Η λειτουργία των σημείων στίξης

Πώς ο ζωντανός προφορικός λόγος μπορεί να απεικονιστεί πιστά στη γραπτή παράστασή
του; Μπορεί το τεράστιο φάσμα των επιτονικών σημασιολογικών δηλώσεων της ανθρώπινης
φωνής να μεταφερθεί αλώβητο και ζωντανό στο γραπτό λόγο; Έχει τρόπους το σύστημα της
γραπτής σημειολογίας του λόγου να σημάνει αυτές τις λεπτές αποχρώσεις των
συναισθημάτων, την υποκειμενική σχολιαστική υποδήλωση, τον κόσμο της βιωματικής
γλώσσας; Η απάντηση στο ερώτημα απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή. Κατ’ αρχάς, η γλώσσα, κάθε
γλώσσα ως προφορικός λόγος, μπορεί να εκφράσει τα πάντα. Συμβαίνει άραγε το ίδιο και με
το σημειολογικό σύστημα της γραφής που διαμεσολαβεί για να απεικονίσει τον προφορικό
λόγο;

ος
Η δυνατότητα που έχει και αξιοποιεί στην πράξη η γλώσσα σε τέτοιες περιπτώσεις είναι
η λεξικοποιημένη δήλωση των βιωμάτων και συναισθημάτων του ομιλητή. Ρήματα και
ουσιαστικά, όπως λ.χ. απορώ - απορία, διστάζω - δισταγμός, αποδοκιμάζω - αποδοκιμασία,

γ
θαυμάζω - θαυμασμός, αγανακτώ - αγανάκτηση, οργίζομαι - οργή, ειρωνεύομαι - ειρωνεία,
επιτίθεμαι - επίθεση, συμπαθώ - συμπάθεια, τρυφερότητα, στοργή, καλοσύνη κ.τ.ό.,

Λό
χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν τη στάση και τα συναισθήματα του ομιλητή πιο
περιγραφικά, λιγότερο παραστατικά και στατικά περισσότερο σε σχέση με τους χρωματισμούς
και την εκφραστικότητα της ανθρώπινης φωνής.
Ένας δεύτερος, σημειολογικός καθαρά, τρόπος της γραφής είναι η χρήση των σημείων

ο
στίξης. Παράλληλα προς τα συντακτικά σημεία στίξεως (τελεία, κόμμα, άνω τελεία,
παρενθέσεις, παύλες, δίστιγμο, εισαγωγικά προτάσεως), υπάρχουν και τα σχολιαστικά ή

ο
κειμενικά σημεία στίξεως (θαυμαστικό, αποσιωπητικά, εισαγωγικά λέξεως). Αυτά ακριβώς τα
σχολιαστικά σημεία στίξεως (περισσότερο από τις λεξικοποιημένες δηλώσεις) είναι εκείνα που

ρι
χρησιμοποιούνται για να σημάνουν στον γραπτό λόγο ό,τι εκφράζουν οι επιτονικές κυμάνσεις
της φωνής του ομιλητή. Ωστόσο, το ζήτημα είναι κατά πόσον τα περιορισμένα σχολιαστικά
τή
σημεία στίξεως και ειδικότερα το πολύσημο θαυμαστικό (!) και τα εξίσου πολύσημα
αποσιωπητικά (...) επαρκούν να επιτελέσουν σημειολογικά το δύσκολο και λεπτό έργο της
σήμανσης των βιωματικών δηλώσεων / συνδηλώσεων / υποδηλώσεων της ανθρώπινης φωνής1.
τι σ
Στα πλαίσια του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας ενδιαφέρει κυρίως η
επικοινωνιακή λειτουργία των σημείων στίξης, που επιτυγχάνεται κυρίως με τα σημεία που
δηλώνουν τις διαπροσωπικές σχέσεις που υπόκεινται του κειμένου, καθώς και με εκείνα με τα
οποία δηλώνεται η στάση του συγγραφέα απέναντι στο περιεχόμενο των δικών του λόγων και
ον

