‫د لوړو زده کړو وزارت‬

‫ماللۍ د لوړو زده کړو مؤسسه‬

‫د حقوقو پوهنځی‬

‫دافغانستان معاصر تاریخ‬ ‫مضمون‪:‬‬

‫دوره‪ :‬پنځلسمه او شپاړسمه‬

‫صنف‪ :‬اول‬
‫اول‬ ‫سمستر‪:‬‬
‫استاد صاحب جمیل صاحب‬ ‫استاد‪:‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫لومړی څپرکۍ‬
‫د تاریخ د علم پیژندنه‬
‫تاریخ د غربې ژبې لغت دی‪ ،‬له آرخ څځه اخیستل شوی‪ ،‬د وخت او نېټې په مانا دی‪.‬‬
‫❖ په اصطالح کې له هغه علم څخه عبارت دی چې د پخوانیو انسانانو د ژوندانه بیالبیل پړاوونه په داسي حال کې کې تر‬
‫څیړني الندې نیسي چې ځای او نېټه یې مالوم وي‪.‬‬
‫❖ تاریخ یوه لخرغوني او پخوانۍ کلمه ده او د نړۍ په نورو ژبو کې هم له دغې کلمې څخه یادونه شوې ده‪ .‬په یونانې ژبه‬
‫کې ایستوریه (‪ ) Astoria‬او په انګلیسي ژبه کې هستوري (‪ )History‬په نوم یادیږي‪.‬‬
‫❖ د تاریخ د علم پوهانو د تاریخ مختلف تعریفونه وړاندي کړي دي چې یو څو یې په الندي ډول دي‪:‬‬
‫❖ د امریکایي تاریخ لیکونکې (‪ ) Seely‬په باور د تاریخ علم ( د پرون ورځي سیاست د نن ورځي تاریخ دی او د نن ورځي‬
‫سیاست به د سبا ورځې لپاره تاریخ وي؛ په دې شرط چې د دواړو تر منځ دغه واټن لږ تر لږه پنځوس کاله وي‪).‬‬
‫❖ د یادونې وړ دی چې ځینو تاریخ پوهانو یاد واټن سل کاله یاد کړی دی‪ .‬تر څو سیاست په تاریخ بدل شي‪ .‬ګټي یې په‬
‫الندي ډول دی‪:‬‬
‫‪2‬‬
 ‫ادامـــه‪:‬‬
‫❖ څومره چې په یوه سیاست‪ ،‬یوه نظام او یا یوه شخص باندي ډیر وخت تیر شي‪ ،‬په هغه اندازه د تاریخ لیکونکې ته ډیر‬
‫مالومات او مصادر په الس ورځي‪.‬‬

‫❖ هغه سري او پټ اسناد چې د دوو دولتونو یا ګوندونو یا سیاسي او پوځي کړیو تر منځ السلیک شوي وي‪ ،‬تر یوې مودې‬
‫پوري محرم او پټ ساتل کیږي‪.‬‬

‫❖ څومره چې په یوه خوځښت ( حرکت)‪ ،‬یوې ادارې‪ ،‬یوه نظام وخت ډیر تیریږي‪ ،‬په هماغه اندازه یې پلویان‪ ،‬ملګري او‬
‫خپلوان کمزوري کیږي‪.‬‬

‫❖ یو فرانسي لیکوال (اینسور‪/‬انشور) په دې باور دی چې تاریخ په ټولنه کې د انسان د ژوند له تجربو څخه بحث کوي‪.‬‬
‫‪3‬‬
 ‫د تاریخ اقسام‪:‬‬
‫د تاریخ اقسام‬

‫نظامي تاریخ‬ ‫سیاسي تاریخ‬ ‫جغرافیوي تاریخ‬ ‫ټولنیز تاریخ‬ ‫داستاني تاریخ‬

‫‪4‬‬
 ‫تاریخي دورې‪:‬‬
‫تاریخي دورې‬

‫تاریخ مخکي‬ ‫تاریخ مخکي‬

‫د فلزاتو دوره‬ ‫ډبرو منځني دوره‬ ‫ډبرو لرغوني دوره‬

‫‪5‬‬
‫د‬
 ‫له تاریخ څخه مخکې تاریخي دورې‪:‬‬

‫لومړې دوره‪ :‬دغه دوره چې د ډبرو د تراشلو د دورې په نوم یادیږي‪ ،‬د ځمکي پر مخ د انسان د‬ ‫❑‬
‫ژوند لومړۍ دوره چې له زیږون ( میالد) څخه یو میلیون کاله پخوا را پیلږي‪ .‬د یو شمیر عالمانو له‬
‫څیړنو وروسته دا ثابته شوه چې انسان په لومړي ځل د ځمکي پر مخ د آسیا سوېلې سېمه‪،‬‬
‫افریقا‪ ،‬د قفقاز غرونو شاته او په ور څیرمه ختیځو سیمو کې ظهور کړی دی‪ .‬او په دې پړاو‬
‫کې انسانانو له تیږو څخه غیر منظمه ګټنه کوله دا دوره له میالد څخه لس زره کاله مخکي پای ته‬
‫ریسږي‪.‬‬
‫❑ دویمه دوره‪ :‬دغه دوره چې له میالد څخه لس زره کاله مخکي پیلیږي او تر پنځه زره ق‬
‫م میالد کلونو پوري دوام کوي‪ .‬په دې دوره کې انسانانو له ډبرو څخه په منظم ډول ګټنه‬
‫کول‬
‫‪6‬‬
‫❑ درېیمه دوره‪ :‬دغه پړاو له پنځه (‪ ۵۰۰۰‬ق م) څخه را پیل او تر (‪ ) ۳۲۰۰‬ق م کلونو‬
 ‫تاریخي دورې‪:‬‬
‫دغه دورې ځیني تاریخپوهانو په درو او ځینو په څلورو دورو باندي ویشلې دي‪.‬‬

‫‪ . ۳‬نوې او معاصره پیړۍ‬ ‫‪ . ۲‬منځنۍ پیړۍ‬ ‫‪ . ۱‬لومړۍ پیړۍ‬

‫دا ورې له تاریخ څخه مخکې دورو سره په الندي ټکو توپیر کیږي‪:‬‬

‫د اوږدوالي له امله‬ ‫✓‬

‫✓ له تاریخ څخه مخکې دورو کې ذهني انکشاف کم و‪.‬‬

‫✓ له تاریخ څخه مخکي دورو کې انسانان نالوستي و‪.‬‬ ‫‪7‬‬

 ‫ادامــه‪....‬‬

‫لومړۍ دوره‪ :‬دغه پړاو د لومړنۍ تاریخي پیړۍ (قرون اولي) په نوم یادیږي چې د فلزاتو د دورې له یوې‬
‫برخي څخه له میالد (‪ ۳۲۰۰‬ق م) کله مخکي پیلیږي‪ .‬په دې دوره کې د لومړي ځل لپاره په مصر کې لیک‬
‫منځته راځي د هیروغلیف د لیک په نوم یادیږي‪ .‬دا دوره په ‪ ۳۹۵‬م کال کې ختمیږي‪.‬‬

‫دویمه دوره‪ :‬دانسان د ژوند دغه پړاو د منځنۍ پیړۍ په نوم یادیږي‪ .‬په ‪ ۳۹۵‬م کال کې پیلیږي او تر ‪ ۴۷۶‬م کال پوري‬
‫دوام کوي‪ .‬په دې دوره کې د روم امپراطوري به دوو برخو وېشل کیږي‪ .‬چې یوه برخه یې د ختیځ روم چې په ایټالیا کې او‬
‫بله برخه یې د لویدېځ روم په قسطنطیه چې د استانبول په ښار کې پرته ده په نوم یادېده‪.‬‬
‫‪8‬‬
 ‫ادامـــه‪...‬‬
‫د دې دورې په اړه اختالف دی‪ .‬څوک وایې چې دا دوره ‪ ۱۴۵۳‬م کال کې چې د روم امپراطوري د ترکانو له لوري چې‬
‫د عثمانې خالفت په وم یادېده وپرځیده‪ .‬څوک بیا وایې چې ‪ ۱۴۹۲‬م کال کې چې کله امریکا کرستف کولمب کشف کړ‪.‬‬

‫درېیمه دوره‪ :‬د نویو پیړیو په نوم یادیږي‪ .‬د روایاتو په اختالف د رومیانو د ختیځي امپراطوري له نسکورېدو وروسته‬
‫په ‪ ۱۴۵۲‬م کال کې پیلیږي او یا هم په ‪ ۱۴۹۲‬م کال کې د امریکا لخوا د کرستف کولمب له کشفېدو وروسته راپیلیږي او‬
‫د فرانسې تر اوښتون ( انقالب ) پوري رسیږي‪.‬‬

‫څلورمه دوره‪ :‬دغه دوره د معاصري پیړۍ په نوم یادیږي‪ .‬چې د فرانسې له انقالبه را پیل تر نن ورځي دوام کوي‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫د کلونو پیدا کېدل د جدول له مخي‪:‬‬
‫که چیري غواړي چې میالدي سنه په هجري قمري سنه او یا هجري قمري سنه په میالدي سنه باندي تبدیل کړو‪ ،‬الندي‬
‫الرښوني عملي کوو‪:‬‬

‫❑ له میالدي سنې څخه ‪ ۶۲۲‬کموو‪ .‬لمریز کال الس ته راځي او یا دا چې له هجري لمریز کال سره ‪ ۶۲۲‬جمع کړو‪ ،‬نو‬
‫زیږدیز کال الس ته راځي‪.‬‬

‫❑ د هجري لمریز کال او هجري قمري کال یو بل ته د بدلوو لپاره (‪ ۱۴۱۹‬ق او ‪ ۱۳۷۷‬ه ش) او په دې ترتیب سره یې له‬
‫میالدي کال سره برابره و‪.‬‬

‫‪10‬‬
 ‫د معاصر تاریخ اصطالح‪:‬‬
‫❑ دا کلمه یوه نوې اصطالح ده او د تاریخ پوهانو تر منځ په دې اړه اختالف دی‪ .‬ځکه چې تاریخ پوهان د خپل ملک مهمي‬
‫پیښي د هغه د پیل او مبدا په اساس او صفت ټاکې او هغوی د تاریخ د تقسیم به درې پړاونو ویشلی دی‪ ( .‬پخوانۍ پیړۍ‪،‬‬
‫منځنۍ پیړۍ او نوې پېړۍ) چې تاریخ پوهان معاصر تاریخ په نویو پېړیو کې شاملوي‪.‬‬

‫❑ څرنګه چې معاصره یا نوې پیړۍ له منځنۍ پیړۍ وروسته پیلیږي‪ ،‬د منځنیو پیړیو د پای په اړه اختالف موجود دی‪.‬‬

‫❑ منځنۍ پیړۍ هغه وخت چې کله د روم امپراطوري لوېدیځه برخه د بربریانو په الس په ‪ ۴۷۶‬م کال سقوط وکړ‪ ،‬پیلیږي‪.‬‬
‫او کله چې د روم د امپراطوري ختیځه برخه د ترکانو د خالفت ( عثماني خالفت) په ‪ ۱۴۵۳‬م کال کې ړنګیږي‪ ،‬دا دوره‬
‫ختمیږي‪.‬‬
‫‪11‬‬
 ‫ادامـــه‪....‬‬
‫مګر د تاریخي ماسایلو شنونکي په دا نظر د دوو الملونو له امله نه تائیدوي‪:‬‬
‫لومړی‪ :‬مسیحان د رومیانو د امپراطوري سقوط د مسلمانانو په الس د مسیحي نړۍ لپاره ضربه او ماته بولي‪ .‬نو نه غواړي‬
‫چې د نوې پیړۍ پیل دې له همدې حرکت سره همغږی شي‪.‬‬
‫دوهم‪ :‬د نویو پیړیو تاریخ پوهان تر اغیزي او احساساتو الندي راغلي‪ ،‬د خپلي سیمي لویي او ستري پېښي د نویو پیړیو پیل‬
‫بولي‪.‬‬
‫د مثال په توګه‪:‬‬
‫ایټالویان د رسانس دوره‬
‫آلمانیان هغه مذهبي سموونه چې په آلمان کې منځته راغلې‪.‬‬
‫انګریزان هغه صنعتي انقالب چې د دوی په سیمه کې راغلی‬
‫فرانسه بیا هغه لوی انقالب چې د دوی په سیمه کې منځته راغلی او په ټوله اروپایي نړۍ یې اغیزه ولویده د مبدا په حیث‬
‫بولي‪.‬‬
‫‪12‬‬
 ‫ادامـه‪...‬‬
‫✓ تاریخ پوهانو د اتلسمي پیړۍ نیمایي د معاصر تاریخ پیل او بنسټ بولي او په دغه نېټه په افغانستان کې د یوې لویي‬
‫امپراطوري بنسټ د احمدشابابا لخوا کېښودل شو‪.‬‬

‫✓ پوښتنه دا ده چې د افغانستان معاصر تاریخ له کومه را پیلیږي؟‬

‫✓ تاریخپوه محمدابراهیم عطایي په نظر د افغانستان معاصر تاریخ د زمانشا له دوري را پیلیږي‪ .‬ځکه چې په دې وخت کې‬
‫افغانستان له انګریزانو سره مخامخ کیږي‪.‬‬

‫✓ ډیر تاریخپوهان بیا په دې باور دي چې د افغانستان معاصر تاریخ د احمدشا بابا له دورې څخه را پیلیږي‪ .‬ځکه چې تر‬
‫احمدشا بابا له مخه افغانستان د ګاونډیانو تر منځ تقسیم و‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫دویم څپرکی‬
‫د افغانستان تاریخي جغرافیه‬
‫تاریخي جغرافیه له هغه علم څخه عبارت چې له تاریخي نظره د نړې بیالبېلو ملکونو له وضعیت او حالت څخه پلټنه کوي او‬
‫هغه بیانوي‪.‬‬

‫زموږ ګران افغانستان چې لرغونی تاریخ لري او تاریخ پوهانو په نظر د دې خاوري تاریخي مخینه پنځو زرو کلونو ته‬
‫رسیږي‪ .‬چې د وخت په جریان کې په مختلفو نومونو یاد شوی‪:‬‬

‫آریانا‪ :‬د افغانستان لرغونی او پخوانی نوم آریانا دی‪ .‬د آریانا نوم د آري‪ ،‬آریه‪ ،‬آرین‪ ،‬آریا له کلیمو څخه اخیستل شوی دی‪.‬‬
‫چې د مانا یې د آري نژادو خلکو د اوسېدلو ځای دی‪ ،‬د آریا د مانا په اړه دوه نظره موجود دي؛‬

‫لومړی دا چې مانا یې اصیل‪ ،‬شریف‪ ،‬نجیب‪ ،‬بادار او د اختیار خاوندان او بله ډله نظر لري چې د آریا کلمه د بزګر او مالدار‬
‫په مانا ده‪.‬‬
‫‪14‬‬
 ‫ادامـــه‪...‬‬
‫د آریایانو ډلې له میالد څخه ‪ ۶۰۰‬ق د مخه د اندوـ اروپایي له نسل څخه چې د بالتیک د رود په اړخ کې یې ژوند کاوه‪ ،‬او یا‬
‫د یعقوبي له نظره د والګا د رود په څنډه کې یې ژوند کاوه د آمو د سیند شمال غاړي ته هجرت وکړ او څو زره کاله یې په‬
‫هغه ځای کې تیر کړل‪ .‬تر څو چې له ‪ ۳۵۰۰‬ق م کاله د مخه د آمو د سیند د سویل خواته وکوچېدل او د هندوکش د غرونو به‬
‫شمالي لمن کې یې ژوند اختیار کړ‪ .‬د څه مودې له تېریدو وروسته یوه ډله یې د ختیځ او بله ډله یې د لویدیځ په لوري حرکت‬
‫وکړ چې پوله یې ختځ لور ته تر هندوستان او لویدیځ لور ته تر فرانسې‪ ،‬یونان او آلمان پوري ورسیده‪.‬‬

‫د ځینو تاریخ پوهانو په نظر آریایانو په هغه سېمه کې چې د آریانا ویجه نومېده او سیحون او جیحون د رودونو تر منځ پرته‬
‫وه ‪ ۲۵۰۰ ،‬ق م کال کې د آمو سیند سوېل غاړي ته چې اوسنی افغانستان دی را داخل شول‪ .‬کوچیانی او مالداري ژوند یې‬
‫درلود‪ .‬دا خاوره یې د آریانا په نوم یاده کړه‪ ،‬د حکومت کولو طریقه یې مادر ساالري وه‪.‬‬
‫‪15‬‬
 ‫آدامــه‪....‬‬
‫دا مالومه نه ده چې دا سېمه له کومه وخت څخه د آریانا په نوم یادیږي‪ .‬ځکه د پیل په اړه اختالف شته‪.‬‬

‫یوه ډله تاریخ پوهان په دې نظر دي چې د ویدي له دورې څخه چې ‪ ۱۴۰۰‬ق م کیږي پیل شوې ده‪.‬‬

‫څوک وایي چې د اوستا له زمانې څخه (‪ ۱۲۰۰‬ق م ) کال‬

‫ډیر لیکواالن په دې باور دي چې دغه سېمه (‪۱۰۰۰‬ق م) له میالده مخکي د آریانا په نوم یاده شوې او تر پنځمي او یا اوومي‬
‫میالدي پیړۍ پوري دوام درلود‪.‬‬

‫د آریانا لومړی باچا ( یما یا جمشید ) نومېده‪ .‬پالزمینه یې د بخدي ښار یا ننی بلخ و‪ .‬مهم والیتونه یې عبارت دي له‪:‬‬

‫باختر (بلخ‪ ،‬تخار‪ ،‬مرو) خوارزم‪ ،‬طوس او نیشاپور‪ ،‬کارامانیا ( کرمان)‪ ،‬سیستان‪ ،.‬اراکوسیا ( کندهار) ګدروسیا‬
‫(بلوچستان)‪...‬‬
‫‪16‬‬
 ‫ادامه ‪...‬‬

‫دې خلکو د لومړي ځل لپاره یو خپلواک دولت جوړ کړ‪ .‬ښارونه یې جوړ کړل‪.‬‬

‫کورونه یې له خامو خښتو څخه جوړ کړل‪ .‬د کورونو په جوړولو کې له هندسي اصولو نه استفاده کوله‪.‬‬

‫د ریاضي‪ ،‬هندسي او ستورو په پیژندلو کې مهارت درلود‪.‬‬

‫شجاعت او زړورتیا یې له نیکو خصلتونو څخه وه‪ .‬شعار یې ( مرګ بهتر ده خو غالمي نه) و‪.‬‬

‫د نړۍ د اوو تمدنونو په کتار کې پنځم مقام درلود‪.‬‬

‫په منځنۍ آسیا کې لومړی مقام‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫خراسان‬

‫د خرآسان کلمه د دوو نومونو ترکیب دی چې ( خر او آسان) کلمې دي‪ .‬د اولې کلمې مانا لمر‬
‫او دویمي کلمې مانا ځای دی‪ .‬یانې د لمر ختلو ځای یا ختیځه سېمه‪ .‬دا کلمه په تاریخي او‬
‫جغرافیایي کتابونو کې د ختیځ‪ ،‬مسندالشمس‪ ،‬مطلع الشمس او ختیځي سېمې په مانا ده‪.‬‬

‫له آریانا وروسته دا د دې سېمې دویم نوم دی‪ .‬د نظریاتو د اختالف له مخې له دریمي یا‬
‫پنځمي پیړۍ او اوومي میالدي پیړي څخه پیلیږي او تر اتلسمي پیړۍ پوري‪ .‬او یا داسي ویل‬
‫کیږي چې د خرآسان نوم د ساسانیانو له دورې څخه پیل شوی‪.‬‬

‫د سخطري په اند په خرآسان کې الندي سېمي شاملي وې‪:‬‬

‫‪18‬‬
 ‫افغانستان‬
‫د افغانستان نوم لکه د افغان کلیمه نوی دی‪ .‬یانې لومړی یوې محدودي سېمي (د سلیمان غرونو) ته ویل کېده‪ .‬په هغه وخت‬
‫کې پښتانه قومونه تر دې نامه الندي یاد شوی‪ ،‬د افغان کلمه لومړی د پښتنو د یوې قبیلې نوم و‪ .‬وروسته دغه نوم نورو پښتنو‬
‫فبیلو لپاره وکارول شو‪.‬‬

‫په اتلسمه پیړۍ په اخیرو او د نولسمي پیړۍ په پیل کې دغه نوم د دې سېمي ټولو اوسېدونکو ته وویل شو‪.‬‬

‫د افغانستان کلمه له دوو کلمو څخه ترکیب ده چې افغان او ستان دی چې ستان د ځای مانا ورکوي‪ .‬لکه ګلستان ‪....‬‬

‫د افغان کلمه ډیري پخوانۍ ریښې لري‪ .‬د دې کلمې د پیدایښت په اړه او دا چې ولي ایښودل شوی بیال بیل روایتونه شتون‬
‫لري‪:‬‬
‫‪19‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫ویل کیږي چې سلیمان علیه سالم په وخت کې د یوه سړي نوم افغان و او د مسجد اقصی د جوړولو د کار سرپرستي یې کوله‪،‬‬
‫د هغه وروستي اوالد په ځان د افغان نوم کېښود‪.‬‬

‫یا دا چې افغان له اوغان نه مشتق شوی او هغه د یوه اسرائیلي نوم و‪ .‬او یا د آریني ژبې لغات دی چې لومړۍ اغوان و‪.‬‬

‫د افغان کلمه په مختلفو ډولونو ذکر شوې‪ ،‬لکه ابګان‪ ،‬اپه ګان‪ ،‬اوه ګان‪ ،‬اوپوګین‪ ،‬ابغان او ‪..‬‬

‫د غبار په قول افغان په لومړي سر کې یو قبیلیي نوم و او له پنځمي میالدي پیړۍ وروسته مشهوره شو‪.‬‬

‫له شپاړسمي میالدي پیړۍ وروسته د افغان کلمه ابدالیانو ته کارول کېده او په پای کې درانیانو ته ځآنګړې ګرځېدلې وه‪.‬‬

‫‪20‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫ویل کیږي چې سلیمان علیه سالم په وخت کې د یوه سړي نوم افغان و او د مسجد اقصی د جوړولو د کار سرپرستي یې کوله‪،‬‬
‫د هغه وروستي اوالد په ځان د افغان نوم کېښود‪.‬‬

‫یا دا چې افغان له اوغان نه مشتق شوی او هغه د یوه اسرائیلي نوم و‪ .‬او یا د آریني ژبې لغات دی چې لومړۍ اغوان و‪.‬‬

‫د افغان کلمه په مختلفو ډولونو ذکر شوې‪ ،‬لکه ابګان‪ ،‬اپه ګان‪ ،‬اوه ګان‪ ،‬اوپوګین‪ ،‬ابغان او ‪..‬‬

‫د غبار په قول افغان په لومړي سر کې یو قبیلیي نوم و او له پنځمي میالدي پیړۍ وروسته مشهوره شو‪.‬‬

‫له شپاړسمي میالدي پیړۍ وروسته د افغان کلمه ابدالیانو ته کارول کېده او په پای کې درانیانو ته ځآنګړې ګرځېدلې وه‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫درېیم څپرکی‬
‫د افغانستان پولي‬
‫د افغانستان د جغرافیایي موقیعت په لحاظ د آسیا د لویې وچې په ډیر مهم او اساس ځای کې پروت دی‪ .‬د ورېښمو الر له‬
‫همدې خاورې تیر شوې‪ .‬چې د هغې پوسېله له هند‪ ،‬چین او فارس سره دا خاوره تړل شوې وه‪.‬‬

‫د هند او فارس خاوره د (دروارن) په نامه یاده شوې ده‪ .‬نو همدا المل دی چې د تاریخ په اوږدو کې هم د ګاونډیوملکونو او‬
‫هم د نړۍ د ستروقوتونو له لوري تر تیري الند راغلې ده‪ .‬له دې خاوري څخه په هندوستان باندي ‪ ۲۶‬څځه زیات ستر‬
‫بریدونه شوي‪ .‬دا بریدونه د کروش په حملې سره پیلیږي او د نادر افشار او احمدشابابا په بریدونو پای ته رسیږي‪.‬‬

‫په مجموع کې د افغانستان پولي (‪ ) ۵۸۱۳‬کېلو متره اوږدوالی لري چې له شپږو ملکونو سره پولې لري‪.‬‬

‫دغه کرښي له پنځو حکومتونو سره ټاکل شوې دي‪ :‬بخارا له شاهانو‪ ،‬روسانو‪ ،‬اېرانیانو‪ ،‬انګریزانو او چینایانو‬
‫‪22‬‬
 ‫د افغانستان شمالي پوله‬
‫افغانستان په شمال کې له ازبکستان‪ ،‬تاجکستان اوترکمنستان سره ‪ ۲۳۸‬کېلو متره پوله لري‪ .‬روسانو او انګریزانو په ‪۱۹‬‬
‫میالدي پیړۍ کې د سرحدونو په ټاکلو کې مهم رول لرلی‪.‬‬

‫ځکه چې انګرېزان کله هندوستان ته داخل شول‪ ،‬د هندوستان په ډیرو برخو یې ولکه حاصله کړه‪ .‬له دې وروسته یې نه‬
‫غوښتل چې بل قوت هندوستان ته داخل شي‪ ،‬څرنګه چې روسان هم ستر ځواک و او لومړي تزار له واکمنۍ یې دا تصمیم‬
‫لرل چې هندوستان ته داخل او تودو اوبو ته الر پیدا کړ‪.‬‬

‫د روسانو هدف هندوستان ته داخیلېدل او د انګریزانو هدف له هندوستان څخه دفاع وه‪ .‬همدا المل و چې د افغانستان شمالي‬
‫پولي له ګاونډیانو سره ټاکل شوې دي‪.‬‬
‫‪23‬‬
 ‫د شېرعلي خان کرښه‬
‫د افغانستان شمالي پوله د دوو شاهانو د سلطنت په وخت ( امیر شیرعلي خان او عبدالرحمان خان ) په‬
‫وخت کې په دریو پړاونو کې ټاکل شوې ده‪:‬‬

‫الف‪ :‬کله چې روسانو د افغانستان په شمال کې یوه لویه امپراطوري جوړه کړه‪ ،‬په منځنۍ اسیا کې نفوذ‬
‫ورخ په ورخ په زیاتېدو شو‪ .‬په (‪ )۱۸۶۵‬کال کې یې تاشقند او (‪ )۱۸۶۸‬کال کې یې سمرقند ونیو‪ .‬او هڅه‬
‫یې کوله چې تودو اوبو ته الره پیدا کړي او د هندوستان له پراخو سرچینو څخه ګټه واخلي‪ ،‬بل لوري ته‬
‫بیا انګریزانو سند ونیو او تر اباسین پوري یې خپل نفوذ پراخ کړ‪.‬‬

‫د روسانو پرمختګ د افغانستان شمالي سرحداتو ته او د انګریزانو نږدې کېدل د افغانستان سوېلي سرحداتو‬
‫‪24‬‬
‫ته‪ ،‬د دواړو تر منځ د چګړې وېره پیده کړه‪.‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د احتمالي جکړې د مخنیوي په موخه باید د افغانستان سرحدات ټاکل شوي وای‪.‬‬

‫د افغانستان او بخار تر منځ په بدخشان‪ ،‬شغنان او روښان سېمو اختالف راغی‪ ،‬بخارا یادي سېمي د ځان بللي‪.‬‬

‫د دې ستونزي د حل په موخه یې د انګلستان حکومت خپل د بهرنیو چارو وزیر ته خبر ورکړ‪ ،‬تر څو روسانو له سفیر سره‬
‫خبري اتري وکړي‪ .‬په ‪ ۱۸۶۹‬کال د مارچ په میاشت خبري پیل شوې‪ ،‬پنځه کاله یې دوام وکړ‪ .‬افغانستان او بخارا ګډون‬
‫پکې نه درلود‪ .‬په پایله کې د آمو سیند د سرحد په توګه وپېژندل شو‪.‬‬

‫دا کرښه د امیر شیرعلي خان د کرښي په نوم یادیږي او ‪ ۱۳۰۰‬کېلو متره اوږدوالی لري‪.‬‬

‫‪25‬‬
 ‫ب‪ :‬درجوي کرښه‪:‬‬
‫روسانو په منځنۍ اسیا کې پرمختګ وکړ‪ ،‬ځان یې د افغانستان شمالي سرحد ته را ورساوه‪ .‬مروه په ‪ ۱۸۸۴‬کال کې د روسانو‬
‫له لوري شغال شوه‪ .‬په دې وخت کې لوېدیځه برخه (هرات ) هم تر ګواښ الندي و‪ ،‬روسانو اېران تحریکاوو چې په هرات‬
‫یرغل وکړي‪ .‬روسان د مروي له نېولو وروسته دومره رانیږدې شول چې په یوه حرکت په هرات او کندهار حمله وکړي‪ .‬او‬
‫هندوستان تر ګواښ الندي راولي‪.‬‬

‫د روسانو بل پالن دا و چې پنجده تر والکې الندي راولي‪ .‬په (‪ ) ۱۸۸۴‬کال کې د امیرعبدالرحمن په وخت ګې پنجده ونیوه‪.‬‬

‫انګریزانو روسانو ته خبر ورکړ چې پوله باید وټاکل شي‪ .‬روسانو هوکړه وکړه او خپل پالوی د ریجوي او پترلمزدن په‬
‫مشري سمي ته راغی‪ .‬د افغانستان پالوی د قاضي سعدالدین په مشري وټاکل شو‪.‬‬
‫‪26‬‬
 ‫ادامه‪...‬‬
‫د روسانو او افغانانو تر منځ کرښه په ‪ ۱۸۸۵‬کال کې مشخصه شوه دا کرښه د ذولفقار له دري څخه پیلیږي او تر خم آب‬
‫پورې اوږدوالی لري‪ .‬د دې کرښې په ټاکل کېدو سره پنجده په همېشني ډول له سل کلن تړاو وروسته له افغانستان څځه جال‬
‫شوه‪.‬‬

‫دا تړون د انګرېزانو د استازي په منځګړیتوب چې ریجوي نومېده سرته ورسید‪ ،‬ځکه دا کرښه د ریجوي په نوم یادیږي‪.‬‬

‫دغه دوو کرښو ټاکل کېدو له روسانو د شمالي کرښو ستونزه حل نه کړه او د شمال پوله یې په ښه‬ ‫ج‪ :‬د پامیر کرښه‪:‬‬
‫ډول حل نه کړه‪ .‬ځکه د شمال ختیځي برخي یوه اندازه سرحدونه نه و ټاکل شوي‪ .‬روسانو له دې حالته ګټنه کوله او په دغه‬
‫سېمو یې حمله وکړه‪ .‬له ډیر لیږ مقاومت وروسته شمالي پامیر د روسانو الس ته ولوید‪.‬‬
‫‪27‬‬
 ‫ادامــــه‪....‬‬
‫دې وخت کې بیا انګریزانو مداخله وکړه او امیر عبدالرحمن خان ته یې مشوره ورکړه چې هغه سیمي چې افغانستان پوري‬
‫تړلې دي او له آمو سیند هغې غاړې ته پرتې دي‪ ،‬له هغه سېمو سره چې د آمو سیند دې غاړي ته پرتې دي او د فعال د‬
‫افغانستان په ولکه کې نه دي‪ ،‬معوضه کړي‪.‬‬

‫پایله دا شوه چې یوه بله سرحدي کرښه په (‪ ) ۱۸۹۵‬کال وټاکل شوه او د دې کرښي په اساس د افغانستان لوی پامیر او د‬
‫شغنان او روښان سیمو یوه برخه له السه ورکړه‪ .‬کوچنی پامیر او د واخان دهلېز افغانستان ته ورکړل شول‪.‬‬

