Aide-m moire
14 15
drugiego, jakakolwiek okupacja wojskowa' będąca rezultatem tej napaści, jakteż
jakakolwiek aneksja dokonana z użyciem siły; b) bombardowanie lub użycie
jakiejkolwiek broni przeciw terytorium innego paristwa; c) blokada port w lub
wybrzeży; d) atak lądowych, morskich lub powietrznych sił zbrojnych drugiego
paristwa; e) użycie sił zbrojnych, znajdujących się na terytorium drugiego paristwa
w wyniku porozumienia z nim, w spos b sprzeczny z warunkami tego porozu-
mienia; f) udostępnienie przez palistwo swego terytorium innemu pa stwu, jeśli
wykołzystuje je ono dla dokonywania akt w a. przeciwko innemu paristwu; g)
wysyłanie przez paristwo lub w jego imieniu zbrojnych band, grup, nieregularnych
sił czy najemnik w dokonujących poważnych akt w zbrojnych przeciw innemu
pa stwu. tT.Ł.-N.]
AIDE-MEMOIRE
_ (Grund.riss der Axiologie' 1906). Przedmiotem a. - pojmowanej jako szczeg łowa
\, t ' pomoc dla pamięci) - rodzaj noty przekazywanej osobiście lub doręczanej
korespondenqyjnie po zakoriczeniu oficjalnych rozm w (lub w trakcie ich trwania)
przez przedstawicieli s}użby dyplomatycznej lub wysokiej rangi urzędnika paristw-
owego. A.'m. zawiera najczęściej Sprecyzowane stanowisko,bądź zestaw tez,faktaw
problem w, kt re byĘ lub będą przedmiotem bardziej szczeg łowych negocjacji.
9zy
Nota ta odr żnia się od innych form korespondencji dyplomatycznej nagł wkiem
,Ąide-mćmoire" orazbrafiem podpisu i pieczęci strony wręczającej' Wynika to z faktu,
iż o autentyczności treścizawartej w a.-m. zaswiadcza osoba wręczająca, będąca nie-
jednokrotnie jej autorem lub inicjatorem. w dyplomacji podobny charakter ma memo-
randum (także nie sygnowane przez autora,/autor w), zawierające zestaw tez, fakt w
i zagadnieli do dyskusji. iTŁ.-N.]
AKREDYTACJA
_ uwierzytelnienie osoby za pomocą dokumentu uwierzytelniającego, stanowiące
warunek rczpoczęcia misji dyplomatycznej przez ,,szefa misji'' na terenie paristwa
przfrmującego (art.13' konwencji wiedeflskiej). Listy uwierzytelniające podpisywane
przez głowę paristwa wysyłającego są wręczane * głowie paristwa przyjmującego.
Ich przyjęcie jest jednoznaczne z tozpoczęciem ptzez przedstawiciela dyplomaiy-
gznggo pełnienia jego funkcji. Szczeg lnym rodzajem jest a' w organizacji Narod w
Zjednoczonych. obejmuje ona zwyczaj przedkładania przez dyplomat w list w
akredytaryjnych (obowiązek ten odnosi się także do dyplomat w pełniących funkcje
przedstawicieli swego paristwa przy --+ oNZ). Listy te składane są w Sekretariacie
oNZ. Jednym z niezbędnych element w w procesie mianowania przedstawiciela
dyplomatycznego pa stwa wysyłającego w paristwie przyjmującymlest obowiązek
uzyskania zgody (agreement) pa stwa przfrmującego. obowiązek uzyskania zgody
dotyczy w zasadzie tylko szefa misji dyplomatycznej. Potwierdza to art. 4. ,,Kon-
wencji o stosunkach dyplomatycznych'', kt ry stwiełdza ponadto, iż paristwo przfi_
mujące nie ma obowiązku podania paristwu wysyłającemu przyczyn ewentualnej
odmowy uzyskania zgody. Praktyka dowodzi jednak, że instytucję ogreement stosuje
się także w odniesieniu do attachćs wojskowych, morskich i lotniczych. Mianowanie
odpowiednich os b na stanowisko przedstawiciela dyplomatycznego jest w zasadzie
wewnętrzną sprawą paristwa wysyłającego. Jednakże w praktyce zostało zaakcepto-
wane pewne ograniczenie swobody działania paristwa wysyłającego w tym zakresie'
Wyraża się ono w prawie sprzeciwu mianowania pewnych os b, kt re w ocenie parl-
stwa prryjmującego mogą być trakŁowane jako perso n& non grata. Powody odmowy
Aktor polityczny
wydania zgody mogą być r żne. Najczęściej jest to podejrzenie o szpiegostwo, znany
nieżyczliwy (wrogi) stosunek kandydata wobec paristwa' na kt rego terytorium
jest plac wka dyplomatyczna, względy ku]turowe itp. Paristwo przyjmujące nie ma
-obowiązku
podawania przyczyn niewydania zgody. Uzyskanie agreernent pozwala
paristwu wysyłającemu wystawić nowo mianowanemu przedstawicielowi dyplo-
matycznemu tzw. listy uwierzytelniające. iT.Ł.-N.]
L i t e r a t u r a : Nachlik, Naro dziny nowożytnej dyplomacji, Wrocław, 1971.
AKSJOLOGIA
(g1ec. ahsia - wartoś, ahsios - godny, cenny' logos _ słowo, nauka; nauka o
wartościach, og lna teoria wartości). Termin a. w rozumieniu teoretycznych rozwa-
żari o wartościach wprowadziii P Lapie (Logique d.e la uolont ,1902) i E' Hartmann
teoria wartości_ jest badanie relacji zachodzących między wartościami moralnymi,
estetycznymi, polityczn1łni, religijnymi itp. Niekiedy termin a. jest_stosowany do
określeniakonkretnego systemu wartości. Podstawową kategorią analityczną badari
aksjologicznychjest zatem pojęcie wartości.W naukach społecznych przyjmuje się,
iz wartości śąpewnymi czynnikami emocjonalno-społecznej natury motywującymi
jednostkę do internalizacji danych przez społeczeristwo i usankcjonowanych norm
lub też - przynajmniej - do ich przestrzegania. Wartości można określićmianem
normatywnych wzorc w pozyt1.wnie ocenianego systemu społecznego (J.W. Neu-
mann).-Są one wielowarstwowymi i wzajemnie zależnymi konstrukcjami, kt re w
formie mniej lub bardziej uporządkowanej tworzą system wartości. Podstawowym
zadaniem a. jest rozpatrywanie następujących kwestii: natury wartości, 9truktr1rr
(hierarchii) bkreślonych system w wartości,zależnościwystępujących między
poszczeg lnymi wartościami i ich funkcji w systemie wartości, charakteru i sensu
norm i ocen itp. Prekursorem a. był niemiecki logik, filozof i fizjolog R. H. Lotze
(1817-1881)' Jego gł wnym dziełem jest Geschichte der Aesthetih in Deutschlq.nd
(1868). Nawiązywał do fiIozofii I. Kanta, azwłaszczaKantowskiego podziafu między
tym, co istnieje (Sein), i tym, co być powinno (Sollen). Na tej podstawie rozr żnial
Burzliwy rozw j badari aksjo-
wartośćprzedmiotu od jego istnienia i właściwości.
przełomie XJx i xX Była to reakcja na p-ozytywistyczno-
logicznych nastąpił na w.
scjentystyczne pizekonanie, iż poznanie naukowe jest poznaniem absolutnym, a to,
co jesi niepozniwalne, nie posiada waloru naukowego (np. idea Boga). Czołowymi
reprezentintami a. byli: W Windelband (1845- 1915), H. Rickert (1863-1936), M.
scheler (1847-7928), G'E. Moore (1873-1958), R'P Perry (1876-1957)' tK'D'l
AKTOR POLITYCZNY
- jednostka lub grupa będąca gł wnym podmiotem sytuacji politycznej. Takim
aktorem mogąbyć: -r polityk, + klasa, - nar d,_ elektorat, -r pa stwo, t gabinet,
__ł głowa paristwa,
armia, _ elita itp. (E Ryszka, Nouka o polityce' 198_4). Określenie
to źostałowprowadzone do politologii ze względu na speryfikę i analogię roli' jaką
odgrywają aktorry dramalyczni i polityczni. Aktor stara się przekonać widza o
wiirygodnościroli, kt rą g1.a,tzn. sł w, kt re wypowiada. Podkreśla je odpowiednią
scenografią i choreografią. Wedfug M. Croziera i E. Friedberga (Człowieh i system.,
wvd. pol. rbgz) cechy zachowari a.p. okreśIającejego aktywnośćsą następujące: a)
aktorży rzadko miewają do korica sformułowane cele, .a jeszcze rzadziej sp jne
Behawioryzm
ofizymały niepodległośjako republiki (Transkei w 1976, Bophuthatswana w 1977,
Venda w 1979, Ciskei w 1981), kt re dotąd nie zostały uznaneprzez społecznośćmiędzy-
narodową. PozostĄch s ześćotrzymało status tzw. ,,czarnych paristw'', dysponująrych
pewnymzakresemautonomii (Gazankulu, Kwa-Zulu, Lebowo, Kwandebele, KaNgwane,
QwaQwa). W pierwszej połowie lat osiemdziesiątych w b. mieszkało ponad 10 spośrd
16 milion w czarnych Afrykan w zamieszkujących RPA. [R.H.]
BEHAWIORYZM
-jeden z nurt w w psychologii )o( w. badająry zjawiska spdeczne pod kątem ich
psychicznych lub świadomościowychaspekt w funkcjonowania. Podstawowym
przedmiotem badar1 behawioralnych są zewnętrzne przejawy zachowania ludzkiego
(ang.behauiour - zachowanie), nie zaśwewnętrzne stany lub procesy psychiczne danej
jednostki. B. określanyjest takze jako ,,psychologia zachowa '' lub ,,psychologia
reakcji''. Wywodzi się od prekursorskich prac I. Pawłowa i E.L.Thorndike'a.
TW rcami tego kierunku byli Amerykanin J.B. Watson (postulował, aby w miejsce
badanprzeĘć zastosować badania zachowari) oraz Rosjanin W Bechterew' B. znajduje
szerokie zastosowanie jako jedna z metod w badaniach socjologicznych
i politologicznych. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych metody behawioralne
zostĄ wykorzystane w Stanach Zjednoczonych w badaniach nad mechanizmami
powstawania i rolą elit na szczeblu lokalnym. Analizując zachowania jednostek
w sytuacjach politycznych, w pracach tych (m.in. C.W Millsa, The Power Elite,1956;
B. Berelsona,Voting,I9S4; R.M. Milibanda, The State in Capitalist Society,lg6g)
potwierdzono sfusznośćzalożeittzw' że|aznego prawa oligarchii (R. Michelsa) i teorii
przeplywu elit V Pareto (zob. - elit teoria etaz --+ elita). [K.D.]
BEHAWIORALIZM
(z ang. behąuiour - zachowanie się) - dominująry po II wojnie światowej w naukach
społecznych, w tyrn takze y --+ politologii, kierunek badawczy, kt ry koncentruje się
na analizie * zachowari indywidualnych i zbiorowych. B. jest pojęciem szerokim, obej-
mującym r żne nurty, często gwałtownie się zwa|czające. Wyrastają one jednak
wszystkie z opozycji wobec + tradycjonalizmu w politologii, kt ry był dominującą
szkołą teoretyczną w pierwszej połowie XX wieku. Gł wnymi inspiracjami
teoretycznymi b. byty neopozytywizm oTaz -ł behawioryzm psychologiczny,uznające
za przedmiot badałi naukowych jedynie fakty, kwestionujące zas możliwośćnaukowego
poznania wartości czy norm. Stanowisko to odpowiada dązeniu do nadania politologii
i socjologii statusu rzeczywistej nauki, jaki wcześniej uzyskĄ np. matematyka czy
biologia. Pr cz dyrektywy oparcia badari naukowych na faktach empirycznych b.
wyr żniają następujące zaiożenia: a) dążenie do stworzenia teorii zawierającej zbi r
praw ruądząqch rozwojem rzeczywistości społecznej, tak jak prawa odkryte ptzez
nauki ścisłei przyrodnicze ruądzą rozwojem rzeczywistości przyr'odniczej, b) uczy-
nienie gł wn1'rn zagadnieniem bada'wczym zjawiska przycz;łrowości, c) wykorzystanie
na szeroką skalę metod ilościowych (matematycznych) _ s}użących systematyzacji
i kwantyfrkacji danych i umożliwiająrych uzyskanie ,,czystej wiedzy'', d) neutralność
aksjologiczną i ideologiczną oraz e) dążenie do integracji nauk społecznych wjeden
sp jny system teoretyczny B. wywarł znaczny wp}yw na nauki spdeczne' zwłaszczaw
USA. Wramachtego kierunkurozwinięto m'in. badanianad zachowaniamiwyborczymi
(B. Berelson, P Lazarsfeld, W McPhee, P Converse, Vo. Key), teorią koalicji (W Riker, L.
Dodd, A. Lijphart)' władząw społecznościach lokainych (Ę HunteĄ R. Dahl), teorią
Bezpiecze stwo
system w politycznych (D' Easton, K Deutsch), kulturą polityczną (G. A]mond, S.
Verba) i demokracją (S. Lipset, R. Dahl). W latach osiemdziesiątych b. utracił sw j
impet, stykając się z wielokierunkową krytyką ze strony n1r{ w nawoĘąc1'_ch do
u*'glęa"i""ia aspektow życia społecznego. Nadal stanowi jednak licząą
"ormatywnych
się szkołę politologiczną.
tA.A.]
BEZPAŃsTWoWlEc
(apatryda) - w najszerszym znaczeniu to osoba nie posiadająca obywatelstwa.
g.'*oz" być takżebsoba posiadająca wprawdzie obywatelstwo, ale ze względu na
konflikt z władzami tego liraju (tzw. bezpa stwowośćfaktyczna) nie może koruystać
z wynikająrych z fakiu obylvatelstwa uprawnie . Status b. reguĘe konwencja
z zs.og' is1a r., doĘcząca os b nie mających paristwowości. Po raz n!e'ws11' p'o}lu-
mami os b nie będącymi obywatelami żadnego kraju zajęła się Liga Narod w.
Poczynając od 191'9 r. - w wyniku rozpadu wielonarodowościowych Austro-Węgier'
klęski Ńemiec i carskiej Rosji - pojawił się problem ludności o nieuregulowanym
prawnie statusie obywatelskim. Najczęściej był on wynikiem koli?ji rozwi4zait
prawnych lub ich briku na obszarach nowo powstających paristw. Chodzi gł wnie
o xotiźję zasady ius soli oraz ius sanguinis (zob. t obywatelstwo). Z inicjatywą
tozwiązania tego problemu wystąpił norweski badacz region w podbiegunowych
E Nansen. w wyniku podjętych przez Nansena stara Liga Narod w, na podstawie
tzw konwencji rzymskiej z 6.04.1922 t., zotganizowała specjalne biuro z prawem
wystawiania izw. paszport w nansenowskich. Po II wojnie światowej problemem
zajęła się organizacja Narod w Zjednoczonych. W sierpniu 1961 r. Zgromadzenie
og tne oNZ przyjęło konwencję redukującą sy'tua9je upoważniające do ubiegania
-liyeliminowano
sii o status b. Nie natomiast zjawiska i problemu bezparistwowości,
ctroć udało się to w niekt rych paristwach. Np' polska ustawa o obywatelstwie
z 15.02.1962 r. zapobiegła bezparistwowości oraz umożliwiłabezparistwowcom po
pięcioletnim pobycie w Polsce uzyskanie polskiego obywatelstwa. tT.Ł.-N.]
BEzPlEczEŃsTWo
- pojęcie d;mamiczne, wieloznaczne i wielopłaszczyznowe' trudne do zdefinipwania
*ipo'ou uudzący wątpliwości przedstawicieli r żnych nurt wbadawczych w nauce
"i" międzynarodowych. Dynamika pojęcia wyraża p-rzede wszystkim
o stosunkach
zmienny z istoty'charakter siosunk w międzynarodowych. Dlatego też naIeży
traktować je jako zmienny w czasie proces' nie zaśjako stan o niezmiennych
desyglatach i parametrach. Są one inne dzisiaj niż w przeszłościi zmienią się
ii w piiyszłości'Ęnamikę tego pojęcia oddąje także wielośći r żnorodnośćhistorycznie
fl kształtowanych modeli bezpieczeristwa (narodowego i międzynarodowego). Nie można
.ł' ich ani skopiować, ani bezkry'tycznie zastosow ać przez paristwa w myślzasady: gdy
l-,
dwaj robią io samo, to nie jest to samo (duo cum fałiunt non est ldem). Dynamikę b.
l;
*yrizatnił"zmiennośćpriorr'tetow, jakie są formułowane w procesie konceptualizacji
jego modelu w r żnym czasie i przestrzeni. oznaczato, żebezpiecze stwo jest zarazem
itanem i procese-, da.1e się okreśIić tylko tu i teraz (hic et nunc), a nie tutaj i wszędzie
(J. Stefanowicz). Wieloznaczność pojęcia b. najpełniej oddaje szeroka gama wartości,
potrzeb i stan w, kt re się z nim identyfrkuje. Są to zar wno suwerenność,tożsamość
narodowa (w o niesi'eniu do paristwa) czy kulturowa (w odniesieniu do r żnych
rywilizacji), jak i istnienie, przetrwanie, jakośćżycia. NiejednoznaczwoŚć
pojęciowa
b-. odnosi się takze do podmic-rtowego w1miaru. W jednakowym stopniu podmiotem
*
 Darwinizm społeczny
56
DARWlNlzM sPoŁEczNY
- teoria społeczno-polityczna rozwinięta w XIX w., oparta na deterministycznym
pojmowaniu rozwoju społeczeristwa (ewolucjonizm), kt re - jako częśćprzyrody
podlega piawom i zależnościgmprzyrodniczym. ZakJada, ze społeczeristwo jest fonną
- do rad regionalnych i prowincjonalnych; 2. kontrola nad organami samorządu
żyrego organizmu i jako takie rozwija się zgodnie z prawami ewolucji, a zwłaszcza
plawem \valki o byt i doboru naturalnego sformułowanym przez Charlesa Darwina
w odniesipniu do świataprzyrodniczego. ZapomoąĘch praw zwolenniry d. usiłowa]i
v]łaśryćżycie społeczne, jego mechanizmy, przemiany i rozw j. Gł wnym teoretykiem
d. s. był angiels\i filq2.1i Herbert Spencer (1820-1903). Swoje poglądy wyłoŻył
on w pracach: Zosady biologii'.cjolog(1864-1867), Zasady psychologii (L855-{AiZj, iasady
(1876-1896), Zasady etyki (7892_1893). Wykorzystując teorię Darwini
29cj9logii
H. Spencer starał się stwotzyć naukowe uzasadnienie skrajnej interpretacji zasady
laissez-faire (_-+ leseferyzmu). Uważałon, że prawa ewolucji determinują kszta}t
organizacji społeczeristwa wraz z eałąotgarizacją paristwową i panującym w niej syste-
mem prawa. Prawo rozwoju społecznego miało w ujęciu Spencera charakter mate-
rialisĘczny, tzn. dawało się ono usta]ić w poznaniu empirycznym, podobnie jak w na_
ukach przyrodniczygh. Dowodzil on, że umysł ludzl<lpoznający zjawiska społeczne jest
zdeterminowany biologicznie i zależny od otoczenia. Stąd wy }ywiły da]sze twierdzenia
teorii. Wskaz1rłał on, że celem ewolucjijest osiągnięcie stanu pełnej harmonii człowieka
z naturą i otoczeniem społeczn}łn' Aby jednak osiągnąć ten cel, człowiek musi przfrąć
postawę^hedonisĘczną (tj. dążyćdo zapewnienia sobie maksimum szczęścia) i 6yć
egoisĘ. organizag'a społeczeristwa winna sprzfać rozwojowi silnych indywidualności,
zasjej zasady powinnybyć konstruowane zgodnie z prawem ,,r wnej wolności'' i prawem
,,przetrwania najsilniejszych''. Na tej podstawie Spencer formułował wniosek, iż wszel-
kie interwencje paristwa stanowią sztuczne zakł cenie ewolucji naturalnej, a ponadto
pomoc paristwa ubogim osłabia zdolnośćjednostek do samodzielnego działania. Pat'rstwo
powinno ograniczyć się jedynie do obrony przed -l agresją zewnętrzną i do wymiaru
sprawiedliwości. Uzasadnia!, że dążerlte do wyeliminowania zła społecznego jesi ilu4ą.
