Oddzieiny problem stanowiq przektady wypowiedzi potocznych i tekstow
uzytkowych poddawanych analizie tekstologicznej. Kazdorazowo cytuj?
najpierw wersj? oryginaln^ danego przyktadu, z zachowaniem oryginalnych
konwencji zapisu, a nast?pnie przedstawiam jego thjmaczenie, shiz^ce potem
jako glowny punkt odniesienia w wywodzie. Przeklady zostaiy opracowane
tak, by oddawaty w pewnej mierze potocznosc zastosowanych form j?zyko-
wych, przede wszystkim jednak, by uwydatnialy te aspekty przekazu, na ktore
zwrocono szczegolnq uwag? w danym rozdziale (nawet gdyby mogto to za
sob^ poci^gac drobne odkszlalcenia w warstwie stylistycznej).
Na zakoriczenie pragn? serdecznie podzi^kowac wszystkim, ktorzy na
roznych etapach pracy okazali pomoc w przygotowaniu tej ksi^ki, przede
wszystkim zas Pani Prof. Annie Duszak, Panom Prof. Stanislawowi Gajdzie i
Jerzemu Trzebihskierau. Pani mgr Sylwia Gil i Pan mgr Bartosz Jurczak
zechcq przyjqc podzi^kowania za pomoc w filologicznym opracowaniu
przykladdw. Chcialbym tez wyrazic wdzi9Cznosc Pani Prof. Teresie Dobrzyii-
skiej za opiek? naukowq nad tym tomem, za wnikliwe uwagi redakcyjne,
a zwlaszcza za pomoc w opracowaniu przypisow zawierajqcych objasnienia
terminologiczne.
Grzegon Grochowski
Teun A. van Dijk
BADANIA
NAD DYSKURSEM
Czym jest dyskurs?
Niniejsze wprowadzenie ma dostarczyc szczegdlowej odpowiedzi na dose
proste pytanie, ktore zadaje wi^kszosc osob, stykajc|cych si? z pojeciem
„dyskursu'\m zarowno w naukach humanistycznych i spotecz-
nych, jak tez w mass mediach: „Czym wfasciwie jest dyskurs?"
Bytoby idealnie, gdyby wszystko, co wiemy na temat dyskursu, udalo si?
zmiescic w jednej por?cznej definicji. Niestety, podobnie jak w przypadku
takich pokrewnych poj?c, jak ,j?zyk", „komunikacja", „interakcja", „spole-
czeristwo" i „kultura", rowniez „dyskurs" jest nieuchronnie kategori^ rozmyt^.
Jak to cz?sto bywa z poj?ciami, ktore oznaczaj^ zlozone zjawiska, dopiero cala
dyscyplina - w tym wypadku zas nowa dyscyplina, lez^ca na skrzyzowaniu
tradycyjnych podzialow, zwana analizf| dyskursu, dostarcza pelnej definicji
takich fundamentalnych kategorii.
Musimy jednak ustalic jakis punkt wyjscia, a zwykle zaczynamy od
zwi?zlej i ogdlnej charakterystyki zjawiska badanego w danej dziedzinie. To
wlasnie b?dzie celem niniejszego omdwienia. Dalsze szczcgdiy i informacje
dotycz^ce roznych obszardw analizy dyskursu zostanq zas podane w kolejnych
rozdzialach. Po zreferowaniu gldwnych wlasciwosci dyskursu pokrdtce
naszkicuj? rozwdj dyscypliny i sformuhij? kilka podstawowych zatozeii,
przyjmowanych przez wi?kszos'c wspdiczesnych kierunkdw analizy dyskursu.
W pewnym sensie zatem rozdzial ten stanowi wst?p do wprowadzeri,
wypelniajcjcych reszt? ksiqzki.
Od wiedzy zdroworozs^dkowej do teorii
Zanim przejdziemy do bardziej teoretycznego opisu, jaki chcielibysmy
znalezc w ramach analizy dyskursu, omdwimy pokrdtce zdroworozs^dkowe
poj?cie „dyskursu", znane z potocznej komunikacji i ze slownika. W takim
kontekscie terrain „dyskurs" odnosi si? zwykle do j?zyka w uzyciu, do
publicznych wyst^pieri lub tez - ogdlniej - do j?zyka mdwionego oraz
9
 sposobow wypowiadania si?. Z takim znaczeniem mamy do czynienia ctiocby
wtedy, kiedy mowimy o „dyskursie prezydenta Ronalda Reagana".
Z innym, coraz bardziej populamym, ale wci^z nieformalnym uzyciem
terminu mozemy spotkac si? w mediach i w niektorych naukach spolecznych -
na przyklad wtedy, gdy jest mowa o „dyskursie neoliberalizmu". W takim
wypadku „dyskurs" odnosi si? nie tylko do sposobow mdwienia, stosowanych
przez neoliberalnych mysUcieli tub politykdw, ale tez do propagowanych przez
nich koncepcji i idei. Na dobra spraw? badania nad neoliberalnym dyskursem
mogq w ogdle nie uwzgl?dniac poziomu uzyc j?zyka.
Badacze dyskursu prdbuj^ wykroczyc poza te potoczne definicje.
Przyjmujq oni, ze dyskurs jest form^ uzycia j?zyka. Ale jako ze okreslenie
takie jest wciqz niejasne i nie zawsze adekwatne, wprowadzaj^ bardziej
steoretyzowane poj?cie 'dyskursu', scislej okreslonc, a maj^ce zarazem szersze
pole zastosowari. Chcc| tez wl^czyc w zakres poj?cia kilka innych istolnych
skladnikdw, a mianowicie: kto uzywa danej formy j?zykowej, jak, diaczcgo i
kiedy?
Za definicj? obejniuj^cq owe funkcjonalne aspekty nalczy uznac t?,
ktdra okresla dyskurs jako zdarzenie komunikacyjne. Oznacza to, ze ludzie
uzywaJ4 j?zyka, by przekazywac rdzne idee i przekonania (lub by wyrazac
emocje). Robiq to zas w ramach wyznaczonych przez przebieg bardziej
ztozonych sytuacji spolecznych, na przyklad w takich sytuacjach, jak spotkanie
z przyjacidtmi, rozmowa telefoniczna, lekcja w klasie szkolnej, rozmowa
kwalifikacyjna, wizyta u lekarza, pisanie lub czytanie wiadomosci.
Przyklady te sugeruj^, ze cokolwiek by zachodzilo w ramach owych
zlozonych sytuacji, uczestnicy komunikacji robi^ cos, co wykracza poza
poziom przekazywania przekonari: wchodzij w interakcje. W celu podkres-
lenia owego interakcyjnego aspektu dyskursu, czasami opisuje si? go jako
form? interakcji werbalnej.
Juz przy tej pierwszej prdbie przyblizenia omawianego poj?cia napotka-
lismy trzy gldwne wymiary dyskursu: a) uzycie j^zyka, b) przekazywanie idei
oraz c) interakcj? w sytuacjach spolecznych. Wziqwszy pod uwag? te trzy
aspekty trudno si? dziwic, ze badania nad dyskursem wchodzq w obr?b
zainteresowari wielu dyscyplin - lingwistyki (badaj^cej j?zyk i formy jego
uzycia), psychologii (zaintercsowanej analizy przekonari i tym, w jaki sposdb
.S4 one komunikowane) oraz nauk spolecznych (ktdre pozwalaj^ analizowac
interakcje w kontekstach spolecznych).
Zadaniem analizy dyskursu jest dostarczenie zintegrowanego opisu tych
trzech wymiardw komunikacji: jak dane uzycie j?zyka wplywa na wyobrazenia
czlowieka o swiecie i na przebieg interakcji, oraz vice versa - jak rdzne aspekty
interakcji warunkuj^ form? wypowiedzi, a takze jak przekonania zywione
przez uczestnikdw komunikacji decyduji| o wyborze okreslonych srodkdw
j?zykowych i o dynamice sytuacji? Poza tym od analizy dyskursu mozemy
oczekiwac nie tylko sporz^dzenia systematycznych opisdw, ale tez sformulo-
10
wania teorii, ktdre by wyjasnily owe relacje mi?d2y j?zykiem, sposobami
myslenia i czynnikami interakcyjnymi.
Tekst i wypowiedz
Choc dysponujemy juz wst?pnq charakterystyki lego, co badacze
rozumiej^ przez 'dyskurs', wci^z pozostaje kilka spraw do rozwiklania. Przede
wszystkim rozwazane tu uzycia j?zyka nie ograniczaj^ si? do j?zyka
mdwionego, ale obejmuje tez jednostki komunikacji utrwalone na pLsmie.
Tak dzieje si? chocby w przypadku gazet codziennych, podr?cznikdw, Ustdw
(pisanych r?cznie lub wysylanych przez komputer), a takze najrdzniejszego
rodzaju tekstow, z ktdrymi mamy do czynienia m.in. w komunikacji
akademickiej. Choc wielu badaczy dyskursu skupia si? szczegdlnie na j?zyku
mdwionym, na wypowiedzi, wydaje si?, ze w obr?b poj?cia dyskursu warto
wl^czyc tez teksty pisane. Istnieje wiele podobicristw mi?dzy sposobami
mdwienia i pisania, jakie dane osoby stosuji| w celu wyrazania swoich
przekonari. To samo zresztq dotyczy procesdw odbioru dyskursu - shichania
wypowiedzi i czytania tekstow.
Takie rozszerzenie poj?cia nie pozostaje jednak bez konsekwencji. Tak
wi?c wypowiedz, z jak^ mamy do czynienia w codziennych konwersacjach, w
debatach parlamentarnych albo w rozmowach kwalifikacyjnych, jest zwykle
rodzajem interakcji, angazuj^cej uzytkownikow j?zyka jako nadawcdw i
odbiorcdw. Sprawa jest mniej oczywista przy tekstach takich, jak listy,
wiadomosci, podr?czniki, kodeksy prawne lub artykuly naukowe (jak chocby
niniejszy tekst). Wydaje si? one raczej przedmiotami, czy tez produktami
zachowari werbalnych, a nie formami interakcji.
Z drugiej strony teksty, podobnie jak wypowiedzi, rowniez maj^ swoich
„uzytkownikdw", a mianowicie autordw i czytelnikdw. Mozemy wi?c tez
mdwic o „komunikacji pisemnej", choc jej uczestnicy nie kontaktujq si? ze
sob^ twarz^ w iwarz, a czytelnicy bardziej pasywnie uczestniczq w interakcji.
Z wyj^tkiem wymiany korespondencji oraz debaty w mediach, rzadko maj^
oni mozHwosc odpowiadania piszqcym autorom. Nie znaczy to bynajmniej, ze
czytajijc i rozumiej?|c teksty s^ mniej aktywni niz uczestnicy komunikacji
ustnej. A zatem, mimo szeregu znacz^cych rdznic, mi?dzy j?zykiem
mdwionym i pisanym istnieje dostatecznie duzo podobicristw, by usprawiedli-
wic obj?cie obu tych trybdw komunikacji jednym ogdlnym poj?ciem 'dyskursu'
Prawd^ jest tez, ze badacze dyskursu uzywaj^ czasami swoich wlasnych,
utworzonych doraznie termindw. Choc mog^ okreslac dyskurs jako zdarzenie
komunikacyjne albo jako form? werbalnej interakcji, cz?sto koncentrujq si? na
wymiarze j?zykowym, czyli na tym, co faktycznie zostalo powiedziane lub
napisane przez uzytkownikow j?zyka w ramach danego zdarzenia lub
sekwencji dzialari. Tak wi?c podobnie jak „tekst" jest zwykle uzywany jako
okreslenie wytworu czynnosci pisania, „wypowiedi" jest cz?sto badana jako
wytwdr mdwienia lub jako zachodz^ca interakcja, bez szerszego uwzgl?dnie-
11
 nia uczestnikow i innych aspektdw zdarzenia komunikacyjnego. Teoretycznie
podkresia si? jednak, ze analiza dyskursu powinna biac pod uwag? zarowno
wlasciwosci tekstu oraz wypowiedzi, jak i to, co zwykle okresla si? mianem
kontekstu, a co obejmuje cechy sytuacji spolecznej, ktdre mog^ systematycz-
nie oddzialywac na struktur? komunikatu. Reasumuj^c, przedmiot analizy
dyskursu to Tvypowiedz i tekst w kontekscie.
Wieloznacznosc poj^cia „dyskurs"
Istnieje jeszcze jedna komplikacja. Dotychczas uzywalismy terminu
„dyskurs" w sposdb raczej abstrakcyjny, podobnie jak w przypadku „j?zyka"
i „komunikacji". Kiedy wi?c charakteryzujemy dyskurs jako zdarzenie
komunikacyjne, odnosimy si? do dyskursu w znaczeniu ogdlnym. W podobny,
choc nieco inny sposdb mozemy tez ogdlnie mdwic o poszczegdinych typach
uzycia j?zyka albo spolecznych dziedzinach dyskursu, na przyklad uzywajqc
takich termindw, jak „dyskurs medyczny" lub .,dyskurs polityczny".
Z drugiej strony, mozemy uzywac slowa „dyskurs" w bardziej konkretny
sposdb, nawiqzuj4c do pojedynczej, okreslonej rozmowy albo mdwi^c o jakims
szczegdinym serwisie informacyjnym (mozemy uzywac wdwczas takich form,
jak „ten dyskurs" albo „dyskurs na pierwszej stronie").
Ta wieloznacznosc nie sprawia zwykle wi?kszego problemu: z kontekstu
mozemy na ogdl wywnioskowac, czy w danym przypadku chodzi o znaczenie
ogdlne, czy tez szczegdlowe. Powinnismy jednak zdawac sobie spraw?
z teoretycznej rdznicy mi?dzy abstrakcyjnym znaczeniem 'dyskursu', kiedy
odnosimy si? do pewnego ogdinego typu zjawisk spolecznych, a znaczeniem
okreslonym, kiedy to mamy na mysli konkretny prdbk? tekstu lub wypowiedzi.
Niestety na tym wieloznacznosc si? nie koticzy. Powyzej wspomnielismy
juz o jeszcze innym zastosowaniu kategorii „dyskursu" (jak w przykladzie
z „dyskursem neoliberalizmu"), ktdre nie ogranicza si? do uzycia j?zyka ani do
komunikacyjnej interakcji, ale ktdre raczej (albo rdwniez) wskazuje na idee
lub ideologic. Chociaz mozemy spotkac si? z takim zastosowaniem rdwniez
w analizie dyskursu, jest oczywiste, ze czyni ono znaczenie terminu jeszcze
bardziej rozmytym. Dlatego tez wielu uczonych unika stosowania poj?cia
„dyskursu" w takim kontekscie. Czasami ten ogdlny system, Iqczqcy dyskurs
i idee, bywa okreslany jako odmiana swiatopoglqdowa dyskursu (order of
discourse), ktdre to poj?cie mozna znalezc w filozoficznie zorientowanych
badaniach nad dyskursem.
Wyodr?bnianie dyskursow
Jest jeszcze trzeci problem. W wi?kszosci sytuacji jestesmy w stanie
wyodr?bnic i zidentyfikowac dany dyskurs: w przypadku, gdy rozpatrujemy
interakcj? albo zdarzenie komunikacyjne, wiemy, gdzie si? one zaczynaj^
i gdzie si? koricz^. Wiemy tez, czy w gr? wchodzi jeden, czy tez kilka
12
dyskursow. Ale istnieje wiele sytuacji, w ktdrych jest to mniej oczywiste.
Pojedyncza rozmowa zwykle moze bye zidentytikowana i wyodr?bniona bez
trudu. Co jednak z dlug^ dcbatq parlamcntarn^, ktdra (z przcrwami) moze
ciqgn^c si? calymi dniami? Czy chodzi tu o jeden dyskurs, czy o dyskurs
„seryjny", skladajqcy si? z szeregu „odcinkdw" (w kolejnych dniach), o
sekwencj? roznych dyskursow (wystqpieri posldw), czy tez moze o co.s jeszcze
innego? Te same problemy wylaniaj^ si? w takich przypadkach, jak debata,
toczona na okreslony temat na lamach gazety, jak odcinki w serialu
telewizyjnym, rdzne hasta w encyklopedii lub chocby poszczegdlne artykuly
w tej oto ksi^zce.
