Bài Giảng Cơ Học Newtơn (NXB Kiêng Giang 2008) - Benjamin Crowell

Benjamin Crowell
Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch
BÀI *,୔1*
CŢ H୾&1(:721
7¢LOL୹XSK£WK¢QKW୓L
Www.thuvienvatly.com
An Minh, hè 2008
Ӯȱâȱ¥ȱ
Ӥ
чԔȱ
ȱȱȱчԚǰȱ ¹ȱ
i
%jLJLҧQJ&ѫKӑF1HZWRQ
4X\ӇQWURQJORҥWViFKYұWOtWұSFӫDWiFJLҧ%HQMDPLQ&URZHOO
4X\ӇQ%jLJLҧQJĈLӋQKӑFÿmSKiWKjQKWҥLZZZWKXYLHQYDWO\FRP
5ҩWPRQJQKұQÿѭӧFêNLӃQÿyQJJySFӫDFiFEҥQ
trannghiem@ymail.com
ii
0Ө&/Ө&
Trang
&KѭѫQJ
*LӟLWKLӋXYjQKұQ[pW ......................................................................................................... 1
0.1 3KѭѫQJSKiSNKRDKӑF ........................................................................................................... 2
9ұWOtOjJu .............................................................................................................................. 4
+ӑFYұWOtQKѭWKӃQjR ............................................................................................................ 8
7ӵÿiQKJLi ............................................................................................................................ 9
&ѫVӣFӫDKӋPpW .................................................................................................................... 9
1HZWRQÿѫQYӏKӋPpWFӫDOӵF ............................................................................................ 13
&iFWLӃSÿҫXQJӳKӋPpWNpPWK{QJGөQJKѫQ .................................................................... 14
.tKLӋXNKRDKӑF .................................................................................................................. 15
0.9 Chu\ӇQÿәLÿѫQYӏ ................................................................................................................ 16
1KӳQJFRQVӕFyQJKƭD ...................................................................................................... 17
%jLWұS ........................................................................................................................................ 20
CKѭѫQJ1
ѬӟFWtQKTX\P{YjEұFÿӝOӟQ ...................................................................................... 23
*LӟLWKLӋX ............................................................................................................................. 23
;iFÿӏQKGLӋQWtFKYjWKӇWtFK .............................................................................................. 26
6ӵSKkQFKLDWӍOӋiSGөQJFKR6LQKKӑF .............................................................................. 34
ѬӟFWtQKEұFÿӝOӟQ.............................................................................................................. 38
%jLWұp ........................................................................................................................................ 40
3KҫQ,
CKX\ӇQÿӝQJWURQJNK{QJJLDQPӝWFKLӅX
CKѭѫQJ2
VұQWӕFYjFKX\ӇQÿӝQJWѭѫQJÿӕL ............................................................................... 47
&iFORҥLFKX\ӇQÿӝQJ ........................................................................................................... 47
0{WҧNKRҧQJFiFKYjWKӡLJLDQ ........................................................................................... 53
ĈӗWKӏFKX\ӇQÿӝQJ9ұQWӕF ............................................................................................... 55
2.4 Nguyên lí quán tính .............................................................................................................. 60
&ӝQJYұQWӕF ........................................................................................................................ 63
ĈӗWKӏYұQWӕF± WKӡi gian ..................................................................................................... 65
ÈSGөQJJLҧLWtFK .................................................................................................................. 66
Bài WұS ........................................................................................................................................ 68
CKѭѫQJ
*LDWӕFYjVӵUѫLWӵGR....................................................................................................... 71
&KX\ӇQÿӝQJFӫDYұWUѫL ...................................................................................................... 71
*LDWӕF .................................................................................................................................. 74
iii
*LDWӕFGѭѫQJYjkP ............................................................................................................ 78
*LDWӕFELӃQWKLrQ ................................................................................................................. 81
'LӋQWtFKErQGѭӟLÿӗWKӏYұQWӕF± WKӡi gian ...................................................................... 83
.ӃWTXҧÿҥLVӕÿӕLYӟLJLDWӕFNK{QJÿәL ............................................................................. 85
7iFGөQJVLQKOtFӫDVӵNK{QJWUӑQJOѭӧQJ.......................................................................... 87
ÈSGөQJJLҧLWtFK .................................................................................................................. 90
Bài WұS ........................................................................................................................................ 91
CKѭѫQJ
LӵFYjFKX\ӇQÿӝQJ ........................................................................................................... 98
/ӵF ....................................................................................................................................... 99
ĈӏQKOXұW,1HZWRQ............................................................................................................. 102
ĈӏQKOXұW,,1HZWRQ ........................................................................................................... 105
4.4 /ӵFNK{QJSKҧLOj .............................................................................................................. 108
+ӋTX\FKLӃXTXiQWtQKYjSKLTXán tính ........................................................................... 110
Bài WұS ...................................................................................................................................... 112
CKѭѫQJ5
3KkQWtFKOӵF ....................................................................................................................... 115
ĈӏQKOXұW,,,1HZWRQ .......................................................................................................... 115
3KkQORҥLYjKjQKYLFӫDOӵF .............................................................................................. 119
3KkQWtFKOӵF ...................................................................................................................... 127
6ӵWUX\ӅQOӵFEӣLFiFYұWNKӕLOѭӧQJWKҩS ......................................................................... 129
&iFYұWGѭӟLVӭFFăQJ ........................................................................................................ 131
0i\FѫÿѫQJLҧQ5zQJUӑF ............................................................................................... 132
Bài WұS ...................................................................................................................................... 134
PKҫn II
CKX\ӇQÿӝQJWURQJNK{QJJLDQEDFKLӅX
CKѭѫQg 6
Các ÿӏQKOXұW1HZWRQWURQJNK{QJJLDQEDFKLӅX ................................................. 141
&iFOӵFFyWiFGөQJNK{QJYX{QJJyF ............................................................................... 141
+ӋWӑDÿӝYjFiFWKjQKSKҫQ .............................................................................................. 143
&iFÿӏQKOXұW1HZWRQWURQJNK{QJJLDQEDFKLӅX .............................................................. 147
%jLWұS ...................................................................................................................................... 149
CKѭѫQJ7
Vector .................................................................................................................................... 151
.tKLӋXYHFWRU ..................................................................................................................... 151
&iFSKpSWtQKYӟLÿӝOӟQYjKѭӟQJ .................................................................................... 154
3KѭѫQJSKiSFӝQJYHFWRU .................................................................................................. 155
.tKLӋXYHFWRUÿѫQYӏ ......................................................................................................... 157
%ҩWELӃQTXD\ ...................................................................................................................... 157
iv
Bài WұS ...................................................................................................................................... 159
CKѭѫQJ8
Vector YjFKX\ӇQÿӝQJ .................................................................................................... 161
9HFWRUYұQWӕF .................................................................................................................... 162
9HFWRUJLDWӕF ..................................................................................................................... 163
9HFWRUOӵFYjFiFPi\FѫÿѫQJLҧQ .................................................................................... 165
*LҧLWtFKYHFWRU ................................................................................................................... 166
Bài WұS ...................................................................................................................................... 170
CKѭѫQJ9
CKX\ӇQÿӝQJWUzQ .............................................................................................................. 174
.KiLQLӋPFKX\ӇQÿӝQJWUzQ .............................................................................................. 174
&KX\ӇQÿӝQJWUzQÿӅX ........................................................................................................ 179
&KX\ӇQÿӝQJWUzQNK{QJÿӅX ............................................................................................. 181
BàLWұS ...................................................................................................................................... 183
CKѭѫQJ10
LӵFKҩSGүQ ......................................................................................................................... 187
&iFÿӏQKOXұW.HSOHU ........................................................................................................ 188
ĈӏQKOXұWKҩSGүQ1HZWRQ ............................................................................................... 190
6ӵPҩWWUӑQJOѭӧQJELӇXNLӃQ........................................................................................... 195
3KpSFӝQJYHFWRUFiFOӵFKҩSGүQ ..................................................................................... 196
&kQQһQJWUrQ7UiLÿҩW...................................................................................................... 198
%ҵQJFKӭQJFKROӵFKҩSGүQÿҭ\ ..................................................................................... 200
%jLWұS ...................................................................................................................................... 203
v
Phi thuyӅn Mars Climate Orbiter chuҭn bӏ cho sӭ mӋnh cӫDQy&iFÿӏnh luұt vұWOtOjQKѭQKDXӣ mӑLQѫLNӇ cҧ trên
Hӓa tinh, nên con tàu có thӇ ÿѭӧc thiӃt kӃ WUrQFiFÿӏnh luұt vұWOtÿmSKiWKLӋQWUrQ7UiLÿҩt. Có mӝWOtGRÿiQJWLӃc
nӳa lí giҧi vì sao phi thuyӅn này lҥi có liên quan tӟi chӫ ÿӅ cӫDFKѭѫQJQj\QyEӏ phá hӫy khi cӕ ÿLYjREҫu khí
quyӇn cӫa Hӓa tinh YuFiFNƭWKXұt viên tҥL/RFNKHHG0DUWLQÿmTXrQÿәi sӕ liӋu vӅ ÿӝQJFѫÿҭy tӯ SRXQGVDQJÿѫQ
vӏ hӋ mét cӫa lӵFQHZWRQWUѭӟc khi cung cҩp thông tin cho NASA. ViӋFÿәLÿѫQYӏ thұt quan trӑng !
Chѭѫng 0
Giӟi thiӋu và nhұn xét
NӃu bҥn thҧ UѫL FKLӃc giày cӫa bҥn và mӝW ÿӗng tiӅn sát bên nhau, chúng sӁ chҥP ÿҩt
cùng mӝt lúc. Tҥi sao chiӃFJLj\NK{QJUѫL[XӕQJWUѭӟc, vì lӵc hҩp dүn hút nó mҥQKKѫn mà ?
Làm thӃ nào thӫy tinh thӇ cӫa mҳt bҥn hoҥWÿӝQJÿѭӧc, và tác dөQJFѫPҳt cӫa bҥn phҧi nén thӫy
tinh thӇ cӫa nó thành nhӳng hình dҥQJ NKiF QKDX ÿӇ hӝi tө các vұt ӣ gҫn hay ӣ [D " Ĉk\ Oj
nhӳng loҥi câu hӓi mà các nhà vұWOtÿmFӕ gҳng trҧ lӡi vӅ hành vi cӫa ánh sáng và vұt chҩt, hai
thӭ cҩXWKjQKQrQYǊWUө.
Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 1

3KѭѫQJSKiSNKRDKӑc
0mLFKRÿӃn rҩt gҫQÿk\WURQJOӏch sӱ, không có tiӃn bӝ QjRÿѭӧc thӵc hiӋn trong viӋc trҧ
lӡi nhӳng câu hӓLQKѭWKӃ này. TӋ hҥLKѫQQӳa, nhӳng câu trҧ lӡi sai viӃt ra bӣi FiFQKjWѭWѭӣng
QKѭ QKj YұW Ot QJѭӡi Hi Lҥp cә ÿҥL $ULVWRWOH ÿm ÿѭӧc chҩp nhұn mà không hӅ nghi ngӡ trong
KjQJQJKuQQăP7ҥi sao kiӃn thӭc khoa hӑc tiӃn triӇn kӇ tӯ thӡi PhөFKѭQJOҥi tiӃn bӝ KѫQWRjQ
bӝ thiên niên kӍ WUѭӟFÿyNӇ tӯ khi có lӏch sӱ ghi lҥi ? Rõ ràng cuӝc cách mҥng công nghiӋp là
mӝt phҫn cӫa câu trҧ lӡi. ViӋc phát triӇn các khҭXSKiRÿӝQJFѫKѫLQѭӟFÿzLKӓi nhӳQJNƭWKXұt
cҧi tiӃn cho xây dӵQJYjÿROѭӡng chính xác. (Ngay tӯ sӟPQyÿmÿѭӧc xem là mӝt tiӃn bӝ lӟn
khi các cӱa hàng máy móc ӣ Anh hӑFÿѭӧc cách chӃ tҥo piston và xilanh và lҳp vào nhau vӟi
mӝt khe hҽS KѫQ EӅ dày cӫD ÿӗng SHQQ\ 1KѭQJ WUѭӟc cҧ cách mҥng công nghiӋS ÿm Fy FiF
Eѭӟc khám phá, chӫ yӃXYuÿѭDUDSKѭѫQJSKiSNKRDKӑc hiӋQÿҥi. Mһc dù nó tiӃn triӇn theo thӡi
gian, nKѭQJÿDVӕ nhà khoa hӑc ngày nay thӕng nhҩt vӟi nhau vӅ mӝt sӕ ÿLӅXQKѭOLӋWNrGѭӟi
ÿk\YӅ các nguyên tҳFFѫEҧn cӫDSKѭѫQJSKiSNKRDKӑc:
(1) Khoa h͕c là m͡t chu trình cͯa lí thuy͇t và th͹c nghi͏m. Các lí thuyӃt khoa hӑFÿѭӧc
ÿѭDUDÿӇ giҧi thích kӃt quҧ thí nghiӋm tҥRUDGѭӟi nhӳQJÿLӅu kiӋn nhҩWÿӏnh. Mӝt lí thuyӃt thành
F{QJFǊQJVӁ ÿѭDUDQKӳQJWLrQÿRiQPӟi vӅ nhӳng thí nghiӋm mӟLGѭӟi nhӳQJÿLӅu kiӋn mӟi.
Tuy vұy, cuӕLFQJÿLӅu luôn xҧy ra là mӝt thí nghiӋm mӟi xuҩt hiӋn, cho thҩ\Gѭӟi nhӳQJÿLӅu
kiӋn nhҩWÿӏnh, lí thuyӃWÿyNK{QJKҷn là mӝt sӵ gҫQÿ~QJWӕt hay thұm chí không còn giá trӏ nӳa.
Quҧ EyQJNKLÿyÿѭӧFÿiWUӣ lҥi sân cӫa các nhà lí thuyӃt. NӃu mӝt thí nghiӋPNK{QJăQNKӟp
vӟi lí thuyӃt hiӋn tҥi, thì lí thuyӃWÿySKҧLWKD\ÿәi, chӭ không phҧi thí nghiӋm.
a/ Khoa hӑc là mӝt chu trình cӫa lí thuyӃt và thӵc nghiӋm
(2) Lí thuy͇t ph̫i vͳDFyWtQKWLrQÿRiQYͳa có tính gi̫i thích. Yêu cҫu cӫa sӭc mҥnh dӵ
ÿRiQFyQJKƭDOjPӝt lí thuyӃt sӁ chӍ Fyÿҫ\ÿӫ êQJKƭDQӃXQKѭ nó có khҧ QăQJWLrQÿRiQFái gì
ÿyFyWKӇ kiӇPWUDWUrQFѫVӣ FiFSKpSÿRWKӵc nghiӋm mà lí thuyӃWÿyNK{QJYӟi tӟLQJD\1JKƭD
là, mӝt lí thuyӃt phҧi có thӇ kiӇPWUDÿѭӧc. Giá trӏ giҧLWKtFKFyQJKƭDOjQKLӅu hiӋQWѭӧng phҧi
ÿѭӧF[HP[pWÿӕi vӟLYjLQJX\rQOtFѫEҧn. NӃu bҥn trҧ lӡi mӛi câu hӓL³WҥLVDRÚҵQJ³Eӣi vì nó
OjQKѭWKӃ´WKuOtWKX\Ӄt cӫa bҥn không có giá trӏ giҧLWKtFK6ѭXWұp nhiӅu sӕ liӋu mà không có
khҧ QăQJWuPUDEҩt kì nguyên lí nӅn tҧQJFѫVӣ nào thì không phҧi là khoa hӑc.
(3) Các thí nghi͏m ph̫i có th͋ l̿p l̩i ÿ˱ͫc. Mӝt thí nghiӋm sӁ bӏ xem xét vӟi sӵ hoài
nghi nӃXQKѭQyFKӍ hoҥWÿӝQJÿӕi vӟi mӝWQJѭӡi, hoһc chӍ hoҥWÿӝng trong mӝt bӝ phұn cӫa thӃ
giӟi. BҩW Nu DL Fy Nƭ QăQJ Yj WUDQJ WKLӃt bӏ cҫn thiӃW ÿӅu có thӇ WKX ÿѭӧc kӃt quҧ QKѭ QKDX Wӯ
2 http://www.thuvienvatly.com | trannghiem@ymail.com
nhӳng thí nghiӋm nhѭQKDXĈLӅu này ngө ý rҵng nӅn khoa hӑFYѭӧt qua ranh giӟi quӕc gia và
tôn giáo; bҥn có thӇ chҳc chҳn rҵng chҷQJFyDLÿDQJOjPNKRDKӑc thұt sӵ khi hӑ khҷQJÿӏnh
công viӋc cӫa hӑ Oj³$U\DQNK{QJSKҧL'R7KiL´³PiF-xít, không phҧLWѭEҧQ´KD\³&{QJJLio,
không phҧi vô thҫQ´0ӝt thí nghiӋm không thӇ tái dӵng lҥLÿѭӧc nӃXQKѭQyOjEtPұt, cho nên
khoa hӑc nhҩt thiӃt phҧi là mӝt sӵ nghiӋp chung.
b/ Hình vӁ châm biӃm phòng làm viӋc cӫa mӝt nhà giҧ kim thuұt. H. Cock, vӁ lҥi theo Peter Brueghel (thӃ kӍ 16)
Mӝt thí dө cӫa chu trình lí thuyӃt và thӵc nghiӋm, mӝWEѭӟc tiӃn cҫn thiӃWÿӃn nӅn hóa
hӑc hiӋQÿҥi là quan sát thӵc nghiӋm cho thҩy các nguyên tӕ hóa hӑc không thӇ chuyӇn hóa lүn
nhau, chҷng hҥQQKѭFKuNK{QJWKӇ biӃQWKjQKYjQJĈLӅu này dүn tӟi lí thuyӃt cho rҵng các phҧn
ӭng hóa hӑc bao gӗm sӵ sҳp xӃp lҥi cӫa các nguyên tӕ theo nhӳng kӃt hӧp khác nhau, không có
bҩt kì sӵ WKD\ ÿәi nào ӣ nhân dҥng cӫa bҧn thân các nguyên tӕ. Lí thuyӃW ÿy KRҥW ÿӝng trong
KjQJWUăPQăPYjÿѭӧc xác nhұn bҵng thӵc nghiӋm trên mӝt phҥm vi rӝng cӫa áp suҩt và nhiӋt
ÿӝ và vӟi nhiӅu kӃt hӧp cӫa các nguyên tӕ. ChӍ trong thӃ kӍ 20, chúng ta mӟi biӃt rҵng mӝt
nguyên tӕ có thӇ chuyӇn hóa thành mӝt nguyên tӕ NKiFGѭӟi nhӳQJÿLӅu kiӋn áp suҩt và nhiӋWÿӝ
cӵc cao tӗn tҥi trong quҧ bom hҥt nhân hoһc bên trong mӝWQJ{LVDR4XDQViWÿyNK{QJKRjQ
toàn vô hiӋu hóa lí thuyӃWEDQÿҫu vӅ sӵ bҩt biӃn cӫa các nguyên tӕQKѭQJQyFKRWKҩy nó chӍ là
mӝt sӵ gҫQÿ~QJKӧp lí ӣ ÿLӅu kiӋn nhiӋWÿӝ và áp suҩWEuQKWKѭӡng.
- MӝWSKiSVѭOrQÿӗng tham gia nói chuyӋn vӟi linh hӗQQJѭӡLÿm Pҩt. Ông nói ông có sӭc mҥnh ma
thuұWÿһc biӋWPjQJѭӡLNKiFNK{QJFyQyFKRSKpS{QJ³OLrQOҥF´WK{QJWLQYӟi các linh hӗn. Ӣ ÿk\SKҫn
nào cӫa nguyên tҳc khoa hӑFÿmEӏ vi phҥm ?
3KѭѫQJSKiSNKRDKӑc mô tҧ ӣ ÿk\Ojmӝt sӵ OtWѭӣng hóa, và không nên hiӇu là mӝt tұp

hӧp thӫ tөc dùng trong làm khoa hӑc. Các nhà khoa hӑc có nhiӅXQKѭӧFÿLӇm và tính xҩXQKѭ
mӑLQKyPQJѭӡi khác, và rҩWWKѭӡng xҧy ra vӟi các nhà khoa hӑc là cӕ gҳng làm mҩt uy tín cӫa
thí nghiӋm cӫDQJѭӡi khác khi kӃt quҧ cӫDQJѭӡLWDWUiLQJѭӧc vӟLTXDQÿLӇPѭDWKtFKFӫa hӑ.
NӅn khoa hӑFWKjQKF{QJFǊQJSKҧi làm viӋc vӟi sӵ may mҳn, trӵc giác và sáng tҥo nhiӅXKѫQÿD
sӕ mӑLQJѭӡi nhұn thҩy, và hҥn chӃ cӫDSKѭѫQJSKiSNKRDKӑc là không hӅ kiӅm chӃ cá tính và
sӵ tӵ biӇu hiӋQKѫQVRYӟi dҥng fugue sonata kiӅm chӃ Bach và Haydn. Có mӝW[XKѭӟng gҫn
ÿk\WURQJVӕ các nhà khoa hӑc xã hӝLOjÿL[DKѫQQӳDYjÿLWӟi phӫ nhұn sӵ tӗn tҥi cӫDSKѭѫQJ
pháp khoa hӑc, khҷQJÿӏnh khoa hӑFNK{QJJuKѫQOjPӝt hӋ thӕng xã hӝLÿӝFÿRiQ[iFÿӏnh ý
WѭӣQJQjRÿѭӧc chҩp nhұn dӵa trên tiêu chuҭn cӫDQKyPQJѭӡi có chung quyӅn lӧi. NӃu khoa

hӑc là mӝt lӉ nghi xã hӝLÿӝFÿRiQWKuKuQKQKѭNKyPjJLҧLWKtFKÿѭӧc tính hiӋu quҧ cӫa nó
trong viӋc chӃ tҥRFiFÿӗ ÿҥc hӳXtFKQKѭPi\ED\Pi\KiWÿƭD&'YjPi\PD\1ӃXQKѭWKXұt
giҧ kim và chiêm tinh hӑc không kém tính khoa hӑFKѫQWURQJSKѭѫQJSKiSFӫa nó so vӟi hóa
hӑFYjWKLrQYăQKӑc, thì cái gì khiӃn cho chúng không tҥRUDÿѭӧc cái nào có ích cҧ ?
- ;pW[HPFyKD\NK{QJFySKѭѫQJSKiSNKRD hӑc áp dөng trong nhӳng thí dө VDXÿk\NӃXSKѭѫQJSKiS
khoa hӑFNK{QJÿѭӧc áp dөng, hӓi nhӳQJQJѭӡi có hoҥWÿӝQJÿѭӧc mô tҧ FyÿDQJWLӃn hành mӝt hoҥWÿӝng
FRQQJѭӡi hӳu ích hay không, dүu là mӝt hoҥWÿӝng phҧn khoa hӑc ?
A. Châm cӭu là mӝWNƭWKXұt y khoa cә truyӅn có nguӗn gӕFFKkXÈWURQJÿyQKӳng cây kim nhӓ ÿѭӧc cҳm
YjR Fѫ WKӇ FRQ QJѭӡL ÿӇ làm giҧP ÿDX ÿӟn. NhiӅX EiF Vƭ ÿѭӧF ÿjR Wҥo ӣ SKѭѫQJ Wk\ [HP FKkP Fӭu là
không có giá trӏ nghiên cӭu thӵc nghiӋm, vì nӃX QKѭ Qy Fy WiF Gөng chӳa bӋnh, thì nhӳng tác dөQJ ÿy
không thӇ nào giҧi thích bҵng lí thuyӃt cӫa hӑ vӅ hӋ thҫQNLQK$LOjQJѭӡi mang tính khoa hӑFKѫQQKӳng
QJѭӡi hành nghӅ SKѭѫQJWk\KD\SKѭѫQJÿ{QJ"
B. Goethe, mӝWQKjWKѫĈӭFtWÿѭӧc biӃt tӟi cho lí thuyӃt cӫa ông vӅ màu sҳFÐQJÿm[Xҩt bҧn mӝt cuӕn
sách vӅ ÿӅ WjLÿyWURQJÿy{QJELӋn hӝ rҵng dөng cө khoa hӑFGQJÿӇ ÿRYjÿӏQKOѭӧng màu sҳFQKѭOăQJ
kính, thҩu kính và bӝ lӑc màu, không thӇ mang lҥi cho chúng ta cái nhìn trӑn vҽQYjRêQJKƭDWӕi hұu cӫa
màu sҳc, chҷng hҥn cҧm giác lҥnh gӧi lên bӣi màu lam và lөFKD\WtQKNKRDWUѭӡQJGRPjXÿӓ NtFKÿӝng.
Hӓi nghiên cӭu cӫa ông có mang tính khoa hӑc không ?
C. MӝWÿӭa trҿ thҳc mҳc tҥi sao mӑi vұWÿӅXUѫL[Xӕng, và mӝWQJѭӡLWUѭӣng thành trҧ lӡL³YuKҩp dүQ´1Kj
triӃt hӑc Hi Lҥp cә ÿҥi Aristotle giҧi thích rҵQJÿҩWÿiUѫL[Xӕng vì bҧn chҩt cӫa chúng tìm lҥi vӏ trí tӵ nhiên
cӫa chúng, tiӃp giáp vӟL7UiLÿҩt. Nhӳng lӡi giҧi thích này có mang tính khoa hӑc không ?
'Ĉҥo Phұt phҫn nào là mӝt lӡi giҧi thích tâm lí hӑc cӫa sӵ trҧi nghiӋm cӫa con ngѭӡi, và tâm lí hӑc tҩt
nhiên là mӝt khoa hӑFĈӭc Phұt có thӇ nói là phҧi bұn rӝn trong mӝt chu trình lí thuyӃt và thӵc nghiӋm, vì
ông nghiên cӭu bҵng cách thӱ và sai, và cho dүu muӝn trong cuӝFÿӡL{QJ{QJÿm\rXFҫXFiFP{Qÿӗ thӱ
WKiFKêWѭӣng cӫa ông. Phұt giáo còn có thӇ [HPOjFyWtQKVLQKV{LYuĈӭc Phұt bҧRFiFP{Qÿӗ cӫa ông
rҵng hӑ có thӇ tìm sӵ khai sáng cho chính hӑ nӃu hӑ tuân theo mӝt khóa nghiên cӭu và rèn luyӋn nhҩWÿӏnh.
Hӓi Phұt giáo có phҧi là mӝt hoҥWÿӝQJWKHRÿXәi khoa hӑc hay không ?
0.2 Vұt lí là gì ?
Cho r̹ng trong ch͙c lát, m͡WQJ˱ͥi thông minh có th͋ OƭQKK͡i ṱt c̫ các l͹c mà nhͥ ÿy
t͹ QKLrQÿ˱ͫc c̭p thêm sinh khí và v͓ WUtW˱˯QJͱng cͯa nhͷng thͱ t̩RUDQy«WKuNK{QJ
có gì là không ch̷c ch̷QYjW˱˯QJODLFǊQJQK˱TXiNKͱ sͅ n̹PWU˱ͣc m̷t nó.
Pierre Simon de Laplace
Vұt lí là sӱ dөQJSKѭѫQJSKiSNKRDKӑFÿӇ WuPUDFiFQJX\rQOtFѫEҧn chi phӕi ánh sáng
và vұt chҩt, và khám phá ra hӋ quҧ cӫa nhӳQJÿӏnh luұt này. Mӝt phҫn cӫa cái phân biӋt quan
ÿLӇm hiӋQÿҥi vӟi thӃ giӟi quan cә ÿҥi là giҧ ÿӏnh có nhӳng quy luұt mà nhӡ ÿyFiFFKӭFQăQJYǊ
trө, và nhӳQJÿӏnh luұWÿyFyWKӇ ÿѭӧc hiӇu ít nhҩt là phҫQQjRÿyEӣLFRQQJѭӡi. Tӯ kӍ nguyên
/tWUtFKRÿӃn thӃ kӍ 19, nhiӅu nhà khoa hӑc bҳWÿҫu bӏ thuyӃt phөc rҵQJFiFÿӏnh luұt tӵ nhiên
không nhӳng có thӇ hiӇXÿѭӧFPjQKѭ/DSODFHNKҷQJÿӏnh, nhӳQJÿӏnh luұWÿyYӅ nguyên tҳc
còn có thӇ sӱ dөQJÿӇ WLrQÿRiQPӑi thӭ vӅ WѭѫQJODLFӫDYǊWUө nӃXQKѭFyÿӫ thông tin vӅ trҥng
thái hiӋn nay cӫa toàn bӝ ánh sáng và vұt chҩt. Trong nhӳng phҫn sau, tôi sӁ mô tҧ hai loҥi giӟi
hҥQFKXQJWUrQWLrQÿRiQVӱ dөQJFiFÿӏnh luұt vұt lí, chúng chӍ ÿѭӧc ghi nhұn trong thӃ kӍ 20.
Vұt chҩt có thӇ ÿӏQKQJKƭDOjWKӭ JuÿyEӏ tác dөng bӣi hҩp dүn, tӭc là nó có trӑng lӵc hay
sӁ có sӭc nһng nӃu nó nҵm gҫQ7UiLÿҩt hoһc mӝt ngôi sao khác hoһc mӝWKjQKWLQKÿӫ nһQJÿӇ
tҥo ra sӭc hҩp dүn có thӇ ÿRÿѭӧc. Ánh sáng có thӇ ÿӏQKQJKƭDOjWKӭ JuÿyFyWKӇ truyӅn tӯ QѫL
Qj\VDQJQѫLNKiFTXDNK{QJJLDQWUӕng rӛng và có thӇ tác dөng lên vұt chҩWQKѭQJNK{QJFy
trӑQJOѭӧng. Ví dө, ánh sáng Mһt trӡi có thӇ tác dөQJOrQFѫWKӇ bҥn bҵng cách làm nó nóng lên
hay phá hӓng DNA cӫa bҥn và làm cho bҥn bӏ XQJWKѭGDĈӏQKQJKƭDiQKViQJFӫa nhà vұt lí
bao gӗm nhiӅu hiӋQWѭӧng phong phú không nhìn thҩy vӟi mҳWWKѭӡng, gӗm có sóng vô tuyӃn, vi
sóng, tia X và tia gamma. NhӳQJÿӕLWѭӧQJQj\Oj³PjX´FӫDiQKViQJNK{QJUѫLYjRQJѭӥng
hҽp tӯ-tím-tӟi-ÿӓ cӫa cҫu vӗng mà chúng ta có thӇ nhìn thҩy.
- 9jRÿҫu thӃ kӍ 20, mӝt hiӋQWѭӧng mӟi lҥ ÿѭӧc phát hiӋn thҩy trong ӕng chân không: các tia bí ҭn có
nguӗn gӕc và bҧn chҩt không rõ. Nhӳng tia này giӕQJQKѭFiFWLDEҳn tӯ phía sau ӕQJÿqQKuQKWLYLQKjEҥn
và chҥm tӟLSKtDWUѭӟc tҥo ra hình ҧnh. Các nhà vұWOtYjRQăPNK{QJKӅ FyêWѭӣng xem nhӳng tia
này là cái gì, nên hӑ ÿһWWrQÿѫQJLҧn cho chúng là ³WLDFDWKRGH´WKHRWrQFӫa tiӃS[~FÿLӋn tӯ ÿyFK~QJ
phát ra. Mӝt cuӝc tranh luұn sôi nәi nә ra, hoàn toàn vӟLêQJKƭDTXDQQLӋm, xem nhӳng tia này thuӝc dҥng
ánh sáng hay vұt chҩt. 1Jѭӡi ta sӁ phҧLOjPJuÿӇ giҧi quyӃt vҩQÿӅ ÿy"
NhiӅu hiӋQWѭӧng vұt lí bҧn thân chúng không phҧi là ánh sáng hay vұt chҩt, mà là tính
chҩt cӫa ánh sáng hay vұt chҩt hoһF WѭѫQJ WiF JLӳa ánh sáng và vұt chҩt. Chҷng hҥn, chuyӇn
ÿӝng là mӝt tính chҩt cӫa mӑi ánh sáng và mӝt sӕ vұt chҩWQKѭQJEҧn thân nó không phҧi là ánh
sáng hay vұt chҩt. Áp suҩt giӳ cho lӕS[HÿҥSFăQJOrQOjVӵ WѭѫQJWiFJLӳa không khí và lӕp xe.
Áp suҩt không thuӝc dҥng vұt chҩt mà thuӝc dҥng riêng cӫa nó. Nó là mӝt tính chҩt cӫa lӕp xe
FǊQJQKѭFӫDNK{QJNKt7ѭѫQJWӵ, tình cҧnh chӏ em và chӫ tӟ là quan hӋ giӳDQJѭӡi vӟLQJѭӡi,
QKѭQJNK{QJSKҧi là bҧQWKkQFRQQJѭӡi.
Hình chөSTXDNtQKWKLrQYăQQj\FKRWKҩy hai ҧnh cӫa cùng mӝt vұt ӣ xa, mӝt vұt kì lҥ, rҩt sáng gӑi tên là quasar.
Ĉk\ÿѭӧc xem là bҵng chӭng cho mӝt vұt nһng, mӡ tӕi, có khҧ QăQJOjPӝt lӛ ÿHQGѭӡQJQKѭQҵm giӳa chúng ta và
nó. Nói cách khác, các tia sáng sӁ WUѭӧWTXD7UiLÿҩt ӣ mӛi phía bӏ bҿ cong bӣi sӭc hҩp dүn cӫa vұt tӕi sao cho chúng
ÿLWӟLFK~QJWD+ѭӟng thұt sӵ ÿӃn quasar có thӇ ÿRiQFKӯng là ӣ chính giӳDKuQKQKѭQJiQKViQJWUX\Ӆn dӑc theo
ÿѭӡng chính giӳDNK{QJÿLWӟi chúng ta vì nó bӏ vұt tӕi hҩp thө4XDVDUWUrQÿѭӧc gӑi tên qua sӕ danh mөc cӫa nó,
MG1131+0456, hay tên gӑi kém chính thӭFKѫQOj9zQJ(LQVWHLQ

Mӝt sӕ thӭ GѭӡQJQKѭNK{QJWUӑQJOѭӧng lҥi thұt sӵ có trӑng
Oѭӧng, và vì thӃ ÿѭӧc xem là vұt chҩt. Không khí có trӑng
Oѭӧng, và vì thӃ nó là mӝt dҥng vұt chҩt, mһc dù 1 inch khӕi
không khí nhҽ KѫQFҧ mӝt hҥt cát. Quҧ bóng helium có trӑng
OѭӧQJQKѭQJÿѭӧc giӳ cho khӓLUѫL[Xӕng bӣi lӵc tác dөng
cӫa không NKt[XQJTXDQKÿұPÿһFKѫQFK~QJÿҭy nó lên.
&iFQKjWKLrQYăQWUrQTXӻ ÿҥR[XQJTXDQK7UiLÿҩt có trӑng
OѭӧQJYjÿDQJUѫLWKHR PӝW ÿѭӡQJFRQJQKѭQJKӑ chuyӇn
ÿӝng quá nhanh nên cung cong cӫa quӻ ÿҥR UѫL Fӫa hӑ ÿӫ
rӝQJ ÿӇ mang hӑ theo hành trình xung qXDQK 7UiL ÿҩt có
dҥng hình tròn. Hӑ tӵ cҧm thҩy mình không có trӑQJOѭӧng
vì tә hӧSNK{QJJLDQÿDQJUѫLFQJYӟi hӑ, và vì thӃ VjQÿӥ
NK{QJÿҭy chân hӑ lên.
S͹ WKD\ÿ͝i hi͏Qÿ̩i ͧ ÿ͓QKQJKƭDiQKViQJYjY̵t ch̭t
(LQVWHLQWLrQÿRiQPӝt hӋ quҧ cӫa lí thuyӃt WѭѫQJÿӕi cӫa ông là
ánh sáng sau hӃt thҧy sӁ bӏ WiFÿӝng bӣi hҩp dүn, mһc dù hiӋu
ӭQJÿyFӵc kì yӃXGѭӟi nhӳQJÿLӅu kiӋQEuQKWKѭӡQJ7LrQÿRiQ
cӫD{QJÿmNKDLVLQKUDFiFTXDQViWVӵ bҿ cong tia sáng phát ra
tӯ FiFVDRNKLFK~QJÿLJҫn Mһt trӡi trong hành trình cӫa chúng
ÿӃn vӟL7UiLÿҩt. Lí thuyӃt cӫa Einstein còn gӧi ý sӵ tӗn tҥi cӫa
các lӛ ÿHQFiFVDRQһng và rҳn chҳFÿӃn mӭc sӭc hҩp dүn mҥnh
cӫa chúng không cho phép ánh sáng thoát ra ngoài (HiӋn nay, có
bҵng chӭng mҥnh mӁ cho thҩy các lӛ ÿHQWKұt sӵ tӗn tҥi).
Giҧi thích cӫa Einstein là ánh sáng không phҧi thұt sӵ có khӕi
OѭӧQJPjOjQăQJOѭӧng bӏ WiFÿӝng bӣi hҩp dүn giӕng hӋWQKѭ
khӕLOѭӧng vұ\1ăQJOѭӧng trong mӝWFKPViQJWѭѫQJÿѭѫQJ
vӟi mӝWOѭӧng khӕLOѭӧng nhҩWÿӏnh, cho bӣi công thӭc nәi tiӃng
E = mc2 WURQJ ÿy c là tӕF ÿӝ ánh sáng. Vì tӕFÿӝ ánh sáng là
mӝt con sӕ lӟn, nên mӝWOѭӧng lӟQQăQJOѭӧQJOjWѭѫQJÿѭѫQJ
vӟi chӍ mӝWOѭӧng rҩt nhӓ cӫa khӕLOѭӧng, nên lӵc hҩp dүn tác
dөng lên tia sáng có thӇ bӓ TXDWURQJÿDVӕ mөFÿtFKWKӵc tiӉn.
Tuy nhiên, có mӝt sӵ khác biӋWFzQFѫEҧn và thӓDÿiQJKѫQQӳa
giӳa ánh sáng và vұt chҩWÿӕi vӟi bҥQÿLӅXÿyFyWKӇ hiӇXÿѭӧc
nӃXQKѭEҥn có hӑc qua hóa hӑc. Trong hóa hӑFQJѭӡi ta biӃt
rҵng các electron tuân theo nguyên lí loҥi trӯ Pauli, nguyên lí
cҩm có nhiӅXKѫQPӝt electron chiӃm giӳ cùng mӝt quӻ ÿҥo nӃu
QKѭFK~QJFyFQJVSLQ1JX\rQOtORҥi trӯ 3DXOLÿѭӧc tuân thӫ
bӣi các hҥt hҥ nguyên tӱ cҩu thành nên vұt chҩW QKѭQJNK{QJ
ÿѭӧc tuân thӫ bӣi các hҥt, gӑi là photon, cҩu thành nên chùm tia
sáng.
Lí thuyӃt WѭѫQJÿӕi cӫa Einstein sӁ ÿѭӧc thҧo luұn trӑn vҽQKѫQ
trong quyӇn 6 cӫa bӝ sách này.
Ranh giӟi giӳa vұt lí hӑc và các khoa hӑc khác không phҧi
O~F QjR FǊQJ U} UjQJ &Kҷng hҥn, hóa hӑc nghiên cӭu các
nguyên tӱ và phân tӱ, chúng là thӭ cҩu thành nên vұt chҩt, và
có mӝt sӕ nhà khoa hӑFKjLOzQJQKѭQKDXWӵ gӑi hӑ là nhà
hóa lí hoһF QKj Ot KyD 'ѭӡQJ QKѭ Vӵ khác biӋt giӳa vұt lí
hӑc và sinh hӑFWKuU}UjQJKѫQYuYұWOtKuQKQKѭOjPYLӋc
d/ Giҧn hóa luұn vӟi các vұt vô tri vô giác. Thұt ra, hҫXQKѭPӑi nhà vұWOtÿӅu
ÿӗng ý rҵQJFiFÿӏnh luұWFѫEҧn cӫa vұt lí áp dөng cho các
phân tӱ trong mӝt ӕng thӱ hoҥWÿӝng tӕWWѭѫQJWӵ ÿӕi vӟi sӵ kӃt hӧp cӫa các phân tӱ cҩu thành
nên mӝt con vi khuҭn. (Mӝt sӕ QJѭӡi có lӁ tin rҵng mӝt sӕ thӭ thì có khҧ QăQJ[ҧ\UDKѫQWURQJê
QJKƭFӫa con QJѭӡi, hay thұPFKtOjêWѭӣng cӫa mèo và chó) Cái phân biӋt vұt lí vӟi sinh hӑc là
nhiӅu lí thuyӃt khoa hӑc mô tҧ sӵ sӕng, trong khi rút cuӝFWKXÿѭӧc tӯ FiFÿӏnh luұWFѫEҧn cӫa
vұt lí, không thӇ nào suy luұn chһt chӁ tӯ các nguyên lí vұt lí.
HӋ cô lұp và giҧn hóa luұn
ĈӇ tránh nghiên cӭu mӑi thӭ cùng mӝt lúc, các nhà khoa hӑc cô lұp mӑi thӭ mà hӑ ÿDQJ
cӕ gҳng nghiên cӭu. Chҷng hҥn, mӝt nhà vұt lí muӕn nghiên cӭu chuyӇQÿӝng cӫa mӝt con quay
hӗi chuyӇQÿDQJTXD\VӁ có khҧ QăQJWKtFKQyÿѭӧc tách rӡi khӓLFiFGDRÿӝng và dòng không
khí xung quanh. Ngay cҧ trong sinh hӑFOƭQKYӵc nghiên cӭu cҫn thiӃt phҧi tìm hiӇu sӵ sӕng liên
hӋ QKѭWKӃ nào vӟi toàn bӝ P{LWUѭӡng cӫa chúng, thұt hào hӭQJOѭXêÿӃn vai trò lӏch sӱ thiӃt
yӃu cӫa nghiên cӭu cӫa Darwin trên quҫQÿҧR*DODSDJRVQѫLWiFKUӡi khӓi phҫn còn lҥi cӫa thӃ
giӟi. Bҩt kì bӝ phұn nào cӫDYǊWUө ÿѭӧc xem là tách rӡi khӓi phҫn còn lҥi có thӇ gӑi là mӝW³KӋ´
Vұt lí hӑFÿmFyQKӳng thành công to lӟn cӫa nó khi tiӃn hành quá trình cô lұSQj\ÿӇ
cách li, chia nhӓ YǊ WUө thành nhӳng phҫn ngày càng nhӓ KѫQ 9ұt chҩt có thӇ chia thành các
nguyên tӱ, và hành vi cӫa tӯng nguyên tӱ có thӇ nghiên cӭXÿѭӧc. Các nguyên tӱ có thӇ phân
chia thành các neutron, proton và electron cҩu thành cӫa chúng. Proton và neutron hìQKQKѭÿѭӧc
cҩu thành tӯ các hҥt còn nhӓ KѫQQӳa gӑLOjTXDUNYjÿmFyPӝt sӕ khҷQJÿӏnh bҵng chӭng thӵc
nghiӋm các quark có nhӳng bӝ phұn nhӓ KѫQErQWURQJFK~QJ3KѭѫQJSKiSSKkQWtFKFiFWKӭ
thành nhӳng bӝ phұn càng lúc càng nhӓ KѫQYjQJKLrQFӭu xem nhӳng bӝ phұQÿyWѭѫQJWiFOүn
QKDXQKѭWKӃ QjRÿѭӧc gӑi là sӵ giҧn hóa luұn. Hi vӑng là các quy luұt có vҿ phӭc tҥp chi phӕi
nhӳQJ ÿѫQ Yӏ lӟn có thӇ ÿѭӧc hiӇu tӕW KѫQ Gѭӟi dҥng nhӳng quy luұW ÿѫQ JLҧQ KѫQ FKL SKӕi
nhӳQJÿѫQYӏ nhӓ KѫQĈӇ ÿiQKJLiÿ~QJFiL do giҧn hóa luұn mang lҥi cho khoa hӑc, chӍ cҫn
nghiên cӭu mӝt cuӕn sách giáo khoa hóa hӑc thӡi thӃ kӍ 19. Vào lúc ҩy, sӵ tӗn tҥi cӫa các
nguyên tӱ vүn còn bӏ mӝt sӕ QJѭӡi nghi ngӡ, các electron thì bӏ khҧ nghi là không tӗn tҥi, và hҫu
QKѭQJѭӡi ta chҷng hiӇu nhӳng quy luұWFѫEҧn nào chi phӕi cách thӭc các nguyên tӱ WѭѫQJWiF
lүn nhau trong phҧn ӭng hóa hӑc. Hӑc sinh phҧi ghi nhӟ nhӳng danh sách dài các hóa chҩt và
phҧn ӭng cӫa chúng, và không có cách nào hiӇXÿѭӧc nó mӝt cách có hӋ thӕng. Ngày nay, hӑc
sinh chӍ cҫn ghi nhӟ mӝt tұp hӧp nhӓ các quy luұt vӅ cách thӭc các nguyên tӱ WѭѫQJWiFFKҷng
hҥn các nguyên tӱ thuӝc mӝt nguyên tӕ không thӇ nào chuyӇn hóa thành nguyên tӕ khác qua
phҧn ӭng hóa hӑc, hay các nguyên tӱ ӣ phía bên phҧi cӫa bҧng hӋ thӕng tuҫn KRjQFy[XKѭӟng
hình thành liên kӃt mҥnh vӟi các nguyên tӱ ӣ phía bên trái.
- A. Tôi vӯDÿӅ nghӏ WKD\ÿӏQKQJKƭDEuQKWKѭӡng cӫa ánh sáng bҵng mӝWÿӏQKQJKƭDPDQJWtQKNƭWKXұt
KѫQFKtQK[iFKѫQEDRKjPVӵ không trӑQJOѭӧng. Dù vұy, vүn có khҧ QăQJOjFKҩt liӋu mà mӝt cái bóng
ÿqQWҥRUDWK{QJWKѭӡng gӑLOj³iQKViQJ´WKұt sӵ có mӝWOѭӧng nhӓ trӑQJOѭӧQJQjRÿy+m\ÿӅ xuҩt mӝt
thí nghiӋm nhҵPÿR[HPQyFyWUӑQJOѭӧng hay không.
B. NhiӋt không có trӑQJ Oѭӧng (tӭc là mӝt vұt không hӅ trӣ nên nһQJ KѫQ NKL bӏ nung nóng), và có thӇ
truyӅQTXDFăQSKzQJWUӕng tӯ bӃp lӱa tӟi da cӫa bҥQQѫLQyWiFÿӝQJÿӃn bҥn qua viӋc làm nóng bҥn. Vұy
WKuWKHRÿӏQKQJKƭDFӫa chúng ta, nhiӋWFyÿѭӧc xem là mӝt dҥng ánh sáng hay không ? TҥLVDRÿѭӧc hay tҥi
sao không ?
&7ѭѫQg tӵkPWKDQKFyÿѭӧc xem là mӝt dҥng ánh sáng hay không ?

0.3 Hӑc vұWOtQKѭWKӃ nào
NhiӅXVLQKYLrQÿӃn vӟi khóa hӑc khoa hӑc vӟLêWѭӣng rҵng hӑ có thӇ thành công bҵng
viӋc ghi nhӟ các công thӭc, khi mӝWEjLWRiQÿѭӧFÿѭDYjREjLWұp ӣ nhà hay bài thi, hӑ sӁ có thӇ
thӃ sӕ vào công thӭFYjWKXÿѭӧc kӃt quҧ bҵng sӕ trên chiӃc máy tính bӓ túi cӫa mình. Thұt sai
lҫPĈyNK{QJSKҧi là cách hӑc khoa hӑFÿkX&yPӝt sӵ khác biӋt lӟn giӳa viӋc hӑc thuӝc các
công thӭc và hiӇu các khái niӋP ĈӇ bҳW ÿҫu, các công thӭc khác nhau có thӇ áp dөng trong
nhӳng tình huӕng khác nhau. MӝWSKѭѫQJWUuQKFyWKӇ biӇu diӉn mӝWÿӏQKQJKƭDQyOX{QOX{Q
ÿ~QJ0ӝWSKѭѫQJWUuQKNKiFFyWKӇ là mӝWSKѭѫQJWUuQKUҩWÿһc biӋt cho tӕFÿӝ cӫa mӝt vұWWUѭӧt
trên mӝt mһt phҷng nghiêng, nó sӁ NK{QJÿ~QJQӃXQKѭYұt là mӝt tҧQJÿiÿDQJWU{LJLҥt xuӕng
ÿi\ÿҥLGѭѫQJ1Ӄu bҥn không chӏu khó tìm hiӇu vұt lí ӣ mӭFÿӝ khái niӋm, bҥn sӁ không biӃt
công thӭFQjRÿѭӧc sӱ dөng khi nào.
ĈDVӕ hӑc sinh tham gia nhӳng khóa hӑc khoa hӑc lҫQÿҫu tiên còn có rҩt ít kinh nghiӋm
vӟi viӋc giҧL WKtFK êQJKƭDFӫa mӝW SKѭѫQJWUuQK +m\[pW SKѭѫQJWUuQK Z = A/h liên hӋ chiӅu
rӝng cӫa mӝt tam giác vӟi chiӅu cao và diӋn tích cӫa nó. Mӝt hӑFVLQKNK{QJÿѭӧc phát triӇQNƭ
QăQJJLҧi thích có thӇ [HPÿk\OjPӝWSKѭѫQJWUuQKNKiFÿӇ hӑc thuӝc và vұn dөng khi cҫn thiӃt.
Mӝt hӑc sinh hiӇu biӃWKѫQPӝt chút nhұQUDÿk\ÿѫQJLҧn là công thӭc quen thuӝc A = Zh ӣ mӝt
dҥng khác. Khi hӓi mӝt tam giác sӁ có chiӅu rӝng lӟQKѫQKD\QKӓ KѫQVRYӟi mӝt tam giác khác
có cùng diӋn tíFKQKѭQJFKLӅu cao nhӓ KѫQQJѭӡi hӑFVLQKQJk\WKѫFyWKӇ lúng túng, không có
con sӕ QjRÿӇ bҩm máy tính cҧ1Jѭӡi hӑc sinh kinh nghiӋPKѫQWKuELӃt cách lí giҧi mӝWSKѭѫQJ
trình liên quan tӟi phép chia ± nӃu h nhӓ KѫQYjA giӳ NK{QJÿәi, thì Z phҧi lӟn KѫQ7Kѭӡng thì
hӑc sinh hay thҩt bҥi ӣ viӋc nhұn ra hӋ quҧ cӫDFiFSKѭѫQJWUuQKQKѭFRQÿѭӡQJÿѭDÿӃn kӃt quҧ
cuӕi cùng, nên hӑ QJKƭWҩt cҧ FiFEѭӟFWUXQJJLDQÿӅu là nhӳng công thӭc quan trӑQJQKѭQKDX
mà hӑ phҧi hӑc thuӝc.
Khi tìm hiӇu bҩt kì vұt nào, ÿLӅu quan trӑng là càng liên hӋ tích cӵc càng tӕt, tӯ không
WuPFiFKÿӑc toàn bӝ thông tin mӝWFiFKQKDQKFKyQJPjNK{QJQJKƭYӅ nó. MӝWêWѭӣng hay là
Km\ÿӑFYjQJKƭ Wӟi nhӳng câu hӓL ÿһt ra ӣ cuӕi mӛi phҫn cӫa nhӳng tài liӋu này khi bҥn gһp
chúng, sao cho bҥn biӃt rҵng bҥQÿmKLӇXFiLPuQKÿDQJÿӑc.
.KyNKăQFӫa nhiӅu hӑc sinh vӅ vұt lí rút lҥi chӫ yӃu là nhӳQJNKyNKăQYӟi toán hӑc. Giҧ
sӱ bҥn cҧm thҩy tӵ tin rҵng bҥQ Fy ÿӫ nӅn tҧng toán hӑF ÿӇ thành công trong khóa hӑc này,
QKѭQJEҥQÿDQJJһp rҳc rӕi vӟi mӝt sӕ thӭ nhҩWÿӏnh. Trong mӝt sӕ OƭQKYӵc, nhұn xét chính nêu
WURQJFKѭѫQJQj\FyOӁ OjÿӫQKѭQJWURQJPӝt sӕ OƭQKYӵc khác, nó có khҧ QăQJNK{QJÿӫ. Mӝt
khi bҥn nhұn ra nhӳQJOƭQKYӵc toán hӑc mà bҥn gһp trөc trһc, hãy tìm sӵ hӛ trӧ trong nhӳQJOƭQh
vӵFÿyĈӯng lê chân qua toàn khóa hӑc vӟi cҧPJLiFPѫKӗ QJKƭWӟi mà sӧ vӅ thӭ kiӇXQKѭNKiL
niӋm khoa hӑF.KyNKăQVӁ không biӃn mҩt nӃu bҥn bӓ TXDQyĈLӅXWѭѫQJWӵ áp dөng cho các
Nƭ QăQJ WRiQ Kӑc cҫn thiӃt mà bҥn hӑc trong khóa hӑc này lҫQ ÿҫu tiên, ví dө QKѭ SKpS Fӝng
vector.
Ĉ{LNKLKӑc sinh bҧo tôi hӑ ÿmFӕ gҳng tìm hiӇu mӝt chӫ ÿӅ nhҩWÿӏnh trong sách, và nó
NK{QJFyêQJKƭDJuKӃt. Thӭ tӗi tӋ nhҩt bҥn có thӇ làm trong tình huӕQJÿyOjFӕ ÿӑc tӟLÿӑc lui
mӝWWUDQJÿyPmL0ӛi sách vӣ giҧi thích nhӳng thӭ nhҩWÿӏnh thұt tӋ - kӇ cҧ sách cӫa tôi! ± nên
thӭ tӕt nhҩWÿӇ làm trong tình huӕng này là nhìn vào mӝt cuӕn sách khác. Thay cho giáo trình
nhҳm tӟi cùng mӭFÿӝ toán hӑFQKѭNKyDKӑc bҥQÿDQJWKDPJLDWURQJPӝt sӕ WUѭӡng hӧp, bҥn
có thӇ nhұn thҩy sách vӣ trung hӑc hay sách ӣ mӭFÿӝ toán thҩSKѫQFKROӡi giҧi thích rõ ràng
KѫQBa cuӕn sách liӋt kê ӣ ErQWUiLWKHRTXDQÿLӇm cӫa tôi, là nhӳng cuӕn sách giӟi thiӋu vұt lí
hӑc tӕt nhҩt hiӋn có, mһc dù chúng không thích hӧSOjPViFKJLiRNKRDVѫFҩp cho khóa hӑc cao
ÿҷng vӅ khoa hӑFFѫEҧn.
Cuӕi cùng, khi ôn tұSWKLÿӯng nên rà soát lҥi nhӳng câu chӳ YjFK~êQKѭEҥQÿmKӑc.
Thay vì vұy, hãy thӱ sӱ dөng mӝWSKѭѫQJSKiS{QWұp tích cӵc, chҷng hҥn bҵng viӋc thҧo luұn
mӝt sӕ câu hӓi vӟi hӑc sinh khác, hoһc làm bài tұp ӣ nhà mà bҥQFKѭDWӯng làm lҫn nào.
0.4 Tӵ ÿiQKJLi
Phҫn giӟi thiӋu cӫa mӝt cuӕn sách kiӇXQKѭWKӃ này thұt khó viӃt, vì mӛi hӑc sinh có xuҩt
SKiW ÿLӇm khác nhau vӟi sӵ chuҭn bӏ khác nhau. Mӝt hӑc sinh có thӇ WUѭӣng thành ӣ mӝW ÿҩt
Qѭӟc khác, và vì thӃ có lӁ hoàn toàn yên tâm vӟi hӋ PpWQKѭQJQKLӅu hӑc sinh có lӁ ÿmKӑFÿҥi
sӕ và thҫ\JLiRÿmGҥy quá nhanh vӅ các kí hiӋu khoa hӑc. Mӝt hӑc sinh khác có lӁ ÿmKӑc biӃt
WtQKWRiQQKѭQJQKLӅXQJѭӡLFKѭDKӅ hӑc vӅ hӋ mét. Phҫn tӵ ÿiQKJLiVDXÿk\OjGDQKViFKNLӇm
WUDÿӇ giúp bҥn vҥch ra cái bҥn cҫn nghiên cӭXÿӇ chuҭn bӏ cho phҫn còn lҥi cӫa khóa hӑc.
NӃu bҥQNK{QJÿӗng ý vӟi phát biӇXQj\« bҥn nên nghiên cӭu phҫn này:
Tôi quen thuӝc vӟLFiFÿѫQYӏ hӋ PpWFѫEҧn: &ѫVӣ cӫa hӋ mét
mét, kilogram và giây, và các tiӃSÿҫu ngӳ hӋ
mét thông dөng nhҩt: milli (m-), kilo (k-) và
centi (c-)
Tôi biӃt vӅ newton, mӝWÿѫQYӏ cӫa lӵc 1HZWRQÿѫQYӏ hӋ mét cӫa lӵc
Tôi quen thuӝc vӟi các tiӃS ÿҫu ngӳ hӋ mét 0.7 Các tiӃS ÿҫu ngӳ hӋ mét kém thông dөng
kém thông dөng này: mega (M-), micro (P-) và KѫQ
nano (n-)
Tôi khá vӅ các kí hiӋu khoa hӑc 0.8 Kí hiӋu khoa hӑc
Tôi có thӇ tӵ tin thӵc hiӋn chuyӇQ ÿәL ÿѫQ Yӏ 0.9 ChuyӇQÿәLÿѫQYӏ
hӋ mét
Tôi hiӇu mөF ÿtFK Yj F{QJ Gөng cӫa nhӳng 0.10 Nhӳng con sӕ FyQJKƭD
con sӕ FyQJKƭD
NӃu bҥn thҩy mình còn mù mӡ vӅ phҫn nào, hãy tӵ kiӇm tra kiӃn thӭc cӫa mình trong
phҫQÿy
&ѫVӣ cӫa hӋ mét