Nęd1a,
-niepowodzenie,
gł d to kary natury za lenistwo, niewiedźę i bral
przedsiębiorczości jednostek' W interesie przetrwania społeczeristwa leżałozatem
eliminowanie-nąjsłabszych, w przeciwn;rm bowiem razie ewolucja nigdy nie osiągnie
swojego celu Filozofia Spencera zyskała wielką popularnośćw Stanach Zjednoczonych,
ŁY-9L'ą. podstawy naturalizmu. Jej przedstawiciele (J.W Drapeą L.N. Morgan,
J.WPowell) Ężyli do sformułowania zbioru ,,uniwersalnych praw'', kt rJrm podlegałaby
ewolucja człowieka i społeczeristw. Z,ałożerua ideowe d.s. stały się składnikierrrwielu
doktryn społeczno-politycznych, w tym przede wszystkim * konserwatyzmu (skrąjna
wersja), * rasizmu i r faszyzmu. tKD.]
DECENTRALIZACJA
- tendencja, proces przekazywania (delegowania) ptzez centra]ne ośrodki kierownicze
organizacji, paristwa itp. kompetencji decyz$nych ośrodkom niższego szczeb|a -
regionalnym i lokglnym. P, igrt podstawowym mechanizmem demokratycznego
sprawowania władzy - zakłada dystrybucję uprawnieri władczych pomiędzy -r
*
Decyzja polityczna
57
aparat pa stwowy a _-ł sarnorząd terytorialny, będący reprezentantem interes w -r
społecznościlokalnych. Wparistwie demokratycznym musi zatem istnieć pewien zakres
forma]nie i realnie gwarantowanej --+ autonomii społecznościregionalnych i lokalnych
oraz organ w samorządu terytorialnego. Nie wyklucza to oczywiście r żnych form
zwierzchniej kontroli wobec samorządu terytorialnego, zapobiegająrych erozji funkcji
paristwa, opartychjednakżena przepisach - konstytucji i akt w prawnych niższego
stopnia. Wedfug G. Smitha warunkami autentycznej d. są: ,,1. bezpośrednie vfybory
terytorialnego na danym obszarze; 3' odpowiedzialnoś prowincjonalnej władzy
wykonawczej przed odpowiednią radą prowincjonalną; 4. kontrola władzy wyko-
nawczej nad okręgową administracją; 5. uprawnienia finansowe umożliwiające
działalnośćw regionie" (G. Smith, Zycie polityczne w Europie Zochodniej,1992). Do
zalet d' za7icza się: a) odciążenie naczelnego ośrodkakierowniczego z konieczności
podejmowania nadmiernej liczby decyzji, b) zwiększenie inicjatywy, innowaqyjności
i kreatywnościw rozwiryywaniu problem w na niższych szczeblach struktury orga-
nizaqfrnej, c) szybkie reagowanie poszczeg lnych ośrodk w deryzyjnych na zmiany
zachodzące w otoczeniu, d) możliwośćszybkiego korygowania nietrafnych, błędnych
deryzji, a tym samym unikanie strat, e) wzrost zaangażowania członk w organizacji
w realizację cel w. [L'S.]
DECYZJA POLITYCZNA
świadomyi ukierunkowany akt nielosowego, nieprzypadkowego wyboru jednego
-
działania ze zbioru * działan politycznych lub powstrzymania się (zaniechania) od
działania. D.p. określającele, metody i środki rea]izacji interes w * podmiot w polity-
ki. Podejmowane są w związku z procesami * kooperacji pozytylvnej (wsp }pracy)
i * kooperacji negatywnej (walki), w kt rych podmioty te dążą do korzystnej
dystrybucji cenionych d br oraz regulacji dostępu do - władzy politycznej. Wedfug
kryteri w znaczenia cel w i czasu ich realizacji wyt żnia się: a) d. strategiczne
określające długofalowe, perspektywiczne cele grup' organizacji i instytucji
politycznych, b) d. taktyczne, wskazujące w skali kilku miesięry bądź lat cele i sposoby
etapowej realizacji d. strategicznych, czyli ich skonkretyzowanych fragment w,
c) d. operacyjne określające kr tkookresowe i bezpośrednie działania wykonawcze
wynikające z d. strategicznych i d. taktycznych, składające się na bieżącą praktykę
polityczną. Wedługkryteri w złożonościwarunk w i przewidywalności skutk w w1r -
żnia się: a) d. podejmowane w warunkach optymalnych, w kt rych decydent
dysponuje pełną i rzetelną wiedzą o warunkach, celach, metodach i skutkach plano-
wanego działania, b) d. podejmowane w warunkach ryzyka, gdy decydent posiada
informacje o prawdopodobnych kierunkach zmian w otoczeniu oraz o możIiwych
wynikach działania (pozytywnych, negatylv'nych), ale jednocześnie nie jest w stanie
określićstopnia prawdopodobieristwa wystąpienia efektu zamierzonego - przewi-
dywane na podstawie wcześniejszego doświadczenia skutki obejmują zar wno sukces,
jak i całkowite niepowodzenie, c) d. podejmowane w warunkach niepewności,
w kt rych decydent nie posiada wiedzy o prawdopodobnych kierunkach, tempie
i rezultatach zmian zachodząqch w otoczeniu oraz o losach planowanych działafr
własnych.Takie d. opierają się zatem w dużej mierze na intuicji i wcześniej sprawdzo-
nych, rut1'rrowych wzorach działania, a prawdopodobieristwo podjęcia d. błędnej jest
wysokie. Trafnośćd.p. uwanrnkowana jest dwoma og lnymi elementami: a) wiedzą
derydenta o warunkach zewnętrznych (stan otoczenia), posiadanych zasobach i me-
Decyzjonizm
58
todach skutecznego działania, b) praktyczną sprawnością sterowania działaniami
wykonawczymi, tzn. obserwacją i kontrolowaniem przebiegu działania, prawidłową
oceną skutk w działari cząstkowych (etapowych), zdolnościąszybkiej korekty dzia-
łari nieefektywnych, dysponowaniem zasobami rezerwowymi itp. Przyjmując syste-
mową koncepcję procesu podejmowania deryzji politycznych,Z.J.Pietraś(Deqdowanie
polityczne,1998)wyr żniapięćpodstawowychkategoriianalizydecyzyjnej:a)sytuacja
decyzyjna - w ujęciu obiekty'wnym jest to ,,stan rzeczywistości politycznej'', a w uję-
ciu subiektywnym - ,,problem, kt ry winien by ć rozwiązany przez ośrodek d eqĄny" ;
b) ośrodekdecyzyjny - jednostkowy bądźgrupowy podmiot działania politycznego;
c) proces decyzyjny - rozumiany jako ,,zespd powiązari przyczynowo-skutkowych,
wysĘpująrych wewnątrz ośrodka decyzyjnego, w związku ze stanem wejścia, strukturą
ośrodkai celami derydent w''; d) decyzja polityczna; e) implementacja poli_
tyczna - proces ,,urzeczywistniania decyzji za pomocą odpowiednio dobranych metod
i środkw''. [L.S.]
DECYZJONIZM
- kierunek filozofii imyśIipoliĘcznej stworzony przez niemieckiego filozofa Carla
Schmitta (1889-1975). Jego dorobek teoretyczny obejmuje m.in. takie prace, jak Die
Diktatur (1921), Politische Theologie (7922), Der Begriff des Politischen (1927),
Verfassungslehre (1928). D. wyrastał z krytyki demokracji parlamentarnej i + libera-
lizmu; stanowil reakcję na upadek tradyqrjnych form legitymizacji ładu społecznego.
Podstawowa teza d. głosi, że suweren (władca) dysponuje władzą w całościi bez żadnych
ograniczeri. Jest to bowiem niezbędny warunek zachowania ładu paristwowego.
Wszelkie prawo jest tylko prawem ,,sytuaryjnym''. Suweren sam określataką sytu-
ację, i na tej podstawie stanowi prawo. W celu zachowania porządku pa stwowego
Suweren ma prawo wydawać deqzje nie krępując się prawem. Interes paristwa to
bowiem coświęcej niż związanie normatywne (C. Schmitt). Uwolnienie decyzji
suwerena spod ograniczeri prawnych powoduje, iż jego deryzje mają postać absolutną,
stoją ponad plawem. Tym samym zostĄ w koncepcji Schmitta zakwestionowane
podstawowe zahożeliapozytywisĘcznej teorii paristwa i prawa (zob.-r pozytywizm).
Argumentacja teoretyczna Schmitta była odbiciem jego pogląd w filozoficznych na
naturę człowieka, istotę i treśćpojęcia ,,suwerennośc7" oraz ,,tego, co polĘczne'',
atakże na funkcję i treść_-ł norrn prawnych. Podobnie jak Hobbes Schmitt twierdził,
że człowiekjest z natury zły i ma skłonnościanarchistyczne. Do funkcjonowania
paristwa niezbędny jest jednak ład, poshłszeristwo i element dyscypliny. Dzięki
suwerenowi następuje przetworzenie chaotycznego i pozbawionego poczucia bezpie-
czeristwa stanu natury w porządek paristwowy. Akt powołania społecze stwa posiada
wyłącznie charakter poliĘczny, tzn. jest skutkiem' decyzji politycznej, a nie rozwi-
jających się zależnościkulturowych czy ekonomicznych. Utworzenie paristwa ozna-
cza, że suweren likwiduje wszelkie inne formy działania politycznego poza nim sam1łn;
likwidując stan wrogościmiędzy jednostkami i zbiorowościami, suweren zdobywa
całkowitą kontrolę nad ich stosunkami. Paristwo ma monopol na działalność
polityczną na swoim obszarze. ĘIko jemu przysfuguje prawo do określe-nia wroga
wewnętrznego i zewnętrznego (zdefiniowania tego' co polityczne). Z tego punktu
widzenia za niebezpieczne dla egzystencji paristwa Schmitt uwaz ał wszelkie przejawy
pluralizmu politycznego, przenoszenie suwerenności z rąk paristwa w ręce gTup
społecznych. Demokrację oceniałjako system niestabilny, narażony na stałe wstrząsy
polityczne. Zagwarantowanie stabilności ładu poliĘcznego społecze stwajest możliwe
Dedukcjonizm
ĘIko wtedy, gdy suweren zdobędzie nieograniczoną zdolnośćregulowania stosunk w
międzyludzkich. Teoria d' została szeroko wykorzystana w faszystowskim modelu
paristwa (np. zasada Fiihrerprinzip) oraz w niekt rych systemach autorytally_ch
(np' *e fran]ristowskiej Hiszpanii i w niekt rych krajach Ameryki Łaciriskiej). tK.D.]
DECYZYJNY PROCES
- postępowaniejednostki lub grupy mające doprowadzić do dokonania wyboru celu
działanialub środkwjego realizacji. Możnawyr żnić d.p. sformalizowany, wkt rym
poszczeg lne fazy postępowania określonesąptzez regu}y formalne (najczęściej przy-
Lierające Postać_+ norm prawnych), oraz niesformalizowany, gdy jedyną regułą
jest wśkażaniepodmiotu podejmującego deqzję. Proces sformalizowany odnosi się
najczęściejdo decyzji grupowych, kt re są dziełem pewnej Iiczby uczestnik w.Jego
p'łyłłaae*może 6yć n[ proces ustawodawczy lub sądowy' Jako postać działania
żbio.o*ego może być przedmiotem zainteresowania takich nauk, jak teoria organizacji
izarządzanią prawożnawstwo i -l politologia. Proces niesformalizowany - jako postać
działania indyłvidualnego - jest przede wszystkim badany przez psychologię. Stara
się ona okreslie przebieg dzia]afl myślowych, kt re prowadzą od powstania sytuacji
decyzyjnej - tj. uznania danego problemu za konieczny do rozwiązania - do deryzji
jaLo wyb r wariantu postępowania. W literaturze wyr żlia się kilka faz
d.p. Przedmiotem d.p. jest problem decyzsĄny,tzn. konkretna kwestia, kt rą można
'o'"mia"-".1
rozwiązaćna co najmniej dwa sposoby.Fazapierwsza, kt rą można określićmianem
rozpoznawczo-projektowej, obejmuje sformułowanie problemu do rozwiązania,
wyzrraczenie cel w, kt re mają być osiągnięte, okreśIenie interes w, kt re mają być
zaspokojone, i ich hierarchii oraz sformułowanie dostępnych wariant w postępowania.
W przypadku decyzji o charakterze politycznym w fazie tej przeprowadza się prace
studialne mające na celu diagnozę problemu i analizę przewid1'wanych następstw
deryzji' Faza druga obejmuje dokonanie wyboru wariantu posĘpowania i jego uza-
sadnienie. W jej wyniku następuje okreśIenie gł wnego celu poliĘcznego. W przy_
padku sformaliżowanego d.p. jest on obwarowany licznymi w1łnogami procedural-
nymi, przewidującymi przede wszystkim tryb podjęcia decyzji, określającymi
kompetencje uczestnik w procesu deryzyjnego oraz prawne możliwości zakwestiono-
wania decyzji już podjętej . Faza trzecia to wykonanie (implementacja) decyzji'
obejmuje oni wszystkie działania podjęte w celu realizacji deryzji oraz ich kontrolę
p.'e' pod-iot podejmująry deryzję lub specjalnie w tym celu powołany organ kon-
trolny (zob. * decyzja). [A.A.]
Literatura: D. Sidjansky (ed.),Political Decision- Mahing Process,Amsterdam 1973; A.
Bodnar, Decyzj e polityczne,Warszawa 1985.
DEDUKCJONIZM
- jeden z kierunk w metodologicznych w naukach społecznych, zwany r wnież
a''tyinduk.1onizmem lub hipotetyzmem. Przeciwstawia się koncepcji, wedfug kt rej
umysł ludzki pełni jedynie rolę biernego instrumentu zbierania i segregowania obser-
wac;i tL Topotski). D. zakłada, żerczw j nauki dokonuje się przede wszystkim dzięki
metodzie krytyki hipotez. Wynika z założeria o niemożnościcałkowitego uza_
sadnienia p"a* og lnych. R wnież obserwacja - jako metoda badawcza - nie da-
je pe}nej grvarancji w potwierdzeniu prawdziwości tych praw. Zwolennicy tego ki9runĘl
-brbnią
poglądu, iż wystarczającym dowodem prawdziwości praw powinna być ich
Dek]aracja międzynarodowa
niesprzeczność ze znanymi faktami, gdyż twierdzenia uniwersalne i tak z konieczności
mieć - i zawsze mia}y - hipotetyczny charakter. Ich stosunek do praw określa
'''r's'ą
zasada'iż prawa, kt re dziś uznajemy, to jedynie, jak dotąd, nie obalone prawa. Gł wna
funkcja piaw polega na dostarczaniu wyjaśnieri, na formułowaniu maksymalnie
prostych1 zwięzĘch, funkcjonalnych zasad og lnych, kt re by przy minimalnej liczbie
iwierdzeri potiar'ry *yjas"ić maksymalnie rozległe obszary rzeczynvistości (S. Nowak)'
Jednocześnie dedukcjoniści postulują, aby po sformułowaniu pewnej hipotezy og lnej
poszukiwać przede wszystkim faktow ją obalających. Jeśli pewne prawozachowa swoją
prawdziwość w toku serii bada świadomie nastawionych na jego obalenie, w wczas
można posfugiwać się nim w dalszych wyjaśnieniach i twierdzeniach progaostycznych.
Gł wnym przedstawicielem d. jest KaIl R. Popper (Nędza historyqzntu,wyd. polskie
1989, Społeczeristwo otwarte i jego wrogowie,t.I-Z, wyd. polskie 1993). [K.D.]