‫دا سرحدي کرښه د ویکتوریا له جهیل څخه پیلیږي د یولي تر درې اوږدوالی لري‪ .‬د دې کرښي ارزښت په دې کې و چې‬
‫برېتانوي هند یې له روسانو جال کاوه‪.‬‬
‫‪28‬‬
 ‫دوهمه برخه‬
‫د افغانستان ختیځ او سوېلي سرحدونه‬
‫• کله چې انګریزانو د هندوستان ډیرې برخي ونیولې او زموږ له هېواد سره ګاونډی شو‪ ،‬زموږ ملک ته‬
‫یې ډیر زیان واړاو‪.‬‬
‫• نه یوازي دا چې د احمدشابابا د امپراطوري یوه برخه مو السه ورکړه‪ ،‬بلکې د پولي هغه غاړه په سوېل‬
‫او ختیځو سېمو کې د اصلي خاوري یوه برخه هم له السه ورکړه‪.‬‬
‫• افغانستان د منځنۍ اسیا ته دتېریدو یوه مهمه الره وه‪ .‬کله چې روسانو منځنۍ آسیا هغه سېمي چې خانان‬
‫پکې اوسېدل ( خېوا‪ ،‬بخارا او سمرقند) تر خپل کنترول الندي کړل‪ ،‬د افغانستان شمالي سرحد د (َآمو‬
‫سیند ) ته را ورسېدل‪.‬‬
‫• د دې په بدل کې انګریزانو د بهار او راجپوت ایالتونه ونیول او پنجاب یې هم له سکانو څخه په ‪۱۸۴۸‬‬
‫کال کې ونیو‪ .‬له هغه وروسته د د اندوس له رود څخه را تیر شول او ځآن یې خیبر ته (د افغانستان‬
‫ختېځه دروازه) ته را ورساو‪.‬‬
‫‪29‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫• غوښتل یې چې د افغانستان په ختیځ او سوېلي طرف کې پرمختګ وکړي‪ .‬دې هدف ته د رسېدو لپاره‬
‫یې له امیر عبدالرحمن خان سره یوه معاهده السلیک کړه‪۱۸۹۳( .‬م) چې د ډیورنډ د معاهدې په نوم‬
‫یادیږي‪.‬‬
‫• عبدالرحمن خان دغه معاهده د یو لړ ستونزو په اساس ( له روسانو او ایرانیانو سره مخالفت او د‬
‫انګریزانو فشار) دا معاهده قبوله کړه‪.‬‬
‫• په اصل کې له انګریزانو سره دا تړون په دې مانا نه و چې ډیورنډ کرښه د نړیوالي کرښي په حیث‬
‫وپېژندل شي‪ .‬بلکې له کلک کوتل څخه پیل د ملک سیاه تر غره د اېران تر پولي اوږدوالی لري‪ .‬یوه نښه‬
‫وه چې یوازي برتانیا او افغانستان د نفوذ او قدرت سېمه یې ښودله‪.‬‬
‫• خو د هند له اشغال وروسته د پاکستان نوی دولت رامنځته کېدل د دې سبب شول چې د سرحد د خلکو‬
‫مضوع له حل پرته پاتې شي‪.‬‬
‫• پاکستان د پښتونستان سېمه خپله خاوره بلله‪ ،‬حال دا چې افغان دولت هغه وخت چې برتانیا په هندوستان‬
‫کې د ډیر زور خاونده هم وه‪ ،‬خپلي اړیکي او د نظر وړ نقاط یې د سرحد له خلکو سره په یو ډول بیان‬
‫کړي ‪30‬دي‪.‬‬
 ‫ادامـه‪...‬‬

‫• امیر عبدالرحمن خان په نولسمه پیړۍ کې او امیر حبیب هللا خان په شلمه پېړۍ کې په‬
‫دوامداره شکل له قبایلو سره مرستې کولې‪.‬‬
‫• کله چې امیر امان هللا خان د واکمنۍ په وخت کې په ‪ ۱۹۲۱‬م معاهده السلیک شوه‪ ،‬د‬
‫سرحد د هغې غاړې د پښتنو موضوع هم یاده شوه‪.‬‬
‫• کشله چې نادرخان لویې جرګې ته خطاب کاو‪ ،‬د پولې هغه غاړې پښتنو سره یې د افغان‬
‫دولت خواخوږي یاده کړه‪.‬‬

‫‪31‬‬
 ‫د افغانستان لوېدیځه پوله‬
‫• دا پوله د دوو کرښو په اساس چې د مکمهان او فخري له کرښو څخه عبارت دي بېله شوې ده‪.‬‬
‫• دغه کرښه د هلمند د سیند د اوبو د وېشلو له امله تر دې نیږدې وختونو پوري د افغانستان او ایران تر‬
‫منځ د وېشلو له امله مخالفتونه موجود دي‪.‬‬
‫الف‪ :‬د مکمهان کرښه‪:‬‬
‫کله چې امیر شیرعلي خان د پالر له مرګ څخه وروسته واک ته ورسېد‪ .‬د وروڼو تر منځ یې اختالف موجود و‪.‬‬
‫ایران له دې حالته ګټنه وکړه او په سیستان یې حمله وکړه او هغه یې تصرف کې کړه‪.‬‬
‫کله چې د وروڼو افضل خان او اعظم خان د سلطنت دوره چې له دوه کلونو نه زیات وخت وه‪ .‬پای ته ورسیده‪،‬‬
‫امیرشیرعلي خان د دوهم ځل لپاره قدرت ته ورسید‪.‬‬
‫د افغانستان اوضاع یې ارامه او د منظمي اردو اساس یې کېښود‪ .‬غوښتل یې چې له ایران سره دا موضوع حل فصل کړي‪.‬‬

‫‪32‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫• د انګریزانو او ایران تر منځ شوې موافقې یو شرط دا و چې کله د افغانستان او ایران د پولي تر منځ د‬
‫یوې موضوع په سر اختالف رامنځته کیږي‪ ،‬نو ایران به له انګریزانو څخه د مشکل د حل په موخه د‬
‫منځګړیتوب غوښتنه کوي‪ .‬ځکه نو انګریزانو مداخله وکړه او فریدریګ ګولدسمت په نامه یې پالوی‬
‫وټاکل‪.‬‬
‫• خو دا موضوع د افغانستان په زیان بدله شوه‪ .‬په پایله کې امیر شیرعلي خان او د انګریزانو اړیکي‬
‫کړکېچني شوې‪ ،‬انګریزانو د جبران لپاره شپاړس لکه کلداري وړاندیز وکړ او امیر قبولي نه کړې‪.‬‬
‫• په ‪ ۱۸۸۸‬م کال کې امیر عبدالرحمن خان د خپل سلطنت په دوره کې د دویم ځل لپاره د دغه مشکل د‬
‫حل لپاره له انګریزانو څخه د منځګړیتوب غوښتنه وکړه‪.‬‬
‫• امیر حبیب هللا خان د سلطنت په دوره کط ‪ ۱۹۰۲‬م کې یو ځل بیا د پولې دغه موضوع له اېران سره‬
‫مطرح شوه‪ ،‬دواړو خواو له انګریزانو د منځګړیتوب غوښتنه وکړه‪.‬‬

‫‪33‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬

‫• انګریزانو خپل استازی د مکمهان په نوم ولیږه‪ .‬د افغانستان له لوري اخندزاده نصیرالدوله او فقیر‬
‫محمدخان او د اېران له لوري معصوم خان د استازي په توګه وټاکل شو‪.‬‬
‫• دوه کاله وخت یې ونیو او له اېران سره یې د یوې برخې پوله تعین کړی شوه‪ .‬له ملک سیاه له غره‬
‫څخه تر سیاکوه پوري چې ‪ ۱۵۰‬کېلومتره اوږدوالی تثبیت کړه‪.‬‬
‫• په ‪ ۱۹۰۵‬کال کې یې پریکړه دواړو خواو ته تسلیم کړه‪ .‬او د سیستان موضوع هم حل نه شوه‪.‬‬
‫وروسته بیا د فخري کرښي په وسیله دغه موضوع حل شوه‪.‬‬

‫‪34‬‬
 ‫د فخري کرښه‬
‫• د اېران او افغانستان د یوې زیاتې برخي پوله نه وه ټاکل شوې د دې ستونزي د حل لپاره دواړو ملکونو‬
‫په ډیپلوماتیکو فعالیتونو الس پوري کړ چې د ترکیې له دولت څخه یې د منځګړیتوب غوښتنه وکړه‪.‬‬
‫د جنرال فخرالدین التایي چې تکړه مهندس و‪ ،‬دغه کار ته موظف کړ‪ .‬هغه یاده سېمه وکتله او د نښو‬
‫پوسېله یې مالومه کړه او خپله پریکړه یې دواړو ته ابالغ کړه او دواړو ومنله‪.‬‬

‫سرحدي کرښه چې له سیاه کوه نه تر ذولفقار درې رسیږي چې شاوخوا ‪ ۴۵‬کېلو متره اوږدوالی لري په‬
‫‪ ۱۹۳۴‬کال م کې وټاکل شوه‪.‬‬
‫په ‪ ۱۹۳۵‬کال کې یې رسمي نقشه دواړو لوریو ته تسلیم شوه‪.‬‬
‫دا کرښه د ظاهر شاه په زمانه کې رامنځته شوه او د فخري کرښي په نوم یادیږي‪.‬‬

‫‪35‬‬
 ‫شمال ختېځه پوله‬
‫• د افغانستان سرحد په دغه سېمه کې چې د چین د سنګ کیانګ له ایالت سره تړل شوی‪ ،‬سرحدي کرښه‬
‫یې تر ډیره وخته نه وه مالومه‪.‬‬
‫• په ‪ ۱۹۶۴‬م کال کې د دواړو لوریو په غوښتنه د دوستۍ په فضا کې تعین کړل شوه‪ .‬د دې پولې‬
‫اوږدوالی ‪ ۸۵‬یا ‪ ۹۶‬کېلو متره دی‪ .‬چې د یولي له درې څخه پیل د کلیک تر درې پوري اوږدوالی لري‬

‫‪36‬‬
 ‫څلورم څپرکی‬
‫د ګاونډیو ملکونو تاریخ ته لنډه کتنه‬
‫• د شپاړسمي میالدي پیړۍ په سر کې د افغانستان ختیځ‪ ،‬لوېدیځ او شمال لوري ته درې دولتونه تشکیل‬
‫شول ( بابریانو‪ ،‬صفویانو او شبانیانو )‬
‫د شبانیانو دولت‪:‬‬
‫ازبکان چې په اصل کې د نایمن او قبچاق په فبېلو پوره اړه لري‪ ،‬په ‪ ۱۴‬م پیړۍ کې د اسالم دین ومانه‪ .‬د دې لپاره چې له‬
‫نورو قبېلو سره یې توپیر وشي‪ ،‬ځان یې د ازبکو په نامه یاد کړ‪.‬‬
‫په پنځلسمي میالدي پیړۍ کې متحد شول او یو شمېر نورې قبېلې یې له ځآن سره یو ځای کړې‪ .‬د جېحون په سېمه کې له‬
‫جغتاینانو سره ګډ شول او یو خپلواک قوم یې رامنځته کړ‪.‬‬
‫محمد خان د دې کورنۍ بنسټ اېښودونکی و او د ازبکو قائید په توګه په پنځلسمه پېړۍ کې چې کله د ګورګانیانو دولت په‬
‫ماوراءالنهر او افغانستان کې د ضعف حالت ته ورسېد‪ ،‬په دې وخت کې محمدخان په ماوراءالنهر کې پاڅون وکړ او ځان‬
‫یې د د شیبانیانو د پادشاه په توګه اعالن کړ‪ .‬په ‪ ۱۵۰۶‬م کال کې د افغانستان په شمالي برخو برید وکړ‪ .‬تر هرات‪ ،‬فاریاب‬
‫پوري تولي سېمي ونیولې‪.‬‬

‫‪37‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫• په ‪ ۱۵۱۰‬م کال کې د صفویانو له لوري له ماتې سره مخامخ شول او دغه سېمې د لیږ وخت لپاره د صفویانو تر ولکې‬
‫الندي راغلې‪ .‬دې دولت تر اتلسمې پیړۍ پوري د افغانستان په شمالي سېمو ولکه درلوده‪.‬‬
‫• د شیبانیانو د دولت په موده کې ‪ ۱۲‬پادشاهانو حکومت کړی دی‪ .‬چې د دوی د حکومت دوره له ‪ ۱۵۰۰‬م کال څځه تر‬
‫‪ ۱۵۹۹‬م کال پوري وه‪ .‬پالزمېنه یې سمرقند وه او کله بخارا هم د دې دولت د پالزمېنې په توګه تاکل شوې ده‪.‬‬
‫• په خوارزم کې هم د یوه ازبکي دولت بنسټ په ‪ ۱۵۱۵‬م کال کې اېښودل شوی چې د روسانو د امپراطورۍ تر پراخېدو‬
‫(‪ ) ۱۸۷۲‬م کال پوري دوام وکړ‪.‬‬
‫• د شیبانیانو د دولت له ختمېدو وروسته‪ ،‬د جنیدي استرخانیانو حکومت پیل شو‪ ،‬دغه دولت له ‪ ۱۵۹۹‬م کال څخه تر‬
‫‪ ۱۷۸۵‬کال پوري (‪ ) ۱۸۶‬کاله عمر درلود‪.‬‬
‫• په دغه دوره کې هم لکه د پخوا په شان ‪ ۱۲‬کسان د پادشاهانو په توګه ټاکل شوي دي او هم د جنیدیانو‪ ،‬صفایانو او‬
‫بابریانو تر منځ زموږ په خاوره کې ډیري جګړې شوې ده‪.‬‬

‫‪38‬‬
 ‫د صفویانو دولت په اېران کې‬
‫• د شپاړسمې م پېړۍ په پیل کې د افغانستان لوېدیځ لوري ته‪ ،‬په اېران کې د صفویانو دولت منځته ته‬
‫راغی‪ .‬دغه دولت د اتلسمي پیړۍ تر نیمایي پوري دوام وکړ‪ .‬د دغه دولت بنسټ اېښودونکی شاه اسمیعل‬
‫صفوی دی چې د هغه په وسیله د شیعه امامي مذهب په اېران کې رسمیت پیدا کړ‪ .‬هغه خپل مخالفین‬
‫سخت وځپل‪ ،‬د شاه اسمعیل پلویانو په لومړیو وختونو کې سرې ترکۍ خولۍ په سر کولې‪ .‬نو له همدې‬
‫امله دوی ته قزلباش ویل کېده‪.‬‬
‫• شاه اسمعیل د خلکو له مذهبي احساساتو په ګټي اخیستني وکوالی شول چې په اېران کې یو ځل بیا یوالی‬
‫منځته راولي‪.‬‬
‫• اسمعیل د بغداد له نیولو وروسته په (‪۱۵۱۰‬م) کال کې د افغانستان ته متوجه شو‪.‬‬

‫‪39‬‬
 ‫د افغانستان لوېدیځه پوله‬

‫• دا پوله د دوو کرښو په اساس چې د مکمهان او فخري له کرښو څخه عبارت دي بېله شوې ده‪.‬‬
‫• دغه کرښه د هلمند د سیند د اوبو د وېشلو له امله تر دې نیږدې وختونو پوري د افغانستان او ایران تر‬
‫منځ د وېشلو له امله مخالفتونه موجود دي‪.‬‬
‫الف‪ :‬د مکمهان کرښه‪:‬‬
‫کله چې امیر شیرعلي خان د پالر له مرګ څخه وروسته واک ته ورسېد‪ .‬د وروڼو تر منځ یې اختالف‬
‫موجود و‪.‬‬
‫ایران له دې حالته ګټنه وکړه او په سیستان یې حمله وکړه او هغه یې تصرف کې کړه‪.‬‬
‫کله چې د وروڼو افضل خان او اعظم خان د سلطنت دوره چې له دوه کلونو نه زیات وخت وه‪ .‬پای ته‬
‫ورسیده‪ ،‬امیرشیرعلي خان د دوهم ځل لپاره قدرت ته ورسید‪.‬‬
‫د افغانستان اوضاع یې ارامه او د منظمي اردو اساس یې کېښود‪ .‬غوښتل یې چې له ایران سره دا موضوع‬
‫فصل کړي‪.‬‬
‫‪40‬‬
‫حل‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫• د انګریزانو او ایران تر منځ شوې موافقې یو شرط دا و چې کله د افغانستان او ایران د پولي تر منځ د‬
‫یوې موضوع په سر اختالف رامنځته کیږي‪ ،‬نو ایران به له انګریزانو څخه د مشکل د حل په موخه د‬
‫منځګړیتوب غوښتنه کوي‪ .‬ځکه نو انګریزانو مداخله وکړه او فریدریګ ګولدسمت په نامه یې پالوی‬
‫وټاکل‪.‬‬
‫• خو دا موضوع د افغانستان په زیان بدله شوه‪ .‬په پایله کې امیر شیرعلي خان او د انګریزانو اړیکي‬
‫کړکېچني شوې‪ ،‬انګریزانو د جبران لپاره شپاړس لکه کلداري وړاندیز وکړ او امیر قبولي نه کړې‪.‬‬
‫• په ‪ ۱۸۸۸‬م کال کې امیر عبدالرحمن خان د خپل سلطنت په دوره کې د دویم ځل لپاره د دغه مشکل د‬
‫حل لپاره له انګریزانو څخه د منځګړیتوب غوښتنه وکړه‪.‬‬
‫• امیر حبیب هللا خان د سلطنت په دوره کط ‪ ۱۹۰۲‬م کې یو ځل بیا د پولې دغه موضوع له اېران سره‬
‫مطرح شوه‪ ،‬دواړو خواو له انګریزانو د منځګړیتوب غوښتنه وکړه‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫انګریزانو خپل استازی د مکمهان په نوم ولیږه‪ .‬د افغانستان له لوري اخندزاده نصیرالدوله او فقیر‬ ‫•‬
‫محمدخان او د اېران له لوري معصوم خان د استازي په توګه وټاکل شو‪.‬‬
‫دوه کاله وخت یې ونیو او له اېران سره یې د یوې برخې پوله تعین کړی شوه‪ .‬له ملک سیاه له غره‬ ‫•‬
‫څخه تر سیاکوه پوري چې ‪ ۱۵۰‬کېلومتره اوږدوالی تثبیت کړه‪.‬‬
‫په ‪ ۱۹۰۵‬کال کې یې پریکړه دواړو خواو ته تسلیم کړه‪ .‬او د سیستان موضوع هم حل نه شوه‪.‬‬ ‫•‬
‫وروسته بیا د فخري کرښي په وسیله دغه موضوع حل شوه‪.‬‬ ‫•‬

‫‪42‬‬
 ‫د فخري کرښه‬

‫• د اېران او افغانستان د یوې زیاتې برخي پوله نه وه ټاکل شوې د دې ستونزي د حل لپاره دواړو ملکونو‬
‫په ډیپلوماتیکو فعالیتونو الس پوري کړ چې د ترکیې له دولت څخه یې د منځګړیتوب غوښتنه وکړه‪.‬‬
‫د جنرال فخرالدین التایي چې تکړه مهندس و‪ ،‬دغه کار ته موظف کړ‪ .‬هغه یاده سېمه وکتله او د نښو‬
‫پوسېله یې مالومه کړه او خپله پریکړه یې دواړو ته ابالغ کړه او دواړو ومنله‪.‬‬

‫سرحدي کرښه چې له سیاه کوه نه تر ذولفقار درې رسیږي چې شاوخوا ‪ ۴۵‬کېلو متره اوږدوالی لري په‬
‫‪ ۱۹۳۴‬کال م کې وټاکل شوه‪.‬‬
‫په ‪ ۱۹۳۵‬کال کې یې رسمي نقشه دواړو لوریو ته تسلیم شوه‪.‬‬
‫دا کرښه د ظاهر شاه په زمانه کې رامنځته شوه او د فخري کرښي په نوم یادیږي‪.‬‬

‫‪43‬‬
 ‫شمال ختېځه پوله‬
‫• د افغانستان سرحد په دغه سېمه کې چې د چین د سنګ کیانګ له ایالت سره تړل شوی‪ ،‬سرحدي کرښه‬
‫یې تر ډیره وخته نه وه مالومه‪.‬‬
‫• په ‪ ۱۹۶۴‬م کال کې د دواړو لوریو په غوښتنه د دوستۍ په فضا کې تعین کړل شوه‪ .‬د دې پولې‬
‫اوږدوالی ‪ ۸۵‬یا ‪ ۹۶‬کېلو متره دی‪ .‬چې د یولي له درې څخه پیل د کلیک تر درې پوري اوږدوالی لري‬

‫‪44‬‬
 ‫پنځم څپرکی‬
‫د هوتکیانو سلطنت‬
‫( ‪۱۷۰۹‬ــ ‪۱۷۳۸‬م)‬
‫• د افغانستان د تاریخ نوې دوره د هوتکیانو په حرکت سره پیلیږي‪ ،‬په اصل کې دا خوځښت د افغانستان‬
‫په تاریخ کې د ازادۍ غوښتني‪ ،‬خپلواکۍ‪ ،‬وطن ساتني او د افغانانو د اتحاد غوښتنه نوی فصل یې یوځل‬
‫بیا را تازه کړ‪.‬‬
‫د هوتکیانو لنډه پېژندنه‪:‬‬
‫د هوتکیانو سلسله هوتک بابا ته منسوبه ده هغه یو عالي مقام او روحاني مرتبه او منزلت درلود‪ .‬د خپل‬
‫قوم له لوري په بابا مشهور شو‪.‬‬
‫د بارو زوی د تولر (توران ) لمسی او د غلجي (غلزي) بابا کړوسی و‪.‬‬
‫په (‪ )۶۷۷‬کال کې زیږېدلی او په (‪ )۷۴۰‬کال کې وفات شوی دی‪ .‬له مړیني وروسته یې د ملکیار په نوم‬
‫زوی د قوم مشر شو‪.‬‬
‫‪45‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫• د دغې قبیلې ریاست د ملکیار له مرګ څځه وروسته د توخي کورنۍ ته انتقال شو‪ .‬توخي د هوتک‬
‫بابا مشر ورور و‪.‬‬
‫سلطان ملخي توخي یې د مشر په توګه وټاکل شو‪ ،‬هغه د اورنګ زیب له لوري وټاکل شو‪.‬‬
‫کله چې خالم خان د میرویس خان پالر سلطان ملخي توخي لرو ځان ته واده کړه‪ .‬لږ موده وروسته د قبیلې‬
‫ریاست د دویم ځل لپاره د توخي له شاخې څخه د هوتکو کورنۍ ته ورسېد‪ .‬بلکې د ټولو پښتنو ریاست په‬
‫کندهار کې دهوتکو کورنۍ ته ورسېد‪.‬‬

‫د هوتکیانو شاخه د خالم خېلو ( د میرویس نیکه پالر) په نامه یاده شوې ده‪.‬‬

‫میرویس خان څلور زامن درلودل (میرویس خان‪ ،‬عبدالعزیز‪ ،‬یحیی خان‪ ،‬عبدالقادر خان)‬
‫‪46‬‬
 ‫میرویس خان هوتکي‬
‫میرویس خان هوتکي د شاعلم (خالم خان) زوی و‪ ،‬په حاجي میرخان (حاجي میرویس نیکه) مشهور و‪.‬‬
‫د نیکه نوم یې کرم خان بن مند بن عمر بن جالالدین بن قطب الدین بن الحق بن حسین بن ملکیار بن‬
‫هوتک بن باروبن توران بن غلزی چې په (‪ ) ۱۴۸‬هجري کال کې زیږېدلی و‪.‬‬
‫د اتلسمي پیړۍ د پاڅون او حرکت ستر ساالر او الرښود و او له اوږدې مبارزې وروسته یې له صفویانو‬
‫څخه استقالل واخېست‪ .‬په افغانستان کې د یوه ملي حکومت بنسټ کېښود او د هغه مور نازو نومېده او په‬
‫نازو انا باندي مشهوره وه او د سلطان ملخي توخي لور وه‪.‬‬
‫کله چې شاه حسین صفوي په ‪ ۱۶۹۷‬م کال کې په ایران کې پادشاهي ته ورسېد‪ ،‬ګرګین چې د ګرجستان‬
‫اوسېدونکی او نوی مسلمان شوی و‪ ،‬د بېګلربیګي په صفت کندهار ته را ولیږل‪.‬‬

‫‪47‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫ظالم او بې رحمه انسان و او په خلکو یې زایات ظلمونه وکړل‪ ،‬میرویس خان نیکه د خلکو د ژغورولو په‬
‫موخه په پټه خپل فعالیت پیل کړ‪ .‬کله چې ګرګین ور باندي شکمن شو‪ ،‬میرویس خان نیکه یې اصفهان ته‬
‫ولیږل او هلته یې نظر بند کړ‪.‬‬

‫وروسته له زندانه د حج د فریضې لپاره رخصت شو‪.‬‬

‫د میرویس خان په اړه میلسن داسي وایي‪ :‬میرویس خان ډیر پوه انسان‪ ،‬د خبرو سړی او ډېر غټ مالدار‬
‫و‪.‬‬

‫قوي ذهن او تیز فکر یې درلود‪ .‬کله چې له حج څخه بیرته راستون شو‪ ،‬د صفوي دربار څخه ده ته د‬
‫‪48‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫میرویس خان د صفویانو له واکمنۍ څځه د خالصون په موخه درې جرګې د کندهار په زاړه ښار کې‬
‫جوړې کړې‪ .‬په ‪۱۷۰۵‬م ‪۱۷۰۷ ،‬م او ‪۱۷۰۹‬م‬
‫جرګې میرویس خان د خپل پادشاه په توګه وټاکه‪ ،‬خو میرویس خان د پادشا له نامه نه انکار وکړ او د ملي‬
‫مشر یا رئیس په نامه یې قناعت وکړ‪ .‬میرویس خان لومړی سړی و چې په افغانستان کې یې د جمهوري‬
‫نظام بنسټ کېښود‪.‬‬
‫د نلسن په قول‪ :‬میرویس خان لومړنۍ کس وو چې ټولې قبیلې او د افغانستان قومونه یې (د هرات د‬
‫ابدالیانو نه بغیر) سره یو ځای کړل‪.‬‬
‫میرویس خان له مشرتوب وروسته د ایران صفویانو ته خط ولیږل چې زموږ په کورنیو چارو کې‬
‫السوهنه وه نه کړي‪.‬‬

‫‪49‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫خو صفوي دولت لیک ته ارزښت ور نه کړ او په ‪ ۱۷۱۰‬کال کې یې د په هرات برید وکړ‪ ،‬د افغانانو له‬
‫سخت مقاومت سره مخ شول او ماته یې وخوړه‪.‬‬
‫د ‪ ۱۸‬میاشتو په موده کې یې څلور نرو بریدونه په کندهار وکړل‪ .‬میرویس خان ابدالیان په خپل دولت کې‬
‫شریک کړل او د بابریانو له دولت سره یې خپلي اړیکي ټینګې کړې‪.‬‬
‫میرویس خان وکوالی شول چې د خپل دولت ساحه د افغانستان له لوېدیځه سیمې څخه تر فراه او سویلي‬
‫سېمه تر سیستان او بلوچستان پوري پراخه کړه‪.‬‬
‫میرویس خان په ‪ ۱۱۲۷‬هـ یا ‪ ۱۷۱۵‬کال کې وفات شو‪.‬‬
‫د هغه د حکومت دوره ‪ ۷‬کاله وه‪.‬‬

‫‪50‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫هغه دوه زامن او یوه لور درلوده‪ .‬د میرویس خان د مړیني په مهال د هغه زوی ‪ ۱۸‬کلن و‪ ،‬ځکه نو د هغه‬
‫ورو عبدالعزیز د هوتکیانو د حکومت رئیس په توګه وټاکل شو‪.‬‬
‫هغه یو استراحت غوښتونکی طلبه او ډارن انسان و‪ ،‬د مقابلې او دفاع پر ځای یې ماتې ته لومړیتوب‬
‫ورکاو‪.‬‬
‫هغه غوښتل چې د فارس د دولت مالتړی و اوسي‪ .‬جرګې د ده نظر وه نه منل‪.‬‬
‫په پټه یې د سولې شرطونه د اصفهان دربار ته ولېږل‪ ،‬په هغو شرایطو کې لیکل شوي و چې که د‬
‫صفویانو دولت هغه شرطونه قبول کړي‪ ،‬نو کندهار به یو ځل بیا له صفوي دولت سره یو ځای شي‪.‬‬
‫وروسته میرمحمود او نورو ازادي غوښتونکو په عبدالعزیز باندي برید وکړ‪ .‬په ‪ ۱۲۲۹‬کال کې یې په قتل‬
‫ورساوو‪.‬‬
‫او د هغه پر ځای میرمحمود میرویس خان زوی د شاه محمود په نوم پادشاه شو‪.‬‬
‫‪51‬‬
 ‫شاه محمود هوتکي‬
‫د شاه محمود اصلي نوم میرمحمود او د میرویس خان هوتکي زوی و‪.‬‬
‫د میر عبدالعزیز له قتل څخه وروسته د پادشاهي اعالن وکړ او د شاه محمود هوتکي په نوم مشهور شو‪.‬‬
‫(‪ )۱۹‬کلن و چې واک ته ورسېد‪.‬‬
‫په (‪ ۱۷۲۰‬م) کال کې یې په کرمان برید وکړ‪.‬‬
‫د سلطان بیجي بغاوت شاه محمود دې ته اړ کړ چې بیرته کندهار ته راشي‪.‬‬
‫په (‪ ۱۷۲۲‬م) کال کې یې په کرمان دویم برید وکړ ( کرمان‪ ،‬بم او بندرعباس ) یې ونیو‪.‬‬
‫د دې سېمو له نیولو وروسته اصفهان ته مخه کړه‪ ،‬کله چې سل کېلو متره ورته نیږدې شوو‪ ،‬د ایران‬
‫صدراعظم محمود ته وړاندیز وکړ‪ ،‬که چیري د محمود لښکر په هماغه ځای چې فعال ولکه پرې لري‪،‬‬
‫دریږي نو (‪ )۳۷‬زره پونده به ده ته ورکړل شي‬

‫‪52‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫• خو محمود دغه وړاندیز د دوو علتونو په اساس قبول نه کړ‪:‬‬
‫• دښمن ته په خپل کور کې ماتې ورکړي‬
‫• ایرانیانو په افغانانو باندي بادشاهي کړې وه‪ ،‬نو افغانان یې هم باید ور باندي وکړي‪.‬‬
‫د شاه محمود فوځ (‪ ) ۳۲ ،۲۰ ،۱۲ ،۸‬زره ذکر شوی او صفوي دولت یوازي په اصفهان کې‬
‫‪ ۶۰‬زره فوځ درلود‪.‬‬
‫په لومړي برید چې ‪ ۱۷۲۲‬م کال کې په اصفهان تر سره شو‪ ،‬افغانانو ماتې وخوړه او‬
‫تکتیکي شاتګ یې وکړ‪ .‬بیرته یې ناڅاپه په اصفهان برید وکړ (‪ ) ۲۵‬زره توپه یې غنمیت‬
‫ونیول او (‪ ) ۲۵‬زره کسان یې قتل کړل‪.‬‬

‫‪53‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫له یادي ماتې وروسته شاه محمود چې یو مل فاصلې ته ورسېدل‪ ،‬صفوي دولت ته یې د‬
‫سولې وړاندیز وکړ او دوه شرطونه یې ورته وړاندي کړل‪:‬‬
‫• د صفویانو پادشاه دې شاه محمود د کندهار‪ ،‬خراسان او کرمان د سېمو د یو مستقل پادشاه‬
‫په توګه وپیژني‬
‫• فارس دولت دې پنځوس زره تومنه د افغانانو حکومت ورکړي‪.‬‬
‫خو د ایران حکومت دا وړاندیز وه نه منل‪ ،‬شاه محمود کال بندي ور باندي سخته کړه او له‬
‫اتو میاشتو کالبندي وروسته په ‪ ۱۷۲۲‬م کال کې یې شاه محمود ته پیغام ولیږل چې د‬
‫صفوي دولت پادشاه شاه حسین تسلمیږي‪.‬‬

