You are on page 1of 76

K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

योऽनूचानः स नो महान्

हैदराबाद् संभाग: ।

दशमी कक्षाया:
संस्कृ त - छात्राध्ययनसामग्री
द्वितीयं सत्रम् - 2021 - 22
2022

चेद्वबय्यं वेङ्कट रामय्य: ,


प्र.स्ना. द्वश. - संस्कृ तम्
के न्द्रीय द्ववद्यालय: नं .1 उप्पल् । 1
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

श्रद्धावान् लभते ज्ञानम् ।

सवे जना: सुद्विनो भवन्द्तु ।

द्वविान् सववत्र पूज्यते ।

श्रम एव जयते ।
2
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

FORE WORD

I am happy to know that Sanskrit Student Support Material


of class X Term - II has been prepared by Mr. Ch V Ramaiah T.G.T.
( Sanskrit ) of this vidyalaya .

I am sure that this material will cater to the needs of class X


Board going students and help them to score better and also to overcome
their examination stress .

Since this Student Support Material is prepared as per the CBSE curriculum with the latest changes in
the syllabus and new pattern in the design of Question Paper for the academic year 2021 - 22 , I am sure that this
will benifit the Sanskrit students in the Board examination to a great extent .

In this connection I appreciate the Sanskrit Department of KV NO 1 , Uppal in general and


Mr. Ch V Ramaiah T.G.T. ( Sanskrit ) in particular for his relentless efforts in bringing the Sanskrit student support
material .

द्वितीयसत्रस्य - छात्राध्ययनसामग्री इयं दशमी कक्षाया: छात्रेभ्य: वाद्वछछतफलप्राप्त्यै सहयोगं प्रददाद्वत इद्वत दृढं द्ववश्वस्यते ।

ददनाङ्क: :- 03 - 01 - 2022 ( द्वप . श्रीद्वनवास राजु )


प्राचायव:
के . द्वव . नं - 1 , उप्पल् , हैदराबाद् ।

3
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

MESSAGE

My sincere accolades to Shri CH Venkata Ramaiah , TGT Sanskrit ,

KV No 1 Uppal , for his relentless efforts in shaping Class X Sanskrit

Student Support Material for the session 2021 – 2022 Term II . I strongly

believe that this Support Material , in revised CBSE Pattern will be

immensely beneficial to all the students who access it .

The initiative of Shri CH Venkata Ramaiah towards making students learn Sanskrit without complexities
during this toughest pandemic situation is praise worthy .

I wish maximum Class X children reap the fruit of Mr. Ramaiah’s hard work in learning Sanskrit through
this Chapter wise - Question wise Support Material.

My Best Wishes to Mr. CH V Ramaiah and his Students !


N RAJESHWARI
VICE PRINCIPAL
KV NO 1 UPPAL .
4
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
पुरोवाक् “ श्री मात्रे नम: ” ।
महानयं प्रमोदस्य द्ववषय: यत् “ बालानां सुिबोधाय ” द्ववद्वशष्य दशमीकक्षाया: छात्राणां कृ ते संरद्वचतेयं द्वितीयसत्रस्य छात्राध्यायनसहायकसामग्री
CBSE संस्थाया: नूतन पाठ्यक्रमानुसारं नवीनतमप्रश्नपत्रम् आधृत्य सरलशैल्या द्ववलसद्वत । अत्र चत्वाररं शत् ( 40 ) अङ्कानां कृ ते CBSE प्रश्नपत्रस्य प्रारूपम् ( Blue
print ) अनुसत्ृ य द्ववद्वनर्मवता इयं द्वितीयसत्रस्य अध्ययनसामग्री ।
“ अद्वस्मन् द्वितीयसत्रे ” अयं भागः वणवनात्मकप्रश्नै: चत्वाररं शत् ( 40 ) अङ्कानां कृ ते प्रदत्तोsद्वस्त । अद्वस्मन् दशद्वभ: ( 10 ) अङ्कै : पठित - अवबोधनम् ,
पञ्चदश ( 15 ) अङ्कै : रचनात्मककायं , पञ्चदश ( 15 ) अङ्कै : पठितावबोधनं च द्ववलसद्वन्द्त ।
अत्र न के वलं प्रश्नोत्तराद्वण , अद्वपतु अभ्यासाथं प्रश्ना: अद्वप प्रदत्ता: । अस्यां सहायकसामग्रयां प्रत्येकस्य प्रश्नस्य उत्तरं कथं लेिनीयम् इत्यद्वप संसद्वू चतम् ।
अत्र व्याकरणद्वबन्द्दन
ू ामुपठर द्ववशेषावधानं प्रदत्तम् । दशमीकक्षाया: छात्रेभ्य: इयं सहायकसामाग्री कल्पतरुठरव वाद्वछछततफलप्राप्त्यै सहकरोतीद्वत संभाव्यते । अवसरे sद्वस्मन्
अस्या: सामग्रया: प्रणेतारं द्वप्रयद्वमत्रम् अस्माकं संस्कृ तद्ववभागे अन्द्यतमं प्रद्वशद्वक्षत - स्नातक - द्वशक्षकं श्रीमन्द्तं चेद्वबय्यं वेङ्कटरामय्य महोदयं आशीर्भव: समतोषद्वयतुं
भगवन्द्तं हनूमन्द्तं संप्राथवये ।
बुधजनद्ववधेय:
डॉ. द्वचलुकूठर दुगावराव:
ददनांक: :- 03. 01 . 2022 . प्रद्वशद्वक्षत - स्नातक - द्वशक्षक: , के . द्वव . नं - 1 , उप्पल् , हैराबाद् ।
*********************************************************************************************************************************************************
कमवणव
ै जयद्वत पुरुष:
ॐ यो मां पश्यद्वत सववत्र सवं च मद्वय पश्यद्वत । तस्याहं न प्रणश्याद्वम स च मे न प्रणश्यद्वत ॥ गीता . 6 . 30 ॥
अद्वस्मन् संसारे दकयन्द्त: मानवा: सद्वन्द्त ये जायन्द्ते मृत्युं च प्राप्य परलोकं गच्छद्वन्द्त । परन्द्तु कद्वत जना: सद्वन्द्त ये तेषां द्ववषये जानद्वन्द्त ? सम्भवत:
अत्यल्पा: एव । यतोद्वह लोक: सववदा कमवयोद्वगनाम् एव स्मरणं करोद्वत । गीतायां श्रीकृ ष्णेन अस्मादेव कारणात् पूवम व ेव कद्वथतं यत् -
“ योग: कमवसु कौशलम् ” इद्वत । कक्षा - दशम्या: छात्राणां कृ ते सहायकाध्ययन - सामग्रया: द्वनमावणं स्वयमेव कठिनं कायं भवद्वत । परन्द्तु कायवद्वमदं द्वनर्ववघ्नं
पठरसमाप्य श्री रामय्या महोदय: “ कमवणव ै जयद्वत पुरुष: ” इद्वत वचनम् अन्द्वथवमकरोत् । श्री वेङ्कट रामय्य महोदयस्य कठिनतरपठरश्रमेण दृढसंकल्पेन च एव
बालद्वहतकायोऽयं सुसम्पन्नो जात: । अस्या: सहायकसामाग्रया: द्वनमावणाथं महोदयाय अहं धन्द्यवादान् ज्ञापयाद्वम । द्वितीयसत्रस्य अस्या: सामग्रया: मुिपत्रस्य द्वनमावणं मया
कृ तमद्वस्त । मुिपत्रे अद्वङ्कतं सुभाद्वषतं द्ववशेषरूपेण बालानां कृ ते एव योद्वजतम् अद्वस्त । मूलसुभाद्वषतम् अद्वस्त महाभारतस्य शल्यपववद्वण यथाद्वह -
“ न हायनैनव पद्वलतै: न द्ववत्तेन न बन्द्धद्वु भ: । ऋषयश्चदक्ररे धमं योsनूचान: स नो महान् ॥
ऋद्वषप्रोक्त: परम्पराप्राप्त: अनूचान: सनातन: धमव एव अस्माकं महान् अद्वस्त । यश्च द्वनरन्द्तराभ्यासेन अध्ययनेनैव प्राप्तुं शक्य: । यतोद्वह बालानां धमोऽद्वप
द्वनरन्द्तराध्ययनशीलता एवाद्वस्त । अत: अहं द्वचन्द्तयाद्वम यत् बालै: स्वाध्यायधमवस्य पालनेन स्वमातृ - द्वपतृ - गुरूणां मस्तकं गवेण गौरवोन्द्मुिं करणीयम् । उपठर
द्वलद्वित: “ यो मां पश्यद्वत ....” इत्यादद गीताश्लोक: अमुमव े ाथं द्योतयद्वत यत् भद्वक्तभावयुक्ता: भक्ता: यथा सववत्र ईश्वरमेव पश्यद्वन्द्त तथैव छात्रा: स्वज्ञानद्वपपासां
शमद्वयतुं अध्ययने अजुन व इव लक्ष्यैकायत्तद्वचत्ता: भवेयु: इद्वत ।
श्रीमान् पङ्कज द्वसन्द्ह:
03.01.2022 प्रद्वशद्वक्षत - स्नातक - द्वशक्षक: , के न्द्रीय द्ववद्यालय: , करनाल: , गुरुग्राम सम्भाग:
5
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
PREFACE
“ अस्मदाचायव - पयवन्द्तां वन्द्दे गुरुपरम्पराम् ” CH V RAMAIAH , T . G . T . ( Sanskrit )
I would like to express my gratitude to Shri. P. Srinivasa Raju Garu Principal and Vice Principal Smt. N Rajeswari who
gave me moral support by writing the foreword and message for this material.
It is because of their Motivation and support I could prepare Class X Term II Sanskrit Student Support Material as per
the new CBSE pattern 2021 - 2022 for the benefit of Class X Students.
The model paper at the begining of the material as per the latest CBSE pattern ( 21 - 22 Term II ) with key will boost
the students’ confidence. So , I request you all to follow the INDEX for Term II Complete Syllabus . Worksheets have been
given with answers at the end of every lesson for practice.
While other subjects have ample study material , there has been a gap in the same for Sanskrit. Thus , it has been
my dream to bridge that gap. I have voluntarily taken up task of preparing such useful material for Sanskrit students. The
entire credit goes to My Principal Sir Raju garu and Vice Principal Rajeswari mam.
I , personally thank Dr. Ch Durga Rao and Smt. Padmavathi mam , the scholars of our Sanskrit Department
KV NO 1 , Uppal , Hyderabad Region for their timely suggestions and continuous monitoring of the material to come out .
I Thank my Sanskrit Brothers and Friends of HYDERABAD Region for their concern and encouragement .
I also thank Sanskrit Scholors from other Regions - ( Chennai ) Sri.Venkatesan , Sri Raghavendra Sharma , ( Ernakulam ) Sri
Shibu , ( Bangolore ) Sri L M Bhat , Sri V V Bhat .
Special thanks to All India Sanskrit Teacher’s friend Sri . Pankaj Singh , KV , Karnal , Gurugram Region for his support
and encouragement throughout and for also designing the first page.
I seek blessings from my Sanskrit fraternity . Any errors may please be intimated to me for further corrections in the
next edition.
I strongly believe that in this critical CORONA pandemic years , students will be benifitted by this self explanatory
material to score more / Full marks in Board Exam. I think this is the right time to practice and prepare for
2021 – 22 Term II Board Exam . I wish all the best to the aspiring students .

6
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
कक्षा - दशमी । संस्कृ तपाठ्यक्रम: - 2021 - 22 . ( कोड नं. 122 )
पाठ्यक्रम: C B S E प्रश्नपत्रप्रारूपम् च । ( वणवनात्मका: प्रश्ना: ) द्वितीयसत्रस्य मूल्यांकनम् - 40 अङ्का: ।
“ क ” - िण्डः अपठित - अवबोधनम् - 10 अङ्का:
“ ि ” - िण्डः रचनात्मकं कायवम् - 15 अङ्का: & “ ग ” - िण्डः पठित - अवबोधनम् - 15 अङ्का:
********************************************************************************************************************************************
CLASS - 10 . SANSKRIT . प्रश्नपत्रप्रारूपम् - 40 अङ्काः | C.B.S.E. BLUE PRINT - 2021 - 2022 .
प्रश्नः प्रश्न - प्रकारा: , प्रश्नाः , पाठ्यद्वबन्द्दवः च | अङ्का: पृ.सं
CBSE TERM II आदशवप्रश्नपत्रम् उत्तराद्वण च | 40 9 & 14
“ आ ” - भाग: ( वणवनात्मका: प्रश्ना: ) 40 अङ्का: अपठित - अवबोधनम् - 10 अङ्का:
1 अधोद्वलद्वितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराद्वण संस्कृ तेन द्वलित । 10 15
80 -100 शब्द - पठरद्वमत: ( अपठित ) गद्यांश: दीयते | तदाधारे ण / प्रष्णप्रकाराः :-
* I. एकपदेन उत्तरत - 1x2=2 * II. पूणव
व ाक्येन उत्तरत - 2x2=4
* III. उद्वचतं शीषवकं ( Title ) द्वलित - 1 * IV. अनुच्छेदाधाठरतं भाद्वषक - कायवम् - 1 X 3 = 3
क) वाक्ये कतृव / दक्रया - पदचयनम् । ि ) कतृव - दक्रया - अद्वन्द्वद्वत: । ग ) द्ववशेषण / द्ववशेष्य - पदचयनम् । घ ) पयावय / द्ववलोम - पदचयनम्

****************************************************************************************************************************************************************
रचनात्मक - कायवम् - 15 अङ्का:
2 अग्रजं प्रद्वत द्वलद्विते पत्रे ठरक्तस्थानाद्वन मछजूषा - पदसहायतया पूरद्वयत्वा पत्रं च पुन: उत्तरपुद्वस्तकायां द्वलित - ½ x 10 = 18
पत्रम् :- संकेताधाठरतम् औपचाठरकम् अथवा / OR अनौपचाठरकं | पत्र- लेिनम् । ( मछजूषाया: सहायतया पूणं पत्रं लेिनीयम् ) 5
3 अध: प्रदत्तं द्वचत्रं दृष््वा मछजूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्याद्वन संस्कृ तेन द्वलित - 1x5=5 23
द्वचत्रम् :- द्वचत्राधाठरतं वणवनम् अथवा / OR अनुच्छेदलेिनम् । LA
4 अधोद्वलद्विताद्वन वाक्याद्वन संस्कृ तभाषया अनूद्य द्वलित - ( के वलं वाक्यपञ्चकम् ) 1x5=5 32
अनुवाद: :- द्वहन्द्दीभाषायाम् आंग्लभाषायां वा द्वलद्वितानां पञ्च - सरल - वाक्यानां संस्कृ तभाषया अनुवाद: ।

7
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
****************************************************************************************************************************************
पठित - अवबोधनम् - 15 अङ्का:
5 अधोद्वलद्वितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्त - प्रशनानाम् उत्तराद्वण संस्कृ तेन द्वलित । 3 43
( पठित ) गद्यांशम् अद्वधकृ त्य अवबोधनात्मकं कायवम् - * I. एकपदेन उत्तरत - ½ x 2 = 1 * II. पूणववाक्येन उत्तरत -1x2=2
6 अधोद्वलद्वितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्त - प्रशनानाम् उत्तराद्वण संस्कृ तेन द्वलित - 3 45
( पठित ) पद्यांशम् अद्वधकृ त्य अवबोधनात्मकं कायवम् - * I. एकपदेन उत्तरत - ½ x 2 = 1 * II. पूणववाक्येन उत्तरत -1x2=2

7 अधोद्वलद्वितं नाट्ांशं पठित्वा प्रदत्त - प्रशनानाम् उत्तराद्वण संस्कृ तेन द्वलित - 3 46


( पठित ) नाट्ांशम् अद्वधकृ त्य अवबोधनात्मकं कायवम् - * I. एकपदेन उत्तरत - ½ x 2 = 1 * II. पूणव
व ाक्येन उत्तरत - 1 x 2 = 2
8 मछजूषात: समुद्वचतपदाद्वन द्वचत्वा अधोद्वलद्वित - श्लोकस्य अन्द्वयं पूरयत - ½x4=2 अथवा ( OR ) ½x4 =2 48
मछजूषाया: साहाय्येन प्रदत्तश्लोकस्य भावाथे ठरक्तस्थानाद्वन पूरद्वयत्वा पुन: द्वलित -
एकस्य श्लोकस्य अन्द्वय: / OR एकस्य श्लोकस्य संस्कृ तेन भावाथव: न ( मछजूषाया: सहायतया ) - ½ x 4=2
9 अधोद्वलद्वित - कथांशं समुद्वचत - क्रमेण द्वलित - ( घटनाक्रमानुसारं कथालेिनम् । ) ½x 8=4 50

पाठ्य - पुस्तकम् - “ शेमष


ु ी - संस्कृ त - पाठ्यपुस्तकम् - द्वितीय: भाग: । ( दशमश्रेण्यै )
द्वितीयसत्रस्य कृ ते CBSE िारा 2021 - 2022 परीक्षायै द्वनधावठरता: पािा: :-
पािसंख्या पािस्य नाम द्ववषय: पृष्ठ संख्या
षष्ठ: पाि : सुभाद्वषताद्वन पद्यात्मक: 51
सप्तम: पाि: सौहादं प्रकृ ते: शोभा नाट्ांश: 58
अष्टम: पाि: द्ववद्वचत्र: साक्षी गद्यात्मक: 68
नवम: पाि: सूक्तय: पद्यात्मक: 72

पाठ्य - पुस्तकाद्वन - 1. “ शेमष


ु ी ” - पाठ्यपुस्तकम् भाग: -1, संशोद्वधत - संस्करणं ( प्रकाशनम् रा.शै.अनु.प्र.पठर. िारा)
2. “ अभ्यासवान् भव ” भाग: - 2 ( प्रकाशनम् रा.शै.अनु.प्र.पठर . िारा)
3. “ व्याकरणवीद्वथ: ” ( अद्वतठरक्तपिानाथवम् ) ( प्रकाशनम् रा.शै.अनु.प्र.पठर. िारा )

8
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
*************************************************** ******************************************************* ***************************************************
1. AS PER NEW CBSE SYLLABUS & NEW QUESTION PATTERN EXPECTED PRACTICE QUESTION PAPER - Term II 2021 - 22 .
*****************************************************************************************************************************************************************

आदशवप्रश्नपत्रम् | { as per new pattern - 2021 - 2022 . }


कक्षा : दशमी CODE ( 122 ) संस्कृ तम् SANSKRIT अवद्वध: : साधैकघण्टा ( 1 ½ hr ) पूणावङ्का: - 40
िण्ड: - “ क ” ( SECTION - A ) अपठित - अवबोधनम् - 10 अङ्का:
1. अधोद्वलद्वितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराद्वण संस्कृ तेन द्वलित ।

वतवमानयुगं संगणकयुगम् अद्वस्त । अद्यत्वे संगणकस्य प्रयोग: प्रत्येकं क्षेत्रे वतवते । अद्य नवीनै: वैज्ञाद्वनकै : आद्ववष्कृ तेषु साधनेषु संगणकयन्द्त्रम्
अद्वतमहत्त्वपूणम
व ् उपयोगी च अद्वस्त । जनानां मद्वस्तष्के ये द्ववचारा: स्मृद्वतरूपेण स्थाप्यन्द्ते ते एकद्वस्मन् एव संगण्कयन्द्त्रे दत्तांशरूपेण ( data ) क्रूडीकतुं
( coding ) शक्यन्द्ते । अत: सम्प्रद्वत काले संगणकयन्द्त्रस्य गठरमा ददने ददने वधवमाना अद्वस्त । संगणकयन्द्त्रे अत्यन्द्तं प्रमुिा: बहूपयोद्वगन: च द्ववषया:
संगह
ृ ीता: भवद्वन्द्त । यदद दक्रद्वमप्रवेशन
े ( virus ) संगणकायन्द्त्रं दोषपूणं भवद्वत चेत् तर्हव दत्तांशा: पुन: न लभन्द्ते । इमं दोषं द्वनवारद्वयतुं नूतनं तन्द्त्रज्ञानम्
अधुना “ सेफ्टी - टेक्नोलोंजी ” इद्वत संस्थया अद्वभवर्धवतम् । संगणकयन्द्त्रमेव द्ववनष्टं चेदद्वप अन्द्तजावलिारा ( internet ) द्ववश्वेsद्वस्मन् यत्र कु त्राद्वप ते अंशा:
पुनग्रवहीतुं शक्यन्द्ते ।
(अ) एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1 x 2 = 2
(i) कस्य गठरमा ददने ददने वधवमाना अद्वस्त ?
( ii ) दक्रद्वमप्रवेशं द्वनवारद्वयतुं का संस्था अद्वस्त ?
( iii ) संगणकयन्द्त्रम् अद्य कै : वैज्ञाद्वनकै : आद्ववष्कृ तम् ?

( आ ) पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 2 x 2 = 4


(i) जनानां मद्वस्तष्के द्ववचारा: के न रूपेण स्थाप्यन्द्ते ?
( ii ) के न संगणकन्द्त्रं दोषपूणं भवद्वत ?

9
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
( iii ) के न द्ववनष्टा: अंशा: पुनग्रवहीतुं शक्यन्द्ते ?
*
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृ ते उपयुक्तं शीषवकं संस्कृ तेन द्वलित । 1

(ई) यथाद्वनदेशम् उत्तरत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3=3


(i) “ अद्वस्त ” इत्यस्या: दक्रयाया: कतृप
व दं दकम् ? (क) द्ववचारा: (ि) संगणकयन्द्त्रम् (ग) द्ववषय:
( ii ) “ नूतनम् तन्द्त्रज्ञानम् ” अनयो: पदयो: द्ववशेषणं दकम् ? (क) नूतनम् (ि) प्राचीनम् (ग) तन्द्त्रज्ञानम्
( iii ) “ इन्द्टरनेट ” इत्यस्य पदस्य क: पयावय: अत्र आगत: ? (क) संगणकम् (ि) संकलनम् (ग) अन्द्तजावलम्
( iv ) अनुच्छेदे “ पुरातनं ” पदस्य क: द्ववपयवय: आगत: ? (क) रत्नम् (ि) नूतनम् (ग) द्ववनष्टम्

िण्ड: - ि ( SECTION - B ) रचनात्मकं कायवम् - 15 अङ्का:


2. अग्रजं प्रद्वत द्वलद्विते पत्रे ठरक्तस्थानाद्वन मछजूषा - पदसहायतया पूरद्वयत्वा पत्रं च पुन: उत्तरपुद्वस्तकायां द्वलितु - ½ x 10 = 5
( i ) _________
ददनाङ्क: _________
( ii ) _________ प्राणमा: ।
अहमत्र ( iii ) _________ , भवान् अद्वप तत्र कु शली अद्वस्त इद्वत मन्द्ये । माताद्वपतरौ तु सववदा त्वां ( iv ) _________ ।
तवाग्रजा आगाद्वममासे रक्षाबन्द्धनपववद्वण गृहम् ( v ) _________ । भवान् अद्वप ( vi ) _________ आगच्छतु । अद्वस्मन् द्ववषये
तवाग्रजा अद्वप त्वां पत्रं ( vii ) _________ । भवत: अध्यानं ( viii ) _______ चलद्वत इद्वत वयं द्वचन्द्तयाम: । अन्द्यत् सवं
( ix ) ________ । सवेभ्य: द्वमत्रेभ्य: मदीया: शुभकामना: ।
भवत: ( x ) ________
कु लदीप:

मछजूषा :- लेद्विष्यद्वत , ददल्ली: , कु शली , सम्यक् , द्वप्रय अग्रज ! , आगद्वमष्यद्वत , कु शलम् , अनुज: , स्मरत: , अवश्यम् ।

10
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

3. अध: प्रदत्तं द्वचत्रं दृष््वा मछजूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्याद्वन संस्कृ तेन द्वलित - 1x5=5

मछजूषा :- उद्याने , बालका: , बाद्वलका: , भ्रमद्वन्द्त , इतस्तत: , द्विय: , दोला: , बालके न , द्वशशव: , सह , वृक्षा: , क्रीडद्वन्द्त , परस्परं , बहव: ।

अथवा ( OR )
मछजूषाप्रदत्तपदानां साहाय्येन द्वनम्नद्वलद्वितं द्ववषयम् अद्वधकृ त्य पञ्चद्वभ: संस्कृ तवाक्यै: एकम् अनुच्छेदं द्वलित -
“ द्ववद्याधनं सववधनप्रधानम् ”

द्ववद्या , आवश्यकता , ज्ञानम् , बुद्वद्धम् , द्ववद्याया: , पशु: , द्ववकासयद्वत , धनम् , लोके , द्ववद्याद्ववहीन: , नाम , मानवस्य ।
मछजूषा :-

4. अधोद्वलद्विताद्वन वाक्याद्वन संस्कृ तभाषया अनूद्य द्वलित - ( के वलं वाक्यपञ्चकम् ) 1x5=5


(i) द्वपता दूध लाता है । Father brings milk .

( ii ) तुम दोनों संस्कृ त पढ़ते हो । Both of you read Sanskrit .

11
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
( iii ) कल रमेश पाटद्वलपुत्र जाएगा । Tommorow Ramesh will go to Patliputra .

( iv ) सुधा कहां थी ? Where was Sudha ?

(v) तुम सब कक्षा में पढ़ो । All of you read in the classroom .

( vi ) कु त्ता बाघ से डरता है । The dog fears from the tiger .

( vii ) क्या मैं बाहर जाऊं ? May I go out ?

िण्ड: - ग ( SECTION - C ) पठित - अवबोधनम् 15 अङ्का:


5. अधोद्वलद्वितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्त - प्रशनानाम् उत्तराद्वण संस्कृ तेन द्वलित। 3
तदैव कद्वश्चद् तत्रत्यः कमवचारी समागत्य न्द्यवेदयत् यत् - “ इत: क्रोशियान्द्तराले कद्वश्चज्जनः के नाद्वप हतः । तस्य मृतशरीरं राजमागं द्वनकषा वतवते ।
आददश्यतां ककं करणीयद्वमद्वत ” ? न्द्यायाधीशः आरद्वक्षणं अद्वभयुक्तं च तं शवं न्द्यायालये आनेतुमाददष्टवान् । आदेशं प्राप्य उभौ प्राचलताम् । तत्रोपेत्य
काष्ठपटले द्वनद्वहतं पटाच्छाददतं देहं स्कन्द्धन
े वहन्द्तौ न्द्यायाद्वधकरणं प्रद्वत प्रद्वस्थतौ । आरक्षी सुपष्ट
ु देह आसीत् , अद्वभयुक्तश्च अतीव कृ शकायः । भारवतः
शवस्य स्कन्द्धन
े वहनं तत्कृ ते दुष्करम् आसीत् ।
(अ) एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1
(i) कस्य आदेशं प्राप्य उभौ प्राचलताम् ?
( ii ) देहं कु त्र द्वनद्वहतम् ?
( iii ) क: समागत्य न्द्यावेदयत् ?
( आ ) पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
(i) उभौ कथं न्द्यायाद्वधकरणं प्रद्वस्थतौ ?
( ii ) अद्वभयुक्तस्य कृ ते ककं दुष्करम् आसीत्त ?
( iii ) आरक्षी अद्वभयुक्त: च कीदृशौ आस्ताम् ?

6. अधोद्वलद्वितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्त - प्रशनानाम् उत्तराद्वण संस्कृ तेन द्वलित - 3


* आलस्यं द्वह मनुष्याणां शारीरस्थो महान् ठरपु: ।
नास्तुद्यमसमो बन्द्ध:ु कृ त्वा यं नावसीदद्वत ॥
12
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
(अ) एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1
(i) आलस्यं द्वह के षां शारीरस्थो महान् ठरपु: अद्वस्त ?
( ii ) मनुष्याणां शारीरस्थो आलस्यं नाम कीदृश: ठरपु: अद्वस्त ?
( iii ) के न सम: बन्द्ध:ु न अद्वस्त ?
( आ ) पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
(i) जन: ककं कृ त्वा न अवसीदद्वत ?
( ii ) मनुष्याणां शारीरे क: ठरपु: द्वतष्ठद्वत ?
( iii ) आलस्यं कु त्र द्वतष्ठद्वत ?
7. अधोद्वलद्वितं नाट्ांशं पठित्वा प्रदत्त - प्रशनानाम् उत्तराद्वण संस्कृ तेन द्वलित - 3
वानर: :- ( सगववम् ) अत एव कथयाद्वम यत् अहमेव योग्य: वनराजपदाय । शीघ्रमेव मम राज्याद्वभषेकाय तत्परा: भवन्द्तु सवे वन्द्यजीवा: ।
मयूर: :- अरे वानर ! तूष्णीं भव । कथं त्वं योग्य: वनराजपदाय ? पश्यतु पश्यतु मम द्वशरद्वस राजमुकुटद्वमव द्वशिां स्थापयता द्ववधात्रा एवाहं
पद्वक्षराज: कृ त: अत: वने द्वनवसन्द्तं माम्वनराजरूपेणाद्वप रष्टु ं सज्जा: भवन्द्तु अधुना यत: कथं कोsप्यन्द्य: द्ववधातु: द्वनणवयम् अन्द्यथा
कतुं क्षम: ।
काक: :- ( सव्यड़्गग्यम् ) अरे अद्वहभुक् ! नृत्याद्वतठरक्तं का तव द्ववशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्द्यामहे वयम् ।
मयूर: :- यत: मम नृत्यं तु प्रकृ ते: आराधना । पश्य ! पश्य ! मम द्वपच्छानामपूवं सौन्द्दयवम् -
( द्वपच्छानुद्घाट् नृत्यमुरायां द्वस्थत: सन् ) न कोsद्वप त्रैलोक्ये मत्सदृश: सुन्द्दर: । वन्द्यजन्द्तन
ू ामुपठर आक्रमणं कतावरं तु अहं स्वसौन्द्दयेण
नृत्येन च आकर्षवतं कृ त्वा वनात् बद्वहष्कठरष्याद्वम । अत: अहमेव योग्य: वनराजपदाय ।
(अ) एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1
(i) ‘ अहमेव योग्य: वनराजपदाय ’ इद्वत सगवं क: कथयद्वत ?
( ii ) मयूरं प्रद्वत ‘ अद्वहभुक् ’ इद्वत क: सम्बोधयद्वत ?
( iii ) मयूरस्य के षाम् अपूवं सौन्द्दयवम् ?
( आ ) पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
(i) द्ववधात्रा एव मयूर: कथं पद्वक्षराज: कृ त: ?