DEKLARACJA MlĘDzYNARoDoWA
- publiczne wypowiedzenie się w formie pisemnej lub ustnej w ważnej Sprawie o zna-
cz-eniu międzynarodowym i wewnątrzpa stwowym; sformułowarrie poglądu lub
stanowiska, zamanifestowanie postaw. D.m. mogą mieć charakter zobowiązan o mocy
prawnej lub wyrażać pogląd w sprawie' D.m. w --ł oNZ to rodzaj oświadczenia podjętego
jednomyślnie, w odr żnieniu od rezolucji uchwalanych większościągłos w. Charakter
deklaracji mają też oświadczenia polityk w, męż w stanu w sprawachistotnych dla
świata cży też relacji międzyparistwowych. Spośrd ogromnej liczby deklaracji przyję-
tychptzezoNZzanajważniejsze (przełomowe) uznaćmożna: a) PowszechnqdehJarałję
praw człowieka (1948 r.); b) Deklarację praw dziecha (1959 r.); c) Dehlarację
-o
przyznaniu niepodległości hrajom i narodom kolonialnyrrl (1960 r.); d) Dehlarałję
o umocnieniu beźpieczełistwa międzynarodowego (1970 r.); e) Dehlarąłję zasod. prawa
międzynarodow ego, doty czqłq przyj azny ch stosunk w i w sp łdziałaniap aflstw ą odnie
z Kaftq Narod w Zjednocmnych (1970 t.); f) Dehlarałję honferencji NZ w sprawie
środowiska człowiehą, (1972 r.); g) Deklarałję o wychowaniu społecze 'stw w duchu
pokoju (1978 r.). Przykładem d.m. jest r wnież dokument podpisany przez ZSRR
i USA ,,o podstawach stosunk w wzajemnychmiędzy ZSRR a Stanami Zjednoczonymi
Ameryki'' (1978 r.). Jest to bowiem deklaracja zasad wsp łdziałania dw ch
supeTmocarstw w celu utrwalenia procesu odprężenia międzynarodowego. Inne
prżykłady to: Akt Koricowy _-+ KBWE podpisany 01'08'1975 r' pTzez palistwa eulo_
pejśt<ie oiaz Stany Zjednoczone i Kanadę, zawierający 10 zasad pokojowego wsp ł-
istnienia paristw o odmiennych systemach politycznych; deklaracja londyriska o prze-
obrażonym Sojuszu P łnocnoatlantyckim, ogłoszona przez szef w paristw i rząd w
uczestnicząrych w posiedzeniu Rady P łnocnoatlantyckiej (1991r'); wsp lna deklaracja
ptzy1ęta na spotkaniu ministerialnym EWG i -ł EFTA, poświęcona utworzeniu
buiopejskiego Obszaru Gospodarczego (1990r.); deklaracja w sprawie roli * Unii
Zachodnioeuropejskiej i jej stosunk w z Unią Europejską i
_-+
Paktem P łnocno-
atlantyckim (1991 r.). tTŁ.-N.]
DEKLINIZM
- teoria zanikania paristwa _ wiąże się z trwająrym od lat siedemdziesiątych sporem
nad rolą i pozycją paristwa w stosunkach międz}łrarodowych wobec wzrastającego
znaczenia ucżeśtnikowniesuwerennych (nieparistwowych), jego rueczywistymi
i formalnymi atrybutami oraz mechanizmami funkcjonowania. Eksponowana przez
przedstawicieli nurtu neoliberalnego teza o zanikaniu (decline), słabnięciu (weahing)
Deklinizm
61
lub obumieraniu (demise) par1stwa jest konsekwencją przypisywania podmiotom
niesuwerennym roli podmiot w autonomicznych (jak paristwom) i umacniania się ich
pozycji w systemie międzynarodowym i polityce światowej. Istotą sporu jest r żne
bojm wanie paristwa, jego atrybutow, a ponadto odmiennych ocen \łptywu uczestnik w
niesu*erennych na stosunki międzynarodowe i ocen charakteru interakcji między
suwerennymi i niesuwerennymi podmiotami stosunk w międzynarodowych.
Przedstawiciele nurtu neorealistycznego kwestionują tezy o słabnięciu czy wtęcz
obumieraniu palistwa, traktując takie podejście jako ,,zab jcze" dla stosunk w
międzynarodowych. Paristwo nalodowe' niezależnie od tego, jaką ewolucję przeszło
w swej ponad trzystuletniej historii, jest podstawową strukturą polityczną systemu
międzynarodowego' a stosunki międzypalistwowe Stanowią- o istocie Systemu
międzynarodowego, ęjego najbardziej wyrazistym fragmentem. Nieprzypadkowo więc
ten śposb postlzegania systemu międzynarodowego określa się jako
,,paristwowocentryczny'', zaśmodel wzajemnych stosunk w por wnuje się często do
pola bilardo*ego' na kt rym ,,kularni bilardowyrni''ą paristwa, przerrneszczające się
po torach swych narodowych interes w. Zdecydowanie odmiennie pa stwo, jego rolę,
możIiwościi pozycję w systemie międzynarodowym postrzegają przedstawiciele nurtu
neoliberalnego. Większą wagę przywiązują do znaczenia aktor w niesuwerennych
i ich wpswu-na paristwo, jego politykę zagrariczną i wewnętrzną, preferując-koope-
ratywny, a nie rywalizac11ny charakter stosunk w międzynarodowych. W plu-
ralistycznym i globalistycznym modelu światawłaśnieparistwo jest jednym
z wielu aktor w zainteresowanych rozwojem i przetrwaniem. Wyzwaniem dla jego
,,pełnej'' i ,,absolutnej'' niezależnościstają się liczne organizacje międzynarodowe
(iządowe i pozarządowe) i podmioĘ transnarodowe, rządzące się określonymi prawami,
realizujące własne interesy i oczekiwania, nierzadko rywalizujące z paristwami. Dotyczy
to zwŁaszcza dużych organizacji pozarządowych, kt re cechuje silna ,,tożsamość
korporaryjna''. Wykazują one niejednokrotnie większą aktyrnrność w oddzia}ywaniu na
polĘkę światową oraz politykę zagraniczną poszczeg lnych paristw. To one są
postizegane jako gł wne źr &o i sila sprawcza ,,osłabiania'' paristwa czy wręcz
',upadku''.
Jat<twierazi S.P Huntington, prezentują one ,, [...] typ pluraliĘcznej i fragmentarycznej
polityki, kt ra doprowadziła do stworzenia swoistej transnarodowej struktury
wspołpracy i wsp łdziałania' Szczeg lnego rodzaju sieci powiąa nieznanych z ptze-
szłości[...]'', w kt rej paristwo czqje się ,,[...] spętane, jak symboliczny "Guliwer" z pra_
cys. Hoffmana TheGitliver'sTroubks".Jakostrukburywolneod nacisk wnarodowych
grup interes w mogą lepiej spe}niać posłannictwo zada globalnych, uznawanych
wsp łcześnieza najwazniejsze. Mogą też łatwiej mobi]Łować źr dła finarrsowaniadużych
operacji międzynarodowych i wychodzić z nimi pozai ponad granice paristw narodowych.
Wskazując na ilościowe i jakościowe zmiany, jakie nastąpiĘ w systemie między-
narodowym w ostatnim p łwieczu, niejednokrotnie przedstawiają ś1v!1t i gł wnych
aktor w w modelu ,,pajęćzyny wzajemnych zależności"(,,cobweb modpl" J. Burtona),
w kt rym paristwo traci swą niekwestionowaną i dominująę PozYQ9, granice traą
Swe dawne zruaczelie, a geopolityczna mapa światanie oddaje rzecz1łr'isĘch powiązan
istniejąrych w świecie.Zwolennicy tezy o zanikaniu pa stwa lub osłabianiu jego roli
w syJtemie międzynarodowym zwraĘą uwagę na takie zjawiska, jak poszerzanie się
kontakt w dokonywanych i ponad granicami'' suwerennych paristw, wzrastająą
''poza
i pozarządowych oraz pog}ębianie integracji paristw
aktywnoś organizacji rządowych
na poziomie regionalnym oraz subregionalnym (UE, NAtrItA) więc j kontrowersji niż
dyJtrybucja władzy na poziomie paristwo - struktury ponadnarodowe budzą granice
 Filozofia polityczna
106
p-raw po]itycznych dla kobiet, włączając w to prawo
udziafu w debatach poliĘcznych.
Nawet radykalizm rewolucji francuskiej nie zdołał jednak rczwięać kwestii "kobiecej.
Wa]ka o prawa polityczne kobiet przybrała na sile dopiero pod koniec dziewiętnastego
stulecia w zwnplat z postulatem upowszechnienia priw wyborczych. w Anglii w rs s
r. Emmeline Pankhurst wTg_ c rĘ Christabel założyłaSpołeczno-Politylzną Unię
?
Kobiet (Women's Socia] and Political Union), kt ra stała się symbolem ruchu sufrazysl
towskiego,.-domagająceg-o-_się praw wyborczych dla kobiei. Działania sufrażysiek
doprowadzĘ do sukcesu. Większość paristw zachodnioeuropejskich przyznała kobietom
prawa wyborcze w okresie międzywojennpn, a niekt re jak np. Finlandia i Norwegia
- z nimorganizacyjnych powiązari, świadomawłasnej odrębności wyniĘąc j przede
- już przed I wojną świa^tową, Najpoźniej zr wnano prawa wyborcze kobiet imężc$zn
w Portugalii (1974 r.) i w Szwajcarii (1971
r). Wsp łczesny f stanowijeden z istotnĘszych
przejaw y* Nowej PoliĘki, postuluje zmianęjakości życia. Jego treściąjest
ąe, le
rzeczywistego a: wnania szans kobiet i mę żnz-yznw Ęetapublicznyln w olręlie
polityki f ldadzie rracisk na aktywnos kobiet w partiacĘ pariamentach i rządach.
W tym zakresie uwidoczniĘ się istotne zmiany. Tak np. w kra;ach skandynawskich
k9liet w parlamentach przehoczyła w latach dziewięedziesiątych soz.
-re_prezentacja
Wedfug danych Urui Międz1parlamentarnej w lipcu 2001 r. udział kobiet w parlamencie
lzwedzkimwyrrostł42,7vo,duitsllm_37,4vo,fiflskim- 36,57o,aw.'o.*".ki--36,47r.
Ponad 30vo kobiet zasiadało po-nadto w parlamencie holenderskim, islandzkim,
niemieckim i nowozelandzkim. Na światowej liście obrazującej aktywnośćkobiet w
parlamentach Polska znajdowała się w 2001 r- na 49 miejscu (Bsa.wyraźnie wzrosła
liczba'kobiet sprawu.jąrych funkcje ministr w (dotyczy to zwłasrczi skandynawii).
Niektore partie politycz1P-_ q| wnie socjaldemokraĘczne - wprowadzajązasidy tzuł.
interwencji'' polegającej m.in. na ząwarantowaniu kobietom okre"ślonej
''akt5rwnej
puli miejsc we władzach partii oraz na zwiększeniu udziafu kobiet w polityce wyborczej
i procesie podejmowania deryzji wewnątrzpartyjnych. W Islandii działa partii
feministyczna, kt ra'w 19_87 r. uzyskała ponad lTvo głos w w wybbrach
parlamentarnych.J u]ryŁ* krajach,_w kt rych ugrupowaniaT<onserwaĘrw-ne g rują
nad lewicą (np. w Wielkiej Brytanii, Irlandii, GrĘi, Portugalii i Francji) pu.ty.ypu.jd
poliĘ_czna kobiet jest znaczrie słabsza, a ich udział w pra ch parlament' w i.źłao*
o wiele slromniejszy ProblemaĘĘ praw kobiet zajmuje się r wnież *
oNZ. 18.12. i979
r. uchwalona została Koy1ytcjq w sprawie likwidałji wszelkich d.yshryłninntji
form
kobiet. Pod auspicjami oNZ odbyły się ponadto cztnry międzyn*oao*" t oite.e''c;"e
poświęcone temu zagadnieniu: w Meksyku (I975),Kopenhaaze (1980), Nairobi (1985),
w Pekinie (1995) i w Genewie w 2000 r. Zdaniem większościdelegatek na ostatnią
konferenq'ę normy oNZ w sprawie r wnouprawnieniakobiet nie są re"spektowane przez
większośćrząd w. [A.A.]
FILOZOFIA POLITYCZNA
1. Termin potocznie określaLjąry zespoł dąeri i pogląd w politycznych (np. f p. określonej
partii politycznej). 2. Studia dotyczą9e moralnyci', .'o_.maly*''ych i meiafizy.'''y.}i
aspekt w polityki, ściślezwiązane z historią doktr}'n politycznych. W dociekaniach
z zakresu f' p. z reguły wykorzystuje się metody badawcze stosowane w filozofii i historii.
Koncentrują się one wok ł takich zagadniefl, jak np. rratura paristwa i życia poliĘcznego,
podstawy moralnych i politycznych zobowiąza jednostek wobei in-styttrź;i
palistwowych, eĘczna lnvalifikacja rożnych form sprawŃania rząd w, stosunki między
rządzonymi arządząqmi,'reĘa międ'y polityĘ a etyĘmoralnością.W tym ujęciu
materiałem badawcz1tn f. p. są rozmaite teorie filozoficzne polityki lub i<onceicje
1p7 Funkcjonalizm
dotycząen' wybranych zjawisk politycznych (np. problem t demokracji, + nalodq, _-+
palistwa' --ł wojny itp.). Najbardziej znartymi przykładami historycznymi są np. teorie
N. Machiavel]ego, T Hobbesa, J.J. Rousseau, J. Benthami, G.WE
-P-lat0nąArygtotelesa,
Hegla, EW Nietzschego, K Marksa i E Engelsa, EA von Hayeka i in. IKD.I
FRAKCJA POLIWCZNA
- łamanie) _ zotganizowana i zdysryplinowana grupa ludzi, kt ra
(łac.: fractio
wyodrębniła się w ramach szerszego organizmu politycznego, nie zrywając jednak
wszystkim z akceptowania odmiennych idei, realizowania specyficznych cei w czy tez
preferowania odmiennego stylu posĘpowania politycznego. Najczęściej pojęcie to jest
stosowane w odniesieniu do: partii i parlamentu. Frakcja partyjna. pozostaje ona
w strukturze organizacyjnej partii i pomimo forsowania odmiennych propbzycji
programowych czy tozstrzygruęć personalnychjej liderzy wciąz podporządkowująsrę
decyzjom najwyższych władz. Występowanie frakcji partyjn-ej jest moźtiwe
w otganizac3'ach uznająrych zasady demokracji wewnątrzpart$nej, kt re na dodatek
gnikają wyraznego zdefiniowania swej tożsamościprogramŃej. Istnieje określony
domi1ujący cel (np' zdobycie wŁadzy czy jej utrzymanie, obalenie istniejącego reżimu
itp.), kt ry jednoczy członkw organizacji, i to pomimo wysĘpowania wyraźnych r żnic
pomiędzy poszczeg lnyni
,w9rynętrznymi'' grupami. Partie tego typu określasię
jako koalicji
mianem frakcji". W Polsce taki charakcer ma onia Wolności,
a_w Europie''partii
Zachodniej określenie to najczęściej stosowanejest w odniesieniu do partii
chadeckich. Frakcja parlamentarrra to wyspecjalizowane ogniwo w wewnętiznej
glruk|urye parfi skupiające wszystkich jej reprczentant w zasiadających w parlamencie.
Nt-ejęd1okrgtnie grupa t'a, a zwłaszcza wąska elita wyodrębnioni w jej iamach (np.
w Welkiej Brytanii tn tzw. f|ontbenłhers), przejmuje odpowiedzialność za kierowanie
partią i realizację jej programu na forum parlamentu. E parlamentarna w istocie rzeczy
decyduje o przekształcaniu postulat w programowych w w;Ączne polityki pa stwa,
zważywszy, iż bierze udział w procesie przetarg w parlamentarno_gibinetowych
i negocjuje treśćewentua]nego programu koalicyjnego gabinetu. tR.H.]
FUNKCJONALIZM
_ kierunek w amerykariskiej doktrynie prawniczej. Jego treśćjest rezultatem
specyficznych warunk w rozwoju paristwowości ameryka skiej (federalizmu
i spontaniczności proces w organizowania się zbiorowości ludzkich) otaz zwiapanego
z_nim systemu prawa (comrnon law jako efekt ,,w;przedzaria" paristwa przez prawo).
Wyraźny wpływ na kształtowanie się f. wywarł _-ł pragmatyzm (szczeg lnie
J. Dewey'a), * behawioryzm, atakże poglądy prawno-polityczne R. von lheiringa,
L. Duguita, V Pareto i L. Petrażyckiego. E kwestionował wszelkie twierdzenia
aksjomatyczne i zrywał z tradyryjną koncepcją prawdy jako zgodności z tzeczy-
wistością. Głosił,że prawda nie jest odbiciem rzeczyi;vistości, albowiem myślpoznająca
prawdę nie daje się przystosować do poznawalnych przedmipt w. Rzeczywistość i
iśl
nie stanowią jedności, gdyż należą one do całkowicie odmiennych sfer. Pojęcia, jakimi
P9sfusuje się człowiek, nie odzwierciedlają poznawanych obiekt w {prżeamibtow),
ich istoty, lecz są one punktem wyjściado skutecznego działania. Jako instrument
działania ludzkiego pojęcia powinny być jednoznacznie określone' co z kolei jest
gwarancją skutecznego działania. Za tuł tcę f. uwazany jest oliver Wendell Holmes
(1841-1935). Był autorem wielu prac, traktat w i rozpraw, w tym m.in.: Comnlon
 Gabinet
Funkcjonalizm 108

Law (I88I), Ścieżka prawo (1897). Twierdził, że ksztahowanie się prawa jest kwestią
doświadczenia, a zatem nieprzydatne ą w jego badaniu metody analityczno-logiczne
i historyczne. Prawodefiniowałjako ,,przewidyrranie tego, co sądy faktycznieuczyrią" .