HӋ mét
&iFÿѫQYӏ ÿmNK{QJÿѭӧFÿһt thành tiêu chuҭQPmLFKRÿӃn khá gҫQÿk\WURQJOӏch sӱ,
nên khi nhà vұt lí Isaac Newton trình bày kӃt quҧ thí nghiӋm vӟi mӝt con lҳF{QJÿmSKҧi không

nhӳng chӍ rõ sӧL Gk\GjL LQFKPjOj³GjL LQFK /RQGRQ´ ĈѫQYӏ LQFKÿѭӧc xác
ÿӏnh ӣ Yorkshire sӁ NKiF ÿL 1JD\ Fҧ VDX NKL ÿӃ quӕF $QK ÿm FKXҭn hóa xong hӋ ÿѫQ Yӏ cӫa
mình, thì vүn còn bҩt tiӋn viӋc tính toán có liên quan tӟi tiӅn bҥc, thӇ tích, khoҧng cách, thӡi gian
hay trӑQJ Oѭӧng, vì toàn bӝ các hӋ sӕ chuyӇQ ÿәi thұt kì cөF Yt QKѭ RXQFH Pӝt pound, và
5280 feet mӝt dһm. Trҧi qua thӃ kӍ 19, hӑc sinh phә WK{QJÿmSKtSKҥm phҫn lӟn thӡi gian hӑc
toán cӫa hӑ ÿӇ rèn luyӋn tính toán, ví dө QKѭWKӵc hiӋn chuyӇQÿәLNKLQJѭӡi khách hàng trong
mӝt cӱa tiӋm trҧ giá mӝt cuӕQViFKJLiSRXQGVKLOOLQJYj[XĈӗQJÿ{ODOX{QWtQKWKHRÿѫQ
vӏ thұSSKkQYjÿӗng tiӅQ$QKÿmWLӃn sang hӋ thұp phân hàng thұp kӍ WUѭӟFQKѭQJQѭӟF0ƭYүn
còn sӱ dөng hӋ ÿѫQYӏ cә [ѭDJӗm feet, inch, pound, ounce, và vân vân
Mӛi quӕc gia trên thӃ giӟi công nhұn mӝt hӋ ÿѫQYӏ gӑLOj³KӋ PpW´+Ӌ này hoàn toàn
thұSSKkQFKtQKGRQJѭӡi thӭc thӡi cӫa Cuӝc cách mҥng Pháp mang lҥi. NhҵPW{QYLQKQѭӟc
Pháp, tên chính thӭc cӫa hӋ ÿѫQYӏ ÿyOj6\VWqPH,QWHUQDWLRQDOKD\6,QJKƭDOj+Ӌ ÿѫQYӏ quӕc
tӃ. (Cөm tӯ ³KӋ 6,ÝuWKӃ là thӯa)
Thӭ tuyӋt vӡi ӣ hӋ SI là nhӳQJ QJѭӡi sӕng ӣ nhӳQJ ÿҩW Qѭӟc hiӋQ ÿҥL KѫQ ÿҩW Qѭӟc
ch~QJWD>0ƭ@NK{QJFҫn phҧi hӑc thuӝc có bao nhiêu ounce trong mӝt pound, có bao nhiêu tách
trong mӝt pint, có bao nhiêu feet trong mӝt dһPYY«7RjQEӝ hӋ hoҥWÿӝng vӟi mӝt bӝ thích
hӧSÿѫQJLҧn cӫa các tiӃSÿҫu ngӳ (có nguӗn gӕc tӯ tiӃng Hi Lҥp) bә sung FKRFiFÿѫQYӏ Fѫ
bҧn. Mӛi tiӃSÿҫu ngӳ biӇu diӉn cho sӕ PǊFӫa 10, và có mӝt chӳ viӃt tҳt có thӇ kӃt hӧp vӟi kí
hiӋXFKRÿѫQYӏ. Chҷng hҥn, mét là mӝWÿѫQYӏ ÿRNKRҧng cách. TiӃSÿҫu ngӳ kilo- biӇu diӉn cho
103, nên mӝt kilomét, 1 km, là mӝt nghìn mét.
&iFÿѫQYӏ FѫEҧn cӫa hӋ mét là mét cho khoҧng cách, giây cho thӡi gian, và gram cho
khӕLOѭӧng.
6DXÿk\OjQKӳng tiӃSÿҫu ngӳ hӋ mét thông dөng nhҩt. Bҥn cҫn ghi nhӟ chúng.
TiӃSÿҫu ngӳ éQJKƭD Ví dө
kilo- k 103 60 kg = khӕLOѭӧng cӫa mӝWQJѭӡi
-2
centi- c 10 20 cm = chiӅu cao cӫa mӝt tӡ giҩy
-3
mili- m 10 1 ms = thӡi gian cho mӝW Gk\ ÿjQ JKLWD
FKѫLQӕt D
TiӃSÿҫu ngӳ centi-QJKƭDOj-2, chӍ dùng trong centimet; mӝt phҫQWUăPFӫa mӝt gram
không viӃt là 1 cg mà viӃt là 10 mg. TiӃSÿҫu ngӳ centi- có thӇ dӉ dàng ghi nhӟ vì mӝt cent là
10-2 ÿ{OD.tKLӋu SI chính thӭFFKRJLk\Oj³VŃK{QJSKҧL³VHFÝjJUDPOj³JŃK{QJSKҧi
³JP´
Giây
Mһt trӡi vүn ngӵ trên cao và MһWWUăQJ vүn OѫOӱng WUrQÿҫXFKRÿӃQNKLÿҩWQѭӟc quét sҥch kҿ WK«
Joshua 10:12-14
Thӡi gian tuyӋWÿӕLÿtFKWKӵc và mang tính toán hӑc, tӵ thân nó, và tӯ bҧn chҩt riêng cӫa nó, trôi qua mӝt
FiFKÿӅXÿӅu mà không liên quan tӟi bҩt kì thӭ JuErQQJRjL« Isaac Newton
Khi tôi nói ngҳn gӑn ӣ phҫn trên rҵng giây là mӝW ÿѫQ Yӏ cӫa thӡi gian, vӟi bҥQ ÿk\
không hҷn thұt sӵ là mӝWÿӏQKQJKƭDJuFKROҳm. Hai câu trích dүn trên ý muӕn chӭng minh có
bao nhiêu sӵ lӝn xӝn giӳa nhӳQJQJѭӡi muӕn nói tӟi cùng mӝt thӭ bҵng mӝt tӯ Oj³WKӡLJLDQ´
Trích dүn thӭ nhҩWÿѭӧc mӝt sӕ vӏ hӑc giҧ kinh viӋn giҧi thích là sӵ xác nhұn mӝt niӅm tin thӡi
cә ÿҥi rҵng chuyӇQÿӝng cӫa Mһt trӡi qua bҫu trӡi không chӍ OjFiLJuÿy[ҧy ra vӟi sӵ trôi qua
cӫa thӡi gian mà Mһt trӡi còn thұt sӵ làm cho thӡLJLDQÿLTXDEҵng chuyӇQÿӝng cӫa nó, cho nên
viӋFQyÿӭng lҥi ӣ trên bҫu trӡi sӁ có mӝt sӕ loҥLWiFÿӝng suy giҧm siêu nhiên lên mӑLQJѭӡi, trӯ
nhӳng chiӃn binh Hebrew. NhiӅu nӅQYăQKyDFә ÿҥi còn quan niӋm thӡi gian là tuҫn hoàn, chӭ
không tiӃn lên theo mӝWÿѭӡng thҷQJQKѭQăP«7UtFKGүn thӭ hai, tӯ
mӝt nhà vұWOtWѭѫQJÿӕi hiӋQÿҥi, nghe có vҿ mang nhiӅu tính khoa hӑFKѫQQKѭQJÿDVӕ các nhà
vұt lí ngày nay xem nó là mӝWÿӏQKQJKƭDWKӡi gian không có ích. Ngày nay, khoa hӑc vұt lí xây
dӵng dӵa trên cáFÿӏQKQJKƭDKjQKÿӝQJQJKƭDOjFiFÿӏQKQJKƭDSKҧi giҧLWKtFKU}UjQJFiFEѭӟc
(hoҥWÿӝng) thӵc tӃ cҫn thiӃWÿӇ ÿRWKӭ JuÿyEҵng sӕ.
e/ *LiRKRjQJ*UHJRU\ÿmViQJWҥo ra lӏch Gregory hiӋQÿҥi cӫa chúng ta, vӟi hӋ QăPQKXұn cӫDQyOjPFKRÿӝ dài
cӫa năPOӏch phù hӧp vӟLÿӝ dài cӫa chu kì cӫDFiFPD0mLÿӃQQăPWKuQѭӟc Anh Tin lành mӟi chuyӇn sang
dùng lӏch mӟi. Mӝt sӕ công dân ít hӑc vҩQKѫQWLQUҵng viӋc thu ngҳQWKiQJÿLQJj\VӁ OjPYѫLÿLFXӝFÿӡi cӫa hӑ
mӝt khoҧng thӡLJLDQWѭѫQJӭng. Trong bӭc hӑa này cӫa William Hogarth, mӝWQJѭӡLWtQQJѭӥQJÿDQJQҵPWUrQÿҩt
ÿӑFFkX³+m\EDQFKRFK~QJFRQQJj\FӫDFK~QJFRQ´
Ngày nay, trong thӡLÿҥLOzQѭӟng bánh, chiӃc bút mӵc và bình cà phê mách bҧo thӡi gian
FKRFK~QJWDFzQOkXWKuÿDVӕ mӑi QJѭӡi mӟi biӃWÿkXOjÿӏQKQJKƭDPDQJWtQKKjQKÿӝng cӫa
thӡLJLDQ&KRÿӃn gҫQÿk\JLӡSK~WYjJLk\ÿmÿѭӧFÿӏQKQJKƭDWKHRNLӇXKjQKÿӝQJGѭӟi dҥng
thӡi gian cҫn thiӃWÿӇ 7UiLÿҩt quay xung quanh trөc cӫa nó. Thұt không may, chuyӇQÿӝng quay
cӫD7UiLÿҩt lҥLÿDQJFKұm dҫn chút mӝWYjQăPÿk\WUӣ thành mӝt vҩQÿӅ trong nhӳng thí
nghiӋm khoa hӑc yêu cҫXSKpSÿRWKӡi gian chính xác. Vì thӃJLk\ÿѭӧFÿӏQKQJKƭDOҥi là thӡi
gian cҫn thiӃt cho mӝt sӕ Oѭӧng nhҩW ÿӏQK FiF GDR ÿӝng cӫa sóng ánh sáng phát ra bӣi mӝt
nguyên tӱ cesium trong mӝWEyQJÿqQFҩu tҥo giӕQJQKѭÿqQQHRQTXHQWKXӝFQKѭQJQHRQÿѭӧc
thay thӃ bҵQJFHVLXPĈӏQKQJKƭDPӟi không nhӳng hӭa hҽQOjNK{QJÿәi vô hҥQÿӏQKPjÿӕi

vӟi các nhà khoa hӑc nó còn là mӝt cách chӃ tҥRÿӗng hӗ thuұn tiӋQKѫQYLӋc phҧi tiӃn hành các
SKpSÿRWKLrQYăQ
- ĈkXOjÿӏQKQJKƭDPDQJWtQKWKӵc hành khҧ Gƭ[HPPӝWQJѭӡi mҥnh cӥ nào ?
Mét
1JѭӡL3KiSEDQÿҫXÿӏQKQJKƭDPpWOj-7 lҫn khoҧng cách tӯ ÿѭӡQJ[tFKÿҥo tӟi cӵc
bҳFNKLÿRTXD3DULVWҩt nhiên). Cho dù là ÿӏQKQJKƭDÿyPDQJWtQKKjQKÿӝQJQKѭQJKRҥWÿӝng
ÿLÿӃn cӵc bҳFYjÿһt mӝt chuӛi trҳFÿӏa phía sau bҥn không phҧi là viӋFPjÿDVӕ các nhà khoa
hӑFÿDQJKRҥWÿӝng muӕn tiӃn hành. Không lâu sau, mӝt chuҭn mӟLÿѭӧc tҥRUDGѭӟi dҥng mӝt
thanh kim loҥi có hai vҥFKWUrQQyĈӏQKQJKƭDQj\Wӗn tҥLFKRÿӃQQăPNKLPpWÿѭӧFÿӏnh
QJKƭD Oҥi là khoҧng cách mà ánh sáng truyӅQ ÿL WURQJ FKkQ NK{QJ WURQJ NKRҧng thӡi gian
(1/299792458) giây.
IĈӏQKQJKƭDEDQÿҫu cӫa mét
Kilogram
ĈѫQ Yӏ Fѫ Eҧn thӭ ba cӫa hӋ SI Oj NLORJUDP ÿѫQ Yӏ cӫa khӕL Oѭӧng. KhӕL OѭӧQJ ÿѭӧc
dùng làm sӕ ÿROѭӧng chҩt cӫa mӝt chҩWQKѭQJÿyNK{QJSKҧi là mӝWÿӏQKQJKƭDKjQKÿӝng. Cái
FkQEuQKWKѭӡng hoҥWÿӝng bҵQJFiFKÿROӵc hút hҩp dүn cӫa hành tinh cӫDFK~QJWDÿӕi vӟi vұt
cân nһQJQKѭQJYiӋc sӱ dөng loҥi cân ÿyÿӇ ÿӏQKQJKƭDNKӕLOѭӧQJKjQKÿӝng sӁ gây phiӅn phӭc
vì lӵc hҩp dүQWKD\ÿәLÿӝ lӟn tӯ QѫLQj\VDQJQѫLNKiFWUrQ7UiLÿҩt.
Có mӝt chút bҩWÿӗQJÿiQJQJҥc nhiên giӳa các sách giáo khoa vұt lí vӅ FiFKÿӏQKQJKƭD
khӕL OѭӧQJQKѭQJÿky là cách thӭc nó thұt sӵ ÿѭӧFOƭQKKӝi bӣi mӝt vài nhà vұW OtÿDQJKRҥt
ÿӝng chuyên vӅ FiF SKpS ÿR FKtQK [iF Fӵc cao. Hӑ giӳ mӝW ÿӕL Wѭӧng vұt chҩt ӣ 3DULV ÿy Oj
kilogram chuҭn, mӝt khӕi trө chӃ tҥo tӯ hӧp kim platnium-iridium. Các bҧQVDRÿѭӧFÿӕi chiӃu
vӟi mүu kilogram mҽ này bҵQJFiFKÿһt bҧn gӕc và bҧQVDRWUrQKDLÿƭDFӫa mӝt cái cân. Mһc dù
SKѭѫQJSKiSVRViQKQj\SKө thuӝc vào lӵc hҩp dүQQKѭQJYҩQÿӅ ÿLFQJYӟi sӵ chênh lӋch lӵc
hҩp dүn ӣ các vӏ WUtÿӏa lí khác nhau bӏ loҥi trӯ, vì hai vұWÿѭӧc ÿѭDYjRVRViQKWҥi cùng mӝWQѫL
Các bҧQVDRNKLÿyFyWKӇ mang khӓLFăQKҫPÿһt kilogram chuҭn ӣ Paris và chuyӇQÿӃn mӑLQѫL
trên thӃ giӟi.
KӃt hӧp cӫDFiFÿѫQYӏ hӋ mét
HҫXQKѭEҩt cӭ thӭ gì bҥn muӕQÿRÿӅu có thӇ ÿRYӟi mӝt sӕ kӃt hӧp cӫa mét, kilogram
và giây. Vұn tӕc có thӇ ÿROjPVWKӇ tích là m3, và mұWÿӝ là kg/m3. Mӝt phҫn cӫa cái làm cho
hӋ 6,YƭÿҥLOjWtQKÿѫQJLҧQFѫEҧn này. Không hӅ FyFiFÿѫQYӏ QJ{QJKrQKѭFRUGJӛ, cây vҧi
hay ly whiskey. Không có sӕ ÿROӓQJYjNK{Ĉ~QJOjPӝt bӝ ÿѫQvӏ ÿѫQJLҧn, nhҩt quán. Các sӕ
ÿR6,ÿһt lҥi vӟi nhau tӯ mét, kilogram, và giây tҥo thành hӋ mks. Ví dөÿѫQYӏ mks cӫa vұn tӕc
là m/s, chӭ không phҧi km/h.
- A. Isaac Newton tӯng viӃW³«FiFQJj\Wӵ nhiên thұt sӵ không bҵQJQKDXGFKRFK~QJWKѭӡQJÿѭӧc
xem là bҵQJQKDXYjÿѭӧc dùng làm mӝt sӕ ÿRWKӡLJLDQ«&yOӁ không có thӭ gì là chuyӇQÿӝQJÿӅXQKѭ
thӃ, nhӡ ÿy WKӡi gian có thӇ ÿѭӧF ÿR FKtQK [iF 0ӑi chuyӇQ ÿӝng có thӇ ÿѭӧc gia tӕc hay giҧm tӕF«´
1HZWRQ ÿm ÿ~QJ Ngay cҧ ÿӏQK QJKƭD KLӋQ ÿҥi cӫD JLk\ Gѭӟi dҥng ánh sáng phát ra bӣi các nguyên tӱ
FHVLXPFǊQJGҫn biӃQÿәi. Chҷng hҥn, tӯ WUѭӡng có thӇ làm cho các nguyên tӱ cesium phát ra ánh sáng vӟi
tӕFÿӝ GDRÿӝQJKѫLNKiF'үu vұ\FiLOjPFKRFK~QJWDVX\QJKƭOjFKLӃFÿӗng hӗ quҧ lҳFFKtQK[iFKѫQ
ÿӗng hӗ Mһt trӡi, hay nguyên tӱ cesium là bӝ ÿӏnh thӡLJLDQFKtQK[iFKѫQVRYӟLÿӗng hӗ quҧ lҳF"1JKƭD
là, làm thӃ QjRQJѭӡi ta có thӇ kiӇm tra bҵng thӵc nghiӋm mӭFÿӝ chính xác cӫa các chuҭn thӡi gian so vӟi
nhau ?
1HZWRQÿѫQYӏ hӋ mét cӫa lӵc

Mӝt lӵc Ojÿҭy hoһc hút, hay tәQJTXiWKѫQOjWKӭ JuÿyFyWKӇ OjPWKD\ÿәi tӕFÿӝ hay
Kѭӟng chuyӇQÿӝng cӫa mӝt vұt. Mӝt lӵc là cҫn thiӃWÿӇ làm mӝt chiӃF[HKѫLFKX\ӇQÿӝQJÿӇ
làm chұm lҥi mӝt vұQÿӝQJYLrQEyQJFKj\WUѭӧt trên nӅn nhà, hay làm cho mӝt chiӃc máy bay
ÿәLKѭӟng. (Các lӵc có thӇ thҩt bҥLWUѭӟc viӋFOjPWKD\ÿәi chuyӇQÿӝng cӫa mӝt vұt nӃu chúng
bӏ triӋt tiêu bӣi nhӳng lӵc khác, ví dө lӵc hҩp dүn hút bҥn xuӕQJSKtDGѭӟi ngay lúc này bӏ triӋt
tiêu bӣi lӵc cӫa ghӃ ÿҭy bҥQOrQĈѫQYӏ hӋ mét cӫa lӵc là QHZWRQÿѭӧFÿӏQKQJKƭDOjOӵc mà,
nӃu tác dөng trong mӝt giây, sӁ làm cho mӝt vұt khӕLOѭӧng 1 kilogram bҳWÿҫu tӯ trҥng thái nghӍ
ÿҥt tӟi vұn tӕFPV &iFFKѭѫQJVDXVӁ nói vӅ khái niӋm lӵc chi tiӃW KѫQ7Kұt vұy, toàn bӝ
cuӕn sách này là nói vӅ mӕi quan hӋ giӳa lӵc và chuyӇQÿӝng.
Trong phҫn 0.5, W{LÿmFXQJFҩp mӝWÿӏQKQJKƭDWKHRKҩp dүn cӫa khӕLOѭӧQJQKѭQJEҵng
viӋFÿӏQKQJKƭDFӥ sӕ cӫa lӵc, chúng ta còn có thӇ chuyӇQKѭӟng và có thӇ ÿӏQKQJKƭDNKӕLOѭӧng
mà không cҫn tham chiӃu tӟi lӵc hҩp dүn. Ví dө, nӃu mӝt lӵc hai newton là cҫn thiӃWÿӇ gia tӕc
mӝt vұt nhҩWÿӏnh tӯ nghӍ lên vұn tӕc 1 m/s trong 1 s, thì vұWÿySKҧi có khӕLOѭӧng 1 kg. Tӯ quan
ÿLӇm này, khӕLOѭӧQJÿһFWUѭQJFKRPӭc cҧn trӣ cӫa mӝt vӟi sӵ WKD\ÿәi chuyӇQÿӝng cӫa nó, cái
chúng ta gӑi là quán tính, hay khӕLOѭӧng quán tính. MһFGNK{QJFyQJX\rQQKkQFѫEҧn nào lí
giҧi tҥi sao mӭc cҧn trӣ cӫa mӝt vұt vӟi sӵ WKD\ÿәi chuyӇQÿӝng cӫa nó phҧi liên hӋ vӟi mӭFÿӝ
mҥnh mà lӵc hҩp dүn tác dөQJOrQQyQKѭQJFiFWKtQJKLӋm cҭn thұn và chính xác cho thҩy rҵng
ÿӏQKQJKƭDTXiQWtQKYjÿӏQKQJKƭDKҩp dүn cӫa khӕLOѭӧng phù hӧSFDRÿӝ ÿӕi vӟi nhiӅu vұWÿD
dҥQJ'Rÿyÿӕi vӟi bҩt kì mөFÿtFKWKӵc tiӉn nào, chuyӋQQJѭӡi ta thӯa nhұQÿӏQKQJKƭDQjR
thұt chҷng quan trӑng.

- A. Trҧi qua thӡi gian lâu trong trҥng thái phi trӑng lӵc thұt không tӕt cho sӭc khӓe. Mӝt trong nhӳng
hiӋu ӭng tiêu cӵc quan trӑng nhҩt mà nhà du hành phҧi chӏu là sӵ mҩt khӕLOѭӧQJFѫYj[ѭѫQJ9uPӝt cái
FkQEuQKWKѭӡng sӁ không hoҥWÿӝQJÿӕi vӟi mӝt nhà du hành trên quӻ ÿҥo, QrQÿkXOjSKѭѫQJSKiSNKҧ Gƭ
nhҵm theo dõi sӵ WKD\ ÿәi này ӣ khӕL Oѭӧng ? (ViӋF ÿR WKҳW OѭQJ KD\ Eҳp tay cӫa nhà du hành vӟi mӝt
miӃQJEăQJÿRWKұWNK{QJÿӫ tӕt, vì nó không cho biӃt chút nào vӅ khӕLOѭӧQJ[ѭѫQJKD\YӅ sӵ thay thӃ Fѫ
vӟi mӥ)
0.7 Các tiӃSÿҫu ngӳ hӋ mét kém thông dөQJKѫQ

6DXÿk\OjEDWLӃSÿҫu ngӳ hӋ mét, trong khi không thông dөQJQKѭEDWLӃSÿҫu ngӳ ÿm
nói ӣ phҫQWUѭӟFQKѭQJFǊQJÿiQJJLiÿӇ ghi nhӟ.
TiӃSÿҫu ngӳ éQJKƭD Ví dө
6
mega- M 10 6,4 Mm EiQNtQK7UiLÿҩt
-6
micro- P 10 10 Pm NtFKWKѭӟc mӝt tӃ bào bҥch cҫu
-9
nano- n 10 0,154 nm = khoҧng cách giӳa các hҥt nhân
cacbon trong phân tӱ ethane
/ѭX ê FKӳ viӃt tҳt cho micro là kí tӵ Hi Lҥp mu, P - mӝt sai lҫP WKѭӡng mҳc phҧi vì
nhҫm nó vӟi m (mili) hay M (mega).
JĈk\Ojmӝt bҧn nhӟ ÿӇ giúp bҥn ghi nhӟ nhӳng tiӃSÿҫu ngӳ hӋ mét quan trӑng nhҩt. Tӯ ³OLWWOHÓjÿӇ nhҳc bҥn
rҵng danh sách bҳWÿҫu vӟi các tiӃSÿҫu ngӳ sӱ dөng cho nhӳQJÿҥLOѭӧng nhӓ và xây dӵng dҫn lên. Sӕ PǊELӃQÿәi
lên 3, ngoҥi trӯ tҩt nhiên là chúng ta không cҫn tiӃSÿҫu ngӳ cho 100, nó bҵng 1.
Còn có nhӳng tiӃSÿҫu ngӳ khác kém thông dөQJKѫQGQJFKRQKӳQJÿҥLOѭӧng cӵc lӟn
và cӵc nhӓ. Ví dө, 1 femto mét = 10-15 POjÿѫQYӏ tiӋn dөng cӫa khoҧng cách trong vұt lí hҥt
nhân, và 1 gigabyte = 109 E\WHÿѭӧc dùng cho ә ÿƭDFӭng cӫa máy vi tính. Ӫy ban quӕc tӃ ra
quyӃW ÿӏnh vӅ hӋ SI mӟL ÿk\ ÿm WKrP Pӝt sӕ tiӃS ÿҫu ngӳ mӟL QJKH QKѭ NK{L KjL Yt Gө
1 yoctogram = 10-24 g là khoҧng phân nӱa khӕLOѭӧng cӫa mӝWSURWRQ7X\QKLrQWURQJWѭѫQJODL
WUѭӟc mҳt, không chҳc bҥn trông thҩy các tiӃSÿҫu ngӳ QKѭ³\RFWR-Ýj³]HSWR-´ÿѭӧc sӱ dөng,
ngoҥi trӯ có lӁ trong nhӳng cuӝc tranh luұn tҫm phào trong hӝi nghӏ khoa hӑc viӉQWѭӣng hay các
truyӋn viӉn vông khác.
- Giҧ sӵ bҥn có thӇ làm chұm thӡi gian lҥi sao cho theo cҧm nhұn cӫa bҥn, mӝt chùm ánh sáng sӁ chuyӇn
ÿӝng qua phòng ӣ tӕFÿӝ ÿLEӝ chұm. NӃu bҥn cҧm nhұn mӝWQDQRJLk\QKѭWKӇ nó là mӝt giây, thì bҥn sӁ
cҧm nhұn mӝWPLFURJLk\QKѭWKӃ nào ?
0.8 Kí hiӋu khoa hӑc

ĈD Vӕ các hiӋQ Wѭӧng lí thú xҧ\ UD WURQJ YǊ WUө cӫa chúng ta không thuӝc quy mô con
QJѭӡi. CҫQÿӃn khoҧng 1.000.000.000.000.000.000.000 vi khuҭQÿӇ bҵng vӟi khӕLOѭӧQJFѫWKӇ
cӫa mӝWQJѭӡi. Khi nhà vұt lí Thomas Young phát hiӋn ra ánh sáng là sóng, quay trӣ lҥi nhӳng
QJj\[ѭDWӗi tӋ WUѭӟc khi có kí hiӋu khoa hӑc, Yj{QJÿmEҳt buӝc viӃt rҵng thӡi gian cҫn thiӃt cho
mӝW GDRÿӝng cӫa sóng là 1/500 cӫa mӝt phҫn triӋu cӫa mӝt phҫn triӋu cӫa mӝt giây. Kí hiӋu
khoa hӑc là mӝWSKѭѫQJSKiStWUӕi rҳPKѫQÿӇ viӃt nhӳng con sӕ rҩt lӟn và rҩt nhӓ giӕQJQKѭ
thӃ Qj\Ĉk\OjPӝt cách ÿiQKJLiQKDQK
Kí hiӋu khoa hӑFFyQJKƭDOjELӇu diӉn mӝt con sӕ Gѭӟi dҥng tích cӫa mӝt con sӕ tӯ ÿӃn
10 và mӝt con sӕ NKiFOjOǊ\WKӯa cӫa 10. Ví dө
32 = 3,2 x 101
320 = 3,2 x 102
3200 = 3,2 x 103«
Mӛi sӕ lӟQKѫQVӕ WUѭӟFÿyOҫn.
Vì 101 nhӓ KѫQ2 10 lҫn, nên cҫn nhӟ là sӱ dөng kí hiӋu 100 biӇu diӉn cho 1, sӕ này
thҧnh ra nhӓ KѫQ1 10 lҫn. TiӃp tөFQKѭWKӃ, chúng ta có thӇ viӃt 10-1 cho 0,1, con sӕ nhӓ KѫQ
100 10 lҫn. Các sӕ PǊkPÿѭӧc dùng cho nhӳng con sӕ nhӓ:
3,2 = 3,2 x 100
0,32 = 3,2 x 10-1
0,032 = 3,2 x 10-2«
MӝWQJX\rQQKkQFKtQKWKѭӡng gây lӝn xӝn là kí hiӋu dùng cho hiӇn thӏ cӫa nhiӅu máy
tính bӓ túi. Ví dө:
3,2 x 106 (kí hiӋXÿѭӧc ghi)
3,2E+6 (kí hiӋu trên mӝt sӕ máy tính bӓ túi)
3,26 (kí hiӋu trên mӝt sӕ máy tính bӓ túi khác)
Kí hiӋu sau cùng phҫn nào dӉ gây nhҫm lүn, vì 3,26 thұt ra là kí hiӋu cho con sӕ 3,2 x 3,2
x 3,2 x 3,2 x 3,2 x 3,2 = 1074, mӝt con sӕ hoàn toàn khác vӟi 3,2 x 106 = 3200000. Kí hiӋu trên
máy tính bӓ túi không bao giӡ ÿѭӧc sӱ dөng trong ghi chép. Nó chӍ là mӝt cách cho nhà sҧn suҩt
tiӃt kiӋm chi phí bҵng cách chӃ tҥo màn hiӇn thӏ ÿѫQJLҧQKѫQ

- Mӝt hӑc sinh hӑFÿѭӧc rҵng 104 vi khuҭn, sҳp thҷQJKjQJÿӇ ghi danh vào lӟp hӑc tҥLWUѭӡQJ&DRÿҷng
CӝQJÿӗng Paramecium, sӁ hình thành mӝWKjQKNtFKWKѭӟFQKѭWhӃ này:
1Jѭӡi hӑFVLQKÿyNӃt luұn rҵng 102 vi khuҭn sӁ hình thành mӝWÿѭӡng có chiӅXGjLQKѭWKӃ này:
TҥLVDRQJѭӡi hӑFVLQKÿyNK{QJÿ~QJ"
0.9 ChuyӇQÿәLÿѫQYӏ
Tôi khuyên các bҥn không nên hӑc thuӝc quá nhiӅu hӋ sӕ chuyӇQÿәi giӳa hӋ SI và hӋ ÿR
lѭӡQJ0ƭ*Lҧ sӱ QѭӟF0ƭÿѭDPi\ED\WUӵFWKăQJFӫDPuQKÿӃn xâm chiӃm California (xét cho
cùng ai mà chҷng muӕn sӕng ӣ ÿҩ\WKD\Yu1HZ<RUN"YjÿѭDIORUXDYjRQѭӟc và hӋ SI, làm
cho viӋc sӱ dөng inch và pound là mӝt vi phҥm có thӇ bӏ phҥt tӱ hình. Tôi nJKƭEҥn có thӇ làm
ÿLӅXÿyYӟi chӍ hai bӣi hai hӋ sӕ chuyӇQÿәi cҫn nhӟ:
1 inch = 2,54 cm
Mӝt vұt có trӑQJOѭӧQJWUrQ7UiLÿҩt 2,2 pound-lӵc có khӕLOѭӧng là 1 kg.
BiӇu thӭc thӭ nhҩWOjÿӏQKQJKƭDKLӋn nay cӫa inch, cho nên nó chính xác. Phát biӇu thӭ
hai WKuNK{QJFKtQK[iFQKѭQJQyÿӫ tӕWFKRÿDVӕ mөFÿtFKVӱ dөng. (HӋ ÿѫQYӏ 0ƭFӫa lӵc và
khӕLOѭӧng thұt rҳc rӕLQrQÿLӅu tӕt nhҩWOjFK~QJNK{QJÿѭӧc sӱ dөng trong khoa hӑc. Trong hӋ
ÿROѭӡQJ0ƭÿѫQYӏ cӫa lӵc là pound-lӵFYjÿѫQYӏ tӕt nhҩt sӱ dөng cho khӕLOѭӧng là slug, nó
khoҧng 14,6 kg).
Quan trӑQJKѫQYLӋc hӑc thuӝc các hӋ sӕ chuyӇQÿәi là hiӇXFKRÿ~QJSKѭѫQJSKiSWKӵc
hiӋn chuyӇQÿәi. Cҧ trong hӋ SI, bҥn có thӇ cҫn phҧLÿәi, ví dө, tӯ gram sang kilogram. Nhӳng
QJѭӡi khác nhau có nhӳng cách khiFQKDXQJKƭYӅ sӵ chuyӇQÿәLQKѭQJSKѭѫQJSKiSW{LP{Wҧ
ӣ ÿk\PDQJWtQKKӋ thӕng và dӉ hiӇXéWѭӣng là nӃXQKѭNJYjJELӇu diӉn cho cùng mӝt
khӕLOѭӧng, thì chúng ta có thӇ xem mӝt phân sӕ kiӇXQKѭ
103 g
1 kg
là mӝt cách biӇu diӉn sӕ 1. ĈLӅu này có thӇ làm bҥn lo lҳng. Chҷng hҥn, nӃu bҥn gõ 1000/1 vào
máy tính bӓ túi cӫa mình, bҥn sӁ nhұQÿѭӧc 1000, chӭ không phҧi 1. Mӝt lҫn nӳa, nhӳQJQJѭӡi
khác nhau có nhӳQJFiFKNKiFQKDXQJKƭYӅ QyQKѭQJOtOӁ là ӣ chӛ nó giúp chúng ta thӵc hiӋn
chuyӇQÿәi, và nó hoҥWÿӝQJÿѭӧc ! Bây giӡ, nӃu chúng ta muӕQÿәLNJVDQJÿѫQYӏ gram,
chúng ta có thӇ nhân kg vӟi sӕ 1
103 g
0,7 kg x
1 kg
NӃu bҥn xem các kí hiӋXQKѭ³NJ´QKѭWKӇ chúng là các biӃQGQJWURQJÿҥi sӕNKLÿyEҥn có thӇ
ÿѫQJLҧn kg trên tӱ vӟLNJGѭӟi mүXWKXÿѭӧc
103 g
0,7 kg x = 700 g
1 kg
ĈӇ ÿәi gram sang kg, bҥn chӍ viӋc lұt phân sӕ ӣ WUrQQJѭӧc lҥi.
Mӝt lӧi thӃ cӫDSKѭѫQJSKiSQj\OjQyFyWKӇ dӉ dàng áp dөng cho mӝt loҥt chuyӇQÿәi.
Ví dөÿәi mӝWQăPUDJLk\
365 ngày 24 giӡ 60 phút 60 s
1 QăP x x x x = 3,15 .107 s
QăP 1 ngày 1 giӡ 1 phút
Sӕ PǊSKҧLGѭѫQJKD\kP"
Mӝt sai lҫPWKѭӡng gһp là viӃt phân sӕ chuyӇQÿәLNK{QJÿ~QJ&Kҷng hҥn, phân sӕ
103 kg
NK{QJÿ~QJ
1g
không bҵng 1, vì 103 kg là khӕLOѭӧng cӫa mӝt chiӃF[HKѫLFzQJOjNKӕLOѭӧng cӫa mӝt quҧ
nho khô. MӝWFiFKÿ~QJWKLӃWÿһt hӋ sӕ chuyӇQÿәi là
10-3 kg
ÿ~QJ
1g
Bҥn có thӇ WKѭӡng phát hiӋn ra lӛLQKѭWKӃ nӃu bҥn bӓ thӡi gian kiӇm tra câu trҧ lӡi cӫa bҥn và
xem nó có hӧp lí hay không.
NӃXQKѭNKҧ QăQJSKiQÿRiQWK{QJWKѭӡng không chӍ UDÿѭӧc sӕ PǊGѭѫQJKD\kPÿk\
là mӝt cách nӳDÿҧm bҧo bҥn chuyӇQÿәLÿ~QJ&yQKӳng tiӃSÿҫu ngӳ lӟn và nhӳng tiӃSÿҫu
ngӳ nhӓ:
TiӃSÿҫu ngӳ lӟn: k M
TiӃSÿҫu ngӳ nhӓ: m P n
(Không khó gì viӋc xӃp thҷng hàng tiӃp ÿҫu ngӳ này vӟi tiӃSÿҫu ngӳ NLDYu³PHJDÝj³PLFUR´
ÿӅXFyWtQKOLrQWѭӣng, và thұt dӉ nhӟ là 1 km thì lӟQKѫQPYjPPWKuQKӓ KѫQ7URQJYtGө
ӣ trên, chúng ta muӕn tӱ cӫa phân sӕ bҵng vӟi mүu sӕ. Vì k là mӝt tiӃSÿҫu ngӳ lӟn, nên chúng
ta cҫn bù l̩i bҵng mӝt sӕ nhӓ QKѭ-3 ӣ SKtDWUѭӟc nó, chӭ không phҧi mӝt con sӕ lӟQQKѭ3.
- A. MӛLSKpSÿәLÿѫQYӏ VDXÿk\FyPӝt sai sót. Trong tӯQJWUѭӡng hӧp, hãy giҧLWKtFKVDLVyWÿyOjJu
(a) 1000 kg x (1 kg/ 1000 g) = 1 g
(b) 50 m x (1 cm/ 100 m) = 0,5 cm
F³1DQRÓj-9, nên có 10-9 nm trong 1 m
G³0LFURÓj-6, nên 1 kg là 106 Pg
0.10 Nhӳng con sӕ FyQJKƭD

MӝWQJѭӡLNƭVѭÿDQJWKLӃt kӃ mӝWÿӝQJFѫ[HKѫLYj{QJÿѭӧc biӃt rҵQJÿѭӡng kính cӫa
SLVWRQQyÿѭӧc mӝWQJѭӡi khác thiӃt kӃ) là 5 cm. Anh ta biӃt rҵng kҿ hӥ 0,02 cm là cҫn thiӃt cho

mӝt piston có kích cӥ này, nên anh ta thiӃt kӃ [LODQKFyÿѭӡng kính trong 5,04 cm. May thay,
QJѭӡi giám sát cӫa anh ta phát hiӋn ra sai lҫm cӫDDQKWUѭӟc khi chiӃF[HÿLYjRVҧn suҩt. Bà giҧi
thích cho anh sai sót cӫa anh, và vӅ mһt tinh thҫQÿmÿѭDDQKYjRORҥL³NK{QJFyNKҧ QăQJWKăQJ
tiӃQ´
ĈkXOjVDLVyWFӫDDQKNƭVѭ"1Jѭӡi cho anh ta biӃWSLVWRQFyÿѭӡQJNtQKFPOjÿmFy
kinh nghiӋm vӟLSKѭѫQJSKiSFKӳ sӕ FyQJKƭDJLӕQJQKѭEjFKӫ cӫDDQKQJѭӡi giҧi thích vӟi
anh rҵng anh cҫn xem xét lҥi và tính toán mӝt con sӕ tӕWKѫQFKRÿѭӡng kính cӫDSLVWRQ1Jѭӡi
ÿyQyL³FP´FKӭ không phҧL³FPÚ}UjQJÿӇ tránh ҩQWѭӧng là con sӕ ÿyFӵc kì chính xác.
Trên thӵc tӃ ÿѭӡng kính piston là 5,13 cm. Chúng không bao giӡ lҳp vӯa trong mӝt xilanh
ÿѭӡng kính 5,04 cm.
Sӕ chӳ sӕ cӫDÿӝ chính xác ӣ mӝt con sӕ ÿѭӧc quy là sӕ chӳ sӕ FyQJKƭD1KѭWURQJYtGө
ӣ trên, sӕ chӳ sӕ FyQJKƭDPDQJOҥi mӝt cách biӇu diӉQÿӝ chính xác cӫa mӝt con sӕ7URQJÿDVӕ
WUѭӡng hӧp, kӃt quҧ cӫa mӝt phép tính bao gӗm vài mүu sӕ liӋu có thӇ NK{QJFKtQK[iFKѫQPүu
sӕ liӋu chính xác kém nhҩWWURQJÿy1yLFiFKNKiF³YjRWҥSQKDPWKuUDUiF´9uÿѭӡng kính
5 cm cӫa piston là không chính xác lҳm, nên kӃt quҧ tính toán cӫDQJѭӡLNƭVѭFPWhұt ra
NK{QJ FKtQK [iF QKѭ DQK WD QJKƭ 1yL FKXQJ NӃt quҧ cӫa bҥn không nên có nhiӅu chӳ sӕ có
QJKƭDKѫQPүu sӕ liӋu kém chính xác nhҩt mà bҥn sӱ dөng khi bҳWÿҫu tính toán. Phép tính ӣ trên
phҧLÿѭӧc thӵc hiӋQQKѭVDX
5 cm (1 chӳ sӕ FyQJKƭD
+ 0,04 cm (1 chӳ sӕ FyQJKƭD
= 5 cm OjPWUzQÿӃn 1 chӳ sӕ FyQJKƭD
Thұt ra kӃt quҧ cuӕi cùng chӍ có mӝt chӳ sӕ FyQJKƭDNKLÿyQKҳc bҥQOѭXêÿӃn thӵc tӃ là kӃt quҧ
ÿyNK{QJFKtQK[iFOҳm, và nó không thích hӧp cho sӱ dөng thiӃt kӃ ÿӝQJFѫ
/ѭXêOjQKӳng con sӕ ÿӭQJÿҫu trong sӕ NK{QJÿѭӧFÿӃm là chӳ sӕ FyQJKƭDYu
chúng chӍ là cái chӍ bұFÿӝ lӟn. Mһt khác, mӝt con sӕ QKѭFPOjOѭӥQJQJKƭD± sӕ 0 có thӇ
xem là mӝt chӳ sӕ FyQJKƭDKRһc nó có mһt ӣ ÿyFKӍ OjÿӇ chӍ bұFÿӝ lӟn. Sӵ nhұp nhҵng liên
TXDQÿӃn chuӛi sӕ 0 có thӇ WUiQKÿѭӧc bҵng cách sӱ dөng kí hiӋu khoa hӑFWKHRÿy[1 cm
ngө ý mӝt chӳ sӕ FyQJKƭDFKtQK[iFFzQ[1 cm sӁ ngө ý hai chӳ sӕ FyQJKƭD
- Trích dүQVDXÿk\Oҩy tӯ mӝt bài xã luұn cӫa Norimitsu Onishi trên tӡ New York Times, ngày 18/8/2002:
;pWWUѭӡng hӧp Nigeria. MӑLQJѭӡLÿӗQJêÿk\OjTXӕFJLDÿ{QJGkQQKҩWFKkX3KL1KѭQJGkQVӕ Qѭӟc này
là bao nhiêu ? Liên hӧp quӕc nói 114 triӋu; Bӝ NgoҥLJLDR0ƭQyLWULӋu. Ngân hàng thӃ giӟi nói 126,9
triӋu, còn Cөc Tình báRWUXQJѭѫQJFKRQyOj
Cái gì khiӃn bҥn ái ngҥi vӅ nhӳng con sӕ này ?
Xӱ Otÿ~QJVӕ chӳ sӕ FyQJKƭDFyWKӇ tiӃt kiӋm thӡi gian cho bҥQ7K{QJWKѭӡng, hӑc sinh
hay chép nhӳng con sӕ tӯ máy tính bӓ túi cӫa mình vӟi tám chӳ sӕ FyQJKƭDFӫDÿӝ chính xác,
rӗi nhұp chúng trӣ lҥi cho phép tính tiӃSWKHRĈyOjPӝt sӵ lãng phí thӡi gian, trӯ khi sӕ liӋu ban
ÿҫu cӫa bҥQFyÿӝ FKtQK[iFÿӃQNKyWLQÿy
Quy tҳc vӅ sӕ chӳ sӕ FyQJKƭDFKӍ là nhӳng quy tҳc sách vӣ, và không phҧi là cái thay thӃ
cho sӵ suy QJKƭWKұn trӑng. Ví dө, $20,00 + $0,05 là $20,05. Không cҫn thiӃt và không nên làm
tròn là $20. Nói chung, quy tҳc sӕ chӳ sӕ FyQJKƭDKRҥW ÿӝng tӕt nhҩt cho phép nhân và phép
chia, và chúng ta còn áp dөng chúng khi thӵc hiӋn mӝt phép tính phӭc tҥp bao hàm nhiӅu loҥi
toán tӱĈӕi vӟi phép cӝng và phép trӯ ÿѫQJLҧn, cҫQFK~êKѫQWӟi viӋc giӳ sӕ chӳ sӕ NK{QJÿәi
sau dҩu thұp phân.
.KLFzQPѫKӗ, tӕt nhҩWÿӯng sӱ dөng quy tҳc sӕ chӳ sӕ FyQJKƭD7KD\YuYұy, hãy cӕ ý
WKD\ÿәi mӝt mүu sӕ liӋXEDQÿҫu cӫa bҥn bҵQJOѭӧng tӕLÿDPjEӣLÿyEҥQQJKƭQyFyWKӇ không
còn, và tính lҥi kӃt quҧ cuӕi cùng. Các chӳ sӕ ӣ cuӕi hoàn toàn ngүXQKLrQOjNK{QJFyQJKƭDYj
nên bӓ qua.
- Có bao nhiêu sӕ chӳ sӕ FyQJKƭDWURQJWӯng sӕ ÿRVDXÿk\"
(a) 9,937 m
(b) 4,0 s
(c) 0,0000000000000037 g
Tóm tҳt FKѭѫQJ

Tӯ khóa chӑn lӑc
vұt chҩW«««««««««« bҩt kì thӭ gì bӏ tác dөng bӣi lӵc hҩp dүn
iQKViQJ««««««««« bҩt kì thӭ gì có thӇ truyӅn tӯ QѫL Qj\ ÿӃQ QѫL NKiF TXD
không gian trӕng rӛng và có thӇ tác dөng lên vұt chҩt,
QKѭQJNK{QJbӏ tác dөng bӣi lӵc hҩp dүn
ÿӏQKQJKƭDKRҥWÿӝQJ««««« ÿӏQKQJKƭDSKiWELӇu nhӳng hoҥWÿӝng nào phҧLÿѭӧc tiӃn
KjQKÿӇ ÿRFiLÿѭӧFÿӏQKQJKƭD
hӋ ÿѫQYӏ quӕc tӃ «««««« mӝt tên gӑi khác cho hӋ mét
hӋ PNV«««««««««« sӱ dөQJFiFÿѫQYӏ hӋ mét dӵa trên mét, kilogram và giây.
Ví dө ÿѫQ Yӏ mks cӫa vұn tӕc là m/s, chӭ không phҧi
cm/s hay km/h
khӕLOѭӧQJ««««««««« sӕ ÿREҵng sӕ mӭFÿӝ NKyOjPWKD\ÿәi chuyӇQÿӝng cӫa
mӝt vұt
chӳ sӕ FyQJKƭD««««««« các chӳ sӕ góp phҫQYjRÿӝ chính xác cӫDSKpSÿR
Kí hiӋu
m ............................... PpWÿѫQYӏ hӋ mét cӫa khoҧng cách
kg ............................... NLORJUDPÿѫQYӏ hӋ mét cӫa khӕLOѭӧng
s ................................. JLk\ÿѫQYӏ hӋ mét cӫa thӡi gian
M- .............................. tiӃSÿҫu ngӳ hӋ mét mega, 106

k ................................. tiӃSÿҫu ngӳ hӋ mét kilo, 103
m ............................... tiӃSÿҫu ngӳ hӋ mét mili, 10-3
P ................................ tiӃSÿҫu ngӳ hӋ mét micro, 10-6
n ................................. tiӃSÿҫu ngӳ hӋ mét nano, 10-9
Tóm tҳt
Vұt lí hӑc là sӱ dөQJSKѭѫQJSKiSNKRDKӑFÿӇ nghiên cӭu hành vi cӫa ánh sáng và vұt
chҩW3KѭѫQJSKiSNKRDKӑc yêu cҫu mӝt chu trình cӫa lí thuyӃt và thӵc nghiӋm, các lí thuyӃt
vӯa có giá trӏ tiên ÿRiQYӯa có giá trӏ giҧi thích, và các thí nghiӋm có thӇ lһp lҥLÿѭӧc.
HӋ mét là mӝt khuôn khә ÿѫQJLҧn, thích hӧSFKRÿROѭӡng xây dӵng tӯ mét, kilogram,
và giây, cӝng vӟi mӝt bӝ tiӃSÿҫu ngӳ biӇu thӏ sӕ PǊFӫD3KѭѫQJSKiSPDQJWtQKKӋ thӕng
nhҩt dùng chuyӇQÿәLÿѫQYӏ ÿѭӧc trình bày trong ví dө sau:
10-3 s
370 ms x = 0,37 s
1 ms
KhӕLOѭӧng là sӕ ÿROѭӧng chҩt. KhӕLOѭӧng có thӇ ÿӏQKQJKƭDEҵQJWѭѫQJWiFKҩp dүn,
bҵng cách so sánh mӝt vұt vӟi khӕLOѭӧng chuҭn trên mӝWFiLFkQKDLÿƭDKRһFGѭӟi dҥng quán
tính, bҵng cách so sánh tác dөng cӫa lӵc lên mӝt vұt vӟi tác dөng cӫa lӵF ÿy OrQ NKӕL Oѭӧng
chuҭQ +DL ÿӏQK QJKƭD ÿѭӧc tìm thҩy trong thӵc nghiӋP Oj WѭѫQJ [ӭng vӟi nhau vӟi mӭF ÿӝ
FKtQK[iFFDRQrQFK~QJWDWKѭӡQJÿѫQJLҧn nói là khӕLOѭӧng, mà không phҧi bұn tâm là thuӝc
loҥi nào.
Lӵc là cái có thӇ OjPWKD\ÿәi chuyӇQÿӝng cӫa mӝt vұWĈѫQYӏ hӋ mét cӫa lӵc là newton,
ÿѭӧFÿӏQKQJKƭDOjOӵc cҫn thiӃWÿӇ gia tӕc mӝt khӕLOѭӧng chuҭn 1 kg tӯ trҥng thái nghӍ lên vұn
tӕc 1 m/s trong 1 s.
Kí hiӋu khoa hӑFQJKƭDOjYtGө, viӃt 3,2 x 105 thay cho 320 000.
ViӋc trình bày các con sӕ vӟi sӕ chӳ sӕ FyQJKƭDSKKӧp cho biӃt mӭFÿӝ chính xác cӫa
chúng. Là mӝt nguyên tҳc chӍ dүn, kӃt quҧ cuӕi cùng cӫa mӝWSKpSWtQKNK{QJFKtQK[iFKѫQYj
không có sӕ chӳ sӕ FyQJKƭDQKLӅXKѫQPүu dӳ liӋu kém chính xác nhҩWEDQÿҫu.
Bài tұp
1. Sӱ dөng chính xác máy tính bӓ túi.
(a) Tính 74658/(53222 + 97554) trên máy tính bӓ túi.
(b) Con sӕ nào biӇu thӏ giá cӫa mӝt cái ti vi, và con sӕ QjRQJKHQKѭJLiFӫa mӝWFăQQKj,
$3,5 x 105 hay 3,55 ?
2. Hãy tính nhӳng thӭ sau. NӃXFK~QJNK{QJFyêQJKƭDYuOtGRÿѫQYӏ, hãy giҧi thích.
(a) 3 cm + 5 cm
(b) 1,11 m + 22 cm
(c) 120 dһm + 2,0 giӡ
(d) 120 dһm / 2,0 giӡ
3. Sân sau nhà bҥQFyWѭӡng gҥch ӣ cҧ KDLÿҫu. BҥQÿRÿѭӧc khoҧng cách 23,4 m tӯ phҫn
bên trong bӭFWѭӡng này sang phҫn bên trong bӭFWѭӡng kia. Mӛi bӭFWѭӡng dà 29,4 cm. Hӓi
khoҧng cách tӯ bên ngoài bӭFWѭӡng này sang bên ngoài bӭFWѭӡng kia bҵng bao nhiêu ? Nhӟ OѭX
ý sӕ chӳ sӕ FyQJKƭD
4. Vұn tӕc cӫa ánh sáng là 3,0 x 108 PV+m\ÿәi giá trӏ Qj\VDQJÿѫQ Yӏ furlong trên
fortnight. Mӝt furlong là 220 yard và mӝt fortnight là 14 ngày. Mӝt inch là 2,54 cm.
5. BiӇu diӉn mӛLÿҥLOѭӧQJVDXÿk\WKHRÿѫQYӏ microgram:
(a) 10 mg, (b) 104 g, (c) 10 kg, (d) 100 x 103 g, (e) 1000 ng
ĈәLPJVDQJÿѫQYӏ kg, viӃt câu trҧ lӡi cӫa bҥn theo kí hiӋu khoa hӑc
7. Trong thӃ kӍ vӯa qua, tuәi bình quân bҳWÿҫu dұ\WKuÿӕi vӟi nӳ ÿmJLҧPÿLWXәi. Lӕi
sӕQJÿ{WKӏ FyQJX\rQGRÿk\OjYuFiFKRUPRQHGRWKӏt gia súc cung cҩp, nKѭQJFyNKҧ QăQJKѫQ
là vì nhӳng cô gái hiӋQÿҥi tính trung bình có nhiӅu chҩWEpRFѫWKӇ KѫQYjFyNKҧ QăQJYuQKӳng
hóa chҩt giҧ HVWURJHQWURQJP{LWUѭӡng tӯ sӵ phân hӫy cӫa thuӕc trӯ sâu. Mӝt cái hamburger làm
tӯ thӏt bò nhiӉm hormone có khoҧng 0,2 ng estrogen (chӯng gҩS ÿ{L VR Yӟi trong thӏt bò tӵ
nhiên). Mӝt bӑF ÿұu chӭa khoҧng 300 ng estrogen. MӝW QJѭӡi phө nӳ WUѭӣng thành sҧn sinh
khoҧng 0,5 mg estrogen mӛLQJj\OѭXêNKiFÿѫQYӏ!)
(a) Hӓi mӝWQJѭӡi con gái phҧLăQEDRQKLrXFiLKDPEXUJHUPӛi ngày ÿӇ tiêu thө nhiӅu
HVWURJHQQKѭVӭc sҧn sinh hàng ngày cӫa mӝWQJѭӡi phө nӳ WUѭӣng thành ?
(b) Giá trӏ ÿyWѭѫQJӭng vӟi bao nhiêu bӑFÿұu ?
ĈӏQKQJKƭDEuQKWKѭӡng cӫa trӏ trung bình cӫa hai sӕ a và b là (a + b)/2Ĉk\ÿѭӧc gӑi
là trӏ trung bình sӕ hӑc. Tuy nhiên, trӏ trung bình hình hӑFÿѭӧFÿӏQKQJKƭDOj(ab)1/2 (tӭFOjFăQ
bұc hai cӫa ab). Nhҵm mөFÿtFKOjPFKRViQJWӓ, hãy giҧ sӱ cҧ hai sӕ FyÿѫQYӏ cӫa khӕLOѭӧng.
(a) Tính trӏ trung bình sӕ hӑc cӫa hai sӕ FyÿѫQYӏ JUDP6DXÿyÿәi hai sӕ UDÿѫQYӏ kg
và tính lҥi trӏ trung bình cӫa chúng. Câu trҧ lӡi có nhҩt quán không ?
(b) Làm yêu cҫXWѭѫQJWӵ ÿӕi vӟi trӏ trung bình hình hӑc.
(c) NӃu a và b ÿӅXFyÿѫQYӏ gram, thì chúng ta sӁ FyÿѫQYӏ cӫa ab là gì ? Câu trҧ lӡi cӫa
bҥQFyêQJKƭDJuNK{QJNKLbҥn lҩ\FăQEұc hai ?
(d) Giҧ sӱ mӝWDLÿyÿӅ xuҩt vӟi bҥn mӝt loҥi trӏ trung bình thӭ ba, gӑi là trӏ trung bình
siêu lӯa bӏSÿѭӧFÿӏQKQJKƭDOj(ab)1/3. HӓLQKѭYұy có hӧp lí hay không ?
9. Trong mӝt bài báo vӅ dӏch bӋnh SARS, ngày 7/5/2003, tӡ New York Times bàn vӅ
nhӳQJѭӟc tính mâu thuүn nhau cӫa thӡi kì ӫ bӋnh (thӡi gian trung bình trôi qua tӯ sӵ nhiӉm cho
tӟi triӋu chӭQJÿҫXWLrQ³1JKLrQFӭXѭӟFWtQKÿyOjQJj\1KѭQJQKӳng tính toán thӕng kê
NKiF«FKRWKҩy thӡi kì ӫ bӋnh có thӇ kéo dài cӥ 14QJj\´+ӓLFiLJuÿmVDLVyWӣ ÿk\"

