νέος Ερμής ο Λόγιος

περιοδική έκδοση
τεύχος 24 * Καλοκαίρι 2022 * τιμή τεύχους: 13 ευρώ
ετήσια συνδρομή (τρία τεύχη): ιδιωτών: 35 ευρώ, οργανισμών: 60 ευρώ, εξωτερικού: 50 ευρώ
Αριθμός Λογαριασμού ΕΤΕ: 116/772713-52

Έκδοση:
Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Πολιτισμού
Ξενοφώντος 4, 10557, Αθήνα, τηλ.: 210 3826319, fax: 210 3839930
e-mail: etaireiameletis@gmail.com
Διαχειριστές: Σωτήρης Σόρογκας, Γιώργος Καραμπελιάς, Νομικός Σύμβουλος: Ευ. Τσεκούρας
Αρχισυντάκτης: Γιώργος Καραμπελιάς
Συντακτική ομάδα:
Χρίστος Δάλκος, Νικόλας Δημητριάδης, Σπύρος Κουτρούλης, Στράτος Μεϊντανόπουλος,
Ανδρέας Μοράτος, Χριστίνα Σταματοπούλου, Γιάννης Ταχόπουλος, Τάσος Χατζηαναστασίου
Συνεργάτες:
Νίκος Βαλκάνος, Γιώτα Βάσση, Σπύρος Βρυώνης, Κώστας Γεώρμας, Άγγελος Γουνόπουλος,
Απόστολος Διαμαντής, Δημήτρης Ευαγγελίδης, Λέα Μπάσμα Ζερουάλι, Γιάννης Καλιόρης,
Κώστας Καραΐσκος, Δημήτρης Καραμπερόπουλος, Παρασκευάς Καρασούλος, Ερατοσθένης
Καψωμένος, Γεώργιος Κεκαυμένος, Νίκος Κελέρμενος, Δημήτρης Κοσμόπουλος, Δημήτρης
Κωνσταντέλος, Θανάσης Κωτσάκης, Κωνσταντίνος Λιωλιούσης, Γιώργος Μάλφας, Νικόλας
Μαρτίνος, Δημήτρης Μάρτος, Μιχάλης Μερακλής, Κωνσταντίνος Μοράρος, Δημήτρης Μπαλ-
τάς, Θανάσης Μπούνταλης, Κωνσταντίνος Ντίνος, Βασιλική Ντόμη, Θεόδωρος Ντρίνιας, Γιάν-
νης Παπαμιχαήλ, Aντώνης Πάρδος, Γιώργος Ρακκάς, Σωτήρης Σόρογκας, Γρηγόρης Σπηλιό-
πουλος, Βασίλης Στοϊλόπουλος, Φώτης Σχοινάς, Αγγέλα Ταβιανάτου, Γιώργος Τασιό­πουλος,
Χρήστος Τερέζης, Θανάσης Τζιούμπας, Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Γιάννης Τσέγκος, Ιωάννα
Τσιβάκου, Βάσος Φτωχόπουλος
Επιμέλεια έκδοσης: Νικόλας Δημητριάδης, Χριστίνα Σταματοπούλου
Διόρθωση κειμένων:
Ανδρέας Μοράτος, Χριστίνα Σταματοπούλου, Μαριάννα Δεσύπρη, Γιάννης Ταχόπουλος

Εκτύπωση: Δημοβασίλης Β. Δημήτριος, Σμολένσκη 9, Αθήνα, τηλ. 210 36.41.430

Βιβλιοδεσία: Θ. Ηλιόπουλος - Π. Ηλιόπουλος ΑΕ, Ορφέως 200, τηλ. 210.34.77.108
Διάθεση:
Στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, το περιοδικό διατίθεται από τα κεντρικά περίπτερα και τα βιβλιοπωλεία.
Στην επαρχία διατίθεται από τα καταστήματα τύπου, τα κέντρα τύπου και τα βιβλιοπωλεία.
Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις, Ξενοφώντος 4, Αθήνα, τηλ.: 210 38.26.319
Εναλλακτικό Βιβλιοπωλείο, Θεμιστοκλέους 37, Αθήνα, τηλ.: 210 38.02.644
I.Νικολόπουλος και ΣΙΑ ΕΕ, Ζαλόγγου 9, Αθήνα, τηλ.: 210 38.00.520
Θεσσαλονίκη: Κέντρο Βιβλίου, Λασσάνη 3, τηλ.: 2310 237463
Πολυχώρος Άρδην Θεσ/κης, Δαναΐδων 7, τηλ.: 2310 543751
Πάτρα: Κοινοτικόν, Ηφαίστου 50, τηλ.: 6977 510730
Λευκωσία: Εκδόσεις Αιγαίον, Έκτορος 40-42, 1016, τηλ.: 0035722433297
 Περιεχόμενα

Πιέρ-Αντρέ Ταγκίεφ, Από τον αποδομητικό σχολαστικισμό γεννήθηκε

το τέρας του «γουοκισμού» ............................................................................................. 5
Νικήτας Αλιπράντης, Το ιδεολόγημα του gender και «η υπερτροφία» του
ρατσισμού: Κοινωνιολογική αντίκρουση ..................................................................... 10
Φράνσις Φουκουγιάμα, Μια δική τους χώρα: Ο φιλελευθερισμός χρειάζεται το έθνος . 14
Σλαβόι Ζίζεκ, Ο πασιφισμός είναι η λάθος απάντηση στον πόλεμο της Ουκρανίας .... 25
*****
Βλαντισλάβ Ζούμποκ, Μπορεί να επιζήσει ο Πούτιν; Τα μαθήματα από τη
σοβιετική κατάρρευση .................................................................................................... 30
Μαρλέν Λαρυέλ, Αλεξάντρ Ντούγκιν: Μια κλασική περίπτωση
ενός εγχειρήματος ιδεολογικού χαρακτήρα ................................................................ 42
*****
Γιάννης Ταχόπουλος, Αρχαία Ελλάδα: δημοκρατία, επιστήμη, θρησκεία
& η δυτική παρανόηση .................................................................................................. 69
ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Το 1922 και η Μεγάλη Ιδέα, Μέρος Α΄
Βασίλης Καραποστόλης, Από την ήττα στην ανασύνταξη ........................................... 81
Δημήτρης Γληνός, Ἡ τουρκική μεταπολίτευσις καί αἱ συνέπειαι αὕτης ....................... 91
Γιώργος Καραμπελιάς, Η εκστρατεία στην Καλλίπολη και η Μεγάλη Ιδέα .............. 106
Ντέιβιντ Λόιντ Τζωρτζ, Πώς οι Άγγλοι απέρριψαν τις προτάσεις του Βενιζέλου
το Καλοκαίρι του 1914 ................................................................................................. 123
Νικόλας Δημητριάδης, Η ρητορική του αντιβενιζελισμού: Αντιπαραθέτοντας
την εθνική ανεξαρτησία στην εθνική ολοκλήρωση .................................................. 131
Κωνσταντίνος Κ. Παπουλίδης, Ο ελληνικός κόσμος στα απομνημονεύματα 
του σοβιετικού πρεσβευτή στην Τουρκία S. I. Aralov (1922-1923) ........................ 146
Ηρακλής Καραμπάτος, Σκέψεις για τις μεταγραφές της μικρασιατικής
καταστροφής στη λογοτεχνία του τραύματος ......................................................... 156
Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Ὁ ἐθνικισμὸς ................................................................ 162
*****
Σπύρος Κουτρούλης, Ο Γ. Σεφέρης και οι παλινωδίες της κριτικής (β΄ μέρος) ........ 179
Θεόδωρος Ντρίνιας, Σημειώσεις για την παγκοσμιοποιητική διαδικασία .................... 204
Χρήστος Α. Κορκόβελος, Ισλαμικό Δίκαιο και Θρησκευτική Ελευθερία ................. 218
Βιβλιοπαρουσιάσεις ........................................................................................................ 231

3
 Χρήστος Α. Κορκόβελος
εκπαιδευτικός
Ισλαμικό Δίκαιο και Θρησκευτική Ελευθερία
Ο
πρώτος αιώνας του Ισλάμ, ήτοι
ο 7ος μ.Χ. αιώνας, αποτελεί την
πιο σκοτεινή, λόγω ανεπάρκει-
ας ιστορικών στοιχείων, και συνάμα την
πιο σημαντική περίοδο για τη διαμόρ-
φωση του ισλαμικού δικαίου. Την περίο-
δο αυτή εμφανίστηκαν πολλά από τα δι-
ακριτά χαρακτηριστικά του και οι νομικοί
θεσμοί του. Τα λίγα διαθέσιμα αυθεντι-
κά στοιχεία δείχνουν ότι το αραβικό εθι-
μικό δίκαιο, τροποποιημένο και συμπλη-
ρωμένο από το Κοράνι, συνέχισε να τη-
ρείται από τους τέσσερις πρώτους διαδό-
χους του Μωάμεθ. Αυτοί είναι γνωστοί
ως χαλίφηδες της Μεδίνας ή χαλίφηδες
ρασιντούν, δηλαδή ορθώς καθοδηγού-
μενοι (rashidun). Πρόκειται κατά σειρά
για τους: Αμπού Μπάκρ (632–634), Ομάρ
αλ-Καττάμπ (634–644), Οθμάν (644–
656) και Αλή (656-661).
