1

EI LEH INA THURÂWNTE

EI LEH INA THÚRÃWNTE
ELLEN G. WHITE

Thuziakte A\anga Lâkkhâwm

―I nihlawh e, Aw nang ram, ... Lal fapate ruih nân ni lo, chakna tura hun dik taka ei \hin neitu!‖
Thuhriltu 10:17

REVIEW AND HERALD PUBLISHING ASSOCIATION

WASHINGTON, DC 20039-0555
HAGERSTOWN, MD 21740

Copyright 1938, by
The Ellen G. White Estate

Copyright 1946, by
The Ellen G. White Publications
Copyright 1976, by
The Ellen G. White Estate, Inc.

I TÂNA CHHIAR MÂKMAWH

Lehkhabu Buatsaih A Nìh Dân
Thilnung awmdan chhuituten ei leh hriselna inlaichînna chanchin an ngaihtuah hma kum
sawmbi eng emaw zât liam tawhah khân Mrs. Ellen G. White chuan 1863-a a hnêna pêk, a
thuziakah chuan kan chaw ei leh kan taksa leh thlarau lam inlaichînna nghet tak mai chu chiang
takin a lo sawi tawh a. Kum lo kal zêlah a thu sawite leh a ziakahte chuan ei leh bâr chungchang
hi a tilang ta fo a ni. Lehkhabu tê deuh leh lian deuhah te, kohhran chanchinbuah te leh mimal
inpuanaah te hêng thurâwnte hi vawn \hat tlat an nih avangin Seventh-day Adventist-te ei leh in
dân te hi a khawih nasain, mipui vantlang te pawh a khawih viau bawk.
Châw leh eitûr hrìsêl chungchânga Mrs White thuziakte chu kùm 1926 khân, Loma Linda
hmúna College of Medical Evangelist-ten ei leh in chungchânga an zìrlaibu atân, thúpui ìndàwta
phuah khâwm a ni a. Testimony Studies on Diet and Foods tìh thúpui hmanga chhùt chhín a nìh
khân, kâr lohah hràlh zàwh nghâl a ni ta mai a ni.
Counsels on Diet and Foods tìh hmíngpuin, bù lian zâwka tìhthàr chu kùm 1938 khân a lo
chhuak a. ‗Chhùt hnìhna‘ sawi niin, Board of Trustees of the Ellen G. White Estate kàihhruainaa
buatsàih a ni bawk. Chhùt thùmna chu bù tê deuh zâwkin, Christian Home Library dùhdãn angin
kùm 1946 khân chhùt a ni leh a. Tûna mi hi a chhùt lîna niin, a phêk leh thú rem dãnah engmah
tìhdanglam loh a ni.

Lâkkhâwm Danglam Bîk Tak

He lehkhabu, Ei leh Ina Thurãwnte chhûng thû rem khâwmah hian helam hawi thúpuite chu,
amah Mrs White-i kùtziaka mîte chu fáwm kìm thei tûra \ànlâk a ni a. Phuah khâwm a nìhdan
pawh hi, Ellen G. White lehkhabute zîngah chuan a danglam bîk a, thúpui tlânglâwn hnuaiah
thurãwnte chu dàhkhâwmin, chhiar záwm rem tûr zâwng khera tìh pawh a ni lêm lo.
He thuziak lawrkhawmna \hen (section) tinah hian zirtur thupui chu famkim taka zir tura
buatsaih a ni. Hriselna lama zirtîrna hrang hrang tamtak chu hmun khatah dahkhawm a ni.
Chutiang chuan a thupui pein sawinawn engemaw zat chu a awm a, a tum pawh sawinawn a
awm bawk \hin. A bu pangngaia mi a nih chuan chumi hriattîrna chu pein sawinawn fo tur kha a
titlêm a ni.
He lehkhabu thuchang tinte hi E.G White ziak, a bu a chhuakte a\anga lâk chhuah (tun
hmalama lehkhabu te, lehkhabu te tak tê tê hunbi neia thuchhuahte leh Ellen G. White kutziak
thil khawmte telin) a nih chuan, a thusawi lâkna bulte, a ziak hunte emaw a chhut hmasak ber
hun emawte a chuang vek zel ang.

Thú |henkhat Chauh Lâk Hlàuhawmna

Hê lehkhabu hi thúhrìlhfiahna bû ang deuh mai niin, thupui pakhat hmún hrang hranga
sawinate chu fawmkhâwm niin, chû chuan han rãwn vêl pawh a ti áwlsam a. Chutiang a nìh
avang chuan a lehlamah hmán sual theih tak tûr pawh niin a lang tho bawk. A ziaktû tùm leh a
mì zìrtîrna manthiam chiah tûr chuan, a \hekhat lai chauh la vûng vák lova, a bù púmpuiin a tùm
chu zìr \hín tûr a ni.
Chiartûte hian rilrûa an vàwn reng tûr chu, Ellen White-in chaw-\hà chungchâng hmún khata
a sawi chauh hi chuan kan taksain chaw-\ha a mamawh zawng zawng a sawi kìm sêng lo \hîn tìh
hi a ni. Entîrnân, hê lehkhabu phêk 314-a Testimonies, volume 2, phêk 352 thû a lâk chhuah:

1
 2

―Buh lam chî te leh theirahte hi hriak mawm lam chi tel lova, a nihdan pângngai ang thei bera
buatsaih hi a nungchunga vâna lâk turte tâna chaw tur chu a ni,‖ tiin a sawi a. A thúsawi dang
êng a\ang erawh chuan, a nungchunga vãna lâwn tûra ìnbuatsaih mêkte chuan ‗bùh lam chî leh
theirahte‘ chauh ringin an nung tûr a ni tìh chu a sawi tùm a ni lo tìh a chiang hlê. Kùm 1869-a
sa-ei dãlna tûra thúrãwn a ziah zînga mî niin ‗ bùh lam chî leh theirahte‘ tìh hi sâ ni lo eitûr dang
a sawina mai a ni zâwk. Helaiah hian theipilsak te, thlâihríng lam te, ran hnùtê leh chutiang
a\anga thílsiam lam engmaha sawi lo nãin, Ellen White chuan ìnchàwih taka hmán hi eitûr hrìsêl
atân a pawimawh tìh chu a pawm tho sî a ni.
Phêk ngai vêka (312) a thusawi dang, a hnû kùm sawmhnìh vêla ziahah chuan, chaw-\ha,
chhèlna leh rilrù chàkna thlén tûr chu a tãrlanah chuan ‗theirah, bùh lam chî leh thlãihríngte‘ chu
‗hnùte tui emaw a dàk‘ nên emawa buatsàih a \hàt thû a sawi tho bawk. Hetah hian theipilsak
chu sawilan a ni lo. A hnû deuh phêk dang, kùm 1905-a ziahah chuan ‗bùh lam chî te, theipilsak
te, thlãihríng te, leh theirahte‘ chu sâ âia ei tûr zîngah a sawi leh mai. Hnùtetui hi kùm 1909-a a
thuziak, phêk 355-ah sawi telin: ―Thlãihríngte chu hnùte tui emaw a dàk emaw, a tlùkpui thíl
dang eng emaw hmanga a tuina bèlhchhàh tûr a ni . . . |henkhatten hnùtetui te, artui te leh butter
an tèlh loh avangin, taksa chàkna tûrte chu an taksain tlàchhàmin, a lo chàk lova, hnã pawh an
thàwk \hà thei lo. Chutiang chuan hrìsêlna kawnga siam\hàtna chu an tìhmíngchhè zo \hîn a ni,‖
tiin a sawi.
Ellen White thusawi hrang hrang, ei leh in chungchânga thú sawi, a chunga tãrlan tâk ang
deuh hi hmún dangah pawh a awm nual mai. Chutiang a nìh vang chuan hetiang chungchânga a
sawi tùm dik tak manthiam hmasa tûrin kan fîmkhur hlê tûr a ni. Khawilai emawa thil pakhat a
sawi hi, a thu tùm hréthiam lova hmán mai kan chîng tûr a ni lo.

Chîk Taka Zìr Tûra Koh Kan Ni

Ellen White chuan eitûr \ha chungchânga a thuziakte hi, eitûr \ha ber leh remchâng ber kan
hriat theihna tûra hahnemngai taka zìrna dãltîr tûr zâwngin a ngai lova, hriatna lo púng zêl chu
remchângah lã a, midangte thil hmùhchhuah leh thil paltlangte hmang \angkai tûrin a ti zâwk a.
Tihian a ziak:
―Taksa chu hrisel taka enkawl leh, kan taksa khawl nung pêng tinte hi inrem taka an thawh
theihna tur hi kan zir ngun êm êm tur a ni.‖
―Leilung dânte hi Pathian dânte an nih avangin, ngun takin kan zir tur a ni. Kan taksain a
mamawh dânte chu kan zirin, chutiang rem chuan kan awm bawk ang. Heng thil hriatlohna hi
sual a ni.‖—Page 18.
Mrs White chuan mitìnte hi mi hrézâu ni \heuh a, thâwkkhúm thûte hmanga thúrãwn pêkte
nêna a ìndùh pháwt chuan, ei leh in thûa thiamna ril lo chhuak zêlte hmang \angkai thiam tûrin a
dùhsak a ni.
Kal Fírfiak Pawinate
Ellen White chuan kal fírfiak emaw, hlamchhiah lùih tlát emaw, chhûngkaw mamawh ang
phùhrûk loh emaw pawi theihzia chungchâng hi a sawi nghâl a. Chutiang lam hawi chu heta a
thusawi chu: nûten ―chaw an buatsaih \hàt loh leh thianghlìm tâwk lohna‘ chuan ―puitling lamte
\angkaina leh naupangte \hànlénna a dãlsak thei‖ (p. 476) dâwn a ni tìh a ni. Heta a thusawiah
vêk hian ‗Taksa mamawh ang zâwnga châw buatsaih a, îtawm leh tuitìh zâwnga‖ buatsaih tûrin a
ti tho bawk.
Hnùte tui leh chutiang lam chîte a tâwk a fang hmáng a eitûr buatsaih a tìh chhán tak hi
hrethiam kîlhkêlh lo mah ilang, chutiang hmán \hànt lam chu Ellen White hian a sawi bâkah,
hmán loh hmiahna làka fîmkhúr tûr pawhin a ti bawk. Tûnlai khawvêla hriatna ril zâwk kan neih
tâka, kan taksa tâna eitûra thíl awmte \angkai dan kan hriat theih tâk hnû phei hi chuan, kan lo
manthiam lehzual ta a. Hêng thil\angkai \henkhat hi chu thlãihringah a awm vê lova, hnùtetui-
artui-thlãihringah hian kan mamawh tâwk chu a awm thúng a. Hei tak hi naupang lam tân a \ûl
bîk a, ‗eitûr hrìsêl taka buatsaih loh‘ a nìh chuan an \hanchhohna a ti\huanàwp thei tìh a sawi.
Kùm zabi thár chuãnkai dâwn hnàih khân Ellen White chuan hetiang lam thû hi a ziak uar \án
a, a chhán chu ransa lalramah nàtna hrìk a ìnchhêk khâwm nasat tâk êm vangin, hetiang a\anga
ei leh in tûr siam zawng zawngte hi, hnùtetui nên lam bãnsan a la ngai ang (pp. 356, 357). Chutih
rualin, hetiang lama a hún hmâa ke pên chungchângah fîmkhna thû sawi nawn fovin, kùm 1909
khân chutiang tìh a \ûl hún chu a lo la thleng ang, mahse ‗a hún hmâa hleihluak taka ìnkhàp a‘
rilrû tìhbuaina làka fîmkhur tûrin a ngên zui tho a ni. ―A húnin a ngiat thlênga nghâk a, chuta tân
chuan LALPAN kawng a buatsaih ang,‖ tih ring tûrin min rãwn a ni.
Kùm sawmriat-pariat a nìh tawh hnû pawh a Ellen White thàhrui neihna chhan kha hnùtetui-
artui-thlãihring a rín vang a ni.

Zìrnaah Nùnpuitlâk Thúpui Zui

Hê lehkhabua ei leh in chungchânga thurãwnte hi chîk taka zír tûrin nùnpuitlâk thúpui nêna
tìh ni rawh se. Rílrù ìnhawng tak chungin, heta zìrtîrna hi zâu, kalphúng nghèt nei, a pumpuia a
tum nêna inchàwih taka zìr ni teh se. Eng thúpui pawh zír dâwn ilang, chumi chungchânga
thusawi zawng zawng chu fîmkhur taka chhiar chhuah \hín ni sela. Tichuan a ziaktu sawi tùm

2
 3

tak manthiam tûrin, a thusawi hrang hrangte chùktuah khâwm ni bawk se. An lo ìnpersan deuh
anga a lán phei chuan, chîk taka chhui zuiin, a thú \obul (ziah a nih chhán nên lam) chhuichhuah
ni \hîn rawh se.
Phêk 481-a tìhdan tûr bulpui pathum Ellen White tìhdan hi zui vê ngei ni bawk teh se:
1. ―Ei leh in lama siam\hàtna hi a kal zêl tûr a ni.‖—Tìhdam Rawngbãwlna, p. 308.
2. ―Ei leh in thû-ah hianzui tûr chín rî kan kham lo.‖—9T 159.
3. Tûdang tân màh thíl bítùksaktûah ka ìnsiam lo.‖—Letter 45, 1903.

Hrìsêlna Siam\hàtna Sawimawina

Ei tûr leh in tûr kawnga siam\hàtna chu a \hàtna hian a sawimâwi mai dâwn a. A ràhte chu
hrìsêlna \hã te, chàkna te, thàw rímtui te leh , mahni tâna \hà tûr hriatnatein séng a ni ang.
Thlarau nùn meuhpawh hi hrìsêlna kawnga chîndan \hã hian a \anpui ang. Tûnlai khawvêl
thiamna sâng hmanga chîk taka zìrna pawhin, hêng thúpui ropui takte leh zìrtîrna thû Seventh-
day Adventist-te hnêna puanchhuah, ìnlãrna hmanga Ellen White-in a ziahte hi, fiah taka zìrzui
pawhin a dìk a ni tìh hriat hi puân manhlã tak a ni.
He lehkhabua thurawnte hian chhiartûte chu tîsa leh thlarau lamah, a pahnìhin hriselna \hà
zâwk pe ngei rawh se, tìh hi tìhtak zéta kan dùhsakna a ni e.

The Trustees of the Ellen G. White Publications

Washington D.C.
September 17, 1976

A chhûnga thu awm \hen hrang hrangte:

BUNG THUPUI PHÊK

1. Siam\hat |ûlna Chhante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Chaw leh Thlarau Mî Nihna . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Chaw leh Rilru Inlaichînna . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Hriselna Siam\hatna leh Vantirhkoh Pathumna Thuchah
4. Chaw Dik Chu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A Tîra Mihringte Châw. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Chaw Mawl Tak Chu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Chaw |ha Tâwk . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ram Hrang Hrangte Châw . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Chaw Pai\awihna Lam Chhuina . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Ei Dân Dik Lo – Natna Awmtîrtu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Eipuar Lutuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Chaw Châkna Thununin . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9. A Hun Taka Eiin . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Chaw Vawi Engzat Nge Ei Tur . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Chaw-ei Inkâra Thildang Ei . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10. Chawnghei . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11. Ei leh In Lama a Lutuka Kalnate . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12. Naupailaia Ei leh In . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13. Naupanlaia Châw . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14. Chaw Chhumdan Hrisel . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15. Chaw Hriselte leh Eitur Zawrhnaa Thianghlimna . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16. Damdawi In Châw . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17. Chaw, Fing Taka Intihdamna . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18. Theirahte, Fangnei leh Thlaihringte . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Theirahte . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fangneite . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Chhang . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Thlaihringte . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19. Chaw Ei Khahchhilhna Hmawmsawm . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Chinî . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bawnghnute leh Chinî . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pie, Cake, Pastry, Puddings . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20. Bâwlhlo leh A dangte. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bâwlhlote leh Hmuihmer. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Soda leh Baking-powder . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Chi . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pickle leh Vinegar . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21. Tau leh Hriakte. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Butter . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3
 4

Vawkhriak leh Thau-Mawm . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bawnghnute leh A Dak . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Olive Rahte leh Olive Hriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
22. Taksa |hanna (Proteins) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Theipilsak leh Theilpilsak Chawte . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Artuite . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cheese. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23. Sa Ei Chungchâng (Proteins chhunzawmna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Seventh-day Adventist Zirna Hmuna Ei leh Ina Siam\hatna Kal Zêl
24. Thil In Chîte . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tui In . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Thingpuitak leh Coffee . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Thingpuitak leh Coffee Aiah Fangnei Chî . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Apple Zû . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Thei Tuisawr . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25. Hriselna Thupuite Zirtîrin . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hriselna Thupui Zirtîr Tûrte . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hriselna Siam\hat dan Thupui Sawidan Tûr . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Eisiamna Sikulte . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

KAWHHMUHNA

Thu lak chhuahna bulte chu a hnuaia mi ang hian a lamtawiin hman an ni.
C.O.L— ―ChristObject Lessons‖ (‗Kristâ Tehkhínthûte‘—K.T.)
C.T.B.H— ―Christian Temperance and Bible Hygiene‖
C.H.— ―Counsels on Health‖
C.T.— ―Counsels to Teachers‖
D.A.— ―Desire of Ages‖ (Chatuan Nghakfak – Ch.Ng)
E.D.— ―Education‖
E from U.T.— ―Extracts from Unpublished Testimonies in Regard to Flesh Foods.‖
F.E.— ―Fundamentals of Christian Education‖
G.W.— ―Gospel Workers‖
H to L — ―How to live‖ (Six pamphlets)
Letter—Statement from E.G. White Manuscript files
M.H.— ―Ministry of Healing‖ (Tihdam Rawngbawlna – T.R.)
L. & T.— ―Life and Teachings of Ellen G. White‖
M.S.—Statement from the E.G. White Manuscript files.
M.M.— ―Medical Ministry‖
R. & H.— ―Review and Herald‖
Sp. Gifts IV— ―Spiritual Gifts‖ Vol. IV (Also referred to as ―Facts of Faith‖ Vol. II
1T— ―Testimonies for the Church,‖ Vol. I
Y.I.—Youth‘s Instructor

BUNG – 1
SIAM|HAT |ÛLNA CHHANTE

SIAM|HAT |ÛLNA CHHANTE

Pathian Ropuina Atân
(C.T.B.H 41, 42) (1890) C.H 107, 108
1. Nun khat chauh hawh phalsak kan ni; mitinin kan zawh tur chu, ―Hlâwkna ropui ber an
chhhuah theih nan ka thiltih theihnate hi engtin nge ka hman ang? Ka mihring puite hlâwkna tur
leh Pathian ropuina turin enge ka tihtheih ber ang<‖ tih hi a ni. Heng thilte tihhlawhtlinna atana
hman a nih chauhin nun hi a hlû a ni.
Pathian leh kan mihring puite tâna kan tihtur hmasaber chu mahni \hanlenna hi a ni.
Siamtu‘n theihna min pêk tinrengte hi a \ha thei ang bera hman tur a ni. Chutichuan thil \ha a
tam thei ang ber chu kan tithei ang. Taksa leh rilru hriselna vawn\hatna leh dinnghehna atana
hman a nih chuan chu hun chu \ha taka hman a ni tih a lang. Taksa leh rilru hnathawh chu ti
\huanawp tûr kan ni lo, kan tih khawloh chuan a rah chu kan tuar ngei ang.

Thihna Emaw Nunna Emaw Thlanna

Mitin hian eng emaw mahni duhthlanna ang ngeia awmna hun remchang kan nei. He nun
malsawmnate leh thihtheihlohna pawh a neih theih a. Rahbi tinah chakna thar neiin nungchang
\ha leh nghet chu a siam thei a ni.
Nîtinin hriatna leh finnaah chuan hmasawn zêl a, hlimna thar te nei thei zelin, \hatna leh
khawngaihnaah pawh a lo \hang lian zel thei a. A theihna leh thiamna pawh a hman dân ang

4
 5

zêlin a lo \hang lian ang a; finna a neih tam zawh poh leh, neih tam lehzualna a lo nei thei zêl
bawk ang. A finna te, hriatna te leh \hatnate chu inrem takin an lo \hanglian chho zêl bawk
dawn a ni.
A lehlamah chuan, a thiltihtheihna chu a hman loh chuan a lo tui-êk ang a, chindân \haloin a
lo hruai sual ang a, mahni inthunun theihna a lo tlachhamin, rilru leh sakhuana lamah chuan a lo
chau tial tial mai dâwn a. Tlâkhniam lam lo pan zêlin, Pathian dan leh hriselna dante pawh a lo
zawm duh ta lo mai \hin. Tisa châkna chuan a hneh a, a thil âwnlam chuan a hruaibo a. Sual
thiltitheihnate chu an chak êm avangin, do theihna leh hmalam pan theihna nei lovin, hnunglam
panin an pawt lêng dawr dawr tawh mai dâwn a. Tisa nawmsip bâwlna kawnga intlakralna, natna
leh thihna te chuan a rawn zui nghâl ang.
Pathian leh mihringte tâna mi \angkai tak turte pawhin hetiang hian an nun chu an lo
hmangral \hin a ni.
Famkimna Chu Zawng Rawh U
(1905) T.R., p. 97
2. Krista thilpêk zâra \hat famkimna dinhmun kan thlen theih chu, thleng tûrin Pathianin min
duh a. Kawng dik lam chu thlang tur leh vân lam hmanruate nêna inzawm a, Pathian anna kan
neih theihna tûrin, dânte chu zawm tûrin Pathianin min ko a ni. Nunna dânte chu A thuziak
chhuahahte leh thilsiamahte hian a târlang a. Hêng dan hriat hi kan tihtur a nih bâkah, taksa leh
thlarau hrisêlna neia Amah thawhpui tûra thu awih hi kan hna a ni.
Letter 73a, 1986
3. Kan taksa nung hi Pathian ta a ni. Amâ siam leh tlan kan nìh avangin A ta kan ni; kan
thiltihtheihnate hi kan hman sual chuan Amah chauhin a dawn tur chawimawina chu Pathian kan
chhuhsak a lo ni ang.
Thuawihna Chungchâng
Ms 49, 1897
4. Kan taksa chu thianghlim, fai leh hrisel takin A hnenah kan hlan tur a ni tih Pathian lama
kan tihturte hi hriatthiam a ni lo fo \hin.
Letter 120, 1897
5. Khawl nung kan enkawl loh chuan Siamtu kan hmusit tihna a ni. Pathian dân siam a awm a,
chu chu zawm a nih chuan mihringte chu natna leh a hun lova thihna lak a\angin a vêng ang.
R & H, May 8, 1883
6. LALPA malsawmna kan dawn tam lohna chhan pakhat chu nunna leh hriselna dân thua min
pêk a châk ngawih ngawih êng chu kan ngaihsak loh vang a ni.
(1900) K.T., p. 285
7. Pathian chu \hatna dân tichhuaktu a nih angin, tisa lam dante tichhuaktu a ni bawk.
Mihringte hnena a pêk hriatna thazâm tinah te, tihrawl tinah te leh thiamna chi hrang hrangah te
hian Ama kutzung\ang ngeiin A dân chu ziak a ni.
MS 3, 1897
8. Mihring Siamtu chuan kan taksa khawl nung hi remkhawmin, a thawh tûr tinreng hi maktak
leh fingtakin a siam a. Mihring hian A dânte chu zãwm a, Pathian a thawhpui chuan Amah
ngeiin he mihring khawl maktak hi hrisel taka enkawl a tiam a. Mihring khawl thununtu dan
tinreng hi Pathian thu ang bawka pawimawh, vanlam thil leh ropui a ni tih hi ngaihtuah tur a ni.
LALPA khâwl maktak chunga fîmkhur lo leh ngaihtuah lova chêtna te, a \halo zâwnga hmanna
nei a, mihring chenna tura dân bawhchhiatna a ni. Leilung khawvela Pathian hnathawh chu kan
enin kan ngaisang viau mai thei a, mahsela mihring chênna hi a mak ber chu a ni!
(1890) C.T.B.H 53
9. Pathian dân sâwmte bawhchhiatna ang bawkin, kan awmdân tura thupêk bawhchhiatna chu
sual a ni ve chiang a. A eng zâwk pawh hi Pathian dân te bawhchhiatna a ni ve ve. An taksaa
Pathian dân bawhchhetute chuan Sinai Tlâng a\anga puanchhuah Pathian dân bawhchhiat chu an
inpeihsa reng mai dâwn a ni.
Tui lêt hmaa thilawm awmdân ang bawk khân, A lo kal leh dâwnah thil a awm leh dawn tih
kan Chhandamtu‘n A zirtîrte hnenah a lo hrilhlâwk diam a. A lutuka ei leh in te chîngin,
khawvel chu nawmsipbawlnaah chuan an inpumpêk ang. Hetiangte hi tunah pawh a awm tawh
mêk a ni. Khawvel hi ei leh in lamah zalên takin an inhmáng zo tawh a; khawvel mîte tihdân zui
duhna hian chindan khawlo tak bawihah min hruai ang a, Sodom mîte khawsak dan ang mai
khan kan lo awm ve tial tial mai ang. Sodom leh Gomorra mîte ang a leia mîte tihborala an awm
mai lo hi mak ka ti ngawt mai. Tunlaia thil awmdân tlâkhniamzia leh, khawvela thihna lo tamna
chhan hi hmu tam tâwkin ka inhria. Châkna mitdel chuan ngaihtuahna a thunun a, ngaihtuahna
sâng tak te pawh mi tamtakte chuan tisa châkna lamah an inhmang zo \hîn a ni.
Taksa chu hrisel taka enkawl leh, kan taksa khawl nung pêng tinte hi inrem taka an thawh
theihna tur hi kan zir ngun êm êm tur a ni. Taksa bawrhsâwm tak leh rilru piangsualte chungin
A miten Pathian an chawimawi thei lo. Insum theilo mîte reng reng chuan, an taksa chakna
khawhralin, an rilru lam chakna pawh an ti\huanawp bawk a ni.
(1900) 6T 369, 370

5
 6

10. Leilung dânte hi Pathian dânte an nih avangin, ngun takin kan zir tur a ni. Kan taksain a
mamawh dânte chu kan zirin, chutiang rem chuan kan awm bawk ang. Heng thil hriatlohna hi
sual a ni.
―In taksa chu Krista pêngte a ni tih in hre lo vem ni‖ ―A nih leh in taksa chu in chhûnga awm
Pathian hnên a\anga in hmuh, Thlarau Thianghlim in a ni tih in hre lo em ni le? Mahni tã pawh
in ni lova, mana lei in ni tawh a sin, chuvangin in taksaah chuan Pathian chawimawi rawh u!‖
1 Korin 6:15, 19, 20. Kan taksate hi Krista ro, A lei tawh chu a ni a, kan duh ang anga ti turin
zalênna kan nei lo. Mihring chuan hetiang hian a lo ti tawh a. A dân hian hremna a keng tel zel
a ni tih hre lo ni awm takin, a taksa chu a lo sawngbawl tawh \hin. Châkna \halo hruaina
avangin a taksa pêng dangte leh a thiltihtheihnate chu tihchakloh, tihnat leh tihsilawngin a lo
awm a. Setana chuan fing takin hêng nghawng \ha lote hi rawn thlenin, Pathian hmuhsit phah
nân a hmang \hîn. Krista lei tawh, A ro mihring taksa chu Pathian hmaah a rawn lantîr a.
Mihring chu a Siamtu aiawh atân chuan a va han hmuhnawm loh tak êm ve lê! Mihring chuan a
taksa chungah thil sual a ti a, a kawngte chu a tikhawlo bawk a, Pathian chu chawimawi lohin a
awm a ni.
Mîte chu an lo pianthar tak zet chuan, Pathianin anmahnia a lo dahngheh tawh nunna dânte
chu an lo ngai pawimawh ang a, tisa lam leh rilru, chhûnglam chaklohnate chu an lo pumpelh
thei ang. Heng dân awihna chu mahni tihtur ngeiah an lo ngai tawh ang. Dan bawhchhiatna rah
\ha lo tak chu keimahni ngeiin kan tuarin, kan thil chîn\han leh thiltih \hinahte chuan Pathian
zawhna chu kan la chhang ngei dâwn. Chuvangin kan tana zawhna tur chu, ―Khawvelin enge a
sawi ang<‖ tih ni lovin, ‗Kei, Kristiana inchhâl hian, Pathian min pêk taksa hi engtin nge ka
enkawl ang? Ka taksa chu Thlarau Thianghlim chênna in (temple) atâna vawngin, tisa leh thlarau
lam \hatna sangber nei turin ka thawk a ngem? Nge, khawvel ngaihdan leh thiltihna lamah ka
inhlân vek mai dawn<‖ tih a ni ang.

Hriatlohna Vanga Hremna

Health Reformer, October 1866
11. Kan taksa kalhmangte thunun turin Pathianin dânte a siam a, tin, hêng dânte – keimahnia a
dahte hi an thianghlim a, heta dânte hi bawhchhiat anih chuan hremna a awm zel a, engtik hunah
emaw chuan hriatchhuah a lo ni zel dawn a ni. Mihring chhungkua, natna tamzawk veitu leh la
vei mekte hian an taksa bung hrang hrang dânte an hriat loh avangin an tuar \hin a ni. Hriselna
lam thil hi an ngaihsak lo niin a lang, intichhe vek tur khawpin an thawk nasa a, an lo chau dêr a,
taksa leh rilru lamah pawh an lo awngrawp a, doctor an kova, thihthlengin damdawi an ei ta mai
\hin a ni.

Hrelo Reng Lovin

(1900) 6T 372
12. Hriselna thute nên han sawi hian ―keini aiin hre tam zâwkin‖ an insawi \hin. An taksa
\hatna lam thua êng an hmuh tinrengah hian mawh an phur a ni tih an hre lo \hin a, an chîndan
tinreng chu Pathian hmaah endik a la ni dawn. Kan taksa nun hi ngaihnêp mai tur a ni lo. Kan
taksa bung hrang tinreng leh nun hrui tin hi thil hlauhawm tihna lak a\anga fîmkhur taka ven tlat
tur a ni.
Êng Hmuh Ang Zela Mawhphurhna
Good Health, November, 1880
13. Kan chunga hriselna siam\hatna kâwl a lo ên lai leh, chu mi hnu zela nîtina zawhna lo
thleng chu ―Thil engkimah insumna dik tak ka nei em<‖ ‗Ka thil ei leh in hian thil \ha a tam thei
ang ber ka thawh theihna hmunah min thlen a ngem<‖ tihte hi a ni. Heng zawhnate hi ‗Aw‘ ti a
kan chhan theih loh chuan Pathian hmaah thiam loh changin kan ding ang. Kan kawngah êng
min pêk ang zela mawh min phurhtîr avangin, kan hriatloh lai chu Pathianin a haider a, mahsela
êng a lo thlen veleh min ti hrisel lo, chîn \ha lo chu thlak turin min ngiat a, leilung dan ang zela
awm tur kan ni.
(1890) CTBH 150
14. Hriselna hi ro a ni. Khawvel thila kan neihah chuan kan ro hlu ber a ni bawk. Hausakna te,
thiamna te, chawimawina te hi hriselnate hloh khawpin kan lei \hin a. Hriselna kan tlâkchham
chuan heng zawng zawng hian hlimna min pe thei lo. Pathian min pêk hriselna hi kan hman sual
chuan sualna râpthlâk tak mai a ni. Hetiang hman sualna hian kan nun min tichak lo a,
hlohtuahte min siam a, zirthiamna engzat pawh nei ila awmzia an nei lovang.
(1890) CTBH 151
15. Pathianin A thilsiam zawng zawngte hlimna tur leh enkawlna turin thil tamtak A pe a; A
dânte hi bawhchhiat a nih ngai loh a, a mitin Pathian duhdan rema an khawsak chuan manganna
leh sual zui zelna aiah hriselna te, muanna te, leh hlimna te neih a ni zâwk ang.
Health Reformer, August 1866
16. Keimahnia Pathianin a lo tuh tawh fîmkhur taka dânte nena inremna chuan hriselna chu a
rawn thlen ang a, kan taksa kalhmangah chhiatna chu a awm lovang.

6
 7

Inthawina Sawiselbo
(1890) C.T.B.H 15
17. Hmanlai Judate rawngbawlnaah chuan inthawina reng reng chu sawiselbo a ni tur a ni.
Châng thlanah ‗chuan inthawina nung leh thianghlim leh Pathian lawm tlâk ni tûrin‘ kan taksa
chu hlan tura hrilh kan ni. Chu chu kan rawngbawlna awm reng a ni. Pathian kutchhuak kan ni
a. Sâm ziaktu chuan mihring ruangâm dinnaa Pathian hnathawh makzia a ngaihtuahin heti hian
a lo auchhuahpui a: ―Mak tak leh râpthlâk taka siam ka ni,‖ tiin. Finna (Sciences) lama mi
thiam tamtak an awm a, thutak hriatna pawh an nei, mahse an nihna thununtu dânte chu an
hrethiam si lo. Pathian chuan thiamna leh theihnate min pe \heuh a, A fanu leh fapate angin
hengte hi a \ha thei ang bera hman hi kan tihtur a ni. Heng rilru leh taksa chaknate hi diklo taka
kan hman sual emaw tisa châkna diklo lama hmanga kan tih chauh chuan, Pathian chu kan
chawimawi tur anga chawimawi theih a ni lovang.
[C.T.B.H 52, 53] (1890) C.H 121
18. Pathian chuan taksa hi, inthawina thi leh thi mêk ni lovin, Ama hnena inthawina nunga hlan
turin a duh a. Hmanlai Hebrai mite inthawinate chu sawiselbo an ni tur a ni a, natna leh
bawlhhlawha khat mihringa inthawina (inhlanna chu Pathian tâna pawmtlâk leh thianghlim a ni
thei a ngem le? Kan taksa chu Thlarau Thianghlim temple a ni tih min hrilh a; he temple hi
enkawl turin min ngiat a, tichuan A Thlarau chênna tlâk a lo ni ang. Tirhkoh Paula chuan he
thurawn hi min pe: ―Mahni ta pawh in ni lova, mana lei in ni tawh a sin; chuvangin Pathian ta–
in taksa leh thlarauvin Pathian chu chawimawi rawh u‖ tiin. Pathian tan rawngbawlna famkim
leh, chhûngkua leh khawtlang tana an tih turte an tih theih nân nitinin an taksa chu a hrisel thei
ang berin an vawng \ha tlat tur a ni.

Inhlanna Lungchhiatthlâk Tak Chu

(1872) 3T 164, 165
19. Hriselna vawn \hat reng a nih theih nan, ei leh in dân te leh incheidan tur \ha te hi hriat ngei
ngei tur a ni. Hriselna dânte bawhchhiat a nih avangin damlohna hi a lo awm a; leilung dân
bawhchhiatna rah a ni. Kan tihtûr hmasaber, Pathian leh keimahni leh kan mihring puite chunga
kan bat chu, Pathian dânte awih hi a ni a, chu chuan hriselna dânte pawh a huam tel bawk.
Kan lo damloh chuan kan \hiante kan tihautak a, kan chhûngkuate leh \henawmte chunga kan
tihturte tithei loah kan lo insiam a. Leilung dânte chu bawhchhiat avanga a hun hmaa kan thih
hunah chuan midangte chungah lungngaihna leh tawrhna kan thlen a; kan dama kan \henawmte
kan puih theih tur angte kha kan pui thei ta lova; kan chhûngkuate thlamuana \anpui thei tur
pawhin kan awm ta bawk lo. Chubâkah A ropuina tilang zel tura Pathian min beiseina chu kan lo
tihleithei ta lo bawk a. Chuti a lo nih chuan, a chhe thei ang berin, Pathian dân bawhchhetute kan
lo ni mai dawn lo‘m ni<
Amaherawhchu Pathian chu mi khawngaihthei, lainatna leh ngilneihna ngah a nih avangin,
nun dan sual taka lo nungten an hriselna an lo tihchhiat a, an sualna inhriatchhuahna êng an lo
hmuh a, an sim a, ngaihdam an dil chuan, Ama hnenah inhlanna lungchhiatthlaâ tak pawh chu a
lo pawmin a lo lâwm dawn a ni. A la bangte tawrhna nun khawlo leh simna nun lo nei tate hnar
lotu zahngaihna chu a va han ropui tak êm! A khawngaihna leh zahngaihna avangin hêng mite
hi mei a\anga lâkchhuah ang maiin a chhandam a. Mahse Pathian thianghlim leh bawlhhlawh
kai lo hnena hlan atân chuan, a \ha ber pawh inhlanna tê tham leh lungchhiatthlâk chu a va han
ni sî êm! Thiltihtheihna ropui takte pawh chu nundan sual leh chîndan dik lo chuan a ti zeng vek
\hin a. Duhnate chu hruaikhawloh lo niin, thlarau leh taksa chu tihhmelhem an lo ni \hin a ni.

Hriselna Siam\hatna Êng Chu Engvang Maw

(1870) 2T 399,400
20. Nundan sual avanga tun hmalama mite lungngaihna leh thimna chu engemaw ti zawng tala
tihbo a nih theihna tûr leh, ei leh in kawnga insumna reng reng neilote avanga sualna tamtakte
chu tihtlêm a lo nih theih nân, he hun hunhnungah hian LALPAN kan chungah A êng chu a rawn
chhuah ta a ni.
An fate chu tunlai khawvela chhiatna leng velte hian a tihbawlhhlawh lohna tur leh, milem
biakna lama an tlûk mai loh nân, LALPAN finnain A mite chu rilru/thlarau leh thiltihah khawvel
a\anga an awm hran theihna hmunah A rawn hruai a. Ringtu nu leh pa leh an fate chu chatuan
nunna nei tur leh, Krista aiawhtu nungte anga an din chhuah theihna tur hi, Pathian thilruahman a
ni. Pathian nungchang \awmpuitute zawng zawng chuan, châkna avanga khawvela chhiatna lo
thleng tur chu an pumpelh ang. Ei leh ina insum zo lote tân chuan Kristian famkimna chu neih
theih a ni lo.

(1890) C.T.B.H 75
21. Ênga kalin, kan awmnaa hlauhawm tamtak kan pumpelh theih nân, heng ni hnuhnungah
hian kan chunga eng turin hriselna siam\hatna êng chu Pathianin a phal a ni. Setana chuan
thiltihtheihna nasa tak nen, mite chu ei leh in a nuam tâwl tur te, an duhna tihlawhtling turte leh
an hunte chu engmah lova khawhral mai mai turin a thlêm nasa hle a ni. Mite hîpna turin mahni

7
 8

hmasial taka hlimhlawpna leh nawmchenna nun chu a rawn tawkdarh \hin a. Insûmlohna hian
rilru leh taksa chakna chu a zûk da zo \hin. Chutianga hneha awm chu Setana hmunah a indah a,
chutah chuan thlêma awmin, zarbuaiin a awm chamchî a. A tawpah chuan felna zawng zawng
malmâkpa chuan a duh ang angin a thunun tawh mai \hîn.
[C.T.B.H 52] (1890) C.H 120, 121
22. Hriselna vawng \ha reng turin engkima insumna hi a \ul a ni, hnathawhnaah te, ei leh inah te
insumna hi a pawimawh a. Tisa châkna bawlhhlawh a\anga sual lo awm venna turin, kan Pa
Vana mi chuan hriselna siam\hatna êng chu min pê a; chutichuan thianghlimna leh faina
duhtuten an tana A buatsaih thil \hate chu an hmang thiam thei ang a, nitin nuna insumna neiin
thutak chuan tihthianghlim an lo ni thei ang.
(1890) C.T.V.H 120
23. Hriselna siam\hatnain a tum ropui tak chu, rilru, thlarau leh taksa \hanlenna neih theih sang
ber chan a lo ni dawn a ni tih hi rilruah vawn reng ni rawh se. Leilung dân zawng zawng–Pathian
dânte chu kan \hatna tura siam an ni. Heng dân awihna hian he khawvela nunhlimna min pein,
nun lo awm leh tur atâna kan inbuatsaihnaah min pui bawk ang.

Hriselna Tlangpuite Pawimawhna

(1909) 9T 158-160
24. Tun hmalama thuchah min pek tlangpuite kha tunah tepawh hian an la pawimawh reng a, a
hma ang bawka ngaih pawimawh reng tur a ni tih hmuhtir ka ni. Ei leh in chungchanga êng pek
zui duh ngai reng reng lo mi \henkhat an awm a. Tunah chuan bawm chhûnga êng chu lak
chhuah a, chiang tak leh fiah taka êntir a ngai ta a ni.

25. Hriselna-nun tlangpuite hi mimal leh mipuite tan pawh a pawimawh êm êm a. Tunah chuan
mi zawng zawng hi enchhin leh fiah vek an ni tawh. Kristaah chuan baptis kan ni tawh a, min
hnûk hniamtu thil reng reng a\anga kan indah hran a, kan nih loh tur anga min siamtu thilte kan
bansan chuan Krista, kan Hotu nungah kan \han theih nan chakna min pe ang a, Pathian
chhandamna chu kan hmu ang. Hriselna nun tlangpuite kan hriatfiah hunah chauh ei leh in dik
lo avanga thil \ha lo lo awm \hin chu kan hmu chiang tawh ang.
An diklohnate hmu chhuak a, an chin \han thilte thlâk tura huaisenna neitute chuan, siam
\hatna hun chuan nasa taka beihna leh beihhram a \ulzia an hmu chhuak ang a, mahsela eitur dik
an ei tawh chinah chuan tun hmalama hlauhawm lova an ngaih \hin khân pumpui natna te leh
natna dangte bul a lo \an a ni tih an hre chhuak ang.

Siam\hatna Lama Hmahruaituteah

(1909) 9T 158
25. Seventh-day Adventistte chuan thudik pawimawh tak an kawl a. Kum 40 aia tam kaltaah
khan LALPAN hriselna siam\hat thuah êng min pe a, mahse chu êngah chuan engting nge kan kal
le? Pathian thurawn nêna inremin mi engzatin nge nun duh lo le! Mipui kan nih angin êng kan
hmuh ang zela hmasawn tur kan ni. Hriselna siam\hatna tlangpuite chu kan hrethiamin kan zah
tur a ni. Insumna thuah hian hmahruaitu kan ni tûr a ni; chuti chu nimahsela kan zîngah hian
kohhran member-te \ha taka zirtîr ni tawh te, chanchin \ha rawngbawltute meuh pawh he
insumna thua Pathianin êng min pêk zahna tlemte chauh nei kan awm tlat a ni. An duh ang ang
a eiin, an duh ang angin an thawk a. Kan hnaa zirtîrtute leh hruaitute hian hriselna siam\hatna
hnaah hian Bible rinchhanin nghet takin ding teh se; he khawvel chanchina ni hnuhnunga chêng
kan ni tih ringtute hnenah chuan hriattîrna ngialngan tak chu pe rawh se. Pathian rawngbawltute
leh mahni rawngbawltute chu chiang takin thliar hranin awm teh se.
(1867) IT 487
26. ―Beiseina lawmawm–Kan Pathian ropui tak Chhandamtu Isua Krista ropuina inlârna chu
nghâkin, Ani chuan bawhchhiatna zawng zawng lak ata min tlan theihna tur leh, chi thlan bîk,
thil \ha tiha \hahnemngai, Ama tâna a tih thianghlim theihna turin kan aiin a inpêk kha‖ titute
chu tunlaia inti-sakhawmi, kan Chhandamtu lo kal leh thuaina pawh ring lo mite hnungah an
awm dawn em ni? Mi bîk, Amâ tana a tih thianghlim, thihna tem lova vana tihdanglam turte chu
thil\ha tih kawngah midang aiin an hnufûm tur a ni lo. Midangte aia an hnathawh hi a ropui
zawk avangin, tisa leh thlarau bawlhhlawhna a\anga intithianghlim tura an beihnaah chuan,
Pathian \ih a, thianghlimna tifamkimin, he leia midangte aiin an hmasa fe tur a ni.

Hriselna Siam\hatna Leh Damlo Tâna |awng\aina

(1909) 9T 164, 165
27. Tihthianghlima an awm theihna tur leh, an thianghlim reng theih nan, Seventh-day
Adventist-te chuan an chhûngkuaah leh an thinlungah Thlarau Thianghlim chu an nei tur a ni.
LALPAN êng min pekah chuan tunlaia Israelte hian A hmaa an inngaihtlawm a, bawlhhlawhna
zawng zawng laka an thlarau temple an tih thianghlim chuan damlo tâna an \awng\aina chu A lo
hria ang a, natna atana A tihdamna hmangin mal a sawm ang. Mihringin natna do tura a tih theih

8
 9

ang zawng zawng rinnaa a tih a, Pathian buatsaih enkawlna mawlte a hman bawk chuan, chumi
hunah chuan a beihna chu Pathian malsawmin a awm ang.
Êng tamtak pêk tawh hnu pawh a Pathian miten chindân diklo an neih reng a, mahni nawmna
ringawt ngaihtuah a, insiam \hat an duh si loh chuan bawhchhiatna rahte chu an tuar ngei ang le.
Engpawh huama an tisa châkna bawlhhlawh tihhlawhtlin an tum tlat chuan, an thiltih rah a\ang
chuan Pathianin mak takin a chhanchhuak lovang. ―Lungngai takin an mu ang,‖ Isaia 50:12.
Mahni rinthu leh duh ang ngata awm tum tute chuan, ―LALPAN min tidam tawh a, ka ei leh in
ka inkhap a \ul lo; ka duh duhin ka eiin ka in thei,‖ titute chuan reiloteah Pathian tihdamna
thiltihtheihna chu, an thlarau leh taksa tan an mamawh thuai ang. LALPAN khawngaihna nen a
tihdam che avangin khawvel nawmsakna nên in inzawm thei reng ang tih hi ring reng reng suh.
Kristan mi a tihdam hnua thu a pêk– ―Kal la, sual leh tawh suh‖ (Johana 8:11) tìh ang khan ti ve
rawh. Ei leh in châkna ringawt hi i Pathian a ni tur a ni lo.
(1867) IT 560, 561
28. Hriselna siam\hatna hi A mite hlâwkna tura Pathian hna bîk pêng khàt chu a ni. Pathianin a
chhiahhlawhte \awng\aina kan zînga damlo tana dîlna a ngaihthlâk lohna chhan chu ka hmu a,
hriselna dânte bawhchhe chung renga tihdam an nih chuan, Amah chu tihropui a ni thei lovang.
Rinnaa \awng\aina chu famkim taka chhân a nih theih nan, hriselna siam \hat leh hriselna zirna
hmun chu A remruat a ni tih ka hmu bawk. Kan zînga natna tuarte chhâwkna turin rinna leh
thil\ha tih chu a kal dûn zel tur a ni, hetah hian Pathian tiropui turin an awm a, Krista lo kal leh
hunah pawh chhandamin an awm ang.
(1864) SP Gifts IV, 144, 145
29. Mi tamtak chuan Amah an dil avang ringawtin Pathianin an \awng\aina chhangin damlohna
laka veng turin an beisei \hin. Mahsela an rinna chu thiltiha an tihfamkim loh avangin Pathianin
an \awng\ainate chu a ngaihsak lo. Mahni pawh inngaihsak \ha duhlote chu, hriselna dânte chu
bawhchhe zui zel a, natna laka inven tumin engmah an tih bawk siloh avangin, an damlohna
a\anga tidam turin Pathianin thilmak a ti lovang. Hriselna nei tura kan theih ang anga kan beih
ve chuan rah lawmawm tak chuan a rawn zui ang tih kan beisei thei a, hriselna vawng \ha tura
kan beihnaah chuan malsawmna kan dawn theih nân rinnain Pathian kan dil thei a ni. Chutah
chuan a hming ropuiber tur a nih dawn chuan kan \awng\aina chu A chhâng ang.
Amaherawhchu mi zawng zawngin tih tur an nei ve a ni tih hi hre thiam rawh se. Hriselna dânte
ngaihsak miah lova mahni damlohna tura kawng zawhtute chu an hriselna vawng \ha turin
Pathianin thilmak a tihsak lovang.

Mahni châk zâwng zâwng ringawt ei tumte, an insumlohna avanga tuar leh si, an nâ chhâwkna
tura damdawi ei leh ringawt maite chuan an hriselna leh nunna an ngaihsak miah loh vangin an
tân Pathian chu a in rawlh dâwn lo a ni tih hre chiang rawh se.

Thiltih rêng rêng hian rahchhuah a nei zêl \hin. Mi tamtak, an beidawn hnua Pathian thu anga kal
an awm \hin a, hriselna an lo neih theih nan kohhran upate \awng\aipuina an ngen a ni. Hetiang
mite tana \awng\aina hi Pathian chuan chhân a remti lo tlat, a chhan chu – lo dam chhuak leh ta
pawh nise eitur hrisel lo bawkah an lût leh ngei dawn tih A hriat vang a ni.

Israelte Tlinlohna A\anga Zirlai

(1909) 9T 165
30. Hmanlai Israelte hnenah LALPAN a thu a pe a, Amaha an awm tlat a, a thilngiat zawng
zawng an tih phawt chuan Aigupta mite chunga natna zawng zawng thlen tir ang a\ang khan a
venghim tlat dawn a ni; mahsela he thutiam hi thu an awih chauh a pek tur a ni. Israelte khan
zirtîrna an hmuh ang kha zawmin, an vanneihnate kha hlawk pui sela chuan hriselna leh
hmuingilna lamah khawvel entawn ber tur an ni ngei ang le. Israelte chuan Pathian thiltum chu
an tih hlawhtlin takloh avangin an malsawmna dawn tur pawh an dawng thei ta lo a ni.
Amaherawhchu Josefa leh Daniela te, Mosia leh Elija te leh midang tamtakteah khan nundan dik
tak rah ropui êm êm entawn tur kan nei a. Tunah pawh hian chutianga rinawmna chuan rah
lawmman tak a la chhuah thei reng a ni. Kan tan heti hian ziak a ni, ―Thim ata chhuak a, a êng
mak taka lût tura kotu che u \hatna chu in entir theih nân, nangni zawng chi thlan, lal puithiam
ho, hnam thianghlim, Pathian mite ngei in ni si a,‖ (1 Petera 2:9) tiin.
(1905) M.H 283
31. Israelte khan zirtîrna thu an dawn ang kha zâwmin, remchânna an neih kha lo hlawkpui sela
chu, hriselna leh hmuingilna lamah khawvel zir tham an ni ang. Pathian ruahman sak ang zelin
lo khawsa nisela chu, hnam dangte vei ang natna rêng rêng an vei lo vang a; midang zawng aiin
taksa chakna leh rilru lama sânna an nei bawk ang.‖ (T.R. p. 269)

Kristian Intlansiakna Chu

(1890) C.T.B.H 25)
32. ―Intlansiakhote chu an zain an tlan a, nimahsela pakhat chauhin lâwmman a hmu \hin tih in
hre lo vem ni? In hmuh theih nan chutiang takin tlân rawh u. Intihsiaknaahte chuan a bei \âlh

9
 10

\âlh apiang chu engkimah an insum \hin a ni. Anni zawngin lallukhum chhe thei hmu turin an
bei a, keini erawh chuan lallukhum chhe thei lo hmu turin.‖
Hetah hian mahni inthununna rah \ha takte leh insumtheihna rahte chu lan chhuahtîr a ni.
Hmanlaia Greek mite zîngah chuan an pathiante chawimawi nân infiamna chi hrang hrang
buatsaih a ni a, hêngte hi Tirhkoh Paula chuan thlarau lam indona leh a lawmman te entir turin a
rawn hmang a ni. Heng infiamnaa tel turte chu thununna khirh thei ang bera zirtîr an ni. Taksa
chakna te tichaklo thei thil nuam hrikthlakna hi rêng rêng chu khap tlat a ni. Taksa chakna,
chhelna leh nghehna nei thei ngei turin nawmsipbawlna chaw leh zu te chu khap tlat an ni bawk.
Chawimawina sângbera an ngaih chu, an infiamna a hnehtu lawmman, pangpar chhetheia
siam pangpar \hi awrh tira mipui lampuina au hluah hluah chu a ni. Chutiang mai atân pawh a
chuti tak an tuar peih chuan leh mahni inphata lawmman, hlutna pawh nei lo chang tura an beih
peih chuan, lallukhum chhetheilo, leh chatuan nunna chang tur chuan mahni inphatna ropui zawk
leh inhlanna nasa zawk chu neih a va han ngai dawn êm!!!
Kan tân \hahnemngai leh taima taka thawh tur a awm a ni. Kan chin\han te, eiduh zawngte
leh kan châk zawngte chu hriselna leh nunna dânte nena inrem turin kan inzirtîr tur a ni.
Hetianga kan tih phawt chuan taksa hriselna \haber chu kan nei ang a, thil \ha leh \ha lo thliar
theihna rilru fim tak kan nei ang.

Danielan Entawn Tur A Hnutchhiah Chu

(1890) C.T.B.H 25-28
33. Insumna thu hriatthiamna dik tak nei tur chuan Bible a\angin kan ngaihtuah tur a ni;
Babulon rorelna hmuna zawlnei Daniela leh a Hebrai \hiante chanchin a\anga kan hriat- insumna
dik leh a malswmna thlen dân entirna \ha leh zau zâwk khawiah mah hmuh tur kan nei thei lo.
Pathianin dikna hi a chawimawi \hin. Hnehtu ropui takin a tihtlawmte ram tin a\anga \halai
\ha thlan khawmte chu Babulonah chuan an hruai khawm a. Chung zîngah pawh chuan Hebrai
saltângte chu tuma el phak an ni lo. Leilung dân hian a dân zawmtute chu ropui takin a
chawimawi \hin a ni tih lantîr na turin he mite hian nundân \ha lanchhuahna tamtak an nei a ni.
An nun a ngilin a nghet a, an pheikhai a zâng a, an hmel lan dan a \hain, an hriatnate a fîm a, an
thaw pawh a rimtui a ni.
Hun lo kal zel tura \halaite hlawkpuina turin thâwkkhum thuah chuan Daniela leh a \hiante
chanchin chu chhinchhiahin an awm a ni. Mîten an lo tih tawh chu midangte pawhin an ti ve
mai thei. Chûng Hebrai \halaite chu thlêmna leh fiahna nasa tak lakah chuan an ding nghetin,
insumna dik tak tan hriatpuina ropui tak chu an nei a ni lo‘m ni< Tunlai \halaite pawh hian
chutiang hriatpuina chu an nei ve thei a sin.
Heta zirtur a tihlan hi kan ngaihtuah a \ha ang. Thilvângah hian hlauh tur kan nei lo,
thiltamah hlauh tur kan nei zawk a ni. A lutuk a khawsa turin thlêmin kan awm reng a ni.
Pathian rawngbawlnaa an thiltihtheihnate vawn \hat reng tumtute chuan, nawmsakbawlna lama
(min) hnûk hniamtu leh hlauhawma (min) awm tir theitu rêng rêng laka insumna neiin, a thil
thlawn pîk te kan hman danah hian insumna nasatak an nei tur a ni.
Tunlai \hangtharte hi ei leh in lama thlêmnate hian a hip nasa hle mai a; a bik takin khawpui
lianahte hian nawm chenna chitin reng te hi awlsam tak leh îtawm takin hmuh turin an awm a ni.
Daniela anga anmahni intibawlhhlawh duh lutute chuan an insumna nun lawmman chu an seng
ang. Taksa chakna leh tuar chhelna an nei tam tial tial a, rikrum thil pawh lo thleng sela chumi
huna hman tur chu an nei reng mai dawn a ni.
Taksa awmdan dik chuan rilru lama chungnunna a neih tir a ni. Rilru chakna te, taksa chakna
te leh damreina te chu dân danglamtheiloah te chuan a innghat a ni. He thilah hian tihpalh emaw
thilthleng palh emaw a awm thei lo. Leilung dânte bawhchhaitna rah a\angin leilung Pathian
chuan mite veng turin a inrawlh lovang. He thufing hi thudik tak chu a ni, ―Mitinte hi anmahni
vanneihna siamtu an ni‖ ti hi. Nu leh pate hian an fate lehkhathiamnaah leh zirtîrnaah mawh an
phurin an nungchang chhertu an ni a, chutichung chuan khawvelah hian kan dinhmun leh kan
hmantlakna hi kan thiltihah hian a inghat ve nasa hle a ni. Daniela leh a \hiante pawh hian an hun
hmasalama zirtîrna dik leh thiamna an dawn \hatna leh hlawknate chauh hian an tih tur ang chu
an nihtir lo. Anmahni ngei an tih ngei tur hun chu a lo thleng ta a ni –an kawngzawhah ngei
chuan an hun lo kal zel tur chu a innghat a ni. An naupan laia an lo zir tawhah chuan dik taka
awm turin thu an titlu a ni. ‗Pathian \ih chu finna bul a ni‘ tihah hian an ropuina lungphum chu a
awm a ni. A thlarau chuan tumna dik te leh rawtna ropui te chu a tichak a ni.
R & H, Jan 25, 1881
34. |halai (Daniela, Hanania, Misaela leh Azaria) te chu he zirna sikulah hian lalin a awm tura
tih an ni mai lo; lal chaw tui hmêl leh a uain in \hin ata chu an nitin chan tur chu buatsaih sak an
ni. Heng thil zawng zawngah hian lal chuan an chungah chawimawina ropui tak chu ape mai
nilovin, taksa leh rilru lama a \ha thei ang bera an \hanlen a duhsak zia a lantîrin a in ngai a ni.
Lal hmaa eitur zîngah chuan vawksa leh sa dangte, Mosia dan in apuan anga ei thianglo,
Hebraite tâna eikhap te chu an tel a ni. Hetah hian Daniela chuan fiahna nasa tak a tâwk a ni. Ei
leh in thuah hian a pateho zirtîrnate chu vawng tlatin lal lung tiawilovin, a dinhmun chauh pawh

10
 11

nilovin a nun hial pawh chân in a awm ang nge, Lalpa thupek chu pawisa lovin lal duhsakna chu
changin, rinna ropui tak ham\hatna chu hmuin khawvel mite faknate chu a hlawh zawk ang le?
Daniela chu a in ngaihtuah khawtlai mai lo. Engpawh lo thleng dawn mahse a rinawmnaah
chuan dinngheh tlat a tum a ni. ―A rilru in lal chaw leh a uain in \hinte chuan intihbawlhhlawh
loh a tum tlat a.‖
Tunlai Kristiana inchhâl tamtak zîngah hian Daniela chu a ti kher kher êm mai tia mi rilru
zim, mahni pâwl \an tlut ringawt mi tia swi mai tamtak an awm mai thei a ni. Leilam hlawkna
tinreng chân vek ngam khawp a, ei leh in lama chuti taka thutlukna han siam mai chu a âwm lo
an ti. Amaherawhchu chutianga ngaitute chuan rorelna niah chuan Pathian thil ngiat ngei chu an
hawisan a, thil dik leh dik lo teh nân an mahni ngaih dân chu an hmang ani tih an la hmu chhuak
ang. An tâna pawimawh hauh lova ngaih chu Pathian ngaihdan a ni ve hauh lo tih an la hmu
chhuak ngei dâwn a ni. A thilphûtte chu zahtaka awih mai tur a ni. A thupêk zînga pakhat chu a
remchang bawk a, tia zâwmtu leh awitu chuan, a dangte hi chu a buaithlak, inhlanna a ngai a,
dikna dinhmun a tihniam a, tiin an hnar a, an tihdan anga tihturin midangte pawh an hruai a,
Pathian dân thianghlim chu engmah lohah an ngai ve ta a ni. Engkima kan tih dân tur chu
―LALPAN chutichuan A sawi‖ tih hi a ni.
Pathian khawngaihna hian mihring tlu tawh leh sualnain a tihkhawloh tawhte pawh siam \ha
leh thei a ni tih entir nân Daniela nungchang hi khawvelah tihlanin a lo awm a ni. Mahni-
inphatna nun ropui tak a neih, chhinchhiah alo awm hian kan mihrinna nun mawl takah hian
fuihna a rawn thlen a ni. Heta \ang hian thlemna pawh ropui taka hnar theih anih nan chakna
kan dawng thei a; fiahna nasaber hnuaiah pawh inngaihthlawmna malsawmna azarah thildik atân
nghet takin kan ding thei a ni.
Daniela hian insûmna dân khirh tak mai chu zawm lohna tur chhan \ha tak pawh a
hmuchhuak mai thei a ni; mahsela Pathian remtihna chu atan chuan lei lal thuneihna ropuiber
neitu duhsakna aiin a hlu zawk a; a nunna ngei ai pawhin a ngaihlu zawk daih a ni. A
hawihhawmna nungchang chuan Hebrai \halaite enkawltu tura ruat Melzara duhsakna chu a
dawng a, lal chaw ei leh in chu an ei ve loh nan a dil ta a ni. Melzara chuan he ngenna hi a
remtih mai chuan lal a lawm lovang a, ama nunna ngei tân pawh a hlauhawm ang tih a
hlauthawng a ni. Tunlai mi tamtakte ang bawkin, hêng \halaite hi an lo dângin an bawrhsawm
hmêl ang a, chakna pawh an lo nei lo mai ang tih chu a ngaih dân a ni a, chuvangin chaw man
tam, lal chaw ngei chuan anni chu a ti sâr in, an hmêl pawh a lo \hain, mi chaktak an lo ni ang tih
a ring tlat mai a ni.
Daniela chuan ni 10 chhûng fiah turin a ngên ta a- he hun tawite chhûng hian Hebrai \halaite
chuan chaw mawlte an nei ang a, an \hainte erawh chuan lal chaw an ei ang. Dilna chu phalsak a
ni ta a, Daniela chuan hnehna an channgei a ring nghet tlat ani. |halai mai la ni mahsela uain leh
chawman to tak chuan taksa leh rilru lam hriselna a khawih chhe thei a ni tih a hmu a ni.
Ni 10 (sawm) a lo ral chuan Melzara beisei loh dân takin a rah chu hmuh chhuah a lo ni ta a.
An khawsak dâna insûmna nei \hinte chu, an \hiante, duh ang ang chaw manto ei te ai chuan an
taksa lan dan maiah pawh ni lovin, rilru lamah pawh an lo \hain an lo sâng zawk daih mai a ni.
He fiahna vang hian daniela leh a \hiante chua n chaw mawl tak ei chhunzawmzel tura phalsak
an ni a; lalram hnathawk tûra an inzir chhûng zawng chuan an chhunzawm ta zel a ni.

PATHIAN REMTIHPUINA LÂK

Hêng Hebrai \halaite nghehna leh mahni inphatna hi LALPAN a pawmpui a, A malsawmna
chuan a enkawl zui zêl a ni. ―Thiamna leh finna zawng zawngah hriatna leh bengvarna Pathianin
a pe a; Daniela chuan in lârna leh mumang zawng zawng a hre thiam ta a.‖ Kum 3 chhûng an zir
hnu chuan lal chuan an theihna leh hriatthiamna a han fiah ta a, ―anni ho zîngah chuan daniela te,
Hanania te, Misaela te, Azaria te ang rêng rêng an awm lova, chuvangin lal hmaah chuan an ding
ta a. Finna leh hriat thiamna thu tinreng lalin a han zawh chuan a ram pumpuia dawihvaih thiam
leh aikaih thiam zawng zawngte ai chuan a lêt sawmin an \ha zâwk tih a hre ta.‖
Hetah hian kan zavaia tân, a bik takin \halaite tan, zirtur a awm a ni. Taksa leh rilru hriselna
atân Pathian phût thilte nêna inremthlapa awm hi a mamawh a ni. Rilru leh finna lama dinhmun
sangber chu thlen a nih theih nan Pathian hnên a\anga chakna leh finna zawn a ngai a, nundân
kawng tinrengah insumna neih tlat a mamawh bawk a ni. Daniela leh a \hiante thiltawh a\ang
hian ei leh in lama insumna nei lova, duh ang ang a awm tura thlemna hneh theihna dân entawn
tur chu kan nei a ni. Sakhaw chêtdan dik a\angin \halaite hian tisa châkna chu an hneh thei a,
inhlanna nasa tak neih ngai mahsela Pathian tan dik taka awm reng theih a ni tih a lantîr a ni.

Ringtaka Âu Tûra La Inpeih Lo

(1867) IT 486, 487
35. Hriselna siam\hat hi vantirhkoh pathumna thuchah a telve pakhat a ni a, mihring taksaa ban
leh kut a inzawm tlat ang hi a ni tih hmuh tirin ka awm a ni. He hna ropui tak hmasawn zêl nan
hian keini mipuite hian kan thawk tur a ni. Rawngbawltute leh mipuite hian kan thawk tlang tur a
ni. Vantirhkoh pathumna ring taka âu nân hian Pathian mite hi an la inpeih lo a ni. An tâna
thawk tûra Pathian nghâk lovin anmahni ngeiin thawh tur chu an nei a ni. He hna hi an thawh

11
 12

turin A hnutchhiah a ni. Mimal tana tahwh tur a ni a, midang aia thawhsak theih a ni lo. ―Heng
thutiamte hi kan neih avangin, duhtakte u, tisa leh thlarau bawlhhlawhna zawng zawng a\angin
intifai ang u, Pathian \ih a, thianghlimna tifamkimin‖. Eipuar lutukna hi tunlai khawvel sualna
awm reng chu ani. Châkna \halo tichhuak thei thil eina hian mipa leh hmeichiate chu bawihah a
siam a ni; an chhia leh \ha hriatna a tithim a, thlarau lam hriatnate pawh a tirui vek a, chuvangin
Pathian thudik leh zahawm taka chawisanna pawh an lawmpui thei lo. Rilru hniam tak mai
chuan a hmei a pate chu a thunun a ni.
Tihdanglama awm tlak ni tur chuan Pathian mite chuan anmahni an inhre chiang tur a ni. An
taksa siam dân hi an hrethiam tur a ni. Chutichuan sâm phuahtu angin hetiang hian an au chhuak
thei ang, ―ka fak ang che, mak tak leh râpthlak tak asiam ka ni si a,‖ tiin. An ei leh in lam aiin
chhûnglam \hatna leh finna lam hi an ngai pawimawh zâwk tur a ni. Taksa hi rilru in a thunun
tur a ni a, taksa in rilru thunun lovin.

Harhtharna Atâna Inbuatsaihna

(1867) IT 619
36. Pathian chuan A mite chu tisa leh thlarau bawlhhlawhna zawng zawng laka intithianghlim a,
LALPA \ihna a thianghlimna tifamkim turin a duh a ni.
He hna hi ngaihsak lova chhuanlam siamtute zawng zawng LALPAN anmahni ngeia thawh
tur a A lo ngiat si, LALPA thawhsak tura lo nghâktute chu, leia thuhnuairawlhte leh A rorelna
thawhpuitute LALPA thinurna ni a thuhruk an nih hunah chuan tling lova ngaih an ni ang.
Pathian miten an tih ve tur ti lova, an diklohna tikiang tur leh an tihsualna siam \ha tura an
chunga harhtharna lo thleng an nghah ringawt mai chuan; tisa leh thlaraua an bawlhhlawhna tifai
tur leh Vantirhkoh pathumna ring taka aunaah chuan telve tura an lo nghah ringawt bawk chuan
tling lova ngaih an ni ang tih hmuhtir ka ni. Tisa leh thlarau bawlhlawhna zawng zawng laka
intifai a, LALPA \iha thianghlimna tifamkimtu, mahni ngei lo inbuatsaihte chungah chauh
harhtharna emaw Pathian thiltihtheihna emaw chu a lo thleng ang.

Tawi Khawtlaitute Hnena Ngenna

(R & H May 27, 1902) C.H 538, 539
37. Inkaihhruaina dik leh \ha zui duh lohna hian Pathian mite chanchin a tihmêlhem \hin.
Hriselna siam\hatnaah hian hnungtawlhna hi a awm fo mai, thlarau lam thila tlâkchhamna nasa
tak avang hian Pathian chu chawimawi lohvin a awm a. Pathian mite hi êngah chuan kal sela
chu dâlnate chu hmuhin an awm ngai lovang.
Hetianga hun remchâng ropui tak neitute hian hriselna siam\hatna hnaah hian khawvel mite
chu min kal khalh turin kan phal thei dawn em ni le? Eitur dik lo hian kan theihnate chu
tichingpenin kan rilrute chu kan tithangtlawm mai tûr em ni ang? Mahni duhdân ngawt zuiin
Pathian dan thianghlim chu kan bawhchhe mai ang maw? Kan mumal lohna hi tlangkamah
hman a ni mai dâwn em ni? Kan Chhandamtun unaute tia koh min zahpui mai theih tur khawpin
Kristian lote nunin kan nung ang maw?
Kan thinlungah Pathian thlamuannain ro a rel theihna turin a taka chanchin\ha rawngbawlna
– damdawi lama misonari hna hi kan thawk zawk mai dawn lo‘m ni? Kristiana inchhâlte thiltih
tur hrerengin, ringlotuten thikna lung an dah zawng zawng chu an ke a\angin kan dahbo vek mai
dawn lo‘m ni? Duhna thianghlim lo tichak tura ei leh ina insum miah silova Kristian intih hi
bansan mai a \ha zawl daih a ni.
Pathianin kohhran member tinte hi LALPA rawngbawlnaa inpumpêk turin A ko a.
Siam\hatna nghet nei turin A ko a ni. Thilsiam zawng zawng hi ânchhe hnuaiah hian an rûm tak
meuh a. Khawngaihnaa an \han zêl theihna hmunah Pathian mite chu an awm tur a ni a,
chutichuan thutaka taksa, thlarau leh rilru chu tih thianghlimin an lo awm ang. Hriselna tichhetu
zawng zawng laka an indahhran chuan Pathian anna dik tak awmzia chu an lo hre fiah thiam thei
tawh ang. An sakhaw nunah danglamna ropui tak hmuh a lo ni tawh ang.

Kan Vaiin Fiah Kan Ni

R & H., Feb 10, 1910
38. Mimalin kan tihtûr \heuh \ha taka kan tih hi a pawimawh êm êm a, hriselna nei tura kan nun
dan tur leh enge kan ei leh in tur tih hriatthiamna fing tak neih pawh hi a pawimawh hle a ni.
Mahni duhdân ang angin kan kal mai dawn nge hriselna siam \hatna dânte chu kan pawm dawn
tihah hian kan vaiin fiahin kan awm \heuh a ni. Ei lam thuah hian mahni duhdân ang anga awm
theih a ni tih hi tumahin ngaihtuah rêng rêng suh se. Pathian ropuina chu tihlan a nih theih nan,
thildangte ang bawkin ei thuah hian dân chu zâwm in i awm a ni tih i chaw kilpuite hmaah
tihlanin awm rawh se. Nakinah chatuan nunna i neihna turin nungchang siam tur i nei a,
chuvangin kawng dang i zawh thei lo. Mi tinte chungah hian mawhphurhna ropuitakte a awm a
ni. Heng mawhphurhnate hi hrethiamin LALPA hmingin i phur zel ang u.
Ei leh in thuah hian mahni nawmsakbawlna mai ûm tura thlêma awmte hnenah he thil hi ka
sawi ang. Thlemnaah lût suh la, eitur hrisel huang chhûngah chêng tlat rawh. Ei tur hrisel tui
taka ei thei turin i inzirtîr thei a ni. LALPAN mahni in\anpuitute hi a \anpui \hîn a ni; mahsela

12
 13

Pathian duh dân leh rilru anga awm duh lo tute chu engtinnge A thawhpui theih ang? Kan tihve
tur chu tiin, hlau leh khûr chungin kan chhandamna chu thawk chhuakin, hlau leh khûr chung
ngeiin aw, chutilo chuan kan taksa enkawlnaah hian kan tisual palh ang; a hrisel thei ang bera
vawng turin Pathian hmaah chuan mawhphurhna kan nei si a.

Siam\hatna Dik Chu Thinlung Siam\hat Hi A Ni.

(1896) Special Testimonies, Series a. No. 9, p. 54.
39. Pathian hna thawh tumtute chuan khawvel lam nawmna leh hlimna lam ringawt an zawng
tur a ni lo. Kan damdawi ina daktorte chuan hriselna siam\hat dân nung hi an vawng nghet tlat
tur a ni. Thinlung taka Pathian (Krista) khawngaihna chu a chên reng loh chuan mite chu an in
sum tak tak ngei lovang. Khawvela thutiamte zawng zawng pawh hian nang leh i nupui chu
hriselna siam\hatuah a siam lovang che a. Ei leh in thu a inkhapna ringawt chuan i natna pai
eichâkna lakah a thawi damlovang che. Pathian khawngaihna (grace) in an thinlung a tihdang
lam chauh loh chuan Unaupa leh Unau nu _________ te hian engkima insumna chu an nei
chuang lovang.
Thil lo thlengte hian siam\hat hna a thawk thei ringawt lo. Kristianna chuan thinlunga
siam\hatna neih a rawt a. Chhûnglama Krista hnathawh chuan chhia leh \ha hriatna a\ang ngeia
chhuak piantharna hna chu a thawk \hin a ni. Pawnlam a\anga thawh \an a, chhunglama thawh
tum chu a hlawhchham \hin, a la hlawhchham zel ang. Pathian tum dan erawh chu harsatna
zawng zawng awmna bul ngei thinlung ah thawk \anin, chuta\ang chuan felna dânte an lo
chhuak ta \hin a ni; siam\hatna chu chhûnglamah leh pawn lamah a lo awm ang.
Letter 3, 1884
40. Pathian duhdan anga an theihtawpa an din hmun chawisang a, A thlarau hriattirnate leh a thu
hmanga Pathianin êng a pêk ang zela nungte chuan, an \hiante leh an chhûngte, an tam emaw an
tlêm emaw, Pathian remruat dân fing tak kalh zawnga nungte duh dân in an chêt dân chu an
thlâk mai mai lovang. Heng thil pawimawh takte ang zela kan chêt a, ei leh in lam ah
fîmkhurtaka kan kal a, Kristiante kan nih ang taka Pathian ruahman ang ang zela kan duhdânte
kan kaltir chuan, Pathian rilru duh dân ang takin mite hnehna chu kan nei ang. Zawhna chu,
―Hriselna siam\hatu dik takte nih kan duh em<‖ tih hi a ni e.

Thil Pawimawh Hmasa Chu

(1909) 9T 153 – 156
41. Hriselna siam\hat chungchâng thuah hian mi tamtak, rinawm lo leh hnungtawlh an lo awm
tak avangin, hriselna siam\hat thuah kan mite zawng zawng hnena thuchah sawi tura tih ka ni.
Kristaa mi puitling an lo nih theihna tura an lo \han len hi Pathianin a fate tana a tum chu a
ni. Hetiang ang ti tûr hian an rilru, thlarau leh taksa chakna tinreng dik takin an hmang tûr a ni.
An rilru leh taksa chakna tiriral mai mai tur an ni lo.
Hriselna vawn \hat tlat hi thil pawimawh hmasa te zînga pakhat chu a ni. He thu hi Pathian
\ihna nena kan zir chuan, kan taksa leh thlarau lam \hanlenna atan chuan chaw, mawl taka siam
ei hi a \ha ber a ni tih kan zir ang. He thu hi chhel takin i lo zir ang u. He thilah hian fing taka
kan chêt theih nan hriatna leh relthiamna kan mamawh a ni. Leilung dânte hi do mai tur a ni
lova, awih tur a ni.
Sa ei te, thingpui tak in te, coffee te, chaw hautak leh hrisel lote a \hat lohzia zirtîrna dawngte
leh inhlanna nena Pathian thu thlunpuitute chuan a hrisel lo tih hriain ei leh in lama nawmchenna
chu an chhunzawm tawh lovang Pathian chuan thil eichâkna chu tihthianghlim nise a duh a ni;
thil \h alo te chu insum sandaih bawk rawh se. A hmaa mi famkim anga a mite chu an din theih
hmain he hna hi thawh zawh tur a ni.
Pathian mi la bawngte chu mi piangthar an ni tur ani. He thuchah tarlanna hian mite chu
pianthar tirin tihthianghlim ni rawh se. He hnaah hian Pathian Thlarau Thianghlim thiltihtheihna
chu kan dawng tur a ni. Hei hi thuchah maktak leh chiang tak mai a ni a, a dawngtu tân chuan
engkim hi a ni mai a, ring tak an va puan tur a ni. Hun tawp thlengin thuchah hi a pawimawh
zual zelin akal dawn ani tih rinnadik leh awm reng chu kan nei tûr a ni.
Mi \henkhat ringtua inchhâl si, hriattirna thu \henkhat Pathian thuchah anga pawm a, an ei
leh in emaw an duhdân kalhtu leh demtu \henkhat dang hnar site an awm a. Chutiang mite chu
an \hatna tur kalh zawngin an thawk a, kohhran \hatna tur pawh an ngaihtuah miah lo a. Êng
kan neih laiin êngah kan kal a \ul a ni. Hriselna siam\aht ringtua inchhâl, mahse an nitin nuna
chutiang kalhzawnga kal si an awm a, heng mite hian an thlarau chu an ti na a, ringtute leh
ringlote rilruah thil diklo chu an hnutchhiah a ni.
Thutak hretute chungah chuan mawhphurhna khûn tak a in nghat a, an rinna leh an thiltih
zawng zawngte chu a inmil tur a ni, an nun chu tihmawi leh tihtianghlim ani ang a, chutichuan
he hun hnuhnunga thuchah thawh zawh thuai tûr atân chuan anlo inbuatsaih theih tawh ang. Ei
leh in lama nuam chên turin hun leh chakna an nei lo. He thu hian \hahnemngaitaka thawk turin
min tur tûr a ni, ―Chutichuan, sim ula, hawikir leh rawh u, tichuan in sualte thai bo theih a lo ni
ang a, LALPA hnên ata harh hunte a lo la thleng thei ang,‖ Tirhkohte 3:19. Kan zînga tamtakte hi

13
 14

thlarau lama tlâkchham nei kan ni a, heng mite hi an pianthar tak zet loh chuan an boral ngei
ang. Chutiang hlauhthawnawmah chuan i awm ngam dawn em ni?
Vanrama Amah nêna nunthar neiturte chuan rilru leh thinlung tak zeta danglamna, Krista
thiltihtheihna chauh in a thawhtheih chu an chang ngei tur ani. Chhandamtu chuan heti hian lo
sawitawh a ni, ―Mi tupawh an pianthar loh chuan Pathian ram an hmu thei lovang,‖ ( Johana
3:3) tiin. Pathian a\anga lo kal sakhuana chauh chuan Pathian hnenah a hruai thei a ni. Dik taka
A rawng bawl thei tur chuan Pathian thlarauah kan piang tur a ni. Hei hian inringreng turin min
pui ang. Thinlung a tithianghlim ang a, rilru a tihar in, Pathian hriatna leh hmangaihna thar min
neihtir thei bawk ang. A thil ngiat zawng zawngte awih duhna min pe ang. Hei hi Pathian
biakna dik tak chu a ni.
Lungrual Taka Hmalam Panin
Letter 48, 1902
42. Hriselna siam\hat hna hi hmasawn zel tur a ni a, chutianga tithei tur chuan LALPAN a mîte hi
lungrual taka thawk tlâng \heuh turin A duh a ni. Kum 30 zet kal ta a LALPAN kan dinna tura a lo
tih tawh chu kan kalsan mai thei lo a ni tih in hre ngei ngei tur a ni.
Hriselna siam\hat hna hi a dodal zâwngin i lo awm palh hlauh a nge fîmkhur rawh. A mite
tihthianghlimna tûr leh kan khawvela tuarnate tihtlemna tura LALPA hmanrua anih avangin
hmalam a pan zel ang.
I awmdânah fîmkhur hle rawh, chuti lo chuan in\henna awmtîr tura hmuhchhuah i lo ni ang.
Ka unaupa, hriselna siam\ahtna hian nangma nun leh i chhûngte nunah malsawmna thlen tir thei
lo i nih pawhin, he thila Pathian in êng a lo pêk tawh dodâlin, midangte chhiatna tûr chu thlentir
suh.
(Special Testimonies, Series A, No. 7, p. 40) C.H. 561, 562
43. Hriselna siam\hat thuah hian LALPAN A mite chu thuchah a lo pe tawh a. Kum 30 chhûng
zet chu he êng hian an kalkawng a lo ti eng tawh a ni; chumi dodal zawngin LALPAN A
chhiahhlawhte chu an kal a remti thei lo. He thuchah hi midangte hnena pe ve tura a tih laia, A
chhiahhlawhten he thuchah dodal zawnga an lo chêt avangin LALPA chu a lâwm lo hle ani.
Hnathawktu zawng zawng zatve laiin \hahnemngai taka hna an thawh a, hriselna siam \hat hna
hi – bân chu taksa tana a \angkai ang bawkin Vantirhkoh pathumna thuchah atan a pawimawh a
ni tih an zirtîr laia, an thawhpui dang ten an thiltihah a dodâl zâwnga an lo zirtîr ve si chuan
LALPA chu a lâwm thei dâwn em ni? Hetiang hi Pathian mithmuhah chuan suala ngaih a ni.
LALPA tâna râlvengtute beidawnna thlentu ber chu – rilru chak tak nei, kan rin chhante pawh
hrethiam vek si, mahse thusawiah leh awmdânah chhûnglam \hatna dân ngaihsak leh miah si lote
nêna inzawmna hi a ni.
Hriselna siam\hatna chungchanga LALPAN êng a pêk hi engmah tham loa ngaitu chuan hliam
a tuar lo thei lo; thusawi leh thil tiha Pathian êng pêk kalhzawnga thil titu chuan Pathian
hnathawhah hlawhtlin a beisei thei lo.
(1867) IT 618
44. Insûmna nun chungchâng hi rawngbawltute chuan an zirtîr a pawimawh a ni. Hriselna neih
reng theih nan ei leh hnathawh te, chawlh hahdam leh incheina te hian inlaichinna nghet tak an
nei a ni tih an kawhhmuh tur a ni. He thilah hian tun hun hnuhnunga thutak ringtute zawng
zawng chuan thiltih tur an nei vek a ni. He siam\hatnaah hian an telve tlat avangin Pathianin tui
leh phûr hle turin a duh a. He thil hi an ngaihsak loh chuan an thiltihah A lawm lovang.

Malsawmnaa Inchhùihthlû
(1867) IT 546
45. Vantirhkoh chuan, ―Thlarau do \hin – tisa châkna lak a\anga chuan insûm rawh u,‖ a ti.
Hriselna siam \hat thuah hian in lo petek ta a ni. In tân thutak belh chhahna \ul lo niin a lang.
Chutiang chu a ni hauh lo mai le; thutak pêng pakhat a ni.
In phurh atâna thil lo thleng tawh zawng zawng aia harsa leh khirh zâwk, hnai zâwk chu in
hmaah hian thawh tûr a awm a ni. In tawi khawtlai a, in hnungtawlh a, malsawmna in dawn tûr
chu in chelh duh lova, chuvangin in thil hloh hi a namên lo a ni. In kal zêlna tura harsatna in
tawh tlêm theih nan vân in malsawmna in kawnga a dah chu in lo tlûksan san ta ni. Hei hi in
hlawkpui ber tur, in taksa leh thlarau hriselna tur atân a ni tih Setana chuan a hriat avangin in
zawm duh lova in do talt zâwk theih na, in hmaah a harsa ber tur angin a rawn tilang a ni.

Rorêlna Chu Ngaihtuah Teh U

Letter 135, 1902
46. A sipaia \ang a, mahni duhthu ngeia inpe tur LALPAN a ko a ni. Mi bawrhsawmte chu
hriselna siam\hatute an nih a ngai a. Fîmkhur taka an ei a, pum tân phurrit \ul miah lo an dah duh
loh bawk chuan, an hriselna vawng \hain Pathian chuan A fate chu a thawhpui ang leilung dân
kwng chu chiang tak leh him takin, a kal duh apiangte tâna zau tawkin a khawngaihnain A siam
sak a ni. Min châwm nan leilung rah leh tihchhuah hrisel leh him/\ha chu min pe a ni.
Pathian in A thu leh A hnathawha zirtîrna a pêk ngaihsak lo tute leh Pathian thupekte zawm
duhlotute chuan thil hriat kimloh an nei \hin. Kristian bawrhsawm a ni. A thlarau nun pawh a

14
 15

awngrawp a ni. A nung a, mahsela a nun chuan rimtuina a tlachham a ni. Khawngaihna hun chu
a khawhral mai mai a ni. Nunna dânte an ngaihthah avangin mi tamtak chuan an taksa an
tihliam a ni; an ngaihthahna rah a\ang chuan an dam chhuak leh ngai lo mai thei a ni; mahsela
tunah pawh hian an simin an piangthar thei a ni.
Mihring chuan Pathian aia fin zawk tumin a lo bei tawh a. Ama tân dân a lo ni tawh a.
Pathian chuan a dânte ngaihsak turin min kova; taksa, rilru leh thlarau lama sawngnawia amah
chu chawimawi thei lova awm tawh lo turin min duh a. Khawvel kawngte zawh a, Pathian
a\anga kal bona rah chu a hun hmaa chhiatna leh thihna a ni. Insûm kâr nei lova awmte chuan
hremna chu an tuar tûr a ni. Rorelnaah chuan Pathianin hriselna dânte bawhchhiatna hi a la
thutak hle a ni tih kan hmu ang. Kan nun kal tawhte kan thlir kir chuan Pathian hriatna kan lo
neih theih mai dân turte kan hmu ang a, nungchang mawi leh ropui kan lo siam theih dante pawh
thurawm min petu atana Bible kan lo hman phawt chuan kan hmu chhuak vek ang.
LALPAN A mite chu hriatthiamnaa fing turin min nghâk reng a ni. Kan taksa kan enkawl \hat
loh avanga khawvel anatnate, piansualnate, chhiatnate kan hmuh hian vaukhânna chu engtinngne
kan pêk loh theih ang? Krista chuan Nova dam lai ang bawka sualnain chhiatna leh
inpawngnekna khawvela a tihkhah lai ang khân mihring Fapa a lo lan hunah chuan a awm leh
ang tiin a sawi a ni. Pathian chuan êng ropui tak min pe tawh a, he ênga kan kal phawt chuan A
chhandamna chu kan hmu ang.
Tihtakzeta danglamna hi a mamawh a ni. Kan chapona piah a, mahni thu ringawt duhna te
tih tlâwm a, LALPA chu A hnaihlai hian kan zawn a hun ta a ni. Pathian hmaa kan inngaihtlawm
hi a mamawh a, kan mumal lohna serte hi kan thiltih \hinah te hcuan an awm reng \hin si a.
LALPAN kawng dika awm turin min ko a ni. Hun kan khawhral tam ta hle mai. Zân a lo
thleng dâwn ta. Pathian rorelnate chu khawmualah leh tuipuiah te chuan hmuhtheihin an lo awm
ta. Khawngaihna hun dang pêk kan ni tawh lvoang. Tun hi kal dân dik lova kal hun a ni lo.
Chtuan nunna atana nungchang siamna chu remchang kan lo neih avangin mitinin Pathian
hnenah lawmthu i sawi ang u.

BUNG—2
CHAW LEH THLARAU MÎ NIHNA

CHÂW LEH THLARAU MÎ NIHNA

Insûmlohna Sual
(R & H. Jan 25, 1881) C.H 67
47. Sakhaw mi nia inchhâl tumahin taksa hriselna hi an ngaihthah tur a ni lo, insumlohna hi sual
a ni lova, an thlarau lam nun a khawih lovang tiin infak der suh se. Taksa leh rilru hian
inkhawngaih tawnna thûk tak an nei a ni.
(1905) T.R p.112
48. Kan nu leh pa hmasaberte khân châkna kawnga an insum loh avâng khan Eden huan an lo
chân phah tawh a, engkima tâwk chin neihna hian Eden kan neih lêt leh theih nan, ngaih aiin
kawngro a su hlê dâwn a ni.
MS 49, 1897
49. Taksa lam dân bawhchhiatna hi Pathian dân bawhchhaitna a ni. Min siamtu chu Isua Krista
a ni. Amah avanga awm kan ni. Mihring ruangâm hi A siam a ni. Rilru lam dân siamtu anih ang
bawkin taksa lam siamtu a ni bawk. Mihring chu a taksa nunna leh hriselna thuah fîmkhur lo leh
pawisak nei lova a khawsak leh a awm avangin Pathian chungah a sual a ni. Isua Krista chu
hmangaih ngei nia inchhâl mi tamtak chuan chatuan thihna tak a\anga anmahni chhandamna tura
A nunna petu chu an zahin an ngaihlu tawk lo a ni. Amah chu an hriain an zah tawk lo tak zet
mai. An lo awmna dânte bawhchhiatna avangin an taksaah chuan hliam an in tuartira, heta\ang
hian chu chu a lang chiang a ni.
(1876)4T 30
50. Leilung dân bawhchhiat rengna hi Pathian dân bawhchhiat rengna a ni. Ramtina kan hmuh,
tûna khawvel ram chimtu- tuarna te, lungngaihna te, piansualnate, rawihna te, natnate leh âtna te
hi Pathian lo duan leh duhdân ang chu a ni lo kher mai. Tunlai \hangtharte hi rilru, taksa leh
thlarau lamah an chak lo hle a ni. Mihring tlu tawh te hian Pathian dân chu an bawhchhiat zel
dawn avangin hêng manganna te hi thlah lo awm zêl turte pawhin an tuar zêl dawn a ni. Ei leh in
lama kalsualna avangin sualna râpthlak ber berte chu an lo awm ta a ni.
(1880)4T 417
51. Ei leh in, mut leh thilhmuh lamah hian hleihluak taka tih anih avangin sual a ni. Taksa leh
rilru chaknate inchawih taka hriselna dânte nêna hman ho anih chuan hlimna a lo awm \hin.
Hêng chaknate hi chawisân leh tihthianghlim anih zawh poh leh hlimna pawh alo nghetin a lo
thianghlim zual dawn a ni.

Tihthianghlimna Chu A Theihloh Hunah

Health Reformer, March 1878

15
 16

52. Mihring chhûngkaw tihrehawmtu damlohna tam ber chu chin\han dikohna avanga lo awm
an ni a, hei hi an mâwl vâng emaw, Pathianin an awmdân tura êng a lo pek chu an ngaihthah
vâng emaw a ni. Nunna dân bawhchhe reng chung chuan Pathian tihropui chu a theih loh a ni.
Nawmchenna chaw ei anih chhûng chuan Pathian hnena thinlung hlan chu a theih loh a ni.
Châkna \halo lama intlakralna avanga taksa hrisel lo leh ngaihtuahna khawlo chuan taksa leh
thlarau tihthianghlimna chu a dawng thei lo. Kristian nungchang \ha famkim nei tur chuan taksa
hrisel tak neih a pawimawhzia Tirhkoh chuan a hrechiang hle a ni. Heti hian a sawi a ni. ―Ka
taksa ka hnek vak vak a (ka taksa ka tichhelo) bawihah ka siam zawk \hin (Ka thuhnuaiah ka dah
tawh a ni). Chutilo chuan midangte hnêna ka tlângaupui (preached) hnu pawhin eng emaw tiin
keimah ngei hi paihthlâkin ka awm dah ang e,‖ tiin. Thlarau rah a sawinaah pawh khan
―insumna‖ hi a telh a ni ‗Krista Isua mite chuan tisa chu, a sual ngaihtuahna leh a châknate
chawpin an khêngbet ta.‖

Ngaihsak Suh Loh Tlatna Hian Sualna A Tipung

(1868) 2 T 70, 71
53. Taksa hi a hrisel thei ang bera vawn dan hriat hi tih tur (duty) a ni a; Khawngaihna nena
Pathianin êng min pêk ang zeal nun hi kan tih tur pawimawh tak mai chu a ni. Kan diklohnate
hmu a, kalsan kan phalloh dawn avanga êng chu kan maimit chhinsan hian kan sualnate chu
tihtlêm ni lovin tihpun a nizawk a ni. Kawng khatah êng chu hawisan anih chuan a lehlamah
pawh ngaihsakloh a ni ang. Siam kan nih dân bawhchhiatna hi thusâwmpek zînga pakhat
bawhchhiatna ang bawk a sual a ni a, Pathian dân bawhchhelovin a engmah mah hi kan ti thei lo.
Lalpa kan hmangaih aia kan ei leh in châk zawng kan ngaihpawimah zâwk chhûng chuan Lalpa
chu kan thinlung zawng zawngin leh kan chakna zawng zawngin kan hmangaih thei lo a ni. Kan
chakna leh rilru zawng zawng A mamawh lai hian Pathian chawimawi na tura kan chakna chu
nitinin kan tikiam telh telh a ni. Kan chin \han dik loh avangin kan nunna pawh hi kan ti
derthâwng a, chutichung chuan thihtheihlohna atana inbuatsaihna hnuhnungber nei leh Krista
zuituah te kan la in ngai tlat si.
Ka nu\a leh laizâwnte u, tumahin an tihsak theihlo che u tih tur in nei a ni. In mutthlûkna
a\angin lo harh ula, tichuan Krista chuan nunna a pe ang che u. In khawsâk dân te, in ei dân te,
in in dânte leh in hnathawh dânte thlak rawh u. Kum tamtak in lo khawsak tawh dân khan thil
thianghlim leh chatuan thilte pawh chiangtakin a thliar hran tir thei lo che u a ni. In thilhriatnate
a tichawlawl zo tawh a, in chhia leh \ha hriatnate pawh a tifiahlo zo tawh a ni. Khawngaihnaah
chuan in \hang lova, thutak hriatnaah pawh in hun remchang neih angin in \hang lo bawk a ni.
Thlarau lam thilah pawh \han lam aiin thim lamah in kal thûk tial tial a ni.
R & H June 18, 1895
54. Mihring hi Pathian thilsiam chungnung ber a ni a, Pathian anpuia siam a ni bawk a, Pathian
milpui tûra duan a ni bawk. Ama anpuia siam a ni bawk a, chuvangin mihring chu Pathian tân
chuan a hlu hliah hliah mai a ni. Khawvel hnêna Pathian aiawh tura taksa hi siam a ni si a,
chuvangin kan ei leh in lamahte leh thilsual kan tih \hinna lamahte kan tibawlhhlawh \hin a ni tih
hi kan awmdân leh thusawiah te kan zirtîr a pawimawh êm êm tih kan hre tûr a ni.

Leilung Dân Awihlohna In Rilru Lam A Khawih Dân

(1909) 9T 156
55. Pathian chuan Amite hi hmalam pana \hangzêl turin A duh a ni. Ei leh in lama insûmna nei
lo lêka khawsakna hi thlarau lam thianghlimna leh rilru lama \hanlenna daltu lian ber a ni.
Hriselna lama siam \hatna kawngah hian thawk in ti hle mah ila, mi tamtakte hian diklo takin
kan ei \hin a ni.
(1905) T.R., p. 295
56. Sabbath nî hian kâr khat chhûng ni danga kan buatsaih \hín dân pângngai aia tam emaw, chi
hrang tam zâwk emaw kan buatsaih tûr a ni lo. Chutih a hnêkin, chaw chu a mâwl zâwk leh tlêm
deuh zâwka ei tûr a ni. Thlarua lam thil hriatthiamna nei tûr leh pawm thiam thei tûra a chak a, a
fîm theihna turin pumpui hnawh tâwt tlat hi chu thlûak hnawh tâwt tlat tihna a ni. Thu \ha ber
berte pawh ngaihthlak ni mahse, rilru chu chaw dik lo avânga a buai si chuan, ngaihhlutna rêng a
neih theih lovang. Chawlhni a ei puar lutuk avangin, mi tamtak chu an rin aiin chawlhni
malswmna dawng tlâk lovin an in siam \hin.
(1882) 5T 162 – 164
57. Kan Camp meeting \henkhatte hi kan Lalpan a duan dân an ni lo hle mai tih hmuhtir ka ni.
Pathian Thlarau Thianghlimin a rawn chênchilh turin mite chu an rawn in buatsaih lo a ni. Dân
narânin unauneite chu he inkhawmpui hma hian pawnlamincheina atân an lo inbuatsaih nasa hle
mai a, Pathian mithmuha lawmna nasatak nei chhûnglam incheina chu an lo theihnghilh hmindêr
mai si. Tin, chhum \ul miah lo tân hun tamtak sen ral a ni bawk – A eitute tina theichhang leh
cake te, leh chaw chi hrang hrang buatsaih a ni bawk \hin a ni. Kan unau mite chuan anmahni
leh an chhûngte tân chhang \ha leh chaw hrisel an buatsaih tur a ni dawn lawm ni – Chutichuan
nunna thute chu lâwm taka pawm turin an lo inbuatsaih thei ang a; tin, Thlarau Thianghlim tân
hneh an lo awlsam thei hle zawk dawn a ni.

16
 17

In lamah chuan chaw mawl leh tlawm tak ei \hin a ni a, insawizawina chu alêt 3 emaw lêt 3
emaw laia neih a ni bawk a, mahsela in khawmpuinaah chuan chaw man to leh hautak chi ei a ni
\hin a, chuvangin pum hi a puar ûl mai \hin a ni; insawizawina lah a awm mang bawk si lo. Hei
hian mutthlûkna a thlen a, chatuan thilte a ngaihtuahin alawmpui hleithei \hin lo a ni.
Inkhawmpui alo \iak a, Pathian Thlarau chu an chang tawk lovin an lo beidawng ta \hin a ni. Ei
leh bâr leh silhfen lama in buatsaihna chu a pahnihnaah ngaih nisela, amaherawhchu in lamah
thinlung chhûng ril taka inbuatsaihna chu awm ngei rawh se.

Thutak lawmpuina/Ngaihhlutna Rah

(1868) 2T 66
58. Thutak ropui ngaihhlutna te, tlanna hlutpuina te chatuan thilte ngaihpawimawhnate nei tur
chuan rilru chak tak leh fim tak i neih a ngai a ni. Kawng dik lo i zawh a, ei dân dik lo leh
nawmna ngawt i ûm chuan i finna thiltihtheihnate leh hriatna te chu alo chau ang a, Krista nun
dân anga nung tura chawkphûr tûr che chhandamna leh Chatuan nunna ngaihhlutna thûk tak hcu
i nei lo bawk ang. Tin, Pathianin A thu anga awm tura A duhna che, thihtheihlohna hna
thawhzawhna huna rilru lama tlinna petu tur che Pathian duhzawng nena inremthlapna atâna
\hahnemngai leh inhlanna nei tura theihtawpa beihna chu i nei lo ang.

59. In chaw \hatna lamah chuan in khirhkhân hle pawh a ni thei, chutiang chaw \ha ei tamlamah
chuan, Ama ta, in taksate leh thlaraute chuan Pathianin chawimawi em le? Chaw ei puar luah a,
chintawk awm lova khawsate chuan thutak chu hre mahsela an ngaisangin \ha an ti tak tak thei
lo. Tlanna hlutna leh mihring tlutawhte tâna inhlanna ropui tak chu hre chhuak turin an thluak
hriatna ngawng tawh chu an tiharh zo tawh \hin lo. Henhtu rinawm te tâna khêk – lawmman
ropui tak, hlu leh duhawm chu chutiang mite tan chuan ngaihsân a theih loh a ni. Rilru lam leh
finna chunga rorel turin kan nunna ramsa rilru awm chu kan phal ngai tur a ni lo.
(1867) IT 548, 549
60. |henkhat chuan thlarau do \hin – châkna \halo chu an chên a, an thlarau lam hmasawnna
chu dâlin a lo awm chamchi \hin. Mahni inthiamlohna an nei reng a, thutak chu tlang taka sawi
anih chuan dodal turin an in peih sa reng mai a ni. Mahni indemin anmahni chanchin sawi nân
chutiang thute chu tum nei rânin an thleng chhuakah an ngai \hin. An lungawilova, tihnat an niin
an in hria a, mi thianghlimte awmkhawmna chu an tlansan \hin a ni. Inkhawm an bânsan a, an
chhia leh \ha hriatna pawh alo chawlawl a, tihbuai pawh a ni ta lo a ni.
Reiloteah inkhawmna pawh an thlahthlam in thutak hmangaihnaah pawh tuina an lo nei ta lo;
siam\hat leh an nih loh phei chuan an hnungtawlh ang a, hel hote nen an \angrual ang a, Setana
puanzar dum hnuaiah an ding za ang. Hêng mite hian thlarau do \hin tisa châkna an khenbeh
chuan, an lo chhuak ang a, thutak thal (arrows) chuan tina miah lovin a rawn kal pêl ang.
Mahsela an milemte khawinung zêl a, an ei leh in a tisa châkna \halo kawng an zawh zêl chuan
thutak thalte chuan an rawnchhunna turin an mahni an insiam a lo ni ang a, thutak chuan a chhun
vaih chuan an hliam na hle ang.
Châkna \halo kaitho thei thilsiam chawp hmanna hi hriselna tichhetu a ni a, thluak a
tichawlawl thei a, chatuan thil lam an ngaihven theih loh phah a ni. Hêng milemte chawm lian
reng tute chuan, Krista, mahni nun chân a, tawrhna leh hmingchhiatna pawh pawisa lova, thihna
a\anga anmahni chhanchhuah leh chhandam an nih theihna tura thih thlenga tuartu, thiltih pawh
chu an hlut thei chiah lo a ni.
(1870) 2T 486
61. Butter leh sa hian a chawkphûr \hin. Pum an hliam in tuitihna an tikhawhlo a ni. Thlûak
hriatna thazâm chu an ti zeng a, ramsa châkna ang chu a neih chaktîr a; chhia leh \ha hriatna
pawh a khawih khawlo \hin.
Thununtu tûr heng thiltihtheihna sang zawkte pawh hi an lo chak lo tial tial a, chutichuan
chatuan thilte pawh an lo thliar hrang thei lo ta \hin a ni. He zenna hri hian inhlanna leh thlarau
lam thilte chu a lo ti\huanawp ta a ni. Ei leh in lam thuah hian Setana chuan awlsam takin
hnehna a rawn chang a, mi fing leh hriatna \ha nei Siamtu in thil \ha leh ropui tak titura a lo
buatsaih te chu a rawn thunun mai \hin a ni.

Hriatthiamna Leh Thutihtlukna Rah

(1900) C.O.L 346
62. Thilengpawh taksa chakna titlêm thei chuan rilru chu a tichaklo thei a, thil dik leh diklo hriat
hran theihna pawh a titlêm \hin. Thil \ha thlan theihna pawh kan lo nei tlêm a, a dik nia kan
hriat pawh titura duhna chakna kan lo nei tlêm ta bawk a ni. Kan taksa chaknate (powers) pawh
hmansual alo nih chuan Pathian ropuina tura kan nun hunte pawh alo tawi phah \hin. Kan tihtura
Pathianin hna min pêkte pawh titlâk lovah min siam ta \hin a ni.
(1890) C.T.B. H 159
63. Chhûng lam leh pawnlam dânte awiin, mawl tea incheina leh ei leh in lamah pawh mawltea
khawsa tura êng hmu tawhte pawh hi an tihturte kawhhmuhtu êng a\angin an hawikîr in,
thildangah te pawh an tihtur chu an hawisan ang. Leilung dânte nêna inrem taka an awm theihna

17
 18

tura kraws an put tur hawisantute chuan, an chhia leh \ha hriatna chu an tingawng a, zilh an
pumpelh theihna turin thusâwm pêkte chu an bawhchhia a ni. Kraws chu phur peih lovin,
zahna/hmingchhiatna pawh hmusittu mi engemaw zat an awm a ni.
(1864) Sp. Gifts IV, 148, 149
64. Mahni duhzawng ang ringawta khawsa a, natna tuarphahtute chuan rilru leh taksa hrisel an
nei lo. Thutak diknate chu an finfiah thei lova, Pathian thil ngiatte pawh an hre thiam thei lo.
Hniam lam pan a kal leh pil thûk deuh deuh duh tlat tute chu khaichhuak turin kan Chhandamtu
chuan A bân chu a tihniam lovang.
Rilru nghet leh taksa hriselna vawn \hat tlat tuma an theih tâwk \heuh titurin mi zawng
zaawng hi phût vek an ni. Châkna \halo tihhlawhtlin tumtute, chutiang avanga an hriattheihna
tingawngtu, an thil hmuhthiamna tifiahlotute, chutiang avanga Pathian nungchang ropui tak
ngaisang thei lo leh A thuzirnaa lawmna nei thei lote chuan Kaina inthawina ang bawk khân
Pathian chuan an inhlanna pawmtlâk loh tak chu a pawm lovang tih inhre chiang rawh se. Lalpa
\iha thianghlimna tifamkimin, tisa leh thlaraua bawlhhlawhna zawng zawng te thianfai turin
Pathian chuan a phût tlat a ni. Mihringin hriselna nei tura a theihna zawng zawng nêna a beih
hnûah, châkna leh duhna \halo te a bânsan a, rilru hrisel leh ngaihtuahna thianghlimtea lo neih a,
felna a Pathian hnena thil a lo hlan theih hunah chuan thlipui râpthlak tak kara lawng chu a him
ang khan, Pathian zahngaihna avang chauhin maktakin chhandam a lo ni. Novan Pathian hrilh
anga lawng chu a tuk zawh vek hnuah chuan Pathian chuan mihringte tih theihloh chu tiin A thil
mak tihtheihna chuan lawng chu a humhim ta a ni.
(1867)IT 618, 619
65. Mahni eiduh zâwng leh châk zâwng ringawt eia pum hmansualnate hi kohhrna tam ber te
harsatna bul/hnâr \ha tak chu a ni. Insumnanei lo leh âwm lo deuh maia ei leh thawkte chuan,
awihawm lo deuhin thil an tiin an tawng \hin a ni. Mi insumtheilo chu midawhthei a ni thei lo.
Insumlo ni turin zu in a \ûl kher lo. Insûmna tel lova ei te, ei zin êm êm te, ei tam lutuk te, chaw
hrisel lo leh man to tak eite hi sual an ni vek a, pai\awihna khawl hrisel tak pawh an tichhia a,
thluak pawh a khawih danglam thei a, rêldikna a hruaisual thei a, ngaihtuahna \ha tak leh thiltih
te, fel tak leh dam taka thiltih tumnate hi an dâl tlat \hin a ni. Hei hi Kohhra hrehawm tawrhna
bul \hangduang tak chu a ni. Chuvangin Pathian mite chu Ama lawm leh pawmtlâk ni turte, an
taksa leh thlarau, Ama ta chuan Amah chu an chawimawi theihna turin phûr tak leh \hahnemngai
takin ei leh in lama insûmin, engkimah insûmna chu an nei ngei tur a ni. Chutiang chuan thutak
chu a mawina leh duhawmna chu an lo hmufiah thei tawh ang a; an nunah an lo phur chhuak
bawk ang; chutichuan kawng dik, fim leh fing tak chu zawhin kan rinna hmêlma te chuan thutak
sawi chhiatna hun remchâng rêng chu an nei lovang.
(1870) 2T 404
66. Unaute u, intiharh turin ka ngên a che u. Hriselna siam\hatna êng hi in lo la hmu lova, in la
thawk bawk hek lo. Ei leh in lamah chin tawk in neih phawt chuan hna chuang thawh ngai
lovin, senso lamah pawh in sêng tlem hle dawn a ni. Chu aimaha in la hlâwk lehna tur chu taksa
hriselna \ha zawk in lo nei ang a, chutah thutakte ngaihhlutna rilru \hazawk in lo nei bawk ang;
chutichuan nangmahnia awm, in beisei chhan zawt apiang hrilh turin inbuatsaihna \ha zawk in
nei thei ang.
(1867) IT 487 – 489
67. |henkhatte chuan he siam\hatna hna hi an hmusit a, thil \ul lo tawpah an ngai a ni; tunlai
thudik a\anga rilru han lâk pên hi a hlimawm niin an hria. Heng thilte hi a hleihluak in an kalpui
a ni tiin an sawi \hin. Heng mite hian an thusawi chu engnge anih an hre lo a ni. Pathian
ngaihsak nia inngaite hian an lu a\anga an ke lêr thlenga natna in a tlâkbuak lai leh hahlutuka an
thawh a, ei leh ina an insum theih loh avanga an taksa, rilru leh thlarau an tihchakloh lai hian
thutak thute chu engtinnge an ngaihtuah theih ang a, Pathian duhzawngte chu an hriatthiam theih
ang le?
An chhia leh \ha hriatna leh an ngaihtuahnate chu alo fiah tawh loh chuan tlanna thute,
Pathian hnathawh ropui takte hlutna chu an lawmpui thei lovang a, a thuzirna ah chuan lawmna
an nei bawk hek lovang. Pumpuina nei reng mai chuan amaha beiseina awm, a rin chhan zâwt
apiangte hnenah chuan engtinnge hlau leh zawldawh taka chhang turin a inpeih reng theih ang
le? Chutiang mi chu alo buaina a nghing thuai mai ang a, a ngaihruatna bawrhsawm takin thilte
chu a êng dik lo zawngin a thlir tir ang a, Krista nun tilangtu inngaihtlâwmna leh zaidamna
tlâkchhamna chuan midangte nêna an inhnialnaah chuan chhâng thei lovin zahtakin a awm mai
dawn lo‘m ni< Sakhaw dinhmun sâng tak a\anga thlirin Krista ang tur chuan siam\hatu ropui tak
kan ni tûr a ni.
Kan Pa Vâna mi chuan kan laka A thilphût te kan zawm theihna tur leh Ama ta- kan taksate
leh thlarautea Amah kan chawimawi theih a, a tawpa bawlhhlawh kailo a Pathian lal\huthleng
hmaa kan din theih nan hriselna siam\hat thuah malsawmna êng ropui tak min pe a ni tih ka hmu
a ni. Kan rinna chuan dinhmun chawisâng tûr leh hmalama pên zel turin min phût a ni. Hriselna
siam\hatute kawng zawh hi mitamtakin an zawh \hin a, chutih laiin anmahni, ngaihtuahna fing
neite chuan thil engemaw tal chu an ti tur a ni. Kan chi hi dinhmun \ha lo takah awmin natna chi
tinrêng tuarin kan awm ani. Mi tamtakin natna hi kan inthlah chhâwng a, an nu leh pa te thil

18
 19

chindan dikloh avangin nasatakin an tuar a ni; chutichung chuan anmahni ngei pawhin an fate
nên lam kawng dik lo chu an zawh a ni. Anmahni pawh an in hre chianglo va; an damlova, an
kawng zawh dik lo chuan natna namên lo a tuar tir a ni tih pawh an hre lo.
Mitlemte chauhin an thil ei \hin hian an hriselnate, an nungchangte, he khawvela an
hmantlâkna leh an chatuan awmdân tur te chu a khawih \hin a ni tih an hrethiam a ni. Vân
a\anga êng lo dawng tawh te leh chu ênga kal chu a hlâwk zia lo hre tawhte chuan hriatlohna
avanga la tuar mêkte chu an ngaihven nasa lehzual tur a ni tih ka hmu ani. Chawlhni vawngtute-
an Chhandamtu lo lan thuaina thlîrtute chu he siam\hatna hnaah hian tuina nei lo te zînga a
hnuhnungber an ni tur a ni.
A hmei a pate chu zirtîrin awm tur a ni a. He thupui hi miten an ngaihpawimawh \heuhna
turin rawngbâwltute leh mipui te chuan he phurrit an chungah a innghat a ni tih hi an hre ngei tur
a ni.
Letter 93, 1898
68. Mi tinte hlawlhtlinna chu taksa thila kan chin \han tawh nên hian a in laichin nghêt êm êm a
ni. I ei leh in lama i fîmkhur zawh poh leh, chaw mawl tak leh mi tiphûr thei lo chi taksa inrem
taka enkawltu chaw i ei \hin phawt chuan, i hna tur hriat fiah lehzualna i nei dawn a ni. Chin
\han leh tih \han dân chitinreng te hi in en nawn fo tûr a ni. Chutilo chuan taksa awmdân mawi
lo chuan thil engkim mai hi a tikhawlo vek mai ang.
MS 129, 1901
69. Kan thil ei hian kan taksa hriselna hi a vawng tlat a; kan duhzâwng leh châk zawng te hi
rilru thianghlim tak thununna hnuaiah dah anih loh chuan; kan ei leh in zawng zawng insûmna
kan neih loh bawk chuan kan taksa leh rilru lamah pawh kan lo hrisel lovang a, chatuan nunna
chang turin engnge ka tih ang? tih Pathian thu in a sawi pawh kan lo zir \ha thei lovang. Tih\han
dân hrisel lo tak chuan kan taksa kal hmang dân pawh a tikhawlo ang a, kan pumpui khawl nung,
damdawi ngai tak chu tih hliam a lo ni ang a, a hna pawh a thawk \ha thei lovang. Kan ei leh in
hian thlêmnaa luh leh sual tihnaah hian hna pawimawh tak an thawk a ni.
(1869) 2T 202, 203
70. Mihringte Chhandamtu, A Pathianna chakna nêna inthuam neih pawhin \awng\ai a mamawh
chuan misual, chaklo leh thithei chuan \awng\aina nasa zawk leh tam zâwk, \hahnemngai taka
\awng\ai rengna chu, an va han mamawh dâwn êm! Krista khân thlêmna hlauhawm ber a tawh
laiin engmah a ei lo. Pathian hnenah A inhlan a, \hanemngai taka \awng\aina leh A Pâ duh
zâwng anga A intukluhna avangin hnehtu a lo ni ta a ni. He ni hnuhnunga thutak zâwma
inchhâlte hian Kristiana inchhâl dang zawng zawngte aiin \awng\ainaah entawn tur Ropuia chu
an entawn tur a ni.
―Zirtîr tân chuan a Hotu ang leh a LALPA tâna Chhiahhlawh anga a awm chu a tâwk e. Kan
dawhkante chu ei tûr man tam, hrisel lo leh \ul lo te in kan ti khat \hin – A chhan chu heng te hi
mahni inphat te, natna laka zalên te leh rilru \hate aiin kan hmangaih zawk vang a ni. Isua chuan
A pa hnên a\anga chakna chu \hahnemngai takin a zawng \hin. Hei hi, Pathian Fapa chuan Ama
tân ngei pawh, chaw man to ber awmna dawhkân kil ai chuan a ngai hlu zâwk a ni. Hna thawh
tur min pek thawhna tur leh thim thiltihtheihna dona tura chakna hmuh theih nân \awng\aina hi a
pawimawh a ni tih lanna chiang tak min pe a. Keimahni chakna hi chu chaklohna a ni a, Pathian
min pêk erawh chu a chak a, a neitute chu hnehtu aia ropuiiin an awm \hin.

Hmantlâkna Leh Mihnehtheihna Rah

MS 93, 1901
71. Mahni inphatna ropui ber neih hun a nih laia chaw hrisel lo tak mai \awih mai tur a pumpui
kan hnawh puar vak mai hi chu a khawngaihthlak \hin ngawt mai. Pumpuiin a tawrh hle chuan
thluak pawhin alo tuar ve \hin si a. Fîmkhurlo taka ei \hintu chuan thurâwn fing pe turin a tling
lo a ni tih leh Pathian hnathawh hmasawn theih berna tura ruahmanna pawh siam turin a tling lo
a ni tih a hre lo. Mahsela hei hi a dik tlat si, Thlarau lam thilte chu a thliar thiam lova, rorel
inkhawmnaahte pawh ‗Ni e, Amen‘ tihna turah ‗Nilove‘ a ti hlauh \hin. Tum \helh duai khawpin
rawtnate a siam \hin. A chaw ei khân a thluak a ti zeng \hin.
Mahni duhzâwng ûm luattukna hian mihring chu thutak hriatpuitu ni tûrin a dâl \hin. Kan
chaw ei hian Pathian hnêna A malsawmna avânga lawmthu kan sawina h a khawih danglam nasa
a ni. Insûmna tel miah lova ei leh in hian in\henna te, intihbuainate in remlohna te leh sual dang
tamtak a thleng a ni. Dawhtheilo taka thute sawi a niin, ngilnei lo taka thil te tih a ni \hin a
rinawmlo taka thiltihnain a zui a, thinurna chu tih lan alo ni \hin; Heng zawng zawng hi kan ei
dik loh avanga thluak khawlovin a rawn thlente an ni.
(1870)2T 368
72. Pathian ropuina tûra ei leh in a \ûlna hi mi \henkhatte chuan an hre thei thlâwt lo. Ei leh in
lama insumlohna hian an nun dan tinreng hi a khawih a ni. Hei hi an chhûngkuaah te an
kohhranah te, \awng\ai inkhawmah te leh an fate nun danah te hmuhin a awm a ni. An
anchhelawhna a ni. He ni hnuhnunga thudik te chu in hriatthiam tir thei lovang. Pathian chuan A
thilsiam zawng zawngte hlimna leh enkawlna chu nasatakin A buatsaih sak a; A dânte chu

19
 20

bawhchhiat an nih lohva Pathian duhdân nêna inrema an awm phawt chuan manganna leh sual
reng aiah hriselna te, muannate leh hlimnate chu an nei zawk ang.
(1875) 3T 486, 487
73. Khawvel Chhandamtu chuan ei leh in a insûm lohna chuan taksa chaklohna a thlen a, taksa
bung hrang thil hriattheihna te chu a tihlum a, a thilserh leh Chatuan thilte chu a thliar hrang thei
\hin lo tih A hria a ni. Krista chuan khawvel hi eipuar lutuk naah chuan a inpe zo tawh tih leh
hetianga nuam chenna hian chhia leh \ha hriatna thil tihtheihnate chu a tikhawlo zang tih a hre
vek a ni. Hnam pumpui chunga ei leh in lama châkna \halo a lo nasat hle chuan, chutiang thil ti
chhe tur chuan Pathian Fapa chuan mihringte aiawhin hapta ruk dawn lai chawnghei a lo
mamawh ta a, Kristan hnehna a chan anga chang ve tur chuan Kristian tân thawh nasat a va han
ngai dawn êm aw! Chutianga thlalêra rei tak chaw a ngheina leh hrehawm a tuarna a\ang chauh
chuan ei leh bâr lama thlêmna a chakzia chu hriat chhuah a ni chauh ang.
Krista chuan chhandamna ruahmanna chu hlawhtling taka kalpui anih theih nân mihring te
tlanchhuahna hna chu a chhiatna a\ang ngei chuan \an a \ul zia A hria a ni. Adama chu ei leh bâr
lamah chuan alo tlu chhe ta a ni. Mihring chuan Pathian dân chu zawm ngei a \ulzia a hriatthiam
theih nân Krista chuan tlanna Hna chu mihring te chin\han dân siam\hatna a\ang ngeiin A lo \an
ta a ni. |hatna lo tlâk hniamna leh hnam lo tlakchhiatna chu ei leh in lama insumlohna avanga lo
awm a ni tih chu a hriat theih a ni.

Rawngbâwltute Thlêmna Tawhte Leh Mawhphurhna Bîkte

Mitin chungah hian mawhphurhna khûnkhân tak chu a awm \heuh a, a bik takin ei leh in thu
a, hnehna chiang tura thutak zirtîrtute chungah hian a awm lehzual a ni. An ei leh in te, an
châkna te an thunun theih chuan mi hmantlâk lehzual an lo ni ang; kut hnathawh leh rilru lam
hna inchawih taka an awmtir chuan an taksa leh an rilru lam pawh an lo chak lehzual ang.
Khauh taka insûmna nei a, rilru leh taksa inrem taka an thawh tir reng bawk ang. Chutiang
kawng chu an lo zawh zel chuan an ngaihtuahnate leh an thute chu alo tluang êm êm ang a,
sakhuana lama an inhmanna pawh tihchakin a lo awm ang a, an thu sawi ngaithlatute pawh
hmuh theihin a rawn khawih danglam dâwn a ni.
Chaw \ha tak pawh nisela, insûm miah lova ei nghek mai chuan taksa khâwl chu a tichak
lovang, a rilru leh ngaihtuahna thianghlim leh fimtak pawh chu a lo tikhawlo mai ang.
Undated MS 88
74. Mi \henkhatte hcuan inkhawmpuinaah te chaw chi hrang hreng, cake te pie (theichhang ur)
te leh chaw man to tak tak te an rawn keng \hin a, mi hrisel tak te chaw pai\awih theihna pawh
an ti chhe \hin a, hei hi thil inhmeh lo tak a ni. Rawngbawltu (Minister/Pastor) tân chuan thil \ha
lua a awm lovang e tiin hêng chaw chitin rêng te hi a ei turin an rawn hlui \euh mai \hin a.
Hetiang hian rawngbawltute chuan tâna \halo a ni tih pawh hre reng mahse insûm thei lovin an ei
\euh mai \hin a ni. In khawmpuinaah pawh an \angkai tur angin an \angkai thei lo va, pumpui nâ
an lo neih phah \hin.
Rawngbawltu pawhin an thiltih tum \ha tak si, mahse induhsakna finglo tak ni si chu
hawihhâwm lo nih hlau lovin lo hnar ngam rawh se. Mipui pawhin duhthlan tur a neih theih nan
ngilneihna dik tam tâwk an nei bawk tûr a ni. Chaw hrisel lo ei tura an thlêm hi an tisual dêr a
ni. Chutiang chuan Pathian hnaah hian talent (theihna) hlu tak chu hloh in a awm \hin a, tin, mi
tamtak, dma reng siin, an thiltihtheihna leh chakna chan ve hloh in an awm bawk. Midang zawng
zawng aiin rawngbawltute hian an thlûak leh thazâm chakna te chu an renchem tur a ni. An
thazâmte tiphûr khawlo thei tûr chaw leh in tûr rêng rêng chu an hnar tur a ni. Phûrna chu
tlâkhniamnain a zui a; a nuam lam ringawt ûmna hcuan rilru a ti thim a, ngaihtuahna a ti buaiin a
tiharsa \hin. Ei leh inah insumna \ha tak neilo mi chu thlarau lam thilah hnathawktu hlawhtling a
ni thei lo. Hriselna tura ei tur hre reng si a, rilru leh taksa tichaklo tûr ei lui tlat mite chu
Pathianin A Thlarau Thianghlim A pe thei lo.

―Pathian Ropuina Tûr Hlîrin Ti Rawh U‖

(1896) Special Testimonies, series A, No. 9, p 58
75. Pathian Thlarau thawkkhumna in tirhkoh Paula chuan heti hian a ziak, ―In thiltih apiangah‘
ei leh inah te tui tih zawng ringawt ûm lovin, mawhphurhnain nei tih hre rengin, ―Pathian ropina
tûr hlirin ti rawh u,‖ tiin. Mihring taksa bung hrang hrang hi vên \hat tlat tur a ni. Kan ei rêng
rêngah kan fîmkhur hle loh chuan ngaihtuahna thianghlim leh sâng kan nei ngai lovang. Fing
taka ei a mamawhzia leh Pathian in dân a lo tihngheh tawh nêna inrema khawsak a \ulzia mite
hnena kan sawi hian, an tana \ha tûr kan chântir dawn emaw ti niâwm takin, mi \henkhat chuan
ka duh ang angin ka tithei lo em ni? tiin an zawt khu khu \hin.
Mitin rêng tân diknate chu an awm. Keimahni \heuh a, mi mal kan nihna anga awm theihna
pawh kan nei vek a ni. Kan nihna bik hi tuma hnenah kan pe lût ringawt thei lo. An chhia leh
\ha hriatna ang zelin mi tupawhin an ti tûr a ni. Kan mawhphurhna leh kan hû/hnehtheihna
chungchangah chuan ama hnên a\anga nunnna nei kan nih avangin Pathianah chuan tihdanglam
theih kan ni. Hei hi mihring a\anga kan dawn a ni lo, Pathian a\ang chauh a kan hmuh a ni.

20
 21

Siamna leh tlanna avangin Ama ta liau liau kan ni. Kan taksate ngei pawh hi keimahni ta a ni
lova, kan nawmmâka kan tih tur a ni lo, kan chin \han dân \halova kan tih khawloh tur pawh a ni
hek lo; chutia kan tih chuan Pathian hnênah rawngbawlna famkim kan nei thei lovang. Kan
nunna te leh kan theihna zawng zawng pawh Ama ta a ni. Englai pawhin min ngaihtuah reng a;
kan nun khâwl pawh hi a vawng nung reng a; reilote pawh min thlahthlam sela kan tlû mai ang.
Pathian hi kan rinchhan tawp mai a ni.
Pathian nêna kan inlaichinna hi kan hriatthiam chuan zirlai ropui tak kan zir alo ni. ―Mahni
ta pawh in ni lova, mana lei in ni a sin,‖ tih thute hi kan hre reng tur a ni, chutichuan kan
theihnate, kan sumneihte, kan hû neihte leh keimahni ngei pawh hi Pathian ta a ni tih kan hre
reng thei ang. Kan taksa, thlarau leh rilru in he Pathian thilpek enkawl dân hi kan zir ang a;
tichuan Krista ta tûra lei kan nih ang ngeiin, rawngbawlna hrisel leh rimtui A hnenah kan hlân
thei ang.
(1868) 2T 60
76. Hriselna siam\hat thuah hian in kawngah êng chu alo chhuak ta a; he ni hnuhnûng ah hian
engkima insûmna nei turin Pathian mite chuan tihtur an nei ta a ni. Nangni hi êng hmu tur leh in
ei leh in leh hnathawh a tihdân thlâk dik tura hnungtawlh pawla awm in ni tih ka hmu a ni.
Thutak êng chu hmuh anih a, zawm anih chuan, chumiin a a tihthianghlimte nun leh
nungchangah chuan siam\hatna hna chu ropui takin a lo thleng ang.

Hnehna Hun Nena Inkûngdaihna

Y.I May 31, 1894
77. Ei leh In leh incheinate leh kan thlarau lam hmasawnaah hian inlaichinna a nei nghal a ni.
(1905) T.R., pp. 265, 266
78. An vêla ramhuai be hoten zalên taka an ei \hin ei tûr tamtakte chu Israelte tân chuan khap
tlat a ni. Ei tur atâna phal loh te rêng rêng chu hrisel lo an ni a, thianghlim lova puan anihna
chhan tak chu chung chaw hrisel lo ei chuan bawlhhlawhna a thlen \hin vang a ni. Taksa
tikhawlotu apiang chuan thlarau pawh a tikhawlo zêl \hin si a. Chutiang sa eitu chu Pathian be
tlâk lo a lo ni a, tin rawngbawlna sâng leh thianghlim atân pawh a tliang bawk hek lo.
Health Reformer, September, 1871
79. Kan hriselna atâna hlauhawm nawmchenna chaw kan ei a, chapona in min thunun chhûng
chuan Pathian Thlarauvin min pui thei lova, Kristian nungchang \hafamkim nei turin min pui
bawk hek lovang.
(1870) 2T 400
80. Pathian nungchang \awmpuitute zawng zawng chuan châkna avanga khawvela chhiatna lo
awm \hin chu an pumpelh ang. Mahni châk zâwng ringawt ei leh intute tân chuan Kristian
famkimna chu neih theih a ni lo.
R & H Jan 25, 1881
81. Hei hi tihthianghlimna dik a ni. Hei hi rindan mai a ni lova, rilru phâwklekna leh thu
phuahchawp mai pawh a ni lo; nun dân phung dik tak nitin nun a lo awm \hin chu a ni zawk.
Kan ei dânte, in dân te leh in chei dânte chu taksa, rilru leh chhûng lam vawn \hat rengna tur a ni
ang a; tichuan kan taksate chu Lalpa hnenah chindân dik lo takin a tihkhawloh ang ni lovin,
―Inthawina nung thianghlim leh Pathian pawmtlak‖ a lo ni zawk ang.
(1900) 6T 372
82. Kan ei leh in dân hian khawvel mi kan ni nge, khawvel a\anga Lalpan A thudik in a tihhran
te zînga mi kan ni dawn tih a rawn tilang dawn a ni.
Letter 135, 1902
83. Ei lama insûmlohna hian hmantlâklovah min siam a, Lalpa pawh a phû angin kan
chawimawi thei lo. Mahni inphatna an neih loh avangin Pathian mi tamtakte chuan an tâna a
ruat thlarau lama an dinhmun tûr sâng tak chu an thleng thei lova, tin, an simin an piangthar
pawh a ni ang, mahsela mahni hmasialnaa an in tuk luh avangin an thil hloh/chân chu Chatuan
chuan ala hriattir ang.
(1909) 9T 165, 166
84. Aw, mi engzat hian nge Pathian malsâwmna an dawn tur – hriselna leh thlarau lam ro hlu
tak chu chân ang le! Thil ropui tak an tih theihna tura hnehna bik leh malsawmna bik dila theih
tawp chhuah mi tamtak an awm a ni. He mi atân hian \awng\ai leh mittui tlâ in nasatakin an bei
tûr niin an in ngai tlat mai a ni. Patian duh zâwng chu an hriat theih nân \awng\aina nên Pathian
thu chu an zawnga, tin, A duhzâwng chu in khêkna tel lo leh mahni nawmna zawng lovin an
thinlung takin an ti a, chuvangin chawlhna an hmu ang. Hrehawmna zawng zawngte, mittui
tlâkna leh beihna zawng zawng ten an zawn malsawmna chu a rawn thlen lovang. Mahni hi kan
impumpêk vek tûr a ni. Hna lo awm apiang chu an thawk tur a ni a, rinnaa diltu zawng zawngte
hnena tiam Pathian khawngaihna chu a tam thei ang ber an dawng zêl tur a ni. Isuan, ―Tupawhin
mi zui a duh chuan, mahni hrehawm pawisa lovin, nitin a kraws pu in min zui rawh se,‖ a ti.
Luka 9:23. Chhandamtu chu A khawsak mawlna mahni a inphatnaah khan i zui ang u. Thu leh
nun thianghlimin kalvari Mi-a chu i khaikâng ang u. Pathian hnêna inhlânte hnênah chuan
Chhandamtu chu alo awm ren g\hin a ni. Kan thinlunga Pathian Thlarau hnathwh leh A lo chên

21
 22

reng kan mamawh ngai anih chuan tûn hi a ni. He Pathian thiltihtheihna hi thianghlimna nun leh
mahni inhlanna nun kan neih theihna tura chakna kan neih nân i lo chelh tlat ang u.
(1875) 3T 491, 492

85. Kan nu leh pa hmasaberte chuan ei thuah insûm zolovin Eden huan mawi tak chu an lo hloh
ta ang bawk khan Eden huan kan chan leh theihna tura beiseina awm chhun chu ei leh châkna
laka kan insûmna bawk chu a ni. Ei leh in a insûmna, leh châkna \ha lo zawng zawng thununna
chuan chhia leh \ha hriatna chu a vawng \ha reng ang a, rilru leh thinlung chakna a pe bawk ang.
Chutichuan miten an rilru leh thiltihtheihna sâng zawk thununna hnuaiah an awmtir ang a,
thildik leh dik lo, thil serh leh thil narân thliar hran theihna chu an lo nei ang. Kristian Ama nun
ngeia thlêmna hnar dân chu mihringte hnena a entir theih nana a van in nuam kalsana he
khawvela lo kal tura inhlanna a siam, dik taka hretute chuan lawm takin mahni inphat in, Krista
tuarnate chu \awmpui vetu nih chu an thlang ngei ang.
‗LALPA \ih chu finna bul a ni.‘ Krista hneh anga hnehtute chu Setana thlêmna do tûrin
englaipawhin an in veng reng tûr a ni. Ei leh in leh châkna te chu khuahkhirh tlat, chhia leh \ha
hriatna êng hnuaiah chuan thunun tlat tûr a ni; tichuan chhia leh \ha hriatna chu venhim tlat a ni
ang a, thil hmuhthiamna thiltihtheihnate chua lo fiah ang a, Setana hnathawh te leh a thangte chu
Pathian remruat rêng emaw tia ngaihdante chu alo bo thei ang. Mi tamtakin hnehtute hnêna pêk
tûr lawmman hnunungber leh hnehna chu an duh \hin; mahsela an Chhandamtun a tuar ang
khawharnate, mahni in phatna te leh a thawh ang chu an ti peih ve silo. Thuawihna leh
beihhrâmna chauh chuan Krista hneh angin hnehtuah min siam dawn chauh a ni.
Ei leh in thununtu thiltihtheihna chuan mi sâng tamtak chhiatna a thlen a ni; he thila hnehna
changtute Setana thlêmna dang zawng zawng pawh hnehna tur thiltihtheihna an nei ang.
Amaherawhchu ei leh in lam bawiha awmte chuan Kristian nungchang \ha famkim chu an nei
lovang. Kum sâng ruk lai mihringte bawhchhiatna chuan chumi rah chhuah – damlohnate,
natnate, leh thihnate a rawn thlen a ni. Hun tâwp kan lo hnaih zêlah hian ei leh in lama in
sumtheihlohna lama Setana thlêmna chu a lo chak tial tial ang a, hneh pawh a harsa tial tial ang.
[C.T.B.H 10] (1890) C.H. 22
86. Hriselna siam \hat thu a Pathianin êng a pêk ngaihlutute chuan thutaka tihthianghlimna leh
thihtheihlohna chang tlâk tura an thawhnaah chuan \anpuina pawimawh tak an nei a ni.

