72 RYSZARD HERBUT

Press, cam- STUDIA Z TEORII POLITYKI

T i 1 I y cH. (1994), Popular contentio,l in Britain, 1758-1834, Harvard University Tom I
bridge. Acta Universitątis wratislaviensis No l84l
T r u mi n D. B. (1951)' The Govemmenta! Process, Knopf' New
York'
Wrocław 1998
w iIIia m s o n P. J. (1989), Corporatism in Perspective: Att Intoductory Guide to corporatist
Theory, Sage, London.
ziei gie. ., p ak w. (1g72), Interest Groups in Arnerican sociery, Prentice Hall.
"

ANoRznr ANroszswsrl
System polityczny jako kategoria
analizy politolo gi c znej

Systemowe ujęcie polityki: wersja klasyczna

Najog lniej m wiąc, pojęcie systemu politycznego pretenduje do ujęcia poli-
tyki w jej całościowym,uporządkowanym i najwszechstronniejsżym wyraziel
Wielośći zr żnicowanie koncepcji systemu politycznego (Jabłor ski' 1993, s. 68 .
i n.) nie usuwa jednak licznych niejasności i kontroweĘi związanych z jego
zastosowaniem' Trudno nie przyznac racji jugosłowiariskiemu politologowi
J. Djordjeviciovi (1977' s' 47)' kt ry podkreśla, że trudności w definiowaniu
systemu politycznego wynikają z dw ch okoliczności: ze skłonnoścido naduży-
wania słowa,,system'' na oznaczenie wszystkich zbior w dających się empirycz-
nie stwierdzić stosunk w społecznych oraz z głębokich r żnic w rozumieniu
polityki. Niezależnie jednak od r żnicy w rozumieniu pojęcia ,,system politycz-
ny'', panuje zgoda co do tego, że odnosi się ono ao^sieiy
T-"!g;rru]i;"+ł.o_txt_ąŁłpęhanizm w-ffi E{on'ją.yć-if 'ffiffiEi ło-u'ź;Łłnn;":
rzej: a$_p'..co określa się jak __Ęrlć Btilityczne d1nęgq_spoJgczeristwa. To
wstęp e określni iiioże posłuayć za punkt w/jśćiado dalszyih"iozliltizuł.
Najbardziej znan4 pt bą wyjaśnienia specyfiki życia po|ttycznego jest ame-
ryka ska *ffJ1g$p:''9y-;19powej'' wyrastająca z fu nkcj onalizmu, og lnej teo-.
ni system w oiaz cyberneĘki. ZoŚEła ona wyczerpująco om wiona w literaru-
rze polskiej (Sztompka, 1975; Langer, 1977). Jej centralnym założeniemjest
stwierdzenie, ze sysle_Ęr_t polityczny stanowi wyodrębnioną analitycznie calość
o-,1lo-żor]eistruktu'rze, umiej9cgwioną w wielowymi-arowym o t o c z e n i u,
z'$,5so c?erpie informĄę i energie' przetwarza ją j oddz'iąfuj"
r lałdostarczana
ś]-oj!owi-
!!o - wniez za pomocą informacji i 6neisni' Informacja i energia
jest do systemu za pomocą zespofu w e j ść, natomiast do otoczenia za pomocą
zespołu w y j ść. Polityka jest więc traktowana jako efekt znoszących się wekto-
r w - działzui ,,uruchamiających'' system polityczny i decyzji stanowiących efekt
jego pracy. Gł wną właściwościąsystemu politycznego jest zdolność przetrwa-
 v
I

't4 ANDRZE ANTOSZEWSKI System polityczny jako kategoria analizy politologicznej

15

nia, tj'utrzymywaniar w n ow ag i pomiędzy swym stanemwewnętrznym
a Stanem otoczenia, określana mianem h om e o s t a z y. To centralnę założe-
nie analizy systemowej pzedstawia rysunek l.
informacja -l informacja
I
weJscle
sprzęŹenie zwrotne
RYs. I i zarazem sam je wamnkuje, nabiera sensu jedynie w wczas, gdy potrafimy
Zaproponowany m.in. pruezD.Eastona, T. Parsonsa, G. Almonda i K. Deut-
scha kierunek bada nad polityką zakładałjednoczesną realizację trzech cel w.
Po pierwsze, miał zapewnić obiektywizację rvyniku badawczego' Analiza sy-
stemowa, będąc podstawą budowy empirycznej (a nie normatywnej) teorii poli-
tyki, umożliwić powinna odejście od ,,rozważania zjawisk i proces w politycz-
nych wylącznie w kategoriach etycznych czy formalnoprawnych'' i przesunięcie,
akcentu z tego, ,,w jaki spos b zjawiska, procesy czy dzialania polityczne prze-
biegać powinny, na rzeczywisty przebieg zjawisk i proces w politycznych''
(Sztompka, l975, s. 80, 81). Podejście systemowe pozwolić miało na uwolnienie
się od ,,nieznośnej chęci wartościowania'', tak charakterystycznej dla politologii
pojmowanej jako ,,studia ideologiczne nastawione na popieranie reżimu'' (Ea-
ston, Gunnell, Graziano, 1991' s. 5) bądźteż- o czym wspomina się rzadziej
_ na jego totalną negację. Z tego punktu widzenia użyteczny wydaje się sam
język analizy systemowej, sięgający chętnie do aideologicznych kategorii nauk
ścisłychi przyrodniczych. W badaniacb nad polityką, kt ra szeroko wkracza
w sferę interes w indywidualnych igrupowych, istnieje bowiem pokusa manipu-
lowania terminami wywofującymi pozytywne lub negatywne skojarzenia (takimi'
jak np. demokracja lub totalitaryzm)' Nie pozostaje to bez wpływu na rezultaty
- n'8.lr'ge"*Wnsi lakzauważa A. Rapoport (1966, s. 130)' ,'dynamiczna
teona-systemu jest jedyną, kt ra umożliwia dedukcję jego przyszłych
stan w
z konkretnego stanu obecnego''. Jęst to wprawdzie, *oi- ocena zbyt
'a*i"m,politycznego
entuzjastyczna, ale sądzę' że możliwościbadania proces w rozwoju
przez pry zmat dynamiki zależnościpomiędzy elementami systemu potitycznego
oraz relacji między nim a jego otoczeniem nie zostały jeszcze cał'i.o*ici" *y-
czerpane.
Po trzecie, maltza systemowa stawia sobie za cel umożliwienie w miarę
precyzyjnego wyodrębnienia przedmiotu badania (tu: systemu politycznego)
od
tych zjawisk, proces w i zachowali, kt re stanowi4 jego otoczenie. Chętriie po_
wtarzane twierdzenie, że system polityczny jestprzez te ostatnie uwarunkowany
zakreślićgranice stanowiące ,,kryterium włączenia lub wyłączenia etementow oo
systemu'' (Sztompka, l975' s. 90). Nie jest to zadanie łatwe: poszczeg lne struk-
fury, procesy i działania społeczne przenikają się wzajemnie i okazują się niekie-
dy fragmentem systemu politycznego, niekiedy zaśtworzą jego otoćzenie. R w_
nież wspomniane kryteria włączenia do systemu lub wyłączenia zeil, mające
w spos b nieunikniony charakter subiektywny, mo8ą w istotny spos b rzutować
na osiągane rezultaty badawcze. Niemniej jednak spostrzeżenie G. Almonda
i G. Powella (1978' s. 6), że ,,system polityczny gdzieśsię zaczyna i gdzieśsię
ko czy" oraz że można do zar wno ,,wejść'', jak i z niego ,,wyjść''_ może być
vżytecznym punktem wyjścia bada nad rozwojem politycznym.
Zgodnie z założentami og 'lnej teorii systęmÓq. po-Ja/-szechnie przyjmuje się,
że każdy $yslep (w tym i pćffi
?cy:!: taryę L::gMi
jącychw sstanie
J interakcji (Bertalanffy, 1984,
l98ą-ś.48)
s. 48) lub zestal składnik w, mię -
|ub zestav,
WTt rlml zachodzą frŻąjemne stosunki i gdzie każdy składnik połączony jest
z innymi bezpośrednio lub pośrednio(Ackoff, 1973, s. I44).Tym, co r żni po-
szczeg |nych autor w analizujących życie polityczne, jest charakter podstawo-
wych element w systemu' Dla D. Eąqtolra (1965) są nimi zachowanĘ-wi4Ęce
'i,
:r*#"tŁlŁ* :::śj:
r i'. s'Śtem-polit'cżiiy-t-1i6"ffiĘ"Te-iir"ićiakcje, kt re powstają wploććs)e żifiiany
r, u-