‫‪54‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫• شاه محمود په لږه موده کې د عادل پادشاه لقب تر السه کړ‪.‬‬
‫د تبعیض د مخنیوي او یووالي په موخه یې په هره اداره کې یو افغان مامور هم وګمارل‪.‬‬
‫څه موده وروسته د شاه حسین زوی په قزوین کې خپله پادشاهي اعالن کړه‪ ،‬خو ماتې یې‬
‫وخوړه‪.‬‬
‫یو شمیر متعصیبینو دسیسې افغانانو په خالف او (‪ ) ۱۵۰۰۰۰‬تومنو تښتول چې شاه کندها ته‬
‫لیږل‪.‬‬
‫د شاه نظر بدل کړ او ویني تویونې ته یې مخه کړه‪.‬‬
‫له یوه پلوه روسانو له عقله لیري غوښتني درلودلې او له بل لوري ترکانو په ایران حملې‬
‫پیل کړلې‬
‫شاه محمود په ‪ ۲۷‬کلني کې ومړ او واک یې ځای ناستي شاه اشرف ته پاتې شو‪.‬‬
‫‪55‬‬
 ‫شاه اشرف هوتکي‬
‫• د شاه محمود له مرګ وروسته د هغه ولیعهد چې د شاه د تره زوی هم و واک ته ورسېد‪.‬‬
‫التبه د ده واک ته رسېدل د اردو د صاحب منصبانو په مشوره و‪.‬‬
‫شاه اشرف هم د محمود په شاه غوښتل چې د ایران واکمني یو ځل بیا صفویانو ته ورکړي او‬
‫خپله بیرته افغانستان ته راشي‪ ،‬نو ځکه یې تاج د شاه حسین پښو ته کېښود او هغه بیرته په‬
‫خپلو السون د اشرف په سر کېښود‪.‬‬
‫ده د پخوانیو بې باوریو د لمنځته وړلو لپاره ډیر نرم چلند پیل کړ چې باالخره دا نرم چلند یې‬
‫د ځینو افغان مشرانو او جنرال امان هللا خان له مخالفت سره مخ شو‪.‬‬
‫امان هللا خان طهماسب ته دعوت نامه ولیږله او وروسته یې له طهماسب سره په پټه اړیکه‬
‫ونیوه او هغه یې په اصفهان باندي برید ته وهڅاوو‪.‬‬
‫‪56‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫امان هللا خان او ملګري یې د شاه اشرف له لوري په دار وځړول شول‪.‬‬
‫له بل پلوه روسانو او ترکانو په ایران حملې پیل کړې او هم طهماسب له دواړو ملکونو نه‬
‫مرسته وغوښته‬
‫نادري له طهماسب سره یو ځای شول او په ‪ ۱۷۲۶‬م کال کې د هغه سپه ساالر شو‪ ،‬په‬
‫خراسان او هرات یې بریدونه وکړل او خراسان یې تصرف کړ‪.‬‬
‫په اخیر کې اشرف کندهار ته وخوځید او د عبدهللا بلوچ د زوی ابراهیم لخو په قتل ورسید‪.‬‬

‫‪57‬‬
 ‫شاه حسین هوتکي‬
‫اصلي نوم یې میرحسن او د میرویس خان هوتکي زوی و‪.‬‬
‫کله چې شاه محمود په ‪ ۱۷۲۲‬م کال کې د کرمان په لور حرکت وکړ‪ ،‬میرحسین یې خپل‬
‫ولیعهد وټاکل‪.‬‬
‫د ورور له قتله وروسته چې په قتل کې اشرف تورن شو‪ ،‬میرحسین خپل استقالل اعالن کړ‬
‫او د کندهار د مشرانو له لوري پادشاه اعالن شو‪.‬‬
‫د هغه د سلطنت ساحه د فراه له شینډنډ څځه نیولې تر غزني‪ ،‬ګومل دره پشین او د دیره جاتو‬
‫تر پولو پوري پراخه وه‪.‬‬
‫هغه شاعرانه مزاج درلود او علم خوښوونکی و‪ .‬په پښتو او فارسي ژبه یې شعرونه ویل د ده‬
‫په دوره کې د کندهار خلکو ډیر ارام ژوند درلود‪.‬‬
‫‪58‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫کله چې نادر افشار د ایران له کورنیو مسایلو بې غمه شو‪ ،‬شاه حسین ته یې لیک واستول تر‬
‫څو باج ورکولو ته حاضر شي‪ .‬خو شاحسین په جواب کې ورته وویل چې ازادي‪ ،‬عزت او‬
‫خپلواکې د هللا ج لوی نعمتونه دي زموږ لپاره‪.‬‬
‫په ‪ ۱۱۴۹‬کال کې نادر افشار له خپل سل زریز لښکر سره په کندهار برید وکړ‪ ،‬شاحسین هم‬
‫له خپل شل زره کسزیز لښکر سره د هلمند د راده په غاړه سنګر شول‪.‬‬
‫له جګړې نه وروسته شاه حسین په شا کندهار ته راغی او نادر افشار کندهار د لسو او یا یو‬
‫نیم کال لپاره محاصره کړ‪.‬‬
‫باالخره په ‪ ۱۱۵۰‬م کال کې کندهار د نادر لخوا ونیول شو او شاحسین یې مازندران ولیږل‬
‫او په ‪ ۱۱۵۲‬کال کې هلته وفات شو‪.‬‬
‫‪59‬‬
 ‫د ابدالیانو حکومت په هرات کې‬
‫• د ابدالیانو قبېله د خپل منځي اختالفاتو او بهرنۍ الس وهني په پایله کې په دوو غټو برخو ویشل شوې‬
‫وه‪.‬‬

‫• یوه ډله یې د حیات سلطان په مشرۍ ملتان ته والړه او بله ډله یې دولت خان په مشرۍ د ګریشک او فراه په دښتو کې په‬
‫مالدارۍ بوخته وه‪.‬‬
‫• کله چې نظرمحمد او رستم خان د ګرګین له لوري ووژل شول‪ ،‬دوی د لوېدیځ خوا ته تر هراته خواره شول‪.‬‬
‫• د ګرګین د لښکر له وژل کېدو وروسته د کندهار ابدالیانو له عبدهللا خان چې حیات سلطان زوی و غوښتنه وکړه چې‬
‫کندهار ته راشي‪ ،‬هغه دا غوښتنه ومنله او له میرویس خان نیکه سره یو ځای شول‪.‬‬
‫• زمان خان چې اصفهان ته لیږدول شوی و‪ ،‬هم را خالص شو او له میرویس خان نیکه سره یو ځآی شو‪.‬‬
‫• د میرویس خان نیکه تر وفاته پوري د دوی اړیکي ښې وې‪ ،‬وروسته چې عبدالعزیز سره یې ستونزه پیدا شوهږ‬

‫‪60‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫• ابدالیانو د عبدهللا خان‪ ،‬زمان خان او اسدهللا خان په مشرۍ هرات والړ‪ ،‬هلته دحاکم له لوري زندان ته واچول شول‪ ،‬دې‬
‫وخت کې د هرات په یوه برخه کې پاڅون پیل شو‪ ،‬دوی هم د زندان له تېښتي وروسته له پاڅون سره یو ځای شول‪.‬‬
‫• د هرات په ښار یې برید وکړ‪ ،‬د هرات حاکم اصفهان ته وتښتېد‪ .‬له هغه ځایه بل را لیږل شوی حاکم د پاڅون کوونکو په‬
‫الس ورغی او قتل یې کړ‪.‬‬
‫• په (‪ ۱۷۱۷‬م) کال کې عبدهللا خان د حاکم په توګه اعالن شو‪ ،‬هغه د قوم له مشرانو جرګه جوړه کړه‪ .‬یوه دایمي اردو یې‬
‫جوړه کړه او له صفویانو څخه یې اوبي‪ ،‬مرغاب او بادغیس ج ونیول او له هراته تر کندهاره پوري سېمي د ابدالي‬
‫حکومت تر ولکې الني راغله‪.‬‬
‫• صفوي دولت یو ځل بیا برید وکړ‪ ،‬ماتې یې وخوړه‪ .‬درېیم ځل(‪۱۷۱۹‬م ) یې بیا برید وکړ‪ ،‬بیا یې هم ماتې وخوړه‪.‬‬
‫• د جرګې د پریکړي پر بنسټ عبدهللا خان لیري کړ‪ ،‬د هغه په بدل کې زمانخان د حکومت د رئیس په توګه وټاکل شو‬
‫(‪۱۷۱۹‬م ــ ‪ )۱۷۲۲‬له مرګ له وروسته د عبدهللا خان زوی محمدخان واک ته ورسید‪۱۷۲۲( .‬م ــ ‪۱۷۳۳‬م )‬

‫‪61‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫• له هغه وروسته جرګې ذوالفقار خان د زمان خان زوی د حاکم په توګه وټاکل (‪۱۷۲۴‬م ــ ‪)۱۷۲۵‬‬
‫• له هغه وروسته جرګې هللا یار د رئیس په توګه وټاکل (‪ ۱۷۲۵‬م ــ ‪۱۷۲۹‬م ) له هللا یار وروسته یو ځل بیا ذوالفقار واک ته‬
‫ورسید‪.‬‬
‫• کله چې نادر افشار په هرات برید وکړ (‪ ۱۷۳۳‬م) ‪ ،‬هللا یار یو ځل بیا جرګې د حاکم په توګه وټاکل ‪ .‬دې جګړې او د‬
‫هرات محاصرې یوولس میاشتي دوام وکړ‪ .‬وروسته یې د هرات حکومت نادر افشار ته تسلیم کړ‪.‬‬

‫‪62‬‬
 ‫درانیانو له حکومت څخه د مخه د افغانستان تاریخ ته لنډه کتنه‬
‫د افغانستان اوسنۍ ځمکه په حقیقت کې د لویې آریانا او تاریخي خراسان یوه برخه ده‪.‬‬
‫افغانستان په یوې مهمي څلور الري باندي پروت دی‪.‬‬
‫دا سېمه چې نن افغانستان یادیږي‪ ،‬د تاریخ په اوږدو کې په مختلفو نومونو یاد شوی؛ لکه‬
‫آریانا‪ ،‬باختر‪ ،‬خراسان او نور‬
‫د ورېښمو الري چې چین‪ ،‬فارس او د فارس له الري روم سره تړل کېده‪ ،‬تجارتي ارزښت‬
‫ورکړی‪ .‬د افغانستان دغه حساس موقیعت د دې سبب وګرځید چې هر پرمختګ‪ ،‬سیاسي‬
‫کړکېچ او نظامي النجې په منځنۍ آسیا کې رامنځته شي‪.‬‬
‫زموږ په خاوره باندي د مختلفو امپراطوریو لخوا یرغلونه شوي‪ ،‬د پېش دادیانو او کیانیانو‬
‫حکومتونو له لوري د باختري دولت څخه وړاندي د بلخ او اطراف کې جوړ شوي دولتونو ته‬
‫سقوط ورکړ‪ ۲۰۰۰( .‬ق م)‬
‫‪63‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د باختریانو دولت چې له مېالد څخه ‪ ۷۰۰‬کاله وړاندي جوړ شوی و او تر ‪ ۶۰۰‬ق م پوري‬
‫واکمن و‪ ،‬د ایران د هخامنشي دولت له منځه والړ‪.‬‬
‫له مېالد نه ‪ ۴۰۰‬کاله مخکي مقدوني سکندر د افغانستان دولت سقوط او د افغانستان ډیري‬
‫برخي یې الندي کړې‪ .‬د یونانیانو له تسلط وروسته د یونان او باختري دولت په ‪ ۴۵۰‬ق م‬
‫کې د لومړي دیودوت چې د سغدیاني او باختر والي و‪ ،‬په افغانستان کې جوړ کړ‪.‬‬
‫همدارنګه د میالد د مخه د څلورمي پیړۍ په اخر کې په هند کې د موریا په نامه یو قوي‬
‫دولت د چندراګوپتا له لوري اساس کېښودل شو‪.‬‬
‫په لومړۍ مېالدي پیړۍ کې د کوشانیانو حکومت په افغانستان کې منځته راغی‪ .‬په درو‬
‫برخو وېشل شوې وه‪ ( :‬کوی کوشانیان‪ ،‬کوچني کوشانیان‪ ،‬کیداریان)‬

‫‪64‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫وروسته په (‪۲۲۴‬م ) کال په ایران کې د ساساني دولت بنسټ کېښودل شو‪.‬‬
‫وروسته له څه مودې یې د افغانستان په لوېدیځو سېمو بریدونه وکړل‪.‬‬
‫د شمال له لوري سپرو کوچیانو او د هند ګوپتا حکومت له ختیځ لوري په افغانستان باندي‬
‫بریدونه پیل کړل‪.‬‬
‫په (‪ ۵۶۶‬م) کال د یفتلیانو دولت چې په ‪ ۴۲۵‬م کال کې جوړ شیو و‪ ،‬د ترکانو په وسیله‬
‫سقوط وکړ‪.‬‬
‫د کیداریانو بقایاوو چې له یفتلیانو څخه یې تېښته کړې وه‪ ،‬د هغوی د سقوط څخهوروسته‬
‫دوهم ځل افغانستان ته راغلل او د کابل شاهان یا رتبیل شاهانو اساس یې کېښود‪.‬‬
‫لومړی شاخ یې په افغانستان کې تر ( ‪۸۷۰‬م ) کال پوري دوام وکړ او دوهم خاښ یې په‬
‫‪65‬پنجاب او لوېدیځ هند کې د هندو شاهانو په نامه د غزنویانو تر دورې پوري دوام وکړ‪.‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د امویانو د خالفت په دوره کې د افغانستان په لوېدیځ او شمال لوېدیځو سېمو کې د اسالم‬
‫مقدس دین خپور شو‪.‬‬
‫وروسته ابومسلم خراساني د اتمي میالدي پیړۍ په څلورمي او پنځمي لسیزي کې د یو مستقل‬
‫افغاني حکومت اساس کېښود‪ ،‬وروسته د عباسیانو د خلیفه له لوري چې منصور نومېده له‬
‫منځه والړ‪.‬‬
‫له ابومسلم خراساني وروسته‪ ،‬طاهر فوشنجي په (‪ ۸۲۱‬م ) د یوه مستقل حکومت بنسټ‬
‫کېښود او تر ‪ ۸۲۲‬م کال پوري دوام وکړ‪.‬‬
‫په (‪ ۸۶۰‬م ) کال کې د صفاریانو دولت په سیستان کې منځته راغی او د رتبیل شاهانو دولت‬
‫ته یې ماتې ورکړه او تر (‪۹۱۰‬م ) کال پوري دوام وکړ‪.‬‬
‫وروسته په (‪۹۶۲‬م ) کال کې د غزنویانو د دولت اساس د الپتګین چې د ساسانیانو په دولت‬
‫کې لومړی د غزني حاکم او وروسته د خراسان د والي په توګه ټاکل شوی و‪ ،‬کېښود‪.‬‬
‫‪66‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د غزنویانو له حاکمیت وروسته د غوریان چې د غور محلي حکومت بنسټ کېښود چې تر‬
‫‪ ۱۲۱۴‬م کال پوري یې دوام وکړ‪.‬‬
‫دغه حکومت د منځنۍ آسیا د شاهانو له لوري چې د خوارزم شاهانو په نامه یادېدل له منځه‬
‫والړل‪.‬‬
‫سلطان محمد خوارزم د دغي لړۍ له تکړه پادشاهانو څخه و‪ .‬په ‪ ۱۲۱۹‬م کال د چنګېز خان‬
‫له لوري له قدرت څخه ګوښه کړای شو‪.‬‬
‫د منځنۍ آسیا له نیولو وروسته په ‪ ۱۲۲۰‬م کال یې په افغانستان باندي برید وکړ‪ .‬له دې‬
‫دورې نېټې وروسته د مغلو د تسلط دوره په افغانستان کې پیل شوه‪.‬‬
‫د هوتکیانو او ابدالیانو تر قدرت رسېدلو او دمتسقله افغاني حکومتونو جوړښت تر ‪ ۱۸‬م‬
‫پیړۍ پوري تقریبا ‪ ۵۰۰‬کاله دوام وکړ‪.‬‬
‫‪67‬‬
 ‫د افغانستان اوضاع د احمدشاه دراني له پادشاهي څخه دمخه‬
‫د چنګېز خان له برید څخه وړاندي د افغانستان په ډېرو برخو باندي خوارزم شاهان مسلط و‪.‬‬
‫د سلطان محمد خوارزم شاه په دوره کې چنګېز برید وکړ‪ ،‬هغه له خوارزم څخه د لوېدیځ په‬
‫لور وتښتېد‪.‬‬
‫جاللدیند چنګیز په مقابل کې دافغانستان د خلکو په همکاري په غزني او پروان کې په دفاع‬
‫الس پوري کړ‪.‬‬
‫د چنګېز لښکر ډیر زیات تلفات ولیدل‪ ،‬د دغو تلفاتو په مقابل کې چنګېز ترمز‪ ،‬بلخ او بامیان‬
‫په دیره وحشیانه توګه وران کړل‪.‬‬
‫په دې وخت کې تېمور ګورګاني قوي امپراطوري جوړه کړه‪ ،‬د چنګېز د اوالدې تر کنترول‬
‫الندي تقریبا ټولي سیمې یې ونیولې‪ .‬ده هم د چنګېز په شان غزنی او بست کامال له منځه‬
‫یوړل‪.‬‬
‫‪68‬‬
 ‫ادامــه‪....‬‬
‫د تېمور له اوالدې وروسته د افغانستان په ګاونډیو ملکونو کې درې غټ دولتونه منځته ته‬
‫راغلل‪ .‬د غه درې دولتونه د افغانستان په ختیځ‪ ،‬لوېدیځ او شمال سېمو کې منځته راغلل چې‬
‫د بابریانو‪ ،‬صفویانو او شیبانیانو په نامه یادېدل‪.‬‬
‫له دې ډلي څخه شیبانیان د افغانستان شمال لوري ته‪ ،‬د محمدخان شیباني په مشرۍ په‬
‫(‪ ۱۵۰۰‬م) کال کې قدرت ته ورسېدل‪ .‬د شیبانیانو دولت شاوخوا یوه پیړۍ دوام وکړ‪.‬‬
‫د افغانستان په لوېدیځ کې د صفویانو دولت د شاه اسمعیل صفوي په مشرۍ په ‪ ۱۵۰۲‬م کال‬
‫کې په ایران کې منځته راغی او د بابریانو (مغلو) دولت د افغانستان په ختیځ لوري کې د‬
‫ظهیرالدی محمدبابر په وسیله په ‪ ۱۵۲۵‬م کال په هندوستان کې جوړ کړای شو‪.‬‬
‫ځکه نو افغانستان خپل استقاللیت له السه ورکړ او زموږ خلک تر دوو پیړیو زیات د دوی‬
‫تر ولکې الندي راغلل‪.‬‬
‫‪69‬‬
 ‫ادامــه‪....‬‬
‫د افغانستان وګړو د دغه استعمار په مقابل کې پاڅونونه وکړل‪ ،‬په نتېجه کې دوه مستقل‬
‫محلي په لویدېځ او جنوب لوېدیځو سېمو کې د ابدالیانو او هوتکیانو له لوري په هرات او‬
‫کندهار کې منځته راغلل‪ .‬یو یې د میرویس خان هوتکي په مشرۍ (‪ ۱۷۰۹‬م) په کندهار کې‬
‫او د عبدهللا خان ابدالي په مشري په هرات کې (‪ ۱۷۱۷‬م)‪ .‬دغه دواړه حکومتونه د نادر‬
‫افشار لخوا له منځه والړل‪.‬‬
‫کله چې نادر افشار د قزلباش قومندانانو له لوري په ‪ ۱۷۴۷‬کال په قتل ورسید‪ .‬د قبېلو‬
‫مشرانو او قومندانو هر یوه‪ ،‬یوه سېمه تر خپل کنترول الندي راوستل‪.‬‬
‫نادر افشار یو ورور په خراسان کې ځان پادشاه اعالن کړ او بل ورور یې هغه ړوند کړ‪ .‬د‬
‫سیمي خلکو وکوالی شول چې دواړه له منځه یوسي‪ .‬د ایران سیمي یو له بل څخه جال شوې‬
‫په دې وخت کې د ایران په ولویدېځه برخه کې آزاد خان افغان‪ ،‬په شمال کې آقامحمدخان‬
‫‪70‬قاجار‪ ،‬په مر کز کې کریم خان زند قدرت درلود‪.‬‬
 ‫ادامــه‪....‬‬
‫کله چې احمدشاه دراني په افغانستان کې واک ته ورسېد‪ ،‬د بابریانو دولت په هندوستان کې د‬
‫پرځېدو په لور روان و‪ .‬نادر افشار دغه حکومت ته سقوط ورکړ‪ ،‬نادر له هندوستان څخه د‬
‫کوه نور الماس او ډیره اندازه قېمتي ډبري او نقدې پیسې له ځان سره ایران ته راوړې‪.‬‬
‫کله چې احمدشاه بابا د شېر سرخ په جرګه کې په ‪ ۱۷۴۷‬م کال کې د پادشاه په توګه وټاکل‬
‫شو‪ ،‬د هندوستان په لور یې بریدونه پیل کړل‪ ،‬محمدشاه چې د هند پاچا و‪ ،‬هغه ومړ او د‬
‫هغه پرځای د هغه زوی احمدشاه مغولي واک ته ورسېد‪ .‬د ده د واکمنۍ په موده کې احمدشاه‬
‫دراني ډهلی فتح کړ‪.‬‬
‫د ډهلي له فتحي وروسته احمدشاه د هند مالیات اخیستل او د هند حاکم سره یې نېکي اړیکې‬
‫لرلې‪.‬‬

‫‪71‬‬
 ‫ادامــه‪....‬‬
‫په منځنۍ آسیا کې د شیبانیانو واکمنۍ پای ته رسیدلی و او د اوولسمي میالدي پېړۍ څخه‬
‫دغه سېمه د جنیدیانو تر ولکې الندې راغلې وه چې د استرخانیانو په نامه هم یادېدل‪.‬‬
‫د جنیدیانو د دولت له لوري د افغانستان په شمال سېمو د شیبانیانو په شان خپلو بریدونو ته‬
‫دوام ورکړ‪.‬‬
‫احمدشاه بابا د سلطنت په دویم کال (‪ ۱۷۴۸‬م ) شاه ولیخان د افغانستان شمال سېمو ته‬
‫ولیږدول شو‪ ،‬جنیدي دولت ژمنه وکړه چې له دې وروسته به په افغانستان برید نه کوي او د‬
‫دښمنانو د بریدونو په مقابل کې به له دوی سره مرسته کوي‪.‬‬
‫همدارنګه د بخارا او افغانستان تر منځ په (‪۱۷۶۷‬م ) کال کې یو تړون السلیک شو او د آمو‬
‫سیند د دواړو هېوادونو تر منځ د پولې په توګه وپېژندل شو‪.‬‬
‫د جنیدیانو دولت د تېمور شاه تر سلطنت پوري چې (‪ ۱۷۸۵‬م ) کال کیږي دوام وکړ‪.‬‬
‫‪72‬‬
 ‫ادامــه‪....‬‬
‫د جنیدیانو له واکمنۍ وروسته په منځنۍ آسیا کې د (منغته) په نامه ازبکي دولت منځته‬
‫راغی‪.‬‬
‫کله چې احمدشاه واک ته ورسېد د افغانستان تجزیې او تقسیم ته یې د پای ټکی کېښود‪ ،‬یو‬
‫پیاوړی او ملي دولت یې جوړ کړ چې له ډهلي څخه د هند تر بحر پوري یې پراخولی درلود‪.‬‬
‫باالخره د جنیدیانو دولت په تدریجي ډول د افغانستان د دولت تابع وګرځېد او خراج یې‬
‫ورکاو‪.‬‬

‫‪73‬‬
 ‫د سدوزیانو تاریخ ته لنډه کتنه‬
‫سدوزیان د ابدالیانو یوه شاخه ده‪ .‬ابدال د یوولسمي میالدي پیړۍ نیمایي کې په (‪۱۰۴۸‬م) کال‬
‫کې ژوند کاوه‪ .‬د ده نوم د تاریخ په کتابونو کې په بېالبیلو بنو سره یاد شوی دی ( هپټال‪،‬‬
‫اودال‪ ،‬یپتال‪ ،‬ابدال)‬
‫د پوپلزیانو او بارکزیانو دواړه قبیلې د ابدال په نامه یادیږي‪.‬‬
‫ابدالیان له زیرک څخه وروسته په دریو سترو برخو وېشل شوي (بارکزایي‪ ،‬پوپلزایي او‬
‫الکوزي)‬
‫ځینو تاریخپوهانو د زیرک اوالده په څلورو برخو وېشلې ده (الکوزی‪ ،‬اڅکزي‪ ،‬بارکزي او‬
‫پوپلزي)‬
‫پوپلزي وروسته له دې چې ملک (سدو) یوه اندازه شهرت پیدا کړ‪ ،‬د سدوزیانو په نامه او کله‬
‫چې احمدشاه ابدالي واک ته ورسید‪ ،‬د درانیانو په نامه یاد شول‪.‬‬
‫‪74‬‬
 ‫ادامــه‪....‬‬
‫ملک سدو د صالح ورور او د معروف زوی دی او معروف په اتم پشت کې ابدال ته‬
‫رسیږي‪ .‬ابدال د ترین زوی او د شرخبون لمسی او سړین کروسی دی‪.‬‬
‫سدو په (‪ ۱۵۵۷‬م ) کال کې د قبیلې ریاست په غاړه درلود چې ارغشان یې د خپلي هستوګني‬
‫د مرکز په توګه وټاکه‪.‬‬
‫محمد د بارکزایانو د مشر له سدو سره په یوه وخت کې ژوند کاوه‪ .‬ملک سدو د سدوزیانو د‬
‫قبیلې د مشر په توګه د صفوي دولت له لوري په رسمیت وپیژندل شو‪.‬‬
‫ملک سدو پنځه زامن درلودل‪ ،‬د هغوی له ډلي څخه یې خضرخان د خپل ځای ناستي په توګه‬
‫غوره کړ‪ .‬د ځینو لیکواالنو په اند دی په (‪۱۶۲۶‬م ) کال مړ شوی دی‪ .‬له سدو وروسته د‬
‫هغه دوه زامنو خداداد او شېرخان د کندهار ریاست په غاړه درلود‪ ،‬خدا داد له ملخي توخي‬
‫سره په یوه زمانه کې اوسېده او ښې اړیکي یې سره لرلې‪.‬‬
‫‪75‬‬
 ‫ادامــه‪....‬‬
‫شېرخان په (‪۱۶۹۳‬م ) کال د صفوي دولت په خالف د سویل لوېدیځ په سېمه کې پاڅون‬
‫وکړ‪ .‬د صفویانو لښکر ته یې ماتې ورکړه او د هغوی ډیر کسان یې ووژل‪.‬‬
‫د سدوزیانو مرکز په شهر صفا کې و‪ .‬له هراته تر کندهار د ابدالیانو ټولو قبېلو د سدوزیانو‬
‫ریاست او مشري په رسمیت پیژندله‪ .‬د صفوي دولت له لوري د میرزا په نامه یادیدل او د‬
‫بابري دولت له لوري شېرخان ته د شهزاده لقب ورکړ شیو و‪.‬‬
‫له هغه څخه وروسته یې زوی د سرمست خان په نامه او له هغه څخه وروسته یې زوی د‬
‫دولت خان په نامه د قبیلې مشرۍ په غاړه لرله‪.‬‬
‫د خدا داد زوی سلطان د کورینو اختالفونو له امله د احتیجاج په توګه د قبیلې ریاست‬
‫شېرخان ته پرېښود او خپله له پنځه زره څخه زیاتو کورنیو سره ملتان ته والړ‪.‬‬

‫‪76‬‬
 ‫ادامــه‪....‬‬
‫دولت خان او د هغه زوی نظر محمد خان د ګرګین له لوري په (‪۱۷۰۳‬م ) کال په شهادت‬
‫ورسېدل او د هغه د مړیني نه وروسته ابدالیانو دهغه بل زوی رستم خان د مشر په توګه‬
‫وټاکل چې د صفوي دولت له لوري په رسمیت وپیژندل شو‪ .‬خو له څلورو کلو وروسته د‬
‫صفوي له لوري ووژل شو‪.‬‬
‫له هغه وروسته ابدالیانو مشر نه درلود‪ .‬وروسته یې د حیات سلطان زوی عبدهللا خان له‬
‫ملتانه را دعوت کړ او خپل مشر یې وټاکل‪.‬‬
‫کله چې هوتکیانو د میرویس خان تر مشري الندي د صفویانو دولت وڅپل‪ ،‬دوی ته یې په‬
‫حکومت کې ونډه ورکړه‪ ،‬خو افسوس چې د هغه د ورور عبدالعزیز واک ته رسېدلو سره‬
‫دوی خفه کړل شول‪.‬‬
‫د عبدهللا خان‪ ،‬زمان خان او اسدخان په مشرۍ ابدالیان هرات ته والړ‪ ،‬هلته یې پاڅونونه‬
‫‪77‬وکړل او نوی دولت یې رامنځته کړ‪.‬‬
‫د احمدشاه دراني د واکمني دوره‬
‫(‪۱۷۴۷‬م ــ ‪۱۷۷۳‬م)‬
‫احمدشاه بابا د زمان خان زوی د دولت خان‬
‫لمسی او د سرمست خان کړوسی‪ ،‬د شېرخان‬
‫کودی و‪.‬‬
‫شېرخان د خضرخان زوی او د سدو لمسی‬
‫دی‪ .‬مور یې زرغونه نومېده چې یوه غیرتي‪،‬‬
‫مېړنۍ او تقواداره مېرمن وه‪ .‬په قوم الکوزۍ‬
‫وه‪ ،‬له څه مودې وروسته په زرغونه انا‬
‫باندي مشهوره شوه او په ‪ ۱۷۶۲‬کال وفات‬
‫شوه‪.‬‬

‫‪78‬‬
 ‫ادامــه‪....‬‬
‫احمدشاه بابا په (‪ ۱۷۲۲‬ام او یا ‪ ۱۷۲۳‬ام) کال په هرات کې زیږېدلی‪ ،‬نیکه یې (دولت خان) د ابدالیانو‬
‫مشر و‪ ،‬د ګرګین له لوري په سوېل لویدیځه سېمه کې په شهادت ورسید‪.‬‬

‫پالر یې د عبدهللا خان ابدالي څخه وروسته د ابدالیانو په حکومت کې د هرات واکمن و‪.‬‬
‫د پالر له وفات وروسته له خپل ورور ذوالفقار خان او مور سره کندهار ته راغی‪ ،‬هلته د شاه حسین‬
‫هوتکي له خوا زنداني شو‪ ،‬تر څو نادر افشار په (‪ ۱۷۳۸‬م ) کال په کندهار برید وکړ‪.‬‬

‫دی له زندانه خالص شو او مازندران چې د خراسان یوه برخه ده ولیږدول شو‪ ،‬په دې وخت کې احمدخان‬
‫شل کلن و‪ .‬د ځینو لیکواالنو په اند ذوالفقار د صفوي دولت لخوا مسموم کړل شو‪.‬‬