Będąc zderydowanym zwolennikiem prymatu ptawa zryczajowego (common law)
i praktyki sądowej uważał, że konstytucja niejest ucieleśnieniemjakiejśkonkretnej
teorii ekonomicznej, np. w postaci paternalizmu, organicyzmu lub leseferyzmu. GABINET
wieku stosowany na określenie
Konstytucja została stworzona dla ludzi r żniąrych się swoimi poglądami, wskutek - termin wywodzący się z języka francuskiego, w XVII
czego ocena tych pogląd w nie może być dokonywana z punktu widzenia tego, na co małego up*ta*..'i.', * [ło"'v- kr l spotykał się prywatnie ae swoimi
doradcami.
zezwala konstytucja (rozprawa Lochner v. New York,1905). Wątki teoretyczne śp"t_fi"i ł *i"ły sekretny charakte r, co ,resżtąpozostało cechą charakterystyczną stylu
Holmesa rozwinął Roscoe Pound (1870_1964). Swoje poglądy przedstawił w pracach JiiłŃu *'poi""u'rry"h ''u* g. obecnie termin ten używanyjego jest na określenie ciała
: The Spirit of the Common Law (I92I), Social Control Through Law (1942) i in. Jego zwolywanego przez premiera Iirb prezydenta,kt rzy kierują prycami, w kt rego
f, określa się także mianem ,,socjologicznej jurysprudencji" bądź,,idealizmu praw- *.r' 'd pouticy najwyższego p'anstwowego szczeb1a, slotykający 9ię,
by prze_
niczego''. Prawo ujmował jako środek kontroli społecznej. Według niego prawo to 'r.łu
ły-.r.-t"*"o"' *r^d*łao*"eo zas-adniczych kierunkach poliĘkipanstwa. G. wvsĘP'łj"e
,,[...] wysoko wyspecjalizowana forma społecznego kierowania w politycznie ilb']k"; reżimach * parlamentarno-gabinetorrych, ale r9Ęeiż funkcje
ql -ł prezydenckich
obu Ęp w znacznie
zorganizowanym społeczeristwie ptzez systematyczne, uporządkowane stosowanie i2q6.Ęrezydencki reżim) zĘm,tż zrae,eruepo\Ęczne oraz
si}''. Prawo nie jest celem samym w sobie, Iecz instrumentem realizacji okreśIonych ŃajczęścĘ terrnin g. tn włyczĄowa nazwa rządu i Yq*ras oba pojęcia
cel w społecznych, ochrony indywidualnych i zbiorowych interes w (The Spirit of 'ię 'oz"ią- ą i,'y*i"''''ie. Ni""o inne znaczenie ma termin g. w Wielkiej BryŁanii, a więc
the Com.mon Lorł). Dostrzegał sprzecznośćinteres w między r żnymi grupami 'tir'o**i,
w kraju, * titoiv* narodził się reŁim parlamentarno-gabinetowy /Tt t" instytucja
społecznymi i uważał, że rczwiązy,łvanie tych sprzeczności powinno być dokonywane po*-'Liu * p.'"ao*i" XuI i ku11 wieku na zasadzie zwyczajowej. G.-wyłoniłsię_z
'ta""j n"ayiPrĘ Council), ciała doradcz_ego przy krQlr1, gŁ]o'1o:ł9 się ono do
za pomocą kryterium wyp}ywającego z generalnych zasad istniejącego porządku
społecznego. Jego zdaniem zmiany zachodzące w życiu społecznym, politycznym *ł*i"*o* p.ahycźnie uniemoztiwiąjącycrr efektywnoś działania. Karol II (1660 - 1685)
i ekonomicznym powodowały ,,uspołecznianie się'' prawa. Do podstawowych ora, ł"na'tr 7Oź-l7L4) wprowadzili praktyĘ konsultowania zasadniczych kwestii
symptom w tego zjawiska zaliczał: ograniczenia w dysponowaniu własnością, p;litfi;'.h ż najwźniejs'1'*i *l"i.t'u*i w ,,zaciszu gabinetu'' przed spotkaniem
ograniczenia wolności um w, wprowadzenie zasady zadośćuczynieniajako formy iJ"iru:"": Radv. Praktvka tego typu była początkorvo pięt-nowana, zwłaszcza przez
-g."pę
ograniczenia praw wierzyciela, wprowadzenie kategorii interesu społecznego do ::. ił*r^iał s'h"c" pa'li-entri, u aoi"ac w Karola II nazylvano z hiszpa ska
orzecznictwa sądowego, wzmocnienie ochrony rodziny i jej członk w. Kontynuatorami
ś].]

,J"'t"" (zob. *' junta)' w xviIi*ieLu g. uksztahował się ostatecznie, nabierając

vi zasadzie cech charakterysĘcznych wsp łcześniedla tej insĘrtucji. |1erwsi kr lowie
l$:
myśliHolmesa i Pounda byli L. Brandeis,.B.N. Cardozo, E Frankfurter i in. [KD.] r,P,

ay"uJii r'*"owerskiej nie [raL-ud"iału w spotkaniach z ministrami i u}ształbowała

.łŁ;]

$,'
J ''si p."r,tyr..' iż jeden z'nich obejmował przewodnictwo g. (najczęściej Pierwszy Lord
śri*u"l."w'latich l72I-I742 iako czył się proces inst1'tucjonalizacji g. jako ciała
$
ł: wokoł * premiera i odpowiedzialnego polĘcznie przed'parlamentem.
p.oię' t"i s"iśle wiązał śięz uznaniem konwenansu konsĘtu.yjrygo (zob. * precederrs
*i,
'r.opio"ugo
;{.,
il"*tvt'qł"yl, iż g. winienbyćpolitycznie homogenicznyi miećpopar9::::::::::::::::iewiększopci

i"ilffi*"j. dwi"lxiuj B'yt*tt-g. to organ wężs zy tiż ruąd,.awjego sldad g.wchodzą

b'kil . a' ,ł ministr qkt izy otizymali_nominacjg premiera. Rozmiar nie jest
_-+

łgo.y ok'"ślony(nP' przez konstytułę) i premier dysponuję w tym względzie dużą

Istnieją jełnak pewne zasady, ]<t rych P|emier P9winien przestrzegać - np.
mi.'ist.owi" *i.i'ą być członkami parlamentu, kilku członk w'gabinetu powinno
'r'i"u"aą
p*r'"a'ie i"nv ioiao*, na"''y rratcji partyinyctr powinni zostać włączeni w jego sld-ad,
Ii.r.tJ*v ' *irlistrowie *'ględ.' na doniosłose kwestii politycznych, kt rymi się
'u gibinecie (np. minister spraw zagranicznych czy minister
ze zasiadająw
'"j*ująl"u*'
w skład wsp łcżesnichbry'tyjskich g. wchodzi z reguły od 16 do 24 ministr w.
ii"ii"i"
'ł!.u"l. byĘ tzw. gabine|y ,,wojenne'' formowane w latach 191Ł1918
^"iejsze
fguUi""t Lioyau C*rgui*o.zylo O ministr wi oraz 1939-1945
(np. gabinet W Churchilla
._łłuaułsię z 8 min"istr w). W politologii termin g. jest używany na określenie
n{wyższego organu wykonawcz"go { _. egzekutywy), w kt reg9 skład wchodzą:
i}""*i""i.i"ru1j_ący jego praca'ru oraz +fnltustrowie, reprezentująry poszczeg lne
..r'o'ty. W panstwacir Eiropy Zachodniej dominuje forma reżimu --+ parlamentarno-
 Idea-lizm
134
!DEALIZM
1. W jęz. potocznym oznacza postawę cechująca się dążeniem do wzniosłych i szla-
chetnych ideał w oraz akcentująca drugorzędne znaczenie d br i wartości mater-
ialnych w życiu ludzi.
2. Przeciwstawny materializmowi (zob. --+ materializm dialektyczny -+ materializm
historyczny) ogćł pogląd w filozoficznych głoszących geneĘczną pierwotność ducha
(świadomość,idea, myśl)wobec materii (byt, rzecz, substancja). Z punktu widzenia
ontologii (nauki o bycie) i. wyrźa się w tezie,iż źr dłem wszelkiego bytu jest duch, idea
(świadomość),zaśmatenajest bądź stworzona ptzez czynrik pozamaterialny,bądź
w ogole nie istnieje. Można wyr żruć dwa podstawowe kierunki i.: obiektywny i su-
biektywny. I. obiektywny zakłada, że cała rzeczywistość obiektywna (ppyroda,
człowiek, społeczeristwo) jest zależna genetycznie i funkcjonalnie od pierwiastka
idealnego (duchowego), kt remu przypisuje się istnienie obiektywne i kt ry uważa się
za pierwotny. Gł wnymi przedstawicielami i. obiektywnego byli Platon (437-347 p.n.e.),
Tomasz z Akwinu (ok. t225-1274) i G.WE Hegel (1770-1831). I. subiektywny jest
oparty na stwierdzeniu, iż eała rueczywistoś zależy od treścipoznawczych (wrażeri,
pojęc, wyobrazeri) podmiotu (umysfu) poznającego lub że świat tzeezy jest produktem
podmiotu, tzn. zbiorem wrażeiti pojęć zdeterminowanych ptzezwtodzone człowiekowi
dyspozycje po znawcze (esse est percipere aut percipi _ ,,istniec to spostrzegać lub podlegać
spostrzeżeniom'' to podstawowa teza G' Berkeleya). Czołowymi reprezentantami
i. subiektywnego byli G. Berkeley, D. Hume, J.G. Fichte, EH. Bradley, B. Bosanquet
i H. Bergson. I. społeczny jest widoczny w koncepcjach zakładająrych możliwość
stworzenia idealnych warunk w życia społecznego, ekonomicznego, np' --+ utopii. I. h
i s t o r y c z I7y - termin uży'wany w --r materialiźmie historycznym na okreśIenie
przeciwstawnego mu stanowiska, wedfug kt rego poglądy, mysli i przekonania ludzi,
ideologie i doktryny grup społeczno_politycznych, oderwane od warunk w materialnych,
są traktowane jako decydujący czynnik kształtująry procesy społeczno-polityczne
i ekonomiczne. tK.D.l
IDEOLOGIA
- w najszerszym sensie tego słowa zbi r wartości i zasad postępowania odniesionych do
sfery stosunk w poliĘcznych. jest moralnym i intelelrtualnym podłożemzbiorowego
I.
* działania politycznego. Wyrastaz lory'tyki istniejącego ładu społecznego i przedstawia
r wnocześnie wizję pożądanego obrazu śvriata.W ten spos b spe}nia funkcje krytyczno_
wyjasniające oraz projektujące. Zasadniczą funkcją i. jest jednak kształtowanie
grupowej świadomościpolitycznej na bazie poziomu zaspokojenia grupowych
interes w politycznych oraz mobilizowanie do zespołowej akcji politycznej.
I. określawartości, jakim ma sfużyć, i cele, jakie ma realizować zbiorowe działanie
polityczne, mając na uwadze potrzeby utrzymania istniejącego stanu stosunk w
społecznych lub jego radykalnej zmiany Na tej podstawie i. określa, jakie cele działania
zbiorowego są Słuszne, a jakie niesfuszne, posługując się czytelnymi, czarno-bialymi
schematami. I. jest często traktowana przez swych wyznawc w jako jedyna prawda
o wsp łczesnym świecie i jedyna recepta na jego ulepszenie (zob. - dogmaĘzm). W ka-
135 Impeachrnent
tolickiej nauce spdecznej określasię i. jako jednośćtrzech element w: a) przedstawienia
koncepcji prawdy i dobrą b) ekspansywności (możnościnarzucenia jej innym ludziom)
oraz c) schematyzmu w wyjaśnianiu rzeczywistości. Tylko pierwsza z tych cech
charakteryzuje, zdaniem Jana Pawła II, rehg;ę (Centessimus Annus). W nauce świeckiej
kładzie się nacisk na ,,prąmatyzm'' wspdczesnej i., kt ra jest swoistym, najszersz}m
planem działania politycznego propagowanym przez ruch bądź partię polityczną, pełniąc
r wnocześnie ro1ę instnrmentu * soqjzfizacji politycznej. Podkreśla się też motywaryjną
rolę i. dla + partycypacji w życiu polityczn}'rn (R. Inglehart, Culture shift' 1991).
Wsp łczesna politologia jest zgodna co do faktu, że i. stanowi zjawisko nierozerwa]nie
zwiapane z powstaniem masowych partii i ruch w politycznych. Wiele Ępologii partii
politycznych opartych jest na kryterium ideologicznym. Wyr żnia się więc np.
i. komunistyczną, socjaldemokratyczną, chrześcijarisko_demokratyczną, liberalną,
konserwatywną czy faszystowsĘ. Niekiedy upraszcza się ten podział, przy1mując za
najistotniejsze rozr żnienie -ięd'y i. lewicową i prawicową (zob. * lewica, zob. _'
prawica). Ustabilizowanie się system w partyjnych widoczne w latach czterdziestych
i pięcdziesiątych skłoniło niekt rych teoretyk w do ogłoszenia koncepcji ,,ko ca wieku
ideologii'' (R. Aron, 1955, D. Bell, 1958). Towarzyszyło jej przeświadczenie o v\ycas-
nięciu rywalizacji politycznej na podłożuklasoqłn i powstaniu w to miejsce tzw. partii
og Inoludowych (o. Kirchheimea 1956). Koncepg'a ta została jednalcże poddana krytyce
(S. Wolinetz, 1979). W latach siedemdziesiątych pojawiło się określenie i. * Nowej l,ewicy
otaz -+ Nowej Prawicy, z kt rymi związaĘ się nowo powstałe partie polityczne.
ZauvłażaJnestĄ się takze zmiany w i. tradycyjnych partii politycznych _ zwłaszcza
socjaldemokracji, chadecji i konserwatyst w. SpowodowĄ one zbliżerue ugrupowari
centrolewicowych i centroprawicowych, pozwalające im na trwałe wsp łdziałanie.
Elastyczność gł wnych partii w traktowaniu zasad ideologicznych powoduje, że i. staje
się mniej wyrazistym wyznacznikiem rzeczywistej polityki prowadzonej przez nie w
ramach funkcjirządzeria. Zdaniem niekt rych znawc w przedmiotu w miejsce katalogu
niepodwazalnych zasad działania politycznego pojawia się i. sytuaryjna, Stanowiąca
zespoł proponowanych sposob w rozwiry'aria konkretnych kwestii społecznych. [A.A.]
IMPEACHMENT
(ang. impeałh - oskaIżać, postawić w stan oskarżenia)
- procedura służącarealizacji
-+ odpowiedzialności konstyturyjnej prezydenta, wiceprezydenta i funkcjonariuszy
rywilnych w Stanach Zjednoczonych. Rozwinęła się w XrV w. w Anglii jako spos b
pociągnięcia do odpowiedzialności urzędnik w i doradc w kr la, gdy ten był nie-
odpowiedzialny. Chodziło przy tym nie tylko o ukaranie ministr w za naruszenie
prawa' ale rwnież wyegzekwowanie w stosunku do nich swoistej odpowiedzialności
politycznej za realizację niepopularnych deryzji nieodpowiedzialnego kr la. InsĘtucja
i. zanikła w Anglii na początku XD( w. w związku z wprowadzeniem zwyczaju konsĘtu-
ryjnego odpowiedzialności gabinetu przed parlamentem. W myślart I. Konsty'tucji
Stan w Zjednoczonych lzba Reprezentant w ma wyłączne prawo wszczynania
i., a Senat osądza. Wyrok skazująry musi zapaśćwiększością 2/3 obecnych senator w.
Zgodnie z art. II prezydent, wiceprezydent i funkcjonariusze cywilni mogą zostać
skazani za zdradę, przekupstwo lub inne ciężkie przestępstwa i przewinienia.
Konsekwencjąotzeczenia i. jest pozbawienie urzędu oraz utrata funkcji honorowych
iodpłatnych. Tylko dwa razy doszło do pr by zastosowania procedury i. wobec
prezydenta. Chodzi mianowicie o A. Johnsona (1867) oraz B. Clintona (1999).
W przypadku A. Johnsona zabrakło jednak w głosowaniu w Senacie jednego głosu do
 Indukcjonizm
136
podjęcia orzeczeniao zastosowaniu i. Natomiast w przypadku B. Clintona wniosek
republikan w nie uzyskał w Senacie wymaganej przez konstytucję większości. Wielo_
krotnie były podejmowanu działania zmieruające do użycia i. wobec prezydenta lub
wiceprezydenta, jednak a]bo Izba Reprezentant w nie podjęła deryzji o wszczęciu
postępowania (np. wobec prezydenta Ęlera w 1843 r. czy Colfaxa w 1873 r.) albo
zainteresowany uprzedził bieg wydarzeri, podając się do dymisji (np. wiceprezydent
S. Agnew w 1973 roku czy R. Nixon w związku z afetą + Watergate w 1974 roku).
tR.H.1
INDUKCJONIZM
- jeden z kierunk w metodologicznych w naukach społecznych, kt rego podstawową
metodą badawczą jest indukcja, czyli rozumowanie umożliwiające przechodzenie od
fakt w jednostkowych (zdarzeit pojedynczych) do uog lnieri. Rozumowanie to
przebiega w9dfug następującego schematu : jeśIi B, jest Z, B, jest Z, B, jest Z, Bn jest
Z,.'.,Bn jest Z,więc każde B jest Z'' (S.Nowak). Zdaniem zwolennik w tego pogiądu
im więcej przypadk w stanowi podstawę do uog lnienia, t1'rn lepiej uzasadnione jest
takie prawo, przy czymkażda nasĘpna obserwacja zdarzenia zgodnego z Ęrm prawem
jest potwierdzeniem jego sfuszności. Innym przykładem metody indukryjnej jest
eliminowanie (np. na drodze eksperymentu) spośr d og fu zdarze (zjawisk) towarzy-
sząqłch powstaniu zjawiska tych, kt re są dla jego zajścianieistotne lub - odwrotnie
- posiadają derydujące znaczelie (indukcja eliminacyjna). Metodę tę po.raz pierwszy
zaproponował J.S. Mill w swojej ptaq System. logihi (vłyd. polskie 1962)' Przedsta-
wiony przez Milla klasyczny schemat metody naukowej zaHada trzy etapy badari:
pierwszy to obserwacja, drugr _ induhcja prowadząca do formułowania określonych
praw (uog lnianie) i wreszcie trzeci - weryfi'kałja wruiosk w. Za przedstawicieli wsp ł-
czesnego i. uważa się R. Carnapa, G.H' von Wrighta i J.M. Ke1'rresa. [K.D']
INDUSTRIALIZACJA
- proces polegający na zdominowaniu struktury ekonomicznej otaz struktury
zatrudnienia w paristwie przez sektor przemysłowy (industrialny). Można zastosować
tzw. ws}:źnik industrializacji fako samoistny w1łrniar socjoekonomicznej struktury
paristwa) określająry'jaki odsetek społecze stwa aktywnego zawodowo znalazł zatru-
dnienie w sektorze przemysłow1łn. Jeżeli większośćpracownik w pracuje w sektorze
przemysłowym, to wskaźnik poziomu industrializacji jest wysoki i można m wić o
dominacji w paristwie strukt'uryindustrialnej. Należy rozr żrućdułazasadnicze procesy
i.: a) charakterystyczny dla Europy - rozwljający się od społeczeristwa rolnego
(chłopskiego) do społecze stwa industrialnego' a następnie - postindustrialnego oraz
b) z regu}y charakterysĘczny dla innych region w świata- od społecze stwa rolnego
do układu ,,przejściowego'' o zr wnoważonej strukturze przemysłowo-usługowej,
a potem do sp ołecze stwa zdominowanego przez sektor usfugowy (G. Therborn, Srued-
ish Social Democracy and Transition frorn Industrial to Postindustrial Politics, IggI) .