13
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
( ii ) कस्य नृत्यं प्रकृ ते: आराधना ?
( iii ) काक: मयूरं ककं वदद्वत ?

8. मछजूषात: समुद्वचतपदाद्वन द्वचत्वा अधोद्वलद्वित - श्लोकस्य अन्द्वयं पूरयत - ½x4=2


I. य इच्छत्यात्मन: श्रेय: प्रभूताद्वन सुिाद्वन च ।
न कु यावदद्वहतं कमव स परे भ्य: कदाद्वप च ॥
अन्द्वय: :- य: ( i ) ______ श्रेय: प्रभूताद्वन सुिाद्वन च ( ii ) __________ स: ( iii ) _____ कदाद्वप च अद्वहतम् ( iv ) _______ न कु यावत् ।

मछजूषा :- कमव , इच्छद्वत , आत्मन: , परे भ्य: ।

9. अधोद्वलद्वित - कथांशं समुद्वचत - क्रमेण द्वलित - ½x 8=4


(i) द्ववद्ववधा: पद्वक्षण: अद्वप ससंहस्य एतादृशीं दशां दृष््वा हषवद्वमद्वश्रतं कलरवं कु ववद्वन्द्त ।
( ii ) वनस्य समीपे एवैका नदी वहद्वत ।
( iii ) एक: ससंह: सुिेन द्ववश्राम्यते तदैव एक: वानर: आगत्य तस्य पुच्छं धुनोद्वत ।
( iv ) क्रुद्ध: ससंह: इतस्तत: धावद्वत , गजवद्वत परं दकमद्वप कतुवमासमथव: एव द्वतष्ठद्वत ।
(v) वानरा: वृक्षोपठर द्वस्थता: हसद्वन्द्त ।
( vi ) क्रुद्ध: ससंह: तं प्रहतुवद्वमच्छद्वत परं वानरस्तु कू र्दवत्वा वृक्षमारूढ: ।
( vii ) एवमेव वानरा: वारं वारं ससंहं तुदद्वन्द्त ।
( viii ) तदैव अन्द्यस्मात् वृक्षात् अपर: वानर: ससंहस्य कणवमाकृ ष्य पुन: वृक्षोपठर आरोहद्वत ।
************************************************** *********************************************** *******************************************************
आदशव - प्रश्नपत्रस्य उत्तराद्वण । KEY . 2021 - 2022 . कक्षा : दशमी CODE ( 122 ) संस्कृ तम् SANSKRIT पूणांका: 40
िण्ड: - क ( SECTION - A ) अपठित - अवबोधनम् - 10 अङ्काः
1. ( अ ) संगणकयन्द्त्रस्य , “ सेफ्टी टेक्नोलोंजी ” , नवीनै: । ( आ ) ...स्मृद्वतरूपेण... । दक्रद्वमप्रवेशन
े ... । अन्द्तजावलिारा ... ।
14
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
( इ ) संगणकयुगम् । / अन्द्यत् यद्वत्कमद्वप उद्वचतं पदम् (ई) संगणकयन्द्त्रम् , नूतनम् , अन्द्तजावलम् , नूतनम् ।

िण्ड: - ि ( SECTION - B ) रचनात्मकं कायवम् - 15 अङ्का:


2. ददल्लीत: , द्वप्रय अग्रज ! , कु शली , स्मरत: , आगद्वमष्यद्वत , अवश्यम् , लेद्विष्यद्वत , सम्यक् , कु शलम् , अनुज: ।
3. कतृव - दक्रयाद्वन्द्वते: आधारे ण अङ्का: देया: - 5 । ( OR ) कतृप
व दानुसारम् दक्रयापदं भवतु ।
4. i. द्वपता दुग्धम् आनयद्वत । ii. युवां संस्कृ तं पिथ: । iii. श्व: रमेश: पाटद्वलपुत्रं गद्वमष्यद्वत ।
iv. सुधा कु त्र आसीत् ? v. यूयं कक्षायां पित । vi. कु क्कु र: / शुनक: व्याघ्रात् द्वबभेद्वत ।
vii. दकम् अहं बद्वह: गच्छाद्वन ?
िण्ड: - ग ( SECTION - C ) पठित - अवबोधनम् 15 अङ्का:
5. ( अ) न्द्यायाधीशस्य , काष्ठपटले , कमवचारी । ( आ ) ... पटाच्छाददतं देहं स्कन्द्धन
े वहन्द्तौ .... । ... भारवतः शवस्य स्कन्द्धन
े वहनं ... ।
... आरक्षी सुपष्ट
ु देह आसीत् , अद्वभयुक्तश्च अतीव कृ शकायः ... ।
6. ( अ) मनुष्याणाम् , महान् , उद्यमेन । ( आ ) जन: उद्यमं ...... । ..... आलस्यं नाम ……. । ....... शरीरे ........ ।
7. ( अ) वानर: , काक: , द्वपच्छानाम् । ( आ ) ... द्वशरद्वस राजमुकुटद्वमव द्वशिां स्थापयता द्ववधात्रा ... । मयूरस्य ... ।
अरे अद्वहभुक् ! नृत्याद्वतठरक्तं का तव द्ववशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्द्यामहे वयम् ।
8. I. आत्मन: , इच्छद्वत , परे यभ्य: , कमव ।
9. (i) 8 ( ii ) 1 ( iii ) 2 ( iv ) 5 (v) 6 ( vi ) 3 ( vii ) 4 ( viii ) 7
**************************************************** *************************************************** **************************************************
**************************************************************************************************************************************************************
“ द्वितीयसत्रम् - 21 - 22 ” वणवनात्मका: प्रश्ना: - 40 अङ्का:
िण्ड: - क ( SECTION - A ) अपठित - अवबोधनम् - 10 अङ्का:
Q.NO.1. अपठित - गद्यांश: प्रश्ना: च -

अपठित - अनुच्छेद: / गद्यांश: ।


प्रश्नप्रकारा: द्वववरणम् च :-
15
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 2x2=4
एकपदेन / पूणववाक्येन शुद्धोत्तरलेिनाय ध्यातव्य - द्ववषयाः :-
1. प्रश्नवाचकपदम् दकम् ? इद्वत प्रथमं द्वचन्द्तयन्द्तु ।
2. प्रश्ने अन्द्यपदाद्वन अनुच्छेदस्य कद्वस्मन् वाक्ये सद्वन्द्त इद्वत अवगच्छन्द्तु ।
तद्वस्मन् वाक्ये प्रश्नवाचकपदस्य सलंग- द्ववभद्वक्त - वचनानुसारम् यत् पदम् अद्वस्त तदेव उत्तरम् भवद्वत ।
3. प्रश्न - वाचक - पदाद्वन कद्वत द्ववधाद्वन / प्रकारेषु / रूपेषु भवद्वन्द्त ? पश्यन्द्तु कण्िस्थीकरणं च कु ववन्द्तु ।
( दकम् , कीदृश , प्रश्नवाचकपदानां तथा सप्त - ककार - प्रश्नवाचकपदानाम् आधारे ण उत्तराद्वण द्वलिन्द्तु | द्वलङ्ग , द्ववभद्वक्त , वचन - अनुसारम् )
( Q.NO. 5 , Q.NO. 6, Q.NO. 7 प्रश्नेषु - एकपदेन / पूणव व ाक्येन प्रश्नानाम् उत्तरलेिनाय अद्वप एवमेव अवगन्द्तव्यम् )
अनेन स्पष्टं भवद्वत यत् प्रश्नवाचकपदस्य द्वलङ्ग - द्ववभद्वक्त - वचन - आधारे ण एव शुद्धोत्तरलेिनं शक्यते इद्वत |
सूचना :- Q.NO. 1 , 5 , 6 , & 7 प्रश्नेषु :- एकपदेन उत्तरत & पूणव व ाक्येन उत्तरत - = TOTAL = 15 Marks कृ ते दकम् , कीदृश , तथा सप्त - ककार –
प्रश्नवाचकपदानाम् आधारे ण उत्तराद्वण लेिनीयाद्वन |

I. एकपदेन उत्तरत - II. पूणववाक्येन उत्तरत -


अत्र प्रश्नेषु प्रश्नवाचकपद्म् “ दकम् , कीदृश , सप्त - ककारा: ” एतेभ्यः एव 100 % सहायकपदं भवद्वत ।
अत: प्रश्नवाचकपदस्य “ द्वलङ्ग - द्ववभद्वक्त - वचन - अनुसारम् एव अनुच्छेदात् “ शुद्धोत्तरलेिनम् सम्भवद्वत ” इद्वत अभ्यासेन अवगच्छन्द्तु ।

III. अस्य अनुच्छेदस्य कृ ते उद्वचतं शीषवकं संस्कृ तेन द्वलित - ( एकपदम् / द्वि - द्वत्रशब्दात्मक - शीषवकम् भवतु ) 1

( अनुच्छेदात् द्ववषयाधाठरतम् “ प्रथमा - द्ववभद्वक्त पदम् ” / “ षष्ठी - द्ववभद्वक्त - पदेन सह प्रथमा द्ववभद्वक्त पदम् ” - द्वलित )

यथा :- गद्यांशाधारे ण शीषवकम् :-


1) “ प्रथमा - द्ववभद्वक्त पदम् ” :- रामायणम् / द्वववेकानन्द्द: / वृक्षा: / परोपकार: ........
2) “ षष्ठी - द्ववभद्वक्त - पदेन सह प्रथमा द्ववभद्वक्त पदम् ” :- सज्जनानां महत्त्वम् / देशस्य रक्षणम् / उद्यानस्य शोभा ...

IV. यथाद्वनदेशम् उत्तरत - भाद्वषक-कायवम् :- ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3=3


* कतृप
व दम् / दक्रयापदम् दकम् ? * द्ववशेषणपदम् / द्ववशेष्यपदम् दकम् ? * समानाथवकपदम् / द्ववलोमपदम् दकम् ?

16
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
( भाद्वषक - प्रश्नानाम् उत्तर- लेिनाय प्रदत्ते वाक्ये / प्रश्ने एव सहायकपदं भवद्वत , तदाधारे ण एव उत्तरं द्वलिन्द्तु )
********************************************************************************************************************************************************************

अभ्यासाथवम् अपठित - गद्यांश: :-


यद्यद्वप अद्वस्मन् संसारे बहूद्वन वस्तूद्वन सद्वन्द्त , परं द्ववद्या एव सववश्रेष्टं धनम् अद्वस्त । द्ववद्यया मानव: द्ववनयशील: भवद्वत । द्ववनयात् असौ पात्रतां
प्राप्नोद्वत , पात्रत्वात् स: धनं प्राप्नोद्वत । धनाद् धमं कृ त्वा एव स: सुिं लभते । सुप्रद्वतद्वष्ठते कु ले समुत्पन्न: रूपयौवनसम्पन्न: जन: अद्वप यदद द्ववद्यया हीन: भवद्वत तदा
समाजे स: सम्मानं न प्राप्नोद्वत । द्ववद्यया एव स: सववद्ववधं ज्ञानं प्राप्य आत्मन: समाजस्य च उत्थानं करोद्वत , लोके धनं
कीर्तं च प्राप्नोद्वत । द्ववद्या मानवस्य मातेव रक्षां करोद्वत , द्वपतेव द्वहते द्वनयोजयद्वत । द्ववद्या वस्तुत: कल्पलता इव द्ववद्यते । अन्द्यत् धनं व्यये कृ ते क्षयं
प्राप्नोद्वत , परं द्ववद्याधनं व्यये कृ ते वधवते । अत: सत्यमेव उक्तम् - “ द्ववद्याधनं सववधनप्रधानम् ” ।
I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
i) मानव: कथं द्ववनयशील: भवद्वत ?
ii ) मानव: कस्मात् पात्रतां प्राप्नोद्वत ?
iii ) द्ववद्याधनं कथं वधवते ?
II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 2x2=4
i) मानव: द्ववद्यया कयो: उत्थानं करोद्वत ?
ii ) मानव: कदा सम्मानं न प्राप्नोद्वत ?
iii ) द्ववद्या द्वपतेव ककं करोद्वत ?

III. अस्य अनुच्छेदस्य कृ ते उद्वचतं शीषवकं संस्कृ तेन द्वलित - 1

IV. यथाद्वनदेशम् उत्तरत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3 =3


I) अनुच्छेदे “ दु:िम् ” इद्वत पदस्य द्ववलोमपदं ककं प्रयुक्तम् ? क ) धनं ि ) सुिं ग) क्षयं
ii ) “ लभते ” इद्वत दक्रयापदस्य कतृवपदं दकम् अद्वस्त ? क ) द्ववनयं ि ) द्ववद्या ग) स:
iii ) “ द्ववनयशील: ” इद्वत द्ववशेषणपदस्य द्ववशेष्यपदं दकम् अद्वस्त ? क ) मानव: ि ) समुत्पन्न: ग) हीन:
iv ) “ लोके ” इद्वत पदस्य पयावयपदं अनुछेदे दकम् अद्वस्त ? क ) द्ववद्या ि ) संसारे ग ) द्वपतेव
****************************************************************************************************************************************************************
17
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

िण्ड: - ि ( SECTION - B ) रचनात्मकं कायवम् - 15 अङ्का:


Q.2. पत्रलेिनम् ।
मछजूषात: उद्वचतं पदं द्वचत्वा पत्रे ठरक्तस्थानाद्वन पूरयत - ½ x 10 = 5

पाठ्यद्वबन्द्दन
ू ां द्वववरणम् :- पत्रपूरणाथवम् ध्यातव्या: द्ववषया: / पत्रस्य स्वरूपम् :- पत्रे ठरक्तस्थानपूर्तव: कथं करणीया ?
उत्तरं भवद्वत मछजूषाधाठरत - पदानां अवबोध: एव प्रधान: भवद्वत इद्वत ।
पश्यत :-
* मछजूषायां दत्तानां पदानां द्वलङ्ग - द्ववभद्वक्त - वचन - पुरुष - अव्यय - प्रत्ययान्द्त पदानां च अवबोध: / द्ववभाग: भवतु ।

* अनन्द्तरं पत्रे प्रदत्त - ठरक्तस्थानेषु उत्तर - लेिनाय अध: प्रदत्त - 16 सहायक - द्ववषयाणां ज्ञानेन मछजूषात: शुद्धम् उत्तरं द्वचत्वा द्वलित ।

* प्रत्येकद्वस्मन् वाक्ये ठरक्तस्थानात् पूववम् / परं यत् पदं भवद्वत तत् पदम् एव उत्तरस्य कृ ते सहायकपदं भवद्वत ।

* तेन सहायक - पदाधारे ण मछजूषात: सलंग - द्ववभद्वक्त - वचनानुसारम् शुद्धमुत्तरं द्वचत्वा द्वलित ।

* वाक्याद्वन कतृव - वाच्ये / कमववाच्ये भवद्वन्द्त । अत: तदनुसारम् एव मछजूषात: उत्तरपदस्य चयनम् / लेिनं भवतु ।

******************************************************************************************

उदाहरणाद्वन :- पश्याम: तावत् अध: 16 सहायकद्ववषया: उत्तरलेिने कथम् उपकु ववद्वन्द्त इद्वत ।
ठरक्तस्थानस्य द्ववषय: उत्तरम्
1. क: पत्रम् द्वलिद्वत ? / भवान् क: ? रमेश: / सरे श: / गोपाल: ........

2. कु त: द्वलिद्वत ? हैदराबाद्त: / ददल्लीत: / काशीत: / चेन्नत


ै : .........

3. कं द्वलिद्वत ? द्वपतरम् / द्वमत्रम् / प्रधानाचायवम् .........

18
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
4. कथम् सम्बोधयद्वत ? आदरणीया : द्वपतृपादा: / द्वप्रय द्वमत्र रमेश ! / सुरेश ! ........

5. कथम् नमस्कारम् करोद्वत ? सादरम् प्रणामा: / सप्रेम नम: / नमो नम: .......

6. कथं प्रारम्भ: दक्रयते ? अत्र कु शलम् । तत्रास्तु । तव पत्रम् प्राप्तम् । अहं दशम - कक्षाया: छात्र:
अद्वस्म । अहं कु शली / अहं कु शद्वलनी / सववगतं कु शलम् ।
7. द्ववषय - प्रस्तुतीकरणम् : - ************ अध: वाक्येषु दत्ताद्वन पदाद्वन ठरक्तस्थानाद्वन इद्वत द्वचन्द्तयन्द्तु -
* मछजूषायां एताद्वन कतृव , दक्रया , कमव द्ववशेषण आदद पदाद्वन ( उत्तरपदाद्वन ) भवद्वन्द्त ।
* मछजूषात: उद्वचतम् उत्तरं द्वचत्वा ठरक्तस्थानपूर्तं कु रुत ।

8. कतृप
व दम् ..................... ..................... ...................... ।

9. .............. ...................... .......................... दक्रयापदम् ।

10. .............. कमवपदम् .................... ..................... ।

11. .............. द्ववशेषण - पदम् ................... .................. ।

12. ............. ................... द्ववशेष्य - पदम् ..................... ।

13. अन्द्यपदाद्वन :- द्ववभद्वक्तपदाद्वन , अव्ययपदाद्वन , प्रत्ययान्द्त - पदाद्वन ( गत्वा , आगत्य , ..... ) ।

14. समाद्वप्त: । प्रणामा: / मात्रे नम: / शुभं भूयात् । ........

15. क: द्वलिद्वत । भवत: पुत्र: / पुत्री / भद्वगनी । भवत: द्वशष्य: / द्वमत्रम् / सुहृत् ।

16. लेिकस्य नाम दकम् ? रमेश: / सुरेश: / गोपाल: .........


********************************************************************************************************************************************************************
अभ्यासाथवम् एकं पत्रम् :-
भवतः नाम द्वशबू अद्वस्त । भवतः द्ववद्यालये संस्कृ त - नाटकस्य प्रदशवनं भद्ववष्यद्वत । एतदथं स्वद्वमत्रं सत्यनारायणम् प्रद्वत द्वलद्वितं द्वनमन्द्त्रण - पत्रम्
मछजूषायाम् प्रदत्त - पदानाम् सहायता पूरद्वयत्वा द्वलित :- ½ x 10 = 5
नूतनद्ववद्यापीिः-

19
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
(1) ………………………..
ददनाङ्क: ..............................
द्वप्रय द्वमत्र सत्यनारायण !
सप्रेम नम: ,
नववषवस्य (2) ……………………. अत्र सववगतं कु शलम् । भवान् अद्वप कु शली इद्वत मन्द्ये । अस्माकं द्ववद्यालयस्य
(3) .................... नवववषवस्य शुभावसरे भद्ववष्यद्वत । तत्र अस्माकं (4) ........................ “ रमणीया द्वह सृद्वष्टरे षा ” इद्वत
(5) .......................... प्रदशवनं भद्ववष्यद्वत । अहम् तद्वस्मन् नाटके मयूरस्य अद्वभनयं (6) ..................... । भवान् तद्दशवनाय
(7) ..................... आगच्छतु । मम अद्वप (8) ..................... भद्ववष्यद्वत । सवेभ्य: अग्रजेभ्य: मम (9) ………… द्वनवेद्यताम् इद्वत ।
भवतः द्वमत्रम्
(10) .........................
मछजूषा - द्वशबू , शुभकामना: , द्वत्रशूरत: , प्रणामान् , वार्षवकोत्सव: , नाटकस्य , द्ववद्यालये , उत्साहवधवनम् , करोद्वम , अत्र ।

उत्तराद्वण :- उपठर कद्वथत 16 सहायकद्ववषया: उत्तर - लेिने कथम् सहायका: भवद्वन्द्त इद्वत पश्याम: -
उपठर पठित 16 सहायक - द्ववषयाणाम् आधारे ण कथम् उत्तरलेिनम् सरलं भवतीद्वत पश्याम: -
सहायक-द्ववषया: उत्तराद्वण
1. क: पत्रम् द्वलिद्वत ? / भवान् क: ? .....................
2. कु त: द्वलिद्वत ? 1. द्वत्रशूरत:
3. कं द्वलिद्वत ? ……………...
4. कथम् सम्बोधयद्वत ? ………………
5. कथम् नमस्कारम् करोद्वत ? ………………
6. कथं प्रारम्भ: दक्रयते ? 2. शुभकामना: ( प्रथमा द्ववभद्वक्त: )
7. द्ववषय - प्रस्तुतीकरणम् ………………
8. कतृप
व दम् 3. वार्षवकोत्सव: ( प्रथमा द्ववभद्वक्त: ) Clue - भद्ववष्यद्वत
9. दक्रयापदम् 6. करोद्वम ( दक्रया – उत्तमपुरुष - एकवचनम् ) Clue - अहम्
10. कमवपदम् 8. उत्साहवधवनम् ( द्वितीया - द्वव – एक )
20
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
11. द्ववशेषण - पदम् ...........................
12. द्ववशेष्य - पदम् ............................
13. अन्द्यपदाद्वन :- द्ववभद्वक्तपदाद्वन 4. द्ववद्यालये ( सप्तमी द्ववभद्वक्त:) , 5. नाटकस्य ( षष्ठी द्ववभद्वक्त: )
7. अत्र ( अव्ययपदम् )
14. समाद्वप्त: । प्रणामा: / मात्रे नम: 9. प्रणामान् ( द्वितीया - द्वव - बहु )
15. क: द्वलिद्वत । भवत: पुत्र: / पुत्री ............................
16. लेिकस्य नाम दकम् ? 10. द्वशबू
********************************************************************************
अनेन स्पष्टं भवद्वत यत् मछजूषाया: पदानां :- सलंग - द्ववभद्वक्त - पुरुष - वचन - कतृव - दक्रया - आदद पदानां ज्ञानेन पत्रे ठरक्तस्थानपूर्तव: सरला भवद्वत इद्वत ।
********************************** ******************************************************************************************** ***************************
अभ्यासेन भवतां द्ववश्वास: वधवते ।
पत्रे ठरक्तस्थान - वाक्ये एव सहायकपदाद्वन ( Clue Words ) भवद्वन्द्त ।
मछजूषापदानाम् आधारे ण ठरकतस्थानस्य वाक्ये Clue Word मेलनेन उत्तरं शुद्धम् भवद्वत ।
ध्यातव्यम् :- ठरक्तस्थानत् पूवं / परं / वाक्ये Clue Word आधारे ण उत्तरलेिनं भवेत् इद्वत स्मरन्द्तु ।
****************************** *************************************************************************************************** *****************************
उत्तराद्वण :- 1. द्वत्रशूरत: ( See- 1/16 ) , 2. शुभकामना: 3. वार्षवकोत्सव: 4. द्ववद्यालये 5. नाटकस्य
6. करोद्वम 7. अत्र 8. उत्साहवधवनम् 9. प्रणामान् 10. द्वशबू
******************************************************************************************************************************************************************
अभ्यासाथं पत्राद्वण :-
Q.NO. 2. द्ववद्यालयस्य दशमीकक्षायां प्रवेशाथं प्रधानाचायं प्रद्वत द्वलद्विते प्राथवनापत्रे मछजूषात: समुद्वचत - पदाद्वन द्वचत्वा ठरक्तस्थानाद्वन पूरयत -
( पत्रं पुन: द्वलित ) - ½ x 10 = 5
उप्पलत:
सेवायाम्
श्रीमन्द्त: ( 1 ) ......................... महोदया: !
के न्द्रीय द्ववद्यालय: नं - 1 ,
उप्पल् , हैदराबाद् ।
द्ववषय: :- दशमीकक्षायां ( 2 ) ....................... ।
महोदय !
21
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
सद्ववनयं ( 3 ) ................... अद्वस्त यत् अहं घटके सरद्वस्थत के न्द्रीय द्ववद्यालयत: ( 4 ) ......... प्रथम - स्थाने ( 5 ) ....................... अभवम् ।
मम द्वपतु: ( 6 ) .................. अत्र जातम् । अत: स्वकीये द्ववद्यालये ( 7 ) ............................ प्रवेशं दत्वा ( 8 ) .............. मां अनुगह्ण
ृ ातु
इद्वत प्राथवये ।
( 9 ) ..........................
भवताम् ( 10 ) ........................
उदय: ।
मछजूषा :- सधन्द्यवादा: , दशमीकक्षायां , आज्ञाकारी द्वशष्य: , प्रधानाचायव , नवमीकक्षायाम् , द्वनवेदनम् , उत्तीणव: , प्रवेशाथवम् , स्थानान्द्तरणम् , भवान् ।

*******************************************************************************************************************************************************************

Q.No.2 . भवती कीर्त्तव: , कोलकतायां द्वनवसद्वत । “ भाषा - सङ्गम: ” इद्वत कायवक्रमस्य द्ववषये वणवयन्द्त्या भवत्या उत्कलप्रदेशे द्वनवसन्द्तीं सिीं
द्ववमलां प्रद्वत द्वलद्वितं पत्रं मछजूषाप्रदत्तशब्दै: पूरद्वयत्वा पुन: द्वलितु - - ½ x 10 = 5

बैरकपुरम्
कोलकतात:
द्वतद्वथ: .....................
अद्वय ( 1 ) ............................. !
शुभाशंसा । अद्वप कु शद्वलनी भवती ? सवेऽद्वप पठरवारजना: ( 2 ) ........................ कृ पया सुिोपेता: स्यु: इद्वत आशासे । सद्वि ! अस्माकं द्ववद्यालये
अधुना ‘ भाषा सङ्गम: ’ इद्वत कायवक्रम: ( 3 ) ........................... । एष: भारतसववकारे ण ( 4 ) .................... प्रसाराथं प्रारब्ध: । अनेन कायवक्रमेण
छात्रा: िासवंशद्वत - संख्यकानां भाषाणां ज्ञानाजवनं कठरष्यद्वन्द्त । अस्माकं द्ववद्यालयस्य ( 5 ) ......................... वयं प्रद्वतददनं पञ्चवाक्याद्वन वदाम: ।
अद्वप च अस्माद्वभ: द्ववद्ववधानां ( 6 ) ...................... नृत्यसङ्गीताद्वन प्रस्तूयन्द्ते । सवेऽद्वप कायवक्रमा: यू-ट्ूब्
मध्ये ( 7 ) ....................... सद्वन्द्त । तेषां अवलोकनेन भवत्या: अद्वप मनोरञ्जनेन साकं ( 8 ) ........................... भद्ववष्यद्वत ।
अद्वस्मन् द्ववषये कृ पया ( 9 ) ...................... द्वनवेदयतु । अन्द्यत् सववगतं कु शलम् । सवेभ्य: प्रणामा: ।
भवत्या: ( 10 ) ................................
कीर्त्तव:

22
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

मछजूषा - प्राथवनासभायां , भाषाणां , द्ववमले , ज्ञाद्वतभ्य: , भगवत: , ज्ञानप्राद्वप्त: , प्रदेशानां , सिी , संरद्वक्षता: , प्रचलद्वत ।

Q.No.2. भवती सरोद्वजनी । भवत्याः वगेण अनाथबालकै ः सह प्रद्वतयोद्वगतायां पराजयः अनुभत


ू ः । आत्मानुभवान् वणवयन्द्त्या भवत्या मातरं प्रद्वत
द्वलद्वितं पत्रं मछजूषापदसहायतया पूरद्वयत्वा पुनः लेिनीयम् - ½ x 10 = 5

नूतनद्ववद्यापीिम्
कणावटकतः , द्वतद्वथः :- ........………….
पूज्याः ( i ) ………………
सादरं ( ii ) …………….. ।

अत्र िलु ( iii ) …………….. कु शलम् । मन्द्ये तत्राद्वप सवे ( iv ) .........……….. सद्वन्द्त इद्वत । मातः ! अस्माकं द्ववद्यालयस्य
समीपे एकः अन्द्यः द्ववद्यालयः अद्वस्त यत्र ( v ) .........………….. दीनाः असहायाः छात्राः एव पिद्वन्द्त । अस्माकं प्राचायवः तस्य
द्ववद्यालयस्य दशमकक्षायाः छात्रैः ( vi ) ……........... गीता - अन्द्त्याक्षरी - प्रद्वतयोद्वगताम् ( vii ) .............. । जानाद्वत भवती , वयं सवे तस्यां
प्रद्वतयोद्वगतायां ( viiii ) .......... जाताः । तेषां प्रदशवनं तु अभूतपूवम
व ् आसीत् । नूनं ( ix ........... सवं नाशयद्वत , श्रमः सववत्र द्ववजयते ।
द्वपतृचरणयोः प्रणामाः ।
भवत्याः द्वप्रया सुता
( x ) …………….