+uQKErQGѭӟi cho thҩy mӝt góc cӫa túi bánh quy. Hӓi cái gì sai ӣ ÿk\"
11. KhoҧQJFiFKÿӃQÿѭӡng chân trӡL ÿѭӧc cho bӣi biӇu thӭc 2rh WURQJÿy r là bán
kính cӫD7UiLÿҩt, và h là chiӅu cao cӫDQJѭӡLTXDQViWÿӭng trên bӅ mһW7UiLÿҩt. (BiӇu thӭc này
có thӇ chӭng minh bҵQJ ÿӏnh lí Pythagore) Hãy chӍ ra rҵQJ ÿѫQ Yӏ cӫa biӇu thӭc này là có ý
QJKƭD
Cuӝc sӕng sӁ rҩWNKiFÿLQӃXQKѭEҥQFyNtFKWKѭӟc cӫa mӝt con côn trùng
Chѭѫng 1
Ѭӟc tính quy mô và bұ¯ӝ lӟn
1.1 Giӟi thiӋu

Tҥi sao mӝt con côn trùng không thӇ FyNtFKWKѭӟc cӫa mӝt con chó ? Mӝt sӕ tӃ bào gҫy
WUѫUDWURQJGk\Vӕng cӫa bҥn cao mӝt mét ± tҥi sao tӵ nhiên biӇu hiӋQNK{QJFyÿѫQWӃ bào nào
không chӍ cao mӝt mét, mà còn rӝng mӝt mét, và dày mӝt mét ? Cho dù có tin hay không thì
nhӳng câu hӓi này có thӇ trҧ lӡi dӉ dàng mà không cҫn biӃt vӅ vұt lí nhiӅXKѫQEҥQ.ƭWKXұt toán
hӑc duy nhҩt bҥn thұt sӵ cҫQÿӃn là phép biӃQÿәL[RjQJ[ƭQKiSGөng cho diӋn tích và thӇ tích.
DiӋn tích và thӇ tích
DiӋn tích có thӇ ÿӏQKQJKƭDEҵng cách nói rҵng chúng ta có thӇ chép lҥi hình dҥng thҩy
thích lên mӝt tӡ giҩy kҿ {OLFP[FPYjÿӃm sӕ ô bên trong nó. Các phҫn lҿ cӫa ô li có thӇ
ѭӟFOѭӧng bҵng mҳW.KLÿyFK~QJWDFyWKӇ nói diӋn tích bҵng vӟi sӕ {OLWKHRÿѫQYӏ cm vuông.
MһFGÿLӅu này nghe có vҿ NpP³WKXҫn khiӃW´KѫQYLӋc tính diӋn tích bҵng các công thӭFÿҥi

loҥLQKѭA = Sr2 cho hình tròn hay A = Zh/2 cho tam giác, nhӳng công thӭFÿyNK{QJFytFKNKL
ÿӏQKQJKƭDGLӋn tích vì chúng không thӇ áp dөng cho nhӳng diӋQWtFKKuQKNK{QJÿӅXÿһn.
a/ Con amip kích cӥ QKѭWKӃ này thұt hiӃm gһp
ĈѫQYӏ FPYX{QJÿѭӧc viӃt thông dөQJKѫQOjFP2 trong khoa hӑc. TҩWQKLrQÿѫQYӏ cӫa
sӕ ÿRYLӃt tҳt bҵQJ³FPŃK{QJSKҧi là mӝt kí hiӋXÿҥi sӕ biӇu diӉn mӝt con sӕ có thӇ tӵ nhân
WKHRQJKƭDÿHQ1KѭQJWKұt tiӋn lӧi khi viӃWFiFÿѫQYӏ cӫa diӋQWtFKWKHRFiFKÿyYj[HPÿѫQYӏ
QKѭWKӇ chúng là nhӳng kí hiӋXÿҥi sӕ. Chҷng hҥn, nӃu bҥn có mӝt tam giác vӟi diӋn tích 6 m2 và
chiӅu rӝng 2 m, thì viӋc tính chiӅu cao cӫa nó là (6 m2) / (2 m) = 3 m cho kӃt quҧ FyêQJKƭDFҧ
vӅ mһt sӕ hӑc lүQÿѫQYӏ. ViӋc xem xét kiӇXÿҥi sӕ này cӫDÿѫQYӏ FzQÿҧm bҧRFKRSKѭѫQJSKiS
ÿәLÿѫQYӏ cӫa chúng ta hoҥWÿӝng chính xác. Ví dө, nӃXFK~QJWDÿӗng ý phân sӕ
100cm
1m
là mӝt cách viӃWÿ~QJFӫa sӕ mӝt, thì mӝt nhân vӟi mӝt bҵng mӝt, nên chúng ta còn nói mӝt có
thӇ biӇu diӉn bҵng
100cm 100cm
x
1m 1m
KD\WѭѫQJÿѭѫQJ
10000cm2
1m2
ĈLӅXÿyFyQJKƭDOjKӋ sӕ chuyӇQÿәi tӯ mét vuông sang cenimét vuông là 104, tӭc là mӝt mét
vuông có 104 centimét vuông bên trong nó.
Toàn bӝ nhӳng quy tҳFWUrQFǊQJFyWKӇ áp dөng cho thӇ tích, sӱ dөQJÿѫQYӏ centimét
khӕi thay cho các ô li trên giҩy vӁ ÿӗ thӏ.
Vӟi nhiӅXQJѭӡi, hình QKѭNKyPjWLQUҵng mӝt mét vuông bҵng 10000 centimét vuông,
hay mӝt mét khӕi bҵng mӝt triӋu centimét khӕi ± hӑ QJKƭQyVӁ dӉ hiӇXKѫQQӃu có 100 cm2 trong
1 m2, và 100 cm3 trong 1 m3QKѭQJÿLӅXÿyNK{QJÿ~QJ&iFYtGө trong hình b nhҳm tӟLÿѭDUD
câu trҧ lӡLÿ~QJGӉ WLQWѭӣQJKѫQVӱ dөQJFiFÿѫQYӏ foot và yard truyӅn thӕng cӫD0ƭ0ӝt foot
là 12 inch, và mӝt yard là 3 foot).
b/ Minh hӑa viӋFÿәLÿѫQYӏ diӋn tích và thӇ tích bҵQJFiFÿѫQYӏ truyӅn thӕQJ0ƭ
- Dӵa trên hình b, hãy tӵ thuyӃt phөc bҥn rҵng có 9 ft2 trong mӝt yard vuông, và 27 ft3 trong mӝt yard
khӕLVDXÿyFKӭQJPLQKÿLӅXWѭѫQJWӵ vӅ mһt kí hiӋu (tӭc là vӟLSKѭѫQJSKiSVӱ dөng phân sӕ bҵng mӝt).
A. Có bao nhiêu cm2 trong mӝWLQFKYX{QJ"LQFK FP7Uѭӟc hӃt, hãy tìm câu trҧ lӡi thích hӧp
bҵng cách vӁ KuQKVDXÿy[Xҩt phát tӯ hӋ sӕ chuyӇQÿәLFKtQK[iFKѫQEҵQJSKѭѫQJSKiSNtKLӋu.
c/ Galileo Galilei (1564 ± 1642) là mӝWQJѭӡi Italy thӡi PhөFKѭQJÿmNKDLVLQKSKѭѫQJSKiSNKRDKӑc trong vұt lí
hӑc, tҥo ra phiên bҧn hiӋQÿҥi cӫa khoa hӑc. Xuҩt thân tӯ mӝWJLDÿuQKTXêWӝFQKѭQJUҩt nghèo, Galileo phҧi bӓ hӑc
WUѭӡng y khoa tҥLĈҥi hӑc Pisa khi ông cҥn sҥch tiӅn. Cuӕi cùng trӣ thành mӝt giҧng viên toán hӑc tҥLQJ{LWUѭӡQJÿy
ông bҳWÿҫu sӵ nghiӋp mӝt kҿ gây sӵ khét tiӃng bҵng viӋc viӃt mӝt bài chӃ giӉXFiFTX\ÿӏnh cӫDQKjWUѭӡng ± ông
bӏ buӝc thôi viӋFQKѭQJWuPPӝt vӏ trí giҧng dҥy mӟi tҥL3DGXDÐQJÿmSKiWPLQKUDÿӗng hӗ quҧ lҳc, nghiên cӭu
chuyӇQÿӝng cӫa vұWUѫLYjNKiPSKiUDFiFYӋ tinh cӫa Mӝc tinh. Sӭc mҥnh cӫa nghiên cӭu cӫDÿӡi ông là làm mҩt
uy tín nӅn vұt lí hӑc Aristotle bӣLOjPFKRQyÿѭѫQJÿҫu vӟi nhӳng thí nghiӋm mâu thuүn nhau, mӝWFKѭѫQJWUuQKOyW
ÿѭӡng cho khám phá cӫa Newton ra mӕi liên hӋ giӳa lӵc và chuyӇQÿӝQJ7URQJFKѭѫQJFK~QJWDVӁ ÿӃn vӟi câu
chuyӋn sӕ phұn tӕi hұu cӫa Galileo trong bàn tay cӫa Giáo hӝi.

;iFÿӏnh diӋn tích và thӇ tích
Nhͷng con b͕ lͣn có nhͷng con b͕ nh͗ K˯Q
ͦ WUrQO˱QJFͯa chúng c̷n xé
Và nhͷng con b͕ nh͗ còn có nhͷng con b͕ nh͗ K˯QQͷa
Và cͱ th͇ vô h̩n
Jonathan Swift
Giӡ thì nhӳng phép biӃQÿәi này cӫa diӋn tích và thӇ tích liên hӋ QKѭWKӃ nào vӟi nhӳng
câu hӓLW{LÿmÿѭDUDYӅ NtFKWKѭӟc cӫa các vұt sӕng ? Vâng, giҧ sӱ bҥn bӏ thu nhӓ giӕQJQKѭ
nhân vұt Alice trong Wonderland bҵQJNtFKWKѭӟc cӫa mӝt con côn trùng. Mӝt cách ngKƭYӅ sӵ
WKD\ÿәLNtFKWKѭӟFOjFiLWKѭӡng nhìn là 1 cm giӡ trông có lӁ OjPÿӕi vӟi bҥn, vì bҥQÿmQKӓ
KѫQQKLӅu rӗi. NӃu diӋn tích và thӇ WtFKFKLDWKHRWU{QJÿӧi trӵc giác, không chính xác cӫDÿDVӕ
mӑLQJѭӡi, vӟi 1 m2 bҵng vӟi 100 cm2, thì không có lí do gì khiӃn tӵ QKLrQFѭ[ӱ khác biӋWÿLӣ
NtFKWKѭӟc mӟi, thu nhӓ cӫa bҥQ1KѭQJWӵ nhiên thұt sӵ hành xӱ NKiFÿLO~FEҥn thu nhӓ. Ví dө,
bҥn sӁ nhұn thҩy mình có thӇ ÿLEӝ WUrQQѭӟc, và nhҧy lên gҩp nhiӅu lҫn chiӅu cao cӫa bҥn. Nhà
vұt lí Galileo GalileLÿmFyFiLQKuQFѫEҧn rҵng sӵ chia tӍ lӋ diӋn tích và thӇ WtFK[iFÿӏnh mӭFÿӝ
khác biӋt mà các hiӋQWѭӧng tӵ nhiên hành xӱ ӣ nhӳng cҩSÿӝ khác nhau. 7Uѭӟc tiên ông lí giҧi
vӅ các cҩXWU~FFѫJLӟLQKѭQJVDXÿyPӣ rӝng cái nhìn cӫa ông cho các vұt sӕng, ÿѭDUDTXDQ
ÿLӇm cҩp tiӃQNKLÿyUҵng ӣ mӭFÿӝ FѫEҧn, mӝt sinh vұt sӕng sӁ tuân theo cùng các quy luұt tӵ
QKLrQQKѭPӝt cӛ máy. Chúng ta sӁ lҫn theo sӵ chӍ dүn cӫD{QJWUѭӟc tiên bàn vӅ máy móc và
VDXÿyOjFiFYұt sӕng.
Galileo bàn vӅ hành vi cӫa tӵ nhiên ӣ quy mô lӟn và nhӓ

Mӝt trong nhӳng mүu tác phҭm khoa hӑc nәi tiӃng nhҩt thӃ giӟi là cuӕQĈӕi thoҥi cӫa
Galileo bàn vӅ hai nӅn khoa hӑc mӟi. Galileo là mӝt tác giҧ thú vӏ muӕn giҧi thích mӑi thӭ rõ
ràng vӟi công chúng, và ông khӣLÿӝng công viӋc cӫa ông bҵng cách lӗQJQyYjRGѭӟi dҥng mӝt
câu chuyӋQÿӕi thoҥi giӳDEDQJѭӡi. Salviati thұt ra là bҧn thân Galileo. Simplicio là nhân vұt
xuҭn ngӕc, và mӝt trong nhӳng nguyên nhân khiӃn Galileo gһp rҳc rӕi vӟi Giáo hӝLOjFyWLQÿӗn
rҵng Simplicio là ám chӍ ÿӭc giáo hoàng. Sagredo là mӝWQJѭӡi hӑc trò thông minh, nghiêm túc,
[HPQKѭÿӝc giҧ ÿmQKұn thӭc ra vҩQÿӅ. ĈRҥQWUtFKVDXÿk\Oҩy tӯ bҧn dӏFKQăPEӣi Crew
và de Salvio)
6DJUHGR9kQJÿyOjFiLW{LPXӕn nói tӟLYjW{Lÿһc biӋWWKtFKÿLӅu khҷQJÿӏnh sau cùng cӫa anh ta mà tôi
OX{Q[HPOjVDL«Fө thӇ là khi nói vӅ nhӳng cӛ máy này và nhӳng cӛ Pi\WѭѫQJWӵ NKiFQJѭӡi ta không
thӇ biӋn hӝ tӯ nhӓ thành lӟn, vì nhiӅu dөng cө thành công ӣ cҩSÿӝ nhӓ không hoҥWÿӝng ӣ cҩSÿӝ lӟn. Nay,
Yu Fѫ Kӑc có nӅn tҧng cӫa nó thuӝc hình hӑF WURQJ ÿy NtFK WKѭӟF ÿѫQ WKXҫn [là không quan trӑng], tôi
không thҩy tính chҩt cӫa hình tròn, hình tam giác, hình trө, hình nón và nhӳng dáng vҿ chҳc chҳn khác sӁ
WKD\ÿәLWKHRNtFKWKѭӟc cӫa chúng. Vì thӃ, nӃu mӝt cӛ máy lӟQÿѭӧc chӃ tҥo theo kiӇu sao cho các bӝ phұn
cӫa nó gҳn vӟi nhӳng bӝ phұn khác cùng tӍ sӕ QKѭӣ cӛ máy nhӓ KѫQYjQӃu cӛ máy nhӓ KѫQÿӫ mҥnh cho
mөFÿtFKPjQyÿѭӧc thiӃt kӃ ra, tôi không thҩy tҥi sao cӛ máy lӟQKѫQOҥi không thӇ trө vӳng vӟi nhӳng
kiӇm tra khҳt khe và phá hoҥi mà nó phҧi chӏu.
Salviati cãi lҥi Sagredo:
6DOYLDWL«;LQKm\TXDQViWWKѭDTXê{QJOjPWKӃ nào nhӳng sӵ thұWEDQÿҫXGѭӡQJQKѭNK{QJFKҳc sӁ,
cho dù là giҧi thích vӯDÿӫ WK{LOjPUѫLOӟp áo phӫ che giҩu chúng và hiӋQWUѭӟc mҳt trҫQYjÿҽSÿѫQJLҧn.
Ai mà chҷng biӃt mӝt con ngӵDUѫLWӯ ÿӝ cao ba hay
bӕn cubit xuӕng sӁ bӏ Jm\JѭѫQJFzQPӝt con chó
UѫLWӯ FQJÿӝ FDRÿyKD\PӝWFRQPqRUѫLWӯ ÿӝ cao
WiP KD\ Pѭӡi cubit sӁ không bӏ chҩQ WKѭѫQJ " 6ӵ
vô hҥLQKѭQKDXVӁ là sӵ UѫLFӫa mӝt con châu chҩu
tӯ trên mӝt tòa tháp xuӕng, hay sӵ UѫLFӫa mӝt con
kiӃn tӯ khoҧng cách MһWWUăQJ.
Ý kiӃQ *DOLOHR ÿѭD UD ӣ ÿk\ Oj FiF
vұt nhӓ cҫn cӭQJFiSKѫQӣ tӍ lӋ so vӟi kích
WKѭӟc cӫa chúng. Tuy nhiên, có rҩt nhiӅu
ÿӕLWѭӧng có thӇ gây nên. Sau hӃt thҧy, cái
d/ Con thuyӅn nhӓ vӯDÿӫ ÿӭng vӳng thұt sӵ Fy ê QJKƭD OjP FKR FiL Ju ÿy Oj
³PҥQKÓj³Pҥnh ӣ tӍ lӋ so vӟLNtFKWKѭӟc
cӫD Qy´ KD\ Oj PҥQK ³QJRjL WӍ lӋ so vӟi
NtFKWKѭӟc cӫDQyÓjJu"*DOLOHRNK{QJFy
nhӳQJÿӏQKQJKƭDPDQJWtQKKRҥWÿӝng cӫa
nhӳng thӭ QKѭ³FѭӡQJÿӝ´WӭFOjFiFÿӏnh
QJKƭD FKӍ rõ làm thӃ nào ÿR Oѭӡng chúng
bҵng sӕ.
e/ Mӝt con thuyӅn lӟQKѫQYӟi cùng tӍ lӋ QKѭFRQWKX\Ӆn nhӓ Ngoài ra, mӝt con mèo có hình
sӁ ÿә ұp xuӕQJGѭӟi sӭc nһng riêng cӫa nó. dҥng khác vӟi mӝt con ngӵa - ҧnh phóng to
cӫa mӝt con mèo sӁ không bӏ nhҫm vӟi con
ngӵa, cho dù là các chuyên gia chӍnh sӱa
ҧnh ӣ Cөc KiӇPÿӏnh quӕc gia làm cho nó
giӕng hӋWQKѭFyPӝWQJѭӡLÿDQJFѭӥi trên
OѭQJFӫa nó. Mӝt con châu chҩu còn không
phҧi là mӝW ÿӝng vұt có vú, và nó có bӝ
[ѭѫQJ QJRjL WKD\ FKR Eӝ [ѭѫQJ WURQJ
Toàn bӝ lұp luұn sӁ thuyӃt phөFKѫQQKLӅu
nӃu chúng ta có thӇ tiӃn hành mӝt sӕ phép
f/ ChiӃc thuyӅn lӟn cӥ này cҫn có các thanh xà gӛ Gj\KѫQVR
vӟLNtFKWKѭӟc cӫa nó cô lұp biӃn, mӝt thuұt ngӳ khoa hӑc có
QJKƭD Oj OjP WKD\ ÿәi chӍ mӝt thӭ tҥi mӝt
thӡLÿLӇm, tách rӡi nó vӟi các biӃn khác có
thӇ có tác dөng. NӃXNtFKWKѭӟc là mӝt biӃn
có tác dөQJPjFK~QJWDÿDQJ[HP[pWWKu
chúng ta thұt sӵ không cҫn phҧi so sánh
nhӳng thӭ khác nhau vӅ NtFKWKѭӟc mà còn
khác nhau ӣ nhӳQJÿҥLOѭӧng khác.
6DOYLDWL«FK~QJW{LKӓi nguyên nhân vì sao [nhӳQJQJѭӡLÿyQJWjX@Vӱ dөng trө ÿӥ, giàn giáo và thanh
giҵQJFyNtFKWKѭӟc lӟQÿӇ hҥ thӫy mӝt con thuyӅn lӟn so vӟi viӋc hӑ OjPÿӕi vӟi mӝt con thuyӅn nhӓ; và
[mӝt ông già] trҧ lӡi rҵng hӑ OjPQKѭYұ\ÿӇ tránh nguy hҥi cho các bӝ hanaj cӫDFRQWjXGѭӟi sӭc nһng cӫa
riêng nó, mӝt mӕi nguy hҥi mà nhӳng con thuyӅn nhӓ không phҧi chӏu ?
Sau sӵ bҳW ÿҫu thú vӏ QKѭQJNK{QJ FKһt chӁ khoa hӑc này, Galileo bҳW ÿҫu mӝt sӕ thӭ
quan trӑng theo các tiêu chuҭn hiӋQÿҥLÐQJÿѫQJLҧn hóa mӑi thӭ bҵng cách xét sӭc mҥnh cӫa
mӝt tҩm ván gӛ. Các biӃQ Fy OLrQ TXDQ NKL ÿy Fy WKӇ thu hҽp xuӕng gӗm loҥi gӛ, chiӅu rӝng,
chiӅu dày và chiӅXGjLÐQJFzQÿѭDUDPӝWÿӏQKQJKƭDKRҥWÿӝng cӫDFiLFyêQJKƭDFKRWҩm ván

có mӝt sӭc mҥnh nhҩWÿӏQK³WӍ lӋ vӟLNtFKWKѭӟc cӫDQyÉҵQJFiFKÿѭDUDTXDQQLӋm tҩm ván dài
nhҩt sӁ không bӏ Jm\WiFKGѭӟi sӭc nһng riêng cӫa nó nӃXÿѭӧc chӕQJÿӥ ӣ mӝWÿҫu. NӃu bҥn
WăQJFKLӅu dài cӫa nó lên mӝWOѭӧQJNK{QJÿiQJNӇNK{QJOjPWăQJFKiӅu rӝng hay chiӅu dày
cӫa nó, thì nó sӁ bӏ gãy. Ông nói nӃX QKѭ Pӝt tҩm ván có hình dҥng giӕQJ QKѭ Wҩm ván kia
QKѭQJFyNtFKWKѭӟc khác, có vҿ là ҧnh chөp thu nhӓ hay phóng to cӫa tҩm kia, thì các tҩm ván
sӁ bӅn chҳF³WӍ lӋ vӟLNtFKWKѭӟc cӫDFK~QJ´QӃu nKѭFҧ hai vӯDÿӫ có khҧ QăQJFKӕQJÿӥ ÿѭӧc
trӑQJOѭӧng riêng cӫa chúng.
g/ 1. Tҩm ván này vӯDÿӫ dài nên nó không bӏ ÿә sұSGѭӟi sӭc nһng riêng cӫa nó. NӃu nó dài thêm mӝt phҫQWUăP
cӫa mӝt inch, nó sӁ sұp xuӕng. 2. Tҩm ván này cҩu tҥo tӯ cùng loҥi gӛ. Nó dày gҩSÿ{LGjLJҩSÿ{LYjUӝng gҩSÿ{L
Nó sӁ ÿә xuӕQJGѭӟi sӭc nһng cӫa riêng nó.
Ngoài ra, Galileo còn tiӃn hành mӝt sӕ thӭ sӁ NK{QJÿѭӧc tán thành trong khoa hӑc hiӋn
ÿҥi: ông không phân biӋt các thí nghiӋm có kӃt quҧ mà ông thұt sӵ TXDQ ViW ÿѭӧc (viӋF ÿyQJ
nhӳng con tàu có kích cӥ khác nhau), vӟi các thí nghiӋm mà ông không có khҧ QăQJWKӵc hiӋn
(thҧ UѫLPӝt con kiӃn tӯ ÿӝ cao cӫa MһWWUăQJ). Bҩy giӡ, ông liên hӋ cách thӭF{QJÿmWKӵc hiӋn
nhӳng thí nghiӋm thұt sӵ vӟi nhӳng tҩPYiQÿyYjQKұn thҩy rҵQJWKHRÿӏQKQJKƭDKRҥWÿӝng
này, chúng không bӅn tӍ lӋ vӟLNtFKWKѭӟc cӫa chúng. Tҩm ván lӟQKѫQEӏ gãy. Ông dám chҳc
chҳn nói vӟLÿӝc giҧ rҵng kӃt quҧ ÿyTXDQWUӑQJQKѭWKӃ nào, thông qua câu trҧ lӡi kinh ngҥc cӫa
Sagredo:
Sagredo: ĈҫXyFW{LÿmTXDy cuӗng. Tâm trí cӫa tôi, giӕQJQKѭPӝWÿiPPk\WURQJFKӕFOiWÿѭӧc rӑi sáng
bҵng mӝt lóe chӟp, trong giây lát chӭDÿҫy mӝt thӭ iQKViQJNKiFWKѭӡng, bây giӡ nó vүy tay ra hiӋu vӟi
tôi và bây giӡ Qyÿӝt ngӝt trӝn lүn và làm mӡ ÿLQKӳQJêWѭӣng lҥ, thô thiӇn. Tӯ FiL{QJQyLÿӕi vӟi tôi
GѭӡQJQKѭNK{QJWKӇ nào chӃ tҥo hai cҩu trúc giӕng nhau thuӝc cùng mӝt chҩWQKѭQJFyNtFKWKѭӟc khác
QKDXYjFyÿӝ mҥQKWѭѫQJ[ӭng vӟi chúng.
Nói cách khác, thí nghiӋPÿһc biӋt này, sӱ dөng nhӳng thӭ QKѭWҩm ván gӛ không có sӭc
hҩp dүn khoa hӑc thӵc chҩWQKѭQJFyKjPêUҩt rӝng vì nó vҥch ra mӝt nguyên tҳc chung, rҵng
tӵ nhiên xӱ sӵ khác nhau ӣ nhӳng cҩSÿӝ khác nhau.
ĈӇ kӃt thúc cuӝc tranh luұQ*DOLOHRÿѭDUDPӝt lӡi giҧi thích. Ông nói rҵng sӭc mҥnh cӫa
tҩPYiQÿѭӧFÿӏnKQJKƭDEҵng, ví dө, trӑQJOѭӧng cӫa tҧQJÿiQһng nhҩt mà bҥn có thӇ ÿһt trên
mӝWÿҫu cӫa nó mà không làm nó bӏ gãy) tӍ lӋ vӟi tiӃt diӋn cӫa nó, tӭc là diӋn tích bӅ mһt cӫa
phҫn gӛ WѭѫLEӏ SKѫLUDQӃu bҥQFѭDQJDQJTXDQyӣ ÿRҥn giӳa. Tuy nhiên, trӑQJOѭӧng cӫa nó thì
tӍ lӋ vӟi thӇ tích cӫa nó.
ThӇ tích và tiӃt diӋn cӫa tҩm ván dài so vӟi thӇ
tích và tiӃt diӋn cӫa tҩm ván ngҳQQKѭWKӃ nào ?
Chúng ta vӯa thҩy, khi nói vӅ sӵ chuyӇQÿәi ÿѫQ
vӏ diӋn tích và thӇ tích, rҵng nhӳQJ ÿҥL Oѭӧng
này không tác dөng theo kiӇX Pj ÿD Vӕ nhӳng
QJѭӡi chҩWSKiFWU{QJÿӧi. Bҥn có thӇ QJKƭUҵng
diӋn tích và thӇ tích cӫa tҩPYiQGjLKѫQVӁ ÿӅu
gҩSÿ{LVRYӟi tҩm ván ngҳn, nên chúng sӁ WăQJ
cân xӭng vӟi nhau, và tҩm ván dài sӁ có thӇ chӏu
ÿѭӧc sӭc nһngn cӫDQy\QKѭFǊ&yOӁ bҥn sai,
QKѭQJ*DOLOHRELӃWÿk\OjPӝt quan niӋm sai lҫm
phә biӃQ FKR QrQ {QJ ÿӇ Salviati phát biӇu ra
ÿLӅXÿyPӝt cách rõ ràng:
6DOYLDWL«/ҩy ví dө mӝt khӕi lұSSKѭѫQJLQFKӣ mӛi
cҥnh nên mӛi mһt có diӋn tích 4 inch vuông và diӋn tích
tәng cӝng, tӭc là tәng diӋn tích cӫa 6 mһt, lên tӟi 24 inch
vuông; bây giӡ Km\ WѭӣQJ Wѭӧng khӕi lұS SKѭѫQJ Qj\ Eӏ
FѭDTXDEDOҫn [vӟi lát cҳt theo 3 mһt phҷQJYX{QJJyF@ÿӇ
chia nó thành 8 khӕi lұp phѭѫQJ QKӓ KѫQ Pӛi khӕi có
cҥnh 1 inch, mӛi mһt 1 inch vuông, và tәng diӋn tích cӫa
tӯng khӕi lұS SKѭѫQJ Oj LQFK YX{QJ WKD\ Yu LQFK
YX{QJ WURQJ WUѭӡng hӧp khӕi lұS SKѭѫQJ Oӟn. Vì thӃ, rõ
ràng là diӋn tích cӫa khӕi lұSSKѭѫQJQKӓ chӍ bҵng ¼ bӅ
mһt cӫa khӕi lӟn, cө thӇ OjQKѭQJWKӇ tích cӫa chính
khӕi lұSSKѭѫQJUҳn chӍ bҵng 1/8; thӇ tích, YjGRÿyWUӑng
Oѭӧng, vì thӃ giҧPQKDQKKѫQQKLӅu so vӟi diӋn tích. .. Vì
thӃ, ông thҩ\ ÿҩy Simplicio, tôi không sai lҫP NKL« W{L
nói rҵng diӋn tích cӫa mӝt khӕi rҳn nhӓ thì lӟQKѫQWѭѫQJ
ÿӕi so vӟi diӋn tích cӫa mӝt khӕi lӟn.
Lí giҧLWѭѫQJWӵ áp dөng cho các tҩm ván. Mһc
dù chúng không phҧi hình khӕi lұS SKѭѫQJ
QKѭQJFiLOӟn sӁ bӏ FѭDWKjQKWiPFiLQKӓ, mӛi
h/ Galileo nói vӅ nhӳng tҩm ván cҩu tҥo tӯ gӛQKѭQJ
quan niӋPÿyFyWKӇ dӉ WѭӣQJWѭӧng vӟLÿҩt sét. Cҧ ba cái có phân nӱa chiӅu dài, phân nӱa chiӅu dày,
TXHÿҩWVpWWURQJKuQKEDQÿҫu có hình dҥng giӕQJQKѭ và phân nӱa chiӅu rӝng. Vì thӃ, tҩm ván nhӓ có
QKDX&iLNtFKWKѭӟc trung bình gҩSÿ{LFKLӅu cao, gҩp nhiӅu diӋn tích bӅ mһW KѫQWURQJWӍ lӋ vӟi trӑng
ÿ{L FKLӅu dài và gҩS ÿ{L FKLӅu rӝng cӫa cái nhӓ, và Oѭӧng cӫD Qy Yj GR ÿy Fy WKӇ chӏX ÿѭӧc sӭc
WѭѫQJWӵ cái lӟn to gҩSÿ{LFiLWUXQJEuQK ӣ mӑi kích
nһng riêng cӫa nó trong khi tҩm lӟn thì bӏ gãy.
WKѭӟc thҷng cӫa nó. Cái lӟQFyNtFKWKѭӟc thҷng gҩp 4
lҫn cái nhӓ, tiӃt diӋn gҩp 16 lҫn khi cҳt vuông góc vӟi
trang giҩy, và thӇ tích gҩp 64 lҫQĈLӅXÿyFyQJKƭDOj
cái lӟn phҧi chӕQJÿӥ sӭc nһng gҩp 64 lҫQQKѭQJFKӍ
có sӭc mҥnh gҩp 16 lҫn so vӟi cái nhӓ nhҩt.
;iFÿӏnh diӋn tích và thӇ WtFKÿӕi vӟi các vұt hình dҥQJNK{QJÿӗQJÿӅu
Có lӁ bҥn không tin khҷQJÿӏnh cӫa Galileo rҵQJÿLӅu này có hàm ý sâu sҳFÿӕi vӟi toàn
bӝ giӟi tӵ nhiên, trӯ khi bҥn bӏ thuyӃt phөc rҵQJÿLӅXWѭѫQJWӵ FǊQJÿ~QJÿӕi vӟi bҩt kì hình
dҥng nào. Mӛi hình vӁ bҥn trông thҩy tӯ WUѭӟFÿӃn nay là nhӳng hình vuông, hình chӳ nhұt và
nhӳng khӕi hӝp. Rõ ràng viӋc lí giҧi nhӳng thӭ nhìn thҩy chia thành nhӳng mҧnh nhӓ KѫQ VӁ

không chӭng tӓ ÿѭӧFÿLӅu gì vӅ, nói ví dө, mӝt quҧ trӭng không thӇ nào cҳt thành tám vұt hình
quҧ trӭng nhӓ KѫQYӟi phân nӱa chiӅu dài.
&yOX{QOX{Qÿ~QJKD\NK{QJPӝt vұWJuÿyFySKkQQӱa
NtFKWKѭӟc thì có diӋn tích bӅ mһt 1/4 và thӇ tích1/8, cho
dù nó có hình dҥQJNK{QJÿӗQJÿӅu ? Lҩy ví dө Fk\ÿjQ
violin trҿ em. Violin chӃ tҥo cho trҿ nhӓ FyNtFKWKѭӟc
nhӓ KѫQÿӇ phù hӧp vӟLFѫWKӇ nhӓ bé cӫa chúng. Hình i
biӇu diӉn mӝWFk\ÿjQYLROLQNtFKWKѭӟc trӑn vҽn, cùng
vӟLKDLFk\ÿjQYLROLQ chӃ tҥo vӟi phân nӱa và 3/4 chiӅu
GjLEuQKWKѭӡng. Hãy xét diӋn tích bӅ mһt cӫa mһt phía
WUѭӟc cӫa ba cây violin này.
Xét hình vuông ӣ phҫn bên trong cӫa mһWWUѭӟc cӫa cây
YLROLQNtFKWKѭӟc trӑn vҽn. Ӣ Fk\YLROLQNtFKWKѭӟc,
chiӅu cao lүn chiӅu rӝng cӫDQyÿӅu nhӓ ÿLOҫn, nên
diӋQ WtFK KuQK YX{QJ WѭѫQJ ӭng, nhӓ KѫQ [
9/16 diӋQWtFKEDQÿҫu, chӭ không phҧi 3/4 diӋn tích ban
ÿҫX 7ѭѫQJ Wӵ, diӋQ WtFK KuQK YX{QJ WѭѫQJ ӭng ӣ cây
violin nhӓ nhҩt có phân nӱa chiӅu cao và phân nӱa
chiӅu rӝng cӫDFk\YLROLQEDQÿҫu, nên diӋn tích cӫa nó
bҵng 1/4 diӋn tícKEDQÿҫu, chӭ không phҧi1/2.
Lí giҧLWѭѫQJWӵ cho các phҫn ӣ mһt gҫn rìa cҥQKYtQKѭ
phҫn chӍ ÿҫy có mӝt phҫn trong hình vuông khác. Toàn
bӝ hình vuông vӁ giӕQJQKѭKuQKYX{QJӣ bên trong, và
trong mӛi cây violin, cùng mӝt tӍ lӋ (khoҧng 70%) cӫa
hình vuôQJ ÿѭӧc lҩS ÿҫ\ QrQ ÿyQJ JyS Fӫa phҫn này
cho tәng diӋn tích chiӃm tӍ lӋ \QKѭQKDX
Vì bҩt kì vùng hình vuông nhӓ nào hay bҩt kì vùng nhӓ
nào bao phӫ mӝt phҫn cӫa hình vuông vӁ ra giӕQJQKѭ
mӝt vұt vuông, nên tәng diӋn tích bӅ mһt cӫa mӝt vұt
hình dҥng kK{QJÿӅXWKD\ÿәi theo kiӇu giӕQJQKѭGLӋn
tích bӅ mһt cӫa hình vuông: phân chia nó xuӕng 3/4 làm
giҧm diӋQWtFKÿLOҫn, và vân vân.
i/ DiӋn tích cӫa mӝt hình tӍ lӋ vӟi bình

Nói chung, chúng ta có thӇ thҩy rҵng hӉ khi nào hai vұt
SKѭѫQJNtFKWKѭӟc thҷng cӫa nó, cho dù hình vӟi cùng hình dҥQJQKѭQJNtFKWKѭӟc thҷng khác nhau
dҥng cӫDQyNK{QJÿӗQJÿӅu (tӭc là mӝt vұt giӕQJQKѭҧnh thu nhӓ cӫa vұt kia), thì tӍ
sӕ diӋn tích cӫa chúng bҵng vӟi tӍ sӕ cӫDEuQK SKѭѫQJ
NtFKWKѭӟc thҷng cӫa chúng:
2
A1 § L1 ·
¨ ¸
A2 © L2 ¹
Chú ý là không quan trӑng viӋc chúng ta chӑQQѫLÿRNtFKWKѭӟc thҷng, L, cӫa mӝt vұt. Ví
dө, trRQJWUѭӡng hӧSFiFFk\ ÿjQYLROLQ QyFyWKӇ ÿѭӧFÿRWKHRFKLӅu dӑc, theo chiӅu ngang,
WKHRÿѭӡng chéo, hay thұm chí tӯ SKtDGѭӟi cӫa lӛ IErQWUiLÿӃn chính giӳa cӫa lӛ f bên phҧi.
Chúng ta chӍ phҧLÿRQyWKHRPӝt cách thích hӧp trên tӯng cây violin. Vì toàn bӝ các phҫQÿѭӧc
cho là co hoһc dãn theo kiӇu giӕQJQKѭQKDXQrQWӍ sӕ L1/L2 ÿӝc lұp vӟi sӵ chӑn lӵDSKpSÿR
&ǊQJ WKұt quan trӑng cҫn nhұn thҩy rҵng hoàn toàn không cҫn thiӃt phҧi có mӝt công
thӭc cho diӋn tích cӫDFk\ÿjQYLROLQ1Jѭӡi ta chӍ có thӇ ÿѭDUDQKӳng công thӭFÿѫQJLҧn cho
diӋn tích cӫa nhӳng hình nhҩW ÿӏQK QKѭ KuQK WUzQ KuQK FKӳ nhұt, hình tam giác, và vân vân,
QKѭQJÿyNK{QJSKҧi là trӣ ngҥLÿӕi vӟi loҥi lí giҧLPjFK~QJWDÿDQJVӱ dөng.
j/ Bánh xӕSQѭӟng vӯa lҩy ra khӓi lò quá nӓng ÿӇ PjăQ&ҳt nó thành bӕn miӃQJOjPWăQJGLӋn tích bӅ mһt cӫa nó,
ÿӗng thӡi giӳ thӇ tích tәQJNK{QJÿәi. Nó nguӝLÿLQKDQKKѫQYuWӍ sӕ diӋn tích trên thӇ tích lӟQKѫQ1yLFKXQJ
nhӳng vұt nhӓ KѫQFyWӍ sӕ diӋn tích trên thӇ tích lӟQKѫQQKѭQJWURQJYt dө này, không cách nào dӉ tính ra kӃt quҧ
chính xác, vì nhӳng miӃng bánh nhӓ không có hình dҥQJQKѭFKLӃFEiQKEDQÿҫu.
Ĉ{LNKLYLӋc viӃWFiFSKѭѫQJWUuQKGѭӟi dҥng tӍ sӕ thұt bҩt tiӋn, nhҩt là khi có nhiӅXKѫQ

hai vұWÿѭӧFÿHPUDVRViQK0ӝt cách súc WtFKKѫQYLӃt lҥLSKѭѫQJWUuQKWUrQOj
A v L2
Kí hiӋX³v´QJKƭDOj³WӍ lӋ vӟL´&iFQKjNKRDKӑFYjNƭVѭWKѭӡng nói vӅ nhӳng mӕi quan hӋ
QKѭWKӃ bҵng lӡi, sӱ dөng cөm tӯ ³WӍ lӋÝtGө ³GLӋn tích tӍ lӋ vӟi chiӅXGjLEuQKSKѭѫQJ´
Toàn bӝ lí giҧi trên áp dөQJWѭѫQJWӵ FKRWUѭӡng hӧp thӇ tích. ThӇ tích tӍ lӋ vӟi chiӅu dài
lұSSKѭѫQJ
V v L3
NӃu nhӳng vұt khác cҩu tҥo tӯ cùng chҩt vӟi cùng mұWÿӝ, U = m/V, thì khӕLOѭӧng cӫa chúng,
m = UV, tӍ lӋ vӟi L3, và trӑQJOѭӧng cӫDQyFǊQJYұy. (Kí hiӋu mұWÿӝ là U, chӳ cái Hi Lҥp in
WKѭӡQJ³UKR´
MӝWÿLӇm quan trӑng là toàn bӝ lí giҧi ӣ trên vӅ viӋc chia nhӓ chӍ áp dөng cho các vұt có
cùng hình dҥng. Chҷng hҥn, mӝt mҧnh giҩy thì lӟQKѫQPӝWFiLE~WFKuQKѭQJFyWӍ sӕ diӋn tích
trên thӇ tích lӟQKѫQQKLӅu.
Mӝt trong nhӳng thӭ ÿҫu tiên tôi hӑFÿѭӧc vӟLWѭFiFKPӝt thҫy giáo là hӑc sinh không
hӅ có chút gì riêng cho lҳm vӅ sai lҫm cӫa hӑ. Tӯng nhóm hӑF VLQK Fy [X KѭӟQJ ÿL Wӟi cùng

nhӳng sai lҫPQKѭOӟSWUѭӟF6DXÿk\OjPӝt sӕ ví dө lí giҧi chính xác và không chính xác vӅ sӵ
tӍ lӋ.
Ví dͭ 1. Chia nh͗ di͏n tích cͯa m͡t tam giác
Trong hình k, tam giác lӟn có cҥnh dài gҩSÿ{L+ӓi diӋn tích cӫa nó lӟQKѫQEDRQKLrXOҫn ?
k/ Ví dө 1. Tam giác lӟn có diӋn tích lӟQKѫQEӕn lҫn so vӟi tam giác nhӓ
# Lӡi giҧLÿ~QJ'LӋn tích tӍ lӋ vӟLEuQKSKѭѫQJNtFKWKѭӟc thҷng, nên tam giác lӟn có diӋn tích lӟQKѫQ
bӕn lҫn (22 = 4).
Lӡi giҧLÿ~QJ%ҥn có thӇ cҳt tam giác lӟn thành mӝt tam giác nhӓ KѫQQKѭELӇu diӉn trên hình l, nên
diӋn tích cӫa nó lӟQKѫQEӕn lҫn (Lӡi giҧLQj\ÿ~QJQKѭQJQyNK{QJiSGөQJÿѭӧc cho mӝWKuQKQKѭKuQK
tròn, hình không thӇ cҳt thành nhӳng hình tròn nhӓ KѫQ
l/ Mӝt cách khéo léo giҧi ví dө 1, giҧi thích trong lӡi giҧi #2
Lӡi giҧLÿ~QJ'LӋn tích tam giác cho bӣi A = bh/2WURQJÿyb là cҥQKÿi\Yjh là chiӅu cao. DiӋn tích
cӫa các tam giác là
A1 = b1h1/2
A2 = b2h2/2
= (2b1)(2h1)/2
= 2b1h1
A2/A1 = (2b1h1)/(b1h1/2)
=4
(Mһc dù lӡi giҧLQj\ÿ~QJQKѭQJQyPҩt làm nhiӅXSKpSWtQKKѫQOӡi giҧi #1, và nó chӍ có thӇ dùng trong
WUѭӡng hӧp này vì tam giác là mӝt dҥng hình hӑFÿѫQJLҧQYjFK~QJWDÿmELӃt công thӭc tính diӋn tích cӫa
nó).
Lӡi giҧLÿ~QJ'LӋn tích cӫa tam giác là A = bh/2. So sánh các diӋn tích sӁ làm xuҩt hiӋn cùng nhӳng tӍ
sӕ NtFKWKѭӟc thҷng cӫDWDPJLiFQKѭÿmFKӍ rõ, nên hãy lҩy ví dө b1 = 1,00 m và b2 = 2,00 m. ChiӅu cao khi
ÿyFǊQJOjh1 = 1,00 m và h2 = 2,00 m, cho diӋn tích A1 = 0,05 m2 và A2 = 2,00 m2, nên A2/A1 = 4,00.
(Lӡi giҧLOjFKtQK[iFQKѭQJQyNK{QJSKKӧp vӟi mӝt hình có diӋn tích mà chúng ta không có công thӭc
WtQK7ѭѫQJWӵ, phép tính bҵng sӕ có thӇ OjPFKRÿiSVӕ 4,00 có vҿ QKѭNK{QJFKtQK[iFWURQJNKLOӡi giҧi
#1 chӍ ra rõ ràng rҵng nó chính xác bҵng 4).
Lӡi giҧi không chính xác: DiӋn tích cӫa tam giác là A = bh, và nӃu bҥn thay b = 2,00 m và h = 2,00 m, bҥn
WKXÿѭӧc A = 2,00 m2, nên tam giác lӟn có diӋn tích gҩp hai lҫn. (Lӡi giҧLQj\NK{QJÿ~QJYuNK{QJFyVӵ
so sánh vӟi tam giác nhӓ KѫQ
Ví dͭ 2. Phân chia th͋ tích cͯa m͡t hình c̯u
Trong hình m, hình cҫu lӟn có bán kính lӟn gҩp 5 lҫn. Hӓi thӇ tích cӫa nó nhiӅu gҩp bao nhiêu lҫn ?
# Lӡi giҧLÿ~QJ7KӇ WtFKSKkQFKLDWKHROǊ\WKӯa ba cӫDNtFKWKѭӟc thҷng, nên hình cҫu lӟn có thӇ tích
lӟQKѫQOҫn (53 = 125).
Lӡi giҧLÿ~QJ7KӇ tích cӫa hình cҫu V = (4/3)Sr3, nên
4 3
V1 S r1
3
4 3 4 3 500 3
V2 S r2 S 5r1 S r1
3 3 3
§ 500 3 · § 4 3 ·
V2 / V1 ¨ 3 S r1 ¸ / ¨ 3 S r1 ¸ 125
© ¹ © ¹
m/ Ví dө 2. Quҧ cҫu lӟn có thӇ tích gҩp 125 lҫn quҧ cҫu nhӓ
Lӡi giҧLNK{QJÿ~QJ

(Lӡi giҧLQj\NK{QJÿ~QJYur1)3 không bҵng vӟi 5r13)
Ví dͭ 3. Phân chia t͑ l͏ m͡t hình phͱc t̩SK˯Q
Chӳ ³6´WKӭ nhҩt trong hình n theo co chӳ ÿLӇm, và chӳ thӭ hai theo co chӳ ÿLӇm. Hӓi cҫn tӕn nhiӅu
KѫQEDRQKLrXPӵFÿӇ tҥo ra chӳ ³6ÓӟQ"ĈLӇPOjÿѫQYӏ chiӅu dài dùng trong in ҩn)
# Lӡi giҧLÿ~QJ/ѭӧng mӵc phө thuӝc vào diӋn tích cҫn in quét và diӋn tích thì tӍ lӋ vӟLEuQKSKѭѫQJFӫa
NtFKWKѭӟc thҷQJQrQOѭӧng mӵc cҫn thiӃt cho chӳ ³6´WKӭ hai nhiӅXKѫQ2 = 1, 78 lҫn.
Lӡi giҧLNK{QJÿ~QJ&KLӅu dài cӫDÿѭӡng cong cӫa chӳ ³6´WKӭ KDLGjLKѫQ OҫQQrQOѭӧng
mӵc cҫn nhiӅXKѫQOҫn.
(Lӡi giҧi này sai vì nó giҧ sӱ NK{QJÿ~QJUҵng chiӅu rӝng cӫDÿѭӡng cong là bҵng nhau trong cҧ KDLWUѭӡng
hӧp. Thұt ra, cҧ chiӅu rӝng lүn chiӅu dài cӫD ÿѭӡQJ FRQJ ÿӅu lӟQ KѫQ Oҫn, nên diӋn tích lӟQ KѫQ
(48/36)2 = 1,78 lҫn)
n/ Ví dө 3. Chӳ ³6´ÿLӇm có diӋn tích gҩp 1,78 lҫn chӳ ³6´ÿLӇm

- A. MӝWÿӝQJFѫÿӕWÿӗ FKѫLFyNtFKWKѭӟFÿӝQJFѫWKӵc sӵQKѭQJQyÿѭӧc chӃ tҥo vӟi cùng kim
loҥi và cùng tӍ lӋ NtFKWKѭӟc. Hӓi trӑQJOѭӧng cӫa nó nhӓ KѫQEDRQKLrXOҫQ"/ѭӧQJQѭӟFVѫQPjXÿӓ cҫn
ÿӇ VѫQQytWKѫQEDRQKLrXOҫn ?
B. Galileo mҩt rҩt nhiӅu thӡLJLDQWURQJEjLÿӕi thoҥi cӫa ông bàn vӅ cái thұt sӵ xҧy ra khi các vұt bӏ phá vӥ.
Ông nói vӅ mӑi thӭ theo cách giҧLWKtFKQJj\QD\NK{QJFzQÿѭӧFWLQWѭӣng cӫa Aristolte rҵng các vұt khó
mà chia cҳt, vì nӃu FiLJuÿyEӏ chia cҳt, thì có khe trӕng ӣ giӳa hai nӱa không có gì bên trong, ít nhҩt là vào
O~FEDQÿҫu. Tӵ QKLrQWKHR$ULVWROH³NK{QJFKҩp nhұQFKkQNK{QJ´Wӭc là tӵ QKLrQNK{QJ³WKtFKŃK{QJ
gian trӕng rӛng tӗn tҥi. Tҩt nhiên, không khí sӁ tràn vào khe trӕng ngay tӭFWKuQKѭQJQJD\O~FPӟi chia
cҳt, Aristotle hình dung mӝt chân không bên trong khe. Hӓi lӡi giҧi thích cӫa Aristotle lí giҧi khó mà chia
cҳt mӑi thӭ có phҧi là mӝt phát biӇu có thӇ kiӇm tra vӅ mһt thӵc nghiӋm ? NӃXQKѭYұy thì làm thӃ nào có
thӇ kiӇm tra nó bҵng thӵc nghiӋm ?
1.3 Sӵ phân chia tӍ lӋ áp dөng cho Sinh hӑc

