Professional Documents
Culture Documents
Chapter-1
Kiron ni bwsla kusu Dhong. Bini songchamani school o borom
bwlai rwmani panda. Swrwngnairog no tei samung kaham
khlainairogno borom rwmani panda. Board final examination o
student-rog 100% metric pass khlai u o bisi o. 30% 1st Division,
50% 2nd Division, bara pass class. Kiron ni bahamjwk kwtwi
chadi hwnwi packet kotor kaiba rw o, tei doi twg kotorma rw o,
tei sao, ‘Babu kwtwi chagradi, nwsla ayang student ni guardian-
rog bai kok salai tong khu’. Kiron ni bihig biragi mai-mui
songnani thapa swnam-wi tongo. Biragi, buini thapa o mai song
ya. Kiron kwtwi packet bihigno yaphar rohorkha, kaisa packet
narwgwi chao. Bo kalam o achug jak. Kiron mwlang wng-jak.
Boroni phan tini mankha bwsla kusu, bwswk kwrag o bwsla ni
samung! Bo mwtai aswk phan rwkha! Bini kaitor bono chuba
kha, bono hamari kupulung rw kha. Kiron tongthog jagu. Bo
bini Krisna no suri o, -hare krisna-hwnwi. Tei bwsla kusu bini
Kaitor, bo surima Jisu bono mansak hamari rw thun hwnwi
nokha nasig tongo. Gana ni buphang kaijak, khum buphang tei
1
panther ni khwrang mai nasigwi bwkha birsai tongo. Saidra
twima kuakjak nuhur-wi bwkha tongthog ya wngu.
Kwtwi cha ui, cha nwng phru achumsa bwsla okora yakma
no muitu manu. Yakma bwtharjakmani tei bini langmani
kwcham kokrog bebak muitu manwi mwlang khe nokha tei
panthor bwkhag nasigwi muitu khlai u.
2
kubuljag. "Kwchag kuphur hwnlia-buini tola tonglia", hwnwi
himnai adong. Bo bwtharjajkha khwnawi bini nana thagu tai
nogni borokrog khaprumwi phaibaikha. Kamini kwbang borok
kuthumkha, swnglaikha biyang! boro bwtharjak. Bupha nogo
kwrwi. Bupha kokdug manwi kobor wngwi biprasai phai kha. O
kok tubunai-no swngwi saimanlaikha, bolong Burakha bwkhag
bwthajagu hwnwi.
3
Mochong, Tekera, Hoitrai, kaipeng, beglu, khutlai, kungpher,
Chiuak, Chengkhru, Banthe, Khuak, Phelang, Mandar, Thunta,
Hatai, Badrai, uakhi, Chempar, khilwng, Khiruju, Tokhi,
sengkari, khurku, muphuk, Maatra, Mathung, Khwrang, Menga,
Kuria, Khengrai, Magrai, chagtere, kosom, sikrai, Chengti,
Luktai, Punkhirai, tokhirai, Bangphai, Phedam, Kefer, phuila,-
kwbang borok.
7
macheleng cheleng. Kiron Kuphuti no sao, ‘ do kuphuti, raiba
romdi’. Tamono raiba hwn? kuphuti sai man ya.
12
tukulaio. Khabak khogsai Bharoti tuku o. Bwsaino phikung,
khaklab, ketai, yak yakung ri saban phul wi hui rwo. Sag ni
simuk swkagwi, twi rukhlai rwo, tai uaisa saban phul o. Sapan
phena kupulung Kiron ni mwkhang, bohkhorok, mokol muruku
kuphur phena bai buljak. Mokol sijag ya, khwnai sijak ya.
Mokol mukumjak. Hani mwtai tagjak kwran ahai phursai
tongkha. Pukhiri par twi lama, Panthor kwcharo thentwrwi
kotorma buphang. Lamatwi himnairog mwnwi wi salango,
bachwi, bono abir phuldi tabug, teibo mwchanga nw. Bachwi
kwlainairog sao-o kironni bihig bono tisumu phuldi tabug,
mohadeb ahai khe tondi hwnwi mwnwi lai u. Kiron tongthog
jagwi jora kwbang bihig bai sag hujagwi tongo. Bising bising
Kiron bihigno kereng kothoma satiru-;
"Patal (ha tol) ni Raj kumar ahai se ma tongsio ang. Nwng khe
patal kanya! Patal o nokhor na bagwi ha tola o holong kotorma
norwi yakhili o yakung rwui ma nokhor o. Mwnagjak lama. Phia
tai kisa him-khe malai o Raja ni kuphur kotor rajbari. Sal ni
pohor hakor beser twi hab u. Khumulwng naithog, poder pod
khum barjak. Phia siring sorok. Tongo naithog naithog
tukujaknai nog. Esiri tukumani, tei Esiri ni bwsajwk Patalkanya
13
tukumani. O pukhiri twi o mereng- marang kwchag kormo ah
tongo."
15
sal ni kok, bini kamini sag chalai, mare marai tonglaimani,
thwnglaima kokrogno muitu manjago-
16
habani bising bisingo, haplogo lelana thanlai o. Sarua phang
tolao achuglai o, thwg nailai o, kereng kothoma salai o. Topthai
ni bwta aro bongni mai chara sar o, muikwthwng kai u. O
kunabario khwrwiphang phangbrwi-phangba tongo. Tei
phagram kisa tongo. Phangsa phangnwi hunar tongo. Bubar
barphru bwsek se naithog kormo la la. Dagdu twisa bai Angura
twisa malaima o simalwng. Dagdu gana gana Jaroi phang.
Bubar barphru chagsuru suru, phantok ahai bwswk se naithog.
Kunabai-o kwbai twgrog nugo. O panthor ni mai khwrang
lwlwg, jora o mai kormo la-la kumun, bwswg se naithog, sai kul
pai ya. Khasa mai, guria mai, mulai mai, fulbadam, pechibadam,
nazihal ahai poder pod mai ni motom bahai bwswk se motom hu
hu. Bharoti Kuphuti no swngo,
" o panthor kotor jalai bolong tongmani si phu bakotor songni
mol o, abo sabo swbai khwna?"
17
thangmani kamio bwsaisong sag ham ya wngkha. Bui bai bedua
rwjag phu. Kusani bupha thwikha. Thwitwi thwitwi, kulum
kotor wngphru Bamrai songno khar rwi tubukha ani thagu.
Borogno mwthang na bagwi nog serwi tubukha thagu. Thagu
nogthai rwmani aro borog tabug tong lai o. Jalai, bolong swbai
na khe thagu phan rwsug kha hwnwi bui salai o. Bo bolong
swbai kha Boido kobra ni salka hathai kitingwi. Yagra yaksi
hatai swbaikha, buphang kotor kotor tanwi. Aro mai sar o, kiris
sar o, muikwthang kai o. A jora o, mwsa geguma mang se
kwbang phu. Mayung tongo, phaimani sengkha fu. Bolong
swbaima ulo Bosonto salka hatai, -kami kwtal kha o. Kami
kwtal songsakha. Bo nogsa. Bihik Buban chantaini bwsajwk.
Babu, pi cherai cherai. Bo Kalikapur biriphang ganani jalai
swbai kha. Kotor twi lai-nai khal khur kha. Abo tabug twisa wng
kha."
Bharoti kuphuti no sao, “ang nini dada Kiron bai kaijak khe
nono bo ayang no hamjwk twlang nai do. Bharoti teibo swngo,
19
Kuphuti sao, "Naidi, o tiprasarog chuag phegwi uak ahai
tonglai o. Mwtai rw o, pun-tog ratharlai o. Bagsa sele tonglai o.
Chuag nwngwi jwrang nanglai o. Jua-tas thwng lai o. Rang, mai,
ha kochogo. Bigra kha o. Amtwi tomung yakagna bagwi se sadu
wngo, tulsi mala kano, phota phul o, bag khaiklaiwi biragi wng
phu. Thagu biragi wngwi bini kwbang sagiri swnamkha. Nini
pia Juti, yong Binondo, Mayung, Ramdasi, Krishna dasi, bini
dormo-phayung Horimongal, yongkha kami ni Hari sarder tei
kwbang sadu biragi borok. Borog tabug kwchwng kwthar khe
tongo. Bwsarog no school o rohor o, swrwngma o rang kwbang
swbai o. Chuag nwng liya. Puhan uahan tohan togtwi chalia.
Sarig sarig mwtai nungwi rwchablai o. Tintara, kham tamwi
mwsao, rwchablai o. Phia sakto rog khe bhati bogwi, arak
nungwi, jwrang nang jak. Baksa, kobor ahai phegwi lama o
kwlaijak.”
20
phai ya school o. Ani babu master. Bo kami kami kitingwi sao,
cherairogno school o rohor di. Hwnkhai se sima kwbang man
nai, rang ri gwnang wngnai, buini sai kuchugo tong nai tei
dopha hamkrai man nai.’
21
bwtwi khumpai na bagwi khotol. Chenchu ni bothop langi ahai.
Cherairog bagsa naichomwi nailai o. Bothob sukurugwi nai lai
u. Cherai khorogsa sao, ang le chenchu ahai se o khotol o achug
tonna muchungo. Tai khorog sa cherai sao ang babu no amtwi
nog, khotol khotol nog swnamdi hwnwi sanai. Bwrwi cherai
khorogsa totora koi wi sao, e manlanga-nu nini babu, omtwi nog
tangnani. Borok-rog kebo omtwi nog swnamwi manglak. Raja
phano man ya. Thwngnairog uanalai o bahai chenchu aswk
nangmani nog swnam!
22
bakhugo.’ Obo ahai kok khwnawi Bharoti ni sag bikhumu
bachao.
CHAPTER 2
26
Bisinwi swk wngkha kha. Kwrag samung tanglai-wi Kiron
ni bupha khamjak nuhkhung songcha phir u kha. Jora o
Kwchagti ni bwsa achaikha, bwrwi. Kiron ni bihig bo tai
khorogsa bakha, chwla. Kharchi puja chengma sal. Phung aidrop
ni simi tokha pungo, keche keche. Togthu kha sere sere pungo.
Kami saka ni kua o mwkhang sunani thang phru Kiron ni
buphayung song nug kha Gojang lolai lolai buphabo. Cherairog
khaprum wi nog saphai kha. Okorarog nugkha, Gojang
kotoksoroi thwikhajak. Amang chiming wngwi tongbai kha
amchoi ni borogrog.
27
Gojang thwimani swkang. Bongni nog nukhung horsunujak
ahai tungphlajak. Jora ham ya. Kiron bajna kham tam-nai bodol
bai gwdalma bang kha. Rwchabmung, sumui, bajna tamnani
kobor ahai se wngsio. Muani rwjakma ahai sumui bajna bai.
Chuag arak nwnglaima bung kha. Hik-sa nasigma keseng. Al
chuai nani, harpek khlainani, mai bornani samungo kha uar ya.
Buphani drun drun khet tongo. Abo pog-kha Kiron. Bipra sai
tong sio, nogo kha bathag ya. Kamini okora chakwra bono kisa
kul ma ahai khe phwrwngu. Bihig ni kok norkha. Bihik bono
muphunwi manlia. Bui bono borok derakha hwnwi teb teb salai
u, 'Aswk gwnang ni bwsa, tamni kham tamwi chana muchung
kha! Abo ba sele tomung se bla.' Amtwi tongmung Kiron tal tal
lai rwkha. Bharoti tai khorogsa chwla bwsa bamani jora. Kiron
sarig sarigo Ajendra bazar amchoi o boima bung kha. Salnwi
saltham nogo phai ya. Phaiphuru khe chuag phegwi hab phai o.
Bihig bai ualai u. Dagar chopa khai u, bujagwi kabu Bharoti.
Kwlai thu o, sicha o, kutugo. Omtwi tongmungrog nugwi bupha
mokol gwdaljak lia. Cha jak lia. O ku, hwnwi nungo. Nwng le
tamo kobor da wng kha hwnwi sikiri- sokoro khlai o.
28
Bharoti bwsa kwlwiphano haba thangna yok ya. Gisti
kotor. Uatwi satung haba o ma-thango. Uatwi hwnwi salsa lelai
tongphru bwkrajwk bai kuljago, ‘mai chaui tamo thui tong, haba
thang di". Gisti dhar, nukhung dhar gwnang Kiron ni buma
bupha. Bahamjwk Bharoti no habao thangdi hwnwi bwkrajwk
kutug-phru tai tongmali hwnwi yachagwi sao, "kwlwi lumwi
tongo. Ang bo lumpresapre. Bahai haba o tangwi nai" Bwkrajwk
hwn o, ‘hwn khe mai ta chadi. Samung tang di. Mai chana khe.
Bohog tongkhe haba o mase ma thango. Omo se ani nog di
raida. Hamjwk phaimani ulo sal-bwswk maimui song kha? Eko
nwprang jwksong mang se maimui songo. Buini yakni mai
kumun chana lachi ya da? Sal bwswk kha rw-wi mai chog kha?,
mairum swnam kha, dengi o mai sug kha?, sajok ma le nai di.
Bwsa achai kha hwnwi tini lai kha ta’.
" nwng khe tamo haba o thang ya. Bui ni bwsa kwlwi lwn
mabo silia. Naidi nini bwsarog pru pru, kwlwi bo tongo, aswk
buirichik wngkha. Bisi o masa ba o."
Bwkrajwk tong manlia. Jolijagkha. Bahamjwk no bunani yak
harkha. Phia Bharoti kasukha. Thamchi ka-ui kab kha. Ang tai
29
tong lia hwnwi kab kha. Kisa wngkhai no bukhug belulu khe
kab nani loi Bharoti. Nog ni nokhor na loi. Nokhor wi se thang u
kha.
30
Chapter-3
Taini sal ni phungo Kiron doi bacha ya. Mugtrwi pai ya.
Belai chuarak nwngkhwna. Sal chugkha. Thuma bachai
mwkhang suwi buaijwk no mai chanani sanu. Bihig to koijak,
ther chalai ya. Ganti nogo bo hab ya. Chana nwngna bwkha
31
kwrwi. Cherai rog bwchwi bai awang-maidul chaui thwngwi
tonglai kha nokhola o.
A seb nasing tongu Kwchagti. Bo tini aiprom prom mamui
songnani cheng kha. Bini rijak togla ratharwi song kha. Poder
pod mui borok, chakhwtwi-kwthwng, muia bai thaipung
bwchlwi khundrupui rwui awandru songkha, tohan pengjak,
asingi bwtwi, thorai orai muiching ni motom hu hu mui tei guria
ni awang-sokrang, khur wi mairango buai no chanani rwkha.
Kwchagti buai no kutni kok sao, sep manbrum brum sao. Kiron
tongthog jagwi khwna u. Salsa ya salnwi ya, Kwchagti kutni
swgmani. Phungo chabai khe buaijwk kuai swnamwi rw o. Dapa
nawi muti o duma swgwi rw o, tei sao,
32
musuk kwrwi, al chuainai chwla kwrwi. Mai bahai bornai,
harprk sabo khlainai! Nangmani kok sabo no sai nai! Ani birman
thag ya. Tei bazar hozar o manwi mungsa painani borog kwrwi,
buino sao, gosinai kwrwimang, ang uaisa uisu bazaar o thango,
kwisong no kwcharo. Sanani kok kwrwi. Kwcharjagwi manwi
tubumani yagulo hamjag twi man ya, kosok sitra muikwthwng,
muihan rwphai jago, rang le nai di, kwbang swbai o. Rang bo
bahai ajinai! Thwi se thangna muchung si o’.
Kiron kha bel kha. Maya nangjag kha, kubui kok sai man kha.
Buaijwk no ba tamoni bupha juda khiklai na nai, bono thansa
khe tonkhai se ham khamu bla. Chubai manlai khamu.
33
naichom o. O tomungrog sai manwi randi Kwchagti no buma
buphani kami thaiplogphang o rohornani hwnwi salai u.
Rohorna bagwi Bharoti bwkwra no koikha. Kiron ni buma
bupha belai bwkha kwrag. Kwrag ni bagwi no amchai ni
gwnang hwnjago. Gisti kotor. Nukhung dar gwnang. Mai ari ari
manu, misib malkhung bai hati o phal o. Muni khorogtham.
Kebo lelana jora man ya. Bupha no kirijagwi se Kiran nogo kisa
siring siring. kaham.
Kwchagti ni bwsajwk cherai, khasia khu. Bono kotor kolog
khlaina hwnwi Kwchagti no bini kami mandwi o rohor lia.
Bwkra bono rwkha tongthai nog khungsa, khet Gojang ni
bagbanta rwkha. Juda khiklai rw kha Kwchagti no. Saichung
randi bwrwi bahai bwsa borok swnamnai, bo silia. Bini khet
bahai khlai nai, musuk kwrwi, mai borwi man ya. Gisti ni
samung ni bagwi uanamang tongo.
34
tungphlajak. Bwsai thamchimang kutung tei khorang chiring khe
sokorom o, "nwng..... se! Nwng..
. se! Nwng tini.... nog ni tiklai rohorjagnai se; ang taimasa
bwrwi se tubuna wng kha.".
35
Kiron bini bajna almirah bisingni tikhlai wi tam u. Bo belai
Mugli Azam ni " pyar kia hei to dhorna kya" rwchabmung bajna
pungma bai tonthog jagu. Bihig kabte-kabte, bwsarog no koro-te
korote mugtrwi thango. Phia bajna ni khorang bai sichao. Bwsai
ni tongmung nasig nai o. Hor thugkha. Siring siring hor kuthugo
Kiron kologti bai chasmai tongmani, koklam salaimani muitu
manjago. Emango nugma ahai Kologti no mokol o kwphajago.
Mia Kologti bai Boromura hachwgo rwchablaimani, mwsamani,
kwbagmani kok muitu manu-
37
Kiron sao, “ang hugo mai ma kai-ya khu. Chini ba panther
haor kisi,kisi khet, mai bwchlwi no chara sar o, maibwsa no se
boro. Hug khlai ya chwng.”
38
orai, muiching, muia-ha-kwtwi kholwi Kologti ni langa o dao.
Sao tinini chanani mankha. Kologtisong ni hug kwcharo garing
tongo. Sal chug kha. Garingo achuglai kha. Uasungo pengkha
muikwthwng, Muihan no hang kha. Kologti hachwgo buini nogo
chuagtwg nahar u. Chuag kharw u Kiron no. Ulo maichu
khengwi diporo chalai o. Abo bwswg thogkha saimanlia.
Khundurupui phuljak bolongni muikwthwng pengjak. *Sam-
bwlai, saghamni mui motom hu-hu chalai kha.
39
‘Sikam’ twisa hwnwi. Kiron twi kangkha hwnwi sao. Tei
Kologti sao, ‘hwndi dasa. Ua kotor phangsa tandi. Uasung
swnamdi. Iko lama o thangdi. Hachwgni twi tho thop kwlai
tongmani nug ya da. Oro yachagdi’.
40
O kok muitu mante mante, thunani mokol kholopmase
achumsa aming sokoromlai pungkha. Sichawi nasig naiba bwsla
kusu bono kwbagjak.
43
Sampari sao, “sido, ang sai man ya. Phia tini phungo le mare
orono tong-khu.
Kok salai te salaite Sampari, Kiron, Jonta bazar ni salthang
bwkhag siring siring phasing thanglai u. Lama kotor ganani
pukhiri par o achuglaiwi kok salai u. Ayang mai borjak
kwkhwrang panther- kotor kolog. Chontai, Kaman mura, gagan
sarder, sipai, ruhi sarder, kalikapur-. Kami ni nog, buphang
uaphang, bwswk naitho-tok. Kalikapur school ganani biriphang
kotor saka o kwbang tog birsai punglai tongbai o. Sal chag-rom
chag-rom. Kiron ayang uyang, ayuk muyuk wngwi kologti no
naitugo, bazar o da phai hwnwi thang-phai wngwi tongo.
Sampari Jonta no sao, “dada khwnadi hwnjagtwi wngo, nwng
sai da man! Da kiron kologti bai se kubuljagwi kobor wngwi
tongkha”.
44
chwla no se koporom kha. Kuicha yagni keplema ahai phele
phele. Hamjwk kao, nog nao. Kha boi ya. Chwla yakar o.
Somaj ni raida kiri ya. Bongni kamini borokrog bono nasig se
man ya hwn ble. Bagsa amchai o khe bini tongmung no sitrjagwi
riphrik jag kha phu. Bujak kha hwnwi bagsa salai u. Bini
tongmung tamo hwn saiman! Bo rang gwnang, khet kwbang
gwnang chwla mankhai no bono rwgthar sinai, bobai boi sinai.