CHAW LEH RILRU INLAICHÎNNA

Tûn Hmalama Rilru Lam Bawlhlawhna
(1864) Sp. Gifts IV, 121
87. Tuilêt hma lawka mite chuan sâ an ei a, an khawlohna no an tihkhah thleng in an châkna chu
an tihlawhtling a,chuvangin lei chu a rilru bawlhhlawhna te nên tuilêt in Pathianin a tithianghlim
ta a ni.
Tlûkna a\ang khan sualna chu a awm ta reng mai a. Mi tlêmte Pathian tân an rinawm laiin
mipui tam zâwk takte chuan A hmaah an kawngte chuan lo tikhawlo zo ta a ni. Sodom leh
Gomora tihchhiatna khân an sual nasatzia a tilang a ni. Ei leh in lamah insûmna nei miah lovin
an khawsa a, an châkna khawlo tak chu an tipuitling a, tihbawlhhlawhin an lo awm ta. An
sualnate chu a tenawm êm êm a, an khawlohna no chu alo khat ta a, chuvângin van a\anga mei lo
tla chuan a kâng ral ta hlawm a ni.
(1873) 3T 163, 164
88. Nova hun laia khawvela Pathian thinurna rawn thlentu sualnate bawk kha kan hun laiah hian
an lo awm ta. A hmei a pa in ei leh inah insûmna reng nei lovin a lutukin an khawsa in an lo rui
ta a ni. He sualna, ei leh in a nuam tawlna hian Nova hun laia mite châkna \halo pawh rawn
chawk thovin, inpâwng nêkna leh dân bawhchhiatna chuan Van a han tawng ta a, chuvangin
Pathianin lei leh a bawlhhlawhna chu tui lêt in a tleng fai ta a ni. Eipuar lutuk leh zu ruihna
sualte bawk chuan Sodom mite chhia leh \ha hriatnate chu a tingawng/ti chawlawl a, chuvângin
kha khawpui sual tak a mite, a hmei a pate chuansual tih chu nuam an ti êm êm niin a lang.
Chutiang chuan Kristan khawvel chu vaukhânna a pe. ―Chutiang bawkin Lota dam laiin a lo
awm; an eiin an in a, an leiin an hralh a, an chîng in an sa a; mahse Lota‘n Sodom a chhuahsan
veleh chu mi ni ngei chuan van a\angin mei leh kât a lo sûr chuan Mihring Fapa lo lan hunah a lo
awm ang‖ tiin.
Hetah hian Krista chuan zirtur pawimawh ber chu a hnutchhiah a ni. A zirtîrnaah hian
thatchhiatna hi a sawimawi ngai lo rêng rêng. Entawn tur a siam pawh hetilo lam hlir hi a ni.
Krista chu \hahnem ngai taka thawk \hin a ni. A nunah mahni inphatnate, \hahnemngaihna te,
beihhramna te, taihmakna te leh inremchemna te hmuhin a awm \hin. Ei leh in hi thupui berah
kan nei ang tih a hlauhawmzia chu kan hmaah hian a dah a ni. Ei leh in lama nawmchennaah
hian rah \ha lo tak a lo chhuak \hin tih a tilang a ni. Thil\ha tihduhna thiltihtheihna te chu
tihchauh in alo awm a, chuvangin sual pawh sual angin a lang lo mai thei \hin a ni.
Dân bawhchhiatnate pawh haiderin an awm a, châkna \ha lo chuan rilru a thunun a, tichuan
chhiatna chuan tihdân \ha leh phûrna \ha chu a rawn luah lân a, Pathian chu sawichhiatin a lo

22
 23

awm ta \hin a ni. Hetiang zawng zawng hi ei leh in luat tuk avanga lo awm an ni. Hetiang thil
awmdân chiah hi a lo kal lehnaah chuan a awm dâwn a ni.
Mite hi hrilhlawk an ni a ngem? Êng chu an hlutsak dâwn nge, ei leh in, châkna \ha lo
bawihah te an awm zawk dâwn? Kan ei leh in leh silh tûr mai bâkah hian Isuan thil \ha zawk ti
turin min duh a ni. Ei leh in leh incheina te hi a hleihluakin kan ti \hin a, thil sual an lo ni mai
\hin a, chuvangin ni hnuhnunga sualna zîngah telh an lo niin, Krista lo kal leh thuaina tura
chhinchhiahna alo ni nghal \hin a ni. Hunte, pawisa te leh chakna te hi Lalpa ta a ni a, min
kawltur mai a ni. Hêngte hi \ul lovah ei leh in tûr atân te khawhral mai mai an ni \hin. Hei hian
chakna a ti tlêm a, tuarna leh chhiatna a rawn thlen \hin. Kan sual nawmchenna avânga kan
tihbawlhhlawh leh kan tihdamloh taksa hi Pathian hnena inthawina nung ni tura hlan chu a
theihloh a ni.
Ei Leh Ina Insûmtheihlohna Avanga Chhiatna Lo Awm Chu
(1864) SP Gifts IV 124
89. Mi tamtakin, mihringte hi taksa lamah te, ngaihtuahna lamahte leh rilru lamahte hian an lo
hniam ta hle mai hi mak an ti. Pathian dân leh hrisêlna dan bawhchhiatna avanga tlâkhniamna lo
awm ta mai hi an hre thiam \hin lo. Pathian thupêkte bawhchhiatna hian A malsawmna kut chu
a dahsawn \hin a ni. Ei leh in te a insumlohna lech châkna \haloa inhmang te hian an
hraittheihnate chu an tichawlawl a, thilserh leh thianghlimte chu thil narân maiah an dah \hin a
ni.
(1861) Sp. Gifts IV, 131
90. Ei leh in lama bawih nih inphalte hian an kal thui zêl a, ei leh in lama an insum lohna chuan
an châkna \ha lo chu a rawn tihthawh sak a, an intibawlhhlawhin an lo intihniam ta \hin a ni.
Châkna \halo chu an ûm zêl a, an hriselna leh an finna hcuan alo tuar ta a ni. An ngaihtuah
theihnate chu nasatakin an chindân \halo chuan a tichhe \hin.
Health Reformer, oct 1871
91. Hun bi fel tak nei lova ei leh in leh incheina diklo hian rilru a tikhawlo in thinlung a tichhia
a, thlarau nun ropui tak chu ramsa châkna khawlo bawihah a siam a ni.
R & H. Jan. 25, 1881
92. Pathian ngaihsakna nei nia inchhâlte rêng rêng chuan taksa hriselna hi ngaihthah in,
insumlohna hi sual a ni lo, an thlarau lam pawh a khawih lo tiin in fakder hauh suh se. Taksa leh
rilru hian in khawngaih tawnna nghet tak an nei a ni. Tisa khawsak dân hian \hatna dinhmun hi a
chawisângin a tihniam thei a ni. Chaw \ha ber pawh nisela eiluattuk anih chuan rilru leh
ngaihtuahna a tikhawlo thei hle a ni. Chaw hrisel ber a nih loh pawhin a hlauhawm nasa ting mai
a ni. Mihring taksa relbawl danah hian taksa hriselna thiltih nei lo, chindân reng reng chuan kan
taksa leh rilru hnathawhna sâng zawk leh ropui zâwk kha a tihniam \hin a ni. Ei leh in dân diklo
chuan ngaihtuahna diklo leh thiltih diklohah a hruai lut \hin Ei leh in lama insumlohna chuan
Ramsa rilru a neihtir a, ngaihtuahna leh thlaraulam thiltihtheihnate chu a thunun \hin.
Tirhkoh petera chuan ―Thlarau do \hin tisa châkna chu bansan rawh‖ a ti. Mi tamtakin he
vaukhânna hi tisa châkna ûm mite tân chauh alâwm an ti \hin; mahse awmze zâu zâwk a nei. Ei
leh in lam leh châkna lama \ha lo leh hlauhawm tin rêng hi a huam vek ani. Mi chawktho thei leh
ruih theih thil rêng reng thingpui tak te, coffee, vaihlo te, zû te leh na chhâwkna (morphine) te
laka vauna khawng ber a ni a ni. Hêng thil hlauhawm te hian nungchang lam pawh a tikhawlo
thei vek a ni. Heng thilchin dân \halote hi tih fo anih chuan châkna \halo bawihah nghet tkain a
hruailût \hin; an thlarau lam dinhmun pwh a tihhniam sak ngei ngei \hin a ni.
(1870) 2T 413, 414
93. Engkima insûm hi in mamawh a ni. Rilru thiltihtheihna sâng zawk chu nei \hin la, ramsa
lam rilru chakna chu a lo tlêm tial tial ang. Ei leh inah te, leh châkna \ha loah te i in thunun tlat
loh chuan thlarau lamah pawh i chakna i tipung thei lovang. Thâwkkhum tirhkoh chuan heti
hian a ti, ‗Ka taksa ka hnek vak vak a, ka thu hnuaiah ka dah \hin; chutilo chuan midangte hnena
ka sawi hunah keimah ngei pawh hi paih chhuahin ka awm ang,‖ tiin.
Ka unaupa, lo harh chhuak teh, Pathian Thlarau hnathawh chuan pawn lam aiin chhungril
lamah thawk zawk teh se; chhûng lama tuihna thûk zawk a\ang chuan thiltih tinreng chu lo awm
rawh se. Thudik bulpui nghet tak mai chu thil mamawh tak chu a ni. Khawvel lam thilah leh
thlarau lam thilah pawh hian viak \ha taka thiltih hi a pawimawh a ni. I hnathawhah
\hahnemngaihna i tla chham tlat mai. Ei leh in lamah an insum loh avangin, Aw, mitamtakte chu
thlarau lamah an tla hniam êm êm a ni! Thlûak thazâm chakna chu a lo chawlawl a, ei tam
luatna chuan a tizeng deuh thaw a ni. Chutiang mite chu chawlhni a Pathian biak in a an kal
pawhin an meng thei thlâwt lo. Ngenna urhsûn êm êm pawhin an thilhriattheihna chu a rih êm
avangin a kaitho zo lo. Thudik chu \hahnemngai taka sawi pawh nisela an chhûnglam hriatnate
chu kaihthawh zawh pawh a ni lova, hriatthiam tir theih pawh an ni lo. Chutiang mite chuan
engkimah Pathian ropuina tûr hlirin thil an tithei dawn em ni?

Chaw Pângngai Takin Mi A Khawih Dân

(1869) 2T 352

23
 24

94. Pathian dân zâwma insawi zawng zawngte hi khawlohna a\angin han fihlim sela chu aw ka
thlarau chu a thaw huai mai tur ale; mahsela an filhim miau si lo. Mi \henkhat Pathian thupêk
zawng zawng vawng veka inngai te pawh hi uirena sualah chuan an tlu si. An hriattheihna
chawlawl tawh tiharh leh turin engnge ka sawi theih tâk an gle? Rilru lam \hatna dân, khauh
taka vawnna chauh chu thlarau humhimna awm chhun chu a ni. Chaw mawl thei ang ber eina
hun awm ngai anih chuan tûn hi a ni e. Kan fate hmaah sa hi kan hlui tur a ni lo. Kan hlui vaih
chuan châkna \ha lo an lo nei thuai ang a, an rilru lam thiltihtheihnate pawh a lo thi mai dâwn a
ni. Vanrama luh tuma tihdanglam nih inbeisei tute tân chuan hetiang hi an chaw tûr a ni ang –
Buhlam chi te, thei te- mawm lam tel lovin, an nihna ang angin buatsaih hrâm theih nisela, Chaw
chu mi chawk tho hlut thei lo chi nisela, châkna \ha lo pawh thunun a awlsam bik a ni. Tui tih
zawng ringawt hi ei tur a ni lova, taksa leh rilru lam hriselna hi ngaihtuah zawk tur a ni.
Châkna \ha lo lama inhmang nasa mi te rêng rêng chuan êng lamah an mit an chhing tlt zel;
chutilo chuan an sual kalsan phallohte chu an hmu ang tih an hlau a ni; mi zawng zawng in an
duh phawt chuan an hmu thei si a. Êng aia thimna an thlan zâwk phawt chuan an sualna chu a
tlêm phah chuang hauh lovang. Mite hian an taksa, finna leh rilru lama an chakna khawih thei
thilte hi an lo hriat thiam theih nan engvangin nge an chhiar loh vang le? Pathianin i enkawl
turin awmna in \hin tak (taksa) a pe che a, a ropuina tur leh A rawng i bawl theihnan a \ha thei
ang berin i vawng thianghlim tlat tur a ni.

Chhûngril Lam Thunun Theihna Tura |anpuitu – Insûmna

(1870) 2T 404, 405
95. I chaw chu thisen \ha ber chi siamna turin a mâwl tâwk in, a hrisel tâwk lo a ni. Thisen \ha
lo chuan rilru leh finna thiltihtheihnate chu a tikhawlova, i nuna châkna \ha lo te chu a ti thovin a
tichak ang. Mi tibual leh tiphili thei chaw pawh i buatsaih tur a ni lo, chutilochuan taksa hriselna
in a tuar ang a, i thlarau hmuingilna in a tuar bawk ang, chubâkah i fate thlarau pawhin an tuar
bawk ang.
I chaw ei dawhkânah chuan chaw pai\awihna tikhawlo thei chaw, ramsa châkna tichhuak thei
leh rilru leh finna chakna tichaklo thei i dah a ni. Chaw man tam leh sân hian \hatna/hlâwkna a
pe lo che a ni.
Kristâ hmingin i chhûngkua leh thinlungte chu rem fel turin ka ngên a che u. Vân a\anga
thudik chuan in taksa, rilru leh thlarau chu tisângin, tithianghlim che u rawh se. ―Thlarau do
\hintu, tisa châkna chu tlansan rawh u.‖ Unaupa G, i chaw ei khân i châkna \halo chu a tichak
dawn a ni. Pathian \ih a, thianghlimna tifamkim tûr in i tihtur, i taksa thunun chu i ti lo a ni. Mi
tuar chhel tak i nih theih hmain ei lamah hian insûmna i nei tur a ni.
(1876) 4T 35, 36
96. Khawvel hi tehfungah kan hmang tur a ni lo. Chaw manto leh mi chawktho thei chaw siam
chawp hi mi lian hote chin dân a ni a, chu chuan ramsa rilru lamah a kaihruai a, chhûngril lam
chakna \hanlen na tur leh hmasawnna tur a ti\huanawp \hin. Thil engkima insûmna tura thu an
tihtluk phawt loh chuan Adama fapa leh fanaute hian Kristian indonaah hnehtute an nih theihna
tura fuihna thu pêk a awm lo. Hei hi an tih erawh chuan boruak ngawt hnek lovin an bei thei
ang.
Kristiante hian an taksa an thunun a, an ei leh inah te, an châknaah te êng an hmuh ang zêla
an in thunun theih chuan; hriselna leh nunna thurêltu dânte zâwm a, Pathian leh an \henawmte
chunga an mawhphurhna a ni e tia an ngaihtheih phawt chuan taksa leh rilru chakna malsawmna
chu an nei ang. Setana donaah chhûnglam thiltihtheihna chu an hmang anga, an tâna ei leh bâr
lama hnehna changtu hming chuan anmahni ngeiin hnehtute aia ropuiah an lo insiam dawn a ni.
He indona hi a duh apiangte tan hawn a ni.

BUNG—3
HRISELNA SIAM|HATNA LEH VANTIRHKOH
PATHUMNA THUCHAH

HRISELNA SIAM|HAT LEH VANTIRHKOH PATHUMNA THUCHAH

Taksa Tân Kut A |angkai Ang Hian
(1873) 3T 161, 162
97. December 10, 1871, hriselna siam\hat hi hna ropui tak Lalpa lo kal na atân mite inpeih tura
buatsaihtu pakhat a ni tih hmuh tir ka ni leh ta a. Taksaa bân ang hian vantirhkoh pathumna
thuchah nên hian a inzawm nghet tlat ani. Mihring hian thusawm pêk dân hi a ngai nêp hle mai
a, mahsela Lalpan chu dân bawhchhetute chu vaukhânna thuchah pe hmasa lovin hrem turin alo
kal mai lvoang. Vntirhkoh pathumna chuan chu thuchah chu a puang a ni. Miten thupêk sâwm
dân chu lo awihin chungthuin a sawi dân ang chuan lo nung nisela khawvel chawkbuaitu natnate
ânchhia chu a lo awm lovang.

MÎTE BUATSAIH TÛRIN

24
 25

Miten Pathian dân bawhchhe lovin, ei leh in lama insûm lo leh châkna sual lama kalte chuan,
thilsiam dân chu an bawhchhe thei lovang. Keimahnia alo din ngheh tawh dânte bawhchhiatna
sual chu kan hmuh theih nân kan chunga hriselna siam\hatna êng lo awm chu A lo phal ta a ni.
Kan hlimna leh tawrhna te chu thilsiam dân kan zawm leh zawm lohah tihlanin a lo awm thei a
ni. Kan van Pathian min khawngaihtu chuan mihringte dinhmun chhiatzia chu a hmu a,
\henkhatte chuan hre reng chungin, a \hente chuan hre lovin dân A lo tih ngheh tawh chu an
bawhchhia a ni. Heng mite hmangaihna leh khawngaihnain hriselna siam \hatna êng chu a rawn
pe ta a ni. A dân chu a rawn puang zâr a, chu dân bawhchhiatna avanga hremna pawh hriattir an
ni; chutiang chuan mi zawng zawngin an lo zir theih a, leilung dân nêna inmil thlapa an lo nun
fîmkhur zêl theih nân tlâng chunga khaw awm chu thuhruk theih a ni lo ang bawkin A dân chu
chiang takin A puang a, langsâr takin A lo siam ta a ni. Mawhphurhna nei thei zawng zawng
chuan an duh phawt chuan an hre thiam thei vek a ni. Mi â te erawh chuan mawh an phur
lovang. Lalpa lo kal na atâna mite lo buatsaih hi vantirhkoh pathumna thuchah, leilung dân fiah
taka lantîr leh chu dân awih chu a \ulzia tilang tura hnathawh nêna a inawm tlat chu a ni.

ADAMA TLÂWMNA – KRISTA HNEHNA

Ei lama insûm theihlohna avangin Adama leh Evi chu an lo tlu ta a ni. Krista chu lo kalin
Setana thlêmna hlauhawm ber chu a rawn hmachhan ta a; mihring te aiawhin ei lama thlêmna
chu A rawn ngam ta, hei hian mihring pawhin a hneh thei a ni tih a lantîr ta a ni. Ei leh bâr lamah
Adama chu alo tlu ta a; Chuvangin Eden huan nuam tak chu a lo hloh ta a ni. Adama fate chuan
Krista zarah ei leh bâr lama thlêmna chu an hneh thei a, engkima insûmna azarah Eden chu an
chang leh dawn a ni.

THUTAK HRIATTHIAMNA ATÂNA |ANPUINATE:

Hriatlohna hi tûnah chuan dân bawhchhiatna atâna chhuanlam a tliang lo. Êng chu fiah takin
hmuh a lo ni ta a, Pathian ropui taka ngei chu zirtîrtu a ni a, tumahin hriatloh tur a awm ta lo.
Hriselna siam\hat thuah chuan Pathianin chiang taka thu leh thiltiha A lantîr tawh avangin mi
zawng zawng hi A thu awih tura phuarkhawm vek an ni ta. Hriselna siam\hatna hian mite chu
rawn chawk tho sela, mipui vantlang rilru pawhin rawn en thli thlaiin rawn ngaihven sela tih hi
pathian ruahman dan chu a ni, chutilochuan mihringte hian an chin dân \halo – hriselna tichhe
zawng a sual taka an nun a, thlûak pawh hmang \ha thei lo khawp a an awm hian thutak chu an
thliar hrang thiam thei lo reng reng – Thutak chu anmahni tithianghlimtu tur, siam\hatu leh
chawisangtu, ropuina lalrama vantirhkohte nena lêng za tura awmtir theitu tur a ni si a.

TIHTHIANGHLIM NGE HREM

Tirhkoh Paula chuan kohhran a finaah heti hian a sawi, ―Chutichuan ûnaute u, Pathian
zahngaihna avangin, in taksate chu inthawina nung, thianghlim leh Pathian lawm tlâk ni turin in
taksa chu inhlan tûrin ka ngên a che u, chu chu in rawngbawlna awm rêng a ni,‖ tiin.
Chutichuan mite chuan sual lama inhmangin an taksate hcu an tithianghlim lo thei a ni. A
thianghlim loh miau si chuan thlarau lama chibaibûktu nih an lo tling lo ang a, vanram awm tlak
an lo ni lovang. Zahngaihna nêna Pathianin hriselna siam\hatna êng a pêk lo pawm tute chu
thutaka tihthianghlim niin thihtheihlohna nei tlak an lo ni thei ang. Amaherwh chu kha êng kha a
ngaihsak loh chuan, thilsiam/leilung dân pawh a bawhchhiat bawk chuan a rah hremna chu a tuar
ngei ang.
Elija Leh Johana Hnathawh – Entîrnei
(1872) 3T 61-64
98. Kum tamtak LALPAN A mîte chu hriselna siam \hatlam ngaihven turin a ko va. Hei hi
Mihring Fapa lo kalna atana inbuatsaihna hna pêng ropui tak pakhat chu a ni. Baptistu Johana
chu Elija rilru leh thiltihtheihna puin, LALPA kawng siam tur leh mipuite felna lama kaltîr turin a
kal chhuak a. Ani hi tûn hun hnuhnunga chêngte entîrtu, mipuite hmaa thutak hlu tak chu sawi
tura Pathian ruat, Krista lo kal lehna atâna kawng buatsaihtute an ni. Johana chu siam\hatu a ni.
Vantirhkoh Gabriela vân a\anga lo kal chuan Johana nu leh pa hnenah hriselna siam\hat thu hi a
pe a, ‗Zû leh uain a in tûr a ni lova, a piantirh a\angin Thlarau Thianghlimin a khat tûr a ni‘ a ti.
Johana chu \hiante hnen a\anga awm hrangin, nawmchenna nun chu a hawisan a. A incheina
mâwl tak, sanghawngsei hmula siam chu, Juda puithiamte incheina leh tihdân manto tak leh a
tlangpuiin mipuite tan hauhna leh zilhna awm reng chu a ni. A chaw, thlaia siam ram khawizu
leh (khaukhuap) thei chi te chu ei leh in lama insum lote leh, ram tina eipuar lutukte tâna zilhna a
ni bawk. Zawlnei Malakia chuan heti hian a puang, ―LALPÂ ni ropui tak leh rapthlâk tak a lo
thlen hmain, ngaiteh u, zawlnei Elija ka rawn tir dawn a ni; pâte thinlung chu fâte lamah, fate
thinlung pawh pate lamah a hawikirtîr ang‖ tiin. Hetah hian zawlnei chuan hnathawh dân
kalhmang chu a hrilhfiah a. Johana chu Krista lo kalna hmasa atân kawng buatsaih turin Elija
rilru pua a lo kal ang khân Krista lo kal lehna atana kawng lo buatsaihtute chu Elija rinawma
khân a lo entîr a ni.
Siam\hatna thu ropui tak hi âuchhuahpui a, vantlâng rilru pawh chawhthawh tur a ni. Thil
engkima insumna hi thuchah nên hian thlun zawm tlat tur – Pathian mite chu an milem biakna

25
 26

a\ang te, an ei puar lutukna a\ang te, an incheina uchuak leh thildang a\angte hian an lo kir leh
tur a ni.

DANGLAMNA CHIANG TAK

Mifelte Pathianin a hruai leh mal a sawm bîkte laka beisei mahni inphatna te,
ingngaihlâwmna te leh insumna te hi he chhaitna lam pan huna chêng mipui hleihluak taka
khawsa leh hriselna tichhe zâwnga chete nêna an inan lohna hi thailan vek tûr a ni. Pathianin
hriselna siam \hat leh Vantirhkoh pathumna thuchah hi taksa leh kut a inzawm ang bawka
inzawm tlat a nihzia chu a entir vek tawh a ni. He thu pawimawh ngaihthahna avanga taksa leh
rilru lam tlâkhniamna lo awm ta anga a chhan dang ropui tak khawiah mah hmuh tur a awm lo.
Kâa châkna leh tîsa châkna ang zêla ìnhmang a, chutiang zâwnga an inhmanna sual chu hmuh
hlauva mit chhîng tlat a, bânsan dùhlote chu, Pathian hmaa thiamloh chang an ni.
Kawng khata êng hnartu chu thil dangah pawh êng lo awm zel sela hnar turin a thinlung chu
a tikhauh zel \hin. Ei leh incheina lama chhûng lam \hatna dân bawhchhetute chuan chatuan lam
thil pawimawhah pawh Pathian thil ngiat chu bawhchhe turin kawng an siam zel mai \hin.
Pathian kaihhruai mite chu mi bîk niin, khawvel mite ang an ni lovang. Pathian kaihhruaina
an zui zêl chuan A thiltumte chu an tihlawhtling ang a, an duhna chu A duhnaah chuan an pe lut
ang a, Krista chu thinglungah a chêng ang. Pathian biak in chu a thianghlim ang. Tirhkoh
chuan, ―In taksa chu Thlarau Thianghlim temple a ni,‖ a ti si a.
Pathian chuan taksa chakna chhe khawpa mahnni inphatna nei turin A fate chu a phût lo.
Taksa hriselna vawng \ha tlat tura leilung dân chu awih turin a duh a. Leilung dân kawng hi
Pathian kawng chhinchhiah chu a ni a, Kristian tinte tan a zau tâwk a ni. Pathian chuan kan
nawmna tur leh min tunnun reng theih nân phal takin malsawmna tinreng chu min vûr reng a ni.
Amaherawhchu ei tur \ha tak, hriselna vawng \ha tûr leh nun tisei tur kan neih reng theih nân ei
leh in lamah khapnate a siam a. Hei hian a sawi, ‗Fîmkhur ula, khap chin nei ula, mahni inphat
ula, ei tur \ha lo chu ei suh u‘ tiin. Chaw châkna \ha kan tih khawloh chuan kan awmna dân kan
bawhchhia a lo ni a, kan taksate kan hmang sual a, keimahni chungah natna kan thlen a, a mawh
chu kan phur dâwn a ni.
Hriselna Hna Ngai Pawimawh Rawh
(1900) 6T 327
99. Mi tamtakin hriselna bute ngaihsak miah lova an enkawlna hi Pathian tân thilsual a ni.
Hnathawhna hmunpui tak a\anga hriselna hna lak hran hi A duh dân a ni hauh lo. Chanchin \ha
hnathawh dang ang bawkin hriselna siam\hat hna hi tunlai thudik puan tur chu a ni. Hna pêng
eng paw hhi a dangte laka lakhran anih chuan a pumin a \ha famkim thei lo.
Hriselna chanchin \ha hian sawipuitu \ha tak te a nei ngei mai a, mahsela an hnathawh hi
heng mite avang hian a kal chak \ha thei lo a ni: Rawngbawltu (Pastors) tamtakte, Conference
president te leh hmun pawimawh a awmte hian hriselna siam\hat thut hi an ngaihsak tawk lo.
Taksa tân kut dinglam a pawimawh angin chanchin \ha thuchah nêna an inlaichinna hi an
hriatpui tawk lo a ni. Mi tamtakte leh pastor \henkhatte hian he department hi an ngaihsak vak
lova, mahsela Lalpan hmuingilna tamtak pe in A ngaihsak zia chu a rawn tilang a ni.
Hriselna hi dik taka kaihhruai anih chuan thuhril \anna bul a ni a, thinlung khawih tur thudik
dangte sawi nana kawng buatsaihna a ni. Vantirhkoh pathumna thuchah chu anih dan tur anga
tak alo dawn anih chuan hriselna siam\hat hna chu Conference intawhkhawmnaah te, kohhran
hnathawhnaah te, chhungkuaah te, chawei dawhkanah te leh chhûngkaw inrêlbâwlnaah te a
hmun tur dik tak chu pêk zel a lo ni ang. Chutichuan kut dinglam chuan a hna thawkin taksa chu
a veng him tlat ang.
Amaherawhchu vantirhkoh pathumna thuchah puandarhnaah chuan hriselna hna chuan a
hmun dik tak a chan laiin hriselna thupuangtute chuan ‗thuchah hmun‘ chu an luahlan tur a ni
reng reng lo.
Mahni Inthunun Mamawhna
(1905) T.R., pp. 113, 114
100. Kalsual \anna rah \halo ber pakhat chu mihringin mahni inthunun theihna a hloh tâkna kha
a ni. He thiltihtheihna a\ang chauh hian hmasâwnna tak tak chu a neihtheih chauh a ni.
Taksa hi nungchang siam puitlinna atâna rilru leh thlarau insiam \hat theihna hmanraw awm
chhun a ni. Heti anih avang hian thlarau te hmêlma chuan taksa chakna tichhe tâûr leh tichak lo
turin thlêmna hrang hrang hmangin a bei \hin.
Heta a hlawhtlin phawt hi chuan mihring hi sualah a inbarh lût tihna a ni. Kan taksa
duhzâwngte hi thuneihna sâng zawk hnuaia a awm loh vêk chuan chhiatna leh thihna thlentu ala
ni ngei ang.
Taksa hi thunun tlat tûr a ni. Taksaa thuneitu sâng zâwk ten ro an rêl tur a ni. Tum ruhna hi
Pathian thununin a awm tur a ni a, tin, chu chuan tisa châknate a thunung leh chhâwng tur a ni.
Pathian khawngaihnaa tih thianghlim, chhia leh \ha hriatna chiang tak chuan kan nunnate hi an
kaihruai tur a ni.
Pathian thil beiseite hi kan chhia leh \ha hriatnaa lâkluh tûr a ni. A hmei a pate hian mahni in
thunun tûr a nih zia te, thianghlimna pawimawh ziate, ei leh in châkna dik lo leh thil chin \ha lo

26
 27

tinrêng lak ata fihlim a pawimawhzia te an hrechhuak ngei tur a ni. Tin, taksa leh rilru
thiltihtheihna tinrengte hi Pathian pek vek a ni a, a rawngbâwl nan hman atana \ha thei ang bera
vawn him tûr a ni tih an hre ngei tûr a ni bawk.

Rawngbâwltute Leh Mipui Thawhhona

(1867) IT 469, 470
101. Rawngbawlna hnaa thil pawimawh pakhat chu mipuite hnena hriselna siam \hatna thû
rinawm taka sawi zêl hi a ni a, hei hi Vantirhkoh pathumna thuchah nêna inzawm tlat a ni a, hna
thuhmuna tel ve tlat reng a ni a, anmahni ngei pawhin an pawm ve tur a ni a, thutak ring inti
zawng zawngte pawh pawm turin an nawr ve tur a ni.
(1867) IT 486
102. Hriselna siam\hat hi Vantirhkoh pathumna thuchah zînga tel ve a ni a, mihring taksa a bân
leh kut ang maia in zawm ve tlat a ni tih hmuh tir ka ni. He hna ropui takah hian hmasawnna
kan nei zel tur a ni tih ka hmu a ni. Rawngbâwltute leh mipuite chu lungrual takin an thawk ho
tur a ni. Vantirhkoh pathumna ring taka aunaah hian au turin Pathian mite chu an la inpeih lo a
ni. An tâna thawk turin Pathian chu beisei mai lovin an mahni ngeia thawh tur hna an nei a ni.
He hna hi an thawh turin A hnuthchiah a ni. Mimal hna a ni a, midang tan thawhsak theih a ni lo.

A Pêng Khat, Thuchah Pumpui Ni Lovin

(1867) IT 559
103. Hriselna siam\hat hna hi thuchah pathumna nêna inzawm tlat a ni a, mahse thuchaha chu a
ni lo. Kan thuhriltute hian hriselna siam \hat thu hi an zirtîr tur a ni a, mahse thuchah aiah an
thupui berah an dah tûr a ni lo. Thuchah in thil lo thleng tûr a sawite atana inbuatsaihna zînga tel
ve a ni a, heng zîngah hian a pawimawhin a langsar pawl ber a ni. |hahnemngai takin siam
\hatna tinreng chu kan nei tur a ni a, mahsela miten min sawi chhiat theihna tûra ngaihdan
danglam nei leh mumal lo emaw thiltiha uarlutuk mi tia min sawitur chu kan pumpelh tur a ni.
Letter 57, 1896
104. Hriselna siam\hat hna hi taksaa bân a tel tlat ang hian Vantirhkoh pathumna thuchah ah
hian a tel nghet tlat a ni; mahsela bân-in taksa ai a awh thei lo ang bawkin thuchah ai chu
hriselna siam \hat hna hian a awh thei lo. Kan hna pui ber tur chu Vantirhkoh pathumna thuchah
te, Pathian thupêk te, Isua hriattîrnate puanchhuah hi a ni. Ring takin thuchah chu puan tur a ni
a, khawvel pumpuia puan tur a ni bawk. Hrisêlna dânte hi he thuchah nên hian an in zawm tlat a,
a in la hrang tûr a ni lova, engti kawng mahin thuchah hmun chu a luah tur a ni lo.

Damdawi Inte Nena A Inlaichînna

MS 23, 1901
105. Damdawiin te leh Chanchin \ha hi inkawp tlat tur an ni. LALPAN chanchin \ha hi kal zel
tur a ni tih zirtîrna a pe a; chanchin \ha chuan hriselna siam\hat chu kawng engkimah a thlâwp a
ni. Khawvel tih ên hi kan hna a ni a, thil thleng mêk te chu khawvel hian a hre lo hle mai,
khawvel a lo thleng tura Pathianin a remtih hri kawng chu buatsaih mêk a ni. Pathian tâna
Vengtu rinawmte chuan Vaulâwkna chu an pe tur a ni.
Vantirhkoh pathumna thuchah puanchhuahnaah hian hriselna siam\hat thu hi a langsâr hle tûr
a ni. Hriselna siam \hat dân tlângpui chu pathian thuah hian hmuh theih a ni. Hriselna chanchin
\ha hi thu rawngbawlna nên a inzawm nghet tlat mai a ni. Chanchin \ha puanchhuah na tura
beihna ropui tak hnuhnungberah hian hriselna siam \hatna chuan hmun pawimawh tak chang
sela tih hi LALPÂ remruat dân a ni.
Kan dactorte hi Pathian hnathawktute an ni tur a ni. An thiltihtheihnate tihthianghlim leh
Krista khawngaihnaa tihdanglam mi an ni tur a ni. Khawvel hnena pêk tûr thutka leh an
mihnehtheihna (influence) chu in zawm tlat tur a ni. Chanchin \ha rawngbawlna nêna inzawm
fel thlapin hriselna siam\hat hna chuan Pathian pêka thiltihtheihna chu a rawn lan chhuah tir ang.
Chanchin \ha rawngbawlna hnauaiah damdawi lama missionary te chuan siam\hatna ropui tak
mai te chu an nei ang. Mahsela chanchin \ha a\anga damdawi lam hnathawk missionary te chu
an intihhran chuan hna chuan a sawngnawi phah ang.
Letter 146, 1909
106. Kan damdawi inte leh kan kohhrante chuan dinhmun sâng zawk leh thianghlim zâwk chu
an thleng thei a ni. Hriselna siam\hat hna hi kan mite chuan an zirtîr in an ti nghal zêl tur a ni.
Hriselna siam\hat hna tlângpui hi tithar leh turin LALPAN a ko a ni. Mite taksa leh thlarau tân
thawk turin Seventh-day Adventist te hian thuchah kengtute angin hna bik thawh tûr an nei a ni.
Kristian A mite chu, ―Khawvel êntu in ni e,‖ a ti . Vân a\anga lo thleng thutak te puang tûra
LALPA kohhrante kan ni. Thi thei mihringte hnena thuchah khûn leh thianghlim ber pêk chu kan
khawvela Vantirhkoh pakhatna, pahnihna leh pathumna thuchah puanchuahna hi a ni. Hriselna
siam\hat thu tlângpui ropui tak tak te zirtîr na tur leh damlote enkawlna turin kan khawpui lianah
te hian damdawiin te an awm tur a ni.

Hna |anna Tûra Hmanrua

27
 28

Letter 203, 1905

107. Hriselna siam\hat hnaa tih tûr \ul chu khawtlai lova tih vat tur a ni tih zirtîr ka ni. He hna
hmang hian kawngpuite leh kawng pêngahte mite chu kan tlawh chhuak tur a ni.
[Tract] (1893) C.H 535
108. Thlarau damlote hnêna thu kan sawi theih nân damdawi lam missionary te hna chu hna
\anna tûra hmanrua a ni tih hi LALPÂ remruat dân a ni tih ka hmu thei a ni.

Ngaihdân Lo Neihsa Tihbo – Mi Hneh Theihna A Tipung

(1890) C.T.B.H 121, 122
109. Hriselna siam\hat thu hi ngaihven nasa lehzual ila chuan mite thinlunga Vantirhkoh
pathuman thuchah luhna daltu ngaihdân lo neihsa tamtak chu tihbo a ni thei ang. Miten he
hriselna siam\hat thu hi a lo tuipui hle tawh chuan thutak dangte pawh an tuipui nan kawng
buatsaihin a lo awm tawh \hin. Hriselna thuah hian kan lo thiam hle a ni tih an hmuh tawh chuan
Bible thurinah te pawh kan thiam hle dawn a ni tih an lo ring nghâl thei mai dâwn a ni.
He LALPÂ hna pêng pakhat hian ngaihven a hlawh tur anga ngaihven a hlawh tâwk loh avang
hian tamtak hlohin a awm \hin a. Pathian ngeiin A lo kal lehna tur amite tlintîrtu atâna a lo
buatsaih, hriselna siam\hat hna hi kohhran chuan lo tuipui hle sela chuan tun ai hian mite an
hnehtheihna chu a nasa zawk daih ang maw le. Pathianin A mite hnenah A sawi tawh a, A thu
chu an hriat a an zawm nghâl hi A ruat dân chu a ni. Hriselna siam\hat thu hi Vantirhkoh
pathumna thuchah chu a ni lova, mahsela an in zawm tlat si a ni. Thuchah Puangtu chuan
hriselna thu hi a zirtîr bawk tur a ni. He thu hi kan hrethiam tur a ni a, chutichuan kan chunga
thil lo thleng mai tur atân chuan kan lo inpeihsa ang a, tin, he thu hian hmun pawimawh tak a
chang tur a ni bawk. Setana chuan a \huihruaite nên he siam\hatna hna hi dâl tumin an bei reng
a, thinlung taka he hnaa telte hi tihbuai leh phurrit tak neihtur tumin an theih ang ang tih an tum
a ni. He thilah hian tumah beidawn tur a ni lova, an hnathawh chu an tawp mai tur a ni hek lo.
Isaia, zawlnei chuan Krista nungchang pakhat heti hian a sawi, ‗Leiah hian rorelna a nghah
thlengin A hlawhchham lovang a, a beidawng bawk hek lovang,‖ tiin. Chuvangin amah zuittute
chuan tlinloh thu emaw beidawn thu emaw sawi suh se; mihring chuan chatuan nunna nei a, a
boral loh nana man A pêk kha hre reng zâwk rawh s.e
(1909) 9T 112, 113
110. Hriselna siam\hat hna hi kan khawvela tawrhna a lo tlêm theih nân leh A kohhran
tihthianghlim nan LALPAN hmanruaa a hman chu a ni. Taksa leh thlarau lam hriselna siam\hat
nâna thawktu Hotupa chu lungrualpuiii, Pathian \anpuina kut anga an thawh theih nan mipuite
chu zirtîr rawh u. He hna hian Van chhinchhiahna (signature) chu a pu a, thutak hlutak dangte
tân kawng a hawng dâwn a ni. He hna thiam taka chelhtu te tân chuan thawhna hmun a awm
reng a ni.

BUNG—4
CHAW DIK CHU

CHAW DIK CHU

|HEN I—A TÎRA MIHRINGTE CHAW
Siamtuin A Thlan
(1905) T.R., p. 283
111. Chaw \ha ber hre turin mihring tâna Pathianin ei tûra A lo ruat hmasak ber chanchin kan zir
tur a ni. Mihring siamtu leh a mamawh hre vektu chuan Adama tan chaw A ruat sak a, ―Ngaiteh
u, lei chung zawng zawnga thlai chi nei awm tinrêng leh thing tinrêng, thing chi nei rah awmnate
chu ka pe a che u, in chaw tur a ni ang.‖ Eden a chhuahsana ei hmuh nana sual ânchhe hnuaia lei
a leh khân, mihring chuan ―Leia thlai‖ ei phalna a lo nei ta a ni.
―Fangnei chi (buh) te, theirahte, thei pilsak te, leh thlaite hi min Siamtu`n kan ei atâna a thlan
a ni. Hêng chawte hi an awmphung pangngai ang thei ber leh a mâwl thei ang bera buatsaih an
nih chuan chaw hrisêl leh taksa châwm na \ha berte an ni. Chakna te, tuarchhelna te, leh rilru
chakna te min pe thei a, chûng chu min ti phûrhluai thei chaw dang buatsaih vêl hrepte‘n min pe
ve thei lo.‖
(1864) Sp. Gifts IV, 120
112. Pathianin kan nu leh pa hmasaberte hnenah chaw mitinte eitur a lo ruat chu a pe a ni.
Thilsiam te nunna lâk hi A ruahman dân nena inkalh tlat a ni. Edenah chuan thihna awm lo tûr a
ni. Huana thingrahte chu mihring mamawh chaw chu a ni.

Kîr Tûra Kohna

(Written 1890) E. from U.T. 5, 6
113. LALPAN A mite chu theite, thlai te leh chinei (buh) te eia nung leh turin a duh a ni. Kan nu
leh pa hmasaberte tân khân, a nihna ang anga ei tûrin Pathianin thei a buatsaihsak a ni.
(1902) 7T 125, 126

28
 29

114. Pathianin A mite tân A thawhsak reng a. Sum hnâr tel lova awmtîr a duh lo. Mihring
hnena a tira chaw a pêk ang kha ei turin a hruai kir leh duh a. An chaw tur chu Amahin a
buatsaih thil a\ang chauhin an siam tur a ni. Hêng chaw atâna hman tlangpui thilte chu theite,
fangnei (buh, dal etc.) chi te, theipilsak chi rêng rêng (badam, mîm) te, thil zung leh bulbâl nei
chite pawh hman a ni bawk ang.
Letter 3, 1884
115. Pathianin A mite chu a tira a lo duan tawh lamah chuan hruai leh a tum a ni tih hi vawi
tamtak hmuhtir in ka awm a ni, chu chu ran thi saa in châwm loh tur a ni. Mipuite hnêna kawng
\ha zawk zirtîr turin min duh a ni.
Sa hi hnâwl a nih a, chu lama kan tui tih zawng kan zawn lohva, theite leh fangnei chi duhna
kan inzirtîr chuan Pathianin a tira a lo duan lâwk ang chu a lo ni thuai mai ang. A mite chuan sa
hi an hmang lovang.

|HEN II—CHAW MAWL TAK CHU

Hmuh Thiam Thuaina Tura |anpuina

(1869) 2 T 352
116. Ei tûr chu a mawl thei ang ber chi anih hun tur a awm ngai anih chuan tûn hi a ni e.
(1880) 4T 515, 516
117. Pathianin mite chu nungchang \ha leh chak tak nei turin A duh a ni. Hun – rawngbawltu
mai te chu nakina lawmman ropui tak dawngtu te an ni lovang. A hna thawk tûr chuan rangtaka
hriatthiamna nei leh fîmkhur taka mi ngaihdân dap lâwr thei mi hi A duh a ni. Ei lamah an
insûm tur a ni a, an chaw ei dawhkânah chaw man tam leh nawmsak bawln alam chi an awm tur
a ni lova; an thlûak chu an hmanrim hle a, taksa sawizawina an tlâkchham bawk chuan, chaw \ha
pawh nisela tlêmte chauh an ei tûr a ni. Daniela rilru fimzia leh a thiltuma a ruhziate, hriatna a
neih \hatzia te kha \awng\aina nun a neih vâng leh chaw mawl tak a ei vâng an ni deuh ber a ni.
(1885) 5T 311
118. Ka \hian duh tak te u, natna te hi do lovin in châwm lian a, a thiltihtheihnaah in intulut
zawk \hin. Damdawite hi hmang lovin, hriselna dânte hi fîmkhur takin zawm mai teh u. In
nunna hi in ngai pawimawh anih chuan chaw mawl tak, a mawl thei ang bera buatsaih chu ei ula
taksa sawizawina tam zawk nei rawh u. Chhûngkaw member tin hian hriselna siam\hatna hi an
mamawhin an hlawkpui a ni. Mahsela damdawi hman reng mai hi bansan hmiah tur a ni; natna a
tihdam a hnêkin taksa pum a tichak lova, natna a kai awlsam tir zâwk a ni.

Tawrhna Tamtak Pumpelhin

(1868) 2T 45, 46
119. In nunah hriselna siam\hat hi in kengkawh tur a ni; mahni inphatin, Pathian ropuina turin in
eiin in in tur a ni. Thlarau do \hin tisa châkna chu bânsan rawh u. Thil engkimah insûmna in
mamawh a ni. Hetah hian kraws chu inhawisan a ni. Hriselna \ha ber mai chu i neih theih nân
chaw mawl tak ei reng chu i hna a ni. I kalkawnga vânin êng a pêk phal che ang zela i nun phawt
chuan natna tamtak lak a\angin i chhungkua chu humhim an ni ang. I kawng zawh ang zelin a
rah chu i seng dâwn. Hetiang kawng i zawh chhunzawm zel chuan Pathian chu in chhungkuaah
a lo kal lovang a, a bik takin mal a sawm lovang che u, tin, tawrhna lak a\angin hun him tur che
u in thilmak a ti lovang. Chawmawl tak, mawsawlâ te, sa te, mawm lam chi reng rengte tel lova
chaw i ei chuan i tân malsawmna a ni ang a, i nupui pawh tawrhna te, lungngaihna te leh
hrehawmna tamtakte lak a\angin humhimin a awm ang.

NUN MAWL TAKA NUNTÎRTUTE

Pathian hnena rawngbawlna \ha famkim nei tur in A thil ngiat hriatchianna fel tak i nei tur a
ni. Chawmawl ber, a mawl thei ang bera buatsaih chu i hman \hin phawt chuan i thluak thazâm
\ha tak ma ichu tihchak loh a ni lovang a, a ti zeng loin, a tinghawng bawk hek lovang, a thil
thianghlim thliar thei loin a siam bawk hek lovang che; tlanna hlutzia te, krista silfaina thisente
chu engmah hlutna nei lovah a ngaihtîr hek lovang che.
―Intlansiak hote chu an zain an tlân a, nimahsela pakhat chauhin lawmman a hmu \hin tih in
hre lo vem ni? In hmuh theih nân chutiang takin tlân rawh u. Intlansiaknaahte chuan a bei \âlh
\âlh apiang chu engkimah an insûm \hin a ni. Anni zawngin lallukhum chhe thei hmu tûrin an
bei a; keini erwh chuan lallukhum chhe theilo hmu tûrin. Chutichuan tiam chin lam panin ka tlân
nghat nghat a ni, boruak mai hnek lovin mahni ka in hnek zâwk \hin a, chuvang chuan ka taksa
ka tichhel a, ka thuhnuaiah ka dah tawh a ni, chutilochuan midangte hnêna ka tlângaupui hnu
pawhin engemaw tiin keimah ngei hi paih thlâkin ka awm dah a nge.‖
Miten an thiltuma lawmmanah lallukhum chhethei emaw pangpar emaw aia sâng lo an neih,
engkima insum an tum chuan lallukhum chhe thei lo leh ropuina chuaithei lote, Jehova
Lal\huthleng a awm chhûnga nunna te, leh Chatuan hausakna te, chawimawina chhe theilo leh
ropuina ral thei lote zawng intite hian mahni inphat a, kawng engkima insumna nasa zawk daih
chu kan nei tur a ni a sîn.

29
 30

Kristian intlansiakna a tlânte hmaa thlêmna awmte hian mahni inphat a, an ransa rilru chu
thununa, an taksa an thuhnuaia an dah theih nen engkimah insumna chu neiin, an ei leh inah te,
châkna \ha lote pawh chu an thunun dawn lo‘m ni< Châkna avanga khawvela chhiatna lo awm
chu pumpelhin Pathian nungchang \awmpuitute an lo ni thei ang.

Beihhrâmna Lawmman Chu

(1905) T.R., pp. 285, 286
120. Ei tui \hang, taksa tâna chak leh mi chawktho thei ei \hinte chuan, an tui tihna a ngawng zo
tawh a, vawi lehkhat maiah chaw narân leh mâwl an ei hleithei \hin lo. An tui tihna pangngaia
awm leh tur chuan hun engemawti chhûng a duh a ni, tin an pumpui khawlo tawh pawh ngaiawh
\ha leh turin, hun rei deuh hlek a mamawh bawk \hin. Nimahsela chaw hrisel an ei fan fan zel
chuan , hun engemaw hnuah tui tihna an nei leh mai ang. Chaw hrisel tak lo tui rûk zia chu an
hmuchhuak ang a, thildang tui tak, mahsela hrisel lêm lo te aiin chutiang ei chu a lo hlimawm
zâwk daih tih an hre mai ang. Pumpui hrisêl \ha tak, natna nei lo leh hman rim lutuk loh chuan a
hna chu \ha takin a thawk thuai thei ang.

Hmâ I Sâwn Zêl Ang U

(1864) Sp. Gifts IV, 132
121. Ei lama siam\hatna chuan hna leh senso a titlem. Chaw hrisel leh mâwla lungawina chuan
chhungkaw mamawh chu awlsam takin a neih tir thei a ni. Chaw man tam chuan taksa leh rilru
hriselna chu a tichhe thei \hin.
Letter 309, 1905
122. Eng kawngah pawh ren hlek lova khawsakna chu a awm tur ani lo tih hi kan ngaihtuah tur
a ni. Chaw thianghlim leh mawl, a mawl thei ang a buatsaihna chuan kan lungawi tur a ni. Hei
hi mi lian leh tête chaw tur chu a ni. Thildang \ha lo nêna chawhpawlh chu pumpelh hmiah mai
tûr. Vanrama thihtheihlohna nun kan neih theih nan kan inbuatsaih a ni. Tidamtu ropui leh
chaka thiltihtheihna leh êngah chuan kan hna chu thawh kan beisei a ni. Mitinin mahni inhlanna
hna chu kan thawk tûr a ni.
Halth Reformer, August 1866
123. ―Ka hriselna vawn \hat reng nan engkawng \ha ber nge ka zawh ang<‖ tiin mi tamtakin min
zâwt \hin. Ka chhânna chu hei hi a ni e, i nihna dânte chu bawhchhe suh la, eitur \ha lo in inti tlai
suh; chaw mawl tak ei la, mawl \ha tak leh hrisel takin inchei rawh; hrisel takin thawk la tichuan
i damlo ngai lovang.
Inkhawmpuinaa Chaw
(1870) 2T 602, 603
124. Inkhawmpuina (Camp meeting) ah chuan thil hrisel ber te, a mawl thei ang bera chhumte
thilthak chi leh mawm chi n ilo te tih loh chu thil dang engmah ken loh tur a ni.
An thil chhumah te hriselna dân an zawm phawt chuan, inkhawmpuina atâna an inbuatsaih naah
tumah an damloh a \ul lovang tih chiang takin ka hria. Chhang thlum lam chi (cake or pies) an
siam lohva, chhang mawl tak leh thei phoro emaw, a \ina siam emaw te an neih chuan
inkhawmna tur atân an inbuatsaihnaah leh inkhawmnaah pawh an damloh a \ul hauh lovang,
inkhawmpui chhûng zawngin chaw lum lova an ei a \ul lo, leiah chaw tihlumna tur thuk a awm
fo \hin a ni.
Unau mipe leh hmeichhia te chu inkhawmpui naah an damlo tur a ni lo. Zîngah leh zânah
lum takin an in chei a, boruak awmdân ang zela an inchei a, a hun taka an mut a, chaw mawl tak
an ei a, chaw ei kar lakah engmah an ei lohva, an thisen kal dân a dik phawt chuan an damloh a
\ul hauh lovang le. Inkhâwm chhûngin an dam viah mai ang a, an rilru chu a lo fiah kâk mai ang
,a thutak chu an lâwm ang a, taksa leh thlarau thar \ha takin in lamah an haw leh thei ang. Nitina
hna nasatak thawk \hinte chuan insawizawina an titawp a, chuvangin an chaw ei tam pangngai
chu an ei tur a ni lo. Chutianga inkhawmpui chhûnga hna thawk mang lo leh insawizawi awm
mang silova an chaw ei pangngai \hin an ei chuan an pumin a tuar ngei ang.
Hêng inkhâwmnaahte hian a bîk takin thluak thiltihtheihna chu chakin hrisel sela kan duh a
ni, chutia hrisel thei ang bera a lo awm chuan thutak chu a lo hriain a lo lâwmpui ang a, a vawng
reng thei bawk ang; inkhawmpui zawhah pawh mitinin an chingzui zel thei ang. Chaw mawl tak
pawh nisela eipuar lutuk chuan pai\awih tûrin thluak chakna a mamawh leh zel dâwn a ni.
Thluak pawh kha a lo chau ang a, an meng hleithei dawn lo ani. Thutak an hriat ngei tur leh an
hriatthiama an hman mai tur pawh kha, an chaw ei puar lutuk avanga an thluak pawhin a lo zen
deuh thaw phah avang khan an lo bo zo vek \hin a ni.
A lo berah pawh zîng tinin thil lum ei turin mitinte hi ka râwn a ni. Hei hi awlsam te in a tih
theih a ni. Thil tuiril lam (be, buh dailuah) in siamthei a ni. |hâp fai ngai a nih chuan \hap fai
ula, thil tuiril chu bawnhnute nên chawhpawlh in ei rawh u. Hei hi inkhawmpuina hmunah
chuan a tuiin a hrisel êm êm a ni. In chhang chu a ro anih chuan thiltui ril lumah chuan chiah
nawi ula, tui in ti ngawt ang. Chaw vâwt ei hi ka pawmpui lo a ni, a chhan chu – a chakna kha,
pumpuiin pai\awihna a lo thawh hma khan, a lum tâwk a khawchhûngin alo siam hmasak a
ngaih tlat \hin vâng a ni. Chaw mawl leh hrisel bawk si dang pakhat chu be (beans) lam chî

30
 31

chhum emaw hem hmin/ur emaw hi a ni. A \hente kha tui nên chawhpawlh ula, bawnghnute
emaw a dak emaw telhin, tui hâng siam rawh u; chhang pawh thil tuirîlah chiahin a hman theih
bawk.

Picnic Chhûnchaw Chu

(1867) IT 514
125. Khawpui emaw thingtlang emawa chêng chhûngkaw tamtakte chu inthurualin, an nitin
hnathawh hahthlak takte chu chawlhsanin Pathian thilsiam mawi tak hmuh theihna hmun nuam
dîl sirah emaw thingbuk hlim nuam tak awmna emawah kalchhuakin hun va hmang rawh se.
Chaw mâwl leh hrisel, theite leh fang nei chi \haber ber te keng sela, thinghlim hnuaiah emaw
vandumpâwl ruih hnuaiah emaw hlim takin chhûn chaw chu ei rawh se. An kal velna,
insawizawi leh hmun mawi takte chuan an ril a ti \amin, lalte pawhin an awh êm êm mai tur
chaw chu an ei thei dawn a ni.
Letter 135, 1902
126. Hriselna siam\hatna thawktute chuan an beisei ang ngeia thil a awm theih nan \ha
hnemngai takin thawk rawh se. Hriselna tichhe chi reng reng chu malmâk rawh se. Chaw mawl
leh hrisel chauh ei rawh se. Thei hi a \haber mai a, siam a awlsam si. Chhang thlum te, cake te,
hmawmsawm thlum chi te chu hnâwl ni rawh se, chutilo chuan insûm a harsa \hin a ni. Chaw
vawi khat eiah hian chi hrang tlem zawk siam nisela, lawmthu sawi chunga ei ni ngei rawh se.

Intihhlimna Mawl |ha

(1900) 6T 345
127. Krista chuan Ama nun ngeiah mikhual chunga \hatna zirlai hi a pe a ni. Tuipui kama mipui
ril\âmin an hual vêl lai khân ei tûr pe lovin A hawntîr mai lo. A zirtîrte hnenah, ―Nangmahnin
eitûr pe rawh u,‖ (Matt. 14:16) a ti a ni. Thilsiam theihna thiltihtheihnain an mamawh tâwk chaw
ei tûr a pe a ni. A chaw pêk pawh kha mâwl \ha tak a va han ni êm! A hautak lo teh a nia. A thu
thua Van hausakna zawng zawng neitu chuan mipuite tân khan chaw hautak deuh mai pawh a
hlui \euh thei. Mahsela tuipui vêla chêng sangha mantu-te nitin chaw, an mamawh tawk chu A
pe mai a ni.
Tunlai mite pawh hian leilung dânte nêna inrema awmin, khawsak mawl takin awm sela
chuan mihring chhûngkaw mamawh zawng zawng eitur tamtak chu a awm ang. Duhthusam
tlêm zawk alo awm ang a, Pathian kawng hnathawhna hun remchang tam zawk a lo awm bawk
ang. Hautak deuha khawsakna lama mipui Amalama hip tum hi Kristâ duh zawng a ni lo.
Khawsak dân tur A pêk chu mawl te mai a ni a, an nitin nuna an mamawh \heuh A thiltihtheihna
leh A hmangaihna te, ngilnei taka A enkawlnate chu an ni.
(1865) H. to L., Ch. 1, 54, 55
128. Krista zuitua inchhâl a hmei a pate hi thil chîn thar leh ei puar lutuk bawihah hian an awm
fo mai. Kan hun hlû leh thahrui, ruahmanna thil duan lâwk ropui leh \ha tak tak tihpuitlinna
atâna hman tûrte hi, hlimhlawp thil changkâng tak tak anga kan ngaihte nei tûra inbuatsaih a,
eitûr hrisêl lo siam nân hman an ni zâwk sî \hîn. Thil chin thar anih avangin mi rethei tak tak te
leh an nitin hnathawh a in châwm hote pawh hian an mahni rawn kan/tlawhtute tân cake manto
tak te, thei chhum hnãn te, thlai cake te, chaw chin thar hrang hrang te buatsaih nan hun an
hmang \hin a, hêng chaw eitute lah hian an lo nat phah bawk si. Chutihlaiin an fate leh anmahni
tân silhfen lei nan heng thilsiam nâna an hmanral te hi an mamawh tlat bawk si a ni. Hêng pum
in a nat phah chaw chhum nâna an hun sên ralte hi an fate sakhaw lam leh rilru chhungril lam
\hat na tura zirtîr nân an hmang zâwk tur a ni.
Hetiang thilthar chinna atana an in tlawh pawhna ah hian in eipuar lutukna a awm fo \hin.
Min tina thei ei leh inte buatsaih anih \hin avângin an chaw pai\awihna khâwl chuan a lo la hrep
\hin a ni. Heng paih chhuah lehna tur hian a \ul lovah chakna pawimawh takte chu hman alo
ngai a, chu chuan chauhna a rawnawm tir a, thisen kal vêl chu a tibuai bawk a ni; chuvangin
taksa in relbawl dan tinrêng chuan chakna mamawh tak maite chu an lo tlachham ta a ni. In
tlawhpawh tawnna a malsawmna dawn tur chu hlohin a awm fo \hin, a chhan chu – nangmahni
lo tlengtu chuan in ei leh bar leh in tur buatsaihin, inkawmna pawh neihman lovin hna thawkin a
buai reng vang a ni. Kristian a hmei a pate hian chutianga ei tur tuihnai buatsaih vak mai chu an
rem tihpui ngai tur a ni lo. In va tlawhna chhan chu ei lehin lam a nuam tawl lam ni lovin, in
kawm hova, ngaihdânte inhrilhtam a, malsawmna a lo nih theihna tur a ni tih hrethiam rawh se.
In in biakna chu nungchang ropui leh sâng tak lam ni sela, nawmna sâng ber chu in chang a ni
tih inhriatna chu nakin hnuah pawh in hre reng thei dawn a ni.
(1865) H to L, Ch. 1, 55, 56
129. Mikhual thlengtute chuan chaw hrisel leh \ha theite fang nei chi te leh thlaite a\anga siam,
a mawl thei ang leh a tui thei ang bera siam ni rawh se. Chutiang chuan hun leh senso a titlêm a,
a tâwk chauha ei chuan tumah a hliam lovang, khawvel thil lama inpete chuan ei leh in lama
nuam an chen theih nan an hun te, an sumte, an hriselna te an pek phal phawt chuan, pe mai
rawh se, hriselna dânte an bawh chhiatna rah chu an seng mai ang. Mahsela Kristiante chuan
heng thilah hian an dinhmun chu an hre chiang tûr a ni a, kawng dik lam hawi zawngin mi an

31
 32

hnehtheihna (Influence) chu an hmang tur a ni. Heng thilchin tharte, hriselna leh thlarau
tichhethei pipu dânte chu siam \ha turin thil tamtak an ti thei a ni.

Hriatlâwkloh Mikhual Tâna Inpeihsain

(1905) T.R., p. 310
130. Chhûngkaw hotu \henkhatte chuan inlêngte lo lawmnân an in sêng \euh \hin a, an
chhungkhaw ei tur a tlâkhniam phah \hin. Hei hi thil âtthlak tak a ni. Mikhualte lawmnân chuan
mâwl tak zâwk ni sela; chhûngkaw pawimawh chu ngaihsak ni phawt rawh se.
Renchem dân thiamloha leh thil chin phuahchawp te hian a \ul hun lai tak leh malsawmna
anih theih hun lai takin hawihhâwmna a chhuahtir thei \hin lo. Kan chaw ei dawnkâna kan chaw
buatsaih \hinte hi beisei phâkloh mikhual lo awm thut pawh nise ei siamtu buatsaih buai leh ngai
lo tur a ni \hin bawk rawh se.

Tisa Lam Chaw Chu Ngaihtuah Tlêm Rawh

Letter 73, 1896
131. Thu chu kan ngaihtuah reng tûr a ni a, kan ei ang a, kan \hialsawm (ngun taka ngaihtuah)
ang a, kan hmang nghal ang a, kan chhawr nghal bawk ang, chutichuan kan nun pui zel nghal
dawn a ni. Nî tina Kristaa inchâwmte chuan midangte pawh an thil ei tur lam ngaihtuah tlêm
turin a nundan chuan a zirtîr ang a, thlarau tâna chaw an pêk tur lam chu an ngaihtuah nasa zawk
bawk ang.
Mi tin tâna chaw ngheina dik tak tur chu hei hi a ni. Mi chawk tho hluai thei chaw rêng rêng
chu bânsan a, Pathian min pek tamtak, chaw hrisel leh mawl, dik taka hman thiam hi a ni. Mite
chuan tisa lam thil chaw ei leh in tur chu an lungkham tlêm tur a ni a, Vanlam chaw, nunna leh
rimawi an sakhaw nuna petu tur chu an lungkham tam zâwk tûr a ni.

Nundân Mawl Thiltihtheihna Siam\hain

(1882) 5T 206
132. Tunlai inchei dan thar tel lova mawl tak leh mawi tawk tak si a kan inchei chuan; kan chaw
ei dawhkana chaw senso tam leh hautak chi tel lova, chaw hrisel leh mawl tak chi chauh kan
chhawp a; kan inte pawh mawl tak leh \ha tak sia kan sak a, in chhûng pawh chutiang bawka kan
chei chuan, tithianghlimtu thiltihtheihna thutak chu tih lanin a lo awm ang a, finglo mite hnenah
huhâng, thiltihtheihna chu a rawn thlen dawn a ni. Amaherawhchu hêng thil ah te hian khawvel
tih dân ang zui a, a \henah phei chuan nasa zawk maha thil kan tih chuan thutak kan puanna
chuan kawngro a su lo hle ang. Thutak ring inti si, an thiltiha an rinna kalh zawnga khawsa mi
an awm chhûng chuan tûna hun atana thutak khûn tak chu tunge ring ang le? Kan tana Van
tukverh khartu chu Pathian a ni lova, khawvel awmdan leh tihdân kan zuina hi a ni zawk a sin.
(1905) T.R., p. 36
133. Pathian thiltihtheihna mak tak hmangin Krista chuan mipuite chu A hraipuar ta anih chu,
nimahsela A hmanrua chu ava nêp em! Galili dila sangha mantu vawikhat ei – chhang per panga
leh sangha pahnih chauh a nih chu.
Krista chuan mihring tân ei tûr tuihnai tak leh hautak deuh pawh A pe thei a, nimahsela an
tisa châkna tihtlaina mai tur chaw chuan an \hatna a thlen dawn lo. He thilmak a\ang hian Krista
chuan zirlai mâwl tak kawhhmuh A duh a ni. A tirtea Adama leh Evi te ang khan miin thilsiam
nêna inrema thil chin mawl tak neia a khawsak phawt chuan, chhûngkaw tan tlâkchham engmah
a nei lovang. Nimahsela mahni hmasialna leh ei leh in uar lutukna hian tlâkchhamna te, sualna
leh tuarnate a thlen \hin.
(1875) 3 T 401
134. Kristiana inchhâlte hian an sum leh pate hi taksa cheimawi nân leh an chênna in tihmawi
nân te leh ei leh in atana hriselna tihche theithilahte hian ren chem deuhin hmang sela chuan
Pathian robawmah sum tam zawk a dah thei ngei ang. Chutiang chuan an Tlantu, van kalsan a,
A hausaknate A ropuina te hlipa, chatuan hausakna kan neih theihna tura kan aia lo rethei ta a
kha an entawn ang.

|HEN III – CHAW |HA TÂWK

Ngaihthahna Lam Thil A Ni Lo

[C.T.B.H. 49, 50] (1890) C.H 118
135. Kan châkna \ha lo titlai tur ringawta ei hi thil dik lo anih avang ringawtin kan chaw
chungchang hi kan ngaihthah mai tûr tihna a ni lo. Thil pawimawh ber a ni si a. Chaw chhia leh
kan thlang tur a ni lo. Mi tamtak chu natna in a tichak lova, mi tichak thei chaw chhum \ha tak
an mamawh a ni. Midang zawng zawng aiin hriselna siam\hatute hi tihluat tukna lakah an
fîmkhur tur a ni. Taksa hian châwmtu \ha tawk a nei tûr a ni. Pathian, A hmangaihte muttuina
petu chuan an taksa hrisel taka a awm theih nân chaw \ha a pe nghal bawk a ni.
(1905) T.R., p. 257

32
 33

136. Hrisêlna \ha tak kan neihtheihna tur chuan thisen \ha tak an nei ngei tûr a ni; thisen hi
nunna tui luang a ni si a. Hmanral tawhte a siam \ha leh a, taksa chu a châwm \ha leh zêl a ni.
Chaw\ha tak tak pêk anih a, boruak thianghlim hmanga tih thianghlim leh tihchak anih bawk
chuan taksa pêng tin rêngah nunna leh chakna a sem darh \hin a ni. A kalkual \hat poh leh
hetiang hna hi a kal \ha mai a ni.

Phal Taka Pathian Ruahmanna

[C.T.B.H 47] (1890) C.H.114, 115
137. Kan ril\âmna titlai turin Pathianin ei tûr tam tawk min pe a ni. Mihring hmaah chuan
leilung thilsiam te A pharh duai mai a, chaw chitin reng tui tak tak te, taksa tana chakna tur hlir
maite chu a pê a ni. Hêng zawng zawngte hi kan Pa thilphal Vana mi chuan in duh duhin in ei
thei ang a ti a ni. Thei te, fang nei chi te, leh thlai te, mawltea buatsaih, thak leh mawm lam chi
tel lo, chaw hrisel ber bawnghnute nena pawlh te chu An ei thei a ni. Taksa chakna an pe a, an
tuarchhel phah bawk, rilru chakna an nei nghal bawk a ni. Hengte hi taksa titho hluai thei chaw
te chuan an pe ve thei lo.
MS 27, 1906
138. Fang nei chite, thei te, thlaite leh thei pilsak te hian kan mamawh chaw zawng zawngte
chumin pe thei a ni. Rilru mawl leh thianghlim taka LALPÂ hnena kan lo kal chuan sa tel lova
chaw hrisel tak buatsaih dan min lo zirtîr ang.

Chaw Chhiain Hriselna Siam\hatna A Tihmingchhia

Letter 135, 1902
139. Kan mi \henkhatte chuan hre reng chungin chaw \halo chu an ei duh lo, chutih laiin taksa
inekawlna \ha atana thil \ul leh pawimawh petu chawte chu an thlahthlam leh si a ni. Kan
thlahthlam tawh chaw hlauhawm aiah chaw hrisel leh tui bawk si ei loh hi hriselna siam\hat
dodalna a ni tih i hre reng ang u. Chhûngkaw tamtak ei ber \hin aia \ha chakna petu chaw kan
bautsaihnaah hian remhriatna leh fîmkhurna a ngai êm êm a ni. Hemi titur hian Pathiana rinna
neih te, tum nghehna neihte, in \anpui tanna neih te an mamawh a ni. Chakna petu chaw \hate hi
tlâkchham an lo ni chuan hriselna siam\hat hna tân hian demna a rawn thlen dawn a ni. Thi thei
kan ni a, taksa vawng\ha rengtu chaw chu kan ei ngei tur a ni.
[C.T.B.H 58] (1890) C.H 155, 156
140. In chaw ei dân hi in enfiah rawh u. A chhan leh a rah chhuah chu zir ula, mahsela hriselna
siam\hat dodal zawngin, hriatlohna avangin in lo kal mai thei a, chuvangin hretu der angin awm
miah suh ang che u. Taksa hi thlahthlamin hmang sual suh u, chutilochuan A phu ngei
rawngbawlna chu Pathian hnena hlan thlâk lohin a lo awm mai ang. Ka hriat chian ngeiah pawh
kan hnaa thawktu \anglai ber berte pawh hetiang ngaihthah avang hian an lo thi tawh a ni. Taksa
enkawlna tura chaw tui leh chakna petu buatsaih hi inchhûng enkawltu hna hmasa berte an ni.
Chaw atana thil \ulte lei theih loh ai chuan silhfen leh in chhung bungruate chu nei tlêm zawk
mai rawh u.
Mimal Mamawh Ang Zela Chaw Siam Rem
(1902)7T 133, 134
141. Kan chaw hmanah hian remhriatna \ha tak kan hmang tur a ni. Chaw \henkhat kan ngeih
loh zâwng te an lo awm a, a chhan hre tura lehkhate kan in thawn ruai a ngai lo. Chaw chu
tidanglam mai rawh; chaw \henkhat chu titlêm la, siam dânte pawh tidang lam mai rawh.
Chutianga i pawlh danglam chuan engtinnge min khawih dân chu kan hre mai ang. Hriatthiamna
nei mihring kan ni a, mimal tin hian a dân tlangpui chu zir ila, kan tâna chaw \ha ber tur chu kan
thiltawh ah leh hriatah kan titlu thei mai ang.
(1905) T.R., p. 284
142. Pathianin chaw hrisêl chi hrang hrang min pe a; mitinin mahni mamawh atâna \ha ber tûr
mahni \heuh inchhinna a\ang leh ngaihtuahna fîm tak a\angin kan thlang tûr a ni.
Lei hian thei rah te, theipilsak te leh buh te hi min pe hnem hle a, tin, thil phurh sawn
velnaten hma a sâwn mêk zêl bawk avangin ram hrang hrang deuh chhuah te hi a kum têlin mitin
tân hmuh a awl tial tial a. Chutichuan kum reilote liam taa nawmsip bâwlna ang maia ngaih\hin
chaw tamtakte chu tûnah chuan mitin mai hmuh phâk leh nitin mamawh a lo ni ta. Thei rah rote
leh \ina (bûra) thun te hi a ni bik zual.

|HEN IV—RAM HRANG HRANGTE CHAW

Sik Leh Sa Leh Boruak Awmdân Nêna Inmilin
(Letter 14, 1901)
143. Sik leh sa emaw khaw awmdân a zir zelin chawte chu siam nisela. Ram pakhat tâna chaw
remchângte chu hmundangah chuan a rem ve kher lo ang.
(1905) T.R ., p. 284
144. Amaherawhchu chaw hrisel tinrêngte hi englai hun pawh akan tâna \hatna in ang vek an ni
rêng rêng lo. Chaw ei tur thlan thuah hian fîmkhur hle a ngai. Kan ei tûrte hi kumkhat chhûnga
sik leh sa awmdânte, kan chênna lum leh vawh dânte leh, kan hnathawhte nêna inmil zêla an ni

33
 34

tur a ni. Chaw \henkhat, hunkhat emaw boruak engnge maw hunlaia \ha tak si, hundang atâna
\ha lêm kher lo a awm. Chutiang bawk chuan mi hring hrang tân leh hna hrang hrang thawk tân
chaw \haber a in anglo \hin. Chutichuan taksa hnahah taka thawk \hinte tâna chaw \ha tak chu
hahdam taka thawk \hinte emaw, rilru lama rim taka thawk te tân a \ha duh lo khawp mai.
Pathianin chaw hrisel chi hrang hrang min pe a, mitinin mahni mamawh atâna \ha ber tur mahni
\heuh inchhinna a\ang leh ngaihtuahna fim tak a\angin kan thlang tur a ni.

Chakna Chawte Ramtinah Hmuh A Ni

Letter 135, 1902
145. Kan chaw tihmawlnaah hian hmasawnna fel tak i nei ang u. Pathian zârah, ram tinin taksa
siamna atâna mamawh chakna phai chau an siam chhuak a ni. Hêngte hi chaw châkawm tak leh
hrisel tak atân siam tur an ni e.
(1905) T.R., pp. 286, 287
146. Remhre taka thil kan ruahman phawt chuan hriselna atana \ha ber chi ramtin deuh thawah
hmuh theih a ni. Buhte, chhangphut te, vaimin te leh chhangphut buhchikhat (oats) chi hrang
hranga buatsaihte hi hmuntinah a awm tawh a, hêng be lamchi rêng rêng te, bepuite leh dailuahte
ang pawh hi a tam ta. Hêngte hi mahni rama theirah emaw ram dang a\anga lâkluh emaw nên,
mahni hmuna thlai chi hrang hrang a\angte hian sa ei ngai lo ei tur famkim tâwk hmuh theih te
an ni.
Thei tihro hêng rêp ro te, thei te (prunes or plum), apple te, pêr thei te, theitê (peach), theitê
chikhat (apricot) te hi man to teh chiam lova a leitheih chuan, eng hna thawk tân pawh chakna
leh hrisêlna pe theitu atâna eitur rinpui berah hman theih a ni tih hriat chhuah a ni.

Ram Lum Atâna Thurâwn

Letter 91, 1898
147. Ram lumah chuan eng hna pawh nisela hnathawktu chu ram vawt nuam lama thawktu ai
chuan hna tlêm zawk deuh pêk tûr a ni. Lalpa chuan vaivut mai kan ni tih A hrereng.
Ram lumah chuan chaw ah chini (sugar) telh tlêm tur a ni, tichuan harsatna pawh tawh tlêm a
ni ang.
Hriselna Siam\hat Zirtîrnaah Remhriat A Ngai
Letter 37, 1901
148. Kan hna hi fel leh mâwl \ha taka thawh kan duh chuan mihring chungkaw nunzia kan hre
phawt tur a ni. Khawvel ram hrang hranga chêngte tan Pathian chuan ei leh bar tur a chhêk
khawl a ni. Pathian thawhpui duhtute chuan Pathian grêp huan ropui takah chuan hrisêlna siam
\hat thu hi engtinnge an zirtîr dawn tih fîmkhur takin an ngaihtuah tûr a ni. Eng ang chaw nge
eitur ni a, ei loh turte fîmkhur tkain an sawi chiang tur a ni. Pathian chhandam tûr mipuite hnena
zahngaihna thuchah sawi turin mihring thuchah kengtu leh \anpuitu Pathian chu an \angrual tur a
ni.
(1909) 9T 159
149. Ei leh in turah hian tuman chiang takin kan in sawi sak lêm lo; amaherawhchu ram
\henkhatte theirahte, buhte, theiphilsak te tamnaah chuan Pathian mite tân chuan sâ hi chaw dik a
ni lo tih kan sawi a ni.
(1902) 7T 126
150. Kum tluan deuh thawa theirah nei thei rama chêngte chuan theirah malsawmna an han
dawn ah hian lo harh chhuak sela tih hi LALPÂ duh dân a ni. Theirah lawh thar kan ei tam zawh
poh leh malsawmna kan dawng tam mai dawn a ni.

Pathian Kaihhruaina Thutiam

(1902) 7T 124, 125
151. LALPA chuan khawvel pumpuia mi tamtakte chu an chawah theirahte, buh lam chite leh
thlaite hmang se tih zirtîr a duh a ni. Chu chuan an nun a tisei ang a, natna an neilo bawk ang.
Dawrpuia hriselna chaw siam dân tur la hmungai lo te chuan fing takin an thawk ang a, leilung
theirah chhuahte chuan enchhinna an neizui zel bawk ang, tin, heng thil rah chhuahte hman dân
turah êng pek an ni ang. LALPAN tihtur chu a entir ang. Khawvel ram \henkhata A mite thiamna
leh hriatthiamna pe tu chuan khawvel ramdanga A mite hnenah pawh thiamna leh hriatthiamna a
pe bawk ang. An awmna ram apiangah anmahni nêna inhmeh leh rem takin ei tur chu buatsaih
zel hi A duhdan leh a tum dân a ni. Pathianin Israel fate chawm nân Van a\anga manna a pe ang
khan A mite ramtina awmte chu thiamna leh finna A pe ang a, sa ei ngai miah lovin chaw atân
heng ramte thil tihchhuah hi an buatsaih ang.
(1902) 7T 133
152. Ram tinah mipa leh hmeichhia te chuan an talent tipungin, an mahni awmna ram \heuhah
chuan leilung rah chhuahte chuan chaw hrisel te buatsaih turin fuih nise tih hi LALPÂ ruahman
dân chu a ni. Pathian en reng chungin, A Thlarau kaihhruaina hnuaiah an thiamna leh thilsiam
thiamna an hman duh phawt chuan, leilung thil chhuakte chu chaw hrisel taka buatsaih dân chu
an zirthiam thuai ang. Chutiang chuan miretheite pawh sa ei ngai lo turin chaw buatsaih dân an

34
 35

zirtîr thei ang. Anni pawhin midangte pawh chu an zirtîr chhâwng ve leh zel bawk ang.
Chutiang hna chu \hahnemngai tak leh chakna nêna thawh tur a ni. Tun hmain hetiang hian tih lo
ni tawh sela chuan, tunah hian thutak ah mi tam zawk an lo awm tawh ang a, mi zirtîr thei tu tur
tam zawk an lo awm bawk ang. Kan tihtur chu i lo zir ang u; Kan zir ang zelin i ti bawk ang u.
Pathianin kan hna atâna A lo pêk tawh chu, mite min tihsak nghâk mai lovin, leh mite rinchhana,
tive thei lo anga inngaih hi bânsanin i thawk vek ang u.

BUNG—5
CHAW PAI|AWIH LAM CHHUINA

CHAW PAI|AWIHNA LAM CHHUINA

Leilung Dânte Zahna Avanga Lawmman
Letter 274, 1908
153. Zah tak leh \ha taka pum enkawl anih chuan lawmmanah ngaihtuahna fim leh rilru chakna
neih a ni ang. I chaw pai\awihna khâwl pawh a hun lovah a chau mai lovang. Pathianin finna
min pêk avangin eiah te, zirnaah te leh hnathawhnaahte fing taka an tih zel avangin lawmthu
sawi tur kan ni. Kan thâw hi a lo rimtui a, a thianghlim theih nân kan taksa enkawlna hna
thianghlim tak chu i ngai pawimawh ang u. Hriselna siam \hat chung chânga Pathianin êng min
pêkah kan lâwm tur a ni a, he thu hi midangte pawhin an hmuh ve theih nan thu leh thiltihin i bei
ang u.
Eitam-Luatin Taksa A Khawih Dânte
(1870) 2T 364
154. Eitam luatin kan pum eng angin nge a khawih le? Pumpui chu alo chak lo ang a,
pai\awihna khâwl pawh a lo châu a, a lo damlo bawk nên, thil \ha lo tinreng a rawn thlentîr ta
\hin a ni. Mite chu lo damlo tawhsa an nih chuan, harsatna a rawn tihpun sak a; an nîtin nunah an
pawimawhna chu a lo tlêm tial tial ta \hin. An pumpuia an chaw pai enkawl turin a \ul lovah an
thiltihtheihna an hman phah vak \hin.
Letter 37a, 1896
155. Hetianga insumlohna hian vawilehkhatah lunatnate, kawpuar te leh pumnatna te a rawn
thlen \hin. Kan pai zawh loh khawp chaw i kan hnawh a, hrehawm kan tih phah \hin. Lu pawh
a lo buai a, pum pawh a lo ri \uk \uk \hin. Mahse hêng avang hian eitam luatnain a zui ngai lêm
lo. A \henah chuan pumpui chu a lo zeng \hin. Nâ pawh a hre lova, pai\awihna khawlte pawhin
an chakna pawimawh tak mai chu an lo hloh \hin a ni. Mihring khâwl innghahna bulpui chu
zawi zawiin tihkhawloh in a lo awm a, nun hi a nuam lo hluah hluah mai a ni.
Letter 142, 1900
156. I ei leh inah insûm turin ka râwn a che. Kristian fel tak i nih ang ngeiin i pum kawngkhar
kha veng \ha tlat rawh, i hriselna leh i nunna hmelma ni turin i hmui chu engmah sawi tir phal
suh. Hriselna siam\hat thuah hian Pathianin êng a pêk che zâwm turin mawhphurhna a pe che a
ni. Lu lama thisen kal chak lutuk tûr kha vên hneh lat tur. Kut leh keah hian thisen dâwt lian pui
mai an awm a, hengte hian taksa bung hrang hrangah nunna petu thisente chuan sem darh vêl a
ni. I puma mei a tih alh khân i thluak chu meipui ang maiah a siam a ni.
Ei tam loh hram tum la bawlhlo leh hmui hmer ngai lo, chaw mawl thei ang ber ei ang che. I
ran sa châkna ang kha nghei la, duatin chawm miah suh. Thlûaka thisen khâwl tamtak hian ransa
rilru a neih tam tir a, thlarau lam thiltihtheihnate a tichak lo a ni. Tisa chaw tlêm leh thlarau lam
chaw tam zâwk, nunna chhang chu i mamawh a ni. I chaw ei chu a mâwl zawh poh leh i tân a
\ha zawk a ni.
Khâwl Chêtna Daltu
(1870) 2 T 412, 413
157. Ka Unaupa, Zir tûr i ngah hle mai. I taksa khâwlin thisen \haa a siam theih bâk chaw i ei
\hin a ni. I chaw ei chu a \ha hle pawh a ni thei, mahsela insûmna tel lova ei nghek mai chu sual
a ni. Mi tamtak ngaih dân chuan sa leh min tithau lam chi chawte an ei loh chuan chaw mawl
tak pawh an ei tui theih chhûng chu an ei mai tur a lawm an ti \hin. Hei hi a dik lo, Hriselna
siam\hatu inti tamtakte hi chu ei puar lutuk mite nên an (lêm/danglam) chuang lo. Pai \awihna
khâwl kha an tihah lutuk a, paihchhuah lehn alam khan harsatna nasatak a tawk \hin.
Ngaihtuahna leh hriatna pawh a tichual \hin. Pumpui hnathawh pui turin thluak thazâm
thiltihtheihna kh a a mawh ve tlat si a. chaw mawl ber chi pawh nisela eipuar lutuk chuan thluak
hriatna thazam leh nunan kha a tichak lo a ni. Thawhtam luat aiin eipuar luat hian taksa khâwlte
a tichhe nasa zâwk. Chuetiang bawk chuan ei leh in a insumlohna chuan hnathawh lama
insumlohna aiin thlarau lam chaknate chu a ti chau zâwk. Chaw tam leh \ha hian pai\awihna
khâwlte hi phurrit siam sak suh se, an tih ang zel a hmu tur an ni si a. Kan taksa khâwlin thisen
\haa a siam theih bâk kan ei chuan, khawl chu thawk thei lovin a siam mai dawn a ni; tisa leh
thisenah a siam thei dâwn si lova; thin pawhin a tuar phah a, taksa khawl te chuan an chhiat phah
bawk ang. Pumpui chuan paichhuah turin a thawh tur aia tam a thawh a ngai a, a lo châu a,
chumi awmzia chu ril a \am a, pai\awihna khâwlte chuan hah lutukin an thawk a, chawlhna hun

35
 36

rêng an nei lo, an chakna an han nei leh \an dâwn chauh a, tam lutuk ei a ni leh a, khâwl chuan
chawl miah lovin an thawk ta reng mai a ni. Khâwlte chuan a hun taka tam tawk chauh dawng
lovin, chaw \ha pawh nisela tam lutuk ei anih avangIn chakna tur a lo hmu tlêm ta zawk a ni.

A Tâwk Chauha Insawizawinain Pai\awihna A |anpui

Ka unaupa, i thluak chu chawlawl a ni. I tih anga chaw tamtak thehthang tu chu mi taima tak
a ni ang. In sawizawi hi pumpui chakna atân a pawimawh a, rilru leh taksa chakna leh hriselna
atan pawh a pawimawh bawk. Taksa sawizawina i mamawh a ni. Fân theihna nei lo ang maiin,
thingtum angin i che in thil i ti a ni. Insawizawina hrisel leh \ha hi i mamawh a ni. Hei hian i
rilru a tichak ang. Chawi ei kham puar laiin zir leh insawizawina nasa tak neih tur a ni lo, hei
hian taksa khâwl dante a bawhchhia a ni. Chawei kham veleh hian thazâm chakna chu a insiam
mêk a. Pumpui \anpui turin thluak chakna chu \ha taka a thawh theih nan koh a ni a; chuvangin
chaw eikhama taksa leh rilru chu nasa taka thawhtîr a nih chuan pai\awihna chu a lo dal theih a.
Kawchhûng khawlte chu kawng khat lama thawh an tum aiin kawng danga kaihpen leh thawhtîr
an lo ni mai \hin.
(1890) C.T.B.H 101
158. Insawizawina hian pai\awihna khawl a tih hrisel avangin pumpui chak lo a \anpui. Chawi
ei kham veleh a zir vak emaw insawizawk vak emaw hian pai\awihna kawng a dâl \hin,
pai\awihtu khâwl khân a hna thawk thei lovin, hmundangah a in sawn daih \hin a ni.
Amaherawhchu chaw ei kham a thui lote ke a kal a, ngil taka lu dah a, dâr pawh pharh darhin,
insawizawina tlêmte neih chu a \ha khawp mai.
Chutiang tih chuan mahni in ngaihtuahna lak a\angin thil siam mawina lamah rilru a awm
daih \hin a ni. Pum hi ngaihtuah tlêm anih poh leh a \ha a ni mai. Chutilova i chaw ei khân i
pum a tina dâwn a, i hriat tlat chuan ana ngei ngei ang. I buaina kha theihnghilh rawh, thil
hlimawm lam ngaihtuah rawh.

Boruak Thianghlimin A |anpui

(1868) IT 702
159. Boruak thianghlim \ha hian taksa khâwla thisen kal velna a ti\hain a ti hrisel a ni. Taksa a
tichakin a tihrisel a, chitih rual chuan rilru pawh a rawn tifîmin a tidam bawk a ni. Ril\amna \ha
tak a siam a, chaw pai\awihna pawh a ti \ha lehzual a, tui taka muthilhna a thlen bawk a ni.
(1905) T.R., pp. 258, 259
160. Chuapte hi zalên leh dâltu engmah awm lo thei ang berin an awm tûr a ni. Dâl miah lova
an chêt hian an \angkaina ang takin hna an thawk thei a; dipdâl leh nêk beh an nih erawh chuan
an \angkai theihna a tlêm phah \hin. Chutiang chu anih avângin, tisa hahlova ei zawngtute hi
mahni hnaa kûn ngar ngar a ngaih avangin natna chu an vei duh bik a ni. Kun reng hian boruak
tak tâwk hip luh leh thâwk chhuah theih rual a ni lova. Tawitete a thâwk hi chin \han a lo ni a,
chuap te chuan intihlen theihna an hloh phah \hin. Hetiang chiah hian, tâwt taka inhrênna avang
pawhin chuapte hian an thawh tûr ang thawk thei \hin lo.
Chutiang chuan boruak \ha dawn tam tâwk a ni ta lova, thisen pawh a luang zâwi \hin.
Chuap a\anga thâwk chhuah tûr thil bawlhhlawh leh tûr chu a châmbâng a, thisen a lo thianghlim
\hin lo a ni. Chuap chauh nilovin pumpui te, thin te, leh thlûak te pawhin an tuar ve \hin. Vun a
dâng a, chaw pai\awihna khawl a lo chau va; tin lung pawh nêk behin a lo awm \hin; thluak a
buai phah a, ngaihtuahna a fim lova, rilru pawh a ngui zo \hin. Tichuan taksa pumpui a lo hniam
a, eng thil tih mah a phur lova, natna a vei hma duh bik \hin a ni.

Chaw Tuirîlin A Tibahlah

(1872) 3T 74
161. I taksa hriselna tihchhiat a nih loh chuan hmeichhe \angkai leh fel tak i nei tihna a ni ang.
Rei tak i lo damlo tawh a, hei hian i ngaihtuahna a rawn khawih a, nangmah ringawt i
inngaihtuah ta veng veng mai a, i ngaihtuahna chuan i taksa a rawn khawih ve leh ta bawk a ni.
Kawng tamtakah i chin \han dân chu a \ha lo a ni. I chaw chu a \ha tawk lovin, i ei tam lam
pawh a dik tâwk lo \hin. I ei tam lutuk a, i chaw pawh a \ha bawk si lova, thisen \ha pawh a
siam thei lo a ni. Hetiang chaw hi a pum i lo zirtîr \hin.
Hetianga i lo ei tawh \hin avangin a tibuai vak lo che in i hria, i ngaihdân pawh chu \ha ber
niin i hria a ni. Mahse hei hi chu thiltih dân dik a ni lo. I pum chuan i chaw ei a\anga chakn a
ahmuh tur ang chu a hmu tâwk lo a ni. Tui nêna chaw i ei phei chuan i taksa chuan a chak phah
lovanga, a hrisel phah lo bawk ang. Amaherawhchu hetiang i chin dan hi thlâkin, chaw tum
tlang lam ei tam a, chaw tui ril lam i ei tlêm chuan i pum chuan a buai phahin i inhria ang a.
Mahsela i pawisa tûr a ni lo, chaw tum tlang lam ei tam thei turin i pum chu i zirtîr tûr a ni.
Letter 9, 1887
162. An chaw siam dân chu a dik lo tih ka hrilh tawh a, tin thil tui, coffee leh chhang, chaw a rin
hi hriselna siam \hatna a ni lo; thil tuirîl lam ei tam hi a hrisel lo hrim hrim. Hetiang lam chaw a
ringte chuan kal (kidneys) te hi an ti chau êm êm \hin a, chutianga thil tuirîl lam tamtak chuan
pumpui hi a ti chak lo \hin a ni.

36
 37

Hnathawhna hmuna mitamtak chuan hetiang chaw tuiril lam an ei reng reng hian an chaw
pai\awihna a lo \ha lova, an lo tawrh phah \hin a ni tih hi ka hre chiang a ni. Chaw pai\awihna
khâwlte an lo chak lova, thisen \ha pawh an nei lo \hin a ni. Tuk\huanah coffee te, chhangte leh
chhanga tah chî (sauce) te an hmang \hin a, hei hi a hrisel lo a ni. Hna thawka chauh hnêp hnua
chaw ei ai chuan, chawlh leh mut hahdam hnua chaw ei chu pumpui hian a ngeih zawk daih a ni.
Dân naranin chhûn chawah thil tuiril lam leh a chângin sate hman a ni \hîn. Pumpui hi a te hle a,
mahse a puar khawp a hmu lova, hetiang tuiril lam ringawt hi ei a nih avangin pumpui chuan a lo
tuar ta vak \hin a ni.
Chaw Chu Sa Vur Lova Tihlum Tur
(1870) 2T 603
163. A lo berah pawh zîng tina thil lum lam ei turin mitinte hi ka râwn a ni. Hei hi a harsa miah
lo.
Letter 14, 1901
164. Damdawi atâna tihloh chu intur sâ/thak hi a \ûl lo. Chaw thak (sâ) leh in tur thak takte hian
pumpui an hliam nasa thei hle a ni. Chutiang chuan hrawk leh pai\awihna khâwl chuan an lo
chauh phah a, taksa pêng dangte pawhin an lo chauh phah ve vek a ni.

Chaw Vawtin Chakna Pawimawh A Tlâkchhamtîr

(1905) T.R., p. 292
165. Chaw hi sa takin emaw, vâwt takin emaw ei tûr a ni lo. Chaw vâwt tak ei anih chuan, chaw
kha pai\awih anih hmaa tilum tûrin pumpui chakna khan a thâ a thawh phat a \ûl a. Chutiang
bawk chuan in tûr vawt takte pawh a \ha lo; thil tui lam sa tak in \euh pawhin a tichak lo bawk a
ni.
C.T.B.H 51 (1890) C.H. 119, 120
166. Mi tamtakin thildiklo an tih chu chaw ei laia tuivawt an in hi a ni. Chaw hi tui nêna lem
thlâk tur a ni lo. Chaw nêna tui in anih chuan chil nêna pawlh tur kha a tilem a, tui a vawh zawh
poh leh pum tân tawrhna a tam mai a ni. Vûr tui emaw theithur vura chiah tui emaw chaw nena
eipawlh anih chuan pai\awihna kha a tibahlah a, pumpui khan a hna a thawh leh theihna turin, a
lum tâwk anih hun thleng kha a nghah a ngai ta a ni. Zawitein \hial tûr a ni a, chaw leh chil kha
in chawhpawlh tâwk tîr rawh.
Chawah thiltui i pawlh tam zawh poh leh pai\awih a harsa zual ting mai dawn a ni; thil tui
kha hip kang hmasak a ngai tlat si a.

Mi Buai Tak Te Hnêna Fîmkhurna Thu

Letter 274, 1908
167. Ei leh in thuah hian kan in vên a \ulzia hi kan damdawiina thawk tute leh kan sikula thawk
tute leh zirlaite hnena sawi tura zirtîr ka ni. He thilah hian inthlahdah a hlauhawm viau a ni; tin,
kan mimal thilte leh mawhphurhna ten min tibuailutuk ang a, kan ei dân tur angin hun kan nei
thei lo mai ang. In hnena ka thuchah chu hei hi a ni e – Ei na hun \ha tâwk nei rawh u; tin, chaw
vawi khat eiah thilchi hrang tamtak ei suh u. Hmanhnawh taka chaw chi hrang hrang vawi khata
ei \euh hi thil dik lo nasa tak a ni.

Muangchânga Eia, Chiptaka |hial

[C.T.B.H 51, 52] (1890) C.H 120
168. Chaw pai \awihna hrisel tak nei tur chuan chaw chu muang changa ei tur a ni. Rumpui
chak lo nei duh lote leh Pathian tâna rawngbawlna \ha ber hlan duhtu te tân chuan an theih ang
tâwka an mawhphurhna chu hria a, an in vawn \hat tur hi an hriat reng a \ha ang. In ei hun
chhûng hi a tawi deuh tlat si chuan, i chaw chu la chhuak ula, ei tlêm deuh mai rawh u.
Muangchangin \hial tur, chaw a\anga \hatna kan hmuh hi kan ei tam lamah a in nghat lo, \ha
taka pai\awihnaah hian a in nghat zawk a ni a, tui ti taka kan chaw lem tmah a innghat bawk
lova, kan \hial rei lamah hian a in nghat zawk bawk. Mi phûr hlut leh nghakhlel tak mai a tithuai
duhtute hian an chawlh hahdam phawt loh chuan an ei loh a \ha zawk ang, an chakna pawimawh
takte kha an lo hmang rim tawh nasa mai si a, pai\awihna tui hnâng kha an mamawh angin pêk
theih an ni lo a ni.
(1905) T.R., p. 293
169. Chaw hi muang chânga ei a, chip taka \hial tur a ni. Chil hian chaw hi \ha taka a pawlh
hneh tâwk theih nân leh chaw \awihtirtu tuihnâng te a chhuah \hat theihna turin.

Zirlai Sawi Nawm Leh Tûr

Letter 27, 1905
170. Hriselna siam\hatlehna tura kan thawh dâwn chuan ei leh inah chintâwk neih a ngai a,
muangchanga ei leh chaw vawi khat ei a thil tam lo ei tur a ni. He zirtîrna hi sawinawn fo tur a
ni. Chawi vawi khat eiah chi hrang tamtak ei hi hriselna siam\hatna thu nên hian a in mil lo.
MS 3, 1897

37
 38

171. Sa ei lova thlai lam ei anih dâwn hian fîmkhur a ngai hle a, chaw ei dawhkânah chuan
chaw \ha taka chhum leh fing taka buatsaih tur ani. Chhangphut buhhawp ei \euh hi a dik lo,
chaw ro, \hial fe ngai hi a thlan awm zawk daih a ni. He thilah hian chaw hrisel buatsaih hi
malsâwmna a ni. Chhang ur leh chhang zial hi mawltea buatsaih nimahsela a buaithlak ve fe a, a
hrisêl tlat si. Chhang hi a thûr hlek tur a ni lo. Hmin \ha taka siam tur a ni. Chutichuan nemduai
leh ban hluia siam chu pumpelh a ni ang.
A hmang thei tân chuan thlai \ha tak, a hrisel thei anga buatsaih hi chhang buhhâwp te ai
chuan an \ha zawk. Chhang thar lam tak aiin theirah te, chhang, ni hnih emaw ni 3 vela hlui
nena ei pawlh hi a hrisel zâwk a ni. Hei hi muang châng leh chiptaka \hial nisela, taksa khawl in
a mamawh zawng zawng chu pêk a ni ang.
R & H May 8, 1883
172. Chhang zial (rolls) siam tur chuan tui nêm tak leh bawnghnute emaw a dak/khâr tlêm
emaw hman nisela; chhangphut nuai ban chu biscuit siam nan buatsaih nise, chhang ur naah ur
mai tur. Hêng hi a thlum in a tui hle a ni. Chip taka \hial tur a ni a, chu chu hâ tan leh pum tân a
\ha a ni. Thisen \ha an siam a, chakna an siam bawk a ni.

A |ul Lova Hlauhthâwnna Pumpelh Tur

Letter 142, 1900
173. Chaw ei tûr zât bûk chiah hi chu a theih loh. Hetiang anga titura thurâwn chi pawh a ni lo.
Hetianga tih a nih chuan mahni ringawt in ngaihtuahna a awm \hin. Ei leh in tûr ringawt
ngaihtuahna a lo awm mai \hin a ni. Mi tamtakten an taksa châwm nân engchaw nge kan ei ang
a, engzât nge kan ei ang tih hi an ngaihtuah hah êm êm mai \hin. |henkhat, a bîkin pumpui chak
lo te chuan an chaw ei man tur ringawt hi an mangan pui a, an taksa tâna chaw \ha tawk pawh an
ei \hin lo a ni. An chênna in tân thil pawi tak an ti a ni. He damlai nun pawh hi an tichhe vek
ang tih hlawhthâwnpui awm tak an ni.
(1905) T.R., p. 309
174. Mi \henkhat chuan an chaw ei chu mâwl tak leh hrisel tak pawh nisela an \hatpui lovang tih
an hlau tlat \hin. Hêng mite hnenah hian heti hian ka sawi e, ―In chaw chuan a tikhawlo vang
che u tih ring miah suh u; ngaihtuah buai duh su u. In tâna \ha ber tura in ngaih angin ei mai
rawh u; tin, in taksa chakna a lo nih theihna tûra LALPÂ hnêna \awng\aia malsâwmna in dil tawh
chuan, in dilna chu Ani chuan A ngaithla a ni tih ring ula, rilru muang takin ei rawh u‖ tiin.
(1905) T.R., p. 293
175. Thil \ha lo dang leh chu, hun dik lova ei hi a ni, hah taka thawh hnu lawk te, insawizawi
hah hnêp hnute, taksa hah leh sat laite, chaw ei kham veleh hian hriatna thazâm chakna te chu
tamtak hman alo ngai a; chutih laia ei kham vêlah emaw, ei hma lawk emaw, taksa emaw rilru
emaw nasa taka hman rim anih chuan chaw pai\awihna in harsatna a neih phah \hin. Miin thil
engto tak a neih emaw, zâuthauna tak anih emaw, hmanhmawhna tak engemaw a neih chuan, a
hahdam leh hmâ loh chuan emaw, zangkhaina a neih hma loh chuan ei rih lo sela atan a \ha zâwk
a ni.
Pumpui leh thluak hian inzawmna \ha tak an ei a ni; pumpui hi a nat chuan thluak a\angin
chaw pai \awihna khâwl chak lo puiturin hriatna \ha zâm koh a ni \hin a. Hetia koh anih fo hi
chuan, thlûak hi hnawh châwpin a lo awm a, chutia thluak chu hman rim anih chuan,
insawizawina \ha tâwk a awm \hin lova, chutichuan chaw mâwl te pawh ei ker ker a lo ngai ta
\hin a ni. Chaw ei lai rêng rêng chuan thil engto leh manganna lam chu dah bo daih ula, muang
tak leh hlim takin, A malsawmna zawng zawng avanga Pathian chunga lâwmna thinlunga khatin
ei rawh u.
Chawa Ei Tlân Tûrte
Letter 213, 1902
176. Chawa eitlân tur hriatna hi thil hlu tak mai a ni a, Pathian a\anga finna lo chhuak anga
dawnsawn tûr a ni.
R & H, July 29, 1884
177. Chaw vawikhat eiah thil chi hrang hrang tamtak siam loh tur; thil chi hrang 3 emaw, 4
emaw pawh hi tamtak a ni. Chaw ei leh hunah i thlâk leh thei ang. Ei siamtuin chaw ei tur chi
hrang chawhpawlh emaw ei tlân tur emaw a hriat theih nân a finna a hmang tûr a ni. Pum hi
chaw pangngai reng a châwm tur a ni lo.
(1868) 2T 63
178. Chaw vawikhat eiah thil chi hrang tamtak a awm tur a ni lo, amaherawhchu chaw zawng
zawng chu a pangngai reng tur a ni bawk hek lo. Chaw hi mawltea buatsaih tur a ni a,
chutichung chuan ei châkawm takin a tui tur a ni.
Letter 73a 1896
179. Pumpui hi chaw chi hrang tamtaka hnawh puar ai chuan chaw vawi khat eiah chi hnih
emaw chi thum emaw ei a \ha zawk.
MS 86, 1897

38
 39

180. Mi tamtak chu ei leh inah an insûm loh avangin an lo damlo \hin a ni. Thil chi hrang
tamtak an ei a, pumin alo pai \awih zo mai thei lo a, a lo in um \awk ta \hin a ni. Hei hian natna
ngaihtuahawm tak a rawn thlen a thihna in a zui châwk \hin a ni.
Letter 54, 1896
181. Chaw ei vatkhata chi hrang hrang ei hian nawmlohna a thlen a, thil pakhat eia taksa tâna
\ha mai tur pawh kha a tichhe vek zawk \hin a ni. Hetiang tihna hian tawrhna leh thihna a thlen
cham chi mai.
Letter 73a, 1896
182. I hnathawh chu \hu chunga thawh chi anih chuan nitinin insawizawi la, chaw i ei apiangin
chaw mawl ta, chi hnih emaw chi thum emaw chauh ei la, i ril\âmna tirehtur bâk chu ei lo ang
che.
(1902) 7T 257
183. Chaw inchawih lo ei hian buaina a siam \hin; in um\awihna a lo awm a, thisen a lo
bawlhhlawh a, thluak pawh a buai \hin a ni.
Ei puar lutuk fo te, chaw vawikhat eia thil chi hrang tam lutuk eite hian pumpui chaklohna a
thlen fo \hin. Pai\awihna khawl dimdawi ngai tak mai chu a hliam nasa hle \hin a ni. Pumpui
chuan alo dâl \âng \âng a, thluak hnenah a chhan leh vâng te a han zâwt ngawt \hin a, mahse a
sâwt si lo. Chaw ei tam lutuk leh chaw inchawih tâwk lo hian hliam nasatak a thlen a ni. Natna a
tuar ngei dâwn tih lo hre lâwk mahse a sâwt chuang si lo. A rah chu a tuar tho tho, Natna chuan
hriselna chu a rawn luahlan tho \hin.

Puma Indona
(1892) G.W 174 (Old Editors)
184. Hrisellohna leh hna thiam lohna hi pai\awihtheih lohna vang a ni. Pai\awihna
thiltihtheihnate chu hman khawloh alo nih chuan thluak pawhin a thawh tur ang chu a thawk thei
lo. Mi tamtakin hmanhmawh takin chaw, chi hrang hranga siam an ei \hin a, pumah indona alo
chhuak \ul \uk a, chu chuan thluak a tibuai \hin.
MS 3, 1897
185. Chaw vawikhat eiah chi hrang tamtak ei hi a \ha lo. Chawi vawikhat ei a theirahte,
chhangte leh thildang dang, in hal tak te ei pawlh anih chuan pum nat tih mai loh chu engnge
beisei theih anih ang le?
MS 93, 1901
186. Mi tamtakin an ei rang lutuk \hin. Midangte chuan vawikhatah inhal takte an ei pawlh nuai
bawk. A hmei a pate hian an pum an tihnat chuan an thlarau pawh an tilungngai a ni tih hi han
hre reng sela chu aw, pum hi hmansual anih chuan Krista chu nasa takin chawimawi lohvin a
awm a ni tihte pawh hi hre reng sela chuan pum chu hrisel taka a lo awm leh theihna turin hun
remchang pêk chu huai takin, mahni inphatin an tum ngei ang. Chaw ei dawhkâna kan \hut lai
ngei pawh hian Pathian ropuina atana kan ei leh kan in hian Damdawi lam missionary hna chu
kan thawk thei a ni.

Pum Nuam Tak leh Thehthangna Nuam

MS 41, 1908
187. Pai\awihtu khawlte hi kan enkawl \ha hle tur a ni. Chaw chi hrang hrang kan hnawh lût
bawrh bawrh mai tur a ni lo. Chaw vawikhat eia chi hrang hrang hrang eitu chuan amah a in
hliam \hin. Kan hmaa ei tur, tui kan tih zâwngte ei \euh ai chuan kan ngeih zâwngte ei hi a
pawimawh zâwk a ni. Kan pum chhûng hi kan en a, engnge thil thleng mêk kan hmuhtheihna tur
kawngka a awm lova, chuvangin kan rilru hmangin, enge a titu tih leh enge a rah chhuah tur tih
hi kan ngaihtuah tûr a ni. Chaw chi hrang hrang ei vangin a rah chu i lo tuar ta a, thil engkim hi
a nih tur angin a lo awm a, a kal dik lo zo vek ta a ni tiin i ngai mai thei a ni.
Kan nun hi a hlim theihna tûrin pai\awih tu khâwl hian thil pawimawh tak tih tur a nei a ni.
Chaw atân engnge kan hmang ang tih kan zir theih nan Pathianin finna min pe a ni. Thil he thei
te kan nih angin, kan thil ei te hi kan ngeih zâwng tur a ni nge, min ti buai tu tûr tihte hi kan zir
dâwn lo‘m ni< Pumpui \halo nei mite chuan thehthang lehna lamah pawh harsatna an nei \hin.
Engkim mai hi an tân chuan dotu ni vekin a lang a, an awm a nawm loh hmain an thinur hma bîk
riau \hin a ni. Kan zîngah hian muanna leh remna a awm phawt chuan, pum nuam tak kan neih
\heuh theih nan tun hma lam zawng aiin kan ngaihtuah nasa lehzual tûr a ni.

Theirahte Leh Thlaite

(1905) T.R., p. 287
188. Vawikhat eiah chi hrang tamtak in chhawp tûr a ni lo, ei tam lutuk a awl duh, chu chu
pai\awih hleih theih loh a ni duh.
A mala theirah leh thlai ei hi a \ha lo. Chaw pai \awih \ha thei mang lo tân ei khawp hian
awmnawmlohna leh rilru neih dinglohna a siam mai ang. |umkhatah thei rah ei a, a dawt leh ah
thlai ei a \ha zawk.

39
 40

Chaw rêng rêng hi chi hrang hrang a ni tur a ni. Eitur ngai chiah, buatsaih dân ngai chiah
bawk a butasaih, chaw ei dawhkânah nitin mai a lang tûr a ni lo. Ei tûr rêng rêng hi chi hrang
hranga thlak kual anih hian, chaw ei a tui duh zâwk a, taksa pawhin a ngeih zawk bawk a ni.

Hmawmsawm leh Thlaite

Letter 142, 1900
189. Chhang nêm thlum (puddings) te, bawnghnute leh artui i lo chawhpawlha tihlum (custards)
te, cake thlum te leh thlaite vawikhata ei vek hian pum a tibuai \hin a ni.
Letter 312, 1908
190. In chaw siam hnathawk atân in in chhûngah \anpuitu \ha ber chi in neih a ngai a ni. Zân
hunahte hian upa ... chu a damlova, daktor thiam tak chuan i hnenah heti hian a sawi a, ―I chaw
kha ka lo hmu a, vawikhat chi hrang i ei tam lutuk. Theirah leh thlai i ei pawlh avangin i pumah
thûr a tam a, thisen thianghlim lo a rawn ti chhuak a, chubâkah pai\awihna a \hat famkim loh
avangin rilru pawh a fiah \ha lo a ni. Taksa bung hrang tinte hi zah taka enkawl tur ani tih hi i
hre thiam tûr a ni. Chaw ei chungchangah hian a chhan leh a rah chhuah chu i ngaihtuah tûr a ni.

Chini leh Bawnghnute

(1905) T.R., pp. 289, 290
191. Dân narânin chaw eiah hian chini hi a tam lutuk fo \hin. Chhang kêk te, chhang thlum nêm
te, chhang thlum (pastries) te, thil hnângthlum (jellies) te, chini nêna thei chhum hmin (jams) te
hi chaw pai\awih theihna tichhetu chak tak an ni. A bîk takin bawnghnute leh artui leh chini
chawhpawlh a siam (custard) leh chhangthlum nêm te hi chaw pai\awihtîr thei lotu hlauhawm te
an ni. Bawnghnute leh chini uar taka hmanrual hi bansan tûr a ni bawk.

[C.T.B.H 57) (1890) C.H 154

192. Mi \henkhat chuan bâwnghnute leh chini tamtak hi thil buhchiarah an telh \hin a, hriselna
siam \haah an in ngai a ni. Mahsela chini leh bawnghnute chawhpawlh hi pumah a inchiah \awk
a, an hlauhawm hle a ni.
Thil Chawhpawlh Nuai Mai Hi
Letter 72, 1896
193. Kan chawei dawhkâna thildipte leh hmawmsawm thlum te kan dah pawlh tlêm zawh poh
leh chaw ei te tân a \ha zawk mai a ni. Chaw a thil dang dang chawh pawlh nuai mai hi
mihringte hrisel nân a hlauhawm a ni. Mihring ten kan puma ei tur chitin kan chawhpawlh ang
hian rante chuan an ei pawlh ve nuai ngai lo. Chaw hautak leh chaw chawhpawlh nuai maite chu
hriselna tichhetu an ni e.

BUNG—6
EIDÂN DIKLO – NATNA AWMTÎRTU

EIDÂN DIKLO – NATNA AWMTÎRTU

Tlâkhniam Lam Inrochun
[C.T.B.H. 7 -11] (1890) C.H. 19-23
194. Mihring chu a siamtukut a\anga a lo chhuah chuan a \ha famkim a, a pianphung pawh a
mawi a ni. A tuar chhelzia chu kum sângruk chhûng zawng natna leh sualna lo pung zel pawh a
tuar chhuak zak a ni tih ah hian a fiahna kan hmu a ni. Tuilêt hmaa chêng te kha khuahkhirh
lovin sualah impumpek mahsela a hma kum sanghnih aia tam mah tawhah khan leilung thilsiam
dân chu bawhchhiatin a awm a ni tih hriat theih a ni. A tirah khan Adaman tunlai mite aia
chakna nasa zawk kha lo nei lo sela hcuan tun hma diah tawhah khan a thlah hnam chu an ral zo
vek daih tawh ang.
Tlûk hnuah thlah la awm zelte chuan tlâkhniam lam an pan zel a, nu leh pate a\angin fate
hnenah natna chu an in kaichhawng a, an thlah te zel hnenah pawh an in kai chhâwng zel ta a nih
hi. Nausênte pawhin an nu leh pate sualna avangin hrehawmna te chu an tuar ve ta zel mai.
Mosia, chanchin ziaktu hamsaber chuan khawvel chanchin hmasa lama vantlang leh mimal
nundan chanchin kimchang takin a ziak a, mahsela nausen mitdela piang emaw kebai emaw,
bengngawng emaw leh chhaw taka piang emaw an awm thu kan hmu lo. Nausen lai emaw,
naupan lai emaw leh puitlin hun hmasalam ah khan thih dân pangngaia thi an awm thu
chhinchiah an awm lo. Genesis bua mithi chanchinte chu ehtian ghian ziah an ni. ―Adama
damchhung zawng chu kum 930 a ni a, tin a thi ta a.‖ ―Setha dam chhung zawng zawng chu kum
912 a ni a, tin, a thi ta a‖ tiin. Midangte pawh hetiang hian chhinchhiah an ni, ―Putar tak, tar
kûna damin a thi a,‖ tih te; pa thih hmaa fapa thi pawh thil vang tak a ni; chutiang awm chhun
pawh chhinchhiah tlâk tak a ni. ―Harana chu … a pa Tera hmaah chuan a thi a,‖ tiin. Thlahtu
hmasate – Adama a\anga Nova thleng khan, mi thlêmte tih chauh lo chu kum 1000 dâwn lai an
dam hlawm a ni. Chuta \ang chuan damchhûng kumte chu an lo tlêm ta tial tial a ni.

40
 41

Krista lo kalna hmasa hunah khan hnam chuan tlâk hniam lam a pan tawh reng a ni; tarte
chauh ni lovin, pa valai te leh \halaite pawh an natnate tidam turin Chhandamtu hnenah, khawpui
tin a\angin an rawn hruai a. Sawithiam theih loh khawpa mangannate pawh mi tamtakin an tuar a
ni.
Taksa lam dân bawhchhiatna avanga tawrhna leh thihnate hi a lo awm fo avangin hêng thilte
hi mihringte chan tûrah ngaih an ni hial tawh a, mahsela Pathian chuan hetianga chak lo taka
awm tur hian hnam chu a siam lo. Hetianga awmna hi Pathian hnathawh ni lovin mihring
hnathawh a ni zawk. Mihringte lo awmna tûra Pathian siam, dânte bawhchhiain, chîndân dik lo
chu an tih \hin avangin heng thil \ha lote hi an lo thleng \hin a. Thilsiam dânte bawhchhiat
rengna hi Pathian dân bawhchhiat reng na a ni. Thusawm pêk dânte hi mihringte chuan lo zâwm
zelin, an nunah lo la lût sela chuan khawvel chimbuaitu natna ânchhiate chu an awm lo tur.
―In taksa chu, in chhûnga awm Pathian hnêna a\anga in hmuh Thlarau Thianghlim in a ni tih
in hre lo em ni le? Mahni ta pawh in ni lova, mana lei in ni tawh a sin, chuvangin in taksaah
chuan Pathian chawimawi rawh u.‖ Miten mamawh miah lova an chaknate an hman ral a, an
finna te an tih khawloh chuan Pathian chungah an sual a ni; an taksa leh thlarau, ama ta chuan
Amah chu an chawimawi lo a ni.
Mihring chuan Amah chu diriam hle mahsela Pathian hmangaihna chuan hnam chu a upa
reng ani; êng chu A lo pe phal reng a, ama chunga roreltu thilsiam dânte chu a zawm phawt
chuan nun dan \ha famkimin a nung thei ang tih a hmuh thiam tir thei reng a ni. Mihring chuan
he êng hi a zui zel tur a ni a, Pathian ropuina turin a taksa leh rilru chu a chakna zawng zawng
nen a hmang tur a ni tih hi a va han pawimawh tak êm!
Felna te, nungchang thianghlimna te leh a bik takin khawngaihnaa \hanna te dodalna
khawvelah kan awm a ni. Hawina lam apiangah bawlhhlawhnate, chhiatnate, piansualante leh
sualnate kan hmu a ni. Thihtheihlohna lawmman hmuh hma chiaha hnathawh zawh tur chuan
dodâlna ava han tâwk nasa êm ve le! He ni hnuhnûngah hian chhiatnain hual vêl mahsela
Pahtian mithlante chu bawlhhlawh kai lovin an ding tûr a ni. An taksa te chu tih thianghlim in,
an thlaraute pawh bawlhlawh kai lovin an awm tur a ni. He hna hi thawhzawh anih theih nân
\hahnemngai tak leh hrethiam taka thawh nghal vat tur a ni. Pathian Thlarau chuan famkim
takin a thunun ang a, thiltih apiang chu A kaihruai ang.
Mihringte chuan thlarau temple chu an tibawlhlawh ta a, Pathian chuan harh chhuak turin leh
an mihrinna Pathian pêk chu an hneh lêt leh theih nan theihtawpa bei turin A ko a ni. Pathian
khawngaihna chauh in rilru chu a hnehin a lamlêt tir thei a ni; anmahni phuar bet tlattu tichat
turin, chin \han dâna saltângte chu Amah chauh chuan thiltihtheihna a pe thei a ni. Taksa, rilru
leh thlarua chakn tihchetu thiltihte chhunzawm chung reng chuan Pathian tana inhlanna
thianghlim, pawmtlâk leh nung chu mihring tân a a taksa pêk chu a theih loh a ni. Tirhkoh
chuan heti hian a sawi leh bawk, ―He khawvêl dân ang hian awm suh u; Pathian duh zawng
famkim leh lawmtlâk leh \ha engnge ni tih in hriattheih nan in rilru chu a thara lo awmin, lo
danglam zawk tawh rawh u,‖ tiin.
Nunna Dânte Hriat Duhloh Tlatna
(1872) 3T 140, 141
195. Tunlai \hangthar te kaihruaitu dan awm lo tlat mai hi nunna leh hriselna dânte an ngaihsak
lohnaah hian lan chhuah tir a ni a, a mak ngawt mai. An vêlah êng chuan hual vel mahse he
thuah hian hriatlohna chuan ro a la rêl tlat mai. Mi tam zawkte lungkham ber chu engnge ka ei
ang? Engnge ka in ang? Engnge ka silh ang? Tih hi a ni. Kan taksate kan enkawl dân turte chu
sawiin ziak nimahsela a tlangpui thuin a hmei a pate rêl saktu dân ropui tak chu duh ang anga ei
leh in hi a ni ber mai.
Hmeichhia leh mipate chu hriselna dânte anga an nun loh avang leh he thu hi an mahnimimal
thiltih torah an dah loh avangin chhûnglam thiltihtheihnate chu an lo châu ta a ni. Nu leh pate
chuan an chindân \halo takte chu an fate an rochhiah a, natna tenawm takte chuan an thisen a
tihchhiat sak a, an thluak pawh tichak lovin alo awm ta ani. A hmei a pa, mi tam zawkte chuan
an lo awmna dânte chu an hre lo reng mai si a, an finna leh an chhûnglam ten an tuar phah
khawpin an eiin, an in a, an châkna chu an ûm zel mai a ni; thilsiam dânte bawhchhiat na rah
pawh chu a hre duh lo lui tlat reng mai an niin a lang. Tûr zawi tak hmangin ei leh in lamah an
in hmang khawlova, thisen an tibawlhhlawh a, an hriatna thazâm te an ti khawlo bawk a,
chuvangin damlohn aleh thihna an lo tuar ta \hin a ni. An \hiante lah chuan an thiltihrah an tuar
chu chunglam mi remruatah an puhsak hmiah mai si. Hei hian vân an hmusitzia an tilang a ni.
Thilsiam (leilung) dante an do tlat a, chuvangin hremna an tuar a ni. Tawrhna leh thihna chu
ramtinah, a bikin naupangte zîngah a leng châm chi mai a nih hi. Khawvel siam tirh kum
sanghnih vela mite leh tunlai mite han khaikhin hian an va han danglam nasa êm ve aw!

Vantlâng Zînga Ei leh In Lama Inthununna Awm Lohna Rahte

[C.T.B.H 44, 45] (1890) C.H. 112
196. Nunna dânte bawhchhiatna apiangah thilsiam chuan lungawilohna thu a lo sawi chhuak ve
ziah ani. A theih chhûng chu alo tur ve hrâm hrâm zel a; mahse a tawpah chuan thungrulhna chu
a lo thleng \hin a, taksa leh rilru lama chakna chungah alo tla ta \hin a ni. A bawhchhetu chungah

41
 42

mai tla lovin, a in sumlohna rah chu a fate chungah pawh hmuh turin alo awm ta zel a, chutiang
chuan thil\ha lo chu an thlahte zêl hnenah an pe chhawng ta zêl a ni.
Tûnlai \halaite hi nakina mi lo awm leh zel turte tâna entawn tur te an lo chiang hle a ni; an
mahni kan han en hian nakin atân eng beiseina nge kan neih theih ang le? A tam berte chuan
intihhlimna, huau huau hi an duh êm êm mai, hnathawh lah hi an haw hlur mai bawk si. Mahni
inphat turin rilru lamah huaisenna an tlachham a, thiltihtur awm pawh an tithei lo. Mahni
inthununna pawh an nei tlêm a, thil enge emaw hlekah an chî-aiin an thinrim mai \hin. Mi
tamtakte chu hun tinah leh nun dân tinah hian dân mumal nei lo leh chia leh \ha hriatna
thianghlim pawh nei lovin an awm; an awm mai mai a, an hmang ral hiau hiau thung a, sual
lamah an tlân chak a, kan khawvel hi Sodom pahnihna a lo nih thlengin vantlâng ho an tikhawlo
vek mai a ni. Kan ei leh in te, kan châk zawngte fîmkhur tak leh sakhuana nên a in hmeh taka
thunung a nih phawt chuan kan vantlang nun chu a danglam nasa ngawt ang. Tûn anga khawlo
taka awm hi Pathian ruahman dân a ni lo rêng rêng a, thilsiam/leilung dân bawhchhiatna avang
alo awm mai an ni zâwk.
Leilung dân Kalhmang leh Thlarau Lam Dânte Bawhchhiat
(1898) ―Chatuan Nghahfâk‖ p. 805
197. ―An natnate tihdam saka awm mi tamtak hnenah Kristan, ―Ngawi rawh, I dam tak hi, thil
sual ti leh tawh suh, chutilo chuan thil \ha lo lehzual I chungah a lo awm dah ang e,‖ (Johana
5:14) a ti. Hetah hian natnate hi leilung leh thlarau lama Pathian dân bawhchhiatna avânga lo
awm an ni tih Kristan min zirtîr. Siamtu ruahmanna nên a inrema mihringte hi khawsa \hin ni
ilang chuan, khawvela manganna nasatakte hi an awm dawn lo a ni.
Krista chu hmasâng Israelte kaihruaitu leh zirtîrtu lo ni reng \hin a ni a, hriselna hi Pathian
dânte zawmna zarzona a ni tih A zirtîr. Palestina rama damlote tidam \hintu Daktawr ropuia
chuan chum ding a\angin a hnenah engnge an tih tûr ni a, an tân Pathianin engnge A tih ang tih
A rhilh a. ―LALPA in Pathian aw hi ngun taka in ngaihthlâk a, a mithmuha thil \ha a tih zâwngte
in tih a, a thupêkte in ngaihsân a, a thuruat zawng zawngte in pawm chuan Aigupta mite chunga
hri ka lêntîr tâk angte kha in chungah rêng rêng ka lêntîr ve lo ang. Kei LALPA a tihdamtu che u
ka nih hi‖ (Exodus 15:26) tiin. Chutichuan Kristan Israelte hnenah an nun dân tûra kaihhruaina
fel tak a pe a, ―LALPAN hri zawng zawng a tih kian sak vek ang che u,‖ (Deuteronomi 7:15) tiin
thutiam a pe bawk.. A kaihhruaina thute zawmna chungchangah A thutiam te an rintlâkzia heti
hian a sawi: ―Ama hnamte zinah chuan michak lo pakhat mah an awm lo,‖ (Sâm 105:37) tiin.
Hetah hian kan tan pawh a zir turte an awm. Hriselna vawn \hat reng duhtute zawng zawng
chuan kaihhruaina dân zawm tur an nei. Mitinin an zawm tûrte chu engte nge an nih an hriat a
\ul a. Leilung leh thlarau lama Pathian dânte hre lova A mite an awm A duh lo. Taksa leh
thlarau lama Pathiah thawhpuite kan ni tur a ni.‖

Mahni Insiamchawp– Tawrhna

(1866) H. to L. ch 3, p. 49
198. Mihring chhûngkua hian an chindân \ha lo avangin an mahni chungah natna chi hrang
hrangte an thlen \hin. Hrisel taka nun dânte an la zir ve lova, an nihna dânte an bawhchhiat na
chuan thil \ha lo tak te a tih chhuahsak \hin. Mipuite hian an natna tawrh chhan dik tak hi an
sawi duh ngai mang lo – An thiltih dik loh vâng a ni ngei si a. Ei lamah an insum lova, an
pumpui chu an Pathian a ni. An tih dân tinrêngah hriselna leh nunna lam chu an thlahdah hle a
ni tih an tilang, hemi avang hian natna an lo tuar a, an tuartirtu chu Pathian a ni tiin an in rin tir
leh si; an kawng zawh dik loh avanga hetiang hi tuar an ni reng si a.

199. Natna rêng rêng hi a chhan awm lovin alo kal ngawt ngai lo. Hrisêlna dân te ngaihsak
tâwk lohna avangin kawng hawn a ni a, natna chu alo lût \hin a ni. Mi tamtak chuan nu leh pate
bawhhchhiatna rah an seng a; an thlahtute thiltihah mawh an phurh loh lain engte hi nge hrisêlna
dân ni a, engte hi nge bawhchhiatna tih hriat chian hi an tih tûr a ni. An nu leh pate chin dân dik
lo te chu ching ve lovin, awmdân \ha zâwk a nungin, nundân dikin an nung tûr a ni.
Mi tamber te hi chu mahni awmdan dik lo avanga tuar an ni. Ei leh in, inthuam dân leh
hnathawh dânah te hrisêlna dân an ngaihthah a; tichuan leilung dân bawhchiatna chuan rah a
rawn chhuah ta ngei a, an lo damlova, mi tamtak chuan a chhan dik tak chu mawhhchiat lovin,
an tawrhna avâng chuan Pathian an dem ta \hin a ni. Leilung dân pawisak lohna avânga tuarna
thuah Pathian hian mawh A phur rêng rêng lo.
Ei lama insumlohna hi natna chhan ber a ni a, leilung dân in, a mamawh ber mai chu a
chunga phurrit, a phurh hlek loh tur an dahsak \hin a\anga chawlhna hmuh hi a ni.

Ei leh In a Insumlohna Hi Natnain A Zui |hin

(1905) T.R., p. 216
200. Mi tamtak chuan anmahni nawmtâwlna avangin natna an in vei tir a ni. Leilung
awmphung dân emaw thianghlimna dân kherkhiap takte angin an khawsa lova. Mifingte pawhin
an ei leh in leh inchei dân leh hnathawhah hriselna dan an ngaihsak miah lo a ni.
Y.I. May 31, 1894

42
 43

201. Taima taka hnathawh leh nasa taka zirna avangin rilru hi a chau mai mai ngai lêm lo;
hrisêlna dân ngaihsak lohna avanga a hun lova chaw \ha lo ei vang in rilru chu alo chau zâwl
\hin a ni. Rilru chaknate lo chauhna chhan ber chu \hahnemngai taka zirna hi a ni hauh lo. A
chhan ber zâwk chu chaw \ha lo ei te, a hun lova ei te leh taksa insawizawina tlâkchham vâng te
an ni. A hun lova ei leh mut hian thluak chaknate chu a ti \huanawp \hin a ni.
(1900) 6T 372, 373
202. Ei leh In lama insûmlohna avangin mi tamtakin an tuar a, mi tamtak thlânah an liam bawk
a ni. An tui tih zâwng ringawt mai an ei a, chutiang chuan an chaw pai ralna khâwl an ti châu a,
an nun chawmna tûr chaw chu \hialsawm \ha thei lovin an lo tihliam ta \hin a ni. Hei hian natna
khirh tak a vei tir a, thihnain a zui châwk a ni. Hrechiang zâwk tûrte hian mahni intihhlumna
thilte an tih \hin avangin taksa khâwl dimdawi ngai tak mai chu an lo tichau ta \hin a ni.
Kohhrante hi Pathianin êng a pêkah hian an nghet in an dik tur a ni. Ei leh in dik lo tak hi
member tinte hian paihbo turin \hahnem ngai takin an thawk tur a ni.

Ruihna Kawng Buatsaihin

(1905) T.R., pp. 322, 323
203. Insûmlohna hi mahni chhûngkuaa in\an a ni fo \hin. Eitûr hrisel lo leh tak deuh deuh ei
fonnain chaw pai\awihna khâwl a tichau a, tichuan chaw ei \hin pângngai aia tlêma chak zawk
deuh hlek châkna a lo awm a. Tichuan thil engnge maw, taksaa thawk chak deuh zâwk chi ei
châkna leh in châkna an lo nei \hin. Chutiang chuan taksa chawk tho thei chi duhna chu a lo
zual tial tial a, insûm a lo harsa telh telh a; taksa chu tûrin a lo luah khat deuh deuh a, taksa chu a
chauh zawh poh leh hetiang châkna hi a zual ta \hin a ni. Kawng diklo lama pên khat lek pênna
chuan kal thi zêl turin a awlsam tir ta \hin a ni. An chaw ei dawhkâna zû leh ruih theih thil dang
chhawp pawisa lotute chuan zu chak takin châk tirtu chaw an in chhawp fo \hin a, thlêmna chu
dan rual loh deuh thawin a chak ta \hin a ni. Ei leh in thua chin dân diklo te hian hrisêlna an
tichhia a, zuin chîng tûrin kawng a buatsaih lâwk a ni.

Chaw Dik Loh Avânga Thin Natna

(1868) 2T 67-70
204. Chawlhni hmasa han thu ka sawi lain in hmêl dâng tak mai chu, tun hmaa ka hnena lantîr
anih angin ka hmaah chiang takin an lo lang chhuak a. In hriselna awmdân leh hun rei tak natna
in lo tawrh tawh dân chu ka hmu a ni. Hrisêlna nun in in nung lo tih hmuh tir ka ni a, in chaw
châkna pawh a \ha lo hle mai, in pum in a lo tuar tûrin in tui tih zâwng ringawt in ei hmiah
hmiah mai si a. Thisen \ha siam tu tûr chaw ei lovin in awm a ni. Hei hian in thin a khawih nasa
hle a, pai\awihna khawlte chu an khawlo vek a lâwm. In pahnihin thin natna in vei a ni.
Hriselna siam\hatna hi khermei taka in pahniha in kenkawh phawt chuan in hlawkpui hle ang.
Hei hi in tilo a ni, In chaw châknate an khawlo a, chaw mawl tak chhang phut te, thlâi te leh
theirahte, thilthak leh hriak tellova siam chu tui in titlat lo mai a; in taksa khawl tâna dân, Pathian
siam chu in bawhchhe reng mai bawk si a ni. Hetiang in tih avang hian a hremna chu in tuar tûr
a ni si a. Chutichung chuan in hrisel lo chu mak in ti viau bawk si. In thiltih ang zela rah hmu tûr
in nih avangin nangmah ni tidam turin Pathianin thilmak a ti lovang.

Thil Chitin Rênga Siam Chaw Leh Khawsiknate

In duh ang anga in ei leh in avangin tuna in harsatnaah hian chhâwk tur che u in in enkawlna
a awm lo. Daktor thiam ber pawhin an tihtheih ngai loh chu nangmahni tân in tithei a ni. In
chaw ei kha in khuahkhirh (regulate) rawh u. In tui tih zawnga in tih tlai in tum avangin, chaw
hrisel ber ni lo, a châng phei chuan tam lutuk in ei ta vak \hin a, chuvângin pai\awihna khâwlte
in lo tihah ta hle \hin a ni. Hei hian pum chu a ti chau a, chaw hrisel berte pawh a \hial chip \ha
hlei thei lo a ni. In chaw ei dân dik lo hian in pumpui chu a ti chak lo reng mai \hin. In chaw
pawh hi chi hrang a tam lutuk. A buatsaih dân pawh a mawl tâwk \hin lo, chuvangin in ei châk
zâwng ringwt in buatsaih chuan in pumin a tuar zo lo \hin. Thilsiam hi a nihna ang thei ber leh
pawlh danglam lova chaw siam hi a \ha ber a, chutilo chuan tawrhna a awm \hin; chumi dodal
tur chuan theihtâwpin a lo in vêng ve \hin a ni. Thilsiam (nature) chuan phurrit in phurh tir chu
lo dah kian tumin a lo \ang ve nasa, chuvang in khawsik leh hritlâng in lo neihphah ta \hin a ni.
Thilsiam dânte in bawhchhiat chuan hremna chu in tuar ngei ang. In taksa bung hrang hrangah
pawh hian Pathianin dânte a siam a, chu dânte chu hremna tur lovin in bawhchhe thei lo.
Hrisêlna lam ngaihtuah miah lovin in tui tih zawng chauh in râwn \hin. Chaw lam siam \hatnaah
hian in han in tiding lam ve bawk a, mahsela rahka pakhatna chauh in pên a ni. Pathianin
engkima insûmna nei turin min ngiat a ni. ―In ei pawhin, in in pawhin in tih apiangah, Pathian
ropuina tûr hlirin ti rawh u.‖

Pathian Mawhchhiatin
Chhûngkua ka hmelhriat zawng zawngah nangni aia hriselna siam\hat hlawkna mamawh
tam zâwk an awm lo. Nâ leh hrehawm tuarin in rûm a, a chhan in hre thei bawi si lo, in theih
ang tâwka ngaihthiam tumin in intulût a, in chan vo ve tur rênga ngaiin, Pathian remruat dân

43
 44

reng a ni e in ti \hin a ni. In mi than meng thei ula chuan, hetianga in dam chhûnga in kal \antirh
dân a\anga tuna in dinhmun bawrhsâwm tak mai te pawh hi han hmu tlang thei ula chuan, tun
hma lama in awmdân dik tak in lo hmu lo chu mak in ti ngawt ang. In in ei vir lak lawh tawh a,
chuvangin in chaw châkna hmang sual lova nuam titaka in awm theihna tur chanve pawh in
dawng zo ta lo a nih hi. In awmdân hi a dik lo zo tawh a, a rah chu in tuar ta zel si a, a nâ ngawt
mai.
―Chaw |ha‖ Man Chu
Thilsiamte hcuan an tuar theih chhûng chu dodal lovin hmansual an nihna chu an tuar a;
chumi hnuah chuan lo thovin dipdâl an nih na leh \ha lo taka an tihna chu hlip thla turin nasa
takin an bei vet a \hin a ni. Tichuan lu alo na a, hritlang te, khawsik te, hamhaihnate, zenna te
leh thil \halo tamtak an lo awm zui ta ani. Ei leh in a kawng dik lo zawhna chuan hriselna a
tichhia a, nun khaw nawmna a tibuai bawk. Chaw \ha tia in sawi \hinte chu vawi engzatng ein
lei tawh a, khawsikte, chaw châk lohna te leh muthilh thieh lohnate in neih phah tawh le aw! In
tui tih zawng ringawt in ngaihtuah vangin chaw pawh in ei tui thei lova zânah in muhil thei bawk
si lo, darkar tamtak in tuar a ni.
Sâng tamtakin ei leh in a an insumloh avangin, chaw \ha tia an vuah te chuan khawsikna te,
natna khirhkhân takte, a tawpa thihna te a rawn thlen \hin a ni. Heng hi a ni hlimna tia man
tamtaka an lei \hin chu. Chutichung chuan mi tamtakin hetiang hian an tiin an khawsa zui zel
thova; chubakah hêng mahni – inthattute hi an \hiante leh rawngbawltute chuan an fak a, an thih
hunah pawh vanah an kaltir nghal \hin.
Eng ngaihtuahna nge ni ngai le! Eipuar lutukte vanah an awm ang maw le! Ni love a,
chutiang mite hcuan Pathian rangkachak khawpui kulhkawngka lunghlua siamte chu an lut ngai
loving. Chutiang mite chu Isua kut ding lamah chawimawiin an awm ngai lovang; Chhandamtu
hlu tak , Kalvaria tuar, mihring a ni tlat si a. Nun \ha zâwk neihna hmun thihtheihlohna hmuna
chan pual nei thei ve lo ho tân leh tling ve lo ho tân hmun ruat hran a awm bawk a ni.

Eidân Dikloin Paihchhuahlehna Chunga Rah A Neih Chu

Letter 274, 1908
205. Mi tamtakin eidân dik lo taka an ei avangin sem darh lehna lamah harsatna an nei \hin.
Hriselna siam\hatna lama zirtur kan neihte fîmkhur taka kan zir a \ul ang bawkin, famkim taka
inbuatsaiha, zirnate kan neih a \ul bawk a ni; heti lama tihdân kan neihna chuan nunna lo awm
leh tur a kan nungchangte kan siamnaah min pui dawn a ni. Pum hman dik lohna avangin mi
chuan a thlarau lam nunna chu a tichhe thei a ni.

