός γάιδαρος. Το µόνο πλήρες σωζόµενο

λατινικό µυθιστόρηµα. Σε αυτό κάποιος Λεύκιος γίνεται θύµα των ίδιων των
πειραµάτων του στη µαγεία και µεταµορφώνεται σε γάιδαρο µε ανθρώπινες
αισθήσεις που µπλέκει σε διάφορες κωµικές καταστάσεις.

Ιουλία ∆όµνα: σύζυγος του Σεπτίµιου Σεβήρου, εκ Συρίας, πολύ µορφωµένη και
έξυπνη. Ο πατέρας της ήταν ο αρχιερέας του Ηλιογάβαλου, του θεού-Ήλιου της
Έµεσας. Η Ιουλία ∆όµνα δηµιούργησε στη Ρώµη έναν ισχυρό κύκλο διανοουµένων.
Συνόδευσε τον γιο της Καρακάλλα στην παρθική εκστρατεία και πέθανε εκεί.

Αυτοκρατορικό Συµβούλιο: Έγινε ο πραγµατικός διάδοχος της συγκλήτου. Από την

εποχή που εµφανίστηκε το συµβούλιο τα µέλη του είχαν αυξηθεί και τα µέλη του
3
περιλάµβαναν όχι µόνο πολλούς απ’ τους παλιούς συγκλητικούς, αλλά και τα
καλύτερα νοµικά µυαλά της εποχής. Έγινε επί Σεβήρων το ανώτατο σώµα που
διαµόρφωνε την πολιτική της αυτοκρατορίας και το ανώτατο δικαστήριο της
αυτοκρατορίας.

Έπαρχος του πραιτωρίου: Επί Σεβήρων οι εξουσίες του αυξήθηκαν πολύ: ήταν
υπεύθυνος για την προµήθεια σιτηρών, επικεφαλής όλων των ενόπλων δυνάµεων που
στάθµευαν στην Ιταλία, αντιπρόεδρος του αυτοκρατορικού συµβουλίου.

Constitutio Antoniniana (212 µ.Χ.): Είναι η σηµαντικότερη πράξη της βασιλείας του,
που έδινε πολιτικά δικαιώµατα σε όλους τους ελεύθερους πολίτες της αυτοκρατορίας.
Με τη νοµοθεσία αυτή ο Καρακάλλας κατάργησε τη διάκριση Ιταλών και
επαρχιωτών, κατακτητών και κατακτηµένων, κατοίκων των πόλεων και της
υπαίθρου, µεταξύ εκείνων που είχαν ελληνορωµαϊκή παιδεία και εκείνων που δεν
είχαν.

Γ. Να απαντήσετε στα παρακάτω ερωτήµατα

1. Τί γνωρίζετε για τη ∆εύτερη Σοφιστική;

Βασική Τάση: Αρχαϊσµός: αναβίωση του λεξιλογίου και του ύφους προγενέστερων
Ελλήνων ρητόρων. Οι αντιπροσωπευτικές µορφές της Β΄ Σοφιστικής ήταν πλούσιοι,
µορφωµένοι άνδρες, περήφανοι για το ελληνικό παρελθόν, πρόθυµοι να αυξήσουν το
κύρος της πόλης τους µέσα στην αυτοκρατορία.

Βασικοί Εκπρόσωποι: Λουκιανός, Αίλιος Αριστείδης, ∆ίων Χρυσόστοµος

Μπορείτε να εντοπίσετε τις σηµαντικότερες αλλαγές στην κοινωνία και στην

πολιτική διακυβέρνηση που χαρακτήρισαν τον 3ο αιώνα µ.Χ.;

Η ίδια η Ρώµη εξακολουθούσε να έχει συµβολική σηµασία, αλλά τα κέντρα εξουσίας

µεταφέρθηκαν στα σύνορα

Σχεδόν όλοι οι αυτοκράτορες της περιόδου ήταν στρατηγοί που κατάγονταν από τις
επαρχίες
Προβλήµατα άµυνας της αυτοκρατορίας προπαντός στον ∆ούναβη

Η αυξανόµενη σηµασία επαρχιών και η παράλληλα υποχώρηση της ρωµαϊκής και

ιταλικής πρωτοκαθεδρίας οδήγησε σταδιακά στην κατάτµηση και στον διαχωρισµό
της αυτοκρατορίας.