Pierwszym społeczeristwem industrialnym była Wielka Brytania. Spis ludności w 1821
r. ujawnił po raz pierwszy dominację sektora przemysłowego. Na przełomie XD( i )o(
wieku podobne zjawisko zarejestrowano m.in. w Belgii, Niemczech, Szwajcerii.
Relatywnie p źno, bo w latach czterdziestych )o( w., podobny proces zaobserwowano w
paristwach skandynawskich (z wyjątkiem Finlandii). W latach dwudziestych
w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych (reprezentują przypadek drugi) poziom zatrud-
nienia w przemyśle byłwyższy niż w rolnictwie, ale bardzo Szybko ujawniła się domi-
Indywidualizm
r37
nacja sektora usfugowego. Najwyższy poziom i. (mierzony jako rozmiar zatrudnienia w
przemyśle) ob'".*-o**o * blach siedemdziesiątych - przeciętnie około 40ok aktyvłnych
za*odo*o zatrudnienie w przemyśIe. Jednak obecnie dominuje zjawisko zwane
'.'alazło (,,kurczenie'' siĘ sektora przemysłowego) i wielu autor w m wi o
deindustrializacją
procesie kształt-owania się społeczeristw postindustrialnych. Pod koniec lat osiem-
łziesiątych w 11 najbardziej uprzemysłowionych krajach Europy'Zacho druej około 277o
aktywnych zawodowo znalazło pracę w sektorze przemysłow1'rn. Jednocześnie posĘpuje
p'o""' io'''"rzania sektora uśfugowego. Przeciętnie około 637o pracownik w repre_
zentuje tzw. nową usfugową klasę średnią(zatrudnieni zar wno. w sektorze
publicznym,jakiprywatnym).Wposzczeg lnychkrajachEuropyZachodniejwystępują
roz"ice,;"zeti chołzi o tempo zmiany tradyryjnej industria]nej struktury społeczeristwa.
W Szwajcarii, Belgii, Wielkiej Bry'tanii i Holandii proces ,,krrrczenia'' się wielkoprze-
_79,4vo, -
mysłowej klasy robotniczej charakteryzuje się najwyższą dynamiką_(odp'
Ig%o,-78,3?o,_I6Eo), zaśw Szwecji, Norwegii i Danii przybrał umiarkowany rozmiar
(oscyĘe wok ł_Io%). Natomiast w Finlandii i Austrii tempo lpadkuzatr'udnienia w
sektorze pr"emysłoqłn pozostaje najniż sze(Ą,97o otaz-3,5%o). Spośr d kraj w Europy
Wschodniej i Centralnej lylko w Polsce i na Węgrzech poziom zatrudnienia w sektorze
usfug (z reguły sektor pafrstwowy) pozostaj ewyższy niżw pr-z-unysłowym-(odpowiednio
oua ąeqłwobec sl,żo w Polsce oraz 42?o wobec 397, na Węgrzech). W pozostałych
krajach dominuje zatrudnienie w sektorze przemysłowym (przeciętnie około 44vo
,ut ,'d''io.'y.h). R żnice w tej grupie kraj w sąjednak znaczne i procent zatrudnienia
waha się od 48,4Eo (Bułgaria) do 4I,l?o (Litwa i Łotwa). Należy jednak pamiętać, iż w
krajach tego regionu wyśokiprocent aktyvr'n'ych zawodowo funkcjonuje w rolnictwie, co
-dokoianie jednozrracznej kwalifikacji sugerującej dominację proces w i.
utrudnia
Przeciętnie około 19% zatrudnionych pracuje w rolnictwie (wobec 5,8va w krajach
__ł
Wsp Inoty Europejskiej) . Jeszcze w latach siedemdziesiątych w -okresie dominacji
* panstwa dobrobytu i * interwencjonizmu istniała ścisłazależnośćpo-
strategii
międźy poziomem dobiobytu a wskaźnikiem industrializacji. Ten pier-
wszy pozostawał funkcją drugiego i wzrost dochodu paristwa wiązał się m. in. z tozsze-
sektora przemysłowego (choć zregłĘ zatrudnienie malało w tzw. przemyŚIe
''"'lu-
ciężkim - np. w wydobywczym, hutnictwie). Jednak obecnie ten związekjuż nie istnieje'
a przyrost dochodu narodowego, a więc i poziom dobrobyŁu społeczeristwa
jest funkcją
dynamiki rozwoju i ekspansii sektora usfugowego. [R'H.J
Literatura: J' Lane, S. ErssoĄ Politics and Socźety in Western Europe, |987.
INDYWIDUALIZM
(łac. indiuid,urzrn - jednostka, cośniepodzielnego). 1. W psychologii _ postawa życiowa
cechująca się afirmacją własnego ,ja'" dążeniem do osobistej niezależnościi sa-
modzieiności, poleganiem na sobie. Wobec otoczenia społecznego często manifestuje
się w postaci pizeciwstawiania się zasadom , zwyczajom bądź tradycji, obowiązgjąclm
w'danej grupie (nonkonformizm), lub w radykalnej postaci - dążeniu do zdobycia
kontroli nad otoczeniem społecznym.
2. W socjologii - rodzaj więżi międzyludzkich lub zespoł cech określająrych organizacjg
społeczną typu indylvidualistycznego. Cechą wyr żniająą i. jest w t1'rn rozumieniu
prymat wo jednostki (ej praw, Potrzeb, interes w) nad wol{interesem społeczn5rm.
boastawą *ięzi społecznyclr jest kontrakt, natomiast samo społeczeristwo jest z regufu
pojmowane jako zbi r j-ednostek. Celem organizacji społecznej typu indywidualis-
 Komitet Begion w
164
parlamentarzyst w, a za odwołaniem _ 232. W marcu 1999 r. KE została zmuszona
przez parlament do podania się do dymisji po ujawnieniu raportu tzw. komitetu
mędrc w. W raporcie zarzucono KE utratę kontroli nad podleg}ymi jej agencjami,
kumoterstwo, defraudację i korupcję. Instytucję wotum nieufności trudno tialtować
ja}o prĘaw klasycznego i konwencjonalnego sposobu kreowania ruąd, w
odpowiedzialnych, typowego dla demokracji parlamentarnych. w dodatku nie
wiadomo, czemu ta instytucja ma służyć,biorąc pod uwagę wylnuszony styl działania
!E, oparty na procedurze negocjacji i kompromisie. Po uihwaleniu pizez parlament
Europejski wniosku o votum nieufności i tak kraje członkowskie mogą ponownie
wyznaczyć komisję w staĘrm składzie, co spowodowałobyjeszcze większy klłźvs.tR.H.]
Lite^r-atura: Y. Meny, R. Muller, J-L. Quermonne (eds.), Adjusting to Europe, Routledge
1996; T. Christiansen, A maturing bureaucracy? The role of the Commission in the policy
process, fin:), European Union. Power and' Policy-Making, J. Richardson (ed.), Rouł]edge
1996.
KOMITET REGIONOW
(Cornmittee of the Regions - KR) - instytucja (organ) Unii Europejskiej wlposazona
w czysto doradcze uprawnienia, przewidzianaptzez traktat z Maastricht (1992),
a powołana do życia w 1994 r. Komitet stanowi reprezentację interes w region w
w|adz lokalnych kraj w członkowskich Unii Europejskiej. Składa się z 222 członk w,
! podobieristw, r żtic, analogii, zależnościbadanych zjawisk. Zaadaptowana na grunt
ktorzy 9ą nominowani na okres 4 lat. Traktat stanowi, iż są oni ,,ieprezentantami
regionalnych i lokalnych ciał'', ich nominacja musi jednak zostać zaakceptowana przez
palistwa członkowskie. Prawie wszysry reprezentanci zasiadająry w KR w latach 1994_
1997 (pierwsza ,,kadencja'') byli wybranymi członkami władz regionalnych lub
]9_Ęnych. KR zostą! oparty na zasadzie subnarodowej terytorialnej repreżentacji.
W1h9dzący w jego skład członkowie reprezentują trzy lokalne poziomy organizaryjne
-'regronalny'' - 85 reprezentant w, gł wnie z Niemiec (21); Hiszpanii ii7)
wLadzy:
oraz Belgii, Francji i Włoch (po 12); tzw. ,,pośredni" (prowincje, depaitamenty,
hrabstwa) - 41 reprezentant w, m.in. z Wielkiej Brytanii (8), Irlandii (ł), Hounaii
"|okalny'' -
(6\ 9raz 96 reprezentant w z wszystkich kraj w członkowskich z wy_
jątkiem Belgii. Liczbowa reprezentacja I(R wskazuje na zachowanie r wnowagi międźy
poziomem ,,regionalnym'' i ,,lokalnym". Zost'ało uzgodnione (przetargi wewnątrl
komitetu), iż ptezydent i wiceprezydent będą obsadzani przez delelat w z obu
poziom w, a po dw ch latach nastąpi wymiana ich stanowisk. Zgodnie z posta-
nowieniami traktatu z Maastricht prowadzenie konsultacji z KR jeit obowiążkowe
m.in. w takich kwestiach, ją\ edukacja, ekonomiczna i społeczna sp jność,śprawy
młodyc!, zdr9wie publiczne, kultura, fundusze struktura]ne. *I(omisja Europejska
oraz *Rada Unii może zwr cić się do komitetu o przygotowanie opinii w La"ae;
sprawie, kt ra stała się przedmiotem zainteresowania obu organ w, o-ile uznają one
to za konieczne. Przt'muje się jednak, iż KR może przedstawić opinię praktfznie
w kazdej kwestii, kt ra dotyczy interes w regionalnych. Rola KR * er''opejsłiej
polityce transnarodowej (zob. -t transnarodowość) zostanie prawdopodobnie
wznaczona, przynajmniej w najbliższym czasie, ptzezjego faktyczne i nieformalne
powiązanja z gł wnymi organami UE. Szczeg lne miejsce w tym układzie powiązari
zajmuje Komisja Europejska, zasadniczy inicjator wszelkiego rodzaju projekt \ I, dełzji
i alrt w prawnych, a ściślej- Generalny Dyrektoriat XVI Komisji, odpowieazialny za
politykę regionalną. W 1995 r. komisarz odpowiedzialny za politykę regionalną
oznajmił, iż jego zamiarem jest zasięganie opinii KR w znacznis szersźym_zakresie
Kompromis
165
spraq niż to przewiduje traktat z Maastricht, oraz dążenie do ukształtowania
pbwiązafr między KE i KR bardzo przypominających relacje między komtg1a
a parlamentem. Parlament wydaje się naturalnym rzecznikiem wzmocnienia roli KR,
chociaźby z tej ruĄi,iż oba organy popierają idee wzmocnienia w polityce integraqfrnej
UE aspektu regionalnego i federalnego. Przyczynąniezgody i konflikt w między obu
organami mogą się stać jednak ,,spory kompetenryjne'', gdyż KR wchodzi w do-
tychczasowe pierogatyvry Parlamentu Europejskiego odnośnie do polityki regionalnej
i-lokalnej Unii Euiop-ejskiej. Szczeg lnie draż]iwe wydają się być relacje KR z Radą
UE. obie instytucje opierają się na zasadzie terytorialnej reprezentacji, aczkolwiek
punktem odniesienia są r żne poziomy organizaryjne fiednostki loka]ne i regionalne
w przypadku KR oraz paristwa w przypadku Rady uE). Rada reprezentuje ponadto
z lioniecznościstrategię międzyrządowych negocjacji i przetarg w, zaśKR - strategię
nastawioną na wzmocnienie aspektu transnarodowego w polityce lIE. tB.H.]
L iter atu ra: J. Greenwood, Representing Interests in the European Union, r'ondon 199?;
Ch. Jeffery @d.),The Regional Dirnension of the European Union. Towards a Third Leuel '
in Europe?, London-Portland 1997.
KOMPARATYSTYKA
_ metoda naukowa stosowana m'in. w --ł politologii, polegająca na okreśIeniu
politologii z językoznawstwa, prawa i biologii. Aktualnie bardzo często stosowana przez
politolog w metoda badawcza. Jej wartośćpolega na badaniu wieloczynnikowym
łanych ouiełto*, zjawisk czy proces w. I{ompleksowośćmetody stosowanej w bada-
niach komparatystycznych odr żniają od potocznych por wnari, kt re uwzględniają
cechy zewnętrzne danych obiekt w lub najwyżej jeden z czynnik w. K jest metodą
polegającą na szukaniu podobieristw i r żnic, jednak bez stosowania ocen' co wiąze się
ż szerokim zastosowaniem metod ilościowych (kwantytatł"vrnych). W badaniach stozuje
się szereg metod pozwalająrych na kompleksową analizę. Do nąjbardziej popularnych
metoa k. należy metoda tzw. typ w idealnych (M. Webera), funkcjonalna (zob. '
funkcjonalizm), statystyczna i Ńśtoryczna. Przedmiotem badari komparaĘs'tycz1Ych
są najczęściej:systemy polityczne zaawansowanych demokracji (np. A. Lijphart,
M' Gallagher, M. Laver, P Mair), kształtujących się demokracji (np. A. Stepan,
S.P Huniington), systemy partyjne (np. H. Daalder, G. Sartori, K. von Beyme,
M. Duvergei), partie (np. S. Padget, K. Janda), systemy wytorcze (np. -D. Rae),
zachowania wybbrcze (np. J..1. Budge, M. Franklin, T. Mackie, H. Valen), koalicje (np.
G' Pridham), inst5rtucje polityczne (np' D' Arter, P Norton, K StrÓm), kultura poliĘczna
(np. G. Almond, S. Verba) czy rewolucja (np. T Skocpol). tE.M.l
KOMPROMIS
- dobrowolne, r żrie motywowane porozumienie stron konfliktu, polegające na
wzajemnych ustępstwach i zobowiązaniu się do zaprzestania walki lub wsp lnej
realizacji częściinteres w. W znaczeniu węższym k. oznacza akt zawarcia umowy'
układu. W ujęciu szerszym jest to proces zawierająry: a) analizę warunk w i koszt w
dotychczasowych działari stron konfliktu oraz podjęcie decyzji o konieczności
porozumienia, b) * negocjacje na temat cel w, warunk w oraz procedur realizacji
i kontroli treścik., c) działania wykonawcze obserwowane i oceniane przez strony
k. Wyr żnia się k.: strategrczne, taktyczne i operacyjne; formalne i nieformalne
 251 Neoinstytucionalizm
250
niemieckiego miała być ich zdolnośćdo zdobycia odpowiedniej itp. Z kolei techniki - manipulacyjne polegają m.in. na celowym ujawnianiu emocji,
,,przestrzeni
życi9w9j'' (I'ebensraum), zg'od,rue.z9 skrainie nacjonalistyc'ną Lo,łc"fc;ą dekoncentrowaniu rozm wc w, prowokowaniu konflikt w podczas n., bezpośrednich
pan w'' (Herrenuolh) i nadczłowieka |dbermenścł).Koncepcju ,,narod'u atakach personalnych, zmienności własnych opinii i propozycji, przeinaczaniu sł w
par, */; i sensu w;ryowiedzi drugiej strony oraz wykazyrłaniu ich niekonsekwencji, stosowaniu
wyt'astała z poglądg, iż rasa aryjska uosabia najdoskonals r" ',.'i.o.i,'ludzkiego.
"uŻiy.oa'uj" gr źb, szantażowaniu, proponowaniu graffikacji itd. (Z. Nęcki, Nego cjacje w biznesie,
i ;t',;i
Rasa ,,wyższa'' miała mora]ne. p.raw9 d9 nanowairra nad nizs'y*i "savz
'asami rasizm był
miała monopol na prawdziwą ku|turę,_m9ralność itd. w iaeologrii.:- 1991), dezintegrowaniu zespofu nego{ator w,blefowaniu, koncentrowaniu się najednej
9ry9j
ściśle.związanyz antysemityzmem, tj..poglądery-rypi-acymŻyd z" kwestii negocjowanej problematyki, pozornym ustępowaniu. N. jako metoda pokojowej
.*,"ę, regulacji konflikt w społecznych i politycznych spe}niają rozliczne funkcje: a) stanowią
przeciwstawianą' rasie ayj,sĘęj'^!iałęj| germa Źy tył uosobieniem "a.ęl"ą
,,demo- podstawowy mechanizm - kooperacjipozytywnej i negatywnej pomiędzy - podmiotami
nicznej siĄl niszczycielskiej'', 'skiej.
*.ogiu* rasy aryjskiej' w pr"Lty."
rasistowskie i antysemickie 4b*."łl polityki, b) są ważnym wzorem działania w ramach demokratycznej ' kultury
Ęq]-adr niemieckiego faśzy r^u r"ł*ł1jsw .j wyraz w t"w. politycznej, c) pozwalają na wcześniejsze rozpoznalie i ujawnienie rodzących się '
ustawach norymberskich z lg35..r. oruz n9djętej yv 1942 r. decyzj; i*iiii niatÓsung _
ostatecznego rozwiąania kwestii żydowskiej (zob.* holocauśt). " sprzecznościi konflikt w interes w, d) ptzyczyniają się do znacznego zmniejszenia
tK.D.]
społeczno-politycznych koszt w konflikt w. [L.S.]
