1
- dqzfjc do wypracowania spdjnej teorii, wyjasniajqcej relacje mi?dzy rdznymi
Shoshana Blum-Kulka
PRAGMATYKA
DYSKURSU
Teoria pragmatyki
W najszerszym znaczeniu pragmatyka to po prostu badanie komunikacji
j^zykowcj w kontckscie. J?zyk jest gtownym srodkiem porozumiewania si^, ale
sama znajomosc wyrazow i regul gramatycznych nie stanowi jeszcze gwarancji
udanego kontaktu. Slowa mog^ znaczyc wi^cej, lub nawet cos zupelnie innego,
niz mowig wprost. Ich odczytanie zaiezy od wielu czynnikow, jak chocby od
znajomosci kontekstu, sygnaldw inlonacyjnych i zalozeri swiatopogl^dowych
przyjmowanych w danej kulturze. To samo zdanie moze w rdznych sytuacjach
przybierac rdzne znaczenia, a ta sama intencja moze bye wyrazona przez rdzne
formy j?zykowe, Wlasnie sprawy tego rodzaju stanowi^ przedmiot zaintere-
sowania pragmatyki. Formalna definicja eksponuje fakt, ze „pragmatyka jest
dziedzin^ badajqcg j?zyk postrzegany w relacji do jego uzytkownikdw" (Mey,
1993; 5); innymi stowy, pragmatyk? interesuj^ zardwno procesy komunika-
cyjne, j a k i ich wytwory widziane na tie zaplecza kulturowego i z uwzgl^dnie-
niem spolecznych konsekwencji,
Histoiycznie rzecz biorqc, pragmatyka wywodzi si? z filozofii j^zyka.
Filozof Charles Morris (1938), ktory zajmowai si? og6lni| teori^ znakdw, czyli
semiotykq, wyrdznil trzy gldwne obszary takich badaii: syntaktyk^, tzn.
analiz? „formalnych reiacji pomi?dzy znakami"; semantyk^, tzn. analiz?
„stosunku znakdw do oznaczanych przedmiotdw" (czyli do referentdw); a
takze pragmatyka, tzn. analiz? „stosunkdw zachodzqcych mi?dzy znakami a
ich uzytkownikami" (1938: 6).
W rozdziale tym omdwimy szereg zagadnieii dyskutowanych obecnie
w pracach z zakresu pragmatyki. Omawiajqc wazniejsze teorie, poj?cia,
odkrycia i problemy, b?dziemy starali si? ukazac znaczenie kazdego uj?cia dla
analizy dyskursu. Przyj?ty sposob problematyzacji jest wi?c stosunkowo
nowy na tym obszarze: wi?kszosc wczesnych prac z zakresu pragmatyki
(zwiaszcza wywodz^cych si? z teorii aktow mowy) skupiala si? na pojedyn-
czych wypowiedzeniach. Tymczasem wspdlczesna pragmatyka poddaje ob-
serwacji dyskurs - tzn. sekwencje tekstdw i wypowiedzi w ich calej rozci^glosci
214
uzyciami j?zyka a ich spoleczno-kulturowymi uwarunkowaniami. Ponadto
obecne prace w tej dziedzinie zazwyczaj wykraczaj^ poza ramy tradycyjnych
teorii, wykorzystujqc rdwniez koncepcje i metody analizowania j?zyka jako
zjawiska spolecznego i kulturowego, stosowane na polu etnografii i teorii
komunikacji.
Grice'a teoria znaczenia
Jednym z najwazniejszych filozoficznych spojrzeri na stosunki mi?dzy
znakami a ich uzytkownikami jest sformulowana przez H . Paula Grice'a
(1957) definicja komunikacji intencjonalnej. Dla Grice'a intencjonaln^
komunikacj<i.j?zykowq, obejmuj^cq przekazywanie konwencjonalnych zna-
czeri (w odroznieniu od znaczeri naturalnych, o klorych mozna mdwic na
przyklad wtcdy, gdy pojawienie si? dymu oznacza obecnosc ognia), jest proces,
w ktorym nadawca mowi^c X - chce przekazac okreslony zamiar i osi^ga eel,
kiedy ten zamiar zostaje rozpoznany przez odbiorc? i wli|czony w zakres
wspolnej wicdzy.
W zaproponowanej przez Grice'a (1957; 1971) teorii znaczenia podkresia
si?, ze to, CO nadawca mowi, nie zawsze bezposrednio odzwierciedla, co ma na
mysli. Tak wi?c. mdwi^c: „Drzwi s^ otwarte", mog? zapraszac kogos do
wejscia albo tez prosic go o zamkni?cie drzwi. Wybdr mi?dzy tymi i innymi
znaczeniami pragmatycznymi zwykle b?dzie wymagal przynajmniej zestawie-
nia slow z kontekstem, w jakim zostaly one wypowiedziane. Wypowiadanie
slow na podstawie samej znajomosci j?zyka pozwala na wyartykulowanie
znaczenia zdania (dostarczenie informacji, ze „drzwi s^ otwarte"); u-
wzgl?dnienie okolicznosci (a takze rdznych aspektow wiedzy na temat
pragmatycznych uwarunkowari) pozwala rozszyfrowac znaczenie podmioto-
we (czyli zadecydowac, czy dana wypowiedz byta zaproszeniem, prosby albo
czyms jeszcze innym). Pragmatyk? interesuje, w j a k i sposob rozmdwcy
przekraczajn granic? pomi?dzy znaczeniem zdania a znaczeniem podmioto-
wym; diatego przedmiotem jej analiz nie jest zdanie, ktdre stanowi calostk?
definiowan^ z punktu widzenia lingwistyki, ale raczej wypowiedz, ktdra
stanowi jednostk? komunikacji w okreslonym kontekscie.
Proces, w ktdtym rozmdwcy docieraj^ do zamierzonego sensu, nie-
uchronnie musi obejmowac jakies wnioskowania. Zdaniem Grice'a (1977)
komunikacja j?zykowa jest regulowana przez racjonalne, uniwersalne zasady
i podzasady (tzw. maksymy), ktdre organizujq proces rozumowania i umozli-
wiajq jego efektywnosc. Wszelkie porozumiewanie si? jest oparte przede
wszystkjm na ogdlnej Zasadzie Kooperacji: w kazdej wymianie zdari
rozmdwcy (mdwi^c slowami Grice'a) zakladaj^, ze wszyscy uczestnicy
komunikacji wnosz^ do konwersacji taki wklad, „jakiego [w przewidzianym
dla niego momencie] wymaga zaakceptowany eel lub kierunek rozmowy"
(1977: 88). Aby komunikacja przebiegala fortunnie, nalezy zatozyc, ze wszyscy
215
 przestrzegamy nast^puj^cych czterech maksym: (a) maksymy jakosci, w mysl
ktorej nie mowimy TL^QI:^^ ktore uwazamy za nieprawd?, lub na ktdre nie
mamy wystarczajqcych dowoddw; (b) maksymy ilosci, zgodnie z ktdr^ „wkJad
informacyjny" nie powinien bye wi^kszy ani mniejszy niz wymagany; (c)
maksymy sposobu, ktdra zaieca, aby mdwic prosto, w sposob uporz^dkowany,
unikajijc niejasi^osci i wieloznacznosci; i wreszcie (d) maksymy odniesienia,
w ktorej chodzi o to, by mdwic rzeczy istotne i na temat.
Grice nie twierdzi jednak, ze wszystkie te zasady s^ scisle stosowane we
wszelkich formach komunikacji. Jego argumentacja jest bardziej wyrafino-
wana: dyrektywy konwersacyjne dostarczaj^ wskazdwek, na podstawie ktdrych
rozmdwcy oceniajij wklad swoich partnerdw do rozmowy i rozumiejq, co
wlasciwie zostato powiedziane. Spdjrzmy na nast?pujqc^ rozmow?, nagranq
podczas obiadu w izraelskiej rodzinie wywodz^cej si? z klasy sredniej.
W konwersacji bierze udziat troje dzieci: Danny (11 i pdl roku), Yuval
(9 lat) i Yael (7 lat).
(1) Mother: Danny, do you have any homework?
Danny: I've finished it already.
Yael: Danny didn't answer Mommy's question.
Yuval: He did, he did; and when he said that he's already done il, he saved her the next
question-
(Blum-Kulka, 1989. przckt. z hebr.)
Matka: Danny, czy masz jakijs prac? domowq?
Danny: Juz J4 odrobilem.
Yael: Danny nie odpowiedzial Mamie na pytanie.
Yuval: Odpowiedzial, odpowiedzial; a kiedy powiedzial, ze juz odrobil, uprzedzil jej
nasti?pne pytanie.
Bior^c doslownie, replika Danny'ego nie jest odpowiedzi^ na pytanie
matki, sprawia wi?c wrazenie naruszenia maksymy odniesienia. Dla osoby
doroslej takie zakldcenie jest ledwie zauwazalne, gdyz na mocy spotecznej
konwencji pytanie matki o prac? domow^ musi bye potraktowane jako zach?ta
do pracy. Dla mlodszego dziecka rozumowanie takie nie jest jednak oczywiste,
czego dowodzi komentarz Yael. Starszy Yuval rozumie, ze odpowiedz moze
odnosic si? raczej do tego, co bylo pomyslane, niz do tego, co zostalo
powiedziane. Takie konwencjonalne implikatury stanowiq normaln^ cz?sc
codziennej komunikacji. Na pytanie „Jak si? masz?" mozemy odpowiedziec
„Wygralem na loterii" albo „Oblalem test z gramatyki" zamiast „W porz^dku"
lub „Niezbyt dobrze", a w kazdym z wypadkow adresat b?dzie w stanie
odczytac nasz^ intencj?, opierajqc si? na swojej wiedzy o swiecie i wspdlnych
zasadach kooperacji i kryteriach pozytku.
Grice chce odrdznic wypadki podobne do przywolanego powyzej od
form, ktdre okresla jako implikatury konwersacyjne: mozna przypuszczac,
ze nadawca sugeruje cos, kiedy raz^co narusza jedn^ z maksym, ale zarazem
odbiorca zakJada, ze zasada wspdidzialania jest przestrzegana. Okreslone
figury, jak chodby tautologie („M?zczyzni b?d4 m?zczyznami") albo ironia
216
(Grice daje przyklad zdania „X to prawdziwy przyjaciel", uzytego w stosunku
do kogos, kto zdradzil naszij tajcmnic?), stanowiij szczegdlnie wyraznc
przyklady pogwalcenia owych dyrektyw. Tautologia (jak „m?zczyzni b?dq
m?zczyznami") jest naruszeniem maksymy ilosci, poniewaz nie przynosi
zadnych informacji. Uwaga taka moze cos wnosic jedynie na poziomie tego, co
jest implikowane - na przyklad, gdyby powiedziata to kobieta do swojej
przyjacidlki w formie komentarza do zachowania jakiegos m?zczyzny
w okreslonej sytuacji. Zwrdcmy uwag?, ze o ile w tautologiach wypowiedz
znaczy wifcej niz mdwi, to w ironii sens implikacji pozostaje sprzeczny
z dostownym znaczeniem. Jesli obaj rozmdwcy wiedzy o nielojalnosci ich
wspdlnego znajomego, nazwanie go „prawdziwym przyjacielem" ostentacyjnie
narusza maksym? jakosci i moze bye uznane za pozyteczne oraz prawdziwe
tyiko wtedy, gdy ma sens ironiczny.
Grice okresla proces wytwarzania implikatur konwersacyjnych jako
wykorzystanie (exploitalion): nadawca celowo „wykorzystuje" maksym?
(przez jej ostentacyjne pogwatcenie), aby dac do zrozumienia cos innego
albo cos wi?cej niz naprawd? wypowiada. Jednq z zalet propozycji Grice'a jest
to, ze pozwala tez ona wyjasnic wypadki ewentualnych nieporozumieri:
nieporozumienie zachodzi wdwczas, gdy nie jest jasne, czy osobie mdwi^cej
naprawd? chodzilo o zasugerowanie implikatury, ktdra zostala jej przypisana
przez adresata. Za przyklad takiego braku pewnosci moze posluzyc
nast?pujqca rozmowa w sklepie z zabawkami. Jej uczestnicy to male dziccko,
kobieta (zapewne matka) oraz starszy m?zczyzna (prawdopodobnie dziadck).
(2) Child: What's that?
Woman: We can't buy up the whole store.
Man: He is a good boy, he just wanted to know.
(Blum-Kulka, 1989, przekl. z hebr.)
Dziecko: Co to jest?