Innymi slowy, gdy tylko zaczniemy nieco blizej przyglqdac si? „zyciu
codziennemu" dyskursu, napotykamy komplikacje, nierozwi^zywalne na
gruncie wiedzy zdroworozsqdkowej. W takim razie potrzebujemy teoretycz-
nych poj?c, ktdre zdefiniuj^ pocz^tek i koniec tekstu oraz wypowiedzi,
spdjnosc i koherencj? komunikatu, relacje intertekstualne mi?dzy rdznymi
dyskursami, intencje nadawcy, okolicznosci, czas, miejsce i inne aspekty
kontekstu komunikacyjnego. Wzi^wszy wi?c pod uwag? wymienione przy-
klady, moglibysmy wprowadzic rozrdznienie mi?dzy dyskursami „prostymi" i
„zlozonymi" albo mi?dzy dyskursami i calymi „kompieksami dyskursow".
Opis teoretyczny
W tym miejscu widac, ze - w zwi^zku z ograniczeniami intuicyjnej i
nieformalnej charakterystyki dyskursu - potrzebujemy bardziej eksplicytnego,
teoretycznego uj?cia dla uchwycenia wielu wlasciwosci tekstu i wypowiedzi.
Zamiast, dajmy na to, powiedziec po prostu, ze dyskurs jest sposobem
„uzycia j?zyka", musimy rozszyfrowac, co to wlasciwie znaczy, na przyklad
opisujijc, CO si? sklada na takie uzycie j?zyka, jakie s^ jego komponenty, jak s^
one uporzqdkowane lub jak mogq bye laczone w wi?ksze konstrukcje.
Podobne pytania mozna zadac w zwi^zku z procesami porozumicwania si? lub
z dzialaniami, realizowanymi poprzez uczestniczenie w komunikacji.
Tak wi?c opisy dyskursu konccntruj^ si? na rdznych strukturach.
Gramatyka moze opisywac zdania jako ci^gi wyrazow, ktdre wyst?pujq w
swoistym porz^dku. Jedynie niektdre z tych sekwencji pozwalajq utworzyc
gramatyczne i znacz^ce zdania. Podobnie, jesU chcemy stworzyc strukturalny
opis dyskursu, mozemy zacz^c rozpatrywac go jako ci^g zdari, czyli jako
zdania nast?pujqce po sobie w okreslonej kolejnosci. Niektdre z tych
sekwencji utworz^ sensowne, koherentne i akceptowalne dyskursy, podczas
gdy inne - nie. Innymi slowy, opis strukturalny powinien ujawnic rdznorakie
relacje i warunki, ktdre definiuj^ „dyskursywnosc" sekwencji zdaniowych.
Zarowno zdrowy rozsctdek, jak i pewieu rodzaj wiedzy szkolnej juz nie
wystarczE^, by odpowiedziec na bardziej szczegdlowe i techniczne pytania
dotycz^ce tych i innych struktur dyskursu. Musimy wiedziec wi?cej o
wlasciwosciach zdari oraz pozostalych skladnikdw i konstrukcji, jak tez o ich
13
 wzajemnych stosunkach, o regulach ich tcjczliwosci oraz o wszelkich
warunkach i koniecznosciach, ktore mogq wchodzic w rachub?. Dotyczy to
nie t>'lko opisu dyskursu jako j?zyka w uzyciu, ale tez innych jego aspektdw,
tzn. dyskursu jako przekazywania przekonari, jako formy spotecznej interakcji,
a takze sposobdw powi^zania form j?zykowych, komunikacji i interakcji ze
spolecznym kontekstcm.
Oczywiscie, nie jest to latwe przedsi?wzi?cie. Dlatego, podobnie jak to si?
dzieje ze specjalizacjami w ramach innych dyscyplin, badacze dyskursu mogq
skupiac si? na jednym aspekcie, poziomie albo wymiarze tekstu lub
wypowiedzi, czy tez nawet na jednej ogdlnej klasie dyskursu, na przyklad na
dyskursie w mediach. Taki podzial pracy moze odwzorowywac teoretyczne
dystynkcjc mi?dzy rdznymi wlasciwosciami dyskursu, ktdre przykladowo
wyszczegdinilem na bardzo ogdlnym poziomie, wydzielajqc jego wymiar
j?zykowy, komunlkacyjny, poznawczy oraz interakcyjny.
Kazdy z tych wymiardw moze mice rdzne cechy. Dla przykladu, jesli
zwrdcimy uwag? na dyskurs jako form? j?zyka w uzyciu, czyli na aspekt
werbalny, lingwistyka zwykle wyodr?bnia w wypowiedzi metaforycznie
okreslane poziomy, jak gdyby byla ona czyms na ksztalt budynku. Podobnie
i ja zaczynam od czegos, co raczej przenosnie jest nazywane „powierzchnio-
wym" lub „widocznym" poziomem wyrazenia, a potem schodz? „g}?biej"
i docieram do „gl?bszych", „ukrytych" poziomdw formy, znaczenia i dzialania.
Kiedy b?dziemy juz wiedziec nieco wi?cej na temat dyskursu jako j?zyka
w uzyciu, przejdziemy do przedstawienia jego komunikacyjnych i interakcyj-
nych wymiardw. Taki porzfjdek analizy jest jednak raczej arbitralny: rdwnie
dobrze moglibysmy zacz^c od ostatnich wymiardw, tym bardziej ze to cz?sto
wlasnie one pozwalaj^ wyjasnic, dlaczego uzyto takich, a nie innych form
j?zykowych.
Dyskurs jako struktura werbalna
Dzwi^k, obraz i cialo
Podobnie jak to bylo - historycznie rzecz biorqc - w nowoczesnej
lingwistyce, analiza dyskursu rdwniez moze si? zaczynac od analizy oddziel-
nych poziomdw obserwowalnych manifestacji albo wyrazeii, tzn. slyszalnych
dzwi?kdw i widzialnych znakdw (liter, figur, kolordw, itd.), utrwalonych na
papierze, tablicy lub ekranie komputera (oczywiscie moze to bye takze
elektroniczny zapis na dysku komputerowym). W ten sposdb j?zyk jest
uzywany, kiedy mdwimy albo piszemy, shichamy lub czytamy. Mozemy
nast?pnie skupic si?, jak to robi fonologia, na abstrakcyjnych strukturach
dzwi?kdw dyskursu mdwionego i dociekac, jak wymowa, akcent, intonacja, sita
dzwi?ku i inne wlasciwosci mowy ksztahuj^ typowe dzwi?kowe struktury
dyskursu. Tak wi?c brzmienie moze Iqczyc zdania (na przyklad poprzez
14
wzmocnienie akcentdw wyrazaj^cych przeciwstawienie), sygnalizowac akty
mowy takie jak pytanie, zaznaczac pocz^tek lub koniec danego segmentu
wypowiedzi lub charakteryzowac zmian? podmiotu mdwi^cego.
W tej ksiqzce niestety zabraklo miejsca na oddzieiny rozdzial poswi?cony
fonologicznej analizie brzmieniowych struktur dyskursu, ale omdwienie takie
bez w^tpienia mogtoby stac si? pelnoprawnij cz?sci4 wprowadzenia do
prezentowanych badari. Z kolei z powodu uprzedzeri tradycyjnej lingwistyki,
uprzywilejowujqcej j?zyk mdwiony, wizualny aspekt dyskursu byl (i nadal jest)
cz?sto ignorowany w badaniach nad tekstem. Jednakie w obr?bie siostrzanej
dyscypliny - semiotyki - uswiadomiono sobie, ze zwlaszcza w obecnej dobie
komunikacji multimedialnej laka analiza wizualnych wymiardw dyskursu jest
nieodzowna. Studia nad reklamjj, podr?cznikami lub programami tele-
wizyjnymi niew^tpliwie wymagaj^ podobnej - wielokanalowej czy tez muhi-
medialnej analizy.
Ponadto w dyskursie mdwionym dzwi?ki nie wyst?puJ4 w izolacji. Mowie
zazwyczaj towarzysz^ w znacz*icy sposdb liczne przejawy aktywnosci poza-
werbalnej, takie jak gestykulacja, mimika, mowa ciala, fizyczna odleglosc,
oklaski i smiechy. Wszystkie one wymagajfj rozpatrzenia na swoich wlasnych
prawach jako cz?sc calego zdarzenia komunikacyjnego. Jest to kolejna
dziedzina analizy dyskursu, ktdra wydaje si? stosunkowo slabo rozpoznana.
Poza tym, obok brzmienia wypowiedzi, dw pozawerbalny akompaniament gra
istotn^i rol? w interpretacji znaczeri i funkcji dyskursu w przypadku
komunikacji bezposredniej (a takze, rzecz jasna, przy rozumieniu dyskursu
w filmach). Zdenerwowanie wyraza si? nie tylko w doborze specjalnych
wyrazow lub w sile glosu, wysokosci tonu i intonacji, ale tez w przybraniu
nieprzyjaznej miny albo w agresywnych gestach. Ten przyklad jasno pokazuje,
ze na zdarzenia komunikacyjne skladaj^ si? nie tylko slowa.
Przedstawiony komentarz na temat audytywnych, wizualnych i fizycznych
aspektdw dyskursu zaklada dobrze znane rozrdznienie, stosowane zarowno
przez uzytkownikdw j?zyka, jak i przez badaczy. Chodzi tu o rozrdznienie
mi?dzy dwoma trybami komunikacji: tzn. mi?dzy wypowiedziaini i tekstami.
Mowa, czyli dyskurs mdwiony, obejmuje codzienne rozmowy i inne odmiany
dialogu, jak na przyklad debaty parlamentarne, spotkania rad nadzorczych
albo kontakty mi?dzy lekarzami i pacjentami. Tekst, czyli dyskurs pisany, (jak
chocby ten, ktdry teraz czytacie) stanowi okreslenie calego wielkiego zbioru
rdznorakich dyskursdw, zawierajqcego wiadomosci w gazetach, artykuly
naukowe, powiesci, podr?czniki szkolne i ogloszenia. W sensie bardziej
technicznym termin „tekst" bywat czasami uzywany w analizie dyskursu na
oznaczenie ~ na przyklad - abstrakcyjnej („ukrytej") struktury dyskursu albo
tez transkrypcyjnego zapisu wypowiedzi. Tu wszakze uzywamy tego terminu
mniej wi?cej w jego potocznym znaczeniu „dyskursu pisanego".
Sformulowane wyliczenia typdw dyskursu pokazuje cos jeszcze. Mozemy
mianowicie wykorzystac cechy dyskursu, mi?dzy innymi kwesti? oralnosci lub
grafemicznosci, jako kryteria typorogii dyskursu: okreslaj^ one zestawy lub
15
klasy roznych odmian tekstow. Pot^czenia takich kryteridw mog^ bye
zastosowane do zdefiniowania „naturaUiych" typow dyskursu, czyh galunkdw
mowy (genres). Chodzi tu o takie typy komunikatdw, ktdre s^ znane i
stosowane takze przez samych uzytkownikdw j?zyka, jak chocby rozmowy,
ogtoszenia, poematy i wiadomosci.
Porz^dek i forma
Tak^ dekompozycj? dyskursu na rdzne poziomy i wymiary mozna
przeprowadzac daiej, odnosz^c si? do innych aspektdw, charakteryzuj^cych
tekst lub wypowiedz. Wci^z podqzaj^c tropem gramatyki j?zykoznawczej
mozemy na przyklad spodziewac si?, ze analiza dyskursu zajmie si? tez
abstrakcyjnymi formami zdaniowymi, tzn. porz^dkiem wyrazow, fraz i wypo-
wiedzeri, a takze innymi rodzajami relacji syntaktycznych.
W odrdznieniu od tradycyjnych j?zykoznawcdw - badacze dyskursu
wykraczajq jednak poza granice zdania i skupiaj^ si? na tym, w jaki sposdb
forma zdari jest uwarunkowana przez s^siednie zdania tekstu lub wypowiedzi.
Oznacza to, ze komunikacyjna koncepcja gramatyki uznaje poprawnosc lub
gramatycznosc zdari za sprawy wzgl?dne. Dla przykladu, odizolowane zdanie,
skladaj^ce si? zaiedwie z jedncgo czasownika, zwykle wydaje si? nie tylko
niegramatyczne, ale tez w pewnym stopniu niezrozumiale. Jako cz?sc
tekstowej sekwencji zdaniowej taka „wadliwa" konstrukcja staje si? jednak
calkiem normalna, poniewaz informacje „brakujqce" (i nie tylko) mog^ bye
wywnioskowane z poprzedniego zdania.
Uklad sldw i wyrazeri w zdaniu nie jest bynajmniej arbitralny. Moze on
pelnic rozmaite funkcje w stosunku do innych zdari dyskursu. Tak wi?c w
j?zyku angielskim pierwsza grupa nominalna w zdaniu (GN [noun phrase, NP])
zwykle zawiera wiedz? juz znan^ odbiorcy (poniewaz na przyklad zostala
wywnioskowana z poprzedniego wypowiedzenia), podczas gdy nast?pne cz?sci
zdania przekazuj^ „nowe" informacje. Porzqdek wyrazow moze tezpelnic inne
funkcje, jak chocby sygnalizowanie przeciwstawienia, uwydatnianie jakichs
tresci lub tez eksponowanie nacechowanego wyboru jednej z wielu konku-
rencyjnych mozliwosci. Ponadto ..normalny" uklad wyrazdw moze ulec zmianie
pod wplywem oddzialywania struktuiy poprzednich zdari.
Jednym z najcz?sciej analizowanych zjawisk tworz^cych syntagm?
dyskursu jest sposdb, w jaki forma zdania sygnalizuje dystrybucj? informacji.
Rozpoczynajqc opowiesc o pewnej kobiecie, mozemy wprowadzic naszq
bohaterk?, uzywajqc jej imienia (na przyklad „Jane Doe") albo identyfikuj^cej
m nieokreslonej grupy nominalnej (np. „prawniczka", ang. a lawyer). Pdzniej
mozemy odnosic si? do tej samej osoby za pomoc^ okreslonych grup
nominalnych („ta prawniczka" lub „ta kobieta", ang. the lawyer, the woman)
albo samych zaimkdw, jak „ona" lub „jej".
Reasumuj4c, formalna struktura zdania w dyskursie nie jest niezalezna od
reszty tekstu lub wypowiedzi (albo kontekstu). Co jednak warto podkreslic,
16
1
nie tyUco forma zdari poprzedzajqcych dane wypowiedzenic odgrywa t? rol^.
Wazne jest tez, jakiego rodzaju informacja zostala przekazana w tych
zdaniach, do czego albo kogo si? one odnoszjj, jakjj wiedzy dysponuje
domniemany odbiorca i na czym prawdopodobnie skupi on swoJ4 uwag?.
Wszystkie te poj?cia nalez^ raczej do dziedziny semantyki albo do
kognitywnego uj?cia dyskursu. Widac st^d, ze analiza syntaktyczna (zajmuj^ca
si? chociazby badaniem komunikacyjnych uwarunkowan nast?pstwa wyrazdw
albo uzycia zaimkdw anafoiycznych) musi bye zespolona z analizy innych
poziomdw i wymiardw dyskursu. Z tego tez wzgl?du rozdzial 3, przygotowany
przez Susann? Cumming i Tsuyoshi Ono, a zawieraj^cy bardziej szczegdlowe
omdwienie tych kwestii, nie zostal zatytutowany „Syntagma dyskursu", ale
wybrano bardziej pojemne okreslenie „Dyskurs i gramatyka".