Nhӳng sinh vұWNtFKWKѭӟc khác nhau vӟi cùng hình dҥng
Phía bên trái trong hình o biӇu diӉn giá trӏ gҫQÿ~QJFӫDWѭѫQJTXDQWӍ lӋ m v L3 ÿӕi vӟi
con gián (vӁ lҥi tӯ sách cӫa McMahon và Bonner). Sӵ phân tán cӫDFiFÿLӇP[XQJTXDQKÿѭӡng
cong cho thҩy mӝt sӕ con gián có tӍ lӋ KѫLNKiFYӟi nhӳQJFRQNKiFQKѭQJQyLFKXQJVӕ liӋu
GѭӡQJQKѭP{Wҧ tӕt m v L3. ĈLӅXÿyFyQJKƭDOjQKӳng con gián lӟn nhҩt mà nhà thí nghiӋm có
thӇ bҳt (không biӃt có giҧLWKѭӣng 4-H không ?) có hình dҥng xҩp xӍ giӕQJQKѭQKӳng con nhӓ
nhҩt.
Mӝt mӕi quan hӋ khác phҧi tӗn tҥLÿӕi vӟi nhӳng loài vұWNtFKWKѭӟc khác nhau có cùng
hình dҥng theo kiӇXWѭѫQJWӵ là mӕi quan hӋ giӳa diӋn tích bӅ mһt và khӕLOѭӧnJFѫWKӇ. NӃu tҩt
cҧ các con vұt có tӍ trӑQJWUXQJEuQKQKѭQKDXWKuNKӕLOѭӧQJFѫWKӇ phҧi tӍ lӋ vӟi lұSSKѭѫQJ
NtFKWKѭӟc thҷng cӫa con vұt, m v L3, còn diӋn tích bӅ mһt phҧi biӃn thiên tӍ lӋ vӟi L2'Rÿy
diӋn tích bӅ mһt cӫa con vұt phҧi tӍ lӋ vӟi m2/31KѭELӇu diӉn trong phҫn bên phҧi cӫa hình o,
mӕi quan hӋ Qj\KuQKQKѭÿѭӧc giӳ khá tӕWÿӕi vӟLFRQNuJL{QJ&K~êFiFKÿѭӡng cong này
uӕQNK~FQJKƭDOjGLӋn tích bӅ mһWNK{QJWăQJQKDQKQKѭNKӕLOѭӧQJFѫWKӇ, ví dө con kì giông
có khӕLOѭӧQJFѫWKӇ gҩp 8 lҫn sӁ chӍ có diӋn tích bӅ mһt gҩp 4 lҫn.
o/ TӍ lӋ hình hӑc cӫa loài vұt
Hành trҥng này cӫa tӍ sӕ diӋn tích bӅ mһt trên khӕLOѭӧQJKD\WѭѫQJÿѭѫQJWӍ sӕ diӋn
tích bӅ mһt trên thӇ tích) có hӋ quҧ quan trӑQJÿӕi vӟLÿӝng vұt có vú, chúng phҧi duy trì mӝt
nhiӋWÿӝ FѫWKӇ NK{QJÿәi. Cҫn nhӟ là tӕFÿӝ mҩt nhiӋt qua da cӫDÿӝng vұt tӍ lӋ vӟi diӋn tích bӅ
mһt cӫDQyQrQFK~QJWDWU{QJÿӧi nhӳng con vұt nhӓ, có tӍ sӕ diӋn tích bӅ mһt trên thӇ tích lӟn,
cҫn phҧi tҥo ra rҩt nhiӅu nhiӋt so vӟLNtFKWKѭӟc cӫDFK~QJÿӇ tránh bӏ chӃt vì nhiӋWÿӝ FѫWKӇ
thҩp. Sӵ WU{QJÿӧLQj\ÿѭӧc xác nhұn bӣi sӕ liӋu ӣ phҫn bên trái cӫa hình p, cho thҩy tӕFÿӝ tiêu
thө oxygen cӫa lӧn guinea là hàm cӫa khӕL OѭӧQJ Fѫ WKӇ cӫa chúng. Cҧ sӵ sҧn sinh nhiӋt cӫa
ÿӝng vұt và diӋn tích bӅ mһt cӫD Qy ÿӅu không tiӋQ ÿR QKѭQJ ÿӇ tҥo ra nhiӋW ÿӝng vұt phҧi
chuyӇn hóa oxygen, nên sӵ tiêu thө oxygen là mӝt chӍ thӏ tӕt cӫa tӕFÿӝ sҧn sinh nhiӋt. Vì diӋn
tích bӅ mһt tӍ lӋ vӟi m2/3, sӵ tӍ lӋ cӫa tӕFÿӝ tiêu thө oxygen vӟi m2/3 là phù hӧp vӟi ý Wѭӣng là
ÿӝng vұt cҫn phҧi tҥo ra nhiӋt ӣ tӕFÿӝ tӍ lӋ vӟi diӋn tích bӅ mһt cӫa nó. Mһc dù nhӳng con vұt
nhӓ chuyӇQKyDtWR[\JHQKѫQYjWҥo ra ít nhiӋWKѫQӣ dҥng tuyӋWÿӕLQKѭQJOѭӧng thӭFăQYj
oxygen chúng phҧi tiêu thө lӟQKѫQWKHRWӍ lӋ vӟi khӕLOѭӧng cӫa riêng chúng. Giӕng chuӝt chù
nhӓ Etruscan, cân nһQJ JUDP NKL WUѭӣng thành, nҵm ӣ giӟi hҥQ NtFK WKѭӟc nhӓ KѫQ ÿӕi vӟi
ÿӝng vұt có vú. Nó phҧLăQOLrQWөc, tiêu thө nhiӅu lҫn trӑQJOѭӧQJFѫWKӇ cӫa nó mӛLQJj\ÿӇ tӗn
tҥi.

p/ Sӵ phân chia tӍ lӋ FѫthӇ cӫDÿӝng vұt liên hӋ vӟi tӕFÿӝ WUDRÿәi chҩWYjÿӝ chҳF[ѭѫQJ
7KD\ÿәi hình dҥQJÿӇ thích nghi sӵ WKD\ÿәLNtFKWKѭӟc

Nhӳng loài thú lӟQQKѭYRLFyWӍ sӕ diӋn tích bӅ mһt trên thӇ tích nhӓ, và gһp trөc trһc ӣ
viӋc giҧi quyӃt nhiӋt cӫDFK~QJÿӫ nhanh. Mӝt con voi không thӇ ÿѫQJLҧQăQÿӫ Oѭӧng nhӓ ÿӇ
giӳ không bӏ sҧn sinh nhiӋt quá mӭc, vì các tӃ bào cҫn phҧi có tӕFÿӝ WUDRÿәi chҩt tӕi thiӃu nhҩt
ÿӏQKÿӇ ÿLӅu hành cӛ máy nӝi bào cӫa chúng. Vì thӃ, tai voi thì lӟQQyOjPWăQJWKrPGLӋn tích
bӅ mһt cӫa con voi và giúp nó tӵ OjPPiW7UѭӟFÿk\FK~QJWDÿmWKҩy mӝt vài ví dө sӕ liӋu
trong mӝWORjLFKRWUѭӟc phù hӧp vӟi mӝt hình dҥng nhҩWÿӏnh, sҳp xӃp lên xuӕQJWURQJWUѭӡng
hӧp cӫa tӯng mүu. Cái tai cӫa con voi là mӝt thí dө cӫa sӵ WKD\ÿәi hình dҥng do sӵ WKD\ÿәi tӍ lӋ
yêu cҫu.
Nhӳng con vұt lӟQFǊQJSKҧi có khҧ QăQJFKӕQJÿӥ sӭc nһng cӫa riêng chúng. Trӣ lҥi thí
dө vӅ ÿӝ bӅn cӫa nhӳng tҩPYiQNtFKWKѭӟc khác nhau, chúng ta có thӇ thҩy rҵng nӃXQKѭÿӝ bӅn
cӫa tҩm ván phө thuӝc vào diӋn tích, còn trӑnJOѭӧng cӫa nó phө thuӝc vào thӇ tích, thì tӍ sӕ ÿӝ
bӅn trên trӑQJOѭӧQJÿѭӧFFKRQKѭVDX
ÿӝ bӅn/trӑQJOѭӧng v A/V v 1/L
1KѭYұy, khҧ QăQJFӫa các vұt chӕQJÿӥ ÿѭӧc trӑQJOѭӧng cӫa riêng chúng giҧm tӍ lӋ nghӏch vӟi
NtFKWKѭӟc thҷng cӫa chúng. NӃu mӝt vұt chӍ vӯDÿӫ khҧ QăQJFKӕQJÿӥ trӑQJOѭӧng cӫa riêng nó,
thì mӝt mүu lӟQKѫQVӁ có sӵ phân chia tӍ lӋ NKiFÿLYӟi mӝt hình dҥng khác.
q/ Hình vӁ nguyên bҧn cӫa Galileo cho thҩ\[ѭѫQJFӫa con vұt lӟQKѫQ
phҧLFyÿѭӡng kính lӟQKѫQQKѭWKӃ nào so vӟi chiӅu dài cӫa chúng
Vì sӕ liӋu vӅ ORjLJLiQKuQKQKѭSKKӧp vӟi nhӳng hình dҥng giӕQJÿҥi khái trong loài,
QrQGѭӡQJQKѭNKҧ QăQJFKӕQJÿӥ trӑQJOѭӧng cӫa riêng nó không phҧi là sӵ ràng buӝc mүu mã
chһt chӁ nhҩt mà Tӵ QKLrQÿDQJKRҥWÿӝQJGѭӟLÿyNKLWҥo ra FK~QJĈӕi vӟi nhӳng con vұt lӟn,
ÿӝ bӅn cҩu trúc thұt quan trӑQJ*DOLOHROjQJѭӡLÿҫXWLrQÿӏQKOѭӧng lұp luұn này và giҧi thích
tҥi sao, chҷng hҥn, mӝt con vұt lӟn phҧLFy[ѭѫQJGj\KѫQWKHRWӍ lӋ vӟi chiӅu dài cӫa chúng.
Hãy xét mӝW FiL [ѭѫQJ ÿҥi khái hình trө QKѭ[ѭѫQJ ӕQJ FKkQKD\[ѭѫQJVӕng. ChiӅu dài cӫa
[ѭѫQJL, bӏ chi phӕi bӣLNtFKWKѭӟc thҷng toàn phҫn cӫa con vұWYu[ѭѫQJVӕng cӫa con vұt phҧi
ÿLWӟi toàn bӝ chiӅu dài cӫa con vұW&K~QJWDWU{QJÿӧi khӕLOѭӧng con vұt tӍ lӋ theo L3QrQÿӝ
bӅn cӫD[ѭѫQJFǊQJSKҧi tӍ lӋ theo L3Ĉӝ bӅn tӍ lӋ vӟi tiӃt diӋQQKѭÿӕi vӟi tҩm ván gӛ, cho nên
nӃXÿѭӡng kính cӫD[ѭѫQJOjd, thì
d2 v L3
hay
d v L3/2
NӃu hình dҥng vүn giӳ NK{QJÿәi bҩt kӇ NtFKWKѭӟc, thì toàn bӝ NtFKWKѭӟc thҷng, gӗm d và L, sӁ
tӍ lӋ vӟi nhau. NӃu lұp luұn cӫDFK~QJWDÿ~QJWKuWKӵc tӃ d tӍ lӋ vӟi L3/2, chӭ không phҧi L, ngө ý
sӵ WKD\ÿәi tӍ lӋ cӫD[ѭѫQJ1KѭFKӍ ra ӣ phҫn bên phҧi cӫDKuQKS[ѭѫQJVӕng cӫa loài Bovidae
châu Phi tuân theo quy luұt d v L3/2 khá tӕt;ѭѫQJVӕng cӫa con OLQKGѭѫQJFKkX3KLNKәng lӗ
chҳFQKѭYҥLFjSKrFzQ[ѭѫQJVӕng cӫDFRQVѫQGѭѫQJQKӓ Ĉ{QJ3KL*XQWKHUPҧQKPDLQKѭ
nҳp bút mӵc.
- $&iFÿӝng vұWÿѫQEjRSKҧi thө ÿӝng hҩp thө chҩWGLQKGѭӥng và oxygen tӯ P{LWUѭӡng xung quanh
cӫa chúng, không giӕng nhѭFRQQJѭӡi có phәLEѫPNK{QJNKtYjRUDYjTXҧ tim phân bӕ máu oxygen hóa
ÿLNKҳSFѫWKӇ cӫa mình. Còn các tӃ bào cҩXWKjQKQrQFѫWKӇ ÿӝng vұWÿDEjRSKҧi hҩp thө oxygen tӯ mӝt
mao mҥch gҫn kӅ bӅ mһt cӫa chúng. Dӵa trên nhӳng thӵc tӃ này, giҧi thích tҥi sao các tӃ bào luôn luôn vi
mô vӅ NtFKWKѭӟc.
B. Cách lí giҧi cӫa câu hӓi ӣ phҫQWUѭӟFKuQKQKѭPkXWKXүn vӟi thӵc tӃ là nhӳng tӃ bào thҫn kinh cӫa con
QJѭӡi trong dây sӕng có thӇ dài nhiӅu mét, mһc dù chiӅu rӝng cӫa chúng vүn rҩt nhӓ. TҥLVDRÿLӅu này lҥi
có thӇ xҧy ra chӭ ?

ѬӟFÿӏnh bұFÿӝ lӟn
Ḓu hi͏u cͯa m͡t trí tu͏ ÿ˱ͫFÿjRW̩o là ngͳng l̩i hài lòng vͣi mͱFÿ͡ chính xác r̹ng
b̫n ch̭t cͯDÿ͙LW˱ͫng cho phép và không tìm ki͇m m͡t s͹ FKtQK[iFWURQJÿyFK͑ m͡t s͹
g̯Qÿ~QJFͯa s͹ th̵t là có th͋.
Aristotle
Thұt là mӝt quan niӋm sai lҫm dӉ mҳc phҧi khi cho rҵng khoa hӑc phҧi chính xác. Ví dө,
trong loҥt phim truyӅQKuQK6WDU7UHNÿLӅXWKѭӡng xҧy ra là thuyӅQWUѭӣng Kirk hӓi ông Spock,
³6SRFNFK~QJWDÿDQJӣ trong tình trҥng thұt tӗi tӋÐQJQJKƭQKѭWhӃ nào vӅ FѫKӝi cho chúng ta
thoát ra khӓL ÿk\ "´ ÐQJ 6SRFN Fy WtQK NKRD Kӑc trҧ lӡL ÿDL ORҥL QKѭ WKӃ Qj\ ³7KѭD WKX\Ӆn
WUѭӣQJW{Lѭӟc tính tӍ lӋ là 237,345 trên mӝW´7UrQWKӵc tӃ, ông ta không thӇ QjRѭӟc tính tӍ lӋ
vӟi sáu chӳ sӕ Fy QJKƭD FӫD ÿӝ chính [iF QKѭQJ WX\ Yұy mӝt trong nhӳng dҩu hiӋu cӫa mӝt
QJѭӡLÿѭӧFÿjRWҥo tӕt vӅ khoa hӑc là khҧ QăQJÿѭDUDѭӟc tính có khҧ QăQJtWQKҩt là thuӝc vӅ
ÿkXÿyWURQJVkQFKѫLEyQJFKj\7URQJQKLӅXWUѭӡng hӧSQKѭWKӃWKѭӡng thì chӍ cҫn có câu trҧ
lӡi sai lӋch kK{QJKѫQKӋ sӕ 10 theo mӛLKѭӟng. Vì các thӭ khác nhau 10 lҫQÿѭӧc cho là khác
nhau mӝt bұFÿӝ lӟn, nên sӵ ѭӟFWtQKQKѭWKӃ ÿѭӧc gӑLOjѭӟc tính bұFÿӝ lӟn. Dҩu gӧn sóng, ~,
GQJ ÿӇ chӍ các thӭ cùng bұF ÿӝ lӟn vӟL QKDX QKѭQJ NK{QJ FKtQK [iF Eҵng nhau, ví dө QKѭ
trong
tӍ lӋ sӕng sót ~ 100 trên mӝt
Dҩu gӧn sóng có thӇ GQJSKtDWUѭӟc tӯng con sӕ ÿӇ nhҩn mҥnh rҵng con sӕ ÿyOjGX\QKҩt có
bұFÿӝ lӟn thích hӧp.
Mһc dù viӋFÿѭDUDѭӟc tính bұFÿӝ lӟQGѭӡQJQKѭÿѫQJLҧn và tӵ QKLrQÿӕi vӟi các nhà
khoa hӑc kinh nghiӋPQKѭQJQyPӝt kiӇu lұp luұn hoàn toàn không quen thuӝc vӟLÿDVӕ hӑc
sinh sinh viên. Mӝt sӕ nҩc trí tuӋ tiêu biӇu có thӇ minh hӑDQKѭWURQJYtGө sau.
Ví dͭ 4. Giá thành v̵n chuy͋n khoai tây
Hãy phӓng chӯng xem bao nhiêu phҫQWUăPJLiPӝt cӫ khoai tây có nguӗn gӕc tӯ giá vұn chuyӇn nó trong
xe tҧi ?
# Lӡi giҧLNK{QJÿ~QJVDXÿk\PLQKKӑa cho mӝt trong nhӳQJFRQÿѭӡng chính mà bҥn có thӇ ÿLVDRWURQJ
ѭӟc tính bұFÿӝ lӟn.
Lӡi giҧi sai: Hãy giҧ sӱ QJѭӡi lái xe tҧi cҫQÿ{ODWLӅn lãi cho mӛi chuyӃn hàng. Xét lӧi nhuұn cӫa cô ta,
JLiNKtÿӕt, và tiӅn bҧRGѭӥng và chi phí mua xe, lҩy ví dө giá tәng cӝQJOjKѫQÿ{OD7{LÿRiQFKӯng
5000 cӫ khoai tây sӁ chӭDÿҫy khoang xe tҧi, nên giá thêm cho mӛi cӫ NKRDLWk\OjFHQW ĈLӅXÿyFy
QJKƭDOjJLiYұn chuyӇn mӝt cӫ khoai tây là có thӇ sánh vӟi giá cӫa chính cӫ NKRDLWk\ÿy6ӵ vұn chuyӇn
thұt sӵ mang thêm rҩt nhiӅu giá thành vào sҧn suҩWW{LÿRiQWKӃ.
VҩQÿӅ OjQmRQJѭӡi không hay lҳm viӋFѭӟc tính diӋn tích hay thӇ WtFKQrQWKjQKUDѭӟc
tính 5000 cӫ khoai tây chӭDÿҫy xe tҧLOjNK{QJÿ~QJĈyOjOtGRYuVDRQJѭӡi ta phҧi mҩt thӡi
gian vҩt vҧ vì cãi nhau xem bҥn dӵDYjRÿkXÿӇ ѭӟc tính sӕ hҥWÿұu hҫm trong mӝt cái vҥi to.
Mӝt thí dө NKiFOjÿDVӕ mӑLQJѭӡLQJKƭUҵQJJLDÿuQKFӫa hӑ sӱ dөng khoҧng 1JDOORQQѭӟc
mӛLQJj\QKѭQJWURQJWKӵc tӃ trung bình là khoҧng 300 gallon mӛLQJj\.KLѭӟc tính diӋn tích
hay thӇ tích, tӕWKѫQKӃt bҥQQrQѭӟFWtQKNtFKWKѭӟc thҷng, và tính thӇ tích tӯ NtFKWKѭӟc thҷng.
6DXÿk\OjPӝt lӡi giҧi tӕWKѫQ
Lӡi giҧi tӕt hѫQ1KѭWURQJOӡi giҧLWUѭӟc, giҧ sӱ giá mӛi chuyӃQKjQJOjÿ{OD.tFK
WKѭӟc cӫa thùng xe có khҧ QăQJOjP[P[PFKRWKӇ tích 8 m3. Vì toàn bӝ vҩQÿӅ chӍ là
ѭӟc tính bұFÿӝ lӟn, nên hãy làm tròn tӟi sӕ PǊJҫn nhҩt là 10 m3. Hình dҥng cӫ khoai tây là
phӭc tҥp, và tôi chҷng biӃt công thӭc nào tinh thӇ tích cӫa hình cӫ NKRDLWk\QKѭQJYuÿk\FKӍ là
mӝWѭӟc tính, nên hãy giҧ sӱ cӫ khoai tây có hình lұSSKѭѫQJP[P[PFKRWKӇ
tích 1,25.10-4 m39uÿk\FKӍ là mӝWѭӟFWtQKÿҥi khái nên hãy làm tròn là 10-4 m3. Chúng ta có
thӇ tìm tәng sӕ cӫ khoai tây bҵng cách chia thӇ tích thùng xe cho thӇ tích mӝt cӫ khoai tây:
10m3/10-4m3 = 105 cӫ. Giá thành vұn chuyӇn mӛi cӫ NKRDLWk\Ojÿ{OD5 cӫ khoai tây =
ÿ{ODFӫ khoai tây. ĈLӅXÿyFyQJKƭDOjVӵ vұn chuyӇn thұWUDNK{QJÿyQJJySQKLӅu lҳm vào
giá thành cӫa mӝt cӫ khoai tây.
ViӋc xҩp xӍ hình dҥng cӫ khoai tây là hình lұSSKѭѫQJOjPӝt thí dө cӫa mӝt chiӃQOѭӧc
chung khác nhҵPÿѭDUDѭӟc tính bұFÿӝ lӟn. Mӝt tình huӕQJWѭѫQJtӵ sӁ xҧy ra nӃu bҥn thӱ ѭӟc
tính có bao nhiêu m2 da có thӇ tҥo ra tӯ mӝWÿjQPѭӡi nghìn con gia súc. Không có công thӭc
nào có thӇ ÿѭDYjRKuQKGҥQJFѫWKӇ cӫa con bò. Mӝt kӃ hoҥch khҧo sát có khҧ QăQJOj[pWPӝt
con bò hình cҫu. Có khҧ QăQJÿҥi khái mӝt con bò có diӋn tích bӅ mһt bҵng vӟi mӝt hình cҫu bán
kính chӯng 1 m, diӋQWtFKÿyVӁ là 4S (1 m)2. Sӱ dөng thӵc tӃ ÿmU}OjSLEҵng 3, và 4 nhân 3 lҩy
khoҧng bҵng 10, chúng ta có thӇ ÿRiQFKӯng mӝt con bò có diӋn tích bӅ mһt khoҧng 10 m2, nên
tәQJÿjQJLDsúc sӁ cho 105 m2 da.
r/ Xét mӝt con bò hình cҫu
'DQKViFKVDXÿk\WyPWҳt các chiӃQOѭӧFWKXÿѭӧFѭӟc tính bұFÿӝ lӟn tӕt.

1. Không cӕ gҳQJÿѭDUDKѫQPӝt chӳ sӕ FyQJKƭDFӫDÿӝ chính xác.
2. .K{QJÿRiQGLӋn tích hay thӇ tích mӝt cách trӵc tiӃS+m\ÿRiQNtFKWKѭӟc thҷng và thu
diӋn tích hay thӇ tích tӯ chúng.
3. Khi làm viӋc vӟi diӋn tích hay thӇ tích cӫa nhӳng vұt có hình dҥng phӭc tҥSKm\OtWѭӣng
KyDFK~QJQKѭWKӇ chúng có mӝt sӕ hình dҥQJÿѫQJLҧQKѫQYtGө QKѭKuQKOұSSKѭѫQJ
hay hình cҫu.

4. KiӇm tra câu trҧ lӡi cuӕi cùng cӫa bҥn xem nó có hӧp lí hay không. NӃu bҥQѭӟc tính mӝt
ÿjQJLDV~FPѭӡi nghìn con mang lҥi 0,01 m2 da, thì có khҧ QăQJEҥQÿmPҳc sai lҫm vӟi
nhӳng hӋ sӕ chuyӇQÿәi ӣ ÿkXÿy
Tóm tҳt FKѭѫQJ 1

Kí hiӋu
v ............................................tӍ lӋ vӟi
a ............................................vào bұc, cӥ chӯng
Tóm tҳt
Tӵ nhiên hành xӱ khác nhau ӣ quy mô lӟn và nhӓ*DOLOHRÿmFKӍ ra rҵQJÿLӅu này vӅ Fѫ
bҧn là do cách thӭc diӋn tích và thӇ tích phân chia tӍ lӋ. DiӋn tích tӍ lӋ WKHROǊ\WKӯa bұc hai cӫa
chiӅu dài, A v L2, còn thӇ tích tӍ lӋ vӟi chiӅXGjLWKHROǊ\WKӯa bұc ba, V v L3.
Ѭӟc tính bұFÿӝ lӟn là mӝWTXiWUuQKWURQJÿyFK~QJWDNK{QJFӕ gҳQJKD\WU{QJÿӧi thu
ÿѭӧc câu trҧ lӡi chính xác. Nguyên nhân khiӃn nhiӅX QJѭӡL ѭӟc tính bұF ÿӝ lӟn sai là vì não
QJѭӡi qua trӵFJLiFNK{QJÿѭDUDѭӟc tính chính xác vӅ diӋn tích và thӇ WtFKѬӟc tính diӋn tích
và thӇ tích phҧLÿѭӧc tiӃp cұQWUѭӟc tiên bҵng viӋFѭӟFWtQKNtFKWKѭӟc thҷQJÿyOjWKӭ mà não
QJѭӡi có thӇ SKiQÿRiQÿѭӧc.
Bài tұp
1. Có bao nhiêu inch khӕi trong mӝt feet khӕi ?
2. Giҧ sӱ QmRFKyFyÿѭӡng kính gҩSÿ{LQmRPqRQKѭQJPӛi tӃ bào não cӫa con vұt có
NtFKWKѭӟc bҵng nhau và não cӫa chúng có cùng hình dҥng. Ngoài viӋc là mӝt kҿ ÿӗng hành và
thân thiӋn trong nhà, hӓi não chó có nhiӅu tӃ EjRKѫQbao nhiêu so vӟi não mèo "ĈiSVӕ không
phҧi là 2.
3. MұW ÿӝ dân sӕ cӫa Los Angeles khoҧQJ QJѭӡi/km2. MұW ÿӝ dân sӕ cӫa San
Francisco khoҧQJQJѭӡi/km2. Hӓi khoҧQJFiFKWUXQJEuQKWtQKÿӃQQJѭӡi láng giӅng gҫn
nhҩt cӫa mӝWQJѭӡi ӣ Los Angeles gҩp bao nhiêu lҫn khoҧQJFiFKÿyӣ 6DQ)UDQFLVFR"ĈiSVӕ
không phҧi 1,5.
0ǊLFӫDFRQFKyVăQFyGLӋn tích hoҥWÿӝng khoҧng 10 inch vuông. Làm thӃ QjRÿLӅu
này có thӇ xҧ\UDYuPǊLFRQFKyFKӍ khoҧng 1 in x 1 in x 1 in = 1 in3. Sau hӃt thҧy, 10 thì lӟn 1,
nên làm thӃ nào nó có thӇ lҳp vӯa ?
+m\ѭӟc tính sӕ lá cӓ trên mӝWVkQEyQJÿi
6. Trong chip nhӟ máy tính, mӛi bit thông tin (0 hoһFÿѭӧFOѭXWUӳ trong mӝt mҥch
ÿLӋn nhӓ xíu khҳp trên mһt cӫa chip silicon. Các mҥFKÿLӋn chiӃm bӅ mһt chip giӕQJQKѭFiFO{
ÿҩt trong phát triӇn nhà. Mӝt con chip tiêu biӇu lѭXWUӳ 64 Mb (megabyte) dӳ liӋXWURQJÿyE\WH
OjELW+m\ѭӟc tính (a) diӋn tích cӫa mӛi mҥFKÿLӋQYjENtFKWKѭӟc thҷng cӫa nó.
7. Giҧ sӱ mӝWQJѭӡLQjRÿy[k\Gӵng mӝWWzDFKXQJFѭNKәng lӗ trên mһt bҵng 10 km x
NP+m\ѭӟc tính chiӅu cao cӫa tzDQKjÿӇ Fyÿӫ không gian cho toàn bӝ GkQFѭFӫa thӃ giӟi
sinh sӕng.
8. Mӝt dây chuyӅn hamburger quҧQJFiRQyÿmEiQÿѭӧc 10 tӍ %RQJR%XUJHUV+m\ѭӟc
tính tәng khӕLOѭӧng thӭFăQFҫn thiӃWÿӇ nuôi lӟn nhӳng con bò dùng cho làm bánh.
+m\ѭӟc tính thӇ tích cӫDFѫWKӇ QJѭӡLWKHRÿѫQYӏ cm3.
10. 1 mm2 là bao nhiêu cm2 ?
11. So sánh sӭc thu thұp ánh sáng cӫa mӝWNtQKWKLrQYăQÿѭӡng kính 3 cm vӟi kính thiên
YăQFP
12. Mӝt nҩFWURQJWKDQJÿR5LFKWHUWѭѫQJӭng vӟi hӋ sӕ Gѭӟi dҥQJQăQJOѭӧng hҩp
thө bӣLFiLJuÿyWUrQPһWÿҩt, ví dө QKѭFăQQKj&Kҷng hҥn, mӝt trұQÿӝQJÿҩWÿӝ sӁ giҧi
SKyQJQăQJOѭӧng gҩp 100 lҫn trұQÿӝQJÿҩWÿӝ1ăQJOѭӧng tӓa ra tӯ tâm chҩQGѭӟi dҥng
sóng, và trong mөc tiêu cӫa bài toán này, chúng ta giҧ sӱ chúng ta làm viӋc vӟLVyQJÿӏa chҩn
phân tán ra theo ba chiӅu, nên chúng ta có thӇ hình dung chúng là nhӳng bán cҫu tӓDUDGѭӟi mһt
ÿҩt. NӃu mӝt trұQÿӝQJÿҩWÿӝ và mӝt trұQÿӝQJÿҩWÿӝ tҥRUDFQJOѭӧQJGDRÿӝQJQѫL
chúng ta sinh sӕng, thì hãy so sánh khoҧng cách tӯ nhà chúng ta tӟi hai tâm chҩn.
13. Ӣ châu Âu, mӝt tӡ giҩ\FyNtFKWKѭӟc chuҭn, gӑi là A4, thì hҽSKѫQYjFDRKѫQPӝt
chút so vӟi tӡ giҩy ӣ 0ƭ7Ӎ sӕ chiӅu cao trҿn chiӅu rӝng là 2 , và tӍ sӕ này có mӝt sӕ tính chҩt
hӳu ích. Chҷng hҥn, nӃu bҥn cҳt mӝt tӡ giҩy A4 tӯ trái sang phҧi, bҥn sӁ WKXÿѭӧc hai tӡ nhӓ KѫQ
có cùng tӍ lӋ. Bҥn có thӇ mua nhӳng tӡ giҩ\NtFKWKѭӟc nhӓ KѫQQj\YjFK~QJÿѭӧc gӑi là A5.
Có cҧ mӝt chuӛLNtFKWKѭӟc giҩy liên hӋ theo kiӇu này, toàn bӝ có tӍ lӋ nhѭQKDXD6RViQKWӡ
giҩy A5 vӟi tӡ A4 theo diӋQWtFKYjNtFKWKѭӟc thҷng. (b) Mӝt loҥWNtFKWKѭӟc giҩy bҳWÿҫu tӯ tӡ
A0, nó có diӋn tích 1 m2. Giҧ sӱ chúng ta có mӝt loҥt hӝSÿѭӧFÿӏQKQJKƭDQKѭWKӃ này: hӝp B0
có thӇ tích 1 m3, hai hӝp B1 lҳp vӯa khít trong hӝp B0, và cӭ thӃ. HӓLFiFNtFKWKѭӟc cӫa mӝt
hӝp B0 bҵng bao nhiêu ?
+m\ѭӟc tính khӕLOѭӧng cӫa mӝt trong nhӳng sӧi râu mép cӫa Albert Einstein, theo
ÿѫQYӏ kg.
Albert Einstein và râu mép cӫa ông, bài toán 14 Bài toán 19

15. Theo tұp quáQ OѭX WUX\Ӆn, mӛi lҫn bҥn thӣ là bҥn hít vào mӝt sӕ nguyên tӱ trút ra
trong nhӳng lӡi cuӕi cùng cӫD&DHVDUĈLӅXQj\Fyÿ~QJNK{QJ"1ӃXÿ~QJWKuFyEDRQKLrX
nguyên tӱ ?
16. BӅ mһW 7UiL ÿҩt khoҧQJ Oj QѭӟF Ĉѭӡng kính cӫa Hӓa tinh khoҧng phân nӱa
ÿѭӡQJNtQK7UiLÿҩWQKѭQJNK{QJFyQѭӟc bӅ mһt. Hãy so sánh diӋQWtFKÿҩt liӅn cӫa hai hành
tinh.
17. Cái ly Martini truyӅn thӕng có hình dҥng giӕQJQKѭFiLQyQFyÿҫu nhӑn ӣ SKtDGѭӟi.
Giҧ sӱ bҥn pha chӃ mӝt ly Martini bҵQJFiFKÿә vermouth vào ly ÿӃQ ÿӝ sâu 3 cm, và rӗL ÿә
WKrPUѭӧXJLQFKRÿӝ sâu 6 cm. Hӓi tӍ lӋ Uѭӧu gin so vӟi vermouth bҵng bao nhiêu ?
18. Phҫn chính giӳa CD khoét mӝt lӛ và mӝt sӕ chҩt plastic trong suӕt bao quanh, và diӋn
WtFKQj\NK{QJGQJÿѭӧc cho ghi trӳ dӳ liӋu. Bán kính cӫa vòng tròn chính giӳa bҵng khoҧng
35% bán kính cӫDYQJOѭXWUӳ dӳ liӋu. Vì thӃ, hӓi có bao nhiêu phҫQWUăPGLӋn tích CD không
sӱ dөng ?
19. Khӕi mӝWOtWWURQJKuQKÿѭӧc chia thành nhӳng khӕi nhӓ, vӟLNtFKWKѭӟc thҷng bҵng
mӝt phҫQPѭӡLNtFKWKѭӟc cӫa khӕi lӟn. Hӓi thӇ tích cӫa mӛi khӕi nhӓ bҵng bao nhiêu ?
Bài toán 22
Bài toán 20
20. (a) DӵDWUrQÿӏQKQJKƭDFӫa sin, cos và tan, hӓi chúng phҧLFyÿѫQYӏ gì ? (b) Mӝt
công thӭc xinh xҳn tӯ Oѭӧng giác hӑc cho bҥn tìm bҩt kì góc nào cӫa mӝt tam giác nӃu bҥn biӃt
chiӅu dài các cҥnh cӫa nó. Sӱ dөng kí hiӋXQKѭWURQJKuQKYjÿһt s = (a + b +c)/2 là nӱa chu vi,
chúng ta có
tan A / 2
s b s c
s s a
Hãy chӍ ra rҵQJFiFÿѫQYӏ WURQJSKѭѫQJWUuQKQj\OjFyêQJKƭD1yLFiFKNKiFKm\NLӇPWUDÿѫQ

vӏ cӫa vӃ phҧi là giӕQJQKѭFkXWUҧ lӡi cӫa bҥn cho câu a cӫa bài toán này.
+m\ ѭӟc tính sӕ giӡ F{QJ ODR ÿӝng cҫn thiӃW ÿӇ xây dӵng VҥQ /t 7Uѭӡng Thành ӣ
Trung Quӕc.
22. (a) Sӱ dөng ҧnh chөp hiӇQYLWURQJKuQKKm\ѭӟc tính khӕLOѭӧng cӫa mӝt tӃ bào cӫa
vi khuҭn E. coli, mӝt trong nhӳng vi khuҭn hay gһp nhҩt trong ruӝWQJѭӡL/ѭXêWӍ lӋ ӣ JyFGѭӟi
bên phҧi, nó là 1 Pm. MӛLÿӕLWѭӧng hình ӕng trong hình là mӝt tӃ bào. (b) Phân trong ruӝWQJѭӡi
chӫ yӃu là vi khuҭn (mӝt sӕ chӃt, mӝt sӕ còn sӕQJWURQJÿy(FROLOjWKjQK phҫn nhiӅu và tiêu
biӇX +m\ ѭӟc tính sӕ vi khuҭn trong ruӝt cӫa bҥn, và so vӟi sӕ tӃ EjR WURQJ Fѫ WKӇ cӫa bҥn,
QJѭӡi ta cho là nó phӓng chӯng vào bұc 1013. (c) Giҧi thích kӃt quҧ cӫa bҥn rút ra tӯ phҫn b, nó
cho bҥn biӃt gì vӅ NtFKWKѭӟc cӫa mӝt tӃ bào nJѭӡi tiêu biӇu so vӟLNtFKWKѭӟc cӫa mӝt tӃ bào vi
khuҭn tiêu biӇu ?

Phҫn I
ChuyӇ¯ӝng trong không gian mӝt chiӅu
0mLFKRÿӃn khi gҫn hӑF[RQJÿҥi hӑc tôi mӟi rút kinh nghiӋPÿѭӧc rҵng tôi có thӇ hiӇu
mӝt cuӕn sách tӕWKѫQQKLӅu nӃXQKѭW{LWӵ phác thҧRQyWURQJÿҫXW{LWUѭӟc khi tôi thұt sӵ ÿӑc nó.
ĈyOjSKѭѫQJSKiSOX{QQKҳc nhӣ tôi sҳp xӃp nhӳng tài liӋXWURQJÿҫu sҹn sàng cho nhӳng chӫ
ÿӅ khác nhau. Tôi chuҭn bӏ hӑFYjNKLW{Lÿӑc, nó cho phép tôi tӵ nói vӟLPuQK³Ӗ, lí do hӑ nói
vӅ cái này vào lúc này vì hӑ chuҭn bӏ FKRFiLJuÿy[Xҩt hiӋn trong phҫQVDX´KD\³7{LNK{QJ
cҫn phҧLÿә mӗ hôi cho chi tiӃt cӫDêWѭӣng này vào lúc này, vì hӑ sӁ giҧi thích nó mӝt cách cһn
kӁ ӣ phҫQVDX´
TҥL ÿLӇm này, bҥQ ÿDQJ ÿL YjR QKӳng chӫ ÿӅ chính cӫa cuӕn siFK Qj\ ÿy Oj Oӵc và
chuyӇQÿӝng. Các khái niӋm bҥn sҳp hӑFFKLDWKjQKEDOƭQKYӵFQKѭVDX
ÿӝng hӑc ± cách thӭc mô tҧ chuyӇQÿӝng bҵng sӕ
ÿӝng lӵc hӑc ± cách thӭc lӵc ҧQKKѭӣQJÿӃn chuyӇQÿӝng
vector ± SKѭѫQJSKiSWRiQKӑc nghiên cӭu bҧn chҩt ba chiӅu cӫa lӵc và chuyӇQÿӝng
1yLÿҥi khái, ÿyOjWUuQKWӵ chúng ta sӁ [HP[pWEDOƭQKYӵFQj\QKѭQJQKӳQJFKѭѫQJ
WUѭӟc thұt sӵ ÿmFyPӝt chút chuҭn bӏ cho nhӳng chӫ ÿӅ sau này. Chҷng hҥQQJD\WUѭӟFÿLӇm
này bҥQÿmELӃt vӅ newton, mӝWÿѫQYӏ cӫa lӵc. Giҧng giҧi vӅ lӵc mӝWFiFKWKtFKÿiQJWKXӝc vӅ
ÿӝng lӵc hӑFPjFK~QJWDNK{QJODRÿҫu vào xӱ lí ngay trong mӝWYjLFKѭѫQJQKѭQJW{LQKұn
thҩy khi tôi dҥ\ÿӝng hӑc nó giúp tôi có thӇ nói tӟi lӵc ngay lúc này và rӗi chӍ ra tҥi sao nó mang
lҥLêQJKƭDFKRYLӋFÿӏnh nJKƭDQKӳng khái niӋPÿӝng hӑc nhҩWÿӏnh. Và mһc dù tôi không dӭt
NKRiW ÿѭD YHFWRU YjR PmL FKR ÿӃQ FKѭѫQJ QKѭQJ Fѫ Vӣ ÿm ÿѭӧc thiӃW ÿһt cho chúng trong
nhӳQJFKѭѫQJWUѭӟc.
Hình vӁ ӣ trang sau là bҧn chӍ dүn cho phҫn còn lҥi cӫa cuӕn sách.

Chѭѫng 2
Vұn tӕc và chuyӇ¯ӝng tѭѫ¯ӕi
2.1 Các loҥi chuyӇQÿӝng

NӃu bҥn phҧLVX\QJKƭFyêWKӭFÿӇ làm di chuyӇQFѫWKӇ bҥn, thì bҥn chҳc chҳn là không
OjPÿѭӧc. Ngay cҧ ÿLEӝ, mà chúng ta xem là không phҧi mӝWNuF{QJJuYƭÿҥLFǊQJ\rXFҫu
mӝt loҥt chuyӇQÿӝng phӭc tҥp mà não bҥQKRjQWRjQNK{QJÿӫ khҧ QăQJSKӕi hӧp. NhiӋm vө
ÿһWFKkQQj\WUѭӟFFKkQNLDÿѭӧFÿLӅu khiӇn bӣi nhӳng bӝ phұn nguyên thӫ\KѫQFӫa não bҥn,
nhӳng bӝ phұQNK{QJWKD\ÿәi gì nhiӅu kӇ tӯ NKLÿӝng vұt có vú và bò sát tách riêng ra trong con
ÿѭӡng tiӃn hóa cӫa chúng. Bӝ phұQVX\QJKƭFӫa não bҥn tӵ hҥn chӃ nó vӟi nhӳng chӍ thӏ chung
FKXQJQKѭ³ÿLQKDQKOrQ´KD\³ÿӯng giүPOrQQJyQFKkQF{WD´FKӭ không phҧLÿLӅu khiӇn vi
mô mӛi sӵ FRYjGmQKjQJWUăPKD\QJҫn ҩ\FѫFKkQFѫK{QJYjFѫQgón chân cӫa bҥn.
b/ ChuyӇQÿӝng vӯa quay vӯa tӏnh tiӃn
a/ ChuyӇQÿӝng quay
c/ MӝWQJѭӡi có thӇ nói rҵng cái ghӃ lұt nghiêng chӍ quay
trong mӝWYzQJWUzQ[XQJTXDQKÿLӇm tiӃp xúc cӫa nó vӟi
VjQQKjQKѭQJQJѭӡi khác có thӇ mô tҧ nó vӯa quay vӯa
chuyӇQÿӝng tӏnh tiӃn trong không gian.

Vұt lí hӑc nói chung là tìm hiӇu rõ sӵ chuyӇQÿӝQJQKѭQJU}UjQJFK~QJWDNK{QJÿѭӧc
chuҭn bӏ QJD\ÿӇ hiӇXÿDVӕ các loҥi chuyӇQÿӝng phӭc tҥp. Thay vì vұy, chúng ta sӁ sӱ dөng
SKѭѫQJSKiSFKLD-ÿӇ-trӏ7Uѭӟc tiên, chúng ta phân loҥi các dҥng chuyӇQÿӝng khác nhau, và rӗi
bҳWÿҫu chiӃn dӏch cӫa chúng ta nhҳm tӟi nhӳQJWUѭӡng hӧSÿѫQJLҧn nhҩWĈӇ làm cho rõ ràng
FiLFK~QJWDÿmVҹQVjQJYjFKѭDVҹn sàng xem xét, chúng ta phҧi khҧRViWYjÿӏQKQJKƭDFҭn thұn
nhӳng loҥi chuyӇQÿӝng nào có thӇ tӗn tҥi.
ChuyӇQÿӝng vұt rҳn khác vӟi chuyӇQÿӝng
OjPWKD\ÿәi hình dҥng cӫa mӝt vұt
Không ai, ngoҥi trӯ Fred Astaire, có thӇ OѭӟWÿLGӉ dàng vӅ SKtDWUѭӟc mà không uӕn cong
khӟS[ѭѫQJĈLEӝ vì thӃ là mӝt thí dө WURQJÿyYӯa có chuyӇQÿӝng chung cӫa toàn bӝ vұt vӯa
có sӵ WKD\ÿәi hình dҥng cӫa vұt. Mӝt thí dө khác là chuyӇQÿӝng cӫa mӝt quҧ EyQJQѭӟc lúc lҳc
khi nó bay trong không khí. Chúng ta hiӋn không cӕ gҳng mô tҧ bҵng toán hӑc cách thӭc hình
dҥng cӫa mӝt vұW WKD\ ÿәi. ChuyӇQ ÿӝng không có sӵ WKD\ ÿәi hình dҥQJ ÿѭӧc gӑi là chuyӇn
ÿӝng vұt rҳn.
ChuyӇQÿӝng khӕi tâm trái vӟi chuyӇQÿӝng quay
Nӳ diӉn viên múa lao vào không khí và quay tròn mӝWOѭӧWWUѭӟc khi chҥPÿҩt. Chúng ta
cҧm thҩy qua trӵc giác rҵng chuyӇQÿӝng vұt rҳn cӫa cô ta trong khi chân cô ta rӡi mһWÿҩt gӗm
hai loҥi chuyӇQÿӝQJÿӗng thӡi: mӝt chuyӇQÿӝng quay và mӝt chuyӇQÿӝng cӫDFѫWKӇ F{WDQKѭ
mӝt tәng thӇ trong không gian, theo mӝWÿѭӡng cong. Tuy nhiên, không hiӇQQKLrQQJD\ÿkXOj
SKѭѫQJSKiSKӳu ích nhҩWÿӇ vҥch ra sӵ khác biӋt giӳa chuyӇQÿӝng quay và chuyӇQÿӝng tӏnh
tiӃn trong không gian. MӝW QJѭӡi có thӇ nói rҵng mӝt chuyӇQ ÿӝng duy nhҩt là chuyӇQ ÿӝng
quay vӅ ÿLӇm tiӃp xúc cӫa chiӃc ghӃ vӟLVjQQKjQKѭQJPӝWQJѭӡi khác có thӇ nói có cҧ chuyӇn
ÿӝng quay lүn chuyӇQÿӝng xuӕQJGѭӟi và sang bên.
f/ ChuyӇQÿӝng cӫa diӉn viên múa thì phӭc tҥSQKѭQJFKX\ӇQÿӝng cӫa khӕi tâm cӫDF{WDWKuÿѫQJLҧn
Hóa ra có mӝt cách ÿһc biӋt tӵ nhiên và hӳu ích nhҵP ÿѭD UDPӝW ÿӏQKQJKƭD rõ ràng,
QKѭQJQy\rXFҫu mӝt sӵ lҥFÿӅ. Mӛi vұt có mӝWÿLӇm cân bҵng, trong vұWOtÿѭӧc quy cho là kh͙i
tâmĈӕi vӟi mӝt vұt hai chiӅXQKѭPӝt miӃng bìa cҳt rӡi, thì khӕLWkPOjÿLӇm mà tҥLÿyEҥn có
thӇ treo vұt tӯ mӝt sӧi dây và làm cho nó cân bҵQJ7URQJWUѭӡng hӧp nӳ diӉQYLrQP~DQJѭӡi là
ÿӕLWѭӧng ba chiӅu, trӯ khi chӃ ÿӝ ăQNLrQJFӫDF{WDÿһc biӋt khҳt khe), nó có thӇ là mӝWÿLӇm
nҵm bên trong hoһF ErQ QJRjL Fѫ WKӇ cô ta, tùy thuӝc vào cách cô ta giӳ nhӳng cánh tay cӫa
mình. Cho dù là không thӵc tiӉn chút nào viӋc gҳn mӝt sӧi dây và chíQKÿLӇm cân bҵQJQKѭQJ
khӕi tâm có thӇ ÿѭӧc chӍ UDQKѭELӇu diӉn trong hình e.
e/ Cho dù bҥn treo quҧ lê tӯ ÿLӇm nào, thì sӧi dây luôn f/ NhӳQJQJѭӡi diӉn viên xiӃc treo vӟLGk\ÿLTXDNKӕi
thҷng hàng vӟi khӕi tâm cӫa quҧ Or'RÿyNKӕi tâm có tâm cӫa hӑ.
thӇ ÿӏQKQJKƭDOjJLDRÿLӇm cӫa mӑLÿѭӡng thҷng vӁ ra
bҵng cách treo quҧ lê theo kiӇu này. Chú ý dҩu X trong
hình không nên hiӇu là khӕi tâm nҵm trên bӅ mһt ± thұt
ra nó nҵm bên trong quҧ lê.
Tҥi sao khái niӋm khӕi tâm có liên quan tӟi câu hӓi phân loҥi chuyӇQÿӝng quay khác vӟi
chuyӇQÿӝng tӏnh tiӃQWURQJNK{QJJLDQ"1KѭPLQKKӑa trong hình d và g, hóa ra chuyӇQÿӝng
cӫa khӕi tâm cӫa mӝt vұt hҫXQKѭOX{QOX{QÿѫQJLҧQKѫQQKLӅu so vӟi chuyӇQÿӝng cӫa bҩt kì
bӝ phұn nào khác cӫa vұW&ѫWKӇ cӫDQJѭӡi diӉn viên múa là mӝt vұt lӟn có hình dҥng phӭc tҥp.
Chúng ta có thӇ WU{QJÿӧi chuyӇQÿӝng cӫa cô ta sӁ phӭc tҥSKѫQQKLӅu so vӟi chuyӇQÿӝng cӫa
mӝt vұt nhӓ, hình dҥQJÿѫQJLҧn, ví dө mӝt hòn bi, ném lên ӣ góc bҵng vӟi góc cô ta nhҧy lên.
1KѭQJKyDUDFhuyӇQÿӝng cӫa khӕi tâm cӫDQJѭӡi diӉn viên giӕng hӋWQKѭFKX\ӇQÿӝng cӫa
KzQEL1JKƭDOjFKX\ӇQÿӝng cӫa khӕi tâm giӕQJQKѭFKX\ӇQÿӝQJPjQJѭӡi diӉn viên sӁ có
nӃu toàn bӝ khӕLOѭӧng cӫa cô ta tұp trung tҥLÿLӇPÿy9uWKӃ, bҵng cách giӟi hҥn sӵ chú ý cӫa
chúng ta vӟi chuyӇQÿӝng cӫa khӕi tâm, chúng ta có thӇ ÿѫQJLҧn hóa mӑi thӭ ÿLÿiQJNӇ.
Bây giӡ chúng ta có thӇ thay thӃ êWѭӣQJPѫKӗ vӅ ³FKX\ӇQÿӝQJQKѭPӝt tәng thӇ trong
NK{QJJLDQÝӟi khái niӋPÿѭӧFÿӏQKQJKƭDWӕWKѫQYjKӳXtFKKѫQYӅ ³FKX\ӇQÿӝng khӕLWkP´
ChuyӇQÿӝng cӫa bҩt kì vұt rҳQQjRFǊQJFyWKӇ chia rõ thành chuyӇQÿӝng quay và chuyӇQÿӝng
khӕi tâm. BҵQJÿӏQKQJKƭDQj\FKLӃc ghӃ lұt nghiêng thұt sӵ có cҧ chuyӇQÿӝng quay lүn chuyӇn
ÿӝng khӕi tâm. Tұp trung vào chuyӇQÿӝng khӕi tâm chRSKpSFK~QJWDÿѭDUDPӝWP{KuQKÿѫQ
giҧn hóa cӫa chuyӇQÿӝQJQKѭWKӇ mӝt vұt phӭc tҥSQKѭFѫWKӇ FRQQJѭӡi chӍ là mӝt hòn bi hay

mӝt hҥt chҩWÿLӇm. Khoa hӑc thұt ra không bao giӡ xӱ trí vӟi thӵc tҥi; nó xӱ trí vӟi các mô hình
cӫa thӵc tҥi.
J&ǊQJQJѭӡi diӉQYLrQP~DÿyQKuQWӯ trên cao xuӕng. Khӕi tâm cӫa cô ta vҥch ra mӝWÿѭӡng thҷQJQKѭQJPӝt
ÿLӇm cách xa khӕLWkPQKѭNKXӹu tay cӫa cô ta, vҥch ra mӝt quӻ ÿҥo phӭc tҥSKѫQQKLӅu biӇu diӉn bҵQJÿѭӡng
chҩm chҩm.
h/ Mӝt bánh xe cân bҵQJNK{QJÿ~QJcách có khӕi tâm cӫa L0yQÿӗ FKѫLQj\Fӕ WuQKÿѭӧc thiӃt kӃ sao cho
nó không nҵm ӣ tâm hình hӑc cӫa nó. Khi bҥn thay mӝt lӕp mҧnh kim loҥi hình nҩm phía trên lӋch ra khӓi khӕi
xe mӟLQJѭӡi thӧ máy kҽp nhӳng vұt nһng nhӓ vào vành tâm. Khi bҥn vһn nó lên, cái nҩPTXD\WUzQQKѭQJ
ÿӇ OjPWKăQJEҵng bánh xe. khӕi tâm không muӕn di chuyӇn, nên phҫn còn lҥi cӫa
PyQÿӗ FKѫLFy[XKѭӟng cҧn trӣ chuyӇQÿӝng cӫa cái
nҩm, làm cho toàn bӝ PyQÿӗ FKѫLQKҧy vòng vòng.
Chú ý là tӯ ³WkP´WURQJ³NKӕLWkPŃK{QJFyQJKƭDOjNKӕi tâm phҧi nҵm tҥi tâm hình hӑc
cӫa vұt. MӝWEiQK[HKѫLNK{QJÿѭӧc cân bҵQJÿ~QJFiFKFyNKӕi tâm không trùng vӟi tâm hình
hӑc cӫa nó. Mӝt vұWQKѭFѫWKӇ FRQQJѭӡi thұm chí còn không có mӝt tâm hình hӑc rõ ràng.
Có thӇ hӳu ích nӃXQJKƭNKӕi tâm là vӏ trí trung bình cӫa toàn bӝ khӕLOѭӧng ӣ trong vұt.
Vӟi cách hiӇu này, chúng ta có thӇ thҩy ví dө rҵng viӋFÿѭDFiQKWD\EҥQOrQSKtDWUrQÿҫu bҥn
làm nâng cao khӕi tâm cӫa bҥn, vì vӏ WUtFDRKѫQFӫDFiQKWD\OjPWăQJYӏ trí trung bình. Chúng ta
sӁ không tính toán khӕi tâm bҵng toán hӑF QJD\ O~F Qj\ FiF SKѭѫQJ WUuQK Fy OLrQ TXDQ Qҵm
WURQJFKѭѫQJFӫa cuӕn &iFÿ͓nh lu̵t b̫o toàn.
DiӉn viên múa ba lê và vұQÿӝng viên bóng rӛ chuyên nghiӋp có thӇ tҥo ra mӝt ҧo giác
bay ngang qua trong không khí vì não cӫa chúng ta qua trӵF JLiF PRQJ ÿӧi chúng có chuyӇn
ÿӝng vұt rҳQQKѭQJFѫWKӇ không còn là rҳQNKLÿDQJWKӵc hiӋn mӝWÿӝQJWiFKD\YǊÿLӋu. Các
chân ӣ vӏ trí thҩp vào lúc bҳWÿҫu và kӃt thúc nhҧ\QKѭQJÿҥt tӟLÿLӇm cao vào lúc giӳa. Không
xét tӟi các chi thӵc hiӋn, thì khӕi tâm sӁ ÿLWKHRFQJPӝWFXQJQKѭQJYӏ trí thҩp cӫa các chi vào
lúc bҳWÿҫu và kӃWWK~FFyQJKƭDOjWKkQPuQKӣ FDRKѫQVRYӟi khӕi tâm, còn ӣ giӳDEѭӟc nhҧy
thì ӣ thҩSKѫQVRYӟi khӕi tâm. Mҳt chúng ta dõi theo chuyӇQÿӝng cӫa thân mình và cӕ gҳng giҧi
thích nó là chuyӇQÿӝng khӕi tâm cӫa vұt rҳQ1KѭQJYuWKkQPuQKÿLWKHRPӝt quӻ ÿҥo phҷng
KѫQVRYӟLFK~QJWDWU{QJÿӧi, nên sӵ giҧi thích rҩt cӕ gҳng này là sai, và chúng ta trҧi nghiӋm
mӝt ҧRJLiFOjQJѭӡLÿyÿDQJED\QJDQJ
j/ Mӝt ÿLӇm cӕ ÿӏQKWUrQFѫWKӇ QJѭӡi diӉn viên múa ÿLWKHR

mӝt quӻ ÿҥo phҷQJKѫQVRYӟLFiLFK~QJWDWU{QJÿӧi, tҥo ra ҧo giác bay.
Ví dͭ 1. Kh͙i tâm là v͓ trí trung bình
Giҧi thích làm thӃ nào chúng ta biӃt khӕi tâm cӫa tӯng vұt tҥi vӏ trí chӍ rõ trong hình k.
k/ Ví dө 1
# Khӕi tâm là mӝt loҥi trӏ WUXQJEuQKQrQÿӝ cao cӫa khӕi tâm trong hình 1 và 2 phҧi nҵm giӳa hai hình
YX{QJYuÿӝ FDRÿyOjWUXQJEuQKFӫDÿӝ cao cӫa hai hình vuông. Ví dө là sӵ kӃt hӧp hai ví dө 1 và 2, nên
chúng ta có thӇ tìm khӕi tâm cӫa nó bҵng cách lҩy trung bình vӏ trí ngang cӫa khӕi tâm cӫa chúng. Trong ví
dө 4, mӛi hình vuông bӏ QJKLrQJÿL PӝWFK~W QKѭQJSKҫn khӕLOѭӧQJWăQJYj JLҧP QKѭQKDXQrQ Yӏ trí
trung bình thҷQJÿӭng cӫa khӕLOѭӧQJNK{QJWKD\ÿәi. Ví dө 5 rõ ràng không khác hҷn ví dө 4, sӵ khác biӋt

chӫ yӃu là sӵ TXD\ÿLPӝt chút theo chiӅXNLPÿӗng hӗ, nên giӕQJQKѭWURQJYtGө 4, khӕi tâm phҧi nҵm
trong khoҧng trӕQJNK{QJQѫLWKұt ra không có chút khӕLOѭӧQJQjR7KHRSKѭѫQJQJDQJNKӕi tâm phҧi
nҵm giӳa gót chân và các ngón chân, nӃX NK{QJ WKu QJѭӡi ta không thӇ QjR ÿӭng vӳng mà không bӏ
nghiêng lұt nhào.
Mӝt thí dө lí thú khác tӯ thӃ giӟi thӇ thao là môn nhҧ\FDRWURQJÿyFѫWKӇ uӕn cong cӫa
vұQÿӝQJYLrQÿLTXD[jQKѭQJNKӕLWkPWKuÿLTXDErQGѭӟi xà! Ӣ ÿk\QJѭӡi vұQÿӝng viên hҥ
thҩp chân và phҫQFѫWKӇ trên cӫa anh ta ӣ FKySFDRÿӇ mang eo thҳWOѭQJFӫDDQKWDFDRKѫQVR
vӟi khӕi tâm.
Ӣ phҫn sau trong bài giҧng này, chúng ta sӁ WuP [HP Fy QJX\rQ QKkQ Fѫ Eҧn nào nӳa
(dӵDWUrQFiFÿӏnh luұt chuyӇQÿӝng cӫa Newton) lí giҧi vì sao khӕi tâm xӱ sӵ theo kiӇXÿѫQJLҧn
QKѭWKӃ so vӟi nhӳng phҫn khác cӫa vұW&K~QJWDFǊQJKRmQOҥi viӋFWUDRÿәLFiFSKѭѫQJSKiS
sӕ hӑc dùng cho tìm khӕi tâm cӫa vұW7tQKFKRÿӃn phҫn sau cӫa bài giҧng này, chúng ta sӁ chӍ
làm viӋc vӟi chuyӇn ÿӝng cӫa khӕi tâm cӫa các vұt.
l&ѫWKӇ cӫa vұQÿӝng viên nhҧ\FDRÿLTXDSKtDWUrQ[jQKѭQJNKӕi tâm cӫDDQKWDÿLTXDErQGѭӟi nó.
ChuyӇQÿӝng khӕi tâm trong không gian mӝt chiӅu