osiągane przy konstruowaniu schemat w teoretycznych. Przedstawiciele analizy

systemowej takich pojęć zdecydowanie unikaja, dążąc do stworzenia teorii dają-
f, ł*""li' G:P;;;ll ii;ai
cej się zastosować do badafl każdego typu systemu politycznego (Almond, Po_
well, I 978, s. 72--'15).
Po drugie, należy podkreślić dązenie analizy sytemowej do całościowego,
holistycznego, a jednocześnie dynamicznego ujmowania przedmiotu badania.
Jeślijest nim całośćtak złożona i tak wielorako uwarunkowana jak system poli- uczestnrct wobec własneEo
tyczny, to wartościowy rezuitat badawczy polega na opisie i wyjaśnieniu relacji "'1 "*---,-*"''
ml. slę. an styka.
zachodzących pomiędzy jego elementami: relacji podlegajacych zmianom i wy- maJą
wołujących przekształcenia obecnego i pnyszłego stanu systemu' Badanie związ-
k w i zależnośqi,jakie zachodzą pomiędzy r żnymi rodzajami zmian politycz-
nych, pozwala na ipełnien ie przez politologię jectnej z 1ej wużniejszych funkcji polityczny o!"jnsJ:'g"i1!':::I:l't,!1:*::3':1:::
:.ę.::,:': ą.s.j ą't_r'n
o-
"1"".:"
 76 ANDRZEI ANTOSZEWSKI System polityczny jako kategoria analizy politologicznej 77