NEGOCJACJE Literatura: W Mastenbroek,Negoc.jowanie,Watszawa 1997 R.R. Gesteland, R żnice
-proces porozumiewania się i wsp lnego podejmowania - deryzji przezbezpośrednią hulturowe a zachowanio w biznesie. Marheting, negocjacje i zarzqdzanie w r żnych
komunikację stron, kt rych.przynajmniej cźęść,* inte.es łl"ii hulturach, Warszawa 2000.
st..-
'l'""c'"u. prze_
tecznaść.1egocjaryjnej,metody.regulacji - konfliktow zalezy od: a)istnienia
konania, iż porozumienie przyniesie stronom więcej korzyści niz io"tj'11"uc;u
lub j9g9 rozstrzygnięci9 innymi metodami, bl
r.o.rn*t , NEOINSTYTUCJONALIZM
)ai,tanoił'an"';t."t;!ł;., c) rodzaju - wsp łczesna odmiana instytucjonalizmu, kierunku myśliekonomicznej rozw|jającego
wcześniejszych kontakt w stron - pozytywnych, .'"guty*''y.}," neutrjnych, d)
emoc;o_ się gł wnie w Stanach Zjednoczonych" Instytucjonalizm kładłgł wny nacisk na
1atnrgh
i intelektualnych cech osobowości uczestrik w z"'*rjlęaiia zachowania przemiany insĘrtucjorralne wywołane zmianą stosunk w własnościowych (akryjna forma
stron.i sĘl'n. wyr żnia się: a) n. pozycsne,w kt rych". strony przyjmują strategie kapitahr, rczdział kapitafu_funkcji od kapitału-własności)oraz wynikające stąd
rywalizacji i zwycięstwa oraz pragnąc maksymalizac1iwłasnyc k6rłis"i{irr"sr"i"j przeobrażenia strukturalno-organizaqyjne całego systemu kapitalisĘcznego (- kapi_
przeciwniĘ zakładają minimalne ustępstwabądźwog le oł."uca3ąiaką moziiwość, talizm ludowy, rządy technokrat w, zob. - technokratyzm). Pierwszy zarys teorii
""i"
lronią swych stanowisk nawet za cenĘŻawie.'"''iu l sformułował Thorstein Veblen (Teoria klasy pt żruaczej, 1899; Absentee ownership
interes rv drugr9j stronJ4 w1twarzają silne napięcie 'b"r".*u'ri" "], "*'ględniają
emocjonalne,'pr.r"*:ą and Business Entetprise in Recent Times,1928). Twierdztł, że władza ludzi biznesu
manipulac11'ne, b) n. rzeczowe (problemowe),_w ktorych't.o"y p.ży;*u.;ą'stotegii, 'utody opiera się na instytucji ,,własnościpowier zonej" (ohse:ntee ownership), kt ra pozwala na
obustronłrych korzyści i ustępstw, wytwarzają życzlii1r klimati uj "ło'i',jav lokatę kapitału w działajnośćprodukryjną i czerpanie zysku bez osobistego udziafu
aol".u:
woli,.posfugują się racjonalną argumentacją wieloasp"kto*o prźedmioi właścicielaw procesie produkcji. Ludzie biznesu (,,klasa pr żniacza") reprezentują
"as*ieiil;ącą
kon{Iiktu, wyr'źają zainteresowanie sytuacją i argumentacją partnera, prezenlują r żne ,,kapitał włożony'' i dlatego utożsamiają się z celami komercjalnymi
(mnożenie zysk w),
wariantyrozwiązarriaproblemu, poszukująwsp lnego stanowista i preci'zyni"
o"to"slują a nie produkcyjnymi. W odr źnieniu od włascicieli ludzie ze ,rświata przemysłu''
treśćkoricowego porozumienia, starają się minimaliźować emoc.je o.a" preferqją
metody (inżynierowie, techniry, załządcy) kierują się instynktem ,,dobrej roboty'', tzn. daiądo
perswazyjne. Proces n. zawiera cztery etapy: a) przygotowa''ie.'. obe.1mujące rozwijania postępu technicznego otaz zwiększania wydajności prary. Drugie pokolenie
usta-
]enie rvarunk w_9rganizgq]no-technicznych (miejsce-i c"as tr*ania-#m insĘ u$onalist w reprezentowali J.M' Clark, J.E. Commons, WC. Mitchell, G.M. Means
tliwośćspotkari, liczebnośÓi skł.'ad personal''y
Ę często-
* itpj meryto- i inni. Wspdcześnie do kręgu czołowych teoretyk w n. zalicza się C.E. Ayresa, G. Colma,
'espoł
rycznego planu rozm w i określenie stylu i technii< "'u' "p'"."*"nie
n., b) otwarcie n., podczas kt rego J.K Galbraitha, R. Heilbronnera i G. Myrdala. Gł wnym przedmiotem krytyki neoinsty-
strony dokonują prezentacji negocjator w, potwierdzają swoje kompeiencje do podjęcTa tucjonalist w jest neoklasyczna teoria ekonomiczna, reprezentowana przez A. Marshalla
ostatecznych deqzjj bądź częściowych tylko rozstrzygnięć problemu,
ru]o". i P- Samuelsona. Podobnie jak keynesiści, zwolennicy n. kwestionują zasadność
tematyczny i procedury rozm w, c) prezentację i argu rentację stanowist, "'lau;Ą ządan, trakbowaniarynku(,,czystychmechanizm wrynkowych")jakoskutecznegomechanizmu
ofert i ustępstw, przedstawianie wariant w ro ziiązaft|konflikd i".i'"k";ja, d) zawar- tworzenia i utrzpnyrrania r wnowagi gospodarczej. Ich zdaniem postęp może być
cie ostatecznego porozrrmienia określającego warunki i p''"[,i"g ;ugulacji kon_ utrz1'rnany tylko w warunkach kapitalizmu paristwowego, albowiem ,,rosnąca rola pari-
fliktu, zobowiązania stron, procedury kontrolne,lrocea"'y e*e"tuł"}ch renegocjacji stwa jak najbardziej odpowiada wsp łczesnemu rozwojowi sił wytw rczych'' (R. Heil-
awprzypadku nierozwiąarriawszystkich kwesiii spornychlsformułowanie bronner, Between Capitalism and Socialism, 1970). Gospodarce cenowej, opartej na
11mowyitp.,
listy rozbieżności. W za]eżnościod przyjętych strategii i koi*'ei"ego przebiegu n., imperatywie zysku i wzrostu gospodarczego przeciwstawiajągospodarkę technologiczną,
negocjator?-w r żnych proporcjach opartą na imperatywie dobrej roboty i r wnowagi społeczno-gospodarczej.Twierdzą,że
ltosują zabieg'i konstrukt"ywne i mani- model neoklasyczny cechuje niedocenianie sfery usfug nieprodukcfrnych, azwłaszcza
rylarvjne. ]vpierwszym przypadku chodzio piezentowanie szacunku-wobecpartnera, kulturalnych.Depądoznalezieniatakiej formy instytucji społecznej, kt ra zapewniłaby
akcentowanie konieczności zaryargia porozumienia, ukazywa''ie *.por"y.r''r."''v..i,
operowanie faktami, a nie ichsubiektywnymi interpretacjami, manifeśtowarrie efektywną kontrolę nad procesami społeczno-gospodarczyni. Pojęcie instytucji j9st
sympatii
i szczerości, powstrz;rmyrvanie się od emocjonalnych komentarzy wypo*iuł'i ujmowane bardzo szeroko i obejmuje ono także tradycje, obyczaje, kulturę itd. Wedfug
pu't"".u
Neoliberalizm
neoinstytucjonalist w gospodarka jest tylko jednym, i to b}.najmniej nie najważ_
niejszym, podsystemem całej organizacji społecznej.Technika i instytucje są dla jed-
nostek gospodalujących czymś zniewalającym' czymśdo czego ludzie muszą się
przystosować. Cechą charakterystyczną teclrii n. jest operowanie takimi pojęciami, jak
,,kapitał ludzki'' (wiedza, umiejętności, zdolności, wykształcenie), ,,inwestycje w czło-
wieka", nowa elita. [K.D.]
NEOLIBERALIZM
(często określanytakże mianem konserwatywnego liberalizmu) - jeden z nurt w
wspołczesnego liberalizmu, powstĄ na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych )il'
w., na gruncie krytyki społecznych, ekonomicznych i politycznych skutk w polityki - fua, Wrocław 1989; M. Belka, Doktryna ehonomiczno^społeczna Miltona Friedmana,
interwencjonizmu paristrvowego i t ,,parisbwa dobrobytu'', podejmowanej z pozycji wolnoś-
ciowych zasad XD( w. liberalizmu. Czołowymi reprezentantami n. są L. von Mises,
W R pke, J. RuefĘ L. Rougier, W Lippmann, EA von Hayek, M' Friedman i in. Umownie
przfmuje się, iż powstanie n' było zwiapane z tzw. kolokwium Wa]tera Lippmanna
(Paryż,26-30.08.1938 r.), w trakcie kt rego zostały sformułowane podstawowe zasady
dolrtrynalne. w 1947 r, z inicjatywy E Hayeka zostało utworzone Towarzystwo Mont-
Pelerin, będące w swym zaiożeriu organizacją promująą idee n. Punktem wyjścia do
tozważa teotetyk w n. jest ocenaplzycŻWi skutk w upadku popularności liberalizmu
orazptzyczyn kryzysu kapitalizmu w okresie międzywojennym. Zdaniem neoliberał w
oba te problemy są ze sobą ściślezwiązane, gdyż kryzys kapitalizmu był następstwem
odejścia od zasad tradyqt'nego liberalizmu, wkroczenia paristwa bezpośrednio w sferę
ekonomiczną i społeczną. Tkierdzą oni, że złamanie zasad wolnej konkurencji, poddanie
się naciskowi mas wpostacipolityki reform socjalnych i ekonomicznychorazutażsamienie
demokracji z r wnościąi sprawiedliwościąspołeczną spowodowało wzrost tendencji
totalitarnych (kolektywistycznych) w Europie i w Stanach Zjednoczonych (EA. Hayek,
Dłogad,o niewolnictwa,1989). Natej podstawie formułowanyjest postulatprzywr cenia
zasad gospodarki wolnokonkurenryjnej. Jej podstawowym założeniem jest uznanie
mechanizmu cen rynkowych za gl wną i jedyną formę oddziaływania
na działalnośćekonomiczną. Inicjatywa prywatna i realizacja interesu osobistego
gwarantują optynalne zaspokojenie potrzeb społecznych. Gł wnym zadaniem paristwa
w sferze gospodarki i spraw społecznych jest zapewnienie prawnych'' funkcjo-
''raln D oĘczy tn zwłaszcza
nowania mechanizm w rynkowych w wanrnkach wolnej konlrurencji.
prawa własności,um w, zwiapk w, stowarzyszeri i os b prawnych. Paiistwo ma r wnież
prowadzić aktyvrną politykę antyin{laryjną' Ingerencja paristwa ogtanicza się do tych
dział w gospodarki, kt re są,,społecznie pożądane",Iecznie mogąbyć prowadzoneprzez
przedsiębiorstwa pr;nłatne (np. częśćusfug zdrowotnych i sarritarnych, usfugi komunalne,
budowa dr g itd.) lub tych, kt re są nierentowne (E Zweig, Zmietzch czy odrodzenie
Iiberalizrnu,l9S8 ; EA. Hayek,Econornic Freed,om and Representatiue Gouernment,L973
;tertze,KonsĘtucja wolnoścj,1987). W kwestii pomory socjainej palistwa neoliberałowie
uważają, żepowinna miec ona charakter ograniczony i obejmować jedynie te osoby, kt re
znajdują się w kraricowo trudnej sytuacji; pomoc ta ma miec charakber jednostkowy, charyLa-
tywny i nie może prowadzić do redystrybucji d br materialnych między poszczeg lnymi
grupami. Za najlepszą formę walki z ub stwem uznają oni wzrost zamożnościcałego
społeczeristwa, a taki jest możliwy tylko w warunkach wolnej konkurencji i nier wności
ekonomicznej, kt ra gwarantuje bodźce dla inicjat1łuy indywidualnej, przedsiębiorczości
i pracowitości (M. Friedman, Capitalism and Freedom, 1962; M. i B. Friedman,Wolny
wybor,1994). Do naczelnych wartościpolitycznych n. zalicza się: wolność- pojmowaną
w spos b negatywny, tj. jako ,,brak przymusu'' (zob._' wolność),sprawiedliwość
Neutralność
komutatywną - opartą na założeniu, iż jedynym kryterium ,,sprawiedliwej'' pław
dochod wjednostki lub cenyjest ich wartość rynkowa (rezultat działania podaży i popytu;
zob. - sprawiedliwość) oraz praworządność - urzeczyrvistniarrą za pomocą specyflrcznie
pojmowanego prawa, tj. abstrakcyjnych (og lnych), znanych, pewnych i powszechnie obo-
wiązujących (r wnych wobec wszystkich) reguł prawnych. Skrajną wersją n' jest -
libertarianizm. Do gł wnych wątk w n. nawiązywaiy programy społeczno-ekonomiczne
R. fuagana ('reaganomika) i M. Thatcher (- thatcheryzm)' Czołow}'rn orędownikiem
idei n. w Polsce jest Janusz Korwin-Mikke, założycieli lider Unii Polityki Realnej. [KD.]
Lit e r atu ra : W Sadurski, Neoliberalny systełn wartości poLitycznych'Warszawa 1980;
EA. Hayek' Konstytucja wolności,Warszawa 1987; EA. Hayek, Droga do niewolnic-
Warszawa 1986.
NEPOTYZM
(łac.nepos' nepotis -bratanek) _tym mianem określano działania papieŻy,kt tzyuprzy-
wilejowywali członk w swoich rodzin, atakże własne dzieci' Wsp łcześnien. oznacza
faworyzowanie krewnych przy rozdawaniu godności, wysokich stanowisk, a tak'że innych
d br. Działania oparte na n. czynione są z pominięciem kry'teri w kompetencyjnych,
dlatego też należy on do zjawisk patologicznych (zob. _" patologie polityczne). Podmioto-
wĘrl tozszetzeniem zakresu n. jest kumoterstwo, zjawisko polegające na wzajemnym
popieraniu się ludzi, kt rzy są ze sobą zvmązani znajomościączy zażyłością.Często po-
między osobami dochodzi do ujawnienia się niejasnych interes w Patologiczność tego
zjawiska polega na tym, iż o dosĘpie do określonych d br decydują tzw. "układy'', nie
kompetencje. Mechanizm kumoterstwa wiąe się najczęściej z wpniern1'rni korzyściami
osiąganymi przez osobę popieraną. Dotyczyć to może np. posad w administracji paristwo-
wej, gospodarczej, a także innych sferach aktyvr'ności. Zjawisko to pojawia się takze
w przypadku zam wieri składanych przez instytucje paristwowe' Systemy polityczne
starają się bronić przed tym, np. w obszarze zleceri pub[cznych organizując przetargi lub
konkursy przy obsadzaniu stanowisk. Jednak ze względu na trudności związane z praw-
ną definicją kumoterstwajest ono rozpatryvane raczej w kategoriach etycznych. [E.M.]
NEUTRALNoŚĆ
- w prawie oraz nauce i praktyce stosunk w międzyrrarodowych pojęcie to występuje
w czterech znaczętiachl. a) jako n. wieczysta, b) jako n. wojenna, c) jako n' wojsko_
waoraz d) jako polityka neutralności. N' wieczysta,awanatakże trwałą, ozrLacza
sytuację polityczną i prawną palistwa, kt re dobrowolnie zobowiązuje się do nieuczest_
niczenia w żadnej - wojnie, nieużywarria nigdy żadnej siły zbrojnej skierowanej przeciwko
innemu pa Stwu oraz niepodejmowania jakichkolwiek zobowiązan, kt re mogłyby
wciągnąćje do konfliktu zbrojnego. Konsekwencją tego stanu rzeczy jest nieprzystę-
powanie paristwa trwa]e neutralnego do sojuszy wojskowych oraz zakaz udostępniania
swego tery'torium dla obcych baz wojskowych. W zamian zate zobolwązania paristwo
uzyskuje zobowiązanie innych paristw do nieprowadzenia przeciwko niemu żadnych
działari wojennych. Status trwałej n. nie oznacza natomiast rezygnacji z prawa do własnej
armii, jak i z obrony swej neutralności. N. wieczysta pojawiła się w XX w. Aż do 1955 r.
status paristwa wieczyście neutralnego posiadała jedynie Szwajcaria. W październiku
1955 r' n. Austrii została proklamowana wewnętrznym aktem konstyturyjnym.
W połowie lat pięćdziesiąĘch w fazie polaryzacji stosunk w międzynarodowych pojawiła
się koncepcja n. Szwecji i Finlandii, zwana też ,,zasadąbezaliansowości''. Zakładała ona
 Poliarchia
Politoloeia

POL!ARCHIA poliĘcznego. W okresie poźniejszym przedmiotem rozwoju myślipolitycznej stało się

_ określenie demokraĘznego.+ reżimu politycznego,
kt ry najbardziej zbliża się do zjawisko - władzy: jej podmiot w, treści i formy sprawowania. Szczeg lną rolę odegrał tu
ideału rząd w demokratyczn]'.1 p*o1.a ,is"-pojęcia jest R . Dahl (Potitical opposition
okres oświecenia, w kt rym rozwinięto teorię - suwerenności narodu i - podziafu władz.
in Western Dełnocracies,Ig69,-Polyarchy, tsłt). i{oncepda p. wyrasta z opozycji wobec l,egty one u podłożarczwiry,anpolitycznych zastosowanych po dokonaniu się rewolucji
dw ch stanowisk teoretyczn_ych: riąd wludu (J. Rousse'au), i'"oi"y.t p*z R. Dahla
za mieszczariskiej na przełomie XVIII i XD( w. Jako samodzielna dysryplina naukowa p.
nierealne,-oraz_ rząd w - elit, traktowanych przeze jako'teoria nieprawdziwa.
P jŃ ukształtowała się w XD( w., ale jej szczeg|nie dynamiczny rozw j prz1pada na )o( w.
reżimemdemokratycznJ,tn,
\t ry rye gwaraniuJe wprawdzie realiz""3i *ięt W drugiej połowie XD( i w pierwszej połowie )o( w. dominował w niej * 1".6'"'o'
ale zapobiega r wnież przejęciu władzy przez wąsĘ uię. oo gw*""|iio"tytu"id"a"y.r,
'oti ""o'"i, nalizm oznaczający przewagę historycznego i prawniczego podejściado zjawisk
tego stanu rueczy należą: a) istnienie alternaffiycir źraełinfo;macji, biswob poliĘcznych. Polityka, traktowanajako wyodrębniona dziedzina aktyłr.nościspołecznej,
aa
ekspresji pogląd w i ocenpoliĘ-cznych, c) powszichne prawo udziafu | J wyborach,
d) byłaptzez dfugi czas ujmowana jako proces historyczny lub jako zinstytucjonalizowany
zapewnienie warunk w do ryklicznego przeprowadzania rywalizacx{nych iuczciwych
mechanizm władzy paristwowej. Przedmiot p' stanowiło przede wszystkim - par{stwo
elekdi,e) konkurencja mię&y liderami p-arty3nymi o głosy wybo..o* o"łln''" przejawy
i jego centralna insĘrtucja - rząd'.Przezwyciężeniem ograniczeri narzuconych perspek-
poparc!1 0_rzeczywista moźnośćubieganii śięo ur'{ay publiczne p.'y'il'g ją.;
- tywą historyczną i prawniczą stał się początkowo nurt socjologiczrry (zob. * elit teoria),
wszyst}im dorosłym obywatelom, g) snroboda łziałania* p'u'tii poityi'_ a nasĘpnie - behawioralizm, traktująry p. jako naukę o ' zachowaniu politycznym.