των λόγων των άλλων προσώπων. Πρόκειται για τα λεγόμενα σχολιαστικά (όχι συντακτικά)
σημεία που συνιστούν ένα είδος αναγνωστικών οδηγιών προς το δέκτη, δεσμευτικών μέχρι
ενός ορισμένου σημείου για τον αναγνώστη. Η λειτουργία αυτή της στίξης συμπληρώνει τον
φρ

άλλο βασικό της προορισμό, τη σήμανση διάφορων σημασιοσυντακτικών σχέσεων της δομής
του κειμένου.

Η συντακτική και σχολιαστική λειτουργία μερικών σημείων στίξης

ό

Η άνω τελεία Η άνω τελεία χωρίζει δυο μέρη μιας φράσης που σχετίζονται μεταξύ τους
ικ

αντιθετικά ιδίως όταν το δεύτερο συμπληρώνει ή επεξηγεί το νόημα του πρώτου

(•) μέρους.
π.χ.: Αυτός δεν ήταν άνθρωπος ήτανε θεριό, δράκος του βουνού, στοιχειό.
ογ

Η ψυχολογική ανάλυση δε με τραβάει καθόλου η παρατηρητικότητα μού λείπει σε

μεγάλο βαθμό (Ελύτης).  η δεύτερη πρόταση διασαφηνίζει την πρώτη.
Η άνω τελεία καθιστά το ύφος κοφτό, προσωπικό και δίνει έμφαση στο λόγο.
ολ

Η διπλή τελεία Σημειώνεται:

1) Μπροστά από τα λόγια που αναφέρονται κατά λέξη και που κλείνονται σε
(:) εισαγωγικά. π.χ.: Ο Σολωμός έγραφε: «Μήγαρις έχω τίποτις άλλο στο νου μου
ιλ

πάρεξ ελευθερία και γλώσσα;»

2) Πριν από απαρίθμηση. π.χ.: Συγκεντρώθηκαν μερικοί από τη σύνταξη του
περιοδικού: ο διευθυντής, ο αρχισυντάκτης και οι συντάκτες ύλης.
Φ

3) Όταν ακολουθεί η ερμηνεία ή το αποτέλεσμα μιας ενέργειας. π.χ.: Η κατάληξη

των προσπαθειών του υπήρξε μάλλον απρόοπτη: απολύθηκε…
4) Έπειτα από πρόταση που αναφέρει γνωμικό, παροιμία.
Η παρένθεση Μέσα σε παρένθεση κλείνεται μια λέξη ή μια φράση που εξηγεί ή συμπληρώνει τα
λεγόμενα. Πρόκειται για μια μικρή παρέκβαση συμπληρωματική, υπαινικτική,
() επικριτική, επαινετική κ.λπ. Στα περισσότερα κείμενα, χρησιμοποιούνται,
προκειμένου ο συγγραφέας να καταστήσει το κείμενο πιο ευπρόσιτο στο μέσο
αναγνώστη.
π.χ. Έως ποιο βαθμό οι αντιλήψεις, οι κρίσεις, οι αποφάσεις μας στην καθημερινή