Η ηγεµονία µετατρεπόταν σε µια απόλυτη µοναρχία που στηριζόταν στην ωµή

στρατιωτική δύναµη

Μείωση του βιοτικού επιπέδου και πολιτικές προεκτάσεις: καθώς οι αυτοκράτορες

προσπαθούσαν να επιστρατεύσουν όλους τους πόρους της αυτοκρατορίας για να
αντιµετωπίσουν τις ανάγκες της άµυνας, οι περισσότεροι άνθρωποι κατέληξαν να
είναι ταλαιπωρηµένοι υποτελείς αντί ικανοποιηµένοι πολίτες.

Έντονο χάσµα µεταξύ πλουσίων και φτωχών – δικαιοσύνη: οι ανώτερες τάξεις

απολαµβάνουν κοινωνικά και οικονοµικά προνόµια και επικερδείς θέσεις στην
αυτοκρατορική γραφειοκρατία, ενώ οι κατώτερες τάξεις τιµωρούνται σκληρότερα απ’
τις άλλες

Πώς διαµορφώθηκε η σχέση του Κόµµοδου µε τον λαό της Ρώµης;

Καλλιεργούσε επισταµένως τη δηµοτικότητά του στις µάζες της Ρώµης για να

αντισταθµίσει την εχθρότητα της συγκλήτου. Έφτιαξε στόλο για να µεταφέρει
τρόφιµα από την επαρχία της Αφρικής στη Ρώµη ανά τακτά διαστήµατα. Αυτό

4
κράτησε τον εφοδιασµό σε καλά επίπεδα, τις τιµές χαµηλές και τον απλό λαό της
Ρώµης ευτυχισµένο. Κατά τη δωδεκαετή βασιλεία του έκανε 8 congiaria (δωρεές
χρηµάτων) στους πολίτες και τους ψυχαγωγούσε συχνά µε πολυδάπανες
αρµατοδροµίες, µονοµαχίες και κυνήγια άγριων ζώων στην αρένα. Στα θεάµατα
λάµβανε συχνά µέρος και ο ίδιος

Ο Σεπτίµιος Σεβήρος στηρίχθηκε πρωτίστως στον στρατό και όχι στη σύγκλητο ως
πηγή νοµιµοποίησης της εξουσίας του: να δικαιολογήσετε την παραπάνω φράση.

Αρχικά ο Σεβήρος είχε προσπαθήσει να συµβιβαστεί και να συνεργαστεί µε τη

σύγκλητο για να νοµιµοποιήσει τις απαιτήσεις του κατά των ανταγωνιστών του στον
θρόνο. Οι περισσότεροι συγκλητικοί είτε δεν τον εµπιστεύονταν, είτε, επειδή είχε
γεννηθεί στην επαρχία και ήταν µόνο ιππικής καταγωγής, τον αντιπαθούσαν. Αφού
εξασφάλισε την Ανατολή ο Σεβήρος εγκατέλειψε την πολιτική συµβιβασµού µε τη
σύγκλητο Αντί για τη Σύγκλητο, στηρίχθηκε στον στρατό ως πρωταρχική πηγή
εξουσίας. Στο

παρελθόν ο στρατός είχε χρησιµοποιηθεί για να αναγκάσει τη σύγκλητο, που ήταν

αναγνωρισµένη πηγή της νόµιµης εξουσίας, να εγκρίνει τον διορισµό του νέου
αυτοκράτορα.

Ο Σεπτίµιος προχώρησε πολύ περισσότερο, καθιστώντας τον στρατό την

αναγνωρισµένη πηγή εξουσίας. Αυτό που συνέβη ήταν πρωτοφανές. Εξουσίες που
είχε πριν η σύγκλητος τις ανέλαβε ο στρατός: ο στρατός κήρυττε τους εχθρούς του
κράτους, ενέκρινε την εισδοχή των Σεβήρων στην οικογένεια των Αντωνίνων,
διακήρυξε την θεοποίηση του Κόµµοδου, ανακήρυξε τον γιο του Καρακάλλα
Καίσαρα.