Siam\ha Tura Ngennate

(1905) T.R., p. 296
206. Ei lama chindân dik lo tak a awmna hmunah rêng rêng chuan siam\hatna nei tûrin
muangchân tûr a ni lo. Pumpui hman dik lohna avanga pum pai a nawm loh phawt chuan,
pumpui hman rim lutukna ti zângkhaiin, chakna la awm zawng zawng vawn \hat anih theih nana,
fîmkhur takin beih sauh sauh tûr a ni. Hun rei tak lo inthlahdah tawh avanga pumpui \ha tawh lo
chu a dam \ha leh tak tak thei lo, nimahsela ei lam thua thildik tak zawmna avângin chhe zual zêl
tur chu a chhan theih a, tin, mi tamtakte phei chuan dam hlen hlauh na an neih phah deuh thaw
thei a ni. Mi zawng zawng tana zawm tur dân \ha kawhhmuh hi thil awlai tak a ni lo; nimahsela
eilam thûa dân \ha tak zawm taihmâkna a\angin, siam\hatna ropui tak a thlentir theih a, ei lam
sâwngbâwltu pawhin ei châkna atân thlêmna siamtu ni tûr ringawta thawh a \ul hek lo.
Ei châkna lama insum theihna hi rilru leh ngaihtuahna lama malsâwmna in a zui zêl \hin, tin,
tisa lama inthunun theihna pawh a ti chak bawk a ni.
(1905) T.R , p. 282
207. Taksa chawm len nana mamawh pe thei ber chi chaw thlan tûr a ni. Hetiang thlanna thuah
hian ei châkna hi kaihruaitu \ha a ni lo. Eidân dik lo chin \hanna hian ei châkna hi a dik lo
zawngin a hruai \hin. Hriselna tikhawlo thei chi leh chakna aia chauhna thlen zawk thei chaw
châkna a neihtir \hin. Tin, mi tamtak chin\han ang anga awm pawh kan tân a \ha ve khe rlo.
Natna leh damlohna hmun tin maia awm tam berte hi kan ei dik loh vâng a ni fo.
(1909) 9T 160
208. Hrisel taka nun dan thuah kan fin hunah chauh eidan diklo avanga thil \ha lo chu hmu turin
kan harh chhuak tak tak thei ang. An diklohnate hmu a, kan chin \han dân te thlak tura
huaisenna nei te chuan siam\hatna chuan beihna nasatak leh chhelna neih a ngaih zia an hmu
chhuak ang. Mahsela tuitih zâwng dik tak neih anih tawh chuan tun hma lama ei atâna
hlauhawm lova an lo ngaih \hin kha pumpui natna leh natna dangte zawi zawia rawn thlentu a ni
tih an hre chhuak ang.
(1909) 9T 156
209. Pathianin Amtie chu hmasawn zel turin a ngiat a ni. Ei leh in a insumlohna hi rilru lam
hmasawnna daltu lian ber a ni, tih hi kan zir a mamawh a ni. Hriselna siam\hatna lama thawktu
kan ni kan tichung hian mi tamtakte hi chu diklo taka ei \hin kan ni. Ei leh in lama
insumtheihlohna hi taksa leh rilru lam chaklohna hchan lian ber a ni a, chaklohna leh a hun hmaa

44
 45

thihthutna bul pui a ni. Mi tupawh thlarau thianghlimna zawngtute chuan ei leh in lama in
thunun theihna thiltihtheihna chu Krista ah a awm ani tih hre reng rawh se.

BUNG—7
EI PUAR LUTUK

EIPUAR LUTUK
Sualna Tlanglâwn Tak, Mahse Tawhkhirh Tak Si
Letter 17, 1895
210. Pumpui tihrim vak mai hi sual a ni, chaw ei \euh a nih chuan taksa pum tân phurrit a ni.
Nun leh a pawimawhna tihpun a hnêkin a tikiam zawk. Hei hi Setana thil ruahman chu a ni.
Chaw chuangtlai tamtak neihna tura hna rim tak a \ul lova thawh hian mihring chuan a chakna
pawimawh takte a hmang ral \hin.
Chaw tam lutuk ei hian Pathian malsâwmnate thilsiamte mamawh atana pek chu kan
khawhral mai mai chauh ni lovin, taksa pumpui tân chhiatna nasatak mai a ni bawk a ni. Pathian
in (temple) chu kan tibawlhhlawh a, a lo chak lova, a lo silawng bawk a ni; tin, thilsiam chuan a
hna chu fingtakin a thawk thei lova, a thawk \ha thei bawk hek lo; Pathian ruahman dân lah a ni
bawk si lo. Ei leh in lama mahni hmasial taka insûm lohna avangin mihring chuan leilung dân
kalhmang chu a rapbet a, a tih tur a ni miah lo chu a thawh luih tir a ni.
Mi zawng zawng hian mihringa khâwl nung hi hre chiang sela chuan hetiang thil diklo hi an
ti hauh loving le; mahsela mahni duh zawng a um luat tukna lamah mahni intihhlumna kawng an
zawh a, a hun lo takah an thi ta \hin a ni. Chuti anih loh vêk pawhin an \hiante leh anmahni tân
pawh a phurrit ni turin kum rei tak an nung a ni.

Mihring Khâwl Chetna Dâlin

[C.T.B.H 51] (1890) C.H 119
211. Chaw hrisêl tak pawh nise tâwk chi nei lovin ei a theih a ni. Miin eitur hlauhawm leh \ha lo
chu duh lo mahsela a duh zât zât a ei thei tihna a ni chuang lo. Eng ang chaw \ha pawh nisela, a
ei tam lutuk chuan khâwl nung chu a hna thawk thei lovin a dâl tlat thei a ni.
Signs, September 1, 1887
212. Chaw hrisêl pawh nise insum lova ei anih chuan taksa inrêlbâwl dân a tikhawlo theiin, rilru
leh ngaihtuahna pawh a tichhe thei a ni.
Letter 73a, 1896
213. Mihring chhungkua zawng zawng deuh thaw hian taksa mamawh aia tam an ei \hin.
Hetianga mamawh bâka ei hi bawlhhlawh (\awih) awm khawmah a lo chang \hin. Chaw mawltê
apwh nise khâwl nungin a mamawh bâk chaw ei tam anih chuan a tân phurrit a lo ni \hin a ni.
Taksa a\anga paih chhuah leh nan hna chuang tlai a thawh a ngai a, a lo chauh phah ta hle \hin a
ni. Ei reng mai duhte chuan hei hi ril\am tirehtu a ni an ti a, mahsela pai\awihna khawl hnathawh
tam lutuk avanga lo awm a ni zawk si.
(1900) 6T 343
214. Tlawhtu/mikhualte lo lawm nan \ul lova in tihhah leh phurrit in siam hi a awm fo \hin.
Chaw chi tamtak buatsaih anih \hin avangin chhungkaw nu ber chuan hna chuangtlai tamtak a
thawh phah \hin; chubâkah eitur chi tamtak a awm avangin mikhualte chuan phuar lutuk in an ei
phah a, thawhrim luattuk vâng leh ei tam luat avang in natna leh tuarna an lo neih phah ta \hin a
ni. Hetiang harsataka ruai siam hi phurrit leh thil pawi tak a ni.
Health Reformer, June 1878
215. Ruai ropui tak lehchaw a hun lova siam leh ei hian taksa peng tin te a khawih vek a, kan ei
leh in hian kan rilru pawh nasatakin a khawih a ni.
(1876) 4T 96
216. |halai taksa \hangmêk zel te tana thil pawi tak chu hna rim tak thawk a inchhûng khung
tlat mai hi a ni. Amaherawhchu mi za tamtakin rim lutuka an thawh avangin an taksa te an ti
khawlo vek a, chutih lai vêk chuan a \hente chu engmah tilovin an awm mai a, an ei puar lutuk
bawk si, hna an thawh bawk si loh avangin natna hrik an lo tuh ta a, mi sang tamtakte chu
chhiatna lamah an liam ta mup mup mai a ni.

Eipuar Luatna hi Thilsual Liantak a ni

(1880) 4T 454, 455
217. Mi\hen khat chuan ei leh inah an in thunun lova, hrisêlna hloh khawpin an tui tih zawngte
chu an lim nghek mai \hin a ni. Chuvangin thluak alo fim lova, an ngaihtuahnate a lo chak lovin,
mahni inphat leh insûma an awm a, anthawhzawh theih tur kha an lo thawk zo ta \hin lo a ni.
Engkimah insum sela chuan A rawngbâwlna atana an pêk tur taksa chakna leh rilru chakna te
chu hêng thilte hian a lo susam sak ta zâwk a ni.
Paula kha hriselna siam\hatu a ni. Heti hian a sawi, ―Ka taksa ka hnek vak vak a, bawihah ka
siam zakw a ni, chutilo chuan midangte hnena ka tlangau (preach) puihnu pawhin keimah ngei
pawh hi paihchhuah in ka awm mai ang,‖ tiin. Pathian ropuina turin a thiltihtheihna zawng

45
 46

zawngte chu a vawng \ha tur a ni tih hi a mawhphurhnaah a dah tlat a ni. Paulan insumloh a
hlauh hel chuan keini phei chuan kan hlau lehzual tur a ni, a chhan chu – kan taksa leh thlarau,
Ama ta ngeia Pathian chawimawi a \ul a tih ang khan kan ti ve lem si lo a ni. Ei puar lutuk hi
tun laia sualna a ni.
Pathian thu chuan zu ruih leh eipuar lutuk hi sual in ang rengah a dah a ni. He sualna hi a
huatthlalâk êm avangin Pathian chuan Mosia hnenah zirtîrnate hetiang hian A pê – Ei leh in
thuah naupang chu khuahkhirh theih a nih loh chuan leh a tuitih zawng apiang a ei bawrh bawrh
mai chuan a nu leh pa ten Israel roreltute hmaan an rawn hruai ang a, den hlum mai tur a ni e
tiin. Ei puar lutuk te dinhmun chu beisei bo a ni. Tun tân mah hman tlâk ani loving a, ama tân
pawh ânchhia a ni ang. Engahmah rin tlâk a ni lo ang. Midangte pawh a tibawlhhlawh zel ang a,
chutiang mi tel lo chuan khawvel chu a lo \ha zawk ang; a \hatlohna rapthlâk chu a awm reng
dawn si a. Pathian hnena mawhphurhna neia inngai te tân chuan ransa rilru chu an ngaihtuahna
thununtuah an phal ngai lovang. Hetianga phaltute an nih phawt chuan tu pawh nise, eng hna
ropui pawh thawk se, Kristian an ni lo a ni. Krista zirtîrna chu hei hi a ni, ―In Pa Vana mi a
\hafmkim angina, nangni pawh in \ha famkim tûr a ni‖ tih hi. Hetah hian keimahni dinhmunah,
Pathian Ama dinhmunah a \ha famkim angin kan \ha famkim thei a ni tih a lantîr.

Thil Chi Hrang Hrang Ei Tura Ruahmanna Hian Eipuar Lutuknaah a Hruai
(1905) T.R , pp. 294, 295
218. Sa ei bânsantu leh chaw hrawmhraw dang leh hrisel lo bânsantu tamtakte chuan an ei chu a
mâwlin, a hrisêl bawk avangin, insûm lova an duhtâwk eitheia ingngaihna an nei a. Tichuan an
ei ta lutuk a, a \hen te phei chu chawheh mi a lo nita hial a ni. Hei hi thil dik lo a ni. Taksa
hman theih bâka chaw tam leh \ha ei nghek vângin, chaw pai\awihna khawl tihhah tûr a ni lo.
Chaw ei dawhkân ei tûr indawt zela dah thliah thliah hi chan \haah neih a ni a, Mi chuan
engnge an rawn dah leh ang tih hre lovin, a tâna \ha ber kher lêm lo chaw chu a han ei \awk mai
a. Ei tûr rawn chhawp chhuah hnuhnûng ber chu a puar fê tawh hnû a lo ni a, tichuan chawei
kham lama hmawmsawn eng ilo te chu a ei lo phal lova, a puar fê tawh hnua a ei belh leh chu a
tân \hatpuina rêng a ni \hin lo. A tir berah chaw pêk tûr tinrêngte chu hlui nghal se chu thlan dan
dik ber a hre thei tur a ni.
A châng chuan eipuar lutuk \hatlohna hi hriat nghâl mai a ni \hin. A châng erawh chuan
insawisêlna engmah a awm kher lo; nimahsela chaw pai\awihna khawlte hian chakna an hloh a,
tichuan taksa chakna bul ber chu a lo chhe \hin a ni.
Taksa mamawh tâwk bâk chaw in taksa tân phurrit a siam a, chutichuan nguina leh awm
nawm mang lohna a neih tir \hin a ni. Pumpuiah thisen tamtak a mamawhtir a, tichuan fûke te
leh taksa hmawr tawng apiangte chu a lo vâwt thuai a ni. Chaw pai\awihna khâwlte tân chuan
hahthlâk tak a lo ni a, an hnâ an thawh zawh hnûah pawh chauh ruaina leh ngui nghulhna a awm
\hin. Puar lutuka ei \hangte chuan hei hi hnehnêpna an ti; nimahsela chaw pai \awihtu khawl ten
hna an thawh hah lutuk vâng zâwk a ni. Rilru emaw taksa emaw a thawh chak lohna, thluak lam
chauh deuh ruihna a awm fo \hin.
Tichuan awmnawm zân lohna chu a lo awm \hin, a chhan chu chakna lo awm khâwm sa kha
\ûl uk lova hman a ni a, alo kang tawh vâng a ni. Pumpui chuan, ―Min chawlhtir rawh u,‖ a ti a.
Nimahsela chauh deuh ruihna chu chaw tam zâwk a mamawh vângah ngaih a ni; tichuan
chawlhtir a hnêkin thawh tûr phurrit tam zâwk pêk belh sauh a han ni a, chaw pai\awihna
khawlten hna \ha tak thawk thei reng siin, an châu hnêp ta zawk \hin a ni.

Taksa Leh Rilu Chaklohna Chhan

(1890) C.T.B.H 154
219. Hriselna siam\hatu kan ni timahila mipui kan nih angina kan ei tam lutuk a ni. Ei leh in a
insum lohna hi taksa leh rilru chakloh na chhan lian ber a ni a, ram tina lo lan chaklohna tam ber
bulpui chu hei ngei hi a ni.
(1870) 2T 362 – 365
220. Mi tamtak hriselna siam\hat tuma thu titlu tute chuan thil min tina their eng rêng chu an
tlansan a; mahsela hêng thilte hi an tlansan avangin an duh tâwk tâwkin an ei thei tihna em ni
ang? Chaw ei dawhkân an han kil a, an ei zah tur ngaihtuah aiin insumlo lêk in puar lutukin an
ei ta mai \hin a ni. Pumpui chuan a tihtheih tâwk chin a nei a, emaw a tih tur chin a nei a, a bâk
zawng chu nilengin phurrit a chunga an rawn dah tur chu lo lungngaiin a lo awm a ni. Pum a
chaw an rawn dah zawng zawng, taksa in alo hlâwkpui theih loh chu, thilsiam chuan a phurritah
a lo nei ta \hin a ni. Khâwl nung chu a dâl \hin. Taksa bung hrangte chu thawk thei lovin dâlin
an awm a, hlawhtling takin an thawk thei lo. Taksa khâwl pawimawh takte chu a \ul lova
thawhrim tir an ni a, thluak thahrui chakna pawh chu taka khâwl tâna \angkai miah lo paih
chhuah pui tûrin leh pai\awihna khawlte pui turin koh a ni bawk.
A nih leh eipuar lutuk hian pum chungah engnge tih a neih le? A tichak lova, pai\awihna
khawlte tihchaklohvin an awm bawk. Chuvangin natnate leh a behbâwm zawng zawngte chu an
lo thleng ta a ni. Mite chu damlo sa an nih chuan an chunga harsatnate chu an tipung a, an nitin

46
 47

nunah an pawimawhna an tikiam tial tial \hin. An chaw ei lo buaipui turin a \ul lovah an
chaknate chu hman a lo ngai ta \hin a ni. Hetiang dinhmuna awm hi a rapthlak hle mai!
Pumpui chaklo chanchin \henkhat chu kan thil tawh a\angin kan hre ve nual tawh a ni. Kan
chhungkuaah pawh kan nei ve tawh a; natna hlauhawm tak niin kan hria. Miin pumpui nat a vei
chuan rilru leh taksaah pawh nasa takin a tuar a ni. A \hiante pawhin, nasa ang mai an nih loh
chuan an tuar ve ngei ang.
Chutichung pawhin heti hian i la sawi \al ang, ―Ka ei leh ka thil tih turah i lo in rawlh ve a \ul
em ni<‖ tiin, Kan vela mite pawhin pumpui chak lo chu an nei ve tho lo‘m ni< Engpwh nise
anmahni tithinrim turin i tih tur chu ti phawt mai rawh. Tih lungngaiha awm hi leilung dân a nia
lâwm. An lâwm lo hle mai a, an fate chu misual tak an niin an hria a ni. Zaidam takin an be thei
lo, an chhungkuaah pawh, khawngaihna bik tel lovin, zaidam takin an khawsa thei bawk hek lo.
An vela mite zawng zawng pawh an chunga natna lo thleng chuan a khawih tel vek a ni; an vaiin
an sawngnawina rah chu an tuar tur a ni. Hlim thim tak an siam a ni. Chuvângin i ei leh in \hin
dân chuan midangte pawh a khawih lo em ni le? An khawih chiang a ni. Pathian hnenah
rawngbawlna famkim i pêk theih nân hriselna chu a \ha thei ang berin, fîmkhur takin i vawng \ha
tur a ni a, i veng te leh i chhungte te tan i tih tur chu ti ngei ang che.
Amaherawhchu hriselna siam\hatute pawh hian chaw ei zat turah hian an tisual ve thei a ni.
Chaw hrisel tak chi pawh tâwk chin awm lovin an ei thei a ni.
MS 93, 1901
221. A tlângpui thuin kan pumah hian chaw kan dah tam lutuk a ni tih LALPAN min hriattîr a ni.
Mi tamtakin eipuar lutuk avangin awm nuam lo deuhin an insiam \hîn, natna an tuar phah nghal
bawk. LALPAN he hremna hian chungah a rawn thlen a ni lo. Anmahni thlen a ni zawk si a;
Pathianin bawhchhiatna avanga natna hi lo awm a ni tih hria se A duh a ni.
Mi tamtakin an ei rang lutuk, midangte pawhin chaw vawtkhatah thil inhal chîte an ei pawlh
bawk. A hmei a pate hian an pum an tihnat avangin an thlaru pawh an tina \hin a ni tih leh pum
hi hman sual a nih chuan Krista chu nasa taka chawimawi lohvin a awm a ni tih hi hre reng sela
chuan an lo huaiin mahni inphatna an lo nei ang a, pum pawh chuan hrisel taka a thawh theih nan
hun remchâng pek a lo ni ang. Chaw kan kîl laiin Pathian ropuina turin kan eiin kan in ang a,
damdawi lam misonari hna kan thawk a lo ni ang.

Kohhran Inkhawm Laia Mutchhuahna

(1870) 2T 374
222. Tâwk chin ei lova kan ei hian kan taksa chungah kan sual a ni. Chawlhniin Pathian inah
eipuar lutuk ho chu an \hu ang a, Pathian thudik meialh hnuaiah an mu chiahchiah mai ang. An
meng thei thlâwt lova, thu khûn tak pawh chu an hre thei bawk hek lovang. Chutiang mîte chuan
an taksate leh thlaraute Ama ta chuan Pathian an chawimawiin in ring em?
Ring lo, Amah chu an chawimawi lo a ni. Hetiang kawng hi an zawh avangin pumpui chaklo
(nâ) an lo nei \hin a. Hunbî lovah, chaw ei inkârah, an duh duh an lo ei phah ta \hîn a ni. |hu
chunga thawk chi a nih phei chuan pai\awihna lama \anpuitu tur van boruak thianghlim chu a
dawng lovang; a hriselna turin insawizawina \ha tâwk a nei thei lo mai thei bawk.

(1905) T.R., p. 295

223. Kâr khat chhûng ni dang aia chaw tam zâwk, chaw chi hrang tam zâwk emaw chawlhni
atân kan buatsaih tûr a ni lo. Chutih a hnêkin, chaw chu a mâwl zâwkin, tlêm deuh zâwk ei tûr a
ni, chutichuan thlarau lam thil hriatthiamna neiin leh pawmthiam thei tura chakna, rilru fîm tak
chu a nei thei ang. Pumpui hnawh tâwt tlat tih chu thluak hnawh tâwt tlat tihna a ni. Thu \ha ber
berte pawh ngaihthlâk ni mah sela rilru chu chaw dik lo avânga a buai si chuan, ngaihhlutna rêng
a nei thei lovang. Chawlhnia ei uar lutuk avângin, mi tamtak chu an rin aiin chawlhni
malsâwmna dawng tlâk lovin an in siam \hîn.

Haihawtna Chhan
Letter 17, 1895
224. Engkima insumna thuah hian i tân LALPAN êng min pe a ni. I eiah i insum lo a ni. I taksa
in mamawh aia a lêta tam i pumah i dah lût ziah mai a ni. He chaw hi a lo \awih a, i thaw a lo
rim chhia a, i hritlâng a tizual a, i pumin a thawh tûr aia tam a thawh phah a, i puma i khung luh
zawng zawngte kha \hial chip turin thlûak a\angin nunna leh chakna te chu koh an lo ni ta ani.
He thilah hian i in khawngaih lo hle tih i tilang a ni. Chaw i ei tam lutuk a ni. Hei hi i haihawtna
chhan lian tak leh hriatrengna i hlohna chhan chu a ni. I sawi ngei a ni tih ka hriat pawh i pha
mawi a, thildang daih i sawi leh si a ni. Hei hi ka hria a ni, mahsela ei tam luat vâng a ni chiang
tihah hian i tâwp mai ang. Sawi sawi engnge a \ulna? Thil \ha lo chu a tidam chuang lovang.

Awmhmuna Thawktute leh Rawngbawltute Hnena Thurâwn:

(1905) T.R., pp. 296-298
225. Ei puar lutuk hi piangphunga \uanmuang mite tân a \ha lo zual a, hêng mite hi chuan ren
ker kerin ei sela, taksa insawizawina nei tam bawk rawh se. Mahni ei leh inchâkna phatsana in

47
 48

thuunun hneh taka an tih hlawhtlin theih ang zâtve pawh tihlawhtling hman lo, pianpui felna \ha
tak nei an awm.
Hetah hian ziaktu tamtak leh thu sawitu tamtak an tling lo \hin. Ei \euh hnuah hahdam takin
lehkha chhiarte, lehkha zirte emaw, ziakte emaw tih nân an hun an hmang a, taksa insawizawina
hun rêng an nei lo. Chuvang chuan an ngaihtuah ding thei lova, tin, thu pawh an sawi \ha thei
\hin lo a ni. Harsatakin lehkha an ziakin thu an sawi thei chauh a, thinlung hneh tûr khawpin an
ziak tâwk thei \hin lova, an beihna te chu a hlawhchham ta \hin a ni.
Mawhphurhna pawimawh tak tak chelhtute, a bikin, thlaraulama vêngtute phei chuan
hraitthiamna chak leh ril tak nei mi an ni tûr a ni. Midang zawng zawng aiin, ei lama chin tâwk
nei thiam mi an ni tur ani. An chaw ei dawhkânah te chuan ei tur chak tak chi leh nawmchenna
hau tak tak ang chi an chhawp \hin tûr a ni lo.
Nitin dinhmun sâng chelhtute hian nghawng lian tak nei zel thei tihtlûk tur an nei reng a;
ngaihtuah thuai thuai tur an nei \hin, insûmna \ha tak neitute chauhin hetiangah hian hlawhtlinna
an nei thei. Taksa leh ngaihtuahna lama thiltihtheihna \ha taka enkawlna hnuaiah rilru chu a lo
chak a. A rim lutuk loh chuan hman nasat poh leh chakna thar alo kal belh zêl \hin, nimahsela
thil ruahman pawimawh tak tak ngiahtuah a, thu tihtlûkna namên lo tak siam \hintute hian chaw
dik lo an eina avangin an tih \hat theih loh phah fo \hin. Pumpui chiang kuang lo chuan rilru
chiang kuang lo leh mumal lo a awm tir \hin. Thinchhiatna te, ngilneihlohna te leh dikohna te a
neihtir a, khawvel tâna malsawmna thlen tûr ruahmanna tamtakte hnâwlin a awm fo va, ei lama
chindân dik lo avânga hrisellohna chuan dik lo tak leh hneh chhiah leh râwng taka thil tihna a
thlen hial \hin a ni.
Taksa hah lova thawk \hin te, leh rilru lama hnathawk \hinte zawng zawng tân heta hi
thurâwn a awm; mahni inthunun thei leh rilru lama zuamna nei apiangte chuan han chhin teh se:
Chaw ei apiang hian chaw mâwl tak chi hnih chi thum emaw chauh ei sela, ril\âm rehna bâk chu
ei belh tawh lo sela. Nitinin taksa insawizawina tho takin nei ziak bawk se, hetia tih hian
hlâwkna in hmu nge hmu lo han fiah teh rêng u.
Tisa hnarim thawk \hin, mi chakte chuan hna hahdam thawk \hinte angin, ei lamah a tam leh
\hat thuah fîmkhur \ûlin an hre lo \hin, nimahsela hêng mite pawh hian an ei leh in ah hian
mahni inthununna nei \ha se chu an hrisêl zâwk ngei ang.
Mi \henkhat chuan an chaw ei tur bi tuk thlap awm se an cuh a, an ei puar lutuk in an inchhir
leh a, tichuan an ei leh in thu chu an ngiahtuah êm êm \hin. Mi pakhatin midang tân a zam fel
sak thei lo. Mitinin ngaihtuahna fim tak leh mahni inthununna hman mai tur ani a, chutiangin
dân dik tak hmanga thil tih tûr a ni.

Pai\awih Theihlohna leh Rorel Inkhawmnate

(1902) 7T 257, 258
226. Chawei tur tamtak awmnaah chuan miten an pawi\awih theih tâwk tur aia tam an ei fo \hin.
Ei tam luattuk chuan pumpui hian a hna hi a thawk \ha thei lo. Chuvangin thluak a lo nguai a,
rilru pawhin rangtakin a thawk lo bawk a ni. Chaw chawhpawlh dik lo chuan buaina a siam a ni,
in um\awihna a lo awm a, thisen a lo bawlhhlawh a, thluak a lo buai ta bawk a ni.
Chaw ei puar lutuk \hin leh chaw vawi khat eia chi hrang tamtak ei emaw hian pumpui chak
lo a thlen fo \hin. Chutiang chuan pai\awihna khawl dimdawi ngai tak mai chu nasatakin a
hliam \hin a ni. Pum chuan alo hnial \ang \ang a, a sawt si lo; thluak hnenah a chhan leh a
hnathawh ngiahtuah tûrin a ngen a ni. Chaw tam lutuk ei emaw in chawhpawlh \ha lo emaw ei
hian hliamna hna a thawk a ni. Thil inhal hriatsa chuan vaukhân pe mahse a sawt si lo. A rah
chu tuarna a ni. Hriselna chu natna in a rawn thlâk ta \hin a ni.
Mi \henkhat chuan heti hian an zawt a ni thei e, ―Hei hian rorelna inkhawmte nen engin
kungkaihna a neih<‖ Tamtak a nei a ni. Ei dik lo rah/hnathawh te hcu rorel inkhawmnaah te
rawn thlen a ni \hin. Pum awmdân hian thluak chu a khawih a ni. Pum \ha lo chuan rilru
awmdân \ha lo leh chiang lo a tichhuak a ni. Pum natna chuan thluak natna a tichhuak a, mi chu
ngaihdân dik lo nei tlat turin a tiluhlul a ni. Chutiang ang finna ni âwm taka lang chu Pathian tân
chuan âtna a ni zawk si a.
He thil hi rorel inkhawmnaah te chuan a chhan ber a ni tih ka sawi a, chutah chuan fîmkhur
taka zirtur zawhnate chu pek a ni a, mahsela ngaihtuahna tlêm te chauh hman a niin thil
pawimawh êm êm pawh chu hmanhmawh deuhin tih tlûk a lo ni ta \hin a ni. Thu ngaihtuah chu
lungrual taka tih tlûk theih mai tur pawh a ni lo zawng tih tlûk niin inkhawmna boruak chu a
tidanglam vek \hin a ni. Hêng rahte hi ka hnenah lantîr an ni chamchi \hin.
Hêng thilte hi rawngbawlnaa ka unaute hnena sawi tura zirtîr ka nih avangin ka sawi a ni. Ei
lama insûmlohna avangin meiserh leh mei narân thliar hrang thiam turin i in ti tling lo a ni.
Hetianga insûmlohna hian Lalpa vaulâwkna pêk che pawh i ngaihsak lo tih i lantîr a ni. I hnêna
A thu chu hei hi a ni. ―In zîngah tu nge LALPA \ih a, A chhiahhlawh aw ngaithla a, thimzînga kal
leh eng nei lo? LALPA hming chu ring sela, a Pathianah chuan chêng reng rawh se‖ tih hi. Ei leh
in a kan insumlohna a\anga min chhanchhuah a, thianghlim lohna leh châkna \ha lo leh sualna
zawng zawng lak a\anga min chhandam theih nân LALPA lam chu kan hnaih dâwn lo‘m ni<

48
 49

Pathian hmaa in ngaitlâwmin, thlarau leh tisa tibawlhhlawhtu thilte chu dah bo vekin, Amah
\ihnaah chuan nungchang thianghlimna kan neih theih nân kan in hlân dawn lo‘m ni<

Hriselna Siam\hat Sawimawi Lohna

(1880) 4T 408, 409
227. Kan thusawitute hi ei chin dan lam thu ah hian an kher mei tâwk lo a ni. Chaw an ei tam
lutuk a, chaw vwtkhat eiah chi hrang tam lutuk an ei bawk. A \hente phei chu a hming chauh a
siam\hatute an ni. An chaw ei thuah dân mumal rêng an nei lo, chaw ei inkarah theirah te, emaw
theipil sak (nuts)te emaw an duh ang angin an ei a, chutiang chuan pai\awihna khâwlte chu an
hmang rim êm êm mai a ni. |henkhat chuan nikhat ah chaw vawi 3 an ei a, mahse taksa leh
thlarau lam hriselna atân vawi hnih ei chu a \ha zâwk a ni. Taksa khâwlte vawng tura Pathian
dân siam bawhchhiat anih chuan hremna chuan a zui ngei ngei tur a ni.
Ei lamah hian fîmkhurlohna avangin \henkhatte hriatna thazâm chu a lo zeng deuh thaw a, an
muang in an mut hi a chhuak reng mai a ni. Heng rawngbawltu hmêl eng puap maite hian ei leh
in a an insûm loh avang in hriselna siam\hat nan sawimawina an ni lo. Hna thawk tam lutuk an
nih avanga an tuar chuan a châng chânga a chaw ei loh a \ha zawk a, chutiang chuan thilsiam
chuan beihrual neiin hun an lo hmang ve thei ang, Kan hnathawktute hian hriselna siam\hat nan
hian a sawia sawi aiin an thiltihin an thawk tam zawk thei a ni. An \hianten an tâna ei tur
nasataka an buatsaih hian hriselna dân ngaihsak lo tura chak taka thlêmin an awm a ni, mahse
chaw tui hmel tak chu an hnar a, chaw a hmarcha thak phulte, thingpuite coffee te an duh loh
chuan a tak a hriselna siam\hatute an ni tih an fiah a ni. Tunah hian \henkhat chuan nunna dânte
an bawhchhiat avangin an tuar a, hriselna siam \hatna hnaah hian chhinchhiahna \ha lo tak chu
an awm tir a ni.
Ei leh inah te, mutnaah te leh thil enahte hian a lutuka tih rêng rêng chu sual a ni. Taksa leh
rilru thiltihtheihna zawng zawng te inremtlang taka thawhtir an nih chuan a rah chu hlimna a ni
a, chûng thiltihtheihnate chu chawisân leh tihfai an nih nasat poh leh hlimna chu alo
thianghlimin engmahin a pawlh loh hlimna chu a ni ang.

Mahni Hâa Thlân Laiin

(1880) 4T 408, 409
228. Kan rawngbawltu tamtakte hian an damlohna hchan an sawiselna chu insawizawina tam
tawk an neih loh vângte, an eipuar lutu vângte a ni. Chutiang kawng chuan taksa chakber te
pawh a tihlauhawm \hin a ni tih an hrait loh vâng a ni. Nang ang bawka \uanfûm mite chuan an
ei tlêm hle tur a ni a, taksa sawizawi hi an thlahthlam tur a ni lo. Kan rawngbawl tu tamtakte
hian an hâ in an thlân an lai a ni. Kan taksa pai\awihna khâwlte enkawltu phurrit chuan a tuar a,
thluak hna thawh tur a siam sak \euh mai a ni. Hriselna dânte bawhchhiatna hi, a bawhchhetu
apiang chuan a taksa ngeiah hremna man chu a pe tur a ni.

BUNG—8
CHAW CHÂKNA THUNUNIN

CHAW CHÂKNA THUNUNIN

Sual Hmasaber, Mahni Inthunun Lohna
(1864) Sp. Gifts IV, 120
229. Edena Adam leh Evi chu pianphung ah ropui leh mawi tak an ni a, an taksa pawh inchawih
mai leh famkim tak an ni. Sualna nei lo leh hrisel famkim tak an ni bawk. Tun laia mite nên
chuan tehkhin phâk rual an ni lo! Mawina chu a bo tawh a hriselna famkim chu hriat a ni tawh
lo. Hawina lam apiangah natnate, piansualna te, leh atanate chu hmuh turin an awm a ni.
Hetiang taka tlâkhniamna chhan hi ka zawt a, Eden lam chu kawhhmuh ka ni. Thing pakhat rah
Pathianin ei a phal loh, khawih pawh aphal loh, chutilo chu an thi ang a tih chu ei tir turin rul
chuan Evi nawlh tak mai chu a thlêm thlu (bum) a ni.
Evi chuan intihhlimna turin engkim a nei vek a ni. Theirah chi tin rêng chuan a hual vel vek
bawk. Chuti chung chuan hmana thing rah chi tinreng, duh ang anga a ei theih aiin thingrah
khap ber kher chu ei atân a lo it ta tlat mai a ni. A duh zâwngah chuan alo insûm zo ta lo. A ei ta
a, amah avangin a pasal pawh chuan a ei ve ta a, an pahnih a chungah chuan ânchhia a lo thleng
ta a ni. An sual avangin lei pawh chu ânchhe dawng alo ni ve ta. A tlûk a\ang chuan
insumlohna chu kawngtinrêng deuh thawah a lo awm ta a ni. Ei châkna chuan ngaihtuahna chu a
thunun ta. Mihring chhungkua chuan thuawihlohna kawng chu a lo zawh ta a, Evi ang maiin
Pathian thil khapte chu ngaihsak lo turin Setana chuan a bum hlawm a ni; an rin ang in a rah chu
a hlauhawm lêm lovang tiin an mahni chu an in fak der vel a ni. Mihring chhûngkua chuan
hriselna dante chu a bawhchhia a ni, engkimah deuh thaw hian a uchuakin a tlân ta. Natnate lah
an pung tual tual. An thil tih chu a rahin a rawn zui zel mai.

Nova Hunlai leh Kan Hun Laite

49
 50

[C.T.B.H 11,12] (1890) C.H 23, 24

230. Isua chu Oliv tlângah \huin, A zirtîrte hnenah A lo kal leh hma lawka thil lo thleng tur
chhinchhiahnate chungcchangah zirtîrna A pe a. ―Nova dam lai angin Mihring Fapa lo kal lehna
chu ani ang. Chûng ni tuilet hma te chuan Nova lawnga a luh ni thlengin an eiin an bâr a, nupui
pasal an inneih \hin, tui alo lêt a, an zaa a lâk bo vek hma loh chuan engmah an hre lova; mihring
Fapa lo kal lehna chu chutiang bawk a ni ang‖ tiin. Nova hun laia khawvela rorelna lo thlen tirtu
sualna te bawk kha tun lai kan hunah hian an lo awm ve ta a ni. A hmei a pate chuan an eiin an
in a, eipuar lutuk leh rui in an lo awm ve ta a ni. He sualna awm mêk, ei leh in lama insumlohna
hian Nova hun laia mite châkna sual chu a tialh chhiatna chu ram tinah a lo darh ta a ni. In
pawngnêkna leh sualna chuan Van a lo thleng ta. He rilru lama bawlhhlawhna hi tâwpah chuan
leilung a\angin tui letin a len bo ta a ni. He sualna bawk hi sodomah pawh khan lo awmin, mite
chuan an eipuar lutukin an rui bawk a, chu chuan an rilru lam chhia leh \ha hriatna a ti ngawng a,
chu khawpui sual taka hmeichhia leh mipa te tân chuan thil sual tih chu nawm chennan an lo
hmang ta a ni. Chuvangin Krista chuan khawvel chu vauna a lo pe ta a ni: ―Chutiang bawk in
Lota dam laiin a lo awm; an eiin an bâr a, an leiin an hralh a, an chingin an sa \hin a; nimahsela
Sodom khua ata Lota a chhuah ni chuan vân a\angin mei leh kât a sûr a, an zâin a ti hlim ta vek
a. Chutiang bawkin mihring Fapa hi a rawn inlâr ni chuan a awm ang,‖ tiin.
Hetah hian Krista chuan zirlai pawimawh ber mai chu min hnutchhiah a ni. Kan ei leh in hi
kan dah pawimawh ber ang tih a hlauhawmzia kan hmaah hian a tilang a. Ei leh ina chin tâwk
nei lova thiltih rah chu a sawi lang a. Chhûngril lam thiltihtheihna chu tihchaklohvin a lo awm a,
chuvangin sual chu sual ang pawh a lang lo a ni. Thiltihsual pawh hotea ngaih a ni a, châkna
sual chuan rilru a thunun a, chuvangin dân \ha te leh thil \ha tihna te pawh chu tihbo vek an ni a,
Pathian chu sawichhiatin a lo awm ta a. Hêng zawng zawng hi ei leh in uar lutukna avanga lo
awm vek an ni. Hei hi Kristan A lo kal lehnaah chuan thil awmdân tur chiah a ni tih A puang
vek a ni.
Chhandamtu chuan kan ei leh in tur te, kan silh leh fên tur te mai ni lo, thil \ha zawk atâna
thawk turin min hrilh a ni. Ei leh in leh incheina te hi uar lutuka tih a nih avangin sual an lo ni
\hin. Ni hnuhnûng a chhinchhiah sualte zînga mi an ni a, Krista lo kal thuaina tura
chhinchhiahna an ni bawk. Hun te, pawisa te, chakna te Lalpa ta an ni a, hêngte hi kan enkawl
tura min pek te an ni, mahsela incheina man tamtak tak te leh ei leh in a nawm chenna atan te
hman ral mai mai an ni a, chûngte chuan kaw chhûng pawimawh lai te a tikiam a, tawrhna leh
chhiatna a rawn thlen a ni. Kan taksa te chu kan sual nawmsip bâwlna avanga chhiatna leh
natnaa kan tih khah si chuan Pathian hnenah inthawina nung atan kan taksate chu kan hlan thei
lovang.
[C.T.B.H. 42, 43] (1890) C.H. 108-110
231. Mihringte thlêmna tawh zînga chakber pakhat chu ei thuah hian a ni. A tirah chuan
mihring hi dik taka LALPA siam a ni. Rilru dik tak neia siam a ni a, a taksa bung hrang zawng
zawngte chu in rem tak leh famkim tak, a len lam leh a chakna te lamin rual taka \hang tlang tura
siam a ni. Mahsela thlêmtu vervek tak thlêmna avangin Pathian khapna te chu ngaihsak loh a ni
a, chuvangin leilung dânte chuan hremna puitling an pêk a \ul ta \hin a ni.
Ei thua tlûkna hmasaber a\ang khân mihring chuan mahni duhzawng ûmna lamah a kal tam
tial tial a, a tawpah chuan hriselna chu ei lam maichâmah a hlân ta hial a ni.
Tui lêt hmaa mite kha ei leh in lama insum lo an ni. Khatih lai khan Pathianin sa ei phalna
chu a la pe lonâ a, sa chu an ei ngei ang. An eiin an in a, tâwp chin awm lovin an duh zâwngte
chu an chên ta zêla, an lo khawlo zo ta a, Pathianin a dawh thei ta lova ni. An sualna no chu an
tikhat a, lei chu a khawlohna leh bawlhhlawhna nen tui lêtin A tithianghlim ta a ni.

Sodom Leh Gommora

Tuilêt hnua lei chunga mite an lo pun zel chuan Pathian an lo theih nghilh leh ta a, A hmaah
an kawngte chu an lo tichhe leh ta a ni. Kawngtin renga insûm theih lohna chu a lo pung zel a, a
tawpah khawvel pumpui deuh thaw chu, chu sualnaah chuan a lo inpe zo ta hial a ni. Sualna
rapthlak leh khawlohna lo irhchhuak zel, Pathian hmun \ha taka A thilsiam te chunga
hmingchhiatna siamtu avâng chuan khawpui pumpuite chu lei a\angin dân pangngai nilova duh
tâwka khawsa te chu sualnaah chuan hruailuh an ni a, chu chuan Sodom leh Gomorra chhiatna
chu a rawn thlen ta a ni. Pathian chuan Babulon tlâwmna chhan chu eipuar lutuk leh ruihna
avang a ni A ti. Ei leh in a insûm lohna leh châkna sual chu an sualna zawng zawng bul a ni.

Esaua Chu Chaw Châk Nain A Hneh

(1868) 2T38
232. Esaua chuan chaw tui hmêl tak chu a châk a, fa tir a nihna pawh a hlân ta a ni. A chaw
châkna chu tihhlawhtlin a nih hnuah chuan a âtna chu a hmu ta a, mittui tla chung leh fîmkhur
taka a zawn leh pawhin simna hun a neih loh avangin a hmu leh ta lo a ni. Esaua ang hi mi
tamtak an awm a ni. He mite pâwl ai hi a awh a ni: Malsâwmna bik an hmuh theih hlu tak –
thihtheihlohna roluahna, Pathian lei leh van Siamtu nunna anga daih rei tur nunna, tehsên rual
loh hlimna leh chatuan ropuina nei thei tur si, mahse ei leh in a insûm thei thlâwt lo, châkna \ha

50
 51

lo lama inkhawhral \hin te, chatuan thil te hlutna man thiam lo leh chhia leh \ha hriatna
thiltihtheihna hmang hlei thei lo te an ni tlat si a le.
Esaua chuan chaw duh bik riau a nei a, chutiang chu a lo ei fo tawh \hin a, chutiang chaw tui
hmêl a han hmuh chuan han hawisan mai chu \ulin a hre ta lo tlat mai. A ngaihtuah vang vang a,
a chaw châkna chu khuahkhirh turin, beihna bik neih pawh a tum lêm lo, thil dang rêng rêng chu
a chaw châkna avang chuan a ngaihtuah hlei thei ta lo, chu chuan a thunun ta zawk a; chu chaw
chu a neih theih dâwn loh ai chuan thildang rêng rêng chu tawrh mai a , thih pawh pawilo hial
turin a in ngaihtuah ta a ni. A ngaihtuah tam zawh poh leh a duhna chu a lo nasa zel a, fa tir a
nihna hlu leh zahawm tak pawh chuan a hlutna leh zahawmna chu a lo hlauh ta anih chu.

Israelte Sa Châkna
[C.T.B.H. 43, 44] (1890) C.H. 111,112
Israelte Pathianin Aigupta a\anga A mite a hruai chhuah khan eng emaw chen chu sa A pe
lova, Vân a\anga chhang leh Lungpui sak tak a\angin tui a pe a. Hei hi an duh tawk lova, an
chaw pawh chu an ten ta hial a ni. Aigupta rama sa bêl bula an \hut lai te an ngai ta tlat mai. Sa
ei loh ai chuan sal nih leh thih hial pawh an duh ta zawk a ni. An duh chu Pathianin a phalsak a,
sa a pe a, an duh tâwkin an ei ta. An ei nasa lutuk a, hri \ha lo an vei phah a, tamtak mai chu an
thi ta a ni.

Hêngte Hi Entîrna An Ni
Ei leh in a insum lohna rah chu tamtak awi tur an awm a ni. Kan nu leh pa hmasaber te tân
khan an thiltih pakhat – thing rah mâwi leh îtawm tak, tui awm tak bawk si han ei mai kha thil tê
thama ngaiin Pathian thupêk chu an bawhchhe ta mai a. Mahse Pathiana an rinawmna chu a lo
chhe ta reng mai, tin, chuta \ang chuan khawvel tih boral tirtu sualna leh lungngaihna tui lian
kawngka chu a lo in hawngta a ni.

Tunlai Khawvel
Chhuan lo awm zelah hian sualna leh natnate chu an lo pung zel a ni. Ei leh in lama
insumlohna leh châkna \ha lo lama in hmanna hian mihring thil thiamna leh chhia leh \ha hriatna
ropui zâwk chu a tikhawlo tawh a ni. Ngaihtuahna chu thuneitu ni tawh lovin nasatakin ei leh
bâr bâwih a lo ni ta zawk a ni. Chaw man to leh chi hrang tamtak duhna chu a lo pung tial tial a,
chaw tui hnai chi zawng zawng chu ei vek tur emaw tih khawpin a lo awm ta a ni. A bik takin
nawmsak bâwla party naah hian insûm kâr awm mang lovin ei leh in hi nasa taka uar a ni \hin.
Zân tlai tawh tak lamah hian chutiang ei leh in chu buatsaih a ni \hin a, ei tur chi hrang hrang
hmui-hmer bawlhlo tamtaka siam sâ te sauces (intui tuahna chi) te cake te, pies ( thei chhangur)
Vûr te, thingpui tak te, leh coffee te leh a dang te pawh. Hetiang chaw ei \hin anih avangin mite
chu an hmêl te a lo dângin pumpui nâ avanga lungngaihna sawisên loh an lo tuar ta \hin a nih hi
a mak lo ve.
(1864) Sp. Gifts 1V, 131,132.
234. Tunlai khawvel chhiat tawhzia hi ka hmaah hmuh tir ka ni a, râpthlak tak a ni. Sodom leh
Gomorra anga leia mite hi tihboral an la ni lo hi mak ka ti ngawt mai. Khawvela thihna lo awm
leh tlâk hniam lam lo pan zêlna chhan hi ka hmu tawk tawh a ni. Châkna mitdel chuan
ngaihtuahna a thununa, mi tamtak ngaihtuahna sâng tin reng chu châkna lamah hlan a ni.
Sual lian tak hmasaber chu ei leh in lama insumlohna hi a ni. Hmeichhia leh mipate chu ei
leh in lama salah (bawih) an insiam a ni. Hna thawh lamah pawh an insum lo. An taksa
khawlte hah lutukin an siam a , chaw an lâk belh theih nan nasa takin an thawk rim a ni.
Hmeichhiate chuan an tui tihna titlai turin an hun tamtak chu ei tur thil thak lam te nena
buatsaih, siam nan an hmang ral \hin. Chutiang avang chuan naupangte chu an ngaihthah a, rilru
leh sakhuana lama zirtîrna an dawng lo a ni. Thawkrim lutuk nu chuan an in chhûng ti hlim leh
ti êng tura a mawhphurhna chu a thlahthlam phah ta a ni. Chatuan thil ngaihtuahna chu a
pahnihna a lo ni ta chauh mai. A hun zang zawng chu hriselna ti chhe tu, thinurna siamtu,
ngaihtuahna pawimawh tak ti khawlotu chaw buatsaih nan a lo hmang ta zawk a ni.
(1890) C.T.B.H. 16
Ram tinah insum theih lohna hi hmuh turin a awm a. Car-ah te, meikhu lawngah te leh kan
kalna apiangah te hmuh tur an awm a ni. Thlemna a\anga thlarau chhan chhuah an nih theih nan
enge kan tih ang tiin kan inzâwt \hin tur a ni. Setana chuan mite chu a thuhnuaia a dah luh vek
theih nan a in ralring reng a ni. Mihring a thlêm thlûk theihna chak \ha ber chu ei leh in lamah
hian a ni a, a theih dan kawng tin rengin mite chu chawhthawh a tum reng a ni. In Chawhphûr
chawpna thil rêng rêng chu an hlauhawm vek a ni. Zû in chakna a neih tir zel si a. Hêng thil
hmanna a\anga lo awm \hin sualna rapthlak tak te a\ang hian mite chu kan vên him tlat theih nân
leh kan tih ên theih nan enge kan tih theih ang le? Hetiang lamah hian kan tih theih ang chu kan
ti tawh em le
Ei Leh In Hman Khawlohna Maichâma Inhlanna
(1882) 5T 196.197

51
 52

Hêng mite hnenah hian Pathian chuan êng ropui tak A pe a, mahse thlêmna thlen phâk loh
dâk in kan awm lo. Kan zîngah hian tuten nge Ekron pathiante hnena \anpuina zawng le? He
milem hi han en teh – ngaihruatna mai a\anga ziak a ni love. Seventh-day Adventist te zîngah
ngei leh mi tamtak te hian hetiang thil hi an chîng ve a ni lo‘m ni< Vân khawngaihnain a mite
chu pawm tura a hruai hrisêlna leh nunna thu te hi a langah pawh duh lohna entir duh khawp, mi
chin châng inti hria leh induh tawk, mahni pâwl \an hlur si tlâk loh zia te hi ngaihtuah rawh u.
A châkna \ha lo tih tlai nâna a chaw buatsaih te hi. Chaw \ha awmna dawhkân pawh kil duh
lovin, duh tâwka a ei theihna tûr chaw zawrhna (restaurant) chu a thlang zâwk a ni. Insûmna
sawi tlawr thiam hle si a bul innghahna tak thupui te chu ngaihsak dêr si lo. Hetiang bawih
nihna a\anga chhuah duh, mahni inphatna neih duh leh miah si lo. Chutiang mi chu a ni ei leh
bâr hman khwlohna maichâma inhlân mi chu. Milem betu a ni. Pathian chawimawina tura tih
thianghlim leh tih ropui thiltih theihnate chu tih \huanawp a lo ni a, rawngbâwlna beitham te
chauh a hlan \hin. Leilung dân ngaihsaklohna avangin thinchhiatna te, thluak buainate leh
hriatna thazâm \ha lo te an lo awm a ni. Mi tlawktlaw leh mi rintlâk loh a ni.

Kan Aiawha Krista Hnehna

(1876) 4T 44
235. Thlelêra thlêmnaah khan, mihringte beia thlêmna ropui tak tak thlentu pawimawh deuh
deuh te chu Kristan A tâwk a ni. Khatah khân thlemtu fing vervêk chu a bei a, a hneh ta a ni.
Thlêmna lian hmasaber chu ei leh bâr thuah a ni a; pahnihnaah chuan ngaihruatna a ni a,
pathumna chu khawvel hmangaihna a ni. Ei leh in a insûmna nei ngai lo mi maktaduai tamtakte
chu Setana chuan a thlêm thlu a. Tuitihna tihtlaina hmangin hriatna thazâm chu a lo harh hluai a,
thlûak thiltih theihna chu a lo chak lo a, fing tak leh dam takin a ngaihtuah thei tawh lo a ni.
Rilru chu a inbûk tâwk thei ta lo. A theihna sâng zawk leh ropui zâwk te chu ramsa châkna nei
turin a lo khaw lo zo ta a ni; chuvangin chatuan thil thianghlimna leh duhnate chu thlahthlam an
lo ni ta a ni. He a thil tum ah hian a lo hlawhtlin tâk avangin Setana chuan a thlêmna dang
pahnih te chu a rawn kal pui leh thei ta a , awlsam takin hmun a rawn chang leh thei mai. Hêng
thlê,mna pathum, langsâr bik te a\ang hian a thlêmna dang zawng zawng te chu an lo chhuak ta
zêl a ni.
(1898) Chatuan Nghahfak, p. 106
Kan LALPA thlêmna tawh hmasa bera zir tûr awm te zînga a pawimawh ber chu ei leh in leh
châkna thunun a ni. Taksa lam rawn khawih bik thlêmna te rêng rêng hi mihring tichhetu ber leh
pawt hniamtu ber an ni châwk. Insûmlohna hmangin Setana‘n mihringte hnêna Pathian thilpêk a
hlutna chhût chhuak zawh rual loh rilru leh nungchang thiltihtheihna hi tih chhiat‘ sak a tum a.
He thila thlêm thlûk te tân chuan chatuan daih thil hlute ngaihsân theih a ni tawh lo. Tichuan tisa
châkna sual hmangin mihringa Pathian anna awm zawng zawng hi nuai reh hlauh a tum a ni.
Krista lo kalna hmasa zâwkah khân insûm lohna leh chu miin a rah chhuah , natna leh nun
bawlhhlawh pui pui te hmuh a ni a, chûng aia nasa zâwk chuan A lo kal nawnna lo thlen hmain
an awm leh dâwn a ni. Chutih huna khawvel awmdân tûr Kristan a lo puan lâwk chu Tuilêt lai
ang leh Sodom leh Gomorra khuate awmdân kha a ni. Mihringte suangtuahna rêng rêng chu sual
lam hlir a ni ang. Chu hun râpthlak tak chu kan tawng \êp tawh avangin Chhandamtu chaw
ngheina a\anga zir tûr awm te hi kan zir a hun tak meuh ta. Insûm duh loh a pawizia hi Krista
tuarna sawi hleih theih loh a\ang chauh khan hriatthiam theih a ni. Chatuan nunna kan beisei
theihna awm chhun chu Pathian duh zâwng rema kan kâ in a châk zâwngte leh tisa châk zâwng
te thunun a ni tih A nun entawn tlâk khân a tilang.

Chhandamtu Chu En Rawh

Kan nun tluchhe tawhin a châk zâwng han hnar chu kan chakna chuan a tlin thlâwt lo a ni.
He kawng hmang hian Setana chuan thlêmna chu kan chungah a rawn thlen \hin a ni. Hmêlma
chuan mitin rawn tlawhin, kan chaklohna chhawm tawh chu remchânga hmangin a fakderna dik
lo tak chuan Pathiana rinna nghatlo tute chu man a tum dawn tih Krista chuan a hre sa vek a ni.
Mihringte kawng zawh tur chu a lo zawh hmasak tawh avangin kan LALPA chuan kan hnehna
turin kawng A lo buatsaih diam tawh a ni. Setana nena kan inbeihnaah hian chan chhe zâwk
chang turin min duh lo. Rulpui min beihna avanga kan hlauh leh beidawn a phal lo. ―Thlamuang
takin awm rawh u, keiin khawvêl ka ngam ta‖ A ti a ni.
Ei leh in lama harsatna tâwk te chuan thlalera thlêmna tawk Chhandamtu chu en rawh se.
―Ka tui a hâl e‖ titu Kraws lêra lungngai taka awma kha en rawh se. Kan tawrh theih tûr ang
zawng zawng chu A lo tuar chhuak vek tawh a ni. A hnehna chu kan ta a ni.
Isua chu A Pa Vana mi chakna leh finnaah A innghat a ni. Heti hian A puang, ―LALPA
Pathian chuan min pui ang; chuvangin ka chî-âi mai lovang.....zak taka siamin ka awm lovang tih
ka hria ... Ngaiteh u, LALPA Pathian chuan min pui ang,‖ tiin. Ama tih dân chu sawiin, kan
hnenah heti hian A sawi, ― In zîngah kal a, êng nei lo? LALPÂ hmingah chuan rinna nghat sela a
Pathianah chuan awm reng rawh se,‖ tiin.
Isuan, ―He khawvêl lal hi a lo kal a, keimahah engmah a nei lo,‖ a ti Setana thlêmna vervek
tak zawmna tur Amahah engmah a awm lo. Sualah A lût lo hrim hrim a. A ngaihtuahnaah pawh

52
 53

sualah A inpe ngai bawk hek lo. Chutiang chuan keini pawh kan awm thei a ni. Krista mihrinna
chu Pathianna chên chilhna avângin sual do theih na turin A tling a ni. Pathian nungchang
\awmpuina kan neih ve theih nan A lo kal a ni. Rinnaa Amah nên kan inzawm tlat chuan sual
chuan kan chungah ro a rêl tawh lo ang. Nungchang famkim kan neih theih nân, leh Krista
Pathianna chu nghet taka kan vawn tlat theihna tûrin Pathian chuan keimah niah rinna
(1875)3T 561
239. Ei leh in lama kan insûm theih lohna tûrin Setana chu Krista hnena a lo kal ang khân
mihring hnenah a thlêmna chak tak te nen a lo kal a ni. He thilah hian mihring chu a hneh theih
nân a thiltih theihna chu a hre chiang hle mai. Ei leh in thuah Adama leh Evi a hneh a, anin
nuam tak chu an lo hloh phah ta a nih kha. Adama tlûkna avângin manganna leh sualna chuan
kan khawvel hi a lo bâwm khat ta a ni. Sualna râpthlak tak leh helna sual mak tak chuan lei leh
vânah hming chhiatna nasa tak a neih tir avangin khawpui pumpui mai te chu lei a\anga tih
boral dêr an lo ni ta hlawm a ni. An sualna zawng zawng bul leh innghahna ber mai chu ei leh
in a insûm lohna hi a ni.
(1890) C.T.B.H. 16
240. Chhiatna in\anna hmunah ngei khan Krista chuan tlanna hna chu A thawk \an a ni.
Adama tlin lohna thuah ngei khân A fiahna hmasaber chu a lo thleng a ni. Ei leh bar thua
thlêmna hmangin Setana chuan mi tam zawk te chu a hneh a, he a hlawhtlinna avang hian he lei
(planet) tlu tawh thununna chu a kutah awm niin a ngai tlat ta mai a ni. Amaherawhchu hneha
awmin leh tlâwmin a kalsan ta a ni. Isuan ― Keimahah engmah a nei lo,‖ a tih kha. A hnehna
chu keini tân pawh hmelma beihnaah hian hnehna kan chang ve thei a ni tih fiahna chiang tak
chu a ni e. Amaherawhchu krista thawhpuia kan tih tur ngei pawh ti duh lova min chhandam
chu Pathian tum dân a ni lo. Kan tihve tûr awm chu kan ti ngei tur a ni a, kan Vân Pa
thiltihtheihna nêna \angrualin hnehna chu kan chang ang.

Hnehnaa Daniela Entawnin

(1890) C.T.B.H. 22,23.
241. Ei leh in lama insumtheih lohna kan neih theihna tura thlêmna thiltihtheihna hnehna chu
Pathian \anpuina chauh hi a ni. Thlêmna tinrengah tlan chhuahna kawng Pathian thu tiam chu
kan nei a ni. Chuti anih si chuan engvanginnge mi tamtakte chu hnehin an awm si le ? Pathian-ah
rinna an nghah loh vang a ni. An himna tura kawng buatsaih chu an zawh \hin lo a lâwm. An
chaw châkna khawlo tak chu tih tlai an duh miau si avangin an chhuanlam siamte chu Pathian
tân chuan engmah lo a ni.
Daniela chuan mihrinnaa a thiltih theihnate chu a hlut hle a, mahsela rin râwlah a nei lo. A
rinna chu Pathian chaknaah chuan a nghat tlat a, chu chu Ama hnena lo kal a, in ngaitlawm taka
amah rinchhan a, A thiltih theihnaa innghat pumhlum te hnena A tiam chu a ni.
A thinlungah chuan lal chaw leh uain a in \hin chuan amah chu in tihbawlhhlawh loh a tum
tlat a ni; chutiang ei leh in chuan a taksa thiltih theihna chu a tichak lovang tih leh a rilru chakna
chu a tipung lovang tih a hria a ni. Uain a in lovanga, mi chawk tho thut thei thil siam chawp
tepawh chu a hmang hek lovang. A rilru tibuai tur thil engmah a ti lovang. Pathianin amah chu
―hriatna leh thiamna, zirna leh finna zawng zawnga thiamna chu ― A pe a, tin, ―Inlârna leh
mumang zawng zawng hriat thiamna, pawh chu a pe bawk a ni.
Daniela nu leh pa te chuan a naupan laiin insûmna nun khermei tak chu zawm turin an zirtîr a
ni. A nun dân tin rêngah thilsiam awm phung dân nêna inrem turin an zirtîr a; a thil ei leh in
chuan a taksa rilru leh thinlungah hna athawk nghal a, a thiltih theihnaah Pathian hnenah mawh a
phur a ni. Hêngte hi Pathian hnen a\anga thil pêk anga a dawn te an ni a, eng thil mahin an ti
\huanawp tur a ni lo. He zirna avang hian a rilru ah Pathian dân chu chawisân a ni a, a
thinlungah a zah êm êm bawk a ni. Sala an awm hun hmasa lamah khan Daniela chuan hun
harsa tak paltlanga nei a, chu chu rorelna hmun ropui taka vervekna leh Pathian awm rinlohna
chu an ni. Rilru fim, taihmakna leh rinawmna tura inzirtîrna hmun atan chuan sikul mak tak chu
a ni e tirawh u ! Chutichung chuan , sualna boruak chuan hual vel mahse bawlhhlawh miah
lovin a nung khawchhuak thei a ni.
Daniela leh a \hiante thil tawh hian ei leh in lama insûmna rah hlawk zia chu an tilangin, tin,
thlarau chawikânna leh tih thianghlimnaa Amah chu thawhpui duh apiangte tâna Pathian thiltih
tum chu an lan tir bawk a ni. Pathian tân chawimawina an ni a , Babulon rorelna hmuna êng
ropui tak chu an ni bawk a ni.
He chanchinah hian Pathian aw chu mimal tin tân kan hria a, Kristian insûmna chung châng a
êng mawi hlu tak te chu la khâwm tura sâwmna chu kan dawng \heuh ta a ni; tin, keini ngei mai
hi hriselna dânte nêna inlaichinna dik tak nei tur kan ni.
(R & H., Jan.25,1881)C.H.66
242. Daniela leh a \hiante khân ringlo mi officer te kha lungrual puiin, Babulon mite tih \hin dân
angin ei in, in ta sela engnge lo ni ta ang le ? kha thil pakhatah khan dân chu lo per san ta sela
chuan thildik an hriatna leh thil diklo an duhlohna tur chu tihchak loh an lo ni ang. Ei leh in ah
khân lo insûm ta lo sela chuan an taksa chakna te, hriatna fim tak te leh thlarau lam chakna te

53
 54

chu an hloh ngei ang. Pên dik lo pakhat chuan pên diklo dangah a hruai kai zel anga, a tâwpah
chuan vân nena an inzawmna chu a lo chat anga, thlêmna chuan a lên bo daih mai dâwn a ni.

Kan Kristian Tihtur

(1868)2T 65
243. Pathian thil ngiatte kan hriat chhuah chuan thil engkima insûm tur kan nihzia kan hmu
ang. Min siam chhan ber chu Ama ta kan taksa te leh thlarautea Pathian chawimawi hi a ni. Kan
taksa leh rilru chaknate tâna hliamna thlentu ei leh ina insumna kan neih si loh chuan engtinnge
hetiangin kan tih theih ang le ? Pathianin kan taksate chu inthawina nunga hlan turin min ngiat
tlat a ni. A mi ngiatna ti hlawhtling turin taksa chu a hrisel thei ang bera vawng turin tih tur kan
nei ve tlat a ni. ―Chutichuan in ei pawhin in, in pawhin in tihna apiangah Pathian ropuina tur
hlirin ti rawh u.‖
(1900)6T 374,375..
244. Tirhkoh Paula chuan heti hian a ziak, ―Intlânsiak hote chu an zain an tlân a, nimahsela
pakhat chauhin lawmman a hmu \hin tih inhre lo em ni? In hmuh theih nân chutiang takin tlân
rawh u. Intihsiaknaahte chuan a bei \âlh \âlh apiang chu engkimah an insûm \hin a ni. Anni
zawngin lallukhum chhe thei hmu turin an bei a, keini erawh chuan lallukhum chhe thei lo hmu
tûrin. Chutichuan tiam chin lam panin ka tlân ngat ngat a ni, boruak ngawt hnek lovin mahni ka
inhnek zawk \hin a, chuvangin ka taksa ka ti chhela, ka thu hnuaiah ka dah tawh a ni, chutilo
chuan midang te hnena ka tlângau pui hnu pawhin eng emaw tiin keimah ngei hi paihthlâkin ka
awm dah ang e‖ (1 Korin 9:24-27) tiin.
Khawvelah hian mi tamtak chin dân hlauhawm taka khawsa an awm. Chaw châkna hi an
mahni thununtu dân chu a ni; an chin dân dik lo avangin an chhia leh \ha hriatna dik a lo khawlo
a, thil serh thliartheihna chakna chu nasa takin tih chhiat a lo ni. Mahsela Kristiante tân chuan
nasa taka insûm chu a \ûl a ni. An dinhmun chu sâng tak a ni tûr a ni. Ei leh in leh incheinaa
insumna neih hi a \ul tak meuh a ni. Mahni duhzâwng leh châkzawng ringawt ni lovin, dân
tlângpui chuan ro a rel sak tur a ni zâwk. Ei tam lutuk te emaw an chaw ei pawh \ha lo deuh te
emaw tisa thila intlakralna lamah awlsam taka hman an lo ni a, ―âtthlak leh tikhawlo thei duh
na tamtakah te an tlu lût \hin, chûng duhna te chuan chhiatna leh boralnaah chuan mi tamtak te a
ti pil \hin‖ (1 Timothea 6:9). ―Pathian thawhpuite‖ chuan an theihna tin rêng te chu insûmna dik
tak dân tlangpuite theh darh nan an hmang tûr a ni.
Pathian tana mi dik tak ni tur chuan nunze tamtak a neih a ngai a. A rawngbawlnaa tel te
zawng zawng lakah phût a nei. Rilru leh taksa chu a hrisel thei ang bera vawn tûr a ni a,
thiltihtheihna tin rêng leh thil pêk tin reng te chu Pathian thu hnuaia awm tûr a ni a; hriselna
pawh fîmkhur thei ang bera enkawl tûr leh insûmna nun pawh a khirh thei ang ber a nei turin
min duh a ni. Ama hnenah a bâng awm miah lova inhlanna neih hi Pathian hnena kan bat a ni a,
kan taksa leh thlarau, A thilpêk kan theihna leh chakna te nên Ama rawngbawl nan hman tur a
ni. He khawngaihna kawng hawn lai hian kan chaknate leh kan theihnate zawng zawng chu
tihchak leh siam \hat tur an ni. Heng dân tlangpuite lâwma Pathian \ihna nen, an taksa fing taka
enkawl dân zir tawhte chauh he hnaah hian thlan chhuah tur an ni. Thutaka rei tak lo awm
tawhte, mahse felna dân te leh sualna dânte la thliar hrang thiam lo; dikna te khawngaihna te leh
Pathian hmangaihnate pawh la hre thiam lo te chu mawhphurhna pek loh tur an ni. Kohhran tin
hian hriattîrna chiang leh hriam tak mumal nei taka tawtawrâwt hâm tur a mamawh a ni
Insumna thuah hian kan mite chhûngril lam hriatnate hi kai tho thei ila chuan hnehna ropui
tak neih a ni ang. Kawng engkima insûmna hi inzirtîr a hman zui nghal zêl tur a ni. Sakhaw
nuna dân tlangpui lian ber pakhat chu ei leh in, mut leh incheina a insûmna hi a ni. Thlarau
biakbûka thudik lâk luh a nih chuan taksa enkawlna pawh a kaihruai ang. Mihringte hrisêlna tih
lam thu rêng rêng chu ngaihthah tur a ni. Kan chatuan ham\hatna chu he dam chhûnga kan hun
te, chakna te leh mi hnehtheihna huhângte kan hman danah hian a innghat a ni.

Ei Leh In Bawiha Awmte

(1864)Sp. Gifts IV 129-131
245. Thutak ring inti pawl khat, vaihlo te, hnim chi te, thingpui tak te emaw coffee te hmang lo
an awm a, mahsela kawng danga ei leh in lama intih tlai tum an ni tlat bawk si. Sâ te nasataka
cheibâwl te, a tui mawm tak te, an duh a, an chaw ei duh dân te an ti khawlo zo tawh a,
chuvangin sâ pawh nisela a hlauhawm thei ang bera buatsaih anih loh chuan an lung awi lo a ni.
Pum a lo nuam lova, pai\awihna khâwlte chu an lo rim ta êm êm a, pum chuan a lo lût zawng
zawng chu paih chhuah tumin nasa takin a lo bei ta a ni. Pumin a hna an thawh zawh meuh
chuan a lo châu ta êm êm a, a lo thi dang ta hial mai a ni. Hetah hian mi tamtak chu bumin an
awm, chaw tlâkchham vâng niin an ring tlat mai a, pumpui chu chawlh tir lovin chaw tam zawk
an ei a, hun rei lo te chu a thih danna chu a lo reh a ni. Ei leh in a insûm lohna chuan intih tlaina
tam zâwk an lo duh zel mai. Hetianga thihdanna pawh hi a tlangpui thuin sa ei, ei fo, ei tam
lutuk vang a ni.
Chindân thar a nih avangin an ei duh dân nêna inmilin cake man to takte thei chhang te leh
thilthlum chi hrang hrang chawhpawlh te, thil hlauhawm tinreng mai te chu an ei a. Chaw ei

54
 55

dawhkanah chuan ei tûr chi hrang hrang a awm a, chutilo chuan chaw châkna khawlo tak chu a
tlai dawn si loh avangin. Zîngah chuan heng ei leh in bawih a tâng ho hi an thâwk a thianghlim
lova, damlo \awngin an \awng a . An hrisel lova, an nâ a, an lu te a nâin, damlohna tinrengin a
bâwm a, mak an ti \hin a ni, a chhan an hre si lo. Mi tamtakin ni khatah vawi 3 chaw an ei a,
mut hma lawkin an ei leh bawk.
Mi tamtak te chu insûmlohnaah hian anin hlan zo tawh khawp a, engtizawng mahin ei leh in
puar lutuk naah hian kawng dang zawh an tum tawh lo. An hriselna chu an lo hloh thuai ang a,
ei leh in a insûm ai chuan a hun lova thih pawh an duh zâwk. Tin, mi tamtak chuan an ei leh in
hian an hriselna a khawih dân hi an hre lo bawk. Chutiang mi te chu tih ên theih nisela chuan ei
leh in a insum turin huaisenna an nei anga, an ei ker ker ang a, chaw hrisel chauh an ei bawk
ang, chutianga an tih avang chuan tawrhna tamtak lakah chhanchhuah an lo ni ang

Ei Leh In Lama Inzirtîrna

Ei leh in lama insûm ngai lo, sâ leh a kan tui, bawlhlo tamtak nêna siam te cake thlum tak te
leh thil um leh dah \hatte nena duh ang anga ei \hin te chuan chaw hrisel leh mâwl, chakna pe
chi te chu tui tihna an nei thei nghal mai lo. An tui tihna chu an hmang khawlo zo tawh a, chaw
hrisel thei rah te, chhang mawl tal a siam te leh thlai te chu ei châkna an nei lo. A tirah chuan an
ei \hin dân pangngai aia danglam tak han ei mai chu beisei theih an ni lo. Chaw mâwl tak chu a
tirah chuan an ei theih loh chuan an ei theih hma chu chaw an nghei mai tûr a ni. Damdawi aiin
chw nghei chu an tân a \angkai zawk daih, rei tak a lo mamawh tawh pumpui chuan chawlhna a
lo hmu ang a, tin, chaw mâwl te pawhin a ril\amna chu a rawn titlai thei tawh mai ang. Tui tih
theihna chuan a lo hman dik loh rei tawh avangin, tui ti leh tur chuan hun rei deuh hlek pawh a
duh ang. Amawherawh chu ei leh in lama insûm tura beih hrâmna chuan chaw mâwl te leh hrisel
tak chu tui ti takin a ei tir thei ta a ni. Ei lama duhtui takin a chaw hmuihmer tamtak a ei aiin ani
chuan a chaw mâwl leh hrisel tak chu lungawi takin a ei thei ang.
Pumpui chu sa in a tikhawsik tawh lovang a, chaw tam lutuk a \hial a ngai tawh bawk hek
lovang; a hna pawh \ha takin a thawk thei anga, a lo hrisel hle tawh dawn a ni. Siam\hatnaah
hian tlai a awm tur a ni lo. Kan chakna la awm chhun te hi fîmkhur takin kan vawng \ha tur a ni
a, phurrit lam pang rêng rêng chu kan insiam tur a ni lo. Pumpui chu a awmdân pangngai ang
chiahin a awm thei tawh lo mai thei a, amaherawhchu hetianga ei lama kawng dik zawh anih
tawh chuan a chhiat lehzualna tur chu a veng him tawh ang a, mi tamtak chu mahni intihhlumna
tur ei puar lutukna lama an lo kal thui lutuk anih loh chuan an lo hrisel \ha leh thei dâwn a ni.
Ei puar lutuk bâwiha awm inphalte chu an kal thui zel duh khawp mai, châkna \ha loah chuan
an intihniam tawlh tawlh a, ei leh in lama an insûm loh avangin an inthunun zo tawh lo \hin. An
châkna bawlhhlawhah chuan an kal thui zêl a, a tâwpah chuan an hriselna leh an finna chuan
nasa takin a lo tuar ta \hin a. Ngaihtuahna khâwlte pawh chin dân \ha lo te chuan nasa takin a ti
chhia a ni.

Nuamtâwlna Lama Intlak Ralna In Taksa, Rilru Leh Nunchang A Khawih Dân
(1890) C.T.B.H. 83
246. Ei leh in hian hriselna chungchangah nasa takin hna a thawk a ni tih thu tak hi zirlai tamtak
hian an hre lo tlat mai a, a pawi hle mai. Mi \henkhat chuan an ei leh in thunun hi an tum lo rêng
rêng a, tin, ei leh bârah pawh hian dân zawm tur mumal an nei hek lo. An ei tam lutuk ziah a, a
\hen te chuan an duh hun hunah chaw ei inkar lakah pawh an ei mai mai bawk \hin.
Kristiana inchhâlte hian anmahni tibuai \hintu tih kian an duh tak te chu engvanginnge an
rilrute chu a lo chak loh a, an sakhawlam nun chu a lo zuai tâk? tihte hi an ni a, a chhan hre turin
an kal hlat a ngai lovang- entîrnan- an chaw ei dawhkân hi a ni deuh ber mai. A chhan dang a
awm loh chuan hei hi a tâwk a ni.
Mi tamtak chu ei leh in lama an insûmtheih loh avangin Pathian a\angin anin tihrang a ni.
Chawngzawng pakhat leia tla hmutu leh lû a sam zai awm zât pawh hretu chuan an taksa
chaknate tichak lotu, an finnate tichawlawltu leh an rilru lam \hatna te tihlumtu ei leh in lama
insum duh lotute sualna chu a chhinchhiah vek a ni.

Hmalama Inchhîrna Nî Tûr Chu

(1882) 5T 135
247. Ei puar lutuk leh châkna \ha lo tih tlai duh avângin mi tamtak te chu taksa leh rilruah
hnathawk hlei thei lova siam in an awm. Ramsa rilru te kha tihchakin an awm a, nungchang leh
thlarau lam nun kha tih chak lohvin an awm thung a ni. Lal\hutphah vâr ropui hmaa kan din kual
hunah chuan mi tamtak te nun chu engtia chhinchhiah nge ni hlawm ang le. Pathian pêk thiltih
theihnate chu lo hmangsual lo sela, an thiltih theih tur chu an hmu ang. Taksa leh rilru chakna
Pathianin a pêk te chu A hnenah pein lo hmang sela chuan finna ropui tak an neih tûr zia chu an
hre chhuak ngei ang le. Inchhir ngawih ngawihin nun han hman \hat leh an châk êm êm mai
dawn a ni.

Ei Leh In Châkna |ha Pangngai Lo Chu Khuahkhirh Tlat Tûr

55
 56

(1890) C.T.B.H. 150,151

248. Pathian mite chuan mahni inphatna dawhkâna dinga, engkima insûmna an neih theih nan,
khawvel mite khawsak dân hleihluak leh tlaran tak lak a\ang leh ei leh in, châkna \ha lo tak tak
a\angin A hruai chhuak a ni. Pathian kaihhruai mite chu danglam bik tak an ni ang, khawvel
mite ang an ni lovang. Pathian kaihhruainate an zui phawt chuan A thiltum te chu an
tihlawhtling ang a, an duhna te pawh A duh zâwng ang zel a ni ang. Krista chu thinlungah A lo
chêng ang. Pathian temple chu a lo thianghlim ang. Tirhkoh chuan in taksa chu Thlarau
Thianghlim temple a ni a ti. Pathian chuan A fate chu taksa chakna ti hliam tûrin mahni
inphatna neih tir A phal lo. Taksa chakna an neih hrisêlna turin leilung dân zâwm se A ti a ni.
Leilung dân kawng chu A chhinchhiah reng kawng chu a ni a, Kristian tin te tan a zau tâwk a ni.
Min châwm reng theih nân leh kan hlimna atân Pathian thilphal tak kut chuan thil tamtak min pe
a ni. Amaherawhchu hriselna vawng \ha tlat tûr leh dam reina nei turin leh ril\âm dân \ha
pangngai chu kan hlimpui reng theihna tûr in, ei leh in lamah khap chin A nei a ni. ―Fîmkhur
rawh u! Chaw châkna pangngai lo lak a\ang chuan in sûmin mahni inphat rawh u,‖ tiin A sawi a
ni. Chaw dik lo châkna kan insiam chuan kan nihna tûr dik tak dân te chu kan bawhchhia a, kan
taksa hman dik loh leh keimahniah natna rawn thlen thuah a mawh kan phur a ni.
(1909) 9 T 153, 154.
249. Sâ ei \hat loh zia te, thingpui tak te, coffee te, chaw hmuihmer tam leh hrisel lo siam \hat
loh dân zirtîrna dawng tawh tute leh inhlanna nena Pathian hnena thuthlung siam tura tumruhna
neitute chuan, chaw hrisel lo nia an hriat te chu an ei chhun zawm zêl tawh lovang. Pathianin
kan chaw châkna te chu thianghlim turin A phût a, thil \ha lo te hnial tlat turin min duh a ni. A
Mite chu A hmaah mi famkim nia an din theih hmain he hna hi an tih tur chu a ni e.

Hrisêlna Siam\hatu
Health Reformer, September, 1871
250. Bawhchhiatna rah tuar lova dân pakhat tal kan bawhchhiat theihna turin Pathian chuan kan
taksa insiam dân chu thlâk leh tihdanglam a tum lova, Pathian chuan intihdanglam a tum bawk
hek lo. Mahsela mi tamtak chuan êng lamah an mit an chhîng lui tlat a. An duh zawng tih nân
leh an ei leh in duh zâwng an tih tlai theih nan nunna dân leh hriselna dânte chu an bawhchhia a
ni; an chhia leh \ha hriatna an zawm chuan, an ei leh, dân tlangpui chuan incheinaah a thunun
ang a, an duh zâwng leh châk zawng ringawt chuan a kaihruai lovang.

Pathian Hnathawktute |angkaina Chu

Ei Leh Ina Inthununnaah Hian A Innghat
Letter 158, 1909
251. Ei leh ina insûm lo tura thlêmna do tlat a \ulzia mite hmaah chuan lantîr rawh u. Hetah
hian mi tamtakte chu an hlawhchham a ni. Taksa leh rilru hi a inlaichin tlat a, an pahnih hian a
hrisel thei ang ber tura vawn a ngaihzia hi hrilhfiah tur a ni.
Ei leh ina insum lo te chuan taksa chakna te an khawhral a, chhûnglam chaknate an ti châu
bawk a ni, chungte chuan tunah emaw nakin deuhah emaw chuan taksa dân an bawhchhiat na
rah chu an hre ngei ang.
Misual te chhandamna lei turin Kristan A nunna A pe a ni. Khawvel tlantu chuan ei leh in a
insûm lo te chu taksa chak lohna neiin, thil serh leh chatuan thilte an thliar hran theih loh nân an
hriatna thiltihtheihna chu an ti thi a ni tih A hria a ni. Mahni duhzawng ûm luattukna chuan
rilru lam thiltih theihna te chu a tikhawlo a, chuvangin mihring mamawh ropui tak mai chu
thinlung leh rilru leh thlarau mahni duhzawng ûm lutukna a\anga mahni insûmna leh mahni
inhlannaa pian tharna hi a ni. Pastor-te chu chutiang nei tur leh kohhran muhilte chu kaitho turin
A chhiahhlawh i nihna angin LALPAN malsâwmin \anpui che rawh se. Tidamtu leh rawngbawltu
i nih kawp zia chu i hnathawhah lan tir ang che. Insûmna dik thudik chu puangdarh turin kan
damdawi in te chu din an ni. Mipui kan nih angin insiam \hat kan mamawh a, a bik takin
rawngbawltu te leh thu-tak zirtîrtute kan nih angin siam \hatna kan mamawh a. Kan
rawngbawltute leh kan Conference President-te hnenah he thu hi sawi tura zirtîr a ni: Thlarau
boral mêk te chhanchhuahnaah hian Pathian tâna thawktu \angkai tak i nih theihna chu tisa
châkna i do hneh naah hian a innghat nasa hle a ni. Ei leh in lamah te i tisa châkna i hneh phawt
chuan i châna \ha lo te chu awlsam taka thununin an awm ang. Chutichuan i rilru leh i thlarau
lam chakna te chu tihpun in an lo awm bawk ang. ―Beramno thisen leh an hriattîrna thu chuan
an hneh a ni.‖
Thawhpui Hnena Ngenna
Letter 49, 1892
252. LALPAN A hna thawk turin a thlang che a, fîmkhur tak leh fing taka i thawh a, i ei leh in
lam te hriatna leh ngaihtuah na neia i thunun tlat chuan, finglo taka i thawh \hin ai khân nuam
zâwk leh hlim zâwkin hun i hmang thei ang. Ei leh in lamah in thunun tlat ang che, tichuan a
bâk chu Pathian kutah in nghat tawp mai rawh. Fîmkhur taka in enkawlin i nun chu tisei rawh.

56
 57

Insumna Chuan Chakna A Tipung

(1875) 3T 490-492
253. Khawvel hnêna vaukhânna thuchah hnuhnûng puangtute chuan, mite tâwpna tura thu tih
tlûkna thuchah a nih avangin, midangte hnêna thudik an puan ang ngeiin an nun pui ve ngei tur
a ni. An ei leh inah te, an thusawi leh awmdânah te mite entawn tlâk an ni tur a ni. Khawvel
pumpuiah hian Krista aiawh inti si tamtakte hian thianghlimna puan hnuaiah hian ei leh ina
insûm lohna te, châkna bawlhhlawha in tlak ralna te chu sualna nasa tak te nên thuhrukin an
awm a ni. Mi thilti thei tak tak te hian kawng tin rengah insum sela an tih theih ngei tur, zat ve
pawh an ti thei lo. Ei leh in ah te, châkna \ha lo ahte an insûm theih loh avangin an rilrute a lo
fiah lo in, an taksa chakna te pawh a lo kiam a, an thlarau lam thiltihtheihna te pawh a lo chaklo
ta \hin a ni. An ngaihtuahna te pawh a lo chiangkuang thei lo. An thusawi ngaithlatute thinlung
khawih tûrin leh Thlarau Thianghlim \anpuina turin, thiltih theihna nên thute chu sawiin an awm
lo a ni.
Eden HuanA kan nu leh pa hmasaberten ei lama insum lohna avanga an hloh ang khân, Eden
chang leh tura kan beiseina awm chhun pawh ei lama insûmna leh châkna \halo bânsanna a\ang
chauhin a ni. Ei leh ina insûmna te, châkna \ha lo zawng zawng thununna te chuan chhia leh \ha
hriatna chu a vawng \ha tlat anga, rilru leh thlarau chakna a pe bawk ang; chutichuan mite chu
an suangtuahna zawng zawng te nen thiltihtheihna sâng zawk thununna hnuaiah a awm tir thei
ang a, thil \ha lo te, thil thianghlim leh thil narân te a thliar hran tir thei bawk ang. Mihringin
thlêmna chu a hnar thei ngei a ni tih lantîrna turin Krista chuan A Vân in kalsanin he khawvel ah
a lo kal a; chu mi inhlanna awmze dik tak hre tute chuan lâwm takin mahni inphatna an nei ang
a. A tawrhna a Krista tuarpuitute nih chu an thlang ngei ang.
LALPA \ih chu finna bul a ni. Kristan hnehna a chan anga hnehna chang ve tute chuan Setana
thlêmnate chu an do theih nan an invên reng a ngai a ni. Ei leh in lamah te, châkna \ha lo ah te
insûm tlat tûr a ni a, chhia leh \ha hriatna êngah thunun tlat tur a ni bawk, chutichuan
ngaihtuahna leh finna chu tih chhiat a ni lovang a, hmuhthiamna thiltihtheihnate chu an lo fiah
bawk ang; chutiang chuan Setana hna thawhte leh a thangte chu Pathian remruat a ni ange tia
ngaihdân dik lo tak chu a awm tawh lovang. Mi tamtakte chuan hnehtute hnena lawmman leh
hnehna chu neih ve ngei an duh a, mahsela an Tlantu tih ang in an thawk peih lova, khawhar an
tuar peih lova, mahni inphatna (insûmna) an nei bawk si lo a ni. Thuawihna leh beih reng peihna
a\ang chauhin krista angin hnehna chu kan chang ang.
Ei leh in lama in thunun theihna hian mi sâng tamtak te chhiatna a thlen a, hemi kawngah
hian hnehna chu chang sela chuan Setana thlêmna dang zawng zawng hnehna turin thlarau lam
thiltihtheihna chu an nei ngei ang. Mahsela ei leh in bawiha la awm te chuan Kristian
nungchang \ha famkim chu an la nei lovang. Kum sângruk lai mihringte bawhchhiatna chuan
damlohna te natnate leh a tâwpah thihna te a rawn thlen a ni. Hun tâwp lam kan lo hnaih tak zêl
avang hian ei leh in lama Setana thlêmnate chu hneh an lo harsa telh telh dawn a ni.

Chîndân Leh Tihthianghlimna Inlaichînna

R.&H. Jan. 25,1881
254. Mahni hmasialte leh ei puar lutukte tân tihthianghlimna malsâwmna chu neih ve theih a ni
lo. Ei leh in lama chin dân dik lo an neih avangin chaklohna phurrit hnuaiah an rûm tak meuh a
ni, nunna leh hriselna dân te an bawhchhe tlat si a. Mi tamtakte chuan ei leh in dik lo an neih
\hin avangin an pai\awihna khâwlte an tichak lo a ni. Hman dan dik loa hmanna dodal theihna
mihring taksaah hian a awm a, chu chu thilmak tak mai a ni; amaherawhchu ei leh in lama insûm
lova a lutuk thlenga chin dân dik lo hman zui zel anih chuan taksa hnathawh tinreng te chu an
tichak lo \hin a ni. Hêng mi chaklo te hian insûmna nei a, hriselna dân te hmangsual lova, an
sawimawi zâwk chuan an tâna \ha tur anih zia te hi ngaihtuah rawh se. Ei leh in dik lo leh
châkna \ha lo tihtlainaah hian Kristiana inchhâl te pawh hian leilung dân hnathawh chu an ti
\huanawpin, taksa, rilru leh thlarau lam chakna chu an titlêm \hin a ni. Hetianga ti \hin
\henkhatte chuan Pathian tih thianghlim niin anin hre \hin a, mahse chutianga inhriatna chuan
nghah chhan a nei lo.
―Fapa chuan a pa a chawimawi \hin a, bawih chuan a pu, kei hi pa ka nih chuan min
chawimawina chu khawiahnge ? kei hi pu ka nih chuan min \ihna chu khawiah nge? Aw
puithiam, ka hming hmusittute u, sipaihote LALPA chuan a ti che u a ni. Nangni erawh chuan,
‗Engah khân nge i hming kan hmusit ni?‘ in ti a. Ka maichamah chuan chhang bawlhhlawh in
hlân a lâwm. Nangnin, ‗Engah khân nge kan tih bawlhhlawh che?‘ in ti a. ‗LALPÂ dawhkân hi
hmusîtawm a ni,‘ in tih \hinah hian a ni. ‗Inthawi nân a mitdel in hlanin sualna a awm lo maw?
In ram awptu pawh pe teh u, a lâwm dawn che u em ni? A nih leh a lo ngaisâng ang che u maw?
Sipaihote LALPA chuan a ti. Inthawi nan ran seh te, kebai te leh a damlo te in rawn kenga; in kut
kawih ngei a ni si a, ka lo pawm thei dâwn em ni?‘ Sipaihote LALPA chuan a ti.‖
Heng vaulâwkna leh zilhnate hi i ngaihsak hle ang u. Hmanlai Israel te hnena sawi mah
nisela tunlai Pathian mite tan an pawimawhna a nêp chuang lo. Tirhkohvin a unaute hnêna a
ngenna thute hi i ngaihtuah chiang teh ang u, ‗Pathian khawngaihnain, inthawina nung leh

57
 58

thianghlim leh Pathian lawm tlâk ni turin in taksa chu inhlânah ka ngên a che u‘ tiin. Hei hi tih
thianghlimna dik tak chu a ni. Ngaihruatna mai te, phûrna satliah te leh thu satliah mai te a ni lo,
thu nung leh thilti thei, nitin nuna lo awm chu a ni. Kan ei, in leh inchei dân te hi kan taksa, rilru
leh thlarau lam hriselna vawn \hatna tur ni sela; chutichuan kan taksate chu- chin dân \ha lovin a
tihchhiat hlauhna ni lovin, ―Inthawina nung, thianghlim leh Pathian lawm tlâk‖ ni zawk rawh se.
Pathian ngaihsakna neia inchhâl tumahin an taksa hriselna chu ngaihthah miah suh se, tin,
insûmlohna hi sual a ni lova, an thlaraulam nun pawh a khawih lo tiin infak bawk hek suh se.
Taksa leh rilru hian inlaichînna nghet tak an nei a ni.

Nungchang Thutihtlûkna A Mamawh

Letter 166, 1903
255. Ei leh in a insûmna nei tur chuan nungchanga thu tihtlûkna a ngai a ni. Mi chak lo, nêm,
awlsam taka hruai mai theih, mipa leh hmeichhia, tamtakte chuan Pathian duh dân a awm turin
an tlin lo let dêr a ni. He thutihtlûkna tlâk chhamna avang hian mipui tamtak te chuan an chhiat
phah a. He nungchang thutihtlûkna tlachhamte chuan nitina hnehna nunah an hlawhtling thei lo.
Khawvel hi insûm thei lo, rilru chak lo, hmeichhia leh mipain an khat a ni; an tân chuan Kristian
dik tak nih a harsa a ni.
Damdawi lam misonari ropui tak chuan enge a sawi le? – ―Mi tupawhin mi zui a duh chuan
mahni hrehawm pawisa lovin, a kraws puin mi zui rawh se.‖ Mihringten an mihringpui te thlêm
hi Setana hnathawh a ni. Chhiatna hna a thawhnaah hian amah thawhpui tûrin mite chu a thlêm
a ni. Ei leh in lama nuam chên tur te, mihringte châk zâwng tak- intihhlimna mi tiphûr thei takte
leh atthlâk te lama inpumpêk turin hruai a tum rân mai a, mahse chu chu Pathianin a khap tlat si;
chutichung chuan mihringa Pathian anna chu tichhe vek turin mite \anpuina chu a châng reng a
ni.
Lalnate leh thuneihna te hmangin mi tamtak chu thlêmna chak tak thangah an âwk a ni. Ei
leh in lama insûmtheihlohna bâwiha tângte chu bûal ât leh tih hniamin an awm a ni. ―A nih leh in
taksa chu, in chhûnga awm, Pathian hnên a\anga in hmuh, Thlarau Thianghlim in a ni tih in hre
lo em ni le? Mahni ta pawh in ni lova, mana lei in ni tawh a sin, chuvangin in taksaah chuan
Pathian chawimawi rawh u.‖
Hetianga Pathian nêna inlaichinna hnai tak nei an ni tih hre reng tute chuan an pumah an ei
duh zâwng ringawt, pai\awihna khawl te hliam tute chu an dah lovang. Ei leh in leh incheina
lamah te dik lo taka khawsa in Pathian bungruate chu an tichhe lovang. Mihring khâwl chu
fîmkhur takin an enkawl ang a, Pathian chu he hnaah hian an thawhpui a ni tih an hre reng ang.
Hrisel tur te, hlim taka awm turte leh mihmantlâk tak ni turin A duh sak a ni. Hetiang taka an
awm theihna turin an duhzâwngte chu Ama duh zawng lamah an dah tûr a ni.

Health Reformer, May, 1878

256. Tisa châkna ûm tûr te mit châkna te leh nun chapona te nei tura thlêmna duhawm leh nun
chapona te nei tura thlêmna duhawm taka langte chu kil tin a\anga do tlat mai tûr a ni. Hnehtu
Ropui, Isua hminga nun dân tur dik taka nun leh ei leh in, châkna \ha lo te thunun tlatna chuan
nun kawngah him takin min hruai tlang ang.

Zâwi Zâwia Siam\hat Tumna Chu A Sâwt Lo

MS 86, 1897
Mi\henkhat chuan heti hian an sawi zû leh meizial nghei thei lote \anpuina tûra beihnaah
chuan zawi zawiin tih tur a ni‘ tiin. Hetianga thu tih tlûk anih hian Setana chuan a nuih ver ver
mai a ni. ‗Ka thiltihtheihnaah chuan an awm tlat mai le, he thilah hian anmahni chu ka hlau lo
tawp mai‘ a ti a ni. Amaherawhchu misualten an thlêm hun pawha huaisen taka duh lo ngam leh
hnar ngamtu chu a thunun thei lo tih a hre reng a ni. Chutiang mi chuan Diabola chu a \hian
duh lova; Isua a vawn tlat chhûng chuan a him tlat a. Vantirhkohte nên an inkâwm ho thei a,
hnehna chang turin chhûnglam chakna chu an pe a ni.

Petera Ngenna
(1890) C.T. B.H.53, 54
258. Tirhkoh Petera chuan rilru leh taksa inlaichinna hi a hre thiam a, chuvangin a unaute
hnenah he vau khânna thu hi a au chhuahpui ta a ni. ―Duhtak te u, mikhual leh khualzin in nih
avangin, thlarau do \hintu tisa châknate bânsan turin ka ngên a che u‖ tiin. Mi tamtak chuan he
lai châng hi tisa châkna ûmna maiah an ngai a, mahsela awmze zâu zâwk a nei a ni. Tisa châkna
leh châkna \ha lo hlauhawm tinrêng tihtlaina a khap vek a ni. Ei leh in lama châkna khawlo
tinreng chu châkna dona vek a ni mai. Ei leh in châkna hi tum \ha tak neia pê kan ni a, hman
suala thihna rawngbâwltu atân a ni lo, hman dik loh a nih chuan ―thlarau do \hintu tisa châknate‖
an lo ni mai ang. Ei leh in lama insûmna nei lo tura thlêmna chak zia chu kan Chhandamtun
thlalêra hun rei tak, sawi hleih theih loh khawpa chaw a nghei a\ang khan a hriat theih a ni. Ei
leh in châkna hmansual na chuan mihringte chhia leh \ha hriatna chu tihlumin, thil thianghlim
pawh a thliar thei dawn lo tih A hre chiang a ni. Adama kha ei thuah a tlu a, Krista chuan ei

58
 59

lama insûmna avangin a hneh thung a ni. Eden kan neih leh theihna tura kan beiseina awm chhun
chu mahni inthununna nghet tak kan neih hi a ni. Ei leh in thu a thlêmna chu a chak hle a nih
pawhin, do theihna turin Pathian Fapa chuan kan aiawhin hapta (kâr) 6 dâwn lai chaw a lo nghei
ta a nih kha, Kristian te tân chuan nasa taka beih fe a ngai anih chu! Chutichu nimahsela, hnehna
chu a chang thei a ni. Setana thlêmna hlauhawm berte hnehna tura Pathian thiltihtheihna azârah
sual a donaah hian a ni pawhin hlawhtlinna chu a chang thei a, a tâwpah Pathian lalramah chuan
hnehna lallukhum chu a khum thei ang.

Pathian Khawngaihna Leh Duhna Thiltihtheihnain

(1890) CT.BH.37
259. Ei leh in hmangin Setana chuan rilru leh taksa pumpui mai hi a thunun a ni. Sang tamtak
dam reng thei tur si te hi ei leh in lama insûm theihlohnaah an chakna zawng zawng an hlan
avangin taksa rilru leh chhungril lam chhe vekin thlânah an liam \hin a ni. Setana thlêmnate do
theihna tur leh ei leh in lama nawm chenna nêp ber hnar theihna turin, tunlai \hang thar te hian
Pathian khawngaihnain a tihchak, duhna thiltihtheihna chu an mahni pui turin, thlah tamtak kal
ta a mi te ai khan an ngen tam zawk a mamawh a ni. Nimahsela tun lai \hangthar te hian tun
hma lama mite aiin mahni inthununna thiltihtheihna an nei tlêm zawk a ni.
(188)4T 574.
260. Mi tlêmte chauhin thlêmna , a bik takin ei leh in lamah, leh mahni-inphatna (mahni
inthununna) lamah do theihna chhûnglam chakna chu an nei a ni. Mi \henkhat tân chuan,
midangin chaw vawi thum an ei tih an han hmuh hian an ei châk ve tlat mai a, thlêmna chu a
chak lutuk a ni an ti; an ril\âm tlatin anin hria a, mahsela an ril\âm hauh si lo; an rilru
ngaihtuahna dân mumal nei lo leh mahni inthununna an tlâkchham vang mai mai a ni zâwk.
Mahni inthununna bangte, leh mahni inkhapna bang te vawi leh khata tih chauh leh \hiah mai
tur a ni lo. Gentailte hnena Tirhkoh Paula chuan heti hian a sawi a ni:
―Ka taksa ka hnek vak vak a, ka thu hnuaiah ka dah a ni; chutilo chuan , engemaw tiin
midangte hnena ka puan (hril) hnu pawhin keimah ngei pawh hi paih chhuahin ka awm mai ang‖
tiin.
Thil tê thamah pawh hnehtu ni lo te chu thlêmna lian zâwk te do thei turin chhûnglam chakna
an nei lovang.
(1905) T.R., p. 311
261. In chaw ei \hin chu ngaihtuah \ha hle rawh u; a awm \an dân leh a nghawng dân chan chin
hre chiang rawh u. Mahni in thununna nei ula, in ei châkna chu rilru ngaihtuahna fim takin
thunun rawh u. Ei puar lutuk vangin pumpui tikhaw lo mai suh ula, nimahsela hriselna atâna
chaw hrisêl leh tui chu tlachham in insiam rêng rêng suh u.
(1900) 6T 336
262. Ringlo mite nêna in awm hovin nun dân dik a\angin pêng bo turin inphal rêng rêng suh u.
An chaw ei dawhkâna in awm pawhin insûm takin ei ula, rilru tibuai theilo tûr chaw chauh chu
ei tur a ni. Insum lohna thil chu dah bo phiar mai tur. In taksa leh rilru chakna te chu inti kiam
tur a ni lo, chutilo chuan thlaraulam thilte chu in thliar hrang thei lovang. In rilru chu, Pathianin
A thu, thutak hlu tak te chu a dah tlat theihna turin buatsaih diam rawh u.

Chhûnglam Huaisenna Thu

(1870) 2T 374
263. In zînga mi \henkhatte chuan in ei zât tur hrilhtu tûr che u in duh ni awm tak a ni. Hei hi
tih dân tûr kawng a ni hauh lo. Chhia leh \ha hriatna leh sakhaw din hmun a\angin keimahni
ngei in thil kan ti tûr a ni a sin. Kan hmaah hian lallukhum chhe thei lo leh Vân robâwm an awm
avangin thil engkimah kan insûm tur a ni. Tûnah hian ka unaupa te leh unau nute hnenah hei hi
ka sawi duh a ni – ka din hmun siam tûr leh keimah inrêlbâwl tûrin huaisenna dik leh fel chu ka
nei tur a ni. Midang chungah innghah ka duh miah lo. In ei tam lutuk a , in lungngai leh si
chuvangin i thil ei leh in chu i ngaihtuah reng mai \hin a ni. A \ha ber nia i ngaih chu ei mai la,
Vân mite hmuhah pawh in thiam lo lêm lo la, ngaih \hat lohna pawh nei suh. Naupangte leh
puitling te pawh thlêmna te dah bo sak vek chu kan rin dân pawh a ni lo. Kan hmaah hian
indona chu kan hma chhawn \heuh a ni, Setana thlêmnate hnar turin (position) din hmun kan la
\heuh tur a ni; he mi ti tur hian keimahniah chakna kan nei tih kan hre duh a ni.
Letter 324,1905.
264. In hnêna pêk tûr thuchah pêk ka ni: A hun takah zêl ei rawh u. Ei dân diklova ei \hin a nih
chuan a hnua tuar leh mai turin in inbuatsaih tihna a ni. In unaute leh \hian ten chaw chi hrang
tamtak ei tura an sâwm apiang che u a kal zêl mai chu in tân a him lo a ni. In chaw pai\awihna
khâwl te ti hliam lo tura chaw chi hrang hrang pahnih emaw pathum emaw chu in ei thei tih in
hria. Pâwn lama chaw ei tura sâwm in nih chuan in ei tura an rawn chhawp chaw chi hrang
tamtak te chu ei lovang che u. Vêngtu rinawm tak nih in duh chuan hei hi in tih tur chu a ni e.
Kan hmaah chaw chu chhawp a nih a, kan ei a, kan chaw pai\awihna in hah taka a thawh phak
dâwn chuan kan ei tur a ni lo; hetiang chaw kan ei chuan min chhawptute kha kan mawhpuh

59
 60

ngam tur a ni. Kan chaw pai\awihna in a tawrhphah loh tur chaw chauh ei turin thutihtlûkna
keimahni ngeiin siam turin Pathian chuan min beisei a ni.

Kristâ Zâra Hnehna

(1890) C.T.B.H.19
265. Kristan ei leh in ah indona a bei a, hnehtu a lo ni a; Amah a\anga chakna kan hmuh zârah
kan hneh ve thei a ni. Kawngkaah chuan khua a lût thei tur te chu tutenge ni ang le ? Ei leh in ah
thlêmna ka do zo lo titute chu an ni hauh lovang le. Sala min tân tir tumtu thiltihtheihna chu
Kristan a lo hnar tawh a. Ni 40 lai mai chaw ngheina chuan lo tichak lo deuh tawh mahsela
thlêmna chu a lo hneh zo tawh a, hei hian keini pawh beidawng mai tur kan nih loh zia a rawn
tilang chiang hle a ni. Keimahni mai chuan hnehna chu kan chang thei lo tih ka hria;
Chhandamtu nung, min pui duhtu leh awm reng kan neih avangin lâwm êm êm tur kan ni.
(1905) T.R., p. 176

266. Engkimtithei, Pathian, duhzâwng phêt ve ngai lo leh mihring duh zâwng châu leh derdêp
tak zawmtu tawh phawt tân chuan nun dân thianghlim leh hlu tak a neih theih a, tin, ei leh in
châkna \ha lo leh tisâ châkna rêng rêng hnehtu a ni thei bawk a ni.

BUNG—9
A HUN TAKA EIIN

A HUN TAKA EIIN

|HEN 1—CHAW VAWI ENGZATNGE EITUR

Pumin Chawlh A Mamawh

Letter 73a, 1896.
267. Pum hi fîmkhur taka enkawl tûr. Englaipawha thawkin kan awmtir tur a ni lo. Pumpui hi
hmansual leh hman khawloh a nih nasat êm avangin hahdam tak leh nuam taka chawlh tir ve
\hin tûr a ni. Chaw vawikhat ei hnuah chuan a hna thawh pai\awih hna chu a thawh zawh a, a
chawlh hma leh chaw tam zawk pai\awihna tura thil tuihnâng tam tawk a awm leh hma chuan
chaw ei rih loh tûr a ni. Chaw ei inkâr hi a tlêm berah darkâr 5 a ni tur a ni a; hei hi hre reng \hin
ang che u : En chhinna i neih chuan ni khatah chaw vawi thum ei aiin vawi hnih ei a \ha zawk
tih i hria ang.

Tuk\huanah Chaw Tam Tawk Ei Tûr

Letter 3,1884
268. Tihdân tlangpui chu zîngah chaw tlêm te ei a ni \hin a. Mahse hei hi pum tân a \ha ber lo.
Nikhatah zîng hi pumpui tân chaw tam zawk ei nâna hun \ha ber a ni. Zînga chaw tlêmte eia
tlaia ei \euh mai hi a diklo a ni. Nikhat chhûnga i chaw ei tui ber leh tam ber hun chu zîngah ni
rawh se.
Tlai Taka Zanriah Eite
(1905)T.R., p. 292
269. Hna hahthlâk lêm lo thawktute tân phei chuan, zân rei tak hnua chaw ei hi a \ha lo lehzual
a ni. Anni tân phei chuan zân mut \hat theih lohna hi natna bul a ni a, chu chuan thihna a thlen
\hin a ni.
Nilênga chaw pai\awihna khâwlte hman rim a nih avangin, kawng tamtakah chuan chauh
deuh nghulhna leh ril\âmna an nei \hin. Chaw vawikhat eikham hnu hian chaw pai\awihtu
khâwlte hi an chawlh hahdam a \ûl a. Chaw ei leh chaw ei inkâr hi a rei lo berah pawh darkar
nga emaw ruk emaw tal a ni tûr a ni; mi tam ber te chuan mahni infiah sela chuan, ni khata chaw
vawi hnih ei hi vawi thum ei aiin a \ha zâwk tih an hria ang.
(1865)H.to L., ch. 1, pp.55-57.
270. Mi tamtakin mut hma lawk darkarah te eidân mi tichhe thei an ching a; nitin vawi 3 an ei a
ni mai thei, mahsela ril\am angin an lo chau \hin a, vawi 4 an ei phah ta \hin a ni. Hetiang chin
dân \ha lo tak hi tih zawng chhang a lo ni a, mut hma lawka chaw ei a nih loh chuan mu hil thei
lo turah an inngai tlat mai a ni. Hetianga chauh thutna chhan tamtak chu pai\awihna khawltean
thawh rim luattuk vang a ni ber – nilêngin chaw hrisel lo puma lo lût zawng zawng te chu an
paih chhuak a . an ei tam êm êm bawk si nên. Pai\awihna khâwl te chuan an thawh rim êm
avangin an chakna chau tawh tichak leh turin chawlh an mamawh êm êm a ni. Chaw vawi 3 na
ei a nih pawhin a tlêm thei ang bera ei nisela, chu pawh mut hma darkâr engemaw zatah ni rawh
se. Chaw ei inkar hi pumpuiin a \hial chih hnua chawlhna hun a neih hnu zêl ah ni rawh se.
Amaherawhchu mi tamtakin pumpui hi an chawlh tir hman thlâwt lo, a tuar tlawk tlawk
ringawt mai; chaw tam zâwk ei a ni zel a, mut hun darkarah te pawh a thawk reng mai a ni. A
eitute lah an muhil \ha thei lova, mumang nuam lo tak tak te an mang a, zîngah ngui bûrin an
thawh phah \hin a, chaw châkna pawh an nei lo. An taksa te chu a rawl vekin an hriat phah a ni.

60
 61

Rei lo teah an pai \awihna khâwl te chu an lo kul chova, chawlhna hun nei miau hek lo le. Heng
mi te hian pumpui nâ mangan thlâk tak an lo nei a, engtizia nge maw ni le an ti he hu mai. An
thil tih chuan rah a chhuah chiang ngei mai. Hetianga an chin fo chuan an hriselna chu nasatakin
a lo chhia ang. Thisen a lo thianghlim lo anga, an lo dawl dâng ang a, an pum a lo na thut thut
mai ang. Hna an thawk \ha peih lovang a, an pum a nat fo avangin chawlh an duh reng mai
dawn a ni. Hetiang thil hi an hre thiam lo niin a lang a, hetiang anih avang hian hrisel ang tak
chuan an lang a ni.

Tun Hmalam Ngaihdâna A Chhan Leh Tihdamna

Nikhata vawithum chaw ei \hin ten vawihnih an han ei \antirh chuan an chauh phah niin an
inngai tlat mai \hin, a bik takin chaw vawithum naah a ni deuh ber \hin. Mahsela hetianga
vawihnih an ei \han chuan hetianga châua an inhriatna hi a bo mai ang.
Kan mut hun hian pumpui chuan a hna thawk zovin, taksa dang ang bawkin a châwl ve tur a
ni. Pai\awih hna hi mut hun darkarah thawh reng tûr a ni lo. Pumin a thawhrim luattuk \hin
avangin a lo chau ta lutuk a, chu chuan chauhna thihdanna a rawn thlen \hin a ni. Hetah hian mi
tamtak te chu bumin an awm, hei hi chaw ei loh vânga lo awm niin an ngai a, chuvangin pumpui
chu chawlh tir lovin, chaw tam zâwk pêk a ni a; chu chuan rei lo te atân chuan chauhna chu a
tikiang a. Chaw chu ei tam a nih zawh poh leh chaw tam zâwk a ngiat zel mai a ni. Thih danna/
chauhna hi dân narânin sa ei vanga lo awm a ni a, ei fo leh ei tam luattuk vang a ni bik . Chaw
hrisel ber te ni lo paih chhuahna hna chu pumpui chuan a thawhrim luattuk avangin a lo chau ta
êm êm \hin a ni. Chawlh hun a neih ve loh avangin pai \awihna khâwl te chu an lo chak lova,
chuvangin ril\âma in ngaiin ei reng duhna an lo nei ta \hin a ni. Chutiang ei reng duhna tih
damna chu ei tlêm fona, ei fo chinna simna, chaw mâwl tak eia lungawina , vawi 2 (vawihnih)
emaw a tam berah pawh ni khata vawi thum chaw ei a ni. Pumpui hian thawhna hun bi leh
chawlhna hunbi fel tak a nei tur a ni; A hun lo a ei te, chaw ei hun bi inkara ei te hi hriselna dân
bawhchhiatna hlauhawm tak a ni. A hun tak zela ei chin te, chaw dik tak ei avang te hian
pumpui nâ te chu zawi zawiin a siam \ha leh ang.
R&H, May 8,1883
271. Pumpui chu ni khata chaw châkna vawi 8 nei tur pawhin a zirtîr theih a, chutianga ei loh
vanga chau chhe mai tûr anga inngaihnate pawh a awm thei. Mahsela hei hi chaw ei reng mai
duhna \anfung atân a tling hauh lo.

Chaw Vawi Hnih Ei Ruahmanna

(1903) Ed. 205
272. Kawng tam berah chuan ni khata chaw vawi thum ei aiin vawi hnih ei hi a thlan awm
zâwk. Zanriah chaw hi hma taka ei chuan a hmaa chaw ei kha pumin a pai \awih \ha hman lova,
tlai taka ei a nih lahin mut hun hmain pai\awih hman a ni bawk si lo. Chutiang chuan pumpui
chuan chawlh mumal a nei thei lo a ni. Mut a tibuai a, thlûak leh thazâm an ti châu a, tûk\huan
ei châkna a ti khawlo a, taksa pumpui mai hi a tiharh lo zo vek a, hna thawhna tur pawh a
tibahlah zo vek mai a ni.
(1905) T. R., p. 309
273. Nikhata chaw vawi hnih ei \hin hi dân tlângpuiin hrisêlna atân a \ha hle tih hriat chhuah a
ni; amaherawhchu hun engemawti chhûng chu mi \henkhatten vawi thum an ei a \ûl thei.
Hetiang hi a lo \ul anih pawhin puar vak loin, pai\awih awl ber chi ei nisela. Biskit ram tak chi
Sapho biskit ―Crakers‖ an tih chi emaw, chhang thâwp thlum urro (zwieback) te, theirah te, leh
buh lama siam in tûrte hi tlai lama ei atân chaw \ha ber a ni.
C.T.B.H. 58 (1890) C.H.156.
274. Mi tam berte chuan ni khata chaw vawi hnih ei hi vawi thum ei aiin an hrisel phah zawk a;
midangte chuan an din hmun a zirin zanriah chaw an mamawh mai thei, mahse an ei tlêm ber
hun a ni tur a ni. Mi tumah hian mi zawng zawng tân tehnaah a in ngai tur a ni lo. Mitinin mahni
tih dân angin ti mai rawh se.
Hriselnain a phût dân angin pumpui chu bum ngai suh , tin, a lo pawm theih bâk phurrit chu
phurh tir tumin i pum chu hmang sual bawk hek suh. Mahni inthununna hi nei tlat rawh. Ei leh
inah inkhuahkhirh tlat la, ngaihtuahna thununna hnuaiah vawng tlat bawk rawh. Tlawhtute i
neih pawhin chaw hrisel lo chu anmahni zah vâng maiin siam sak kher suh. I chhûngkaw
hriselna leh i fate chunga a khawih dân pawh ngaihtuah la. Chutiang bawkin i mi khualte ei duh
zâwng leh ei \han dân chu ngaihtuah tel bawk ang che.

275. Midangten chaw vawi 3 na ei an hmuh hian ei ve mai duhna thlêmna chu chak lutuk in an
hre \hin, chaw châk vâng mai a ni a, an rilru chu an thunun zo lova, mahni pawh an in thunun
thei hek lo.
In Thununzawhlohna Atana Damdawi
(1880) 4T 501,502.
276. Unaupa H-a kawng zawh hi a nihdan tur ang a ni lo. A duhzâwng châk huamin, a duh loh
zâwngte a duh lo leh êm êm mai a; a duhzâwngte lah chu a ngaihtuah finna a thununtîr ngai lo.

61
 62

Unaupa H, i ei tam luat vâng leh a hun lovahte i ei \hin avangin i hriselna chu nasa taka hliamin
a awm a. Hei hian i thluakah i thisen chu a luantîr vak a, ngaihtuahna a tibuai a, nangmah pawh
i inthunun \ha thei ta lo \hîn a ni. Rilru kim lo ang maiin i awm a. I che thut thut a, hoteah i
thinrim a, a hleihluak zâwng leh a dik lo zâwng hlîrin thil i thlîr a. I hriselna atân pâwn boruakah
nasa taka insawizawi te, ei leh in lama insûmna chin neihte hi i mamawh a ni. Ni khatah vawi 2
aia tam chaw ei suh. Zânah thil ei ngei i duh a nih chuan tui vâwt tui tak in mai rawh, thil i ei
loh avang khân zîngah chuan i harh fîm zâwk ang.

Chaw Vawi Thumna Ei Lo Tûrin Tumah Tihluih Loh Tur

Letter 145, 1901
277. Ei leh in chungchângah hian inngaihthiam lohna a awm lohna turin fîmkhur taka tih tur a
ni. Hrisêlna atân ni khata chaw vawi hnih ei hi vawi thum ei aiin a \ha zâwk daih a ni tih hi lantîr
tur a ni. Amaherawhchu intihluihna tûr thil a ni lo. Damdawi in lama thawktute pawhin chaw
vawi hnih ei hi an tih luihtîr miah tur a ni lo. Intihluihna aiin rilru lam inhmin theih a \ha zâwk .
...
Nî te chu an lo tawi tial tial a, chuvangin he thil hi sawi a rem châng hle a ni. Ni a rei tawh lo
tial tial a, chhûn chaw pawh tlai deuh hleka ei nisela, chaw vawi thumna ei kher ngai lova hriatna
a lo awm mai ang.

278. Nikhata chaw vawi thumna ei thuah hian vawi hnih chauh ei ngei ngei tûr anga ngaih tur a
ni lo. Mi \henkhat tan chuan tlêm tlêma vawi thum ei chu a hrisel thei a, vawi hnih chauh an ei
chuan an tuar viau thei tlat bawk a ni.

Teh Nâna Hman Tûr A Ni Lo

Letter 30,1903
279. Ni khatah vawi hnih chauh chaw ka ei \hin. Mahsela tehna atân chaw ei tam lam chu hman
tur a nih ka ring lo. Vawi thum ei te chuan hriselna \ha zawk an nei nia an inhriat chuan vawi
thum chu ei mai rawh se. Kei chuan vawi hnih ei ka thlang a ni. Ni khata vawi hnih chaw ei hi
kum 35 ka ching tawh a ni.

Zirna Skula Chaw Vawi Hnih Ei Luihtîrna Rah Duhawm Lo Takte

Letter 141,1899.
280. Mi tamtak te rilruah chuan ei leh in thuah hian a lutuka ken kawh nia ngaihna a awm a ni.
Zirlaiten, he sikul (Avondale) a nasa taka hna an thawh leh an rilru an sên nasat ang a, zirlaite
rêng rêngin an tih ve chuan chaw vawi thum ei hi en gemaw chenah chuan khap loh a \ha ang.
Chuvangin tumah lunghnûra an awm a \ul lo. Lungsi taka chaw vawi hnih chauh ei pawhin
chutiang chuan chhun zawm zêl mai rawh se.
Zirtîrtute leh zirlai \henkhatten anmahni pindanahte an ei mai \hin a, hei hian nghawng
(influence) \ha a nei lêm lo khawp mai. Chaw ei chung chângah hian an zavaia inrem tlâng taka
ei ho hi a \ha ber a ni. Chaw vawi hnih chauh ei te chuan a vawi hnihnaah a vawi thum na tura
ei kêp \euh an tum \hin a, hei hian an chaw pai \awih na khâwl an hliam \hin a ni. Zirlaite chuan
hetia tih ai chuan chaw vawi thum chu ei mai rawh se, a vawi 3 na erawh chu thlai lam tel lo ni
tawh sela, chaw hrisêl mâwl tak si- thei leh chhang lam ni sela a \ha.

|HEN II – CHAWEI INKÂRA THILDANG EI

A Hun Tak Zêla Ei A Pawimawhna

MS 1, 1876

281. A hun tak zêla ei a nih hnu chuan pumpui chu darkar 5 tal chawlhtîr tûr a ni. Chaw ei hun
leh hma chuan thil dang ei loh tûr. He mi hunah hian pumpui chuan a hna a lo thawk ang a,
chaw tam zawk dawng tûrin a lo in peih ang.
Engtizawng mahin chaw hi a hun lova ei tûr a ni lo. A hun hma darkar khat emaw hnih
emaw a chaw ei a nih chuan, pumpui chu phurrit thar dawng turin a lo la inpeih lova, chaw
hmasa pawh kha a lo la \hial chip hman lova, a chaknain a tlin dawn rih lo, chutiang chuan a
zawh loh phurrit chu phurhtîr a lo ni ta \hin a ni.
Hna lak lawh vâng emaw thil dang vâng emawin darkar khat emaw hnih emawin chaw hi ei
tlâi tur a ni lo. A hun pangngaia ei \hin tân chuan chaw ei hunah chuan ril a lo \am mai \hin a ni.
Chumi hun pangngai bawhpelh anih vaih chuan chaw châkna chu a lo tlêm a, a tâwpah chuan
chaw ei châkna kha a bo vek mai a ni. Chaw chu ei a nih pawhin pum chuan a hna chu a thawk
\ha hlei thei tawh \hin lo. Chaw pawh chu thisen \haah a chang thei tawh bawk hek lo.
Mi zawng zawng hian a hun bi takah ei ziahin, a kârah engmah ei lo sela chuan tui takin
chaw an ei ang a, nuam an ti bawk ang a, an thil tih rah chu an dawng ngei ang.
(1905) T.R., p. 291

62
 63

282. Thil ei hun bi neih hi pawimawh tak a ni. Chaw ei nan hun bi ruat fel thlap tûr a ni. Chaw
ei hunah hian mitinin an mamawh ei se, ei hun thlen leh hma loh chuan engmah dang ei leh tawh
lo sela, mi tamtak chuan an châkna te an hneh \hin loh avangin hunbi lo takah chaw ei leh chaw
ei inkarah an mamawh lem loh thil an ei \hin. |henkhat chuan an zinnaah te an hmuh theih theih
an hmawm deuh reng bawk \hin. Hei hi pawi thei tak a ni. Zin mite hian chaw mâwl leh taksa
tâna \ha, hun bi nei taka an ei chuan, an hah teh chiam lovang a, natna an tuar vak bawk lo ang.
(1905) T.R., p. 374
283. Hunbi neia ei hi ngaih pawimawh hle tûr a ni. Chaw ei leh chaw ei inkârah engmah thil
thlum lam hmawmsawm te thei kâwr sak (nut) theirah te emaw chaw lam chi dang rêng rêng ei
mai mai tur a ni lo. Ei lama hun bi neih loh hian chaw pai\awihna khâwl hrisêl \ha lai a ti chhia
a, chu chuan hrisêlna leh hlimna a tichhe ta \hin a ni. Naupangten chaw an han kilin chaw hrisel
tak te pawh an châk lo zo vek a, an tâna \ha lo thil dang an châk zawk \hin.
(1870) 2T 485
284. He chhûngkuaah hian ei chungchângah inenkawlna dik a la awm ngai lo; a hun bi a
thiltihna a la awm ngai bawk hek lo. Chaw ei hun bi a awm vek tûr a ni a, chaw pawh a mawl
thei ang a buatsaih tur a ni a, mawm lam thil a awm lo bawk tur a ni. Amaherawhchu chaw
hrisêl, chakna awm leh îtawm tak a ni tûr a ni. He chhungkuaah leh midang chhungkuaah te
pawh, tlawhtute tân a bik taka ei tûr buatsaih \euh a ni \hin a; ei tur chi hrang hrang buatsaih niin
chaw man to leh hau tak te an ni leh nghâl; chaw kiltute tân chuan insûm a harsa in an ei tam
luattuk phah fo \hin. An chaw kîlpuite an awm ta lova, an thil sênso tamtak khan a vaw lêt a , ei
leh bâr tûr leina an tlachham a, chaw tlêm tê, chakna awm mang hlei lo an ei phah a, ―Keini tân
chauh chuan a pawi lo ve‖ an ti ta vel mai mai a ni. An duh hun hunah ei tur an la a, a hunbi lam
chu an ngaihtuah tawh lo. Chutiang anga inrêlbâwlna chuan chhungkaw mi tin chu a hliam ta a
ni. Kan hmeichhiate tân, chutianga tlawhtute lo buatsaih sak vak a, mahni chhûngkaw tâna
chakna pe thei chi chaw neih leh si loh chu sual a ni.
(1869) 2T 373
285. He hmunah hian êng chu nasa taka pêk a ni na a, nangni mi tamtakte hian chaw ei inkârah
thil dang in la ei mai mai thei a, mak ka tingawt mai! In chaw ei hun bi tak kârah in kaah eng thil
mah lût suh se. In duh zâwng eitur chu ei ula, mahsela ei hunah chauh ei ula , a leh pek hunbi ah
chauh ei leh turin nghak rawh u.
[C.T.B.H.50] (1890) C.H.118
286. Mi tamtakin êng leh hriatna chu an hawi san a, ei dân dik chu an bân san hmiah mai a ni.
An taksain a mamawh loh laiin chaw an ei a, thlêmna do turin chakna an neih loh avangin a hun
bi lovah an ei leh mai \hin. A rah chu an pumpui hman dik loh chu a nuar a, tuarnain a rawn zui
\hin. Rilru fîmna tur leh taksa hrisêlna turin a hunbi taka ei hi a pawimawh êm êm a ni. Chaw ei
kâr lakah thil dang engmah ei loh tûr kha hriat reng tûr.
(1869) 2T 374
287. Pumpui nâ chu –Hetiang kawng dik lo zawh avang hian pumpui natna a lo vei ta a ni. A
hunbi takah ei lovin, a ei leh in tûr chu a inthununtir zâwk a, chaw ei kâr lakah a duh ang angin a
ei ta mai \hin si a.
Health Roformer, May,1877
288. Naupangte hi dân narânin ei hun te eng anga ei tur nge tih leh engnge ei tur te tih hi zirtîr
an ni lo \hin. An tui tih zâwng zalen taka ei phalsak an ni a, an duh hun hunah an ei a, an mit la
zâwng thei an ei bawk a; hêngte hi thei-chhang ur te, cake te, chhang leh butter te, thil thlumte
nên eng lai pawhin an ei reng mai a; hei avang hian eipuar lutuk mi an lo ni a, pumpui natna an
lo vei ta \hin. Chaw pai\awihna khawlte chu thil herna khâwl ang maiin an vir reng mai a,
chuvangin an lo châu va, pum chuan a hnathawhnaa pui turin thluak a kova, chutiang chuan
ngaihtuahna rilrute pawh tih chauhvin an lo awm ta bawk a ni. Dân lo anga chawh harhin an
awm a, an chaknate pawh chu a lo chuai a, chuvangin an awm hle hle thei lova, khuahkhirhna an
ngai thei lova, mahni duh zâwng ngatin an kal a, an thin chhiat phah \hin a ni.
(1875) 3T 564
289. Nu leh pa tamtakte chuan an fate, chheltaka mahni inphatna leh Pathian malsawmnate dik
taka hmang tura zirtîrna pumpelh turin an duh ang anga ei leh in tûrin an awmtîr mai \hin. Mahni
hmasial taka duh ang ang ei leh in tura kan thlah thlam mai chuan, chutiang chuan an lo \hang
chho zel anga, an lo ching hlen ang a, thunun theih loh khawpin an lo awm tawh mai dawn a ni.

R. & H., July 29,1884.

290. Khawvêl mite chin dân tlânglâwn tak chu ni khata vawi thum chaw ei te , chaw ei inkara a
hun bi lo taka thil ei te, tin, chaw vawi thumna phei chu ei tam ber hun leh hlimawm ber huna
ngaiin mut dawn \êpa ei te hi an ni. Hei hi leilung dân kalh a ni a; zân khaw tairêkah ei nghek
tur a ni lo rêng rêng a ni. Heng mite hian an chin dân hi an thlâk a, ni khata vawi hnih chaw eiin,
an chaw ei kâr lakah engmah ei lovin, apple emaw theipilsak emaw, eng thei pawh ni sela, ei
lova an awm chuan, chaw pawh tui takin an eiin, an in thei ang a, nasa takin an lo hrisel zâwk
bawk ang.
R & H., July 29,1884.

63
 64

291. Zinnaah hian mi \hen khattee chuan an hmuh theih phawt chuan thil ei tur hi an dap reng
mai. Hei hi thil \ha lo ber pakhat a ni. Ngaihtuahna nei lo ransâte chuan an tih awm lek a ni a,
an tawrh phah lêm lo thei; Pathian leh mihringte tâna ngaihtuahna nei theite tân chuan tehfungah
kan hmang tûr a ni lo.
Health Roformer, June,1878
292. Eipuar lutukna ruaite leh a hun lova chaw eite hian taksa bung hrang tinah hian nghawng a
nei a ni.
(1892) G.W. 174 (old edition)
293. Mi tamtakin hrisêlna dânte ngaihtuah miah lovin, darkar tin maiin an ei a. Chuvangin an
rilru chu lungngaihnain a tuam \hin. Hêng chungchânga Pathianin êng a pêk bengkhawn miah lo
leh an chindâna fîmkhur miah lo te chu engtin nge Pathian êng chuan a chawimawi theih ang le?
Unau te u, mahni nawmsak bâwlna kawngah hian in pianthar a hun tawh lo‘m ni?
R. & H., May 8,1883.
294. Nikhata chaw vawithum ei chaw ei kârlaka engmah ei loh – apple tak ngial pawh ei loh,
chu inngaih hnathiamna tâwp ber a ni tur a ni. Chubâka kal chuan leilung dânte a bawhchhia a,
hremna chu a tuar ang.

BUNG—10
CHAW NGHEI

CHAW NGHEI
Ei Leh In Lama Insûmna Zâra Krista Hnehna
(1898) Chatuan Nghahfâk, pp. 100,101
295. Eden Huana mi thianghlim pahnih te hnêna ei leh in thila thlêmna do zawh harsa tâwk lo
thleng ang bawk kha, Krista hnêna thlêmna lo thleng hmasaber a ni ve a. Tlûkna awm \an naah
chiah khan, min tlanna hna pawh thawh \an a ni tûr a ni. Ei leh in kawnga insûm zawh lohna
avangin Adama chu a tlu a ei leh in kawng vêka insûm theihna in Krista chu hnehtuah a \ang tur
a ni. ―Ni sawmli leh zân sawmli a nghei hnuin a ril a lo \âm ta a. Thlêmtu chu a lo kal a, a
hnênah, ‗Pathian Fapa i nih chuan hêng lung hi chhanga chang turin thu pe rawh,‘ a ti a.
Nimahsela Ani chuan, ‗Mihring hi chhang chauhin a nung lo vang a, Pathian kâa thu tin
chhuakin an nung zâwk ang, tih ziak a ni,‘ tiin a chhâng a.‖
Adama hun a\anga Krista hun thleng khan, mahni duhzâwng ûm luatna hian, ei leh in
kawngah leh, tisa châkna tipuitling tûra insûm theihlohna a tipung nasa hle a, chu chuan mihring
te a thunun hneh hle a nih hi. Insûm theihlohnain mihring a hnuhhniam bâkah, natna a vei tir
bawk a, amah ringawt phei chuan ding chhuak leh ziazâng a ni lo. Mihring te tân Kristan fiahna
nasa ber A hneh ta a, thihna leh ril\amna aia chak zâwk, mahni inthununna chu kan tân A nun
chhuahpui ta a ni.
He thila hnehtu a nihna hmasaber hian thim thiltihtheihna nêna kan indona zawng zawng a
khawih tel vek a ni.
Thlalêra Isua a va kal khân, Pa ropuinaa hliahkhuh a ni a; Pathian nêna inpâwlna a nei reng a,
chu chuan mihring chaklohna chung lamah a chawisâng a. Nimahsela ropuina chu lâk kian a ni
leh ta mai si a, thlêmna do tûra hnutchhiahin a awm leh ta a. Thlêmna chuan englai pawhin a zar
buai reng a. Amah hmuak rengtu, indona, a mihrinnaa kan tawn chu huphurhawm a ti tak zet a
ni. Ni sawmli chaw ngheiin a \awng\aia, a ril a \âm êm avangin a chauin a chêr hle a ni; rilru
hahnain a belhchhah leh zêl avangin a lo dawldâng zo ta a. ―A hmêl chu mihring hmêl ai maha
tihchhiat a ni a; a pian hmang pawh mihring pian hmang aia tihchhiat a ni bawk,‖ Isaia 52:14.
Chu lai tak chu Setana tân chêtna remchang \ha a ni a, Krista hneh ngei turah a indah ta rêng a.
Letter 158,1909
296. Ei leh in thilah Kristan fiahna a tâwk a, mihring te tân kâr ruk dawn lai thlêmna chu a hnar a
ni. Thlalêra hun rei tak chaw a nghei kha englai pawha mihring tlu tawh te tâna zirtur chu a ni.
Krista chu hmêlma thlêmna chak tak mai te chuan an hneh lo, hei hi thlêmna tâwk te tân fuihna
\ha tak a ni. Mihring chhûngkaw member tin te tân thlêmna chu hnar theih a ni tih Kristan a
tilang chiang hle. Pathian ngaihsaka nung duhte tân chuan, Kristan a hneh angin, Beramno
thisen avang leh an hriattîrna thu avangin, an hneh ve thei ang. Khatianga rei tak chaw ngheina
khân Chhandamtu chu tuar chhuak turin chakna a pe a. Chhiatna lo thlen \anna hmun, ei leh in
thil ngeiah khan hnehna chu A thawk \an dâwn tih mihringte hnenah a lantîr a ni.
(1869) 2T 202, 203
297. Krista chu thlêmna hlauhawm ber mai in a bawm lai khan engmah a ei lo. Pathian hnenah
A inhlân a, \hahnemngai taka \awng\aina leh A pa duhzâwnga intuk luhna famkim a neihna
avang khan hnehtu niin a lo chhuak a ni. Tûn hun hnuhnûnga Kristiana invuah saliah mai te aia
Thudik vuan tlattua inchhâlte chuan \awng\ainaah hian Entawntur Ropuia chu an entawn tûr a
ni.
(1875) 3T 486
298. Khawvêl Tlantu chuan ei leh in thila insûmna neihlohna chuan taksa chaklohna a rawn
thlen dawn tih a hre chiang hle a, hmuhthiamna khâwl te pawh a ti chawlawl in, thil thianghlim

64
 65

leh chatuan thilte pawh a thliar thei dawn lo tih pawh a hre bawk a ni. Kristan khawvel hi eipuar
lutuknaah a tlu lûtin, hetianga nawm chenna hian rilru lam chaknate pawh a tichhe dawn tih a
hria. Ei leh in thila thlêmna hi do zawh loh khawpa chak nia ngai te tân chuan, he thlêmna hi
hneh tûrin Pathian Fapa chuan mihringte tân kâr ruk dawn lai chaw a nghei a ni tih hi hriat tur a
ni. Kristan a hneh anga hneh ve tur hian Kristiante hmaah hian eng hna fa kau nge awm ve ang
le! Ei leh in thila thlêmna a chakzia chu thlalêra Kristan hun rei tak chaw a nghei a, sawi
hleihtheih loh khawpa hrehawmna a tawrhna a\ang chauh khân hriatthiam a ni ang.

Pathian Thu Zirna Atâna Inbuatsaihna Angin

(1870) 2T 692
299. Pathian lehkhaah te hian thil \henkhat hriatthiam harsate an awm a, Peteran a sawi angin
‗mi mawl leh nghetlo ten an ngai kawi lui a, anmahni an intihchhiat phah \hin.‘ He khawvêlah hi
chuan Pathian thu tinreng hi chu kan hrilhfiah vek thei kher lo mai thei; mahsela thu tak
pawimawh tak te chu hriatthiam loh tur anga thurûk chiang lo an awm si lo. A hun a lo la thleng
ang a, Pathian kaihhruainain chutih huna thu tak chungchanga fiahna khawvela a lo thlen hunah
chuan, Pathian thu te zawn nân A Thlarau chuan rilru te chu a rawn chawk tho ang a, thu tin mai
te chu anin zawm vekin, khaidiat famkim ang maiin an inthlung khâwm vek a ni tih an hriat
chhuah hma loh chuan chawnghei leh \awng\aiin an zawng dawn a ni
Thlarau Chhandamna tura thutak tin te chu chiang taka tih lan a lo ni ang a,tuman an tihsual
leh thima an kal a \ul lovang.
(1870) 2T 650, 651
300. Mi tlêm te, hnaa inhlan zo te \hahnemngai taka beihna azârah tunlai thudik chungchanga
thu harsate chu hmuh chhuah an ni a. Pathian hnena \hahnem ngai taka chaw nghei a \awng\aina
chuan an hriatthiamna turin A thutak robawmte Lalpan a hawn sak ta a ni.
[R & H., July 26,1892] L &T. 47
301. Thutak duhtu tak tak te chuan an din hmun te enfiahna leh sawiselna te chu an pawi ti hauh
lovang a, tin, an suangtuahna te leh ngaihdân te chu kalh pawh nise an thinur bawk hek lovang.
Hetiang rilru hi kum sawmli kal ta a kan lo ngaihhlut tak mai kha a ni. Phurrit phur zawng
zawng te chu kan lo kal khawm a, thurin leh rinnaa pumkhat kan nih theihna turin kan \awng\ai
\hin; Krista chu \henin a awm si lo tih kan hre si a. |um khatah thu pakhat kan endik (khêl) zêl
a, hetianga endikna kan neih te hian kan la urhsûn êm êm a ni. Zahtakin Pathian thute chu keu
an ni a. Thutak hre thiam tur a kan lo tlin \hat zâwk theih nan chaw kan nghei fo \hin.

Pathian |anpuina Bîk Mamawh A Nihin

Letter 73,1896.
302. Thil \henkhat atân chaw nghei leh \awng\ai chu a remchângin, sawimawi a ni \hin. Pathian
kutah chuan thinlung tih thianghlimna hmanruate an ni a, rilrua hriatthiamna a neih zual tîr bawk
a ni. Pathian hmaa kan thlarau te inngaitlawm taka kan kawl tir avângin kan \awng\ainate chu
chhânin an awm a ni.
(1892) G.W. 236 (old edition)
303. Mawhphurhna changtute chu inrâwn khawmin an intâwk khawm fo tûr a ni a. Amah
chauhin a pêk theih finna dîlin \hahnemngai takin an \awng\ai tur a ni tih hi Pathian remruat dân
chu a ni. Lungrual takin in buainate chu Pathian hnenah hriattir rawh u. |awng tlêm rawh u;
ênna thlen si lo, \awng tamna hian hun hlu tamtak a hloh tir a ni. Phal taka Pathianin pêk a tiam
finna dilin unau te chaw nghei leh \awng\aiin in zawm khawm rawh se.
(1867) IT 624
304. Thutak chuan hma a sawn zêlna tur leh Pathian ropuina turin, a \ul hun a piangah hnial
kalhtute chu, fîmkhur tak leh inngaih tlâwmna nên thutak neitute chuan an tâwk tûr a ni. Rilru
takin, sual simna neiin, \hahnemngai taka \awng\aiin, chaw ngheiin Pathianin a \anpui theih nan
leh chhandamna tura thutak hlu tak chuan hnehna ropui tak a chan theihnan Pathian chu an dil
tur a ni; Chutichuan diklohna chu a hmêlhemna dik tak nên a lo lan theih nân leh diklohna
\antute chu an lo chiai theih nan.