‫‪79‬‬
 ‫ادامــه‪....‬‬
‫نادر افشار چې د افغانانو زړورتوب او مېړانه د بخارا او هندوستان په جګړو کې لیدلې وه‪.‬‬
‫احمدخان یې د خپلو افغاني لښکرو په ډله کې شامل کړ‪.‬‬
‫احمدخان په ذوکاوت سره ډیر زر شهرت تر السه کړ او د نادر افشار د باور وړ وګرځید او‬
‫د افغاني او ازبکو د ټولیو قومندان یې وټاکل‪ .‬وروسته بیا د نادر د ساتونکو ځواکونو د‬
‫قومندان په توګه وټاکل شو‪.‬‬
‫نادر افشار د عمر په وروستۍ کې د عصابو په ناروغۍ اخته شو او له خلکو سره یې ظلم‬
‫ددې سبب شو چې په مقابل کې پاڅونونه وشول‪.‬‬
‫کریم خان زند‪ ،‬اقا محمد قاجار او د هغه ورور او نورو قزلباشانو په ګډه د نادر د وژلو پالن‬
‫جوړ کړ‪.‬‬

‫‪80‬‬
 ‫ادامــه‪....‬‬
‫او هغه یې د خبوشان په سېمه کې وواژه‪ .‬د نادر مال او شتمني د هغه نظامي افسرانو له‬
‫لوري چور شوه‪.‬‬
‫خو افغاني لښکر د احمدخان په مشري وکوالی شول چې د نادر کورنۍ له څه مصیبت‬
‫رسېدلو پرته تهران ته ورسول‪ .‬د نادر میرمن احمدخان ته د یادي نیکۍ په بدل کې د کوه نور‬
‫الماس‪ ،‬یوه اندازه پیسې او قیمتې ډبري ورکړې‪.‬‬
‫احمدخان‪ ،‬نورمحمدخان غلجي او نور افغاني افسران له اېران څخه د خپل وطن په لور‬
‫حرکت وکړ‪ ،‬کله چې کندهار ته را ورسېدل‪ .‬د شیرسرخ بابا په سېمه کې یې جرګه‬
‫راوغوښتله‪ ،‬دې جرګې (‪ ) ۹‬ورځی دوام وکړ‪ ،‬د پادشاه په ټاکلو اتفاق را نه غی‪ .‬پریکړه‬
‫وشوه چې یو کس به د حکیم په توګه ټاکي‪ ،‬هغه به پادشاه ټاکي‪.‬‬
‫صابر شاه یې د حکیم په توګه انتخاب کړ‪ ،‬هغه له سېمي سره قومي تړاو نه درلود‪ .‬هغه‬
‫‪81‬احمدخان چې ځان یې دپادشاهي لپاره نه و کاندید کړی‪ ،‬د پادشاه په توګه انتخاب کړ‪.‬‬
‫د احمد شاه بابا په وخت کې د افغانستان نقشه‬

‫‪82‬‬
 ‫د احمدشاه بابا د واکمني دوره‬
‫احمدشاه بابا په لومړي ځل د یوې جرګې بنسټ کېښود‪ .‬په دې جرګه کې ملي مشران‬
‫راټولیدل او په مهمو کارونو کې یې دولت ته مشورې ورکولې‪.‬‬
‫احمدشاه بابا په خپل ذکاوت وکوالی شول چې په لومړي ځل د افغانستان په معاصر تاریخ‬
‫کې سیاسي او ملي یووالی رامنځته کړ‪.‬‬
‫د احمدشاه بابا د حکومت طریقه مطلقه شاهي او میراثي و‪ ،‬خو د عمل ازادي یې د (‪ ) ۹‬کسیز‬
‫پالوي تر محدودیت الندي وه‪ .‬په بېړنیو حاالتو کې به یې پریکړي کولي‪.‬‬

‫په لومړي ځل د افغانستان په تاریخ کې د درې ګونو قواو اساس کېښودل شو‪.‬‬
‫د اقتصاد د یوالي په موخه یې سکه ووهله‪.‬‬
‫‪83‬‬
 ‫ادامــه‪....‬‬
‫څرنګه چې تر ده وړاندي په افغانستان کې یو منظم نظام نه و‪ ،‬نو احمدشاه بابا هڅه وکړه‬
‫چې د بابري او صفوي نظامو څخه مرکب یو نظام بنسټ کېښود‪.‬‬
‫د احمدشاه بابا د دولت اداري څآنګه په دوو برخو وېشل شوې وه‪:‬‬
‫• نظامي برخه‬
‫• ملکي برخه‬
‫ملکي برخه بیا په دوو برخو وېشل شوې وه‪:‬‬
‫• امنیت‬
‫• عامه خدمتونه‬

‫‪84‬‬
 ‫ادامــه‪....‬‬
‫د ټولو برخو په سر کې (اشرف الوزرآ ) صدراعضم ځای درلود چې د پادشاه د مشاور‬
‫حیثیت یې درلود‪.‬‬
‫له پادشاه څخه وروسته لوړ مقام‪ ،‬نظامي افسرانو او روحاني الرښوونکو درلود‪.‬‬
‫د احمدشاه د سلطنت په وخت کې مهمي ملکي ادارې عبارت وې له‪:‬‬
‫• دیوان اعلی(مالیه) چې مسؤول ته یې دیوان بیګي ویل کیده‬
‫• هرکاره(اطالعات) چې مسؤول ته یې (هرکاره باشي) ویل کېده‪.‬‬
‫• دیوان انشاء (داراالنشاء)‬
‫• قضاء چې مسؤول یې قاضي القضات ویل کېده او زیات اداري صالحیت یې درلود‪.‬‬
‫• نظامي څانګه چې د ملک د دفاع ساتنه او د نویو سېمو فتحي د هغې په غاړه وې‪.‬‬
‫‪85‬‬
 ‫ادامــه‪....‬‬
‫د لومړي ځل لپاره د احمدشاه بابا په واکمني کې د منظمي اردو اساس کېښودل شو چې د‬
‫شاهي غالمانو‬
‫په نامه یادېدل‪ .‬شمېر یې (‪ ۱۶ ،۱۲‬او یا ‪ ) ۱۸‬زره کسان و‪ .‬په درو برخو (سپاره‪ ،‬پیاده‪،‬‬
‫توپچې) باندي وېشل شوي و‪.‬‬
‫دویمه څانګه د لښکر‪ ،‬غیر منظم لښکر او قبیلوي لښکر په نامه یادېدل‪ .‬چې د ضرورت په‬
‫وخت له والیتونو راټولیدل‪.‬‬
‫احمدشاه بابا له لویو روحاني او مذهبي کسانو څخه کار واخیست‪.‬‬

‫‪86‬‬
 ‫د احمدشاه بابا په واکمني کې د افغانستان پولي‬
‫احمدشاه باباه د افغانستان د پولو په اړه همېشه درې اصول په پام کې نیول‪:‬‬
‫‪ .1‬هغه برخه چې افغانانو پکې ژوند کاوه او لوی ښارونه پکې واقع شوي و‪ ،‬دا اصلي‬
‫افغانستان و او دهغې سیمې د ترقۍ او پرمختګ لپاره یې ډیره هڅه کوله‪.‬‬
‫‪ .2‬هغه سېمه چې هلته قبایلو ژوند کاوه‪ ،‬بدوي (کوچیاني) روحیه یې لرله او له مرکز څخه‬
‫تېښته کوله‪ ،‬دوی یې آزاد پرېښودل‪.‬‬
‫‪ .3‬هغه سیمې چې په پخوانیو دولتونو (بابري‪ ،‬خراسان‪ ،‬نادري) پوري مربوط وي‪ ،‬احمدشاه‬
‫بابا تر خپل نفوذ الندي راوستل‪ ،‬د امنیت او اقتصاد له پلوه ډیر ارزښت درلود‪.‬‬

‫‪87‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫احمدشاه بابا له علم سره خاصه عالقه درلوده‪ .‬په پښتو او دري ژبو یې خبري کولي‪.‬‬
‫همدارنګه احمدشاه بابا په هرات‪ ،‬کندهار او پېښور کې درې غټي مدرسې جوړي کړې‪.‬‬
‫احمدشاه بابا د ګاونډیو ملکونو له اختالفاتو او کورنیو شخړو څخه د خپل ځان په ګټه استفاده‬
‫وکړه‪.‬‬

‫وروسته له دې چې احمدشاه قدرت ته ورسید دقالت په لور یې حرکت وکړ او په ‪ ۱۷۴۷‬کال‬

‫کې تر پېښوره پوري ټوله سېمه ونیوله‪.‬‬
‫دوه کاله وروسته په (‪ ۱۷۴۹‬م) کال شاه ولي خان د افغانستان د شمال سېمو د نیولو لپاره‬
‫ولیږل شو‪ ،‬هغه د شمال سیمه له مقاومت پرته د خپل دولت تابع کړه‪ .‬په همدې کال احمدشاه‬
‫د‪ 88‬مشهد په لور حرکت وکړ‪.‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫شاه رخ چې د نادر لمسی وه‪ ،‬د پادشاه په توګه یې اعالن وکړ نورمحمد خان یې د هغه د‬
‫سپه ساالر په توګه وګوماره‪.‬‬
‫احمدشاه بابا له دغه برید څخه بغیر دوه ځله نور هم په خراسان برید وکړ چې یو برید په‬
‫(‪۱۷۵۰‬م) کال کې و چې میرعلم ته یې ماتې ورکړه او شاه رخ یې د دویم ځل لپاره د پادشاه‬
‫په توګه اعالن کړ‪.‬‬
‫درېیم ځل لپاره یې په (‪۱۷۶۹‬م) کال خراسان ته الړ او هغه باغیان یې وټکول او شاه رخ یې‬
‫د درېیم ځل لپاره د پادشاه په توګه اعالن کړ‪.‬‬
‫همدارنګه احمدشاه بابا په هندوستان اوه یا اته ځله برید کړی‪.‬‬

‫‪89‬‬
 ‫په هندوستان باندي د احمدشاه بابا بریدونه‬
‫لومړی برید یې په (‪۱۷۴۷‬م) کال او دویم برید په (‪۱۷۶۹‬م) کال په الهور باندي و چې له‬
‫میرمنو سره یې روغه وکړه‪.‬‬
‫درېیم برید یې په (‪۱۷۵۱‬م ) کال د پنجاب د نیولو لپاره و په دې برید کې د هند پادشاه‬
‫احمدشاه ګرګاني ومنله چې سند‪ ،‬پنجاب او کشمیر د د احمدشاه بابا د واکمنۍ په قلمرو کې‬
‫شامل شي‪.‬‬
‫څلورم برید یې په (‪۱۷۶۰‬م) کال و چې د پانې پت د جګړې په نامه یادیږي‪ .‬په دې جګړه‬
‫(‪ ) ۶۰۰۰۰‬افغانان د (‪ ) ۳۰۰۰۰۰‬هندوانو مقابلې ووتل چې بریا د افغانانو په برخه شوه‪.‬‬
‫پنځم برید یې په (‪ ۱۷۶۳‬م ) کال و چې له الهور څخه په ‪ ۴۸‬ساعته جګړه کې یې د امر‬
‫تسر خواته (‪ ) ۱۳۵‬میله واټن وواهه او په روهیله کې د سکانو له دوه لکه لښکر سره مخامخ‬
‫شو‪ .‬په دې کې له سل زره څخه زیات سکان ووژل شول‪.‬‬
‫‪90‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫بل برید یې په (‪۱۷۵۷‬م) کال و چې ډهلي د احمدشا بابا په الس فتحه شو‪.‬‬
‫وروسته له دې چې احمدشاه بابا د پانې پت په جګړه کې په مرهټیانو غلبه وکړه‪ .‬په (‪۱۷۶۳‬م‬
‫) کال یې د عثمانیانو خلیفه ته چې سلطان مصطفی نومېده یو مفصل لیک واستاوه‪.‬‬
‫د احمدشاه بابا له مهمو کارونو څخه د کندهار د نوي ښار جوړېدل (احمدشاهي ښار)‬
‫د کابل دویم ځلي جوړېدل‪ .‬د خلم دښار جوړول‪.‬‬
‫معیاري اسلحه جوړونه او حکاکي ته یې تشویقول‪ ،‬د مهاجرتونو تشویقول په ځانګړي توګه‬
‫له هندوستان څخه‪.‬‬

‫‪91‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫احمدشاه بابا د یوه مستقل پادشاه په توګه بهرنیو ملکونو ته خپل استازي لیږل او د هغوی‬
‫استازي یې منل‪.‬‬
‫هغه سیمې چې د احمدشاه په امپراطورۍ پوري تړل شوې وي‪ ،‬ټولي د افغانستان اصلي‬
‫خاوره نه وه‪ .‬ځکه چې د افغانستان اصلي خاوره ( له آمو څخه د عربو تر بحیرې پوري او‬
‫له مشهد څخه تر سند پوري) سېمي پکې شاملي وې او د کشمیر‪ ،‬ملتان‪ ،‬پنجاب‪ ،‬سند او‬
‫خراسان سیمې یې د افغانستان د ملحقاتو په نامه حسابولي‪.‬‬
‫احمدشاه بابا په (‪۱۷۷۳‬م) کال کې ناروغ او د ناروغۍ په وخت کې خپل زوی تیمور شاه د‬
‫نظامي او ملکې لوړ پوړو افسرانو په حضور کې د خپل ولیعهد په توګه انتخاب کړ‪.‬‬

‫‪92‬‬
 ‫اتم څپرکی‬
‫د تېمور شاه د سلطنت دوره‬
‫(‪۱۷۷۳‬ــ‪۱۷۹۳‬م)‬
‫تېمور شاه د احمدشاه بابا دوهم زوی و‪ .‬چې په (‪۱۷۴۶‬م) کال په مشهد کې د احمدشاه تر‬
‫پادشاه کېدو یو کال د مخه زیږېدلی و‪ .‬ځینو مورخینو د هغه د زیږېدو ځای هرات ذکر‬
‫کړی دی‪.‬‬
‫احمدشاه بابا اته زامن درلودل‪.‬‬
‫تېمور شاه په دوه کلنۍ کې د بل کس تر سرپرستي الندي د هرات والي ټاکل شوی و‪.‬‬
‫د پانې پت له جګړې وروسته د پنجاب د والي په توګه وټاکل شو‪.‬‬
‫کله چې احمدشاه بابا د شاه رخ او د هغه د زوی نطرهللا بغاوت وڅاپه‪ ،‬د تېمور شاه د‬
‫وړاندیز په اساس د دویم ځل لپاره په (‪ ) ۱۱۷۴‬هجري کال کې د هرات والي وټاکل شو‪.‬‬

‫‪93‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫احمدشاه بابا خپل مشر زوی ځایناستی وټاکل‪ .‬له دې سره ځینو امیرانو او سلیمان دا خبره ښه‬
‫ونه ګڼله‪.‬‬
‫احمدشاه بابا دغو مشرانو ته وویل چې له دې کاره د ده هدف یوازي د خلکو او ولس خیر‬
‫دی‪.‬‬
‫د احمدشاه له مرګ وروسته اشرف الوزراء ( شاه ولي خان) یوه لویه اشتباه دا وکړه چې خپل‬
‫زوم (سلیمان ) یې پادشاه اعالن کړ او خپل زامن یې قالت او بلوچستان ته ولیږل‪ ،‬تر څو د‬
‫سیمي له خلکو څخه سلیمان ته بیعت واخلي‪.‬‬
‫کله چې تېمور شاه له دې کاره خبر شو‪ ،‬لښکر یې تیار کړ او د کندهار پخوا را روان شو‪.‬‬
‫پدې وخت کې سلیمان ته خبر ورسید‪ ،‬هغه استعفاء ورکړه او تېمورشاه یې پادشاه اعالن کړ‪.‬‬
‫په دې وخت کې شاه ولي خان یوازي پاتې شو‪ ،‬د عبدهللا خان دیوان بیګې له لوري اسیر شو‬
‫او خپلو زامنو سره یو ځای د تېمورشاه مخي ته (فراه ) ور ولیږل او هغه اعدام کړل‪.‬‬‫‪94‬‬
 ‫کابل ته د پایتخت انتقال‬
‫پایتخت یې له کندهار څخه کابل ته نقل کړ‪.‬‬
‫د پایتخت د انتقال یو علت دا و چې تېمور شاه غوښتل د اشرافو او د قبیلو د مشرانو له نفوذ‬
‫څخه په امن وي‪.‬‬
‫بل علت د هوا د مناسب والی و‪.‬‬
‫بل علت دا و چې کابل نسبت کندهار ته مرکزي سېمه کې پروت و‪.‬‬
‫عبداللطیف جامې او په بل قول قاضي فیض هللا خان د خپل وزیر په توګه انتخاب کړ‪ ،‬الطاف‬
‫خان هندي ته یې مالي امور وسپارل‪.‬‬
‫په دربار کې یې د پښتو ژبې په بدل کې دري ژبه رواج کړه‪.‬‬
‫سردار پاینده خان یې د بارکزیو د مشر په توګه وپیژاند‪.‬‬
‫‪95‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫تېمور شاه په دوبې په کابل او په ژمي په پېښور کې ژوند کاوه‪ .‬دا کار د کوشانیانو له دورې‬
‫څخه رواج درلود او پېښور د افغاني شاهانو ژمنی مرکز و‪.‬‬
‫احمدشاه بابا د دې سیمې لوی قومونه د دورانیانو په ډله کې شامل کړل او د بر درانیانو په‬
‫نوم یې ځانګړی عزت څخه برخه مند و‪.‬‬
‫کله چې تېمور شاه قدرت ته ورسید‪ ،‬زموږ خاوره له درې لورو څخه تر تهدید الندي وه‪ ،‬په‬
‫ختېځو او جنوبي سېمو کې د تېمور شاه د سلطنت په خالف پاڅونونه پیل شول‪ ،‬د لویدیځ له‬
‫لوري د ایران قاجاري دولت او د شمال له لوري د منغیته ازبکي دولت‪ ،‬په دا شان یو حساس‬
‫وخت کې انګریزان د هند له جنوبي سیمې څخه د شمال په لوري د پرمختګ په حال کې و‪.‬‬

‫‪96‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬

‫د میر فتح علي خان له لوري په سند کې د تېمور شاه د سلطنت په خالف قیام صورت‬
‫ونیو چې دغه پاڅون د تیمورشاه د لښکر له لوري چې مددخان یې مشري کوله‪ ،‬وڅپل‬
‫شو‪.‬‬
‫په کشمیر کې هم د تېمور شاه په خالف قیام وشو او د مددخان له خوا سرکوب شو‪.‬‬
‫د بخارا حکمران (شاه مرادبیګ ) د تېمور شاه له مصرفیتونو څخه په ختیځه برخه‬
‫کې په خپله ګټه استفاده وکړه‪ ،‬مروه یې ونیوله او هغه وروسته یې د آمو سیند جنوب‬
‫لوري ته متوجه شو‪.‬‬
‫بالخره د بخارا د مشرانو او لویانو د ګډون په اساس‪ ،‬د تېمورشاه او شاه مرادبیګ تر‬
‫منځ سوله وشوه او په (‪۱۷۹۸‬م) کال‪ ،‬د آمو سیند د دویم ځل لپاره د سرحد په توګه‬
‫وپیژندل‪.‬‬
‫‪97‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬

‫• د خراسان خلکو درې ځله د شاه رخ په خالف قیام وکړ‪ ،‬شاه رخ چې د نادر افشار لمسی او د‬
‫افغانستان د دولت تر مالتړ او ساتني الندي و‪ .‬د تېمور شاه په مرسته له ماتې سره مخ شول‪.‬‬
‫• یو شمېر ابدالیان او غلجیان چې له تېمورشاه نه یې شکایت درلود او له هغه څخه ناراضه‬
‫شوی وو‪ .‬د عبدالخالق خان په مشرۍ یې یو لښکر جوړ او د کابل په لور یې حرکت وکړ‪،‬‬
‫دغه لښکر د شش ګاو په سېمه کې د تېمور شاه د لښکر لخوا مات شو او عبدالخالق یې نابینا او‬
‫زنداني کړ‪.‬‬
‫• د تېمور شاه په وخت کې د نړۍ لویي پیښه یانې د فرانسي لوی پاڅون‪ ،‬په اورپا کې صورت‬
‫ونیو‪.‬‬
‫• تېمور شاه د خپل سلطنت په دوره کې کوښښ وکړ چې د ملوک الطوایفي مخه ونیسي‪.‬‬
‫‪98‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫• د ده په دوره کې یوه اندازه تخنیکي‪ ،‬عرفاني‪ ،‬هنري او عمراني کارونه شویدي‪.‬‬
‫تېمور شاه د خپل پالر په شان فتوحاتو ته دوام نه ورکړ او په میراث پاتې امپراطوري له‬
‫کموالي پرته په هماغه شکل وساتله او خپل زوی ته یې تسلیم کړه‪.‬‬
‫تېمور شاه په (‪۱۷۹۳‬م ) کال په پېښور کې ناروغ شو‪ ،‬کابل ته راوړل شو او هلته وفات‬
‫شو‪.‬‬
‫د کابل د چهار باغ په سېمه کې (چې تېمور شاهي پارک په نامه یادیږي) خښ کړای شو‪.‬‬
‫تېمور شاه (‪ ۲۴‬یا ‪ ) ۳۴‬زامن درلودل چې د هغو له ډلي څخه ‪ ۸‬زامنو یې واک درلود‬
‫چې لوی یې همایون و‪.‬‬
‫تېمورشاه د خپل مرګ څخه د مخه همایون ته کندهار‪ ،‬محمود ته هرات‪ ،‬عباس ته‬
‫پېښور‪ ،‬زمان ته کابل‪ ،‬شجاع الملک ته غزنی‪ ،‬کندلخان ته کشمیر وسپارل‪.‬‬ ‫‪99‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬

‫د پالر له مرګ وروسته د هغه زامنو تر منځ د قدرت حاصلولو لپاره اختالفات رامنځته شول‬
‫چې همایون او محمود د عمر د لوی والی په اساس او زمان د شهرت او لیاقت په اساس ځان‬
‫مستحق بللو‪ ،‬په نتېجه کې زمان شاه وکوالی شول چې د سردار پاینده خان او یو تعداد‬
‫قزلباشانو په مرستو او همکاریو قدرت ته ورسیږي‪.‬‬

‫‪100‬‬
 ‫د زمان شاه د سلطنت دوره‬
‫(‪۱۷۹۳‬م ـــ ‪۱۸۰۰‬م)‬
‫د تېمور شاه له مړیني وروسته د هغه اوالدې تر منځ د واک پر سر اختالفاتو زور واخیست‪.‬‬
‫څو تنو د پادشاهي دعوه کوله‪.‬‬
‫زمان شاه چې د کابل نایب الحکومه و‪ ،‬هوښیار او چاالکه سړی و‪ .‬په کابل کې یې جرګه‬
‫جوړه کړه او خپل ورونه یې را وغوښتل‪ ،‬تر څو یو کس د پادشاه په توګه وټاکي‪ ،‬خو وروڼو‬
‫یې د واک د السته راوړلو لپاره هغه قبېلو تکیه کوله چې مور یې هغه قوم ته منسوبه وه‪.‬‬

‫شهزاده زمان چې د تیمور شاه پنځم زوی و د بارکزایانو او قزلباشانو په مرسته او همکارۍ‬
‫وکوالی شول چې د کابل په تخت کېني‪ .‬هغه وروڼه چې په جرګه کې حاضر وو او د زمان‬
‫شاه مخالفت یې کاوه د کابل په باالحصار کې زنداني کړل‪.‬‬

‫‪101‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د زمان شاه د واکمنۍ په دوره کې افغانستان د ختیځ‪ ،‬لوېدیځ او سوېل له لوري تر ګواښ او‬
‫خطر الندي و‪.‬‬
‫انګریزان د سوېل له لوري د شمال لوري ته د پرمختګ په حال کې وو او لومړنی هدف یې‬
‫د پنجاب نیول و‪ ،‬شاه غوښتل چې د دوی مخه ونیسي‪ ،‬خو د هغه وروڼه په واک مین و‪ ،‬هغه‬
‫یې آرام پرېنښود چې خپلو اهدافو ته ځان ورسوي‪.‬‬
‫همایون چې د زمان شاه مشر ورور و او د عمر د لویوالي په اساس یې خپل ځان د پادشاهي‬
‫وړ باله‪ ،‬له کندهار څخه یې د کابل په لور حرکت وکړ‪ ،‬د قالت په سېمه کې د زمان شاه د‬
‫لښکر چې مشري پاینده خان کوله‪ ،‬له ماتې سره مخ شو او بلوچستان ته والړ‪.‬‬

‫‪102‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د دوهم ځل لپاره یې بیا په کندهار برید وکړ‪ ،‬کندهار یې تصرف کړ‪ ،‬دا ځل هم د پخوا په شان له ماتې‬
‫سره مخ شو او د زمان شاه د لښکر له لوري اسیر او په باالحصار کې په (‪۱۷۹۵‬م ) کال زنداني شو‪.‬‬
‫له همایون څخه وروسته د زمان شاه بل ورور محمود چې د هرات والي و‪ ،‬د شاه په خالف یې پاڅون‬
‫وکړ‪ .‬زمان شاه له لښکر سره د هرات په لوري حرکت وکړ‪ ،‬له رسېدو مخکي محمود له خپلو کړنو څخه‬
‫پښیمانه شو او خپله لور یې د زمان شاه زوی ته په نکاح ورکړه‪.‬‬
‫خو یو ځل یې بیا له شاه سره مخالفت ښکاره کړ‪ ،‬د شاه له لوري له ماتې سره مخ شو او ایران ته یې پناه‬
‫وروړه‪.‬‬
‫تر څو چې فتح خان د زمان شاه له زندان څخه تېښته وکړه او له محمود سره یو ځای شو‪ ،‬شاه محمود د‬
‫سردار پاینده خان د اوالدې او په ځانګړي ډول د فتح خان په همکاري واک ته ورسید‪.‬‬

‫‪103‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د تېمور شاه مړینه او زمان شاه پادشاه کېدل د نړۍ له ډېرو سترو واقعاتو سره برابره و چې له هغې جملې‬
‫څخه یو یې د فرانسې ستر انقالب و چې اروپا ته یې ټکان ورکړ‪ ،‬انګریزانو فکر کاوه که فرانسه د دغه‬
‫انقالب په قوت سره بریالۍ شي‪ ،‬لومړی کار به یې د هندوستان نیول وي‪.‬‬
‫انګریزان د هندوستان شمال برخي ته متوجه شول‪ ،‬هغه سیمې چې د تېمورشاه له مړیني وروسته یې یو‬
‫ځل بیا بغاوت کړی و‪ ،‬تر والکې الندي را ولي‪.‬‬
‫پنجاب چې تل د دغه شان پاڅونونو د مرکز په توګه کارول کېده‪ ،‬ځکه نو زمان شاه پریکړه وکړه چې له‬
‫خپل لښکر سره پنجاب ته والړ شي‪.‬‬
‫انګریزانو ته دا پریکړه خواشینونکې وه‪ ،‬ځکه چې انګریزانو له دریو ځواکونو (ناپلیون‪ ،‬روسي تزار او‬
‫زمان شاه) څخه د خطر احساس کاوه‪.‬‬

‫‪104‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫لومړی خطر یې له زمان شاه څخه احساساوه‪ ،‬ځکه نو انګریزانو له تېمور شاه څخه وروسته د واک پر‬
‫سر د هغه د اوالدې له اختالفه ګټه واخیسته او د زمان شاه په خالف یې پالن جوړ کړ‪.‬‬
‫فتح علي شاه قاجار او د زمان شاه وروڼه د هغه په مقابل کې وهڅول‪ ،‬تر څو زمان شاه په داخلي ستونزو‬
‫کې ګیر کړي او له پخواني پالن څخه یې منصرف کړ‪.‬‬
‫زمان شاه غوښتل چې د احمدشاه بابا امپراطوري را ژوندۍ کړي‪ ،‬خو داخلي ستونزو پرېنښود‪.‬‬
‫د نفاق اصلي عامالن (همایو‪ ،‬محمود‪ ،‬فیروزالدین‪ ،‬شاه شجاع‪ ،‬د شاه زمان وروڼه‪ ،‬قیصر د زمان شاه‬
‫زوی‪ ،‬کامران د محمودخان زوی او ملک قاسم د فیروزالدین زوی) و‪.‬‬
‫زمان شاه د احمدشاه او تېمورشاه په شان د ښو اخالقو خاوند و‪ ،‬مالکم چې په ایران کې د انګریزانو سفیره‬
‫وه‪ .‬د ده پ اړه وایي‪ :‬د انګریزانو لپاره په هند کې ډېر قوي دښمن سلطان زمان شاه و‪.‬‬

‫‪105‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫کله چې زمان شاه په کورنیو جګړو بوخت و‪ ،‬د افغانستاه بهرنیو دوښمنانو له دې حالته په ګټه اخیستني د‬
‫شمال له لوري د بخارا شاهانو‪ ،‬د سوېل له لوري د سندمیرانو‪ ،‬د لویدیځ له لوري قاجاري شاهانو او د‬
‫ختیځ له لوري سکانو د افغانستان سرحدات تر تهدید الندي کړل‪.‬‬
‫انګریزانو په هند کې نه شوای کوالی چې د زمان شاه په خالف له نظامي ځواک څخه کار واخلي‪ ،‬ځکه‬
‫چې له زمان شاه سره د هند مسلمانا‪ ،‬راجاګان او نوابان همکار و‪ .‬ځکه نو انګریزانو جاسوسۍ ته مخه‬
‫کړه‪ ،‬د دا ډول فعالیتونو په نتېجه کې وکوالی شول چې د روسې تزار او ناپلیون پالن چې د هند نېول و‪،‬‬
‫شنډ کړي‪.‬‬
‫دغو دواړو امپراطورانو له زمان شاه څځه هم وغوښتل چې د هغوی (‪ ) ۷۰‬زره کسیز لښکر ته د‬
‫افغانستان له خاوري څخه د تېریدلو اجازه ورکړي‪.‬‬
‫مګر شاه د هغوی غوښتنو ته مثبت ځواب ور نه کړ او پالن یې له هند څخه لیري شنډ کړ‪.‬‬

‫‪106‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫انګریزانو کوښښ کاو چې د زمان شاه له برید څخه مخینوی وشي‪ ،‬تر څو خپل پالن په هند کې تطبیق نه‬
‫کړي‪ .‬ځګه نو انګریزانو د هند له امیرانو سره اړیکه ټینګه کړه‪ ،‬تر څو خپل استقالل اعالن کړي‪.‬‬
‫د هند د ګورنر جنرال فتح علیشاه دربار د خپلو سیاسي فعالیتونو مرکز وګرځاو‪ .‬په ( ‪۱۷۹۱‬م) کال کې‬
‫میاغالم محمد او یا پیر غالم محمد چې په غلب ګومان پنجاپی و‪ .‬کندهار ته راغی او د خپلو مریدانو لپاره‬
‫یې مرکز وینو چې په ظاهره کې د تصوف مرکز و‪ ،‬خو په حقیقت کې یې د زمان شاه په خالف د‬
‫جاسوسۍ فعالیت کاوه‪.‬‬
‫زمان شاه په خالف پالن هم په همدې مرکز کې ترتیب شوی و چې زمان شاه به له واکه ګوښه کړي‪،‬‬
‫رحمت هللا خان به قتل کړي او د زمان شاه ورور (محمود یا شاشجاع) به پادشاه وټاکي‪.‬‬
‫د دې پالن جوړونکي له پلي کولو مخکي ونیول شول او له یو شمېر قومي مشرانو سره یو ځای اعدام‬
‫کړل‪.‬‬
‫په قومي مشرانو کې پاینده خان و چې د ده اعدام د دې سبب شو چې ‪ ۸۰‬کسه قومي مشران له بیالبېلو‬
‫قومونو څخه د فتح خان په شمول له زمان شاه څخه جال شول او له محمود سره په ایران کې یو ځای‬ ‫‪107‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د انګریزانو استازي (میرزا مهدي) وکوالی شول چې له ایران سره معاهده الس لیک کړي‪ .‬د‬
‫معاهدې له شرطونو څخه یو شرط دا و چې که چیري د افغانستان پادشاه په هند باندي د برید‬
‫هڅه وکړي‪ ،‬ایران به په افغانستان برید کوي او که افغانستان او یا فرانسې په ایران باندي‬
‫برید وکړي‪ ،‬انګریزان به له ایران څخه طرفداری کوی‪.‬‬
‫انګریزانو یو تعداد کسان د مال‪ ،‬سیاح‪ ،‬تاجر او طبیب تر نامه الندي افغانستان ته د جاسوسۍ‬
‫لپاره را ولیږل‪ .‬د پنجاب سکان یې دې ته وهڅول چې استقالل اعالن کړي‪.‬‬
‫انګریزانو وکوالی شول چې زمان شاه په دوامداره توګه د مشهد او الهور تر منځ د سفر او‬
‫جګړې په حال کې وساتي‪.‬‬
‫د انګریزانو د استعمار په نتیجه کې د سدوزیانو تر منځ ډیري جګړې وشوې چې باالخره د‬
‫سیاست میدان له سدوزیانو څخه بارکزیانو ته انتقال شو‪.‬‬

