Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΕΣΩΤΕΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ

ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ

Δρ. Νικόλαος Λάος

Ο όρος «εσωτερισµός» είναι αµφιλεγόµενος και συχνά συγχέεται µε έναν δηµώδη

επιθετικό προσδιορισµό που δηλώνει ότι κάτι είναι ασαφές και τεχνικό ή ότι αφορά
στις λεπτοµέρειες µιας επιµέρους περιοχής της κοινής γνώσης. Ο όρος
«εσωτερισµός» προέρχεται από την ελληνική ρίζα «εσω-», που σηµαίνει εσώτερο. Ο
Πλάτων, στον διάλογο Αλκιβιάδης, χρησιµοποιεί την έκφραση «τα έσω», εννοώντας
τα εσώτερα πράγµατα, και, στον διάλογο Θεαίτητος, χρησιµοποιεί τον όρο «τα έξω»,
εννοώντας τα εξώτερα πράγµατα. Το ελληνικό επίθετο «εσωτερικός», ή
«εσωτεριστικός» (αγγλιστί, «esoteric»), ως ένας ιδιαίτερος τρόπος αναφοράς σε
εσώτερα πράγµατα σε αντιδιαστολή προς εξώτερα πράγµατα, επινοήθηκε από τον
ρήτορα και σατιρικό συγγραφέα Λουκιανό τον Σαµοσατέα (δεύτερος αιώνας µ.Χ.)
στο βιβλίο του Βίων Πράσις (παράγραφος 26). Στα αγγλικά, ο αντίστοιχος όρος
«esoteric» εµφανίστηκε για πρώτη φορά στο βιβλίο History of Philosophy του
Thomas Stanley, στην τρίτη έκδοση, που πραγµατοποιήθηκε στο Λονδίνο, το 1701. Ο
Thomas Stanley χρησιµοποίησε τον όρο «esoteric» για να περιγράψει τη µυστηριακή
σχολή του Πυθαγόρα, αφού οι Πυθαγόρειοι ήταν διαιρεµένοι στον εξωτερικό κύκλο
(υπό εκπαίδευση) και στον εσωτερικό κύκλο (δεκτοί στον «εσώτερο» κύκλο). Το
αντίστοιχο ουσιαστικό «esotericism» (εσωτερισµός) χρησιµοποιήθηκε για πρώτη
φορά από τον Γάλλο φιλόσοφο και ιστορικό Jacques Matter στο βιβλίο του Histoire
Critique du Gnosticisme, το οποίο εκδόθηκε στο Παρίσι το 1828 από τον εκδοτικό
οίκο F. G. Levrault.

Ορφισµός: Η Πρώτη Εσωτεριστική και Μυητική Εταιρεία

Σε αυτό το άρθρο, θα µελετήσουµε συνοπτικά τον ρόλο που διαδραµατίζουν οι
εσωτεριστικές και µυητικές εταιρείες στην αναζήτηση της ανθρώπινης ευτυχίας. Η
ιστορία του φαινοµένου των εσωτεριστικών εταιρειών εκκινεί µε τον Ορφισµό στην
Ελλάδα τον 6ο αιώνα π.Χ. (βλ. M. B. Cosmopoulos, ed., Greek Mysteries: The
Archaeology and Ritual of Ancient Greek Secret Cults, London: Routledge, 2003). Ο
6ος αιώνα π.Χ. στην Ελλάδα ήταν µια εποχή σηµαντικών κοινωνικών αλλαγών, και,
συγκεκριµένα, χαρακτηρίζεται από την πτώση των αρχαίων µοναρχιών και την άνοδο

των δηµοκρατικών πόλεων-κρατών, των οποίων η Αθήνα αποτελεί το εξέχον

παράδειγµα. Ο Ορφισµός αντιπροσωπεύει τον πόθο και την ώθηση για ελευθερία από
την καταπίεση των ολιγαρχικών καθεστώτων, και αποτελεί το ιερό καταφύγιο των
εκλεκτών πνευµάτων, έναν θεσµό που αποσκοπεί στην ηθική τελειότητα στο πλαίσιο
και διά µέσου µιας θρησκευτικής κοσµογονίας. Ο Θεός που βρίσκεται στο επίκεντρο
της ορφικής λατρείας είναι ο Διόνυσος, ο οποίος ήταν γνωστός για τα βάσανά του και
τον άδικο θάνατό του. Επίσης, ο Διόνυσος ήταν γνωστός ως Ελευθέριος (ο
Απελευθερωτής ή ο Ελεύθερος), επειδή αντιπροσώπευε το κρασί ή το αίµα της ζωής
στη φύση και την ανατροπή του ορθολογισµού της παλαιάς τάξης πραγµάτων, την
ανατροπή της κοινωνικής τάξης και την ανατροπή της εξουσίας. Εξού και οι θεοί του
Ολύµπου, που είχαν δοξάσει τις παλαιές πολεµικές αριστοκρατίες τις οποίες
εξυµνούσε ο Όµηρος, άρχισαν να υφίστανται γρήγορα µια απώλεια νοήµατος.
Αξίζει να επισηµανθεί ότι ο Πλάτων, στον διάλογο Φαίδρος, παρουσιάζει τον
Διόνυσο να εποπτεύει την «τελεστική µανία», και διευκρινίζει ότι πρόκειται για
τυπικά που εκτελούνταν για θεραπευτικούς σκοπούς. «Τελετές και καθαρµοί»
διεξάγονταν από ανθρώπους µεταµφιεσµένους σε Νύµφες, Πάνες, Σειληνούς και
Σατύρους, γράφει ο Πλάτων στο βιβλίο του Νόµοι.
Ο Ορφισµός βασίζεται στα µυστήρια του Διονύσου. Υπάρχει µια πλούσια ποικιλία
βακχικής µυθολογίας, αλλά τα αρχαία ελληνικά µυστήρια ήταν εµπνευσµένα και
διαµορφωµένα από µόνο έναν συγκεκριµένο µύθο περί του Διονύσου: την ιστορία
του χθονίου Διονύσου ο οποίος γεννήθηκε από την Περσεφόνη (τη σεβασµία
µεγαλειώδη πριγκίπισσα του κάτω κόσµου) και κατεσφάγη, συγκεκριµένα,
διαµελίστηκε, από τους Τιτάνες, προγόνους της ανθρωπότητας. Από την προοπτική
της ψυχολογίας του βάθους, ο Διόνυσος, ως ο θεός της δραµατουργίας, και ιδίως η
δολοφονία του Διονύσου (θεοκτονία) µπορούν να λειτουργήσουν ως σύµβολα
ανάµνησης, συγκεκριµένα, επανένωσης των διασπασµένων σωµάτων και ψυχών µας.
Ο Ορφισµός εγκαθιδρύθηκε ουσιαστικώς ως η θεολογία των µυστηρίων του
Διονύσου. Ενώ η απολλώνια θρησκευτική στάση είναι εστιασµένη στο «εδώ και
τώρα», η διονυσιακή θρησκευτική στάση αναφέρεται σε ένα καίριο και αξιοποιήσιµο
αύριο, ή, µε άλλα λόγια, σε ένα σωτήριο και προσβάσιµο επέκεινα. Επί πλέον, ήδη
στην τραγωδία Βάκχες του Ευριπίδη (χωρία 465–74, 232–38), ένας χαρισµατικός
πλανόδιος ―µε το ψευδώνυµο Διόνυσος― εµφανίζεται στη σκηνή ως ένας ξένος από
τη Λυδία ο οποίος προσφέρει τις «τελετές» του (δηλαδή, τις τελετουργικές πρακτικές
του) και κάνει θαύµατα, ισχυριζόµενος ότι έχει λάβει τα «όργιά» του (δηλαδή, τις
ιερές πρακτικές του) στο πλαίσιο µιας άµεσης αποκάλυψης από τον θεό του. Η
αφήγηση για τη δολοφονία του Διονύσου οδηγεί στην ανάπτυξη µιας µυστικιστικής
ανθρωπολογίας, η οποία εκφράζεται µέσα από τις ορφικές τελετές, προκειµένου ο
άνθρωπος να απελευθερωθεί και να µπορέσει να ανυψωθεί στην αιώνια αρχή του. Για
τους Ορφικούς, η ψυχή (ο «δαίµονας») είναι θεϊκής προέλευσης, ενώ το θνητό σώµα
είναι η φυλακή της, η οποία είναι κακή και ακάθαρτη εξαιτίας µιας αρχέγονης ενοχής.
Η προαναφερθείσα ενοχή µπορεί να εξιλεωθεί µε δύο τρόπους: µε την αναγέννηση
σε άλλα σώµατα και µε τον τελετουργικό εξαγνισµό. Για την εξιλέωση της αρχέγονης
ενοχής, δεν αρκεί µια ζωή, και, άρα, η ψυχή αναγκάζεται να µεταναστεύει από το ένα
σώµα στο άλλο σε µια διαδοχή ζωών που γυρίζει γύρω από τον εαυτό της όπως σε
έναν κύκλο. Εν προκειµένω, οι Ορφικοί αναφέρονται στον κύκλο της αναγκαιότητας
ή στον αδυσώπητο τροχό του πεπρωµένου. Η υψηλότερη φιλοδοξία των µυηµένων

 στον Ορφισµό ήταν να τερµατίσουν τον κύκλο των γενεών, προκειµένου να

επιστρέψουν στην αρχική πηγή, στο αγαθό-καθεαυτό.
Ο δεύτερος τρόπος µε τον οποίο, κατά τους Ορφικούς, µπορεί να εξιλεωθεί η
αρχέγονη ενοχή, είναι η επιλογή της καθαρής ζωής του ασκητισµού και του
εξαγνισµού. Με αυτόν τον τρόπο ζωής, οι µυηµένοι στον Ορφισµό πίστευαν ότι
µπορούσαν να συντοµεύσουν την περίοδο εξιλέωσης, ζώντας, δηλαδή, µια ζωή
εµπνευσµένη από τις υψηλότερες ηθικές αξίες και υποβάλλοντας τον εαυτό τους σε
τελετουργίες σε έναν ιερό τόπο.
Ο Ορφισµός διαδραµάτισε σηµαντικό θετικό ρόλο για την ανάπτυξη της
εκκολαπτόµενης φιλοσοφίας στην Ελλάδα, όχι τόσο επειδή ο Ορφισµός διαµόρφωσε
ένα δόγµα περί της µετενσάρκωσης όσο επειδή ο Ορφισµός καλλιέργησε µια δυαδική
αντίληψη του ανθρώπου. Για πρώτη φορά, ο άνθρωπος κατανοείται ως
προσωποποίηση δύο αντίθετων αρχών: της αθάνατης ψυχής και του θνητού σώµατος.
Συνεπώς, ο Ορφισµός διαµόρφωσε έναν δυϊσµό που θα διατρέξει όλο το φάσµα της
ιστορίας της φιλοσοφικής σκέψης µέχρι τις ηµέρες µας. Ο Ορφισµός αποτελεί µια
απαραίτητη προϋπόθεση για να µπορέσουµε να εξηγήσουµε τις σκέψεις του
Πυθαγόρα, του Σωκράτη, του Πλάτωνα και όλων των φιλοσόφων που αντλούν από
αυτούς.
Ο Ορφισµός, µε την κοσµογονία του και τις τελετές του, είναι η πρώτη
εσωτεριστική εταιρεία που εφάρµοσε µυητικές πρακτικές. Η εσωτεριστική διάσταση
του Ορφισµού συνίσταται στο γεγονός ότι τα µυστήριά του αποκαλύπτονταν µόνο
στους οπαδούς του. Η µυητική διάσταση του Ορφισµού συνίσταται στο γεγονός ότι η
πρόσβαση σε αυτόν επιτυγχανόταν µέσω µιας τελετής θανάτου/ανάστασης στην
οποία ο υποψήφιος έπρεπε να υποστεί και να ξεπεράσει ορισµένες δοκιµασίες.
Ο Ορφισµός άσκησε βαθιά επιρροή στην Πυθαγόρεια Σχολή, που ίδρυσε ο
Πυθαγόρας στον Κρότωνα, στη «Magna Grecia», γύρω στο 530 π.Χ. Η Πυθαγόρεια
Σχολή, παρά την ιδιόµορφη µαθηµατικο-επιστηµονική της ταυτότητα, βασίζεται σε
ένα εσωτεριστικό και µυητικό θεµέλιο.
Το µυστικό νόηµα είναι το κλειδί αποκωδικοποίησης ενός εσωτεριστικού
συστήµατος. Γιατί, όµως, ένα εσωτεριστικό σύστηµα να διαθέτει µυστικά, εφόσον εξ
ορισµού ένα εσωτεριστικό σύστηµα αποσκοπεί στο να διδάξει την ανθρωπότητα;
Ουσιαστικώς, η ολοκλήρωση της µύησης, η πραγµατική µύηση, σε ένα εσωτεριστικό
σύστηµα συνίσταται στην απόκτηση των µυστικών αυτού του συστήµατος και στον
εορτασµό αυτής της αποκάλυψης. Τι σηµαίνει όµως «µυστικό» στο πλαίσιο ενός
εσωτεριστικού συστήµατος, όπως αυτό γίνεται κατανοητό από τον Ορφισµό και,
γενικώς, από τα αρχαία ελληνικά µυστήρια; Σίγουρα δεν σηµαίνει κάποια
πληροφορία που θα µπορούσε αφ’ εαυτής να ανατινάξει τον κόσµο. Στο πλαίσιο ενός
εσωτεριστικού συστήµατος, όπως ο Ορφισµός, όταν χρησιµοποιούµε τον όρο
«µυστικό», δεν εννοούµε ότι κάποιος δεν πρέπει να γνωρίζει κάποια τµήµατα αυτού
του εσωτεριστικού συστήµατος, αλλά αναφερόµαστε σε εκείνα τα τµήµατα του
δεδοµένου εσωτεριστικού συστήµατος τα οποία είναι εξαιρετικώς ευαίσθητα,
υποστατικά και ενδόµυχα από τη σκοπιά του Θεού ή του θείου ή ιερού γενικώς.
Καθώς κάποιος προοδεύει στον εσωτερισµό, όλο και περισσότερα µυστικά τού
εσωτερισµού αποκαλύπτονται στον εσωτεριστή, υπό την έννοια ότι ο εσωτεριστής
πλησιάζει όλο και περισσότερο σε εκείνα τα πράγµατα που αποτελούν εξαιρετικώς