Ngoài viӋc hҥn chӃ nghiên cӭu cӫa chúng ta vӅ chuyӇQÿӝng vӟi chuyӇn ÿӝng khӕi tâm
mà thôi, chúng ta sӁ bҳWÿҫu bҵng viӋc chӍ xem xét nhӳQJWUѭӡng hӧSWURQJÿyNKӕi tâm chuyӇn
ÿӝng theo mӝWÿѭӡng thҷng. Ӣ ÿk\VӁ bao gӗm nhӳQJWUѭӡng hӧSQKѭPӝt vұWUѫLWKҷng tӯ trên
xuӕng, hoһc mӝt chiӃF[HKѫLWăQJWӕc và giҧm tӕFQKѭQJNKông ngoһt cua.
/ѭX ê Oj Pһc dù chúng ta rõ ràng không nghiên cӭu các khía cҥnh phӭc tҥS KѫQ Fӫa
chuyӇQÿӝQJQKѭQJFK~QJWDYүn có thӇ phân tích chuyӇQÿӝng khӕi tâm trong khi bӓ qua nhӳng
loҥi chuyӇQÿӝng khác có thӇ xҧ\UDÿӗng thӡi. Chҷng hҥn, nӃu mӝt FRQPqRUѫLNKӓi cành cây
YjEDQÿҫXUѫLWKҷng tӯ trên xuӕng, nó trҧi qua mӝt loҥWÿӝng tác uӕn éo mang chân cӫa nó bên
Gѭӟi nó. Ĉk\Gӭt khoát không phҧi là mӝt ví dө cӫa chuyӇQÿӝng vұt rҳQQKѭQJFK~QJWDYүn có
thӇ phân tích chuyӇQÿӝng cӫa khӕi tâm con mèo giӕQJQKѭWUѭӡng hӧp mӝWKzQÿiUѫL
- A. Xét mӝWQJѭӡLÿDQJFKҥy bӝ, mӝWQJѭӡLÿDQJÿҥS[Hÿҥp, mӝWQJѭӡLÿDQJODR[Xӕng dӕc trên mӝt
chiӃF[Hÿҥp, và mӝWQJѭӡLÿDQJOѭӟWÿLWUrQJLҫ\WUѭӧWEăQJ7URQJQKӳQJWUѭӡng hӧp nào chuyӇQÿӝng
khӕi tâm là mӝt chiӅu ? NhӳQJWUѭӡng hӧp nào là ví dө cӫa chuyӇQÿӝng vұt rҳn ?
B. Hình ӣ trang bên cho thҩy mӝt huҩn luyӋn viên thӇ WKDRÿDQJÿѭӧc giӳ bên trong mӝt bánh xe to. Tӯ bên
trong bánh xe, làm thӃ nào ông có thӇ làm cho nó quay theo chiӅu này hoһc chiӅu kia ?
m/ Câu hӓi B
2.2 Mô tҧ khoҧng cách và thӡi gian

ChuyӇQ ÿӝng khӕi tâm trong không gian mӝt chiӅu có phҫn dӉ nghiên cӭu vì toàn bӝ
thông tin vӅ nó có thӇ gói gӑn trong hai biӃn: x, vӏ WUtWѭѫQJÿӕi cӫa khӕi tâm so vӟi vұt mӕc, và t,
ÿҥLOѭӧQJÿRPӝt thӡi ÿLӇm trong thӡi gian. Chҷng hҥn, nӃXDLÿyPDQJFKREҥn mӝt bҧng ghi
ÿҫ\ÿӫ chi tiӃt cӫa các giá trӏ x và t, bҥn sӁ biӃt toàn bӝ nhӳng gì cҫn biӃt vӅ chuyӇQÿӝng khӕi
tâm cӫa vұt.
ThӡLÿLӇm khác vӟi khoҧng thӡi gian
Trong ngôn ngӳ WK{QJ WKѭӡng, chúng ta sӱ dөng tӯ ³WKӡL JLDQ´ WKHR KDL ê QJKƭD NKiF
QKDXFK~QJÿѭӧc phân biӋt rõ trong vұt lí. Nó có thӇ ÿѭӧc sӱ dөQJQKѭWURQJ³Pӝt thӡi gian
ngҳQ´KD\³WKӡi gian cӫDFK~QJWDWUrQ7UiLÿҩWQj\´ÿӇ chӍ ÿӝ dài hay mӝt khoҧng cӫa thӡi gian,
hay nó có thӇ ÿѭӧc sӱ dөQJÿӇ chӍ sӕ ÿӑFWUrQÿӗng hӗQKѭWURQJ³W{LNK{QJELӃt thӡi gian lúc
này là mҩy giӡ´KD\³WKӡi gian hiӋQQD\´7URQJNtKLӋu, t WKѭӡQJÿѭӧc sӱ dөQJÿӇ chӍ mӝt thӡi
ÿLӇm, còn 't là chӍ khoҧng thӡi gian. Kí tӵ Hi Lҥp in hoa delta, 'QJKƭDOj³ÿӝ biӃQWKLrQ«´Wӭc
là mӝt khoҧng thӡi gian là sӵ WKD\ÿәi hoһc sӵ chênh lӋch giӳa mӝt sӕ chӍ này và mӝt sӕ chӍ khác
cӫDÿӗng hӗ. Kí hiӋu 't không biӇu thӏ tích cӫa hai sӕ, ' và t, mà là mӝt sӕ thôi, 't. NӃu mӝt
buәi chiӃu phim bҳWÿҫu tҥi thӡLÿLӇm t = 1 giӡ và kӃt thúc lúc t = 3 giӡWKuÿӝ dài bӝ phim là sӵ
WKD\ÿәi thӡi gian t
't = 3 giӡ - 1 giӡ = 2 giӡ
ĈӇ tránh sӱ dөng các sӕ âm cho 't, chúng ta viӃt sӕ chӍ ÿӗng hӗ ³O~FVDX´ӣ bên trái dҩu trӯ, và
sӕ chӍ ÿӗng hӗ ³O~FWUѭӟF´ӣ bên phҧi dҩu trӯ. MӝWÿӏQKQJKƭa cө thӇ KѫQFӫa kí hiӋXGHOWDGRÿy
là delta viӃt tҳWFKR³VDXWUӯ FKRWUѭӟF´
&KRGÿӏQKQJKƭDFӫa chúng ta vӅ kí hiӋu delta bҧRÿҧm rҵng 't OjGѭѫQJQKѭQJNK{QJ
có lí do gì tҥi sao t lҥi không thӇ âm. NӃXQKѭt không thӇ kPWKuFiLJuÿm[ҧy ra mӝt JLk\WUѭӟc

t "ĈLӅXÿyNK{QJFyQJKƭDOjWKӡLJLDQ³ÿLOL´WKHRNLӇu nhӳQJQJѭӡLWUѭӣng thu lҥi thành
trҿ nhӓ YjÿѭӧFFKăPQRPWURQJQ{L1yFKӍ FyQJKƭDOjFK~QJWDSKҧi lҩy mӝWÿLӇm tham chiӃu
và gӑi nó là t YjNKLÿyQKӳng thӡLJLDQWUѭӟFÿҩy ÿѭӧc biӇu diӉn bҵng giá trӏ âm cӫa t.
Mһc dù mӝt thӡLÿLӇm có thӇ xem là mӝt sӕ chӍ ÿӗng hӗQKѭQJWKѭӡQJWKuêWѭӣng tӕt là
nên tránh tính toán vӟi các biӇu thӭFQKѭ³ŃӃt hӧp cӫa giӡ và phút. Thay vì vұy, thӡi gian
có thӇ ÿѭӧc biӇu diӉn hoàn toàn theo mӝWÿѫQYӏ ÿѫQOҿ, ví dө QKѭJLӡ. Các phҫn cӫa giӡ có thӇ
biӇu diӉn theo kiӇu thұSSKkQWKD\YuOjSK~WYjWѭѫQJWӵ nӃXEjLWRiQÿѭӧc tính theo phút, thì
nhӳng chӳ sӕ thұp phân có thӇ dùng thay cho giây.
- C. Trong sӕ nhӳng cөm tӯ sau, cөm tӯ nào chӍ thӡLÿLӇm, cөm tӯ nào chӍ thӡi gian, và cөm tӯ nào chӍ
thӡi gian trӯXWѭӧng chӭ không phҧi mӝt con sӕ ÿRÿѭӧc ?
³7Kӡi khҳFÿmÿӃQ´
³7Kӡi gian chҷng chӡ ÿӧLDL´
³6Xӕt thӡLJLDQÿyKҳn ngӗi chӕng cҵP´
Vӏ trí khác vӟi sӵ WKD\ÿәi vӏ trí

1Kѭÿӕi vӟi thӡi gian, có sӵ khác biӋt giӳa mӝWÿLӇm trong không gian, kí hiӋu là tӑDÿӝ x,
và sӵ WKD\ÿәi vӏ trí, kí hiӋu là 'x.
1Kѭÿӕi vӟi t, x có thӇ âm. NӃu mӝt chiӃc xe lӱDÿDQJFKҥ\WUrQÿѭӡng ray, thì không
nhӳng bҥn thұt sӵ có sӵ tӵ do lӵa chӑn bҩWNuÿiӇm nào dӑFWKHRÿѭӡng ray và gӑi nó là x = 0, mà
còn có quyӅn quyӃWÿӏnh xem phía nào cӫa x = 0 là x GѭѫQJYjSKtDQjROjx âm.
9uFK~QJWDÿmÿӏQKQJKƭDNtKLӋXGHOWDÿӇ chӍ ³FiLVDXWUӯ FiLWUѭӟF´QrQFyNKҧ QăQJ'x
sӁ là âm, không giӕQJQKѭ't ÿҧm bҧROjGѭѫQJ*Lҧ sӱ FK~QJWDÿDQJP{Wҧ chuyӇQÿӝng cӫa
chiӃc xe lӱDWUrQÿѭӡng ray nӕi liӅQ7XFVRQYj&KLFDJR1KѭFKӍ rõ trong hình, bҥn hoàn toàn có
quyӅn quyӃWÿӏQKÿkXOjFKLӅXGѭѫQJ
n/ Hai cách có giá trӏ ngang nhau mô tҧ chuyӇQÿӝng cӫa chiӃc xe lӱa tӯ 7XFVRQÿL&KLFDJR7URQJYtGө 1, chiӃc xe
lӱa có 'x GѭѫQJNKLQyÿLWӯ Enid tӟi Joplin. Trong ví dө FǊQJFKLӃc xe lӱDÿyÿLWKHRKѭӟQJFǊFy'x âm.
/ѭXêOjQJRjL[Yj'x, còn có mӝWÿҥLOѭӧng thӭ ba chúng ta có thӇ ÿӏQKQJKƭDQyJLӕng
QKѭPӝt sӕ chӍ ÿӗng hӗ ÿRÿѭӡQJKD\TXmQJÿѭӡng thұt sӵ ÿmÿL 1Ӄu bҥQOiL[HÿL Gһm,
ngoһt cua chӳ U, và lái trӣ vӅ 10 dһm, thì 'x cӫa bҥn bҵQJ NK{QJ QKѭQJ Vӕ chӍ ÿӗng hӗ ÿR
ÿѭӡng trên xe cӫa bҥQÿmWăQJWKrPGһm. Tuy sӕ chӍ ÿӗng hӗ ÿRÿѭӡng quan trӑng vӟLQJѭӡi
sӣ hӳX[HYjQJѭӡLEX{QEiQ[HÿmTXDVӱ dөQJQKѭQJQyNK{QJTXDQWUӑng lҳm trong vұt lí hӑc,
và thұm chí còn không có mӝt tên gӑi chuҭn hay kí hiӋu cho nó. Sӵ WKD\ÿәi vӏ trí, 'xFytFKKѫQ
vì nó dӉ WtQKWRiQKѫQQKLӅXÿӇ tính 'x, chúng ta chӍ cҫn biӃt vӏ WUtÿҫu và cuӕi cӫa vұt, không
cҫn toàn bӝ thông tin làm thӃ QjRQyÿLWӯ QѫLQj\ÿӃQQѫLNLD
- D. Mӝt quҧ EyQJUѫL[Xӕng sàn nhà, nҧ\OrQÿӝ FDRPUѫLWUӣ xuӕng, và chҥm sàn lҫn nӳa. Hӓi 'x giӳa
hai va chҥm bҵng không, bҵng 1, hay bҵng 2 m ?
HӋ quy chiӃu
Ví dө trên cho thҩy có hai sӵ chӑn lӵDÿӝFÿRiQEҥn phҧi thӵc hiӋQÿӇ ÿӏQKQJKƭDPӝt
biӃn vӏ trí, x. Bҥn phҧi quyӃW ÿӏQKÿһt x = 0 ӣ ÿkXYjFzQKѭӟng làm chiӅXGѭѫQJQӳDĈk\
ÿѭӧc xem là viӋc chӑn hӋ tӑDÿӝ hay chӑn hӋ quy chiӃu. (Hai thuұt ngӳ gҫQQKѭWѭѫQJÿӗng,
QKѭQJKӋ tӑDÿӝ tұp trung nhiӅXKѫQYjo biӃn x thұt sӵ, còn hӋ quy chiӃu nghiêng vӅ mӝWSKѭѫQJ
pháp chung chӍ dүQ ÿLӇm nhìn cӫD QJѭӡi quan sát) HӉ phù hӧp vӟi bҥQ Oj ÿѭӧc, mӑi hӋ quy
chiӃu có giá trӏ QKѭQKDX%ҥn chҷng nên thay ÿәi hӋ tӑDÿӝ vào giӳa lúc tính toán.
Bҥn có bao giӡ ngӗi trên mӝt chiӃc xe lӱa trong nhà ga khi bҩt ngӡ bҥQÿӇ ý thҩy nhà ga
ÿDQJFKX\ӇQÿӝng lùi lҥL"ĈDVӕ mӑLQJѭӡi mô tҧ tình huӕQJÿybҵng cách nói rҵng bҥQÿmVDL
khi chú ý thҩy xe lӱD ÿDQJ FKX\ӇQ ÿӝng ± nó chӍ KuQK QKѭ JLӕQJ QKѭ Oj QKj JD ÿDQJ FKX\Ӈn
ÿӝQJ1KѭQJÿLӅu này cho thҩy còn có mӝt sӵ chӑn lӵDÿӝFÿRiQWKӭ EDÿLYjRYLӋc chӑn hӋ tӑa
ÿӝ: nhӳng hӋ quy chiӃu có giá trӏ có thӇ khác nhau bӣi sӵ chuyӇQ ÿӝQJ WѭѫQJ ÿӕi vӟi nhau.
'ѭӡQJQKѭWKұt lҥ là bҩWNuDLFǊQJNKyFKӏu vӟi mӝt hӋ tӑDÿӝ ÿDQJFKX\ӇQÿӝQJWѭѫQJÿӕi so
vӟL7UiLÿҩWQKѭQJFKҷng hҥn hӋ quy chiӃu chuyӇQÿӝng cùng vӟi chiӃc xe lӱa có thӇ thuұn tiӋn
KѫQQKLӅu trong viӋc nhӳng thӭ xҧy ra bên trong xe lӱa.
Ĉӗ thӏ chuyӇQÿӝng; Vұn tӕc

ChuyӇQÿӝng vӟi vұn tӕFNK{QJÿәi
Trong ví dө o, mӝt vұWÿDQJFKX\ӇQÿӝng vӟi tӕFÿӝ NK{QJÿәi theo mӝt chiӅu. Chúng ta
có thӇ QyLQKѭYұy vì mӛi 2 giây, vӏ trí cӫDQyWKD\ÿәLÿLP
Theo kí hiӋXÿҥi sӕ, chúng ta nói rҵQJÿӗ thӏ cӫa x theo t cho thҩy sӵ WKD\ÿәi vӏ WUtQKѭ
nhau, 'x = 5 m, trên mӛi khoҧng thӡi gian 't = 2,0 s. Vұn tӕc hay tӕFÿӝ cӫa vұWWKXÿѭӧc bҵng
cách tính v = 'x/'t = (5,0 m)/(2,0 s) = 2,5 m/s. Theo thuұt ngӳ hình hӑc, vұn tӕc có thӇ xem là
ÿӝ dӕc cӫD ÿѭӡng thҷQJ 9u ÿӗ thӏ là mӝW ÿѭӡng thҷng, nên sӁ không hӅ gì nӃu chúng ta lҩy
khoҧng thӡLJLDQOkXKѫQYjWtQKv = 'x/'t = (10,0 m)/(4,0 s). Câu trҧ lӡi vүQQKѭFǊPV
/ѭXêNKLFK~QJWDFKLDPӝt con sӕ FyÿѫQYӏ mét cho mӝt con sӕ NKiFFyÿѫQYӏ giây,
FK~QJWDWKXÿѭӧFÿѫQYӏ mét trên giây, viӃWOjPVĈk\OjPӝWWUѭӡng hӧp nӳDWURQJÿyFK~QJWD
[HPÿѫQYӏ QKѭWKӇ chúng là nhӳng kí hiӋXÿҥi sӕ, cho dù chúng không phҧLQKѭYұy.

o/ ChuyӇQÿӝng vӟi vұn tӕFNK{QJÿәi p/ ChuyӇQÿӝng giҧm x ÿѭӧc biӇu diӉn
vӟi giá trӏ âm cӫa 'x và v.
Trong ví dө p, vұWÿDQJFKX\ӇQÿӝQJWKHRKѭӟQJQJѭӧc lҥi: khi thӡi gian trôi qua, tӑDÿӝ
x cӫa nó giҧPÿL1Kҳc lҥLÿӏQKQJKƭDFӫa kí hiӋu ' Oj³Oҩy sau trӯ WUѭӟF´FK~QJWDQKұn thҩy 't
vүQGѭѫQJQKѭQJ'x WKukPĈӝ dӕc cӫDÿѭӡng thҷng vì thӃ là âm, và chúng ta nói vұt có vұn
tӕc âm, v = 'x/'t = (- 5,0 m)/(2,0 s) = - 2,5 m/s. Chúng ta vӯa thҩy dҩu cӝng và trӯ cӫa giá trӏ 'x
có cách hiӇu cho chúng ta biӃWKѭӟng vұt chuyӇQÿӝng. Vì 't OX{QOX{QGѭѫQJQrQYLӋc chia cho
't NK{QJOjPWKD\ÿәi dҩu cӝng hay trӯ, và dҩu cӝng và trӯ cӫa vұn tӕFÿѭӧc hiӇu giӕQJQKѭYұy.
Theo thuұt ngӳ hình hӑFÿӝ dӕFGѭѫQJÿһFWUѭQJFKRPӝWÿѭӡng thҷQJÿLOrQNKLFK~QJWDÿL
sang phía phҧLFzQÿӝ dӕc âm cho chúng ta biӃt rҵQJÿѭӡng thҷQJÿL[XӕQJNKLFK~QJWDÿLVDQJ
bên phҧi.
q/ ChuyӇQÿӝng vӟi vұn tӕc biӃn thiên r/ Vұn tӕc tҥi mӝWÿLӇPFKRWUѭӟFÿѭӧF[iFÿӏQKOjÿӝ
dӕc cӫDÿѭӡng tiӃp tuyӃQÿLTXDÿLӇm có liên quan trên
ÿӗ thӏ
ChuyӇQÿӝng vӟi vұn tӕc biӃn thiên
Giӡ thì mӝW ÿӗ thӏ giӕQJQKѭKuQK TQyL OrQÿLӅXJu "Ĉk\ có thӇ Ojÿӗ thӏ cӫa chuyӇn
ÿӝng cӫD[HKѫLNKLQJѭӡLOiL[HÿDQJURQJUXәi trên xa lӝVDXÿyOiLFKұm lҥLÿӇ nhìn mӝt vө va
chҥP{W{WUrQÿѭӡng, và rӗLWăQJWӕc trӣ lҥi, thҩt vӑng rҵng chҷng có gì ngoҥn mөFÿDQJ[ҧy ra
QKѭOӱa cháy hay nhӳQJÿӭa trҿ bӏ giӳ trên chӛ ngӗi trong xe cӫDFK~QJ/ѭXêFK~QJWDYүn
ÿDQJQyLYӅ chuyӇQÿӝng trong không gian mӝt chiӅu. ChӍ Yuÿӗ thӏ FRQJNK{QJFyQJKƭDOjTXӻ
ÿҥo cӫa chiӃF[HFRQJĈӗ thӏ không giӕQJQKѭEҧQÿӗYjKѭӟng ngang cӫDÿӗ thӏ biӇu diӉn sӵ
trôi qua cӫa thӡi gian, chӭ không phҧi khoҧng cách)
s/ Ví dө 2: tìm vұn tӕc tҥLÿLӇm chӍ rõ bҵng dҩu chҩm WĈҧo chiӅu chuyӇQÿӝng
Ví dө q giӕng ví dө o ӣ chӛ vұWÿLÿѭӧc tәng cӝng 25,0 m trong khoҧng thӡi gian 10,0 s,
QKѭQJQyWӯQJOѭӧng tiӃn triӇn mӛi giây không còn giӕng nhau. Không có cách nào mô tҧ ÿӗ thӏ
bҵng mӝt vұn tӕFKD\ÿӝ dӕc nhҩWÿӏnh, vì vұn tӕc khác nhau tҥi mӛi thӡLÿLӇm. SӁ không chính
xác nӃu nói rҵng vì chiӃF[HÿLPWURQJVQrQYұn tӕc cӫa nó là 2,5 m/s. Nó chuyӇn
ÿӝQJ QKDQK KѫQ YjR lúc khӣL ÿҫu và kӃW WK~F QKѭQJ O~F JLӳD ÿL FKұP KѫQ &y WKӇ có nhӳng
chӕc lát nhҩWÿӏnh chiӃc xe thұt sӵ chuyӇQÿӝQJPVQKѭQJWӕc kӃ trên xe quét qua giá trӏ ÿy
PjNK{QJ³QJӯng lҥL´JLӕQJQKѭQyÿmTXpWTXDQKӳng giá trӏ khác cӫa tӕFÿӝ. (Tôi dӭt khoát
muӕn chiӃc xe sau này cӫa mình có tӕc kӃ chӃ tҥo theo m/s và thӇ hiӋn cҧ giá trӏ GѭѫQJYjkP
Chúng ta giҧ sӱ rҵng tӕc kӃ cӫa chúng ta cho chúng ta biӃWFiLÿDQJ[ҧy ra là tӕFÿӝ cӫa
chiӃc xe cӫa chúng ta tҥi mӛi thӡLÿLӇPQKѭQJOjPWKӃ nào chúng ta có thӇ ÿӏQKQJKƭDWӕFÿӝ vӅ
mһt toán hӑFWURQJWUѭӡng hӧSQKѭWKӃ này ? Chúng ta không thӇ ÿӏQKQJKƭDQJD\QyOjÿӝ dӕc
cӫDÿӗ thӏ cong, vì mӝWÿѭӡng cong không có mӝWÿӝ dӕFU}UjQJQKѭÿѭӡng thҷng. MӝWÿӏnh
QJKƭDWRiQKӑFWѭѫQJӭng vӟi sӕ chӍ tӕc kӃ là mӝWÿӏQKQJKƭDJiQPӝt giá trӏ vұn tӕc khác nhau
cho mӝWÿLӇPWUrQÿѭӡng cong, tӭc là mӝt thӡLÿLӇm trong thӡi gian, chӭ không phҧi toàn bӝ ÿӗ
thӏ. NӃu chúng ta muӕQÿӏQKQJKƭDWӕFÿӝ tҥi mӝt thӡLÿLӇPQKѭWKӡLÿLӇPÿѭӧc chӍ ra bҵng dҩu
chҩm, thì cách bҳt ÿҫu tӕt nhҩt là minh hӑDWURQJKuQKUWURQJÿyFK~QJWDYӁ mӝWÿѭӡng thҷng

ÿLTXDÿLӇPÿyJӑLOjÿѭӡng tiӃp tuyӃQÿѭӡng thҷQJ³{POҩ\ÿѭӡQJFRQJ´.KLÿyFK~QJWDFy
thӇ thӯa nhұQÿӏQKQJKƭDYұn tӕFQKѭVDX
ÿӏQKQJKƭDYұn tӕc
Vұn tӕc cӫa mӝt vұt tҥi mӝt thӡLÿLӇPFKRWUѭӟFOjÿӝ dӕc cӫDÿѭӡng tiӃp tuyӃQÿLTXD
ÿLӇPFyOLrQTXDQWURQJÿӗ thӏ x ± t cӫa nó.
Mӝt cách hiӇXÿӏQKQJKƭDQj\OjYұn tӕc cho chúng ta biӃt bao nhiêu mét mà vұWÿLÿѭӧc
trong mӝt giây, nӃXQKѭQyFKX\ӇQÿӝng liên tөc ӣ mӝt tӕFÿӝ trong ít nhҩt là mӝWJLk\Ĉӕi vӟi
mӝt sӕ QJѭӡi, bҧn chҩt hình hӑc cӫDÿӏQKQJKƭDQj\GѭӡQJQKѭOj³NK{QJFKtQK[iF´KD\³NK{QJ
mang tính toán hӑF´7X\QKLrQEҧQWKkQSKѭѫQJWUuQKÿyFKӍ có giá trӏ nӃXQKѭYұn tӕc là không
ÿәi, và vì thӃ nó không thӇ nào là mӝWÿӏQKQJKƭDWәng quát.
Ví dͭ Ĉ͡ d͙c cͯDÿ˱ͥng ti͇p tuy͇n
Vұn tӕc tҥLÿLӇPÿiQKGҩu chҩPWUrQÿӗ thӏ bҵng bao nhiêu ?
# 7Uѭӟc tiên, chúng ta vӁ ÿѭӡng tiӃp tuyӃQÿLTXDÿLӇPÿyĈӇ WuPÿӝ dӕc cӫDÿѭӡng tiӃp tuyӃn, chúng ta
cҫn lҩ\KDLÿLӇm trên nó. Trên lí thuyӃWÿӝ dӕFÿySKҧLQKѭQKDXFKRGFK~QJWDFKӑQKDLÿLӇPQjRFǊQJ
vұ\QKѭQJWURQJWKӵc tӃ chúng ta sӁ có thӇ ÿRFKtQK[iFKѫQQӃXQKѭFK~QJWDOҩ\KDLÿLӇm cách nhau khá
xa, ví dө QKѭKDLGҩXNLPFѭѫQJWUҳQJWUrQKuQKĈӇ tiӃt kiӋm công sӭc, chúng ta lҩ\FiFÿLӇm nҵm vӅ phía
WUrQÿLӇPÿmÿiQKGҩu trên trөc t, cho nên dӉ GjQJÿӑFÿѭӧc 't = 4,0 s. Mӝt dҩXNLPFѭѫQJWKҷng hàng vӟi
x | 17,5 m, và dҩu kia thҷng hàng vӟi x | 26,5 m nên 'x = 9,0 m. Vұn tӕc là 'x/'t = 2,2 m/s.
4X\ѭӟc vӅ vӁ ÿӗ thӏ
ViӋc sҳp xӃp t trên trөc hoành và x trên trөFWXQJWU{QJQKѭPӝt sӵ TX\ѭӟFÿӝFÿRiQ
hay có lӁ nó còn làm bҥn bӕi rӕi, vì thҫy dҥ\ÿҥi sӕ cӫa bҥn luôn bҧo bҥn rҵng x nҵm trên trөc
ngang và y nҵm trên trөc dӑc. Tuy nhiên, có mӝt lí do khiӃQQJѭӡi ta bӕ trí theo kiӇXQKѭWKӃ này.
Trong ví dө s, chúng ta có mӝt vұWÿәLKѭӟng chuyӇQÿӝng cӫa nó hai lҫn. Nó chӍ có thӇ ӣ mӝt
QѫL Wҥi mӝt thӡL ÿLӇP FKR WUѭӟF QKѭQJ Fy QKLӅX KѫQ Pӝt thӡL ÿLӇm nó khi nó ӣ mӝW QѫL FKR
WUѭӟc. Chҷng hҥn, vұW Qj\ ÿL TXD x = 17 m trong ba WUѭӡng hӧS NKiF QKDX QKѭQJ NK{QJ Fy
ÿѭӡng nào cho nó ӣ nhiӅXKѫQPӝWQѫLWҥi t = 5,0 s. Hãy nhӟ lҥi mӝt sӕ thuұt ngӳ bҥQÿmKӑc ӣ
P{QOѭӧng giác, chúng ta nói x là hàm sӕ cӫa tQKѭQJt không phҧi là hàm cӫa x. Trong nhӳng
tình huӕQJQKѭWKӃ này, có mӝt TX\ѭӟc hӳXtFKOjÿӗ thӏ phҧLÿӏQKKѭӟng sao cho bҩWNuÿѭӡng
thҷQJÿӭQJQjRFǊQJFKӍ cҳWTXDÿѭӡng cong tҥi mӝWÿLӇPĈһt trөc x nҵm ngang trang giҩy và
trөc t thҷQJÿӭng sӁ vi phҥPTX\ѭӟFQj\Ĉӕi vӟi nhӳQJQJѭӡi quen giҧLWKtFKÿӗ thӏ, mӝWÿӗ thӏ
vi phҥPTX\ѭӟc này khó chӏu giӕQJQKѭYLӋc cӑ móng tay trên bҧng phҩQ&K~QJWDQyLÿk\Oj
mӝWÿӗ thӏ cӫD³x theo t´1Ӄu các trөc bӏ ÿҧo lҥi, nó sӁ Ojÿӗ thӏ cӫa t theo x. Tôi nhӟ thuұt ngӳ
³WKHRÉҵng cách hình dung các nhãn trên trөc x và t và ghi nhӟ rҵng khi bҥQÿӑc, bҥQÿLWӯ trái
sang phҧi và tӯ trên xuӕQJGѭӟi.
- $3DUNÿDQJFKҥy tӯ tӯ trong phòng tұp thӇ WKDRQKѭQJNKLDQKWDWKҩ\-HQQDÿDQJQKuQPuQKDQKWD
WăQJWӕFOrQÿӇ gây ҩQWѭӧng vӟLF{WDĈӗ thӏ nào trong các ÿӗ thӏ ӣ trang bên có thӇ biӇu diӉn chuyӇQÿӝng
cӫa anh ta ?
B. Hình ӣ trang bên cho thҩy mӝt loҥt vӏ WUtÿӕi vӟi hai chiӃFPi\NpRÿDQJFKҥ\ÿXD+m\VRViQKYұn tӕc
cӫa hai chiӃFPi\NpRQKѭFXӝFÿXDWLӃn triӇn. Vào lúc nào chúng có vұn tӕc bҵng nhau ?
Câu hӓi A
Câu hӓi B
C. NӃu mӝt vұWFyÿӗ thӏ chuyӇQÿӝQJOjÿѭӡng thҷng vӟi 'x = 0 và 't z 0, thì phát biӇu vӅ vұn tӕc cӫa nó
QKѭWKӃ QjROjÿ~QJ"ĈLӅXQj\WU{QJQKѭWKӃ QjRWUrQÿӗ thӏ ? Còn khi 't = 0 và 'x z 0 thì sao ?
D. NӃu mӝt vұWFyÿӗ thӏ chuyӇQÿӝng gӧQVyQJQKѭÿӗ thӏ trong hình t ӣ WUDQJWUѭӟc, thì tҥi nhӳQJÿLӇm
nào vұWÿәi chiӅu chuyӇQÿӝng cӫa nó ? Phát biӇXQjROjÿ~QJNKLQyLYӅ vұn tӕc cӫa vұt tҥi nhӳQJÿLӇm
này ?
E. Hãy trình bày nhӳng thӭ NK{QJEuQKWKѭӡQJWURQJEDÿӗ thӏ VDXÿk\
F. 7{LÿmVӱ dөng thuұt ngӳ ³Yұn tӕFÝjWUiQKGQJWӯ thông dөQJKѫQOj³WӕFÿӝÝuFiFViFKSKә biӃn

vұWOtWKѭӡQJÿӏQKQJKƭDFK~QJWKHRQJKƭD NKiF QKDX+ӑ sӱ dөng tӯ ³WӕFÿӝÝjNtKLӋu s ÿӇ chӍ giá trӏ
tuyӋW ÿӕi cӫa vұn tӕc, s = |v|. MһFG W{Lÿm Oӵa chӑn là không nhҩn mҥnh sӵ khác biӋt này vӅ mһt ngӳ
QJKƭDNƭWKXұWQKѭQJU}UjQJFyKDLNKiLQLӋm khác nhau ӣ ÿk\%ҥn có thӇ QJKƭUDPӝt thí dө vӅ mӝWÿӗ thӏ
cӫa x theo tWURQJÿyYұt có tӕFÿӝ NK{QJÿәLQKѭQJNK{QJFyYұn tӕFNK{QJÿәi, hay không ?
G. Ĉӕi vӟLÿӗ thӏ cho trong hình trang bên, hãy mô tҧ vұn tӕc cӫa vұWWKD\ÿәLQKѭWKӃ nào.
H. Hai nhà vұt lí trӕn khӓi mӝt buәi hӝi nghӏ chán ngҳWÿӇ ÿLXӕQJELD7UrQÿѭӡQJÿӃn quán bar, hӑ chӭng
kiӃn mӝt vө tai nҥQWURQJÿyQJѭӡLÿLEӝ bӏ OiL[HÿkPYjROjPEӏ WKѭѫQJ0ӝt phiên WzDÿѭӧc tә chӭc, và
chúng cҫQÿѭӧc chӭng thӵc. Trong lӡi khai cӫa cô ta, tiӃQVƭ7UDQVYHU]:DLQHQyL³&KLӃF[HÿDQJFKҥy
WUrQÿѭӡng rҩt nhanh, tôi cho rҵng vұn tӕc là + 40 dһm/giӡ. Hӑ trông thҩ\QJѭӡi phө nӳ lӟn tuәi quá trӉ, và

mһc dù hӑ ÿmÿҥp phanh, hӑ vүQÿkPYjREjWDWUѭӟc khi dӯng lҥi. Rӗi hӑ ngoһt lҥi theo chӳ U và chҥ\ÿLӣ
vұn tӕc khoҧng ± 20 dһm/giӡW{LFKROjQKѭYұ\´7LӃQVƭ/RQJLWXG1/9LEUDVKHXQQyL³$QKWDWKұt sӵ
chҥy xe quá nhanh, có lӁ vұn tӕc cӫa anh ta là -35 hay -40 dһm/giӡ. SaXNKLDQKWDÿөng phҧi cө bà Hapless,
DQKWDTXD\ÿҫu xe và bӓ ÿLӣ vұn tӕc, ӡW{LÿRiQFyOӁ là +20 hay +25 dһm/giӡ´+ӓi lӡi khai cӫa hӑ có
mâu thuүn vӟi nhau không ? Hãy giҧi thích.
Câu hӓi G
2.4 Nguyên lí quán tính

Các hiӋu ӭng vұt lí chӍ liên quan ÿӃn sӵ biӃn thiên vұn tӕc
Xét hai phát biӇu thuӝc loҥi có thӡLÿmWӯQJÿѭӧc ÿѭDUD hӃt sӭc nghiêm túc:
NhӳQJQJѭӡLQKѭ*DOLOHRYj&RSHUQLFXVEҧR7UiLÿҩWÿDQJTXD\WUzQSKҧi thұt là
ÿLrQGҥi. Chúng ta biӃW7UiLÿҩt không thӇ nào chuyӇQÿӝQJÿѭӧc. Tҥi sao ѭQӃu
7UiLÿҩt thұt sӵ quay mӝt vòng mӛi ngày, thì toàn bӝ thành phӕ cӫa chúng ta sӁ di
chuyӇQ KjQJ WUăP Ot >ÿѫQ Yӏ ÿR OѭӡQJ FǊ@ WURQJ Pӝt giӡ ĈLӅX ÿy Oj NK{QJ WKӇ
ÿѭӧc! Các tòa nhà sӁ lung lay trên nӅn móng cӫa chúng. Gió bão sӁ hҥ gөc chúng
ta. Cây cӕi sӁ QJmÿәĈӏa Trung Hҧi sӁ tràn qua bӡ biӇQÿ{QJFӫa Tây Ban Nha
Yj,WDO\9jKѫQQӳa, lӵc nào làm cho thӃ giӟi xoay chuyӇn chӭ ?
Toàn bӝ câu nói các xe lӱa chӣ khách chuyӇQÿӝng 40 dһm mӝt giӡ chӍ là vӟ vҭn!
Ӣ tӕFÿӝ ÿyNK{QJNKtWURQJJLDQKjQKNKiFK sӁ tác dөng lӵc lên thành xe phía
sau. NhӳQJQJѭӡi ӣ SKtDWUѭӟc xe sӁ bӏ ngҥt thӣ, và nhӳQJQJѭӡi ӣ phía sau sӁ
chӃt vì trong bҫXNK{QJNKtÿұPÿһFQKѭYұy, hӑ không thӇ nào thӣ UDÿѭӧc.
Mӝt sӕ hiӋu ӭQJ WLrQ ÿRiQ WURQJ WUtFK Gүn thӭ nhҩt rõ ràng chӍ dӵa trên sӵ thiӃu trҧi
nghiӋm vӟi chuyӇQÿӝng nhanh êm ҧ và sӵ tӵ GRGDRÿӝQJ1KѭQJFyPӝt nguyên lí sâu sҳFKѫQ
liên quan ӣ ÿk\7URQJWӯQJWUѭӡng hӧSQJѭӡi phát biӇu giҧ sӱ sӵ kiӋn chuyӇQÿӝQJÿѫQWKXҫn
phҧi có nhӳng ҧQKKѭӣng vұWOtÿҫy kӏch tính. Xҧo quyӋWKѫQKӑ còn tin rҵng mӝt lӵc là cҫn thiӃt
ÿӇ giӳ cho mӝt vұt chuyӇQÿӝQJQJѭӡi thӭ nhҩWQJKƭUҵng mӝt lӵc sӁ cҫn thiӃWÿӇ duy trì sӵ quay
cӫD7UiLÿҩWYjQJѭӡi thӭ hai rõ ràng cho rҵQJWKjQK[HSKtDVDXÿҭ\OrQNK{QJNKtÿӇ giӳ cho
nó chuyӇQÿӝng.
KiӃn thӭc hiӋQ ÿҥi thông dөng và kinh nghiӋm cho chúng ta biӃt rҵQJ WLrQ ÿRiQ Fӫa
nhӳQJQJѭӡLQj\YuOtGRJuÿySKҧi dӵa trên nhӳng suy luұQNK{QJFKtQK[iFQKѭQJWKұt không
rõ ràng ngay chӛ sai lҫPFѫEҧn nҵm ӣ ÿkX1yOjPӝt trong nhӳng thӭ mà mӝWÿӭa trҿ 4 tuәi có
thӇ làm bҥn phát cáu vì yêu cҫu giҧi thích khҳt khe. MӝWFiFKÿҥWÿѭӧFQJX\rQOtFѫEҧn có liên
quan là xét xem quan niӋm hiӋQÿҥi vӅ YǊWUө NKiFQKѭWKӃ nào vӟi quan niӋm phә biӃn thӡi kì
PhөFKѭQJӣ ,WDO\Ĉӕi vӟi chúng ta, tӯ ³7UiLÿҩW´FKӍ tӟi mӝt hành tinh, mӝt trong chín hành tinh
cӫa hӋ Mһt trӡi cӫa chúng ta, mӝt quҧ cҫu nhӓ cӫDÿiYjEөi không quan trӑng vì vӟLDLWURQJYǊ
trө, ngoҥi trӯ các thành viên trong giӕng loài cӫa chúng ta, nhӳQJQJѭӡi sӕng trên nó. Tuy nhiên,
ÿӕi vӟi nhӳQJQJѭӡLÿѭѫQJWKӡi cӫD*DOLOHR7UiLÿҩt là thӭ to nhҩt, rҳn chҳc nhҩt, quan trӑng
nhҩt trong toàn bӝ tҥo hóa, không so sánh vӟi nhӳng ánh sáng le lói trên bҫu trӡi gӑi là các hành
WLQKĈӕi vӟLFK~QJWD7UiLÿҩt chӍ là mӝt vұt thӇ NKiFYjNKLFK~QJWDQyLPѫhӗ vӅ ³PӭFÿӝ
QKDQK´PjPӝt vұWQKѭFKLӃF[HKѫL³ÿDQJFKX\ӇQÿӝQJÓjWKұt sӵ chúng ta muӕn nói tӟi vұn
tӕFWѭѫQJÿӕi cӫa vұt là chiӃF[HKѫLVRYӟi vұWOj7UiLÿҩt.
X1JѭӡLEiFVƭ.K{QJTXkQQj\WuQKQJX\Ӌn lái mӝW[HWUѭӧt tên lӱa làm thí nghiӋm y khoa. NhӳQJWiFÿӝng rõ rӋt
OrQÿҫu và khuôn mһt cӫa ông ta không phҧi vì tӕFÿӝ cӫa xe và vì sӵ WKD\ÿәi vұn tӕc nhanh chóng cӫDQyWăQJOrQ
trong hình 2 và 3, và giҧPÿLWURQJKuQKYj7URQJKuQKWӕFÿӝ cӫa ông là lӟn nhҩWQKѭQJYuWӕFÿӝ cӫa ông
NK{QJWăQJKD\JLҧm nhiӅu lҳm tҥi thӡLÿLӇPÿyFKRQrQFytWWiFÿӝng lên ông.

ChuyӇQÿӝQJOjWѭѫQJÿӕi
Theo thӃ giӟi quan hiӋQ ÿҥi cӫa chúng ta, không
phҧi là không hӧSOtNKLWU{QJÿӧi mӝt lӵc nhҩWÿӏnh là cҫn
thiӃW ÿӇ làm cho không khí trong xe lӱa có mӝt vұn tӕc
nhҩWÿӏQKWѭѫQJÿӕi so vӟi hành tinh cӫa chúng ta. Sau hӃt
thҧ\ NK{QJ NKt ³ÿDQJ FKX\ӇQ ÿӝQJ´ WURQJ FKLӃc xe lӱa
³ÿDQJFKX\ӇQÿӝQJ´GѭӡQJQKѭFyYұn tӕc bҵng không so
vӟi mӝt sӕ KjQK WLQK NKiF Pj FK~QJ WD FzQ FKѭD ELӃt.
Aristotle khҷQJ ÿӏnh rҵng vҥn vұW ³Wӵ QKLrQ´ PXӕn nҵm
yên, trên bӅ mһW 7UiL ÿҩW 1KѭQJ WKt QJKLӋm nӕi tiӃp thí
nghiӋm cho thҩy thұt sӵ chҷQJFyJuTXiÿһc biӋt vӅ vҥn
vұt nҵm nghӍ WѭѫQJ ÿӕi so vӟL 7UiL ÿҩt. Chҷng hҥn, nӃu
mӝt tҩP ÿӋP UѫL UD NKӓi phía sau xe tҧL WUrQ ÿѭӡng cao v/ Tҥi sao Aristotle trông buӗn thӃ ? Có
tӕc, nguyên nhân khiӃQ Qy QKDQK FKyQJ ÿL ÿӃn nҵm yên phҧL{QJÿmQKұn ra rҵng toàn bӝ hӋ thӕng
WѭѫQJ ÿӕi so vӟL KjQK WLQK ÿѫQ JLҧn là vì lӵc ma sát tác vұt lí cӫa ông là sai lҫm ?
dөng bӣi nhӵD ÿѭӡng, thӭ GѭӡQJ QKѭ Jҳn chһt vӟi hành
tinh.
Sӵ hiӇu biӃt sâu sҳc cӫD *DOLOHR ÿѭӧF WyP Oѭӧc
QKѭVDX
Nguyên lí quán tính
Không cҫQ ÿӃn mӝt lӵF QjR ÿӇ duy trì
chuyӇQ ÿӝng vӟi mӝt vұn tӕF NK{QJ ÿәi
theo mӝW ÿѭӡng thҷng, và chuyӇQ ÿӝng
tuyӋWÿӕi không gây ra bҩt kì hiӋu ӭng vұt
lí nào có thӇ TXDQViWÿѭӧc. Z7UiLÿҩt quay tròn. NhӳQJQJѭӡi sӕng
ӣ 7Kѭӧng Hҧi nói hӑ ÿDQJ ÿӭng yên và
Có nhiӅu thí dө vӅ nhӳng tình huӕng có vҿ QKѭ EiF Eӓ nhӳQJ QJѭӡi ӣ /RV $QJHOHV WKu ÿDQJ
QJX\rQOtTXiQWtQKQKѭQJ toàn bӝ nhӳng thí dө Qj\ÿӅu chuyӇQ ÿӝng. NhӳQJ QJѭӡi sӕng ӣ Los
Angeles thì nói giӕng hӋW QKѭ Yұy vӅ
quên rҵng ma sát là mӝt lӵc. Ví dөGѭӡQJQKѭPӝt lӵc là nhӳQJQJѭӡi sӕng ӣ 7Kѭӧng Hҧi.
cҫn thiӃWÿӇ giӳ cho chiӃc thuyӅn buӗm chuyӇQÿӝng. NӃu
gió ngӯng thәi thì chiӃc thuyӅn buӗP FǊQJ QJӯng lҥi.
1KѭQJOӵc cӫa gió không phҧi là lӵc duy nhҩt tác dөng lên
con thuyӅn; còn có lӵFPDViWGRQѭӟc tác dөng. NӃu con
thuyӅQÿDQJOѭӟW ÿL YjJLy ÿӝt ngӝt biӃn mҩt, thì lӵc ma
ViW QJѭӧc chiӅu vүn tӗn tҥi, và vì không còn có lӵc cӫa
gió chӕng lҥi nӳa, nên con thuyӅn ngӯng lҥL ĈӇ bác bӓ
QJX\rQOtWѭѫQJÿӕi, chúng ta phҧi tìm mӝt thí dө WURQJÿy
mӝt vұt chuyӇQ ÿӝng chұm dҫQ ÿL Pһc dù chҷng có thӭ
lӵc nào tác dөng lên nó.
x/ Các máy bay phҧn lӵF ÿӭng yên. Còn
thành phӕ 1HZ<RUNÿDQJFKX\ӇQÿӝng.
- ĈLӅXQjRNK{QJÿ~QJYӅ nhӳng thí dө ÿӕi lұp vӟi nguyên
OtTXiQWtQKÿѭӧFÿӅ xuҩWVDXÿk\"
(1) Khi các nhà du hành bay lên cùng tên lӱa, vұn tӕc khәng
lӗ cӫa hӑ thұt sӵ gây ra mӝWWiFÿӝng vұWOtOrQFѫWKӇ cӫa hӑ
- hӑ bӏ ép xuӕng chӛ ngӗi cӫa mình, da thӏWWUrQJѭѫQJPһt
hӑ bӏ bóp méo, và hӑ khó mà nhҩc nәi tay cӫa mình lên.
(2) Khi bҥn lái mӝt chiӃc ô tô gӥ bӓ PXLÿLWKuJLyODWUrQ
JѭѫQJ Pһt bҥn là mӝW WiF ÿӝng vұt lí có thӇ TXDQ ViW ÿѭӧc
cӫa chuyӇQÿӝng tuyӋWÿӕi cӫa bҥn.
- A. Mӝt hành khách trên mӝt con thuyӅn buӗm nhұn thҩy,
WURQJ NKL FRQ WjX ÿұu trong vӏnh, anh ta có thӇ nhҧy khӓi
ERRQJWUrQYjUѫLYjRÿ~QJFiLKӗ WUrQERRQJGѭӟi. NӃu con
tàu ngӯnJÿұXYjÿDQJOѭӟWQKDQKÿLWKuQJѭӡi hành khách
ӕm yӃXQj\FyFzQOjPÿѭӧFÿLӅXÿyNK{QJ"
B. Bҥn là mӝt hành khách trên cái giӓ mӣ WUHRGѭӟi mӝt khí Câu hӓi A
cҫu helium. Khí cҫXÿѭӧFJLyPDQJÿLӣ vұn tӕFNK{QJÿәi.
NӃu bҥn giӳ mӝt lá cӡ trong tay mình thì lá cӡ ÿy Fy Yүy
không ? NӃu có, nó vүy theo chiӅu nào ?
C. Aristotle phát biӇu rҵng mӑi vұWÿӅu tӵ nhiên muӕn trӣ lҥi
nҵm nghӍ, vӟi ngө ê NK{QJQyLUD Oj³Qҵm nghӍ´ÿѭӧc hiӇu
WKHRQJKƭDOjVRYӟi mһWÿҩt. Giҧ sӱ FK~QJWDÿLQJѭӧc dòng
thӡi gian và chӣ Aristotle lên MһWWUăQJ. Aristotle biӃW QKѭ
chúng ta biӃt, là MһW WUăQJ TXD\ WUzQ [XQJ TXDQK 7UiL ÿҩt;
{QJQyLQyNK{QJUѫL[Xӕng vì, giӕQJQKѭPӑi thӭ khác trên
bҫu trӡi, nó cҩu thành tӯ mӝt sӕ chҩWÿһc biӋWFyKjQKYL³Wӵ
QKLrQÓjTXD\WUzQ[XQJTXDQK7UiLÿҩt. Chúng ta hҥ cánh, Câu hӓi B
mһFÿӗ SKLKjQKJLDFKR{QJWDYjÿi{QJWDUDNKӓi cӱa. Hӓi
ông ta sӁ WU{QJ ÿӧL ÿLӅu gì vӟi sӕ phұn cӫa ông trong tình
huӕng này ? NӃXQKѭFiFVLQKYұt thông minh sӕQJÿѭӧc trên
MһWWUăQJ, và mӝt trong sӕ chúng, mӝWFiFKÿӝc lұSÿLÿӃn
vӟL FiL WѭѫQJ ÿѭѫQJ Fӫa nӅn vұt lí Aristotle, thì chúng sӁ
QJKƭJuYӅ các vұWÿLÿӃn nҵm yên ?
D. Mӝt chai bia nҵm trên cái bàn nҵPQJDQJWURQJSKzQJăQ
trên xe lӱDQKѭQJPһWELDQJKLrQJÿL%ҥn có thӇ VX\UDÿLӅu
gì vӅ chuyӇQÿӝng cӫa xe lӱa ?
2.5 Cӝng vұn tӕc

Cӝng vұn tӕFÿӇ mô tҧ chuyӇQÿӝQJWѭѫQJÿӕi
Vì chuyӇQÿӝng tuyӋWÿӕi không thӇ QjRÿRU}UjQJ
ÿѭӧc, nên cách duy nhҩWÿӇ mô tҧ chuyӇQÿӝng mӝt cách
NK{QJPѫKӗ là mô tҧ chuyӇQÿӝQJWѭѫQJÿӕi cӫa vұt này
so vӟi vұt khác. MӝW FiFK WѭӧQJ WUѭQJ FK~Qg ta có thӇ
viӃt vPQ cho vұn tӕc cӫa vұW3WѭѫQJÿӕi so vӟi vұt Q.
1KѭQJ Yұn tӕF ÿR VR Yӟi nhӳQJ ÿLӇm tham chiӃu Câu hӓi D
khác nhau có thӇ so sánh bҵng phép cӝng. Trong hình bên
Gѭӟi, vұn tӕFWѭѫQJÿӕi cӫa quҧ bóng so vӟi chiӃc ghӃ dài
bҵng vӟi vұn tӕF WѭѫQJ ÿӕi cӫa quҧ bóng so vӟi xe tҧi
cӝng vӟi vұn tӕFWѭѫQJÿӕi cӫa xe tҧi so vӟi chiӃc ghӃ dài:
3KѭѫQJWUuQKWѭѫQJWӵ có thӇ sӱ dөng cho bҩt kì kӃt hӧp

nào cӫa ba vұt, chӍ bҵng cách thay thӃ các chӍ sӕ Gѭӟi
WѭѫQJ ӭng cho B [bóng], T [xe tҧi] và C [ghӃ dài]. Hãy
nhӟ viӃWSKѭѫQJWUuQKVDRFKRYұn tӕFÿѭӧc cӝng có cùng

chӍ sӕ Gѭӟi xuҩt hiӋn hai lҫn trong mӝt dòng. Trong thí dө
này, nӃu bҥQ ÿӑF WUѫQ FKӍ sӕ Gѭӟi tӯ trái sang phҧi, bҥn
WKXÿѭӧF%&« «%77&7Kұt ra thì hai chӍ sӕ ³SKtD
WURQJ´ ӣ vӃ phҧL Fy FQJ ê QJKƭD Oj SKѭѫQJ WUuQK ÿѭӧc
thiӃt lұp chính xác. Chú ý cách các chӍ sӕ Gѭӟi ӣ vӃ trái
trông giӕQJQKѭFiFFKӍ sӕ Gѭӟi ӣ vӃ phҧLQKѭQJYӟi hai
kí hiӋu T bӏ loҥi trӯ.
Vұn tӕc âm trong chuyӇQÿӝQJWѭѫQJÿӕi

Trình bày cӫa tôi vӅ cách hiӇu các dҩXGѭѫQJYjkPFӫa vұn tӕc có lӁ khiӃn bҥn nghi vҩn
tҥi sao chúng ta phҧi rҳc rӕi nKѭYұy. Tҥi sao không cho vұn tӕFGѭѫQJQJD\EҵQJÿӏQKQJKƭD"
1JX\rQQKkQFăQQJX\rQWҥi sao sӕ kPÿѭӧc phát minh là vì nhӳQJQJѭӡi kӃ toán thҩy sӵ thuұn
lӧi cӫa viӋc sӱ dөng sӕ âm cho các khoҧQFKLÿӇ phân biӋt nó vӟi tiӅQWKXYjR1yÿ~QJOjGӉ KѫQ
viӋc viӃt tiӅn thu vào bҵng mӵFÿHQYjWLӅn chi ra bҵng mӵFÿӓ. Sau khi cӝng tiӅQGѭѫQJWKXYjR
và tiӅn âm chi ra hàng tháng cӫa bҥn, bҥQWKXÿѭӧc mӝt sӕ GѭѫQJELӇu thӏ sӵ WăQJWUѭӣng, hoһc
mӝt sӕ âm, biӇu thӏ sӵ thua lӛ.KLÿyEҥn có thӇ biӇu diӉn tәQJÿyYӟi mӝt dҩu công nghӋ cao
³´KRһF³- ´WKD\FKRYLӋFORD\KRD\ÿLWuPOӑ mӵc thích hӧp.
Ngày nay, chúng ta sӱ dөng sӕ GѭѫQJYjVӕ âm cho mӑi thӭQKѭQJWURQJPӛLWUѭӡng hӧp,
ÿLӇPFyêQJKƭDOjFӝng và trӯ nhӳng thӭ ÿyWKHRQKӳng quy luұt bҥQÿmÿѭӧc hӑc ӣ WUѭӡng phә
thông, ví dө ³WUӯ trӯ là cӝng, tҥLVDRÿLӅXQj\ÿ~QJWKuFK~QJWDNK{QJSKҧLEjQFmL´&ӝng vұn
tӕFFyêQJKƭDVRViQKFKX\ӇQÿӝQJWѭѫQJÿӕi, và vӟi cách hiӇu này, các vұn tӕFGѭѫQJYjkPFy
thӇ ÿѭӧc sӱ dөng trong mӝt khuôn khә thích hӧp. Ví dө, vұn tӕF WѭѫQJ ÿӕi cӫa xe tҧi so vӟi
chiӃc ghӃ dài bҵng vӟi vұn tӕFWѭѫQJÿӕi cӫa xe tҧi so vӟi quҧ bóng cӝng vӟi vұn tӕFWѭѫQJÿӕi
cӫa quҧ bóng so vӟi chiӃc ghӃ dài:
NӃXFK~QJWDNK{QJFyNƭWKXұt sӕ âm, chúng ta sӁ phҧi ghi nhӟ mӝt bӝ quy luұt phӭc tҥp cho
phép cӝng: (1) nӃu hai vұWÿӅu chuyӇQÿӝng vӅ SKtDWUѭӟc, bҥn cӝng lҥi, (2) nӃu mӝt vұt chuyӇn
ÿӝng tӟLWUѭӟc và mӝt vұt chuyӇQÿӝng ra sau, bҥn trӯ ÿLQKѭQJQӃu hai vұWÿӅu chuyӇQÿӝng
ra phía sau, bҥn cӝng lҥLĈ~QJOjPӝt hình phҥt.
- A. Giҧi thích quy luұt chung vAB = - vBA bҵng lӡi.
B. Wa-Chuen bӏ lҥc mҩt cha cӫa em tҥi khu chӧ ÿ{QJQJѭӡLYjÿLOrQFKLӃc thang cuӕQÿDQJFKҥy xuӕng,
nên cô bé vүn giүm chân tҥi chӛ. Hãy viӃt lҥLÿLӅu này theo kí hiӋu.
y/ Hai nhà vұt lí sành sӓi này bҩWÿӗng vӅ vұn tӕc tuyӋWÿӕLQKѭQJFK~QJÿӗng ý vӟi nhau vӅ vұn tӕFWѭѫQJÿӕi. Con
Dino hӗng xem chiӃc ghӃ GjLOjÿӭng yên, còn con Dino xanh thì coi chiӃc xe tҧLOjÿӭng yên. Tuy nhiên, chúng
ÿӗng ý rҵng vұn tӕFWѭѫQJÿӕi cӫa xe tҧi so vӟi chiӃc ghӃ dài là vTC = 10 cm/s, vұn tӕFWѭѫQJÿӕi cӫa quҧ bóng so
vӟi xe tҧi là vBT = 5 cm/s, và vұn tӕFWѭѫQJÿӕi cӫa quҧ bóng so vӟi chiӃc ghӃ dài là vBC = vBT + vTC = 15 cm/s.
Ĉӗ thӏ vұn tӕc ± thӡi gian

Vì sӵ biӃn thiên vұn tӕc giӳ vai trò nәi bұt trong vұt lí hӑc,
nên chúng ta cҫn mӝW SKѭѫQJ SKiS NKҧo sát sӵ biӃn thiên vұn
tӕc tӕWKѫQVRYӟi viӋc cҫn cù vӁ FiFÿѭӡng tiӃp tuyӃQWUrQÿӗ thӏ
x theo t. MӝW SKѭѫQJ SKiS KD\ Oj YӁ ÿӗ thӏ vұn tӕc theo thӡi
gian. Các ví dө ӣ hình bên cho thҩ\ÿӗ thӏ x ± t và v ± t có thӇ vӁ
ra cho mӝt chiӃF [H KѫL EҳW ÿҫu chҥ\ ÿL Wӯ ÿqQ WtQ KLӋu giao
WK{QJWăQJWӕFOѭӟW ÿL WURQJPӝt khoҧng thӡi gian vӟi vұn tӕc
NK{QJ ÿәi, và cuӕi cùng chҥy chұm lҥL ÿӃQ ÿLӇm dӯQJ ÿqQ ÿӓ.
NӃu bҥn có mӝt chai xӏW WKѫP WUHR FҥQK JѭѫQJ FKLӃu hұu cӫa
bҥn, thì bҥn sӁ thҩy sӵ tác dөng lên chai xӏt trong khoҧng thӡi
gian bҳW ÿҫu và kӃt thúc khi vұn tӕc biӃQ WKLrQ QKѭQJ Qy VӁ
NK{QJQJKLrQJÿLWURQJNKRҧng thӡi gian vұn tӕFNK{QJÿәi biӇu
diӉn bҵQJÿRҥn nҵm ngang ӣ giӳDÿӗ thӏ v ± t.
HӑFVLQKWKѭӡng nhҫm lүn các thӭ biӇu diӉn trên hai loҥLÿӗ
thӏ này. Chҷng hҥn, nhiӅu hӑF VLQK QKuQ YjR ÿӗ thӏ ӣ trên nói ]Ĉӗ thӏ cӫa x và v theo t ÿӕi vӟi
rҵng chiӃF[HWăQJWӕc trong toàn bӝ thӡLJLDQYu³ÿӗ thӏ dӕc lên mӝt chiӃF[HÿDQJWăQJWӕc ra xa
WUrQ´&iLWăQJOrQWURQJÿӗ thӏ này là x, không phҧi v. mӝt cӝW ÿqQ JLDR WK{QJ Yj Uӗi
dӯng lҥLWUѭӟc ngӑQÿqQÿӓ khác.

