You are on page 1of 214

SOKOROM

Chapter-1
Kiron ni bwsla kusu Dhong. Bini songchamani school o borom
bwlai rwmani panda. Swrwngnairog no tei samung kaham
khlainairogno borom rwmani panda. Board final examination o
student-rog 100% metric pass khlai u o bisi o. 30% 1st Division,
50% 2nd Division, bara pass class. Kiron ni bahamjwk kwtwi
chadi hwnwi packet kotor kaiba rw o, tei doi twg kotorma rw o,
tei sao, ‘Babu kwtwi chagradi, nwsla ayang student ni guardian-
rog bai kok salai tong khu’. Kiron ni bihig biragi mai-mui
songnani thapa swnam-wi tongo. Biragi, buini thapa o mai song
ya. Kiron kwtwi packet bihigno yaphar rohorkha, kaisa packet
narwgwi chao. Bo kalam o achug jak. Kiron mwlang wng-jak.
Boroni phan tini mankha bwsla kusu, bwswk kwrag o bwsla ni
samung! Bo mwtai aswk phan rwkha! Bini kaitor bono chuba
kha, bono hamari kupulung rw kha. Kiron tongthog jagu. Bo
bini Krisna no suri o, -hare krisna-hwnwi. Tei bwsla kusu bini
Kaitor, bo surima Jisu bono mansak hamari rw thun hwnwi
nokha nasig tongo. Gana ni buphang kaijak, khum buphang tei

1
panther ni khwrang mai nasigwi bwkha birsai tongo. Saidra
twima kuakjak nuhur-wi bwkha tongthog ya wngu.

Kwtwi cha ui, cha nwng phru achumsa bwsla okora yakma
no muitu manu. Yakma bwtharjakmani tei bini langmani
kwcham kokrog bebak muitu manwi mwlang khe nokha tei
panthor bwkhag nasigwi muitu khlai u.

Dipor ni mai chama ulo Kiron bai bihig school-hostel ni


naruai thuma nogo thuam o lelekha. Bihig khe mugtrwi thang
kha. Kiron mukumui uansug te uansug te bini lai thang mani
laibuma muitu manu.. tei khorogsa bwsla okora Yakma no
bwtharjakmani sal ni kok, tei philbrwi nukhung khamani bwrwi
bihigsong ni kok- rog muitu manu-

Yakma bwtharjagma sal. Yakmani bihig Chwngti ni mokol


kupulung mugtwi. Bwsai bwtharjakkha hwnwi buprang Joy
kumar song khaprumwi saphai u. Bolong bodol rog tanwi
bwtharkha phu. Chwngti amang chimang wngkha. Chwngti ni
bwsaini mung Yakma. Bo belai phan gwnang. Bo satoknairogno
chajag-ya. Kamirogo satognai, kusubnai tai sikog mang-khog
samung sitra-rogno kebengo. Bo borok hamkrai samungo

2
kubuljag. "Kwchag kuphur hwnlia-buini tola tonglia", hwnwi
himnai adong. Bo bwtharjajkha khwnawi bini nana thagu tai
nogni borokrog khaprumwi phaibaikha. Kamini kwbang borok
kuthumkha, swnglaikha biyang! boro bwtharjak. Bupha nogo
kwrwi. Bupha kokdug manwi kobor wngwi biprasai phai kha. O
kok tubunai-no swngwi saimanlaikha, bolong Burakha bwkhag
bwthajagu hwnwi.

Yakmani thagu Srang. Bo swraikha, 'o sitra bwtharnairog!


norogno mwtairog ta yakarthun. Ani yong kainta ni buphano bo
kwthang no hakor o phobkha. Bwthar kha. Uakmai no bo
bwtharkha. Talsa swkang Esraini Khirod no bolongni-borogrog
silai kogwi bwthar-kha, logio sikla bubainasa no kogwi bwthar
kha. Khirod, borok kaham, Esrai kamini chairman. Amtwi khe
borogni hamkrai uansug nai, kaham samung tang nai kwbangma
borok kaham, kwthang-kwthang hakor o phobjak bai kha hwnwi
khwnao.'
Kuthumnai kwbang kamini borogrog Yakmani kwthwi naharna
thang lai kha. Amchai khobwi koktun nobar ahai pirjag kha.
Buma ni kami ni sdandai-rog, bini yong, takhug rog phai bai
kha. Borog kwthwi naitugna thanglai-kha. Bongni bumung-rog-

3
Mochong, Tekera, Hoitrai, kaipeng, beglu, khutlai, kungpher,
Chiuak, Chengkhru, Banthe, Khuak, Phelang, Mandar, Thunta,
Hatai, Badrai, uakhi, Chempar, khilwng, Khiruju, Tokhi,
sengkari, khurku, muphuk, Maatra, Mathung, Khwrang, Menga,
Kuria, Khengrai, Magrai, chagtere, kosom, sikrai, Chengti,
Luktai, Punkhirai, tokhirai, Bangphai, Phedam, Kefer, phuila,-
kwbang borok.

Yakmani kwthwi o police tei kwbang kuthumlaijak.


Kamini borokrog nuguikha hadugo kwthwi kwlaijak. Yakmani
totora dug cho-twi, cho-twi tanjak. Thwi kupulung, sag
gwnanggwi tanjag. Nasig manlia kirima sisa. Kwthwi no police
rog post mortem khlaina twlangkha. Police-ni raidatwi kerong
rig kha, kwthwino yaphar rohor kha bupha Kiron tei pal songno.

Kiron ni noķhola o kwthwi berakha. Bihik Chwngti


chirikhogwi kabkha. Kabte kabte achumsa lengkha. Yakma ni
kwthwi o bupha Kiron kabna rwnglia. Kiron-ni mokol rumui
rumui mugtwi. Nuhuka o achugwi uansug uansugwi mwlang
khe tongu. Tai laijak salni kothoma rog no muitu manu.
Kiron muitu manu, Yakma ni buma ni kok. Bini puila hik ni
4
kok. Kwcham kokrog. Kiron Circus naina thangphru Yakmani
buma, Bharoti bai puila malaimani. Bharoti hwnwi bono kuphuti
sini rwmani. Kuphuti kiron-ni pi ni sajwk. Circus Ranirbazar
gana ni panthor o, Burakha to Ranirbazar lama ganani panther o.
Lama o harpek kwbang, lama baijak, yakhwrairog kwkwi,
musuk ni malkhung simi lai manu. Lamani gana-ni buphang
uaphang bedek bedek togbak kosom kosom lolai balai. Sikuruk
kwthwi kisog cha o, birsai tong u. Sikurug raja tongo. Khandai
kwchag, kuchug kotor buini sai. O tog-lwng lai wi gorma twima.
O toglwng, Kaowabon, lai wi Gorma twima ni swkang circus
phunugma thai. Gormarani eba guramara twima ganao haching
lwng, mai khul phalma bazar, musuk bazaar. Kwchar o
biriphang kotor tongo. O circus rwgwi borok ni ter wngkha.
Poder pod manwi phalnai achugkha. Chamung nwngmung bo
kwbang. Hatisal, chasal eba shonibar. Aboni bagwi teibo
kuthumjak. Tiprasa, thuruksa, uansa, bwrwi cherai rog kwbang
borok ‘banik' naina phai o. Circus naina bagwi sikla sikli kormo
kwchag naithog ri kanjak. Kebo ba chamuthwi, tei mwtai yapri
bwthai ahai hamang sinia rithai kanjak. Chwlarog bagsa pent,
bagsa riborok, bagsa lungi ahai kanu. Uarak uarak borog ni
mwkhang kwchwng. Mai khul rama jora. Phal na tubulai o.
5
Bagsa bal-wi, gwnang rog misib-musuk malkhung bai tei teibo
hachal ni borogrog korai bai bogchi kotor kotor mai, kuai phalna
tubu u. Painai beparirog mai bosta o dao, kha o. O jora o
nukhung khwlainai tiprasarog mai khul, phantok, moso, hada,
pat, horua-siping, pun-tog-musuk bazar o phalna twlango.
Bagsa rang kwbang, bagsa kisa manu, phalnani tubuma rwgwi.
Bepari rog maikhul tei pat paifru heleng swnamwi su-o, kamini
amchai ni tiprasarog-no phemologo. Bagsa no khe mai ogrim
"dadon" rw o. Kironsong circus naina sal o mai kwbang
phalkha.
Kiron bini sag-chalairog bai circus nainani bagwi ticket tannani
hwnwi Ticket khotol o bachajak. Aphuru Bharoti, Kuphuti,
Topthai bwrwi siklirog bo ticket phalma line o bachaphai u.
Kuphuti bini mama ni bwsla Kiron no nugwi sa-u, ‘dada chini
bagwi kangbrwi ticket tandi’. Kiron ‘ao’ norog ganao tongdi
hwnkha. Kuphuti rang thumwi Kiron no yapharkha. Ticket
tanma ulo kwbang jora tongo circus chengnani. Kuphuti sao,
‘phaidi dada o ter (banik) nailaigrana. Churi- malarog mankhe
painani’. Aphuru Kuphuti sinimung rwkha. Bharoti tei logisong
no. Bharoti circus o thangphru tamni aswk ri naithog, bwthai
chamuthi gwnang chumkha, khaju kotor mwchangwi kha ka,
6
khaju kitingwi khumbar berkha, uakhum-koli, churi-mala
kankha, powder, eyebru, lipstick, alta phul kha jo-sere- joro.
Kiron no hamjak rwnani wngkhwna. Kiron Bharoti no mokol
khujagkha, mokol philiglia. Nasigmang se tongsio. Kok sana
muchugjagkha. Phia bwkha lwg lwg wngjagu. O tongmung
nugwi Kuphuti Kiron no sao, ‘dada chwngno kisa kwtwi
charwdi’ hwnwi sankha. Rang gwnang ni bwsa Kiron. Logi logi
no phaidi hwnwi sakha. Kwtwi chathai-nogo
achuglaikha.Aphuru kwtwi cha te, cha te Kuphuti Kiron ni
tongmung romkha, tei bwkhani muchungma romkha. O
bisio Kiron no kaina hwnwi nogo salai ma khwna o. Bo bini
dada Kiron no sao, "dada phaidi o Bharoti bai nono kok surna
bagwi ang mama-mami no sai anu. Tamni hwnba o Bharoti belai
naithog, koinene, samung kwrwng tang manu". Bharoti lachijag
kha. Hii.. amtwirog tamo sai tong ?" hwnwi hos-ne kos-ne
wngkha.
Kiron Bharoti no nasigsugkha, yakung yak mwkhang. Bini
bwkhano Bharoti ni sag mang sotonkha. Bwkha bising bising
kobonwi nugkha, kubuino Bharoti naithog. Bini mokol mugle le,
kung siru ru, yagtwi muiasog, bangdrung khaja, kotok

7
macheleng cheleng. Kiron Kuphuti no sao, ‘ do kuphuti, raiba
romdi’. Tamono raiba hwn? kuphuti sai man ya.

Srabsa mwlang wngwi Kiron Bharoti no nasigo. Bo bai kok


salaina muchungjago. Kuphuti bini dada kiron ni tongmung
nugui sao, dada, " Bobai kok salai di, manwi rog kisa pai rwdi
ta.". Logisongrog bagsa bayab rogbai nuhunjagwi banik bwkhag
thangbai kha. Kiron Bharoti no khuk perwi, mwnai hwnwi lob-
wi sao, ‘nwngba belai naithog ble, sorosoti mwtaijwk ahai.
Nwng tamo hamjagkhug! mwnai. Toke nainani, rwchabmung,
tagmung, chamung".
Bharoti sao, "Ang bebak no manu" hwnwi twrwgsa sao’. Tai
kwbang kokk salia, lachjag u. Ayang circus damtham-ni
chengna naikha hwnwi pal bai doro doro khe hablaikha.
Circus naiwi nogo thangbai kha. Horh wngkha.

Aikha, kuphuti bini nana no swngkha "nana, raiba sabono


hwn" Bini nana sakha chwla sikla, bwrwi sikli kaina swkang
chwlani buma bupha, bwrwini buma bupha, khorogbrwi-no kok
tunnani bagwi kwcharo kok-kwrwng khorogsa bacha o. Bo
thinang ni hamjwk kwtal tei chamri kwtal songni kaham kwrag
sagbaithang bacha ui sao, babagnwi. A borog no raibai. Kainani
8
rai rwnai babagnwi ni buma bupha, khorogbrwi, tei kwcharo
kok thepanai romwi khorogba wngo. Kwcharni kok thepanai no
raiba hwno. Kuphuti buma no sao, Bharoti bai Kiron no kai di,
belai cha-ua-nw hwnwi. Raiba romdi hwnwi bo sakha. Bharoti
ni buma bupha bai Kuphutini buma bupha belai kwtha o.
Kuphuti ni buma chajag kha. Salsa phung ai sri sri Kuphuti ni
buma bwsai Fenarai chuduri no Bharoti song nogo rohor kha.
Fenarai kok salai phru kamini kaham ham ya salai u. Kok khursa
kha kailainani koklam. Fenarai sakha, ‘phaidi taklai nwsajwk
bai, ani buai ni bwsla kiron no kai rwlai anu.’ Bharoti ni bupha
chajag kha, raiba romdi hwnwi sakha. Kuphuti ni bupha Fenarai
chuduri khorogsa raiba rom kha. A raiba ni mung Muphug.
Raiba koklam rwlaikha. Aboni saltham ulo Kiron ni buma bupha
kainani kok tubui phai kha Bharotisong nogo. Raiba bwskang
bwskang him o. Bwrwi ni nogo kok salai u. Bwrwi ni nukhung
naima paikha. Salsini ulo, chwla ni nukhung naina thang lai kha
Bharoti ni buphasong. Tai salsini ulo kok swngma panda
wngkha. Kailainani tal sal chongkha. Raida romwi bwrwini pom
gosikha Kiron ni bupha, saisa rang. Bharoti ni bupha pom
yachag kha, lukubwskango, kok swngmani pandao. Kiron ni
bupha rang gwnang bla. Tei talsa ulo hodom dodom khe Bharoti
9
bai Kiron kaijag-u. Kailai bari o, kham tamnai se doltham.
Togsa-togroi, kukila pungma ahai khwnathog bajna khorang,

Yakma bwtharjakma salo Kiron ni khunju o yamorok


yachago Bharoti bai kaijag mani kham-bajna. Kailai bari banik
ahai nokhola chag ya borok. Obo ahai tini nokhola kupulung
borok. O nokhola o tabug le kwthwi se mokholjak, bwsla okora
Yakma ni. Bharoti-Kiron-ni bwsla okora-ni kwthwi nairwg-
nairog, bang sug kha. Kiron khakham kha. Aio aio khe kab kha.
Kablaima bising bising ayang coffin swnam te swnamte, hakor
khurte khurte tei pastor phaite phaite jora kwbang nakha. A
jorao borok besertwi Kiron nuhur o kwcham bihik Bharoti no.
Bharoti chirigwi kabwi tongo. Bharotini moi, mama song-
kwthwi ni mang kitingwi achukjak, mugtwi gwnang mokol.
Kiron teibo muitu man u, Bharoti bai kaijakmani, bwsa
khorognwi chwla achaimani, Bharoti no kag mani.

Kiron Bharoti no kagmani ulo mai-charwi chamari tubukha


phu, bura khorogsa. Bini mung Natha, philtham laijak bwrwi
kaijaknai. Kaijak khe bihik thwijaknai chwla-Natha. Tamni
aswk bihik thwijak hwnwi bui uanajagu. Naichom ma nainai
10
hwnwi salai u. A kok Bharoti sai man ya. Bharoti kwtal
nukhung khamani kok rog no muitu manphiru Kiron- Yakma ni
kwthwi gana o.

Yakma ni kwthwi nairwgwi bwsai kwtal Natha ni nogo


kiphil u Bharoti. Bini mokol kupulung mugtwi. Bharoti kabtw-
twi lama o bini kaka, kaki, song bai kok salai phai u. Twi tuku
wi, ri-slai wi achug kha Bharoti. Bo Kiron bai kaijagmani kok
muitu man-u, nukhung khamani kok rog muitu man phiru---

Kiron bai kaijakma kwtal kwtal ni kok. Aichug, sal


kayasini bwsai aal chuainani thangu. Musuk aal-dok. Sal padrop
kheno langao maichu twidama twlangwi mai borma harepego
bwsai no maichu rwi o. Lama o kamichangni dung -dung tog,
tog-phua tei keche keche kwbang tog birsai thango. Achumti
dung-o mai bornani. Kiri o gong-hakor, chibug-khor, aa-khor,
kamphur-khor aro. Salbrum maichu tunwi thangphru Kiron
bihik no nairwgo. Bongni munirog khwgchwi phehelwi
mwnwilai o. Kiron rwchabna kwrwng, bajna tamna kwrwng. Al
chuai-te, chuwai-te rwchabwi haba karwnani seb nai tongo. Sag
sampili nuglia, dipor wngkha hwnwi haba yakarwi nogo phai o.
11
Bupha bai kutugjagu, bo kutugo, ‘tamni aswk dagti haba kar?’.
Ulo bupha munirog no dagio, ‘musug tukurwdi, adha charwdi,
mai chaba wi samungo nokhordi, Banthe nwng musuk
mwrwgdi, Bengka nwng bari ni moso phantok mwikwthwngo
twi ludi bwrwima Potia nwng bol nadi’.

Habani phaikheno Kiron bihig no nungphaio. Nwng


biyang! Biyang tong hwnwi. Satung tungsug-kha. Harpek
kwran kupulung Kiron ni sag. Nuka o achug kha bo. Twi kisa
kharwdi hwnwi sanu. Bihik ganti nogo songna pailai ya. Doro
doro kasni kwchwng lota bai rukphai golani twi siklai o. Twi
kwchang nwngdi hwnwi bwsai no yaphar o. Kiron glag glag khe
twi nwngo. Biri kongsa phwnangwi kusubo. Bihik no naisigo,
ayang bihik maimui songmani hoki hojlai tungphlamabai
mwkhang chag-si chag-si. Kiron bihik no naithog sug-kha
hwnwi bolai o. Lachi yada, bui khwna nai se hwnwi bihik nogo
habwi thango. Ulo tukuna hwnwi bihikno logi sanu. Rituku,
saban, kansa-kanslai ri twidi hwnwi sao. Kailaibario bui hili
rwmani kwbangma sapan motomrog table o rungjak. Sapan
motom dulsa nakha Bharoti. Ri na-ui tukuna nokhorlai kha.
Haor ganao, Pohor songni pukhiri kotor twijilik jilik. Aro hiksai

12
tukulaio. Khabak khogsai Bharoti tuku o. Bwsaino phikung,
khaklab, ketai, yak yakung ri saban phul wi hui rwo. Sag ni
simuk swkagwi, twi rukhlai rwo, tai uaisa saban phul o. Sapan
phena kupulung Kiron ni mwkhang, bohkhorok, mokol muruku
kuphur phena bai buljak. Mokol sijag ya, khwnai sijak ya.
Mokol mukumjak. Hani mwtai tagjak kwran ahai phursai
tongkha. Pukhiri par twi lama, Panthor kwcharo thentwrwi
kotorma buphang. Lamatwi himnairog mwnwi wi salango,
bachwi, bono abir phuldi tabug, teibo mwchanga nw. Bachwi
kwlainairog sao-o kironni bihig bono tisumu phuldi tabug,
mohadeb ahai khe tondi hwnwi mwnwi lai u. Kiron tongthog
jagwi jora kwbang bihig bai sag hujagwi tongo. Bising bising
Kiron bihigno kereng kothoma satiru-;
"Patal (ha tol) ni Raj kumar ahai se ma tongsio ang. Nwng khe
patal kanya! Patal o nokhor na bagwi ha tola o holong kotorma
norwi yakhili o yakung rwui ma nokhor o. Mwnagjak lama. Phia
tai kisa him-khe malai o Raja ni kuphur kotor rajbari. Sal ni
pohor hakor beser twi hab u. Khumulwng naithog, poder pod
khum barjak. Phia siring sorok. Tongo naithog naithog
tukujaknai nog. Esiri tukumani, tei Esiri ni bwsajwk Patalkanya

13
tukumani. O pukhiri twi o mereng- marang kwchag kormo ah
tongo."

Kiron bihig no sa o, ‘chwng amtwi twiyokma twi o ma


tukuglak. Phaidi oro no patalkanya wngwi bakhlai di, twi
yogsidi’. Ulo khe hik-sai pukhiri ni twi o bakhlai o. Twi yogwi
sag bupra o. Kiron twi bising se Bharoti ni sampili nugwi tongo
hwnwi bihik no sao. Bihig bai tukulaiwi, ri kwthar kanwi nogo
phaio. Thog phulwi, bwkhnai khalwi ulo mai chalaio. Mai
chama ulo doga berebwi akaisag salo thulai o. Sarigo higsainwi
bari ni moso muikwthwng bari o samung tango, ha kherego,
musuk-khi sar o, twi lu o. Uaisa uisu khe tukuyasini Kiron
munirog tei buphayung song bai dagdu thewi twi sar o. Bazar
ganani Gorma twima o barai ni ah rommani thango. Bui ah
mankhe phungo ah kotor tubui phai o, kironsomg no rwphai o.
Salbrum brum ah kwbang kwbang romlia o barai o.

Kironsong takhugsini, bukhuktham. Hamjwk-chamari,


buma bupha, nana-chuchu, randi pi tei khorogtham muni romwi
kholsa swg borok bongni nukhungo. Phia biragi-sadu ni
gantinog khunsa tongo. Mai-mui songnai lengu, mai khurnai ma
lengu. Salbrum brum kasla kotor kotor mai mui ma songo,
14
phaisa chanani se. Aboni bagwi twisa twima ni ah romlai o. Tog,
pun, uak ri o. Muikwthwng bari kotor khlai o Kiron ni bupha
Budia. Belai samung kwbang. Nukhung kotor. Mai mui bo
songnani, kholsa borok no salo uaitham bogwi charwnani, haba
bo thangnani. Cherai hamjwk Bharoti lengjagu.Thansa tonmani
kagwi se siring siring bwsai bai nukhung khanani se muchung
sio.

Salsa sulsu Kiron sarigo gana ni bazar o thang o, Gorma


twima ganao achulai o. Kok salaio, yar kiching song bai. Sanjao
sinijak takhug bukhug kiching mare songni nogo kitingo. Uaisa
uisu khe kham bajna tamlai o. Arak nwglai o. Pheglai o.
Mwsalai o. Sampari ni nogo, Gorma twimani nar o. Kepheg
wngwi mare-marai, kiching–kumar mwsalai o, romlai o. Lilig
lalag kobontwwi kobontwwi khe nogo kiphil o Kiron. Hohr
kuthug. Kiron bihig ni ganao kepheg wngwi thu o. Totora gro
gro pungo. Aichugni nobar sib sib. Bharoti emango kamini
mareno emang nugo-mwnwijak. Thuma sichao. Doga phiyogwi
swtwi o, ulo tai mugtrwi man-ya. Kisa misa kiri jago. Togla
kochigkha. Kubunni togrog baksa birsai punglai o. Bharoti lainai

15
sal ni kok, bini kamini sag chalai, mare marai tonglaimani,
thwnglaima kokrogno muitu manjago-

Kuphuti o-chwla no ba chuag arak nwng ya, kosong -kubui


hwnwi samani. Tini le tamo nug. Muitu manu; Kuphuti,
Topthai, pepe, potia, Sipla, Soruja songbai thwnglaimani---
twipar-twidudu, kwinya dudu, kut kut, leng leng, koldom kaui
khaprum bataimani, huijaglai wngwi boumani kotor, dudurubai
dudu, swkwi, mamui song-song, putla swnam, .....kwbang
thwnglaima muitu manu. Salsa Kuphuti song bai biragi Bosonto
ni kamichwng o thwnglai phru kwcham kokrog Kuphuti sao.
Aro narikel phangsa kolog tongo. Bosonto sikla o kaimani phu.
O kamichang boido kobra kami khaphru ni uldrop, Bosonto-
songni nogthai kwcham. Tabug khe kwchag. Belai naithog
panthor haor, kitingwi, yang salka bwkhag hareb, tabugni boido
kobra. Choitro ni yakarjak nog, kutha kwbai tongo. Kamichang
nangjak ha-oar. O haor Mandwi, thaiplokphang ni simi Aguli
khujak, kotor panthor. Kwcharo thaisa haplog 'kunabari' hwnwi
tongo. Abo kumarbari, -twg, sorok, langi, gola tagnairog ni
kamichang. Drun drun khet panther, kwchar o hohr o bhut-pret,
swkal chwng phu, lob lob. Bharoti, kuphuti, Topthai, Pepesong

16
habani bising bisingo, haplogo lelana thanlai o. Sarua phang
tolao achuglai o, thwg nailai o, kereng kothoma salai o. Topthai
ni bwta aro bongni mai chara sar o, muikwthwng kai u. O
kunabario khwrwiphang phangbrwi-phangba tongo. Tei
phagram kisa tongo. Phangsa phangnwi hunar tongo. Bubar
barphru bwsek se naithog kormo la la. Dagdu twisa bai Angura
twisa malaima o simalwng. Dagdu gana gana Jaroi phang.
Bubar barphru chagsuru suru, phantok ahai bwswk se naithog.
Kunabai-o kwbai twgrog nugo. O panthor ni mai khwrang
lwlwg, jora o mai kormo la-la kumun, bwswg se naithog, sai kul
pai ya. Khasa mai, guria mai, mulai mai, fulbadam, pechibadam,
nazihal ahai poder pod mai ni motom bahai bwswk se motom hu
hu. Bharoti Kuphuti no swngo,
" o panthor kotor jalai bolong tongmani si phu bakotor songni
mol o, abo sabo swbai khwna?"

Kuphuti sao- "sidu-ang sai man mani hwnkhe, boido kobra


ni bosong song jalai muphun rwi tabug khet swnam-khwna.
Eko- le yong Bamrai songni dung, kamichang nangjak, tabuk bo
'jongol' hwnkhai se bui sinio. Nwng sida si! yong Bamrai ni
buma, kusa ni buma song- thagu ni bai-bahanok. Hamjwk

17
thangmani kamio bwsaisong sag ham ya wngkha. Bui bai bedua
rwjag phu. Kusani bupha thwikha. Thwitwi thwitwi, kulum
kotor wngphru Bamrai songno khar rwi tubukha ani thagu.
Borogno mwthang na bagwi nog serwi tubukha thagu. Thagu
nogthai rwmani aro borog tabug tong lai o. Jalai, bolong swbai
na khe thagu phan rwsug kha hwnwi bui salai o. Bo bolong
swbai kha Boido kobra ni salka hathai kitingwi. Yagra yaksi
hatai swbaikha, buphang kotor kotor tanwi. Aro mai sar o, kiris
sar o, muikwthang kai o. A jora o, mwsa geguma mang se
kwbang phu. Mayung tongo, phaimani sengkha fu. Bolong
swbaima ulo Bosonto salka hatai, -kami kwtal kha o. Kami
kwtal songsakha. Bo nogsa. Bihik Buban chantaini bwsajwk.
Babu, pi cherai cherai. Bo Kalikapur biriphang ganani jalai
swbai kha. Kotor twi lai-nai khal khur kha. Abo tabug twisa wng
kha."

Bharoti hwnkha, "Oh, hwnkhai ba nini thagu belai borok


kwrak, hamkrai nainai tei phan gwnang si bla.'

Kuphuti sao, " E Thagu borok kaham phu. Borom gwnang,


phan gwnang hwnwi salai u. Burma choba o kwplai wngnairok.
Bo belai buino chubanai borok. Bui ualai-phru, dagarlai-bulai-
18
phru mwthagnai, khaprum thang-nai. Bulaima kebeng-phru bini
bua kag kha, yakthai nangwi. Kebo bulai soglai, amtwi bo nasig
man ya. Kwthalaiwi thansa khe kwchang tonglaimung se bini
raida phu. Phang phang wngwi bo kami kami him o, borok bai
borok hamjak nani kok pir o. Aboni bagwi bono Mondol ni
adong chong kha Maharaja. O kokrog ano ani nana sa u. Bo
belai borom gwnang. Bono bui khulum o. Bihik nana bo belai
kaham. Bhuban chantai ni bwsajwk. Chontairog belai borom
man phu. Rajarog borom man-ma ahai. Rang rangchak gwnang,
mai gwnang Chontai. Chabai ya, nwngbai ya phu. Chontai ni
bwsarog bo amtwi no borom man phu. Aboni bagwi nana
koinene, bwkha kupulung hamjakma tei naslama sia, kutni sia.
Borok bai borok hamjaklainani tei kwthalainani kok simi sio."

Bharoti kuphuti no sao, “ang nini dada Kiron bai kaijak khe
nono bo ayang no hamjwk twlang nai do. Bharoti teibo swngo,

"Nini nana-thagu biragi. Ani nana-thagu bo biragi. Nini


ma-pha, ani ma-pha, nini dada Kiron ni buma-bupha sadu. Tulsi
mala kanu, tilok phul o. Tamni bagwi borog biragi sadu
wngbai?”

19
Kuphuti sao, "Naidi, o tiprasarog chuag phegwi uak ahai
tonglai o. Mwtai rw o, pun-tog ratharlai o. Bagsa sele tonglai o.
Chuag nwngwi jwrang nanglai o. Jua-tas thwng lai o. Rang, mai,
ha kochogo. Bigra kha o. Amtwi tomung yakagna bagwi se sadu
wngo, tulsi mala kano, phota phul o, bag khaiklaiwi biragi wng
phu. Thagu biragi wngwi bini kwbang sagiri swnamkha. Nini
pia Juti, yong Binondo, Mayung, Ramdasi, Krishna dasi, bini
dormo-phayung Horimongal, yongkha kami ni Hari sarder tei
kwbang sadu biragi borok. Borog tabug kwchwng kwthar khe
tongo. Bwsarog no school o rohor o, swrwngma o rang kwbang
swbai o. Chuag nwng liya. Puhan uahan tohan togtwi chalia.
Sarig sarig mwtai nungwi rwchablai o. Tintara, kham tamwi
mwsao, rwchablai o. Phia sakto rog khe bhati bogwi, arak
nungwi, jwrang nang jak. Baksa, kobor ahai phegwi lama o
kwlaijak.”

O kokrog sag chalai bwrwi, chwlarog phisilai-phisika salai


o. Bwkha kwbangma swngmung. Sompati sao, ‘chwng cherai,
sikla boslok bebak school o thangna nango. Sukdev master
chwng no kwchar u, salbrum brum school o phai di hwnwi.
Kami kwcharo se school. Amo se cherairog salsa phai u, salsa

20
phai ya school o. Ani babu master. Bo kami kami kitingwi sao,
cherairogno school o rohor di. Hwnkhai se sima kwbang man
nai, rang ri gwnang wngnai, buini sai kuchugo tong nai tei
dopha hamkrai man nai.’

Moksori yachagwi sao, ‘ ang le school o salbrum brum


thango, school chini nog ari. Ani dada Matric pori o’. Chengkru
bo sao bini dada Kwchag matric porikha hwnwi. Togti sao, ‘ ang
sele u. Ani dadasong khorogtham, aroni bere khorogsa se
Chompoknogor ni boardingo tongwi pori u.

O thaitham kami o, chiba nukhungni bere khorogtham


khorogbrwi se matric porijak. Borog himswkang himwi tongo.
Kamini okora rog bagsa salai u,thinango teibo matric pass
nokhornai, tamni hwnba tabug cherairog school o swrwngnai
bang kha. Chwng dumsa nani nango hwnwi salai u..

Sikla-boslok-rog duduru-bai-dudu thwnglai o, narkel


phango kao, aro ni chenchu bothop khago. O chenchu chikonsa
tog. Elem kwrwng. Bongni uanamasisa elem bai nog bwswg
naithog khe swnam, tang? Khotol khotol gwnang bothop, bwsa
ni bagwi khotol, bwsai ni bagwi khotol, togtwi ni bagwi khotol,

21
bwtwi khumpai na bagwi khotol. Chenchu ni bothop langi ahai.
Cherairog bagsa naichomwi nailai o. Bothob sukurugwi nai lai
u. Cherai khorogsa sao, ang le chenchu ahai se o khotol o achug
tonna muchungo. Tai khorog sa cherai sao ang babu no amtwi
nog, khotol khotol nog swnamdi hwnwi sanai. Bwrwi cherai
khorogsa totora koi wi sao, e manlanga-nu nini babu, omtwi nog
tangnani. Borok-rog kebo omtwi nog swnamwi manglak. Raja
phano man ya. Thwngnairog uanalai o bahai chenchu aswk
nangmani nog swnam!

Ganao kwcham pukhiri, obo togti song ni kwcham pukhiri,


Kamichango tongnai ni pukhiri. O pukhiri ni twi saka saka
poder pod sam, chichiri-poktho koboljak. Pukhiri gana o kwbai
kutha nog, Kuphung Choitro tongmani nog kwcham. Bini nogo
sikhog-mangkhog eba dakat habkha. Aphuru, buai okora,
Bosonto khwna-wi khaprum-wi phai o. Choitro ni hik, sa, no
tubui phaikha Bosonto, bini nogo. Tongnani nogthai rwkha.
Borogno nogthai rwkha salthang bwkhag, bini nog ari o.
Bosonto aphru Tripura khatriyo samaj mondol ni adong,
Maharaj chongwi rwjakmabai. Kuphuti tei bui salai o, ‘o pukhiri
o rang gola tongu, twi khamchwi perwi jora jora yang-ayang

22
bakhugo.’ Obo ahai kok khwnawi Bharoti ni sag bikhumu
bachao.

CHAPTER 2

Laite laite Bharoti sag kupulung wng kha. Bo haba thangna


kosor kha. 'Ani sag tongthog ya, kwpana muchungo' hwnwi
satrwngo. Talnwi tal tham laikha, sag kisa bejua ahai. Bwsai
Kiron banio, bihik no sao, “ta uanadi” hwnwi. Kiron
23
tongthogjago, uarik uarik, bwsa man na hwnwi. Ayang Bharoti
ni bwkra, busuk mannani hwnwi bwswk hamjak. Tongthogmani
kha sia. Puila busuk mannani hwnwi. Bwkra sadu wngjak,
sarigo tongthogwi aroti khlai o, baiyab rog bai. Cha kwchag
nwnglai o. Romphe, urum, awang chalai o. Tei talba ulo Yakma
achai kha.

Bisa khonkha. Talslang mol. Kiron ni yakrai-karwk


buphayung Gojang no kaikha. Buaijwk ni mung Kwchagti. Belai
bwrwi naithog. Kwlw-lwk. Sag-han kwlwi dw-dwk. Sag mang
mwkhang mwchangjak. Sag kuphur. Kwchagti hwn phano,
Kwchagti mwchang ya. Bo le kuphurti hwnjak khe se mwchang
khamu. Bono buprangsong kara thwngo, naithogti hwnwi phar
o. Kiron buaijwgno belai mokol kai o. Naithogjago. Bharoti risi
nango. Kwthalai ma sengu. Mamui songphru kutug lai u.
Samung kisil lia u.

Salsa phungo Kironsongni nog hor nangwi kham kha,


bebak thapla wngkha. A phungo nogni borok bagsa haba o
nokhorwi thangjak. Kamini tangnai rog bo hachal hachal haba o
thangjak. Hoku lung lung tai chirik mirik khwnawi bagsa habani
haduli-harepek gwnang phai bai kha. Tin nog nokhola kitingwi
24
tongmani bebak khamkha. Gula thaitham, 100 ari kwbang
maichwlam kham kha. Phia rangchak rukphai ni khungsa sinduk
horni tikhlai kha. Hor bwtharma ulo maichwlam bagsa
khamchwi perjak, lung lung wngwi tongkha. Kiron ni thagu
biragini rang rejgi, ‘ponchom george’ 5000 swk tei rangbwlai
20000 swk kham kha. Kamini bebak borok khaprum phai kha
hoku nuhurwi. Tin, gola, deg bai twi sarlaikha. Hor thwinani
belai lerkha, hojlai bangma bagwi. Kiron ni buchu amok wngwi
tong kha. Bini bebak rang ri mai khul khamjakma bagwi. Ri
chum kangsabo marwglia. Kiron ni buchu mugtwi roi roi.
Achugwi bini kwpal ni kok, biriman manmani kha yogu.
Cheraiphru ni simi birman, bigra tei biyal. O kami o chamri
kamani ulo se bo gwnang wngo. Ua, mai, mairum tei mai-
mairum bepar thwngwi gwnang wngmani. Khet ha paihmani,
sagni thwi kolomtwi khlai-wi ha nog swnammani. Aswk biyal
bo sikla o. Som paina rang kwrwi. Ri phalasa kanwi tongo.
Kanslai kansaka kangsa kangsa ri. Som tilogo twi lu-wi se
maitulu ma cha o. Ulo kaijakma yagulo, kha krag khe samung
krag tang ma bai bini talikha swlai-jag kha. Rang gwnang
wngkha. Bihig ni hamjakma, chubama tei hiksai kok thansa khe
biyal swkag kha. Rang gwnang wng kha, sagtarma bagwi. Kok
25
se tongo, “hiksai kok thansa wngkhe laiphang murwi hor
mwswng manu, mamui songwi mai chaimanu' okorarog
salangmani kokrog muitu manu. Bo tini chosma huwi mokol
mugtwi huwi kwkham rang, kwkham trunk, yokhagwi nai o bini
raidang bai. Bongni biragini bag kwkham nugkha, teibo bini kha
kham kha. Kwkham rogno rungwi tonbai o. Swlwg swlwgwi se
sag kwlwi o, keng bising bising kab o, belai kubui ni lama
himnai biragi.

Sabo hor phwnangkha, bahaikhe hor nogo nangkha? kebo


sai manlia. Kebo gosilia. Mai, rang kham-mani bagwi
Kironsong belai biyal wngsug kha. Kironsong nuhkhung
swnamphir nani phan thonlai kha. Kiron ni bupha bwswk khe
lilagna nangkha, saimanlia. Rang ri mairum-maisa biyang
mannai? Pakok mang tong sio. Kisa misa solok man u. Kwkham
tin, hamya buphang berwi songcha kha, kwkham kutha saka
saka. Kamini borogrog salai o, ta uanadi. “Mayung thwibo korai
ahai”. Gwnang kiron ni bupha. Songcha-phirnani phan tongo.
Aphru Kiron ni bupha sokorom-wi tongo. Mwsa sokorom ma
ahai. Hor sogsanai no manjak khe bono yakar ya. Tanwi
bwtharna hwnwi.

26
Bisinwi swk wngkha kha. Kwrag samung tanglai-wi Kiron
ni bupha khamjak nuhkhung songcha phir u kha. Jora o
Kwchagti ni bwsa achaikha, bwrwi. Kiron ni bihig bo tai
khorogsa bakha, chwla. Kharchi puja chengma sal. Phung aidrop
ni simi tokha pungo, keche keche. Togthu kha sere sere pungo.
Kami saka ni kua o mwkhang sunani thang phru Kiron ni
buphayung song nug kha Gojang lolai lolai buphabo. Cherairog
khaprum wi nog saphai kha. Okorarog nugkha, Gojang
kotoksoroi thwikhajak. Amang chiming wngwi tongbai kha
amchoi ni borogrog.

Twmani bagwi Gojang kotoksorwi thwi kha! kebo silia.


Phia bagsa salai o Kiron buaijwk bai kok salaima bejua hwnwi,
risi nangwi ualaima tunglaima hwnwi. Kebo sao bwta bai bujago
hwnwi, nog kham mani kok rwgwi. Kebo sao bupha bai
kuljagwi. Kebo sao Kwchagti sinal tongmung tongo hwnwi.
Kwchagti ni bwsai lachijagwi sag sag thwi kha hwnwi. Bagsa
salai o Kiron bumani rangchag ganthi naui bihig kwtal no rw o.
Abono bagwi gojang kha kham o tei kotogsorwi thwi phu
hwnwi.