Znaczenie
W wielu opisach dyskursu Iduczowq rol? odgrj'wa poziom znaczenia,
ktdry zwykle jest przedmiotem zainteresowania semantyki. „Znaczenie" jest
jednak niejasnym poj?ciem, ktdre samo ma wiele znaczeri. Tu jednak mamy
na mysli abstrakcyjne, konceptualne znaczenia stdw, zdari, sekwencji
zdaniowych i calego dyskursu. J?zykoznawcy cz?sto okrcslajij tc abstrakcyjne
znaczenia dyskursu jako reprezentacje semantyczne.
Psychologowie i kognitywisci przyjmujq bardziej empiryczne podejscie do
kwestii znaczenia i podkreslaj^, ze to nie tyle dyskurs „ma" znaczenie, co
raczej znaczenie jest czyms przypisywanym dyskursowi przez uzytkownikdw
j?zyka. Ow proces przypisywania znaczeri wszyscy znamy pod takimi nazwami,
jak „rozumienie", „pojmowanie" lub „interpretowanie". W tej perspektywie
znaczenia SJJ raczej wifjzane z umys^ami uczestnikdw komunikacji. W psy-
chologicznych pracach o znaczeniu mozna tez znalezc poj?cie informacji,
choc trzeba podkreslic, ze kategoria ta ma bardziej ogdlny charakter: ludzie
dysponuje mndstwem informacji (m.in. informacjami skladajjicymi si? na
wiedz?), ktdre niekoniecznie bywajq wyrazane za posrednictwem znaczeri
dyskursu.
Analogicznie, niektdrzy socjologowie mog^ twierdzic, ze znaczenia sij
wspdlne i spoleczne, a wi?c powinny bye wi^ane nie tyle z umystem, co raczej
z interakcje, z grupami i strukturami spolecznymi. Ponizej wrdcimy jeszcze do
tych kognitywnych i socjologicznych koncepcji znaczenia.
Zwrdcmy uwag?, ze w mowie potocznej (a takze w naukach spolecznych)
uzywa si? tez terminu „tresc" albo „zawartosc" dla okreslenia znaczeri albo
informacji przekazywanych w ramach komunikacji. Badacze dyskursu zwykle
unikaj4 tego dose niejasnego poj?cia, ktdre wci^z znajduje zaslosowanic w
metodzie analizy tekstu nazywanej nieraz „analizij tresci (zawartosci)" -jest to
zreszt^ metoda, ktdra mniej zajmuje si? znaczeniem, a wi?cej obserwowalnymi
aspektami dyskursu, gldwnie zas slowami.
17
 Kazdy poziom opisu dysponuje swoimi wtasnymi, specyficznymi poj?cia-
mi. Tak wigc w semantyce funkcjonuje specjalny termin sygnalizuj^cy
znaczenie cakgo zdania, a mianowicie s^d (proposition), czyli zdanie w sen-
sie logicznym. Podczas gdy analiza syntaktyczna koncentruje si? na formal-
nej slrukturze zdania, semantyka bada raczej struktur? s^dow, a zwtaszcza
relacje mi?dzy roinymi sqdami zawartymi w tekscie. Podobnie jak i na
innych poziomach analizy, tak i tutaj napotykamy zatozenie relacyjnosci
dyskursu: s^dy podlegaj^ oddzialywaniom ze strony innych, poprzedzajqcych
je s^dow. Nie trzeba zresztq bye specjalist^ z zakresu lingwistyki tekstu, by
wiedziec, ze znaczenie zdania zaiezy od tego, co powiedziano (pomyslano)
wczcsniej.
Niew^tpliwie kluczowq rol? w takich badaniach odgiywa tez semantyczne
poj?cic koherencji: w jaki sposdb znaczenia zdari - czyli s^dy - zgadzaj^ si? ze
sob4? Mozemy rozpatrywac takie mechanizmy koherencyjne w odniesieniu
do zdaii bezposrednio ze sobq sqsiaduji|cych (analiza mikrozjawisk), ale
tez w zwiqzku ze znaczeniem dyskursu jako calosci (analiza makrozjawisk).
W obu przypadkach wyjasniamy, co wlasciwie zapewnia komunikatowi
sensownosc oraz czym dyskurs rdzni si? od dowolnego (niekoherentnego)
ciqgu zdari.
Na poziomie mikro, relacje znaczeniowe mi?dzy s^dami sq uzaleznione
od szeregu warunkdw koherencyjnych. Relacje te raogij bye natury funk-
cjonalnej. Dany si|d moze funkcjonowac jako uszczegdtowienie, uogdlnienie,
ilustracja lub przeciwstawienie w stosunku do poprzedzajqcego go sqdu.
W prostej sekwencji, jak chocby: „ianek si? spdznil. On si? zawsze spdznia",
drugie zdanie zawiera sqd, ktdry jest uogdlnieniem sqdu wyrazonego w zdaniu
pierwszym.
Typowym przykladem innej relacji hinkcjonalnej jest uszczegdlowienie,
ktdre codziennie spotykamy w wiadomosciach. Zwykle zaczynajfj si? one od
zdania wyrazajcjcego pewien bardzo ogdlny sqd (w nagldwku albo podtytule),
po ktdryni nast?pujii zdania zawieraj^ce coraz bardziej drobiazgowe uzupet-
nienia. Podobnie rozdzialy w tej ksi^zce cz?sto wykorzystujq funkcjonaln^
relacj? egzemplifikacji: po wymienieniu jakiejs ogdlnej cechy dyskursu zwykle
podaje si? jeden lub kilka ilustrujijcych j ^ przykladdw (jak to zrobilem
w poprzednim pod rozdziale).
Rdwniez semantyczna analiza dyskursu moze rozpatrywac, jak znaczenie
i informacja zostaja uwydatnionc oraz podkreslone (emphasized), a takze
umieszczone w hib poza centrum uwagi (focus). Poza tym, zaleznie od ich
dyskursywnego „srodowiska", znaczenia mogq funkcjonowac jako temat
(topic) zdania, czyli mogq wskazywac, o czym jest zdanie. A zatem,
w poprzednim przykladzie, poj?cie „Janek" (wyrazone slowami „Janek"
i „on") jest tematem dwdch zdari. We wszystkich tych sytuacjach rdzne funkcje
znaczenia zaiezy od znaczeri i informacji zawartych we wczesniejszych
partiach dyskursu, a takze od kontekstu (lub mo^e raczej od wiedzy, jakq
uczestnicy komunikacji wnosz^ do wypowiedzi lub otrzymuj^ z niej).
18
Semantyka dyskursu nie ogranicza si? do takich funkcjonalnych i innych
relacji znaczeniowych mi?dzy s^dami. Nalezy tu wprowadzic ponadto poj?cic
referencji. Oznacza ono sposdb, w jaki dyskurs ijego znaczenia odsylajq do
tzw. przedmiotdw odniesienia (referentdw), czyli do rzeczywistych lub
wyobrazonych wydarzeri, o ktdrych ludzie mdwi^. Jedna z bardzo prostych
regul okreslajijcych lokaln^ koherencj? dyskursu mdwi, ze sjjdy muszii odnosic
si? do zdarzeri lub sytuacji powi^zanych ze sob^ (przynajmniej w opinii osoby
mdwi^ccj). Dyskurs moze wi?c bye koherentny, jezeh jego zdania traktujq o
faktach polqczonych zwi^zkiem przyczynowym, jak chocby w nast?puj<icym
przykladzie: „Joanna spdznila si?. Jej samolot mial opdznienie. Musiala
czekac przez kilka godzin".
Jak juz sugerowalem, koherencja taka jest uzalezniona od uczestnikdw
komunikacji i od ich wiedzy. Pojawia si? zatem poznawczy aspekt dyskursu,
ktdrym zajmiemy si? ponizej. Cz?sto z koherencj^ wi^ze si? tez fakt, ze s^dy w
dyskursie dotyczy tych samych ludzi lub przedmiotdw, dla ktdrych rdwniez
uzywa si? terminu przedmiot odniesienia dyskursu. W cz?sci poswi?conej
strukturom syntaktycznym widzielismy, ze referent dw moze bye przywoly-
wany przez rdzne wyrazenia, w zaleznos'ci od wiedzy o danym obiekcie, jak^
mozemy zakladac u odbiorcy. Pelny opis jest potrzebny wtedy, gdy
wskazujemy na nowy lub przypominamy dawniej wymieniony przedmiot
odniesienia. Pdzniej jednak wystarcza zaimek (lub nawet anafora zerowa), by
bylo wiadomo, o czym mowa. (Bardziej szczegdlowe analiz? zagadnieri
zwi^zanych ze znaczeniem zawiera 2 rozdzial w tym tomie, ktdry opracowali
Russell S. Tomlin, Linda Forrest, Ming Ming Pu i Myung Hee Kim).
Opisuj^c makropoziom znaczenia dyskursu opuszczamy terytorium
tradycyjnej lingwistyki i gramatyki, a napotykamy charakterystyczne poj?cie
tematu (topic, theme). Temat dyskursu (ktdry nie jest tozsamy z tematami
zdari) jest - by tak powiedziec - globalnym znaczeniem dyskursu, okres-
lajecym jego calosciowg (makro-) koherencj?. Formutuj^c temat tekstu lub
wypowiedzi, odpowiadamy na banalne pytanie: „0 czym ta osoba pisala/
mdwila?". Poprzez takie pytanie chcemy uchwycic sedno sprawy, czyli
najwazniejsz^ informacj?. Tematy s^ kluczowq kwestie dla tekstow i
wypowiedzi. Bez nich nie wiemy, o czym mdwimy albo czytamy. To one
okreslaje calosciow^ „jednosc" dyskursu i zazwyczaj formulowane w takich
segmentach, jak tytuly, nagldwki, streszczenia czy podsumowania wnioskdw.
Zwykle tez stanowie one t? informacj?, ktdr^ najlepiej zapami?tujemy z
calego lekstu. W sumie, globalne znaczenia, czyli tematy, sq sprawy zasadnicz^
w procesach komunikacyjnych.
Wiadoraosc na pierwszej stronie codziennej gazety moze na przyklad
przyjmowac za temat fakt, „ze w Bosni podpisano porozumienie pokojowe".
Taki temat na wyzszym i abstrakcyjnym poziomie znaczeri obejmuje bardziej
szczegdlowe informacje, przekazane w pozostatej cz?sci danej notatki
prasowej. Tym samym konstytuuje globalnq koherencj? tekstu. W pewnym
sensie temat „streszcza" bardziej szczegdlowe znaczenia dyskursu. Rdwniez
19
rozprawy naukowe, codzienne rozmowy lub debaty parlamentarne mog^ miec
jeden lub kilka takich tematow.
Styl
Wi^kszosc tpisdw lingwistycznych ogranicza si? do poziomdw wyrazania
(brzmienia i formy) oraz znaczenia zdari. Wyszlismy poza granice tak poj?tej
gramatyki, zwracaj^c uwag? rdwniez na kwestie znaczenia, stosunkdw
referencyjnych mi?dzy zdaniami, a takze (globalnych) znaczeri calych
komunikatdw. Dyskurs ma jednak wiele innych wlasciwosci, ktdre nie
mieszczq si? w polu zainteresowari gramatyki, czy tez w ogdle j?zykoznawstwa.
Taki aspekt dyskursu jest na przyklad sygnalizowany przez poj?cie stylu,
nasuwaj^cc zreszt^ szereg problemdw definicyjnych. Jednym ze sposobdw
okreslania stylu jest uj?cie go w kategoriach wyboru wariantow. Chc^c wi?c
opisac chociazby wojn? domowq w Bosni, mozemy okresMc jej uczestnikdw
jako „bojownikdw", „buntownikdw", „povvstaricdw", ,.terrorysidw", itd.
Wybor danego slowa moze w tym przypadku zalezcc od typu wypowiedzi
(wiadomosci, komentarz prasowy, tekst propagandowy) albo od grupowej
przynaleznosci nadawcy, od jego pozycji i podzielanych przez niego opinii.
Odnoszqc si? do tych samych osdb mozemy wi?c uzyc odniiennych jednostek
leksykalnych. Jesli przyj?cie okreslonego wariantu stanowi funkcj? kontek-
stu (tzn. zaiezy od nadawcy, perspektywy, audytorium, przynaleznosci
grupowej itp.), zwykle nazywamy tak^ cech? wykladnikiem stylu tekstu lub
wypowiedzi.
Mozemy tez, opLsuj^c te same zdarzenia, wykorzystywac zrdznicowanie
wymowy, sposobdw zapisu, formy wizualnej. gcstdw, ukladdw stownych albo
struktur zdaniowych. Rdwniez takie funkcjonalne „odchylenia" moga stac si?
elementem stylu. A zatem styl to zwykle uzalezniony od kontekstu - wybdr
wariantdw j?zykowych na poziomie wyrazania. Znaczenia pozostaje te same:
w innym wypadku nie mdwimy o stylistycznych wariantach dyskursu, lecz w
ogdle o rdznych dyskursach. Ale nawet wdwczas moglibysmy znalezc pewn^
alternacj? stylistyczn^: mozemy mdwic o tych samych tematach lub faktach
(rcferentach) za posrednictwem odmiennych znaczeri lokalnych (szczegdlo-
wych), jak to si? dzieje w relacjach z „tego samego" zdarzenia, przedstawio-
nych w powaznej gazecie „na poziomie" i w zwyklym brukowcu. Oczywiscie,
dwie rdzne notatki prasowe, umieszczone obok siebie w jednej gazecie, a
poswi?cone rdznym tematom, nie stanowiq bynajmniej swoich wariantdw
stylistycznych. Innymi slowy, poj?cie stylu zaklada, ze cos (znaczenie, temat,
zdarzenie) pozostaje tozsame, dzi?ki czemu jestesmy w stanie pordwnac, j a k
rdzne dyskursy „mdwi4 to samo".
Analiza stylistyczna moze tez pozwoUc na sporz^dzenie zestawoj cech
stylistycznych charakterystycznych dla gatunku (opowiadanie v^. sprawozda-
nie), podmiotu mdwi^cego (osoba powsci^gliwa vs. emocjonalna), grupy
(kobiety vs. m?zczyzni), sytuacji spolecznej (formalna vs. nieformalna), okresu
20
litcrackiego (kJasyczny v^. romantyczny) albo nawet calej kultury (anglosaska
vs. latynoska) itd. Zwykle bierzcmy wdwczas pod uwag? nic tylko konteks-
tuahie zrdznicowania doboru sldw lub form syntaktycznych, ale tez wiele
innych wlasciwosci dyskursu, jak typowe formy opowiadania albo strategic
grzecznosci.
Retoryka
W bliskim zwi^zku z analizy stylistyczn^ pozostaje inna dziedzina badari nad
dyskursem, ktdrq mozemy nazwac retorykq, chociaz pierwotnic retoryka miala
duzo szcrszy zasi?g, obejmuj^q^ sztuk? skutecznego przekonywania w pubhcz-
nych wystqpieniach (zob. rozdzi*^ autorstwa Ann M. Gill i Karen Whedbee, s.
182). W tym szerszym znaczeniu, pochodzqcym jeszcze ze starozytnosci, retoryka
moze bye uwazana za poprzedniczk? tego, co okreslamy jako analiz? dyskursu.
Jednym z centralnych zagadnieri owej klasycznej dyscypliny byla kwestia
specjalnych srodkdw czyniqcych perswazj? bardziej skuteczn<i, to znaczy figur
retorycznych. Podczas gdy styl jest wlasciwy wszelkim przekazom, to nie w
kazdym tekscie znajdujemy figury, ktdre mozemy tez nazwac „stmkturami
retorycznymi": aUteracj?, rym, ironi?, metafor?, hiperbol?, itp.