b i l i.z.s."'ty''ą._n i'ę mą-ł3 9' o p_ w dla urzeczywistniania cel w zbiorowych, komplementame i pnyczyniają się do powodzenia całości,jaką stanowi najsze-
-
śtanowiącąfunkcję przesądzajĄcąo wyodrębnieniu go spośrd innych podsyste- rzej rozumiany system społeczny działający w granicach par1stwa narodowego.
m w społecznych. Jeszcze inaczej widzi ten problem polski badacz FjyJzka otwartośćsystemu politycznego polega na tyrn, że podlega on owym ,,dopełnia-
(1984,;. 28o, j69), kt ry za gł wny element systemu uznaje zależnościlielacje; jącym'' oddziĄwaniom innych system w, jednocześnie wspomagając je w re_
między podmiotami pglityi51v_1a'le'ich stosunku do władzy'', wyrażonego jej
-
aLizacji ich zada . Wszelki konflikt między działaniami poszczeg lnych podsy-
stem w ma jednoznacznie negatywne skutki dla systemu społecznego jako cało-
*;aśna'*'"ffi-aa;i;i*i-J6l"j;irouyciżI.''
---p562E *&''.'
iniowane go sy stemu pol itycznego jest poj ę- ści.Z kolei dla zwolennik w teorii konfliktowej jest on motorem rozwoju.
cie i Ęt 1.ą-lŚ_ąii,
g
^*i"ni"iit'a"f
oznaczające1w_zajemne,_pow_t11q|.1e o!{7iatyw."E'1ę nefi!; otwartość każdego systemu społecznego jest w jego sprzeczności,
',zawarta
ti" co najnrnięj'd.yQch składnik w śysiemuspołecznego. Czyniąc z interakcji w ciągłym powstawaniu i realizowaniu wcią nowych zada(|i w konflikcid' wal-
podśliwowąjednostkę analizy systemu politycznego musimy pamiętać o tym' że ce starego z nowym' w wypieraniu, odrzucaniu tego, co się zestarzało, w zacho-
pojęcie to odnosi się zar wno do oddziaływaft zachodz4cych w e w n ą t r z sy- waniu rozwoju tego, co rokuje przyszłość,w asymilacji tego' co pozwala syste-
;t"*" - a więc między aktorami politycznymi podejmującymi grę o realizację mowi przeżyć, umocnić się, udoskonalić, tlczynić nowy krok do przodu'' (Afa-
określonych interes w-jaki p om ię dzy s y s te m em a e o o t o_
j g nasjew, 1981, s. 38). Między systemem politycznym a jego otoczeniem stale
c z e n i e m. Uwagę badaczy systemu politycznego przyciągają przede wszy_ rodzą się napięcia, kt re zagrażiją egzystencji systemu lub co najmniej narażają
stkim relacje pierwszego rodzaju, d. wzajemne oddziaływania uczestnik w żlcia go na działanie w warunkach stresu (Easton, 1965' s. 5'7-ł0, zzuz4 ; Almond,
jest jednak Powell, 1978' s. 6). Powstanie i usuwanie owych napięć jest czynnikiem dyna-
politycznego (interakcje polityczne). Pojęcie interakcji politycznej
io",r*i*n" .tu co najmniej dwa sposoby. Wedle przedstawicieli tltgCra"$lsf mizującym rozw j społeczny i stanowi naturalny kontekst wszelkiej działalności
ono relacje, jaka kształtuje się w procesie politycznej.
Ję9ŁlszJrygiusp-q|ę9-znego oznacza
;;iil[ji *;p ln!ćh cel w, wzmacniających określonąwsp lnotę polityczną Niezależnie od tego, kt re stanowisko przyjmiemy, jednym z centralnych
(Parsons, ts6s, s. tą i n-). I!!eĘ!cja_P9L'ł-czBu to, innymi słowy' wsP łśziaŁnie założe(t analizy systemowej jest to, żę )tterlr-p lityc.Tyj9ilą*9|.''y do rozwoju
na rzęczzbiorowego aou.afraćf,zipitru,ą się na tę kwestię zwolennicy trak- przez ciągłe interakcje ze swym otocżeniem. Wyr żnia się przy tym dwie sfery
t6w'dfTifpoiii'ii jTiio śferykonfliktu interes w (Ęg9r;n1.1e9ria rozwojq'spo!ę- otoczenia -zew n ę t r zn ą (środowisko międzynarodowe) oraz w e w n ę-
cznego).'Zdarliem R. Dahla (i9 3, s. 72) systemloiĘćiny iiojawia
się wtedy' t r z n ą (środowisko narodowe), kt rą tworzą przede wszystkim normy i zacho-
gdxir" *r'yrcy członkowie społecze stwa zgadzają się na przyję'ę cele i śJodki wania wyr żniające podsystem ekonomiczny, kulh:rowy' prawny ię., a także
&ilłaniu i gay .ieani zachowania drugiEh' D' Easton (1975' otoczenie flzyczne' Z obu sfer płyną do ośrodkw władzy politycznej informacje,
"t'.ą 'rni.niuć jest
L sgoiŃd;jr"' że powodlm, dla kt rego istnieje śy't.m poliryczny, to, że żąduia podjecia określonych działail oraz wyrazy poparcia lub dezaprobaty.
jednostti lub grupy stawiaja żądanta, kt re nie mogą być w pełni zaspokojone obie sfery podlegają z kolei oddziaływaniom systemu politycznego, kt rego wy-
_i
wymagają,,autorytatywnego i legatnego rozstrzygnięcia'' opartego
na.
"zorgani- twory w postaci wiąących decyzji mogą zmieniać stan otoczenia. Położenie
itwa''. Te dwa stanowiska są jednak do systemu politycznego w przestrzeni społecznej obrazuje rysunek 2.
*ysiłku ze ,t.on}
"o*un/- stopnia komplementarne: 'poł""ze
do rozstrzygnięcia konfliktu spowodowanego
p"*n"!o
,ri"dou-or"* d br i wymagającego podjęcia wiążącej decyzji koniecz_
"enionych zbiorowych cel w, zar wno po stronie tych, kt rzy roz-
ne jest uświadomienie
strzygnięcia takiego się domagają, jak i tych, kt rzy go dokonuja'
Podkreśla się też, z" jest systemem q }..y,'*ąJJ,y".Ln' to jest
lEFJLpgbt*ę.glJ
komunjk:łjegLĘ]-'srę.'ę":ffi_66ffiffirn+gętształc!!.cJf'l*"gąg'rp'lągy**3.
itujil;l_aęg"iaiJ '*"go i9tnign!_a i łpzwoju' R wnież i la teza nie ieŚt
i"ilffiFmr.;ru': Żgoin\e ź z'dłożbnlami integracyjnej teoriiinnych
rozwoju spo-
podsy-
łecznego, ,yrt.* polityczny ,,dopełnia'' niejako funkcjonowanie
stem i.poł"."r'y.t. t. par.on' (196 , s. 108) zakłada ścisłypodział funkcji Rys. 2. System polityczny (1), otoczenie wewnętrzne _ podsystem ekonomiczny
Podsystem ekonomiczny i tech_ i kulturowy - (2), otoczenie międzynarodowe (3)
-ięa"y r znymi podsystemami społecznymi'
noiogi""ny p"łnlą n'nL"ję integracji, kulturowy - funkcję utrzymywania wzor- Ztego, co dotąd powiedziano, wynika, że system polityczny w klasycznym
c w'<tziałania' prawo i kontrola spo łeczna - funkcje integracyjną, polityka - fun_ ujęciu analizy systemowej jest kategorią metodologiczną, będącą efektem wy-
wobec siebie
kcję osiągania cel w. Wszystkie cztery struktury społeczne są dzielenia pewnej liczby składnik w złączonych określonymi zależnościami-
 78 ANDMEJ ANTOSZEWSK(
System polityczny jako kateeoria
79
a więc tworzącymi zorganizowaną i uporządkowaną całość.Dla badaczy waźne Istotrtym osiągnięciem analizy
systemowej jest zwr cenie
jest przede wszystkim to, by owa całośćdawała się logicznie wyodrębnić i by
wyodrębnienie to dawało istotny efekt poznawczy' Tak właśniepostępuje D' Eł ff; ji'l
*X#'.:'#
;,;';;;' ;t
lr"'Ts:. w or w. p, p^
1qn'
uwagi na rolę wkła-
dio wadza tu
ston (1975, s. 563) stwierdzając, Żę_ d|a cel w analitycznych - należy,,oddzie- pićnłsŻe'śĄ."il;iT#.#l:l'**'::.!i"#'tr';]i,gru;j:trł* j!
lić życie polityczne od reszty działait społecznych oraz analizować je tak' jakby mogą, choć nie miiszą spowodowdć
w danej chwili było ono samodzielnym tworem osadzonym w środowisku (lub ieakcj*;;;Jk * ;a*'i""';i1i]i;
przyjmują one najczęściej. postać
po"ulu'*-''i any politycznej (np. wEastona
otoczeniu), w kt rym działą|ecz wyra:Źnie od niego odr zrrialnym''. Zdaniem ame- oświadczenia' rnanifestacji,''t.";t' formie
jak system politycz- l"u p.opozycji reformy). Pojęciu
rykar{skiego politologa założenie to pozwala zrozumieć, skąd i można jednak nadać szersze znaczenie.w ,,żądanie,,
ny czerpie energię niezbędną do utrzymania go w ruchu oraz jakie są efekry jego
ś*i"tl"funkcji przypisanych mu przez
D' Eastona może być nim każde
działulia. Gł wne założenia'rq}ds,Ł.kmm przedstawiają się następująco: .rr.g"*."i"
na) lub w systemie (np. pr<5ba. p"""i,
i otoczeniu
(np. pow dŹ czy woj-
dj;.t" przez opozy-cję),
l-źx**npJilyx"Tr;-nlę iEtpłe'rę ry a5'żni _ podlega oddziĄwaniom zr Ż- reakcję ośrodk w de91{jn1ch' * k!Órę_ yy.wofuje
po'oJi .o zy1zeyia i{1p_
nicowanego środowiska- ftzycznego, biologicznego, społecznego, kulturowego, o@iffiti { EąM ćięi,iaro*. nodjecia
wrio., l i""ii lu a luru*' gatunłorłego
decyzji
_;ua;,i
psychologicznego i międzynarodowego. sffiilijćłtii'b"Żeźi.dd'ćł'sii.śrii, "
Ż'-Ży-cie-polrityczne tworzy system-otwa$JJla oddziafuwania, a iednocześnie l 965, s' 57 i n). Poparcia ^"g;;g;;;;Iozić'egzysten".1i .y.t"rno.1E*ton,
zdolny do reago'wa1ria'na zakl .cenia powsuj;;'T'Tffirdaptowania się
stanowią"z tJl.i ni.ruęany wkład energii do systemu,
kt rego efektem jest zwiększe:* p;^;;'1
t
.d6'afr w', w jalcicn aziała. zasob w' Dra D' Eastona podstawowyn
.;;;h maierialnycl, ini".,iu"t".iulny"r,
,u.ou"- o"y.tv*y--o.i"l *r.o.a
3. Podstawowym z-P!łeg_eJglgli niezbędnej do_ry-ły rIł poparciajestumocnienie legitymizacji
'_y:!ę!Łu"p"-o'titycz- systemu jako całtsci bad;;l"il;ch jego
negosąqśtądy_s!9:ąęiizumaffiT*eąąTostrćżeaililiil6liffi.t6ffi rw-
sze riliićEanria1ą ośrodkidecyzyjne do działania. Dru}fd:-żpewniają systemowi
składnik w (np' reżimu poli,y.rn"gJ"iv
,"ł ,ł;;;. o' .o-
zasoby konieczne do jego funkcjonowania' Docierają one do systemu za pomocą
well (1978, s. ll)wyodęa1a;a.poiarc
k w lub realizację obowiązku-słuzuy *oirto'*ej)
;y.uszon
"iiłi ^ffi:li
e (np. zapłatępodat-
oraz pa rt y c y pa cy j n e
zespofu tzw. wejść(inputs). (np' udział w wyborach lub referen
u'n): In''. rozr żnieniem jest podział
4' Podsta-woyy.m.yJ!-Yyor9m_sŁłt9.'q1t.P.o]ity9?p'9gq są dępJlie, lrzybierającę parcia na m a t e r i a l n e (dostarcźeni" po-
postae iiśivilaczeri i dokona ośrodkw władzy. mające na celu jego adaptację źu.ouo* materialnych) i s y m-
b o l i c zn e (np. manifestowanie
do otoczenia lub wymuszenie na nim zmian. Komunikacja systemu Z otoczeniem
*il"k; dh władzy). Spadekpoparcia
ozilacza redukcję zaso!l ,1 pozostających
w dyspozycji systemu politycznego
odbywa się w tym wypadku za pomocą zespołu wyjść(ouęuts)' i stanowi kolejne źr dło stresu'
5 lglat4 dział+nia.łyqlggltłpolitycłrl ca-jEĘt -9|ąclJ"-Ę99.Ł,p,',I1ętwągpania Zar wno D. Easton, jak i G. Almond i G. Powell
zwracająuwagę na to' że
w_kiadi1v-!v'wyty*.y'określanymianemt91w..e5ji.il'Ył3Fnł9,1ęn9y9.
6. Miqdzy' "w.ylw_grami a wkładami zac.tii;ilżi" 191i'9'"1,,iPr.''ę-7,ę.l.la"'l.^otn*"c?
żądania.i poparcia pochodzą najczęściej
stwa, elit politycznych oraz.z otoczenii
,
irŻ"n z.oo"ł: wiinegi"ffi."",n-
międzynarodowego (Almond, Powell,
Efekty oświadcze i dokona wpływają na treśćżąda i rozmiar poparcia - pod- 1978, s. l1). określenie,,własne.poł".r"rir-t*i,
odnosi się ru do rządzonych,
legające zmianom. a więc tych, kt rych wiązą decyzje
nąpsć' systemu politycznego, t"'rr""T" ui*u
7. Gł 'yvnym efektem istnieni-a_ sysemu goJ!5l'_.c.z'19cg.."J^"-*
"..ędHKi* udziału w ich podejmowaniu. Ijh-iąauniu ","
i poparcie
jakie pows j{^nę&i"źianiami kieiciwlffliiri pod adresem ośrodk w władzy władza musi brać pod uwagę. D. Easton
są czynnikami , kt re każda
a ich decyzjami _ wyrłżającazdolność uzyskiwania stanu r wnowagi między 1lłł,
fakt, że istotne znaczenie mogą oagrywac
s. 567) zwraca jednak uwagę na
tutz" *łłaay od wewnątrz (within-
systemem a jego otoczeniem. puts)' pochodzące od uczestnik w pioceso*
decyzyjnych. Występują oni często
Koncepcję D. Eastona w ujęciu graficznym przedstawia rysunek 3' z propozycjami ustanowjenia nowych reguł
gry'pśuri"riE J.'J,'Jl",iyo"l" ,iu
ważniej sze, swoj ą lojal nością wobec
."gui or *ią"ującyc tr iJ;k;" ;!i r*u-
l roNwrRslł l
Żądania oświadczenia autorytatywne Ją system' powstrzymując (przynajmniej do czasu)
aiijania
wejście rygy7NATRZ_ wyjście '
oświadczenia symboliczne unicestwienia (np' rewolucję). "'i"oują""t1"go
dokonania autorytatywne
poparcia i svsreMowA l-= dokonania symboliczne
Interesująca wydaje się także koncepcja
przez kt re wpływa on na stan otoczenia,
wytwor w sysfemu politycznego,
zwłaśzczazaśna zakres żądaft i roz-
miar poparcia. D. Easton (J9i:, s 354 i
n.) *yrizn udwa podstawo*" .ooru;"
sprzężenie zwr,rtne wytwor w: oświadczenia i dokonania. Te pierwsze
są informacjami, jakie sy-
stem polityczny pnekazuje otoczeniu. Moeą -u
Rys. 3 *i"e charakter u'i o . y_
 System polityczny jako kategoria analizy politologicznej 81
ANDRZEJ ANTOSZEWSKI
80