1
Γ. Μπαμπινιώτης, «Περισσότερα σημεία στίξεως», εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 18-1-1998
 ζωή είναι «δικές μας και όχι αποτέλεσμα επιρροής της μικρής και της μεγάλης
κοινωνίας απάνω μας; (Μικρήν εννοώ τον στενό οικογενειακό, φιλικό και
επαγγελματικό κύκλο και μεγάλη όλο τριγύρω μας το ανθρώπινο περιβάλλον μέσα
και έξω ακόμη από τον εθνικό και γεωγραφικό μας χώρο) Παπανούτσος.
Η διπλή παύλα Ό,τι περικλείεται σε διπλή παύλα είναι συνήθως απαραίτητη παρεμβολή στη
συνέχεια του λόγου. Η νοηματική και συντακτική σειρά του λόγου συνεχίζεται
(- -) μετά το μέρος του λόγου που περικλείεται στη διπλή παύλα. Όταν το παρεμβλητό
μέρος είναι στο τέλος της περιόδου, σημειώνεται μόνο η αρχική παύλα και στη
θέση της δεύτερης παύλας έχουμε την τελεία της περιόδου.
π.χ. Γιατί μέσα στα αγαθά και παρόλα τα αγαθά - τα υλικά εννοώ – που έχει
αποκτήσει, δεν είναι ευτυχής.
Τα σχολιαστικά Τίθενται:

ος
αποσιωπητικά - για να εκφραστεί ο προβληματισμός,
π.χ.: Δεκαετίες ολόκληρες, τούτη η χώρα διατηρεί το θλιβερό παγκόσμιο ρεκόρ να
… είναι πρώτη σε αριθμό τροχαίων ατυχημάτων και δυστυχημάτων, να έχει πάντα

γ
τους περισσότερους νεκρούς και τραυματίες από οποιαδήποτε άλλη χώρα έχει...
αυτοκίνητα.

Λό
- (πριν από λέξη ή φράση) για να δηλωθεί ειρωνεία ή αμφισβήτηση
(ελλειπτικότητα),
π.χ. Ο… ευγενέστατος αυτός κύριος μας έβρισε χυδαία.
- (πριν από λέξη ή φράση) για να προαναγγείλουν αστεϊσμό ή παραδοξολογία.
π.χ. Για να αδυνατίσετε, τρώτε… ένα καρβέλι την ημέρα.

ο
- για να εκφραστεί συγκίνηση, π.χ.: Μέσα στην πικρή μοναξιά της φυλακής, έφερε
ξάφνου στο μυαλό του τους πολιτικούς κρατούμενους άλλων εποχών…κι ένιωσε
παράξενα συντροφευμένος για λίγο.

ο
- στιγμιαία παύση της ανάγνωσης πριν από ένα στοιχείο του μηνύματος στο οποίο

ρι
πρέπει ο αναγνώστης να εστιάσει την προσοχή του, π.χ.: Γλώσσα είναι…
ολόκληρος ο λαός σύμφωνα με τους Φλαμανδούς.
- φανερώνουν παράλειψη, όταν ο πομπός δεν επιθυμεί να ολοκληρώσει τη φράση
τή
του ή επειδή διακόπηκε ή επειδή, λόγω συγκίνησης, δεν μπορεί να συνεχίσει.
π.χ. Τι περίπατος στο βουνό ήταν αυτός …
- δηλώνουν κάποιο υπονοούμενο το οποίο πρέπει να συμπεράνει ο αναγνώστης,
τι σ
π.χ.: Παρά τα όσα είχαν ανακοινωθεί, ο υπουργός δεν παραβρέθηκε στη
συνάντηση των συνδικαλιστών…
Τα σχολιαστικά Με τα σχολιαστικά εισαγωγικά περικλείονται:
εισαγωγικά - φράσεις ή λέξεις που χρησιμοποιούνται ειρωνικά από τον πομπό, π.χ. Για
ον

« » «παραθερισμό» στα ξερονήσια έστελνε η δικτατορία τους αντιπάλους της, όταν

δεν τους «περιποιόταν» σε ανήλιαγα κελιά.
- φράσεις ή λέξεις που δε χρησιμοποιούνται με το συνηθισμένο τους νόημα (μια
φρ

λέξη αργκό, ξένες λέξεις, αρχαιοπρεπείς εκφράσεις), π.χ.: Ο αρχαιοκάπηλος που

πιάστηκε θεωρείται από τους αστυνομικούς «λαβράκι».
- δηλώνουν αποστασιοποίηση του γράφοντος από τα γραφόμενα ή απαξίωση μιας
έννοιας, π.χ.: Περιορισμένα «κέρδη» άφησε στο λαό μας η μεταναστευτική
πολιτική που ακολούθησε ως τώρα.
ό