Μετά το θάνατο του Μωάμεθ το Ι-
σλάμ εξαπλώθηκε γρήγορα μέχρι την Ι-
σπανία και την Κεντρική Ασία. Ήταν επεί-
γον να δημιουργηθεί μια λειτουργική δι-
οίκηση σε αυτά τα μέρη, αλλά και ένα νο-
μικό σύστημα που να εκφράζει το Ισλάμ
καθώς τις πρώτες δεκαετίες μετά το θά-
218
νατο του προφήτη δεν είχε ακόμη διαμορ-
φωθεί αυτό που ονομάζεται ισλαμικό δί-
καιο.1
Οι τέσσερις χαλίφηδες στα πλαίσια ά-
σκησης του κύριου έργου τους, που ήταν
η οργάνωση και διοίκηση των κατακτη-
μένων εδαφών προς όφελος των Αράβων,
έδρασαν σε μεγάλο βαθμό και ως νομοθέ-
τες της κοινότητας. Ως βάση τους έλαβαν
κυρίως το αραβικό εθιμικό δίκαιο, αλλά
και το εθιμικό δίκαιο των τοπικών πλη-
θυσμών. Με αυτόν τον τρόπο έννοιες και
πρακτικές προερχόμενες από το ρωμαϊκό,
το βυζαντινό, το εβραϊκό και το περσικό
δίκαιο των Σασσανιδών εισέδυσαν και ε-
πηρέασαν τον υπό διαμόρφωση νόμο του
Ισλάμ. Μια από τις κεντρικές έννοιές της
νεοϊδρυθείσας θρησκείας, αυτή της σούν-
νας, της παράδοσης, που πρέπει να ακο-
λουθείται πιστά, προέρχεται από τα ήθη
των Αράβων.2
Μέχρι το τέλος του όγδοου αιώνα μ.Χ.
1
Joseph Schacht, An Introduction to Islamic Law,
Clarendon Press, Οξφόρδη 1982, σ. 19.
2
Joseph Schacht, An Introduction to Islamic Law,
σσ. 17, 21.
 Ισλαμικό Δίκαιο και Θρησκευτική Ελευθερία
δεν είχε διαμορφωθεί ακόμη ενιαίος ισλα-
μικός νόμος ούτε ανεπτυγμένη ισλαμική
νομολογία (fiqh). Αυτό πραγματοποιήθη-
κε μόλις στις αρχές του δέκατου αιώνα.
Μέχρι εκείνη την εποχή είχαν εμφανστεί
στο σουνιτικό βασίλειο τέσσερις διαφο-
ρετικές νομικές παραδόσεις, οι σουνιτι-
κές σχολές δικαίου Χανάφι (Hanafi), Μα-
λίκι (Maliki), Σαφίι (Shafi’i) και Χανμπαλί
(Hanbali), καθώς και μία τουλάχιστον σι-
ιτική σχολή.3
Αρκετά νωρίς, ήτοι στο τέλος της πε-
ριόδου των χαλίφηδων της Μεδίνας, προ-
έκυψαν τα ετερόδοξα μουσουλμανικά κι-
νήματα των Χαριζιτών και των Σιιτών,
που έλαβαν θέση δίπλα στην ‘’ορθόδο-
ξη’’ σουνιτική πλειοψηφία. Τα δόγματά
τους δεν διαφέρουν από αυτά των σουνι-
τικών νομικών σχολών περισσότερο από
ό,τι αυτές οι τελευταίες διαφέρουν μετα-
ξύ τους. Αυτό εξηγείται από το γεγονός
ότι κατά τον 2ο και 3ο αιώνα του Ισλάμ οι
Σιίτες και Χαριζίτες παρέμειναν σε αρκε-
τά στενή επαφή με τη σουνιτική κοινότη-
τα. Έτσι εγκολπώθηκαν τον ισλαμικό νό-
μο που αναπτύχθηκε στις ορθόδοξες νο-
μικές σχολές κάνοντας μόνο τις τροπο-
ποιήσεις και επεξεργασίες που άρμοζαν
στις ιδιαίτερες πολιτικές και δογματικές
αρχές τους.4
Οι Ομεϋάδες που διαδέχθηκαν τους
τέσσερις ορθά καθοδηγούμενους χαλί-
φηδες της Μεδίνας είχαν ως κύριο μέλη-
μά τους την πολιτική διοίκηση, παρά τη
θρησκεία. Είναι αυτοί που καθιέρωσαν
τον διορισμό κατήδων, δηλαδή μουσουλ-
3
Christine Schirrmacher, «The Sharia – Law and
Order in Islam», The WEA Global Issues Series,
τόμος 10, Βόννη 2013, σσ. 13-20.
4
Joseph Schacht, An Introduction to Islamic Law,
σε. 16.
219
μάνων δικαστών, των οποίων η δικαιοδο-
σία εκτείνονταν μόνο επάνω στους μου-
σουλμάνους. Οι μη μουσουλμανικοί πλη-
θυσμοί διατήρησαν τους δικούς τους πα-
ραδοσιακούς νομικούς θεσμούς, συμπε-
ριλαμβανομένων των εκκλησιαστικών
και ραβινικών δικαστηρίων, που έως τό-
τε αποτελούσαν έκφραση της δικαστικής
οργάνωσης του βυζαντινού κράτους.
O κατής ήταν εκπρόσωπος του επαρ-
χιακού κυβερνήτη. Ο τελευταίος είχε τη
διοικητική, νομοθετική και δικαστική ε-
ξουσία στην επαρχία του. Τη δικαστική
του εξουσία ανάθετε στον καδή, τον ο-
ποίο μπορούσε να απολύει κατά βούλη-
ση. Οι κατήδες στα πλαίσια άσκησης των
καθηκόντων τους ερευνούσαν τις νομικές
όψεις του κοινωνικού βίου και της διοίκη-
σης και θέσπισαν κανόνες δικαίου σύμ-
φωνους με το Ισλάμ. Οι πρώτοι ισλαμι-
στές κατήδες με τις αποφάσεις τους έθε-
σαν τα βασικά θεμέλια αυτού που επρό-
κειτο να γίνει ισλαμικός νόμος. Κατήδες
και ευσεβείς μουσουλμάνοι που ενδιαφέ-
ρονταν ενεργά για το ιδανικό μιας ζωής
σύμφωνης με το Ισλάμ και ερευνούσαν τα
ήθη και τις γραφές, έδιναν τις συμβουλές
τους για τον σωστό τρόπο δράσης σε ό-
σους από τους ομοθρήσκους τους το ζη-
τούσαν. Συνέβαινε κάποιες φορές να επι-
κρίνουν την κυβέρνηση για λάθη και ατο-
πήματα, χωρίς όμως να της αντιτίθενται
πολιτικά. Αυτοί θεωρούνται ως οι πρώτοι
μουφτήδες του Ισλάμ.5
Σαρία κατά τους μουσουλμάνους είναι
ο νόμος του Θεού που αποκαλύφθηκε για
να καθοδηγήσει την ανθρωπότητα στο
σωστό μονοπάτι. Διέπει τόσο την ατομι-
κή όσο και την κοινοτική ζωή σε θέματα
5
Joseph Schacht, An Introduction to Islamic Law,
σσ. 24-27.
 ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΟΡΚΟΒΕΛΟΣ
λατρείας, οικογενειακών σχέσεων, εμπο-
ρίου, πολέμου κλπ. Ο νόμος του Θεού, η
Σαρία, θεωρείται πως είναι τέλειος, όπως
είναι ο Θεός, ενώ η ανθρώπινη κατανόη-
ση του νόμου, το fiqh, είναι ατελής, όπως
οι άνθρωποι. Έτσι, οι μουσουλμάνοι νομι-
κοί προχώρησαν στην άρθρωση μιας θεω-
ρίας δικαίου (al-ifgh) που επιχειρεί τη σύ-
ζευξη της θεϊκής αποκάλυψης και της λο-
γικής.6 Και ενώ υπάρχει ένας μόνο θεϊκός
νόμος, μία σαρία, είναι δυνατόν να διατυ-
πώνονται πολλαπλές ερμηνείες του, μερι-
κές φορές ανταγωνιστικές μεταξύ τους ή
και αλληλοαναιρούμενες.7
Η Σαρία περιλαμβάνει κατευθυντή-
ριες νομικές οδηγίες για όλους τους το-
μείς της ζωής βάσει των εντολών του Αλ-
λάχ που περιέχονται στο Κοράνι και την
προφητική παράδοση (σούννα), όπως αυ-
τές ερμηνεύτηκαν από κορυφαίους θεο-
λόγους του Ισλάμ, που έδρασαν από τον
7ο έως και τον 10ο αιώνα μ.Χ. Οι αρχές,
οι κανονισμοί, και οι ερμηνείες τους δεν
συνοψίζονται σε κάποιο συγκεκριμένο
βιβλίο ή συλλογή νόμων. Είναι ένα σύνο-
λο κανονισμών που βασίζονται σε πολ-
λαπλές πηγές, που είναι ερμηνεύσιμες
και δεν συγκεντρώθηκαν ποτέ σε ένα μό-
νο έργο. Η Σαρία βασίζεται συγκεκριμέ-
να σε τρεις πηγές: α) το Κοράνι, που είναι
ο αποκαλυμμένος λόγος του Αλλάχ στον
προφήτη Μωάμεθ. Το Κοράνι απέχει πο-
λύ από το να μοιάζει με πραγματεία δικαί-
ου. Υπολογίζεται πως μόνο το 10% του
κειμένου άπτεται νομικών ζητημάτων, και
αυτά συνήθως προσεγγίζονται με απο-
σπασματικό τρόπο, χωρίς συστηματικό-
6
Wael B. Hallaq, An Introduction to Islamic Law,
Cambridge UP, 2009, σ. 16.