tyw ny (nP'przepisy prawa) bądź.sy mbol iczn y (nP'deklaracjeczy - choć taki był cel ich teofetycznych propozycji _ wyjaśnić za pomocą kategorii
ta
aoele).Dokonaniasąnatomiast
przek azer1 energ ety cz nym' po_ cybernetycznych caĘ złożonościzjawisk i proces w politycznych. Analizie sy-
przekształcenia stanu otoczenia. R wnież
i one
wystę_ stemowej postawiono przede wszystkim zarzut, że nie bierze pod uwagę takich
;"#a"Ń"'p"s..a"'" sądowego) lub symboli_ czynnik w, jak zmienność indywidualnych motywacji politycznych, treści inte-
pują w postaci uotoryt"ty;;;j i''p-
*vŁonTie wyroku
rodzaju inter_ res w politycznych czy przeformułowywania strategii politycznych poszczeg l_
cznej (uhonorowanle oj"nu"ź.nL-). "G' się kryterium żnia działania
Posfugując
elmond wyr nych uczestnik w (aktor w) życia politycznego. Wątpiiwe wydaje się też zało_
akcji, jakie zachodzą"il;;j'*h''y:':{' ula c y j ne (nP'wyroki żenię, że działania podejmowane w otoczeniu systemu politycznego mają tę sa_
w), re s
e k srr akc y jn e (np.pob
rpodatk
sądowe), d y st., P'o" yi "
e (przyznanie*świadczeri socjalnych) oraz
99)'
mą moc sprawczą co działania ośrodk w decyzji politycznej. ,,Zamiłowanie do
ideologicznei.s:'-tĘ.'Y,7j:-s' cybernetyki w kontekście coraz silniejszej odczuwalności skutk w działafiawła-
sv mb ol i c zn ",
ili
1ut'*np''a'klaracje
iid;: il;";,.o'-'il;iwytwory nie sątransalc3arru dokonywanymi
-
pomiędzy dzy _ piszą M. Crozier i E. Friedberg (1982, s. 34) - jest szczeg lnie zdumiewa_
ze sobą skorelowane' co może powo- jące, poniewaz cybęrnetyczny mode| systemu zależnośćtę jeszcze potęguje' Jest
jego
systemem a otoczeniem' się
* ; dicyzj7dystrybucyjne nie pokrywają to model Systemu zamkniętego, sterowanego przez centtalny regulator, a więc
zakl cen'o
dować
'*J""*l polityce so:jalnE lbywą że nie politycznego''. Autorzy ci podkreślają, że ,'modele tworzone przez analogię
z treściamideklaracji o zamieruonej Tl:y,:y.obiecują
ttre po wycranT wybor w do system w cybernetycznych są zawsze modelami ignorującymi strategiczny
w Eakcię kampanii *yffi;;j;;izlJ" lq"*';"'
jnośćwytwor w' nieskutecaność wymiar łudzkich działa , ich nie dającą się do kolica wyeliminować nieprze-
metę niesp
podnoszą). Utrzymująca się na dłuzszą obniżenia poparcia widywalność, kt ra sprawia, że nieadekwatne są tu wszelkie mechanizmy regu-
* na żądania mogą staj się źr dłem
decyzji, op źnienie "ot'cji polirycznego' lacyjne oparte na założeniu sterowania bezpośredniego (tamże, s. Ż24, ŻŻ5). Ten
;i;;Ń*"' utraty r wnowagi i przesłanką kyzysu defini
ni. ton*"i*ji się na kwestiach punkt widzenia kwestionuje podstawowe założeniaanalizy systemowej, jakim
-"i;;:;;tlmowej
Przedstawiciel"
*"y'iki'n ietacji' jakie powstają na jest homeostaza - zdolnośćsystemu politycznego do zapewnienia i pozostawania
cyjnych. Interesuje i'h'_p"'"d' |]:^b'"-
(wejściach i wyjściach) oraz w stanie r wnowagi.
z jego otoczeliem
stykach systemu politycznego polityczne' Cen_ R wnie niejasne są deklaracje przedstawicieli ualizy systemowej co do moż-
przetwarzania żądari w decyzje
wewnątrz systemu' * p.o""ii"
tralną kwestią u.ou*'"ą;"'i
p'"egłly informacji i energii miedzv -sv-stemem nościuniknięcia wartościowania w opisie i wyjaśnianiu polityki. Dzieje się tak
e'ai"" między systemem polĘcz- m. in. dlatego, żę więlu autor w nie może się zdecydować, czy wartości pohty_
i jego społecznv* s.ooT*1iti'. 1'j'};:'
m'in' * badaniach nad rewolucja- czne są elementem systemu, czy jego otoczenia (np. kulturowego)' Na ptzykład
nym a jego otoczenrem znalazlazastosowanie(D^ob"y' 1995)' erozją systemu (An- dla D. Eastona są one jednocześnie składnikiem kultury politycznej funkcjonują-
mi (Skocpol' l978), k'y;s;ipoiity"ny*i 1979)' Mimo wielu cej na zewnątrz systemu i spoiwem wsp lnoty poiitycznej stanowiącej część
toszewski, tsgzl "ru: p:rffi;;;ffiiJrnąis'."!panski, dlaczego i w jakich *1"l- systemu. Co więcej, wchodzą one także w skład reżimu politycznego' będącego
pr b nie dopracowano I" i']o"lt tiorii.tłumaczącej lub umacnlaJą' r wnież elementem systemu. T. Parsons uznaje, że funkcja podtrzymywania
upadaj1' przekształcają się
kach pewne systemy ;;i;;" funkcjonalist w teza'
W szczeg lnos.i ni" ^łźij
p"i*i"'lt'i' uiubiona przez oraz
wzorc w działania opartych na akceptowanych zbiorowo wartościach realizowa-
powstają i rozwijaja się wraz z industria|izacją na jest przez podsystem kulturowy, stanowiący elęmęnt otoczenia systęmu poli-
że systemy demokratyczne
wykwtałceniaiI-ip*"' l995' s' 6l)' R żnorod- tycznęgo, oraz tzw. podsystem poparcia (stowarzyszeniowy), będący integral-
wzrostem dobrobytu i poziomu się gł wną
poliiycznego i wielośćjego u*arunkowan okazała nym elementem systemu politycznego. Ta niejednoznaczność prowadzi do pod-
nośćform rozwoju wszy- włżenianastępnęgo założeniaanalizy systemowej - możliwościprecyzyjnego
teoretycznego' kt''
przeszkodą do stworzenia *od"lo 'y r"y'':],1bydo
polirycznego' Sta- oddzielenia systemu politycznego od jego otoczenia. Co więcej zaciemnia obraz
i uuttniu r wn"owagi tyti"*tt
stkich przypaato* o'i'ti*unlu ,ięciu cyt"rnetycznego i pod- struktury systemu, utrudniając odpowiedź na pytanie: Jakiego rodzaju elementy
ło się to 1"anarprryJrilffid;itJry.rn.go go tworzą? Czy są nimi'zachowania polityczne, czy oczekiwania i orientacje, czy
koniepcj i alternatywnych'
;u"'. p.ui fo.*uło*-iu instyfucje, czy nonny (wartości)polityczne, z kt rych wyrastają reguły gry poli-
tycznei, czy wreszcie wszystko to razęm? Klasycy analizy systemowej nie są
KrYtYka koncePcj i klasYcznej zgodni co do sposobu rozstrzygnięcia tego dylematu. warto w tym kontekście
odnotować propozycję polskiego politologa K. Paleckiego (1988' s. 13-24)'ktć,-
i ujęcia alternatywne za cŃośćzłożonąz dw ch podsystem
ry uznaje system polityczny w:
przez analizę syste_ n o rm aty wn eg o' obejmującego wartości polityczne, wzorcezachowafl
się dzisiai żę cele założone
Dośćpowszechnie przyjmuje' nie udało się i reguły gry politycznej, oraz be h a w i o ra l n e g o, na kt ry skladają się
Autorom amerykariskim
mową nie zostały w pełni zręalizowane'
 System polityczny jako kategoria analizy politologicznej
8Ż ANDRZEI ANTOSZEWSKI 83

