Osnove elektrotehnike Osnove vektorskog računa

Osnove vektorskog računa

Vektor ⃗a je usmjerena duž opisana pravcem, smjerom i intenzitetom i može se analitički prikazati
preko komponenti (baznih/jediničnih vektora) u koordinatnom sistemu.

p
⃗a

⃗a0 a y

x
z

Slika 1

Prvi način zapisa vektora ⃗a je pomoću njegovog intenziteta a i jediničnog vektora smjera ⃗a0 :

⃗a = a · ⃗a0 (1)

• a intenzitet vektora (može se pisati i |⃗a|),

• ⃗a0 jedinični vektor smjera. Jedinični vektor ima intenzitet |⃗a0 | = 1.

Drugi način zapisa vektora ⃗a je preko komponenti vektora.
• u dvodimenzionalnom Dekartovom pravouglom koordinatnom sistemu XoY

⃗a = ax⃗i + ay⃗j (2)

⃗a = {ax , ay } (3)

• u trodimenzionalnom Dekartovom pravouglom koordinatnom sistemu XoY oZ

⃗a = ax⃗i + ay⃗j + az⃗k (4)

⃗a = {ax , ay , az } (5)

Vektori ⃗i, ⃗j , ⃗k su jedinični vektori koordinatnih osa x, y, z, relacije (2) i (4) su standardni načini
zapisivanja vektora pomoću komponenti, a relacije (3) i (5) su skraćeni načini.
Intenzitet (efektivna vrijednost) vektora se računa preko komponenti vektora:
q
|⃗a| = a2x + a2y + a2z (6)

Jedinični vektor ⃗a0 se može dobiti dijeljenjem vektora ⃗a sa njegovim intenzitetom a:

⃗a ⃗a
⃗a0 = =q (7)
a ax + a2y + a2z
2

Komponente dvodimenzionalnog vektora u XoY ravni ⃗a = ax⃗i + ay⃗j + az⃗k = {ax , ay , az } po

koordinatnim osama se mogu dobiti projekcijom vektora na koordinatne ose:

ax = a · cos α (8)

1/9
Osnove elektrotehnike Osnove vektorskog računa

ay = a · sin α (9)

ay ⃗a

a
⃗j
α x
⃗i ax

Slika 2: Razlaganje vektora na komponente u dvodimenzionalnom koordinatnom sistemu

Komponente trodimenzionalnog vektora ⃗a = ax⃗i + ay⃗j + az⃗k = {ax , ay , az } po koordinatnim

osama se mogu dobiti projekcijom vektora na koordinatne ose:

ax = a · sin γ · cos α (10)

ay = a · sin γ · sin α (11)
az = a · cos γ (12)

Ugao α se mjeri u XoY ravni u odnosu na x-osu. Ugao γ se mjeri u odnosu na z-osu.

⃗a
az

a
⃗k γ
⃗j ay y
⃗i
α
ax
x
⃗axy

Slika 3: Razlaganje vektora na komponente u trodimenzionalnom koordinatnom sistemu

Dva vektora ⃗a = {ax , ay , az } i ⃗b = {bx , by , bz } su jednaka ako imaju iste komponente (ili ekviva-
lentno iskazano, isti intenzitet, pravac i smjer).

⃗a = ⃗b ⇐⇒ ax = bx , ay = by , az = bz (13)

Dva vektora ⃗a = {ax , ay , az } i ⃗b = {bx , by , bz } se sabiraju analitički sabiranjem odgovarajućih

komponenti na sljedeći način:

⃗c = ⃗a + ⃗b = (ax⃗i + ay⃗j + az⃗k) + (bx⃗i + by⃗j + bz⃗k)

⃗c = (ax + bx )⃗i + (ay + by )⃗j + (az + bz )⃗k (14)