7
Oliver Leaman & Ali Kecia, ISLAM: The Key
Concepts, Routledge, 2008, σ. 122.
220
τητα. β) Η σούννα (sunna), δηλαδή η πα-
ράδοση. Αυτή καθίσταται γνωστή από τις
χαντίθ (hadith), που είναι παλαιές κατα-
γραφές για τα έργα, τα λόγια και τις στά-
σεις που ενέκρινε ή αποδοκίμασε ο Μωά-
μεθ και οι πιο σεβαστοί σύντροφοί του. γ)
Οι ερμηνείες που υιοθέτησαν οι κορυφαί-
οι νομικοί και θεολόγοι του Ισλάμ, κυρί-
ως μέχρι τον δέκατο αιώνα μ.Χ., συμπε-
ριλαμβάνονται στις πηγές του ισλαμικού
δικαίου8
Οι χαντίθ είναι ένα μεγάλο πλήθος α-
ναφορών γύρω από τον Μωάμεθ, την οι-
κογένειά του και τους συντρόφους του, οι
οποίες συγκεντρώθηκαν και καταγράφη-
καν επί ένα μακρό χρονικό διάστημα μετά
τον θάνατό του. Σ’ αυτές περιέχονται επί-
σης πολυάριθμες οδηγίες που σχετίζονται
με την άσκηση της πίστης και την αντι-
μετώπιση ζητημάτων νομικού ενδιαφέρο-
ντος. Η παράδοση είναι πολύ εκτενέστε-
ρη από το κείμενο του Κορανίου και μπο-
ρεί να γίνει κατανοητή ως επεξήγηση και
συμπλήρωμά του, καθότι οι οδηγίες του
συχνά είναι πολύ συνοπτικές. Οι παρα-
δόσεις ασκούν σημαντική επιρροή στους
μουσουλμάνους όσον αφορά το σωστό
και το λάθος. Όταν λ.χ. η παράδοση ορί-
ζει ότι αυτός που έχει απομακρυνθεί από
το Ισλάμ αξίζει τη θανατική ποινή και α-
ναφέρει ότι ο ίδιος ο Μωάμεθ εκτέλεσε τη
θανατική ποινή εναντίον αποστατών, τό-
τε αυτό γίνεται ένας νομικά δεσμευτικός
κανονισμός της Σαρία – παρότι στις μέ-
ρες μας εφαρμόζεται σε λίγες μόνο ισλα-
μικές χώρες.
Οι χαντίθ δεν εμπεριέχονται σε ένα ε-
8
Christine Schirrmacher, «The Sharia – Law and
Order in Islam», ό.π., σ. 15. Gerhard Endress,
Islam, an historic introduction, Edinburgh UP,
2
2002, σ. 57.
 Ισλαμικό Δίκαιο και Θρησκευτική Ελευθερία

νιαίο κείμενο, αλλά σε έξι εκτενείς συλ- Η θεολογική ερμηνεία

λογές διάφορων συγγραφέων, εκ των ο-
Το Κοράνι και η Χαντίθ κατανοούνται και
ποίων σημαντικότερες είναι οι δύο πα-
εφαρμόζονται μέσω των ερμηνειών που
λαιότερες. Προέρχονται από τον 9ο αιώνα
διατύπωσαν μουσουλμάνοι θεολόγοι. Κα-
και είναι των Αλ-Μπουκαρί (‘Abd Allah
θοριστικά θεωρούνται μέχρι σήμερα τα
ibn Isma’il al-Bukhari, περίπου 810-870
νομικά έργα των τεσσάρων κορυφαίων
μ.Χ.) και του Μουσλίμ (Muslim ibn al-
νομικών και θεολόγων του σουνιτικού Ι-
Hajjaj, πέθανε το 875 μ.Χ.).9 Στις κατα-
σλάμ. Πρόκειται για τους Αχμάντ ιμπν
γραφές τους παρατηρούνται διαφορές α-
Χανμπάλ (Ahmad ibn Hanbal, πέθανε το
κόμη και αντιφάσεις. Σύμφωνα με την κυ-
855), Ανάς Ιμπν Μαλίκ (Anas ibn Malik,
ρίαρχη γνώμη, όταν από την παράδοση
πέθανε το 795), Μοχάμαντ Ίντρις Ας Σα-
αναδεικνύεται μια ξεκάθαρη τοποθέτη-
φίι (Muhammad Idris ash-Shafii, πέθανε
ση που δεν συναντάται στο Κοράνι ή α-
το 820) και Αμπού Χανίφα (Abu Hanifa,
ντιβαίνει σε κάποια από τις ρήσεις του, η
πέθανε το 767). Αυτοί θεωρούνται οι πα-
παράδοση υπερισχύει του Κορανίου. Δι-
τέρες και ιδρυτές των τεσσάρων νομικών
ότι, όπως υποστήριξε ο μεγάλος νομικός
σχολών σκέψης που προαναφέραμε. Από
του Ισλάμ Αλ Σαφίι (Ash-Shafi’i), οι νομι-
τα τέλη του δέκατου αιώνα υπάρχει εκτε-
κές κρίσεις του Μωάμεθ –που καταγρά-
ταμένη συναίνεση ότι για την έκδοση έ-
φονται συχνότερα στην παράδοση– εί-
γκυρων νομικών αποφάσεων χρησιμοποι-
ναι θεόπνευστες και εξ αυτού του λόγου
είται αφενός η αρχή της αναλογίας (qiyas),
δεσμευτικές για τους μουσουλμάνους. Σε
σύμφωνα με την οποία σε νέες υποθέσεις
μια τέτοια περίπτωση αποκτά μεγάλη ση-
εξάγονται συμπεράσματα κατ’ αναλογία
μασία το ζήτημα της αυθεντικότητας της
άλλων γνωστών περιπτώσεων, και αφετέ-
συγκεκριμένης παράδοσης (χαντίθ). Για
ρου η αρχή της συναίνεσης (ijmā) των με-
το λόγο αυτό, οι μουσουλμάνοι μελετητές
λετητών του ιερού νόμου.11
καθιέρωσαν κριτήρια βάσει των οποίων
Οι “κληρικοί” του Ισλάμ, όπως και οι
αποφασίζουν για την αυθεντικότητα μιας
ραβίνοι του Ιουδαϊσμού, δεν είναι θεολό-
παραδοσιακής αφήγησης. Υπέρτατη προ-
γοι, αλλά νομικοί, που αρμοδιότητά τους
ϋπόθεση για να αναγνωριστεί ένα παρα-
είναι η μελέτη του νόμου και η αντιμετώ-
δοσιακό κείμενο ως αυθεντικό δεν ήταν η
πιση των νομικών ζητημάτων.
«πιθανότητα» του περιεχομένου του, αλ-
Ο φετφάς (fatwa) είναι γνωμοδότηση
λά η άψογη, δηλαδή η αδιάσπαστη και α-
που εκδίδεται κατόπιν αιτήματος για συ-
ξιόπιστη αλυσίδα της παράδοσής του. Η
γκεκριμένο νομικό ζήτημα από μια νομι-
εφαρμογή αυτών των κριτηρίων κατέληξε
κή αρχή, κατά κανόνα τον μουφτή, αφό-
τελικά στην αποδοχή 5.000 περίπου αξιό-
του συγκροτήθηκε αυτός ο θεσμός.
πιστων χαντίθ.10
Κεντρικό χαρακτηριστικό του ισλαμι-
κού δικαίου είναι η κατάταξη όλων των
ανθρώπινων πράξεων σε πέντε κατηγορί-
9
Christine Schirrmacher, «The Sharia – Law and
Order in Islam», ό.π., σσ. 32, 33.
10
Wael B. Hallaq, An Introduction to Islamic Law, 11
Chr. Schirrmacher, «The Sharia – Law and Or-
Cambridge University Press, 2009, σελ. 16-19. der in Islam», ό.π., σσ. 19, 20.