27
Gojang thwimani swkang. Bongni nog nukhung horsunujak
ahai tungphlajak. Jora ham ya. Kiron bajna kham tam-nai bodol
bai gwdalma bang kha. Rwchabmung, sumui, bajna tamnani
kobor ahai se wngsio. Muani rwjakma ahai sumui bajna bai.
Chuag arak nwnglaima bung kha. Hik-sa nasigma keseng. Al
chuai nani, harpek khlainani, mai bornani samungo kha uar ya.
Buphani drun drun khet tongo. Abo pog-kha Kiron. Bipra sai
tong sio, nogo kha bathag ya. Kamini okora chakwra bono kisa
kul ma ahai khe phwrwngu. Bihig ni kok norkha. Bihik bono
muphunwi manlia. Bui bono borok derakha hwnwi teb teb salai
u, 'Aswk gwnang ni bwsa, tamni kham tamwi chana muchung
kha! Abo ba sele tomung se bla.' Amtwi tongmung Kiron tal tal
lai rwkha. Bharoti tai khorogsa chwla bwsa bamani jora. Kiron
sarig sarigo Ajendra bazar amchoi o boima bung kha. Salnwi
saltham nogo phai ya. Phaiphuru khe chuag phegwi hab phai o.
Bihig bai ualai u. Dagar chopa khai u, bujagwi kabu Bharoti.
Kwlai thu o, sicha o, kutugo. Omtwi tongmungrog nugwi bupha
mokol gwdaljak lia. Cha jak lia. O ku, hwnwi nungo. Nwng le
tamo kobor da wng kha hwnwi sikiri- sokoro khlai o.

28
Bharoti bwsa kwlwiphano haba thangna yok ya. Gisti
kotor. Uatwi satung haba o ma-thango. Uatwi hwnwi salsa lelai
tongphru bwkrajwk bai kuljago, ‘mai chaui tamo thui tong, haba
thang di". Gisti dhar, nukhung dhar gwnang Kiron ni buma
bupha. Bahamjwk Bharoti no habao thangdi hwnwi bwkrajwk
kutug-phru tai tongmali hwnwi yachagwi sao, "kwlwi lumwi
tongo. Ang bo lumpresapre. Bahai haba o tangwi nai" Bwkrajwk
hwn o, ‘hwn khe mai ta chadi. Samung tang di. Mai chana khe.
Bohog tongkhe haba o mase ma thango. Omo se ani nog di
raida. Hamjwk phaimani ulo sal-bwswk maimui song kha? Eko
nwprang jwksong mang se maimui songo. Buini yakni mai
kumun chana lachi ya da? Sal bwswk kha rw-wi mai chog kha?,
mairum swnam kha, dengi o mai sug kha?, sajok ma le nai di.
Bwsa achai kha hwnwi tini lai kha ta’.

Bwkrajwk no mwkhang tisawi, khug lai wi Bharoti sao,

" nwng khe tamo haba o thang ya. Bui ni bwsa kwlwi lwn
mabo silia. Naidi nini bwsarog pru pru, kwlwi bo tongo, aswk
buirichik wngkha. Bisi o masa ba o."
Bwkrajwk tong manlia. Jolijagkha. Bahamjwk no bunani yak
harkha. Phia Bharoti kasukha. Thamchi ka-ui kab kha. Ang tai
29
tong lia hwnwi kab kha. Kisa wngkhai no bukhug belulu khe
kab nani loi Bharoti. Nog ni nokhor na loi. Nokhor wi se thang u
kha.

Amtwi khe Philigti khar-wi thango, salnwi saltham ulo


phaiphiru. Bwkrajwk bono kutugo, “ Nogni nokhornai hamjwk
tei nogo habnani raida kwrwi. Bomo ahai mwkhang bai phai
phir! Lachia, Jangjari.’ Bahamjwk koinene khe tongo, tai sao,
‘tai nokhor lia,’ Haba thangnani, maimui songnani samung tei-
uaisa romphai u. Bharoti ramsug kha. Tai salsa, bwsa kwlwi
lumjak. Thuyam o bwsano mihimwi buthebwi mugtrwi thang, su
su, achumsa bwkrajwk chirigwi kutug phai o. Tamo thui tong?

Habao thang di hwnmani khunju kai ya da. Belai


satogjakma ahai ma tongkha Bharotiti. Bogchi kha ui, buphani
nogo kharwi thang kha. Amtwi khe bo kharnani loi. Kami chal
ya ni bagwi. Phia bupha tunui rwphaiphir o. Abo gisti kotor ni
nog ni hamjwk, kha boi ya wngma se, samung bangma bagwi.

30
Chapter-3

Kiron ni bupha belai khachangma man lia. Bwsla okra ni


tongmung ham lia hwnwi. Bwsla hohr sal kutugmani, sokorom
mani, khorang chirigwi ualaimani. Nog arini sandairog naichom
naikha bongni tongmungrog. Sal barwi sal. Omotwi hiksai ualai
ma tongmung bang rwk, bang rwk. Ayang nog le tin kwpwla,
bwlam gwnang. Uatwi thop thop kwlaijak. Kiron bihig no bu o,
Uatwi nangwi cherai bwsarog thu ya. Tai bumabupha ni keche
keche chirigma khwnawi kablai o. Kiron ni buma bupha
khorang mwsao. Amtwi ta ualaidi horh kutugo hwnwi. Twmani
bagwi hig-sai aswk ualai! Tamo salaiwi ualai abo khwnachom
nailaikha Kiron ni bahanog-buai song. Kiron bihigno sokorom o,
"Ang nono hamjak ya, nono kagsinai, ang kubun bwrwino se
hamjagu, nwng tini...nogni dagarwi phatar o tikhlai rohorjak
nai...no no kasi kagsinai..sitrama naidi.." hinwi ualai o, bu o.
Bihirog khe swlwgwi kab o.

Taini sal ni phungo Kiron doi bacha ya. Mugtrwi pai ya.
Belai chuarak nwngkhwna. Sal chugkha. Thuma bachai
mwkhang suwi buaijwk no mai chanani sanu. Bihig to koijak,
ther chalai ya. Ganti nogo bo hab ya. Chana nwngna bwkha
31
kwrwi. Cherai rog bwchwi bai awang-maidul chaui thwngwi
tonglai kha nokhola o.
A seb nasing tongu Kwchagti. Bo tini aiprom prom mamui
songnani cheng kha. Bini rijak togla ratharwi song kha. Poder
pod mui borok, chakhwtwi-kwthwng, muia bai thaipung
bwchlwi khundrupui rwui awandru songkha, tohan pengjak,
asingi bwtwi, thorai orai muiching ni motom hu hu mui tei guria
ni awang-sokrang, khur wi mairango buai no chanani rwkha.
Kwchagti buai no kutni kok sao, sep manbrum brum sao. Kiron
tongthog jagwi khwna u. Salsa ya salnwi ya, Kwchagti kutni
swgmani. Phungo chabai khe buaijwk kuai swnamwi rw o. Dapa
nawi muti o duma swgwi rw o, tei sao,

"dada bachwi ba chedra, maimui songna rwng ya, bug ya,


keler, buini sai sele, bo gisti kotor ni hamjwk bahai wngkha?"

Kiron Kwchagti no buthebwi sao, norog tongsak ang uanaya,


norog ta uanadi, tamo nang ano sadi. O kok salaimung
tongmung Bharoti risi nanjago. Bwsaibai ualai u.

Kwchagti sao, “dada ang randi, babu-bwkra le kha-kaham,


maya gwnang, khet rwna phu, nog khungsa rwna phu. Phia

32
musuk kwrwi, al chuainai chwla kwrwi. Mai bahai bornai,
harprk sabo khlainai! Nangmani kok sabo no sai nai! Ani birman
thag ya. Tei bazar hozar o manwi mungsa painani borog kwrwi,
buino sao, gosinai kwrwimang, ang uaisa uisu bazaar o thango,
kwisong no kwcharo. Sanani kok kwrwi. Kwcharjagwi manwi
tubumani yagulo hamjag twi man ya, kosok sitra muikwthwng,
muihan rwphai jago, rang le nai di, kwbang swbai o. Rang bo
bahai ajinai! Thwi se thangna muchung si o’.

Kiron kha bel kha. Maya nangjag kha, kubui kok sai man kha.
Buaijwk no ba tamoni bupha juda khiklai na nai, bono thansa
khe tonkhai se ham khamu bla. Chubai manlai khamu.

Buai buaijwk no sao, “Tai tamo khlai nai! Ta kiridi, ta lachi


di. Nangmano sandi. Ang nogo tong phru ano sadi, ani takhug
bukhug no sadi. Phia al-bainani, mai bornani abo le nog ari, nog
hachal, musuk gwnangrog no bati di. Chini al ni musuk, muni bo
jora jora nahar di’.

Amtwi khe Kwchagti buai no kha slago, kabwi phunugo.


Chwlarog bai philig phalag wngo, mwnwi-uarak wngo.
Tongmungrog buprangsong nugo. Kiron no buma-bupha

33
naichom o. O tomungrog sai manwi randi Kwchagti no buma
buphani kami thaiplogphang o rohornani hwnwi salai u.
Rohorna bagwi Bharoti bwkwra no koikha. Kiron ni buma
bupha belai bwkha kwrag. Kwrag ni bagwi no amchai ni
gwnang hwnjago. Gisti kotor. Nukhung dar gwnang. Mai ari ari
manu, misib malkhung bai hati o phal o. Muni khorogtham.
Kebo lelana jora man ya. Bupha no kirijagwi se Kiran nogo kisa
siring siring. kaham.
Kwchagti ni bwsajwk cherai, khasia khu. Bono kotor kolog
khlaina hwnwi Kwchagti no bini kami mandwi o rohor lia.
Bwkra bono rwkha tongthai nog khungsa, khet Gojang ni
bagbanta rwkha. Juda khiklai rw kha Kwchagti no. Saichung
randi bwrwi bahai bwsa borok swnamnai, bo silia. Bini khet
bahai khlai nai, musuk kwrwi, mai borwi man ya. Gisti ni
samung ni bagwi uanamang tongo.

A jora hamya Kironsong nukhung. Kiron bini hamjakma


bwrwi ni kamio thang phai teibo bungkha. Nogo bihik-bwsano
jai khlaima kwrwi. Salnwi saltham kwmai tongo. Nogo phai khe
bihig bai ualai o. Bihig swango, "nwng boro thang? ano
hamjaklia! Bwsarogno bo lob lia! Kok kwchang salia. Thamchi

34
tungphlajak. Bwsai thamchimang kutung tei khorang chiring khe
sokorom o, "nwng..... se! Nwng..
. se! Nwng tini.... nog ni tiklai rohorjagnai se; ang taimasa
bwrwi se tubuna wng kha.".

O kokno rwgwi salbrum brum ualai o. Bihigno kagwi


rohorna hwnwi sokorom-o. Bihig sao, "Twmani aswk kobor
ahai wngkha! Ani talikha khamkha. Ang ahai sia rwng ya bwrwi
ni bagwi da mwchangjag lia. Boro ni sikwrwng bwrwi nugui ba
kobor wng-kha. Kaijakna hwnwi kobor uaijai tong kha. Amtwi
hwnkhai ba ano tamongwi kaijawi tubu? Oh bwsa-khorognwi ni
thinang tamo wngnai?” Aphuru Kiron chirikhogwi sao, “ Nwng
unana nang ya. Buma kwtal bai cherairog tong-anu. Nwng nosi
nokhor sidi” Bihig sao, " kaijak khe kaijak di. Ang orono
tongnai, nogo bo ani ama-matoi."
Kiron sao, ‘Nwng nokhor di. Ang Kologti no
tubusinai....,tubunai..dwglia. Kologti khug kwtwi. Nwng ahai
jangjari ya, sitra ya. Bo logsi-si, kuphur, naithog, rwchab na
kwrwng, Bangla, hindi kok srai srai manu. Ang bono kubui no
tubunai. Nwng pod kha-ya. Nono tamo khlainani”.
Bharoti kha nangsug kha. Kab sug kha.

35
Kiron bini bajna almirah bisingni tikhlai wi tam u. Bo belai
Mugli Azam ni " pyar kia hei to dhorna kya" rwchabmung bajna
pungma bai tonthog jagu. Bihig kabte-kabte, bwsarog no koro-te
korote mugtrwi thango. Phia bajna ni khorang bai sichao. Bwsai
ni tongmung nasig nai o. Hor thugkha. Siring siring hor kuthugo
Kiron kologti bai chasmai tongmani, koklam salaimani muitu
manjago. Emango nugma ahai Kologti no mokol o kwphajago.
Mia Kologti bai Boromura hachwgo rwchablaimani, mwsamani,
kwbagmani kok muitu manu-

Kologti hachwgo hug sai tongo. Bolong khamchuru


nangjak. Hoku kisa kisa lung lung. Nobar sib sib. Buphang
uaphang ni bwchlwi pekhurubu. Uasa khamwi per u. Kailabari o
bazi perma ahai. Togsa kwbangma birsai tongo. Togroi,
togsarangchak, tobulu, tomsa, poderpod tog. Hareb o, bolong
khamchuru hojlai o nokhor o, tai birsa o. Yongsa kugsa birmani
riphrigo, rom wi chao, teibo hamang sinia tog berenglai jak.
Kiron buino swngwi Kologtisongni hugo thangkha. Kologti no
nugwi swngkha,

“ Biyango o naithogti, bo lamatwi phainai? Hoku hojlai


mang se mwnagwi tongkha.” Kologti Kiron ni khorang khwna
36
ui uanajag kha. Tei kok yachagwi sao, “O Mr., bahai
sogphaikha sa o bolong kuthugo. Kiri ya da?

Kiron sao “Ang buino swngwi phai u. Hacham kolog,


bolong kuthug, beser beser borok himmani yakung mari, sam
kwthwi, lama kwchak, haduli bomjak, borok himmani lama
sijwak tongo. Lama gana o twi thop thop kwlai tongo. Kisi ha,
sam ni twi thop thop. Lama kwcharo ua- pipe ahai, uasung
bwlam o twi goro goro kwlai tongo. O naithog, nono nug ya khe
tong man ya. Bwkha thongthog ya. Nwng saichung saichung
nugkhai sikhamu nwng bwswk naithog! ri-borok bwthai gwnang
kanchwlwi, bwchango budug khajag, budugo kasleng,
bokhorogo risani pagri, tei bwkhwnai o khum berjag. Bahai khe
mwchang kha nwngba jadu.”

Kologti yachago, “ omo no chwng seleng hwn u. Bagsa


kasleng hwn-u. Tamno hwnba mai kaiphru bwchango kha-mani,
aboni bagwi kaiseleng hwn-u. Oro maichwlwi ton-u, yagsi gla,
maichwlwi na-ui kolba koldok nao, yagra yagbai damrano hao
kisa chogo, ha khursa-ui maichwlwi ber o. Hugo mai kaio.
Nwng hugo mai kai ya khu da.”

37
Kiron sao, “ang hugo mai ma kai-ya khu. Chini ba panther
haor kisi,kisi khet, mai bwchlwi no chara sar o, maibwsa no se
boro. Hug khlai ya chwng.”

Kologti sao, “hwnkhai ba nwng kwbangma ua ni uajag


sinia khuna. Selengsa no solnai dingra. Mai raphru maitang da o,
khuturuk khe ri-chum dai tonmani, khobtek bo manwi damani
tei majang ri-rijai tonmani, baka, dek-karai, maitwk, muitwk
tonmani. Nwng sida sini? Nwng uaying da sini?

Kiron sao, “Digra khe tamo sla?

Kologti sao, -Digra ba musuk misib, pun, mayung no kha


ma se bla. Duri kolog, bara. Budug bai digra rw u. Digra rw ui
ada charw u. Digra bai Dingra pher u, niada! Dindra bai
maibwtang simi twi ya, monphol, phantok, moso, poder pod hug
o thaimani bwthairog thumwi da-u. Horwi abo nogo tubu lai u.

Hug o naithog naithog chibug ahai -ua yarung, rai yarung


kwlai tongo. Kologti ni yagni dasa nawi Kiron tankha, swikha,
raiding swnamkha. Raidang rom wi hui hai hwn kha khorang
kolog Kiron ni. Tomosa, dog, nugwi riphirigo. Khuruku bwsa
riphirigo, rom o. Tai kwbangma bolongni mui kwthwng-thorai,

38
orai, muiching, muia-ha-kwtwi kholwi Kologti ni langa o dao.
Sao tinini chanani mankha. Kologtisong ni hug kwcharo garing
tongo. Sal chug kha. Garingo achuglai kha. Uasungo pengkha
muikwthwng, Muihan no hang kha. Kologti hachwgo buini nogo
chuagtwg nahar u. Chuag kharw u Kiron no. Ulo maichu
khengwi diporo chalai o. Abo bwswg thogkha saimanlia.
Khundurupui phuljak bolongni muikwthwng pengjak. *Sam-
bwlai, saghamni mui motom hu-hu chalai kha.

Maichama ulo Kiron Kologti no sao, “o bwkhani rani,


rangchagti, phaidi, u bolong kuthugo khum naitug lai gra na.
Nono kanrwnani. Nini khajuni khum hoi kha.’ Ha ni khamchuru
bahai, ua, uathop, uabwlai, hamang sinia khum khamjak.
Khamchuru bahai bwswg se motom lwlwg. Kiron, Kologti,
khorognwi harung bwkhag nokhorkha. Aro hapung thainwi ni
kwcharo, harung kosongwi twisa. Hachwgni ha, kisi, twimug
gwnang ha, yarung kolog kolog, twi yorjak. twithop thop yorjak.
Twimug gwnang ha. O twisa ni twi kwchwng, haching nuhur-wi
tongo, twi ba rukphai ahai, kothor ahai, holong kwchwng ahai.
Twipar o mereng marang holong, sal kogjak, mokol philigwi ma
nasigo. Twisani mung tamo hwnwi Kiron swngo. Kologti sao ,

39
‘Sikam’ twisa hwnwi. Kiron twi kangkha hwnwi sao. Tei
Kologti sao, ‘hwndi dasa. Ua kotor phangsa tandi. Uasung
swnamdi. Iko lama o thangdi. Hachwgni twi tho thop kwlai
tongmani nug ya da. Oro yachagdi’.

Kiron uasung swnamwi twi yachagkha. Hachwgni twi


choromjak. Telekar, kwchwng, motom, hamotom bahai.
Kologti-no twi rwkha, Kiron bo nwng kha. Ulo Kiron Kologti
bai bolong kuthugo thanglaikha. Khum maike, kherembai,
dugmali, parija, motomsai tongo bolong bising bising. Buphang
kotor kotor khum barjak, kwchang, kormo, kuphur.. kwbangma
khum bubar. Hao rwja khum. Ritrak bojag ahai, saka o khum,
chamuthwi bwthai ahai. Bolongni buphang kotor kotor teibo-
Sal, gamai tei kwbang buphang. Bwlai kwlaijak. Buphang
khungslaijak. Chibug khungslaima ahai. Bagsa bwlai kwtal
rotomjak, chagsuru suru bwlai kwlwi. O buphang tola tola bwlai
kwran. Soro soro pungo, himphru. Togsa toling mwkhwra
punglaio. Mwswi khongo, baharo. Kologti tongthogjagwi jadu
kalija rwchab-u, khaprumlai u, yak bai yak romlai u, mwsalai-u
tei kwbaglai-u.

40
O kok muitu mante mante, thunani mokol kholopmase
achumsa aming sokoromlai pungkha. Sichawi nasig naiba bwsla
kusu bono kwbagjak.

Bharoti kisa mukum o, kisa sichao. Bwsarog ni swtwi ri-


chum swlai o. Aichug wngo. Ai o. Aidrop o hanta sunani, twi
khognani thango. Twikhor o bwprangjwk kamini bwrwirok bai
malai o. Nog gana ni Somti bai kok salai o. Somti bono swngo,

“o bachwi, tamo horo thu ya da. Mokol kuthug kuthug,


sipra-pra.” Bachwi Bharoti sao, “tai ta sachidi. Lachima sisa.
Nini dada ano kagna hwnwi mang se hopung sokoromwi tongo.
Bini chirigma kutugma tei bajna tammani bai boro ne thuiman!"
Sompilik sao, “da Kiron kisa tongmung sitra hwnwi se khwna
bla. Sanja o khe ayang bazar gana o Sampari ni nogo thang phu.
Chuag nwng lai o. Aro sampari ni mare kologti phai phu.
Hopung tonglaio".
Omtwi kok rog no khwnawi Bharoti mwlang wngwi bomphrai o
achugwi kabsi kabsi wngwi tongo. Sal tung kha. Okra, cherai
rog twijilingo mwkhang sulai o. Buprang khorogsa Talzuan,
bongni nog ni naruwai. Bo sikla. Aguli o pori o. Bo mwkhang
hu te te kok rog khwnachom o. Ulo yachago. Bo sao,
41
"Bachwi ta uanadi. Ta mog di. Je wngmani wnganw. Nwng
sia da! Bihig-bwsai kwthalai tongna nango. Kok thansa wngna
nango. Kamini chwla-bwrwirog tai kisa sijak hwnkhe
chakhamu. School o sikrwngo kwrwngwi tong khai omtwi
bwsai bihig ualai, kag lai tonglak khamu."

Talzuan mia sanjao Kiron song nogo phai u. Kamini yaar-


kiching sikla rog bai phwrwngmung ni koklam salai u. Bo teibo
sao,
"Tabug ni jora chwng cherai-sikla bebak school, college o ma
porinai. Raja bo thwi kha, Rajbari sorker painakha. Chini tamo
tong si. Chwng khe nogo bihig bwsai ualai wi pailai ya. Kaglai
phu. Chwng bai bwthar lai phu. Naigrana chwng o nukhung rog
no kwrag da khlai man no, khachang tubui da man no.

Yaphang bosong ni sai refugee bang kha. Phia kwbang


borog le santi sena hwnwi sag sag bwtharlai tongo. Lama ham
ya. Bosong mwthangma o sanmung kisa. Chini slogan, kwchag
kuphur hwnlia, buini tola tonglia, chwngno chini ha ma rwnai,
chini kok kokborok bai ma phwrwng nai school-collegeo, ri-
borok rignai borok ma-kanrwnai- school, college, office rogo:
chini thangnani lama ma rwnai hwnwi chwng kami kami gorua
42
meeting khlai u. Mia horo Mochong-song ni nokhola o meeting
khlai o. O amchoi ni bebak kami o kok pirlai o. Tiprasarog chini
samung hamjagwi bwskang bwskang phai tongo."

Aphuru teibo kwbang twijilingo phai o, Talzuan ni kok


khwna o. Aroni bisingo bwrwirog mairang, dama, langa o horwi
nogo thangbai o. Bharoti ganti nogo chanani swnamo. Phia
bwsai thuma bacha ya. Sal thang-twi, thang-twi o Kiron mai
khobsa cha wi nokhor lango Bazar bwkhag.

Sarig sal chak chak. Bazar ni salka bwkhag Gorma twima.


Twi ma twi saka saka Sampari himwi bazar bwkhag phai u.
Rignai thor-re-re khai twi basu o. Bini ukuluk bwskang Tripura
Engineering college ni professor rog, staff rog, hatio phainai
borogrog, lamta lamta phaibai u. Rignai thorjak sampari ni
bwkhag borogrog ni lachithro-thro mokol. Yang Kiron Sampari
no naisingwi tongo. Kologti tini phai na da hwn? hwnwi swng-
nani. Aphuru Jonta, Kartik, Milog song bo hati o sogphai o.
Bahaibo, Sampari kwkwi hwnwi Kiron swngo.
“ Nini mare Kologti tini bazaar o phainada hwn saida man?”

43
Sampari sao, “sido, ang sai man ya. Phia tini phungo le mare
orono tong-khu.
Kok salai te salaite Sampari, Kiron, Jonta bazar ni salthang
bwkhag siring siring phasing thanglai u. Lama kotor ganani
pukhiri par o achuglaiwi kok salai u. Ayang mai borjak
kwkhwrang panther- kotor kolog. Chontai, Kaman mura, gagan
sarder, sipai, ruhi sarder, kalikapur-. Kami ni nog, buphang
uaphang, bwswk naitho-tok. Kalikapur school ganani biriphang
kotor saka o kwbang tog birsai punglai tongbai o. Sal chag-rom
chag-rom. Kiron ayang uyang, ayuk muyuk wngwi kologti no
naitugo, bazar o da phai hwnwi thang-phai wngwi tongo.
Sampari Jonta no sao, “dada khwnadi hwnjagtwi wngo, nwng
sai da man! Da kiron kologti bai se kubuljagwi kobor wngwi
tongkha”.

Sampari amtwi kok no bini khukbai pepla-rwi rwkha tini le.


Bazar o kok teb teb khai Janta bai Sampari salai tong u. Gong,
Kironni buai gana twi bazaar bwkhag thangu. O kokrog Gong
khwna u. Gong ganatwi himwi thangma jora.
Jonta sao, “hwi! Ang poito khlai ya. A kologti biyang ni ! chwng
sio. Bui no phungwi chanai bwrwi. Bwsai thai kwrwi. Bwswk

44
chwla no se koporom kha. Kuicha yagni keplema ahai phele
phele. Hamjwk kao, nog nao. Kha boi ya. Chwla yakar o.
Somaj ni raida kiri ya. Bongni kamini borokrog bono nasig se
man ya hwn ble. Bagsa amchai o khe bini tongmung no sitrjagwi
riphrik jag kha phu. Bujak kha hwnwi bagsa salai u. Bini
tongmung tamo hwn saiman! Bo rang gwnang, khet kwbang
gwnang chwla mankhai no bono rwgthar sinai, bobai boi sinai.
Ulo khe swkal kolobma ahai kolobu a chwla no. Buini bwsaino
bwsai khlainai bwrwi. Chuagtwg akaisak kharw u. Bo amtwi
bedua kwrwng. Kok tongo, ‘buini bwsai no bwsai swnam nai
nogni chuagtwg langi pai rw u, buni bwsano bwsa swnamna khe
takhugni togtwi pai u’. O da Kiron gwnang ba bono romna naija
u kha ta."

Aphuru Kiron achugphai kha bongni aro. Jonta bono hus khe
rw o, “dada, kologti ahai bwrwi bai ta gwdaldi.Ta kwthadi.
Bwrwi le naithog, phia bo kolobwi chawi buino khi tangrwi
kharnai bwrwi se."

Kiron keboni kok na ya. Kebono jai khlai ya. Bo sao, “ang
bono hamjak o, sabo tamo sa, ang uanaya.”

45
Phia Jonta kami ni raida, bosong ni raida tei tipra somaj ni
raida no swbai sao,

“Bihig tong tw-twi tai khorogsa bwrwi kaijak da man! Amtwi


kerong, raida no sidi. Tabug amo hai man ya. Tiprasa ni raida o
bihig kwnwi kwtham ton man ya". A kok rog Kiron ni khunju o
ka ya. Ulo hati o manwi paailai wi nog bwkhag toroi toroi
kiphillai-o
Sanja wngkha. Kiron bini khachug kiching Saltang song bai
miling malang kwmalangkha, Sampari ni ukuluk ukuluk.

Tai lerlia, dwglia. Talsa ulo Kiron kologti no nogo se tubui


phaikha. Bono tolwi tubui phailang kha nogo. Kologti no khum
mala swlaiwi tubumani ulo kologti bini kokoi-bwkha Kiron no
phunug kha. Kologti sao, "Oh Mr. Kiron, nwng ano hamjago
hwnwi tubukha. Nwng kubui kubui no ano hamjag-khe sokat
rwdi."

Kiron sao, “Tama sokat nai? Ani langma da rwnai. Ani sag
mang da rwnai? Ani sagdug da rwnai? Babu ni khet rang bebak
mannani jora o mananai ble. Tamo aswk dophra kaphra.
Tabug khachang di. Man nani jora o man nai.”

46
Kologti sao, “nwng hamjagwi ano tubumani sokat tabug no
ma rwnai. Man yak he ang nwng bai tong ya. Tai nihig no dati
kagwi rohor di.” Kiron sao “Ao tongra di. Kisa jora rwdi”.
Ulo Kiron bumano nini ganthi rwdi Kologtino hwnwi san kha.
Buma rwna gosi lia. Bwrwi ni sokat, obo ani bwkrajwk rwmani.
Ang rwna muchung phru rwnai. Sabo man abo tabug sia. Tabug
kebono rw ya. Nwng boroni bwrwi kwtal tubu. Tamni bo bai
phemolog jag. Nwng kha sinai wng si di’.

Kiron ni buma ni sindwk khungsa tongo. swndwk simi nog


kham phuru khamlia. Bwsai bamsai narwgma ni, nog kham
phru. Dipor wng tw twi. Kologti Kiron ni buma ni nogo hab kha,
huijagwi. Nogni borogrog habao. Kologti swndwk ni surani
naitug kha. Surani bwchab nawi, Kiron ni buma haba thangsini,
swndwk phiogwi rangchak ni ganthi dulkha tei khog kha. Bwsai
Kiron no logi sanu, himdi-rangchak taknai ni aro. Nogni
nokhorwi Kologti Kiron bai Jirania bwkhag thang kha. Kebo sai
manlia. Salnwi saltham ulo, Kiron ni buma rang dana hwnwi
swndwk ni surani naitug o. Surani manlia. Ani surani biyang
tonjag kha? hwnwi naitug lai kha. Ulo le Gojang ni kobong
beser o se manu. Swndwk phiogwi nai ble rangchak ni ganthi tei

47
rang kwrwi. Gojang no buma kutug kha, nwng ganthi khogo
hwnwi, surani nini aro manu hwnwi. Gojang sao ang sia, ani
kobong beser o sabo surani berwi rwi? Kiron sao, ‘ang sai man
ya. O Gojang no swngdi. Bo no ganthi nakhwna’.

O rangchag kwmamani bagwi nogo uburum-jaburum nang


kha. Gojang sikok hwnjago. Bo naya no nao hwnjagwi kha thwi
kha. Ayang bihig Kwchagti khe khasgsa wngjago, Kologti ni
neclace kotorma kanlai tong phru nugo, boroni aswk man!
Uanama sisa. Kiron Kologti no kan rw phru bo nug kha. Bo
bwsai no sao nahar di, da le bihig kwtal no uakhum tagwi kanrw
o. Nwng ano le mungsa bo rwi man ya. Pod kha ya. Kok bo bug
ya. Tai philsa nanglai o rangchakni ganthi kwmamani bagwi.

Bharoti khe kha dujag. Jai kwrwi wng tongkha. Bwsarogno


charwnani, bo chanani phano jai kwrwikha. Bwsai ni tongmung
nugwi. Bo simi ya, nogni bebak borogno mwlang wngwi
tongbaikha. Bharoti nog ma-yakarsinai hwnwi bebak no kha ka
kha. Ayang kwtal bwrwi Kologti kutugsai tongo. Munirogno
samung dagio. Muni Bengka no bini ri sudi hwnwi rignai,
blouse, bra rog khitarwi rw o. Sarig wngkhe ualai o, Bharoti no

48
swrai o, dagar o, ulo bwkhwnai saprogwi khiklai o. Bharoti
chirikhogwi kab o.

Sundruma (danger) saichung phai ya. Kironsong ni


nuokhungo remrem sundruma nangwi tongkha. Nog khamkha,
Gojang kotoksorwi thwikha, hamjwk Bharoti nokhorwi thango,
phai phir u, rangchak-rukphai ganthi kwmakha, kamini chuduri-
bariphang lukurog bai bhuj thumjag na naitongkha, kiron
sinalrog bai buljag kha, kham tamnai rogbai kubuljag kha, chuag
maikham bai buljag kha. Sele lokai lokai borokrog bai gwdalma
bang kha. Aborog chaya tongmungmang. Kwrag tei gwnang
nukhung ni bwsa omtwi mwchang ya. Gwnang ni bwsarog khe
school college o bagsa lam kuar o thango. Pohor wngnani sag tar
o. Phia Kironsong ni lamphuar kwrwi. Kiron ni buphayung
khorogbrwi school o thango.

49
4. Chapter-4

Bharoti ni nukhung uru muru nangjak. Bo kab-mang tongo.


Bwsai bono poito khlai lia. Bwsai rang mai ha gwnang ni bwsa.
Bo bumani kok simi na-u. Bihik ni mamui songjak ma-cha ya.
Bihig bwkrajwk bai khetere metere kok bang lai u. Kiron buma
bai kutug jago.

Kiron kham tamnai sorder. Buini kailai bari, ter


tongthogma o kham tamna thango. Nogo kwbang tong ya.
Bwkha bathag ya. Bihig bono kha boi rw na rwng ya. Sirig
wngkhai eba kham tamlainai, eba bazaar bwkhag thangnai.
Nogo hor kuthugo phainai. Ayango Kologti bai buljagwi
tongkha. Bihig-bwsa pogkha. Nukhung bai-na wngkha. Bwsai
bwrwi tubui phaikha mia horo. Bharoti no nog ni nokhordi
hwnwi bwsai kutugo. Bupre-sapre khlai o. O kologti no Bharoti
sinaljwk hwnwi kutugo. Swrai o. Chirigo. Bulai na nai o. Thuam
seglai o. Bharoti bini thuam yakarlia. Tungphla lai phuru kiron
kebengo. Phil-wi bo Bharoti no khorang kotor-khe sao,
"dagti nogni nokhor di, Ang kologti bai khum mala swlai kha.
Bo bai kaijag kha. Bono tun phainai iko saltang, Ganes, Kartik,
Milog, sampari, uakhiti song tongo nasig di."
50
Ayang Kiron ni buma-bupha, buchu song lachi wi buini
bwskango siring siring khe nasigwi tonglai kha. Hor thug kha.
Bwsarog kirijakma ahai. Sundru jak. Sag borjak ahai. Kebel.
Kok pepla-ya. Buma-no swngo,
"ama oborok sabo? Tamongwi nwng kab? Babu tamoni nono
buna nai?"

Buma sao, "eko nasigdi. Nwpha tai masa nini ma tubukha.


Swima keram ahai. Boroni sinaljwk, hamjwk kawi tongphaikha.
Lachinabo sia. Kirinabo sia. Buino bo jai khlai ya. Bihik
gwnang chwla no bahai rwgthar phai! Chini talika hamlia."
Kutuk te, srai te, srai te ulo bwsarogno thudi hwno, lob te lob te
Bharoti bwsarog no muthu kha. Kiron kologti bai nuhuka ni
nogbwsao thuam swnamwi bai roko kha.

Tai ni phungo kami ni borokrog mwlang wng tong bai kha.


Bwsa cherai cherai kha sia. Yakma bai Dhong. Nokhola o
khaprum lai o. Thwng lai o. Dhong ni yago thwng-mwkhwra
(monkey doll), achumsa mwkhwra ni totora kokoi wngmase,
bini mwkhwra thwikha hwnwi kab kha. Bwchwi banio, ta kabdi
mwnai, chwla haham, hwndi nini thwngjaknai pistol. Theb theb
khlai-wi kogwi phunug o. Bo mugtwi hu-wi pistol rom o. Swima
51
swila no nasigwi thon o. Dum dum hwnwi kogo. Tai yaksa o
khe maidul, bwchwi bono bamwi kheb u. Nogo hubwi thango.
Yakma khe kolom khata yago. Rigwi swi tongo. School o
thangnani hwnwi buma no sao. Buma Bharoti ni mokol
mugtwi gwnang mwkhang nasigo. Ama nwng tamoni aswk kab
hwnwi swngo.

Salsa ulo Bharoti sagphang bini bwkhao uansugo, tabug-le


bwsai kubui no kubun bwrwi bai tongkha. Ang oro tong manlia
hwnwi kab o, chirig o. Bo nogni nokhorwi thang sinai hwnwi
bwkrajwk no sao. Bwsarog kablai o, rwgthar o. Yakma bupha
no swngo, ‘ama boro thangna nai? Bo tamo aswk kab?’ Bono
bupha Kiron banio, bamsao. Dhong no khe bwchwi bamwi
banio. Kisa ulo Yakma school o thangkha. A jora o Bharoti ni
bupha phai o. Buphano nugui kab o. Ano nogo twlangdi hwnwi
kabo. Ri-chum ni bogchi khajag. Ani bwsai khum mala swlai wi
kwtal bihig tubukha,. Bupha sao, omole chalai lia, chamaijwk.
Bupha chamai-chamaijwk bai kisa tunglaima kok salai kha.
Kiron ni buma kwbang kok salia. Daikungo muikwthwng bari o
thang kha, busuk kusu no bamwi. A jorao Kiron tei bwrwi kwtal
Kologti nogo kwrwi, harungo muikwthwng bari o sam phuilai

52
tongo. Bharoti bupha bai buphani nogo thang kha. Bwsarog no
khibi-wi kwlang kha. Bharoti kisa ualai kheno para o thang nani
loi. Phia tabug le ang phai lia hwnwi sai kwlango.

Kami o chuduri tongo. Bariphang tongo. Tiprsarog ni kami


kami ni raida. Kiron bihirogno kagna hwnmani, bwrwi tai
khorogsa tubumani rwgwi bhuj thum nani, kokmalai eba
meeting khlainani saklai kha kami ni chuduri. Kamini Chuduri
rog khe kami hamkrai naikol o. Sabo ba sitra tongmung tong,
abo naichom o. Sabo ni tamo birman abo nai o. Sabo mai biyal,
mai kwrwng ya, bigra kangra abo nai o. Je mansak amtwi
chacha ra ra suklai nani sag tar o. Tripura ni Ha bugra, Moharaj
o raida kami kami khawi rw jak. Kami no ham ya sitra, mwtai
ham-ya rwkhlai nani bagwi bisi o uai sa chuduri ni nokhwla o
ker mwtai rw o. Aro uathop kai o, togtwi bai barugwi kamini
borogrog khulum lai o. Bebak borok kuthum lai wi mai chalai o.
Kami hamkrai ni bagwi surima kwrag khlai lai o. Bebak borok
thansa tongmung rag rw o. Kulum kwsa, sag-hamya no keple rw
nani bagwi o surima raida. Ker ni salo kami kitingwi khong kai
u. Ker mwtaini sal o buini kamini kebo ma hab ya. Abono raida,
kami khamani. Pogwi kebo hab khe, bo romjagwi, borogbai

53
bagsa mwtai ma- khlai o, phia kwbang dondi ma rw u.
Bharoti ni bupha Chuduri no sa wi kabu kha, ‘ani sajwk no
Kironsa kag na hwn mani, bo bihig tong tw twi tai masa bwrwi
khum mala swlai tubumani, bhuj thum di’ hwnwi. Chuduri kok
rw kha. Ulo koktun rohor na hwnwi sao, ‘tabug thanglaigradi,
tamni hwnba, ua phekognwi wng jak, abo thepanani kisa thug
sinai.’

Bhuj thumnani salmari, jora, chong kha Chuduri. Kiron,


bini bupha, Bharoti bai bini bupha, tai okora chakwra bebak no
koksalaimung, phia, bhuj thum o manjag kha. Philsa philswkang
kok swnglaiphru Kiron sao,’chini nukhung kotor. Chwng kamini
dar gwnangkhug hwnjago. Kholsa-nisai borok nogo. O Bharoti
betha ya, chini nukhung romwi narwg manglak. Bo sele. Bono
ang kag kha"
Kwbang kok thepa na bagwi salai kha. Phia Kiron no gosirwi
manlia. Bo Bharoti no kagkha hwnwi sao. Khengra, (Jonta)
mungwi khorogsa sikrwng. Talzuan ni bukumui. Bo buino
chuba o. Koktun swinani, ha ni bwlai swinani, kok kaham, raida
sanani, kothoma sanani, mwnwi kothog sanani belai manu.
Bazar ganao bini nog. Chuduri-ni meetingo Khengrai sao,

54
"Biyang yagra? Biyang yagsi? Sai kok bai hwn khe, what is
"right"? What is "wrong" ? abo se borokrog sina nango. Kiron
bihig no kagna hwn kha. Abo right da eba wrong. Kiron sil-
laimani (complains) abo kubui da! Bharoti bo sil o, bwkrajwk
satogo hwnwi, bwsai satogo, jai khlai ya hwnwi, tai bihig no hik
ahai ton ya hwnwi. Bharoti sil o, bini bwsai bono hamjak ya
hwnwi, tei nogo khachangma(happiness) kwrwi hwnwi.
Khorogsa tei khorogsa no sil laimani abo norogni bising ni kok.
Ani kok hwnkhe ahai se, ‘tongthog’ eba ‘khachangma’ abo bui
rw-phai man ya. Tongthog, khachang abo sag sag ni bwkha o se
swnamjago. Khachangma abo bwkha bising ni se. Phatar ni ya.
Saichung saichung ni bwkha o khachangma tongkhai khachang
(happiness) ahai no wngo. Khachang abo belai morok. Bui ano
ham ya hwnphano ang kubui wngkhai ani khachang kebo segwi,
derarwi man ya.
Hamjakma kwrwi tamo! Kubui hamjakma(true love) ahai se-
sag muchung ma (selfish) kwrwi. Chini kok tongo bihig bwsai
thansa wngkhai laiphang murwi hor mwawng manu, mamui
songwi mai chai manu. Kubui hamjakma hwn khe -bwsai
bihigno hamjago, bihig bwsai no hamjago. Bwsarogno kha bai
khug bai hamjago. Buma bupha no hamjago. Bwrwi hwn khe
55
bwkrajwk no hamjago. Abo-se kubui hamjagma "true love"
Chwng borokrog, hayung ni bebak dopharog tamo wnglai!
Khorogsa tai khorog-sa no poito khla ya. Kirilai o, bwkha bai
bohkhorok bai uansug ya. Saka saka kok sao. Uansugwi kok sa
ya. Samung tang ya sini uansug ya. Samung tangma ulo
deraphru se uansugjak lia hwnwi bohkhrog tangu. Ulo khe
biriman kotor manu, twi kotor nugo, bohkhorog tor u. Nog nog,
nukhung-nukhung, haste-hayung borokrog ni thani kotor
jwngjal: khachangma kwrwi wngmani, kha thansa kwrwi,
naslema, ualai-suklai, urpati, choba nanglai mani. Abo kami
amchai simi ya, hayung kitingwi birman. O biriman suna (clean)
hwnkhai borokrog bwkha kaham wngthai, bebak borok ni
hamkrai uansugwi sag sag ma swlaithai.”