‫‪108‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫کله چې محمود خان کندهار ونیو‪ ،‬زمان شاه احمدخان نورزایي د هغه د مقابلې لپاره ولیږه‪ .‬خو هغه‬
‫محمود خان ته تسلیم شو‪ .‬زمان شاه بیرته کابل ته راغی‪ ،‬تر څو یو ځل بیا د محمود مقابلې ته ترتیبات‬
‫ونیسي‪ .‬هغه ته دا مشوره ورکړل شوه چې پېښور ته والړ شی او له خپل سکني ورور شاشجاع څخه‬
‫مرسته وغواړي‪.‬‬
‫د جګدلک په سېمه کې د مال عاشق له لوري اسیر کړای شو‪ ،‬محمود خان په دې وخت کې کابل نیولی و‪،‬‬
‫د زمان شاه د اسارت خبر ورکړ‪.‬‬
‫محمود خان ورور آصف خان له یوې نظامي قطعې سره د مال عاشق لوري ته واستاو‪ ،‬زمان شاه په هغه‬
‫ځای د شاه محمود د یوه جراح پوسیله ړوند او کابل ته را وستل شو او په په باالحصار کې زنداني شو‪.‬‬
‫زمان شاه د شاه شجاع د حکومت په لومړۍ دوره کې له زندان څخه ازاد کړای شو او د هغه د سلطنت تر‬
‫پایه په کابل کې اوسیده‪ .‬د شاه شجاع د حکومت له ختمېدو څخه وروسته هندوستان ته والړ او هلته وفات‬
‫شو‪.‬‬
‫‪109‬‬
 ‫د شاه محمود د سلطنت لومړۍ دوره‬
‫(‪۱۸۰۰‬م ــ ‪۱۸۰۳‬م)‬
‫شاه محمود د تېمور شاه زوی‪ ،‬د احمدشاه بابا لمسی و‪ .‬د تېمور شاه د واکمنۍ په دوره کې د‬
‫هرات د والي په توګه دنده تر سره کوله‪ .‬کله چې تېمور شاه ومړ او د هغه د اوالدې تر منځ د‬
‫واک پر سر اختالفات رامنځته شول‪.‬‬
‫همایون او محمود چې له نورو وروڼو څخه مشران وو‪ ،‬د عمر د لوی والي په اساس یې د‬
‫سلطنت غوښتنه کوله‪.‬‬
‫کله چې زمان شاه پادشاهي اعالن کړه‪ ،‬دواړه مشران وروڼه ناراضه او له زمان شاه سره ښکاره‬
‫مخالفت اعالن کړ‪.‬‬
‫چې په پایله کې همایون ړوند او زنداني شو‪.‬‬
‫محمود خان ایران ته وتښتېد او په پای کې د پردیو له خوا او د فتح خان په مرسته او همکارۍ د‬
‫لومړي ځل لپاره واک ته ورسید‪.‬‬

‫‪110‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د محمود د واکمني له دورې څخه هم خلکو د امن تمه لرله‪ ،‬خو محمود خان یو عیاش‪ ،‬ټنبل او بې‬
‫کفایته انسان و‪ .‬د سلطنت په موده کې یې دولتي خزانه د خپلو شخصي ګټو لپاره وکاروله‪.‬‬
‫اکرم خان بامیزایي او فتح خان بارکزایي یې د خپلو وزیرانو په توګه غوره کړل‪.‬‬
‫د دواړو وزیرانو بیال بیلي طبعي او شاه محمود بې کفایتي د دې المل شوه چې مرکزي دولت‬
‫ضعیف او د شاه محمود د لومړۍ دورې د پرځېدو المل شوه‪.‬‬
‫فتح خان یو چاالک او له حیلې ډک انسان و‪ ،‬د پالر له وفات وروسته یې د قبیلې مشري په غاړه‬
‫واخیسته او د شاه محمود په پادشاه کېدو کې یې فعاله ونډه درلوده‪ ،‬ځکه یې وزارت د ځان او‬
‫کورنۍ حق ګڼل‪.‬‬
‫د سلطنت ټول واکونه یې وزارت نقل کړي و‪ ،‬شاه ته یوازي نوم ور پاتې و‪.‬‬

‫‪111‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د شاه محمود د سلطنت په دوره کې غلجیانو د عبدالرحیم خان په مشرې پاڅون وکړ‪ .‬شاه محمود د‬
‫هغه د مقابلې لپاره سردار شیراحمدخان د وزیر شاه ولي خان زوی له زندانه ازاد کړ او هغه ته یې‬
‫الرښوونه وکړه چې د غلجیانو د مقابلې لپاره یو لښکر جوړ کړي‪.‬‬
‫د غلجیانو لښکر ته یې په (‪ ۱۸۰۱‬م) کال ماتې ورکړه‪.‬‬
‫د ژمې په تېریدو سره غلجیانو د دویم ځل لپاره برید وکړ‪ .‬بیا یې هم ماتې وخوړه‪ .‬خو اوضاع‬
‫ارامه نه شوه‪ ،‬ځکه چې شاه شجاع د زمان شاه سکنی ورور و‪ ،‬د زمان شاه د سلطنت په دوران‬
‫کې د پېښور والي و‪.‬‬
‫د خپل ورو د غچ اخیستلو لپاره یې په کندهار بریدونه وکړل‪ ،‬خو هر ځل به ماتې سره مخ ول‪.‬‬

‫‪112‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د ایران قاجاریانو په خراسان او مشهد څو ځله بریدونه وکړل‪ ،‬دا سېمه چې د نادر افشار د اوالدې‬
‫تر تسلط الندي وه او د افغانستان د دولت لخوا یې مالتړ او ساتنه کېدله‪ .‬د هغوی د حکمرانۍ لړۍ‬
‫یې په (‪ ۱۸۰۳‬م) کال پای ته ورسوله او خراسان یې تر خلي ولکې الندي راوست‪.‬‬
‫د بلوڅو امیران هم د خپلې خپلواکۍ په لټه کې شول او څو ځله یې پاڅون وکړ‪.‬‬
‫د ازبکو حکمرانان څو ځله د آمو له سیند څخه را تېر شول او د افغانستان د خاوري په شمال‬
‫سېمه یې برید وکړ‪.‬‬
‫سکانو هم د نورو په شان د افغانستان د مرکزي دولت له داخلي اختالفاتو او ضعیف والي څخه‬
‫ګټه واخیسته او په پنجاب کې یې خپله خپلواکي اعالن کړه‪.‬‬

‫‪113‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د شاه محمود د سلطنت په دوره کې دغه مختلف پاڅونونه د دې المل شول چې ځینو یې خپلواکي‬
‫اعالن کړه او یا د نورو تر ولکې الندي راغلل‪.‬‬
‫دا پیښي د دې سبب شوې چې د دربار له څنډو نیولې تر لیري پرتو سېمو ټول خلک له شاه محمود‬
‫څخه ناراضه شول او د دربار یو شمېر واکمنانو له شاه شجاع سره اړیکه ونیوله او د واک په نیولو‬
‫کې د همکاري ژمنه ورکړه‪.‬‬
‫د شاه محمود څخه د نفرت یوه غټه بیلګه د کابل عمومي پاڅون چې په پایله کې د شاه محمود دولت‬
‫ړنګ او پر ځای یې شاه شجاع پادشاه شو‪.‬‬

‫‪114‬‬
 ‫د شاه شجاع د سلطنت لومړۍ دوره‬
‫(‪۱۸۰۳‬م ــ ‪۱۸۰۹‬م )‬
‫شاه شجاع هم د تېمور شاه له اوالدې څخه و‪.‬‬
‫اصلي نوم یې شجاع الملکو‪ .‬د تېمور شاه د واکمنۍ په دوره کې د غزني والي او زمان شاه د‬
‫سلطنت په دوره کې د پېښور حاکم و‪.‬‬
‫د شاه محمود له لوري د شجاع د سکني ورور زمان شاه ړندیدل د دې سبب شول چې شاه‬
‫شجاع ته د فعالیت زمېنه برابره کړي‪ ،‬تر څو له شاه محمود واک تر السه کړي‪.‬‬
‫له یوې خوا شیر احمدخان له شاه شجاع سره همکاري پیل کړه‪ ،‬له بلې خوا په کابل کې د‬
‫قزلباشانو په خالف عمومي پاڅون وشو‪ ،‬په دې مناسب فرصت کې شاه شجاع کابل ته راغی او‬
‫له شاه محموده یې واک واخیستی‪.‬‬

‫‪115‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫شاه شجاع هم وه نه توانید چې د خلکو هیلي پوره کړي‪.‬‬
‫کورني اختالفات پای ته ورسوي‪.‬‬
‫ځکه شاه شجاع یو کبرجن‪ ،‬مغرور او بې پروا انسان و‪ .‬دغه صفات د دې المل وګرځیدل چې د‬
‫شهزاده ګانو تر منځ یو ځل بیا اختالفات زور واخلي‪.‬‬
‫د لیري والیتونو ځینو مشرانو خپله خپلواکي اعالن کړه او ځیني نورو بیا د باج او خراج په‬
‫ورکړه کې سستي کوله‪.‬‬
‫باالخره ګډوډي او ملوک الطوایفي وضیعت په ټول هېواد کې حاکم شو‪.‬‬
‫د افغانستان لوېیدځ (هرات او فراه ) د شاه محمود د سکني ورور فیروزالدین په الس کې و چې‬
‫یوازي په نامه یې له مرکزي دولت څخه مالتړ کاو‪.‬‬

‫‪116‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫شاه شجاع د ملک لوېدیځو سېمو ته پاملرنه وه نه کړه چې تر خپل کنترول الندي یې راولي‪ .‬هغه‬
‫دېره جات او سند ته پام واړاوه‪ ،‬له خپل لښکر سره والړ او د هغو سېمو مالیات یې واخیستل‪.‬‬
‫په کشمیر کې د عبدهللا خان له لوري پاڅون وشو‪ .‬شېراحمد خان لخوا وڅپل شو‪.‬‬
‫شیراحمد خان (مختارالدوله) له دې بریالیتوب څخه وروسته د شاه شجاع په وړاندي قیام وکړ‪.‬‬
‫شاه شجاع د یاد قیام د څپلو لپاره جګړه وکړه او شیراحمد یې ووژل‪ .‬کمشیر د هغه له زوی‬
‫عطارمحمد خان سره پاتې شو‪.‬‬
‫د شاه شجاع سکني وراره قیصر چې د شاه شجاع له باوري کسانو څخه و‪ ،‬د فتح خان په لمسون‬
‫یې دوه ځله د شاه شجاع په خالف پاڅون وکړ‪ .‬خو له ماتې سره مخ شو‪.‬‬
‫د شاه شجاع بې کفایتي او تکبر او د شاه محمود فعالیت د وزیر فتح خان په همکاري‪ ،‬له بله اړخه‬
‫د شاه شجاع په اداره کې خپل منځي اختالفات د دې سبب شول چې اوضاع نوره هم خرابه کړي‪.‬‬

‫‪117‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫شاه شجاع د خپلي واکمنۍ په لومړیو کې هڅه وکړه چې له بارکزایي وروڼو سره سوله وکړي‪،‬‬
‫ځکه یې د محمدخان له خور سره نکاح وکړه او فتح خان ته یې د ملک په مهمو کارو کې ونډه‬
‫ورکړه‪.‬‬
‫خو دې سولې د یو شمېر دالیلو په اساس ډیر وخت دوام وه نه کړ‪.‬‬
‫فتح خان به کله قیصر د شاه شجاع په وړاندي تحریک کړ او کله به یې فیروزالدین ولمساوو چې د‬
‫شاه په وړاندي پاڅون وکړي‪.‬‬
‫شاه محمود چې د شاه شجاع له لوري په کابل کې زنداني و‪ ،‬د شاه شجاع د یوه باوري کس‬
‫میرواعظ په مرسته له زندان څخه تېښته وکړه‪.‬‬
‫او په لوېدیځو سېمه کې یو ځل بیا د شاه په خالف مرکز جوړ کړ‪.‬‬
‫په پایله کې شاه محمود وکوالی شول چې د وزیر فتح خان په همکاري د دویم ځل لپاره واک ته‬
‫ورسیږي‪.‬‬
‫‪118‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫شاه شجاع د لومړي ځل واک په سلطنت کې د (تلست) په نامه معاهده د فرانسې او روسانو تر منځ‬
‫السلیک شوه‪.‬‬
‫دواړو ملکونو بریتانوي هند د خپل شریک دوښمن په توګه پیژندل او د هغه د السته راوړلو لپاره‬
‫یې شریک پالن جوړ کړ‪.‬‬
‫انګریزانو د دې پالن د خنثی کولو لپاره ځانګړي تدابیر ونیول‪ .‬شاهانو او ځینو والیانو ته یې پالوي‬
‫واستول چې د (الفنستن ) په نوم یې پالوی په (‪۱۸۰۹‬م) کال کې شاه شجاع ته هم واستول او هغه‬
‫یې د ایران له احتمالي برید څخه ووېراوه‪.‬‬
‫په پایله کې یوه معاهده د شاه شجاع او انګریزانو تر منځ السلیک شوه چې د پېښور د معاهدې‬
‫په نوم یادیږي‪.‬‬
‫د دې معاهدې په السلیک سره افغانستان وکوالی شول چې له اروپایي ملکونو سره د لومړي ځل‬
‫لپاره خپل دیپلوماتیک مناسبات ټینګ کړي‪.‬‬
‫‪119‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د دې معاهدې اصلي هدف دا و چې افغانان دې ته وهڅوي چې له ناپلیون او ایران سره د‬
‫مرستې کولو څخه ډډه وکړي‪.‬‬
‫د یادولو وړ ده چې د زمان شاه د سلطنت تر پایه د سدوزیانو قوت او قدرت دننه او بهر‬
‫احساسېده‪.‬‬
‫کله چې شاه محمود واک ته ورسید‪ ،‬د احمدشاه بابا د امپراطورۍ د تجزیې دوره پیل او د شاه‬
‫شجاع په دوره کې نوره هم چټکه شوه‪.‬‬
‫شاه شجاع د سیاسي ودونو په وسیله چې د بخارا د پادشاه له لور سره یې وکړ‪ ،‬له شمالې‬
‫ګاونډیانو سره ښې اړیکي جوړي کړلې‪.‬‬
‫محمود خان بیا د بلوچ له لور سره واده وکړ‪ ،‬ټول بلوچیستان او سند یې د ځان تابع کړل‪.‬‬
‫بالخره شاه شجاع وه نه توانید چې کورنی وضیعت ارام کړي‪.‬‬
‫‪120‬‬
 ‫د شاه محمود د سلطنت دویمه دوره‬
‫(‪۱۸۰۹‬ـ ‪ ۱۸۱۸‬م)‬
‫شاه محمود دویمه دوره پاچاهي د شاه شجاع د لومړۍ دورې د واکمنۍ له پای ته رسېدو وروسته‬
‫پلیږي او شاوخوا نهه کاله یې دوام وکړ‪.‬‬
‫شاه محمود په اصل کې یو ټنبل‪ ،‬عیاش او بېکاره سړی و‪.‬‬
‫له تیرو بدبختیو څخه یې عبرت وا نه خیست او له پخوا نه ال زیات په عیاشۍ کې ډوب شو‪.‬‬
‫نوموړي د ملک سیاسي‪ ،‬پوځي او ملکي چاري خپلو وزیرانو‪ ،‬درباریانو او په ځانګړي ډول فتح‬
‫خان ته وسپارلي‪ .‬ځکه چې فتح خان نوموړی دوه ځله قدرت ته ورساوه‪.‬‬
‫هغه چې د ( شاه دوست او تاج بخش) په نامه یې شهرت درلود‪ ،‬د شاه محمود له لوري د اشرف‬
‫الوزراء لقب ورکړل شو‪.‬‬

‫‪121‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫فتح خان د شاه محمود لخوا له ورکړل شویو واکو څخه په ګټني‪ ،‬خپل وروڼه د ملک په مهمو سېمو‬
‫کې د والیانو په توګه وګمارل‪.‬‬
‫د هغه د وروڼو دغه بې حده واک د دې المل شو چې یو شمېر سدوزیان په ځانګړي ډول د شاه‬
‫محمود د زوی کامران د کینې او حسد سبب وګرځي‪.‬‬
‫د شاه محمود دویمه دوره په حقیقت کې د فتح خان د حکمرانۍ دروه وه‪ ،‬شاه محمود د یو سمبول‬
‫حثیت درلود‪.‬‬
‫فتح خان د دویم ځل لپاره وکوالی شول چې امنیت راولي‪ ،‬د مختلفو سېمو والیان د سند او‬
‫بلوچستان په شمول یې د مرکزي دولت تابع وګرځول‪.‬‬
‫فتح خان دوه ښه خصلتونه ( زړورتوب او سخاوت) لرل‪ .‬دا خصلتونه د دې المل شول چې ډیر‬
‫خلک د ځان تابع کړي‪.‬‬

‫‪122‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫کله چې شاه شجاع لومړی ځل واک ته ورسید‪ ،‬هڅه یې وکړه چې له بارکزي وروڼو سره اړیکي‬
‫ښې کړي‪ .‬د فتح خان له خور سره یې واده وکړ‪ .‬خو هغه بیا هم له شاه شجاع سره په چل کې‬
‫ژوند کاوه‪.‬‬
‫کله یې په مرکز کې د هغه خالف پالنونه جوړول او کله یې د هغه سکه وراره (قیصر) د شاه‬
‫شجاع په خالف پاڅون ته هڅاوه‪.‬‬
‫د فتح خان دا فعالیتونه د دې المل شول چې د افغانستان لویدیځي سیمي ته والړ شي‪ ،‬شاه محمود‬
‫هم د میرواعظ په همکارۍ له زندان نه تېښته وکړه او فراه ته والړ‪ .‬هلته یې د شاه شجاع په‬
‫خالف یو مخالف مرکز جوړ کړ ‪.‬‬
‫شاه محمود فتح خان‪ ،‬کامران او فیروزالدین ټول را ټول کړ‪.‬‬

‫‪123‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د انګریزانو پالوي چې له شاه شجاع سره یې معاهده السلیک کړه‪ ،‬ال تر اوسه په پېښور کې‬
‫اوسیدو چې د شاه شجاع په خالف پاڅونونه پیل شول‪.‬‬
‫شاه محمود د فتح خان په مرسته وکوالی شول چې کندهار ونیسي او د کابل په لوري یې حرکت‬
‫وکړ‪.‬‬
‫شاه شجاع په دې وخت کې د کشمیر د نیولو لپاره یو لښکر استولی و چې هغه سېمه له عطاء‬
‫محمد خان څخه ونیسي‪ .‬خو د سردارانو د خپل منځي مخالفتونو له امله له ناکامي سره مخ شو‪.‬‬
‫شاه شجاع کابل او کندهار ته له کشمیر څخه ډیر ارزښت ورکاو‪ ،‬مهمندو او خلیلو له سیمو څخه‬
‫یې یو لښکر تنظیم او د کابل په لوري یې حرکت وکړ‪.‬‬
‫مخکي له دې چې شاه شجاع کابل ته ورسیږي‪ ،‬کابل د شاه محمود له لوري نیول شوی و او‬
‫لشکر یې د پېښور په لور روان و‪.‬‬

‫‪124‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د دواړو لښکرې د نملي په سېمه کې یو له بل سره مخامخ شوې‪ ،‬شاه شجاع ماتې وخوړه‪ .‬د پېښور‬
‫په لور وتښتید او شاه محمود د دوهم ځل لپاره واک ته ورسید‪.‬‬
‫کله چې شاه محمود دوهم ځل واک ته ورسید‪ ،‬له ډیرو ستونزو سره مخ شو‪ .‬له یو لوري پېښور د‬
‫شاه شجاع تر نفوذ الندي و‪.‬‬
‫له بل لوري کشمیر د عطاء محمد خان له لوري اداره کېدو چې ډیر قوت یې درلود او له مرکزي‬
‫دولت څخه پیروي نه کوله‪.‬‬
‫د افغانستان لوېدیځه سیمه د شاه محمود د سکه ورور فیروزالدین تر کنترول الندي وه او هغه د‬
‫مرکزي دولت د ضعیف والي په صورت کې د قاجاریانو تر نفوذ الندي راغلي و‪.‬‬
‫شاه محمود د فتح خان په مرسته له شاه شجاع څخه پېښور ونیسي او هغه یې دې ته مجبور کړ چې‬
‫الهور ته والړ شي او رنجیت سنګ ته پناه یوسي‪.‬‬

‫‪125‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫همدا ډول کشمیر یې له عطاء محمدخان څخه ونیو او سردار عظیم خان یې هلته د حاکم په توګه‬
‫وګمارلو‪.‬‬
‫په (‪ ۱۸۱۴‬م) کال رنجیت سېنګ وکوالی شول چې د اټک پوځي کال ونیسي په دې وخت کې چې د‬
‫شاه محمود لښکر په ختیځه سیمه کې بوخت و‪.‬‬
‫قاجاریانو له موقع څخه استفاده وکړه او د غوریانو کال یې ونیوله‪.‬‬
‫فېروزالدین چې د شاه محمود سکنی ورور او د هغه د پاچاهۍ په لومړۍ او دویمه دوره او د شاه‬
‫شجاع د پاچاهۍ په لومړۍ دوره کې د هرات والي و‪.‬‬
‫د مرکزي دولت د ضعیف والي له امله دې ته اړ شو چې کله ایرانیانو ته د سیمي یوه برخه مالیه‬
‫ورکړي‪ ،‬حتی کله به یې د ایران د پاچا نوم د جمعې د لمانځه په خطبه کې یاداوو‪.‬‬
‫په دې وخت کې فیروزالدین دې ته اړ شو چې له خپل سکني ورور شاه محمود څخه د قاجاریانو د‬
‫برید د دفع کولو لپاره مرسته وغواړي‪.‬‬

‫‪126‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫شاه محمود خان ته الرښوونه وکړه چې یو لښکر تنظیم او د فیروزالدین د همکارۍ لپاره په‬
‫لوري حرکت وکړي‪.‬‬
‫کله چې فتح خان هرات ته ورسید‪ ،‬فیروزالدین د خپل ځان له وېري د فتح خان لښکر ته اجازه‬
‫ور نه کړه چې د هرات ښار ته دننه شي‪ ،‬خو فتح خان له جګړې پرته هرات داخل شو او‬
‫فیروزالدین له خپلي کورنۍ سره اسیر او د زنداني په شکل یې کندهار ته واستاوه‪.‬‬
‫شتمني یې د فتح خان د وروڼو دوست محمدخان او کندلخان الس ته ورغله‪ .‬فتح خان د‬
‫فیروزالدین له اسارت څخه وروسته د غوریانو د کال په لوري حرکت وکړ‪.‬‬
‫ایراني لښکر وروسته له دې چې څو زره کسان یې ووژل شول‪ ،‬له ماتې وروسته د سیمي‬
‫پرېښودلو ته اړ شول‪.‬‬

‫‪127‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫فتح خان د اېراني لښکر له ماتې وروسته هرات ته را ستون شو‪ ،‬هلته د ادارې په تنظیم بوخت‬
‫شو‪ .‬دا وخت شاه محمود په کابل کې د ایرانیانو له ماتې څخه خبر شو‪ ،‬له خپل زوی کامران‬
‫سره یې د هرات په لوري حرکت وکړ‪ .‬خپل لمسی جهانګیر یې په کابل کې سر پرست‬
‫پرېښود‪.‬‬
‫شاه محمود غوښتل چې فتح خان د پخوا په شان خپلي دندي ته دوام ورکړي‪ ،‬خو د فیروزالدین‬
‫په دوامداره شکل شکایت په ځانګړي توګه له دوست محمدخان څخه چې د فیروزالدین کورنۍ‬
‫ته یې اهانت او سپکاوی کړی و‪ ،‬شاه محمود دې ته اړ کړ چې خپل زوی کامران هرات ته‬
‫واستوي او د دوست محمد خان د دې کړنې په مقابل کې د هغه ورور فتح خان ته چې دی‬
‫ترې ناراضه و‪ ،‬په یو مناسب وخت کې جزاء ورکړي‪.‬‬
‫په هرات کې د فتح خان له لوري د کامران تود هر کلی وشو او د فیروزالدین په ماڼۍ کې د‬
‫هستوګني ځای غوره کړ‪.‬‬
‫کله چې کامران یو مناسب وخت وموند‪ ،‬فتح خان یې اسیر او بیا یې په دواړو سترګو ړوند کړ‬
‫(‪۱۷۱۸‬م)‬
‫‪128‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫کله چې د فتح خان وروڼه له دې پیښې خبر شول‪ ،‬د خپل ورور د غچ اخیستلو لپاره یې پاڅون‬
‫وکړ‪ .‬له کشمیر څخه نیولي تر هرات پوري ټوله سېمه د اور لمبه وګرځوله او یو ځل بیا د‬
‫کورنۍ جګړې اور په ټول افغانستان کې خپور شو‪.‬‬
‫سردار عظیم خان چې له فتح خان څخه وروسته تر ټولو وروڼو لوی او د زیات قدرت خاوند‬
‫و‪ ،‬دوست محمد خان یې د کابل د نیولو لپاره واستاوه او شاه شجاع یې دې ته دعوت کړ چې‬
‫پېښور ته راشي او د شاه محمود په بدل کې خپل ځان د پادشاه په توګه اعالن کړي‪.‬‬
‫کله چې دوست محمد پېښورته راغی ایوب شاه یې د پاچا په توګه اعالن کړ او له هغه څخه‬
‫وروسته دوست محمد خان کابل ته راغی‪ ،‬شاه محمود ته یې ماتې ورکړه او غزني ته یې په‬
‫پېښته اړ کړ‪.‬‬

‫‪129‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫یو ځل بیا د دوست محمدخان او شاه محمود تر منځ د کابل او غزني په منځ کې جګړه وشوه‪.‬‬
‫شاه محمود او کامران ماتې وخوړه‪ ،‬وزیر فتح خان ته د شاه محمود له لوري ډیر سخت عذابونه‬
‫ورکړل شول‪ ،‬تر څو په (‪۱۸۱۸‬م) کال کې په قتل ورسید‪.‬‬
‫د فتح خان له وژلو وروسته شاه محمود هرات ته والړ او د افغانستان په لوېدیځه سیمه کې یې د‬
‫سدوزیانو یو خپلواک حکومت اعالن کړ او کامران یې د خپل وزیر په توګه غوره کړ‪.‬‬
‫د شاه محمود او فیروزالدین او همدارنګه د شاه محمود او کامران تر منځه جګړې وشوې چې په‬
‫پایله کې کامران په دواړو بریا تر السه کړه او خپل ځان یې پادشاه په توګه اعالن کړ چې د‬
‫هغه حکومت په دغه سیمه کې تر (‪۱۸۴۲‬م ) کال پوري دوام وکړ‪.‬‬

‫‪130‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫کله چې شاه محمود د دوست محمدخان له لوري له ماتې سره مخ شو‪ ،‬د هغه دویمه دوره‬
‫پادشاهي پایت ورسده‪.‬‬
‫د سدوزیانو او بارکزیانو مخالفتونه او دوښمنۍ چې د سردار پاینده خان په وژلو سره پیل شوې او‬
‫وروسته په همکارۍ او دوستي بدلې شوې‪ ،‬خو یو ځل بیا د شاه محمود په دویمه دوره کې د‬
‫وزیر فتح خان په ړندولو او قتل سره پیل شو او هغه نسبي ملګرتیا په دوښمنۍ بدله شوه‪.‬‬
‫د سدوزیانو او بارکزیانو د مخالفتونو په پایله کې د احمدشاه بابا د لویي امپراطورې تجزیه پیل‬
‫شوه او انګریزانو ته د دې موقع برابره شوه چې د افغانستان په کورنیو چارو کې الس وهنه‬
‫وکړي‪.‬‬

‫‪131‬‬
 ‫د بارکزیانو د حکومت دوره‬

‫بارکزي د ابدال د کړوسي چې عیسی نومیده او په ځیرک مشهور وو‪ ،‬له اوالدې څخه دی چې‬
‫عیسی د رځړ زوی د ابدال لمسی د ترین کړوسی‪ ،‬د شر خبو کودی چې د شرخبو پالر سړبن او‬
‫نیکه یې عبدالرشید نومیږي‪.‬‬
‫ځیرک څلور زامن درلودل چې ( اڅک‪ ،‬بارک‪ ،‬الکو او پوپل) نومېدل‪.‬‬
‫اوالدونه یې د اڅکزیانو‪ ،‬بارکزیانو‪ ،‬الکوزیانو او پوپلزیانو په نامه یادیږي‪.‬‬
‫د افغانستان په معاصر تاریخ کې د پوپل او بارک اوالدې له دوه سوه کاله څخه زیاته پادشاهي‬
‫کړې ده‪.‬‬
‫بارکزیانو هغه وخت سیاست ته په مستقیم ډول الر ومونده چې په ایران کې نادر افشار د خپلو‬
‫نظامي افسرانو او لوړ پوړو ملکې مامورینو له لوري ووژل شو‪.‬‬