Ulo khe swkal kolobma ahai kolobu a chwla no. Buini bwsaino
bwsai khlainai bwrwi. Chuagtwg akaisak kharw u. Bo amtwi
bedua kwrwng. Kok tongo, ‘buini bwsai no bwsai swnam nai
nogni chuagtwg langi pai rw u, buni bwsano bwsa swnamna khe
takhugni togtwi pai u’. O da Kiron gwnang ba bono romna naija
u kha ta."
Aphuru Kiron achugphai kha bongni aro. Jonta bono hus khe
rw o, “dada, kologti ahai bwrwi bai ta gwdaldi.Ta kwthadi.
Bwrwi le naithog, phia bo kolobwi chawi buino khi tangrwi
kharnai bwrwi se."
Kiron keboni kok na ya. Kebono jai khlai ya. Bo sao, “ang
bono hamjak o, sabo tamo sa, ang uanaya.”
45
Phia Jonta kami ni raida, bosong ni raida tei tipra somaj ni
raida no swbai sao,
Kiron sao, “Tama sokat nai? Ani langma da rwnai. Ani sag
mang da rwnai? Ani sagdug da rwnai? Babu ni khet rang bebak
mannani jora o mananai ble. Tamo aswk dophra kaphra.
Tabug khachang di. Man nani jora o man nai.”
46
Kologti sao, “nwng hamjagwi ano tubumani sokat tabug no
ma rwnai. Man yak he ang nwng bai tong ya. Tai nihig no dati
kagwi rohor di.” Kiron sao “Ao tongra di. Kisa jora rwdi”.
Ulo Kiron bumano nini ganthi rwdi Kologtino hwnwi san kha.
Buma rwna gosi lia. Bwrwi ni sokat, obo ani bwkrajwk rwmani.
Ang rwna muchung phru rwnai. Sabo man abo tabug sia. Tabug
kebono rw ya. Nwng boroni bwrwi kwtal tubu. Tamni bo bai
phemolog jag. Nwng kha sinai wng si di’.
47
rang kwrwi. Gojang no buma kutug kha, nwng ganthi khogo
hwnwi, surani nini aro manu hwnwi. Gojang sao ang sia, ani
kobong beser o sabo surani berwi rwi? Kiron sao, ‘ang sai man
ya. O Gojang no swngdi. Bo no ganthi nakhwna’.
48
swrai o, dagar o, ulo bwkhwnai saprogwi khiklai o. Bharoti
chirikhogwi kab o.
49
4. Chapter-4
52
tongo. Bharoti bupha bai buphani nogo thang kha. Bwsarog no
khibi-wi kwlang kha. Bharoti kisa ualai kheno para o thang nani
loi. Phia tabug le ang phai lia hwnwi sai kwlango.
53
bagsa mwtai ma- khlai o, phia kwbang dondi ma rw u.
Bharoti ni bupha Chuduri no sa wi kabu kha, ‘ani sajwk no
Kironsa kag na hwn mani, bo bihig tong tw twi tai masa bwrwi
khum mala swlai tubumani, bhuj thum di’ hwnwi. Chuduri kok
rw kha. Ulo koktun rohor na hwnwi sao, ‘tabug thanglaigradi,
tamni hwnba, ua phekognwi wng jak, abo thepanani kisa thug
sinai.’
54
"Biyang yagra? Biyang yagsi? Sai kok bai hwn khe, what is
"right"? What is "wrong" ? abo se borokrog sina nango. Kiron
bihig no kagna hwn kha. Abo right da eba wrong. Kiron sil-
laimani (complains) abo kubui da! Bharoti bo sil o, bwkrajwk
satogo hwnwi, bwsai satogo, jai khlai ya hwnwi, tai bihig no hik
ahai ton ya hwnwi. Bharoti sil o, bini bwsai bono hamjak ya
hwnwi, tei nogo khachangma(happiness) kwrwi hwnwi.
Khorogsa tei khorogsa no sil laimani abo norogni bising ni kok.
Ani kok hwnkhe ahai se, ‘tongthog’ eba ‘khachangma’ abo bui
rw-phai man ya. Tongthog, khachang abo sag sag ni bwkha o se
swnamjago. Khachangma abo bwkha bising ni se. Phatar ni ya.
Saichung saichung ni bwkha o khachangma tongkhai khachang
(happiness) ahai no wngo. Khachang abo belai morok. Bui ano
ham ya hwnphano ang kubui wngkhai ani khachang kebo segwi,
derarwi man ya.
Hamjakma kwrwi tamo! Kubui hamjakma(true love) ahai se-
sag muchung ma (selfish) kwrwi. Chini kok tongo bihig bwsai
thansa wngkhai laiphang murwi hor mwawng manu, mamui
songwi mai chai manu. Kubui hamjakma hwn khe -bwsai
bihigno hamjago, bihig bwsai no hamjago. Bwsarogno kha bai
khug bai hamjago. Buma bupha no hamjago. Bwrwi hwn khe
55
bwkrajwk no hamjago. Abo-se kubui hamjagma "true love"
Chwng borokrog, hayung ni bebak dopharog tamo wnglai!
Khorogsa tai khorog-sa no poito khla ya. Kirilai o, bwkha bai
bohkhorok bai uansug ya. Saka saka kok sao. Uansugwi kok sa
ya. Samung tang ya sini uansug ya. Samung tangma ulo
deraphru se uansugjak lia hwnwi bohkhrog tangu. Ulo khe
biriman kotor manu, twi kotor nugo, bohkhorog tor u. Nog nog,
nukhung-nukhung, haste-hayung borokrog ni thani kotor
jwngjal: khachangma kwrwi wngmani, kha thansa kwrwi,
naslema, ualai-suklai, urpati, choba nanglai mani. Abo kami
amchai simi ya, hayung kitingwi birman. O biriman suna (clean)
hwnkhai borokrog bwkha kaham wngthai, bebak borok ni
hamkrai uansugwi sag sag ma swlaithai.”
56
Chuduri sao, "amtwi le ham ya. Nukhungo ba kaham ham ya
kok ma salai o. Khitik khatak ma wnglai o. Nukhung ni koklam
hui ma ton o. Bui no khwnarw khe cha ya. Nukhung ni bebak
adong thansa ma tongo. Kok thansa, bwkha thansa, tai samungo
thansa hwnkhai se nukhung kwrag wngo. Kwrwi gwnang bebak
nukhung omtwi raida rwgwi ma tongthai. Abo chini nukhung
simi ya, chini ha ni bebak borok omtwi raida ni bising tong khai
se haste ni hamkrai wngo".
57
laina nango. O kiran tei Bharoti aboni bagwi no tongna rwng ya.
Hik-sai tongmung rwng ya. Nukhung tamo hwn sia. Samung
swrwng na jora se. Gisti o kha uar ya. Samung ni bagwi sep jag
khai,,eba pressure mankhai,samung sele wngmabai khar o.
Chwng nug kha gwnang khorogsa. Bini mung Gonga. Drunba
khet gwnang. Kami uakhirai sorder. Bwsla no cherai o omtwino
kailai kha. Nukhugo kha uar ya. Kha sia. Bupha bwsla-
bahamjwk no nog khagwi rwkha. Kanidok nal khet rwkha. Tin-
Nog rwkha. Borog hik-sainwi pod kha di hwnwi, phiog rwkha.
Amo se baluk liya, bini banta manmani kheto rehen rwi rwbai
kha. Ulo khe test relief samung tangwi se cha lai o. Naidi
cherairog ni akkol. Tongmung rog. O Kiron bo khasia no
hwnjago, tamoni gwnang ni bwsa wng tw twi bo bajna-kham
tamongwi chanani nang kha. Gistio swrang ma kwrwi!”
Master teibo sao, chini cherairogno school college o ma
rohornai. Swrwngmung se borok no kuchugo twlango.
Uansugma tor rw o, log rw-o.
58
o phwrwngo rohor ya. Bariphang master sukrubwi sakha, abo le
ereng ereng salaima se. Bobo kubui, bobo chengra abo sinani
nango. Buma bupha bwsarog no ma-dagi nai. Samung tang nani
yakbai yak romwi ma phwrwng nai. Ayang nug ya da England,
salthang hasterog bwswg bwskango himkha. Sikwrwng,
swikwrwng, soi-si manma bagwi borog buinisai bwskango.
Malkhung, birkhung, swnam kha, poder pod machine rog tikhlai
kha. Bithirog swnam kha. Tabug painaloti, TB, kongrai ni anti-
biotic penicillin, malaria-kolera ni bithi swnam kha. Sai sai
borok bemer ni kasu kha, tai mwthang kha. Abo bebak no
sikwrwng wngma bagwi. Engres rog hayung kwrwngwi bongni
yago chob kha. Abo bebak bongni sikrwng ni elem bai wngo.
Chwng khai cherai no butua swnamwi ton bai kha. Bong ni
simung ni doglam phiogwi rwdi, chwng tongthogma mananw.’
59
Kiron ni buaijwk Kwchagti nogo mwnwisuru suru. Bo
thwngmani tabug le bwthai wngkha hwnwi kha bising bising
kok sai tongtir kha. Buai Kiron bihig kwtal, Kologti bai
tongsugwi da man no manya? Abo bebak no sio. Kologti chwla
simi se rom phu, ulo kharnai hwnwi Jonta ni khugo khwna u.
Kwchagti buai no yago chobnani tei mankhe ba bobai phano
nogo kwthalai tongnani emang nugmani bwthai thai kha hwnwi
tongo. Bwsai bo kwrwi. Bwkrani ha, rang bebak chobnani
emang nugo. Bo saichung saichung satir o, tabug le o kotor
nuhkhung ni surani ani yago wngsinai. Buai Kiron bihig kwtal
bai tongsugwi manglak. Abo bebak no sio. Bwsarog no school
o, hostel o rohor na hwnwi salai u. Kologti no swkag rwnai. Ang
aphuru khe o nog ni nokma wngwi tongwi man si nai.
60
thwngma bai. Chal chug ya khu. Ani thwgmmani derajak wng
na. Ang tai kisa chatog khe buino narwg se man kha mu. Kologti
no se tubu kha. Tai tamo khlai nai. Ang le ang bai se kolobwi,
mon rw ui ton nani muchung mani, bono day ago ton man no
hwnwi tong mani. Wng lia. Tabug khorogsa swk angprang no
romkhai tamo wng! Hwnwi kha tongthogwi tong tiru. Bising
bising khorogsa no kha chongwi tong u. Bui kebo sai man ya.
Yakma bai Dhong kologti bai kwtha ya. Ama ...ani ama
biyang hwnwi kab o. O kologti le elem kwrwng. Muani kwrwng
ahai. Saltham salbrwi ni bisingO cherai rogno lobmabai,
buthebmabai, kok kwtwi bai, tei cherai hamjakma chamung
charwi muphunwi tonkha. Togsa togroi, mwsa mayung ni
kereng-kothoma sao, tonthog rw o. Dung dung, tog-phua, chibug
musle, cherai khognai musle ni kirima sisa kok sao, bam o,
kwbago. Motom su ui lob o. Buprangsong no khe rwchabmung
rwchabwi kha chang rw o. Gai ni, Cinema ni rwchabmung,
kerong-kothoma sag-jangriwi, yapha khorobwi, khorang kotor
khe rwchab o. Kologti belai tongna kwrwng. Siyan. Bwkrajwk
bwkra bai mwnwi-u, uarak-uarak, mwnwikothog kok bai
munrwbaikha. Kok bai khug bai samung bai nukhung ni borog
61
ni bwkha o kwplai khlai kha. Kamini baksa borok mokol korosi-
korosi khe nasigo.
62
"footpath" hwn o. Malkhung lamatwi mal o. Footpath botog
borok him o. Malkhung bai pherjak ya wngna bagwi. Aguli
town, Maharaj Bir Bikram swnam phru omtwi kaham uansug
kha. Aphuru Kiron yachgwi swngo, kologti no khwnarwna
bagwi, ‘kaka o footpath nog bwswglog!
Chengku sao, ‘Obo motor stand ni simi kaman chumony
kitingwi golbazar tei kaman chumohani ni simi surjya
chumohani, post office jora, kaman chumahani ni simi Jacson
gate jora. Ujjayanta palace abo Rajbari, ni simi golbazar jora
kepeleng lama bwswk se naithog, nug ya sa saiman ya.
63
Kiran sao, ‘himdi Rajbari puila nainai. Yakma tonthojagwi
ah..ah.. himdi hwnu.’
Chengku sao, ‘Ani kisa montri office o samung tongo. Ulo
malai-phirnai do, thagu kaglai sinai tabug do hwnkha’. Aphuru
Kologti koi kha kaka, nusugsong bai tai kisa tong di ta. Rajbari
phunuk di. Ang bo nug ya khu. Kiron bo koikha , do khe kaka
himdi. Chengku him te him te, kok sate sate, Jackson gate o
bachalai kha. Aroni simi Rajbari nuhurwi Yakma baharkha. Oh!
aswk naithog! hwnkha.
64
Mondol ni adongrog, chuduri, sorder, kobra, tei kami amchai ni
bokhorogrog, o meeting o nungjagu. Salka ni kuchug dalan nogo
achgwi Raja bai isiri lukurog bai kok salai u." Oro tabug kaisa
town hall tongo. Pukhiri kaisa tongo. Kitingwi khumphang
kaijak. Park o tabug party meeting kuthum o. Lecture khwna o.
Hayung ni bebak kotor raja hwnkhe omtwi nokhola kotor
Rajbari gana o eba kisa hachal o ton u. Aro Raja kaham hamya
salai o, lukurog bai. Nangphru adong okora, twiphang eba
sorder, kobra, chuduri, roaja chongo.
O jackson gate lai wi, Children park, park lai khe eko nasig di
Rajbari ni main gate. Kironsong aro thanglai kha.
67
Sibrai Raja achaima kok omotwi se- Raja Tripur achumsa
thwikha. Aphuru isiri sag kupulung. Raja thwima yagulo chacha
ra ra nangwi tongphru, Tiprasarog mwtai kotor no surilai kha,
sanlai kha, chwngno kahamkhug habugra rwdi hwnwi. Chibrwi
mwtai no salsini romwi surilai mani ulo mwtai kotor Shib ni
hamari bai Triluchon eba sibrai achai kha. Bo mwtai bwsa ahai,
taluka o kaisa mokol gwnang. Belai sima kwrwng, tai phan
gwnang. Bo Hiramba Raja ni bwsajwk bai kaijagkha. Bwsla
Daksina hasteni kwchar(tabug Kachar), Kholongma kami o
Rajakhor swnamkha. Abo Borok twima nangjak. Aroni
rajakhor sejak kha Dhormonagar, kailasahar O, raja protit ni mol
o. Raja Jujurpha ni simi tabug ni Udaipur o Rajakhor wng kha.
Krishna manikya Udaipur ni rajakhor sekha kwcham aguli o tei
kisa bisi tongwi tabug ni o rajakhor o. Amtwi khe 184 piri
Tripura raja. Rajmala phiogwi naidi.
71
swikwrwng, educated borok kwbang. Educated wngna bagwi
phan rw o. Swrwngmung eba education se bosongni kubui
khong, bokhiri-bekereng. Borok mwthangnai lama. Bosong
kwrag khlai o. Abono bagwi bebak cherai school o thango.
Town o chati chwngo. Oro pherang ni chati chwngkhrubui
tongo. Kokdug tongo. Lama kotor kotor kwbang. Lama o chati
tongo. Lama twi malkhung laisu o. Borok kaham bo kwbang
phia sikhog mangkhog bo tongo. Aboni bagwi no horsal police
van thang-laisu o lamatwi. Hor o borok thang phai laisuna bagwi
street light tongo.
Tulsi sao, ‘Town o twi supply tongo, tube well, deep tube
well rog tongo. Bazar hozar, dukan tei toke nogrog tongo.’
72
Kiron sao‘-Kami o khe khurjak twikhor ni twi nwnglai u.
Twima twisa ni twi nwngo.’
Chapter 5
Sokorom
Yakma bai Dhong buma matoi bai rijago. Bwkha bai hamjakma
kwrwi buma matoi ni. Kisa wngkhai no kutugo. Bu o. Chamung
thwgwi charw o. Kaham mui hui ton o. School o Yakma thango.
Phia bini bwkha derajak. Swrwng ma o kha war ya. Yakma bai
Dhong lum o. Lum mani kubung. Ama ama hwnwi kab o. Buma
matoi sao, banio ekole ang nini ma. Cherai kusu hwn o, nwng
ani ama ya. Ani ama ni aro thang nai hwnwi kab o. Bini nana pi
bani lai o. Yakma bini buma no tubudi hwnwi koih tongo.
Thamsi tungo. Dhong bo eng eng kabo ...ama..a.a hwnwi.
77
kerosene kwrwi hwnlai u. Chati thwi kha. Phia Kiron bini thagu
ni nog ni kisa thog gwnang chati nahar-wi mai chalai kha. O
chati bo thwi kha, kerosene paih ui. Yakma bai Dhong no
kabmani mwthag man ya. Aphuru tog- phua, dung-dung, takhug
tei siyal-swi kirima-sisa khe punglaio. Obo khwnawi cherairog
no sikirio. Cherai rog kirijagwi thulai u.
78
buma kwmajagwi abuk chanani buma no naitugma ahai mokol
mogwi tonglai o.
79
bwskango samani bagwi Yakma amang chimang wngu. Buma
Bharoti no khatangjagu. Dhong kabo amani nogo thangnani
hwnwi. Bini loge loge bwta bo mugtwi roi roi wngo. Bupha bai
kutujagwi bwsarog thulai o.
80
khog ya. Kologti bwsai no mothor wi rangchakni ganthi yago
chobmani abo Bengka sao Kwchagti no. A ganthi tak-swbai rw
ui se Naclace tei uakhum swnam phu, sejna bwlai ahai uakhum.
Kok salai te salai te Kwchagti no saui rwkha Bengka. Kwchagti
belai no tongthogjak lia. Bwkha bising bising chongkha o kok
supuru-nani. Bo teb teb phai wi cherairogni kwchar o thuphai
kha.
81
6- Chapter
sokorom
Kiron Assam o tongo bihig kwtal Kologti bai. Bwsarog hostel o.
Hostel bai army camp kwbang chal ya. Koktisal brum brum man
khe Kiron kologti bai bwsarog no malai na thango hostel o.
School vacation wng phru bwsarogno quarter o tubu-ui ton o.
Yakma bai buphayung buma-matoi hwnwi bwkha somlai u.
Kologti kaham no charw u, kok kaham sao. Yakmani exam.
result ham ya hwnwi kutugo. Phia ba bini khorang kotor, kolog
kutugmani teibo bang rwg bang rwg. Kiron bazaar ni uahan,
muihan tubu wi quarter o hab phai o. Kiron nugo, khorogsa
Kironni kiching rifleman, Bihar ni borok, Kologti bai gana gana
achugui koklam sa-ui tonglai u. O chwla bai bihigno jora jora
berai laimani, town o kitinglai tongmani nugo. Bwsaino nugwi
Kologti bachao, tai bwsai no kutugwi sao, naharla nini bwsla
okora exam result ham ya. Aboni bagwi ang kutugui tongo.
Bihari rifleman tei swrabsa kisa nang-nung ya kok sa ui
nokhorwi thang kha. Kiron khorang kotor khe kutugo,
‘cherairog no ta kutug di, cherairog ni ganao kok sitra ta sadi,
tongmung sitra ta tong di. Nini tongmung le sinal tong mung,
82
amtwi no amtwi. ‘Jamil dam mun hwnwi twi? Nwng bo amtwi
no’. Tai teibo nwng hwnjag nai, ‘swi khitung da uasungo da
hwnwi peng?’ O kok rog tamo hwn! abo bwsla okora kisa
swbai-wi sinani uansugo.
Bihig no kisa jolima kok sa-ui Kiron khinogo hab kha. Khi
phru Kiron bini bwkhao kok sao, o bwrwi chini rifleman rog bai
tamoni aswg kwtha, berai lai, kok peglai/ Kisa tongmung sitra se
wng na. Bono tubuna swkang Jonta samani le kubui no wng na,
sitra sinal hwnwi samani. Oro Army family line o bo ani
mwkhang sog ja u nai. Bwsai bwsa no borom khlaima kwrwi,
mwtai khlaima kwrwi. Buini borokrog ..Lusai, Naga bwrwirog
le kaitor no loblai o, khulum o. Bongni quarter o thang khe suri-
wi tong ma se nugo. Cha nwng ma swkang mukumwi Jisu no
khulum o, mai chama swkang mukum wi kaitor no surima nugo.