Chuduri meeting o khwnakha Kiron ni bihig Bharoti nukhung


ni samungo kha uar ya. Nukhung hamkrai ni bagwi bwkrajwk ni
kok nor u. kisa phwrwng mung, dagimung koklam bai bo kha
nau, mwkhang som o
Kok yachagu. Bwkra bwsai no khug nang ya, borom khlai ya.
Kisa hwnkhai no kab o, nog ni nokhorwi bupha ni nogo kharwi
thango. Bupha no ereng ereng sejama kok shai o.

56
Chuduri sao, "amtwi le ham ya. Nukhungo ba kaham ham ya
kok ma salai o. Khitik khatak ma wnglai o. Nukhung ni koklam
hui ma ton o. Bui no khwnarw khe cha ya. Nukhung ni bebak
adong thansa ma tongo. Kok thansa, bwkha thansa, tai samungo
thansa hwnkhai se nukhung kwrag wngo. Kwrwi gwnang bebak
nukhung omtwi raida rwgwi ma tongthai. Abo chini nukhung
simi ya, chini ha ni bebak borok omtwi raida ni bising tong khai
se haste ni hamkrai wngo".

O meetingo rwngnok ni phwrwngnai Sontus master tongo.


Bharoti ni kamini bariphang, Debon tongo, tei Fenarai, Chuduri,
Kuphutini bupha tongo. Bharoti ni bupha ni wngwi manjago.
Master Santos kok narwgwi sao, "naidi takhugrog, chini
tiprasarog cherai cherai kailai o. Kha sia, phan sog ya, phatar
nug ya tai mokol kiak ya sini no chwla bwsa bwrwi bwsa kailai
kha. O Kiron, o Bharoti ni omor bwswk borogno kai
phru." Kiron ni bupha sao, chi dog swk Kiron ni tei bihirok
risudrop, chitham swk, kai phru.
Master bariphang kerong ni kok sai khwna rwkha. Bisi chichar
wngkhai se kaina nango. Bangla bai "sabalok" hwnjago. Chakri-
nukri o twlango. Kailai ma bo chwla bwrwi ni umor chichar

57
laina nango. O kiran tei Bharoti aboni bagwi no tongna rwng ya.
Hik-sai tongmung rwng ya. Nukhung tamo hwn sia. Samung
swrwng na jora se. Gisti o kha uar ya. Samung ni bagwi sep jag
khai,,eba pressure mankhai,samung sele wngmabai khar o.
Chwng nug kha gwnang khorogsa. Bini mung Gonga. Drunba
khet gwnang. Kami uakhirai sorder. Bwsla no cherai o omtwino
kailai kha. Nukhugo kha uar ya. Kha sia. Bupha bwsla-
bahamjwk no nog khagwi rwkha. Kanidok nal khet rwkha. Tin-
Nog rwkha. Borog hik-sainwi pod kha di hwnwi, phiog rwkha.
Amo se baluk liya, bini banta manmani kheto rehen rwi rwbai
kha. Ulo khe test relief samung tangwi se cha lai o. Naidi
cherairog ni akkol. Tongmung rog. O Kiron bo khasia no
hwnjago, tamoni gwnang ni bwsa wng tw twi bo bajna-kham
tamongwi chanani nang kha. Gistio swrang ma kwrwi!”
Master teibo sao, chini cherairogno school college o ma
rohornai. Swrwngmung se borok no kuchugo twlango.
Uansugma tor rw o, log rw-o.

Inta sao, tamo sikrwng wngkhai ba bumuk chaya se wng


hwn bla sa. Kebel wngo. Samung tang ya, sele wngo. Harpego
hab ya. Bwrwirog no khe sinal wngo hwnwi se kirijagwi school

58
o phwrwngo rohor ya. Bariphang master sukrubwi sakha, abo le
ereng ereng salaima se. Bobo kubui, bobo chengra abo sinani
nango. Buma bupha bwsarog no ma-dagi nai. Samung tang nani
yakbai yak romwi ma phwrwng nai. Ayang nug ya da England,
salthang hasterog bwswg bwskango himkha. Sikwrwng,
swikwrwng, soi-si manma bagwi borog buinisai bwskango.
Malkhung, birkhung, swnam kha, poder pod machine rog tikhlai
kha. Bithirog swnam kha. Tabug painaloti, TB, kongrai ni anti-
biotic penicillin, malaria-kolera ni bithi swnam kha. Sai sai
borok bemer ni kasu kha, tai mwthang kha. Abo bebak no
sikwrwng wngma bagwi. Engres rog hayung kwrwngwi bongni
yago chob kha. Abo bebak bongni sikrwng ni elem bai wngo.
Chwng khai cherai no butua swnamwi ton bai kha. Bong ni
simung ni doglam phiogwi rwdi, chwng tongthogma mananw.’

Kiron Bharoti kaglaima-no bagsa chajago, bagsa chajag ya.


Phia Chuduri kag nani bwkhag rai rwmabai bebak ma gosi kha.
Chouduri raida bising kwbang dondi phin kha. Kiron ni bupha
dondi rwkha. Phia bwsarog Bharoti man-ya hwnwi Kiron koima
bagwi bwsarog no Kiron marwgkha. Meeting paima ulo Bharoti
buphani kami o thangkha. Kironsong bongni nogo phai kha.

59
Kiron ni buaijwk Kwchagti nogo mwnwisuru suru. Bo
thwngmani tabug le bwthai wngkha hwnwi kha bising bising
kok sai tongtir kha. Buai Kiron bihig kwtal, Kologti bai
tongsugwi da man no manya? Abo bebak no sio. Kologti chwla
simi se rom phu, ulo kharnai hwnwi Jonta ni khugo khwna u.
Kwchagti buai no yago chobnani tei mankhe ba bobai phano
nogo kwthalai tongnani emang nugmani bwthai thai kha hwnwi
tongo. Bwsai bo kwrwi. Bwkrani ha, rang bebak chobnani
emang nugo. Bo saichung saichung satir o, tabug le o kotor
nuhkhung ni surani ani yago wngsinai. Buai Kiron bihig kwtal
bai tongsugwi manglak. Abo bebak no sio. Bwsarog no school
o, hostel o rohor na hwnwi salai u. Kologti no swkag rwnai. Ang
aphuru khe o nog ni nokma wngwi tongwi man si nai.

Taini sal, sanja wng kha. Kwchagti bwkhao kirijak. Bwsai


kotoksorwi thwi mani muitu manwi. Bo bwsai ni phola nugo.
Bui salai u, kotoksoroi thwinairog ni phola arono kitingwi tong
phu. Kwchagti sag sundru jagu, kirijagu. Bo buprangsong no
sao, ang kirio hwnwi. Buprangsong no thumwi horh o thulai u.
Bising bising sitra uansugo, buai no marwg lia, bwkra kwrag-
naichom u. Puila ni bihig-Bharoti no kag rwi rohor man kha, ani

60
thwngma bai. Chal chug ya khu. Ani thwgmmani derajak wng
na. Ang tai kisa chatog khe buino narwg se man kha mu. Kologti
no se tubu kha. Tai tamo khlai nai. Ang le ang bai se kolobwi,
mon rw ui ton nani muchung mani, bono day ago ton man no
hwnwi tong mani. Wng lia. Tabug khorogsa swk angprang no
romkhai tamo wng! Hwnwi kha tongthogwi tong tiru. Bising
bising khorogsa no kha chongwi tong u. Bui kebo sai man ya.

Yakma bai Dhong kologti bai kwtha ya. Ama ...ani ama
biyang hwnwi kab o. O kologti le elem kwrwng. Muani kwrwng
ahai. Saltham salbrwi ni bisingO cherai rogno lobmabai,
buthebmabai, kok kwtwi bai, tei cherai hamjakma chamung
charwi muphunwi tonkha. Togsa togroi, mwsa mayung ni
kereng-kothoma sao, tonthog rw o. Dung dung, tog-phua, chibug
musle, cherai khognai musle ni kirima sisa kok sao, bam o,
kwbago. Motom su ui lob o. Buprangsong no khe rwchabmung
rwchabwi kha chang rw o. Gai ni, Cinema ni rwchabmung,
kerong-kothoma sag-jangriwi, yapha khorobwi, khorang kotor
khe rwchab o. Kologti belai tongna kwrwng. Siyan. Bwkrajwk
bwkra bai mwnwi-u, uarak-uarak, mwnwikothog kok bai
munrwbaikha. Kok bai khug bai samung bai nukhung ni borog

61
ni bwkha o kwplai khlai kha. Kamini baksa borok mokol korosi-
korosi khe nasigo.

Salsini ulo khe bwsai bwsa twlangwi Aguli thango. Toke


nai o. Town kitingwi manwi pailai o. Cherairog no tongthog rw
o. Tai salsa Aguli o thanglai u kha. Motor stand ni simi kaman
choumohany himwi thanglai o. Kiron kusu bwsla no yak romwi
him o. Kologti Yakma no romwi him o. Aguli ni Umakanta
school o swrwng paijak Chengku. Bono motor stand o malai o.
Kiron nugwi o yong bathag gradi hwn o. Bono sao, yong obo
khe nini kwtal hamjwk. Khum mala swlai tubumani. Bono bui
kologti hwnwi nungo. Chengku no Yakma sini o. Bono thagu
kwlai o. Bumani kamini sandai, thwi-soglai u(blood relation).
Chengku Kironsong bai himo. Yakma swngo,
"O thagu, chwng him tonglaimani nog bising bising lama,
nukhung gwnang. Omo tamo aswk naithog, tongtho-tog?
Chengku sao, "o thagu, nasigdi. Omo khe borok himna bagwi.
Raja nog swnamwi rwmani. Lama kotor ni babagnwi omo him-
nog. Kwcharo lama kotor. Malkhung laimani lama. Lamani
yagsi yagra kwrwngwi borok himnani, o lama. Nog tangjak
pucca ni. Pillar eba dong kiting kiting. Abo khe saikok bai

62
"footpath" hwn o. Malkhung lamatwi mal o. Footpath botog
borok him o. Malkhung bai pherjak ya wngna bagwi. Aguli
town, Maharaj Bir Bikram swnam phru omtwi kaham uansug
kha. Aphuru Kiron yachgwi swngo, kologti no khwnarwna
bagwi, ‘kaka o footpath nog bwswglog!
Chengku sao, ‘Obo motor stand ni simi kaman chumony
kitingwi golbazar tei kaman chumohani ni simi surjya
chumohani, post office jora, kaman chumahani ni simi Jacson
gate jora. Ujjayanta palace abo Rajbari, ni simi golbazar jora
kepeleng lama bwswk se naithog, nug ya sa saiman ya.

Yakma swngo, thagu Kaman tamo? Saboni Kaman, aro


bahai ton? Thagu sakha, ‘O cheraiba belai khorog gwnang se
ble. Khwnadi, Kaman hwn khe choba o koglaimani, silai ni sai
kwbang phan. Agartala ni o lam kotor hadug Rajbari ni simi
Gulbazar jora swnamjak. Kwcharo KAMAN. Bebak borok
nainani bagwi ton u. O Kaman Bangla ni Raja Husein Shah ni.
Dhanya Manikya Hussein Shah no chobao mechenwi Kaman
segwi narwgmani. Abo 500 bisi swkang ni kok. Nwng torkhe
poridi, teibo saimananw”.

63
Kiran sao, ‘himdi Rajbari puila nainai. Yakma tonthojagwi
ah..ah.. himdi hwnu.’
Chengku sao, ‘Ani kisa montri office o samung tongo. Ulo
malai-phirnai do, thagu kaglai sinai tabug do hwnkha’. Aphuru
Kologti koi kha kaka, nusugsong bai tai kisa tong di ta. Rajbari
phunuk di. Ang bo nug ya khu. Kiron bo koikha , do khe kaka
himdi. Chengku him te him te, kok sate sate, Jackson gate o
bachalai kha. Aroni simi Rajbari nuhurwi Yakma baharkha. Oh!
aswk naithog! hwnkha.

Jackson gate tamo! hwnwi Yakma swngkha. Thagu sao,


Raja ni mol o, borog rog rajbari o hab ya sini oro ma bathag u.
Oro mwrwgnai bacha-wi tongo gate gana o. Tabug ni security
ahai. Malkhung kotor ma hab ya. Raja ni meeting wngphru bini
proja bebak o doglamtwi simi hab-u.
Obo lai khe, kosongo, nasig di, kotorma nokhola kotor, tabuk
children park hwnwi pharkha. Park kitingwi lama. Salka bwkhag
kuchug-remnwi nog, naithog khe mwchangjak. Meeting phru
Raja-Rani achugma thai. O park, eba nokhola 40 kaniswk kotor.
Lakh swk borok chagu. Maharaj bisi o uaisa uainwi luku-
malaimung panda khlai o. Hosom bhujan charw u, bisio uaisa.

64
Mondol ni adongrog, chuduri, sorder, kobra, tei kami amchai ni
bokhorogrog, o meeting o nungjagu. Salka ni kuchug dalan nogo
achgwi Raja bai isiri lukurog bai kok salai u." Oro tabug kaisa
town hall tongo. Pukhiri kaisa tongo. Kitingwi khumphang
kaijak. Park o tabug party meeting kuthum o. Lecture khwna o.
Hayung ni bebak kotor raja hwnkhe omtwi nokhola kotor
Rajbari gana o eba kisa hachal o ton u. Aro Raja kaham hamya
salai o, lukurog bai. Nangphru adong okora, twiphang eba
sorder, kobra, chuduri, roaja chongo.
O jackson gate lai wi, Children park, park lai khe eko nasig di
Rajbari ni main gate. Kironsong aro thanglai kha.

Aro teibo sinijak sikla takhugrog bai malai kha. Borog


aguli ni school o swrwngwi tongbai o. Bongni logio chakwra
sikla bo tongo. Rajbari ni yakhili o achulai o. Teibo naina
hwnlai o. Mokol chwngsak nasigwi tongna muchungo. Abo
bwswk se naithog. Kerong kothoma khwnamani ahai Rajbari.
Tini le nugsug kha hwnwi kologti tongthog jag-u. Guide ni
bukhugo kwbang kok saimanu Kironsong:-

1900 AD, Rajbari Maharaj Radha kishore Manikya swnam


rw o. Rajbari main gate ni simi kolog naithog twi ni fountain.
65
Pulhiri kotor kotor yagra yagsi, radha sagar tai krishna sagar.
O Rajbari England ni Bakingham palace ni sai naithog.
Tripura hasteo 184 Raja wnglang kha, abo hayung ni kwbang
khug; Japan o 125 Raja wngkha; India o Marathe Raja 11
wngkha.

School o swrwngnai sikla khorogsa swngkha, Japan ni


Rajbari bomtwi, raja to -da tongkhu?....
Guide sai manya hwnwi sao.
O school student khorogsa chakwra, bumung Talzuan, yachagwi
sao," Japan ni Raja belai kwrak, raida kwrak, bono "discipline"
hwn o. JAPAN o Japaneserog bongni Raja no mwtai hwnwi
khulum o. Rajarog SAL (Sun) ni bwsa hwnwi poito khwlai o.
Raja no mwrwgnai (security) hayung ni phan gwnang-khuk,
solai-bulai, seng ni choba eba kwtal silai patham kwrwngkhuk
saiwi chongo. Bebak Japanese, Raja-no mwthang na bagwi sag
mang bwlogwi phano rwlai o. Bongni Dhormo -Shintu, amtwi
no phwrwng jak. TSintu dhormo Sal no khulum o.

Tripura Rajbari mwrwgnai tongo. Tei phunugnai, guide bo


tongo. Guide ni ukulug ukulug himlai wi Tripuri Raja ni Rajbari
kitinglai kha......kwcham..kokrog khwnalai kha. Guide bini
66
bangra o khachijag ri-ni bag bisingo Rajmala kangsa tongo. Bo
abo nawi kok sao,
“Rajmala o swijak pori wi naidi, obo Tripura Ha ni laibuma.
Bharot Ha ni kwcham laibuma- veda, puran, Mahabharat o
swijak tongo Tripura Ha ni mung. Himalay ni amchoi o
Pratisthanpur( Hiuen-Tsung ni nugmabai abo Fo-li-sa-tang:
indo-tibetan kok) hwnwi Rajakhor swnamkha Raja Jajati. O
Pratistanpur tabug Punjab ni yaksi gla (North) Himalay saka o.
Jajati ni bwsla (khorognwi ni yakwrai) Druhya bupha ni
swraimung bai sagordeep o phaikha(tabug sundarban-Ganga
twima twiyung o kwlaima ganani ha), tabug ni simi 5000 bisi
swkang. Aro puila Tribeg hwnwi bini haste swnamkha. Raja ni
bosong ni 25 piri Raja Protardon, Brahmaputra twi ganao
Rajakhor sekha. Bumung rwkha- TrivegII. Tripur, 40 piri ni
Raja.Bini mungwi no bini hasteni mung Tripura pharkha hwnlai
o. Phia bagsa sao sagardeep, Ganga bai twiyung ni twi bupra ha
o puila Druhya rajakhor swnamma rwgwi Twipra ( ulo
sanskritise Tripura) bumung wngkha hwnwi salai u. Tripur ni
bwsla Triluchan (Sibrai).

67
Sibrai Raja achaima kok omotwi se- Raja Tripur achumsa
thwikha. Aphuru isiri sag kupulung. Raja thwima yagulo chacha
ra ra nangwi tongphru, Tiprasarog mwtai kotor no surilai kha,
sanlai kha, chwngno kahamkhug habugra rwdi hwnwi. Chibrwi
mwtai no salsini romwi surilai mani ulo mwtai kotor Shib ni
hamari bai Triluchon eba sibrai achai kha. Bo mwtai bwsa ahai,
taluka o kaisa mokol gwnang. Belai sima kwrwng, tai phan
gwnang. Bo Hiramba Raja ni bwsajwk bai kaijagkha. Bwsla
Daksina hasteni kwchar(tabug Kachar), Kholongma kami o
Rajakhor swnamkha. Abo Borok twima nangjak. Aroni
rajakhor sejak kha Dhormonagar, kailasahar O, raja protit ni mol
o. Raja Jujurpha ni simi tabug ni Udaipur o Rajakhor wng kha.
Krishna manikya Udaipur ni rajakhor sekha kwcham aguli o tei
kisa bisi tongwi tabug ni o rajakhor o. Amtwi khe 184 piri
Tripura raja. Rajmala phiogwi naidi.

Achumsa Yakma bini thagu no swngo, thagu Kaman ni kok


kisa sa rw di, o guide ni khugo-. Yakma Kaman nugwi bwkha o
kwbangma swngmung wngjag mani.

Rajbari ni guide sa kha, ‘ Dhanya Manikya Raja ni mol,


aphuru Bengal ni muslim-rog bai Tipra raja puila choba kotor
68
nang lai u. Dhanya Manikya no Vijayindra(conquerer) hwnwi
sini u. ‘Chatigrama Vijoy’ abo Chittagong, choba khlai wi
kwplai wngphru Vijayindra hwnjagu, rangmari-coin-1428 saka
eba 1506 AD. Phang phang khe Dhanya Manikya bebak choba
kwplai wngo, Tipra des uar rw o. Dhanya Manikya bini
senapoti, General Chaichung rai no rohor-wi Mughal garrison-
Chitagang yago chob kha Dhanya Manikya. O kwplai wngmani
mari rwgwi Dhanya Manikya kainwi rang tikhlai kha, 1428 saka
(1506AD), 1435 saka (1513 AD). O ha segjagwi Mugholrog
ytham Tipura attack khlai kha, phia Dhanya manikya
Mugholrog no mechen wi rohor kha. Hussain Shah, Gour-
mallik, Mughal ni bosong, kwbangma muslim army rohorkha
Tripura raj bai choba khlaina bagwi. Bangla ni 12 amchai, eba
province ni army, mughol army Tripura ni Meherkul Fort jora
phaikha, ulo teibo Rangamati bwkhag phai na nai u. Tripura
Senapoti Chaichug-rai bini army Chandigarh fort(tabug
muhonbhug ganao) o thum kha. Rajakhor Rangamati mughal
army kasuna bagwi. Dhanya Manikya bini senapoti Chaichug-
rai no dagikha bokhorog ni bomtom, eba brain phwnang di
hwnwi, dati Gumti twima o band thedi, twi chob di, choba khlai
wi je mansak bwthar di, kasu di, usulu te, usulu te, ulo bebak
69
mughal no twi kwran twima o chobdi, achumsa band swbai rw
di. Amtwi no khlai kha senapoti. Gumti ni twi dhar, bwswk
phan. Mughal army bebak kochogwi thwi bai kha. Bagsa
muslim army twi nwngjak kwthang rog no Tipra army tan wi
bwthar bai kha. Bong ni Kaman kotor tongu. O Kaman Dhanya
Manikya ni army rog mayungo tisai tubukha. O Kaman no tabug
Agartala ni Kaman choumohony o. Tiprarog kwplai wngmani
mukumu hwnwi ton jak.

Dhanya Manikya ni senapoti Rai Kwchag, Rai Kosom.


Chittagong segmani yagul suna hwnwi, tai uaisa Hussein Shah,
Dhanya Manikya no mechen rwna bagwi attack khlaina rohor
kha-1 lakh sengkrag(solders), 5000 korai, 100 mayung-choba
kotor khlainani. Rohor kha Haitan Khan, Karab khan senapoti
swnamwi, Kosba bwkhag hab phai kha muslim army. Raja
Dhanya Manikya bini army bai ‘chhanganga, eba Dabdwar o
kasulai kha. Aro ban thewi bebak muslim army no kochog rw
kha, bagsa no tan-wi bwthar-wi Dhanya Manikya kwplai wng
kha.

Rajbari naimani lenglai kha. Logi cherai gwnang. Lengkha


hwnwi Rajbari ni pukhiri par o achuglai kha.
70
Srabsa tongwi Kiron bihik bwsa bai toke eba cinema nailai kha.
Darasing ni king kong cinema nugwi cherairog tongthoglai u.
Ulo bwsarog no richum, thwngmani manwi pai rwkha.

Aguli ni kiphil lia nogo, Hor wngkha hwnwi


sandaini takhug, Kheg ni nogo naruai wng kha. Kheg aguli o
kaijagwi bihig ni nogo tongo. Town bai kami-amchai, hachwg
tamo pher? Abo Kiron bai kologti saimanlai-kha. Town o
tongnai Tipra rog kok borok man ya. Bangla kok sao. Kheg kok
borok sao. Bo police ni havildar. Bo kung kuchug. Bangla kok
ble ble sao. Kiron swngo tamo bachwi kok borok man ya da?
Bini bachwi ni mung Tulsi.
Kheg sao, nwng sia da. Oro Aguli tongnairog sag ni kok,
kokborok pogbai kha. Agulini tipragog 4-5 sai swk wngnai.
Bangla chini amani kok hwnwi torsai tongbai o. Chwng no khe
pahari hwn o. Mwnamjago. Riborok sinilia. Kan borok, rignai
risa sini lia. Tongmung chamung bebak juda wngbaikha. Kiron
Tulsi no swngo,
"chwng tiprasa se hwn khe tamongwi town bai kami ni
tongmung pherlai"
Tulsi Bangla kok bai sao, “Abo omtwi se, town o sinai, porinai,

71
swikwrwng, educated borok kwbang. Educated wngna bagwi
phan rw o. Swrwngmung eba education se bosongni kubui
khong, bokhiri-bekereng. Borok mwthangnai lama. Bosong
kwrag khlai o. Abono bagwi bebak cherai school o thango.
Town o chati chwngo. Oro pherang ni chati chwngkhrubui
tongo. Kokdug tongo. Lama kotor kotor kwbang. Lama o chati
tongo. Lama twi malkhung laisu o. Borok kaham bo kwbang
phia sikhog mangkhog bo tongo. Aboni bagwi no horsal police
van thang-laisu o lamatwi. Hor o borok thang phai laisuna bagwi
street light tongo.

Kiron sao, ‘chini pahar o le chati mwswngnani kerosene


phano se biyal. Sanja wngkhai no mai chawi thulai o. Bol sogwi
bagsa samung tango. Chekab sogo. Maikubug sogo. Horh
bachao. Amtwi wngwi da chini nog ba khamkha sai manlia.
Borokrog kwchang kwchang tonglai o. Borok rog kosong.
Samung khlai o. Twi saro, aa rom o. Muikwthwng khol o. Cha
o, bagsa nwng lai o. Hohr wngkhai thu o. Cherairog school o
thang na cheng kha o jora o, phia college o porinai kwrwi.’

Tulsi sao, ‘Town o twi supply tongo, tube well, deep tube
well rog tongo. Bazar hozar, dukan tei toke nogrog tongo.’
72
Kiron sao‘-Kami o khe khurjak twikhor ni twi nwnglai u.
Twima twisa ni twi nwngo.’

Tulsi teibo sao, ‘Town o berai na bagwi park tongo. Khum


lwng naithog mwchangjak. Bepar thwngnai, rang gwnang borok
bango. Naidi, Bepar ma thungnai. Ma swrwng thai. Tabug
uanjwirog bepar thwngwi rang gwnang wngo. O bepar khwlai
ma bisingtwi se Engresrog Bharot ha no segkha. Town o nog
naithog naithog building bango. School college o thangnai
cherai sikla sal ka-khai no thanglai o. Okora bagsa Office,
Court, kachari o samung tango. Aro samung tangnai salbrum
brum kwbangma. Montri, officerog, office samung tangnai
kwbang. Hospital, bithi dogan kwbang tongo. Borokni sagham
wngna manthogo. Sap sutra tonglai o. Town o gwnang hwnkhai
ba gwnang, bigra hwn khai belai bigra. Riksa sowi kisa poisa
manu. Bigra kwbang amchoi o sikhog mangkhok, bulai- ualai
kwbang.’

Kiron kami amchai kwchang kwchang tongthog, nobar


twibar kaham hwnwi bolai saphru Tulsi sao, ‘ang hamjak ya
kamini tongmung. Kaisa kaisa kailai bari eba sadhibari panda o
je chuag nwnglai o, abo sana kok kwrwi. Thwilai, thanglai,
73
mwtai atai panda rog chuag nwnglai nani simi. Seb nai tonglai o
chuag nwngnani. Bagsa nwngkragrog chuag bai nwngjagwi
jwrang nangwi tongo. Kepheg rog, saltham salbrwi eba khe
saldok salsini romwi kwlai tonglaijak. Al chuai, harpek
khlainani, mai bornani, eba mai tangnani, mai ranani, hug khlai
nai hug ni samung-bebak pogwi thangu, chuagbai nwngjagwi.
Kok tongo borok chuag se nwngo, chuag bait a nwngjag di.
Borok chuag bai nwng jagma cha ya. O pahar ni kwbang chuag
nwng nairog chuag bai nwng jago. Ulo tong sitra tongo,
mwchang ya wngo. Abo derana tomung se bla. Saltham-salsini
mokol mukumwi, kepheg wngwi, sele tongmung tonglai nani
simi kwsrang. Abo Tipra bosong ni swraimung nangjak. O
tongmung ma slainai. Phia bagsa sorder-rog chudurirog no ang
hamjago. Chuag maikham yakarwi sadu wngnairogno, dhormo
khlainairogno ang bolai u. Borog bwsarogno porirwna bagwi,
phwrwng-swrwngo sag tarmani, ang hamjago.
Kiron sao, ‘Biko nini bwkwrasong, kaka Anjurai sakto se,
Chengku ni bupha Choitra sakto se, amtwi kwbangma porinai ni
buphasong sadu ya, borog sakto se.’ Tulsi sao, ‘wngthun. Tamo
khe sele tongmung, chuag bai nwngjaknai borokrog no ang
hamjak ya. Amtwi tongmung ham ya. Tipra bosong haduli ahai
74
kobonwi twlangnai se. Nwng tini naruai, phia ani nogo ma nwng
ya do’

Kheg yachagwi kokrog salai o. Bongni nogo khorogsa da-


kotor phaima jora samung nangwi. Town gana o bini nog. Office
o samung khlai u. Cycle ka ui office khlai u. Kaitor ni kok pir u.
Police rog bai naichomjago, kebenjago, tatal silmung bai case
khlai jago, Khristan hwnwi. Kiron bai kologti tei bwsarog bai
sinimung nakha. Bono Tulsi cha nwng di hwn kha, chwng nwng
lai tongo. Da-kotor cha cup romwi mukum o, cha nwng te te kok
yachago tai sao,

‘. Babu-mayo, bwsarogno lekha pora khlai rwdi, kaham-


khe phwrwngdi. Sikwrwng kha si u, kwsrang wngo. Kwsrang
borok nog-kaham swnamu, hollong ni nog swnamu, rang ri
gwnang wngo. Aro tamo dhormo! Tamo religion! Kok kwrwi.
Phia ba kaitor naima twi tongnairog hamari manu. Dhormo ni
yaphang wngkha tamo "kubui" eba "right" abo sinani, abono
romwi ton nani. Dhormo hwnma khe "hamjakma" phuarnani.
Borok bai borok hamjakma teibo rag rw mani se. Ham ya sitra
no kebengnai choba se dhormo. Borok ni uansukma kuchugo,
tongthotog, khachangma, kwchang kwchang yakhili kasamani
75
abose dhormoni lama. Dhormo hwnwi hindu muslim choba
nanglai mani, buini dormo no nasle mani abo ba sumsok se.”
Da kotor Kheg bai bini nangma kok salai wi thang kha.

Taini salni phungo Kiron bihig bwsa twlangwi kamio


thangsinai hwnwi nokhor kha. Chompoknagar o Kologtisongni
nogo hablaikha, maimui songlai chahkha. Bwsarogno Kologti
bini nogni borokrog bai malai rw kha, sini rw kha. Sarigo nogni
lama-o, Sampari ni nogo naruai wngkha. Sanja o kironsong
bongni nogo phai o. Maimui je manu abono chalai o, ulo thulai
o. Bwsarog liling lalang kwlaiwi mugtrwi thango. Cherai kusu
swtwi kupru o. Buma matoi kutugo. Bupresapre khlai o. Cherai
bwsa kab o. Teibo kirijagwi swtwi kupuru o. Thuam si o. Buma
matoi teibo jolijago. Tai dom sa bujago cherai kusu. Kab te kab
te cherai thuphir o.

Kiron radio sa-klaimung khwna o, army o borok twlangna


hwnwi. Kiron Agulio thangwi suojak kha, chakri o
narwgjagkha. Bo job manwi phatar hasteo thangkha. Bisi o uaisa
uainwi nogo phai o, lelama (leave) naui.
Bisinwi ulo, Tripura hasteo jora belai ham ya. Cha-cha ra ra. Joy
bangla hwnwi choba. Lakh lakh east pakistan ni refugee phaibai
76
kha. O kami gana o 3 lakh refugee, uansa-thuruksa engineering
college ganao camp kupulung. Ayang choba, silai shel gurumwi
tongo salthang bwkhag. Aboni bagwi biyal belai kwbang.
Borokni nogo mai kwrwi.

Chapter 5

Sokorom
Yakma bai Dhong buma matoi bai rijago. Bwkha bai hamjakma
kwrwi buma matoi ni. Kisa wngkhai no kutugo. Bu o. Chamung
thwgwi charw o. Kaham mui hui ton o. School o Yakma thango.
Phia bini bwkha derajak. Swrwng ma o kha war ya. Yakma bai
Dhong lum o. Lum mani kubung. Ama ama hwnwi kab o. Buma
matoi sao, banio ekole ang nini ma. Cherai kusu hwn o, nwng
ani ama ya. Ani ama ni aro thang nai hwnwi kab o. Bini nana pi
bani lai o. Yakma bini buma no tubudi hwnwi koih tongo.
Thamsi tungo. Dhong bo eng eng kabo ...ama..a.a hwnwi.

Kiron leave o phaima sal. Bupha no nugwi Yakma bai


buphayung kab kha. Buma matoi ni satogma kwbang ni bagwi
kha dujag. A sanja o kupi ni kerosine paih kha. Nogo tai

77
kerosene kwrwi hwnlai u. Chati thwi kha. Phia Kiron bini thagu
ni nog ni kisa thog gwnang chati nahar-wi mai chalai kha. O
chati bo thwi kha, kerosene paih ui. Yakma bai Dhong no
kabmani mwthag man ya. Aphuru tog- phua, dung-dung, takhug
tei siyal-swi kirima-sisa khe punglaio. Obo khwnawi cherairog
no sikirio. Cherai rog kirijagwi thulai u.

Yakma bai Dhong torma jora. Sina jora. Buma Bharoti-no


bupha bupre sapre khlaimani nugjak. Ualai mani nugjak. Bwkha
o mari nangjak. Kha kosom wng jak. Buma bupha ualaiphru
thamchi tungphla jak okora bwslani. Cherai phangsini simi
buma-bupha ualaima nugwi phaijak Yakma. Bo chajag ya, buma
no mana khlai u, ta kutug lai di hwnwi. Buma bupha bini kok
boroni nanai? Teibo ualau o. Tunglai o. Omtwi tongmungrog
bwsla Yakmano dera rwkha.

Tini bupha nogo phaima ulo buma-matoi siring siring khe


tong o. Tabug buma kwtal ni satogma bo khakham o. Bupha no
sama da cha hwnwi Yakma uansugo. Tei nog ni tongmungrog
no muitu khlai u. Jora jora buphayung bai kwbag kwbagwi
moglai o. Kablai o. Mwswi, mwsa, musuk, mothona, mayung

78
buma kwmajagwi abuk chanani buma no naitugma ahai mokol
mogwi tonglai o.

Yakma ni thamchi tung-rwg, tung-rwk. Phan motog jagu.


Omor bisisini. Buphayung bisiba. O nukhung ni khereg-mereg
wnglaima belai nasle jago. Nog khamphru ni hojlai, piring poroi
nukhung, dewal ha somchumu-chumu, bini thagu kobor ahai
wngmani muitu manwi mokol chagsa o. Thamchi kao. Tabug ni
buma kwtal kologti bupha no kutugmani khwna o. Risi nangwi
ualai o hwnwi salai ma khwna o. Kwchagti no risi nang phu.
Buma Bharoti bo risi nangwi no khago hwnwi bui salai ma
khwna u. Mai chaphru, thuphru, lelaphru ualai tongmani Yakma
chajak ya. Nog ni nokhorwi phatar o thango. Kami o buini nog
nokhola phasing-para pakogo. Amtwi khe bini kengni yongsong
bai lama o malaiphru buma Bharoti bai malai na thango. Bini
thagu naitugwi tubuphir o. Amtwi khe Yakma bai Dhong banai
buma ni aro thang-phai wnglai o. Uaisa uisu bupha Kiron
bwsarog no naitugwi nahar u. Nogo kwtal bumani satogma
ualaima nugwi Yakma ni bwkha borsao. Sag borsao. School o
kha bathag ya. Bwkha achug ya. Kologti bwsai no sag nang ya,
sitra swraima, buino sejama, mwchang ya kokrog bwsarog-ni

79
bwskango samani bagwi Yakma amang chimang wngu. Buma
Bharoti no khatangjagu. Dhong kabo amani nogo thangnani
hwnwi. Bini loge loge bwta bo mugtwi roi roi wngo. Bupha bai
kutujagwi bwsarog thulai o.

Ayang salthang bwkhag ni nog- kotor, Gojang kwthang


tongphru thumani nog. Kwchagti khorang kotor khe henderwi
tongo a sanja kotor lai-ui, “Ang kirio, ani bwsai ni phola birsai
tongo hwnwi bui salai o”. Kotogsorwi thwimani baluk ya khu.
Bagsa tamo hwnlai! Poito khlai lai o, kotogsorwi sag bwtharnai
rog ni phola chukha o thang man ya. Oro no kitingwi tongo. Bui
bai kirima sisa khe nugjago. Thwi phru bwchlai kolog tikhlaijag
amtwi khe nugjago. “Ang kirio. Ang nog-kotor o cherai okora
angprangsong bai thunai” hwnwi sa o Kwchagti. Kwbang borok
thumwi Kwchagti thuam bokha. Kisa ulo bebak borok mugtrwi
thangkha. Uatwi bo thop thop, telekar nobar. Nokha o tal tongo.
Chumui kolobjak. Swtwina hwnwi nokhorwi thangwi Kwchagti
muni masabai kok salai o. Biri nwng tw-twi bini thaguni nuka o
achuglai wi kok salai o. Abo rangchak ganthi kwmamani, buai
boroni rangchak ni naclace man! hwnwi ekhereglai o. A muni ni
bumung Bengka. Bo kologti bai kwtha o. Bono Kologti kok

80
khog ya. Kologti bwsai no mothor wi rangchakni ganthi yago
chobmani abo Bengka sao Kwchagti no. A ganthi tak-swbai rw
ui se Naclace tei uakhum swnam phu, sejna bwlai ahai uakhum.
Kok salai te salai te Kwchagti no saui rwkha Bengka. Kwchagti
belai no tongthogjak lia. Bwkha bising bising chongkha o kok
supuru-nani. Bo teb teb phai wi cherairogni kwchar o thuphai
kha.

Leave piama yagulo Kiron kologti no bini samung thai o


twlang kha. Bwsarog no bo twlang kha. Ayang Shilchor ni
School o hab-rwi (admission) rwkha. Hostel o dai rwkha.
Yakma bai Dhong buma matoi bai rijag. Bwkha ham ya. Aboni
bagwi hostel o tongmani ham u hwnwi kisa tongthog lai u.

81
6- Chapter

sokorom
Kiron Assam o tongo bihig kwtal Kologti bai. Bwsarog hostel o.
Hostel bai army camp kwbang chal ya. Koktisal brum brum man
khe Kiron kologti bai bwsarog no malai na thango hostel o.
School vacation wng phru bwsarogno quarter o tubu-ui ton o.
Yakma bai buphayung buma-matoi hwnwi bwkha somlai u.
Kologti kaham no charw u, kok kaham sao. Yakmani exam.
result ham ya hwnwi kutugo. Phia ba bini khorang kotor, kolog
kutugmani teibo bang rwg bang rwg. Kiron bazaar ni uahan,
muihan tubu wi quarter o hab phai o. Kiron nugo, khorogsa
Kironni kiching rifleman, Bihar ni borok, Kologti bai gana gana
achugui koklam sa-ui tonglai u. O chwla bai bihigno jora jora
berai laimani, town o kitinglai tongmani nugo. Bwsaino nugwi
Kologti bachao, tai bwsai no kutugwi sao, naharla nini bwsla
okora exam result ham ya. Aboni bagwi ang kutugui tongo.
Bihari rifleman tei swrabsa kisa nang-nung ya kok sa ui
nokhorwi thang kha. Kiron khorang kotor khe kutugo,
‘cherairog no ta kutug di, cherairog ni ganao kok sitra ta sadi,
tongmung sitra ta tong di. Nini tongmung le sinal tong mung,

82
amtwi no amtwi. ‘Jamil dam mun hwnwi twi? Nwng bo amtwi
no’. Tai teibo nwng hwnjag nai, ‘swi khitung da uasungo da
hwnwi peng?’ O kok rog tamo hwn! abo bwsla okora kisa
swbai-wi sinani uansugo.