221
 ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΟΡΚΟΒΕΛΟΣ
ες, που είναι οι εξής: υποχρεωτικές, συνι-
στώμενες, αδιάφορες, κατακριτέες, απαγο-
ρευμένες. Αυτές οι εννοιολογικές κατηγο-
ρίες διατρέχουν τη νομική ύλη του Ισλάμ.12
Η παράληψη εκτέλεσης μιας υποχρεωτι-
κής πράξης και η διάπραξη μιας απαγο-
ρευμένης τιμωρούνταν. Οι άλλες κατά κα-
νόνα όχι, αν και αυτό κρίνονταν κατά πε-
ρίπτωση. Συχνά η κατηγορία στην οποία
κατατάσσεται μια πράξη ή παράλειψη εί-
ναι ζήτημα αβέβαιο και ασαφές, όπως και
η νομική της αντιμετώπιση. Κάποιες φο-
ρές καθίσταται αναγκαία η καταφυγή των
μουσουλμάνων νομικών σε ανεξάρτητη
πρωτότυπη ερμηνεία προβλημάτων, των
οποίων η αντιμετώπιση δεν καλύπτεται ε-
παρκώς από το Κοράνι, τη Χαντίθ και τη
συναίνεση των νομομαθών. Για την ευό-
δωση της ποσφυγής αυτής –που στα α-
ραβικά ονομάζεται ijtihād, δηλαδή “προ-
σπάθεια”– εφαρμόζονται περίπλοκες μέ-
θοδοι και αρχές ερμηνείας, χωρίς ο νομο-
μαθής να πάψει να βασίζεται στο Κοράνι,
τη Σούννα και τη συναίνεση.13
Όπως αναφέρεται στην προφητική
παράδοση, εξ αρχής οι dhimmis14 υπόκει-
ντο σε δύο βασικές υποχρεώσεις: να υπο-
τάσσονται στην κυριαρχία των μουσουλ-
μάνων και να πληρώνουν τον ετήσιο κε-
φαλικό φόρο.15 Η πρώτη υποχρέωση δεν
12
Joseph Schacht, An Introduction to Islamic
Law, σ. 200.
13
Wael B. Hallaq, An Introduction to Islamic
Law, σελ. 20, 173.
14
dhimmis: μέλη μιας μη-μουσουλμανικής θρη-
σκευτικής κοινότητας υποταγμένης στους μου-
σουλμάνους, στους οποίους πλήρωναν κεφαλι-
κό φόρο δεχόμενοι να τελούν υπό την κυριαρχία
τους έναντι προστασίας. Επί Οθωμανών ονομά-
ζονταν ζιμμήδες ή ραγιάδες (zimmi, raya).
15
Ahmed Oulddali, «Les conditions de la rési-
dence du ḏimmī: Entre règles absolues et rela-
222
ήταν αόριστη και αφηρημένη, αλλά στην
πράξη συνεπάγονταν την τήρηση μιας
σειράς περιορισμών. Λίγο πολύ ήταν αυ-
τοί που συμπεριελήφθησαν αργότερα στο
Σύμφωνο του Ομάρ.16
Είναι γενικά παραδεκτό ότι το Σύμφω-
νο αυτό τον 9ο αιώνα είχε πλέον επιβληθεί
ως κανόνας και αποτελούσε μέρος του ι-
σλαμικού δικαίου. Ωστόσο, τα οριζόμε-
να σε αυτόν δεν εφαρμόστηκαν αδιαλεί-
πτως, με συνέπεια και κατά τον ίδιο τρό-
πο σε όλον τον μουσουλμανικό κόσμο.17
Ικανοποιητική εξήγηση αυτών των απο-
κλίσεων φαίνεται πως παρέχει η κατά-
ταξη των όρων προστασίας (dhimma) σε
δύο κατηγορίες. Στο θέμα αυτό αναφέρε-
ται ο μουσουλμάνος νομικός Μαουάρντι
(Αl-Māwardī, 972- 1058 μ.Χ.). Κατ’ αυ-
τόν η συμφωνία (dhimma) του ισλαμικού
κράτους με μια προστατευόμενη μη-μου-
σουλμανική θρησκευτική κοινότητα (Χρι-
στιανοί, Εβραίοι κλπ.), τα μέλη της οποί-
ας υποχρεούνται να πληρώνουν κεφαλι-
κό φόρο (jizya), τους επιβάλλει δύο δια-
φορετικού είδους περιορισμούς: τους υ-
ποχρεωτικούς και τους συνιστώμενους.
Α) Οι υποχρεωτικοί όροι που οι
tives», στο John Tolan (επιμ.), Religious minori-
ties in Christian, Jewish and Muslim Law (5th–
15th centuries, σσ. 138, 139.
16
Οι περιορισμοί στους οποίους υποβάλλονταν
οι μη-μουσουλμάνοι υποτελείς καταγράφηκαν
στη Διαθήκη ή Ορισμό του Ομάρ. Πρόκειται για
έγγραφο που υπάρχει σε ποικίλες εκδοχές. Απο-
δόθηκε στον δεύτερο χαλίφη Ομάρ αλ Χαττάμπ
(Umar ibn al-Khattab, 634-644 μ.Χ.), παρότι δεν
καταρτίστηκε απ’ αυτόν. Συντάχθηκε περί τα
μέσα του 8ου αιώνα και περιλάμβανε μέτρα τα-
πείνωσης και υποταγής των χριστιανών ως ανα-
γνώριση της κυριαρχίας των Μουσουλμάνων.
17
Ahmed Oulddali, «Les conditions de la resi-
dence…», ό.π.. σσ. 127, 128.
 Ισλαμικό Δίκαιο και Θρησκευτική Ελευθερία
dhimmis όφειλαν απαρεγκλίτως να τη-
ρούν ήταν οι ακόλουθοι: 1. Να μην δυ-
σφημούν ή παραθέτουν εσφαλμένα το
Βιβλίο του Αλλάχ. 2. Να μην μιλούν α-
παξιωτικά για τον προφήτη ούτε να του
προσάπτουν πως λέει ψέματα. 3. Να μην
συκοφαντούν ή διαβάλουν τη θρησκεί-
α του Ισλάμ. 4. Απαγορεύονταν σε άντρα
dhimmi να πλησιάσει μουσουλμάνα με
σκοπό το σεξ ή τον γάμο. 5. Δεν έπρεπε
να επιχειρήσουν να κλονίσουν την πίστη
ενός μουσουλμάνου ή να τον βλάψουν. 6.
Απαγορεύονταν να συνδράμουν τους ε-
χθρούς των μουσουλμάνων ή να παρά-
σχουν βοήθεια στους κατασκόπους τους.
Εάν εκδήλωναν εχθρότητα προς τους
Μουσουλμάνους, αντιμετωπίζονταν αμέ-
σως ως εχθροί και οι μαχητές τους σκοτώ-
νονταν. Οι λοιποί αντιμετωπίζονταν ανά-
λογα με την υποστήριξη ή την καταδίκη
που έδειξαν στις εχθρικές ενέργειες.
Οι όροι αυτοί εκτός από υποχρεωτικοί
ήταν και αυτονόητοι, έτσι ώστε δεν ήταν
αναγκαία η υπόμνησή τους. Υπήρχαν, ω-
στόσο, και άλλοι υποχρεωτικοί όροι που
τηρούνταν απαρεγκλίτως, τους οποίους
δεν περιλαμβάνει στην απαρίθμησή του ο
Μαουάρντι. Ένας τέτοιος όρος ήταν λ.χ.
ότι στους dhimmis απαγορεύονταν να
καταθέσουν ως μάρτυρες στο δικαστήρι-
ο, όταν υπήρχε διάδικος μουσουλμάνος.
Άλλος όρος αφορά στην απαγόρευση οι-
κοδόμησης νέων εκκλησιών.
Άρνηση των dhimmis να πληρώσουν
τον κεφαλικό φόρο επέφερε κατάλυση
του συμφώνου προστασίας (dhimma).
Στην περίπτωση αυτή ο φόρος λαμβάνο-
νταν με τη βία και εκείνοι για να σώσουν
τη ζωή τους έπρεπε να εγκαταλείψουν τη
μουσουλμανική επικράτεια.
Β) Οι συνιστώμενοι όροι ήταν επίσης
έξι στον αριθμό: 1. Έπρεπε οι dhimmis να
223
φορούν διακριτά ρούχα και ειδική ζώ-
νη (zunnar) 2. Δεν έπρεπε να ανεγείρουν
κτήρια ψηλότερα από αυτά των μουσουλ-
μάνων. 3. Δεν επιτρέπονταν ο ήχος των
σημάντρων τους, η απαγγελία των βιβλί-
ων τους ή η ομιλία τους για τον Ουζά-
ιρ ή τον Ιησού να φτάσει στα αυτιά των
Μουσουλμάνων. 4. Δεν έπρεπε να πιουν
κρασί μπροστά σε Μουσουλμάνους, να έ-
χουν εμφανείς τους σταυρούς τους ή να
φαίνονται τα γουρούνια τους. 5. Η ταφή
των νεκρών τους δεν έπρεπε να τελείται
σε θέα των μουσουλμάνων ούτε οι θρήνοι
τους να ηχούν δυνατά. 6. Δεν επιτρέπο-
νταν να ιππεύουν άλογα, παρά μόνο μου-
λάρια ή γαϊδούρια.