Analiza retoryczna b?dzie wi?c zwykle interesowac si? „narz?dziami"
perswazyjnymi, tzn. specjalnymi strukturami na wszystkich poziomach
artykulacji, ktdre to struktury przyci^gaje uwag? odbiorcy. Wchodz*| tu w
rachub? takie zjawiska, jak nieoczekiwane powtdrzenia, inwersje skladniowe,
niepelne struktury albo zmiany znaczenia. Pomimo ze tradycyjnie konccn-
trowano si? gldwnie na strukturach w obr?bie zdania, to jest jasne, ze rdwniez
cale zdania albo nawet dyskursy mog^ bye - w wi?kszym lub mniejszym
stopniu - hiperboliczne, ironiczne lub metaforyczne. Choc zas figury te s^
zwykle wiijzane z zadaniem przekonywania odbiorcdw, nie trzeba chyba
przekonywac, ze perswazyjna funkcja tekstu albo wypowiedzi nie ogranicza si?
do jego struktury retorycznej, ale moze bye tez uwarunkowana przez styl.
znaczenie albo koherencj?.
Schematy
Poziomem dyskursu, ktdremu niezbyt cz?sto poswi?ca si? oddzielne,
jednolite omdwienia, jest warstwa calosciowych struktur formalnych, zwanych
tez schematami strukturalnymi albo superstrukturami. Pomimo to
poziom dw nic jest trudny do okreslenia. Jesli na przyklad przyjmiemy, ze w
dyskursie mozemy odnalezc catosciowe znaczenie albo jeden gldwny temat,
wciqz brakuje nam abstrakcyjnej, globalnej formy, ktdra miesci w sobie owe
znaczenia. Tak jak forma zdania jest opisywana w kategoriach ukladu
wyrazdw (syntagmy), tak form? calego tekstu lub wypowiedzi mozemy
rozlozyc na szereg stalych, konwencjonalnych skladnikdw albo kategorii.
Mozemy tez sformulowac reguly kieruj^ce porz^dkiem tych elementdw.
21
 Nawet bez teoretycznej wiedzy o schematach strukturalnych zwykle jestesmy
w stanie zidentyfikowac „poczqtek" i „koniec" dyskursu, nagldwek notatki
prasowej, pozdrowienia otwierajqce rozmow? lub wnioski wyplywaj^ce z danej
argumentacji. Nalezy jeszcze podkreslic, ze Scj to poj^cia fornialne: jakiekol-
wiek by nie bylo znaczenie (zawartosc) notatki prasowej, zawsze b?dzie ona
aktualizowpla kategori? naglowka, ktdrego funkcje jest rozpoczynanie i
streszczanie wiadomosci. Cokolwiek zas powiemy pod koniec rozmowy czy
spotkania albo napiszemy w zakoticzeniu artykutu, zwykle b?dzie to
funkcjonowac jako swego rodzaju formula zamykajqca.
W abstrakcyjnym sensie mozemy zatem analizowac dyskurs za pomoc^
typowych formalnych kategorii oraz ich funkcji i specyficznego uporz^dko-
wania, podobnie jak zdanie analizujemy w kategoriach podmiotu, dopehiienia
itp. Tak wi?c wiele odmian dyskursu b?dzie rozpoczynac si? streszczeniem i
koriczyc podsumowaniem. Argumentacja moze skladac si? z rdznych
przeslanek i wniosku, a opowiadanie zapewne zostanie skomponowane z
elementdw, wsrdd ktdrych kluczowe wydaje si? kategorie kompiikacji i
rozwiqzania. Oznacza to, ze poza stylistycznym nacechowaniem, rdzne gatunki
moge bye opisane za pomoc^ tych typowych schematycznych kategorii.
Podczas gdy typowe wiadomosci, opowiadania i artykuly naukowe zaczynaje
si? streszczeniem i koiicze czyms na ksztalt wniosku, poematy, ogloszenia i
inne odmiany tekstow nie wykazuje takiej tendencji.
Zwrdi5my uwag?, ze jak wsz?dzie dotjjd, mamy tu do czynienia
z abstrakcyjnymi strukturami. Kwestia tego, jak ludzie naprawd? konstnmje
konkretne teksty i rozmowy, w jaki sposdb osi^gaje koherencj?, wprowadzaje
tematy, formuluje streszczenia, otwierajq i zamykaja wypowiedzi, wymaga
innego rodzaju analizy. Co wi?cej, opowiadanie zazwyczaj realizuje wzorzec
struktury narracyjnej, ale oczywiscie ma tez wiele cech wykraczajqcych poza
take schematyczne organizacj?, jak chocby komentarze i wyjasnienia zdarzeii,
opisy postaci i sytuacji, sygnaly organizacji czasowej, modulacje stylu
i perspektywy, uzaleznione od kontekstu i gatunku narracyjnego.
Dyskurs jako dziatanie i interakcja
w spoteczenstwie
Z kazdym kolejnym krokiem w kierunku definicji dyskursu napotykamy
struktury coraz bardziej oddalone od tradycyjnego pola zainteresowari
lingwistyki. Wkraczamy teraz na obszar dziatah i interakcji, ktdry wlasciwie
pozostaje w gestii nauk spolecznych. To znaczy, ze dyskurs jest konstytuowany
przez (ustrukturyzowane) grafemy i dzwi?ki, abstrakcyjne formy skladniowe
(struktury syntaktyczne), kompleksowe struktury lokalnych i globalnych
znaczen oraz schematyczne formy kompozycyjne. Moze jednak bye tez
opisywany w kategoriach dzialari spolecznych realizowanych przez uzytkow-
22
nikdw j?zyka, ktdrzy komunikuje si? mi?dzy sobq w rdznych sytuacjach i w
obr?bie okreslonego spoleczcristwa i danej kultury.
Akty mowy
Pierwsze uj?cie j?zyka jako swoistego dzialania jest jeszcze dose
abstrakcyjne i wywodzi si? z filozofii j?zyka. Podkresia si? w nim fakt, zc
ludzie, uzywaj^c j?zyka, robie rdwnoczesnie wiele innych rzeczy. To, co
zostato powyzej opisane jako abstrakcyjne struktury dzwi?kowe, moze bye
okreslone bardziej precyzyjnie jako akt lokucyjny, tzn. wyprodukowanie
wypowiedzi w danym j?zyku. Zarazem 'znaczenie' mozna scharakteryzowac
bardziej dynamicznie jako akt semantyczny. Nowe w tym podejsciu bylo
jednak zwrdcenie uwagi na spoleczny wymiar tego, co robimy, kiedy
wytwarzamy sensowne wypowiedz w jakims kontekscie. Chodzi tu o realizacj?
aktu mowy czy tez aktu illokucyjnego, jak stwierdzenie, pytanie, obietnica,
grozba albo gratulacje.
Podczas gdy abstrakcyjne formy skladniowe podlegaje rcgulom syntak-
tycznym gwarantujecym ich poprawnosc, a semantyka dysponuje wlasnymi
warunkami sensownosci, to akty mowy rdwniez musze spelniac szereg
typowych warunkdw, zwanych warunkami fortunnosci. Warunki te dotyczy
jednak nie tylko wyrazeri (sldw, zwrotow itp.) i znaczeri wypowiedzi, ale tez jej
sytuacyjnego kontekstu, obejmujecego m.in. intencje, wiedz? i pogledy
nadawcy. Dla przykladu, warunkiem fortunnosci aktu obietnicy jest, by
nadawca zamierzal cos zrobic i wierzyl, ze ten przyszly akt jest zgodny z wole
shxchacza. Teoretyczne wyjasnienie takich aktdw mowy i ich uwarunkowari
lokuje si? zwykle na obszarze okreslanym jako pragmatyka, ktdry w katego-
riach ogdlnych opisuje dzialanie poprzez uzycie form j?zykowych w kontekscie
spoteczno-kulturowym. Poniewaz zas jest to tez jeden z gldwnych celdw
naszych badari, mozemy traktowac pragmatyk? jako dyscyplin? skladowe
analizy dyskursu (zob. rozdzial autorstwa Soshany Blum-Kulki, s. 214).
O lie wczesne badania nad aktami mowy, w slad za tradycyjnym
j?zykoznawstwem i filozofie j?zyka, uprzywilejowywaiy zdanie i skupiaty si?
na izolowanych aktach mowy, o tyle analiza dyskursu okazuje zaintercsowanie
sekwencjami aktdw mowy, realizowanymi w ramach tekstu albo wypowiedzi.
Rdwniez zatem na tym poziomie mozemy wyszczegdinic warunki spojnosci
pragmatycznej takich sekwencji. Czasami to pewien akt mowy moze wyrazac
warunek fortunnosci, na przyklad wtedy, gdy wskazuje akceptowalne przy-
czyn? uzycia poprzedniego iub nast?pnego wypowiedzenia (jak chocby w
parze: „Czy mdglbys zamknec drzwi? Tak tu zimno", gdzie stwierdzenie
wyartykulowane w drugim zdaniu dostarcza wyjasnienia przekonujecego o
racjonalnosci poprzedzajecej je prosby).
Poprzez analog!? do semantycznej interpretacji znaczeri dyskursu
mozemy tez przyjec, ze sekwencje aktdw mowy moge bye „streszczane" na
wyzszym poziomie abstrakcji, tworzec jednostk? nadrz?dne, czyli globalny
23
akt mowy. Dana wiadomosc prasowa moze funkcjonowac jako ztozone
stwierdzenie. artykul - jako globalny akt oskarzenia, list z zqdaniem okupu -
jako globalny akt grozby, nawet jes'li ich cz^stki skladowe maje inny charakter
(z^danie okupu moze na przyklad zawierac jedynie stwierdzenia). Globalny
akt mowy mozemy wi?c zdefiniowac jako ogolnq funkcj? illokucyjn^ calego
dyskursu, okreslajqcij zarazem jego spojnosc pragmatyczn^.
Rozmowa Jako interakcja
Co ciekawe, kiedy juz zajmujemy si? analizq dyskursu jako dzialania i
interakcji - odkrywamy, ze tekst i wypowiedz stanowi^ cz?sci skomplikowanej
hierarchii roznych aktdw. Oprdcz przedstawionych powyzej aktdw mowy
ludzie angazuje si? si? tez w rozmaite interakcje, jak zabieranie glosu w
rozmowie, atakowanie innych i bronienie swoich racji, otwieranie i zamykanie
dialogdw, negocjowanie, wyrazanie zgody i polemizowanie z partnerem,
reagowanie na czyj^s wypowiedz, wyznaczanie charakteru nast?pnej kwestii,
pozytywne prezentowanie wlasnej osoby, zachowywanie „twarzy", okazywanie
grzecznosci, przekonywanie, pouczanie, itp. Wiele z tych aktdw mozna
rcalizowac rdwnoczesnie. Oznacza to, ze oprdcz sekwencyjnej analizy owych
dzialari potrzebny jest te?: „wertykalny" opis wszystkich aktdw, ktdre mozemy
wykonac poprzez realizowanie innych, jak na przyklad kupowanie domu
poprzez podpisywanie konlraklu.
Rozlegla dziedzina analizy konwersacyjnej, a takze - w szerszym
wymiarze - kazda analiza dyskursu jako interakcji, zajmuje si? rdznymi
odmianami tych aktdw, spelnianych w spolecznym i kulturowym kontekscie.
Tak wi?c „zwyczajne" zabieranie glosu w rozmowie podporzqdkowane jest
kompleksowyni rcgulom i strategiora, okreslajecym na danym etapie kontaktu
sposdb wybierania nast?pnej osoby mdwiecej. Podobnie, ludzie wykonuje
szereg posuni?c w ramach okazywania sobie grzecznosci, na przyklad po to, by
nie zranic swoich rozmdwcdw. Konwersacja nie zostaje z kolei przerwana
w sposdb mechaniczny. Jej uczestnicy zazwyczaj podejmuje pewien wspdlny
wysilek, aby w stosowny sposdb zamknec danq wymian? zdari. To samo
dotyczy zresztq zasad wprowadzania, zamykania i zmiany tematdw. Na
pograniczu socjolingwistyki, analizy dyskursu, etnografii i socjologii przepro-
wadzono bardzo szczegdlowe badania nad mndstwem takich i innych
wlasciwosci, charakteryzujecych spolecznie usytuowane interakcj? (a studio-
wano zardwno nieformalne rozmowy z przyjacidtmi w barze, jak i oficjalne
rozmowy w instytucjach).
Abstrakcyjne struktuty a rzeczywiste uzycia j^zyka
Analiza dyskursu jako interakcji rue koncentruje si? wyl^cznie na jakims
oddzielnym „poziomie" wypowiedzi, ulokowanym gdzies obok planu wy-
razania, formy albo znaczenia. Bierze zas pod uwag? wszystkie omdwione
24
wyzej poziomy, ale zawsze rozpatruje je jako elementy tego, co robie
uzytkownicy j?zyka albo co osiegaje, biorqc udzial w kontaktach werbalnych.
Innymi slowy, uczestniczenie w dyskursie (the conduct of discourse) jest
strategicznym dzialaniem, polegajecym na odpowiednim w danym kontekscie
wytwarzaniu dzwi?kdw, wykonywaniu gestdw, konstruowaniu semantycznych
reprezentacji oraz dokonywaniu aktdw mowy, jak rdwniez na angazowaniu si?
w interakcyjne formy zabierania glosu, wywolywaniu okreslonych wrazeri,
pertraktowaniu, przekonywaniu lub podtrzymywaniu rasistowskich uprze-
dzeri. W pewnym sensie mozemy powiedziec, ze poprzcdnio u^rdznione
poziomy werbalnej aktywnosci se zorientowane na wypelnianie istotnych
spolecznie zadari, Ludzie wypowiadaje si?, by komunikowac swoje idee i
zyskiwac zrozumienie, a robie to jako jednostki i jako czlonkowie grup
spolecznych, w celu informowania, przekonywania lub olsniewania innych, a
takze z zamiarem osiegania innych celdw, w ramach spolecznych sytuacji,
instytucji i struktur.
Co wi?cej, o ile wiele wczesniejszych, zainspirowanych przez j?zykoznaw-
stwo studidw nad dyskursem mialo przewaznie abstrakcyjny charakter,
tworzec sfrukturalne opisy i formuhijec ogdlne reguly, to podejscie interak-
cyjne jest raczej zbiezne z socjolingwistycznym ukierunkowaniem na badanie
faktycznych uzyc j^zyka.
W analizie dyskursu daje si? wi?c zauwazyc generalna tendencja,
wykraczajeca zresztq poza studia nad konwersacje, aby unikac badania
abstrakcyjnych, idealnych struktur i by koncentrowac si? na tym, jak ludzie
naprawd? mdwiq i pisze w uwarunkowanych spolecznie sytuacjach. Godzimy
si? zatem, ze formy skladniowe moge t)yc niepelne lub nie w pelni sensowne,
akty mowy bywajq niefortunne, a negocjacje, zmiany tematdw albo zanikni?cia
rozmowy ~ nieudane. W autentycznych wypowiedziach napotykamy falstarty,
powtdrzenia, sprzecznosci, niestosownosci, redundancje i inne naruszcnia
normatywnych zasad poprawnego dyskursu. J?zyk w faktycznym uzyciu, a
zwlaszcza w potocznej, codziennej komunikacji, moze wi?c wydac si? bardzo
„mechlujny".
Zamiast traktowac takie przejawy nieporzedku po prostu jako „bl?dy"
lub „dewiacyjne" odst?pstwa od ogdlnych regul, musimy rozpatrywac je na ich
wlasnych prawach. To, co zdaje si? wygledac na pogwalcenie jakiejs zasady
albo regularnosci, moze okazac si? wyposazone w swoiste, interakcyjne lub
kontekstualne funkcj?. A zatem oprdcz „normatywnych" aspektdw^ j?zyka i
dyskursu, znanych nam z regul gramatycznych, zasad poprawnosci lub
abstrakcyjnych warunkdw fortunnosci, owo bardziej realistyczne i „einpirycz-
ne" podejscie uwzgl?dnia teksty i wypowiedzi takimi, jakimi one se naprawd?.