7ѭѫQJWӵ, nhiӅu hӑFVLQKQKuQYjRÿӗ thӏ ErQGѭӟLYjQJKƭQyELӇu diӉn chiӃF[HKѫLTXD\
trӣ lҥLYu³QyÿLQJѭӧc lҥi tҥi phҫn cuӕL´1KѭQJFiLJLҧPÿLWҥi phҫn cuӕi là v, không phҧi x. Có
cҧ ÿӗ thӏ x ± t và v ± t WUѭӟc mһt bҥn giӕQJQKѭWKӃ Qj\WKѭӡng thұt tiӋn lӧLYuÿӗ thӏ này có thӇ
dӉ giҧLWKtFKKѫQÿӗ thӏ kia cho mӝt mөFÿtFKQKҩWÿӏnh. ViӋc chӗQJFK~QJOrQQKDXQKѭWKӃ này
FyQJKƭDOjQKӳQJÿLӇP Wѭѫng ӭng trên trөc thӡi gian cӫDKDLÿӗ thӏ thҷng hàng vӟi nhau theo
chiӅXÿӭng. Tuy nhiên, mӝWÿLӅXKѫLNKiFWKѭӡng vӅ sӵ sҳp xӃp này là trong mӝt tình huӕQJQKѭ
thӃ Qj\QJѭӡLQj\WKuQJKƭWӟi chiӃF[HKѫLQJѭӡi kia thì dӉ nhҫm hình dung ra phong cҧnh trҧi
ra theo trөc ngang cӫa mӝWWURQJKDLÿӗ thӏ. Tuy nhiên, các trөc ngang biӇu diӉn thӡi gian, không
phҧi vӏ trí. Cách chính xác hình dung ra phong cҧnh là quay nhҭPWURQJÿҫXÿѭӡng chân trӡLÿL
ÿӝ QJѭӧc chiӅXNLPÿӗng hӗ YjWѭӣQJWѭӧng nó trҧi dӑc theo trөc thҷQJÿӭng cӫDÿӗ thӏ x ± t,
trөc duy nhҩt biӇu diӉn nhӳng vӏ trí khác nhau trong không gian.
2.7 ³ Áp dөng giҧi tích

Kí hiӋu tích phân, ³, ӣ WUѭӟc phҫn này FyQJKƭDOjSKҫn này chӍ dành cho nhӳng hӑc sinh
ÿmKӑc vi tích phân. Hӑc sinh có nӅn tҧQJÿҥi sӕ nên bӓ qua nhӳng phҫn này. Nhӳng phҫn có liên
quan tӟi vi tích phân trong cuӕn sách này không thích hӧp cho nhӳng hӑFVLQKÿӗng thӡLÿDQJ
hӑc giҧi tích, nên tҥLÿLӇm bҳWÿҫu này trong khóa hӑc vұt lí, tôi không giҧ sӱ bҥn biӃt bҩt kì phép
tính giҧi tích nào. Vì thӃ, phҫn này không khác gì mӝt phҫQ[HPWUѭӟc cӫa phép tính giҧi tích,
nhҵm giúp bҥn liên hӋ cái bҥQÿDQJKӑc ӣ hai môn giҧi tích và vұt lí.
1HZWRQ Oj QJѭӡL ÿҫX WLrQ QrX UD ÿӏQK QJKƭD ÿѭӡng tiӃp tuyӃn cӫa vұn tӕc cho nhӳng
WUѭӡng hӧSWURQJÿyÿӗ thӏ x ± t không thҷQJ7Uѭӟc Newton, không ai tӯng khái niӋm hóa mô tҧ
chuyӇQÿӝQJWKHRÿӗ thӏ x ± t và v ± t1JRjLNƭWKXұt hình hӑc nói tӟLWURQJFKѭѫQJQj\1HZWRQ
còn phát minh ra mӝt bӝ NƭWKXұt trӯXWѭӧng gӑi là vi tích phân. NӃu bҥn có mӝWSKѭѫQJ trình
cho x theo t, thì vi tích phân cho phép bҥn, chҷng hҥn, tìm mӝWSKѭѫQJWUuQKFKRv theo t. Theo
thuұt ngӳ giҧi tích, chúng ta nói hàm v(t) Ojÿҥo hàm cӫa hàm x(t)1yLFiFKNKiFÿҥo hàm cӫa
mӝt hàm sӕ là mӝt hàm sӕ mӟi cho biӃWKjPEDQÿҫu biӃn thiêQQKDQKQKѭWKӃ nào. Ngày nay,
chúng ta không sӱ dөng tên gӑi cӫD1HZWRQFKRNƭWKXұt cӫa ông (ông gӑLQyOj³SKѭѫQJSKiS
liên tөF´FǊQJNK{QJGQJNtKLӋu cӫa ông. Kí hiӋXÿѭӧc sӱ dөng thông dөQJKѫQOjGRQJѭӡi
ĈӭFÿѭѫQJWKӡi vӟL1HZWRQ/HLEQLW]QJѭӡi PjQJѭӡL$QKFKROjÿmăQFҳp êWѭӣng giҧi tích tӯ
Newton. Theo kí hiӋu Leibnitz, chúng ta viӃt
dx
v
dt
ÿӇ chӍ rҵng hàm v(t) bҵQJÿӝ dӕc cӫDÿѭӡng tiӃp tuyӃn cӫDÿӗ thӏ x(t) tҥi mӛi thӡLÿLӇm t. Kí hiӋu
Leibnitz gӧi lên kí hiӋu delta, nKѭQJYӟi khoҧng thӡi gian rҩt nhӓ. Vì dx và dt ÿѭӧc cho là 'x và
't rҩt nhӓ, tӭc là nhӳQJÿӝ biӃn thiên rҩt nhӓ, nên phҫn giҧi tích làm làm toán vӟLÿҥRKjPÿѭӧc
gӑi là giҧi tích vi phân.
Phép tính vi phân gӗm ba ÿLӅu:
x Khái niӋPYjÿӏQKQJKƭDFӫDÿҥo hàm, FK~QJNK{QJÿѭӧc trình bày trong cuӕn sách này
QKѭQJVӁ ÿѭӧc trình bày chi tiӃt trong môn toán bҥn hӑc.
x Kí hiӋu Leibnitz mô tҧ ӣ trên bҥn sӁ hӑc cho quen dҫn trong môn toán.
x Mӝt bӝ quy luұt cho phép bҥn tìm mӝWSKѭѫQJWUuQKFKRÿҥo hàm cӫa mӝWKjPFKRWUѭӟc.
Ví dө, nӃu bҥn gһp mӝt tình huӕQJWURQJÿyYӏ trí cӫa mӝt vұWÿѭӧc cho bӣLSKѭѫQJWUuQK
x = 2t7, thì bҥn có thӇ sӱ dөng nhӳng quy luұWÿyÿӇ tìm dx/dt = 14t6. Gói mánh lӟi này sӁ
có mһt trong môn toán cӫa bҥn.
Tóm tҳWFKѭѫQJ
khӕi tâm ««««««« ÿLӇm cân bҵng cӫa mӝt vұt
vұn tӕF«««««««« tӕF ÿӝ biӃn thiên cӫa vӏ WUt ÿӝ dӕc cӫD ÿѭӡng tiӃp
tuyӃQWUrQÿӗ thӏ x ± t
Kí hiӋu
x ««««««««««. mӝWÿLӇm trong không gian
t ««««««««««. mӝWÿLӇm trong thӡi gian; sӕ chӍ ÿӗng hӗ
' ««««««««««. ³Vӵ biӃQWKLrQ´JLiWUӏ cӫa mӝt biӃn sau khi trӯ cho giá
trӏ WUѭӟFÿyFӫa nó
'x «««««««««. khoҧQJFiFKKD\FKtQK[iFKѫQOjÿӝ biӃn thiên cӫa x,
nó có thӇ nhӓ KѫQTXmQJÿѭӡQJÿmÿLGҩu cӝng và trӯ
cӫa nó cho biӃWKѭӟng
't «««««««««« mӝt khoҧng thӡi gian
v ««««««««««. vұn tӕc
vAB «««««««««. vұn tӕFWѭѫQJÿӕi cӫa vұt A so vӟi vұt B
Thuұt ngӳ và kí hiӋu khác
ÿӝ dӡi«««««««« mӝt tên gӑi cho kí hiӋu 'x
tӕFÿӝ «««««««« giá trӏ tuyӋWÿӕi cӫa vұn tӕc, tӭc là vұn tӕc bӏ loҥi mҩt
mӑi thông tin vӅ Kѭӟng cӫa nó
Tóm tҳt
Khӕi tâm cӫa mӝt vұWOjÿLӇm mà tҥLÿyQyFyWKӇ cân bҵQJ9jRO~FQj\FK~QJWDÿDQJ
nghiên cӭu mô tҧ toán hӑc chӍ cӫa chuyӇQÿӝng cӫa khӕi tâm cӫa vұt trong nhӳQJWUѭӡng hӧp
hҥn chӃ vӟi mӝt chiӅu. ChuyӇQ ÿӝng cӫa khӕi tâm cӫa vұW WKѭӡQJ ÿѫn giҧQ KѫQ QKLӅu so vӟi
chuyӇQÿӝng cӫa bҩt kì phҫn nào khác cӫa nó.
ĈLӅu quan trӑng là phân biӋt vӏ trí, x, vӟi khoҧng cách, 'x, và sӕ chӍ ÿӗng hӗ, t, vӟi
khoҧng thӡi gian, 't.KLÿӗ thӏ x ± t cӫa mӝt vұWOjÿѭӡng thҷQJFK~QJWDÿӏQKQJKƭDYұn tӕc
cӫa QyOjÿӝ nghiêng cӫDÿѭӡng thҷQJÿy'x/'t.KLÿӗ thӏ Ojÿѭӡng cong, chúng ta khái quát
KyDÿӏQKQJKƭDVDRFKRYұn tӕFOjÿӝ dӕc cӫDÿѭӡng tiӃp tuyӃn tҥi mӝWÿLӇPFKRWUѭӟFWUrQÿӗ thӏ.

Nguyên lí quán tính Galileo phát biӇu rҵng không cҫn lӵFQjRÿӇ duy trì chuyӇQÿӝng vӟi
vұn tӕFNK{QJÿәi theo mӝWÿѭӡng thҷng, và chuyӇQÿӝng tuyӋWÿӕi không gây ra bҩt kì hiӋu ӭng
vұt lí nào có thӇ TXDQViWÿѭӧc. Mӑi vұWWKѭӡQJFy[XKѭӟng giҧm vұn tӕFWѭѫQJÿӕi cӫa chúng
so vӟi bӅ mһt hành tinh chúng ta chӍ vì chúng bӏ ma sát vұt lí vӟi hành tinh (hay vӟi mӝt sӕ vұt
gҳn liӅn vӟi hành tinh), không phҧLYuFyFiLJuÿyÿһc biӋt là nҵm nghӍ so vӟi mһWÿҩt. Ví dө, khi
mӝt lӵc là cҫn thiӃWÿӇ giӳ cho mӝt cuӕQViFKWUѭӧt trên bàn, thӵc ra thì lӵFÿyFKӍ ÿyQJYDLWUz
triӋt tiêu vӟi lӵc ma sát có chiӅXQJѭӧc lҥi.
ChuyӇQÿӝng tuyӋWÿӕi không phҧi là mӝt khái niӋPKRjQWRjQ[iFÿӏnh, và nӃu hai nhà
TXDQViWNK{QJÿӭng yên so vӟi nhau, hӑ sӁ bҩWÿӗng vӅ vұn tӕc tuyӋWÿӕi cӫa các vұt. Tuy nhiên,
hӑ sӁ thӕng nhҩt vӟi nhau vӅ vұn tӕc WѭѫQJÿӕi. NӃu vұt A chuyӇQÿӝQJWѭѫQJÿӕi so vӟi vұt B,
và B chuyӇQ ÿӝQJ WѭѫQJ ÿӕi so vӟi C, thì vұn tӕF WѭѫQJ ÿӕi cӫa A so vӟL & ÿѭӧc cho bӣi
vAC = vAB + vBC. Các dҩXGѭѫQJYjkPÿѭӧc sӱ dөQJÿӇ chӍ Kѭӟng chuyӇQÿӝng cӫa vұt.
Bài tұp
Ĉӗ thӏ hình bên biӇu diӉn chuyӇQÿӝng cӫa mӝt
[HKѫLÿLTXDWUҥPÿqQÿӓ trên xa lӝ. (a) NӃu bҥn chӍ biӃt
chiӃF[HÿLEDR[DWURQJWRjQEӝ khoҧng thӡi gian này, thì
bҥQ QJKƭ Yұn tӕc cӫa nó là bao nhiêu ? (b) Vұn tӕc lӟn
nhҩt cӫa chiӃc xe là bao nhiêu ?
DĈһt T OjYƭÿӝ cӫa mӝWÿLӇm trên bӅ mһt Trái
ÿҩW+m\WuPSKѭѫQJWUuQKÿҥi sӕ FKRTXmQJÿѭӡng, LÿL
ÿѭӧc bӣLÿLӇPÿyWURQJPӝt vòng quay cӫD7UiLÿҩt quanh
trөc cӫa nó, tӭc là trong mӝt ngày, biӇu diӉn theo L, T, và
R, bán kính cӫD7UiLÿҩt. Hãy kiӇPWUDSKѭѫQJWUuQKFӫa
bҥn sӁ cho L ÿӕi vӟi Cӵc Bҳc.
Bài toán 1
(b) Ӣ tӕF ÿӝ nào là Fullerton, tҥL Yƭ ÿӝ T = 34o,
chuyӇQÿӝng cùng vӟi sӵ quay cӫD7UiLÿҩt quanh trөc cӫa
Qy"ĈѭDUDÿiSiQFӫa bҥQWKHRÿѫQYӏ dһm/giӡ.
3. MӝWQJѭӡLÿang nhҧy dù. Trong thӡi gian tӯ khi cô ta nhҧy khӓLPi\ED\ÿӃn khi cô ta
EXQJGÿӝ cao cӫDF{WDÿѭӧc cho bӣLSKѭѫQJWUuQK
y = (10000 m) ± (50 m/s) [t + (5,0 s) e -t/5,0 s]
Tìm vұn tӕc cӫa cô ta tҥi t = 7,0 s. (Yêu cҫu này có thӇ thӵc hiӋn trên máy tính bӓ túi, không cҫn
biӃWÿӃn vi tích phân) Do sӭc cҧn không khí, vұn tӕc cӫDF{WDNK{QJWăQJOrQӣ tӕFÿӝ ÿӅXQKѭ
mӝt vұWUѫLÿDQJWӵ do chân không.
4. MӝWQăPiQKViQJOjÿѫQYӏ khoҧQJFiFKGQJWURQJWKLrQYăQKӑFYjÿѭӧFÿӏQKQJKƭD
OjTXmQJÿѭӡng mà iQKViQJÿLÿѭӧc trong mӝWQăP7ӕFÿӝ ánh sáng là 3,0 x 108 m/s. Tìm xem
có bao nhiêu mét trong mӝWQăPiQKViQJELӇu diӉQÿiSiQFӫa bҥn theo kí hiӋu khoa hӑc.
5. BҥQÿDQJÿӭng trong mӝt xe lӱa chӣ hàng, và không có cách nào nhìn ra bên ngoài.
NӃu bҥn phҧi nghiêng chân cӫDPuQKÿӇ trө lҥi, thì nó có thӇ cho bҥn biӃWÿLӅu gì vӅ vұn tӕc cӫa
xe lӱa ? Hãy giҧi thích.
6. Vӏ trí cӫa mӝt con ong mұt là mӝt hàm cӫa thӡi
gian cho bӣi x = 10t ± t3WURQJÿyt ÿREҵng s và x ÿREҵng
m. Hӓi vұn tӕc cӫa nó bҵng bao nhiêu lúc t = 3,0 s ?
7. Hình bên biӇu diӉn chuyӇQÿӝng cӫa mӝWÿLӇm trên
YjQKEiQK[HÿDQJTXD\+uQKFyWrQJӑi là cycloid). Giҧ sӱ Bài toán 7
con rӋS$ÿDQJEiPWUrQYjQKEiQK[HWUrQPӝt chiӃF[Hÿҥp
ÿDQJOăQEiQKFzQFRQUӋp B bám trên bánh xe quay tròn cӫa
chiӃF[HÿҥSÿDQJGӵQJQJѭӧc trên sàn nhà. Cҧ hai bánh xe
quay vӟi sӕ vòng quay mӛi phút bҵng nhau. Hӓi con rӋp nào
khó bám vӳQJKѫQKD\OjFK~QJFҧm thҩy khó cân bҵQJQKѭ
nhau ?
&k\ÿұu phӝng khép lá cӫa chúng lҥLYjREDQÿrP
+m\ѭӟc tính tӕFÿӝ lӟn nhҩt cӫa phҫn rìa mӝt trong nhӳng
chiӃc lá trong hình, biӇu diӉQ ÿiS iQ Fӫa bҥn bҵng kí hiӋu
khoa hӑFWKHRÿѫQYӏ SI.
9. (a) Hãy chuyӇQWK{QJWLQVDXÿk\WKjQKNtKLӋu, sӱ
dөng kí hiӋu vӟi hai chӍ sӕ GѭӟL ÿѭD UD WURQJ SKҫn 2.5.
(RZ\QÿDQJFѭӥi trên con ngӵa cӫa cô ta ӣ vұn tӕc 11 m/s.
&{ [RD\ QJѭӡi quanh yên ngӵa và bҳn ra mӝW PǊL WrQ YӅ
phía sau. Cung tên cӫa cô ta bҳn tên ra ӣ vұn tӕc 25 m/s.
(b) Tìm tӕFÿӝ cӫDPǊLWrQWѭѫQJÿӕi so vӟLÿҩt.
10. Phҫn khҧo sát cӫa chúng ta vӅ chuyӇQÿӝng hai và
ba chiӅX ÿѭӧc hoãn lҥL ÿӃn phҫn sau cӫa cuӕn sách này,
QKѭQJÿk\OjFѫKӝi sӱ dөng mӝt chút óc sáng tҥo toán hӑc
tham gia vào hoҥW ÿӝng khái quát hóa. Giҧ sӱ mӝt con tàu
ÿDQJFKҥy vӅ KѭӟQJÿ{QJӣ vұn tӕc nhҩWÿӏnh v, và mӝt hành
NKiFK ÿDQJ ÿL Eӝ trên booQJ WjX FǊQJ ӣ tӕF ÿӝ v, sao cho Bài toán 8
ÿѭӡQJ ÿL Fӫa anh ta trên boong tàu vuông góc vӟL ÿѭӡng
chính giӳa con tàu. Hӓi tӕF ÿӝ WѭѫQJ ÿӕi cӫa anh ta so vӟi
Qѭӟc bҵng bao nhiêu, và anh ta chuyӇQ ÿӝQJ WѭѫQJ ÿӕi so
vӟLQѭӟFWKHRKѭӟng nào ?
11. Freddi Fish có vӏ trí là hàm cӫa thӡi gian cho
bӣLSKѭѫQJWUuQKx = a / (b + t2). Hãy tìm tӕFÿӝ lӟn nhҩt cӫa
nó.
ĈDQJ OiL [H EҥQ ÿѭD FKkQ PuQK UD QJRjL NK{QJ NKt Yj Wӕc kӃ cӫa bҥn chӍ mӝt sӵ
giҧm tӕFÿӝ. Hãy mô tҧ mӝt hӋ quy chiӃXWURQJÿyFhiӃc xe cӫa bҥQÿDQJWăQJW͙c FǊQJWURQJ
khoҧng thӡi gian này (HӋ quy chiӃu phҧLÿѭӧFÿӏQKQJKƭDEӣi mӝWQKjTXDQViWNK{QJWKD\ÿәi
tӕFÿӝ KD\Kѭӟng chuyӇQÿӝng riêng cӫa cô ta, mһc dù có thӇ nҵm trong chuyӇQÿӝQJWѭѫQJÿӕi
so vӟL7UiLÿҩt).
13. Hình bên Gѭӟi cho thҩy chuyӇQÿӝng cӫa mӝt con cá ngӯ ÿҥLGѭѫQJÿREҵng mӝt tҩm
thҿ phát vô tuyӃn, trong khoҧng thӡi gian chӯQJYjLQăP7tQKFKRÿӃn nghiên cӭXQj\QJѭӡi ta
tin rҵng sӕ Oѭӧng cá ngӯ ӣ miӅQÿ{QJYjWk\ĈҥL7k\'ѭѫQJOjÿӝc lұSQKDXQKѭQJORjLFiÿһc
biӋWQj\ÿmÿѭӧFWKHRG}LOjÿmÿL[X\rQTXDWRjQEӝ ĈҥL7k\'ѭѫQJWӯ 9LUJLQLDÿӃn Ireland.

&iF ÿLӇm A, B, và C biӇu diӉn khoҧng thӡi gian mӝt tháng, trong thӡL JLDQ ÿy Fi QJӯ ÿm GL
chuyӇn nhanh nhҩt+m\ѭӟc tính tӕFÿӝ cӫDQyWURQJWKiQJÿyWKHRÿѫn vӏ km/h.
Bài toán 13
Sӵ mâu thuүn cӫa Galileo vӟL$ULVWRWOHÿmFyQKӳng hӋ quҧ nghiêm trӑng. Ông bӏ giӟi chӭc Giáo hӝi thҭm vҩn và ép
buӝc phҧi giҧng dҥy rҵQJ7UiLÿҩt quay xung quanh Mһt trӡLQKѭWUѭӟFÿy{QJÿӅ xuҩt, chӍ là mӝt giҧ thuyӃt toán
hӑc thuҫn túy, chӭ không phҧi sӵ thұt. Ông bӏ quҧQWK~FYƭQKYLӉn tҥi nhà, và cҩm viӃt sách hay giҧng dҥy lí thuyӃt
cӫa ông. Ngay sau khi bӏ buӝc phҧi rút lҥi lӡi khҷQJÿӏnh cӫa ông rҵng 7UiLÿҩt quay xung quanh Mһt trӡi, lão già
vүQEѭӟng bӍnh lҭm bҭP³Yjdù sao thì nó vүQTXD\´&kXFKX\ӋQÿҫy kӏFKWtQKQKѭQJFyPӝt sӕ thiӃu sót trong
phiên bҧn mang tính chҩWDQKKQJWKѭӡQJÿѭӧc truyӅn dҥ\&yWLQÿӗn là nhân vұt Simplicio là ám chӍ Ĉӭc Giáo
hoàng. Ngoài ra, mӝt sӕ êWѭӣng do Galileo chӫ WUѭѫQJFyQKӳng ngө ý tôn giáo gây tranh cãi. Ông tin vào sӵ tӗn tҥi
cӫa các nguyên tӱ, và nguyên tӱ luұn bӏ mӝt sӕ QJѭӡi cho là mâu thuүn vӟi hӑc thuyӃt hóa thӇ cӫa Giáo hӝi, hӑc
thuyӃt nói rҵng trong ÿҥi chúng Công giáo, phúc lành cӫDEiQKPuYjUѭӧXÿ~QJOjFKX\Ӈn hóa chúng thành máu thӏt
cӫa Chúa. Sӵ ӫng hӝ cӫa ông cho mӝt lí thuyӃWYǊWUө WURQJÿy7UiLÿҩt quay tròn xung quanh Mһt trӡLFǊQJEӏ mang
tai mang tiӃng, vì mӝt trong nhӳQJQJѭӡi ӫng hӝ cӫDQy*LRUGDQR%UXQRFǊQJÿmÿӅ xuҩt mӝt sӵ dung hӧp kì lҥ
cӫDÿҥR&ѫÿӕc vӟLWtQQJѭӥng Hi Lҥp cә ÿҥi.
Chѭѫng 3
Gia tӕc và sӵ rѫi tӵ do
3.1 ChuyӇQÿӝng cӫa vұWUѫL
ChuyӇQÿӝng cӫa vұWUѫLOjWKtGө ÿѫQJLҧn nhҩt và thông dөng nhҩt cӫa chuyӇQÿӝng vӟi
vұn tӕc biӃn thiên. NhӳQJQJѭӡi tiên phong buәLÿҫu nghiên cӭu vұWOtÿmcó trӵc giác chính xác
rҵng cách thӭc vұWUѫLOjPӝt lӡi nhҳn gӱi trӵc tiӃp tӯ Tӵ nhiên vӅ cách thӭFYǊWUө hoҥWÿӝng.

Nhӳng thí dө NKiF GѭӡQJ QKѭ NpP Fy Wҫm quan trӑng sâu sҳF KѫQ 0ӝW QJѭӡL ÿL Eӝ EѭӟF ÿL
QKDQKOrQOjÿDQJWKӵc hiӋn mӝt sӵ lӵa chӑn có ý thӭc. NӃXQKѭPӝt nhánh cӫa con sông chҧy
QKDQKKѫQQKiQKNKiFFyWKӇ chӍ là vì dòng chҧy ӣ ÿyKҽSKѫQQyFKӍ là mӝt sӵ ngүu nhiên cӫa
ÿӏa lí cөc bӝ1KѭQJFyPӝt sӕ ÿLӅu hӃt sӭc phù hӧp, phә biӃn và không lay chuyӇQÿѭӧc vӅ cách
thӭc các vұWUѫL
+m\ÿӭng dұy nào vjKm\ ÿӗng thӡi thҧ UѫLPӝW ÿӗng
tiӅn mà mӝt miӃng giҩy. MiӃng giҩy mҩt nhiӅu thӡLJLDQKѫQ
ÿӇ chҥPÿҩWĈyOjOtGRWҥi sao Aristotle viӃt rҵng các vұt nһng
UѫL QKDQK KѫQ 1JѭӡL FKkX ÆX ÿm WLQ YjR {QJ WD WURQJ KDL
QJKuQQăPWUӡi.
Giӡ hãy lһp lҥi thí nghiӋP QKѭQJ OjP Pӝt cuӝF ÿXD
giӳDÿӗng tiӅn và chiӃc giày cӫa bҥn. ChiӃc giày cӫa tôi nһng
gҩp 50 lҫQÿӗQJQLFNHO QKѭQJW{LWKҩ\KuQKQKѭFK~QJFKҥm
ÿҩt chính xác cùng mӝt lúc. Quá sai lҫm cho Aristotle! Galileo,
kҿ có tài nhұn thҩ\QJD\WuQKKuQKÿmWLӃn hành thí nghiӋm thҧ
UѫLPӝWYLrQÿҥn và mӝt quҧ ÿҥi bác nһng tӯ mӝt tòa tháp cao.
Các quan sát cӫa Aristotle không hoàn chӍnh, cách giҧi thích
cӫa ông là quá sӭFÿѫQJLҧn.
Thұt không thӇ WѭӣQJWѭӧQJÿѭӧF*DOLOHRÿmOjQJѭӡi
ÿҫu tiên quan sát thҩy mӝt sӵ WUiLQJѭӧc vӟi nhӳQJWLrQÿRiQ
cӫD $ULVWRWOH *DOLOHR Oj QJѭӡL ÿm OjP WKD\ ÿәi nӝi dung bài
hӑc lӏch sӱ vì ông có khҧ QăQJWұp hӧp các quan sát thành mӝt
khuôn mүu chһt chӁYjFǊQJYu{QJÿmWLӃn hành nhӳng phép
ÿRÿӏQKOѭӧng (dҥng sӕ) có hӋ thӕng thay cho viӋc mô tҧ các
thӭ mӝWFiFKÿӏnh tính.
Tҥi sao mӝt sӕ vұW QKѭ ÿӗng tiӅn và chiӃc giày, có
chuyӇQ ÿӝng giӕQJ QKDX QKѭQJ Pӝt sӕ vұW NKiF QKѭ O{QJ
chim hay miӃng giҩy, lҥi chuyӇQ ÿӝng khác nhau ? Galileo
biӋn luұn rҵng ngoài lӵc luôn luôn hút vұt xuӕng Gѭӟi, còn có
mӝt lӵFKѭӟng lên trên tác dөng bӣi không khí. BҩWNuDLFǊQJ
có thӇ biӋn luұQ QKѭQJ *DOLOHR YѭӧW [D KѫQ ELӋn luұQ Yj ÿL
a/ Galileo thҧ UѫLPӝt quҧ ÿҥi bác và ÿӃn hai thí nghiӋPWjLWuQKÿӇ khҧo sát vҩQÿӅ. Thӭ nhҩt, ông
mӝW YLrQ ÿҥQ ÿӗng thӡi tӯ mӝt tòa
tháp xuӕng, và quan sát thҩy chúng thí nghiӋm vӟi các vұW UѫL WURQJ Qѭӟc, nó khҧo sát cùng loҥi
chҥP ÿҩt gҫQ QKѭ FQJ Pӝt lúc. vҩQÿӅ QKѭQJOjPFKRFKX\ӇQÿӝQJÿӫ chұPÿӇ ông tiӃn hành
ĈLӅu này mâu thuүn vӟL ê Wѭӣng ÿRWKӡi gian vӟi mӝWFiLÿӗng hӗ quҧ lҳFEDQVѫ9ӟLNƭWKXұt
ÿѭӧc chҩp nhұn lâu nay cӫa Qj\{QJÿmWKLӃt lұp nên nhӳng thӵc tӃ sau:
Aristotle rҵng các vұt nһng sӁ UѫL
QKDQKKѫQ x Tҩt cҧ các vұt nһng, dҥng thuôn (ví dө mӝt thanh thép
thҧ thҷQJ ÿӭng) chҥP ÿi\ EӇ trong khoҧng thӡi gian
QKѭ QKDX FKӍ KѫL OkX KѫQ WKӡL JLDQ FKR FK~QJ UѫL Wӯ
cùng khoҧng cách trong không khí.
x Các vұt nhҽ KѫQ KD\ NpP WKX{Q KѫQ Pҩt nhiӅu thӡi
JLDQKѫQPӟi chҥm tӟLÿi\
KӃt quҧ này cӫng cӕ cho giҧ thuyӃt cӫa ông vӅ hai lӵFQJѭӧc chiӅXÐQJWѭӣng Wѭӧng ra
mӝt tình huӕQJOtWѭӣQJWURQJÿyYұWUѫLNK{QJSKҧL[{ÿҭ\ÿѭӡQJÿLFӫa nó qua bҩt kì chҩt nào
cҧ5ѫLWURQJNK{QJNKtVӁ giӕQJWUѭӡng hӧSOtWѭӣQJQj\KѫQUѫLWURQJQѭӟFQKѭQJQJD\Fҧ mӝt
P{LWUѭӡng mӓQJWKѭDWKӟWQKѭNK{QJNKtFǊQJÿӫ gây ra nhӳng hiӋu ӭng rõ ràng lên chiӃc ông
chim hay nhӳng vұt nhҽ khác không có dҥQJWKX{QGjL1Jj\QD\FK~QJWDFyEѫPFKkQNK{QJ
cho phép chúng ta hút hҫXQKѭWRjQEӝ không khí ra khӓi ӕng, và nӃu chúng ta thҧ mӝt cái lông
chim và mӝWYLrQÿiÿӗng thӡi trong chân không, cái lông chim sӁ NK{QJFzQUѫLWUӉ KѫQÿiQӳa.
+jQK ÿӝng thiên tài thӭ hai cӫa Galileo là tìm mӝt
cách thӵc hiӋQFiFSKpSÿRÿӏQKOѭӧng xem vұn tӕc cӫa vұt
UѫLWăQJOrQQKѭWKӃ nào khi nó chuyӇQÿӝng xuӕng. Mӝt lҫn
nӳa thұt khó mà tiӃn hành nhӳQJSKpSÿRWKӡLJLDQÿӫ chính
xác vӟi mӝWFiLÿӗng hӗ WK{VѫYjPӝt lҫn nӳa ông tìm thҩy
mӝt cách tinh tӃ làm chұm mӑi thӭ ÿL WURQJ NKL Yүn giӳ
nguyên các hiӋQWѭӧng vұW OtFѫ Eҧn: ông cho mӝt quҧ cҫu FĈӗ thӏ v ± t cӫa mӝt vұWUѫLOjÿѭӡng
OăQ [Xӕng mӝt mһt nghiêng thay vì thҧ Qy UѫL WKҷQJ ÿӭng. thҷng.
Mһt phҷng nghiêng càng dӕc thì quҧ cҫu thu vұn tӕc càng
nhanh. Không hӅ có camera thu hình tӕLWkQQjR*DOLOHRÿm
phát minh ra mӝt cách tiӃn hành phiên bҧn chuyӇQ ÿӝng
chұm cӫa sӵ UѫL
MһFGÿӗng hӗ cӫa Galileo chӍ ÿӫ tӕt cho tiӃn hành
nhӳng thí nghiӋm chính xác ӣ nhӳng góc nhӓ QKѭQJ {QJ
chҳc chҳn sau khi thӵc hiӋn mӝt nghiên cӭu có hӋ thӕng ӣ d/ Các thí nghiӋm cӫa Galileo cho thҩy
tҩt cҧ nhӳng vұW UѫL Fy FQJ FKX\Ӈn
nhiӅu góc nhӓ khác nhau rҵng kӃt luұQFѫEҧn cӫa ông nói
ÿӝng nӃXQKѭVӭc cҧn không khí có thӇ
FKXQJ Oj ÿ~QJ 3KiW ELӇu theo ngôn ngӳ hiӋQ ÿҥi, cái ông bӓ qua.
tìm thҩ\Ojÿӗ thӏ vұn tӕc theo thӡi gian là mӝWÿѭӡng thҷng.
Theo ngôn ngӳ ÿҥi sӕ, chúng ta biӃt mӝW ÿѭӡng thҷng có
SKѭѫQJ WUuQK WKXӝc dҥng y = ax + b QKѭQJ FiF ELӃn cӫa
chúng ta là v và t, nên nó sӁ là v = at + b (Hҵng sӕ b có thӇ
hiӇXÿѫQJLҧn là vұn tӕFEDQÿҫu cӫa vұt, tӭc là vұn tӕc cӫa
nó tҥi thӡLÿLӇm khi chúng ta bҳWÿҫXÿRJLӡWKѭӡng chúng
ta viӃt là v0).
e/ 1. Aristotle nói vұt nһQJ WKu UѫL

QKDQK KѫQ Yұt nhҽ. 2. NӃX KDL KzQ ÿi
buӝc lҥi vӟi nhau, tҥo thành mӝWKzQÿi
b/ Vұn tӕFWăQJQKDQKKѫQWUrQPһt nghiêng dӕFKѫQQKѭQJPһt khác, nһQJ KѫQ thì chúng sӁ UѫL QKDQK KѫQ
chuyӇQÿӝng là giӕQJQKѭFKX\ӇQÿӝng cӫa vұWUѫL 1KѭQJ Ot WKX\Ӄt cӫD $ULVWRWOH FǊQJ
WLrQ ÿRiQ UҵQJ KzQ ÿi QKҽ bӏ giӳ lҥi
SKtD VDX KzQ ÿi Qһng, làm cho sӵ UѫL
- Mӝt vұWÿDQJOăQ[Xӕng mӝt mһt phҷQJQJKLrQJ6DXNKLOăQ chұPKѫQ
ÿѭӧc mӝt khoҧng thӡL JLDQ QJѭӡi ta thҩ\ Qy ÿL ÿѭӧc 13 cm
trong khoҧng thӡi gian 1 giây nhҩW ÿӏnh. Trong giây tiӃp sau
ÿyQyÿLÿѭӧc 16 cm. Hӓi nó sӁ ÿLÿѭӧc bao nhiêu cm trong
giây thӭ KDLVDXÿy"

Mâu thuүn trong lí giҧi cӫa Aristotle
Thí nghiӋm mһt phҷng nghiêng cӫD*DOLOHRÿmEiFEӓ ÿLӅu khҷQJÿӏQKÿѭӧc công nhұn
lâu nay bӣi Aristotle rҵng mӝt vұWUѫLFyPӝW³WӕFÿӝ UѫLWӵ QKLrQ´[iFÿӏnh tӍ lӋ vӟi trӑQJOѭӧng
cӫa nó. Galileo tìm thҩy tӕFÿӝ chӍ giӳ WăQJOrQYjWUӑQJOѭӧng chҷng có liên quan gì khi sӭc cҧn
không khí có thӇ bӓ qua. Galileo không chӍ chӭng minh bҵng thí nghiӋm rҵQJ$ULVWRWOHÿmVDL
mà ông còn chӍ ra mӝt mâu thuүn lô gic trong cách lí giҧi riêng cӫa Aristotle. Simplicio, nhân vұt
xuҭn ngӕc, khoe khoang kinh nghiӋm hӑc tӯ Aristotle:
Simplicio: Không nghi ngӡ gì mӝt vұt nhҩWÿӏQK«FyPӝt vұn tӕc cӕ ÿӏnKÿѭӧF[iFÿӏnh
bӣi tӵ QKLrQ«
Salviati: NӃXNKLÿyFK~QJWD[pWKDLYұt có vұn tӕc tӵ nhiên khác nhau, thì rõ ràng rҵng
[theo Aristotle], khi buӝc hai vұt lҥi vӟi nhau, vұWUѫLQKDQKVӁ bӏ vұWUѫLFKұm kéo lҥi,
còn vұWUѫLFKұm sӁ bӏ vұWUѫLQKDQKWK~FOrQ$QKÿӗng ý vӟLW{LWUrQTXDQÿLӇm này chӭ ?
Simplicio: NhҩWÿӏQKOjDQKQyLÿ~QJ
6DOYLDWL1KѭQJQӃXÿLӅXQj\ÿ~QJYjQӃXKzQÿiOӟn chuyӇQÿӝng vӟi tӕFÿӝ, nói ví dө,
>ÿѫQYӏ NK{QJU}@FzQKzQÿiQKӓ chuyӇQÿӝng vӟi tӕFÿӝ 4, thì hai vұt hӧp làm mӝt, hӋ
sӁ chuyӇQÿӝng vӟi tӕFÿӝ nhӓ KѫQQKѭQJKDLKzQÿiNKLEXӝc chһt vӟi nhau, chúng
tҥo thành mӝW KzQ ÿi OӟQ KѫQ KzQ WUѭӟF ÿy UѫL Yӟi tӕF ÿӝ 8. Vұy thì vұt nһng chuyӇn
ÿӝng vӟi tӕFÿӝ nhӓ KѫQYұt nhҽ; mӝt kӃt quҧ trái vӟi giҧ thuyӃt cӫDDQK1KѭYұy, anh
thҩ\ÿyWӯ giҧ thuyӃt cӫa anh rҵng vұt nһQJUѫLQKDQKKѫQYұt nhҽ, tôi suy ra rҵng vұt
nһng lҥi chuyӇQÿӝng chұPKѫQ
Hҩp dүn là gì ?
Nhà vұt lí Richad Feynman thích kӇ mӝt câu chuyӋn rҵng khi ông còn là mӝWÿӭa trҿ, ông
ÿmKӓi bӕ {QJ³7ҥi sao các vұt lҥLUѫL[XӕQJ"´.KLWUѭӣng thành, ông ca ngӧi bӕ cӫD{QJYuÿm
trҧ lӡi rҵQJ³.K{QJDLELӃt tҥi sao các vұt lҥLUѫL[Xӕng. Nó là mӝt bí ҭn sâu sҳc, và nhӳng con
QJѭӡLÿDXNKә trên thӃ giӟi không biӃWQJX\rQGRFѫEҧQFKRÿLӅXÿy´7UiLYӟi câu trҧ lӡi ӭng
khҭu cӫa mӝWQJѭӡLEuQKWKѭӡQJ³ӖÿyOjYuOӵc hҩp dүQ´)H\QPDQWKtFKFkXWUҧ lӡi cӫa bӕ
ông, vì bӕ ông nhұn ra rҵng viӋFÿѫQJLҧQÿһt mӝt cái tên cho mӝt thӭ JuÿyNK{QJFyQJKƭDOj
bҥQÿmKLӇXQyĈLӅXFăQEҧn vӅ SKѭѫQJSKiSWLӃp cұn khoa hӑc cӫa Galileo và Newton là hӑ tұp
WUXQJWUѭӟc hӃt vào viӋc mô tҧ cái thұt sӵ xҧy ra, chӭ không mҩt quá nhiӅu thӡi gian cho nhӳng
lұp luұn không thӇ kiӇPWUDÿѭӧFQKѭSKiWELӇu cӫa Aristotle rҵQJ³&iFYұWUѫL[Xӕng vì chúng
cӕ chҥm tӟi vӏ trí tӵ nhiên cӫa chúng là tiӃp xúc vӟLÿҩW´ĈLӅXÿyNK{QJFyQJKƭDOjNKRDKӑc có
thӇ không bao giӡ trҧ lӡLÿѭӧc nhӳng câu hӓL³WҥLVDR´7URQJPӝt hai tháng tӟi khi bҥn nghiên
cӭXVkXKѫQYӅ vұt lí, bҥn sӁ biӃt rҵng có nhӳQJOtGRFѫEҧQKѫQOtJLҧi vì sao mӑi vұWUѫLFyÿӗ
thӏ v ± t FyFQJÿӝ dӕc, bҩt kӇ khӕLOѭӧng cӫDFK~QJ7X\QKLrQFiFSKѭѫQJSKiSNKRDKӑc
luôn luôn gһp phҧi nhӳng hҥn chӃ trên mӭFÿӝ sâu sҳc mà lӡi giҧi thích cӫa chúng ta có thӇ ÿLWӟi.
3.2 Gia tӕc

ĈӏQKQJKƭDJLDWӕFFKRFiFÿӗ thӏ v ± t thҷng
Thí nghiӋm cӫa Galileo vӟi các vұt nһng và nhҽ UѫLWӯ mӝt tòa tháp cho thҩy mӑi vұWUѫL
có chuyӇQ ÿӝng giӕQJ QKѭ QKDX Yj WKt QJKLӋm mһt phҷng nghiêng cӫa ông cho thҩy chuyӇn
ÿӝQJÿyÿѭӧc mô tҧ bӣLSKѭѫQJWUuQKv = at + v0. Vұn tӕFEDQÿҫu v0 phө thuӝc vào viӋc bҥn thҧ
vұt ra tӯ trҥng thái nghӍ hay là ném nó xuӕQJQKѭQJFKRGOjEҥn ném nó xuӕng, bҥn không thӇ
OjPWKD\ÿәLÿӝ dӕc, a, cӫDÿӗ thӏ v ± t.
Vì nhӳng thí nghiӋm này cho thҩy tҩt cҧ nhӳng vұt
UѫL ÿӅX Fy ÿӗ thӏ v ± t thҷng vӟL FQJ ÿӝ dӕF FKR QrQ ÿӝ
dӕc cӫa mӝW ÿӗ thӏ QKѭ WKӃ hiӇn nhiên là quan trӑng và là
ÿҥLOѭӧng có ích. Chúng ta sӱ dөng tӯ gia tӕc, và kí hiӋu a,
FKR ÿӝ dӕc cӫa mӝW ÿӗ thӏ QKѭ WKӃ. Theo kí hiӋu thì
a = 'v/'t. Gia tӕc có thӇ hiӇX Oj Oѭӧng vұn tӕF WKX ÿѭӧc
trong mӛL JLk\ Yj Qy Fy ÿѫQ Yӏ cӫa vұn tӕc chia cho thӡi
f/ Ví dө 1
gian, tӭF Oj ³PpW WUrQ JLk\ WUrQ JLk\´ KD\ PVV 7LӃp tөc
[HP ÿѫQ Yӏ QKѭ WKӇ chúng là kí hiӋX ÿҥi sӕ FK~QJ WD ÿѫQ
giҧQ ³PVV´ÿӇ ÿӑF ³PV2´*LDWӕc có thӇ OjÿҥL Oѭӧng có
ích cho viӋc mô tҧ nhӳng loҥi chuyӇQ ÿӝng khác ngoài sӵ
UѫL Yj Wӯ gӑi và kí hiӋu a có thӇ sӱ dөng trong ngӳ cҧnh
tәQJTXiWKѫQ&K~QJWDGjQKNtKLӋX³g´FKX\rQGөQJKѫQ
cho gia tӕc cӫa vұW UѫL WUrQ EӅ mһt hành tinh chúng ta nó
bҵng 9,8 m/s27K{QJWKѭӡng khi tính gҫQÿ~QJKD\QKӳng
ví dө bҵng sӕ mang tính minh hӑDÿѫQWKXҫn, có thӇ lҩy g =
10 m/s2 FǊQJÿӫ, sai sӕ chӍ là 2%.
Ví dͭ 1. Cho bi͇t thͥi gian, tìm t͙Fÿ͡ cu͙i cùng

Mӝt hӑc sinh vұt lí thoái chí nhҧy cҫu tӵ vүQYj UѫLWURQJED
JLk\ WUѭӟc khi chҥm tӟL Qѭӟc. Hӓi anh ta chuyӇQ ÿӝng bao
nhanh khi anh ta chҥm tӟLQѭӟc ?
# Lҩy xҩp xӍ g = 10 m/s2, anh ta sӁ WKXÿѭӧc 10 m/s tӕFÿӝ mӛi
giây. Sau 1 giây, vұn tӕc cӫa anh ta là 10 m/s, sau 2 giây, nó là
20 m/s, và khi va chҥP VDX NKL UѫL KӃW JLk\ DQK WD ÿDQJ g/ Ví dө 6
chuyӇQÿӝng ӣ vұn tӕc 30 m/s.
Ví dͭ 2. Tính gia t͙c tͳ ÿ͛ th͓
&iFÿӗ thӏ x ± t và v ± t biӇu diӉn chuyӇQÿӝng cӫa mӝt chiӃF[HKѫLEҳWÿҫu tӯ ÿLӇm dӯQJÿqQÿӓ. Gia tӕc
cӫa xe bҵng bao nhiêu ?
# Gia tӕFÿѭӧFÿӏQKQJKƭDOjÿӝ dӕc cӫDÿӗ thӏ v ± WĈӗ thӏ WăQJPVWURQJNKRҧng thӡi gian 3 s, nên gia
tӕc là (3 m/s)/(3 s) = 1 m/s2.
Lӡi giҧLNK{QJÿ~QJ9ұn tӕc cuӕi cùng là 3 m/s, và gia tӕc là vұn tӕc chia cho thӡi gian, nên gia tӕc là
(3 m/s)/(10 s) = 0,3 m/s2.
Lӡi giҧi NK{QJÿ~QJYuEҥn không thӇ WuPÿӝ dӕc cӫa mӝWÿӗ thӏ tӯ mӝWÿLӇP1Jѭӡi này chӍ sӱ dөQJÿLӇm
tҥLÿҫu cuӕi bên phҧi cӫDÿӗ thӏ v ± WÿӇ WuPÿӝ dӕc cӫDÿѭӡng cong.
Lӡi giҧLNK{QJÿ~QJ9ұn tӕFOjTXmQJÿѭӡng chia cho thӡi gian nên v = (4,5 m)/(3 s) = 1,5 m/s. Gia tӕc
là vұn tӕc chia cho thӡi gian, nên a = (1,5 m/s)/(3 s) = 0,5 m/s2.
Lӡi giҧLNK{QJÿ~QJYuYұn tӕFOjÿӝ dӕc cӫDÿѭӡng tiӃp tuyӃQ7URQJWUѭӡng hӧp vұn tӕFWKD\ÿәLQKѭWKӃ
này, bҥn không thӇ lҩ\KDLÿLӇPWUrQÿӗ thӏ x ± t và sӱ dөQJFK~QJÿӇ tìm vұn tӕc.