Bihig no kisa jolima kok sa-ui Kiron khinogo hab kha. Khi
phru Kiron bini bwkhao kok sao, o bwrwi chini rifleman rog bai
tamoni aswg kwtha, berai lai, kok peglai/ Kisa tongmung sitra se
wng na. Bono tubuna swkang Jonta samani le kubui no wng na,
sitra sinal hwnwi samani. Oro Army family line o bo ani
mwkhang sog ja u nai. Bwsai bwsa no borom khlaima kwrwi,
mwtai khlaima kwrwi. Buini borokrog ..Lusai, Naga bwrwirog
le kaitor no loblai o, khulum o. Bongni quarter o thang khe suri-
wi tong ma se nugo. Cha nwng ma swkang mukumwi Jisu no
khulum o, mai chama swkang mukum wi kaitor no surima nugo.
Ani bwrwi Kologti le iswar no salsa bo khulum ya. Twma jat
bwrwi man kha! O quarter o tongnai twma Hindustani, assami
hwn di bebak no sag sag poito khaimani mwtai khai u, satrai
sogo, joglu o. O kologti ni bwkha se kwrwi na, dhormo kwrwi,
ham ya sitra, sumsok bai kisiljag. Obo le ang sisug kha. Tabug
tamo khlai nai. Yakmani buma no kagwi rohor kha. Tabug

83
bwkhao kosom mari bang kha. Ang Kologtini sitra kholobnani
naikha. Bini majra kwbangma ang kha twi ya tongmani. Tabug
le kisa kha yogkha. Bo sitra, sinal bwrwi no wng na. Ang bono
kaijakmani sag gosi wi tubumani. Tini ham ya hwnwi tamo
khlai si nai! Si-ui, nugwi tubumani. Tabug khachang man ya
hwn ba tamo khlai Sinai, Ani no cha liya. Phia ang saichung
saichung phemolog jak kha. Kologti no tubuna swkang kisa si u
bini tongmung, phia swlaijagwi kaham wngthun hwnwi ang
uansumani. Bono teibo jora rwnai, bo swlaijagnani jora. Bono
harpek ni ma tisanai, kaham kerong ma phunuk nai. Joli-wi chug
lia. Abo hwn khe ani no ham ya wng nai. Bharoti no kagwi
rohormani akkol wng kha hwnjagnai, buibai kamio. Je man sak
nailai anu kologti no kaham khlainani. Bo ano khwi o kwcharw
kha, bono hik ma song kha. Ang saiman kha o bwrwi ano simi
ya, kwbang chwla nakha, ang bwswg remni bwsai ang sia. Buini
bihig philtham philbrwi wng jag. Tabug bono ang ani army
camp o tubu kha. Oro ni discipline, raida kaham rw –ui ma tisa
nai. Samungo tongnani ma ber nai. Dumsai ma tisa nai. Sele
tong khai borok ni bohkhorogo soitan hab u. Soitan ni kwbang
phan. Sukrubwi bwtharwi manu. Soitan mechenna hwn khai
samung kwrag ni bising pailai ya khe ma tongthai. Bono amtwi
84
samung rw thai. Samung kwrag tangkhai se borok mwthang
jagu, borom manu tai nangnai borok hwnjagu.

Kiron uansugo, ang khakham wi tong khe chuglia. O


kologti tongmung sitra tongmani nugui khakosom tong khe ang
thwi nai. Bono swlaimung bithi rw na nang nai. Bwsa bo ba ya,
banji da, ognang lia. Bwsa wng khai ham kha mu. Nogo kha boi
khamu. Bini bagwi lama naithog ma naitug nai.

Yagra debra khum bar jak lama, motomsai khum bahai


gwnang lama. Abo tamo, naitug naigranai. Joli wi cha ya khu.
Kiron muitu manjagu battalion ni Major salsa party o sai khwna
rwmani-Greek ni kerong kothoma -‘Fair Helen’ Menelaus ni
kothoma. Talikha kwkham bwsai hwnjagnai borokni kok.
Bwsaisong no mon ya, borom khlai ya poito khlai ya bihig song
ni kothoma. Abo, bwsai song ni kisa le kisa kwsa tongo. Mokol
phon gwnang, mug se mug se, mwnwijagnai borog ahai, yak
kompa ahai buibai mwnwijak nai, tongmung ham ya, buibai
nasle jag nai-chwlarog-bwsai hwnjagnai rog. Omtwi mon ya
bwrwirog bwsaino betray khwlai phu, kagwi khar wi thango tai
masa chwla bai.

85
Kiron sag sag swngo, ani bo tamo ham ya tong, ang tabug
bihig no simi ham ya hwnkhe chuglak. Ani talika kwkham, ani
talikha no gosi-ui ma tong thai. Ani cha ya hwn khe kosong
Bharoti no kag mani. Tabug bwsarog buma matoi bai satog
jagwi ma-tong kha. Tamoni bagwi amani kok na ui ang puilani
hik no kag jak kha! Tini Kiron ni bwkhao urumuru nango, o
Kologti ni tong mung le sitra, sinal tong mung.

Kiron tukuwi nokhorkha. Bwslasong bai kwchang kwchang


kok salai kha. Bo parade o bongni parade master, Lieutenant kok
samanirog bwsarogno sai khwnarw u- ‘Sagham na bagwi
salbrum brum PT khaidi, khaprum di, football eba thwngmung
thwng di, salbrum brum tuku di , sab sutra khe tong di, kaham
uansud di, disciplined wngdi. Sag kwrag khlai thai, chini ha no
mwthang di, choba khlai phru sag ni kok uansug ya, desh no
mwthangnani kok se kha o kwrag khlai di’. O kok sao, tei
bwsarog no kaham khe pori di, ulo kaham kotor chakri manna
twi khe pori di hwn o. Teibo sao, Kami o thang phru kamini
borogrog bai bolai jag na twi khe tong lai di. Nini yong Taljuan
no nasig di, bo bwswg bwkha rw ui pori khwna. Bo ano salsa
sao, sanjao lamp supungwi kerosene dao, lamp chati thwi ya sak

86
hopung pori u. Amtwi pori wi bo 1st boy wngo. Bo chini amchai,
Kaman mura school o pori phru ni kok. School ni phwrwngnai
school nangjak quarters o tongo. Bumung Sontos Odikari.
Master ni mairum,som, phatwi kwrwi. Nini yong no sao, o Tal,
nwng kisa bazaar o ani manwirok pai ui tubui da man no. Nini
yong gosikha. Ayang nobar kotor, uatwi seg seg, nokha kosom,
nasigwi nug ya wngwi somsa kha. Taljuan rang na kha bini sir
ni. Khaprum kha bazaar bwkhag. Sati kwrwi, bo sijag khaprum
kha. Bazar o nugwi kha dukan ni doga sojak, uatwi nobar ni
bagwi. Uatwi seg seg, dukan dar no nung kha, dada ano chuba
di, doga phiokgra di. Chini head master ni bagwi kisa mairum
som twlang nani. Manwi nakha-mairum, som, phatwi. Bono
dukandar sao, ta nokhor gra di. Mairum tei som si-ui marwg
glak. Uatwi thag ya khu. Aphuru Taljuan kwlwi tong kha,
kwchangjakmani. Phia bwkha kwrag, mwnwi tongo-bini
phwrwng nai ni samung khlai man kha hwnwi. Uatwi keser phru
bo school mura o thangwi bini phwrwngnai okora Sontos babu
no manwi tun wi rwi kha. Sir belai uanajag kha. Phia bo hambai
rwkha, nwng hamari man nai hwnwi.

87
Kiron bwsarog no yong Talju ni kothoma sao, tai bwsarog
no dagio, norok phwrwng nairog ni kok nadi, hwn khai se
hamari man nai, kaham swrwngma man nai. Chwng army o
phwrwngnai rog no belai borom khlai u, commander command
rwma twi chwng ma tongo, tong yak he kwthwi.

Sanja o bwsarog bai kothoma salai u. Kaisa kubui kok


Kiron sao, chwng Nagaland o bolongni borok bai kogjag phru,
chini platon bolong bolong patrolling khlai kha, kognairog no
naitug tikhlai nani. Bolong kuthugo mwsa mayung mwswi
kwrwi. Chwng nug kha Naga-ugroponthini khorogsa adong
henderjak, harung besero kwlaijak. Nug kha tamo bini bohog ni
bubuksa pepla wi sag ni phatar o nokhor jag. Tai khorogsa bono
mwrwg tongnai no chini force rom kha. Bini thani khwna kha, o
ugraponthi bodol hachal o kharwi thang bai kha. O bubugsa
nokhorjag, Force bai kogjag ma ulo twrwg twrwg khe bubugsa
balma ahai khe tubukha aswk jora. Bubugsa nokhorjak borok
chirigwi sao, oi Indian Force, norog tamoni chwng bai choba
nang? Norog kiphil thang di, chini ha yakardi, chwng no chini
freedom rw di, chwng sag sag chini ha o tong nai, chwng chini
Nagaland desh, obo ani desh, ang thwi nai kubui, phia teibo

88
kwbang sikla ani Nagaland mwthang na bagwi choba khlai nai.
Hani bagwi thwi rw nai chwng. Chwng India bai tong
ya…hwnwi mokol raisa kwlai wi thwikha.’ Yakmasong no
bupha teibo bongni Force ni laibuma, silai pathom twimani,
kogma phwrwng mani, tei bo bahai khe band party ni band
master wngkha sai khwna rw o. Buphani kothoma khwna ui
Yakma sao, ‘Babu ang ha mwthangnai sengkrag wngna
muchungo, desh mwthangna muchungo.’ Bupha hwn o, baba
kaham khe porigra di. Jora wng khai je man mani khlai mannai.’
Yakma sao, tabug no ang kamio thang nai himdi. Semano kaka
Talzuan Mochongsong ni nokhola o meeting khlai phru ang
khwnai tongo. Chini ha Tripura no se mwthangra na nango
puila. Tripura ha chini yak ni kwma kha. Chwng choba khlai wi
ma seg phir nai.’ Bupha hwn o nini omor wng ya khu. Tabug
pori di. Ayang biyang ta wngra di. Yakma khe sao, ‘ang porina
se muchung lia. Ano ani amasong kamio se tun wi rohor di. Aro
porinai.’

Kiron lelama (leave) manwi summer vacation o kami o


phai o, bihig bwsa tubu wi. Bo army ni nukri manwi Lushai
hachwg, Haflong, Maibang, Lamding, Twimapur, kholongma,

89
kwchar nugkha. Naga, Mizo, Garo, Khasia, Jaitia bosongrog
bongni dophano mwthangna bagwi bolongo tongwi Indian army
bai choba nangmani nugkha. Bohrog bongni dopha srai srai
tonglainani, buini hani phainairogno kebengna hwnwi se choba
khlai o hwnwi khwnao. Buino borok bongni ha segma no
kebengna bagwi bongni choba kotor. Bongni aro chiba ni
kwbang dopha tongo. Bebak dopha thansa wnglai kha, choba
khlai lai u. Nagaland ni borok ‘Naga’ nation, Mizoram ni borok
‘Mizo’, Manipur ni borok Manipuri hwnwi sag sag sinimung rw
o. Aro dopha chikonsa ni bumung say a. Haste ni abono raida
swnam kha. Tripura o chisa dopha tongnairog khe tabug bo sag
sinimung rw na rwnglai ya. Nwng sabo hwnwi buibai swngjag
phru sao, ang jamatia, ang noatia, ang riang-bru, ang debbarma,
ang Hrangkhol, ang halam, ang koloi, ….amtwi. Phia Tripura ni
borok hwnkhe tripuri eba anini simi sinimung-tiprasa hwnwi
sinimung rwnani nango. Kironsong train ka ui Shilchar ni simi
Dhormonogor o phai u. Bongni khotol o khorogsa mizo chwla
malai u. Sinimung manphru si kha bo pastor ni samung tango.
Kiron bihig bwsa bai sinirwlai o. Kok salai o. Pastor bono sao,
sag sag mwthangjakna bagwi Christian wngbaikha chini hao.
Thansa wnglaikha. Assam ni Mizo borok. Khagjak Mizoram
90
haste swnamna bagwi mizorog thansa wngo. Lushai hill ADC
manjak. Laibumano rwgwi sio, Lusai hachwg ha Tripura
kingdom tongmani. Lusai hill ni borok rog 16th century CE o
Tiau twima lai wi puila bongni bosong o hao tongphaikha.
Borog kuki hwnjago. Teibo kwbang borok Tiau twima sakhani
rem rem phai kha. Aphuru thansa wngphru kuki-chin tribes
hwnwi pharjag kha. Puila phainairogno kwcham kuki hwnjago.
Borog wngkha, Baite tei Hrankhol. Ulo phainairog khe Lusei,
paite, Lai, Mara, Ralte, Hmar, Thadou, Shendus, teibo
kwbangma dopha. Bongni bedek bupra(clans)-Hmarrogni
bupra:-Thiek, Faihrem, Lungtau, Darngawn, Khawbung, Zote
tai teibo. Lusairog no Tiprarog sikam hwn o. Bnei rog Israel ni
phai o hwnwi sao.

Kwchar kwchar o Kologti kok yachagu, swngphiligo. O


pastor kok borok manu. Bo Agartala ni mission o tongkha,
thango phai o. Aswk kwbangma dopha, bosong bebak. Thansa
wnglai ui borog Mizo nation pharlaikha. Bongni aro bwsa bwsa
kwbang bosong tongo. Kok bo pherlaima tongo. Ahai phano
bebak sikam kok thansa khlaikha. Pherlai lia. Lusei majority
wngma bai Lusai kok bongni kok hwnwi bebak gosilaikha. Phia

91
abo Mizo Language hwnwi bebak gosirwlai kha, Chakma
yakarwi.

Kiron army ni band party ni master wngwi tei aroni music-


rog bini bajna o tam o hwnwi sao. Aroni borok sikam
hwnjakphano sag sag belai sinijak, sichajak, siyan,
chetongwnang. Bosong Tornani-lognani, kwrwng wngna bagwi
swrwngma kwbang tei belai no disciplined. Chumui kolobjak
hachwk bwswk naithog ha. Pastor ni bumung Toxliana hwnwi
sao. Kisa chalai o, thwnglai o, thu o. Cha biscuit train o sanwi
nwngo. Pastor chana swkang suri o. Kaitor no surio Kiron ni
bwsarogni bagwi, Kiron ni nukhung ni bagwi hamari sanwi
surio. Pastor ni kok khwna-te khwna-te Yakma uansugo, ang
pastor ni sagri wngnai.

Taini sal o Kironsong Dhormonogor o bus romwi bongni


kami o sogphaikha. O jora Joi Bangla hwnwi choba wngwi
tongo. Seikh Muzib ni twiphangbai Joi Bangla choba, Pakistan
bai kagna bagwi. India bo chobao bakhlai-thog. Aboni bagwi
hik sa nogo tunphainani phaio Kiron.
Lama o nugkha kotor kotor refugee camp. Nanankami-yongkha-
Bisram ganao refugee camp. Bui sao o camp rogo 3-4 lakh
92
refugee wngna hwnwi. Bui salai o Joi Bangla hwnwi choba
wngwi tongo, east pakistan o. Lakh lakh refugee-uansa thuruksa
Tripura o kharwi phaibai kha. Aro pathan army bai bagsa
bwtharjak bai kha hwnwi. Tripurao ahaino refugee bangsugkha.
India pakistan wngphru aro urpati ui refugee phaimani bagwi
Tripura hasteo Tiprasa ni sai refugee bangkha. Tripura ni bokhiri
bosong, eba indigeneous people 6-7 lakh. Kwcham
uansa/thuruksa, refugees, Manipurirog 7-8 lakh. Bebagwi
Tripura ni borok 15-16 lakh se. Amose Tripura o Joi Bangla
choba ni urpatimabai camp o tongnai tei bongni sandai
(relatives) rogni nogo kharwi phainairog 30 lakh swk wngna
hwnwi salai o. O mol belai no chacha ra-ra wngkha Tripura hao.
Aswk borok empru ahai gele gale wng tongkha. Biyal. Silai
patham, bomb, shell ni gurumjak sal-horh. Mai, khul,
muikwthang hamlia. Twisa twima, twijilingo aa thwibaikha.Tog,
pun, musuk kwrwikha. Refugee camp ni bagwi bagsa paiwi
twlango. O biyal birman o kami amchai ni borogrog mai
machalia. Bagsa buphang tanwi bol phal kha. Bol belai no
morok refugee camp o songnani bagwi. Buphang bolong
swrwng swrwng wngbai kha. Bagsa bolong ni tha, bwlai,
bwthai, bokong bosok cha wi sag mwthang lai o. Bagsa mairum
93
mochomsa tei thaipung thaisa songwi nukhungni khorogba
khorogdok chalai o. Bagsa ruti lebsa ni bagwi salsa samung
haba ma-tango, bazar town bwkhag. Bepar thwngnairog ni aro
bagsa ahaino samung tangwi tonglai o, mai khobsa chanani
bagwi. Chanani mairum kwrwi keboni nogo. Hostel o swrwngwi
tongnairog phatignwi no ruti ma chao. Borokrog keram keram
wng baikha. Mokol kuthug kuthug. Macha-ya ni bagwi mokol
kwchag kwchag. Bebak no muksa wngjak. A muksa ni mung
rwjag kha-joi bangla. Sag mang bwkha (mental) bemar kotor
manjaknai bangkha. Kotoksoroi thwinai bo bangkha. Twisa
twima, hakung bebak derakha. Borok thwima bung kha.
Cherairog belai thwi kha. O joi banglani mukti bahini choba
khaiphru 30000 swk thwibaikha hwnwi radio eba koktun rogo
sajago. Phia bui salai u choba o 10 lakh borog thwi kha hwnwi.

Nogo hor sa tongwi Yakma teo Dhong buphano sao buma


Bharoti ni aro thangnani hwnwi. Khatangkha hwnwi. Jora belai
ham ya. Borok sitra lama lama himlaijak. Refugeerog lama
botok laisui tongo. Gong hakor o kwcham refugee colony
"astoLunga" colony o rasa rasa refugee. Ua, shon, bol phalna
phai o. Musle akar o hwnwi salai o. Borok-Musle, cherai sikhog.

94
Aboni bagwi Kiron bwsarogno tunwi phaina hwnwi Bharoti
song kami Boidokobra o thangkha. Bongni nog bai Bharoti song
ni nog mile kaisa chal ya. Lama hadug kolog. Lama sakao
arikreng busu, tei muri budug bai nukhung ahai koboljak,
bokhorog nangtwi nangtwi. O hadugo Kiron ni pia mwsabai
khichigjagkha phu.

Kiron bwsarogno bini mamasongni, Bharoti ni nokhola


ganao tunsai rwikha. Salka hatai o bini pi ni nog, Bini piya
kamini chudury. Bini pi ni nogo habkha. Pi ni bwsla Taljuan,
nokhola o lamthai o achugwi pori wi tongu. Bono nugui Kiron
kok salainani achugphaikha. Taljuan swngo, dada buphuru phai?
Kahamkwrwng da tongbai? Yakma, Dhong bebakda phailai?
Nwng tongmani haste bahai? Naithog da? Tongthog da?”
Kiron sao, “ao bebakno phai u, mia sarigo. Yakma bini mama-
buma bai malaina hwnma bai malairwna tubu o. Borogno tunwi
rwi kha. Sarigo twlang thangsinai”. A jora o Kiron swngo nini
lekha pora le bahai bo? Taljuan sao, ‘ang taklai bo class ni 1st
wngkha. Umakonto school o class viii ni simi ang 1st wngo. 2nd
wngnai DM ni bwsla Manilal Ganguli. Phia taklai school o se
army kupulung camp, joi bangla ni tungphlama bai. Aboni

95
bagwi taklai kisa swrwngmung kebengkha, derakha. School
rogo foujirog camp khlaimani chaya”.
Kiron sao, “kha-rwui pori di kuia. Ang nugkha ang tongma
bwkhag Shillong tei Hachwg o belai educated wnglaikha. Ani
bwsarogno kaham english medium school, Shilchor o dai
rwkha”.
Talzuan sao,–‘hamkha. Juda kokrog kisa sadi Silchor saka ni
kok, hachwg ni kokrog. Ang bisi o uaisa Assam o NCC camp o
thango. Ang class vi ni simi School ni NCC o habjak. Taklai
Goalpara o camp wngo. Train bai chwng thango. Haflong,
Lumding lai o. Phia aro camp wng ya ni bagwi o hachwg ni
town nugya khu.”

Kiron kaisa kothoma khwnamani sa-ui khwnarw o. Abo


khe ahai, North kachar hathai o Dimasarog ADC manjak.
Haflong ADC head qtrs. Dimasa rog ni Kachar kingdom
tongmani, British india phai ya sini. Bongni rajakhor Maibang.
Taljuan sao, ‘Dimasa ni Raja Subrai raja ni bwsla okora, yakchu
Dakhin Kholongma o rajakhor swnam kha, Haflong gana o.
Phia Joyantia rajani bwsajwk no seglaima yagulo ualai-suklai
wng kha takhugnwi. Daksin salthang Dormonagar o rajakhor

96
sekha, ulo Shambul o Rajakhor songcha kha. Tabug chwng
Tiprasa, borog Dimasa. Kok hwn khe Di meaning water. Twi
meaning bo water. Borog bo twini bwsa. Chwng bo Twini bwsa,
twibupra -Ganga-Brahmaputro Sundorbon twibupra o puilani
hayung.’
Kiron sao, ‘-ao laibuma ni kok Agulini rajbari naiphru
khwnakha. Nwng bo tongbla, chwng nai phru. Ang kothoma
sabai yakhu. Khwnadi. Rajani mol o Maibang o borok bangkha.
Kwtal kwtal kamio kamikotor swnamna bagwi Raja dagi kha.
Norog teibo er di. Kwbang hachwg hareb tongo. Rajani
bwsajwk belai badukhung kogna kwrwng. Bo kogmani
chakhwla kwlaima o khorogsa tei khorogsa sorderrog ma-
tongwinai bihig bwsabai. Hathai sakao katha Rajkumari. Bini
badukhung kogkha. Bini aswg phan 7-10 mile birwi rohoru bini
chakhwla. Amtwi khe kami kwbang khalaikha Maibangni yagra
yagsi, salka, salthang, Maibang ni haor, hareb hachwg kitingwi.
Tei kaisa kothoma. Rajani maimui songnai khorogsa. Belai phan
gwnang. Dimasa Raja bono Burma choba o rohorkha, twiphang
swnamwi. Choba British rogni wngwi thanglaikha. Burma o
choba kotor. British no chubanai Raja rog chobao kwplai wng
kha. Choba ni kiphil wi phaiphru bono borom khlaiwi Mayung
97
kuphur masa sokot rohorkha.
Talzuan swngo, ‘sabo rohorkhwna mayung kuphur. Ang
laibuma nugma khe Tripura Raja Maharaj Bir Bikram se kotor
twiphang. British no chubanai jotto ni kotor choba ni twiphang
okora, yang Salka amchai ni. World War II wng phru Maharaja
Bir Bikram Kishore Manikya Bahadur no British Govt. chong
kha, Lieutenant Colonel, G.B.E, K.C.S.1. Rajani samung kwrag
nugwi bono Britishrog bono allied Force ni bokhorog chong
kha. Belai bir, birwi choba nangnai, wngmabai Tripura army
Burma choba kwplai wngwi kiphil kha. A mol o Tripura ni
Rajani simi se mayung tongo. Raida, kerong swnamjak. Rajano
karwi kebo mayung ri-ui man ya. O Tripuraraj Dimasa ni kwplai
twiphangno mayung kuphur sokat rwkhwna hwnwi ang kha
khlai-o. Kiron sao, wngphano manu.

Taljuan teibo laibumani kok sao, 1930 AD, Maharaj Bir


Bikram Kishore Manikya Bahadur songcha kha ‘First Tripura
Bir company’. India Govornment gosikha Tripura Bir company
hayung ni ‘A’ class Force hwnwi. O company ni army 5000
adong tongo. Britishrog o army no ‘outstanding’ hwnwi gosikha.
Burma choba nanglai phru Tripura ni rang 12 lakh ni kwbang

98
bai kha, tabug abo- 6 thousand crores-. Tripura army ni kok tei
kisa sa di khe hwnwi Kiron sao. Taljuan sa kha, ‘1st Tripura
Rifle hwnwi Tripura ni tongmani abo India sorker swbai rw kha,
Tripura India o merge wngma ulo. Tiprasa rog ni phan kwbai
khlai kha. Ayango British ni mol o Gurkha regiment, Sikh
regiment, Dugra regiment ahai kwbangma Force tongmani abo
le swbai li ya. Chini First Tripura Regiment tamoni swbai?, belai
ham li ya. A riflemen-rog nogo phai kha, samung kwrwi wng
kha, mai ma chalia. O company swbaijag ya hwn khe, Tiprasa
srai srai Tripura regiment tong kha mu, tiprasani chakri man ma
lama kuar wng kha mu, chini rang ri halok kwrag wng kha mu.
Dera kha, chini bekereng kwbai wng kha. Chwng aboni bagwi
no sanmung narwglai kha- Tiprasa regiment ma- swnamphirnai
hwnwi, kwtal motha TSF ni demand.’

Talzjan ni buma, Kiron ni pi. Phungo awang-sokorang


songmani. Kiron no bini pi awang bai mosdeng charw kha.
Nukhung ni kaham hamya salaikha.
Kiron Assam o Lusairog ni kok Talzuan no khwnarwkha. Pastor
Toxliana bai uswkang malaiphru kok khwnamani. Borog bongni
borok, ha mwthangwi narwg-nani bagwi thansa wnglaimani kok

99
sao. Talzuan sakha, ‘chwng le kok banglai na simi se silai sio.
Thansa wngna rwnglai lia. Chwng buibai thwngjagwi tong kha.
Biyang ni kekela phai ui, Tripura dopha rogno lama lama town
town chirig-rwi tonkha. O kekla Kolkata ni kharwi phai phu
1950 rogo. Bo communist. India ni raida kebengnai hwnwi bono
police rom nani naitugjak. Aphru Tripura ni Lamsong bai
gwdalkha. Lam no paikha bo. Tei Tripura ni tribal rog no lama
koro rwkha. Choba eba andolon khwlairwkha. Bomtwi khwnadi.
1948-50 AD, East Pakistan ni, Raipur, Noakhali bwkhag urpati
o. Lakh lakh uansa(bangali) Tripura o refugee wngwi habphai
kha. Refugeerog camp o tonjak. Phia Kekela Lam bai kwthawi
Tiprarogno chirig-rwkha-andulon-khlairwkha, refugee rogno
resettlement ma rwnai hwnwi. Kubun hasteo refugee rogno
twlangnani bagwi India Govt.naiphru, chini borok rog andolan
kwrag khlai lai kha,-Refugee rog no Tripura o ma-tonnai hwnwi.
Ukulugo Kekla bai Datta. Ulo khe Tripura o colony kwbang
swnam rwjag kha. A colonyrog- Borakha refugee colony,
Sachindranagar refugee colony, Nripendra nagar refugee colony,
Bot gasia-kamalghat colony, Taranagar, Tulamura ahai haste
kwrwngwi refugee-colony.

100
Aboni ulo khe kami amchai o uansarog habkha. Rang lakai,
solok rwkha. Mai-khul, musuk, pun, pat painai bepari habkha.
Tiprasa rogno phemolog kha. Rang lakai sui manya khe
Tiprasani ha soton kha. Rasa rasa drun khet chobkha uanjwirog.
Dormo o bo korta gusai moyal o kasawi bisi bisi rangmai soklai
twlango, tei thwiphru kaiphru bamon eba brahmin rog musuk
misib rang, ha soton o.

1968 AD. Kaisa motha kwtal achai kha. Swrwngnai sikla


rog ni motha. Bong ni pirmung-‘kwchag kuphur hwnlia, buini
tola tong lia. Hachwg haor ni bebak Tiprasa thansa ma wngnai,
kok borok-amani kok no govt. ma-gosinai, school-college o kok
borok bai ma phwrwngnai, rignai borok ma kan nai, tribalrog ni
ha non-tribal rog segmani kiphil wi ma rwnai....
Tripurao achainai bokhiri eba indigenous bosongno ma
mwthang nai.’ Kiron sao, omo hamkha. ‘Assamrogo Lusai,
Naga ahai dopha rog omtwi khe no mwthanjagna lama himwi
tonglai o. Chwng khe ukulugo usulujak.’

Dipor khegkha. Mai khobsa cha-ui Kiron Talzuan bai thang


lai o Dhong yakma no naharna bagwi. Hadug lama, kwcharo
thaicherem harung simi, kami hathai gana gana, nangjak. Sarigo
101
sal habya sini nogo kiphil na hwnwi bwsarogno naharna thango.
Leave salsini se. Dagtino bihig bwsa kwlangwi Haflong army
camp o join khlaina nango. Joi banglani bagwi choba kotor
(war) wng manu. Aboni bagwi leave bara.

102
Chapter-7

Kiron bihik kwcham ni kok muitu manwi bwkha ching ching


wngo, kisa jolio, nasle o, kagwi rohorma bagwi lachio-aro bahai
nugjanani. Bwsarog khe kag ya. Bwsarog bumano pog ya. Abo
kha –ui tonma ahai. Bwkha o sao, bwsarogno malaidi hwnwi
tun ui rwphaima ba, bwsarogno nahar na nangnai bla.

Lamao Soruja-song ni nog kwtal, kwcham-nog tongmani


swbaijak. Taljuan bwta no sao, o nog ni phakwlai o soruja
kotoksorwi thwi o hwnwi nog swbai o. Cherai khonai kirijago.
Kiron muitu manu, bini phayung Gojang kotoksorwi thwimani.
Tamo bemar manjak saimanlia. Kisa wngkheno kotoksoroi
thwilai o. Aboba sumchok se bla. Phola no dunug rw o. Bharoti
ni bahanok Sosi, potia, bwkrajwk Sori song bai Kiron kuljago,
‘bihaya, mwkhang phisolok solok, lachi ya, tamoni phai, nini
oro mungsa halok kwrwi, biha ya.”. Bihigno khibiwi biyang ni
Kologti no tubu! hwnwi lachi rwjago. Tamni bagwi phai? Bahai
mwkhang phunug ragkha?- chini kami o. Kok sitra bai kudijag
kha. Nihig Bharoti no maicharwi rwkha Natha bai. Saida man?
Mwkhang kwchag Kiron sao Yakma, Dhong no bumabai
malairwnani se tubu o. Yakma song bini buma Bharoti bai
103
malaikha phu. Bini mamasong bai thwnglai tongna muchung
jagu. Potia sa kha-bai Bharoti bwsarogno nug khai no
kwbagkha, motom sukha. Mugtwi phrwi phrwi kwlai kha.
Degabwsa kwmaphru musug mayung bwsa manwi
tongthogjakma ahai Bharoti tongthogjag kha. Mwswi, mothona,
misib, mwsa, mayung, musuk bwsa kwmaijak phru kobor wngo.
Hong hong phungo. Mwsa khe sokorom o. Khorang gurumsai
tongo. Bwsa naitugo. Ulo manphru, malai phu motom su o,
swlago; mwkhang, khikorog, sag, sag bikhumu swlago.
Bwchalai bai sag bikhumu swlagwi bomrw o. Naithog khe
khwnai khalma ahai. O malmata bolongni mangrog akai- ya- sak
motom suh o. Abug chanai no abug charw o. Bohog pung rwi,
petua wng ya sak charw o. Amtwi no Bharoti bwsarog no malai
ya malaimani tongthogjag kha. Motom suhkha. Nogo thailig,
thaisumu, momphol, goyam charwkha. Phia bwsai kwtal Natha
tuku wi lotasa twi tubu wi nogo hab o. Yakmasongno nugwi bini
mokol korosi korosi, mokol shir korojak, khwnai theng theng,
thamsi gwnang, kekheg mwkhang, kheterek meterek kok sa o.
Obo Bharoti ni bohogni bwsa hwnwi saimanwi teibo kutugsai
tongo Natha. O tongmung nugwi Yakma bai Dhong bini mama
Bikong songni nogo thangkha.
104
Mogwi tongo Bharoti. Kiron ni nogni aswk dagti nokhorwi
phaimani chajaglia, bohkhorog tungwi saichung saichung kag lai
phai mani chajaglia. Tai kisa hama log khai hamkhamu. Kamini
borogrog chubachu rwkhamu. Kologti no rwkhlai mankhamu.
Tabug khe Kiron chakri bo mankha. Buphani ha kwbang.
Kologti chabai ya nwngbai ya. Ang le bwswk biyal tabug.
Nathani bwsa kwbang no rimani lengsugkha. Mai-khul, rang ri
kisa. Bui ni samung tangwi ma cha-u.
Bwrwirog bwsaini nogo kok banglai phru achumsa jolijagwi
nogni nokhorma chaya. Birman manu. Lachiphlai thangu.
Kiphilna muchung phano kha koro u. Bwsaini nogo kasana
yakung koro u. Bwsai bwsa kwrwi wngwi kha la la ma tongo.
Bwkha kham sao. Nokha khagsa kagwi thangma ahai wngjago.
Nokha somchu chu kwmak phru khe teibo kha kham u. Phungo
togthu pungphru khe bwsa da lumlang hwnwi khachug buchug
wngo. Emango bwsarog mwnwi tongma nugkhai bwsarog lum
kha hwnwi ayug muyug wngo. Togsa-toling birsai tongma ahai
birwi bwsabai malaina muchungo. Koborsluk wngo.

Kiron Sorujasongni nogo achug tongphru soruja ni bwchwi


buchu duma dapa kusubwi habkha. Mutio hoki lung lung. Kiron

105
no nugwi sao, "Naku bahai tonglai bwrwi kwtal bai".
Kiron, kaham no tongu chwng, hwnwi sa u.
Bwchwi sao, nwng nihik Bharoti no kagwi rohormani abo cha li
ya. Nukhung dera o. Nukhung bai o. Bihig bwsai hamjaklaima
kwrwi hwnkhe, kwthalaima kwrwi hwnkhe kag lai o. Bihik
bwsai kheglai mani raida chini tiprasarog ni ham ya.
Bura Thangchwrai sao, hiksai kaglaima sumchok se bla.
Kaijakmani bihig se bwsai ni kaham ham ya sio, kha bai kha,
yak bai yak, yakung bai yakung thansa him manu. Abono
Dormo. Swkang ni-no swkang, puila ni maikhlai no maikhlai.
Abo nwng sia ni bagwi no puilani bihig no kag kha. Kwtal
bwrwi tubukha. Nuganw ulo. Ani kok nada nang, chatok nai di
ulo. Buchu sao, ani mung thansa-rai. Nasig di, ang nini nana bai
thansa tongo, bura wng kha. Thwiyasak tong nai. Nini tabug ni
bwrwi ba hamglak, sinal, bo chini ayang ni. Oro ang chamari se
phai o. Nwng kwtal bwrwi bai nukhung narwgda man no! sai
man lia.
Birichwg sao, chini Bharoti le koinene. Bwsarog cherai, bono
tamni kag! Bharoti bo tai kisa hama log khai ham-khamu.
Omtwi kagmani sumchok, Bharoti ni swraimung nwng manglak
da. Salsa ya salsa uarjaknai. Ta swraisidi nana, hwnwi kiron sao.
106
Kiron mwkhang somkha. Kabmwnwi ahai wngkha. Aphru
birichwg saokha, O Kiron nwng ba Bharoti no belai hamjak
hwnbla, Kuphuti sao. Puila puila kagwi tong manlai ya, nug ya
tongwi manlai ya. Bwswg se kwtha lai.

Taljuan kok yachgwi sao, ang khwnamale Bharoti kisa sele


hwn bla. Yong Bamrai ni bihig Bali salsa sao, “bachwi Bharoti
dhar kwrwi, samung krag man ya, abo- ni bagwi se kharwi phai
u hwnwi. Chini somaj ni bagsa borokni omtwi tongmung belai
mwchang ya, kailaima panda abo kwthar panda. Okora chakwra
sag-keng(relatives) khum sarwi hamari rw o. Kailai u. Hiksai
abo kaitor bai khajak. O khahjakno swkagnai, seplenai obo
sumchok. Kaglai nai hiksa bo sumchok khlai o. Tamo nongni
Soruja no bo swkagna nai u hwnwi se bo kotoksorwi thwi
hwnbla? Bui omtwi salai tonglai o. Abo kubui hwnkhe norog
sumchog nangkha. Swkag nairog sumchog khlai o.” Sorujani
buma mog kha. Muitu manjago bo belai bwchamari no
kutugmani, satogmani kok-rog.

Bui salaima kok khe ahai, Soruja no chamari tisai nogo kai
o. Chwla naithog, khom khom, ragtho tho, kuchug kolog.
Bumung Khwrang. Soruja bwsaino belai hamjago. Hiksai ni
107
hamjakma bwkrajwk nasig man ya., seja o, musu o, selengjago
tei mokolo mwchangjag ya wngo. Bihig bwsai hamjakma ba
tamni risi nang bwkrajwk abo le kha kosom ni mari. Amtwi
chaaya. Bwchamari haba ni phaiwi sal tungkha hwnwi lelana
jora rw ya. Bwkrajwk kutugsai tongo, "lelana nang ya, ta rokodi,
musuk mwrwna nokhordi, khet o thangdi, lai khadi, khal
tandi...” hwnwi kwbang samung dagio. Soruja belai kha som o.
Kha kham o. Kisa jora phano bwsai bai hamjaklai-wi kwchang
kwchang tongna rw ya. Muni kuli ahai khe bwkrajwk chamari
no khorai o. Bazarni manwi pai tubu khe bo kutugsinai, manwi
hamya, kosog, rang le naidi, swbaisug kha. Mai phalma bo rang
kasug ya, kisa se rang manu hwnwi kutug sinai. Khwrang
samung khaimani kaisa nobo mokol pengjag ya, gwdal jak ya,
bwkrajwk. Khwrang mai bo kisa buinisai cha o. Phan
tongmabai, samung kwrag tangmabai gwlwg gwlwg mai cha o.
Bihig khe belai tongthog jago, hamjago. Bwkrajwk chamung
tongmung o chajak ya. Hiksai mwnwilai tongphru bo khorai o,
hamjaklaima no musu o. Kok kwkha mang bwchamari no sao.
Bumani tomung nugui Soruja buma bai ualai o. Sal sa
tungphwla laisug kha. Khwrang belai tekto nangjag kha. Bihig
no bini yagni Rang tongmani kwbangma yaphar kha. Ang oro
108
tong manglag kha, ang kami o thangsinai hwnwi sakha. Soruja
sakha anobo twidi hwnwi. Buma khunju kaiwi tongo tei
bwsajwk Soroja no sao, ‘nwng ma thang ya. Nokhorwi si naidi.
Yakung swbai rwanw.’

Soruja bwsaino kwbago. Kab o. O bwkhani rangchak.


Nwng ano khibwi ta thang di. Ang sabo bai tongnai! hwnwi kab
u. Phia sanja jorao Sorujani bwsai ang khinani hwnwi bolongo
habmani tei kiphil lia. Naitug kha Soruja. Hopung thulia. Nasing
mang tong kha. Bwsai phailia. Soruja lama lam-kolog nasingo,
thaicherem harung ni hacham laharo thang-laisu wngo salbrum
brum. Bohkhorog ni khwnai siprog prog, thog phul ya, khwnai
khal ya. Salbrum brum mokol logwi, totra phologwi, lama o
nasigo. Bui lamatwi thang phai wngphru bwsai phaitotog
wngjago. Phia bini bwkhani rangchak bwsai phai ya. Sarig
sakolom, sanja rom rom, buphang tola o Soruja achugwi
bwsaino nasing tongo. Phia bwsai phailia. Bwkhao bwsai ni
kwsai khorang pungwi tongo, bwsai bono hamjagwi naithogti
hwnmani, gulap khum kanrwi rwmani, nini khwnai bwswg
naithog hwnmani khunjuo yamorog yachagwi tongo, bono
mihimwi rwmani, kwbagwi tonglaimani muitu manu. Muitu

109
manjagu bwsai swmai tangmani. "Sag-u-kaya" hwnwi kok
phugmani. Tai swmai tang rwmani, phainai chini hamjakma
mari no hayung ni kotor borok swnam nai hwnwi. Muitu
wngjago Soruja, bwsai aichug bacha ui haba thangmani, bono
maichu tunmani, taklai hisaknwi 20-30 ari mai ralaimani, balwi
phang phang, nogo mai tubumani, choroi mai arigtham tisamani.
Salbrum brum Soruja bwsaino nasingo, aichug pohor wng ya
sini lahar hadug him o, mai borjak panthor bising bising him o,
horua bubar bising bising him o, buini nokhola, kamichang ni
buphang tola tola him o, uatwi seg seg bwsai no naitugwi him o.
Mugtwi kupulung mwkhang, sagni poja muitu manwi kab-
swlwg o. Aichugo Sal kwchag ka-phru sal khulum o. Suri o ani
bwsai no kiphil rwdi hwnwi. Kamini bachwi, kumui halok no
malai phru sao, bachwi, kumui- lama kisa naitug di. Borok
rohorwi ani bwsai no kisa tubu di. Phia kebo chuba ya, bwsai
phailia,

Soruja salsa buini khugo khwnao bwsai bini kamio


thangkha, tai phailia hwnwi. Taini phungo bwkhani kok Bikong
ni bihig bachwi bai salai o. Soruja bachwi no sao, ‘ani bwkha
kekhoknai kha, tong manlia, ani sag, sihr koroi tongkha, bahan

110
pekhurubwi thwi phai na naima ahai wng tongkha, ani sag bor
si-si wng tongkha, ani hama phailia bachwi, bahai tongsinai
saimanlia. Bono naisingmang lengsug kha. Ang simlang se
nugui tong sio.’ Soruja ramsug kha. Mai chaya twi nung ya
bwsai thang phru ni simi. Buma chadi hwnwi rwphano bo chaya.
Norwi ton u. Bachwi mugtwi phai jago kok khwnawi.
Khorognwi kwbagwi kablai u. Bini bachwi bo amtwi no biriman
manjak. Bwkwrajwk bai satogjago. Tamni hwnba abo khe bwsa
man ya ni bagwi. Banji hwnwi kutug jagu. Phungo nugkhai no
‘khem ham ya tini le, banji ni mwkhang se thuma bachakhai
nugo’ hwnwi swraijago. Tai bwswk salbrum brum
kutugjagsinai? Ang bo thwina se muchungsio hwn o. Aphru
Soruja bo ang le thwisinai hwnkha. Khorognwi kotoksoroi
thwinani hwnlai kha.Buduk kwrag naitugwi nalai kha. Buma
bupha song ni nog tei khunhsa o. Borog dipor ni mai chabai wi
thui tongphru Soruja phakwlai o kasa wi, dwkhwibai totora
khawi bakhlai kha.Bini a bachwi dori le rom kha, yakarw rwkha,
kirijagwi kharwi thangkha.