Ani bwrwi Kologti le iswar no salsa bo khulum ya. Twma jat
bwrwi man kha! O quarter o tongnai twma Hindustani, assami
hwn di bebak no sag sag poito khaimani mwtai khai u, satrai
sogo, joglu o. O kologti ni bwkha se kwrwi na, dhormo kwrwi,
ham ya sitra, sumsok bai kisiljag. Obo le ang sisug kha. Tabug
tamo khlai nai. Yakmani buma no kagwi rohor kha. Tabug
83
bwkhao kosom mari bang kha. Ang Kologtini sitra kholobnani
naikha. Bini majra kwbangma ang kha twi ya tongmani. Tabug
le kisa kha yogkha. Bo sitra, sinal bwrwi no wng na. Ang bono
kaijakmani sag gosi wi tubumani. Tini ham ya hwnwi tamo
khlai si nai! Si-ui, nugwi tubumani. Tabug khachang man ya
hwn ba tamo khlai Sinai, Ani no cha liya. Phia ang saichung
saichung phemolog jak kha. Kologti no tubuna swkang kisa si u
bini tongmung, phia swlaijagwi kaham wngthun hwnwi ang
uansumani. Bono teibo jora rwnai, bo swlaijagnani jora. Bono
harpek ni ma tisanai, kaham kerong ma phunuk nai. Joli-wi chug
lia. Abo hwn khe ani no ham ya wng nai. Bharoti no kagwi
rohormani akkol wng kha hwnjagnai, buibai kamio. Je man sak
nailai anu kologti no kaham khlainani. Bo ano khwi o kwcharw
kha, bono hik ma song kha. Ang saiman kha o bwrwi ano simi
ya, kwbang chwla nakha, ang bwswg remni bwsai ang sia. Buini
bihig philtham philbrwi wng jag. Tabug bono ang ani army
camp o tubu kha. Oro ni discipline, raida kaham rw –ui ma tisa
nai. Samungo tongnani ma ber nai. Dumsai ma tisa nai. Sele
tong khai borok ni bohkhorogo soitan hab u. Soitan ni kwbang
phan. Sukrubwi bwtharwi manu. Soitan mechenna hwn khai
samung kwrag ni bising pailai ya khe ma tongthai. Bono amtwi
84
samung rw thai. Samung kwrag tangkhai se borok mwthang
jagu, borom manu tai nangnai borok hwnjagu.
85
Kiron sag sag swngo, ani bo tamo ham ya tong, ang tabug
bihig no simi ham ya hwnkhe chuglak. Ani talika kwkham, ani
talikha no gosi-ui ma tong thai. Ani cha ya hwn khe kosong
Bharoti no kag mani. Tabug bwsarog buma matoi bai satog
jagwi ma-tong kha. Tamoni bagwi amani kok na ui ang puilani
hik no kag jak kha! Tini Kiron ni bwkhao urumuru nango, o
Kologti ni tong mung le sitra, sinal tong mung.
86
hopung pori u. Amtwi pori wi bo 1st boy wngo. Bo chini amchai,
Kaman mura school o pori phru ni kok. School ni phwrwngnai
school nangjak quarters o tongo. Bumung Sontos Odikari.
Master ni mairum,som, phatwi kwrwi. Nini yong no sao, o Tal,
nwng kisa bazaar o ani manwirok pai ui tubui da man no. Nini
yong gosikha. Ayang nobar kotor, uatwi seg seg, nokha kosom,
nasigwi nug ya wngwi somsa kha. Taljuan rang na kha bini sir
ni. Khaprum kha bazaar bwkhag. Sati kwrwi, bo sijag khaprum
kha. Bazar o nugwi kha dukan ni doga sojak, uatwi nobar ni
bagwi. Uatwi seg seg, dukan dar no nung kha, dada ano chuba
di, doga phiokgra di. Chini head master ni bagwi kisa mairum
som twlang nani. Manwi nakha-mairum, som, phatwi. Bono
dukandar sao, ta nokhor gra di. Mairum tei som si-ui marwg
glak. Uatwi thag ya khu. Aphuru Taljuan kwlwi tong kha,
kwchangjakmani. Phia bwkha kwrag, mwnwi tongo-bini
phwrwng nai ni samung khlai man kha hwnwi. Uatwi keser phru
bo school mura o thangwi bini phwrwngnai okora Sontos babu
no manwi tun wi rwi kha. Sir belai uanajag kha. Phia bo hambai
rwkha, nwng hamari man nai hwnwi.
87
Kiron bwsarog no yong Talju ni kothoma sao, tai bwsarog
no dagio, norok phwrwng nairog ni kok nadi, hwn khai se
hamari man nai, kaham swrwngma man nai. Chwng army o
phwrwngnai rog no belai borom khlai u, commander command
rwma twi chwng ma tongo, tong yak he kwthwi.
88
kwbang sikla ani Nagaland mwthang na bagwi choba khlai nai.
Hani bagwi thwi rw nai chwng. Chwng India bai tong
ya…hwnwi mokol raisa kwlai wi thwikha.’ Yakmasong no
bupha teibo bongni Force ni laibuma, silai pathom twimani,
kogma phwrwng mani, tei bo bahai khe band party ni band
master wngkha sai khwna rw o. Buphani kothoma khwna ui
Yakma sao, ‘Babu ang ha mwthangnai sengkrag wngna
muchungo, desh mwthangna muchungo.’ Bupha hwn o, baba
kaham khe porigra di. Jora wng khai je man mani khlai mannai.’
Yakma sao, tabug no ang kamio thang nai himdi. Semano kaka
Talzuan Mochongsong ni nokhola o meeting khlai phru ang
khwnai tongo. Chini ha Tripura no se mwthangra na nango
puila. Tripura ha chini yak ni kwma kha. Chwng choba khlai wi
ma seg phir nai.’ Bupha hwn o nini omor wng ya khu. Tabug
pori di. Ayang biyang ta wngra di. Yakma khe sao, ‘ang porina
se muchung lia. Ano ani amasong kamio se tun wi rohor di. Aro
porinai.’
89
kwchar nugkha. Naga, Mizo, Garo, Khasia, Jaitia bosongrog
bongni dophano mwthangna bagwi bolongo tongwi Indian army
bai choba nangmani nugkha. Bohrog bongni dopha srai srai
tonglainani, buini hani phainairogno kebengna hwnwi se choba
khlai o hwnwi khwnao. Buino borok bongni ha segma no
kebengna bagwi bongni choba kotor. Bongni aro chiba ni
kwbang dopha tongo. Bebak dopha thansa wnglai kha, choba
khlai lai u. Nagaland ni borok ‘Naga’ nation, Mizoram ni borok
‘Mizo’, Manipur ni borok Manipuri hwnwi sag sag sinimung rw
o. Aro dopha chikonsa ni bumung say a. Haste ni abono raida
swnam kha. Tripura o chisa dopha tongnairog khe tabug bo sag
sinimung rw na rwnglai ya. Nwng sabo hwnwi buibai swngjag
phru sao, ang jamatia, ang noatia, ang riang-bru, ang debbarma,
ang Hrangkhol, ang halam, ang koloi, ….amtwi. Phia Tripura ni
borok hwnkhe tripuri eba anini simi sinimung-tiprasa hwnwi
sinimung rwnani nango. Kironsong train ka ui Shilchar ni simi
Dhormonogor o phai u. Bongni khotol o khorogsa mizo chwla
malai u. Sinimung manphru si kha bo pastor ni samung tango.
Kiron bihig bwsa bai sinirwlai o. Kok salai o. Pastor bono sao,
sag sag mwthangjakna bagwi Christian wngbaikha chini hao.
Thansa wnglaikha. Assam ni Mizo borok. Khagjak Mizoram
90
haste swnamna bagwi mizorog thansa wngo. Lushai hill ADC
manjak. Laibumano rwgwi sio, Lusai hachwg ha Tripura
kingdom tongmani. Lusai hill ni borok rog 16th century CE o
Tiau twima lai wi puila bongni bosong o hao tongphaikha.
Borog kuki hwnjago. Teibo kwbang borok Tiau twima sakhani
rem rem phai kha. Aphuru thansa wngphru kuki-chin tribes
hwnwi pharjag kha. Puila phainairogno kwcham kuki hwnjago.
Borog wngkha, Baite tei Hrankhol. Ulo phainairog khe Lusei,
paite, Lai, Mara, Ralte, Hmar, Thadou, Shendus, teibo
kwbangma dopha. Bongni bedek bupra(clans)-Hmarrogni
bupra:-Thiek, Faihrem, Lungtau, Darngawn, Khawbung, Zote
tai teibo. Lusairog no Tiprarog sikam hwn o. Bnei rog Israel ni
phai o hwnwi sao.
91
abo Mizo Language hwnwi bebak gosirwlai kha, Chakma
yakarwi.
94
Aboni bagwi Kiron bwsarogno tunwi phaina hwnwi Bharoti
song kami Boidokobra o thangkha. Bongni nog bai Bharoti song
ni nog mile kaisa chal ya. Lama hadug kolog. Lama sakao
arikreng busu, tei muri budug bai nukhung ahai koboljak,
bokhorog nangtwi nangtwi. O hadugo Kiron ni pia mwsabai
khichigjagkha phu.
95
bagwi taklai kisa swrwngmung kebengkha, derakha. School
rogo foujirog camp khlaimani chaya”.
Kiron sao, “kha-rwui pori di kuia. Ang nugkha ang tongma
bwkhag Shillong tei Hachwg o belai educated wnglaikha. Ani
bwsarogno kaham english medium school, Shilchor o dai
rwkha”.
Talzuan sao,–‘hamkha. Juda kokrog kisa sadi Silchor saka ni
kok, hachwg ni kokrog. Ang bisi o uaisa Assam o NCC camp o
thango. Ang class vi ni simi School ni NCC o habjak. Taklai
Goalpara o camp wngo. Train bai chwng thango. Haflong,
Lumding lai o. Phia aro camp wng ya ni bagwi o hachwg ni
town nugya khu.”
96
sekha, ulo Shambul o Rajakhor songcha kha. Tabug chwng
Tiprasa, borog Dimasa. Kok hwn khe Di meaning water. Twi
meaning bo water. Borog bo twini bwsa. Chwng bo Twini bwsa,
twibupra -Ganga-Brahmaputro Sundorbon twibupra o puilani
hayung.’
Kiron sao, ‘-ao laibuma ni kok Agulini rajbari naiphru
khwnakha. Nwng bo tongbla, chwng nai phru. Ang kothoma
sabai yakhu. Khwnadi. Rajani mol o Maibang o borok bangkha.
Kwtal kwtal kamio kamikotor swnamna bagwi Raja dagi kha.
Norog teibo er di. Kwbang hachwg hareb tongo. Rajani
bwsajwk belai badukhung kogna kwrwng. Bo kogmani
chakhwla kwlaima o khorogsa tei khorogsa sorderrog ma-
tongwinai bihig bwsabai. Hathai sakao katha Rajkumari. Bini
badukhung kogkha. Bini aswg phan 7-10 mile birwi rohoru bini
chakhwla. Amtwi khe kami kwbang khalaikha Maibangni yagra
yagsi, salka, salthang, Maibang ni haor, hareb hachwg kitingwi.
Tei kaisa kothoma. Rajani maimui songnai khorogsa. Belai phan
gwnang. Dimasa Raja bono Burma choba o rohorkha, twiphang
swnamwi. Choba British rogni wngwi thanglaikha. Burma o
choba kotor. British no chubanai Raja rog chobao kwplai wng
kha. Choba ni kiphil wi phaiphru bono borom khlaiwi Mayung
97
kuphur masa sokot rohorkha.
Talzuan swngo, ‘sabo rohorkhwna mayung kuphur. Ang
laibuma nugma khe Tripura Raja Maharaj Bir Bikram se kotor
twiphang. British no chubanai jotto ni kotor choba ni twiphang
okora, yang Salka amchai ni. World War II wng phru Maharaja
Bir Bikram Kishore Manikya Bahadur no British Govt. chong
kha, Lieutenant Colonel, G.B.E, K.C.S.1. Rajani samung kwrag
nugwi bono Britishrog bono allied Force ni bokhorog chong
kha. Belai bir, birwi choba nangnai, wngmabai Tripura army
Burma choba kwplai wngwi kiphil kha. A mol o Tripura ni
Rajani simi se mayung tongo. Raida, kerong swnamjak. Rajano
karwi kebo mayung ri-ui man ya. O Tripuraraj Dimasa ni kwplai
twiphangno mayung kuphur sokat rwkhwna hwnwi ang kha
khlai-o. Kiron sao, wngphano manu.
98
bai kha, tabug abo- 6 thousand crores-. Tripura army ni kok tei
kisa sa di khe hwnwi Kiron sao. Taljuan sa kha, ‘1st Tripura
Rifle hwnwi Tripura ni tongmani abo India sorker swbai rw kha,
Tripura India o merge wngma ulo. Tiprasa rog ni phan kwbai
khlai kha. Ayango British ni mol o Gurkha regiment, Sikh
regiment, Dugra regiment ahai kwbangma Force tongmani abo
le swbai li ya. Chini First Tripura Regiment tamoni swbai?, belai
ham li ya. A riflemen-rog nogo phai kha, samung kwrwi wng
kha, mai ma chalia. O company swbaijag ya hwn khe, Tiprasa
srai srai Tripura regiment tong kha mu, tiprasani chakri man ma
lama kuar wng kha mu, chini rang ri halok kwrag wng kha mu.
Dera kha, chini bekereng kwbai wng kha. Chwng aboni bagwi
no sanmung narwglai kha- Tiprasa regiment ma- swnamphirnai
hwnwi, kwtal motha TSF ni demand.’
99
sao. Talzuan sakha, ‘chwng le kok banglai na simi se silai sio.
Thansa wngna rwnglai lia. Chwng buibai thwngjagwi tong kha.
Biyang ni kekela phai ui, Tripura dopha rogno lama lama town
town chirig-rwi tonkha. O kekla Kolkata ni kharwi phai phu
1950 rogo. Bo communist. India ni raida kebengnai hwnwi bono
police rom nani naitugjak. Aphru Tripura ni Lamsong bai
gwdalkha. Lam no paikha bo. Tei Tripura ni tribal rog no lama
koro rwkha. Choba eba andolon khwlairwkha. Bomtwi khwnadi.
1948-50 AD, East Pakistan ni, Raipur, Noakhali bwkhag urpati
o. Lakh lakh uansa(bangali) Tripura o refugee wngwi habphai
kha. Refugeerog camp o tonjak. Phia Kekela Lam bai kwthawi
Tiprarogno chirig-rwkha-andulon-khlairwkha, refugee rogno
resettlement ma rwnai hwnwi. Kubun hasteo refugee rogno
twlangnani bagwi India Govt.naiphru, chini borok rog andolan
kwrag khlai lai kha,-Refugee rog no Tripura o ma-tonnai hwnwi.
Ukulugo Kekla bai Datta. Ulo khe Tripura o colony kwbang
swnam rwjag kha. A colonyrog- Borakha refugee colony,
Sachindranagar refugee colony, Nripendra nagar refugee colony,
Bot gasia-kamalghat colony, Taranagar, Tulamura ahai haste
kwrwngwi refugee-colony.
100
Aboni ulo khe kami amchai o uansarog habkha. Rang lakai,
solok rwkha. Mai-khul, musuk, pun, pat painai bepari habkha.
Tiprasa rogno phemolog kha. Rang lakai sui manya khe
Tiprasani ha soton kha. Rasa rasa drun khet chobkha uanjwirog.
Dormo o bo korta gusai moyal o kasawi bisi bisi rangmai soklai
twlango, tei thwiphru kaiphru bamon eba brahmin rog musuk
misib rang, ha soton o.
102
Chapter-7
105
no nugwi sao, "Naku bahai tonglai bwrwi kwtal bai".
Kiron, kaham no tongu chwng, hwnwi sa u.
Bwchwi sao, nwng nihik Bharoti no kagwi rohormani abo cha li
ya. Nukhung dera o. Nukhung bai o. Bihig bwsai hamjaklaima
kwrwi hwnkhe, kwthalaima kwrwi hwnkhe kag lai o. Bihik
bwsai kheglai mani raida chini tiprasarog ni ham ya.
Bura Thangchwrai sao, hiksai kaglaima sumchok se bla.
Kaijakmani bihig se bwsai ni kaham ham ya sio, kha bai kha,
yak bai yak, yakung bai yakung thansa him manu. Abono
Dormo. Swkang ni-no swkang, puila ni maikhlai no maikhlai.
Abo nwng sia ni bagwi no puilani bihig no kag kha. Kwtal
bwrwi tubukha. Nuganw ulo. Ani kok nada nang, chatok nai di
ulo. Buchu sao, ani mung thansa-rai. Nasig di, ang nini nana bai
thansa tongo, bura wng kha. Thwiyasak tong nai. Nini tabug ni
bwrwi ba hamglak, sinal, bo chini ayang ni. Oro ang chamari se
phai o. Nwng kwtal bwrwi bai nukhung narwgda man no! sai
man lia.
Birichwg sao, chini Bharoti le koinene. Bwsarog cherai, bono
tamni kag! Bharoti bo tai kisa hama log khai ham-khamu.
Omtwi kagmani sumchok, Bharoti ni swraimung nwng manglak
da. Salsa ya salsa uarjaknai. Ta swraisidi nana, hwnwi kiron sao.
106
Kiron mwkhang somkha. Kabmwnwi ahai wngkha. Aphru
birichwg saokha, O Kiron nwng ba Bharoti no belai hamjak
hwnbla, Kuphuti sao. Puila puila kagwi tong manlai ya, nug ya
tongwi manlai ya. Bwswg se kwtha lai.
Bui salaima kok khe ahai, Soruja no chamari tisai nogo kai
o. Chwla naithog, khom khom, ragtho tho, kuchug kolog.
Bumung Khwrang. Soruja bwsaino belai hamjago. Hiksai ni
107
hamjakma bwkrajwk nasig man ya., seja o, musu o, selengjago
tei mokolo mwchangjag ya wngo. Bihig bwsai hamjakma ba
tamni risi nang bwkrajwk abo le kha kosom ni mari. Amtwi
chaaya. Bwchamari haba ni phaiwi sal tungkha hwnwi lelana
jora rw ya. Bwkrajwk kutugsai tongo, "lelana nang ya, ta rokodi,
musuk mwrwna nokhordi, khet o thangdi, lai khadi, khal
tandi...” hwnwi kwbang samung dagio. Soruja belai kha som o.
Kha kham o. Kisa jora phano bwsai bai hamjaklai-wi kwchang
kwchang tongna rw ya. Muni kuli ahai khe bwkrajwk chamari
no khorai o. Bazarni manwi pai tubu khe bo kutugsinai, manwi
hamya, kosog, rang le naidi, swbaisug kha. Mai phalma bo rang
kasug ya, kisa se rang manu hwnwi kutug sinai. Khwrang
samung khaimani kaisa nobo mokol pengjag ya, gwdal jak ya,
bwkrajwk. Khwrang mai bo kisa buinisai cha o. Phan
tongmabai, samung kwrag tangmabai gwlwg gwlwg mai cha o.
Bihig khe belai tongthog jago, hamjago. Bwkrajwk chamung
tongmung o chajak ya. Hiksai mwnwilai tongphru bo khorai o,
hamjaklaima no musu o. Kok kwkha mang bwchamari no sao.
Bumani tomung nugui Soruja buma bai ualai o. Sal sa
tungphwla laisug kha. Khwrang belai tekto nangjag kha. Bihig
no bini yagni Rang tongmani kwbangma yaphar kha. Ang oro
108
tong manglag kha, ang kami o thangsinai hwnwi sakha. Soruja
sakha anobo twidi hwnwi. Buma khunju kaiwi tongo tei
bwsajwk Soroja no sao, ‘nwng ma thang ya. Nokhorwi si naidi.
Yakung swbai rwanw.’
109
manjagu bwsai swmai tangmani. "Sag-u-kaya" hwnwi kok
phugmani. Tai swmai tang rwmani, phainai chini hamjakma
mari no hayung ni kotor borok swnam nai hwnwi. Muitu
wngjago Soruja, bwsai aichug bacha ui haba thangmani, bono
maichu tunmani, taklai hisaknwi 20-30 ari mai ralaimani, balwi
phang phang, nogo mai tubumani, choroi mai arigtham tisamani.