Kobieta: Przeciez nie mozemy wykupic catego sklepu.
M?zczyzna: To grzeczny chlopiec. on lylko chciat wiedziec.
Odpowiedz kobiety sugeruje, ze w prosbie dziecka o informacj?
dostrzegla zamiar wytworzenia implikatury konwersacyjne], tzn. posredni^
prosb? o zabawk?. Jak jednak widac na przykladzie reakcji m?zczyzny,
konwersacyjna implikatura wypowiedzi jako prosby o kupienie zabawki jest
kwesti^ matczynej interpretacji. Nie jest oczywiste, jaka byla prawdziwa
intencja dziecka; rdwnie dobrze moglo ono miec zamiar poproszenia o
prezent albo i nie (Blum-Kulka, 1989).
Przyklady te pokazuj^, ze zastosowanie maksym Grice'a podlega
zmiennym uwarunkowaniom kontekstowym. Oczekiwanie na stopieri
informatywnosci b?dzie si? na przyklad rdznic w zaleznosci od spolecznych
rdl uczestnikdw oraz od warunkdw interakcji. Ponadto w wielu zinstytucjo-
nalizowanych, asymetrycznych relacjach (nauczyciel - uczeii, lekarz - pacjent,
osoba przeprowadzajqca rozmow? kwalifikacyjnq - kandydat na stanowisko)
217
stopieri podlegania maksymom jest w duzej mierze okreslany przez miejsce w
stosunkach wladzy. To nauczyciel, lekarz lub urz?dnik maj4 prawo decydowac,
czy odpowiedz zawiera wystarczaj^co duzo informacji. Niezdolnosc sprostania
ich oczekiwaniom moze zas pociggac za sob^ doniosle spotecznie konsekwen-
cje, jak oblanie egzaminu albo odmowa przyj?cia do pracy.
Trzeba rdwniez zauwazyc, ze interpretacja maksym jest tez zrelatyMlzo-
wana kulturowo. Odmienne kuhury w wielu sytuacjach mog^ w rdznym
stopniu egzekwowac przestrzeganie reguJ, a takze przywiqzywac niejednakow^
miar? do indywidualnych zasad. Na przyklad, w scisle zintegrowanych
spolecznosciach wiejskich na Madagaskarze wszelkie nowe informacje s^
postrzegane jako rzadki towar, ktorym ludzie niech?tnie si? dziel^ z innymi.
W takiej grupie nie wymaga si? od czlowieka, by koniecznie zaspokajal
komunikacyjne potrzeby swoich partnerdw, a ocena informatywnosci wy-
powiedzi jest mocno powi^zana z sytuacji spotecznq i typem informacji
(Keenan Ochs, 1974).
T e o r i a aktow mowy
Grice w swojej koncepcji znaczenia interesuje si? gidwnie tym, w jaki
sposob ludzie rozpoznaj^ intencje komunikacyjne swoich rozmdwcdw; teoria
aktdw mowy zmierza zas do utworzenia systematycznej klasyfikacji owych
intencji komunikacyjnych i sposobdw ich j?zykowego kodowania w tekstach.
W podstawowych pracach takich filozofdw j?zyka, jak John L . Austin (1962)
i John R. Searle (1975; 1987) mdwi si?, ze wyrazenia j?zykowe pozwalaj^ na
dokonywanie podstawowych aktdw komunikacyjnych, jak orzekanie twier-
dzcri, zadawanie pytari, wydawanie poleceri, przepraszanie, wyrazanie
wdzi?cznosci itd. Takie akty mowy stanowi^ podstawowy czynnik w procesach
porozumiewania si?.
Fundamenty pod teori? aktdw mowy polozyt Austin. W swojej ksiqzce Jak
dzialac slowami (1993) przechodzi od rozwazaii o roli okreslonych form
j?zykowych w porozumiewaniu si? do ogdlnej teorii zachowan komunikacyj-
nych, tzn. aktdw mowy. Austin jako pierwszy wskazal, ze wypowiedzenie
niektdrych wyrazeri, jak „przepraszam", „ostrzegam ci?" albo „ja ciebie
chrzcz?", nie moze podlegac weryfikacji jako falsz lub prawda, poniewaz
celem nie jest wdwczas orzekanie czegos o swiecie, lecz raczej „robienie"
czegos za pomoc^ j^zyka. Uczony nazwat takie wypowiedzi performatywami,
odrdzniajqc je od innych typdw artykulacji. Zauwaiyl tez, ze aby taki
performatywny eel - przeprosiny czy ostrzezenie - zostal osi^gni?ty, musz^
zostac spelnione okreslone warunki, nazywane waninkami fortunnosci
(albo tez warunkami skutecznosci). Zardwno warunki, jak i uczestnicy
komunikacji musz^ odpowiadac pewnym wymaganiom, aby oczekiwany
rezultat zostal osi^gni?ty: akt (na przyklad zaslubin) musi bye zrealizowany
we wlasciwy sposob, przy uzyciu odpowiednich wyrazdw. Jego uczestnicy
powmni tez miec powazne intencje; jezeli mdwi?, ze ..obiecuj? przyjsc
218
o piqtej", ale nie mam zamiaru dotrzymac zobowi^zania - jesli wi?c nie jestem
szczery wypowiadajqc to zdanie - wypowiedz b?dzie nieudana i nic moze si?
liczyc jako obietnica.
Austin poszedt jednak krok dale]: zdal sobie spraw?, ze performatywny
aspekt komunikacji nie charakteryzuje jedynie ograniczonej grupy wyrazeri,
okreslanych pocz^tkowo jako performatywy, ale ze stanowi raczej wlasciwosc
kazdej wypowiedzi. Za kazdym razem, kiedy si? wypowiadamy, dokonujcj si?
rdwnoczesnie dwa akty*:
1. Akt lokucyjny: sformulowanie sensownego zdania o okreslonej referen-
cji. A k t lokucyjny jest tym, co zostalo wypowiedziane; obejmuje zwykle
argument (jak chocby „Jan", ..nauczyciel", „rz4d") i predykat („ozenil
si?", „stracil prac?", „podpisze traktat pokojowy"), co pozwala na
wyrazenie twierdzenia.
2. Akt illokucyjny: wypetnienie funkcji komunikacyjnej, jak stwierdzanie,
pytanie, rozkazywanie, obiecywanie itd. A k t illokucyjny jest tym, co
nadawca robi, uzywaj^c formy j?zykowej. Je.sli na przyklad nauczyciel
mdwi „Otwdrzcie k s i ^ k i na stronie 20", wykonuje illokucyjny akt
polecenia (Austin, 1993).
Nawi;|zuj^c do koncepcji Austina, Searle (1975; 1987) rozwin^l klasyfi-
kacj? rdznych odmian komunikacji i usystematyzowal warunki fortunnosci
odpowiadaj^ce poszczegolnym aktom mowy. Jego wklad do teorii wi^zal si?
tez ze zwrdceniem uwagi na zjawisko posrednich aktdw mowy. Searle (1979)
stwierdzil, ze choc wydaje si?, jakoby istnialo nieskoriczenie wiele rozmaitych
aktdw illokucji, mozna je pogrupowac w pi?ciu gidwnych kategoriach^:
1. Asercje {Representatives). Asercja jest wypowiedzeniem, ktdre opisuje
jakis Stan rzeczy („Sloricc wstaje na wschodzie") poprzez stwierdzanie,
wnioskowanie, orzekanie itp. S^dy tego rodzaju podlegajq kryterium
prawdziwosci.
2. Dyrektywy {Directives). Dyrektywa jest wypowiedzeniem, ktdre ma
przekonac adresata do zrobienia czegos, poprzez wydawanie poleceri,
rozkazywanie, proszenie, perswadowanie i pytanie (pytania tworzg
oddziehiq podgrup? dyrektyw). Jako przyklady mozemy przywolac zwroty
w rodzaju „Prosz? zamkn^c drzwi" albo „Ktdra jest godzina?"
' Au-stin wymienial tez trzeci typ aktdw, okreslany jako akty perhkucyjne, ktory wiqzal si^ z
efektem, jaki wypowiedzenie danych slow w okreslonej sytuacji wywicra na shichaczu. W innych
pracach z zakresu teorii aktdw mowy akty perlokuc^jne przyci^gaj<t jednak mniejszq uwag? niz
illokucyjne.
- Thimacz^c nazwy kolejnych kategoni opieram si? na terminologii przedstawionej w:
D . Zdunkiewicz, Akty mowy, [w:] Wspokzesny j^zyk polski, red. J . Bartmiriski, Encyklopedia
kultury pohkiej XX wieku, t. 2, Wroclaw 1993 (przyp. llum.).
219
3. Zobowiqzania czy „komisywy" (Commissives). Komisywy to wypowie-
dzenia, w ktotych zapowiada si? zrobienie czegos. Obejmuje one m.in.
obietnice, slubowania, oswiadczenia i przysi?gi.
4. Ekspresywy {Expressives). to akty uzywane dla dania wyrazu stanom
psychicznym danej osoby: wyrazanie wdzi?cznosci, przepraszanie, skla-
danie gratuJacji, okazywanie wspdlczucia („Przykro mi z tego powodu").
5. Deklaratywy {Declarations). Deklaratywem jest wypowiedz, ktdra
wywohije zmiany jakiegos, cz?sto zinstytucjonalizowanego, stanu rzeczy.
Modelowe przyklady to ochrzczenie dziecka, podpisanie rozejmu,
zwolnienie pracownika albo ekskomunika (sq to te akty, ktdre Ausdn
pierwotnie zaklasyfikowal jako „performatywy").
Klasyfikacja Searle'a nie przez wszystkich zostala zaakceptowana.
Niektdrzy krytycy maJ4 wqtpliwosci co do zasad podzialu (Bach i Harnish,
1979), inni zas odrzucaj^ tez? o uniwersalnosci zasad pragmatycznych
i pokazujq, do jakiego stopnia akty mowy rdzni^ si? pod wzgl?dem
konceptualizacji i formy lingwistycznej, w zaleznosci od kultury i j?zyka (np.
Rosaldo, 1990; Wierzbicka, 1985).
Pomimo tych zarzutdw, koncepcja Searle'a wywarta duzy wplyw na wiele
dzialdw analizy dyskursu. Chodzi tu o pragmatyk? mi?dzykulturow^, tzn.
dyscyplin? zainteresowanjj zrdznicowaniem form dokonywania okreslonych
aktdw mowy w obr?bie rdznych kultur; o pragmatyk? rozwojow^, czyli
nauk? o nabywaniu kompetencji pragmatycznych przez dzieci w ich
macierzystym j?zyku; a takze o pragmatyk? kontrastywn^, w ktdrej bada
si? nabywanie i stosowanie umiej?tnosci komunikacyjnych w poznawanym
j?zyku obcym.
Searle broni zasady wyraialnosci: „cokoIwiek mozna pomyslec, mozna
powiedziec" (1987: 32). Ale po to, by jakikolwiek akt wyrazenia okazal si?
udany, muszq zostac spelnione okreslone warunki kontekstualne. Warunki
te decyduj^ o rozkiadzie rozmaitych sil illokucyjnych, a sposob ich spelnienia
zmienia si? wraz ze zmiany typu aktu mowy.
Dla Searle'a zatem typologia zdarzeri komunikacyjnych jest mocno
zwi^zana z szeregiem warunkdw, potrzebnych do wykonania danych aktdw
mowy. Charakter tych warunkdw sluzy zas za podstaw? rozrdzniania
poszczegdlnych aktdw. Uczony zaproponowal cztery takie parametry:
1. Zawartosc zdaniowa {Propositional content), ktdra okresla semantyczn^
wartosc wypowiedzi. Na przyklad prosby zwykle zawierajfj odniesienie do
przyszlosci, podczas gdy przeprosiny (przewaznie, choc nie zawsze)
nawi^zuj^ do minionych zdarzeri.
2. Warunki wst?pne {Preparatory conditions), okreslaj^ce te cechy kon-
tekstu, ktdre sq niezb?dne dla dokonania danego aktu mowy. Dla
przykladu: w przypadku prdsb albo poleceri wchodzi w rachub? zdolnosc
adresata do wykonania odpowiedniej czynnosci, przy przeprosinach zas -
zalozenie, ze ktos doznal szkody.
220
3. Warunki szczerosci {Sincerity conditions), charakteryzuj^ce zamiary
i przekonania nadawcy, jak chocby jego pragnienie, by adresat cos zrobil
(w prosbie) albo swiadomosc, ze kto.s poczul si? obrazony (podczas
przeprosin).