Niemniej jednak, wi?kszosc uczonych szuka porzedku, rdwniez w tym, co
na pierwszy rzut oka moze sprawiac wrazenie nieregulamosci i chaotycznosci.
Nawet w rozwijajecej si? spontanicznie slownej interakcji ludzie stosuje pewne
reguly i efektywne strategic, konstruujec zdanie, formulujec temat albo tytul,
podsumowujec spotkanie, skladajec gratulacje albo poiemizujec. Reguly te
i strategic nie sq jednostkowe, ale s^ udzialem srodowiska, s^ rozpoznawane i
uzywane w obr?bie danych wspolnot komunikacyjnych. Nawet jawne bl:?dy,
usterki, potkni^cia, niekonsekwencje, dewiacje i inne naruszenia regul moge
bye dokonywane w sensowny i uporz^dkowany sposdb. To pozwala nie tylko
uczestnikom komunikacji, ale i badaczom dyskursu wychwytywac sens tego,
CO si? dzieje.
Poznawcze aspekty dyskursu
Odczytywanie sensu, rozumienie, interpretacja, znaczenie i wiele innych
poj?c, uzytych powyzej, nalezy nie tylko do dziedziny struktur dyskursu i
spolecznych interakcji, ale tez do domeny umyshi. Zardwno abstrakcyjne, jak
i rzeczywiste opisy porzedku wyrazdw, znaczenia zdari, koherencji, schematdw
narracyjnych, aktdw mowy i budowy konwersacji zawsze przyjmuje zalozenie,
ze uzytkownicy j?zyka dysponuje pewne wiedzq. Znaje zasady regulujece
funkcjonowanie struktur, a takze okreslone strategic i konteksty, w ktdrych
mozna je stosowac. Ludzie se w stanie zrozumiec zdanie, osiegnec spdjnosc
mi?dzy zdaniami albo uchwycic sens tekstu pod warunkiem, ze podzielaje
pewien wspdlny repertuar spoleczno-kulturowych przekonan. Wybdr jedno-
stek leksykalnych, alternacje stylistyczne, uzycie srodkdw retorycznych -
wszystko to implikuje, ze uzytkownicy j?zyka wyrazaje swoje opinie lub
ideologic, a takze wnosze swdj wklad w tworzeme nowych lub przeksztalcanie
juz istniejecych.
Choc wi?c w trakcie badari nad dyskursem warto czasem abstrahowac od
mentalnego charakteru gramatyk, regul, norm, struktur wiedzy czy tez opinii,
jest oczywiste, ze powazna teoria dyskursu bylaby ulomna bez uwzgl?dnienia
czynnika mentalnego (poznawczego i emocjonalnego). Owe kognitywne
wymiary praktyk komunikacyjnych se eksponowane gldwnie przez psychologi?
poznawcze, ktdra opisuje te zjawiska w kategoriach procesdw i reprezenta<;ji
mentalnych, zwykle umiejscawianych w pami?ci osdb mdwiecych. Struktury te
odgrywaje zasadnicze rol? zardwno w wytwarzaniu, jak i rozumieniu tekstdw
i wypowiedzi.
Na pewnym poziomie analizy mozemy uznac takie procesy i reprezenta-
cje za jednostkowe, jako ze charakteryzuje one poszczegdinych uzytkownikdw
j?zyka w specyficznych kontekstach komunikacyjnych. Jednostkowosc ta
thimaczy personalne zrdznicowanie dyskursu: teksty i wypowiedzi rdznie
si? od siebie, nawet jesli zostaty wyartykulowane w podobnych sytuacjach
spolecznych, o ile tylko rdzne osoby robie mny uzytek z tego samego
spoteczno-kulturowego zasobu informacji.
Zarazem jednak - co wydaje si? ciekawsze - wiedza o gramatyce i o
dyrektywach komunikacyjnych jest oczywiscie wspdlnym dobrem spolecz-
nym, dzi?ki czemu mozliwe jest wzajemne rozumienie si?. Aktorzy spoleczni
{social actors) dziele wraz z innymi czlonkami swoich grup normy, wartosci,
26
konwencje komunikacyjne, a takze spoleczne reprezentacje, czyli wiedz? i
opinie. A zatem, oprdcz indywidualnych struktur kognitywnych, dyskurs
uruchamia tez mechanizmy poznawcze uwarunkowane socjokulturowo.
Podobnie jak to si? dzieje w przypadku perspektywy interakcyjnej,
rdwniez uj?cie kognitywne nie ogranicza si? do opisu mentalnych reprezenta-
cji abstrakcyjnych regul i innych form wiedzy. Takze tutaj badacze
zastanawiaje si? nad tym, w jaki sposdb ludzie faktycznie wytwarzaje
i rozumieje dyskurs. Psychologowie interesuje si? nie tyle idealnymi, co raczej
realnymi uzytkownikami j?zyka. Poza regulami badaje tez strategic prze-
twarzania, ktdre swiadomie lub nieswiadomie stosuje si? podczas wytwa-
rzania lub rozumienia zdari, tematdw czy tez opowiesci.
Kognitywna analiza dyskursu podkresia konstniktywn^ natur? proce-
sdw mentalnych. Reprezentacje umyslowe wyprowadzane z lektury tekstdw
nie se po prostu kopiami tekstu ani jego znaczeri, ale rezultatem stosowania
okreslonych strategii konstruowania sensu. W procesach tych moge ^y*^
wykorzystane elementy tekstu, elementy wiedzy o kontekscie, a takze
elementy przekonari, z ktdrymi dane osoby przyst?puje do komunikacji.
Podobnie jak interakcja, procesy takie podlegaje oddzialywaniom ze
strony kontekstu: moge przyklad bye uwarunkowane przez cele, interesy,
zamiary, oczekiwania i inne mentalne reprezentacje osdb mdwiecych.
W odrdznieniu od regul gramatycznych, procesy te niekoniecznie maje
charakter systemowy. Nierzadko tez zawieraje bl?dy i niepelne informacje,
a jednoczesnie funkcjonuje na rdznych poziomach tak dhigo, jak dtugo
pozwalajq skutecznie realizowac takie cele przyswiecajece danym wy-
stepieniom komunikacyjnym, jak wzajemne zrozumienie i wlasciwe wykony-
wanie odpowiednich czynnosci w okreslonych sytuacjach.
Mozna wi?c powiedziec, ze pewna informacja fonologiczna lub graficzna
zostaje zespolona z informacje syntaktyczne, semantyczne i kontekstualne tak,
ze pozwala szybko wywnioskowac, w przeciegu - powiedzmy - paru sekund,
jaki akt mowy lub jaka czynnosc jest realizowana przez mdwi^cego.
Oczywiscie, niezb?dna jest tu tez mozliwosc doraznego wprowadzania
poprawek, podobnie jak w rozmowie istnieje swoiste sposoby „naprawiania"
nieporozumieri.
Reasumuj^c, faktyczne porozumiewanie si? zawsze stanowi pewien
dynamiczny i otwarty proces, ktdry na biezeco poddawany jest kolejnym
korektom i reinterpretacjom. „Mentalnej" analizie fragmentu tekstu moge
towarzyszyc procesy aktywizacji oraz kontekstualnej adaptacji ogdlnej wiedzy i
przekonari, wydobytych z zasobdw pami?ci. Procesy gdra-ddl, sterujece
rozumieniem slowa i zdania, moge ^czyc si? z abstrakcyjnymi hipotezami
typu ddl-gdra, dotycz^cymi oczekiwanych struktur zdaniowych, narracyjnych
czy konwersacyjnych. Rdzne moduly moge zostac przydzielone do wykonania
rdznych zadari, takich jak wytwarzanie sldw i struktur skladniowych,
27
wypracowywanie koherencji semantycznej, wykonywanie aktow mowy albo
zamykanie rozmowy.
Rozumiejec teksty, ludzie buduje stopniowo nie tylko reprezentacje
tekstu i kontekstu, ale tez - w ramach tzw. model! mentalnych -
reprezentacje zdarzeri albo dzialari, o ktdrych dyskurs opowiada. To, co
zwykle zapami^tujemy z danego przekazu, nie zawiera si? w konkretnych
slowach, ani nawet w ich znaczeniach lub funkcjach, ale raczej w modelach,
ktdre stanowiq schematyczne reprezentacje naszych (subiektywiiych) wyob-
razeri o danym zdarzeniu lub sytuacji. Kiedy wi?c opowiadamy innym, co
przeczytalismy rano w gazecie - nie tyle odtwarzamy sam tekst wiadomosci, co
raczej przekazujemy nasze (cz?sto stronnicze) modele, skonstruowane na jej
podstawie. I odwrotnie, kiedy chcemy cos powiedziec, model stanowi punkt
wyjscia dla produkcji dyskursu. Niektdre wyobrazenia zostan^ wybrane jako
istotne dla komunikacji w danym kontekscie i poshiz^ jako budulec do
konstruowania (lokalnych i globalnych) znaczeri wypowiedzi.
To samo dotyczy interakcji: uzytkownicy j?zyka uruchamiaje albo na
biezqco konslruuje model aklualnego kontekstu oraz dzialari, w ktdrych
uczestnicze w sposdb czynny lub bierny. Budowanie sensu tekstu lub
wypowiedzi pociqga za sobq konstruowanie modeli, ktdrych podstawy
obejmuje znaczenia dyskursu, funkcje interakcyjne, a takze specyficzne
zastosowania ogdlnej, spotecznie kultywowanej wiedzy i przekonari. T o
zreszte tylko niektdre aspekty kognitywncj interpretacji dyskursu.
Chociaz gldwne zasady kognitywnej analizy wytwarzania dyskursu se
szeroko akceptowane w psychologii, niektdre interakcyjne podejscia skupiaje
si? raczej na dostrzegalnych i spolecznych, a wi?c i dyskursywnych
konstrukcjach reprezentacji i procesdw mentalnych. Umyslowi przypisuje si?
tu istotne znaczenie interakcyjne i spoleczne tylko o tyle, o ile uzewn?trznia
si? on w swoich tekstowych manifestacjach. Zamiast spekulowac, jak taki
niewidoczny umysl moze wygledac lub funkcjonowac, proponuje si? tu
systematyczne badania nad dyskursywne nature umyshi (zob. rozdz. opraco-
wany przez Susan Condor i Charlesa Antaki, s. 242).
Dyskurs a spoteczeristwo
Wi?kszosc studidw nad dyskursem miesci si? w obr?bie jedncgo
z opisanych powyzej zakresdw: forma, znaczenie, interakcja i poznanie. Jak
jednak widzielismy, zasadnicze rol? w opisach i objasnieniach tekstdw
i wypowiedzi odgrywa kontekst. Choc nie istnieje eksplicytna teoria
kontekstu, a poj?cie to jest uzywane przez wielu uczonych w rdznych
znaczeniach, mozemy zwi?zle scharakteryzowac go jako struktur?, obejmujec^
wszystkie wlasciwosci sytuacji spolecznej, ktdre se istotne dla wytwarzania i
odbierania dyskursu. Cechy kontekstu nie tylko wplywaje na komunikacj?, ale
28
tez vice versa: przekaz zwykle moze po swojemu okreslic albo zmienic
charakter kontekstu.
Podobnie jak odrdznilismy lokalne i globalne struktury dyskursu,
mozemy tez mdwic o lokalnych i globalnych strukturach kontekstu. Wsrdd
lokalnych uwarunkowari kontekstualnych znajdujemy tlo (czas, miejsce,
okolicznosci), uczestnikdw oraz ich role komunikacyjne i spoleczne (mdwca,
przewodniczecy, przyjaciel itp.), intencje, cele itp. Kontekst globalny zyskuje
na znaczeniu, gdy komunikowanic si? uznajemy za dzialalnosc konstytuujqce
organizacyjne lub instytucjonalne post?powania i procedury (legislacja, proces
sadowy, nauczanie, przekazywanie wiadomosci) oraz kiedy uczestnicy biore
udzial w danej interakcji jako przedstawiciele spolecznych kategorii, grup lub
instytucji (kobiety m?zczyzni, czarni vs biali, mlodzi vs starzy, przclozcni vs
podwladni; albo tez jako osoby zaangazowane w prac? systemu edukacji,
parlamentu, sedu czy tez policji).
Gdy tylko przyjmiemy na serio take kontekstualne pcrspektyw? ogledu
dyskursu, wciegamy w obr?b naszych dociekari szereg aspektdw, zwiezanych
ze spoleczeristwem i z kulture- Na przyklad dobdr okreslonych zaimkdw jako
mniej lub bardziej uprzejmych form adresatywnych (jak chocby ui i vous w
j?zyku francuskim) zaklada, ze uczestnicy komunikacji (i badacze dyskursu)
dysponuje wiedze na temat stosunkdw spolecznych. Alternacje leksykalne (na
przyklad wybdr miedzy „terroryste" a „bojownikiem o wolnosc") implikuja
rdznice w opiniach i ideologiach wyznawanych przez osoby mdwiece. Takie
akty mowy jak polecenia zakladaje z kolei rdznice w stosunkach wladzy. Na
wszystkich poziomach dyskursu znajdujemy „slady" kontekstu. w ktdrym
szczegdlne rol? odgrywaje spoleczne atrybuty uczestnikdw - ich kulturowa
tozsamosc plciowa (gender), przynaleznosc klasowa, pochodzenie etniczne i
srodowiskowe, wiek, pozycja i inne formy przynaleznosci grupowej.
Nie znaczy to, ze konteksty spoleczne se zawsze „dane" albo „statyczne" i
ze ludzie oraz ich wypowiedzi biernie „podlegaje" przymusom, obowiezuje-
cym w ich grupach, spoleczerislwach czy kulturach. Przeciwnie. dyskurs i jego
uzytkownicy pozostaje w ,,dialektycznej" relacji ze swoim kontekstem: poza
podleganiem spolecznym przymusom kontekstualnym przyczyniaje si? tez do
konstruowania lub przeksztalcania tego kontekstu. Zwykle wi?c z praktykami
komunikacyjnymi wiqzq si? negocjacje i kompromisy, stanowiece wypadkowe
wymagari aktualnego kontekstu oraz bardziej ogdlnych zasad spoleczno-
-kulturowych. Wladza grupy moze bye zardwno respektowana, jak i podwazana
w dyskursie. Normy i zasady spoleczne moge w twdrczy sposdb
modyfikowane lub przelamywane, a z kolei takie komunikacyjne „zakldcenia"
moge si? przyczyniac do tworzenia nowego porzqdku spolecznego.
Kulturowa tozsamosc pkiowa
Wielu m?zczyzn - czasem ostentacyjnie, a czasem w bardziej subtelny
sposdb - przyjmuje seksistowskie sposoby mdwienia (z kobietami lub o ko-
29
bietach) panujece w danej grupie. Kiedy robi^ to w sposob czynny,
przyczyniaje si? tez do odtwarzania systemu nierdwnosci plci. Moge tez
oczywiscie (cz?sciowo) zmieniac te przymusy spoleczne i podwazac status quo,
chociazby powstrzymujec si? od potcncjalnego kontrolowania - kosztem
kobiet uczestniczecvch w komunikacji - wszystkich aspektdw tekstu, wy-
powiedzi i kontekstu, takich jak wybdr gatunku, tematu, stylu, formy
opowiadania lub zasad zabierania glosu.
Pochodzenie etniczne
Podobne uwagi nasuwaje si? w zwiezku z relacjami mi?dzy tekstem
i wypowiedzie a ..rase" i pochodzeniem etnicznym, czy tez bardziej ogdlnie,
w zwiqzku z problematyke komunikacji mi?dzykulturowej. Historia niewol-
nictwa i segregacji, przejawy rasizmu, jak tez czynniki kulturowe - wszystkie te
warunki przyczynily si? na przyklad do wyksztalcenia swoistych wzorcdw
komunikacyjnych w spolecznosci afroamerykariskiej w Stanach Zjednoczo-
nych. Uogdlniajec, grupy etniczne lub „rasowe" rozwijaje swoje wlasne
sposoby mdwienia. co moze przyczyniac si? do wzajemnych wptywdw i do-
stosowari, jak tez stwarzac problemy w porozumiewaniu si?. Mi?dzykulturowe
i mi?dzyetniczne relacje moge przyjmowac form? dominacji: ludzie moge
przyczyniac si? do pod trzy mywania etnocentryzmu lub rasizmu, wyglaszajec
tendencyjne komentarze na temat mniejszosci etnicznych lub emigrantdw
z Poludnia.