postulatu daje możnośćanality- zakładającą, że system polityczny działa na zasadzie samoregulacji, dysponując
realne działania polityczne. Uwzględnienie tego
ily g o od funkcjonujących w je- zdolnością do utrzymywania r wnowagi zar wno wewnętrznej, jak i w_stosun-
cznęgo oddzięlenia re ż i m u p o l c zn e
kach ze swym otoczeniem. Krytyka ta poszła w dw ch kierunkach. Po pierwsze,
go ra-mach zach ow a li
(zob.rozdz' Reżim polityczny)'
p.""yryj''"go
Brak możliwości określenia granic między systemem politycz-
w wątpliwoś podanosamo pojęcie r wn ow ag i jako słabo poddające się
jeden z zasadniczych mankamen- operacjonalizacji. Jak dotąd nie udzielono bowiem zadowaiającej odpowiedzi na
nym a jego otoczeniem .t*o*ini"*ątpliwie
wiele pytan pytanie: Kiedy r wnowaga systemu politycznego zostaje naruszona w takim sto-
ij' r.r"'v*.ej wersji analizy systemowej' Na tym tle rodzi się. pniu, że mamy do czynienia z jego upadkiem (rozpadem)? Czy dzieje się tak
już kontrowe'rsję co do tego'
wątpliwości' Mu.n nu mysti nieiytto
i^"r{'trror""działania wspomnianą
kulfury politycznej naieży tylko w wyniku rewolucji (przy całej niejasności tego pojęcia), czy także przy
polity.".'"go"*owiąceelement
otoczenia' Niejasna jest innych, nie tak głębokich zmianach politycznych. Czy moha np' zestawiać ze
irłtowae jako składnit ,y,t'*i, czy jego kulturowego
koncepcja roli politycznej' Można np' zastanawiać się nad tym' czy sobą upadek carskiej Rosji oraz IV Republiki we Francji? Kiedy możemy ofzec
,o*-ni"z
w systemu politycznego' o zastąpieniu jednego systemu politycznego innym, a kiedy mamy do czynienia
iid".;y związku zawodowego pełnĘ funkcję uczestnik tylko ze zmianą reżimu politycznego? Jak oceniać zmiany stylu przyw dztwa
sąjedyniJołdziaływaniem otoczenia (zgłaszaniem żądari pod
"czy politycznego? Czy system polityczny ZSRR w latach trzydziestych i w drugiej
"rilćndziałania
adresem ośrodk w decyzyjnych)' partia antysy_stemowa (Sartori' 1976'
Czy wreszcie wyborca' połowie lat osiemdzięsiąrych jest ą samą jakością? Większośćautor w podejmu-
s. t32 i n.) dziala * .y.r.*i", czy w'jego otoczeniu? jących pr bę rozstrzygnięcia tych dylemat w wprowadza pojęcie s t a b
uczestnicząc w elekcji, podejmuje wiry:ącądecyzje'
grajac role_r1c-zestnika syste_ i l-
ueaącego wt<łaoem otoczenia? Wymienność
rl n o śc i pol i ty c zn e j,
uznając, że r wnowaga _ utożsamiana z brakiem
mu, czy tylko udz'iela p;p"'li^'
',lę jednym-z istotnych utrudnię w określeniu granic konflikt w o rewolucyjnym charakterze _ może być stabilna bądź nie (Kaplan,
nJi,'"i'"y"r' ,noz" .tae _ nadzwyczaj pĘnn1' Dąząc do elimi- 1975' s' 6). Wiąże się to m.in. z rozwojem empirycznej teorii demokratycznych
i''iJ*", r.,o* _ w tatimujęciu stają się
mogłyby narodzić się na tym tle' wielu autor w
skła_ system w politycznych, kładącej nacisk nie na to, jakie wartości powinna reali-
ffi ni"po.orumieri, jak1e
polityczny'" utoż.samia- zować demokracja, lecz na to, w jakich warunkach pozostaje ona systemem
nia się ku rygorystycznemu roJumięniu terminu "system
sprawowania władzy publicznej i insty_ stabilnym' tj. zdolnym do wyegzekwowania zachowa zgodnych z regułami
nego z ,,wąsko pojętym mechanizmem
s' 78)' Propozvcjata demokratycznej gry (Antoszewski' Herbut, 1992, s. 12, l3). Stabilnośćdemokra-
,dorra y# for;"mi jego realizacji" (Gebethner' 1988' politycznego' zgod- tyczna, definiowana jako zdolność do utrzymywania demokratyczneso systemu
j;Jil;;;; "awronr a'o instytuc;onalnej koncepcji systemu
polirycznego, porądku obywatelskiego, legirymacji i efektywności (Lijphart,
nie z kt rą tworzą g" *vii"'"i" działania podejmowane' w ramach instytucji
Nurt ten zyskał w ostatnim czasie na 797'l , s. 4), może być badana w perspektywie długo- bądź kr tkoterminowej.
władzypublicznej tos.oalJ* decyzyjnych)'
1994' s'Ż8-Ż9)' Zdaniem szwedzkich politolog w J. Lane'a i S. Erssona (1987, rozdz. IX), ta
,"ł*"ii"(Jabłoriski, 1993, s' l7 ii;śt"pun' Skach'
analizy systemowej do uniknięcia pierwsza oznacza,,instytucjonalizację indywidualnych praw i obowiązk w i me-
Inną kontrowe.ryj,,i t*"tią
jest zdolność
polityczne są elementem systemu poli- chanizm w gwarantujących polityczny wpływ obywateli'' (tamże, s. 283), druga
wartościowania. Sp r i''' "'y 'i'"""ści
natomiast mierzona jest za pomocą takich wskaźnik w' jak częstotliwość zmian
,';; ;' doprowadził" ao pol*uzenia sensuempirycznej'
pr by stworzęnia tęorii systemu
Komerrtuj4c koncep- gabinetu, przekształcenia systemu partyjnego, częstotliwość i zasięg zmian kon-
pori,y*n"g. wyłącznie na obserwacji
rsss, s' :tśi n)' G' su'to'i (1995' s' ŻL' stytucyjnych oraz trwałośćzachowa wyborczych (tamże, s. Ż85-281). Ten spo-
2Ż)
"partej
cję poliarchii R. Dahil al'r, do systemu wartości' kt re s b charakteryzowania systemu politycznego, obejmujący zar wno jego elemen_
zwraca uwagę nu r.oni"Jnosj odnoszenia się
'iuł"go politycznego' "Poliarchie u' Dahla są ty norrnatywne, jak i realne zachowania polityczne, jest szczeg lnie przydatny
leżą u podłożu a"*ot'u'y"""'go '!u"-".
_ pisze włoski badacz - w badaniach por wnawczych nad systemami politycznymi opierającymi się na
tym, czym .ą, ponie*Jo"i"t'i"iują ideały'' ":*1"::
między.opisem i postulatem nie umnte1sza podobnych założentach (np. nad rozwiniętymi demokracjami).
,i.i"";*, iyty"rye linię podziafu
G. Sartoriego sprowadza się do Drugi kierunek krytyki zaloŻenia homeostazy jest zwiąany z pojawieniem
ważnościtego rozr żni"n#. s".r. stanowiska
politycznego' kt ra ogranicz1-sĘ tylko do się i n d y w i d u a l i s t y c z n e 8 o nurtu w badaniach nad systemem poli-
stwierdzenia, że pr ba analizy systemu przyczyn t
ich tycznym (Jabłorski, 1993, s. 73 i n.). Przedstawiciele tego kierunku kładą nacisk
l-*y:isni"niu rJty"""ytn a"iui* iolitycznych' j"" \:11";
"pit" jakim mają teorrl' na niepowodzenia pr b zbudowania teorii og lnej r wnowagi politycznej i ko-
kwencji, abstrahując oJ*u'tos'l, :T.:łuży'f' systemowej'
1!:^":1:mR' Dahl
i" przedstawicieli analizy niecznośćzastąpienia tak zarysowanego kierunku badawczego analizą r wnowag
Wprawdzie, * p.r""i*it'i't*
dęmokacji, a nie systemu poliry- cząstkowych, osiąganych na r żnych poziomach systemu politycznego lub w re-
i G. Sartori podejmująp'r'JG ,wo.'.niu teorii Iacjach z r żnymi elementami jego otoczenia (tarrrże, s' 75). odrzucając założe'
otwarty'
cznego * ogOt", jednak probiem pozostaje
s""zegjh"j krytyce poddano koncepcję homeostazy' nie wzajemnego dopasowania wszystkich podsystem w działĄących w ramach
Jak już *spomniuno,
84 ANDRZU ANTOSZEWSKI Syst m polityczny jako kategoria analizy politologicznej
85