4. Warunek zasadniczy {Essential condition), ktory na mocy konwencji
decyduje o [ym, ze wypowiedz moze liczyc si? jako prdba perswazji
(w przypadku prosby) lub jako wysilek zmierzaj^cy do naprawienia
jakiegos zakldcenia rdwnowagi spolecznej (jesli chodzi o przeprosiny).
Posrednie akty mowy
Mozliwosc komunikowania nie wprost jest jedng z najbardziej intrygu-
j^cych cech wypowiedzi. Choc oczywiscie istnieje mozliwosc bezposredniego
wyrazenia prosby za pomocq jednoznacznego sformutowania („Zamknij
drzwi, prosz?"), mozemy tez prdbowac wyrazic t? sam^ intencj? komunika-
cyjne w sposob posredni, uzywaj^c jednego z wymienionych zwrotdw:
(3) May I ask you to close the door?
( 4 ) Could you please close the door?
(5) It seems a bit chilly in here.
Czy mog? C i ? poprosic o zamkni?cie drzwi?
Czy moglbys zamkn^c drzwi?
Troche tu chlodno.
Chociaz przyklady (3), (4) i (5) nie przekazujij zamiaru nadawcy w sposob
doslowny, rdzni^ si? jednak mi?dzy sobq stopniem ukrycia intencji, zardwno
jesli chodzi o rozumienie wypowiedzi jako prosby (tzw. przejrzystosc
illokucyjny), jak i wtedy, gdy rozwazamy charakter tej prosby - czego
dotyczy i kto ma j ^ spetnic (mowimy wtedy o przejrzystosci twierdzeii;
Weizman, 1993). Wypowiedzi (3) i (4) wskazuj^ potencjalnego wykonawc?
oraz nazywaje odnosnq czynnosc, ktdiych to elementdw brakuje w kwestii (5).
Analizy empiryczne (Blum-Kulka i in., 1989) wykazuj^ w wielu j?zykach (m.in.
we francuskim, niemieckim, hiszpariskim czy hebrajskim) przewag? form
podobnych do (3) i (4):
(6) Pourriez-vous me deposer chez vous en passant?
Czy moglbys zabrac mnie do siebie po drodze?
(7) Konnen Sie den Wagen wcgfahren?
Czy mozesz przesunqc samochdd?
(8) Me prestas tus apuntos de ayer?
Czy pozyczysz mi wczorajsze notatki?
(9) lay ata muxan lenakot velesader?
Moze b?dziesz gotow troch? tu posprzqtac?
Podobnie jak we wszystkich strategiach komunikowania nie wprost,
dosiowne znaczenie tych wypowiedzi nie przekazuje ich sily illokucyjnej.
Dotyczy to rdwniez zdania (5); jednakze przyklady (6)-(9) oraz (3) i (4) s^
mocniej powiqzane z faktycznie uzytymi wyrazami niz sugestia (5). Podejmo-
221
wano wiele prdb wyjasnienia tej rdznicy. Dyskusja na temat fonn posredniego
komunikowania dotyczy trzech gidwnych kwestii. Po pierwsze: czy omawiana
teoria moze liczyc na wypracowanie jakiejs systematycznej metody, ktdra by
pomogla ustalic, jakiego typu wypowiedzi pozwalaj^ na dokonywanie
posrednich aktdw mowy? Po drugie: w jakiej mierze przekazywanie ukrytych
znaczeri zaiezy od zastosowania okreslonych form j^zykowych? I po trzecie:
w jaki sposob rozmdwcy interpretuj^ takie komunikaty w danym kontekscie?
Wymienione zagadnienia zostang tu omdwione z punktu widzenia
koncepcji uwzgl?dniajqcej kategori? konwencjonalnosci (conventionality).
Tezy te zostaly po raz pierwszy sformulowane na gruncie teorii aktdw mowy
(Searle, 1975; Morgan, 1978), a nast^pnie rozwini(?te w obrebie studidw nad
komunikacji mi^dzykulturow^ (Blum-Kulka i in., 1989; Blum-Kulka, 1989)^.
W swojej pracy na temat posrednich aktdw mowy Searle (1975) prdbuje
rozwi^zac problem systematyzacji zdarzeri komunikacyjnych. Za podstaw?
takiego rozwi^zania uznaje swoiste konwencje wiqzqce posrednie wypowiedzi,
shiziice artykulacji jakiejs odmiany aktdw mowy, z okrestonymi warunkami
wst?pnymi, umozliwiajqcymi wykonanie samego aktu. Polqczenie to jest
najwyrazniejsze w wypadku dyrektyw: konwencje uzycia pozwalajq wyrazic
ukryt4 prosb? poprzez zapytanie o wst?pny warunek, jakim jest zdolnosc
adresata do wykonania danej czynnosci („Czy mozesz to zrobic?") albo przez
obwieszczenie, ze warunek szczerosci zostaje zachowany („Chc?, zebys' to
zrobil"). Takie konwencje uzycia obowifizujq przynajmniej w angielskim,
hiszpariskim, niemieckim, francuskim, hebrajskim: we wszystkich tych
j?zykach mozna wyrazic prosb? posrednio, nawi^zuj^c do potencjalnych
mozliwosci adresata („Czy mdgtbys/moglabys to zrobic?": warunek wst?pny)
albo przewiduj^c, ze mdglby on wykonac danq czynnosc w przyszlosci (np.
„Czy pomozesz/ b?dziesz mdgl pomdc mi w sprzqtaniu?" w odniesieniu do
warunku, zwi^zanego z tresciq sqddw) (BIum-KuIka, 1989).
Choc Searle (1975) twierdzi, ze zwiqzek taki zachodzi nie tylko w wypadku
dyrektyw (filozof podaje tu przyklad wypowiedzi „ M a m zamiar zrobic to dla
Ciebie". odnoszqcej si? do warunku szczerosci zobowiijzania i funkcjonuj^cej
jako obietnica), to jednak trudno znalezc przyklady sposrdd aktdw mowy
innego rodzaju. Wi?kszosc dost?pnej literatury na temat konwencjonalnosci
w aktach mowy wykorzystuje wi?c gidwnie dyrektywy do tworzenia podobnych
systematyzacji.
Jakq rol? odgrywa j?zyk w przekazywaniu znaczeri pragmatycznych takich
skonwencjonalizowanych form posredniej komunikacji? Zauwazmy, ze sens
prosby w pytaniu o mozliwosc jest sygnalizowany przez okreslone, skonwen-
cjonalizowane wyrazenia; „czy moglbys", „czy mozesz". Pytanie „czy jestes w
stanie" jest wlasciwe ich synonimem, ale tylko dwa pierwsze s^ wykorzys-
tywane do wyrazania prosby. Oczywiscie, w rdznych j?zykach inne wyrazenia
' Przegl^d prac na temat komunikacji posredniej przedstawia Levinson (1983).
222
mogq podlegac konwencjonalizacji i sluzyc takim celom. Na przyklad
w hebrajskim po^rednia prosba, odnoszqca si? do przyszlosci, jest zwykle
przekazywana za pomoc^ pytania o mozliwosc zrobienia czegos. Tak wi?c
wlasciwym odpowiednikiem wyrazenia „Czy mozesz podac sol?" (ang. „Can
you pass the salt?") jest: „efshar lekabel et hamelax?" („Czy jest mozliwe,
zebyra dostal sol?").
Trzeba jednak dodac, ze nie wszystkie formy komunikacji posredniej sq
regulowane przez podobne konwencje: na przyklad „Tr och? tu chlodno",
„Bardzo tu zimno" lub „Ale ziqb!" - choc nie s^ semantycznie rdwnowazne -
mogq bye wszystkie zamierzonc jako prosby, przenosz^c t? sam^ sil?
pragmatyczny. Opierajqc si? na powyzszych rozwazaniach i na przykladach
prdsb wyrazonych w pi?ciu j?zykach, mozemy wyrdznic dwie odmiany
mdwienia nie wprost: konweticjonalny komunikacj? posredni^ Qak
w przykladach (3), (5-9)) i niekonwencjonalny komunikacj? posredni^
Gak w (1), (2) i (5)) (Blum-Kulka, 1989).
Interpretacja sensu posrednich aktdw mowy wyraznie wiqze si? ze
stopniem i rodzajem ich konwencjonalizacji: im bardziej skonwencjonalizo-
wana tresc i forma, tym mniejsza gama ewentualnych odczytari. Konwen-
cjonalny przekaz posredni w przykladzie (3) jest wi?c nieuchronnie
wieloznaczny; odczytanie tego zdania jako pro.sby jest potencjalnie zawarte
w znaczeniu wypowiedzi, ale wspdlistnieje tarn z mozliwosciq odczytania
doslownego. Ze wzgl?du na owy dwuznacznosc pragmatyczny (Blum-
-Kulka, 1989) podobne strategic, zastosowane w okreslonym kontekscie,
podlegajy swoistym negocjacjom. Nadawca moze ewentualnie zakwestiono-
wac, a odbiorca - zignorowac sens wypowiedzi rozumianej jako prosba. Jesli
wi?c na pytanie „Czy mozesz naprawic mi t? zabawk??" ojciec odpowiada
„Nie teraz", dziecko moze dodac „Chcialem tylko wiedziec" i w ten sposob
zaprzeczyc, jakoby o cos prosilo.
Z drugiej strony, niekonwencjonalne przekazy posrednie sy duzo
bardziej otwarte na rdzne odczytania. Wypowiedz w rodzaju „Jestem gtodny"
moze zmieniac sens w zaleznosci od sytuacji: wypowiedziana przez zebraka
b?dzie prosbq o pieniqdze; jezeli mdwi to dziecko przed snem, mozemy
przypuszczac, ze w ten sposob stara si? dhizej pozostac w towarzystwie
doroslych; kiedy wreszcie ktos mdwi to wchodzyc do restauracji, daje tak
wyraz swojemu zadowoleniu z oczekujqcych go przyjemnosci gastronomicz-
nych. Tak wi?c matka w przykladzie (1) bye moze stara si? przypomniec
synowi o jego obowiqzkach lub tez - jes'li podejrzewa. ze praca jeszcze nie
zostala odrobiona - chce mu w ten sposdb udzielic nagany. Dziecko w sklepie
(2) moze rdwnie dobrze pytac o cos, jak i zwracac si? z prosby. Widzimy wi?c,
ze wypowiedzi posrednie, o ile nie sy skonwencjonalizowane, mogy wyrazac
rdzne znaczenia i (rdwnoczesnie) bye nosnikicm rdznorodnych sil pragma-
tycznych.
Zdaniem Searle'a (1975) interpretowanie posrednich aktdw mowy jest
regulowane przez zasad? kooperacji i przez maksymy konwersacyjne, a tak^e
223
przez okreslone konwencje. Nawiyzujyc do Grice'a (1977), Sperber i Wilson
(1986) wyjasniajq mechanizmy kodowania i dekodowania ukrylych znaczeri
w rdznych kontekstach, twierdzyc ze waninek odniesienia (relevance) poprze-
dza wszystkie inne. Sprawa interpretacji - tzn. tego, jak rozmdwcy dopasowujy
zakodowany w tekscie informacj? do istotnych cech kontekstu - ciygle nasuwa
wiele problemow, Toczy si? na przyklad dyskusja wsrdd psycholingwistdw, czy
w celu zrozumienia konwencjonalnych wypowiedzi posrednich musimy przed
dotarciem do ukrytego sensu zrozumiec najpienv znaczenie dosiowne, czy tez
owo znaczenie literalne zostaje calkowicie wyparte przez prawdziwy intencj?
(Clark i Lucy, 1975; Gibbs, 1981). Staje si? tez coraz bardziej jasne, ze
pragmatyczna teoria interpretacji wypowiedzi posrednich musi w wi?kszym
stopniu uwzgl?dnic rol? kontekstu, zardwno sytuacyjnego, jak i tekstowego
(co-text), czy tez spoleczno-kulturowego.
Krotko mdwiyc, za gldwny wklad teorii aktdw mowy do analizy dyskursu
mozna uznac baczniejsze zwrdcenie uwagi na cztery wazne zjawiska:
1. Wypowiedzi shizy nie tylko do wyrazania syddw, ale tez do wykonywania
rdznych czynnosci („aktdw mowy") w kontekscie.
2. J?zyki dostarczajy swoim uzytkownikom licznych srodkdw (zrdznicowa-
nych pod wzgl?dem sily illokucyjnej i stopnia „bezposredniosci"),
pozwalajycych na dokonywanie poszczegdlnych aktdw mowy.
3. Ta sama wypowiedz, zaleznie od kontekstu, moze pelnic rdzne funkcje
pragmatyczne.