Chaw Ngheina Dik Tak Chu

[Letter 73,1896] M.M. 283
305. Mi zawng zawng tâna sawimawi tûr, chaw ngheina dik tak chu- A \halo zâwng a mi chawk
tho thei chaw tin reng bansanna leh Pathianin tamtaka a pêk chaw \ha leh hrisel, thiam taka
hman hi a ni e. Mihringte hian chaw dangral ei leh in hi ngaihtuah tlêmin, vân a\anga chaw chu
ngaihtuah tam zawk sela, chu chuan an sakhaw thil engkimah chakna leh rik mâwina a pe ang.
R. & H., Feb 11,1904
306. Tunah leh nakin zêlah hun tâwp thlengin Pathian mite chuan an finnaah innghat lovin, an
Hotupa finnaa innghat zâwkin \hahnemngai zâwk leh tho harh \ha zawkin an awm tûr a ni.
Chaw ngheina leh \awng\aina nite chu an ruat fel diam tur a ni. Chaw nghei \hak chu a \ûl lo
mai thei, mahsela chaw mawl thei ang ber tlêm tein an ei tûr a ni.
Letter 206,1908.

65
 66

307. Khawvela chaw ngheina zawng zawng hian Pathian thu-a rinna mâwl tak ai a awh tûr a ni
lo. ―Dîl rawh u, tichuan in hmu ang‖ a ti. Ni 40 chaw nghei tura koh in ni lo. Chutiang chaw
ngheina chu thlalêra thlêmnaah khan in tân LALPAN a lo nei tawh a ni. Chutianga chaw nghei
vena ringawt chuan \hatna a nei lêm lo; mahse Krista thisenah chuan \hatna chu a awm.
MS 28,1900
308. Chaw ngheina dik tak leh \awng\aina chu Pathian duh zâwnga rilru, thinlung leh duhna
thlarau pêk chu a ni.
Natna A\anga Damna Angin
(1905) T. R., pp. 224, 225
309. Ei lama insûm lohna hi natna awmtirtu a ni fo \hin, tichuan taksa tâna thil \ul ber mai chu
hman rim lutukna laka chawlh hahdam tîr a ni. Damlohna tamtak atâna damna \ha ber mai chu,
chu damlo tân chuan chhuan hnih khat chaw nghei a ni. Chumi chhûng chuan chaw pai \awihtu
khâwl hah tawng khawng chuan chawlhna hun a lo nei thei dawn a ni. Rilru lama hnathawktute
tân chuan reilo te chhûng theirah ringawt chaw a rin hian damna nasa takin a thlen thei. Hun rei
vak lo chaw nghei \hakna leh chumi hnua chaw mâwl tak, tlêm tâwk chaw ei zuina hian taksain
amaha damna hna a thawh vena puiin a dam chhuahtir thei a ni. Thla hnih khat emaw ei lama
insûmna nei tûra beihna hian hrisêlna kawng hi mahni inphatsanna kawng a ni tih damlo tamtak
te hriattir theihna a ni.
(1902) 7T 134.
310. Mi \henkhat chuan damdawi lama in enkawlna tamtak aiin kar tina ni hnihkhat chaw nghei
hi an \hat phah tam zawk. Kar khata ni khat chaw nghei hi an tân sawi phak lohvin
(chhûtphaklohvin) an \hat pui ang.
(1864) Sp. Gifts IV, 133,134.
311. Insûmkâr lo lêka ei fo mai leh tam lutuka eina hian pai\awihna khâwl te a ti Châu a, taksa
bung hrang te a tikhawsik \hin. Thisen a lo thianghlim lova, natna chi
hrang hrangte an lo awm \hin a ni.
Hetianga tuartute hian an tâna midangin an tih theih miah loh chu anmahniin An ti thei .
Leilung dân bawhchhiaa phurrit an phurh luih tir chu an chhawk \an tûr a ni. An natna chhan
chu an tikiang phawt mai tur a ni. Hun reilo te chaw nghei sela, pumpui chu chawlhna hun pe
rawh se. Fîmkhur tak leh thiam takin tui chu hmangin an khawsikna chu tihniam rawh se. Hei
hian taksa bung hrang bawlhhlawh na chu a tikiang ang.
[Sp. Gifts IV, 130,131] (1864) C.H.148
312. Zalên taka sa te, satui-hmuihmer tamtaka siam te, cake chi hrang hrang leh thil um leh
vawn \hat te ei \hin tute chuan chaw mawl, hrisêl leh chakna tamna chaw te chu tui an ti ve
nghal mai thei lo. An tui tihna te chu an khawlo zo tawh a, chaw hrisel thei te, chhang te leh
thlai te chu ei châkna an nei hlawl lo a ni. An ei \han pangngai ni lo, chaw dang han ei chu tui
an tih mai nghâl chu an beisei a \ul lo. A tirah chuan chaw mawl tak han ei chu tui an ti thei lo
anih chuan an tui tih hun chu an nghak ang a, chaw chu an nghei rih mai tur a ni. Chu chaw
ngheina chuan damdawi aiin a thawk \ha zawk ang a, pumpui chuan a lo duh thusâm hah
chawlhna chu a lo nei bawk ang. Chaw mawl tak pawh nisela a ril a \am tak zet avang chuan tui
ti tak leh lungawi takin a ei thei tawh mai ang. A tui tihna chu a lo chhiat rei tawh avangin, chaw
mawl tui tihna tûr chuan hun a duh deuh hlek dawn a ni. Mahsela beih hramna avangin ei leh
ina insûmna (mahni-inphatna) kawng zawhna chuan chaw mawl leh hrisel chu tuitihna a lo nei
ang a, chaw ei duh tui miin a chaw man tamtak chi a hlimpui aiin ani chuan a chaw mawl, hrisêl
si chu a hlimpui zâwkin a lung a awi hliah hliah mai ang.

Chaklohphah Khawpa Insûmna Laka Invênna

(1870) 2T 384, 385
313. Khawsik a lo sân hle chuan hun reilote chhûng chaw nghei chuan khawsik a tihniam ang,
tin, tui hman pawh kha a lo \angkai lehzual ang. Amaherawhchu amah enkawltu Dactor chuan
damlo din hmun dik tak chu a hre chiang tûr a ni, a taksa bung hrang hrang chak loh phahna
turin hun rei tak chaw ei a khap tur a ni lo. Khawsik a sân lai chuan chaw chu a \ha lo in thisen
pawh a chawk tho mai thei; mahse khawsik a lo tlâk hniam veleh thiam tak leh fîmkhur takin
taksa chakna lam thil pek tur a ni. Chaw nghei tir reng anih chuan pumin chaw châkna a lo nei
ang a, khawsik a siam ang, chumi tih reh nan chuan chaw \ha leh dik, a tâwk chauh a pêk tur a
ni; chutiang chuan amahin a lo \ha chhawm ve mai ang. Khawsik laia a chaw châkna a neih hle
chuan, chu châkna titlai turin chaw nghei ai chuan chaw mâwl tam tâwk chauh pêk kha damlo
tân chuan a hlauhawm lo zâwk a ni. Thil dang a ngaihtuah theih si loh chuan chaw mawl tlêm te
chuan a ti pawi tham lovang.
Rawngbâwltu Upa Hnêna Thurâwn
Letter 2,1872
314. Hun engemawti chhûng ni khatah chaw vawi khat chauh i ei tih ka lo hria a, i thiltih dân hi
a dik loin ka hria, chakna lam chaw i mamawh tih hmuh tir ka ni a, i insûm lutuk hi din hmun
hlauh thawn awmah i awm phah a ni. Hetianga i tih chuan i chaknain a tuar ang.

66
 67

Ni hnih chaw i nghei hi i tidik loin ka ring a ni. Pathianin hetiang ti turin a phût lo che.
Fîmkhur hle turin ka ngên che a, ni khatah vawi hnih chaw \ha leh hrisel ei ang che. Hetianga
chaw i nghei dân hi i thlâk dang lam loh chuan i chakna a lo kiam ang a, i rilru pawh a lo kim lo
mai dawn a ni.

BUNG—11
EI LEH IN LAMA A LUTUKA KALNATE

EI LEH IN LAMA LUTUKA KALNATE

Kalphung Tluang Zawh Hlutna
[C.T.B.H.55](1890) C.H. 153-155
315. Seventh-day Adventist te thlîrdân tamtak chu a tlângpuiin khawvel mîte thlîrdân nên chuan
a inang lo hle mai. Thutak lârlo deuh \antute chu midang zawng aiin an kawng zawhah hian
nghet taka awm an tum tûr a ni. Midangte aia an dang lam theih dân an thlir tur a ni lova; an
hneh tumte chu eng anga hnaiah nge an kawm theih ang tih chu an thlir zâwk tur a ni; chutichuan
anmahni pawhin an ngaihsân êm êm dinhmunah te an lo awm ve theih nan an \anpui thei ang.
Chutiang kawng chuan thudikte chu an sawimawi ang.
Chaw lama siam\hatna duhtute chuan anmahni chaw ei dawhkânah ngei chuan hriselna
hlâwkzia chu a \ha thei ang berin an tilang tûr a ni. Rilru ngil leh \ha neite pawhin an hriat thiam
ngei nân hriselna thurin bulte chu entawnah an siam tur a ni.
Mi tamtak, an ei leh in thil khaptu a nih phawt chuan siam\hatna hna chu eng ang pawhin \ha
se, hnar tum an awm a ni. A \hat leh \hat loh lam aiin leh hriselna dân te a nih leh nih loh lam
aiin a tui leh tui loh lam kha an ngaihtuah zâwk \hin a ni. Heng mite hian, tih dân hlui kalsan
tute chu an dodal ang a, thil tih danglam duh mi-ah an puh ang a, siam\hatna duhtute pawh chu
an dodal ang; an kawng zawhah chuan awm nghet tlat rawh se. Mahsela tumahin dodalna leh
nuihsawhna chu siam \hatna hnaah hian hawikir tirnan in hman phal suh se, emaw engmah loah
in ngaih tir suh se. Daniela khawihtu thlarau chang tawh chu mi zîm te emaw mahni ngaih dân
chauh duh mi emaw a ni lovang, mi nghet tak leh dikna \an tlat mi a ni ang. A \hian kawmna
rêng rêngah, a unaute an ni emaw midang an ni emaw chêt dân dik chu a kir san ngai lovang a,
chutichung chuan Krista nundân ropui leh chhelna chu a tilang chhuak lo ngai bawk hek loving.
Hriselna siam\hatna \antuten a lutuka an kalpui, miten an duh loh pawhin mipuite chu thiam loh
tur an ni lo. Vawi tamtak chutiang chuan kan sakhaw rinna hian hming chhiatna a tâwk tawh a,
thil tamtakah chutiang thil mumal lo leh inkalh hmutute chuan siam \hatna hnaah hian thil \ha
hmuh tûr reng a awm lo an tih phah ta \hin a ni. Hêng a hlei hluaka thil titute hian an dam
chhûnga thil an tih an sût leh aiin thla tlêm te chhûnga an thiltih pawi hi a tamin a nasa zâwk a
ni. Setana hmuh duh zâwng tak hna an thawk tlat mai a ni.
Ka hmaah hian pâwl hnih an lo lang a; pawl khatna chu Pathianin êng a pêk ang zel nunpui
duh lo te an ni a; pawl hnihna chuan siam \hatna hnaah hian an ngaihdân chu khauh lutukin an
kal pui a, midang te pawh chutiang anga kalpui ve turin an nawr lui a ni. An din hmun an han
siam a, chutah chuan luh lul takin an ding tlat a, engkim mai chu a lutukin an kal pui ta \hin a ni.
Pâwl khatna khan midangin an tih a vangin siam \hatna chu an han pawm ve mai a.
Anmahni pawhin siam \hatnain a tum tak chu an hre thiam mumal lo. Thutak vuan inti tamtak te
chuan, midangin an tih avanga thutak chu vuan ve satliah mai an ni a, chuvangin an rinna chhan
pawh chu an sawi thei lo. Hei vang hian an nghet lo êm êm a ni. Chatuan êng a\anga an tumna
chu teh lovin, an thiltih rêng rêng chhan chu hriatna mumal pawh an nei lo; a tâwp thlenga zuk
laia, anmahni tân ngei a lungphûm dik taka in sa lovin, midangte meichher êngah an kal ve mai
mai a, an hlawhchham ngei ang le.
Pâwl dang leh chuan siam \hatna chu a dik lo in an thlir thung a. An ei tlêm hle ringawt mai
a. An taksa chakna lam pawh ngaihtuah lovin, chaw chhe tak mai an ei a ni. Chaw hi fîmkhur
taka buatsaih tur a ni a, tui tih zawng ringwt ei lo mi kan nih chuan, chaw chu tui ti takin kan ei
thei ang. Pumpui ti khawlo thei leh hriselna tichhe thei lam ei chu hnâwl \hin kan nih avangin
kan ei hian kawng ro a su lem lo tih ngaihdân chu kan nei tûr a ni lo. Chaw chhe ei turin tumah
ka ti ngai lo. Mi tamtak, hriselna nun hlâwk pui mamawhte leh an rin dân chu chutiang khatiang
kha a ni e titute hi bum in an awm tlat mai thei a ni. Tlêmte ei a, ngaihtuah mang hlei lova
buatsaih a, thil buh chiar lam ringawt leh thil tui ril lam ei hi ei leh in lama siam \hatna awmzia
emaw an ti mai \hin a ni. |hen khat chuan buhchiara bawnghnute chini tamtak pawlh hi hriselna
siam \hatna emaw an ti thung. Mahsela chini leh bawnghnute chawhpawlh hi pumah tûr angin a
awm thei a, a hlauhawm viau a ni. Duh ang anga chini hman bawrh bawrh mai hian taksa bung
hrang hnathawhna a dâlin a hnawh ping thei a, natna a thlen fo \hin a ni. |henkhat chuan tlêm te
chauh leh hetiang chi chauh, chi hnih emaw chi thum chauh ei tur a ni an ti deuh tlat thung a.
Mahsela ei tlêm luattuk te, \ha mang lo leh nghal chuan chakna tûr tâwk an hmu lo ang.
Ngaihdân zîm te neih leh thil te tham te lâkrun vak mai hian hriselna hnaah hian hliam nasa
tak a thlen thei a ni. Chaw buatsaihnaah hian in ren chem. luatna lamah hriselna chaw ni lovin,
chaw chhia a lo ni thei a ni. Engnge a rah chu ni ang ? Thisen tlâkchhamna a ni. Tihdam harsa
ber ber natna ka hmuh tawh te chu chaw chhe ei vang an ni. Chutiang natna tuar tute chu

67
 68

retheihna avanga ei tlêm ni lovin, hriselna siam \hat thua an ngaihdân dik loh vang mai a ni zâwk
a ni. Nî tinin, ei apiangin, ei pangngai reng an ei a, chuvangin pumpui natna leh chaklohna te an
lo nei ta \hin a ni.

Siam\hatna Ngaihdan Diklote

(1905) T.R., p. 306-308.
316. Ei leh ina insûm nia inchhâl na zawngte hi siam\hatu tak tak an ni vek lo. Mi tamtak chuan
eitur hrisel lo \henkhat bânsan hi siam\hatnain a tum niin an ngai a. Hriselna bulpui an hre thiam
tak tak lova, an chaw ei dawhkânah chuan ei âwm loh tak takte an chhawp \euh a, Kristian
insûmna leh a tâwk leka awmdân nêna inpersan daihin an awm si a.
Mi \henkhatte erawh chu, entawn tlâk dik taka awm an duhna lamah an insûm leh lutuk bawk
si a. Tichuan \henkhatte chuan chaw \ha ber chi an ei pha lova, an mamawh ber chaw ei lovin,
chakna nei tlêm tak tak chi chauh an ei \hin. An chaw te chuan thisen \ha siam thei chi thil \ha
rêng a pe lova, an hrisêlna in a lo tuar a; tichuan ei lam thua insûmna \hat zia an awmdâna
tihlanna rêng awm lovin an sawi chhe zâwk \hin a ni.
Mi \henkhatte pawhin hetiang hian an ngai \hin, ―Hrisêlna \ha nei tur chuan chaw mâwl tak
tak ei tûr a ni a, chuvangin ei tur thlan thûah leh buatsaih thu ah hian ngaihtuah ngun vak a \ûl
lo‖ an ti a. Tichuan \henkhatte chuan taksa tâna \hatna nei tlêm, chaw tlêm te te chauh an ei a,
an hriselloh phah \hin a ni.

Mimal Ngaihdante Nawrluiin

Siam\hatna dân hre fiah lote hi mi tawhkhirh ber an ni fo \hin, anmahni suangtuah dân an
kenkawh bâkah an chhûng te leh an bul hnaia mi te pawh an nawr lui \hin. Siam\hatna thua an
ngaihdân dik lo rah chhuah anmahni bawrhsâwmnaa lo lang chhuakte leh, midang te chu an
ngaihdân anga awm ve tûra an tur avângin ei leh in thua insûmna hi midang ten an ngaihnêp
phah \hin.
Hrisêlna dan hre thiam tute leh, ngaihtuahna fim \ha tak thununa awm te rêng rêng chuan, ei
luat thuah leh insûm luat thu ah a lutukin an awm loving. A tui lam ngawt ngaihtuah lovin, taksa
tâna a \hat zâwk na avang zâwkin an ei tûr chu an thlang \hin tûr a ni. Pathian leh mihring tâna
rawngbawlna sang ber atân an chakna tinrêng te chu a \ha thei ang bera vawn \hat an tum \hin.
An ei leh in châkna chu chhia leh \ha hriatna leh ngaihtuah na fîm tak thununna hnuaia dah a ni
a, chutichuan taksa leh rilru hrisêlnaa rulhin an awm \hin a ni. An ngaihdânte chu midang tur
nân an hmang ve lo nâa, an nihna chuan awmdân dik a sawimawi a, thu hretu hriattirna a ni
\hin. Hêng mîte hian \hatna lam atân \hahnemngai takin thil an ti \hin a ni.
Ei leh in lama siam \hatna thuah hian remhriatna hman a \ûl. |hahnemngai taka zir tûra ni,
tin, tumahin mahni tih dân ang rem zawnga midang an awm ve vek loh avangin sawi sêl mai mai
suh se. Mitin thil chin tûr atâna dân nghet tak siam hi thil tih theih rual loh a ni a, tin midang
zawng zawng tân a tehkhâwng dik ni angin tumah inngai suh se. Mi zawng zawngin thil
thuhmun an ei vek thei silova. Pakhat tâna ei tûr tui tak leh hrisel tak chu midang tan chuan tui
lo tak leh ei atâna hlauhawm a ni thei. |henkhat chuan hnute tui hi an in thei lova, mi \henkhat
erawh chuan an ngeih viau bawk si a. Mi \henkhat chuan be leh be lam chi rêng rêng te hi an ei
thei hauh lova, \henkhat thung erawh chuan an ngeih êm êm lawi si a. |henkhat chuan buh lam
hrawm-hrâw leh rum deuha chhum hi an \hatpui laiin, midangte chuan an ei hlei thei lo.

Chaw Chhe Ei Pumpelhin

(1870) 2T 366, 367
317. Amaherawhchu chaw chhia chu engnge ni ang le ? Chaw ei zat tur tih a pawimawhna chu
ka sawi tawh a, hrisêlna dân nên in rem thlap a ni tur a ni. Amaherawhchu chaw chhia chu kan
sawimawi hauh loving. Mi tamtakin hrisêlna lam siam \hatna hi a dik lo zâwngin an thlir a,
chaw chhe lam ei tur angin an ngai tlat mai a ni. Taksa châwmtu lam ngaihtuah lovin chaw chhia
leh tlâwm chi chu an ei a ni. Chaw hi fîmkhur taka ngaihtuah tur a ni a, chutianga buatsaih a nih
a, kan ei duh dân te a lo khawlo zo tawh a nih loh chuan, tui ti takin kan ei thei ang. A tlangpui
thuin sâ te, bâwnghnute hriak te, thil sah sawm chi te theichhang ur te, hmuihmer lam chi te,
vawk hriak te hian pum a tinâ in, hrisêlna a tih chhiat avangin kan hnâwl a ni, mahsela kan ei
hian kawng ro a su lêm lo tih ngaih dân hi kan nei rêng rêng tur a ni lo.
|henkhat a hleihluaka kal an awm \hin. Heti zât chauh leh hetiang chi chauh an ei tur a ni tiin
thil pahnih emaw pathum emaw lekah an inkhung tlat \hin. Anmahni leh an chhûng te ei atân thil
tlêm te chauh an siam \hin a ni. Chaw tlêm te leh taksa châwm \ha chi pawh ni lo leh nghal an ei
\hin. Chutiang chaw chhia chuan thisen \ha a siam thei lova, thisen \ha lo an neih phah zâwk \hin
a ni.
[C.T.B.H. 49,50] (1890) C.H.118
318. Kan tui tih zâwng ringawt ei hi a dik lo a ni kan tih avang hian kan chaw ei hi kan
ngaihthah tur a ni hauh lo. Thil pawimawh ber a ni tlat a ni. Tumahin chaw chhia an ei tûr a ni
lo. Mi tamtak natna avânga chak lo an awm, hêngte hian chaw \ha leh \ha taka chum chaw an

68
 69

mamawh a ni. Hrisêlna siam \hatute hian thil dang zawng aiin, a lutuka thiltih an pumpelh theih
nân an fîmkhur hle tûr a ni. Taksa hian chakna chaw \ha tawk a nei ngei tur a ni.

MS 59,1912
319.
UNAUPA DUH TAK_________,
Tun hma lamah khan nangma \hatna tûrin hriselna siam \hatna khauh takin i lo kengkawh
tawh a ni. Vawikhat chu i damlo nasa êm êm a, i nunna chhanhim turin LALPAN thuchah min pe
a ni. I chaw ei chung chângah i in vawng khirh lutuk a ni. I tâna ka \awng\ai laiin kawng dika i
awm theih nân thuchah pêk in ka awm. I chaw ei thuah hian i kherkhiap lutuk tûr a ni lo tih
thuchah a lo thleng a ni. Sa ei hi tih tûra thurawn a ni lo. Chaw ei tur thuah hian zirtîrna te pêk
an ni. Chu zirtîrna pêk te chu i zawm tûr a ni a. chûng zirtîrnate chu vawn \hat reng turin kan
hnenah hian an awm reng a ni.
I tâna zirtîrna pêk hi ka ngaihtuah fo \hin. Damlo leh hrehawm tuarte tân thuchah hlû tamtak
pêk ka ni. He mi avang hian ka lâwm a, LALPA chu ka fak a ni.

Ei Tûr Chi Hrang Hrang Siam Rawh

(1868) 2T 63
320. I nundân thlâk turin thu râwn kan pe che a, amaherawhchu hetianga i nun dân i thlak lai
hian hre thiam tak chunga i tih na turin kan hrilh lâwk nghal bawk che a ni. Chhûngkaw
engemaw zât te chuan sa ei lovin chaw chhe tak te an ei tih ka hria a ni. An chaw ei tur chu an
buatsaih thiam lo hle mai a, an pum in a ngei a, chutiang mite chuan hriselna siam \hatna hi kan
tân chuan a \ha ve lo a ni tiin min hrilh a, an chak lo telh telh \hin a ni. Chaw mâwl tak ei an
tumnaah hian \henkhatte an hlawhtlin lohna chhan pakhat chu hei hi a ni: Chaw chhia an ei \hin
a lâwm. Chaw ei tur buatsaih hi an peih lo a, a ngai hlir an ei tlut tlut mai \hin a ni. Chaw
vawikhat eiah chuan chi tamtak chu buatsaih tur a ni lova, mahsela a ngai hlir ringawt te chu ei
tur a ni lo. Ei tur chu mâwl taka siam tûr a ni a, mahsela tui taka ei tura buatsaih tur a ni si.
Thâu leh mawm lam chu chaw ah tel loh hrâm tûr a ni. I chaw buatsaih chu a ti khawlo vek ang.
Thei te leh thlai te a tam thei ang ber ei tûr a ni.
Y.I., May 31,1894
321. Mi tamtakin hriselna siam\hatna hi an hrilhfiah sual \hin, nun dân dik siam tuah hian
ngaihdan dik lo an dawng \hin. |henkhat chuan ei tur \ha chu chhang buhchiar hâwp lam hi a ni
ber alâwm tiin rilru \ha tak pu in an sawi a. Hetiang chhang buh hâwp lam ei reng mai hian
pai\awihna khawl te hi a ti hrisel hran lova, tuiril lam a tam lutuk a ni.

Mimal Mamawhte Ngaihtuahna

(1869) 2T 254
322. I.nupuiin thil nuam lam chi neih ve a duhna chu chaponaah i ngai daih mai a, i tisual dêr a
ni. A tân i kawm hle mai \hin a, i inren lu deuh a ni. Chaw chi hrang hrang siam tûr a mamawh
a, chaw ei dawhkân a chaw tam tâwk han hun ve pawh a duh \hin, a hnathawhte tiawlsam zâwk
turin a in chhûngah thil nuam lam chi leh remchang lam thil i neihsak theih angte chu a mamawh
a ni. Mahsela, a ni lo lam zawng in thil i ngai tlat mai si. Thil ei theih chi rêng rêng deuh thaw
mai chu i nunpui theih a, i chakpui theih bawk chuan a \ha tâwk a lâwm tiin i ngai mai a. I nupui
chak lo tawh tak mai tân chuan ei tlêm a mamawh ziate i hrilh cham chi mai si. Nangin i ei theih
a, i \hatpui theih chu i nupuiin a ei theiin a \hatpui ve thei kher lova, thisen \ha a neih loh phahin
a lo chêr phah zâwk ta tlat a ni.
Chaw ei tûr chu a buatsaih dân thuhmun reng nimahsela midangin an \hatpui leh an ei theih
chu midangte chuan an ei theiin an \hatpui ve kher lo thei a ni.
A lutuka kal hlauhawmna din hmunah i awm a ni. I taksa bung hrangte chuan i chaw ei
hrawm hraw leh chhe takte chu thisen \haah a chantîr thei a. I thisen siamtu khawlte chu an \ha
a ni. Amaherawhchu i nupui chuan chaw \ha zâwk a mamawh a. I taksain thisen \ha a siam
theih chaw chu i nupui han eitîr teh mah, a taksa chuan a \hathnempui thei lovang. Chakna a
mamawh a, chaw \ha, chakna pe theitu tam zâwk a mamawh a ni. Nitinin thil pangngai reng ei
lovin, thei rah tam zâwk nei teh se. A nun hi a derthâwngin, a bawrhsâwm hle mai a, mi hriselin
an mamawh vê lêm loh chu a taksain a tlachham a ni.

Buaina Hun Thlentîrtu Ni Lovin

(1859) IT 205, 206
323. In taksate tihrehawmin, chakna pe thei chaw te pawh in ei loh thuah hian ngaihdân dik lo in
nei a ni tih ka hmu. Hêng thil te hian kohhran \henkhat chu he ti hian ngaihtuahna a neih tir –
Pathian chu in hnenah a awm ngei a, chuti ni lo sela, mahni pawh in inphat lovanga, inhlanna
pawh in nei lovang. Mahsela hêng thil te hian thianghlim zâwkah a siam lovang che u tih ka hmu
a ni. Ringlo mite chuan hetiang thil zawng zawng hi an ti a, mahsela lawmman rêng an dawng
lo. Pathian hmaa thlarau lungchhia hi A mithmuhah chuan lawmman ropui tak chu a ni zawk a
ni. Heng thilah te hian in hmuh dân te chu an dik lova, kohhran chu in en a, invil reng a, thil te

69
 70

tak te te in hmuin, in hria a ni; in thlarau duh zâwng te chu in ngaih ven zâwk tûr a ni a sin.
Pathianin A beram rualte phurrit chu in chungah a nghat lo. In hmuh anga an hmuh ve loh
avangin kohhran chu hnunglama awmah ngai a, in zui ngei tur nia in rin, in kawng khirh khan
tak mai chu an zui ve loh avang chuan in ngainêp mai \hin. Midangte tih tur leh nangmahni tih
tur chung thuah hian bumin in awm tih ka hmu a ni. |henkhatte chu ei leh in thuah a hleihluakin
an kal a. An khermei êm êm a, an che mâwl êm êm bawk, chuvangin an ‗hriselnain a tuar a, an
taksaah natnain bu a khuar nghet hle \hin a ni; chutichuan Pathian temple chu tihchak lohvin a lo
awm ta \hin a ni.
Pathianin inren chem lutuka intichak lo leh intihliam tûrin mi tumah hi a phût lo. A thuah
hian tih tur te leh thil ngiat te chu an awm a, chu chu kohhranin inngaitlâwm a, an nunte tih
hrehawm a, inngaihtlâwmna tura taksa tih hrehawm te, Kraws te leh tih tur siam chawp te hi a
\ûl rêng rêng lo. Hêng zawng zawngte hi Pathian thu pawn lama mi vek an ni e.
Kan hma lawkah hian buaina hun chu a awm; mahni inphatna tûr a thil mamawh khirh tak
mai Pathian miten an tawh tur a awm a, nunna tur chauha ei hun tur te nên; mahsela chumi hun
atân chuan Pathianin min buatsaih ang. Chumi hun hlauhawm tak darkârah chuan kan mamawh
hun chu Pathian tân hun remchang niin, A mîte châwm tur leh tichaktu thiltihtheihna pe tûrin A
inpeih reng dâwn a ni.
Kut hnathawktute chuan he hna thawk tur hian an chakna chu an tuai thar tûr a ni a; thu leh
thurin lama thawktute pawhin an chakna chu a châwm nung reng tur a ni; an chakna tichhe turin
Setana leh a Vantirhkoh sual te chu indo an inpeih reng si a. A theih laiin an chauh lutuk loh nan
an taksa leh rilru chu an chawlh hahdam tir ve tur a ni a, tin, an chakna chu an vawn \hat reng
theih nân chakna chi chaw chu an ei tûr a ni; an chakna neih zawng zawng an hman hun a lo
thleng dawn si a. Anmahni tâna buaina hun in siamsak chawp te chuan Pathian an chawimawi
hauh lo tih ka hmu a ni. Pathian mite hma lawkah hian buaina hun chu a awm a, chumi indona
hun hlauhawm takah chuan a mite chu A buatsaih diam dawn a ni.

Hriselna Siam\hatna Chu Hriselna Tihchhiatna A Nih Hunah

Letter 37,1901
324. Hriselna siam\hatna thuah hian ngaihdân hleihluak tak a awm \hin avangin thu sawi tur
engemaw ka nei. Hriselna siam \hatna ah hian a lutuka kal chu hriselna tichhetu a ni thei tlat.
Nang leh i nupui tâna ei tur i chawh chu damlo te tâna i chawh ve a, i enkawl chuan damdawi
inah chuan i hlawhtling lovang. Damlo tâna chaw turah chuan i ngaihdân te chu a remchang ve
lo. A dang daih mai dawn si a. Sa ei chu a hlauhawm avanga ka hnâwl laiin hlauhawm vak lo
thil chu a hman theih a ni- chu chu artui te hi an ni. Chaw chhumnaah leh chaw ei dawhkânah
bawnghnute chu dah bo suh. Bawnghnute chu bawngpui hrisel te laka mi lei tur a ni a, natna
hrik an awm lohna turin then thianghlim tur a ni bawk
Hriselna siam\hatna a lutuka thil thlîr tute hi tuina neilo chaw buatsaihtute hlauhawm takah
an awm a ni. Hetiang thil hi tihnawn fo a ni \hin. Chaw chu a tui loh êm avangin pum pawhin a
lo hnar \hin. Damlo tana chaw pêk chu chi hrang hrang a ni tur a ni. Chaw pangngai chu pêk
reng tur an ni lo. Ka thil tawh chu ka hrilh tawh che u a ni, chaw chhia eiin in taksa chu in hliam
tur a ni lo tih êng ka hmu tlat a ni. Thil \henkhat hnawl in duh chung changa in ngaih dân te chu
\anpui ngaite \anpui na tur a nih dawn loh avangin, ei leh in lama in lo tih \hin dân chu zirlaite
hnenah in zirtîr hi in tân a \ha ber lovang tih hi in hnenah ka sawi tur a ni.
Unaute u…, ka ring êm êm che u a, thlarau lama hrisêlna famkim in neih theih nân taksa
lama hriselna in neih hi ka duhsak êm êm che u a ni. Chaw \ha tâwk in tlâk chham avangin in
tuar nasa hle mai a ni. In taksa chakna beitham te chu tichak tûrin chaw pawimawh chu in ei lo a
ni. Chaw hrisêl leh \ha chu in chântîr miah suh u.
Vawikhat chu Daktawr hian a ngaih dânin, ka chhûng te chu hriselna siam \hatna angin chaw
chhum dân a zirtîr a, chi tel lo leh chaw tih tuina engmah pawh a hmang lo. Awle, chutiang
chuan tih ka han tum ve ta a, mahsela ka chak lo ta hle mai a, chuvang in tih danglam ka tum ta a
ni; ka chaw ka han thlâk chuan ka hlawhtling ta hle a ni. Hei hi ka hrilh duhna chhan che u chu
din hmun hlauh awmah in awm vâng a ni e. Chakna pai chaw hi buatsaih tûr a ni.
Taksa in a mamawh te chu rûk sak tûr a ni lo. LALPAN Unaupa leh Unaunute u insiam \ha tûr
leh chawlh hun hmang turin a ko a ni. Tun hmaa in tih dân angin phurrit neih hi in tân adik lo a
ni. In fîmkhur loh chuan LALPA mithmuha hlu êm êmin nûnna chu in la chân mai ang. ―Mahni
tã pawh in ni lova, mana lei in ni a sin; chuvangin in taksa, in thlarau –Pathian tã chuan Pathian
chu chawimawi rawh u…
Hriselna siam \hatnaah hian a lutukin kal suh. Kan mi \henkhat te hi hrisêlna siam \hat thu
ah hian an fîmkhur lo hle mai. Amaherawhchu \henkhatte an la chak loh êm avangin, anmahni
en tawn atân, a lutukin kal suh ang che. Thisen \ha siamtu chaw chu i inchân tir tûr a ni lo. Dân
tlangpui dik taka i inhlanna chuan hriselna siam \hatna lam ni si lo, ei leh bâr kawngah a hruai
che a ni. Hei hi i tân a hlauhawm a ni. Taksa lamah chau nia i inhriat phawt chuan i chaw
tidang lam vat mai rawh. I chaw a kim lo chu ei tel ngei rawh. Hei hi i tih tur chu a ni e. Arpui
hrisel tuite chu nei rawh. Hêng artui te hi a chhumin emaw a helin emaw ei rawh. Uain \ha ber
um \awk ni loah chhum lohvin chiah tur a ni. Hei hian i taksa mamawh chu a pe ang che.

70
 71

Hetianga tih hi a dik lovang tih ngaihtuahna nei miah suh. Doctor i nih ang ngeia i thil tawh te
chu kan lawmpui khawp mai che, mahse hei hi ka sawi duh; i chaw eiah bawnghnute leh artui te
telh rawh. Tunah tak hi chuan hengte hi an pawimawh, hengte tel lova chaw ei pawh zirtîr loh
tur a ni.
Hriselna siam\hatna lamah hian i ngaih dân hi a hleihluak lutuk deuh a ni; tin, i ei atâna i in
ruat hian a châwm \ha lo ang che.
I hnena ka sawi te hi i bengkhawn ngei ka beisei e. Thil \henkhatahte hian i tân leh midangte
tâna i zau deuh loh chuan hriselna siam \hatnaah hian i hlawh tling tak tak thei loving tih hi
hmuh tirin ka awm a ni. Tuna zalên taka bawnghnute kan hman ang hian kan hman theih loh
hun a lo la thleng ang; tunah rih chuan chu hun chu a la thleng rih lo a ni. Artuiah te hian tûr do
theihna leh tihdam theihna thilte an awm a ni. Hêng thil te hi chhûngkuaa naupangten an ei tam
luattuk hlauh thawn thuah vaukhânna awm mahsela arpui enkawl \hat leh hrisel tui te chu a
tâwka hman chu kan pawiti tur a ni lo.
Kristan a thihsaka te chu anmahni \ha taka in enkawl turin Pathianin a kova, midang te tâna
entawn tlak an ni tur a ni. Ka unaupa, ei leh in thuah hian Pathian mite tân fiahna i siam tûr a ni
lo; a khirhkhan thei ang bera i zirtîr chuan an ring tâwk thei lovang che. Hriselna siam\hatna
lamah hian LALPAN A mite chu fel taka an awm \heuh a duh a, mahse a hleihluakin kan kal tur a
ni lo.
Doctor a hrisêl lohna chhan pawh hi a hrisêlna khawlkhawmna a\angin a la chhuak tam lutuk
a, chaw tui chakna nei chi leh hriselin a dahkhat leh si lo a ni. Ka unaupa, i nun pumpui chu i
tâna khenbeh a awm tân hlân la, mahsela chaw chhia leh beitham te chu ei lo ang che; chutilo
chuan hriselna siam\hat hna hi a ni lo zâwngin i lantîr mai palh ang.
Ei puar lutuk leh insumlohna kan do lai hian chanchin \ha thudik hi a hmanna tur leh a hman
dân tur hi kan hrereng tûr a ni. Kan hna hi a mâwl leh chiang thei ang ber a kan thawh chhuah
theih nan, mihring chhûngkaw khawsak dân hi kan hrethiam tûr a ni. Khawvel ram hrang hranga
chêngte tan hian Pathianin ei tur te a buatsaih vek a ni. Pathian nêna thawhho duhtute chuan
Pathian grep huana hriselna siam\hat hna chu engtin nge an zirtîr ang tiin ngun takin an
ngaihtuah tûr a ni. Eng ang chaw nge an ei ang a, an ei loh turte thlengin fîmkhur takin an che
tur a ni. Pathianin chhandam a duh mipuite hnenah chuan zahngaihna thuchah an puan theih nân
thuchah kengtu mihringte chuan \anpuitu Pathian chu an zawm tlat tur a ni.
Mipuite zîngah kan awm tur a ni. Hriselna siam\hat hna hi a hleihluak taka zirtîr a nih chuan
thil \ha lo tak a ni ang. Sa ei te, thingpui tak leh coffee-te in loh tur tih kan hrilh a, hei hi a \ha e.
Amaherawhchu \henkhatten bawnghnute pawh in loh tur an lo ti a. Hei hi fîmkhur taka enkawl
ngai a ni. Chhungkaw rethei takte, chhang leh bawnghnute chauh ring \hin leh a châng chuan
thei tlêm te ei te an awm a ni. Sa lam pang rêng rêng chu ngaihthah leh hnâwl tur a ni a, mahse
thlai te chu bawnghnute tlêm emaw a khâr emaw a tlukpui emaw nêna a tui thei ang bera siam
tur a ni. Miretheite chuan, hriselna siam \hat thu kan han sawi hian Enge kan ei tak ang le? Thei
pil sak lamte chu kan lei zo ve silova,‖ an ti \hin a ni. Miretheite hnena chanchin \ha ka hrilhin,
mi tichakthei lam ei tura hrilh tura hriattir ka ni. ―An hnenah hetiang hian ka sawi thei lo:- ‗artui
te, bawnghnute leh a khâr te in ei tur a ni lo; chaw buatsaih naah butter in telh tur a ni lo‘ tiin.
Miretheite hnenah chuan chanchin \ha chu hrilh tur a ni a, ei leh in lam thuah chuan a lutuka
khirh hun a la ni rih lo a ni.
Tûna kan ei mêk \hin bawnghnute te, a khâr te, artui te kan hnâwl hun chu a lo la thleng ang;
mahse ka thuchah chu hei hi a ni – a hun hmain buaina hun chu insiamsak suh u, chutilo chuan
in thih phah mai ang. LALPAN in kawng a buatsaih hun chu lo nghâk rawh u.
Siam\hatna chuan mi \henkhatte chu chak lutukin a kal tir thei a, heng thil te hnâwl tura kan
tih te phuhrûkna turin an mamawh tinreng te an nei a ni thei e, mahsela heng mite hi tlêmte zâwk
an ni a, hêng fiahnate pawh hi an mamawh ve lem lo a ni. |henkhat te chuan ei atana hlauhawm
chi rêng rêng chu an bansan a ni mai thei. Mahsela an taksa mamawhte chu an nei leh silova,
chuvangin an lo chak lo va, hna pawh an thawk thei lo mai \hin. Chutiang chuan hriselna
siam\hat hna chuan mualphona a lo tuar \hin. Hna, nghet taka phun kan tum pawh chu Pathian
in a mamawh miah loh thil danglam tak hian a rawn tibuai \hin a ni. Kohhran chakna te chu tih
khawlohin a awm a ni.
Amaherawhchu heng ngaihdan \ha lo tak rah chhuah dâl tur hian Pathian chu a rawn in rawlh
ang. Hnam sualte remtîr hi chanchin \ha hna thawh chu a ni si a. Isua ke bula mi hausa leh
retheite lo kal khâwmtîrtu tur chu a ni si a.
Amaherawhchu hei hi ka sawi duh chu a ni, bawnghnute, a khâr te, leh a hriak te leh artui te
ei a him loh hun a lo thleng dawn a, hei hi Pathianin a rawn tilang ang. A hleihluaka hrisêlna
siam \hat hna hi thawh tûr a ni lo. Bawnghnute te, a khâr a\ang a thilsiam te leh artui te chu a
hunin a la rawn hril ve mai dawn a ni. He mi thu ah hian tûnah chuan phurrit kanin siam tur a ni
lo. Mi zawng zawng hnenah a tawk chauh zel a in thawh leh awm chu hriat ni rawh se.
Letter 37,1904
325. Nizana ka mut lain Doctor.... nên kan inbia a, a hnenah heti hian ka sawi a, ei leh in chung
thuah hian a hleihluak taka thil ti lo turin ka hrilh a, damdawi ina damlote leh chhiahhlawhte leh
nangma tân ngei pawh chaw chung changah a hleihluakin i kal tur a ni lo. Damlote chuan an ei

71
 72

man tur \ha tâwk tak an pe a, an pêk ang hû ngei chu an ei tur a ni. Damdawi inah hian \henkhat
chu chaw mawl ber leh tlâwm ber ei inhuamin an lo kal mai thei a, mahse an hrisêlna a lo \hat
deuh hunah chuan chaw hrisel chi chu phal takin pêk mai tur a ni.

Chaw Chu A Îtawm Thei Ang Bera Siam Tur

(1867) 2T 538
326. Hriselna siam\hatute chuan, thil dang zawng aiin, a hleihluaka kal hi an hlau hle tûr a ni.
Taksa hian chakna petu chaw \ha tâwk a nei tur a ni. Chakna petu chaw \ha tâwk kan neih loh
chuan, boruak ringawtin kan khawsa thei lovang a, hriselna \ha kan nei bawkhek lo vang. Chaw
chu a nih tûr ang taka buatsaih nisela, a tui ngei ngei ang.
(1909) 9T 161-163
327. Ei leh in hi chakna pai lam chi nêna buatsaih a nih loh chuan, hriselna siam \hat hnaah hian
hming chhiatna a rawn thlen ang. Thi thei kan la nih avang hian taksa hrisel na tura chaw chu
kan nei ngei ngei tur a ni.
Kan mi \henkhatte chuan chaw \ha lo ei chu an bânsan ngei mai, mahsela taksa tana \ha ei
lam an ngaihthah leh tlat si \hin. Hriselna siam\hat thu a hleihluak taka ngaihdan siamtute chuan
chaw tui lo deuh an siam \hin avangin an fîmkhur hle tur a ni, an puar thei mawlh si lova. Chaw
chu chakna pe thei leh tui thei ang ber a buatsaih tûr a ni si a. Taksa bung hrang ten an mamawh
te chu rawk sak tur a ni lo. Chi hi thisen tân a mamawh tlat avangin ka ei reng \hin, a hlauhawm
hran lo. Thlai te hi a tui theihna turin bawnghnute leh a khâr te emaw a tlukpui dang te nena
siam tur a ni. Bawnghnute hriak a\anga natna awm thei te leh naupang ten artui te duh tâwk
tâwk a an ei a hlauhawm thu te kan sawi lai hian arpui ngun taka enkawl leh chawm te a\anga a
tuite chu hman a nih pawhin dân bawhchhiaa ngaih tur a ni lem lo. Tûr \henkhat vên nan artuiah
te hian tihdamna thil an awm ve tlat a ni.
|henkhatte chuan bawnghnute te, artui te leh butter te an nghei a, chakna siamtu chaw lam an
ei leh silova, chuvangin an lo chak lova, an thawk thei lo \hin a ni. Chutiang chuan hriselna
siam\hatna chuan hming chhiat a neih phah \hin a ni.
Tûna ei leh in atana kan hman \hin \henkhatte bawnghnute te, a dak te leh artui te hi kan
hnâwl hun a lo la thleng ngei ang, amaherawhchu tuna lo inkhap bur leh a hun hmaa buaina kan
insiam sak chu a \ul hran lo a ni. Hunin a la rawn hril mai dawn a, chhel takin lo nghak ila,
LALPAN kawng min buatsaih sak mai dawn a ni.
Hriselna siam \hatna hnaah hian hlawh tling taka thawk tur te chuan, anmahni kaihruaitu leh
thurawntu atân Pathian thu chu an hmang tur a ni. Hriselna siam\hatna a zirtîrtute chuan he dân
hi an zawm chauhin din hmun nghet leh \haah an ding thei chauh dawn a ni. Kan hnâwl tawh ei
leh bâr atana hlauhawm te aiah ei tur hrisel leh tui te chu ei ila, chutilo chuan hriselna siam
\hatna do zawng hian kan lo awm palh mai ang tih a hlauhawm a ni. A \ha lo lama mi ti tha tho
thei ei chu infuih hauh loh tur a ni. Chaw hrisel, mâwl leh \ha chauh ei ula, hriselna siam \hatna
dân avang hian Pathian chu lawmthu hrilh fo rawh u. Engkimah ngil tak leh dik takin awm zel
ula, hnehna hlu tak mai te in chang ngei ang.

A Lutuka Kalte Huhâng Hlauhawm Chu

(1870) 2T 374, 375
328. Eipuar lutuk hlauhawm zia, ei tur \ha ber chi pawh nise, kan hrilh lai ngei che u hian, a
lutuka thilti chi te chuan din hmun dik lo tak chu siam lo leh chu mia mitin hruai luh chu tum lo
turin kan hrilhlâwk bawk che u a ni.
(1870) 2T 384-387
329. B leh C-a ten Pathian hna an chawimawi lo a ni tih hmuhtîr ka ni. Tihreh theih tawh miah
loh tur tuiêk an thlen a. Kan unau duh tak D-a te chhungkua pawh hmuh tir ka ni. He kan
unaupa hian a hun takah \anpuina dik chu dawng sela chuan an chhungkua in tunah pawh hian
an la nung ngei ang. Hetiang in enkawlna \ha lo tak mai hi ti bo turin ram dân chu chelek a ni lo
hi a mak ngawt mai. He chhungkua hian chaw mawl leh tlâwm tak pawh dawng pha lovin an
boral a ni. Chaw tamtak awmna ramah ril\am in an thi ringawt mai. Hetianga in enkawlna \ha
lo hi an chungah a thleng tlat mai si. He unaupa duh tak mai hi natna vâng ni hauh lovin, ril\am
vangin a thi a ni. Chaw chuan taksa khawl te a tichak a, khâwl te chu a chettir vel thei si a.
Hetianga mite diklo taka enkawl leh zirtîrtute hi kal chhuak lovin, hriselna siam\hatna hna
pawh hi tive lo turin thil engemaw tih a hun tawh a ni. An hna thawh leh an thu te chu khap
theih a ni; hetiang mite hian mi fing ber ber te ai pawhin thil hlauhawm zawk an ti tlat mai.
Heng mi, a lutuka thil ti mite hnen a\anga kawng dik lo an lo dawn te chu hriselna siam\hatna
hnathawktu \ha ber ber te pawhin mite rilrua lo awm tawh chu an paihbo tir thei mai tawh lo a
ni. Heng mitten an lo hruai sual te hnenah hian hriselna siam \hatna thu hi dik taka zuk thun leh
chu a harsa êm êm tawh mai \hin a ni. Eng emaw chenah pawh kawng chu khârin a awm a,
chawlhni leh kan Chhandamtu lo kal leh thuaina tur thu te pawhin ringlotute chu a khawih hlei
thei lo \hin a ni. Thutak hlu ber ber te pawh chu hre tlak lo ang maia in ngaiin an hawisan daih
zel mai a ni. Heng mite hi hriselna siam\hatute aiawh tute angah ngaih an ni a, Sabbath

72
 73

vawngtute pawh an ni tlangpui ve a ni. Hetiang mite, ringlotute thikna siamtute chungah hian
mawhphurhna rip tak a tlâ a ni.
Mimal Ngaihdânte Leh Mimal Fiahnate Nawrin
Letter 39,1901
330. Hmun sâng leh hmun hniam a awm mi tamtak ten hriselna siam\hatna te a pawimawhna
ang taka an lo dawnna tûr hun chu a lo thleng ta a ni. Amaherawhchu vantirhkoh pathumna
thuchah, vantirhkoh pakhatna leh pahnihna nena in zawm tlat kan thuchah neih chu engmahin a
hliahkhuh kan phal tûr a ni lo. Thiltê neuh neuh avangin mipui te hnena kan kalna dâl turin,
bialte tak teah kan inphuar khawm tur a ni lo.
Kohhran leh khawvêlin Pathian min pêk talent zawng zawng leh mi hneh theihna zawng
zawng an mamawh a ni. Ama hman atân kan neih zawng zawng chu kan pe phal tur a ni.
Chanchin \ha puannaah hian, mahni ngaihdan te chu paih chhuah vek tur a ni. Khawvel pum
huap thuchah kan nei a; LALPAN A chhiahhlawh te chu he mawhphurhna min pek hi zahtaka
vêng \ha tlat turin min duh a ni. Mitin hnenah Pathianin hna min pe a ni. Chuvangin thuchah
dik lo chu kan vawng rêng rêng tur a ni lo. Hriselna siam\hatna êng ropui takah hian inkalhna
harsatna te an awm tur a ni lo. Inkalhnate chu ringtute taksa pumpuiah chuan a lo awm in,
\henkhatte chu a lutukin an kal thei a, Pathian hnathawhnaah hlauhawm tak a lo thleng thei a ni.
Thil rêng rêng a lutuka tih chu hlauh hle tur a ni. Hetiang a lo awm chuan miin an hriat thiam
loh a hlauhawm \hin avangin thu sawi hi a ngai ve ziah a ni; chuti chuan khawvelin Seventh-day
Adventist te chu thil a lutuka ti chi an ni lo tih an lo hre thei \hin a ni. Kut leh lama mite, mei
a\anga hnuhchhuah kan tum lain, kut leh lam chuan inngaih hna thiamna thu, thilsual tite siam
dik nan hman leh lek kawh a ngai bawk si \hin a ni. A lutuka thil tihna leh mihring te in tehna
a\ang hian LALPAN min veng him rawh se.
Kan ei leh in tur chung changah tumahin a lutuka ngaih dân siam loh tur a ni. LALPAN êng a
pe tawh a ni. Kan mite chuan êng chu pawm sela, êngah chuan kal bawk rawh se. Pa Pathian leh
Isua Krista hriatna hi a lo pun zel a mamawh tak meuh a ni. He hriatna hi chatuan nunna a ni.
Sakhaw mi nihna te, thlarau lama \hatna leh in ngaihtlâwm na te chuan kan mite chu Zirtîrtu
Ropui a chanchin zirna hmunah a hlang kai ang.
Bawnghnute ei a him loh hun a lo la thleng ang. Mahse Bawngpui te chu an hrisela,
bawnghnute chu \ha taka chhuan so a nih bawk chuan, a hun hmaa buaina hun lo in siam sak chu
a \ul lem love. Kan miten an chaw ei dawhkân ah engnge an dah tur tih thuah tumahin lo rêl sak
suh se. A lutuka kal ching te chuan a tâwpah chuan an thiltihrah chu an duh thusam ang a ni lo
tih an hmu ang. Hruai nih kan duh chuan Lalpan Ama kut ngeiin min hruai ang. Hmangaihna
leh thianghlimna hi thing \ha rah chhuah chu an ni. Hmangaihna neitu chu Pathian hrin a ni a,
Pathian a hre bawk.
Hriselna siam \hat chung changa nasataka ngaihtuahna sêngtu ---Conference hnenah thusawi
tura hrilh ka ni. Pathianin thuchah a pêk miah loh, an ngaihdân leh an thlir dân midangte
chungah an nawr lui a ni. An ngaihdan leh an chin \han dân, luhlulna tamtak awmna chu, an tih
nêm a, an tihtlâwm chuan, pianthar an mamawh tih an inhmu ang tiin ka hrilh a ni. ―Kan in
hmangaih a, keimahniah Pathian a chên chuan A hmangaihna chu keimahniah tih famkim a
ni…Pathian chu hmangaihna a ni; hmangaihna a chêng chu Pathian-ah a chêng a, Pathian chu
amahah a awm bawk a ni.‖
Mihring finna chu Pathian finna leh Pathian zahngaihna nêna infin tur a ni. Keimahni hi
Kristaah kan biru tur a ni. Chanchin \ha in a tih danglam- chhunglam rilru chu kan tâna
Pathianin a lo siam, din hmun sang tak chu kan thlen ve theih nan \ha hnem ngai takin i thawk
ang u. Kawngdik lama kal zêl turin Pathianin min ko a ni, chutilochuan kebai chuan kawng a
hloh mai dawn si a. Tichuan Krista chu a lungawi tawh ang.

Mipuite Lama Diklohna Chu Lehlama A Lutuka Kalna Aiin A Thlan Awm Zâwk
Letter 57, 1886
331. Unaupa leh Unaunu—te chuan ei thuah inthlahdulna a lutukin an nei a, zirna hmunah pawh
rilru lama tlâk hniamna nasa tak a lo awm ta a ni. Tunah hian hmelma chuan a theih phawt
chuan a lehlamah a lutuka awmtîr tum che u in, chaw chhe lutuk ei tir che u a tum a ni. Thil
inbûk tawk tur leh âwm tawk ngaihtuahin fîmkhur hle rawh u. Vân lam a\anga finna chu zawng
ula, thil hrethiam takin che vel rawh u. A lutuk zawnga din hmun in siam chuan in tlin leh si
lovanga, eng anga \ha hnemngai pawh nimah ula, nangmahni ngei pawhin in ring ngam lo thei
mai ang a, kan unaute leh ringlo mite pawhin an ring thei lovang che u. Pathian a\anga êng dik
tak in dawn aia chakin kal tum suh u. Tu ngaihdân mah la lo ula, LALPA \ihna nen fing takin che
vêl rawh u.
In tisual a nih pawhin mipuite hlat zawngin tilo hram rawh u, chutilochuan in inlaichinna
chu in tichat ang a, eng thil \ha mah in tih sak thei lovang. Anmahni thlauhthlâk der ai chuan
tihsual palh pawh a \ha zâwk, mipui te chu in lamah in la hruai thei mai thei si a, mahsela a
englam lamah mah tihsual kher chu a \ûl lêm lo.
Tuiah emaw meiah emaw in kal a \ul lo, amaherawhchu a lutuka kalna lam chi rêng rêng chu
pumpelhin, a tâwk chauha kalna chu zawm rawh u. |an lam nei tlut mi ni lo ula, enkawltu, thu

73
 74

lai la thiam lo angin lang bawk suh u. Chaw chhe tak nei suh u. Chaw chhe tak neih tir che u
tumah in tum suh se. Chaw chu a hrisêl leh tui thei ang zawnga buatsaih ni rawh se. Hriselna
siam \hatna nêna inrem thlapin chaw chu tui takin buatsaih ni rawh se.
Hriselna siam \hatna hna hian tlâkhniam lam a panna chhan ber pawh ngaihtuahna fing nei
lo ten an kai hruai a, a lutukin an kal pui a, mipui ten an zawm thei lova, an ten phah zawk a ni.
Hetiang ngaihdan dang tak nei te zîngah hian ka awm ve tawh \hin a, thlai te hi tui nên ringawt
an buatsaih a, eng chaw pawh hi hetiang hlir hian an buatsaih ringawt mai a ni. Hetiang chaw
hian hriselna a tichhe zawk \hin; mi \henkhat hriselna siam \hatna lam chi anih phawt chuan
khirhkhan thei ang bera kalpui tum tlat chi an lo awm bawk nen.
Ka unaute u, negkima insûm turin ka duh che u a, mahsela insûmna awmzia chu a ni lo lama
in kal pui loh nan leh kan damdawi in te pawh rilru zim te nena kalpui a nih lohna turin fîmkhur
rawh u. Mitin ngaihdanah innghat lovin, kawng lai tak chu zawhin, dam takin leh Pathian
rinchhan tlatin awm rawh u.
Hleihluak Taka Thiltih Bansan Tur
(1900) 6T 373, 374
332. Kan unau tamtak hian thinlung leh thiltih in hriselna siam \hatna hi an do tlat tih ka hria. A
lutuka thil tih hi ka \an lo. Mahsela ka lehkha ziah te ka han ennawn leh a, hriattirna thu tihtluk
te leh kan miten khawvel tih dân leh chin dan, ei leh in lama insum lohna te, duh tawka ei chiam
mai te leh incheina lama uar taka kalna te chu an ti ve ang tih a hlauhawm zia vauna thu te chu
ka hmu chhuak hlawm a. Thil awmdân te chuan ka rilru a tidamlovin, a ti lungngai a ni. Mi
\henkhatte chuan, ‗ kan mite \henkhatte pawh hian heng chanchin te hi an sawi uar lutuk te an ti
a ni. Mahsela \henkhatte chuan hre chiang lovin, eng hun pawh a hriselna siam \hatna chu an
ngaih dan te chuan an lo sawi ve thei bawk a ni; heng thilah hian thudik chu tunge sawi lo thei
ang le ? khawvel mite chuan ei leh in kawngah hian insûmna tel miah lovin an duh ang angin an
ei in an in a, châkna sual tih puitlinna tamtak an lo awm phah ta a nih hi.
Tunah hian mi tamtak, Hotupa tana hna thawk tura in buatsaih, mahse hriselna dan zawm
tura an chunga mawhphurhna pawimawh tak awm pawh la hre thiam lo thihna hlim hnuaia awm
te an la awm a ni. Taksa khâwl dân te hi Pathian dân te an ni tak meuh a ni; mahse he thil hi
theihnghilh an ni ta in a lang.
|henkhatte chu hriselna pe thei lo chaw ei chîng turin an la insiam sak tlat mai. Thil
hlauhawm thlâkna tur chaw \ha an buatsaih lova, a hrisel thei ang ber a achaw ei tur buatsaih nân
hmang châng hriat a \ul zia pawh an ngaihtuah lo. Taksa bunghrang te chuan an thawh tur an
thawh theih nan \ha taka châwm tûr an ni. Chaw hrisello tamtak paih bo hnua chaw tlêmte leh
chaw \ha mang hlei lo ei leh si hi hriselna siam \hatna kalh tlat a ni. Hriselna siam \hatna ni
lovin, hriselna tih chhiatna a ni zâwk a ni.
BUNG—12
NAU PAI LAIA EI LEH IN

NAU PAI LAIA EI LEH IN

Nau Pian Hmaa Inkaihhruainate
(1905) T.R., pp. 361, 362
333. Nu leh pa tamtakte chuan naupai laia awmdân hi thil pawimawh takah an ngai lo; nimahsela
Pathian chuan chutiangin a ti ve ngai lo. Pathian vantirhkohin a sawi, vawi hnih lai mai a khûn
thei ang bera a sawi nawn avangin kan ngaihtuah ngun thlûk ber a \ulzia a lang chiang hle a ni.
Hebrai nu hnena thusawi ang chiah hi Pathian chuan eng hun pawha nute zawng zawng
hnenah hian a sawi \heuh a ni. Vantirhkoh chuan, ―Fîmkhur sela, thû ka pêk zawng zawngte kha,
\ha takin zãwm rawh se,‖ a ti a. Naupang awmdân chu nu thilchin dânah a innghat hle dawn a ni,
a ei leh in châkna te, a tisa châknate chu awmdân dik tak thununna hnuaiah a awm tur a ni.
Pathian duh ang taka fa hrin a duh tak zet chuan tih hauh loh tur thil \henkhat, a dodal tur thil a
awm a. Nausên a lo pian hmaa insûm lova nuam tâwl mi a nih a, mahni hmasial leh thinchhe tak
leh hmeichhe ti kher kher tak a nih bawk chuan hêng nungchangte hi nausên chuan a rawn pian
chhuahpui dawn a. Chutiang chuan naupang tamtak chuan sual lam âwnna hneh theih rual loh
tih mai tur khawp pian kenah an rawn nei \hin a ni.
Amaherawhchu nu awmdân dik leh \ha tak zâwm mi a nih a, insûm thei leh mahni inphatsan
mi a nih a, hmeichhe ngilnei, zaidam leh mahni hmasial lo a nih bawk chuan, hêng nungchang
hlu tak te hi a fa sênte a pe chhâwng dawn a ni. Nu zu in hi khap tlat a ni, ruih theih zû chak tak
hmanga, a tisa châkna tihtlai nana a in chuan zû chuan a fa taksa leh rilru leh nungchang \hatna a
tihlauh thawnawm a, amah siamtu dodâla sualna chiah a ni.
Thurâwn petu tamtak chuan nû châk zâwng apiang chu hetih lai hi chuan tih sak zel tur a ni,
ei tur engemaw, \ha lo deuh pawh a châk phawt chuan pêk bawrh bawrh mai tur a ni, an ti \hin.
Hetiang thurâwn hi bumna a ni. Nu taksa mamawh te chu engti kawng zawng mahin ngaihthah
tur a ni lo; amahah chuan nun pahnih a innghat a, a duh zawng te pawh ngun taka ngaihsak pui
tur a ni. A mamawhte chu phal taka pêk tur pawh a ni e. Amaherawhchu, hetih lai hian thil dang
zawng zawng aiin, chakna te tichhe thei chi ei leh in lam rêng rêng chu a bansan \hak tur a ni.

74
 75

Amah Pathian ngeiin thu a pêk angin, mahni a in thunun theihna turin dân, Pathian dân hnuaiah a
awm tur a ni.
(1890) C.T.B.H. 37, 38
334. LALPAN Samsona chu A mite chhanchhuaktu ni tura a buatsaih lai chuan a nu hnenah, a
fapa a pian hma a\angin, nun dan dik a nung turin a hrilh a ni. A pian tirh a\anga Pathian tâna
dah hran Nazarit mi ni tura tih a nih avangin a nu ang bawk a khapna thu te chu pek a ni bawk a
ni.
Manoa nupui hnenah chuan LALPÂ vantirhkoh a rawn inlâr a, fapa a neih tur thu a hrilh a,
chu mi rual chuan zirtîrna pawimawh tak a rawn pe nghal a ni. ―Tunah hian fîmkhur hle rawh, ka
ngên a che, uain leh zu rêng rêng in suh la, thil thianghlim lo rêng rêng pawh ei hek suh ang
che,‖ tiin.
Pathian chuan thutiam fa, Manoa fapa tan chuan hna pawimawh tak a nei a ni; he hna atâna a
tlin theihna turin, a nu leh naupang nun dân tur chu fîmkhur taka siam sak an ni. Manoa nupui
tân chuan Vantirhkoh chuan zirtîrna a pe a, ―Uain emaw zu emaw a in tur a ni lova, thil
thianghlim lo rêng rêng a ei tur a ni bawk hek lo; thu ka pêk zawng zawng te kha vawng tlat
rawh se,‖ tiin. A nu nundân a zirin naupang chu a \hain a \ha lo mai ang. A fa \hatna tur a
zawng a nih chuan dânin a inthununtîr tur a ni a, mahni inphatna leh insûmna a nei ngei tur a ni.

―In Vêng Tlat Rawh Se‖

Signs, Feb. 26, 1902
335. Manoa nupui hnena thusawi khan thutak a fûn a, tunlai nute hian lo zir ve mawlh rawh se.
He nu pakhat hnêna thu sawi hian, LALPAN khatih laia nu lungngai takte leh hlau thawng takte
hnenah thu a sawi a, an thlahte zêl nute hnenah pawh thu a sawi nghal a ni. Ni e, nu tinte hian an
tih tur chu an hrethiam ngei tûr a ni. An fate an pai lai a\anga an nundân a zir zêlin an fate chuan
nungchang an rawn nei dawn tih leh, an pian hnuah pawh an \hahnemngaih angzia zelin nundan
an rawn nei dawn tih an hria ang a, an pian hnu aiin an pian hmaa an awmdân tur, an \hat leh
\hat loh dan tur pawh an nute a zir zelin a innghat tam zawk a ni.
Vantirhkoh chuan, ―Inveng reng rawh se‖ a ti. Thlêmna do thei turin in buatsaih reng rawh
se. A ei leh in te, a châk zâwng te chu dân chuan thunun tlat rawh se. Nu tin te hnenah pawh he
thu ― In veng reng rawh u‖ tiin a sawi theih bawk a ni. Fa a pêknaah hian Pathian thiltum chu a
tih famkim dawn chuan, thil a hawisan tur te, a dodal tlat turte pawh an awm a ni.
Nu chu a fate tâna zirtîrtu tling a nih theihna tur chuan an pian hma a\angin mahni inphatna
leh mahni inthununna a nei tur a ni a; ama zia leh a nungchang \ha emaw \ha lo emaw chu a hlan
chhâwng dawn si a. nu leh pa tamtak ai hian thlarau hmelma chuan hetiang thil te hi a hrethiam
zâwk a ni. Nu chu a rawn thlêm anga, a lo hnar loh phei chuan amah hmangin a fa chu a rawn
khawih chhe dawn a ni. Nu beiseina awm chhun chu Pathianah chauh a awm a ni. Khawngaihna
leh chakna a neih theih nan A hnenah a tlân thei a ni. A thlâwnin \anpuina chu a zawng lovang.
A fate hnênah he khawvela hlawhtlinna an neih a, chatuan nunna an neih theih nan a nungchang
chu a hlan chhâwng dawn si a.
Buaina Siam Lo Chi Chaw
(1870) 2T 381-383
336. Hmeichhe nunah hian a fate pian hma nun hi a danglam chuang lo tih ngaihdân hi a dik lo
tlangpui a ni. He hun pawimawh takah hian nu hnathawh chu tih tlêm tur a ni. A taksa bung
hrang hrangah hian danglamna nasa takte a thleng mek a ni. Thisen tamtak a mamawh a,
chuvangin thisen siam chi chaw \ha tamtak a neih loh chuan a taksa in chakna a nei lovang a, a
fa pawhin nunna pe chi a tla chham bawk ang. A silhfen te ngaihtuah sak hle tur a ni. A taksa in
vâwt a tih loh nan ngun taka enkawl tûr. Puan lum tam tawk a nei ngei tur a ni. Nuin chaw hrisel
leh chakna pai chi tam tawk a tlâk chham chuan thisen \ha leh tam tawk a tlachham ngei ang. A
thisen kal vel chu a lo tlêm ang a, a fa pawhin a lo tuar ve bawk ang. Taksa bung hrangte chuan
chakna an hmuh theihna tura thisen siam chi chaw an neih loh chuan a fa chuan a tuar ngei dawn
a ni. Nu leh naupang lo hmuingilna turin thawmhnaw \ha leh lum tawk te, chakna pe chi chaw
te an mamawh a ni. Nu in chakna leh nunna a neih theih nan a chuangtlai deuh pawh ngaihtuah
sak a, pêk ngei tur a ni ang.
Amaherawhchu kawng leh lamah chuan hmeichhe dinhmun hi a danglam bik deuh avangin,
an lo chin \han dân anga anmahni tibuai thei khawpa chaw pêk vak mai chu a dik lo leh si thei a
ni. Hetiang din hmunah hian hmeichhe chaw châkna chu a danglam in, tihtlai an harsa mai thei
a, chin \han dân chuan a duh apiang, chaw \ha, a taksa leh a fa \hanna tur a ni emaw ni lo emaw
ngaihtuah lova pêk bawrh bawrh mai hi a ni a. Chaw chu chakna pe chi a ni tur a ni a, mahsela
mi chawkphûr chi a ni tur a ni lo. Chîn \han dân chuan sâ te, thil um te,chaw thak te, thei chhang
ur sah sawm te a duh phawt chuan ei zel mai rawh se tih a ni a, tin, a ei duh zâwng apiang pek
mai tur tih chauh hi ngaihtuah a ni \hin. Hei hi thil dik lo lian tak a ni a, thil hlauhawm tak a ni.
A hlauhawm zia chu ngaihtuah phak pawh a ni lo. Chaw mâwl tak leh chaw eng ang nge \ha ang
tih ngaihtuah hun a awm ngai a nih chuan tun hunah ngei hian a ni ang.
Hmeichhia te, dân nei thlap leh \ha taka zirtîra awm te chuan he hun pawimawh takah hian
chaw mawl \ha tak chu an ei ngei ang le. Nunna nei dangin an \awmpui tih hre rengin, an nun

75
 76

dânah te leh an ei leh in ah te an fîmkhur êm êm ang. A tui avang ringawtin chakna pe chi ni lo
chaw te, mi tiphûr hlut thei chi te chu an ei lovang. An tih loh tawp tur nia an hriat ngei tih tir \al
tumin thurawn tu tamtak te an awm a ni.
Nu leh pa ten an châk zawng ringawt tih tlai tuma an ei avangin naupang bawrhsâwm tak an
hring \hin. Rilru in a ngaihtuah chaw chi hrang hrang te chu taksa bung hrang ten an mamawh
miah lo. Vawikhat rilrua a awm tawh chuan ei ngei tum a ni tawh \hin; hei hi thil dik lo tak a ni
a, Kristian hmeichhia te chuan an hnar ngei tur a ni. Taksa bung hrang te duh zâwng chu
ngaihtuahna in a thunun tur a ni lo. Tui tih zawng ringawt inthunun tir tu te chuan an taksa dân
bawhchhiatna avanga hremna chu an tuar ngei ang. Hetah hian he thil hi a la tawp mai lo, an
fate sualna la neilote pawhin an la tuar zel dawn si a.
Thisen siamtu khâwlte chuan thil thak lam te, thei- chhangur sahsawm te, thei um te leh
natna hrik pai sa te chu thisen \haah a chantir thei lo a ni. Chaw ei puar lutuk a lo nih chuan
pai\awihna khawl chuan a \ha lo paih chhuak leh turin hna nasa lehzual a thawh a ngai a, a lo
hah ta êm êm \hin a, pumpui natna te a lo awm phah \hin a ni. Taksa bung hranga thil thak lam
paih chhuak turin pumpui chuan rim taka a thawh a ngai bawk, chuvangin nu chuan ama tana
\ha lo thil a ti a, a thlah te hnenah natna lungphûm chu a lo phûm ta \hin a ni. A duh ang ang ei a,
a rah chhuah tur pawh ngaihtuah miah lova a chêt mai chuan hremna chu a tuar ngei ang, mahse
amah chauh chuan a tuar dawn si lo. A thil tih rah chu a fa, sualna nei miah lo chuan a tuar ve
ngei mai dawn si a ni.
Thawhrim Lutuk Leh Chaw Chhe Ei Rahte
(1865) H.to L., ch. 2, pp. 33, 34
337. Nu chu thil tamtakah a fate pian hmain zîng tak a\angin tlai tak thlengin hna thawhtîr phal
a ni a, a thisen chu a lo lum pup ta mai \hin a ni. A chakna chu dim taka enkawl a ngai a ni. A
phur rit te leh a lungkham te chu tih tlêm sak a ni ngai mang bawk si lo; he tih lai hun hi a hah
chawlh hun lai tak chu a ni a, mahsela a lo chau a, a lungngai a, a lo ngui ta zawk tlat mai \hin si
a ni. A thawh rim luattuk avangin a fain chakna a hmuhna tur, thilsiamin a lo buatsaih sak chu a
chân phah a, a thisen chu a lo lum pup avang chuan a fa chuan a hnute hnêk chu a lo \hat loh
phah ta \hin a ni. A fa chuan chakna chu a lo hloh phah a, tisa lam leh rilru lamah pawh a lo chak
ta \hin a ni .
(1870) 2T 378,379
338. B-a‘n a chhûngte a enkawl dân chu hmuh tir ka ni a. A khirh khânin, a tawrhhlelhawm hle
mai a ni. Unaupa C-a zirtîr angin hriselna siam\hatna thu chu a pawm a, amah ang chiahin a
lutukin a kalpui ve a ni; rilru fim a neih loh avangin a tisual chhiava mai a, a rah chhuah pawh
hunin a tiral lawk mai thei lo Lehkhabu te a\anga la khâwmin, unaupa C-a hnen a\anga thu a
hriatte nen belhchhah in, a keng kawh a, amah ang chiahin, ama siam chawp din hmun thlen vek
turin a bei a ni. A chhûngte chu a dân siam khirh tak chu zâwm turin ahrilh a, mahsela a ramsa
rilru chu a thunun thei si lo. A dân siam lah a zawm thei bawk lo, a taksa pawh a thu hnuaiah a
dah thei bawk hek lo. Hriselna siam\hatna dân hi hriatna dik tak nei chu nisela, a nupuiin fa
hrisel hrinna turin din hmun \ha a nei lo tih a hre thiam tur a le. Amah a inthunun zawh lohna
chuan a chhan leh a rah pawh ngaihtuah thei lovin a siam a ni.
A fate pian hmain a nupui chu a enkawl tur angin a enkawl lova, mi pahnih châwmna turin
chaw \ha leh tam tawk a pe bawk hek lo. A chakna petu tur chaw pawimawh leh hrisel chu a
dawng lova, a fa amah rinchhantu pawhin a chhiat phah ta a ni. Chaw \ha leh tam tâwk tlâk
chhamin a awm a ni. A taksa inthlak danglamna a mamawh a ni, chakna pe thei chaw \ha leh
chaw chi hrang hrang a mamawh a ni. A fate chu pai\awihna khâwl chaklo sa neiin an lo piang a,
thisen chak lo an nei nghal bawk. Nu chuan thisen \ha a hmuhna tur khawp chaw \ha a dawng
lova, chuvangin a fate pawh nuihzatthlâk sain an lo piang a ni.

BUNG—13
NAUPANLAIA CHÂW

NAUPAI LAIA CHÂW

Pathian Zirtîrnaa Innghat Thurawn
Signs, Sept.13,1910
339. Nu leh pate zawhna tur chu ―Kan nau lo piang tur chu engtin nge kan tih ang<‖ tih hi a ni.
Chhiartu hmaah Pathianin nu kawng zawh tur, a fate pian hmaa mi, a sawi chu kan tilang tawh a.
Mahse hei mai hi a la ni lo. Nu leh paten an tih tur chiang taka an hriatthiam nan, naupang te an
pian hnu a an enkawl dân tur hrilh turin van rorelna a\angin Vantirhkoh Gabriela chu rawn tirh a
ni.
Krista lo kalna hmasa hun lai velah khan Vantirhkoh Gabriela chuan Manoa hnena thuchah
ang bawk kha, Zakaria hnenah a rawn kal pui a. Puithiam upa tawh tak chu, a nupuiin fapa a
hring ang a, tih leh a hmingah chuan Johana sak tur a ni tih rawn hrilh a ni. Vantirhkoh chuan
heti hian a sawi a, ―Nangin hlimna leh lawmna i nei ang a, a pian in mi tamtak an hlim bawk
ang. Ani chu LALPÂ mithmuhah milian a ni ang a, uain leh zu rêng a in lovang a; ani chu Thlarau

76
 77

Thianghlimin a khat ang‖ tiin. Thutiam fa chu insûmna nasatak nena enkawl seilen tur a ni.
Krista kawng chu a lo buatsaih vek anga, siam \hatna hna chu a hnenah pêk a ni.
Mipuite zîngah hian insûmlohna chi hrang hrang a awm a ni. Insûmna nei miah lova uain in
leh chaw man to ei na chuan taksa chakna a titlêm a, rilru lam pawh nasa takin a khawih a,
sualna rapthlak ber ber te pawh sual angin a lang thei lo hial tawh mai. Mipuite sualna dim hauh
lova zilh turin thlalêr a\angin Johana aw chu a lo chhuak dawn a ni; tin, a insûmna nun chu a hun
laia mîte insum zo lo ho zilhna a ni nghal bawk ang.

Siam\hatna In\anna Diktak Chu

Kan ram a\anga insumlohna ânchhia tibo tur khawpin kan insûmna hnathawktute beihna
chuan a la thleng thui tâwk lo a ni. Lo nun pui tawh hi chu hneh harsa tak mai a ni. Siam\hatna
chu a fate an pian hmain nu ah hian \an tûr a ni; Pathian zirtîrnate rinawm taka awih an nih
phawt chuan insûmlohna chu a awm lovang.
Nu tinte chuan Pathian duhzawng angin an nun theih nan an bei reng tur a ni; chutichuan
tunlai sualna te chuan, an fate chu Pathian \anpuina in, an hriselna leh an nunna chu tichhe lovin,
hualhimin an awm thei ang. Nute chuan khawtlai lovin an siamtu nuna inlaichinna dik chu nei
mawlh rawh se, chutichuan A khawngaihna \anpuina azarah an fate chu tisa nawmnaa
intlakralna a\ang leh insumlohna lak a\angin hualhimin an awm thei ang. Nuten chutiang kawng
chu an zawh phawt chuan an fate chuan \halai Daniela angin rilru fîm tak leh finna ropui tak
neiin, khawtlang tan malsawmna an ni ang a, an siamtu tân chawimawina an lo ni ang.

Nausên Chu
(1905) T. R., p. 373
340. Nausên tâna chaw \ha ber mai chu Pathian siam sa chaw a ni; \ûl lovah kan tlâkchhamtîr
tûr a ni lo. Remchan zawkna eng emaw avang te, \henrual pâwl hlimna thlâkhlelh avanga fa sên
te enkawlna lak a\anga inthiar fihlîm mai hi nu tân a ngilneihloh thlâk hle a ni.
Mahni fa ni si, midang châwmtîr phal maitu nu chuan enge a rah chhuah dâwn a ngaihtuah
chian a \ûl hlê. Hnute hne lai nausên chuan a châwmtu nundan leh rilru put dân chu a chhun hle
loh vek pawhin a chhûn tel ngei ngei dawn a ni.

Health Reformer, September,1871

341. Tunlai thil chin dân thar nêna inrem turin leilung dân chu râwn lovin, hman sual a ni ta
zawk a. Nute chuan a changin awmpuite chu an rinchhan a, nu hnute aiah hnute tui siam chawp
chu an hmang \hin. Nu in a fa tân a, a thiltih sak theih, dimdawi ngai tak leh lungawithlâk tak
mai pakhat – a nundan nen pawha inrem tak hmeichhiate thinlunga nawmna thianghlim ber
thlentu ngei mai chu tunlai thilchin thar leh nun dan thar chuan a luahlan ta tlat mai le, hei hi thil
nunrâwn thlak leh âtthlak tak mai chu a ni.
Nu \henkhat, an fate enkawl \ha peih lo an awm, an fate bula awm reng chu a buaithlak lutuk
niin an ngai tlat mai a ni. Lâmna hmun leh nawmchenna hmuna thil hmuh te chuan thlarau thil
hriatthiamna \ha tak mai chu a tingawng tlat thei a ni. Nu hna pawimawh tak fate enkawlna ai
chuan a chunga kan sawi te hian mi a hip chak zâwk si a. Nu chuan midang te ruaiin, ama tih tur
chauh si kha midang te chu a tih tir ta a ni. A nun dan dik lo chuan tih tur \ul te a rawn siam a,
heng tih tur te hi a tâna tih tur hlimawm tak tur a ni a, mahse a ti duh si lo, naupang enkawl hna a
thawh chuan, a duh angin nuam a tâwl thei dawn si lo. Mikhualin nu tih turte chu a lo ti ta mai a
ni; naute nun theih nan a hnute chu a lo pe ve ta mai a nih chu.
Hei mai pawh hi a la ni lo. Amah awmtu nungchang chu a la ve thuai a, nungchang \ha lo a
neih phei chuan naupang chuan a zir ve thuai mai \hin. Naupang nunna chu a awmtu nu nun nen
a inzawm tlat mai thei a ni. Hmeichhe inthlahdah tak leh fel lo tak a nih a, rilru lam pawh
fîmkhur lo mi tak a nih phei chuan naupang pawh chu chutiang bawk chuan a lo awm ve mai
dawn a ni. Thisen \ha lo a neih phei chuan naupang thisenah chuan a lo tel ve mai bawk ang.
Nute chutianga an fate pawh pawm \ha peih lo chuan, an fate chu phur ritah an ngai a, an
nawmsak bawlna daltuah an ruat avangin, nu tia koh tlâk pawh an ni lo. Hmeichhe ze thianghlim
leh ropui tak tihniamtute an lo ni \hin; tunlai nun dân \ha lo tak chu zawm ve mai an duh a,
\awng thei lo, ran nunrawng takte ai pawhin an fate an ngaihsak lo zâwk daih a ni. Nu tamtakte
chuan an hnute pe lovin, hnute tui siam chawp an pêktîr \hin. An fate tân hnute tui an neih \hat
tâwk loh avangin hei hi a lo \ul ta \hin. Mi 10 zêla 9-te chu inchei dân dik lovin an in chei a, an
\hat lai huna an eidân pawh a dik hek lo; chuvangin siamtu‘n a lo ruat dân angin an tih tur chu an
ti thei lo.
Nu te, an fate hnute tuia châwm thei reng siin hnute tui siam chawp an pêk hi a ngilneihloh
thlâkin a \ha lo hle a ni tih ka hnenah a lo lang fo mai. Hetianga lo nih tak si ah chuan bawngpui
hrisel hnute chauh lâk ni sela, saidawium leh bawnghnute pawh fîmkhur taka enkawl nisela a \ha
ngawt ang. Hetianga tih hi ngaihthah a ni fo \hin a, chuvangin nausên chuan a \ul lovah a tuar
hrep \hin a ni. Pum a lo nâ a, êk te pawh a lo buai \hin a ni; nausên khawngaihthlâk tak chu a lo
bawrhsâwm ta \hin, a pian tirha hrisel tak pawh chutiang chuan a lo awm thei a ni.
(1865) H.to L.,ch. 2, pp. 39, 40

77
 78

342. Nausênin a nu hnên a\anga chakna a hmuh hun hi hun pawimawh tak mai a ni. Nu tamtak
hian an nausênte an châwm lain an thawk hah lutuk \hin a, chaw te chhûmin an thisente a lo lum
pup \hin a, an hnute pêk kha nasa takin a khawih pawi a ni; nu hnute a\anga hnute lum leh hrisel
lo mai nilovin, a thisen pawh nu chaw hrisel lo ei khan tûrah a chan tir a, a taksa bung tin reng
chu a lo tidamlo ta bawk a ni; chuvangin nausên chaw chu a khawih nasa hle a ni. Nu rilru chuan
nausên pawh chu a khawih nasa thei hle mai. Nu chu a hlim lohva, tihbuai a nih te, a thinrim te,
a thinrimna a anchhuah pui te hian nausênin taksa chakna tura nu hnên a\anga a dawn chu a lo
khawlo ang a, pumnâ te, phût zawkna te, kaih te, tlûk thutna te a lo nei ang. A nu hnên a\anga
chakna tur a dawn te pawh chuan naupang nungchang pawh chu a khawih thei bawk. Nu in a
fasên a châwm laia a awmdân tur hi a lo pawimawh ngei mai; rilru hlim taka awm te, a rilru
thunun na te a nei tur a ni. Chutianga a awm chuan nausên chaw chu a hlauhawm lovang a,
nausen rilru a siam naah nu chu zaidam takin a awm anga, \ha takin nausên pawh chu a lo awm
thei ang. Nausên chu hlauthâwng leh buai deuhin awm mahsela nu fîmkhurna leh hmanhmawh
chûk chûk lohna chuan nausên chu a hnêmin, a siam dik thei ang a, nausên hriselna pawh chu a
lo \ha êm êm tawh mai ang.
Nausênte hi fel lo taka enkawl an nih \hin avangin tih khawlohin an lo awm \hin a ni. Lung
nilo taka a awmin, tireh turin chaw pêk a ni ringawt \hin a, kawng tamtakah chuan an lungawi
lohna chhan ber zawk chu chaw tam lutuk pek an nih vang zawk a ni a, nu awmdân dik loh
vanga hliam an ni bawk \hin. A puar lutuk hnuah pawh chaw pêk belh zel a nih avangin a lo
chhiat phah ta zawk \hin a ni.
A Hun Taka Ei
(1865) H. to L., ch. 2, p. 49
343. Naupang ten an sên laia zirna hmasaber an neihna tur chu an nu te hnen a\anga taksa
hriselna thu hi a ni. Chaw mawl \ha tak chauh phal sak tur an ni a, chu pawh hriselna atana \ha
ber chi a ni tur a ni; a hun tak zêlah chauh an ei ang a, ni khata vawithum aia tam lo; vawithum
aiin vawihnih ei hi a la \ha zawk leh nghal. Naupangte hi thunun dik an nih chuan, \ah leh
lungawilohna lantîr avangin engmah an hmu thei lovang tih hi an zir thuai ang. Nu remhria
chuan a fate a zirtîr ang a, Tuna a nawmna mai tur nilovin, nakinah pawh an la \hatna turin a
zirtîr ang. Tunah rih chuan ei leh in lama inthununna a pawimawh zia te, mahni in phatna neih a
\ulzia leh hriselna tura ei, in leh inchei tur a nih zia te a fate a zirtîr ang.
(1880) 4T 502
344. In fate chu chini nêna siam hmawmsawm te, thei te, theipilsak te leh a dang te chu an chaw
ei inkârah emaw an chaw eiah emaw eitîr phal miah loh tur a ni. An tân ni khata vawi thum aiin
vawi hnih ei a \ha zawk. Nu leh paten entawn tur \ha an siam phawt chuan naupangte chuan an
zui ve nghal mai ang. A hun lova ei \hin hian pai\awihtu khawlte chu a tichhe \hin a, in fate
chaw ei tura an lo kalin chaw hrisel chu an ei chak lovanga, an tâna ei tur hlauhawm chi ber chu
an ei châk zawk mai ang. Vawi tamtak in faten khawsik an vei \hin a, an tlun hlawk hlawk \hin,
hêng te hi ei dân dik lova an ei \hin vang a ni ber. Nu leh pa ten an damlohnaah hian mawh an
phur a ni. Nu leh pa ten an fate chuan hriselna tura ei an ching \hin tih hi an hmu tur a ni,
chutichuan lungngaihna tamtak an pumpelh thei ang.
Health Reformer, September, 1866
345. Naupangte hi an ei zin tîr lutuk fo avangin an khua a sik a, kawng chi hrang hrangin an tuar
\hin a ni. Pumpui hi chawl miah lova awmtîr tur a ni lo, chawlh hun hi pêk ngei ngei tur. Chutilo
chuan naupangten nawrh leh tûm an chîng ang a, an thinrimin, an damlo fo mai ang.

Chaw Ei Chungchânga Zirna Hmasa

(1905)T.R., pp. 373-375
346. Ei lama diktaka naupang zirtîr pawimawh zia hi sawi uar lutuk theih pawh a ni lo.
Naupang te tak tê te hian ei ngawt hi an dam chhan a ni lova, dam nan ei tur an ni zawk tih hi an
zir a mamawh hle a ni. Hemi kawnga zirtîrna hi nuin hnute a hnêktîr lai a\anga \an tur a ni.
Nausên chu hun bi nei takin chaw pêk \hin tur a ni a, tlêma a lo len deuh deuhin pêk khât tial tial
tur a ni. Chithlum lam rêng rêng pek tur a ni lo, puitling te ei ang chi pai \awih har tak te pawh
pek tur a ni lo. Hun bi dik tak nei a chaw pêk thua ngaihsakna hian nausên chu a tihrisêlin, a
nungchangah pawh a \hat phahin, a zaidam phah dawn a ni; chubâkah chuan, nakin zêlah pawh
chu chuan malsâwmna thlentu tur thil chin dan \ha tak a neih hlen tir thei ang.
Nausên a\anga naupang nihna an rawn thlen hnuah pawh, an ei leh in châkna kaihruai thuah
la fîmkhur reng tur a ni. Dân naranin an duh zawng apiang, an duh hun hunah, an hriselna thu
pawh ngaihtuah lo lêk a, an ei phal sak a ni \hin. Taksa tâna hrisel lo tak tak lei nan leh
ngaihtuah nana insênsona te chuan naupangte chu ngaihdan dik lo a neihtîr a, an dam chhan ber
mai leh hlimna ber mai chu duh tâwk tâwka ei mai chu niin an ngai ta \hin a ni. Hetiang zirtîrna
rah hi chu chaw heh mi nih leh a hnû a bawrhsâwmna a ni mai; nakin lawk ah phei chuan
damdawi tûr nei ei chin a ni leh mai.
Nu leh pa te hian an fa te ei leh in châkna chu an kaihruai tur a ni, chaw hrisel lo chi rêng
rêng chu ei an phal tur a ni lo. Ei lama thunun thuah chuan tui lo tak ei tir lo turin kan fîmkhur
hle a ngai; tui lo tak ei tir chu thil dik a ni si lova; a nih loh leh an mamawh bâk eitîr pawh a dik

78
 79

hek lo. Naupangte hian duh zâwng an nei ve thei, hetah hian dikna pawh an nei, an duhzâwngte
hi ngaihtuahsak chi a nih chuan palzam sak mai chi a ni bîk lo.
Hun bi neia ei hi ngaih pawimawh hle tur a ni. Chaw ei leh chaw ei inkârah engmah thil
thlum lam hmawmsawm te, thei kâwr sak (nut) te, theirah e emaw chaw lam chi dang rêng rêng
ei mai mai tûr a ni lo. Ei thu a hun bi neih loh hian chaw pai\awihna khawl hrisel \halai a tichhia
a, chu chuan hrisêlna leh hlimna a tichhe ta \hin a ni. Naupang ten chaw an han kilin chaw hrisel
tak te pawh an châk lo zo vek a, an tâna \ha lo thildang an châk zawk \hin.
Hriselna leh zaidamna hlohphah hial khawpa mahni fate châk zâwng apiang pe \hintu nute
hian, la \o chhuak tûr leh rah la chhuah tur sualna chi an tuh a ni. Naupang la sên tê tê ei leh in
thuah duh ang angin an awm a, chuvang chuan rilru leh taksa chakna an hloh phah \hin. Nute
chuan hetianga an chi tuh ngei hi an la seng leh dawn a ni. Chhûngkuaah leh khawtlangah thil
\ha leh \angkai tih theihna rilru leh nungchang rêng nei lovin an fate chu an lo \hanglian a ni tih
an hmu a. Chaw hrisel lo hnathawh avangin an fate chuan thlarau leh rilru leh taksa chakna an
hloh phah si a, an chhia leh \ha hriatna chu tihdel a ni a, thil \ha tak hlâwkpui theihna chu a
khawlo ta \hin a ni.
An tisa châkna thunun thu a naupangte zirtîr tûr an nih lai leh an hrisêl nan chawei thua zirtîr
an nih lai hian an tâna thil \ha lo chu bansan tur an ni tih chiang taka hriattir tur an ni. Thil \halo
an bânsanin, thil \ha zawk an nei a ni si a. Chaw ei dawhkân chu Pathian thilpek \ha tak tak
îtawm leh ei châkawm tak tak a tih khah nisela. Chaw ei hun pawh chu hlimna leh lawmna hun
ni bawk rawh se; chutiang chuan Pathian thilpêk chunga lawmna neiin, min petu chu hlim takin i
fak ang u.
(1875) 3T 564
347. Nu leh pa tamtak te chuan an fate chu mahni-inphatna nun te, Pathian malsawmna te
hmandik dan te zirtîrna hna pumpelh nan an duh ang ang leh an duh hun huna ei leh in an
phalsak a ni. Duh ang anga ei leh in hi khuahkhirh a nih loh chuan an lo \hang zel a, an lo nghet
tial tial a, anmahnia an lo awm hran a, vantlang zînga an lo awm ve hunah thlêmna do turin
chakna rêng an nei ta lo \hin a ni. Ramtin ah rilru lama thianghlim lohna leh khawlohna nasa tak
an lo awm phah ta a ni. An kum te chu lo tam zel mahsela an duhzawng ei leh an châkzawng tih
tlai duhna te chu a tlem chuang si lova; \halaite phei chu dan naranin an duh zawng hian a
thunun a, thil tih hi an duh thut thut zel mai \hin, chuvangin ei leh in bawihah an lo awm ta mai
\hin a. Ei puar lutuk ho te, vaihlo ngawlvei te, uain birh reng mai te leh zuheh mi ahte hian
zirtîrna \ha lo sual rahte chu kan hmu a ni.

Nuam Lama Intlakralna Leh Sualna

(1864) Sp.Gifts IV, 132, 133
348. Diklo taka ei \hin naupangte chu an chak lovin, an dâng lêp mai a, an \hang thei lo bawk,
tin, an hamhaih a, an chiai awl a, an thinrim hma bawk. Thil \ha rêng rêng ei leh in atân an
hmang ral zêl a, ramsa châkna chuan a thunun a ni. Kum 5 a\anga kum 10 leh kum 15 mite
tamtak nun chu sual nain a bâwm niin a lang. Sualna chitinin a bâwm niin a lang. Sualna chitin
deuh thaw mai chu an hmelhriat a ni. He thilah hian, tamtakah, nu leh pa te dik loh vang a ni fo
mai; an fate sualnate chu an chungah a tla a, an nun dan dik loh na avangin sual tih na lamah an
kai hruai a ni. An chaw ei dawhkânah an mahni thlêmna turin sâ leh thil thak lam chite an
chhawp a, heng thil ei hian ransa châkna ang chu a neihtir tlat a ni. An tih dân a\angin an fate
chu ei lama insûmlohna an zirtîr a ni. Darkar tin deuh thaw maiin thil an ei reng mai a, hei hian
an pumpui chu an tihah êm êm a ni. Nute chuan an fate zirtîr nân hun an nei tlem êm êm a ni. An
hun hlu tak mai te chu chaw hrisel lo chi tamtak chhum nan an hmang a, chaw ei dawhkanah an
chhawp \hin a ni.
Nu leh pa tamtak te chuan tunlai nun hi an thlakhlelh avangin an fate chu an chhiat an
phalsak a ni. Tlawhtute an lo kal chuan an \hian ten an tih dân anga tih ve ngei tumin dawhkan
\ha tak an buatsaih a; hetianga buatsaih vel nân hian hun tamtak leh senso tamtak an khawhral
\hin. Lan mâwi duh vangin chaw man tamtak an buatsaih a, Kristiana inchhâlte ngei pawhin
chaw tui leh man to tak te chu ei ngei an beisei a ni. He thilah hian Kristian te chu an insiam \ha
ngei tur a ni. Hawihhâwm taka an mikhual te an buai puinaah hian khawvel mite tih dan leh ei
dan bawihah an awm tur a ni lo.

Mâwi Hawih Zirna

(1890) C.T.B.H.141
349. Chaw chu mâwl \ha tak a ni tur a ni,chutichuan a buatsaih nân pawh nu chuan a hun zawng
zawng a khawhral lovang. Chaw ei dawhkanah chuan chaw hrisel leh îtawm thei ang ber chhawp
turin fîmkhur taka tih chu a dik a ni. Fîmkhur lo taka chaw tur thehkhawm mai mai chu
naupangte tân \ha tawkah ngai rêng rêng suh. Amaherawhchu chaw hrisel lo buatsaih nan chuan
hun tlêmte hmang la, naupangte zirtîr leh thiamna tur chuan hun tam zawk hmang ang che.
Engnge in ei ang a, in in ang tih leh eng sinin nge in awm ang tih ngaihtuah naa hun leh chakna
tamtak i hman \hin kha an fai em, an thawmhnaw a nalh em tih lamah hmang zâwk ang che.
Letter 72,1896

79
 80

350. Sâ kan hmuichûk leh sa kan hlawm te chuan naupangte chaw \hialsawmna khawlte chu an
ti châu vek a ni. Chaw mawl tak leh hrisel chu ei \hin sela chuan hetiang chaw siam chawp,
chawhpawlh nuai mai te chu ei an châk hauh loving. Hlawhtlinna ngei turin naupangte hnena sa
pêk hi thil \ha ber chu a ni hauh lo. Naupangte sâa châwm hi an tan a hlauhawm avangin
chutiang lam chuan zirtîr loh tûr. Tih \han tawh tih danglama siam dik leh aiin, a tir a\anga
leilung dân ang lova ei leh bâr siam chu a awl zâwk.

Insûmlohna Châwmlen
(1875) 3T 563
351. Nu tamtakin ramtina insumlohna awm hi pawi an ti a, mahse a chhan hre turin an bih ngun
lem lo. Nitinin chaw chi hrang hrang leh tih hmui chûk an buatsaih \hin, hengte hian ril a ti
\âmin, eipuar lutuk a ti awl êm êm a ni. Kan America mite hian an chaw buatsaih dân chu zurui
mite siamna tûr ang a ni. Tisa châkna hian mi tamtakte a thunun a ni. Mi tupawh hetiang lama in
hmang fo leh chaw hrisel chi ni lo ei \hin te chuan ei leh in lama insûmna nei turin chakna an nei
lova, an châkna sâng tak pawh an thunun thei lo; ei dan dik lo chu an âwn tlat reng mai a ni.
Naupangten nungchang \ha tak an neih theih nan nute chuan Pathiana an mawhphurhna leh
khawvel hnena an tih tur chu rinawm takin an ti tur a ni. Mipa te leh hmeichhia te, dân nghet tak
neia thil ti \hin te chu he khawvel sual leh rilru lam pawha bawlhhlawh takte zîngah pawh hian
bawlhhlawh lova ding turin an tling a ni.
Kristiana inchhâl hmeichhia, tamtak te hian ei tur chi hrang hrang nitina an buatsaihnaah hian
pum tina thei chi leh mi tinuam lo thei chi an siam \hin. Chhungkaw \henkhatte chuan sâ hi an
chawhmeh pui berah an hmang a, an thisen chu cancer leh TB hriktein an lo khat \hin a. An thil
ei chuan an taksa a siam a ni si a. Mahsela tawrhna leh natna an lo vei hian Pathian thlen tirah an
ngai leh tlat si a ni.
Kan chaw ei dawhkânah hian insumlohna chu kan tan a ni tih kan han sawi nawn e. Kan châk
zâwng tak insum miah lovin kan han ei a, chutianga kan ei \hin avang chuan kan nunah a lo bei
ve ta tlat \hin a ni. Thingpui tak (tea) leh coffee kan in hian meizûk châkna a siam a, chumi
hnuah zû in châkna a lo awm leh \hin a ni.

352. Nu leh pate hian an tapchhak zâwlah insûmna beihpui thlâk \an sela, an fate chu nausên an
nih lai a\angin a dân tlangpui chu zirtîr sela, hlawhtlin an beisei thei ang.

(C.T.B.H.46) (1890) C.H.113

353. Nu leh pa te chuan an faten taksa hrisel leh rilru hrisel tak an neih theih nan, an fate an
enkawl dân tur dik chu hre turin, an hna hmasaberah an neih tur a ni. Insûmna thu tlangpui chu
inchhûng nun tin rengah ken kawh ni rawh se. Mahni inphatna hi naupangte hnenah zirtîr nisela,
nausên lai a\angin a nghet thei ang berin vawn tir tum ni rawh se.
(1875) 3T 488, 489
354. Nu leh pa tamtakte chuan an fate tui tih zawng chu an zirtîr a, tih dânah an lo nei ta a ni. Sa
ei châkna te, thingpui tak leh coffee te an lo duh ta zêl a ni. Sa kan hmui tak te, thingpui leh
coffee te pawh nu \henkhatte chuan an fate chu ei leh in turin an fuih a, hei hian mi titho thut thei
chi, vaihlo ang te an duhna turin kawng a lo buatsaih sak a. Vaihlo chuan zu in châkna a neih tir
a, tin, vaihlo (meizuk) leh zu chuan thazâm thiltihtheihna chu a tih tlêm sak ta a ni.
Kawng engkima insûmna thuah hian Kristiante rilru lam hriatna chu tih thawh a lo nih chuan
an tih dan a\ang chuan ,chaw ei dawhkanah \an a lo ni ang a,mahni inthunun thei lo te, ei leh in
lama châkna do tura thiltihtheihna neilo te chu an \anpui thei dawn a ni. He leia kan chin \hin
hian kan chatuan thil te chu a khawih a ni tih te leh kan chatuan tawpna chu khauh taka insûmna
nungchangah a innghata ni tih te hi kan hriat chian chuan, ei leh inah hian insumna nasatak nei
turin kan thawk ngei ang.
Kan tih dan leh kan mimal beihna avang hian mi tamtak te thlarau chu insumlohna te, sualna
te leh thihna te a\angin chhanchhuaktu hmanrua kan ni thei a ni. Chaw ei dawhkâna chaw hrisel
leh chakna pe thei chauh dahin midang te chhandam nân kan unaunu te hian hna ropui tak an
thawk thei a ni. An hun hlu tak te chu an fate ei leh in dân \ha zirtîr nan an hmang thei a ni;
kawng engkima insûmna nungchang te, mahni inphatna nei tura fuihna thu te, leh midangte
\hatna tura thil \ha tih châkna te pawh an lo zir phah thei ang.
Kristan thlalera ei leh bar thua thlêmna a hnehnaah entawn tur niin hnutchhiah chung pawhin,
Kristian nu tamtak te chuan an tih dân leh an fate an zirtîr dân a\ang hian chaw heh leh puar
lutuka ei mi leh zu heh mi ni turin an lo buatsaih reng a lo ni. Naupangte chuan an duh zawng
ang apiang insûm lovin an ei a, hriselna lam chaw an thlang bawk si lo. Naupang tamtak chu an
sên lai a\angin chaw heh zirtîr an ni. Duh tâwk tâwka an ei avangin pumpui chak lohna an lo vei
ta \hin a ni. Ei thuah duh ang ang insûm miah lova an ei \hinna chu an lo \han hnan ta zel a ni.
Nu leh pa ten insûmna an neih loh avangin taksa leh rilru lamah an lo chakloh phah ta a ni.
Hlâwkna an hmuh theih miah loh chaw \henkhat duh tlatna an neih avangin an pum an tihliam a,
a taksa bung hrang hrang in a lo tuar a, an lo chak lo ta \hin a ni.

80
 81

Mi Chawkphûr Hlut Thei Chî Duhloh Zirtîr Rawh

(1890) C.T.B.H.17
355. Mi chawkphur hlut thei chi duh lohna nei turin in fate zirtîr rawh u. Hêng thilte hi an ei
duhna turin hre miah silovin mi engzatinnge thil lo ti \hin le! Europe ramah nurse ten uain emaw
zû emaw hi nausên engmah la hre lo te hmui ah an tem tir tih ka hmu tawh a ni, hei hian zu in a
châk tir thuai \hin. An lo \hang lian zel a, heng te hi an lo ching tam tial tial a, zawi zawiin
hnehin an awm a, \anpui theih loh hial an lo ni a, a tawpah phei chuan zu rui ho thlânmual an lo
tikhat ta hial a ni.
Amaherawhchu chutiang chuan ei leh in lam a tichhia in thanga siam chauh pawh a la ni lo.
Chutiang chaw chuan mi chawkphûr hlut thei in châkna a neih tir thei bawk a ni. Nauapngte
hmaah ei tûr îtawm tak tak- hmuihmer lam chi te, tui hang hmui tak tak te, chhangthlum (cakes)
te, leh chhangthlum chi hrang hrang te an hlui \hin a. Heng bâwlhlo hmui hmer chaw te hian
pum a tisa huai huai a, a \ha lo zâwnga mi chawkphur thei chak zâwk châkna a neih tir \hin a ni.
Chaw \ha lo ei châknaa thlêm an ni mai lova, an chaw ah an duh ang anga an ei phalsak an nih
bâkah chaw ei kar lakah lehzêl pawh an ei ta reng mai \hin a ni. Chutichuan kum 12 emaw 14
emaw an lo nih chuan pumpui nâ an lo vei ta mai \hin a ni.
Zu chak tak in \hin pumpui thla i hmu tawh mai thei; thil thak lam ei \hin mite pumpui pawh
chutiang tho chu a ni. Chutiang mi te pumpuiah chuan nasa leh chak zâwk ei leh in châkna a lo
awm zêl a, chumi zawhah chuan kawtthlêrah i fapate chu meizu turin an chhuak tawh mai dawn
a ni.
Chaw Hlauhawm—A Bîkin Naupangte Tân
[C.T.B.H.46,47] (1890) C.H.114
356. Ei leh in châk zâwng apiang ei leh in \hin mite tân chuan Kristian famkimna chu thlen
theih a ni lo. I fate ei tur i thlan hunah i fîmkhur hle loh chuan rilru lama felna leh \hatna neih tir
mai mai theih an ni lo. Nu tamtak hian an chhûng te tana thang ni thei mai ei tur an siam \hin.
Sa te, butter te, sapsaum te, chhang thlum te, mosola tel tamna chawhmeh leh chaw te, hmarcha
dipte hi \halaite leh upate chuan zalên takin an ei \hîn. Heng thilte hian pum an ti buai a, thisen
zâm an ti phâwklêk a , finna a tichak lo a ni. Thisen siamtu taksate chuan hêng thilte hi thisen
\haah an chantîr thei lo. Chaw mawm hian pai\awihna a tikhawlo a ni. Sap saum hnathawh hi
hlauhawm tak a ni. Maida hmanga siam chhang hian \hiahloh chhang (a\a) a siam angin taksaah
chakna a pe ve thei lo. Chutiang chhang ei fo chuan taksa khâwlte chu an \hat tur ang berin an
awm thei lo a ni. Mosala-te hian a tirah chuan pumpui tuamtu chu an chawkphûrin, an tisa huai
huai a, mahsela a tawpah chuan he thil hamda nêm tak mai hi a tichawlawl chhe vek \hin. Thisen
a chawk thova, ransa châkna anga kai thova. Chutih lain rilru chhûnglam leh finna thiltih
theihnate chu a tichâuva, châkna \ha lo bawihah an lo awm ta mai \hin a ni. Nu chuan a
chhungkaw ei turah chaw mâwl chakna pe thei a siam theih nân a zir tur a ni.

Sual Lam Awnna Chu Do Tlatin

(1875) 3T 567, 568
357. Tunlai \hangthar nu te hian an hna zahawmna hi hria in, an \henawm hausa te anga ei leh in
mai lovin, an fa ten nun \ha zâwk an neih theihna tura zirtîrna lam hnaah hian rinawm taka
thawkin khûm an tum zawk a ngem le? Naupangte leh \halaite hi zirtîr leh zirthiamtîr an nih a, ei
tûra nung ni lova, nung tura ei an nihna tura mahni inphatna leh insumna nei tura tih bengvâr an
nih phawt chuan natna te hi an lo tlêm ang a, rilru lama tlâkchhiatna te pawh hi an lo tlêm zawk
ngei ang. Insûmna Beihpui te pawh a lo \ûl nêp tawhin, senso tepawh a lo tlêm phah êm êm ang.
Chutiang tur chuan \halai te rilru ah hian insûmna dik chu tuh a ngai a ni. Chutichuan Isua
chakna ringin, rilru lama \hatna leh rinawmna neiin, tun hun hnuhnunga bawlhhlawhna te pawh
hi an lo hnar thei ang. Nu leh pa te chuan an fate hnenah ei leh in lama châkna \ha lo âwn tlatna
te chu an lo hlân chhâwng tawh a ni thei, chuvang chuan heng naupang te hi nun dan \ha leh
thianghlim nei tura zirtîr leh hruai an harsat phahin, khauh taka insûmna neihtîr mai pawh thil
awl-âi a ni lo. An nu leh pate a\anga an lo chhawm tawh chaw hrisel lo te, michawk phûrhlut
thei chi te leh ruih theih thilte chu an lo chîng tawh anih chuan, an fate hnenah chuan sual âwn
tlatna chu do turin mawhphurhna khirhkhân tak leh hlauhawm tak mai chu an chungah a tla a ni!
Nu leh pa te chuan an fa khawngaihthlak tak te tân an tih tur chu, rinna leh beiseina neiin,
\hahnemngai leh taima takin a ti tur a ni dawn lawm ni le! Nu leh pate chuan an faten sual lam
âwn tlatna an neih reng lohna turin, nundân leh ei tur lam an buatsaihnaah hian nunna leh
hriselna dân te chu hrethiam turin, an hna pawimawh ber leh hmasa berah an neih ngei tur a ni.
Chaw pai\awihna khâwlte chu tih chak lohva a awm lohna tur te, hriatna thazâm thiltih
theihna te pawh inbûk tawklo a nih loh nân te, an ei tura an pêk avanga zirtîrna an dodal lohna
turin, nute chuan fîmkhur takin chawmawl thei ang ber leh hrisel si an buatsaih theih nan an zir
tur a ni. He chaw hian pumpui khâwl te chu a tichak lo emaw a tichak emaw a ni thei a, naupang
te taksa leh rilru hriselna thununna lamah hna nasa tak a thawk a ni. Naupangte hi Pathian
thisena lei a ro hlu te an ni si a. Hriatna thazamte chu a inbûk tawk a, thlarau chu hlauhawmna
din hmuna aawm loh nan, naupang te taksa leh thlarau lam dinhmun venghim tlat turin nu leh pa
te chungah hian mawhphurhna thianghlim leh zahawm tak chu pêk a ni a sin! An fate duh ang

81
 82

ang ei tir a, an châkna thunun lo tute chuan thildik lo rapthlak tak an ti a ni tih an in hmuchhuak
ang. Meizuk an chîng anga, zu in bawiah an awm bawk ang a, thildik lo leh Pathian sawichhiatna
thu an sawi \hin dawn a ni.

Duh Ang Anga Khawsakna –Ngilneihna Râwng Tak Chu

(1873) 3T 141
358. Thil pawi leh \ha lo tak te lo awmna chhan lian tak pakhat chu hmuh tirin ka awm a, chu
chu hei hi a ni- Taksa lam dân rema an fate an awm theihna tura mawhphurhna chu nu leh pa ten
an tih tur a ni tih an hre tlat lo mai hi a ni. Nu te chuan an fate chu milem biak hmangaih nain an
hmangaih a, an hriselnain a tuar ngei dawn a ni tih hre reng mahsela an duh ang angin an ei in an
intir zel mai a ni; chuvangin natna leh hlim theih lohna an chungah a thleng ta \hin a ni. He
ngilneihna râwng tak mai hi tunlai \hangthar te ah hian nasa takin a lo lang a ni. Hriselna leh
nun hlimna in tuar dawn mahsela naupang te duh zâwng apiang chu an pe hmiah hmiah mai.
Nasataka an ngen avangin, tuna awlsam tea an châkna han pêk mai chu nu tan chuan a awlsam
zawk si a.
Chutiang chuan nu te chuan rah chhuah mai tur chi chu an tuh a ni. An ei leh in châkna leh an
duhna te chu thunun turin zirtîrna an dawng tlat si lo a ni. Tichuan an lo luhlul a, mahni hmasial
tak , thuawih lo, thilphût reng mai, lawmna chang pawh hre lo leh thianghlim lo an lo ni ta \hin a
ni. Nu te, he hna thawktute chuan an chi tuh rah chu hrehawm takin an seng ang. Van leh an fate
chungah thilsual an tih avangin Pathian chuan mawh a phurhtir dawn a ni.
(1890) C.T.B.H. 76, 77
359. Enfiahna tawpa nu leh pa te leh fate an lo kal khâwm hunah chuan eng ang takin awm
hlawm ang mawle! Naupang sang tamtak, ei leh in lam thila bawi lo ni tawh te, thilsual ti a, an
nun lo hmang khawlo zo tawh te chu hetianga awm tirtu, an nu leh pate nen chuan an in
hmachhawn ang. He mawhphurhna hlauhawm tak hi an nu leh pa te lo, tu dangin nge phur ang
le? Heng \halai te hi Lalpan a tikhawlo em ni? Teh suh e! Anih leh tun nge he hna hlauhawm tak
hi lo titu chu ni ang? Ei leh in lama khawloh na leh châkna \ha lova khawsakna chu nu leh pa ten
an fate hnena an hlan chhawn ngei chu a ni lo vem ni? Pathian duh dan anga zirtîrna thlahthlam
tute chuan he hna hi an thawk zo ngei a ni lawm ni? An nihna ang takin heng nu leh pa te hi
Pathian hmaah chuan an lo lang dawn a ni.

Zin Paha Thlîrvelnate

Health Reformer, December,1870
360. Car chunga kan chuan lai te chuan nu leh pa te chuan an fate chu ei leh in lamah an duh
tuiin an kher khiap khawp a, sa leh cake an neih loh chuan chaw an ei thei lo an tih ri te chu ka
hria a. Chhûn chaw ei anih lai chuan an fate hnena an chaw pek te chu ka thlir vel a. Maida
a\anga siam chhang te, sa tlang, hmarcha nên a tuam hlawm te, theium thak chi te, cake te, leh ei
tur thil an lo vawn \hatte an ni.
Hetiang thil hrisel lo ei an lo nih hlawm avangin an pumin a tûar a, an lo dawl dângin, an lo
engpiap hlawm a ni tih a lang chiang a ni. Heng naupangte zînga pahnih chuan an \hian ten
Cheese an ei tih an han hmuh chuan ei ve an châk a, a tello chuan chaw an ei duh ta lo tawp mai
a; an nu lah chuan an ril\am a hlau bawk si a, an nu chuan cheese chu a dil sak ta nge nge a ni.
Chu nu chuan heti hian a han sawi leh ta nghal a- ‗Ka faten hetiang khatiang kha an duh êm êm
mai a, an duh zâwng chu ka ei tir mai a ni; an duh zâwng chi chaw na na chu an pumin a ngên
tlat si a‘ tiin.
Chaw châkna chu tihchhiat a nih hma chuan hei hi a dik mai thei e. Chaw châkna hi amaha lo
awm ve rêng leh tih khawloh tawh chaw châkna hi a awm a. Nu leh pa te, an fate hnena chaw
hrisel lo, chawk tho thut thei chaw, an nuna ei reng mai \hin te, ei tura zirtîr an awm a, an chaw
châkna \ha kha an hloh phah der mai \hin; hlum te, lung pencil te, Coffee rawh te, Thingpui
mawngnawi te, thakthing te, purun vâr bulbawr te, mosola thak chi te an lo ei duh ta zel a ni.
Hêng mi te hian ―taksa khâwlin a mamawh chaw‖ tih hi an chuh (claim) ve thei miah lo a ni (an
ei duh zawngte hi an taksa khawlin a mamawh lova, a chhiat phah zâwk si a) Chaw châkna hi
diklo taka in zirtîr a nih avangin tih khawlohvin a lo awm \hin.
Pumpui khâwl \ha tak mai te chu chawhthawh thut leh tih kan an lo ni a, an hriattheihna
derdêp tak chu an lo hloh ta a ni. Chaw hrisel leh mawl \ha tak te chu an tân tuina nei lo leh
chawmawlh angin an lo awm ta mai \hin a ni. Chutianga pumpui chu hman khawloh a lo nih
chuan, mi chawk tho thut thei, chak tak mai lo chu a lo ei duh ta \hin lo a ni. Heng naupangte hi
an sênlai a\anga chaw hrisel, a mâwl thei ang bera siam, anihna ang thei bera ei mai, sa leh hriak
lam leh thil thak lam bansan hmiah tura zirtîr an lo nih chuan an tui tihna leh an chaw châkna \ha
tak mai chu tih chhiat an ni lovang. Taksa khâwlin a duh zâwng ei tur \ha ber chaw te chu a
nihna ang ang hloh tlêm thei ber tura ei tur buatsaih hi a ni.
Nu leh pa te leh an faten an chaw tui tih zâwng tak te an ei laiin ka pasal nen chuan kan chaw
mâwl tak chu kan ei hun darkar, chawhnu dar 1 (khat) ah chuan butter tello chhang \ha chi leh
thei tam tâwk chu kan ei ve ta \hin a ni. Kan chaw chu tui titakin kan ei a, chaw châkna
tidanglam thei ei tur chi hrang hrang te chuan min tibuai ve lova, lawm takin kan chaw mawl \ha

82
 83

tak chu kan ei a ni. Thinlung takin kan ei a, a tuk zîng a thlen leh hmaloh chuan kan ril a \am lo a
ni. Mipa naupang serthlum te, theipilsak te, faibar kan puah leh chini a siam ei tur hrang hrang
zuartu chuan kan leisak lo chu mak min ti hle a ni.
Nu leh pa leh naupang ten an ei \hin chaw chuan thisen \ha leh nun nêmna an siam thei lo.
Naupangte chu an dawldâng vek \hin. A \hente chuan an hmaiah leh an kutah te pân tenawm tak
an vei a ni. A dangte pawhin mit natnate an mit tidel thei mai pawh an vei a, an hmel mâwina te
pawh an hloh nasa hle mai ! A dang leh zel te pawhin vuna lang chhuak lem lo, hritlang leh khuh
te, hrawk natna leh chuap lam \halo te an nei a ni. Mipa naupang kum 3 mi khaw\halo vei ka
hmu bawk a, a khua a sik a, mahse a mamawh ber chu chaw ni hian a hre tlat mai. Minit tlêmte
dan lek lekah ei tur cake, arsa, picles te hi a lam reng mai a ni. A nu lah chuan bawi thuawih
deuh ang maiin a lam apiang chu a pe zat zat mai a; a duh hun taka a chaw duh zâwk pêk a nih
loh vaih chuan, nasatakin a \ap in a au vel a hmanhmawh takin a nu chuan, ―Aw, aw, bawihte ka
rawn la thuai dawn e,‖ a ti a. Chaw chu a han pe thuai a, mahsela a duh anga ranga pek a nih loh
avangin car chhuatah chuan a han paih tau \huai mai a nih chu. Hmeichhe naupang te tak tê
pawh hian sa chhum hmin hi a ei a, thei um te, chhang leh butter te pawh a ei tel bawk a, ka
chaw eina thlêng te pawh a rawn bihthlaa. Hetah hian a neih loh thil pakhat a la awm a,
chuvangin chaw a ei duh ta lova naupang pakhat- hmeichhe naupang kum 6 mi hian a thil duh
chu a nei tih a hrilh a. Kei chuan ka apple sen \ha tak mai chu a duh a nih ringin, tlêmte chauh
nei mah ila, a nu leh pa ka lainat avangin ka pe ta a, ka kut a\ang chuan apple chu a phihthla
lawk a, hmusit takin car chhuatah chuan a paihthla \huai mai a ni. He naupang hi hetianga ama
duh dân ang anga a kal zêl chuan a nu zahna ngawih ngawih tur a thlenngeiin ka ring a ni.
Hetiang châkna \ha lo lan chhuahtirna hi nu châkna \halo neih \hin rah chhuah a ni. A fa tâna
a chaw pêk \hin chuan naupang chaw pai\awihna khawlte chu a tihah êm êm a ni. Thisen chu a
thianghlim lova, tin, naupang chu a lo damlova, a chiauhiar ta êm êm mai \hin a ni. He naupang
hnena a chaw pek \hin chuan châkna \ha lo a ti chhuak a, rilru lam leh finna lam pawh a tihniam
\hin. Nu leh pa te chuan an fate nun dante chu an siam a ni. Hmasial tak leh hmangaihna pawh
nei lovin an siam a ni. A duhzawng te chu an thunun sak lova, a châk zâwng lah an khapsak
bawk hek lo. Hetiangang naupang hi a lo puitlin hunah pawh engvak nge an beisei theih ang le ?
Mi tamtakin rilru leh taksa inlaichinna hi an hrethiam lo niin a lang. Chaw \ha tawk lova taksa
khawl hi tih khawloh a nih chuan thluak leh thisen zâm te chu a khawih a, duhna \ha lo chu
awlsam takin a lo chhuak mai \hin a ni.
Naupang kum 10 vel mi chu hritlang leh khawsik in a nâ a, thil ei a châk lo. Nu chuan, ― He
chhang thlum tal hi tlêm ei rawh aw, arsa tui hnai tak pawh a awm e. Hêng kan lo dah \hat te hi
ei rawh aw‖ tiin a nawr a. Naupang chuan a tawpah chuan mi hrisel tak ei zât zet mai chu a ei ta
\euh mai a ni. Chaw ei tur a pêk te hi pum hrisel tan pawh a \ha lo a ni a, damloh lai phei chuan
ei hauh loh tur a ni.
Darkar 2 vel hnuah chuan naupang lu chu a suk sak a, engvanga khawsik nei thut nge a nih a
hre thiam lo a ni tih a sawi a, meia petrol leih ang a ni ringawt mai a ni; khawsik vak ta mai chu
mak a ti hle mai. He naupang hi engtin mah tilosela amahin a dam mai ang a, pumpui pawh a
hah lutuk a, chawlh tir ngei sela, a natna chu a zia awm ngawt ang. Heng nute hi naupangte
chawm lian tur chuan an in peih lo a ni. Mihringte tawrhna chhan lian ber chu kan taksa kan
enkawl thiam loh vang a ni.
Mi tamtak te zawhna chu hei hi a ni, ―Engnge ka ei ang a, engtinnge ka nun ang, tunah hian
engtinnge ka hlim theih dan ber tur ni ang ? tiin. Tun huna lungawi theihna turin tihtur leh chêt
dân dik chu hnawl a ni tlat \hin a ni. Hriselna kan neih dawn chuan hriselna dan in kan nung tur
a ni. Kristian nungchang \ha famkim nei tur chuan chutiang tak chuan kan nung tur a ni. Nu leh
pa te hian an fate taksa hriselna leh rilru lam \hatna turah hian eng emaw chen chu mawh an phur
a ni. An fate chuan natna te leh hlim lohna te an neih loh nan hriselna dân te an zâwm tur a ni tih
an zirtîrin an fuih tur a ni. Nute hian an fate taksa, rilru leh thlarau chhiatna tur a duh ang anga an
awm tir phal hi thil mak danglam tak mai a ni!
Chutianga duat hlur mai chuan eng nungchang chiah nge an neih theih ang le! Hetiang nute
hian an fate chu he dam chhûngah pawh hian hlim tlâk lovin an siam a, an nun zel dân tur pawh
an tichiang lo zo vek \hin.
Thinrim Hmâna Leh Zâmna Chhan
[C.T.B.H. 61, 62] (1890) F.E., 150, 151
361. Naupangte awmdan zawng zawngah hian a hun taka engkim tih dân hi a awm nghet tlat
tur a ni. Chaw ei inkara naupang ten thil an ei an phalsak hi nute thil dik lo tih lian tak a ni.
Hetiang hi an chin avangin pum chu a lo buai a, nakin lama an la tuar tur bul an lo \an sak tihna a
ni. An phunchiarna chhan pawh, chaw hrisel lo, pai\awih la ni bawk si lo vang hi a ni thei a ni;
mahsela nu chuan he thil sawipuina hun hi nei lovin a in hria a, a thil rêl dân hlauhawm tak pawh
siam dik hman lovah a inngai a ni. An nâ tuar mangang pawh a thlamuan hman hlawl bawk si lo.
A fa te nâ tuar chiau tih reh nan cake emaw thil thlum dangte a pe ringawt mai a, maherawh chu
hei hian an natna a tizual chauh mai si a ni. Nu \henkhatte phei chu hna tamtak thawh tur neia in
ngaiin an manganga, an fate ai mahin an lo thinrim nasa zawk a ,an hmanhmawh thinrim chuan
naupangte ngawih chipcham tir tumin an hauvin an vaw zawt zawt mai \hin a ni.

83
 84

Nute chuan an fate hrisellohna chu an sawisêl fo \hin, dactor an râwn \hin a ni;mahsela
hriatthiamna tlêm tal nei sela chuan,an buaina chu ei dik loh vang a ni tih an hre ngei ang le.
Puar lutuka ei \hin te hunah kan chêng a, \halaite Seventh-day Adventist tamtak pawh
huamin ei duh \hin dânte chu thilsiam dante nen chuan a inkawkalh \hin ngei mai. Naupang
tamtak, kum 12 hnuailam te nên vawi khat chu chawhlui kan kil hova. Sa tamtak an rawn dah ta
mai a, tin hmeichhe naupang dawldâng leh zakzum deuh si hian umthak a han lam bawk a.
Chow te, an\am thak leh thil thak dang te pawh an rawn pe bawk a, a duh tawkin a han ei ta
hmiah hmiah mai a. Naupang chu awm hle hle thei lo, thin chhe bawk si a ni tih chu mitin hriat
leh nuihzat a ni a, heng thil thak chi hrang hrang te hian naupang chu a tikhawlo vek a ni.
Naupang zînga a upa ber chuan sa tel lo chuan chaw ei thei lo turah a in ngai tlat mai a, sa pêk
anih loh chuan a lungawi thei lo tih leh zah pawh a nei lo tih a lantîr ngam a ni. Nu chuan a duh
ang anga awm tir a pawi tilova, chuvangin a mumal loh em avangin sal aia \ha deuh chauhah a
insiam ta mai a ni.
Tlangval chu hnathawh tur pêk a ni lova, a hun tam zawk chu, lehkha duk dak lo leh hman
tlâkna rêng awm lo chhiar nân a hmang a ni. A lu nâ hi a sawi reng mai a, chaw mawl \ha lah
duhna a nei bawk hek lo.
Nu leh pate chuan an fate tan hnathawh tur an pe ngei ngei tur a ni. Awm mai mai tluka
sualna hnâr \ha zawk a awm lo. Kut hnathawk \hin chuan tihrâwl hrisel tak a nei ang a, chaw
hrisel mâwl tak si pawh tui tihna a lo nei ang a, chutianga \halai, \ha taka hna thawk \hin chuan,
chaw ei dawhkânah chuan sa leh ei tur tuihnai tak tak awm lo mahsela a phunnawi hauh lovang.
Isua, Pathian Fapa chuan thingrem siam hnâ a thawk a, \halai zawng zawng te tan entawn tur
a pe a ni. Nîtin hna thawh hmusittûte chuan hei hi hre reng teh se- ‗Isua chuan A nu leh pa thu
zâwmin, chhûngkaw châwmnaah a chanpual chu A thawk ve ngei a ni‘ tih hi. Josefa leh Mari
chu mirethei leh inngaitlâwm tak mai an ni a, an chaw ei dawhkanah pawh thil man tam ei tur
tlêm te chauh hmuh tur a awm a ni.

Chaw Leh Rilru |hanlenna Inlaichînna

(1890) C.T.B.H.134
362. Tunlai huna \halai te chunga Setana thiltih theihna hi a hlauhawm hle a ni. Kan fate rilru hi
sakhaw dân \ha leh fel taka kaihhruai an nih loh chuan nitina an tawh \hin sualna chi hrang hrang
hian an rilru leh thlarau lam nun te chu a tikhawlo vek mai dawn a ni. |halaite tana hlauhawm
ber mai chu mahni inthununna tlâk chhamna hi a ni. Nu leh pa inthlah dah tak te chuan an fate
chu mahni inthununna hi an zirtîr lo. An chaw pêk te leh pum tizâ tu mai an ni bawk si. Chu
chuan an thluak lam a chawk tho a, châkna \ha lo an lo neih phah si \hin. Thil ei rêng rêng hian
taksa chauh a khawih lova, a tawpah chuan rilru lam pawh a khawih lo thei lo a ni. Min titho
thei chaw \ha lo chi te chuan thisen a chawk thova, hriatna thazâm te a kai harh a, rilru lam
hriatna a tikhawlova, chuvangin ngaihtuahna leh chhia leh \ha hriatna chu hurna lamah a hruai ta
\hin a ni. Ei leh in lama insûm lo tân chuan chhelna leh mahni inthununna neih chu thil harsa tak
leh theih loh tawp ang hial a ni. Chuvangin nungchang pawh la siam tham lo fate chu chaw
hrisel leh min tizâ thei lo chi chauh pek tura ni tih hi a pawimawh êm êm a ni. Ei leh in lama
insûmkarna rêng nei lo te avanga sualna lo awm \hin te hi kan tuar ve loh nan kan Pa Vâna mi
chuan hmangaihnain hriselna – siam\hatna êng hi a rawn thawn ta a ni. ―Chutichuan in ei
pawhin, in in pawhin, Pathian ropuina tur hlirin tirawh u‖ Nu leh pa ten chaw ei tur an siam a, an
chhungkua an kohkhawmin hetiang hian an buatsaih em le? An fate tâna ei tur an siamin an
thisen tana \ha ber tur te, an taksa khâwl te tiphûr tlêm thei ang ber te an nuna leh hriselna
inlaichinna atân a \ha ber tur chaw te an buatsaih em le? A nih loh leh an fate \hatna zêl tur
ngaihsak miah lovin, chaw hrisel lo, min chawktho thei leh min ti khawlo thei an buatsaih zâwk
dawn em ni le?

363. Amaherawhchu hriselna siam\hatute pawh hian chaw tam lamah hian an tisual ve thei tho
mai. Chaw \ha leh hrisel pawh nisela an ei tam lutuk thei tlat a ni. He in ah pawh hian \henkhatte
chuan a \hatna lamah an tisual a ni. Hriselna siam \hatna lam hi an ngaihtuah ngai rêng rêng
lova, an duh ang ang, an duh hun hunah an ei tawp mai \hin a ni. Hetiang kawngah hian an taksa
khawl te chu an hliam \hin a ni. Hei chauh pawh a la ni lo, an chhûng te chaw atan mi chawktho
thei lam an buatsaiha, an fate chu ransa châkna lamah an tlân thui zel a, vanlam thilte chu an lo
ngaihtuah tlêm tial tial \hin. Chutiang chuan nu leh pa te chuan ransa duh zawng lamah an fate
chu chak takin an hruai a, thlarau lam thiltihtheihna lam chu an lo nei tlêm tial tial thung a ni. A
tâwpah chuan hremna rip tak man an pêk a lo ngai ta a ni! An fate, rilru \hatna lama an lo chak
lo êm êm te chu mak ti takin an lo thlir ta a nih chu!

Naupangte Zînga Chhiatna

(1870) 2T 359 – 362
364. Chhiatna hunah kan chêng a ni. Pathian hnena rilru zawng zawnga inhlanna famkim neilote
rilru chu Setana hian a thunun ta vek emaw tih khawp hialna hun a lo ni ta. Chuvangin nu leh pa
te leh enkawltute chungah hian mawhphurhna namên lo chu a innghat a ni. Nu leh pate chuan

84
 85

fate an han nei phawt mai chu a ni a; chuvangin tunah hian engnge an tih tur chu ni ang le ? An
duh ang ang leh an theih tur ang anga lo awm mai tur an ni em? Heng nu leh pa te chungah hian
mawhphurhna rit tak mai chu a awm a ni tih ka hrilh duh che u a ni.
Mi \henkhatte chu mahnihmasial takin ni tih ka sawi tawh a. Ka sawi awmzia in la hre fiah lo
a ni. Eng chaw nge tui ber ang tih te in zir tawh a. Pathian ropuina tur te, Pathian nun dan anga
nung tura hmasâwm zel duhna te, leh Pathian \ih a thianghlimna famkim nei tura awm tum aiin
tui tih zâwng leh nawmna tur ringawtin in chungah ro a rêl a ni. In nawmsakna tur te, in ei leh in
tur ringawt te in ngaihtuah a, hetiang in tih lai ngei hian Setana chu a lo kal a, a dân pangngai
angin, in beihna apiangah beidawnna a rawn thlen \hin a ni.
Pa \henkhatte pawhin in fate chu an awmdân \hat loh avangin dactor hnenah te in hruai a.
Minit hnih lek chhûngin an \hat loh chhan chu ka hrilh thei ang che u. In fate chu an che khawlo
tlat a ni. Setanan a thunun tlat mai. Setana chuan a rawn kal pêl che u a, in fate tâna Pathian ang
ni tura vengtu tur leh enkawltu tur in nih laiin in awm mai mai a, in rui a, in muhil a ni. LALPA
enkawlna ah leh \ihnaah in hruai tur a ni tih Pathianin thu a pe che u a ni. Mahsela Setana chuan
in hma ngeia lo kalin hrui fei takin a phuar hlâwm tlat hlawm si a. Nangni lah in muhil dêr mai si
a le! A khawngaihna in mamawh \heuh avangin nangni leh in fate chu Vân chuan khawngaih che
u rawh se.

THILTE CHU AN DAGLAM A NI THEI E

Hriselna siam\hatna hna hi lo thawk tawh chu ni ula, in rinnaah \hatna belh ula, in \hatnaah
hriatna, in hriatnaah insûmna, lo belh tawh ni ula chuan, thilte chu an lo danglam tawh mai thei a
ni. Mahsela in chhungkaw zîngah chhiatna leh khawlohna chuan tlêmte chauhin a tiharh che u a
ni.
In fate chu in zirtîr tûr a ni. He chhiatna hunah hian sualnate leh chhiatnate mausâm turin in
zirtîr ngei tur a ni asin. Mahse mi tamtak te chuan ei tur \ha ringawt in ngaihtuah si a. In chaw
thlengah te chuan butter te, artui te leh sa te in chhawp tlat si, hengte hi in fate chuan duh tâwkin
an ei mai a ni. Ransa châkna tichhuak tu tur thil te chu an ei bawrh bawrh mai a, chumi hnuah
chuan inkhawmnaah in lo kal a, in fate chhan chhuak turin Pathian hnenah malsawmna in dîl ta
\hin a ni. In dîlnate chuan Van a thleng meuh a ngem? Thawh hmasak tur in nei tlat; Pathianin in
thawh tur in fate tâna in tih tur a hrilh che u in tih hunah Pathian in a tiam ang ngeiin \anpuina
bik chu, in ngiat thei chauh dâwn a ni.
Thilengkima insûmna hi in zir tûr a ni. In ei leh in tur te hi fîmkhur takin in zir tur a ni.
Chutichung pawhin heti hian in la sawi leh zâwk si, ―Ka ei leh in thu ah tumah in sawi tur in nei
lo, ka dawhkanah ka duh duh ei tur ka dah ang,‖ tiin. I fate i hruai a, i khar hnan tlat emaw, tuma
phurrit ni lo tura thlalêra i hruaibo daih te a nih si loh chuan, tuemaw te tal chu an in rawlh a ngai
asin. Chutilochuan i fa thuawi lo leh sual tak te chuan an chênna hmuna vantlâng te chu an
tichhe dawn si a.
Thlêmna Dodan I Fâte Zirtîr Rawh
[C.T.B.H. 63, 64](1890) F.E. 152,153
365. Ei leh in thuah hian vêngtu in siam sak rawh. Chaw mâwl thei ang ber ei turin i fate chu thu
leh thiltih in zirtîr rawh. Taima turin zirtîr la, buai ringawt ni lovin hna \angkai thawka buai turin
zirtîr ang che. Rilru chhungril lama takna leh felna nei turin tiharh rawh. An naupan têt lai
a\angin Pathian-in an lak a\angin phût a nei a ni tih hi zirtîr rawh. Khawilaiah pawh rilru lama
tlakchhiatna tawh tur an awm reng a ni tih hrilh hlawm la, Isua hnena lo kal leh Ama hnena an
taksa, rilru leh thlarau an pêk a \ulzia te, Amah ah chuan thlêmna tinreng hnar theihna tura
chakna an hmuh theih dan te chu zirtîr fo ang che. Anmahni lawmna ringawt zawng lova, thil
tum ropui tak te LALPA aiawha nei tura siam an nih dan te pawh an rilruah dah tlat tum ang che.
Mahni hmasial tura thlêmna an tawh lai te an mithmuha Pathian dahbo daih tura Setanan a zawn
lai te chuan Isua lam en a, ―LALPA min chhanhim rawh, hneha ka awm loh nan‖ tia \awng\ai
turin zirtîr an che. An \awng\aina chhâng turin an velah chuan vantirhkohte an lo awm khâwm
ang a, kawng himah chuan an hruai ang.
Krista chuan A zirtîrte tan a \awng\ai a ni; khawvel a\anga hruai chhuak tur ni lovin,thlêmna
laka chhuak tur zâwkin leh hmuntina thlêmna an tawh apianga hneha an awm loh nân a vêng
turin a \awng\ai sak \hin a ni. Hetiang \awng\aina hi nu leh pa tin te chuan an hlân tur a ni.
Amaherawhchu an fate tâna Pathian hnena an dil laiin, an duh ang anga khawsa turin an fate chu
a thlahthlam mai tur em ni ang le! An fate chu an duh ang a nga ei tur in an duat sual phawt ang
a, an fate chu insûm turin an beisei leh ringawt mai dawn em ni ang? Ni teh suh e; nausên an nih
lai a\angin insûmna leh mahni inthununna hi an zirtîr tur a ni. He hna hi nu chungah a innghat
bik lehzual a ni. Nu leh fa ah hian leia inzawmna duhawm ber chu a awm tlat. Hetiang hi an
inzawm ngheh dân anih avangin pa aiin nu nun dân leh entawn tur awm chuan fa chu a hneh
hma zawk êm êm a ni. Chutiang chu nimahsela, nu mawhphurhna chu a rih êm avangin pa
\anpuina chu a mamawh reng a ni.
[C.T.B.H. 79,80] (1890) F.E.143

85
 86

366. Nute u, in fate nungchang siamna leh ei leh in lama insûmna dân te chu khermei taka an
zawm theih nan, inzirtîrna tur hun te Pathianin a pek che u hi in hman \angkai phawt chuan rah
lawmawm tak chu in seng ngei ang le..
Ei leh in lama insûm tlat thei mi te chu Setanan an rilru ah thiltihtheihna a nei thei lo tih a
hmu a, insum lo turin a thlêm ngat ngat reng mai a ni. Chaw hrisel lo avangin chhia leh \ha
hriatna chu a lo rui a, rilru a lo thim a, a hriatthiamna te a lo chhe ta \hin a ni. Mahsela
bawhchhetu diklohna chu tih tlêm a ni chuang lo, a chhan chu a chhia leh \ha hriatna chu
bawhchhiat reng a lo ni a, engmah hre lovin a lo awm phah tak vâng a ni.
(1909) 9T 160,161
367. Nu leh pa te u, in ringrengin \awng\ai rawh u. Engtizawng pawha insumlohna hi do dal tlat
turin fîmkhur takin in veng tlat reng rawh u. Hriselna siam\hatna dik dan tlangpui te chu zirtîr
ula, hriselna vawng\ha reng turin engtenge bansan tur thil te chu zirtîr hlawm rawh u. Awihlo
fate chunga Pathian thinurna chu a lo tla \an ta si a. Hmun tin maiah hian dân bawhchhiatna te,
sualna te, khawlohna te chu hmuh turin an lo lang chhuak ta si a! |hiansual leh khawlo te lak
a\angin kan fate chu kan veng fîmkhur êm êm tur a ni.