Salbrum brum Soruja bwsaino nasingo, aichug pohor wng ya
sini lahar hadug him o, mai borjak panthor bising bising him o,
horua bubar bising bising him o, buini nokhola, kamichang ni
buphang tola tola him o, uatwi seg seg bwsai no naitugwi him o.
Mugtwi kupulung mwkhang, sagni poja muitu manwi kab-
swlwg o. Aichugo Sal kwchag ka-phru sal khulum o. Suri o ani
bwsai no kiphil rwdi hwnwi. Kamini bachwi, kumui halok no
malai phru sao, bachwi, kumui- lama kisa naitug di. Borok
rohorwi ani bwsai no kisa tubu di. Phia kebo chuba ya, bwsai
phailia,
110
pekhurubwi thwi phai na naima ahai wng tongkha, ani sag bor
si-si wng tongkha, ani hama phailia bachwi, bahai tongsinai
saimanlia. Bono naisingmang lengsug kha. Ang simlang se
nugui tong sio.’ Soruja ramsug kha. Mai chaya twi nung ya
bwsai thang phru ni simi. Buma chadi hwnwi rwphano bo chaya.
Norwi ton u. Bachwi mugtwi phai jago kok khwnawi.
Khorognwi kwbagwi kablai u. Bini bachwi bo amtwi no biriman
manjak. Bwkwrajwk bai satogjago. Tamni hwnba abo khe bwsa
man ya ni bagwi. Banji hwnwi kutug jagu. Phungo nugkhai no
‘khem ham ya tini le, banji ni mwkhang se thuma bachakhai
nugo’ hwnwi swraijago. Tai bwswk salbrum brum
kutugjagsinai? Ang bo thwina se muchungsio hwn o. Aphru
Soruja bo ang le thwisinai hwnkha. Khorognwi kotoksoroi
thwinani hwnlai kha.Buduk kwrag naitugwi nalai kha. Buma
bupha song ni nog tei khunhsa o. Borog dipor ni mai chabai wi
thui tongphru Soruja phakwlai o kasa wi, dwkhwibai totora
khawi bakhlai kha.Bini a bachwi dori le rom kha, yakarw rwkha,
kirijagwi kharwi thangkha.
111
tokha birsai belai pung kha. Sal kwthang kwthang Swi siyal
tamoni pungkha, hulug lai-kha sai manlia. Nog ni nokhorwi
naikhlaikha. Hoitra lama o himwi henderwi, kete kete kok sa wi
tongo. Bo Taljuan no nugwi sao, Soruja thwikha kotoksorwi
hwnwi. Taljuan siklabosolok swrwngnai rog bai kwthwi naina
thango. Nugui kha kwthwi soruja no. Bini khaklab o, blauze
saka saka rang bwtrang subjak. Ulo bui salai o bwsai hamjagwi
rang kwlangmani o rangrog bwkha o borwi bo thwi kha.
Hamjakmani mari sago twi-ui soruja thwijakha. Kwthwi nai ui
nogo phaiphru Taljuan tei bini logisongni sag mecher kha.
Achumsa nobar dom dom phai kha. Thaicherem buphang lilag
pipak wngo, thachtwi bwthai burub burub kwraikha, kog,
mandogog, sampari, parija buphang theng theng mogjak ahai,
buphang bwlai rog kablai tongma ahai kisa kisa kwlwi u.
Talzuan uansugo o nobar, buphangrog tai toling tokha rog ba
soruja thwimani bagwi se kaphralai khwna bla.
112
8-sokorom
sokorom
Kiron bwsarogno bini mamasongni nogo kwlangwi nogo
thangphru Talzuan no salango kuia o bwsarogno khwna tubi di
do hwnwi. Salnwi tongwi Yakma tei Dhong mama bai
tunjagkha. Kiron bini samungo, Assam haste ni army camp o
thangkha. Bihig-bwsa nogo kwlangwi thang kha, Desh o choba
kotor wngsinai hwnwi.
117
1340 tring o 93 per sq. mile. 1340 tringo tripurani borog total-
3,82,450- aroni bising uansa-thutuk buini hani borok phainai,
thangnai eba foriener bebak romwi-1,14,383. Aphuru
borokbangmani % bisachi o 31%. Tei Tripura haste o achainai
Tiprasa kwbang. Phia, 1945 AD o Noakhalai, Raipur urpati phru
uansarogno Raja hab rw kha Tripura hao, refugee khlai wi.
Borog no tongthai rwma bagwi, 1951-AD o Tripurani borok
bangmani 6.38 lakh wng kha phu. O 1951 ni census-kaham khe
borok gonijag ya. Bolongo mang se Tripura sa kharwi tong bai
u. Indian military rogni satogma bai. Kumari Moduti, Modhusri
no bwtharjakma bagwi. O census o Tiprasa –tripura ni kwcham
bosong ni sai uanjwi-thurugsa no kwbang khe phunugjak kha.
Teibo refugee phai kha, refugee rehabilitation rwjag kha.
Borogno khobwi Tripura ni borok 1961-o khe 11.42 lakh
wngkha; 1951 ni sai double ahai. Tei Joi bangla choba o refugee
tongrwgnai bai 1971-ni census o wngkha 15.56 lakh. Bisi chisao
78% borok ermani. Joi bangle hwnwi camp ni nokhorjak
uanjwirogno se 1971 census o khobjag khwna. Hayung ni kaisa
hasteo phano bisichi o 78% borok bang ya-khu. Achumsa borok
bangmani 78% bangmani- omo ahai Tripura o simi se. Bwsa
achai-wi borog bangmani-ya. Abo refugee rog salka Pakistan
118
eba ulo Bangladesh-ni habphaimani bagwi se aswk borok
bangmung.
Bangladesh kwtal desh gosijagmani talsa ulo 21 January
1972 o Tripura statehood rwjagkha. Aboni swkango Tripura
union territory tongmani. Tripura ni tribal rog thansa
wngwi ninanglai kha (andolon). Tamni hwnwi aswk chiriglai
abo hwnkhe,-1969-ni simi chengkha Dumbur twima ban
themani, phirang swnamna bagwi. Sai sai borokni nog, mai-khet
twi lom-kha. O ban themano kebengna bagwi himlai o, berebwi
choba nanglaio. 42sq.km amchoi, mai khul bormani khet, bebak
twi lomkha. Aro twilom kha 23, 530.55 acre, eba 58,526 kani
ha. Hani bugra-(record holder)-2558 khorog. Amchaini kutul
rwjagkha 14,000 nukhung ni 50,000 swk borok. Police bai,
mayung bai nog swbai rwjagbai kha. Mungsa compensation
rwjak-ya tribal borokrogno.
119
Tiprasani laibuma oro kosa choljag kha. Gumti twima Tiprasani
sai sai bisini laibuma, Gumti twima sakatwi laijak. Tripura ni
Rajarogni kothomarog o Gumti twipar o wngkha. O twima ban
thewi 50,000 borokno kochog rwi rohornani samung khlai
tongkha congress sorker. Yagul o Sorker nog, ha segjagnai
tiprasa borogrogno rang ri, nog, ha mungsa rw-ya. Aboni bagwi
Tripura hasteo tungphlama bangkha, hoku lung lung wngma
ahai. Tipra borok ni sag mang bebak amchaio ninanglai jak.
120
Tiprasarogni teibo hareb haor segkha, Tiprasarog mai khul
bwthai kaimani harebo refugee colony swnamkha. Refugee
nukhung thwgwi 0.80 acre ha rwkha sorkar. Sadar sub-division,
Khowai sub-division o simi refugee colony wngkha chibrwi
(14)amchai o, bebagwi 12400 nuhkhung (*family), borok
khorog-lakh laijag. Je amchoi o refugee colony swnamkha abo -
Burakha (*1000), Shachindranagar (*1200), Nripendranagar
(*800), Brajendra nagar (*700), Indira colony (*1000), DM
colony (*1500), Amar colony(*1200), Baluchara (*900), Hotat
colony (*1000), Chitagangia (*800), Laltila (*500), kamini para
(*400), samatal padmabil (*1000), Indira RC ghat (*500). Omo
sadar bai khowai ni simi se. Teibo kubunni sub-division ni
mangphli manya hwnwi o kokmalai o silai kha. O refugee
colony ni borok rog chanani mungsa kwrwi. Ua, shon, bol phal-
wi mairum pai o. Bagsa tiprasa-ni nogo samung khlai o. Bolong
holong hogbaikha. O refugee rog tiprasa rog ni ha bo segkha,
phan phunugwi, olonga bai sikiri-ui. Taljuan sao , Borakha ni
refugee colony ni kok. Binon kobra kamini borok rog ni dung
segjagmani. Tikendra bigra wngmani, bini khet-dung kwbangma
segmani refujee rog. Police patham bo refugee rog ni doong, eba
support wngjag.
121
Jora ham ya. Bebak tiprasa moglai u. Sikog mangkhog
bang kha, tei tiprasani hukumu, raida o bo choprobkha (attack).
Tiprasa rog sia, rwngkwrwng kwrwi ni bagwi khar o, ha
segjago-kisa misa rang ri rwjagwi ha yakar wi kwlango.
Uansarog huijag chubalai bodol swnamkha phu. Rang ri seg-
nani. Ha mankhai ha segnani. Rang khanglai wi uansarog
tiprasani yak ni ha pai u, -seg o hwnwi salai u. Puspa song
Mongol sorder ni nogo refugee wngwi ka-kha. Sorder no mothor
kha, muani rwma ahai. Ulo Pusposong Khislang ni bebak ha
monog kha. Nog tang kha, Mongol sorder ni yak twi. Amtwi khe
sia rogno rang ri rw-ui, khet, ha nabai kha. Sorder eba
gwnangrog no amtwi bagsa uansarog mothor o. Nang khe rang
rw o. Uansani bihigrog song koilwg balwg khe sorder, chuduri
song bai kok sa-ui kha pai o. Amotwi khe drun drun ha sorder ni
mung bai eba gwnang tipra ni mung bai paih kha uansarog.
Tiprasarog bagsa khwi kwcha-o, ulo muni wngwi ma tongbai
kha.
122
se hwn ble. Khorogsa takhug okora sao, ee, phia bedua
mannairog, buino musunairog, buino derarwnairog gisti ham ya,
gisti kwrwi, bigra wngo, hamwi man ya. Mwtai ham ya bai
tongma bagwi bongni thani ham-ya mwtai-kotor phai u, soitan
ni phan bai kolob u. Borok kaham no mechen o. Aboni bagwi
borog bigra wngo, phemolog jagu, kwma u. Bwprang Jogot bo
bedua kwrwng, ochai kotor. Bo ochai wng mani bagwi nog,
nukhung kwma kha, bihig bwsa kwma kha, biyango birsai thang
kha!
123
reserve khamani. Abo krag raida, Tipra dopha mwthangwi
tongjakna bagwi. Meetingo takhug okora khorogsa adong sao,-
“Poncha Tripura ni bagwi Maharaja Bir Bikram 2170 sq.miles
ha reserved khai rwmani 1931 tei 1943 o. O tribal reserve ha
swbai rwkha Tripura sorker.Chini reserve ha nango, Nasig di
tabug ayang salthango choba wng kha. Aro pathanrog no
kirijagwi 20/30 lakh refugee camp kwbang Tripura o tonglang-
kha. Ahai no se chwng 6 lakh, uansa/thuruksa 11/12 lakh tabug.
O kwtal refugee bagsa tongrwg khele chwng teibo monog jak
sinai. Chwng aboni bagwi ADC sanwi biprasai tongo.
126
bo oro kwrwi. Ulo bui sa u, bono ba lama o se nug bla. Daksin
Maheshpur bwkhag do ui him-ui thango. Sikhog no khar rwi
rohor kha. Ahaiphano kamini bebak borok sabo khog silai o, hos
khe tongbai di hwnwi salai kha. Phia a sikhog tei kami o ma-
hablia.
128
khe salbrum brum swrwngnai rog no phemologo. Salsa
Krisnapodo hwnwi sikla bono romwi tubukha. Bono bulaikha. O
tongmung ta tongsidi hwnwi bono yakarwi rohorkha. Sitra
uansarog, sitra Beharirog kamio hab o, poder pod
phemologmung nug lai u. Tai bisinwi ulo. Talzuan college o
pori u. Agulio lodgingo tongo. Khorogsa kosom Behari borok,
bogchi gwnang achumsa bini nogo habkha. Sao nwng thwisi nai.
Ani yago bithi nadi, nini kaham wngnai hwnwi mokolphilik ya
sini chibug kanrwi rw kha totorao. Ulo sikiri wi bini rang segwi
twlang kha. O sitra borog rog kami amchai o habwi ending zua,
chakhwla zua ahai mwthwmgwi kosong borogrogno
phemologwi rang segwi twlango.
129
uansa rog. Salnwi saltham tonwi u.”. O kora ba uansarogni aro
khet ni samung tangtirphu hwnwi sao. Bagsa bwrwi rog biri
kongsa ni bagwi phano uansa bai paihjak kha, ruti lebsa ni
bagwi phaljag kha.Kamini sikla bodol bono sikiri kha tei kisa
bukha bini samung sitra yakar di hwnwi.
130
bangla sa-ui phano chwng mukchak hwnwi tiprasa
mwthangmung ninangma(andolon) o thansa wngo.
132
party o kwtal mothao gwdal lia, kwmaithangbaikha,
kwrwikha.”.
133
habphaimani. Bongni bagwi 1948 o Maharani Kanchanprava
borogno mwthangna bagwi ha, nog rwkha”.
134
philbai kha. Thaipolokphang Mandai wngkha, twisarangchak
sunachora wngkha, rang-chakti-rukphaiti sonai-rupai
wngkha...teibo amtwi. Bagsa siklarog no bwsa-manya ni
injection da-ui rwjagkha. Amtwi injection rwjagwi bagsa
siklarog thwi o. Hao cha cha ra ra. Mai khobsa ma chanani belai
kokthugo. Chakri man ya tiprasa sikla rog, graduate phano se
master ni job se rwjago. Office kachario tiprasa employee
kwrwi. Tiprasarog ni choba teibo tungo. Misil meetingo police
bai bujago, jail o chobjago.
CHAPTER-9
135
‘Ukulug khajag bogchi’
Bahan bukur hoi ch hoi chi
Mwkhang somsumu kabsi kabsi
Him u nasigwi yagra yaksi.
136
Bohogo habwi, khiklai wi
Bwthar man ya?
138
hamari nai ya. Lai thangnai sal ni kok rog Taljuan muitu khlai
u—
139
belai satog hwnbla. Cha-rw ya, kan rw ya, samung simi tang rw
o. Ayang khe buino buino sao bahamjwk sele hwnwi. Nwng bo
sele phu, bwsajwk no sele tongmung phwrwng kha phu. Tai sag
bolainani ri kwtal kanwi mwchangwi lokai lokai tong phu. A
tomung nwng phwrwng phu. Ang khwna u."
Bharotini buma joli jagkha bwchamaijwk no. Bharoti ni buma
henderwi sao, ‘Tai hamlaimung kwrwi kha. Swkag rwsinai.’
Ayang Bali bini bwkhao mwnwi kha. Bithi, bini kutni kok
phwnang mankha hwnwi bwkhao tongthojago. Bini kutni kok
nangkha, Kiron bai swkag man sinai, Fenarai ni bihigno bwkha
du-rwi, mugtrwi seple-wi, nukhung jwnjal rwi mansinai hwnwi.
140
bagwi pakogwi him o. Aboni bagwi bini bachwisong bono
pakog hwnwi lob u. Bono bui bebak no hamjago. Bali kha
kosom, choudhury ni samung hamkrai no chajag ya. Bongni
nukhung dera rwnani khao chab o. Bwsai bwkra bedua rwjagwi
o nogthai nog se wi phai o. o nogthai Fenarai ni bupha Bosonto
rwmani. Bo bini vai-kumui tei bwsarogno tubukha. Ulo Bamrai
bai kaijagwi Bali phai u, o nogo. Bali bwsai bwkrasong ni laima
sal khwna ui, sag phil jago, kaham khaimani hwnmano khorog
tungphlajago. Borok sitra, bwkha kosom hwnkhe omtwi no
jolina rwngo, Kwbang omo ahai borok tongo, bui kaham
samung tangmano gosia, philjagwi derarwnani nai u.
141
kutni swgo, o da chudhurisongni aswk kwbangma ha, chini nog
kitingwi. Bwsai no sao, o ha monogdi, segdi hwnwi. Nogthai
simi Chudhuri ni bupha Bosonto rwmani, aswk bai Bali ni
bwkha peng ya, kha kochom ya. Segnani hwnwi bini bokhorogo
chabjag. Bali ha segnani bagwi swkwi thwngma ahai jora jora
thwngo, bini sini sini kutni ogkhlaimani bising-twi. Bo kutni
thwng kwrwng bwrwi. Salsa kasi master cherairog no
phwrwngwi tongphru Bali biri kusub wi, bini samung sitra
tangmani muitu manu;-
142
Chudhury ni bupha Bosonto hamya kotor, thuyam o. Bo bo
gosikha. Borom uansuglia. Hamjwk rohorkha mokol kwrwi
chwla bai. O thwngma o Bali kwplai wngmabai tongthogjagkha.
Tai bisi chi ulni kothoma. Kormoti mokol kolsa kana chwla
bai ma kaijagmani bwkha dujag. Bo yagul sunani bagwi bini
nogni muni, Luktai, belai kebel, bemar gwnang chwlano
Chudurini bwsajwk kusu, Rukphaiti bai kaina hwn kha. Chamari
rwphai na hwn kha. Chuduri no muphun kha. Nogo chamari
tubu-wi kailai kha.
Teibo Bali kutni samani kok Taljuan muitu manu. Buma sao,
bwrwi kutni kami swkago, chwla kutni kami kha o’ o kokrog.
144
Bini kaki kutni hwnwi jolijago. Salsa kog-buphang gana ni hugo
bini kaki no kutug kha, ha segwi bini kaki ha bang rwnani
tomung sitra ni bagwi. Teibo muitu manu Taljuan, bo cherai o
kaki bai kobor hwnjagu, bwsla kobor hwnjak phru Fenarai
chuduri kab u, mai cha tw twi-ani bwsla no bahai kobor hwn
Balisong. Kok hwn khe, Bali ni bwsla okora bemar manjak-
kebel, pukhiri tukuwi phailai phru hacham o kaslei kwlai kha,
kab kha. Amose Taljuan khiklai u hwnwi kutugwi bono kobor
hwnwi Bali nog thwgwi, Fenarai ni bihik bwsa no kutug mani.
Bwkra biragi kutugmani. Obo kutni kwrwng ni thwngma sitra
Bali.
145
kamirog ni siklarog. O naruai siklarog no Bali kutni swgo, seja
ma sitra kok sao, ‘Taljuan no norog kebo lekha-pora o pai ya,
mungsa swk kebeng di, bono kebel swnamdi, ahai ya khe
norogni mwkhang kham nai, norog ni mwkhango tisumu sil jag
nai’. O fail khwlainai siklarog bongni kamini okorarog bai
kutug-jago, seleng-jago tei sele bakua hwnwi swrai jago. Nwng
bai su-wi nini kok khwnarwjago. Sejama silma bai Bali ni kutni
sejama naslema kokbai, salsa bakua siklarog nono lamao kasu
kha. Bongni yago degar gwnang. Nono bwtharna hwnwi lamao
kasui tonglai o, bazaar lamani hacham o. Sanja som som. Nwng
bazaar ni nogo phaina nai tongo, ani ukuluk ukuluk. Ang nugwi
kha degar gwnang Bokhiri song no. Norog oro tamo khlai tong
hwnwi ang swng phru hoi-chene-kosne khai hachal o thang bai
kha. Nwng nog bwkhag lai thang kha. Aphuru ano cherai masa
sao Taljuan no bwtharna hwnwi se siklarog huijak tonglai ble
hwnwi. Ang teibo sio, o borok sitrarog Bali ni nog ni phai wi
hacham o bolong beser o achugwi tongo. Borog Bali ni nogo boi
u. Nono joli-rwnai sejama kok sa ui joli rw nai Bali se hwn ble.”