4. A k t y mowy mozna pogrupowac, okreslajyc typ warunkdw wst?pnych,
charaktetyzujycych kontekst i potrzebnych do fortunnego wykonania
danego aktu.
Ponadto w badaniach z zakresu pragmatyki wciyz budzy kontrowersje
nast?pujyce zagadnienia, wysuni?te przez teori? aktdw mowy:
1. Czy istnieje jakis uniwersalny zestaw kategorii umozliwiajycych typologi?
aktdw mowy? A takze: czy takie kategorie dadzy si? uchwycic
w plaszczyznie konceptualizacji kulturowej i/lub j?zykowej wyrazainosci?
2. Jakte wlasciwie relacje zachodzy mi?dzy formy j?zykowy, tresciy
wypowiedzi i wartosciy pragmatyczny?
3. Jak wiele aspektdw kontekstu (tekstowego, sytuacyjnego, spoleczno-
-kulturowego) nalezy uwzgl?dnic, aby zinterpretowac przekazywane
posrednio znaczenia pragmatyczne? Jak mozna scharakteryzowac proces,
w ktorym rozmdwcy przeprowadzaj^ takie intcrpretacje?
Przyktad analizy - akty mowy w dyskursie
Gldwny problem z zastosowaniem teorii aktdw mowy do analizy dyskursu
polega na tym, w jaki sposdb przetozyc to, co zostalo powiedziane, na to,
CO zostalo zrobione, tzn. jak mozemy okreslic sil? illokucyjny wypowiedzi
224
w kontekscie, zakladajyc, ze (a) wypowiedz w kontekscie da si? przypisac
rdznym funkcjom i (b) interpretacja aktu mowy cz?sciowo opiera si? na
miejscu danej wypowiedzi w sekwencji j?zykowej, a cz?sciowo na wiedzy o
kontekscie. Kolejny trudnosciy jest wyodr?bnianie jednostek analizy: czy akty
mowy musimy definiowac na poziomie pojedynczych wypowiedzi, czy moze
tez moglibysmy przypisac okreslony funkcj? pragmatyczny („globalncgo aktu
mowy" [macro speech acts]) wi?kszym calosciom tekstowym (van Dijk, 1977)?
Te zagadnienia zostany omdwione w przedstawionej analizie krdtfciego
urywku rozmowy toczycej si? podczas obiadu w przeci?tnej rodzinie
izraelskiej.
I (10) Gaddi i Sara siedzq przy stole z dwojgiem dzieci (Nadav i Yoram) a takze z Rachelq, ktdra
jest badaczk^ zainteresowan^ gromadzeniem danych na temat konwersacji prowadzonych
podczas rodzinnych posilkdw. Na stole stojq naczynia z rdznymi daniami.
1 Gaddi: What's on the menu?
2 Sarah: Rice, at the request of Nadav.
3 Gaddi: The truth is 1 have not had lunch today, so I'm hungry.
4 Sarah: So Gaddi, do you want me to warm you up some chicken?
5 Gaddi: No, what I thought was to...
6 Sarah: Yes?
7 Gaddi: ...make myself some eggs and such, but I don't feel comfortable in this formal
atmosphere.
(Weiznian i Blum-Kulka, 1992, przekt. ang. z hebr.)
1 Gaddi: C o jest do zjedzenia?
2 Sara; Ryz, na prosb? Nadava.
3 Gaddi: Prawd? mdwi^c, nie bytem dzis na lunchu. wi?c jestem glodny.
4 Sara: T o co, Gaddi, odgrzac ci kurczaka?
5 Gaddi; Nie, wlasciwie to mii^em ochot?...
i 6 Sara: Tak?
I 7 Gaddi: ...na jajku, albo cos, ale czuj? si? nieswojo w takiej oficjalnej atmosferze.
i Pierwszym problemem, jaki wylania si? w toku analizy, jest ustalenie
I pragmatyczne] funkcji zwrotu „Co jest do zjedzenia?" Czy naprawd? stanowi
j on „pytanie", jak sugeruje jego powierzchniowa postac i linia intonacyjna?
J Wedhig Searle'a (1987: 88-89), wypowiedzi mozna przypisac sil? illokucyjny
i pytania, jesli spelnia ona okreslone warunki. Warunki wst?pne sy takie, ze
j pytajycy nie zna odpowiedzi, a ponadto mozna przypuszczac, ze dana
\a nie zostanie udzielona, o ile ktos o niy nie poprosi. Warunek
I szczerosci wiyze si? z wymaganiem, by pytajycemu naprawd? zalezalo na tej
I informacji; i wreszcie warunek zasadniczy zostaje spelniony, jezeli odnosna
i wypowiedz da si? potraktowac jako prdba zdobycia owej informacji. Jesli
I wziyc pod uwag?, ze na stole znajdujc si? juz wiele naczyri z jedzeniem, to
i bynajmniej nie jest oczywiste, czy Gaddi nie zna odpowiedzi na swoje pytanie
; ani czy informacji nie udaloby si? zdobyc bez zadawania tego pytania (a wi?c
I poza werbalnie). Poniewaz dosiowne znaczenie sldw raczej nie odzwierciedla
zamierzonego sensu, wypowiedz zapewne zostala pomyslana jako posredni
225
 akt mowy- Znajyc kontekst, a takze zwyczaj wyrazania prosby pod pozorem
zadawania pytari, z duzij dozy prawdopodobieristwa mozemy odczytac t?
kwesti? jako posrednio wyrazon^ prosb?. Jak zauwaza Searle, interpretacja
posrednich aktdw mowy jest oparta na zastosowaniu zaproponowanej przez
Grice'a teorii implikatur konwersacyjnych. Rzeczywiscie, pytanie Gaddiego
wydaje si? pogwalceniem przynajmniej maksymy ilosci, poniewaz dotyczy
zb?dnych informacji. Jednak na tym etapie rozmowy nie mozemy si? jeszcze
dowiedziec, czy Gaddi faktycznie zaplanowal swojy wypowiedz jako prosb?, a
jesli tak, to o co prosi. Dotychczasowa analiza wykazuje potencjalny
wielofunkcyjnosc wypowiedzi w kontekscie; bez rozpatrzenia nast?pnych
kwestii wystypienie Gaddiego mozna odczytac zardwno jako prdb? zdobycia
informacji, jak tez jako aluzyjny pros'b?, bydz wreszcie na oba sposoby.
Odpowiedz Sary w (2) obrazuje znaczenie usytuowania wypowiedzi
przy odnoszeniu jej do odpowiedniej kategorii aktdw mowy: przypisanie tej
kwestii danej sily illokucyjnej jest rezultatem dynamicznych negocjacji
prowadzonych w okreslonym kontekscie, za pomocy aktdw sprowokowanych
przez kogos (jak 2), dostarczajycych podstaw dla faktycznych interpretacji
tych aktdw, ktdre je sprowokowaly (jak 1). Odpowiedz z pozoru traktuje
pierwszy kwesti? dialogowy jedynie jako pytanie o informacj?, bl?dnie jy
odczytujyc lub ignorujyc taky ewentualnosc, ze Gaddi naprawd? zamierzal
wyrazic pro.sb? w ukryty sposdb. Jest tez jednak mozliwe, ze Sara wyczuwa
owo ukryte znaczenie i wlasnie diatego dodaje komentarz usprawiedliwiajqcy
podanie ryzu na obiad (inaczej moglibysmy uznac fraz? „na prosb? Nadava"
za pogwatcenie maksymy ilosci).
W nast?pnej kwestii (3), zupelnie ignorujyc odpowiedz Sary na swoje
pytanie, Gaddi narusza maksym? odniesienia i tym samym sugeruje obecnosc
ukrytego znaczenia. Wypowiedz przyjmuje postac aktu stwierdzania, ale za
sprawy swojego usytuowania ~ tzn. stosunku do wczesnicjszych wypowiedzi i
do kontekstu - rodzi podejrzenie, ze w istocie komunikuje cos w sposdb
posredni. Faktycznie, odpowiedz w punkcie 4 jasno pokazuje, ze Sara rozumie
negacj? w 3 (a takze pytanie 1) jako powtdrzenie skierowanej do niej
posredniej prosby o przygotowanie jakiejs innej potrawy. Widzimy wi?c, ze
wypowiedz 3 jest prdby powtdrzenia aluzyjnej prosby z punktu 1, a wypowiedz
4 stanowi pewne ust?pstwo ze strony Sary.
Negocjacje na temat sensu ukrytej prosby sy jednak utrudnione jeszcze
przez niedookreslenie znaczenia pod wzgl?dem celu owej prosby. Reakcja
Gaddiego (5 i 7) na propozycj? Sary w 4 wskazuje, ze w pytaniu 1 naprawd?
chodzilo mu o posrednie wyrazenie prosby, ale jej eel jest inny niz mysli Sara.
Ujmujyc rzecz technicznie: illokucyjny status wypowiedzi 1 jako ukrytej
prosby staje si? widoczny dzi?ki kwestii 4, ale jej semantyczna zawartosc
(czego dotyczy prosba) i wlasciwa sila illokucyjna wciyz pozostajy niejasne i
wymagajy dalszych pertraktacji. Dopiero po dwdch nieudanych prdbach
226
wyjasnienia swoich intencji (co wydluza rozmow? do 14 kwestii), Gaddi zdolal
wyrazic sens swojej (powtarzanej) prosby:
Gaddi: So is it all right for me to go and prepare something for myself?
Gaddi: A wi?c mog? isc i przygotowac cos dla siebie?
To zdanie (21 kwestia w rozmowie) przekonuje, ze posrednia prosba 1 w
zamierzeniu nadawcy miala bye prosby o pozwolenie: Gaddiemu zapewne
wydaje si?, ze w danych okolicznosciach - tzn. w obecnosci goscia - zona
moglaby poczuc si? obrazona, gdyby odszedl od stolu i sam przygotowal sobie
cos do jedzenia; diatego prosi jy o pozwolenie, by to zrobic. Ukryte znaczenie
wyarykulowane wprost w 21 zostaje zasugerowane juz w 7 („ale czuj? si?
nieswojo"), ale musi bye powtdrzone ze wzgl?du na brak wlasciwej (z punktu
widzenia Gaddiego) odpowiedzi w kwestii Sary"*.
Przebadanie rozmowy z punktu widzenia teorii aktdw mowy pozwolilo
nam wyrobic sobie pewne poj?cie na temat sposobdw, za pomocy ktdrych
uczestnicy rzeczywistej komunikacji pertraktujy w sprawie impHcytnych
znaczeri. Analiza ta nie wystarcza jednak, by odslonic wszystkie zawilosci
zwiyzane z podobnymi negocjacjami. Petny opis pragmatyczny powinien tez
uwzgl?dniac wielorakie sygnaly lingwistyczne i paralingwistyczne, poprzez
ktdre oboje rozmdwcdw koduje i odczytuje swoje wypowiedzi. I wreszcie,
interpretacja taka winna tez pokazac, w jaki sposdb strategic grzecznosci
oddziatujy na przebieg konwersacji. Ten ostatni temat rozwiniemy w
nast?pnym rozdziale.
Grzecznosc: perspektywa pragmatyczna
Omdwienie posrednich strategii komunikacyjnych prowadzi do wniosku,
ze j?zyki rozproszone po swiecie dostarczajy swoim uzytkownikom alterna-
tywnych sposobdw porozumiewania si?. Co wi?cej, jesli chodzi o faktyczne
uzycia j?zyka, w wielu sytuacjach rozmdwcy nie wyrazajy swoich intencji
wprost, w mozliwie jasny i bezposredni sposdb: posredni styl mdwienia i
naruszanie maksym Grice'a sy raczej normy niz wyjytkiem. Grice zdawal sobie
spraw?, ze przestrzeganie owych regul moze wejsc w konflikt z wymogami
grzecznosci; w pdzniejszych pracach poj?cie grzecznosci (albo „uprzejmos-
ci") zostato przyj?te jako konstrukcja teoretyczna, pozwalajyca wyjasnic
spoleczne motywacje posredniego sposobu mdwienia, jak i jego spoleczne
reperkusje.
^ Dalsza analiza tej wymiany zdari wymagalaby rozwazenia kwestii, czy rozmow? mozna
potraktowac jako globalny akt mowy (van Dijk, 1977), obejmujqcy nadrz?dny eel negocjacji oraz
zawartosc wszystkich replik, uj?tych jednak syntetycznie, a nie z punktu widzenia poszczegol-
nych rozmdwcdw (analiz? taky mozna znalezc w: Weizman i Blum-Kulka, 1992).