BUNG—14
CHAW CHHUM DÂN HRISEL
CHAW CHHUM DÂN HRISEL

Chhum |halo Chu Sûal A Ni

MS 95,1901
368. Thil ei leh in hian taksa bung tinreng \hatna tur a khawih avangin chaw ei tur \ha lo tak
buatsaih chu sual a tling tlat a ni. Pumin a nat phah lohva, thin a tih chhiat loh nan chaw hrisel
buatsaih a \ulna hi LALPAN, Amiten ngai pawimawh se a duh a ni. Ei tur \ha takah hian sakhuana
chu a takin a lo lang a ni.

EITUR BUATSAIH THIAMNA, TALENT SÂWM TLUKIN A HLÛ

Ei tur buatsaihtute hi sal angin i en lovang u. Ei tur buatsaihtute zawng zawng hian an hna hi
a zahawm tâwk love tiin chhuanlam siamin bansan ta mai se la, kan khawvel hi a buai hle mai
lâwng maw? Hna dang aiin ei tur buatsaih hna hi duh mang loh a ni mai thei, mahsela a dik tak
chuan Sciences dang zawng zawng aiin he hna thiamna hi a hlu daih zâwk a ni. Chuvangin chaw
hrisel buatsaihna hi Pathianin a ngai pawimawh êm êm a ni. Chaw hrisel leh tui buatsaiha rinawm
taka thawktute hi A ngaisâng tak zet a ni. Chaw ei tur buatsaih dan \ha tak hria a, chu hriatna
hmang \angkaitute chu, hna dang zawng zawng thawktute aiin fakna sâng zawk hmu leh dawng
tlâk an ni. He talent hi talent dang sâwm anga hlu leh tluk anga ngaih tur a ni- he talent hian
mihring taksa bung hrang zawng zawng hrisêlna a siam si a. Nunna leh hrisêlna a zawm ngheh
tlat avangin thilpek zawng zawnga hlu ber a ni.

Chaw Chhumtu Chuan Zah A Phû

(1870) 2T 370
369. Ka puan \huitu chu ka ngaisâng a, min ziah chhâwn saktu pawh ka ngai hlu a, mahsela ka
chaw chhumtu, chaw buatsaih dân thiam nun hrisel, thluak ruh leh tihrawl ti \hanglian tirtu chu
ka ngaisang ber mai a ni.

(1890) C.T.B.H.74
370. Mi \henkhat puan\hui zir te, khâwlha remtu te, khâwlchhut endiktu zir te, lehkhabu vawng
\hin tute emaw sikul zirtîrna hna zirte chuan chaw chhumtu te nena inzawm khâwm chu tlâwm
thlak an ti tlat mai.
Hetiang ngaihdan hian pawl chitin deuh thaw hi a chiah hneh hle a ni. Chaw chhûmtu pawhin
mi te zînga tel tlâk lovah a in ngaih phah a, hengho te nena inang renga han khawsak ho chu
beisei turah a in ngai lo a ni. Chuti a nih si chuan lehkha thiam hmeichhiate hian hna dang zawng
sela mak inti thei ang em le? Chaw chhum thiam an tlêm êm êm te hi mak inti em? A mak ber
zâwk chu mi tamtakte chaw chhûmtu ngaihhniamna hi a ni.
Chhûngkuaah hian chaw chhûmtu hian hmun pawimawh tak a luah a ni. Pum tân chaw a
buatsaih a, chu chu thluak te, ruh te leh tihrawl te siam nan an pawimawh a ni. Chhûngkaw
member zawng zawng te hriselna chu chaw chhûmtu finna leh hriatna ah hian a innghat lian hle a
ni. In chhûng hna thawktu rinawm tak te hi zahawm tihna chang kan hriat hma loh chuan in
chhûng hna te hian ngaihsak an hlawh ngai lovang.
(1873) 3T 156- 158
371. Nula tamtak pasal nei a, chhûngkaw din, nupui leh nu chunga mawhphurhna innghat hre
tlêm hle si an awm a ni. Lehkha an chhiar thei a, rimawi an tum thiam a, mahsela ei rawngbâwl

86
 87

an thiam tlat si lo. Chhûngkaw hriselna tura chhang siam dân \ha an thiam lo. Chaw hrisel leh
tuihnai tak buatsaih tur chuan finna leh thiltih \han (experience) a ngai asin. Pum chhunga lût a,
taksa khâwl te ti \hang lian tura thisen \haa siamtu buatsaihtu chuan hmun pawimawh ber leh
sâng ber a luah a ni. Ziak chhawngtu te, puan\hui tute emaw rimâwi tum zirtîrtu te emaw din
hmun hian chaw chhûmtu din hmun chu pawimawh lamah an tluk lo a ni.

Chaw Buatsaihthiam Tûra Hmeichhe Tinrengte Hna Chu

(1870) 2T 370
372. Kan unaunute hian chaw chhum dan hi an hre lo fo mai . Chutiang mi hnenah chuan hei hi
ka sawi duh a ni- ―Chaw chhum dan hria leh thiam tak ka nih theih hma loh chuan ram chhûnga
chaw chhum dan thiam ber hnenah ka kal ang a, a hnenah ka châm anga, a \ûl a nih chuan kâr
tamtak pawh ka châ mai ang. Kum 40 mi pawh ni tawh mah ila, ka zir zêl ang‖ tiin. Chaw chhum
dân thiam hi i tih tur a ni a, i fanu te pawh chaw chhum dân zirtîr hi i tih tur a ni bawk. Chaw
chhum thiam i zirtîr chuan sual tura thlêmna lak a\angin an lo him theih nan kulh bangan velah i
siam tihna a ni dawn a ni.
[C.T.B.H.49] (1890) C.H.117
373. Chaw chhum dân an thiam theih nân hmeichhia te chuan an zir tur a ni a, tin, chheltakin an
ti nghal zêl bawk tur a ni. Miten hetiang hi an tih peih loh avangin mipuiten an tuar \hin a ni.
Chutiang hnenah chuan, ‗ I châkna muhil chu i kaihharh a hun ta‘ tiin nangmah in hriattir a, I
hriat theih nana I hun sên ral chu pawiti rêng rêng suh. Chaw chhum dân chu rei tak I lo thiam
tawh pawh a ni thei chhûngkaw mawhphurtu i la nih phawt chuan \ha taka I enkawl theih nan zir
chu i tih tur a la ni reng a ni.

A Hmei A Paten Chaw Chhum Dân Zir Tûr

[C.T.B.H. 56, 57] (1890) C.H.155
374. Mi tamtakin hriselna siam \hatna hi an duh zâwng nen a inrem loh avangin an sawisêl \hin;
mahsela an chaw einaah te ka \hut ve hnuah chuan hriselna siam\hatnaah chuan diklo a awm
lova, a chaw siam dân an thiam loh vang zawk a lo ni tih ka hmu chhuak a ni.
Pathianin finna a pêk a hmei a pate hnenah chuan: ‗Chaw buatsaih dân hi zir rawh u‘ tiin ka
ngên a ni. ―Mipate‖ ka tih hian ka sawisual lo- hmeichhiate ang bawkin chaw hrisêl leh mawl tak
siam dân chu an hriat ve a \ul tlat a ni. An hna thawhna hmunin a zir loh avangin chaw hrisel an
hmu thei lo \hin. Hetiang thila mâwl leh hriatna la nei lo chhungkua te zîngah hun rei tak te an
châm a ngai \hin si a. Hetih hunah hian chaw chhum dân te an lo hriat chuan an hmang \angkai
hle dawn a ni.

Hriselna Bûte Zir Rawh U

Letter 135,1902
375. Hrisel taka chaw chhum dân la hre lo te chuan chaw chu îtawm taka an siam theih nan,
chaw hrisel leh \hanna petu chaw chu an chawhpawlh thiam nân an zir tûr a ni. Helam thila
hriatna nei duhte chuan kan hriselna bûte hi la (subscribe) ve rawh se. Heng bû-ahte hian hriat tur
pawimawh tak takte chu an hmu chhuak ang
Hmangchâng hriatna hi chhunzawm zêl anih loh chuan tuman chaw buatsaih dân hi an thiam
tak tak thei lo ang; mahsela Zirtu Ropuia hnen a\anga thurâwn te leh ngaihdân te lama an
thinlung hawng tute chuan thil tamtak an zir ang a, midang te pawh an zirtîr thei ang a, thiamna
leh hriat thiamna A pe dawn si a.

Mimal Talent |hanlenna Turin Fuih Rawh

(1902) 7T 133
376. LALPÂ remruat dân chuan hmun tinah hian mipa leh hmeichhia te chu an ram leh hmun thil
thar chhuak a\ang te hian chaw hrisel an buatsaih theih nan an talent te hi tipung turin fuih nise
tih hi a ni. Pathian lam thlir a, A Thlarau kaihhruaina hnuaia an thiamna leh hmangchâng an
hriatna chu an hman fo chuan, thil thar chhuah a\anga chaw hrisel buatsaih dân chu an zir chhuak
ngei ang. Chutiang chuan mirethei zawk te pawh sa aia hrisel zâwk chaw buatsaih dan an zirtîr
ve leh chhâwng zêl ang. Chutiang hna chu \hahnemngai taka inhlanna leh chakna in thawh zel lo
ni bawk ang. Tunhma lam khan hetiang hian thawh lo ni tawh sela chuan tunah hian thu dikah mi
tam zawk an lo awm tawh anga, mi tam zawkin an zirtîr thei tawh bawk ang. Kan tihtur chu zir
ila, i ti bawk ang u. Pathianin kan thawh tur atâna a lo ruat tawh chu midangte thawh atana
nghak lovin leh midangte rin chhan lovin i ti nghal zêl ang u.

Chaw Chhum Zirna Sikul-te Hawng Tura Kohna

MS 95,1901
377. Kan damdawi in te leh sikul te nena inzawm chaw chhum dân sikulte an awm tûr a ni a,
hetah hian chaw buatsaih dân dik inzirtîrna a awm ang. Kan sikul zawng zawngah chaw chhum
dân thiamna zirtîrtu tur mi tling an awm tur a ni a, chung mite chuan \halai hmeichhia leh mipa

87
 88

te chu an zirtîr ang. A bik takin hmeichhia te phei chuan chaw chhum dân hi an zir ngei ngei tur
a ni.
R & H, June 6,1912
378. Mipuite hnena chaw hrisel buatsaih dân zirtîr hian rawngbawlna \ha tak tih theih a ni. He
hna hi hna dang ang bawka pawimawh leh \ûl a ni. Chaw chhum skul tam zawk din tur a ni a,
tin, \henkhatte chuan in tinah kal kualin chaw hrisel chhum dân zirtîr tûr a ni.

Hriselna Siam\hatna Leh Chhumdân |ha

[C.T.B.H.119] (1890) C.H. 450, 451
379. Mi tamtakin hriselna siam \hatna an neiha an beidawnna chhan pakhat chu an chaw hrisel lo
ei \hin thlâkna tura chaw \ha, mawl taka buatsaih dân leh chhum dâ an zir loh vang a ni. Chaw tui
siam dân an thiam loh êm avangin an ngei phah a, hriselna siam \hatna chu kan han nei ve na a,
kan ei thei hlawl lo an ti ta mai \hin a ni.
Mi tamtakin hriselna siam \hat thua kan zirtîrna tlêm tham te chu zui tumin an bei a, mahsela
an buatsaih thiam tâwk loh avangin pai\awih harsa an ti a, an lo beidawng ta \hin a ni. Hriselna
siam\hatu nia inchhâlte in nih chuan, hei vang tak hian chaw chhûmtu \ha takin ni tur a ni. Chaw
chhum dân zirna skula kal in nih phawt chuan, in chaw buatsaih dânah leh midangte in zirtîr naah
hlâwkna nasa tak in hmu ang.
Sa Ei Aia Chawhmeh Dang
(1868) 2T 63
380. In chaw ei dân tidanglam turin kan râwn che u a; mahsela hetianga in tih laiin hriatthiamna
nêna ti turin kan hrilh lâwk nghal bawk che u a ni. Chhûngkaw engemaw zat sa ei lova chaw
chhe deuh ei ka hre tawh \hin a. An chaw ei tur buatsaih dân chu a chhe lutuk a, an pumin a ngei
a, chutiang mi te chuan hriselna siam \hatna hi an tân a rem ve lo a ni tiin min hrilh a; an chak
loh phah zêl zâwk a ni an ti. Mi \henkhatin an chaw buatsaihnaa an hlawhtlin lohna chhan pakhat
chu hei hi a ni- An chaw chu a chhe lutuk a ni. Chaw ei tûr chu an siam \ha peih lova, a ngai hlir
an ei tlut tlut mai a ni. Chaw vawi khat eiah chuan chi hrang ram tak ei tur chu a ni lova, mahsela
a ngai hlir chu ei reng tûr a ni hauh lo. Chaw ei tûr chu mâwl tak si, a tuihnai leh îtawm thei ang
bera buatsaih tur a ni.. Thil mawm lam chu ei loh tûr a ni. In chaw buatsaih chu a tibawlhhlawh
thei tlat a ni. Thei leh thlai lam hi a tam thei ang ber a ei tur a ni.
Letter 60 a, 1896
381. Chaw buatsaih dik tak mai chu thiltih pawimawh ber a ni. A bik takin sa tello chaw
buatsaih hi chaw buatsaih dân \ha leh \ul tak chu a ni e. Sa aiawh tur engemaw chu buatsaih ngei
tur a ni a, sa ei châkna a awm lohna turin sa aiawh turte chu \ha taka buatsaih tur a ni.
Letter 73a, 1896
382. Chaw ei tûr buatsaihtute zawng zawng chu Daktor te chuan an zirtîr mawlh mawlh mai tur
a ni; hei hi an rawngbawlna tur dik tak chu a ni.
Y.I., May 31,1894
383. Chaw hrisel buatsaih dân mahni inzirtîr tur mite kan mamawh a ni. Mi tamtakin sa ei tur
leh thlai ei tur siam dân an thiam a, chutichung chuan chaw mawl tak leh îtawm tak buatsaih dân
an hre thiam tlat si lo.

Chaw Buatsaih Dân |ha Lo Chuan Natna A Thlen

(1890) C.T..B.H. 156-158
384. Chaw ei tur buatsaih thuah hian thiamloh na leh hriatlohna avangin nupui leh nu tamtakin
an chhûngkaw ei tur \ha lo takin an siam nitin mai a, chu chuan an chaw pai \awihna khâwl te
chu a tichhia a, thisen \ha lo an lo neih phah a, a tâwpah natna hlauhawm tak veiin, an thih phah
hial \hin.
Mitinin tui titaka an ei theihna turin chaw \ha leh hrisêl chi hrang hrang kan nei thei a ni.
Chaw siam dân hriatna hi ava han pawimawh tak êm! Chaw siam dân \ha lo chuan natna a
tichhuak a, thin chhiatna a siam bawk; taksa khâwlte a tikhawlova, vanlam thilte a ngaihtuah tir
thei lo bawk a ni. In ngaih dân mai aia nasa zawkin chaw siamdân \haah hian sakhuana tam
zâwk a awm a ni. Ka zin chhuah changin chhang leh ei tur dang tam ber an siam te chuan min
tinâ dawn tih chu ka hre reng a, mahse nunna atân tlêm tal ei a \ul tlat si a. Chutiang chaw ei tur
siam chu Vân hmuhah chuan sual a ni.

Thlân Lunga Thuziak Inhmeh Takte

(1905) T. R., pp. 290, 291
385. Chaw chhum nana hun tlêmte hman leh chhum hmin \ha lo hian thisen siamtu khâwl a tih
chauh avangin, thisen.a lo buai a; taksa a tikhaw lo bawk a , natna a thlen \hin. Hriatna thazâm a
chawk buai a, mi thinchhe takah a siam \hin. Chaw chhum thiam lo te bawihah hian mi sâng
tamtak an tang mêk a ni. Thlân tamtakah te hian hetiang thu hi ziak theih a ni ang- ― Chaw
chhum \ha lo vanga thi,‖ tih te ―Pumpui hman sual vanga thi‖ tih te hi.

CHAW CHHUM |HALO AVANGA THLARAU BORALTE

88
 89

Eirêl vêltute tan hian ei tur hrisel taka siam dân zir hi tih tûr pawimawh tak a ni. Ei tûr
buatsaih dân \ha tâwklo avangin mi tamtakin an nun an chân phah tawh a. Chhang \ha siam tur
chuan rilru hman fîmkhur a \ul hle; nimahsela mi tamtak rin ai daihin chhang \ha tlang khat lek
ah mai pawh hian, sakhuana a awm hnem zâwk daih a ni. Ei siam thiam tak zet hi chu tlêm te
chauh an awm. Nula te hian eirawng bawl leh in chhûng khura hna dangte hi chhiahhlawh hna
turah an ngai duh khawp mai; tichuan nula tamtak pasal neite hian chhûngkaw mwhphurhna –
nupui leh nu nihna thuah hian rilru fel an pu thiam hlei thei \hin lo a ni.

THIAMNA SÎTAWM A NI LO
Ei rawngbawl hna hi thiamna tlâwmthlâk a ni rêng rêng lo, nuna thil \ul ber pakhat a ni zawk.
Hmeichhia zawng zawng zir ngei tûr finna a ni a, mi rethei zâwkte hlâwkpui theih tûr zâwnga
zirtîr tûr a ni bawk. Chaw, ei châkawm taka siam leh, mâwl taka siam nimahsela taksa châwmtu
\ha tak ni bawk si a siam tûr chuan, thiamna neih a ngai a ni; mahsela thiltihtheih a ni. ‗ Chaw
chhûm tute hian chaw mâwl tê tê, hrisêl tak leh awlsam tak si leh, a mâwlna avanga taksa tâna
\ha tak, tui viau bawk sia siam dân an thiam tûr a ni.
Chhungkaw nu ber nisi, mahse chaw leh chawhmeh hrisel taka buatsaih dân thiam lo chuan,
a chhûngkaw hrisel theih nana thil hriat tur \ûl zir turin, rilru a siam nghet tûr a ni. Hmun
tamtakah hrisêlna tura chaw chhum zirna sikul a awm a, chûngah chuan an hun remchângah zir
\hin rawh se. Chutiang hmun hmu pha ve lo nu chuan chaw chhum thiam tuemaw hnenah zir
sela, choka lam hna a thiam zân hmaloh chuan, chhel takin a zir zê tur a ni.

Inrenchem Thiamna Zir Rawh

MS 3,1897
386. Ei tûr buatsaihna kawng tin rengah hian kan in zawh fo tur chu- ―Ei tur chu tih danglam loh
theih ang ber leh a senso thlâk loh theih ang berin engtinnge siam tur ni ang le<‖ tih hi a ni.
Chaw ei bang nawite chu paih ral mai mai loh dân zir rawh u. He thiamna inrenchemna leh
chetdân thiamna hi vanneihna a ni. Khawlum hun lai chuan ei tur siam tlem tur a ni. Thil ro lam
siam tam ni se. Chhungkaw rethei tamtak, ei tur tam pawh nei lo, mahsela ei bang paih ral mai
mai \hin an nih avang a rethei te hi hrilhfin an ngai hle \hin a ni.

Milian Ei Ang Ei Tuma Nun Hlanna

(1890) C.T.B.H. 73
387. Mi tamtak te chuan a tunlai thei ang ber a lan leh ei leh bâr lamah pawh, senso tam hle
mahse, a senso tam thei anga chaw buatsaih hi an tum ber pakhat a ni. Lehkha thiamna te,
hrisêlna te leh khawsak nawmna te chu tih dân thar maichâmah chuan hlan an lo ni ta a ni. Chaw
eina dawhkânah pawh tih dân thar lâm ber leh lan ropui duhna chuan an huhâng \ha lo tak chu an
rawn lantîr a ni. Chaw hrisel lam pang chu a pahnihnaah an dah daih mai. Chaw chi hrang
tamtak chuan hun te, sum leh pai te leh hna tamtak te a khawhral tir a thil \ha engmah a thlen
miah si lo. Chaw ah chi 6 zet pawh buatsaih nimahsela hriselna tichhetu mai an ni si. Hmeichhia
leh mipa, chin chang hretute chuan thu leh entirna nên tunlai thil chîn thar hi an sawichhe ngam
tur a ni. I chaw ei duh zawng ringawt chu ngaihtuah tlem la, ―Ei tur aiin nunna chu a thupui
zawkin, silhfen aiin taksa chu a thupui zawk lo em ni<‖.
Tunlai hunah hian inchhûnglam vawngtu chuan a hun zawng zawng chu chhungkaw
hnathawh nân a hmang vek deuh thaw niin a lang. Chaw lam buatsaihna chu mâwl zawk nisela
chuan chhûngkaw hriselna atân a \ha zawk êm êm ang. He hna siam chawp- chaw lam
buaipuina tâwp nei lo hi awm ta lo sela chuan mi tamtak nunna chu pawhseiin a awm ang, mahse
kumtinin he maicham ah chuan mi sâng tamtak nunna chu hlanin a awm si a ni. Nu tamtak, chin
dân leh ei dân mawl tak nei ni sela chhûngkaw tan te, kohhran tân te leh khawvel tâna
malsawmna ni tur te chu thlanmual lamah an liam thuai thuai si \hin a ni.

Chaw Thlan Leh Buatsaihna A Pawimawh

Letter 72,1896
388. Chaw tamtak buatsaih chu a \ûl miah lo. Chaw chhe tak leh tlêmte buatsaih pawh a \ûl hek
lo.
(1870) 2T 367
389. Chaw châkna chu, tihkhawloh a ni loh chuan, fîmkhur taka chaw buatsaih chu tui ti takin ei
a ni ang tih hi a pawimawh a ni. Dân tlang puiin sa ei te, Butter te kan bânsan a, theichhang ur
sahdip te, thil thak lam te leh vawk hriak te pawh kan hnawl a, hêng hian kan pum a tinâ a,
hriselna pawh an ti chhia a, chuvangin kan ei hian engmah a tipawi lo tih ngaihdân hi kan nei
rêng rêng tur a ni lo.
(1905) T.R., p. 287
390. Châkzawng apiang ei zêl mai hi a dik lo, amaherawhchu chaw\ha leh a sâwngbâwl dân hi
ngaihthah tur a ni lo. Chaw ei hi a tui viau loh chuan taksain a hlâwkpui \ha thei lo. Ei tûr hi
fîmkhur taka thlan a, taima tak leh thiam taka buatsaih tur a ni.

89
 90

Tûk\huan Ngai Hlîr Chu

Letter 19C, 1892
391. Ka hna dang thawkte aiin ka chaw chhûmtu chu hlawh tam zawk ka pe ang.. Chu mi chuan
chaw chhum a thiam loh chuan, kan hriat tawh \hin angin, tûk\huan pawh chu a ngai reng ang –
Porridge (buhhâwp) te, chhang te, sauce (ei tura thil tak) te leh bawnghnute tlêm te nên. Hetiang
hlir mai ,zîng tina ei a, thla engemaw zat ei \hinte chuan, a ngai hlir ei leh hmuh chu an ning
hluah hluah mai dawn a ni. Hetiang hi in tawh ve hma loh chuan in hre thiam kher lovang. He
thil hian min tibuai hle a ni. He hmunah hian ei tur buatsaih turin lo kal tûr ni ta ila, heti hian ka
sawi ang, ―Chaw chhûm \hin tawh, mahnia ngaihtuah chhuak thiam, hrisel taka chaw mawl tak
chhum thiam leh ei châkawm taka buatsaih thiam min pe rawh u‖ tiin.

Zir La, Ti Nghâl Rawh

(1868) IT 681-685
392. Mi tamtakin chaw chhum hi tih tur ah an ngai lo, chuvangin \hataka chhum pawh an tum
lêm lo. Vawk hriak te, butter te leh sa te tel lo hian chaw hrisel, mâwl si hi awlsam takin a siam
theih a ni. Mâwl tak si, thiam takin a siam theih a ni. Hemi titur hian hmeichhia te chuan an
chhiar tur a ni a, an chhiar ang ngei chuan chhel takin an ti nghal zêl tur a ni. Hetianga titur hian
an peih loh avangin mi tamtakin an tawrh phah a ni. Chutiang mi te hnenah chuan hei hi ka sawi
a ni – ―I chakna muhil tawh te chu i kaih harh a hun ta e, chhiar tawh rawh, ― tiin. Mâwltea
chhum dân zir la, mahsela chaw hrisel leh tui ber mai si an ni tur a ni. Tui tih zawng ringawt leh
pum duh zawng ringawta ei siam hi a dik loh avangin chaw chhe tak pawh a dik tho tiin tuman
ngai suh se. Mi tamtak, damlohnaa tih chaklohvin an awm a,chaw chhum \ha tak, tam tawk leh
\hanna petu chaw te chu an mamawh a ni.

ZIRNA PÊNG PAWIMAWH TAK

Tui ti taka chaw chu ei a nih theih nân, kawng chi hrang hranga chaw hrisel chhum dân zirte
chuan sakhaw hna an thawk a ni. Nute chuan an fate chu chaw chhum dân an zirtîr ngei tur a ni.
Hetiang ang hna tluka pawimawh nula tan zirna peng dang engnge awm thei ang? Ei lam hian
nunna a khawih tel tlat a ni. Chaw chhia chhum hmin \hat loh chuan thisen siamtu khâwlte chu a
tihchauh avangin thisen a tikhawlo vek \hin a ni. Chaw chhum thiamna hi zirna pêng pawimawh
bera ngaih ni mawlh rawh se. Chaw chhum thiam lah hi an tlêm êm êm mai si a le.
Nula te lah hian chaw chhûmtu nih chu a tlâwm thlâk an ti tlat bawk si. Hetiang tûr hi a ni hauh
lo a sin. An thlir dân hi a dik miah lo mai. Hrisel taka chaw siam dân hi thiamna narân mai a ni
lo, a bik takin chhang hi.
Nute chuan an fate lehkhazirnaah he hna peng pawimawh tak hi an thlahthlam tlat mai.
Anmahni ringawtin he hna leh phurrit hi an phur a, an lo châu ta êm êm mai \hin; chutih lain
fanu chu mite tlawhin, la phiar in leh a nuam tih zâwng mai mai chhiarin a lo awm si. Hei hi
hmangaihna dik lo leh ngilneihna dik lo a ni. Nu chuan a fa chu hliam a tuar tir a ni ringawt mai
a, a dam chhûng a daih leh nghal vei nên. Nun phurrit a phurh hun a lo thlen pawhin phur turin a
tling hlawl lo a ni. Chutiang mi chuan engmah a ngaihtuah lovang a, phurritte pawh a phur duh
bawk hek lovang. Nu in ngaihtuahna phurrittak, tawlailirin buh a phur \euh ang mai hian, a
phurh lain a fate chuan mawhphurhna la duh lovin, a zâng thei ang berin an kal heih heih mai si
a. Fanu chuan ngilneilo nih chu a tum bik hauh lo, mahsela ngaihtuahna leh ngaihsakna a nei tlat
si lo; chutiang chu ni lo sela chuan a nu châu hmêl chu a hmu ang a, a hmêl a\anga tuarna lo lang
pawh a hmu bawk ang. A tih tur chu tive in, phurrit tam zâwk phurin a nu chu a chhâwk ang a, a
ti hahdam ngei ang; chuti a nih loh chuan a nu chu damlohna khumah hruaiin a awm anga,
thihna hial pawh a tuar mai thei dawn a ni.
Nute hian an fanute zirna kawngah hian engatinge an mit an tihdel a, an han ngaihthah tlat
reng mai le? Chhûngkaw hrang hrangte ka tlawh \hin a, ka rilru an ti hrehawm \hin hle mai; fanu
hrisel leh chak tak mai siin ngaihsakna leh phurrit nei miah lovin a rilru a tipaukhauh tlat a, nu
lahin phurrit nasa tak a phur reng mai si a ni. Inkhawmpui lian tak tak a awm châng lahin
chhûngkua te chu an \hian te nen an bâwr lûk mai a; nu chuan phurrit phurin engkim mai chu a
ngaihtuah vek mai a; chutih lain fanute chuan an \hiante an titipui tuam tuam a, an tlawh bâwk
nên. Hetiang ka hmuh chuan dik thei hian ka hre lova, \halaite hnenah chuan thawk ve turin ka
hrilh lo thei lo a ni. In nu châu tak chu chhâwk ve rawh u, \hiante awmkhâwmnaah hruai ve ula,
châwl ve in, \hian te chu hlimpui ve rawh se.
He thilah hian fanute chu an dem vek theih bik hauh loh ania. Nu pawhin tihdikloh a nei ve
theih tlat mai- Chhelna nên a fanu te chu chaw chhum dân a zirtîr lo. Chaw chhum dân an thiam
lo tih a hria a, a chhum tir ve duh tlat lo a lâwm. Amah vekin engkim mai chu tih a tum a, a
chauh phah \hin a ni. Nula \halai te chu chaw chhum dân nasatakin zirtîr tûr an ni asin. Engang
hmun leh hunah pawh awm sela thiltih dân chu an hre ngei ngei tur a ni. Zirna pêng mihring nun
khawih nghal vat mai thei a ni a, a bik takin duh lai ber te nun hi ngaihven êm êm tur a ni.
Nupui leh nu tamtak, zirna dik nei pha ve lo leh chaw chhum dan thiamna tlachham te chuan
nitin maiin an chhungkua te chu chaw chhum \hat loh an pe reng mai a, an pai\awihna khâwlte

90
 91

an ti chhia a, thisen \halo an lo nei a, natna hlauhawm takin an rawn bei chamchi mai si a, an lo
thihphah ta \hin a ni.

ZIRLAITE CHU FUIH RAWH

Kristian tleitir te leh hmeichhia te tân chuan sakhaw hna pawimawh tak a awm. A\\a a\anga
chhang thlum tui \ha tak siam zir vat mai hi a ni. Nu te chuan an fanute chu an naupan lai a\ang
in ei siamna hmun (choka) ah hruaisela, chaw chhum dân zirtîr rawh se. Nu chuan a fanu te chu
zirna tel lo chuan inchhûng enkawl dân an thiam vek a beisei thei lovang. Chhel takin,
hmangaihtakin a zirtîr ang a, hmêl hlim takin hna chu an rem tih dân ngei turin a kawhhmuh
anga, a remtihna thute chu a fah tur a ni. Vawihnih khat emaw vawithum lai pawh an tihsual in
hau mai suh. Beidawnna chuan anmahniah a thawk sa reng tawh a, ―E khai, engmah a ni lo, ka ti
thei thlâwt lo‖ ti tura thlêm an ni mai ang. Hei hi hauhna hun a ni miah lo. An duhna chu
tihchauhin a awm mai ang. Fuihna thu hlim tak leh beiseina thu te sawina hun chauh a la ni. ―E
khai pawi ti miah suh, zirlai mêk i la nih hi, tihsual te chu a awm \hin alâwm , bei leh rawh le. I
thil tihah hian i rilru nghat tlat la, fîmkhur takin ti la, i hlawhtling ngei ngei ang‖ tiin.
Nu tamtak ten he hna pêng hriatna pawimawhna hi an la hre chiang lo a ni. An fate zirtîrna
hna chu an thawk peih lova, an zirlaia an thiamlohna chu an dawhthei lova, anmahni veka tih an
duh zâwk ta mai \hin a ni. An fanu ten an beihnaah an thiam hman loh avangin an ân khum ta
mai \hin. ―Engmah i ni lo, engmah tih pawh i thiam lo. Mi \anpui a hnehin min tibuai mai mai
zâwk a ni‖ tiin an tir bo daih mai \hin a ni.
Chutiang chuan zirlaiten an beih hmasak ber a\angin hnar an han ni nghal thuai mai a; chu
chuan an tuina a ti dai a, an \hahnemngaihna pawh a tibo a ni. Beih leh pawh an hlau hlur tawh
mai; chaw chhum aiin puan \hui , in chhûng tih fai leh hna dang chu an thlang ta mai \hin a ni.
Hetah hian nu chuan a tidik lo hle a ni. Chheltakin a zirtîr zui zel tur a ni a, chutichuan zirlaite
chuan a tihin (practical) an ti nghal ang a, an thiam tial tial ang, an tih \han avangin an lo thiam
nâl thuai mai dawn a ni.

Rimâwi Aiin Eisiam Lam Zirlaite Hi A |ûl Zâwk

MS 95,1901
393. Mi \henkhatte chu hna mâwl tak nia min an ngaih- ‗Chaw chhum‘ hna thawk tura koh an ni
a. Chaw chhum dân thiamna hi thil tê tham a ni hauh lo mai. Chaw buatsaih thiamna hi thiamna
pawimawh ber te zînga pakhat, rimawilam zirna emaw incheina lam zirna emaw aia chunga
awm a ni. Hetia ka han sawi hian rimawi zirna emaw incheina lam zirna emaw hi ka hnualsuat
tihna a ni lova, an pawimawh ve tho a ni. Thil pawimawh zâwk tak chu chaw chhum dân
thiamna hi a ni- a hrisêlin a îtawm thei bawk si a. Hetiang thiamna hi thiamna dang zawng
zawng aiin a hlu bera ngaih tur a ni, nunna nên a inzawm tlat vangin. Ngaihvenna a chang tam
zâwk tûr a ni; thisen \ha siam turin taksa khâwl chuan chaw \ha a mamawh miau si a. Mipuite
hriselna bulpui leh innghahna chu chaw chhum \ha hna lama misonarite hnathawh hi a ni.
Chaw tui lo deuha buatsaihna chuan hriselna siam \hatna aiin siamchhiatna a thlen zâwk a ni.
Chaw chhum thiamna tlâkchhamna chu hriselna siam \hatna hmain thawidam hmasak tûr a ni.
Chaw chhumtu \ha hi an tlêm a ni. Chhungkuate tân chaw tui leh \ha an siam theih nân nu
tamtak te chuan chaw chhum dân an zir a \ul khawp mai.
Naupangte pawhin Rimâwi an zir hmain chaw chhum dân an zir hmasa tur a ni Chaw chhum
dân zirna chuan rimâwi a hnawl mai bik lo, chaw hrisel leh îtawm tak siam thiam chu rimâwi
zirna aiin a pawimawh zawk chauh a ni.
(1870) 2T 538, 539
394. I fanute chuan rimâwi an duh hle a ni thei e, hei hi a \ha vek e, chhûngkaw hlimna a belh
chhah thei a ni, mahsela chaw chhum thiam si lova rimâwi tum thiamna chu a hlu vak lo. I
fanuten anmahni chhungkua an din ve hunah chuan rimâwi tum thiamna leh incheithiamna
chuan an \hian ngaihsan berte hmaa chaw an hlui hunah zak taka an awm loh nan chaw tui tak
leh \ha tak an buatsaihnaah a \anpui loving. Nute u, in hna hi a zahawm teh asin. Ama ropuina
tur thlir rengin, \hahnemngai takin, chhel tak leh hmangaihtakin thawk rawh u; tunah leh nakinah
in fate \hatna tur a ni ang a, Pathian ropuina tur chu in thlir reng theih Amah ngei chuan
malsawm che u rawh se.
Chaw Chhum Dân Thurûkte Chu Zirtîr Rawh U
(1870) 2T 537, 538
395. In fate hnena chaw chhum dân zirtîr hi thlahthlam miah suh u. Hetianga in tih phawt chuan
an sakhaw zirlaiah dân tluanghrui pawimawh tak chu in zam tlat dawn tihna a ni. Taksa lam chan
chin zirlaite in pêk hunah leh mawl taka chaw ei siam dân in zirtîr hunah zirna lama pêng
pawimawh ber lungphûm chu thiamna nên inphûm dawn a ni. Chhang zâng \ha tak siam tur
chuan thiamna a mamawh a ni. Chaw chhum \ha hi sakhaw hna pawimawh tak a ni, chaw chhum
dân zir ngaihsak lo leh mawl lutuk te sakhua hi ka zawt fo \hîn.
Chaw chhum \halo chuan mi sâng tamtak te nunna chakna te chu a tibo tial tial \hin. Chaw ei
dawhkana chhang rit tak , thûr \iau bawk si leh chaw dang a behbâwmte nena ei chu hriselna leh
nunna atân te a hlauhawm a ni. Nu te u, rimâwi lam zirna in fanute hnena pek in tum ai khan

91
 92

nunna leh hriselna nêna inzawm tlat zirna pêng dangte chu zirtîr zawk rawh u. Chhum dân
thurûk zawng zawngte chu zirtîr rawh u. Hei hi an zirlaia tel ve tlat, Kristiante an lo nihna tura
thil \ul chu a ni tih lantîr rawh u. Chaw chu hrisel tak leh tui taka buatsaih a nih loh chuan thisen
\haah a lo chang thei lovang a, taksa ral zel ai a rawn luah thei lovang.

BUNG—15
CHAW HRISÊLTE LEH EI TUR ZAWRHNAA THIANGHLIMNA
CHAW HRISÊLTE LEH EI TUR ZAWRHNAA THIANGHLIMNA
Vanlam Petu A\angin.
(1902) 7T 124,126
396. Inneihna ruaia uain tihpun leh mipui sâng tamtak ei tur pêknaa LALPA thilmak tihte a\ang
khan zirlai pawimawh ber maite chu kan zir thei a ni. Ei tur hrisel hna hi mamawh phuhrûk nana
LALPA hmanruate zînga pakhat a ni. Ei tur chaw zawng zawng vanlam a\anga rawn petu chuan,
eng hun leh eng hmun atân pawha chaw \haberte buatsaih naah hian a mîte chu engmah hre lovin
A hnut chhiah mai lovang.

Vân Châw (Manna) Ang Turin

(1902) 7T 124, 126
397. Nizan khan ka hmaah thil tamtak an lo lang a. Chaw hrisel siam leh hralh thuah hian
fîmkhur tak leh \awng\ai a ngaihtuah ngai a awm a ni.
Chaw hrisel leh tui buatsaih dân hriatna hi dik taka hman an nih dawn phawt chuan hmun
tamtakah LALPAN mi tamtakte hnenah chu hriatna chu A pe ngei ngei ang. Ransate hi an lo hrisel
lo tial tial a, hun rei lo teah Seventh-day Adventist-te bâkah mi tamtakin sa ei hi an lo bânsan
thuai ang.
A hmei a pate hian sa ei an mamawh loh nân chaw hrisel leh chakna petu chawte chu
buatsaih tur a ni.
Nunna petu leh natna thlen lo chaw—thei te, fang nei te leh thlaite chawhpawlh a siam tûrin
khawvel pumpuiah LALPAN mi tamtak a zirtîr ang. Chaw hriselte siam dân la hmu ngai lote
pawhin tunah chuan dâwrah hmuh tûrin an awm tawh a, thiam takin an thawk ang a, lei rah
chhuah te chuan an siam ve thei tawh ang, hêng leirah chhuah te hman leh siam thuah hian êng
chu pêk an ni bawk ang. Tihdân tur chu LALPAN a entir dawn a ni.
Khawvel hmun khata A mite hnena thiamna leh hriatthiamna petu chuan khawvel hmun
dangahte pawh A mîte chu thiamna leh hriatthiamna A pe ang. Ram pakhata chaw tamtakte chu
a duh ve ram dangten an hman ve theih nân buatsaih tur a ni. Israel fate châwm nana vân a\anga
Pathianin Manna A pêk ang khan, tunah hian heng rama thlai thar chhuahte chu sa ai awh turin
siam dân tur thiamna leh finna A mîte hnenah A pe ang.
Letter 25,1902
398. Vân a\anga Israel fate tâna manna petu Pathian kha A la nungin ro A la rêl reng a ni. Chaw
hrisêl siam dân thiamna leh hriatthiamna A pe ang. Chaw hrisêl buatsaihnaah chuan A mîte chu
A kaihruai ang. Chutiang chaw chu, an mawhphurhna hmasaber an mahni chhûngkaw tân mai ni
lovin, miretheite \anpui nân pawh an buatsaih theih hi LALPAN A duh dân a ni e. Krista
thilphalna ang kha an lantîr ve tur a ni a; Pathian aiawhtute an ni tih hre rengin, an neih zawng
zawngte pawh Ama thil thlâwn pêk vek an ni tih an hre bawk tur a ni.

Hriatna Pathian Pêk Chu

MS 96,1905
399. LALPAN chaw siam\hatna hriatna chu Pathian mite hnenah A pe tawh ngei ang. Kan
sikulahte hian zirna pêng pawimawh tak a ni si a. Hmun tharah te thutak zirtîr an nih phawt
chuan chaw chhum dân hrisel chu an zirtîr tel ve ngei tûr a ni. Sa tel lova an nun theih dân chu
mite hnenah an zirtîr tûr a ni. Mâwl taka nun dân chu zirtîr rawh u. Mîten theirahte leh fangneite
a\anga chaw mâwl zâwk leh senso tlêm zawk an siam theihna turin LALPAN a lo thawh pui tawh
a, a la thawhpui reng zêl bawk a ni. Mi tamtakte chuan hetiang chaw man to takte chu an tlin lo
mai thei a mahsela chaw chhe tak an ei chu a \ul chuang lo. Thlalêra mi sâng tamtak vân a\anga
chhang petu chuan chaw, mâwl tui tak si siam dân hriatna chu tuna Amite hnênah pawh hian a
pe ang.
MS 156,1901.
400. Tunlai atâna thudik la hre ngai lo te hnena thuchahte chu sawi anih hunah chuan, an ei leh
inah siam\hatna ropui tak chu an nei ve ngei tur a ni. Sa ei hian zu châkna a siam avang leh
taksa khâwlte chu natnaa a khah tir avangin sa ei hi an bânsan tir ngei tur a ni. Sa ei hian taksa,
rilru leh thlarau lam chaknate chu a ti chak lo a ni. Sa ei te, vaihlo te leh zû in te hian ransate
châkna ang chu a ti chhuak a ni. Mihring hi a thil ei dân zir zela lo awm a ni si a. Sa aiawh turin
leilung rah chhuah te chaw atâna buatsaih dân an hriat theih nân LALPAN A mîte chu finna a pe
ang. Theipilsak te, fangnei te leh theirahte chawhpawlh a, tui tak leh thiam taka siam chuan

92
 93

ringlomite chu a hip hle dawn a ni. Amaherawhchu, ngaia neihte anga theipilsak telh tam lutuk
hi chu chin loh tur a ni.
Chaw Hrisêl, Mâwlsi Leh Awlsam Buatsaih Chu
MS 78,1902
401. Hriselna chaw chungchang thua LALPAN zirtîrna min pêk chu ka unaute hnênah tunah hian
ka pe tur a ni. Mi tamtak chuan hriselna chaw te hi mihring tih chhuah emaw an ti a, mahse A
mite hnêna malsawmna ni tûra Pathian tih chhuah a ni zâwk. Hriselna chaw buatsaihna chu
Pathian ta a ni a, mimal hlâwkna tura sûm hnâr siamna tur a ni lo. Israel fate tâna manna pêk a
nih ang chiah khan chaw chung chânga Pathianin a pêk, êng leh A la pêk chhun zawm zel tur
chu tunlaia A mite tân a ni ve a ni. Manna chu vân a\anga lo tla a ni a, mite chu chhar khâwm a
ei atana buatsaih tûr a ni. Chutichuan khawvêl ram hrang hrang ah, LALPÂ mite hnênah êng chu
pêk a ni ang a, heng ramah te hian chaw hrisêl te chu buatsaih an ni ang.
Pathianin a pek tur rem hriatna leh hmangchâng hriatna chu kohhran tina member te chuan an
hmang \angkai tur a ni.
Miten sa ei thuah chhuanlam an siam lohva sa aiawh tur, chaw hrisêl mâwl awlsam taka siam
theih chu an buatsaih thiam nân LALPAN thiamna leh hriatthiamna chu A pe dawn a ni.
Chutiang chaw te siam dan hre tawh te chuan mahni hmasial miah lovin an hriatnate chu an
hmang tur a ni. An unau rethei zâwk te chu an pui tur a ni. Siam chhuaktu leh eitu an ni tur a ni.
Hmun tamtakah chaw hrisêl te chu siam nise tih hi Pathian tum dân chu a ni. Thu tak pawm
tute chu chaw mâwl tak te siam thiam tura zirtîr tûr te an ni. Nunna atâna thil pawimawhte nei zo
lova tuar mai turin mirethei te chu LALPAN a phal lo. LALPAN khawvêl hmun hrang hranga A
mîte chu finna dil tûrin a ko va, finna A pêk chu dik taka hmang turin A ti nghal bawk a ni.
Beiseina nei lo leh beidawnna nei turin tih kan ni lo. Midangte ti-êng tura theih tâwp chhuah tûr
kan ni zâwk a ni.
Mâwl Zâwk Leh Sên Tlêm Zâwk
(1902) 7T 127, 128
402. Kawng tamtakah kan thil siamnate a\anga chaw hrisel kan thawn chhuahah te hian siam
\hat theihte an la awm a ni. Chaw mawl tak leh senso tlêm bawk si buatsaihna ah hian LALPAN A
chhiahhlawhte chu A zirtîr ang. An unaute nêna an inrem a, A thurawn ang zela an kal chuan he
thilah hian A zirtîr tûr tamtak an awm a ni.
MS 75,1906
403. Sênso tlêm leh hrisel taka chaw te chu buatsaih a nih chuan kan tum ber chu a hlawh tling
ngei ang. Fang nei chi te leh theite chu senso tlêm thei ang ber kawngin tih chhuah tur a ni. Kan
mamawhte min pe turin hêng zawng zawngte hi a thlâwnin Pathian in min pe a ni. Senso tamtaka
chaw buatsaih a nih chuan hriselna neih ngei a nih tûr hi a chiang thei lo. Theirah te, fangneite
leh thlaite a\anga mâwlte a chaw buatsaih a nih chuan hriselna \ha kan nei thei ang.
(1902) 7T 125, 126
404. Chaw mâwl, sênso tlêm leh hrisel taka buatsaih hi kan finna chu a ni. Kan mite tamtak hi
mi rethei an ni a, mi rethei te pawhin an lei ve theih tûr chaw hrisêl tak te chu siam tur a ni.
Hmun tinah kan chaw hrisel leh tlâwm site chu mirethei berte pawhin an ei ve theih nân kan
buatsaih sak ve tur a ni tih hi LALPA remruatna a ni e. Hmun tamtakah hetiang chaw siamnate hi
din tur a ni.
Hmun pakhata hnathawhna atâna malsawmna chu hmun dang, pawisa vânna hmun leh
harsatna hmun atân pawh malsawmna a ni ve ngei tur a ni.
Pathian chuan A mîte tân hna chu a la thawk reng a ni. Sum hnâr nei lova an awm hi a duh
lo. A tira mihring tâna chaw a pêk ang ngei kha a rawn pe leh mêk a nih hi. An chaw tûr pawh
Amahin A pêk thilte a\anga siam tur a ni. Chûng thil te chu a tlângpui thuin thei te, fangnei te leh
pilsak chite an ni a, zung nei thilte pawh hman tur an ni bawk.

|âm A Lo Nasa Zêl Anga, Chawte Pawh A Mâwl Thei Ang Ber Tur A Ni
MS 14,1901
405. Chaw chung chang hian a famkimna a la thleng rih lo. Thil tamtak zir tur a la awm. Chaw
thar chhuah tûr pawimawh tak, la thar chhuah si lohte an la awm a, LALPAN khawvel pumpuia A
mite rilru in chûng thilte chu lo lâwmin, lo pawm sela a duh a ni.
|âmna te, tlak chhamnate leh mangannate an lo pung zêl ang a, chaw hrisel thar chhuahte
chu mawl taka buatsaih tur a ni. He hna thawktute chuan Zirtîrtu Ropua A mîte hmangaihtu, an
\hatna tur thlir rengtu chanchin chu an zir reng tur a ni.

Inrenchemna Lama Krista Zirtîrna

Letter 27,1902
406. He hnaah hian fîmkhurna tur tamtak a awm a ni. Lei a\anga thar chhuah hriselna atâna \ha
te chu an hrisel ngei em tih fiah a, a sên tlêm thei ang bera siam tum tur a ni.
Chaw lam hna hi \ha hnem ngai taka \awng\aina nêna beih tur a ni. Mîte chuan chaw hrisêl
tak te an buatsaih theih nân Pathian hnenah finna chu an dil tûr a ni. Chhangper panga leh sangha
pahnih leka mipui sangnga hraitu chuan tûnah pawh hian A fate mamawhte chu a pe ang. He

93
 94

thilmak ropui tak Kristan a tih zawh hnu hian inrenchem dan zirlai A pe nghal a ni. Mipuite A
hrai tlai chuan, ―Engmah hloh a awm loh nân ei bang nâwi chu rût fai vek rawh u‖ a ti a ni. ―Ei
bang nâwi chu an rût fai vek a, bâwmrang sawmpahnih lai a tling a ni.‖

Tualchhûnga Thilthar Chhuah Chawte Ram Hrang Hrangah

MS 40,1902
407. Hmun hrang hranga mi tamtak hnenah chaw hrisel chung chângah LALPAN finna A pe ang.
Thlalêrah pawh chaw eina dawhkân a pharh thei a ni. Hriselna siam \hat tumtu kan kohhrante
chuan chaw hriselte chu an buatsaih tur a ni. Amaherawhchu hetianga an tih lai hian \henkhatte
chuan kan ei leh barah rawn inrawlh suh u an lo ti ve thung bawk si a ni. Amaherawhchu heng
chaw te buatsaihna tura finna petu chu tunge ni? Vân Pathian ngei chu a ni. Chaw hrisel buatsaih
naah hian ram hrang hranga A mîte hnenah chu Pathian bawk chuan finna A pe ang. Kan mîte
chuan an chênna ram ngeiahte chuan theirah te, fang nei te leh thil zung te chu a mâwl thei ang
leh senso tlêm thei ang berin an buatsaih \hin tur a ni. Ram hrang hrangah miretheite leh
keimahni chhûngkuate ngei tân pawha \hatna turin chaw hriselte chu siam tur a ni.
Pathianin thuchah min pêk chu ramdanga chêngte chuan America a\anga chaw hriselte chu
an innghah nân leh rinchhan ber atân an hmang tur a ni lo tih hi a ni. Heng chaw te hi a thawn
man a to êm êm mai a, mihausate angin, miretheite LALPA hmuha mi hlu tak ve thote chuan, an
tlin ve dâwn si lo.
Chaw hrisel te hi Pathian siam chhuah an ni a, ram danga kal chhuak a mite chu A zirtîr ang
a, anni chuan lei rah chhuahte chawhpawlh a chaw mâwl senso tlêm si leh chaw hrisel te chu an
buatsaihpui dawn a ni. Pathian a\anga finna an zawn phawt chuan heng thil thar chhuahte hman
dân leh ruahman dânte chu A zirtîr zel ang. ― Khap miah suh u‖ tih hi sawi tura zirtîr ka ni.

Hriselna Siam\hat Hmasâwn Zêlnaah Hrisêlna Chawte Hi Sawi Hmasak Phawt Tur
Letter 98,1901
408. In hnathawhna hmunah chuan hrisêlna chaw te buatsaihnaah hian zirtur tamtak a awm a ni.
Chaw hrisel takte nimahsela a sênso tlêm thei ang ber siam tur a ni. Mi retheite hnênah chuan
hriselna chanchin \ha hi puan tur a ni. Hêng chaw buatsaihnaah te hian thu tak pawmtute chuan
an hna pangngai te pawh an hloh phah mai thei a, ei zawnna an hmuh na kawngte an lo in hawng
dawn a ni. Mîten anmahni tân ngei chaw hrisel te chu an buatsaih ve theih nân Pathian in a pêk
chaw hriselte chu siam tur a ni. Chutichuan hriselna siam \hatna thupuite chu kan zirtîr thei ang
a, a ngaithlatute chuan hêng thute hi an lo hrethiam tawh ang a, an lo pawm tawh ang.
Amaherawhchu hriselna siam \hatna chaw te hi sawi thiam hma loh chuan ei leh in thuah hian
hriselna siam \hatna dinhmun sâng ber mai chu zalên taka sawi mai thei kan la ni rih lo a ni.
1902) 7T 132
409. Thudik puanna apiangah chaw hrisel buatsaih dân hi zirtîr zêl tur a ni. Ram tinah awlsam
taka neih theih ei tur te chu thiam taka hman a nih theih nan mipuite chu zirtîr zêl ni se tih hi
Pathian duh dân chu a ni. Zirtîrtu thiam takte chuan mipuite hnenah an thil thar chhuahte chu a
hlâwk thei ang bera an hman theih nan an entîr tûr a ni. Chutiang chuan miretheite leh awm thei
deuh zâwkte pawhin hrisêl taka nundân an lo zir ve thei ang.

Bâwlhloah Theipilsak A Tlêm Thei Ang Ber Hman

Letter 188, 1901
410. LALPAN khawvêl hmun tina mîte hi an awmna hmun \heuha lei thil thar chhuah te hman
dân thiam vek sela A duh a ni. Hmun tina thlai thar chhuah te chu ngun tak leh fîmkhur taka zir
leh en dik ni sela, ei tur lam thil te chu mâwl taka siam pawlh theih a ni em tih te leh a siam man
leh a thawn vêl man te pawh a tlêm thei ang em tih te nên. He thil ti hlawhtling tur hian mi
zawng zawngin LALPA enkawlna hnuaiah an theihtâwpin thawk rawh se. Mi thiam takten an
chawhpawlh thiam chaw man tamtak te chu an awm a, mahsela a senso tam thei ang bera
buatsaih ei chu a \ulna a awm kher lo a ni.
Kum thum kal taah khan lehkha thawn ka hmu a, ―Theipilsak chi chaw chu ka ei thei lo, ka
pumin a ngeih hlawl lo‖ tiin. Tichuan siamdân chi tamtak ka hmaah an lo lang a; pakhat chu
theipilsak te nêna chawhpawlh chi leh inrem tak a awm a, mahsela pawlh tam miah loh tur a ni.
Chawhpawlh dan tur chu theipilsak chi chu hmun sâwma \hena hmun khat a\anga hmun ruka
\hena hmun khat telh ve chauh tur a ni. Hetiang hian kan siam chhin a, kan hlawhtling khawp
mai.
BISCUIT THLUM
Thildangte pawh sawi a ni a. Pakhat chu Biscuit thlum hi a ni. Mi \henkhatin an duh avang
chauhin siam an ni a, tin, mi tamtakin an ei miah loh tur an nei \ûn mai. Siam \hat tur tamtak an
la awm a ni. Pathianin Amah thawhpuitute chu A \anpui zel ang.
(1902) 7T 126
411. Kan Hriselna Chanchinbute a chhum pawlh dân tur buatsaih tute chuan fîmkhur takin an
ziak tur a ni. Tûna a bik taka ei tur buatsaih te pawh hi siam \hat theih te an la ni a, hman dân
tûra kan ruahmanna te pawh tih danglam tûr an ni. |henkhatte chuan theipilsak chite hi an

94
 95

hmang tam lutuk a ni. Mi tamtakin lehkha min rawn thawn a, ―Theipilsak chi chaw ka ei thei tlat
lo; sa aiah engnge ka ei tâk ang le?‖ tiin. Zan khat chu mi \henkhat awm khawmte hmaa ding
angin ka inhria a, an chaw ei tur siamnaah theipilsak chi an hmang tam lutuk a, an pumin a zo
lova, tlêm zâwk deuh an hman chuan an \hat zâwk dân tur te ka lo hrilh a ni.

Camp Meetings-a Chaw Zawrhna Hrisêl

(1902) 7T 41
412. Kan Camp Meeting-ahte hian miretheite pawhin chaw \ha tak, a tlâwm thei ang bera an
hmuh theih nan remchâng siam tûr a ni. Chaw zawrhnate siamin chaw hrisêl takte buatsaih a, a
îtawm thei ang bera pêk tûr a ni. Hei hian ringtu ni ve lote tân pawh zirna \ha tak a ni ang tih a
lantîr ang. He hna pêng pakhat hi camp meeting hnaa tel ve lo a ni tiin tuman ngai suh se.
Pathian hna pêng tinte hi an inzawm khâwm vek a, inremna famkim nên hma an sawn zel tur a
ni.
MS 79,1900
413. Kan khawpuiahte hian hnathawktu phûr takte chuan misonari hna pêng tamtakte chu an
thawk mêk zêl a ni. Chaw zawrhna hrisel tak te chu din an ni ang. Amaherawhchu he hna hi
fîmkhur taka thawh tur a ni. Hêng chaw zawrhnaa thawktute chuan chaw tui leh hrisêl an
buatsaih thiam nân an inenfiah reng tur a ni. Chaw zawrhna hrisel tinte chu a thawktute tân zirna
sikul a ni reng tûr a ni. Khawpui lianah te chuan hmun te zawk te aiin he hna pêng hi thawh uar
zâwk tûr a ni. Mahsela kohhran sikul leh kohhran puitling awmna apiangah chuan hrisêlna
siam\hatna dân anga nung duh te tân chaw mâwl leh hrisel buatsaih dân chu zirtîr zêl ni rawh se.
Kan misonarite thawhna hmun apiangah pawh he hna hi thawh theih a ni.

Chaw Zawrhna Dâwrten Thurin Bulpui Târlang Se

Letter 201,1902
414. Thil eng eng emaw tih chhuah thar hlauhawm lêm lova lang si, thurin bulpuite nêna inrem
lo, chaw zawrhna hmunah hian an awm loh nân in vên reng in mamawh a ni. An damchhûng
nuna duh ang ang lo ei leh in tawh \hin te chuan, vawilehkhata chaw hrisel, mâwl leh îtawm
siam dân chu an hriatthiam vek nghal kan beisei tur a ni lo. Damdawi in leh chaw zawrhna hrisel
tin te chuan hei hi an zirtîr \heuh tûr a ni.
Thurin bul dik tak te kan pênsan duh loh avanga duhsaktute an tlêm phah dawn anih chuan,
duh leh tlêm mai rawhse. Kan chaw zawrhnaah chuan thuthang dik leh dik lo te pawh awm \hin
mahsela LALPA kawng chu kan zawh tlat mai tûr a ni.
Kan damdawi inahte leh chaw zawrhnaahte thil dikah chuan kan din tlat theih nân leh thil dik
lote, thurin bulpuite nêna inrem lo chu kan lâk luh loh nan, ka lehkhathawnahte khan hengte hi
ka ziak a ni.
Thil Chi Hrang Chawhpawlh Dûm Loh
Letter 271,1905
415. Khawpui liana kan chaw zawrhna zawng zawngahte hian chaw chi hrang hrang tamtak kan
chawhpawlh lutuk ang tih a hlauh awm a. Chaw vawikhat eiah thil chi hrang tamtak ei pawlh
anih avangin pum in a tûar \hin. Tlâwmtea khawsakna hi hriselna siam\hatna chi khat a ni. Kan
hnathawh hian kan hming\hatna chu a titâwp ang tih a hlauhthawnawm a ni.
Hrisêlna siam\hatna hna kan thawh dawn chuan kan ei leh inah kan insûm ang a, zawi
muanga eiin, chaw vawi khat eiah chi hrang tlêm tê chauh kan ei a \ûl ang. He zirtîrna kan sawi
nawn fo a ngai. Chaw vawi khat eiah chi hrang tamtak ei a nih chuan hrisêlna siam\hatna dân
nên chuan a inrem lo a. Thlarau tâna chaw pêk hna hi sakhaw rawngbawlna chi khat a ni tih hi
kan theih nghilh ngai tur a ni lo. Hei hi thildang zawng aiin a mamawh zâwk a ni.

Chaw Zawrhna Hrisêl Hnathawh Chu

(1902) 7T 55
416. Brooklyn-ah hian sa tel lo chaw zawrhna kan neih avangin kan duh tawk mai tûr a ni lo tih
hriattîr ka ni a, khawpui hmun dangah te pawh kan din ve tur a ni. Greater New York hmun
\henkhata chêngte chuan he khawpui ropui tak hmun dangahte chuan enge awm tih an hre phâk
lo. Hmun hrang hranga chaw dâwra eite chuan hriselna siam\hatna chu an lo hriat phah ang.
Vawikhat rinna an lo nghah tawh chuan Pathian thudik thuchah chu pawm mai turin an lo inpeih
tawh mai dawn a ni.
Kan khawpui lianah te hian Damdawi lam misonari hna hi kenkawh a nih chuan, chaw
chhumna sikulte hi neih tur a ni a; zirna lam misonari hna hi chak taka kalpui a nihna hmunah
chuan chaw zawrhna hrisêl lam pang hi siam ve zêl tur a ni bawk, chu chuan chaw thlan dân \ha
leh hrisel siam dân a taka kawhhmuhna a pe ang.
(1902)7T 115
417. Kan khawpuite tân hian LALPAN thuchah a nei, he thuchah hi kan camp meeting-ah te,
effort-naahte leh kan lehkhabu a\angtein kan puang chhuak tur a ni. Hei bâkah hian khawpuiah
te chuan chaw hrisel zawrhna dawr te siam tur a ni a, chûngte hmang chuan insûmna thuchah hi
puan darh tur a ni. Kan chaw dâwrte hmanruaa hmangin inkhawmnate buatsaih tûr a ni. A

95
 96

theihna hmun a piangah, pindan buatsaih ni sela, chutah chuan duhsaktute chu hriselna thu leh
Kristian te insûmna chanchin sawi tura sawm nisela; chumi hmunah chuan chaw hrisel buatsaih
dan leh thil pawimawh dangte zirtîrna an dawng thei ang. Hêng inkhawmnaahte hian \awng\aina
te, hla saknate leh thusawinate an awm ang; hriselna leh insûmna thu te chauh ni lovin Bible thu
dangte pawh a rem apiang sawi ni bawk se. Mipuite hnêna taksa lam hriselna vawn dân zirtîr an
nih hnuah chuan lalram chanchin \ha chite chu tuhna hun remchâng tamtak a lo awm ang.

Chaw Hrisêl Hnain A Tum Ber Chu

MS 10,1906
418. Krista Chanchin |ha mipuite hnena \ha taka puan a nih hunah chuan chaw hrisel hna chu
hlâwk taka thawh a ni thei tawh ang. Amaherawhchu taksa lam mamawh chaw chauh pêk a, thil
pawimawh zawk pe lova thil tih a ni mai ang tih hi a hlauhawm zia uar takin ka sawi duh a ni.
Hun tamtak sêng a, mîte talent tamtak hmanga chaw siamna lam ringawt buaipui a, mipuite
nunna chhang pe tûra beihna bîk a awm si loh chuan tihsualna nasa tak a ni ang. Chatuan nunna
kawng tihlanna hi thupui bera neih a nih loh chuan hlauhawm nasa takin chu hna chu a tikhaw lo
mai dâwn a ni.
BUNG—16
DAMDAWI IN CHÂW

DAMDAWI IN CHÂW
Awmze Neia Enkawlna Leh Chaw |ha
MS 50,1905
419. Damlo enkawlna tur inte siam tur a ni, chutah chuan Pathian \ih mi, damdawi lam
misonari-te enkawlna hnuaiah natna tuarte chu dah an ni ang a, damdawi ruih theih chî tel lova
enkawl tûr an ni. Hêng inahte hian ei leh in lama chindân \ha lo avânga mahni chunga natna
thlentute an lo kal ang a, chaw tlâwm, hrisêl leh tui sîte chu pêk tûr an ni. Chawa ril\amna a awm
tûr a ni lo. Chaw chu ei châk âwm tak a nih theih nân chaw hriselte chu siam tûr a ni.
MS 44, 1896
420. Leilung thil siamte hmanga natnate tih damna tur damdawi in sak kan duh a ni, chutah
chuan an dam loh huna anmahni an inenkawl dân tûr zirtîr an ni thei ang, chaw hrisel ei dân tûr
tâwkte an zir anga, ruih theih thil rêng rêng; thingpui tak te, coffee te, zû te, leh mi titho thut thei
chi rêng rêng chîng lo tura zirtîr an ni ang a, ran thi sa ei lo tura hrilh an ni bawk ang.

Doctorte, Eisiamtûte Leh Nurse-te Mawhphurhna

Letter 112,1909
421. Chaw hrisêl, taksa khâwlte tibuai lo tûr zâwnga siam hi doctor-te tih tur a ni.
MS 93,1901
422. Doctor-te chuan mawhphurhna sâng tak din hmunah an awm a ni tih hriain, \awng\aia
invêng tûr an ni. Damlote tâna \ha ber tûr chaw an chawh tûr a ni. Chaw \ha chuan thisen \ha
siamin, hmun pawimawh ber a luah tih hre reng chungin, he chaw hi a buatsaih tûr a ni.
(1905) T.R., p. 209
423. Enkawltu tih tûr pawimawh tak pakhat chu damlo ei tur ngaihtuah ngun hi a ni. Damlo
chuan taksa châwmna \ha a tlâkchham vanga a tuar emaw, chau taka a awm emaw kan phal tur a
ni lo. A leh lamah thung chuan, a ei lutuk avanga a pai\awihna khâwl chak loh phah tûr pawh a
ni hek lo. Ei tur tui tak siam leh pêk thuah fîmkhur hle tûr a ni, damlo mamawh chi leh a
mamawh zât ngaihtuah thiam tur a ni.

Damlote Duhzâwng Leh Nawmna Ngaihtuah Rawh

Letter 213,1902
424. Damlote chu chaw hrisel tam tâwk leh tui buatsaih sak tur an ni a, sa ei châkna thlêmna an
tawh loh nân a tui hnai thei ang bera siam tûr a ni. Chawte chu hriselna siam \hatna hman tûr a
ni. Chawte chu hriselna siam \hatna hmanruaah siam theih a ni ang. Damlote hnêna chaw chi
hrang pek turah hian fîmkhur hle tur a ni. Chaw inchawih tâwk tûr hriat hi a hlu hle a ni, Pathian
a\anga finna lo thleng anga lo lawm tur a ni. Damdawi ina thawktute chuan damlote tâna
nawmna leh hriselna an ngaihtuah a ni tih an hriat theih nan chaw ei hun darkar te chu fel taka
ruat tur a ni. Chutichuan an hâwn hunah pawh ngaihdân dik lo dawidim chu an hawpui lovang.
Damloten chaw ei hunte hi dân tihdanglam theih loh ang mai a siam a ni bur mai an tih loh nân
fîmkhur taka chaw ei hun darkarte hi siam tûr a ni.
Damdawi ina vawi thumna chaw pêk a nih hnu chuan miten hei hi damdawi ina awm an duh
lohna chhan tih i hriat chuan i tih tûr chu a chiang sa mai. Mi \henkhatten ni khata chaw vawi
hnih an \hat pui zawk laiin \henkhatte chuan tlêm tlêm a ei a, ni khata vawi thum ei an mamawh
tlat bawk si tih hi kan hre reng tûr a ni. Thahrui leh tihrâwl chakna turin chaw tam tâwk ei tur a
ni. Kan chaw ei a\ang hian rilru pawhin chakna a lo hmu a ni tih pawh hi kan hre reng tur a ni.

96
 97

Damdawi hmanga misonari hna thawktûte hna pakhat, damdawi ina thawktute pawhin an thawh
ngei tur chu chaw hrisel hlutna hriattîr hi a ni.
Kan damdawi inahte chuan thingpui tak te, coffee te leh sâ te chu pêk loh tûr tih hi a dik a ni.
Mi tamtak tân chuan hei hi thil harsa a tling. Thil thlâk danglam te, entîrnan, ni khata chaw ei zât
tur leh thlâk danglamte hi \hen khat tân chuan thil \ha aiin thil hlauhawm zâwk a thlen thei a ni.

|ûl Tak A Nih Chauhin Chîndân Leh Hnam Dânte Thlâk Tûr
Letter 213,1902
425. He damdawi ina thawkte chuan damlo te chu an nihna anga enkawl phawt mai tur a ni tih
hi Pathianin a duhdân a ni tih an hre reng sela. Tun hun atâna thutak ropui tak mai chu Pathianin
puang turin min duh a ni; chuvangin damdawi ina lo kalte leh damlote chu a \ul hle loh chuan an
chin \han dân leh an hnam dânte chu thlaksak nghal mai kan tum tûr a ni lo. Hêng mi tamtakte hi
kâr tlêmte chauh awm tûrin he chawlh hmunah hian an lo kal a. He hun rei lote chhûnga an chaw
ei hun thlaktîr luih tum a nih mai chuan an tân a nuam lo êm êm mai dawn a. Hetia in tih luih
nghal mai chuan, in han enchhin ang a, in tisual a ni tih in hmu mai ang. Damlote lo chin \han
dânte chu in theih dân ang angin han \awmpui ve phawt mai ula; an chin \han dân in thlâk a
hlâwkna bik engmah hmuh a nih si loh chuan thlâk sak kher lo mai rawh u.
He damdawi in boruak hi a hlimawmin, mahni in ang maia an ngaih theihna tûr leh, an
tlângnêl ve theihna turin kan siam tûr a ni. Enkawl tûra lo kalte chuan mahni chênna \hin ang
maia an ngaih theih nân lo enkawl tur a ni. Chaw chungchanga thlâk danglam thutna chuan
anmahni a tinuam lo hle mai dawn a ni. An chin \han dan tih buai anih chuan an buai nasa mai
dawn a ni. An rilru a lo buai ang a, an awmdân pangngai a lo danglam anga, malsâwmna an
dawn tûr ang pawh chu an hmu dawn lo a ni. An chin \han dân tih danglam a lo \ûl tâkah chuan,
tih dang lamna chu nawm lohna aia malsâwmnaa an lo thlir zâwk theih nân fîmkhur tak leh
nuam awm takin tih danglam tur a ni.
In dân siam te chu a nihna ang takin kal pui ula, thil engkim chiang taka la hmu ve rih lo te
pawhin an lo hre thiam ve chhawm zêl dawn a ni. Damdawi in a hrisêlna \ha zâwk neih beiseia
lo kal te chuan an chungah dân mumal nei lo leh duh ang anga dân zawmtir bur mai tur an nih
loh zia hi an hriat theih nan, thil thar leh thutak, mi tidanglam thei chu an nunah neih tir tum
zawk tûr a ni. An duh thlan ni miah lo, kawng zawh luih tir an nih loh dân chu hriat thiam tir tûr
a ni.

Ei Leh In Thlâk Danglam–Zawi Zawia Tih Tûr

Letter 331,1904
426. Zân hun a lo ni a, in pahniha hnenah hian thil engemaw te sawi tûr ka nei. Zalên takin in
hnenah ka sawi a; khawvel a\anga damdawi in a lo kal te hnêna ei leh in tûr pek thuah in
ngaihdân in thlâk a ngai ang. Heng mite hi \ha lo taka chaw man tamtak ei \hang an ni. Ei leh in
lama insûm ngai lo an nih avangin an tuar a ni. An ei leh in dânah siam \hat an mamawh a ni.
Amaherawhchu vawi leh khatah he siam \hatna hi neih thut tûr a ni lo. Zawi zawia thlâk dang
lam sak tur a ni. Chaw hrisêl te chu a îtawm thei ang bera an hmaa hlui tur a ni. An dam chhûnga
ni khata chaw vawi thum ei \hin leh chaw man to tak ei \euh \hin an ni ngei ang. Hêng mite hian
hriselna siam\hat thuchah hi an hriat hi a pwimawh a ni. Amaherawhchu chaw danglam deuh ei
tir tûr in nih avangin chaw hrisel tam tâwk leh îtawm tak in hlui tûr a ni. Thâwklehkhata tih
danglam thut vek tur a ni lova, chutilo chuan chaw hrisêl lama kal lovin an hawisan daih mai thei
a ni. An chaw ei tur chu \ha taka buatsaih tur a ni a, chubâkah nang leh kei in kan ei \hin aia
manto zâwk deuh a ni rih tur a ni.
He thu ka ziahna chhan pawh hi miten an hriat thiam theih nân an awmdân te, an thim zia leh
an ei leh ina an la insûm ngai loh zia hre reng chunga thiam taka in enkawl theihna turin a ni.
Keima chung chângah chuan chaw tlâwm leh mâwl tak ei hi ka tum dân a ni. Amaherawhchu
khawvêl mi insûmna nei lo, damlo te tân chuan ei leh in lama khirh lutuk rih loh hi a \ha zâwk
ang, chutilo chuan hrisêlna siam \hat lam hi an hawisan daih mai thei ang. Hei hian an ei leh in
\hin dânah thlâk danglam an mamawhzia a la hriatthiam tir lovang. Thildik te chu hrilh rawh u.
Chaw tlâwm leh mâwl tak a mamawhzia hrilh ula, zawi zawiin an chaw pawh thlâk hret hret
rawh u. In enkawl dân leh zirtîrna in pêk an lo ngaih dânte sawitîr ve rawh u. Thawk ula,
\awng\ai zel bawk rawh u, dimdâwih takin kalpui zêl rawh u.
Vawikhat ka la hriat reng chu–damdawi inah damlote chaweina dawhkânah \hu ve turin min
ngên tlat mai a, kan in hmêl hriat nan an zînga ei ve turin min ti a ni. Chaw buatsaihnaah chuan
thiltih dik loh pakhat ka hmu ta a. An chaw chawhpawlh chu tuina rêng rêng a awm ta lo mai a, a
tâwk tûra ngaih hmun thuma \hena hmun hnih aia tam a awm lo a ni. Ka tlaina tûr khawp chaw
ka ei thei ta miah lo mai; thiltih dang lam turin ka bei ta a, chu chuan a pui hlein ka ring.

SIAM|HATNA PUI TÛRIN ZIRNA

Kan damdawi inahte damlo kan enkawlnaah hian a awmtîrtu leh awmtîra inlaichînna hi kan
ngaihtuah tur a ni. Nun chhûnga thil chîn \han leh tih dân \hin chu thlâk thut mai theih a ni lo tih
hi kan hre reng tûr a ni. Thiam taka chhum leh chaw hrisêl tam tâwk a awm phawt chuan

97
 98

siam\hatna chu hlawhtling takin a lo thleng ngei ang. Mahsela chutiang tûr chuan hun a duh rei
deuh mai thei. Tûl tak a nih si loh chuan nasa taka beih a ngai lo ang. Hriselna siam\hatu tâna
chaw îtawm tak chu chaw man to tak ei \hintu tân chuan a tui lo hle mai thei a ni tih hi kan hre
reng tur a ni. Ei leh ina siam\hatna a mamawh dân te hrilhfiahin, bawlhlo tamtak nêna chaw siam
chuan pai\awihtu khâwl dim ngai takte chu a hliam \hin tih hriattîr a. Keinin kan ei leh in dân
kan thlânna chhante chu lan chhuahtîr tur a ni. Vaihlo leh zu kan ngaihthahna chhante pawh
lantîr tur a ni. Chiang tak leh fel takin hrisêlna siam \hatna dânte chu sawi ula, hei hi, chaw hrisel
tamtak chaw ei dawhkânah chuan dahin tui taka buatsaih ni rawh se. Chuti chuan LALPAN
siam\hatna hmanhmawh thlâk tak chu mîten an hriat ve nan a pui ang che u, he siam\hatna hi an
tâna \ha ber tur a ni tih hmuhtîr ngei ang che u. Bawlhlo tamtak nêna an chaw ei \hin chu an lo
bânsan thei mai lo vang; mahsela chaw hrisel takte leh îtawm takte chu buatsaih sak an nih
chuan an chaw ei, bawlhlo tamtakte chu an lo ngaihthah thei tawh mai ang. An ei leh ina thlâk
danglamna mamawh tak chu an neih duh loh chuan an enkawlna pêk chu an hlâwkpui lo ang tih
lantîr tur a ni.
Letter 45,1903
427. Kan damdawi in zawng zawngah hian damlote chaw eina pindanah ei leh in lam hmingte
leh a mante ziak chhuahna neih tur a ni. Kan damdawi inahte hian thil man tam hlei hluak takte
ka la hmu lova, mahsela chaw eina dawhkân \henkhatah chaw \ha, îtawm leh tui hmêl tak hmuh
tur an awm lo a ni. Hêng damdawi inahte hian damlote chu hun engemaw chen an awm hnuah,
pindan atânte chaw a tânte leh enkawlna man a tânte pawisa tamtak an pe a, mahsela an pêk ang
huin engmah an dawng tak tak si lova, an chhuahsan daih mai \hin a. Damdawi in tâna
hmingchhiat thlâk takin miin an sawi chhâwng vel ta chiam \hin a ni.

LUTUK PAHNIHTE
Lehlam leh lama a lutuka thiltihte chu chin miah loh tûr. Kan damdawi ina thawkte rêng
rêngin chaw chhia chu an \an lohna turin LALPAN \anpui hlawm rawh se. Khawvel mi, mipa leh
hmeichhiate kan damdawi ina lo kalte chuan chaw châkna \ha lo an nei deuh ziah mai a. Hêng
mite tân hian chaw tih dang lam thut mai chu a theih loh a ni. Hrisêlna siam \hatna chaw tlâwm,
chhungkaw bika an ei theih chu \henkhat chuan an ei ve mai thei lo. Damdawi inah chuan ei duh
zâwng a inang lo thluah mai. |henkhatin \ha taka buatsaih thlaite an duh leh an mamawh laiin a
dangte chuan thlaite chu an lo tawrh phah hrep bawk si a. Pumpui chak lo leh na \hin khawngaih
thlâk takte chuan fuihna thu tamtak an mamawh a ni. Krisitan chhûngkaw sakhuana boruak
chuan damdawi in chu tuam vêl rawh se. Hetiang hi damlote hrisêlna atân a pawimawh a ni.
Hetiang thilte zawng zawng hi fîmkhur tak leh \awng\aina nêna enkawl ni rawh se. LALPAN
harsatna tâwn tlang tûrte chu a hmu vek a, in tâna \anpuitu hnai reng a ni ang.

EI TÛR CHI HRANG HRANG SIAM TÛR

Niminah khan thil \henkhat, nangmah tibuai lo tura ka beisei ka rawn ziak a ni. Kan damdawi
inahte chaw tam tâwk neih a pawimawhna ka ziak tam lutuk mai thei. Kan damdawi in tamtakah
ka kal tawh a, chûngahte chuan chaw tam tâwk an pêk tur angin an pe lo a. In hriat angin damlo
tâna chaw in pêkin, chaw chi khat chauh kan pe tur a ni lo, chaw chi hrang siam dân pawh
danglam deuhtein kan pe tur a ni. Chaw buatsaih naah tih dân \ha tak LALPAN a pêk \heuh che u
ka ring tlat a ni.
Letter 37, 1904
428. Kan damdawi inte a lo kal damlote chu chaw chhum \ha tak tam tawk kan pe tur a ni. An
chhungkua a an ei \hin aia chi hrang tam deuh hlek zâwk pêk tûr a ni. Chaw chu tlawhtute
pawhin a \ha tâwka an ngaih turin buatsaih tûr a ni. Hei hi thil pawimawh tak a ni chaw ei châwk
awm tak tam tâwk pêk an nih chuan duhsaktute \anpuina pawh a lo tam lehzual ang.
Vawi tamtak kan chaw eina dawhkan chu ril\âm leh tlai tâwk lovin ka kalsan fo \hin. Kan
damdawi inte a mawhphurtute chu chaw tam tâwk leh îtawm pe turin ka sawi pui \hin. An
hmangchâng hriatna leh thiamna hmangin a \ha thei ang bera thlâk danglam ni rawh se. Hrisêlna
siam\hatute tui tih zâwng te chu chaw man to ei \hin tute tân chuan a tui ve lêm lo a ni. Chaw
zawrhna hrisel taka chaw siam leh pêk te chu hlawhtling taka enkawl an nih avangin zir tlâk tak
an lo ni \hin a ni.
A LUTUKA THILTIHTE CHU PUMPELH TÛR
He thil hi in ngaihven hle loh chuan duhsaktute \anpuina chu pun a hnehin a tlêm tial tial
zâwk ang. Ei leh in lama siam\hatnaah hian a lutuk a kalpui a hlauhawm a ni.
Nizan ka mut laiin Daktor nen thu kan sawi dûn a. Heti hian a hnenah ka sawi a, ―Ei leh in
lam thuah hian a lutuka i kal a la hlauhawm reng a ni. Nangma chung chângah emaw damdawi
in a \anpuitute emaw damlote emaw tâna chaw pêk chung thuah hian a lutukin i kal tur a ni lo.
Damlo te chuan an ei man tûr atân pawisa \hahnem tâwk fe an pe a, chaw tam tâwk an nei tûr a
ni damdawi ina an lo kalin a \hen te chuan chaw tlâwm ber leh insûmna nasatak an neih a ngai a
ni mai thei e, mahsela an lo \hat chhuah deuh hnuah chuan chakna lam chi chaw chu tam tâwk an
dawng tur a ni.

98
 99

He lehkhaa ka rawn ziah hi mak i ti mai thei a, mahse ni zânah ei leh in lama danglamna a
awm chuan duhsaktute ah danglamna nasatak a lo awm angtih hriattir ka ni. Chaw tam zâwk a
mamawh a ni.
Letter 127, 1904
429. Damdawi inah hian ei leh in lamah a hleichluak a kal hi a hlauhawm avangin invên \hat
reng tur a ni. Kan mitten kum tamtak an lo zir tawh chu khawvêl mitten vawilehkhatah an lo
pawm ve hghal mai chu kan beisei thei loving. Tunah ngei pawh hian kan Pastor tamtak êng lo
hmu tawhte pawh hian hriselna siam \hatna la nei lote pawh an awm a ni. Ei leh in a insûmna a
pawimawhna la hre lo leh heti lama thil hriatna la nei ve lote chu vqwi leh khata, duh duh ei \hin
na a\anga insûmna khermei ber mai neih tir tum chu beisei chi an la ni rih lo a ni.
Damdawi in a lo kal te chu chaw hrisêl, hrisêlna dân tlângpui dik te zâwm siin, a tui thei ang
bera siam chu pêk tur an ni. Kan nun dân ang thlapa an nun chu kan beisei thei lo a ni. Chutianga
thlâk thut mai chu an tân a nasa lutuk ang. Daktor an nundân fing a tih ang a insûm êm êm chu
kan zîngah pawh hian tlêmte chauh an awm a ni. Damlo ten an la duh ve rih si loh chuan
vawilehkhata ei leh in thlâk danglam thut chu tih loh tur a ni.
Damlote tâna chaw ei tur chu an ngaihdân pawha \ha tâwka an hriat tur ang thei bera siam tûr
a ni. Artui te pawh hi siam dân chi hrang hrangin a buatsaih theih a ni. Sêr –chhang ur te pawh hi
khap tur a ni lo.
Chaw pawh tui tak leh mi tichak tûr zawnga buatsaih theih a ni a, mahsela kan ngaihtuah
tlêm in kan bei peih lo \hin zâwk a ni. Damdawi in hian damlo te a neih loh chu kan duh lo a ni.
Fing taka kan enkawl loh chuan an kawng zawh diklote a \angin kan pianthar tir thei mai lo a ni.
Chaw chhum thiam ber ber te neih tum rawh u; Hrisêlna siam\hatna lama khirhkhân tak mai
te ei duh zawng avângin in chaw pêk tur chu ti tlêm kher suh u. Hetiang chaw chauh damlo te in
pêk chuan an lo ning ang a, tui lo an ti êm êm mai dawn a ni. Hetiang kawng hian kan damdawi
in ah te chuan thutakah thlarau hneh an ni dawn lo a ni. Unaupa leh unaunu ______ hnena
LALPAN ei leh in thua hleihluak taka tih tur a nih lohzia vaukhânna thu hi ngaihven tûr a ni e.
Daktor ____chuan a chaw chu tidang lam sela, chakna lam chaw ei tam zâwk rawh u. Chaw man
tam chi chhûm lova, chaw tui tak si a siam theih a ni. Damdawi ina ei leh in lam hleihluaka
kalpui a nihna hmun apiangah chuan damdawiin hming \hatna chu tih chhiat a ni ziah tih hi
kahria a ni.
Chaw hrisêl leh chakna pe chi buatsaih leh chawhpawlh dân kawng a awm a ni. Hetianga tih
hi kan damdawi ina thawk te chuan an hre thiam ngei tur a ni. He thil hi Bible thlir dân a\anga
tih tûr a ni. Taksain chakna chaw a neih tûr rawkna kawng a awm ve tlat thei a ni. A \ha thei ang
bera chaw buatsaihna chu finnna a ni.

Chaw Tam Tâwk Lo Emaw Tui Lo Rah

Letter 61,1886
430. Chaw hrisêl, \ha ber chi tin rengte chu an nei tur a ni. Ei leh bâr lama insûmna nei ngai lo
leh nuam taka khawsa \hin te, inkhawmpuinaa an lo kal in, an chaw ei hmasak bera chaw tlêm tê
mai pêk an nih chuan, an rilrua an ngaihtuah hmasak ber chu – an lo hriat fo tawh \hin,
‗Adventist-te chu rethei takin an khawsa a, thih thlengin an inti ril\âm a ni‘ tih chu a lo dik a nih
hi an ti mai dawn a ni. Vawikhat chaw kham lova an eina chuan thil dang zawng zawng aiin
damdawi in tân hming chhiatna a thlen nasa zâwk dawn a. Mite chu an nihna taka kan kawm duh
leh hriselna siam\hatna \ha tak neihtir kan duh chuan chaw danglam tak chu kan pe nghal mai tur
a ni lo. Chaw chhum tui tak leh chaw \ha tam tâwk kan pe tur a ni a, chuti lo chuan an thil ei
nasa taka ngaihtuahtute chuan ril\ama thih mai an inring dawn a ni. Chaw \ha, tui taka buatsaih
kan duh a ni.
Sa Ei Hi Damdawi In Chaw Zînga Tel A Ni Lo
Letter 37, 1904
431. Kan damdawi in ah te rêng rêng, sa ei chung changah zirtîrna ka dawng a ni. Sa ei hi chaw
eina a\anga telh loh tûr a ni a, sa ei aiah chaw hrisel leh tui, îtawm taka buatsaih tur a ni.
Letter 45, 1903
432. Unau pa leh unau nu ______________________,
Kan damdawi in chaw a sa tel loh chung chang a harsatna lo chhuah hmasak ber a\ang khan
ka hnêna tih lana awm chu in ngaihtuah atân sawi ka duh a ni.
Sâ hi kan damdawi ina chaw ei dawhkanah damlote hmaah hlui tur a ni lo tih zirtîrna LALPAN
min pe a. Intawh khâwmna pindana sa ei loh chungchanga zirtîrna pêk an nih tawh hnu pawha sa
ei an ngiat tlat chuan an mahni pindan bîkah ei mai rawh se tih êng pêk ka ni. Chaw petute
zawng zawng chuan sa an ei tur a ni lo. Amaherawhchu, a hmaa sawi tawh ang khân Chaw ei
khâwmna pindanah sa chu pêk theih a nih lohzia an hriat hnu a, damlo tlêmtein sa ei an ngiat tlat
chuan hlim takin an mahni pindan bîkah chuan pêk mai tur a ni.
Mi tamtak chuan sa an lo ei \han tawh avangin damdawi inah pawh sa ei an lo beisei a, chu
chu mak kan ti tûr a ni lo. Chaw ei pindana chaw chi hrang hrang leh a mante târ chu âwm lo in
ti mai thei; sa a tel si lova, chu chu damdawi in duhsaktu leh \anpuitute tân chuan dâltu a ni thei
si a.

99
 100

Chaw chu tui taka buatsaih ni sela, \ha taka sem ni rawh se. Sâ chu pêk a nih dâwn loh
avangin chaw chi hrang tam zâwk deuh pawh buatsaih a ngai mai thei. Sa chu hlamchhiah a nih
theih ngei nân thil dangte chu pêk mai tur. Bâwnghnute leh bâwnghnute dak a\anga siam pawh
\henkhat chuan an ei thei ang.

Sa Chaw Chu Ei Atâna Chawh Loh Tur

MS 64, 1901
433. Doctor te, sa la ei a, an damlote tâna sa ei chawh saktute chu kan damdawi inahte chuan
chhâwr loh tûr a ni, a chhan chu – damlote ti damlotu – sate chu bânsan turin an zirtîr dawn loh
vang a ni. Doctor, sa ei a, sa ei tura chawhtu chuan natna chhan leh a rah turte chu a ngaihtuah
dawn si lo; Siamtu ni lovin, ama tih dân zuitîrin damlo chu ei leh in lama insum thei lo mi a lo ni
dawn si.
He thilah leh thil dangahte pawh, kan damdawi ina doctor-te chu, siam\hatûte ni zâwk sela.
Damlo tamtakte chu an ei leh in dik loh vânga tuar an nih avangin kawng \ha zâwk entîr an ngai.
Mahse sa ei doctor chuan hei hi engtin nge a tih theih ang? A chîndân \ha lo chuan a hnathawh a
ti bahlah a, a hman tlâkna a ti zeng a ni.
Kan damdawi intea damlo tamtakte chuan sa ei thu hi anmahniin an ngaihtuah a, an rilru leh
taksate chu tuar lova vawn reng an duh a, sa ei an bânsan hmiah mai a ni. An nun tihrehawmtu
natnate lakah chuan fihlim an duh a, an fihlim ta ngei \hin. Kan rin ang ring ve lotu tamtakte
chuan he thil dik hi an hmuh avangin Hrisêlna siam\hatnaute an lo ni ta a. Mi tamtakte pawhin
ei leh in leh incheina lamah te pawh, Hrisêlna siam\hatna âna chu hrechiangin dinhmun an lo
siam ve ta bawk. Seventh-day Adventist-te hian thil hrisêl lote chu an ti zui zêl dawn em ni le?
He zirtîrna, ―Chutichuan, in ei pawhin, in in pawhin, in tih piangah Pathian pawh ropuina tûr
hlîrin ti rawh u,‖ tih hi an ngaihven lo thei dawn em ni<

Sa Tel Lo Chawte Chawh Dâwna Fîmkhurna

Letter 54, 1896
434. Damlohna leh a chhante chungchânga Pathianin êng A pêk hi chîk taka ngaihtuah a \ûl; ei
leh in lama insûmna nei lova nun hi a dik lova, taksa enkawlna dik takte pawh ngaihven loh leh
hlamchhiah a nih avangin hei hi mipuite chuan chiang takin an lo hmu thei a. Faina nun te, kâ a
lût tûrte pawh fîmkhur taka ngaihven tûr a ni.
Sa hi ei tûr a ni rêng rêng lo tia chawh tûr i ni lova, amaherawhchu rilru chu i zirtîr phawtin,
êng chu a êng chhuak hmasa tur a ni. Mimal chhia leh \ha hriatna chu lo tho sela, mahni
invênhimna leh mahni thianghlimna chu ei leh in dik lohna tinrêng a\angin fihlîm rawh se.
Sa ei chungchânga zawhna chu venhim a \ûl hle mai, mi tiphûr thut thei sa ei a\anga thlai leh
thlai chaw han ei thut mai chuan, a tîrah chuan chaklo leh zawina nei tlata inhriatna a awm \hin.
Hei vang hian mi tamtakte chuan sa ei hi a \ûl a ni an tih phah \hin rêng a. Mahsela, hei ngei hi
sa ei loh a zia tilangtu ber a ni tlat si.
Hetianga thlâk danglamna hi vawi lehkhata neih thut tûr a ni lova, a bîk takin rim taka thawk
rengte tân a ni bîk. Chhia leh \ha hriatna chu zirtîr ni phawt sela, duhna pawh neih châktîr niin,
an inpeih leh duh hunah ngei thlâk ni rawh se.
Thlânmual lam pan hnai tawhte tân bîk phei chuan hetiang ei tûr thlâkna hi neih mai ni lo
sela, amaherawhchu ran hrisêl ngei sa ei turin chîk taka ngaihtuah ni rawh se.
Ngâwt natna nei, thi mai thei dinhmuna dingte chu sa ei loh thuah phurrit siam sak ni suh se.
He thilah hian thu tih tlûkna khauh tak siam lo tura fîmkhur hle a ngai. Tihluihna a chaw ei \hin
tih danglamna chuan a pui lêm lovang a, sa tel lo chaw ei dân pawh a bawhche thei zâwk mah a
ni. Intawh khâwmna hmunah sawi chian phawt ni sela. Rilru chu zirtîr hmasak a, tumah tihluih
loh tur; nawrna avanga chutiang siamna neih chu a sâwt tak tak lo.
Ransa te rêng rêng hi an hrisêl tawh lo hle a ni tih hi zirlaite leh doctor zawng zawngte
hnenah hrilh leh zirtîr tûr an ni. Hêng mîte hian midangte hnenah an hrilh ve zêl bawk tûr a ni.
Natna hrikin a bawm sa hi an tam tawh hle a. Ran thi sa ei \hin avang hian mihring taksa bung
hrang hrangah hian natna chitin mai hi a lo lût a. Sa ei tâk loh avânga awngrawpna leh chaklohna
neia inhriatna chu a bo thuai ang; hrisêlna leh chakna atân min tiphur hlut thei sa ei hi a \ûl a ni
tih doctorte chuan an sawi hauh tur a ni lo tih hrethiam rawh se. Fing taka sa ei bânsan a, chaw
dang eitute chuan tihrâwl leh thahrui hrisêl tak chu an nei ang.

435. Doctor . . . chuan ti hian min zawt a: ―Damlo, engmah ei thei tawh lo awm ta sela, arsa
tuihâng in tûrin hrilh ta ila engtinge ni ang le<‖ tiin. He ti hian ka chhâng a: ―Mi \henkhat, ei loh
avânga thi mai tura inângaite an awm a, chûng mite chuan arsa tuihâng an ngen tlat chuan an nei
ngei tûr a ni. Mahsela kan fîmkhur êm êm tûr a ni,‖ tiin. Hetiang thil hian damdawi in chu a
hliam tûr a ni lova, midangte pawhin chhuanlam siam a, hetiang chaw an ngiat ve phah tûr a ni
bawk hek lo. Doctor nu____ chu, ―Hetiang thil hi damdawi inah an awm rêng em<‖ tiin ka zâwt
a. Ani chuan, ―Awm lo, mahse damdawi in ____ ah laizâwn ka nei a, arsa chhum chauh ei
theiah a inângai tlat mai a ni,‖ a ti a. Kei chuan, ―Damdawi in ____ a\ang chuan laksawn ni sela

100
 101

a \ha ber ang ……… Êng ka hmuh chu – i laizawn chuan chaw hrisêl ei \hang sela, tui tihna a
nei thuai ang a, sa ei châkna te chu an bo vek mai ang,‖ tiin ka hrilh a ni.
He hmeichhia hian suangtuahna a nei a, a taksa chaklo tak chu hmêlma chuan remchângah
hmangin, nîtin nunah harsatna chu sut kian tumna a nei lo a ni. Rilru \ha leh thianghlim damna
chu a mamawh a; rinâna tihpun leh Krista tâna phûr taka hnathawhna pawh a mamawh bawk.
Kut hnathawk a, a tihrâwlte sawizawina pawh a mamawh tel bawk. Taksa sawizawina hi a nuna
malsawmna ropui ber pakhat a ni ang. Engmah titlâk lo leh tithei loah inângai suh se; rilru hrisêl
tak, hmeichhe hrisêl, a chan chu ropui tak leh \ha taka tih tum reng mi ni rawh se.
He hmeichhe hnêna enkawlna pêk zawng zawng hi amahin tih ve a tum loh chuan a
hlâwkpui vak lo ang. Kut hnathawkin a tihrâwl leh thazâm tih chak a mamawh a. Engmah tithei
lo a nih a \ul miah lo; hna \ha tak, \hahnemngai takin a thawk thei a ni.

―Lantîr Miah Suh‖

Letter 84, 1898
436. Doctorte leh Unaupa________ ka hmu a, darkâr hnih vêl thu kan sawi hova, ka thawveng
huai mai. Thlêmin an awm a, thlêmnaah an inpe lût a ni tih ka hrilh hlawm a. Duhsaktûte thilpêk
leh \anpuina beiseiin chaw ei dawhkânah sa pêk tumin an bei a, chutianga an tih vaih chuan an
kal thui zêl ang a, thingpui tak te, coffee te leh damdawi ruih chîte ti tûra thlêm an ni zel mai ang
tih ka hrilh a. Sa ei \hinte a\angin thlêmna a lo awm ang a, chûng mîte chuan Hrisêlna In nên
inzawmna an neih chuan thurin bulpuite pawh an keu tawh lohna tûrin thlêmna an tawk mai ang
tih ka hrilh bawk a. A tîr a\angin sa ei hi tihlan miah loh tûr a ni; chutia tih a nih phawt chuan sa
beisei ngaihna a awm lo thei mai ang, sa ei loh thu zirtîr an nih hma chuan sa ei chu a pawi
lovang tih ngaihdân pakhat a awm a, mahsela damlo tharte an lo kal zêl ang a, chutiang ang
chhuanlam chu an rawn nei zêl mai dawn a ni. Chutiang tûr chu a ni miah lo, vawikhat tê mah
chaw ei dawhkânah sa ei tur lantîr loh tur a ni. Chutichuan sa ei chungchânga in thusawi leh in
thuchah chu a lo inhmeh thlap tawh mai ang.

Damlote Pindanah Thingpuui tak, Coffee, leh Sa P>k

Letter 213, 1902
437. Kan damdawi inahte thingpui tak, coffee, leh sa te pêk loh tûr, amaherawhchu thil bîk
takah, damloin hêngte hi lo duh tlat sela chuan ama pindanah pêk mai tûr a ni.

Thingpui Tak, Coffee leh Sa Chawh Loh Tur

(1896) E. from U.T. 4, 5
438. Doctorte chu damlote tâna sa ei chawh tûra rawih an ni lo, hetiang chaw hi an dam loh
phah \hin si a. LALPA chu zawng rawh u. Amah inhmuh chuan thuhnuairawlh tak leh rilrua
inângaitlâwm takin in awm ang. Mimal takin, ran thi sain i inchâwm lovang a, i fâte kâah pawh
sa tlang khat pawh i barh bawk hek lovang. I damlote tân sa te, thingpui tak te, emaw coffee te i
chawh lovang a, intawhkhâwmna hmunah chaw man tlawm a pawimawhna i hrilh \hin zâwk
ang. Chaw chi hrang hrang zîngah hrisêlna atâna \ha lote chu i dah bo daih zâwk bawk ang.
Kan damdawi ina daktor-te chu LALPA hnên a\anga kum tamtak zirtîrna dawng tawh mah ni sela,
an damlote sa ei an chawh chuan kan hrisêlna inzirtîrna hmuna enkawltu tling loah an insiam
tihna a ni. Thuneitute leh huhâng ngah tak maite ngaihthah mai mai tûr atân LALPAN Hrisêlna
siam\hatna êng a pe lo. LALPAN A sawi tawh chu A ti ngei ang, A thusawiah chawimawina A
dawng tûr a ni. Hêng thû-ahte hian Êng chu pêk a, ei leh in tûr hi ngun taka endik a, hrisêlna dân
tlângpui nêna inrem inchawh tûr a ni.

Zû P>k Miah Loh Tur

(1902) 7T 95
439. Damdawi inte hi hotel atân kan sa lo. Dân tlângpui dik takte nêna inrem duhtûte chauh kan
damdawi inah hian awmtîr tûr an ni. Fîmkhur taka kan siam chaw pawmtute an ni bawk tûr a ni.
Damlote chu anmahni pindanah zu ken kan phalsakin, sa te pawh kan pe thei a ngem le?
Chutiang mîte chu kan damdawi inah kan lo pawm thei lo a ni. Kan damdawi inahte leh kan
chaw zawrhna hrisêl takahte chuan chutiang thilte chu kan telh lo a ni tih kan hriattîr tûr a ni.
Kan mihring puite chu natna leh chaklohna a\anga zalên taka an awm leh hrisêlna leh chakna
neia an awm hi kan hmu châk lawm ni? Chhim leh Hmâr kâwktu hriauin dik taka a kâwk tlat
angin, dân tlângpui zam sâ hi dik takin i zâwm ang u.

Ei Châkawm Takte
Letter 54, 1907
440. Vawilehkhatah khawvêl mîte rilru chu Hrisêlna siam\hatna âna dân tlangpuite nena inrem
tûrin kan siam danglam mai thei rih lo. Chuvangin damlote chaw chungchângah hian dân khirh
takte chu kan siam tûr a ni lo. Khawvel mi damlote kan damdawi ina an lo kal chuan, an ei
dânah danglamna nasa tak an nei dawn a ni; chutih hunah chuan danglam teh chiam lova an hriat

101
 102

theih nan, hrisêlna dân zuia chaw siam thiam ber lâkluh tur a ni a, chaw tui ber leh ei châkawm
takte chu dawhkânah chuan hlui tûr a ni....
Chaw man petute leh enkawlna man petute chuan chaw tui bera siamte chu an chang tûr a ni.
A chhan chu a chiang sa mai awm e. Damloten sa an ei loh chuan an taksa khawl chuan
danglamna neiin a hria ang. Tla hniam sawta inhriatna an nei ang a, chaw tam zâwk an phût ang.
Chawte chu ei châkawm tak leh îtawm takin buatsaih tûr a ni.

Damlote Tâna Chawte

Letter, 171, 1903
441. Damlote tân chaw tam tâwk buatsaih tûr a ni a, amaherawhchu damlo tâna chaw in
chawhpawlh leh siam dânah fîmkhur hle tûr a ni. Chaw zawrhnaa chaw leh damdawi ina chawte
chu inang chiahin a siam theih loh. Mi hrisêl tak, eng ang chaw pawh ei thei leh damlote chaw
chu danglam tak a ni tûr a ni.
Ei puar lutuk hlauhawm khawpna hmun a\anga lo kalte tâna tlêmte pêk mai chu a
hlauhthâwnawm viau a, chaw chu a tam tâwk tûr a ni. Amaherawhchu chaw chu a tlâwm thei
ang ni sela. Chaw chu mâwlte leh tui tak si a siam theih a ni tih ka hria, chutiang chaw chu chaw
man to tak ei \hinte pawh tui an ti ve tho a ni.
Theirah lam hi chaw ei dawhkânah a tam thei anga dah ni ve rawh se. Damdawi in chaw
atân nangmahni huan a\angin thei thar lâm in pe thei tih ka hriatin ka lâwm a. Hei hi hlâwkna
ropui tak a ni tak zet mai.

Damdawi In Chaw Ei Dawhkâna Zirna

Letter 71, 1896
442. Chaw buatsaihnaah hian êng rangkachak chu tih ên reng tûr a ni a, chaw kîltute chu nun
dân zirtîr tûr an ni. Hetiang zirna hi Hrisêlna – Intawhkhâwmna hmun tlawhtûte hnenah pawh
pêk ve tûr a ni, chutiang chuan an thu hriatte chu hâwnpuiin, insiamna dân tlângpuite chu an
kengkawh ve ang.

Leter 73, 1905

443. Damdawi ina damlote tâna chaw buatsaihna hi ngun tak leh fîmkhur taka ngaihtuah a \ûl a
ni. Damlo \henkhatte chu chaw manto tak ei \hîn chhûngkua a\anga lo kalte an ni a, chuvângin
chaw hrisêl leh îtawm tak pe thei turin nasa taka beih a ngai.

HRISELNA SIAM|HATNA SAWIMAWI TÛR

Khawvela hmun nuam ber leh lungawithlâk ber pakhat, damdawi in nei turin LALPAN A duh
che u a ni. Hrisêlna atâna hlauhawm lo chaw, damlote tâna pe turin ngaihsakna bîk entîr tûrin ka
duh che u a ni; chutih laiin kan Hrisêlna siam\hatna dân tlângpuite sawimawi tûr a ni bawk. Hei
hi thil tih theih a ni a, tih tawh a ni bawk; hei hian damlote riruah nasa takin hna a thawk ang.
An tân zirna a ni ang a, an nundân \hin aia sângah hrisêlna nun an nei ang tih a lantîr a.
Damdawi in an chhuahsan hnûah pawh hetiang chanchin hi an pu darh ang a, midangte pawhin
an lo kal phah ang.

|anpuitute Chawhlui Kîlna

Letter 54, 1896
444. In hnathawktute tâna chaw ei tûr tam tâwk, mumal nei taka pêk tûr hna hi in ngaihsak lo
lutuk deuh a. Chaw tharlâm leh hrisêl tam tâwk mamawhtute an ni a sîn. An rim tawng êm êm
a, an chakna hi vawn reng tur a ni. An chêt dân tûrte hi zirtîr tur an ni. Damdawi ina thawktûte
zawng zawng zîngah hian chakna petu, chaw hrisêl leh \ha ber tam tâwk dawng tûr ber an ni.
|anpuitute chawah chuan sa telh tûr a ni lova, thei \ha, buh chi hrang hrang leh thlai lam chi te,
\ha tak leh a hrisêl thei ang ber a buatsaih pêk tur a ni.
He thil hi inângaihthah avangin in pawisa lâk luh chu a pung mai thei a, mahsela in hnathawk
tute thlarau leh chakna chuan a tuar nasa êm êm ve thung a. Hei hian LALPA a ti lâwm lo. In
chaw buatsaih sak hian, \anpuitûte chaw ei dawhkâna \hute hnenah in thurinte, chetdante a faktîr
thei lo a ni.

Chaw Chhûmtu Chu Damdawi Lam Misonari A Ni

Letter 100, 1903
445. Chaw chhumnaa \anpuitu \haber neih theih tum rawh u. Pai \awihna khâwlte ti rim leh ti
chau zawnga chaw buatsaih a nih chuan endik a ngai a ni tih hre rawh u. Chaw hi hrisêl tak leh
tui taka buatsaih theih a ni.

MS 93, 1901

102
 103

446. Damdawi ina chaw chhûmtu chu Hrisêlna siam\hatnau \hahnemngai tak a ni tûr a ni. Mi
chu a rinâna nêna inrema ei leh in \hîn a nih loh chuan a la piangthar lo a ni.
Damdawi in a chaw chhûmtute chu damdawi lama misonari thiam tak a ni tur a ni. Mi
thiltithei leh amah ngeiin a fiah theih a ni tûr a ni. Chhum dân chi khat ngawtah a inânghat tûr a
ni lo. LALPAN min hmangaih a, chhum dân hrisêl lo zuia kan intih nat A duh lo a ni.
Damdawi in tinah chaw chu ka ngeih lo tia sawisêl tâwk an awm ziah ang. Chaw hrisêl lo
lohzia zirtîr an ngai a ni. Pumin a tawrh miau si chuan thluak chu engtin nge a thianghlim theih
ang?

Letter 37, 1901

447. Kan damdawi inah hian chaw chhumtu, an hna chiang taka hrethiam an awm tur a ni a,
thur>l thiam leh enchhin thiam, leh chaw a pawlh loh tur hre thiama pawlh lo ngei tur mi an ni
tur a ni.

Letter 331, 1904

448. Damloten an ei \hin aia \ha zawk an ei a ni tih an hmuh theih nâna chaw siam thiam in nei
em le? Damdawi ina chaw chhûmtu chu chaw hrisêl leh ei châk awm taka chawhpawlh thiam a
ni tur a ni a, hêng chaw te hi nang leh keiin kan ei \hin aia \ha zawk a ni tûr a ni.

MS 88, 1901
449. Chaw chhûmtu dinhmun chang chuan dinhmun pawimawh ber a luah a ni. Inrenchem dân a
thiam tûr a ni a, chaw engmah hi a tiral mai mai tûr a ni lo. Krista chuan, ―A bang nawite chu rût
khâwm vek ula, engmah paih suh u,‖ A ti. Eng department a mi pawh ni sela he zirtîrna hi ngaih
pawimawh tur a ni. Inremchem dân hi zirtîrtûte chuan an zir ngei tûr a ni a, \anpuitute hnenah
thu leh entîrna n>n an zirtîr tûr a ni.

BUNG –17
CHAW, FING TAKA INTIHDAMNA
CHAW, FING TAKA INTIHDAMNA

Thilsiam Tihdamna Hmanruate

MS 86, 1897
450. Damloh laia chaw eitûr siam thiam hlâwkna hi hriat ve \heuh a pawimawh a. Mi zawng
zawng hian anmahni tâna tihtûr chu enge a nih an hrethiam \heuh tûr a ni.
(1885) 5 T 443
451. Tihdam dân chi hrang hrang an awm a, nimahsela Vânin a pawmpui chu kawng khat chauh
a awm. Pathian tihdamnate chu thilsiam hmanga mawl taka enkawlna hi a ni. Hêng hmanruate
hi chak tak an ni a, taksa khâwl chu an tihah ve lova, an tichak lo bawk si lo. Boruak thianghlim
te, tui thianghlim te, faina te, ei leh in tur dik te, nun thianghlim te, leh Pathian rinna nghet tak
mai te hi tihdamna chu an ni a, hêng thilte tlâkchham avang hian mi sang tamtak an thi mêk zêl a
ni. Chutiang chu nimahsela h>ng tihdamna hmanruate hi mipuiin an hmang \ha peih hlawl lova,
tha thawh a ngaih avangin an hnuchhawn ringawt mai. Boruak thianghlim te, tui thianghlim te,
faina te leh in leh a vêl te rimtuina te hi mitin neih theih vek leh man tlâwmte an ni a; damdawi
ruih theih chîte hi chu an senso a tam a, sum leh pai a hekin taksa khâwl an tichhe nasa thei hle.

(1905) T.R., p. 111

452. Boruak thianghlim te, ni êng te, chintâwk neihna te, chawlh hahdamna te, insawizawina te,
ei tûr \ha te an ni. Mitinin hêng thil khuanû siam sa damdawite hi hriain, an hmang \hin tur a ni.
Damlo enkawl dân dik tak hriatthiam leh, chu hriatna chu hman dik theihna tûra a taka ti pah zêl
chunga zir hi a pawimawh êm êm a ni.
Thil siam hmanga dam theihnate hi hlâwkpui tûrin fîmkhur leh taima taka beih a ngai a, hetih
avâng tak hian a ni mi tamtakin an peih \hin loh ni. Leilung damdawi damna leh siam âna hi a
thawh dân a zawiawi khawp mai a, chuvangin mi nghâkhlel deuhte tân chuan a muang êm êm a.
Thil chin \ha lo bânsan tûr chuan mahni inhuam fê a ngai. A tâwpah erawh chuan taksa khâwl
nihdân pângngai khawih buai miah lohin \ha tak leh remhre takin a thawk a ni tih hmuh chhuah a
ni ang. Leilunga dân awmsa pangngai zâwm fan fan tûte chuan taksa leh rilru hrisêlna lâwmman
chu an seng dawn a ni.

(1890) C.T. B. H. 160

453. Doctorte chuan tarhote chu hrisêlna \ha nei leh tûrin khawvel ram dangte tlawh a, leilung
a\anga tuihna lo chhuakte tlawhin, tuifinriat râlah te kal tlang turin an râwn \hin; mahse ei leh
inah insûm sela, rilru hlim taka insawizawiin, hrisêlna dân zâwm sela chuan, mi sâwma pakuate
chuan hrisêlna an nei leh ang a, hun leh pawisa an khâwl \euh tawh zâwk ang. Insawizawina te
neiin, boruak thianghlim tam tâwk hîp sela, nisaah inpho bawk rawh se–hêngte hi vânin mi

103
 104

zawng zawng hnena malsâwmna A pêkte an nih avângin, mi chaklo leh chêr te tân nunna leh
chak petu a ni ang.

Thil |henkhat Mahni Tâna Kan Tihtheihte

Letter 35, 1890
454. Thil \henkhat keimahni tâna kan tih theih chungchângah hian fîmkhur tak leh chiang taka
kan ngaihtuah tur a awm. Mahni ka inhrechiang tûr a ni a, he ka taksa in, Pathian min pêk hi, a
hrisêl thei ang bera ka vawn reng theih nân englai pawhin kan zir zui reng tûr a ni. Taksa lama
hrisêlna \ha ber ka neih theih nân chutiang siamtu thilte chu chawah ka ringin; ka thawmhnaw
lam pawh thisen kal vêlna dâl lo tur chi thlangin ka fîmkhur bîk hle ang. Insawizawina neiin
boruak thianghlim pawh ka dawng ang. Ni êng ka dawn theih tûr ang zawng zawng pawh ka
dawng tûr a ni. Ka taksa vêngtu rinawm tak ni tûrin finna ka nei tur a ni. Thawsat laia pindan
vawt taka ka luh chuan thil âtthlak tak ka ti a ni ang; hritlâng tûr khawpa lawnglênga ka \hut
chuan eitûr ngaihtuahtu finglo tak ka nihzia ka inpholang a ni ang. Kut ke vâwt tak maia ka \hut
reng chuan ka fing lo hlê a ni ang, kutke hmâwr a\angin thisen chu thluakah leh taksa khâwlahte
ka luan kîrtîr dawn si a. Khaw hnâwn churh ni chuan ka ke te chu ka vêng fo ang. Thisen \ha
ber chi siamtu chaw hrisêl ber, a hun tak zelah ka ei ang. Ka theih phawt chuan insûm lo tawpa
hnathawh ka tum lovang. Pathian dân din nghehte chu ka bawhchhiat chuan, sim tur leh insiam
\ha tûr ka ni a, Pathian doctor–boruak thianghlim, tui thianghlim leh damna ni êng leh hlu êm
êmte enkawlna hnuaiah a \ha thei ang berin ka awm ang.
Natna chhâwk tûrin tui hi kawng chi hrang hrang tamtakin hman theih a. Chaw ei hmaa tui
lum, thianghlim tak buatsaih sa in chuan pawina a nei lova, thil \ha a ni zâwk mah a ni.

Rinna leh Ei leh In Dik

Letter 5, 1904
455. Damlote chuan an theih ang tawkin damna leh hrisêlna an neih theih nân ei leh in thuah te,
incheina lamah leh insawizawinaah te dik takin thil ti rawh se. Kan damdawi ina lo kal damlote
chu hrisêlna an zawnânaah Pathian chu an thurualpui theih nan zirtîr ni rawh se. ―Pathian
thlawhhmâ leh Pathian in sak chu in ni.‖ Pathianin A hman atân, thazam leh tihrawl chu A siam
a ni. Mihringa khâwl awmte hi hman an nih loh chuan tawrhna leh damlohna an lo awm \hin.

(1867) IT 561
456. Damlo enkawltute chuan an hnathawh pawimawh takah chuan Pathian malsâwmna rin
chhanin hma lampan zêl rawh se; khawngaihna leh zahngaihna avanga A pâk – boruak
thianghlim te, faina te, chaw hrisêl te, a hun taka hnathawh leh chawlhna te, tui hmanna te hi
ngai pawimawh turin mite chu a duh a ni.

Damdawi Ina Awmzeneia Damnate

Letter 79, 1905
457. Ka hnêna êng pêk chu – damdawi in din tur a ni a, chutah chuan damdawi (drug) hman hi
hnâwl ni sela, natna tihdam nân enkawlna mâwl leh awmzenei taka thiltih dân chu hman ni rawh
se. He damdawi inah hian mîte chu inchei dân te, thâwk lâk dân te, \ha taka ei dân te leh nun
dân dika natna ven dân te zirtîr tur an ni.

MS 49, 1908
458. Kan damdawi inahte hian tihdamna mâwl te hman hi kan chawisâng a. Drugs hmang tûrin
kan infuih lo – thisen kal vêl hi tûrah an chantîr thei a ni. Hêng damdawi inahte hian ei dân te, in
dân te, inchei dân te leh nun dân tûr te zirtîrna \ha tak pêk tur a ni, tichuan hrisêlna chu \ha taka
vâwn reng a ni ang.

Letter 73a, 1896

459. Hrisêlna siam\hatna hna hi a nih tur ang taka buaipui a ni lo tlat mai. Chaw mâwlte leh
ruihhlo tel miah lo, thilsiam a\anga damdawi chuan, taksa chakna thuam \ha leh turin, zalên
takin a tih tur chu ti mai rawh se; chutichuan kan damdawi in te chuan damlote chu hrisêlna \ha a
neihtîr nasa lehzual dawn a ni.
Damna Chaw
(1864) Sp. Gifts IV, 133-135
460. Ei leh in lama insûm thei lo leh ei tam lutuk fo a nih chuan pai\awihna khâwlte chu an lo
rim lutuk ang a, khawsik a lo awm ve nghâl mai ang. Thisen chu a lo thianghlim lovang a, natna
chi hrang hrang a lo awm nghâl bawk ang. Doctor koh a ni a, ani chuan damdawi a lo chawh ang
a, rei loteah a natna a chhawk ang a, mahse a dampui hlen lovang. Natna chu tidang thei nain a
\hat lohna tak chu a lêt sawmin a lo pung ang. Leilung thilsiam chakna erawh chuan a
thianghlim lo inkhâwl khâwmte a theih ang tâwka \hain a paih fai ang a, thil dangin a rawn
pawlh miah loh phei chuan Van malsâwmna–tui thianghlim leh boruak thianghlimin a \anpui
bawk ang a, rang tak leh chiang taka tihdamna a lo awm nghâl bawk ang.

104
 105

Chutianga natna tuartute chuan, midangin anmahni tâna an tih theih loh chu anmahni chuan
an ti thei dawn a ni. Thilsiam, hah taka an chhawr luih \hin pawh chu a lo tihahdam tawh ang.
Natna chhan tak chu an ti bo daih tawh dâwn a. Reilo te chhûng tal chaw nghei \hin tur a ni a,
pum chu chawlh hahdamna hun pêk tur a ni. Fîmkhur tak leh hrethiam tak tui hmangin taksa
khâwl sâ chu tih hniam tur a ni. Hetiang a beihna hian taksa khâwl bawlhhlawhnate thilsiam
damdawiin a tihfainaah a \anpui ang. Amaherawhchu, dan narânin damlote hian an nghâkhlel
lutuk \hin a, dawhtheihna an tlachham a, ril\am tuar hlek pawh an peih lo \hin a ni. Damloin ei
leh in lama a insum duh loh chuan tui hmanna chuan a thawk tam lo hle ang.
Mi tamtakin hrisêlna dân bawhchhiain an khawsa a, an ei leh in te, an hnathawhte hian
inlaichinâna an nei tih an hre lo a. An taksa khâwlten natna an tuar a, an sawisêl hma loh chuan
an awmdân dik tak chu an hre chhuak zo lovang.
Chutichung pawha damloten thildik an tih \an a, an thlah thlam tawh, thil mâwl tlem te – tui
hmanna leh chaw dik eina an neih phawt chuan, khuanu ruat rêng anga lo thleng thei tur thil
thlentîrna tûrin a pui ang. Hetianga tih a nih phawt chuan, dân narânin chau hauh lovin damlo
chu a dam \hin a ni.

(1905) T.R., pp. 224, 225

461. Ei lama insumlohna hi natna awmtîrtu a ni fo \hin, tichuan taksa tâna thil \ul ber mai chu
hman rim lutukna laka chawlh hahdamtîr a ni. Damlohna tamtak atâna damna \ha ber mai chu,
chu damlo tân chuan chhuan hnih khat chaw nghei a ni. Chumi chhûng chuan chaw pai \awihna
khâwl hah tawngkhawng chuan chawlhna hun a lo nei dâwn a. Rilru lama hnathawk tute tân
chuan reilote chhûng theirah ringawt chawa rin hian damna nasa takin a thlen thei. Hun reivak lo
chaw nghei âna leh chumi hnu a, chaw mâwl tak, tlêm tâwk ei zuina hian taksain amaha damna
hna a thawh vena puiin a dam chhuahtîr thei a ni. Thla hnih khat emaw ei lama insumna nei tura
beihna hian hrisêlna kawng hi mahni inphatsanna kawng a ni tih dam lo tamtakte hriattîr theihna
a ni.

Insûmna Khauh Tak Hi Natna Damna

(1905) T.R., p. 96
462. Doctorin ei leh in diklo emaw thil chin \halo avânga natna tuar a hmuh a, a nat chhan chu a
hrilh si loh chuan, a unau tinatu a ni. Zu in mîte, mi â te leh mi hur te zawng zawng hian doctor
hn>nah an natna chhan chu sual vâng a ni tih fiah tak leh chiang taka sawi turin an ngên \hin a
ni. Nunna dân hre thiamtute chuan natna awmtîrtu chu nasa taka beiin an do tur a ni. Na tuar
reng tute leh dam duh ngawih ngawih te a hmuhin doctor chu engtinânge a ngawih mai theih
ang? Insumna hi natna dam theihna a ni tih hrilh ta lo sela, midang pui duh mi leh khawngaih mi
a ni thei dâwn em ni?

Chaw |ha Ber A Mamawh

MS 93, 1901
463. Doctorte chuan mawhphurhna nasa tak dinhmuna ding an nih hriain \awng\aiin an invêng
tur a ni. An damlo enkawlte tân, an tâna chaw \ha ber chu an chawh tur a ni. Chaw \ha chuan
thisen \ha a siam tih hrerengin leh dinhmun pawimawh ber a luah a ni tih hretuin he chaw hi a
buatsaih tur a ni.

BUNG–18

THEIRAHTE, FANGNEITE, LEH THLAIHRINGTE

THEIRAHTE, FANGNEITE LEH THLAIHRING

|HEN I—THEIRAHTE

Theirah Tharlâmtea Malsawmna

Letter 157, 1900
464. Adaman Eden In a chãn lai khan LALPAN thei a tih bo mai loh avangin Pathian chungah ka
lawm êm êm a ni.

(1902) 7T 126
465. Ram, kum khat chhunga hun tam zâwk, thei thar lâm nei theite chuan, he theia malsâwmna
an neih theih dân hi hre chhuak sela tih hi LALPA duh dân chu a ni. Lawh thar, thei tharlam kan
ei tam zawh poh leh malsawmna kan dawng tam ting mai dâwn a ni.

(1902) 7T 134
466. Thei lawh thar hi a nih ang anga ei tam a, chhum lam chi ei tlêm hi kan tân a \ha a ni. Grêp
thar lâm te, apple te, theitê te, pêr thei te, theihmu te leh thei hmuh theih rêng rêngte hi ei tam

105
 106

turin mipuite i zirtîr ang u. Hêng thei awm hun hi a tâwp hunah pawh kan ei zêl theih nan theite
hi sâwr ila, \in a bilh aiin a theih phawt chuan dârthlalang burah i dah \ha ang u.
(1870) 2 T 373
467. Pumpui nâ leh chak lote tân thei chi hrang hrang eitîr ni sela; mahse \um khatah tamtak pêk
loh tur a ni.
MS 43. 1908
468. Hrisêlna atân thei hi kan sawimawi a, mahse chaw dangte kan ei puar hnuah chuan thei chu
ei loh tur a ni.

Letter 12, 1887

469. Thlaite, theite hi a \ha ber chî te an nih a, \awih miah lo leh natna hrik pawhin a bawm loh
an nih chuan anmahni hunah chuan an \hain an \angkai a ni. Thei \awih leh thlai \awih tawhte
chu pumah chuan tûrah an lo chang a, kan ngaih ai daihin an lo hlauhawm a, thisen a tibâl a,
hêng thil \awih tawh ei avang hian thi an lo tam phah a ni.

Letter 103, 1896

470. Pathian hna thawk tura inbuatsaihte tân chuan theirah hi chaw \ha ber a ni a, tam tâwk tak
ei tur a ni.
Chaw Tam Tâwk |henkhat
(1905) T.R., p. 283
471. Fang nei chî te, theirah te, thei pilsak te, leh thlai te hi min Siamtu‘n kan ei atân a thlan an
ni. Hêng chawte hi an awmphung pangngai ang thei ber leh a mâwl thei ang bera buatsaih an nih
chuan chaw hrisêl leh taksa châwmna \ha berte an ni. Chakna te, tuarchhelna te, leh rilru chakna
te min pe thei a, chûngte chu, min tiphur hluai thei chaw dangte‘n min pe ve thei lo.

MS 27, 1906
472. Fangneiah te, theiah te, thlaihringah te leh theipilsakahte hian châw a\anga kan mamawh
zawng zawngte chu an awm vek a ni. Rilru inângaitlâwm taka LALPA hnêna kan lo kal chuan sa
tel lo chaw hrisêl buatsaih dân min lo zirtîr ang.

Hun Reilote Chhûng Atân Thei Chaw

(1905) T.R., pp. 224, 225
473. Ei lama insûm lohna hi natna awmtîrtu a ni fo \hîn, tichuan taksa tâna thil \ûl ber mai chu
hman rim lutukna laka chawlh hahdamtîr a ni. Damlohna tamtak atâna damna \ha ber mai chu,
dam lo tân chuan chhuan hnih khat chaw nghei a ni. Chumi chhûng chuan chaw pai\awihtu
khâwl hah tawngkhawng chuan chawlhna hun a lo nei thei dâwn a. Rilru hmanga hnathawktute
tân chuan reilote chhûng theirah ringawt chaw a rin hian damna nasa tak a thlen thei. Hun rei vak
lo chaw nghei \hakna leh chumi hnû a chaw mâwl tak, tlêm a tâwk lek ei zuina hian taksain
amaha damna hna a thawh vena puiin a dam chhuahtîr thei a ni. Thla hnih khat emaw ei lama
insumna nei tura beihna hian hrisêlna kawng hi mahni inphatsanna kawng a ni tih damlo
tamtakte hriattîr theihna a ni.

Thil Hlauhawm Thlâkin

Letter 145, 1904
474. Kan damdawi inahte hian insumna thu ah zirtîrna chiang tak pêk tur a ni. Damlote hnenah
chuan zu ruih lohzia leh insum hmakna malsâwmnate chu entîr tur a ni. An hrisêlna tichhe thei
thilte chu thlauhthla tura hrilh tur an ni a, hêng thilte hi thei tamtak pein thlâk sak tur a ni.
Sêrthlumte, sêr te, theitê te, Japan theitê te leh a dangte pawh hmuh theih an ni; \hahnemngai
taka thawh phei chuan LALPA khawvel hi thil tamtak tih chhuahna ram a ni.

(1905) T.R., p. 293

475. Chi tamtak ei suh ula, pickles leh mosola telh chawte bansan rawh u. Thei rah ei \euh \euh
ula, tichuan chaw ei laia tui in \euh in châk lo sawt dâwn nia.

Thei |îna Khung Leh Phoro

(1905) T.R., pp. 286, 287
476. Thei tam lai hun chuan \ina khungin emaw tihrovin emaw thlasik atân tam tâwk tak dah tur
a ni. Theirah lian vak lo chi hêng ang – grêp rah rêp te, hmu\au te, theihmu te, hmubêl te, hmupa
te pawh \angkaina tam vak lo mahse hmun tamtakah chîn theih a ni, ngaihsak erawh an hlawh
vak lo.
Mahni chhûngkua a thil vawn nan chuan \in aiin saidawium hi a theih phawt chuan hman tur
a ni. Thei rah dah tur chu, rah \ha bîk tak a ni tur a ni. Chini tlêm nên theirah chu rei tak chhung
chhum tur, chutianga dah a nih chuan, thei thar aiawh atân \ha tak mai a ni tawh ang.

106
 107

Thei tihro –hêng grêp ro te, theitê te, apple te, per thei te, apricot theitê te hi manto teh
chiam lova a lei theih chuan, eng hna thawk tân pawh chakna leh hrisêlna pe theitu atâna ei tur
rinpui berah hman theih a ni tih hriat chhuah a ni.
Letter 195, 1905
477. Apple-sauce dârthlalanga dah chu a hrisêlin a tui khawp mai. Pêr thei leh theite sâwr pawh
thlasik hun a tâna hman tura siam theih a ni.

Letter 5, 1870
478. Thei dang i neih loh chuan apple thei hi thei lam ngaihtuahin vanâneihthlak tak a ni. Thei
chi hrang tamtak neih hi a \ûlin ka ring lo, eng pawh ni se, fîmkhurtaka lâk khawm ni sela, apple
rah loh hun atân \ha taka vawn tlat tur a ni. Apple hi thlavêng atâna thei \ha berte an ni.

Thlai Huan leh Thei Huana Thil Thar Lâm

MS 114, 1902
479. Kan damdawi in tâna thei huan neih hi thil vanâneihthlâk tak mai a ni. Hêng a\anga
theirahte chu an \awih chhe ve lova a rah lawh tharte chu chaw atân \ha tak mai a ni.

MS 13, 1911
480. Chhûngkuate leh zirna inte hian ram nei a, lei leh hna thawh leh siam hna thawh tam zâwk
dân an zirtur a ni. Miten leirah chhuahte a hlutzia an hriat phawt chuan lei leh a lo neih chu an
uar zual sauh mai ang. Mi zawng zawngin huan leh thei huan a\anga thei thar lâm leh thlai thar
lâm neih hlutzia hi an hre \heuh tur a ni. Damlote leh zirlaite an lo pun zêl avangin ram tam
zâwk mamawh a ni ang. Grêp huante siam a, zirna in tân grêp rah neih \euh mai tur a ni.
Serthlum huan neih pawh vanâneih thlâk tak a ni ang.

|HEN II–FANGNEITE
Châw Atâna Siamtu Thlanchhuah
(1905) T.R., p. 283
481. Fangnei lam chî te, theirah te, theipilsak te, leh thlai te hi min Siamtu‘n kan ei atâna a thlan
an ni. Hêng chawte hi an awmphung pangngai ang thei ber leh a mâwl thei ang bera buatsaih an
nih chuan chaw hrisêl leh taksa châwmna \ha berte an ni. Chakna te, tuar chhelna te leh rilru
chaknate min pe thei a, chûngtiang thilte chu min tiphur hluai thei chaw dang, sâwngbãwl
hrepte‘n min pe ve thei lo.

(1905) T.R., pp. 300, 301

482. Sate‘n an ei dâk tawh hnu buh lam chî te leh thlaite hi sa eitute hian an ei ve chhâwng mai
a ni. |hanna tura chaw \ha reng reng chu, sâte hian hêng thil a\angte hian an lo dawng tawh si a.
Buh lam leh thlai te hian a eitute hnenah nunna a pe \hin a, sa kan ei hian kan dawng chhâwng ve
lek chauh a ni. Pathianin kan ei atâna A lo ruat chaw chu ei nghal mai a va han \ha zâwk êm ve
aw!

Chaw |ha Tâwk |henkhatte

(1905) T.R., p. 304
483. Sa ei vângin tihrâwl a chak tih rin hi a dik lo. Sa ei kher loh pawh hian taksa mamawhte hi
a neih theih a, hrisêlna \ha zâwk daih a neih theih bawk. Buh lam te leh thei rah te, thei kâwr sak
te leh thlai te hian thisen \ha siam theihna tur chaw \ha tinreng an nei kim vek.

MS 27, 1906
484. Buh lamah te, theiah te, thlaiah te leh theiah te, thlaiah te leh thei kâwr sakah te hian kan
mamawh chaw zawng zawngte chu hmuh theih vek a ni. Rilru in ngaitlawm taka LALPA hnêna
kan lo kal chuan sâin a tih bawlhhlawh loh chaw hris>l buatsaih dân chu min zirtîr ang.

Tamtak P>k A Ni
(1905) T.R., p. 284
485. Lei hian theirah te, theipilsak te leh buhte hi min pe tam hle a; thil phurh leh thawn darhna
lama hma kan sâwn zel bawk avângin, ram hrang hrang deh chhuahte hi a kum t>lin mitin tân
hmuh a awlsam tial tial bawk. Chutichuan kum reilote liam taa nawmsip bâwlna ang maia kan
ngaih \hin eitûr tamtakte chu tunah chuan mitin hmuh phâk leh nîtin mamawh a lo ni ta.

(1905) T.R., p. 286

486. Remhre taka thil kan ruahman phawt chuan, hrisêlna atâna \ha ber chi hi ram tin deuh
thawah hmuh theih a ni. Buh te, huit te, vaimîm te leh chhangphut buh chi khat (oats), chi hrang
hranga buatsaihte hi hmun tinah a awm tawh a; h>ng be lam chî reng reng (beans) te, bepui te,
dailuahte ang pawh hi a tam ta. Hêngte hi mahni rama theirah emaw ram dang a\anga lâk luh

107
 108

emaw nên, mahni hmuna thlai chi hrang hrang a\angte hian sa ei ngai lo, ei tur famkim tâwk
hmuh theihte a ni.

|hataka Buatsaih
(C.T.B.H. 47) (1890) C.H. 115
487. Theite, buh lam chîte leh thlaite hi mâwlte a siam, thilthak leh mawm tel miah lo,
bawnghnute leh bawnghnute dak nêna buatsaih chu chaw hrisêl ber a. Taksa tân chakna a ni a,
chhelna a pe a, finna leh rilru chakna a pe bawk a ni–hetiang hi chaw sâwngbâwl chiam ang
chîin a pe ve thei lo.

(1869) 2T 352
488. Buh lam chî te leh theite hi hriak mawm lam chi tel lova, a nihdan pângngai ang thei bera
buatsaih hi a nungchunga vâna lâk turte tâna chaw tur chu a ni.

Chhangphut Buhhâwp
(1905) T.R., p. 289
489. Buhhâwp siam turin darkar rei tâwk chhum tur a ni. Amaherawhchu chaw tui hulte chuan
\hial sawm nân hun an duh rei zawk avangin chaw nêm leh tui deuh p>rpurte aiin a hrisêl zawk.