Kultura
To, CO zdolalismy tu strescic z badari nad role dyskursu w spoleczenstwie,
dotycz>' tez wyjasnicii z zakresu roh dyskursu w kulturze. Jak zauwazylismy,
wlasciwie wszystkie wyzej omdwione formy dyskursu wykazuje znaczne
zrdznicowanie wsrdd poszczegdinych wykonawcdw rdl spolecznych, a zwla-
szcza pomi?dzy grupami. To samo dotyczy charakterystyk kulturowych.
Opowiadanie historii, wydawanie rozkazdw, okazywanie grzecznosci i zmiany
tematdw podlegaja nie tylko ogdlnym, uniwersalnym regulom: ludzie na calym
globie wykonuje te czynnosci na rdzne sposoby.
Owe rdznice kulturowe bywaje powiezane z innymi aspektami kultury,
jak chocby normy i wartosci, stosunki spoleczne lub instytucje. Mdwilismy juz,
ze gdy czlonkowie grup etnicznych lub przedstawiciele kultur porozumiewaje
si? z reprezentantami innych spolecznosci, rdznice komunikacyjne mog^ bye
przyj?te z tolerancja i ch?tnie zaakceptowane, jak tez zdolne S4 doprowadzic
do nieporozumieri i kontliktdw, a nawet dominacji, dyskryminacji i opresyw-
nych zachowari wobec slabszych. Sted tez studia nad wewnetrz- i mi?dzy-
kuUurowe komunikacje se wazne dziedzine interdyscyplinarnej analizy
dyskursu.
30
Spoleczna analiza dyskursu
Wlasnie to szersze naswietlenie dyskursu w uwiklaniach spolecznych i
kulturowych moze bye postrzegane jako punkt szczytowy badari nad
komunikacje- W takich szerokich i kompleksowych ramach mozemy wykro-
czyc poza samo badanie pol^czeri zdaniowych, mechanizmdw koherencyjnych,
aktdw mowy, nast?pstwa wypowiedzi w rozmowie lub zmian tematycznych.
Podczas gdy niektdre z tych wlasciwosci i strategii se wzgl?dnie autonomiczrie
i niezalezne od kontekstu, wiele z nich wchodzi w interakcje z licznymi
elementami lokalnych i globalnych kontekstdw, pokrdtce tu omdwionymi.
Faktycznie, jezeli chcemy wyja.snic, czym wlasciwie jest dyskurs, nie
wystarczy poprzestac jedynie na analizie jego wewn?trznych struktur,
wykonywanych za jego posrednictwem czynnosci lub operacji poznawczych,
umozliwiajecych uzywanie j?zyka. Musimy wziec pod uwag? to, ze dyskurs
jako dzialanie spoleczne jest usytuowany w ramach wyznaczanych przez
rozumienie, komunikowanic si? i oddzialywanie interpersonalne, zjawiska te
zas stanowie z kolei cz?sci szerszego kontekstu, konstytuowanego przez
struktury i procesy spoleczno-kulturowe. A zatem opowiadanie moze bye
istotne cz?scie kultury w danej grupie, argumentacja i retoryczna perswazja w
parlamencie stanowiq inherentne cz?sc procesu legislacyjnego, a dyskurs
edukacyjny moze okreslac spoleczny proces ksztalcenia. Jak widzielismy,
charakterystyczne cechy komentarzy na temat emigrantdw moge przyczyniac
si? do upowszechniania rasizmu. Nierdwnosc plci bywa wyrazana i akcepto-
wana w ramach wypowiedzi m?zczyzn, ale tez moze bye kwestionowana przez
dyskurs feministyczny. Naduzycie wladzy politycznej zwykle dokonuje si? za
pos'rednictwem pewnych elementdw dyskursu i nieraz wykorzystuje propa-
gand?, manipulacj? albo legitymizacj? jako odmiany i funkcje komunikacji. To
samo mozna jednak robie ze stanowiska opozycji politycznej. Zjawiska, ktdre
sprawiaje wrazenie tekstdw i wypowiedzi o jedynie lokalnym znaczeniu, na
wiele sposobdw przywohije, lub nawet konstytuuje zlozone procesy i struktury
na poziomie globalnym, spolecznym.
Takie formy spolecznej analizy dyskursu nie se, rzecz jasna, czyms
prostym. Wymagaj^ zintegrowanych badari na wszystkich poziomach i we
wszystkich omdwionych dotychczas wymiarach. Choc tu mozemy skupic si?
zaiedwie na niektdrych wlasciwosciach przekazu, jak uzywanie (i naduzywa-
nie) zaimkdw lub aktdw mowy czy tez kontrolowanie doboru tematdw, to
zwiezki mi?dzy strukturami dyskursywnymi i spolecznymi se zwykle posrednie
i wysoce skomplikowane. Uzycie zaimkdw moze wi?c wymagac zestawienia ze
strukture zdania, znaczeniem, przebiegiem interakcji, modelami mentalnymi,
tozsamoscie uczestnikdw i spolecznymi wyobrazeniami, zanim zostanie
odniesione do stosunkdw wladzy pomi?dzy osobami, grupami lub strukturami
instytucjonalnymi i ustalonymi sposobami post?powania.
Reasumujec, jesli uznajemy badania nad komunikacje za przedsi?wzi?cie
interdyscyplinarne, to przede wszystkim dotyczy to spolecznej analizy
31
dyskursu. Obejmuje ono rdwniez wszelkie formy stosowanej analizy
dyskursu, zajmujqcej si? praktycznym wykorzyslaniera teorii tekstu na
przyktad w edukacji, w mediach, pohtyce, prawie i innych sferach zycia,
w ktdrych rozmaite typy wypowiedzi odgrywaje wazne rot?.
Krytyczna analiza dyskursu
Badacze moge tez przeprowadzac spoleczne analizy dyskursu w sposdb
zdystansowany i bezinteresowny, aspirujec do „obiektywizmu", jak lego
wymagaje normy obowiezujece w szkolnictwie. Moge jednak bardziej
aktywnie angazowac si? w badane tematy i zjawiska, jak to zazwyczaj dzieje
si^ (w sposdb uswiadomiony albo nie), gdy ktos bada przypadki naduzycia
wladzy, dominacji i nierdwnosci, wyrazane lub powielane przez dyskurs.
Zwolennicy metody krytycznej bezposrednio wyrazaje swoje stanowisko
spoleczne i polityczne; wybieraje stronniczosc i poprzez swoje analizy staraje
si? odslaniac, demistyfikowac lub w jakikolwiek inny sposdb podwazac
struktury dominacji.
Zamiast poswi?cac uwag? jedynie swojej dyscyplinie oraz jej teoriom
i paradygmatom, badacze ci koncentruje si? na istotnych problemach
spolecznych- To znaczy, ze ich praca jest bardziej zorientowana na owe
problemy, a nie na teorie. Analiza, opis i formulowanie teorii odgrywaje tu
rol^ na tyle wazne, ile pozwalaje lepiej rozumiec i skuteczniej kiytykowac
nierdwnosci spoleczne, funkcjonujece ze wzgl?du na tozsamosc plciowe,
pochodzenie etniczne i srodowiskowe, przynaleznosc klasowe, religi?, j?zyk,
orientacj? seksualnq i inne kryteria, wyznaczajqce rdznice mi?dzy ludzmi. Ich
podstawowy eel ma nie tylko charakter naukowy, ale takze spoleczny
i polityczny. Konkrctnie, celem tym jest zmiana. W tej sytuacji spoleczna
analiza dyskursu przyjmuje form? krytycznej analizy dyskursu.
Coraz wi?cej badaczy komunikacji okazuje zainteresowanie takim
krytycznym spojrzeniem na teksty i wypowiedzi. Poza obserwacj^, systema-
tyczne deskrypcje i wyjasnianiem, decyduje si? oni pdjsc o krok dalej,
postrzegajec przedsi?wzi?cie tekstologiczne rdwniez jako polityczne i moraine
wyzwanie, stojece przed odpowiedzialnymi uczonymi. Podkreslaje, ze nie
zawsze jest mozliwe lub pozedane rozgraniczenie mi?dzy „woln^ od
wartosciowania", techniczne analize dyskursu z jednej strony, a zaangazowa-
niem w spoleczne, kulturowe lub polityczne krytyk? - z drugiej. Twierdze oni,
ze studia nad dyskursem rasistowskim bez zaj?cia moralnego stanowiska w
kwestii samego rasizmu nie se czyms innym niz medyczne badania nad rakJem
lub AIDS bez przyj?cia zalozenia o niszczecym wplywie tych chordb na
organizm albo socjologiczne rozwazania na temat powstania wyzyskiwanych
chlopdw, nie uwzg[?dniajece opresyjnego charakteru sytuacji i prawomocnosci
oporu.
Dyskurs jest zatem nieodleczne cz?scie spoleczeiistwa i ma swdj udzial we
wszystkich spolecznych niesprawiedliwosciach, jak tez w walce z nimi.
32
Przedstawiciele krytycznej analizy dyskursu nie tylko obserwuje zwiezki
mi?dzy komunikacje i strukturami spolecznymi, ale tez staraja si? bye
rzecznikami zmian. Robie zas w poczuciu solidarnosci z tymi, ktdrzy
takich zmian potrzebuje najbardztej.
Odmiany analizy dyskursu
Po takim elementarnym wprowadzeniu w problematyk? rdznych struktur,
poziomdw i wymiardw dyskursu, a takze po omdwieniu odpowiednich
perspektyw badawczych, mozemy cofnec si? na chwil? i przedstawic
nakreslone ramy metodologiczne w spo.sdb bardziej ogdlny. Jak si? dalej
okaze, przy rozpatrywaniu gldwnych zatozeri pracy nad tekstem, mozemy
wyrdznic kilka ogdlnych odmian, styldw albo trybdw uprawiania takiej analizy.
Powszechnie przyjmuje si? na przyklad rozrdznienie mi?dzy opisami
tekstdw i wypowiedzi. Badanie tekstu sklania si? raczej w stron? opisu
(abstrakcyjnych) struktur dyskursu pisanego jako utrwalonego przedmiotu,
podczas gdy rozwazania nad wypowiedzie w wi?kszym stopniu koncentruje si?
na dynamicznych aspektach spontanicznej interakcji. Pierwszy typ poszukiwaii
czerpie gldwnie z inspiracji lingwistycznych, drugi zas - z socjologicznych.
Mimo jednak powaznych rdznic mi?dzy tymi podejsciami, oba one zajmuJe si?
porz^dkiem, regulami i prawidtowo.sciami, wykrywanymi w szczegdlowych
rozbiorach struktur i strategii stosowanych w tekstach i wypowiedziach. Oba
tez maje bardziej opisowy niz wyjasniajecy charakter i oba pomijaje szersze
(na przyklad poznawcze lub spoleczne) konteksty.
Podobnie mozemy mdwic o rdznicy mi?dzy bardziej abstrakcyjnymi,
formalnymi studiami, na przyklad nad gramatyke lub sztuczne inteligencje,
a bardziej konkretnymi badaniami nad rzeczywistymi tekstami i wypowie-
dziami w specyficznych, spoleczno-historycznych kontekstach, czyli nad tym,
jak faktyczni uczestnicy komunikacji i wykonawcy rdl spolecznych radze sobie
(cz?sto w dose niedoskonaly sposdb) z mdwienieni, wytwarzaniem sensu
i robieniem rdznych rzeczy za pomoce sldw.
Innym znanym podzialcm jest rozrdznienie mi?dzy teoretycznymi
i opisowymi uj?ciami z jednej strony, a stosowanymi i krytycznymi -
z drugiej, przy czym ten drugi typ badari skupia si? raczej na problemach
socjalnych oraz na znaczeniu i zastosowaniu analizy dyskursu w zyciu
spolecznym.
Mozna tez wyodr?bniac „style" badawcze uslratyfikowane „w poprzek"
omdwionych wyzej podzialow. Przy takim podejsciu mozemy wyszczegdinic
prace empiryczne, uwzgl?dniajece konkretne dane, realizacje tekstowe i ich
budow? oraz eksperymeiity, a takze studia o charakterze filozoficznym,
mdwiece o dyskursie w sposdb spekulatywny lub impresyjny.
Kolejne kryterium typologii badari opiera si? na kategorii tekstowych
odmian gatunkowych. Wielu uczonych skupia si? wylecznie na rozmowie.
33
 podczas gdy inni sposrdd mndstwa gatunkdw i dziedzin swiata tekstdw
wybieraje *Jo opracowania wiadomosci, reklamy, narracje, argumentacj? czy
tez dyskurs polityczny. Kazdy z tych kierunkdw zdolal zas wypracowac swoje
wlasne poj^cia, metody i procedury.
Jestesmy oczywiscie w stanie zastosowac jeszcze inne kategoryzacje.
Wszystkie one moge okazac si? uzyteczne i doswiadczeni badacze dyskursu,
jak tez nowicjusze i obserwatorzy z zewnatrz, nieraz stosuje je w codziennej
praktyce. Cz?sto w wi?ksz>'m stopniu wieze si? z jednym kierunkiem lub
orientacje; niektdrzy uczeni sidaniaje si? ku drobiazgowej analizie rzeczywis-
tych wypowiedzi, podczas gdy inni wole poswi?cac si? tworzeniu abstrakcyjnej
teorii.
Ale z kolei wielu innych obserwatordw mogloby podwazyc zasadnosc
dzielenia pola badari na kierunki, podejscia czy szkoly. Moge oni argumento-
wac, ze ozywcze impulsy zawdzi?czamy wlasnie nowym kombinacjom uj?c,
przekraczajecym granice dyscyplin skladowych, metod, teorii albo pdl
przedmiotowych. Moge odrzucic sztuczne rozrdznienie mi?dzy teorie, opisem
i zastosowaniem, rozpatrujec te same zjawiska zardwno w tekstach, jak i
w wypowiedziach, a takze w obu wymiarach: abstrakcyjnym i empirycznym.
Przyjewszy szersze perspektyw?, badacze „krytyczni" b?de na przyklad slarac
si? o uwzgi?dnienie wszystkich poziomdw i wymiardw oraz wszystkich metod
i uj?c, o ile tylko moge one przyczynic si? do gl?bszego zrozumienia roll
komunikacji w podtrzymywaniu nierdwnosci spolecznych. To wlasnie owa
rdznorodnosc wydaje si? jedne ze szczegdlnie atrakcyjnych cech w.spdlczesnej
analizy dyskursu.
Zarazem jednak, obok procesdw rdznicowania i specjalizacji poszczegdi-
nych dyscyplin skladowych, mozemy zaobserwowac rdwnolegle dezenia do
integracji. Sposrdd licznych kierunkdw badawczych, wymienionych powyzej,
wyodr?bnilismy trzy gldwne typy uj?c: a) te, ktdre skupiaje si? na ,.samym"
dyskursie, czyli na strukturach tekstu lub wypowiedzi; b) te, ktdre badaje
dyskurs i komunikacj? pod ketem ich uwarunkowari poznawczych; i c) te,
ktdre poswi?caje szczegdlne uwag? kulturze oraz strukturom spolecznym.
To wlasnie dw trdjket: dyskurs-poznanie-spoleczeristwo, wyznacza w gruncie
rzeczy obszar interdyscyplinarnych badari nad dyskursem.