Soruja kotoksorwi thwima sal. Taljuan thuam o achugwi


kamini phayung rogno tution hwnwi phwrwngwi tongo. Toling-

111
tokha birsai belai pung kha. Sal kwthang kwthang Swi siyal
tamoni pungkha, hulug lai-kha sai manlia. Nog ni nokhorwi
naikhlaikha. Hoitra lama o himwi henderwi, kete kete kok sa wi
tongo. Bo Taljuan no nugwi sao, Soruja thwikha kotoksorwi
hwnwi. Taljuan siklabosolok swrwngnai rog bai kwthwi naina
thango. Nugui kha kwthwi soruja no. Bini khaklab o, blauze
saka saka rang bwtrang subjak. Ulo bui salai o bwsai hamjagwi
rang kwlangmani o rangrog bwkha o borwi bo thwi kha.
Hamjakmani mari sago twi-ui soruja thwijakha. Kwthwi nai ui
nogo phaiphru Taljuan tei bini logisongni sag mecher kha.
Achumsa nobar dom dom phai kha. Thaicherem buphang lilag
pipak wngo, thachtwi bwthai burub burub kwraikha, kog,
mandogog, sampari, parija buphang theng theng mogjak ahai,
buphang bwlai rog kablai tongma ahai kisa kisa kwlwi u.
Talzuan uansugo o nobar, buphangrog tai toling tokha rog ba
soruja thwimani bagwi se kaphralai khwna bla.

O kokrog khwnama ulo Kiron bwsarog no nogo thangsinai


hwnwi nung kha. Phia bwsarog tini ang mamasong oro tongnai
hwnkha. Do khe tong di. Khwna nini kaka eba mamasong bai
tunjagdi do. Sarigo Kiron bini nogo thang kha.

112
8-sokorom
sokorom
Kiron bwsarogno bini mamasongni nogo kwlangwi nogo
thangphru Talzuan no salango kuia o bwsarogno khwna tubi di
do hwnwi. Salnwi tongwi Yakma tei Dhong mama bai
tunjagkha. Kiron bini samungo, Assam haste ni army camp o
thangkha. Bihig-bwsa nogo kwlangwi thang kha, Desh o choba
kotor wngsinai hwnwi.

Kiron camp o sogwimani saltham ulo joi bangla sannai mukti


bahini, India bai dumsajagwi Pakistan bai choba khlaikha. India
Pakisthan war wngkha. Dwglia salchitham ulo Pakistan
chenkha. A choba 3 December ni simi 16 December 1971 jora
wngkha. Bangladesh phiyokjak ha mankha. Silai patham, shell,
fighter plan gurumsai tongmani kwrwikha.

Joi Bangla hwnwi choba wngmani ulo India hayungo belai


chacha ra ra wngkha. Kami kami borok mai machaya. Bemar
manjagwi thwibai o. Chobani hoku ni phab nokha somlala
wngjak. Talsa talnwi hoku ahaimang kosom mwnagjag. Mai
khul hamlia.
113
Kwchang kwchang wngkha choba ni ulo. Yakma bai
Dhong bini mama song kamio thango, salnwi saltham tongwi
nogo phai u. Tai talsa ulo Kologti bwsarogno twlangwi bwsai ni
army camp o tunjag kha, Bengka bai. Lama Jirania ni simi
Silchar, bus bai. Bwsarogno hostel o tunuikha.

Talzuan Aguli-ni U.K. Boardingo tongo. Buini khugo


salaimani khwnao, refugee camp o tongnairog bongni kwtal ha
Bangladesh o kiphilwi tonglaio. Phia bagsa huijagwi Tripura o
tongrwgo. Tripura o refugee teibo bangkha hwnlai o. Tripura o
borok bangmani eba refugee bangmani bagwi borok twi torma
ahai bangkha hwnwi newspapers tei sinai borogrog uanajagmani
jwnjal no kok-sukrub, kokbanglaima no Tiprasa siklarog khwna
o. Buthub buthob salaio o. swijak puthi ni record yago naui kok
salai o. Rajen, takhug-okra office ni tangphang, tribal research
ni. Bini library ni puthi-books, laibumarog siklarog pori o.
College o porinai tiprasa aphuru khorogba swg se-Athukuri,
Khakaham, Rana, Taljuan, Debu song. Borog sarig sarigo
achuglai u, kok salai u. Mol bejua kok salaima hwnkhe-

Abo hwn khe ahai:- Tring, Tripurabda Agartala


municipality ni tei Tripura Govt. ni calender o rwjaklia.
114
Hujagkha 1963 ni simi. Tiprasa sinairog tungjak, gundago hor
nangjak ahai, sorker ni tongmung saimanwi. Office kachari o
uanjwi simi kwbang adong. Tripura upajati ganamukti parisad
eba Communist party chongmarirogo kangsa kangnwi vote bai
mechenjagu. 1957 ni chonmario, abo vote box khogwi Congress
sorker swnamkha hwnwi salai u. Refugee uansa rog Tripura ha
segna bagwi samung tangmarog nugjagkha phang phang
khlaiwi. O kok salai u kamini sikla okora bwrichigrog. Tamni
hwnba Maharaja thwimmani ulo kwtal borogrog democracy
bumung bai Tripura ni administrative power segnani samung
kwbang, Tiprasa-rog phemologjakmani silia. Kekla Lam-no
methebwi tonkha, muani bai kebel swnamkha Tiprasa-rogno.
Loksabha ni puila chongmari, 1952 AD o communist party
kainwi seat no kwplai wngkha. Electoral college ni chongmario
tiprasa kwbang communist party 30 seat ni bere 17 seat mankha.
Phiaba congress adongrog chongjag-kha Tripura advisory
council ni adong. Chairman swnamkha, Sachindralal Singh,
congress adong no. Je congress adong Tipra ni Maharaja no
komor-rwna bagwi samung tangwi jail o tongkha, bo chairman
wngwi Tiprasarogno mokol ni phon ahai nugkha. Abo kamini
borok silai kha. Omo bomtwi gonotontro! democracy. Buini ha
115
ni kubun dopha no twiphang kotor, Chairman, eba ha-bugra
khali na bagwi democracy ya. Democracy ba kahamkhug, eba
eligible borok no Ha-bugra khlai nani, bebak borok ni vote bai.
Chairman, Chief Minister, hasteo- agini raja ni bwsla phano wng
manu, rajani bihig phano wng manu, rajani busug phano wng
manu, hug khainai phano wng manu, kubun samung tangnai
phano wng man u. Abose democracy mwchang kha mu. Phia
refugee wngwi phainai, kharwi phainai chini hao, chini nogo le
bo raja chai man ya. Amtwi no wng kha Tripura o, Sochin sing
no ha-ni kotor chong mani le. Aphuru Kekla, eba Nripen, tai
Biren song tamoni bagwi siring siring tongkha! Vote box khog
jag kha, 17 achugthai mankha, ahaiphano Tripura Rajani kena
borok Sochin no chairman swnam kha. Communist party o
tiprasa kwbang. Lam no se bugra chongwi man kha mu eba
chairman khorgsa tiprasa no chong man kha mu. Bo aphuru MP.
Huijagwi tongwi vote o bachanai, kwplai wngnai Lam. Bo
saboni dong? Obo siklarog chakrubwi eglaikha. Kekla-Biren-
Sochin-Sukhamoy thansa wngwi Tripura ha segmani kubui
hwnwi siklarog sai man kha. Abo ukulug ni dogalam-twi buini
borok council swnamnani se. Aro Tiprasa adong kotor kwrwi.
Tai Tripurani Tipra Rajani singason, je singason, Raja Judisthir
116
hamjagwi sokot rohormani singason, Kurukhetra choba kwplai
wngo Tipraraj ni sengkrak chubawi, o singason eba achugthai o
uansa rogno achug-rwnani samung se. Teibo bui salai u Maharaj
no ba bosoi da-ui se bwtharkhwna bla hwnwi bagsa salai-u.
Bono mwrwgnai buini hani borok. Maharaja thwimani kholob
kha bwtharnai -rog. Tamni hwnba Tripura haste swadin desh,
India swadin wngkhai no Tripura ha sokomor nani chatok lai
kha. Kwtal phainairogno oro da-wi ha, nog rwnani bagwi lama
srai srai khlai u Sochin bai Kekla tei Biren. Jora tongsini Tripura
hani bwsarogno mwthang na bagwi kwtal kaisa party TUJS
Tiprasa sikla bodol achaimani aboni bagwi no. Kwchag kuphur
hwnwi bebak dopha thansa wngwi samung cheng lai kha.
Tiprasa bai tiprasa khagnwi khlai-wi Tripura ha seg-mani
kebengna bagwi samung tang kha kwtal party. Bebak kung bara,
o Tripura hao achainai, borok thansa wngbai di hwnwi chiriglai
kha kwtal party.

Sikla educated borokrog salai u, Tripura ni borok-sumari


(census) rwgwi Tripura haste ni borok:- Raja ni mol o Renu
sahib ni kotor swimari-1340 tring ‘tripurar census biboroni’
1310 tringo 56 borok per sq. mile, 1330 tringo 74 per sq. mile,

117
1340 tring o 93 per sq. mile. 1340 tringo tripurani borog total-
3,82,450- aroni bising uansa-thutuk buini hani borok phainai,
thangnai eba foriener bebak romwi-1,14,383. Aphuru
borokbangmani % bisachi o 31%. Tei Tripura haste o achainai
Tiprasa kwbang. Phia, 1945 AD o Noakhalai, Raipur urpati phru
uansarogno Raja hab rw kha Tripura hao, refugee khlai wi.
Borog no tongthai rwma bagwi, 1951-AD o Tripurani borok
bangmani 6.38 lakh wng kha phu. O 1951 ni census-kaham khe
borok gonijag ya. Bolongo mang se Tripura sa kharwi tong bai
u. Indian military rogni satogma bai. Kumari Moduti, Modhusri
no bwtharjakma bagwi. O census o Tiprasa –tripura ni kwcham
bosong ni sai uanjwi-thurugsa no kwbang khe phunugjak kha.
Teibo refugee phai kha, refugee rehabilitation rwjag kha.
Borogno khobwi Tripura ni borok 1961-o khe 11.42 lakh
wngkha; 1951 ni sai double ahai. Tei Joi bangla choba o refugee
tongrwgnai bai 1971-ni census o wngkha 15.56 lakh. Bisi chisao
78% borok ermani. Joi bangle hwnwi camp ni nokhorjak
uanjwirogno se 1971 census o khobjag khwna. Hayung ni kaisa
hasteo phano bisichi o 78% borok bang ya-khu. Achumsa borok
bangmani 78% bangmani- omo ahai Tripura o simi se. Bwsa
achai-wi borog bangmani-ya. Abo refugee rog salka Pakistan
118
eba ulo Bangladesh-ni habphaimani bagwi se aswk borok
bangmung.
Bangladesh kwtal desh gosijagmani talsa ulo 21 January
1972 o Tripura statehood rwjagkha. Aboni swkango Tripura
union territory tongmani. Tripura ni tribal rog thansa
wngwi ninanglai kha (andolon). Tamni hwnwi aswk chiriglai
abo hwnkhe,-1969-ni simi chengkha Dumbur twima ban
themani, phirang swnamna bagwi. Sai sai borokni nog, mai-khet
twi lom-kha. O ban themano kebengna bagwi himlai o, berebwi
choba nanglaio. 42sq.km amchoi, mai khul bormani khet, bebak
twi lomkha. Aro twilom kha 23, 530.55 acre, eba 58,526 kani
ha. Hani bugra-(record holder)-2558 khorog. Amchaini kutul
rwjagkha 14,000 nukhung ni 50,000 swk borok. Police bai,
mayung bai nog swbai rwjagbai kha. Mungsa compensation
rwjak-ya tribal borokrogno.

Biching Tripura, Roisabari ni sikla. Bo Dumbur ni Aguli o


phai wi meeting achuglai-phru kok saphai u. Kok-malai pandao
mangphli sa-ui khwna rwkha- "Eng eng kukai Rajani bihig
wngmaya khe ang le bwrwi ya" hwnwi biriphang bedeg-bupra o
achugwi khul lubmani o biriphang tini twi bisingo kwlwgkha.

119
Tiprasani laibuma oro kosa choljag kha. Gumti twima Tiprasani
sai sai bisini laibuma, Gumti twima sakatwi laijak. Tripura ni
Rajarogni kothomarog o Gumti twipar o wngkha. O twima ban
thewi 50,000 borokno kochog rwi rohornani samung khlai
tongkha congress sorker. Yagul o Sorker nog, ha segjagnai
tiprasa borogrogno rang ri, nog, ha mungsa rw-ya. Aboni bagwi
Tripura hasteo tungphlama bangkha, hoku lung lung wngma
ahai. Tipra borok ni sag mang bebak amchaio ninanglai jak.

O kok salaima panda o TSF ni twiphang-rog Mg Nagendra


Jamatia, Kailash Reang, Debu, Salka, Gopal, Tazuan, tei
kwbangma sikla. Agartalani school, Collegeo swrwngnai
siklarog jora jora meeting khlai o, kok narwgo. Kubui wngwi
tongmani kok twiphang sukrubui khwnarw o.

Dumbur ha simi ya, teibo kwbang Tiprasa ni ha segkha


sorker. Birkhung nokhorna hwnwi Twisindrai haor, radio centre
ni bagwi Ranirbazar haor, engineering college ni bagwi Nanan
kami hareb, cattle farm ni bagwi Ramchandranagar
hareb…teibo.

120
Tiprasarogni teibo hareb haor segkha, Tiprasarog mai khul
bwthai kaimani harebo refugee colony swnamkha. Refugee
nukhung thwgwi 0.80 acre ha rwkha sorkar. Sadar sub-division,
Khowai sub-division o simi refugee colony wngkha chibrwi
(14)amchai o, bebagwi 12400 nuhkhung (*family), borok
khorog-lakh laijag. Je amchoi o refugee colony swnamkha abo -
Burakha (*1000), Shachindranagar (*1200), Nripendranagar
(*800), Brajendra nagar (*700), Indira colony (*1000), DM
colony (*1500), Amar colony(*1200), Baluchara (*900), Hotat
colony (*1000), Chitagangia (*800), Laltila (*500), kamini para
(*400), samatal padmabil (*1000), Indira RC ghat (*500). Omo
sadar bai khowai ni simi se. Teibo kubunni sub-division ni
mangphli manya hwnwi o kokmalai o silai kha. O refugee
colony ni borok rog chanani mungsa kwrwi. Ua, shon, bol phal-
wi mairum pai o. Bagsa tiprasa-ni nogo samung khlai o. Bolong
holong hogbaikha. O refugee rog tiprasa rog ni ha bo segkha,
phan phunugwi, olonga bai sikiri-ui. Taljuan sao , Borakha ni
refugee colony ni kok. Binon kobra kamini borok rog ni dung
segjagmani. Tikendra bigra wngmani, bini khet-dung kwbangma
segmani refujee rog. Police patham bo refugee rog ni doong, eba
support wngjag.
121
Jora ham ya. Bebak tiprasa moglai u. Sikog mangkhog
bang kha, tei tiprasani hukumu, raida o bo choprobkha (attack).
Tiprasa rog sia, rwngkwrwng kwrwi ni bagwi khar o, ha
segjago-kisa misa rang ri rwjagwi ha yakar wi kwlango.
Uansarog huijag chubalai bodol swnamkha phu. Rang ri seg-
nani. Ha mankhai ha segnani. Rang khanglai wi uansarog
tiprasani yak ni ha pai u, -seg o hwnwi salai u. Puspa song
Mongol sorder ni nogo refugee wngwi ka-kha. Sorder no mothor
kha, muani rwma ahai. Ulo Pusposong Khislang ni bebak ha
monog kha. Nog tang kha, Mongol sorder ni yak twi. Amtwi khe
sia rogno rang ri rw-ui, khet, ha nabai kha. Sorder eba
gwnangrog no amtwi bagsa uansarog mothor o. Nang khe rang
rw o. Uansani bihigrog song koilwg balwg khe sorder, chuduri
song bai kok sa-ui kha pai o. Amotwi khe drun drun ha sorder ni
mung bai eba gwnang tipra ni mung bai paih kha uansarog.
Tiprasarog bagsa khwi kwcha-o, ulo muni wngwi ma tongbai
kha.

Talzuan kamio phai u. Kamini siklarog no kwtal motha


songchama o adong swnam o. Uansabai ha segjagmani kok salai
u. Kamini okora khorogsa sao, tamo Lolang ba bedua kwrwng

122
se hwn ble. Khorogsa takhug okora sao, ee, phia bedua
mannairog, buino musunairog, buino derarwnairog gisti ham ya,
gisti kwrwi, bigra wngo, hamwi man ya. Mwtai ham ya bai
tongma bagwi bongni thani ham-ya mwtai-kotor phai u, soitan
ni phan bai kolob u. Borok kaham no mechen o. Aboni bagwi
borog bigra wngo, phemolog jagu, kwma u. Bwprang Jogot bo
bedua kwrwng, ochai kotor. Bo ochai wng mani bagwi nog,
nukhung kwma kha, bihig bwsa kwma kha, biyango birsai thang
kha!

Siklarog berem berem kokmalai pandao achuglai u, tei salai u.


Aguli o meeting khlai u. Aphuru Tripura Goverment ordinance
tikhlai kha, Tribal reserve-2170 sq.miles(5620 sq.kilometer)
swbai rwkha 1972 bisi o. Abo 5620 sq.kilometer eba 34.72 lakh
kani mai borjaknai panther, haor, hug ni hareb, nogthai, kami
khobwi. Maharaja Bir Bikram poncho tripuri-ni bagwi khatiui,
reserve khamani 1931 tei 1943 ni order bai. Poncho Tripura,
Tiprasa bosong, dopha ni-symbol, 5 star, kaiba athukiri, Tripura
Desh ni symbol, Tripura ni bana o 5 star symbol tongo. Poncho
Tripuri ni bagwi ha khajag Maharaj BirBikram bai. Thinango
khajak hao kwtal refugeerog, buini dopha no rwi man ya hwnwi

123
reserve khamani. Abo krag raida, Tipra dopha mwthangwi
tongjakna bagwi. Meetingo takhug okora khorogsa adong sao,-
“Poncha Tripura ni bagwi Maharaja Bir Bikram 2170 sq.miles
ha reserved khai rwmani 1931 tei 1943 o. O tribal reserve ha
swbai rwkha Tripura sorker.Chini reserve ha nango, Nasig di
tabug ayang salthango choba wng kha. Aro pathanrog no
kirijagwi 20/30 lakh refugee camp kwbang Tripura o tonglang-
kha. Ahai no se chwng 6 lakh, uansa/thuruksa 11/12 lakh tabug.
O kwtal refugee bagsa tongrwg khele chwng teibo monog jak
sinai. Chwng aboni bagwi ADC sanwi biprasai tongo.

Poncho Tripurarog wngkha-Tripuri, Jamatia, Reang,


Noatia& Halam(12 Halam). 34.72 lakh kani reserve ha Tripura
sorker achumsa dereseve khlaikha hwnwi Tiprasa bebak amchai
o tunglaijak. O khajak ha swbaimani bagwi Tiprasarog belai
hurumuru wnglaikha tei kwtal motha ninanglai kha, Ganamukti
porishod bo ninanglai kha. Lama lama misil khlai kha.

A jorao Tiprasarogni mai-khul kaimani teibo kwbang


hareb, hathai, dung, haor Tripura sorker refugee-rogno
yapharkha “landless”, “homeless” chongwi(oro kisa ST
khobkha). Govt. bai tikhlaijag booklets, broucher pori-ui si u, tai
124
meetingo tiprasa siklarog salai u -1972 bisio 40,094.60
hactre(2,50,591.25 kani) ha yapharkha 37,298 khorog-landless
bumung pharwi; 2190.70 hacter(13,691.87 kani) ha yapharkha
20,779 khorog homeless mung pharwi.

Taljuan TSF-ni meetingo jora jora thango. Bo amani kok,


kok borok phuarnani, bwskango twlang nani samung barja
manjak. Borok thum wi misil o thango, lama bereblai o, kami
kami gorua kokmalaimung songchao. Choba ni lama gurumsa
rw o. Teibo tungphla o Tiprasa rog. Meeting misil o teibo borok
kwbang wngo. Choba eba andolon teibo kwrag wngo,
tungphlajak tei choprokhokjag(aggressive). Champaknagar
amchoi, Jirania amchoi ni simi chiriglai wi, uatwi satung
manjagwi agartala o phailaio. Agartala ni lama lama himlai o,
chirikhoglai o. Ulo Children park, Aguli o twiphang rog kok
samani khwnao. Thwi tungphla-o.

Taljuan kami amchoi o thango. Sikla bodol no thumsa


khwlai o. Bongni kami o nukhung khungba uansa tongo. Takhug
Tulsi Deb bai kamio club songchalai kha. Lalit babu ni hathai
sanwi bazaar achugrwlai kha. Kami amchai o samung kaham
tangnani bagwi. Kholnwisa ni sai kwbang sikla-okora, o club ni
125
phan. Talzuan kami amchai o Tiprasarog ni tongmung no,
uansugmung no swlaina bagwi phan rw o. Porinani nango,
swrwngna nango hwnwi kok pir o. Club o free tution rw o,
cherairog pori o. Kamini bebak cherai no college paisak ma
phwrwngnai abono uansugmung. Tabug jora bongni kamio
khorogtham si matric porijak, phia fail. Talju simi college o
swrwngwi tongo. Tiprasa rog mokol tongphano mokol kwrwi,
yag tongphano samung tang manya, khunju tong bo khwnaya,
yakung tongphano khora, kompa, sag tong bo sag kebel. Aboni
bagwi swrwngmungo phan rwlai na nango.

Sikog mangkhog bang kha a jorao. Biyal chacha ra ra.


Sikog mwthagna bagwi kok malai, meeting khlai o. Tentwi
hwnwi khorgsa sikla lokai lokai tongo, school o thang ya, sele,
Salsa buini manwi khogo hwnwi bhuj thumjag kha. Amtwi
tomung wnglia hwnwi gosimabai Tentwi no yakarkha. Taljuan
ni nogni gula ni mai, nog ganti ni mairang khogjago salsa.
Kamini sikla, club ni adongrog sikog naituglai o. Phia sikog no
romwi manlia, bono khorogsa okora khar rwi rohor kha, a borok
sikog ni sandai. Club ni kwbang sikla rog raiding yago twijak. O
sikhog no chuba nai sao, biko je bork sikhog hwnjaknai Chiron,

126
bo oro kwrwi. Ulo bui sa u, bono ba lama o se nug bla. Daksin
Maheshpur bwkhag do ui him-ui thango. Sikhog no khar rwi
rohor kha. Ahaiphano kamini bebak borok sabo khog silai o, hos
khe tongbai di hwnwi salai kha. Phia a sikhog tei kami o ma-
hablia.

Chuag songmani tei chuag bepar no mwthagna bagwi


kamini kholsa siklarog thansa wnglai o. Taljuan bini logio
siklarogno twlango, chuag bhati swbai o, chuag bottle swbai o.
O bodol salbrum brum himlai kha; bini logisong eba club ni
adongrog bai. Bongni mung wngkha – Nogen, beglu, kepher,
khutlai, Gohur, Mandar, patre, Adong, Thunta, Hatai, Badrai,
Lori, Tokhi, uakhi, Chiag, Tekera, Hoitrai, peret, kungpher,
kungkre, Bigo, Rambondho, Nomjoi, Banthe, Khuuak, Phelang,
Chempar, khilwng, Ruju, Tan, sengkari, silong,
khurku, muphuk, Maatra, Khwrang, Bwthai, Menga, Thentrwi,
Kuria, Khengrai, Lokai, Magrai, kohoi,chagtere, kosom, Rengai,
achin, sikrai, khwrang, chika, therek, ahai kwbang borok.

Kami kami kiting lai u siklarog. Tamni bagwi hwnba,


uansa sitra rog chuag nwngnani kamio ka-o, ganti nogo habwi
maitwg ni mai-mui khurwi cha o, bwrwirog no koporom o
127
hwnwi bagsa salai u. Kebo hwn-nai kwrwi, kebo sarag ya o
tomung sitra no. Tiprasa rog biyal-bigra wngmani bangkha. O
sep na-ui bagsa uansarog rang bai tiprajwk bwrwirog no
derarwkha, paihkha, eba rompherekha.

Club o kiching bai kok salai phru Taljuan Umakanto hostel


o tongphru ni kothoma sa-ui khwna rw u. Hostel o tongnai
tiprasa sikla rog buibai phemologjagmani kok sai khwnarw u.
Chakwra borok khorogsa Aguli Krishna nagar ni, uakhong
hwnwi sinilai u, bini bumung Krisna Debbarma. Salbrum brum
sarigo hostel ganani pukhiri eba football ground ni gallery o phai
u. Achugwi tongo. Hosteler–rog himna nokhor phru khorogsa
no rom u. Takhug hwnwi Bangla kok bai nungo. Phaidi og da
khui? Ang nono tiffin charwanu, hwnwi kwtwi dukan o twlango.
Bini logi thango sikla boslok, achugo kwtwi dukan o. Chanani
bagwi bo san u- Luci, kwtwi, singara, coffee rog. Khorognwi ni
bagwi plate kainwi order rw u. Chabaima ulo rang rasa note
tikhlai u. Ulo khe sao takhug, ani yago rang bangti kwrwi.
Nwng rwgradi. Khwna ang rw anu hwnwi. Swrwngnaisa bini
yago je tongmani ma rw u. Taini sal o khe bono, uakhong no tei
naitug man ya. Tei salsa, tai khorogsa sikla no rom o. Amtwi

128
khe salbrum brum swrwngnai rog no phemologo. Salsa
Krisnapodo hwnwi sikla bono romwi tubukha. Bono bulaikha. O
tongmung ta tongsidi hwnwi bono yakarwi rohorkha. Sitra
uansarog, sitra Beharirog kamio hab o, poder pod
phemologmung nug lai u. Tai bisinwi ulo. Talzuan college o
pori u. Agulio lodgingo tongo. Khorogsa kosom Behari borok,
bogchi gwnang achumsa bini nogo habkha. Sao nwng thwisi nai.
Ani yago bithi nadi, nini kaham wngnai hwnwi mokolphilik ya
sini chibug kanrwi rw kha totorao. Ulo sikiri wi bini rang segwi
twlang kha. O sitra borog rog kami amchai o habwi ending zua,
chakhwla zua ahai mwthwmgwi kosong borogrogno
phemologwi rang segwi twlango.

Kamini bwrwi sikli, Kora. Tentwi ni bubainajwk. Bo


uansabario samung tangna hwnwi thango, Horo phai ya, Kamini
sikla rog uanalai u, phaiphru siponwgo biyang tongwi hwnwi.
Bo kwbang kok say a. Ulo bagsa salai u kora sinal wngwi tong
kha. Uansarogbai paijag kha. Abono naichom wi, bini tongmung
sitra no hwnwi sai manlai kha. Bono bhuj thumnani Club o bono
nunglai kha. Meetingo bono swngkha, bulaikha bini sitra
tongmung yakardi hwnwi. Aphuru bo sao, “ano twlangwi thango

129
uansa rog. Salnwi saltham tonwi u.”. O kora ba uansarogni aro
khet ni samung tangtirphu hwnwi sao. Bagsa bwrwi rog biri
kongsa ni bagwi phano uansa bai paihjak kha, ruti lebsa ni
bagwi phaljag kha.Kamini sikla bodol bono sikiri kha tei kisa
bukha bini samung sitra yakar di hwnwi.

Tiprasa borok bazaar hozar town o nugkhai no uansarog


“mama” hwnwi chirigo. Kaham tongphru phano mama nungnani
loi. Rignai-borok kanjak tiprajwk nugkhai kok-behaya eba sitra
kok sao uansarog. Abono twi-wi kok yachago thwikutung
tiprasa siklarog. Kokphil saphru kokbanglai, ualai suklai wngo.
Amtwi khe tiprasa rogno kusu swnanwi sitra nasigmung,
nungmung bangkha. Ulo-khe Tiprasa hwnkhai no “Tribal-
upajati” hwnwi khorang kotor khe kusu swnamkha. Agartala ni
rajani bosongo achaisong-no bo tribal hwnkha. Phia ba Agulini
tiprarog tripuri kok, -kokborok sa ya. Sag ni kok, kok borok
pognairog kha nang ya. Bagsa sagkwmakha, Tripuri dopha
hwnwi sinimung rw lia. O Agulini borok rog tiprasa no khe
mwnamjago. Borok amani kok(mother-tounge) tamo hwnwi
swngjagkhe ‘Bangla ani amani kok’ hwnwi sanairog. Phia bagsa

130
bangla sa-ui phano chwng mukchak hwnwi tiprasa
mwthangmung ninangma(andolon) o thansa wngo.

TSF motha ni kwbang bodol kami amchaini bebak tipra


bosong, dopha no thansa wngwi choba khainani kobogo. O
koboknai rog puila puila bebakno sikwrwng(educated) simi,
phia ulo khe okora-cherai kwbang borok, sukrubwi samani
bagwi, o kwtal mothani bana o phaikha.

Dasram kamini meetingo, kwbang twiphangrog adongrog


kok narwgwi sakha,- “takhug bukhugrog nasigdi, chini hug
chanani ha bo paih rwg paihrwg. Ha bebak no refugeerog ni
yago kochogkha. Je kwtal refugee wngwi phainai bini mungsa
kwrwi. Borog buphang tano, bol phal o, shon phal o. Kisa rang
wngkhai buphang bepari wngo, gwnang wngo –bolongni
buphang uaphang khogwi. Mwsa, mayung, mwswi bwtharwi
phatar o phal o. English kok bai borog “smugglers” hwnjago.
Tiprasa khoroksa khoroknwi muni eba hajira nao- buphang
ranani, malmata bwtharnani, truck o danani bagwi. O uanjwi rog
khe kosom rang, rangchak budul khosa u. Kisa bania thwngma
ulo o uansarog gwnang wngo. Bui salai u, buphang khgwi
phalnai contractor rog Kolkatta o nog swnam kha, Aguli, tei
131
kubun town o nog pai-ui teibo gwnang wngbai kha. Hus wng di,
Tripura ni bebak rangchakni ha, hapor, kwmanai. Oroni native
buphang kobon rw di, exotic buphang kai di hwnwi uansarog
salai u. Bebak sal, gamar, garjan, hamang sinia o hao achaima
phang ra di, komor rw di hwnwi uansa rog salai phu. Aboni
meaning tamo? Tiprasa rog uansug lai kha. Obo ba Tripura ni
indigeneous, native borok dopha no bohkhorog bomtom bai
phuisa di, tan di, sokomor di hwn ma se bla hwnwi si lai o.
Mwkhang chag lai u. Tripura ha ni indigenous borok hapor
bwthar ma no kasu nani nango hwnwi kok salai u.

Hachwgni bolong kwchag wngbaikha. Hachwgo twi


choromlia, twisa twi rumukha, twi hamya nwngwi bohok
derakha, bemar manjagwi hachwg ni borok thwibai kha. O hao
achainai bosong(indigenous) chwng kwthang tongnani, thinango
chini piri piri bwsa tongnani, ha romwi narwgna bagwi chwng
no ADC ma rwnai, tribal ni ha phemologwi segjagmani kiphilwi
ma rwnai, amani kok-kokborok no ma gosinai; kwchag-kuphur
ta hwnlaisidi, thansa wngsidi. 1967 o Lam eba Dasarath
kobogmabai, Kainta kobra o kwtal motha achaikha. O sal o
kaham kaham kok dopha mwthangjagnai kok sakha, phia bini

132
party o kwtal mothao gwdal lia, kwmaithangbaikha,
kwrwikha.”.

Kulang thakurni Subrai Academy ni gorua meetingo okra


twiphang Horinath, SC Tripura, D Reang, Nogen, NC, BK tei
Teibo kotor okora twiphang kwbang kok narwgkha. Nangkhai
thwi ma rwnai, kwrag choba khlainani, yak kwrag khe choba ma
khlaisinai. Ha segjakmani 1951 ni simi. Gonomukti porisod,
Communist party hwnwi Lam bai Kekla, Biren song lama lama
misil khlai u- bongdi demand- refugee rog no Tripura no tondi,
rehabilitation rwdi, hwnwi Tiprasa sia rog no chirig rw kha
musuk ahai lamao bengwi. Tiprasarog mokol kwrwi andolon
khaimani kok sajagkha. Biren Datta, MP parliament o
refugeerogno Tripura o tondi hwnwi koimani, ayang kekla khe
Lam bai kwthawi Champoknagar ni simi Aguli jora Tiprasa rog
no twlangwi lama kasurwmani choba. Teibo salaikha- colony
swnamwi ha rwnani- kok khursalai kha meetingo. Aphru 4.50
lakh Bangale refugee Tripura o tongo, refugee colony rogo.
Teibo sajagkha Tiprasarok bwswg kha kaham. 1945 o Noakhali,
Raipur o urpatikha. Thuruksa rog bai uansarog bwtharjag kha.
Uansarog 4 lakh ni sai kwbang Tripura o refugee wngwi

133
habphaimani. Bongni bagwi 1948 o Maharani Kanchanprava
borogno mwthangna bagwi ha, nog rwkha”.

Kwtal mothani sikla rog meeting-misil khlai u, slogan rwlai


o, chiriglai o. Bongni demand- Tribal area o ADC ma-
swnamnai, Tripura o Innerline permit raida ma-khlai nai, hwnwi
sanlai o. Kokborok bai ma phwrwngnai hwnwi sanlaio. Tribal ni
ha non-tribal ni yagni kiphilwi rwdi hwnwi chiriglai o, sanlai o.

O jora-o Tripura haste tungphlai tongkha. Ayang India ni


Rajakhor Delhi bo kwlwijak. Gujrat, Bihar o lelaphlai-ya
choba(andolon), kwtal kwtal khe kubun ni town city o
nanglaikha Indhira Gandhino sil-ma thepawi. Tripurao khe
biyal. Bigra bangsug kha. Salbrum brum Tiprasa oak bukcha ma
cha ya ni bagwi thwi o, khi kupuru, kulum manjagwi thwio, twi
kosog ma nwngwi bohog derawi thwi o. Abo newspaper o
nokhor o bwskang lai o. Meeting kuthumlaiphru bebak amchaini
adong phai o. kok sao.

O hamya mol o India ha gwnangwi emergency declare


khwlaijag kha. O jorani sep na-wi tahsildar-rog kwbang kwbang
ha allotment rwkha- uasarogno. Kamini mung, twisani mung

134
philbai kha. Thaipolokphang Mandai wngkha, twisarangchak
sunachora wngkha, rang-chakti-rukphaiti sonai-rupai
wngkha...teibo amtwi. Bagsa siklarog no bwsa-manya ni
injection da-ui rwjagkha. Amtwi injection rwjagwi bagsa
siklarog thwi o. Hao cha cha ra ra. Mai khobsa ma chanani belai
kokthugo. Chakri man ya tiprasa sikla rog, graduate phano se
master ni job se rwjago. Office kachario tiprasa employee
kwrwi. Tiprasarog ni choba teibo tungo. Misil meetingo police
bai bujago, jail o chobjago.

CHAPTER-9

1977, Durga Chudury para o TSF ni kuthumlai panda, eba


conference. Rasa rasa tiprasa sikla sikli manjakphai kha. A
conference o Taljuan bini kok narwg ma ulo, bo swimani
koktang pori-wi khwna rw o, Tiprasarog ni birman khwnarw o.

135
‘Ukulug khajag bogchi’
Bahan bukur hoi ch hoi chi
Mwkhang somsumu kabsi kabsi
Him u nasigwi yagra yaksi.

Twrwg twrwg yapri se o,


Gwnang nogphang no lakai sano;
Rang mannani kisa chanani,
Bohog supungwi mwthang jaknani.
Bini kannai ri kwrwi,
Nog kwrwi thai kwrwi
Phia tongo bini-
Mugtwi kupulung mokol,
Kaham bini akol, kuphur bwkha
Kha khamu bini, muitu manwi tini,
Ha nog kwmamani,
Phemologwi segjakmani.

Tiprasarog kwchag kuphur eba communist congress party


wnglai wi ualaima, bulai ma, kwthalai ya, bwlai lainwi ahai
khagnwi. Thansa wng ya. Aboni bagwi Tripura bwsarog kebel
wng kha. Bui chini nog, ha, haste seg kha. Tripurasa bebak
thansa wng na bagwi Taljuan kok narwg kha. Tei kok tang
swimani khwna rw kha-
‘ Tamongwi nobar, birjag togni
Swrabjak yatheg kaphwrajak bini

136
Bohogo habwi, khiklai wi
Bwthar man ya?

Tamongwi twi twi kotor, twi rumu,


Nog bukcha randini mukumu
Kobolwi kochogwi hab-
Khamchuru simalwngo?

Tamongwi lama, chibugni tiklaijak


Khagnwi bwchlai kwkag!
Naslejag swngmung kwbang khwlai wi
Khagnwi khagnwi?

Tamongwi bwkha, horni nokha


Kosom ahai yak yak pogwi
Ualai bwtharlaini kosogo
Phai bacha?
Rasa rasa tiprasa sikla, sikli tei okora manjakphainairog khao
mugtwi kwlaijagkha.

O conference ni kwcharo, mai chalai phru, Taljuan ni


khorogsa sandai bukhug, bono sikli bwrwi bai sini rw-kha.
Malaikha, sinimung nalai kha, kok salai kha. Bini mung Tungti.
Bini khwnai kolog, khengjag, rubui rubui, milig, naithog,
chagsuru suru. Mokol logsi si, mwkhang chugha-ni opsora ahai.
Sag keng bwswg se naithog, sag kuphur.
137
Khunju kwchag, khang-ga thwi patwi patwi, rajani bwsajwk bai
pherma kwrwi, esiri ahai. Bini mokol mugle le, kung siru ru,
yagtwg muiasog, bangdrung khaja, kotok macheleng cheleng,
raj bongso, aristocracy, "Abhjatya"( bangla), Tungtini sago
perjak. Tungti belai tak kwkwng, bwthai tagwi naithothog
rignai-risa tago. Maimui songna kwrwng. Lekha bo kwrwng.
School o rwchabmung, mwsamungo kuchugo prize manu.
Bupha school ni phwrwngnai ( teacher). Durga Chuduri parani
Kwchagrai ni busuk. Tungti ni buphani bupha Noruttam
Baisnob, Sriram senapoti ni bwsla. Taljuan ni sandai ni
bisingtwi Tungti no Taljuan bai kainani kok surlai kha.