मछजूषा :- सवे , कु शद्वलनः , पराद्वजताः , सरोद्वजनी , दपवः , आयोद्वजतवान् , सह , मातृचरणाः ! , चरणस्पशवः , सववगतम् ।
****************************************************************************************************************************************************************
************************************************ *************************************************** **********************************************************
*****************************************************************************************************************************************************************
द्वचत्रवणवनम् 5 अङ्काः
Q.3. अधोदत्तम् द्वचत्रम् दृष््वा मछजूषाया: सहायतया च संस्कृ तेन पञ्चवाक्याद्वन द्वलित - 1x5=5

23
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
पाठ्यद्वबन्द्दन
ू ां द्वववरणम् :- ( दक्रयापदाद्वन :- एक ददिता है = दृश्यते . दो ददिते हैं = दृश्येते . बहुत ददिते हैं = दृश्यन्द्ते ) ( अद्वस्त / स्तः / सद्वन्द्त )

अद्वस्मन् प्रश्ने ध्यातव्या: द्ववषया: :-


1. द्वचत्रे क: / का / दकम् अद्वस्त ? कौ / के / के स्त : ? के / का: / काद्वन सद्वन्द्त ?
उत्तराद्वण :- बालक: / बाद्वलका / पुष्पम् , बालकौ / बाद्वलके / पुष्पे , बालका: / बाद्वलका: / पुष्पाद्वण

( एवं द्वचत्रे दृश्यमानानां पदानां कृ ते मछजूषात: प्रथमाद्ववभद्वक्त - रूपाद्वण ( कतृव पदाद्वन ) द्वचत्वा द्वलिन्द्तु )

2. द्वचत्रे कतावर: ( कतृप


व दाद्वन / प्रथमाद्ववभद्वक्त पदाद्वन ) ककं ककं कु ववद्वन्द्त ? ( मछजूषात: ताद्वन दक्रयापदाद्वन द्वचत्वा द्वलिन्द्तु । )
उत्तराद्वण :- कतृप
व दस्य वचनानुसारम् दक्रयापदाद्वन द्वलिन्द्तु । यथा :- क्रीडद्वत / सद्वन्द्त / द्ववकसद्वन्द्त ।

एवं कतृव - दक्रयापदानाम् ज्ञानं भवद्वत । सरलवाक्य - द्वनमावणाथवम् कतृव - दक्रयापदानाम् ज्ञानम् आवश्यकम् । पश्याम: वाक्यरचनाम् -

वाक्यम् :- कतृप
व दम् दक्रयापदम्
बालक: / बालकौ / बालका: पिद्वत / पित: / पिद्वन्द्त
वृक्षः / वृक्षौ / वृक्षाः अद्वस्त / स्तः / सद्वन्द्त ( अथवा / OR दृश्यते / दृश्येते / दृश्यन्द्ते )
अनन्द्तरं द्वचत्रवणवने वाक्यद्ववस्तारः कथं भवद्वत इद्वत पश्यामः :-
इदानीं दक्रयापदस्य आधारे ण वाक्यद्ववस्ताराय प्रश्ना: - यथा :- बालक: कु त्र क्रीडद्वत ? बालक: उद्याने क्रीडद्वत ।
बालक: कै : सह क्रीडद्वत ? बालक: द्वमत्रै: सह क्रीडद्वत ।
वृक्षाः कु त्र दृश्यन्द्ते ? वृक्षाः द्वचत्रे / उद्याने दृश्यन्द्ते |

( See Q.NO. 2. पत्रम् । अत्र Q.NO. 3. मध्ये अद्वप मछजूषापदानां सलंग - द्ववभद्वक्त - दक्रया - पुरुष - आदद पदानां द्वववरणं / ज्ञानम् आवश्यकम् भवद्वत । )
एवं सन्द्दभावनस
ु ारं प्रश्नकरणेन उत्तराद्वण द्वमलद्वन्द्त । अत्र संख्या 1 प्रथमा द्ववभद्वक्तम् सूचयद्वत । अत्र “ k ” दक्रयापदम् सूचयद्वत ।

प्रथम: द्वनयम: :- * प्रत्येकद्वस्मन् वाक्ये कतृवपदस्य ( 1 ) पुरुष & वचनानुसारम् दक्रयापदस्य ( k ) पुरुष & वचनम् भवतु ।
यथा :- सः क्रीडद्वत | तौ क्रीडतः | ते क्रीडद्वन्द्त | ( प्रथमपुरुषः )

24
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
बालकः क्रीडाक्षेत्रे क्रीडद्वत | बालकौ क्रीडाक्षेत्रे क्रीडतः | बालका: क्रीडाक्षेत्रे क्रीडद्वन्द्त |

इदानीं सरल - पदानाम् आधारे ण कथं द्वचत्रवणवनम् / वाक्यद्वनमावणम् भवद्वत ? इद्वत जानीम: -

यथा :- वाक्य- द्वनमावणाय अध: प्रदत्त - प्राथद्वमकस्तर - ताद्वलकां दृष््वा अध: प्रदत्त द्वचत्रम् दृष््वा च द्वचत्रवणवन - वाक्याद्वन रचयाम -

मछजूषा :- बालका: , वृक्षा: , उद्यानम् , मद्वहलाद्वभ: , दोलायाम् ,


चलद्वन्द्त , व्यायामं , उत्साहेन , भ्रमद्वन्द्त , सुन्द्दरम् ।

उदाहरण - वाक्याद्वन ( Fixed Formate ) द्वचत्र - वणवन - वाक्याद्वन ( Fixed Formate आधारे ण नूतनपद योजनेन वाक्याद्वन )
1. इदं ...........6………… द्वचत्रम् अद्वस्त । 1) इदं उद्यानस्य / द्ववद्यालयस्य द्वचत्रम् अद्वस्त ।
2. अद्वस्मन् द्वचत्रे .......1....... .......k…. । 2) अद्वस्मन् द्वचत्रे बालका: उत्साहेन क्रीडद्वन्द्त / चलद्वन्द्त / पिद्वन्द्त ।
3. .....6...... समीपे / अध: / उपठर ...1... ....k. । 3) वृक्षस्य उपठर पुष्पाद्वण दृश्यन्द्ते / सद्वन्द्त ।
4. ....7.... ....1..... ...k….. । 4) मागे जना: भ्रमद्वन्द्त ।
5. इदं द्वचत्रं सुन्द्दरम् अद्वस्त । 5) इदं द्वचत्रं सुन्द्दरम् अद्वस्त ।

**************************************************************************************************************************************************************
अभ्यासाथवम् द्वचत्रम् -
Q.3. अध: दत्तं द्वचत्रं दृष््वा मछजूषाया: सहायतया संस्कृ तेन पञ्च वाक्याद्वन द्वलित - 1x5 =5
1. मछजूषायां प्रदत्त-पदानां द्ववभाग: / ज्ञानम् :-
प्रथमा-द्ववभद्वक्त-पदाद्वन अन्द्यपदाद्वन दक्रयापदाद्वन
पववता: ( 1 ) आकाशे ( सप्तमी = में ) गच्छत: ( k )
वृक्षा: (1) उत्पतद्वन्द्त ( k )
िगा: ( 1 ) उदेद्वत (k)
25
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
सूय:व (1) सद्वन्द्त (k)
गृहाद्वण ( 1 )

मछजूषा:- पववता: , वृक्षा: , िगा: , गृहाद्वण , पुष्पाद्वण , गच्छत: , उन्नता: , आकाशे , सूय:व , उत्पतद्वन्द्त , उदेद्वत , सद्वन्द्त ।
इदानीं मछजूषापदानाम् आधारे ण / द्ववभागेन उपठर दत्तस्य द्वचत्रस्य वणवनम् कु मव: -
इदानीम् ताद्वलकाधारे ण वाक्याद्वन रचयाम - ( Fixed Formate ) * Fixed Formate आधारे ण द्वचत्रवणवनम् :-
1. इदं ...........6………… द्वचत्रम् अद्वस्त । 1) इदं पववतीयस्थलस्य द्वचत्रम् अद्वस्त ।
2. अद्वस्मन् द्वचत्रे .......1....... .......k…. । 2) अद्वस्मन् द्वचत्रे उन्नता: पववता: सद्वन्द्त / दृश्यन्द्ते ।
3. .....6...... समीपे / अध: / उपठर ....1.... ....k…. । 3) पववतस्य समीपे गृहाद्वण दृश्यन्द्ते / सद्वन्द्त ।
4. ....7.... ....1..... ...k….. । 4) आकाशे सूय:व उदेद्वत / दृश्यते ।
5. .... 7 .... ..... 1........... ......k…….. । 5) आकाशे िगा: उत्पतद्वन्द्त ।
6. इदं द्वचत्रम् सुन्द्दरम् अद्वस्त । 6. इदं द्वचत्रम् सुन्द्दरम् अद्वस्त ।
Q.NO.3. अधः प्रदत्तं द्वचत्रं दृष््वा मछजूषायां प्रदत्तशब्द - सहायतया पञ्च वाक्याद्वन संस्कृ तेन द्वलित - 1x5=5
1. एतत् जन्द्तश ु ालायाः द्वचत्रम् अद्वस्त ।
2. अत्र पञ्जरे ससंहः , गण्डकः , मयूरः , हठरणः ,
उष्ट्रग्रीवः इत्यादयः अनेके जन्द्तवः दृश्यन्द्ते ।
3. दशवकाः इतस्ततः भ्रमद्वन्द्त ।
4. पुरूषः मद्वहला च बालैः सह जन्द्तून् पश्यद्वन्द्त ।
5. सवे बालाः तान् जन्द्तन ू ् दृष््वा प्रसीदद्वन्द्त ।

मछजूषा :- पञ्जरे , इतस्ततः , अनेके , पश्यद्वन्द्त , जन्द्तश


ु ालायाः , दृश्यन्द्ते , प्रसीदद्वन्द्त , जन्द्तवः , गण्डकः , मयूरः , पुरूषः , उष्ट्रग्रीवः ,
मद्वहला , सह , दशवकाः , बालाः, ससंहः ।

Q.No.3 द्वचत्रवणवनम् ( & Q.NO. 4. अनुवादाय अद्वप ) । अभ्यासाथवम् - द्वचत्रवणवनम् अनुवाद: च ।

26
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
द्वचत्रवणवनाय वाक्यप्रारूपम् :- ( Fixed Formate )
1) इदं ..... 6 ...... द्वचत्रम् अद्वस्त ।
2) अद्वस्मन् द्वचत्रे ......1...... ......k…. ।
3) .....6.... समीपे / अध: / उपठर ....1.... ....k…. ।
4) ....7.... ....1..... ...k….. ।
5) इदं द्वचत्रं मनोहरम् / सुन्द्दरम् अद्वस्त ।

इदानीं मछजूषापदानाम् आधारे ण उपठर दत्तस्य द्वचत्रस्य वणवनम् वाक्यप्रारूपानुसारम् कु मव: । ( प्रथमं द्वहन्द्दी वाकयाद्वन द्वलिाम: तत: संस्कृ तेन अनुवादं कु मव: ।
मछजूषा :- द्ववपद्वण: ( = बाजार ) , शाकाद्वन , मद्वहला , जन: , क्रीणाद्वत , क्रीणद्वन्द्त , क्रेतार: , द्ववक्रेतार: , गृञ्जनम् , रक्तफलम् , दृश्यन्द्ते , आपणम् ( = दुकान ) ।
अनुवाद: :- द्वहन्द्दी वाक्य :- संस्कृ तेन अनुवाद : :-
1) यह बाजार का द्वचत्र है । 1. इदं द्ववपणे: द्वचत्रम् अद्वस्त ।
2) इस द्वचत्र में सद्वब्जयां ददिती हैं । ` 2. अद्वस्मन् द्वचत्रे शाकाद्वन दृश्यन्द्ते । ( दृश्यते/ दृश्येते /दृश्यन्द्ते । )

3) सब्जी दुकान के पास लोग सब्जी िरीदते हैं । 3. शाक- आपण्स्य समीपे जना: शाकाद्वन क्रीणद्वन्द्त ।
4. अद्वस्मन् द्वचत्रे मद्वहला शाकाद्वन क्रेतुम् आगता ।
4) इस द्वचत्र में मद्वहला सब्जी िरीद ने आई ।
5. इदं द्वचत्रम् सुन्द्दरम् अद्वस्त ।
5) यह द्वचत्र बहुत सुन्द्दर है ।
6. अत्र द्ववक्रेता शाक - क्रेतारे ण सह भाषणं करोद्वत ।
6) यहां बेचने वाला सब्जी िरीदने वाले से बात करता है ।
7. अत्र रक्तफलाद्वन , गृञ्जनम् , आलुकम् आदीद्वन शाकाद्वन दृश्यन्द्ते ।
7) यहां टमाटर , गाजर आलू आदद सद्वब्जयां ददिती हैं ।

रचनात्मक - कायवम् :- अभ्यासाथवम् अभ्यासवान् भव - 2 आधाठरताद्वन द्वचत्राद्वण ।


1. अध: प्रदत्तं द्वचत्रं दृष््वा मछजूषायां प्रदत्त शब्दानां सहायतया पञ्च वाक्याद्वन संस्कृ तेन द्वलित - 1×5=5

27
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
उदाहरणवाक्याद्वन :-
1. अत्र रक्षाबन्द्धन - पववण: आयोजनं भवद्वत ।
2. भद्वगनी अग्रजस्य मद्वणबन्द्धे रक्षासूत्रं बध्नाद्वत ।
3. तस्या: अनुज: अद्वप स्वक्रमस्य प्रतीक्षां करोद्वत ।
4. भद्वगनी अग्रजस्य अनुजस्याद्वप मद्वणबन्द्धे रक्षासूत्रं बद्ध्वा द्वमष्टान्नम्
िादयद्वत ।
5. तान् दृष््वा माताद्वपतरौ प्रसन्नौ स्त: ।

मछजूषा - ( अग्रजस्य , अनुजस्य , भद्वगनी , स्वक्रमस्य , रक्षाबन्द्धनम् , रक्षासूत्रम् , करोद्वत , कठरष्यद्वत , मद्वणबन्द्धे , द्वमष्टान्नम् , अन्द्यम् , पश्चात् ,
पश्यद्वत , प्रसन्नौ , माताद्वपतरौ , रूष््वा , प्रसन्न: , पववण: , बध्नाद्वत )
2. अध: प्रदत्तं द्वचत्रं दृष््वा मछजूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्याद्वन संस्कृ तेन द्वलित - 1×5=5
मछजूषा - पद - सहायतया ठरक्तस्थानाद्वन पूरयत -
1. इदं जलप्लावनस्य -------------------------------- अद्वस्त ।
2. अत्र एक: सैद्वनक : वृद्धस्य ------------------------ करोद्वत ।
3. अत्र छददषु अनेके ---------------------------------- सद्वन्द्त ।
4. सैद्वनका: उदग्रद्ववमानात् -------------------------- पातयद्वन्द्त ।
5. अत्र एका मद्वहला लद्वम्बतसोपानम् -------------------- ।

मछजूषा :- ( उदग्रद्ववमानम् , सैद्वनक: , भोजनपुटकाद्वन , जलौघपीद्वडता: , वृद्धस्य , लद्वम्बतसोपाने , आरोहद्वत , पातयद्वन्द्त , सहायताम् ,
छददषु , उत्थापयद्वन्द्त , द्वचत्रम् )

3. अध: प्रदत्तं द्वचत्रं दृष््वा मछजूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्याद्वन संस्कृ तेन द्वलित - 1×5=5

28
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
1. ----------------------------------------------------------------- ।
2. ------------------------------------------------------------------ ।
3. ------- ---------------------------------------------------------- ।
4. ------------------------------------------------------------------ ।
5. ------------------------------------------------------------------ ।

मछजूषा :- ( पलाद्वयतौ , धृत्वा , कु ववद्वन्द्त , देशरक्षके भ्य: , सैद्वनका: , नम: , अन्द्ताराद्वष्ट्रयसीमाया: , अवैधप्रवेशम् , प्रहठरण: , भृशसु ण्डं , पठरत: ,
पववता: , दृष््वा , आतङ्कवाददनौ , देशरक्षकान् , सन्नद्धा: )

4. अध: प्रदत्तं द्वचत्रं दृष््वा मछजूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्याद्वन संस्कृ तेन द्वलित - 1×5=5

1. ----------------------------------------------------------------- ।
2. ------------------------------------------------------------------ ।
3. ------- ---------------------------------------------------------- ।
4. ------------------------------------------------------------------ ।
5. ------------------------------------------------------------------ ।

मछजूषा :- ( द्वचदकत्सका: , पठरचारका: , उपवाहनाद्वन , क्रेनयानेन , भीषणदुघटव नाया: , रे लयानस्य , पद्वतताद्वन , दुघटव नायां , व्रद्वणतम् , द्ववपत्तौ ,
आवश्यकता )

5. अध: प्रदत्तं द्वचत्रं दृष््वा मछजूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्चवाक्याद्वन संस्कृ तेन द्वलित - 1×5=5

29
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

1. ----------------------------------------------------------------- ।
2. ------------------------------------------------------------------ ।
3. ------- ---------------------------------------------------------- ।
4. ------------------------------------------------------------------ ।
5. ------------------------------------------------------------------ ।

मछजूषा :- ( यातायातस्य , द्वशरिाणस्य , दण्डशुल्कम् , शुल्कप्राद्वप्तपत्रम् , यातायातरक्षी , सुरक्षायै , धारद्वयत्वा , द्वनबावधम् , आमन्द्त्रणम् ,
भद्ववतुं शक्नोद्वत , मुरयद्वत , मोटरसाइदकलचालक: , आत्मरक्षायै )
6. अध: प्रदत्तं द्वचत्रं दृष््वा मछजूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्याद्वन संस्कृ तेन द्वलित - 1×5=5

1. ----------------------------------------------------------------- ।
2. ------------------------------------------------------------------ ।
3. ------- ---------------------------------------------------------- ।
4. ------------------------------------------------------------------ ।
5. ------------------------------------------------------------------ ।

मछजूषा :- ( वृक्षेषु , मण्डू क: , द्वतस्र: , जलगतवस्य , नृत्यद्वत , इन्द्रधनुष: , दोलाद्वभ: , टर्-टर् इद्वत शब्दम् , श्रावणमासस्य , वषावया: , अनुभवद्वन्द्त ,
कु ववद्वन्द्त )
7. अध: प्रदत्तं द्वचत्रं दृष््वा मछजूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्याद्वन संस्कृ तेन द्वलित - 1×5=5

30
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

1. ----------------------------------------------------------------- ।
2. ------------------------------------------------------------------ ।
3. ------- ---------------------------------------------------------- ।
4. ------------------------------------------------------------------ ।
5. ------------------------------------------------------------------ ।

मछजूषा :- ( कारयानयो: , आक्रोशपूववकम् , कृ द्धौ , दोषारोपणम् , आरक्षी , क्षद्वतग्रस्ते , करयाने , क्षमाभावस्य , आवश्यकता , धैयस्व य , दुघटव नाया: , द्ववचायव )

8. अध: प्रदत्तं द्वचत्रं दृष््वा मछजूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्याद्वन संस्कृ तेन द्वलित - 1×5=5

1. ----------------------------------------------------------------- ।
2. ------------------------------------------------------------------ ।
3. ------- ---------------------------------------------------------- ।
4. ------------------------------------------------------------------ ।
5. ------------------------------------------------------------------ ।

मछजूषा :- ( आपणम् , स्वास््यवधवनम् , फलद्ववक्रेता , भक्षणम् , कदलीफलाद्वन , राक्षा , मधुककव ठटका , आम्रफलम् ,
नाठरके लफलाद्वन , जम्बूफलाद्वन , ग्राहकाय , तोलयद्वत )

31
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
9. अध: प्रदत्तं द्वचत्रं दृष््वा मछजूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्याद्वन संस्कृ तेन द्वलित - 1×5=5
1. ----------------------------------------------------------------- ।
2. ------------------------------------------------------------------ ।
3. ------- ---------------------------------------------------------- ।
4. ------------------------------------------------------------------ ।
5. ------------------------------------------------------------------ ।

मछजूषा :- ( धावनप्रद्वतयोद्वगता , सप्तबाद्वलका: , प्रद्वशक्षक: , सीठटकारवं कतुं , तत्परा: , द्ववजेतम


ृ ञ्चम् , द्वतस्र: , प्रथमस्थाने ,
तृतीयस्थानम् , स्वास््यवधवकम् )
10. अध: प्रदत्तं द्वचत्रं दृष््वा मछजूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्याद्वन संस्कृ तेन द्वलित - 1×5=5
1. ----------------------------------------------------------------- ।
2. ------------------------------------------------------------------ ।
3. ------- ---------------------------------------------------------- ।
4. ------------------------------------------------------------------ ।
5. ------------------------------------------------------------------ ।

मछजूषा :- ( कृ षक: , वृषभौ , स्वेदपूणम


व ् , पठरश्रमकारणात् , अन्नदाता , मेघानां प्रतीक्षाम् , सूयावतपे , कषवत: , चालयद्वत , अन्नोत्पादने ,
हलम् , योगदानम् )

******************************************************************************************************************************************************
अनुवाद: 5 अङ्काः
Q.NO.4. अधोद्वलद्विताद्वन वाकयाद्वन संस्कृ तभाषया अनूद्य द्वलित - ( के वलं वाक्यपञ्चकम् ) 1x5=5
32
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
पाठ्यद्वबन्द्दन
ू ां द्वववरणम् :-
द्वहन्द्दी / English भाषाया: वाक्याद्वन संस्कृ तेन अनूद्य लेिनाय आवश्यक - पदानाम् अभ्यासं कु मव: । प्रथमं सरलवाक्यम् रचयाम -

I . वाक्यम् :- पुरुषानुसारं सववनाम - ताद्वलका ( कतृवपदाद्वन दक्रयापदाद्वन च ) :-


प्रथमपुरुषः
कतृप व दाद्वन दक्रयापदाद्वन
एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम् पुरुष: एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम्
वह वे दोनों वे सब प्रथम .... है / is .... हैं / are ... हैं /are
स: = HE तौ ते प्रथम पिद्वत पित: पिद्वन्द्त
सा = SHE ते ता: प्रथम द्वलिद्वत द्वलित: द्वलिद्वन्द्त
तत् = THAT ते ताद्वन प्रथम पतद्वत पतत: पतद्वन्द्त
*********************************************************************************************************************

मध्यमपुरुषः
कतृप व दाद्वन दक्रयापदाद्वन
एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम् पुरुष: एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम्
तुम तुम दोनों तुम सब मध्यम .. हो / are .. हो / are .. हो/are
त्वम् = YOU युवाम् यूयम् मध्यम गच्छद्वस गच्छथ: गच्छथ
*********************************************************************************************************************
उत्तमपुरुषः
कतृप व दाद्वन दक्रयापदाद्वन
एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम् पुरुष: एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम्
मैं = I हम दोनों हम सब उत्तम .. हूं / am .. हैं / are ..हैं / are
अहम् आवाम् वयम् उत्तम पश्याद्वम पश्याव: पश्याम:
*********************************************************************************************************************
Q.NO. 4. अध: प्रदत्त - द्वहन्द्दी - वाक्यानां अनुवादं संस्कृ तेन कु रुत - ( वाक्य - पञ्चकम् ) 1x5=5
ध्यान दीद्वजए :-
* कतृव पद का द्वलङ्ग , पुरुष और वचन का ज्ञान दक्रया पद द्वलिने के द्वलए अद्वनवायव होता है ।
यथा :- वह जाता है | ( वह - पुद्वं ल्लङ्ग , कतृप
व द , प्रथमपुरुष , एकवचन SO जाते हो - दक्रयापद , प्रथमपुरुष & एकवचन )

33
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
अनुवादः भवद्वत - सः गच्छद्वत |
वह जाती है | ( वह - िी - द्वलङ्ग कतृप
व द , प्रथमपुरुष , एकवचन SO जाते हो - दक्रयापद , प्रथमपुरुष & एकवचन )
सा गच्छद्वत |
तुम जाते हो | ( तुम - कतृप
व द , मध्यमपुरुष , एकवचन SO जाते हो - दक्रयापद , मध्यमपुरुष & एकवचन )
अनुवादः भवद्वत - त्वं गच्छद्वस |
मैं जाता हूं | ( मैं - कतृप
व द , उत्तमपुरुष , एकवचन SO जाते हो - दक्रयापद , उत्तमपुरुष & एकवचन )
अनुवादः भवद्वत - अहं गच्छाद्वम |
( अनुवाद में हमेशा याद रिें दक कतृप व द और दक्रयापद का पुरुष और वचन एक होना चाद्वहए | )
**************************************************************************************************************************************************************
कतृव UNIT कमव UNIT अन्द्य UNIT अन्द्य UNIT अन्द्य UNIT दक्रया UNIT
द्वहन्द्दी - 1. वे बालक द्ववद्यालय को ............... ............... ................ जाते हैं ।
संस्कृ तम् - ते बालका: द्ववद्यालयं ............... ................ ................. गच्छद्वन्द्त ।
CLUE पद - स: बालक: / द्ववद्यालयं / ............... ................ ................. गच्छद्वत /
तौ बालकौ / द्ववद्यालयं / गच्छत: /
ते बालका: द्ववद्यालयं गच्छद्वन्द्त ।
द्वहन्द्दी - 2. वे दो छात्राएं ................ घर से बाहर नहीं आती हैं ।

संस्कृ तम् - ते छात्रे ………… गृहात् बद्वह: न आगच्छत: ।

CLUE पद - सा / ते / ता: .............. पञ्चमी अव्यय अव्यय आगच्छद्वत / आगच्छत: / आगच्छद्वन्द्त ।


( सा छात्रा / ते छात्रे / ताः छात्राः )
द्वहन्द्दी - 3. हम सब .............. बगीचे में ................ ................ िेलते हैं ।
संस्कृ तम् - वयं ............. उद्याने ................ ................ ... / ... / क्रीडाम: |
CLUE पद - अहं / आवां / वयं क्रीडाद्वम / क्रीडाव: / क्रीडाम: ।

द्वहन्द्दी - 4. तुम सब संस्कृ त - श्लोकों को ................ ................. ................ पढ़ते हो ।


34
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
संस्कृ तम् - यूयम् संस्कृ त - श्लोकान् पिथ ।
CLUE पद - त्वं / युवाम् / यूयम् श्लोकं / श्लोकौ / श्लोकान् पिद्वस / पिथ: / पिथ |

द्वहन्द्दी - 5. मैं संस्कृ त परीक्षा ( को ) ........ ................. ................ द्वलिता हूं ।


संस्कृ तम् - अहं संस्कृ तपरीक्षाम् ................ ................. ................ द्वलिाद्वम ।
CLUE पद - अहं / आवां / वयं सं’परीक्षाम् /.. क्षे / क्षा: ………… ……..……. …………. द्वलिाद्वम / ...आव: / ...आम:

द्वहन्द्दी - 6. .................. ................. द्वहमालय में जीवन सुन्द्दर होता है ।


संस्कृ तम् - ................. ................. द्वहमालये जीवनं सुन्द्दरं भवद्वत / अद्वस्त ।
द्वहन्द्दी - 7. तुम दोनों क्या .................. ................. ................ द्वलिते हो ।
संस्कृ तम् - युवाम् ककं ................. ................. ................. द्वलिथ: ।
CLUE पद - त्वं / युवाम् / यूयम् द्वलिद्वस / .... थ: / .... थ
************************* *************** ************************** ******************** ************************* ******************** ************************
वाक्यद्ववस्तार: :- उपठर कतृव - अन्द्यपद - दक्रयापदै: अनुवाद: UNIT आधारे ण कृ त: । अनुवाद - समये एष: क्रम: सहायक: भवद्वत ।
एवमेव इदानीं कतृव - अन्द्यकारकपद , अव्ययपद , दक्रयापदै: अभ्यासाय अनुवादं कु मव: ।
यथा :- वह क्या िाता है ? वह िाना िाता है ।
स: ककं िादद्वत ? स: भोजनं िादद्वत ।
अभ्यास: :- 1. वह फल िाता है । 1. ............. ................. .................... । ( िाद् )
प्रथमपुरुषे ( पुं ) 2. वे दोनों बगीचे में दौडते हैं । 2. ............. ................. .................... । ( धाव् )
3. वे सब पानी लाते हैं । 3. ……….. .................. ………..…... । (आ + नी )
****************************************************************************************
( िी ) 4. वह गीत गाती है । 4. .............. ................... ....................... । ( गै / गाय् )
5. वे दोनों बन्द्दर को देिती हैं । 5. .............. ................... ...................... । ( दृश् / पश्य् )
6. वे सब दूध पीती हैं । 6. .............. ................... ...................... । ( पा / द्वपब् )
*****************************************************************************************
( नपुं ) 7. वह पेड से द्वगरता है । 1. ............. ................... .................... । ( पत् )
8. वे दोनों फू ल द्विलते हैं । 2. ............. ................... .................... । ( द्ववकस् )
35
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
9. वे सब पुस्तक हैं । 3. ……….. ………..….. ………..…... । ( अस् )
********************************************************************************************
मध्यमपुरुषे 10. तुम पत्थर तोडते हो । 10. ............ .................... ..................... । ( त्रोटय )
11. तुम दोनों श्लोक याद करते हो । 11. ............ …………… ..................... । ( स्मर )
12. तुम सब सत्य बोलते हो । 12. ............ ..................... ..................... । ( वद् )
********************************************************************************************
उत्तमपुरुषे 13. मैं फू लों को सीञ्चता हूं । 13. ............. ..................... ...................... । ( द्वसञ्च )
14. हम दोनों घर में हसते हैं । 14. ............. ..................... ...................... । ( हस् )
15. हम सब द्वचत्र बनाते हैं । 15. ............. ..................... ...................... । ( रचय )
********************************************************************************************************************************************************
* इदानीं कतृव Unit - अन्द्यकारकपद Unit / अव्ययपद Unit - दक्रया Unit पदै: अनुवादं कु मव: ।
* द्वहन्द्दी वाक्येषु मूलशब्दै: सह य: अथव: भवद्वत , तस्य ( अथवस्य ) आधारे ण मूलशब्दे तस्या: द्ववभक्ते : प्रयोग: भवतु ।
******************************
यथा :- Unit = मूलशब्द + अथव - बगीचे में = उद्याने , पेड से = वृक्षात् ,
देव को = देवं , दोस्त के साथ = द्वमत्रेण सह ।
Unit = मूलधातु + पुरुष & वचनम् - जाता है = गच्छद्वत , जाते हैं = गच्छद्वन्द्त
िेलता है = क्रीडद्वत , िेलते हैं = क्रीडद्वन्द्त |

( तुम ) बनाते हो = रचयद्वस । ( तुम सब ) बनाते हो = रचयथ ।

पीता हूं = द्वपबाद्वम , ( हम ) पीते हैं = द्वपबामः

* अनुवादकरणाय अधोद्वलद्वित - “ द्वहन्द्दी द्ववभद्वक्त के अथव ” तथा “ अकारान्द्त - पुसं लंग - प्रत्यय ” , “ अकारान्द्त - नपुसं लंग - प्रत्यय ”
“ आकारान्द्त - िीसलंग - प्रत्यय ” - ताद्वलका: पठित्वा / ज्ञात्वा संस्कृ तेन अनुवादं कु रुत ।
II द्ववभद्वक्त के अथव तथा संस्कृ त - प्रत्यया: च :-
द्ववभद्वक्त: अथव: एकवचनम् एकवचनम् एकवचनम्
( पुं ) ( नपुस
ं ) ( िी )
36
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
बालक पुष्प बाद्वलका
प्रथमा = ने ---- : अम् आ
द्वितीया = को TO म् म् आम्
तृतीया = से ,के साथ BY ,WITH एन एन अया
चतुथी = के द्वलए FOR आय आय आयै
पञ्चमी = से ( अलग ) FROM आत् आत् आया:
षष्ठी = का , की , के OF अस्य अस्य आया:
सप्तमी = में , पर IN /ON ए ए आयाम्
सम्बोधन प्रथमा = रे , अरे , हे O! हे ..... अ ! हे ..... अ ! हे.... ए !
************************************************************************************************************************************************************
अभ्यास: :- कतृव UNIT अन्द्य UNIT दक्रया UNIT कतृव पद के अनुसार दक्रया पद का पुरुष और वचन हो ।
1. हम दोनों देव को नमस्कार करते हैं । ( नम् ) ............................................................