Ví dͭ Ĉ͝LJVDQJÿ˯QY͓ khác
- g bҵng bao nKLrXWtQKWKHRÿѫQYӏ cm/s2 ?
# Câu trҧ lӡi là có bao nhiêu cm/s tӕFÿӝ mà mӝt vұWUѫLWKXÿѭӧc trong mӝt giây. NӃXQyWKXÿѭӧc 9,8 m/s
WURQJ V WKu Qy WKX ÿѭӧc 980 cm/s trong 1 s, nên g = 980 cm/s2. Cách khác, chúng ta có thӇ sӱ dөng
SKѭѫQJSKiSSKkQVӕ bҵng 1:
9,8 m 100 cm 980 cm

x =
s2 1m s2
- g bҵQJEDRQKLrXWtQKWKHRÿѫQYӏ dһm/giӡ2 ?
9,8 m 1 dһm 3600 s
s2
x
1600 m
x ( 1 giӡ
) 2
= 7,9 x 104 dһm/giӡ2
Con sӕ lӟn này có thӇ hiӇu là tӕF ÿӝ WKHRÿѫQ Yӏ dһm/giӡ, mà bҥQ WKX ÿѭӧF NKL UѫL WURQJ 1 giӡ. Chú ý
chúng ta có hӋ sӕ chuyӇQÿәLEuQKSKѭѫQJFӫa 3600 s/giӡ ÿӇ triӋWWLrXÿѫQYӏ s2 ӣ mүu.
- g bҵQJEDRQKLrXWtQKWKHRÿѫQYӏ dһm/giӡ/giây ?
9,8 m 1 dһm 3600 s

x x = 22 dһm/giӡ/s
s2 1600 m 1 giӡ
Ĉk\OjFRQVӕ PjQJѭӡL0ƭFyVӵ cҧm nhұn trӵc giác. NӃu chiӃc xe cӫa bҥQÿDQJJLDWӕc vӅ SKtDWUѭӟc bҵng
vӟi gia tӕc cӫa mӝt vұWUѫLWKuEҥQWKXÿѭӧc 22 dһm/h tӕFÿӝ trong mӛi giây. Tuy nhiên, viӋc sӱ dөng thӡi
gian hӛn hӧp giӡ YjJLk\QKѭWKӃ Qj\WKѭӡng không thuұn tiӋn cho viӋc giҧi toán. Nó giӕQJQKѭYLӋc sӱ
dөQJÿѫQYӏ foot-inch cho diӋn tích thay vì ft2 hay in2.
Gia tӕc hҩp dүn khác nhau ӣ nhӳQJQѫLNKiFQKDX

MӑLQJѭӡi biӃt rҵng ӣ trên MһWWUăQJ lӵc hҩp dүn yӃXKѫQQKѭQJWKұt ra nó còn không
bҵng nhau ӣ mӑLQѫLWUrQ7UiLÿҩWQKѭFKREӣi ví dө sӕ trong bҧQJVDXÿk\
ĈӏDÿLӇm 9ƭÿӝ Ĉӝ cao (m) g (m/s2)
Cӵc bҳc 90o N 0 9,8322
Reykjavik, Iceland 64o N 0 9,8225
Fullerton, California 34o N 0 9,7957
Guayaquil, Ecuador 2o S 0 9,7806
Núi Cotopaxi, Ecuador 1o S 5896 9,7624
Núi Everest 28o N 8848 9,7643
Các biӃQFKtQKOLrQTXDQÿӃn giá trӏ cӫa g WUrQ7UiLÿҩWOjYƭÿӝ Yjÿӝ cao. Mһc dù bҥn
FKѭDELӃt g ÿѭӧFWtQKQKѭWKӃ nào dӵa trên bҩt kì lí thuyӃt hҩp dүn nào sâu sҳFKѫQQKѭQJWKұt
chҷQJNKyNKăQJuYLӋFÿRiQ[HPYuVDRg phө thuӝFYjRÿӝ cao. Lӵc hҩp dүn là lӵc hút giӳa các
vұt có khӕLOѭӧng, và lӵc hút yӃXÿLNKLNKRҧQJFiFKWăQJOrQ.KLEҥQÿLWӯ hҧi cҧng Guayaquil
OrQÿӍnh núi Copotaxi gҫQÿyEҥQÿDQJWăQJNKRҧng cách cӫDPuQKÿӃn khӕLOѭӧng cӫa hành tinh.
Sӵ phө thuӝFYjRYƭÿӝ xҧy ra vì chúng WDÿRJLDWӕc hҩp dүQWѭѫQJÿӕi so vӟi mһWÿҩWQKѭQJ
chuyӇQÿӝng quay cӫD7UiLÿҩt làm cho mһWÿҩWUѫLNKӓLErQGѭӟi chân bҥn. (Chúng ta sӁ nói vӅ
lӵc hҩp dүn và sӵ quay này chi tiӃWKѫQӣ phҫn sau)
h/ BҧQÿӗ ҧnh màu giҧ này biӇu diӉn sӵ biӃn thiên cӫa ÿӝ lӟn lӵc hҩp dүn cӫD7UiLÿҩt. Vùng màu tía có lӵc hҩp dүn
mҥnh nhҩt, vùng màu vàng là yӃu nhҩt. .KX\QKKѭӟng chung càng vӅ [tFKÿҥo lӵc hҩp dүn càng yӃu và càng vӅ hai
cӵc lӵc hҩp dүn càng mҥQKÿmEӏ loҥi trӯ nhân tҥRÿӇ cho phép biӇu diӉn các biӃn thiên cөc bӝ yӃXKѫQ%ҧQÿӗ chӍ
EDRTXiWYQJÿҥLGѭѫQJGRNƭWKXұt sӱ dөQJÿӇ tҥo ra nó: vӋ tinh tìm kiӃm các chӛ lӗi và lõm trong mһWÿҥLGѭѫQJ
Mӝt chӛ lӗi rҩt yӃu sӁ xuҩt hiӋn trên mӝt ngӑn núi chìm, chҷng hҥn, vì lӵc hút hҩp dүn cӫa ngӑQQ~LNpRQѭӟc vӅ
phía nó. Chính quyӅQ0ƭEDQÿҫu bҳWÿҫu thu thұp dӳ liӋXQKѭWKӃ này cho mөFÿtFKTXkQVӵÿӇ hiӋu chӍnh sӵ chӋch
Kѭӟng quӻ ÿҥo cӫa tên lӱa. Dӳ liӋu gҫQÿk\ÿmÿѭӧc công bӕ cho mөFÿtFKNKRDKӑFYjWKѭѫQJPҥi (ví dө, tìm vӏ trí
các mӓ dҫu).
Sӵ khác biӋt ngoҥn mөFKѫQQKLӅu ӣ ÿӝ lӟn lӵc hҩp dүn có thӇ quan sát cách xa bӅ mһt
7UiLÿҩt:
Vӏ trí g (m/s2)
TiӇu hành tinh Vesta (trên mһt) 0,3
MһWWUăQJ cӫD7UiLÿҩt (trên mһt) 1,6
Hӓa tinh (trên mһt) 3,7
7UiLÿҩt (trên mһt) 9,8
Mӝc tinh (nhӳQJÿiPPk\WUrQFQJ 26
Mһt trӡi (bӅ mһt nhìn thҩy) 270
6DRQHXWURQÿLӇn hình (trên mһt) 1012
Lӛ ÿHQWҥi tâm) Vô hҥn, theo mӝt sӕ lí thuyӃt; vào bұc 1052,
theo mӝt sӕ lí thuyӃt khác
Mӝt sao neutron tiêu biӇu không khác biӋt gì nhiӅu vӅ NtFKWKѭӟc so vӟi mӝt tiӇu hành
tinh cӥ lӟQQKѭQJEұFÿӝ lӟn lӵc hҩp dүn thì lӟQKѫQQKLӅu, nên khӕLOѭӧng cӫa mӝt vұWWѭѫQJ
quan rҥch ròi vӟi g mà nó tҥo ra. Mһt khác, mӝt sao neutron có khӕLOѭӧng cӥ QKѭ0һt trӡi cӫa
chúng ta, vұy tҥi sao g cӫa nó lҥi lӟQKѫQKjQJWӍ lҫn ? NӃXQKѭEҥn có vұn xui ӣ trên mһt cӫa
mӝt sao neutron, bҥn ӣ trong vòng vài nghìn dһm cӫa toàn bӝ khӕLOѭӧng cӫa nó, còn ӣ trên bӅ
mһt Mһt trӡi, bҥn vүn cách hàng triӋu dһPÿӃQÿDSKҫn khӕLOѭӧng cӫa nó.

- $ĈLӅu gì sai vӟi nhӳQJÿӏQKQJKƭDVDXÿk\Fӫa g ?
³g là lӵc hҩp dүQ´
³g là tӕFÿӝ cӫa mӝt vұWUѫL´
³g là mӭFÿӝ mҥnh mà lӵc hҩp dүn hút các vұW´
B. Khi các nhà quҧng cáo chӍ rõ bao nhiêu gia tӕc mà mӝt chiӃF[HKѫLFyWKӇ thu vào, hӑ không cung cҩp
gia tӕFQKѭÿӏQKQJKƭDWURQJYұt lí. Thay vì vұy, hӑ WKѭӡng ghi rõ bao nhiêu giây là cҫn thiӃt cho chiӃc xe
ÿyÿLWӯ trҥng thái nghӍ lên 60 dһm/h. Giҧ sӱ chúng ta sӱ dөng kí hiӋX³a´FKRJLDWӕFQKѭÿӏQKQJKƭDWURQJ
vұWOtYj³aqcx´FKRÿҥLOѭӧng sӱ dөng cho quҧQJFiR[HKѫL7URQJKӋ ÿѫQYӏ phi mét cӫDQJѭӡL0ƭWKuÿѫQ
vӏ cӫa a và aqcx là gì ? Hӓi công dөng và phҧi hiӇXQKѭWKӃ QjRWUѭӟc các giá trӏ lӟn và nhӓGѭѫQJYjkP
NKiFQKDXÿӕi vӟi a và aqcx ?
&+DLQJѭӡLÿӭng trên bӡ cӫa mӝWYiFKÿi.KLKӑ dӵa lên thành, mӝWQJѭӡi ném mӝWKzQÿi[Xӕng, còn
QJѭӡi kia néPKzQÿiWKҷng lên trên vӟi vұn tӕFEDQÿҫXFKtQK[iFQJѭӧc lҥi. Hãy so sánh tӕFÿӝ cӫa các
KzQÿiNKLYDFKҥm tҥLÿi\YiFKÿi
3.3 Gia tӕFGѭѫQJYjkP

Lӵc hҩp dүn luôn luôn hút xuӕQJ QKѭQJ ÿLӅX ÿy
NK{QJFyQJKƭDOjQyOX{QOX{Q OjPWăQJWӕc vұt lên. NӃu
bҥn ném mӝt quҧ cҫu thҷng lên trên, thoҥWÿҫu lӵc hҩp dүn
sӁ làm chұm nó xuӕQJÿӃn v YjVDXÿyEҳWÿҫXOjPWăQJ
tӕFÿӝ cӫa nó. Khi tôi hӑc vұt lí ӣ WUѭӡng phә thông, tôi có
ҩQWѭӧng là các dҩXGѭѫQJFӫa gia tӕc chӍ sӵ WăQJWӕc, còn
gia tӕc âm biӇu diӉn sӵ chұm dҫn, tӭc là giҧm tӕc. Tuy
nhiên, mӝW ÿӏQK QJKƭD QKѭ WKӃ sӁ thұt bҩt tiӋQ Yu NKL ÿy
chúng ta sӁ phҧi nói cùng mӝt lӵc hút xuӕng cӫa hҩp dүn
có thӇ tҥo ra gia tӕFGѭѫQJKRһFkP1KѭFK~QJWDVӁ thҩy
trong ví dө sau, mӝW ÿӏQK QJKƭD QKѭ WKӃ FǊQJ VӁ không
giӕQJQKѭÿӝ dӕc cӫDÿӗ thӏ v ± t.
Hãy nghiên cӭu ví dө quҧ EyQJ ED\ OrQ Yj UѫL
xuӕng. Trong ví dө QJѭӡi nhҧy ra khӓi cҫX W{L ÿm JLҧ sӱ
giá trӏ vұn tӕFGѭѫQJPjNK{QJFK~êWӟLQyQJKƭDOjW{Lÿm
giҧ sӱ mӝt hӋ tӑDÿӝ có trөc x Kѭӟng xuӕng. Trong ví dө
Qj\WURQJÿyTXҧ EyQJÿҧo chiӅu chuyӇQÿӝng, không thӇ
nào tránh vұn tӕc âm bҵng thӫ thuұt chӑn trөc tӑDÿӝ, nên
hãy thӵc hiӋn mӝt lӵa chӑn tӵ QKLrQKѫQOjWUөFKѭӟng lên
trên. Vұn tӕc cӫa quҧ EyQJEDQÿҫu sӁ là sӕ GѭѫQJYuQy
Kѭӟng lên trên, cùng chiӅu vӟi trөc xQKѭQJWUrQÿѭӡQJÿL
trӣ xuӕng, nó sӁ là sӕ kP1KѭELӇu diӉQWURQJKuQKÿӗ thӏ
v ± t NK{QJFyJuÿһc biӋt tҥLFKySÿӍQKÿѭӡng bay cӫa quҧ i/ Gia tӕc quҧ bóng vүQQKѭFǊ - trên
EyQJQѫLÿyv Ĉӝ dӕc cӫa nó luôn luôn âm. Trong nӱa ÿѭӡQJ ÿL OrQ WҥL WUrQ ÿӍnh, và trên
bên trái cӫDÿӗ thӏFyÿӝ dӕc âm vì vұn tӕFGѭѫQJWLӃn gҫn ÿѭӡQJÿL[Xӕng. Nó luôn luôn âm.
tӟi 0. Ӣ phía bên phҧLÿӝ dӕc âm là do vұn tӕc âm tiӃn xa
khӓi 0, nên chúng ta nói quҧ EyQJ ÿDQJ WăQJ WӕF QKѭQJ
vұn tӕc cӫDQyWKuÿDQJJLҧm!
Tóm lҥLÿLӅXFyêQJKƭDQKҩt là nên nhӟ ÿӏQKQJKƭDEDQÿҫu cӫa gia tӕFOjÿӝ dӕc cӫDÿӗ
thӏ v ± t, 'v/'t7KHRÿӏQKQJKƭDQj\NK{QJQKҩt thiӃt các vұWÿDQJWăQJWӕc có gia tӕFGѭѫQJFzQ
các vұWÿDQJJLҧm tӕc có gia tӕc âm. Tӯ ³JLҧm tӕFŃK{QJÿѭӧc nhiӅu nhà vұt lí sӱ dөng, và tӯ
³JLDWӕF´ÿѭӧc sӱ dөng vô tӝi vҥ ÿӇ chӍ sӵ giҧm tӕFFǊQJQKѭWăQJWӕF³&yPӝt ngӑQÿqQÿӓ,
chúng ta gia tӕFÿӃQÿLӇm dӯQJ´
Ví dͭ 4. Tính toán b̹ng s͙ m͡t gia t͙c âm
7URQJKuQKLÿLӅu gì xҧy ra nӃXQKѭEҥn tính gia tӕc giӳa t = 1,0 và 1,5 s ?
# ĈӑFÿӗ thӏ, có vҿ vұn tӕc là khoҧng ± 1 m/s tҥi t = 1,0 s, và khoҧng ± 6 m/s tҥi t = 1,5 s. Gia tӕc, tính
giӳDKDLÿLӇm này, là
Mһc dù quҧ EyQJÿDQJWăQJWӕFQKѭQJQyFyJLDWӕc âm.
Mӝt cách khác thuyӃt phөc bҥn rҵng phѭѫQJSKiSWUuQKEj\Yӟi dҩu cӝng và trӯ này có ý
QJKƭDOjKm\QJKƭWӟi mӝt dөng cө ÿRJLDWӕc. Xét cho cùng, vұt lí hӑFÿѭӧc cho là sӱ dөng các
ÿӏQKQJKƭDKRҥWÿӝQJFiFÿӏQKQJKƭDOLrQKӋ kӃt quҧ bҥQWKXÿѭӧc vӟi nhӳng dөng cө ÿRWKұt sӵ.
Hãy xét cái bình xӏWWKѫPNK{QJNKtWUHRWӯ JѭѫQJQKuQUDVDXWURQJ[HKѫLFӫa bҥn. Khi bҥQWăQJ
tӕc, cái bình xӏt lҳc ra phía sau. Giҧ sӱ FK~QJWDÿӏQKQJKƭDÿk\OjVӕ chӍ GѭѫQJ.KLEҥn cho xe
ÿLFKұm dҫn, bình xӏWQJKLrQJUDSKtDWUѭӟc, nên chúng ta gӑLÿk\OjVӕ chӍ âm trên gia tӕc kӃ cӫa
FK~QJWD1KѭQJÿLӅu gì xҧy ra nӃu bҥQFKR[HKѫLFKҥ\QJѭӧc và bҳWÿҫXWăQJWӕc ra phía sau ?
Cho dù bҥQÿDQJWăQJWӕc, gia tӕc kӃ vүn phҧn ӭng theo kiӇu giӕQJQKѭNKLEҥQÿDQJFKҥy vӅ
SKtDWUѭӟc và chұm dҫQ&yWUѭӡng hӧp có thӇ xҧy ra:
ChuyӇQ ÿӝng cӫa Gia tӕc kӃ Ĉӝ dӕc cӫDÿӗ +ѭӟng cӫa lӵc tác dөng
xe chӍ thӏ v ± t lên xe
tӟLWUѭӟc, nhanh dҫn ra sau + tӟLWUѭӟc
tӟLWUѭӟc, chұm dҫn tӟLWUѭӟc - ra sau
ra sau, nhanh dҫn tӟLWUѭӟc - ra sau
ra sau, chұm dҫn ra sau + tӟLWUѭӟc
/ѭXêWính nhҩt quán cӫa ba cӝt bên phҧi ± tӵ nhiên muӕn nói vӟi chúng ta rҵQJÿk\OjVӵ phân
loҥLÿ~QJFKӭ không phҧi cӝt bên trái.
Vì dҩXGѭѫQJYjkPFӫa gia tӕc phө thuӝc vào viӋc chӑn hӋ tӑDÿӝ, nên gia tӕc cӫa mӝt
vұWGѭӟi tác dөng cӫa lӵc hҩp dүn có thӇ dѭѫQJKRһc âm. Thay vì phҧi viӃW³g = 9,8 m/s2 hay
g = - 9,8 m/s2´Pӛi khi chúng ta muӕn nói tӟi giá trӏ bҵng sӕ cӫDJFK~QJWDÿӏQKQJKƭDÿѫQJLҧn
g là giá trӏ tuyӋWÿӕi cӫa gia tӕc cӫa vұt chuyӇQÿӝQJGѭӟi tác dөng cӫa lӵc hҩp dүn. Chúng ta
WUѭӟFVDXÿһt g = 9,8 m/s2QKѭQJFK~QJWDFyWKӇ có a = g hoһc a = - g, tùy thuӝc vào viӋc chӑn
hӋ tӑDÿӝ cӫa chúng ta.
Ví dͭ 5. Gia t͙c vͣi s͹ WKD\ÿ͝LK˱ͣng chuy͋Qÿ͡ng
MӝWQJѭӡLÿiYjRPӝt quҧ EyQJQyOăQOrQPӝWFRQÿѭӡng nghiêng dӕFÿӃQÿLӇm dӯng, và rӗLOăQQJѭӧc
trӣ xuӕng. Quҧ bóng có gia tӕFNK{QJÿәi. Quҧ EyQJEDQÿҫu chuyӇQÿӝng ӣ vұn tӕc 4,0 m/s, và sau 10,0 s
nó trӣ lҥi vӏ WUtQѫLQyEҳWÿҫX/~FVDXQyWăQJWӕc trӣ lҥi bҵng vӟi tӕFÿӝ PjQyFyO~FÿҫXQKѭQJWKHR
KѭӟQJQJѭӧc lҥi. Hӓi gia tӕc cӫa nó bҵng bao nhiêu ?

# Gán sӕ GѭѫQJ FKR Yұn tӕF EDQ ÿҫu, cách trình bày cӫa câu hӓi ngө ý trөc tӑD ÿӝ KѭӟQJ OrQ WKHR ÿӝ
nghiêng cӫa ngӑQÿӗi. TӕFÿӝ ³QKѭFǊ´WKHRKѭӟQJQJѭӧc lҥi vì thӃ ÿѭӧc biӇu diӉn bҵng mӝt sӕ âm, - 4,0
m/s. Gia tӕc là
a = 'v/'t = (vsau - vtr˱ͣc)/10,0 s = [(- 4,0 m/s) ± (4,0 m/s)]/10,0 s = - 0,80 m/s2
Gia tӕc không khác nhau trong suӕWÿRҥQÿLOrQFǊQJQKѭÿRҥQÿL[Xӕng cӫa quҧ bóng.
Lӡi giҧLNK{QJÿ~QJ*LDWӕc là 'v/'t, và lúc sau quҧ bóng không chuyӇQÿӝQJQKDQKKѫQKD\FKұPKѫQ
lúc mӟi bҳt ÿҫu, nên 'v = 0, và a =0.
Vұn tӕc thұt sӵ biӃQÿәi, tӯ mӝt sӕ GѭѫQJVDQJPӝt sӕ âm.
j/ Câu hӓi B
- A. MӝWÿӭa bé liên tөc nhҧy lên nhҧy xuӕng trên mӝt tҩm
bҥWOz[RFăQJWUrQNKXQJ+m\QyLYӅ dҩXYjÿӝ lӟn cӫa gia
tӕc cӫa nó, xét thӡi gian khi nó ӣ trong không khí và thӡi
gian khi chân cӫa nó chҥm vӟi tҩm bҥt.
B. Hình j biӇu diӉn mӝWQJѭӡi tӏ nҥn tӯ tranh vӁ cӫa Picasso
ÿDQJWKәi lên mӝWFKDLQѭӟFÿDQJOăQ7URQJPӝt sӕ WUѭӡng
hӧp, viӋc thәi cӫDQJѭӡLÿyOjPFiLFKDLFKX\ӇQÿӝng nhanh
OrQ QKѭQJ WURQJ mӝt sӕ WUѭӡng hӧp khác, nó làm cái chai
chuyӇQ ÿӝng chұm dҫQ 0ǊL WrQ ErQ WURQJ FKDL ELӇu diӉn
KѭӟQJQyÿDQJFKX\ӇQÿӝng, và mӝt hӋ tӑDÿӝ ÿѭӧc cho tҥi
Gѭӟi mӛi hình. Trong tӯQJWUѭӡng hӧp, hãy chӍ ra dҩu cӝng
hay trӯ cӫa vұn tӕc và gia tӕc. Có lӁ có ích là hãy vӁ ÿӗ thӏ
v ± t trong tӯQJWUѭӡng hӧp.
& 6DOO\ WKDP JLD WUz FKѫL WURQJ F{QJ YLrQ EҳW ÿҫu vӟi ghӃ
ngӗi cӫDF{WDÿѭӧc kéo thҷQJÿӭng lên mӝt tòa tháp ӣ tӕFÿӝ Câu hӓi C
NK{QJÿәi 60 dһm/h. Bҩt chҩp lӡi cҧnh báo nghiêm khҳc tӯ
phía bӕ cô rҵng cô sӁ phҧi nҵm liӋt trong nhà nӃu cô hành xӱ
NK{QJ ÿ~QJ F{ TX\ӃW ÿӏnh vүn tiӃn hành mӝt thí nghiӋm
khoa hӑc mà cô cҫn là bӓ UѫLWKӓi xúc xích sang mӝt bên trên
ÿѭӡQJÿLOrQ&{NK{QJQpPQy&{FKӍ ÿѫQJLҧn buông nó ra
khӓLUDÿӇ cho nó chuyӇQÿӝQJYj[HPQyÿLTXDQӅn trӡi,
không có cây cӕi hay nhà cӱD OjP ÿLӇm tham chiӃu. Hӓi
chuyӇQÿӝng cӫa thӓi xúc xích mà Sally nhìn thҩ\WU{QJQKѭ
thӃ nào ? TӕF ÿӝ cӫa nó có bao giӡ bҵQJ NK{QJ ÿӕi vӟi cô
hay không ? Gia tӕFF{TXDQViWPjQyFyOjGѭѫQJ"kP"
bҵng không ? Câu trҧ lӡi bӵc dӑc cӫa bӕ cô là gì nӃXQKѭ{QJ
ÿѭӧc yêu cҫu cho mӝt mô tҧ WѭѫQJWӵ vӅ chuyӇQÿӝng cӫa nó
QKѭQy[Xҩt hiӋQWUѭӟc mһW{QJÿDQJÿӭng trên mһWÿҩt ?
D. Mӝt vұt có thӇ duy trì mӝt gia tӕFNK{QJÿәLWURQJNKLKѭӟng vұn tӕc cӫDQyÿҧRQJѭӧc lҥi hay không ?
E. Mӝt vұt có thӇ có mӝt vұn tӕFGѭѫQJYjWăQJOrQÿӗng thӡi khi gia tӕc cӫDQyÿDQJJLҧPÿLKD\NK{QJ"
3.4 Gia tӕc biӃn thiên

Tӯ WUѭӟFÿӃn giӡ, chúng ta chӍ xét nhӳng ví dө trong
ÿyÿӗ thӏ v ± t Ojÿѭӡng thҷng. NӃu chúng ta muӕn khái quát
KyDÿӏQKQJKƭDFӫa chúng ta cho nhӳQJÿӗ thӏ v ± t là nhӳng
ÿѭӡng cong phӭc tҥSKѫQFiFKWӕt nhҩt là bҳWÿҫXWѭѫQJWӵ
QKѭ FiFK FK~QJ WD ÿӏQK QJKƭD Yұn tӕF FKR FiF ÿӗ thӏ x ± t
cong:
ÿӏQKQJKƭDJLDWӕc
Gia tӕc cӫa mӝt vұt tҥi mӝt thӡLÿLӇm bҩWNuOjÿӝ dӕc
cӫDÿѭӡng tiӃp tuyӃQÿLTXDÿӗ thӏ v theo t cӫa nó tҥi
ÿLӇPWѭѫQJӭng.
Ví dͭ 1J˱ͥi nh̫y dù
&iFÿӗ thӏ trong hình k biӇu diӉn kӃt quҧ cӫa mӝt mô phӓng máy
tính khá thӵc tӃ vӅ chuyӇQÿӝng cӫa mӝWQJѭӡi nhҧy dù, có tính
cҧ tác dөng cӫa sӭc cҧn không khí. Trөc x ÿѭӧc chӑQKѭӟng tӯ k/ Ví dө 6
trên xuӕng, nên x WăQJ NKLF{WDUѫL7uPDJLDWӕc cӫD QJѭӡi
nhҧy dù tҥi t = 3,0 s, và (b) tҥi t = 7,0 s.
# Lӡi giҧi biӇu diӉn trong hình l. Tôi vӁ WKrP FiF ÿѭӡng tiӃp
tuyӃn tҥLKDLÿLӇm trong câu hӓi.
D ĈӇ WuP ÿӝ dӕc cӫD ÿѭӡng tiӃp tuyӃn, tôi lҩ\ KDL ÿLӇm trên
ÿѭӡng thҷng (không nhҩt thiӃWWUrQÿѭӡng cong): (3,0 s; 28 m/s)
YjVPVĈӝ dӕc cӫDÿѭӡng tiӃp tuyӃn là (42 m/s ± 28
m/s)/(5,0 s ± 3,0 s) = 7,0 m/s2.
E+DLÿLӇPWUrQÿѭӡng tiӃp tuyӃn này là (7,0 s; 47 m/s) và (9,0
V PV Ĉӝ dӕc cӫD ÿѭӡng tiӃp tuyӃn là (52 m/s ± 47
m/s)/(9,0 s ± 7,0 s) = 2,5 m/s2.
Theo quy luұt tӵ QKLrQ FiL ÿDQJ [ҧy ra là tҥi t V QJѭӡi
nhҧy dù không chuyӇQÿӝng nhanh lҳm nên sӭc cҧn cӫa không
NKtFKѭDPҥnh lҳm. Vì thӃ, cô ta có gia tӕc lӟn gҫQQKѭFӥ g. Tҥi
t = 7,0 s, cô ta chuyӇQÿӝng gҫQQKѭQKDQKJҩSÿ{LFKӯng 100
dһm/h), và sӭc cҧn không khí cӵc kì mҥQKÿHPOҥi sӵ lӋFKÿiQJ l/ Lӡi giҧi cho ví dө 6
kӇ khӓLWUѭӡng hӧSOtWѭӣng không có sӭc cҧn không khí.
Trong ví dө ÿӗ thӏ x ± t NK{QJÿѭӧc sӱ dөng trong lӡi giҧi cӫDEjLWRiQYuÿӏQKQJKƭD
gia tӕF[pWÿӃQÿӗ thӏ v ± t. Tuy nhiên, có thӇ giҧLWKtFKÿӗ thӏ x ± t ÿӇ suy luұQUDÿ{LÿLӅu vӅ gia
tӕc. Mӝt vұt có gia tӕc bҵng không, tӭc là vұn tӕFNK{QJÿәLFyÿӗ thӏ x ± t là mӝWÿѭӡng thҷng.
MӝWÿѭӡng thҷQJWKuNK{QJFyÿӝ cong. Mӝt sӵ WKD\ÿәi vұn tӕc yêu cҫu mӝt sӵ WKD\ÿәLÿӝ dӕc
cӫDÿӗ thӏ x ± tQJKƭDOjQyFRQJFKӭ không thҷQJ1KѭYұy, gia tӕc liên hӋ vӟLÿӝ cong cӫDÿӗ
thӏ x ± t. Hình m trình bày mӝt sӕ thí dө.
Trong ví dө ÿӗ thӏ x ± t cong nhiӅXKѫQWҥi lúc bҳWÿҫu, và trӣ nên gҫQQKѭWKҷng vào
lúc sau. NӃXÿӗ thӏ x ± t gҫQQKѭWKҷQJWKuÿӝ dӕc cӫa nó, tӭc vұn tӕc, gҫQQKѭNK{QJÿәi, và gia
tӕc vì thӇ là nhӓ'RÿyFK~QJWDFyWKӇ hiӇu gia tӕFWKHRÿӝ cong cӫDÿӗ thӏ x ± tQKѭWUuQKEj\

trong hình m. NӃX ³FiL WiFK´ FӫD ÿѭӡQJ FRQJ Kѭӟng lên trên, thì gia tӕF Oj GѭѫQJ Yj QӃu nó
Kѭӟng xuӕng, thì gia tӕc là âm.
m/ Gia tӕc liên hӋ vӟLÿӝ cong cӫDÿӗ thӏ x ± t
Vì mӕi quan hӋ giӳa a và v WѭѫQJWӵ QKѭPӕi quan hӋ giӳa v và xQrQFK~QJWDFǊQJFy

thӇ vӁ ÿӗ thӏ gia tӕc là hàm cӫa thӡLJLDQQKѭWUuQKEj\WURQJKuQKQ
n/ Ví dө FiFÿӗ thӏ x, v và a theo t.

1. Mӝt vұWUѫLWӵ do, không có ma sát.
o/ Liên hӋ giӳa vӏ trí, vұn tӕc, và gia tӕc
2. Hình vӁ tiӃp theo ví dө QJѭӡi nhҧy dù
Hình o tóm tҳt mӕi quan hӋ giӳa ba loҥLÿӗ thӏ trên.
- A. Hãy mô tҧ bҵng lӡi sӵ WKD\ÿәLWURQJÿӗ thӏ a ± t ӣ hình n/2 liên hӋ QKѭWKӃ nào vӟi hành vi cӫDÿӗ thӏ
v ± t.
B. Giҧi thích xem tӯng bӝ ÿӗ thӏ ErQGѭӟi chӭa mâu thuүQQKѭWKӃ nào, và hãy sӱa chúng lҥi.
C. Trong tӯQJWUѭӡng hӧp, hãy chӑn mӝt hӋ tӑDÿӝ và vӁ FiFÿӗ thӏ x ± t, v ± t và a ± t. Chӑn mӝt hӋ tӑDÿӝ
FyQJKƭDOjOҩy mӝWQѫLPjEҥn muӕn x = 0, và lҩy mӝWKѭӟng làm chiӅXGѭѫQJFKRWUөc x.
(1) Mӝt tàu thӫ\ÿang tiӃQOrQWKHRÿѭӡng thҷng ӣ tӕFÿӝ NK{QJÿәi.
(2) Bҥn thҧ UѫLPӝt quҧ bóng. Hãy vӁ hai bӝ ÿӗ thӏ khác nhau (tәng cӝQJÿӗ thӏ), vӟi trөF[GѭѫQJFӫa bӝ
Qj\KѭӟQJQJѭӧc lҥi so vӟi bӝ kia.
(3) BҥQÿDQJOiL[HWUrQÿѭӡng tìm kiӃm mӝt ngôi nhà bҥQFKѭDӣ ÿyEDRJLӡ. Bҥn nhұQUDPuQKÿmÿLTXD
khӓi, nên bҥn chҥy chұm lҥLTXD\ÿҫu xe, chҥy trӣ lҥi, và dӯQJSKtDWUѭӟc ngôi nhà.
Câu hӓi B
3.5 DiӋQWtFKErQGѭӟi
ÿӗ thӏ vұn tӕc ± thӡi gian
Mӝt câu hӓi tӵ nhiên vӅ các vұWUѫLOjFK~QJUѫLQKDQK
QKѭWKӃ QjRQKѭQJ*DOLOHRFKӍ ra rҵng câu hӓLÿyNK{QJFyFkX
trҧ lӡi. Quy luұt vұt lí mà ông phát hiӋn liên hӋ mӝt nguyên
nhân (lӵc hút cӫa khӕL OѭӧQJ KjQK WLQK 7UiL ÿҩt) vӟi mӝt kӃt
quҧ QKѭQJ NӃt quҧ ÿѭӧF ÿRiQ WUѭӟc theo gia tӕc chӭ không
phҧi vұn tӕc. Thұt vұy, không có mӝW ÿӏnh luұt vұt lí nào tiên
ÿRiQ Pӝt vұn tӕc rõ ràng là kӃt quҧ cӫa mӝt hiӋQ Wѭӧng nhҩt
ÿӏnh, vì vұn tӕc không thӇ ÿR WKHR JLi WUӏ tuyӋW ÿӕi, và chӍ sӵ
biӃn thiên vұn tӕc mӟi liên quan trӵc tiӃS ÿӃn các hiӋQ Wѭӧng
vұt lí.
ĈLӅu không may ӣ tình huӕQJQj\OjÿӏQKQJKƭDFӫa vұn
tӕc và gia tӕFÿѭӧc phát biӇXWKHRNƭWKXұWÿѭӡng tiӃp tuyӃn, nó
ÿѭD EҥQ ÿL Wӯ x sang v ÿӃn a QKѭQJ NK{QJ ÿL [RD\ WUzQ KӃt
YzQJ.K{QJFyNƭWKXұWQjRÿLQJѭӧc lҥi tӯ a sang v ÿӃn x, nên
chúng ta không thӇ nói bҩt cӭ ÿLӅXJuÿӏQKOѭӧng, chҷng hҥn, vӅ
ÿӗ thӏ x ± t cӫa mӝt vұWUѫL0ӝWNƭWKXұWQKѭWKӃ thұt sӵ tӗn tҥi,
và tôi sӱ dөng nó vӁ ÿӗ thӏ x ± t cho tҩt cҧ nhӳng ví dө ӣ trên.
p/ DiӋQWtFKErQGѭӟLÿӗ thӏ v ± t
7Uѭӟc hӃt, hãy tұp trung vào cách lҩy thông tin x ra khӓi
cho biӃt 'x
ÿӗ thӏ v ± t. Trong ví dө p/1, mӝt vұt chuyӇQÿӝng ӣ tӕFÿӝ 20
m/s trong khoҧng thӡLJLDQV4XmQJÿѭӡQJÿLOj'x = v't =
PV[V P/ѭXêOjFiFÿҥLOѭӧQJÿHPQKkQOj
chiӅu rӝng và chiӅu cao cӫa hình chӳ nhұW W{ ÿұm ± hay, nói
ÿ~QJUDWKӡi gian biӇu diӉn bҵng chiӅu rӝng cӫa nó và vұn tӕc
biӇu diӉn bҵng chiӅu cao cӫDQy4XmQJÿѭӡng 'x PQKѭ
vұ\WѭѫQJӭng vӟi diӋn tích cӫa phҫQW{ÿHQFӫDÿӗ thӏ.
%ѭӟc tiӃp theo trong sӵ phӭc tҥp hóa là ví dө QKѭSWURQJÿyYұt chuyӇQÿӝng ӣ tӕFÿӝ
NK{QJÿәi 10 m/s trong 2 s, rӗi trong 2 s sau chuyӇQÿӝng ӣ tӕFÿӝ NK{QJÿәi khác là 20 m/s.
9QJ W{ ÿұm có thӇ tách thành mӝt hình chӳ nhұt nhӓ ӣ bên trái, vӟi diӋn tích biӇu diӉn

'x = 20 m, và mӝt hình chӳ nhұWFDRKѫQӣ bên phҧi, WѭѫQJӭng vӟi 40 m nӳa cӫa chuyӇQÿӝng.
1KѭYұ\TXmQJÿѭӡng tәng cӝng là 60 m, nó ӭng vӟi tәng diӋn tích nҵPGѭӟLÿӗ thӏ.
Mӝt ví dө QKѭSEk\JLӡ ÿ~QJOjPӝt sӵ khái quát hóa tҫPWKѭӡQJÿѫQJLҧn là có mӝt
sӕ lӟn diӋn tích hình chӳ nhұt gҫ\ÿӇ cӝng dӗn1KѭQJOѭXêÿӗ thӏ p/3 là mӝt sӵ gҫQÿ~QJNKi
tӕWFKRÿѭӡQJFRQJWUѫQS&KRGFK~QJWDNK{QJFyF{QJWKӭc tính diӋn tích mӝt hình là lҥ
QKѭSQKѭQJFK~QJWDFyWKӇ xҩp xӍ diӋn tích cӫa nó bҵng cách chia nó thành nhӳng diӋn tích
nhӓ KѫQJLӕng hình chӳ nhұt, có diӋn tích dӉ WtQKKѫQ1ӃXDLÿyÿѭDFKREҥn mӝWÿӗ thӏ QKѭS
và yêu cҫu bҥn tìm diӋQWtFKErQGѭӟLQyFiFKÿѫQJLҧn nhҩt là bҥQKm\ÿӃm sӕ hình chӳ nhұt
nhӓ trên giҩy kҿ OLErQGѭӟi, tiӃQKjQKѭӟFWtQKVѫEӝ các hình chӳ nhұt lҿ khi bҥn cӝng lҥi.
ĈyOjFiLW{LÿmOjPWURQJKuQKTMӛi hình chӳ nhұt trên giҩy kҿ li là 1,0 s rӝng và 2 m/s
cao, nên nó biӇu diӉn 2 m. Cӝng tҩt cҧ các sӕ cho 'x = 41 m. NӃu bҥn cҫQÿӝ chính xác chi li
KѫQEҥn có thӇ sӱ dөng giҩy kҿ ô li nhӓ KѫQ
q/ Mӝt thí dө sӱ dөQJSKpSѭӟc tính các phҫn lҿ cӫa hình chӳ nhұt
ĈLӅu quan trӑng cҫn nhұQUDOjNƭWKXұt này cho bҥn 'x, chӭ không phҧi xĈӗ thӏ v ± t
không có thông tin cho biӃt vұt ӣ ÿkXNKLQyEҳWÿҫu chuyӇQÿӝng.
6DXÿk\OjQKӳQJÿLӇm quan trӑng bҥn cҫn ghi nhӟ khi áp dөQJNƭWKXұt này:
x NӃXQKѭYQJJLiWUӏ YWUrQÿӗ thӏ cӫa bҥn không trҧi rӝng xuӕng tӟi không, thì bҥn sӁ
nhұn câu trҧ lӡi sai trӯ khi bҥn bә sung bҵng cách cӝng thêm phҫn diӋQWtFKNK{QJÿѭӧc
biӇu diӉn.
x 1KѭWURQJYtGө, mӝt hình chӳ nhұt trên giҩy vӁ ÿӗ thӏ không nhҩt thiӃt ӭng vӟi quãng
ÿѭӡng 1 m.
x Các giá trӏ vұn tӕc âm biӇu diӉn chuyӇQÿӝQJWKHRKѭӟQJQJѭӧc lҥi, nên diӋQWtFKGѭӟi
trөc t phҧi trӯ ÿLWӭFOjÿӃPQKѭ³GLӋQWtFKkP´
x Vì kӃt quҧ là mӝt giá trӏ 'x, nó chӍ cho bҥn biӃt xsau - xWU˱ͣc, nó có thӇ nhӓ KѫQ TXmQJ
ÿѭӡQJÿmÿL&Kҷng hҥn, vұt có thӇ ÿLWUӣ lҥi vӏ WUtEDQÿҫu cӫa nó vào lúc cuӕi, ӭng vӟi
'x = 0, mһc dù thұWUDQyÿmÿLPӝWTXmQJÿѭӡng khác không.
Cuӕi cùng, cҫQ OѭX ê UҵQJ QJѭӡi ta có thӇ tìm 'v tӯ ÿӗ thӏ a ± t bҵng cách sӱ dөng
SKѭѫQJSKiSKRjQWRjQWѭѫQJWӵ. Mӛi hình chӳ nhұWWUrQÿӗ thӏ a ± t biӇu diӉn mӝWOѭӧng biӃn
thiên vұn tӕc nhҩWÿӏnh.
- $ĈҥLNKiLWKuÿӗ thӏ v ± t cӫa mӝt con lҳFWU{QJQKѭWKӃ QjR"ĈLӅu gì xҧy ra khi bҥn áp dөQJNƭWKXұt
diӋQWtFKGѭӟLÿѭӡQJFRQJÿӇ tìm 'x cӫa con lҳc trong khoҧng thӡi gian nhiӅu chu kì chuyӇQÿӝng qua lҥi ?
3.6 KӃt quҧ ÿҥi sӕ ÿӕi vӟi gia tӕFNK{QJÿәi

MһFGNƭWKXұt diӋQWtFKGѭӟLÿѭӡng cong có thӇ áp dөng cho bҩWNuÿӗ thӏ nào, không
quan trӑng chúng phӭc tҥSQKѭWKӃ QjRQKѭQJFyWhӇ thұt khó thӵc hiӋn, và nӃu phҧLѭӟc tính
các phҫn lҿ cӫa hình chӳ nhұt thì kӃt quҧ sӁ chӍ là gҫQÿ~QJ7URQJWUѭӡng hӧp chuyӇQÿӝQJÿһc
biӋt vӟi gia tӕFNK{QJÿәLQJѭӡi ta có thӇ tìm mӝt biӋn pháp tҳt tiӋn lӧi mang lҥi kӃt quҧ chính
xác. Khi gia tӕc kh{QJÿәLÿӗ thӏ v ± t Ojÿѭӡng thҷQJQKѭELӇu diӉn trên hình. DiӋQWtFKGѭӟi
ÿѭӡng cong có thӇ chia thành mӝt hình tam giác cӝng vӟi mӝt hình chӳ nhұt, cҧ hai có diӋn tích
có thӇ tính chính xác: A = bh cho hình chӳ nhұt và A = bhÿӕi vӟi hình tam giác. ChiӅu cao cӫa
hình chӳ nhұt là vұn tӕFEDQÿҫu, v0, và chiӅu cao cӫDKuQKWDPJLiFOjÿӝ biӃn thiên vұn tӕc tӯ
O~F ÿҫX ÿӃn lúc cuӕi, 'v. 'x cӫa vұt vì thӃ ÿѭӧc cho bӣL SKѭѫQJ WUuQK 'x = v0't + 'v't/2.
3KѭѫQJWUuQKQj\FyWKӇ ÿѫQJLҧQKyDÿLPӝt chút bҵng sӱ dөQJÿӏQKQJKƭDJLDWӕc, a = 'v/'tÿӇ
loҥi bӓ 'v, cho ta
1
'x v0 't a't 2 [chuyӇQÿӝng vӟi gia tӕFNK{QJÿәi]
2
9uÿk\OjÿDWKӭc bұc hai theo 'WQrQÿӗ thӏ cӫa 'x theo 't là mӝWSDUDEROYjÿLӅXWѭѫQJWӵ ÿ~QJ
FKRÿӗ thӏ cӫa x theo t ± KDLÿӗ thӏ chӍ khác nhau ӣ sӵ lӋch dӑc theo hai trөc. MһFGW{LÿmVX\UD
SKѭѫQJWUuQKWӯ mӝt hình vӁ biӇu diӉn v0 GѭѫQJa GѭѫQJYjYkQYkQQKѭQJQyYүQÿ~QJFKRG
là bҥn sӱ dөng dҩu cӝng và trӯ.
MӝW SKѭѫQJ WUuQK Kӳu ích khác có thӇ suy ra nӃu
QJѭӡi ta muӕn liên hӋ ÿӝ biӃn thiên vұn tӕc vӟi quãng
ÿѭӡQJÿLÿѭӧF3KѭѫQJWUuQKQj\FytFKYtGөWURQJWUѭӡng
hӧS WuP TXmQJ ÿѭӡng mà mӝt chiӃF [H KѫL SKҧL ÿL ÿӇ tӟi
ÿLӇm dӯQJĈӇ FKRÿѫQJLҧn, chúng ta bҳWÿҫu bҵng viӋc rút
UD SKѭѫQJ WUuQK FKR WUѭӡng hӧS ÿѫQ JLҧn v0 WURQJ ÿy
vұn tӕc cuӕi cùng vf FyYDLWUzQKѭ'v. Vì vұn tӕc và quãng
ÿѭӡng là các biӃn ta quan tâm, chӭ không phҧi thӡi gian,
1
nên chúng ta lҩ\ SKѭѫQJ WUuQK 'x a't 2 và sӱ dөng
2
't 'v / a ÿӇ loҥi trӯ 't. KӃt quҧ là 'x = ('v)2/2a, có thӇ r/ DiӋQ WtFK W{ ÿұm cho biӃt vұW ÿL
viӃt lҥLQKѭVDX ÿѭӧc bao xa trong khi gia tӕc cӫa nó
NK{QJÿәi
vf2 = 2a'x [chuyӇQÿӝng vӟi gia tӕFNK{QJÿәi, v0 = 0]

Ĉӕi vӟL WUѭӡng hӧp tәQJ TXiW KѫQ FK~QJ WD Km\ Eӓ qua phép biӃQ ÿәL ÿҥi sӕ tҿ ngҳt dүQ ÿӃn
SKѭѫQJWUuQKWәQJTXiWKѫQ
vf2 = v02 + 2a'x [chuyӇQÿӝng vӟi gia tӕFNK{QJÿәi]
ĈӇ giúp tә chӭc tҩt cҧ nhӳng thӭ Qj\WURQJÿҫu cӫa bҥQWUѭӟc tiên hãy phân loҥi các biӃn
QKѭVDX
Các biӃQWKD\ÿәi trong chuyӇQÿӝng vӟi gia tӕFNK{QJÿәi:
x, v, t
BiӃQNK{QJWKD\ÿәi:
a
NӃu bҥQ ÿm ELӃt mӝt trong các biӃQ WKD\ ÿәi và muӕn tìm biӃn kia, luôn luôn có mӝW SKѭѫQJ
trình liên hӋ hai biӃQÿy
Sӵ ÿӕi xӭng giӳa ba biӃn này không hoàn hҧo chӍ YuSKѭѫQJWUuQKOLrQKӋ x và t có chӭa
vұn tӕFEDQÿҫu.
&yKDLNKyNKăQFKӫ yӃu mà hӑFVLQKWKѭӡng gһp phҧi khi áp dөQJFiFSKѭѫQJWUuQKQj\
x &iFSKѭѫQJWUuQKFKӍ áp dөng cho chuyӇQÿӝng vӟi gia tӕFNK{QJÿәi. Bҥn không thӇ áp
dөng chúng nӃXQKѭJLDWӕc biӃn thiên.
x HӑFVLQKWKѭӡng không biӃt chҳc nên sӱ dөng phѭѫQJWUuQKQjRKRһc làm nhӳQJEѭӟc
không cҫn thiӃWWKHRÿѭӡQJÿLGjLWURQJWDPJLiFQKѭӣ hình trên. Hãy tә chӭFVX\QJKƭ
cӫa bҥn bҵng cách liӋt kê các biӃn bҥQÿmELӃt, biӃn nào bҥn muӕn tìm, và nhӳng biӃn nào
bҥQNK{QJÿѭӧc cho biӃt hoһc không chҳc lҳm.
Ví dͭ 7. Cͱu m͡t bà lão
BҥQÿDQJFӕ kéo mӝt bà lão ra khӓLFRQÿѭӡng có chiӃc xe tҧLÿDQJODRWӟi. Bҥn có thӇ cҩp cho bà lão gia tӕc 20
m/s2. BҳWÿҫu tӯ trҥng thái nghӍ, hӓi cҫn có bao nhiêu thӡLJLDQÿӇ ÿѭDEjOmRÿLUDP"
# 7Uѭӟc tiên, chúng ta hãy tә chӭFVX\QJKƭFӫa mình:
Các biӃQÿmFKR'x, a, v0
BiӃn cҫn tìm: 't

BiӃn không liên quan: vt
1
Tham khҧo biӇXÿӗ tam giác ӣ WUrQSKѭѫQJWUuQKFK~QJWDFҫn rõ ràng là 'x v0 't a't 2 , vì nó chӭa 4
2
biӃn ta quan tâm và bӓ qua biӃn không liên quan. Khӱ ÿLӅu kiӋn v0 và giҧi cho 't mang lҥi 't 2'x / a
0,4 s.
- $7URQJFKѭѫQJW{LÿmFKRFiFYtGө giҧLWKtFKÿ~QJYjNK{QJÿ~QJYӅ sӵ tӍ lӋ, sӱ dөQJFiFSKѭѫQJWUuQK
vӅ sӵ phân chia diӋn tích và thӇ tích. Hãy thӱ chuyӇn nhӳng kiӇu lí giҧLNK{QJÿ~QJFKRӣ ÿyWKjQKVDLVyWYӅ
câu hӓi sau: NӃu gia tӕc hҩp dүn trên Hӓa tinh bҵQJWUrQ7UiLÿҩt, hӓi thӡi gian cҫn thiӃt cho mӝWKzQÿiUѫL
tӯ FQJÿӝ FDRQKѭYұy ӣ trên HӓDWLQKGjLKѫQEDRQKLrX"
B. KiӇPWUDFiFÿѫQYӏ OjFyêQJKƭDWURQJEDSKѭѫQJWUuQKOXұn ra trong phҫn này.
3.7 Tác dөng sinh lí cӫa sӵ không trӑQJOѭӧng

Lӧi ích cӫD NK{QJ JLDQ ErQ QJRjL ÿm ÿѭӧc
ÿѭDYjRWұQQKjFѭGkQ%ҳF0ƭYjRQăPEӣi sӵ
thҩt bҥi bҩt ngӡ cӫa vӋ tinh viӉQWK{QJÿLӅu khiӇn hҫu
QKѭWRjQEӝ tín hiӋXÿqQ giao thông cӫa châu lөFÿy
So vӟi chi phí kinh tӃ và khoa hӑc khәng lӗ cӫa các
vӋ WLQKYjWjXWKăPGzNK{QJJLDQWKuYLӋc du hành
không gian cӫDFRQQJѭӡLFytWNLrXKmQKKѫQWURQJ
chӯng bӕn thұp kӍ ĈѭD QJѭӡi lên quӻ ÿҥR ÿ~QJ Oj
TXi ÿҳW ÿӇ là mӝt hoҥt ÿӝng khoa hӑF KD\ WKѭѫQJ
mҥi hiӋu quҧ. Trҥm Không gian Quӕc tӃ bӝi chi ngân
sách hҫXQKѭNK{QJPDQJOҥi kӃt quҧ khoa hӑc gì, và
FKѭѫQJWUuQKWjXFRQWKRLNK{QJJLDQKLӋn giӳ kӍ lөc s/ Vào ngày 4/10/2004, con tàu SpaceShipOne
hai thҩt bҥi thҧm khӕc trong sӕ 113 sӭ mӋnh. GRWѭQKkQWjLWUӧ ÿmJLjQKJLҧLWKѭӣng Ansari X
10 triӋXÿ{ODNKLÿҥt tӟLÿӝ cao 100 km hai lҫn
Trong cuӝc sӕng cӫa chúng ta, chúng ta có trong không gian 14 ngày.
thӇ chӍ muӕn nhìn thҩy mӝt nguyên do khҧ thi vӅ mһt
kinh tӃ cho viӋFÿѭDQJѭӡLOrQNK{QJJLDQÿyOjGX
lӏFK&KѭDFyÿӃQEDF{QJWLWѭQKkQVҹn sàng nhұn
tiӅn cӫa bҥn ÿһt cӑc cho mӝt chuyӃQGXKjQKÿӃn 4
phút vào không gian, mһc dù không công ti nào có
lӏch trình chҳc chҳn ngày bҳWÿҫu phөc vө. Trong mӝt
thұp kӍ, du hành không gian có thӇ là mӝt biӇXWѭӧng
ÿӏa vӏ xã hӝi mӟi trong sӕ nhӳQJ QJѭӡL Fy ÿӫ can
ÿҧm và giàu có.
BӋnh không gian
KhӓHJLjXFyFDQÿҧm, và có sӭc chӏXÿӵng
thép. Các công ti du lӏch có lӁ sӁ không nhҩn mҥnh
ÿӃn tính xác thӵc cӫa chӭng bӋQK NK{QJ JLDQ Ĉӕi t/ Các dX KjQK 1JD Yj 0ƭ WUrQ 7Uҥm Không
vӟi chúng ta, loài vұt tiӃn hóa chӭF QăQJ WURQJ gian Quӕc tӃ, tháng 10/2000.
g = 9,8 m/s2, sӕng trong g = 0 là cӵc kì không dӉ
chӏX&KѭѫQJWUuQKNK{QJJLDQEDQÿҫu tұp trung mӝt
cách ám ҧnh vào viӋc giӳ các nhà huҩn luyӋn du
KjQK YǊ WUө ӣ hình thӇ vұt lí hoàn hҧR QKѭQJ ÿLӅu
sӟm trӣ nên rõ ràng là mӝWFѫWKӇ QKѭPӝt á thҫn Hi
Lҥp không chӕng chӑi nәi cҧm giác khӫng khiӃp là

dҥ dày cӫa bҥQÿDQJUѫL[XӕQJErQGѭӟi bҥn và bҥn
không bao giӡ bҳt kӏp nó. Tai trong cӫDFK~QJWDFѫ
TXDQ WKѭӡng cho chúng ta biӃW KѭӟQJ QjR Oj Kѭӟng
xuӕng, tra tҩQFK~QJWDNKLKѭӟng xuӕQJNK{QJÿѭӧc
tìm thҩy ӣ ÿkX Fҧ &y WK{QJ WLQ WUiL QJѭӧc vӅ viӋc
QJѭӡi ta có khҳc phөF ÿѭӧc nó hay không; nӅQ YăQ
KyD³QKӗLQKpW´Wҥo khích lӋ mҥnh mӁ cho các nhà du
KjQKYǊWUө phӫ nhұn rҵng hӑ bӏ bӋnh.
ҦQK Kѭӣng cӫa các sӭ mӋnh không gian
dài ngày
TӋ hҥLKѫQFҧ sӵ buӗn nôn là các tác dөQJÿH
dӑa sӭc khӓe cӫa sӵ mҩt trӑQJ Oѭӧng dài ngày.
1Jѭӡi Nga là nhӳng chuyên gia trong các sӭ mӋnh
dài ngày WURQJ ÿy FiF QKj GX KjQK FKӏu sӵ tәn hҥi
ÿӃQPiXFѫYjTXDQWUӑng nhҩW[ѭѫQJFӫa hӑ.
Tác dөQJOrQFѫYjEӝ [ѭѫQJFyYҿ giӕQJQKѭ
tác dөng mà nhӳQJQJѭӡLJLjYjQJѭӡi nҵm lâu ngày
WUrQ JLѭӡng bӋnh phҧi chӏu. MӑL QJѭӡi biӃt rҵQJ Fѫ
cӫa chúng ta trӣ nên mҥQK KѫQ KD\ \ӃX KѫQ SKө
thuӝF YjR Oѭӧng vұQ ÿӝng mà chúng ta tұS QKѭQJ u/ Trҥm Không gian Quӕc tӃ, tháng 9/2000.
[ѭѫQJ FǊQJ Fy WKӇ WKtFK QJKL 7K{QJ WKѭӡng, khӕi TrҥP NK{QJ JLDQ NK{QJ TXD\ ÿӇ tҥo ra sӵ hҩp
dүn giҧ. Trҥm hoàn chӍnh sӁ WRKѫQQKLӅu.
OѭӧQJ[ѭѫQJJLjOLrQWөc suy giҧPYjÿѭӧc thay thӃ
bҵng chҩt mӟL QKѭQJ Vӵ cân bҵng giӳa sӵ mҩt mát
và thay thӃ cӫa nó bӏ phá hӓng khLQJѭӡi ta không có
bài tұS ÿӫ mang nһng. Tác dөng chӫ yӃX Oj [ѭѫQJ
cӫa phҫQFѫWKӇ Gѭӟi. Cҫn có thêm nghiên cӭXÿӇ tìm
ra xem sӵ mҩt khӕLOѭӧQJ[ѭѫQJFӫa nhà du hành do
sӵ phá hӫ\[ѭѫQJQKDQKKѫQVӵ thay thӃ chұPKѫQ
hay cҧ KDL1JѭӡLWDFǊQJNK{QJELӃt tác dөQJÿyFy
thӇ loҥi trӯ thông qua thӭF ăQ KD\ WKXӕc uӕng hay
không.
Mӝt tұp hӧp tác dөng sinh lí có hҥLNKiFGѭӡQJQKѭFyQJXyên nhân tӯ sӵ phân bӕ lҥi cӫa
chҩt lӓQJ%uQKWKѭӡQJFiFÿӝng mҥFKYjWƭQKPҥch ӣ chân bӏ siӃt chһt lҥLÿӇ QJăQNK{QJFKR
lӵc hҩp dүn làm máu tө lҥi ӣ ÿy7Kұt không dӉ chӏXFKRQJѭӡLWUѭӣng thành trӗng cây chuӕi thұt
lâu, vì các mҥch máu ӣ ÿҫu không có khҧ QăQJ VLӃt lҥL ÿӫ chһt. Máu cӫa nhà du hành không
trӑQJOѭӧQJFy[XKѭӟng bӏ tӕng ra bӣi các mҥch máu siӃt chһt ӣ phҫQFѫWKӇ GѭӟLYjÿӑng lҥi
xung quanh tim cӫa hӑ, trong ngӵc cӫa hӑYjWUrQÿҫu cӫa hӑ. KӃt quҧ trӵc tiӃp duy nhҩt là cҧm
giác khó chӏu vì sӵ FăQJOrQWURQJSKҫQFѫWKӇ WUrQQKѭQJWURQJÿLӅu kiӋn dài ngày, chuӛi sӵ
kiӋn có hҥi sӁ xҧy ra. Nhӳng cӕ gҳng cӫDFѫWKӇ nhҵm duy trì dung tích máu chính xác là nhҥy
nhҩt vӟi mӭc chҩt lӓng ӣ WURQJÿҫu. Vì nhà du hành có thêm chҩt lӓQJWURQJÿҫu cӫa hӑQrQFѫ
thӇ Wѭӣng rҵng dung tích máu tәng cӝng trӣ nên quá lӟn. Nó phҧn ӭng bҵng cách giҧm dung tích
PiXGѭӟi mӭFEuQKWKѭӡng. ViӋFQj\OjPWăQJQӗQJÿӝ các tӃ bào hӗng cҫXQrQFѫWKӇ NKLÿy
quyӃWÿӏnh máu trӣ QrQTXiÿһc, và giҧm sӕ tӃ bào máu. Trong nhӳng sӭ mӋnh kéo dài chӯng
mӝWQăPKLӋQWѭӧng này không gây tәn hҥLQKѭFiFWiFGөQJFѫ-[ѭѫQJQKѭQJQJѭӡi ta không
biӃt nhӳng khoҧng thӡLJLDQOkXKѫQWURQJNK{QJJLDQFyOjPFKRVӕ tӃ bào hӗng cҫu giҧm tӟi
mӭc nguy hҥi hay không.
Tái sҧn suҩt trong không gian
Ĉӕi vӟi nhӳng ai bӏ cuӕn hút bӣi sӵ lãng mҥn cӫa viӋc chiӃm hӳu không gian cӫa con
QJѭӡi, sӵ tái sҧQVLQKFRQQJѭӡi trong tình trҥng không trӑQJOѭӧng trӣ thành mӝt vҩQÿӅ. Mӝt
QKjGXKjQKYǊWUө QJѭӡi Nga vӯDFyPDQJÿmWUҧi qua mӝt sӕ thӡi gian trên quӻ ÿҥo hӗi thұp
QLrQ Yj VDX ÿy ÿm Kҥ sinh mӝW ÿӭa trҿ EuQK WKѭӡng ӣ trên mһW ÿҩt. GҫQ ÿk\ Pӝt trong
nhӳng mӕi quan hӋ công chúng cӫa NASA vӅ FKѭѫQJWUuQKWjXFRQWKRLNK{QJJLDQÿmOjPQҧn
lòng nghiên cӭu vӅ tình dөc không gian, vì nӛi e ngҥi phҧn ӭng cӫa nhӳQJQJѭӡLGkQÿyQJWKXӃ
phҧQÿӕLFKѭѫQJWUuQKNK{QJJLDQWUӣ thành mӝt dҥng xa xӍ cӫa thú vui kì lҥ.
Nghiên cӭu khoa hӑc tұp trung vào viӋc nghiên cӭu sӵ tái sҧn suҩt thӵc vұWYjÿӝng vұt
trong không gian. Cây xanh, nҩm, côn trùng, cá, và ÿӝng vұWOѭӥQJFѭÿӅXÿmWUҧi qua ít nhҩt là
mӝt thӃ hӋ trong các thí nghiӋm hҩp dүn bҵng không mà không gһp bҩt kì vҩQÿӅ nghiêm trӑng
nào. Trong nhiӅXWUѭӡng hӧSSK{Lÿӝng vұt hình thành trên quӻ ÿҥo bҳWÿҫu bҵng sӵ phát triӇn
NKiFWKѭӡQJQKѭQJWURQJJLDLÿRҥn phát triӇQVDXÿyFK~QJKuQKQKѭWӵ sӱa lҥi. Tuy nhiên, phôi
gà thө WLQKWUrQ7UiLÿҩWFKѭDÿҫy 24 giӡ WUѭӟFNKLÿѭDYjRTXӻ ÿҥRÿmNK{QJVӕQJÿѭӧc. Vì gà là
sinh vұt gҫQJǊLYӟLFRQQJѭӡi nhҩt trong sӕ nhӳQJORjLÿmQJKLrQFӭu tӯ WUѭӟc tӟi nay, cho nên
xét cho cùng thì không chҳc chҳQOjFRQQJѭӡi sӁ tái sҧn sinh thành công trong mӝt cuӝc chiӃm
hӳu không gian hҩp dүn bҵng không.
Giҧ hҩp dүn