Taljuan college ni swrwngma paih-ui nogo tongo. Kami


hamkrai ni samung tango, club ni adong rog bini logio tonggu.
Taljuan Agartala o thangwi jora jora Tungti bai malai-lai u.
Kaijaklai na hwnmani bagwi kwtha lai o, kok salai u. Aphru
Taljuan ni yongbrwi Bali, phaiwi kutni kok saphai u Taljuan no.
Bo sakha, “nwng o Tungti bai ta kaijagdi, ang bongni kamini
bwrwi, Tungti songni bosong hamya…” Aphuru Taljuan mog u,
tai kubui kaham uansugo. O kok samani ukukugo kaki tamo nai
hwnwi Taljuan uansug kha. Bo sio bini kaki bongni nukhung ni

138
hamari nai ya. Lai thangnai sal ni kok rog Taljuan muitu khlai
u—

Bali Taljuan ni buma bai kok banglaimani, ualaimani tei


pherlaimani kok muitu khlai u. Kironsong ni nukhungno sitra-
rwna bagwi kutni kok samani Bali. Bini kutni kokbai Kiron
Bharoti no kag u. Bali kutni kwrwng. Bali ni samung, tongmung
no muitu manjagkha-a kokrog wngkha-

Bharoti bwsai ni nogni kharwi phai mani sal. Buma-matoi


swngo, "tamoni nogo phai bokchi simi tubuwi. Bwsarog tamo
logi o tubu ya."
Bharoti sao, “ang nokhorwi phai kha. O bwsai Kiron bai ang
tongman li- ya. Bo tai masa bwrwi tubukha. Ang bwsarog khibi-
ui ma phaikha. Tong manlia."

A salni diporo Bharoti ni buma pukhiri o tukuna thango.


Aphuru Bali jongol o mai-khet o sam phui tongo. Bo bachwi
kotor hwnwi nungkha, tei kisa kok tongo hwnwi bomphrai o
achugphai kha.
Bo swngo, ‘bachwi nwsajwk Bharoti tamni phai? ulo thangphir.’
Bali kok swnamwi kutni sao, "bachwi o Bharoti ni bwkrajwk

139
belai satog hwnbla. Cha-rw ya, kan rw ya, samung simi tang rw
o. Ayang khe buino buino sao bahamjwk sele hwnwi. Nwng bo
sele phu, bwsajwk no sele tongmung phwrwng kha phu. Tai sag
bolainani ri kwtal kanwi mwchangwi lokai lokai tong phu. A
tomung nwng phwrwng phu. Ang khwna u."
Bharotini buma joli jagkha bwchamaijwk no. Bharoti ni buma
henderwi sao, ‘Tai hamlaimung kwrwi kha. Swkag rwsinai.’
Ayang Bali bini bwkhao mwnwi kha. Bithi, bini kutni kok
phwnang mankha hwnwi bwkhao tongthojago. Bini kutni kok
nangkha, Kiron bai swkag man sinai, Fenarai ni bihigno bwkha
du-rwi, mugtrwi seple-wi, nukhung jwnjal rwi mansinai hwnwi.

Bali Taljuan-ni nog ari. Bo Taljuan songni nukhungni


borogno nasig man-ya. Saka saka kaham. Taljuan ni bupha
Fenarai chuduri, borok kosong, borok kaham. Bo kamini
choudhury. Taljuan ni buma kiron ni pi. Fenarai belai kwthar
tongo, raida bising tongo. Bisao uaitham mai khlai o. Buru, aus,
amon. Buino kwsrang wngdi hwnwi phwrwngo. Kolomtwi
khiklawi samung tango. Bihik bwsai sadu, sadumala kan jak,
belai mwtai khlainai. Bo buini nogo nogo kok kaham pirna

140
bagwi pakogwi him o. Aboni bagwi bini bachwisong bono
pakog hwnwi lob u. Bono bui bebak no hamjago. Bali kha
kosom, choudhury ni samung hamkrai no chajag ya. Bongni
nukhung dera rwnani khao chab o. Bwsai bwkra bedua rwjagwi
o nogthai nog se wi phai o. o nogthai Fenarai ni bupha Bosonto
rwmani. Bo bini vai-kumui tei bwsarogno tubukha. Ulo Bamrai
bai kaijagwi Bali phai u, o nogo. Bali bwsai bwkrasong ni laima
sal khwna ui, sag phil jago, kaham khaimani hwnmano khorog
tungphlajago. Borok sitra, bwkha kosom hwnkhe omtwi no
jolina rwngo, Kwbang omo ahai borok tongo, bui kaham
samung tangmano gosia, philjagwi derarwnani nai u.

Kuphutini phayung Taljuan, saichung songdari. School o


swrwng-kwrwng. Bali song ni nukao kasi master bai private
tution swrwnglai u. Swrwngnairog bwsla tai kamini cherairog.
Swrwngwi man ya hwnwi cherairog yaphao mari mari khlai wi
uaphi bai bujago. Phia Taljuan khe bujak ya. Bono phikung
butheb u mastor. Hamjagu tai bono kungchug rw o, phia kubun
cherairog no sejawi kok sao master. Omtwi salbrum brum nugui
Bali Taljuon no risi nango, tai naslema nangu. Bwslano cheraini
simi kisa kisa kutni sao, jolirw o tai naslenani swgo. Bwsaino bo

141
kutni swgo, o da chudhurisongni aswk kwbangma ha, chini nog
kitingwi. Bwsai no sao, o ha monogdi, segdi hwnwi. Nogthai
simi Chudhuri ni bupha Bosonto rwmani, aswk bai Bali ni
bwkha peng ya, kha kochom ya. Segnani hwnwi bini bokhorogo
chabjag. Bali ha segnani bagwi swkwi thwngma ahai jora jora
thwngo, bini sini sini kutni ogkhlaimani bising-twi. Bo kutni
thwng kwrwng bwrwi. Salsa kasi master cherairog no
phwrwngwi tongphru Bali biri kusub wi, bini samung sitra
tangmani muitu manu;-

Fenarai chuduri ni thagu kusuni sajwk kormoti. Sikli rajak.


Bono hamjwk rohormani kok. Mokol kolsa kwrwi bai kai rohor-
mani kok surlai mani khwna u. Kormoti gosia wngwi tong phru
Bali bono gosi rw kha. Sao, rang gwnang ble Budhi sorder. Bini
bwsla mokol kolsa se kwrwi bla. 5 drun khet, rang gwnang,
tamo uana moi hwnwi samani. Kormoti ulo gosi kha. Chudhuri
ni bihig chajag ya, mokol kwrwi bai bahai mwchangnai. Bali
chuduri no mothor kha, sao norogni thaguni sajwk, sikla rasug
kha, ulo kebo hamjwk twlangglak. Buma bo birichik, khora,
salsa macho-salsa macha ya. Uansugwi chudhuri ni bihik sao,
‘kwini bihik Bali samani bai tai kormoti gosikhai kailai sidi’.

142
Chudhury ni bupha Bosonto hamya kotor, thuyam o. Bo bo
gosikha. Borom uansuglia. Hamjwk rohorkha mokol kwrwi
chwla bai. O thwngma o Bali kwplai wngmabai tongthogjagkha.

Tai bisi chi ulni kothoma. Kormoti mokol kolsa kana chwla
bai ma kaijagmani bwkha dujag. Bo yagul sunani bagwi bini
nogni muni, Luktai, belai kebel, bemar gwnang chwlano
Chudurini bwsajwk kusu, Rukphaiti bai kaina hwn kha. Chamari
rwphai na hwn kha. Chuduri no muphun kha. Nogo chamari
tubu-wi kailai kha.

Ayang Bali ni bwsajwk Togti. Bali ni nogni muni tongnai


Kungpher bai hamjak lai tonkha. Bali ni bwsairog Bamrai o
tomung cha jag ya. Ulo Kungpher no, bongni muni no, chamari
rohor nani bagwi bupha Khislang bai salai kha. Charmi rohor wi
kailai kha. Kungpher samungo chugya, sag simi hupre-suprewi
tongo, bwkhinai khalmang tongo hwnwi bwkarabai rwkhwlai
rohorjag-kha. Aboni ulo tai khungsa nukhungo chamari kakha
Kungpher, Aira kamio. Aro bo tongman ya, samungo sele
wngma bai. Nogo kiphil phai kha Kungpher. Aphuru Chudurini
bwsajwk Rukphaiti no mokol phur jak bini. O Bali Rukphaiti bai
Kungpher no tomung sitra tonglai nani chuba u. Kebel, bemar
143
gwnang Luktai, Rukphai ni bwsai bithi cha phru thwi kha. Bini
bemar ni bithi kwbang, bottle sa, bemar dagti hamna bagwi
nwngkha phu. Aboni bagwi no thwi phu. Kormoti ni muni, bo
raiba bachawi rohorjaknai kebel chwla thwi-kha. Bui salai u,
Kungpher se thwngsitra thwngwi Rukphaiti ni bwsai no bwtharo
hwnwi. Kungpher chudurini bwsajwk, Rukphaiti bai
kaijakphirnani bagwi samung sitra tang kha hwnwi bagsa sandai
salai u. Ulo Kungpher Fenarai Chuduri ni nogo chamri ka kha,
Rukphaiti no chamari ka kha. Sadu mala totora o kan-kha. Phia
talnwi ulo khe sadumala sachu kha. Amtwi khe Chudurini
nukhungo jwngjal phwnang nai khe Bali se hwnwi Rukphaiti ni
yong sai man kha. Abo ni ulo Bali ni tei kaisa khwi swngmani
nug kha. Chuduri ni ha, nog ukuluk harabra babaknwi yago chob
kha, chuduri no mothor wi. Bali swkwi thwngma bai se obo
wngo, tamni hwnkhe chuduri ni kaham nasig manya Bali. Dera
rw-nani bwtang mang chetogwi tongo. Bali bini samung sitra
nang rwi man kha hwnwi mwnwisug kha. Bini kok kutni
nangkha hwnwi Bali khug perwi mwnwi-u.

Teibo Bali kutni samani kok Taljuan muitu manu. Buma sao,
bwrwi kutni kami swkago, chwla kutni kami kha o’ o kokrog.

144
Bini kaki kutni hwnwi jolijago. Salsa kog-buphang gana ni hugo
bini kaki no kutug kha, ha segwi bini kaki ha bang rwnani
tomung sitra ni bagwi. Teibo muitu manu Taljuan, bo cherai o
kaki bai kobor hwnjagu, bwsla kobor hwnjak phru Fenarai
chuduri kab u, mai cha tw twi-ani bwsla no bahai kobor hwn
Balisong. Kok hwn khe, Bali ni bwsla okora bemar manjak-
kebel, pukhiri tukuwi phailai phru hacham o kaslei kwlai kha,
kab kha. Amose Taljuan khiklai u hwnwi kutugwi bono kobor
hwnwi Bali nog thwgwi, Fenarai ni bihik bwsa no kutug mani.
Bwkra biragi kutugmani. Obo kutni kwrwng ni thwngma sitra
Bali.

Taljuan Bali ni kutni tongmung teibo muitu man u, salsa


kamini sikla kakabwsa- Ruju sao, “nwng school o, Umakanto
school o 1st boy wngwi tongo, College o bo final 64-65%
mankha, honours bo kaham bwthai. O kok kami amchaini okora
chakwra khwnawi nono lob o, kung tisa wi bolai o, hamjak lai u.
Balini nogo siklarog phai u, ayang bwchamari- Chi-tan ni
kamini siklarog. Bumung Bokhiri, tei khorogsa khorognwi
siklarog. O siklarog H/S fail, lokai lokai tongnairog.
Sochindronogor colony bwkhag bongni kami, tei Kosom kobra

145
kamirog ni siklarog. O naruai siklarog no Bali kutni swgo, seja
ma sitra kok sao, ‘Taljuan no norog kebo lekha-pora o pai ya,
mungsa swk kebeng di, bono kebel swnamdi, ahai ya khe
norogni mwkhang kham nai, norog ni mwkhango tisumu sil jag
nai’. O fail khwlainai siklarog bongni kamini okorarog bai
kutug-jago, seleng-jago tei sele bakua hwnwi swrai jago. Nwng
bai su-wi nini kok khwnarwjago. Sejama silma bai Bali ni kutni
sejama naslema kokbai, salsa bakua siklarog nono lamao kasu
kha. Bongni yago degar gwnang. Nono bwtharna hwnwi lamao
kasui tonglai o, bazaar lamani hacham o. Sanja som som. Nwng
bazaar ni nogo phaina nai tongo, ani ukuluk ukuluk. Ang nugwi
kha degar gwnang Bokhiri song no. Norog oro tamo khlai tong
hwnwi ang swng phru hoi-chene-kosne khai hachal o thang bai
kha. Nwng nog bwkhag lai thang kha. Aphuru ano cherai masa
sao Taljuan no bwtharna hwnwi se siklarog huijak tonglai ble
hwnwi. Ang teibo sio, o borok sitrarog Bali ni nog ni phai wi
hacham o bolong beser o achugwi tongo. Borog Bali ni nogo boi
u. Nono joli-rwnai sejama kok sa ui joli rw nai Bali se hwn ble.”

Taljuan o kok khwanawi uanajag kha. Phiaba jai khlai lia. Bo


sakha,

146
‘ano mwtairog no mwthagwi tonu, bwtharnai kaitor se, soitan
no kaitor mechen kha. Bali kaki, tai Bokhiri kaitor ni swraimung
man-nai, nai di. Ang samung kaham khlai tongo. Norog cherai
tong phruni simi ang norogno phwrwngo, bisio talnwi, summer
vacation tai puja vacation o. Ang kwbang siklarog no tamo
phwrwng, kamini hamkrai, amchai hamkrai, tongmung raida
kaham tongnani, koinene wngnani, disciplined wngnani, lekha
pora o kuchug wngnani phwrwngmung nugna ble norog.
Tabugni sai teibo kaham wngnani choba ang tangnai.’

Ruju sao, ‘a salo, nono choprokhog na nai phuru ang ani


takhugtham logisong bai borogno riphrig kha. Kisa bulai kha.
Borog soitanrog khar-wi ma thangbai kha. Tai uaisa amtwi sitra
tongmung nug khai norogno bwtharwi khibinai hwnwi sai
rohorkha. Ta kiridi Kaku, chwng tongu.’

Tai salnwi ulo Taljuan Tungtibai malai o Aguli-o. Bo Bali


ni kok sitra Tungti no sai khwnarw kha. Tungti bupha ni kok bo
sao, nongni kami o lama kwrwi, harpek gwnang lama, thinango
mal khung salsabo lai glak, tei nwng chakri mangradi hwnwi
tabug kaina se gosia khu ble. Nwng tamo sakha sa hwnwi
Talzuan swngo. Tungti buphano sakha phu, “ ang kaijaknai,
147
lama kwrwi tamo wng! Baramura, Atharamura o phano Taljuan
songni nog hwnkai- phano ang jaknai, salsayale salsa lama
wngnai, kami town wngnai, tai bo chakri mannai.” Talzuan khe
sao, “Agio kebono chakri gwnang hwnwi da kailai ba! Sikla
wngkhaino kai rw o. Ang saichung songdari, ang kaijaknai, nini
babu no gosi rwdi”

Phia Tungti khe sao, “Nwng nini kaki Bali ni kok jai ta
khlai di, o bwrwima sitra, bongni bosong kusu bosong, ama ni
para o bongni bosong, jai kwrwi bosong hwnjagu. Kebo borog
no logi twi ya, kusu tongmung hwnwi. Chini bosong khe
chuduri ni bosong. Banai chuduri, Durga chuduri bwswg borom
gwnang, naithog bosong Thagu ni thagu Banai chuduri. Ani
thagu ni bupha Siram Senapoti, Rajani khachugsa, belai kwrag.
Thagu bo Baruttom baisnab, dhormo simi bong ni samung. Khet
phaiwi Brindaban o thangnai biragi. Naila ani mama DaKotor
hwnjagwi Tipra dopha mwthangnani, pohor o tubunani samungo
him o. Ang bo mama ni logio hom o, kwtal achaimung achai wi.
Nwng bo chwng bai ma-him nai. Nasid di Tiprasarog bamonrog
bai, korta gusai rog bai phemolog jak. Thansa wngwi borog bai
mwtai khlai phano tiprasa no borog seleng jago, bongni mwtai

148
nogo nwng ma hab ya. Ano khe mwtai nogo hab rw u bamon
rog. Abo ang kwthar sikla hwnwi, naithog jagwi, tai ani kwthar
tongmung nugwi chini kamini Bamonrog bongni nog, mwtai
nogo hab rw u. Buino le hab rw ya. Nor wi ton jakma bagwi
chini borok kubui dormo ma khlai ya. Dormo ni lama kepeleng
wng ya. Dhormo khlai wi borok kaham wngnani lama kebenjak.
Tamni hwnba khug perwi kok swngwi man ya, achug rwjak ya,
mwtai nog ganao ma bacha ya, mwtai nogo ma hab ya, kha bai
khug bai mwtai ma khulum ya. Aboni bagwi no Jisuni oro phai
di. Bini oro jat kusu, jat kotor hwnma kwrwi, khaglai, norma
kwrwi. Chwng kwmago tongo. Sitra mitra poito khlailai o.
Kubui tamo sia. Ang Jisu samani simi se poito khai o. Pohor o
himdi, pohor naitug di hwnmani pohor naitugo. Kwthar khe tong
di, kwthar khe tongo. Ani mama- o lam kaham o himwi choba
khlai tongo. Mama sao Jisuni kok, -ang no lama, ang no
kubui…mwnagjak dopha salsa kwchwng kotor pohor nugnai,
sanma ni man nai…salsa mwthangjagnai”. Tungti belai kok
tanlai, batailai kok manu. Taljuan cha jak ya. Talzuan bo bai
Jisuni lama o himna gosia. Ulo nai ya nw hwnwi sao. Taljuan
college ni result mankha, honours o kaham bwthai wngkha.
Bebak amchai o koktun birma ahai bui khwnakha. Tungti no
149
master, buphani assistant o kok sa u. Agulio Tungti thango
Taljuan bai malainani, koktun man wi. Tungti swngo, ‘nini
kamini siklarog tabug jora bwswg matric eba college poribai
kha? Nini club ni samung bahai, tamo samung chonglai?’
Taljuang kunsi si khe sao, ‘o bisi sini jora o ang simi
graduate,H/S khorognwi, yaar bai Tan. khorogbrwi matric pass-
Ram, Noan, Non, Mon. Club ni samung hwnkhe chwng lama
kotor swnamnani, cherairog no porirwnani, kamio ualai suklai
wng yak he tonnai, maikhul thai rw nani, kwchang kwchang ton
nani samung. Tongthoglai nani bagwi rwchabnani phwrwng lai
u, yagul khilma raida kwbang khlainani samung kwbang ma’/

Taljuan chakri manwi North Tripura o thang kha. Tai talba


ulo TPSC ni bisingtwi, officer post manwi trainingo hasteni
phatar o thangkha. Kaijaglaina hwnmani abo cho-wi tongkha.
Kwcharo kami o phaiphru Talzuan Lalit bazaar ni simi Kami
jora lama kotor khlai na bagwi lama kepeleng sulai o. Tungti ni
bupha lama kwrwi ani sajwk no bongni kamio kai ya, hwnma
kok muitu manu. Lama swnamthani bono chubakha Mr. Kwplai
tei bini kiching. Rang thum kha. Sena, Laru ni ha lama ni bagwi
pai kha, abo lama o kwlai u. Taljuan song ni hareb harung ni ha

150
rw kha lamani bagwi. Sikla rog bai lama tanlai kha. Lama
swnam kha, phia teibo jingjal tongkhu. Kebengnai tongkhu
Khunju ha rw ya. Phia chikon malkhung laisui mankha.

Taljuan vacation manwi Guwahatini nogo phai u. June 9


salmario 1980, Agartala Airport ni nogo thanani hwnwi taxi
romkha. Taxiwala bono Singerbil ganao, Sinai hani ni bolong
bwkhag twlango. Taxi o bini batchmate Pal sahib khorogsa.
Ayang uansarog da kolog kolog twijag. Army kwbang kwbang
birkhung ni nokhor o, malkhung bai army ruka o. Swrabsa
tongwi taxiwala Talzuan no Durga choumohany twi Krsinanagar
o phai kha. Bathag kha. Taxiwala bono motor stand o twlang lia.
Taxiwala ni mwkhang kosom, bo sio motor stand o thang khai, o
Tiprasa tanwi bwtharjaknai, urpati wi tongma jora. Talzuan le
mungsa sia, Tripura o tamo wng tong. Talzuan no twlangwi
Advisor chumuhony o bathagwi tong kha. Talj aro nokhorwi
bini sandai masa Bidi, takhug ni nogo hab kha. Bebak no
uanajagkha, nwng bahai phai kha! Tripura o ur-patiwi tongo.
Bahai khe yok kha, tanjak lia. Talzuan tei sandai rog uansug
kha, uansani bising borok kaham tongo hwnwi gosilai u. A
taxiwala borok kaham no, bono phiyog kha, tanjag lia bo.

151
Talzuan poito khlai kha, taxi wala bono sep hamya ni yog rwi
tubumabai. Aguli ni Krisna nagar o Talsa wngtwtwi ma
tongkha, kutul man ya. A kirimasisa jorao dophani hamkrai
nainai DSP Rajendrajit police van-malkhung bai Tanzuan ahai
kwbang borok agulio kwchai tongnairogno kamio rohorkha.

Kami o Talzuan Kiron bai malai u. Bini bai-kumui bai


malai u. Kok salai u. Tripurani kok Kiron Tanzuan no sao,
urpatimani kok, kwbang borok thwikha, Kulang thagur ni
phelangni bwsajwk police bai kogjagkha, o kamio kholsaswk
borok thwi kha, bagsa guli nang jak thwi mwra mara. Police bai
refugeerog kami kami kasawi Tiprarogni nog sogkha hwnwi.
Teibo sao, 1978 chongmari o congress kaisa bo achugthai
manlia. TUJS-Kwtal tipra sikla somity kaibrwi achugthai
mankha. CPM rog tripura o ADC rwnani bill pass khlaikha
Bidan sobha o. Aphru Tuidu conference o uansa rwkhlaina kok
nokhor khe amra bangali tripura hao tungphla rwkha. Urpati
kha. Urpati phru nong ni kamini nukhungba uansarog Tiprasa
rog bai bolongo khar kha. Ulo uansarogno Fenarai chuduri sa-ui
Ranirbazar o rohor kha. Khorogsa bo dera ya. Phia uansarog
Kobra khamar ni Ram kumar no olonga bai sulwi bwthar kha’.

152
Kiron bai bazaar o malai phru Talzuan swngo, ‘dada bachwi
bahai tong, kahamkwrwng da, bwsarog bahai tongbai?’ Kiron
sao, ‘nwng sai mankhe kobor wnganw, o kologti chwla sikla
cherai bai se kharwi thang kha bla. Chini nogo muni tongnai
Benka bai tai ani rang 80,000 khogwi kharkha.’

Taljuan, ‘-Biyang kharwi thang bo!’

Kiron sao. ‘ang sai manya, bagsa salai u 82 mile o hwnwi,


bagsa sao kormo twisa, Nepaltilla hwnwi. Ani rang 80,000
khogwi kharkha.’ Ahuru Jonta bo tongo kok salai phru. Bo sao,
“ Tabug mogwi tamo khai nai. Ang nono sakha, u Ajendro
bazaar o, bono, o kologti no ta tubudi, sinal hwnwi. Muitu
khwlai nai la.”

Bisa ulo Kiron bini samung thai sejagwi Agulio phai kha. Tai
khorgsa bwrwino mai-charwjagwi nukhung khaphirkha. Nog
kwtal tangkha kamini salthang lahar, lampra o. Abo bui hakchen
hwno. Ganao nog kwrwi. Phia kisa hachal o thuruksa rogni nog
kwbang tongo. Kwtal bwrwi bai nukhung kha-phir o. Bini
samung ni thai o thango, phai o, jora jora nogo tong phai u.

153
Kiron ni bwsarog Shilchor o poriwi tongkhu. Yakma
swrwngmung eba lekha porima o kha uar ya. Kamio phai o,
thango. Kwchag kuphur hwnlia bodol bai tuiduljago. Bini mama
khorogsa ADC ni chongjag adong. Ulo Yakma kha rw ui, phan
thonwi tei sikla rog no thumsa khlai wi dopha mwthangnani
samung tangkha. Kiron bwsla Yakma no sao, baba tai kisa
poridi. Phia bo sao, ani bwkha achuglia. Ama Bharoti ni nogo
mang se thango. Ama no khatango. Mama song baimang se
tongna muchungo.

Bala kebengwi tong phano Taljuan Tungti bai kaijagkha. Bibi


Kuphuti, kumui Jonta tei Kiron jora jora kaham hamya kok salai
o. Bisi chi-tham ulni kok. Fenarai chuduri ni nuhkhungo teibo
uburum jaburum phwnang kha Kungpher, Bali ni kutni kok bai
koboljagwi. bwkrajwk no bunani nai o, bwkrano kutugo. Tamni
bagwi hwnkhe Fenarai ni nog segnani, bebag kheto nanani
bagwi. Fenarai chuduri, nwsla tabug officer, bono ha ta-rw di, o
nogthai o ta tubudi hwnwi kutugo, ang chamari ka u, ano se
bebak ha ma rwbai nai, hwnwi bini sanmung. Fenarai sikla tong
phru bupha bai khungsa kotor kutha nog tangmani nog. Arono
bwsarog bai tongu. Nog ganti kotor ma, kosa o Kungpher

154
Rukphaiti bai tongo. Chuchu birichik biragi ni nogo Taljuan thu
u, kaisa kutha nogo. Ulo Kungpher nog segwi nakha. Fenarai
chudury bwsla no kaina hwnwi kutha nog tang kha. Taljuan bai
Tungti kaijag kha. Bisinwi ulo o chikon nog swbai wi, Tungti
nog kotor kologma tangkha, aro khotol bwkra, bwkrajwk ni
khotol gwnang.

Tripura o urpatimani bisiba ulni kok. Bolongni borok


hwnwi nokhorjak, akarjak. TE college ganani kamio,
Samparisong aro, chuag nwngnai student khorogsa kogwi
bwtharjag kha ugroponthi bai, Lalit bazaar o firing khlaijag kha.
Salsa hor o Talzuan ni bihig Tungti no rignai borok kada kan
hwnwi, phatra khlai phai u. Kan ya hwn khe kan di hwnwi kok
salai thango. Tungti bai Talzuan poito o thansa wngkha. Talzuan
ni nog nangjak club ganao church tanglai kha. Talsa lai kheno
church khamwi thang kha hohr diporo. Sabo sogwi rwkha!
khamkha, borok sitrarog sogchai rwkha, sai manlai lia. Omo
khwna wi khristan rog, buini kamini Jisuni sagrirok taini
phungni simi ua, shon tubulai kha. Kwtal motha nog tangna
chengkha. Church nog kwkham wngma bai, Taljuan ni nogo
surilaimani panda wng tongo. Hohr o Taljuan ni nukhungo sabo

155
hadul khitar u horh brum brum. Thui man ya Taljuansong.
Mugtri man ya. Naichom wi nugkha sabo hadul khitar. Talzuan
ni buai Salendro nugkha, sabo hadul khitar. Khitar nai Bali ni
bwsla. Phungo Salendro buai no saphai kha, da ni nogo mia hohr
o sabo hadul, iit khitar ang nug kha. Saiman kha abo ba Bali ni
bwsla se bla, tai adong khorogsa tongo. O Bali ni sejama,
naslema, kutni samani bwthai teibo thai rw-kha bwsla ni yagtwi.
Ulo Talzuan bwsa rog porina jora wng kha hwnwi, English
medium school o hab rwna hwnwi Aguli o thang kha. Agulio
nog khlai kha. Samung kesep, kami o tongmani sengkha.
Kwcharo Talzuan tei Khristan rog mothanog kutha tin nog
swnamlai kha, da kotor hwnjaknai TBCU ni rang sanction khlai
wi rohorma bai Church nog naithog tisalai kha.

Bazar bazaar o chuag nwngnairogno, jua tas thwngnai rog


no bu kha, tas cha rw kha. Sikog mang-khog no bwtharwi
kwlango bolongni borogrog. Motha gana ni hacham o
khorogtham sitra sikla rog no silai bai kogwi bwtharwi kwlang
kha. Bwtharjaknairog kamini sikhog, samung sitra tangnairog,
buini pun tog segwi chanairog, rang-mai khognairog. Phia TNV

156
surrender khlai kha tai kisa bisi ulo. Tripura haste kwchang
kwchang wng kha.

Rukphaiti puilani bwsai Luktai bai manmani bwsla sikla


wng kha. Bumung Busukeng. Bono salbrum brum bwtharna
hwnwi Kungpher sokorom u. Tamni bithi cha-rwi salsa
busukeng thwi kha. Mugtrwi o thwi kha hwnwi sao Kungpher.
Tai bisa ulo khe Busukeng ni buma Rukphaiti no bwsai Kunpher
bemar ni bithi cha rw u. Salsa bithi chamani ulo Rukphai ti thwi
kwpa kha. Thwi kha. O Kungpher bihigno sog phru bithi bo
sogwi rw bai kha. Oro bui salai kha, Kungpher Rukphaiti ni
puila bwsai Luktai no bwthar kha, Luktai ni bwsla Busukeng no
bwthar kha, Bihik Rukphaiti no bwthar kha bini yag bai, bithi-
bis cha rw ui. Kirima sisa kok. Bedua kwrwng ni bwsla
Kungpher. Tamni bagwi bihik no bwthar! Hwnwi Chitan samani
hwnkhe ahai Kungpher tai khorogsa sikla bwrwi bai chasmai
tongo, bumung Malati. Bisa kaya sini o bwrwi Malati no
Kungpher kaijagwi tubukha hwnwi bui silai kha. Agulio nog
bhara narwgwi kaijagwi tonglai kha hwnwi bebak no saiman
kha. Bedua thwi gwnang ni bwsa Kungpher bwswg borok sitra,
huijagwi nog-nukhung ni bihig, bwsa no bwthar mankha.

157
Kamini bebak borok belai uanalai kha. Tei bono seja lai u, salai
u, “swi khitung da uasungo da hwnwi peng?”

Urpatima swkang Kok borok haste ni language hwnwi


gosijag kha. Education o bwskango himswkang him kha.
Tiprasarog chakri bakri rang ri gwnang wng kha. Ahai phano ha
segjagmani abole kiphil man li ya. ADC man phano kubui ni
ADC man ya, phia ADC le State ni control o se. Teibo ham ya
wngna lama se. Keklasong ni politics hwn khe kwthang buphang
no uri, gun cha rw-ui Tiprasa komor rw nani se. Kwtal bolong
borok bodol nokhor ja u kha, ATTF, tei amtwi motharog NLFT
ahai organization.

Yakma ni mama je bodol o politics khlai tongo, borog


chongmari o chen kha. Kisa sal lai kheno Yakma no bwthar kha
ugroponthi eba bolong himnai rog. Kekla a jorao Tripura ni
montri okra. Lam, yakchu montri okora. Tiprasa rog tanjagmani
bagwi, phemologjagma bagwi kisa sichakha. Phia kekla ni
khorog bomtom, Tiprasa bwtharsuknani lama chengjao kha.
Bini party ni bebak adong phwrwngjak kha tamo- Tripurani raja
hwnmani abono selengdi, rajani mol ni kok pogdi. Heritage,
Tripura heritage hwnma ni kok ta pepla rw di. Meeting meeting
158
Tripura Rajano seja wi kok salaio, Tripura rajarog ni laibuma
pogdi hwnwi meeting meetin ni kaisa agenda CPM adong rog
ni. Tripura Ha, 5000 bisini labiuma tatal hwnwi… meetingo sao.
Laibuma swinai uanjwi rog Tripurani laibuma tatal, khla wi
mukhurubwi eba bikriti, banlabai, khlai wi swilai u. Bongni
khitung khitung Tiprasa montri, MLA, partyni adongrog
Tripurarajni samung, tongmung no, Tripura kwcham
Habubagrarog no betha ya hwn o, bisi sai ba kwcham laibuma
Rajmala no gosia wnglai o, uansarogni ukuluk ukuluk. Bongni
ukuluk wng yak he party ni sokog jag nai, kirijago. Borog sag
sag tiprasa ni twiphang wngwi tongna simi samung. Kwcham
Tripura ni hukumu mukumu selen jago, naslema pir u. School
syllabus rogo Tripurani laibuma hujagna klai kha. CPM
adongrog ni kok kebengnai si-kwrwng borok rog satokjago
CPM adong rog bai.

Teibo silaikha, Tiprasa bosong no komor rwmani samung


bwchab rog. Kekla sakhwlai rwkha, Uansa Tiprajwk bai kaijak
khe rang sokat rwjagnai. Tiprasa uainjwk bai kaijag khe rang
sokat rwjaknai. Kwbangma kailai borlai wng kha. Tipra kok,
kok borok kwma-kha, o kaijaknai rog ni bisingtwi. Huijagwi

159
bagsa uansarog Tipra bwrwi rog no khwi chagu. Tipra sikla
naithog, swikwrwng, BA, MA pass, ha gwnang, khet gwnangni
bwsajwksong no phemologwi kaijagwi twlango uansarog.
Phemologjag tiprajwk rog. Amtwi bosong kotor ni tiprajwk rog
kaijak tonglai-kha uansarog bai. Tipra bwrwi uansa kaijago jat
kusu ,aa romnai das, kusu bosong driver, conductor, it tagnai,
berma phalnai, alo-phalnai, tai dauila chwlarogbai. Ulo Tiprajwk
bihig ni bumungbai sai sai kani ha paih kha uansarog. Tiprasa
rog ni ha pai kha o uansani bihiksong. Omtwi khe kwbang
tiprasa ni ha kwmakha. Bui ni bwsa bai kaijakma bagwi amani
kok, kok borok bo kwmakha, tei bosong bo komor kha. Teibo
nugkha tamo hwnba, Uansa chwlarog khe kosom sitrakhug.
Amtwi kosom uansarog naithogkhuk tiprajwk no kaijagwi
twlango, phia gwnang Tiprasa chwlarog bai naithog uainjwk
khorogsa phano kaijagwi phai ya. Bagsa kaijaknai Tiprasa
chwlarog khe kaijago-samung tangwi chanai, kosom sitrkhug
uanjwk, bwkha sitrakhuk bwrwi, bosong kusu bwrwi. Ulo
uansarog o hamjwk tiprajwk ni bumung bai Tiprasa ni ha,
rubber bagan rog paih kha, industry, dokan, malkhung licence
nakha. Abo simi da! Sia bagsa sorder/chudhuri no muphunwi
bini bumung bai uansarog kheto paih-kha. Mongol sorder tei
160
bwslasong ni bumung rw-wi uansarog kwbangma tiprasani
kheto paih-kha. Abo tei kaisa phemolog bwlam, Amchoi amchoi
Tiprasa ni ha kochog-kha. Amtwi khe tai kaisa phemologjag
Tipra bosong. O khwi rwmani Tiprasa bosong komor rwnani se.
O khwi o bagsa kwcha wi yog manlia. Gong, mwkhwra, togsa
zoo ni pinjara o chobjakma ahai chobjagwi tongwi kha. Uansa
Tipra kailaima yagulo, kaijaknai rog, Tiprasa dopha bai hachal
wng kha, Sagkwma kha. Ayang Tripura sorker ni adongrog khe
uainjwk kaijaknai no khe borom rwtirkha, committee eba
mondol rog ni ojoma swanamtirkha, nang-ya sog-ya ni sokat
rwtir kha. Tisa kha kuchug rem o. Abo phikungo bam wi
achumsa twima twi o khiklai rw ma ahai se. Thwi di twi o
kochogwi hwnwi. Aswk bomtom Kekla ni. Yango kubui tiprasa,
kubui no dophani samung tangnai, sima phuarnai, himswkango
samung krag tang nai, dophano hamjaknai rog no khe mokolni
phon wngjago. Amtwi khe Tiprasa dophani hukumu mukumu,
kok, tongthai ha, nog bebak kosor rwkha. Si ya, cheton kwrwi,
mwlang, yamorok Tiprasarog phemologjago, tei monokjago.

Tiprasarog silia, chuag phegrwi muthui ton-jag, uanjwi adong


kotor rog bai. Bobo soi, bobo chaya, bobo yagra, bobo yagsi abo

161
siya. 1952-55 o lama o achugdi, refugee tubudi, refugeerogno ha
ma-rwnai, nog ma-rwnai hwnwi chirignai, andolon khlainairog
ahai no wng kha ta tabug phano, kwbang pher ma le kwrwi. Abo
Kekla,-montri okra, kwrag muani rwi tonmani bagwi, phemolog
elem kuthug ni bagwi. Lam, Gong ahai khorogsa khorognwi
Sinai rog no, kwbang sinai uanjwirog monog kha. Lam song
Janasiksa andolon khlai kha. Phia bini bwthai to bisichi bai ra ya
ble. O beser jora o Kekla, Sachin, Datta song Tiprasarog no
monog kha ble. Tabug kwthang tongnairog kwthwi ahai no.
Triprasarog tabug thansa wngwi Twiphang khorogsa ni ukulugo
no khaprumwi choba ma khlaithai. Fighter plan, choba khlai
phru nug na bla? Chakhwla buchug swkango khe Twiphang,
ukulugo bwtang bwtang. Chakhwla bipiring ahai khe ma-bir u
nokha o. Hwnkhai se choba o kwplai wngo. Tog bodol kumun
hathai o birlai phru bwskango twiphang, chakhwla bipiring ahai
ukulugo. Borog twiphang no poito khlai u, bini logi o birsa u,
choba o bir u. Abono thansa wngwi phan thonmani raida. Himlai
di, andolon khlailai di. Raja ahai phan gwnang no bwskango
tonwi, twiphang kwrag swnamwi Tiprasa kwthang tonnani
choba o bakhlailai di-sao Talzuan.

162
Talzuan jora mankhai no buino sao, party kaglai kwbang wng
kha, bedek nokhornairog bang kha. Abo Tiprasa ni phan kebel
wngu. Tiprasarog thansa wngdi, hwnwi koi u. Kagnairog,
khegnairog koilaima hamdi, kaisa motha songchadi. Phia sag
sag ni torjaklaima, sag sag ni kung chuglaima, kaglai, tei
kheglaima pogdi. Tai kwmalia hwnwi swamai tangdi hwnwi koi
kha. Kwmalia city kwtal phar kha. Bui ni borog khum kholna da
phai jao no, hus wngthai. Tai kwmalia hwnwi swami tangthai.

Tiprasa bosong sokormo nani teibo samung tangkha Kekla ni


party. Kami kami thangwi sia chwlarogno mala-karwi rwbai
kha. Mala karwjaknai borok no rang rwkha. Bwrwirogno bo
tamo DNC khlai phu, bwsa bwthar u bohogni, kwbangma rang
rw ui o samung bwtang charw u. Tiprasa dopha borok ahainose
kisa, amose tamni bwsa chokhlai rw?. O tongmung le sumchok
se, ham ya. Ayang naidi Bangladesh ni phainai uansa refugee
rogni khe bwsa chisa, bwsa pru pru. Thuruksa rog ni bwsa
bangmani kami khunsa ka u, nukhung khunsani bwsarog. Kotor
dopha no swnam na hwnwi borog chonglai phru siyan wnglai
khwna. Dopha phan gwnang wngna khe borok nangnani nang
ble. Tiprasarog hwnkhe buini kok, hayung ni kok rwgtharna bai,

163
buino swrwngwi borok kisa wngbai kha. Komor na se nai tong
kha. Borok kisa. Kwtal hangor monok tongkha. O bwsa
bwtharma, mala-karwma abo Kaitor naima ahai ya, dopha kotor
kwrag wngna hwnkhe borok bangna nango.

Taljuan Little Heaven, Sadupara, Baramura hachwgo


orphanage chengwi rw phru o kokrog sao. Bwsa kwtal
achainairog no naikol nani, buma bupha kwrwino chubanani
motha khana nango. Aboni karwi phano, bigra cherairog no
chubana bagwi motha khana nango. Tipra bwsa achaima khai
lamsok na nango, bwsa chokhlaima ham ya. Borok kisa
khlaimung tipra rog ni le ham ya. Cherai achaima kebengmani
ham ya. Abo chwng mukhurubjagwi, kadulwi haduli khanani
lama se. Tabugni siklarog-siklirog bwskango himna nango,
bwsa khorogtham-khorogbrwi ni sai kwbang khwlaina nango.
Rang risa se khatina kwrwng wngthai, chamung chanani
kwrwng wngthai, phan thonwi samung kwrag tangnai wngthai,
kwsrang wngthai, samung kwrwng wngthai. Aswk kwbang ha
kwlai tongo, aro bwthai thai rwna kwrwng wngthai. Rang ni
halok kaham wng kha, tiprasa rog no yak romwi rubber kaina

164
phwrwng kha Tal song, bwthai kaina bo phwrwngkha. Soi-si
belai ma swrwngthai. Kwbang tiprasa bania rwng na nango.