 υποστατικά και εξαιρετικώς ευαίσθητα δεδοµένα του Θεού ή του θείου ή ιερού
γενικώς.
Στις διαπροσωπικές σχέσεις µεταξύ των ανθρώπων, κάποιος δεν αρχίζει µε τη
φανέρωση των πιο προσωπικών και ενδόµυχων σκέψεων και αισθηµάτων του, αλλά,
αν µια διαπροσωπική σχέση αναπτυχθεί και ωριµάσει αρκετά, τότε, στο πλαίσιο
αυτής της σχέσης, κάποιος αποκαλύπτει όλο και περισσότερα πράγµατα που είναι
προσωπικά και ευαίσθητα για εκείνον. Παροµοίως, στον σοβαρό και υγιή
εσωτερισµό, τα µυστικά υπάρχουν όχι επειδή κάποιοι δεν πρέπει να γνωρίζουν
κάποια πράγµατα, αλλά επειδή, όταν κάποιος φανερώσει ένα «µυστικό», δηλαδή,
κάτι που έχει µεγάλη προσωπική σηµασία και είναι ευαίσθητο για εκείνον, έχει την
προσδοκία ότι το πρόσωπο στο οποίο το κοινοποίησε θα το αντιµετωπίσει και θα το
µεταχειριστεί µε τον κατάλληλο τρόπο. Αν πείτε σε κάποιον ένα µυστικό σας, έχετε
την προσδοκία ότι ο άλλος θα το µεταχειριστεί µε τον σεβασµό και την αξιοπρέπεια
που αξίζουν στο µυστικό σας. Συνεπώς, ακόµη κι αν µια ολόκληρη κοινωνία γνωρίζει
ένα µυστικό, αυτό παραµένει µυστικό, υπό την έννοια ότι αποτελεί µια γνώση που
προϋποθέτει «µύηση» (δηλαδή, µια ιδιαίτερη διαδικασία αποκάλυψης) και
περιβάλλεται µε σεβασµό και αξιοπρέπεια.
Ο Ορφέας και ο Πυθαγόρας αποτελούν φωτισµένες εκφράσεις της εκκολαπτόµενης
φιλοσοφίας, η οποία, σταδιακώς, αποτέλεσε το υπόβαθρο για τον σχηµατισµό
µυστικών σχολών σκέψης, προορισµένων για λίγα εκλεκτά πρόσωπα. Η παράδοση
της λειτουργίας τέτοιων µυστικών σχολών σκέψης, παρ’ ότι εξασθένισε κατά τη
διάρκεια του Μεσαίωνα, συνεχίζεται µέχρι σήµερα.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχει µια παρωχηµένη και ανόητη αντίληψη περί
µυστικότητας, η οποία αναφέρεται σε τελετουργικά µυστικά. Ο αµφιλεγόµενος αλλά
πολύ οξύνους και δραστήριος αποκρυφιστής Aleister Crowley είχε πει: «Τα
περισσότερα αληθή παραµύθια που αξίζει να ειπωθούν είναι ή απίστευτα, ή
ανάρµοστα, ή και τα δύο. Μια από τις µεταρρυθµίσεις που εισήγαγα στο Α∴Α∴ [το
µαγικό του Τάγµα Argentium Astrum] ήταν η κατάργηση όλων των υποχρεώσεων
µυστικότητας. Ποτέ δεν υπήρξαν χρήσιµες παρά µόνο ως πειρασµοί για τους
ανθρώπους για να τις παραβιάσουν». Τα πραγµατικά µυστικά των αξιόλογων
µυστικών αδελφοτήτων δεν συνίστανται στα κείµενα των τυπικών τους, αλλά στα
επιτεύγµατα που πραγµατοποιούν διά µέσου των τυπικών τους καθώς και σε
διδασκαλίες και εργασίες που αποκλείουν από αυτές όποιον είναι ακατάλληλος
εξαιτίας της εσωτερικής τους δύναµης και ιερότητας και όχι εξαιτίας κάποιας τυπικής
υπόσχεσης. Επίσης, όσοι έχουν προχωρηµένες γνώσεις και εµπειρίες στον
εσωτερισµό γνωρίζουν καλά τη διάκριση µεταξύ του σταδίου του Εξωτερικού
Κύκλου (ή των Μικρών Μυστηρίων) και του σταδίου του Εσωτερικού Κύκλου (ή
των Μεγάλων Μυστηρίων). Οι σοβαρές µυστικές αδελφότητες είναι δοµηµένες σε
οµόκεντρους κύκλους, και ορισµένοι από αυτούς τους κύκλους αποτελούν τη ζώνη
του Εξωτερικού Κύκλου ή των Μικρών Μυστηρίων, στην οποία ένας αναζητητής
ανώτερης γνώσης µπορεί να παραµείνει για αρκετά µεγάλο χρονικό διάστηµα ώστε
να διαπιστώσει αν αυτός είναι ο δικός του δρόµος, χωρίς αυτό να συνεπάγεται
κρίσιµες δεσµεύσεις από την πλευρά του ή από την πλευρά της αντίστοιχης µυστικής
αδελφότητας. Η ανάλογη µέθοδος εργασίας στη «βέβηλη» κοινωνία εκδηλώνεται υπό
τη µορφή ειδικών ψυχολογικών δοκιµασιών και ψυχολογικών επιχειρήσεων καθώς
και υπό τη µορφή της αντικατασκοπείας.

 Στην ιστορία του εσωτερισµού, είναι γνωστό ότι η συντριπτική πλειοψηφία των
µελών του Εξωτερικού Κύκλου δεν µπορούν να προχωρήσουν στον Εσωτερικό
Κύκλο ή, σε κάποια φάση, αποχωρούν πλήρως, καθώς, στην περίπτωσή τους, ο
σπόρος του Λόγου πέφτει σε ρηχό, ή σε πτωχό, ή σε βραχώδες έδαφος και δεν µπορεί
να ευδοκιµήσει ή να παράγει αξιόλογους καρπούς, και µόνο µια µικρή µειοψηφία
προχωρεί στον Εσωτερικό Κύκλο. Εξού και, ορισµένες φορές, δηµιουργούνται
ψευδοεσωτεριστικά Τάγµατα από απόβλητους και περιθωριακούς παράγοντες του
εσωτεριστικού χώρου και, γενικώς, φαινόµενα «αντι-µύησης» (σύµφωνα µε την
ορολογία του Γάλλου φιλοσόφου και εσωτεριστή René Guénon).

Η Σηµασία της Τελετουργίας: Μια Ψυχολογική και Κοινωνιολογική Θεώρηση

Τα τελετουργικά ορίζουν ειδικές συµπεριφορές που συνδέονται µε συγκεκριµένες
καταστάσεις και κανόνες και χαρακτηρίζονται από την επανάληψη. Ειδικότερα, το
τελετουργικό αποτελεί ένα κωδικοποιηµένο σύστηµα πρακτικών, τελούµενο σε
ορισµένες συνθήκες τόπου και χρόνου, µε ένα βιωµένο νόηµα και µια συµβολική
αξία για τα δρώντα υποκείµενα που συµµετέχουν σε αυτό και γενικώς για εκείνους
που είναι µάρτυρές του, και συνεπάγεται τη σκηνοθεσία του σώµατος και µια κάποια
σχέση µε το «ιερό».
Η ανάγκη προσφυγής σε τελετουργίες µπορεί να προσεγγιστεί µε τη σκέψη ότι ο
άνθρωπος που έρχεται αντιµέτωπος µε αντίθετα αισθήµατα, που αισθάνεται
συγχρόνως ελεύθερος και απειλούµενος από σκοτεινές δυνάµεις, αφενός µπόρεσε να
διακρίνει την επιθυµία και να ορίσει µε τη στάση του µια ακλόνητη κατάσταση και
αφετέρου µπόρεσε να παραµείνει ισχυρότερος από τους κανόνες, να υπερβεί κάθε
όριο. Στο πλαίσιο αυτής της νοητικής σύγκρουσης το τελετουργικό προσφέρει τρεις
λύσεις:
1) καθησυχάζει ως προς το άγχος και τους κινδύνους που συνδέονται µε ό,τι µας
υπερβαίνει, µε αυτό το «υπερανθρώπινο» που αποτελεί µια «τροµακτική και
ελκυστική δύναµη», και σε αυτή την περίπτωση οι τελετουργίες αποσκοπούν στην
προφύλαξη, στην κάθαρση, είτε στην διευθέτηση του γίγνεσθαι (βλ. R. Otto, The Idea
of the Holy, Oxford: Oxford University Press, 2nd ed., 1950)·
2) αποτελεί οδηγό στην αναζήτηση της δύναµης µέσω της επαφής µε το υπερβατικό·
3) αποσκοπεί στην προσέγγιση του Θεού ή του θείου, επιτρέποντας στον άνθρωπο τη
συµµετοχή στο θείο και το διαχωρισµό του ιερού από το βέβηλο.
Γενικώς, µπορούµε να αποδώσουµε στα τελετουργικά τρεις µείζονες λειτουργίες:
1) Ελέγχουν τα αποσταθεροποιητικά για την προσωπικότητα αισθήµατα και
επενεργούν καθησυχαστικά κατά του άγχους, ενώ επίσης επιτρέπουν τη διοχέτευση
ισχυρών συγκινήσεων (λ.χ., τελετουργικά πένθους, τελετουργίες µύησης). Επίσης,
αποτελούν τρόπους συµβολικού ελέγχου του χώρου και του χρόνου, έτσι ώστε να
αµβλυνθούν οι καταναγκασµοί και η ρευστότητά τους.
2) Αποτελούν έναν διαµεσολαβητικό δεσµό µε το θείο, είτε µε απόκρυφες δυνάµεις,
είτε µε ιδανικά και αξίες. Ο άνθρωπος σκοπεύει στο να κερδίσει την εύνοια των
δυνάµεων που τον ξεπερνούν και οι οποίες δεν είναι τεχνικά προσβάσιµες,
προσφεύγοντας σε συµβολικές πράξεις, κινήσεις, σηµεία, αντικείµενα στα οποία
αποδίδεται νόηµα. Η αναφορά σε κάποιο ιερό παραµένει ζωντανή και στα
εκκοσµικευµένα τελετουργικά µε τη µορφή αξιών και ιδανικών, στα οποία
παραχωρούνται δείγµατα σεβασµού, τουλάχιστον στο επίπεδο του λόγου.