Jak jednak widzielismy, kazdy z wierzcholkdw owego trdjkqta jest
powiezany z dwoma pozostalymi. Struktury tekstu i interakcji nie potrafimy
wyjasnic bez opisu aspektdw kognitywnych, a z kolei procesdw poznawczych -
bez uswiadomienia sobie, ze wiedza i przekonania se przyswajane i stosowane
za posrednictwem dyskursu i w spolecznych kontekstach; do funkcjonowania
mechanizmdw poznawczych. spolecznych i kulturowych, jak tez d o ich
odtwarzania, potrzebny jest j?zyk, dyskurs oraz komunikacja. Niezaleznie
wi?c od ktdrego punktu zaczniemy, szybko odktyjemy, ze systematyczny opis,
anahza i objasnienie interesujecych nas zjawisk musze realizowac interdyscy-
plinarne dyrektywy, ktdre prowadze nas w kierunku pozostalych „wierzchol-
kdw". Kazda forma pomini?cia lub redukcji musi w koricu wp?dzic nas w
34
klopoty, gdyz uniemozliwia wyjasnienie cz?sci zjawisk, ktdre chcemy uchwycic
w ich swoistosci. Reasumujec, wlas'ciwa analiza dyskursu, nawet jesli
tymczasowo koncentruje si? tylko na jednym aspekcie triady komunikacyjnej,
wkrdtce b?dzie musiala przyjec zintegrowane perspektyw? interdyscyplinarne-
Wytonienie si^ analizy dyskursu jako
dyscypliny
Przedstawione powyzej nowoczesne studia nad dyskursem uksztaltowaly
si? w latach 60., pod rdznymi nazwami, mniej wi?cej rdwnoczesnie na obszarze
wielu nauk humanistycznych i spolecznych. Oczywiscie, teksty i wypowiedzi
analizowano rdwniez przedtem, chociazby na gruncie akademickiego litera-
turoznawstwa, historii lub badari nad komunikacje masowe, a ponadto trzeba
pami?tac, ze juz starozytna retoryka zaproponowala szczegdlowe charakterys-
tyk? wlasciwosci cechujecych publiczne oracje.
Etnografia
Jcdnakze idea nowych, systematycznych i eksplicytnie sformulowanych
badari interdyscyplinarnych zacz?la nabierac ksztahu dopiero od polowy lat
60. Grunt pod te analizy przygotowala antropologia, na lonie ktdrej narodzily
si? etnograficzne opisy „zdarzeri komunikacyjnych" oraz „styldw mdwienia" w
ich kulturowych kontekstach. Tu wlasnie podkreslono, ze uzytkownicy j?zyka
nie tylko znaje reguly gramatyczne, ale jako przedstawiciele okreslonych
kultur se tez wyposazeni w szersze kompetencj? komunikacyjne- Dysponuje
ponadto wspdlne znajomoscie regul okreslajecych, w jaki sposdb wypada si?
zwracac do siebie, na przyklad jak ostrzegac kogos, jak opowiadac lub jak
zabierac glos w debatach publicznych.
Strukturalizm i semiotyka
Nawiezujecy do dziedzictwa rosyjskiego formalizmu z lat 20. i 30.,
strukturalizm zaproponowal szerokie ramy dla badania opowiadari, mitdw,
literatury, filmu i innych praktyk semiotycznych, poczetkowo we Francji, a
pdzniej takze w innych miejscach. Te uj?cia wywarly spory wplyw na strukturalne
analizy tekstdw nieliterackich, na przyklad w obr?bie badari nad mediami.
Gldwnym mankamenlem tych prac byl brak opisu procesdw poznawczych, jak
tez aspektdw spoleczno-interakcyjnych i spoleczno-strukturalnych.
Gramatyki dyskursu
Niektdrzy j?zykoznawcy, gldwnie spoza dominujecego nurtu generaty-
wistycznego, zacz?li stopniowo uswiadamiac sobie, ze studiowanie j?zyka
35
 wymaga czegos wi?cej od utworzenia formalnycli gramatyk na poziomie
izolowanego zdania. Zacz^U oni myslec w kategoriach gramatyk tekstowych lub
dyskursywnych, zwracajgc uwag? gJdwnie na semantyczne i funkcjonalne relacje
mi?dzyzdaniowe. Zainteresowalo ich, na przyklad, na czym polega koherencja
oraz zogniskowanie uwagi i dystiybucja informacji w tekstach. Lingwistyczne,
podobnie jak strukturalistyczne (literaturoznawcze i semiotyczne), uj?cia
pomijaly kwesti? faktycznych uz)'C j?zyka, a co za tym idzie - spolecznych
wymiardw dyskursu. Z drugiej wszakze strony, owe gramatyki dyskursu ustalily
zwiezki mi?dzy koncepcjami na temat wytwarzania wypowiedzi przyjmowanymi
na gruncie psycho lingwistyki oraz psychologii poznawczej.
Socjolingwistyka i pragmatyka
W tym samym czasie socjolingwistyka i pragmatyka wylonily si? jako
nowe kierunki w j?zykoznawstwie. Niektdre z tych prac eksponowaly tez
kwestie uzyc j?zyka, aktdw mowy oraz interakcji werbalnych. Podobnie jak w
przypadku „etnografii mowy", w studiach tych nie zadowalano si? jedynie
formalnym opisem struktur dyskursywnych, ale podkreslano koniecznosc
badania faktycznych zastosowari j?zyka w zrdznicowanych spolecznie i
kulturowo sytuacjach.
Etnometodologia
Rdwniez pod koniec lat 60. pewien kierunek w fenomenologicznej
mikrosocjologii, nazywany „etnomciodologie", zwrdcit baczniejszi| uwag? na
szerokie pole codziennych interakcji, a zwlaszcza konwersacji. Szczegdlowe
rozpatrywano tu takie zagadnienia, jak zmiany osdb mdwiecych w rozmowie
albo rodzaj interakcji spolecznej realizowanej poprzez wypowiedz. Ten rozwdj
wywart pdzniej bardzo duzy wplyw na wiele innych dyscyplin: analiza
konwersacji stala si? jedn^ z gldwnych sfer problemowych w ramach
interdyscyplinarnych studidw nad dyskursem. Nurt ten zdolal wyksztalcic
pewne powi^zania z formalnym j?zykoznawstwem i z kognitywnymi uj?ciami
tekstu, zachowujec jednoczesnie pewien dystans wobec klasycznych makroso-
cjologicznych sposobdw interpretowania zjawisk spolecznych.
Psychologia poznawcza
Nieco pdzniej, wc wczesnych latach 70., psychologia poznawcza i edukacyjna,
zainspirowana kwestiami uczenia si? i pr^swajania wiedzy, zainicjowala udane
i znaczqce badania nad procesami mentalnymi umozliwiajecymi rozumienie
tekstu. Dynamiczny rozwdj takich prac mial miejsce zwlaszcza w szerszych
ramach, wyznaczanych przez tzw. „nauki o poznaniu" (cognitive science),
w kooperacji z komputerowymi symulacjami procesdw poznawczych oraz ze
studiami nad sztuczn^ inteligencje. Jak juz zasugerowalismy, niektdre z tych
poszukiwari nawi^zywaty tez do osiegni?c lingwistyki lekstu.
36
p Psychologia spoleczna i psychologia dyskursywna
^
f Psychologia spoleczna, mimo swojego zainteresowania wieloma zjawis-
| kami istotnymi dla funkcjonowania dyskursu (jak socjalizacja, perswazja czy
| atrybucja), zaskakujeco pdzno - bo dopiero pod koniec lat 80. - rozwin?la
I badania nad tekstem. Jednakze, ze wzgl?du na oczywiste znaczenie dyskursu
| dla przebiegu grupowych interakcji i formowania spolecznych reprezentacji,
I niektdrzy psychologowie spoleczni, zwlaszcza w Wielkiej Brylanii, wypraco-
I wali swoje wlasne koncepcje „psychologii dyskursywnej". Odchodz4C od
I dominuj^cego paradygmatu kognitywnego i inspirujec si? etnometodologicz-
nymi zalozeniami, uwypuklili oni interakcyjny aspekt takich psychologicznych
| zjawisk, jak rozumienie, wyjasnianie, funkcjonowanie opinii i ideologii.
| Studia nad komunikacj^
|
ij: Z wolna, na przestrzeni lat 70. i 80., w rdznych dziedzinach studidw nad
f komunikacje zacz?la wzrastac swiadomosc uzytecznosci drobiazgowej analizy,
|: powiedzmy, przekazdw medialnych. czy tez interpersonalnych, mi?dzykultu-
i rowych albo shizbowych sytuacji komunikacyjnych. Rzeczywiscie mozemy
J spodziewac si?, ze liczne interferencje miedzy problematyke dyskursu i
komunikacji doprowadze w przyszlosci do dalszej integracji lub nawet
poleczenia tych rdznych perspektyw ogledu j?zyka w uzyciu.
Inne dyscypliny
Podobnie mozna skomentowac wylonicnie si? badari nad dyskursem w
i obr?bie innych nauk humanistycznych i spolecznych. Na przyklad analiza
interakcji w sali sedowej wzbudzila zainteresowanie - co ciekawe - nie na
obszarze nauk prawnych, ale w socjologii i psychologii spolecznej, zajmujecej
^ si? mowe i oddzialywaniami mi?dzyludzkimi. Natomiast dla historykdw
J niewetpliwic waznq sprawe jest tekstualny charakter wi?kszosci ich zrddel,
i jak tez narracyjny aspekt historiografii. Podobnie jest w teologii, studiujecej
Bibli^ i inne swi?te teksty. Na tej dlugiej liscie rdznych dyscyplin wlasciwie
i tylko nauki polityczne wydaje si? systematycznie nieobecne. A przeciez
chyba nie trzeba nikogo przekonywac, ze tekst i wypowiedz stanowie cenlralne
i konstytutywne cz?sci procesdw politycznych. Zamiast szczegdlowej analizy
polilycznych tekstdw i wypowiedzi mamy jednak do czynienia z bogate
Iradycje badari nad polityczne komunikacje' retoryke. Tradycja ta wywodzi si?
zas przynajmniej od retoryki Arysiotelesa i innych klasycznych autordw.
Zroznicowanie i integracja
Poszukiwania interdyscyplinarne - jak to si? dzieje chocby w przypadku
takich nowych dziedzin, jak biochemia albo nauki o poznaniu - cz?sto
37
 owocuje szczegdlnie interesujqcymi i odswiezajecami formami myslenia
teoretycznego. Rdwniez fascynuj^ce odkrycia, dotycz^ce swiata dyskursu
i jego spoleczno-kulturowych uwarunkowari, dokonywane sq gldwnie na
pograniczach ustabilizowanych dyscyplin, gdzie w najbardziej intensywny
sposdb krzyzuje si? rdzne uj?cia teoretyczne i metodologiczne.
Jesli jednak wezmiemy pod uwag? cal^ rdznorodnosc koncepcji,
perspektyw i metod przyjmowanych w poszczegdinych macierzystych dyscy-
plinach, musimy przyznac, ze kolejne kierunki analizy dyskursu tylko
w niewielkim stopniu zlozyly si? na jedno wspdlne przedsi?wzi?cie. Prawd^
jest, ze gramatyki tekstowe i psychologia poznawcza zdolaly wypracowac
wzajemne zrozumienie i nawiqzac wspdlprac?. To samo wydarzylo si? mi?dzy
raikrosocjologiq, socjolingwistyka i etnografiq. Duze obszary analizy dyskursu
pozostaly jednak niczespolone i odizolowane, podobnie jak na pocz^tku
dzialo si? to ze stylistyk4, retorykq i teori^ argumentacji.
Nie ustalono charakteru wi?zi niewetpliwic l^czecych umysl i interakcj?,
przez co psychologiczne i socjologiczne podejscia do problematyki dyskursu
wci^z pozostaje oddzielone. Koncepcje dotyczece koherencji tekstdw pisanych
nie zostaly wykorzystane w studiach nad spdjnoscie rozmowy i vice versa,
strategic rozgrywania konwersacji byty cz?sto ignorowane przez badaczy
tekstdw. Podstawowc poj?cia, takie jak na przyklad „znaczenie", byly zupelnie
inaczej stosowane na gruncie semantyki formalnej, psychologii poznawczej
oraz socjologii i etnografii interakcyjnej.
Inne, budzece ubolewanie, formy fragmentaryzacji zostaly narzucone
przez granice j?zykowe, zwlaszcza zas te, ktdre przebiegaje pomi?dzy
angielsko- i francuskoj?zycznymi ^wiatami dyskursu i analizy dyskursu. Prace
niektdrych slynnych francuskich strukturalistdw i poststrukturalistow staly si?
(wczesniej lub pdzniej) dost?pne w j?zyku angielskim, a nawet zyskaly rang?
swiatowej mody, zwlaszcza w obr?bie bardziej literacko i filozoficznie
zorientowanych kierunkdw. Wloskic, hiszpariskie i latynoamerykariskie
badania nad dyskursem poczetkowo ksztahowaly si? wlasnie pod wplywem
tych francuskich uj?c. Bardziej analityczny i empiryczny styl wi?kszosci prac
angielskoj?zycznych zyskal niewielke popularnosc w owej „latynoskiej" sferze.
Z kolei autorzy piszecy po angielsku rzadko czytywali francuskie, niemieckie
czy rosyjskie dysertacjc na ten temat. Uczeni tacy, dzialajecy gldwnie w
Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brj'tanii, mimowolnie wyrazali w ten
sposdb i podtrzymywali kulturalne hegemoni? j?zyka angielskiego i angiel-
skoj?zycznej nauki, co niestety dotyczy takze tej ksiezki.
Jednak mimo tego rozproszenia w ramach szeroko wykrojonej „mi?-
dzydyscypliny", w ostatniej dekadzie pojawilo si? wiele prdb zmierzajjjcych
w kierunku integracji rdznych perspektyw. Nauki o poznaniu dostarczyly
zunifikowanej ramy dla badari nad „mentalne strone" dyskursu, umozliwiajec
tym samym wspdldziatanie mi?dzy podcjsciem lingwistycznym, kognitywnym,
ncurologicznym, logicznym i formalnofilozoficznym. W wymiarze spoleczno-
-kulturowym powszechna koncentracja na srodowiskowo usytuowanych
38
interakcjach i wypowiedziach wymagala syntezy oraz wzajemnego i zyczliwego
zainteresowania pomi?dzy pragmatyke, socjolingwistyke, socjologie i etno-
grafie-
Niektdrzy uczeni nigdy nic zaakceptowali gl?bokiego podziahi mi?dzy
poznaniem z jednej strony, a interakcje, spoleczeristwem i kulture z drugiej,
wybierajec badania z zakresu kognitywnej antropologii albo psychologii
postrzegania spolecznego jako podstaw? studidw nad dyskursem, uwzgl?dnia-
jecych zardwno wymiar poznawczy, jak i spoleczno-kulturowy.
Mozemy zatem powiedziec, ze analiza dyskursu w pewnym stopniu
odtwarza dobrze znane ograniczenia poszczegdinych dyscyplin, wynikajece ze
specjalizacji oraz arbitralnego podziahi pracy (na przyklad pomi?dzy psycho-
logami poznawczymi i spolecznymi albo socjologami i etnografami). Ale
jednoczesnie wyznacza ona pole badari, ktdre stymuluje oddzialywania
interdyscyplinarne i przyczynia si? do post?puJecej integracji. Mimo ustalonej
specjalizacji mozemy wi?c w przyszlosci oczekiwac dalszego zblizenia rdznych
kierunkdw badari nad komunikacje- B?dzie to mozliwe zwlaszcza wtedy, gdy
mlodzi badacze nie b?de ksztalceni jedynie w ramach wyznaczonych przez
wymienione dyscypliny macierzyste, ale b?de przygotowani do traktowania
analizy dyskursu jako autonomicznej dyscypliny. Pisanie gramatyk, analizo-
wanie mechanizmdw poznawczych lub studiowanie interakcji i struktur
spolecznych nie b?d4 dla nich zupelnie odr?bnymi sprawami, ale po prostu
innymi aspektami jednego kompleksowego przedsi?wzi?cia naukowego,
majecego na celu opisanie i objasnienie dyskursu.