Κατά τον Μαουάρντι αυτοί οι έξι συνι-
στώμενοι όροι δεν αποτελούσαν δεσμευ-
τικό μέρος του συμφώνου dhimma, εκτός
εάν αυτό είχε οριστεί ρητά, οπότε καθί-
σταντο υποχρεωτικοί. Παρόλο που ήταν
συνιστώμενοι και η μη τήρησή τους επι-
δέχονταν τιμωρία ανάλογη με το παρά-
πτωμα. Δεν ισοδυναμούσε όμως με ρήξη
του συμφώνου προστασίας.18
Κάποιους όρους που ο Μαουάρντι κα-
τατάσσει στους συνιστώμενους, ο κορυ-
φαίος ερμηνευτής του ισλαμικού νόμου
ιμάμης Αλ Σαφίι τους παραθέτει ως δε-
σμευτικούς. Σ’ αυτούς περιλαμβάνεται η
απαγόρευση εμφάνισης του σταυρού, που
γνωρίζουμε ότι πράγματι τύγχανε γενι-
κής εφαρμογής. Άλλος όρος αφορά στην
υποχρέωση των dhimmis να φορούν δια-
κριτό ζωνάρι (zunnar), ο οποίος όμως δεν
εφαρμόζονταν πάντα.19
18
Abū’l-Hasan al-Mawardi, al-Ahkam as-Sul-
taniyyah, The Laws of Islamic Governance, Ta-Ha
Publishers Ltd., 2018, σσ. 210, 211.
19
A.S. Tritton, The Caliphs and their non-Mus-
lim Subjects, A Critical Study of the Covenant of
 ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΟΡΚΟΒΕΛΟΣ
Η κατάταξη των όρων προστασίας των
dhimmis σε υποχρεωτικούς και συνιστώ-
μενους παρείχε τη δυνατότητα στις εκά-
στοτε μουσουλμανικές αρχές κατά τόπους
και περιόδους να κλιμακώνουν ή να χαλα-
ρώνουν τις αξιώσεις και τον βαθμό αντί-
δρασής τους, όταν αυτοί αθετούνταν. Η
δυνατότητα αυτή επεκτείνονταν και στα
μέλη της μουσουλμανικής κοινότητας,
που ενίοτε την ασκούσαν ατύπως και όχι
πάντα με τον τρόπο των αρχών. Είναι εύ-
λογο ότι τις επιλογές των μουσουλμάνων
ιθυνόντων επηρέαζε και το κοινωνικό ε-
κτόπισμα που είχε η κοινότητα και οι προ-
εστώτες των dhimmis, καθώς και η ιδιαι-
τερότητα των ιστορικών περιστάσεων.
Οι μουσουλμάνοι παραχωρούσαν σε
κοινότητες, όχι σε άτομα, το δικαίωμα να
ακολουθούν τη δική τους θρησκεία. Τα ά-
τομα έχαιραν του δικαιώματος μόνον ε-
φόσον διατηρούσαν την προγονική πίστη
των κοινοτήτων τους. Εάν επρόκειτο να
αλλαξοπιστήσουν, μπορούσαν να το πρά-
ξουν μόνο για ν’ ασπαστούν το Ισλάμ, όχι
άλλη θρησκεία. Η προσχώρηση στην κοι-
νότητα των μουσουλμάνων ήταν επιτρε-
πτή σε όλους, η έξοδος όμως ήταν κλειστή.
Στους πιστούς του Ισλάμ δεν επιτρέπονταν
να ασπαστούν άλλη θρησκεία. Εδάφιο του
Κορανίου το προβλέπει αυτό ρητά:
Σούρα 16.106: Οποιοσδήποτε αρνείται
τον ΑΛΛΑΧ μετά που δέχτηκε την Πί-
στη Του –εκτός αν βρίσκεται κάτω από
πίεση, κι η καρδιά του παραμένει στα-
θερή στην Πίστη, - αλλά και όποιος α-
νοίγει το στήθος του στην απιστία σ’ αυ-
τούς πάνω (θα πέσει) η Οργή του ΑΛ-
ΛΑΧ και θα έχουν μεγάλη Τιμωρία.20
‘Umar, Oxford UP, 1930, σσ. 12-16.
20
Βλ. Το Ιερό Κοράνιο, έκδοση του Συγκροτήμα-
224
Η αλλαξοπιστία αντιμετωπίζονταν ως α-
ποστασία και τιμωρούνταν με θάνατο και
δήμευση της περιουσίας του θανατωθέ-
ντος.21 Τα χρονικά των χριστιανών νεο-
μαρτύρων πιστοποιούν με τραγικό τρόπο
αυτή την πραγματικότητα, καθώς πλεί-
στοι εξ αυτών μαρτύρησαν ακριβώς επει-
δή αρνήθηκαν το Ισλάμ, στο οποίο είτε εί-
χαν προσχωρήσει πραγματικά και έπειτα
μεταστράφηκαν, είτε είχαν συκοφαντηθεί
ότι προσχώρησαν.
Πολύ συχνά υποστηρίζεται ότι ο βίαι-
ος εξισλαμισμός των αλλόθρησκων ήταν
απαγορευμένος κατά το Ισλάμ. Στη Σού-
ρα 2.256 του Κορανίου περιέχεται απο-
δοκιμασία του θρησκευτικού καταναγκα-
σμού. Το εδάφιο έχει ως εξής:
Στη Θρησκεία δεν υπάρχει κατανα-
γκασμός. Διότι η Αλήθεια έχει ξεχωρι-
στεί ολοφάνερα από την Πλάνη. Έτσι
όποιος απεχθάνεται τους ψευδείς θε-
ούς, και πιστεύει στον ΑΛΛΑΧ έχει αρ-
πάξει την πιο αξιόπιστη λαβή της αλή-
θειας που ποτέ δεν σπάει. Κι ο ΑΛΛΑΧ
ακούει και γνωρίζει τα πάντα.22
Ο καταναγκασμός, ωστόσο, όχι με την α-
κραία μορφή της βίαιης επιβολής, αλλά
ως άσκηση ψυχολογικής και κοινωνικής
καταπίεσης μέσω της επιβολής μέτρων
επί των αλλοθρήσκων αποτελούσε βασι-
κό στοιχείο του καθημερινού βίου στην Ε-
τος του Βασιλιά Φάχντ για την Εκτύπωση του
Ιερού Κορανίου – Μεδίνα, Σαουδική Αραβία,
έτος Εγίρας 1421 (2000 μ.Χ.). Στο εδάφιο τούτο
και στα επόμενα οι λέξεις με κεφαλαία γράμματα
και οι εντός παρενθέσεων είναι του πρωτοτύπου.
21
Κυριακού Θ. Νικολάου Πατραγά, «Η επανεί-
σοδος εξισλαμισθέντων εις τον χριστιανισμόν εξ
επόψεως ισλαμικής», Θεολογίᾳ τ. ΠΕ’/γ’ (2014),
σ. 321.
22
Το Ιερό Κοράνιο, ό. π.
 Ισλαμικό Δίκαιο και Θρησκευτική Ελευθερία
πικράτεια του Ισλάμ. Πέραν αυτού, πλή-
θος περιστατικών πιστοποιούν ότι στην
πράξη διενεργούνταν και βίαιοι εξισλαμι-
σμοί. Αυτοί δεν φανερώνουν κάποια διά-
σταση μεταξύ θεωρίας και πράξης στους
κόλπους της ισλαμικής θρησκείας, μα ε-
ρείδονται στις διαμετρικά αντίθετες προς
την ανεκτικότητα διατάξεις του Κορανί-
ου, που καλούν σε εξόντωση των αλλό-
θρησκων, εκτός εάν ομολογήσουν πίστη
στον Αλλάχ.
Στη Σούρα 2.257, η οποία ακολουθεί
την προαναφερθείσα Σούρα 2.256, λέγε-
ται για τους μη-μουσουλμάνους ότι δεν
χαίρουν της προστασίας του Αλλάχ μα
των δαιμόνων, και ότι τους περιμένει το
αιώνιο πυρ. Συγκεκριμένα η Σούρα 2.257
έχει ως εξής:
Ο ΑΛΛΑΧ ειν’ ο Προστάτης εκείνων
που πιστεύουν. Θα τους οδηγήσει απ’
το βαθύ σκοτάδι, στο φως. Για τους ά-
πιστους οι προστάτες είναι οι δαίμονες,
θα τους οδηγήσουν στο βαθύ σκοτάδι.
Θα είναι Σύντροφοί της Φωτιάς, όπου
θα παραμείνουν για πάντα.
Στον αντίποδα της έννοιας της ανεκτικό-
τητας προς τις άλλες θρησκείες και της α-
ποδοκιμασίας του θρησκευτικού κατανα-
γκασμού βρίσκονται πολυάριθμα εδάφι-
α του Κορανίου. Παραθέτουμε ορισμένα:
Σούρα 8.38: Πες στους άπιστους, αν
(τώρα) παραιτηθούν (απ’ την απιστί-
α), θα συγχωρεθεί σ’ αυτούς ό,τι πέρα-
σε, αν όμως επανέλθουν, τότε η τιμωρία
που έπαθαν οι προηγούμενοι λαοί (πριν
απ’ αυτούς) είναι έτοιμη.