Taljuan bihig bai kok salai o. Mokol o mugtwi kwlaijago.


Bini kami-no kuchugo tisana hwnwi khaprum mani kok muitu
khe sao bihig no. Yong bwrwi Bali bwswk kutni, bwswk bongni
nogo uburum jaburum khlai kha salai u. A bisio Bali totora
robomwi, kok maya wngwi thwi kha. Bini kutni samung, sitra
tongmung bono sumchok o khiklai kha hwnwi bui salai u. Tei
bisa ulo Kungpher bai Rukphaiti ni bwsano kaikha. Bisinwi ulo
khe Kungpher ni bahamjwk sago hor khamwi thwi kha. Belai
uanama sisa kok. O Kungpher, Nathani sai phano swkal, bedua
gwnang ni thwi sago. Natha bo bihig khorogbrwi bwthar kha,
bono nagin hwn lai u. Kungpher nukhung ni khorogbrwi bwthar
kha, bo se kotor mangkhog, borok bwtharnai.

165
10 chapter
Kologti Bengka bai rang khogwi thangmani ul ni kok Kiron
muitu manu. Kologti kharwi thangkha Bengka bai. Rang
80,000- 1 lakh swk, rangchakni neclace, uakhum, bala rog tei
lakh kaisa ni rangchak twlangwi kharkha muni Bengka no
twlangwi. Kiron swkango phai phru GPF ni rang tikhlai-wi bihig
ni yago kwlang mani, tisai tongra di, ang salsini ulo phai khe ha
pailanani kok chorwi rang rwnani hwnwi. Kiron tong manlia,
rang ri, rangchak twlangwi kharmani kologti. A rangchak –
bumani ganthi swbai rwi kologtino rwmani se, bosong kotor ni
mari. Uansugkha puilani bihig Bharoti no hamkhamu. Tamni
bagwi kagjag kha Bharoti no ba. O kologti sinal, sikhog hwnwi
sokoromwi tongo. Manjak khe jail o rohornani hwnwi.
Ayangni kwcham bihig, Bharoti thwikha hwnwi khwna-u.
Bono maicharwi twlangnai chwla, Natha, abo nagin chwla phu.
Kaijak ma bwrwi thwi-u, tai khorogsa bwrwi nao kha, abo bo
thwi u. Ulo chamari ka-ui phai kha, Bharoti no. Bo bo thwikha.
Bharoti bai Kiron ni mukumu bwsarog Yakma tei Dhong. Kiron
Bharotini kok muitu man u. Kaijakma ulo maitram thangmani
saltham salni kokrog. Buprang, buprangjwksong bai sandairogni
nogo nogo thangmani. Murabari o thangphru kunabario sikla tei
cherairog picnic chao-ui tonglai u. Khorogsa buprang bono
swngo, o kumui nwng solaina da rwng? Nini sag tamo kwlwi
ahai, nini omor bwswg? phai di dudu thwnglai gra na. Kiron sao,
ani omor bwswk ang sia, phia Raja thwima swkang ang achai
phu. Tabug chiba-chidok swk wng khwna. Ang dudu le thwngwi

166
manu, phia solai molai rwng ya. Dudu thwngwi paithak
khorgnwi tongnai, je kwplai borog ulo ma-sohlainai. Sohlai-wi
kwplai no chwng bamwi kitinglai nai, o kunabai kitingwi. Kiron
dudu thwng kha, kwplai wng kha. Pusrai bai ma sohlai kha.
Kiron kwplai wngkha hwnwi yapha khorob lai u nainai rog.
Amose achumsa cherai masa bini yakungo hadul khitarwi rw
kha, bo tola kwlai thang kha. Nainairog borogno romwi bacha
rw kha. Sabo pai saiman lai lia. Lachijag kha Kiron. Ulo picnic
party ni thangkha Kiron, buprang Bikong bai murabari o,
Bikong ni kumui ni nogo. Aro swrwbsa koklam salai wi
Bharotisongni nogo kiphil u. A salni kok, sohlaima kok muitu
manwi bwkha tongthog ya wngu.
Kiron army camp o tongo, bini samung-bajna kham
tamnani, bo band party ni band master. Leave(lelama) kolog na-
ui nogo phai o. Kiron nogo saichung, bihig kwrwi. Bwsarog
hachal o. Bwkha udila, tongthogma kwrwi. Nog bugcha.
Mogwimang tongo. Kiron buma biragi no sao, ‘ama o Kologti
bahai khe rang, rang chak twlang khar? sida si!’ Bupha duma
kusub te kusub te sokoromwi naisigo. Amang chiming wngwi
sao, ‘ tongmung mwchang lia’.
Buai-jwk randi Kwchagti mokol juda khe nasigo buai no.
Hwnde dada cha nwng di, awang song na da, phung ni tamo
chanai? hwno. Kwchagti no nugui Kiron khapang swrango.
Kiron uansugo, o Kwchagti no le tamo se khlai nai, buaijwk ni
kutni bai ang Bharoti no seleng kha, hachal kha, ulo kaglai kha.
Ang ba Kologti ahai sinal, sikhog no tubu ya khe ham kha mu.

167
Buaijwk randi bai phano kebo nog kiphilgdi hwn-khe ang gosi
kha mu. Tabug nai di. O Kologti biyang, bono bahai naitug nai?
Police case rwnai? Eba kamini Chudurini thani da bichar rwnai?
Kiron buaijwk no swngo, ‘ O mwnaiti nwng simung kisa sadi
Kologti kharmani kok. Kologti rang-rangchag lakh kaisa
kwbang khogwi kharmani, Bengka bai tamo khlai nai?
Buphuru? bo jora o Kologti khar? norog kisa sadi, saiman khe
ba.’ Kwchagti ulo sa –anw” hwnwi mwnwisuru-ru khe
khamplai na u, buai ni ganao achugo. Abono mwchangjag ya
wngkha bwkra. Totora mwsarw-ui nogo hablang kha bwkra. Tei
Kwchagti no nungo, phaigra di, matung samung nangu, ano
machangni ritrag tikhlai rwgradi, hwnwi bwkra sahor
kha.Kwchagti kutul kha. Kiron kok salai matonglia ni bagwi
kha-som kha. Amtwi khe Kiron buaijwk bai kwthana naikhe no
kebengwi tonu bwkra –bwkrajwki. Tamni hwnba buaijwk randi
bai aswk kwthalai khe bongni mwchang khamnai ! abo siu.
A jorao kami saka ni Mathung phai u. Bo Kiron ni buma no
sao, ‘o bachwi, bahai tong. Satung bo tung sug kha belai.’ Nuka
o khamplai o achugdi hwnkha Kiron ni bupha nungo. Twi
nwngdi, kuai chadi hwnwi bini bachwi biragi sao. Duma dapa
romkha mathung. Nog nukhung ni kok salai kha. Ulo Kiron no
philtham nog rwnani kok kisa salai kha. Kiron no ayang saka
kami, chontai ni randijwk Jomuna bai mai-charwnani kok salai
kha. Talsa ulo randi bwrwi bai Kiron no maicharwi rwkha.
Kiron Bazar ganao nog tangwi nukhung kwtal kha o. O bwrwi
bai Kiron khorognwi bwsa man kha. Amose bisiba ulo khe

168
Kiron ni kwtal bihig Jamuna thwijau kha. Kwlwi cherai bwsa
tongo. Kiron haba karw-wi (pension) manwi nogo phai kha.
Bwsla okora Yakmano bolongni borok bwtharwi kwlang kha.
Khorogsa bo dong kwrwi, eba support kwrwi. Bahai langma
lainai!Tamo khe tong nai Kiron silia. Cherai kwlwi no buma
buphani yago, kwchagti song ni yago tunwi rwi kha.
Kwtal samung rom kha Kiron. Lalit Bazar o dukan tangkha.
Army borok business o hab kha. Phia Tiprasa bania thwngna
rwng ya. Bo bo amtwi no. Chuag sapung nwngo, sarigo chuag
nwngo. Talikha ham ya hwnwi kabo. Ayang bo khwnao,
phayung Taljuan chuag yakar kha, kuai yakar kha. Kwchwng
khe Kaitor ni kok bai kami naithog rwnani himswkang himwi
tongo. Bo Talju ahai tongna muchungo, chuag swrakhai sag sag
sao, o musuk bwthwi no karw Sinai, salbrum brum ani
bohkhorok sao, kwlai ma tongo. Amtwi sag derai tong phru
Kungpher, Chitan song dada phai di rangsa nwnglai gra na
hwnwi sochao. Nwng lai u. O chuag ni pandao Chitan, Tan sao,
Taljuan Khristan wngphru ni simi chuag maikham, kuai yakar
kha, biri cigarette cheraini simi nwng ya. Bini bataima hwnma
khe, chwng kamini chwla-bwrwi pheglai phu, abo bo chwngno
chajag ya wngwi kutugo. Bo sa u, ‘ani ajima tal o rang 10,000 ni
sai kwbang, nong ni saitham saibrwi, ano ta nasig di, norog ta
nwng di, rang khati di, bwsa borok swnam di’ hwnwi sao.
Chwng chuag bo yakar ya, mwtai bo khlai ya, dormo bo khlai
ya. Bono chwng swrwngwi manglak. Bo le officer kotor.
Aphuru Kiron dormo khlaina kok bwkhao hab u. O bura omor o

169
Dormo ma khlai Sinai hwn o bwkha bising bising. Twmani
sumsok nangwi bihig bwsa kwma kha, iswar si sinai. Kiron
kham, bajna tamna muchung lia. Twmani sumsok eba pap
khlaima bagwi tabug bura wngwi phano nog-hik kwrwi. Bwsa
okora bo kwmakha. Kok khwna ya ni bagwi. O Yakma tongphru
bo sokoromwi mang tongo. Phan motogjago, bazaar ni biriphang
phuIchai khitaro. Chakri-bakri nai bo man ya ni bagwi da
tungphlajak. Eba ama ama Bharoti hwnwi koborsluk eba mental
bemar da manjak sia. Kiron chuag kwbang nwngmabai sag
somchai thang kha. Keram kebel wng kha. Cheng cheng wngwi
tong kha. Bono mwthangna bagwi buma lama naitugo. Buma
sao,
“O hakchen o nini nog, nobor ham ya. Aboni bagwi mwtai ham
ya laisu ma lama. Agini borok rog amtwi salai u. Nogthai nobar
kaham manna nango, satung nangna nango, omo ahai nogthai
hwnkhai se sagham wngo. O nog yakardi, phai di nini kwcham
nogo. Omo ham ya nogthai, Bwsla Yakma bo thwi kha-
bwtharjag kha. Tabug nog namani bwrwima bo thwi kha. Oro
nobar ham ya tong na.”. Kamini yong song, buai, bahanok song
phaibai u a jorao. Kiron kok yachagwi sao, ‘e kubui no wng na.
Ang army o tongphru chini captain uaisa samani khwnao-Japan
ni fengsui hwnwi raida. Nog tangnani, sal satung, nobar kaham
man nani, nog ganani buphang kaham-naithog tei nog bisingo
gantinog, manwi mwchangmani, bahai khe sagham khlainani
raida o Fengsui o sajagu. Ao ama ang kami kwcham ni nogo

170
phaisinai. Kok salai kha, a hakchen hwnma ha ang Church
khlainairog no yapharwi rw nai.’
Buma teibo bono sao, “ Nwng je hamjakmani dormo khlaidi.
Church no nini ha rw-nani hwn kha, aro phano Jisu ni sagri wng
di. Eba chwng sadu-biragi, nwng ang ahai sadu-biragini lama o
him khai chini ham nai. Chwng buini yakni twi nwng ya, buini
mai-mui songjak cha ya. Chwng bura-birichwk wng khai nini
yakni cha-wi langma cho-wi manna nw. Aboni bagwi nwng
sadu wngdi, tulsi mala kandi, nono tei khorogsa bwrwi bai mai
charwi rwnai. Kuphutima sao, ayang matham kamio randi
khorogsa tongo. Sadu wng ya khe nog kiphil rw-lia, bwrwi
rwlia.”
Kiron bumano kisa sitra kok sao, ‘nwng bomotwi ama! Bomtwi
bwkrajwk! Puilani hik, Bharoti nobo kutugo, bwsajwk ahai nug
ya, cherai hamjwk phaimani Bharoti, kha siasini, anobo kutni
swgo, nihig khasia, bono kag di hwnwi, ulo kag kha. Kagwi
tamo mankha? Ang Kologti no tubuna phru nwng kebeng ya,
mana khlai ya, ang tubukha, abole anino cha ya. Phia ang bono
nogo kwlang thang phuru, norog kaham khe kologti no naichom
ya, mon ya, bo bahai khe chini muni Bengka bai tong lai, norog
bahai kisa-phano sia! Rang ri bo khog kha, abobo norog sia! Ani
kwpal no ham ya. Tabug ang sanyasi wngwi, nokhorwi se thang
sinai. O songchar, o nukhung, o langma ani kwpal o kwrwi. Ani
bwkha kwthwi.’
Buma-bupha biragi. Gita Ramayon ni kok khwnao. Buma bwsla
Kiron no banio tei sao, ‘Ta uanadi aphu, chwng kwthang tong
171
khu bla. Guru kripa khlai khe tai uaisa mwthangjag phir nai’.
Kiron ni pi, pia Fenarai, Jonta, kuphuti-song phai wi Kiron no
banio, khachangma rw o. Kiron ni buma bwslano sao, “aphu,
nwng ukulugo ta nasigsidi. Bwskango nasigdi. Nwng belai kha-
swrang man lia, khachang man-lia, nini talikha ham lia,
kusungtham bwrwi kaijag kha. Tabug bo kha sima kwrwi, nog
nukhung rag lia, alang palang. Chwng thwimani yagulo nwng
teibo biriman man sinai, derana lama mang. Jora tongsini kha
sidi. Jora kisa tongsio. Kok tongo, “tongmung sitra wngma bai
kwbang kwma ya, rang ri kwma ma bai kisa se kwma u, phia
sag eba sagham dera khe bebak kwma u.”
Kiron kha swlai kha. Sadu wngna gosi kha. Buma bono nog
rwnani hal hal wng kha. Biyang bwrwi randi eba sikla man nai
hwnwi uansug kha. Sandai rog bai kok salai kha. Ayang bini
bwprang khorogsa koktun tubui phai kha, bwrwi tongo hwnwi.
Kuphuti bai Kwchagti thanglai o matham kamio. Rekha hwnwi
bwrwi randi ni nogo thanglai o. Bono kok sur kha. Rekhani
buma bai kok salai kha. Rekha gosikha, ahaiphano bini bwsa
cherai khorognwi no logio tubunai hwnwi salaikha. Ulo nogo
phai-wi Kiron ni bahanok Kuphuti Kiron no nok rwphir nani
koklam cho rwnani salaikha. Kiron o bwrwi no malai-ui kok
salaina muchungjago. Salsa Matham o thango Rekhano naina
hwnwi. Bini logisong Jonta tai Janta ni bihig kuphuti. Malai lai
kha Rekhasong nogo. Rekha lachiwi kwbang kok salia. Jonta
borog khorognwi no bwkha thansa khlaina bagwi bihig-no sao,
himdi chwng ayang dagi o kisa nobar chalaigra na. Dada Kiron

172
o bwrwi Rekha bai kwchang kwchang kok salai gra thu. Bwkha
manlai thun. Kiron bai Rekha nogo bwkha ni kok man laina
bagwi kisa kok salainani nasig lai kha. Kiron sao, ‘ ang sadu
wngnani gosijak, nono nog nakhai no sadu wngnani. Chuag,
mai-kham nwng lia, muihan, uahan chalia. Nwng ang bai kaijag
thang khe sadu ma-wng nai. gosina bla! Rekha sakha, tamo tong
sa, sadu wng nai ta. Kiron nog kitingwi nasig kha, bwrwi ni
mokol-mokol o malai lai kha. Bwrwi ni mokol ni kok bai bwrwi
ni bwkha ni kok sikha. O bwrwi cherai, omor nwichiba swk,
bini bwsa cherai khorognwi tongo. Rekha no bwsa man rwi
kwlang kha sitra uansa. Rekhano phemologwi kaijag kha chwla-
kosomsa, industry o samung tanglai phru. Phia bwsa khorognwi
manma ulo yakarwi kwlang kha. Ahai phano o bwrwi somlig-
lig, sompilik, chwna-ui tongo. Kiron bono maicharwi nog kwtal
khanani samani gosi kha Rekha. Phia ba Rekhani bwkha o kisa
dudru mudru wngo. Kwtal nog nanani kirima ahai wng jagu.
Bisi nwi chiba omor. Tabug buphani nogo kwlai jag. Salsa ma
chao, salsa ma cha ya. Samung man khai buini aro tangwi
mairung muikwthwng tubu o. Bo uansugo-kwcham langma
bwswg sitra, bwswg khe phemolog jag kha, lai thangma sal
biriman kwbang, kwran, kosom, mwnagjag sal ahai, watwi o
sijag ahai mokol o mugtwi kwbang tongmani. O kirimasisa
tongmung da manphirno hwnwi kirijagu Rekha. Tabug ba kwtal
kwchwng sal man- no hwnwi Rekha uansugo. Naithog langma
man nai, hwnwi poito khlai o, khachango, tongthogo. Phia abo
bwkhao sag sag uansugma simi se. Rekha kha kwrag wngo,
kwcham langma khibinani uansugo. Kiron bai nog na-ui kwtal
173
langma ni bagwi himswkang cheng nani kha thon o. Gosi o
bwkha o, kwtal lam o thangnani bagwi. Kiron bai Rekha kok
salai mang, salai mang swrabsa siring siring wnglai o. Lachi lai
o, nasig lai o. Rekha teibo bini bwkha no swngo, maicharwjakna
gosikhai kaham da wng no hwnwi. Kiron khe khachug buchug
wngo, uansugo, o bwrwi ni omor nwichiba swk, kharwi da thang
phir u no Kologti ahai! Uanajago, bo bwkhao kok sao,- ani omor
tabug kholpesini, ang o sikla bwrwi ni sanmani bebak supungwi
rwi da man no, man ya; ayang bwsa bo tong tiru o bwrwi ni. Ani
agini bwrwirog ni bwsarog, puila ni Dhong, okora to bwtharjag
kha, chontaini tubujaknai ni khorognwi, phia Kologti le banji.
Tei tabug nog nana hwnmani Rekha ni bwsarog khorgnwi cherai
tongo. O cherairog no bahai tor rwnai.., uanajago. Teibo kok
salai u. Kisa gana gana wnglai u. Twrwg twrwg khe mwnwi tw
twi salai o. Lai thangmani laibuma khwna phano borog thansa
wnglai-wi nukhung khanani gosima bwkhag thanglai kha. Teibo
gana gana khe achuglai kha. Kiron kisa bohkhorog torjagu,
thinang ni tongmung biyango sono! hwnwi. Cherai sikla ahai se
ma-tongphir nai hwnwi sag sagno sa-u. Khorang mwsa-ui,
khugtwi monogwi, khorang manju-ui, khorang log rw-ui,
kolomtwi nokhor wi—wngsithun hwno, bwkhao paithago gosi
kha. Kiron ni buma naima bai Rekha no dagti no twlangnai
hwnwi sao. Rekha ni mokol o naiisigphir o. Achumsa watwi seg
seg phai kha. Mamui songna da hwnwi swngo Rekha. Kisa
nwng na da hwn kha. Phia Kiron sao, ang sadu wng nani, nwng
bo sadu ma-wngnai, amano kok rwjak. Nono twlangma sal o no
sadu wng nani. Tai chuag-arak nwnglia. Phia Rekha sao, tini sal
174
sa no nwngsidi. Kiron sao , do tubudi khe, khuri-sa rwdi hwn o.
Rekha ni buma tog ratharwi mai mui songjak. Hachwg ni
kwthang mui-kwthwng-thorai, orai, khundrupui, mikhumu,
muia, motom hu hu mui songmani bahai nokhorjak. Jontasong
no nasing tongo mai chanani. Rekha khurisa arak, muihan tubu
kha. Ayang bini logisongrog -Jonta bai bihig Rekhasong nogo
phai manlia, uatwi seg seg phaimani bagwi. Aro buprangjwg ni
bwsai Lem ni nogo kwchai tong kha. Chuag tei mai auan chalai
wi phegwi tong kha Jonta. Sarig wng khai socha-wi bihig
tubukha-Rekhasong nogo. Mai chalai kha sarigo. Rekha bai
Kiron no nog rwnani kok cholai kha. Salmari, jora soi wngkha
nog-kiphilnani. Sanja wng kha. Kironsong nogo kiphil kha.
Rekha bai Kiron no mai charwi rwkha. Rekha khe belai kok
kwrag bwrwi. khorang kwpwrub, bwkha phuarjak, kok sana
kiria, sana muchung mani kok peplai sa u. Saltham ulo Kiron tei
bwrwi kwtal Rekha kuphuti ni bupha Sadu Fenarai chuduri ni
thani mala nakha. Tilok phul kha, sadu wng kha. Fenarai
Chouduri gusai-magusai wngwi Kiron-Rekha hiksai nwi no
Tulsi mala kanrw o, tilok phulwi rw o, tei hamari rw o. Yakung
phaitom-wi achugwi gusai-magusai ni yakung suchawi yapha o
twi na-ui khulum o. Kiron-Rekha, twi no surubwi nwngo.
Aphuru gosai-magusai kwtal hiksai no phwrwngo,-
“ Kuchug ha ni mwtai no khulum di, bono kiridi, borok iswar ni
bwsa, iswar sama twi tonglai di, kwrag khe hamjaklai-wi,
kwthalai di, nukhung kha di, Cherai rog no borok swnam di.
Ovotar Shri Krishno salangmani rem rem Gita ni kokthai ni

175
bisingtwi kosong kepeleng kubui lamo o him di, sal o uaitham
mwtai puja khlai di, thangphru-phai-phru, ahai no tong phru Joi
Krishna hwnwi bini bumung nadi…..”. Kokti sal brum brum
Taljuansongni nogo khristanrog surima panda khlai u, church
khammani ulo. Taljuan ni buma bupha biragi. Borogbo Pastor,
decon, eba chakwra khristan rog subraini kok saphru
khwnachom u, Kiron ni magusai Kiron-Rekha khulumphru
hamari rw o, sao, “Baba nwng belai birman mang kha, sag
dunug kha, dukhu mankha. Nwpha bo thwi kha. Nwng kaham
khe tong khai le tabug bo kwthang tong kha mu. Tabug kwtal
nukhung khlai kha, kwcham kok pog di. Bwskango him di.
Bacha phir di baba. Mayo, o kwtal hamjwk no yag romwi bacha
di, bono dong swnamwi bwskango samung tang di. Naidi nini
bebak dokho-kosto kwmai thang nai, kebengmung rog khar-wi
thanganw. Kwmamani kiphil man na hwn khe bwkha kwrag khe
bacha di. Raja tongma ahai khe tong di. Bohkhorog kuchug wng
di. Sag ni bebak phan thumsa khlai di, sandai rog ni kaham kok
nadi, bebak kaham borok ni phan man nani chaitok di.
Rang,mai-khul kwbang thai rw di, rang ni thumsa phan bai
nukhung deramani swnam phir di. Kwtal kwtal kaham samung
rom di, thwi no kolom twi khiklai wi samung tang di. Kirima
kwrwi, khachug buchug ta wng di. Bokhorok tisa wi him di.
Nwng krag wngphir nai. Kebel tongmani kwrag wngphir nai.
Mayo, o hamjwk, naithog khe tong lai di. Norog no ani krishno
hamari khlai thun, omor kolog man di norog hisaknwi.”

176
Kiron kwtal langma mankha. Pension ni rang tai bupha ni
khet khlai-wi naithog khe tonglai-kha kwtal bihik Rekha bai.
Kiron kwtal bihig no lobwi jora jora sao,
“Nokha khwrang-lwlwg, sarig sal chagrom-chagrom, obo
bwswg se tongthog jora, nini mokol ni muani, somchuru churu
mokolbori, muruku, piatwi ahai nini khorang. Ang kiri ya,
chwng kiriya, omor no jai khlai ba tamo mannai? ang kwlai o
nini oro, nini bwkha o, nini sakolom o; nwng yachag di, nwng
ani sai chinwi bisi kusu, phia ang nono nugui bwkha sikla wng
kha, nwng bai tongwi thwi ya sak sikla wngwi tong nai, nono
man wi ani chamung tabug sikla ahai, ani bwkha kwsrang, nini
naithog mokol, khwnai nugwi. Nasigwi naidi ang le nwng ahai
no sikla. Bini lobmung teibo, -nasig naidi buphang bwlai,
buphang bukhur; kwcham bwlai kwrai u, kwtal naithog bwlai
rotom u; kwcham bukur slai o, khunslai o; ang bo buphang kotor
ahai, ani bebak kwtal sikla.” Bo bini bajna tamo, phia bajna ni
khorang juda, bini mwtai no lobwi tamu, jadu kolija tamu, ulo
khe kham dulup tamu, aroti rwchabo. Bihig kwtal belai
rwchabna kwrwng. Sadu rogni rwchabmung- ‘Krishna krisna,
hore, hore’ aroti rwchabo, kok borok bai krisna, joi krisna aroti
rwchabo. Sanja jorao kami gurumsai tongo. Kiron paithago mai
chananni swkang jadu kolija swrwngmani rwchabo,
“Tini sarigo nobar phaikwna,
Nokhola pharjak nugo.
Tini aichugo jadusong phaikhwnadu,

177
Doga khum berjak nugo.
Hammani bararog no o rangchagsong,
Thog phul ya wi milig naithog,
Khum kanwi motom nairog.
Osani mwtai khagsa se naithog
Rangchak songuri-ui naithog.
Achug tongkhai bo baksu beratongtwi
Bachator khai ba silai songchatwi
A rang chak song-
Hammani bara rogno.
Mokol no naide khaphur ya tong no
Mokol muklele rogno.
Yasi no naide khaphur ya tong no
Yasi –sobaithai rog no.”
Kiron bihig no lobwi, hamjagwi bini sag mang yaphar o.
Rwchabmung ni berem rakhugwi sao.
Rekha, kwtal bwrwi, mwnwisuru suru khe tongo, tei bo bini
lobmung lob u, henderwi kwcham rwchabmung rwchabwi
khwna-rw o bwsai no,
“ Mwswi rangchakni bukur manyasa

178
Takwlai sobam kha ya,
Bamon sokmangtwi lengdarai darai sagtwi
Sag manya sa le
Nase naglak nog no.
Mwswi sakur twi pun man ya sa le
Ri se ri glak pun no
Tomsa twitok man ya sa le
Ri se ri glak tok no.”
O rwchabmung rwchabwi Rekha mwnwi ti ru, phia bo
kusungbrwi Kiron ni hik, mai charwjagwi phai mani, ahai phano
sag bolai kwbang. Bwsai Kiron swngphinigo, ‘nini swkang ni
kothoma, bwsarog ni bupha biyang tong tabug, nono twlangna
phaiphir khe nwng thangphir na da! Amtwi hwnkhai le ang thwi
kha. Tongwi manglak, bwkha persa ui thwinai.” Kok khereg
salai u. Rekha jolijago. Kwcham kok ta sadi hwnwi kutugo. Tai
sao, “ kenjua ulta khi u’ hwnwi kok mwthago.
Kiron bihik no bolai u. Bini rwchabmung belai khwnathog kha
hwnwi bolai u. Bihik no kung chug rw u, nwng le kwrwngkhug
hwnwi. Tai thai sa rwchab di hwnwi koi kha. Aphuru Rekha
tintara romkha, tai thaisa lobmung rwchabkha,
“Nokha pilala saichung kitingwi
Cheraiphuruni kok uansugwi

179
Mokol ni mugtwi yorwi
Sabo rinhinja khorang kwchangwi
Mokol ni mugtwi bangmani bagwi
Nairwgwi manrwg lia
Gana o phai di achug kok sadi
Phaidi chwng kwnwi tonganw.”
O kok thai tamo! Rekha satir kha. Kiron bono naina thang phru
kwbang kok ma salai ya. Bwkha dui tongo. A sal o bo sana
muchung mani kok Kiron no khwna rw u.
Kiron army o tongphru band party ni commander. Bo tamnani,
rwchabnani sele ya. Phung ai khe no rwchabo, sadu-biragi loi
tongo aichugo rwchabnani. Sal kaham wngthun hwnwi khulum
wi rwchabo. Paithago khe bihig no lobwi kisa rwchab o,
“ Nono nasig mamang se tongna muchungo
Naithog baria nwng le;
Bo mwtairog, bo kaitor
Nono le rigwi tag kha!
Nasig nai bai ya dulgwnang le
O mwchangwi tagjag nai;
O uansugwi saijag-
Nono se amasong aswk sal laiphru
180
Naitug tubukha tini,
O jadu ni langma
Swkang yalwlwg tolwi him nani;
Swkang himdi yalwg.”
Kiron bihig philbrwi Rekha no mankha. Ukulug nasig lia. Nobar
kotor, twi kotor laikha. Paithag jora o logisong bai bwkha
tongthog kha. Bo bai nukhung kha mani bagwi kwsrang wngwi
tong kha. Salbrum brum raida ni bising tong kha. Sadu mala
namani raida, tei tongmung kwtal ni raida bai krag samung
tango salbrum brum. Bwkha rw ui, phan thon wi samung khlai u
hiksai nwi.
Dipor o uaisa Kiron rwchabo Senkari ni rwchabmung:
‘Hapung thaisini bakhogwi nai bo
Kenjua mura man ya.
Desh sur-burwi berai nai bo
Nwntwi naithog le nug ya
Kosom sompilig jwg no
Achug thani bo rosona gwnang
Mwnwi thani bo rosona gwnang
Kosom sompilig jwk le.
Tor bo tortha ya, log bo log tha ya
181
Kosom sompilig jwg le
Kolog no bodol o nahar naikhai bo
Kisa sag bara nugo
Bara ni pal o nahar naikhai bo
Kisa sag kolog nugo
Motom baria jwg le
Buile hamjag ya khakulu bubar
Ani thani le rangchag ni khumbar
Charchi karwi le chukuchi se thangthun
Thangtun lokhini bagwi.
O rwchabmung khwna-ui Rekha ni bwkha kobor wngo, kha
bacha o. Tei kwtal nukhung kwrag, naithog khlai nani phan thon
u.
Salsini sal o uaisa guru puja klaina bagwi Gusai Fenarai ni nogo
thango, puja khlai o, Krishna bumung na-ui aroti khlai o. Bini
gusai sao, “Nwng swlaijag kha, nini poito bai nwng
swnamjagnai, mwthangjaknai, himswkang himnai. Chuag
maikham yakarmabai nwng kwtal wng kha, muihan yakarma bai
nini sag kwtal swnamjag kha, ta uanadi, naisigmani kwtal khlai
di, teibo bwskango him di, sadujon bai tong di…”
Kiron ni bwsla Dhong phatar ni kaham school o quality
education, bokhiri swrwngma mankha. Bo Jisu no mwthangnai
182
kaitor hwnwi baptisma najag. Kuchugo kanani emang nug-kha.
UPSC, TPSC oro competitive examination rwkha, kotor officer
wngnani bagwi. Manja lia. Emang nug phano lai man lia. Ulo
NGO rogo samung nakha. Sag hamkrai samung khlai kha. Bo
hoda hamkrai samung khlai te khlaite kami o phai o. Bwkha
bacha o. Amchai o kaham phwrwng nog swnamnani kha
chongo. Rang kisa tongmani bai rubber bagan pai o. Ulo English
medium school songcha kha. School founder wngnani emeng
kotor bwthai thai kha.
Kiron bini gusai Fenarai chuduri ni aro biragi wng kha. Kiron
biragi wngwi teibo dhormo ni lama o hab kha. Rubber bagan o
nog kwtal tang kha, bini ashrom, eba akhwra swnam kha,
bolong kwchar o. Bihig kwtal bai oro naithog khe tong kha.
Bwsla Dhong English mediam School kotorma tangkha,
Kwmalia city o. Bedeg school swnamkha kiron ni nog gana o.
Sal ni pohor Kiron ni nukhungo kwlaikha, hamari ni lama
phuarjag kha. Bui borogno nugui khasrang kha, tongthoglai kha
tai hambai rwlai kha.
Kiron bai Rekha jora jora Taljuan –Tungti ni nukhungo malai u.
Guru puja khlai na phai u Fenarai gusai no. Salsa Tungti bai
Rekha kok swnglaimani bagwi kheg lai u. Tungti tukuma ulo
bini uakhum kwmajgu. Rekha no swngo, bachwi ani uakhum
boro tonjag kha, kisa naitug gra di. Amose bachwi jolijagu, bono
najagtwi ma tongu. Ulo le uakhum tukuma nogo kolsa kwlai
tongjak man kha Tungti. Taljuan teibo kaham khe naitugdi tei
kolsa hwnwi sahor kha. Kubui kubui no o uakhum Tungti ni
183
abuk bukhugo se kwchajak manu hwnwi Tungti sao,-man kha,
man kha hwnwi. Belai khe mwnwi lai kha. Kheg laima ham kha.
Amtwi no tal o uisa malai o, mwnwi kothog salai u, koilai u.
Borok kaham, kwthar wngmani kok bachwi Rekha no sai khwna
rw o. Bible ni kok rog sai khwna rw o biragi, biragijwk no.
Talbrum brum puni tal, hori seva khlai lai u gusai ni nogo.
Taljuan bihig bai kamio tongma jora. Khorogtham Kwcham
Policerog biragi, Fenarai Chouduri ni sagri wngwi guru puja
khlainani phai u. Kiron bihig bai biragi wngwi guru puja
khlainani phaijak. Biragijwk song bo tongbai u. O chakwra rog
bai Taljuan tai bihik Tungti kok salai u. Hayung hamkrai, dopha
hamkrai tei sag mwthang jagnani kok cherwi salai u. Tungti
Rekha no sao,
“Bachwi nwng le cherai khu. Dada le pension manjak. Bono
twiduldi, kok kwbang ta sadi, aswk bo kha kuar ta wngdi,
bwrwirog belai mannani muchungo, phia sag bo kisa poja rujuna
nango.”
Rekha sao, “ao mwnaiti, ang ani puila puila sikla jora o belai
buino poito khlaima bagwi, uansug ya ni bagwi kisa langma
dera kha. Ang tabug se kha si-u. Gusai ni montro manwi se lama
kwtal nugo. Ahai ya khe ani kwcham kothoma belai mwnagjag
tongmani. Kiron ni nukhung ahai tangkwrag nukhungo phai-wi
se kha si u. Agi ang laba dava. Amo bwrwi rog ni tongmungo
cha ya, chug ya. Gusai ano phwrwngo, ‘swlagjag kok bai ta
buljag di, buino alangka poito ta khlai di, chanai naigradi, poito
kwrag wngmani sep naitug di, naising di. Ulo se hamjag na ble.”