‫‪132‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫احمد خان او نور محمد خان په مشرۍ لښکر چې د نادر افشار په فوځ کې دنده لرله‪ ،‬کندهار ته‬
‫راغلل او بیړنۍ جرګه یې را وغوښتله چې په هغه کې جمالخان بارکزي هم ځان کاندید کړی و‬
‫چې کله د احمد خان له ټاکل کېدو خبر شو‪ ،‬له خپل دری ّځ څخه په شا شو‪.‬‬
‫کله چې احمدخان د احمدشاه ابدالي په نامه د پادشاه په توګه وټاکل شو‪ ،‬حاجې جمال خان یې د‬
‫خپل سالکار په توګه وټاکل او هم یې د بارکزیانو د رئیس په توګه په رسمیت وپیژانده‪.‬‬
‫د احمد شاه بابا په ژوند کې د دوی تر منځ (بارکزي او سدوزي) اړیکي ښې وې‪.‬‬
‫کله چې احمدشاه بابا مړ شو‪ ،‬د هغه له مړیني وروسته جمال خان هم مړ شو‪ .‬د تېمورشاه او‬
‫سلیمان شاه تر منځ د واک پر سر جنجالونه جوړ شول چې په پایله کې تېمور شاه واک ته‬
‫ورسید‪.‬‬
‫تېمور شاه هم د پالر په شان له سدوزیانو سره ښې اړیکي وساتلې او رحیم داد خان چې جمال‬
‫خان زوی و‪ ،‬خپل سالکار وټاکل‪.‬‬
‫‪133‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫رحیم داد خان له یوې خوا مغرور او بلې خوا یې د تېمور شاه الرښوونو ته غوږ نه نیو‪ .‬بارکزیان‬
‫هم د ده له مشرې ډیر په تنګ شوي و‪ ،‬ځکه نو تېمور شاه دی له دندي ګوښه او له کورنۍ سره‬
‫یې یو ځای پېښورته ولیږه‪.‬‬
‫د ده بل ورور سردار پائینده محمد خان چې ډیر هوښیار او چاالک انسان و د ځان سالکار په تو‬
‫ګه یې وټاکل او د سرفراز خان لقب یې ورکړ‪ ،‬د تېمور شاه تر مرګ یې اړیکي ډیري ښې وې‪.‬‬
‫د تېمورشاه له مړیني وروسته د اوالدونو تر منځ یې د واک په سر ډیر مخالفتونه رامنځته شول‪،‬‬
‫باالخره شاه زمان د پاینده محمد خان او قزلباشانو په مرسته واک ته ورسید‪.‬‬
‫په لومړیو کې د شاه زمان او پاینده محمد خان اړیکي ډیري ښې وې‪ ،‬نوموړ یې د دربار له‬
‫ځانګړو کسانو څخه شو‪.‬‬
‫کله چې همایون په کندهار کې د شاه زمان پر ضد پاڅون وکړ پاینده محمد خان یې د ځپلو په‬
‫موخه ور ولیږل‪.‬‬

‫‪134‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫خو کله چې شاه زمان د ملک په داخل کې له ستونزو سره مخ شو‪ ،‬انګریزانو هم له بهر څخه د ده د‬
‫واکمنۍ پر خالف کړني پیل کړې‪.‬‬
‫شاه زمان د پاینده محمد خان پر ځای رحمت هللا خان پوپلزی د فادار خان په نامه د وزیر په توګه وټاکه‪.‬‬
‫دې کړنې سردار پاینده محمد خان ناخوښه کړ او له پالزمېني څخه د سویل لویدیځ په (قلعه ادي) د هلمند د‬
‫سیند غاړي ته والړ‪.‬‬
‫سردار پاینده محمدخان په خپل کور کې د بارکزي غونډه را وبلله او د شاه زمان د ګوښه کولو او رحمت‬
‫هللا خان د وژلو دسیسه یې جوړه کړه چې موخه یې د شاه شجاع او یا شاه محمود واک ته رسول وو چې‬
‫یاده دسیسه د شاه زمان لخوا شنډه او ټول دولس کسان یې اعدام کړل‪.‬‬

‫‪135‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د سردار پاینده محمد خان اوالده چې مشر زوی یې فتح محمد خان نومیده‪ ،‬د دې لپاره چې له شاه زمان‬
‫څخه د خپل پالر غچ واخلي ایران ته والړ او شاه محمود ته یې پناه یووړه‪ ،‬له هغه سره مرسته وکړه او‬
‫هغه یې واک ته ورساوه‪.‬‬
‫شاه محمود هم فتح خان د وزیر په توګه وټاکل او د اشرف الوزراء لقب یې ورکړ چې بیا د شاه دوست او‬
‫تاج بخش لقبونه هم ورکړل شول‪.‬‬
‫د شاه محمود په دویمه دوره واکمني کې فتح خان ډیر واکونه لرل چې له دې فرصت نه یې استفاده وکړه‬
‫او خپل وروڼه یې دوالیانو په توګه وټاکل‪.‬‬
‫کله چې د ایران لخوا په هرات حمله وشوه‪ ،‬شاه محمود فتح خان د سر لښکر په توګه مخې ته ور واستاوو‪،‬‬
‫هلته د شاه محمود له سکني ورور (فیروزالدین) سره جنجالونه پیدا شول او هغه یې له کورنۍ سره د‬
‫زندانیانو په توګه کندهار ته ور ولیږل‪.‬‬

‫‪136‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫کله چې شاه محمود له دې کاره خبر شو‪ ،‬کامران یې د فتح خان د جزاء لپاره هرات ته ور ولیږل‪ .‬فتح‬
‫خان یې په مناسب وخت کې ړوند کړ‪.‬‬
‫کله چې د هغه وروڼه له دې عمله خبر شول‪ ،‬له نادعلي‪ ،‬دیره جات او کشمیر څخه نیولي تر هراته یې د‬
‫شاه محمود په خالف پاڅون پیل کړ‪.‬‬
‫په ختیځ او لویدیځ کې بارکزیانو د سردار عظیم خان تر مشري الندي او په لویدیځ کې متحد شول‪ ،‬د‬
‫سدوزیانو د واکمنۍ په خالف یې کړني پیل کړې‪.‬‬
‫عظیم خان چې له نورو وروڼو مشر او د واک خاوند وو‪ ،‬له نورو قومي مشرانو سره اړیکي ټینګې کړلې‬
‫او هغوی یې پاڅون ته تشویق کړل‪.‬‬
‫امیر دوست محمد خان هم د عظیم لخوا له بنده ازاد شو او له یو محدود لښکر سره دکابل د نیولو لپاره را‬
‫ولیږل شو‪.‬‬

‫‪137‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫دوی په لومړي سر کې کوښښ کاوه چې د شاه محمود پر ځای د هغه بل ورور واک ته ورسوي‪ .‬عظیم‬
‫خان د هغه د میرمني ورور شاه شجاع وروباله او خپله پادشاهي اعالن کړي‪.‬‬
‫کله چې دوست محمد خان پېښور ته را ورسید‪ ،‬ایوب شاه چې د شاه محمود ورور و‪ ،‬د پادشاه په توګه یې‬
‫اعالن کړ او خپله یې د کابل په لوري حرکت وکړ‪ .‬کابل یې د کامران له زوی جهانګیر څخه ونیو‪.‬‬
‫علي شاه چې د زمان شاه زوی او یا ورور یې د پادشاه په توګه اعالن کړ او خپله یې ځان وزیر کړ‪.‬‬
‫له څه مودې وروسته سردار عظیم خان د کابل په لوري حرکت وکړ‪ ،‬نواب جبارخان چې د هغه بل‬
‫ورور وو‪ ،‬په کشمیر کې یې د سرپرست په توګه وګماره‪.‬‬
‫کله چې پېښور ته ورسیده له شاه شجاع سره یې د قدرت د تقسیم پر سر اختالف پیدا شو‪ ،‬سردار عظیم‬
‫خان د شاه شجاع له قدرت څخه او له ایوب شاه څخه یې مالتړ وکړ‪ ،‬له ځان سره یې کابل ته راوست‪.‬‬
‫هغه یې پادشاه او خپل ځان یې د هغه د وزیر په توګه اعالن کړ‪.‬‬

‫‪138‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫په کابل کې دوه کسه سدوزائي پادشاهان چې ایوب شاه او علي شاه نومیدل چې دواړه سره وروڼه او یا‬
‫کاکا او وراره و‪ ،‬پادشاهي اعالن کړه او د بارکزیو له کورنۍ څخه دوه وزیران (محمد عظیم خان او امیر‬
‫دوست محمدخان) چې دواړه سره وروڼه و‪ ،‬د کابل په باالحصار کې مېشت شول‪.‬‬
‫دواړه تش په نامه پادشاهان و چې اصلي واک له وزیرانو سره و چې یو د بل د له منځه وړلو هڅه یې‬
‫کوله‪ ،‬د دوی د اختالف المل دا و چې دوی د بارکزیو د کورنۍ په یوه کس اتفاق نه کاوه‪ .‬له همدې امله‬
‫یې د سدوزیانو له تش په نامه پادشاهانو څخه خپله ګټه اخیسته‪.‬‬
‫دغه دوه ګوني پادشاهي تر ډیره دوام وه نه کړ‪ ،‬ځکه چې سلطان علي شاه د ایوب شاه د زوی له لوري‬
‫چې اسماعیل نومېده‪ .‬په قتل ورسید‪.‬‬
‫عظیم خان او ایوب شاه ته د یوې لنډي مودې لپاره میدان خالي پاتې شو‪ ،‬د سردار عظیم خان د حکمرانۍ‬
‫او سردارۍ په مهال سکانو د انګریزانو په کمک او لمسون وکوالی شول چې کشمیر‪ ،‬دیره جات او ملتان‬
‫ونیسي او د تل لپاره له افغانستان څخه جال شي‪.‬‬
‫‪139‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫سردار عظیم خان چې د یوه جنګي ماموریت په هوډ د ملک ختیځې سیمې ته تللی وو‪ ،‬کابل ته یې د بیرته‬
‫راتلو هوډ وکړ‪ ،‬خو د لته بند په سېمه کې په (‪۱۸۲۳‬م) کال کې ومړ‪.‬‬
‫د هغه زوی چې حبیب هللا نومیده او بې کفایته کس وو‪ ،‬د ایوب شاه د وزیر په توګه وټاکل شو‪ ،‬د ایوب‬
‫شاه وزیر په توګه وټاکل شو‪ ،‬پدې وخت کې شهزاده ایوب د خپل زوی اسمعیل په همکارۍ وغوښتل چې‬
‫حبیب هللا له قدرت څخه لري کړي‪.‬‬
‫سردار پردلخان چې د سردار عظیم خان خزانې ته یې سترګي نیولي وي‪ ،‬کابل ته راغی‪ .‬اسمعیل یې‬
‫وواژه‪ ،‬ایوب شاه یې له واکه لري کړ‪.‬‬
‫د کابل له امنیت وروسته د کندهار په لوري یې حرکت وکړ او حبیب هللا یې د پیسو په بدل کې په خپل حال‬
‫پرېښوده‪ ،‬په دې ډول سدوزیانو د کورنۍ واکمني په کابل کې پای ته ورسیده‪.‬‬

‫‪140‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫حبیب هللا چې یو بې کفایته او عیاش انسان وو‪ .‬د کابل خلک له هغه څخه ناخوښه شول او د هغه دې له‬
‫منځه وړلو په لټه کې شول‪.‬‬
‫حبیب هللا له خپلو کندهاري اکاګانو څخه د مرستي هیله وکړه‪ ،‬شېردل خان د هغه د مرستي لپاره له کندهار‬
‫څخه کابل ته راغی‪ ،‬مګر کله یې چې حالت کړکیچن ولید‪ ،‬د حبیب هللا الس یې له قدرت څخه لنډ کړ او‬
‫واک یې خپل کړ‪.‬‬
‫مګر عمر ور سره وفا وه نه کړه‪ ،‬لیږ موده وروسته ومړ‪.‬‬

‫‪141‬‬
 ‫د امیر دوست محمدخان د حکمرانۍ دوره‬
‫(‪ ۱۸۲۴‬ــ ‪۱۸۳۵‬م)‬
‫کله چې سردار عظیم خان کابل ته راغی‪ ،‬دوست محمد خان یې په دې مجبور کړ چې له وزارته‬
‫تیر شي او د غزني په حکومت بسنه وکړي‪.‬‬
‫خپل ځان یې د ایوب خان د وزیر په توګه اعالن کړ‪.‬‬
‫له دې وروسته افغانستان د سردار پاینده خان د زامنو تر منځ وویشل شو‪ ،‬په رسمي ډول پادشاهي د‬
‫سدوزیانو د کورنۍ په یوه کس پوري اړونړ وه‪ ،‬خو په عملي ډول بارکزایو سردارانو په جال او‬
‫خپلواک ډول ځیني سیمي په خپل واک کې لرلې‪.‬‬
‫سردار عظیم خان د وزیر په توګه په کابل کې‪ ،‬پردل خان‪ ،‬شیردل خان‪ ،‬مهردل خان‪ ، ،‬کندلخان‪،‬‬
‫رحیم دل خان‪ ،‬چې په کندهاري سردارانو مشهور و‪ ،‬مور یې غلجۍ وه په کندهار کې اوسیدل‪.‬‬
‫عطامحمد خان‪ ،‬یار محمد خان‪ ،‬سلطان محمد خان‪ ،‬سعید محمد خان او امیرمحمدخان جې مور یې‬
‫الکوزۍ وه‪ ،‬په پېښور کې اوسیدل‪.‬‬

‫‪142‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫نواب جبارخان په کشمیر کې‪ ،‬نواب محمدخان او نواب زمانخان په دېره غازي خان کې‪ ،‬دوست‬
‫محمد خان په غزني کې‪ ،‬ځیني نور وروڼه چې ځینو یې د سردار عظیم خان په خدمت کې ژوند‬
‫کاوه‪ ،‬چې د وزیر فتح خان له مړیني څخه وروسته د بارکزیانو د کورنۍ د ریاست دنده لرله او ځیني‬
‫نورو یې چې اصال سیاسي او نظامې ونډه نه درلوده له صحني څخه ووتل‪.‬‬
‫وروسته له دې چې بارکزایي وروڼو د شاه محمود پر ضد په پاڅون الس پوري کړ‪ ،‬دوست محمد‬
‫خان له خپلو وروڼو سره په پرله پسې ډول اته کاله جګړه وکړه‪.‬‬
‫په لومړي سر کې له سردار عظیم خان او له هغه څخه وروسته د هغه زوی حبیب هللا خان‪ ،‬له هغه‬
‫څخه وروسته سردار شیردلخان او د دغو جګړو په نتیجه کې یې تر ټولو نه زیات د کابل او هغه‬
‫پوري اړوندو چارو کې نفوذ او قدرت پیدا کړ او د هغو د له منځه وړلو څخه وروسته یې د خپل ځان‬
‫لپاره په کابل کې الره هواره او ویې کوالی شول چې محمد خان طالیي له خپلي مخي څخه لري‬
‫کړي او د خپل امارت لپار یې الره هواره کړه‪.‬‬
‫‪143‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د هغه د نفوذ او واک سیمه کابل‪ ،‬غزنی‪ ،‬کوهستان‪ ،‬کوهدامن او‪ ...‬وروسته یې تګاب او نجراب‬
‫ونیول‪ .‬په ختیځ کې تر پېښور او په سویل لویدیځ کې یې تر قالت پوري سیمه تر واک الندي کړه‪.‬‬
‫د دوست محمد خان د واکمنۍ په لومړنیو کلونو کې‪ ،‬قاجاریانو‪ ،‬سیکانو او انګریزانو د منظمو‬
‫پالنونو په پایله کې د کندهار او پېښور په پولو کې د پرمختګ په حال کې و‪.‬‬
‫دا خطر د ملک په ختیځو کې ډیر زیات تر سترګو کېدو‪ .‬ځکه چې له یوه لوري د پیښوري وروڼو د‬
‫نیولو تمه لرله او له بله اړخه رنجیت سینګ د یرغل په فکر کې و‪.‬‬
‫په دې وخت کې انګریزانو د سیکانو او شاه شجاع له وجود څخه ګټه واخیسته او منظم پالنونه یې‬
‫جوړ کړل‪.‬‬

‫‪144‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫په (‪۱۸۳۲‬م) کال کې کله چې شاه شجاع په لودهیانه کې د میلمه په توګه ژوند کاوه‪ ،‬د انګریزانو د‬
‫سیاسي مامور پوسیله یې د هند له عمومي حکمران څخه هیله وکړه چې د افغانستان په دوهم ځل‬
‫نیولو کې له هغه سره مرسته وکړي‪.‬‬
‫هغه له مالي کومک څخه ډډه وکړه‪ ،‬مګر هغه تل پاتې مرسته چې انګریزانو له شاه شجاع سره‬
‫کوله اواندازه یې پنځه زره پونده ته رسیده‪ .‬مخکي له وخته یې هغه پیسې ده ته ورکړې‪.‬‬
‫برتانوي مسؤولینو په هغه باندي باور نه درلود‪ ،‬ځکه یې هڅه کوله‪ ،‬تر څو شاه شجاع یو ځل بیا‬
‫قدرت ته ورسوي‪.‬‬
‫د سند امیران له شاه شجاع سره د کمک وعده وکړه‪ ،‬پدې شرط چې له کامیابي وروسته به د دوی‬
‫خپلواکي په رسمیت پیژني‪.‬‬
‫دا المل و چې د انګریزانو سیاسي مامور کپتان وید د شاه شجاع او د هغه د پخواني دوښمن ررنجیت‬
‫سنګ تر منځ منځګړیتوب وکړ او یوه هوکړه یې السلیک کړه‪.‬‬
‫‪145‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫په (‪۱۸۳۳‬م) کال کې شاه شجاع له یوه درې زره کسیزه لښکر سره په کندهار برید وکړ‪ ،‬کندهاري وروڼو‬
‫د دوست محمد خان په مرسته دا حمله دفع او له ماتې سره مخ کړه‪.‬‬
‫هغه وخت چې کندهاري وروڼو له دوست محمدخان څخه کمک وغوښت‪ ،‬دوست محمد خان په اول ګام‬
‫کې هڅه وکړه تر څو له ختیځ لوري څخه چې نواب زمان خان په ننګرهار کې حاکم وو او سلطان محمد‬
‫خان طالیي په پېښور کې واکمن وو‪.‬‬
‫دوست محمد خان له یوه لښکر سره د ننګرهار په لوري حرکت وکړ نواب زمان خان ماته وخوړه او‬
‫ونیول شو‪ ،‬سلطان محمد خان طالیي د دوست محمد خان د برید له ویري خپل ځان د سکانو تر مالتړ‬
‫الندي اعالن کړ چې له دې څخه وروسته یې د کندهار په لوري حرکت وکړ‪.‬‬

‫‪146‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫په همدې کال (‪۱۸۳۳‬م ) کال کې رنجیت سنګ پېښور ونیو او سلطان محمدخان طالیي د باجوړ په‬
‫لوري وتښتېد‪.‬‬
‫کله چې دوست محمد خان کندهار ته ورسید شاه شجاع ماته وخوړه‪.‬‬
‫ده په خپله دولس کلنه دوره کې وکوالی شول چې د کابل ګاونډي والیتونه تر ننګرهار‪ ،‬کاپیسا او‬
‫قالت پوري ونیسي‪.‬‬
‫د دوست محمد خان د سردارۍ او حمکرانۍ د دورې په پای ته رسېدو سره د افغانستان د وېش او‬
‫ګډوډۍ دوره پای ته ورسېده‪.‬‬

‫‪147‬‬
 ‫د امیر دوست محمدخان د امارت لومړۍ دوره‬
‫(‪ ۱۸۳۵‬ــ ‪۱۸۳۹‬م)‬
‫وروسته له دې چې دوست محمدخان د حمکرانۍ او سردارۍ په دوره کې ځیني مهم کارونه تر سره‬
‫کړل او د هغو په وسیله یې وکوالی شول چې په کابل کې مرکزیت پیاوړی او د ځان د پادشاهۍ‬
‫لپاره یې الره هواره کړه‪.‬‬
‫بل طالي چانس دا وو چې سکانو پېښور ونیول شو‪ ،‬خلکو پاڅون وکړ او له هري خوا د سکانو په‬
‫وړاندي د جهاد غږ پورته شو‪.‬‬
‫دوست محمدخان د وګړو له احساساتو څخه په ګټي له علماوو د جهاد د فرضیت فتوا په تر السه‬
‫کولو او د هغوی په وړاندي دریدلو لپاره یو مشر (امیر المومنین ) ته اړتیا ده‪ .‬په دې توګه خلک په‬
‫ده پسي ودرېدل او د واک تاج یې د عیدګاه په جومات کې پر سر کېښود‪.‬‬
‫ده په پیسو کې په خپل نوم لیکلو وکوالی شول چې د نوې مرکزي ادارې د جوړېدو په برخه کې‬
‫لومړنی ګام چې د سدوزیانو د واکمنۍ د له منځه تلو له امله ړنګه شوې وه واخلي‪.‬‬

‫‪148‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫امیر دوست محمدخان دوه ځله د پېښور د نیولو چمتوالی ونیو‪ ،‬خو بریالی نه شو‪ .‬د تاریخونو له‬
‫مخي د امیر دواړه ځله ماتې داسي راغلې دي‪:‬‬
‫په (‪ ۱۸۳۴‬م‪ )۹‬کال کې هغه مهال چې پېښور د سېکانو له خوا ونیول شو او د امیر ورور سلطان‬
‫محمدخان له پېښوره باجوړ ته وتښتېد‪.‬‬
‫امیر د پیښور د بیا نیولو په موخه چمتوالی ونیو او د انګریزانو له سیاسي کپتان وید سره په لودهیانه‬
‫کې او الردبتنک چې هند حکمران وو د پېښور په بیا نیولو کې مرسته وغوښته‪ ،‬انګریزانو په‬
‫ښکاره وښوده چې دوی د دواړو خپلواکو ملکونو په چارو کې السوهنه نه کوي‪ ،‬خو په ریښتیا یې د‬
‫سکانو مالتړ کاو‪.‬‬

‫‪149‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫کله چې سېکان په کابل کې د امیر دوست محمد خان له چتموالي خبر شول‪ ،‬د هارلن په وسیله‬
‫چې یو امریکایي جاسوس و‪ ،‬کوشش وکړ چې د وروڼو تر منځ جنجالونه جوړ کړي‪.‬‬
‫له یوې خوا د وروڼو تر منځ د همغږۍ نشتوالی او له بل پلوه د سلطان محمدخان طالیي خیانت د‬
‫دې المل شول چې امیر د پېښور په نیولو کې بریالی نه شي‪.‬‬
‫دوست محمدخان چې په خپل لښکر کې د جګړې توان نه لید‪ ،‬له جګړې پرته یې ماتې وخوړه او‬
‫د جالل اباد په لور یې شاتګ وکړ‪.‬‬
‫کله چې امیر دوست محمدخان کابل ته را ستون شو‪ ،‬له ډیرو زیاتو ستونزو سره مخ شو‪ ،‬له یوې‬
‫خوا ناکامي او له بله اړخه اقتصادي مشکالت او د وروڼو تر منځ اختالفونه‪.‬‬
‫دا ټولي ستونزي د دې المل شوې چې امیر یو ځل بیا له انګریزانو له نماینده الرد اکلند سره په‬
‫هندوستان کې اړیکه ټینګه ‪ ،‬خو دا ځل یې د انګریزانو له لوري مثبت ځواب تر السه نه کړ‪.‬‬

‫‪150‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫په دې وخت کې مهمه مسئله د انګریزانو او روسانو فعالیتونه وو چې هدف یې هدف یې د خپلو‬
‫سیاسي فعالیتونه پراخوالی او خپلو شومو موخو ته ځان رسول و‪.‬‬
‫ځکه یې نو د انګریزانو هیئت د الکساندر برنس تر مشرۍ الندي په (‪۱۸۳۶‬م یا ‪۱۸۳۷‬م ) کال کابل‬
‫ته ورسید‪.‬د امیر دوست محمدخان له لوري یې تود هرکلی وشو‪.‬‬
‫امیر دوست محمدخان ته د برنس لخوا د هند د وایسرای لیک تسلیم شو‪ .‬په دې لیک غوښتل شوي‬
‫و چې د دواړو ملکونو په مرسته د افغانستان په پوله یو سوداګریز مرکز جوړ کړی شي‪.‬‬
‫کله چې د انګریزانو او امیر تر منځ خبري پیل شوې‪ ،‬ټول بحث سیاسي و‪ ،‬نه اقصتادي‪ .‬انګریزانو‬
‫له امیر څخه وغوښتل چې د ورسانو د احتمالي برید په وخت کې له هرات څخه دفاع وکړي‪ .‬امیر‬
‫د انګریزانو دا غوښتنه ومنله او له انګریزانو یې وغوښتل چې د دې په مقابل کې په سیکانو فشار‬
‫راوړي‪ ،‬تر څو پېښور افغانانو ته وسپاري‪.‬‬

‫‪151‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫امیر ددې هیئت په راتګ ډیر خوشحاله و‪ ،‬خو کله چې د انګریزانو له لوري مثبت ځواب تر السه‬
‫نه کړ‪ ،‬نو مجبورا یې له روسانو سره د اړیکو د ټینګولو وغوښتل‪.‬‬
‫روسي تراز ته یې یو لیک واستاوه‪ ،‬چې په هغه کې خپل معرفت او دریځ‪ ،‬د سدزویانو او بارکزیانو‬
‫خپل منځي اختالفاتو‪ ،‬له شاه شجاع سره د انګریزانو همکاري‪ ،‬له رنجیت سینګ سره د انګریزانو‬
‫دوستانه اړیکي او د امیر له کورنۍ سره د انګریزانو د نیکو اړیکو خرابول یاد شوي و او د روسیې‬
‫له تزار څخه یې دا هیله کړې وه‪ ،‬کوم ډول مرسته د انګریزانو په وړاندي له ایران سره تر سره‬
‫کیږي‪ ،‬له افغانستان سره دې هم تر سره شي‪.‬‬

‫‪152‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫دا وخت روسانو د تهران د سفیر په مشوره کپتان ویکوویچ د روسانو د هیئت په توګه افغانستان ته را‬
‫ولیږل او په کندهار کې یې له کندهاري وروڼو سره ولیدل‪.‬‬
‫دا هغه وخت و چې د انګریزانو نماینده برنس ال په کابل کې و او امیر دوست محمدخان یې وه وېراوه‬
‫چې غواړي سیمي ته د روسانو راتګ ته الره هواره کړي‪.‬‬
‫امیر دوست محمدخان د کندهار حکیم ته حال ور ولیږل چې د روسیې له استازي سره دې نه ګوري او‬
‫نه دې کابل ته د راتګ اجازه ورکوي‪ ،‬خو کله چې د امیر حکم دوی ته رسېدل د روسیې استازي د‬
‫کابل په لوري حرکت کړی و‪ ،‬دا وخت نو امیر مجبور شو چې ورسره وویني‪.‬‬

‫‪153‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫ویکوویچ د روسانو د سفیر له لوري چې په ایران کې مېشت و او د روسانو د تزار له لوري امیر ته‬
‫لیکل شوي و‪ ،‬ورکړل‪.‬‬
‫په دې لیکنو کې د دوستانه اړیکو او سوداګرۍ په اړه خبري شوې وې‪ ،‬خو ځیني مورخین لیکي چې د‬
‫ویکوویچ له خوا امیر ته وعده ورکړل شوه چې د پېښور په نیولو کې به ور سره مرسته کوي‪.‬‬
‫امیر د روسیې د سفیر لیکونه برنس ته ورښکاره کړل‪.‬‬
‫د روسانو او انګریزانو د هیئت راتګ کابل ته او د سکانو له لوري د پېښور نیول او شاته یې د‬
‫انګریزانو الس او هرات د ایران له لوري محاصره و او روسانو یې مالتړ کاو‪.‬‬

‫‪154‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫باالخره د انګریزانو او امیر دوست محمدخان د خبرو پایله ناکامه شوه‪ .‬د ناکامي مختلف دالیل دي‪.‬‬
‫لومړی دا چې برنس د امیر او امیر د برنس وړاندیزونه وه نه منل‪.‬‬
‫دوهم دا نظر و چې د خبرو د پایلو ناکامي د روسانو د پالوي راتګ و‪.‬‬
‫درېیم نظر دا و چې د خبرو ناکامي د انګریزانو د سکرتر وید او شاه شجاع اړیکي وې‪.‬‬
‫ویکوویچ امیر ته د پیسو د ورکړي وعده ورکړه او د کندهار او هرات له الري بیرته ستون کېدو چې په‬
‫الره کې د انګریزانو لخوا ووژل شو او اسنادونه یې ترې واخیستل‪.‬‬
‫انګریزانو د له روسانو سره د امیر هوکړه لیک د پلمې په توګه ورته ونیو‪ ،‬سره له دې چې دوی‬
‫پوهیدل چې امیر د انګریزانو دوستي لومړیتوب ورکوي‪.‬‬

‫‪155‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫دا و چې انګریزانو له شاه شجاع سره په لودهیانه کې اړیکه ونیوه او په افغانسان یې برید وکړ‪.‬‬

‫‪156‬‬
 ‫د انګرېزانو لومړنی یرغل او د شاشجاع د پادشاهۍ دویمه دوره‬
‫(‪۱۸۳۹‬ــ‪۱۸۴۲‬م)‬
‫کله چې د امیر دوست محمدخان او برنس تر منځ خبري کومي پایلي ته وه نه رسېدلې‪ ،‬د امیر او‬
‫انګریزانو تر منځ د دوښمنۍ فضا جوړه شوه او هغه پالوی چې د برنس په مشري کابل ته راغلی و‪ ،‬په‬
‫(‪ ۱۸۳۸‬م) کال کې هندوستان ته احضار شو‪.‬‬
‫کله چې برنس دوهم ځل هندوستان ته ستون شو‪ ،‬داسي اوازې شوې چې دوست محمدخان روسانو ته‬
‫دعوت ورکړی‪ ،‬تر څو په هند باندي برید وکړي‪.‬‬
‫په اصل کې د انګریزانو مقصد په یو مظلوم ملت باندي یرغل وو‪ ،‬دا پریکړه له پخوا د انګریزانو په پالن‬
‫کې وه‪ .‬دغه الملونه یوازي او یوازي د دوی د یرغل لپاره یوه پلمه وه‪ .‬ځکه چې د دوی اصلي موخه د‬
‫سترو قوتونو پر وړاندي د طالیي تاج ساتنه وه‪.‬‬

‫‪157‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫انګریزانو د خپلو موخو د پلي کولو لپاره د برنس له ستنیدو وروسته یو تړون په (‪۱۸۳۸‬م) کال له شاه‬
‫شجاع او رنجیت سینګ سره السلیک کړ چې د مثلث او یا د درې اړخیز تړون په نامه یادیږي‪.‬‬
‫د ځینو مورخینو په نظر دا درې اړخیز تړون په حقیقت کې د هغې دوه اړخیزي هوکړي بیا له سره کول‬
‫دي چې په (‪۱۸۳۳‬م) کال د شاه شجاع او رنجیت سنګ تر منځ السلیک شوې وه او (‪ )۱۴‬شرطونه یې‬
‫لرل‪.‬‬
‫خو کل چې انګریزانو په افغانستان باندي برید کاوه‪ ،‬له رنجیت سنګ او شاه شجاع سره یې اړیکه ونیوه‪،‬‬
‫دواړو ته یې قناعت ورکړ چې هغه دوه اړخیزه هوکړه باید یو ځل بیا له سره تازه او انګریزانو ته هم پکې‬
‫ځای ورکړل شي‪.‬‬
‫دوی په خوشحالي سره موافقې ته ورسیدل او د الهور مشهوره معاهده یې السلیک کړه‪ .‬په دې معاهده‬
‫کې رنجیت سنګ او مکناټن حقوقي شخصیتونه او د اخیتار خاوندان وو‪ ،‬خو شاه شجاع له وطن څخه‬
‫تښتیدلی او د ملي حقوقو څخه بې برخي دی‪.‬‬
‫‪158‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫دغه معاهده چې (‪ )۱۸‬شرطونه یې درلودل‪ ،‬د شاه شجاع د یو ځل بیا قدرت د رسېدو په مقابل کې له هغه‬
‫څخه ژمنه اخیستل شوې وه چې شاه شجاع به د هغو سېمو له یوې برخي څخه چې د ملکیت دعوی یې‬
‫کوله او له پېښور‪ ،‬کشمیر‪ ،‬دیره جات او خیبر څخه عبارت دي د رنجیت سنګ په ګټه له خپلې دعوی‬
‫څخه منصرف شي او وعده یې وکړه چې له انګریزانو او سیکانو څخه پرته به له هیچا سره خپلي اړیکي‬
‫نه ټینګوي او هم به د هرات خپلواکي چې د ده د وراره کامران په الس کې وه ومني‪.‬‬
‫انګریزانو د سملي اعالمیه نشر کړه چې په هغې کې امیر دوست محمدخان متهم او ځان یې د شاه شجاع‬
‫خواخوږی معریفي کړ‪.‬‬