Πώς δηµιούργησε ο Σεπτίµιος Σεβήρος την δυναστική µυθολογία του οίκου του;

Εισήχθη στην οικογένεια των Αντωνίνων ως αδελφός του Κόµµοδου Ο γιος του
Καρακάλλας πήρε την ονοµασία Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος

Η καταγωγή από τους Αντωνίνους νοµιµοποίησε την αξίωση του Σεπτίµιου και των
γιών του στον θρόνο λόγω δυναστικής διαδοχής Επέτρεψε στον Σεβήρο να ισχυριστεί
ότι τόσο ο ίδιος όσο και η οικογένειά του είχαν
θεϊκή υποστήριξη, αφού τώρα ήταν ‘γιος’ και ‘αδελφός’ θεοποιηµένων
αυτοκρατόρων.

Η θεϊκή υποστήριξη της βασιλείας του ενισχύθηκε από: νοµίσµατα (ο γιος του Γέτας
απεικονίζεται να ευλογεί ως θεός ήλιος στεφανωµένος µε ακτίνες, η Ιουλία ∆όµνα ως
Κυβέλη), επιγραφές, λατρεία, άρχισε να αποκαλείται dominus (τίτλος µε θεϊκές
αποχρώσεις).

Ποιός ο ρόλος τους συγκλήτου επί Σεβήρων;

Η σύγκλητος υποβιβάστηκε πολύ: έχασε το δικαίωµά της να δικάζει τα µέλη της,

άλλαξε τη σύστασή της διορίζοντας πολλά νέα µέλη από την Αφρική και την Ανατολή
(για να είναι πιστοί στον ίδιο), υποστήριζε ιππείς µε στρατιωτικό παρελθόν ως
αναπληρωτές κυβερνήτες σε συγκλητικές επαρχίες, στις 3 νέες λεγεώνες που
πρόσθεσε στον στρατό τοποθέτησε επικεφαλής ιππείς επάρχους αντί συγκλητικούς
λεγάτους, κατάργησε τα µόνιµα δικαστήρια που αποτελούνταν από συγκλητικούς. Η
σύγκλητος κατέστη ένα αντηχείο της πολιτικής που διαµορφωνόταν από τον princeps
και το αυτοκρατορικό συµβούλιο.

5
7. Τί γνωρίζετε για τις µεταρρυθµίσεις του Σεπτίµιου Σεβήρου στον στρατό;

∆εν πρέπει να ξεχνάµε ότι ο Σεπτίµιος Σεβήρος χρωστούσε την εξουσία του
αποκλειστικά στον στρατό και ως εκ τούτου προέβη σε µεταρρυθµίσεις που τον
ευνόησαν:

Αύξησε τον βασικό µισθό από 300 σε 400 δηνάρια

Αύξησε τις λεγεώνες από 30 σε 33

Προσπάθησε να κάνει τη στρατιωτική ζωή πιο ελκυστική: επέτρεψε στους

κατώτερους αξιωµατικούς να οργανώνουν συλλόγους, νοµιµοποίησε τους γάµους
των στρατιωτών που υπηρετούσαν στα σύνορα µε ντόπιες γυναίκες

Πολλοί συγκλητικοί διοικητές αντικαταστάθηκαν µε ιππείς, ενώ στις 3 καινούριες

λεγεώνες οι διοικητές δεν ήταν πλέον συγκλητικοί λεγάτοι, αλλά ιππείς έπαρχοι.

Εκδηµοκρατισµός του στρατού: επέτρεψε σε κοινούς στρατιώτες που έδειχναν

ικανότητα και πρωτοβουλία να γίνουν από εκατόνταρχοι χιλίαρχοι, έπαρχοι και
λεγάτοι και αργότερα να κατακτήσουν και πολιτικά αξιώµατα.

Εκµίσθωνε γαίες από την αυτοκρατορική περιουσία σε κάποιες βοηθητικές µονάδες,

οι οποίες έτσι έγιναν µια µόνιµη αγροτική εθνοφυλακή στον δικό τους τοµέα των
συνόρων.