146
‘ano mwtairog no mwthagwi tonu, bwtharnai kaitor se, soitan
no kaitor mechen kha. Bali kaki, tai Bokhiri kaitor ni swraimung
man-nai, nai di. Ang samung kaham khlai tongo. Norog cherai
tong phruni simi ang norogno phwrwngo, bisio talnwi, summer
vacation tai puja vacation o. Ang kwbang siklarog no tamo
phwrwng, kamini hamkrai, amchai hamkrai, tongmung raida
kaham tongnani, koinene wngnani, disciplined wngnani, lekha
pora o kuchug wngnani phwrwngmung nugna ble norog.
Tabugni sai teibo kaham wngnani choba ang tangnai.’
Phia Tungti khe sao, “Nwng nini kaki Bali ni kok jai ta
khlai di, o bwrwima sitra, bongni bosong kusu bosong, ama ni
para o bongni bosong, jai kwrwi bosong hwnjagu. Kebo borog
no logi twi ya, kusu tongmung hwnwi. Chini bosong khe
chuduri ni bosong. Banai chuduri, Durga chuduri bwswg borom
gwnang, naithog bosong Thagu ni thagu Banai chuduri. Ani
thagu ni bupha Siram Senapoti, Rajani khachugsa, belai kwrag.
Thagu bo Baruttom baisnab, dhormo simi bong ni samung. Khet
phaiwi Brindaban o thangnai biragi. Naila ani mama DaKotor
hwnjagwi Tipra dopha mwthangnani, pohor o tubunani samungo
him o. Ang bo mama ni logio hom o, kwtal achaimung achai wi.
Nwng bo chwng bai ma-him nai. Nasid di Tiprasarog bamonrog
bai, korta gusai rog bai phemolog jak. Thansa wngwi borog bai
mwtai khlai phano tiprasa no borog seleng jago, bongni mwtai
148
nogo nwng ma hab ya. Ano khe mwtai nogo hab rw u bamon
rog. Abo ang kwthar sikla hwnwi, naithog jagwi, tai ani kwthar
tongmung nugwi chini kamini Bamonrog bongni nog, mwtai
nogo hab rw u. Buino le hab rw ya. Nor wi ton jakma bagwi
chini borok kubui dormo ma khlai ya. Dormo ni lama kepeleng
wng ya. Dhormo khlai wi borok kaham wngnani lama kebenjak.
Tamni hwnba khug perwi kok swngwi man ya, achug rwjak ya,
mwtai nog ganao ma bacha ya, mwtai nogo ma hab ya, kha bai
khug bai mwtai ma khulum ya. Aboni bagwi no Jisuni oro phai
di. Bini oro jat kusu, jat kotor hwnma kwrwi, khaglai, norma
kwrwi. Chwng kwmago tongo. Sitra mitra poito khlailai o.
Kubui tamo sia. Ang Jisu samani simi se poito khai o. Pohor o
himdi, pohor naitug di hwnmani pohor naitugo. Kwthar khe tong
di, kwthar khe tongo. Ani mama- o lam kaham o himwi choba
khlai tongo. Mama sao Jisuni kok, -ang no lama, ang no
kubui…mwnagjak dopha salsa kwchwng kotor pohor nugnai,
sanma ni man nai…salsa mwthangjagnai”. Tungti belai kok
tanlai, batailai kok manu. Taljuan cha jak ya. Talzuan bo bai
Jisuni lama o himna gosia. Ulo nai ya nw hwnwi sao. Taljuan
college ni result mankha, honours o kaham bwthai wngkha.
Bebak amchai o koktun birma ahai bui khwnakha. Tungti no
149
master, buphani assistant o kok sa u. Agulio Tungti thango
Taljuan bai malainani, koktun man wi. Tungti swngo, ‘nini
kamini siklarog tabug jora bwswg matric eba college poribai
kha? Nini club ni samung bahai, tamo samung chonglai?’
Taljuang kunsi si khe sao, ‘o bisi sini jora o ang simi
graduate,H/S khorognwi, yaar bai Tan. khorogbrwi matric pass-
Ram, Noan, Non, Mon. Club ni samung hwnkhe chwng lama
kotor swnamnani, cherairog no porirwnani, kamio ualai suklai
wng yak he tonnai, maikhul thai rw nani, kwchang kwchang ton
nani samung. Tongthoglai nani bagwi rwchabnani phwrwng lai
u, yagul khilma raida kwbang khlainani samung kwbang ma’/
150
rw kha lamani bagwi. Sikla rog bai lama tanlai kha. Lama
swnam kha, phia teibo jingjal tongkhu. Kebengnai tongkhu
Khunju ha rw ya. Phia chikon malkhung laisui mankha.
151
Talzuan poito khlai kha, taxi wala bono sep hamya ni yog rwi
tubumabai. Aguli ni Krisna nagar o Talsa wngtwtwi ma
tongkha, kutul man ya. A kirimasisa jorao dophani hamkrai
nainai DSP Rajendrajit police van-malkhung bai Tanzuan ahai
kwbang borok agulio kwchai tongnairogno kamio rohorkha.
152
Kiron bai bazaar o malai phru Talzuan swngo, ‘dada bachwi
bahai tong, kahamkwrwng da, bwsarog bahai tongbai?’ Kiron
sao, ‘nwng sai mankhe kobor wnganw, o kologti chwla sikla
cherai bai se kharwi thang kha bla. Chini nogo muni tongnai
Benka bai tai ani rang 80,000 khogwi kharkha.’
Bisa ulo Kiron bini samung thai sejagwi Agulio phai kha. Tai
khorgsa bwrwino mai-charwjagwi nukhung khaphirkha. Nog
kwtal tangkha kamini salthang lahar, lampra o. Abo bui hakchen
hwno. Ganao nog kwrwi. Phia kisa hachal o thuruksa rogni nog
kwbang tongo. Kwtal bwrwi bai nukhung kha-phir o. Bini
samung ni thai o thango, phai o, jora jora nogo tong phai u.
153
Kiron ni bwsarog Shilchor o poriwi tongkhu. Yakma
swrwngmung eba lekha porima o kha uar ya. Kamio phai o,
thango. Kwchag kuphur hwnlia bodol bai tuiduljago. Bini mama
khorogsa ADC ni chongjag adong. Ulo Yakma kha rw ui, phan
thonwi tei sikla rog no thumsa khlai wi dopha mwthangnani
samung tangkha. Kiron bwsla Yakma no sao, baba tai kisa
poridi. Phia bo sao, ani bwkha achuglia. Ama Bharoti ni nogo
mang se thango. Ama no khatango. Mama song baimang se
tongna muchungo.
154
Rukphaiti bai tongo. Chuchu birichik biragi ni nogo Taljuan thu
u, kaisa kutha nogo. Ulo Kungpher nog segwi nakha. Fenarai
chudury bwsla no kaina hwnwi kutha nog tang kha. Taljuan bai
Tungti kaijag kha. Bisinwi ulo o chikon nog swbai wi, Tungti
nog kotor kologma tangkha, aro khotol bwkra, bwkrajwk ni
khotol gwnang.
155
hadul khitar u horh brum brum. Thui man ya Taljuansong.
Mugtri man ya. Naichom wi nugkha sabo hadul khitar. Talzuan
ni buai Salendro nugkha, sabo hadul khitar. Khitar nai Bali ni
bwsla. Phungo Salendro buai no saphai kha, da ni nogo mia hohr
o sabo hadul, iit khitar ang nug kha. Saiman kha abo ba Bali ni
bwsla se bla, tai adong khorogsa tongo. O Bali ni sejama,
naslema, kutni samani bwthai teibo thai rw-kha bwsla ni yagtwi.
Ulo Talzuan bwsa rog porina jora wng kha hwnwi, English
medium school o hab rwna hwnwi Aguli o thang kha. Agulio
nog khlai kha. Samung kesep, kami o tongmani sengkha.
Kwcharo Talzuan tei Khristan rog mothanog kutha tin nog
swnamlai kha, da kotor hwnjaknai TBCU ni rang sanction khlai
wi rohorma bai Church nog naithog tisalai kha.
156
surrender khlai kha tai kisa bisi ulo. Tripura haste kwchang
kwchang wng kha.
157
Kamini bebak borok belai uanalai kha. Tei bono seja lai u, salai
u, “swi khitung da uasungo da hwnwi peng?”
159
bagsa uansarog Tipra bwrwi rog no khwi chagu. Tipra sikla
naithog, swikwrwng, BA, MA pass, ha gwnang, khet gwnangni
bwsajwksong no phemologwi kaijagwi twlango uansarog.
Phemologjag tiprajwk rog. Amtwi bosong kotor ni tiprajwk rog
kaijak tonglai-kha uansarog bai. Tipra bwrwi uansa kaijago jat
kusu ,aa romnai das, kusu bosong driver, conductor, it tagnai,
berma phalnai, alo-phalnai, tai dauila chwlarogbai. Ulo Tiprajwk
bihig ni bumungbai sai sai kani ha paih kha uansarog. Tiprasa
rog ni ha pai kha o uansani bihiksong. Omtwi khe kwbang
tiprasa ni ha kwmakha. Bui ni bwsa bai kaijakma bagwi amani
kok, kok borok bo kwmakha, tei bosong bo komor kha. Teibo
nugkha tamo hwnba, Uansa chwlarog khe kosom sitrakhug.
Amtwi kosom uansarog naithogkhuk tiprajwk no kaijagwi
twlango, phia gwnang Tiprasa chwlarog bai naithog uainjwk
khorogsa phano kaijagwi phai ya. Bagsa kaijaknai Tiprasa
chwlarog khe kaijago-samung tangwi chanai, kosom sitrkhug
uanjwk, bwkha sitrakhuk bwrwi, bosong kusu bwrwi. Ulo
uansarog o hamjwk tiprajwk ni bumung bai Tiprasa ni ha,
rubber bagan rog paih kha, industry, dokan, malkhung licence
nakha. Abo simi da! Sia bagsa sorder/chudhuri no muphunwi
bini bumung bai uansarog kheto paih-kha. Mongol sorder tei
160
bwslasong ni bumung rw-wi uansarog kwbangma tiprasani
kheto paih-kha. Abo tei kaisa phemolog bwlam, Amchoi amchoi
Tiprasa ni ha kochog-kha. Amtwi khe tai kaisa phemologjag
Tipra bosong. O khwi rwmani Tiprasa bosong komor rwnani se.
O khwi o bagsa kwcha wi yog manlia. Gong, mwkhwra, togsa
zoo ni pinjara o chobjakma ahai chobjagwi tongwi kha. Uansa
Tipra kailaima yagulo, kaijaknai rog, Tiprasa dopha bai hachal
wng kha, Sagkwma kha. Ayang Tripura sorker ni adongrog khe
uainjwk kaijaknai no khe borom rwtirkha, committee eba
mondol rog ni ojoma swanamtirkha, nang-ya sog-ya ni sokat
rwtir kha. Tisa kha kuchug rem o. Abo phikungo bam wi
achumsa twima twi o khiklai rw ma ahai se. Thwi di twi o
kochogwi hwnwi. Aswk bomtom Kekla ni. Yango kubui tiprasa,
kubui no dophani samung tangnai, sima phuarnai, himswkango
samung krag tang nai, dophano hamjaknai rog no khe mokolni
phon wngjago. Amtwi khe Tiprasa dophani hukumu mukumu,
kok, tongthai ha, nog bebak kosor rwkha. Si ya, cheton kwrwi,
mwlang, yamorok Tiprasarog phemologjago, tei monokjago.
161
siya. 1952-55 o lama o achugdi, refugee tubudi, refugeerogno ha
ma-rwnai, nog ma-rwnai hwnwi chirignai, andolon khlainairog
ahai no wng kha ta tabug phano, kwbang pher ma le kwrwi. Abo
Kekla,-montri okra, kwrag muani rwi tonmani bagwi, phemolog
elem kuthug ni bagwi. Lam, Gong ahai khorogsa khorognwi
Sinai rog no, kwbang sinai uanjwirog monog kha. Lam song
Janasiksa andolon khlai kha. Phia bini bwthai to bisichi bai ra ya
ble. O beser jora o Kekla, Sachin, Datta song Tiprasarog no
monog kha ble. Tabug kwthang tongnairog kwthwi ahai no.
Triprasarog tabug thansa wngwi Twiphang khorogsa ni ukulugo
no khaprumwi choba ma khlaithai. Fighter plan, choba khlai
phru nug na bla? Chakhwla buchug swkango khe Twiphang,
ukulugo bwtang bwtang. Chakhwla bipiring ahai khe ma-bir u
nokha o. Hwnkhai se choba o kwplai wngo. Tog bodol kumun
hathai o birlai phru bwskango twiphang, chakhwla bipiring ahai
ukulugo. Borog twiphang no poito khlai u, bini logi o birsa u,
choba o bir u. Abono thansa wngwi phan thonmani raida. Himlai
di, andolon khlailai di. Raja ahai phan gwnang no bwskango
tonwi, twiphang kwrag swnamwi Tiprasa kwthang tonnani
choba o bakhlailai di-sao Talzuan.
162
Talzuan jora mankhai no buino sao, party kaglai kwbang wng
kha, bedek nokhornairog bang kha. Abo Tiprasa ni phan kebel
wngu. Tiprasarog thansa wngdi, hwnwi koi u. Kagnairog,
khegnairog koilaima hamdi, kaisa motha songchadi. Phia sag
sag ni torjaklaima, sag sag ni kung chuglaima, kaglai, tei
kheglaima pogdi. Tai kwmalia hwnwi swamai tangdi hwnwi koi
kha. Kwmalia city kwtal phar kha. Bui ni borog khum kholna da
phai jao no, hus wngthai. Tai kwmalia hwnwi swami tangthai.
163
buino swrwngwi borok kisa wngbai kha. Komor na se nai tong
kha. Borok kisa. Kwtal hangor monok tongkha. O bwsa
bwtharma, mala-karwma abo Kaitor naima ahai ya, dopha kotor
kwrag wngna hwnkhe borok bangna nango.
164
phwrwng kha Tal song, bwthai kaina bo phwrwngkha. Soi-si
belai ma swrwngthai. Kwbang tiprasa bania rwng na nango.
165
10 chapter
Kologti Bengka bai rang khogwi thangmani ul ni kok Kiron
muitu manu. Kologti kharwi thangkha Bengka bai. Rang
80,000- 1 lakh swk, rangchakni neclace, uakhum, bala rog tei
lakh kaisa ni rangchak twlangwi kharkha muni Bengka no
twlangwi. Kiron swkango phai phru GPF ni rang tikhlai-wi bihig
ni yago kwlang mani, tisai tongra di, ang salsini ulo phai khe ha
pailanani kok chorwi rang rwnani hwnwi. Kiron tong manlia,
rang ri, rangchak twlangwi kharmani kologti. A rangchak –
bumani ganthi swbai rwi kologtino rwmani se, bosong kotor ni
mari. Uansugkha puilani bihig Bharoti no hamkhamu. Tamni
bagwi kagjag kha Bharoti no ba. O kologti sinal, sikhog hwnwi
sokoromwi tongo. Manjak khe jail o rohornani hwnwi.
Ayangni kwcham bihig, Bharoti thwikha hwnwi khwna-u.
Bono maicharwi twlangnai chwla, Natha, abo nagin chwla phu.
Kaijak ma bwrwi thwi-u, tai khorogsa bwrwi nao kha, abo bo
thwi u. Ulo chamari ka-ui phai kha, Bharoti no. Bo bo thwikha.
Bharoti bai Kiron ni mukumu bwsarog Yakma tei Dhong. Kiron
Bharotini kok muitu man u. Kaijakma ulo maitram thangmani
saltham salni kokrog. Buprang, buprangjwksong bai sandairogni
nogo nogo thangmani. Murabari o thangphru kunabario sikla tei
cherairog picnic chao-ui tonglai u. Khorogsa buprang bono
swngo, o kumui nwng solaina da rwng? Nini sag tamo kwlwi
ahai, nini omor bwswg? phai di dudu thwnglai gra na. Kiron sao,
ani omor bwswk ang sia, phia Raja thwima swkang ang achai
phu. Tabug chiba-chidok swk wng khwna. Ang dudu le thwngwi
166
manu, phia solai molai rwng ya. Dudu thwngwi paithak
khorgnwi tongnai, je kwplai borog ulo ma-sohlainai. Sohlai-wi
kwplai no chwng bamwi kitinglai nai, o kunabai kitingwi. Kiron
dudu thwng kha, kwplai wng kha. Pusrai bai ma sohlai kha.
Kiron kwplai wngkha hwnwi yapha khorob lai u nainai rog.
Amose achumsa cherai masa bini yakungo hadul khitarwi rw
kha, bo tola kwlai thang kha. Nainairog borogno romwi bacha
rw kha. Sabo pai saiman lai lia. Lachijag kha Kiron. Ulo picnic
party ni thangkha Kiron, buprang Bikong bai murabari o,
Bikong ni kumui ni nogo. Aro swrwbsa koklam salai wi
Bharotisongni nogo kiphil u. A salni kok, sohlaima kok muitu
manwi bwkha tongthog ya wngu.
Kiron army camp o tongo, bini samung-bajna kham
tamnani, bo band party ni band master. Leave(lelama) kolog na-
ui nogo phai o. Kiron nogo saichung, bihig kwrwi. Bwsarog
hachal o. Bwkha udila, tongthogma kwrwi. Nog bugcha.
Mogwimang tongo. Kiron buma biragi no sao, ‘ama o Kologti
bahai khe rang, rang chak twlang khar? sida si!’ Bupha duma
kusub te kusub te sokoromwi naisigo. Amang chiming wngwi
sao, ‘ tongmung mwchang lia’.
Buai-jwk randi Kwchagti mokol juda khe nasigo buai no.
Hwnde dada cha nwng di, awang song na da, phung ni tamo
chanai? hwno. Kwchagti no nugui Kiron khapang swrango.
Kiron uansugo, o Kwchagti no le tamo se khlai nai, buaijwk ni
kutni bai ang Bharoti no seleng kha, hachal kha, ulo kaglai kha.
Ang ba Kologti ahai sinal, sikhog no tubu ya khe ham kha mu.
167
Buaijwk randi bai phano kebo nog kiphilgdi hwn-khe ang gosi
kha mu. Tabug nai di. O Kologti biyang, bono bahai naitug nai?
Police case rwnai? Eba kamini Chudurini thani da bichar rwnai?
Kiron buaijwk no swngo, ‘ O mwnaiti nwng simung kisa sadi
Kologti kharmani kok. Kologti rang-rangchag lakh kaisa
kwbang khogwi kharmani, Bengka bai tamo khlai nai?
Buphuru? bo jora o Kologti khar? norog kisa sadi, saiman khe
ba.’ Kwchagti ulo sa –anw” hwnwi mwnwisuru-ru khe
khamplai na u, buai ni ganao achugo. Abono mwchangjag ya
wngkha bwkra. Totora mwsarw-ui nogo hablang kha bwkra. Tei
Kwchagti no nungo, phaigra di, matung samung nangu, ano
machangni ritrag tikhlai rwgradi, hwnwi bwkra sahor
kha.Kwchagti kutul kha. Kiron kok salai matonglia ni bagwi
kha-som kha. Amtwi khe Kiron buaijwk bai kwthana naikhe no
kebengwi tonu bwkra –bwkrajwki. Tamni hwnba buaijwk randi
bai aswk kwthalai khe bongni mwchang khamnai ! abo siu.
A jorao kami saka ni Mathung phai u. Bo Kiron ni buma no
sao, ‘o bachwi, bahai tong. Satung bo tung sug kha belai.’ Nuka
o khamplai o achugdi hwnkha Kiron ni bupha nungo. Twi
nwngdi, kuai chadi hwnwi bini bachwi biragi sao. Duma dapa
romkha mathung. Nog nukhung ni kok salai kha. Ulo Kiron no
philtham nog rwnani kok kisa salai kha. Kiron no ayang saka
kami, chontai ni randijwk Jomuna bai mai-charwnani kok salai
kha. Talsa ulo randi bwrwi bai Kiron no maicharwi rwkha.
Kiron Bazar ganao nog tangwi nukhung kwtal kha o. O bwrwi
bai Kiron khorognwi bwsa man kha. Amose bisiba ulo khe
168
Kiron ni kwtal bihig Jamuna thwijau kha. Kwlwi cherai bwsa
tongo. Kiron haba karw-wi (pension) manwi nogo phai kha.
Bwsla okora Yakmano bolongni borok bwtharwi kwlang kha.
Khorogsa bo dong kwrwi, eba support kwrwi. Bahai langma
lainai!Tamo khe tong nai Kiron silia. Cherai kwlwi no buma
buphani yago, kwchagti song ni yago tunwi rwi kha.