Y.I., May 31, 1894

490. Mi \henkhatte chuan rinawm takin ‗chaw dik tak chu chhangphut buhhâwp hi a ni ber mai‘
an ti \hîn. Mahsela thil tui hnâng mai a nih avangin chhangphut buhhâwp ei \euh ringawt mai
chuan chaw pai\awihna khâwlte a ti hris>l dawn lova. Thei te, thlai te leh chhangte ei tura infuih
zâwk tur a ni.

Buh Tuihnâng
(1871) 2T 603
491. Buhtuihnâng hi insiam theih a ni. Chhangphut chu a hraw lutuk a nih chuan hri mai rawh.
Chhangphut buh tuihnâng a la sat lai chuan bawnghnute telh rawh. Hetiang chaw hi camp-na
hmunah chuan a tui ber leh hris>l ber a ni.

Sa Aiawh Tur
(1905) T.R., pp. 304, 305
492. Sa ei hi bânsan a han nih hian, sa aiawh tur chaw chi hrang hrang, buhlam te, thei kâwr sak
te, thlai te leh theirah te ngaihtuah tur a ni. Chûngte chu taksa châwmtu \ha tak leh tui tak an ni
tur a ni ..., Man tlâwm si, taksa tâna chaw \ha ni bawk si ei tur te chuan sa chu thlâk tur a ni.

|HEN III–CHHANG

Nunna Bul Chu

MS 34, 1899
493. Sakhuana chuan nute chu chhang \ha ber chi siam turin a hruai ang. Chhang chu a chhûng
lam leh pâwn lam thlenga hmin ngei turin ur tur a ni. Pum hris>lna tur chuan chhang chu a
zângin a ro \ha tur a ni. Chhang hi nunna bul a nih avangin chhang siamtu tinte chuan siam an
thiam êm êm tur a ni.

Chhang Tlang |ha Takah Sakhuana

(C.T.B.H. 49) (1890) C.H. 117
494. Mi \henkhatte chuan \ha taka chaw siam hi sakhaw tih turah an ngai lo, chuvângin
engtianga chaw hi siam tur nge tih pawh zir an tum lêm lo. An ur hmain chhang chu an ti thur a,
a siamtu fîmkhur lohna thawi dam nân man pe mang lovin a hlâwmin an pe chhuak a, chungte
chu mihring ei chi ziazâng an ni lo. Chhang \ha siam tur hian fîmkhur taka ngaihtuah a ngai a
sin. Mi tamtakin an rin âiin chhang hlâwm \ha takah hian sakhuana tam zawk a awm a nia.

(1868) IT 684
495. Kristian hmeichhe tinte sakhaw thil tih tur chu a\â a\anga chhang zangkhai, thlum leh \ha
siam zîr vat hi a ni. Nûte chuan an fanute, an la têt lai a\angin chokaah hruai sela thil
chhum/siam dân zirtîr rawh se.

Chhanga Soda Hman

(1905) T.R., pp. 287 – 289
496. Chhang siamnaa soda emaw, chhang siamna soda (baking powder) hman hi taksa tihnatna
leh thil \ûl lo a ni. Soda hian pumpui a ti vung a, a vaiin a khawih chhe fo \hin. Chhûngkaw
tamtak hian soda tel lo chuan chhang siam theih pawh ni lovin an ring a, hei hi a dik lo. Tihdân

108
 109

\ha zâwk an zir peih phawt chuan an chhang chu a hrisêl zâwk ang a, ei pawhin a nih dân
pangngai a ang zâwkin, tui pawh a tui zâwk bawk ang.

DAWIDIM CHHANGA BAWNGHNUTE HMAN

Chhangthawp emaw, dawidim chhang emaw siamin tui aiah bawnghnute hman tur a ni lo.
Bâwnghnute hman hi chu a senso thlâk mai mai bâkah, chhang a ti hrisêl nêp zâwk bawk a ni.
Bawnghnute chhangthawp hi ur hnuah tuia chhang ur aiin a thlum rei lo zawk a, pumah a \awk
hmâ zâwk bawk a ni.

DAWIDIM CHHANG SÂ
Chhang hi a zâng haih tur a ni a, a thlum bawk tur a ni. A thur miah tur a ni lo.
Chhangthawp hi te deuht> a siam a, ur hle tur a ni; dawidima natna hrik awmte pawh an thih vek
theih nân. Chhang ur tho chi r>ng r>ng hi a sat lai emaw, a thar lai take maw chuan pai \awih a
harsa a. Chuvangin chaw ei dawhkanah dah chhuah tur a ni lo. He thu hian dawidim telh loh
chhang a huam tel lo. Dawidim emaw, chawl emaw telh miah loh, thuk sa tâwka chhang ur
hmin ph>k thar lâmte hi a hris>l a, a tui pawh a tui a ni.

CHHANGTHAWP UR NAWN
Chhangthawp ur nawn (Zwieback) hi pai\awih awl ber leh tui ber pakhat a ni. Chhangthawp
narân hi zai l>p thliah thliah ni se, a tuihu awm loh thlengin thuk sâ tâwk takah buang deuh thâng
khawpa ur ro ni sela. Hmun ro-ah chuan hetiang chhang ro hi chhang narân aiin a vawn rei theih
daih a, ei dawn \êpa han ur sat leh deuh phei chuan a thar ang mai a ni \hin.

Chhang Hlui A Thar Aia |ha

Letter 142, 1900
497. Chhang hlui, ni hnih emaw ni thum emaw hi chhang thar aiin a hris>l zâwk. Thuka chhang
tih ro hi chaw hrisêl berte zînga pakhat a ni.

Chhang Thar |hatlohnate

(1868) IT 681 – 684
498. Chhangthawp rit nalh mai, thur bawk si, ur hmin loh lehnghâl hi kan hmu fo \hin. Hei hi,
zir châk lohna leh ei siamtu hna pawimawh tih peihlohna avanga lo awm a ni. A changin
lunghlu chhang thlum (cake) te, biskut n>m, tih ro, ur loh leh thil dang hetiang ang chite kan
hmu \hin. Ei siamtute chuan tun hma lama an chhum dân angin \ha takin an ti thei tih an hrilh
ang che u, mase thudik tak kan sawi ang e, an chhûngte chuan hetiang chhang hi an duh thlâwt
lo; hetiang ang chuan ril\âmin an khawsa reng mai ang.
Hengte hi kei chuan mak ka ti love. In chaw buatsaih dân r>ng mai hi tui tur chi a ni lo.
Hetiang buatsaih dân chhe lutuk eitute chuan hris>lna siamna hi an ngeih thlâwt lo tih an hrilh
tawp mai ang che u.
Pumin chhangthawp chhia, rit nalh mai leh thur \uau mai chu chaw \haa chantîr turin theihna
a nei lo; he chhang, chhe tak hian pumpui hris>l tak chu bawrhsâwm takah a chantîr zâwk ang.
Hetiang chhang chawa ringtute chuan chakna an nei lovang. A chhan a awm a ngem le? Hêng
mi \henkhatte hian Hrisêlna siam\hatnaute an inti ve bawk a, mahse an ni miah lo. Chaw siam
dân an hre lo. Cake te, alu te, chhangte an siam a, mahse a ngai hlir an siam \hin avangin taksa
khâwlte chu tihchakin an awm lo. Chaw hris>l leh tui tak buatsaih nana hun s>n te chu in
khawhralna mai maiah an ngai ni awm tak a ni…..
Chhûngkaw tamtakah pumpui nâ nei kan hmu a, hei hi a chhan ni fo chu chhang loh vang a
ni \hin. Chhûngpui nu chuan chutiang chhang \halo chu paihbo mai a phal si lova, an ei ta mai
\hin. Hetiang hi chhang \ha lo paih dân a ni dawn em ni? Thisena chantîr turin pumah indah
mai dawn em ni ang? Pumpui thiltihtheihna chuan chhang thur chu a tithlum dawn em ni?
Chhang rit nalh mai chu a ti zângin, chhang hlui hmuar chu a ti thar thei dawn em ni?
Nu leh eisiamtu tamtak, zirna leh thiamna dik nei lo, chaw siam dân thiamna tlachhamte
chuan nîtinin an chhûngte hnenah chaw tui lo deuh an eitîr reng mai a; chu chuan chaw
pai\awihna khâwlte chu zawi zawiin a ti chhia a, thisen \ha lo a siam a, tichuan natna hrehawm
tak a rawn thlena, a tâwpah a hun lova thihna a rawn thlen ta \hin a. Mi tamtak chu chhang rit tak
leh thur \uau ei avangin an thi a ni. Entîrna pakhat hmuhtîr ka ni a – hmeichhe naupang hi rawih
a ni a, a chhang siam chu a ritin a thûr nasa mai a, tihbona leh z>pral a tumin, vawk lian deuh
pahnih a pe ta ringawt mai a. A tûkah chuan in neitupa chuan a vawkte chu an lo thi d>r mai tih
a hmu a, a vawkchaw p>kna kuang chu a han endik a, he chhang rit tak mai themte chu a lo awm
nuai mai a. A han zawt kual vel a, chu hmeichhe naupang chuan a thiltih chu zep thui ta lovin a
inpuang ta a. Chutiang chhang chuan vawkte chu a khawih nasa ang tih ngaihthuahna r>ng a nei
lo. Chhang rit tak leh thûrin, bawlhhlawh tinreng eizo theitu vawkte a tihhlum theih chuan,
mihring pumpui n>m takah chuan eng ang takin thawk nasa ang maw le?

Chhang leh Chaw Sakhat Dangte Ei |hatna

109
 110

MS 3, 1897
499. Sa ei lova thlai chaw ei a lo nih hian fîmkhur a ngai khawp mai; chaw chu hmin \ha tak leh
fing taka buatsaih tur a ni. Buhhawp lam chî ei \euh hi a dik lo a. Chaw ro lam, \hial ngai hi a
\ha zawk. He thilah hian chaw hrisêl buatsaihnate chu malsawmna an ni. Ã\a chhang (chhang
sen uk) leh zial hlâwm mâwlte a siam mahse fîmkhur taka buatsaih chu a hris>l ang. Chhang hi
a thur tur a ni r>ng r>ng lo. Hmin \ha taka ur tur a ni. Chutiang chuan n>m hlui leh ban takin a
awm lovang.
A ei thei tân chuan thlai \ha tak mai, hrisêl zawng taka buatsaih chu buhhawp lam chi ai
chuan a \ha zawk. Chhang siam thar aiin hmin \ha taka ur ni hnih emaw ni thum emaw hnua mi
chu theirahte nena ei a hris>l zâwk bawk ang. Hei hi zâwite leh chip taka \hial chuan taksa
khawlin a mamawh zawng zawng chu a phuhrûk vek ang.

Biskut Thak
(Written 1884) E. From U.T. 2
500. Biskût thakte leh sâ te hi hris>lna siamna dânte n>n chuan an inmil hauh lo mai.

Letter 72, 1896

501. Soda biskût thakte hi butter te nên an dah khawm a, ei duh zâwng berah an neih a, mahse
pai\awihna khâwl chak tawhlo tak chuan a mil lo riau a ni.

Letter 3, 1884
502. Kanaan lam pan aiin Aigupta ram lamah kan kir leh zawk \hin. Hêng thilte hi kan hawisan
tawh dawn lo‘m ni< Kan chaw ei dawhkanahte chaw mâwl leh hris>l kan chhawp tawh dawn
lo‘m ni< Biskut thak, pumpui tinatu chu kan paih bo tawh dawn lo‘m ni<

Chhang Tlangte leh Zialte

R & H, May 8, 1883
503. Biskut thak, soda emaw chhang urna (baking powder) nena siam chu chaw ei dawhkanah
an lo lang ve tur a ni rêng rêng lo. Chutianga chawhpawlh chu ei atan a tlâk loh. Chhangthawp
sâ reng reng chu pai\awih a harsa a ni. Buh chhang, hris>l leh tui bawk si chu chhang phut den
chip loh a\anga siam, tui vawt thianghlim leh bawnghnute a\anga siam theih a ni.
Amaherawhchu kan mite hi mâwl taka thil siam dân hrilh an harsa hle mai. Buh chhangte hi kan
han fak a, kan \hiante chuan, ―Aw, ni e, a siam dân kan hria a lâwm,‖ an ti a. Mahse chhang urna
leh soda, bawnghnute thur nena pawlha siam chhang bawk an lo lang leh \hin a, kan beidawng
\hin hle mai. Heng hian insiamna an neih hmun tur r>ng a awm lo. Chhangphut her dip loh, tui
fîm nen (chi tel lo) tak leh bawnghnute n>na pawlhin chhang tui ber chi (gems) a siam theih a
ni. Tui chu chi pawlh a nih chuan bawnghnute thlum tam zawk emaw artui chawhkawi emaw
belh tur a ni. Chhang chu thuk sa tawk, mei zawitea alh reng nena ngun taka ur a ni tur a ni.
Chhangthawp siam tur chuan tui (chi pawlh loh) leh bawnghnute emaw bawnghnute dak
emaw hman ni sela; chhangphut hmeh ban khauh tak siamin biskut pan leh ram tak ang a hmeh
pan ni sela, chu chu thuk sa chungah ur ni rawh se. Hengte hi an thlumin an tui êm êm a. |hial
chip an ngai a, chung chu hâ leh pum tân an \ha hle bawk si a. Thisen \ha an siam a, chakna an lo
ni bawk. Chutiang chhang te, kan rama tam êm êm theirah te, thlaite leh buh lam chite in en
chuan, an aia duh zâwk tur rêng awm lo khawpin kan khawsa thei dawn a nih chu.

Chhangphut |hiah Aiin |hiah Loh A |ha Zâwk

(1868) 2T 68
504. Chhangphut \hiah vâr loha (ã\â) siam chhanga chakna i hmuh theih ang kha, chhangphut
dip deuh (maida), vâr takah hian i taksa tana chakna chu i hmu ve lovang. Chhangphut dip tak
chhang hi hman lâr ber ni mahsela taksa khawlte hian an chakpui thei tlat lo mai. Thinte pawh
hian an chak pui thei lo. Chhangphut dip vâr ei hian i harsatnate chu a tizual zâwk ang.

(1905) T.R., p. 287

505. Chhang siam nân chhangphut dip tak (maida) hi a \ha ber lo. Hetiang hman hi a hrisêl
lova, senso a tlem bawk hek lo. Wheat hum a\anga chhang siam a (ã\â-a siama) taksa châwmna
thil \ha tak hmuh tur awm angte hi maida a\anga chhang siamah hian a awm ve lo. Êk khal leh
hris>l lohna chi dang dang awmtîr fotu a ni.

Thil Chi Hranga Siam Chhang

Letter 91, 1898
506. Chhangphut chi khat ngawt hi chu chawa rin reng a \ha ber lo. Chhangphut chi hrang
hrang (wheat, oatmeal, rye) chawhpawlhte hi maida chhangphut hlang âiin a \ha zawk a ni.

Chhang Thlumte
Letter 363, 1907

110
 111

507. Chhangthlumte hi chawah kan hmang ngai meuh lo, chaw atâna chi kan ei tlêm zawh poh
leh a \ha zawk a. Hetiang chaw thlum chi rêng rêng hian pum a ti buai a, hetiang chaw thlum chi
rêng rêng hian pum a ti buai a, hetiang ei tumte chu an chhel lova an thin chhe bîk \hin a ni.

Letter 37, 1901

508. Biskutah hian chini tel lo sela a \ha a. |henkhatte chuan biskut thlumber maite hi tui an
tiber si a le; mahse hêngte hian pai\awihna khâwlte chu an ti khaw lo \hîn a ni.

|HEN IV –THLAIHRINGTE

Thlaihringte, Mâwltea Siam

MS 13, 1911
509. Thei huan leh huan a\anga lawh theirah te, thlai thar lâm te hlutâna bik hi mi zawng
zawngin hre teh se.
(C.T.B. H., 47) (1890) C.H. 115
510. Theirah te, buh lam chî te leh thlaite hi mâwltea siam niin, thil thak leh hriak lam chi rêng
rêng tel lo sela, bawnghnute leh cream nên siam ni zawk sela chaw hrisêl ber a ni ang. Taksa tân
chakna an pe a, tuarchhelna thiltihtheihna an pein finna an pe bawk a– hêngte hi mi chawktho
hlut thei chawin an pe ve thei lo.
MS 3, 1897
511. A ei theite tân chuan thlai \ha tak mai, a hrisêl thei anga buatsaih chu buhhâwpte aiin an
\ha zawk a ni.

(1909) 9T. 162

512. Thlaite hi bawnghnute leh a dak emaw a tlûkpui emaw n>na tui taka siam tur a ni.

Chaw Famkim |henkhatte

Letter 70, 1896
513. Buh – fangnei chi te, theirah te leh thlai te hian thisen \ha siam nana chaw \ha zawng
zawng te chu an nei kim vek a. Sâ hian hetiang chaw \ha famkim hi a pe ve thei lo.

Thlai Tamtakte
Letter 3, 1884
514. Kan ei ang ang hian kan taksa pawh hi an awm \hîn. Ransa châkna ang tichak turin ransa,
chaw atân kan ei ang maw? Hetiang chaw hrawmhraw ei châkna nei tura inzirtîr ai chuan
theirah te, buh lam chi te leh thlai te ei kan inzirtîr hi a hun tak zet tawh a ni. Sa tel lovin, chaw
hrisêl leh chakna pe chi hrang hrang, mawlte a siam hi a theih a. Mi hrisêlte chuan thlai te,
theirahte leh buh lam chîte hi tamtak an nei tur a ni.

Letter 72, 1896

515. LALPAN A mite chu theirah te, thlai te leh buh lam chî te eia nung turin hruai kir leh A tum
a ni.

|henkhatten Thlaite An Ei Thei Lo

Letter 45, 1903
516. Damdawi inah hian ei duh dân hrang hrang tih lungawi an awm \hin. |henkhatte an
mamawh bîkte titlai turin thlai \ha taka buatsaihsak duh an awm a. A \hente lah chuan thlai an ei
chuan an tuarphah zel bawk si.

Alu te, Chhumte leh Thlum Lamte

Letter 322, 1905
517. Alu kan ro te hi a hrisêl kan ring lo, a buatsaihnaah hian hriak emaw butter emaw a tel ngei
mai si a. Alu chu ur emaw chhum emaw ni se, bawnghnute dak telhin, chi tlêm nen chaw hrisêl
ber a ni. Chhum bâng chu kawlbahra nên, cream tlêm te leh chi nen ur leh ni sela, kan lohin, a
\ha thlâwt a ni.

B> Lam Chi, Chaw Hrisêl

(1871) 2T 603
518. Chaw hrisêl, mâwl tak si chu b> te hi an ni, chhum emaw ur emaw ni sela. A \hente chu tui
n>n pawh ni sela, bawnghnute emaw a dak emaw telhin, a tui hang siam tur a ni.

Thlaite Chînga Vawng\hain

Letter 5, 1904
519. Mi tamtakin ram neih a, thlaite leh theite chîn a, chung a\anga ei tur neih a zia leh a
pawimawhna an hmu lo. Chhûngkaw tin leh kohhran tin hnenah he thu hi sawi tura hrilh ka ni –

111
 112

‗hlau leh khur chungin in chhandamna chu thawk chhuak rawh u,‘ chutiang chuan LALPAN mal
A sawm ang che u; chutilo chuan in taksa chu finglo takin in enkawl ang a, LALPAN in tana A
ruahman chu in lo dâl thei mai dawn a ni.

Letter 195, 1905

520. Vaimîm thlum tihro neih theih nân ruahmanna siam tur a ni. Maite pawh tihro theih a ni a,
thlasik chhung atân ur lâwk diam tur a ni.

Ellen G. White Chawah Thlai Hring leh Alute

Letter 31, 1901
521. Ka chaw chungchâng in sawi a. Thil dang rêng ei thei lova, thil pakhat chauh in hnangfâk
ka ni lo. Mahsela, thlai hring chungchângh chuan in ngaihtuah a \ul lovang; ka hriat dânin in
chênâna ram \henkhatah thlai chi hrang tamtak, thlai hring anga ka hman theih an awm a ni.
Hnim eng, chi khat hnahte leh pangpar chi khat hnahte chu ka hmu thei ang, an\am pawh.
Australia rama kan neih aia \ha zawk leh tam zawk daih a awm ang. Thildang a awm loh
pawhin buh lam chu tamtak an awm a ni.

Letter 10, 1902

522. Khawchhak lama ka kal hmain hun engemaw chhûng chaw ei châkna ka nei lova; tunah
chuan ka nei leh ta, chaw ei hun a lo thlen chuan ka ril a \am êm êm a. Ka hnim hring hlîng nei,
\ha taka chhum, cream tih thianghlim leh ser tui pawlh chuan ril a ti \am thei hle a ni. Chaw
vawi khatah tomato tuihang ka ei a, a dawt lehah thlai hringte, alu chaw ka ei \an leh ta bawk a.
Ka chaw te chu an tui vek mai. Damlo chaw kham lo ang mai ka ni a, ei puar lutuk hlauhawm
khawpin ka awm a ni.

Letter 70, 1900

523. Tomato min rawn thawn kha an \hain a tui khawp mai. Tomato te hi ka tan chuan chaw \ha
berte an ni.

524. Vaimîm leh b> lam chîte chu keimah ni leh v>ngte tan kan chîng tam tâwk a ni. Thlasika ei
turin vaimîm tihthlum chu kan tiro a, kan mamawh hunah chuan kan her dip a, kan chhum a. A
tui hângte chu a tui ber mai, chaw dangte pawh a titui vek mai.
A hunah chuan grêpte pawh kan ngah mai a, theite tihrote leh apple te, theihmu te, theitê te,
pêr theite leh olive te pawh – chungte chu keimahnin kan buatsaih vek a ni. Tomato te pawh kan
chîng \euh mai. Ka dawhkana chaw te chu ka hnar ngai lo. Chutianga hnar turin Pathianin min
duh lovang tih ka ring. Min rawn tlawhtute pawhin kan ei ang chu an ei ve mai a, kan ei tur neih
apiang chu tui an ti ve \heuh niin a lang.

BUNG–19
CHAW EI KHAHCHILHNA HMAWMSAWM

HMAWMSAWMTE
BUNG – I CHINI
MS 93, 1901
525. Chini hi pum tân a \ha lo. Zû-ah a chantîr a, hei hian thluak a tibuai a, thehthangnaah
harsatna a thlen a ni.

(1905) T.R., pp. 289, 290

526. Dân naranin chaw eiah hian chithlum hi a tam lutuk fo \hin. Chhang kêk te, chhang thlum
nêm (pudding) te, chhangthlum (pastries) te, thil hnâng thlum (jellies) te, chithlum thei chhum
hmin (jams) te hi chaw pai\awihna tichhetu chak tak an ni. Bâwnghnute leh artui leh chithlum
chawhpawlha siam (custard) leh chhang thlum (puddings) te hi chaw pai\awihna tichhetu
hlauhawmte an ni. Bawnghnute leh chithlum uar taka hman hi bansan tur a ni bawk.

(1870) 2T 369, 370

527. Chini hian taksa khâwl chêtâna a dâl. Khawl nung chêtvêlna a tibahlah a ni. Montcalm
County, Michigan-ah thubuai pakhat a awm a, chu chu ka sawi tur hi a ni. Amah chu mi ropui
tak a ni. Feet 6 laia sang, lang nalh tak a ni nghe nghe. A damloh tlawh tura koh ka ni a. A hma
pawhin a nundân thûah hian thu kan sawi dun tawh a. Kei chuan, ―I mit en dân ka duh lo,‖ ka ti
a. Chini tamtak a ei a, engvanga hetiang ti nge ni tih ka zawt a. Ani chuan, ―Sa ei ka bânsan a, a
aiawh turin chini anga \ha hi ka hre lo a ni,‖ a ti a. A chaw chuan a ti lungawi thei lova, a nupui
chuan chhum dân a hriat loh vang mai a lo ni.
Nangni mi \henkhatte hian in fanute, puitling deuh thaw tawhte hi science zir turin sikulah in
tîr a, chaw chhum tak ngial pawh an la thiam si lo; hêngte hi in lamah an zir hmasa tur a ni a sin.
Hetah pawh hian hmeichhia chaw chhum dân hre lo a awm a, chaw hrisêl buatsaih dân pawh a la

112
 113

zir lo. Zirna pêng pawimawh tak mai hi a la thiam tlat si lo, chuvangin eisiamtu chaw chhum
thiam loh avang hian taksa khâwl chuan a mamawh a hmu zo lova, chini chu insum lo lêkin a ei
ta mai a ni, chu chuan a taksa pumpui khâwl chu a tidam lova, he pa, a pasal nunna chuan a \ul
hauh lovah chaw chhum loh avangin a tuar ta mai a ni.
He pa damlo hmu tura ka kalin, ka theih ang angin tih dân tur hrilh pahin ka enkawl ta a,
zawi zawiin a lo \ha chho ta zêl a. Mahsela fîmkhur lo takin a theih bâkin a insawizawi vak mai
a, chaw \ha mang lo tlêm te a ei bawk n>n, a lo chau thla leh ta a ni. He mi \um hi chuan amah
\anpui dân a awm ta lo. A taksa pum khâwlte chu thing tlu kar nunin a nung ve ta mai mai niin a
lang ta. Chaw chhum thiam loh ei vângin a lo thi ta a. Chaw chhum \ha aiah chini chu hman a
tum tlat avang chuan a lo chhiat zual phah ta a ni.
Unaute chaw kîlnaah ka \hu ve fo \hin a, bawnghnute leh chini hi an hmang nasa thei hle tih
ka hmu a. Hêngte hian taksa khawlte chu a dâl \hin a, pai\awihna khawlte a tikhaw lo a,
chubâkah thluak a khawih tel bawk. Taksa khâwl nung chêt velna daltu r>ng r>ng chuan thluak
lam hi a khawih nghal vat mai \hin. Êng pêk ka nih a\ang chuan chini ei tâm hi sa aiin a
hlauhawm zâwk. Hetianga ei tur thlâk danglamna hi fîmkhur taka tih tur a ni a, kan zirtîr turte
leh kan \anpui turte ngei zawng leh, an ngaih dân awmsa tichhe lo zâwnga enkawl tum hrâm tur
a ni.

R & H, Jan 7, 1902

528. Duh hle mah ila taksa ti hrisêl lo thil te r>ng r>ng chu kaa luhtîr miah loh mai tur a ni.
Engvangin maw? Pathian ta leh a hmanrua kan ni miau. Lallukhum hneh tur in nei, vanram chan
tur in nei a, hremhmun kalsan tur in nei bawk. Krista hmingin ka zâwt a che u – ‗In hnaah hian
>ng chu fiah tak leh chiang takin in neiin, chuta \ang chuan in hawisan ang a, heti hian in sawi
dawn em: ―Hei hi ka duh a, kha kha ka hmangaih<‖ tiin. Pathian chuan mitin hi ruahmanna nei
\an tur te, Pathian chu A enkawlnaah leh hmangaihnaah thurualpui tur te, thlarau, taksa leh rilru
tithianghlim tur te, chawisang a, tiropui tur tein min ko vek a ni, chutiang chuan Pathian
thawhpuitute kan lo ni ve thei ang….
Thil thlum chi rêng rêng chu amaha awmtîr (khawih loh) hi a \ha zâwk. Chaw ei dawhkâna
thilthlum (desserts) te pawh hi anmahniin awmtîr mai mai tur. Hêng thilthlumte hi in mamawh
hauh lo. Pathian duh dân ngaihtuah turin rilru fîm tak in mamawh a ni.

Camp-a Hmawmsawm Hralh Thu

Letter 25a, 1889
529. Kum engemaw zât kal taah khân kan Camp meeting hotute zilhna puanna (testimony) ka
nei a, Camp-naah sap-saum leh thil \halo, hlauhawm chî leh thil thlum chite pawh rawn kengin
kan mîte hnenah an hralh a. Hetih lai hian kei chuan \halaite leh upate hnenah chuan chutiang
man atâna an pêk tur kha misonari thawhlawm bâwma dah turin ka zirtîr a, chutiang chuan an
fate chu mahni inphatna ka zirtîr a ni.

MS 87, 1908
530. Kan Camp meeting-a chaw tur chungchangah êng pêk ka ni a. A châng chuan Hrisêlna
siam\hatna dân nena inrem lo chawte camp-na hmunah rawn ken a ni fo.
Pathianin êng min pêk anga kal tum kan nih chuan upa leh \halaite chuan châkna avanga
hêng chawte hi ei mai mai lova, a tel lova khawsak kan zirtîr tur a ni. Kan fate chu hêng thil \ûl
lo te – thil thlum chi, \helret, ice cream te leh hmawmsawm chi dangte hi bânsan a, hêng leina
tura pawisate chu mahni inphatâna bâwmah thlâk zâwk turin kan zirtîr tur a ni. Hetiang ang
bâwm hi in tinah hun tur a ni. Hetianga kan tih chuan pawisa chu a tlêm emaw a tam emaw
Pathian hnathawh nân kan khawl khawm ang.
Kan mîte zînga tlêm lo takte hian Hrisêlna siam\hatna dânte zirtîr an ngai. Hrisêlna chaw
siamtute chuan hmawmsawm thlum lam chi hrang hrang an siam a, hlauhawm an nih hauh loh
thute an sawi bawk, mahse hêng thilah hian hriattîrna danglam ka nei tlat mai. An hrisêl hauh
lova, hêngte hi ei tura fuih hauh loh tur a ni. Hêng chaw \ha leh mâwl te theirah te, theipilsak te,
buh chi te leh thlaite hi ei kan tum tlat zâwk tur a ni.
Hrisêlna siam\hatna lama kan mîte hnêna êng pêkte kalh zâwnga chawte emaw thilthlum lam
chi emawte chu kan camp-na hmunah rawn lâk ni suh se. Hna \ha thawh nân hêng thilte hi hralh
ila, hêng thil eina tura thlêmna chu i pawm zam mai lovang u. Insûmna nei lo tura thlêmna
tinrengte hi khauh takin i dodal tlat ang u. ‗Thil hlâwk leh, thil \ha a lo chhuak mai ang,‘ tia
ngaihtuahna chuan min thlêm thlu suh se. Mi mal tin hian mahni inphatâna awmzia hi zir ila,
chutih laiin misonari hrisêl tak leh taima tak i ni ang u.

Ellen G. White-i Chawa Chini

Letter 5, 1871
531. Engkim mai hi mâwl tê, mahse hrisêl si hi a ni, a chhan chu theh khâwm satliah mai mai
mai a nih loh vang a ni. Kan dawhkanah chini kan nei lo. Kan in tuituahna leh kan rin chhan

113
 114

berte chu apple te hi a ni a, ur emaw chhum in emaw a ni a, a \ul dân angin tihthlum a ni a,
tichuan chaw ei dawhkânah kan chhawp chauh \hin a ni.

Letter 1, 1873
532. Bawnghnute tlêm tê leh chini kan hmang fo \hin. Hei hi kan thusawiah emaw kan
lehkhaziakah emaw kan pha lo. Rante hi natnain a bâwm nasa tawh tih kan ring a, chuvangin
hêngte hi hnâwl tur a ni ngei mai, mahse kan chaw a\anga chini leh bâwnghnutê kan hnâwl \hak
hun chu a la thleng rih lo.

|HEN II – BAWNGHNUTE LEH CHINI

(1870) 2T 368, 369
533. Tunah hnutetui leh chini thû-ah chuan mi \henkhat, Hrisêlna siam\hatna hlau an awm tih ka
hria a, h>ng hnute tui leh chini duh ang anga zal>n taka hmang leh ei \hin an nih avangin an
mahni kalh zawnga thusawi chu engahmah an ngai dawn lo a ni an ti. Thlâk danglamna hi
fîmkhur taka tih tur a ni r>ng a, fing tak leh fîmkhur takin kan che tur a ni. Ram chhûnga mi
fingte–a hmei a pate hnêna faktlâk a nih theih nân chutiang kawng chu kan zawh duh a ni.
Bawnghnute leh chini ei kawp vak mai hi a hlauhawm hle a ni. Taksa khâwlte an tibawlhhlawh
a. Hnutetui an sâwrna rante hi an hris>l fo l>m lo. Natna an nei thei, bâwngpui hi zîngah chuan
hrisêl hlein a lang thei a, zân hmain a thi mai bawk \hin. Zîngah natnain a bâwm a, chuvangin a
hnute pawh natnain a fan ve a, mahse chu chu in hre si lo. Rante hi natna in a bâwm ve tak zet
mai. An sate pawh natnain a bâwm. Rante hi an hrisêl famkim a ni tih kan hriat theih chuan
hnute tui leh chini tamtak ei leh in aiin sa ei turin mîte chu ka fuih zâwk ang. Hnutetui leh
chiniin a hliam angin sa ei chuan a hliam ve lovang. Chini chuan taksa khâwlte a hnawh ping
thei. Khâwl nung chet v>lna chu a dâl tlat thei a ni.

(1870) 2T 370
534. Unau nu leh pate chaw ei dawhkânah ka \hu ve fo \hin a, bâwnghnute leh chini an hmang
tam hle \hin tih ka hmu a. H>ngte hian taksa khâwl chu a hnawh a, pai\awihna khâwlte pawh a
tikhawloin, thluak lam pawh a khawih bawk a ni.

(C.T.B.H. 57) (1890) C.H. 154

535. |henkhatte chuan hris>lna siamna thuzawma inângaiin bawnghnute leh chini tamtak
buhchiarah (porridge) an telh \hin. Mahsela chini leh bawnghnute chawhpawlh hi zu angin
pumah a thawk a, an hlauhawm a ni.

(1905) T.R., pp. 289, 290

536. Bawnghnute leh artui leh chini chawhpawlha siam (custard) leh chhangthlum (puddings) te
hi chaw pai\awihtîr thei lo tur hlauhawmte an ni. Bâwnghnute leh chini uar taka hman rual hi
bânsan tur a ni bawk.

|HEN III—PIE, CAKE, PASTRY, PUDDINGS

(Spec. Test, on Education, Oct. 1893) F.E. 227
537. Hmawmsawm thlum (Desserts) siam hautak deuh mai hi, a tam berte chu hrisêlna tichhetu
an ni.

Insumkâr Nei L>k Lo Tura Thlêmna

Letter 731, 1896
538. Chaw ei dawhkân tam lutuk maiah hian taksa khawl tichak tura pumin a dawn tur tawk a
hmuh hnuin, thil dang tamtak – chhang thlum chi hrang hang pie te, puddings leh an sauce-te an
han chhawp leh a …
Mi tamtak chuan duh tâwkin chaw chu ei tawh mahsela chûng hmawmsawm thlumte chu an
tâna \ha tura an ngaih avangin an han ei \alh \hin….. Hetiang thil chuangtlai te hi an ei loh theih
chuan an tân malsâwmna a ni zâwk ang.

(1864) Sp. Gifts IV 130

539. Tihdân thar ang zui duh avangin, ei atâna \ha lêm lo– Cake chhah tak te, chhang thlum chi
hrang hrangte leh hlauhawm chi hrang hrang te chu pumah hnawhkhahin an awm ta a. Ei châk
zâwng \ha lo takte tih lungawi nân dawhkânah chuan ei tur chitin rêng chhawp a ngai ta a ni.
Zîngah chan h>ng ei tur bawiha tângte hian thaw rimchhia leh lei bâl takte an lo neih phah ta a.
An hris>l lova, an lo a na a, natna chi hrang hrangin a bâwm bawk a, mak an ti leh hle si a ni.

(1865) H. to L. Ch. 1, p. 53
540. Mihring chhûngkua chuan chaw manto chi an duh belh z>l a, a tâwpah chaun tunlai dân a
lâwm tiin thil tuihnai nia an hriat zawng zawng chu pumah an hnawhkhâwm ta vek mai a. A bîk
takin nawmsakbâwlna party-ah insumna nei miah lovin an in ei puar ta vak mai \hin. Chhûn

114
 115

lamah chaw manto tak an ei a, zân rei tak hnûah sa kan hmui chûk te, sa tui, tak ngûk mai te,
cake chhah tak te, chhangthlum dangte leh ice-cream te an zanriah chaw atan an ei leh bawk \hîn
a ni.

(1865) H. to L, Ch. 1, p. 54
541. Chîndân thar a ni e, tih avangin mi tamtak rethei ve tak leh nîtina inhlawhfa chawpte
pawhin an mikhualte tân cake manto tak te, chhangthlum chi hrang hrangte leh man to takte an
buatsaih ve ta hial mai hian a ti bawhrsâwm phah hle a ni. Chubâkah h>ng lei nan hian pawisa
tamtak an s>ng a, an fate leh anmahni tân pwh thawmhnaw leina tur an neih theih loh phah a.
Pumpui puarna ringawt ngaihtuaha ei rawngbâwl nana hun tamtak an hman hi an fate sakhaw
lam leh rilru lam âna zirtîrna hun atân an hmang zâwk tur a ni.

Chaw Hris>l leh Chakna Zînga Mi Ni Lo

Y.I. May 31, 1894
542. Mi tamtakin cake chi hrang hrang siam dân an hrethiam a, mahse cake hi chaw \ha ber a ni
lo. Cake thlum tak te, pudding thlum te, chhang thlum te hian pai\awihna khâwlte an tikhawlova,
chuvangin kan chaw kîltute tân thlêmna ni tûrin heng thil thlum chite hi engah nge kan chhawp
sak ang ni le?
(1870) 2T 400
543. Sa te, cake chhah takte leh thei chhang ur (pie) te hi mawsawla thakte nena siam a nih
avangin chaw hrisêl leh chakna petu \ha ber an ni hauh lo.
Letter 91, 1898
544. Hmawmsawm, chhangthlum anga siamte hi \hatna aiin hlauhawm an ni zâwk.
(1905) T.R., pp. 289, 290
545. Dân naranin, chaw eiah hian chini hi a tam lutuk fo \hin. Chhang cake te, chhang thlum
nêm te, chhang thlum te, thil hnâng thlum te, chini nêna thei chhum te hi chaw pai\awih theihna
tichhetu chak tak an ni. A bîk takin bawnghnute leh artui chini chawhpawlha siam leh
chhangthlum te hi chaw pai\awihtîr thei lotu hlauhawmte an ni. Bawnghnute leh chini uar taka
hmanrual hi bânsan tur a ni bawk.

Letter 135, 1902

546. Hrisêlna siam\hatna âna ngaisângtute chuan an \an ngei a ni tih hriat theih nan
\hahnemngai takin an bei tur a ni. Hrisêlna tichhe thei thil rêng rêng chu an bânsan tur a ni.
Chaw mâwlte hris>l si chauh ei rawh u. Theirahte hi an \ha thlawt mai, buatsaih nan hun tl>mte
chauh hman a ngai a ni. Ei châk awm tak si \ha si lo te – chhangthlum te, cake te, hmawmsawm
thlum te leh a dangte pawh bânsan tur an ni. Chaw ei vawikhatah chuan chi hnih khat lek ei tur a
ni a, lawmthu sawi chunga ei ni rawh se.

Hmawmsawm Mâwltête Khap A Ni Lo

Letter 17, 1895
547. Thei chhang ur mâwlte hi hmawmsawm atân a hman theih a, mahse châk satliah avang
maia pahnih khat ei chuan Pathian rawngbawl tlâk lovah a insiam a ni. |henkhat chuan chaw ei
\euh hnuah an mamawh vang ni hauh lo, tui an tih vâng chauhin an ei \hin. A dang pawh ei leh
tura an zawhin an hnar zo ngang lova, tlang hnih tlang thumte an ei leh \hin a, chu chuan pum
kha a ti rim zual êm êm a ni. Hetianga tih hmangte chuan mahni-inphatâna nei turin an la inzir
ngai lo r>ng r>ng a ni. Ei leh ina insum ngai lo mi chuan ama tan tuarna a insiam a ni tih a hmu
thei lo a ni.
(1870) 2T 383, 384
548. Nuin thawmhnaw dang a mamawh belh a, chakna pe thei chi chaw mâwltê a mamawh belh
a, mahse phalsak a ni lo ta tlat mai. A taksa khâwl chuan thisena chantîr tur thil a mamawh a,
mahsela a pasalin a pe bawk si lo. Bawnghnute leh chini tlêm, chi tlêm, a thlâk danglam nan
chhangthawp vâr, buh chhangphut kawng chi hranga midangte siamsak, cake satliah grep rah rêp
nen, buh chhangthlum grep rêp nen, theitê te, theipui te, leh thildang tamtak a sawi theih tur an
awm, hêngte hi eitur a mamawhte chu an ni.

Letter 127, 1904

549. Damlote tâna chaw tur chu an ngaihsân zâwng tak a ni tur a ni. Artuite hi chi dangin a siam
theih a. S>r thei chhang ur hi khap tur a ni lo.
Letter 53, 1898
550. Hmawmsawm thlum hi chaw dangte nen ei rual tur a ni; a chhan chu, duhtâwka chaw ei
puar hnua inp>k leh a ni \hin a, a tam tawh lutuk \hin a ni.

Rilru Thiang Tak leh Taksa Chak Nân

Letter 10, 1891

115
 116

551. Hriselna siamute kan nih vek hi ka duh a. Chhang thlumte hi ka dodâl a ni. Hetiang
chawhpawlh nuai mai te hi an hris>l lo; chhang thlum chi khat (cookie) tamtak ei te, cream cake
te, chhang thlum chi dang dang te, chaw ei vawikhata chi hrang tamtak eite hian pai\awihna
khâwl \ha te an nei thei lova, thluak thianghlim tak an nei thei bawk hek lo. Hetiang kan tih a,
kan inângaihthah leh si chuan kan taksa khâwl pumpui kha dâlin a awm anga, engmah a lo hnar
thei lo ang a, natna hri r>ng r>ng dodal theihna tura chakna a nei lo bawk ang. Cake thlum te leh
chhang thlum dang miten an ei ber \hinte ai thâwt chuan sa ei pawh ka thlang zâwk ang.

Letter 142, 1900

552. Ei tur siam tûrah hian hris>lna siamna sawimawi lo chi r>ng r>ng chanchinbu a chhuah a
nih chuan hris>lna siamute chuan thil hlauhawm an ti thei a ni tih hre reng rawh se.
Chhangthlum lam chi r>ng r>ng eitur siam a nihin fîmkhur taka tih ni rawh se. Hmawmsawm
atân cake hi bawnghnute emaw a dak emaw nena ei a nih chuan pumah chuan zî-ah a lo chang
ang a, mihring taksa khâwl chaklohna chuan thil awmdân tur chanchin chu a rawn hril mai ang.
Pum a lo buai tawh chuan thluak a rawn khawih nghal mai a. Mîten a chhan leh a rah chhuah an
zir phawt chuan hei hi awlsam taka tihdam theih mai a ni; lu tinatu leh pai\awihna khawlte hliam
tuartîrtu an ei loh chuan an him ang. Fing lo taka eina avangin a hmei a pate chu an thawh theih
ngei tur atân pawh an lo tlâk lo ta \hin a. An pâwng ei mai mai avangin an inhliam phah \hin a
ni.
(1871) 2T 602
553. An chaw buatsaihnaah hrisêlna dânte an zawm phawt chuan, camp meeting atâna an
inbuatsaihnaah tumah an dam loh phah lovang tih hi ka hre chiang a. Cake te, thei chhang ur
thlum te an siam lohva, buh chhangte an chhum a, theirah te, a \ina siamte emaw tihro emaw an
rin chuan meeting atana an inbuatsaihnaah chuan an dam loh a \ul lovang a, meeting chhûng
pawhin an damloh phah bawk hek lovang.

R & H., Jan. 7, 1902

554. Thil thlum rêng rêng chu ei loh hi a \ha zawk. Dessert thlumte chu dawhkanah chuan
amahin lo awm ve mai mai rawh se. In mamawh lo ve. Pathian duh dân inângaihtuah nan rilru
fîm tak in mamawh a ni. Tunah hian Hrisêlna siam\hatna dân n>na inem tur kan ni.

BUNG–20
BÂWLHLO LEH A DANGTE
|HEN I – MOSOLA LEH HMUIHMERTE

Letter 142, 1900

555. Hmuihmer, khawvelin an hman fote hian pai\awihna a tichhia a ni.

(1905) T.R., pp. 313, 314

556. Mi chawktho thei leh ruihtheih thil zîngah ei atân leh in atâna hman \hin thil chi hrang
tamtak, pumpui tisa huai huai a, thisen tikhawlo a, hriatna thazâm tizauthau thei a awm. Hetiang
thil ei leh in hi thil \ha lo tak a ni. Mite hian mi chawktho thei thila intih zauthau hi an châk \hin.
A nihdân pangngai rêng ang lova taksa tiphur thei hmanna hi a lutuk hma khawp mai, taksa tlâk
hniamna leh tihchauhna hmaraw \ha tak a ni.
Tunlai hun hmanhmawh takah hian min chawk tho lêm lo chi ei tur apiang hi a \ha zâwk zêl
a ni. Chawhmeh siamna bawlhlote hi an nihdân phung hrim hrimah pawh taksa tinâ thei an ni.
An\am chi (mustard an tih) te, thinghmarcha (pepper) te, mosola te, pickle-te leh chutiang chi
dangte chuan pumpui an kâng sâ a, thisen an tibawlhhlawhin, an ti khawlo \hin a. Zu in mi
pumpui senduk chur mai chu zu hnathawh dân târ lanna a lantîr a ni \hin. Chawhmeh tihtuina
bawlhlo thak tak tak hmanna avânga kawchhung sen duk chur nên a inang reng a ni. Ei tur narân
maiin ei châkna chu a titlai zo lo thuai \hin. Taksa chuan mi chawktho thei thil dang beiseina leh
châkna a nei \hin a ni.
(1896) E. From U.T. 6
557. Hmuihmer bawlhlo leh hmarcha dip chi hrang hrang, chaw buatsaihnaa hman hi, thingpui
tak te, coffee te leh zu te ang bawkin pai\awihna lama an thawhdân a inthuhmun a. Mi an
chawktho thut a, mahse rei loteah an tla hniam leh thuai \hin. Taksa khâwl chu tihchaklovin a
awm a. Thisen a bawlhhlawh a, a kâng ngei dawn tih a chiang a ni.

Mosolain Pum A Tinâin Châkna Dang A Tichhuak

R. & H., Nov. 6, 1883
558. Kan chaw dawhkânah chuan chaw hrisêl chi ber chauh dah tur a ni a, mi tiphur hlut chi chu
a awm ve tur a ni lo. Thil thak lam chi rêng rêng nêna chaw buatsaih chuan zu in châkna a siam
tlat a. Hêngte hian taksa khâwlte chu a rawn tinâin, an lo sa hluah \hin a, heng tidai leh tinêp tur
hian zû a phut \hin a. Khawmualpui danga ka zin châng pawh hian hotelah te, chaw zawrhna car-

116
 117

ah te ka ei ngai lo, an chaw kha ka ei theih zâwng a ni lo tlat a ni. Chi leh thlak lamte hi chaw-ah
an pawlh nasa lutuk a, tui a hâl huam huam mai \hin. Pumpui tuamtu râng pan tak chu a tisa
huam huam mai a. Chutiang chaw chu tunlai chuan an ei ber a ni mai si a, naupangte hnenah
pawh an pêk ber a ni. Hei hian a awm hlê hlêtîr thei lova, a tituihâl a, tui chuan an tuihâlna a
tireh thei si lo…chaw chu a mâwl thei ang bera siam tur a ni, hmuihmer leh thak lam chi tello leh
chi al tlêm thei ang ber ni rawh se.

Leter 53, 1898

559. |henkhat chuan an tuitihna hi an tikhawlo zo tawh khawp a, an chaw duh zawng kher lo
phei chu ei châkna leh nawmna an nei lo. Hmuihmer leh thak lam chi chaw an pe a, an pum
chuan chutiang chaw thak leh hmui chu a lo dawng a, mi tiphur hluai thei lo chaw chu a lo
hriatpui \ha duh tawh lo mai a ni.

(1890) C.T.B.H. 17
560. Naupangte ei atân chaw man to tak te, sa tui te, cake te leh thilthlum chi hrang hrang an pe
a, hêng chaw, nasa taka sâwngbâwl hian an pum a tisa huai huai a, a aia nasa zawka sâwngbâwl
an duh phah zel a, chu chuan nasa takin a chawk phur ta hluai \hin a. Hetiang chaw hrisêl lo hi
duh ang ang a an ei tâkah chuan, chaw ei hun pangngai bâkah pawh an ei ta zêl mai a, kum 12
emaw 14 emaw an lo nih chuan pumpui nâ nghet tak nei an lo ni ta a. Zu chak tak in \hinte
pumpui thlâ i hmu tawh mai thei a, thil thak lam chite ei \hin pumpui pawh hetiang ang tho hian
a awm. Hêng mite pumpui chuan a aia nasa zawk leh chak zâwk a duh belh z>l a ni.

Hetiang Ei Hian Thihdanna A Thlen

(1864) Sp. Gifts IV, 129
561. Pawl pakhat thudik ring inti hi an awm a, mei an zu lova, hnim chi pawh an ti lova,
thingpui tak emaw coffee maw pawh an in lo, mahsela an ei duh zâwngah thil dik lo an ti tlat
mai si. Nasa taka sâwngbâwl sâ an ngai a, sa tui hâng tak mai an duh bawk a; chuvangin sâ pawh
a hlauhawm thei ang bera sâwngbâwl a nih loh chuan an ei thei tawh lo–an tui tihna an tih
khawloh nasat tawh vâng a ni. Pum chu a lo sa huai huai a, pai\awihna khâwlte lah an lo hah
tawh bawk, chuti chung chuan pumpui chuan an rawn nawr luh luih chu theihtâwp chhuahin, a
paih chhuak leh tur n>n lam a lo \hial a; tichuan a lo châu ta lutuk chu, an thidang ta hial \hin a
ni. Hetah hian mi tamtak chu bumin an awm; chutiang thihdanna chu ril\âm vâng a nih ringin,
pumpui chawlhtir mai lovin chaw tam zawk p>k a ni leh ta a nih chu; reilote chhung chu
thihdanna pawh a kiang ve mai. Chaw hi ei tam zawh poh leh pum titlai turin chaw tam zâwk an
duh belh zel mai a ni.

(C.T.B.H. 47) (1870) C.H. 114

562. Hmuihmer thak e chuan a tîrah chuan pumpui hamda pan tak mai chu a tisa huai huai a,
mahsela a tâwpah chuan engmah hriatna nei thei lovin a tichhe dêr thei mai a ni. Thisen chu a lo
lum a, ransa rilru a chawk tho a, rilru lam leh finna thiltihtheihnate chu an lo chak lo ve thung a,
châkna \halo bawiha an lo awm a. Chaw mâwl tak, chakna pe theitu ngei chu nu chuan siam dan
a zir tur a ni.
(1864) Sp. Gifts IV, 130
563. Duhtâwka sa, a tui pawh nasa taka sâwngbâwl te leh, cake chhah tak leh dah te ei \hin tute
chuan, chaw mawl hrisêl leh chakna petute chu tui an ti nghâl mai thei tawh \hin lo. An tui tihna
chu an hmang khawlo zo tawh khawp a, chaw hrisêl, thei te, chhang naran leh thlaite chu ei
châkna an nei \hin lo. An ei \han tawh \hin ni lo, chaw dang chu a tirah chuan tui an tih nghal
mai chu an beisei a \ul lo.

MS. 33, 1909

564. Hris>lna lehkhabuah te >ng hlu tak tak p>k reng kan nih avangin fîmkhur lo tak leh
inthlahdah taka awm a, kan duh an gang a ei lehin thei kan ni lo a sin maw le; tin, mi chawkphur
hlut thei thil te, ruih theih thil te leh hmui hmer thak chi te pawh hmang lo tur kan ni. Thlarau
chhandam tur emaw hloh tur emaw kan nei tih hi i lo ngaihtuah the ang u; insumna thuah hian a
rah seng tur kan nei tih hriat hi a pawimawh a ni. Mimal tin hian kan tih tur \ha taka kan tih hi a
pawimawh >m >m a, kan ei leh in tur te pawh chiang taka kan hriatthiam a, hris>lna vawng \ha
zawnga kan nun a pawimawh zia hi kan hre tur a ni. Hrisêlna siam\hatna dân te hi kan pawm
dawn nge, duh ang anga ei leh in kawng kan zawh zawk mai dawn tih chu fiahin kan awm vek a
ni.

|HEN II – SODA LEH BAKING-POWDER

(1905) T.R., pp. 287, 288.
565. Chhang siamnaa soda emaw baking-powder hman hi taksa tih natna a ni, thil \ul a ni lo.
Soda hian pumpui a ti vung a, a pumin a khawih chhe fo \hin. Chhûngkaw tamtak hian soda tel
lo chuan chhang siam theih pawh ni lovin an ring a, hei hi a dik lo. Tihdan \ha zawk an zir peih

117
 118

phawt chuan an chhang chu a hrisêl zawk ang a, ei pawh in a nihdân pangngai a ang zawk in, tui
pawh a tui zawk ang.
R. & H., May 8, 1883
566. Biskut, soda leh chhang urna dawidimte nêna sawngbawl chiam chu chaw ei dawhkanah an
lo lang ngai tur a ni lo. Chhang ur sâ reng reng chu pai \awih a harsa a. Buh chhang, A\\a a\anga
siam, tui vawt fim tak leh bawnghnute nêna pawlh chu a hrisêlin a tui bawk. Amaherawhchu
kan nute hi thil mawltea tih tur zitir hi an harsa a ni. Buh chhang kan sawimawi laiin kan \hiante
chuan, ―Aw, a ni tak e, a siamdân pawh kan hria,‖ an ti. Mahse an han siam zawh meuh chuan
chhang urna dawidim emaw, soda emaw, bawnghnute thur emaw te nêna chawhpawlh an lo ni
reng si a, a beidawn thlâk \hin ngawt mai. Hei hian siamna a lantîr lo a ni. A\\a chhang, tui
thianghlim leh bawnghnute nena pawlh chu chhang kan ei tawhah chuan a la \ha ber a ni. Tui al
a nih chuan bawnghnute thlum tam zawk hmang la, a nih loh leh chhangah chuan artui chawh
hrep belh rawh. Chhang chu thuk sa tâwkah mei alh reng nen ngun taka ur tur a ni.

Health Reformer, Aug. 1873

567. Ka zinânaahte chuan chhum thiam loh avanga a chhungkuaa damlote ka hmu a. An
dawhkânah chuan chhang thlum tui leh hris>l hmuh tur a awm mang lo. Biskut eng hlui leh
chhang hnawng rit nulh maite chuan mi sing tamtakte pai\awihna khâwlte chu a tichhia a ni.

(C.T.B.H. 99) (1890) C.H.117

568. Chaw, \ha taka buatsaih hi sakhaw lam thil a ni tih mi \henkhatte chuan an hre lo;
chuvangin chhum dân zir pawh an tum lo. Chhang chu ur hma pawhin an ti thur a, a urtu
fîmkhur lohna thawi dam nan chi an pawlh a, chu chu mihring ei atan a tlâk hlawl lo a ni.

(1870) 2T 537
569. Kan kalna apiangah hmêl dawldângte leh pumpui na vei kan hmu a ni. Chaw ei dawhkânah
kan \hu a, \hal tamtak, kum engemaw zât pawh a ni ang, an chaw chhum dân pangngai renga
chhum site ka han hmuh chuan, heng mite hi mak ka ti hle a ni. Chhang leh biskut te chu hralh
tlâk tawh loh, eng piap puap te an ni. Hetianga an tihna chhan pawh hi tlêm talin an ngaihven an
ni tih lan nân a ni a, an haihawt avangin chhang chu an ur hmain an ti hîng hman \hin a; an tih
dik loh thawidam nan, hralh tlâk tawh loh chu tamtak a hlâwmin an pe a, mihringte ei tlâk an ni
miah lo. Hetiang, chhang chhe tawhte hi chu ei miah loh tur a ni, tawrh vak a hlauhawm.
Pumpui tuamtu râng pan tak chu a ei a, a ti vûng a, taksa pumpui khâwl chu turah a chantîr fo
mai a ni. |henkhat chuan, ―Chhang \ha pawh soda tel lovin ka siam thei lova, hetiang chhang
tlawm tak hi ka lei mai a \ul,‖ te an ti a. In chhungte hrisêlna chu a pawimawh tâwk a ni lovem
ni – chhumdân leh eidân chu in zir ve hram dawn lawm ni le?

|HEN III – CHÎ

(1905) T.R., p. 293
570. Chi ei tam vak suh u, pickles leh mosala telh chawte bansan rawh u; theirah ei \euh \euh
ula, tichuan, chaw ei laia tui in \euh in châk lo sawt dawn a ni.

(1909) 9T 162
571. Chaw hi ei châkawm tak leh chakna pe tur zâwngin buatsaih tur a ni. Taksa khâwlin a
mamawh chu ruk sak tur a ni lo. Chi engemaw zât chu ka hmang a, chi hi a hlauhthãwn awm
aiin, a nihna takah chuan, thisen tân a \ul a ni.

Letter 37, 1901

572. Vawikhat chu Doctor ________ chuan kan chhungkua hi, a ngaihdân in, Hrisêlna
siam\hatna nana chaw chhum dân min zirtîr a tum a, ‗Chaw-ah chi telh miah loh tur a ni a, chaw
tih tui nân hian engmah telh loh tur a ni‘ a ti a. Awle, hetiang hian tih ka han tum ta a, mahse ka
lo chaklo ta hle mai a, thlâk danglam ka ngai ta a, tihdân ka han thlâk ta a, ka hlawhtling ta hle
mai. Hlauhthawn awmah in awm avangin hei hi ka hrilh duh che u a ni. Chaw hi chakna pe tur
zawngin buatsaih tur a ni. Taksa khâwlin a mamawh chu chhùhsak tur a ni lo….
Chi tlêm chu ka hmang a, Pathianin êng min pêk angin, chi hi ka hmang fova, a hlauhawm
aiin thisen tân a \ul tlat a ni. A chhan leh avâng te chu ka hre lo, mahse min pêk angin zirtîrna ka
pe che u a ni.

|HEN IV –PICKLES LEH VINEGAR

(1905) T.R., p. 313
573. Tunlai hun hmanhmawh takah hian, min chawktho lêm lo chi ei tur apiang hi a \ha zawk
zêl a ni. Chawhmeh siamna bawlhlote hi an nihdân phung hrim hrimah pawh taksa tinâ thei an
ni. An\am chi te, thinghmarcha te, mosala te, pickle te leh chutiang chi dangte chuan pumpui an
kâng sâ a, thisen an ti bawlhhlawhin, an ti khawlo \hin a ni.

118
 119

(C.T. B.H. 61, 62) (1890) F.E. 150, 151

574. Vawikhat chu chaw ei dawhkânah, naupang tamtak, kum 12 hnuailamte nên kan \hu tlâng
a. Sa hi an siam \euh mai a, hmeichhe naupang zakzum leh awngrawp deuh pakhat hian pickles
chu a han lam ta a. Chowchow bur, an\am chi thak \hak nêna pawlh, masala nena tih rim nam
chu an han pe a, a duh tâwkin a han tlân ta a. Chu naupang chu a zahzum dân leh a thinchhiat
dân chu mitin hriat a ni; hêng thil hmui hmer thak tak maite hian chutiang ang naupang awmdan
chu a tichhuak a ni tih chiang taka chhût chhuah a ni.
(1870) 2T. 368
575. Theichhang ur sahsawm leh pickles, mihring pum chhûnga lût ngai rêng rêng lo tur chuan,
thisen \ha lo lutuk chu a pe ang.
(1870) 2T. 383
576. Thisen-siamtu khâwlte chuan mosala thak te, theichhang ur sahsawmte, pickles te leh natna
hrikin a bawm sate chu thisen \haah a chantîr theilo.
(1905) T.R., p. 293
577. Chi tamtak ei suh u, pickles leh mosala telh chaw te bansan rawh u, thei rah ei \euh \euh
ula, tichuan chaw ei laia tui in \euh in châk lo sawt dâwn a ni.

Vinegar
578. Thlai hel-eite (salads) hi hriak leh vinegar tui nêna buatsaih an ni a, pumah zu angin an
awm a, hetiang chaw hi \hial chip a ni lova, a ti chhiain a ti \awih zâwk a ni. Hei vang hian
thisen chu châwm len a ni lova, tihchak a ni bawk hek lo, a lo bawlhhlawh ta zawk a; thin leh
kalin harsatna an lo nei ta zâwk a ni.

BUNG–21
THAU LEH HRIAKTE

THAU LEH HRIAKTE

|HEN I – BUTTER
Siam\hatna Kal Z>l

(1902) 7T 135
579. Ei leh in siamna hian hmasâwn zêl rawh se. Bawnghnute emaw Butter emaw tel lova chaw
buatsaih dân mipuite zirtîr ni rawh se. Mihringte zînga sualna a pun ang zêlin ransa natna pawh
a pun zêl avangin artui te, bâwnghnute te, cream, emaw butter emaw te ei hi a him loh hun a
thleng thuai dawn tih anmahni hrilh rawh u. Hnam tlu tawh khawlohna avângin kan awmna lei
ãnchhe lawhtu natnate hnuaiah ran zawng zawng pawh an rum tak zet a ni.
Hêng thilte tel lova chaw hrisêl buatsaih dân thiamna leh theihna Pathianin A mîte A pe ang.
Kan mite chuan chhum dân hrisêl lo chu hnâwl rawh se.
(1905) T.R., p. 290
580. Butter hi thil chhuma telh ai chuan chhang vâwta telha ei hi a hlauhawmdân a nêp zâwk;
mahse ei loh tawp hi a \ha zawk daih a ni.

Olive, Cream, Theipilsakte leh Chaw Hris>ltea Thlâkin

(1902) 7T 137
581. Olive te hi chaw ei apianga rah \ha tak nei turin ei atân buatsaih theih a ni. Butter hmanna
tur ang chu olive ei tura \ha taka buatsaihah hian hmuh theih a ni. Olive-a hriak awm hian êk
khalna a chhâwk a, taksa ral tur pawh a vêng a; pum sa huai huai pawh a ti n>p a, damdawi ruih
theih aiin a \ha zâwk bawk. Chaw atân pawh ran thãu lâk chhâwn leh aiin a \ha zâwk.

(1905) T.R., p. 285

582. Olive hi uluk taka buatsaih a nih chuan theipilsak angin butter leh sa aiawh thei a ni. A
hriak chawpa olive ei hi sahriak emaw sa thau emaw aiin a thlan awm zawk daih; êk tinêmtu
atan hman theih a ni. Olive hriak hi taksa ral tial tialna (chuap T.B. natna ang) tân hian a \ha hle
tih hriat chhuah a ni ang a, pumpui nuam lo leh vung tân damdawi a ni bawk.

Union Conference Record (Australasian), Jan 1, 1900

583. Hrisêlna chaw hna hian sum leh pai te, kan mîte thurualpuinate hi a mamawh a, chutichuan
a thawh tur chu a puitlin thei ang. Rante hi natnain a tlâk buak ve tâk avangin an tuihnai lo tial
tial a, bawnghnute te, butter te leh sa te aiawhtu tur chaw hi mipuite hnena p>k hi a tum ber a ni.

Naupangte Tân A |haber Lo

(1873) 3T 136
584. Dân narânin naupangte hi sa te, mosala te, butter te, sap sa um (cheese) te, vawksa te,
chhangthlum tak te, leh thil thak chi te ei an phalsak a. A hun lova ei te leh chaw ei inkar a thil ei

119
 120

te – chaw hrisêl lote an phal sak bawk a ni. Hêng thilte hian an hna chu thawkin pum an tibuai a,
an thazâmte ti thovin, thil tih awm loh takte an ti a, an hriatna leh finna an ti chak lova. Nu leh
pate chuan chi an tuh a, chu chuan natna leh thihna a rawn thlen a ni tih an hre chhuak lo.

Zal>n Taka Hmannain Pai\awihna A Dâl

Letter 37, 1901
585. Butter hi chaw ei dawhkânah dah tur a ni lo; dah a nih chuan \hen khatin an hmang nasa
lutuk ang a, chaw pai\awihna a dal ang. Mahsela i chaw châkna siamtu a nih miau chuan, a
chang changing chhang vâwtah butter tlêm tê i hmang ang. Chaw tui lo buatsaihnaa i inhman
reng ai chuan hei hian a tizia awm hle zâwk ang.

Butter Thianghlim Ber Hmuh Theih A Nih Loh Hunah

Letter 45, 1903
586. Nikhatah chaw vawi hnih ka ei \hin, he êng hi ka la zui reng a. Sa ka ei lo. Keima tân chuan
butter chungchângah thu ka ti tlu fel tawh a. Butter chu ka hmang lo a ni. Thil thianghlim ber te
hmuh theih lohnaah chuan he thil hi ram tinah awlsam taka tihfel mai theih a ni. Bawngpui \ha
leh \angkai tak tak kan nei a, Jersey leh Holstein an ni. Cream chu kan hmang a, hei hi kan vaiin
kan lungãwi phah \heuh mai.

Sa Anga Ngaih Loh Tûr

(1902) 7T 135
587. Bawnghnute te, artui te leh butter te hi sa anga chhiar tur an ni lo. Thil \henkhatah chuan
artui hman hi a \angkai khawp mai. Bawnghnute leh artui te hi hnâwl fai vek tur tihna hun chu a
lo la thleng rih lo. Chhûngkaw rethei tak, an chaw pawh chhang leh bawnghnute deuh chauh a ni
mai a. Theirah tlêm te an nei a, theipilsak chaw chu an lei zo ve lo. Chanchin\ha hna dang zawng
zawngte ang bawkin, Hrisêlna siam\hatna zirtîrnaah chuan mite chu an awmnaah kan va pawh
tûr a ni. Hrisêlna siam\hatna chaw, tui leh tichak theitu, tlâwm bawk si, buatsaih dân kan zirtîr
hman loh chuan Hrisêlna siam\hatna chaw chungchângah chuan hmasâwnna nasa tak sawi tûrin
zalênâna kan nei lo.

Midangte Ngaihdân Zui Phalsak Rawh

(Letter 331, 1904) M.M. 269
588. Khawvelah hian rilru dang dang nei tamtak an nawm tih hi kan hrereng tûr a ni a, chaw
chungchangah hian kan ngaihdan ang chiaha ngai ve turin mitinte hi kan beisei thei lo. Rilru hi a
inang chiah thei lo. Butter ka ei lo, mahsela ka chhûngte zîngah ei an awm. Ka dawhkanah pawh
ka dah lo; mahsela ka chhûngte zînga \henkhatin a châng chânga ei an duh avangin ka ti buai lo.
Kan unau tamtak chhia leh \ha hriatna neite chuan an dawhkanahte butter an chhawp a, thil dang
ti tura tilui turin mawhphurhna neiin ka inhre lêm lo. Hetiang thilte hian unaute zîngah buaina a
siam phal tur a ni miah lo. Theirah tamtak awmnaah leh cream tih thianghlim awmnaah chuan
butter a \ulna hi ka hmu lo a ni.
Pathian hmangaih a, rawngbawltute chuan an ngaihdân anga an kal chu kan phalsak tûr a ni.
An tih anga kan tih chuan thiam changah kan inngai thei lo mai thei, mahse inpumkhatâna tichhe
tûrin ngaihdan hrang neih chu kan phal lo tur a ni.

Letter 104, 1901

589. Hrisêlna siam\hatna dân ang zela nun tumin theihtawp i chhuah tih chu a lang a, mahsela
kei chuan ka hmu thei kher lo. Thil engkimah inrenchemna hi zir la, mahsela taksa khawlin a
mamawh chaw chu inkhap bet tlat suh. Theipilsak chi chaw chungchangah chuan, mi tamtak
chutiang chaw ei theilo an awm a ni. I pasalin bawnghnute dak–butter ei nuam a tih phawt
chuan, hei hi a hrisêlna atâna a \ha ber a ni lo tih a hriat chian hma loh chuan eitir rih mai rawh.

A Lutuka Kal Dodâlnaa Fîmkhurna

Letter 98, 1901
590. Hrisêlna siam\hatna dânte sawinaah hian hlauh thawn tur thil a awm, \henkhat chuan thiltih
danglam an duh a, mahse a \hat zâwkna aiin a \ha lo zâwkah a lo awm thei tlat a ni. Hrisêlna
siam\hatna hi thlâk thut duh vânga innawr vak chî a ni lo. Tunah rih chuan bâwnghnute te, artui
te leh butter te hi hnâwl vek mai tûr tih kan la sawi thei lo. Thil thar kan han tih chhuah dawn
hian kan fîmkhur hle tûr a ni; a chhan chu zirtîrna hleihluak hnuaiah hian a lutuka kal duh mîte
an lo awm thei tlat a. Mi tlêmtein an thil hnawl thlâkna tur dik tak an hriat avangin, (a lutuk a kal
te) an pawn lam landân chuan Hrisêlna siam\hatna chu an tichhe thei a ni.

(1909) 9T 162
591. Butter avanga natna hlauhawm lo awm thei kan sawi lai leh, naupangten artui duh tâwk
tâwka an ei a \hat lohzia kan sawi lai hian, artui te, hrisêl leh \ha taka châwm arpui tui ei chu
hrisêlna dân bawhchhiaah kan ngai tûr a ni lo. Artui hian tûr \henkhat dan theihna damdawi an

120
 121

nei a. |henkhatin bawnghnu te, artui te, leh butter te an nghei a, taksa tihchakna tûr \ha te an nei
leh si lova, chuvangin an lo chauin hna pawh an thawk thei lova. Chutiang chuan Hrisêlna
siam\hatna hi an tihming chhe \hin. Hlawhtling taka hnathawh kan tum lai hian Pathianin a
mamawh miah loh, thildang lam takte hian min tibuai fo mai a, kohhran chaknate pawh a ti
silawng a ni. Hetiang ngaihdân hahthlâk lutuk rah chhuah vêng tur hian Pathian chu a rawn
inrawlh ang. Chanchin\ha hi hnam sualte nêna inremna min neihtîrtu a ni. Isua ke bulah mihausa
leh miretheite min hruaikhâwmtu a ni bawk.

Letter 37, 1901

592. Mi-rethei hnena Hrisêlna siam\hatna thu kan sawiin, ―Theipil sakte chaw atân kan lei zo ve
si lova enge kan ei tâk ang<‖ an ti \hin. Mi retheite hnêna thu ka sawiin chakna pe thei ber chi ei
tûra hrilh turin zirtîrna pêk ka ni. ―Artui te, bawnghnute te emaw creamte in ei tur a ni lova;
chaw buatsaihnaah butter in telh tur a ni lo‖ tiin an hnenah ka sawi thei lo a ni. Miretheite
hnenah chanchin\ha chu puan tur a ni a, chaw lam thuah chuan a khirh leh fir thei ang bera sawi
hun a la thleng rih lo a ni …..

PATHIAN A KAIHRUAI ANG

Amaherawhchu hei hi ka sawi duh a ni, a hun a lo thlen chuan bawnghnute te, cream te,
butter te leh artuite ei a him tawh lo tih hriat a ni ang a, hei hi Pathianin a rawn tilang ang.
Hrisêlna siam\hatnaah chuan a lutuka kal loh tûr a ni. Bawnghnute te, butter te leh artuite hman
chungchâng chu amahin a la rawn intârlang mai ang. Tunah rih chuan he thu-ah hian phurrit kan
nei lo. A tâwk chauh a in tih chu mi zawng zawng hnenah hriat ni rawh se.

|HEN II – VAWK HRIAK LEH THÃU-MAWMTE

(1868) IT 681
593. Mi tamtak chuan chaw hi \ha takin an buatsaih peih lova, hei hi tih ngei tûrah pawh an ngai
lo. Hei hi vawk hriak te, butter te leh sâ te tel lovin, a mawl thei ang, a hrisêl leh awlsam thei ang
berin a buatsaih thei a. Mâwl tak leh thiam takin tih tur a ni. He thil ti tûr hian, hmeichhiate
chuan an chhiar tûr a ni a, tichuan chhel takin tih tura an chhiar angin an ti nghal zel tûr a ni.

(C.T.B.H. 47) (1890) C.H. 115

594. Theirah te, buh lam te, thlai te hi mawl thei anga buatsaih, mosala thak leh hriak leh mawm
chi rêng rêng pawlh loh; bawnghnute emaw cream (a dak) emaw nêna siam chu chaw hrisêl ber
a ni.

(1868) 2T 63
595. Chaw hi mâwltea siam leh a îtawm thei ang bera tui taka siam tur a ni. In chawah thãu-
mawm lam in telh tûr a ni lo. In chaw siam rêng rêng chu mawm chuan a ti bawlhhlawh vek a ni.

(C.T.B.H. 46, 47) (1890) C.H. 114

596. Nu tamtakin an chhungte tân dawhkânah thang an kam a. Sa te, butter te, cheese te,
thilthlum tak mai te, mosala telh chaw te leh hmui hmer thak lam chi te chu tar te leh naupangten
an ei hem hem mai si a. Hêng thilte hian an pum an ti buai a, thisen zâm an titho a, finna leh
hriatna an tichak lo a ni. Thisen siamtu khâwlte chuan chutiang thilte chu thisen \haah an chantîr
thei lo. Chaw a mawm lam telh a nih chuan pai\awih a harsa.

Letter 322, 1905

597. Alu kan ro te hi a buatsaihnaah têl emaw butter emaw telh a nih \hin avangin an hrisêl kan
ring lo. Alu chu ur hmin \ha take maw chhum so a nih a, cream leh chi tlêm te telh hian chaw
hrisêl a ni. Kâwlbahra pawh hi cream tlêm te telh hian chaw hrisêl tak a ni. Kâwlbahra hi cream
tlêmte leh chi nena pawlh a, ur leh bawk, kan ro ni lo, hi an \ha thlawt mai.

Leter 297, 1904

598. In chaw kîlpuite zawng zawng chuan dawhkânah chuan chhum \ha tak, hrisêl leh tui si chu
hmu rawh se. Unaupa….., i ei leh in thu ah fîmkhur hle rawh, chutichuan taksa bawrhsâwm tak i
nei chhunzawm zêl lovang. A hun tak zêlah ei la, mawm lam tel lo, chaw chauh ei ang che.

(1868) 2T 45
599. Chaw mâwlte, mosala thak leh sâ te leh thil mawm chi hrang hrang tel lo, chu i tân
malsâwmna a ni ang a, i nupui chuan tawrhna te, lungngaihna te leh beidawnnate a pumpelh
bawk ang.

(1869) 2T 352
600. Tihdanglam nih tuma inbuatsaih zawng zawngte chuan an chaw-ah chuan buh lam chi te,
theirah te, mawm lam telh lova, a nih ang anga buatsaihte hi an ni tur a ni.

121
 122

|HEN III – BAWNGHNUTE LEH A DAK

Chakna Petu, Chaw Tui Tak |henkhatte
(C.T.B.H. 47) (1890) C.H. 114, 115
601. Pathian chuan ril\âmna la tihchhiat loh tihtlai nân mihring chu ei tûr chi tamtak a pe a ni. A
hmaah chuan leilung rahte tamtak chaw chi hrang hrang tui leh taksa khâwl tâna chakna ni bawk
si te chu a pharh duai mai a. Kan tâna \ha ngaihtuahtu Vana kan Pa chuan ‗Hêng chawte hi induh
duhin in ei thei e,‘ A ti a. Thei rah te, buhlam chi te, leh thlai te leh mawltea siam, mosala thak te
leh mawm chi eng pawh telh loh, bawnghnute emaw a dak emaw nena siam chu chaw hrisêl
berte an ni. Taksa chakna an pe a, min titho thut thei chawin a pêk ve theih loh, tuarchhelna leh
rilru lam chaknate an pe a ni.

(1909) 9T 162
602. Chaw hi ei châkawm tak leh chakna pe thei zâwnga buatsaih tûr a ni. Taksain a mamawh
angzâwnga buatsaih tûr a ni. Taksain a mamawhte chu chhuhsak tûr a ni lo. Chi tlêm ka hmang
a, ka hmang fo \hin, chi hi a hlauhawm aiin a nihna takah chuan thisen tân a \ul tlat a ni. Thlaite
hi bâwnghnute tlêm emaw a dak emaw a tlukpui dang emaw nêna tui taka siam tûr a ni.
|henkhatte chuan bawnghnute te, artuite leh butter te an nghei a; taksa khâwl chu chakna pe
thei chaw te, an pe leh bawk si lova, chuvangin an chak lova, hna pawh an thawk thei lo a ni.
Chutiang chuan Hrisêlna siam\hatna chu an lo ti hmingchhe ta \hin a ni.
Tuna kan hman \hin bawnghnute te, cream te, leh artuite hi kan hnâwl hun a lo la thleng ang;
mahsela tunah hian a hun hmaa lo inkhap vak a, kan lo intih hrehawm hi a \ul rih lo. Thil
awmdânin a \ul a tih hun chu nghak ula, chuta tân chuan LALPAN kawng A buatsaih ang.

Bâwnghnute Him Lo Hlauhawmna Chu

(1902) 7T 135
603. Bawnghnute te, artuite leh butter te hi sa nên chuan inangah ngaihtur a ni lo. Thil
\henkhatah chuan artuite hi an \ul tlat \hin. Bawnghnute leh artui te hi hnâwl \hak hun a la thleng
lo. Chhûngkaw rethei \henkhatte chhang leh bawnghnute, chaw bera ringte an la awm a. Theirah
tlêmte an nei a, thei pilsak chaw leina an nei lo. Chanchin\ha hna kan thawh dawn chuan mipuite
nihdân ang zelin kan thawk tûr a ni. Hrisêlna siam\hatna chaw te, tui tak, chakna siam thei leh
tlâwmsi te buatsaih dân kan la zirtîr hma chuan Hrisêlna siam\hatna chaw dinhmun sang ber chu
sawi tûrin kan la zalên rih lo a ni.
Chaw siamna chu hmasâwn zêl tûr a ni. Mipuite chu bawnghnute emaw butter emaw tel lova
chaw buatsaih dân zirtîr ni phawt rawh se. Mihringte zîngah suahsualna a pung ang zelin ran
natnate pawh hi a pun zel avangin artui te, bawnghnute leh adak te, butter te ei a him tawh loh
zia kan hrilh hre phawt tûr a ni. Hnam tlu tawh khawlohna avâng khan thil siam zawng zawngte
pawh lei anchhia tuarin an rûm tak meuh a ni.

Letter 1, 1873
604. Bâwnghnute tlêm leh chini tlêm kan hmang fo. Hei hi kan thusawiah leh kan lehkhaah kan
pha ngai lo. Rante hi an hrisêl tawh loh êm avangin hêng thilte pawh hi la hnâwl vek tûr a ni tih
kan ring, mahse kan chaw ah chini leh bâwnghnute hnâwl \hak hun chu a lo la thleng rih lo a ni.

(1870) 2T 369
605. Bawnghnute lâkna rante hi an hrisêl fo lem lo. Natna hrikin a bâwm thei a ni. Bawngpui
pawh hi zîng lamah chuan hrisêlin a lang thei a, zân thlen hmain a thi mai thei bawk. Chuti a nih
avang chuan zîngah a dam lova, a hnute tui pawh chu natna hrikin a bâwm a, mahse in hre hauh
si lo. Thil siam, rante hi an natna hrik bawm an ni.

Union Conference Record (Australian), July 28, 1899

606. Êng ka hmuh dân chuan ransa, chaw atâna kan bânsan hun tûr chu a hla tawh hauh lo mai.
Bâwnghnute pawh bânsan tûr a ni ang. Natna hi a pung chak khawp mai. Mihringin lei ânchhia a
lawh avangin Pathian ânchia pawh lei chungah a tlâ a ni.

Bawnghnute Tihthianghlim
(1905) T.R., p. 290
607. Bawnghnute hi hman a nih chuan, natna hrik ilo a\anga then thianghlim vek phawt tûr a ni;
hetianga lo fîmkhur lâwk a nih chuan, natna kai mai theih lak ata a hlauhawm lo deuh \hin.

608. Bawnghnute hman a him loh hun hi a lo la thleng thei ang. Mahsela bawngpuite hi an
hrisêl a, an hnute tui pawh nasa taka chhuan so a nih chuan a hun hmaa buaina lo awmtîr chu a
\ul lo.

122
 123

Butter Aiawhtu
Letter 45, 1903
609. Nikhatah chaw vawihnih ka ei \hin a, kum 35 kal ta a\anga êng ka hmuh ang chuan ka la
kal zêl a ni. Sa ka ei lo. Keima tân chuan Butter chungchânga zawhna pawh ka chingfel tawh a,
ka hmang ngai lo. Thil thianghlim ber awm lohnaah chuan he thil pawh hi awlsam taka tihfel
mai theih a ni. Bawngpui pahnih hnute ngah tak kan nei, Jersey leh Holstein cream chu kan
hmang a, kan vaiin kan lungawi zân mai.

(Letter 331, 1904) M.M. 269

610. Theirah tam tâwk awmnaah leh cream tihthianghlim awmnaah chuan butter \ulna ka hmu
lo.
Letter, 5, 1870
611. Kan chaw ei dawhkanah butter kan dah lo, kan thlaite chu dân narânin bawnghnute emaw
cream emaw nên kan chhûm \hin a, a ti tui \hin hle mai… Bawngpui hrisêl tak a\anga lâk
hnutetui tâwk fang chu a pawi kan ring lo a ni.

Chaw-a Kherkhiap Lutuk A |haber Lo

Letter 37, 1901
612. Mipuite nêna khawsa ho tura hruai kan ni. A lutuka Hrisêlna siam\hatna hi zirtîr an nih
nghal mai chuan, a pawi mai ang. Sa ei te, thingpui tak leh coffee in te bânsan turin kan ngên a;
chu chu a \ha e. Mahse chhûngkua te, an chaw ber pawh chhang leh bawnghnute a ni mai a, an
hmuh theih chhun theirah tlêmte nên. Sa rêng rêng chu bânsan vek tûr a ni a, mahsela thlaite chu
bawnghnute emaw cream emaw leh a tlukpui dangte emaw nên tui taka siam tûr a ni. Mirethei te
chuan Hrisêlna siam\hatna thu kan hrilhin, ―Eng nge kan ei ang a< Theipilsak chaw leina pawh
kan nei ve zo si lo,‖ an ti \hin. Miretheite hnena chanchin \ha ka puanin an hnenah chuan heti
hian sawi tura zirtîr ka ni, ―Chakna pe thei ber chaw chu ei rawh u‖ tiin. An hnenah chuan heti
hian ka sawi thei lo, ―Artui te, bawnghnute te emaw cream emaw in ei tur a ni lo. Chaw
buatsaihnaah butter in hmang tûr a ni lo,‖ tiin. Chanchin\ha chu miretheite hnenah puan tûr a ni
a, chaw chungchangah chuan a fir thei ang bera sawi hun a la ni rih lo.
Tuna kan chaw a kan hman \hin \hen khatte bawnghnute te, cream te leh artuite kan bânsan
hun a la thleng ang; mahse ka thuchah chu a hun hmain nang mahniah buaina hun insiam suh u,
in thihphah mai ang. In hmaah LALPAN kawng a buatsaih hun chu nghak rawh u.
Damlo tâna chaw tur inngaihtuah dân chu a pawm tlâk loh a ni. Tih danglam in tum dân chu
a nasa lutuk a. Sa chu a hlauhawm a nih avangin bânsan tur ka tih laiin, a aia pawimawh nêp
deuh artui te hi hman theih a ni. Chaw ei dawhkân a\angin bawnghnute chu la bo suh ula, chaw
chhumnaah hman khap hek suh ang che u. Bawnghnute chu bawngpui hrisêl a\anga sãwr ngei ni
sela, tih thianghlim (sterilized) ni bawk rawh se. Tûna bawnghnute zalên taka kan hman ang hian
kan hman theih loh hun a lo la thleng ang; mahse tûn hi kan bansan hun a la ni rih lo.
Amaherawhchu bawnghnute te, cream te, butter te leh artuite hman a him tawh lo hun a lo
thlen chuan Pathianin A rawn tilang mai ang tih hi ka sawi duh a. Hrisêlna siam\hatnaah hian
firfiak taka tih chu pawm loh tur a ni. Bawnghnute te, butter leh artui te hman dân tûr chu
amahin a la rawn inhril chhuak mai ang. Tunah rih chuan hemi chungchânga zawhna hi thupui
berah kan nei lo a ni. Mi zawng zawng hnenah a tâwk chauh a in thiltih chu lantîr leh hriattir ni
rawh se.

Pathianin A Ngaihtuah Dâwn

Letter 151, 1901
613. Rante hian natna nasa tak an vei tih kan hmu a, lei hi a lo chhe zo ta, bawnghnute leh artuite
hi hman atân an \ha ber lo tih hunte a lo la thleng dawn tih kan hria. Mahse chu hun chu a la
thleng rih lo. A lo thlen hun chuan LALPAN a ngaihtuah mai ang tih kan hria. Zawhna awm, mitin
ngaihven tur chu hei hi a ni – Pathianin thlalerah chaw ei dawhkân a hûng a ngem? A chhanna
pawh sawi mai theih niin ka ring: ‗Hûng ang chu le! Pathianin A mite tân chaw chu a pe ang.‘
Khawvêl hmun tin rêngah bawnghnute leh artui ai thil dang pêk a ni ang. Heng thilte bânsan
hun a nih phawt chuan LALPAN min hriattir ngei ang. Thil engkima zirtîr tûrin khawngaihnaa
khat Van Pa chu an nei tih hi inhria se A duh a ni. Khawvel pumpuiah A mite hnenah LALPAN
chaw siam dân te leh siam thiam dân te A pe ang a, lei thil rah chhuahte nunna atana hmandan te
chu A zirtîr ang.

|HEN IV – OLIVE RAHTE LEH OLIVE HRIAK

(1905) T.R., p. 285
614. Olive hi uluk taka buatsaih a nih chuan theipilsak angin butter leh sa aiawh thei a ni. A
hriak chawpa Olive ei hi sahriak emaw, sa thau emaw aiin a thlan awm zawk daih; êk ti nêmtu
atân hman theih a ni. Olive hriak hi taksa ral tial tialna thawi dam nân a \ha tih hriat chhuah a ni
ang a, pumpui nuam lo leh vûng tân damdawi a ni bawk.

123
 124

(1902) 7T 134
615. Olive hi chaw ei apianga thil \ha siamtu a nih theih nân, ei atâna buatsaih theih a ni. Butter
hman avanga hlawkna zawngtu tân, \ha tak a Olive buatsaih ei hian a hmuh theih a ni. Olive
hriak hian êkkhal a tireh a, taksa ral tial tialna a phuhrûk bawk; pumpui vûngte leh \halote a
tidam a, vailam damdawi aiin a \ha zâwk a. Chaw atân pawh ransa thau a\anga lâk aiin a \ha
zâwk bawk.
Letter 14, 1901
616. Olive-a hriak awm hi êk khal leh kal \halo tân damdawi a ni.

BUNG–22
TAKSA |HANNA (PROTEINS)

TAKSA |HANNA
|HEN I – THEIPILSAKTE LEH THEIPILSAK CHÂWTE

Chaw |ha Tâwk |henkhat

(1905) T.R., p. 283
617. Fangnei chi (buh) te, theirah te, thei pilsakte leh thlai te hi min Siamtun kan ei atâna a thlan
an ni. H>ng chaw te hi an awmphung pangngai ang thei ber leh a mâwl thei ang bera buatsaih an
nih chuan chaw hris>l leh taksa châwmna \ha berte an ni. Chakna te, tuarchhelna te leh rilru
chakna te min pe thei a, chûngte chu min tiphûr hluai thei chaw dang buatsaih vêl hrep te‘n min
pe ve thei lo.

MS 27, 1906
618. Fangnei te, theirahte, thlai hringte leh theipilsakah hian kan mamawh chaw zawng zawng
chu an awm a. Rilru inngaitlawm leh mâwl taka LALPÂ hnena kan lo kal chuan chaw hris>l, sain
a pawlh chhiat miah loh, buatsaih dân chu min zirtîr ang.

Theipilsak Chawte, Fîmkhur leh Tlâwm Taka Buatsaih Tûr

(1905) T.R., p. 284
619. Pathianin chaw hrisêl chi hrang hrang min pe a, mitinin mahni mamawh atâna \ha ber tûr
mahni \heuh inchhinâna a\angin leh ngaihtuahna fim tak a\angin kan thlang tûr a ni.
Lei hian theirah te, theipilsak te leh buh te hi min pe hnem hle a, thil phurh sawnnate‘n hma a
sâwn mêk zêl bawk avangin, ram hrang hrang deh chhuah te hi a kum t>lin mitin tân hmuh a awl
tial tial a…….
Theipilsak chi leh hetiang a\anga eitur siamte hi sa âiawh tûrin siam chhuah tam tial tial a ni.
Theipilsak chi te hi buh te, theirah leh bulbâlnei (zung nei) te nen hian chaw hris>l leh taksa
chawmna \ha tak siamna finkhwm theih a ni. Amaherawhchu, theipilsak chi te hi telh tam palh
an awl êm êm a, fîmkhur a ngai. Theipilsak hman nasat \hat lohzia lo hre tawhte chuan he
fîmkhurna thu hi bengkhawn \hâ sela, harsatna chu sutkian a ni mai ang.

Letter 177, 1901

620. Theipilsak chaw buatsaih nân hian hun tamtak hman tûr a ni. Amaherawhchu thil tlêm te lei
nâna sên tlêm tum a, theipilsak chaw aia thil dang atâna sen tlem tumnaah fîmkhur tûr a ni. Kan
mite tam zâwk hian theipilsak buatsaihna hi an dawng thei lo, mi tlêmtein \ha takin a hman theih
nana buatsaih dân an hria, lei thei pawh nise tam zawkin an buatsaih thiam lo.

Letter 14, 1901

621. Boruak awmdân ang zelin chawte pawh hi siam tûr a ni. Ram pakhata chaw \henkhatte
hman a remchan laiin ram dangahte chuan a lo remchang ve leh miah si lo. Miretheite pawhin an
dawn ve theih nan theipilsak chaw te chu a tlâwm thei ang bera siam ni rawh se.

Thildangte N>na Theipilsak Chawhpawlh

Letter 135, 1902
622. Theipilsak chawte hi dik taka hmang tûrin fîmkhur hle tûr a ni. Theipilsak \henkhatte chu a
dangte angin an hrisêl lo. Theipilsak chaw tamna ber thil chawhpawlhah chuan thildang hmingte
chu tihtlem loh tur a ni. Hetiang chaw hi ei tam lutuk loh tur. |henkhatten an ei tl>m theih chuan
an \hat phah zâwk ang. Ei tûr buatsaihnaah thildang ei tûrte nena an chawhpawlh vak avangin,
chaw chu taksa khâwlin a hman \angkai theih loh khawp hiala chi hrang tam a lo la ni ta \hin a
ni.

(1902) 7T 14
623. Theipilsak chawte hi finglo taka hman an ni a, an telh tam lutuk a, chuvangin theipilsak
\henkhatte chu a dangte angin an lo hrisêl ta lo \hin a ni tih zirtîr ka ni. Vaiùmkhal te hi badam

124
 125

aiin a thlanawm zawk a, mahsela badam te chu tam lutuk lovin buh lam fangneite nên
chawhpawlh ni sela, chakna pe chi chaw a nih bâkah, pai\awih awlsam chî a ni bawk ang.

Letter 188, 1901

624. Kum 3 kal taah khan lehkha ka hmu a, ―Theipilsak chawte ka ei thei lo; ka pumin a ngeih
lo,‖ a ti a. Tichuan ka hmaah hian eitur tamtak an lo lang a; pakhat chu, theipilsak n>na siam
pawlh tur hi a ni a, chu chu an rilrem zawng tak tur hi a ni a, theipilsak tamtak pawlh loh tur a ni.
A pawlh tûr tam ang zia zêlin nut te hmun 1/10 a\anga 1/6 (hmun sawma \hena hmun khat a\anga
hmun ruka \hena hmun khat) chu a tâwk hle a ni. Hei hi kan han tichhin a, a hlawhtling hle mai.

|HEN II – ARTUITE
Artui Hman A Him Lo Tawlh Tawlh Ang
(1905) T.R., pp. 308, 309
625. Ram thar emaw, ram rethei tak, theirah leh thei kawr sak vânna hmuna chengte chu
bawnghnute leh artui bânsan tûrin nawr tûr an ni lo. Tihrãwl nei \ha mi leh tisa châkna nei nasa
mite chuan ei tûr thawk chak chi an bânsan a \ul tih hi a dik ngawt a ni. Mipat hmeichhiatna
lama mi awmmawh chhûngkuaa naupang ngatte phei chuan artui hi an ei tûr a ni lo.
Amaherawhchu, thisen siamtu taksa lam nei chaute, a bikin taksa mamawh chaw \ha nei thei lote
chuan bawnghnute leh artui hi an bânsan tûr a ni lo. Bawngpui hris>l tak hnute te, ar hrisêl tak
tui te, ei thei tûrin fîmkhur hl> tûr a ni; chûng rante chu châwm leh enkawl ngun an ni tih hriat
chian ngei bawk tûr a ni, artuite pawh chu pai\awih awl thei ang bera chhum hmin tûr a ni.
Chaw lam siamna hian hmâ a sâwn zel tûr a ni. Ran natna hi a pun sâwt tâk >m avang hian
bawnghnute leh artui pawh hi a la nêlawm lo deuh deuh dâwn. An aiawh zo tûr ei tûr hris>l leh
senso ngai tehchiam si lo ngaihtuah tûr a ni. Bâwnghnute buatsaih dân hi hmun tina mite zirtîr
tur a ni, an chaw chu hris>lna atâna \ha tak, tui tak bawk si a ni tûr a ni.

Sa Nên Ang Khata Ngaih Loh Tûr

(1902) 7T 135
626. Bawnghnute te, artui te, leh butter te chu sa n>na ang khata chhiar tur an ni lo. Thil
\henkhatah chuan artui hmante hi a \angkai khawp mai. Bawnghnute leh artuite hi hnâwl fai vek
tur a ni tih hun a la thleng rih lo.
Chaw siamna hian hmasâwn zel rawh se. Bawnghnute leh butter tel lova chaw siam dân chu
mipuite zirtîr ni rawh se. Mite zînga sualna a pun ang zelin ran natnate pawh hi a lo pung ve zel
a, chuvangin artui te, bawnghnute te, cream te, butter te hman hi a him loh hun a lo thleng thuai
ang tih hrilh rawh. Hnam tlu tawh khawlohna avangin thilsiam zawng zawng hi, kan lei
anchhelawhtu natnate hnuaiah an rûm tak meuh ang tih hun hi a hnai ta e. H>ng thilte tel lo hian
chaw hris>l siamna tûra finna leh theihna Pathianin A mite a pe ang. Kan mite hian eitur hrisêl lo
zawng zawngte chu bânsan vek rawh se.

Naupangte Zauthauna
(1870) 2T 362
627. Naupangte hi zirtîr tûr an ni. Tunlai huna sualna leh chhiatna hawisan dânte in zirtîr tûr a
ni. Hetia tih ai hian thil ei tûr \ha ringawt neihdân tamtakin an zirtîr a nih chu. In chaw ei
dawhkânah butter te, artuite leh sa te in chhawp a, in faten an ei a ni. Ransa chakna ang an neih
theih nân in châwm a; chutah inkhâwmnaah in lo kal a, in fate malsâwm tûr leh chhanchhuak
turin Pathian in ng>n leh si \hin. In dilna leh \awng\ainate chuan eng anga sâng nge a thlen
chhoh theih ang le? Pathianin tih tûr a hnutchhiah che u anga in fate tâna in hna thawh tur in tih
zawh vek hnuah Pathianin pek che a tiam angin rinna n>n a hnenah in lo kal ang a, \anpuina bik
chu in phût thei tawh ang.

Artuia Thilawmte hi Tihdamna Hmanruate

Hleihluaka Tihna Laka Inv>nna
Letter 37, 1901
628. Hris>lna siamna thu-ah hian a lutukin kal suh. Kan mi \henkhatte hi Hrisêlna siam\hatna
lamah hian an fîmkhur lo >m >m a ni. Mahsela \henkhatte an la chau >m >m bawk si a,
chuvangin an entawn i nih theih nan a lutuk a kal \hin mi nih tûr a ni lo. Thisen \ha siamtu chaw
\ha ei chu inkhap suh u. Dân tlângpui dik atâna i inhlanna chuan Hrisêlna siam\hatna chawisâng
lo zâwngin a hruai thei che a ni tih hriain, i chaw ei-ah fîmkhur a ngai. Hei hi hlauhthawnawma i
awmna chu a ni. Taksa lamah i chaklo a ni tih i inhriat chuan i chaw ei thlâk vat mai ang che. I ei
loh thil chu ei ngei rawh. Hei hi i tih tur chu a ni. Arpui hris>l a\anga artui chu ei ngei rawh.
Hêng artuite hi a helin emaw, a chhumin emaw ei rawh, grep tui ùm\awk loh i hmuh berah
chhum lohvin thlâk rawh. Hei hian i taksa khâwl mamawh chu a pe ang che. Hetianga tih hi a
dik lo ang tiin ngai r>ng r>ng suh….
Tûna bawnghnute zal>n taka kan hman ang hian kan hman theih loh hun a lo la thleng ang;
mahse tun hi kan hnâwl hun a la ni lo. Artuite hian tûr laka tihdamna hmanrua an nei a ni.

125
 126

Damdawi In Chawah
Sa hi ei hlauhawm a ni tia ka hnâwl laiin a aia hlauhawm nêp deuh hman theih a ni a, chu
chu artuite hi a ni. Chaw chhumnaah bawnghnute telh emaw, hman emaw khap tûr a ni lo.
Bawnghnute hman tûr chu bawngpui hrisêl hnute, tih thianghlim hmasak (sterilized) tur a ni
bawk.
Amaherawhchu hei hi ka sawi duh – ‗bawnghnute te, cream te, butter te leh artuite hman a
him tawh loh hun a lo thlen chuan Pathianin a rawn tilang ang‘ tih hi. Hrisêlna siam\hatnaah hian
a lutuka tihna a awm tûr a ni lo. Bawnghnute te, butter te leh artuite chungthua zawhna chu
anmahnin an la rawn chhâng fel mai ang. Tunah chuan he mi thu hi thupui berah kan nei lo. A
tâwk chauh z>la in tihna chu mi zawng zawng hriat ni rawh se.

Letter 37, 1904

629. Cooranbong a\anga lehkha lo thleng chuan doctor …… chu a thi dâwn a rawn ti a; chumi
zânah chuan zirtîr ka nih dânin, a chaw ei thlâk vat tur a ni a, ni khatah artui hel pahnih emaw
pathum emaw ei sela, a mamawh >m >m chu a dawng mai ang.

Letter 127, 1904

630. Damdawi ina lo kalte chu dân tlângpui nêna inremin, chaw hris>l, a tui thei zâwng bera
buatsaih chu p>k tur an ni. Kan nun dân ang chiaha nung turin an ni chu kan beisei thei
lo…Damlote tâna chaw chu an duh zâwng tak a ni tur a ni. Artuite chu kawng chi hrang hrangin
a siam theih a ni.

Chaw Pawimawhte Thlâkna Awm Loin

(1909) 9T 162
631. Butter-a natna hlauhawm te, leh naupangten duh tâwk tâwka artui an ei mai lohnate kan
sawi lai hian, arpui enkawl ngun leh \ha taka châwm a\anga artui eite chu dân bawhchhiatnaah
chuan kan ngai tûr a ni lo. Artuiah te hian tûr do theihna, tihdamna hmanruate an awm a ni.
|henkhatin bawnghnute te, artuite leh butter te an nghei a, taksa khawl chu thil \ha an pe leh
bawk si lova, chuvangin an lo chak lovin, hna pawh an thawk thei lo. Chutiang chuan hris>lna
siamna chu an ti hmingchhe \hin a ni. Pathianin a mamawh miah loh, thil danglam takin hna din
ngheh kan tum chu a tibuai \hin a ni, chubâkah kohhran chaknate pawh a tibuai a ni. Mahsela
hetiang ngaihdân hahthlak tak rah chanchin\ha chuan hnam sual pawh a rem tur a ni si a.
Mihausa leh retheite pawh Isua ke bulah a rawn hruai khawm tur a ni. Tuna kan hman \hin leh
kan ei m>k bawnghnute te, creamte leh artuite hi hnâwl hun a lo la thleng ang; mahsela a hun
hma leh khauh taka khap hun a la thlen hma si chuan buaina kan lo insiam chawp hi a \ul lo a ni.
Thil lo thlengin a rawn ngiat hun chu lo nghak phawt mai rawh u; tichuan LALPAN chumi atân
chuan kawng A buatsaih ang.

|HEN III – CHEESE (SÂPSAUM)

Chaw Atân A Tlâk Lo
(1868) 2T 68
632. Cheese hi pumah luhtîr rêng rêng tur a ni lo.

(1905) T.R., p. 290

633. Butter hi thil chhuma telh aiin chhang vâwta telha ei hi a hlauhawmdân a nêp zâwk;
nimahsela ei loh tawp hi a tlângpuiin a \ha zawk daih a ni. Cheese phei hi chu a \ha lo lehzual a,
ei tlâk thlâwt a ni lo.

(C.T.B.H. 46, 47) 1890 C.H. 114

634. Nu tamtak hian an chhûngkaw tan dawhkânah thang an kam a. Sa te, butter te, cheese te,
chhangthlum tak tak te, mosala pawh chaw thak te, leh hmarcha dip chi hrangte chu upa te leh
\halaiten an ei hmiah hmiah mai si a. Heng thil te hian pum an ti khawlo a, thisen zam an chawk
tho hluai a, hriatna leh finna an tichak lo bawk a ni. Thisen siamtu khâwlte chuan hetiang thilte
hi thisen \haah an chantir hlei thei lo a. Cheese ei phei hi chu tûr pai, hlauhawm tak a ni ringawt
mai. Chaw a mawm chhum tel chuan pai\awih a ti harsa a ni.

(1873) 3T 136
635. Dân naranin naupangte hi sa ei te, mosala telh thil thak te, butter te, cheese te, vawksa te
chhang thlum tak te, leh bawlhlo thak chi hrang hrangte ei leh hman hi phal sak an ni \hin. Chaw
hrisêl lo duh hun hunah leh chaw ei inkar lakah te pawh ei phalsak an ni bawk. H>ng thilte hian
an hna chu thawkin, pum an ti nâ a, hriatna \ha zâm chu a tih loh tûr ti tûrin a chawk tho a,
hriatna leh finna a tichak lo bawk a. Nu leh pate chuan natna leh thihna thlen thei chi an tuh a ni
tih r>ng an inhre chhuak lo.

126
 127

R & H, July 19, 1870

636. Nora, Illinois hmuna Inkhawmpui (Camp meeting) kan neihin an ei chungchangah thusawi
tûr neiin ka inhre tlat mai a. Inkhawmnaah hian Marion a mi\henkhat thiltih vanduaithlâk tak ka
sawi a, an hn>nah inkhawmna atâna thil \ul lo an buatsaih dân leh ei atâna thil \ul lo an siamdân
chu ka hrilh hlawm a. |henkhatin cheese an rawn keng a, an ei bawk a, thil thar nimahsela pum
tân a chak lutuk a, pumah khung r>ng r>ng loh tûr a ni.

Letter 40, 1893

637. Inkhawmpui pakhatah chuan khawlaiah cheese hralh loh tûr tih a ni a; mahsela khawlaiah
Doctor Kellogg-a chuan a mak tih deuh maiin dawra hralh chhãwn tur cheese an lei \euh tih a
hmu ta mai a. Amah leh mi dangte chuan h>ng hi an hnial tlat a, mahsela dawr nghaktute chuan
cheese te hi unaupa________ in a phal avanga lei a ni a sin, pawisa s>nthlawn vak kan duh lo a
ni an ti ve tlat bawk si. Chutah, Doctor Kellogg-a chuan cheese man zawng zawng man chu a
zâwt ta a, a vaiin a leisak ta mai a. A chhan leh a rah a chhui ta a, chaw \henkhat hris>la ngaih ni
si, hlauhawm >m >m site an awm a ni tih a hre ta a ni.

Mrs. White-i Thiltihdân

Letter 1, 1875
638. Cheese chungchângah chuan, kan lei ngai lova, kum tamtak kan chaw eina dawhkânah
pawh kan dah ngai lo tih ka hre chiang. Lei chu sawi loh, cheese chu chaw a telh pawh hi kan
ngaihtuah ngai r>ng r>ng lo a ni.

BUNG–23
SA EI CHUNGCHÂNG (Proteins Chhunzawmna)

SA EI CHUNGCHÂNG (Proteins Chhunzawmna)

Sa Ei – Sual Awm Hnuah
(1864) Sp. Gifts IV, 120, 121
639. Pathianin kan nu leh pa hmasaberte hnênah chuan, an thlah z>l pawhin an ei tûra A
buatsaih chaw A pe a ni. Thilsiam nunna lâk hi A thil ruahmanna n>n inkalh tlat a ni. Edenah
chuan thihna hi awm tûr a ni lo. Huana thingrah chu mihring chaw mamawh chu a ni. Tuilêt hma
loh kha chuan Pathianin ran sa ei phalna mihring hn>nah a pe lo. Thil engkim tihchhiat vek a nih
avangin mihringte khawsak z>lna turin an mamawh, sa thianghlim, lawng a\anga lo chhuakte sa
kha ei phalna LALPAN A pe ta a ni. Amaherawhchu sa hi mihring tâna chaw hris>l ber chu a ni
hauh lo.
Tuilêt hma mi ch>ngte khân sa an ei a, an châkna an titlai a, chutah an khawlohna no chu an
tikhat a; tichuan rilru bawlhhlawhna khawvel chu tuil>tin Pathianin a thian thianghlim ta a ni.
Tichuan, ânchhe pathumna rapthlâk tak chu lei chungah chuan a lo awm ta a ni. Anchhe hmasa
ber chu thuawi lohna avangin Adama thlahte leh lei chungah a lo awm a. Anchhe pahnihna chu
Kaina‘n a unaupa Abela a thah hnuah rapthlâk ber mai a lo awm leh a; anchhe pathumna
rapthlak ber mai chu Tuilêtah khan Pathian hn>n a\angin a lo ve leh ta bawk a ni.
Tuilêt hnuah chuan miten ran sa an ei ta deuh ber a ni. Pathianin mihringte kawngte chu an lo
chhe zo ta a ni tih a hmu a; a Siamtu kalhin chapo takin a inpho chhuak ta a, a thinlung
duhzâwng chu a zui ta z>l mai a. An nundan sual tak titawi tûrin reitak dam hnamte chu ransa ei
phalna a lo pe ta a. Tuilêt hnu lawkah chuah hnamte chu an lo t> ta tial tial a, an dam kumte
pawh an lo tl>m ta tial tial a ni.

Tuil>t Hmaa Suahsualna

(1865) H. to L, Ch. 1, p. 52
640. Khawv>l Hluia chêngte chu ei leh inah an insûm lo. Pathianin ransa eiphalna a pe lo na a,
ran sa an ei ngei ang. Insumna nei miah lova eiin an in a, an ei châkna sual chuan tawk chin
pawh a nei lo. Milem biakna tenawmah chuan an inpe zo vek a. In pâwngn>kna a nasain an lo
kawlh ta êm êm mai a, an lo chhe zo ta a, chuvangin Pathianin a dawhthei ta ngang lo. An
khawlohna no chu a lo khat ta a, lei chu a awmate rilru khawlohna chu tl>ngfai tûrin tui a lo lêt
ta a ni. Tuilet hnuah chuan leiah mi an lo pung z>l a, Pathian an theihnghilh a, a hmaah chuan an
kawngte chu an lo tichhe ta vek mai a. Kawng tin rênga insumlohna chu a lo pung nasa ta êm êm
mai a ni.

Israelte Tlinlohna leh Thlarau Lama Chânna

(1905) T.R., pp. 311, 112
641. Ransa ei hi a tîr t>a mihring tâna ei tûr pêkah a tel lo. Tuilêta lei chunga thil hring zawng
zawng a boral vek hnûah chauh lo kha chuan sa ei phalna hi mihring hnêna pêk a ni lo.
Eden Huana mihring chaw thlansak a nih lai khân, LALPAN ei tur \ha ber a kawhhmuh a;
Israelte tâna thlan sak leh a nih pawh khân chutiang zirlai pângngai bawk chu A zirtîr leh a.

127
 128

Israelte chu Aigupta ram a\angin an chhuak a, Ama mite ngei an nih theihna turin A zirtîr ta a.
Anmahni hmanga khawvel malsawm leh zirtîr a duh. Tichuan he thil tum tihlawhtling tûr hian
chaw \ha ber leh remchâng ber, sa ni lo, ―Van chhang‖ ―Manna‖ A pe a. Aigupta sabêl ngaia an
lungawi loh leh phunawi avang chauh khân, an ei atân sa ei phal sak an ni. Hei pawh hi rei lote
atan chauh a ni nghê nghê a. Sa eina chuan an tân leh mi sang eng emaw zât thihna a thlen hial a
ni. Amaherawhchu sa tel lo ei tûr p>k chu thinlung takin an pawm thei lo va, a rûk leh a lang
chhuak hiala lungawi lohna leh phunnawina awmtirtu a ni zui ta z>l a, chutichuan tihngheh bur a
ni ta lo reng a ni.
Kanaan rama an awm ngheh tâk hnu khân, Israelte chu ei atana sa phalsak an ni leh ta a‘
nimahsela rah \halo tl>m deuh zâwk a chhuah theih nân fîmkhur taka khap chin ruat sak an ni.
Vawksa ei chu khap tlat a ni. Chutiangin sa dang leh sava leh sangha \henkhat, ei atâna
bawlhhlawha puan chhuahte pawh chu ei khap a ni. Sa ei phalsakte ngei pawh, a thau leh thisen
ei chu khap tlat a ni bawk.
Sa ah pawh tluangtlam taka awmte chauh ei theih an ni. Sa seh te, amaha thi te, a thisen
chhuak \ha lote chu ei atân hman theih a ni lo. An ei atâna Pathian ruahman p>nsanna avângin
Israelte chuan hlohna nasa tak an nei. Pathian duhthusam sak nungchang leh A duhdân an thleng
thei ta lova. LALPA chuan, ―An thil dîl chu A pe a, nimahsela an nunnaah chuan ch>rna a luhtir ta
a.‖ (Sam 106:15) Thlarau lam thil aiin, lei lam an ngaisang ta zâwk a, chutiangin chungnungber
nihna zahawm tak an tâna tihsak A tum pawh chu an thlengpha ta lo a ni.

Sa Tel Lo Chaw – Remruatâna Tidanglam Hretin

MS. 38, 1899
642. LALPAN chiang takin A mite chu A thup>kte an vawn chuan malsawmna tinreng an dawng
ang a, mi bik an ni ang tih A hrilh a. Thu awihna rah chu hris>lna a ni ang tiin thlal>rah khan
Mosia hmangin A hrilhlawk vek bawk. Taksa hris>l ang zelin rilru lam pawh a awm a ni, a bik
takin pai\awihna khawl te hrisêlna hi a ni. A tlangpui thuin thlal>rah khan LALPAN A mite chu sa
a pe lo; a chhan chu hetiang chaw hian natna leh helna a siam a ni tih A hria a. Remruatna
tidanglam hret tûr leh rilru thiltihtheihna sng zawk chu \ha taka a thawh theihna tûrin ran thi sate
chu a dah kian sak a, vantirhkohte chaw – manna chu van a\angin A pe a ni.

Helna leh A Hremna

(1864) Sp. Gifts IV, 15-18
643. Pathianin Hebrai mite chu van a\anga chhang lo chhuk chuan a chawm zui zel a, mahsela
an duh tawk lo. An châkna khawlo tawh tak chuan sa a ngen tlat mai, chu Pathian chuan A
finnain A pe duh lo mai a ni. Setana, natna leh buaina tichhuaktu chuan hlawhtlinâna ropui ber a
neihtheihna hmunah chuan Pathian mite chu a rawn hma chhawn ta a ni. Theirah khap tlat eitir
tura Evi a thl>m thlûk theih a\ang khan, ei leh in thuah hian mite chu eng emaw chenah a thunun
tlat reng mai a nih hi. A hmasa berin mipui inpawlh sawp Aigupta ringtute hnenah a thl>mna chu
a rawn ti \an ta a, thil pawi tak phunânawina chu a rawn neihtir ta a ni. Pathianin chaw hrisêl tak
a p>kah chuan an lungawi tâwk ta lo a. An châkna khawlo tawh tak chuan thil danglam deuh ei
tûr chi hrang hrang, a bikin sa an ng>n ta tlut tlut mai a ni.
Hetiang phunnawina hian mi zawng zawng deuh thaw chu a khawih pawi a. A tirah chuan an
tisa chakna chu Pathianin a tihtlai sak lo, mahse an chungah A ror>lna chu a rawn thlentîr a, a
sual zual berte chu vân a\angin \êkin a rawn ti boral ta a ni. Chutichung pawhin, inngaihtlâwm a
hnekin an phunnawina chu an belhchhah ta zel zawk a ni. An puan in kawngkhar bula mipuite
chu Mosian a hriatin a lawm lo hle a. A dinhmun harsatna te chu LALPA hmaah a rawn thlen a,
Israelte rilru intukluh duh lohnate, mipuite tâna Pathianin a dahna dinhmun – enkawltu pa,
mipuite tawrhnate ama tâna tawrhna anga a ngaihthu te a hrilh bawk a ni….
LALPAN Mosia chu a hmaah upa 70 te, mipuite upa nia a hriatte chu rawn hruai turin a hrilh
a, kum upate mai ni lovin mi zahawmte, rorel thiamte thil chinchang lo hre tawh te, roreltu tur te
leh hotute an ni tur a ni. ―Mipuite puan inah rawn hruai la, chutah chuan i bulah an rawn ding tûr
a ni. Ka lo chhuk ang a, chutah chuan nang nen kan inbia ang, i chunga thlarau awm chu ka la
ang a, an chungah ka dah ang; nang nên mipuite phurrit chu in phur ang a; nangmah chauh chuan
i phur tûr a ni lo.
―Nangin mipui hnenah, ―Naktuk atân hian intithianghlim vek ula; tichuan sa chu in ei mawlh
ang: Sa ei tûr tuin nge min pe dâwn? Aigupta rama kan nawm n>n khan, tiin LALPA beng hriatah
in \ap a; chuvangin LALPAN sa a pe ang che u a, in ei mawlh ang. Ni khat emaw ni hnih emaw, ni
nga emaw, ni sawm emaw, ni sawmhnih emaw mai pawh ni lovin, thla khat pumhlûm, ngei hlui
khawp leh luak chhuak hlui khawpin in ei ang: in zînga awm LALPA chu duh lova, ―Engati nge
Aigupta ram ata kan chhuah ni, tia a hmaah in \ah avangin‖ ti ang che,‖ a ti a. Mosian, ka
awmpui mipuiho kea kal thei \hiau pawh 600,000 an ni a; ‗Thla khat pumhlûm ei tûr sa ka pe
ang,‘ i ti a. Beram rual leh ran rual pawh talh sak ila, an khawp kham dâwn em ni< Tuifinriata
sangha zawng zawng pawh mansak vek ila, an khawp kham dawn em ni?‘ a ti a. LALPAN Mosia
hnênah, ―LALPÂ kut chu a tawi ta em ni? I chungah ka thu angin a thlen leh thlen loh i hre mai
ang,‖ a ti a.

128
 129

―LALPÂ hnên a\angin thli a lo tleh a, tuifinriat lam ata vahmîm a rawn l>n a, bûk lehlam pang
ni khat kal ve ve awhin bûk v>l chuan tawng hnih laia sângin a tlâktir a. Mipuite chuan chu mi nî
nileng leh zankhua leh, a tûk nil>ng chuan vahmîm chu an va chhar khwm a: A chhar tl>m ber
pawhin homer sawm a chhar a: Bûk velah chuan mahni tân tân an pho \heuh va. ―Chu mi sa chu
an ei lai, an la ei zawh hmain, mipuite chungah LALPÂ thin chu a alh ta a, mipuite chu hripui
nasa takin LALPAN a hrem ta a.‖
Hetiang hian, LALPAN an ngen tlat avangin an tâna \ha ber tur ni lo chu a pe a ni. An tâna
\ha tur, LALPA, Pathian hnên a\anga lo kal chu pawm tûrin an intulût duh si lo a ni. An tâna
hlimna ni turin, chûng thilte chu an pawm duh si loh avangin Mosia leh LALPA dodãlin
phunnawina pawi tak chu nei tûrin an inpe ta si a ni. An eichâkna tih khawloh tawh chuan
anmahni chu a thunun tlat a, an duh angin Pathianin sa ei tur chu A pe ta a ni; tichuan an tisa
châkna tih tlaina rah chu A tawrhtir ta bawk. Khawsik sâng tak mai chuan mi tamtakte chu A
tihlum ta a. An phunnawinaa mawhphurtu berte chu an ei chak >m >m sa an ei lai ngei chuan
tihhlumin an lo awm a. An tâna LALPAN chaw a thlan sak kha lo pawmin, hliamna nei hauh lova
zalên taka chaw an ei theih turah khan lawmthu sawiin lungawi sela chuan, Pathian duhsakna
chuan hloh lovang a, hel chunga phunnawina avanga tamtak hremna tuara thi tate pawh kha an
thi lovang.

Israelte Tâna Pathian Thiltum

(1890) C.T.B.H. 118, 119
644. Pathianin Israel fate Aigupta ram a\anga A hruai chhuah khân, Kanaan rama mi
thianghlim, mi hlim thei leh mi hrisêl tak nia din ngheh hi A tum a ni. He thil hlen chhuah A tum
dân kawngte hi i lo en teh ang u. Thununna kawngah a kalpui a, hlim taka an zui phawt chuan an
mahni leh an thlahte tâna na tur a ni ang. Eng emaw chenah sa chu a dah bo sak a. Sinai Tlâng
an thlen hma lawkin bengchheng khawpa an ngen leh au avangin sa a phalsak a, mahsela, ni khat
atân chauh a ni a. Pathian chuan Manna ang tluka awlsamin sa a pe thei a; mahsela an tana \ha
turin khap chin mipuite tan a pe a ni. Aiqupta rama an ei \hin, mi ti so sâng thei, an duh \hin aia
chaw \ha zâwk pêk chu A tum a ni. Mihring tâna a tira buatsaih chaw, an ei theih nan, an ei
chakna khawlo tawh tak chu hris>l zâwk a siam sak an ngai a ni; chutichuan lei rah chhuah, Eden
Huana Adama leh Evi hnena Pathian pêk chu hlim takin an ei thei dwn a ni: A khap sak anga an
ei duh zwng ringawt ei lova, thu an awih phawt chuan chaklohna leh natnate chu an zîngah hriat
a ni lovang. An thlahte chuan taksa leh rilru lamah chakna an nei ang. Thutak hriatna fim takte,
tih tur te, chhia leh \ha hriatna dik tak te leh rorel thiamna te an nei ang. Mahsela, Pathian duh
dânah te chuan an inpe lût duh lova, an tâna dinhmun a ruat ak chu an tling pha ta lova,
chuvangin malsawmna an dawn tûrte pawh an dawng thei ta lo a ni. Pathian khapnate chu an
sawis>l a, Aigupta ram sab>lte chu an ngai ta ngawih ngawih mai a. Pathian chuan sa a neih tîr a,
mahse an tân ãnchhia mai a lo ni si a le.

Kan Tâna Entawn Tur

1Korin 10:6, 11
645. ―Chûng chu kan tâna entîrna a ni, thil sual an chak ang bawk khan kan châk ve loh nan.‖
―Chûng chu entirna tûrin an chungah a lo thleng a ni kha; keini, hun tâwp lo thlenânate hi, min
zilhna tûrin an ziak a ni bawk a.‖

(1973) 3T 171, 172

646. A tlângpui thuin Battle Creek kohhran chuan zirna in chu an enkawl dânah entawn tur an
nei lo hle a ni. An chhûngkuaah pawh Hrisêlna siam\hatna êng chu an chawisâng lo. Pathianin
êng a p>k kha zawm sela chuan Battle Creek-a chhûngkaw tamtakte chu natna in a tlâk buak a
\ul lovang. Hmanlai Israelte ang bawkin êng chu an ngaihtuah a, hmanlai Israelte angin an ei leh
in a inkhap a \ulna an hmu thei tawh lo. ―Israel fate chuan sa an ei ngei ang; tia tûna mi tamtakin
an sawi angin, sa tel lo chuan kan thi mai ang‖ an ti a ni. Pathianin Israel hel hmang hote chu sa
a pe a, mahsela an tân Pathian ãnchhia a tel tlat a ni. An duh tak sa an la ei lai mêkin sang tamtak
te chu an thi ta a ni. Hmanlai Israelte a\ang hian zirtur kan nei; an tih anga kan tih ve loh nan
vaukhanna chu kan dawng a. Pathian thilphûtahte hian phunnawina ka neih ve lohna tûrin an
rinlohna leh an helna chanchin chu kan tân chhinchhiahin an lo awm ta a nih hi. Hêngte hi
ngaihsak lovin engtin nge kan tih ang khan Pathian chu hlat telh telhin, kan mit hmuh ang z>l
zuiin kan duhzâwng kawng chu keimahnin kan thlang z>l mai dwn em ni? An thinlung sak leh
an rinlohna sual avangin Pathianin A mite tân thil ropui tak a tithei lo a ni e.
Pathianin mi duhsak bik a nei lo; mahsela thlah lo awm z>lah hian LALPA \ih a, felna titute
chu Ama lawmzâwng mi an ni; phunnawi a, ring duhlote leh hel hmangte chuan A duhsakna an
dawng lovang a, thutak hmangaih a, chuta kalte hnena thutiam malsawmnate pawh chu an chang
bawk hek lovang, Êng nei a, zui duh lo te, Pathian thil phûtte ngaihsak duh bawk si lote chuan
an malsawmnate chu ãnchhiaahte an lo chang anga, an zahngaihnate chu rorelnaah an lo chang
tawh zawk dawn a ni. Israelte chanchin hmasa a\angte hian Pathianin inngaihtlawmna leh
thuawihna min zirtîr A duh a ni. Anni chu A mithlan leh A mi bikte an ni si a, mahsela an mahni

129
 130

kawng an zawh tlat avangin anmahni chhiatna leh boralna chu anmahni ngeiin an thlen ta a nih
chu.

(1900) 6T 372
647. Kan ei leh in a\ang hian khawvel mi kan ni nge, khawvel a\anga tih hran, A thutak thiltithei
pawm tlat a, LALPAN a thlante zînga mi kan ni tih an lo lang dâwn a. Heng mite hi A mi bîk,
thil\ha tiha \hahnemngai an ni. Pathian chuan A thuah A sawi tawh a ni. Daniela leh a \hiante
pathum chanchinah hian Hrisêlna siam\hatna sermon tamtakte an awm. Israelte chanchinah hian
Pathian chuan thu a sawi tawh a, anmahni hn>n a\angin, an tâna \ha tûrin, sa ei a phal lo a ni.
Van a\angin chhangin a chawm vek a, ―mihringte chuan vantirhkohte chaw an ei‖ tih a ni.
Amaherawhchu an ei duhzawng leia mite kha an infuih sauh sauh mai si a, Aigupta sa belte kha
an ngaihtuah tam poh leh Pathian chaw pêk, taksa rilru leh thlarau lam hrisêlna chu an haw zual
mai a. Sa b>lte an ngai >m a ni! Hetiang hian tunlai kan hunah pawh mi tamtakin an tih angin,
anni pawh khan an ti a ni mai.

A Tîra Chaw Lamah Kîr Lehin

(C.T.B.H. 119) (1890) C.H. 450
648. Mihringte hian lei thilrah chhuahte hian kan inchawm tur a ni tih hi Pathianin A tîr a\anga
zawi zawia mi hruai a tumdân a ni tih hi vawi tamtak hmuhtir ka ni tawh a ni.

MS 115, 1903
649. Thlai hring te, theirah te leh fang nei chi (buh...) te hi kan chaw tûr an ni. Kan pumah hian
sa tl>mte pawh a lût tûr a ni lo. Sa ei hi leilung pian phung rêng a ni lo. Mihringte siam an nih
laia Pathian thiltumah kan kir leh tûr a ni.

(1905) T.R., p. 305

650. Sa ei bânsan tum hi mi zawng zawng tân a hun tawh hle lo maw? Vana zahawm taka awm
tumte chuan thlarau leh taksa tikhawlo thei tawh phawt chu engtin nge an ei zui z>l theih ang le?
Nawmsipbâwlna atâna an sa ei theihna tûrin engtin nge Pathian siam nunna chu an lâk theih ang
ni? A tir berah mihring tâna chaw hris>l leh tui tak tak lo p>k tawh lamah chuan kir leh tawh
sela, anmahni chuan a takin zâwm sela, an fate pawh zâwm ve turin zirtîr bawk sela, kan
thuneihna hnuaia awm tûra Pathian min siam sak leh A lo dah rannung leh ransa \awng thei lote
chunga zahngai tûrin hrilh fo \hin rawh u.

Tihdanglamna Atâna Inbuatsaihin

(1890) C.T.B.H. 119
651. LALPA lo kalna nghâktute zîngah chuan sa ei hi bansan a la ni ang; sa hi an chaw-ah a tel
tawh lovang. Hei hi kan thlir reng tur a ni; chulam hawi chuan zawi zawiin kan thawk z>l tur a
ni. Sa ei \hin hian kan tâna Pathianin >ng min p>k n>n hian a inrem theih ka ring thei lo. Hrisêlna
zirna hmun bikahte hian thawktute chuan theirah te, fang nei chite leh thlaite hi chawa ring turin
an inzir tur a ni. H>ng thilahte hian dân tlângpui anga kan kal chuan, Kristian, siamute anga kan
ei duhzâwngte kan inzirtîr a, Pathian ruahman anga kan chaw kan siam bawk chuan he thilah
hian midangte pawh kan hneh thei zel ang, chu chu Pathian lawmzâwng tak a ni ang.

(C.T.B.H. 48) (1890) C.H. 116

652. Ei leh ina intih tlai hi mihring tum ber a ni lo. Taksa mamawh p>k tur an awm; mahsela
mihring hi hemi avang hian ei leh in hian a thunun tur em ni ang? Mite hian vana vantirhkohte
zînga an ch>n ve theihna tura intihthianghlim leh intihfaina zawng si hian, Pathian thilsiamte
nunna chu an la chhunzawmin, nawm chen nan an sa chu an ei reng mai ang maw? LALPAN min
hmuhtir a\ang chuan hetianga tih \hin hi thlâk a ni ang a, Pathian mi bikte chuan thil engkimah
insûmna chu an nei ang.

(1909) 9T. 153, 154

653. Sa ei te, thingpui tak te, coffee te leh chaw man tam, hrisêl si lote chungchanga an loh dân
zirtîrna dawngtute leh inhlanna a Pathian nena thuthlung siam tumte chuan, chaw hrisêl lo tih an
hriat reng chu an ei chhun zawm zel tawh lovang. Pathianin ei leh in turte hi thianghlim tûrin a
phût tlat a, thil \ha lo r>ng r>ng chu an kalsan hmiah mai tûr a ni. A mite chu a hmaah mi
famkima an din theih hmain he hna hi an thawk zo phawt tur a ni.

MS 71, 1908
654. An na tûrin LALPAN kohhran la bangte chu sa ei lo tur te, thingpui te, coffee te leh chaw
hlauhawmte chu bansan turin thurawn a pe a. Thil dang tamtak hris>l leh \ha kan intun nunna
turin an awm a ni.

Thianghlimna Tifamkimin

130
 131

(R & H, May 27, 1902) C.H. 575, 576

655. Krista lo lan thuaina lo nghâktu nia inchhâlte zîngah chuan insiam na ropui takte hmuhin a
awm tûr a ni. Hrisêlna siam\hatna hi an la tih loh hna chu kan mite zîngah hian a ti tûr a ni. Mi
\henkhat, sa ei hlauhawmzia leh sa la ei reng, taksa, rilru leh thlarau lam hrisêlna atana
hlauhawmte a\anga kaih harh ngai an la awm a. Mi tamtak, sa ei chung changa a chanve chauha
la piangtharte hi Pathian mite hn>n a\angin an kal chhuak ang a, an zîngah an tel leh tawh ngai
lovang.
Taksa leh thlarau lam chaknate chu inrem taka an thawh theih nan kan hnathawh zawng
zawngah Pathianin min p>k dânte chu kan awih tur a ni. Mite chuan Pathian ngaihsak anna an
nei a ni mai thei a, chanchin\ha pawh an puang a ni thei, mahsela tihthianghlim loh leh tihhran
an ni lo thei a ni. Rawngbawltute chu an ei leh inah an insûm tlat tûr a ni; chutilochuan an ke bai
– rinnaa chak lote chu kawng an botir mai ang. Pathianin A p>k thuchah khûn leh pawimawh tak
an puan laiin, ei leh in lama nundân dik lo zuiin thudik chu an do tlat thei a, an thuchah ken
a\angin chakna zawng zawng chu an la a ni.
Sa ei te, thingpui in te leh ei puar lutuk te chuan natna leh thihna rah seng turin chite an lo
tuh a. Chaw hrisêl lo puma kan khung chuan thlarau do \hin – ei leh in châkna chu a tichak \hin
a, duhna hniam zâwk chu a ti \hang duang \hin. Sa ei hian ransa zia lam a lanchhuahtir \hin.
Ransa nihna lam a lo \hanlen chuan thlarau lam mi nihna a tikiam a, rilru pawhin thutak
hriatthiamna a nei thei lo bawk \hin a ni.
Pathian thu in chiang taka min vaulâwkna chu tisa châkna kan bansan loh chuan taksa nun
leh thlarau lam nun a indo mai dâwn a. Ei châk huam huamna hian hrisêlna leh muanna a do tlat
mai. Chutiang chuan mihring awmdân sang zawk leh hniam zawk chu a lo indo ta \hin a ni.
Duhna hniam zawk chu a chakin a viak \ha si a, thlarau a tihrehawm a. Mihringa duhna sâng ber
te chu vânin a tihthianghlim loh ei leh ina insumlohna chuan a tihlauhawm \hin a ni.

Letter 48, 1902

656. Thutak ring intite chuan, taksa leh rilru thiltihtheihnate chu fîmkhur takin an vêng tur a ni;
chuti lo chuan Pathian leh A hna chu an thusawite leh an thil tihte chuan a chawisâng lovang.
Nundân leh thiltih dânte chu Pathian duhdân hnuaiah chuan awmtîr tûr a ni. Kan chaw eiah te
hian kan fîmkhur hle tur a ni. Pathian miten sa ei chungchangah hian dinhmun nghet tak an siam
tûr a ni tih chiang taka hmuhtir ka ni. Pathian mite chuan thisen thianghlim leh rilru fim tak neih
an duh chuan sa ei hi an bansan tûr a ni. He thuchah hi ngaihsak tura A duh loh chuan kum 30
zet he thuchah hi A mite hnenah A pe dawn em? Sa ei hian ransa nungchang keimahniah a tichak
a, thlarau lam nun a ti\huanawp thung a ni.

(1905) T.R., p. 303

657. Sa ei avanga rilru lama sualna lo awmte hi taksa lama natna a thlente aiin a nêp chuang
r>ng r>ng lo bawk. Sa ei hi hrisêlna atana pawi thei tak a ni. Taksa khawihtu thil tawh phawt
chuan rilru leh thlarau a khawih tel ngei \hin. Sa ei mite ran chunga an nun râwnzia hi ngaihtuah
chiang teh u, a talhtute leh lo thlirtute rilru putdânte hi han ngaihtuah ngun teh u. Pathian thil
nung siam kan ngaihhlut theihna tura khawngaihna hi a va han tichhe teh lul >m!

MS 22, 1887
658. Ran thisa ei fo hian rilru lam a ti khaw lo hle a, taksa lam a khawih khaw lo bawk. Kawng
chi hrang hranga hrisêl lohna hi a chhan zawh chhuah ni ta se, sa ei vang a ni tih chiang taka
lantîr a ni ngei ang le.

Pacific Union Recorder, Oct. 9, 1902

659. Sa eite hian he mi chungchanga Pathianin vaulâwkna A p>k zawng zawngte hi an ngaihsak
lo a. Kawng himah an kal a ni tih hriatchianna an nei lo. Ran thi sa an einaah hian chhuanlam
chhete pawh an nei lo. Rante chungah hian Pathian ãnchhia chu a awm a. Vawi tamtak, sa ei a
nih hian pumah a \awih a, natna a siam a ni. Cancer te, ngâwt (tumors) te leh chuap lam natna te
hi sa ei vang an ni deuh ber a ni.

MS 3, 1897
660. Aw, mitin hian h>ng thilte ka hnena p>k a nih ang takin han hre chiang ve thei sela aw;
tûna fîmkhur lo tak te, an nungchang siam lam ngaihsak miah lo te, sa ei dil ngawi ngawihtute
hian ran thi sa ei an châkna thuah hian thiamthu sawi tûr reng an nei lovang. Hetiang chaw hian
thisen zâmah thisen an tibawlhhlawh a, ransa châkna hniam tak chu an titho \hin a ni. Hmuh
thiamna \ha tak chu an tichak lova, ngaihtuahna chak \ha tak pawh an lo chuai a, Pathian leh
thutak leh anmahni ngei pawh hriatthiamna an lo hloh ta a ni.

Tûnah Hian Sa Ei A Hlauhawm Zual Ta

(1905) T.R., p. 301

131
 132

661. Sa hi ei tur \ha ber a ni ngai r>ng r>ng lo, natnate a lo pun zual tâk thut a\ang phei hi chuan
sa ei hi a l>tin a \ha lo lehzual ta.

(1902) 7T 124
662. Rante hi natnaten an bawm tam tial tial a, chuvangin Seventh-day Adventist-te bâkah mi
tamtakten sa ei hi an bânsan thuai dawn. A hmei a pate hian sa ei an mamawh loh nân chaw
hrisêl leh nunna petute chu buatsaih tûr a ni.

MS 133, 1902
663. Thutak hriate chuan engtikah nge nundân dik lamah, tunah leh chatuan atân, thu tihtlûkna
nghet tak chu an neih ang le? Hrisêlna siam\hatna dânahte hian engtikah nge dik taka an awm
ang? Sa ei hi a hlauhawm a ni tih hi engtikah nge an zir ang? Sa ei hi a him ngai a nih chuan
tûnah hi chuan a him tawh lo a ni tih sawi tûra zirtîr ka ni.

Union Conference Record (Australasian) July 28, 1899

664. Êng pêk ka nih ang chuan ransa, chaw atâna kan hman \hin hi kan bânsan hun a rei tawh lo
ang. Bawnghnute pawh hi bânsan a ni tawh bawk ang. Natna hi rang takin a inkhâwl thuai thuai
a. Mihringin lei hi ãnchhia a lawh tawh avangin Pathian ãnchhia chu lei chungah a awm a ni.
Mihringte nundân leh tihdânte hian lei hi an tikhawlo zo tawh a, chuvangin mihring chhûngkaw
tân ran sa aia chaw dang hman a lo \ul ta a ni. Sa hi ei kan mamawh lo r>ng r>ng a. Pathianin thil
dang min pe thei a ni.

(1870) 2T 404, 405

665. In sa ei awmdân chiah hi hre thei ula, ransa hi talh a nih a, a sa in lei \hin hi a la dam laia a
awmdân chiah hmu thei ula chuan, in ransa chu ten >m êmin intlansan dâwr dâwr ang. In ransa
ei ngei mai kha natnain a bâwm reng a, mahni chauh a awm ni se, anmahniin an thi nghal mai
ang; mahse an la nun \awk \awk lai khân an talh a, bazarah an rawn la ta \hin a ni. In taksa
khâwlah chuan ran tuifim leh tûr \ha lo ber mai chî chu in han thun nghal a ni a, mahsela chu chu
inhre miah si lo.