‫‪159‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د سملي د اعالمیې له خپرولو وروسته درې واړو د جنګ لپاره تیاری نیول‪ ،‬په (‪۱۸۳۹‬م) کال یې د بوالن‬
‫د درې له الري بلوچیستان ته داخل او په کندهار یط حمله وکړه او د خیبر د درې له الري یې په ننګرهار‬
‫حمله وکړه‪.‬‬
‫د لښکر مشري د بلوچیستان له الري د سرجان کین‪ ،‬مکناټن‪ ،‬الکساندر برنس او شاشجاع په غاړه وه او د‬
‫خیبر له الري د نهال سنګ‪ ،‬کالدوید او شهزاده تیمور تر مشرۍ الندي جالل آباد ته داخل شول‪.‬‬
‫کندهاري وروڼه چې د انګریزانو له یرغل څخه خبر شول‪ ،‬له روسانو او ایران څخه د هغوی دکړو ژمنو‬
‫پر بنسټ مرسته وغوښته‪ .‬خو هغوی وفا وه نه کړه‪.‬‬
‫خو بیا هم سردار کهندل خان او د هغه وروڼو د تجاوز په مقابل کې له کندهار څخه دفاع وکړه‪ ،‬خو حاجي‬
‫خان کاکړي خیانت او شاه شجاع ته د هغه تسلیم کېدل د دې المل شول چې کندهار ته د یرغلګرو راتګ‬
‫وشي‪.‬‬
‫سردار کهندل خان ایران ته پنا یوړه‪.‬‬
‫‪160‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫کله چې انګریزانو لښکري کندهار ته را داخلي شوې‪ ،‬له شاه شجاع سره په (‪۱۸۳۹‬م ) کال معاهده چې (‪۷‬‬
‫یا ‪ )۸‬شرطونه لرل‪ ،‬السلیک کړه او د مهمو شرطونو څخه یې یو دا وو چې شاه شجاع به دانګریزانو له‬
‫مشورې پرته له هیڅ ملک سره خپلي سیاسي اړیکي نه ټینګوي‪.‬‬
‫همدا راز د انګریزانو د لښکرو لګښتونه به د شاه شجاع په غاړه وي او د انګریزانو لښکر به د تل لپاره په‬
‫افغانستان کې استوګن وي‪.‬‬
‫د معاهدې له السلیک وروسته شاه شجاع په کندهار کې پادشاهي اعالن کړه او د انګریزانو د استازي له‬
‫لوري مبارکې ورکړل شوه‪ .‬د پادشاهۍ له اعالن وروسته دغو لښکرو د کابل په لوري حرکت وکړ‪.‬‬
‫دوست محمدخان خپل دفاعي تدابیر ونیول‪.‬‬
‫خپل درې زامن هر یو ( غالم حیدرخان‪ ،‬وزیراکبرخان اوافضل خان) یې د دریو لښکرو په سر کې‬
‫غزنی‪ ،‬خیبر او زرمت ته د دفاع په موخه ولیږل‪.‬‬

‫‪161‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫وزیر اکبرخان ناروغ شو او بیرته کابل ته راغی‪ .‬د دوښمن لښکري جالل اباد ښار ته را دننه شوې غالم‬
‫حیدرخان چې غزني ته د دفاع لپاره لیږل شوی و‪ ،‬د عبدالرشید د خیانت په اساس چې له دوښمن سره د‬
‫غزني په نیولو کې همکاري وکړه‪.‬‬
‫د غزني ښار د دوښمن الس ته ورغی او دی یې له کورنۍ سره اسیر کړ‪ .‬له دې وروسته امیر دوست‬
‫محمدخان خپل ورور نواب جبارخان د مصالحې لپاره انګریزانو او شاه شجاع ته ور ولیږل خو هغوی‬
‫نتېجه ور نه کړه‪.‬‬
‫له دې وروسته امیر د علم ګنج باغ سېمه کې جرګه را وبلله‪ ،‬خو دغي جرګې هم منفي وي‪ .‬د امیر‬
‫وروستۍ هڅه دا وه چې خپلو هغو لښکرو ته چې د اغندی په غرونو کې د کابل د دفاع لپاره ځای پر ځای‬
‫کړي و‪ ،‬ورغی تر څو له دغه لښکر سره مرسته وکړي‪ ،‬خو دا ځل بیا هم امیر د پخوا په شان منفي ځواب‬
‫سره مخ شو‪.‬‬

‫‪162‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫امیر دوست محمدخان له یوې خوا د ملک د دفاع لپاره ځانګړی چمتوالی نه درلود‪ ،‬له بله اړخه په دغه‬
‫خراب وضیعت کې د تګاب او نجراب خلکو د پوپلزیو په مشري د امیر پر ضد پاڅون وکړ‪.‬‬
‫دا ټول کارونه د دې المل شول چې امیر دوست محمدخان کابل پریږدي‪.‬‬
‫شاه شجاع د انګریزانو او انګریزانو د شاه شجاع په مرسته تقریبا څلور کال ( درې کاله او اته میاشتي)‬
‫سلطنت وکړ‪ .‬او بل یې نیم افغانستان تر ولکې الندي را وست‪.‬‬
‫کله چې شاه شجاع په رسمي بڼه خپل سلطنت اعالن کړ‪ ،‬په لومړي سر کې د منفکي او مقرري واکونه له‬
‫ده سره او له خلکو سره به یې د لیدلو لپاره خاص وخت ورکړی و‪ .‬خو د وخت په تیریدو سره د واکونه‬
‫کېدل‪ ،‬مکناټن عمال د لومړي وزیر په توګه په کار پیل وکړ‪ .‬الکساندر برنس د د داخلي چارو وزارت‬
‫کارونه سر ته رسول‪.‬‬
‫او د هغه منشي موهن لعل نومیده د استخباراتو دنده سرته رسوله او شاشجاع د انګریزانو د (‪ )۵۰۰۰‬کسیز‬
‫لښکر له لوري یې ساتنه کېدله‪.‬‬
‫‪163‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د افغانستان خلکو تر ډیري مودې دا فکر کاوه چې د انګریزانو لښکر د خپلي پخوانۍ وعدې پر بنسټ باید‬
‫له افغانستان څخه بهر شي او هندوستان ته والړ شي‪.‬‬
‫د شاه شجاع د وخت لومړی وزیر چې مولوي عبدالشکور نومیده‪ ،‬دا کوښښ وکړ چې دغه بهرنۍ قواوي‬
‫باید د خپلي پخوانۍ وعدې پر بنسټ له افغانستانه ووزي‪ .‬خو هغه د انګریزانو له لوري ګوښه او پر ځای‬
‫یې بل کس د شاه شجاع د صدراعظم په توګه وټاکل‪.‬‬
‫د کابل جالل آباد او کابل کندهار د لویو الرو د امنیت د ټینګښت لپاره انګریزانو یو تعداد کسان د پیسو په‬
‫مقابل کې وګمارل شول‪ .‬څه موده وروسته معاشونه ورباندي قطع شول‪ .‬دوی د معاش نه ورکولو په بدل‬
‫کې لوي الري وتړلې‪.‬‬
‫د شاشجاع واک ورځ تر بلې کمېده او د انګریزانو ځواک زیاتېدو‪.‬‬
‫بالخره افغانان د انګریزانو له ظلم‪ ،‬یرغل او اشغال څخه په تنګ شول او ملي پاڅون الره یې غوره کړه‪.‬‬

‫‪164‬‬
 ‫د انګریزانو پر وړاندي لومړني ملي پاڅون‬
‫هغه مهال چې انګریزانو له (‪ )۵۴۱۵۰‬کسیز لښکر سره افغانستان ته راغلل‪ ،‬شاه شجاع چې له شل کاله‬
‫څخه زیاته موده یې له انګریزانو سره تیره کړې وه د کابل په باالحصار کې د خپلې کورنۍ له غړو سره‬
‫چې تعداد یې نیږدې (‪ )۸۵۰‬کسانو ته رسیده‪ .‬مېشت شول او له انګریزانو څخه یې په ډیر اخالص مننه‬
‫وکړه‪.‬‬
‫د ځیني مورخینو په وینا چې د دربار او ان د ده د کورنۍ ټول اختیارات انګریزانو په ځانګړي توګه‬
‫مکناټن په خپل الس کې واخیستل‪ ،‬د هغوی له اجازې پرته هیچا نه شوای کوالی چې له شاه شجاع سره‬
‫لیده کاته وکړي‪.‬‬
‫انګریزان د هېواد په بېالبیلو سېم کې له ځای پر ځای کېدو او واک پیدا کولو وروسته په دې فکر کې شو‬
‫چې اوس دلته د راحت او ارامۍ وخت رسیدلی‪ ،‬خو دوی دا ګمان سم نه وه‪ ،‬ځکه افغانان د انګریزانو له‬
‫وتلو ناهیلي شول‪.‬‬
‫د شاه شجاع واک ورځ تر بلې محدودیده‪.‬‬
‫د‪165‬الرو امنیت ورځ تر بلې خرابیده او همدارنګه د افغانانو وهل‪ ،‬ټکول او زنداني کول اوج ته ورسیدل‪.‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫انګریزانو هم له یو شمیر کسانو د خطر احساس کاوه‪ ،‬مکناټن شاه شجاع ته وویل چې امین هللا خان‬
‫لوګری‪ ،‬عبدهللا خان اڅګزی او سردار شمس الدین چې ښایي دوی ته ګواښ وي جال وطنه کړي او‬
‫هندوستان ته یې ولیږي‪.‬‬
‫نوموړي کسان شاه شجاع ته ورغلل او ورته یې وویل‪ ،‬د دې پر ځای چې موږ ته مقام او قدرت راکړل‬
‫شي بلکې بر عکس موږ د انګریزانو له لوري تبعید کیږو؟‬
‫شاه شجاع ورته وویل چې زه د انګریزانو په الس کې زنداني یم او هیڅ کار نه شم کوالی‪.‬‬
‫پورته دالیل د دې سبب شول چې افغانان نه یوازي له انګریزانو بلکې له شاه شجاع څخه هم ناراضه‬
‫شول‪ ،‬بالخره د کابل په ګډون د هیواد په بیالبیلو سېمو کې د انګریزانو په خالف عمومي پاڅون پیل شو‪.‬‬
‫نواب زمان خان او ملګري چې له شاه شجاع څخه ناهیلي را ستانه شول‪ ،‬ځیني کسان یې په جریان کې‬
‫واچول او د عبدهللا خان اڅکزي په کور کې را غونډ شول او ملي پاڅون پریکړه یې وکړه‪.‬‬

‫‪166‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫نواب زمان خان او ځینو مورخینو په وینا عبدهللا خان اڅکزی د پاڅون د مشر په توګه او امین هللا خان‬
‫لوګری د نائب په توګه وټاکل شول‪.‬‬
‫د دې تر څنګ یوه دولس کسیزه شورا هم رامنځته شوه چې د جنګ او سولې د ناروغانو او ټپیانو د‬
‫درملني او د اکماالتو مسؤولیت یې پر غاړه و‪.‬‬
‫له پالن سره د (‪۱۸۴۱‬م) کال د نومبر د میاشتي په دویمه نېټه پاڅون پیل شول او د لومړي ځل لپاره یې د‬
‫الکساندر برنس په کور چې د کابل په شور بازار کې وه‪ ،‬برید وکړ‪.‬‬
‫برنس د خپلي کورنۍ له غړو او یو شمیر ساتونکو سره له مینځه والړ‪ .‬پاڅون کوونکو د برنس سر د هغه‬
‫له تنې جال کړ او په بازار کې یې نندارې له پاره وځړاوه‪.‬‬
‫له دې پیښې وروسته غازیانو د کابل په بېالبېلو سېمو کې بریدونه وکړل‪.‬‬

‫‪167‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د دې خبري په اوریدو سره د کابل په ولسوالیو او ګاونډیو والیتونو کې د جهاد او سراسري پاڅون اعالن‬
‫وشو‪ .‬په هر ځای کې یو شمېر کسان د خپلو مشرانو تر قیادت الندي راټول او د کابل په لور روان شول‪.‬‬
‫دوښمن په هر ځای کې تر برید الندي شو او له سختي ماتې سره مخ شو‪ .‬له ډیري درنې مرګ ژوبلې‬
‫وروسته د کابل ټولي سیمي د غازیانو الس ته ورغلې‪.‬‬
‫دوښمن په دوو مرکزونو (باالحصار او شیرپور) کې کالبند شو‪.‬‬
‫د ځینو مورخینو په قول کله چې وزیر محمداکبر خان په بخارا کې له دغه پاڅون څخه خبر شو‪ .‬له خپل‬
‫تره له زوی سلطان احمدخان سره د افغانستان په لور حرکت وکړ او د پاڅون په (‪ ۱۲ ،۸‬او یا هم ‪) ۲۰‬‬
‫نېټه کابل ته ورسید او د نواب زمان خان پر ځای ناستی د غازیانو د رئیس په توګه وټاکل شو‪.‬‬

‫‪168‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫انګریزانو چې خپله محاصره ولیدله‪ ،‬نو یې د سولې خبري پیل کړې‪ .‬تر څو په دې وسیله وتوانیږي خپل‬
‫ژوندي کسان له مرګ څخه وژغوري‪.‬‬
‫د انګریزانو د سولې دغه وړاندیز او د هغوی ځیني وړاندي شوي شرطونه (‪ ۴‬یا ‪ )۸‬ومنل شول‪ .‬د سولې‬
‫دا معاهده په (‪۱۸۴۱‬م) کال کې د دواړو لوریو تر منځ السلیک شوه‪ .‬خو انګریزانو په ژمنې وفا وه نه کړه‬
‫او د هڅه یې وکړه چې د وزیر محمداکبرخان او امین هللا لوګري تر منځ یې اختالفات رامنځته کړي‪.‬‬
‫انګریزان د هوا د تودېدو په تمه وو‪ .‬تر څو د کندهار او ننګرهار لښکرو په را رسیدو سره یاده محاصره‬
‫ماته کړي‪.‬‬
‫خو افغانانو ته د وخت په تیریدو سره دا جوته شوه چې انګریزان له افغانستان څخه خپلي لښکري نه باسي‪.‬‬
‫نو ځکه یې یو ځل بیا د غونډي وړاندیز وکړ او انګریزانو دا وړاندیز ومنل‪.‬‬

‫‪169‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫وزیر محمداکبرخان په دغه غونډه کې د انګریزانو د لښکرو د مشرانو خیانتونه او وعدې نه ژمنتیا په‬
‫ګوته کړه او له هغه وروسته یې مکناټن د وزیر محمداکبر خان له لوري ووژل شو‪.‬‬
‫له دې وروسته یې په (‪۱۸۴۲‬م) کال کې د انګریزانو لښکرو ته اخطار ورکړ چې زر تر زره له دې‬
‫خاوري ووزئ‪ .‬انګریزانو د مجبوریت له مخي په (‪۱۸۴۲‬م ) کال کې د جنوري په شپږمه نېټه خپل‬
‫(‪ )۱۶۵۰۰‬او یا ‪ )۱۷۰۰۰‬کسیز لښکر ته د کابل څخه د جالل آباد په لوري حرکت ورکړ‪.‬‬
‫د انګریزانو لښکر جالل اباد ته له رسیدو مخکي د غازیانو تر برید الندي راغلل‪ .‬له دې برید نه یوازي‬
‫ډاکتر برایډن په نیم ځان وتوانید چې د خپل لښکر د تباهۍ خبره د جالل اباد لښکرو ته ور ورسوي‪.‬‬
‫د لغمان غازیانو د وزیر محمداکبرخان په مشري د جالل اباد په طرف حرکت وکړ او د هغو خلکو په‬
‫مرسته یې هلته دوښمن کالبند او محاصره کړ‪.‬‬

‫‪170‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د کابل غازیانو په ځانګړي توګه بارکزیو شاه شجاع تر فشار الندي راوستلی و او له هغه یې غوښتل چې‬
‫باید د انګریزانو په مقابل کې جهاد اعالن کړي او د جالل اباد په لور د مقابلې لپاره حرکت وکړي‪ ،‬کنه‬
‫نو دی به په قتل ورسیږي‪.‬‬
‫شاه شجاع د حرکت وړاندیز ومانه‪ .‬ځان یې چمتو کړ‪ ،‬کله چې د سیاسنګ په لوري حرکت وکړ‪ ،‬شجاع‬
‫الدوله د نواب زمان خاو زوی او ورسره ملګرو یې دی په قتل ورساوه او د کابل په چهارباغ سېمه کې‬
‫خاورو ته وسپارل شو‪.‬‬
‫د شاه شجاع له مړیني وروسته د نواب زمان خان او امین هللا لوګري تر منځ اختالفات پیل شول‪ ،‬خو یو‬
‫شمیر خیر غوښتونکو کسانو دغو اختالفاتو ته د پای ټکی کېښود او فتح جنګ د پادشاه په توګه وټاکل شو‪.‬‬
‫خو دې سولې ډیر دوام وه نه کړ‪ ،‬ځکه د نواب زمان خان او فتح جنګ تر منځ اختالفات او جنګونه‬
‫وشول‪ .‬کله چې وزیر محمدخان اکبرخان له دې پیښي خبر شو‪ ،‬کابل ته راغی او د نواب زمان خان‬
‫مرسته یې وکړه‪.‬‬
‫‪171‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫فتح جنګ چې ځان ناچاره ولید‪ ،‬نو یې وزیر محمداکبرخان ته د ځان د وزیرۍ وړاندیز وکړ‪ ،‬د هغه له‬
‫لوري دا وړاندیز ومنل شو‪.‬‬
‫له څه مودې وروسته د فتح جنګ او وزیر محمداکبرخان تر منځ بیا اختالفات رامنځته شول‪ ،‬وز اکبرخان‬
‫فتح جنګ په خیانت او پردۍ پالنه تورن کړ‪ ،‬تر ډیر فشار وروسته یې هغه زانداني کړ‪ ،‬هغه له زندانه‬
‫وتښتیده او ځان یې په جالل اباد کې انګریزانو لښکرو ته ورساوه‪.‬‬
‫انګریزانو د ماتې او مرګ ژوبلي تر څنګ مالي زیان هم لیدلی و‪ ،‬د سولې الره یې غوره کړه‪ .‬دوی‬
‫دوست محمدخان په داسي حال کې چې په هندوستان کې د انګریزانو لخوا تر نظارت الندي اړیکه ټنیګه‬
‫کړه‪.‬‬
‫امیر دوست محمدخان د افغانستان له حاالتو بې خبره وه‪ .‬د انګریزانو د ګورنر له لوري ورته افغانستان ته‬
‫د تګ وړاندیز وشو‪.‬‬

‫‪172‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫امیر دوست محمدخان چې له یوې په نظارت کې ژوند کاوه او د افغانستان له سیاسي اوضاع څخه ناخبره‬
‫و او له بلې د هغه ځای له اقتصادي ستونزو‪ ،‬تودوخي او جالوطنۍ څخه په تنګ و‪ ،‬نو دا وړاندیز یې‬
‫ومنل‪.‬‬
‫انګریزانو له دې وړاندیز وروسته له امیر څخه وغوښتل چې خپل زوی وزیر محمداکبرخان ته چې د‬
‫پاڅون کوونکو مشر و‪ ،‬هدایت وکړي چې خپلي لښکري له کابل څخه بهر او د شمال لوري ته حرکت‬
‫وکړي‪.‬‬
‫امیر چې د افغانستان له سیاسي اوضاع څخه بې خبره و‪ ،‬دا وړاندیز یې هم ومنل او خپل زوی ته یې دا‬
‫خبره ورسوله‪.‬‬
‫انګریزانو غوښتل چې خپل لښګر کابل ته دننه کړي او له هغه ځای څخه بامیانو ته الره پیدا کړي‪ ،‬تر څو‬
‫خپل هغه (‪ )۱۲۰‬کسه انګریزان چې هلته د افغانانو له خوا تر نظارت الندي وه له ځان سره هند ته بوځي‬
‫او له بلې خوا خپل له السه وتلی عزت بیا ځلي تر السه کړي‪.‬‬
‫‪173‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د انګریزانو لښکر یو ځل بیا د جنرال پالک او حنرال سیل تر قیادت او مشرۍ الندي (‪۱۸۴۲‬م) کال د‬
‫سپټمبر په ‪ ۱۶‬کابل ته را دننه شو او فتح جنګ د پخوا په شان د پادشاهۍ په تخت کښینوست‪.‬‬
‫انګریزانو دکابل هغه ښکلې څلور پوړیزه ودانۍ چې د سوداګرۍ لوی مرکز وه وران کړ‪.‬‬
‫همدارنګه انګریزانو هغه مرکز چې د امین هللا لوګري پر مشرۍ د انګریزانو په وړاندي جګړه کېده وړان‬
‫کړ او اور یې ور کړ‪.‬‬
‫خپل اسیران یې په بامیانو کې د افغانانو له نظارت څخه خالص کړل‪ .‬له غزني څخه یې د سومنات هغه‬
‫دروازه چې محمود غزنوي له هندوستان څخه راوړې وه‪ .‬له ځان سره یووړه‪.‬‬
‫یو شمیر هغه کسان چې د انګریزانو غالمان وو او له شاهي کورنۍ سره یې نیږدې اړیکي لرلې په‬
‫بیالبیلو دندو وګمارل او فتح جنګ چې دویم ځل لپاره قدرت رسیدلی وه‪ ،‬د انګریزانو له وتلو سره‬
‫هندوستان ته وتښتید‪.‬‬

‫‪174‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫انګریزانو د هغه ځایناستی د شاه شجاع بل زوی صفدر جنګ نومیده د پادشاه په توګه په تخت کښېناوه‪.‬‬
‫انګریزانو خپل لښکر د هندوستان په لوري روان کړ‪.‬‬
‫امیردوست محمدخان په هغه وخت کې له خپلو زامنو او د کورنۍ له نورو غړو سره د کابل په لوري‬
‫حرکت وکړ‪ .‬کله چې کابل ته ورسید د هغه د امارت دویمه دوره پیل شوه‪.‬‬
‫انګریزانو په دې جګړه کې له (‪ )۳۰۰۰‬تر (‪ )۴۰۰۰‬ځواکونو ته مرګ ژوبله ورسیده‪.‬‬
‫د لندن کابینې تغیر وکړ‪ .‬د الرد اکلند په ځای د الرد النبرود د هندوستان د ګورنر جنرال په توګه وګمارل‬
‫شو‪.‬‬
‫له (‪ ۷‬تر ‪ )۲۰‬میلیونه پونده یې تاوان ولید‪ ،‬ډیر مشهور کسان (مکناټن‪ ،‬برنس‪ ،‬شاه شجاع او نور جنراالن)‬
‫یې د افغانانو لخوا په قتل ورسیدل‪.‬‬
‫درې کاله او اته میاشتي یې عبث تیر کړل‪ ،‬اخیر یې د سولې الره غوره کړه‪.‬‬
‫‪175‬‬
 ‫د سدوزیانو تېرې دورې ته یوه لنډه کتنه‬
‫احمدشاه ابدالي چې کله قدرت ته ورسید‪ ،‬وې کوالی شول چې د افغانستان حدود او پولي خپل اصلي ځای‬
‫ته ورسوي‪.‬‬
‫د ختیځ او لوېدیځ په لور یې د افغانستان د ساتني په پار تر ډهلي او نیشاپور پوري سېمه تر خپل واک‬
‫الندي راوستله‪.‬‬
‫احمدشاه بابا وکوالی شول چې یوه غټه امپراطوري جوړه کړي‪.‬‬
‫احمدشاه بابا د معاصر افغانستان د بنسټ ایښودونکي په توګه پیژندل کیږي‪.‬‬
‫نوموړي کندهار د خپلي واکمنۍ د پالزمیني په توګه وټاکه او په دې سره یې کندهار د سیاست‪ ،‬فرهنګ او‬
‫علومو په ډګر بدل کړ‪.‬‬
‫کله چې تېمور شاه واک ته ورسید د افغانستان ګاونډیانو یو ځل بیا د پخوا په څېر د السوهني السونه را‬
‫اوږده کړل‪ .‬خو د تیمورشاه میړاني او غښتلې ارادې دوی خپلو موخو ته نه پرې ښودل‪.‬‬
‫‪176‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫تیمورشاه پالزمینه له کندهار څخه کابل ته انتقال کړه‪ .‬د تیمور شاه موخه دا وه چې کابل هم د کندهار په‬
‫څیر د علومو او فرهنګ په مرکز بدل شي‪.‬‬
‫تیمورشاه د خپلي پادشاهۍ په دوره کې کوم ځانګړي فتوحات نه لرل‪ ،‬مګر د هغو سېمو ساتنه یې په ښه‬
‫ډول چې د احمدشاه بابا له واکمنۍ نه ده ته په میراث پاتې وې‪.‬‬
‫کله چې زمانشاه واک ته ورسید‪ ،‬هڅه یې وکړه چې د پخوا په شان ټولي پخوانۍ سېمي تر خپل کامل واک‬
‫الندي راولي‪.‬‬
‫• هغه سیمې چې په بغاوت او پاڅون یې الس پوري کړی وو او د دوښمن له ګواښ سره مخ وې‪ ،‬بغاوت‬
‫یې ختم او ګواښ یې له منځه یې یوړ‪.‬‬
‫• له یوه اړخه د وروڼو تر منځ اختالفات او له بل لوري د ګاونډیانو او په ځانګړي ډول د انګریزانو الس‬
‫وهنه د دې سبب شول چې د شاه محمود او شاه شجاع په دوره کې د احمدشاه بابا د امپراطورۍ تجزیه‬
‫پیل شي‪.‬‬
‫‪177‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د شاه محمود عیاشي او بې کفایتي او د شاه شجاع کبر او غرور د دې سبب شول چې د افغانستان دوښمن‬
‫تر پخوا ال زیات د افغانستان په چارو کې السوهنه وکړي او د احمدشاه بابا د واکمنۍ ځیني سیمې تر خپل‬
‫واک الندي راولي‪.‬‬
‫د تیمور شاه د سلطنت به وروستیو کلونو کې په فرانسه کې لوی پاڅون منځته راغی‪ ،‬څه موده وروسته‬
‫ناپلیون له ځنیي آسیایي هېوادونو سره خپلي اړیکي ټینګې کړلې چې له دې کار څخه یې موخه هندوستان‬
‫ته ننوتل او په دې سېمه کې په انګریزانو فشار راوړل وه‪.‬‬
‫انګریزانو د دې پالن د مخنیوي په موخه خپل استازی افغانستان ته را ولیږه او په (‪۱۸۰۹‬م) کال کې یې‬
‫له شاه شجاع سره یوه معاهده الس لیک کړه چې له دې معادې او تړون څخه یې موخه د هند په لور د‬
‫ناپلیون د بریدونو مخنیوی او له هغه څخه دفاع کول وه‪.‬‬
‫هغه نسبي پرمختګ چې د احمدشاه‪ ،‬تیمورشاه او زمان شاه په دوره کې منځته راغلی وو له منځه والړ‪.‬‬

‫‪178‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د خلکو د ژوند اقتصادي حالت ډیر کمزوری وه او د ګوتو په شمیر کسانو اقتصادې حالت یو څه ښه وو‬
‫او پیسې یې درلودې‪.‬‬
‫د زمانشاه له دورې وروسته هیڅ سیاسي‪ ،‬نظامي او فرهنګي پرمختګ نه په سترګو کېدو‪.‬‬
‫ډیری هغه کسان چې د واک او قدرت په سر کې وه او یا د یوې سیاسي یا نظامي او یا ملکي ادارې‬
‫مسؤولیت یې په غاړه له سواد سره یې اشنایي نه درلوده‪.‬‬

‫‪179‬‬
 ‫د امیر دوست محمدخان د واکمنۍ دویمه دوره‬
‫انګریزانو هغه مهال زموږ په هېواد واکمن شول‪ ،‬کله چې دوی د شاه شجاع‪ ،‬سکانو او یوه ډله وطن‬
‫پلورونکو په وسیله‪ ،‬له شاه شجاع سره د هکارۍ او قدرت ته د رسیدلو په پلمه په افغانستان برید وکړ او‬
‫انګریزانو په مستقیم ډول زموږ په کورنیو چارو کې السوهنه پیل کړه‪.‬‬
‫افغانانو ته دا ثابته شوه چې هېواد یې د انګریزانو له لوري له شاه شجاع سره د مرستي په پلمه اشغال‬
‫شوی دی‪ .‬ځکه نو د افغانستان په بیالبېلو سېمو کې د انګریزانو خالف پاڅونونه پیل شول‪.‬‬
‫له هغې جملې څخه یو عمومي پاڅون و چې د (‪۱۸۴۱‬م) کال په کابل کې وشو‪.‬‬
‫الرد آکلند په بدل کې الردالن برو د هندوستان د هوي ګونر په توګه را ولیږل شو‪ ،‬نوموړي پرته له دې‬
‫چې امیر دوست محمدخان د دویم ځل لپاره کابل ته ولیږي‪ ،‬بله هیڅ چاره نه لیدله‪.‬‬

‫‪180‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫ګونر په لیدنه کې امیر دوست محمدخان ته وویل چې د حاالتو د تقاضا پر اساس‪ ،‬ته باید یو ځل بیا د‬
‫امیر په حیث افغانستان ته الړ شې‪ .‬خو د انګریزانو د دوست په صفت نه د انګریزانو د دوښمن‪.‬‬
‫د انګریزانو ګورنر امیر ت وویل چې د ال زیاتي وینې توېدنې د مخ نیوي له پاره باید خپل زوی وزیر‬
‫اکبر خان ته هدایت ورکړي‪ ،‬تر څو له جنګ څخه الس واخلي او د انګریزانو زندانیان له بند څخه‬
‫خالص کړي‪.‬‬
‫امیر له اکبرخان سره تماس ونیو او په پایله کې وزیر او نورو ملي مشرانو کابل پرېښود‪ .‬انګریزان‬
‫کابل ته دننه شول او ځیني له دوښمني ډک کړني یې تر سره کړي‪.‬‬
‫مخکي له دې چې امیر د افغانستان په لوري حرکت وکړي‪ ،‬انګریزانو له هغه سره یوه معاهده‬
‫السلیک کړه چې هدف یې د افغانانو تر منځ اختالف اچول او د افغانستان وېش وه‪.‬‬

‫‪181‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫همدا راز دوی نه غوښتل چې امیر د یو قوې دولت رهبري واخلي‪ ،‬ځکه یې امیردوست محمدخان د کابل‪،‬‬
‫غزني او ننګرهار د امیر په توګه وپیژندل شو‪ ،‬کندهار کې کهندل خان‪ ،‬په هرات کې یارمحمدخان‬
‫الکوزی د افغانستان په شمالي سیمه کې محلي امیرانو قدرت درلود‪.‬‬
‫دا ځل په امیر د پخوا په څیر خلکو اعتبار نه کاوه‪ .‬همدا علت و چې د مشرانو په خالف یې ځیني کارونه‬
‫تر سره کړل او کوښښ یې کاوه چې ځیني جهادي مشران د خپل ځآن تابع وګرځوي او یا له وطن څخه‬
‫تیښتي ته مجبور کړي او یا یې زنداني کړي‪.‬‬
‫د مثال په توګه‪ :‬امین هللا خان لوګری په باالحصار کې زنداني شو او بالخره په زندان کې مړ شو‪.‬‬
‫محمدشاه کنړ ته تیښته وکړه‪ .‬وز محمداکبر خان چې د ملي مشران له جملې څخه و‪ ،‬د وزارت تمه یې‬
‫لرله‪.‬‬
‫وزیر محمداکبرخان په (‪۱۸۴۶‬م ) کال د یوه هندي طبیب له خوا چې د نوموړي معالج ډاکتر و‪ ،‬د زهري‬
‫دوا په وسیله مسموم شو او ومړ‪.‬‬
‫‪182‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫سلطان احمدخان چې د امیر روست محمد خان وراره او زوم وه‪ ،‬د تکړه غازیانو له ډلي څخه و‪ ،‬د‬
‫وزیر محمداکبرخان له مړیني وروسته ایران ته پناه یووړه‪ .‬له هغه وروسته چې کله افغانستان ته د تګ‬
‫زیمنه ورته مساعده شوه‪ ،‬هرات ته راغی او د هغه ځای د مستقل حکومت اداره یې په الس کې واخیسته‪.‬‬
‫کوم سیاست چې امیر دوست محمد خان د افغانستان د کورنیو چارو د سمبالولو له پاره اختیار کړې وه‪ .‬د‬
‫هغه په اساس یې هغه کسان چې د اعتماد وړ نه و‪ ،‬له صحنې څخه وېستل او خپل وروڼه یې په لوړو‬
‫چوکیو وګمارل‪.‬‬
‫غوښتل یې کورنی امنیت ډینګ کړي‪.‬‬
‫امیر په دویمه دوره کې د بهرني سیاست په اړه له احیتاط څخه ډکه تګالره غوره کړه‪ .‬یوازي له‬
‫انګریزانو سره یې اړیکي پاللې‪.‬‬
‫د ژوند تر پایه د انګریزانو معاهدو ته ژمن پاتې شوو‪.‬‬