Kwtal samung rom kha Kiron. Lalit Bazar o dukan tangkha.
Army borok business o hab kha. Phia Tiprasa bania thwngna
rwng ya. Bo bo amtwi no. Chuag sapung nwngo, sarigo chuag
nwngo. Talikha ham ya hwnwi kabo. Ayang bo khwnao,
phayung Taljuan chuag yakar kha, kuai yakar kha. Kwchwng
khe Kaitor ni kok bai kami naithog rwnani himswkang himwi
tongo. Bo Talju ahai tongna muchungo, chuag swrakhai sag sag
sao, o musuk bwthwi no karw Sinai, salbrum brum ani
bohkhorok sao, kwlai ma tongo. Amtwi sag derai tong phru
Kungpher, Chitan song dada phai di rangsa nwnglai gra na
hwnwi sochao. Nwng lai u. O chuag ni pandao Chitan, Tan sao,
Taljuan Khristan wngphru ni simi chuag maikham, kuai yakar
kha, biri cigarette cheraini simi nwng ya. Bini bataima hwnma
khe, chwng kamini chwla-bwrwi pheglai phu, abo bo chwngno
chajag ya wngwi kutugo. Bo sa u, ‘ani ajima tal o rang 10,000 ni
sai kwbang, nong ni saitham saibrwi, ano ta nasig di, norog ta
nwng di, rang khati di, bwsa borok swnam di’ hwnwi sao.
Chwng chuag bo yakar ya, mwtai bo khlai ya, dormo bo khlai
ya. Bono chwng swrwngwi manglak. Bo le officer kotor.
Aphuru Kiron dormo khlaina kok bwkhao hab u. O bura omor o
169
Dormo ma khlai Sinai hwn o bwkha bising bising. Twmani
sumsok nangwi bihig bwsa kwma kha, iswar si sinai. Kiron
kham, bajna tamna muchung lia. Twmani sumsok eba pap
khlaima bagwi tabug bura wngwi phano nog-hik kwrwi. Bwsa
okora bo kwmakha. Kok khwna ya ni bagwi. O Yakma tongphru
bo sokoromwi mang tongo. Phan motogjago, bazaar ni biriphang
phuIchai khitaro. Chakri-bakri nai bo man ya ni bagwi da
tungphlajak. Eba ama ama Bharoti hwnwi koborsluk eba mental
bemar da manjak sia. Kiron chuag kwbang nwngmabai sag
somchai thang kha. Keram kebel wng kha. Cheng cheng wngwi
tong kha. Bono mwthangna bagwi buma lama naitugo. Buma
sao,
“O hakchen o nini nog, nobor ham ya. Aboni bagwi mwtai ham
ya laisu ma lama. Agini borok rog amtwi salai u. Nogthai nobar
kaham manna nango, satung nangna nango, omo ahai nogthai
hwnkhai se sagham wngo. O nog yakardi, phai di nini kwcham
nogo. Omo ham ya nogthai, Bwsla Yakma bo thwi kha-
bwtharjag kha. Tabug nog namani bwrwima bo thwi kha. Oro
nobar ham ya tong na.”. Kamini yong song, buai, bahanok song
phaibai u a jorao. Kiron kok yachagwi sao, ‘e kubui no wng na.
Ang army o tongphru chini captain uaisa samani khwnao-Japan
ni fengsui hwnwi raida. Nog tangnani, sal satung, nobar kaham
man nani, nog ganani buphang kaham-naithog tei nog bisingo
gantinog, manwi mwchangmani, bahai khe sagham khlainani
raida o Fengsui o sajagu. Ao ama ang kami kwcham ni nogo
170
phaisinai. Kok salai kha, a hakchen hwnma ha ang Church
khlainairog no yapharwi rw nai.’
Buma teibo bono sao, “ Nwng je hamjakmani dormo khlaidi.
Church no nini ha rw-nani hwn kha, aro phano Jisu ni sagri wng
di. Eba chwng sadu-biragi, nwng ang ahai sadu-biragini lama o
him khai chini ham nai. Chwng buini yakni twi nwng ya, buini
mai-mui songjak cha ya. Chwng bura-birichwk wng khai nini
yakni cha-wi langma cho-wi manna nw. Aboni bagwi nwng
sadu wngdi, tulsi mala kandi, nono tei khorogsa bwrwi bai mai
charwi rwnai. Kuphutima sao, ayang matham kamio randi
khorogsa tongo. Sadu wng ya khe nog kiphil rw-lia, bwrwi
rwlia.”
Kiron bumano kisa sitra kok sao, ‘nwng bomotwi ama! Bomtwi
bwkrajwk! Puilani hik, Bharoti nobo kutugo, bwsajwk ahai nug
ya, cherai hamjwk phaimani Bharoti, kha siasini, anobo kutni
swgo, nihig khasia, bono kag di hwnwi, ulo kag kha. Kagwi
tamo mankha? Ang Kologti no tubuna phru nwng kebeng ya,
mana khlai ya, ang tubukha, abole anino cha ya. Phia ang bono
nogo kwlang thang phuru, norog kaham khe kologti no naichom
ya, mon ya, bo bahai khe chini muni Bengka bai tong lai, norog
bahai kisa-phano sia! Rang ri bo khog kha, abobo norog sia! Ani
kwpal no ham ya. Tabug ang sanyasi wngwi, nokhorwi se thang
sinai. O songchar, o nukhung, o langma ani kwpal o kwrwi. Ani
bwkha kwthwi.’
Buma-bupha biragi. Gita Ramayon ni kok khwnao. Buma bwsla
Kiron no banio tei sao, ‘Ta uanadi aphu, chwng kwthang tong
171
khu bla. Guru kripa khlai khe tai uaisa mwthangjag phir nai’.
Kiron ni pi, pia Fenarai, Jonta, kuphuti-song phai wi Kiron no
banio, khachangma rw o. Kiron ni buma bwslano sao, “aphu,
nwng ukulugo ta nasigsidi. Bwskango nasigdi. Nwng belai kha-
swrang man lia, khachang man-lia, nini talikha ham lia,
kusungtham bwrwi kaijag kha. Tabug bo kha sima kwrwi, nog
nukhung rag lia, alang palang. Chwng thwimani yagulo nwng
teibo biriman man sinai, derana lama mang. Jora tongsini kha
sidi. Jora kisa tongsio. Kok tongo, “tongmung sitra wngma bai
kwbang kwma ya, rang ri kwma ma bai kisa se kwma u, phia
sag eba sagham dera khe bebak kwma u.”
Kiron kha swlai kha. Sadu wngna gosi kha. Buma bono nog
rwnani hal hal wng kha. Biyang bwrwi randi eba sikla man nai
hwnwi uansug kha. Sandai rog bai kok salai kha. Ayang bini
bwprang khorogsa koktun tubui phai kha, bwrwi tongo hwnwi.
Kuphuti bai Kwchagti thanglai o matham kamio. Rekha hwnwi
bwrwi randi ni nogo thanglai o. Bono kok sur kha. Rekhani
buma bai kok salai kha. Rekha gosikha, ahaiphano bini bwsa
cherai khorognwi no logio tubunai hwnwi salaikha. Ulo nogo
phai-wi Kiron ni bahanok Kuphuti Kiron no nok rwphir nani
koklam cho rwnani salaikha. Kiron o bwrwi no malai-ui kok
salaina muchungjago. Salsa Matham o thango Rekhano naina
hwnwi. Bini logisong Jonta tai Janta ni bihig kuphuti. Malai lai
kha Rekhasong nogo. Rekha lachiwi kwbang kok salia. Jonta
borog khorognwi no bwkha thansa khlaina bagwi bihig-no sao,
himdi chwng ayang dagi o kisa nobar chalaigra na. Dada Kiron
172
o bwrwi Rekha bai kwchang kwchang kok salai gra thu. Bwkha
manlai thun. Kiron bai Rekha nogo bwkha ni kok man laina
bagwi kisa kok salainani nasig lai kha. Kiron sao, ‘ ang sadu
wngnani gosijak, nono nog nakhai no sadu wngnani. Chuag,
mai-kham nwng lia, muihan, uahan chalia. Nwng ang bai kaijag
thang khe sadu ma-wng nai. gosina bla! Rekha sakha, tamo tong
sa, sadu wng nai ta. Kiron nog kitingwi nasig kha, bwrwi ni
mokol-mokol o malai lai kha. Bwrwi ni mokol ni kok bai bwrwi
ni bwkha ni kok sikha. O bwrwi cherai, omor nwichiba swk,
bini bwsa cherai khorognwi tongo. Rekha no bwsa man rwi
kwlang kha sitra uansa. Rekhano phemologwi kaijag kha chwla-
kosomsa, industry o samung tanglai phru. Phia bwsa khorognwi
manma ulo yakarwi kwlang kha. Ahai phano o bwrwi somlig-
lig, sompilik, chwna-ui tongo. Kiron bono maicharwi nog kwtal
khanani samani gosi kha Rekha. Phia ba Rekhani bwkha o kisa
dudru mudru wngo. Kwtal nog nanani kirima ahai wng jagu.
Bisi nwi chiba omor. Tabug buphani nogo kwlai jag. Salsa ma
chao, salsa ma cha ya. Samung man khai buini aro tangwi
mairung muikwthwng tubu o. Bo uansugo-kwcham langma
bwswg sitra, bwswg khe phemolog jag kha, lai thangma sal
biriman kwbang, kwran, kosom, mwnagjag sal ahai, watwi o
sijag ahai mokol o mugtwi kwbang tongmani. O kirimasisa
tongmung da manphirno hwnwi kirijagu Rekha. Tabug ba kwtal
kwchwng sal man- no hwnwi Rekha uansugo. Naithog langma
man nai, hwnwi poito khlai o, khachango, tongthogo. Phia abo
bwkhao sag sag uansugma simi se. Rekha kha kwrag wngo,
kwcham langma khibinani uansugo. Kiron bai nog na-ui kwtal
173
langma ni bagwi himswkang cheng nani kha thon o. Gosi o
bwkha o, kwtal lam o thangnani bagwi. Kiron bai Rekha kok
salai mang, salai mang swrabsa siring siring wnglai o. Lachi lai
o, nasig lai o. Rekha teibo bini bwkha no swngo, maicharwjakna
gosikhai kaham da wng no hwnwi. Kiron khe khachug buchug
wngo, uansugo, o bwrwi ni omor nwichiba swk, kharwi da thang
phir u no Kologti ahai! Uanajago, bo bwkhao kok sao,- ani omor
tabug kholpesini, ang o sikla bwrwi ni sanmani bebak supungwi
rwi da man no, man ya; ayang bwsa bo tong tiru o bwrwi ni. Ani
agini bwrwirog ni bwsarog, puila ni Dhong, okora to bwtharjag
kha, chontaini tubujaknai ni khorognwi, phia Kologti le banji.
Tei tabug nog nana hwnmani Rekha ni bwsarog khorgnwi cherai
tongo. O cherairog no bahai tor rwnai.., uanajago. Teibo kok
salai u. Kisa gana gana wnglai u. Twrwg twrwg khe mwnwi tw
twi salai o. Lai thangmani laibuma khwna phano borog thansa
wnglai-wi nukhung khanani gosima bwkhag thanglai kha. Teibo
gana gana khe achuglai kha. Kiron kisa bohkhorog torjagu,
thinang ni tongmung biyango sono! hwnwi. Cherai sikla ahai se
ma-tongphir nai hwnwi sag sagno sa-u. Khorang mwsa-ui,
khugtwi monogwi, khorang manju-ui, khorang log rw-ui,
kolomtwi nokhor wi—wngsithun hwno, bwkhao paithago gosi
kha. Kiron ni buma naima bai Rekha no dagti no twlangnai
hwnwi sao. Rekha ni mokol o naiisigphir o. Achumsa watwi seg
seg phai kha. Mamui songna da hwnwi swngo Rekha. Kisa
nwng na da hwn kha. Phia Kiron sao, ang sadu wng nani, nwng
bo sadu ma-wngnai, amano kok rwjak. Nono twlangma sal o no
sadu wng nani. Tai chuag-arak nwnglia. Phia Rekha sao, tini sal
174
sa no nwngsidi. Kiron sao , do tubudi khe, khuri-sa rwdi hwn o.
Rekha ni buma tog ratharwi mai mui songjak. Hachwg ni
kwthang mui-kwthwng-thorai, orai, khundrupui, mikhumu,
muia, motom hu hu mui songmani bahai nokhorjak. Jontasong
no nasing tongo mai chanani. Rekha khurisa arak, muihan tubu
kha. Ayang bini logisongrog -Jonta bai bihig Rekhasong nogo
phai manlia, uatwi seg seg phaimani bagwi. Aro buprangjwg ni
bwsai Lem ni nogo kwchai tong kha. Chuag tei mai auan chalai
wi phegwi tong kha Jonta. Sarig wng khai socha-wi bihig
tubukha-Rekhasong nogo. Mai chalai kha sarigo. Rekha bai
Kiron no nog rwnani kok cholai kha. Salmari, jora soi wngkha
nog-kiphilnani. Sanja wng kha. Kironsong nogo kiphil kha.
Rekha bai Kiron no mai charwi rwkha. Rekha khe belai kok
kwrag bwrwi. khorang kwpwrub, bwkha phuarjak, kok sana
kiria, sana muchung mani kok peplai sa u. Saltham ulo Kiron tei
bwrwi kwtal Rekha kuphuti ni bupha Sadu Fenarai chuduri ni
thani mala nakha. Tilok phul kha, sadu wng kha. Fenarai
Chouduri gusai-magusai wngwi Kiron-Rekha hiksai nwi no
Tulsi mala kanrw o, tilok phulwi rw o, tei hamari rw o. Yakung
phaitom-wi achugwi gusai-magusai ni yakung suchawi yapha o
twi na-ui khulum o. Kiron-Rekha, twi no surubwi nwngo.
Aphuru gosai-magusai kwtal hiksai no phwrwngo,-
“ Kuchug ha ni mwtai no khulum di, bono kiridi, borok iswar ni
bwsa, iswar sama twi tonglai di, kwrag khe hamjaklai-wi,
kwthalai di, nukhung kha di, Cherai rog no borok swnam di.
Ovotar Shri Krishno salangmani rem rem Gita ni kokthai ni
175
bisingtwi kosong kepeleng kubui lamo o him di, sal o uaitham
mwtai puja khlai di, thangphru-phai-phru, ahai no tong phru Joi
Krishna hwnwi bini bumung nadi…..”. Kokti sal brum brum
Taljuansongni nogo khristanrog surima panda khlai u, church
khammani ulo. Taljuan ni buma bupha biragi. Borogbo Pastor,
decon, eba chakwra khristan rog subraini kok saphru
khwnachom u, Kiron ni magusai Kiron-Rekha khulumphru
hamari rw o, sao, “Baba nwng belai birman mang kha, sag
dunug kha, dukhu mankha. Nwpha bo thwi kha. Nwng kaham
khe tong khai le tabug bo kwthang tong kha mu. Tabug kwtal
nukhung khlai kha, kwcham kok pog di. Bwskango him di.
Bacha phir di baba. Mayo, o kwtal hamjwk no yag romwi bacha
di, bono dong swnamwi bwskango samung tang di. Naidi nini
bebak dokho-kosto kwmai thang nai, kebengmung rog khar-wi
thanganw. Kwmamani kiphil man na hwn khe bwkha kwrag khe
bacha di. Raja tongma ahai khe tong di. Bohkhorog kuchug wng
di. Sag ni bebak phan thumsa khlai di, sandai rog ni kaham kok
nadi, bebak kaham borok ni phan man nani chaitok di.
Rang,mai-khul kwbang thai rw di, rang ni thumsa phan bai
nukhung deramani swnam phir di. Kwtal kwtal kaham samung
rom di, thwi no kolom twi khiklai wi samung tang di. Kirima
kwrwi, khachug buchug ta wng di. Bokhorok tisa wi him di.
Nwng krag wngphir nai. Kebel tongmani kwrag wngphir nai.
Mayo, o hamjwk, naithog khe tong lai di. Norog no ani krishno
hamari khlai thun, omor kolog man di norog hisaknwi.”
176
Kiron kwtal langma mankha. Pension ni rang tai bupha ni
khet khlai-wi naithog khe tonglai-kha kwtal bihik Rekha bai.
Kiron kwtal bihig no lobwi jora jora sao,
“Nokha khwrang-lwlwg, sarig sal chagrom-chagrom, obo
bwswg se tongthog jora, nini mokol ni muani, somchuru churu
mokolbori, muruku, piatwi ahai nini khorang. Ang kiri ya,
chwng kiriya, omor no jai khlai ba tamo mannai? ang kwlai o
nini oro, nini bwkha o, nini sakolom o; nwng yachag di, nwng
ani sai chinwi bisi kusu, phia ang nono nugui bwkha sikla wng
kha, nwng bai tongwi thwi ya sak sikla wngwi tong nai, nono
man wi ani chamung tabug sikla ahai, ani bwkha kwsrang, nini
naithog mokol, khwnai nugwi. Nasigwi naidi ang le nwng ahai
no sikla. Bini lobmung teibo, -nasig naidi buphang bwlai,
buphang bukhur; kwcham bwlai kwrai u, kwtal naithog bwlai
rotom u; kwcham bukur slai o, khunslai o; ang bo buphang kotor
ahai, ani bebak kwtal sikla.” Bo bini bajna tamo, phia bajna ni
khorang juda, bini mwtai no lobwi tamu, jadu kolija tamu, ulo
khe kham dulup tamu, aroti rwchabo. Bihig kwtal belai
rwchabna kwrwng. Sadu rogni rwchabmung- ‘Krishna krisna,
hore, hore’ aroti rwchabo, kok borok bai krisna, joi krisna aroti
rwchabo. Sanja jorao kami gurumsai tongo. Kiron paithago mai
chananni swkang jadu kolija swrwngmani rwchabo,
“Tini sarigo nobar phaikwna,
Nokhola pharjak nugo.
Tini aichugo jadusong phaikhwnadu,
177
Doga khum berjak nugo.
Hammani bararog no o rangchagsong,
Thog phul ya wi milig naithog,
Khum kanwi motom nairog.
Osani mwtai khagsa se naithog
Rangchak songuri-ui naithog.
Achug tongkhai bo baksu beratongtwi
Bachator khai ba silai songchatwi
A rang chak song-
Hammani bara rogno.
Mokol no naide khaphur ya tong no
Mokol muklele rogno.
Yasi no naide khaphur ya tong no
Yasi –sobaithai rog no.”
Kiron bihig no lobwi, hamjagwi bini sag mang yaphar o.
Rwchabmung ni berem rakhugwi sao.
Rekha, kwtal bwrwi, mwnwisuru suru khe tongo, tei bo bini
lobmung lob u, henderwi kwcham rwchabmung rwchabwi
khwna-rw o bwsai no,
“ Mwswi rangchakni bukur manyasa
178
Takwlai sobam kha ya,
Bamon sokmangtwi lengdarai darai sagtwi
Sag manya sa le
Nase naglak nog no.
Mwswi sakur twi pun man ya sa le
Ri se ri glak pun no
Tomsa twitok man ya sa le
Ri se ri glak tok no.”
O rwchabmung rwchabwi Rekha mwnwi ti ru, phia bo
kusungbrwi Kiron ni hik, mai charwjagwi phai mani, ahai phano
sag bolai kwbang. Bwsai Kiron swngphinigo, ‘nini swkang ni
kothoma, bwsarog ni bupha biyang tong tabug, nono twlangna
phaiphir khe nwng thangphir na da! Amtwi hwnkhai le ang thwi
kha. Tongwi manglak, bwkha persa ui thwinai.” Kok khereg
salai u. Rekha jolijago. Kwcham kok ta sadi hwnwi kutugo. Tai
sao, “ kenjua ulta khi u’ hwnwi kok mwthago.
Kiron bihik no bolai u. Bini rwchabmung belai khwnathog kha
hwnwi bolai u. Bihik no kung chug rw u, nwng le kwrwngkhug
hwnwi. Tai thai sa rwchab di hwnwi koi kha. Aphuru Rekha
tintara romkha, tai thaisa lobmung rwchabkha,
“Nokha pilala saichung kitingwi
Cheraiphuruni kok uansugwi
179
Mokol ni mugtwi yorwi
Sabo rinhinja khorang kwchangwi
Mokol ni mugtwi bangmani bagwi
Nairwgwi manrwg lia
Gana o phai di achug kok sadi
Phaidi chwng kwnwi tonganw.”