Σούρα 8.39: Και πολεμήστε τους (σκο-
τώνοντάς τους) μέχρις ότου να μην υ-
πάρχει πειρασμός και να είναι η θρη-
σκεία του ΑΛΛΑΧ η μοναδική, κι αν ό-
μως βάλουν τέλος (στην απιστία τους),
225
τότε (στ’ αλήθεια) ο ΑΛΛΑΧ βλέπει
όλα όσα κάνουν.
Σούρα 9.5: Κι όταν οι απαγορευμένοι
μήνες έχουν περάσει, τότε (πολεμάτε
και) σκοτώνετε τους ειδωλολάτρες, ο-
πουδήποτε κι αν τους βρείτε, και συλ-
λάβετέ τους και πολιορκήστε τους και
στήστε τους παγίδες με κάθε (πολεμι-
κό) στρατήγημα. Αν όμως μετανιώσουν
και διατηρήσουν την τακτική προσευχή
κι εφαρμόσουν (τακτική) ελεημοσύνη,
τότε αφήστε τους ελεύθερους. – Γιατί ο
ΑΛΛΑΧ είναι Πολυεύσπλαχνος, Πολυ-
επιεικής.
Σούρα 9.29: Πολεμάτε αυτούς που δεν
πιστεύουν στον ΑΛΛΑΧ, κι ούτε στην
Έσχατη Ημέρα, και δεν απαγορεύουν
αυτό που απαγόρευσε ο ΑΛΛΑΧ κι ο
Απόστολός Του (Μουχάμμεντ), κι ού-
τε αναγνωρίζουν την αληθινή θρησκεί-
α (ακόμη κι αν είναι) απ’ το Λαό που
του δόθηκε η Βίβλος μέχρις ότου δώ-
σουν τον φόρο υποτέλειας (τζίζγια) με
εκούσια υποταγή, κι (αισθανθούν) τον
εαυτό τους ταπεινωμένο.23
Επιπρόσθετη απόδειξη ότι η διάταξη του
Κορανίου περί μη καταναγκασμού στη
θρησκεία υποσκελίζεται από άλλες που
την αντικρούουν, και ότι το ισλαμικό δί-
καιο στην πράξη δεν διέπονταν απ’ αυτή,24
23
Το Ιερό Κοράνιο, ό. π.
24
Ο Bernard Lewis επισημαίνει ότι οι σιίτες μου-
σουλμάνοι είναι πολύ λιγότερο ανεκτικοί απ‘ ό,τι
οι σουνίτες: «Σε γενικές γραμμές, η σιιτική κυρι-
αρχία στο Ιράν ήταν πολύ λιγότερο ανεκτική από
εκείνη των σύγχρονων Σουνιτών στην Οθωμανι-
κή Αυτοκρατορία. Οι απελάσεις, οι αναγκαστικές
μεταστροφές και οι σφαγές είναι σπάνιες μεταξύ
των Σουνιτών. συμβαίνουν συχνά στο Ιράν, έως
τον 19ο αιώνα.». Βλ. Bernard Lewis, «L’islam et
les non-musulmans» στο: Annales. Economies,
 ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΟΡΚΟΒΕΛΟΣ
αποτελούν και τα ακόλουθα δεδομένα:
α) Οι παγανιστές «ήταν υποχρεωμένοι
να ασπαστούν το Ισλάμ ή να πολεμήσουν
μέχρι θανάτου. Με άλλα λόγια, δεν τους ε-
πιτρέπονταν ούτε να πληρώσουν τον κεφα-
λικό φόρο ούτε να προσχωρήσουν σε άλλη
μονοθεϊστική θρησκεία.».25 Ο ίδιος ο Μω-
άμεθ πολέμησε εναντίον των Αράβων πο-
λυθεϊστών Μουσχρικούν (Mushrikün) και
τους ανάγκασε ν’ ασπαστούν το Ισλάμ ο-
ρίζοντας ότι απ’ αυτούς δεν δέχονταν πα-
ρά μόνο τη μεταστροφή τους. Ο Γιοχάναν
Φρίντμαν (Yohanan Friedmann) που ανα-
φέρει το γεγονός παρατηρεί ότι «Είναι α-
διανόητο ότι ο Προφήτης θα το έκανε αυτό,
αν ήταν υποχρεωμένος να ακολουθήσει το
2:256 του Κορανίου.»26 Διευκρινίζουμε εδώ
ότι κατά την επέκταση του Ισλάμ στην Α-
νατολή οι Ινδουιστές και οι βουδιστές
στην περιοχή της Ινδίας δεν αντιμετωπί-
στηκαν ως παγανιστές, μα τους παραχω-
ρήθηκε καθεστώς προστασίας (dhimma),
ίδιο με αυτό των λαών της Βίβλου.
β) Στην Αραβία δεν ήταν ανεκτή άλ-
λη θρησκεία πλην του Ισλάμ. Σύμφωνα με
μια ρήση του Προφήτη, «Δεν μπορούν να
υπάρχουν δύο θρησκείες ταυτόχρονα στην
αραβική χερσόνησο».27 Σύμφωνα με την
προφητική παράδοση ο Μωάμεθ όταν ή-
ταν ετοιμοθάνατος ζήτησε να διώξουν από
την Αραβική Χερσόνησο όλους όσους δεν
sociétés, civilisations. 35ᵉ année, N. 3-4, 1980, σσ.
793, 794.
25
Wael Hallaq, Sharia. Theory, Practice, ό.π, σσ.
327, 328.
26
Friedmann Yohanan, Tolerance and Coercion
in Islam. Interfaith Relations in the Muslim Tra-
dition, Cambridge UP, 2003, σ. 102.
27
Baladhuri Ahmad Ibn Yahya al-, Kitab Futuh
al-Buldan, The Origins of the Islamic State, vol. 1,
Columbia U., 1916, σελ. 48.
226
ασπάζονταν το Ισλάμ.28 Όπως αναφέρει ο
Μαουάρντι, o Ομάρ ιμπν αλ-Χαττάμπ έ-
διωξε τους dhimmis από τη Χιτζάζ (σ.σ.
Hijaz, περιοχή της δυτικής Σαουδικής Α-
ραβίας), δίνοντας άδεια παραμονής τρι-
ών ημερών σε εμπόρους και τεχνίτες, με-
τά το πέρας των οποίων εκδιώχθηκαν. Αυ-
τή η πρακτική καθιερώθηκε ως νόμος. Οι
dhimmis δεν είχαν τη δυνατότητα να ε-
γκατασταθούν στη Χιτζάζ, αλλά μπορού-
σαν να εισέλθουν σε αυτή και να μείνουν
μέχρι τρεις ημέρες, εκτός αν υπήρχε ειδι-
κός λόγος να μείνουν περισσότερο.29 Έτσι,
στην κεντρική Αραβία –τώρα Σαουδική
Αραβία– οι μη ισλαμικές κοινότητες εξα-
φανίστηκαν εντελώς.30
γ) Στην αρχή της ιστορικής του δια-
δρομής ο Προφήτης Μωάμεθ ως κύριος
της Μεδίνας συγκρούστηκε με τις τρεις ε-
βραϊκές φυλές που ζούσαν στην πόλη αυ-
τή. Όλες ηττήθηκαν και, σύμφωνα με τη
μουσουλμανική παράδοση, οι δύο από
αυτές υποχρεώθηκαν να επιλέξουν μετα-
ξύ εξισλαμισμού και εξορίας, ενώ για την
τρίτη, τη φυλή Μπανού Κουράιζα (Banu
Qurayza), η επιλογή ήταν ‘‘Ισλάμ ή θανά-
28
«Ο Προφήτης στο κρεββάτι του θανάτου του
έδωσε τρεις διαταγές λέγοντας: ‘‘Διώξτε τους
Al-Mushrikin (παγανιστές, ειδωλολάτρες και
άπιστους στην Ενότητα του Αλλάχ και στον Αγ-
γελιοφόρο Του Μωάμεθ) από την Αραβική Χερ-
σόνησο, σεβαστείτε και δώστε δώρα στους ξένους
αντιπροσώπους όπως με έχετε δει να συναλ-
λάσσομαι μαζί τους.’’ Ξέχασα την τρίτη (παραγ-
γελία).» Βλ. Al-Bukhari, Sahih, Maktaba, vol.
4, Dar-us-Salam 1997, Riyadh - Saudi Arabia,
Arabic-English, Translated by Dr. Muhammad
Muhsin Khân (βλ. σελ. 180).
29
Abū’l-Hasan al-Mawardi, al-Ahkam as-Sul-
taniyyah, The Laws of…,ό.π., σ. 240.
30
David Nicolle, The Great Islamic Conquests AD
632-750, Osprey Publishing, 2009, σ. 85.