- λέξεις που δηλώνουν αμφισβήτηση, π.χ.: Έτσι, οι ντόπιοι πληθυσμοί σ’ αυτές τις
χώρες του πλανήτη, έπεσαν θύματα της απληστίας των «πολιτισμένων» λευκών.
ικ

- λέξεις με μεταφορική σημασία, π.χ. «Βόμβα» στον τηλεοπτικό χώρο:

παραιτήθηκαν 20 στελέχη. π.χ.: Γερή «γροθιά» δέχτηκε ο αθλητισμός προχθές
ογ

την Κυριακή από τη δράση ταραχοποιών στοιχείων στα γήπεδα.

- δηλώνουν έμφαση, π.χ.: Αρχίζω την κάθε μέρα μου προφέροντας τη λέξη
«Ελευθερία».
Το σχολιαστικό Είναι καθαρά σχολιαστικό σημείο στίξης (για να δηλώσει συναίσθημα):
ολ

θαυμαστικό - ύστερα από φράση που εκφράζει θαυμασμό, έκπληξη ή έντονο συναίσθημα (χαρά,
φόβο, πόνο κ.ά.). (π.χ.: Παιδί με αναπηρία πρώτευσε στις εξετάσεις!)
! - δηλώνει την αποδοχή, την επιδοκιμασία και τη θετική γενικά στάση του ομιλητή
ιλ

στα λεγόμενα (π.χ.: Η εξωτερική μας πολιτική στην Κοινότητα απέδωσε επιτέλους
καρπούς!)
- για να δηλωθεί η υπερβολή σε ενέργεια, (π.χ.: 24 ώρες βάδιζε ασταμάτητα για
Φ

να φτάσει στον προορισμό του!)

- δηλώνει την αποδοκιμασία, απόρριψη και αρνητική στάση του ομιλητή (π.χ.: Η
Τουρκία έμμεσα απειλεί με πόλεμο την Ελλάδα, αν δεν γίνει δεκτή στην
Κοινότητα!)
- για να εκφραστεί έμμεσα η απορία ή η αμφιβολία του πομπού (το θαυμαστικό
μέσα σε παρένθεση), π.χ.: Λέει πως ανέβηκε σε μια ώρα (!) στην Πάρνηθα.
Το σχολιαστικό Σημειώνεται:
ερωτηματικό - για να εκφραστεί προβληματισμός, π.χ.: Γιατί άραγε επιλέχτηκε μια εικόνα ως
αφόρμηση και όχι ένα κείμενο;
; - για να εκφραστεί η πρόθεση του γράφοντος να ευαισθητοποιήσει και να
αφυπνίσει τον αναγνώστη, π.χ.: Δεν είναι καιρός να συνειδητοποιήσουμε ότι η
 βλάβη στο φυσικό περιβάλλον είναι παράλληλα και ηθική βλάβη;
- για να εκφράσει ο πομπός εντονότερα μια προτροπή ή μια παράκληση, με
αποτέλεσμα να γίνεται το ύφος πιο ζωηρό ή να διατυπώνεται πιο ευγενικά, π.χ.:
Δεν πρέπει οι νέοι να συμμετέχουν ενεργητικά στις κοινωνικές διαδικασίες;
- για ειρωνεία, π.χ.: Τέτοια ανασφάλεια νιώθουμε πια ως εθνικό σύνολο;
- το ερωτηματικό σε παρένθεση (;) δείχνει ειρωνεία ή την αμφιβολία μας για την
αξιοπιστία για κάτι που αναφέρουμε, π.χ. Καμάρωνε που ήταν ο καλύτερος (;)
ποδοσφαιριστής.
Κάθετη γραμμή - Δίνει έμφαση (π.χ. απομόνωση / στεγανοποίηση).
(/) - Διευρύνει την έννοια (π.χ. εμπορικό / οικονομικό).