systemu społecznego oraz politycznego (T. Parsons) podkreśla się, żę w ramach trujące się na tym, czym demokracja je s t i co warunkuje jej stabilność.Ana-
tego ostatniego można wyodrębnić r zne areny, na kt rych działają r żni akto- liza wsp łczesnych system w politycznych koncentruje się gi wnie na proble_
,'y, gru'r" są r żne role polityczne i obowiązują odmienne wzorce zachowa matyce reżimu politycznego (obejmującego takie elementy' jak system'yio.""y
politycznych' w tym kontekście m wi się np. o arenie wyborczej, parlamentar- czy system rząd w) (Lijphart, 1984), systemu partyjnego (Sartori, 1976; von
nej, rządowej, administracyjnej i korporatywisĘcznej (Luther, 1989, s. 6). Każda Beyme, 1 985) oraz zachowari wyborczych (crewe, Denver,
1 9g5; Franklin, Mac-

z nich może być,icoraz częściejjest, przedmiotem odmiennych bada , a formu- kie, Valen, 1992) i koalicyjnych. Koncentracja wysiłk w badawczych na reżimie
łowane na ich podstawie wnioski nie mają mocy uog lnieri, umożliwiających politycznym jest związana ze wspomnianym już renesansem pod".1ś"iu inrty-
stworzenie generalnej teorii systemu politycznego. tucjonalnego, kt re dostrzega decydujący wptyw instytucji politycznych na za_
Nurt indywidualistyczny akcentuje r wnież ro1ę wybor w podejmowanych chowania indywidualne i zbiorowe.
przezaktor vł polityki, a wynikających z pnyjętych przeznlch strategii. W miejsce Po drugie, szczeg |ną rolę we wsp łczesnej politologii odgrywa komparaty_
modeli funkcjonalnych czy cybernetycznych M. Crozier i E. Friedberg (1982) styka system w politycznych, umożliwiająca nie tylko ujawnianie r żnic i podo-
proponują traktowanie systemu politycznego jako ,'konkretnego systemu dzia- bieristw, ale także uchwycenie wsp lnych tendencji rozwojowych. Przedmiotem
iarii, rozumianego jako ustrukturalizowana cąbśćspołeczna, kt ra koordynuje badar{ por wnawczych są więc z jednej strony rozwiązania instytrrcjonalne,
działania swych uczestnik w poprzez stosunkowo stałe mechaniuny gier oraz z drugiej natomiast - ewolucja partii politycznych (Antoszewski, Herbuq 1995),
podtrrymuje swoją strukturę, tzn- stabilnośćtoczących się w niej gier i relacji systemu partyjnego (Andeweg, 1995; Herbut, 1995), zachowari wyborczych (Fran_
'międq
tymi grami, d'zięki mechaniłnom regttlacji mającymi r wniez postać gier klin, Mackie, Yalen, 1992) oraz zmiana kulturowa i jej wpływ na funkcjonowa-
(tamż'e,-s. zb4; .Istotą interakcji politycznej jest turaj gra tocząca się między nie systemu (Inglehart, 199l). Uwzględnianie w badaniach system w politycz-
aktorami politycznymi, dążącymi do maksymalizacji zysk w (np. władzy lub nych ich dynamiki jest niewątpliwie odpowiedzią na postulat klasycznej wersji
wpływu) i/lub minirnalizacji strat. 7laniem M. Croziera i E. Friedberga uznanie, analizy systemowej, nakazującej postrzegać system polityczny jako całośćznaj-
zesystempolitycznyjestkonkretnymsystememdziałarlsprowadzonychdopo- dującą się w bezustannym ruchu. Wsp łczesne wysiłki badawcze idą jednak
zo-
staci władiy, pozwala na przezutycięzenie jednostronności cybernetycznie dalej' Podejmuje się bowiem pr by odpowiedzi na pytanie: Na czym polegają
rientowany;h wariant w analizy systemowej, zakładajacych możliwość auto_ zmiany polityczne i jakie niosą ze sobą konsekwencje?
r wnowagi' o ile _ jak twierdzą - klasy- Po trzecie, ana|iza system w politycznych koncentruje się na opisie i wyjaś-
-uty.r.r.!o niejako osiągnięcia Stanu
cznaana\izaSystemowainteresujesięprzedewszystkimfunkcjamisystemu, nieniu poszczeg lnych element w systemu politycznego i uchwyceniu swoisto-
ich pro-
zachdzącymi w jego ramach relacjami oraz obiegiem informacji' o tyle ścijego aren. opisując system polityczny A' Lijphart uwzględnia takie czynniki,
pozycja tonc.ntroje się na zbiorowych zachowaniach politycznych' wynikają- jak rozwiązwtia instytucjonalne, spos b dystrybucji władzy, Strukfurę podział w
iy"t , o*u..tkowanej zachowaniarni innych aktor w strategii. System politycz- socjopolitycznych, system partyjny i systęm wyborczy. Kłżdyz tych element w
przetar-
ny w tym ujęciu tworzy ramy, w kt rych moga się toczyć gry, konflikty ' może stanowić przedmiot bada por wnawczych. Tak więc szczeg łowej anali-
politycznego jest
gi, nejocjacje (tamże, s. zzi).Ten spos b rozumienia systemu zie poddaje stę zwłaszcza referenda (Butler, Ranney, 1994), systemy wyborcze
Jr'u'u[r"łrł czny dqanowszych badari nad formowaniem i utrzymywaniem ko- i ich polityczne konsękwencje (Rae, 1971; Lijphart, 1990), polityczne skutki
alicji gabinetowych (Pridham, 1986; Laver, Schofield' 1991; Budge' Keman' prezydencjali zmu bądź parlamentaryzmu (Lijphart, 1992; Lijphart, 1 994), fu n_
funkcjonowa-
19ril)lzachowaniami wyborczymi (Budge, Farlie, 1983) oraz nad kcjonowanie koalicji gabinetowych (Laver, Schofield, 1991), gabinety mniejszo-
1982)'
niem mechan izm(sw neokorporatywizmu (Lehmbruch' Schmitter' ściowe(Stroem, l991), ewolucję organizacyjną partii politycznych (Panebianco,
jak już wspomniano, kiytyka analizy systemowej i osiągniętych 'przez nią 1988)' przeobrażenia system w partyjnych (Sztompka, 1989) czy kształtowanie
rezultat w jesi zgodna do t"go, że nie udało się stworzyć og lnej teorii się transnacjonalnego systemu partyjnego (Andeweg, l995). Można więc powie-
"o się odejście od
systemu poiity"r,i.go. Dlatego tei w osuatnich latach obserwuje dzieć,że cechą charakterystyczną wsp łczesnych badari nad systemami politycz_
wysiłk w tego typu. Badania nad systemami politycznymi ulegĘ swoistej kon- nymi jest swoista konkretyzacja przedmiotu badawczego oraz tendencja do po-
w najrnniej tĄaki spos b' Po pierwsze przed' r wnywania obiekt w bada zar wno w czasie, jak i w przestrzeni.
krltyzacji pizejawia.jącej się co '
demo-
miotęm 6ud^n się pizede wszystkim zaawansowane i rozwijające się W świetlewskazanych tendencji rozwojowych wsp łczesnej politologii moż_
kracje (Laver, 'tuły
cjtagtler, Mair, 1992; Smith, 1992, Huntington, 1995). Należy naprzyjąć, że system polityczny traktowany jest jako układ normatywnych i fa-
poy ry.., zaznaczyć, że obserwujemy charakterystyczne przesunięcie akcentu: krycznych zalezności,jakie funkcjonują w obszarze władzy politycznej. Całościo-
i.ori. rro.rnuty*n., kłudą"enaciskna to, czym p o w i n n a być demokracja we, systemowe ujęcie życia po|itycznego obejmuje takie kwestie, jak spos b
ijakiemarealizowaćwartości,sąwypieraneprzezteorieempiryczne,koncen- uzyskiwania władzy, organizację i faktyczny przebieg rywatizacji politycznej,
8 ANDRZEJ ANTOSZEWSKI System polityczny jako kategoria analizy politologicznej
87