'alrładarrial
nych. Gwarancje te sprzyjają osiągnięciu podstawowego efelrtu polityc'ii"go p.,j"i.i- Pozwoliło to na podejmowanie pr b tworzenia teorii politycznych opierających się na
jest zapewnienie_zgodności działania.instytucji politycz ych
o.'ut i*u''i*il *yborcow generaliza{i i wieloaspelłtowym por wnaniu danych obrazujących r żne pruejavły życia
wyt'azon}łni w akcie głosowania i w innych foimach ekspresji " politycznej. poliĘcznego. Przedmiotem badan p. stały się przede wszystkim takie kwestie, jak istota
tA.A:]
Literatura: R. Dahl, Demohrałja i jej krytycy, Warszawa 1995' 'zmiany politycznej (S. Huntington, L. foe); - rewolucja (T Skocpol, Ch. Johnson, T
Gu:r);zachowaniazbiorowe (M. olson);-podziĄsocjopolityczne(S. Ro}*an. S. Lipset);
ideologia (D. Bell, R. Aron); funkcjonowanis - systemu politycznego (D. Easton, T Par-
POL!TEJA sons, N. Luhman); analiza - totalitaryzmu i - autorytaryzmu (C. Friedrich, Z. Brzezi ski,
- Ędoskonalsza wedługAry,stotelesa forma * ustroju politycznego. Dąząc do określenia H. Arendt, J.Linz); komunikacja polityczna (K. Deutsch); - kultura polityczna (G. Al-
systemu.rząd
T k!,i'y najpełniej sprzy1ałby rozwojowiled" .tti i śpołuc'e'i'l*a,
Arystoteles (Polityka, wyd' pol. rgoł) Jt<centował potrzebę
mond, S. Verba, R. Inglehart, P Reichel) i - partyrypacja polityczna (L. Milbrath, M.
rozwiązai Kaase, G. Meyer); osobowość polĘczna (H. Lasswell); proces podejmowania * decyzji
Ęojar13c-r_9h.wĘdzę możliwie znacznej liczby obywateli
'"a"'i"iia
m{a.oscą podejmowanych politycznych (Ch. Lindblom, G. Alison); zachowania wyborcze (P Lazarsfield, I. Budge,
" j"k" p'iil''ie biednych
deryzji. Wychodząc z zaŻożenia, ze - d-emokracja rozumiana
D. Farlie); zmiana wyborcza 0. Crewe, D. Denve4 M. Franklin, T. Mackie, H. Valen,
nie zapewnia-rozsądku i umiarkowania w działaniu ponĘcz ym, postulował on D. Sainsbury);teorie - koa]icji (L. Dodd, W Riker, M. Laveą N. Schofield, G. Pridham);
-wład!v!rm, kt rzy wykazaii się zdolnościąnaffia i ilosiaaa"ia mąjątku
powierzenie
komparaĘstyka-partiipoliĘcznychi -system wpartyjnych (G. Sartori, K vonBeyme,
ś1ed_niej wielkości. Z tego względu p. utożiamiana jeśtnieneay timeolrraóją
- A. Panebianco, H. Daalder, P Mair); rola - grup interesu (A. Bentley, D. Truman,
władzą ludzi majęt1ych. Działalnośćpolitycz-rra obywutuli s*a''io " prowidzi, P Schmitteł G. Irhmbruch); funkcjonowanie zaawansowanych-- demokracji (R. Dahl,
zdaniem Arystotelesa, do rząd w_ludu ku og l''"*o ;ytk;;:
'""*oznych e była *ię A. Lljphart) oraz * ttanzyĄa polityczna (D. Rustow, D. Share, J. Maravall, G. o'Donnell,
zaprzeczeniem -
arystokra{i, rozumianej jako rządy *ąśtiuigropy kierującej się A. Przeworski). Ważną rolę odgrywają r wnież badania nad międzynarodowymi
egoizmem, oraz demokracji, traktowanej jako1zadr osbłir, t tb.y tłeluj "'ię
i"". stozunkami poliĘcznymi, w szczeg lnościnad teorią * wojny i - pokoju (R. Aron),
znaczenie nadał natomiast pojęciu p. Platon tmtłtyn,_wyd.pot. isso), "Ltory "*oiłił. wspolnoĘ międzynarodową (J. Durosel'Ie), polityĘ ,,siĘ'' (H. Butterfield, G. Schwarzen-
trałlował5ą
jĄo wizję paristwa doskonałego, rźądzonego ideą a
jednak do zrea]izowania w rzeczywiśtosci.
lri
i;p;;;d]il;a, niemozliwą berg, E S. Northedge),- ra{ąstanu (J. Frankel)orazwarunkamirownowagisiłwqystemie
Te.ł.]' globalnym (H' Morgenthau, E Niebuhr). Należypodkreślić, że nurtbehawioralny zyskał
przewagę w USA, podczas gdy w Europie utrzymuje się nadal silna orientacja
POLITOLOGTA instytucjonalna (M. Duverger, J. Blondel, I. Jennings, K Wheare, D. Arber).
political science,ruem. Politikwissenschaft, fra\c la scipllłe politiEle) _r*il',ag Tradycje p. jako wyodrębnionej organizacyjnie dysrypliny naukowej w Polsce sięgają
(ang.
- początk w )o( w. Wtedy to (1902 r.) została uruchomiona Szkoła Nauk Politycznych we
9ię-an{iza zjawisk i - proces w politycznych, icir u#a'unLo*aniami
Zajm1lje
ry[ty."'.
i_ko-nsekwencjami. Jak każda dyscyplina naukowa.p ł'iu t''y poa't"*o*" Lwowie. Dziewięc lat p źniej naWydziale Prawa UJ otwarto Polską Szkołę Nauk Poli-
funkł;;
desloryptywną _ polegąjąą na opiśi-e i systemaĘzacji,
*yix"tłą"ą - sp.o*adza;ącą tycznych. Mimo niesprryjająrych warunk w p. rozwijała się po II wojnie światowej. Warto
się do'formułowtnia odpowiedzi n1 lrtłria o,*rry,ii,p.']"rvn,i*o-śr.otiio*e zazlaczyć, że Polska - opr cz Jugosławii - była jedynym krajem, w kt rym po 1956 r. nie
miJazv
zjawiskami i do konstruowaniateorii;prognostyczną- ffi.źlr*r^jąąiiewidywanie wykładano naukowego komunizmu. W latach siedemdziesiąĘch uruchomiono stuć[ia
-
i Ęzja]|.owanie przyszłości(zob. piogni'o*aleie poliĘczne). i
refleksji o zjawiskupolityki można odnaleźć w starozytnej c'"cii pi'łe
tilo"etycznej nauk politycznych; początkowo na Uniwersybecie Warszawskim, a następnie na innych
uniwersytetach. Rozwijano r wnocześnie badania naukowe w dziedzinie socjologii
- stosunk w politycznych (J. Hochfeld, J. Watr), teorii polityki (E Ryszka, K opałek,
-Plato wszystkim
y nismach AvstoĘlesa ?l:!y!"-, wyd. pol. 1964) oraz ęiouie, wa. poi. ts56, W Lamentowicz), - kultury poliĘcznej (E Ryszka, K Pałecki)); teorii decyzji politycznych
Paristwo, wyd. pol. 1958). w okreśie tym ukształto*Ą sil "" i"ęty b"ii * ustroju (A. Bodnar), teorii rewolucji (J. Baszkiewicz, J. Staniszkis), zachowari wyborczych
 Polityka
(S. Gebethner), teorii demokracji
M. Sobolewski), psychologii poliĘki (J. Reykowski) działająrych przede wszystkim werbalnie w r żnego rodzaju spotkaniach i dyskusjach
oraz teorii stosunk w mi$zynarodowych (J. Kukułka, l,. p^tu3iu[ź
ie-tJsl' prr"a-iot politycznych oraz uczestnicząqch w wyborach, b) p. niezawodowych, dla kt rych
zainteresowari wsp łczesnej p.jest więc z:r żnicowanyi wierowi'mlarowiłfo
dy1rypliny można wyr znić podstawowe nurty badawcze, na ktoie
strukturze poliĘka nie jest stałą, najwźniejszą i absorbującą całą energię życiową płaszczyzną
słłaal5ą się: a) teoria działaripublicznych, jednakże wpewnych okresach życiapełniąoniważnerole polityczne
polityki - opisująca.i vsĘ1natyzująca podst"i"o*" t"e.o.i" po.'ii"*l
t r"'-u}ująca jako deputowani, funkcjonariusze aparatu pa stwowego i partii politycznych itd., c) p.
ądźĄceiozwojem p"ltt
podstawowe prawidlowości "?ł"
tyczna-opiąjącai wyjasniająca rolęwartosci potitycz."nvct'"y-'"ii'''"k"I.beia poli- zawodowych, kt rzy z polityki uczynili swoją podstawową profesję, mającą im
*źy"iu'pJulż"y- wujęciu przynieśćsaWsfakcję emocjonalną i materiatną. [L.S.J
doktrynalnym, c) teoria * śystemw politycżny h
- ;ffii{d-ftaśniająca i
porownująca zachowania podejmowane w_ramich
lii;;;ych, ora" d) te- Literatura; M. Webe4 Gesamnelte politische Schriften, I97I; Politik als Beruf, 7919,
oria * stosunk w 't:''kt"' sprzeczności między-
międą.narodowych-- anallzująca wyd. pol Mała Webera, I9M.
1992; M. orzechowski, Polityka, wład'za, panowanie w teorii
narodowe i sposoby ich usuwania. Pomocni zymi *"b". p.
łi;.ypt_;'"i_naut ow1or'i są
przede wszystkim - soqjologia stosunk w polityczlĘ, qd#p;llil;Lr^ p.y.t'ologiu POLITYKA
społeczna oraz prawo konstytuq1'ne, administracy;ne i mięły"uioa-oi"u.'ż}ozrucnwar;u
1. Wieloznaczne pojęcie odmiennie definiowane w r żnych orientacjach teoretyczno-
przedmiotu badawczego
!'owariyszy zr
żnicow'artie mLtoaJogi"""" p. Nauka ta metodologicznygh - politologii: a) w orientacji formalno-prawnej przezp. rozumie
nie uksztahowała w}asnej ijej Ęiko własciwej metody'ua"*.""it.B.-r'*łieryzuje
np. się działalnośćinsftucji panstwowych (aparatu paristwowego), b) w podejściu behawio-
socj.ologię)' Spośr d metod stośowany'9h ptiez p
wszystkim ralnym p. olaeślanajest wkategoriach t władzy, - w1Ąrwu i * konflikt wistniejących
'a"zyi"r".i|ilil"d"
analiz'ę'tresci (opis przekaz w, informacji o zyciu potity"'"y-l,
in"t"dę hilt"';ną (analŁa w r żnych płaszczyznach życia społecznego; tak szerokie ujęcie ilustruje definicja -
źrodełhistorycznych), metodę pra*''o-dogm aĘcln4(interpretacjat"k
A; prawnych), systemu politycznego R.A. Dahla: ,,[...] dowolny układ stosunk w społecznych, w kt -
n*"'.T{:':T"-Y-ą.!"^Ł],:Iśtem
poliĘczny), l komparatystykę, metody socjologiczne rym wysĘpuje wyrźna obecnośćkontroli, wplywu,władzy lub autorytetu'' (R.A. DaN,
oraz s)''rnuladę zjawisk politycznych. [A.A.]
Mod.em Political Analysis, 1991), c) w orientacji funkcjonalnej p. jest rozumiana
Literatura: E Ryszka, Nauka o polityce. Rozważania metod,ologiczne, jako funkcja - systemu społe cznego, zapewniająca jego rozw j prz ez; rozwiązywanie *
Warszawa 1984.
konfliktow; wytwarzanie deryzji regulujących w autorytatywny spos b rczdziałdbr;
POLITYK artykulację interes w; agregację i selekcję interes w; - socjalizację polityczną; '
- osoba trwa]e uczestntczącaw podejmowaniu strategicznych i taktycznych komunikację polityczną itd., d) wedfug podejścia racjonalnego p. jest podejmo-
politycznych_ptzezbezpośredni udział * ro.-J"y.fr-vr,il - decyzji waniem decyzji w ramach procesu sprawowania władzy i gry owładzę, w kt rym biorą
gremiach udział r żnorakie podmioty, e) stanowisko postbehawioralne ujmuje p. jako
(ośrodkach)deryzyjnych b
ądź ptzezwywieranie wp'}ywu- il#;;;.
więziz.daną-grupą społeczną.'y -b'g""i"ac;ą p ntyc'.';;il;ip.i''tonych
"r"r*"1.l"i.r'
#za]eżnościod rozwiązywanie problem w społecznych, wynikających z deficytu d br i powodujących
r l p.
' deprywacje jednostek i - grup społecznych; p. jest swoistą sfużbą społeczną, dążącą
P9*i:i"'".p.osiadać pe,wną koncepcję or1' i,;;gląm ."!"i;"ją"y do zmniejszania czy też usuwania ograniczeri w zaspokajaniu potrzeb ludzi (A.W
i środki działania zorientowane na utrzym""i.,
jego -oa7*u.j;ili;ffię ""lu,".r,utoa!
i.tniejącego- Jabłoriski, Teorie politologiczne w nauce anglosashiej l99I).
iJ*:::,t"l'!lf'T:co i yjeciuotoczenia ekonomi.^9so,"śo.ju**_l il,rłu.b*_"go. '
2. Wyodrębniona i autonomiczna sfera życia społecznego; sfera stosunk w i działan
-Yfl:'".]^T?.:_Eetnrm
chodzi przede wszystkim o
'uL'"._'
wpĄrwrr' .;akim dysponuje' poszczeg lny p. Wśrd niezbędnych
właa'y ul'- przybierająrych postać konflikt w, walki, kompromis w i wsp łpracy pomiędzy dużymi
kreś]ićnależy:
9)
umiejętności p. pod-
jego osobowości-owe tintelektuJ;i;;.;,ii,ri'i"p."ay.pozycje - grupami społecznymi (_' klasami, warstwami, grupami społeczno-zawodowymi,
do pełnienia.r l publicznych, b) umiejęt"osci aiagnosty""".;;l.r5se natrcdami), '
organizacjami poJiĘcznymi, ośrodkami* decyzji poliĘcznych ijednostkami.
,orporrru- Podmioty te Ężądo zaspokojenia swoich podstawowych -j
potrzeb i - interes w przez
:1?::ir]'^:::1"aip.:":zĘch,terainiejszychip.'y9;ły.h;taiiivr"zeczywistości
spofeczneJ' c) umiejętności decyzyjne - zdolnośćpode;mowania
trafnycir decyzji
sprawowanie -
władzy politycznej lub przez wywieranie vrpbrwu na władzę. IstoĘ p.
w danych warunkach, d) umiejętnosci prognosty clne" _ jest władza, a zwłaszcza władza paristwowa, kt rej konstytutywny element stanowi
p.'"widywania monopol stosowania legalnego - potencjalnego i realnego - przlrmusu wobec podmiot w
'aol"*jpolitycznego ijego
skutk w swychdeqzjioruzp.'1'-''ły.l, t i"rurik w ewolucji systemu
otoczenia,e) umiejętności mobilizaryjne nie respektujących autorytatywnych decyzji o rozdziale d br materialnych
- zdolnośćdowi,wffi*i'u i niematerialnych. Z kolei wedlug C. Schmitta (Der Begrief des Politischen, 1927)
i'aktywności adresat w deryzjr' 0 umiejętności komuniki"*'iu 'uii'tururowania
- sterowania zasadnicz;rm kryterium wyodrębniającym p. spośr d innych sfer życia społecznego
dwustronnym przepływem informacji: do i od odbiorc w, gj "Jomśćwykonaw. (aktywności społecznej) jest przeciwstawienie kategorii wr g_sojusznik, stanowiących
'-r"lęt""s.i
cze _ zdolnośsterowanla sekwencjami działan realizują.v8r' p"śii'#'o""Ll",
zdolność
prowadzenia. -. politycznej,. h) umiejętnosci koiiiioirie rlj"r*se punkt odniesienia do podejmowanych w jej ramach działa .
_gry oceniania, W politologii anglosaskiej operuje się dwoma podstawowymi znaczeniami pojęcia p.:
weryfikowania i korygowania działa il umie;!tn"J.i'""g"";.cyjno.