8. Πώς θα αποτιµούσατε την πολιτική των Σεβήρων σε σχέση µε την άµυνα, τις
επαρχίες και τον ρόλο του αυτοκράτορα;

Οι Σεβήροι κατάφεραν να ανταποκριθούν εν πολλοίς ικανοποιητικά σε συνθήκες που

είχαν αλλάξει σε µεγάλο βαθµό σε σχέση µε τους προηγούµενους αιώνες.
Συγκεκριµένα:

(α) Άµυνα των συνόρων και στρατός: Ήταν το µεγαλύτερο πρόβληµα που
αντιµετώπιζαν οι αυτοκράτορες της εποχής. Εποµένως, για να προστατεύσουν τους
εαυτούς τους και την αυτοκρατορία, έπρεπε [i] να εξασφαλίσουν την εύνοια και την
υπακοή των στρατευµάτων, [ii] να περνάνε λιγότερο χρόνο στη Ρώµη

(β) Επαρχίες: ∆εδοµένου ότι οι επαρχίες ήταν πλέον εκείνες που πρόσφεραν τον
κύριο όγκο του ρωµαϊκού ανθρώπινου δυναµικού και επωµίζονταν τα έξοδα της
άµυνας των συνόρων, δεν ήταν πλέον χρήσιµο και σωστό να έχουν η συγκλητική
τάξη και η Ιταλία προνοµιακή θέση στην αυτοκρατορία.

Η διεύρυνση της συγκλήτου µε την εισδοχή πολλών επαρχιωτών ήταν χρήσιµη, αλλά
ακόµη και αυτό δεν ήταν αρκετό για να αντιµετωπιστούν οι ανάγκες της
αυτοκρατορίας.

Παρότι τα µέλη της έφτασαν τα 900 επί Σεβήρων, η σύγκλητος ήταν ακόµη πολύ
περιορισµένη για να µπορεί να εξασφαλίσει τον µεγάλο αριθµό ικανών αξιωµατικών
και διοικητών που χρειαζόταν µια αυτοκρατορία µε το µέγεθος της Ρώµης. Για να
εξασφαλιστεί περισσότερο δυναµικό έπρεπε ή να διευρυνθεί η σύγκλητος µε την
ολοκληρωτική εισδοχή ιππέων ή να χρησιµοποιηθούν ιππείς κατευθείαν ως
αξιωµατικοί και διοικητές, γεγονότα που αµφότερα θα προκαλούσαν την αντίδραση
της συγκλητικής αριστοκρατίας.

(γ) Ο Αυτοκράτορας σε σχέση µε την Ιταλία και τις επαρχίες: Σε µια αυτοκρατορία
κυριαρχούµενη από τους Ρωµαίους πολίτες της Ιταλίας που µοιράζονταν την πολιτική
κουλτούρα της παλιάς ∆ηµοκρατίας, ο ρόλος του αυτοκράτορα ως Ρωµαίου άρχοντα
ήταν χρήσιµος για τον αυτοκράτορα. Ως επί το πλείστον, οι επαρχίες δεν είχαν αυτή
την πολιτική παιδεία, ούτε υπήρχε ο κοσµικός ρόλος που θα επικύρωνε την κυρίαρχη
θέση του αυτοκράτορα. Η µόνη καθολικά αποδεκτή επικύρωση ήταν θρησκευτικής
υφής και αφορούσε τη θεϊκότητα του αυτοκράτορα η οποία µπορούσε εύκολα να
προσαρµοστεί στις θρησκευτικές αντιλήψεις των περισσότερων κατοίκων.

6
Σε τί συνίστατο η λεγόµενη κρίση του 3ου αιώνα;

Τα σύνορα δέχονταν συνεχείς επιθέσεις

Το αξίωµα του αυτοκράτορα κατάντησε µπαλάκι στα χέρια πολυάριθµων

σφετεριστών

Ολόκληρες περιοχές αποσπώνταν από την αυτοκρατορία και εξέλεγαν τους δικούς
τους αυτοκράτορες

Η αυτοκρατορία φαινόταν έτοιµη να διαλυθεί

Ποιά τα αίτια της κρίσης του 3ου αιώνα µ.Χ.;

1) Η αποτυχία της δυναστείας των Σεβήρων Εκτός από τον Σεπτίµιο, η δυναστεία δεν
ανέδειξε στη συνέχεια κάποιον ισχυρό

αυτοκράτορα, µε αποτέλεσµα να ενταθούν οι εµφύλιοι πόλεµοι µεταξύ

ανταγωνιστών για τον θρόνο.