O kok thai tamo! Rekha satir kha. Kiron bono naina thang phru
kwbang kok ma salai ya. Bwkha dui tongo. A sal o bo sana
muchung mani kok Kiron no khwna rw u.
Kiron army o tongphru band party ni commander. Bo tamnani,
rwchabnani sele ya. Phung ai khe no rwchabo, sadu-biragi loi
tongo aichugo rwchabnani. Sal kaham wngthun hwnwi khulum
wi rwchabo. Paithago khe bihig no lobwi kisa rwchab o,
“ Nono nasig mamang se tongna muchungo
Naithog baria nwng le;
Bo mwtairog, bo kaitor
Nono le rigwi tag kha!
Nasig nai bai ya dulgwnang le
O mwchangwi tagjag nai;
O uansugwi saijag-
Nono se amasong aswk sal laiphru
180
Naitug tubukha tini,
O jadu ni langma
Swkang yalwlwg tolwi him nani;
Swkang himdi yalwg.”
Kiron bihig philbrwi Rekha no mankha. Ukulug nasig lia. Nobar
kotor, twi kotor laikha. Paithag jora o logisong bai bwkha
tongthog kha. Bo bai nukhung kha mani bagwi kwsrang wngwi
tong kha. Salbrum brum raida ni bising tong kha. Sadu mala
namani raida, tei tongmung kwtal ni raida bai krag samung
tango salbrum brum. Bwkha rw ui, phan thon wi samung khlai u
hiksai nwi.
Dipor o uaisa Kiron rwchabo Senkari ni rwchabmung:
‘Hapung thaisini bakhogwi nai bo
Kenjua mura man ya.
Desh sur-burwi berai nai bo
Nwntwi naithog le nug ya
Kosom sompilig jwg no
Achug thani bo rosona gwnang
Mwnwi thani bo rosona gwnang
Kosom sompilig jwk le.
Tor bo tortha ya, log bo log tha ya
181
Kosom sompilig jwg le
Kolog no bodol o nahar naikhai bo
Kisa sag bara nugo
Bara ni pal o nahar naikhai bo
Kisa sag kolog nugo
Motom baria jwg le
Buile hamjag ya khakulu bubar
Ani thani le rangchag ni khumbar
Charchi karwi le chukuchi se thangthun
Thangtun lokhini bagwi.
O rwchabmung khwna-ui Rekha ni bwkha kobor wngo, kha
bacha o. Tei kwtal nukhung kwrag, naithog khlai nani phan thon
u.
Salsini sal o uaisa guru puja klaina bagwi Gusai Fenarai ni nogo
thango, puja khlai o, Krishna bumung na-ui aroti khlai o. Bini
gusai sao, “Nwng swlaijag kha, nini poito bai nwng
swnamjagnai, mwthangjaknai, himswkang himnai. Chuag
maikham yakarmabai nwng kwtal wng kha, muihan yakarma bai
nini sag kwtal swnamjag kha, ta uanadi, naisigmani kwtal khlai
di, teibo bwskango him di, sadujon bai tong di…”
Kiron ni bwsla Dhong phatar ni kaham school o quality
education, bokhiri swrwngma mankha. Bo Jisu no mwthangnai
182
kaitor hwnwi baptisma najag. Kuchugo kanani emang nug-kha.
UPSC, TPSC oro competitive examination rwkha, kotor officer
wngnani bagwi. Manja lia. Emang nug phano lai man lia. Ulo
NGO rogo samung nakha. Sag hamkrai samung khlai kha. Bo
hoda hamkrai samung khlai te khlaite kami o phai o. Bwkha
bacha o. Amchai o kaham phwrwng nog swnamnani kha
chongo. Rang kisa tongmani bai rubber bagan pai o. Ulo English
medium school songcha kha. School founder wngnani emeng
kotor bwthai thai kha.
Kiron bini gusai Fenarai chuduri ni aro biragi wng kha. Kiron
biragi wngwi teibo dhormo ni lama o hab kha. Rubber bagan o
nog kwtal tang kha, bini ashrom, eba akhwra swnam kha,
bolong kwchar o. Bihig kwtal bai oro naithog khe tong kha.
Bwsla Dhong English mediam School kotorma tangkha,
Kwmalia city o. Bedeg school swnamkha kiron ni nog gana o.
Sal ni pohor Kiron ni nukhungo kwlaikha, hamari ni lama
phuarjag kha. Bui borogno nugui khasrang kha, tongthoglai kha
tai hambai rwlai kha.
Kiron bai Rekha jora jora Taljuan –Tungti ni nukhungo malai u.
Guru puja khlai na phai u Fenarai gusai no. Salsa Tungti bai
Rekha kok swnglaimani bagwi kheg lai u. Tungti tukuma ulo
bini uakhum kwmajgu. Rekha no swngo, bachwi ani uakhum
boro tonjag kha, kisa naitug gra di. Amose bachwi jolijagu, bono
najagtwi ma tongu. Ulo le uakhum tukuma nogo kolsa kwlai
tongjak man kha Tungti. Taljuan teibo kaham khe naitugdi tei
kolsa hwnwi sahor kha. Kubui kubui no o uakhum Tungti ni
183
abuk bukhugo se kwchajak manu hwnwi Tungti sao,-man kha,
man kha hwnwi. Belai khe mwnwi lai kha. Kheg laima ham kha.
Amtwi no tal o uisa malai o, mwnwi kothog salai u, koilai u.
Borok kaham, kwthar wngmani kok bachwi Rekha no sai khwna
rw o. Bible ni kok rog sai khwna rw o biragi, biragijwk no.
Talbrum brum puni tal, hori seva khlai lai u gusai ni nogo.
Taljuan bihig bai kamio tongma jora. Khorogtham Kwcham
Policerog biragi, Fenarai Chouduri ni sagri wngwi guru puja
khlainani phai u. Kiron bihig bai biragi wngwi guru puja
khlainani phaijak. Biragijwk song bo tongbai u. O chakwra rog
bai Taljuan tai bihik Tungti kok salai u. Hayung hamkrai, dopha
hamkrai tei sag mwthang jagnani kok cherwi salai u. Tungti
Rekha no sao,
“Bachwi nwng le cherai khu. Dada le pension manjak. Bono
twiduldi, kok kwbang ta sadi, aswk bo kha kuar ta wngdi,
bwrwirog belai mannani muchungo, phia sag bo kisa poja rujuna
nango.”
Rekha sao, “ao mwnaiti, ang ani puila puila sikla jora o belai
buino poito khlaima bagwi, uansug ya ni bagwi kisa langma
dera kha. Ang tabug se kha si-u. Gusai ni montro manwi se lama
kwtal nugo. Ahai ya khe ani kwcham kothoma belai mwnagjag
tongmani. Kiron ni nukhung ahai tangkwrag nukhungo phai-wi
se kha si u. Agi ang laba dava. Amo bwrwi rog ni tongmungo
cha ya, chug ya. Gusai ano phwrwngo, ‘swlagjag kok bai ta
buljag di, buino alangka poito ta khlai di, chanai naigradi, poito
kwrag wngmani sep naitug di, naising di. Ulo se hamjag na ble.”
184
Taljuan sao, “e abo le soi no, alangka tabug ni bwrwi sikla rog
chwlarogno hamjogo. Omor wng ya sini no kaijakna
muchunjagu. School college o pori na hwn ya. Buma bupha rog
swrwngmungo bwkha uar rwna rwng ya. Sikla sog ya sini kailai
o. Abo chini ham ya. Kag lai-kheglai aboni bagwi no wnglai u.
Che-rwi nai-ya sini hamjag lai u, kaijagna hwn o. Ulo khe mui
kwthwng phalnai, labour khlai nai kosom uansa, kuli ahai chwla
bai phemolog jago, kaijago, teibo ulo khe omtwi chwlarog bihig
no phal wi rohor phu. Bwsa wngkhai bwsa bo phal kha hwnwi
khwna u. Belai mol ham ya. Teibo ham ya hwnkhe tiprasarog
buini dopha bai kaijag thang mani, tai yagulo tipra dopha kwma
kha aboni bagwi. Soi kok hwnkhe, bwrwirog chwlano alangka
poito(trust) ta khlaithun, phai di nongni moyal rogo, o kok salai
di. Tamni hwnba English kok bai kok tongo-‘trust is dangerous
game’. Taljuan teibo sao, ‘samung kwrag tangthai. Uakur uarug
bai phekokjag uao huprewi hor mwswngna phru bwswag kwrag
khe thon, phan rwna nang nasig di, muitu khwlai di. Hwnkhe se
hor mwswngwi mai-mui songwi mai chai manu. Chini borokrog
sag no bolai na nango, sag sag borom sia khe sag kwmanai.
Twma chwla, twma bwrwi, sag sag uansugma se kahamkhug.
Kok o tongo, sag sag uansugmabai mai cha u, buini
uansugmabai samung tang khai khi ma-chau. Tai achugna
khamplai man khe borok sal-sa thuam o achugna nai o, swlagwi
tisajagnai khe bohkhorog saka ka-u.”
Rekha sao, kuia belai nangmani kok sakha.Tungti khe sao kha,
185
“Bwrwi kwkwrwk sabo! Sikli bwrwi kwkwrwk(perfect)
hwnjago, tongmung rag-tho-tho wngkhe, kungsi si khe tong
khai; cherai sia ahai tong khai, kok nang nung ya poito khlai ya
hwnkhe ham u.”
Kiron khu-a-uak khe naisigwi mwkhang somwi tongo. Bini
laithangmani bisi kholnwi-kholtham ni kok muitu manu. Bo
aphru hama kolog rohorwi “hore-krisna” hwno. Taljuan sao kha,
“ uana na kok kwrwi dada. Bwsa sikla wngkha, phan gwnang
bwsa, bebak ham phir nai. Kok no tongo, Ukulugo usului ta
nasigdi, ukulug ni kok muitu ta khlai di, bwskango nasigwi him
di. Tabug, tini ni kok se uanathai, tini ni tongthog, kubui
tongthog. Tinini tongthog romwi ma narwgnai thinango. Phiaba
hus wngthai, kok tongo- bwskangtwi misurum laiphano nugo,
ukulugtwi mayung laima le nug ya. Tai kaisa kok tongo,
mayung kuphur ni tokha ta wng di” O kok rog Rekha bai Kiron
khwna ui lok lok nasigwi tongo. Chakwra biragijwk, Kiron
bachwi nungo. Bo yachagwi o kok sukrubui sao, abo le
nangmani kok, abo sinal chutta ta wngdi hwnma se, eba oro
chathothog, oro naithothog, bwkha lilig lalag, kha bathag ya
wngnai rog no phwrwngma se.
Ex-Police Choitro bai Siram, tei chwlarog kok salai u. Siram
Taljuan no swngo, “ Dada, nwng tabug khlaimani tamo tamo
bwthai rwnai sagradi kisa..”
Taljuan kok kiphilwi sao, “ Naidi dadasong, norog biragi wng
kha, chwng Khristan wngkha, -dormo hwnmani abo,thaisa se,
tamo hwnba, swnamnaisa khorogsa se, kuchugo tongo. Bebak
186
borok muchungo kwchang kwchang tongnani, jwnjal kwrwi
langma mannani, sumsok yakarwi tonglai nani. Tai naitugo
chug-Hao ni lama. Kubui kubui Dormo tamo hwnkhe, -hayung
ni bebak, oro juda juda jati hwnlaima ham ya, chwng bebak-
manus jati, tongthai khor kaisa, nobar-hukbar kaisa, borok rogni
thwi kwchag, keboni thwi kosom kwrwi. Aboni bagwi chini
choba hwnkhe borok jati(human nation) no mwthangnani,
kwthang tongna bagwi nobar, twima twisa kwthang ton nani,
chamung bwthai thai rwnani, tai hayung kwchang kwchang
tonnani choba se chini choba wng thai. Oro borok bai borok
ualaima ham ya, dormo pher laiphano ualaima ham ya, jati jati
choba wnglai ma ham ya. Chini borok ni lamsa dormo kotor
hwnkhe-borok bai borok hamjaklainani, chubalai nani. Omo se
borok ni kubui dormo, kwthar dormo wngna nango. Hwnkhai se
borok mwthangjak nai. Ang o kok bebak borok ni thani pir u.
Newspaper rogo swi u. Abo ani sag sag ni samung. Tai officer ni
samung rog hwnkhe tabug haste gwnangwi buphang bolong
swnamnani, twima twisa mwthangnani, mang-malmata
mwthangnani. Nasigdi hwnjago- chini Borakha amchoi mol
kaisa kwchag wng kha. Ulo twisa kolog, angora twi ran kha.
Tabug buphang kaima ulo tube wel kai bo twi man kha, twisa o
twi manthog kha. Khumulwng bo salsa kwchag, tube well, deep
tube well, Lake khurmani twi kwrwi. Buphang kaikha, kaima
ulo tabug tube well o twi man kha, lake o twi wngkha. Tripura
ni hachwg hareb gwnangwi bwthai thainai buphang kai rw ui
tongo, abo borok ni chanani bwthai thainai, ha kaham wngnai,
twi manthog nai, nobar kaham mannai.
187
Taljuan teibo kok sao, ‘Naidi dada bhai song, kaisa nangma kok
khwna di, -chini nobar, chini hama deramani. Nobar ham ya, twi
ham ya nwngwi bwswk borok thwibai kha. Hapor eba
environment derama bai phia bono khe ‘pollution’ hwno.
Pollution ni bagwi Hayungo borog thwi o, TB, Malaria, AIDS ni
sai 3 gun(3 times) kwbang borok thwi o pollution ni bagwi;
choba-urpati o borok thwimani sai 15 gun(15 times) kwbang
borok thwi u pollution ni bagwi. Nobar ham ya, nobar pollution
ni bagwi 80 lakh borok thwi u bisi o, Hayungo. Chini India o 50
lakh borok bisi o thwi u, nobar ham ya ni bemar manjagwi. Twi
ham ya ma nwngwi India o 20 lakh swk bisi o borok thwi o.
Aboni bagwi bebak borok rog hapor eba environment
mwthangna choba khlai na nango. Ha hwnkhe chini ama, bono
kwthang ton nani nango. Ha kochog khe, ha dera khe, ha holong
wngo. Ha chini langma, bini phan chwngno mwthangwi ton u.
Aboni bagwi ha no khulum na nango, mwtai khlai ma ahai khe
tol na nango.’
Kiron yachagwi sao, ‘ang nono sakha bla, ayang Assam o
bongni bolong kubung buphang, darchini, agar, phang tongo,
nobar kaham, twi kwchwng, hao maikhul thai u, mai kwbang
thaima bagwi khunsa town ni mung Maibang. Chwng bo amtwi
no chini Tripura hasteo wngphir thun hwn lai u.’
Rekha kok yachago tei sao, ‘tamo hwn lai! Ang silia. Phia
bolong holong ni kok salai ja na. Naiphai di chini kami bwkhag.
Mwswi, mosok, togroi, togsa-rangchak, kukila, tomosa bwswk
se kwbang chini hachwgo. Hug bo motomsai tongo jora o. Bono
188
biragi-jwk khorogsa koi u, “do khe bachwi biragi, agi ni
rwchabmung, haping ni rwchabmung thai sa rwchab di. Sanja
wng kha, aroti ni jora wng kha. Nwng le rwchabna kwrwng,
mwsana kwrwng. Aroti cheng ya sini thaisa jadu kolija rwchab
di, Rekha gosi kha, tintra nakha, rwchabna cheng kha. Jadu
kolija rwchabma ulo chwla biragirog kham tubui achulai kha,
gusai magusai no achug rwkha. Satrai sogwi hiksainwi,
hiksainwi khulum lai kha, Gusai-Magusai hamari rw o, yag
phologwi bohkhorog tango. Guru puja ni ulo aroti rwchabna
cheng kha, Rekha ni khug bai-
‘Hare krisna hare krisna hore hore hore hore…..biragi
rwchabmung rwchab kha. Mwsao rwchabo.
Aroti rwchabma ulo teibo kok salai kha. Kok salai te salai te
maimui songlai u. Biragirog mamui munkha hwnwi sahor kha.
Yang Tungti bo bini ganti nogo laisu-wi mai-mui songo. Kiron
hiksainwi bolokhogwi achug-wi bini gusai-magusai no
khulumlai u. Mai khurjak mairang ni mai-mui saphigwi Gusai-
magusai sagrirogno prosad rw o, hiksainwi hik sainwi biragi rog
no. Chini mai bo tubu kha, beremo achuglai di, lamthai bojago
achuglai di hwnwi Taljuan ni bai sahor o. Hor ni mai chanani
achuglai kha.
Tungti bo maikhwlai tubu wi bwsaino rw u, bini bo tubukha.
Kisa hachal khe chanani achuglai kha. Tungti bible ni elembak
kaisa porio, tai dada bachwi, ama-babu, biragirog no bo khwnadi
hwnwi sao. Bo bible na-ui, phehelwi pori o,
189
ang porinai- “Corinthian13(4-5) “ Hamjaknai borok bo kha bo
logo, khabo khairogo, hamjaknai borok bo mubo musuya, kok
kotorbo saya, kubo kung chug ya; 5. Hamjaknai borok
laichimasicha khlai ya, sak ni kaham simi nai ya, kisa bai joli
ya, hamjaknai borok hamya khlaijakmarogno bwkha twi ya,
Tei kaisa bwchab Epis 4(2)
“Salbrum brum koinene khe tong di, kwchang kwchang khe tong
di, kha logwi tong di, khorogsa tei khorogsano hamjagwi hama
lok lai di”
Biragirog mai chanani achug bai kha. Joi hore krisna hwnwi
hwnlai kha.
Tai bisichi ulo ni kok. Tal o uaisa guru puja khlaina phai phru
Kiron-Rekha bai Tungti bwsai bai nukhungo nangmani koklam
salai o. Kiron ni gusai thwi kha. Kiron ni gusai khe bongni
moyal ni mohonto. Mohonto ni samung Kiron yachag kha,
chong jagwi. Tai bisi sini ul ni kok. Kiron Moha Mohonto
chongjag kha. Moyal moyal bini sagri kwbang. Bo iswar ni kok,
sri krisna ni hamjag ma kok sao, buino phrwngo. Nogo-bini
ashrom, rubber bagan kwchar o. Bwswk tongthothog, bihig
Rekha bai mui kwthwng kai o, bwthai thai o, rubber phal o.
Rang asuda, bwsla-school founder –cum- Director. Bini motom
bahai bui mankha, himswkang him mani nug kha. Bini
phwrwngma bising twi cherairog kaham result mankha. Bwsla
kusu buma-matoi no ok-ni buma ahai nugo. Borom khlai o.
Buma-Bupha no airplane kasarwi phatar o rohor o, tongthog rw
190
o. Kiron ni omor charchi, phia tabug bo sikla ahai. Bihig Rekha
bono naikani khlai wi, charwma kaham rw –ui, bwsai no
mwchang rwi ton-u. Kiron no bui borom khlai u.
191
sida chabimura him wi. Poito khlai u salsa ya sal sa o manthog
ya huijag kok borok script koloma naitugwi man nai.
192
Naslema, kutna-kutni wngma, sejama, ualai bwtharlaima abo
sumsok, pap. O sumsok yag kagna hwn khe bwkha ma swlai
thai, achai kwtal achaithai. Achai kwtalni meaning Khristan rog
twi tukuma simi ya, bebak borok achai kwtal achaima hwnmani
abo borok ni bwkha swlaimani se, uansukma kwtal khe swlaima
se.”
193
Sichana nangkha. Achai kwtal, eba swlaimung kok, himswkang
eba kami hamkrai, kamino town swnamnani, hukumu ni raida
teibo kwrag khlai nani kok Tungti tei bwsai phisila phisika salai
u bwprang Phulen, bwprangjwk song, sikla okora borok rog bai.
Kisa kok salai khe no bwsa no borok swnam di, takug-bukhugno
borok swnamdi, kamini cherairog no borok swnam di hwn lai u.
Phai di chwng kisa salai gra na Borok swnam di hwn ma kok
tamo hwnwi Phulen ni bihig sao. Tei salai u--
194
kwlai u. Omo ahai chini uansugma sankithai, kwchwng
uansugma chini borok ni kaham bwthai thai rw o. Kwchwng,
kwthar uansugma bangkhai borok himswkang himnai.
196
nangsugmani kokthai hwnkhe hamjakma kwbang ni kwrag
bwthai. Sitra borokrog hwnkhe dwkhwi bai khwi rw o. Dhormo
hwn khe yokmung ni choba khlai u’.