 Ισλαμικό Δίκαιο και Θρησκευτική Ελευθερία
τος’’.31 Οι τελευταίοι παραδόθηκαν στον
Μωάμεθ, δεν απαρνήθηκαν την πίστη
τους και εκείνος τους αποκεφάλισε. Α-
ριθμούσαν περί τους 600-900 άνδρες. Οι
γυναίκες και τα παιδιά τους έγιναν σκλά-
βοι.32 Ο Baladhuri αφηγείται το γεγονός
ως εξής: «Αυτοί οι banu-Kuraizah ήταν
μεταξύ αυτών που είχαν βοηθήσει στον α-
γώνα κατά του Προφήτη στη μάχη του al-
Khandak [η τάφρος] που ονομαζόταν ε-
πίσης μάχη του al-Ahzab [οι συνασπισμέ-
νοι]. Τελικά παραδόθηκαν και εκείνος το-
ποθέτησε τον Sa‘d ibn-Mu‘adh al-Ausi ως
κυβερνήτη τους. Ο τελευταίος διέταξε να
εκτελείται κάθε ενήλικος, να μεταφέρο-
νται γυναίκες και παιδιά αιχμάλωτοι και
ό,τι κατείχαν να μοιράζεται στους Μου-
σουλμάνους. Ο Προφήτης ενέκρινε το διά-
ταγμα λέγοντας: “Αυτό που έχεις διατάξει
είναι σύμφωνο με το διάταγμα του Αλλάχ
και του Προφήτη του”».33
31
Bernard Lewis, «L’islam…», ό.π., σ. 786. Reu-
ven Firestone, An Introduction to Islam for Jews,
Φιλαδέλφεια, 2008, σ. 37.
32
A. Guillaume, The Life of Muhammad. A trans-
lation of Ishaq’s Sirat Rasul Allah, Oxford UP,
1955, σ. 464: «Μετά παραδόθηκαν, και ο προ-
φήτης τούς περιόρισε στη Μεδίνα (…) Τότε ο
προφήτης βγήκε στην αγορά της Μεδίνας (που
είναι ακόμα αγορά σήμερα) και έσκαψε τάφρους
σε αυτήν. Έπειτα έστειλε να τους βρουν και τους
έκοψε τα κεφάλια σε εκείνα τα χαρακώματα».
Για το ιστορικό αυτό γεγονός βλ. και: α) Mar-
shall Hodgson, The Venture of Islam, τομ. 1 The
Classical Age of Islam, The University of Chicago,
1974, σ. 191. β) Martin Lings, Muhammad, His
life based on the earliest sources, Inner Traditions
International, 1983, σσ. 229-232. γ) Bernard
Lewis, The Jews of Islam, Princeton UP, 1984,
σελ. 83. δ) F.E. Peters, A Reader on Classical Is-
lam, Princeton UP, 1994, σσ. 83-85. ε) Jonathan
A. C. Brown, MUHAMMAD A Very Short Intro-
duction, Oxford UP, 2011, σ. 43.
33
Balādhurī Jabir al-Aḥmad ibn Yaḥyā, Kitab Fu-
227
δ) Εάν το ισλαμικό δίκαιο δέχονταν
τη θρησκευτική ελευθερία και απαγόρευε
τον θρησκευτικό εξαναγκασμό, δεν θα α-
ντιμετώπιζε την αποστασία από το Ισλάμ
ως αδίκημα που επισύρει τη θανατική
ποινή.34 Αυθεντική ισλαμική παράδοση
(χαντίθ) αποδίδει αυτή την άτεγκτη προ-
τροπή στον ίδιο τον προφήτη Μωάμεθ:
Ο Προφήτης είπε: «Αν κάποιος (μου-
σουλμάνος) απορρίψει τη θρησκεία
του, σκοτώστε τον».35
ε) Κατά το ισλαμικό δίκαιο απαγορεύ-
ονταν να ασπαστεί κάποιος άλλη θρη-
σκεία πλην εκείνης στην οποία ανήκε εξ
αρχής, εκτός αν επρόκειτο να προσχωρή-
σει στο Ισλάμ. Είναι ευνόητο ότι η απα-
tuh Al-Buldan, The Origins of the Islamic State,
vol. 1, Columbia University, 1916, σελ. 40.
34
Chr. Schirrmacher, «The Sharia – Law and Or-
der in Islam», ό.π., σ. 17: «Σε αυτό που θεωρείται
παράδοση αναφέρεται μάλλον αναμφισβήτητα
και επανειλημμένα ότι ο Μωάμεθ είχε αποστά-
τες του Ισλάμ που καταδικάστηκαν σε θάνατο,
ενώ το ίδιο το Κοράνι δεν περιέχει καμία τέτοια
αναφορά. Βάσει κυρίως των όσων έχουν παρα-
δοθεί ως μέρος της παράδοσης, το αίτημα της
Σαρία για τη θανατική ποινή για τους αποστάτες
(προσήλυτους) είναι σε μεγάλο βαθμό αδιαμφι-
σβήτητο μεταξύ των θεολόγων και των τεσσάρων
σουνιτικών νομικών σχολών και της σιιτικής νο-
μικής σχολής επίσης.» Στην εποχή μας σε μερικές
ισλαμικές χώρες, όπως είναι το Σουδάν και η
Μαλαισία, απαγορεύεται στους μουσουλμάνους
να αλλάξουν θρησκεία, και ο γάμος γυναίκας
μουσουλμάνας με αλλόθρησκο άνδρα συνιστά
αδίκημα που επιφέρει μέχρι και τη θανατική ποι-
νή. Βλέπε σχετικά τα κάτωθι δημοσιεύματα: α)
https://www.skai.gr/news/world/eleytheri-ksa-
na-i-27xroni-xristiani-sto-soudan, β) https://
www.tovima.gr/2008/11/25/world/i-aparni-
si-toy-islam-apotelei-adikima .
35
Sahih Al-Bukhari, vol. 4, 149 Chapter, 3017,
Maktaba Dar-us-Salam, 1997, Riyadh-Saudi
Arabia.
 ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΟΡΚΟΒΕΛΟΣ
γόρευση αυτή αντιβαίνει στην έννοια της
θρησκευτικής ελευθερίας.
στ) Το παιδομάζωμα που συστηματικά
εφάρμοζαν οι Οθωμανοί Τούρκοι συνο-
δεύοντάς το με υποχρεωτικό εξισλαμισμό
των παιδιών φανερώνει ότι η αναγκαστι-
κή αλλαξοπιστία των αλλοθρήσκων –εν
προκειμένω των χριστιανών– δεν θεω-
ρούνταν ασύμβατη προς τις αρχές του Ι-
σλάμ.
ζ) Αυτό καθαυτό το καθεστώς dhimma
με τις διακρίσεις που θέσπιζε σε βάρος
των dhimmis είχε καταναγκαστικό χα-
ρακτήρα, λαμβανομένου υπ’ όψιν ότι κα-
ταναγκασμός είναι η άσκηση σωματικής
ή ψυχολογικής βίας και καταπίεσης. Η ε-
πιβολή πρόσθετης φορολόγησης, περιο-
ρισμών, διακρίσεων και ταπείνωσης των
dhimmis έναντι των μουσουλμάνων θε-
σπίστηκαν ως ποινές, επειδή έμεναν πι-
στοί στη θρησκεία τους. Συνάμα αποτε-
λούσαν μοχλούς πίεσης σε βάρος τους,
για να αναγκαστούν να ασπαστούν το Ι-
σλάμ. Έτσι, το καθεστώς dhimma δεν ή-
ταν παρά ένα καθεστώς ψυχολογικής και
κοινωνικής καταπίεσης και διακρίσεων σε
βάρος των dhimmis.
Τα ιστορικά στοιχεία δείχνουν ότι σε
περιόδους ειρηνικής διαβίωσης σπανίως
διενεργούνταν βίαιοι εξισλαμισμοί. Δεν
συνέβαινε όμως το ίδιο σε περιόδους κα-
τακτήσεων και πολεμικών συγκρούσεων
μεταξύ μουσουλμάνων και αλλόθρησκων,
παρότι σ’ αυτές το κυρίως ζητούμενο των
πιστών του Αλλάχ ήταν να θέσουν τους
άπιστους υπό την κυριαρχία τους, και όχι
να τους εξαναγκάσουν να προσχωρήσουν
στο Ισλάμ. Εάν οι αντίπαλοί τους ήταν ει-
δωλολάτρες ή πολυθεϊστές, τούς ετίθετο
το αμείλικτο δίλημμα: «Ισλάμ ή σπαθί»!