Να

ος
διαβάσετε το παρακάτω κείμενο και να επισημάνετε τι δηλώνουν τα
σχολιαστικά σημεία στίξης που χρησιμοποιούνται.

γ
«Σα βγεις στον πηγαιμό...»

Λό
Δεκαετίες ολόκληρες, τούτη η χώρα διατηρεί το θλιβερό παγκόσμιο ρεκόρ να είναι (συγκριτικά)
πρώτη σε αριθμό τροχαίων ατυχημάτων και δυστυχημάτων, να έχει πάντα τους (συγκριτικά)
περισσότερους νεκρούς και τραυματίες από οποιαδήποτε άλλη χώρα έχει... αυτοκίνητα. Βαρεθήκαμε να
διαβάζουμε κάθε τόσο τα τραγικά στατιστικά στοιχεία, που έδειχναν πως κάθε χρόνο σκοτώνονται
στους δρόμους κοντά 3.000 άνθρωποι, δηλαδή «σβήνει από τον χάρτη» ο πληθυσμός μιας ελληνικής

ο
κωμόπολης. Το αποδιώχναμε από τη σκέψη μας, μα η αλήθεια ήταν και είναι πως μπαίνοντας στο Ι.Χ. μας
για κάποιο ταξίδι, αυτομάτως γινόμαστε δυνάμει «νούμερα» των στατιστικών δεικτών για τα θύματα
του «Μολώχ της ασφάλτου». Και όσον αφορά τα αρκετά πιο παλιά χρόνια, η απαράδεκτη κατάσταση του

ο
οδικού δικτύου στην Ελλάδα, εθνικού και επαρχιακού, ο κάτω του υποτυπώδους φωτισμός και σήμανση

ρι
των δρόμων, ο στο συντριπτικό ποσοστό του σαραβαλιασμένος «στόλος» των οχημάτων που
κυκλοφορούσαν, αποτελούσαν πειστικές εξηγήσεις για τον τεράστιο φόρο αίματος που πληρώναμε στους
δρόμους...
τή
Άλλαξαν οι καιροί – ευτυχώς. Αποκτήσαμε και συνεχώς αποκτούμε σύγχρονους δρόμους, «εθνικούς»
και επαρχιακούς, με τα μέτρα και τα κίνητρα που δόθηκαν αξιωθήκαμε να έχουμε πια στη συντριπτική
τι σ
μας πλειοψηφία καινούργια, σύγχρονης τεχνολογίας και ασφάλειας αυτοκίνητα. Το... εθνικό «ρεκόρ» μας
όμως, να είμαστε δηλαδή πρώτοι σε δυστυχήματα και θανάτους, το κρατάμε «περήφανα»! Ποιο, στην
ευχή, είναι λοιπόν το «κακό το ριζικό» μας;
Έχει τεθεί ως «εθνικός στόχος», μέχρι το 2010 να μειωθούν οι θάνατοι από τροχαία στη χώρα μας
ον

στο μισό σε σχέση με το 2000. Συσκέψεις επί συσκέψεων ειδικών, αλλεπάλληλες «ειδικές επιτροπές» σε
διακομματικό επίπεδο στη Βουλή, σχέδια επί σχεδίων, αναθεωρήσεις κατά καιρούς του ΚΟΚ (Κώδικας
Οδικής Κυκλοφορίας), νέος «γενναίος» και αυστηρός ΚΟΚ εδώ και έναν χρόνο βρίσκεται σε ισχύ. Τα πολύ
φρ