198
..tei Tripura haste ni kami kami kitingwi, naina thang phru
nugmani mangphili tei himswkang himnai rog ni kokrog salai u.
Khunju kai wi khwna u kamini, bai, sandai phainai rog. Aroni
borok rog bwswg himswkang him tong, sukrubwi salai u. Ha
phalasa khibi ya, ha gwnangwi buphang bwthai, musuk, tog,
khlai wi rang agio. Bwsarog no kaham school o rohor lai o.
Chwng Tiprasa rog kami no town, city ma-swnam nai. O
samungo rang gwnangrog sag ma-tarnai. Baniya-business o ma-
habnai, kami kami lama kotor ma-tangnai, sag sag ni rang
ajimani, sag sag ni dukan o ma-swbainai, o amchai o chini rang
kha ui ma-narwgnai. College ahai rwngnog songchana nango.
School rogo salbrum brum bwsarog no ma phwrwngthai.
Naichom di phwrwngnai master rog kaham khe da phwrwng, sal
brum brum da phai. Kamio dalan pacca swnam lai u. aro
drainage, sewage system kaham wngthai. Wng yak he bemar bai
kubul jak nai. Nobar kaham ni lama ton thai, cherairog thwnglai
nani ground narwgthai. China o khorogsa bini kamino bahai khe
hayung ni kotorkhug gwnang city swnam kha –naidi:
199
Huaxi kaisa fertilizer plant (spray bottle) songchakha. Bisa o
rang $242,000 mankha. Bo bini kami amchai no tabuk China ni
kotorkhug naithogkhug, rang gwnangkhug (richest) kami(village
)Huaxi swnamkha. Kamio 240 acre ha tongo. Borok bangma
2000 khorog. Huax kami o, bongni hoda ni raida belai ma tolu.
Kwrag raida ma monu. Gambling kebo ma thwng ya. Drugs
kebo ma chaya. “Samung tangdi. Nogo ninang pipak kebo ma
thang ya”. Abo HUAX kami ni kwrag raida. Club, bars ma ton
ya. Kamini borokrog phatar ni borokbai( foriegners) kok ma sa
ya, press bai kok ma saya. Phia industry bangmani bagwi -iron
tei steel, ri(cloth) kwbang samung tangnairog kubun town,
kubun kami ni phai o. WU City o 12 corporation swnamjag kha,
textile tai steel, 80 tham factory wngkha. 1998 o stock exchange
o dakha. Khorog thwgwi rang $250,000 bank account o khatijag
tongo. Luxury car, villa, free education, health care tei gas manu
o city o tongnai rog.
Wu Ranbao ahai Tripura hao nug ya khu. 1950 ni simi tabug
jora khoroksa swk gwnang phano Ranbao ahai wngmankhai,
Tiprasarog ni birman tong glak khamu. Twiphang(leaders),
politicians, sinai nugnai rogno nasig naidi. Gwnang
enterpreunership, industry, business khlai nai Tiprasa kaisa bo
kwrwi. Bagsa khe ration shop dealer wng ma bai se bwrwi
200
khorognwi khorogtham kaijagwi pailai liya. Chuag maikham bai
nwngjak. Thuma kha siliya. Tei buphuru sicha nai? Kha sinai?
Saiman liya. Tiprasa o mol o Wu Renbao ahai borok no
swrwngna nango. Amang chimang wngkhe chuglia.
Cont.
201
11 chapter
1429 tring bisi( 2019 AD). Dhong, M.th.(Master of Theology)
degree mankha. Bible college o convocation panda kotor. Bo
borom bwlai rwjago. Kosom coat kolog, bohkhorogo tupi
mwchangjak thubo, bible college rwmani. Borom bwlai
yachago, obo man-wi borom gwnang wngo. Kha swrango. Abo
bini samung ni bwthai. Hohr ni mai chamung eba dinner party ni
ulo Dhong thuma nogo, thuam o achugo, ri-chum khugwi
gerogo. Mugtri thang ya. Saichung, phatar ni nukao chair naui
achugo. Nuka kologo him o, buini khorang khwna u, ulo phai wi
achugphai o, nokha saka nasigo, tei uansugo.
Phatar mwnagjak. Load shading wngo achumsa. Nokhao
athukuri kwbang. Salka bwkhag nasigo, chumui kwrwi, sanja-
athukuri kotor jilik jilik chwngo. Salthang bwkhag tal chikonsa.
Kisa nobar telekar sibjak. Nokhao chumui kobon o yagrani simi
yagsi,. Chumui teibo kosom wngo, nokha mwnago, uatwi khoro
khoro kwlai o. Phirang ni pekhrubma khwnao, nokha philigo.
Ganao phirang kogu. Nuka ganani buphang bwlai pupago, twi-
thop thop kwlaima khorang. Khum buphang ninang chichok
wngo. Nobar bai uatwi kobonwi Dhong ni sago kailai o. Phia
thagwi thango. Dhong nokha nasigo, sinijak kwchwng athukuri
nugo.
Kahamno, tongthogu, Dhong saichung saichung bwkhao kok
sao. Bini oak ni buma kwrwi, bupha tabug philbrwi nog khajak,
phia tabug bupha mwchangwi tongo hwnwi tongthogo. Bo bini
202
school teibo naithog khlainani, building tangnani, rang ri ni sep
naitugo, kisa jwngjal tongmani rog seplenani uansugo. Bo
bwkhao jwngjal kheng na lama naitugwi manu. E, yes, hwnwi
khao kok sao, yag sog ya phano kaitor nai khai bwthai khagwi
mannai. Ha, hadul, kophon ua, buphang ni nog abo kaitor
hamari rwkhai holongni nog wngnai. Divinity-kubui raida,
kubui ya raida, kerong Hayungo revelation eba phunukjakmani
ni bisingtwi phai kha. Bo bwkhao kok sao, ang mada man no!
man ya teibo himswkang himnani. Bo gosikha, ang saichung
manglak, poito khwlainairog bai kwthalai-wi sag kaisa wngwi,
thansa tongma bisingtwi le man nai. O tongmung no motha, eba
church. Phia bini bwkhao swngmung:- Jews, Mohamedan,
Hindu, Buddist, Confucian, Tsantu poito khlainairog tamo!.
Rasa rasa borokrog bahai hamari manlai, bongni langma bahai
mwthang jak nai! Divinity wngkha juda juda poito khwlai
phano, bebak borok ni lama kaisa, abo mankind. Ulo bwkha o
peplakha-divinity wngkha kaitor, bini bwsa borok rog no swnam
mani, o bwsarogni hamari man nani lama kwthar dagimung,
abono mon wi tongmung halok rag-rwmani. Borokrogni sima
srai srai kwrwi, kwbang mwnagjak. Ang sabo? Hwnwi Dhong
swngo. Bo srai srai wngo-ang sima ni bisingo tongthai, sima
203
gwnang wngkhai se kubuini langma manu, rang rini sai sima,
eba knowledge kotor. Simani bisingtwi pohor manu. Mwnagma
yakni khengjakna hwnkhai sima kwbang wngthai, pohoro ma
himthai. Kok tongo, ‘Simung se phankwrag’ eba sai kokbai-
‘knowledge is power’. Ang ani studentrog no o kok phwrwngo.
Dhong bini yong Taljuan bai malai u jora jora, a phru salaima
kok muitu manjago-
204
wngthai, yak yakung- bini samung kaham wngthai, mokol,
khunju, bini kaham samung ma tangthai, bokhorog,- bini
bomotom bai simung samung kaham, nangmani samung tang
khai se ang kwthang tongnai. Borok saichung saichung omtwi
tongkhai se mwthangjagnai.’
205
Dhong swngo, ‘Yong taikisa sadi, borok mwthangjaknani
bwchwlwirog’
Taljuan sao, ‘ Tai nangkhugmani elem hwn khe- buma bupha
wngnairog swrwngmung eba education ni yarung eba ethics no
si-na nangnai. Chini mol o school o porinairog wngkhai samung
bai hachal u, harpek hab ya, mai ra ya. Abo ham ya. School ni
swrwngmung bising bising samungni rwngmungo kwrag ma
khlai nai. Phan gwnang, sagham, kwrag ma swnamnai cherairog
no thwngma bisingtwi. Sag sagno poito ma charw nai, saikok
bai- self reliance hwno. Yarung kwrag, swrwngma ethics abo
hwnkhe; dhormo, eba religion ni boyar nogo ma tongnai. Buma-
bupha kwthar tongmung ma tongthai. Nog o cherairog yaphang
kwrag wngnani kha uar u. Rang gwnangrog swrwngmungo,
education, himswkang ni bagwi hi-tec industry ni
phwrwngmungo ma habnai, bania eba business khlaima
rwngthai. Tamni hwnba rang gwnang wngma se kotor kaham
lama manu. Aroni bising no khachangma, phiyokjakma, dopha
mwthangjagma manu.’
Dhongni school hamari kwbang man kha. 100% student metric
pass khlai kha. Aboni bising 1st Division 30%, 2nd Div. 50%,
pass 20% swk. Belai tongthog lai u students ni buma-bupha
song. Merit rwmani panda khlai kha Dhong. School o panda
wng kha. Kwcharwi tubukha student ni buma-bupha, amchai ni
okora chakra. Tei Dhong bini buma-bupha no tubukha. Bupha
aswk kaham kaham kha-bachana kok samani bagwi se bo tini
kaham school sonchai manu, bwthai kaham thai rwi manu.
206
Dhong, bini school ni merit gwnang studentrog, metric pass,
12+ college student rog no khobwi seminar kaisa songcha o.
Yachagma panda o bo kok narwg kha-
‘ Ani kha ni student rog, mangwnang resource person rog,
guardian, juda juda school ni phainai sikla-sikli rog, Ang norog
no koi u, sima kwbang wng di. Kok tongo, knowledge is power.
Student rog IAS, IPS, IFS, Doctor, Engineer wngnani emang
nug di. Emang nugkhai thu ya tongwi swrwngthai. Kaham khe,
bwkha bai study khlai di. XII chass eba Higher secondary
kaham marks man di. Joint entrance o kaham result khlaima
yagulo Engineering, Medical, tei kwbang degree o swrwngwi
degree nadi. Aboni yagulo IAS, IPS, IFS wngna bagwi belai kha
kwrag wng di, bwkha rw ui poridi. Swrwng bedeg tamo
porinani, eba career boro? Sag sag ni bwkhao chong di, choose
khlai di. Chini amchaini ani phayung, Bonnie, UPSC batailaima
examination rw-ui Indian Revenue Service(IRS) man kha.
Bupha tini ni kok sanai IFS, haba karwjak. Bini kok khwnadi-
Oro Taljuan kok narwgwi sao,
‘Phainai mol siklarogni bagwi kirimasisa mol. Tripura o
samung kwrwi(unemployed) hayungni sai kwbangkhug.
Sep.2018 obo 39.1%. Hayung ni kwbangkhuk unemployment,
Tripura hasteo. Aroni bising ST belai kwbang, 2 lakh laijak.
Phainai sal o teibo rang-kholma, eba income, ni lama kosornai.
Sikrwng sikla rogni birman bang nai. Samung kwrwi, chakri
207
kwrwi wngnai. Aboni bagwi bagsa siklarog rang mai ni bagwi
kobor wngnai. bagsa tongmung sitra himnai. Siklarog kebel
wngnai. Siklarog se haste hayung ni Phan. O sikla rog dera khai
chwng paisuk nai.
Siklarog ni phan kwbang. Sabo bo course na ui porinai ? O
kok samani swkang ang kisa laibuma sanani muchungo-
Hayungo Soi-si eba science himswkang himmani laibuma
naidi. Sir issac Newton hani satan mani phan, magnet
kusubmani theory man kha. O bedek ni, physical theory bai 20 th
century ni kwcharo atom bomb swnamkha Oppenheimer.Tabuk
nuclear plants ni phan bwswk naidi. Ayang Waksman, hadul ni
yong(microbes) naitugwi anti biotic tikhlai kha, streptomysin,
anti-biotic. Bini swkang penicillin antibiotics naitugwi manwi
borokni bwswk hamari tubukha. Musuk ni mankha vaccine,
painaloti(small pox) kebengnai vaccine. Sai sai (million 2)
borok painaloti ni bemarbai thwimano yak su kha. Malaria
manjagwi crore borok thwimano hamrwkha; langma
mwthangkha.
Hayung tabug bwskang himwi tongjak. 21st century ni
himswkang belai do jak, siplai kwbang. Tei belai lam kotor
phuarjak. Malkhungo driver nanglak. America o wngse tongkha.
208
Pilot kwrwi birkhung birkha, droon rohor kha samungo. Musuk
kwrwi milk, tog kwrwi togtwi- chiken manthog nai. Doctor kisa
wngnai, sagham naimani computerized wngjak. Abo ahai
kwbang hareb(field) bwskango himjak.
Kaitorni hamari manwi soi-si sinairog tamo wng tonglai!
nahar di. Borok rog thwiplai ya lama man nani nai thong kha.
Genetic Engineer rog kaisa yong-Caenorhabditis elegans no
double langma rwkha. Nano-technology himswkang himwi
tongo. Chini bwsago dajagnai, sai sai haduli haching ni sai
chikon robot, abo chini sago bionic immune system samung
khlainai. O nano-robot rog, chwngno chanai virus no bwthar nai,
cancer cell no sokomor nai, kuphungjak thwilam( blood vessel)
phuar rw nai. Amtwi khe chini omor 150 bisi-swk wngnai 2050
AD rogo, tabug borok ni average kwthang tongmani 70-80 bisi.
O Soi-si(Science) no AI "artificial Intelligence" hwnu.
Nano-Technology-ni elem nano-robot bai sag dera, boro kulum
yarung, naitug mankha. O elem sag kulum, cancer tei tumer
huwi hamrwnai. Derajak sag hamya uanana kwrwi. Artificial
bwkha(heart), lung, kidney ahairok thepajaknai. Kwlaisa khe.
Yak yakung bo thepai manu. Chini uansukma(mental) nobo
swlai mannai. Bomtom(brain) kisa hwnkhe bono phuar mannai.
209
Cervical cancer tei leucomia bwrwirog kwbang manjak mani.
Abo hamrwnani kwlai wngnai. Bio-technology, genetic
engineering bai DNA swlaiwi borok kwtal swnam wi tongkha.
2050 bisi o borok rogni omor 150 bisi(average) wngsinai. O
elem doctor rog ni uanamasisa samung. kwtal kwtal bithi
biochemistry bai swnamjagwi tong kha.
Chwng jorani sima, mol ni elem tei sikwrwng ni sima
bwthai si ya hwnkhe, khaprum o swlab glak. US, France,
Germany, Japan, China...kubun planet, athukuri hao thangwi
tongna bagwi batailai tongkha. Bongni thani elem mwtaini
phan(divine power) tei swnamnani phan(divine creation) rwjak
kha. Abo bongni sima bagwi se. Chwng, o khaprum o slab nani
chatok thai. Je dopha science o sima kwrwi, a dopha kwmasinai
da(extinction)!
O mol samung(job) sekerna jora. Kwtal technology
wngmabai borok kwrwi no industry, engineering, sag
hamkrai(Health care- medical), malmata naima(animal
husbandry), hugbar(agriculture) ahai bedek samungo bwskang
himjak. Hayungo borokni samung, eba job 47%
kwmanai(America-economist Novel prize winner 2018; Willium
D.Nordaus-“for integrating climate change into long run macro
210
economics analysis and Paul M. Romer "for integrating
technological innovations into long-run macroeconomic
analysis"). Ulo teibo kwbang unemployment jwngjal wngnai.
Kirina kwrwi. Amtwi wng phano, samung ni lama
kwbang kioknai. "Samung" tamono hwnba? Samung wngkha:-
Sagni uansugmabai tangkrag, kolomtwi nokhowi tangmung. O
tangmung kwthang tongnani bagwi bwthai thairwmani, tei a
tangmung kubun borokni hamari ni bagwi phan
thonwi tangmani, o tangmung ‘Samung’ hwnjagu. Samung
kainwi khe khag manu:_ i) Sag sag langma kwthang tongnani
tangkrag tangmani "job for life". Tai thaisa khe ii). Samung
bedek bedek siplai kwrwng tangnai -tangmung
siplai(profession-expertise, experienced)-
AI tei robotrog(automation) samung kwtal wngphru
kwbang borok ni samung keplenai kubui no. Phia ba, samungni
seb borokbai tamo wng man ? nasig di:-
Kuchug beremni sinai kwrwng(High level of expertise)-,
Biologist, Bio-technologists, Physisists, Chemists, Genetic-
Engineers, Engineers, Doctors, researchers, assistants;
maintenance-expertise, remote control operators, data analysts,
211
cyber security, policing, banking, manwi tunnai, manwi phalnai
ahairog samung kwbangma lama phuarjak nai.
Lainai rasa bisi swkang steam engine, phirang(electricity)
tei lamakotor (Express road(Railways) manma yagulo bwskang
himphru ni sai, 21st century ni himswkang- bio tech, info tech
mol ni challenge torsuknai. Tamo khlaina nangkhug tabug? Jora
kisa se tongsio. O kwchar o chwng choba kotor sol rwi yapri ma
senai, chini i).rwng (education) swlawi nani, o mol swlabna
bagwi, (ii) psychological phuarmung elem. Govt.job naisig tong
khe simi chug lia. Chwng tang-siplai (expertise) se ma
wnglainai. AI bwskang bwskang phuarjakma bising borokrog
swrwngmung tei siplai ma wngsinai. Aboni bagwi samung
tangkrag slai na sep ma romnai.
Thinang ni technology tei rangkhul(economics) naisigwi
chwng 21st century ni samungbwchab ma kholnai. Abo chini
thansa -tong-raida(social) tei rangkhul(economic) ni raida no ma
slai nai. Borokrog khachang(happiness) tei manma-
muchungma(expectations) naisigma slaithai. Wng ya sai- chug
ya, eba( basic needs) mandrop mankhai no tongthogwi tongthai.
Israel ni ultra -orthodox Jewish rogni tongmung tei langma
naikol(experiment) naijak kha. 50% omtwi chwlarog samung
212
tangkrag tang ya. Borog Talmud swbai porio, scripture rakhugo,
tei raida romwi panda simi khlai o. Chamung kisa se chao, rang
ajia ni bagwi. Dopha ni borok no disciplined swnam u, bwkha
kuchug khlai u. Israel ni bebak borokni sai bongni khachangma
kwbang,. Hayung rwgwi naikoljag kha(survey) tei manjagkha
Israel ni borokrog buinisai langma tongthogjak,
khachangma(life satisfaction) o kuchugkhugo tongo.
AI tei robot ni yagulo kwbang borokni samung ransai thangphru
o ultra-orthodox-jews rogni tongmung se model wngthotok.
Thinago samung keseb wngnai. Phia borokrogni bomtom
kwbang. Ultra modern industry; chathai, chamung ma swnam
nai.
Japan ni borokrog 1853 o se soi-si "modernisation"
yachago. Chisa bisi ni bising Japan SOI-SI(SCIENCE)
swrwngwi Hayungo phan gwnangkuk wngkha. America ni
bodal kaisa Japano phaiphru Japanese rogno science swrwngdi
hwnwi sakha.Abono bagwi se Japaneserog science swrwnglai u.
21st Century o Tripurasarog swlaina nangkha. Sag sag bosong
hamari mannani lamao himnani nangkha.”
Merit award, borom bwlai rwmani swkang school ni
founder ni sinimung rwjag kha. Bini awsk bisi ni success
213
wngmani laibuma swi jak pori ui khwnarwkha School ni
secretary. School founder no borom bwlai rwjag kha. Bebak no
yapha khoroplai kha.
Kiron mwlang wng kha. Ani bwsla boroni phan tini aswk
mankha! bwswk kwrag o bwsla ni samung. Kiron tilok phuljak,
raidang twijag, bag kuphur khachijag. Chair o bwskango
achugwi award panda naisig tongo. School Founder, bini bwsla
kok narwg phru bupha no bolai sao, Babuni hamjakma, phan,
bwkhani naimung man mani bagwi o school swnamwi manu….
Kiron panda paima ulo school ni kalam o, lamthai o achu kha.
Uansug te uansug te bini lai thang mani laibuma muitu manu..
tei khorogsa bwsla okora Yakma no, bono bwtharjakmani sal ni
kok, tei philtham nukhung khajak mani bihigsong ni kok- rog
muitu manu-
By Chandramani Deb Barma
END
214