 3) Αποτελούν έναν επικοινωνιακό θεσµό ο οποίος πιστοποιεί και ενδυναµώνει

κοινωνικούς δεσµούς. Κάθε κοινότητα που έχει συλλογικό αίσθηµα ταυτότητας
νιώθει την ανάγκη να συντηρήσει και να ενισχύσει τα αισθήµατα που θεµελιώνουν
την ενότητά της. Αυτό επιτυγχάνεται µε συναντήσεις-συναθροίσεις όπου τα άτοµα
εδραιώνουν από κοινού τις κοινές τους αξίες.
Σύµφωνα µε τα ανωτέρω, τα τελετουργικά αποτελούν ένα είδος δεσµού που
συνδέει την πίστη και τον πολιτισµό, το αισθητό και το ιδεατό. Κοινωνικά
τελετουργικά φαίνεται να υφίστανται σε παγκόσµιο επίπεδο, σε όλων των ειδών τις
κοινωνίες. Τα τελετουργικά φέρνουν εις πέρας µια κοινωνική και ηθική ρύθµιση και
επιτρέπουν την οµαλοποιηµένη ικανοποίηση των επιθυµιών: ένωση, παρηγοριά,
συγχώρηση.
Αρρήκτως συνδεδεµένα µε τα τελετουργικά είναι και τα σύµβολα, αν και µπορούν
να υπάρξουν συµβολικά συστήµατα χωρίς τελετουργικό, όπως στην περίπτωση των
µαθηµατικών. Το σύµβολο είναι ένα σηµείο που αναφέρεται, δηλαδή, παραπέµπει, σε
κάτι «άλλο» και επιπλέον είναι συνεκδοχικό µε αυτό το άλλο, υπό την έννοια ότι το
σύµβολο δείχνει εντός του τι είναι αυτό το «άλλο», χωρίς ωστόσο το σύµβολο να
εξαντλεί εντός του την πνευµατική πραγµατικότητα του συµβολιζοµένου. Η τέχνη, η
ποίηση, η θρησκεία, και άλλα συστήµατα προστρέχουν σε σύµβολα, δείχνοντάς µας
ότι η τελετουργία αποτελεί µια συµβολική κοινωνική τεχνική (βλ. W. G. Doty,
Mythography: The Study of Myths and Rituals, Alabama: University of Alabama
Press, 1986, και R. L. Grimes, Beginnings in Ritual Studies, Washington, D.C.:
University Press of America, 1982).

Το Πέρασµα από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση: Η Σηµασία της «Απόκρυφης

Φιλοσοφίας»
Στον χριστιανικό Μεσαίωνα, η πίστη κυριαρχεί πάνω στη λογική, και η θρησκεία
διαπερνά όλες τις διαστάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης. Όµως, στην Αναγέννηση, η
λογική ανακτά την κατοχή του ηγεµονικού ρόλου που η ελληνική φιλοσοφία τής είχε
αναθέσει πάνω σε ολόκληρη την ανθρώπινη γνώση, από την επιστήµη µέχρι τις
τέχνες. Εξού και η ιστορία της Αναγέννησης είναι ταυτισµένη µε καλλιτέχνες,
µηχανικούς και εφευρέτες, όπως ο Filippo Brunelleschi, ο Leonardo da Vinci, ο
Donato Donatello και Sandro Botticelli, καθώς και µε µυστικιστές φιλοσόφους και
επιστήµονες, όπως ο Giordano Bruno, ο Heinrich Cornelius Agrippa, ο Jakob Böhme,
ο Robert Boyle, ο John Dee, ο Paracelsus και ο Sir Walter Raleigh.
Παράλληλα προς τις προαναφερθείσες εξελίξεις που συνέβαιναν στον χριστιανικό
Μεσαίωνα, ο µουσουλµανικός κόσµος, βασισµένος στις διδασκαλίες του Μωάµεθ,
ανέπτυσσε τη δική του εσωτεριστική παράδοση. Η κυριότερη µορφή του
εσωτεριστικού Ισλάµ είναι ο Σουφισµός, ο οποίος συνδυάζει το Κοράνιο µε µια
µυστικιστική και γνωστική, διανοητική προσέγγιση στην αναζήτηση της γνώσης του
Θεού. Τα δόγµατα του Σουφισµού προέρχονται από το Κοράνιο, αλλά έχει υποστεί
κάποιες ελληνικές, περσικές, ινδουιστικές και άλλες επιρροές.
Στην Αναγέννηση, η χριστιανική Δύση αποµακρύνθηκε από τη µεσαιωνική
παράδοση της πίστης και εξασφάλισε την αυτονοµία της επιστήµης από τη θρησκεία.
Στο πλαίσιο της Αναγέννησης, συνέβησαν εξαιρετικά γεγονότα που άλλαξαν ριζικά
όχι µόνο τη γνώση που έχουµε για το σύµπαν αλλά και τον τρόπο µε τον οποίο ο
άνθρωπος σχετίζεται µε τον Θεό. Επίσης, η Αναγέννηση είναι η εποχή των µεγάλων

γεωγραφικών ανακαλύψεων. Η ανακάλυψη της Αµερικής το 1492 σηµατοδοτεί την

έναρξη βαθέων αλλαγών στην πολιτική και την οικονοµία της παλαιάς Ευρώπης. Την
ίδια χρονιά, οι Εβραίοι εκδιώχθηκαν από την Ισπανία, και, έτσι, προέκυψε µια µεγάλη
εβραϊκή διασπορά, η οποία συνεχίζεται µέχρι σήµερα.
Ο Πολωνός µαθηµατικός και αστρονόµος Νικόλαος Κοπέρνικος (Nicolaus
Copernicus) δηµιούργησε ένα µοντέλο του σύµπαντος που τοποθετούσε τον Ήλιο στο
κέντρο και όχι τη Γη. H «κοπερνίκεια επανάσταση» σηµατοδοτεί µια ριζική µεταβολή
στην αντίληψη του ηλιακού συστήµατος και έχει σηµαντικές θρησκευτικές
προεκτάσεις. Η αντικατάσταση του γεωκεντρικού µοντέλου από το ηλιοκεντρικό
µοντέλο επέφερε µεταβολές και στην έννοια του ανθρώπου ως προνοµιούχου από τον
Θεό πλάσµατος. Με το πέρασµα των αιώνων και την απόκτηση νέων επιστηµονικών
γνώσεων, ο άνθρωπος γίνεται πλέον κατανοητός ως προϊόν της φυσικής εξέλιξης.
Η επιστηµονική εργασία του Κοπέρνικου οδηγεί στην επιστηµονικώς αυστηρή
θεµελίωση της αστρονοµίας, που θα βρει στο πρόσωπο του Ιταλού µαθηµατικού και
αστρονόµου Γαλιλαίου Γαλιλέι (Galileo Galilei) τον πιο έγκυρο εκπρόσωπό της.
Μετά τον Γαλιλαίο, η επιστηµονική έρευνα σπάει κάθε περιορισµό και εξαπλώνεται
σε όλους τους τοµείς της γνώσης, καταλήγοντας στη σύγχρονη γνώση για την
προέλευση της ζωής και του σύµπαντος.
Είναι επίσης αξιοσηµείωτο ότι, στην Αναγέννηση, τελειοποιήθηκε η προοπτική,
δηλαδή, η αποτύπωση της τρίτης διάστασης στη ζωγραφική. Οι αναγεννησιακοί
καλλιτέχνες προώθησαν έναν άλλο τρόπο να βλέπουµε τον κόσµο: αντικατέστησαν
τον εξωχρονικό και εξωχωρικό συµβολισµό της µεσαιωνικής ζωγραφικής µε τον
λογικό τρόπο θεώρησης του κόσµου από το υποκείµενο.
Όλα αυτά τα γεγονότα φθάνουν στο αποκορύφωµά τους οδηγώντας την Ευρώπη
πίσω στην αντίληψη του ανθρώπου της ελληνικής φιλοσοφίας, όπου ο άνθρωπος
νοείται ως σκεπτόµενο άτοµο που είναι ελεύθερο να διερευνήσει, χωρίς
θρησκευτικούς περιορισµούς, τις διαστάσεις όλων όσων είναι δυνατόν να γνωρίσει.
Ωστόσο, η στροφή της αναγεννησιακής Δύσης στην αντίληψη του ανθρώπου της
ελληνικής φιλοσοφίας δεν ήταν παθητική, αλλά ενεργητική, υπό την έννοια ότι ήταν
επισφραγισµένη από τα επιτεύγµατα και τις ιδιαίτερες ιστορικές εµπειρίες και
ανάγκες του δυτικοευρωπαϊκού υποκειµένου του 15ου αιώνα. Εξού και οµιλούµε περί
ενός ιδιαίτερου αναγεννησιακού ανθρωπισµού.
Το πέρασµα από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση φαίνεται να είναι εύκολα
κατανοητό, όπως το έχουν εκθέσει και εξηγήσει µέχρι σήµερα οι ιστορικοί. Παρόλα
αυτά, αν αναρωτηθούµε αν υπάρχουν και άλλοι λόγοι για την εµφάνιση της
Αναγέννησης εκτός από αυτούς που εξετάσαµε, και καθώς µελετάµε την πρόσφατη
έρευνα της Αγγλίδας ιστορικού Frances Yates, θα διαπιστώσουµε ότι πρέπει να
ληφθούν υπόψη πρόσθετοι παράγοντες. Συγκεκριµένα, για να µπορέσουµε να
κατανοήσουµε πλήρως τις απαρχές της Αναγέννησης και τη σχέση της µε τον
Μεσαίωνα, πρέπει να αναλύσουµε αυτό που έχει οριστεί ως «απόκρυφη φιλοσοφία»
(«occult philosophy»). Πρόκειται για ένα µάλλον παρασκηνιακό πνευµατικό κίνηµα,
παρότι οι κύριοι εκπρόσωποί του βρίσκονταν στο ιστορικό προσκήνιο. Αναφέροµαι
σε πολύ γνωστά και επιδραστικά ιστορικά πρόσωπα όπως ο Marsilio Ficino και ο
Pico della Mirandola στην Ιταλία, ο Francis Bacon, ο John Dee και ο William
Shakespeare στην Αγγλία και ο Albrecht Dürer και ο Johannes Reuchlin στη