227
 3
I
Najbardziej wptywowq na gruncie pragmatyki teoriy grzecznosci pozo-
staje do dzis propozycja Penelope Brown i Stephena Levinsona (1987). Od
czasu opublikowania pierwszej wersji ich koncepcji w 1978 - grzecznos'c stala
si? gldwnym przedmiotem zainteresowania pragmatyki, owocujyc wieloma
pracami teoretycznymi i empirycznymi. W zasadzie pragmatyczne badania
nad grzecznosci^ zmierzajy do wythimaczenia kontekstowo i kulturowo
uwarunkowanego zrdznicowania zachowan j?zykowych: jakie spoleczne
motywacje sy wpisane w wybdr okreslonych dzialari werbalnych (tzn. „strategii
grzecznosci"), a takze jakie spoleczne znaczenia sy zwiyzane z wybranymi
zachowaniami komunikacyjnymi. Jak pokazemy, dla Brown i Levinsona
grzecznosc to celowe, strategiczne zachowanie jednostki, podj?te w celu
sprostania viymogom zachowania swojej i cudzej „twarzy" wobec ewentual-
nego zagrozenia, obejmujqce pozytywne i negatywne style zachowan.
Jak sugerowal Erving Goffman, kiedy jednostki nawiyzujy kontakt,
starajy si? zaprezentowac i podtrzymywac publiczny obraz samych siebie, czyli
tzw. „rwarz" (face), ktdra reprezentuje: „pozytywny spoleczny wartosc, jaky
dana osoba przypisuje sobie poprzez sposdb post?powania, ktory podczas
okreslonego kontaktu przyj?ta wobec innych ludzi" (1967: 5). W nawiyzaniu
do Goffmana Brown 1 Levinson twierdzy, ze zachowywanie „twarzy" jest
gldwnym motywem ludzkich interakcji i ze proces ten przebiega w dwdch
wymiarach. Pierwszym z nich jest „twarz" pozytywna, zwiyzana z pragnie-
niem jednostki, aby bye dobrze postrzegany przez innych i aby zyskac
aprobat? dla swojego udziahi vv spoleczeristwie. Zarazem jednak ludzie chcy
zachowac pewien stopieri autonomii, „przestrzeri", w ktdrej cieszy si?
swobody dzialania i sy wolni od nacisku innych. Ten aspekt uprzejmosci
okresla si? jako „twarz negatywnq", poniewaz obejmuje prawo do
niczalcznosci. Wedtug Brown i Levinsona kontakty spoleczne polegajy na
szukaniu rdwnowagi pomi?dzy wymogami wlasnej twarzy pozytywnej i
negatywnej oraz analogicznymi potrzebami innych osdb.
Potrzeba rdwnowazenia rdznych wymogdw „twarzy" wynika, w mysl tej
teorii, z faktu, ze wi?kszosc zachowan komunikacyjnych nieuchronnie niesie
ze soby zagrozenia dla „twarzy". Na przyklad wszystkie dyrektywy
ograniczajy potrzeb? swobody dzialania (a wi?c stanowiy wyzwanie dla
„twarzy* negatywnej), a ostrzezcnia i uwagi krytyczne tworzy zagrozenie dia
„twarzy" pozytywnej. Analogicznie, pozytywna twarz osoby mdwiycej jest
zagrozona przez przyznanie si? do winy, wpisane w akt przeprosin, a takze
przez zobowiyzanie do podj?ciaw przyszlosci jakichs niepozydanych dzialari, z
ktorym mamy do czynienia w przypadku wymuszonej obietnicy. Strategic
grzecznosci stanowiy narz?dzia, za pomocy ktdrych uczestnicy komunikacji
chroniy si? przed sytuacjami zagrazajycymi zachowaniu „twarzy". Strategic te
mozemy przypisac do pi?ciu gidwnych kategorii.
Strategic komunikowania „wprost" (Bald On-Record Strategies). Jesh
lyzyko jest niewieJkie albo gdy istniejy wystarczajyce powody usprawiedliwia-
228
jyce zignorowanie ryzyka, ludzie wyrazajy si? dostownie, realizujyc swoje
cele komunikacyjne w mozliwie najbardziej bezposredni sposdb. Na przyklad
wypowiedzi nauczyciela w klasie - shizqce kontroli - mog£j w duzym stopniu
opierac si? na formach imperatywnych („Otwdrzcie ksiyzki na stronie...",
„Siedz prosto") ze wzgl?du na efektywnosc, a takze diatego, ze w asy-
metrycznej relacji nauczyciel-uczeri dopuszcza si? mozliwosc zawieszenia
wymogdw grzecznosci.
Strategic grzecznosci pozytywnej (Positive Politeness Strategies).
Strategic grzecznosci pozytywnej eksponujy wymogi pozytywnej „twarzy"
partnera, za pomocy takich zabiegdw, jak podkreslanie wspdlnych zobowiy-
zari, podtrzymywanie wspdlnego punktu widzenia i okazywanie optymizmu.
Zwracanie uwagi na zainteresowania albo potrzeby rozmdwcy stanowi, na
przyklad, pozytywny strategi?, ktdry mozna stosowac rozpoczynajyc prosb? o
przyshig? skierowany do sysiada („Wujek Jim pytat o twoje zdrowie i
zastanawial si?, czy mdglby pozyczyc od ciebie mlotek"), a sygnaly
przynaleznosci grupowej bywajy wykorzystywane do lagodzenia poleceri (na
przyklad: „A teraz zdejmiemy okulary" skierowane przez fryzjera do klienta,
ktdry nosi okulary). Jako inne typowe strategic pozytywnej grzecznosci mozna
wymienic stosowanie slangu, zartdw, zdrobuieri i przezwisk.
Strategic grzecznosci negatywnej (Negaiive Politeness Strategies).
Strategie grzecznosci negatywnej maj^ na celu uwzgl?dnienie negatywnej
„twarzy" partnera, tzn. uszanowanie jego d^zenia do wolnosci wobec
zewn?trznych presji. Osiyga si? to poprzez zach?canie do wspdtpracy (a nie
zakladanie jej jako naturalnej oczywistosci), tzn. poprzez dawanie rozmdwcy
szansy niepodj?cia danej czynnosci, przez przyjmowanie pesymistycznego
nastawienia oraz przez wprowadzanie rdznych sygnaldw asekuracji. Skonwen-
cjonalizowane sposoby posredniego wyrazania prdsb stanowiy najlepsze
przyklady uprzejmosci negatywnej: mdwiyc „czy mdglbys zrobic dla mnie
X " , nadawca pozostawia sobie mozliwos'c zaprzeczenia, jakoby o cos prosil
(„Tylko chcialem dowiedziec si?, czy..."); w ten sposdb zachowuje swojy
pozytywny „lwarz", a zarazem uwydatnia wartosc negatywnej „twarzy"
partnera, gdyz nie zaklada z gory uleglosci z jego strony. Inne strategie
negatywnej grzecznosci obejmujy rozmaite zastrzezenia ( „ Z a s t a n a w i a m si?,
czy wiesz, gdzie jest Bill"), ograniczanie nacisku wywieranego na odbiorc?
(„Moze rozwazytby pan wprowadzenie kilku drobnych zmian..." ~ wypowie-
dziane przez uczoncgo krytykujycego prac? kolegi-naukowca), oraz ekspli-
cytne wyrazy szacunku ( „ M o z e wysoki syd zechcialby rozwazyc...",
wypowiedziane w sporze z s?dziy podczas procesu).
Strategie komunikacji posredniej (Off-the-Record Strategies). sy-
tuacjach, w ktdrych ryzyko zagrazaj?jce zachowaniu „twarzy" ocenia si? jako
szczegdlnie wysokie, rozmdwcy mog^ post?powac w sposdb pozostawiajycy
229
najszersze pole dla ewentualnej odmowy. Wybdr strategii posredniej polega
na tak posrednim dokonaniu aktu mowy, ze nadawca wlasciwie nie bierze na
siebie zadnej odpowiedzialnosci za jakys okreslony intencj? komunikacyjny.
Dobrym przykladem sq tu niekonwencjonalne prosby posrednie: kiedy mdwi?
„Troch? tu chlodno", nie ponosz? odpowiedzi a Inosci za wyrazenie prosby, a
takze moi rozmdwcy sy usprawiedliwieni, jesli nie rozumiejy, ze zamierzalem
ich o cos poprosic.
Wycofanie si? (Opting Out). Jesli oceniamy niebezpieczeiistwo jako zbyt
wielkie, mozemy zadecydowac, ze w ogdle nic nie b?dziemy mdwic. Kiedy na
przyklad chcemy zwrdcic uwag? sysiadce, ze z jej mieszkania dobiega glosna
muzyka o dziwnej porze, musimy zastanowic si? nad ryzykiem zagrozenia jej
pozytywnej .,twarzy" i ochlodzenia przyjacielskich stosunkdw, w jakich
pozostajemy. W rezultacie, po zastanowieniu bye moze zrezygnujemy z
planowanej skargi.
Wybdr sposrdd tych pi?ciu opcji jest w danej sytuacji okreslony - zdaniem
Brown i Levinsona - przez trzy zmienne cechy kontekstu: spoleczny dystans
dzielycy partnerdw, a wi?c i przez stopieri ich zazylosci; przez stosunki wtadzy,
w jakich uczestniczy rozmdwcy, a takze przez okreslone przymusy panujyce
w danej kulturze.
Stopieri grzecznosci (tzn. zachowania „twarzy"), jaki jest wpisany w akt
komunikacji j?zykowej zaiezy od „rozmiardw" szkody, jaky moze spowodowac
utrata „twarzy", co ocenia si? na podstawie trzech wymienionych czynnikow.
Taka ocena kontekstu wypowiedzi zmienia si? zaleznie od jednostki, poniewaz
zaiezy od typu uruchamianych przez niy relacji, od r o l i spolecznej,
uwarunkowari sytuacyjnych, a takze - co najwazniejsze - od tego, jak
posirzcganie spoteczeristwa przez dany osob? jest tworzone i negocjowane
w ramach komunikacji j?zykowej.
Brown t Levinson twierdzy, ze przedstawiona lista pi?ciu mozliwych
strategii tworzy skal? uprzejmosci. Przesuni?cie od strategii komunikowania
wprost, w ktdrych nie uwzgl?dnia si? wymogdw zwiyzanych z zachowaniem
„twarzy", poprzez pozytywne i negatywne sposoby okazywania szacunku, az
do nieprzejrzystych komunikatdw, utworzonych z zastosowaniem posrednich
strategii, przypuszczalnie odzwierciedla ogdlnie akceptowany zasad? grzecz-
nosci: im mniej dana wypowiedz jest bezposrednia, tym bardziej wydaje si?
rozwazna i uprzejma. Takie uj?cie grzecznosci jako ekspresji autonomicznych,
racjonalnych podmiotdw, starajycych si? uniknyc konfliktu i zachowac
harmoni? w interakcji poprzez stosowanie posrednich sposobdw porozumie-
wania si?, jest na ogdl przyjmowanc w obr?bie wi?kszosci zachodnich
koncepcji uprzejmosci (zob. na przyklad U k o f f , 1975; Leech, 1983), ale
bywalo poddawane surowej krytyce ze strony uczonych badajycych inne
kultury (omdwienie tych prac mozna znalezc w: Kasper, 1990).
230
Grzecznosc w dyskursie
Analiza form grzeczno.sci w dyskursie pokazuje, w jaki sposdb wybdr
odmiennych strategii odzierciedla i wspdltworzy struktur? spoleczny, a takze -
jak mi?dzykuUurowe zrdznicowanie systemdw grzecznosci pozwala wniosko-
wac o gt?bokich rdznicach mi?dzy kulturami.
Zrdznicowanie spoteczne. Badania nad rdznymi spolecznosciami,
prowadzone w zakresie socjopragmatyki (tzn. dziedziny zajmujycej si?
spcrfecznym wymiarem pragmatyki: Leech, 1983), dowodzy (jak przewidj'wali
Brown i Levinson, 1987), ze wybdr strategii grzecznosci jest w duzej mierze
okreslany przez takie czynniki, jak wladza, spoleczny dystans i stopieri presji
spolecznej, jakiej poddani sq uczestnicy komunikacji. Rozmdwcy o nierdwnym
statusie, zajmujycy asymetryczne pozycje w hierarchii wladzy, b?dy w rdznym
stopniu uwzgl?dniali dyrektywy uprzejmosci. Na przyklad w Krdlu Line
Szekspira, doktor i Kordelia (ktdra w danym momencie sztuki jest krdlowy
Francji) biory udzial w takiej wymianie zdari:
(11) Doctor: So please your Majesty
That we may wake the King; he hath slept long.