2. लडके गांव से आते हैं । ( आगच्छ ) ............................................................

3. छात्र िेल के मैदान में िेलते हैं । ( क्रीड् ) ............................................................

4. हाथी शािाओं को तोड़ता है । ( त्रोटय ) ............................................................

5. रमेश अपना जन्द्माददन मनाता है । (आयोजय) ............................................................

6. तुम सब पढने के द्वलए कहां जाते हो ? ( गच्छ ) .............................................................

7. बच्चा कु त्ते से डरता है । ( द्वबभे ) ............................................................

*******************************************************************************************************************************************************************

ध्यान दें :-

द्वहन्द्दी वाक्येषु - प्रथमं :- द्वहन्द्दी Unit मूलशब्दस्य = संस्कृ त - मूलशब्द - ज्ञानम् ,


यथा :- गांव ( से ) - गांव = ग्राम
अनन्द्तरम् :- द्वहन्द्दी - मूलशब्देन सह य: द्ववभक्ते : अथव: भवद्वत तदाधारे ण संस्कृ त - मूलशब्दे तस्या: द्ववभक्ते : प्रयोग: करणीय: ।
37
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
यथा :- गांव से - गांव = ग्राम & से ( = पञ्चमी प्रत्ययः ) = आत्
गांव से = ग्रामात् ( इस प्रकार द्वहन्द्दी से संस्कृ त में अनुवाद करते समय ध्यान दें )
यथा :- Unit = मूलशब्द + अथव । बगीचे में = उद्याने , पेड से = वृक्षात् , देव को = देवं , दोस्त के साथ = द्वमत्रेण सह ।
Unit = मूलधातु + पुरुष & वचनम् । जाता है = गच्छद्वत , िेलते हैं = क्रीडद्वन्द्त , पीता हूं = द्वपबाद्वम , बनाते हो = रचयद्वस ।
III सलंगानुसारम् द्वहन्द्दी - पदानाम् कृ ते संस्कृ त - मूलशब्दा: / पदावद्वल: :-
पुसं लंग-पदाद्वन नपुस ं कसलंग-पदाद्वन स्रीसलंग-पदाद्वन
द्वहन्द्दी - संस्कृ तम् द्वहन्द्दी – संस्कृ तम् द्वहन्द्दी – संस्कृ तम्
गांव - ग्राम बगीचा - उद्यानम् बाजार – द्ववपद्वण
रास्ता - मागव पुस्तक - पुस्तकम् शािा - शािा
पेड - वृक्ष दुकान - आपणम् लडकी - बाद्वलका
कु त्ता - शुनक / कु क्कु र पेन - कलमम्
छात्र - छात्र: / हाथी - गज: दूध - दुग्धम् / घर - गृहम् / सब्जी - शाकम्
*********************************************************************************************************************************************************
IV द्ववभद्वक्त:
कारकद्ववभद्वक्त: उपपदद्ववभद्वक्त:
वाक्ये याद्वन पदाद्वन दक्रयया सह सम्बद्धाद्वन भवद्वन्द्त ताद्वन वाक्ये के षाञ्चन - शब्दानाम् अव्ययानाम् वा कारणेन
कारकाद्वण क्यन्द्ते । कारके षु द्ववभक्तय: भवद्वन्द्त । ( उप ) = समीपे ( पद ) पदे या द्ववभद्वक्त: भवद्वत
यथा - छात्र: द्ववद्यालयं गच्छद्वत । क: गच्छद्वत ? सा उपपदद्ववभद्वक्त: क्यते ।
यथा :- द्ववद्यालयं पठरत: वृक्षा: सद्वन्द्त ।
छात्र: गच्छद्वत । छात्र: कु त्र गच्छद्वत ?
छात्र: द्ववद्यालयात् बद्वह: गच्छद्वत ।
छात्र: द्ववद्यालयं गच्छद्वत ।
अत: अत्र “ छात्र ” इद्वत पदम् कतृव कारकम् ।
“ द्ववद्यालय ” कमवकारकम् । “ पठरत: = चारों ओर ” योगे द्वितीया द्ववभद्वक्त: ।
कतृक व ारके प्रथमा द्ववभद्वक्त: । कमवकारके द्वितीया द्ववभद्वक्त: च । “ बद्वह: = बाहर ” योगे पञ्चमी द्ववभद्वक्त : ।
द्वितीया :- कमवकारके द्वितीया द्ववभद्वक्त: भवद्वत । द्वितीया :-
गच्छद्वत = जाता है - छात्र: गृहं गच्छद्वत । चारों ओर = पठरत: - ग्रामं पठरत: वृक्षा: सद्वन्द्त ।
अनुसरद्वत = पीछे जाता है - पुत्र: जनकम् अनुसरद्वत । दोनों तरफ = उभयत: - मागवम् उभयत: वृक्षा: सद्वन्द्त ।
नयद्वत = ले जाता है - मद्वहला जलं नयद्वत । की तरफ = प्रद्वत - बाल: गृहं प्रद्वत गच्छद्वत ।
आनयद्वत = लाता है - मद्वहला जलं आनयद्वत । द्वबना = द्ववना - जलं द्ववना जीवनं नाद्वस्त ।
तृतीया :- येन पदेन / प्रधान - कारणेन ( करणकारक ) तृतीया :-

38
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
दक्रयाद्वसद्वद्ध: भवद्वत तत्र तृतीया द्ववभद्वक्त: भवद्वत । साथ = सह - बाल: द्वमत्रै: सह क्रीडद्वत ।
यथा :- छात्र: कलमेन द्वलिद्वत । द्वबना = द्ववना - जलेन द्ववना जीवनं नाद्वस्त ।
चतुथी :- द्वनवेदयद्वत = द्वनवेदन करता है , चतुथी :-
छात्र: प्रधानाचायावय द्वनवेदयद्वत । नमस्कार = नम: - तस्मै श्री गुरवे नम: ।
यच्छद्वत = देता है , - माता पुत्राय दुग्धं यच्छद्वत ।
कृ ध्यद्वत = क्रोध करता है - द्वपता पुत्राय कृ ध्यद्वत । पञ्चमी :-
पञ्चमी :- ( भय का कारण ) द्वबभेद्वत = डरता है बाहर = बद्वह: - बाल: गृहात् बद्वह: गच्छद्वत ।
बाल: द्वसहात् द्वबभेद्वत । षष्ठी :-
द्वनस्सरद्वत = द्वनकलता / ती है , ऊपर = उपठर , पास = समीपे , नीचे = अध: .
प्रभवद्वत = उत्पन्न होता / होती है वृक्षस्य उपठर / समीपे / अध: पुष्पाद्वण दृश्यन्द्ते ।
गंगा द्वहमालयात् प्रभवद्वत / द्वनस्सरद्वत ।
सप्तमी :- द्ववश्वसद्वत = द्ववश्वास करता है - सप्तमी :- श्रेष्ठ: / कु शल: / द्वनपुण:
छात्र: पठरश्रमे द्ववश्वसद्वत । छात्र: क्रीडायां श्रेष्ठ: / कु शल: / द्वनपुण: ।
V दक्रयापदाद्वन :-
वाक्यद्वनमावणे कतृप
व दस्य पुरुष तथा वाचनानुसारम् दक्रयापदस्य प्रयोग: भवतु ।

1. वाक्यद्ववस्तारे दक्रयापदस्य आधारे ण कारकस्य अवबोध: भवतु ।


2. वाक्यद्ववस्तारे के षांचन अव्यायानाम् / शब्दानाम् ( उपपद द्ववभाक्ते : ) अवबोध: भवतु ।
3. दक्रयापदानाम् अवबोध: पञ्च - लकारे षु भवतु । द्वहन्द्दी वाक्य के दक्रया Unit के अनुसार पुरुष और वचन में संस्कृ त में अनुवाद करें ।

धातु: = अथव: लट् लृट् लड् लोट् द्ववद्वधद्वलड्


गम् = जाना गच्छद्वत गमीष्यद्वत अगच्छत् गच्छतु गच्छेत् *आ+गम्= आना आगच्छद्वत
दृश् = देिना पश्यद्वत रक्ष्यद्वत अपश्यत् पश्यतु पश्येत्
पा = पीना द्वपबद्वत पास्यद्वत अद्वपबत् द्वपबतु द्वपबेत्
स्था = िहरना द्वतष्ठद्वत स्थास्यद्वत अद्वतष्ठत् द्वतष्ठतु द्वतष्ठेत्
गै = गाना गायद्वत गास्यद्वत अगायत् गायतु गायेत्
पत् = द्वगरना पतद्वत पद्वतष्यद्वत अपतत् पततु पतेत्

39
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
नी = ले जाना नयद्वत नेष्यद्वत अनयत् नयतु नयेत्
*आ+नी = लाना आनयद्वत ............. ............. ............. ..........
भ्रम् = घूमना भ्रमद्वत भ्रद्वमष्यद्वत अभ्रमत् भ्रमतु भ्रमेत्
कृ = करना * करोद्वत , श्रु = सुनना * श्रुणोद्वत * शक्लृ= सकना* शक्नोद्वत
****************************************************************************************************************************************************************
C B S E परीक्षायां के वलं लट् लकारे एव अनुवादः दीयते | ज्ञानाय / अभ्यासाय अत्र पञ्चलकारे षु अनुवादः कथं करणीयः इद्वत पश्यामः |
लट् - लकार: ( वतवमानकाल: ) :-
कतृव UNIT अन्द्य UNIT दक्रया UNIT कतृव UNIT अन्द्य UNIT दक्रया UNIT
1. लडका बगीचे में घूमता है । बालक: उद्याने भ्रमद्वत । ( unit के अनुसार अनुवाद करें )
2. तुम दोनों प्रद्वतयोद्वगता में गाना गा रहे हो । युवां प्रद्वतयोद्वगतायां गीतं गायथ: ।

लृट् - लकार: ( भद्ववष्यत् काल: ) :-


1. क्या तुम मेरी मदद करोगे ? ककं त्वं मम सहयतां कठरष्यद्वस ?
2. हम सब चैना नहीं जाएंगे । ............ .................... ......... ................... ।
लङ् - लकार: ( भूतकाल: ) :-
1. लडके कल शहर गए थे । बालका: ह्य: नगरम् अगच्छन् ।
लोट् - लकार: ( आज्ञाथे ) :-
1. तुम पानी पीओ । त्वं जलं द्वपब ।
द्ववद्वधसलंङ् - लकार: ( कामनाथे / चाद्वहए ) :-
1. हमें संस्कृ तव्याकरण पढना चाद्वहए । वयं संस्कृ त-व्याकरणं पिे म ।
***************************************************************************************************************************************
VI प्रत्ययान्द्त-दक्रयापदाद्वन :- * अनुवादाय प्रत्ययान्द्त - दक्रयापदाद्वन अद्वप आवश्यकाद्वन भवद्वन्द्त ।

1) तुमन
ु ् – प्रत्यय: ( = के द्वलए & शेष: - तुम् , तुमन्न
ु न्द्त - पदम् अव्ययम् इव प्रयुज्यते । )

40
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
यथा :- जाने के द्वलए = गन्द्तुम् , पढने के द्वलए = पठितुम् , श्रोतुम् , कतुवम् ।

2) क्त – प्रत्यय: ( = भूतकालाथे & शेष: - त , क्तान्द्त - पदानाम् रूपाद्वण द्वत्रषु द्वलङ्गेषु भवद्वन्द्त ।

यथा :- गई ( िी ) = गता , गया ( पुं ) = गत: । पठित: / पठिता / द्वलद्वित: / ....

3) क्तवतु – प्रत्यय: ( = भूतकालाथे & शेष: - तवत् , क्तवत्वन्द्त - पदानाम् रूपाद्वण द्वत्रषु द्वलङ्गेषु भवद्वन्द्त ।

यथा :- गई ( िी ) = गतवती , गया ( पुं ) = गतवान् । नीतवान् / नीतवती / द्वलद्वितवान् / .....

4) द्वक्तन् - प्रत्यय: ( = इ- कारान्द्त िीसलंग: शब्द: भवद्वत & शेष:- द्वत - द्वस्रयाम् द्वक्तन् । )

यथा :- मद्वत: , नीद्वत: , बुद्वद्ध: , गद्वत: , भीद्वत: , शाद्वन्द्त: , धृद्वत: .......

5) इन् – प्रत्यय: ( = युक्ताथे , & शेष: - इन् गुण + इन् = गुद्वणन् - गुणी / गुद्वणनौ / गुद्वणन: )
रूप-ताद्वलका - धातु: = अथव: तुमन
ु ् क्त क्तवतु
गम् = जाना गन्द्तम
ु ् गत: / गता / गतम् गतवान् / गतवती / गतवत्
दृश् = देिना रष्टु म् दृष्ट: / दृष्टा / दृष्टम् दृष्टवान् / दृष्टवती / दृष्टवत्
पा = पीना पातुम् पीत: / पीता / पीतम् पीतवान् / पीतवती / पीतवत्
स्था = िहरना स्थातुम् द्वस्थत: / द्वस्थता / द्वस्थतम् द्वस्थतवान् / द्वस्थतवती / द्वस्थतवत्
नी = ले जाना नेतुम् नीत: / नीता / नीतम् नीतवान् / नीतवती / नीतवत्
कृ = करना कतुवम् कृ त: / कृ ता / कृ तम् कृ तवान् / कृ तवती / कृ तवत्
श्रु = सुनना श्रोतुम् श्रुत: / श्रुता / श्रुतम् श्रुतवान् / श्रुतवती / श्रुतवत्
* क्रीड् = िेलना , िेलने के द्वलए - क्रीद्वडतुम् / क्रीडनाय , पि् = पढ़ना , पढ ने के द्वलए - पठितुम् / पिनाय …..
यथा :- 1. मैं सत्य बोलना चाहता हूं । अहं सत्यं वक्तु म् इच्छाद्वम ।
2. द्वपता बाजार गए थे । द्वपता द्ववपसणं गतवान् ।
3. लड़की गाना सुनी थी । बाद्वलका गीतं श्रुतवती ।
अभ्यास: :- उपयुक्त
व - पाठ्यद्वबन्द्दन
ू ां आधारे ण अधोद्वलद्विताद्वन वाक्याद्वन संस्कृ तभाषया अनूद्य द्वलित - ( के वलं वाक्यपञ्चकम् ) 1x5=5
ध्यातव्य-द्ववषया: :- द्वहन्द्दी वाक्ये कतृप
व दाद्वन :- द्वहन्द्दी द्ववभद्वक्त के अथव के साथ रहने वाले पदों में अथावनुसार - द्ववभद्वक्त के अथव तथा संस्कृ त –

41
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
प्रत्यय - ताद्वलका । संस्कृ तपदानां द्वनमावणं कृ त्वा साथवकवाक्याद्वन द्वलित । पश्याम: तावत् - See - Q.No.14 -II .
उपयुक्त
व - द्वववरणानुसारम् उदाहरणाद्वन :-
द्वहन्द्दी वाक्याद्वन संस्कृ त - अनुवाद - वाक्याद्वन । ( UNIT के अनुसार )

1. बालक द्ववद्यालय को जाते हैं । बालका: द्ववद्यालयं गच्छद्वन्द्त । ( जाते हैं Clue बहुवचनम् )
( कतृप
व द - बालक - बालका: ) ( द्ववद्यालय को - द्वितीयाथव:- द्ववद्यालयं ) ( जाते हैं - प्रथमपुरुष - दक्रयापद - गच्छद्वन्द्त ) -
एवं द्वहन्द्दी वाक्यानाम् अनुवाद: पदानुसारं करणीय: ।
एवमेव अद्वस्मन् प्रश्ने द्वहन्द्दी पदानाम् आधारे ण संस्कृ तपदाद्वन रचद्वयत्वा साथवक - संस्कृ त - वाक्याद्वन रचयत -

2. लड़की घर से पानी लाती है । बाद्वलका गृहात् जलम् आनयद्वत ।


3. क्या मैं अन्द्दर आ सकता हूं ? दकम् अहम् अन्द्त: आगन्द्तम
ु ् शक्नोद्वम ?

4. वे सब पानी पीने के द्वलए वहां जाते हैं । ते जलं पातुम् तत्र गच्छद्वन्द्त ।
5. बादलों से पानी द्वगरता है । मेघभ्े य: जलं पतद्वत ।
6. गंगा द्वहमालय से द्वनकलती है । गंगा द्वहमालयात् द्वनस्सरद्वत ।
7. हम सब कल गांव को जाएंगे । वयं श्व: ग्रामं गद्वमष्याम: ।
अभ्यासाय :- अधोद्वलद्विताद्वन वाक्याद्वन संस्कृ त - भाषया अनूद्य द्वलित - ( के वलं वाक्य-पञ्च कम् ) 1x5=5
1. माता िाना पकाती है । 1. Mother cooks food .
2. हम सब संस्कृ त पढ़ते हैं । 2. We study Sanskrit .
3. कल द्ववद्यालय का अवकाश रहेगा । 3. Tomorrow the school will remain closed.
4. कल तुम कहां थे ? 4. Where wereyou yesterday .
5. तुम सब कलम से द्वलिो । 5. All of you must write with pen .
6. बच्चे कु त्ते से डरते हैं । 6. The Children scared of ( from ) dog .
7. क्या मैं अन्द्दर आऊं ? 7. May I come in ?
******************************************************************************************************************************************
उत्तराद्वण :- 1. …………………………………………………………………………… ।
42
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
2. ........................................................................................................ ।
3. …………………………………………………………………………… ।
4. ........................................................................................................ ।
5. …………………………………………………………………………… ।
6. ........................................................................................................ ।
7. …………………………………………………………………………… ।
कतृप व दाद्वन अन्द्यद्ववभद्वक्त-पदाद्वन दक्रयापदाद्वन
प्रथम- वह वे दोनों वे सब पेड़ से = वृक्षात् कू दता है = कू दवद्वत ।
पुरुष: स: तौ ते बाज़ार में = द्ववपणौ िरीदता है = क्रीणाद्वत ।
सा ते ता: कक्षा में = कक्षायां पढ़ाता है = पाियद्वत ।
तत् ते ताद्वन कहानी = कथां सुनाता है = श्रावयद्वत ।
पाि = पािं याद करता है = स्मरद्वत ।
िेत = क्षेत्रम् जोतता है = कषवद्वत ।

मध्यम तुम तुम दोनों तुम सब


भोजन = भोजनम् पकाते हो = पचद्वस ।
पुरुष: त्वं युवां यूयं
बगीचे में = उद्याने घूमते हो = भ्रमद्वस ।
काम = कायवम् करते हो = करोद्वष ।
घर से = गृहात् आते हो = आगच्छद्वस ।
उत्तम मैं हम दोनों हम सब पुस्तकालय में = पुस्तकालये पढ़ता हूं = पिाद्वम ।
पुरुष: अहं आवां वयं िेल के मैदान में = क्रीडाक्षेत्रे िेलता हूं = क्रीडाद्वम ।
**********************************************************************************************************************************************
अभ्यासाय :- अधोद्वलद्विताद्वन वाक्याद्वन संस्कृ त - भाषया अनूद्य द्वलित - ( के वलं वाक्य - पञ्चकम् ) 1x5=5
Unit wise संस्कृ तेन अनुवादं कु रुत -
1) तुम सब गांव के मद्वन्द्दर को जाते हैं । ......... .................. .................. .................. ।

2) क्या तुम दोनों बाहर जाते हो ? .......... .................. .................. ................... ।

3) मज़दूर पत्थर तोड़ते हैं । .................... ...................... ....................... ।

43
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
4) हम लोग िाना िाते हैं । .................... ...................... .................... ।

5) वे दोनों द्वमत्र के साथ गांव जाते हैं । ................. ............. .......... .............. ........... ।

6) मैं कल गांव जाऊंगा । .................. .............. ................ ................... ।

7) सब लोग िुश रहें । .................. .................. ........................ ।

*******************************************************************************************************************************************************
िण्ड: - ग ( SECTION - C ) पठित - अवबोधनम् 15 अङ्का:
अत्र Q.NO. 5 - पठित - गद्यांश: ( पािः - 8 ) ( एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः & पूणव
व ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ = 3 अङ्काः )
Q.NO. 6 - पठित - पद्यांश: ( पािौ - 6 & 9 ) ( एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः & पूणव
व ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ = 3 अङ्काः )
Q.NO. 7 - पठित - नाट्ांश: ( पािः - 7 ) ( एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः & पूणव
व ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ = 3 अङ्काः )
********************************************************************************************************
अभ्यासः :-
Q.NO. 5. अधोद्वलद्वितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्त - प्रशनानाम् उत्तराद्वण संस्कृ तेन द्वलित - 3
( वनस्य दृश्यम् । समीपे एवैका नदी अद्वप वहद्वत । ) एक: ससंह: सुिेन द्ववश्राम्यते तदैव एक: वानर: आगत्य तस्य पुच्छं धुनोद्वत ।
क्रुद्ध: ससंह: तं प्रहतुवद्वमच्छद्वत परं वानरस्तु कू र्दवत्वा वृक्षमारूढ: । तदैव अन्द्यस्मात् वृक्षात् अपर: वानर: ससंहस्य कणवमाकृ ष्य पुन: वृक्षोपठर आरोहद्वत
एवमेव वानरा: वारं वारं ससंहं तुदद्वन्द्त । क्रुद्ध: ससंह: इतस्तत: धावद्वत , गजवद्वत परं दकमद्वप कतुम
व समथव: एव द्वतष्ठद्वत । वानरा: हसद्वन्द्त वृक्षोपठर च द्ववद्ववधा:
पद्वक्षण: अद्वप द्वसहस्य एतादृशीं दशां दृष््वा हषवद्वमद्वश्रतं कलरवं कु ववद्वन्द्त । द्वनराभड़्गगदु:िेन वनराज: सन्नद्वप तुच्छजीवै: आत्मन: एतादृश्या दुरवस्थया श्रान्द्त:
सववजन्द्तन
ू ् दृष््वा पृच्छद्वत ।

(अ) एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½ x 2 =1


(i) वने का वहद्वत ?
( ii ) क्रुद्ध: ससंह: कं प्रहतुवम् इच्छद्वत ?
( iii ) कस्य द्वनराभड़्गग: अभवत् ?
(ब) पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
44
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
(i) अपर: वानर: ककं कृ त्वा वृक्षोपठर आरोहद्वत ?
( ii ) वानरा: पद्वक्षण: च द्वसहस्य दशां दृष््वा ककं कु ववद्वन्द्त ?
( iii ) ससंह: कै : आत्मन: एतादृश्या दुरवस्थया श्रान्द्त: अभवत् ?

Q.NO. 5. अधोद्वलद्वितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्त - प्रश्नानामुत्तराद्वण संस्कृ तेन द्वलित -

कश्चन द्वनधवनो जनः भूठर पठरश्रम्य दकद्वञ्चद् द्ववत्तमुपार्जवतवान् । तेन द्ववत्तेन स्वपुत्रम् एकद्वस्मन् महाद्ववद्यालये प्रवेशं दापद्वयतुं सफलो जातः ।
तत्तनयः तत्रैव छात्रवासे द्वनवसन् अध्ययने संलग्नः समभूत् । एकदा स द्वपता तनूजस्य रुग्णतामाकण्यव व्याकु लो जातः पुत्रं रष्टु ं च प्रद्वस्थतः ।
परमथवकाश्येन पीद्वडतः स बसयनं द्ववहाय पदाद्वतरे व प्राचलत् । पदाद्वतक्रमेण संचलन् सायं समयेऽप्यसौ गन्द्तव्याद् दूरे आसीत् । “ द्वनशान्द्धकारे प्रसृते
द्ववजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभवाहा ” , एवं द्ववचायव स पाश्ववद्वस्थते ग्रामे राद्वत्रद्वनवासं कतुं कद्वञ्चद् गृहस्थमुपागतः ।

I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½ x2=1


(i) स: स्वपुत्रं कु त्र प्रवेशं दापद्वयतुम सफलो जातः ?
(ii) कीदृशे प्रदेशे पदयात्रा न शुभवाहा भवद्वत ?
(iii) के न पीद्वडत: स: पदाद्वतरे व प्राचलत् ?
II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं ियप्रश्नम् ) 1x2=2
(i) द्वपता दकमथं पुत्रंं रष्टु ं च प्रद्वस्थतः ?
(ii) स: कदा गन्द्तव्याद् दूरे आसीत् ?
(iii) स: ककं द्ववचायव राद्वत्रद्वनवासं कतुम
व ् अगच्छत् ?

6. अधोद्वलद्वितं पद्यं पठित्वा प्रदत्त - प्रशनानाम् उत्तराद्वण संस्कृ तेन द्वलित -


* आलस्यं द्वह मनुष्याणां शारीरस्थो महान् ठरपु: ।
नास्तुद्यमसमो बन्द्ध:ु कृ त्वा यं नावसीदद्वत ॥
(अ) एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x 2 =1
45
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
(i) आलस्यं द्वह के षां शारीरस्थो महान् ठरपु: अद्वस्त ?
( ii ) मनुष्याणां शारीरस्थो आलस्यं नाम कीदृश: ठरपु: अद्वस्त ?
( iii ) के न सम: बन्द्ध:ु न अद्वस्त ?
(ब) पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
(i) जन: ककं कृ त्वा न अवसीदद्वत ?
( ii ) मनुष्याणां शारीरे क: ठरपु: द्वतष्ठद्वत ?
( iii ) आलस्यं कु त्र द्वतष्ठद्वत ?

6. अधोद्वलद्वितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराद्वण संस्कृ तेन द्वलित -


वाक्पटु धय ै व
व ान् मन्द्त्री सभायामप्यकातर: ।
स के नाद्वप प्रकारे ण परै नव पठरभूयते ॥
I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½ x2=1
i. धैयव
व ान् मन्द्त्री कै : न पठरभूयते ?
ii. मन्द्त्री सभायाम् कीदृश: भवेत् ?
iii. क: धैयव
व ान् भवद्वत ?
II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
i. कीदृश: मन्द्त्री परै : न पठरभूयते ?
ii. अकातर: मन्द्त्री कु त्र भवद्वत ?
iii. मन्द्त्री कथं भवेत् ?
*********************************************************************************************************************************************
7. अधोद्वलद्वितं नाट्ांशं पठित्वा प्रदत्त - प्रशनानाम् उत्तराद्वण संस्कृ तेन द्वलित -

वानर: :- ( सगववम् ) अत एव कथयाद्वम यत् अहमेव योग्य: वनराजपदाय । शीघ्रमेव मम राज्याद्वभषेकाय तत्परा: भवन्द्तु सवे
वन्द्यजीवा: ।
46
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
मयूर: :- अरे वानर ! तूष्णीं भव । कथं त्वं योग्य: वनराजपदाय ? पश्यतु पश्यतु मम द्वशरद्वस राजमुकुटद्वमव द्वशिां स्थापयता द्ववधात्रा
एवाहं पद्वक्षराज: कृ त: अत: वने द्वनवसन्द्तं माम् वनराजरूपेणाद्वप रष्टु ं सज्जा: भवन्द्तु अधुना यत: कथं कोsप्यन्द्य: द्ववधातु:
द्वनणवयम् अन्द्यथा कतुं क्षम: ।
काक: :- ( सव्यड़्गग्यम् ) अरे अद्वहभुक् ! नृत्याद्वतठरक्तं का तव द्ववशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्द्यामहे वयम् ।
मयूर: :- यत: मम नृत्यं तु प्रकृ ते: आराधना । पश्य ! पश्य ! मम द्वपच्छानामपूवं सौन्द्दयवम् -
( द्वपच्छानुद्घाट् नृत्यमुरायां द्वस्थत: सन् ) न कोsद्वप त्रैलोक्ये मत्सदृश: सुन्द्दर: । वन्द्यजन्द्तन
ू ामुपठर आक्रमणं कतावरं तु
अहं स्वसौन्द्दयेण नृत्येन च आकर्षवतं कृ त्वा वनात् बद्वहष्कठरष्याद्वम । अत: अहमेव योग्य: वनराजपदाय ।
(अ) एकपदेन उत्तरत । ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1
(i) ‘ अहमेव योग्य: वनराजपदाय ’ इद्वत सगवं क: कथयद्वत ?
( ii ) मयूरं प्रद्वत ‘ अद्वहभुक् ’ इद्वत क: सम्बोधयद्वत ?
( iii ) मयूरस्य के षाम् अपूवं सौन्द्दयवम् ?
(ब) पूणववाक्येन उत्तरत । ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
(i) द्ववधात्रा एव मयूर: कथं पद्वक्षराज: कृ त: ?
( ii ) कस्य नृत्यं प्रकृ ते: आराधना ?
( iii ) काक: मयूरं ककं वदद्वत ?