 Γερµανία. Το νήµα της Αριάδνης που ενώνει τη σκέψη αυτών των µεγάλων
ιστορικών προσωπικοτήτων είναι ακριβώς η φιλοσοφία του αποκρυφισµού.
Ο Marsilio Ficino και ο Giovanni Pico della Mirandola είναι οι ιδρυτές και
εκλαϊκευτές του κινήµατος που είναι γνωστό ως «αναγεννησιακός νεοπλατωνισµός»,
το οποίο εµπνέεται από τα έργα του Πλάτωνα και των νεοπλατωνιστών, καθώς και
από ένα αµάλγαµα αρχαϊκών οραµάτων του αποκρυφισµού. Ο Ficino ανανέωσε τη
σπουδή της πλατωνικής φιλοσοφίας από µια αναγεννησιακή προοπτική,
συλλαµβάνοντας το σύµπαν ως µια ιεραρχία υποστάσεων η οποία κατέρχεται από τον
Θεό µέχρι την ύλη και προσδίδοντας στην ανθρώπινη ψυχή µια προνοµιούχα
κεντρική θέση σε αυτή την ιεραρχία. Σύµφωνα µε τον Ficino, η ψυχή, µέσω των
καθολικών, άπειρων επιδιώξεών της και µέσω της σκέψης, συνδέει τα ανώτατα µε τα
κατώτατα όντα και λειτουργεί ως ένας συµπαντικός σύνδεσµος και κόµβος. Επίσης, ο
Ficino δίδασκε ότι ο άνθρωπος από τη φύση του τείνει προς τη θρησκεία, νοούµενη
ως υπέρβαση της φυσικής τάξης πραγµάτων µε κατεύθυνση προς το απόλυτο,
γεγονός που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα κατώτερα ζώα, και, µάλιστα,
σύµφωνα µε τον Ficino, όλες οι θρησκείες έχουν ένα µέτρο αλήθειας.
Το 1486, ο Giovanni Pico della Mirandola συνέταξε την περίφηµη Διάλεξη περί της
Αξιοπρέπειας του Ανθρώπου (Oratio de hominis dignitate), επιδιώκοντας να
επαναχαρτογραφήσει το ανθρώπινο τοπίο (σε σχέση µε τη θρησκεία, τη φιλοσοφία,
τις φυσικές επιστήµες και τον αποκρυφισµό), επικεντρώνοντας τη σκέψη στις
δυνατότητες και στην προοπτική του ανθρώπινου όντος. Εξού και δικαίως αυτή η
διάλεξη του Giovanni Pico della Mirandola έχει χαρακτηριστεί ως το «Μανιφέστο
της Αναγέννησης».
Στο προαναφερθέν πνευµατικό περιβάλλον, ήταν φυσικό ένα κείµενο µε τίτλο
Corpus Hermeticum (Ερµητικά Κείµενα) να προσελκύσει το ενδιαφέρον και των δύο
αυτών Φλωρεντιανών νεοπλατωνιστών, που είχαν σκοπό να ερευνήσουν τα αρχαία
κείµενα σοφίας (ο Marsilio Ficino και ο Giovanni Pico della Mirandola έζησαν
αµφότεροι στην αυλή των Μεδίκων στη Φλωρεντία). Το Corpus Hermeticum
αποδίδεται στον Ερµή τον Τρισµέγιστο, έναν µυθικό Ελληνοαιγύπτιο σοφό που
θεωρείται ο φύλακας µιας αρχαίας σοφίας από την οποία εµπνεύστηκε ο ίδιος ο
Πλάτων. Θεωρήθηκε ότι ο Ερµής ο Τρισµέγιστος έζησε την εποχή του Μωυσή, αν
όχι νωρίτερα, και ότι ένα τέτοιο κείµενο είχε ιερότητα ίση µε το βιβλίο της
«Γένεσης».
Έναν αιώνα αφότου ο Μέγας Αλέξανδρος κατέκτησε την Αίγυπτο και ίδρυσε την
πόλη του, την Αλεξάνδρεια, το 331 π.Χ., Έλληνες άποικοι στην Αλεξάνδρεια άρχισαν
να χρησιµοποιούν το επίθετο «µέγιστος και µέγιστος θεός µέγας» για να αναφερθούν
στον Ερµή, και αυτή η τιµητική προσφώνησή του προέρχεται από το επίθετο «δύο
φορές µέγας», µε το οποίο οι Αιγύπτιοι προσφωνούσαν τον αντίστοιχο του Ερµή
Αιγύπτιο θεό, δηλαδή, τον θεό Θωθ. Ο Ελληνοαιγύπτιος Θωθ-Ερµής ήταν το πνεύµα
της εφευρετικότητας. Κάποια στιγµή µεταξύ του πρώτου αιώνα π.Χ. και του τέλους
του πρώτου αιώνα µ.Χ., εµφανίστηκε µια νέα µορφή: ο «Ερµής ο Τρισµέγιστος», ένα
όνοµα µε το οποίο οι Έλληνες άποικοι της Αιγύπτου ενοποίησαν τον Έλληνα θεό
Ερµή µε τον Αιγύπτιο θεό Θωθ αφού αµφότεροι ήταν συνδεδεµένοι µε τη µαγική
γνώση, τον θάνατο και την ίαση.
Εκτός από το Corpus Hermeticum, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίαζε και η
Καµπαλά, η οποία επίσης θεωρούνταν µέρος της αρχαίας παράδοσης της σοφίας που

εκκίνησε από την εποχή του Μωυσή. Η Καµπαλά αποτελεί ουσιαστικώς µια σύνθεση
µεταξύ της σκέψης των Πυθαγορείων, του νεοπλατωνισµού και της Βίβλου. Μάλιστα
στην Αίγυπτο έλαβε χώρα µια σηµαντική σύνθεση µεταξύ στοιχείων του Ελληνισµού
και του Εβραϊσµού. Οι Εβραίοι της Αιγύπτου όχι µόνο λάµβαναν ελληνικά ονόµατα,
αλλά και ήταν υπερήφανοι για την ελληνική τους παιδεία, και υιοθετούσαν ελληνικές
συνήθειες. Οι Εβραίοι της Αιγύπτου ανέπτυξαν µια ιδιαιτέρως εξελληνισµένη
λογοτεχνία: ο ιστοριογράφος Δηµήτριος, Εβραίος αυλικός του Πτολεµαίου Δ´,
συνέγραψε µια έκθεση της εβραϊκής θρησκείας ακολουθώντας ένα φιλοσοφικό ύφος,
ενδεικτικό της ελληνικής πνευµατικής επίδρασης στους Εβραίους της Αιγύπτου· ο
Αρτάπανος ο Αλεξανδρινός, ένας ακόµη φηµισµένος ελληνίζων Εβραίος, συνέγραψε
ένα αλληγορικό µυθιστόρηµα στο οποίο ο Μωυσής παρουσιάζεται ως ο θεµελιωτής
των Ορφικών Μυστηρίων· ένας Εβραίος ο οποίος ονοµαζόταν Ιεζεκιήλ συνέθεσε µια
ελληνική τραγωδία µε θέµα την Έξοδο· ο Φίλων ο Πρεσβύτερος έγραψε ένα επικό
ποίηµα Περί της Ιερουσαλήµ σε οµηρικό εξάµετρο· ο Θεόδοτος συνέγραψε ένα έπος
Περί της Συχέµ (η Συχέµ αναφέρεται στη εβραϊκή Βίβλο ως µια ισραηλιτική πόλη της
φυλής του Μανασσή) συνδέοντας το όνοµα Συχέµ µε το όνοµα Σικίµιος, το οποίο
είχε ένας υιός τού Έλληνα θεού Ερµή· ο Εβραίος φιλόσοφος Αριστόβουλος του
Πανέα επινόησε τη θεωρία ότι ο Πυθαγόρας και ο Πλάτων γνώριζαν τη Βίβλο.
Επί πλέον, ο εβραϊκός τρόπος λατρείας του Θεού επηρεάστηκε από την ελληνική
φιλοσοφία, αφού περιλάµβανε όχι µόνο ψαλµούς και ανάγνωση της Βίβλου, αλλά και
ερµηνείες των εβραϊκών θρησκευτικών κειµένων, δηλαδή, µια φιλοσοφική εργασία.
Η ελληνική πνευµατική καλλιέργεια επηρέασε και την ίδια τη Βίβλο: οι φράσεις
«Θεός Ύψιστος» και «ἐγώ εἰµί ὁ ὤν» αποτελούν τεκµήρια πλατωνικών επιδράσεων
στη Βίβλο, και τα επίθετα «Κύριος των δυνάµεων» και «ο Παντοκράτωρ», τα οποία
υιοθετήθηκαν από ελληνίζοντες Εβραίους, ήταν αρχικώς προσωνυµίες του Ερµή.
Επίσης, η ελληνική µετάφραση των βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης η οποία έγινε από
εβδοµήντα δύο Εβραίους µεταφραστές (γνωστή ως η Μετάφραση των Εβδοµήκοντα)
κατ’ εντολή του Πτολεµαίου Β´ του Φιλάδελφου (271 π.Χ.), βασιλέα της
πτολεµαϊκής Αιγύπτου, χαρακτηρίζεται από µια γλωσσικής υφής προσπάθεια να
µιµηθεί τον ελληνικό ανθρωποµορφισµό.
Ο Pico della Mirandola, ένθερµος χριστιανός, ήταν αυτός που εισήγαγε την
Καµπαλά στον αναγεννησιακό νεοπλατωνισµό, έχοντας την πεποίθηση ότι τα
εβραϊκά δόγµατα θα µπορούσαν να ενισχύσουν και να διευρύνουν την κατανόηση
του Χριστιανισµού επανεξετάζοντας τις αρχαίες εβραϊκές αλήθειες αλλά και
επιβεβαιώνοντας την αλήθεια του Χριστιανισµού. Ο στόχος του, στην ουσία, ήταν να
δηµιουργήσει µια γέφυρα µεταξύ Ιουδαϊσµού και Χριστιανισµού. Σε αυτό το πλαίσιο,
πρότεινε ορισµένους συνδυασµούς γραµµάτων του εβραϊκού αλφαβήτου ως µέσο για
να δείξει ότι «Ιησούς» είναι το όνοµα του Μεσσία, όπως φαίνεται να αναγράφεται
στο Ιερό Τετραγράµµατο.
Το σηµαντικότερο καµπαλιστικό σύγγραµµα ονοµάζεται Ζόχαρ (Zohar), το οποίο,
στα εβραϊκά σηµαίνει «ακτινοβολία» και «λαµπρότητα», και, µεταξύ άλλων,
περιλαµβάνει µελέτες για τη σχέση µεταξύ του εγωισµού και του πνευµατικού
σκότους, για τη σχέση µεταξύ του «αληθούς εαυτού» και του «φωτός του Θεού»,
καθώς και για τη σχέση µεταξύ της «συµπαντικής ενέργειας» και του ανθρώπου. Το
Ζόχαρ είναι γραµµένο κυρίως στα αραµαϊκά, αλλά περιλαµβάνει και µεσαιωνικές
ισπανικές και πορτογαλικές λέξεις, και εκδόθηκε για πρώτη φορά ανωνύµως στην

 Ισπανία στα τέλη του 13ου αιώνα. Στο χωρίο Ζόχαρ, 3:127b, στην αρχή της ενότητας
«Ίντρα Ράµπα» (που σηµαίνει «Μέγα Συγκάθεδρο των Σοφών»), διαβάζουµε ότι
«από αυτό εκτείνεται ο δεσµός του προσώπου του µε τριακόσιες εβδοµήντα µυριάδες
κόσµους, και αυτό ονοµάζεται Αρίχ Αναφίν (Μέγα Πρόσωπο)». Ποιο είναι το ον που
ονοµάζεται «Αρίχ Αναφίν»; Για να κατανοήσουµε αυτό το µυστικό, πρέπει να
ερευνήσουµε τη σηµασία του αριθµού 370 (τριακόσια εβδοµήντα) στο καµπαλιστικό
σύγγραµµα Εµέκ Χα-Μελέχ (Emeq Ha-Melech), το οποίο εκδόθηκε για πρώτη φορά
στο Άµστερνταµ το 1648 («Εµέκ Χα-Μελέχ» σηµαίνει «Η Κοιλάδα του Βασιλέα»).
Συγγραφέας του Εµέκ Χα-Μελέχ ήταν ο καµπαλιστής ραβίνος Ναφτάλι Χερτς
Μπαχαράχ (Naftali Hertz Bacharach).
Σύµφωνα µε το Εµέκ Χα-Μελέχ, ο εβραϊκός όρος «Τσιπούρ» («Tzipor»), που
σηµαίνει σπουργίτης έχει αριθµολογική αξία 370, και, επειδή το Εµέκ Χα-Μελέχ
αναφέρεται συγκεκριµένα σε θηλυκό σπουργίτι, προκύπτει ότι ο όρος «Αρίχ Αναφίν»
αντιστοιχεί, συµβολικώς και αριθµολογικώς, στον όρο θηλυκό σπουργίτι, δηλαδή,
στο ιερό θηλυκό, συγκεκριµένα, στη θεία παρουσία (σε αυτό το πλαίσιο, ο όρος «ιερό
θηλυκό» δεν σηµαίνει κάποια θηλυκή θεότητα, αλλά τη θεία παρουσία και τη
φανέρωση της θεότητας). Επιπροσθέτως, στο Εµέκ Χα Μελέχ, διαβάζουµε ότι ο όρος
«Αρίχ Αναφίν», που αντιστοιχεί στον αριθµό 370, αποτελείται, στην πλήρη ανάπτυξή
του, από δεκαοκτώ γράµµατα, δεκαοκτώ θείες σφραγίδες. Ο αριθµός δεκαοκτώ είναι
η αριθµολογική αξία του εβραϊκού όρου «χάι», που σηµαίνει «ζωντανός», και, υπό
αυτή την έννοια, η βαθύτερη σηµασία του όρου «Αρίχ Αναφίν» είναι «αιώνια ζωή».
Επιπροσθέτως, ο αριθµός 370 συναρτάται µε την αποκάλυψη του εξής σηµαντικού
µυστικού: Αν από την εβραϊκή λέξη «Γιεσούα» (Ιησούς) αφαιρέσουµε τα γράµµατα
σιν και άιν, τότε οδηγούµαστε στο Ιερό Τετραγράµµατο, δηλαδή, στο άφατο όνοµα
του Θεού (Γιόντ–Χέι–Βαβ–Χέι): Γιαχβέ/Ιεχοβά (Yahweh). Σύµφωνα µε την
καµπαλιστική αριθµολογία, η αριθµολογική αξία των γραµµάτων σιν και άιν είναι
τριακόσια εβδοµήντα (η αριθµολογική αξία του εβραϊκού γράµµατος σιν είναι 300
και του εβραϊκού γράµµατος άιν είναι 70). Άρα, στο πλαίσιο των προαναφερθέντων
καµπαλιστικών συγγραµµάτων, ο αριθµός 370 αντιστοιχεί στον όρο «Αρίχ Αναφίν»,
που σηµαίνει θεία παρουσία και αιώνια ζωή, και, συγχρόνως, αντιστοιχεί στα
γράµµατα σιν και άιν, τα οποία, διά της παρουσίας τους στο όνοµα «Γιεσούα»
(Ιησούς), υποδηλώνουν τον θείο Πατέρα του Ιησού, τη θεία καταγωγή του Ιησού από
την αρχή «Αρίχ Αναφίν». Με άλλα λόγια, ιδίως στο πλαίσιο του χριστιανικού
Καµπαλισµού, ο αριθµός 370 παραπέµπει στο µυστήριο της σχέσης του Μεσσία µε
τον Θεό Πατέρα.
Η προαναφερθείσα πεποίθηση του Pico della Mirandola περιλαµβάνεται στα
εβδοµήντα δύο καµπαλιστικά Conclusiones (Συµπεράσµατα) τα οποία παρουσιάζει ως
µια καµπαλιστική επιβεβαίωση της χριστιανικής θρησκείας εκκινώντας από τα
θεµελιώδη στοιχεία του εβραϊκού µυστικισµού. Επίσης, τα Conclusiones αποτελούν
µέρος των εννιακοσίων θέσεων στις οποίες ο Pico εκφράζει τη σύνθεση όλων των
φιλοσοφιών που κορυφώνεται στην περίφηµη Διάλεξη για την Αξιοπρέπεια του
Ανθρώπου, µέσω της οποίας εκφράζει το αναγεννησιακό όραµα για τον άνθρωπο και
τη θέση του στον κόσµο. Ο άνθρωπος που αναφέρεται στην προαναφερθείσα διάλεξη
του Pico για την αξιοπρέπεια µπορεί να γίνει κατανοητός ως ο «µάγος» (ήγουν ο
«σοφός») της Αναγέννησης, µια πολύ υψηλή µορφή εφοδιασµένη µε τη δύναµη να
µπορεί να παρεµβαίνει στον κόσµο µε σκοπό να τον κάνει καλύτερο.