'yio.'u*.ry.t!
mediacfrne -zdolnośćdo rozwiązywŃa a) policy _ jest to stanowienie (podejmowanie) decyzji przez jednostkę bądź grupę,
ko"fti tJw kt re dotyczą wyboru cel w i metod ich osiągania w ściśleokreślonych granicach
nodporządkowania'nJ"J'łri'"L":"ii,-i,j).r^iu_
jętności
_przJrw dcze - z.$9.|nosc- i kierowania zachowaniami
jednostek, grup_i organizacji (funkcje plano*ania,
organizowaniu, ;;Ń;;unia
uprawnieri, jakimi dysponuje - polityk. W tynr znaczeniu p. stanowi sferę prakĘcznej
trolowania). M. Weber wyr żniłirżykategori" p tityło*, i kon_ działalności,zbi r praktycznych działa politycznych podejmowanych przez r żne
"ip._.i."i"nalnych,
 9$r Polityka zagraniczna

podmioty, b) politics - jest to

Ęojęclg określające proces zachod ząCy w + systemie cel w przez wywieranie wpvwu na inne paristwa'' (J' Symonides). Według szkĄ -
społecznym (a nie tylko w systemiapolitycznyrnbądźw p"'i.t*i.j, p"'r-Jgłąry na selek_ realizmu politycznego p.z. to ,,[...] wyrażanie jego interes w i przeciwieristw w stosun-
cjonowa|iu i porządkowa1iu p.9{9tiryowych cel w tego .v't"*" *iłło.gLryt"ri
w ich kach z innymi paristwami'' (J. Stoessinger). Q' Wright definiuje p'z. jako ,,[...] układ lub
wazności i możliwościreąlizacji (lub braku takich moźliwości),w;;.kii.
czasu i alo_ wz r cel w i środkw jawnych lub ulrrytych w działaniu danego paristwa wobec innych
kacji zasob w społecznych. potitics to zatem sre.a stano*i!"i" ii"Ji'"c;i
decyz.ii paristw lub ich członk w''' J' Stefanowicz postrzega p.z. jako ,,[...] proces ra$onalnego
dotyczących ekonomicznych, politycznych, socjalnych i kultil*y;h;b;łowsyste-il
myśleniaderydent w, warunkowany przede wszystkim przez ich spos b odczytania
lyml co jesi ,'p lityczne''. pr"yiiiie a, rozważari
og nospołecznego (E Rys7!a' o
interesu narodowego, motywacje szczeg łowe, analizę ry'tuacji oraz bilansową ocenę
z serna.ntlki politycznej,.1988). obejmuje onJ'formułowanie J"io*, Jolo' środkw, własnychmoż]iwości". Tawielosćdefinicjipojęciap.z. pozwalajedrraknapewneuogolnienia
podjęcie.de-ry_zji, jej realizację (implementację decyzji)
o""' Lo"i.oię a'iau'i *yr.oi w tej kwestii: a) p.z.paristwa to rodzaj jego zewnętrznej działalnościpozostającej
nawczych. W zależnościod zasięgu przestrzennego *y'oznia się j. zagraniczną
- w ścislychrelacjach z jego polityĘwewnętrzną, b) p.z. posiadaswąspecyfikę' wynikającą
9raz_
we1n9ttzną. p ramach tej ostatniej, biorąc pild u*ugę ioyt'".ir''i a'i"a"i''y z faktu działania w zdecentralŁowan;rm, poliarchicznym środowisku międzynarodowym,
życia społecznego' kt rej dotyc zą decyłje, wyodrębnia ;iŁ p1 g;;p" a""cii,
przemysłową' agTarną, socjalną, finansową itp. c) p.z. odzwierciedla i realizuje interesy parlstwa/narodu i innych wewnątrz-
paristwowych grup społecznych, począwszy od zespofu interes w egzystencjalnych po
Do podstawowych funkcji p. zatićza się: a) f' regulacJi pota p. formułowanie
-
stosowanie zasad i procedl'r wsp łprary, walki i komprorriis w w zakresie
oraz funkcjonalne, ptzy czym - ,,racja stanu'' jest zespołem interes w dla paristwa
zdobywania, najważniejszych, d) p,z' to złożonyproces formułowania i realizacji tychże
yt1zymania, sprawowania i tracenia władzy oraa'wywierania;pły*" *ł"ł'l, cel w i interes w za pomocą określonych metod i środkw działari i oddziaływari
b) f. regulacji otoczenia p. - formułowanie oraz stośowanie "" wład-
i procedur międzynarodowych. Miejscep.z. whierarchiiwaznościinnychpolitykpublicznychpairstwa
czego kierowania bądź wp}ywan]ąprzez -_' podmioty polityki '*"ału{' zy.ia społecz-
i""" ocenia się gł wnie z punktu widzenia funkcji, jakie spełnia ona w całej polityce paristwa.
:'"ę";-"}:T:i:1i3,
socjalną i liulturową, a "u
takźe oto.'u"iu Są pafrstwa lub takie okreqy w ich istnieniu, że p.z. jest jedn ąz najważruejszych, ale są też
c] 1. rntegracyjna - wytwarzanie i utrwa]anie sp jności, -ilJry.,u.oao*"go,
kooperacji pozytywnej taLie, gdy wyłaniają się inne, wazniejsze obszary działan panstwa. Pz. to ,,niejako wyraz
i r wnowagi w zr żnicowanym.w_e1vnętrznie t spoLcreristil ( ;Jilie,
i
narodzie, całej reszty'' (M' C. de Murville). W uproszczeniu można przyjąć, że p.z. to strategia
systemie og lnospołeczn}ryn), d) f. konfliktotw tcza- inicjo#anie, *yt*a.ranie, działania parstwa na zewnąttz. Natomiast - dyplomacja to rodząj taktycznych
w1macnianię sprzeczności oraz konflikt w interes w i wartości międ'y
r zn1'mi poa_ działa zmierzĄących do wyszukiwania optymalnych sposob w realizacji wcześniej
miotami (jako konsekwęncj!_ proceduq treści i skutk w p"o.".Ł*"a"cyzyjnych),
ustalonych i zdefiniowanych cel w strategicznych. W za]eżności od przyjętych metod
e) dystrytrrcyjna - określinie otaz' egzekwowanie zasad i t.yt".iJ* rozdziaŁl
i celu działania w p.z. m wimy o poliĘce liberalnej, paryfistycznej, mesjanistycznej lub
d 'f.
br materialnych i niematerialnych, 0 fl innowacyjrra _ fo.miriowanie i imple_
mentacjanowy.chkoncepcji rozwoju ekonomicz.tugo, poriiycr"ugo itp totalitarnej. W zależnościod relacji między środowiskiem międzynarodowym
nowych podmiot w polityki -.np. partii, instytu{i
o;; w**"*i" i wewnątrzpa stwowym możemy m wić o pasywnej lub alrtywnej p'z. Pasywna p.z.
$an'i*o*y1r,, i'gu"i zicjimiędzy:- to taka, kt ra postrzega środowiskomiędzynarodowe jako zmierrną riezależrą, zaśakffina
narodowych, g) sogjalięwj''a tea*acy5"u) _ł'żtuło*"";"a;y' p*taw
{ i zacho- * totaka, dla kt rej zmienną niezależną są wewnętrzne potrzeby i interesy paristwa. Jest
wari politycznych jednostek i grup społecznych, h) f. tomunikacyjnii
qyt*arrarrie, ona funkcją racji stanu paristwa, Strategię paristwa na arenie międzynarodowej można
przetwarzanie i przekazywanie informacji dotycząrych s'eroko pojite gożyciapolitycz-
nego. [L.S.J
takze sklasy{ikowaćjako ofensywłną oraz defensywną. Ta pierwsza zorientowana
jest na trvorzenie nowego * ładu międzynarodowego, nowych wzorc w zachowari
L i te r'a tu ra: E Ryszka,_Nozkao polityce,Warszawa 1984; K. PałecĘ Prawo,polityka, w środowisku,poszerzania wsp tpracy. JeśIichodzi o strategię wobec systemu
y:łgdza, Krgk w 1988; S.M-. Lipset, Homo'Politicus; isg'; Nł.-W"t"r, Polityha wewnątrzparistwowego, tojest onajak gdyby odwzorowaniem strategii międzynarodowej.
jako zaw d i powołanie, Krak w'1998; M.I. Fintey,Warszawa
Potityia_iś'rtirir' Defensywny typ strategfr w p.z. paristwa oznacza preferencje dla zastanych modeli i
Krak w 2000. 't"rożytnym,
wzorc w zachowa , protekqjonizm w polityce zagranicznei, postrzegarrie wsp lprary
międzynarodowej jako daiałarrianieztędnego dozabezpieczetiastaregoporządku, starych
POLITYKA ZAGRANICZNA struktur. Dominuje w niej w1'rnuszona - kooperacja pozytywna.
działa]nościparistwa w środowisku międzynarodowym. Należy do niezbędnego Czynniki warunkujące p.z. można podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne (te zaś
;'ro|1ei.
istnienia_i rozwoju paristwa z.ewnętrznego k'ęgu j"go a'iuł*iu._oiejmuje na subiektywno i obiektywne). obiektywne (wewnętrzneizevłnęttzne) obejmują
9]a działania
intengionalne, podejmowane do realizaQli*y ;.;o;y.h ;b* i ,as oi.o:enia środowisko geograficzne, potencjał ekonomiczny' zasoby gospod ałcze, a7e także trendy
ot e-
ślonychintere s w. Znaczenie'p.z. we wsp łcźesnym świecie jest zdetermiiowane gł wnie
_międrvn-arodowyrn ewolucji środowiska międzyn. arodowego, pozycję paristwa w systemie międzynarodowym,
:{ę *-'ł*sgż.nościąze 1odowiskirem : ,;r;;;;;i;;;rię ,"iięgi"- strukturę i zasięg powiąza międzynarodowych. Subiektpvne_czynniki to przede
działan.i oddziaVwan międzyrrarodowych panstwowych i niepan"t* il.i' w wszystkimkoncepcjep.z.,jejstrategie,percepcjapa stwaijegomożliwości,postrzeganie
stosunk w międzynarodowych oraz z_komplikującą .i';
międzynarodowego paristwa.| z.
.lilil;Ę
""'estnik
środowiska środowiska międzynarodowego. Łącznie tworzą one określonyzespd przesłanekwarun-
z2vyB.trzpaitstwowych, odzwierciedlająry3a-t-eyto,,[...iproces formułowania i r alizacji cel w kująrych treśp.z., możIiwośćjej'prognozowania oraz skutecznośćprognoz. Labilność
intereqy narodu i jego części s.Lłado*ych'' bądź zwartośćsystemu politycznego paristwa ma duży wp\łv na kształ|owanie p.z.
(Z. J. Pietras) lub
,,[...] zesp ł działari, jaki-e panstwo pode;mq;e ala ,Liaiąrao"onych Zaznaczasiętnbardzo mocno zwłaszcza w okresach przełomowych dla pa stwa. Podobną
 Reaganomika
spos b racjonalizacji. Francuzi m wili o mission ciuilisatrice, czyli obowiązku
przenoszenia wyższej cywilizacji do lud w zacofanych, ras niżej stojąrych w rozwoju
społecznym. W Wielkiej Blytanii ztodztł się ruch intelektualny propagująry potrzeLę
,,szlachetnego'' propagowania c1rxrilizacji europejskiej wśrd ras nitsżych.Pizeja*"- i.
-
b_yłapolityka apartheidu w RPA (do 1991r.). Szczeg lnąpostaciąr. jest arrĘsemitynn.
W latach 80. pojawił się tzw. nowy rasizm jako spos b interpre.tadi tego zjawiska. NasĘpuje
zaakcentowanie kulturowych odmienności miedzygrupamiludzi (,,my'' a,'oni''). R żnice
wynikają m.in. z chęci obrony tradycji i uświęconych zwyczaj w, z daperua do ochrony
własnego stylu życia. Zwolenniry
rasizmu'' uznają prawo innych cTup d;
autonomicznego rozwoju, ale winien ''nowego
on następować tylko i wyłącznie w ramach własnej
l*]t"'y *st to zgodne z przekonaniem, iż jednostka nie może rozvnjaćsię poza własną
kulturą. Podstawowym więc kryterium odr żniajągłnjest kultura, a nie raśa. tR.H.]
REAGANOMIKA
_ zespd pogląd w ekonomicznych Ronalda Reagana (ur. 1911), prezydenta Stan w
Zjednoczonych w latach 1980-1988, stanowiąrych podstawęjego polityki gospodarczej
i społecznej. Zasadnicze cele programu by}yoparte nateoriiA. Laffera, kt rejgł vnatnzi
głosiła,że spadek wp}yw w budżetowych spowodowany redukcją stop podatk wych może
być zrekompensowany przez oĄruienie gospodarcze (wzrost produkcji) dzięki rozśzerzeniu
siępodstawyopodatkowania, f. wzrostowiogolnej liczbyosob osiągającychwyższe dochody.
W wielu kwestiactr społecznych i ekonomicznych poglądy R. Reagana były zbieżne
z koncepcjami - libertarianizmu (indywidua]izmu ekonomicznego). Konsekwencją tych
pogląd w była ostra krybyka zasad - ,,paristwa dobrobytu'' (gł wnie systemu opieki
społecznej) oraz zapowiedź radykalnego ograniczenia - interwencjonizmu paristwowego.
Celem działari gospodarczych miało być ,,odrodzenie I1mkowe'', wzrost ,,ducha konku-
rencji i walki'' rv społeczeristwie amerykariskim oraz przywr cenie tradyryjnych ideał w
amerykanskich (,,r wnośćszans'', indyvridualny wysilek i przedsiębiorczośćjako gł wne
źr dła sukcesu osobistego i dobrobytu). Szczeg łowe zasady programu R. Reagan
przedstawił w przem wieruu z 24.09.1981 r. Zgodnie z nim uzdrowienie gospodarki
amerykafrskiej miało nastąpić dzięki zmniejszeniu o 72vo vłydatkw ąencji iządowych
i wydatk w na więlrszość program w rządowych, obniżeniu z 7O7o do l}?inajwyzsiego
progu podatkowego, przekazaniu władzom poszczeg lnych stan w program w opieki
społecznej' z]ikwidowaniu dw ch ministerstw (oświatyi energetyki), zamrożeniu_płac
w niekt rych dziedzinach, np. w administracji rządowej' tKD.}
REALIZM POLITYCZNY
-
-_nurt poznawczo-anahtyczny w politologii nakazujący badanie sfery - polityki przez
obserwację j opirywanie faktow,
' zjawisk i + proces w politycznych (fustorycznych
i aktualnych). Na takiej podstawie uzasadnione jest dopieio wyciąianie praktycznych
wniosk w oraz poszukiwanie i formułowanie prawidłowościżyc{a po[lyczn-ego'ich
przyczynowo-skutkowego charakteru. Podstawą zar wno - działania politycznego, jak i
empirycznej ' teorii polityki jest zatem opis i wyjaśnienie realnych interes w, ich
rzeczywistych motyw w, metod i środkw osiągania - cel w politycznych, a także
rzeczy'wistych _ konsensualnych i konfliktolvych - relacji pomiędzy -' podmiotami
polityki. Przeszkodą w poznaniu naukowym jest zastępowanie lub nasycanie analizy
rzeczywistości poliĘcznej podejściem warbościuj ąqrnz eĘcznego punktu widzenia. Przede
wszystkim ,,obszar etyki nie jest obszarem polityki'', a celami etyczn)łni nie można
uzasadniać - działa politycznych, zwłaszcza jeślirealizacja tych ostatnich powoduje
t Referendum
często cierpienia i śmierćpodczas walki poliĘcznej (wojny, rewolucje, zab jstwa po]ityczne,
manipulowanie lękiem i strachem itd.). Nie oznaczato braku jakichkolwiek związk w
pomiędzy polityĘ a eĘką (zob. -" etyka po]ityczna). PoliĘka, tak jak kazda inna sfera
życiaspołecznego,posiadar wnieŻ etycznepodstawyczypodbudowę.Wyjaśniajączatem
genezę i przebieg proces w politycznych badacz powinien uwzględnić jakojeden z wielu
aspekt w sytuacji ta}cże rłpt}łvnorm mora]nych na działania polityczne. [L.S.]
Literatura: G. Sartori, Teoria demolłracji, 1994; A. Waśkiewicz,Interpretacja teorii
politycznej, Warszawa 1998.
BEALPOLITIK
- rea]izmem
_ zvmęanaz politycznym doktr1'rra i praktyka uprawiania -' polityki, kt re
opisywali w swoich pracach m.in. Ibn Chaldun, N. Machiavelli, G. Mosca, V Pareto, R.
Michels. R. polega na prowadzeniu polityki na podstawie empirycznych dtagnoz życia
społecznego. Decyzje poliĘczne i realizujące je działania wykonawcze nie mogą wynikać
z myślenia życzeniowego. Muszą uwzględnia rzecz1nvisty układ sił w + Systemie
poliĘcznyrn ijego krajowyrn oraz międzynarodowym otoczeniu' W sytuacj achzagrożerua
w osiąganiu cel w niezbędnych do hwania i rozwoju danego paristwa (q,sbemu poliĘcznego)
możliwa jest, a nawet konieczna potencj alizacja przemocy i/lub jej realne
zastosowanie - o ile nie spowoduje to wyraznie negaĘwnych konsekwencji dla podmiotu
takich działan.Począwszy od partykularnych motyw w y,1 + gze politycznej i nierespe-
ktowania norm: politycznych, prawnych, moralnych, religijnych itd., a sko czywszy na
stosowaniu si}y - w wielu działaniach obowiązuje zasada, iż cel uświęca środki,osłabiona
niekiedy zasadą wyboru mniejszego zła' oczywiścierealizacja tych zasad nie jest
bezwarunkowa_ dany podmiot bierze pod uwagę istniejące warunki, rangę celu w hierarchii'
posiadane zasoby, przewidywane skutki m.in. w postaci reakcji innych podmiot w itd.
Przykład w takiej praktyki dostarcza nie tylko historia, ale i wsp łczesna rzecz;.wistość
polityczna. W podpowierzchniowej, publicznie nieobserwowalnej sferze ' działari
politycznych t. _ a zatem stosowanie przymusu' przemoc}l ,,czystej" siły - jest pe}no-
prawnym i stalym elementem. Pt by rozwiązania sprzeczności pomiędzy systemami
normatyvr'nymi (zwłaszcza etycznymi i religijnymi) a praktyĘ poliffczną przybierają
r żne fortny: od formułowania altemaĘrvnych koncepcji etycznej polityki przez hipoloryzję
i mora]Łatorstwo poliĘk w oraz os b obdarzonych publicznym autor1'tetem do uznania
pe}nej rozłącznościetyki i polityki. [L.S.]
Literatura: G.I. Seidler; Przedmarksowsha myśl polityczna' 1974; M. orzechowski,
PolitJha, władza, panowanie w teorii Maxa Webera, 1984.
REFERENDUM
(głosowaniepowszechne)-najbardziej rozpowszechnionaforma* demolaacjibezpośredniej,
kt ra umożliwia ob1'watelom udział w podejmowaniu wtaiąqch decyzji. W literaturze
prawniczej o]<reśla sę r. jako ,,formę ustrojową zapewniając4 bezpośrednie decydowanie
wyborcowwdmdze gtosowaniaorożnych sprawachżyciapanshvowego @ju lub olaeslonego
terytorium) będąrych przedmiotem głosowania (konstytucja, ustawy zwykłe itp.) i ze
skutecznościąwskazanąwakciegłosowania'' (E. Zielirski)bądzjako,,spos bbezpośredniego
decydowania plzez osoby uprawrdone w drodze głosowania o ważnych sprawach życia
palishvowego lub olaeslonego tery'torium, Ędąrych przedmiotem głosowania'' (B. Banasza]E
A. Preisner). Biorąc pod uwagę kry'terium obowiązku zaruądzenia L Tozr żniafiLyi
r. obligatoryjne - charakteryzujące się tyrn, że w okreśIonej prawnie ry'tuaqji uprawniony