struktuĘ władz par{stwa, dystrybucję (podział) władzy pomiędzy ośrodkidecy_ Crewe I', D en v er D. (red-)(1985), ElectorąI Change in Western
Dełnocracies' Patterns
zyjne t poziomy systemu, spos b podejmowarria wiąż1cych decyzji o podziale andSources of ElectoralVolatility, Croom Heim, London.
Crozier M''Friedberg E.(1982), Człowiekisystem.ograniczeniadziałania7,es1lołowe-
d br i ciężar w oraz egzekwowanie odpowiedzialności politycznej. W ramach go, PWN, Warszawa.
systemu politycznego możemy wyr żnić podsystem nonnatywny (reżim polity_ D a h I R. (1963), Modern political Analysis, yale University press,
New
czny) oraz faktyczne działania (życie polityczne). Kazda z tych sfer może stano- ' (19'71)' Polyarchy: parricipation and opposition, yale university press,Haven.
New Haven.
wić odrębny przedmiot badarl politologicznych. Moga być też analizowane łącmie. -
(1995), Demokracja i jej krytycy, Znak, Krak w.

Obecne doświadczenia polityczne kraj w Europy Wschodniej skłaniają do
uważnych studi w nad problematyką systemu politycznego obejmującą zar wno
erozję autorytaryzmu' jak i tworzenie podstaw demokracji. Na szczeg lną uwagę
zasfuguje zvlłaszcza analiza zachowail wyborczych' ich tendencji rozwojowych
oraz skutk w (Raciborski, 1997). Akfualne pozostaje także pytanie dotyczące
szansy konsolidacji demokracji wyrastających na gruzach system w komunisty-
cznych (Kolarska-Bobir ska, 1991). Zachodzi r wnież koniecznośćanalizy po-
Dj o rdj e v i ć J. (|917),Politićki sistem. Prilog nauci o ćoveku,Privredni
Pregled' Beograd.
D o b r y M. (1995), Socjologia kryzys w polityczlrycł, PWN' Warszawa.
E u: D. (1965), A System Anatysis oyroiticail tye, Wiiley,
!g I New york.
- Analiza system w polityanych, [w:) Eremenry teoii socjorogicznych, podred.
(1975'),
J. szac-
kiego, W. Derczylskiego i A. Jasi skiej-Kani, pWN, Warszawa.
Easton D..Cunnell J.,Gr aziano L. (red.) (1991),The Development of politica!
Science. A Comparative.guney, Routledge, London.
Fra nk I i n M., M ac k i e T., Val en H. Ged.) (1992), Electoral Change. Responses
Evolving Social and Anitulinąl Structures in Western Countries, University
to

r wnawczej młodych demokracji' przyjmujących r żne rozwiązania instytucjo- P-ress' Cambridge.

G ebet h n e r S. (L988), Przeobrażeniaw systemie politycznym Polski w iatachołiemdziesią-
nalne, r żny styl przyw dztwa politycznego i kształtujących odmienne systemy tych, [w:l Pokk'ą na rozdrozu. Szanse i 7agro7enia, pod red. S. Włodowskiego'
orroiin"u,n,
partyjne (Mainwaring iin., 1992; Gunther i in., 1995; Huntington, 1995;Ltnz, Warszawa,