Q.NO.7. अधोद्वलद्वितं नाट्ांशं पठित्वा प्रदत्त - प्रश्नानाम् उत्तराद्वण संस्कृ तेन द्वलित -

( एतद्वस्मनन्नेव काले व्याघ्रद्वचत्रकौ अद्वप नदीजलं पातुम् आगतौ एवं द्वववादं श्रृणत
ु ः वदतः च )
व्याघ्रद्वचत्रकौ :- अरे ! ककं वनराजपदाय सुपांत्र चीयते ? एतदथं तु आवामेव योग्यौ । यस्य कस्याद्वप चयनं कु ववन्द्तु सववसम्मत्या ।
ससंह: :- तूष्णीं भव भो ! युवामद्वप मत्सदृशौ भक्षकौ न तु रक्षकौ । एते वन्द्यजीवा: भक्षकं रक्षकपदयोग्यं न मन्द्यन्द्ते । अत एव
द्ववचारद्ववमशवः चलद्वत ।

47
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
बकः :- सववथा सम्यगुक्तम् ससंहमहोदयेन । वस्तुत: द्वसहेन एव बहुकालपयवन्द्तम् शासनं कृ तम् । परमधुना तु कोsद्वप पक्षी एव राजेद्वत
द्वनश्चेतव्यम् अत्र तु संशीद्वतलेशस्याद्वप अवकाशः एव नाद्वस्त ।

I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½ x2=1


I) नदीजलं पातुम् कौ आगतौ ?
Ii) के न बहुकाल पयवन्द्तम् शासनं कृ तम् ?
iii) क: राजेद्वत द्वनश्चेतव्यम् ?
II. पूणववाक्येन उतरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x 2=2
i) ससंह: व्याघ्रद्वचत्रकौ ककं कथयद्वत ?
ii) कौ ससंहसदृशौ भक्षकौ स्त: ?
iii) क: बहुकालपयवन्द्तम् शासनम् कृ तवान् ?
********************************************************************************************************************************************************
Q.NO. 8. अधोद्वलद्वित - एकस्य श्लोकस्य अन्द्वये ठरक्तस्थानाद्वन मछजूषाया: सहायतया पूरद्वयत्वा पुन: द्वलित - ½x4=2

अन्द्वयः = Prose Order ( = गद्यक्रमः ) ( अन्द्वयः :- कतृप


व द कमवपद / अन्द्य द्ववभद्वक्तपद / अव्यय / प्रत्यायान्द्त पद दक्रयापद | )
श्लोक में रहने वाले पद श्लोक के द्वनयमों ( छन्द्द ) के अनुसार प्रयुक्त होते हैं | इस कारण से सभी पद गद्य क्रम में नहीं रहते हैं |
इस द्वलए हम श्लोक को अच्छी तरह समझ ने के द्वलए अन्द्वय = गद्यक्रम का आश्रय लेते हैं |
* प्रदत्त - श्लोकस्य पदच्छेदम् कु ववन्द्तु ।
* मछजूषा - पदानां द्ववभद्वक्तज्ञानम् आवश्यकम् ।
* तत: श्लोकस्य अन्द्वये ( Prose Order में / गद्यक्रम में ) ठरक्तस्थानेषु अथावनस
ु ारम् चत्वाठर पदाद्वन द्वलिन्द्तु ।

अन्द्वय: = गद्यक्रम: ( Prose order :- कताव ( प्रथमा - द्ववभद्वक्तपदम् ) कमव ( द्वितीया द्ववभद्वक्तपदम् ) दक्रया | ( Subject Object Verb )
अथावत् कतृ-व पद ... दक्रया - पदयो: मध्ये - अथावनस
ु ारम् :- अन्द्यद्ववभद्वक्तपदाद्वन /
प्रसङ्गानुसारम् :- कतृववाच्यम् / कमववाच्यम् / अव्ययपदाद्वन / द्ववशेषण - द्ववशेष्य - पदाद्वन भवद्वन्द्त ।
*********************************************************************************************************************************
48
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
वाक्यम् / अन्द्वय: :- कतृप
व दम् ....... ...... मध्ये - अन्द्यपदाद्वन ........ सद्वन्द्ध - द्ववच्छेद पदाद्वन .......... ........... दक्रयापदम् ।
अथवा / OR
सम्बोधनम् = संबोधनप्रथमा द्वव / कतृवपदम् कमवपदम् = द्वितीया द्ववभद्वक्त: / करणकारकम् = तृतीया द्ववभद्वक्त: / सम्प्रदानकारकम् = चतुथी द्ववभद्वक्त: /
अपादानकारकम् = पञ्चमी द्ववभद्वक्त: / सम्बन्द्धकारकम् = षष्ठी द्ववभद्वक्त: / अद्वधकरणकारकम् = सप्तमी द्ववभद्वक्त:
अन्द्य - प्रत्ययान्द्त / द्ववशेषण / द्ववशेष्य / अव्यय - आदद पदाद्वन दक्रयापदम् ।
यथा :- अध: प्रदत्त - ताद्वलकाया: आधारे ण श्लोकस्य अन्द्वयलेिने ककं करणीयम् इद्वत पश्याम : - ( क्रम: :- )

श्लोक: यत् प्रोक्तम् येन के नाद्वप तस्य तत्त्वाथवद्वनणवय: ।


कतुं शकयो भवेद्यन े स द्वववेक इतीठरत: ॥
अन्द्वय: येन ....1...... अद्वप यत् .....2........... तस्य ......3.......... येन
कतुं शक्य: भवेत् , स: .........4............. इद्वत ईठरत: ।
ध्यातव्यम् मछजूषा तत्त्वाथवद्वनणवय: , के न , द्वववेक: , प्रोक्तम् । :-
पदच्छेद: यत् प्रोक्तम् ( प्र+उक्तम् ) येन के न + अद्वप तस्य तत्त्व + अथवद्वनणवय: एवमेव
उपठर कतुं शकय: + भवेत् + येन स: + द्वववेक: इद्वत + ईठरत: । ताद्वलकायां
दर्शवत - मछजूषा- तत्त्वाथवद्वनणवय: ( कमववाच्ये कमवपदम् , प्रथमा - एकवचन - पदम् च ) द्ववद्वधना
पद -
मछजूषा - ( शक्य: 3 blank clue word in अन्द्वय ) ( दक्रया ) पदद्ववभाग:
ज्ञानम् :-
यदद के न :- ( कमववाच्ये कतृप
व दम् , तृतीयाद्ववभद्वक्त - एकवचनपदम् ( येन 1 blank clue word in अन्द्वय ) दक्रयते
तर्हव उत्तरलेिनं
द्वववेक: :- ( कमववाच्य कतृप
व दम् , प्रथमा - एकवचनम् / द्ववशेष्यपदम्
सरलं भवद्वत ।
( स: 4 blank clue word in अन्द्वय )
प्रोक्तम् :- क्त - प्रत्ययान्द्तपदम् , नपुस
ं कसलंगे एकवचनम् ( कमव / भाव वाच्ये कमवपदानुसारम् )
मछजूषा -
पदज्ञानाय ( यत् 2 blank सहायक - पदम् clue word in अन्द्वय ) दक्रयापदम्
उत्तराद्वण 1 . के न 2. प्रोक्तम् 3. तत्त्वाथवद्वनणवय: 4. द्वववेक:
द्वनम्नद्ववषया: अद्वप ध्यातव्या: :-
क) श्लोकाधाठरत - पदच्छेदे द्ववद्यमानाद्वन अद्वधकाद्वन पदाद्वन गद्यक्रमानुसारं अन्द्वये सद्वन्द्त ।
49
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
ि) अन्द्वये चत्वाठर ठरक्तस्थानाद्वन सद्वन्द्त ।
ग) तेषु ठरक्तस्थानेषु मछजूषायां प्रदत्ताद्वन पदाद्वन द्वलङ्ग , द्ववभद्वक्त , वचन , द्ववशेषण - द्ववशेष्य ,
कतृव - वाच्य , कमव - वाच्य अथावनस
ु ारम् ज्ञात्वा अन्द्वयानुसारं ठरक्तस्थानाद्वन पूरयत ।
*************************************************************************************************************************************************
अभ्यासाय :- 8. मछजूषात: समुद्वचतपदाद्वन द्वचत्वा अधोद्वलद्वित - श्लोकस्य अन्द्वयं पूरयत -
I. य इच्छत्यात्मन: श्रेय: प्रभूताद्वन सुिाद्वन च ।
कु यावदद्वहतं कमव स परे भ्य: कदाद्वप च ॥ ½x4=2
अन्द्वय: :- य: ( i ) ____ श्रेय: प्रभूताद्वन सुिाद्वन च ( ii ) ______ स: ( iii ) _____ कदाद्वप च अद्वहतम् ( iv ) _____ न कु यावत् ।

मछजूषा :- कमव , इच्छद्वत , आत्मन: , परे भ्य: ।

*************************************************************************************************************************************************************
घटनाक्रमानुसारं वाक्याद्वन द्वलित |
Q.NO.9. अधोद्वलद्वित - कथांशं समुद्वचतक्रमेण द्वलित - ½x8=4
(i) द्ववद्ववधा: पद्वक्षण: अद्वप ससंहस्य एतादृशीं दशां दृष््वा हषवद्वमद्वश्रतं कलरवं कु ववद्वन्द्त ।
( ii ) वनस्य समीपे एवैका नदी वहद्वत ।
( iii ) एक: ससंह: सुिन
े द्ववश्राम्यते तदैव एक: वानर: आगत्य तस्य पुच्छं धुनोद्वत ।
( iv ) क्रुद्ध: ससंह: इतस्तत: धावद्वत , गजवद्वत परं दकमद्वप कतुम
व समथव: एव द्वतष्ठद्वत ।
(v) वानरा: वृक्षोपठर द्वस्थता: हसद्वन्द्त ।
( vi ) क्रुद्ध: ससंह: तं प्रहतुवद्वमच्छद्वत परं वानरस्तु कू र्दवत्वा वृक्षमारूढ: ।
( vii ) एवमेव वानरा: वारं वारं ससंहं तुदद्वन्द्त ।
( viii ) तदैव अन्द्यस्मात् वृक्षात् अपर: वानर: ससंहस्य कणवमाकृ ष्य पुन: वृक्षोपठर आरोहद्वत ।

प्रत्येकस्य पािस्य संस्कृ तभाषया / द्वहन्द्दी भाषया सारांशं द्वलद्वित्वा अवगच्छन्द्तु ।


******************* *********************************************** ***************************************** ********************************************
50
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

CBSE िारा ( 2021 - 22 ) द्वनधाव ठरत CLASS - X , NCERT SANSKRIT TEXT BOOK पािा: ।
शे मु षी - द्वितीय - भागस्य ( CBSE िारा द्वन धाव ठरत ) पािानाम् पाठ्यसामग्रीम् पश्याम: पिाम: च ।
2021 - 2022 , CBSE BOARD TERM II वार्षव क परीक्षायै सवे भ्य: छात्रे भ्य: / सवाव भ्य: छात्राभ्य: शु भ कामना: ।
सवे / सवाव : छात्रा: सं स्कृ त - परीक्षायां पू णाव ङ्कै : उत्तीणाव : भवे यु : ” इद्वत भगवन्द्तं प्राथव याद्वम । शु भं भू यात् ।
*******************************************************************************************************************************************************************
अत्र पठित - अवबोधने प्रत्येकद्वस्मन् पािे प्रत्येकस्य वाक्यस्य द्वहन्द्दी भाषया अनुवादः दीयते |
TERM II - अनुसारं प्रश्नानुसारं च :-
अभ्यासाय प्रश्नाः ( एकपदेन तथा पूणव व ाक्येन उत्तरत - ) दीयन्द्ते |
पािान्द्ते एतेषाम् प्रश्नानाम् उत्तराद्वण अद्वप दीयन्द्ते |
***************************************************************************************************************************************************
CLASS - 10 . SANSKRIT षष्ठ: पाि: । सुभाद्वषताद्वन । AS PER CBSE TERM - II NEW PATTERN - 2021 - 2022
अद्वस्मन् पद्यपािे Q.NO. 6. पठित - गद्यांश: ( 3 अङ्काः ) & Q.NO. 8. ( 2 अङ्कौ ) ( आहत्य :- 3 + 2 = 5 अङ्काः )
श्लोकः - 1
आलस्यं द्वह मनुष्याणां शरीरस्थो महान् ठरपु: । ( द्वनश्चय ही ) आलस्य ही मनुष्यों के शरीर में रहने वाला सबसे बड़ा शत्रु है ।

51
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
नास्त्युद्यमसमो बन्द्ध:ु कृ त्वा यं नावसीदद्वत ॥ पठरश्रम के समान उसकाकोई द्वमत्र नहीं है द्वजसको करके ( मनुष्य ) दु:िी नहीं होता है ।
अन्द्वय: :- मनुष्याणां द्वह शरीरस्थ: महान् ठरपु: आलस्यम् ( अद्वस्त ) । उद्यमसम: बन्द्धु: न अद्वस्त यं कृ त्वा ( मनुष्य: ) न अवसीदद्वत ।
शब्दाथाव: :- मनुष्याणां = मनुष्यों का ,द्वह = द्वनश्चय ही ,शरीरस्थ: = शरीर में रहने वाला , महान् = बहुत बड़ा ,ठरपु: = शत्रु , आलस्यम् = आलस्य / LAZYNESS ,
( अद्वस्त = है ) । उद्यमसम: = प्रयत्न के समान , बन्द्ध:ु = बन्द्धु ,न = नहीं ,अद्वस्त = है ,यं = द्वजसे , कृ त्वा = कर के ,(मनुष्य: = व्यद्वक्त ) न = नहीं ,
अवसीदद्वत = दु:िी होता है ।
Q.6. I. एकपदेन उत्तरत :- ( के वलं प्रश्नियम् ) ½ x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत :- ( के वलं प्रश्नियम् ) 1 x2=2
1. आलस्यं द्वह के षां शारीरस्थो महान् ठरपु: अद्वस्त ? ………….. 1. जन: ककं कृ त्वा न अवसीदद्वत ? ………….…………
2. मनुष्याणां शारीरस्थो आलस्यं नाम कीदृश: ठरपु: अद्वस्त ? ………….. 2. मनुष्याणां शरीरे क: ठरपु: द्वतष्ठद्वत ? …………………..…
3. के न सम: बन्द्ध:ु न अद्वस्त ? ………….. 3. आलस्यं कु त्र द्वतष्ठद्वत ? ..............................

Q.8. अन्द्वयं पूरयत - ½ x 4 = 2 । मछजूषा :- आलस्यं , बन्द्ध:ु , महान् , कृ त्वा ।


अन्द्वय: :- मनुष्याणां द्वह शारीरस्थ: ............. ठरपु: ............ ( अद्वस्त ) । उद्यमसम: .............. न अद्वस्त यं ............ ( मनुष्य: ) न अवसीदद्वत ।
********************************************************************************************************************************************************
श्लोकः - 2 ( गुण + इन् = गुद्वणन् - गुणी गुद्वणनौ गुद्वणनः )
गुणी गुणं वेद्वत्त न वेद्वत्त द्वनगुवणो , गुणवान व्यद्वक्त गुण ( के महत्त्व ) को जानता है । गुणहीन व्यद्वक्त ( गुण को ) नहीं जानता है ।
बली बलं वेद्वत्त न वेद्वत्त द्वनबवल: । बलवान व्यद्वक्त बल ( के महत्त्व) को जानता है । बलहीन ( द्वनबवल व्यद्वक्त बल को ) नहीं जानता है ।
द्वपको वसन्द्तस्य गुणं न वायस: कोयल वसन्द्तऋतु के ( महत्त्व ) गुण को जानती है । कौआ (वसन्द्त के महत्त्व को ) नहीं जानता है ।
करी च ससंहस्य बलं न मूषक: ।। और हाथी ससंह के बल जानता है । चूहा ( ससंह के बल को ) नहीं जानता है ।
अन्द्वय: :- गुणी गुण ं वेद्वत्त , द्वनगुण
व : ( गुण ं ) न वेद्वत्त , बली बलं वेद्वत्त , द्वनबवल: ( बलं ) न वेद्वत्त , द्वपक: वसन्द्तस्य गुण ं वेद्वत्त , वायस: ( वसन्द्तस्य
गुण ं ) न ( वेद्वत्त ) , करी ससंहस्य बलं ( वेद्वत्त ) , मूषक: ( ससंहस्य बलं ) न ( वेद्वत्त ) ।
शब्दाथाव: :- गुणी = गुणवान , गुण ं = गुण को , वेद्वत्त = जानता है , द्वनगुण
व : = गुणहीन व्यद्वक्त , बली = बलवान , द्वनबवल: = बलहीन व्यद्वक्त ,
द्वपक: = कोयल , वसन्द्तस्य = वसन्द्त ऋतु के , वायस: = कौआ , मूषक: = चूहा ।
Q.6. I. एकपदेन उत्तरत :- ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II. पूणव
व ाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. द्वनगुण
व : कं न वेद्वत्त ? ………….. 1. क: गुण ं वेद्वत्त ? ………….…………
2. द्वपको कस्य गुण ं वेद्वत्त ? ………….. 2. क: ससंहस्य बलं न वेद्वत्त ? …………………..…

52
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
3. ससंहस्य बलं क: वेद्वत्त ? ………….. 3. द्वनबवल: ककं न वेद्वत्त ? ..............................
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - ½ x 4 = 2 मछजूषा :- बली , वसन्द्तस्य , मूषक: , गुण ं । अन्द्वय: :- गुणी ............. वेद्वत्त , द्वनगुण
व : ( गुण ं ) न वेद्वत्त , ........... बलं वेद्वत्त ,
द्वनबवल: ( बलं ) न वेद्वत्त , द्वपक: ........... गुण ं वेद्वत्त , वायस: ( वसन्द्तस्य गुण ं ) न ( वेद्वत्त ) , करी ससंहस्य बलं ( वेद्वत्त ) , ................. ( ससंहस्य बलं ) न ( वेद्वत्त ) ।
***********************************************************************************************
श्लोकः - 3
द्वनद्वमत्तमुदद्दश्य द्वह य: प्रकु प्यद्वत द्वनश्चय ही जो व्यद्वक्त दकसी कारण के उद्देश्य से ही क्रोध करता है ,
ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदद्वत । द्वनद्वश्चत रूप से वह ( व्यद्वक्त ) उस कारण के समाप्त होने ( द्वमट जाने ) पर प्रसन्न भी हो जाता है ।
अकारणिेद्वष मनस्तु यस्य वै लेदकन द्वजस व्यद्वक्त का मन द्वबना दकसी कारण के ( दकसी से ) िेष करता है ,
कथं जनस्तं पठरतोषद्वयष्यद्वत ॥ ( तो कोई भी ) व्यद्वक्त उसे ( द्वबना कारण िेष करने वाले को ) कै से सन्द्तष्ट
ु करे गा ?
अन्द्वय: :- य: ( नर: ) द्वनद्वमत्तम् उद्दीश्य द्वह प्रकु प्यद्वत स: तस्य अपगमे ध्रुवं प्रसीदद्वत । यस्य मन: तु अकारणिेद्वष वै ( अद्वस्त ) तं जन: कथं पठरतोषद्वयष्यद्वत ? / ।
शब्दाथाव: :- य: = जो , ( नर: = व्यद्वक्त ) द्वनद्वमत्तम् = कारण को , उद्दीश्य = उद्देश्य कर के , द्वह = ही , प्रकु प्यद्वत = गुस्सा करता है , स: = वह , तस्य = उस के , अपगमे = दूर होने पर ,
ध्रुव ं = द्वनश्चय ही , प्रसीदद्वत = सन्न होता है । यस्य = द्वजस का , मन: = मन , तु = तो , अकारणिेद्वष = द्वबना कारण िेष करने वाला , वै = ही , ( अद्वस्त ) तं = उसे , जन: = जन ,
कथं = कै से , पठरतोषद्वयष्यद्वत = िुश करे गा ?
Q.6. I. एकपदेन उत्तरत :- ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II. पूणव
व ाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. नर: दकम् उदद्दश्य प्रकु प्यद्वत ? ………….. 1. कीदृश: मनुष्य: अन्द्यं न पठरतोषद्वयष्यद्वत ? ….…………
2. स नर: कस्य अपगमे ध्रुवं प्रसीदद्वत ? ………….. 2. यस्य मन: अकारणिेद्वष भवद्वत ककं तं जनं कोsद्वप पठरतोषद्वयष्यद्वत ? ..…
3. मन: कीदृशं भवद्वत ? ………….. 3. क: ध्रुवं प्रसीदद्वत ? ................
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - ½x4=2 मछजूषा :- अपगमे , जन: , उदद्दश्य , अकारणिेद्वष ।
अन्द्वय: :- य: ( नर: ) द्वनद्वमत्तम् ......... द्वह प्रकु प्यद्वत स: तस्य ........... ध्रुवं प्रसीदद्वत । यस्य मन: तु .......... वै ( अद्वस्त ) तं ........ कथं पठरतोषद्वयष्यद्वत ?
*******************************************************************************************************************************************************************
श्लोकः - 4
उदीठरतोsथव: पशुनाद्वप गृह्यते कहा गया अथव पशु के िारा भी प्राप्त दकया जाता है ।
हयाश्च नागाश्च वहद्वन्द्त बोद्वधता: । प्रेठरत दकए गए घोड़े तथा हाथी भी ( भार ) वहन करते हैं ।
अनुक्तमप्यूहद्वत पद्वण्डतो जन: द्वविान व्यद्वक्त द्वबना कही गई बात ( अथव ) का भी अंदाजा लगाता है ।
परे द्वङ्गतज्ञानफला द्वह बुद्धय: ॥ बुद्वद्धयां दूसरे लोगों के संकेत से उत्पन्न ज्ञान रूपी फल वाली होती हैं ।
अन्द्वय: :- पशुना अद्वप उदीठरत: अथव: गृह्यते , हया: नागा: च बोद्वधता: (भारं ) वहद्वन्द्त , पद्वण्डत: जन: अनुक्तम् अद्वप ऊहद्वत , बुद्धय: परेद्वङ्गतज्ञानफलांः द्वह ( भवद्वन्द्त ) ।
53
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
शब्दाथाव: :- पशुना = पशु से , अद्वप = भी , उदीठरत: = कहा हुआ ,अथव: = संकेत / इषारा / मतलब , गृह्यते = ग्रहण / द्वलया जाता है , हया: = घोड़े , नागा: = हाथी , च = और , बोद्वधता: =बताए गए , (भारं )
वहद्वन्द्त = उिाते हैं / ले जाते हैं ,पद्वण्डत: = द्वविान , जन: = जन ,अनुक्तम्= द्वबना कहे हुए को ,अद्वप = भी ,ऊहद्वत = अंदाजा लगा लेता है , बुद्धय: = बुद्वद्धयां , पर + इद्वङ्गत-ज्ञान-फलांः = दूसरों के
संकेत से उत्पन्न ज्ञान रूपी फल वाली द्वह = द्वनश्चय से ही ( भवद्वन्द्त = होती हैं ) ।
Q.6. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. कीदृशा: हया: नागा: च वहद्वन्द्त ? ………….. 1. कीदृश्य: बुद्धय: भवद्वन्द्त ? ………….…………
2. अनुक्तम् अद्वप क: ऊहद्वत ? ………….. 2. पशुनाद्वप क: गृह्यते ? …………………..…
3. परे द्वङ्गतज्ञानफलांः का: भवद्वन्द्त ? ………….. 3. बोद्वधता: के के भारं वहद्वन्द्त ? ..............................
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - ½x4=2 मछजूषा :- बुद्धय: , उदीठरत: , नागा: , अनुक्तम् ।
अन्द्वय: :- पशुना अद्वप ....... अथव: गृह्यते , हया: ....... च बोद्वधता: (भारं ) वहद्वन्द्त , पद्वण्डत: जन: ....... अद्वप ऊहद्वत , ....... परे द्वङ्गतज्ञानफलांः द्वह ( भवद्वन्द्त ) ।
****************************************************************************************************************************************************
श्लोकः - 5
क्रोधो द्वह शत्रु: प्रथमो नराणां कोध ही मनुष्यों का पहला शत्रु है ।
देहद्वस्थतो देहद्ववनाशनाय । देह में द्वस्थत शरीर के नाश के द्वलए
यथाद्वस्थत: काष्ठगतो द्वह वद्वनन: जैसे लकड़ी में समाई हुई अद्वग्न है ।
स एव वद्वननदवहते शरीरम् ॥ वह अद्वग्न ही ( लकड़ी को ही जला डालती है , उसी प्रकार क्रोध ) शरीर को जला डालती है ।
अन्द्वय: :- नाराणां देहद्ववनाशनाय द्वह प्रथम: शत्रु: देहद्वस्थत: क्रोध: ( भवद्वत ) यथा काष्ठगत: द्वस्थत: द्वह वद्वनन: ( काष्ठम् एव दहते ) ( तथैव देहद्वस्थत: )
सः ( क्रोध: ) एव वद्वनन: शरीरं दहते ।
शब्दाथाव: :- नाराणां = मनुष्यों का , देहद्ववनाशनाय = शरीर को नष्ट करने के द्वलए , द्वह = द्वनश्चय ही , प्रथम: = पहला , शत्रु: = दुश्मन , देहद्वस्थत: = शरीर में रहने वाला , क्रोध : =
स्सा , ( भवद्वत = होता है ) , यथा = जैसे , काष्ठगत: = लकड़ी में द्वस्थत अद्वग्न , द्वस्थत: रहने वाली , द्वह = द्वनश्चय ही , वद्वनन: = अद्वग्न , ( काष्ठम् एव दहते ) ( तथैव
देहद्वस्थत: ) संः ( क्रोध: ) एव = ही , वद्वनन: = अद्वग्न , शरीरं = शरीर को , दहते = जलाती है ।

Q.6. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½ x 2 = 1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. क्रोध: के षां शत्रु: अद्वस्त ? ………….. 1. कु त्र द्वस्थत: क्रोधरूप: वद्वनन: शरीरं दहते ? ………….…………
2. देहद्ववनाशनाय क: देहद्वस्थत: भवद्वत ?………….. 2. मनवानां प्रथम: शत्रु: क: भवद्वत ? …………………..…
3. काष्ठगत: क: काष्ठंं दहते ? ………….. 3. काष्ठगत: वद्वनन: ककं करोद्वत ? ..............................
Q.18. अन्द्वयं पूरयत - ½x4=2 मछजूषा :- प्रथम: , नराणां , वद्वनन: , शरीरम् ।

54
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
अन्द्वय: :- ........ देहद्ववनाशनाय द्वह ........ शत्रु: देहद्वस्थत: क्रोध: ( भवद्वत ) यथा काष्ठगत: द्वस्थत: द्वह ........... ( काष्ठम् एव दहते ) ( तथैव देहद्वस्थत: )
सः ( क्रोध: ) एव वद्वनन: ………. दहते ।
*********************************************************************************************************************************************************

श्लोकः - 6
मृगा मृग:ै सङ्गमनुव्रजद्वन्द्त , द्वहरण , द्वहरणों के साथ पीछे पीछे चलते ( संग का अनुसरण करते ) हैं
गावश्च गोद्वभ: तुरगास्तुरड़्गगै: । गाय गायों के साथ , घोड़े घोड़ों के साथ
मूिावश्च मूि:ै सुद्वधय: सुधीद्वभ: , मूिव मूिों के साथ , बुद्वद्धमान बुद्वद्धमानों के साथ जाते ( संग का अनुसरण करते ) हैं ।
समान - शील - व्यसनेषु सख्यम् ॥ समान आचार / व्यवहार एवं स्वभाव वालों में परस्पर द्वमत्रता होती है ।
अन्द्वय: :- मृगा: मृगै: ( सह ) , गाव: च गोद्वभ: ( सह ) , तुरड़्गगा: तुरड़्गगै: ( सह ) , मूिाव: मूि:ै ( सह ) च , सुद्वधय: सुधीद्वभ: ( सह ) सङ्गम् अनुव्रजद्वन्द्त ,
सख्यम् समान - शील - व्यसनेषु ( भवद्वत ) । शब्दाथाव: :- मृगांः = द्वहरण , मृग:ै ( सह ) = द्वहरणों के साथ , च = और , गाव: = गाय , गोद्वभ: ( सह ) = गाय के साथ ,
तुरड़्गगा: = घोडे , तुरड़्गगै: ( सह ) = घोडों के साथ , च = और , मूिाव: = मूिव , मूि:ै ( सह ) = मूिों के साथ , सुद्वधय: = द्वविान लोग , सुधीद्वभ: ( सह ) = द्वविान लोगों के साथ , सङ्गम् = सङ्गद्वत ( में )
अनुव्रजद्वन्द्त = जाते हैं , सख्यम् = द्वमत्रता , समान = समान , शील = व्यवहार / स्वभाव , व्यसनेषु = आदत वालों में , ( भवद्वत = होती है । )