184
Taljuan sao, “e abo le soi no, alangka tabug ni bwrwi sikla rog
chwlarogno hamjogo. Omor wng ya sini no kaijakna
muchunjagu. School college o pori na hwn ya. Buma bupha rog
swrwngmungo bwkha uar rwna rwng ya. Sikla sog ya sini kailai
o. Abo chini ham ya. Kag lai-kheglai aboni bagwi no wnglai u.
Che-rwi nai-ya sini hamjag lai u, kaijagna hwn o. Ulo khe mui
kwthwng phalnai, labour khlai nai kosom uansa, kuli ahai chwla
bai phemolog jago, kaijago, teibo ulo khe omtwi chwlarog bihig
no phal wi rohor phu. Bwsa wngkhai bwsa bo phal kha hwnwi
khwna u. Belai mol ham ya. Teibo ham ya hwnkhe tiprasarog
buini dopha bai kaijag thang mani, tai yagulo tipra dopha kwma
kha aboni bagwi. Soi kok hwnkhe, bwrwirog chwlano alangka
poito(trust) ta khlaithun, phai di nongni moyal rogo, o kok salai
di. Tamni hwnba English kok bai kok tongo-‘trust is dangerous
game’. Taljuan teibo sao, ‘samung kwrag tangthai. Uakur uarug
bai phekokjag uao huprewi hor mwswngna phru bwswag kwrag
khe thon, phan rwna nang nasig di, muitu khwlai di. Hwnkhe se
hor mwswngwi mai-mui songwi mai chai manu. Chini borokrog
sag no bolai na nango, sag sag borom sia khe sag kwmanai.
Twma chwla, twma bwrwi, sag sag uansugma se kahamkhug.
Kok o tongo, sag sag uansugmabai mai cha u, buini
uansugmabai samung tang khai khi ma-chau. Tai achugna
khamplai man khe borok sal-sa thuam o achugna nai o, swlagwi
tisajagnai khe bohkhorog saka ka-u.”
Rekha sao, kuia belai nangmani kok sakha.Tungti khe sao kha,

185
“Bwrwi kwkwrwk sabo! Sikli bwrwi kwkwrwk(perfect)
hwnjago, tongmung rag-tho-tho wngkhe, kungsi si khe tong
khai; cherai sia ahai tong khai, kok nang nung ya poito khlai ya
hwnkhe ham u.”
Kiron khu-a-uak khe naisigwi mwkhang somwi tongo. Bini
laithangmani bisi kholnwi-kholtham ni kok muitu manu. Bo
aphru hama kolog rohorwi “hore-krisna” hwno. Taljuan sao kha,
“ uana na kok kwrwi dada. Bwsa sikla wngkha, phan gwnang
bwsa, bebak ham phir nai. Kok no tongo, Ukulugo usului ta
nasigdi, ukulug ni kok muitu ta khlai di, bwskango nasigwi him
di. Tabug, tini ni kok se uanathai, tini ni tongthog, kubui
tongthog. Tinini tongthog romwi ma narwgnai thinango. Phiaba
hus wngthai, kok tongo- bwskangtwi misurum laiphano nugo,
ukulugtwi mayung laima le nug ya. Tai kaisa kok tongo,
mayung kuphur ni tokha ta wng di” O kok rog Rekha bai Kiron
khwna ui lok lok nasigwi tongo. Chakwra biragijwk, Kiron
bachwi nungo. Bo yachagwi o kok sukrubui sao, abo le
nangmani kok, abo sinal chutta ta wngdi hwnma se, eba oro
chathothog, oro naithothog, bwkha lilig lalag, kha bathag ya
wngnai rog no phwrwngma se.
Ex-Police Choitro bai Siram, tei chwlarog kok salai u. Siram
Taljuan no swngo, “ Dada, nwng tabug khlaimani tamo tamo
bwthai rwnai sagradi kisa..”
Taljuan kok kiphilwi sao, “ Naidi dadasong, norog biragi wng
kha, chwng Khristan wngkha, -dormo hwnmani abo,thaisa se,
tamo hwnba, swnamnaisa khorogsa se, kuchugo tongo. Bebak
186
borok muchungo kwchang kwchang tongnani, jwnjal kwrwi
langma mannani, sumsok yakarwi tonglai nani. Tai naitugo
chug-Hao ni lama. Kubui kubui Dormo tamo hwnkhe, -hayung
ni bebak, oro juda juda jati hwnlaima ham ya, chwng bebak-
manus jati, tongthai khor kaisa, nobar-hukbar kaisa, borok rogni
thwi kwchag, keboni thwi kosom kwrwi. Aboni bagwi chini
choba hwnkhe borok jati(human nation) no mwthangnani,
kwthang tongna bagwi nobar, twima twisa kwthang ton nani,
chamung bwthai thai rwnani, tai hayung kwchang kwchang
tonnani choba se chini choba wng thai. Oro borok bai borok
ualaima ham ya, dormo pher laiphano ualaima ham ya, jati jati
choba wnglai ma ham ya. Chini borok ni lamsa dormo kotor
hwnkhe-borok bai borok hamjaklainani, chubalai nani. Omo se
borok ni kubui dormo, kwthar dormo wngna nango. Hwnkhai se
borok mwthangjak nai. Ang o kok bebak borok ni thani pir u.
Newspaper rogo swi u. Abo ani sag sag ni samung. Tai officer ni
samung rog hwnkhe tabug haste gwnangwi buphang bolong
swnamnani, twima twisa mwthangnani, mang-malmata
mwthangnani. Nasigdi hwnjago- chini Borakha amchoi mol
kaisa kwchag wng kha. Ulo twisa kolog, angora twi ran kha.
Tabug buphang kaima ulo tube wel kai bo twi man kha, twisa o
twi manthog kha. Khumulwng bo salsa kwchag, tube well, deep
tube well, Lake khurmani twi kwrwi. Buphang kaikha, kaima
ulo tabug tube well o twi man kha, lake o twi wngkha. Tripura
ni hachwg hareb gwnangwi bwthai thainai buphang kai rw ui
tongo, abo borok ni chanani bwthai thainai, ha kaham wngnai,
twi manthog nai, nobar kaham mannai.
187
Taljuan teibo kok sao, ‘Naidi dada bhai song, kaisa nangma kok
khwna di, -chini nobar, chini hama deramani. Nobar ham ya, twi
ham ya nwngwi bwswk borok thwibai kha. Hapor eba
environment derama bai phia bono khe ‘pollution’ hwno.
Pollution ni bagwi Hayungo borog thwi o, TB, Malaria, AIDS ni
sai 3 gun(3 times) kwbang borok thwi o pollution ni bagwi;
choba-urpati o borok thwimani sai 15 gun(15 times) kwbang
borok thwi u pollution ni bagwi. Nobar ham ya, nobar pollution
ni bagwi 80 lakh borok thwi u bisi o, Hayungo. Chini India o 50
lakh borok bisi o thwi u, nobar ham ya ni bemar manjagwi. Twi
ham ya ma nwngwi India o 20 lakh swk bisi o borok thwi o.
Aboni bagwi bebak borok rog hapor eba environment
mwthangna choba khlai na nango. Ha hwnkhe chini ama, bono
kwthang ton nani nango. Ha kochog khe, ha dera khe, ha holong
wngo. Ha chini langma, bini phan chwngno mwthangwi ton u.
Aboni bagwi ha no khulum na nango, mwtai khlai ma ahai khe
tol na nango.’
Kiron yachagwi sao, ‘ang nono sakha bla, ayang Assam o
bongni bolong kubung buphang, darchini, agar, phang tongo,
nobar kaham, twi kwchwng, hao maikhul thai u, mai kwbang
thaima bagwi khunsa town ni mung Maibang. Chwng bo amtwi
no chini Tripura hasteo wngphir thun hwn lai u.’
Rekha kok yachago tei sao, ‘tamo hwn lai! Ang silia. Phia
bolong holong ni kok salai ja na. Naiphai di chini kami bwkhag.
Mwswi, mosok, togroi, togsa-rangchak, kukila, tomosa bwswk
se kwbang chini hachwgo. Hug bo motomsai tongo jora o. Bono

188
biragi-jwk khorogsa koi u, “do khe bachwi biragi, agi ni
rwchabmung, haping ni rwchabmung thai sa rwchab di. Sanja
wng kha, aroti ni jora wng kha. Nwng le rwchabna kwrwng,
mwsana kwrwng. Aroti cheng ya sini thaisa jadu kolija rwchab
di, Rekha gosi kha, tintra nakha, rwchabna cheng kha. Jadu
kolija rwchabma ulo chwla biragirog kham tubui achulai kha,
gusai magusai no achug rwkha. Satrai sogwi hiksainwi,
hiksainwi khulum lai kha, Gusai-Magusai hamari rw o, yag
phologwi bohkhorog tango. Guru puja ni ulo aroti rwchabna
cheng kha, Rekha ni khug bai-
‘Hare krisna hare krisna hore hore hore hore…..biragi
rwchabmung rwchab kha. Mwsao rwchabo.
Aroti rwchabma ulo teibo kok salai kha. Kok salai te salai te
maimui songlai u. Biragirog mamui munkha hwnwi sahor kha.
Yang Tungti bo bini ganti nogo laisu-wi mai-mui songo. Kiron
hiksainwi bolokhogwi achug-wi bini gusai-magusai no
khulumlai u. Mai khurjak mairang ni mai-mui saphigwi Gusai-
magusai sagrirogno prosad rw o, hiksainwi hik sainwi biragi rog
no. Chini mai bo tubu kha, beremo achuglai di, lamthai bojago
achuglai di hwnwi Taljuan ni bai sahor o. Hor ni mai chanani
achuglai kha.
Tungti bo maikhwlai tubu wi bwsaino rw u, bini bo tubukha.
Kisa hachal khe chanani achuglai kha. Tungti bible ni elembak
kaisa porio, tai dada bachwi, ama-babu, biragirog no bo khwnadi
hwnwi sao. Bo bible na-ui, phehelwi pori o,

189
ang porinai- “Corinthian13(4-5) “ Hamjaknai borok bo kha bo
logo, khabo khairogo, hamjaknai borok bo mubo musuya, kok
kotorbo saya, kubo kung chug ya; 5. Hamjaknai borok
laichimasicha khlai ya, sak ni kaham simi nai ya, kisa bai joli
ya, hamjaknai borok hamya khlaijakmarogno bwkha twi ya,
Tei kaisa bwchab Epis 4(2)
“Salbrum brum koinene khe tong di, kwchang kwchang khe tong
di, kha logwi tong di, khorogsa tei khorogsano hamjagwi hama
lok lai di”
Biragirog mai chanani achug bai kha. Joi hore krisna hwnwi
hwnlai kha.
Tai bisichi ulo ni kok. Tal o uaisa guru puja khlaina phai phru
Kiron-Rekha bai Tungti bwsai bai nukhungo nangmani koklam
salai o. Kiron ni gusai thwi kha. Kiron ni gusai khe bongni
moyal ni mohonto. Mohonto ni samung Kiron yachag kha,
chong jagwi. Tai bisi sini ul ni kok. Kiron Moha Mohonto
chongjag kha. Moyal moyal bini sagri kwbang. Bo iswar ni kok,
sri krisna ni hamjag ma kok sao, buino phrwngo. Nogo-bini
ashrom, rubber bagan kwchar o. Bwswk tongthothog, bihig
Rekha bai mui kwthwng kai o, bwthai thai o, rubber phal o.
Rang asuda, bwsla-school founder –cum- Director. Bini motom
bahai bui mankha, himswkang him mani nug kha. Bini
phwrwngma bising twi cherairog kaham result mankha. Bwsla
kusu buma-matoi no ok-ni buma ahai nugo. Borom khlai o.
Buma-Bupha no airplane kasarwi phatar o rohor o, tongthog rw

190
o. Kiron ni omor charchi, phia tabug bo sikla ahai. Bihig Rekha
bono naikani khlai wi, charwma kaham rw –ui, bwsai no
mwchang rwi ton-u. Kiron no bui borom khlai u.

Taljuan Tungti bwsa khorogtham twlangwi tour khlaimani


kok rog salai u. Taljuan kok borok ni script koloma naitug u.
South Tripura ni tangphang tong phru bini emang- koloma script
boro huijak naitugo. Buphuru koloma kwmakha, sabo hui kha,
phob kha ? abo uansugo. Baneswar Sukreswar Rajmala koloma
Tripura kok sanscrite kokslai phru, kwcham koloma script
biyang kwma rw kha abo naitugo. Kok slai wi sanskrite khlai jag
kha Rajmala. Choba nang phru, chontairog da twlang khar lai
kha. Udaipur Rajbari ni simi salka bwkhag kharlai khwna
chontai song. Rajbar-Killa-Pitra-Chabimura gana twi Amarpur
bwkhag bolong hathai hathai lama. Udaipur ni simi Amarpur
Rajani mol ni lama kwcham biyangtwi naitugo. Salka bwkhag
sida him o, Rajbari ni simi. Ayangtwi raja ni sikwrwng,
swikrwng rog thang phru kwcham puthi, laibuma kwcham rog
ha bising hui khwna hwnwi Taljuan poito khlai u. Bo emang
nugo, chisini hatai o holong hakor bising o koloma script naitug
na hwnwi. Ekheregwi naitugo, Udaipur kwcham Rajbari ni simi

191
sida chabimura him wi. Poito khlai u salsa ya sal sa o manthog
ya huijag kok borok script koloma naitugwi man nai.

Bihig Tungti bwsai no phan rw u, khachang rw u. Orchard


songcha o, gana o English medium school ni bagwi Tungti
khungsa malkhung pai na chuba o. Bwsla okora no Delhi o
coaching khlai rw o, ICS man rw kha, bwsajwk no Delhi o
porirwna bagwi tongwi o, bwsajwk no Bank officer swnam kha,
kusu bwsla bai Pune o tongo, bwsla pune university o pori ui
tongma bagwi. Bwsai haba kar ma bisio kamio nog kwtal tango.
Bwsai ni samungo chubao,- Bali ni busuk rog no-bwsla kusuni
bwsla, bwsajwk ni bwsla no Govt. chakri dai rw u. Kungpher ni
bwsarog no chakrio dai rw o. Loktai ni bwsa, thwinai no bo
samungo dajag, thwima swkang. Teibo sandai sikla rog no
chakri o habnani chuba o.Tungti kok sao, “hamjakma bisingtwi
se ma swlai rw nai, nasle bai nasle hamjakma tubu ya, borok
bwtharlai bwtharlai yagul suma bai bwtharlaima mwthag man
ya, choba mwthag man ya, horjwlai no horjwlai bai hor bwthar
man ya. Hor bwtharna hwn khe telekar twi se rukhlai na nango.
Amtwi no chini borok rogni sumsok swkagna hwn khai
hamjakma bai se ma kobol nai. ‘Hamjakma se telekar twi’.

192
Naslema, kutna-kutni wngma, sejama, ualai bwtharlaima abo
sumsok, pap. O sumsok yag kagna hwn khe bwkha ma swlai
thai, achai kwtal achaithai. Achai kwtalni meaning Khristan rog
twi tukuma simi ya, bebak borok achai kwtal achaima hwnmani
abo borok ni bwkha swlaimani se, uansukma kwtal khe swlaima
se.”

Taljuan ni nogo phai u biragi Moha Mohonto, Kiron,


Bangphai tei chibrwi biragirog, hik-sai nwi hiksai nwi. Bongni
gusai-thwimani bisisini rwgwi mai khwlai barognani pandao
phai u. Bebak naruairog no Tungti bwsai bai yachagsogo.
Lamthai bojag, aro achuglai o. Achugwi Tungti bai kok salai u.
Aro Tungti kok salai phru kamini okora chwla-bwrwi rog bo
tongo. Bangphai phatra kwrwng, uasek uasek mwnwi wi kok
sao. Bono bahai tong hwnwi Tungti swngo. Bangphai sao, guru
kripa bai kaham no tongo. Norog bahai tongbai kuia, hwnphru
nogphang sao, ao tonglai u. Khwnasoni Mumbai-Pune, ulo
Shillongo bwslani aro thangnai. Bangphai yachagwi sao, nwsai
gusai ni kripa bai aswk kotor wng kha, bwsarog no borok khlai
kha, hachal o chakri ba-thangnani nang nai no ta. Tungti sao,
chini borok rog, Tiprasarog tabug le teibo kaphrum na nagkha.

193
Sichana nangkha. Achai kwtal, eba swlaimung kok, himswkang
eba kami hamkrai, kamino town swnamnani, hukumu ni raida
teibo kwrag khlai nani kok Tungti tei bwsai phisila phisika salai
u bwprang Phulen, bwprangjwk song, sikla okora borok rog bai.
Kisa kok salai khe no bwsa no borok swnam di, takug-bukhugno
borok swnamdi, kamini cherairog no borok swnam di hwn lai u.
Phai di chwng kisa salai gra na Borok swnam di hwn ma kok
tamo hwnwi Phulen ni bihig sao. Tei salai u--

Puila Tungti sao, ‘Borok swlaijakna hwn khe puila bini


bwkhani uansukma, mind swlaina nang nai. Ang sabo! Ang
saichung saichung ang no ma-sini nai. Ang borok kaham da, eba
borok sitra- sag sag swng di. Borok tei khorogsa kebel borok no
mwthangna bagwi bwkha kwrag khe bachai tongthai, kebono
kiri ya wngwi. Ang borok khom khom da! ang bwkha o
swngthai. Chini bwkha wngkha sag ni nangsugmani bohkhiri.
Borokni tongmung, eba character bwkhani samung se, chini
mind se ninang chichog wngwi chini character swnamu,
uansugma, sima kaham ni bisingtwi character swnamthai,
character kaham swnamnani bagwi belai khaprum thai. Twi
rumu sanki phru, kwchwng kisa sakao kasa u, haching ha tola o

194
kwlai u. Omo ahai chini uansugma sankithai, kwchwng
uansugma chini borok ni kaham bwthai thai rw o. Kwchwng,
kwthar uansugma bangkhai borok himswkang himnai.

Talju sao, ‘borok’ swnamdi hwnwi swngmung ni kok-phil


thaisa ang sanai. Abo hwn khe omotwi, ‘borok’ no chwng nugna
muchungo,- bo social, cultured, tei kwrwngkhug eba educated.
O thaitham kokthai phwrwng man-khai bo ‘borok’ wng nai. Eko
ani bwrwi tabugno samani kok khwnadi, borok swnammani kok.

Politics tamo! Salai u. Tiprasarog politics khlaimani abo


nang nun ya ahai se wng tong lai si u. Sag sag ham nani bagwi
politics khlai laima ham ya, kung chugnani, sag sag tornani
bagwi se politics khlai tong lai u. Hoda hamkrai, hukumu
hamkrai, dopha hamkrai ni bagwi politics khlai mani bejua-
chasug ya khu. Aboni bagwi no chini ha kwma kha. Politics ni
bohkhiri kok hwnma khe-bebak borok thansa wnglaimani elem
se, bebak borok thansa wngwi haste ha swnammani abo se
politics. Tiprasa rog kubui kubui ni politics khwlai ya, kaglai
nani-kheglainani politics se khlai tonglai si u; sag sag tornani
simi wnglai tongu; kubui politics wngkha Dopha mwthang nani
choba kotor, abo se kubui ni khaprummung, ninangmung,
195
andolon, politics wngthai. Bebak tiprasa thansa wngwi kwthang
tongnani samung kwrag se kubui ni politics wngthai.

“Khachom’ eba Dhormo, eba Religion khwlainai rog ni


samung tamo! Chini Tiprasa rog bagsa mwtai uathop rw-o, hore
krishno hwn o, iswar nungo, kaitor hwnwi nungo. Borog bomtwi
lama naitug? boro sogwina muchung? Tamo uansug?. Dhormo,
religion hwnwi kaphranai rog o hayung ni kaitham jwngjal
sukurugwi da man no- puila, hayung tungphamani-global
warming- jwngjal, hukbar derawi mai-khul thai ya, thainwi
jwngjal- government rogno gosirwi da man no puila o
tungphlamani sukurugna nango, tai kaisa sinimung jwngjal- ang
sabo, buino bahai chubai man! Tiprasa dhormo khlainai rog, sag
sag ham nani bagwi simi se dhormo khlai tonglai si u. Tungti
sao, dhormo ni meaning wngkha-chini uansugma, chini lama
abo bebak kebengmung sukuruknani samung se Dhormo;
kasumung sitra tongmung hunani samung se dhormo;
kebengmung rog no khengwi, thansa wngmani samung se
dhormo. Borok kwtal, kwthar, kubui, kwrag, khakuar, khachang,
khaphur, khasrang khlaimani se kubui dhormo.
Mwthangjakmani pohor o himlai nani lama se dhormo. Aro

196
nangsugmani kokthai hwnkhe hamjakma kwbang ni kwrag
bwthai. Sitra borokrog hwnkhe dwkhwi bai khwi rw o. Dhormo
hwn khe yokmung ni choba khlai u’.

Taljuan kok yachago tei sao, morality, kaisa nangmani


kokthai. Abo wngkha- borok rog kubui sia, eba yagra biyang
abo si ya. Tatal cha ya, eba yagsi biyang si ya. Kubui sima
manma se morality. Yagra simani abo morality. Khaham,
mayagwnang wngkhai no chug glak. Phia kubui ni kwrag-phan
bai, kubui kwrag borok swnammani abo se morality.
Kahamkhug borok sabo? Abo sina nango. Borok buibai hab
rwjak nai, saichung saichung phan gwnang hwnwi bolai mannai,
buibo bono gosinai, maya gwnang, samung kwrag khlai man
nai, khorog tung ya, tongmung chamung kuphur kepeleng,
kwthar, buini samungo chug nai borok, bo se kahamkhug borok.

Tai thaisa kokthai- ‘khachangma’ eba ‘happiness’ tamo?


Kok kheregwi salai u. Philosopher Aristotle swimani berem
naidi, “ Khachangma man nani hwnkhai sag sag bachanai
wngthai” eba sai kokbai-‘to be happy means to be self-
sufficient’. Bui talented hwnmani, genius hwnmani amo tamo
hwnwi swng phru Taljuan sao kha, genius hwnmakhe sima
197
kolom, tei muchungma kisa. Bwrwirog belai talented, phia
genius wng ya. Tamni hwnba bwrwirog sag ni naima o kwbang
mokol rw o, bebak saichung saichung ni bagwi naimung nai u.
Aristotle teibo samani abo, ‘ khachangma manmani abo sag sag
ni bisingni se. Sai kok bai-‘ happiness depends on us’ Borokrog
no kaham khlainani nango. Bagsa sao, bahai khe, twma lama twi
borok rog no kuchug kolog khlai nai? Kokphil sao Taljuan-
‘nwng kebono chokamsakao kasa di hwnwi dumsai rohor man
ya, a boroksa kasana muchung ya hwn khe.’( Andrew Carnege).
‘Khorogsa borok kuchugo kasakha, bwthai khag kha, tamni
bagwi hwnba, bo bini hamjakma bedek sai nakha, aro kwpha ui
tong kha.(Andrew Carnege)’. Teibo kok,- ‘Khorogsaswk borok
jorani belai kaham wngnani chaitok phano bono kobon rwjagu,
tamoni hwnba kwbangma ham ya borok bono kosog khlai na
bagwi kolob u.( Niccolo Machiavelli -sao)’. Alexander the great
samani kok hwn khe, ‘ Man ya hwn mani munsa kwrwi, phan
thonwi khlainairog ni thani’. O kok na ui samung khlai man khe
borok rog no kuchugo tisa ui man nai.

Buini haste-Meghalaya. Assam, Moosuri, Noinital, Delhi,


Dehradun Kolkatta, Chennai, Bangalure, Pune, Mumbai, Goa

198
..tei Tripura haste ni kami kami kitingwi, naina thang phru
nugmani mangphili tei himswkang himnai rog ni kokrog salai u.
Khunju kai wi khwna u kamini, bai, sandai phainai rog. Aroni
borok rog bwswg himswkang him tong, sukrubwi salai u. Ha
phalasa khibi ya, ha gwnangwi buphang bwthai, musuk, tog,
khlai wi rang agio. Bwsarog no kaham school o rohor lai o.
Chwng Tiprasa rog kami no town, city ma-swnam nai. O
samungo rang gwnangrog sag ma-tarnai. Baniya-business o ma-
habnai, kami kami lama kotor ma-tangnai, sag sag ni rang
ajimani, sag sag ni dukan o ma-swbainai, o amchai o chini rang
kha ui ma-narwgnai. College ahai rwngnog songchana nango.
School rogo salbrum brum bwsarog no ma phwrwngthai.
Naichom di phwrwngnai master rog kaham khe da phwrwng, sal
brum brum da phai. Kamio dalan pacca swnam lai u. aro
drainage, sewage system kaham wngthai. Wng yak he bemar bai
kubul jak nai. Nobar kaham ni lama ton thai, cherairog thwnglai
nani ground narwgthai. China o khorogsa bini kamino bahai khe
hayung ni kotorkhug gwnang city swnam kha –naidi:

Ha kotor, China ni khorogsa borok, mung Wu Renbao. Bo


bigra, hukbar khlai u, dophani samung tangnai. 1961 AD,

199
Huaxi kaisa fertilizer plant (spray bottle) songchakha. Bisa o
rang $242,000 mankha. Bo bini kami amchai no tabuk China ni
kotorkhug naithogkhug, rang gwnangkhug (richest) kami(village
)Huaxi swnamkha. Kamio 240 acre ha tongo. Borok bangma
2000 khorog. Huax kami o, bongni hoda ni raida belai ma tolu.
Kwrag raida ma monu. Gambling kebo ma thwng ya. Drugs
kebo ma chaya. “Samung tangdi. Nogo ninang pipak kebo ma
thang ya”. Abo HUAX kami ni kwrag raida. Club, bars ma ton
ya. Kamini borokrog phatar ni borokbai( foriegners) kok ma sa
ya, press bai kok ma saya. Phia industry bangmani bagwi -iron
tei steel, ri(cloth) kwbang samung tangnairog kubun town,
kubun kami ni phai o. WU City o 12 corporation swnamjag kha,
textile tai steel, 80 tham factory wngkha. 1998 o stock exchange
o dakha. Khorog thwgwi rang $250,000 bank account o khatijag
tongo. Luxury car, villa, free education, health care tei gas manu
o city o tongnai rog.
Wu Ranbao ahai Tripura hao nug ya khu. 1950 ni simi tabug
jora khoroksa swk gwnang phano Ranbao ahai wngmankhai,
Tiprasarog ni birman tong glak khamu. Twiphang(leaders),
politicians, sinai nugnai rogno nasig naidi. Gwnang
enterpreunership, industry, business khlai nai Tiprasa kaisa bo
kwrwi. Bagsa khe ration shop dealer wng ma bai se bwrwi
200
khorognwi khorogtham kaijagwi pailai liya. Chuag maikham bai
nwngjak. Thuma kha siliya. Tei buphuru sicha nai? Kha sinai?
Saiman liya. Tiprasa o mol o Wu Renbao ahai borok no
swrwngna nango. Amang chimang wngkhe chuglia.

Cont.

201
11 chapter
1429 tring bisi( 2019 AD). Dhong, M.th.(Master of Theology)
degree mankha. Bible college o convocation panda kotor. Bo
borom bwlai rwjago. Kosom coat kolog, bohkhorogo tupi
mwchangjak thubo, bible college rwmani. Borom bwlai
yachago, obo man-wi borom gwnang wngo. Kha swrango. Abo
bini samung ni bwthai. Hohr ni mai chamung eba dinner party ni
ulo Dhong thuma nogo, thuam o achugo, ri-chum khugwi
gerogo. Mugtri thang ya. Saichung, phatar ni nukao chair naui
achugo. Nuka kologo him o, buini khorang khwna u, ulo phai wi
achugphai o, nokha saka nasigo, tei uansugo.
Phatar mwnagjak. Load shading wngo achumsa. Nokhao
athukuri kwbang. Salka bwkhag nasigo, chumui kwrwi, sanja-
athukuri kotor jilik jilik chwngo. Salthang bwkhag tal chikonsa.
Kisa nobar telekar sibjak. Nokhao chumui kobon o yagrani simi
yagsi,. Chumui teibo kosom wngo, nokha mwnago, uatwi khoro
khoro kwlai o. Phirang ni pekhrubma khwnao, nokha philigo.
Ganao phirang kogu. Nuka ganani buphang bwlai pupago, twi-
thop thop kwlaima khorang. Khum buphang ninang chichok
wngo. Nobar bai uatwi kobonwi Dhong ni sago kailai o. Phia
thagwi thango. Dhong nokha nasigo, sinijak kwchwng athukuri
nugo.
Kahamno, tongthogu, Dhong saichung saichung bwkhao kok
sao. Bini oak ni buma kwrwi, bupha tabug philbrwi nog khajak,
phia tabug bupha mwchangwi tongo hwnwi tongthogo. Bo bini
202
school teibo naithog khlainani, building tangnani, rang ri ni sep
naitugo, kisa jwngjal tongmani rog seplenani uansugo. Bo
bwkhao jwngjal kheng na lama naitugwi manu. E, yes, hwnwi
khao kok sao, yag sog ya phano kaitor nai khai bwthai khagwi
mannai. Ha, hadul, kophon ua, buphang ni nog abo kaitor
hamari rwkhai holongni nog wngnai. Divinity-kubui raida,
kubui ya raida, kerong Hayungo revelation eba phunukjakmani
ni bisingtwi phai kha. Bo bwkhao kok sao, ang mada man no!
man ya teibo himswkang himnani. Bo gosikha, ang saichung
manglak, poito khwlainairog bai kwthalai-wi sag kaisa wngwi,
thansa tongma bisingtwi le man nai. O tongmung no motha, eba
church. Phia bini bwkhao swngmung:- Jews, Mohamedan,
Hindu, Buddist, Confucian, Tsantu poito khlainairog tamo!.
Rasa rasa borokrog bahai hamari manlai, bongni langma bahai
mwthang jak nai! Divinity wngkha juda juda poito khwlai
phano, bebak borok ni lama kaisa, abo mankind. Ulo bwkha o
peplakha-divinity wngkha kaitor, bini bwsa borok rog no swnam
mani, o bwsarogni hamari man nani lama kwthar dagimung,
abono mon wi tongmung halok rag-rwmani. Borokrogni sima
srai srai kwrwi, kwbang mwnagjak. Ang sabo? Hwnwi Dhong
swngo. Bo srai srai wngo-ang sima ni bisingo tongthai, sima
203
gwnang wngkhai se kubuini langma manu, rang rini sai sima,
eba knowledge kotor. Simani bisingtwi pohor manu. Mwnagma
yakni khengjakna hwnkhai sima kwbang wngthai, pohoro ma
himthai. Kok tongo, ‘Simung se phankwrag’ eba sai kokbai-
‘knowledge is power’. Ang ani studentrog no o kok phwrwngo.
Dhong bini yong Taljuan bai malai u jora jora, a phru salaima
kok muitu manjago-

Taljuan sao, ‘chini borokni langma mwthanjakna hwnkhe sag


sag ma si nai, ani samung bokhiri ma sinai, ang samung tangwi
tongmano kubui kubui khe ma cha rwnai. Aboni bisingtwi se
kwkwrwk langma mannai. O Hayung ha thaisa se, o hao kaisa
no kuchug mang, abo ‘borok’ eba Homo sapiens tongo. Sai sai
bisi romwi, yarung-budug bereblai-wi tongma ahai borok rog
tonglai u. Oro tongwi juda juda bosong-dopha hwnlai kha,
sinimung eba identity phunuglaikha, sag ni ha desh-country
hwnlaikha. Phia o thaisa hao no. Hayung ni bebak dopha borok
hamkrai samung kaham wngkhai, eba humankind rwgwi
samungo kuar wngkhai chini borok ni langma mwthangjaknai.
Omtwi hwnkhai se thwiphlai-ya kitingmung(eternal cycle)
mannai. Ang borok, ani bwkha, bwkhani samung kaham

204
wngthai, yak yakung- bini samung kaham wngthai, mokol,
khunju, bini kaham samung ma tangthai, bokhorog,- bini
bomotom bai simung samung kaham, nangmani samung tang
khai se ang kwthang tongnai. Borok saichung saichung omtwi
tongkhai se mwthangjagnai.’

Dhong yachagwi swngo, cherairogno-borokno bahai tor rwnai,


kuchug, kolog khlainai?

Tanjuan sakha, ‘kubui hamjakmung eba true love rw di, tabugni


cherairog belai yakung kaslena kirijago, bwkhao kirima kwbang,
khachang man ya, kheglaima, ualaima kwbang-abo kamio,
hayung kotor kwrwngwi. Abo khengwi tisadi. Tabug ni kok
khe-bwsarogno, cherairogno bisiba omor jora hamjakma
bisingtwi discipline ma-phwrwngnai, himnani, kok sanani, raida,
tai behavior-rog, phungsa ta budi, ta kutugdi kwbang, lobwi
phwrwng di. Bisiba laijak cherairogno khe mare-kiching ahai
khe ma twidulnai, belai kwthalai ma tongnai, ma phwrwngnai.
Hwnkhai se kubui borok swnamwi mannai. Phwrwngnai rog
belai sima kwrwng wngthai, tabugni slaijagma mol o, kwcham
phwrwngmung chug lia. Hayung bwswg slaijagwi tong
nasigthai’

205
Dhong swngo, ‘Yong taikisa sadi, borok mwthangjaknani
bwchwlwirog’
Taljuan sao, ‘ Tai nangkhugmani elem hwn khe- buma bupha
wngnairog swrwngmung eba education ni yarung eba ethics no
si-na nangnai. Chini mol o school o porinairog wngkhai samung
bai hachal u, harpek hab ya, mai ra ya. Abo ham ya. School ni
swrwngmung bising bising samungni rwngmungo kwrag ma
khlai nai. Phan gwnang, sagham, kwrag ma swnamnai cherairog
no thwngma bisingtwi. Sag sagno poito ma charw nai, saikok
bai- self reliance hwno. Yarung kwrag, swrwngma ethics abo
hwnkhe; dhormo, eba religion ni boyar nogo ma tongnai. Buma-
bupha kwthar tongmung ma tongthai. Nog o cherairog yaphang
kwrag wngnani kha uar u. Rang gwnangrog swrwngmungo,
education, himswkang ni bagwi hi-tec industry ni
phwrwngmungo ma habnai, bania eba business khlaima
rwngthai. Tamni hwnba rang gwnang wngma se kotor kaham
lama manu. Aroni bising no khachangma, phiyokjakma, dopha
mwthangjagma manu.’
Dhongni school hamari kwbang man kha. 100% student metric
pass khlai kha. Aboni bising 1st Division 30%, 2nd Div. 50%,
pass 20% swk. Belai tongthog lai u students ni buma-bupha
song. Merit rwmani panda khlai kha Dhong. School o panda
wng kha. Kwcharwi tubukha student ni buma-bupha, amchai ni
okora chakra. Tei Dhong bini buma-bupha no tubukha. Bupha
aswk kaham kaham kha-bachana kok samani bagwi se bo tini
kaham school sonchai manu, bwthai kaham thai rwi manu.

206
Dhong, bini school ni merit gwnang studentrog, metric pass,
12+ college student rog no khobwi seminar kaisa songcha o.
Yachagma panda o bo kok narwg kha-
‘ Ani kha ni student rog, mangwnang resource person rog,
guardian, juda juda school ni phainai sikla-sikli rog, Ang norog
no koi u, sima kwbang wng di. Kok tongo, knowledge is power.
Student rog IAS, IPS, IFS, Doctor, Engineer wngnani emang
nug di. Emang nugkhai thu ya tongwi swrwngthai. Kaham khe,
bwkha bai study khlai di. XII chass eba Higher secondary
kaham marks man di. Joint entrance o kaham result khlaima
yagulo Engineering, Medical, tei kwbang degree o swrwngwi
degree nadi. Aboni yagulo IAS, IPS, IFS wngna bagwi belai kha
kwrag wng di, bwkha rw ui poridi. Swrwng bedeg tamo
porinani, eba career boro? Sag sag ni bwkhao chong di, choose
khlai di. Chini amchaini ani phayung, Bonnie, UPSC batailaima
examination rw-ui Indian Revenue Service(IRS) man kha.
Bupha tini ni kok sanai IFS, haba karwjak. Bini kok khwnadi-
Oro Taljuan kok narwgwi sao,
‘Phainai mol siklarogni bagwi kirimasisa mol. Tripura o
samung kwrwi(unemployed) hayungni sai kwbangkhug.
Sep.2018 obo 39.1%. Hayung ni kwbangkhuk unemployment,
Tripura hasteo. Aroni bising ST belai kwbang, 2 lakh laijak.
Phainai sal o teibo rang-kholma, eba income, ni lama kosornai.
Sikrwng sikla rogni birman bang nai. Samung kwrwi, chakri

207
kwrwi wngnai. Aboni bagwi bagsa siklarog rang mai ni bagwi
kobor wngnai. bagsa tongmung sitra himnai. Siklarog kebel
wngnai. Siklarog se haste hayung ni Phan. O sikla rog dera khai
chwng paisuk nai.
Siklarog ni phan kwbang. Sabo bo course na ui porinai ? O
kok samani swkang ang kisa laibuma sanani muchungo-
Hayungo Soi-si eba science himswkang himmani laibuma
naidi. Sir issac Newton hani satan mani phan, magnet
kusubmani theory man kha. O bedek ni, physical theory bai 20 th
century ni kwcharo atom bomb swnamkha Oppenheimer.Tabuk
nuclear plants ni phan bwswk naidi. Ayang Waksman, hadul ni
yong(microbes) naitugwi anti biotic tikhlai kha, streptomysin,
anti-biotic. Bini swkang penicillin antibiotics naitugwi manwi
borokni bwswk hamari tubukha. Musuk ni mankha vaccine,
painaloti(small pox) kebengnai vaccine. Sai sai (million 2)
borok painaloti ni bemarbai thwimano yak su kha. Malaria
manjagwi crore borok thwimano hamrwkha; langma
mwthangkha.
Hayung tabug bwskang himwi tongjak. 21st century ni
himswkang belai do jak, siplai kwbang. Tei belai lam kotor
phuarjak. Malkhungo driver nanglak. America o wngse tongkha.
208
Pilot kwrwi birkhung birkha, droon rohor kha samungo. Musuk
kwrwi milk, tog kwrwi togtwi- chiken manthog nai. Doctor kisa
wngnai, sagham naimani computerized wngjak. Abo ahai
kwbang hareb(field) bwskango himjak.
Kaitorni hamari manwi soi-si sinairog tamo wng tonglai!
nahar di. Borok rog thwiplai ya lama man nani nai thong kha.
Genetic Engineer rog kaisa yong-Caenorhabditis elegans no
double langma rwkha. Nano-technology himswkang himwi
tongo. Chini bwsago dajagnai, sai sai haduli haching ni sai
chikon robot, abo chini sago bionic immune system samung
khlainai. O nano-robot rog, chwngno chanai virus no bwthar nai,
cancer cell no sokomor nai, kuphungjak thwilam( blood vessel)
phuar rw nai. Amtwi khe chini omor 150 bisi-swk wngnai 2050
AD rogo, tabug borok ni average kwthang tongmani 70-80 bisi.
O Soi-si(Science) no AI "artificial Intelligence" hwnu.
Nano-Technology-ni elem nano-robot bai sag dera, boro kulum
yarung, naitug mankha. O elem sag kulum, cancer tei tumer
huwi hamrwnai. Derajak sag hamya uanana kwrwi. Artificial
bwkha(heart), lung, kidney ahairok thepajaknai. Kwlaisa khe.
Yak yakung bo thepai manu. Chini uansukma(mental) nobo
swlai mannai. Bomtom(brain) kisa hwnkhe bono phuar mannai.
209
Cervical cancer tei leucomia bwrwirog kwbang manjak mani.
Abo hamrwnani kwlai wngnai. Bio-technology, genetic
engineering bai DNA swlaiwi borok kwtal swnam wi tongkha.
2050 bisi o borok rogni omor 150 bisi(average) wngsinai. O
elem doctor rog ni uanamasisa samung. kwtal kwtal bithi
biochemistry bai swnamjagwi tong kha.
Chwng jorani sima, mol ni elem tei sikwrwng ni sima
bwthai si ya hwnkhe, khaprum o swlab glak. US, France,
Germany, Japan, China...kubun planet, athukuri hao thangwi
tongna bagwi batailai tongkha. Bongni thani elem mwtaini
phan(divine power) tei swnamnani phan(divine creation) rwjak
kha. Abo bongni sima bagwi se. Chwng, o khaprum o slab nani
chatok thai. Je dopha science o sima kwrwi, a dopha kwmasinai
da(extinction)!
O mol samung(job) sekerna jora. Kwtal technology
wngmabai borok kwrwi no industry, engineering, sag
hamkrai(Health care- medical), malmata naima(animal
husbandry), hugbar(agriculture) ahai bedek samungo bwskang
himjak. Hayungo borokni samung, eba job 47%
kwmanai(America-economist Novel prize winner 2018; Willium
D.Nordaus-“for integrating climate change into long run macro
210
economics analysis and Paul M. Romer "for integrating
technological innovations into long-run macroeconomic
analysis"). Ulo teibo kwbang unemployment jwngjal wngnai.
Kirina kwrwi. Amtwi wng phano, samung ni lama
kwbang kioknai. "Samung" tamono hwnba? Samung wngkha:-
Sagni uansugmabai tangkrag, kolomtwi nokhowi tangmung. O
tangmung kwthang tongnani bagwi bwthai thairwmani, tei a
tangmung kubun borokni hamari ni bagwi phan
thonwi tangmani, o tangmung ‘Samung’ hwnjagu. Samung
kainwi khe khag manu:_ i) Sag sag langma kwthang tongnani
tangkrag tangmani "job for life". Tai thaisa khe ii). Samung
bedek bedek siplai kwrwng tangnai -tangmung
siplai(profession-expertise, experienced)-
AI tei robotrog(automation) samung kwtal wngphru
kwbang borok ni samung keplenai kubui no. Phia ba, samungni
seb borokbai tamo wng man ? nasig di:-
Kuchug beremni sinai kwrwng(High level of expertise)-,
Biologist, Bio-technologists, Physisists, Chemists, Genetic-
Engineers, Engineers, Doctors, researchers, assistants;
maintenance-expertise, remote control operators, data analysts,

211
cyber security, policing, banking, manwi tunnai, manwi phalnai
ahairog samung kwbangma lama phuarjak nai.
Lainai rasa bisi swkang steam engine, phirang(electricity)
tei lamakotor (Express road(Railways) manma yagulo bwskang
himphru ni sai, 21st century ni himswkang- bio tech, info tech
mol ni challenge torsuknai. Tamo khlaina nangkhug tabug? Jora
kisa se tongsio. O kwchar o chwng choba kotor sol rwi yapri ma
senai, chini i).rwng (education) swlawi nani, o mol swlabna
bagwi, (ii) psychological phuarmung elem. Govt.job naisig tong
khe simi chug lia. Chwng tang-siplai (expertise) se ma
wnglainai. AI bwskang bwskang phuarjakma bising borokrog
swrwngmung tei siplai ma wngsinai. Aboni bagwi samung
tangkrag slai na sep ma romnai.
Thinang ni technology tei rangkhul(economics) naisigwi
chwng 21st century ni samungbwchab ma kholnai. Abo chini
thansa -tong-raida(social) tei rangkhul(economic) ni raida no ma
slai nai. Borokrog khachang(happiness) tei manma-
muchungma(expectations) naisigma slaithai. Wng ya sai- chug
ya, eba( basic needs) mandrop mankhai no tongthogwi tongthai.
Israel ni ultra -orthodox Jewish rogni tongmung tei langma
naikol(experiment) naijak kha. 50% omtwi chwlarog samung
212
tangkrag tang ya. Borog Talmud swbai porio, scripture rakhugo,
tei raida romwi panda simi khlai o. Chamung kisa se chao, rang
ajia ni bagwi. Dopha ni borok no disciplined swnam u, bwkha
kuchug khlai u. Israel ni bebak borokni sai bongni khachangma
kwbang,. Hayung rwgwi naikoljag kha(survey) tei manjagkha
Israel ni borokrog buinisai langma tongthogjak,
khachangma(life satisfaction) o kuchugkhugo tongo.
AI tei robot ni yagulo kwbang borokni samung ransai thangphru
o ultra-orthodox-jews rogni tongmung se model wngthotok.
Thinago samung keseb wngnai. Phia borokrogni bomtom
kwbang. Ultra modern industry; chathai, chamung ma swnam
nai.
Japan ni borokrog 1853 o se soi-si "modernisation"
yachago. Chisa bisi ni bising Japan SOI-SI(SCIENCE)
swrwngwi Hayungo phan gwnangkuk wngkha. America ni
bodal kaisa Japano phaiphru Japanese rogno science swrwngdi
hwnwi sakha.Abono bagwi se Japaneserog science swrwnglai u.
21st Century o Tripurasarog swlaina nangkha. Sag sag bosong
hamari mannani lamao himnani nangkha.”
Merit award, borom bwlai rwmani swkang school ni
founder ni sinimung rwjag kha. Bini awsk bisi ni success

213
wngmani laibuma swi jak pori ui khwnarwkha School ni
secretary. School founder no borom bwlai rwjag kha. Bebak no
yapha khoroplai kha.
Kiron mwlang wng kha. Ani bwsla boroni phan tini aswk
mankha! bwswk kwrag o bwsla ni samung. Kiron tilok phuljak,
raidang twijag, bag kuphur khachijag. Chair o bwskango
achugwi award panda naisig tongo. School Founder, bini bwsla
kok narwg phru bupha no bolai sao, Babuni hamjakma, phan,
bwkhani naimung man mani bagwi o school swnamwi manu….
Kiron panda paima ulo school ni kalam o, lamthai o achu kha.
Uansug te uansug te bini lai thang mani laibuma muitu manu..
tei khorogsa bwsla okora Yakma no, bono bwtharjakmani sal ni
kok, tei philtham nukhung khajak mani bihigsong ni kok- rog
muitu manu-
By Chandramani Deb Barma

END

214

You might also like