Zasady analizy dyskursu
Po omdwieniu rdznych wlasciwosci dyskursu i odpowiadajecych im
dziedzin badawczych, musimy w koricu wypunktowac niektdre z podstawo-
wych zasad przeprowadzania analizy dyskursu. Pomimo wielkiej rdznorod-
nosci uj?c i metod, kazda dyscyplina, nawet tak pograniczna jak analiza
dyskursu, zwykle jest wyposazona w pewne liczb? norm, ktdre se przestrze-
gane przez wi^kszosc uczonych, starajecych si? sprostac wymogom danej
dziedziny. Niektdre z tych dyrektyw wypracowano w reakcji na paradygmaty
wczesniej dominujece w macierzystych dyscyplinach poszczegdinych kierun-
kdw. Zaklada to, ze owe normy se historycznie zmienne. Choc kazdy z tych
normatywnych postulatdw wymagalby obszernego wyjasnienia, przedstawi? tu
jedynie ich zwi?zle streszczenie, odsylajec czytelnikdw zainteresowanych
szczegdlami do rozdzialdw skladajecych si? na t? ksiezk?. W niektdrych
miejscach jednak pokrdtce referuj? wlasne (krytyczne) stanowisko w kwestii
przyjmowanych obecnie zasad.
Teksty i wypowiedzi wyst?pujqce w naturalnych sytuacjach. Chyba
najszerzej przyjmowanym zalozeniem w analizie dyskursu jest skierowanie
39
wlasciwie calej uwagi na teksty i wypowiedzi wyst^puj^ce w naturalnych
sytuacjach. W odrdznieniu od wi^kszosci formalnych prac lingwistycznych i
filozoficznych, unika si? tu wymyslonych lub skonstruowanych przykladdw na
rzecz takich „rzeczywistych danych", jak na przyklad nagranie rozmowy na
tasmie magnetofonowej lub na kasecie video, czy tez prdbki rzeczywistych
tekstdw, wykoizystywanych w mediach albo w szkolnictwie. Dane te
zasadniczo nie preparowane ani w jakikolwiek sposdb „poprawiane", ale
studiowane takimi, jakimi s^, tzn. w swojej autentycznej postaci czy tez w
sytuacji uzycia, zachodz^cej w ich oryginalnych kontekstach.
Konteksty. Dyskurs powinien bye studiowany jako konstytutywna cz?sc
kontekstdw lokalnych i globalnych, spolecznych i kulturowych. Teksty
i wypowiedzi na wide sposobdw sygnalizujq swoje znaczenie sytuacyjne
i dlatego nalezy wnikliwie obserwowac i analizowac struktury kontekstu (w tym
takze ujmujqc jc jako konsekwencje samego dyskursu): okolicznosci,
uczestnikdw oraz ich komunikacyjne i spoleczne role, cele, spolecznie istotn^
wiedz?, normy i wartosci, struktury instytucjonalne i organizacyjne itd. Mimo
ze znaczenie analizy kontekstualnej jest na ogdl uswiadamiane, zasada ta
pozostaje, niestety, bardziej w sferze postulatdw niz realizacji.
Dyskurs jako wypowiedz. O ile wczesniejsze badania nad dyskursem,
prowadzone na przyklad w dziedzinie literatury lub medidw, skupialy si? na
tekstach pisanych, o tyle wi?kszosc wspdlczesnych prac wykazuje preferencje
dla analizy trwaj^cej werbalnej interakcji w nieformalnych rozmowach, jak tez
w bardziej oficjalnych albo instytucjonalnych dialogach. Mowa jest tu w istocie
traktowana jako podstawowa albo pierwotna forma dyskursu. Z drugiej
strony, chociaz wczesniejsze zaniedbywanie potocznych, codziennych rozmdw
dalo podstaw? do przyj?cia takiej orientacji badawczej, nie powinno to z kolei
prowadzic do analogicznego zlekcewazenia ogromnej dziedziny pisanych
(i niemniej cz?sto potocznych) tekstdw, funkcjonuj^cych w spoleczenstwie.
Dyskurs jako dzialanie spoteczne uczestnikdw. Zardwno mdwiony,
jak i pisany dyskurs stanowi form? dzialania spolecznego w spoleczno-
-kulturowych kontekstach. Uzytkownicy j?zyka uczestnicz^ w komunikacji nie
tylko jako jednostki, ale tez jako czlonkowie rdznych grup, instytucji albo
kultur. Poprzez swoje wypowiedzi mogq wi?c wytwarzac, potwierdzac albo
kwestionowac spoleczne i polityczne struktury i instytucje.
Kategorie uczestnikdw. Szeroko akceptowana praktyka naukowa,
stosowana zwlaszcza w analizie konwersacji, polega na tym, by nie narzucac
przedmiotowi poj?c i kategorii przyj?tych z gory przez badacza, ale (tez)
respektowac sposdb, w jaki czlonkowie danego spoleczeiistwa okreslajq
samych siebie, jak kategoryzuje wlasciwosci swiata spolecznego i swoje
w nim zachowania, wlqczajec w to takze porozumiewanie si?. Oczywiscie,
40
nie nalezy na tej podstawie s^dzic, ze naukowcy nie wykraczaje poza
zdroworozs^dkowe kategorie samych uzytkownikdw j?zyka albo ze nie buduje
teorii, ktdre systematycznie i eksplicytnie opisuje dyskurs jako dzialanie
spoleczne.
Sekwencyjna budowa dyskursu. Procesy wytwarzania i odbierania
tekstdw i wypowiedzi maJe w duzej mierze charakter linearny i sekwencyjny.
To pierwsze zaklada, ze strukturalne calostki (zdania, s^dy, akty mowy)
powinny bye na wszystkich poziomach opisywane i interpretowane w relacji do
poprzedzajecych je elementdw, co najwyrazniej widac na przykladzie rdznych
form koherencji. Ta relatywnosc dyskursu moze tez wi^zac si? z funkcjo-
nalnosci^: elementy nast?pujece po czyms moge pelnic specjalne funkcj? w
stosunku do poprzednich. Oznacza to, ze uzytkownicy j?zyka dzialaje na
biezeco, metode „prdb i bl?ddw", cz?sto popelniajec omylki, ale tez
korzystajec z mozliwosci reinterpretowania albo naprawiania dokonanych
juz aktdw.
Konstruowanie tekstdw i wypowiedzi. Poza sekwencyjnoscie dyskursy
charakteryzuje tez konstrukcyjnosc. Oznacza to, ze ich konstytutywne
jednostki moge bye funkcjonalnie wykorzystywane, rozumiane lub analizo-
wane jako elementy wi?kszych calosci, a wi?c moge tworzyc hierarchiczne
struktury. Dotyczy to zardwno form, jak tez znaczeri i skladnikdw interakcji.
Poziomy i aspekt\'. Badacze dyskursu maje sklonnosc do teoretycznego
dekomponowania obiektu poznania na rdzne warstw\', aspekty lub poziomy, a
zarazem do wzajemnego odnoszenia ich do siebie. Poziomy te reprezentuje
rdzne odmiany zjawisk obecnych w tekscie lub wypowiedzi, takich jak dzwi?ki,
formy, znaczenia albo dzialania. Z kolei uczestnicy komunikacji w tym samym
czasie stosuje strategic wykorzystywania wielu poziomdw albo aspektdw
dyskursu.
Znaczenie i funkcja. Uzytkownicy j?zyka, jak i uczeni, interesuje si?
znaczeniem: rozumiejec lub analizujec komunikaty, zadaje pytania w rodzaju
„0 CO tu chodzi?" albo „Jaki to ma sens w danym kontekscie?" Podobnie jak i
inne zasady, rdwniez ta ma funkcjonalne implikacje: „Dlaczego mdwi si? tu o
tym?"
Reguly. Zaklada si?, ze j?zyk, dyskurs i komunikacja podlegaje regulom.
Teksty i wypowiedzi se rozpatrywane jako manifestacje lub realizacje tych
podzielanych spolecznie regul gramatycznych, tekstowych, komunikacyjnych
czy interakcyjnych. Zarazem jednak analiza faktycznych zastosowari j?zyka
b?dzie skupiac si? na tym, jak owe reguly moge bye nanrszane, ignorowane lub
zmieniane, a takie jakie se dyskursywne albo kontekstualne funkcje takich
ewidentnych zakldceri.
41
 Strategic. Oprocz regut, uczestnicy komunikacji znaje tez i wykorzystuje
stosowne strategic mentalne i interakcyjne, umozliwiajece efektywne rozu-
mienie i wytwarzanie dyskursu, a takze realizowanie celow komunikacyjnych i
spolecznych. Znaczenie owych strategii mozna ukazac poprzez analogi? do
gty w szachy: gracze przede wszystkim musze znac reguly, jesli w ogdle chce
grac, ale b?de tez stosowac rozmaite taktyki, gambity i specjalne posuni?cia,
sktadajece si? na calosciowe strategic obronne lub prowadzece do wygranej.
Spoleczne struktury poznawcze. Slabiej rozpoznana, ale niemniej
istotna, jest fundamentalna rola mechanizmdw kognitywnych, czyli mental-
nych procesdw i reprezentacji w wytwarzaniu i odbieraniu tekstdw
i wj'powiedzi. Niewiele sposrdd omdwionych powyzej aspektdw dyskursu
(znaczenie, koherencja, dzialanie itd.) da si? wlasciwie zrozumiec i wyjasnic
bez uciekania si? do umysldw osdb mdwiecych. Poza osobistymi przezyciami
i wspomnieniami zdarzeri (modelami), istotne rol? w dyskursie odgrywaje *ez
uwarunkowane spolecznie i kulturowo reprezentacje (jak wiedza, postawy,
ideologic, normy, wartosci) uzytkownikdw j?zyka jako czlonkdw grup,
podobnie jak i ich opisy i charakterystyki. Struktury poznawcze faktycznie
stanowie plaszczyzn? posrcdniczece mi?dzy dyskursem a spoleczeristwem.
Wnioski
Wspdlczesna analiza dyskursu przebyla dhige drog? od czasu wczesnych
lingwistycznych studidw nad zaimkami i koherencje semantyczne, pierwszych
obserwacji na temat regul zabierania glosu w rozmowie, poczetkowych badari
etnograficznych nad „stylami mdwienia" w rdznych kulturach czy tez
pionierskich eksperymentdw z zakresu rozumienia tekstu. Stala si? ona nie
tylko szeroko zakrojonym i interdyscyplinarnym przedsi?wzi?ciem, angazuje-
cym CO najmnicj kilka dyscyplin, ale tez wyrafinowanym instrumentarium,
pozwalajecym si^ stosowac na wielu polach. Problematyka ta rozwin?la si? tak
bardzo, ze musialo dojsc do nieuchronnej specjalizacji, a wzajemne
zrozumienie mi?dzy poszczegdlnymi kicrunkami przestalo bye oczywiste.
Pod tym wzgl?dem analiza dyskursu osiegn?la dojrzalosc i przypomina teraz
inne nauki humanistyczne czy spoleczne, choc jej interdyscyplinamy charakter
zapewnia naplyw nowych impulsdw i inspiracji na styku istniejecych dziedzin
wiedzy. Mimo wi?c duzego zrdznicowania uj?c i metod, mozemy znalezc
systematyczne analizy tekstdw i wypowiedzi z punktu widzenia formalnego
j^zykoznawstwa, sztucznej intcligencji, psychologii poznawczej, spolecznej
i edukacyjnej, literaturoznawstwa, semiotyki i wlasciwie wszystkich nauk
spolecznych.
W tym pierwszym wprowadzeniu scharakteiyzowalem dyskurs jako
zjawisko, ktdrego podstaw? stanowie trzy gldwne wymiary, tzn. uzycie j?zyka,
procesy poznawcze oraz interakcje w ich spoleczno-kulturowych kontekstach.
42
Zamiast w niezbyt precyzyjny sposdb parafrazowac albo cytowac dyskurs, jak
to si? cz?sto robi w socjologicznych opracowaniach, analiza dyskursu
wyodr?bnia rdzne poziomy, jednostki i konstrukcje w kazdym z tych
wymiardw, a takze formuhije reguly i strategic ich normatywnych lub
faktycznych uzyc. Odnosi do siebie te jednostki i poziomy na plaszczyznie
funkcjonalnej, a tym samym wyjasnia, dlaczego zostaly one uzyte. W ten sam
sposdb funkcjonalnie wieze struktury dyskursu ze strukturami spolecznego i
kulturowego kontekstu, a z kolei tak poleczone zestawienia odnosi do struktur
i strategii poznawczych. Analiza dyskursu posuwa si? wi?c od globalnego do
lokalnego poziomu wypowiedzi, tekstu, kontekstu albo spoleczeristwa, a takze
w odwrotnym kierunku. Moze rozpatrywac procesy typu gdra-ddl, zaczynajec
od ogdlnych abstrakcyjnych wzorcdw, albo ddl-gdra, zaczynajec od szczcgd-
Idw, dotyczecych faktycznie wykorzystanych dzwi?kdw, sldw, gestdw, znaczeri
i strategii. T wreszcie - co moze najwazniejsze - analiza dyskursu dostarcza
teoretycznych i metodologicznych narz?dzi dla dobrze ugruntowanego,
krytycznego sposobu badania stosunkdw wladzy i spolecznych nierdwnosci.
KJerujec si? szeregiem swoistych zasad, analiza dyskursu zajmuje odr?bne
miejsce wsrdd nauk spolecznych i humanistycznych. Udowodnila, ze jest w
stanie zapewnii5 wgled w wiele spolecznych i mentalnych zjawisk, ktdre na
polu innych dyscyplin byly pomijane lub zaniedbywane. W tym sensie analiza
dyskursu nie jest metode, ktdre mozna by po prostu zastosowac w badaniach
psychologicznych, socjologicznych, antropologicznych lub politologicznych.
Podobnie jak w przypadku innych waznych studidw mterdyscyplinarnych, np.
nauk o poznaniu, biologii molekularnej albo biochemii, analiza dyskursu
aspiruje do statusu autonomicznej dziedziny badari, z wtasnymi zjawiskami i
przedmiotami poznania, teoriami, metodami i zalozeniami. W perspektywie
lingwistycznej i psychologicznej nauka ta podkresia, ze j?zyk i mysl znajduJe
swoje funkcjonalne manifestacje w dyskurs>'wnych i spolecznych interakcjach.
Z kolei w perspektywie socjologicznej analiza dyskursu uwypukla fakt, ze
spoleczne i polityczne instytucje, organizacje, stosunki grupowe, struktury,
procesy, zwyczaje i inne wazne zjawiska powinny bye tez rozpatrywane na
poziomie swoich faktycznych przejawdw, artykulacji albo realizacji w
dyskursie, rozumianym jako zastosowanie form j?zykowych, komunikacja
oraz interakcja.
Niewiele dyscyplin oferuje tak szerokie, interdyscyplinarne, wielokultu-
rowe i doniosle spolecznie uj?cie j?zyka, poznania, komunikacji i interakcji.
Niewiele dyscyplin pozwala studentom koncentrowac si? na niewielkich, ale
znaczecych szczegdlach tekstdw lub wypowiedzi, jak tez na fascynujecych
procesach poznawczych i rcprezentacjach spoleczno-mentalnych, a zarazem
brae pod uwag? fundament a Ine, spoleczne i polityczne problemy naszych
czasdw. Niewiele dyscyplin dostarcza tak wiele mozliwosci teczenia formalnej
precyzji z szerokimi ramami wyjasniajijcymi. jak ludzie uzywaje j?zyka, mys1e
i oddziahije na siebie, a tym samym wspdltworze i odtwarzaje swoje grupy,
spoleczeristwa i kultury.
43