Q.6. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. मृगा कै : सह सङ्गम् अनुव्रजद्वन्द्त ? ………….. 1. सख्यं के षु भवद्वत ? ………….…………
2. के मूिै: सह अनुव्रजद्वन्द्त ? ………….. 2. के तुरड़्गगै: सङ्गमनुव्रजद्वन्द्त ? …………………..…
3. ककं सुद्वधय: मूि:ै सह अनुव्रजद्वन्द्त ? ………….. 3. गाव: दकम् कु ववद्वन्द्त ? ..............................
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - ½x4=2 मछजूषा :- सङ्गम् , समान , गाव: , तुरड़्गगै: ।
अन्द्वय: :- मृगाः मृगै: ( सह ) , ..... च गोद्वभ: ( सह ) , तुरगा: ....... ( सह ) , मूिाव: च मूि:ै ( सह ) , सुद्वधय: सुधीद्वभ: ( सह ) ......... अनुव्रजद्वन्द्त ,
सख्यम् .......... - शील - व्यसनेषु ( भवद्वत ) ।
******************************************************************************************************************************************************************
श्लोकः - 7
सेद्ववतव्यो महावृक्ष: फलच्छायासमद्वन्द्वत: । फल एवं छाया से युक्त महान वृक्ष का सेवन करना ( आश्रय लेना ) चाद्वहए ।
यदद दैवात् फलं नाद्वस्त छाया के न द्वनवायवते ॥ यदद भाग्य से फल नहीं है तो छाया को कौन रोक सकता है ।
अन्द्वय: :- फलच्छायासमद्वन्द्वत: महावृक्ष: सेद्ववतव्य: । दैवात् यदद फलं नाद्वस्त ( वृक्षस्य ) छाया के न द्वनवायवते ?
55
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
शब्दाथाव: :- फल , छाया , समद्वन्द्वत: = युक्त , महावृक्ष , सेद्ववतव्य = सेवन करने / आश्रय लेने का योग्य है , दैवात् = भाग्य के वश से , यदद = अगर ,
फल , नाद्वस्त = नहीं है , ( वृक्षस्य = पेड़ की ) छाया , के न = दकस से , द्वनवायवते = रोकी जाती है ?
Q.6. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1 x2=2
1. कीदृश: महावृक्ष: सेद्ववतव्य: ? ………….. 1. यदद दैवात् फलं नाद्वस्त तर्हव ककं छाया के नाद्वप द्वनवायवते ? ……
2. कस्मात् फलं नाद्वस्त ? ………….. 2. कै : समद्वन्द्वत: महावृक्ष: सेद्ववतव्य: ? …………………..…
3. कस्य छाया न द्वनवायवते ? ………….. 3. अस्माद्वभ: क: कतवव्य: ? ..............................
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - ½x4=2 मछजूषा :- दैवात् , नाद्वस्त , के न , महावृक्ष: ।
अन्द्वय: :- फलच्छायासमद्वन्द्वत: …………….. सेद्ववतव्य: । …………… यदद फलं ................. ( वृक्षस्य ) छाया ………………… द्वनवायवते ?
*********************************************************************************************************************************************************
श्लोकः - 8
अमन्द्त्रमक्षरं नाद्वस्त , नाद्वस्त मूलमनौषधम् । मन्द्त्र ( द्ववचार ) से हीन कोई अक्षर / ज्ञान नहीं है , औषद्वध से रद्वहत कोई जड़ नहीं है ,
अयोग्य: पुरुष: नाद्वस्त योजकस्तत्र दुलभ
व : ॥ योग्यता से हीन कोई पुरुष नहीं है वहां (व्यद्वक्तयों एवं वस्तुओं) से जोड़ने वाला ( व्यद्वक्त ) दुलभ
व (द्वमलना मुद्वश्कल) है ।
अन्द्वय: :- अमन्द्त्रम् अक्षरं न अद्वस्त , अनौषधम् मूलं न अद्वस्त , अयोग्य: पुरुष: न अद्वस्त , योजक: तत्र ( लोके ) दुलभ
व : ( भवद्वत ) ।
शब्दाथाव: :- अमन्द्त्रम् = मन्द्त्र ( द्ववचार ) से रद्वहत , अक्षर = अक्षर ( ज्ञान) , न = नहीं , अद्वस्त = है , अनौषधं = औषद्वध से रद्वहत , मूलं = जड़ , न = नहीं ,
अद्वस्त = है , अयोग्य: = योग्यता से हीन , पुरुष: = पुरुष , न = नहीं , अद्वस्त = है , योजक: = जोड़ने वाला , तत्र = वहां ( उस स्थान पर ) ,
( लोके = लोक में ) दुलभ
व : = कठिनाई से द्वमलने वाला ।
Q.6. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. अमन्द्त्रं ककं नाद्वस्त ? ………….. 1. लोके क: दुलभ
व : भवद्वत ? ………….…………
2. कीदृशं मूलं नाद्वस्त ? ………….. 2. अनौषधं ककं न भवद्वत ? …………………..…
3. कीदृश: पुरुष: नाद्वस्त ? ………….. 3. योजक: कु त्र दुलभ
व : ? ..............................
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - ½x4=2 मछजूषा :- अमन्द्त्रम् , अद्वस्त , दुलभ
व : , अनौषधम् ।
अन्द्वय: :- ............ अक्षरं न अद्वस्त , .............. मूलं न अद्वस्त , अयोग्य: पुरुष: न ................ , योजक: तत्र ( लोके ) ................ ।
*********************************************************************************************************************************************************
श्लोकः - 9
56
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
संपत्तौ च द्ववपत्तौ च महतामेकरूपता । धनवान होने पर और धनहीन होने पर महान लोग समान रहते हैं ।
उदये सद्ववता रक्तो रक्तश्चास्तमये तथा ॥ जैसे सूयव उदय होते हुए लाल एवं अस्त होते हुए भी लाल रं ग का ही होता है ।
अन्द्वय: :- महतां संपत्तौ च द्ववपत्तौ च एकरूपता ( भवद्वत ) । ( यथा ) सद्ववता उदये रक्त: ( भवद्वत ) तथा अस्तमये च रक्त: ( भवद्वत ) ।
शब्दाथाव: :- महतां = महान लोगों की , संपत्तौ = संपद्वत्त आने / होने पर , च = और , द्ववपत्तौ = मुसीबत आने / होने पर , च = और , एकरूपता = एक
जैसी द्वस्थद्वत होती है ( भवद्वत ) । ( यथा = जैसे ) सद्ववता = सूयव , उदये = उदय होने पर , रक्त: = लाल , ( भवद्वत ) तथा = वैसे , च = और ,
अस्तमये = अस्त होने पर , रक्त: = लाल ( भवद्वत ) ।
Q.6. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. संपत्तौ च द्ववपत्तौ च के षाम् एकरूपता भवद्वत ? ………….. 1. महतां प्रकृ द्वत: कदा एकरूपता भवद्वत ? ………….…………
2. संपत्तौ च द्ववपत्तौ च महतां का भवद्वत ? ………….. 2. सद्ववता कदा रक्तो भवद्वत ? …………………..…
3. उदये क: रक्त: भवद्वत ? ………….. 3. अस्तमये सद्ववता कीदृश: भवद्वत ? ..............................
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - ½x4=2 मछजूषा :- एकरूपता , रक्त : , उदये , द्ववपत्तौ ।
अन्द्वय: :- महतां संपत्तौ च ............. च ............... ( भवद्वत ) । ( यथा ) सद्ववता ............... रक्त: ( भवद्वत ) तथा अस्तमये च ............. ( भवद्वत ) ।
*********************************************************************************************************************************************************
श्लोकः - 10
द्ववद्वचत्रे िलु संसारे नाद्वस्त दकद्वञ्चद्वन्नरथवकम् । इस द्ववद्वचत्र संसार में कु छ भी द्वनरथवक नहीं है ।
अश्वश्चेद् धावने वीर: भारस्य वहने िर: ॥ यदद घोडा दौड़ने में वीर है तो गधा भार ढोने में ( वीर है ) ।
अन्द्वय: :- द्ववद्वचत्रे संसारे िलु दकद्वञ्चत् द्वनरथवकं न अद्वस्त । अश्व: चेत् धावने वीर: ( तर्हव ) भारस्य वहने िर: ( वीर: ) अद्वस्त ।
शब्दाथाव: :- द्ववद्वचत्रे = द्वचत्र द्ववद्वचत्र में , संसारे = संसार में , िलु = द्वनद्वश्चत रूप से , दकद्वञ्चत् = कु छ , द्वनरथवकं = बेकार , न = नहीं , अद्वस्त = है ।
अश्व: = घोडा , चेत् = हो , धावने = दौड़ने में , वीर: = वीर / उपयोगी होता है , ( तर्हव = तो ) भारस्य = भार / बोझ के , वहने = उिाने में ,
िर: = गधा , ( वीर: = वीर / उपयोग ) अद्वस्त = है ।
Q.6. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. संसारे अमन्द्त्रम् ककं नाद्वस्त ? ………….. 1. कु त्र दकद्वञ्चत् द्वनरथवकं नाद्वस्त ? ………….…………
2. कीदृशे संसारे दकद्वञ्चद्वन्नरथवकं नाद्वस्त ? ………….. 2. अश्व: िर: च कद्वस्मन् वीरौ स्त: ? …………………..…
3. क: धावने वीर: अद्वस्त ? ………….. 3. िर: कस्य वहने वीर: अद्वस्त ? ..............................

57
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - ½x4=2 मछजूषा :- धावने , िर: , द्वन्नरथवकम् , िलु ।
अन्द्वय: :- द्ववद्वचत्रे संसारे ............... दकद्वञ्चत् ................ न अद्वस्त । अश्व: चेत् ............. वीर: ( तर्हव ) भारस्य वहने .......... ( वीर: ) अद्वस्त ।
******************************************************************************************************************************************************
उत्तराद्वण :- पाि: - 6 - श्लोक: - 1.
Q.6. I. मनुष्याणाम् , महान् , उद्यमेन । II. ... उद्यमम् ... । ... आलस्यं नाम महान् … । ... शरीरे .... । Q.8. - महान् , आलस्यं , बन्द्ध:ु , कृ त्वा ।
उत्तराद्वण :- पाि: - 6 - श्लोक: - 2. Q.6. I. - गुण ं , वासन्द्तस्य , करी । II. - गुणी ... । मूषक: … । ... बलं .... । Q.8. - गुण ं , बली , वसन्द्तस्य , मूषक: ।
उत्तराद्वण :- पाि: - 6 - श्लोक: - 3 . Q.6. I. - द्वनद्वमत्तम् , तस्य / क्रोधस्य , अकारणिेद्वष । II. - क्रुद्ध: / अकारणिेषी ... । ... न , ........ न … । यस्य क्रोध: अपगच्छद्वत स: .... ।
Q.8. - उदद्दश्य , अपगमे , अकारणिेद्वष , जन: ।
उत्तराद्वण :- पाि: - 6 - श्लोक: - 4 . Q.6. I. - बोद्वधता: , पद्वण्डत: , बुद्धय: । II. - परे द्वङ्गतज्ञानफलांः ... । ... उदीठरत: अथव: … । ... हया: नागा: च .... ।
Q.8. - उदीठरत: , नागा: , अनुक्तम् , बुद्धय: ।
उत्तराद्वण :- पाि: - 6 - श्लोक: - 5. Q.6. I. - नाराणाम् , क्रोध: , वद्वनन: । II. - शरीरे ... । ... क्रोध: … । ... काष्ठं दहते । Q.8. - नराणां , प्रथम: , वद्वनन: , शरीरम् ।
उत्तराद्वण :- पाि: - 6 - श्लोक: - 6 .Q.6. I. - मृग:ै , मूिाव: , न । II. - ... स्मान - शील - व्यसनेषु ... । तुरगा: … । ... गोद्वभ: सङ्गमनुव्रजद्वन्द्त । Q.8. - गाव: , तुरड़्गगै: , सङ्गम् , समान ।

उत्तराद्वण :- पाि: - 6 - श्लोक: - 7 . Q.6. I. - फलच्छायासमद्वन्द्वत: , दैवात् , महावृक्षस्य । II. - ... न ... । फलै: छायया च … । ... फलच्छायासमद्वन्द्वत: महावृक्ष:
सेद्ववतव्यो । Q.8. - महावृक्ष: , दैवात् , नाद्वस्त , के न ।
उत्तराद्वण :- पाि: - 6 - श्लोक: - 8 Q.6. I. - अक्षरम् , अनौषधम् , अयोग्य: । II. - ... योजक: .. । ... मूलाम … । ... लोके ... ।
Q.8. - अमन्द्त्रम् , अद्वस्त , दुलभ
व : , अनौषधम् ।
उत्तराद्वण :- पाि: - 6 - श्लोक: - 9 . Q.6. I. - महताम् , एकरूपता , सद्ववता । II. - ... संपत्तौ द्ववपत्तौ च ... । ... उदये / अस्तमये … । ... रक्त: .... ।
Q.8. - एकरूपता , रक्त : , उदये , द्ववपत्तौ ।
उत्तराद्वण :- पाि: - 6 - श्लोक: - 10 . Q.6. I. - अक्षरम् , द्ववद्वचत्रे , अश्व: । II. - द्ववद्वचत्रे िलु संसारे ... । ... धावने … । ... भारस्य .... ।
Q.8. - िलु , द्वन्नरथवकम् , धावने , िर: ।
*******************************************************************************************************************************************************
*******************************************************************************************************************************************************
सप्तम: - पाि: ( नाट्ांश: - 1 ) सौहादं प्रकृ ते: शोभा । AS PER NEW CBSE PATTERN - 2021 - 202.
सं वाक्याद्वन Q.NO. 7 ( 3 अङ्काः )

58
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
1 ( वनस्य दृश्यम् । समीपे एवैका नदी अद्वप वहद्वत । ) ( वन का दृश्य , पास में ही एक नदी भी बहती है । )
2 एक: ससंह: सुिन े द्ववश्राम्यते तदैव एक: वानर: आगत्य तस्य पुच्छं धुनोद्वत । एक शेर सुि से द्ववश्राम करता है तभी एक बन्द्दर आकार उसकी पूछ ं को घुमाता है ।
3 क्रुद्ध: ससंह: तं प्रहतुवद्वमच्छद्वत परं वानरस्तु कू र्दवत्वा वृक्षमारूढ: । क्रोद्वधत शेर उस पर प्रहार करना चाहता है परन्द्तु बन्द्दर कू दकर वृक्ष पर चढ़ गया ।
4 तदैव अन्द्यस्मात् वृक्षात् अपर: वानर: ससंहस्य कणवमाकृ ष्य पुन: वृक्षोपठर आरोहद्वत । तभी दूसरे पेड़ से दूसरा बन्द्दर शेर के कान को िींच करके दफर वृक्ष पर चढ़ता है ।
5 एवमेव वानरा: वारं वारं ससंहं तुदद्वन्द्त । इस प्रकार बन्द्दर बार-बार शेर को पीद्वड़त करते हैं ।
6 क्रुद्ध: ससंह: इतस्तत: धावद्वत , गजवद्वत परं दकमद्वप कतुम
व समथव: एव द्वतष्ठद्वत । क्रोद्वधत शेर इधर - उधर दौड़ता है , गरजता है परन्द्तु कु च्छ भी करने में असमथव रहता है ।
7 वानरा: हसद्वन्द्त वृक्षोपठर च द्ववद्ववधा: पद्वक्षण: अद्वप द्वसहस्य एतादृशीं दशां दृष््वा हषवद्वमद्वश्रतं कलरवं कु ववद्वन्द्त ।
बन्द्दर हसते हैं और पेड़ के ऊपर अनेक पक्षी भी शेर की ऐसी दशा को देि करके िुशी से द्वमली कलरव / आवाज करते हैं ।
8 द्वनराभड़्गगदु:िेन वनराज: सन्नद्वप तुच्छजीवै: आत्मन: एतादृश्या दुरवस्थया श्रान्द्त: सववजन्द्तन
ू ् दृष््वा पृच्छद्वत ।
नींद टू ट जाने से दु:िी जंगल का राजा होते हुए भी तुच्छ जीवों के समान अपनी ऐसी बुरी द्वस्थद्वत को देिकर सभी जंतओं
ु से पूछता है ।
Q.7. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. वने का वहद्वत ? ……………….. 1. अपर: वानर: ककं कृ त्वा वृक्षोपठर आरोहद्वत ? …………..
2. क्रुद्ध: ससंह: कं प्रहतुम
व ् इच्छद्वत ? ……………….. 2. वानरा: पद्वक्षण: च द्वसहस्य दशां दृष््वा ककं कु ववद्वन्द्त ? .…………
3. कस्य द्वनराभड़्गग: अभवत् ? ……………….. 3. ससंह: कै : आत्मन: एतादृश्या दुरवस्थया श्रान्द्त: अभवत् ? ………..…
*********************************************************************************
सप्तम: - पाि: ( नाट्ांश: - 2 ) सौहादं प्रकृ ते: शोभा ।
1 ससंह: :- ( क्रोधेन गजवन् ) भो: ! अहं वनराज: , ककं भयं न जायते ? दकमथं मामेवं तुदद्वन्द्त सवे द्वमद्वलत्वा ?
ससंह: :- ( क्रोध से गजवना करते हुए ) अरे मैं वन का राजा हूं क्या डर क्या डर नहीं लगता ? दकस द्वलए सब द्वमल करके मुझ े इस प्रकार तंग कर रहे हो ?
2 एक: वानर: :- यत: त्वं वनराज: भद्ववतुं तु सववथाsयोग्य: । राजा तु रक्षक: भवद्वत परं भवान् तु भक्षक: । अद्वप च स्वरक्षायामद्वप समथव: नाद्वस , तर्हव कथमस्मान् रद्वक्षष्यद्वस ?
एक वानर :- क्यों दक तुम वन का राजा होने के अयोग्य हो । राजा तो रक्षक होता है परन्द्तु आप तोभक्षक हैं । और भी अपनी रक्षा में भी समथव नहीं हो तो कै से हमारी रक्षा करें ग े ?
3 अन्द्य: वानर: :- ककं न श्रुता त्वया पञ्चतन्द्त्रोद्वक्त: ? यो न रक्षद्वत द्ववत्रस्तान् पीड्यमानान्द्परै : सदा । अन्द्य वानर :- क्या तुम्हारे िारा पञ्चतन्द्त्र की उद्वक्त नहीं सुनी गई ? “
जन्द्तन
ू ् पार्थववरूपेण स कृ तान्द्तो न संशय: ॥ जो हमेशा दूसरों के िारा डरे हुए , पीद्वड़त होते हुए जीवों की रक्षा
नहीं करता वह पार्थवव रूप से यमराज है इसमें संशय नहीं है ” ।
4 काक: :- आम् सत्यं कद्वथतं त्वया - वस्तुत: वनराज: भद्ववतुं तु अहमेव योग्य: । काक :- हां तुम्हारे िारा सत्य कहा गया । वास्तव में वनराज होने के द्वलए मैं ही योग्य हूं ।
Q.7. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II. पूणव
व ाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. एक: वानर: कम् “ त्वम् अयोग्य: ” इद्वत वदद्वत ? ...……….. 1. क्रुद्ध: ससंह: वानरान् ककं वदद्वत ? ………………..

59
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
2. ससंहन
े का न श्रुता इद्वत वानरः पृच्छद्वत ? ………….. 2. क: पार्थववरूपेण द्वस्थत: कृ तान्द्त: क्यते ? ……..…………
3. क: “ वनराज: भद्ववतुम् अहमेव योग्य: ” इद्वत वदद्वत ? …….. 3. काक: ककं वदद्वत ? ……………..…
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - ½x4=2 मछजूषा :- पार्थववरूपेण , संशयः , पीड्यमानान् , रक्षद्वत ।
अन्द्वय: :- यः परैः द्ववत्रस्तान् ................. जन्द्तन
ू ् .................... सदा न .................... सः कृ तान्द्तः ( एव क्यते , अत्र ) न .................. ।
*****************************************************************************************************
सप्तम: - पाि: ( नाट्ांश: - 3 ) सौहादं प्रकृ ते: शोभा ।
1 द्वपक: :- ( उपहसन् ) कथं त्वं योग्य: वनराज: भद्ववतुं , यत्र तत्र “ का - का ” इद्वत ककव शध्वद्वनना वातावरणमाकु लीकरोद्वष । न रूपं न ध्वद्वनरद्वस्त । कृ ष्णवणं ,
मेध्यामेध्य - भक्षकं त्वां कथं वनराजं मन्द्यामहे वयं ?
द्वपक :- ( हसते हुए ) कै से तुम वनराज होने के द्वलए योग्य हो , यहां - वहां का इस प्रकार किोर ध्वद्वन से वातावरण को व्याकु ल करते हो । न रूप है न ध्वद्वन है । काला रं ग ,
शुद्ध - अशुद्ध के भक्षक हम तुम को कै से वन का राजा माने ।
2 काक: :- अरे ! अरे ! ककं जल्पद्वस ? यदद अहं कृ ष्णवणव: तर्हव त्वं ककं गौराड़्गग: ? अद्वप च द्ववस्मयवते ककं यत् मम सत्यद्वप्रयता तु जनानां कृ ते उदाहरणस्वरूपा -
“ अनृतं वदद्वस चेत् काक: दशेत् ” इद्वत प्रकारे ण । अस्माकं पठरश्रम: ऐक्यं च द्ववश्वप्रद्वथतम् अद्वप च काकचेष्ट: द्ववद्याथी एव
आदशवच्छात्र: मन्द्यते । काक :- अरे अरे क्या बकती / कहती हो ? यदद मैं काले रं ग का हूं , तो तुम क्या गोरे रं ग के हो ? क्या भूल गए हो दक मेरी
सत्यद्वप्रयता तो लोगों के द्वलए उदाहरण स्वरूप है “ झूि बोलते हो तो कौआ काटेगा ” इस प्रकार । हमारा पठरश्रम और
एकता संसार में प्रद्वसद्ध है और भी काकचेष्टा द्ववद्याथी ही आदशव छात्र माना जाता है ।
Q.7. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II.पूणव
व ाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. क: वातावरणम् आकु लीकरोद्वत ? ……………….. 1. काक: कथं वातावरणम् आकु लीकरोद्वत ? ..…………………..
2. कृ ष्णवणव: क: अद्वस्त ? ……………….. 2. जनानां कृ ते काकस्य सत्यद्वप्रयता द्ववषये ककं श्रूयते ? ..…………
3. कस्य सत्यद्वप्रयता लोकप्रद्वसद्धा अद्वस्त ? ……….. 3. काकानां ककं द्ववश्वप्रद्वथतम् ? ......……………..…
************************************************************************************************
पाि: - 7 . ( नाट्ांश: - 4 ) सौहादं प्रकृ ते: शोभा ।
1 द्वपक: :- अलम् अलम् अद्वतद्ववकत्थनेन । ककं द्ववस्मयवते यत् - काक: कृ ष्ण: द्वपक: कृ ष्ण: को भेद: द्वपककाकयो: ।
वसन्द्तसमये प्राप्ते काक: काक: द्वपक: द्वपक: ॥
द्वपक :- बस - बस आत्मप्रशंसा से ( बस करो ) । क्या भूल गए दक - “ कौवा काला है , कोयल काली है , कौवे और कोयल में क्या भेद है ? वसन्द्त का समय आने पर कौवा कौवा है
और कोयल कोयल है ” ।
2 काक: :- रे परभृत् ! अहं यदद तव सन्द्तसतं न पालयाद्वम तर्हव कु त्र स्यु: द्वपका: ? अत: अहम् एव करुणापर: पद्वक्षसम्राट् काक: ।
60
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
काक :- अरे ! कोयल ! यदद मैं तुम्हारी सन्द्तान नहीं पालता तो कहां कोयल होंगी ? अत: मैं ही दयावान पद्वक्षसम्राट कौवा हूं ।
3 गज: :- समीपत: एवागच्छन् अरे ! अरे ! सवां वातां श्रुण्वन्नेवाहम् अत्रागच्छम् । अहं द्ववशालकाय: , बलशाली , पराक्रमी च । ससंह: वा स्यात् अथवा अन्द्य:
कोऽद्वप । वन्द्यपशून् तु तुदन्द्तं जन्द्तुमहं स्वशुण्डेन पोथद्वयत्वा मारद्वयष्याद्वम । दकमन्द्य: कोsप्यद्वस्त एतादृश: पराक्रमी । अत: अहमेव योग्य: वनराजपदाय ।
गज :- समीप से ही आते हुए अरे ! सारी बात सुनते हुए मैं यहां आया हूं । मैं बड़े शरीर वाला , ( हाथी ) बलशाली और पराक्रमी हूं । शेर हो अथवा दूसरा कोई भी वन के
पशुओं को पीद्वड़त करने वाले पशुओं को मैं अपनी सूड
ं से पीद्वड़त करके मारूंगा । कोई दूसरा भी ऐसा पराक्रमी है । इसद्वलए मैं ही वनराज पद के द्वलए योग्य हूं ।
Q.7. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. कौ कृ ष्णौ स्त: ? ……………….. 1. काकस्य द्वपकस्य च भेद: कदा ज्ञायते ? ..…………………..
2. क: परभृत् क्यते ? ……………….. 2. काकस्य प्रशंसां श्रुत्वा द्वपक: ककं वदद्वत ? ..………..…………
3. गज: ककं श्रुण्वन्नेव आगच्छत् ? ………….. 3. गज: कीदृश: अद्वस्त ? ......……………..…
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - मछजूषा - काकः , द्वपकः , समये , द्वपककाकयोः ।
अन्द्वय: :- काकः कृ ष्णः ................. कृ ष्णः .................... कः भेदः । वसन्द्त .................... प्राप्ते काकः .................. द्वपकः द्वपकः ।
***********************************************************************************************************************
पाि: - 7 . ( नाट्ांश: - 5 ) सौहादं प्रकृ ते: शोभा ।
1 वानर: :- अरे ! अरे ! एवं वा ( शीघ्रमेव गजस्याद्वप पुच्छं द्ववधूय वृक्षोपठर आरोहद्वत । ) ( गज: तं वृक्षमेव स्वशुण्डेन आलोडद्वयतुद्वमच्छद्वत परं वानरस्तु कू र्दवत्वा
अन्द्यं वृक्षमारोहद्वत । एवं गजं वृक्षात् वृक्षं प्रद्वत धावन्द्तं दृष््वा ससंह: अद्वप हसद्वत वदद्वत च । )
वानर :- अरे ! अरे ! इस प्रकार ही अथवा ( जल्दी ही हाथी की पूछं को िींच करके वृक्ष के ऊपर चढ़ता है ) ( हाथी उस पेड़ को ही अपनी सूड से िींचना चाहता है परन्द्तु बन्द्दर तो
कू दकर दूसरे वृक्ष पर चढ़ता है । इस प्रकार हाथी को पेड़ से पेड़ के प्रद्वत दौड़ता हुआ देि करके शेर भी हंसता है और बोलता है )
2 ससंह: :- भो: गज ! मामप्येवमेवातुदन् एते वानरा: । ससंह :- हे हाथी ! मुझ े भी इन बन्द्दरों ने ऐसा ही बहुत तंग दकया है ।
3 वानर: :- एतस्मादेव तु कथयाद्वम यदहमेव योग्य: वनराजपदाय येन द्ववशालकायं पराक्रद्वमणं , भयङ् करं ससंहं गजं वा पराजेतुं समथाव अस्माकं जाद्वत: । अत:
वन्द्यजन्द्तन
ू ां रक्षायै वयमेव क्षमा: ।
वानर :- इसद्वलए ही तो कहता हूं दक मैं ही वनराज पद के द्वलए योग्य हूं द्वजसके िारा बड़े - बड़े शरीर वाले , पराक्रमी और भयंकर शेर अथवा हाथी को पराद्वजत करने के द्वलए हमारी
जाद्वत समथव है । इसद्वलए वन्द्यजन्द्तओं
ु की रक्षा के द्वलए हम ही समथव हैं ।

Q.7. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. गज - ससंहादीन् पशून् पराजेतुं के षां जाद्वत: समथाव ? ……….. 1. वानर: कथं अन्द्यं वृक्षम् आरोहद्वत ? ..…………………..
2. के षां रक्षायै वानरा: क्षमा: ? ……….. 2. ससंह: गजं ककं वदद्वत ? ..………..…………
61
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
3. क: वृक्षात् वृक्षं धावद्वत ? ……….. 3. गज: दकम् आलोडद्वयतुम् इच्छद्वत ? .....……………..…
**************************************************************************************************************
पाि: - 7 . ( नाट्ांश: - 6 ) सौहादं प्रकृ ते: शोभा ।
1 ( एतत्सवं श्रुत्वा नदीमध्य: एक: बक: ) ( यह सब सुनकर नदी के मध्य द्वस्थत एक बगुला )
2 बक: :- अरे ! अरे ! मां द्ववहाय कथमन्द्य: कोsद्वप राजा भद्ववतुमहवद्वत अहं तु शीतले जले बहुकाल - पयवन्द्तम् अद्ववचल: ध्यानमग्न: द्वस्थतप्रज्ञ इव द्वस्थत्वा सवेषां
रक्षाया: उपायान् द्वचन्द्तद्वयष्याद्वम , योजनां द्वनमीय च स्वसभायां द्ववद्ववधपदमलंकुवावण:ै जन्द्तद्वु भश्च द्वमद्वलत्वा रक्षोपायान् दक्रयाद्वन्द्वतान् कारद्वयष्याद्वम अत:
अहमेव वनराजपदप्राप्तये योग्य: ।
बक :- अरे ! अरे ! मुझको छोड़ करके कै से दूसरा राजा होने के द्वलए समथव है , मैं तो शीतल जल ( बगुला ) में बहुत समय तक अद्ववचल , ध्यानमग्न और द्वस्थतप्रज्ञ के सामान िहर करके
सब की रक्षा के उपायों को सोचेंग े और योजना बना करके अपनी सभा में द्ववद्ववध पदों को सुशोद्वभत करके जीवों से द्वमल करके रक्षा के उपायों को दक्रयाद्वन्द्वत करूंगा ।
इसद्वलए मैं ही वनराज पद प्राप्त के द्वलए योग्य हूं ।
3 मयूर: :- ( वृक्षोपठरत:- साट्टहासपूवक
व म् ) द्ववरम द्ववरम आत्मश्लाघाया: ककं न जानाद्वस यत् - यदद न स्यान्नरपद्वत: सम्यड़्गनेता तत: प्रजा ।
अकणवधारा जलधौ द्ववप्लवेतह
े नौठरव ॥
मयूर :- ( वृक्ष के चारो ओर अट्टाहासपूवक
व रुको , रुको अपनी प्रशंसा से , क्या नहीं जानते हो दक - “ यदद न कोई राजा और न िीक नेता होता है तब प्रजा समुर में द्वबना कणवधार
की नौका के समान होती है ” ।

Q.7. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. नदीमध्ये क: अद्वस्त ? ……………….. 1. बक: जले ककं द्वचन्द्तद्वयष्यद्वत ? ..…………………..
2. बक: कै : द्वमद्वलत्वा रक्षोपायान् कारद्वयष्यद्वत ? ……………….. 2. बक: योजनां द्वनमीय कथं दक्रयाद्वन्द्वतान् कारद्वयष्यद्वत ?………..…………
3. मयूर: कु त्र अद्वस्त ? ……………….. 3. प्रजा कु त्र द्ववप्लवेत ? ......……………..…
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - मछजूषा :- द्ववप्लवेत , प्रजा , इव , नरपद्वतः ।
अन्द्वय: :- यदद सम्यक् नेता ................. न स्यात् , ततः .................... अकणवधारा नौः .................. इह जलधौ .................. ।
*****************************************************************************************************************