‫‪183‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫امیر له انګریزانو سره دوه معاهدې السلیک کړې چې د جمرود د لومړۍ او دوهمي معاهدې په نوم‬
‫یادیږي‪.‬‬
‫د جمرود لومړۍ معاهده‪ :‬دغه معاهده په (‪۱۸۵۵‬م) کال د مارچ په (‪ )۲۰‬نېټه د پېښور په جمرود سېمه کې‬
‫د امیر دوست محمدخان د استازي غالم حیدرخان او د انګریزانو د استازي جان الرنس چې د پنجاب لوی‬
‫حاکم هم وه تر منځ السلیک شوه‪.‬‬
‫د معاهدې شرطونه‪:‬‬
‫‪ .1‬په دایمي توګه د انګنریزانو او افغانانو تر مینځ د سولې او دوستۍ ټینګوالی‪.‬‬
‫‪ .2‬هغه سیمي چې د امیر تر ولکې الندي وي‪ ،‬انګریزان یې باید احترام وساتي او السوهنه پکې وه نه‬
‫کړي او برعکس‬
‫‪ .3‬د انګریزانو دوست د افغانستان دوست دی او د هغوی دوښمن د افغانستان دوښمن دی‪.‬‬
‫‪184‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫دا تړون یو اړخیز او ګټه یې انګریزانو ته رسیده‪ ،‬هغوی په خپله ګټه وکاراوه او د هغه پاڅون په مقابل‬
‫کې چې په (‪۱۸۵۷‬م) د هندوستان د وګړو له لوري تر سره شو‪.‬‬
‫امیر ته یې دا ګټه وکړه چې دکندهار د نیولو اجازه تر السه کړه‪ ،‬تر څو کندهار ونیسي‪.‬‬
‫د جمرود دوهمه معاهده‪ :‬دا معاهده د جنوري د میاشتي په ‪ ۲۶‬نېټه د پېښور په جمرود سېمه کې د امیر‬
‫دوست محمدخان د استازي او زوی غالم حیدرخان او جان الرنس تر منځ السلیک شوه‪.‬‬
‫کله چې کابل د امیردوست محمدخان له لوري ونیول شو‪ ،‬په هرات کې د سدوزیانو له خوا یو مستقل او‬
‫خپلواک حکومت اعالن شو چې مشري یې شاه محمود کوله‪.‬‬
‫کامران د هغه زوی وه د وزیر په توګه وټاکل شو‪.‬‬
‫د کامران او د شاه محمود تر منځ څو ځله د واک په سر مخالفتونه رامنځته شول چې د ځینو کسانو په‬
‫منځګړیتوب پای ته ورسیدل‪ ،‬په پای کې شاه محمود په (‪۱۸۲۸‬م) کال کې په قتل ورسید او کامران د هغه‬
‫زوی یې ځایناستی شو‪.‬‬
‫‪185‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫کامران‪ ،‬یار محمد الکوزی د خپل وزیر په توګه وټاکه‪ ،‬کامران د یارمحمد له لوري په قتل ورسید او‬
‫حکومت یې په (‪۱۸۴۲‬م ) کال پای ته ورسید‪.‬‬
‫له کامران وروسته یارمحمدخان الکوزی د دې حکومت واک په الس کې واخیست‪.‬‬
‫هغه د خپلې حکمرانۍ په دوره کې وکولی شوی چې د شمال ځیني سیمي هم له خپل حکومت سره یو ځای‬
‫کړي‪ .‬الکوزي په (‪۱۸۵۱‬م) کال له دې فاني دنیا څخه سترګي پټې کړې او زوی سعید محمدخان واک تر‬
‫السه کړ‪ .‬سعید محمدخان یو بې ارادې انسان وو‪.‬‬
‫د ایران د پادشاه (ناصرالدین شاه) نوم یې په پیسو کې ولیکه چې د هرات خلکو یې پر وړاندي پاڅون وکړ‬
‫او په قتل یې ورساوه‪.‬‬
‫خلکو د نوموړي ځایناستی د فیروزالدین لمسی شهزاده یوسف د حاکم په توګه وټاکه‪ .‬د فارس دولت د سعید‬
‫محمدخان په پلویتوب پر هرات حمله وکړه‪.‬‬

‫‪186‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫امیر دوست محمدخان چې د کندهار له نیولو وروسته یې د هرات د نیولو هیله درلوده‪ .‬خو دا هغه مهال و‬
‫چې انګریزان په هند کې د خلکو له پاڅون سره مخ و او امیر ته یې هم دعوت ورکړ چې پېښور ته الړ‬
‫شي‪.‬‬
‫هلته یې د انګریزانو له استازي الرنس سره خبري وکړي د خبرو اصلي هدف پېښور او هرات نیول و‬
‫چې د پېښور په نیولو موافقه وه نشوه‪ ،‬خو د هرات په نیولو موافقه وشوه او امیر ته یې د کمک او‬
‫همکارۍ وعده ورکړه‪.‬‬
‫دغه معاهدې (‪ )۱۲‬شرطونه درلودل چې ځیني یې په لنډ ډول بیانیږي‪:‬‬
‫یو هندي مسلمان د انګریزانو د استازي په توګه افغانستان کې ومنل شو‪.‬‬
‫له امیر سره د هرات په نیولو کې د انګریزانو د (‪ )۱۲‬زره میله ټوپکو مرسته کول‪ ،‬د انګریزانو استازو ته‬
‫دا اجازه ورکړ شوه چې کندهار‪ ،‬هرات او بلخ ته والړ شي‪ ،‬د پېښور له دویم ځلي السته راوړلو څخه د‬
‫امیر الس په سر کېدل‪ ،‬له امیر سره د جګړې له پیل څخه تر پایه پوري د میاشتي د یو سل زرو کلدارو‬
‫کمک کول او ځیني نور داسي شرطونه په دې معاهده کې شامل دي چې بیان ته یې اړتیا نشته‪.‬‬ ‫‪187‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د دغې معاهدي په اساس امیر وکوالی شول چې ځیني اهداف تر السه کړي‪ .‬انګریزانو د خپل‬
‫مجبوریت په اساس د امیر دغه غوښتنه ومنله‪.‬‬
‫دا ځکه چې د هغو هدف د افغانستان لویدیځ لور ته د ا میر متوجه کېدل او په هغه سیمه کې د هغه‬
‫بوخت ساتل وو‪ ،‬تر څو له دغه طالیي چانس او فرصت څخه امیر په خپله ګټه استفاده ونکړي او‬
‫هغه سیمې چې د افغانستان له السه ورکړې وې‪ ،‬یو ځل بیا د امیر الس ته ور نه شي‪.‬‬
‫امیر له خپل ‪ ۳۴‬زره فوځ سره چې په هند کې د انګریزانو په دفاع بوخت و‪ ،‬په خپله ګټه استفاده‬
‫وه نه کړه‪.‬‬
‫امیر دوست محمدخان د خپلي واکمنۍ په دوره کې د ملک وحدت او یووالي ته ځانګړی پام وکړ‪.‬‬

‫‪188‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د خلکو کوم پاڅون چې د صاحب زاده جانان پر مشرۍ په تکاب او نجراب کې د امیر دوست محمدخان‬
‫پر وړاندي په (‪۱۸۴۵‬م) کال کې رامنځته شو د وزیر اکبرخان په وسیله وځپل شو او پاڅون کوونکي له‬
‫ماتې سره مخامخ شول‪.‬‬
‫همدارنګه هغه پاڅون چې د خوګیاڼیو ماماخیلو په سیمه کې تر سره شو بیا هم وزیر اکبرخان د هغه د‬
‫ځپلو له پاره واستول شو او وکوالی شول چې پاڅون هم د تګاب د پاڅون په شان په (‪۱۸۴۵‬م ) کال له‬
‫ماتې سره مخ کړي‪.‬‬
‫امیر دوست محمدخان په (‪۱۸۴۸‬م) کال له خپل لښکر سره د پېښور د نیولو لپاره حرکت وکړ‪ ،‬کله چې‬
‫رنجیت سنګ په (‪۱۸۳۸‬م ) کال وفات شو‪ ،‬د واک د تر السه کولو پر سر د هغه کورنۍ د غړو تر منځ‬
‫اختالفات رامنځته شول‪ ،‬انګریزانو له دې اخالفاتو څخه په خپله ګټه استفاده وکړه او سند یې ونیوه‪ ،‬د لیپ‬
‫سنګ د دغو مخالفتونو او مشکالتو پړه په انګریزانو اچوله او د هغوی په خالف یې د جګړې اعالن وکړ‪،‬‬
‫د هند په مختلفو سیمو کې د انګریزانو په وړاندي جګړې تر سره شوې‪.‬‬
‫‪189‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫دوست محمدخان هم د خپلو سالکارانو د فشار له کبله یو لښکر تنظیم او د پېښور په لور یې حرکت وکړ او‬
‫پېښور یې له جګړې پرته ونیوه‪.‬‬
‫سکانو امیر دوست محمدخان سره ژمنه کړې وه چې که چیري امیر له هغوی سره د انګریزانو په خالف‬
‫جګړه کې برخه واخلي‪ ،‬نو دوی به د دغه مرستې په بدل کې پېښور امیر ته د دویم ځل لپاره تسلیم کړي‪،‬‬
‫انګریزانو د جګړې په پایله کې په پنجاب کې د سکانو (‪ )۵۰‬کلنه واکمنۍ ته د پای ټکی کېښود‪.‬‬
‫امیر چې د انګریزانو له لوري د پنجاب له نیولو خبر شو‪ ،‬نو له جګړې پرته نیولی شوی پېښور یې په‬
‫خپله خوښه پریښود او یو ځل بیا له السه ورکړ‪.‬‬
‫امیر دوست محمدخان په (‪۱۸۴۸‬م) کال د هزاره جات حاکم محمداکرم خان پر مشرۍ یو لښکر د‬
‫افغانستان شمالي سیمو د نیولو له لپاره چې د یو شمیر امیرانو له خوا اداره کېدلې واستوه‪.‬‬

‫‪190‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫په دې لښکر کې د بلخ اقچي‪ ،‬شبرغان‪ ،‬ایبک‪ ،‬اندخوی‪ ،‬تاشقرغان‪ ،‬سرپل او قطغن سیمې ونیول شوې او‬
‫له مرکزي دولت سره یو ځای کړای شوې‪ ،‬په دې سره د بخارا د پادشاه الس یې له دغو سیمو څخه را لنډ‬
‫کړ‪.‬‬
‫امیر چې د افغانستان شمال سیمي د خپل مرکزي دولت تر کنترول الندي راوستي‪ ،‬د جمرود لومړۍ‬
‫معاهده السلیک او پر اساس یې امیر ته د کندهار د نیولو اجازه ورکړل شوه‪.‬‬
‫کله چې فتح خان د شاه محمود په هدایت د کامران له لوري پر سترګو ړوند شو‪ ،‬پردل خان‪ ،‬شیردل خان‪،‬‬
‫کندل خان له هرات څخه وتښتیدل او کندهار یې د شاه محمود له نایب الحکومه څخه وینو‪.‬‬
‫کله چې امیر دوست محمدخان خپل لومړی د امارت دوره اعالن کړه‪ ،‬کندهاري وروڼه د هغه تر پایه‬
‫پوري د سیمي واکمن وو‪ ،‬په افغانستان د انګریزانو په مرسته د شاه شجاع د برید پر مهال سردار کهندل‬
‫خان د کندهار خپلواک حاکم و‪ ،‬نوموړې د سردار رحیم دل خان او مهردل خان په مرسته د جګړې لپاره‬
‫چمتوالی ونیوه‪.‬‬
‫‪191‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫کله چې امیر دوست محمدخان د دویم ځل لپاره واک ته ورسید‪ .‬کندهاري وروڼه د سردار کندل خان په‬
‫مشرۍ یو ځل بیا په کندهار او په اړوندو سېمو کې واکمن شول‪.‬‬
‫هرات چې تر دا مهاله د ایران تر واک الندي وو‪ ،‬امیر غوښتل چې د کندهار سره یو ځای کړي‪ .‬خو د‬
‫امیر دا غوښتنه او هیله د انګریزانو د فشار په اساس پوره نشوه‪.‬‬
‫سلطان احمدخان په هرات کې خپلواک حکومت اعالن کړی و‪ ،‬کله چې امیر دوست محمدخان د انګریزانو‬
‫له مرستي نه ځان مطمئین کړ‪ ،‬په (‪۱۸۶۱‬م) کال کې هرات تر خپلې محاصرې الندي را ووست‪.‬‬
‫سلطان احمدخان د امیر د حملې او برید پر وړاندي له څلورو تر اتو میاشتو پوري په ډیري میړاني له‬
‫هرات څخه دفاع وکړه‪ .‬په پایله کې ووژل شو‪.‬‬

‫‪192‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د هرات ښار نیول د امیر دوست محمدخان د دویمي دورې له وروستیو کارونو څخه وه او په دې کار سره‬
‫امیر دوست محمدخان وکولی شول چې اوسنی افغانستان یو ځل بیا متحد او یو موټی کړي او د مرکزي‬
‫دولت تر ادارې الندي راولي‪.‬‬
‫د هرات له نیولو څو ورځي وروسته امیر دوست محمدخان چې د هرات د کارونو په تنظیم بوخت وو‪،‬‬
‫ناروغ شو چې د همدې ناروغۍ له امله د (‪۱۸۳۷‬م) کال د جون د میاشتي په نهمه نېټه وفات شو‪.‬‬

‫‪193‬‬
 ‫د امیر شېر علي خان د سلطنت لومړۍ دوره‬
‫(‪۱۸۶۳‬م ــ ‪۱۸۶۶‬م)‬
‫وروسته له دې چې امیر دوست محمدخان وفات شو‪ ،‬د هغه زوی شیر علي خان چې د خپل پالر له لوري‬
‫د ولیعهد په توګه ټاکل شوی وه‪ ،‬د پالر د مړیني په څلورمه یا پنځمه نېټه خپله د پادشاهي اعالن وکړ‪.‬‬
‫د امیر وروڼو چې له خپل پالر سره یې د هرات په نیولو کې یو ځای وه‪ .‬په ظاهري توګه او له نوموړي‬
‫څخه د ویري له کبله بیعت وکړ‪.‬‬
‫کله چې امیر شېرعلي خان د کابل په لوري حرکت وکړ‪ ،‬د الري په اوږدو کې د هغه د وروڼو چې بیعت‬
‫یې ظاهري بڼه درلوده‪ ،‬د فرصت په موندلو سره‪ ،‬د امیر له صف څخه جال او هغو سیمو ته چې پخوا یې‬
‫هلته واک درلود‪ ،‬تیښته وکړه او له شیرعلي خان سره یې خپل مخالفت اعالن کړ‪.‬‬
‫د ځینو تاریخ لیکوونکي په دې باور دي چې د امیر دوست محمدخان د مړیني درېیمه ورځ ال نه وه تیره‬
‫شوې چې د زامنو تر منځ یې اختالفات او نزاع رامنځته شوې‪.‬‬
‫دې دورې پنځه کال دوام وکړ‪.‬‬

‫‪194‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫په دې دوره کې افضل خان‪ ،‬اعظم خان او عبدالرحمن خان د شیرعلي خان په خالف خپل فعالیت پیل کړ‪.‬‬
‫یو شمیر قدرت لرونک او بډایو خلکو د خپلو ګټو د خوندي کولو له پاره دغو اختالفاتو ته لمن وهله‪.‬‬
‫انګریزانو هم دغه خپل منځي اختالفات په خپله ګټه وکارول او هڅه یې کوله چې دا مخالفتونه نور زیات‬
‫کړي‪.‬‬
‫تر څو له دې الرې خپلو استعماري هدفونو ته ورسیږي او هغه شکست چې د مخه یې له افغانانو لیدلی‬
‫وه‪ ،‬د دوهم ځل لپاره جبران کړي‪.‬‬
‫امیر شیر علي خان د خپل پالر له مړیني وروسته د خپلي پادشاهۍ د اعالن خبر انګریزانو ته ورکړ‪ ،‬خو‬
‫انګریزانو په رسمیت وه نه پیژند‪.‬‬
‫ځکه دوی له مخه ال پوهیدل چې امیر د دوی له سیاست سره مخالفت کوي‪ ،‬کله چې امیر په رسمیت وه نه‬
‫پیژندل‪ ،‬نو هغه مرستي چې انګریزانو له امیر دوست محمدخان سره کولې‪ ،‬په ده باندي بندي کړلې‪.‬‬

‫‪195‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫د مرستو بندیدل د دې سبب شوله چې د امیر سلطنت د تزلزل او بې ثباتۍ لور ته والړ شي‪ .‬د امیر د‬
‫سلطنت په لومړۍ دوره کې د هغه د ناکامۍ دویم دلیل د انګریزانو هغه متزلزل او لرزاند او بې ثباته‬
‫سیاست وه چې د امیر پر وړاندي یې اختیار کړی وه او له سردار اعظم خان سره یې مرسته او همکاري‬
‫پیل او په خپله سیمه کې ورته پنا ورکړه‪.‬‬
‫د امیر شېرعلي خان او د هغه د وروڼو تر منځ د جګړې پیل‪:‬‬
‫دامیر دوست محمدخان د زامنو تر منځ هغه مهال جګړه او مخالفت پیل شوه‪ ،‬کله چې امیر شېرعلي خان د‬
‫پالر ل مړینې وروسته خپله پادشاهی اعالن کړه‪.‬‬
‫د امیر له دې کار سره د نوموړي ځینو وروڼو چې د واک تر السه کولو غوښتونکي ول‪ ،‬همغږي نه ول‬
‫او له خپل ورور شېرعلي خان سره یې مخالفتونه پیل کړه‪.‬‬

‫‪196‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫کله چې شېرعلي خان د کابل په لوري حرکت وکړ‪ ،‬د هغه ورور سردار اعظم خان د امیر له لښکر څخه‬
‫جال او د زرمت په لور تېښته وکړه‪.‬‬
‫امیر شیرعلي خان کابل ته له را رسیدو څه موده وروسته د زرمت په لوري له خپل لښکر سره روان شو‪.‬‬
‫سردار اعظم خان په دغه جګړه کې ماته وخوړه او هغې سیمې ته چې انګریزانو تر واکمنۍ الندې وه‪.‬‬
‫سردار محمدافضل خان چې امیر شیرعلي خان میرنی او د محمداعظم خان سکه ورور و‪ .‬د خپل پالر د‬
‫واکمنۍ په دروه کې د افغانستان د شمالي سیمو نائب الحکومه و او امیر ته یې خپل بیعت په لیکلي بڼه ور‬
‫ولیږل‪.‬‬
‫کله چې سردار اعظم خان په جګړه کې ماته وخوړه‪ ،‬افضل خان هم له امیر شیرعلي خان سره خپل‬
‫مخالفت اعالن کړ‪.‬‬
‫کله چې امیر شیرعلي خان د افضل خان له مخالفته خبر شو‪ ،‬له یو لښکر سره یې د شمال په لور حرکت‬
‫وکړ‪ .‬د هندوکش په سېمه (باج ګاه) کې د دواړو ورونو تر منځ جګړه پېښه شوه‪ .‬افضل خان ماته وخوړه‪.‬‬
‫‪197‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫سردار محمدامین خان د امیر شیرعلي خان بل ورور او د خپل پالر د سلطنت او حکمرانۍ په دوران کې‬
‫د کندهار والي وه‪ ،‬کله چې امیر شیرعلي خان له هرات څخه د کابل په لوري حرکت حرکت وکړ‪ ،‬سردار‬
‫محمدامین خان په نوموړي د اکماالتو الر بنده کړه‪.‬‬
‫کله چط امیر شیرعلي خان‪ ،‬اعظم خان او افضل خان ته ماته ورکړه‪ ،‬خپل لښکر یې د کندهار په لوري‬
‫روان کړ‪ ،‬د قالت په سیمه کې د دواړو لښکرو تر منځ جګړه پېښه شوه‪.‬‬
‫د امیر شیرعلي خان زوی محمدخان چې د پالر ولیعهد و‪ ،‬هم ووژل شو‪ .‬په دې جګړه کې امیر ته د زوی‬
‫او نورو کسانو د قتل په وجه عصبي تکلیف پیدا شو او په خرقه شریفه کې یې اعتکاف غوره کړ‪.‬‬

‫‪198‬‬
 ‫ادامــه‪...‬‬
‫عبدالرحمن خان چې په بخارا کې د مناسب فرصت په تمه وه‪ .‬د امیر له اعتکاف او عزلت څخه خبر شو‪،‬‬
‫د افغانستان شمالي سېمو ته راغی او سردار محمداعظم خان ته یې په الهور پنډۍ کې خبر ورکړ‪.‬‬
‫وروسته له دې چې سردار اعظم خان له عبدالرحمن خان سره یو ځای شو‪ ،‬لښکر یې تنظیم کړ او د کابل‬
‫په لور یې را روان کړ‪.‬‬
‫وړاندي له دې چې لښکر یې حرکت وکړي امیر ته یې خبر ورکړ چې افضل خان له زندان څخه خالص‬
‫او د دویم ځل لپاره یې د شمال په سېمو کې د حاکم په توګه تعین کړي‪.‬‬
‫مګر امیر انکار وکړاو وروسته دواړو له خپل لښکر سره د کابل په لوري حرکت وکړ‪ ،‬د کابل له نیولو‬
‫وروسته یې د غزني په لوري حرکت وکړ‪ ،‬د سیداباد په سیمه کې د دواړو لښکرو تر منځ جګړه ونښته‬
‫چې پایله کې د امیر شیرعلي خان لښکر ماته وخوړه‪.‬‬
‫افضل خان له زندان څخه خالص کړای شو او د پادشاه په توګه اعالن شو‪.‬‬

‫‪199‬‬
 ‫د امیر محمدافضل خان د سلطنت دوره (‪ ۱۸۶۷ – ۱۸۶۶‬م )‬
‫امیر محمدافضل خان د امیر دوست محمد خان زوی و‪ ،‬دپالر په وخت‬
‫کی دپوځ مسولیت یی درلود ‪ .‬دده دوره یوکال وه چی انګریزانو له خوا‬
‫په رسمیت وپیژندل سو او د مرستی کولو اطمینان یی افضل خان ته ور کړی‬
‫الرنس دخپلی عدم مداخلی ددوی دورونوترمنځ په اختالفاتو دنه مداخلی اطمینان‬
‫امیر ته ورکړل سو ‪.‬‬
‫امیرشیرعلی خان چی کله داعظم خان او عبدالرحمن خان دلښکر له لوری ماتی‬
‫وخوړل هرات ته والړی او له یعقوب خان سره یوځای دکابل په لوری حرلت وکړ‬
‫‪ .‬امیردوست محمد خان چی د شیرعلی خان له دی اقدام خبر سو نو خپل لښکر یی‬
‫ددوی مقابلی ته ور ولیږل چی دپنجشیر په بازارک سیمه کی سره مخ شول ‪.‬‬
‫دجګړی په پای کی امیر شیرعلی خان ماتی وخوړل اود شمال په لور وتښتیدی دا‬
‫هغه مهال دی چی افضل خان مړ سو ‪ .‬افضل خان یو عادی انسان و او دده‬
‫دحکومت په دوره کی کوم مهم کار نه دی کړی چی دیادونی وړ وی‬ ‫‪200‬‬
 ‫څوارلسم څپرکی‬
‫د امیر عبدالرحمن خان د سلطنت دوره (‪ ۱۹۰۱ – ۱۸۸۰‬م )‬
‫امیر عبدالرحمن خان د سردار محمد افضل خان زوی دامیر دوست محمد خان لمسی‬
‫اوسردارپاینده محمد خان بارکزی کړوسی او د امیر شیرعلی خان وراره و ‪ .‬امیر‬
‫عبدالرحمن خان په ډیر بحرانی کړکیچن حالت کی قدرت ته ورسید ‪ .‬چی دختیځ طرفه له‬
‫انکریزانو سره او دشمال طرفه څخه د روسانو سره په پوځی حالت کی قرار درلود ‪ .‬دامیر‬
‫قدرت ته رسیدل ړیر مشکالتو سره وه ‪ .‬دده پر مهال دوی مهمی سیاسی پیښی را منخته‬
‫شوی وی لکه دګندمک معاهده او د ړیورند معاهده چی دغو دوړو معاهدو کی دافغانستان‬
‫ځمکنی بشپړتیا ته صدمه ورسید ه ‪.‬‬
‫دامیر د سلطنت پر مهال دوه ځلی له روسانو سره جګړه کړی د پنجدی دسیمی په‬
‫خاطر او دده په وخت کی دافغانستان شمالی سرحدات له روسانو تعین شول دپامیر‬
‫او بدخشان ځینی سیمی روسانو الندی کړی ‪.‬‬
‫‪201‬‬
 ‫همدا کرښه د ریجوی په منځګړیتوب د ریجوی کرښی په نوم السلیک شوه ‪.‬‬
‫ډیورنډ معاهده ‪:‬کله چی دافغانستان دشمال پوله په (‪ ۱۸۸۷‬م) وټاکل شوه‬ ‫د‬
‫انګریزانو کویته ‪ ،‬اټک ‪،‬او راولپنډی تسخیر کړل او ( مارتیمر ډیورنډ) وکابل ته د‬
‫یوی معاهدی لپاره والړی چی په پایله کی یوه معاهده ( د ډیورنډ معاهده) السلیک‬
‫شوه چی دافغانستان ختیځه پوله له برتانوی هند سره تعینه شوه ‪.‬‬
‫د ډیورنډ معاهدی شرطونه ‪:‬‬
‫‪ – ۱‬ختیځ اوسویلی پلوه له واخانه تر د ایران تر پولی د امیر ملک دی ‪.‬‬
‫‪– ۲‬دهند دولت د افغانستان پهکورنیو چاروکی مداخله نه کوی ‪.‬‬
‫‪ – ۳‬امیر کوالی شی چی داسمار او ارناویدره تر چنګه په خپله ولکه کی راولی ‪.‬‬
‫‪ – ۴‬دا پوله دی د افغانی او انګریزی کمیشنرانو په وسیله په نښه شی ‪.‬‬
‫‪ – ۵‬بل داچی دانګریزانو کومک له (‪ )۱۲‬لکه کالدارو څخه و(‪ )۱۸‬لکه ور کوی‬ ‫‪202‬‬
 ‫پنځلسم څپرکی‬
‫د امیر حبیب هللا خان د سلطنت دوره (‪ ۱۹۱۹ – ۱۹۰۱‬م )‬
‫امیرحبیباهلل خان دامیرعبدالرحمن خان مشرزوی چی له خپلی بدخشی مور څخه په‬
‫(‪)۱۸۷۲‬زیږدیز کال زیږیدلی و ‪ .‬په (‪ ۱۸۸۰‬م) کله چی دنوموړی پالر واک ته ورسید‬
‫هغه ته یی روزته او تعلیم ورکړی ‪ .‬پالر یی به خپل ژوند کی نوموړی دخپل ځای ناستی‬
‫په توګه وټاکی ‪ .‬امیر حبیباهلل خان نرم طبعت درلود او سواد داره هم و‪ .‬امیر په سوله ییز‬
‫ډول واک ته ورسید او دیوه منظم پوخ بنسټ یی کښیښود ‪ .‬او ډیر بندیان یی له زندانه ازاد‬
‫کړه او به (‪ ۱۹۰۳‬م) حبیبی دارالعلوم جوړسو چی وروسته دحبیبی لیسی په نوم ونومول‬
‫شو ‪ .‬په (‪ ۱۹۰۹‬م) پوځی ښوونځی جوړه کړه او مطبعه هم جوړه شوه ‪ .‬په (‪ ۱۹۱۱‬م) د‬
‫سراج االخبار افغانیه جریده خپره سوه ږ افغانستان دده په دوره کی ډیری اقتصادی‬
‫پروژی جوړی شوی ‪ .‬د امیر حبیباهلل خان په دوره کی دتلفون او تلګراف عصری وسایل‬
‫افغانستان ته راوړل سوه ‪ .‬دده په وخت کی بعضی جزاګانی لکه دسیاه چاه زندانونه ‪،‬‬
‫‪ 203‬دغوږپریکول ‪ ،‬دسترګوایستل ‪ ،‬او پر سرتیل اچول ‪.‬‬
 ‫لومړی نړیواله جګړه او د افغانستان دریځ‬
‫ددغی جګړی اصلی المل مستعمیراتوپرسر داروپایی هیوادونوسیالی وه ‪ ،‬خو‬
‫ظاهری موخه یی داطریش دشهزاده او په سربستان کی دهغه دمیرمنی وژل وه ‪ .‬په‬
‫(‪۱۹۱۴‬م) اطریش سربستان سره دجګړی اعالن وکړی ‪ .‬المان چی داطریش طرفداره و‬
‫روسیی ته چی دسربسنان طرفداره وه دجنګ اعالن وکړی ‪.‬ددی جګړی یو طرف هیوادونه‬
‫چی دمتفقو په نوم یادیدل لکه انګلستان ‪ .‬فرانسه ‪ .‬روسیه ‪ ،‬ایټالیا ‪ ،‬امریکا ‪ ،‬جاپان ‪،‬‬
‫سربستان ‪ ،‬بلجیم ‪ ،‬یونان ‪ ،‬او پرتګال وه ‪.‬‬
‫بل طرف دجګړی المان ‪ ،‬اطریش ‪ ،‬هنګری ‪ ،‬بلغاریا او ترکیه وه ‪.‬‬
‫عثمانی ترکانو چی دالمان طرفداره وه یو پالوی ییاسالمی هیوادونوته واستاوه چی افغانستان‬
‫هم پکښی شامل و تر څو دمسلمانانو احساسات دروسیی پر ضد راوپاروی او ترکیی په‬
‫پلویتوب په جګړه کی برخه واخلی ‪ .‬دترکیی پالوی چی دډیرو هیوادونو هیتان ورسره وه د‬
‫امیر حبیب هللا خان لخوا ښه بدرګه شو ‪ .‬دغه پالوی دامیر څخه خواهش وکړ ترڅو د‬
‫‪ 204‬انګلستان پرضد جهاد اعالن کړی ‪.‬‬
‫امیر حبیباهلل خان د (‪۱۹۱۶‬م) کال کی په دغه جګړه کی د افغانستان بیطرفی‬
‫اعالن کړه او پالوی په تش الس بیرته خپلو هیوادونو ته ستون شو ‪.‬‬

‫‪205‬‬