 Συµπερασµατικά, η χριστιανική Καµπαλά αποτελεί τον κλειδόλιθο της

αναγεννησιακής σκέψης, η οποία άσκησε σηµαντική επίδραση στην εξέλιξη της
θρησκείας. Η µελέτη της αναγεννησιακής σκέψης αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση
για να κατανοήσουµε τις «κρυφές» αιτίες της προτεσταντικής µεταρρύθµισης και της
ρωµαιοκαθολικής αντιµεταρρύθµισης. Μεταξύ αυτών των δύο αντίπαλων κινηµάτων
(της προτεσταντικής µεταρρύθµισης και της ρωµαιοκαθολικής αντιµεταρρύθµισης),
αναπτύχθηκε το ροδοσταυρικό κίνηµα για την «παγκόσµια µεταρρύθµιση της
ανθρωπότητας».

Επάνω: φωτογραφίες µε ροδοσταυρικά

σύµβολα από τη Στοά «Misir» της Σερβίας του Αρχαίου και Αρχεγόνου Τύπου του Μέµφις-
Μισραΐµ, όπου ο Νικόλαος Λάος ανυψώθηκε στον 97ο βαθµό του Αιγυπτιακού Τύπου.

Η Αδελφότητα των Ροδοσταύρων: Η Πρώτη Μεταµεσαιωνική Εσωτεριστική

Εταιρεία
Η «Αδελφότητα των Ροδοσταύρων» εκκίνησε στη Γερµανία τα πρώτα χρόνια του
17ου αιώνα. Το πρώτο µανιφέστο της, το οποίο διακηρύσσει τη µυστικιστική
αναγέννηση του κόσµου, δηµοσιεύθηκε ανώνυµα στο Κάσελ το 1614, µε τον τίτλο
Fama Fraternitatis Rosae Crucis (Η Φήµη της Αδελφότητας του Ρόδου και του
Σταυρού). Η Fama Fraternitatis ανακοινώνει την ύπαρξη µιας διακριτής αδελφότητας
η οποία ιδρύθηκε στα τέλη του Μεσαίωνα από έναν Γερµανό ευγενή, τον «ευσεβή,
πνευµατικό και εξόχως πεφωτισµένο» αδελφό C.R. (Christian Rosenkreutz).
Σύµφωνα µε τη Fama, δυσαρεστηµένος από τη ζωή στο µοναστήρι όπου ζούσε, ο
νεαρός C.R. ταξίδευσε µαζί µε τον πατέρα P.A.L. στην Ανατολή σε αναζήτηση
γνώσης, και έφθασε στην Κύπρο, όπου ο φίλος του πέθανε το 1393. Ο αδελφός C.R.
τότε µετέβη στη Δαµασκό, όπου διεξήγαγε περαιτέρω µελέτες, και, στη συνέχεια,
µετέβη στην Αίγυπτο, όπου παρέµεινε για µακρύ χρονικό διάστηµα. Ταξίδευσε κατά
µήκος της Μεσογείου Θάλασσας και επισκέφθηκε την πόλη Φεζ (η οποία βρίσκεται

στο σηµερινό Μαρόκο), όπου µελέτησε την επιστηµονική και τη φιλοσοφική γνώση
που ήταν συσσωρευµένη εκεί καθώς και τη µαγεία, δηλαδή, τα αλχηµικά δοκίµια των
Αράβων. Τελικώς, ο αδελφός C.R. έφθασε στην Ισπανία, όπου γνώρισε και µελέτησε
την εβραϊκή Καµπαλά και τη φιλοσοφία των Μαυριτανών. Αξίζει να επισηµανθεί ότι
οι Μαυριτανοί συνέβαλαν σηµαντικά στην ανάπτυξη των φυσικών επιστηµών στη
µεσαιωνική δυτική Ευρώπη, αφού είχαν γίνει κάτοχοι ελληνικών επιστηµονικών
συγγραµµάτων µέσω της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, και δηµιούργησαν περιώνυµα
πανεπιστήµια στην Ισπανία, όπως εκείνα της Σεβίλλης, της Κόρδοβας και της
Γρανάδας. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού που πραγµατοποίησε προς αναζήτηση
σοφίας, ο αδελφός C.R., όπως διαβάζουµε στη Fama, παρατήρησε µε θαυµασµό το
πώς οι σοφοί της Ανατολής µοιράζονταν τις γνώσεις τους µεταξύ τους και µε τρίτα
πρόσωπα χωρίς φθόνο, υποκρισία ή εγωισµό.
Το 1402, ο αδελφός C.R. επέστρεψε στη Γερµανία και εγκαταστάθηκε εκεί για να
κωδικοποιήσει τη µεγάλη ποσότητα γνώσης που είχε συλλέξει. Όµως, στη Γερµανία,
συνάντησε µόνο εχθρότητα, φθόνο και αδιαφορία, καθώς οι παλαιές ελίτ
αισθάνονταν απειλή και ανασφάλεια έναντι του αδελφού C.R. Γι’ αυτόν τον λόγο,
στη Γερµανία, σε ένα µέρος που τώρα πλέον είναι άγνωστο, ο αδελφός C.R. ίδρυσε
µια αδελφότητα οµοφρόνων αδελφών, δηλαδή, τους «Fratres C.R.» («Αδελφούς
C.R.» = «Αδελφούς Ροδοσταύρους»), οι οποίοι συναντιούνταν κάθε χρόνο µε
µυστικότητα στον «Οίκο του Αγίου Πνεύµατος», όπως αποκαλούσαν τον τόπο της
συνάθροισής τους, µε σκοπό να προάγουν την επιστήµη και µια εσωτεριστική
(«πνευµατικότερη») προσέγγιση της θρησκείας και να προωθήσουν µια βαθιά
µεταρρύθµιση της γνώσης. Σύµφωνα µε τη Fama, το 1604, 120 έτη µετά τον θάνατο
του αδελφού C.R., ανακαλύφθηκε ο τάφος του, ο οποίος περιείχε µαγικούς τύπους
και κανόνες ζωής.
Η Fama εκφράζει µια δυσφορία για τον «κακό κόσµο» και για την αποµάκρυνση
αυτού του κόσµου από την αυτογνωσία, γεγονός που περιγράφεται συµβολικώς µε
την απόρριψη του Christian Rosenkreutz από το κοινωνικό κατεστηµένο της χώρας
του κατά την επιστροφή του από την Ανατολή και µε την ιδέα ότι η νέα γνώση του
κόσµου αντιπροσωπεύει το πρελούδιο του τέλους µιας εποχής, αυτό που η Fama
ονοµάζει «το τελευταίο φως». Η απελευθέρωση του πνευµατικού φωτός είναι
συγχρόνως µυστική, αλχηµική και αποκαλυπτική. Άλλωστε, το ρόδο είναι αλχηµικό
σύµβολο που αναφέρεται στο αλχηµικό πλήρωµα, στον Χριστό, στη µήτρα της
Παρθένου Μαρίας και στη Φιλοσοφική Λίθο.
Οι Ροδόσταυροι συνέχισαν να διεκδικούν την παρουσία τους το 1615, όταν
δηµοσιεύθηκε στη Φρανκφούρτη ένα δεύτερο ροδοσταυρικό µανιφέστο µε τον τίτλο
Confessio Fraternitatis (Η Οµολογία της Αδελφότητας), το οποίο αναγγέλλει την
επιστροφή του φωτός που χάθηκε µετά την πτώση του Αδάµ. Την επόµενη χρονιά,
στο Στρασβούργο, εµφανίστηκε το τρίτο και σηµαντικότερο ροδοσταυρικό µανιφέστο
µε τον τίτλο Ο Χηµικός Γάµος του Christian Rosenkreutz, γραµµένο από τον Johann
Valentin Andreae, έναν Λουθηρανό θεολόγο από την Τιβίγγη (στη νοτιοδυτική
Γερµανία), ο οποίος περιέγραφε τον δρόµο προς τη σωτηρία µέσω της έκστασης και
του φωτισµού. Το έργο του Andreae προσέλκυσε αµέσως την προσοχή των
αλχηµιστών, των θεοσοφιστών, των ιατρών και των αστρολόγων, οι οποίοι ίδρυσαν
αδελφότητες Ροδοσταύρων όχι µόνο στη Γερµανία αλλά και στη Γαλλία, την
Αυστρία, την Αγγλία και τις Κάτω Χώρες. Ωστόσο, µετά τον εντυπωσιασµό που