पाि: - 7 . ( नाट्ांश: - 7 ) सौहादं प्रकृ ते: शोभा ।


1 मयूर: :- को न जानाद्वत तव ध्यानावस्थाम् । ( तव = बगुलस्य ) “ द्वस्थतप्रज्ञ ” इद्वत व्याजेन वराकान् मीनान् छलेन अद्वधगृह्य क्रूरतया भक्षयद्वस । द्वधक् त्वाम् ।
तव कारणात् तु सवं पद्वक्षकु लमेवावमाद्वनतं जातम् । ( तव – बकस्य )
62
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
मयूर :- कौन नहीं जानता तुम्हारी ध्यान अवस्था को । ‘ द्वस्थतप्रज्ञ ’ इस प्रकार कपट से बेचारी मछद्वलयों को छल से पकड़कर के क्रूरता से िाते हो । तुमको द्वधक्कार है । तुम्हारे कारण
सारा पद्वक्ष कु ल अपमाद्वनत हुआ ।
2 वानर: :- ( सगववम् ) अत एव कथयाद्वम यत् अहमेव योग्य: वनराजपदाय । शीघ्रमेव मम राज्याद्वभषेकाय तत्परा: भवन्द्तु सवे वन्द्यजीवा: ।
वानर :- ( गवव के साथ ) इसद्वलए कहता हूं दक मैं ही योग्य हूं राजपद के द्वलए । शीघ्र ही मेरे राज्य अद्वभषेक के द्वलए तैयार हो जाए सभी वन्द्य जीव ।
3 मयूर: :- अरे वानर ! तूष्णीं भव । कथं त्वं योग्य: वनराजपदाय ? पश्यतु पश्यतु मम द्वशरद्वस राजमुकुटद्वमव द्वशिां स्थापयता द्ववधात्रा एवाहं
पद्वक्षराज: कृ त: अत: वने द्वनवसन्द्तं माम् वनराजरूपेणाद्वप रष्टु ं सज्जा: भवन्द्तु अधुना यत: कथं कोsप्यन्द्य: द्ववधातु: द्वनणवयम् अन्द्यथाकतुं क्षम: ।
मयूर :- अरे चुप हो जाओ । तुम राजपद के द्वलए कै से योग्य हो ? देिो देिो द्ववधाता ने मेरे द्वसर पर मुकुट के समान द्वशिा लगा करके मुझ े वन का राजा बनाया । अत: वन में
रहने वाले सब मुझ े वनराजा के रूप में देिने के द्वलए तैयार हो जायें , अब कै से कोई द्ववधाता के द्वनणवय को अन्द्यथा करने में समथव है ।

Q.7. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. बक: कान् छलेन अद्वधगृह्णाद्वत ? ……………….. 1. वानर: मयूरं ककं वदद्वत ? ..…………………..
2. मयूरस्य द्वशरद्वस दकम् अद्वस्त ? ……………….. 2. सवे वन्द्यजीवा: कु त्र तत्परा: भवेयु: ? ..………..…………
3. कस्य कारणात् पद्वक्षकु लम् अवमाद्वनतं जातम् ? ………….. 3. मयूर: कथं पक्षीराज: कृ त: ? .......……………..…
*******************************************************************************************************
सप्तम: - पाि: ( नाट्ांश: - 8 ) सौहादं प्रकृ ते: शोभा ।
1 काक: :- ( सव्यड़्गग्यम् ) अरे अद्वहभुक् ! नृत्याद्वतठरक्तं का तव द्ववशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्द्यामहे वयम् ।
काक :- ( व्यंग्य के साथ ) अरे ! सांप को ( अद्वह ) िानेवाला ( भुक ! ) ! नृत्य के अद्वतठरक्त तुम्हारी क्या द्ववशेषता है द्वजसे हम सब वनराज पद के द्वलए योग्य मानते हैं ।
2 मयूर: :- यत: मम नृत्यं तु प्रकृ ते: आराधना । पश्य ! पश्य ! मम द्वपच्छानामपूवं सौन्द्दयवम् - ( द्वपच्छानुद्घाट् नृत्यमुरायां द्वस्थत: सन् ) न कोsद्वप त्रैलोक्ये
मत्सदृश: सुन्द्दर: । वन्द्यजन्द्तन
ू ामुपठर आक्रमणं कतावरं तु अहं स्वसौन्द्दयेण नृत्येन च आकर्षवतं कृ त्वा वनात् बद्वहष्कठरष्याद्वम । अत: अहमेव योग्य: वनराजपदाय ।
मयूर :- क्योंदक मेरा नृत्य तो प्रकृ द्वत की आराधना है । देिो ! देिो ! मेरे पंिों का अपूव व सौन्द्दयव । ( पंिों को फै ला करके नृत्य की मुरा में द्वस्थत होने पर ) तीनों लोकों में कोई
भी मेरे जैसा सुद ं र नहीं है । वन्द्यजीवों के ऊपर आक्रमण करने वालों को तो मैं अपने सौन्द्दयव से और नृत्य से आकर्षवत करके वन में बाहर करूंगा ।
अत: मैं ही वनराजा पद के द्वलए योग्य हूं ।
3 ( एतद्वस्मन्नेव काले व्याघ्रद्वचत्रकौ अद्वप नदीजलं पातुमागतौ एतं द्वववादं श्रुणत
ु : वदत: च )
( इसी समय में व्याघ्र ( बाघ ) और द्वचत्रक ( चीता ) भी नदी जल को पीने के द्वलए आए और इस द्वववाद को सुनते हैं और बोलते हैं । )
4 व्याघ्रद्वचत्रकौ :- अरे ककं वनराजपदाय सुपात्रं चीयते ? एयतदथं तु आवामेव योग्यौ । यस्य कस्याद्वप चयनं कु ववन्द्तु सववसम्मत्या ।
बाघ और चीता :- अरे क्या वनराज पद के द्वलए सुपात्र का चयन दकया जाता है ? इस द्वलए तो हम दोनों ही योग्य है । सब की सम्मद्वत से द्वजस दकसी का भी चयन करें ।

Q.7. I एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2

63
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
1. अत्र कद्वत पात्राद्वण सद्वन्द्त ? ……………….. 1. दकम् प्रकृ ते: आराधना अद्वस्त ? ..…………………..
2. के षां सौन्द्दयवम् अपूववम् अद्वस्त ? ……………….. 2. व्याघ्रद्वचत्रकौ ककं पृच्छत: ? ..………..…………
3. व्याघ्रद्वचत्रकौ अद्वप दकमथवम् आगतौ ? ……….. 3. वनराजपदाय कस्याद्वप चयनं कथं भवेत् ? ....……………..…
****************************************************************************************************
सप्तम: - पाि: ( नाट्ांश: - 9 ) सौहादं प्रकृ ते: शोभा ।
1 ससंह: :- तूष्णीं भव भो: । युवामद्वप मत्सदृशौ भक्षकौ न तु रक्षकौ । एते वन्द्यजीवा: भक्षकं रक्षकपदयोग्यं न मन्द्यन्द्ते अत एव द्ववचारद्ववमशव: प्रचलद्वत ।
ससंह :- अरे ! चुप हो जाओ । तुम दोनों भी मेरे जैसे भक्षक हो रक्षक तो नहीं । ये वन्द्यजीव भक्षक को रक्षक पदयोग्य नहीं मानते हैं इसद्वलए द्ववचारद्ववमशव चलता है ।
2 बक: :- सववथा सम्यगुक्तं ससंहमहोदयेन । वस्तुत: एव ससंहेन बहुकालपयवन्द्तं शासनं कृ तं परमधुना तु कोsद्वप पक्षी एव राजेद्वत द्वनश्चेतव्यम् अत्र तु
संशीद्वतलेशस्याद्वप अवकाश: एव न अद्वस्त ।
बक :- शेर महोदय के िारा सब प्रकार से िीक कहा गया है । वास्तव में शेर के िारा बहुत समय तक शासन दकया गया परन्द्तु अब तो कोई भी पक्षी ही राजा होना
चाद्वहए इस प्रकार , यहां तो थोडे भी सन्द्देह का स्थान नहीं है ।
3 सवे पद्वक्षण: :- ( उच्चै: ) - आम् आम् , कद्वश्चत् िग: एव वनराज: भद्ववष्यद्वत इद्वत । ( परं कद्वश्चदद्वप िग: आत्मानं द्ववना नान्द्यं कमद्वप अस्मै पदाय योग्यं
द्वचन्द्तयद्वत , तर्हव कथं द्वनणवय: भवेत् ? तदा तै: सवै: गहनद्वनरायां द्वनद्वश्चन्द्तं स्वपन्द्तम् उलूकं वीक्ष्य द्ववचाठरतं यदेष: आत्मश्लाघाहीन:
पदद्वनर्लवप्त: उलूको एवास्माकं राजा भद्ववष्यद्वत । परस्परमाददशद्वन्द्त च तदानीयन्द्तां नृपाद्वभषेकसम्बद्वन्द्धन: सम्भारा: इद्वत । )
( सवे पद्वक्षण: सज्जायै गन्द्तुद्वमच्छद्वन्द्त तर्हव अनायास एव - ( सब पक्षी तैयारी के द्वलए जाना चाहते हैं तो अचानक ही )
सवे पद्वक्षण :- ( ज़ोर से ) हां - हां कोई पक्षी ही वन का राजा होगा इस प्रकार । ( परन्द्तु कोई भी पक्षी अपने द्वबना दकसी को भी इस पद के द्वलए योग्य नहीं सोचता है
तो कै से द्वनणवय होगा ? तब उन सब के िारा गहरी द्वनरा में द्वनद्वश्चन्द्त सोने वाले उल्लू को देि करके द्ववचार दकया दक यह आत्मप्रशंसा रद्वहत , पद से मोह न
करने वाले उल्लू ही हमारा राजा होगा । परस्पर आदेश देते हैं , तो लाओ राज्य अद्वभषेक सम्बन्द्धी सामाग्री । )

Q.7. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½ x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. वन्द्यजीवा: कं रक्षकपदयोग्यं न मन्द्यन्द्ते ? ……………….. 1. दकमथं द्ववचारद्ववमशव: प्रचलद्वत ? ..…………………..
2. क: बहुकालपयवन्द्तं शासनं कृ तवान् ? ……………….. 2. अधुना ककं द्वनश्चेतव्यम् ? ..………..…………
3. सववथा के न सम्यगुक्तम् ? ……………….. 3. ससंह इव कौ भक्षकौ आस्ताम् ? ....……………..….
**************************************************************************************************
सप्तम: - पाि: ( नाट्ांश: - 10 ) सौहादं प्रकृ ते: शोभा ।
1 काक: :- ( अट्टहासपूणन े स्वरे ण ) सववथा अयुक्तमेतत् यन्द्मयूर - हंस - कोदकल - चक्रवाक - शुक - सारसाददषु पद्वक्षप्रधानेषु द्ववद्यमानेषु ददवान्द्धस्यास्य करालवक्त्रस्य
अद्वभषेकाथं सवे सज्जा: । पूणं ददनं यावत् द्वनरायमाण: एष: कथमस्मान् रद्वक्षष्यद्वत । वस्तुतस्तु - स्वभावरौरमत्युग्रं क्रूरमद्वप्रयवाददनम् ।

64
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
उलूकं नृपसतं कृ त्वा का नु द्वसद्वद्धभवद्ववष्यद्वत ॥
काक :- ( अट्टाहासपूण व स्वर से ) यह सब प्रकार से अयुक्त ( उद्वचत नहीं ) है जो मोर - हंस - कोयल - चक्रवाक - तोते - सारसादद प्रधान पद्वक्षयों के होने पर भी ददन के अन्द्ध े
इस भयंकर मुि वाले का अद्वभषेक करने के द्वलए सब तैयार है । पूरा ददन सोता हुआ यह कै से हमारी रक्षा करे गा । वास्तव में - “ स्वभाव से रौर , अद्वत उग्र ,
किोर , द्वप्रय न बोलने वाले उल्लू को राजा बना करके द्वनश्चय क्या द्वसद्वद्ध होगी ” ।

Q.7. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. कीदृश: उलूक: पद्वक्षणां राजा भद्ववष्यद्वत ? ……………….. 1. अट्टहासपूणन
े स्वरे ण काक: ककं वदद्वत ? ..…………………..
2. सवे पद्वक्षण: दकमथं गन्द्तद्वु मच्छद्वन्द्त ? ……………….. 2. ते सवे कीदृशं उलूकं पश्यद्वन्द्त ? ..………..…………
3. क: ददवान्द्ध: अद्वस्त ? ……………….. 3. उलूक: कदा द्वनरायमाण: अद्वस्त ? ......……………..…
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - मछजूषा :- नृपद्वतम् , क्रूरमं् , भद्ववष्यद्वत , का ।
अन्द्वय: :- स्वभावरौरम् अत्युग्रं ................. अद्वप्रयवाददनम् उलूकम् ................... कृ त्वा .................... नु द्वसद्वद्धंः .................. ।
************************************************************************************************************************
सप्तम: - पाि: ( नाट्ांश: - 11 ) सौहादं प्रकृ ते: शोभा ।
1 ( तत: प्रद्ववशद्वत प्रकृ द्वतमाता ) ( सस्नेहम् ) भो: भो: प्राद्वणन: ! यूयं सवे एव मे सन्द्तद्वत: । कथं द्वमथ: कलहं कु ववद्वन्द्त । वस्तुत: सवे वन्द्यजीद्ववन: अन्द्योन्द्याद्वश्रता: । सदैव स्मरत

ददाद्वत प्रद्वतगृह्णाद्वत , गुह्यमाख्याद्वत पृच्छद्वत ।
भुड़्गते योजयते चैव षद्वववधं प्रीद्वतलक्षणम् ॥
( प्रकृ द्वत माता प्रवेश करती है ) ( स्नेह के साथ ) हे हे प्राद्वणयों ! तुम सब ही मेरे सन्द्तान हो । कै से आपस में झगड़ा करते हैं ? वास्तव में सब वन्द्य जीव परस्पर आद्वश्रत है , सदा याद रिो
-
“ देता है , ग्रहण करता है , गुप्त बात को कहता है , पूछता है , िाता है और ( काम में ) लगाता है यह छ: प्रेम के लक्षण है ।
2 ( सवे प्राद्वणन: समवेतस्वरे ण ) मात: ! कथयद्वत तु भवती सववथा सम्यक् परं वयं भवतीं न जानीम: । भवत्या: पठरचय: क: ?
( सब प्राणी एक साथ स्वर से ) “ हे माता ! आप िीक कहती हैं परन्द्तु हम आपको जानते नहीं हैं । आपका पठरचय क्या है ” ?

Q.7. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. का प्रद्ववशद्वत ? ……………….. 1. प्रकृ द्वतमाता सस्नेहंं ककं वदद्वत ? ..…………………..
2. प्रीद्वतलक्षणं कद्वतद्ववधंं भवद्वत ? ……………….. 2. वन्द्यजीद्ववन: कीदृशा: सद्वन्द्त ? ..………..…………
3. सवे प्राद्वणन: कस्या: पठरचयंं पृच्छद्वन्द्त ?………….. 3. सवे प्राद्वणन: समवेतस्वरे ण ककं वदद्वन्द्त ? ……………..…

65
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - मछजूषा - योजयते , गह्यम् , ददाद्वत , षद्वववधं ।
अन्द्वय: :- ............... प्रद्वतगृह्णाद्वत , ................. आख्याद्वत पृच्छद्वत , भुड़्गते ................... च एव ................ प्रीद्वतलक्षणम् ।
*************************************************************************************************
सप्तम: - पाि: ( नाट्ांश: - 12 ) सौहादं प्रकृ ते: शोभा ।
1 प्रकृ द्वतमाता :- अहं प्रकृ द्वत: युष्माकं सवेषां जननी । यूयं सवे एव मे द्वप्रया: । सवेषामेव मत्कृ ते महत्त्वं द्ववद्यते यथासमयं न तावत् कलहेन समयं वृथा
यापयन्द्तु अद्वपतु द्वमद्वलत्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं कु रुध्वम् । तद्यथा कद्वथतम् -
प्रजासुिे सुिं राज्ञ: , प्रजानां च द्वहते द्वहतम् ।
नात्मद्वप्रयं द्वहतं राज्ञ: , प्रजानां तु द्वप्रयं द्वहतम् ॥ अद्वप च -
प्रकृ द्वतमाता :- मैं प्रकृ द्वत तुम सब की माता हूं । तुम सब ही मेरे द्वप्रय हो । सब का ही मेरे द्वलए यथासमय महत्त्व है तो झगड़े से समय बेकार नहीं द्वबतायें अद्वपतु द्वमल
करके ही आनद्वन्द्दत होवें और जीवन को रसमय करें । तो जैसा कहा है - “ राजा का सुि - प्रजा के सुि में ( है ) , प्रजा के कल्याण में ( राजा का ) कल्याण ( है ) ,
**** राजा को अपना द्वप्रय और कल्याण नहीं होना चाद्वहए अद्वपतु प्रजा का द्वप्रय और कल्याणकारी होना चाद्वहए ” । और भी -
2 अगाधजलसञ्चारी न गवं याद्वत रोद्वहत: ।
अड़्गगुष्ठोदकमात्रेण शफरी फु फुव रायते ॥
“ घने जल में सञ्चार करने वाली रोद्वहत नामक मछली गवव को प्राप्त नहीं करती , अंगि
ू े मात्र जल में भी शफरी मछली फु दकी रहती है ” ।

Q.7. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. प्रकृ द्वतमाता के षां जननी अद्वस्त ? ……………….. 1. के प्रकृ द्वतमातु: द्वप्रया: सद्वन्द्त ? ..…………………..
2. राज्ञ: सुिं कु त्र भवद्वत ? ……………….. 2. प्रकृ द्वत माता सवावन् ककं वदद्वत ? ..………..…………
3. रोद्वहत: मत्स्य: कु त्र सञ्चरद्वत ? ……………….. 3. शफरी कथं फफुव रायते ? ......……………..…
Q.8. ( क ) अन्द्वयं पूरयत - मछजूषा - आत्मद्वप्रयम् , राज्ञ: , प्रजानां , द्वहते ।
अन्द्वय: :- प्रजासुिे .............. सुिम् , प्रजानां ................. च द्वहतम् । ............... राज्ञ: द्वहतं न ( भवद्वत ) , ................. तु द्वप्रयं ( राज्ञ: ) द्वहतम् ।
(ि) अन्द्वयं पूरयत - मछजूषा - फु फुव रायते , याद्वत , उदकमात्रेण , रोद्वहत: ।
अन्द्वय: :- अगाधजलसञ्चारी .............. गवं न ............... । अड़्गगुष्ठ- .................... शफरी .................. ।
******************************************************************************************************
सप्तम: - पाि: ( नाट्ांश: - 13 ) सौहादं प्रकृ ते: शोभा ।
1 अत: भवन्द्त: सवेsद्वप शफरीवत् एकै कस्य गुणस्य चचां द्ववहाय द्वमद्वलत्वा प्रकृ द्वतसौन्द्दयावय वनरक्षायै च प्रयतन्द्ताम् । सवे प्रकृ द्वतमातरं प्रणमद्वन्द्त द्वमद्वलत्वा
दृढसङ्कल्पपूवक
व ं च गायद्वन्द्त - प्राद्वणनां जायते हाद्वनः परस्परद्वववादतः ।
66
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
अन्द्योन्द्यसहयोगेन लाभस्तेषां प्रजायते ।।
इस द्वलए आप सब भी शफरी के जैसे एक - एक गुण की चचाव को छोड़ करके द्वमल करके प्रकृ द्वत सौन्द्दयव के द्वलए और वन की रक्षा के द्वलए प्रयत्न करें । सभी प्रकृ द्वत माता को
नमस्कार करते हैं द्वमल कर के और दृढ़संकल्प पूवक
व गाते हैं - ** परस्पर द्वववाद से प्राद्वणयों की हाद्वन उत्पन्न होती है । उनके परस्पर सहयोग से लाभ उत्पन्न होता है ।
Q.7. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. सवे कां प्रणमद्वन्द्त ? ……………….. 1. परस्परद्वववादत: ककं भवद्वत ? ..…………………..
2. सवे कथं गायद्वन्द्त ? ……………….. 2. सवेsद्वप शफरीवत् ककं द्ववहाय स्थातव्यम् ? ..………..…………
3. अन्द्योन्द्यसहयोगेन क: प्रजायते ? ……………….. 3. सवे द्वमद्वलत्वा दकमथवम् प्रयतन्द्ताम् ? ......……………..…
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - मछजूषा - तेषाम् , हाद्वनः , प्रजायते , परस्परद्वववादतः ।
अन्द्वय: :- .................. प्राद्वणनां ................. जायते । अन्द्योन्द्यसहयोगेन .................... लाभः ................... ।
*******************************************************************************************************************************************************
उत्तराद्वण :- पाि: - 7 . ( नाट्ांश: - 1 ) Q.7. I. - नदी , वानरं , वनराजस्य । II.- .... ससंहस्य कणवमाकृ ष्य .... । …. हषवद्वमद्वश्रतं कलरवं कु ववद्वन्द्त । .... तुच्छजीवै: ..... ।
( नाट्ांश: - 2 ) Q.7. I. - वनराजं , पञ्चतन्द्त्रोद्वक्त: , काक: । II.- ....... “ भो: ! अहं वनराज: , ककं भयं न जायते ? ” इद्वत .... । य: राजा सदा द्ववत्रस्तान्
पीड्यमानान्द्परै : न रक्षद्वत स: .... । .... “ आम् सत्यं कद्वथतं त्वया - वस्तुत: वनराज: भद्ववतुं तु अहमेव योग्य: ” इद्वत ...... । Q.8. - पीड्यमानान् , पार्थववरूपेण ,
रक्षद्वत , संशयः । ( नाट्ांश: - 3 ) Q.7. I. - काक: , काक: , काकस्य । II.- .... “ का - का ” इद्वत ककव शध्वद्वनना ” .... । …. “ अनृतं वदद्वस चेत् काक: दशेत् ”
इद्वत प्रकारे ण ....... । .... पठरश्रम: ऐक्यं च ...... । ( नाट्ांश: - 4 ) Q.7. I. - द्वपककाकौ , द्वपक: , सवां वातां । II.- .... वसन्द्तसमये प्राप्ते .... । …. “
अलम् अलम् अद्वतद्ववकत्थनेन ” इद्वत ....... । .... द्ववशालकाय: , बलशाली , पराक्रमी च ..... । Q.8. - काकः , द्वपकः , समये , द्वपककाकयोः ।
( नाट्ांश: - 5 ) Q17. I. - वानराणाम् , वन्द्यजन्द्तन
ू ाम् , गज: । II.- .... कू र्दवत्वा .... । …. भो: गज ! मामप्येवमेवातुदन् एते वानरा: ...... । .... वृक्षमेव स्वशुण्डेन

...... । ( नाट्ांश: - 6 ) Q.7. I. - बक: , द्ववद्ववधपदमलंकुवावण:ै जन्द्तुद्वभश्च , वृक्षोपठर । II.- .... सवेषां रक्षाया: उपायान् .... । …. स्वसभायां द्ववद्ववधपदमलंकुवावण:ै
जन्द्तुद्वभश्च द्वमद्वलत्वा रक्षोपायान् ....... । .... जलधौ ...... । Q.8. नरपद्वतः , प्रजा , इव , द्ववप्लवेत । ( नाट्ांश: - 7 ) Q.7. I. - मीनान् , द्वशिा ,

बकस्य । II.- .... “ अहमेव योग्य: वनराजपदाय ” इद्वत .... । …. वानरस्य राज्याद्वभषेकाय ....... । .... तस्य द्वशरद्वस राजमुकुटद्वमव द्वशिां स्थापयता द्ववधात्रा एव

...... । ( नाट्ांश: - 8 ) Q.7. I. - त्रीद्वण , द्वपच्छानां , वनराजपदाय । II.- मयूरस्य नृत्यम् .... । …. अरे ककं वनराजपदाय सुपात्रं चीयते ? ” इद्वत ..... ।

.... सववसम्मत्या ...... । ( नाट्ांश: - 9 ) Q.7. I. - भक्षकं , ससंह: , ससंहमहोदयेन । II.- “ एते वन्द्यजीवा: भक्षकं रक्षकपदयोग्यं न मन्द्यन्द्ते अत एव ” .... । …. परम्

अधुना तु कोsद्वप पक्षी एव राजेद्वत ....... । .... व्याघ्रद्वचत्रकौ ...... । ( नाट्ांश: - 10 ) Q.7. I. - अत्युग्र: / स्वभावरौर: , सज्जायैव , उलूक: । II.- .... “

67
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
सववथा अयुक्तमेतत् ” इद्वत .... । …. स्वभावरौरम् अत्युग्रं क्रूरं अद्वप्रयवाददनम् च .... । .... पूणं ददनं .... । ( नाट्ांश: - 11 ) Q.7. I. - प्रकृ द्वतमाता , षद्वववधं ,

प्रकृ द्वतमातु: । II.- .... “ भो: भो: प्राद्वणन: ! यूयं सवे एव मे सन्द्तद्वत: ” इद्वत .... । …. अन्द्योन्द्याद्वश्रता: ....... । .... मात: ! कथयद्वत तु भवती सववथा सम्यक् परं वयं

भवतीं न जानीम: ” इद्वत ..... । Q.8. ददाद्वत , गह्यम् , योजयते , षद्वववधं । ( नाट्ांश: - 12 ) Q.7. I. - सवेषां , प्रजासुिे , अगाधजले । II.- सवे प्राद्वणन:

.... । …. सवे द्वमद्वलत्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं कु रुध्वम् ” इद्वत ..... । .... अड़्गगुष्ठोदकमात्रेण ..... । Q.8. ( क ) राज्ञ: , द्वहते , आत्मद्वप्रयम् , प्रजानां ।(

ि ) रोद्वहत: , याद्वत , उदकमात्रेण , फु फुव रायते । ( नाट्ांश: - 13 ) Q.7. I. - प्रकृ द्वतमातरं , दृढसङ्कल्पपूवक
व ं , लाभ: । II.- ... प्राद्वणनां हाद्वन: ... ।

… एकै कस्य गुणस्य चचां .... । .... प्रकृ द्वतसौन्द्दयावय वनरक्षायै च ..... । Q.8. तेषाम् , हाद्वनः , प्रजायते , परस्परद्वववादतः ।

******************************************************************************************************************************************************
अष्टम: पाि: ( अनुच्छेद: - 1 ) द्ववद्वचत्र: साक्षी AS PER CBSE NEW PATTERN - 2021 - 2022
1 कश्चन द्वनधवनो जनः भूठर पठरश्रम्य दकद्वञ्चद् द्ववत्तमुपार्जवतवान् । दकसी द्वनधवन व्यद्वक्त ने अत्यद्वधक पठरश्रम करके कु छ धन कमाया ।
2 तेन द्ववत्तेन स्वपुत्रम् एकद्वस्मन् महाद्ववद्यालये प्रवेशं दापद्वयतुं सफलो जातः । वह अपने पुत्र को दकसी महाद्ववद्यालय में प्रवेश ददलाने में सफल हो गया ।
3 तत्तनयः तत्रैव छात्रवासे द्वनवसन् अध्ययने संलग्नः समभूत् । उसका पुत्र वहां ही छात्रावास में द्वनवास करता हुआ अध्ययन में लीन हो गया ।
4 एकदा स द्वपता तनूजस्य रुग्णतामाकण्यव व्याकु लो जातः पुत्रं रष्टु ं च प्रद्वस्थतः । एक बार वह द्वपता पुत्र की अस्वस्थता को सुनकर व्याकु ल हो गया और पुत्र को देिने के द्वलए चल पड़ा ।
5 परमथवकाश्येन पीद्वडतः स बसयनं द्ववहाय पदाद्वतरे व प्राचलत् । परन्द्तु द्वनधवनता से पीद्वड़त होने के कारण वह बस को छोड़कर पैदल ही चल पड़ा ।
6 पदाद्वतक्रमेण संचलन् सायं समयेऽप्यसौ गन्द्तव्याद् दूरे आसीत् । पैदल चलते हुए सायं के समय वह गन्द्तव्य से दूर था ।
7 “ द्वनशान्द्धकारे प्रसृते द्ववजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभवाहा ” , एवं द्ववचायव स पाश्ववद्वस्थते ग्रामे राद्वत्रद्वनवासं कतुं कद्वञ्चद् गृहस्थमुपागतः ।
रात के अन्द्धरे े के फै लने पर एकान्द्त प्रदेश में पैदल चलना कल्याणकारी नहीं होता है , ऐसा द्ववचार करके वह पास में द्वस्थत गांव में राद्वत्र द्वनवास करने के द्वलए दकसी गृहस्थ के पास गया ।

Q.NO.5. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) - ½ x 2 = 1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) - 1 x 2 = 2
1) स: स्वपुत्रं कु त्र प्रवेशंं दापद्वयतुंं सफलो जातः ? .................... 1) द्वपता दकमथं पुत्रंं रष्टु ं च प्रद्वस्थतः ? ............................
2) कीदृशे प्रदेशे पदयात्रा न शुभवाहा भवद्वत ? ................... 2) स: कदा गन्द्तव्याद् दूरे आसीत् ? ...........................
3) के न पीद्वडत: स: पदाद्वतरे व प्राचलत् ? .................... 3) स: ककं द्ववचायव राद्वत्रद्वनवासं कतुम
व ् अगच्छत् ? ................
**************************************************************************************
अष्टम: पाि: ( अनुच्छेद: - 2 ) द्ववद्वचत्र: साक्षी
8 करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत् । करुणा से युक्त गृहस्थ ने उसे आश्रय प्रदान कर ददया ।
9 द्ववद्वचत्रा दैवगद्वतः ( भवद्वत ) । भाग्य की लीला अजीब होती है ।
68
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
10 तस्यामेव रात्रौ तद्वस्मन् गृहे कश्चन चौरः गृहाभ्यन्द्तरं प्रद्ववष्टः । उस रात में ही उस घर में कोई चोर घर के अन्द्दर घुस गया ।
11 तत्र द्वनद्वहतामेकां मछजूषाम् आदाय पलाद्वयतः । वहां रिी हुई सन्द्दक ू को लेकर भाग गया ।
12 चौरस्य पादध्वद्वनना प्रबुद्धोऽद्वतद्वथः चौरशङ्कया तमन्द्वधावत् अगृह्णाच्च , परं द्ववद्वचत्रमघटत ।
चौर के पैरों की आवाज के िारा अद्वतद्वथ जाग गया , चोर की शंका से उसके पीछे दौड़ पड़ा और ( उसे ) पकड़ द्वलया । परन्द्तु द्ववद्वचत्र घटना घटी ।
13 चौरः एव उच्चैः क्रोद्वशतुमारभत “ चौरोऽयम् चौरोऽयम् ” इद्वत । चोर ज़ोर से चीिने लगा - ‘ चोर चोर है , यह चोर है ’ ।
14 तस्य तारस्वरे ण प्रबुद्धाः ग्रामवाद्वसनः स्वगृहाद् द्वनष्क्रम्य तत्रागच्छन् वराकमद्वतद्वथमेव च चौरं मत्वा ऽभत्सवयन् ।
इस प्रकार उस की ऊंची आवाज से जागे हुए गांव वासी अपने घर से द्वनकलकर वहां आए तथा बेचारे अद्वतद्वथ को चोर मान कर बुरा भला कहने लगे ।
15 यद्यद्वप ग्रामस्य आरक्षी एव चौर आसीत् । यद्यद्वप का चौकीदार ही चोर था ।

Q.NO.5. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) - ½ x 2 = 1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) - 1 x 2 = 2
1) चौर: दकम् आदाय पलाद्वयत: ? .................... 1) रात्रौ दकम् अभवत् ? ..........................................
2) कीदृश: गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत् ? .................... 2) चौर: कथं क्रोद्वशतुम् आरभत ? ..........................................
3) “ चौरोऽयं चौरोऽयं ” इद्वत स्वरे ण के प्रबुद्धा: ? ......... 3) प्रबुद्धा: ग्रामवाद्वसन: दकम् अकु ववन् ? .....................................
*******************************************************************************************
अष्टम: पाि: ( अनुच्छेद: - 3 ) द्ववद्वचत्र: साक्षी
16 तत्क्षणमेव रक्षापुरुषः तम् अद्वतसथं चौरोऽयम् इद्वत प्रख्याप्य कारागृहे प्रद्वक्षपत् । उसी पल ही द्वसपाही ने उस अद्वतद्वथ को ‘ यह चोर है ’ इस प्रकार स्थाद्वपत करके जेल में डाल ददया

17 अद्वग्रमे ददने स आरक्षी चौयावद्वभयोगे तं न्द्यायालयं नीतवान् । अगले ददन वह सैद्वनक चोरी मुकदमे में उसे न्द्यायालय ले गया ।
18 न्द्यायाधीशो बंदकमचन्द्रः उभाभ्यां पृथक् पृथदिवरणं श्रुतवान् । न्द्यायाधीश बंदकमचन्द्र ने दोनों के िारा अलग अलग द्वववरण सुना ।
19 सवं वृत्तमवगत्य स तं द्वनदोषम् अमन्द्यत । सारे द्वववरण को जानकार उसने उस ( अद्वतद्वथ ) को द्वनरपराध माना ।
20 आरद्वक्षणं च दोषभाजनम् । दकन्द्तु प्रमाणाभवात् स द्वनणेतुं नाशक्नोत् । और सैद्वनक को दोषी , परन्द्तु प्रमाणों के अभाव के कारण वह द्वनणवय न कर सका ।
21 ततोऽसौ तौ अद्वग्रमे ददने उपस्थातुम् आददष्टवान् । तब उसने उन दोनों को अगले ददन उपद्वस्थत होने के द्वलए आदेश दे ददया ।
22 अन्द्यद्य
े ुः तौ न्द्यायालये स्व - स्व- पक्षं पुनः स्थाद्वपतवन्द्तौ । दूसरे ददन उन दोनों ने न्द्यायालय में अपने अपने पक्ष को पुन: स्थाद्वपत दकया ।
Q.NO.5. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) - ½ x 2 = 1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) - 1 x 2 = 2
1) आरक्षी कद्वस्मन् द्ववषये तं न्द्यायालयं नीतवान् ? .................... 1) अन्द्यद्य
े :ु तौ न्द्यायालये ककं स्थाद्वपतवन्द्तौ ? ......................
2) न्द्यायाधीशस्य नाम दकम् ? .................... 2) सवं वृत्तमवगत्य न्द्यायाधीश: दकम् अमन्द्यत ? ......................