2/9
Osnove elektrotehnike Osnove vektorskog računa

y y

⃗b
by by

ay ⃗a ⃗c = ⃗a + ⃗b ay ⃗a ⃗c = ⃗a + ⃗b

⃗b
x x
ax bx ax bx
(a) Pravilo nadovezivanja (b) Pravilo paralelograma

Slika 4: Sabiranje vektora

Oduzimanje vektora ⃗a −⃗b je ekvivalantno sabiranju vektora ⃗a sa suprotnim vektorom −⃗b, ⃗a −⃗b =
⃗a + (−⃗b). Dva vektora ⃗a = {ax , ay , az } i ⃗b = {bx , by , bz } se oduzimaju analitički oduzimanjem
odgovarajućih komponenti na sljedeći način:
⃗c = ⃗a − ⃗b = (ax⃗i + ay⃗j + az⃗k) − (bx⃗i + by⃗j + bz⃗k)
⃗c = (ax − bx )⃗i + (ay − by )⃗j + (az − bz )⃗k (15)

y
y
bx
by
⃗c = ⃗a − ⃗b ⃗a
ay
ay ⃗a ⃗c = ⃗a − ⃗b ⃗b
bx x
⃗b by x ax
ax −⃗b
(a) Pravilo nadovezivanja (b) Pravilo paralelograma

Slika 5: Oduzimanje vektora

Proizvod vektora ⃗a i skalara k:

k · ⃗a = k · a · ⃗a0 = (k · ax )⃗i + (k · ay )⃗j + (k · ⃗az )⃗k (16)

Skalarni proizvod dva vektora ⃗a = {ax , ay , az } i ⃗b = {bx , by , bz } je skalar (broj ili numerička
vrijednost):
⃗a · ⃗b = |⃗a| · |⃗b| · cos ̸ (⃗a, ⃗b) (17)
⃗a · ⃗b = ax · bx + ay · by + az · bz (18)

Vektorski proizvod dva vektora ⃗a = {ax , ay , az } i ⃗b = {bx , by , bz } je vektor ⃗c = ⃗a × ⃗b koji je

okomit (ortogonalan) na ravan koju čine vektori ⃗a i ⃗b i vektori ⃗a, ⃗b, ⃗c čine desni triedar (pravilo
desne ruke). Intenzitet vektora ⃗c je |⃗c| = |⃗a| · |⃗b| · sin ̸ (⃗a, ⃗b), dok se vektor ⃗c može računati kao:
⃗c = ⃗a × ⃗b = |⃗a| · |⃗b| · sin ̸ (⃗a, ⃗b) · ⃗c0 (19)

3/9
Osnove elektrotehnike Osnove vektorskog računa
 
 ⃗i
 ⃗j ⃗k 
⃗c = ⃗a × ⃗b = ax ay az  (20)
 
 
 bx by bz 
     
a a  a az  ⃗ ax ay 
y z  x
⃗c = ⃗a × ⃗b = ⃗i   − ⃗j  +k
 
 by bz   bx bz   bx by 


⃗c = ⃗a × ⃗b = ⃗i(ay · bz − az · by ) + ⃗j(az · bx − ax · bz ) + ⃗k(ax · by − ay · bx ) (21)

⃗c = ⃗a × ⃗b = {ay · bz − az · by , az · bx − ax · bz , ax · by − ay · bx } (22)

⃗c = ⃗a × ⃗b

⃗b

α = ̸ (⃗a, ⃗b)

⃗a

Slika 6: Vektorski proizvod dva vektora

4/9
Osnove elektrotehnike Tutorijal 1

Tutorijal 1
1. Dva tačkasta naelektrisanja Q1 = 6 µC i Q2 = 2 µC, su postavljena u pravougli Dekartov
(Descartesov ) koordinatni sistem XoY u tačkama A(1, 1) i B(4, 5). Koordinate tačaka su date u
metrima, a sredina u kojoj se nalaze opterećenja je vazduh. Poznata je dielektrična permeabil-
nost vakuuma ε0 = 8, 85 · 10−12 F/m. Izračunati vektore i intenzitete Kulonove (Coulombove)
sile na opterećenja Q1 i Q2 i skicirati ih.

Rješenje:
Vektor Kulonove sile na naelektrisanje Q1 je F⃗21 = −2, 592⃗i − 3, 456⃗j mN , a na Q2 je F⃗12 =
2, 592⃗i + 3, 456⃗j mN . Intenziteti su |F⃗21 | = |F⃗12 | = 4, 32 mN .