Cordelia: Be governed by your knowledge, and proceed
T'th'sway of your own will.
[KingUar [V, VII. 17-20]
Doktor: Czy nie kaze
Wasza krdlewska mosc obudzic krdla?
Dose juz spal.
Kordelia: R z ^ d i si?, panie, wtasnym zdaniem
I czyri, C O tylko uznasz za stosowne.
(przet. J , Paszkowski)
Oboje rozmdwcy sy uprzejmi, ale doktor - ktdry dysponuje mniejszy
wladzy - okazuje grzecznosc w wi?kszym stopniu: stosuje posredniy prosb?
(„So please... that we?" [„Czy nie kaze... obudzic?"]), zwrot grzecznosciowy
(„your Majesty" [„Wasza krdlewska mos'c"]) oraz „my" inkluzywne (ang. we ~
strtategia pozytywnej uprzejmosci). Odpowiedz Kordelii jest uprzejma, gdyz
wyraza szacunek dla wiedzy doktora i wykorzystuje stron? bierny (ang. be
governed). Jak w analizie tego fragmentu zauwazajy Brown i Gilman (1989),
gdyby opuscic w tej rozmowie elementy shizyce zachowaniu „twarzy",
brzmialaby ona: „May I waken the king? - Use your own judgment." („Czy
mog? obudzic krdla? - Sam zdecyduj.")
Uprzejmosc moze tez grac pewny rol? w okazywaniu symbolicznej wladzy
jednej osoby nad drugy, jak chocby w nasl?pujqcej konwersacji mi?dzy
dwiema 12-letnimi afroamerykariskimi dziewczynkami:
(12) S: Gimme that ruler.
A: Huh?
S: Gimme that ruler, girj.
A: Huh?
231
 S: Will you please gimme that ruler before I knock you down.
(Mitchell-Kernan i Kernan. 1977)
S: Daj mi t? Hnijk?.
A: H ? ?
S: Daj linijk?, dziewczyno.
A: H ? ?
S; Czy moglabys podac mi t? linijk? zanim C i ? r^bn??
Rdznice spoleczne mogy wplywac nie tylko na wybor strategii grzecz-
nosciowych, ale tez na sekwencyjnq struktur? dyskursu. Tak wi?c przy wi?kszej
presji spolecznej potrzeba zwykle wi?kszej liczby kwestii dla dokonania aktu
mowy. Wezmy, dla przykladu, nast?pujycy rozmow? mi?dzy dwoma izraelski-
mi studentami na kampusie:
(13) A: Say, how is your English?
B: Okay. Why?
A: There are a few [difFicult| things in this article.
I wondered
(pause)
B: Yes?
A: Would you have time [to help me]?
(Blum-Kulka i in.. 1985, przekf. z hebr.)
A: Powiedz, jak z twoim angielskim?
B: O K . A o C O chodzi?
A: Jest kilka [trudnych] rzeczy w tym artykule. Myslaiem
(pauza)
B: Tak?
A: Mialbys troch? czasu [zeby mi pomdc]?
Strategia negatywnej grzecznosci zastosowana wreszcie przez A („czy
mialbys troch? czasu [zeby m i pomdc]?") pojawia si? dopiero po pytaniu,
ktdre sluzy sprawdzeniu, czy zachowane sy warunki wst?pne wymagane przy
prosbie, a takze po slowie swiadczycym o ostroznosci nadawcy („myslalem").
Oba te sygnaly swiadczy o szacunku wobec wymogdw „twarzy".
Badania empiryczne wykazujy, ze wybierajyc strategie uprzejmosci,
nadawca - poza oceny stosunkdw wladzy, dystansu i okreslonych przymusdw
spolecznych - bierze tez pod uwag? inne czynniki, jak chocby eel komunikacji,
narz?dzie przekazu i stopien ewentualnej bliskosci emocjonalnej mi?dzy
partnerami (Blum-Kulka i in., 1985; Brown i Gilman, 1989). Kolejnym
istotnym elementem, ktdry trzeba uwzgl?dnic w opisie spolecznych rdznic
w stylach komunikacji, jest kulturowa tozsamosc plciowa (gender). Trudno
powiedziec, czy kobiety sy bardziej uprzejme niz m?zczyzni; stosunek mi?dzy
plciy a stylami porozumiewania si? nalezy raczej wiyzac ze zrdznicowaniem rdl
plciowychw hierarchii spotecznej albo z uprzedzeniami wpisanymi w okre-
slone koncepcje uprzejmosci (Keenan Ochs, 1974).
Rdznice kulCurowe. Badania mi?dzykulturowe w znacznej mierze
podwazajy uniwersalistyczne roszczenia modeli grzecznosci. Rdzne kultury
232
wykorzystujy odmienne style porozumiewania si?: podczas gdy w jednej
kulturze za odpowiedniy reakcj? na okreslony sytuacj? uznaje si? ekspresj?
posredniy, to w tym samym kontekscie inna kultura moze wybierac dosiowne
wyrazanie intencji. Takie zrdznicowanie mozna traktowac jako odbicie
kulturowych preferencji dla pozytywnych albo negatywnych form uprzejmosci.
Tak wi?c w kulturze, w ktdrej wyst?puje sktonnosc do redukowania
spolecznego dystansu i akcentowania wartosci kolektywnych (jak chocby
w kulturze Izraela), dominuje styl pozytywnej grzecznosci, w k t o r y m
podkreslanie przynaleznosci grupowej przewaza nad ochrony autonomii. Jesli
blizej przyjrzymy si? zorientowanym na pozytywny grzecznosc kulturom,
w ktdrych kladzie si? nacisk na zaangazowanie i serdecznosc, a nie na
utrzymywanie dystansu (jak to si? dzieje chociazby w kulturach stowiariskich i
srddziemnomorskich [zob. np. Wierzbicka, 1985]), to zapewne si? przeko-
namy, ze mdwienie wprost nie musi bye koniecznie traktowane jako
nieuprzejme. W kulturze izraelskiej, na przyklad, nacisk na szczerosc
i uczciwosc w kontaktach mi?dzyosobowych jest sprawy wazniejszy niz
dyrektywa, by nie naruszac przestrzeni innej osoby. Pozwala to (zwlaszcza w
sferze zycia prywatnego) na daleko posuni?tq bezposredniosc ekspresji
(Katriel, 1986; Blum-Kulka, 1992). Na podstawie podobnych przyktaddw
mozna przekonac si?, ze proponowana przez Brown i Levinsona skala
uprzejmosci nie ma wartosci obowiyzujycej dla wszystkich kultur.
Pragmatyka mi^dzykulturowa
Studia nad pragmatyky mi?dzykulturowy, inspirowane przez rozwdj
teorii, skupiajy sie nad swoistymi zjawiskami pragmatycznymi, wydobywajyc
je z potoku komunikacji i pordwnujyc z analogicznymi formami w innych
j?zykach. Prace takie majy charakter zardwno analityczny, jak i empiryczny.
Szczegdlnie dobrze opracowany dziedziny badari nad komunikacjy mi?dzy-
kulturowy jest pragmatyka kontrastywna, zajmuj^ca si? pordwnywaniem
poszczegdlnych typdw zachowan komunikacyjnych w obr?bie rdznych
j?zykdw. Akty mowy rozwazane z tej perspektywy obejmujy polecenia,
pochwaly, pytania, podzi?kowania i przeprosiny. Coulmas (1981), na przyklad,
zestawia sposoby funkcjonowania takich wysoce skonwencjonalizowanych
aktdw mowy, jak podzi?kowania i przeprosiny, w japoriskim oraz w wybranych
j?zykach europejskich, Chen (1993) zas pordwnuje sposoby odpowiadania na
komplementy, stosowane przez Anglikdw i Chiriczykdw.
Problematyk? dominujycy w badaniach tego typu mozna pokazac na
przykladzie prac firmowanych przez Cross-Cultural Speech Acts Realization
Project (CCSARP: Blum-Kulka i in., 1989), W ramach tego projektu
przestudiowalismy dwa akty mowy - pro.sby i przeprosiny - w osmiu j?zykach
i odmianach j?zykowych: australijskim angielskim, amerykanskim angielskim,
argetyiiskim hiszpariskim, brytyjskim angielskim, kanadyjskim francuskim,
233
 duriskim, niemieckim i hebrajskim. Aby zapewnic sobie pordwnywalnosc
danych, zastosowano test, w ktdrym poproszono respondentdw o uzupelnie-
nie brakujqcej kwestii w podanym dialogu. Nast?pujqcy przyktad zawiera
zestaw odpowiedzi od (a) do (e) odpowiednio w j^zykach: australijskim
angielskim, argentyriskim hiszpariskim, kanadyjskim francuskim, niemieckim i
hebrajskim:
(14) Na uniwersytecie A n n a opuscila wczorajszy wyklad i chcialaby pozyczyc notatki od
Judyty:
Anna: (a) Would you mind if I borrowed your notes from the last class?
dosl.: Czy mialabys cos przeciwko temu, zebym pozyczyla twoje notatki z
ostatnich zaj?c? [australijski angielski]
(b) Podes prestarme los apuntes?
Czy mozesz pozyczyc mi swoje notatki? [argentyriski hiszpariski]
(c) Judith, accepteras-tu de me preter tes notes de cours? J'etais absente hier.
Judith, czy zgodzisz si? pozyczyc mi twoje notatki? Bytam wczoraj nieobecna.
Ikanadyjski francuski]
(d) Kannst du mir, bitte, deine Aufzeichnungen zum Kopieren geben?
Czy mozesz. prosz?, dac mi swoje notatki do skopiowania? [niemiecki|
(e) Haim at miixana lehashil li et hamaxberet shelax lekama yamim sheuxal
leha'atik et hashiur?
dosl.: C z y jestes gotowa pozyczyc mi swoje notatki na kiika dni, ^ebym mogta
skopiowac lekcj?? [hebrajski]
Judith: Sure, but let me have them back before the lecture next week.
Pewnie, ale oddaj mi je przed wyktadem w nastepnym tygodniii.
Kontrastywne pordwnanie danych zebranych w ten sposdb pozwala na
przeprowadzenie analiz dwojakiego rodzaju. Uzywajyc terminologii Leecha
(1983), mozna powiedziec, ze sy to: 1) pragmalingwistyczne badania nad
stopniem mi?dzyj?zykowego zrdznicowania w doborze strategii komunikacyj-
nych, uwzgl^dniajyce repertuar dost?pnych w danym j?zyku srodkdw
pelniycych okreslony funkcj? pragmatyczny (na przyklad strategie wyrazania
prosby w j?zyku angielskim); 2) socjopragmatyczne badania nad stopniem
mi?dzyku!turowego zrdznicowania w doborze strategii komunikacyjnych w
danych sytuacjach, uwzgl?dniajyce zwiqzek mi?dzy aktem mowy a warunkami
spolecznymi i kulturowymi.
Zdecydowana wi?kszosc respondentdw dla wyrazenia prosby o pozycze-
nie notatek wybiera skonwencjonalizowane strategie komunikacji posredniej
(jak w przykladzie (14)). Te prdbki prdsb pozwolily nam odkryc stopieri
pragmalingwistycznego zrdznicowania w sposobach formutowania skonwen-
cjonalizowanych prdsb posrednich w badanych j?zykach. Wszystkie te j?zyki,
jak si? okazuje, stosujy podobne konwencje uzycia, ale rozniy si? pod
wzgl?dem sposobu ich realizacji.
Na przyklad, tylko osoby poslugujyce si? kanadyjskim francuskim
i hiszpariskim uzywajy formy grzecznosciowej „Will you be kind enough
to?" i odpowiednio „Serais tu assez gentille de me preter tes notes?" (dost.:
„Czy b?dziesz na tyle uprzejma, by pozyczyc mi notatki?"). Wyrazenie to
w przekladzie moze brzmiec przesadnie lub nawet sugerowac wyst?powanie
234
jakichs implikatur konwersacyjnych. Podobnie, tylko respondcnci mdwiycy po
hebrajsku wyrazajy prosb? za pomocy pytania, czy rozmdwca jest „gotdw"
(dosl,: „Czy jestes gotowa pozyczyc mi swoje notatki?") lub tez poprzedzajyc
swoje wypowiedzi sldwkiem „ m o z e " (dosl.: „Prosz? pani, moze pani przesunie
samochdd").