69
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
3) न्द्यायाधीश: आरद्वक्षणं कीदृशम् अमन्द्यत ? .................... 3) न्द्यायाधीश: तौ दकम् आददष्टवान् ? ......................
*******************************************************************************************
अष्टम: पाि: ( अनुच्छेद: - 4 ) द्ववद्वचत्र: साक्षी
23 तदैव कद्वश्चद् तत्रत्यः कमवचारी समागत्य न्द्यवेदयत् यत् - “ इत: क्रोशियान्द्तराले कद्वश्चज्जनः के नाद्वप हतः ।
तब ही , कोई वहां का कमवचारी आकर द्वनवेदन करने लगा दक ‘ यहां से दो क्रोश के मध्य कोई आदमी दकसी व्यद्वक्त के िारा मार डाला गया है ।
24 तस्य मृतशरीरं राजमागं द्वनकषा वतवते । आददश्यतां ककं करणीयद्वमद्वत ” ? उसका शव सड़क के पास पड़ा है । आदेश दीद्वजए , क्या करना चाद्वहए ’ ?
25 न्द्यायाधीशः आरद्वक्षणं अद्वभयुक्तं च तं शवं न्द्यायालये आनेतुमाददष्टवान् । न्द्यायाधीश ने सैद्वनक और अद्वभयुक्त को उस शव को न्द्यायालय में उिाकर लाने का आदेश ददया ।
26 आदेशं प्राप्य उभौ प्राचलताम् । आदेश को पाकर दोनों चल पड़े ।
27 तत्रोपेत्य काष्ठपटले द्वनद्वहतं पटाच्छाददतं देहं स्कन्द्धन
े वहन्द्तौ न्द्यायाद्वधकरणं प्रद्वत प्रद्वस्थतौ । वहां पहुंचकर काि ( लकडी ) के तख्ते पर रिे हुए तथा कपड़े से
ढके हुए शरीर को कन्द्ध े / भुज पर उिाते हुए ( वे दोनों ) न्द्यायालय की ओर चल पड़े ।
28 आरक्षी सुपष्ट
ु देह आसीत् , अद्वभयुक्तश्च अतीव कृ शकायः । सैद्वनक हृष्टपुष्ट था तथा अद्वभयुक्त अत्यद्वधक कमजोर ।
29 भारवतः शवस्य स्कन्द्धन
े वहनं तत्कृ ते दुष्करम् आसीत् । उस के द्वलए अद्वधक भार वाले शव को कन्द्धे पर उिाना कठिन था ।
Q.NO.5. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) - ½ x 2 = 1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) - 1 x 2 = 2
1) कस्य आदेशं प्राप्य उभौ प्राचलताम् ? ................... 1) उभौ कथं न्द्यायाद्वधकरणं प्रद्वस्थतौ ? .................................
2) देहं कु त्र द्वनद्वहतम् ? .................... 2) अद्वभयुक्तस्य कृ ते ककं दुष्करम् आसीत्त ? .................................
3) क: समागत्य न्द्यावेदयत् ? .................... 3) आरक्षी अद्वभयुक्त: च कीदृशौ आस्ताम् ? ..................................
*****************************************************************************************************
अष्टम: पाि: ( अनुच्छेद: - 5 ) द्ववद्वचत्र: साक्षी
30 स भारवेदनया क्रन्द्दद्वत स्म । वह भार की पीडा से द्वचल्ला रहा था ।
31 तस्य क्रन्द्दनं द्वनशम्य मुददत आरक्षी तमुवाच - “ रे दुष्ट ! तद्वस्मन् ददने त्वया अहं चोठरताया मछजूषाया ग्रहणाद् वाठरतः ।
उसकी चीि को सुनकर प्रसन्न सैद्वनक उससे बोला - ‘ रे दुष्ट ! उस ददन तुम ने मुझ े चुराई गई सन्द्दक
ू को ले जाने से मना दकया था ।
32 इदानीं द्वनजकृ त्यस्य फलं भुङ्क्ष्व । अब अपने कायव का फल अनुभव करो ।
33 अद्वस्मन् चौयावद्वभयोगे त्वं वषवत्रयस्य कारादण्डं लप्स्यसे ” इद्वत प्रोच्य उच्चैः अहसत् । इस चोरी के अद्वभयोग में तुम तीन साल की जेल भोगोगे ’ । ऐसा कहकर ज़ोर से हंसा ।
34 यथाकथद्वञ्चद् उभौ शवमानीय एकद्वस्मन् चत्वरे स्थाद्वपतवन्द्तौ । जैसे तैसे दोनों ने शव को लेकर एक चौराहे पर स्थाद्वपत कर ददया ।
35 न्द्यायाधंीशेन पुनस्तौ घटनाया: द्ववषये वक्तु माददष्टौ । न्द्यायाधीश के िारा पुन: वे दोनों घटना के द्ववषय के बारे में कहने के द्वलए आदेश ददया गया ।
36 आरद्वक्षद्वण द्वनजपक्षं प्रस्तुतवद्वत आश्चयवमघटत् - स शवः प्रावारकमपसायव न्द्याधीशमद्वभवाद्य द्वनवेददतवान् -
70
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
सैद्वनक अपना पक्ष प्रस्तुत कर देने पर एक एक आश्चयव घटा । उस शव ने ढके हुए आवरण ( वि ) को हटाकर न्द्यायाधीश को नमस्कार करके द्वनवेदन दकया -
Q.NO.5. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) - ½ x 2 = 1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) - 1 x 2 = 2
1) शवः कथं न्द्याधीशमद्वभवाद्य द्वनवेददतवान् ? .................. 1) मुददत आरक्षी तं दकम् उवाच ? ..............................
2) उभौ शवं कु त्र स्थाद्वपतवन्द्तौ ? .................. 2) न्द्यायाधीशेन तौ ककं कतुम
व ् आददष्टौ ? ..............................
3) स कया क्रन्द्दद्वत स्म ? ................. 3) उभौ ककं कृ तवन्द्तौ ? .............................
***************************************************************************************************
अष्टम: पाि: ( अनुच्छेद: - 6 ) द्ववद्वचत्र: साक्षी
37 मान्द्यवर ! एतेन आरद्वक्षणा अध्वद्वन यदुक्तं तद् वणवयाद्वम “ त्वया अहं चोठरतायाः मछजूषायाः ग्रहणाद् वाठरतः , अतः द्वनजकृ त्यस्य फलं भुङ्क्ष्व ।
‘ मान्द्यवर ! इस द्वसपाही ने मागव में जो कहा है , उस का वणवन करता हूं – ‘ तुम ने मुझ े चोरी की गई सन्द्दक
ू को ले जाने से मना दकया था । अत: अपने कमव का फल अनुभव करो ।
38 अद्वस्मन् चौयावद्वभयोगे त्वं वषवत्रयस्य कारादण्दं लप्स्यसे ” इद्वत । इस चोरी के मुकदमे में तुम्हें तीन साल की सजा द्वमलेगी ’ ।
39 न्द्यायाधीश: आरद्वक्षणे कारादण्डमाददश्य तं जनं ससम्मानं मुक्तवान् । न्द्यायाधीश ने सैद्वनक को जैल का आदेश देकर उस व्यद्वक्त को सम्मान के साथ छोड़ ददया ।
40 अत एवोच्यते - दुष्कराण्यद्वप कमावद्वण मद्वतवैभवशाद्वलन: ।
नीसतं युसक्तं समालम्ब्य लीलयैव प्रकु ववते ॥
इस द्वलए ही कहा गया है दक - ‘ बुद्वद्ध वैभव से युक्त ( व्यद्वक्त ) नीद्वत अथवा युद्वक्त का सहारा लेकर कठिन कायों को भी िेल - िेल में कर डालते हैं ’ ।

Q.NO.5. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) - ½ x 2 = 1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) - 1 x 2 = 2
1) आरद्वक्षणा कु त्र उक्तम् ? .................... 1) स शवः प्रावारकमपसायव ककं द्वनवेददतवान् ? ......................
2) अद्वभयुक्त: कस्य फलं भुङ्क्ते ? .................... 2) मद्वतवैभवशाद्वलन: ककं प्रकु ववते ? .......................
3) मद्वतवैभवशाद्वलन: कीदृशाद्वन कमावद्वण कु ववद्वन्द्त ? ........... 3) अन्द्ते न्द्यायाधीश: स्वद्वनणवयं कथं दत्तवान् ? ......................
Q.NO.8. मञ्जषापदै: अन्द्वयं पूरयत – ½ x 4 = 2 मछजूषा :- लीलया , दुष्कराद्वण , प्रकु ववते , नीद्वतम् ।
अन्द्वय: :- मद्वतवैभवशाद्वलन: ............... अद्वप कमावद्वण ................. युसक्तं समालम्ब्य .................. एव ................ ।
****************************************************************************************************************************************************************
उत्तराद्वण :- ( पाि: - 8 , अनुच्छेद: - 1 ) Q.NO.5. I.- महाद्ववद्यालये , द्ववजने , अथवकाश्येन । II.- ... तनंूजस्य रुग्णतामाकण्यव व्याकु लो जातः .... ।
... सायं समये ... । ... “ द्वनशान्द्धकारे प्रसृते द्ववजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभवाहा ” इद्वत ... । उत्तराद्वण :- ( पाि: - 8 , अनुच्छेद: - 2 ) Q.NO.5. I.- मछजूषाम् ,
करुणापर: , ग्रामवाद्वसनः । II.- ... तद्वस्मन् गृहे कश्चन चौरः गृहाभ्यन्द्तरं प्रद्ववष्टः । ... “ चौरोऽयं चौरोऽयं ” इद्वत ... । ... ग्रामवाद्वसनः स्वगृहाद् द्वनष्क्रम्य

71
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
तत्रागच्छन् वराकमद्वतद्वथमेव च चौरं मत्वा ऽभत्सवयन् । उत्तराद्वण :- ( पाि: - 8 , अनुच्छेद: - 3 ) Q.NO.5. I.- चौयावद्वभयोगे , बंदकमचन्द्रः , दोषभाजनम् । II.-
... स्व - स्व- पक्षं पुनः .... । ... तं द्वनदोषम् ... । ... अद्वग्रमे ददने उपस्थातुम् ... । उत्तराद्वण :- ( पाि: - 8 , अनुच्छेद: - 4 ) Q.NO.5. I.- न्द्यायाधीशस्य ,
काष्ठपटले , कमवचारी । II.- ... पटाच्छाददतं देहं स्कन्द्धन
े वहन्द्तौ .... । ... भारवतः शवस्य स्कन्द्धन
े वहनं ... । ... आरक्षी सुपष्ट
ु देह आसीत् , अद्वभयुक्तश्च
अतीव कृ शकायः ... । उत्तराद्वण :- ( पाि: - 8 , अनुच्छेद: - 5 ) Q.NO.5. I.- प्रावारकमपसायव , एकद्वस्मन् चत्वरे , भारवेदनया । II.- ... “ रे दुष्ट ! तद्वस्मन् ददने
त्वया अहं चोठरताया मछजूषाया ग्रहणाद् वाठरतः इदानीं द्वनजकृ त्यस्य फलं भुङ्क्ष्व ” इद्वत । ... घटनाया: द्ववषये वक्तु म् ... । ... शवमानीय एकद्वस्मन् चत्वरे
स्थाद्वपतवन्द्तौ । उत्तराद्वण :- ( पाि: - 8 , अनुच्छेद: - 6 ) Q.NO.5. I.- अध्वद्वन , द्वनजकृ त्यस्य , दुष्कराद्वण । II. ... मान्द्यवर ! एतेन आरद्वक्षणा ... कारादण्दं लप्स्यसे ” इद्वत
.... । .... दुष्कराण्यद्वप कमावद्वण … लीलयैव .... । ... आरद्वक्षणे कारादण्डमाददश्य तं जनं ससम्मानं मुक्तवान् । Q.NO.8. दुष्कराद्वण नीद्वतम् , लीलया , प्रकु ववते |
*****************************************************************************************************************************************************************
*****************************************************************************************************************************************************************
*
नवम: पाि: - सूक्तय: ।
1 द्वपता यच्छद्वत पुत्राय बाल्ये द्ववद्याधनं महत् । द्वपता पुत्र को बचपन में महान द्ववद्या रूपी धन देता है ।
द्वपताsस्य ककं तपस्तेपे इत्युद्वक्तस्तत्कृ तज्ञता ॥ * ( : - स् ) इसके द्वलए द्वपता ने क्या तप दकया यह कथन उस की कृ तज्ञता है ।
Q.6.I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½ x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. क: द्ववद्याधनं यच्छद्वत ? ……….. 1. “ द्वपताsस्य ककं तपस्तेपे ” इद्वत उद्वक्त: दकम् अद्वस्त ? …….…………
2. द्वपता पुत्राय बाल्ये कीदृशं द्ववद्याधनं यच्छद्वत ? ……….. 2. द्वपता पुत्राय दकम् करोद्वत ? ...…………..…
3. द्वपता पुत्राय कदा महत् द्ववद्याधनं यच्छद्वत ? ……….. 3. पुत्र: बाल्ये ककं प्राप्नोद्वत ? .......................
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - ½x4=2 मछजूषा :- द्ववद्याधनं , तप: , द्वपता , पुत्राय ।
अन्द्वय: :- द्वपता ................ बाल्ये महत् ................. यच्छद्वत । अस्य ( पुत्रस्य ) .............. ककं ................ तेपे इद्वत उद्वक्त: तत्कृ तज्ञता ।
*********************************************************************************
2 अवक्रता यथा द्वचत्ते तथा वाद्वच भवेद् यदद । जैसा सीधापन मन में है वैसा यदद वाणी में हो जाये ,
तदेवाहु: महात्मान: समत्वद्वमद्वत त्यत: ॥ ( त् – द् ) ( सम + त्व ) महापुरुषों ने मूलरूप से उसे समत्व ही कहा है ।
Q.6. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½ x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. द्वचत्ते का भवेत् ? ………….. 1. महात्मान: अवक्रता कु त्र भवेत् इद्वत अवदन् ? ………

72
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
2. यथा अवक्रता द्वचत्ते भवद्वत तथा कस्यां अवक्रता भवेत् ? ………… 2. महात्मान: कथं तदेव समत्वम् इद्वत आहु: ? ………..…
3. के द्वचत्ते वाद्वच च अवक्रता एव समत्वम् इद्वत आहु: ? ………….. 3. समत्वं ककं क्यते ? ..................
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - ½x4=2 मछजूषा :- तथा , महात्मान: , समत्वम् , द्वचत्ते ।
अन्द्वय: :- यथा ............ अवक्रता ( भवद्वत ) .............. यदद वाद्वच भवेद् ( चेत् ) , ............... त्यत: तत् एव ............. इद्वत आहु: ।
************************************************************************************************
नवम: पाि: - सूक्तय: ।
3 त्यक्त्वा धमवप्रदां वाचं परुषां योsभ्युदीरयेत् । ( : - उ & अ - ऽ ) जो धमव युक्त वाणी को छोडकर के किोर वाणी बोलता है ।
पठरत्यज्य फलं पिं भुड़्गक्ते sपिं द्ववमूढधी: ॥ ( वह ) मूिब
व ुद्वद्ध वाला पके हुए फल को छोडकरके कच्चे फल को िाता है ।
Q.6. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½ x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. द्ववमूढधी: कां त्यजद्वत ? …………………….. 1. द्ववमूढधी: ककं त्यक्त्वा परुषां वाचं अभ्युदीरयद्वत ? ….…………
2. क: पिं फलं पठरत्यजद्वत ? …………………….. 2. द्ववमूढधी: ककं कृ त्वा अपिं फलं िादद्वत ? …………..…
3. द्ववमूढ्धी: कीदृशीं वाचं त्यजद्वत ? …………………….. 3. क: द्ववमूढधी: क्यते ? ....................
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - मछजूषा :- द्ववमूढधी: , धमवप्रदां , पठरत्यज्य , परुषां ।
अन्द्वय: :- य: …………….. वाचं त्यक्त्वा .................. ( वाचं ) अभ्युदीरयेत् , ( स: ) ................ पिं फलं ................. अपिं ( फलं ) भुड़्गक्ते ।
***************************************************************************************
4 द्वविांस एव लोके sद्वस्मन् चक्षुष्मन्द्त: प्रकीर्तवता: । ( चक्षुष् + मतुप् ) ( जनों के िारा ) इस संसार में द्वविान ही नेत्रों वाले कहे गए हैं ।
अन्द्यष
े ां वदने ये तु ते चक्षुनावमनी मते ॥ दूसरों के मुि में तो जो ( दो नेत्र ) है वे ( दोनों नेत्र ) नेत्र नाम से जाने जाते हैं ।
Q.6. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½ x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. अद्वस्मन् लोके के चक्षुष्मन्द्त: प्रकीर्तवता: ? …………….. 1. के चक्षुष्मन्द्त: कद्वथता: ? .…………
2. कु त्र द्वविांसंः एव चक्षुष्मन्द्त: प्रकीर्तवता: ? ………….. 2. कु त्र िे नेत्रे चक्षुनावमनी मते ? ………..…
3. के षां वदने ये तु ते चक्षुनावमनी मते ? ………….. 3. नाममात्रम् एव चक्षुषी कु त्र स्त: ? .................
Q.8. अन्द्वयं पूरयत– ½ x 4 = 2 मछजूषा :- चक्षुष्मन्द्त: , लोके , चक्षुनावमनी , वदने ।
अन्द्वय: :- अद्वस्मन् .......... द्वविांसंः एव ............... प्रकीर्तवता: । अन्द्येषां ................. ये ( चक्षुषी ) ते तु ............. मते ।
नवम: पाि: - सूक्तय: ।
73
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
5 यत् प्रोक्तं येन के नाद्वप तस्य तत्त्वाथवद्वनणवय: । द्वजस दकसी के िारा जो कहा गया है उसके तत्त्व के अथव द्वनणवय
( तत्त्वाथवस्य द्वनणवय: )
कत्तुं शक्यो भवेद्यने स द्वववेक इतीठरत: ॥ करने के द्वलए जो समथव है उसी को द्वववेक कहा गया है ।
Q.6. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½ x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. के न यत् प्रोक्तम् ? …………….. 1. कस्य तत्त्वाथवद्वनणवय: कतुं शक्य: ? .…………
2. येन के नाद्वप प्रोक्तस्य क: कतुं शक्य: भवेत् ? ………….. 2. क: द्वववेक: इद्वत ईठरत: ? ………..…
3. येन के नाद्वप ककं प्रोक्तम् ? …………….. 3. द्वववेकी कस्य द्वनणवयं कतुं समथव: ? .................
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - ½x4=2 मछजूषा :- तत्त्वाथवद्वनणवय: , शक्य: , द्वववेक , प्रोक्तं ।
अन्द्वय: :- येन के न अद्वप यत् ................ तस्य ............... येन कतुं .............. भवेत् , स: ................. इद्वत ईठरत: ।
************************************************************************************************
6 वाक्पटु धय
ै व
व ान् मन्द्त्री सभायामप्यकातर: । ( जो ) मन्द्त्री वाणी में कु शल , धैयव
व ान , सभा में द्वनडर होता है ,
स के नाद्वप प्रकारे ण परै नव पठरभूयते ॥ वह दकसी के िारा भी दकसी प्रकार से अपमाद्वनत नहीं होता ।
Q.6. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½ x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. कीदृश: मन्द्त्री सभायामप्यकातर: भवद्वत ? ………….. 1. क: के नाद्वप प्रकारे ण परै नव पठरभूयते ? .…………
2. वाक्पटु धय
ै व
व ान् मन्द्त्री कु त्र अकातर: भवद्वत ? ………….. 2. वाक्पटु धय
ै व
व ान् मन्द्त्री सभायां कीदृश: भवंेत् ? ....……..…
3. वाक्पटु : मन्द्त्री के नाद्वप प्रकारे ण कै : न पठरभूयते ? ……….. 3. मन्द्त्री कथं परै : न पठरभूयते ? .................
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - ½x4=2 मछजूषा :- के न , वाक्पटु : , परै : , सभायाम् ।
अन्द्वय: :- ( य: ) मन्द्त्री .............. धैयव
व ान् ................. अद्वप अकातर: ( भवद्वत ) , स: .............. अद्वप प्रकारे ण ............... न पठरभूयते ।
****************************************************************************************
नवम: पाि: - सूक्तय: ।
7 य इच्छत्यात्मन: श्रेय: प्रभूताद्वन सुिाद्वन च । जो अपना कल्याण / भला और अत्यद्वधक सुि चाहता है
न कु यावदद्वहतं कमव स परे भ्य: कदाद्वप च ॥ वह कभी भी दूसरों के साथ बुरा / अद्वहत काम न करें ।
Q.6. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½ x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. जन: कस्य श्रेय: इच्छद्वत ? ………….. 1. आत्मैषी जन: ककं ककं इच्छद्वत ? .…………
2. जन: कीदृशाद्वन सुिाद्वन इच्छद्वत ? ………….. 2. आत्मैषी जन: परे भ्य: ककं न कु यावत् ? ………..…

74
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
3. जन: कीदृशं कमव न कु यावत् ? ………….. 3. जन: आत्मन: दकम् इच्छद्वत ? ................
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - ½ x 4 = 2 मछजूषा :- परे भ्य: , आत्मन: , कु यावत् , प्रभूताद्वन ।
अन्द्वय: :- य: .................. श्रेय: ................ सुिाद्वन च इच्छद्वत , स: ............... अद्वहतं कमव कदाद्वप न .................. ।
*************************************************************************************************
8 आचार: प्रथमो धमव: इत्येतद् द्ववदुषां वच: । ( : - उ ) व्यवहार सबसे पहला / बड़ा धमव है । इस प्रकार यह द्वविानों का कथन है ,
तस्माद् रक्षेत् सदाचारं प्राणेभ्योsद्वप द्ववशेषत: ॥ इस द्वलए प्राणों से भी अच्छे व्यवहार की रक्षा करनी चाद्वहए ।
Q.6. I. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) ½ x2=1 II. पूणववाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2=2
1. आचार: कतम: धमव: ? ………….. 1. द्ववदुषां वच: दकम् अद्वस्त ? .…………
2. आचार: प्रथम: धमव: इद्वत एतत् के षां वच: ? ………….. 2. द्ववशेषत: ककं रक्षेत् ? ………..…
3. सदाचारं के भ्य: अद्वप द्ववशेषत: रक्षेत् ? ………….. 3. सदाचारं कथं रक्षेत् ? ................
Q.8. अन्द्वयं पूरयत - ½x4=2 मछजूषा :- द्ववदुषां , प्राणेभ्य: , प्रथम: , रक्षेत् ।
अन्द्वय: :- आचार: .............. धमव: इद्वत एतत् ................... वच: , तस्मात् ............... अद्वप सदाचारं द्ववशेषत: .................. ।
***********************************************************************************************************************************************************************************
उत्तराद्वण :- पाि - 9 । श्लोक - 1 . Q.1. I. द्वपता , महत् , बाल्ये । II. ... कृ तज्ञता ... । ... बाल्ये महत् द्ववद्याधनं ददाद्वत । ... महत् द्ववद्याधनं ... । Q.8. पुत्राय , द्ववद्याधनं ,
द्वपता , तप: । श्लोक - 2 . Q.6. I. अवक्रता , वाद्वच , महात्मान: । II. ... द्वचत्ते वाद्वच च ... । ... यथा अवक्रता द्वचत्ते तथा च वाद्वच भवेद् यदद तदेव .... । ...
यदद अवक्रता द्वचत्ते वाद्वच च भवेत् ... । Q.8. द्वचत्ते , तथा , महात्मान: , समत्वम् । श्लोक - 3 . Q.6. I. वाचं , द्ववमूढधी: , धमवप्रदां , II. ... धमवप्रदां
वाचं ... । ... य: धमवप्रदां वाचं त्यक्त्वा परुषां वाचं वदद्वत स: ... । Q.8. धमवप्रदां , परुषां , द्ववमूढधी: , पठरत्यज्य । श्लोक - 4 . Q.6. I. द्वविांस: , अद्वस्मन्
लोके , अन्द्यष
े ां । II. द्वविांस: एव ... । अन्द्यष
े ां वदने ये िे नेत्रे स्त: ते ... । ... अन्द्यष
े ां वदने । Q.8. लोके , चक्षुष्मन्द्त: , वदने , चक्षुनावमनी ।
श्लोक - 5 . Q.6. I. येन के नाद्वप , तत्त्वाथवद्वनणवय: , यत् प्रोक्तम् । II. येन के नाद्वप प्रोक्तस्य ... । येन के नाद्वप प्रोक्तस्य येन तत्त्वाथवद्वनणवय: कत्तुं शक्य: भवेत् ... ।
Q.18. प्रोक्तं , तत्त्वाथवद्वनणवय: , शक्य: , द्वववेक: । श्लोक - 6 . Q.16.I. धैयव
व ान् , सभायां , परै : । II. वाक्पटु धय
ै व
व ान् मन्द्त्री ... । ... अकातर: ... । …
के नाद्वप प्रकारे ण ... । Q.8. वाक्पटु : , सभायाम् , के न , परै : ।
श्लोक - 7 . Q.6. I. आत्मन: , प्रभूताद्वन , अद्वहतम् । II. ... आत्मन: श्रेय: प्रभूताद्वन सुिाद्वन च ... । ... अद्वहतं कमव ... । ... श्रेय: ... ।

75
K.V. NO - 1 UPPAL . K.V.S. ( R.O.) HYDERABAD. CLASS -10. TERM - II . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
Q.8. आत्मन: , प्रभूताद्वन , परे भ्य: , कु यावत् । श्लोक - 8 . Q.6.I. प्रथम: , द्ववदुषां , प्राणेभ्य: । II. ... “ आचार: प्रथम: धमव: ” इद्वत .... । ...
सदाचारं ... । ... प्राणेभ्य: अद्वप ... । Q.8. प्रथम: , द्ववदुषां , प्राणेभ्य: , रक्षेत् ।
*****************************************************************************************************************************************************
**************************************************************** “ शुभम् भूयात् ” ****************************************************************
*****************************************************************************************************************************************************

76

You might also like