2. Četiri tačkasta naelektrisanja Q1 , Q2 , Q3 i Q4 , svi po 2 · 10−8 C razmještena su u vazduhu u

vrhove pravougaonika sa tjemenima A, B, C, D respektivno. Vrh A se nalazi u krajnjem lijevom
vrhu pravougaonika, a ostale tačke su postavljene u smjeru kretanja kazaljke na satu. Ako su
stranice pravougaonika AB = b = 20 cm i BC = a = 10 cm, odrediti rezultantnu (ukupnu)
Kulonovu silu na električno opterećenje Q4 smješteno u tjeme D.

Rješenje:
F⃗eq4 = 3, 917 · 10−4⃗i − 1, 542 · 10−4⃗j N .

3. Na slici 7 je prikazan položaj tri mala naelektrisanja, pri čemu je r1 = 2 cm, r2 = 4 cm.
Naelektrisanje drugog tijela iznosi Q2 = 10 nC. Odrediti naelektrisanja tijela 1 i 3 (Q1 i Q3 )
tako da elektrostatska sila na sva tri tijela bude jednaka nuli.

Slika 7

Rješenje:
Q1 = −90 nC, Q3 = −22, 5 nC.

4. Četiri jednaka tačkasta naelektrisanja Q, smještena su u vrhovima kvadrata, čija je stranica

a. Odrediti intenzitet rezultantne sile Fuk na naelektrisanje u vrhu kvadrata.

Rješenje:
1 Q2 √ 1
 
Fuk = · 2 2+
4πε0 a 2

5/9
Osnove elektrotehnike Tutorijal 1

5. Pozitivni tačkasti naboj +q nalazi se u elektrostatskom polju kojeg stvaraju dva sferna naboja
+Q i −Q kao na slici. Elektrostatska sila koja djeluje na naboj +q jedino može imati smjer:

a) A b) B c) C d) D

e) Nijedan odgovor nije tačan. Moj odgovor je: Slika 8

Rješenje:
C.

6/9
Osnove elektrotehnike Zadaci za samostalan rad

Zadaci za samostalan rad

1. Tri nabijene čestice sa nabojima Q1 = −8 µC,

Q2 = 3 µC, Q3 = −4 µC, nalaze se na istom pravcu.
Zadate su međusobne udaljenosti naboja a = 0, 3 m i
b = 0, 2 m. Odrediti iznos i smjer sile koja djeluje na
česticu sa nabojem Q3 prikazanoj na slici 9. Sredina Slika 9
je vazduh.

Rješenje:
F⃗Q3 = −1, 548⃗i N .

2. Dva sferna provodna tijela sa električnim opterećenjima Q1 i Q2 , čije su dimenzije mnogo

manje od najkraćeg rastojanja između njih, r = 10 cm, nalaze se u vazduhu i trpe djelovanje
Kulonove sile, intenziteta F = 5, 4 · 10−2 N . Ukoliko je poznato Q1 + Q2 = 5 · 10−7 C, koliko
iznose električna opterećenja Q1 i Q2 ?

Rješenje:
Postoje četiri moguća para rješenja: (Q1 )1 = 3 · 10−7 C, (Q2 )1 = 2 · 10−7 C; (Q1 )2 = 2 · 10−7 C,
(Q2 )2 = 3 · 10−7 C; (Q1 )3 = 6 · 10−7 C, (Q2 )3 = −1 · 10−7 C; (Q1 )4 = −1 · 10−7 C, (Q2 )4 =
6 · 10−7 C

3. Tri tačkasta električna opterećenja Q1 , Q2 i Q3 , nalaze se duž x-ose slijeva na desno, u

vazduhu, pri čemu su opterećenja Q1 i Q3 udalljena od opterećenja Q2 za isto odstojanje l =
50 cm, dok je rastojanje između opterećenja Q1 i Q3 jednako 2l. Ukoliko je poznato Q1 =
4 · 10−8 C, Q2 = −2 · 10−8 C, Q3 = 6 · 10−8 C, odrediti ukupne sile na svako opterećenje koje
proizvode preostala dva opterećenja.

Rješenje:
F⃗eq1 = 7, 19 · 10−6⃗i N , F⃗eq2 = 14, 38 · 10−6⃗i N , F⃗eq3 = −21, 57 · 10−6⃗i N .

4. Odredite vektor elektrostatičke sile u vazduhu na

naboj Q1 zbog djelovanja naboja Q2 i Q3 prikazanih
na slici 10.