προκάλεσαν τα ροδοσταυρικά µανιφέστα σε όλη την Ευρώπη και την αντίδραση της
Ρωµαιοκαθολικής Εκκλησίας, οι Ροδόσταυροι θεώρησαν σκόπιµο να µην τραβήξουν
περαιτέρω την προσοχή του κοινωνικού κατεστηµένου από φόβο διώξεων.
Οι ροδοσταυρικές διακηρύξεις είναι πνευµατικώς συγγενικές µε το αποκρυφιστικό
κίνηµα που χαρακτήρισε την Αγγλία κατά τη διάρκεια της ελισαβετιανής εποχής
(16ος αιώνας). Όλα εκκίνησαν µε την απόκρυφη φιλοσοφία του Pico della Mirandola,
του οποίου το έργο για τη χριστιανική Καµπαλά συντέθηκε µε τον Ερµητισµό και τη
µαγεία. Ένας Φραγκισκανός ιερέας από τη Βενετία, ο Francesco Giorgi, υιοθέτησε
τον αποκρυφισµό του Pico della Mirandola και τον ανέπτυξε περαιτέρω προς
χριστιανικές κατευθύνσεις. Το αποτέλεσµα ήταν ένα σχέδιο που αποσκοπούσε στην
ανανέωση της χριστιανικής θεολογίας, η οποία παρέµενε οριοθετηµένη στον
µεσαιωνικό σχολαστικισµό και είχε γίνει στατική και στείρα. Στην εποχή του Giorgi,
δεν υπήρχε ροδοσταυρική φιλοσοφία, αλλά τελικώς η χριστιανική Καµπαλά που
διαµόρφωσε ο Giorgi πήρε το όνοµα «ροδοσταυρική φιλοσοφία» και συνδέθηκε µε
τα ελισαβετιανά ρεύµατα σκέψης, µε τον Ροδοσταυρισµό του Οίκου των Τιδόρ
(Tudor), µε τον βρετανικό ιµπεριαλισµό (ως πνευµατικό αντίβαρο στην εξουσία του
Πάπα), µε την επιστήµη και τον αποκρυφισµό του John Dee, καθώς και µε ένα
µεσσιανικό κίνηµα για την ενοποίηση των ευρωπαϊκών κρατών ενάντια στην εξουσία
του ρωµαιοκαθολικού Οίκου των Αψβούργων.
Κατά τη διάρκεια της ελισαβετιανής Αναγέννησης, η φιλοσοφία του ευρωπαϊκού
αποκρυφισµού γίνεται «Ροδοσταυρισµός», και αυτό το όραµα εµπνέει τη
Ροδοσταυρική Αδελφότητα στη Γερµανία στις αρχές του 17ου αιώνα.
Το πνευµατικό κίνηµα των Ροδοσταύρων αντιπροσωπεύει µια µορφή ευαγγελικού
Χριστιανισµού συνδυασµένη µε µια εκλεκτική φιλοσοφία, η οποία, καθώς εξυπηρετεί
την αρµονία µεταξύ επιστήµης και θρησκείας στο πλαίσιο της αναγεννησιακής
σκέψης, ήταν ιστορικώς καταλληλότερη σε σύγκριση µε τον µεσαιωνικό
σχολαστικισµό. Όµως, αυτό το µείγµα απόκρυφης φιλοσοφίας, παρότι ήταν
συνδεδεµένο µε τον Χριστιανισµό, αντιτιθόταν προς τις αντιδραστικές δυνάµεις τόσο
του Ρωµαιοκαθολικισµού όσο και του Προτεσταντισµού. Κατ’ αποτέλεσµα, ο
Ροδοσταυρισµός αντιµετώπισε σοβαρές διώξεις.
Το σκεπτικό των διώξεων που ασκήθηκαν εναντίον των αναγεννησιακών
φιλοσόφων που είχαν υποστηρίξει τη χριστιανική Καµπαλά και τις αποκρυφιστικές
προεκτάσεις της εκφράστηκε µε συστηµατικό και µαχητικό τρόπο στα έργα του
Γάλλου Δοµινικανού θεολόγου και πολυµαθούς Marin Mersenne το 1623, στα οποία
εξαπολύει σφοδρή επίθεση κατά του αναγεννησιακού νεοπλατωνισµού, αναφέροντας
ονοµαστικά τον Ficino, τον Pico della Mirandola και, κυρίως, τον Φραγκισκανό
Giorgi. Την εποχή που έγραφε ο Mersenne, µια εποχή κυνηγιού µαγισσών, δικών και
εκτελέσεων, η ελισαβετιανή αναγέννηση είχε τελειώσει, µαζί µε το ροδοσταυρικό
κίνηµα στη Γερµανία, το οποίο είχε εκµηδενιστεί. Η ρωµαιοκαθολική
αντιµεταρρύθµιση υπό την καθοδήγηση των Ιησουιτών επεκτάθηκε και θριάµβευσε
σε όλη την Ευρώπη. Οι αναγεννησιακοί φιλόσοφοι, από τον Pico µέχρι τον Ficino,
από τον Giorgi µέχρι τον Reuchlin και τον Agrippa, από τον Dee µέχρι τον Bacon,
που είχαν συλλάβει µια νέα απόκρυφη φιλοσοφία για να αντικαταστήσουν τον στείρο
σχολαστικισµό ως θεµέλιο του Χριστιανισµού, ηττήθηκαν από την
αντιµεταρρύθµιση.

 Σε αυτό το σηµείο, πρέπει να επισηµάνουµε ότι το ροδοσταυρικό κίνηµα, στην

προσπάθειά του να οικοδοµήσει µια Ευρώπη ελεύθερη χωρίς φανατισµό και
καταπίεση και να επιτύχει µια δηµιουργική σύνθεση µεταξύ επιστήµης και θρησκείας
και, γενικώς, µεταξύ λογικής και συναισθήµατος, οδηγήθηκε, κάποιες φορές, σε
ορισµένες αποκρυφιστικές ατραπούς που κατέστησαν πολλούς αποκρυφιστές
ευεπίφορους σε δεισιδαιµονίες, υπερβολικό συναισθηµατισµό και ανορθολογισµό.
Αυτή την αδυναµία ορισµένων εκφάνσεων και ορισµένων εκπροσώπων του
Ροδοσταυρισµού εκµεταλλεύθηκε η Ρωµαιοκαθολική Εκκλησία για να εξαπολύσει
έναν ολοκληρωτικό πόλεµο εναντίον του Ροδοσταυρισµού και του αποκρυφισµού
αδιακρίτως. Τελικώς, η Ρωµαιοκαθολική Εκκλησία κατόρθωσε να νικήσει τον
Ροδοσταυρισµό και να αλώσει ορισµένες ροδοσταυρικές οργανώσεις «από µέσα»,
καταστέλλοντας το ροδοσταυρικό σχέδιο για την οικοδόµηση µιας Ευρώπης
ελεύθερης χωρίς φανατισµό και καταπίεση.

Το Τάγµα των Illuminati και τα Ιλλουµινιστικά Κινήµατα

Η Αδελφότητα των Ροδοσταύρων ήταν η πρώτη µεταµεσαιωνική εσωτεριστική
εταιρεία και εξέφρασε συστηµατικά τον αναγεννησιακό ανθρωπισµό. Περίπου 150
χρόνια µετά την εξαφάνισή της, εµφανίστηκε στη Γερµανία µια ισχυρή εσωτεριστική
εταιρεία που έγινε γνωστή ως το Τάγµα των Illuminati, δηλαδή, των Πεφωτισµένων.
Ιδρύθηκε από τον Adam Weishaupt την 1η Μαΐου 1776 στη Βαυαρία. Ωστόσο, ο
όρος «Illuminati» είχε χρησιµοποιηθεί και από άλλα εσωτεριστικά Τάγµατα, όπως,
λ.χ., οι Πεφωτισµένοι της Αβινιόν (Illuminés d’Avignon), που είχαν έντονο
ροδοσταυρικό και αλχηµικό χαρακτήρα (το Τάγµα των Πεφωτισµένων της Αβινιόν
ήταν επισήµως γνωστό και ως ο «Ερµητικός Τύπος», γαλλιστί «Rite Hermétique»,
επειδή ήταν επικεντρωµένο στην αλχηµεία, η οποία είναι γνωστή και ως η Ερµητική
Τέχνη, καθώς ο Ερµής ο Τρισµέγιστος θεωρείται ότι είναι ο αρχαίος της
«πατριάρχης»). Ακόµη παλαιότερα, συγκεκριµένα, κατά τη διάρκεια του 15ου και του
16ου αιώνα, ένα άλλο ιλλουµινιστικό Τάγµα ιδρύθηκε και έδρασε στην Ισπανία µε
την ονοµασία «Alumbrados» (που στα ισπανικά σηµαίνει «Πεφωτισµένοι»):
επρόκειτο για µια αδελφότητα µυστικιστικού Χριστιανισµού, η οποία κατεστάλη από
την ισπανική Ιερά Εξέταση.
Ας επιστρέψουµε στον ιδρυτή του Τάγµατος των Βαυαρών Illuminati. Ο Weishaupt
ήταν ο πρώτος λαϊκός καθηγητής του Κανονικού Δικαίου στο Πανεπιστήµιο του
Ίνγκολσταντ, στη Βαυαρία. Το γεγονός ότι το 1773 ο Πάπας Κλήµης ΙΔ´ (Clemens
XIV) αποφάσισε να καταστείλει το ρωµαιοκαθολικό µοναστικό Τάγµα των
Ιησουιτών, αφού το θεωρούσε, όπως και πολλοί άλλοι ρωµαιοκαθολικοί, µια
αυτονοµηµένη φατρία µέσα στη Ρωµαιοκαθολική Εκκλησία, έδωσε την ευκαιρία και
τη δυνατότητα στον Weishaupt, χωρίς να είναι ούτε µοναχός ούτε κληρικός, να
αναλάβει τη θέση του καθηγητή του Κανονικού Δικαίου στο Πανεπιστήµιο του
Ίνγκολσταντ, µια θέση που έως τότε ελεγχόταν από το Τάγµα των Ιησουιτών.
Αρχικώς, ο Weishaupt ονόµασε το Τάγµα του «Perfectibilists» (δηλαδή,
τελειοποιούµενοι και αναζητητές της τελειότητας), αλλά σύντοµα χρησιµοποίησε τον
όρο «Illuminatenorden» (δηλαδή, «Τάγµα των Illuminati», δηλαδή, των
Πεφωτισµένων).
Οι αρχικοί στόχοι των Illuminati του Weishaupt ήταν να επιφέρει µια
µεταρρύθµιση του εκπαιδευτικού συστήµατος, προκειµένου να αντικαταστήσει τις

εκπαιδευτικές µεθόδους και πρακτικές των Ιησουιτών (οι οποίες έδιδαν έµφαση στην
παθητική αποµνηµόνευση πληροφοριών και ήταν διανοητικώς άκαµπτες) µε νέες
εκπαιδευτικές µεθόδους και πρακτικές οι οποίες θα βασίζονταν στην ανάπτυξη της
κριτικής σκέψης και στον σεβασµό προς την κλασσική εποχή. Εξ ου και στους
µυστικούς τους κώδικες οι Illuminati µετονόµασαν πόλεις και έθνη µε κλασσικά
ονόµατα: το Μόναχο, που αργότερα έγινε η έδρα του αρχηγείου των Illuminati,
µετονοµάστηκε σε Αθήνα, το Ίνγκολσταντ µετονοµάστηκε σε Έφεσος, η Βαυαρία
µετονοµάστηκε σε Αχαΐα (παραπέµποντας στην αντίστοιχη αρχαία ελληνική περιοχή),
η Γαλλία µετονοµάστηκε σε Ιλλυρία κ.ο.κ. Επίσης, σταδιακώς, οι στρατηγικοί στόχοι
του Τάγµατος των Illuminati του Βάισχαουπτ διευρύνθηκαν και, στην
πραγµατικότητα, οι Βαυαροί Illuminati οραµατίστηκαν µια ριζοσπαστική πολιτική
µεταρρύθµιση της Ευρώπης η οποία θα βασιζόταν στη δηµοκρατία, στην ελευθερία,
σε ρεπουµπλικανικούς θεσµούς, σε µια πρωτόγονη µορφή κοµµουνισµού, στην ηθική
ανάπτυξη και στην εξάλειψη των προκαταλήψεων µε το φως του λόγου.
Το Τάγµα των Illuminati βασίστηκε στο πρότυπο του Ελευθεροτεκτονισµού, και ο
ίδιος ο Weishaupt εντάχθηκε στον Ελευθεροτεκτονισµό για να στρατολογεί µέλη για
το δικό του Τάγµα µεταξύ των Ελευθεροτεκτόνων. Ωστόσο, ο Weishaupt ήταν
πεπεισµένος ότι το Τάγµα των Illuminati έπρεπε να παραµείνει ξεχωριστό από τον
Ελευθεροτεκτονισµό, επειδή, κατά την άποψή του, τα µυστήρια του
Ελευθεροτεκτονισµού ήταν πολύ παιδαριώδη και εύκολα προσβάσιµα στους
αµύητους. Κατά συνέπεια, σύµφωνα µε τον Weishaupt, τα τελετουργικά των
Illuminati θα έπρεπε να είναι διαφορετικά από εκείνα του Ελευθεροτεκτονισµού.
Το Τάγµα των Illuminati γνώρισε µια απρόβλεπτη εξέλιξη το 1780, όταν ο βαρόνος
Adolf Franz Friedrich Knigge εντάχθηκε στο Τάγµα. Του ανατέθηκε το καθήκον να
τελειοποιήσει το όραµα που είχε ήδη περιγράψει ο Weishaupt. Παρότι αρχικώς οι
Illuminati ήταν περιορισµένοι µεταξύ των φοιτητών και των φίλων του Weishaupt,
κατόρθωσαν σταδιακώς, µε τη βοήθεια του Knigge και των προσωπικών επαφών του,
να στρατολογήσουν πολλά µέλη τόσο στη Γερµανία όσο και σε άλλες ευρωπαϊκές
χώρες. Εν τω µεταξύ, ο Knigge επιφέρει στο Τάγµα σηµαντικές τροποποιήσεις
αναπτύσσοντας ορισµένες από τις ιδέες του Weishaupt και εισάγοντας κάποιες νέες
δικές του. Συγκεκριµένα, οι καινοτοµίες που επέφερε ο Knigge στο Τάγµα των
Illuminati συνίστανται στα εξής: α) συστηµατική συνεργασία και ώσµωση µε τον
Ελευθεροτεκτονισµό, β) εισαγωγή και άλλων βαθµών εκτός από τους τρεις που ήδη
είχε ορίσει ο Weishaupt, γ) εγκατάλειψη του κανόνα του Weishaupt να γίνονται δεκτά
µόνο πρόσωπα ιδιαίτερα υψηλής διανόησης και ηθικής καλλιέργειας και «άνοιγµα»
του Τάγµατος σε πρόσωπα µε χρήσιµες εµπειρίες ζωής και κατάλληλα για την
ανάπτυξη µιας φιλόδοξης πολιτικής δηµοσίων σχέσεων, και δ) παραίτηση από την
«ατζέντα» πολιτικών και θρησκευτικών αντιπαραθέσεων που είχε διαµορφώσει ο
Weishaupt και εγκατάλειψη των αρχικών κοµµουνιστικών και επαναστατικών
οραµάτων του Weishaupt, προκειµένου το Τάγµα των Illuminati να επικεντρωθεί
στον αγώνα κατά της δεισιδαιµονίας και της άγνοιας γενικώς.
Μετά το 1780, υπό την καθοδήγηση του Knigge και σύµφωνα µε τη δική του
«γραµµή», το Τάγµα εξαπλώθηκε ευρέως στη Γερµανία αλλά και στην Αυστρία, την
Ελβετία, τη Γαλλία, το Βέλγιο, την Ολλανδία, τη Δανία, τη Σουηδία, την Πολωνία,
την Ουγγαρία και την Ιταλία. Ανάµεσα στα µέλη του, συγκαταλέγονταν επιφανείς
άνδρες όπως ο δούκας Φερδινάνδος του Μπράνσβικ, ο δούκας Ερνέστος της Γκότα, ο