Ransa Damlo leh A Rahte

(1905) T.R., p. 302
666. Ran vulhtuten an rante chu natna an vei avanga an vulhzui ngam loh chu bazârah an kalpui
a, ei atân an zuar \hin. Dâwrpui hmuna zawrh tura tihthau dân \henkhatte chuan natna a veitîr
\hin. Êng leh boruak thianghlim luh lohna hmunah ran chaw bawlhhlawh tak rim hîpin, chaw
\awiha châwm thauin an khung ûp tlat a, thil bawlhhlawh avang chuan an taksa pumpui chu a
bawlhhlawh ta \hin a ni.
Rante chuan bazar lam an panpuina kawng hla takahte chuan an tuar nasâ hle bawk \hin. An
tlatna hmun hring dup a\angte chuan motor bâl takah tâwt takin an khung khawm a, kal kawng
vaivut leh nisa takah mêl tamtak tak, hah takin, dârkâr tamtak chaw leh tui pawh eia in lovin,
hrehawm leh châu takin an kalpui \hin a; chutiang chuan an ruanga mihringten ruai an \heh
theihna tûrin ran khawngaih thlâk takte chu an thihna hmun tûr lam panin an kal luihtir \hin a nih
chu.

(1864) Sp. Gift – IV, 147, 148

667. Mi tamtakte chu, sa ei avanga natna lo awm ngei chu veiin an an thi a ni, mahse khawvel
chu fing zâwkin a lang lo. Rante chu talh turin hmun hla tak a\anga hruai hnuah talh an ni fo
\hin; an thisen chu a lum a ni. Tisain an khat a, insawizawina hrisêl an tlachham a, hla tak kal tûr
an nih avangin puar lutukin an ei a, an lo chau ta êm êm a, chutianga an awm lai chuan zawrh
atân an talh ta \hin a ni. An thisen chu a lo sâ hle mai \hin a, an sa ei tuten tûr chu an ei ta \hin a
ni. |henkhatte chuan an tuar nghal mai lêm lova, midangte erawh chu an lo na ta êm êm a,
khawsik avang te, kaw\halo te, leh natna hriatlohtein an lo thi ta \hin a ni.
Ran tamtakte chu khawpui bazarah hralh an ni a, a hralhtute chuan natnain a bâwm tih an
hria a, a leitute pawhin an hre lo lêm bik lo fo. A bîk takin khawpui lian zâwkahte chuan hetiang
hi thil awmdân fo a ni a, sa eitute chuan ran damlo sa an ei tih rêng an hre si lo.
Ran \henkhatte chuan talh tûra an hruai laite chuan, talh tûr an ni tih an hre thei a, an lo
thinrim êm êm a, an âtphah bawk \hin. Hetianga an awm lai hian an talh a, bazar-ah an kalpui
nghal a. An sa chu tûr a lo ni a, a eitute chuan thachat te, kaih te, tlûk thutnate an tuar \hin.
Chutiang chu nimahsela hêng tuarna zawng zawng hi sa ei vangah ngaih a ni tlat si lo.
Ran \henkhatte chu ran talhtute hnena an rawn hruai laiin dimlo baksaka sawisak an ni \hin,
darkâr tamtak nasa taka an chaih hnuah an talh \hin a. Vawkte hi hripui an vei lai pawhin
bazarah an kalpui a, an sa chu tûrin a bawm avangin natna inkaichhawn theih an theh darh a, mi
tamtakin an thih phah a ni.

Sa Ei Vanga Taksa Lama Nghawng |halo leh Thihthutna Pung

132
 133

(1868) 2T 64
668. Sa ei avanga natna lo awm thei chu a lêt sâwmin a pung ta.

Letter 83, 1901

669. Khawvel daktorte chuan mihring chhungkua a natna lo pung chak ta êm êm mai chhan hi an
sawi thei lo. Mahse keini chuan ran thi sa ei avanga heng tawrhnate zo zai hi lo awm a ni tih kan
hria.

(1896) E. From U.T. 8

670. Rante chu natnaten an bâwm a, an sa kan ei hian kan tisaah leh thisenah natna chite chu kan
tuh a ni. Sikserh awmna boruakah kan inpho lan chuan, hêngte hi hriatna tam zâwk kan lo nei a
ni; hripui leh natna inkaichhawn theihna boruakah kan awm phei chuan kan taksa khâwl chu
hêng natna do thei dinhmunah a ding lo a ni.

(1868) 2T 61
671. Sa in ei a, mahsela thil \ha a ni lo. Heti zât sa in ei hi i loh phah a ni e. Chaw tlêm deuh
zâwk ei la, chu chuan kg 12 emaw kg 14 emaw in a tlâk hniamtir ang che a, natna pawh i neih
tlêm phah dawn a ni. Sa ei hian tisa leh thisen \halo a siam a. I taksa khâwlte chu a ti vûng a,
natna nei turin a buatsaih a ni. Natna do tûr leh bei tûrin taksa chakna i neih dawn loh avangin
natna chuan a rawn bei thut thei reng dawn che a, thih thutna pawh i tawk mai thei reng dawn a
ni. Chakna leh hrisêlna i neih i infak \hinna te pawh kha chaklohnaah a lo chan hun a lo thleng
ang.

Thisen Hripai
(1896) E. From U.T. 4
672. Pathian Thlarauin min turna nia ka ngaih chu, mi tamtak hmaa pholan tûr thu tak chu hei hi
a ni –an tawrhna leh an hrisêl lohna chhan chu Hrisêlna siam\hatna thua êng pêk an ngaihsak loh
vâng a ni tih hi a ni. An sa ei, \ul nia an ngaih chu, a \ul miah si lova, an ei ang an awm \hin
avangin, an thlûak te, an ruh te, an tihrâwlte chu an lo hrisêl lova, ran thi sa ringa nung an nih tlat
a, he eidân dik loh avang hian an thisen chu a lo chhe ta a ni; an sa ei chu natnain a bâwm tlat si
a, an taksa khâwl pumpui chu a lo \ha lovin a lo chhe zo ta a ni.

(1870) 2T 368
673. Sa chuan thisen a ti khawlo a ni. Sa, mosala thakte nêna chhum, cake thlum tak te, thei
chhang ur thlum te nêna ei chuan thisen \halo a neihtir a. Taksa khâwl chu hetiang thil hian a ti
hah lutuk a, duh angin a paih chhuahtir thei lo \hin. Thei chhang ur sahsawm leh pickles (thei um
thak) te hi mihring ka chhûnga lut ngai rêng rêng lo tur hi kan ei chuan thisen \ha lo lutuk chu a
siam ang. Chaw chhia, \ha lo taka chhum, tam tâwk bawk si lo chuan thisen \ha a siam thei lo.
Sa te, chaw man to tak leh chaw chhiate chuan rah thuhmun an ti chhuak bawk a ni.

(1896) E. From U.T. 7

674. Cancer te, ngâwt te leh natna chi hrang hrangte hi sa ei vanga lo awm an ni deuh ber.
Pathianin êng min pêk a\angin – Cancer leh ngâwt te tamna chhan ber te chu ran thi sa ringa
nun vâng hi a ni deuh ber a ni.

Cancer, Tunberculosis (T.B), Ngâwt

MS 3, 1897
675. Sa ei chungchang thu hi thil pawimawh tak mai a ni. Mihringte hi ran thi sa ringa nung tur
em ni an nih< Pathianin êng a pekdân chuan a chhânna chu ‗ni lo, ni awkawng lo mai‘ tih a ni.
He mi thu hi Hrisêlna siam\hatna hmuna mite chuan an zirtîr tûr a ni. Doctor-te mihring taksa
awmdân hrethiama inngaite chuan an damlote hnenah chuan ran thi sa ei turin an fuih tur a ni lo.
Rante zîngah hian natna hi a pung nasa a ni tih an sawi chhuak tûr a ni. A endiktute chuan ran
tlêm te chauh hian natna an nei lova, sa ei tamte chuan natna chi hrang hrang – cancer te, ngâwt
te, taksa natna (scrofula) te, TB te, leh natna chi dang tamtak an vei a ni tih an sawi a ni.

(1905) T.R., p. 301

676. Sa eitute hian an ei kha engang nge a ni tih an hre tlêm êm êm a. Ran sate hi an nun lai hian
han hmuin, an sa ei kha eng ang chiah nge a nih hre chiang ngat sela chu tenawm an ti ngawt
ang. T.B. leh Cancer hrikin a bawk khah tlat sate hi mite hian an ei reng mai a. Chutiang chuan
T.B. te, Cancer te, leh natna râpthlâk tak tak dangte an kaidarh \hin.

(1875) 3T 563
677. Kristiana inchhâl hmeichhe tamtakte hian nîtinin an chaw ei dawhkanah chaw chi hrang
hrang, pum tina thei leh taksa khawlte ti khawsik thei an chhawp \hin. Chhungkaw \henkhatte
chuan sa hi an chaw pui berah an hmang a, chuvangin an thisen chu cancer leh ran tui fim taksa

133
 134

natna thlentuin a khat a ni. An taksate chu an thil eiin a siam a ni si a. Mahsela, an tuarna leh
natna an chunga lo thlenin Pathian tihnat leh remruatah an ngai thlarawk zel si a ni.

Rilru Lam Chakna Tlahniam

(C.T.B.H. 47) (1890) C.H. 115
678. Zalen taka sa ei \hintute chuan thluak fîm tak leh thiamna \ha tak an nei lo fo, a chhan chu
ran sa ei hian taksaah chhiatna a thlen a, rilrua hriatna fîm tak kha a tizeng tlat a ni.

General Conference Bulletin, April 12, 1901

679. Pathianin A mîte hriatna leh hmuh fiah theihna chu fîm takin awm sela, hna harsa tak pawh
thawk theiin awm se A duh a ni. Amaherawhchu sa i ei reng mai chuan i rilru chuan rah \ha a
chhuah i beisei thei lovang.

(1868) 2T 62, 63
680. Zalên taka sa eite tân chuan thluak fîm leh finna \ha tak neih theih a ni lo.
(1896) E. From U.T. 4
681. Taksaa thil hriatna \ha lo thuah hian mutthlûkna hlauhthawnawm tak a awm a. Ran thi sa hi
ei fo \hin. Hei hian mihring taksaa châkna hniam zawk (\halo) a ti chhuak \hin a ni.

E. From U.T. 7
682. Sa ei hian rilru thlâk dân a ti danglam a, ransa nihna a ti chak bawk. Kan ei anga kan taksa
hi insiam a ni a, sa ei tam chuan rilru lam finna a tikiam ang. Zirlaite chuan sa an tem ngai loh
chuan an zirlaiah hma an sâwn nasa hle ang. Sa eia mihring ransa bung hrang pakhat awm hi
tihchak a nih chuan rilru lama thiltihtheihna chu a hû tâwk zelin tihkiam a ni ve ang. Sa hi
bânsan a nih chuan sakhaw nun chu a lo hlawhtling zâwk ang a, \ha takin a lo awm zui ang. Sa ei
hian châkna \ha lo chu a rawn chawk tho hluai a, rilru lam leh thlarau lam nun chu a ti chaklo a
ni. ―Tisa hian thlarau a do va, thlarauin tisa a do a ni.‖

Châkna Bawlhhlawh Tihchakin

(1869) 2T 352
683. Chaw hi a mâwl thei ang bera buatsaih a nih hun tûr te a awm ngai a nih chuan, tûn hi a ni.
Sa hi kan fate hmaah dah miah tur a ni lo. Châkna hniam zâwk a chawk thovin, a ti chak bawk a;
chubâkah chhûnglam chaknate tihhlum a tum bawk a ni.

MS 50, 1904
684. Sa ei hian ransa nungchang lamah min hruai thei a, mitin tâna hmangaihna leh
khawngaihna an neih turte chu chhuhsakin an awm bawk a ni. Kan ei angin kan taksa pawh a
rawn insiam a; an chaw atâna ransa ring deuh bertute chu, mihringa thiltih theihna sâng zâwk
chu châkna hniam zâwk thununtîr an phal tihna a ni. Chaw chungchangah hian, dân zui tûr bîk
chiang tak kan târlang lêm lo. Chaw hrisêl chi tamtak a awm. Mahse sa hi Pathian mite tâna
chaw dik a ni lo tiin kan sawi ta fan a ni. Mihringte hi a ti ransa riau a ni. Hetiang theirah te, buh
lam te leh theipilsakte tamna ramah hian, ran thi sa ei hi engtin nge miin a ngaihtuah theih le?

Letter 200, 1903

685. Kan kohhrante siamtu chhûngkuateah hian thilte an nih tûr angin awm sela chuan LALPÂ
tan a lêt hniha tam rawng kan bâwl thei ang. Êng min pêk chu Hrisêlna siam\hatna
chungchangah hian thuchah pawimawh ber sawi tur kan nei a ni. Sa eite chuan ngaituahna hniam
zawk lamah hma an sâwn a, anmahni bâwm tlat turin natna kawng an buatsaih a ni.

(1868) 2T 60, 61
686. In chhûngkua chuan sa in ei \euh mai si a, ransa lam ngaihtuahna ang chu in tichak sauh
\hin a, finna leh hriatna lam erawhchu an châu thung a. Kan ei ang angin kan awm zêl avangin
ran thi sa kan ei rêng mai chuan an nungchang chu kan neih phah ve mai dâwn a ni. I taksa a
\halo zâwk lam chu i tichak sawt a, a \ha lam zâwk erawh chuan a chak lohphah thung a ni.

General Conference Bulletin, April 12, 1901

687. He Conference zawh hma ngei hian kan mîte zawng zawng chuan Pathian thudik nghet tak
mai hi vawng tlat se kan duh a ni. Ran sate hi an ei atân chaw \ha a ni lo tih hi hrethiam se kan
duh a. Hetiang sa hian anmahniah leh an fateah ran neih ang châkna leh duhna a siam a.
Pathianin kan fate hi eidân dik te, incheidân dik te, leh hnathawh dân dikte zirtîr tûrin min duh a.
Kan taksa khâwl chhe tawh hnu hi siam nân kan theih ang ang ti turin min duh a ni.

Kawng Him Ber Chu

(1868) 2T 64

134
 135

688. Sa ei fo hian rilru lam, taksa lam leh thlarau lam thiltihtheihnate hi an ti chau nasa hle \hin
a. Sa ei hian taksa khâwl a tibuai a, finna a tibahlah a, chhia-\ha hriatnate a tichau \hin. Unau duh
tak te u, in hnenah hei hi kan sawi a ni – In tâna kawng him ber chu sa ei loh hi a ni e.

A Chhan Hriatpui Loh

(1905) T.R., pp. 302, 303
689. Sa eiin taksaa a thawhdân hi vawi lehkhatah hriat a ni nghâl lo maithei, nimahsela hei hi a
hlauhawm lo tihna a ni chung rêng rêng lo. An thisen a tikhaw lova, natna a veitîr tih hi tlêm tê
chauhin an rîng thei.

(1896) E. From U.T. 8

690. Kawng danglam deuha sawi tûr thil pakhat ka hnênah a lo thleng a. Sa ei avânga thihna lo
thleng hi hriat chhuah a ni \hin lo, hriat chhuah chu nisela ran thi sa ei chungchângah hian
inhnialna leh chhuanlam siam tûr a awm tawh ngai lovang le. Kan ei tûr atâna ransa thi ruang hi
chaw eina dawhkana rawn lâk ngai miah lovin ei tur dang \ha tamtak kan nei a ni.

(C.T.B.H. 48) (1890) C.H. 115

691. Mi tamtak chu sa ei avangin natna tuarin an thi a ni, anmahni emaw mi dangin emaw an
thih chhan tak chu an hre mang si lova. |henkhat chuan a thawh dan hi an hre nghal mai \hin
lova, mahse hei hian anmahni chu a tina lo tihna a ni chuang rêng rêng lo. Taksa khâwlah chuan
a hna chu a thawk ngei ngei a, mahsela a tuartu chuan hun eng emawti chhûng chu engmah hre
lovin a awm mai thei a ni.

(1868) 2T 61
692. I sa ei chungchangah invên nan heti hian i sawi fo mai thei e, ―Midangte tân a hlauhawm
pawh a ni mai thei a, ka damlai ni zawng zawng hian ka ei reng a, min tina miah lo,‖ tiin.
Mahsela sa ei miah lo ni la chu i pui zâwk daih dân tûr chu i hre si lo a ni.

Sawisêl Nasat Zual Bîk Vawk Sâ

(1868) 2T 96
693. Pathianin êng leh hriatna A pe che a, chu chu Ama hnên a\anga lo kal ngei a ni tih i ring a,
ei leh in chungchângah insûm tûrin a hrilh che a ni. A thupêk chiang taka tarlan nên vawksa ei hi
a inkalh tlat a, A thuneihna lantîr duh vanga ti a ni lova, a eitute tâna hlauhawm, mi tina thei a
nih avanga ti a nih zawk tih i hre vek a ni. Vawksa ei hian thisen a ti bawlhhlawh a, taksa leh
taksa khâwlte a ti chhe nasa thei hle \hin. A bik takin thluak \ha leh fîm tak pawh a ti chak lova,
serh leh sang pawh a thliar hlei thei lovin, thil naran mai maiah a ngaih phah \hin a ni.

(1905) T.R., pp. 301, 302

694. Vawksaa timûr tê tê hi rûlhût chi hrang hrangin a bâwm khat tlat a ni. Vawksa chungchâng
thu chu heti hian Pathianin a sawi: ―In tân a bawlhhlawh a ni; a sa in ei tûr a ni lova, a ruang
pawh in khawih tur a ni lo,‖ (Deut 14:8) tiin. Vawkte hi hnawm hnawk thian faitute an ni, hei hi
an \angkaina awm chhun chu a ni mai. Engti kawng zawng mahin an sa hi mihring han ei tûr chi
a ni lo rêng rêng.

(1865) H. to L., Ch. 1, p. 58

695. Vawksa hi chawhmeh lâr ber pakhat a ni nain, mi tina thei berte zînga pakhat a ni bawk.
Pathianin A thuneihna lantîr duh vâng ni hauh lovin, mihringte tâna ei tûr \ha a ni loh avâng
zawkin Hebrai mite tan khân vawksa ei hi A khap mai zâwk a ni. Taksa khawl hi natna chi hrang
hrangin a bâwm a; ram lumah phei chuan phârna leh natna chi hrang hrang a thlen \hin. Ram
vâwtah aiin ram lumah hian taksa khawl a tina lehzual bik a ni. Engtikawng zawng pawhin
vawksa hi ei tûrin Pathianin a duang ngai lo rêng rêng. Ringlo miten chaw-ah an ring a, America
mite pawhin zalên takin chaw hmeh pawimawh takah an hmang. Dân pângngaiah pawh vawksa
hi a tui lo rêng rêng. Thil tamtaka sâwngbâwl a nih avangin an ei tui thei hrâm a, chu pawh
chuan a tikhawlo lehzual a ni. Sa dang zawng zawng aiin vawksa hian thisen \ha lo a ti chhuak
nasa a. Zalên taka vawksa eite chu natnain a bâwm tlat a ni. Pawn lama thawk leh insawizawi
\hinte chuan vawksa ei chu an tuar vak pawhin an hre thei lova, in chhûng lam leh \hu chunga
thluak hmang hnathawk \hinte chuan an tuar nasa bik \hin a ni.
Vawksa ei hian taksa hrisêlna chauh a khawih pawi a ni lova, he chaw \halo tak hian rilru a
khawih a, chhia leh \ha hriatna fîm tak chu a ti chawlawl tel tlat a ni. Thilnung sa rêng rêngte hi
a hrisêl lo; an khawsak dân a bawlhhlawh a, thil tenawm tinrêng an ei bawrh bawrh mai bawk si.
Vawksa pawh hi an thil ei a\anga rawn insiam a ni a, mihringten an sa ei chuan an thisen leh an
taksa chu, vawkin a rawn thlen, bawlhhlawhna chuan a rawn tikhawlo vek mai a ni.
Vawksa ei hian taksa natna te, phârna te leh cancer te a thlen a, mihringte hnênah tawrhna
nasa ber a la thlen reng a ni.

135
 136

Ran Thau leh Thisen

(1868) 2T 61
696. In chhûngkua kha, natna lak a\angin in fihlîm hauh lo mai. Pathianin A khap tlat sathau in
ei reng mai, ―In chênna hmuna inthlah zêlte tâna dân awm reng tur chu – thâu emaw thisen
emaw pawhin ei tûr a ni lo,‖ tih a ni. ―Chubakah pawh eng thisen mah in ei tur a ni lo; sava
emaw ransa emaw thisen chu in chênna hmunah rêng rêng chuan in ei tur a ni lo. Tu pawh
nisela, eng thisen pawh nisela a eitu chu a mite a\angin tih bo daih tur a ni ang.‖

Letter 102, 1896

697. Sa hi a thau nêna rêp a nih chuan, tui tihna khawlo tawh tân chuan a tui hle a ni. Sa thisen
leh ran thau chu nawmchenna atân ei an ni \hin a ni. Mahsela LALPAN hêngte hi ei lo tûrin
zirtîrna bik a pe a. Engvang nge? A chhan chu mihring taksa khâwla thisen luang chu natnain a
bawm \hin vâng a ni. LALPÂ zirtîrna bikte ngaihsak lohna hian mihringte chungah harsatna leh
natna chi hrang hrang a thlen \hin a ni… An taksa khawlahte tisa leh thisen \ha siam thei lo an
lâk luh chuan Pathian thu ngaihsak lohna rahte chu an tuar tûr a ni.

Sanghate An Tihbawlhhlawh
(1905) T.R., p. 302

698. Hmun tamtakahte chuan sanghate hi thil tenawm taka châwm an ni a, natna thlentu an ni
\hin. Khawpui lian bawlhhlawh leh thlî tlântu sanghate hi an ni duh bîk a. Tui luan kawr a\anga
bawlhhlawh lo kal tlântu sanghate chu tui thianghlim leh thar lâm awmna hmun hla tak takah an
kal darh a, an lo man \hin. Chutia ei atana man an lo nih chuan a hlauhawm thei ang tih pawh rin
phâk rual loh ni mahse, natna leh thihna hial thlentu an ni \hin.

Harsatna Thil Bîkah

(1890) C.T.B.H. 117, 118
699. Bawnghnute leh theirah \ha tamtak awmnaah chuan ransa ei tura chhuanlam \ha tâwk a
vâng hle a ni; kan mamawh narânte neih nan Pathian thilsiamte nun lâka ei mai a \ul lo.
Damlohna leh chauhna a lo awm deuh thut chângte chuan sa \henkhat ei chu a \ha bera ngaih a
ni mai thei a, mahsela ran hrisêl tak, sa ngei a nih theih nan fîmkhur hle tûr a ni. Tûnlai
khawvelah hian sa ei hi a him lo tih hi ngaihtuah hle tûr a ni. Ran hrisêl lo sa ei ai chuan, sa ei
miah loh chu a \ha zawk ang. Ka chaw mamawh ka neih theih loh chuan a chângin sa tlêmte ka
ei \hin; mahsela sa ei chu ka hlâu tulh tulh a ni.

Y.I, May 31, 1894

700. Mi \henkhatte chuan chaw \ha chu chhangphut buhhâwp (porridge) hi ni deuh berin an hre
tlat mai a. Porridge tamtak ei hian pai\awihna khâwlte a ti hrisêl lovang, a chhan chu a tuirîl
lutuk a ni. Theirah te, thlai te leh chhangte ei tura infuih tûr a ni. Sa hi chaw hrisêl ber a ni lo,
mahse mitinin sa hi an bânsan tur a ni tih ka sawi lo. Pai\awihna khawl chaklo neite chuan, thlai
te, theirah te, leh porridge te an ei theih loh chuan sa an ei fo thei a. Hrisêlna \ha tak neih reng
kan duh chuan chaw vawikhat eiah thlaite leh theirahte kan ei kawp tur a ni lo. Pumpui a chak
loh chuan hrehawmna a lo ni ang a, thluak a lo buai ang, rilru lam pawhin hna a thawk hlei thei
hek lo ang. Chaw vawikhat eiah thei ei la, ei leh hunah thlaite ei tawh ang che…
Cake thlum tak te, chhang nêm thlum te, bawnghnute, artui leh chini chawhpawlh (custards)
te hian pai\awihna khâwlte chu an ti khawlo a, chuvangin chaw kîltute hmaah chuan an tân
thlêmna – hêng thil \ha lote hi kan chhawp dâwn em ni ang? Zirtîrtute leh zirlaite chaw atâna sa
tamtak siam a nih chuan thlarau lam thil an ngaihtuah tlêm tial tial ang. Ransa ngaihtuah duhna
lam tih chak a lo ni ang a, rilru lama hriatna \ha leh fîm tak chu tih chauh a ni bawk ang. Rilru
chaknate an lo chauh chhan chu zir tam vâng a ni hauh lo. A chhan ber zâwk chu chaw \ha lo, a
hun lova ei, leh insawizawi tlâk chham vang a ni. Ei hun leh mut hun diklo hmang tute thluak
chu tih chak lohvin an lo awm \hin.

Sa Tel Lo – Chaw A Tâwk

R & H., May 8, 1883
701. Sa hi hrisêlna emaw chakna emaw tan a \ûl lo, \ûl ni ta ang sela chuan, an tlûk hmaa
Adama leh Evi tâna chaw a pêk kha, LALPAN a tisual palh a ni ngei ang. Chakna atâna thil \ûl
zawng zawngte chu theirahah te, thlaiah te leh buh lam chî-ah te hian an awm kim vek a ni.

(1905) T.R., p. 304

702. Sa ei avangin tihrâwl a chak tih rin hi a dik lo. Sa ei kher lo pawhin taksa mamawhte hi a
neih theih bawk a, hrisêlna \ha zawk daih a neih theih bawk. Buh lam te leh theirah te, thei kâwr
sak te leh thlai te hian thisen \ha siam theihna tur chaw \ha tinreng an nei kim vek. Hetianga
chaw \ha hi sa hian a nei tâwk lova, a pe kim thei bawk hek lo. Hrisêlna leh chakna atân sa hi
pawimawh chu nisela chuan, a tira mihring hnena chaw ei tûr a pêk khân a pe tel tawh ngei ang.

136
 137

Second Hand Châw Ei Tûr Em Ni Dâwn?

Letter 72, 1896
703. Ransate chaw chu thlaite leh buh lamte an ni. Thlaite hi kan ei hmain ransaah kan chantîr
tûr em ni ang a, ransate kawchhûngah an awm khâwm phawt tûr em ni ang le? Thilsiam thi sa
eiin, thlaite chu kan hmu ve chauh dâwn em ni? Pathianin thlai rah hi a nihna ang angin kan nu
leh pa hmasa berte hnenah A pe a ni. Adama hnênah huan enkawl hna A pe a, A chei a, A
ngaihven turin a pe a ni, ―I chaw tûr a ni,‖ a ti. Rante chu chaw atâna intihlum mai tûr an ni lo.

(1905) T.R., pp. 300, 301

704. Ransaten buh leh thlai an ei dâk tawh hnû, sa eitute hian an ei ve chhâwng mai a ni.
Ransate hian \hanna tûra chaw \ha rêng rêng heng thil a\angte hian an lo dawng tawh si a. Buh
lam leh thlaite hian a eitu hnênah nunna a pe \hin a, sa kan ei hian kan dawng chhawng ve lek
chauh a ni. Pathianin kan ei atâna A lo ruat chaw chu ei nghâl mai a va han \ha zâwk êm ve aw!

Sa, Phûr Hlutna Siamtu

(1905) T.R., p. 304
705. Sa ei hi bânsan a han nih hian, chak lova inhriatna, chakna tla chham deuha inngaihna a
awm fo \hin. Mi tamtak chuan sa hi chaw \ha a ni tih lan chianna chu hei hi niin an ngaih phah
\hin. Nimahsela sa hian taksa a chawhthawh avâng leh thisen a tihlum a, hriatna thazâmte a
chawh harh vâng chauh a ni. Chutianga tih chu zu ngawl veiin a zu in bãnsan harsâ a tih angin sa
ei mî pawhin harsa a ti a ni thei e, mahse an pui zâwk ngei ang.
(1903) Ed. 203
706. Sa ei hi a hlauhawm a ni, mi a chawh thawh hluaina pawh hi a \halohzia lantîrna chu a ni
nghâl a ni. Ransa, natnain a bawm khahte hi khawvel mite hriat a ni tawh a, chuvangin ei pawh
hi a ngaih awm lo lehzual ta a ni. Thisen zâm a chawk tho a, châkna \ha lo a ti chhuak bawk;
chutiang chuan awmdân chin tâwk hre lovin, thil \ha lo lam âwnna a lo awm ta \hin a ni.

Letter 73 1, 1896
707. Sa ei hian chakna a pe che a ni tih i han \an hian mak ka ti viau a ni; he thu ah hian
intifihlîm nia i inhriat chuan, i ngaihtuahna hian, sa ei chu i rin angin hlawkna a pe lo che u a ni
tih a zirtîr ang che. Vaihlo zial ngainatuin mei zûk a châk leh a ngen che chuan a chhân dân tur
chu i hre mai ang; chutiang bawk chuan ran thi sa, chaw atâna i chhunzawm zêl duhna pawh chu
a lohzia i inhre chhuak thei mai ang.
Sa ei loh avanga chak lo ta nia i inhriatna tak mai kha, sa i ei zêl lohna tûr chhhan \ha ber
mai pakhat chu a ni. Sa eitute chuan he chaw an ei hnu hian chak sawtin an inhria a, an sa ei
khan a chawh harh thut vang a ni. Miin sa ei a han bansan khan chak lo sawtin a inhre \hin;
mahsela a taksa khawl chu, sa ei avangin bawlhhlawh tih fai a lo nih hnu chuan, chak lo nia
inhriatna kha a lo awm ta lova; a chakna chhan nia a hriat, sa ei kha, a châk leh ngai tawh lo a ni.

Aiawh Tûr Buatsaihin

(1905) T.R., pp. 304, 305
708. Sa ei hi bânsan a han nih hian, sa aiawh tur chuan chi hrang hrang – buh lam te, thei
kawrsak te, thlai te leh theirah te ngaihtuah tur a ni. Taksa chak vak lote emaw, hna hahthlak tak
thawk reng \hin mite tân hei hi a pawimawh lehzual. Ram rethei deuh \henkhatahte chuan, sa hi
ei tûr tlâwm ber a ni. Hetiangah hi chuan thlâk danglam hi a harsa lehzual ang; mahse tih theih
chu a ni tho. Amaherawhchu mipui dinhmun leh chin \han dânte ngun taka ngaihtuahna kan nei
tûr a ni. Ngaihdân dik tak pawh ni teh rêng sela, âwm lo taka mite nawr lo tûrin kan fîmkhur tûr
a ni. Chuti thuta thlâk danglam tûrin tumah nawr tûr a ni lo. Man tlâwm si, taksa tâna chaw \ha
ni bawk si ei tûr te chuan sâ chu thlâk tûr a ni. He mi thuah hian ei rawngbawltu mawhphurhna a
rit hlê a ni. Ngun tak leh thiam takin, taksa tâna hrisêl tûr leh tui tak ni bawk sia siam theih a ni.
Chutiang a nih chuan, ei atâna sa aiawhtu a ni thei ngei dawn a ni.
Eng kawngah pawh, chhia leh \ha hriatna leh duhthlanna hmang ula, chaw \ha leh hrisêl pe
ngei bawk u la chuan, ei lama inthlâkna chu a awm nghâl mai ang a, sa ngiat tlatna chu a reh mai
dawn a ni.

Letter 60 a, 1896
709. Chaw chhum dân \ha hi thil tih pawimawh ber a. A bik takin sa hi rinpui ber a nih lohna
hmunah chhum dân \ha hi a pawimawh êm êm a ni. Sa aiawh tûr eng emaw chu buatsaih ngei tûr
a ni a, hêng sa aiawhtu tûrte hi \ha taka buatsaih tûr a ni, chutichuan sa châkna a awm lo mai
ang.

Chhuanlam Diklote
(1870) 2T 486, 487
710. Setanan rilru a thunun tawh chuan LALPAN êng leh zirtîrna, khawngaihtak chunga min
pêkte hi a chuai rawih rawih mai a, chakna pawh a nei tawh \hin lo a ni! Mi eng zat hian nge

137
 138

chhuanlam siam a, thil awm miah si lo, mamawh tlat nia inhria, kawng diklo zawh a kal zel, êng
pawh dah sawn a, rapbet duh tlat mai! Hei hi chiang takin ka sawi duh a. Hrisêlna siam\hatna
dâlna lian ber chu hei hi a ni – mitin an nunpui tlat lo hi; chutichung chuan huaisen takin
Hrisêlna siam\hatna dân anga an awm theih loh dân leh an chakna pawh an vawng \ha thei lo tih
an la han sawi lehnghal a.
Chutiang ang chuan kawng hrang hrangin Hrisêlna siam\hatna anga an nun theih lohna
chhan \ha tak an siam zêl mai a. An nunpui hlawl lo; \ha takin an zui ngai bawk lo va, chuvângin
an hlâwkpui thei ngang lo a ni. |henkhatte tih dik loh ve thung chu – sa ei an bansan a, a aiawh
turin theirah \ha ber te, thlai te a nih dân ang thei bera buatsaih, mawm leh thak tel lova siam chu
\ul an ti lo leh tlat si hi a ni. Siamtuin thil tamtakin a hual vêl a, hêngte hi thiam takin rem vêl
sela, nu leh pate leh naupangte nên chhia leh \ha hriatna thiang tak nen thawk ho sela, chaw
mawl tak chu tui ti takin an ei ang a, Hrisêlna siam\hatna pawh hrethiam takin an sawi thei ang.
Hrisêlna siam\hatna lama la piangthar lo, an nuna la lût ngai bawk lote chu a hlâwkna sawi thei
tur leh reltu an ni bawk lovang. A châng chânga pel hê \hin, Turkey âr ei châk leh sa dang ei a,
an duhna tikhaw lotute pawh hi Hrisêlna siam\hatnain taksa a tih dân sawi tûr leh rêl tur an ni lo
bawk. Tih dân tûr \ha zui lova, ei duhna ringawta thunun an nih avang a ni.

Siam\hatna Atâna Ngenna Urhsûnte

MS 133, 1902
711. Nu leh pa tamtakte hian ngaihtuahna nei lo ang maiin thil an ti a ni. An muthlu a, duhna \ha
lo leh châkna \ha lovin a ti zêng hlawm a ni. Kan rawngbawltute, thutak hriate hian mipuite chu
an zenna dinhmun a\angin kai tho sela, sa châkna siamtu thilte chu dah bo tûrin kaihruai rawh se.
Siamna hi an ngaihthah chuan thlarau lam chakna chu an hloh ang a, suahsualna khurah an tla
mai dâwn a ni. Chhûngkaw tamtakah vanlam thil duh lohna te, nungchang \ha lo, ransa aia
hniam zawka mihring tihniamtute hi an awm ta a ni. Thutak hretu zawng zawngte chuan heti
chuan sawi \heuh teh se, ―Tisa châkna, thlarau do \hintu chu tlanbo san rawh u,‖ tiin.
Sa ei chungchangah hian kan rawngbawltute chuan entawn tûr \ha lo chu siam lul suh se.
Anmahni leh an chhungkua te chuan Hrisêlna siam\hatna êng chu nunpui ngei rawh se. Kan
rawngbawltute hian an fate leh anmahni ngei nungchang chu ransa nungchangah siam suh se.
Naupang, an duh zawng thunun lohte chuan, insum theih lohna an nei chauh pawh ni lovin,
duhna hniam zâwk leh \ha lo chu an lo nei thuai ang a, thianghlimna leh na chu an ngaihsak
miah lo mai dawn a ni. Hêng mite hian taksa tichhe tur chauhin Setana chuan a hruai lova,
midangte hnena an thu sual sawite pawh hriat nisela a duh bawk a ni. Nu leh pate chu sualin an
mit a tihdel sak chuan hêng thilte hi an thliar thiam lo fo ang le.
Khawpuia chêng, nu leh pa te hnenah chuan LALPAN vaulâwkna thuchah A thawn a ni -- In
inchhûngah in fate chu awmkhawmtir ula, Pathian thupêk te ngaihsak lo leh thilsual zirtîr a, ti
\hin bawkte lak a\ang chuan la bo daih rawh u. A rang thei ang ber in khawpui a \angin chhuak
rawh u. A rang thei ang berin khawpui a\angin chhuak rawh u.
Nu leh pate chuan thingtlang ramah in te takte pawh nei sela, lei lehna tur hmun an nei ang a,
chutah chuan thei huan te an siamin, sa aiawh tur thlaite leh theirahte an nei thei bawk ang; sa
hian thisen kalna kawng a ti chhe thei nasa hle si a.

Dodâl Theihna Tura Chakna – Chawnghei leh |awng\aina A\angin

Letter 73, 1896
712. Ran thi sa ei châkna kan la neih tlat reng chuan, thlarau do \hin, tisa châkna chu kan
phatsan theihna tura LALPA khawngaihna kan dawn theih nan chaw ngheia \awng\ai a mamawh
a ni.
Damna Tura |awng\aina A Rem Loh Hun
Letter 200, 1903
713. He thil chungchangah hian Seventh-day Adventist-te zîngah pawh, êng an dawn ngaihsak lo
an awm a ni. An chawah sa an la hmeh tel reng a. An chungah natna a lo tla a. An kawng zawh
dik loh avangin dam lohna leh tawrhna a lo awm ta a ni, chutah Pathian chhiahhlawhte \awng\ai
puina an ngen ta bawk a. Amaherawhchu LALPAN anmahni aiawhin engtinnge hna a thawh theih
ang–A duhzawng an ti duh lova, Hrisêlna siam\hatna A zirtîrna an ngaihsak duh bawk si lo?
Kum sawmthum zet Hrisêlna siam\hatna êng hi Pathian mite hnenah a lo thleng tawh a,
mahsela mi tamtakin an nuihzat mai si. Thingpui te, coffee te, thil thak lam te an ching zui zelin,
an in zui zel a, sa pawh an ei reng bawk si. An taksate chu natnain a bâwm khat a. Chutiang chu
a nih avangin, tihdam nan LALPA chu engtinnge kan dil theih ang tiin ka zâwt a ni.

(Written 1884) E. From U.T. 2

714. Biscuit thak leh sa hi Hrisêlna siam\hatna thu nên a inrem hlawl lo a ni. Insûm theihlohna
leh châkna \ha lote hi ngaihtuahna fim taka thlâk kan phal phawt chuan ran thi sa kan ei tûr a ni
lovang. Dawra sa an zawrhna hmun tluka rim chhia leh thâng hi hmun dangah a awm kher awm
lo ve. Leilung dân ang lova châkna \ha lo nei tân chauh lo chuan sa hring hi a rimchhia a ni.
Rilru pangngai pu tân chuan, ei tura ran talh hnuah hrehawm tluka thil hmuh hrehawm hi a awm

138
 139

a ngem le? Hrisêlna siam\hatna thu a Pathianin êng a pêk hi ngaihthah a nih phawt chuan, mahni
dam lohna tûra kawng zawhtute chu an hrisêl nan thilmak A ti lovang.

Siam\hatnaa Hruaitute
Letter 48, 1902
715. Sa ei hi fiahna atan kan hmang lova, bansan turin tumah tih luih kan duh bawk lo, mahsela,
kan tih tur chu – conference rawngbawltute rêng rêng chuan siamna thuchah hi an ngai zamin, an
dâl tûr a ni lo. Pathianin, taksa khâwl, sa eiin a khawih dân thu-a êng a pêk hnu a sa i ei zui zel
chuan a rah chu nangman i tuar ngei tûr a ni. Amaherawhchu mipuite hmaah sa ei chung chânga
siamna hi a \ul lo ti zâwngin i sawi tûr a ni lo; a chhan chu LALPAN siam \ha tûrin a titlat a ni.
LALPAN Hrisêlna siam\hatna thuchah puang turin hna min pe tawh a, he mi thuchah puang tute
zînga i telve thei lo a nih chuan, he thuchah hi i sawi pawimawh a \ul lovang. I \hian leh
thawhpuite \anlâkna i dodal a, annin Hrisêlna siam\hatna an zirtîr lai hian nang chu i tel ve lova,
kawng dik lo lamah i thawk a ni.
Pacific Union Recorder, Oct. 9. 1902
716. Pathian thuchah kengtute kan nih angin ei leh in châkna tihkhawloh tawhte nawm chenna
lama inhmangte dodal hian thuchah chu kan puang dâwn lawm ni? Pathianin theirah leh buh lam
tamtak min pe a, hrisêl taka buatsaih leh a tawk chauh a hman tur a ni. Chuti a nih si chuan
engvangin nge miten sa ei an duh reng mai le? Rawngbawltute ni si, midangte nena sa ei hoteah
hian rinna kan nghat thei dawn em ni?
―LALPA in Pathian thupêkte chu \hahnemngai takin in vawng tur a ni.‖ Hrisêlna dân
bawhchhetute rêng rêng chungah Pathian chu a lâwm lo a. Fîmkhur taka kalin, mahni inphatin
leh Kristian nungchang nate neia kan awm chuan nitinin Thlarau Thianghlim chu kan dawng thei
reng ang.
MS 113, 1901
717. Kan rawngbawltute leh mite kâwm \hintute hi insûmna fim tak puanzar hnuaiah chuan kal
\hin teh se. ―Ni love, ka lâwm e; sa ka ei lo; ran thi sa ei lo tûrin chhia leh \ha hrisêlna fim tak ka
nei,‖ tiin zak miah lovin sawi rawh se. Thingpui tak in tûra pek i nih pawhin hnar la, i induh
lohna chhan pawh tlang takin sawi mai rawh. A hlauhawm zia hrilhfiah la, rei lote chhûng mi a
tih harh dân leh a lo reh leh mai dân te, chauh phah zel a nih zâwk dân te pawh hrilh mai tûr a ni.

Letter 135, 1902

718. Sa ei chungchângah chuan kan vaiin ei loh tur kan ti thei vek a ni. Thingpui leh coffee
pawh in lo turin hriattîrna chiang tak kan nei vek tur a ni. Ruihtheih thil an ni a, thluak leh taksa
khawl dangte tan pawh an hlauhawm a. Bawnghnute leh artuite hi bansan hmiah nghal mai tur a
ni tih chu ka la sawi thei rih lo. Bawnghnute leh artuite hi chu sa ang chuan en loh tur, natna
\henkhatahte chuan artui ei hi a \ha hle a ni.
Kan kohhran memberte rêng rêng chuan mahni hmasialna avânga duh duh ei ngawt mai hi
bânsan sela. Thingpui te, coffee te leh sate lei nana pawisa hman hi, khawhral mai mai ai pawhin
a \ha lo zâwk a ni. Hêng thilte hian taksa, rilru leh thlarau \hanlenna an dâl tlat a ni.

Khaikhâwmna
(1909) 9T 156–160
719. Duh ang tâwka sa eina hian na leh hlâwkna min pe thei sela chuan hetiang ngenna hi ka
siam lovang mawle; mahsela kan hlawkpui mawlh si lo tih ka hria. Sa ei hian kan taksa a tinâ a,
ei loh kan zir tur a ni. Ei tûr thlai nei thei reng si, he thila mahni duh zawng ringawt zui a, ei leh
intute chu thutak dang LALPAN a pekte pawh an ngaihsak lo tial tial ang a, thutak hriatna pawh
an hloh mai ang; an tuh ang chu an seng ngei dâwn si a.
Kan sikula naupangte chu sa siam sak lo tura zirtîr ka ni a, chaw hrisêl lo ni a hriat pawh
buatsaih loh tur. Mi ti phûl hlut thei chi rêng rêng chu chaw ei dawhkânah chhawp loh tûr. Tar
te, \halai te leh naupangte hnenah he ngenna hi ka siam a ni. Mi tina thei thil rêng rêng te chu ei
in, in suh u. In hlannain LALPA rawngbawl rawh u.
He hnaah hian naupangte pawhin chan \ha tak nei ve rawh se. LALPA chhûngkaw memberte
kan ni vek a, LALPAN A fate, \halaite leh upa lam te pawh ei leh inah insum turin A duh a ni,
inkhawmna tûr insak nân pawisa te khâwl sela, misonari-te pawh chhawmdâwl turin A duh a ni.
Nu leh pate hnena thusawi tûrin zirtîr ka ni: He zawhna thuah hian nangmahni, in thlarau leh
in rilru chu LALPA lamah dah rawh u. He khawngaihna leh enthlâkna hunah hian lei leh van
LALPA hmaah chuan fiahin kan awm mêk a ni tih kan hriat reng a mamawh a ni. Natna thlentu –
duh ang anga khawsakna hi inbânsan tawh dawn lawm ni? Thu maia pawmna hi zawng a nêp êm
mai, Pathianin A mi bikte hnên a\anga A thil phûtah hian thu awiin a tak takin, in thiltih ngeiin
in lantîr tûr a ni. Mahni inphat a, sum leh pai inkhâwl te chu sum bâwmah chuan dah lût ula,
chutichuan Pathian hnathawh nan sum chu hman a lo ni tawh ang.
Mi tamtak chuan sa tel lo chuan an khawsa thei lo tûrah an inngai a, mahsela hêng mite hi
LALPA lama an indah a, A kaihhruaina kawng chu zui an tum tlat chuan, Daniela leh a \hiante
ang khan chakna leh finna chu an hmu ngei ang; LALPAN remruatna dik chu A pe ang tih an hmu

139
 140

chhuak ang. Mahni inphat a, insûmna thil tihte hian Pathian hna atân eng zat nge khâwl theih tih
han hmuh chhuah a nih chuan mi tamtak chuan mak an ti ang. Inhlanna thiltih avanga sum tlêm
lo khawl chuan, inhlanna pawh nei lova, thil pek tamtak zawk pêk aiin, Pathian hnaah a thawk
tam zawk daih a ni.
Seventh-day Adventist-te hian thudik pawimawh tak an enkawl a ni. Kum 40* aia tam mah
kal taah khân [*1909 a ziah] LALPAN Hrisêlna siam\hatna thuah êng bik min pe a, mahsela chu
êngah chuan engtinnge kan kal le? Mi engzatin nge Pathian thurâwnte nêna inrema khawsak duh
lo le! Êng kan hmu ang zelin hmaswnna pawh kan nei tur a ni. Hrisêlna siam\hatna thute hi kan
hrethiamin kan zah tur a ni a sin. Insûmna lamah te hian midang zawng aiin kan kal thui hmasa
tûr a ni a, chutichu nimahsela kan zîngah hian kohhran memberte \ha taka zirtîrte leh chanchin
\ha rawngbawltute hial pawh, he thilah hian Pathian pêk êng zah mang lo an awm a ni. An duh
ang angin an ei a, an duh dân dânin an thawk ringawt mai a ni...
Ei leh in thu-ah hian dan nghet tak zui tûr kan siam hauh lo mai a, mahsela hei hi kan sawi a
ni – ram tamtak, thei te, buh lam chi te, leh theipilsak tamtak awmnaah chuan sa hi Pathian mite
tâna chaw dik chu a ni lo. Sa ei hian ransa nun dân lamah min kal tir a, mitin tâna hmangaihna
leh khawngaihna neih tur te kha a hmei a pate hian an neih loh phah tlat mai a, duhna hniam leh
\halo zawkin duhna sâng zawk leh \ha zawk kha a thunun tlat thei bawk a n i. Sa ei hi a lo hrisêl
tawh \hîn a nih pawhin, tûnah hi chuan a him tawh lo. Cancer te, ngâwt te, chuap lam khawih chi
natna (pulmonary diseases) te, hi sa ei avanga lo awm an ni tlangpui a ni.
Sa ei hi unaute teh nan hmang tur kan ni lova, mahsela ringtute, sa ei \hinten midang chunga
hûhâng an neihdân tûr kha kan ngaihtuah zâwk tûr a ni. Pathian thuchah kengtute kan nih angin
mipuuite hnenah chuan, ―In ei pawhin, in in pawhin, in tih a piangah pawh, Pathian ropuina tûr
hlirin ti rawh u,‖ tih kan sawi dawn lovem ni< 1 Korin 10:31. Ei leh bâra insûm thei lote chu kan
hrilh ngam dawn lo‘m ni< Chanchin \ha rawngbâwltu tin te, mihring thitheite hnena thutak khûn
ber mai puangtute hian Aigupta rama sabêlte lama kir leh turin entawn tûr an siam mai dawn em
ni? Pathian sum bâwm, sawmapakhat a\anga hlawhlatute hian insûmna nei lovin, an thisen zâma
nunna hrui, tûra chantîr an inphal mai dâwn em ni? Taksa hrisêlna hi khawngaihnaa \hanna leh
zaidamna neih nân a pawimawh a ni tih hi ngaihtuah tûr a ni. Pum hi \ha taka enkawl a nih loh
chuan, nungchang mawi leh \ha siamnaah hian dâltu a ni ang. Thluak leh thisen zâm hi an
inkûngkaih tawn tlat a ni. Ei leh in dik lo chu ngaihtuahna leh thiltih diklohna a ni.
Tunah hian mi zawng zawng fiah leh enchhin an ni. Kristaah baptist kan lo ni tawh a, min
hnûk hniamtu tûr leh kan nih tûr ang ni lo tura min siamtu tûr rêng rêng chu kan phihthlak chuan
Krista, kan lu nungah chuan kan \han theih nan chakna pêk kan ni ang.

SEVENTH-DAY ADVENTIST ZIRNA INTEA

EI LEH IN LAMA SIAM|HATNA KAL ZEL

[ Note: Tun hma lam chanchina chhinchhiah dân chuan, dam lo leh \anpuitute hnenah Seventh-
day Adventist Hrisêlna zirna hmunahte chuan sa hi a tlem emaw a tam emaw an pe \hin. He
hrisêlna nun chungchanga siamna chuan hma a sâwn zel a. Zirna hmun hlui zâwkahte chuan rei
tak an beih hnuin sa ei chu zawi zawiin bansan a ni ta vek a. Battle Creek Sanitarium
chungchangah chuan he thil hi 1898 khân tih tlûk a ni. Pi White-i thurâwn lo lang te avang khân
hei hi tih tluk a ni ber, St. Helena Sanitarium ah chuan 1903 khân hetianga danglamna hi a lo
awm a ni. Hetih hun lai hian sa tel lova chaw ei hi nasa taka zir leh puandarh a ni a, mikhualte
chaw a\angin sa chu harsatna awm vak lovin telh loh a lo ni ta a ni; he mi hmate khan hetiang
hian lo ti sela chuan harsatna tam zawk an tâwk ngei ang. Hêng zirna in hluiahte hian, an thil
ruahman tharah chuan damlote hnenah sa ei tur pek tawh loh tur an ti a, a ngaihtuahtute an lâwm
hle a ni. Mrs. White a\anga thu lo kalte leh chaw ei tur lama siamna kal zel chungchanga zirtîrna
tel lo leh, kan zirna intea sa ei lohna tura beihna nasa tak tel lo chuan, sa ei chungchânga thurawn
chu a kim lo. A chhiartu chuan heng thil dikte hi vawng se la, thu tamtak sawi leh ziah hunte hi
sa chungchang a zirnaah rilruah vawng reng sela a \ha ang.] (A buatsaihtute)

Kam Damdawi In Hmasatea Sa tel Lo Chaw Atâna Ngennate

(1884) Letter 3, 1884
720. I hnêna thu tlêm ziak turin tukin zîng dar 4 khân ka tho va. I damdawi in enkawl kha
Pathian duhdân anga tih a nih theihna tûr hun rei fe ka ngaihtuah a, thurâwn tlêm ka nei a ni.
Hrisêlna siam\hatnaute kan nia , insûmna lama LALPA remruatna hmasa ber lamah khan a
theih ang tâwkin kir leh ila. Insûmna kan tih hian zu in leh meizuk bânsan mai a huam lova, hei
aia thui a huam a ni. Kan ei pawh hi a thunun tel a sin.
Hrisêlna siam\hatna thua êng lo awm kha in hre tlâng vek a ni. Mahsela intawh khâwmna
(Retreat) ka tlawh a, sa ei chungchângah Hrisêlna siam\hatna a\angin kal bona thui tak a awm tih
ka hmu a, danglamna a awm tûr a ni tih ka hre chiang a, chu pawh chu tih nghâl vat tûr a ni. In
chaw chu sa a ni deuh ber mai. Pathianin heti lam kawng zâwng hian a hruai lo; hmêlma chuan

140
 141

chaw ei tûr lamah dik lo taka hruai tumin a bei a, damlote duh dan anga damdawi in
mawhphurtute chu hruai a, an duh ang ang, insûmna pawh awm lova, eitîr tumna a nei a ni.
LALPAN Aigupta ram a\anga Israel fate a hruai chhuah khân Kanaan ramah mi thianghlim,
hlim thei tak leh hrisêl tak an nih kha A duh a ni. Pathian thiltum chu i lo zir teh ang u, engtinnge
he thil tum hi hlen chhuah a nih? An ei tûrah phal chin a siamsak a. A tam berah chuan sa a lak
bo sak a ni. Mahsela Aigupta ram sabêlte kha an ngai ngawih ngawih mai a, tichuan Pathianin sa
a pe ta a, a rah pawh an seng nasa a nih kha.
Damdawi tel lova damlote enkawl nân pawisa tamtak sêngin Hrisêlna lama intawh khawmna
(Health Retreat) hmun chu din a ni a, hrisêlna dânte zir tûr a ni. A rang thei ang bera damdawi
hmanna chu tih bo tûr a ni, a tawpah phei chuan damdawi chu bânsan hmiah tûr a ni. Chaw dik
leh e, inchei dân dik te, insawizawi dânte zirtûr a ni. Kan mite chauh zirtîr tûr an ni lo, Hrisêlna
siam\hatna chungthua ênna la hmu ve lote, Pathian duh anga hrisêl taka an nun ve theihna tûrin
zirtîr tûr an ni vek bawk a ni. Amaherawhchu he mi thu-ah hian keimahni ngei pawhin êng kan
zui si loh chuan hrisêlna zirna hmun, pawisa tamtak sênga din chu engnge a \ulna awm ang le?
Khawi a\angin nge siamna chu a lo thlen ang?
Pathian duhdân angin kan kal niin ka hre thei lo. Thil tihdân danglam kan nei tûr a ni, chutilo
chuan ―Health Retreat‖ hming hi kan bânsan tur a ni; kan thiltih nên hian a inrem thlâwt si lo.
Hrisêlna zirna in hi ei duh zâwng rema siamna hmun tur a ni lova, mimal ngaihdâna kal tur pawh
a ni hek lo tih LALPAN min entir a ni. He zirna hmuna sa ei phal chhan hi nawmsipbâwlna
zawngtute chawhmeh dang an duh loh vang a ni tih ka hria a ni. Hetiang a nih chuan an ei duh
zawng awmna lamah chuan kal mai rawh se. Dân anga mikhualte tân pawh a theih si loh chuan,
a hming pawh hi pu lo mai rawh se. Mahsela tûnah chuan chhuanlam siam \alhna lam a awm ta
lo; pawnlam a\anga puitu tlêmte chauh an ni ta bawk a ni.
Sa ei reng mai hian taksa khâwlah natna a thlen reng a. Chhuanlam tûr a awm lo, ei châkna
khawlo leh hman dik loh vâng a ni ringawt mai. ―Sa ei hi in tibâng hmiah a ngem<‖ tia min zawh
chuan heti hian ka chhang ―A la bâng ngei ang, mahse tûn maiah chuan kan la inpeih rih lo. Sa ei
hi kan chawah a tel lo thuai dâwn, ran talhtute dâwr pawh hi kan la ten dawn khawp mai.
Kan eidân angin kan taksa pawh a insiam a ni. Ransa eiin, ransa châkna ang chu kan tichak
dawn em ni? He chaw \ha lo tak ei châkna inzirtîr aiin theirah te, buh lam chite leh thlaite chaw a
hmang tûrin zirtîr zawk ang u. He hna hi kan zirna hmuna thawk apiangte chuan an thawh tur
chu a ni. Sa chu ei tlêm tial tial ula, a tâwpah in nghei \hak thei mai ang. Sa chu bânsan a lo nih
a, heti lama ei tura inzirtîrna chu a awm loh a, thei rah te leh buh lam chite ei zâwk tura infuih a
nih chuan, a tira Pathianin a lo ruahman ang kha a ni thuai ang a, A mîte chuan sa hi an hmang lo
hmiah mai ang.
Tûn hma anga sa ei a nih loh chuan chaw siamdân dik in lo zir ang a, sa aiah thil dang in
siam thei mai ang. Ran thi sa leh thau lam chi tel lova chaw hrisêl lam chi tamtak siam theih a ni.
Sa tel miah lovin chaw mâwl tak, chi hrang hrang, hrisêl si leh \hanna petu buatsaih theih a ni.
Mi phûr takte chuan thlai te, theirahte leh buh lam chite tamtak an ei tûr a ni. A châng châng
chuan pâwnlam mi, sa an ei loh chuan an chakna a lo hniam ang tia ngai tlat an awm \hin a,
chûng mite chu sa pêk mai tûr. Amaherawhchu sa ei reng ai chuan sa ei lovin awm sela tuar
chhelna tûra chakna ropui zâwk an nei ang. Health Retreat hmuna Doctor-te leh \anpuitute
sawisêlna ber chu sa ei duh mi an ni a, sa an ei ngei turah an inngaih tlat avangin sa ei bânsan
chu an hnial tlat mai a ni. Chutiang chu a nih avangin sa ei chu an infuih zâwk a nih chu.
Mahsela Pathianin Hrisêlna zirtîrna (Health Retreat) hmuna lo kalte chu sa eia an nun chu A duh
lo. Inkawm hlimna hmunah leh an thiltihah thil dang lamah an thle zâwk tûr a ni. Hei hian chaw
hrisêl buatsaihnaah thimna ropui tak a neihtir dawn a. Hna tam zawk thawh chu a ngai ngei ang
a, mahsela tih zawhin an awm tur a ni. Sa tlêm zâwk hmang teh u. Chaw chhumtute leh
mawhphurhna neitute chuan hrisêlna dân nêna inrem zelin an tui tihzâwng leh an ei dânte chu
siam fel rawh se.
Kanaan ram pan zel aiin Aigupta ram lamah kan kir mek zâwk a ni. Thil kan tihdan hi kan
thlâk mai dâwn lo‘m ni< Kan dawhkanahte chuan chaw mawltê leh hrisêl chu kan nei zâwk
dâwn lo‘m ni< Biscuit thak te chu pumpui natna thlentu mai an nih avangin kan dah bo tawh
dawn lo‘m ni< Pathian duhdan ang thei bera dinhmun tisângtu te, Pathianin A thu-ah leh A
Thlarau hriattirna a\anga êng A pêk ang zêla kalte chuan, Pathian ruahmanna fing tak kalh
zâwnga nung, an \hiante emaw an laichinte emaw, an tlêm emaw an tam emaw te duhzawngin an
thil tihdânte chu an thlak ve mai mai lovang. Hêng thilahte hian dân tlângpui anga kan kal a, ei
leh inah pawh kan fîmkhur hle chuan, Kristian dik tak anga Pathian ruahmanna ang zela kan tui
tihnate kan zirtîr bawk chuan Pathian duhdân angin hûhâng kan lan chhuahtir ngei ang. Zawhna
chu hei hi a ni, ―Hrisêlna siam\hatnau dik tak nih kan duh em<‖ tih hi.
Ei ngai hlir ei mai hi kan bânsan a \ul a ni. Kan chawte pawh kan thlâk \hin chuan kan chaw
châknate pawh a lo \ha zâwk ang. Inang tlâng rawh u. Chaw vawi khat eiah thil chi hrang hrang
siam lo ula, ei leh hunah pawh a ngai reng ei bawk suh u. Hêng thilah pawh hian inren chem dan
zir zêl rawh u. Mipui chuan duh leh sawisêl rawh se. An duh anga tam a awm loh pawhin pawi ti
suh u. Israelte pawh khan Mosia leh Patian meuh pawh an sawisêl reng a nih kha. Hrisêlna

141
 142

siam\hatna dinhmun vawn tlat hi in tih tûr a ni. Damlote chuan inbual tlut tlut aiin an chaw
eidân \ha taka siam chu an hlâwkpui zâwk daih ang.
Sa lei nâna pawisa an hman zât \hin kha theirah lei nan hman ni hlauh zâwk rawh se. Mipuite
chu nundân kawng dik kawhhmuh rawh u. Hetiang ang hian a tirah khan he zirna _______ in
hian lo tih ni tawh sela chuan LALPA chu a lâwmin, chutianga beihna chu A lo pawm tawh ang.
Chaw buatsaihnaah hian fîmkhur leh thiamna hman tûr a ni. Doctor _________ chuan
mawhphurhna an pêk dinhmun chu luah sela, tichuan Health Retreat-a chaw ei tûrte chu chaw
chhumtute hnenah thu râwn pein, Hrisêlna siam\hatna dân ang zela siam tûrin A hrilh ka beisei.
A chhan chu tuin emaw a duh anga ei tûr siamtîr a lo tum mai ang, a duhdân chu nundan tûr a ti
mai tûr a ni lo; a duhdân ang anga zirna in chu hruai a, a tui tihzâwng leh a lo chindân \hin chu
zui a tum tûr a ni miah lo. Zirna ina mawhphurtute chu an inrâwn khawm fo tûr a ni a, inrem
takin an che tlâng tur a ni.
Sa ei hi a dik a ni tiin tumah \ang suh u; a chhan chu mi tu emawin, ei leh in lama insûm thei
lo leh bawih a nih avangin, Health Retreat-ah hian sa tel lo chuan ka awm thei lo a ti mai dawn a
ni. Ran thi sa a inchâwm ngat mai chu nundân \ha lo tak a ni; mipui kan nih angin, siamna leh
thlâk danglamna nei turin kan thawk tûr a ni a, mipuite chu, sa ei aiin chaw hrisêl buatsaih dân a
awm a, chu chuan chakna tam zawk a pe thei a ni tih zirtîr an ni.
Tunlai khawvel sualna chu ei leh in lama tih lutukna hi a ni. Mi tamtak Pathian biak chu ei
leh in lama nuamchenna hi a ni bawk. Heng thilahte hian Health Institute-a thawkte chuan
entawn tur dik an siam tûr a ni. Pathian \ih chung leh hriatna chiang tak neiin thil an ti tûr a ni a,
tui tihna \ha lo chuan a thunun tur a ni lo. Hrisêlna siam\hatna êng chuan nasa takin a ti-êng tur a
ni a, chu mi puanzar hnuaiah chuan engpawh lo thleng se an ding nghet tlat tur a ni.
Doctor _______ Hrisêl taka chhumdân i zir tam tial tial ka beisei e. Chaw hrisêl leh tam tâwk
pe rawh. He thilah hi chuan in remchen lem suh. Sa atân chuan pawisa duhtâwkchin nei rawh,
mahsela theirah \ha tamtak thlaite nên ei la, i chaw buatsaih chu a eitute zawng zawng chuan
hlim taka an ei lai chu nuam ti takin i lo thlîr thei ang. Chaw \ha leh hrisêl ei hi hlohnaah ngai
rêng rêng suh. Thisen a siam ang a, tihrawl pawh a siam bawk ang, nitin hnathawh nân chakna a
pe bawk dawn a ni.

Letter 2, 1884
721. Hrisêlna zirna hmun __________ a mi chu ka ngaihtuah hle mai. Ka rilru ah ngaihtuahna
tamtak a lo awm a ni; i hnenah \henkhatte chu sawi chhuah ka duh a ni.
Pathianin êng min pêk leh keimah hmanga êng a pek che – Hrisêlna siam\hatna thu hi ka
ngaihtuah chhuak a. He mi thilah hian Pathian duhdân chu hriatthiam tumin fîmkhur tak leh
\awng\ai chungin i zawng tawh em? Chhuanlam siam \hin chu – pawnlam miten sa ei an duh tlat
tih hi a ni. Mahse sa an ei pawhin, fîmkhur tak leh thiam takin sa aiah thil dang siam theih a ni
tih ka hria a, reiloteah ran thi sa ei lo tûrin zirtîr theih an ni ang. Amaherawhchu sa ei \hin mi in
ei tûr a buatsaih chuan sa ei a fuihin a siam thei mai ang a, ei châkna khawlo tawh chuan hetiang
chaw ei turin chhuanlam tinreng a siam mai ang.
Thil kal zêldân ka hmuh chuan, he mi ___________ hian sa chhum tûr a neih loh chuan a ai
awh tur rêng a hre ova, tichuan sa chu an chawhmeh pui ber a ni ta mai a, ... vawilehkhatah thlâk
vat tûr niin ka hria a. Sa duh tlat an awm chuan, anmahni pindan bîkah ei sela, ei lo turte châkna
chhe tawhte chu thlêmna siam sak suh se .... sa tel lo chuan thawk thei lovah i inângai mai thei.
Kei pawh vawikhat chu chutiang chuan ka ngaihtuah tawh a, mahsela mihring tân a chaw turin A
tir a\angin Pathianin ran thi sa hi a pe lo. Châkna tih khawloh tawhte chauhin chutiang chaw chu
an pawm ang .... Dik tak chuan sa hi natna hrikin a bâwm nasa hle a, chuvangin ei loh tawp mai
hi nasa taka tum tûr a ni. Tuna ka dinhmun chu sa hi amaha awm tir mai hi a ni. Zu in \hangin zu
bânsan harsa an ti ang bawk hian, mi \henkhat tân chuan sa nghei chu harsa tak a ni ang; mahsela
hei hi tih danglam theih a nih phawt chuan an pui zâwk ngei ang.

He Thil Hi Fel Taka Siam Tûr

Letter 59, 1898
722. Damdawi in hian hna \ha tak a thawk a ni. Sa ei chungchanga harsatna chu kan lo thleng ta
a. Damdawi ina lo kalte chuan an dawhkânahte sa an nei dâwn lo‘m ni ang, zawi zawin kal san
tûra zirtîr tûr an ni dawn lo‘m ni<........... Kum engemaw zat kal taah khân êng pek ka ni a,
chutah chuan sa zawng zawng bânsan ni rih lo se, a chhan chu, thil \henkhatah sa chu thil thlum
chi ei vak aiin a \ha zawk a ni. Hêngte hian buainate a siam ngei \hin. Sa te, thlai te, thei rah te,
zû te, thingpui te, coffee te, chhangthlum te leh thei chhang ur te, chawhpawlh nuai an ni \hin a
ni. Hêngte hian pum an ti nâ a, paihchhuah lehna turah harsatna nasa tak an siam a, mihring chu
heng thil \halote avang hian engmah tithei lovin an awm phah ta \hin a ni.
LALPA, Israelte Pathian thu chu ka sawi a ni. Bawhchhiatna avangin Pathian anchhia chu lei
chungah te, ran chungah te leh leia tisa zawng zawng chungahte a lo tla ta a ni. Pathian thupêk
te, pênsanna avangin mihringte chuan an thil tih rah chu an sengin an lo tuar ta. Ransate pawhin
anchhia chu an tuar ta a ni.

142
 143

Sa ei hi mi chaklote tan heng thil hrethiam eng doctor mahin an chawh tur a ni lo. Rantea
natna chuan sa ei hi thil hlauhawmah a siam a ni. LALPA ânchhia chu leiah te, mihring chungah
te, ramsa chungah te, tupuia sangha chungah te a lo tla a; bawhchhiatna chuan lei leh vân a huam
deuh vek avangin ânchhia chu bawhchhiatna thûk ang tluk zel leh zâuvin ramtinah a awm
phalsak a lo ni ta a. Natna hi sa ei a\anga kai chhâwn a ni. Hêng sa thi ruang, natnain a bawh, sa
te hi dawrpuiah hralh an ni a, mihringten chu natnate chu an lo kai ve ta a ni.
LALPAN A mite chu ran thi sa an tawh lohna leh an tem lohna hmunah A rawn hruai ang.
Tunlai hun atâna thudik hriatna nei doctorte rêng rêng chuan hêng sate hi ei atân an chawh tûr a
ni lo. Ran thi sa eiah hian himna a awm lo; reiloteah bawnghnute pawh Pathian thupêk te
pawmtute chaw atân telh loh an la ni ang. Hun reiloteah ransa a\anga lâk chhuah rêng rêng ei a
him loh hun a lo thleng thuai ang. Thinlung zawng zawnga Pathian chu A thu ang tak leh A
thupekte zâwm a awihtute chu malsawmin an awm ang. Ani chu anmahni vênna phâw a ni ang.
Amah erawh LALPÂ chu ngaih nêp chi a ni miah lovang. Pathian rinlohna te, thuawihlohna te leh
A duhzâwng leh kawng a\anga pên bonate chuan, misual chu LALPAN A duhsakna ropui tak A
pêk theihlohna hmunah a dah ang.
Ei leh in thu ka sawi leh ang. Sa ei chungchânga tunhma lama kan ngampat ang khan tunah
chuan ka ti thei tawh lo a ni. Mihring chhûnkaw tân ânchhia a ni fo tawh a; mihringte sualna leh
ransate chungah Pathianin ânchhia a puan tâk bawk si avang hian, tunah phei chuan ânchhia a ni
lehzual ta a ni. Ransa chungahte natna an lo tam ta êm êm a, kan tâna himna awm chhun chu sa
ei loh tawp mai hi a ni. Natna hlauhawm ber maite chu tûnah hian an lêng mêk a, chutichuan tih
êna awm doctor-te thiltih tur chu, sa ei chungchânga damlote hnêna thurâwn pek a ni. He ransa
sa ei hi a nasat têk êm avangin a hmei a pate chu rilru lamahte an lo chhe nasa ta hle mai, an
thisen a lo khawlo zo ta a, natna chuan taksa khawlah bu an lo khuar nghet ta a ni. Sa ei avangin
mi tamtak an thi a, a chhan an hrethiam si lo a le. Thudik tak chu hria sela chuan ransa ei avanga
thi an nihzia chu chiang takin an sawi chhuak ve ngei ang. Ran thi sa a inchâwm chu thil âwm lo
tak niin a hriat a, mahse he mi bâkah hian thil engemaw a awm tlat a ni. Sa kan ei hian ran thi sa
a natna hrik chu kan ei tel a, hei hian mihring taksa khawlah chhiatna chi a lo tuh ta a ni.
Unaupa, kan damdawi inah sa ei tura mite hnêna thurãwnpêk hi tih reng reng tur a ni tawh lo
tih ka rawn ziak a ni. He mi atan hian chhuanlam tûr a awm miah lo. Hetianga tih leh a nih chuan
mihring rilruah himna a awm lo a ni. A thuin a sawi ang chiah hian Hrisêlna siam\hatnau i ni ang
u. Kan damdawi inahte hian, heta lo awmte tân pawh, sa eina dawhkan a awm tawh dawn lo tih
hi i hriattîr ang u; chutichuan sa ei bânsan thu hi a sawi mai ni lovin, a takin a lo awm tawh ang.
Duhsaktu an tlêm phah a nih pawhin tlêm mai rawh se. Kristiante nunna tûr a thilnungte nunna
lâk fo mai chu tih tûr a ni tawhlo tih thupui leh dânte hi hriatthiam an nih phawt chuan, chu chu a
hlu zawk êm êm a ni.

He Mi Thu-a Lehkhathawn Pahnihna

Letter 84, 1898
723. I lehkha ka lo hmu a, sa chungchang chu ka theih anga \ha takin ka hrilh fiah ang.
__________ hnênah leh midangte hnêna i thusawi te, unau nu _________ chu Health Retreat a
awm laiin [720] Hêng lehkhate hi ka zawng chhuak a. Lehkha \henkhatte chu ziak chhawn an ni
a, a \hente chu an ni lem lova. Thusawite chu a hun sawi turin ka hrilh hlawm a ni. Chutih hun
lai chuan sa chaw chu siam tura tih a ni a, nasa taka ei a ni bawk a ni. Êng pêk ka nih angin sa
chu hrisêl tak a nih chuan vawilehkhata bân thut tûr a ni lo, mahse inkhâwmna hmunah chuan
ransa thi sa chanchin chu sawi ni phawt rawh se; theirah te, buh lam chi te, leh thlai te \ha taka
buatsaih te chu hrisêlna tûrin taksa khâwlten an mamawhte chu an ni a; mahsela sa ei hi kan
mamawh loh zia, California te anga theirah tamtak awmnaah chuan, tih te pawh hriattir hmasak
tur a ni. Amaherawhchu Health Retreat-ah chuan eidân thlâk thut turin an inpeih lova, a chhan
chu sa lo ei \euh tawh \hin an ni. A tirah chuan sa chu tlêm tlêm an ei a \ul ang, a tâwpah chuan
an bânsan vek ang. Amaherawhchu ―damlote tân sa eina dawhkan‖ pakhat chauh a awm tûr a ni.
Dawhkan dangah chuan an awm tûr a ni lo...
Sa rêng rêng bânsan hmiahna turin \hahnemngai takin ka thawk a, mahse thiam tak leh zai
ngai taka tih a ngai, a chhan chu nîtina vawi 3 sa ei \hin an ni si a. Damlote chu hrisêlna thu
a\anga zirtîr tur an ni.
He mi thua ka hriatrengte chu hei hi a ni. Kan ngaihtuah atân êng tam zawk an lo kal zel a ni.
Ransa rêng rêngte hi natnain a bâwm a, sa ei avângin mihring chhungkuaah hian natna eng zât
chiah nge awm tih chu sawi harsa tak a ni. Nitin chanchinbuahte chuan sa endikna thu kan chhiar
châmchî a ni. Ran talhna hmunte pawh tihfai vek an ni \hin; sa an hralhte chu ei tlâk loh tia puan
a ni \hin.
Kum tamtak chu sa ei hi hrisêlna leh rilru lam tân pawh a lohzia êng a lo thleng \hin.
Chutichung pawhin sa ei chungchang hi ka sawi nawn fo a ngai mai a, a mak hlein a lang.
Hrisêlna Inah doctor-te nen ngunthlûk tak leh khûn takin kan sawi tawh a. He thil hi an
ngaihtuah tlâng a, Unaupa leh Unaunu _______ te chu an chawh leh tlat \hin .... Australian
Union Conference, Stanmore-a an neih laiin, Sabbath nî-ah chuan, Stanmore a\anga hla lo te,
Summer Hill-ah chuan Health Home an din chungchâng hi sawi tûrin LALPÂ Thlarauvin min tur

143
 144

tlat mai hian ka hria a. He damdawi ina hlâwkna an neih tûr chanchin ka sawi a. Ran thi sa, ei
atâna an pêk avangin mi sâng tamtak hrisêlna leh nunna chu hloh a nih avangin chaw ei
dawhkanah sa chu dah rêng rêng loh tûr tih ka kawhhmuh a. Hetianga \hahnemngai leh ngenna
nasa hi ka la pe ngai lo. Hetiang damdawi ina damlote tâna sa ei tur an chawh loh avang hian kan
lawm hle a ni tih ka sawi a. Doctor te, Manager te, \anpuitute leh damlote tân chaw ei
dawhkânah sa them pawh dahin a awm lo a ni tih sawi ni rawh se.
Thil pakhat mai chanchin ka sawi mawi lo. Hei hi ka sawi a ni – chaw ei dawhkânah kan
hrisêlna in a\anga min ran thi sa an rawn lâk chuan Pathian lawm lohna an chang ang. Pathian in
chu an ti bawlhhlawh ang a, hêng thute hi an hnena sawi a ngai ang, Pathian in, mi in a tih
bawlhhlawh chuan, ani pawh Pathianin a tichhe ve ang. Pathian êng min pek chu – Pathian
ãnchhia chu leiah te, tuipuiah te leh ran te, ransa te chungahte a lo tla a. Ranrual neihte pawh a
him lo thuai ang. Pathian ânchhe hnuaiah lei chu a lo chhe ta mêk a ni.

Kan Thurin Bulpuiah Dik Taka Awmin

MS 3a, 1903
724. Thil awmdân leh loh theih lohvin damdawiina damlote chu an lo tlêm ta a. Duhsaktu an lo
tlêmna chhan chi hrang tamtak zîngah, he damdawi ina hotute chuan, damlote hnên sa pêk loh
tûr tìh chungchânga thurãwn an bengkhawn duh loh vâng a ni pakhatin ka ring. Damdawi in
hawn a nih a\angin chaw eina pindanah sa pêk an ni a; hetianga tih hi bânsan tur a nih hun chu a
lo thleng ta niin kan hria. Damlote hnêna sa pêk hi Pathian lawmzâwng a ni lo tih kan hria.
Tûnah chuan he damdawi inah hian thingpui te, coffee te emaw sa te pêk a ni tawh lo.
Hrisêlna siam\hatna dântea nun chhuah leh felna leh thutak kawnga kal turin thu kan titlu ta a ni.
Duhsaktute hloh hlauh vâng emawin siamu chanve mai nih kan tum tawh lovang.
Kan dinhmun chu kan tichiang ta, Pathian \anpuinain chutah chuan kan ding tlat ang.
Damlote hnêna chaw pêk chu a hrisêlin a tui a. Chaw ber chu theirah te, buh lam chite leh thei
pilsakte an ni. California-ah hian theirah chitin reng tamtak an awm a ni.
Sa ei reng \hin damlote an lo kal a, sa ei lo thei lo nia an inngaih tlat bawk chuan, thil
awmdân an hriatthiam nân, fing takin thil thlir dân an thiam nân kan bei ang. Hetianga an tih duh
lova, hrisêlna tichhetu ei an duh tlat bawk si chuan, pêk mai chu kan hnial lovang, mahse
anmahni pindanah chauh an ei ang a, a rah pawh anmahni seng tur a ni bawk ang. An thiltihah
chuan a mawh an phur tur a ni. An kal duhdân chu kan phal sak lovang. An thisen
tibawlhhlawhtu leh natna thlentu ei chu phalsakin, sum enkawlna hna kan neih chu kan tih
hmingchhiat kan ngam lo a ni. Kan Hotupain a remti lo a nih tih kan hriat ngei kan tih luih chuan
A tân kan rinawm dâwn lo a ni si a.
Hei hi kan dinhmun chu a ni tlat mai. Hrisêlna siam\hatna dân thupuiah hian dik taka awm
kan tum tlat a ni; Pathianin min pui rawh se tih hi ka \awng\aina a ni. Duhsaktute an lo pun zêl
nan thil ruahman fel tak a awm tûr a ni. Amaherawhchu damlote kan neih tam nân sa ei lamah
kan kir leh tûr em ni ang?
Damlo chu an dam lohna siamtu pein, an ei chhunzawm zêl chuan an dam lo reng mai dawn
em ni ang le? Hrisêlna siam\hatna dan kengkawhtute angin keini pawh chutah chuan kan ding
nghet tlat ve dâwn lo‘m ni<

MS 73, 1908
725. Kan damdawi inahte hian mi \henkhat, Hrisêlna siam\hatna dânte ringtua inchhâl, hrisêlna
atâna hlauhawm tih hre reng si a sa leh chaw dang ei lama insûm miah lote an awm a ni. Chûng
mite hnênah chuan LALPA hmingin hei hei hi ka sawi a ni – kan damdawi in dinchhan dânte zuia
nung duh lo in nih chuan, kan damdawi inah hian dinhmun engmah pawm suh u; in pawm
chuan, kawng dik hna keng kawhtu hruaitute leh zirtîrtute hna in tiharsa thuah hnih dâwn a ni.
Lal kawngpui chu thianfai rawh u. Thuchah A thawnna kawng chu dâl tawh suh u.
Tûn hma lama thuchah min pêk dân tlângpuite chu tûnlaia kan mite hian, anmahni ang
bawkin, an ngai pawimawh tûr a ni tih hmuhtir ka ni. Ei leh in thu-ah êng pêk kan nih ang a, kal
duh ngai lo mi \henkhat an awm a ni. Hrai hnuaia êng chu lâk chhuah a, êng zau tak leh fim taka
ên chhuahtîr hun tûnah hian a lo thleng ta a nih hi.

BUNG–24
THIL IN CHÎTE

THIL IN CHÎTE
|HEN I – TUI IN

Tui Thianghlim Malsâwmna

(1905) T.R., p. 226
726. Hrisêl lai leh nat laia Pathian pêk malsâwmna ropui ber pakhat chu tui thianghlim hi a ni.
Dik taka thi hmanna hian hrisêlna a siam a, ran leh mihringte tuihâl tihrehna tûra Pathian pêk in

144
 145

tur chu a ni. Tam tâwk taka in chin hian, taksa mamawh a phuhrûk a, natna lo dang tûrin taksa
chu a pui \hin a ni.
Health Reformer, January, 1871
727. Renchem takin ka ei ang, chutichuan ka taksa khâwl, \ul lova tih hahna chu ka chhâwk ang
a, hlimna chu ka nei ang a, pâwn boruaka \ha taka insawizawi hlâwkna chu ka inpe ang. Ka
inbual fo ang a, tui fîm thianghlim tak chu zalên takin ka in heuh heuh mai ang.

Damlohnaa Tui Hmanna

Letter, 35, 1890
728. Tuarna chhâwk nân tui hi kawng tamtakin hman theih a ni. Chaw ei hmaa tui lum fîm tak
mai in hian eng hlauhawm mah a siam lova, thil \ha a ti chhuak thei zâwk a ni.
(1866) H. to. L; Ch. 4, p. 56
729. Mi sang tamtak, dam reng thei tûr si hi tui thianghlim leh boruak thianghlim tlachhamin an
thi a ni........ Damna tûrin hêng malsâwmna te hian mamawh a ni. Tih ên an lo nih a, damdawi ei
lova, pâwn lama insawizawi a, an in chhûngah boruak awmtir a, nipui lai leh thlasikah pawh, tui
fîm, in atân leh inbual nâna hmanga awm \hinte chu mangang taka awm lovin, dam tak leh hlim
takin an awm zâwk ang.
Khawsik Enkawlnaah
(1866) H. to L., Ch. 3, pp. 62, 63
730. An khawsik hunah chuan tuisik duh tâwka an in tur pêk an ni a, an taksa pawn lamah pawh
tui chu hman a ni a, ni rei tak leh zan tamtak an tuar tûr chu an tuar lo a, mi tamtak nun hlu tak
chu zuahin an awm a ni. Mahsela sâng tamtak chu khawsikin a man a, an khawsik tirtu mei chu a
kan zawh thlengin an tuar a, kawchhung pawimawh laite an kâng zova, an thi ta \hin a ni. An tui
hâl lutuk tihreh nan tui an phal sak loh avangin an tuar hlum \hak mai a ni. Tui, engmah hre lo in
kâng \helh nâna hman phal chu mihring kawchhung pawimawh lai kâng \helh nan phal a ni tlat
lo \hin a ni.
Tui Hman Dân Dik leh Dik lo
R. & H., July 29, 1884
731. Mi tamtakin an tih dik loh pakhat chu chaw ei ruala tui vawt an in \hin hi a ni. Chaw ei
ruala tui in a nih chuan, tui chuan chil \angkai tak luanna a ti kiam a; tui chu a vawh poh leh pum
tân a \ha lo tîng mai a ni. Vûr tui emaw vûr sertui sâwr emaw chaw nêna in pawlh a nih chuan
pai\awihna a lo ti buai ang a, taksa khawlin pum tân a vawn lum leh a, a hna thawh leh theih
thlengin a lo tibuai \hin a ni. Tui thak hi ti chak lotu a ni a, chubakah, in \hinte chuan an zawng
chhang fo \hin. Chaw ei hi tui nêna hnawl luh tûr a ni lo, chaw nêna thil in hi a \ul miah lo. Zawi
muangin ei la, i chil chu chaw nêna \hial pawlh phal rawh. Chaw nêna tui ril i ei a, pumah a lo
luh tam zawh poh leh chaw pai\awih chu a harsa mai dâwn a ni, tui chu hîpral hmasak tûr a ni si
a. Chi tamtak ei suh; thei um thak (pickles) ei hi sim hlauh rawh; i pumah chaw thak lam chu la
lût suh; i chawah theirah ei tel rawh u, chuti chuan tui in fo ngai \hin kha a bo daih mai ang.
Amaherawhchu tuihâl tihreh nân eng emaw a \ul chuan, tui thianghlim, chaw ei hma emaw chaw
ei hnu rei vak loah emaw in la, a tâwk a ni. Thingpui emaw coffee, zû (beer, wine) emaw
ruihtheih lam chi zû emaw in ngai suh. Taksa khawlte tifai turin tui hi a \ha ber mai a ni.

|HEN II – THINGPUITAK LEH COFFEE

Mi Chawkphûr Hlut Chi Thingpui leh Coffee – Rahte

R. H., Feb. 21, 1888
732. Tunlaia ei leh in, mi chawktho thei chi rêng rêng hi hrisêlna atâna \ha ber an ni lo.
Thingpui te, coffee te, leh vaihlo te hi mi chawktho thut thei chi an ni a, tûr (poison) an pai \heuh
a ni. Thil \ul lo an ni satliah mai lova, an hlauhawm bawk a ni; chuvângin insûmna hriatnaah kan
belh dawn chuan bânsan vek tûr an ni.
(1868) 2T 64, 65
733. Thingpui hi taksa tân tûr a ni. Kristiante chuan an in tûr a ni lo, Coffee pawh hi thingpui
ang deuh tho a ni a, mahse taksa a khawih chhiat dân chu a nasa zâwk. Mi a chawk tho a, a nih
dân tûr aia sângah a awm tîr a, chutah a tla hiam leh thut a, a lo chau ta ngawih ngawih mai \hin
a ni. Thingpui leh coffee in \hinte chu an hmêlah a lo lang chhuak \hin. Vun chu a lo dawldâng
a, nunna nei lo ang maiin a lo dâng vek \hin. An hmêlah hrisêlna êng hmuh tur a awm lo.
MS 22, 1887
734. Natna chitin rêng lo lang chhuakte hi thingpui te, coffee te, ruihtheih lam thil te, kani
(opium) te leh vaihlo te avanga lo awm an ni. Hêng thil hlauhawm chîn hi bânsan vek tur a ni,
pakhat mai hi ni lovin, an vai hian bânsan tûr; an vaiin an hlauhawm a, taksa, rilru leh thlarau
lam thiltihtheihna an tichhe thei vek a ni, chuvangin hrisêlna thu ngaihtuahin hêng zawng zawng
te hi bânsan vek tur an ni.
R. & H., July 29, 1884
735. Thingpui te, coffee te, beer te, zû te emaw in rêng rêng suh. Taksa tih thianghlimna \ha ber
mai chu Tui hi a ni.

145
 146

(1890) C.T.B.H., 34–36

736. Thingpui te, Coffee te, Vaihlo te leh zû lam chi te hi rei lo te atâna mi chawktho thei chi an
ni.
Thingpui leh Coffee hna thawh dân chu, entir tawh ang khân, uain te, apple zû te, zu
pangngai leh vaihlo te ang deuh bawk kha a ni.
Coffee hi nuam tâwl nâna hman mi tina thei a ni. Reilote atân rilru chu duh loh thil ti tûrin a
chawk tho a, mahse a hnu leh chu chauhna a nia, chubâkah chhiatna te, rilru thlarau leh taksa
zanna a ni bawk. Rilru chu tichak loh a lo ni a, nasa taka beihna nên lo phei chuan nun dân chua
thunun a, thluak hnathawh chu tihchakloh hlen dêr a lo ni. Hêng hriatna thazâm tisotu zawng
zawng hian nun thiltihtheihnate chu an ti ral zêl a, thisen zâm chhia chuan awm hle hle
theihlohna a rawn ti chhuak a, dawhtheihlohna te, rilru chaklohnate pawh an lo awm phah a,
thlarau lam hmasawnna an kalh tlat reng a ni. Hêng, in tûr hlauhawm, sualnate hi do turin
insûmna leh siamna \antute chu an lo tho chhuak dâwn lo‘m ni< Kawng \henkhatah chuan zu heh
mi tân zu in bânsan a harsa ang bawk hian thingpui leh coffee in tân, in loh pawh hi harsa tak a
ni ve a ni. Thingpui leh Coffee atâna pawisa sên hi, khawhral mai mai ai pawhin a \ha lo zâwk a
ni. A hmangtu chauh an ti nâ a, chu pawh an ti na chhunzawm zêl lehnghal. Thingpui te, coffee
te leh zu in te, kani ngai te chu a châng chuan an dam rei phian thei, mahse hei hian, hêng min
thitho thei te hian \ha tihna a kawk lo. Hêng thil \halo ching tute hian an insûm theihlohna avâng
hian an tih zawh theih ngei tur thil \ha te an ti zo thei \hin lo tih chu, mi ropuiah Pathian chauhin
a tilang ang.
Hna thawh nâna intihharh tuma thingpui leh coffee intute chuan thisen zâm khurhna an nei
ang a, mahni – inthununna an tlachham bawk ang. Hriatna thazâm chau tawh chuan chawlh leh
reh vang vang hun a mamawh a ni. Leilung dân kalhmang hian an chakna chau tawhte tih chak
lehna hun an mamawh a. Amaherawhchu an chakna leh thiltihtheihnate chu ruihtheih thilte hian
an tih buai reng mai chuan an chaknate chu a lo tlêm tial tial mai dawn a. Hun eng emaw chhûng
chu an la thawk hrâm hrâm thei pawh a ni ang e, mahsela an duh angin chaknate chu an nei thei
mai tawh \hin lova, zawi zawiin harsatna an lo nei zêl a, a tâwpah engmah an thawk thei tawh lo
mai \hin a ni.

Rah Chhuah Hlauhawm Takte Chu A Chhan Dang an Puh Hlauh |hin
Kan rinhlelh ai hian thingpui leh coffee in \hin hian thil \ha lo zâwk a ti tlat mai. Hetiang mi
chawktho hlut thei in \hinte chuan lunâ leh tha khûr leh tlûk thutna an tuar \hin a, dam lohna
avângin hun tamtak an hloh phah bawk. Hêng ruihtheih thilte tel lo hian nung thei dawn lovin an
inhria a, hrisêlna lam a khawih dân pawh hi an hre lo bawk a. A hlauhawm zualna phei chu –
hêng an thil chin \ha lo avânga an tawrhnate hi thil dang vângah an puh tlat \hin hi a ni.

Rilru leh Nungchang A Khawih Dân

Mi ti thathotu – ruihtheih thil chin avâng hian taksa khawl pumpui hian a tuar a. Hriatna
thazâm a lo buai a, thin pawh a hnathawhnaah a lo nâ a, thisen zia leh kal vêlna a khawih bawk
a, vun a lo che \ha thei lova, a lo dawldâng bawk. Rilru pawh a lo hliam ta a ni. Hêng ruihtheih
thilte hian thlûak chu a tih loh tur a tihtîr phawt a, a ti chak lo sawtin, a tihtur pawh a ti \ha thei
lo a ni. Chumi hnuah a lo chau a, rilru leh taksa chauh pawh ni lovin, nundan \ha pawh an lo
khaw lo thei ta bawk a. Chûngvang chuan a hmei a pate chu an tha a lo khûrin an lo zâm ta \hin
a, rêl dikna leh rilru \ha leh fîm pawh an lo nei ta \hin lo a ni. Mi thiam loh chantîrna rilru pûin,
an thinchhia a, an lo hmanhmawh ta êm êm mai \hin a, enlenna darthlalang ang maiin mi dik
lohna an lo hmu lian a, an diklohnate pawh an thliar thei lo. Hêng thingpui leh coffee in hote hi
intihhlimna hmunah an lo kal khâwm a, an tihdân \ha lote chu tih lan a lo ni \hin a ni. An vaiin
an in duhzâwng \heuhte chu an in bawrh bawrh mai a, chutah an lo thathovin, an lo \awng duh ta
êm êm mai a, an in sawichhiatna hna \ha lo tak chu an \an ta a. An thute lah a tlêm lovin, an duh
duh chu ngaihtuah \ha lêm lovin an sawi bawrh bawrh mai a. An inrêl vêlna thute chu a lo kal
zêl a, a bik takin intih hmingchhiatna tûr (poison) chu an thehdarh ta a ni. Hêng ho, ngaihtuahna
pawh nei lova mi rêl hmangte hian hriatpuitu an nei tih hi an theihnghilh a ni. An hmuh loh,
―Thlirtu‖ chuan van lehkhabuahte chuan an thute chu a lo ziak mawlh mawlh mai a ni.
Insawisêlna dêngkhâwng tak te, an thil sawi uar lutuk te, îtsîkna thu te, thingpui in avanga an
sawi chhuahte chu Isua chuan amah dodâla an sawi angin A chhinchhiah hmiah mai a ni. ―Hêng
ka unau tê ber chunga in tih chu, ka chunga ti in ni,‖ tiin.
Kan pate nundân dik loh avangin kan tuar mêk a, chutichu ni mah sela, mi tamtakin anmahni
aia \ha lo zâwkin kawng tinreng mai hi kan zawh si a ni.
Opium (kani) te, thingpui te, coffee te, vaihlo te, leh zû te chuan rawng takin hnamte hnena
chakna la awm chhun mei chu a timit a. Kum tinin ruihtheih zû chu gallon maktaduai têlin miten
an in rui a, vaihlo atân pawh dollar maktaduai tamtak hmanral a ni. Pumpui hmangaitute lahin an
châkzâwng tân an hlawh chhuahte chu an hmang huau huau va, an fate ei tûr leh silhfên leina tûr
leh an zirna tur pawisa pawh hmang ru zo in an khawsa a ni. Hêng thil sualte hi an awm chhûng
chuan khawtlâng dik leh \ha an awm ngai lo a ni.

146
 147

Phûrhluaina Siam Hi Chakna A Ni Lo

(1879) 4T 365
737. I zâuthauvin i phûr thei hle mai. Thingpui hian thazâm a chawktho a, coffee-in thlûak a
tichawlawl a, an pahnih hian min tina thei khawp mai. I thil eiah i fîmkhur hle tûr a ni. Chaw
hrisêl ber leh mi ti\hangthei ber chu ei la, i phûr hlut loh nân leh châkna \ha loah i thlawh luh loh
nân rilru lungmuang siahin awm rawh.
1905) T.R., pp. 314, 315
738. Thingpui hian mi a chawk harh \hin a, kawng engemaw chenah chuan ruihna a thlen a ni.
Coffee leh in chi lâr dang tamtak pawhin chutiang bawk chuan taksaah an thawk bawk. Taksaa
an thawh dân hmasa ber chu engthâwlna tak neihtir phawt a ni. Pumpuia hriatna thazâmte chu
tihzauthauvin a awm a, chûng hriatna chuan thluak chu awm hle hle thei lovin an siam a, chu
chuan lungphû a ti chak a, taksa pum tân hun rei lote daih chauh chakna a siam a. Taksa hahna
theihnghilh a lo ni a, chak ta sawta inhriatna a awm a, tûn rilru a suangtuahna pawh a chiang ta
uar \hin a ni.
Hetiang a nih avang hian mi tamtak chuan an thingpui emaw coffee emaw chuan na nasa tak
pein an ngai \hin. Hei hi a dik lo. Thingpui leh coffee hian taksa a siam \ha rêng rêng lo.
Pai\awihna leh taksa a hmanna hun a awm hmâ a\angin a hnathawh chu hriatin a awm \hin.
Chakna neihtir anga lang chu hriatna thazâm chawhthawhna avang chauh a ni. Taksa tiphûr thei
hnathawh chu a reh a, chakna siam chawp chu a ral veleh nguaina leh chak lohna a awm ta \hin a
ni.
Hetiang hriatna thazâm chawk tho chi chîn zui zêlna hian lu natna te, muthilh theihlohna te,
lungphu chak te, chaw pai\awih theih lohna te, khurhna te, leh thil \ha lo dang tamtak a thlen
\hin a ni; taksa chaknate an ei ral \hin si a. Hriatna chau tawhte chuan chawhthawh leh rim
tawng lutuk a tawhna ni lo, hah chawhlna reh raih an mamawh a. Taksa chuan a chakna chau zo
tawh ngaiawh leh nân hun a duh \hin. Mi chawktho thei chi hmanna hian taksa chu a han nawr
chak vak a, hun reilote chhûng chu thawh sâwt duak a ni a, nimahsela nawr hmanhmawh fona
avâng chuan taksa chu a lo chak ta lova, tichuan duh ang ti tûrin, chakna chawhthawh chu a har
tial tial \hin a ni. Chûng taksa phûr theite duhna chu thunun a harsa zual zêl a, a tawpah phei
chuan duhthlanna hial pawh hman theih loh khawpa nêk chêpin a lo awm a, châkna \ha lo tak
chu a hniala hnial rual loh khawpin a lo chak ta \hin a ni. Taksa tiphûr thei thil duhna chu a lo
zual zêl a, a tawpah phei chuan taksa chak lo tak chuan a dâwl zo ta \hin lo a ni.

Chaw Hlutna Awm Lo

Letter 69, 1896
739. Reilote chhûng mi tiphûr thei hmanna chuan hrisêlna hi engtizâwng mahin a siam\ha lo; rei
lo te hnuah a hnathawh a lo lang a, taksa khâwl chu a hma aia hniamah a awmtîr a. Thingpui leh
coffee hian hun rei lo te atân chakna chuai tawh chu a rawn tiharh a, mahse an hnathawh chu a lo
zawh chuan an lo chau lehnghâl mai \hin. Hêng thil in chite hian anmahniah chuan chakna rêng
an nei lo. Thingpui leh coffee hian bawnghnute leh chini bâk chakna an nei lo.

Thlaraulam Hriatna A Chau

(1864) Sp. Gifts IV, 128, 129
740. Thingpui leh coffee hi mi chawkthotu an ni. An thawhdân pawh vaihlo ang a ni a,
amaherawhchu an thawh dân chu a nêp deuh hlek. Hêng tûr, zawitea thawk \hin, in tute chuan
mei zu mite angin, hêng tel lo hian awm thei lo niin an inngai tlat a, a chhan chu heng milem te
hi an neih loh chuan pawi an ti êm êm \hin a ni...... Hetiang châkna \ha lo, nei tawhte hi chuan
hrisêlna leh finna \ha neih nân thil pawi tak an ti a. Thlarau lam thil hlutna pawh an lâwm hlei
thei tawh \hin lo. An hriatnate chu an lo chawlawl zo tawh a, sualna pawh sual takin a lang thei
lo, lei rote aiin thutak chu a ropui zâwk a ni tih pawh an ngaihtuah chang tawh lo a ni.

Letter 44, 1896

741. Thingpui leh coffee in hi sual a ni, nawmchenna thil pawi tak a ni a, sualna dangte ang
bawkin thlarau tân thil pawi tak mai a ni. Hêng thil a zûna uai theih takte hian phûrna an siam a,
hriatna thazâm an ti khawlo a ni; an phûrna hnathawh a lo reh veleh an tlahniam leh thut a,
chutiang chuan chawhthawh thut leh tlakhniam leh thut chu an awmdân \hin a ni.

(1861) IT 222
742. Mei zûk te, thingpui leh coffee in te chuan chûng a ngawl vei theih thílte chu an dah bo tûr
a ni a, chung atâna an pawisa sên chu LALPÂ sum bâwmah an dah tûr a ni. Mi \henkhat chuan
Pathian hna atân an pe ngai rêng rêng lo. Pathianin a phûtte chu an muthilhsan hmiah zawk \hin.
Mi rethei berte pawhin hêng ruihtheih lam leh min chawkphûr hlut theite hi bânsan harsa an ti
êm êm \hin a, theih tâwpin sim turin an bei \hin. Hetiang mimal inhlanna hi a \ul miah lo,
Pathian hnain sum leh pai a tlâkchham avangin hêng atân hian an pe zawk mai tur a ni. Engpawh
nise, thinlung tin chu fiahin a awm ang a, nungchang tân reng chu laih lan a ni ang. Pathian mite

147
 148

chuan thiltih an nei tûr a ni tih hi dân pangngai reng a ni a, nunah hian he dân nung hi ken kawh
tûr a ni.
Châk Ngawih Ngawihnin Thlarau Lam Chibaibûkna A Khawih Buai
R.& H., Jan. 25, 1881
743. Thingpui te, coffee te leh vaihlo te hian taksa khawl a khawih pawi thei a. Thingpui hi
ruihtheih a ni, zû ang êm chuan a thawk chak lo. Coffee hian finna leh hriatna lam a khawih
pawi tam thung a, chaknate a ti chawlawl bawk. Mei zûk ang chuan a thawk chak vak lo nain, a
khawih chhiat dân chu thuhmun reng a ni. Vaihlo hi nasa taka sawichhiat a nih ang bawkin
thingpui leh coffee pawh hi sawi chhiat theih a ni.
Thingpui te, coffee te leh zû te in a, kani (opium) ngai a, mei zu \hin te hi, hêng te zawng
zawng hi lâk sak vek ula chuan Pathian an be thei miah lovang. Hêngte hi in chhuhsak vek laiin
Pathian be tûrin han hruai chhin mah teh u, Pathian khawngaihna chuan tinung turin chakna a nei
lovang a, an \awng\aina te leh an hriattîrnate pawh chu a thlarau lo riau ang. Hêng mi, kristiana
inchhâl site hian an hlimna chu khawi a\anga lo kal nge tih hi an ngaihtuah tûr a ni – chunglam
a\angin nge nia hnuailam a\angin?

Kâ Châkna Bâwiha Awm Chu Sual A Ni

(1890) C.T. B.H., 79, 80
744. Setana chuan ei leh in châkna lama insûmna nei lote chunga a tih angin, mi invawng \ha
tlatte rilruah thiltihtheihna ropui tak a neih theih loh avangin, insûmna nei lo tûrin mite chu a bei
zui reng a. Chaw hrisêl lo eina a\angin chhia leh \ha hriatna chu tihruih a ni a, rilru a lo thim a,
pawmduhna pawh chu tihchhiat a lo ni \hîn. Mahse chhia leh \ha hriatna chu engmah hre lo a nih
thlenga bawhchhiatna neitu thiamlohna chu tih tlêm a ni chuang lovang.
Rilru hrisêlna chu chakna pawimawh awmdân pangngaiah a innghat a, mi chawktho thut thei
emaw ruihtheih lam chi emaw hmang lo tura fîmkhur êm êm a ngai. Chutichung chuan Kristiana
inchhâl si, mi tamtakin vaihlo an hmang tih kan hmu a ni. Insûmlohna sualte chu an pawiti hle a,
mahse zû in \hat lohzia sawi lai mêkin hêng mite ngei hian vaihlo tui chu an sâwr chhuak lawi sî
a. Sual hi a bulpui lam kan thlen hmâin vaihlo hman chungchanga ngaihdan thlâkna a awm tûr a
ni. Kan thupui ber chu kan hnaih ta zêl a. Thingpui leh coffee hian min chawktho thei chak zâwk
min duhtîr a. Tunah kan lo kal hnai zêl zâwk ang a – chaw buatsaih thu-ah, ti hian zâwt ila,
kawng engkimah insumna neih a ni em? Hetah hian hrisêlna leh hlimna neih nana pawimawh
siamna chu kenkawh a ni em?

Ei leh In Lama Indona Hneh Loin

(1875) 3T 487, 488
745. Chaw hrisêl lo eiin kan chaw eina dawhkanah hian insûmlohna chu kan ti \an a. Hun
engemaw hnuah, insûm lohna avangin pai\awihtu khâwltu chu an lo chauva, kan chaw ei chuan
min titlai zo ta lo a ni. Hrisêl lohna dinhmunah awm a ngai ta, min titho thei chaw tam zawk a lo
ngai ta tlat mai. Thingpui, coffee leh sate chuan rah an chhuah thuai a. Hêng tûr (poison)
hnathawh avang hian hriatna thazâmte chu an lo tho a, thil \henkhatah chuan, hun engemaw
chhûng chu finna pawh a rawn ti chakin, ngaithuahna pawh a chiang sawt niin a lang. Hêng
chawkthothei thilte hian hun engemaw chhûng chu rah \ha a chhuah niin a lang a, mi tamtakin an
mamawh tak tak niin an ngaih phah a, an hmang zui ta zel \hin. Amaherawhchu hnu leh hi a
awm fo \hin. Hriatna thazâm chu, \ul lova chawhthawh a lo ni a, a chakna hnâr a\ang chuan tûna
hman tûrin chakna chu a lo pûk lawk ta a ni. He taksa, reilote atâna tihchakna chu a lo tlahniam
leh ta thut mai, nguinain a rawn zui lehnghal a ni. Hêng, chawkthothei thilte nena inphutâwk ang
zelin, chawkthothei thilte nena inphutâwk ang zelin, chawkthotute chuan an chaknate an hloh a,
an tlahniam lehnghal thuai \hin a ni. An châkna chu thil dang chak zâwk duhna turin zirtîr a lo ni
a, an châkna chu tihpuitlin an duh a, an duhnate chu an lo pung zêl a, nunphungah an lo nei a,
chawkthotu chak zâwk an lo duh ta zêl a, vaihlo te, uain te leh zû te an lo duh ta zêl a ni. Ei leh
in lamah an lo che nasa tial tial a, an lo duh tam zêl a, thunun a lo harsa tial tial bawk a ni. Taksa
khâwl chu a lo chau tial tial a, chawk thotu naran tak tel lo phei chuan a hna a thawk hlei thei
tawh lo, hetiang duhna \ha lo tak hi a lo pung zêl a, tumruhna lah a awm thei tawh lo, hêng thil
duhnate chu an thlah thei tawh si lova, an duh tam tial tial ta mai.

Himna Kawng Awm Chhun Chu

Himna kawng awm chhun chu thingpui te, coffee te, uain te, vaihlo te, opium te, leh zû lam
chi te, khawih loh, in loh, tawh loh hi a ni. Chhuan tamtak kaltaah khân tunlai \hangthar te hunah
hian mite chu an duhthlanna thiltihtheihnaah \anpui, Pathian khawngaihnaa tihchak a lêtin an
mamawh a ni, chutichuan Setana thlêmna chu an do thei ang a, ei leh in lama khawlo tawhte
pawhin nawmchenna tûra thlêmna pawh an hnar thei ang.

Thutak leh Mahni-Duhzawng Ûm Lutukna Inkâra Indona Chu

(1964) Sp. Gifts. IV, 36, 37

148
 149

746. Kora leh a pâwlte chanchin thu tak kha, Mosia leh Aarona dodâla helte Jehova meuh pawh
dodâltute chanchin kha Pathian mite, a bik takin, hun tâwp hnaiha leia chêngte tana vaulawkna
tûrin chhinchhiah an ni. Setana chuan mite chu Kora te, Dathana te leh Abirama te anga Pathian
mite zînga helna siam turin a hruai vêl a ni. Hriattirna chiang tak dodâla inpe phalte chuan mahni
an inbum a; Pathianin A hna thawk tûra mawhphurhna a pêkte chu, Pathian mite chungah an
intilal êm mai, an thurawn te leh an zilhnate chu a \ul lo tiin thil diklo titute Pathianin zilh tura a
tihna hriattirna chiang tak chu dodalin an rawn ding chhuak a ni. Thil \ha lo – thingpui te, coffee
te, thilhnim chi leh vaihlo te dodala hriattirna te chuan mi \henkhatte chu a ti thinur a, an
milemte a tihchhiat dâwn vang a ni. Mi tamtakte chu hun engemaw chen tuilairapin an awm a,
heng thil hlauhawm te hi bânsan vek tur nge ni ang a, hriattirna chiang tak chu hnara duh ang
anga ei leh bâr, in tur zawk tiin thu an titlu thei lo reng mai a ni. Thutak an pawmna leh mahni
duhzawng ûmna kalna inkârah chuan indona a awm tlat mai. Thu an tihtlûk mai theih lohna
chuan a ti chaklo hlawm a, mi tamtakte chu eileh in lama nuam chen an thlang ta zâwk nge nge a
ni. Hêng tûr (poison) zawitea thawk te hi an chin \hin avangin thil serh te chu an hre hrang hlei
thei lova, a tawpah chuan thu an ti tlu fel ta – engpawh lo thleng se heng thil hlauhawmte hi chin
zui zêl an tum ta a ni. He thu tih tlûkna hlauhawm tak hian vawilehkhatah daidanna bang a rawn
din ta – anmahni leh mahni intithianghlim a, Pathian thupêk ang a, tisa bawlhhlawhna leh thlarau
bawlhhlawhna a\anga fihlim a, LALPA \ihna a thianghlimna ti famkim tute inkarah daidanna chu
a lo awm ta a ni. Hriattirna khawng takte chu an kawngah an awm a, nuam ti lo êm êm a ni,
chungte chu dodala awm kha nuam an ti ta zâwk a nih chu; chubâkah anmahni leh mi dangte
pawh hengte hi an dik lo a ni tih rin tir turin an bei nasa mai bawk. Mipuite chu an dik a, mahsela
mi zilhna – Hriattirna hian buaina a siam a ni, an ti. Helhoten an puanzâr an han pharh chuan
lungawi lo zawng zawng chu an lo kal khawm a, thlarau lama chaklohna nei te, kebai te, châwl
tawh te, mitdel te, lungrual takin an \ang hova, tidarh tûr leh inremlohna chi tuh tûrin an bei ho ta
a ni.
Insûmlohna Bulte Chu
(1905) T
,R. Phêk 323, 324
747. Insûmlohna hneh tûrin nasa taka beih tûr a ni; nimahsela kawng dik pan miah silova beina
nasa tak a awm. Insûmna lama pasal\ha te chuan chaw hrisêl lo te, chawhmeh tihtuina bawlhhlo
thak chi, thingpui te, coffee te lohzia hi hriain an harh chhuak tûr a ni. Insûmnaa thawktute
zawng zawng hnenah, Pathianin tluang takin hruai che u rawh se, tiin kan thlah vek a ni;
nimahsela an do mêk lohna chhan tak hmu chiang tûr leh siamna thû ah chuan anni pawh chu
rinawm taka awm tûrin kan sâwm nghâl a ni.
Rilru leh ngaihtuah theihna dik tak hi kawng tamtakah taksa awmdân dîka innghat a ni tih
mite hriattir ngei tûr a ni. Taksa lam tichau va, tlâkhniamtîrtu ruihtheih thil leh taksa chawktho
thei thil rêng rêng chuan rilru leh ngaihtuahna an tichau thei a. Insûmlohna hi rilru lama khawvêl
tlâkhniamna bul ber a ni. Ei leh in châkna hman khawloh avang hian, mihringin thlêmna do tûrin
thiltihtheihna a hloh a ni.
Insûmna lama siamute hian hêng kawngah hian mipui an zirtîr a ngai. Taksa titho hlut thei
chite hian hrisêlna te, nung chang te leh nun hial pawh hlauhthawn awmin an awmtîr tih leh,
taksa chakna lo chau tawhte an tiphu zawr zawr \hin tih hriattir rawh u.

Beih Hrâmna leh Taksa Chak Thar Lehna

Thingpui te, Coffee te, Vaihlo te leh ruihtheih zû te rêng rêng hi khawih loh, tem loh, deh loh
tawp mai hi himna awm chhun a ni. Thingpui te, Coffee te, leh chutiang lam in tûr chi te thawh
dân hi rakzû leh vaihlo hnathawh dân nên inang tlâng tak a ni, mi \henkhat phei chuan zu in
mite‘n sim harsa an ti ang maiin, thlah fel har an ti. Hêng taksa chawktho thei chi bânsan tumtute
hian hun reilote chhûng chu hloh deuh neia inhriatna leh tuar ta viauva inhriatna an nei ang.
Nimahsela an bânsan zui chuan chutiang châk ngawih ngawih chu an hneh ang a, kim lo huaia
inhriatna pawh chu a reh mai ang. Hun engemaw ti chhûnga taksain a lo tuar tawh chu dam \ha
leh tûrin hun rei tak a duh rêng a, tichuan hun remchâng han kian hlek ila, a lo chak thar leh ang
a, \ha tak leh fel takin taksa chuan hna a thawk \ha leh mai ang.

(1875) 3T 569
748. Setana chuan a thlêmna vervêk tak hmanga rilru a tikhawlovin, thlarau a tichhe \hin a. Kan
mite hian ei leh in duhna khawlo tawh tak an lo hman \hin sualna hi an hmuin an hria a ngem le?
Thingpui te, Coffee te, Sa te leh mi chawktho thut thei chawte hi an bansanin, hêng nawmchenna
hlauhawmte atâna an sum sên \hin chu thutak thehdarh nân an hmang phal a ngem le?.... Vaihlo
hmang \hintute hian insumlohna hmasawnna hi titâwp turin eng thiltih theihnain nge ti thei ang
le? Thingbul tinah hreipui dah a nih hma hian Vaihlo thuah hian khawvelah thu tihtlukna a awm
tur a ni. He thu hi lo sawi chiang lehzual mai ila. Thingpui leh Coffe hian vaihlo leh zû ang
bawkin min titho thut thei nasa zawk ei leh in tur an duh phah a ni.

Letter 135, 1902

149
 150

749. Sa chungchangah chuan kan vaiin sa chu amahin awm mai rawh se kan ti thei. Mi zawng
zawngin thingpui leh coffee hi do tlat tur leh in lo tawp tûrin hriattirna chiang tak chu nei \heuh
rawh se. Ruihtheih an ni a, thluak leh taksa khâwl dangte tan pawh natna hlauhawm a ni....
Kohhran member tinte chuan ei leh in lama mahni hmasialna hi phatsan rawh se. Thingpui
te, coffee te leh sa te tâna pawisa hman hi paih bo mai aiin a \ha lo zâwk a; hêng thilte hian
taksa, rilru leh thlarau lam chaknate a \ha thei ang bera \hanna a dâl tlat a ni.

Setana Thurâwn
(1867) IT 548, 549
750. |henkhat chuan insiam theih a ni lo, thingpui te, vaihlo te leh sa te kan nghei dâwn chuan
kan hrisêlnain a tuar ang tiin an ring tlat mai a nih chu. Hei hi Setana thurâwn a ni. Hêng mi
chawktho thut thei hlauhawm takte hi an ni – taksa tichhia a, natna te thlentîrtu, taksa khâwl \ha
tak mai, natna leh a hun hmaa chhiatna laka vêng him tlattu kulhte tichâutu leh tichhe vek tute
chu....
Hêng mi chawktho thut thei siam chawpte hi hrisêlna ti chhetu an ni a, thluak ti chawlawltu –
chatuan thilte pawh ngaihhluttir thei lotu an ni bawk. Hêng milemte chawm liantute chuan an
tâna Krista Chhandamna hnathawh hlutna chu dik takin an chhût thei lo. A nunna a hlan zia te, a
tuar nasat dân te, hmuhsit a nihdan te leh, a tâwpa thihna laka mihring boral turte chhandam nâna
A nunna sualna nei lo A hlandân te pawh an ngaihtuah hlei thei lo a ni.

|HEN III – THINGPUITAK LEH COFFEE AIA FANG NEI CHI

Letter 200, 1902
751. Thingpui emaw coffee emaw pêk miah loh tur a ni. Hêng, hrisêlna tichhetute aiah hian fang
nei chi, chithlum chi khat (caranal) te leh a dang te, a tui thei ang bera siam hi pêk zâwk tur a ni.

(1905) T.R., p. 309

752. Nikhata chaw vawi hnih ei hi dân tlângpuiin hrisêlna atân a \ha hle tih hriat chhuah a ni;
amaherawhchu hun eng emawti chhûng chu mi \henkhatte‘n vawi thum an ei a \ul thei. Hetiang
hi a lo \ul a nih pawhin puar vak lovin, pai\awih awl ber chi ei ni sela. Biskit ram tak chi sapho
biskit ―crackers‖ an tih chi emaw, chhangthâwp thlum ur ro te, theirah te, leh buhlama siam in
tur (cereal coffee) te hi tlai lama ei atân chaw \ha ber a ni.
Letter 73a, 1896
753. In lama ka siam coffee mâwlte atân chuan bawnghnute chhuan so tlêm te ka in \hin a ni.

Chintâwk Nei Lova In Tûr Thak Leh Mi Tina Thei In

754. Damdawi atân chauh tih lohah chuan in tûr thakte hi mamawh an ni lo.
Chaw thak leh in tûr thak tamtak chu pum natna a ni. Chutiang chuan hrawk leh pai\awihna
khâwlte chu ti chak loh an lo ni a, taksa khâwl dangte pawh tihchakloh an lo ni ve a ni.

|HEN IV – APPLE ZÛ

(1885) 5T 354 – 361

755. Insumlohna hunah kan chêng ta a, Apple zû pêk te hi Pathian duh loh zâwng tak a ni. Êng
in zui loh avangin midangte nên he hna hi hi in thawk ho a ni. Êngah chuan ding nghet tlat ula
chuan hetiang (apple zû pêk) hi in ti lovang a, in tithei hek lovang. In hnathawhah hian thlâk
danglam vekna in siam loh chuan, he hnaa tel zawng zawngte chu Pathian thiamloh chantîrna
hnuaiah in awm vek ang. |hahnem inngaih a \ul a ni. Thiamloh chantîrna a\anga in thlarau in tih
fihlim vatna turin in thawh nghal a \ul a ni... Insûmna Pâwl te hnathawha tel duh lo tura duh
thlanna insiam hnu pawhin, rinna chunga in tih phawt chuan midangte na turin huhâng in la nei
thei reng a ni. Mahsela apple zû siamnaa in la tel miau si chuan, mi in hnehtheihna huhâng chu
in ti khawlo vek a ni; hei ai maha \ha lo zâwk chu thutak hming in tichhia a, nangmahni thlarau
ngei pawh in tinâ a ni. Nangmahni leh insûmna hna inkarah hian dâlna in siam a. In kawng
zawhah hian ringlo mite chuan in dân zawhah hian hriatthiam loh an neih phah a. In ke atân
kawng ngil in siam lova, kebaite an kal thei lova, boralnaah chuan an petek lût ta a ni. Pathian
dân êngah chuan Kristiante chuan hrereng chungin engtinnge uain emaw apple zû emaw
dawrpuia zawrh tur an siam theih tih hi ka hmu thei lo a ni. Hêng thilte hi hman theih leh
malsawmna a ni thei a; emaw hman sual theih a ni a, thlêmna leh ânchhia a lo ni thei bawk a ni.
Apple zu leh uain te hi an thar lâm lai chuan bûra dah theih an ni (thei sâwr ang hian) a, rei tak
an thlum thei a ni; dawidim telh loh an nih phawt chuan ngaihtuahna an tibuai thei lo....

TLÊM TLÊM IN CHU – RUIHNA KAWNGPUI

Mite chu zu chaktak in ang maiin uain leh apple zû an in hian an rui thei a. Hêng zû nêpte nia
ngaih hian zurui chheberah a hruai thei tlat a ni. Châkna \ha lo a chhuak a, nungchang a danglam
nasa zâwk a, tumna nasa zâwk an eiin a lo luhlul zual ta \hin a. Apple zû emaw uain thlêmte in

150
 151

khân zu chak zâwk in a châktir a, thil tamtakah chuan zû rui \hin mite chuan zû in \hanna
lungphum chu an lo phum tawh \hin a lo ni. Mi \henkhatte tân chuan mahni in chhûnga uain
emaw apple zû emaw in hi engtizawng mahin a him lo. Mi titho thut thei duhna an lo neih phah
a, chu chu Setanan nei ngei se tia an lo veh reng dan chu a ni. A thlêmnaa an luh tawh chuan an
tâwp mai thei lo, duh tâwk leh insûm lo lêka in an lo duh tawh mai \hin a, an chhiat vek thlengin
an in ta mai \hin. Thluak a lo chawlawlin a lo fiah thei tawh lova; ngaihtuahna a lo fiah thei tawh
bawk hek lo; tisa châkna huângah chuan an lo tlu lût ta thlawp mai a ni. Uain leh apple zû
châkna a inpêkna avangin tisa châkna ûm mi an lo ni a, an uire a, sual chitin rêng mai an lo ti ta
zel mai a. Sakhuana lama hotu, hetianga mi chawktho thei thil ngaitu leh in fo \hintu chu
khawngaihna (grace) ah a \hang ngai lo. A lo chhe zovin, châknaah a tla lût a; ransa châkna ang
chuan rilru chakna sâng zâwk chu – a thunun ta tlat a, na chu a chawm nung thei ta lo.

A tâwk leka in hi zu ngawl veina tura mite inzirna sikul a ni. Chutichuan zawi zawiin Setana
chuan insûmna hmunpuite a\angin a hruai chhuak a, bum tuma châng reng a nih avangin
hlauhawm lova ngaih uain leh apple zû chuan an hna chu an thawk a, tui tihna a\angin rinhlelhna
awm miah lovin zu ngawl veina kawngpuiah chuan a hruai lût ta vek mai a. Chawk tho thei in
châkna chu a lo awm ta reng mai a; thisen zâm a lo buai ta; Setana chuan rilru chu chawl thei
lovin a nattir a, a tuartu rethei tak chuan hima a inhriat laiin a kal ta zêl a, daltu awm zawng
zawngte a tichhe zêl bawk a, dân rêng rêng chu a hnawl ta vek mai a. Tumna chakberte pawh a
lo zuai ta a, ei leh in châkna duhawm lo tak thununna hnuaia dah turin chatuan lam thilte chu an
chak tawk ta lo a ni.
|henkhatte chu an rui chhe tak tak ngai lo, mahse apple zû leh uain, dawidim telh chu an
thlahlel reng mai a. Khawsik angin an awm a, rilru a kim lova, an nâ â chiah lova, mahse an
awmdân chu chhe tak a ni; rilru thiltihtheihna ropui takte chu an chhe vek si a. Apple zû thûr an
in fo avangin natna chitin reng mai – vûnna te, thin \ha lo te, hriatna thazâm khurhna te, lûa
thisen kal fel lohnate an lo awm ta hlawm a. Hêng in avâng hian mi tamtakin an chungah natna
nghet an thlentîr a. He mi avang chauh hian \henkhatte chu an châu a, an thih phah a, a \hente
chu thluak buai avangin an thi bawk. A \henin pumpui nâ an nei. Taksa khâwl tin mai chuan hna
an thawk thei lova, doctor te chuan an thin a \ha lo a ni tih an hrilh mai a; apple zu an in luh
awmkhawmna chu han zai hawng sela, a dang in leh miah lovin, an nun chakna tihchhiat tawhte
chuan chakna an rawn nei leh ang.
Apple zû in hian zu chak zâwk in duhnaah a hruai \hin. Pumpui chuan a chakna pangngai
chu a hloh va, hna thawk thei leh tûr chuan thil chak zâwk a mamawh a.... Zu chak zawk duhna
chuan mite chu a hneh a, hna ropui tak thawk leh mawhphurhna rit tak nei te, dinhmun sâng tak
nei te, talent \ha tak nei te, thil ropui takte ti \hin tute, hriatna \ha tak nei te, tamtak hian ei leh in
châknaa nawmchenna maichamah engkim an hlan tawp mai, a tâwpah phei chuan ransa nun
rawng tak ang an lo ni ta a. Thil tamtakah chuan uain leh apple zû – dawidim telh in avângin tlâk
chhiatna an lo nei \an \hin a ni e.

SIAM|HATNA LAMAH ENTAWN TLÂK NIH TÛR

Mi thiam leh fing leh hmeichhia, Kristian nia inchhâlte hian zawrh atâna uain leh apple zu
siam hi a hlauhawm love, dawidim telh a nih loh phawt chuan tumahin an ruihpui lovang an ti
\hin a, ka thinlung hi a lungngai hle \hin a ni. He thilah hian an en hmaih leh duh loh kawng
dang a awm a; hêng min chawktho thei in hian sualna râpthlâk tak a ti chhuak a ni tih hi en thei
lo tûrin mahni hma an sialna hian an mit a chhîntir tlat a ni.
Mipui kan nih angin, siamute niin kan insawi a, khawvêla êng chhitute niin, Pathian tân
vêngtu rinawm ni turin – ei leh in châkna hmansualtîr tura Setana, a thlêmna nêna a lo kala lo
dang tlattu ni turin kan insawi a ni. Siamnaah hian entawn tûr leh huhâng thiltihtheihna nei tur
kan ni. Chhia leh \ha hriatna tibil tûr leh thlêmna awm thei tûra thil tih chi rêng rêng lakah chuan
kan insûm tlat tûr a ni. Pathian anpuia siam mihring rilrua Setana luh theihna turin kawng
engmah kan hawng tûr a ni lo. Uain leh Apple zû a tâwk leka in chu a hlauhawm lo tia kawng te
tak tê hawn pawh rinawm tak leh \ha taka veng tura kan rinawm phawt chuan zuruihna
kawngpui chu a inkhar tlat ang. Vêng tina thil mamawh chu tumna nghet tak, khawih duh miah
lohna, tem duh lohna, khawih vêl duh lohna hi a ni; tichuan insûmna siamna chu a lo chakin, a
nghet ang a, a chiang bawk ang.
Khawvêl Chhandamtu, ni hnuhnuga mite awmdân tûr hre chiangtu chuan ei leh in hi tûnlai
huna sualnate zînga lâr pâwl tak tur, thiam loh chantîrtu tur chu a ni A ti. Nova damlai angin
Mihring Fapa lo lan hunah chuan a awm ang tiin min hrilh a ni. ―An eiin an in a, nupui pasal an
in nei a, Nova lawnga a luh ni thlengin, tui a lo lêt a, an zaa a len bo vek hma loh chuan engmah
an hre lo.‖ Chutiang chiah chu ni hnuhnungah chuan a awm dawn a, heng hrilhlawknate ringtute
chuan thiamloh chantîr theitu kawng chu an zawh loh nan a fîmkhur theih ang berin an khawsa
ang.
Unaute u, Pathian thu ênna a\angin he thil hi i lo en teh ang u, thil engkima insûmna lamah
\angin huhâng \ha tak kan nei thei ang. Apple te, Grep te hi Pathian thil pêkte an ni, chaw hrisêl
takah a \ha thei ang berin a hman theih; a \ha lo zâwnga hmangin a demawm hle thei bawk.
Pathianin Grep hrui leh Apple thlaite pawh mihringte sualna avangin thihna hri a veitîr a ni.

151
 152

Khawvêl hmaah hian siamute angin kan ding a, kan rinna hi ringlotute leh Pathian awm ringloten
an sawi chhiat theih nan remchâng reng i pe lovang u. Kristan, ―Lei chi in ni e,‖ ‗Khawvêl êng in
ni e,‖ a ti a. Kan thinlungte leh chhia leh \ha hriatnate, Pathian khawngaihna hnathawh avanga
danglamna hnuaiah an awm a ni tih i lantîr ang u, kan nunte hi Pathian dân thianghlimin a
enkawl a ni a, hêng dânte hian taksa lam tuina te hlân tûrin a ngiat thei bawk a ni.

Enlenna Hnuaiah
(1905) T.R., pp. 320, 321
756. Taksa chawktho thei chi duhna rawn pian chhuahpuite chu engti kawng mahin zû te, sâp zû
fâng (beer) te leh apple zûte hi an hmuhphâkah emaw, an khawih phâkah emaw dah miah tûr a ni
lo; a chhan chu hei hian tlêm tlêm a in rengna a chawh \hin si a. Apple zu thlum hi taksa tân
lohna engmah neia ngaih a nih loh avângin, duh tâwk tâwk an lei mai \hin. Hun reilo te chu a
thlum a, mahse taksa kâng sa chi angin a \awk (tho) thuai \hin. Han tema kâng thak vîk tak chu
tui tihna a lo awm a, tichuan chutiang thil in \hin mi chuan a in um \awih a, a \awk tawh a nih
chu pawm har a ti tawh \hin a ni.
Apple zû thlum siam chhuah naran in mai pawh hi hrisêlna atân a hlauhawm thei a. Apple zû
an lei mai \hin awmdan chiah enlennaa a landân hi mite hian hmu thei sela chuan, mi tlêmte
chauhin an in duh ang. Zawrh atâna Apple zû siamtute hian Apple rah \ha an thlang ngai lova, a
hrisêl lo leh \awih chhe mai mai pawh an sâwr \hin. Apple \ha lo leh \awih mai ni lova ngaitute
chuan chutianga siam Apple zû chu tui tih vângin an in \hin; nimahsela a sâwrna a\anga thar lâm
\ha takte pawh ni sela, enlenna a\anga a landân chuan hetiang in tûr tui tak hi in tlâk loh tawp a
ni.
Ruihtheih zû chak dang ang thovin, grep tui zû (wine) te, sâp zu fâng (beer) te leh apple zû te
hian mi tihruih theihna an nei. Hetiangin \hanna hian zu thawk chak zâwk in châkna a neihtîr a,
tichuan zu in an chîng mai \hin. Tlêm tlêma in chinna chuan zu in mi ni tûrin mite a zirtîr \hin si
a. Nimahsela hetiang ruihtheih thil nêp zâwk deuhte hian zawi zawiin hna a thawk a, miin a hriat
chhuah hma a\angin zu ngawl veina kawngpuiah a lo hruai lût reng tawh \hin a ni.

|HEN V – THEI TUI SÂWR

Grêp Tui Thlum

MS 126, 1903
757. Grep tui thianghlim tak, (dawidim telh loh) um \awih loh chu in tûr hrisêl tak a ni.
Mahsela, in tam ber, zu tamtakte hian thihna tûr an pai tel a. Hêng zu inte hi an â fo \hin a,
ngaihtuahna an hloh bawk. An hnathawh hlauhawm tak hnuaiah hian miten tharum thawhna sual
chu an ti a, tual an that fo \hin.

Hrisêlna Atana |hate

Letter 72, 1896
758. In chaw ei dawhkânah chuan ei atân theirahte dah tûr a ni a, in eitûr ziah chhuahnaah a tel
ve tûr a ni. Thei tui, chhang nêna chawhpawlh chu tui tak mai a ni ang. Theirah \ha, hmin, la
\awih lo chu hrisêlna atân a êm avangin LALPA hnenah lawm thu kan sawi tûr a ni.

BUNG–25
HRISÊLNA THUPUITE ZIRTÎRIN

HRISÊLNA THUPUITE ZIRTÎRIN

|HEN I – HRISÊLNA THUPUI ZIRTÎR TÛRTE

Hrisêlna Zirtîrna Mamawhna Chu

(1905) T.R., pp. 108, 109
759. Tûnlai ang rêngin hrisêlna dân zirna hi a la pawimawh ngai lo. Nun nawmna leh
khawsakna awlai zâwk zawn chhuahnaah te, hrisêlna leh natna enkawl dân kawngah te, nasa
takin hma sâwn mah ila, taksa chakna leh tuar feinate hi a tlêm sâwt êm êm a ni. Mihring puite
tâna na ngaihtuah mite tân chuan ngaih pawimawh a hun ta tak zet mai.
Hmasawnna kan siam chawpte hian suahsualna tipungin, dân \ha an hnâwl bova. Tihdân
phung leh chîndân tharte hian leilung dânte an do a, tichuan tûnlai dân hleihluak taka chêtnate
hian taksa leh rilru chakna a ti châu tial tial a, tichuan hnam pum tâna tuar zawh loh khawp
phurrit min siam ta mêk a nih hi. Chutichuan insûmlohna leh dân chhiatnate chu hmun tin rêngah
a lo hluar ta a ni.
Mi tamtak chuan hriat lohna avangin hrisêlna dânte hi an bawh chhia a, chuvangin hriattir an
ngai a ni. Tamtak erawh chuan an hre reng, mahse an hriatna chu an nundân hruaitu atâna an
hman a \ul zia hrilh an ngai a ni.
(1905) T.R., p. 129

152
 153

760. Ei lam thuah hian insiam kan mamawh êm êm a. Khawvela chhiatna thlentu insûmlohna te,
dân bawhchhiatnate leh suahsualnate rêng rêng hi, ei thu-a chin dân dik lo leh chaw hrisêl lo ei
vânga lo awm an ni deuh vek mai.

(Medical Missionary, November – December, 1892) C.H. 505

761. Khawi ramah pawh nise kal tura tih kan nihna a mite nundân chawisân kan tum phawt
chuan an taksa awmdân tih dik sak kan tum phawt tur a ni. Nungchang na chu rilru leh taksa
thiltihtheihnate hman dikah hian a innghat a ni.

Mi Tamtak Tih-ên An Ni Ang

(1900) 6T 378, 379
762. Hrisêlna siam\hatna thiltih a\angin mi tamtakte chu taksa, rilru leh thlarau lama
tlâkchhiatna a\angin chhanchhuah an ni ang tih LALPAN ka hmaah a rawn lantîr a ni. Hrisêlna thu
sawi a ni ang a, lehkhabute pawh tihpun zêl a ni bawk ang. Hrisêlna siam\hatna dânte hi lâwm
taka pawm a ni ang a, mi tamtak tihênin an awm ang. Hrisêlna siam\hatna hna thawh chuan êng
duhtute zawng zawng chu duhthlanna \ha tak a neihtir ang a; tûn hun atâna thutak bikte pawm
tûrin pên khat lek lekin hma an rawn sâwn zel ang. Chutiang chuan thutak leh felna chu an in
tâwk ang....chanchin \ha leh Damdawi lam Misonarite chu hmasâwn ho zêl tûr an ni. Chanchin
\ha chu Hrisêlna siam\hatna dik tak dânte nên a inthlung khawm tlat tûr a ni. Kristianna hi
nunpui ngei tûr a ni. Siamna hna hi \hahnemngai tak leh nasa taka tih tur a ni. Bible sakhaw dik
tak chu mihring tlu tawhte tâna Pathian hmangaihna luang chhuak chu a ni. Thutak zawngtute
thinlung khawih tûr leh tunlai hun pawimawh takah hian an tih tûr te dik taka tumtu te rilru hneh
tûrin Pathian mite chu chiang tak leh tlang takin hma an sawn zêl tûr a ni. Mipuite hmaah
Hrisêlna siam\hatna dânte hi kan sawi tûr a ni a, hêng dânte hi a pawimawhzia leh nunpui ngei a
\ulzia te hi hmu tûrin a hmei a pate chu hruai tumin theih tâwp kan chhuah tûr a ni.

Hrisêlna siam\hatna Dânte Zirtîrnaa Sûlsutûte Beihna

MS 27, 1906
763. State Fair (Dawrpui ropui tak) Battle Creek hmuna (1864) neih \um khân, kan mite chuan
chaw chhumna thuk 3 emaw 4 vel an keng chhuak a, sa tel lova chaw tui tak buatsaih dân an
entir ai. Chu mi hmuna chaw siam zawng zawngah chuan kan mite chaw siam chu a \ha ber tiin
min hrilh hlawm a ni. Mipui intawhkhawmna hmun apiangah chuta lo kalte hnenah chuan chaw
hrisêl pe turin ruahmanna in siam thei a, hetianga in tihna chhan ber pawh inzirtîrna lam a ni tih
hre reng rawh u.
LALPAN mipuite duhsakna min neihtir a, Hrisêlna siam\hatna dânte hmang hian natna
beidawn thlâk tawh tuartute, hrisêlna nei leha an awm theihna hi kan tan hun rem chang mak tak
an ni....

Camp Meetings-ah leh In Tinah

Hrisêlna siam\hatna thutakte hi mipuite zirtîr turin beihna nasa zâwk kan nei tûr a ni. Camp
meeting neihna apiangah chaw hrisêl îtawm tak, buh lam chi te, theirah te leh theipilsak te, thlai
te nên siamin kan entir zêl theihna turin kan bei tur a ni. Company tharte dinna apiangah pawh
chaw hrisêl buatsaih dan zirtîr tur a ni. Hetiang lama zirtîrna in tina pe turin, hnathawktute thlan
chhuah tûr a ni.