Slika 10

Rješenje:
F⃗Q1 = 133, 33⃗i − 300⃗j N .

7/9
Osnove elektrotehnike Zadaci za samostalan rad

5. Odredite vektor elektrostatičke sile na naboje ras-

poređene u vrhovima kvadrata stranice a = 10 cm kao
na slici 11. Sredina je vazduh.

Slika 11

Rješenje:
⃗ + 4, 554⃗j N , F⃗Q = 4, 345⃗i + 7, 945⃗j N , F⃗Q = 11, 754⃗i + 6, 354(−j)
F⃗Q1 = 2, 754(−i) ⃗ N,
2 3
⃗ + 6, 145(−j)
F⃗Q = 13, 345(−i) ⃗ N.
4

6. Udaljenost dva tačkasta naboja Q1 i Q2 je r = 9 cm.

Na kojoj udaljenosti od prvog naboja se nalazi tačka u
kojoj će elektrostatička sila na naboj Q3 biti jednaka
nuli i kojeg tipa je naboj? Skicirati položaj naboja.
a) Q1 = Q, Q2 = 9Q,
b) Q1 = Q, Q2 = −9Q,
Slika 12
c) Q1 = −Q, Q2 = 4Q.

Rješenje:
a) Q3 proizvoljnog tipa, postavljeno na x = r/4 = 2, 25 cm desno od Q1 , na duži koja spaja
Q1 i Q2 . b) Q3 proizvoljnog tipa, postavljeno na x = r/2 = 4, 5 cm lijevo od Q1 , u produžetku
duži koja spaja Q1 i Q2 . c) Q3 proizvoljnog tipa, postavljeno na x = r = 9 cm lijevo od Q1 , u
produžetku duži koja spaja Q1 i Q2 .

7. Dva tačkasta električna opterećenja Q1 = 1 nC i Q2 = −3 nC, su postavljeni u trodi-

menzionalni (desni) Dekartov (Descartesov ) koordinatni sistem XoYoZ u tačkama A(1, 1, 1) i
B(4, 5, 6). Koordinate tačaka su date u metrima, a sredina u kojoj se nalaze opterećenja je vaz-
duh. Poznata je dielektrična permeabilnost vakuuma ϵ = 8, 85 · 10−12 F/m. Izračunati vektore
i intenzitete Kulonove (Coulombove) sile na opterećenja Q1 i Q2 i skicirati ih.

Rješenje:
⃗ + 3, 055 · 10−10 (−j)
Smjerovi sila F⃗12 i F⃗21 su suprotni, F⃗12 = −F⃗21 = 2, 291 · 10−10 (−i) ⃗ +
−10 ⃗
3, 818 · 10 (−k) N , a intenziteti su jednaki, |F⃗12 | = F12 = |F⃗21 | = F21 = 5, 4 · 10−10 N.

8. Dvije kuglice jednakih dimenzija, svaka mase m = 1 g, vise o tankim, nerastegljivim koncima
dužine L = 10 cm vezanim u istu zajedničku tačku. Kada se sistem kuglica naelektriše ukupnim
π
nabojem 2Q, one se odbiju tako da svaki konac obrazuje sa vertikalom ugao od α = rad.
36
Ako je sredina u kojoj se nalaze kuglice vazduh, odrediti naboje na kuglicama.

8/9
Osnove elektrotehnike Zadaci za samostalan rad

Rješenje:
Q = ±5, 383 · 10−9 C.

9. Nenaelektrisana kuglica mase m = 1 g, visi o tankom nerastegljivom koncu dužine L = 10 cm

u vazduhu. Druga kuglica sa nabojem Q = 2 · 10−8 C se donese u sistem i dodirne prvu kuglicu.
Ako se prva kuglica otkloni za ugao α = 10◦ u odnosu na vertikalu, a druga kuglica ostane u
tački gdje su se dodirnule kuglice (početni položaj prve kuglice), odrediti naboje na obje kuglice
poslije dodira.

Rješenje:
Postoje dva rješenja: (Q1 )1 = 1, 65 · 10−8 C, (Q2 )1 = 0, 35 · 10−8 C i (Q1 )2 = 0, 35 · 10−8 C,
(Q2 )2 = 1, 65 · 10−8 C.

9/9