2) Η ισορροπία µεταξύ Ιταλιωτών και επαρχιωτών

Σεπτίµιος Σεβήρος σωστά είχε διαγνώσει την ανάγκη να υποβιβαστεί η σύγκλητος

και η Ιταλία από την κυρίαρχη θέση τους και να δηµιουργηθεί µια πραγµατικά
ενωµένη αυτοκρατορία σύµφωνα µε τη γεωπολιτική πραγµατικότητα της εποχής.
Ωστόσο, πολλοί συντηρητικοί συγκητικοί και Ιταλοί, προστατεύοντας ζηλότυπα τα
προνόµια και το κύρος τους, υπονόµευαν αυτοκράτορες ιππικής και επαρχιακής
καταγωγής, αλλά καθώς δεν είχαν στρατιωτική ισχύ για να προστατεύσουν τους
δικούς τους υποψηφίους, το µόνο που κατάφερναν ήταν να προκαλούν µεγαλύτερο
χάος.

3) Οι αντιζηλίες µεταξύ των επαρχιών Οι λεγεώνες και οι κάτοικοι µιας επαρχίας ή

µιας οµάδας επαρχιών πίστευαν συχνά

ότι ο αυτοκράτορας που καταγόταν από άλλη περιοχή της αυτοκρατορίας δεν θα
έδινε µεγάλη σηµασία στα προβλήµατά τους και αντιδρούσαν, στασιάζοντας π.χ.
εναντίον του και εκλέγοντας δικούς τους αυτοκράτορες.
4) Πίεση στα σύνορα Το µεγαλύτερο µέρος τους περιόδου οι αυτοκράτορες
αντιµετώπιζαν µεγάλους

ταυτόχρονους πολέµους σε δύο µέτωπα, στον βορρά και στην ανατολή.

Από τη µια µεριά κατά µήκος των συνόρων Ρήνου-∆ούναβη, µολονότι οι γειτονικές
φυλές είχαν υποταχθεί, συντελούνταν σοβαρότερες και συχνότερες επιθέσεις από
µεγαλύτερες, νοµαδικές και περισσότερο πολεµοχαρείς φυλές που µετανάστευαν από
τη βόρεια και ανατολική Ευρώπη.

Από την άλλη, στην Ανατολή, οι Ρωµαίοι, έχοντας συµβάλλει στην αποδυνάµωση της
δυναστείας των Αρσακιδών, ήρθαν αντιµέτωποι µε τους Σασσανίδες, οι οποίοι είχαν
επεκτατικές διαθέσεις.

Ταυτόχρονα, η αντιµετώπιση µιας έκτακτης κατάστασης σε ένα µέτωπο µε την

απόσπαση δυνάµεων από ένα άλλο το µόνο που έκανε ήταν να προκαλέσει µια
επικίνδυνη επίθεση στο δεύτερο. Αυτό, επειδή το γνώριζαν οι στρατιώτες, όταν τους
ζητούσαν να µεταφερθούν σε άλλο µέτωπο, συχνά αρνούνταν να υπακούσουν και
στασίαζαν.

5) Έλλειψη στρατεύσιµων ανδρών και χρηµάτων

µόνος τρόπος για να µπορέσει η αυτοκρατορία να αντιµετωπίσει τα δύο ταυτόχρονα

µέτωπα ήταν να αυξηθεί υπερβολικά ο όγκος του στρατού – και ειδικά των καλά
πληρωµένων λεγεωνάριων.

Με λίγα λόγια: χρειάζονταν επιπλέον στρατεύµατα τα οποία δεν µπορούσαν να

πληρώσουν, αλλά ακόµα κι αν κατάφερναν να τα πληρώσουν δεν επαρκούσε ο

7
πληθυσµός για να καλύψει τις ανάγκες τόσο του στρατού όσο και της παραγωγής.
Συγκεκριµένα:

Υπό τις επικρατούσες συνθήκες η αυτοκρατορία δεν µπορούσε να ανταποκριθεί

οικονοµικά σε µια αύξηση του αριθµού των στρατιωτών, γιατί: (α) η παραγωγικότητα
της γεωργίας και της βιοτεχνίας ήταν χαµηλή, (β) οι µεταφορές και οι επικοινωνίες
είχαν δυσκολέψει, (γ) η αύξηση των φόρων ήταν αντιδηµοφιλής και δυσκόλευε
ακόµα περισσότερο την επιβίωση των µικρών παραγωγών.