Stepan, 1996). Wykorzystanie zar wno dorobku klasycznej analizy systemowej,

Gunther R.,Di amando uros p. N., pu h le H.J. (red.) (1995), The politics of De-
mocratic consolidation. southern Europe in comparative perspective,John Hopkins
jak i ujęć alternatywnych możp stać się dogodnym punktem wyjścia sformułowa- univer-
sity Press, Baitimore,
nia nowych paradygmat w teoretycznych, uwzględniających fakt, że po raz pier- H e r b u t R. (i996)' Systemy partyjne Euro1ry 7-nchotlniej. CĄgłośći
aniana,Wyd. UWr., Wroc-
wszy w historii Europa staje się w całościkontynentem demokracji. ław.
H u n t i n g t o n S. P. (1995), Tąeciąfalademol<raryzacji,PWN, Warszawa.
J abło s ki A. (l93), Teoriasystem wwałaliziepolityc2nej,fw:)Systemywptzyrodzie,
sztu-
ce i naul<ąch humanistycmych, pod red. J. Gajdy_Krynickiej, Leopoldinum, Ńro.łu*.
K a p l a n M' (1975), System and Process in lilternational Poli',Ć.f' New York.
Literatura Kolarska-Bobi skaL.(r99'r),Konsolidacjademokracjiwporsce,lw:)prognoqiwy-
bory. Polska denlokracja'95, pod red.
L' Kolarskiej_Bobirlskiej i R. trłariowstieg"o, Wyda*_
nictwo Sejmowe, Warszawa.
A ckoff R. (1973)' o system pojęć s.vsremowych,,,Prakseologia''' nr 2. L a n e E., E r s s o n S. (1987), Politics and Society in Western Europe, Sage, London.
Af anasjew G.(|98l),Dialektykasyslem\9spotecznych,',StudiaNaukPoliĘcznych'',nr5' L a n g er T. (197-7)'Amerykaliskawersja analizy systemowej w nauce o pitźstwie,PWN, War_
Almond G.,Coleman J. (red.)(1960),ThePoliticsof DevebpingAreas,UniversityPress' szawa.
Princeton.
AlmondG.,PowellG.B.(1978),ComparativePolitics:System,ProcessandPolicy,
L av erM., S c ho f i e I d N. (1991), Multiparty Government. The Politics of Coalition in
Euro pe, U niversity Press, Oxford.
Boston.
A n d e w e g R. (1995), The Resluping of National Party Sy't/emr,,,WestEuropean Politics", vol.
Leh mb ruch
G., s ch mitter P. c. (red.) (1982),patternsof Corporatistpolicy-Making,
Sage, London.
18, no 3.
L i j p h a r t A. (1977)' Democracy in Plurąl Societies; Comparative Exploration' Yale Univer'
A n t o s z e w s k i A. (1992), Ero4ja systemupolirycTnego PRL'Studium procesa, Wyd. UWr.,
sity Press, New Haven.
Wrocław'
An tos z ews k i A.' Herbu t R. (1995\,SocjaWenokracja w Europie ZachodnĘ' wyd. - (1984)' Democracies, Pattems of Majoritarian and consensus Goventment in Twenry,one
Countries, Yale University Press, New Haven.
UWr.' Wrocław.
_ ('l9g1), Demokracje zachodnioeuropejskie' Analiza por wttawcza, Wyd. UWr.' Wrocław' - (1990),ThePoliticalConsequencesoJElectoraLlnwslg45-lgS5,,,AmericanPoliticalScience
Review", vol.84, no 2.
B e r tal a n f f y L.(1984), Og lnateoriasystem w, PWN, Warszawa.
B e y m e K. von (1985), Politicąl Parties in Western Democracies' New York.
- (1991), Constiturional Choices for New Democracies,,Journal ofDemocracy", vol. 2, no l.
Budge I.,Far]ie D.(1983), Eąllainingand Predicting Elections. Issue Effects and Palty - (red.) (1992), Parliamentary versus Presidential Govemment, New york.
Strategies in 23 Dełnocracies, Allen & Unwin, London.
- (1994), Electoral Systerns and Party Systems, University press, Oxford.
B u tJge I., K e m an H' (1992), PartiesandDemocracy: CoalitionFormationandcovernmełlt
Linz l., Stepan A.(l99 ), Problemsof DemocraticTrąnsitionandConsolidation.Southcrn
Europe, south America and Post-communist Europe, John Hopkins University press, Baltimore.
Functioning in Twenry States, University Press, Oxtbrd.
Main w ari n g S., O'D o nn ellG., Valen
zue I a J., 1992 (red.), Issues inDemocratic
B u t l e r D.'R a nn e y A. (1994), Referendułns around,the World,Washington.The Growing
Consolidation: The New South American Democracies in Compararive Perspective, University
IJse of Direct Democracy, AEI Press.
of Notre Dame Press, Notre Dame.
88

i K. (1988)' Prawo, poliryka, władzą, CoM, Warszawa.

P a łe c k STUDIA Z TEORII POLITYKI
Panebianco A.(1988), PoliticalParties: Organizationand Power,CambridgeUniversiry Tom I
Press. Acta Universitatis Wratislaviensis No
lg4l
P a r s o n s T. (l9 6)' The Political Aspect of Sociąl Struclure and Process, [w:l Varieties of Wrocław 1998
Political Theory, pod red. D. Eastona, Englewood Cliffs, New York.
P r i d h a m G. (red.), Coalitional Behaviour in Theory and Practice: An Inductive Model for
Westem Europe, Cambridge University Press.
Przew orski A.,Alv ar ez M., Che i bub J.,Li mongi F. (1996), What Makes
Dełnocracies Endure?, ,loumal of Democracy'', vol. 7, no l.
Raciborski J'(1997)' Polskie wybory. Zachowąniawyborcze społecze stwa polskiego AmoRzrr ANtoszEwsrr
1989_1995, Wyd. Scholał Warszawa.
R
R
a e D' (1971), The Political Consequences of Electorąl Laws, YaIe Univenity Press, New Haven.
t
ap o p o r A. (1966), Sone System Approachesto PolitbalTheory,lw:)VarietiesoJPolitical
Rezim polityc zny
Theory, pod red. D. Eastona, Englewood Cliffs, New York.
R y s z k a F' (1984)' Nauka o polityce. Rozwaząnia metodologicue, PWN, Warszawa.
S arto ri G. (1976)' Pąrties andParry Systems:A FraneworkforAnalysis, University Press,
Cambridge. Pojęcie rezimu politycznego
- (1995)' Teoria demokraĘi, PWN, Warszawa.
Skocpol T.'(1979)'StatesandSocialRevolutions:AComparativeAnalysisofFrance,Russią Jedną z trudności, jakie
ąntl China, University Press, Cambridge.
napotykamy posfugując się pojęciem
czny'',jest to, że w potocznej opinii kojarzy ,,reżim polity-
S t r o e m K. (1990), Minority Covemments and Majority Rule, University Press, Cambridge. siJono zwłaiząniedemokratyczną'
S zczepa ski w.(1979)' Europawmyślipolitycuej deGaulle'a. Prt5baanalizysystemo- nakładającą na obywatela sufowe
rygory, oraz'z ogtaniczeniem praw człowieka.
wej, PWN, Warszawa. Szczeg lne zdziwienie budzi zwłasz"cza otresleniJ,,."zm
S zto m pk a P. (1975), AnaliTasystemowaw naukachpolitycznych,fw:)MetodologicTne iteo- wewnętrznie sprzeczne' Nie spotyka się natomiast
a".olui'v"łiy, :^t"
retycule problemy nauk politycaycr'l' pod red. K' opałka' PWN, Warszawa. ze sprzeciwem termin ,,reżim
wojskowy'' czy ,reżim policyjny;, utożsamiany jakąś
- (1989) I-.lnderstanding of Parry System Change in Western Europe,,,West European Politics", z postaciu ayt**ł. ry*_
czasem w języku politologicznym, podobnie
vol. 12, no 4 (special issue). ir"s.tą iulr. * p.";"1;';',poję"l"
reżimu politycznego nie zawiera w iobie
elementu wartościowania ijest uŻywa-
ne na określenie pewnego aspektu' systemu politycznee"
tąaŻ nJ#lli nu*",
utożsamiane z tym ostatnim. W takim wtaśnie
neutralnym atsjologi"znie zna-
czeniu będzie ono stosowane w dalszycb rozważaniach'
Jak już była o tym * rozdziale poświęconym problematyce systemu
politycznego, ten ostatniTo:1
obejmuje dwa poisystemy: normatywny i behawioral-
ny' opis i wyjaśnianie sensu zachowal politycznych
obejmuji nu;"'us"ił oan,"-
sienia ich do norm, stanowiących *"oi"" izlałłnia.
n.zi'"poliiy.""y l'"., *;-
częściejtraktowanyjako' n o rm a ty w n y p
o d s y s t; *;;i iiy r-
n y. Najog lniej rzecz biorąc, twoną go wszystkie "
wartości i zasaay usrro;owe
(takie jak wolność,r wność,
n*odu, reprezentacja, podział władz),
'u'"."nność
struktura autorytet w, formalne i njeformalne reguły gry polił""*l-o.- *yni
kające z nich zależnościpomiędzy podmiotami pJlitytl
(Easton, 199Q s. 12, 64).
tak-okreśIonego rezimu polityczrrego j.r, *yrnu.r"nie
|u."!';1 granic swobody
działania politycznego, kt re moina po djąe-ae.nartżeniasię
na ryzyko zastoso-
wania sankcji za zachowanie antyśyitemowe,
orazustanowienie lewnej hierar-
chii podmiot w polityki. To wstępne określeniewymaga-
dalszego rozwinięcia.
Uznanie reżimu politycznego. za normatywny aspekt
systemu politycznego
sugeruje, że jego ęlemęntem składowym są wyłącznie
no*y, ti. *zLrr"'piząau'
nego działania. Jakjednak zaiważa K. Palecki (l988,
s' rg i kazJy'|oasy-
stem normatywny ma złożoną i niejednorodną strukfurę. ".l, *go
Zdanięm iuro.u,