 δούκας Καρλ Αλβέρτος του Σαξ-Βάιµαρ, ο πρίγκιπας Αύγουστος της Σαξ-Γκότα, ο

πρίγκιπας Καρλ της Έσσης, ο βαρόνος Ντάλµπεργκ, ο βαρόνος Γουλιέλµος φον
Μπούσε, ο κόµης του Σεν Ζερµέν, ο µαρκήσιος ντε Κοστάνζο, ο φιλόσοφος Χέρντερ,
ο ποιητής Γκαίτε, ο συνθέτης Μάγιερ, ο παιδαγωγός Πεσταλότσι.
Παρόλα αυτά, ενώ φαινόταν ότι το µέλλον του Τάγµατος των Illuminati ήταν
ευοίωνο, άρχισε να παρακµάζει. Οι κύριες αιτίες για την παρακµή ήταν οι εξής: Η
εισδοχή του Knigge είχε επιφέρει ριζικές καινοτοµίες στις αρχές του Τάγµατος και
στις σχέσεις του µε άλλα Τάγµατα, ιδίως µε τον Ελευθεροτεκτονισµό, έτσι ώστε από
τη µια πλευρά το Τάγµα αναπτυσσόταν µε επιφανείς προσωπικότητες και πολλά
µέλη, αλλά από την άλλη πλευρά εξασθενούσε η ιδιοπροσωπία, η ιδιαίτερη
ταυτότητά του, όπως την είχε οραµατιστεί ο Weishaupt. Κατ’ επέκταση, αυτές οι
εξελίξεις προσέδωσαν στον Knigge µεγάλη εξουσία και τον έλεγχο του Τάγµατος.
Αρχικά, ο νέος και άσηµος λέκτορας και διανοούµενος Weishaupt είχε αφήσει τον
βαρόνο και υψηλόβαθµο Ελευθεροτέκτονα Knigge ελεύθερο να ακολουθήσει τα
σχέδιά του, προκειµένου να αναπτυχθεί το Τάγµα, αλλά όταν παρατήρησε ότι το δικό
του κύρος µειωνόταν και το Τάγµα που είχε δηµιουργήσει ακολουθούσε διαφορετική
πορεία από εκείνη που ο ίδιος ήθελε, αντέδρασε κριτικά στην ηγεσία του Knigge. Η
διαµάχη µεταξύ των δύο ξέσπασε βίαια και περιελάµβανε υποστηρικτές και από τις
δύο πλευρές. Λίγο αργότερα, ο Knigge παραιτήθηκε από το Τάγµα και άφησε τον
Weishaupt απόλυτο κυρίαρχο στη διοίκηση του Τάγµατος, το οποίο όµως ήταν πλέον
σοβαρά υπονοµευµένο.
Ο Weishaupt δεν απόλαυσε για πολύ καιρό το γεγονός ότι απαλλάχτηκε από τον
Knigge. Στις 22 Ιουνίου 1784, ο Βαυαρός πρίγκιπας του Παλατινάτου Karl Theodor
εξέδωσε το πρώτο του διάταγµα εναντίον µυστικών εταιρειών, όπως η Μασονία, που
είχαν συσταθεί χωρίς την άδειά του. Ο γενικός χαρακτήρας του διατάγµατος έκανε
τους Illuminati να πιστέψουν ότι δεν στρεφόταν εναντίον τους. Όµως, στις 2 Μαρτίου
του επόµενου έτους, εκδόθηκε ένα δεύτερο διάταγµα που έπληττε ειδικά το Τάγµα
των Illuminati χαρακτηρίζοντάς το κλάδο του Ελευθεροτεκτονισµού. Στις 16
Αυγούστου 1787, ο πρίγκιπας της Βαυαρίας εξέδωσε ένα τρίτο διάταγµα στο οποίο
επιβεβαίωνε όλες τις κατηγορίες που διατυπώνονταν στα προηγούµενα διατάγµατα
και απαριθµούσε τις κυρώσεις που θα επιβάλλονταν στους Illuminati, αν συνέχιζαν
τις εργασίες του Τάγµατος. Λίγο αργότερα, το Τάγµα των Illuminati έπαψε να
υφίσταται. Όλα αυτά συνέβησαν επειδή το Τάγµα των Illuminati, στο πλαίσιο της
«γραµµής» Knigge, έχασε τον συνωµοτικό του χαρακτήρα, συνδέθηκε σε υπερβολικό
βαθµό µε τα υφιστάµενα ελευθεροτεκτονικά τάγµατα και επέδειξε υπέρµετρη
εµπιστοσύνη στο κοινωνικό κατεστηµένο και στην πολιτική δηµοσίων σχέσεων του
Knigge.

Το Ζήτηµα του Ελευθεροτεκτονισµού

Ο Ελευθεροτεκτονισµός (Freemasonry), ή Τεκτονισµός/Μασονία (Masonry),
ανήκει επίσης στην εσωτεριστική παράδοση της ανθρωπότητας. Σύµφωνα µε την
Ηνωµένη Μεγάλη Στοά της Αγγλίας (United Grand Lodge of England), ο
Ελευθεροτεκτονισµός αποτελεί ένα «ιδιόµορφο σύστηµα ηθικής καλυµµένο µε
αλληγορία και επεξηγούµενο διά συµβόλων». Ο Γερµανός φιλόσοφος Friedrich
Schelling έχει διευκρινίσει ότι η «αλληγορία» είναι ουσιαστικώς µια µεταφορά
(δηλαδή, στο πλαίσιο µιας αλληγορίας, κάποιος λέει κάτι µε άλλα λόγια), ενώ το

σύµβολο είναι µια λέξη, ή µια φράση, ή µια εικόνα που εκφράζει µια
πραγµατικότητα. Άρα, ενώ η αλληγορία χαρακτηρίζεται από παθητικότητα (καθώς
απλώς αναφέρεται σε κάτι) και λειτουργεί µεταφορικώς, το σύµβολο χαρακτηρίζεται
από ενεργητικότητα (καθώς µετέχει στην πραγµατικότητα αυτού στο οποίο
αναφέρεται) και λειτουργεί δηµιουργικώς καθώς κινείται προς το µέλλον κτίζοντας
µια κατάσταση. Όπως έχει εξηγήσει ο Βρετανός κοινωνικός ανθρωπολόγος Victor
Turner, τα σύµβολα δεν είναι απλώς σηµεία, µε τη σηµειολογική έννοια του όρου,
αλλά έχουν έναν δυναµικό και πραξιακό χαρακτήρα, συµπυκνώνουν ανθρώπινη
εµπειρία που είναι διυποκειµενικά συγκροτηµένη (δηλαδή, έχει µια κοινή σηµασία
για όλους τους χρήστες των ίδιων συµβόλων), και έτσι τα σύµβολα µετασχηµατίζουν
την ανθρώπινη εµπειρία καθώς τροποποιούνται τα συµφραζόµενα της χρήσης τους.
Εξού και ο Ελευθεροτεκτονισµός χαρακτηρίζεται από τη δραµατοποίηση ιδεών, στο
πλαίσιο των τυπικών του. Κατ’ επέκταση, η Μεγάλη Ανατολή της Γαλλίας (Grand
Orient de France) ορίζει τον Ελευθεροτεκτονισµό ως µια «παγκόσµια ένωση
βασιζόµενη επί της αλληλεγγύης», έχουσα «ως σκοπό την ηθική βελτίωση της
ανθρωπότητας και ως µέσο προς τούτο τη διαρκή βελτίωση της πνευµατικής και
υλικής θέσης των ανθρώπων», και έχουσα «ως έµβληµα τις λέξεις “ελευθερία,
ισότητα, αδελφότητα”».
Ο Τεκτονισµός, στην πραγµατικότητα, στις σύγχρονες αρχές του, παρουσιάζει
χαρακτηριστικά, τα οποία προέρχονται αφ’ ενός από τον πρακτικό ή χειρωνακτικό
Τεκτονισµό πριν από το 1717 (έτος ίδρυσης της Μεγάλης Στοάς του Λονδίνου και του
Γουέστµινστερ), αφ’ ετέρου από την απόκρυφη φιλοσοφία του Ροδοσταυρισµού. Ο
ροδοσταυρικός αποκρυφισµός, ο οποίος συνεχίζεται καθ’ όλη τη διάρκεια του 17ου
αιώνα και στις αρχές του 18ου αιώνα, επηρεάζει τη γέννηση του Τεκτονισµού µέσω
σηµαντικών εκπροσώπων της Βασιλικής Εταιρείας (Royal Society), ιδιαίτερα µε τον
Elias Ashmole. Με άλλα λόγια, οι δύο κύριες πηγές έµπνευσης του αγγλικού
Ελευθεροτεκτονισµού είναι οι ηθικοί και συµβολικοί κώδικες των συντεχνιών των
επαγγελµατικών Τεκτόνων (Operative Masons) και ο ροδοσταυρικός αποκρυφισµός,
στον οποίο αναφέρθηκα προηγουµένως. Ο γαλλικός Τεκτονισµός, όπως εκφράζεται
από τη Μεγάλη Ανατολή της Γαλλίας, επιπλέον των δύο προαναφερθεισών
πνευµατικών πηγών, έχει και µια τρίτη: την πολιτική κουλτούρα της Γαλλικής
Επανάστασης και του γαλλικού εκκοσµικευµένου ρεπουµπλικανισµού, και, υπό αυτή
την έννοια, συγγενεύει µε ορισµένες πολιτικές πτυχές του Τάγµατος των Illuminati.
Εξού και η Μεγάλη Ανατολή της Γαλλίας δέχεται ως µέλη της πρόσωπα που δεν
δηλώνουν καµία θρησκευτική πίστη, ενώ η Ηνωµένη Μεγάλη Στοά της Αγγλίας
απαιτεί από τα υποψήφια µέλη της να δηλώσουν ότι πιστεύουν σε ένα Υπέρτατο Ον
σε όλες του τις εκδηλώσεις. Αυτό σηµαίνει ότι για να µπεις και να γίνεις Τέκτων στην
Ηνωµένη Μεγάλη Στοά της Αγγλίας, απαιτείται να έχεις µια θρησκευτική πίστη,
καθώς, σύµφωνα µε την Ηνωµένη Μεγάλη Στοά της Αγγλίας, ο Τεκτονισµός, αν και
δεν είναι θρησκεία, απαιτεί από τους οπαδούς του να πιστεύουν στον Θεό σε όλα τα
ονόµατα µε τα οποία είναι γνωστός.
Ωστόσο, στον 33ο βαθµό του Αρχαίου και Αποδεδεγµένου Σκωτικού Τύπου, που
ουσιαστικώς συµπίπτει µε τον 33ο βαθµό του Αρχαίου και Αρχεγόνου Τύπου του
Μέµφις-Μισραΐµ, διευκρινίζεται ότι ο Θεός που αναφέρεται στα Τεκτονικά Τυπικά
και προσφωνείται ως «Μέγας Αρχιτέκτων του Σύµπαντος», δεν αποτελεί ένα
ιδιαίτερο ανθρώπινο κατασκεύασµα, δεν έχει ανθρώπινη αδυναµία, δεν έχει