Camp-na Hmuna Hriselna Thû Inzirtîr

(1900) 6T 112. 113
764. Hun tâwp kan lo hnaih zel hian, Hrisêlna siam\hatna leh Kristian insûmna lamah hian kan
tho sâng tial tial tur a ni a, chiang tak leh thu tihtlukna siamtîr ngei tumin kan sawi tur a ni.
Mipui chu kan thiltih leh thuin kan zirtîr zui zel tur a ni. Thu leh thiltih infinkhawm hian mi hneh
theihna a nei a ni.
Camp meeting-ah mipuite hnenah hrisêlna thupuia hmangin zirtîrna pek tûr a ni. Australia
rama kan meetings-ah pawh nitinin hrisêlna thute sawi a ni a, mi‘n an tuipui êm êm a ni.
Doctorte leh nurse te tân khawilaiah puan in kaih a ni a, a thlâwnin damdawi lam thurawn pek an
ni a, mi tamtakin an rawn zawm a ni. Sâng tamtakin hêng thusawite hi an rawn ngaithla a, camp
meeting zawhah chuan an thil zir tawhah an la lungawi tawk lova, an la zir zawm duh zel a ni.
Khawpui tamtakah camp meetings neih a ni a, chûngahte chuan khaw hotute chuan damdawi in
pêng (branch sanitarium) nei turin min ngên a, min \anpui turin an intiam bawk a ni.

Thu leh Thiltihin

(1900) 6T 112
765. Kan mite intawhkhâwmna lian takte hi Hrisêlna siam\hatna dânte entîrna hun remchang
\ha berte an ni. Kum engemaw zat kal taah khan hetianga intawhkhawmnaah Hrisêlna
siam\hatna chanchin tamtak sawi a ni a, thlai chaw nate pawh sawi a ni bawk, mahsela chaw

153
 154

eina puan inah sa an pe a, chaw hrisêl lo chi hrang hrang pawh zawrhna hmun an siamah an
hralh a ni. Thiltih tel lo rinna chu thi a ni; Hrisêlna siam\hatna zirtîrna pawh ataka zawm a nih
loh avangin thinlungah hmun a khuar hlei thei lo a. Chumi hnu leha camp meetings-ah chuan
mawhphurtute chuan thu leh thil tihin an mite an zirtîr ta a. Chaw eina puan inah chuan sa pêk a
ni lova, mahse theirah te, fang nei chi te leh thlai te tamtak an pe ta zawk a. Sa awm loh thu chu
tlawhtute chuan an zawt a, a chhan chu mâwl chiang takin heti hian chhân a ni – ―Sa hi chaw
hrisêl ber a ni lo,‖ tiin.
Kan Damdawi Inahte
Letter 79, 1905
766. Êng min pêk chu – damdawi in din tur a ni a, chutah chuan damdawia inenkawlna chu
bânsan tur a ni a, damlo tih dam nan chuan enkawlna mâwl leh awmze nei tak hman tur a ni. He
damdawi inah hian mite chu inchei dân te, thâwk dân te, \ha taka ei dân te leh nundân dik taka
dam lohna vêndân tur te zirtîr tûr an ni.
Letter 233, 1905
767. Kan damdawi inte chu, enkawlna hmu tura lo kalte tih ênna tura hmanruate an ni. Damlote
chu buh lam chi te, theirah te, thei pilsakte leh lei lam rah chhuahte chaw atana ring turin hrilh
leh entir a ni ang. Kan damdawi inahte hian hrisêlna thute hi bahlah miah lova zirtîrna pêk tûr a
ni tih zirtîr ka ni. Kristan A nun a pêkte hrisêlna leh chakna titlêm thei chawte chu bânsan tûrin
mipuite chu zirtîr tûr an ni. Thingpui leh Coffee in natna a tih chhuah dânte pawh entir tûr a ni.
Damloten pai\awihna khâwlte tinatu chawte chu paih bo dân an hriat theih nân zirtîr tur an ni.
Hrisêlna siam\hatna dânte chu zawm a pawimawh zia damlote hnenah entir ni rawh se,
chutichuan hrisêlna an lo nei leh thei ang. Pâwn boruakah insawizawina nei ziahin, ei lamah
insûm bawk sela, tichuan an lo dam leh mai ang tih dam lo hnenah chuan entir ni rawh se....Kan
damdawi inte hnathawh hian natna tuarte chu a chhâwk ang a, hrisêlna a siamsak leh bawk ang.
Mipuite chu ei leh inah fîmkhur sela an dam reng ang tih zirtîr tûr an ni. Sa ei bânsantute chuan a
hlâwkna chu an chang ang. Ei leh in lam thu hi sawi châkawm tak a ni reng ang. Kan damdawi
inte hi tum bik neia din an ni a, ei tura nung kan ni lova, nung tura ei kan nihzia hi mipuite zirtîr
tur an ni.

Damlote In lama Inenkawl Dân Zirtîr Tûr

Letter 204, 1906
768. Damlote hi a theih anga tam pawn thawvengah chhuahpui rawh u, inkawm khâwmna
hmunah hlim takin titipui bawk ula. Bible zirlai hriatthiam awlsam leh chhiar nuam laite sawipui
rawh u, an thlarau tân fuihna \ha tak a ni ang. Hrisêlna siam\hatna na thute sawipui ula; ka
unaupa Hrisêlna siam\hatna zirlai mâwl te te zirtîr hman lo khawpin intibuai suh ang che.
Damdawi in a\anga chhuakte chuan anmahni chhûngkuate pawh an zirtîr a, an enkawl ve theih
nan thiam takin zirtîr ang che u. Damloten an in lama an hman ve theih loh tur khawlte leh
hmanruate lei nân pawisa tam lutuk hman hi a hlauhawm a. Chaw eidân dik zirtîr hian mamawh
ber chu a ni a; chutichuan an taksa pumpui khâwl chu inrem takin an thawk ho thei dâwn a ni.

Insûmna Zirtîrna Pêk Tûr

Letter 145, 1904
769. Kan damdawi inahte hian insûmna thu hi chang taka zirtîrna pêk tûr a ni. Damlote hnênah
zû in lohzia leh sim hmakna chu malsâwmna a nih ziate entir tûr a ni. An hrisêlna tichhetute chu
bânsan turin hrilh tur an ni a, hêng thil \halote aiah thei tamtak pêk tur an ni. Theihtâwpa thawh
peih phawt chuan LALPA khawvêl hi a hausain, thawhchhauah theih tûr hi an tam teh a nia,
chuvangin serthlum te, sêr te, theite tihro te, theite te leh a dang tamtak pawh hmuh theih an ni.

(1905) T.R., p. 162

770. Tisa châkna thiltithei tak hneh tuma beitute chuan hrisêl taka khawsak theihna dânte hi an
hre tûr a ni. Bawrhsâwm taka insiamna leh châkna diklo avânga hrisêlna dân bawhchhiatna hian
zû in a chintîr tih hrilh tûr an ni. Hrisêlna dân rema awm chauhin châkna sual lak a\anga fihlîm
hi an beisei thei. Châkna khaidiat tih chah nân Pathian thiltihtheihna innghat tur an ni nâin, rilru
leh taksa tâna A dân siamte zawmin Pathian an thawhpui ve tûr a ni.

Siam\hatna Awmdân Hriatthiam A |ûl

MS 1, 1888
771. Kan damdawi inahte hian eng hna bik nge thawk tura koh kan nih? Ei leh bâr lama
inhmang khawlo tawhte chu, heng thil \halote dah bo vek turin zirtîr satliah mai lovin, thu leh
thiltihin entawn tlaka awmin kan bei tur a ni. Siamu dinhmun chu kawngtin rengin chawisân tur
a ni. Tirhkoh Paula chuan aw rawl chhuahin heti hian a sawi, ―Chutichuan unaute u, Pathian
zahngaihnain in taksate chu inthawina nung leh thianghlim, Pathian pawm tlaka awm turin ka
ngen a che u. He khawvêl dân ang hian awm suh ula; in rilru a thara lo awmin, Pathian duh
zâwng, \ha, pawmtlâk leh famkim chu zawm zâwk rawh u,‖ tiin.

154
 155

Kan damdawi inte hi ei tûr hrisêl leh thianghlim dân nungte tilang tura din an ni. Mahni
inphatna leh mahni inthununna hriatna hi hrilh tur an ni. Kan damdawi ina lo kalte zawng zawng
hmaah hian Isua, mihring Siamtu leh Tlantu chu chawisân tur a ni. A hmei a pate chuan siamna a
mamawhzia an hmuh theih nân; nundân kawng te, thlamuannate leh hrisêlnate an hriat theih
bawk nan, chipchiar takin zirtîr tûr an ni. An khawlohna avanga Pathianin A tihboral tâk, tuilet
hma leh Sodom khawpuia chindân tenawm takte chu dem turin hruaiharh tur an ni. (Matthaia
24:37-39)...
Kan damdawi inte tlawha lo kal zawng zawngte chu zirtîr tur an ni. Mi hausa leh rethei te, mi
chungnung leh mi hnuaihnungte leh mi zawng zawngte chu tlanna thu ruahman hi hrilh tur an ni.
Ei leh in lama insûmna nei miah lova nawmchennate hi natna leh tawrhnate leh a tâwpa thil \ha
lo deuh tihna chhante an nihzia fîmkhur taka zirtîrna buatsaih chu pêk tûr an ni.

Nunna Thing Hnahte

(1909) 9T 168
772. Hrisêlna siam\hatna thutea tih tur \ulte chu thawh nghal vat tur a ni tih hrilh ka ni. He hna
hmang hian kawngpui leh kawng tinah mite chu kan pan tûr a ni. Kan damdawi inahte hian mi
tamtakin tunlai thudikte hi an hmu ang a, an pawm ang tih êng bik pêk ka ni. Hêng zirna inahte
hian a hmei a pate chu an taksa enkawl dânte leh rinna nghet tak neih dânte zirtîr tûr an ni.
Pathian Fapa thisen in leh A taksa ei awmziate chu hrilh tur an ni. Kristan heti hian a sawi, ―In
hnêna thu ka sawite hi thlarau an ni a, nunna pawh a ni,‖ (Johana 6:63) tiin.
Kan damdawi inte hi Medical Misonari-te ni tura zirna sikulte an ni tûr a ni. Thlarau damlote
hnenah nunna thing hnahte an rawn la tur a ni a, chu chuan muanna te, beiseina te leh Isua
Kristaa rinnate a neihtîr leh dawn a ni.

Damna Atâna |awng\ai Tura Inbuatsaihna

(1905) T.R., p. 216
773. An thil chin \halote bânsan tura zirtîr silova, an damlohna tidam tûr ang chauhva Pathian
lam hawi tûra mite zirtîr hi chu a thlâwn mai a ni. |awng\ai chhânna A malsawmna dawng tûr
chuan, thil \halo an bânsanin, thil \ha tih an zir bawk tûr a ni. An vêla thilawmte pawh chu
hrisêlna tur chi niin, an thil \ha lo chîn \hante pawh an bânsan tûr a ni. Tisa leh thlarau lamah,
Pathian dân nêna inremin an nung tûr a ni.

Damlote Ti-êng Tura Daktor Mawhphurhna

MS 22, 1887
774. Damdawi inte hi damlo tâna leilung dân nena inrema an nun theihna tura zirna hmun \ha
berte an ni ang a; ei leh in lamah te, in cheina lamahte an nundân dik lo, hrisêlna tichhe zawnga
an khawsak dân \hin bânsan \ulzia an hriatna hmun tûr a ni bawk ang, hêng khawvel mite tih dân
leh awmdânte hi Pathian duhdân an ni si lova. Kan khawvêl ti êng turin hna \ha tak an thawk a
ni.
Tûnah hian hna pawimawh tak, doctor te leh siamute tân pawh a awm a – natna enkawlna
lamah hian nasa zâwka thawh a, hma lamah te, chunglamah te hmasawn zêl tur a ni a; an natna
leh chaklohnate lo awm chhan chiang taka an hmuh chhuah ve theih nan damdawi lama thiamna
zawng tute chu phûr takin an zirtîr tur a ni. Pathian dân, bawhchhiata pumpelhna awm miah lo
lamah chuan mite rilru an hruai tûr a ni. Natna hnathawh lam an bengkhawn viau ringawt a,
natna vênna tur a dân zawm tûr leh zah êm êm tur lam an ngaihsak mang lo tlangpui leh si a ni.
A bik takin, doctor-in ei leh in lamah a insiam lohva, ei tûr hrisêl leh mâwl tê a ei loh bawk si
chuan, ran thi sa ei pawh a bansan fumfe lovang a, sa ei chu a duh hle mai dawn a ni. Chuvangin
chaw hrisêl lo atân a tuitihna chu a kalpui mai \hin a. A ngaihtuah dante chu an zîm a, a ei
duhzawngte chu a damlote ei duh zâwng ni ve tûrin a zirtîr thuai mai dawn a ni, Hrisêlna
siam\hatna dân \ha takte pawh a zirtîr thei lovang. Damlote tân sa ei a chawh ang a, an tâna
chaw chhe ber a ni si, mi a chawk tho a, chakna a pe bawk si lo. Tun hma lama an ei leh in \hinte
pawh an zâwt chuang lova, an eidân dik lo, kum rei tak an lo chin tawhte chuan natna lungphûm
chu an lo phum daih tawh a ni tih pawh an ngaihtuahpui lem lo a ni.
Chhia leh \ha hriatna nei doctor-te chu mi mâwl tê tiêngtu ni tûrin an inbuatsaih tûr a ni a,
finna hmangin thil dik lo nia an hriatte chu khapin, thile chauh an chawh tûr a ni. Hrisêlna dânte
nêna inremlo thilte chu chiang takin an sawi tûr a ni a, natna tuarte chuan an tih theih ve ngei, an
tâna \ha tûrte chu ti turin an hnutchhiah ve ang; chutiang chuan hrisêlna leh nunna dânte nena
inlaichinna dik tak an lo nei ve tawh ang.

Mawhphurhna Khûnkhân Tak Chu

(1902) 7T 74, 75
775. Doctorin dam lo chuan ei leh in dik loh vangin natna a tuar tih hre reng siin, hei hi hrilh
duh lova, insiam a ngaihdân pawh a sawi duh si loh chuan, a mihringpui tân natna a siam a ni.
Zû ngawl vei e, mi â te – tisa châkna ûm mite zawng zawng chuan doctor hnenah an sualna

155
 156

avangin tawrhna chu an nei a ni tih chiang tak leh fiah taka sawi turin an ngên a. Hrisêlna
siam\hatna ah hian êng ropui tak chu kan hmu a ni. Chuti a nih si chuan engvangin nge natna
awm chhante chu \hahnemngai leh tih tak zeta kan beih lovang le? Natna tuarte hmu reng siin,
natna tinêp tura bei hrâm hrâmte pawh hmu reng siin kan doctor-te hian engtinnge an awm mai
mai theih ni le? Vaukhânna aw chhuah lovin an awm thei ang maw? Natna damna tûrin insûmna
\ha tak neih tur a nihzia an zirtîr si loh chuan mi thilphal, zahngaithei an ni a ngem le?

Ei leh In Siamuten Rilru Huaisenna An Mamawh

(C.T.B.H. 121) (1890) C.H. 451, 452
776. Damlo tihdamna mai ni lo, natna leh tawrhna vênna lama hmanraw \ha ber te hmanga kan
mi hmuh a piangte kan tih ên chuan hna \ha taka tih zawh \euh theih a ni. Doctor, an natna
chhante leh awmdân te damlote hnena hrilhtu, natna pumpelh dânte zirtîrte chuan harsatna a nei
mai thei; mahsela siamu dik tak a nih chuan ei leh in lamah te, incheina lamah te insûmna nei
miah lova khawsa te chuan chhiatna rah sengin, an chakna te hmang zovin hetiang hmunah hian
a damlote chu an lo kal ta a ni tih chiang takin a sawi pui ngei ang. An taksain a tawrh zawh lo
thlenga damdawi (drugs) pe in sual chu a tipung lovang a, nun dân dik te, damlote chu hrilhin, an
damna tura thil mâwl tê hmangin leilung dân chu puiin, siam lehna chu a neih tir \heuh zawk
ang.
Kan damdawi in zawng zawngah hian hrisêlna dânte hi zirtîrin hna bik thawhna hi a awm tûr
a ni. Mi zawng zawng, damlote leh \anpuitute hmaah hian Hrisêlna siam\hatna dânte hi fîmkhur
tak leh nasa takin sawi tur a ni. He hna hian rilru lama huaisenna a mamawh a, chutiang beihnate
chuan mi tamtak a puihlaiin midangte an lo lungawilo ve bawk si. Amaherawhchu Krista zirtîr
dik tak, Pathian rilru ang pu mi, chuan a zir rêng bâkah a zirtîr bawk ang a, midangte rilrute
chung lamah hruaiin, khawvel dik lohna awm reng a\angin a la bo ang.

Damdawi Inte leh Sikulte Thawhhona

Letter 82, 1908
777. Êng chiang tak pêk ang chuan kan zirna inte leh Damdawiin te chu a theihna apiangah
inzawm khawm zêl tur a ni. Heng zirna in pahnihte hian inremin an thawk ho zel tûr a ni. Loma
Linda-ah hian sikul kan neih avangin ka lâwm a ni. Doctor thiam, lehkhathiam bawk si chu
sikulte tân a \ul tlat a ni, rawngbâwl tura Damdawi lam Misonari Tirhkohte inchherchhuahna
hmun an ni si a. Sikul naupangte chu Hrisêlna siam\hatnau fîr tak ni tûrin zirtîr tûr an ni. Natna
leh a chhante zirtîrna pêk an ni ang a, natna laka invên dânte pawh zirtîr an ni bawk ang; damlo
enkâwl dân zirtîrna chu zirna hlu tak a ni ang a, kan sikul zawng zawnga zirlaiten hetiang zirna
hi an nei ngei tur a ni.
Kan sikul te leh damdawi inte inrem tak a thawh hona hi kawng tamtakah a hlâwk êm êm
ang. Damdawi in hian zirlaite chu ei leh inlama insûm lohna leh fîmkhurlohna pumpelh dân a
zirtîr nghal dâwn a ni.

Tirhkoh Hnathawhnaah leh Khawpuia Rawngbawlnaahte

(1909) 9T 112
778. Mipui kan nih angin, Hrisêlna siam\hatna dânte hi hriattîr tur tih kan ni. Mi \henkhatten ei
leh bâr thu hi Pathian thu sawinaah telh ve tûr chuan a pawimawh tâwk lo niin an ring a. Mahse
chutiang mite chuan an tisual chhia va a ni. Pathian thu chuan, ―In ei pawhin, in in pawhin, in tih
apiangah Pathian ropuina tûr hlirin ti rawh u,‖ (1 Korin 10:31) a ti a ni. Insûmna thu hian
engtizâwng pawhin Chhandamna hnaah hian hmun pawimawh tak a luah a ni.
Khawpuia kan rawngbawlnaah hian findân remchâng \ha takte an awm tûr a ni, tuina neite an
lo kal ang a, hêng hmunahte hian zirtîrna an dawng dâwn a ni. He hna \ul tak hi tih mai mai tûr a
ni lo, chuti lo chuan mite rilruah duhlohna a lo awm mai thei ang. Thiltih rêng rêng chu thutak –
Tichhuaktu hriatpuina duhawm tak a ni zêl tûr a ni, Vantirhkoh Pathumna Thuchah thutakte
pawimawhna leh thianghlimna tarlanna \ha tak a ni bawk tûr a ni.

(C.T.B.H. 117) (1890) C.H. 449, 450

779. Kan rawngbâwlna zawng zawngah hmeichhe fing leh fel takte chuan inchhûng khawsak
lam hna chu lo buaipui sela – Ei rawng bâwl thiamte chuan chaw hrisêl leh tui tak lo buatsaih
sela. Chaw \ha ber chi, tam tâwk lo nei reng rawh se. Mi tu emawten ei duh leh in duhzâwng \ha
lo an neih a, thingpui te, coffee te, thil hmui thawk chi te, leh ei tûr hrisêl lote an châk chuan,
hrilhfiah sak zêl ang che u. Chhia leh \ha hriatna tih thawh sak tum rawh u. Bible in hrisêlna lam
a sawi dân te hrilh bawk ang che u.

Rawngbâwltuten Siamna Dânte Zirtîr Rawh Se

(C.T.B.H. 117) (1890) C.H. 449
780. Hrisêlna dânte nêna inrema nun kan tum ringawt tûr a ni lova, mi dangte pawh kawng \ha
zâwk kan zirtîr tel bawk tûr a ni, mi tamtak, tûn hun atana thu tak bîkte ring intite pawh, hrisêlna
leh insûmna lam hre lo an awm a. Thununna thu chunga thununna thu chherchhuan a, dân

156
 157

chunga dân chher chhuan tih thu hi zirtîr an ngai a ni. He thu hi an hmaah tih thar reng tur a ni.
He thil hi pawimawh lo anga kal pelh mai mai tûr a ni lo; chhungkaw tin deuh thaw hi he thilah
hian tihthawh an ngai a ni. Siamna dik tak dânte hi nunpui tura chhia leh \ha hriatna chu
kaihthawh tûr a ni. Pathian chuan A mite chu engkima insûm turin an nunpui tlat a. Insûmna dik
tak chu an nunpui loh chuan thutak tihthianghlimna chu an chang lovang a, an chang thei bawk
hek lo ang.
He thilah hian kan rawngbawltute chu an fing tâwk tur a ni. An ngaihthah tûr a ni lova, ‗an ti
lutuk a lâwm‘ ti tute avangin an her bo mai tur a ni hek lo. Hrisêlna siam\hatna dik tak chu eng
in nge siam tih hi hmu chhuak rawh se, a dânte chu zirtîr sela, thu leh awmdânin lantîr bawk
rawh se. Kan intawhkhâwmna lian tak takahte chuan hrisêlna leh insûmna lam zirtîrna chu pêk
zel ni rawh se. Chhia leh \ha hriatna leh ngaihtuahna chu tihharh tum ni rawh se. Talent neih
zawng zawng te chu hma ni sela, he thu hi lehkhabuahte chhuah chuai chuai nghal rawh se.
Thuchah min hnehtu tak mai chu, ―Zirtîr rawh u, zirtîr rawh u, zirtîr rawh u,‖ tih hi a ni.

(1900) 6T 112
781. Hun tâwp kan lo hnaih ta a; Hrisêlna siam\hatna leh Kristian insûmna thuah hian kan kal
sang tial tial zêl tûr a ni a, chiang tak leh thu tihtlûkna nei ngei thei turin kan sawi lang tur a ni.
Mipuite chu kan thu chauh ni lovin, kan awmdânin kan zirtîr châmchi tur a ni. Thu leh thiltih kan
pawlh ngat chuan hneh theihna kan nei ngei ang.

Rawngbâwltute, Conference President te leh Hotu Dangte Hnêna Ngenna

(1900) 6T 376 – 378
782. Kan rawngbâwltute hi Hrisêlna siam\hatna thu-ah hian an vengva tâwk tûr a ni. Taksa
chanchin leh hrisêlna chanchin hi an hre hle tûr a ni; taksa lam nundan te, rilru leh thlarau
hrisêlna a khawih dânte hi an hrethiam tur a ni. Mi sang tamtak hian taksa mak tak Pathianin a
pêk leh a enkawl dân tur hi an hre tlêm hle mai a; rah chhuah nei tlêm daih zâwk thil dang zirte
hi an ngai pawimawh zâwk a nih chu maw le. Hetah hian rawngbawltute chuan thawh tur an nei
a nih chu. He thilah hian dinhmun dik tak an neih chuan hlâwkna tamtak an nei ang. An nun
dânah leh chhûngkuaah nunna dânte chu an zâwn in, dân dikte chu an nunpui ang a, hrisêl takin
an nung ang. Chutichuan he thupui hi dik takin an sawi thei tawhin, siamna hnaah hian mipuite
chu an hruai kâng sâng zel tawh ang. Anmahni pawh êngah chuan an khawsain, thuchah hlu tak
chu – chutiang hriattirna mamawhtute hnenah chuan an sawi thei ang.
Rawngbâwltu ten hrisêlna thu leh kohhrante hnena an hnathawhna te an finkhawm chuan
malsawmna hlu takte leh thil tawh lawmawm takte an dawng ang. Mipuite chuan Hrisêlna
siam\hatna êng chu an nei tûr a ni. He hna hi hlamchhiah a lo ni tawh a, mi tamtakin an êng neih
tûr an neih loh avangin thih hmabakin an awm a, duh ang anga mahni hmasial taka an ei leh in
an bânsan hmain he êng hi an ngei ngei tur a ni.
Kan Conference President-te chuan he thilah hian Hrisêlna siam\hatna dik lamah an indah a
hun tawh tak zet a ni tih an hriat a ngai a ni. Rawngbawltute leh zirtîrtute chuan an êng hmuh
tawh chu midangte hnenah an pe ve tur a ni. Hna tinrengah an thawh hi a \ûl a ni. Pathianin a
\anpui ang a, nghet taka ding, A chhiahhlawhte chu A tichak ang; mahni duhzâwng ûm luattukna
neihna turin felna leh thutak chu an pênsan lovang.
Mihringin rilru felna lama a mawhphurhnate chu a hriat chhuah theihna turin Medical
Misonarite zirtîrna hna hi a pawimawh tak zet a ni. Pathianin êng a pêk ang zêla department
hrang hrangah rawngbawltute chuan he hna hi an ken kawh chuan ei leh inah te, incheina
lamahte insiamna ropui ber mai chu an awm ang. Mahsela \henkhatte chu Hrisêlna siam\hatna
hmasawnna kawng dãlin an la ding tlat mai. Mipuite chu, an ngaihsak lohna leh an demna thute
emaw an nuihzatâna thu te chuan an la chelh ding reng mai. Anmahni leh mi dang tamtakte chu
thih thlenga tuartute an ni a, mahsela an vaiin finna chu an la zir chuang si lo.
Hmasâwnna rêng rêng chu nasa taka beihnaah chauh hian a awm a ni. Mipuite chuan mahni
inphatna an nei duh lova, an duhzâwngte chu Pathian duhzâwng tih nan an phal lo a ni, anmahni
tawrhna ngeiah leh an huhâng midangte chunga an tih lan venaah chuan chutiang kawng an
zawhna rahte chu an hre chhuak a ni.
Kohhran chuan chanchin (history) a siam a ni. Nitin mai hi indona a ni a, kal zêl a ngai. Sîr
tin a\ang hian hmelma hmuh theih si lohte chuan min hual reng a, Pathian khawngaihna mi pêk
hian kan hneh loh chuan, hnehin kan awm mai zâwk ang. Hrisêlna siam\hatnaah hian \an lam nei
lo (tuilairap) a awm rengte hi piangthar turin ka tûr a ni. He êng hi a hlu a, LALPA chuan thuchah
min pe a, Pathian hna a eng hna pawh thawk a mawhphurhna neitute chuan he thu hi ngai
pawimawh se – Thutak chu thinlungah leh nunnaah lalna a chang tih hi. Chutiang chauh chuan
mi tupawhin khawvelah hian thlêmnate chu an thmachhawn hlawhtling thei a ni.

HRISÊLNA NUNCHHUAHPUI LO CHU RAWNGBÂWL TLÂK A NI LO

Eng vângin nge kan rawngbawltu unaute hian Hrisêlna siam\hatna hi an tuipui loh le? Ei leh
in lama insûm lo mi an nih avangin engkima insûmna chu an do tlat mai. Hmun \henkhatah phei

157
 158

chuan hei hi mite, Hrisêlna siam\hatna nei tur leh thlithlai tura kan hruaina kawngah dâltu lian
tak a ni. Ei leh in lamah Pathianin A chhiahhlawhte a pêk hriattirna kalh zâwnga khawsa leh
zirtîrtute rêng rêng chu mipuite zirtîr turin dahhran ni suh se. Hrisêlna siam\hatna a ngaihsak loh
avangin LALPÂ thuchah kengtu anga ding tlak a ni lo.
He thupui chungchanga LALPAN êng a pêk chu A thu-ah hian a lang chiang hle a ni; miten an
ngaihven em tih chu kawng chi tamtakin fiah theih an ni ang. Kristian insûmna chungchang hi
kohhran tin leh chhûngkaw tinte hian zirtîrna an mamawh a ni. Hrisêlna vawng \ha reng turin mi
zawng zawngin ei leh in dân hi an hre tur a ni. He khawvêl chanchin tâwpna lama awm tawh kan
ni a, Sabbath vawngtu te zawng zawng zîngah chuan inrem taka thawh tlânna chu a awm tûr a ni.
He thu chungchanga mipuite zirtîrna hnaah lo inla hrangte chuan Doctor Ropuia kawng chu an
zui ve lo a ni. Kristian ―Tupawhin mi zui a duh chuan, mahni inphatin, a Kros puin mi zui rawh
s,‖ (Matthaia 16:24) a ti a ni.

In Chhûnga Hrisêlna Zirna

(1905) T.R., p. 376
783. Nu leh pate hian vântlang tân aiin an fate tân an hun leh theihna an hmang tam zawk tûr a
ni. Hrisêlna lam thil zir ula, chung chu hmang nghal zel bawk rawh u. In fate chu thil awmdân
leh a nghawng theih dân an ngaihtuah thiam theih nân zirtîr \hin ula, hrisêl an duh chuan
awmphung dânte an zawm tûr a ni tih hriattir bawk rawh u. In duh anga rangin sâwtna in hmu
mai lo a nih pawhin, beidawng rêng rêng suh u; dawhthei tak leh \hahnemngai takin bei zêl rawh
u.
Nausên tê an nih lai a\angin mahni inphatsan leh inthunun tûrin in fate chu zirtîr rawh u.
Taksa leh rilru lam thiltih theihna zawng zawng chu rualtlâng taka sawizawi a nih theih nâna hna
\angkai thawh dân zirtîr ula, thilsiam mawizia hre thei tûr leh hlimpui dân zirtîr rawh u. Taksa
chak tak leh rilru \ha tak nei tûr te, hlim tak leh ngaihnatawm taka awm tûr tein enkawl rawh u.
Tûna nawmna mai atâna nung turin Pathianin min ti lova, kan tâna \ha ber tûr atâna nung tûr kan
ni zawk a ni tih an rilruah chuan vawng nghet tlat tûrin hneh tum rawh u. Thlêmnaa inpêk hi
chaklohna leh sual a ni tih leh, lo hnar chu a ropuiin a huaisen thlâk êm êm a ni tih zirtîr \hin
rawh u. Hetianga zirtîrnate hi lei \ha taka chi tuh ang a ni, nakinah in thinlung tih lâwmna tûrin
rah an la chhuah ngei ang.

Mahni Duhzawng Ûmluatnain Pathian Hna a Tikhaihlak

(1900) 6T 370, 371
784. Hrisêlna siam\hatna chungchângah hian kohhran tinin an phurh tur thuchah a awm a ni.
Sikul tinah thawh tur a awm. Hethupui hi, a taka hriatna an neih hma loh chuan \halaite
zirtîrnaah hian Principal emaw zirtîrtute emaw chuan mawhphurhna an chang tur a ni lo.
Hrisêlna siam\hatna dânte hre mang si lo, a dik lohna hmuhchhuah tum leh sawizawi tum
ringawt an awm bawk a. Dik taka kalte nên thinlung inpawh leh lungrual taka thawk tlângin an
dingho tûr a ni.
Hrisêlna siam\hatna thu hi kohhrante sawi a ni tawh a; mahsela êng chu thinlung taka
pawmna a awm lo a ni. Pathian ni ropui tak atâna mipuite buatsaihna thuchah chu mahni
hmasial, hrisêlna ti chhe zâwnga mipa leh hmeichhia khawsa \hinte chuan an lo dodal a ni.
Kohhrante chuan chakna an beisei chuan Pathianin a pêk thutak milin an nung tur a ni. He thila
êng ngaihsaklo, kan kohhran memberte chuan thlarau lam leh taksa lama thlâkhniamna rah chu
an seng chiang ngawt ang. Heng kohhran member hmasate thununna hian rinnaa la thar takte hi
a kaihhruai a ni. Kohhran memberte, la piangthar lo rêng rêng te leh piangthar tawh a, hnuntawlh
leh a te avang hian thutakah thlarau tamtak la lût turin tunah hian LALPAN hna a thawk lo a ni.
Piangthar hlimte chungah hian hêng member inhlanna nei lote hian eng thununna nge an neih
ang? A miten an phurh tûr Pathian pêk – thuchah chuan engthil tihtheihna mah a nei lo dawn
lo‘m ni<

Thutak Pe Turin Member Tinte

(1902) 7T 62
785. Kohhran member tinten damdawi lam hnathawktute hna kan thawh hun a lo thleng ta.
Khawvel hi Lazara in ang maiin taksa leh thlarau lam natna vei hoten an ti khat a. Kan hnêna
kawltir, thutak hriatna tlachhamin ram tina mite an boral mêk zêl a ni. Hêng thutakte hi pe tûrin
an mawhphurhna an hriat theih nân, kaihharh, kohhran memberten an mamawh a ni. Thutakin a
tih ên tawhte chu khawvêla êng phûrtute an ni tûr a ni. Tûn huna kan êng kan thuhrûk mai chuan
tihsual nasa tak a ni ang. Tûna Pathian mite hnena thuchah chu, ―Tho la, êng rawh, i êng chu a lo
thlen tak hi, i chungah LALPA ropuina a lo chhuak ta,‖ tih hi a ni.
Ramtinah êng nasa tak nei a, hriatna pawh nei, thil \ha aia sualna thlang duh ngat zawk kan
hmu a ni. Siam tumna nei lovin, an lo chhe zual ta zêl zawk a. Amaherawhchu Pathian mite chu
thimnaah an kal tur a ni lo. Siamute an nih avangin êngah an kal tûr a ni.

Hmunpui Thar Din Tûr

158
 159

(1904) 8T 148
786. Pathian mite tihtur dik tak chu ram hla taka kal a ni. Lei thar then fai a, kawng hawn a nihna
hmun apiangah hmunpui tharte din tûr a ni. Misonari \hahnemngaihna dik tak neitu, thawktute
kokhawm ula, ram hla leh hnaiah êng leh hriatna thehdarh turin kal chhuah tir rawh u. Hrisêlna
siam\hatna dân nungte chu, hêng dânte la hre ve ngai lote hnenah hrilh rawh se. Pâwlahte \hen
ula, natna enkawl dânte zirtîr rawh se.

(1909) 9T 36, 37
787. Rawngbâwlna hmun zau tak a hmei a pate tân a awm. Chaw chhum thiam, Puan\hui thiam
te leh Nurse te – an zavaia \anpuina hi mamawh a ni. Chhungkaw member rethei deuh te chu
chaw chhum dânte, an thawmhnaw chhe siam dân te, damlo enkawl dân te leh \ha taka inchhûng
enkawl dânte zirtîr ni rawh se. Naupangte pawh an aia rethei zâwkte hnena hmangaihna leh
zahngaihna thu thlem tê tal sawi tura zirtîr ni bawk rawh se.

Zirtîrtute U, Hmalam Pan Rawh U

(1909) 9T 112, 113
788. Hrisêlna siam\hatna hna hi kan khawvela natna tuartu chhâwkna tur leh kohhran
tihthianghlimna tura LALPA hmanruate an ni. Mipuite hnenah chuan LALPA \anpuina kut,
Thawktu Hotupa lungrualpuia taksa leh thlarau lam Hrisêlna siam\hatnau, an ni thei a ni tih zirtîr
rawh u. He hna hian Van hming ziahna chu a pu a ni, thutak hlu deuh luhna tura kawng hawnna
a ni ang. He hna, thiam taka vawn tumtute zawng zawng tân thawhna hmun a awm a ni. Thuchah
ka phurh tura hrilh ka ni a, chu chu ‗Hrisêlna siam\hatna hna hi a hmatawngah dah zel tur‘ tih hi
a ni. A hlutna hi \ha takin entir ula, ram tinah a \ulna chu hriat a ni ang. Chaw, min tina thei leh
in tur \halo zawng zawngte laka insûmna chu sakhaw dik rah chhuah a ni. Piangthar tak zet
chuan nundân \ha lo leh hlauhawmte, ei leh in \ha lote chu a bânsan vek ang. Bansân vekna
chuan hrisêlna tichhetu – nuam lama inhman luat duhna chu a hneh thei ang.
Hrisêlna siam\hatna zirtîrtute hnenah chuan hei hi sawi tura hrilh ka ni, ―Hmalam Pan Rawh
U‖ tih hi. Khawvelin rilru lam lungngaihna tuipui tikir turin in theihna tinreng a mamawh a ni.
Vantirhkoh pathumna thuchah zirtîrtute chu an nihna dik takin lo ding chhuak rawh se.

|HEN II – HRISÊLNA SIAM|HAT DÂN THUPUI SAWI DÂN TUR

Siam\hatna Tum Ropui Tak Thlîr Rengin

T.R., p. 129
789. Ei lam thu-a insiam hi kan mamawh êm êm a ni. Khawvela chhiatna thlentu insûmlohna te,
dân bawhchhiatna te, leh suahsualna rêng rêng hi, ei thu-a chîndân dik lo leh chaw hrisêl lo ei
vâng a ni deuh vek mai.
Hrisêlna dân zirtîrna thûah hian siamna tum bulpui ber chu in rilruah vawng reng rawh u. A
tum bulpui ber chu hei hi a ni – taksa leh rilru leh thlarau \han lenna sâng ber neihtir hi.
Awmphung pangngai dânte hi kan \hatna tûra Pathian dânte an ni a, chûng zawm chi tûn nun
atân leh nun lo awm leh tûr atâna inbuatsaihna kawnga puitu an ni tihte leh, hlimna siamtu vek
an ni tih entîr \hin rawh u.
Pathian hmangaihna thu leh thil siamna finna awm te hi zir tûrin mite hrilh \hin rawh u. Thil
nung mak tak tak te leh, mihring taksa awmdân te, eng dân hnuaiah nge an awm tih te zir turin
hruai \hin ula. Pathian hmangaihna fiah tak hrethiam tute leh, A dan finzia leh zia leh zawmna
rah hre chiangte chuan ngaihdân danglam tak neiin, an tih tûr leh mawhphurhna hre \hin mi an ni
ngei ang. Hrisêlna dân zawmna hi mahni inhlanna emaw, mahni inphatsanna anga ngai lovin an
zah zâwk ang a, malsâwmna man chhiar sên loh ang chiahin an ngai ang.
Chanchin\ha a rawngbawltu tin rêngte chuan, hrisêlna tak nei a, khawsak dan zirtîrna pêk hi
an hna pêng khat a ni tih an hre tûr a ni. He mi thuah hian mamawhna a nasa a, khawvêl pawh a
inhawng zaû êm êm a ni.

790. Pathian thil beiseite hi kan chhia leh \ha hriatna lâk luh tur a ni. A hmei a pate hian mahni
inthunun tûr a nihzia te, thianghlimna pawimawhzia te, ei leh in châkna dik lo leh thil chîn \ha lo
tinrêng lak ata fihlim a pawimawhziate hi an hre chhuak ngei tur a ni. Taksa leh rilru
thiltihtheihna tinrêng te hi Pathian pêk vek a ni a, A rawngbâwlnaa hman atân a \ha thei ang bera
vawnhim tûr a ni tih an hre ngei tûr a ni bawk.

Chhandamtu Tihdânte Zui Rawh U

(1905) T.R., pp. 125, 126
791. Krista tihdân chauh hi mi rilru hneh theih dân dik awm chhun a ni. Chhandamtu chuan mite
tân duhsak takin hna a thawk \hin a, chutin an rin a kai phah \hin a, tichuan anni chu, ―Mi zui
rawh u,‖ tiin a sâwm ta \hin a ni.

159
 160

Mite khawngaih tura mimala beih hi thil pawimawh tak a ni. Sermon sawi nâna hun hman
aiin mimal beihna atân hun hman hi tam zâwk \hin chu nisela chuan, hlâwkna tam zâwk hmuh
tûr a awm ngei ang. Retheite hi chhâwmdâwl a, damlote pawh enkawl bawk tur an ni.
Chutiangin lungngaite leh lusûnte pawh kan thlamuan tûr a ni, mimâwl leh hriatna nei tlêmte
kan finchhuah tûr a ni. |apte \ahpui a, lâwmte lawmpui bawk tûr. Mi hneh theihna tak leh
\awng\aina leh Pathian hmangaihna thiltihthei tak nêna thawhna rêng rêng chu rah chhuah lovin
a awm ngai dawn lova, a awm thei bawk hek lo.
Damdawi hmanga Chanchin\ha rawngbawlnain a tum bulpui ber chu sual natna vei, a hmei a
pate hnena Kalvari-a khawvêl sual kalpuitu mihring hnên lam hawitir hi a ni – tih kan hrereng
tûr a ni. Amah thlirna a\angin Amah anna neiin, an danglam dâwn si a. Damlo leh natuarte chu
Isua en a, nung tûrin kan fuih \hin tur a ni. Taksa leh thlarau natna avânga beidawng êm êmte
hnenah chuan Tidamtu Ropui Krista hi kawhhmuh reng rawh u. Chutiangin taksa leh thlarau
dam lohna Tidamtu chu lantîr reng \hin rawh u. Ani chuan an chaklohnate chu A hriatpui vek a
ni tih hrilh \hin ula, A hmangaihna leh A chhandamna thiltihthiehzia chu sawipui fo \hin rawh u.
Chatuan nunna pe theitu hnenah chuan inkawltîr fo \hin turin hrilh bawk rawh u.

Mi Biak leh Hawihhawmna Hmangin

(1905) T.R., pp. 140, 141
792. Tlanna ruahman ropui takah hian Krista nên in thawk a ni tih hre reng rawh u. Krista
hmangaihna chu nun pêkna leh tihdamnaa luan chhuahtîr zêl tur a ni. Mite chu A hmangaihna
ang chhûnga hruai luh i tum lai chuan, i \awngkam thianghlim te, mahni hmasial miah lova in
thawhnate leh hlim hmêl put rengnate chuan A khawngaihna ropui zia tilang rawh se. Miten
Krista mawizia an hmuhtheihna tûrin khawvêl hmuhah Amah chu thianghlim leh fel takin lantîr
ang che u.
Keinin thil chin \ha lo nia kan ngaihte dona a\anga midangte siam tumna hi chuan a thawk
sâwt teh chiam lo. Chutiang kawnga beihna chuan hlâwkna aiin hlohna a chhuah fo zawk \hin.
Samari hmeichhe pakhat Kristan A tîtîpui pawh khan, Jakoba tuichhunchhuah hnualsuatna lam
sawi lovin, thil \ha zâwk a kawhhmuh a. ―Pathian thil pêk leh, ‗In tûr mi pe rawh,‘ i hnena titu hi
hria la chu nangin A hnênah i dîl zâwk tûra ni a, Anin tui nung A pe tawh tûr che a ni,‖ tiin
(Johana 4:10). Chutianga inbiakna chu neiin hmeichhe neih aia \ha zâwk nunna tui leh
chanchin\ha beiseina leh lâwmna rohlu A pêk theih chanchin lamah chuan A kalpui ta a ni.
Hetiang hi kan thawhdan tûr atâna tarlan chu a ni. An la neih ngai loh thil \ha zâwk enge
maw hriatthiamna tin rêng pe theitu Krista thlamuanna ngei chu mite hnenah kan pe tûr a ni.
Pathian dân thianghlim tak, A nungchang târlanna leh awm tûra A duhdân puanchhuahna chu
kan hrilh tûr a ni.
Khawvêl mihring zawng zawngah, siam\hatna hnã thawh tumtute hi chu ngilnei ber leh
hawihhawm ber an ni ngei ngei tûr a ni. Hmasialna tel lo thil tih dik tak an nunah a lang tur a ni.
Hawihhâwmna a tlâk chhamzia tilangtu leh, mi dangte hriatlohna leh an dik lohnaa zâwldawhna
rêng nei lova, \awng puat puat \hin tuemaw, ngaihtuah mang lova thil ti pur pur \hintu chuan, a
hawn leh theih rual lohvin, mi thinlung a khar fo \hin.

Eitûr Siam Hmasâwn Zêl Tûr

(1902) 7T 132–136
793. Hrisêlna siam\hatna hna hi a tir a\angin kawhhmuh, kaihhruai, zirtîr a \ul zia kan
hmuchhuak a ni. Pathianin mipuite zirtîr hna hi chhunzawm zêl turin min duh a. Chanchin\ha
hna dang ang bawkin Hrisêlna siam\hatna hnaah hian mipuite awmnaah kan tâwk tûr a ni.
Hrisêlna siam\hatna chaw tui, chakna leh tlâwm bawk si buatsaih dân kan zirtîr theih hma chuan
Hrisêlna siam\hatna chaw \ha ber ber te chu kan sawilan nghal mai tur a ni lo.
Ei tur siam hian hmasâwn zêl rawh se. Bâwnghnute emaw butter emaw tel lova chaw siam
dân hi mipuite zirtîr ni rawh se. Mihringte zîngah suahsualna a pun ang zêlin, ranahte pawh
natna a pun avangin, artui te, bâwnghnute te, cream te, butter te ei a him loh hun a lo thleng thuai
ang tih hrilh rawh u. Hnam tlu tawh khawlohna avangin, kan lei anchhe lawhtu – natnate hnuaiah
thil siam zawng zawng (rante) chu an rûm tak zet hun a lo thleng hnai ta.
Hêngte tel lova chaw hrisêl siamdân thiamna leh theihna Pathianin A min a pe ang. Kan mite
hian chaw hrisêl lo buatsaih dânte hi bânsan vek teh se. Hrisêl taka nundan zir sela, an thil zirte
chu midangte hnenah zirtîr ve zêl rawh se. Bible zirtîrna an pêk ang bawkin, he hriatna hi zirtîr
rawh se. Damlote leh hun rei tak natnaa khawvel tikhattu – chaw hrisêl lo chhum vak vak maite
hi bânsanin, hrisêlna vawng\ha leh chakna tipung turin mipuite chu zirtîr ni rawh se. Thu leh
entawn tûrin, Pathianin Adama, a sual hmaa chaw a pêk kha, mihringte tâna chaw \ha ber a
nihzia mâwl, chiang taksiin sawi leh tihlan ni rawh se – sualna awm tawh lohna ram chu nei leh
turin a zawng mêk si a.
Hrisêlna siam\hatna dânte zirtîrtute chuan natna leh a chhante chungchâng hi an hre tur a ni
a, mihring thiltih tinrêng hi nunna dânte nêna inrem tur a nihziate pawh hriatthiam tur a ni.
Hrisêlna siam\hatna chungchânga Pathian pêk êng hi keimahni leh khawvel tân Chhandamna tur
a ni. Mihring chênna chungchang pawh hi a hmei a pate chu hriattîr tûr an ni a, min Siamtun

160
 161

Ama chênna atâna A siam niin, he mi atân hian enkawltu rinawmte ni turin min duh a ni.
―Pathian nung chênna in chu in ni; Pathianin A sawi angin, an zîngah, anmahniah ka awm ang a,
an mahniah ka lêng bawk ang. An Pathian ka ni ang a, anni pawh ka mite an ni ang,‖ (2 Korin
6:16) tiin.
Hrisêlna siam\hatna dânte chu lek kawh ula, thinlunga rinawmte chu LALPAN hruai rawh se.
Insûmna dânte chu mi hîp thei tûr ang berin sawi rawh u. Nun hrisêl chungchangah chuan
lehkhabute chhuahin zirtîrna pêk ni rawh se.

KAN HRISÊLNA LEHKHABUTE HNATHAWH

Kan hrisêlna bute leh chanchinbute a\anga êng kal chhuak chu mipuite hian an mamawh
ngawih ngawih a. Pathianin hêng lehkhabute leh Chanchinbute hi mipuiten êng an hmuh theih
nân leh Vantirhkoh pathumna thuchah vaukhânna chu an ngaih pawimawh theih nan hman a duh
a ni. Kan hrisêlna chanchinbute hi êng sêm chhuah nâna hna bik thawh nan hmanruate niin,
khawvêla chêngten Pathian in buatsaihna nî-ah hian an nei tur a ni. Hrisêlna te, insûmna te leh
vantlâng thianghlimna siamna atânte hian an \angkai êm êm a, heng thute hi a nihdân tûr ang
taka târlan an nih leh, mipuite hnêna an êng dik tak anga pêk an nih phawt chuan thil \ha ropui
tak an thawk zo ngei dâwn a ni.

Hrisêlna Siam\hatna Lehkhaphêkte

R. & H., Nov 4, 1875
794. Hrisêlna siam\hatna thu ropui tak hian mipuite chu a tih ên theih nan \hahnem ngai taka
thawhna a awm ngei tur a ni. Hrisêlna siam\hatna chanchin chiang tak leh fel taka ziahnate phêk
4, phek 8, 12, 16 leh a aia tam pawhin, favâng laia hnah \il chum chum ang maiin ram tinah theh
darh chuai chuai mai tur a ni.

Sa Ei/Nghei Thu Fing Taka Sawi Tûr

Letter 102, 1896
795. He ramah (Australia) hian thlai ring pâwl an awm a, member-te erawh chu an tlêm hle. A
tlângpui thuin, mipui zîngah chitin maiin sâ an ei a. Chaw man tlâwm ber a ni a; rethei ve tak
takte pawhin sa chu an ei \hin. Chuvangin sa ei chungchang hi fing taka enkawl chi a ni. He mi
chungchangah hian hmanhmawh taka chêt tûr a ni lo. Mipui awmdânte kan ngaihtuah tûr a ni a,
an khawsak dân leh an thil lo chin reng \hin chaknate pawh kan ngaihtuah tel tûr a ni; midangte
chungah kan ngaihdân kan la vung vak tur a ni lo, he thil hi fiahna tûr a ni lova, sa ei tam hote hi
misualah kan ngai mai tûr a ni hek lo.
Mitinin he mi thuah hian êng an dawng tur a ni; mahse fîmkhur taka sawi chhuah tûr a ni.
Dam chhûng atâna ei tur dik ni tûra lo ngai tawhte tân chuan hmanhmawh taka in thlak mai tura
nawr tûr a ni lo. Kan camp meeting-ahte leh kan intawhkhâwmna lian takahte chuan, mipuite
chu kan zirtîr tûr a ni. Hrisêlna siam\hatna dânte sawi a nih laiin, kan zirtîrna leh kan awmdan
chu a inmil thlap tûr a ni. Kan chaw zawrhnaahte leh chaw eina puan inahte sâte hmuhin an awm
tur a ni lo. Sa aiah theirah te, buh lam chite leh thlaite pêk tur a ni. Kan zirtîr ang zêlin keini
pawhin kan ti tur a ni. Chaw eina dawhkânah sa lo chhawp ta sela a eitute chu kan sawisel bawrh
bawrh nghal mai tûr a ni lova, kan ei lo mai ang a, kan ei lohna chhan an zawh chuan zâwldawh
tak leh mawi takin kan ei lohna chhante chu kan sawi tûr a ni.

Ngawih Hun
Letter 76, 1895
796. Engtizâwng mahin, tumahin sa ei loh tur tia sawi hi ka tihtur a ni tih ka hre ngai lo rêng
rêng. Mipuiten sa ei an lo inzirtîr nasat hle laia sa ei loh tur ka tih mai chuan i tilutuk êm mai an
ti ngei ang. Chutianga khauh tak leh mahni thuduh mi tak ni awm a sawi chu ka tihtur niin ka hre
ngai lo. Ka tih tûr nia ka sawi chu ka sawi tawh a, mahsela ka thusawiah ka invêng hle a, mi
dangte chhia leh \ha hriatna sawi khalhtu nia puh ka duh lo a ni. America ram thara thil tawh ang
kha he ramah hian ka kal tlang tawh a. Chhungkuate chaw hrisêl ei thei lo khawpa harsatnain a
tlak buakte ka hmu a. Ringlo mi, \henawmte chuan an ran talh sa chu an rawn pe ve a, sa chuan
tuihâng (soup) an siam a, an chhûngkaw naupang tam deuh mai chu chhâng leh soup chu an pe
ta a ni. Sa ei loh zia an hnena han sawi vak tâk mai chu ka tih tur a ni lova, tuma tih tur pawh
niin ka ring hek lo. Rinna chhûngkuaa lo lût thar hlim an ni a, ka khawngaih tak zet a ni. An
rethei êm êm a, an chaw ei leh tûr pawh khawi a\angin nge an hmuh dawn pawh an hre lo.
Ei tûr hrisêl chanchin pawh han hrilh mai tur ka ni lo. Sawi hun a awm a, ngawih hun pawh a
awm. Hetiang dinhmunah hian thu sawi tûr chu anmahni fuihna thu leh malsawmna thu a ni a,
zilhhauva, thiam loh chantîr nghâl maina hun a ni lo. An dam chhûng nuna sa lo ei reng tawh
\hinte chuan, sa ei chhunzawm zêl lohna an la hmu lo a ni, dimdawih taka enkawl an la ngai a ni.

(1909) 9T 163
797. Ei puar lutuk leh insûm lohna dodala kan thawh lai hian mihring chhungkaw khawsak dân
chu kan hriatpui tûr a ni. Khawvêl ram hrang hranga chêngte tân Pathianin ruahmanna a siamsak
a. Pathian thawhpui duhtute chuan eng chawte nge ei tur ni a, ei loh tûr tihte an sawifel hmain

161
 162

fîmkhur takin an ngaihtuah hmasa tur a ni.Mipuite nêna awmho tur kan ni a, hrisêlna siam\hatna
thu hi an khawsak dânin a zir loh avangin an lo pawm mai thei lova, chutih laiin a khauh thei ang
bera zirtîr an nih chuan thil \ha aiin thil \ha lo a la thleng zawk ang. Retheite hnena Chanchin\ha
kan puan laiin mi ti\hang thei ber chaw ei tûr a ni tia hrilh tura zirtîr ka ni. An hnenah, ―artui in
ei tur a ni lo, bawnghnute leh a dakte pawh; chaw ei buatsaihnaah butter in hmang tur a ni lo,‖
tiin an ka sawi thei lo a ni. Retheite hnenah Chanchin\ha chu puan tur a ni a, mahsela chaw ei tur
khawng taka sawi hun a lo ni rih lo.

Hnathawh Dân Dik Lo

(1890) C.T.B.H. 119, 120
798. Ngaihdân fahrah tê tê la khâwmin mite fiah nan hmang mai suh; i ngaihdan nêna an inan
loh avangin sawisel mai lo la; amaherawhchu zâu tak leh thûk takin thû chu zir rawh, tichuan i
ngaihdân chu sawi la, Kristian insûmna diktak dânte nena inremin khawsa ang che.
Mi tamtak, tihdan dik lo nia an ngaih avanga midangte nundan siam tum an awm a. Thil ti
diklo nia an ngaihte hnenah an kal a, an dik lohnate an sawi chhuak a, mahsela dân dik lama rilru
kaihhruai chu an tum leh miah si lo. Chutianga tih chuan rah lawmawm a chhuah ngai lo. Mi
dangte siam dik tumna kan nei tih hriat chhuah a nih chuan min lo bei ve turin kan chawk tho fo
\hin a, thil \ha aiin thil \ha lo zawk kan ti \hin a lo ni. Zilhhautu tân pawh hlauhawm a awm a ni.
Midangte siam dik tum ringawt chuan nundânah a neih phah a, mi tlinlohnate leh fel lohnate
hmuh chhuah tumin a hun zawng zawng chu a hmang mai \hin ang. Mi dangte en lo la, an
diklohna hmuhchhuah leh fel lohna tih chhuah tum ngawt suh. En tawh tlâk i nihna in chindân
\ha zawk zirtîr ang che.
Hrisêlna siam\hatnain a tum ropui ber chu rilruah vawng tlat reng rawh – rilru leh thlarau leh
taksa \han lenna sâng ber neih tum a nih kha. Leilung dân zawng zawng – Pathian dân vek ni
kha, kan \hatna tura duan vek an ni. Thuawihna chuan he nunah hian hlimna a pe a, nun lo la
awm leh tur atana inbuatsaihnaah min pui bawk a ni.
Midangte chaklohnate leh diklohnate aia sawi tur \ha zawk a awm a. Pathian leh A hnathawh
mak tak maite chanchin sawi rawh. Leilung dân hnathawhte zawng zawnga finna leh A
hmangaihna lan chhuahnate zir rawh.

Entawn Tur Siamin Zirtîr Rawh

(1900) 6T 336
799. Ringlo mite nêna in awmkhâwmin dân dikte chu pênsan inphal hlek suh u. Chaw in eiin
insum takin ei ula, rilru tibuai lo tûr chaw chauh ei ang che u. Insumlohna lakah invêng \ha rawh
u. In rilru leh taksa thiltihtheihna e in tichau thei tur a ni lo, chutilo chuan thlarau lam thilte
inthliar hrang thei lovang. Pathianin A thudik hlu takte A thun luh theih nan in rilru chu vawng
\ha tlat rwh u............. An dik lohnate leh an tlin lohnate in sawi chhuah theih nan midangte en
suh u. Entawn tur siamin zirtîr rawh u. I inphatna leh ei lam thila i hnehna chu dân dikte i awihna
lantîrna ni rawh se. Thutakin a tihthianghlim dân leh a tih ropui theih dân hriatpuina turin i nun
chu hmang ang che.
Tûna Insûmna – Mi Hipthei Ber Tûrin
Letter 135, 1902
800. LALPAN rawngbawltutin te, doctor tin te, kohhran member tin te chu kan rinna la hre lote
chaw ei dan thlak thut thuah nawr lui lo turin leh fîmkhur turin A duh \heuh a ni, chutilochuan a
hun hmaa teh an ni palh mai ang. Hrisêlna siam\hatna dânte hi chelh tlat ula, thinlunga ti tak zet
tute chu LALPAN hruai rawh se. An hria ang a, an ring ang. Mi dangte rilru tikhawlo tûr kawng
zâwnga hrisêlna siam\hatna thudik mawi tak mai sawi turin LALPAN A thuchah kengtute chu A
mamawh lo. Hriat lohna kawng thima kalte hmaah tumahin tlûkna lungte dah suh se. Thil\ha
faknaah pawh hian phûr lutuk loh a \ha, chutilo chuan thu ngaithla tura lo kalte ngei pawh an
pêng bo daih thei a. Insûmna thupuite chu a duhawm thei ang bera sawi tur a ni.
Ngampa lutukin kan che tur a ni lo, kohhante din tura ram thara luh tum thawktute chuan ei
lam thu hi a pawimawh berah dah tumin harsatnate an siam tûr a ni lo. Rînte chu an pawhhnaih
lutuk loh nan an fîmkhur tûr a ni. Chutiang chuan midangte kawngah bahlahna an siam thei a ni.
Thawktute chuan \hahnemngai takin bei hram hram rawh se, vawilehkhatah engkim zir theih vek
a ni lo tih hrereng rawh se. Mipuite zirtîr tûrin tumna nghet tak, chhel takin an nei tur a ni.

MS 1a, 1890
801. Mimal takin mawhphurhtheihna kan nei tih hi in hrereng lovem ni? Ei tur lam hi in teh nan
kan hmang lo, mahse Paula‘n– Rom 13:8-14; 1 Korin 9:24 – 27, 1 Timothea 3:8–12-a a sawi
angin, chhia leh \ha hriatna chu zirtîr kan tum a, hrisêlna siam\hatna hi an chelh tlatna tura an
hriatna tih thawh a, fing taka an lo pawmtîr tûr a ni.

Mipuite Chu An Awmnaah Pawh Rawh U

Letter 363, 1907

162
 163

802. Vawikhat chu Sara-i (Mc Enterfer) hi Dora Creek a chhungkaw pakhat tlawh tûrin koh a ni
a, he chhungkaw member zawng zawng chu an dam lo vek a ni. An pa ber chu chhungkaw
changkâng tak a\anga lo chhuak a ni a, mahsela zu in mi niin a nupui leh a fate chu engmah nei
lovin an awm a. He an damloh lai hian inah chuan ei tur remchâng engmah a awm lo. Kan thil
kensak engmah chu an ei duh bawk si lo. Sa ei \hin mi an ni a. Enge maw chu tih ngai niin kan
hria a. Sara-i hnenah chuan, ―Ka awmnaah ârte kha va la teh, arsa leh anhnah kha chhum pawlh
ang che,‖ ka ti ta a. Sara-i chuan damlote chu a enkawl a, he chawhmeh nên hian a châwm ta
hlawm a. Rei lo teah an lo dam chhuak ta vek a ni.
Tûnah hei hi kan tihdân chu a ni. Mipuite hnenah sa in ei tûr a ni lo kan ti mai ngai lo. Keini
chuan sa kan ei miah lo a, mahsela chhungkua chu an dam loh lai chuan an mamawh chu kan
pêk a \ûlin kan hria a, an mamawh chu kan pe ta a ni. Mipuite chu an awmnaa kan va pawh \ul
châng a awm \hin.
He chhûngkaw pa hi mi fing tak a ni. An chhûngkua an lo dam chhuah leh tâk hnu chuan
Pathian thu kan sawipui a, he pa hi a piangtharin, thutak chu a pawm ta a ni. A vaibêl chu a paih
a, a zû in a bânsan bawk a, chuta \ang chuan a damchhûngin mei a zu ngai tawh lova, zû a in
tawh ngai bawk hek lo. A remchâng hmasa berah kan farm-ah kan hruai a, hna kan pe ta a. New
Castle-a meeting kan chhim laiin he pa hi a thi ta a ni. Kan hnathawktute chuan theihtâwp
chhuahin an enkawl a, mahse a taksa a lo tihchhiat nasat tawh êm avang khan an chhan zo ta
lova. Mahsela Kristian, thupêk vawngtu niin a thi a ni.

Ngaihdân Firfiak Dawnsawn Chungchâng Thu

(1870) 3T 18–21
803. Kum 1870 favâng laiin Kansas a\angn kan lo kir a, Unaupa B... chu inah khawsikin a na a
... A dinhmun chu a hlauhthâwn awm hle mai,... Mamawh hle mah ila kan tân chawlh hun a awm
lo. Review te, Reformer te leh Instructor (Chanchinbute) endik an ngai si a. (He tih lai hian an
editor-te an dam lo vek a ni.) ... Ka pasal chuan a hna chu a \an nghal a, ka theih angin ka \anpui
a.
Reformer chu a tâwp \ep a ni. Unaupa B... a chuan Doctor Tralla dinhmun firfiak takte chu a
thlâwp tlat mai a. Chu chuan doctor chu hnehin, bawnghnute te, chini te leh chi te bânsan hmiah
chungchâng chu, amâ ngaihdãn rêng âia firfiak zawkin Reformer-ah chuan a lo chhuah ta a ni.
Hêng thilte (bawnghnute, chini, chi) hman loh tawp hi a nihna takah chuan a dik mai thei, mahse
hêng thil tih hun hi a la thleng chiah rih lo a ni. Hêng bawnghnute te, butter te leh chini te hman
loh tawp tûra \anhmun siamte hian heng thilte hi an chaw ei dawhkânah an chhawp tûr a ni lo.
Unaupa B.... a hian Doctor Trall-a chu Reformer chungchangah \an hle mahsela chi te,
bawnghnute te leh chini te chuan thil \ha lote a tichhuak tih hre chungin a dawhkanahte chuan
hêng thil te – hi nitin hman an la ni fo si a, a thu zirtîr angin a nung lo rêng rêng a ni.
Kan mite zînga tamtakte hian Reformer hi an tuipui tawh lo, nitinin ―Khawngaih takin
Reformer hi chhuah tawh su u,‖ tiin lehkhathawn hmuh hrehawm takte hi a lo thleng reng mai.....
Khawthlang lamah hian Health Reformer (Chanchinbu) hi tuipuitu kan hmu thei tawh lo, latu tur
pawh an awm lo. ‗Reformer‘ chanchinbu a ziaktute chu mipuite a\angin an kal bova, an
hnutchhiah hlawm a ni.‘ Chhia leh \ha hriatna \ha tak nei Kristiante, siamtute ni ngei pawhin an
pawm theih loh dinhmun kan neih tlat chuan, engtinge hrisêlna thu a\ang chauha kan thlen theih
pâwlte chu kan pawh theih tâk ang le?

SIAM|HAT BEIHPUIAH HIAN CHHELNA, FÎMKHURNA LEH TUMRUHNA A MAMAWH

Kan thudik neih, an chhia leh \ha hriatna leh finna a\anga pawmtute hi kan theih bakah kan
kal chakpui tur a ni lo. Mite chu an awmnaah kan hmu tur a ni. Hrisêlna siam\hatna thu a tuna
kan dinhmunah hian kei ni mi \henkhatte hi kum tamtak a\ang tawh khan kan lo thleng tawh a
ni. Ei thuah hian siamna hi hna zawi tak a ni. Khawvel hi eipuar lutuknaah a inpêk tawh avangin
chaw châkna chak tak kan tawh leh do a ngai a ni. Siamnaah hian tuna kan dinhmun kan
thlenâna atâna kan hun hman zat ang mipuite hun kan phal dawn chuan, anmahni chungah kan
dawhtheih hle a ngai ang a, kan lo tih tawh angin pênkhat lek lekin hma kan sâwn tir ang;
chutichuan Hrisêlna siam\hatna dawhkânah an ke chu nghet takin a ding tawh ang. Kan ke pên te
chhuikir leh a ngaih loh nan kal chak lutuk lo turin kan fîmkhur êm êm tur a ni. Siamnaah hian
penkhata kal thui lutuk aiin pênkhata kal muan a \ha zâwk. Thil dik lo a awm a nih ngai chuan
mipuite dawt, awmna lamah chuan ni rawh se.
Chûng thil zawng zawng chungah chuan, keimahni chhungkua ah leh kan chaw ei
dawhkânah te kan la tih ngailoh chu kan kawlawm te chuan chutiang lam chu kan sawi mai tur a
ni lo. Hei hi tihderna a ni, vervêkna chi khat a ni bawk. Michigan-ah chua, Far West emaw Far
East, thei vânâna ramah aiin chi te, chini te leh bawnghnute tel lovin kan awm thei zawk a ni.
Heng thilte hi hrisêlna atâna hlauhawm an ni a, kawng tamtakah chuan hman loh tawp mai hian
hrisêlna \ha kan nei zawk ang tih kan ring a ni.
Mahsela tûna kan phurrit chu heng thil te hi an ni lo. Mipuite hi an mawl viau mai a, an
phurh theih tâwk nia kan hmuh chu ei leh in lama insumlohna hlauhawm zia leh miti phûr thut

163
 164

thei ruihtheih lam chi hlauhawm zia kan hrilh hi a ni. Hêng thil kan duh loh zâwng te hi kan do
tlat – Vaihlo te, zû te, hnim chi te, thingpui te, coffee te, sa te, butter te, thilthak lam chi te, cake
thlum tak te, thei chhang ur sahsawm te, chi tamtak te, leh chaw atâna hman min chawk phûr
hlut thei chi rêng rêng te hi.
Hrisêlna siam\hatna thu-a a tihên la ni lo te hnênah kan lokalin, a tir a\anga kan dinhmun
sâng berte kan sawi mai chuan, thil bânsan tûr te an han hria ang a, an beidawng nghal mai ang
tih a hlauhawm a ni, tichuan insiam an tum lo nghal mai zâwk ang. Kan lo chaklohna lai te kha
hrerenginmipuite chu chhel tak leh zawitê in kan hruai tûr a ni.

|HEN III – EISIAMNA SIKULTE

Hna Pawimawh Ber Mai Chu

(1902) 7T 55
804. Kan khawpui lianahte damdawi lam Misonari hnathawhna a awm phawt chuan ei siamna
sikulte neih tur a ni a; zirna lama Misonarite hnathawh a awm phawt chuan eitur zawrhna hrisêl
tak din ve zêl tur a ni; chu chuan chaw hrisêl buatsaih dân te, ei tur thlan thiam dânte a takin a
lantîr ang.
(1909) 9T 112
805. Chaw chhumna sikulte neih tûr a ni a, mipuite chu chaw hrisêl siam dân zirtîr tur an ni.
Chaw hrisêl lo te bânsan a \ulzia entir tûr an ni. Amaherawhchu ei tur ngheina lam pang chu kan
sawi sak tur a ni lo. Thingpui te, coffee te, leh sa te hmang lovin ei tur hrisêl leh \hanna petu
chawte a neih theih a. Chaw hrisêl leh îtawm tak buatsaih dân mite zirtîrna hi hna pawimawh ber
a ni.
(1902) 7T 126
806. Thlai chaw ei tum tawh \henkhatte chu sa eina lamah an kir leh a . Hei hi a âtthlâk tak zet a
ni. Sa aia chaw \ha buatsaih dân hriatlohna tilangtu a ni.
Chaw chhumna sikul te, zirtîrtu fing takten an enkawlna chu America-ah leh ramdangahte
pawh an awm tûr a ni. Ei tur siam hlutna hi mipuite hnêna entîr tûrin kan tihtheih zawng zawng
chu tih ngei tur a ni.
(1905) T.R., pp. 308, 309
807. Chaw lam siamna hian hma a sâwn zel tûr a ni. Ran natna hi a pun sâwt tak êm avang hian
bawnghnute leh artuite pawh hi an him lo tial tial dawn a. An aiawh zo tûr eitûr hrisêl leh senso
ngai tehchiam si lo ngaihtuah tûr a ni. Bawnghnute leh artui tel lova, a theih chen chen ei tûr
buatsaih dân hi hmun tina mite zirtîr tûr a ni; an chaw chu hrisêlna atâna \ha tak, tui tak bawk si
a ni tur a ni.
(1890) C.T.B.H. 119
808. |ha taka chaw chhum dân hrisêlna sikulte din a nihna hmuna tel ve theite chuan an chhum
vê naah leh midangte an zirtîrnaah hlâwkna nasa tak an hmu ang.

Kohhran Tinah, Kohhran Sikul tinah, leh Hnathawhna Ram Tinah

(1905) T.R., p. 132
809. Kohhran tin hi Kristian hna thawktu ni thei tûra inzirtîrna sikul a ni tur a ni. Mi tinrengte
chu Bible chhiar dân te, chawlhni sikul kaihhruai leh zirtîr dân te, rethei chhawmdâwl dân \hate
zirtîr tûr a ni. Hrisêlna sikul te, ei tur buatsaihna sikul te, leh Kristian \anpuina hna zirna chi
hrang hrangte awm sela. Zirna hmun chauh ni lovin, zirtîrtu hlun tawhte kaihruainaa thawhna tak
tak a awm bawk tûr a ni.
MS 79, 1900
810. Chaw zawrhna hrisêl tinte chu hnathawktute nena inzawm an ni a, an tân sikul a ni tur a ni.
Hmun têahte aiin khawpuiahte hetiang hna hi lian zâwk taka tih theih a ni ang. Mahsela hmun
tinah kohhran awmnaah leh Kohhran sikul awmnaah chuan Hrisêlna siam\hatna dânte nena
inrem duhtute hman atân hrisêlna chaw mawl tak buatsaihna zirtîrna an awm zêl tur a ni.
Chubâkah kan Misonarite hnathawhna hmun zawng zawngah hetiang hna hi tih theih a ni bawk
ang. Chaw hrisêlahte chuan theite, chi (mu) te, buh lam chi te leh thil zungte chawhpawlh tur a
ni a, hei hi LALPA hna a ni e. Hmun tinah kohhran din a nihna a piangah chuan kohhran
memberte chu Pathian hmaah inngaitlâwm takin kal rawh se. Hrisêlna siam\hatna dânte chuan
mipuite chu êntir turin zawng rawh se.

An Hmun Dik Tak

(1900) 6T 44, 45
811. A theih phawt chuan, kan camp meeting chu thlarau lam thil zirnaah a vaiin hlan ni rawh se.
Hnathawhna lam thilte chu hêng hna thawktu, ruat bîkten enkawl mai rawh se. A theih chhûng
chu camp meeting-ah ni lovin, hun dangah an rorêlna report chu mipuite hmaah rawn puang mai
zâwk rawh se. Lehkhabu zawrh dân te, Sabbath Sikul hna te, Misonari hna – lehkha phêk sem
dan tinte chu mahni kohhranah emaw ni mai sela. Chhum dân zirna sikul-ahte pawh hetiang ang

164
 165

tho hian ti ve sela. Hêng zawng zawng hi an hmunah \heuh tih a nih vek avangin, Camp
meeting-a hun pawimawhte chu an luah tur a ni lo.

Siam\hatna Hmanrua
(1902) 7T 113, 114
812. Hmun tamtakah eisiamna sikulte din tur an ni. He hna hi mâwl tê a tih \an theih a ni,
mahsela chhum thiamte chuan midangte ti-êng tura theihtawp an chhuahnaah chuan LALPAN
thiamna leh hriatthiamna A pe ang. LALPA thu chu, ―Khap suh u, anmahni zirtîrtu angin keimah
ka in lantîr ang,‖ tih a ni. A thil ruahmante kengkawh a, chaw hrisêl, man tlâwm bawk si te
buatsaih a, an ei leh in siamna nei tura mite zirtîrtute chu A thawhpui zel ang. Chutiang chuan
miretheite chu Hrisêlna siam\hatna dânte zawm tûrin fuih an ni ang a, mahni intung nungin, mi
taima tak ni tûrin \anpui an lo ni ang.
Mipa leh hmeichhia, tling leh tlâk takte chu chaw hrisêl leh tui, duhawm taka buatsaih dân
Pathianin a zirtîr e chu ka hmaah tihlanin a lo awm a. Hêng mi tamtakte hi chu an la \halai hle a,
kum upa zâwk deuhte pawh an awm. Damdawi lama thawk Missionari te awmna hmun apiangah
chuan eirel dân zirna sikulte chu nei ve zel tura hrilh ka ni. An hmaah chuan siamna nei tura
mipui fuihtu leh tiphurtu thilte chu tar chhuah zêl tur a ni. An chungah a tam thei ang bera êng
chu ên chhuahtîr ni rawh se. Chaw buatsaihna an theih ang tawka insiamna an neih theih nân
zirtîr ula, an thil zir leh hriatte chu mi dangte hnenah pawh hrilh ve zêl turin fuih nghal bawk
rawh u. Kan khawpui lian zawng zawngahte hian kan theih ang angin hna chu kan kalpui zêl
dawn lo‘m ni ang<
Kan bula chêng mi sâng tamtakte hian kawng tamtaka puih an ngai a. Chanchin\ha
rawngbawltute hian LALPA Isua Kristan A zirtîrte hnena A sawi hi hre reng rawh se: ―Khawvel
êng in nei e. Tlâng chunga khawpui awm chu thuhrûk theih a ni lo.‖ ―Lei chi in ni e; nimahsela
chi hi a dâk tawh chuan, engtinnge an tih al leh ang<‖ Matthaia 5:14, 13.

In Tinah Zirtîrin
R. & H., June 6, 1912
813. Mahni ngaihdan lo pawm tlatna hian thlarau panna kawngte a dâl \hin avangin mi tamtakin
nundân hrisêlte an hre lo a. Mipuite hnêna chaw hrisêl buatsaih dan zirtîrna hi rawngbawlna \ha
tak mai a ni. Hna dang ang bawkin he hna hi a \ul takzet a. Chaw chhumna sikul tam zawk din
tur a ni a, chaw hrisêl chhum thiam dân zirtîrna hi in tinah neih tûr a ni. Hrisêlna siam\hatna
hnathawh hmang hian mi tamtakte chu taksa, rilru leh thlarau lama tlahniamte chhanchhuah an
ni ang. Êng zawngtute tân hêng dânte hian hna an thawk ang a, hêng a\ang hian, tun hun atâna
thutak famkim chu hmu turin hma an sawn zel ang.
Pathian chuan A mite chu an thil dawnte mi hnena pe ve leh zêl turin A duh a. LALPAN an
hnêna A pêkte chu mahni hmasial hauh lovin leh duhsak bîkte pawh nei lovin hriatpuitute an nih
ang ngeiin midangte hnenah an pe ve tur a ni. He hnaa in luhin, mi thinlungte thleng thei tura in
theih dân ang anga inbeihin, mite ngaihdân siamtîr lova, tihbo dân ngaihtuah zâwkin thawh tum
ngei ang che u. Krista nundân chu zir reng ula, A thawh angin thawk ula, A tihdân chu zui zel
ang che u.

Chawlh Laia Inhmuhkhawmnaah leh Intihhlimn Bikahte Eitur Siam

Letter 166, 1903
814. Hrisêlna siam\hatna thu êng a lo thlen hmasak ber \um chuan, chawlh hun laitein mipui
awmkhawmna laiah chuan kan chaw chhumna thuk kan keng a, chutah ngei chuan chhang
dawidim telh loh kan ur ta a, buh chhang te, chhangthawp te kan siam a. Tûna kan neih ang chaw
hrisêl siamna chu kan la nei rih lo na a, kan hnathawh rah chu a \hain ka hria. Chutihlai chuan sa
tel lova nun kan tum \an lai tak a ni.
A châng chuan intihhlimna hunte kan siam a, kan chaw ei tur chu tui tak leh \ha taka pêk a
nih theih nan kan fîmkhur hle a. Theirah awm hun lai chuan theihmu te, grep te kan keng a, chaw
ei dawhkanah chuan kan dah hlawm a; Hrisêlna siam\hatna dânte nena inremin kan ei tur thilte
chu kan hlui ta a. A beitham lêm lo viau a nia.
A châng chuan insûmna thute chu he intihhlimna hunah hian kan sawi a, chutiang chuan
miten kan nundân tlangpuite chu an lo hriat phah ve ta \hin a. Kan hriat dân chuan mitin chuan
an lâwmin, tih ên an lo ni ve ta a. Chaw hrisêl pêk a \ulzia leh mâwltea siam mahse tui tak si leh
îtawm tak, a eitu te lungawina tur, thu hi sawi tur kan nei reng a ni.
Ei leh in lam thu a insûm lo lêka ei duhna thlêmna in khawvel hi a khat a, vaulâwkna thu,
\hahnemngai tak leh a nihna ang taka sawi chuan chhungkua te leh mimal te a tidanglam nasa
hle mai.

Kan Chaw Zawrhnate Hlâwkna leh Hlauhawmnate

MS 27, 1906
815. Battle Creek bazaar hmuna kan tih ang kha khawpuiahte tih vena hun remchâng a awm
ngei ang tih êng pêk ka ni. He êng nena inremin, chaw zawrhna thianghlimte din an ni a.

165
 166

Amaherawhchu heta thawktute hian sumdâwnna ringawt emaw tiin an lo thawk ang a, mipuite
mamawh êng chu an lo pe lovang tih a hlauhawm hle. Kan chaw zawrhna hian mi tamtak min
hmêlhriattîr a, kan rilrute chuan sum leh pai hlâwkna lam ringawt kan ngaihtuah ang a, Pathian
thil tum chu kan ti hlawhtling lo ang tih a hlauhawm a ni. Chatuan thihna a\anga a hmei a pate
chhandam nan thu tak sawina hun remchang apiang chu hmang turin min duh a. He chaw
zawrhna _______ ah hian mi (thlarau) engzat nge thutakah piangthar tawh tih hriat chian tumin
ka bei tawh \hin a. Mi \henkhatte chu chhandam an ni tawh mai thei a ni, mahse Pathian duhdân
anga beihna tinreng neih a nih a, midangte kawnga êng chu êntir a nih chuan mi tam zawk
pianthartîr an ni ngei ang.
Chaw zawrhnaa thawktute hnenah hei hi ka sawi duh. In lo thawh tawh \hin ang chuan thawk
tawh suh u. Chaw zawrhna hi midangte hnena tûnlai thudik êng sawina hun remchangah hman
tum tawh rawh u. He mi avâng chauh hian kan chaw zawrhnate hi din an ni si a.
He _____chaw zawrhnaa thawktute leh __________ kohhrana memberte hian nasa taka
pianthar an mamawh a ni. Mitin hnenah finna talent pek vek a ni. Pathian buan hneh turin thil
tihtheihna i dawng tawh em< ―Amah lâwmtu apiang hnenah chuan Pathian fate nihna tur
thiltihtheihna A pe, A hming ringtute chu.‖

Zirtîrtuten Biangbiak Thiamna leh Hriatthiamna An Mamawh

816. Hrisêlna siam\hatna dânte mipuite zirtîr tûrin nasa lehzuala beih a ngai. Chaw chhum zirna
sikulte din tur an ni a, chaw hrisêl chhum thiam dânte chu intinah zirtîr tur a ni. Upate leh
\halaite pawhin chaw chhum dân mâwlte chu an zir tur a ni. Thudik sawina apiangah chaw hi a
mâwl thei ang leh a îtawm zâwng taka buatsaih a nih theih nân mipuite chu zirtîr tur a ni. Sa tel
lovin min tichak thei ei tur buatsaih theih a nih dân hi entir tur an ni. Hrisêlna siam\hatnate nih
tuma zirtute, chaw lo ei \hinte, thlâk ir tura, mi tichak thei chaw buatsaihnaah hian
mibiakthiamna leh hriatthiamna neih tûr a ni. Pathian rinna, \hahnemngaihna nêna tumna leh
in\anpui tawn duhnate a ngai ang. Chakna pailo chaw chuan hrisêlna siam\hatna hnaah hian
hmingchhiatna a thlen a. Thi thei kan ni a, taksa chakna \ha tak pe tûrin chaw kan inpêk a \ul a
ni.

Kan Sikul Zawng Zawngah Ei Siam Zirna Class-te

C.T. 312, 313
817. Kan sikul zawng zawngah chhum dân zirtîrtu tlingte an awm tûr a ni. He thupui inzirtîrna
class-te a awm tûr a ni. Chaw hrisêl leh tui buatsaihnaa hriatna tlachhamte chuan rawngbawlna
atan training nei mahsela hlohna lian tak an tuar ang.
Ei siam thiamna hi thil tê tham a ni lo. Chaw siam thiamna hi themthiamna \ul ber pakhat a
ni. Nunna nêna inzawm tlat a nih avangin thiamna zawng zawng zîngah a pawimawh ber anga
ngaih tûr a ni. Kan chaw ei avangin kan taksa leh rilru pawhin chakna a nei a, chuvângin chaw
siamtu chuan dinhmun pawimawh leh sâng a luah a ni.
Mipa \halaite leh hmeichhe \halaite hi renchem taka chhum dân zirtîr tur an ni a, chaw a sa
telh loh tur a ni bawk. Chaw buatsaihnaah hian sa lam pang rêng rêng telh hi infuih tûr a ni lo;
hei hi Aigupta thimna leh mâwlna kawktu a nih avangin, hrisêlna siam\hatna thianghlimna lam a
ni lo.
A bik takin hmeichhiate hian chhum dân an zir tûr a ni. Hmeichhe naupang lehkha zirnaah
hian hetiang anga pawimawh hi enge awm chuang ang le? A dam chhûngin eng ang dinhmunah
pawh ding sela hei hi a taka a hman theih thiamna chu a ni. Zirna peng pakhat hrisêlna leh
hlimna khawih nghal thei ber mai chu a ni e. Chaw \ha tak siamnaah hian sakhua, a taka hman
nghâlna chu a awm a ni.

(1900) 6T 182
818. Thilsiam zirna lama training duh \halai tamtakte sikul-ah an lo kal ang. Thilsiam zirnaa
inzirtîrna chuan sum leh pai vawn dân te, kut themthiamna te, (thinglama mistiri) leh thlai chîn
lam rêng rêng te a huam tûr a ni. Hêng bakah hian a hnuaia sawite hi buatsaih bawk tur a ni –
Thirdeng hna te, rawnghnawih dân te, pheikhawk siam te, chhum dân te, chhang ur dan te, insûk
dân te, thil thawm \hatdân te, khawl chhut te, khâwl chhuta nemkai dânte hi.
Zirlaite chu an damchhung huna \ha taka thawk tura thuam an nih theih nan, heng training hi
kan theih ang angin kan neihsak ngei tur a ni.

MS 95, 1901
819. Kan damdawi inte leh sikulte nena inkaihhnawih tlat, eisiam zirna sikul chaw siam dân \ha
inzirna hmunte an awm tûr a ni. Kan sikul zawng zawngah chhum dân thiam, zirlai mipa leh
hmeichhia zirtîrtu tur, mi tlingte an awm tûr a ni. A bîk takin hmeichhia te hian chhum dân an zir
tûr a ni.
7T 113
820. Kan sikul-a zirlaite chu chhum dân zirtîr tur an ni. He zirna pêngah hian remhriatna leh
thiamna lâk luh ngei tur a ni. Fel lohna bumna tinreg nên Setana chuan \halaite ke chu anmahni

166
 167

ti chhe vektu thlêmna kawngahte chuan pên turin a bei a. Ei leh in lama nuam chên tûrin kawng
tinreng a\angin thlêmna an tawh chu an ngam theih nân kan tichakin, kan \anpui tur a ni. Nun
hrisêl tak, thiamna zirtîrna chu Houtpa tâna Misonari hna thawhna a ni.

(1903) Ed. 218

821. Kut hnathawh zirna hi tun hma lam zawng zawng aiin ngaihven hlawh a phû tak meuh a ni.
Rilru leh nungchang zirna sâng ber bâkah hian taksa leh kut themthiamna \han len zêl theihna
\ha berte chu an nih theih nân sikulte hi din tûr an ni. Zirtîrna chu hêngahte pawh hian pek tûr a
ni _______ Lo neih dân te, thilsiam dân chi hrang hrang sumdâwnna \ul leh mamwh ber ber te,
chhungkaw inrenchêmna te, thil chhum hrisêl te, puan \hui te, incheina hrisêl te, dam lo
enkawlnate leh thil dang chi hrang hrangte nên.

Thil Tihtûr Rêng Rêngah Rinawmna

(1903) Ed. 216
822. Thil zirna pêng hrang tamtak zirlaite hun tiraltute hi hmantlâkna awm lo leh hlimna atâna
\ul lote an ni; mahsela \halai tinte tân hian nitin hnathawhte hriat ve vekna hi a \ul tlat a. A \ul a
nih chuan nula chuan French \awngte, Algebra te leh Piano te pawh hre lo mai thei se a pawi lo;
mahse chaw \ha tak siam te, thawmhnaw remthlap \hui te, chhûngkaw hnathawh tamtakte thiam
tak a thawhte hi chu a loh theih lo a ni.
Chhûngkaw pumpui hrisêlna leh hlimna atân chuan chaw chhum thiam tluka pawimawh
dang an awm lo: Inbuatsaihna \ha lo leh chaw hrisêl lo siam avang hian puitlingte hman tlâkna
leh naupang \hanlenna a dalin, a tichhe thei a ni. A lehlamah ve thung chuan, taksa mamawh
chawte a pêk a, chaw pawh chu tui tak leh îtawm tak a nih bawk chuan, a \ha lo lama thil tamtak
a thawh theih ang bawk khan, thil \ha tak pawh a thawk chhuak thei \euh a. Chutiang chuan
kawng tamtak nun hlimna nên a kal dun tlat reng a ni.
Chhûngkaw siamnaah hian hmeichhia leh mipain chan an neih ve ve avangin, mipa
naupangte leh hmeichhe naupangte pawhin chhungkaw hnate chu an hre ve tûr a ni. Khum siam
te, pindan tih fel te, thlêng sil te, chaw ei siam te, mahni thawmhnaw sûk a, siam te hi puitling
ang bawkin mipa naupang chuan a zir vek tur a ni; hei hian a tihlim zual ang a, mi hman tlâk a lo
ni lehzual bawk ang.

THU BELH (APPENDIX)

THU BELH – I

HRISELNA SIAM|HATU ANGA ELLEN G. WHITE-I MIMAL HRIATNA

Chaw lam chungchânga Mrs. White-i thusawi leh hriatte ngun taka chhiartute chuan a hnuaia
thute hi an hrethiam ang:
Pakhatna: ―Chaw lam siam\hatna hian hma a sâwn zêl tûr a ni.‖—Tihdam Rawngbãwlna, p.
308. A tîrah chuan êng chu famkim taka pêk a ni mai nghal lo, mipuiten hrethiam tur leh pawm
thei tûra an lo inbuatsaih ang zêlin pêk belhchhah zêl an ni a, chutiang chuan an lo chîn\han leh
ei dân tlangpui nên chuan a lo inmil thlap zêl mai \hin a ni.
Pahnihna: ―Chaw chungchângah hian ramri kham chin kan siam lo.‖–9T 159. Min tina thei
chaw \henkhat chu ei loh tûr sawi nawn a ni fo \hin. Amaherawhchu ei dân tûr tlangpuite chu
zam a ni a, hetiang dân tlangpuite hi chipchiar taka zawm an nih dawn chuan enchianna leh
finfiahna chiang tak nêna tih an ni \hin.
Pathumna: ―Midangte tân tehkhâwngah leh entawn turin ka insiam lo.‖–Letter 45, 1903
[Mrs. White-i chuan enchhinna \ha tak nên ama tân eidan tur \henkhatte a in siam a, a chhûngte
tan pawh a chang chuan a siam sak bawk \hin a; mahsela midang ten khauh taka an zawm ve
turin a siam lo a ni – Thuziak khawnkhawmtute]

Hrisêlna Siam\hatna Chungchânga Inlârna Hmasaber Chu

R & H, Oct 8, 1867
1. Hrisêlna siam\hatna thu ropui tak inlârna ka hmaa a lo lanna hmun leh hun chu Unaupa A.
Hilliard-a in, Otsego, Michigan-ah a ni a, June 6, 1863-ah khân a ni.

Hna Kalzel Tur Anga Tihlan

[General Conference Bulletin, April 12, 1901] C.H 531
2. Hun rei tak kal ta a (1863) êng ka hmuhah chuan insumlohna hian nasa takin khawvel hi a
tuam a, Pathian mîte rêng rêng chuan ei leh in siam\hatna chungchângah hian dinhmun sâng tak
an nei tur a ni . . . . LALPAN thilruahman ropui tak ka hmaah a rawn lantîr a. Pathianin A thupêk
vawngtute chu ei leh in siam\hatna thu a pe ang tih hmuhtîr ka ni a, he thu hi an lo pawm phawt
chuan natna leh tawrhna chu nasa takin an nei tlem dâwn a. He hna hian hma a sâwn zêl dâwn
tih hmuhtîr ka ni.

167
 168

Mahni Ngeia Thuchah Pawmna Chu

MS 50, 1904
3. Hrisêlna siam\hatna êng ka hnêna a lo thlen chuan ka lo pawm nghâl hmiah mai a. Ka tân
malsâwmna ropui tak a ni. Kum 76-a upa ni tawh mah ila, \halai ka nih hunlai ai khan ka hrisêl
zâwk a. Hrisêlna siam\hatna thu avângin Pathian hnenah lâwmthu ka sawi a ni.

Kum khat Enchhin Hnuah–A Hlâwkna Têl

(1864) Sp. Gifts IV, 153, 154
4. Kum tamtak chu chakna atâna sa ei hi ka lo ngaihtuahdân a ni \hin. Thla tlêmte chhûng tih
loh chu nîtin vawithum chaw ka ei \hin. Chaw ka ei apiangin ka pum a nâin ka lu a hai deuh
ziah mai a. Chaw ei hian hêng thilte hi a tihbo a rinawm a ni. Ka chaw ei hun pangngai inkârah
thildang ei ka inphal meuh lova, zanriah chaw ei lovin ka mu deuh fo \hin a. Mahsela tûk\huan
leh chhûn chaw ei hi ka châk ngawih ngawih mai \hin a, ka \âm chhâwl fo mai. Hêng châu êm
êma inhriatnate hi sa ei hian eng emaw chhûng chu a tibo a. Chuvângin sa ei lo thei lo niin ka
inngai ta a ni.
Amaherawhchu June thla, 1863 khân LALPAN hrisêlna leh sa ei inlaichînna min hmuhtîr tâk
avângin sa ei chu ka bânsan ta a. Hun eng emawti chhûng chu chhang ei ka kham hle mai, tun
hmalam pawhin tui tihna tak tak pawh ka la nei lo rêng a. Mahsela ka bei hrâm hrâm zêl a, hei
hi ka lo ti thei ta a ni. Sa tel lovin kum khat deuh thaw chu ka lo khawsa ta a. Thla 6 vêl chu kan
chhang ei ber pawh dawidim telh loh cake te, chhangphut buh \hiahfai loh leh tui nêna siam, chi
tlêmte nena pawlh a ni.
Theirahte leh thlaite tam tâwk tak kan ei \hin. Thla 8 chhûng zet chu ni khatah chaw vawi 2
ka ei \hin a. Kumkhat aia tam mah chhûng chu ziakin ka hun tam ber ka hmang bawk. Thla 8
vel lai chu ziakin hun ka hmang ngar ngar mai. Ka thluak chu a hah thei ngei mai; insawizawina
hun pawh ka nei tlêm, chutiang chu ni mah sela ka hrisêlna chu thla 6 kal ta ai khan a \ha zâwk
ngai rêng rêng lo. Tun hma lama ka chauhna leh ka lu hainate chu a reh ta. |hâl laii hun a lo
thlen apiang hian chaw ei chakna la hloh daih \hin a. Tûn \hâl erawh ckha chu chutiang lamah
engmah buaina ka nei ta lo a ni.
Kan chaw mâwltê, ni khata vawi 2 kan ei \hin chu tuiti takin kan ei \hin a. Kan chaw ei
dawhkanah chuan sâ te, cake te, chawman to tak te kan nei lo. Vawk hriak kan hmang lova,
mahse chu mi aiah chuan bawnghnute, cream leh butter te kan hmang \hin. Kan chaw ei turah
chuan chî tlêm tê kan telh a, thil thak lam chî chu kan telh miah lo. Zîng dar 7-ah tûk\huan kan
ei a, chhûn dar khatah chhûn chaw kan ei \hîn. |âmchhâwl ka nei ngai ta meuh lova, puar
tâwkin ka ei ziah ta. Tun hma lam zawng zawng aiin ka chaw ei a tui ta zâwk bawk.

Hneh Tura Beihna Chu

(1870) 2T 371, 372
5. Hriselna siam\hatna thu ka pawm a\angin ka la pawm zui zêl a ni. Hemi thua vân a\anga êng
lo thlengin ka kawng a rawn tih-ên a\ang khân pên khat pawhin ka la hnungtawlh lo.
Vawilehkhatah sa ei te, butter te, leh ni khata chaw vawithum ei te chu ka bânsan nghâl hmiah
mai a. Chu pawh chu thluak lam hna rim taka thawkin, zîng a\anga ni tlâk thlengin ka ziak char
char mai \hîn. Ka hnathawh tidanglam chuang lovin ni khatah chaw vawi hnih ka ei \hin a ni.
Nasa taka natna tuar tawh \hin ka ni a, zeng ang maia chauh thut thut vawi nga ka tâwk tawh
a. Ka lung natna a nasat êm avangin thla eng emaw zât chu ka bân vei lam chu ka pangah a bei
tlat mai bawk a. Ka chaw ei ka tihdanglam lai hian tui tihna lam ringawtah ka inpe phal tawh
lova; chakna ropui zâwk ka lo neih a, ka LALPA ka tih ropuina kawngah hian min dâltu a ni a
ngem? Hun reilote pawh min daltu a ni ang em? Hnai love!!
Nasa taka sa ei \hin ka ni a, ka ril a \am nasa \hin khawp mai. Ka \âm chhâwl hial châng
pawhin ka kutin ka pum chu ka dawm a, heti hian ka sawi \hin, ―Tlêmte pawh ka tem lovang.
Chaw mâwl tak ka ei ang, chuti a nih loh pawhin chaw ka ei lo law law mai ang‖ tiin. Chhang hi
tui ka ti ngai rêng rêng lo. Tlêmte pawh hi ka ei thei mang lo a ni. Hrisêlna siam\hatnaah ka
kaltluang \ha hle zêl a; mahsela chhang hi chu ka ei hleithei ngang lo \hin. Ka chaw ei dân ka
tihdang hian nasa taka beih a ngai \hin a. Vawihnih vawithum ka beih pawhin ka ei thei \hin lo.
Ka pum hnenah chuan, ―Chhang i ei theih hmâ loh chuan nghâk reng rih mai rawh,‖ tiin ka hrilh
\hin. Chumi hnu lawkah chhangte chu ka ei thei ta a. A hma chuan ka ei thei lo, mahse tunah
chuan ka ril ti\âmtu a lo ni ta zâwk a ni.

DÂN TLÂNGPUI ANGA THIL TÎIN

―Spiritual Gifts,‖ Volume III leh IV (1863 – 64) ka ziah hian ka thawh nasat lutuk avangin ka
châu dêr mai a. Ka nundân chu thlâk tur a ni tih ka hmu ta a; ni tlêm te ka châwl hahdam a, ngai
ka lo awh leh thei ta a ni. Hetiang thilte hi awmdân phung tûr dân a\angin ka thliar hrang vek a
ni. Awmdân phung tûr dân a\anga lâk chhuah hriselna siam\hatnaah hian ka ding nghet tlat a ni.
He hun a\ang hian, unaute u, inchhîr lehna turin hriselna siam\hatnaah hian a lutuka ngaihdan ka
neih in hre lovang. Tuna ka dinnaah hian thil engmah tihdanglam ka nei lo. Chaw \ha leh hrisel
ei turin ka râwn a che u.

168
 169

Thâwk tirimchhetute leh kâ titui lotute kalsan hi thil ropui tâk chânnaah ka ngai miah lo.
Hêng thilte kalsan hi mahni inphatnaah ngaiin, thil tinrêng khawizu ang maia a thlumna hmuna
awm leh kâa thil tui lo awm lohna leh pum ruaka inngaihna hi a la awm thei dâwn em ni? Hun
tamtakah chuan hengte hi ka nei \hin. Ka fa ka pawm laite hian chauh thut thutna ka nei fo \hin.
Tûnah chuan hêng te hi ka nei miah tawh lo; tuna ka tih anga in hmaa ka din theihna hi chânnaah
ka ngai thei dâwn em ni? Hmeichhe za zînga pakhat pawh hian ka hnathawh anga tam hi thawk
an awm lovang. Min tur tho thuthu avanga thawk leh che ka ni lova, dân tlângpui ang zêla ti ka
ni zâwk a ni. Pathian chu Ama tã ngei, ka taksa leh thlarau a ka tih ropui theihna tur leh hrisêlna
\ha ber ka neihtheihna tura ka kawng zawh lai vân chuan a pawm ngei ka rin tlat avangin hetiang
hian ka lo awm ta a ni.

Theium Thur Tui In Lo Tûra Beihna

Letter 70, 1911
6. I lehkha ka lo chhiar chiah a, ―Hlau leh khûr chunga i chhandamna thawhchhuah‖ i duh hle
niin a lang. He thil hi ti ngei tûrin ka fuih che a ni. Pathian ram leh A felna i zawnna kawngah
hian kawng chanve chauh zawh tura fuihtu rêng rêng chu hawisawn hmiah tûrin ka râwn che a
ni. Hnehna hnaah hian tibahlah theitu che thil rêng rêng chu dah bo daih rawh. |anpui i
ngaihzia hrethiamtute \awng\aipuina chu dîl \hin rawh.
I thil tawh ang bawk hi kei pawhin tawh châng ka nei ve a. Theium thûr tui in hi ka châk êm
êm \hin. He châkna hi ka hneh theih nân Pathian \anpuina dil ka tum ta a ni. Thlêmna chu ka
dova, he chindân hian min hneh loh nân ka tum ka ti ruh tlat mai a ni.
Kâr engmeaw zat chu ka dam lo nasa hle mai a, mahse hêngte hi LALPAN a hre vek a ni tiin
ka sawi ka sawi mai a. Ka thih leh ka thi a ni mai ang; mahse he duhna sualah hian inpêk ka tum
lovang. Ka do zui zêl a, kâr tamtak chu ka tuar nasa hle a ni. Mite chuan ka damchhuah leh ang
ring lo. |hahnem ngai takin LALPA chu ka dîl tih chu in hrechiang hle ngei ang. Ka damchhuah
leh theihna tûrin \hahnemngaihna nasa ber \awng\ainate chu hlan an ni. Theium thûr tui chu ka
do zui zêl a, a tâwpah chuan ka hneh ta. Tunah chuan hetiang lam in châkna chi ka nei ta miah
lo. Kawng tam takin, he thil tawhna hi ka tân a hlu hle mai. Hnehna famkim chu ka nei ta ni.
Nangmah \anpui nan leh fuihna turin he thil hi ka sawi a ni. Ka unau nu, hetiang harsatna hi
i kal tlang theiin, Pathian chu A fate mangan laia \anpuitu hnai reng a ni tih i hriat reng theih ka
ring tlat a ni. Hetiang chin dawk lak hi hneh i tum tlat a, i beih reng chuan thil hlu ber chu i
dawng ngei ang. Hetiang nuam lama inhmanna hi tih chah i tum tak tak chuan Pathian hnên
a\angin \anpui i ngaihna chu i hmu ngei ang. Ka unaunu, han bei chhin teh rêng le.
He chîn dawk lak \ha lo tak hi i zui zel chuan Setanan i duhna chu a chelh tlat ang a, a
thuhnuaiah i awm mai ang. Mahse hneh i tum tlat chuan LALPAN a tidam ang che; thlêmna
tinreng hnar theihna tûrin chakna a pe nghal bawk ang che. Krista chu i Chhandamtu leh Vêngtu
A ni tih hrereng ang che.

Renchem Takin, Mahse Chaw Tamtâwk

(1870) 2T 373, 374
7. Ka kham tawk in ka ei a, mahse ka chaw châkna chu ka ei tirh lai ang bawkin a la awm reng
tho; chaw ei hun a lo thlen leh hunah pawh ka chanpual tur chu ei leh turin ka inpeih leh tho mai
a ni, a bâk chu ka ei duh chuang lo. Tûnah hian a lêta tam, a tui vâng maiin ei ta ila, ka eipuar
lutuk avangin ka thil ziakna hnaah min \anpui turin Pathian hmaah ka kûn thei dâwn em ni? |ul
hauh si lova ka pum ka tihpuar vak mai chuan min enkawl tûrin Pathian ka dil thei dâwn em ni?
Chu chu amah chawimawi lohna a ni ang. Keima châknaa inhmang zo tûra dîlna a ni ang. Tûnah
hian dik nia ka rin chiah ka ei a, tih tura min pêk hna chu ka tawh theih nan chakna min pe tûrin
Amah chu ka dil thei a ni. Hetianga dilna ka hlan chuan vân chuan a lo hriain, ka dîlna chu
chhânin a awm tih ka hria.

Mamawh Tâwk – Chaw Hlui Kîlna

(1870) 2T 487
8. Eng hun pawha chawh kîl mai theih dawhkan buatsaih sa ka nei a ni. Ringtute an ni emaw
ringlote an ni emaw, tlawhtute tân chaw danglam ka siam chuang lo. Mi pakhat a\anga mi paruk
lai pawhin min rawn belhchhah mah sela mak tiin ka buai phili ngai lo. Ril\amna titlai tûr leh
taksa tâna hrisêl chaw mâwl tak si a siam tam tâwk ka nei reng a ni. Hei aia tam zâwk min an
duh chuan hmun dangah an kal thei mai a ni. Ka chaw ei dawhkânah chuan butter emaw sa
emaw eng mah hmuh tur an awm lo. Cake pawh a awm ngai mang lo a ni. Thei tam tâwk,
chhang \ha tak leh thlai te ka nei tlangpui ber a. Kan chaw ei hi mi pawhin min duhsak hle a, a
rawn ei ve a piangin an ti \hain an siam \ha deuh deuh zel a. Tisa nawmna lam chaw siam a awm
lova, an vaiin kan siamtu chaw min pêk lâwmawm takte chu tui ti takin an ei a ni.

Motor Car-ah te
Health Reformer, December, 1870
9. Nu leh pate leh, naupangten an thiltuihnai tak takte an ei laiin, kan nupa chuan kan chaw,
mawl taka siam chu kan ei hun pângngai chhûn darkhatah chhangphuta siam chhang, butter telh

169
 170

loh leh thei tam tâwk kan ei a. Kan chaw chu tuiti takin kan ei a, thil chi hrang hrang miten an
ken leh ei ang chu kan tih ve loh avangin kan rilru leh thinlung chu a hlim tak zet a ni. Hlim
takin kan ei a, zîng a lo thlen leh hma loh chu kan ril a \âm tawh lo. Mipa naupang, serthlum te,
theipilsak te, kan-puahte leh chinai nên a siam hmawmsawmte zuartu chuan kan hnenah chuan a
hralh ve lêm lo a ni.

Harsatnat Dodâlna leh A rahchhuahte

Letter 83, 1901
10. Kum 30 aia tam mah kal taah khân ka chak lo êm êm mai \hin a. Ka tân nasa taka
\awng\ainate hlan a ni. Sa ei hian chakna min pêk rin a ni a, chuvangin ka chaw berah ka hmang
a ni. Mahsela chak a hnêkin ka lo chak lo tial tial mai zâwk a. Ka chauh lutuk avangin ka thidang
\hin a ni.
Ka hnênah êng a lo thleng ta, sa ei avangin a hmei a pate chuan an rilru te, an thlarau leh
taksa te chu an tikhaw lo a ni tih hmuhtîrin ka awm ta a. Mihring taksa pumpui mai hi hetiang sa
ei hian a khawih a, hei vang hian mite chuan ramsa rilru lam an âwn a, zû-in châknate an lo nei
ta a ni tih hmuhtîr ka ni ta a nih chu.
Vawilehkhatah ka chaw eiah chuan sa chu ka telh ta lo a ni. Chumi hnuah chuan ei tur dang a
awm hlawl loh avangin sa tlêm te ei lo theilo dinhmunah ka awm zeuh zeuh \hin.
[Note: A naupan lai a\angin Mrs.White chuan ziak leh vantlâng rawngbawlnaah a hah hle mai \hin a,
chuvangin in lam hnate chu inenkawltute leh chaw chhûmtute kutah mawhphurhnate a dah lo thei lo \hin a ni. Chaw
hrisel tak siamtute chu duh angin chhawr tûr a hmu mai thei bawk si lo. Chuvangin a ma in ngeiah chuan duhthusam
angin thil a tih theih lova, hriat dân ang te, thiltih \hin dân ang te leh chaw chhumtu thar te nên chuan inhriatthiamna
te awm lo thei a ni ta \hin lo a ni. Chubâkah a zinnaah te a mi tlawhte chaw siam ang chu a ring/ei ve lo thei \hin
lova. Ei tûr dangte a vân êm êm avângin, chaw \ha ber chu a ni lova, ama duh thlan pawh a ni bawk hek lo tih
hrerengin sa tlêm te chu a ei a \ul \hin niin a lang a ni.—Buatsaihtute]

Chaw Chhûmtu Nasa Taka Ngen A ni

Letter 19c, 1892
11. Tûnah hian ka ei theih zâwng chhûm thiam leh lo chhûm \hin tawh ka mamwh tak zet
mai,...chaw hi ei châk awm zâwngin buatsaih a ni lova, chaw châkna a tibo zâwngin siam a ni
tlat mai \hin a ni. Ka hna dang zawng aiin chaw chhumtu tân man sâng zâwk pawh ka pe mai
ang.

Sa Tel Miah Lo Chaw Ei Tûra Intiamna Hnuhnung

Letter 76, 1895
12. January 1894-a Brighton-a camp meeting a\ang khân sa ei ka bânsan hmiah ta a ni. Inah ka
awm emaw, ka zin pawhin hetiang sa tel chaw chi rêng rêng chu ka chhûngkuaah emaw chaw
eina dawhkânah emaw lâkluh tur a ni lo tih hriatthiam a ni ta. He thuah hian zân hûnah chuan ka
rilruah chiang takin entîrna tamtak ka nei.

MS 25, 1894
13. Bawnghnute \ha te, thei te leh chhangte tam tak kan nei. Ka chaw ei dawhkan chu ka hlân
thianghlim tawh a. Sa lak a\angin ka ti fihlîm tawh a. Ransa eina lak a\anga intihfihlîm hi taksa
leh rilru \hatna atan a \ha zawk a ni. A theih ang tâwka Pathianin a tira a lo ruahman lamah
chuan kan kir leh tur a ni e. Tûn a\angin a zalên tawh ang a, hun tamtak leh chakna tam tak sên
ngaihna hmawmsawm thlum buatsaih a ni tawh lo bawk ang. Theite chu zalên takin kan ei tawh
ang a, kawng chi hrang hrangin kan siam bawk; ran thi sa eia natnain a tlâk buak kan inphal tawh
lo bawk ang. Kan châk zâwng ringawt lamah chuan kan inthunun tawh ang a, tumahin ril\âmin
hrehawm tuar lovin, chaw mawl, hrisêl bawk leh tam tâwk kan ei ang.

Hmalam Pana Kan Kal A Chin Kumkhatah

Letter 76, 1895
14. Chhûngkaw lian tak kan ni a, chubâkah mikhual tam tak kan nei, mahse sa emaw butter
emaw kan ei tel miah lo. Keimahni bawng vulh ngei a\anga siam cream kan hmang a. Butter
erawh chu bawng vulhna hmun leh ran chaw \ha tak awmna hmuna awm, bawng hrisel tak hnute
a\anga siam chu thil chhum nan ka lei a ni.

Hmalam Panna A\anga Kum Hnih Hnuah

Letter 73a, 1896
15. Chhûngkaw lian tak, mi 16 zet kan ni a, a \hen chu leiletute an ni a, a \hente chu thingkittute
an ni. Hêng mîte hi insawizawi nasa tak mi an ni hlawm a, mahse sa them te pawh an ei lo.
Brighton camp meeting a\ang kha chuan sa hi ka ei tawh ngai lo. Engtik hunah mah sa ei hi ka
tum tawh ngai lova, mahse dilna hmanhmawh tak, chumi chuan hei hi emaw kha kha emaw a ei
thei lova, thil dang zawng aiin sa hi a pumin a ngeih zawk a ni tiin an rawn sawi a; chutiang
chuan chaw ei dawhkânah chuan sa chhawp turin thlêmthlûk ka ni leh ta a ni......,
Tupawhin chaw an rawn ei kan remti a, mahse sa kan chhawp sak lo. Buh lam chi te, thlai te,
thei thar lâm leh a \ina siamte chu kan chaw berte an ni. Tunah hian serthlum \ha ber ber chî te

170
 171

leh sêr lam tam takte kan nei a ni. Hêngte hi kumin, tûn ang huna thei thar lâm kan neih theihte
chu an ni....
Hêng ka thil ziakte hi kan khawsak dân \henkhatte in lo hriat theih nân a ni e. Tun ang hian
tun hmain ka hrisêl ngai lova, ka ziak tam bawk ngai hek lo. Zîng dar 3-ah ka thova, chhûnah ka
mu lo bawka. Dar khatah te ka tho fova, ka rilru a hah deuh châng phei chuan ka rilru kap zâwng
te ziak chhuak tûrin dar 12-ah te ka tho bawk \hin. LALPA chu ka chunga A zahngaihna ropui tak
thinlung leh thlarau leh âwin ka fak a ni.

Theipilsak Chi Chawte A Tâwk Chauha Hmangin

Letter 73, 1899
16. Sa kan ei lova, butter pawh kan hmang lo, chhum nan bawnghnute tlêm te kan hmang. Tûn
ang hunah hian thei thar lâm an awm lo. Tomato tam tak kan thar a, mahse kan chhûngte chuan
kawng chi hrang hranga siam theipilsakte an ngaihtuah zâwk a ni. Eitur buatsaihnaah chuan
hmun nga-a-\hen hmun-khat () chauh kan hmang a ni.

Chaw Tam Tâwk – Mahse Sa Tel Lo

MS 82, 1901
17. Cooranbong-a ka awm lai chuan sa tam tak ei \hintute chu kan chhungkaw zingah an lo kal a,
kan chaw ei dawhkân kîla an lo \hut hunah chuan sa kan chhawp lo a, heti hian zuk han sawi a
maw le, ―Awle, hetiang ang ei tûr chaw in neih chuan sa tel miah lovin kan ei thei ang chu,‘ tiin.
Kan chaw hian kan chhungkua chu a titlaiin ka ring a ni. Ka chhûngte chu heti hian ka hrilh, ―In
tih apiangah chaw \halo chu ei suh u, taksa tâna \ha tâwk chaw ei dawhkânah chhawp rawh u.
Hei hi in ti ngei tûr a ni. In chaw siamnaah hian thil thar in hmuchhuak zêl tûr a ni a, in zir reng
zêl tur a ni; chaw chhe ei lova chaw \ha ber berte in ei theih nan bei zel rawh u,‖ tiin.

Thingpuitak (Tea) leh Coffee

Letter 12, 1888
18. Kum tam tak thingpuitak lei nan pawisa pakhat hû pawh ka sêng lo. A \hat lohzia ka hriat
avangin ka inngam lo a ni, mahse ka luak vak châng chuan damdawi atân ka hmang chauh a ni.
Thinghnah chi khat (red-clover top tea) a\anga siam ni lo, thingpui engpawh in chu ka
inthiam lo lêm lo. Uain te, thingpuitak leh Coffee te chu ruihtheih thil, hrisêlna tichhethei an nih
avangin ka in lovang, hrisêlna chu ka ngaih pawimawh zâwk daih avang leh, entawn tûr hrisêlna
nun chu ka duh zâwk avangin ruihtheih lam thilte chu ka in lovang. Midangte tâna thil \ha tih leh
insumna lama entawn tur nih ka duh zâwk a ni.

Chaw Mâwl
Letter 150, 1903
19. Ka hrisêlna chu a \ha. Ka chaw châkna pawh a \ha thlawt mai. Ka chaw chu a mâwl zawh
poh leh, chi hrang a tlêm poh leh ka chak phah zâwk a ni.

1903-a Êng Chu Zuiin

Letter 45, 1903
20. Kan chhungkaw tûk\huan ei hun chu dâr 6 a ni a, chhûn chaw chu dâr 1-ah a ni. Zanriah
chaw kan ei ngai lo. Hêng hunte hi kan chhûngkaw \henkhatte tan hun remchâng berte an nih
avangin kan chaw ei hun chu kan thlak meuh lo a ni.
Ni khatah chaw vawi 2 ka ei a, kum 35 kal taa êng ka hmuh ang khân ka la kal zêl a ni. Sa ka
ei lova, butter pawh keima tân chuan ka hmang lo. He zawhna hi ei tûr \ha ber awm lohnaah
chuan awlsam taka siam fel mai theih a ni. Bâwng \ha chi 2, Jersey leh Holstein, hnute sâwr lai
kan nei a, an hnute a\anga siam cream chu kan hmang a, kan lungawi tlâng hle a ni.

Letter 62,1903
21. Kum 75 ka ni tawh a, tûn hmâ ang bawkin lehkha ka la ziak tam reng a. Ka chaw pai
\awihna khâwl pawh a la \ha reng a, ka thluak pawh a la chiang \ha hle a ni.
Kan chaw chu a mâwlin a hrisêl a. Kan chawei dawhkanah chuan butter te, sâ te, sap saum
te, hriak leh mawm nêna siam chawte kan chhawp lo. Thla engemaw zat chu ringtu pawh ni lo,
tlangvâl pakhat hi kan mikhual a, ani chuan sa a heh êm êm \hin a, amah avang chuan kan chaw
ei chu kan thlâk chuang hauh lova; kan hnêna a lo chên ve a\angin pound sawmhnih (Kg10) vêl
laiin a rit ta a ni. A chaw ei \hin aiin kan chaw ei chu a tân a \ha zawk daih mai a. Kan chaw
eipuite rêng rêng chuan an lungawizia leh an puar \hatzia chu an sawi châmchi mai a ni.

Dân Khauh Tak Maia Phuar Loh Chhûngkua

Letter 127,1909
22. Chaw mawl ber, a mawl thei ang bera siam chu ka ei \hîn a. Thla engemaw zât chhûng chu
chhum hân (tlak) leh tomato, a \ina siam chhum pawlh hi ka chaw pui ber a ni. Hei hi zwieback
(chhang ur nawn, pai\awih awl tak leh tui tak) nên ka ei \hin a. Thei chhum leh ãwmte ka ei a, a

171
 172

chângin thei chhang ur te pawh ka ei bawk. A chângin vaimîm tihro, bawnghnute emaw cream
tlêm te emaw nêna chhumpawlh pawh ka ei bawk.
Amaherawhchu ka ei ang khera ei turin ka chhûngte chu ka ti lêm lo. An tân teh fungah ka
insiam lo. Mahni tâna \ha ber chu mahni ngeiin hriat a nih avangin mahniin tih a, mahni chhia
leh \ha hriatna chu hman mai tûr a ni. Ei chungchângah hian mîte va rêlsak hi a theih loh a, mi
zawng zawng tâna dân khat siam tlut mai chu a theih loh a ni. Ka chhûngte zîngah hian be lam
chi (beans) rêng rêng duh êm êmte an awm a; keia tân chuan tûr an ni tlat mai si. Butter chu ka
chaw ei dawhkânah dah a ni ngai lova, mahse ka chhûngte zînga mîten butter tlêm ei an duh
chuan hmun hranah an ei mai thei a ni. Ni khatah chaw vawi 2 hi kan ei ber a, mahse vawi 3 ei
duh an awm phawt chuan kan khap tlat lêm lo. Kan chaw ei chu tuman an sawisêl lova, lungawi
lova kal tâu pawh an awm lo. Chaw chi hrang hrang, mawl tak leh hrisêl, tui bawk si hi kan ei
reng \hin a ni.

Mrs White-i Chaw Eidân Zâwt leh Sawisêitute Tâna Thuchah

Letter 50,1908
23. Ziak meuha ka sawi \hin, hrisêlna siam\hatna dân anga ka nun loh thu \henkhatin an sawi a.
Amaherawhchu ka hriat reng dân chuan chûng dân a\angte chuan ka pêng lo a ni tih hi ka sawi
theih chu a ni mai. Ka chaw eipuite chuan an hmaah sâ ka chhawp lo tih an hria.
Sa kan ei lohna chin chu kum tam tak a ni ta. Thingpui tak leh Coffee pawh kan in ngai lo.
Eng emaw chângin intihlum nân pangpar sen chi khat a\anga siam thingpui chu ka in a, mahse ka
chhûngte zînga mi tlêm tê chuan kan chaw einaah chuan eng tui chî pawh an in \hin. Chaw
kîlpuite nei mah ila butter aiah cream kan hmang a. Kum tam tak butter ka hmang tawh lo.
Chutiang chu ni mah sela chaw chhia kan ei ngai lo. Thei \in emaw leh thei dahro tamtak kan
nei reng. Kan huana thei a tam loh leh dâwra mi kan lei mai \hîn. Unaunu Gray-i chuan grep chi
nei lo min thawn a, hêngte hi kan chhûm/âwm a, eitûr tui tak an ni. Theihmu sen nêm tak
(loganberries) chi kan huanah kan nei a, duh tawkin kan ei \hin. Theihmusen, chi nei (Straw-
berry) chu helai hmunah hian an \ha thei lo, mahsela kan \henawmte hnên a\angin theihmu dum
chi te, hmu\au te, apple te leh pêr thei te kan lei \hin a. Tomato tamtak kan nei bawk.
Kawlbahra chi hrang hrang kan chîng bawk a, thlasik hun atan tamtak chu kan tiro bawk a ni.
Kan bul lawkah Chaw siamna a awm bawk a, chuta \ang chuan kan chaw duh zâwng chu kan
lam mai \hin a ni.
Kan chaw duhzawng berte chu fîmkhur takin kan thlang chhuak \hin a. Kan ei dân tur chu
fing taka kan ngaihtuaha insûmna nei tur te leh a chhan leh rahte ngaihtuah reng hi kan tih tur a
ni. Kan tih turte kan tih phawt chuan kan thluak thil tihtheihna vêng \ha tlat turin LALPAN A tih
tûr chu a ti ve mai ang.
Kum 40 aia tam mah ni khatah chaw vawi 2 ka ei ta \hin a. Tihtur pawimawh zual bîk ka
neih chuan ka chaw ei \hin zat bi chu ka tuk \hin a ni. Ka pum tibuai thei tur thil nia ka rin chu
ka ei duh lo hmiah mai \hin a. Ka rilru chu Pathian hnênah hlan thianghlim a ni tûr a ni, ka chhia
leh \ha hriatna \ha tak mai ti tlêm tura nun \ha lo chu do dalin, fîmkhur takin ka vêng \ha tur a ni.
Tunah hian kum 81 ka lo ni ta a, Aigupta ram sa bêl chu kan ngai tawh lo a ni tih ka hre
chiang a ni. Hrisêlna siam \hatna dân ang zêla kan nun phawt chuan a \hatna te chu kan dawng
dâwn tih ka hria a ni. Hriselna siam\hatu nih hi kan tih tur a ni tih kan hriat rualin, kan tan
ham\hatna ropui tak a ni tih ka hria a ni.
Hetiang a ni chung hian kan mi leh sa tam takte chuan hrisêlna siam\hatna êng hi \ha takin an
zui si lo. An nundân a hrisêlna dânte bawhchhe reng mai leh an hnêna LALPAN êng a pêk
ngaihsak duh lotute chuan a rah chu an la tuar ngei dâwn si a ni.
Ka chaw ei dânte chungchanga zawhna leh rinhlelhna neite chu in chhân theih nan hêng
thilte hi kimchang takin ka ziak a ni..Ka ei leh in dânah ka insûm nasat êm avangin thusawi leh
ziakah nasa takin ka thawk thei ni pakhatin ka hria a. Ka hmaah chaw chi hrang tamtak eitur
rawn dah ta ang sela, ka ngeih tûr chi chauh thlang turin ka bei ang. Chutiang chuan rilru fîm tak
chu ka vawng \ha reng thei dâwn a ni. Hre reng chungin um\awih thil te chu ka pumah ka dah
lovang. Hei hi hrisêlna siam\hatute zawng zawng tih tur chu a ni. A awmtîrtu leh A rahte chu
kan ngaihtuah reng fo tur a ni. Thil engkima insûm hi kan tih tur chu a ni.

Siam\hatna Dân Tlângpuite

MS 29, 1897
24. Hrisêlna Siam\hatna chungchângah hian LALPÂ hnên a\angin êng ropui tak ka dawng a ni.
He êng hi keima zawn a ni lo; chu mi nei tur chuan ka zir bawk hek lo; midangte hnâna pêk turin
LALPAN min pe a ni. Hêng thilte hi mipuite hmaah ka sawi a; dân tlangpuite hi ka hriattîr a;
chaw ei tûra min sâwmtute chuan chaw ei laia min zawh chuan thutak ang zelin ka chhâng fo
\hin. Chaw ei dawhkâna an chhawp, thil ei turte chungchângah chuan engmah ka sawisêl nghal
mai ngai lo. Chutianga sawisêl nghal mai chu thil dik leh hawihhawmna dânah ka ngai lovang.

Midangte Dawhtheitakin
Letter 45, 1903

172
 173

25. Midangte tâna tehkhawngah ka inhmang lo. Thil \henkhat, nasa taka ka tawrh hlek lohva ka
ei theih miah loh a awm a. Ka tâna \haber tur chu ka zir \hin; midang hnenah chuan ka sawi
miah lo, ka thil ei theihte ka ei mai a, chûngte chu thil chi hrang hrang pahnih emaw pathum
emaw an ni mai a, hêngte hian ka pum an tibuai lo a ni.

Letter 19a,1891
26. Kan taksa siam dân leh piankente hi an danglam hle hlawm mai a, mi hrang hrangah kan
taksa mamawhte pawh an inang lo hle hlawm a ni. Mi pakhat tâna chaw \ha tak chu midang tân
tûr a ni thei tlat; chuvangin mi tinreng rem thei turin dân dik tak siam ngawt theih pawh a ni lo.
Bê lam chi hi ka tân chuan tûr ang mai a ni a, ka ei thei lo; mahse hemi avang hian mi tumahin
bê lam chi rêng rêng an ei tur a ni lo ti ringawt mai ila chuan thil âtthlâk tak a ni ang.
Bawnghnute tui emaw bawnghnute khal urro emaw hi thirfian khat pawh ka ei thei lo, ka ei
phawt chuan ka tawrhphah \hin a ni; mahse ka chhûngte \henkhat chuan hêngte hi an ei thei a, an
tarhphah ve lo; chuvangin ka pum rem zawng ber chu ka ei a, anni pawhin an ngeihzawng ber
chu an ei mai a ni.
Inhnialna leh thusawi tûr engmah kan nei lo; ka chhûngkaw hung tak maiah chuan inrem
takin kan awm khawm a, an ei tur leh ei loh tur ka ruat sak bîk lo a ni.

―Hrisêlna Siam\hatu Rinawm Tak Ka Lo Ni Tawh‖

(1909) 9T 158,159
27. Hrisêlna Siam\hatna thuchah ka hnêna a lo thlen hmasak ber lai chuan ka châuin ka chak lo
hle mai a, ka thi dang deuh fo mai. |anpui turin Pathian ka âuva, hriselna siam\hatna thu ropui
tak mai chu ka hmaah A rawn hawng ta a ni. A thupêk zawmtute chu Amah nêna inlaichînna
thianghlim tak nei turin an lo kal tûr a ni a, ei leh in lama insûmna neiin, rawngbawlna nei turin
an rilru leh taksa chu a \ha thei ang berin an vawng thianghlim tur a ni tih hriattîr ka ni. He êng
hi ka tân chuan malsawmna ropui tak a ni. LALPAN min tichak zêl dâwn a ni tih hriain Hrisêlna
Siam\hatu ni turin dinhmun ka siam ta a. Upa hle tawh mah ila, ka \hatlai hun ai khân hrisêlna
\ha zâwk ka nei a ni.
Ziak meuhva ka lo sawi \hin hrisêlna siam\hatna dân tlângpuite chu ka zâwm lo ni anga mi
\henkhatin an lo sawi avangin he thu hi ka sawi thei a ni– ―Hrisêlna Siam\hatu rinawm tak ka lo
ni ta,‖ tiin. Ka chhûngkaw member lo ni tawhte chuan hei hi a dik a ni tih an hria.

THUBELH II
HRISELNA SIAM|HATNA ZIRTIRNA CHUNGCHANGA JAMES WHITE-A THUSAWITE

[Kum 1870-a Kansas Camp Meeting chanchin report-naah êng lo hmuh kal zêl chungchang leh hêng thupuite
zirtirna dâna rilru fîm lo neih a hlauhawmzia te, tin, mi \henkhatin a lutuka thil an lo lâk chungchanga Mrs White-i
ngaihdante chu a rawn sawi tel bawk a. Chutih hun laia a thusawite chu chanchin hriatreng tlakte an nih dâwn
avangin a hnuaia thute hi rawn sawi lan an ni e. – Buatsaihtute]

R & H., Nov. 8,1870

Mrs White-i chuan hrisêlna chungchanga zawhna chu lungawina kim pe turin hetiang hian a
sawi a ni. A thu sawite chu a chiangin, thunei takin a sawi a, chuti chu ni mah sela a fîmkhur hle
mai, a thusawi ngaithlatute zawng zawng thinlungte chu a hneh vek a. He hriselna thu-ah hian a
lutuka thiltihna hi a pumpelh fo \hin a; thil finfiah hmaa ngaihdan lo siam maite an awm loh nan
fîmkhur takin chûng dinhmunte chu a sawi a ni.
Mipuite hi awlsam taka chawhthawh theih an ni a, hrisêlna siam\hatna thu-ah hian mahni
ngaihdân an lo nei sa bawk nên, hêng chanchin sawitute hian vanduaithlâk takin a hunte an
thlang dik lovin, an sawi chhuah dânte pawh hi, a lutuk a thilti mîte hmaah phei chuan, an buai
phah hle \hin a. Zawhna dimdawi ngai tak te, entirnan, ―Mimal Sualnate‖ ang phei hi chu mipui
hmaa sawi chî pawh a ni lem lo a ni; chanchinbu remchâng takah chauh sawi chhuah tur a ni.
Kan thusawitute 10 zînga pakhat pawh hi hrilh hriat \ha tak an awm mang lova ni; vên \hat
pawh an ni lova, mipui hmaa hrisêlna chanchin pêng tamtak hi an sawi thiam \ha mang lo hle a
ni. Tunlai thudik chanchin hi mi rilru fîm loten an tikhaw lo thei hle a, hriselna siam\hatna thute
hi a hun dik loah te, a hmun dik loah te, a sawi dân dik loten an sawiin an ti chingpen nasa thei
hle \hin a ni.
Isuan, ― In hnenah thil tamtak sawi tûr ka la nei, mahse tûnah chuan in tlin rih lovang,‖ a ti.
Isuan A zirtîrte rilru hruai dân a hria. LALPAN, Amah lo nghâktu mipuite hnena hrisêlna
siam\hatna thu han târ lan \an dan tûrte chu a hria, pên khat lek lekin, an tlin tâwk ang zêlin, an
hman nghal theih dân tûr ang zelin leh, mipuite rilru tina nghâl mai lovin, sawi \an tur a ni. Tûn
favâng lai a\anga kum 20 kal taah khan kan rilrute chu Mrs White-i hriattîrna a\angin vaihlo \hat
loh zia te, thingpuitak te, leh coffee \hatlohzia te lamah hruai a ni. Hêng thil hlauhawmte dah bo
tûra kan beihnate chu Pathianin nasa takin mal a sawm a; pâwl kan nih angin hnehna chu lawm
takin kan au chhuahpui a; mi tlêm tê chauhin he hnehna hi an lâwm ve thei lo a ni.
Hêng thil \halo kan sawite hnehna kan chan khan, LALPAN kan tlin tâwk ang zelin êng min
pêk belh zêl a, chaw lam leh incheina lamah pawh êng hmuh belh leh zel a ni. Hrisêlna

173
 174

siam\hatna hna chuan kan mîte zîngah zawi zawiin hma a sâwn zêl a, danglamna nasa tak an lo
awm a; vawksa ei chungchang pawh sawi lan chhohg zel niin, hmalam pan zel a ni;
amaherawhchu kan damloh tak avangin, Mrs White-i chuan thu a sawi thei ta lova, hriselna
siam\hatna chanchin chu a ziak ta zâwk a. He mi a\ang hian kan vanduaina leh tihsualte chu he
thupuiah hian a lo in\an ta a ni.
Mahsela kan lo dam chhuak \ha leh ta a, hrisêlna siam\hatna thû-ah hian ‗Siam\hatu‘ intî, a
lutuka kal duhte an lo awm tâk tlat avangin Mrs. White-i chuan thusawi leh nghâl \ûlin a hria a
ni. Thil awmdân chu hetiang hi a ni—An vai deuhthâwin kan mîte chuan Mrs. White-i thusawi
ni miah sî lo, a lutuka thiltìh tum leh ngaihdân neite chuan, thudik lo an lo dawng ni-ãwm tak a
ni. Chuvangin Mrs. White-i chuan thusawi leh ngei \ûlin a hre tlat a. Mipuite chuan, a hun takah
hê thû ngei hi ngaithlâin, Mrs White-i ngaihdan dik tak chu an hre ngei tûr a ni.
Vaihlo te, thingpuitak te, coffee te, sa ei te leh incheina lamahte chuan inremna a awm
tlângpui a. Mahse tûnah hian chî, chinî leh bawnghnute thílah hian dìnhmun tâwpkhãwk la leh
siam tûrin a ìnbuatsaih lo. Hêng thilte hi a tamin, an hmang nasa êm êm am, fîmkhur taka chêtna
tûr chhan dang a awm a nìh loh chuan, mi tamtakte rilrû pawh an inpeih lova, hêng thilte
chungchânga thil dik pawh pawm tûrin an inbuatsaih bawk lo a ni tih chu a rinawm thawkhat a
ni. Chaw chungchânga hleihluak taka thiltihna chu, rilru fîm lo taka Review chanchinbua pêk a
nìh a\ang khân mimalte ìnpaihthlâk thuainate leh, kan kohhran \henkhatte chhiatnate pawh a
thleng \helh a ni tìh a chhui theih a ni. A rahchhuahte chu an \ha lo hlê mai. Dik lo taka thiltìh a
nih avangin \henkhatte chuan hrisêlna siam\hatna thû hi an hnar a, midangte pawhin
hmanhmawh tak leh urhsûn takin, a lutukin an lo la vûng a, an hrisêl loh phah a, hrisêlna
siam\hatna hnâ pawhin a lo tuarphah vê ta a ni.
Hetiang hi thil awmdân a nih vangin leh a beidawn thlâk viauin a lang nâ a, Mrs White-i
chuan a hna chhunzawm zêl tûr niin a inhre tlat a ni; a ngaihdante chu hriatthiamsak vek a ni a
nge maw chu le? Hetah hian hetianga sawi hi a \ha thei mai ãwm e—bawnghnute hi chhang nêna
tam tak ei a ni \hîn a, chaw \ha ber ni-ah chuan a ngai lo, mahse bawng hrisel ber leh \ha berte
hnute tui chu a pawimawh zia a rilrû-ah a awm reng a ni, chawah an hmang sî a. Bawnghnute
chungchânga zawhna pawimawh tak, a hleihluaka sawina puanchhuah vak mai chu, hemi
chungchânga êna a hmuh nên chuan a inrem lova a hriat avangin a pawmpui thei lov a ni.
Hetianga ti tûr chuan hrisêlna siam\hatu—chiang taka hrefiahtûte hi an \ha tâwkin, Battle Creek-
a Hriselna Hmunpuia (Health Institute) chaw chhûmtûte kaihruaitu hnuaiah thawk se, anni
pawhin bawnghnute ei fo \hîn chu an chaweina dawhkan a\ang chuan thianfai vek tawh se a \ha
ang. Kan rawngbâwltûte pawhin bawnghnute duh tâwk tâwka an ei \hîn te pawh hi bânsan vê
sela, chutiang hna chuan kan mîte chungah nasa takin hna a thawk thei dâwn a ni.
Hê thû-ah hian kan chak lohna chu hei hi a ni—kan chanchinbute hian mi la zirtîr ngai lohte
leh rinhlelhna neitûte hnên a lo va thleng hmasa daih mai a, hêng thûte hi an lo chhiar hmasa a,
hrisêlna siam\hatna thuchah piangtûte nundânte an lo hria a, a pawi hlê a ni. Mrs. White-i chuan
hetiang hian ti lvoin, Siam\hatna hotûte remtihdan leh ngaihdante chauh chanchinbute chuan
chuah sela, mahni ngaihdan chuah neite chu lo tih-el lovin, mi\ha tak takte chu kan hneh phâk
lohvah lo awmtîr lo sela a duh a ni. Hrisêlna siam\hatûte inzawmkhâwm thiltìh dan chuan hmâ
hruai sela, kan chanchinbûte chuan zuiin, la zirtîr ngai lohten an hriatthiam phâk tâwk lekin
chhuah sela a \ha ang.
Mrs White-i ngaihdan chuan sa ei dan mawl tak a\anga chini tamtak hmanna a thlâktîr tum
mai chu ‗\ha lo a\anga \ha lo zâwka thlâwk‘ angah a ngai a ni. Chinî leh chî hi a tlêm thei ang
bera hnam hi a sawimawi dân a ni. Hêng thil pahnihte hi a tlêm thei ang bera hman theih a nân
châkna chu thunun theihin a awm tûr a ni. Chî chungchângah chuan chawah tlêm tê chauh hman
ni sela, a tîrah chuan chî liak tam \hînte tân chuan a tui lovin, a chawmawlh maithei a, mahsela
tlêm tê chauh, kâr tlêmte chhûng hman a nih chuan chî chu a al hmâ êm êm mai ang.
Vaihlo te, thingpuitak te leh coffee te vawilehkhata bânsan an nih laiin, hêng thil pathumte
bâwiha lo tâng nghet tawhte tân chuan vawi khatah pakhat zêl pawhin bânsan sela a pawi
lovang. Chaw ei \hin thlâk hi fîmkhur taka tih tûr a ni a, vawikhatah pakhat zêl thlâk ni sela.
Rang lutuka chaw ei thlâk thut hlauhawmzia a sawi laiin, mi muangchâng deuh maite hnênah
pawh a sawi nghâl bawi a ni. Engpawh ni se, an thlâk ngei tûr a ni a, an theihnghilh tûr a ni lo.
Thudik tak, mawl ber leh theih ngei chu tih\han dan chu thlâk tûr a ni; mahsela hrisêlna leh taksa
chhiatphahna tûr khawpa hmanhmawh lutuk loh tûr a ni.

174
175

175