Zrdznicowanie socjopragmatyczne rozwazono poprzez uwzgl?dnienie
rdznic sytuacyjnych. Sytuacje w tescie systematycznie rdznily si? pod
wzgl?dem dystansu dzielycego rozmdwcdw i zrdznicowania pozycji spolecz-
nych. Wyniki testu wykazaly, ze wszystkie osoby dostosowywaly strategie do
zmiennych skladnikdw kontekstu: prosby formulowane przez policjanta byly
bardziej bezpos'rednie niz te, ktdre kierowal uczeri do nauczyciela, a z kolei
rozmowa mi?dzy kelnerem a klientem zawierala mniej wyszukane formy
przeprosin niz konwersacja mi?dzy przyjacidlmi. Odpowiedzi wykazujy
zarazem duze zrdznicowanie kulturowe, co oznacza, ze rdzne wspdlnoty
komunikacyjne ksztahujy odr?bne i rozpoznawalne style i n t e r a k c j i (Hymes,
1974). Proszyc na przyklad wspdllokatora o posprzytanie kuchni we w.spolnym
mieszkaniu, tylko 12% australijskich i az 74% argentyriskich respondentdw
stosowalo strategie mdwienia wprost. Pozostaje to w zgodzie z ogdlny
prawidlowosciy, w mysl ktdrej rozmdwcy australijscy we wszystkich .sytuacjach
wybierajy najbardziej zawoalowane formy mdwienia, podczas gdy respondenci
argentyriscy - najbardziej bezposrednie.
Interlingwistyczne zrdznicowanie systemdw pragmatycznych ma powazne
konsekwencje dla dwdch obszardw kontaktdw j?zykowych: przekladu i nauki
j?zykdw obcych,
Przektad
Poniewaz znaczenia pragmatyczne w tekscie mogy bye przekazywane za
pomocy swoistych dla danego j?zyka srodkdw pragmalingwistycznych,
thimacze czasami nie sy w stanie znalezc pragmatycznego odpowiednika
(tzn. wyrazenia wyposazonego w ten sam potencjal znaczeri pragmatycznych)
w j?zyku przekladu. Na przyklad, wyrazenia I beg your pardon (dosl; Prosz?
o wybaczenie) moze bye stosowane w amerykariskiej odmianie angielskiego
dla zasygnalizowania klopotdw ze zrozumieniem, dla ekspresji oburzenia albo
jako przeprosiny. W danym kontekscie zdanie moze bye celowo uzyte w
sposdb wieloznaczny, jak chocby w powiesci Rabbit, Run (Uciekaj krdliku)
Johna Updike'a. gdzie wspomnianej konstrukcji uzywa (zam?zna) bohaterka
po tym, jak jej zaproszenie na kaw? zostaje odrzucone przez (zonatego)
m?zczyzn?, ktdry w wyrazny sposdb ujawnia, jak rozumie t? propozycj?: „ N o ,
look ... You're a doll ... but I have got this wife now" (Updike, 1960: 223);
,.Nie. Shichaj no. [...) Mila z ciebie laleczka, ale mam juz zon?." (Updike,
1988: 241). Hebrajski thimacz dla oddania tego zdania wybral doslowny
przeUad: „Prosz? o twoje wybaczenie". Poniewaz zas w j?zyku hebrajskim
konstrukcja ta sluzy zwykle dla wyrazenia oficjalnych przeprosin i w bardzo
235
 maiym stopniu nadaje si? do przekazania jakictikolwiek innych sensdw, to
thimaczenie traci pragmatyczny potencjal oryginatu i sprawia, ze pdzniejsze
rozterki bohatera (czy kobieta poczuta si? urazona jego odmowy, czy tez jego
jednoznaczny interpretacja zaproszenia na kaw?) zupelnie tracy sens^.
Nauka j^zykow obcych - pragmatyka ini?dzyjf zykowa
Osoby uczyce si? j?zyka obcego napotykajy podobne trudnosci, kiedy
prdbujy przekazac zamierzone przez siebie znaczenia pragmatyczne w owym
j?zyku. Badania nad pragmatyky mi?dzyj?zykowy (FCasper i Blum-Kulka,
1993) wykazujy, ze osoby takie - nie zdajyc sobie sprawy, ze pragmatyki
rdznych j?zykdw nie pokrywajy si? ze soby - mogy nieraz przenosic strategie
komunikacyjne z j?zyka ojczystego do obcego, Nawet zas jesli sy swiadomi
tych rdznic, wciyz mogy formulowac bl?dne hipotezy na temat pragmatycz-
nych wartosci danych form i wyrazeri. Podobne procesy prowadzy nieraz do
niepowodzeri pragmatycznych (Thomas, 1983; Blum-Kulka i Olshtain,
1986), tzn. do niepowodzeri nadawcy w dokladnym i/lub slosownym
vsyartykulowaniu zamierzonych sensdw.
W komunikacji, w ktdrej ten sam j?zyk jest dla jednej osoby j?zykiem
ojczystym, a dla drugiej - obcym, przenoszenie norm socjopragmatycznych z
innej kultury moze wspomagac rdzne czynniki prowadzyce do niepowodzeri
komunikacyjnych, a takze sprzyjac powstawaniu negatywnego stereotypu
osoby z zewnytrz. O ile bowiem zakldcenia gramatyczne s^ latwo rozpozna-
walne i latwo dajy si? usprawiedliwic tozsamosciy nadawcy jako „cudzoziem-
ca", o tyle potkni?cia na poziomie pragmalingwistycznym i socjopragma-
tycznym sq bardziej niebezpieczne, gdyz latwiej dajy si? przypisac cechom
charakteru albo etniczno-kulturowemu pochodzeniu i z tego wzgl?du mogy
miec powazne reperkusje w zyciu spolecznym. Kiedy jednak osoba mdwiyca
w obcym dla siebie j?zyku stosuje inne style komunikacyjne niz rodzimi
uzytkownicy tego j?zyka, moze to bye zardwno kwestia umiej?tnosci, jak
i wyboru. Z drugiej strony, z punktu widzenia autochtondw, odmienny pod
wzgl?dem pragmatycznym sposdb mdwienia rzadko jest postrzegany pozy-
tywnie jako sygnal tozsamosci kulturowej, a zwykle wywoluje raczej niech?tne
nastawienie shichaczy.
Wnioski
W niniejszym rozdziale omdwiono wazniejsze zagadnienia z zakresu
pragmatyki, wybrane ze wzgl?du na ich znaczenie dla pragmatyki dyskursu. Sy
W polskim przekladzie A . Demkowskiej-Bohdziewicz pojawia si? w tym miejscu zwrot
.Wypraszam sobie!stanowiqcy trafny odpowiednik pragmatyczny wersji oryginalnej, chociaz
odbiegajqcy od niej w warstwie doslownej (Updike, 1988; 241) (przyp. ttum.).
236
to poj?cia i metody wypracowane na gruncie teorii, a takze odpowiadajyce i m
obszary analizy dyskursu w kontekscie spoleczno-kulturowym. Oprdcz
klasycznych koncepcji pragmatycznych, uksztahowanych na gruncie filozofii
j?zyka (gidwnie zaproponowanych przez Grice'a, Austina i Searle'a),
omdwilismy tez teori? grzecznosci (Brown i Levinsona) oraz prace empiryczne
dotyczyce komunikacji mi?dzykulturowej. Chociaz wymienione (i inne) uj?cia
w pewnej mierze lyczy si? i zachodzy na siebie w ramach prowadzonych
obecnie badari, co widac chocby w artykulach publikowanych na lamach takich
pism, jak „Journal o f Pragmatics" i „Pragmatics", to we wszystkich
opracowaniach w tej dziedzinie przyjmuje si? pewne wspdlne zalozenia
teoretyczne dotyczyce charakteru mi?dzyludzkiej komunikacji. W zakoricze-
niu chcialabym wi?c skupic si? na tym, co pragmatyka wnosi do naszej wiedzy
o procesach werbalnego porozumiewania si?. Sprdbuj? tez wskazac pozostate
problemy i obszary dociekari obecne we wspdlczesnych badaniach.
J^zyk i kontekst
Jak widzielismy, w pragmatycznym uj?ciu komunikacji nacisk kladzie si?
na uzytkownikdw j?zyka oraz na warunki uzycia, a nie na abstrakcyjny system
j?zykowy czy, bye moze, wrodzomj zdolnosc poslugiwania si? mowy. Jednym
z gidwnych zalozeri takiego podejscia jest przekonanie o nieuchronnym
uwarunkowaniu komunikacji przez kontekst.
Duzy rol? w badaniach z zakresu pragmatyki odgrywa zagadnienie
presupozycji niezb?dnych przy interpretacji (Levinson, 1983). Jak pisze Mey
(1993: 173), „presupozycje pragmatyczne tworzy w kulturze wi?z mi?dzy
slowem mdwionym a swiatem. w ktdrym zyjy uczestnicy komunikacji".
Pragmatyczne podejscie cz?sto jednak krytykowano za brak dostatecznego
wyjasnienia pelnej roli, jaky kontekst odgrywa w procesach porozumiewania
si?. Zarzucano, ze skupiajyc si? na pojedynczych aktach mowy prace te nie
doceniajy znaczenia sytuacyjnych i spoleczno-kulturowych kontekstdw jako
ram umozliwiajycych rozumienie wypowiedzi, a takze roli kontekstu w ksztal-
towaniu tekstdw tworzonych przy rdznych okazjach. W innych kierunkach -
jak chocby w etnografii mdwienia, rozwini?tej przez Gumperza i Hymesa -
podkresia si? t? podwdjny funkcj? kontekstu: jako pola dzialari, w ktdrym
tworzy si? wypowiedzi, a takze jako wyeksponowane zdarzenie (zdarzenie
komunikacyjne), konstytuowane poprzez mow? (przeglyd tych prac mozna
znalezc w Schiffrin, 1994). Nalezy podkreslic, ze przypisanie kontekstowi
centralnej roli w interakcjach spolecznych - co postuluje etnografia
komunikacji - nie wyklucza pragmatycznego spojrzenia na procesy wytwa-
rzania sensu, zachodzyce w ramach okreslonego zdarzenia. W istocie, przyszle
badania na polu pragmatyki dyskursu mogy czerpac powazne inspiracje
z metodologii stosowanych w pracach etnograficznych.
237
 Uczestnicy komunikacji w poszukiwaniu sensu
Pragmatyka traktuje rozumienie jako imeraktywny proces wnioskowania,
w ktorym przez caly czas nalezy zestawiac to, co zostalo powiedziane, z tym, co
bylo pomyslane. Zaproponowany przez Grice'a opis komunikacji opiera si?
wi?c w duzym stopniu na poj?ciu racjonalnosci. Porozumiewanie si? jest
celowy czynnosciq, a rozumienie wypowiedzi polega gidwnie na prdbach
okreslenia zamiardw, jakimi kieruje si? rozmdwca. Proces ten przebiega
okr?zny drogy: kazdy z partnerdw w toku rozmowy szuka sygnaldw, ktdre
informowalyby go, czy jego intencje zostaly trafnie odczytane. To, co si? mdwi,
nie zawsze odzwierciedla to, co si? ma na mysli. Diatego komunikacja odbywa
si? poprzez wnioskowania: kazda kwestia w rozmowie i kazde zdanie w tekscie
jest powiyzane z poprzednimi, choc cz?sto owa domniemana wi?z nie jest
wyrazona wprost w uzytych slowach.
W koncepcji Grice'a uczestnicy komunikacji sg traktowani jako racjo-
nalne podmioty, ktdre zakladajy, ze inni przestrzegajy zasady kooperacji. Jesli
zatem ktos w widoczny sposdb narusza ktdr^s z maksym konwersacyjnych,
musimy bye w stanie odkryc celowe dzialanie, ktdre usprawiedliwa takie
zakldcenia. W tym poszukiwaniu sensu implikatury konwersacyjne (zamie-
rzone przez kogos) sluzy odbiorcy jako narz?dzia do podtrzymania spdjnosci
przekazu: kolejna kwestia w rozmowie moze bye powiyzana z poprzedniy nie
za pomocy bezposrednich srodkdw j?zykowych, lecz raczej poprzez wniosko-
wanie oparte na jedynie zasugcrowanych znaczeniach.
Teoria aktdw mowy zrobila duzy post?p w kierunku systematyzacji takich
kategorii, jak znaczenia zamierzone i posrednie. Przede wszystkim uporzyd-
kowala rdzne sposoby realizowania intencji komunikacyjnych (akty mowy),
okreslajyc warunki uzycia niezb?dne do wykonania danych aktdw. Ponadto,
wprowadzila wyrazne rozrdznienie mi?dzy bezposrednimi i posrednimi aktami
mowy, przedstawiajyc kryteria pragmatyczne, ktdre pozwalajy wyodr?bniac
rdzne odmiany komunikacji posredniej.