 ανθρώπινο πάθος, καθώς και ότι παρέχει στον καθένα την ελευθερία να προσεγγίζει
τη θρησκεία σύµφωνα µε το φως που προέρχεται από τη δική του λογική και
σύµφωνα µε την προσωπική του συνείδηση, στο πλαίσιο του ρητού του Υπάτου
Συµβουλίου του 33ου βαθµού: «Deus Meumque Jus», που σηµαίνει «ο Θεός και το
Δίκαιό µου».
Υπάρχουν, πράγµατι, διαφορετικοί Ελευθεροτεκτονισµοί. Όµως, ο σύγχρονος
Ελευθεροτεκτονισµός γενικώς αποδέχεται τις αρχές, τη µεθοδολογία και την
τελειότητα των εσωτεριστικών εταιρειών. Η µελέτη της τεκτονικής ιστορίας δείχνει
ότι ο ουσιαστικός πυρήνας της τεκτονικής ανθρωπολογίας, ανεξαρτήτως των ειδικών
ταυτοτικών χαρακτηριστικών καθενός Τεκτονικού Τάγµατος, µπορεί γενικώς να
συνοψιστεί στις εξής πέντε έννοιες-κλειδιά: «Ελευθερία», «Ανοχή», «Αδελφότητα»,
«Υπέρβαση» και «Μυητικό Μυστικό».
Αναµφίβολα, πολλά Ελευθεροτεκτονικά Τάγµατα, ή Μεγάλες Στοές, αποτελούν
εσωτεριστικές εταιρείες που επιδιώκουν και ορισµένους σκοπούς που δεν είναι
εσωτεριστικοί. Για να γίνει κατανοητό το τι εννοώ µε αυτή τη δήλωση, πρέπει να
λάβουµε υπόψη ότι, από την ίδρυσή του, στον Ελευθεροτεκτονισµό, υπήρχαν δύο
θεµέλια: το µυητικό, που αποτελείται από σύµβολα, τελετουργίες και τυπικά που
πραγµατοποιούνται στον Ναό, και το βέβηλο, που αποτελείται από κανόνες για την
οργάνωσή του. Όσον αφορά το µυητικό θεµέλιο, τόσο ο Ελευθεροτεκτονισµός όσο
και το Τάγµα των Illuminati είναι κληρονόµοι των αρχαίων Ορφικών και
Πυθαγόρειων Μυστηρίων και οργανωσιακών πρακτικών.
Σε όλες τις µυητικές εταιρείες, η εξουσία είναι πυραµιδοειδής, υπό την έννοια ότι
πηγάζει από πάνω προς τα κάτω. Μόνο το άτοµο που βρίσκεται στην κορυφή της
πυραµίδας µπορεί να έχει πλήρη γνώση των µυστηρίων, τα οποία θα αποκαλυφθούν
στους οπαδούς σύµφωνα µε µια ακριβή πορεία τελειοποίησης που περνάει από τον
ένα κατώτερο βαθµό στον ανώτερο. Οι εταιρείες που αντλούν έµπνευση από το
εσωτεριστικό και µυητικό θεµέλιο αποδέχονται αυτή την πυραµιδοειδή δοµή, και
εναπόκειται σε κάθε πρόσωπο ατοµικώς να επιλέξει, µε βάση τα δικά του κριτήρια
και τις δικές του σκοπιµότητες, ποια εσωτεριστική και µυητική εταιρεία τού ταιριάζει
περισσότερο και ποια εσωτεριστική-µυητική ηγεσία προτιµά.
Όµως, µια σοβαρή αντίφαση ανακύπτει σε πολλές Μεγάλες Στοές
Ελευθεροτεκτόνων και σε άλλες εσωτεριστικές εταιρείες όταν συγκρούονται µεταξύ
τους η µυητική πυραµίδα και η κοσµική πυραµίδα. Στην Αγγλία, έχει γίνει µια
προσπάθεια να εναρµονιστούν αυτές οι δύο πυραµίδες, θέτοντας τον αγγλικό
Ελευθεροτεκτονισµό υπό την άµεση διοίκηση του Βρετανικού Θρόνου (καθώς, κατ’
έθιµο, ο Μέγας Διδάσκαλος της Ηνωµένης Μεγάλης Στοάς της Αγγλίας είναι µέλος
της βρετανικής βασιλικής οικογένειας ή ο ίδιος ο Βρετανός Μονάρχης). Ωστόσο, η
πρόδηλη ατέλεια αυτού του τρόπου εναρµόνισης των δύο πυραµίδων είναι ότι,
ουσιαστικώς, στον αγγλικό Τεκτονισµό, η κοσµική πυραµίδα επιβάλλεται επί της
µυητικής πυραµίδας. Σε άλλους Τεκτονισµούς, η ταυτότητα µεταξύ των δύο
πυραµίδων, µε το πέρασµα του χρόνου, έχει σπάσει µε αποτέλεσµα, ενώ η µυητική
πυραµίδα έχει συντηρηθεί και παραµένει στη θέση της, η βέβηλη πυραµίδα έχει
ανατραπεί, προκαλώντας έτσι µια βαθιά αντίφαση. Τα αίτια αυτής της ανατροπής της
βέβηλης πυραµίδας είναι πολλά και µπορούν να εξηγηθούν µε το πέρασµα από µια
µοναρχική αντίληψη του Τεκτονισµού σε µια δηµοκρατική. Στη δηµοκρατία, η
εξουσία ρέει από τις κατώτερες βαθµίδες προς την κορυφή, αλλά η µυητική πυραµίδα

βασίζεται στην αντίστροφη υπόθεση. Η µυητική εξουσία κατεβαίνει από πάνω, ενώ η
βέβηλη εξουσία ανεβαίνει από κάτω.
Η δηµοκρατική αντίληψη, που, µε τον έναν ή τον άλλον τρόπο, κυριάρχησε στον
Τεκτονισµό µετά τον Δεύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο, έχει επιφέρει σοβαρά πνευµατικά
και γραφειοκρατικά προβλήµατα που θα µπορούσαν στην πραγµατικότητα να θέσουν
σε κίνδυνο την ίδια την ύπαρξή του. Εξού και πολλά Ελευθεροτεκτονικά Τάγµατα
ανά τον κόσµο, άµεσα ή έµµεσα, επιχειρούν να επιλύσουν τις εσωτερικές αντιφάσεις
τους µε το να τίθενται υπό την άτυπη, παρασκηνιακή αιγίδα πολιτικών ή και
θρησκευτικών θεσµών και ειδικών γραφειοκρατιών της βέβηλης κοινωνίας, και δεν
είναι λίγες οι περιπτώσεις που καταφεύγουν επισήµως σε θεσµούς της βέβηλης
κοινωνίας για να διευθετήσουν εσωτερικές διαφορές τους. Συµπερασµατικά, ο
εκδηµοκρατισµός του Ελευθεροτεκτονισµού, µε τις αντιφάσεις που εκτρέφει,
αποτελεί µια σηµαντική παρενέργεια της πρόσληψης του µυητικού πυρήνα του
Ελευθεροτεκτονισµού από τη βέβηλη κοινωνία, ιδίως στο πλαίσιο του
καπιταλιστικού συστήµατος και του σύγχρονου έθνους-κράτους, και συχνά
λειτουργεί ως άλλοθι για την πνευµατική κρίση, για την κρίση των ίδιων των
καταστατικών σηµασιών, διαφόρων ελευθεροτεκτονικών θεσµών.

Βιογραφικό σηµείωµα: Ο Νικόλαος Λάος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1974. Είναι ένας
κοινωνικός διανοούµενος µε σπουδές στα µαθηµατικά, στη φιλοσοφία, στην
πολιτική οικονοµία και στη νοοπολιτική. Εξέθεσε µια συνθετική θεώρηση των
µαθηµατικών και της φιλοσοφίας στη διατριβή που συνέταξε (υπό την εποπτεία του
καθηγητή και ακαδηµαϊκού Th. M. Rassias) στο Τµήµα Μαθηµατικών του University
of La Verne (Καλιφόρνια) και εκδόθηκε µε τίτλο Topics in Mathematical Analysis and
Differential Geometry από τον εκδοτικό οίκο World Scientific το 1998 καθώς και σε
άλλα βιβλία του. Η πολυδιάστατη καταστασιακή και, γενικώς, ιστορική επίγνωση που
τον χαρακτηρίζει έχει ενισχυθεί από το επαγγελµατικό του υπόβαθρο ως εταίρου της
διεθνούς ιδιωτικής εταιρείας πολιτικών και οικονοµικών πληροφοριών και
αναλύσεων R-Techno International Ltd, ως διδάκτορα Φιλοσοφίας της Academia
Teológica San Andrés (Βερακρούζ, Μεξικό), ως στελέχους εταιρειών παροχής
επενδυτικών υπηρεσιών και ως συµβούλου νοοπολιτικής και µαθηµατικού
µοντελισµού (οικονοµικών και πολιτικών προβληµάτων). Είναι συγγραφέας των
Εκδόσεων ΚΨΜ, από τις οποίες κυκλοφορεί το βιβλίο του µε τίτλο Πιάνοντας τον
Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην
Πολιτική Οικονοµία (kapsimi.gr).
Έχοντας συνδυάσει τις εργασίες του στη νοοπολιτική και στην κυβερνητική µε τα
ενδιαφέροντά του στον εσωτερισµό και ιδιαιτέρως στον Ελευθεροτεκτονισµό, έχει
οργανώσει διάφορα εργαστήρια κοινωνικής και πολιτιστικής ψυχολογίας.
Ο Νικόλαος Λάος µυήθηκε στον Ελευθεροτεκτονισµό το 1997 στο Λονδίνο
(“Honor Per Onus Lodge”, υπ’ αριθ. 6586, United Grand Lodge of England, και
εγέρθηκε στον βαθµό του Διδασκάλου Τέκτονα στην ίδια Στοά). Του απονεµήθηκε ο
33ος βαθµός του Αρχαίου και Αποδεδεγµένου Σκωτικού Τύπου και σχετική ειδική
χάρτα δράσης το 2017, στη Ρώµη (Ordine Massonico Tradizionale Italiano), και έγινε
µέλος του Παραδοσιακού Υπάτου Συµβουλίου του Αρχαίου και Αποδεδεγµένου
Σκωτικού Τύπου της Ιταλίας το 2020. Του απονεµήθηκε ο 95ος βαθµός του Αρχαίου

και Αρχεγόνου Τύπου του Μέµφις-Μισραΐµ και σχετική χάρτα δράσης το 2012, στην
Ατλάντα της Πολιτείας Τζόρτζια των ΗΠΑ (Lodge of the Sons and Daughters of
Aaron), του απονεµήθηκε ο 97ος βαθµός και σχετική χάρτα δράσης το 2015, στο
Βρσακ της Σερβίας (“Misir” Lodge), και, ως Μέγας Ιεροφάντης του 97ου βαθµού,
εντάχθηκε στο Κυρίαρχο Ιταλικό Άδυτο του Αιγυπτιακού Τύπου του Μισραΐµ το
2020. Το 2008, µε µια οµάδα διεθνών συνεργατών, ανέλαβε την πρωτοβουλία για τη
δηµιουργία ενός νέου Τεκτονικού Τύπου, ο οποίος, µετά από περίπου 14 έτη µυστικής
και συστηµατικής εργασίας, αναµένεται να παρουσιαστεί επισήµως στις ΗΠΑ µέσα
στο 2022, ανοίγοντας έναν καινούριο, βαθιά πολιτικοποιηµένο και αυθεντικά
ανθρωπιστικό δρόµο στην παγκόσµια ιστορία του Ελευθεροτεκτονισµού. Την έκδοση
του καινούριου Τεκτονικού Τύπου, που ο Νικόλαος Λάος και οι συνεργάτες του
διαµόρφωσαν µετά από περίπου 14 χρόνια εργασίας, ανέλαβε να εκδώσει, το 2022, ο
αµερικανικός εκδοτικός οίκος Trine Day LLC.