βαριά πρόστιμα που προβλέπει (χρηματικά αλλά και διοικητικά) θεωρήθηκε πως... από μόνα τους θα
αποδώσουν, παρά τις εισηγήσεις ειδικών τεχνοκρατών, πως «ο φόβος» από μόνος του δεν πρόκειται να
διαρκέσει για πολύ...
Με το που άρχισε να ισχύει ο νέος, αυστηρότατος ΚΟΚ και με τα σχετικώς επαρκή (και κυρίως:
εμφανή!) μέτρα αστυνόμευσης στο οδικό δίκτυο, για πρώτη φορά στην Ελλάδα τα τροχαία ατυχήματα
ό

και δυστυχήματα, κυρίως όμως ο αριθμός θανάτων στην άσφαλτο, σημείωσαν σημαντική μείωση.
ικ

Δυστυχώς όμως, μόνο... για λίγο, όσο κρατούσε «ο φόβος» και υπήρχε αστυνόμευση! Μετά, άντε πάλι μια
από τα ίδια. Πριν πανηγυρίσουμε την αισθητή μείωση των θανατηφόρων δυστυχημάτων και των
περιστατικών με σοβαρά τραυματίες, οι δείκτες οδικής ασφάλειας ξαναγύρισαν στη γνωστή τους
ογ

«ρότα», και μάλιστα με αυξητικούς ρυθμούς: το πρώτο οκτάμηνο του 2008 τα θανατηφόρα δυστυχήματα
αυξήθηκαν, σε σύγκριση με το οκτάμηνο του 2007, κατά 8,6%, ενώ οι σοβαροί τραυματισμοί κατά 7,8% –
μόνο στη διάρκεια του καλοκαιριού φέτος είχαμε 132 περισσότερους νεκρούς από πέρυσι...
ολ

Έχει δίκιο το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος που επισημαίνει ότι η κακή συντήρηση των ελληνικών
δρόμων (σ.σ.: και οι καινούργιοι θέλουν συντήρηση!) αποτελεί από τις κυριότερες αιτίες της αύξησης
των τροχαίων. Σωστά υπογραμμίζει πως με την παραχώρηση των διοδίων σε ιδιώτες (προς
ιλ

χρηματοδότηση των νέων δικτύων που ΘΑ γίνουν...) δημιούργησε μια «τρύπα» 240 εκατομμυρίων ευρώ,
που απαιτούνται για τη συντήρηση των 8.000 χιλιομέτρων «εθνικού» δικτύου και πως παράλληλα
Φ

υποχρηματοδοτείται δραματικά η συντήρηση και βελτίωση 31.000 χιλιομέτρων δρόμων που συντηρούν
οι νομαρχίες, και 63.000 χιλιόμετρα δρόμων «αρμοδιότητας» των δήμων. Καλά συντηρημένοι δρόμοι
συμβάλλουν στη μείωση των τροχαίων...
Η κυριότερη όμως αιτία της αύξησης των θανάτων και των τραυματισμών στην άσφαλτο είναι η
έλλειψη (παντελής, σε πλήθος περιπτώσεων) συνεχούς και συνεπούς αστυνόμευσης! Αν βλέπαμε στους
(κακοσυντηρημένους, με λακκούβες, χωρίς φωτισμό – έστω!) δρόμους περιπολικά της τροχαίας και
μοτοσικλετιστές που θα τους διέτρεχαν επί μονίμου καθημερινής βάσεως (και όχι μόνο τα συνήθη –και
γνωστά, ως προς τα σημεία τους– σε όλους «μπλόκα»), θα συνετιζόμασταν, θα τηρούσαμε αποστάσεις
και όρια ταχύτητας, θα προλαβαίναμε να «δούμε» λακκούβες και κακοτεχνίες για να μη σκοτωθούμε!
Τόσο πολύ «απλό» – άρα αδύνατον για τη νεοελληνική πραγματικότητα...
(Θάνος Οικονομόπουλος, εφημ. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 20/9/08)
Φ
ιλ
ολ
ογ
ικ
ό
φρ
ον
τι σ
τή
ρι
ο
ο
Λό
γ ος