Πολλοί μουσουλμάνοι ερμηνευτές
του ισλαμικού νόμου έκριναν ότι η διάτα-
228
ξη 2.256 περί μη εξαναγκασμού στη θρη-
σκεία καταργήθηκε από χρονικά μεταγε-
νέστερα εδάφια του Κορανίου. Κατά την
άποψή τους το εδάφιο “πολεμήστε ενα-
ντίον εκείνων που δεν πιστεύουν στον Αλ-
λάχ” ήταν μεταγενέστερο εκείνου που ο-
ρίζει ότι “δεν υπάρχει καταναγκασμός στη
θρησκεία”, και ότι το νεότερο εδάφιο κα-
τάργησε το προγενέστερο.36 Υποστηρί-
ζουν ότι το εδάφιο 2:256 αρχικά ίσχυσε
για όλους τους ανθρώπους, μα τελικά κα-
ταργήθηκε από τα εδάφια 9:73 και 9:29
καθώς και το 9:5, που είθισται να αποκα-
λείται «στίχος του σπαθιού». Στις απόψεις
αυτές αντιτίθενται άλλοι σχολιαστές που
θεωρούν ότι το εδάφιο 2.256 περί μη εξα-
ναγκασμού στη θρησκεία εξακολουθεί να
ισχύει.37
Για να επιλύσουν τέτοιου είδους προ-
βλήματα και δυσκολίες οι νομομαθείς του
Ισλάμ υιοθέτησαν δύο συναφείς μεταξύ
τους μεθοδολογικές παραδοχές: Η πρώ-
τη είναι ότι οι θεϊκές αποκαλύψεις δόθη-
καν κατά χρονική σειρά στον προφήτη,
και ότι με αυτή τη σειρά περιέχονται στο
Κοράνιο. Αντιστοιχούσαν στις συγκεκρι-
μένες ιστορικές εξελίξεις και περιστάσεις
που αντιμετώπιζε ο Μωάμεθ. Η δεύτερη
παραδοχή αποσκοπεί στην αξιολογική δι-
ευθέτηση των εδαφίων που έχουν αλλη-
λοσυγκρουόμενο περιεχόμενο: Εκείνα
που προηγούνται χρονικά θεωρήθηκαν
ότι είναι προσωρινής και περιορισμένης ι-
σχύος, ενώ τα μεταγενέστερα ότι αποτε-
λούν τις επικρατούσες οριστικές κανονι-
στικές ρυθμίσεις.38
36
F. E. Peters, Islam: a guide for Jews and Chris-
tians, Princeton UP, 2003, σσ. 193, 194.
37
Yohanan Friedmann, Tolerance and Coercion
in Islam, σ. 102.
38
Reuven Firestone, Jihad: The Origin of
 Ισλαμικό Δίκαιο και Θρησκευτική Ελευθερία
Τις παραδοχές των μουσουλμάνων ερ-
μηνευτών του Κορανίου παραθέτει διεξο-
δικά ο Reuven Firestone:
Οι μουσουλμάνοι μελετητές κατέλη-
ξαν στο συμπέρασμα ότι τα εδάφια της
Γραφής (σ.σ. του Κορανίου) σχετικά με
τον πόλεμο αποκαλύφθηκαν σε άμε-
ση σχέση με τις ιστορικές ανάγκες του
Μωάμεθ κατά τη διάρκεια της προφη-
τικής αποστολής του. Στην αρχή της
προφητικής του σταδιοδρομίας στη
Μέκκα, όταν ήταν αδύναμος και οι ο-
παδοί του λίγοι, οι θείες αποκαλύψεις
ενθάρρυναν την αποφυγή σωματικών
συγκρούσεων. Μόνο μετά την έντο-
νη σωματική δίωξη που είχε ως απο-
τέλεσμα την μετοίκηση της μουσουλ-
μανικής κοινότητας στη Μεδίνα το
622 (Hijra) δόθηκε στον Μωάμεθ και
στους πιστούς η θεία εξουσία να συμ-
μετέχουν σε πόλεμο, και μόνο για άμυ-
να. Καθώς η μουσουλμανική κοινότη-
τα συνέχιζε ν’ αυξάνεται σε αριθμούς
και δύναμη στη Μεδίνα, περαιτέρω α-
ποκαλύψεις διεύρυναν τις συνθήκες
και ελάττωσαν τους περιορισμούς κά-
τω από τους οποίους μπορούσε να δι-
εξαχθεί πόλεμος, έως ότου συνήχθη το
συμπέρασμα ότι ο πόλεμος κατά των
μη-μουσουλμάνων μπορούσε να γίνει
σχεδόν ανά πάσα στιγμή, χωρίς πρό-
σχημα, και σε οποιοδήποτε μέρος.
Το σενάριο της ιστορικής ανάπτυ-
ξης και εξέλιξης έλυσε το πρόβλημα
της φαινομενικής αντίφασης στο κεί-
μενο ενώ ταυτόχρονα συνέδεσε την α-
ποκάλυψη με συγκεκριμένες περιπτώ-
σεις στην εξέλιξη της πρώιμης ισλαμι-
κής ιστορίας. Η λογική είναι εξαιρετι-
Holy War in Islam, Oxford UP, 1999, σ. 49.
229
κή, γιατί αυτή η λύση καταδεικνύει ότι
η θεϊκή εξουσιοδότηση για ολοκληρω-
τικό πόλεμο δεν παραχωρήθηκε στους
Μουσουλμάνους παρά μόνο όταν ήταν
έτοιμοι και οργανωμένοι να εκτελέσουν
σωστά ένα τέτοιο πρόγραμμα. Η σταδι-
ακή κλιμάκωση της μαχητικότητας και
η αυξανόμενη συσχέτισή της με ιδεολο-
γικά και όχι υλικά ή αμυντικά ζητήμα-
τα έπρεπε επομένως να αντιστοιχούν α-
κριβώς στη σταδιακή ανάπτυξη και ε-
ξέλιξη της θρησκευτικής κοινότητας. Ο
Θεός, ουσιαστικά, προετοίμαζε και κα-
θοδηγούσε την κοινότητά του για τον
ρόλο των κατακτητών του κόσμου και
των κηρύκων του μεγαλύτερου και βα-
θύτερου θρησκευτικού - πολιτισμικού
συστήματος στην ιστορία.»39
Μια ρήση του προφήτη που παρατίθε-
ται κατ’ επανάληψη στις δύο πιο έγκυρες
συλλογές χαντίθ, καθιστά ξεκάθαρο ότι η
διεξαγωγή τζιχάντ δεν αποσκοπούσε μό-
νο στην κατίσχυση επί των απίστων, αλ-
λά και στην καθολική επιβολή του Ισλάμ.
Οι συγκεκριμένες χαντίθ έχουν ως εξής:
Διηγείται ο Ιμπν Ουμάρ.
Ο Αγγελιαφόρος του Αλλάχ είπε: «Έχω
διαταχθεί (από τον Αλλάχ) να πολεμή-
σω ενάντια στους ανθρώπους μέχρι να
μαρτυρήσουν ότι ο La ilaha illallah, wa
anna Muhammad-ar-Rasül-Allah (κα-
νείς δεν έχει το δικαίωμα να λατρεύεται
εκτός από τον Αλλάχ και ότι ο Μωάμεθ
είναι ο αγγελιοφόρος του Αλλάχ), και
μέχρις ότου κάνουν προσευχή και δώ-
σουν ελεημοσύνη (Ζακάτ), οπότε αν τα
εκτελέσουν όλα αυτά, θα σώσουν τη ζωή
και τις περιουσίες τους από εμένα και
από τους ισλαμικούς νόμους, και ο απο-
39
Reuven Firestone, Jihad, ό.π., σ. 50.
 ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΟΡΚΟΒΕΛΟΣ

λογισμός τους θα γίνει από τον Αλλάχ».40
Ο Προφήτης του Αλλάχ είπε: «Έχω
διαταχθεί να πολεμήσω τους ανθρώ-
πους μέχρι να πουν La ilâha illallah
(κανείς δεν έχει δικαίωμα να λατρεύε-
ται εκτός από τον Αλλάχ), και όποιος
λέει La ilâha illallah, η περιουσία και η
ζωή του προστατεύονται από εμένα ε-
κτός από ένα δικαίωμα που πρέπει, και
ο απολογισμός του θα είναι στον Αλλά-
χ».41
Με τη ρήση αυτή ο προφήτης επωμίστηκε
προσωπικά τη θεϊκή προτροπή που περιέ-
χει η Σούρα 8.39: του Κορανίου:
Και πολεμήστε τους (σκοτώνοντάς
τους) μέχρις ότου να μην υπάρχει πει-
ρασμός και να είναι η θρησκεία του
ΑΛΛΑΧ η μοναδική, κι αν όμως βά-
λουν τέλος (στην απιστία τους), τό-
τε (στ’ αλήθεια) ο ΑΛΛΑΧ βλέπει όλα
όσα κάνουν.
Υ.Γ. Νεωτεριστές νομικοί και στοχαστές
μουσουλμάνοι επιχειρούν στην εποχή μας
να συμβιβάσουν την παράδοση του ισλα-
μικού δικαίου με τον πολιτισμό της νεω-
τερικότητας και τον σεβασμό των ανθρω-
πίνων δικαιωμάτων. Οι ορθόδοξοι ισλαμι-
στές τους μέμφονται ως αναθεωρητές του
Ισλάμ, υπερασπίζονται την ισλαμική πα-
ράδοση και ψέγουν τη νεωτερικότητα. Η
θεωρητική διαπάλη βρίσκεται σε εξέλιξη,
με το διακύβευμά της να είναι σημαντικό,
όχι μόνο για τους μουσουλμάνους.

40
Al-Bukhari, Sahih, Maktaba Dar-us-Salam,
ὀ.π. σ. 66).
41
Sahih Muslim, Volume 1, Maktaba Dar-us-
Salam, 2007, σελ. 115-119. Η συλλογή Sahih
Muslim συντάχθηκε από τον Μουσλίμ ιμπν
αλ-Χατζάτζ (Muslim ibn al-Hajjaj, 815–875
μ.Χ.). Μαζί μ’ εκείνη του αλ-Μπουχάρι (al-
Bukhari, πέθανε το 870 μ.Χ.) θεωρούνται οι πιο
αυθεντικές συλλογές της Σούννα του Προφήτη.
Βλ. https://sunnah.com/muslim

230