Empiryczne badania nad aktami mowy najlepsze rezuUaty przyniosly
w zastosowaniu do pojedynczych aktdw mowy, wewnytrz- i mi?dzykulturo-
wych, ale spotkaly si? z powazny krytyky, kiedy dotyczyly dyskursu jako
calosci. Obecnie istnieje wi?c olbrzymia literatura na temat aktdw mowy w
rdznych j?zykach i kulturach, nie ma natomiast jednego, ogdlnie akceptowa-
nego - a opartego na teorii aktdw mowy, anaUtycznego modelu dyskursu,
pozwalajycego na badanie calych konwersacji. W konsekwencji, niektdre
opracowania z zakresu pragmatyki (na przyklad Levinson, 1983) zalecajy
zastosowanie w badaniach nad dyskursem procedur analizy konwersacyjnej,
czyli metodologii wychodzycej od nieco innych zalozeii niz pragmatyka.
Koncepcja Grice'a wciyz stanowi gldwny inspiracj? dla teoretycznych
rozwazan w pragmatyce; mniej uwagi zwracano na mozliwosc socjologicznych
i kulturoznawczych zastosowari tej teorii. Dla przykladu, wiele zinstytucjona-
lizowanych form dyskursu - jak chocby rozmowy u lekarza, przekazywanie
238
wiedzy w ramach edukacji, wywiady z osobarai ubiegajqcymi si? o przyj?cie do
pracy - zapewne podlega okreslonym przez specyfik? danego zdarzenia
normom, ktdrych zrozumienie moze zadecydowac o powodzeniu pacjenta,
studenta albo kandydata na dane stanowisko. Zespdl norm, ktdre dziecko
wynosi z domu, moze bye na przyklad powiyzany z jego spolecznym po-
chodzeniem iAub kulturowym wyposazeniem, wchodzqc w koUzj? ze zinstytu-
cjonalizowanymi normami panujycymi w danej szkole (jak chocby norma
okreslaj^ca, jakiego rodzaju odpowiedz jest uznawana za przekaz bogaty w
informacje). A zatem uznanie aktdw mowy za podstawowe jednostki
komunikacji, co postuluje etnografia mdwienia, jest sprawy szczegdlnie
doniosly dla zrozumienia, w jaki sposdb negocjowane sy pragmatyczne
znaczenia wypowiedzi.
Sukcesy i porazki komunikacyjne
Negocjowanie pragmatycznych znaczeri jest nieodzowny cz?sciy codzien-
nych kontaktdw, nawet gdy rozmdwcy mdwi^ tym samym j?zykiem i nalezy do
jednej kultury. Kiedy jednak w zdarzeniu komunikacyjnym biory udzial
partnerzy dysponujycy inny kompetencjy j?zykowy i kulturowy, zapewne
przyjmujycy inne presupozycje kontekstowe i stosujycy rdzne ramy interpre-
tacyjne (ktdre pozwalajy formom j?zykowym przypisywac status pragmatycz-
ny), szanse na brak porozumienia niepomiernie wzrastajy. Takie porazki
komunikacyjne mogy zas z kolei prowadzic do powstawania wzajemnych
negatywnych stereotypdw, co ma powazne konsekwencje dla dalszych
stosunkdw mi?dzy grupami.
W zastosowaniu do rzeczywistych zdarzeri komunikacyjnych, uj?cie
pragmatyczne okazalo si? nieocenione w wyjasnianiu niepowodzeri komuni-
kacyjnych w kontaktach wewnytrzkulturowych, mi?dzyetnicznych, mi?dzy-
kulturowych, a takze w wypadkach, kiedy osoba mdwiyca w obcym j?zyku
rozmawia z kirns, dla kogo ten wlasnie j?zyk jest j?zykiem ojczystym. Kiedy
tylko wprowadzamy pragmatyczny wymiar do opisu procesdw porozumiewa-
nia si?, stajemy si? wyczuleni na wielopoziomowy charakter znaczenia
wcielonego w werbalny przekaz i duzo lepiej orientujemy si?, co moze miec
negatywny wplyw na przebieg komunikacji.
Bibliografia
Austin, J . (1993), Jak dzialac slowami, przet. B. Chwedericzuk, w: Mdwienie ipoznanie. Wyklady
i rozprawy fUozoficzne, Warszawa.
Bach, K. i Harnish, R.M. (1979), Linguistic Communication and Speech Acts, Cambridge. M A :
M I T Press.
239
Blum-Kulka, S. (1989). Playing it safe: the role of conventionality in indirectness, w: S. Blum-
-Kulka, J. House i K. Kasper (red.), Cross-Culmral Pragmatics: Requests and Apologies,
Norwood, NJ: Ablex. s. 37-70.
Blum-Kulka, S. (1990),., You don't touch lettuce wUh your fingers": parental politeness in family
discourse, ^Journal of Pragmatics", 14: 259-289.
Blum-Kulka, S. (1992), The metapragmatics of politeness in Israeli society, w: R. Watts, R . J . I d c i
S. E . Wich (red.). Politeness in Language: Studies in its History, Theory and Practice,
Berlin: Mouton de Gruyter. s. 255-281.
Blum-Kulka, S., Danet, B. i Gerson, R . (1985), T7te language of requesting in Israeli society, w:
J. Forgas (red.), Langi4age and Social Situation, New York: Springer Verlag, s. 113-141.
Blum-Kulka, S., House, J . i Kasper. G . (red.) (1989), Cross-Cultural Pragmatics: Requests and
Apologies, Norwood, N J : Ablex.
Blum-Kulka, S . i Olshtain, E . (1986), Too many words: length of utteraru:e and pragmatic failure,
„Studies in Second Language Acquisition", 8: 47-67.
Brown, P. i Levinson, S. (1987), Politeness: Some Universals in Language Usage, Cambridge;
Cambridge University Press. Pierwsze wydanie jako: Universals of language: politeness
phenomena, w: E . Goody (red.). Questions and Politeness, Cambridge: Cambridge
University Press, 1978. s. 56-324.
Brown, R. i Gilman, A . (1989), Politeness theory and Shakespeare's four major tragedies,
„Language in Society", 18: 159-212.
Carbaugh, D . (red.) (1990), Cultural Communication and Intercultural Contact, Hillsdale, N J :
Lawrence Eribaum.
Chen, R . (1993), Responding to compliments: a contrastive study of politeness strategies between
American English and Chinese speakers, „JourT!al of Pragmatics", 20; 49-77.
Clark, H . i Lucy, P. (1975), Understaruiing what is meant from what is said: a study of
conversationally conveyed requests, ^Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior",
14: 56-72.
Coulmas, F . (1981), Poison to your soul: thanks and apologies contrastivefy viewed, w: F .
Coulmas (red.). Conversational Routines, The Hague; Mouton. s. 273-288.
Dascal, M . (1983), Pragmatics and the Philosophy of Mind, t. I , Amsterdam: John Benjamins.
Gibbs, R.W. (1981), Your wish is my command: convention and context in interpreting indirect
requests, ,rloumal of Verbal Learning and Verbal Behavior", 20: 431-444.
Goffman, E . (1967), Interaction Ritual: Essays on Face to Face Behavior, New York:
Doublreday.
Grice, H.P. (1957), Meaning, ..Philosophical Review". 66: 377-388.
Grice, H.P. (1971), Meaning, w; D- Steinberg i L . Jakobovits (red.). Semantics: an fnter-
disciplinary Reader in Philosophy, „Linguistics and Psychology", Cambridge: Cambridge
University Press, s. 53-59.
Grice, H.P. (1977), Lo^ka a konwersacja (przel. J.Wajszczuk), ..Przegl^d Humanistyczny", 6.
Gumperz, J . (1982), Discourse Scratches, Cambridge: Cambridge University Press.
Hymes, D . (1974), Ways of speaking, w: R. Bauman i J . Sherzer (red.). Exploration in the
Ethnography of Speaking, New York, London: Cambridge University Press.
Kasper, G . (1990), Linguistic politeness: current research issues, „Jouroal of Pragmatics", 14:
193-219.
Kasper. G . i Blum-Kulka, S. (red.) (1993), Interianguage Pragmatics, New York; Oxford
University Press.
Katriel, T , (1986), Talking Straight: Dugri Speech in Israeli Sabra Culture. Cambridge;
Cambridge University Press.
Keenan, E . Ochs (1974), Norm-makers and nonn-breakers: uses of speech by men and women in
Malagasy community, w; R . Bauman i J . Sherzer (red.). Explorations in the Ethnography of
Speaking, New York: Cambridge University Press, s. 125-143.
240
Lakoff, R. T. (1975), The logic of pohtcness, or minding your p's and qY, „Chicaeo Linguistics
Society", 9: 292-305.
Lakoff. R.T. (1990). Talking Power: The Politics of Language in Our Liven, New York: Basic
Books.
Leech, G . (1983), Principles of Pragmatics, London. New York: l_xtngman.
Levinson, S. (1983), Pragmatics, Cambridge; Cambridge University Press.
Mey, J . (1993). Pragmatics: an Introduction, Oxford: Btackwell.
Mitchell-Kernan, C. i Kernan. T . K . (1977), Pragmatics of directive choice among children, w: S.
Ervin-Tripp i C . Mitchell-Kernan (red.). Child Discourse. New York: Academic Press,
s. 189-211.
Morgan, J. (1978), Two types of convention in indirect speech acts, w: P. Cole i 3. Morgan (red.).
Syntax and Semantics 9: Pragmatics, New York: Academic Press, s. 261-281.
Morris, C . H . (1938), Foundations of the theory of signs, in: International Encyclopedia of Unified
Science, t. 2 nr L Chicago: University of Chicago Press.
Rosaldo, M. (1990), The things we do with words: Ilongot speech acts and speech act theory in
philosophy, w: D. Carbaugh (red.). Cultural Communication and Intercultural Contact,
Hillsdale, NJ: Lawrence Erlhaum, s. 373-407. Pierwsze wydanie: 1982.
Schiffrin, D. (1994), Approaches to Discourse, Oxford: Blackwell.
ScoUon, R. i Scollon Wong, S. (1995), Intercultural Communication: a Discourse Approach,
Oxford: Blackwell.
Searle, J.R. (1987). Czynnosci mowy, (pizel. B.Chwedericzuk), Warszawa.
Searle, J. (1975), Indirect speech acts, w: P. Cole i J . Morgan (red.). Syntax and Semantics 3:
Speech Acts, New York: Academic Press, s. 59-82.
Searle, J . (1979), 77ic classificanon of illocutionary acts, ..Language in Society", 5: 1-24.
Sperber, D. i Wilson, D. (1986), Relevance: Communication and Cognition, Cambridge, M A ;
Harvard University Press.
Tannen, D. (1985), Cross-cultural communication, w: T. van Dijk (red). Handbook of
Discourse Analysis, X. 4, London: Academic Press, s. 201-217.
Thomas, J . (1983), Cross-cultural pragmatic failure, „Applied Linguistics". 4: 91-112.
Thomas, J . (1995). Meaning in Interaction: An Introduction to Pragmatics. London and New
York: Longman.
Updike, L (I960). Rabbu, Run. New York: Fawcett Crest.
Updike -T. (1988), Uciekaj. Kroliku, przet. A . Demkowska-Bohdziewicz, Warszawa.
van Dijk, T. (1977), Text and Context: Explorations in the Semantics and Pragmatics of
Discourse, London; Longman.
Verschueren, L i Bertuccelli-Papi, M . (red.) (1985), The Pragmatic Perspective. Amsterdam:
John Benjamins.
Weizman, E . (1993), Interianguage requestive hints, w; G . Kasper i S. Blum-Kulka (red.),
Interianguage Pragmatics New York; Oxford University Press s. 123438.
Weizman, E . i Blum-Kulka, S. (1992), Ordinary misunderstandings, w: M. Slamenov (red.),
Cun-ent Advances in Semantic Theory, Amsterdam and Philadelphia; John Benjamins,
s. 417-433.
Wierzbicka, A. (1999), Rdzne kultury; rdzne j^zyki, rdzne akty mowy (przet. T.Dobrzyiiska), w:
J^zyk - umysl - kultura, Warszawa, s. 193-227.
Wolfson, N. (1983), Ruks of speaking, w: J . C . Richards i R . Schmidt (red.), Language and
Communication, London. New York; Longman, s. 61-89.