Παράλληλα δεν ευνοούνταν η φυσιολογική αύξηση του πληθυσµού, γιατί: (α) η

ιατρική γνώση και οι θεραπείες ήταν περιορισµένες, (β) µεγάλα στρώµατα δεν
διατρέφονταν σωστά, (γ) στα µέσα του 3ου αιώνα εµφανίστηκε µια ακόµη µεγάλη
επιδηµία πανούκλας.

Πιθανές, αλλά προβληµατικές λύσεις:

Ήταν λοιπόν πολύ δύσκολο να βρεθούν επιπλέον στρατιώτες µέσα στην

αυτοκρατορία, εκτός κι αν µετακινούνταν από την παραγωγή, γεγονός που
δηµιουργούσε άλλα προβλήµατα, εξαιτίας ακριβώς της περιορισµένης παραγωγής.

Το να στρατολογήσουν βοηθητικά σώµατα από γειτονικούς λαούς τους ήταν

προβληµατικό, διότι δεν ήταν τόσο καλά εκπαιδευµένα ή εξοπλισµένα όσο οι
ρωµαίοι λεγεωνάριοι και έπρεπε να βρεθούν χρήµατα για να πληρωθούν έστω κι αν
οι µισθοί τους ήταν πολύ χαµηλοί.

Τα αποτελέσµατα:

1) Χωρίς τα στρατεύµατα να απωθούν τους εισβολείς, οι αυτοκράτορες συχνά τους

εξαγόραζαν µε επιδόµατα που άφηναν την αυτοκρατορία µε ακόµη λιγότερα χρήµατα
για την πραγµατική άµυνα.

2) Τα οικονοµικά προβλήµατα χειροτέρεψαν περισσότερο µε τη µείωση εξόρυξης

πολύτιµων µετάλλων στα ορυχεία της αυτοκρατορίας → συνεχείς υποτιµήσεις του
νοµίσµατος → καταστροφική άνοδος του πληθωρισµού
11. Ποιά η σηµασία των µεταρρυθµίσεων που εισηγήθηκε ο Γαλλιηνός;

Ο Γαλλιηνός έβαλε τα θεµέλια για τη µελλοντική ανάκαµψη Ετοίµασε τον δρόµο για
τις µεταρρυθµίσεις του ∆ιοκλητιανού και του Κωνσταντίνου

Ενίσχυσε την κεντρική κυβέρνηση επαναφέροντας την πειθαρχία στο στράτευµα

12. Ποιές οι συνέπειες των ανακατατάξεων του 3ου αιώνα για την τάξη των
βουλευτών (curiales);

Τη βουλευτική τάξη (curiales) την αποτελούσαν οι έµποροι, οι επιχειρηµατίες και οι

µεσαίοι γαιοκτήµονες που υπηρετούσαν ως τοπιικοί δηµοτικοί άρχοντες και
βουλευτές, µέλη του κοινοτικού συµβουλίου. Όπως ήταν αναµενόµενο, η τάξη αυτή
επλήγη σηµαντικά από την παρακµή του εµπορίου, της βιοτεχνίας και της γεωργίας.

Στο παρελθόν οι curiales διέθεταν τόσο κοινοτικά όσο και οικεία κεφάλαια για
δηµόσια έργα. Πλέον τόσο τα δηµόσια όσο και τα δικά τους κεφάλαια
συρρικνώνονταν. Παράλληλα, υπηρετούσαν συχνά ως εισπράκτορες των
αυτοκρατορικών φόρων, αλλά καθώς η κυβέρνηση είχε όλο και περισσότερες
απαιτήσεις για χρήµατα, οι βουλευτές πίεζαν όλο και περισσότερο τους κατωτέρους
τους για να απαλλαγούν οι ίδιοι από τα οικονοµικά βάρη.

Έτσι, κατά τη διάρκεια του 3ου αιώνα όλο και συχνότερα ήθελαν να αποποιηθούν την
µέχρι πρότινος τιµητική θέση του βουλευτή.

Συντάκτρια: Ελένη Φάσσα