NӃXFRQQJѭӡi tӯng sӕng và làm viӋFWURQJNK{QJJLDQWURQJKѫQPӝWQăPKD\QJҫn ҩy
thӡi gian, thì giҧi pháp duy nhҩt có khҧ QăQJOj[k\Gӵng các trҥPNK{QJJLDQTXD\WUzQÿӇ mang
lҥi ҧo giác trӑQJOѭӧngQKѭWUuQKEj\WURQJSKҫn 9.2. Lӵc hҩp dүQEuQKWKѭӡng có thӇ mô phӓng
ÿѭӧFQKѭQJQKӳQJQJѭӡi du lӏch có khҧ QăQJWKtFKg = 2 m/s2 hay g = 5 m/s2. NhӳQJQJѭӡi say
PrNK{QJJLDQÿmÿӅ xuҩt toàn bӝ nhӳng thành phӕ quӻ ÿҥo xây dӵng trên nhӳng kӃ hoҥch hình
trө quay. Mһc dù truyӋn khoa hӑc viӉQ WѭӣQJ ÿm QyL YӅ sӵ xâm chiӃm cӫD FRQ QJѭӡL ÿӕi vӟi
nhӳng vұt thӇ WѭѫQJÿӕi giӕQJ7UiLÿҩWQKѭMһWWUăQJ cӫa chúng ta, Hӓa tinh, và vӋ tinh Europa
EăQJJLiFӫa MӝFWLQKQKѭQJFyNKҧ QăQJOjNK{QJFyELӋn pháp khҧ thi nào xây dӵng nhӳng
cҩu trúc lӟn quay tròn trên bӅ mһt cӫa chúng. NӃu tác dөng sinh lí cӫa gia tӕc hҩp dүn 2 ± 3 m/s2
cӫa chúng gây tәn hҥLQKѭWiFGөng cӫa g = 0, thì có lӁ chúng ta phҧLÿLÿӃn kӃt quҧ ngҥc nhiên
là không gian giӳa các hành tinh còn thích hӧp cho sӵ sӕng cӫa giӕQJORjLFK~QJWDKѫQOjMһt
WUăQJ và các hành tinh.
T͹ ch͕n: Nói thêm v͉ s͹ m̭t tr͕QJO˱ͫng bi͋u ki͇n

Các nhà du hành trên quӻ ÿҥo không thұt sӵ không có trӑQJOѭӧng; hӑ chӍ ӣ WUrQFDRYjLWUăPGһm, nên hӑ
vүn bӏ tác dөng mҥnh bӣi lӵc hҩp dүn cӫD7UiLÿҩt. Mөc 10.3 cӫa cuӕn sách này sӁ trình bày vì sao hӑ lҥi
chӏu sӵ mҩt trӑQJOѭӧng biӇu kiӃn. Thông tin thêm vӅ sӵ mô phӓng lӵc hҩp dүn bҵng cách quay tròn phi
thuyӅn, xem mөc 9.2 cӫa cuӕn sách này.

3.8 ³ Áp dөng giҧi tích
Trong mөc Áp dөng giҧi tích ӣ cuӕLFKѭѫQJWUѭӟFW{LÿmWUuQKEj\OjPWKӃ QjRêWѭӣng
ÿӝ dӕc cӫDÿѭӡng tiӃp tuyӃQOLrQTXDQÿӃn khái niӋm giҧi tích cӫDSKpSWtQKÿҥo hàm, và ngành
hӑc giҧi tích gӑi là vi tích phân. Phép tính chӫ yӃu khác cӫa giҧi tích, phép tính tích phân, phҧi
thӵc hiӋn vӟi khái niӋm diӋQWtFKGѭӟLÿѭӡng cong trình bày trong mөc 3.5 cӫDFKѭѫQJQj\0ӝt
lҫn nӳa, có mӝt khái niӋm, mӝt kí hiӋu và mӝt túi quy tҳc thӵc hiӋn các phép tính mang tính biӇu
WUѭQJFKӭ không còn là hình hӑc nӳa. Trong giҧi tích, diӋQWtFKGѭӟLÿӗ thӏ v ± t giӳa t = t1 và
t = t2 ÿѭӧc kí hiӋXQKѭWKӃ này:
t2
diӋQWtFKGѭӟLÿѭӡng cong 'x ³
t1
vdt
BiӇu thӭc ӣ vӃ phҧi gӑi là tích phân, và kí hiӋu hình chӳ s, dҩXWtFKSKkQÿѭӧFÿӑFOj³WtFKSKkQ
cӫD«´
Phép tính tích phân và phép tính vi phân liên hӋ chһt chӁ vӟi nhau. Ví dө, nӃu bҥn lҩ\ÿҥo
hàm cӫa hàm x(t), bҥn nhұQÿѭӧc hàm v(t), và nӃu bҥn tích phân hàm v(t), bҥn nhұQÿѭӧc hàm
x(t) trӣ lҥL1yLFiFKNKiFWtFKSKkQYjÿҥo hàm là nhӳng toán tӱ QJѭӧFQKDXĈk\OjÿӏQKOtFѫ
sӣ cӫa giҧi tích.
VӅ mӝt chӫ ÿӅ không có liên quan, có mӝt kí hiӋXÿһc biӋt cho viӋc lҩ\ÿҥo hàm cӫa mӝt
hàm sӕ hai lҫn. Ví dө, gia tӕFOjÿҥo hàm bұc hai cӫa vӏ trí, vì lҩ\ÿҥo hàm x mӝt lҫn cho ta v, và
VDXÿyÿҥo hàm v cho ta a1yÿѭӧc viӃWQKѭVDX
d 2x
a
dt 2
Sӵ sҳSÿһWGѭӡQJQKѭNK{QJQKҩt quán giӳa hai sӕ 2 ӣ trên tӱ YjGѭӟi mүu làm rӕi trí mӑi hӑc
sinh mӟi hӑc giҧLWtFKĈӝQJFѫFKRNthiӋu ngӗ ngӝ này là gia tӕFFyÿѫQYӏ m/s2, và kí hiӋXÿy
cho thҩy chính xác rҵng: tӱ trông có vҿ FyÿѫQYӏ m, còn mүXFyÿѫQYӏ s2. Tuy nhiên, kí hiӋXÿy
NK{QJFyQJKƭDOjt thұt sӵ EuQKSKѭѫQJOrQ
Tóm tҳWFKѭѫQJ
hҩp dүQ««««««««« thuұt ngӳ chung chӍ hiӋQWѭӧng hút nhau giӳa các
vұt có khӕLOѭӧng. Lӵc hút giӳa hành tinh chúng
ta và mӝt vұt kích cӥ FRQQJѭӡi làm cho vұW UѫL
xuӕng.
gia tӕF«««««««««« tӕFÿӝ biӃn thiên vұn tӕFÿӝ dӕc cӫDÿѭӡng tiӃp
tuyӃQWUrQÿӗ thӏ v ± t.
Kí hiӋu
a «««««««««««« gia tӕc
g ««««««««««« gia tӕc cӫa vұW UѫL Wӵ GR ÿӝ lӟn cӫD WUѭӡng hҩp
dүQÿӏDSKѭѫQJ
Tóm tҳt
Galileo chӍ ra rҵng khi sӭc cҧQNK{QJNKt OjNK{QJÿiQJNӇ, thì mӑi vұW UѫLFyFKX\Ӈn
ÿӝng giӕng nhau, bҩt kӇ ÿӃn khӕLOѭӧQJ1JRjLUDÿӗ thӏ v ± t cӫDFK~QJOjÿѭӡng thҷQJ'Rÿy
FK~QJWDÿӏQKQJKƭDPӝWÿҥLOѭӧng gӑi là gia tӕFOjÿӝ dӕc, 'v/'t, cӫDÿӗ thӏ v ± t cӫa vұt. Trong
nhӳQJWUѭӡng hӧp khác ngoài sӵ UѫLWӵ GRÿӗ thӏ v ± t có thӇ FRQJWURQJWUѭӡng hӧSÿyÿӏnh
QJKƭDJLDWӕFÿѭӧc khái quáWKyDOjÿӝ dӕc cӫa mӝWÿѭӡng tiӃp tuyӃQWUrQÿӗ thӏ v ± t. Gia tӕc cӫa
vұWUѫLWӵ do khác nhau chút ít trên mһWÿҩt, và khác biӋt nhiӅu trên nhӳng hành tinh khác.
DҩXGѭѫQJYjkP Fӫa gia tӕFÿѭӧF[iFÿӏQKWKHRÿӝ dӕFÿӗ thӏ v ± t OjKѭӟng lên hay
Kѭӟng xuӕQJĈӏQKQJKƭDQj\FyVӵ tiӋn lӧi là mӝt lӵc theo mӝWKѭӟQJFKRWUѭӟc luôn tҥo ra gia
tӕc có cùng dҩu.
DiӋn tích nҵPGѭӟLÿӗ thӏ v ± t cho biӃt 'xYjWѭѫQJWӵ, diӋQWtFKGѭӟLÿӗ thӏ a ± t cho
biӃt 'v.
Ĉӕi vӟi chuyӇQÿӝng vӟi gia tӕFNK{QJÿәi, áp dөng EDSKѭѫQJWUuQKVDXÿk\
Chúng không có giá trӏ nӃXQKѭJLDWӕc biӃn thiên.
Bài tұp
Ĉӗ thӏ ErQGѭӟi biӇu diӉn vұn tӕc cӫa mӝt con ong bay theo mӝW ÿѭӡng thҷng. Lúc
t = 0, con ong ӣ tҥi tә ong. (a) Khi nào con ong ӣ xa tә ong nhҩW"EĈLӇm xa nhҩt ÿyFiFKWә
cӫa nó bao xa ? (c) Lúc t = 13 s, con ong cách tә cӫa nó bao xa ?

2. Thҧ mӝWKzQÿiUѫLYjRWURQJPӝt hӗ Qѭӟc. VӁ ÿӗ thӏ vӏ trí cӫa nó theo thӡi gian, vұn
tӕc theo thӡi gian, và gia tӕc theo thӡi gian. Xét toàn bӝ chuyӇQÿӝng cӫa nó, bҳW ÿҫu tӯ thӡi
ÿLӇPQyUѫLYjWLӃp tөFNKLQyUѫLWURQJNK{QJNKtÿLYjRQѭӟc, và cuӕi cùng nҵm yên tҥLÿi\Kӗ.
Hãy vӁ trên giҩy photocopy hoһc bҧQLQVDXÿk\
3. Trong mӝt trұn thӫy chiӃn thӃ kӍ 18, mӝt quҧ ÿҥLEiFÿѭӧc bҳQÿLWKHRSKѭѫQJQJDQJ
ÿLTXDPҥn vӓ tàu cӫa kҿ thù, bay qua thuyӅQYjÿkPYjREXӗng tàu. Hãy vӁ ÿӗ thӏ vӏ trí theo
SKѭѫQJQJDQJYұn tӕc và gia tӕc cӫa nó là hàm cӫa thӡi gian, bҳWÿҫu khi nó ӣ bên trong khҭu
ÿҥLEiFYjFKѭDEӏ bҳn, và kӃWWK~FNKLQyÿmQҵP\rQ.K{QJFyOѭӧQJPDViWÿáng kӇ nào tӯ
phía không khí. Mһc dù quҧ ÿҥn có thӇ ED\OrQYjUѫL[XӕQJQKѭQJEҥn chӍ quan tâm tӟi chuyӇn
ÿӝQJWKHRSKѭѫQJQJDQJFӫa nó, giӕQJQKѭQKuQWӯ trên xuӕng. VӁ hình trên mүu giҩy ӣ hình
trên.
4. VӁ ÿӗ thӏ vӏ trí, vұn tӕc, và gia tӕc là hàm cӫa
thӡi gian cho mӝW QJѭӡi nhҧy bunjee (Trong trò nhҧy
bunjee, mӝW QJѭӡi có mӝt sӧi dây thӯQJ ÿjQ Kӗi kéo
FăQJ EXӝc ngang mҳt cá chân anh ta/cô ta, và nhҧy ra
khӓi mӝt sàn cao. TҥL ÿi\ TXӻ ÿҥR UѫL Vӧi dây thӯng
giұW QJѭӡL ÿy OrQ &y OӁ QJѭӡL ÿy KѫL Eұt trӣ lên mӝt
chút) Hãy vӁ trên mүu giҩy ӣ WUDQJWUѭӟc.
5. Mӝt quҧ EyQJ OăQ [Xӕng bӡ dӕF QKѭ WURQJ
hình, gӗm mӝt khӟp cong, mӝt dӕc thҷng, và mӝW ÿi\
cong. Trong mӛi phҫn cӫa bӡ dӕc, hãy cho biӃt vұn tӕc
cӫa quҧ EyQJWăQJJLҧPKD\NK{QJÿәi, và còn gia tӕc Bài toán 3
cӫa quҧ EyQJWăQJJLҧPKD\NK{QJÿәi. Giҧi thích câu
trҧ lӡi cӫa bҥn. Giҧ sӱ không có ma sát cӫa không khí và
lӵc cҧn chuyӇQÿӝQJOăQ
6. Mӝt chiӃF [H KѫL ÿӗ FKѫL FKҥy trên mһt mӝt
mүXÿѭӡng rãnh uӕn cong thành hình chӳ U dӵQJÿӭng.
ChiӃc xe chҥy tӟi chҥy lui. Khi chiӃF[Hÿҥt tӟi giӟi hҥn
cӫa chuyӇQÿӝng cӫa nó ӣ mӝt phía, vұn tӕc cӫa nó bҵng
không. Hӓi gia tӕc cӫD Qy FǊQJ Fy Eҵng không hay
không ? Giҧi thích bҵQJÿӗ thӏ v ± t.
7. Gia tӕc cӫa mӝt chiӃF [H KѫL FKX\ӇQ ÿӝng ӣ
vұn tӕFÿӅu 100 km/h trong 100 s bҵng bao nhiêu ? Giҧi
thích. Bài toán 5
8. Mӝt bài tұp vұt lí vӅ nhà yêu cҫX ³1Ӄu bҥn
bҳW ÿҫu tӯ trҥng thái nghӍ và gia tӕc ӣ 1,54 m/s2 trong
3,29 s thì bҥQÿLÿѭӧc bao xa vào cuӕi thӡLJLDQÿy"´
Mӝt hӑc sinh trҧ lӡLQKѭVDX
1,54 x 3,29 = 5,07 m
Dì cӫa cұu ta là mӝWQJѭӡi giӓi tính toán vӟi nhӳng con
sӕQKѭQJFKѭDKӅ hӑc qua vұt lí. Bà không biӃt khoҧng
FiFK ÿL ÿѭӧF Gѭӟi gia tӕF NK{QJ ÿәi trong mӝW Oѭӧng
thӡL JLDQ FKR WUѭӟF QKѭQJ Ej QyL Ej ELӃt bài làm cӫa
QJѭӡi cháu trai kia không thӇ QjR ÿ~QJ ÿѭӧc. Hӓi làm
sao bà biӃt ?
9. BҥQÿDQJQKuQYjRPӝt cái giӃng sâu. Nó tӕLÿHQYjEҥn không thӇ nhìn thҩ\ÿi\%ҥn
muӕn tìm xem cái giӃng sâu bao nhiêu, nên bҥn thҧ mӝWKzQÿiYjRYjEҥn nghe tiӃQJQѭӟc bҳn
WyHVVDXÿy+ӓi cái giӃng sâu bao nhiêu ?
10. Bҥn thӵc hiӋn mӝt chuyӃn du lӏch trên phi thuyӅn cӫDPuQKÿӃn mӝt vì sao khác. Cҩt
cánh, bҥQ WăQJ WӕF ÿӝ cӫa mình lên ӣ gia tӕF NK{QJ ÿәi. Mӝt khi bҥQ ÿm ÿL ÿѭӧc nӱa chһng
ÿѭӡng, bҥn bҳW ÿҫu giҧm tӕc, ӣ tӕF ÿӝ QKѭ FǊVDR FKR O~F EҥQ ÿӃQ ÿy Eҥn giҧm vұn tӕc cӫa
mình xuӕng tӟi không. Bҥn thҩy nhӳng sӭc hút du lӏch, và rӗi thҷng tiӃn vӅ nhà bҵQJSKѭѫQJ
SKiSQKѭFǊ

(a) Tìm công thӭc cho thӡi gian, T, cҫn thiӃt cho trӑn vòng chuyӃn du hành, theo d,
khoҧng cách tӯ Mһt trӡi cӫDFK~QJWDÿӃn QJ{LVDRÿyYjaÿӝ lӟn cӫa gia tӕF/ѭXêJLDWӕc
không phҧL NK{QJ ÿәi trong suӕW KjQK WUuQK QKѭQJ FKX\ӃQ ÿL Fy WKӇ chia thành nhӳng chһng
ÿѭӡng có gia tӕFNK{QJÿәi.
(b) Ngôi sao gҫQ 7UiL ÿҩt nhҩt (ngoài Mһt trӡi cӫa chúng ta) là Proxima Centauri, ӣ
khoҧng cách d = 4 x 1016 m. Giҧ sӱ bҥn sӱ dөng gia tӕc 4 m/s2, chӍ ÿӫ cho bù lҥi sӵ thiӃu lӵc hҩp
dүn thұt và làm cho bҥn cҧm thҩy thoҧi mái. Hӓi chuyӃQGXKjQKNpRGjLEDROkXWtQKWKHRQăP"
F&ǊQJVӱ dөng các sӕ d và a, hãy tìm tӕFÿӝ lӟn nhҩt cӫa bҥn. So sánh tӕFÿӝ này vӟi
tӕFÿӝ ánh sáng, 3,0 x 108 m/s (Trong phҫn sau cuӕn sách này, bҥn sӁ biӃt có mӝt sӕ ÿLӅu mӟi lҥ
xҧy ra trong vұWOtNKLQJѭӡi ta tiӃn gҫQÿӃn tӕFÿӝ ánh sáng, và không thӇ QjRYѭӧt quá tӕFÿӝ
ánh sáng. Tuy nhiên, hiӋn tҥi, chӍ sӱ dөng nhӳQJêWѭӣQJÿѫQJLҧn mà bҥQÿmKӑFÿѭӧc tӯ WUѭӟc
ÿӃn giӡ thôi).
11. Bҥn trèo nӱa chӯng lên mӝt cái cây và thҧ UѫLPӝWKzQÿi6DXÿyEҥn leo lên ngӑn
cây và thҧ UѫLPӝWKzQÿiQӳa. Hӓi vұn tӕc cӫDKzQÿiWKӭ hai khi chҥPÿҩt lӟQKѫQEDRQKLrX
lҫn so vӟLKzQÿiWKӭ nhҩt ? GiҧLWKtFKĈiSiQNK{QJSKҧi là hai lҫn).
12. Alice thҧ mӝWKzQÿi[XӕQJYiFKÿi%XEEDEҳn mӝWSKiWÿҥn thҷng xuӕng tӯ cùng
bӡ YiFK ÿi ÿy 6R ViQK JLD Wӕc cӫD KzQ ÿi Yj YLrQ ÿҥQ NKL FK~QJ ÿDQJ WUrQ ÿѭӡQJ UѫL [Xӕng
trong không khí.
13. MӝWQJѭӡLÿDQJQKҧy dù. Trong thӡi gian tӯ lúc cô tҧ nhҧy khӓLPi\ED\ÿӃn lúc cô
tҧ mӣ Gÿӝ cao cӫDF{WDÿѭӧc cho bӣLSKѭѫQJWUuQKFyGҥng
y
b c t ket / k
WURQJÿye OjFѫVӕ logarithm tӵ nhiên, còn b, c và k là các hҵng sӕ. Do sӭc cҧn không khí, vұn
tӕc cӫDF{WDNK{QJWăQJӣ tӕFÿӝ ÿӅXQKѭWUѭӡng hӧp mӝt vұWUѫLWURQJFKkQNK{QJ
(a) b, c và k phҧLFyÿѫQYӏ JuÿӇ FKRSKѭѫQJWUuQKFyQJKƭD"
(b) Tìm vұn tӕc v cӫD QJѭӡL ÿy Oj KjP Fӫa thӡi gian. [Bҥn cҫn sӱ dөng quy luұt dây
chuyӅn, và sӵ thұt thì d(ex)/dx = ex]
(c) Sӱ dөng câu trҧ lӡi cӫa bҥQFKRFkXEÿӇ cho lӡi giҧi thích vӅ hҵng sӕ c [Gӧi ý e-x
tiӃn tӟi không khi x lӟn]
(d) Tìm gia tӕc a cӫDQJѭӡLÿyOjKjPFӫa thӡi gian.
(e) Sӱ dөng câu trҧ lӡi cӫa bҥQFKRFkXEÿӇ chӍ ra rҵng nӃXQKѭF{Wҧ chӡ ÿӫ lâu mӟi
mӣ dù, thì gia tӕc cӫa cô ta sӁ trӣ nên rҩt nhӓ.
14. Phҫn trên cӫa hình biӇu diӉQ ÿӗ thӏ vӏ trí theo
thӡi gian cho mӝt vұt chuyӇQ ÿӝng trong không gian mӝt
chiӅu. Ӣ phҫQ Gѭӟi cӫD KuQK Km\ NpR WѭѫQJ ӭQJ ÿӗ thӏ v
theo t.
9jR QJj\ QăP Pӟi, mӝt kҿ ngu ngӕc bҳn mӝt
phát súng lөc thҷQJÿӭng lên trӡL9LrQÿҥn rӡi khӓi súng ӣ
tӕFÿӝ 100 m/s. Hӓi mҩt bao nhiêu thӡLJLDQWUѭӟc khi viên
ÿҥn chҥPÿҩt ?
16. NӃu gia tӕc hҩp dүn cӫa Hӓa tinh bҵng 1/3 trên Bài toán 14
7UiLÿҩt, hӓi thӡi gian cho mӝWYLrQÿiUѫLWӯ cùng mӝWÿӝ
cao trên Hӓa tinh lâu gҩp bao nhiêu lҫn ? Bӓ qua sӭc cҧn
không khí.
17. Vӏ trí cӫa mӝt con ong mұt là hàm cӫa thӡi gian
cho bӣi x = 10t ± t3WURQJÿyt tính theo s và x tính theo m.
Gia tӕc cӫa nó bҵng bao nhiêu lúc t = 3,0 s ?
7KiQJ3RSXODU0HFKDQLFVÿmWLӃn hành
nhӳng phép thӱ nhҵm tìm xem chiӃF[HQjRÿѭӧc bán bӣi
mӝt nhà sҧn suҩt ô tô chӫ ÿҥR ÿL ÿѭӧc mӝt phҫQ Wѭ Gһm
(402 m) trong thӡi gian ngҳn nhҩt, bҳW ÿҫu tӯ trҥng thái
nghӍ. Do khoҧng cách quá ngҳn, nên loҥi phép thӱ này
ÿѭӧc thiӃt kӃ ÿӇ xem xét chiӃc xe nào có gia tӕc lӟn nhҩt, Bài toán 19
chӭ không phҧi tӕFÿӝ lӟn nhҩt (nó không liên quan tӟi mӝt
QJѭӡL EuQK WKѭӡng). Kҿ chiӃn thҳng là Dodge Viper, vӟi
thӡi gian 12,08 s. TӕFÿӝ lӟn nhҩt cӫa xe (và có lӁ là tӕc ÿӝ
cuӕi cùng) là 118,51 dһm/h (52,98 m/s). (a) NӃu mӝt chiӃc
xe, bҳW ÿҫu tӯ trҥng thái nghӍ và chuyӇQ ÿӝng vӟi gia tӕc
NK{QJÿ͝iÿLKӃt mӝt phҫQWѭGһm trong khoҧng thӡi gian
này, thì gia tӕc cӫa nó bҵng bao nhiêu ? (b) TӕF ÿӝ cuӕi
cùng cӫa chiӃF [H KѫL ÿi mӝt phҫQ Wѭ Gһm vӟi gia tӕc
NK{QJÿәi bҥQWuP ÿѭӧc trong câu a bҵng bao nhiêu ? (c)
Dӵa trên sӵ chênh lӋch giӳDÿiSVӕ cӫa bҥn trong câu b và
tӕFÿӝ cuӕi cùng thұt sӵ cӫa Viper, bҥn có thӇ kӃt luұn gia
tӕc cӫa nó biӃn thiên theo thӡLJLDQQKѭWKӃ nào ?
Ĉӗ thӏ hình bên biӇu diӉn chuyӇQÿӝng cӫa mӝt
quҧ EyQJ ÿDQJ OăQ Eұt ra khӓL Wѭӡng. Khi nào quҧ bóng
quay trӣ lҥi vӏ WUtEDQÿҫu cӫa nó lúc t = 0 ?
20. (a) Quҧ EyQJ ÿѭӧc thҧ ra tӯ ÿӍnh cӫa mӝt bӡ
dӕFQKѭWURQJKuQK0DViWOjNK{QJÿiQJNӇ. Dùng cách lí
giҧi vұWOtÿӇ vӁ ÿӗ thӏ v ± t và a ± t. Giҧ sӱ quҧ bóng không
bӏ bұt tҥLÿLӇm bӡ dӕFWKD\ÿәLÿӝ nghiêng. (b) Thӵc hiӋn
yêu cҫXWѭѫQJWӵ FKRWUѭӡng hӧSWURQJÿyTXҧ EyQJOăQOrQ
dӕc tӯ phía bên phҧLQKѭQJNK{QJÿӫ tӕFÿӝ ÿӇ OăQOrQWӟi Bài toán 20
ÿӍnh.
21. Bҥn ném mӝt quҧ EyQJFDRVXOrQFDRYjQyUѫL
và nҧy trӣ lên mӝt vài lҫn. VӁ ÿӗ thӏ vӏ trí, vұn tӕc và gia

tӕc là hàm cӫa thӡi gian.
22. BҳW ÿҫu tӯ trҥng thái nghӍ, mӝt quҧ EyQJ OăQ
xuӕng mӝt bӡ dӕFÿLTXmQJÿѭӡng L YjWKXÿѭӧc vұn tӕc
cuӕi cùng v. Hӓi quҧ byQJ ÿm ÿL ÿѭӧF TXmQJ ÿѭӡng bao
QKLrXWUѭӟFNKLWKXÿѭӧc tӕFÿӝ v/2 ?
Ĉӗ thӏ ӣ hình bên biӇu diӉn gia tӕc cӫa mӝt con
sóc chuӝt trong phim hoҥt hình trên ti vi. Lúc t = 0,00 s, Bài toán 23
vұn tӕc cӫa con sóc chuӝt là ± 3,10 m/s. Vұn tӕc cӫa nó
bҵng bao nhiêu lúc t = 10,00 s ?
24. Tìm sai sót trong phép tính sau. Mӝt hӑc sinh
muӕQWuPTXmQJÿѭӡQJÿLÿѭӧc bӣi mӝt chiӃc xe gia tӕc tӯ
trҥng thái nghӍ trong 5,0 s vӟi gia tӕc 2,0 m/s27Uѭӟc tiên,
anh ta giҧi a = 'v/'t, cho 'v PV6DXÿyDQKWDQKkQ
ÿӇ tìm (10 m/s)(5,0 s) = 50 m. Không cҫn tính lҥi kӃt quҧ
bҵng mӝWSKѭѫQJSKiSNKiFQӃu bҥn làm lҥLQKѭYұy, bҥn
không có cách nào biӃW FiFK WtQK QjR ÿ~QJ Fӫa bҥn hay
cӫa anh ta.
25. Gia tӕc có thӇ ÿӏQK QJKƭD Oj 'v/'t, hoһF Oj ÿӝ
dӕc cӫDÿѭӡng tiӃp tuyӃQWUrQÿӗ thӏ v ± t&yÿӏQKQJKƭD
QjROjѭXWLrQKѫQKD\FK~QJWѭѫQJÿѭѫQJQKDX"1Ӄu bҥn
QyL ÿӏQK QJKƭD Qj\ WӕW KѫQ Km\ FKR WKt Gө vӅ mӝt tình
huӕQJWURQJÿyFyVӵ khác biӋt do loҥL ÿӏQKQJKƭDEҥn sӱ
dөng. Bài toán 27
26. NӃu mӝt vұt bҳWÿҫu gia tӕc tӯ trҥng thái nghӍ, chúng ta có v2 = 2a'x cho tӕFÿӝ cӫa
QyVDXNKLÿLÿѭӧFTXmQJÿѭӡng 'x. Giҧi thích bҵng lӡi tҥLVDRSKѭѫQJWUuQKFyêQJKƭDNKLPj
nó có vұn tӕF EuQK SKѭѫQJ QKӳQJ TXmQJ ÿѭӡng chӍ OǊ\ WKӯa mӝt. Không tóm tҳt lҥi chӍ dүn
trong sách, hay cho suy luұn dӵDWUrQÿѫQYӏ. VҩQÿӅ là giҧLWKtFKÿһFÿLӇm này cӫDSKѭѫQJWUuQK
cho chúng ta biӃWÿLӅu gì vӅ cách thӭc tӕFÿӝ WăQJOrQNKLTXmQJÿѭӡQJÿLÿѭӧFWăQJWKrP
27. Hình trên biӇu diӉn mӝt thí nghiӋPÿѫQJLҧn, thӵc tӃ GQJ[iFÿӏnh g ÿӃQÿӝ chính
xác cao. Hai quҧ cҫXWKpSÿѭӧc treo bҵQJFiFQDPFKkPÿLӋn, và thҧ UDÿӗng thӡLNKLGzQJÿLӋn
bӏ ngҳW&K~QJUѫLTXDQKӳQJÿӝ cao không bҵng nhau 'x1 và 'x2. Mӝt máy vi tính ghi lҥi âm
thanh qua mӝt microphone khi quҧ cҫu thӭ nhҩt và rӗi quҧ cҫu kia chҥm xuӕng sàn. Tӯ sӕ ghi
này, chúng ta có thӇ [iFÿӏQKFKtQK[iFÿҥLOѭӧng T ÿѭӧFÿӏQKQJKƭDOjT = 't2 - 't1, tӭFOjÿӝ trӉ
thӡi gian giӳa va chҥm thӭ nhҩt và thӭ KDL/ѭXêFiFTXҧ bóng không phát ra âm thanh nào khi
FK~QJÿѭӧc thҧ UDQrQFK~QJWDNK{QJFyFiFKQjRÿRWӯng thӡi gian riêng 't2 và 't1.
D7uPSKѭѫQJWUuQKFKRg WKHRFiFÿҥLOѭӧQJÿRÿѭӧc, T, 'x1 và 'x2.
(b) KiӇPWUDÿѫQYӏ SKѭѫQJWUuQKFӫa bҥn.
(c) KiӇPWUDSKѭѫQJWUuQKFӫa bҥn cho kӃt quҧ FKtQK[iFWURQJWUѭӡng hӧp 'x1 rҩt gҫn vӟi
NK{QJ7X\QKLrQWUѭӡng hӧp này có thӵc tӃ không ?
GĈLӅu gì xҧy ra khi 'x1 = 'x2 ? Hãy trình bày theo toán hӑc lүn theo vұt lí hӑc.
28. TӕFÿӝ cҫn thiӃt cho mӝt quӻ ÿҥo thҩSTXDQK7UiLÿҩt là 7,9 x 103 PV[HPFKѭѫQJ
10). Khi tên lӱDÿѭӧc phóng vào quӻ ÿҥREDQÿҫXQyÿLWKҷng lên hҫXQKѭNKӓi bҫu khí quyӇn,
QKѭQJVDXÿyQyÿLQJDQJÿӇ ÿLYjRWӕFÿӝ quӻ ÿҥo. Giҧ sӱ gia tӕFQJDQJÿѭӧc hҥn chӃ ÿӃn 3g ÿӇ
giӳ cho không phá hӓng hàng hóa (hay làm tәQWKѭѫQJ phi hành gia, trong chuyӃQED\FyQJѭӡi).
D 4XmQJÿѭӡng tӕi thiӇu tên lӱa phҧL ÿL WKҷQJÿӭQJWUѭӟFNKL ÿҥt tӟi tӕFÿӝ quӻ ÿҥo cӫa nó
bҵng bao nhiêu ? Hӓi giá trӏ ÿyOӋFKÿLEDRQKLrXQӃu bҥn tính cҧ vұn tӕFKѭӟng vӅ SKtDÿ{QJEDQ
ÿҫu do sӵ quay cӫa Trái ÿҩt ? (b) Thay cho phi thuyӅn tên lӱDÿҭy, có thӇ thұt tiӋn lӧi là sӱ dөng
mӝt thiӃt kӃ kiӇu súng bҳQUD\WURQJÿySKLKjQKÿRjQÿѭӧc gia tӕc lên tӕFÿӝ quӻ ÿҥo theo mӝt
ÿѭӡng ray xe lӱa. Cách này có tiӋn lӧi là không cҫn thiӃt phҧi nâng mӝt khӕLOѭӧng lӟn nhiên
liӋu, vì nguӗQQăQJOѭӧng nҵm bên ngoài. Dӵa trên trҧ lӡi cӫa bҥn cho câu a, hãy bình luұn vӅ
tính khҧ thi cӫa kiӇu thiӃt kӃ này cho viӋFSKyQJSKLKjQKÿRjQOrQWӯ mһWÿҩt.
29. Mӝt sӕ con bӑ chét có thӇ nhҧ\FDRÿӃn 30 cm. Con bӑ chӍ có thӡi gian ngҳQÿӇ WăQJ
tӕc ± trong thӡLJLDQÿyNKӕi tâm cӫa nó gia tӕFKѭӟQJOrQWUrQQKѭQJFKkQFӫa nó vүn tiӃp xúc
vӟLÿҩt. +m\ѭӟc tính bұFÿӝ lӟn cӫa gia tӕc mà con bӑ phҧi có trong khi nҳn thҷng chân nó lên,
và trình bày câu trҧ lӡLWKHRÿѫQYӏ g, tӭFOj³EDo nhiêu g´PjQyNpRĈӇ VRViQKQJѭӡi phi
công máy bay sӁ thoáng ngҩt hay mҩt mҥng nӃu gia tӕFYѭӧt quá 5 hay 10 g)
;pWÿRҥQYăQVDXWUtFKWӯ truyӋn Alice ͧ Xͱ sͧ th̯n kìWURQJÿy$OLFHUѫLPӝt thӡi
gian dài xuӕng mӝt cái lӛ vô tұn:
Xuӕng, xuӕng, xuӕng. Sӵ UѫLkhông h͉ có kӃWWK~Fѭ"³7{LWӵ hӓi không biӃWÿӃn lúc này
PuQKÿmUѫLEDRQKLrXGһm rӗL"´F{EpODWR³7{LSKҧi ӣ ÿkXÿyJҫn tâm cӫD7UiLÿҩWĈӇ xem:
W{L QJKƭ Qy SKҧi cӥ bӕn ngàn dһm chӭ NK{QJ tW´ ÿҩy, bҥn thҩ\ $OLFH ÿm KӑF ÿѭӧF YjL ÿiӅu
thuӝc loҥi này trong nhӳng bài hӑc ӣ trên lӟp, và dүu vұ\ÿk\NK{QJSKҧLOjFѫKӝi tӕt lҳm cho
viӋc trình diӉn kiӃn thӭc cӫa cô bé, vì không có ai nghe cô bé nói cҧQKѭQJÿk\Yүn là mӝt bài
thӵc hành tӕWÿӇ nói vӅ Qy«
Alice không biӃt nhiӅu vӅ vұt líQKѭQJKm\WKӱ tính thӡi gian cҫn thiӃWÿӇ UѫLEӕn ngàn
dһm, bҳWÿҫu tӯ nghӍ vӟi gia tӕc 10 m/s2Ĉk\WKұt ra chӍ là mӝt giӟi hҥn thҩp; nӃu cái hӕ ÿyWKұt
sӵ sâu, thì sӵ UѫLWKұt ra cҫn nhiӅu thӡLJLDQKѫQVRYӟi kӃt quҧ bҥn tính, do sӭc cҧn không khí và
vì lӵc hҩp dүn yӃXKѫQÿLNKLEҥn ӣ VkXKѫQWҥLWkP7UiLÿҩt, g bҵQJNK{QJYu7UiLÿҩt hút bҥn
bҵng nhau theo mӛLKѭӟng cùng lúc).

Isaac Newton
Chѭѫng 4
Lӵc và chuyӇ¯ӝng
N͇u tôi có t̯PQKuQ[DK˯QQKͷQJQJ˱ͥLNKiFÿyOjYuW{Lÿͱng trên vai cͯa nhͷQJQJ˱ͥi
kh͝ng l͛.
Newton, nh̷c tͣi Galileo
Ngay cҧ mӝt bұFWKLrQWjLYƭ ÿҥi và hay ngӡ vӵFQKѭ*DOLOHRFǊQJNK{QJWKӇ mang lҥi
nhiӅu tiӃn bӝ vӅ nguyên nhân cӫa chuyӇQÿӝng. 0mLFKRÿӃn thӃ hӋ sau này, Isaac Newton (1642
± 1727) mӟi có khҧ QăQJJLҧi quyӃt vҩQÿӅ mӝt cách thành công. Theo nhiӅu mһt, tính cách cӫa
1HZWRQWUiLQJѭӧc hҷn vӟi Galileo. Trong khi Galileo hào hӭQJF{QJNKDLêWѭӣng cӫa ông, thì
Newton phҧi bӏ bҥn bè tán dӛ mӟi chӏu cho xuҩt bҧn sách vӅ nhӳng khám phá vұt lí cӫa ông.
Trong khi tác phҭm cӫa Galileo nәi tiӃQJYjÿҫy kӏch tính, thì Newton xuҩt phát tӯ phong cách
cӭng nhҳFY{WѭPjÿDVӕ mӑLQJѭӡLQJKƭOjFKXҭn cho tác phҭm khoa hӑc. (Các tұp san khoa
hӑc ngày nay khuyӃn khích phong cách kém nһng nӅ KѫQYjFiFEjLEiRWKѭӡng viӃt theo ngôi
thӭ nhҩW7jLQăQJFӫa Galileo trong viӋc khuҩ\ÿӝng sӵ WKÿӏch trong sӕ nhӳQJQJѭӡi giàu có
và quyӅn lӵc cân xӭng vӟi sӵ khéo léo cӫa Newton ӣ viӋc làm cho bҧn thân ông trӣ thành vӏ
khách nәi tiӃng tҥi tòa án. Galileo suýt nӳa bӏ chôn vùi tҥi giàn thiêu, còn Newton có vұn may tӕt
ӣ vӅ phe chiӃn thҳng cӫa cuӝc cách mҥng thay thӃ nhà vua James II vӟi William và Mary xӭ
&DPÿѭDÿӃn mӝt trө cӝt có lӧLÿLӅu hành hoàng gia Anh.
Newton phát hiӋn ra mӕi quan hӋ giӳa lӵc và chuyӇQÿӝng, và làm cách mҥng hóa quan
ÿLӇm cӫa chúng ta vӅ YǊWUө bҵng viӋc chӍ ra rҵQJFiFÿӏnh luұt vұt lí là áp dөQJQKѭQKDXFKR
toàn bӝ vұt chҩt, cho dù là sӕng hay không sӕng, ӣ trên hay ӣ bên ngoài bӅ mһt hành tinh cӫa
chúng ta. Cuӕn sách cӫa ông vӅ lӵc và chuyӇQ ÿӝng, Các nguyên lí toán h͕c cͯa tri͇t h͕c t͹
nhiên, không mâu thuүn vӟi thӵc nghiӋP WURQJQăP QKѭQJF{QJWUuQK FKӫ yӃu khác cӫa
ông, Quang h͕cÿLWKHROӕi mòn sai lҫm, quҧ quyӃt rҵng ánh sáng gӗm các hҥt chӭ không phҧi
sóng. Newton còn là mӝt nhà giҧ kim thuұt nhiӅu tham vӑng, mӝt sӵ thұt mà các nhà khoa hӑc
hiӋQÿҥi muӕQTXrQÿL
4.1 Lӵc
Chúng ta chӍ cҫn giҧi thích sӵ WKD\ÿәi trong chuyӇQÿӝng, chӭ không phҧi
bҧn thân sӵ chuyӇQÿӝng
Tӯ WUѭӟc tӟi nay, bҥQ ÿm QJKLrQ FӭX SKpS ÿR
chuyӇQÿӝng ӣ mӝt sӕ mӭFÿӝ chi tiӃWQKѭQJNK{QJOt
giҧi tҥi sao mӝt vұt nhҩWÿӏnh sӁ chuyӇQÿӝng theo mӝt
Kѭӟng nhҩW ÿӏQK &KѭѫQJ Qj\ QJKLrQ Fӭu câu hӓL ³Wҥi
VDR´ ÿy é Wѭӣng cӫa Aristotle vӅ nguyên nhân cӫa
chuyӇQÿӝng hoàn toàn sai lҫm, giӕQJQKѭPӑLêWѭӣng
khác cӫa ông vӅ khoa hӑc vұWOtQKѭQJWKұWÿiQJÿӇ hӑc
là hãy bҳt ÿҫu vӟi chúng, vì chúng chung quy là lӝ trình
a/ Aristotle nói chuyӇQ ÿӝng có nguyên hình thành quan niӋm sai lҫm cӫa hӑc sinh hiӋQÿҥi.
nhân bӣi mӝt lӵFĈӇ giҧi thích tҥi sao PǊL $ULVWRWOH QJKƭ {QJ Fҫn phҧi giҧi thích tҥi sao
tên vүn giӳ Kѭӟng bay sau khi dây cung
NK{QJFzQÿҭy lên nó, ông nói không khí xô chuyӇQ ÿӝng xuҩt hiӋn lүn tҥi sao chuyӇQ ÿӝng có thӇ
[XQJ TXDQK SKtD VDX PǊL WrQ Yj ÿҭy nӓ vӅ biӃQ ÿәi. Newton kӃ thӯa tӯ *DOLOHR Wѭ Wѭӣng chӕng
SKtD WUѭӟc. Chúng ta biӃW ÿLӅu này sai, vì Aristotle quan trӑng rҵng chuyӇQ ÿӝng không cҫn giҧi
mӝW PǊL WrQ Eҳn trong buӗng chân không thích, rҵng chӍ có sӵ bi͇Q ÿ͝i chuyӇQ ÿӝQJ Oj ÿzL Kӓi
NK{QJ UѫL QJD\ [Xӕng sàn khi nó rӡi cây mӝt nguyên nhân vұt lí. HӋ thӕng phӭc tҥp vô ích cӫa
cung. Galileo và Newton nhұn ra rҵng mӝt
lӵc sӁ chӍ cҫn thiӃWÿӇ làm biӃQÿәi chuyӇn $ULVWRWOHÿѭDUDEDQJX\rQQKkQFKRFKX\ӇQÿӝng:
ÿӝng cӫD PǊL WrQ FKӭ không làm cho ChuyӇQÿӝng tӵ QKLrQQKѭVӵ UѫLGR[XKѭӟng
chuyӇQÿӝng tiӃp tөc.
cӫa các vұWÿLÿӃn vӏ WUt³Wӵ QKLrQ´Fӫa chúng, ӣ
trên mһWÿҩWYjÿLÿӃn nҵm yên.
ChuyӇQ ÿӝng tӵ phát là loҥi chuyӇQ ÿӝng biӇu
hiӋn bӣLÿӝng vұt, chúng chuyӇQÿӝng vì chúng
chӑQQKѭWKӃ.
ChuyӇQ ÿӝQJ Fѭӥng bӭc xҧy ra khi mӝt vұt bӏ
tác dөng bӣi mӝt sӕ vұt khác làm cho nó chuyӇn
ÿӝng.

ChuyӇQÿӝng biӃQÿәLGRWѭѫQJWiFJLӳa hai vұt
Theo lí thuyӃt Aristotle, chuyӇQ ÿӝng tӵ
nhiên và chuyӇQ ÿӝng tӵ phát là hiӋQ Wѭӧng mӝt
chiӅu: vұt gây ra chuyӇQÿӝng riêng cӫa nó. ChuyӇn
ÿӝQJFѭӥng bӭFÿѭӧc cho là hiӋQWѭӧng hai chiӅu,
vì vұW Qj\ iS ÿһW ³\rX FҫX´ Fӫa nó lên vұt kia.
Trong khi Aristotle xem mӝt sӕ hiӋQWѭӧng chuyӇn
ÿӝng là mӝt chiӅu và mӝt sӕ khác là hai chiӅu, thì
Newton nhұn ra rҵng sӵ biӃQÿәi chuyӇQÿӝng luôn
luôn là mӕi quan hӋ hai chiӅu cӫa lӵc tác dөng giӳa
hai ÿӕLWѭӧng vұt chҩt.
Mô tҧ ³FKX\ӇQ ÿӝng tӵ QKLrQ´ Pӝt chiӅu
cӫa sӵ UѫLSKҥm phҧi mӝt sai sót quan trӑng. Gia tӕc E ³0ҳt cӫa chúng ta nhұn ánh sáng màu xanh
cӫa mӝt vұWUѫLNK{QJJk\UDEӣLNKX\QKKѭӟQJ³Wӵ phҧn xҥ tӯ bӭc tranh này vì Monte muӕn thӇ hiӋn
Qѭӟc vӟLPjX[DQK´Ĉk\Oj mӝt phát biӇu có giá
QKLrQÚLrQJFӫa nó mà bӣi lӵc hút giӳa nó và hành trӏ ӣ mӝt mӭFÿӝ giҧLWKtFKQKѭQJYұt lí hoҥWÿӝng
WLQK 7UiL ÿҩW ĈҩW ÿi MһW WUăQJ mang vӅ TUiL ÿҩt ӣ mӭFÿӝ vұt chҩt cӫa giҧLWKtFKWURQJÿyiQKViQJ
FK~QJWDNK{QJ³PXӕQÉD\WUӣ lҥi MһWWUăQJ là vӏ [DQK ÿL ÿӃn mҳt bҥn vì nó bӏ phҧn xҥ bӣi sҳc tӕ
WUt ³Wӵ QKLrQ´FӫDFK~QJ&K~QJUѫL[Xӕng sàn khi màu xanh trong bӭc tranh.
bҥn thҧ chúng, giӕng hӋW QKѭ ÿҩW ÿi TXr QKj Fӫa
FK~QJWD1KѭFK~QJWDVӁ thҧo luұn chi tiӃW KѫQ ӣ
phҫn sau khóa hӑc này, lӵc hҩp dүQÿѫQJLҧn là lӵc
hút giӳa bҩt kì hai khӕLOѭӧng vұt chҩt nào. Lӵc hҩp
dүn nhӓ còn có thӇ ÿRJLӳa nhӳng vұt kích cӥ con
QJѭӡi trong phòng thí nghiӋm.
7ѭWѭӣng chuyӇQÿӝng tӵ QKLrQFǊQJJLҧi thích NK{QJÿ~Qg tҥi sao các vұWÿLÿӃn nҵm
yên. Mӝt quҧ bóng rӛ OăQWUrQEmLELӇn chұm dҫQÿӃn ngӯng lҥLYuQyWѭѫQJWiFYӟi các thông qua
lӵc ma sát, không phҧi vì mong muӕn riêng cӫa nó là nҵm yên. NӃu không có ma sát bӅ mһt, nó
sӁ không bao giӡ chұm lҥi. NhiӅu sai sót cӫa Aristotle có nguyên nhân tӯ sӵ thҩt bҥi cӫa ông
WUѭӟc viӋc công nhұn ma sát là mӝt lӵc.
Quan niӋm chuyӇQ ÿӝng tӵ SKiW FǊQJ Uҥn nӭt không kém. Bҥn có thӇ ÿm Fy FK~W EăQ
NKRăQYӅ nó tӯ khi bҳWÿҫu, vì nó giҧ ÿӏnh mӝt sӵ khác biӋt rõ ràng giӳa các vұt sӕng và không
sӕQJ7X\QKLrQQJj\QD\FK~QJWDWKѭӡQJViQKFѫWKӇ QJѭӡi vӟi mӝt cӛ máy phӭc tҥp. Trong
thӃ giӟi hiӋQ ÿҥi, ranh giӟi giӳa vұt sӕng và vұt vô tri vô giác là mӝW YjQK ÿDL WUҳng mӡ nhҥt
thӕng trӏ bӣLYLUXVSULRQYjFKLSVLOLFRQ+ѫQQӳa, phát biӇu cӫa Aristotle rҵng bҥn có thӇ Eѭӟc
vӅ SKtDWUѭӟF³YuEҥn chӑn thӃ´ÿmKzDWUӝn không thích hӧp hai mӭFÿӝ giҧi thích. Ӣ mӭFÿӝ
giҧi thích vұWOtQJX\rQQKkQFѫWKӇ bҥQEѭӟc vӅ SKtDWUѭӟc là vì lӵc ma sát tác dөng giӳa chân
bҥn và sàn nhà. NӃu sàn QKjÿә ÿҫy mӝWYǊQJGҫXWKuNK{QJFyOѭӧQJ³FKӑQQKѭWKӃ´FKRSKpS
bҥn sҧi chân phong nhã vӅ SKtDWUѭӟc.
Lӵc có thӇ KRjQWRjQÿRÿѭӧFWUrQFQJWKDQJÿRVӕ
Theo truyӅn thӕng kinh viӋn Aristotle, mô tҧ cӫa chuyӇQ ÿӝng là tӵ nhiên, tӵ phát và
Fѭӥng bӭc chӍ là nhӳng mӭFÿӝ rӝng nhҩt cӫa sӵ phân loҥi, giӕQJQKѭSKkQFKLDÿӝng vұt thành
FKLPEzViWWK~Yjÿӝng vұWOѭӥQJFѭ&yWKӇ có hàng nghìn loҥi chuyӇQÿӝng, mӛi loҥi tuân

theo nhӳng quy luұt riêng cӫa nó. Nhұn thӭc rõ cӫa Newton là tҩt cҧ nhӳng biӃQÿәi ӣ chuyӇn
ÿӝng gây ra bӣLFiFWѭѫQJWiFKDLFKLӅu khiӃQGѭӡQJQKѭUҵng hiӋQWѭӧQJÿyEDRTXiWKѫQQy
biӇu hiӋn. Theo mô tҧ cӫa Newton, chӍ có mӝt nguyên nhân cho sӵ WKD\ÿәi chuyӇQÿӝng, cái
chúng ta gӑi là lӵc. Lӵc có thӇ thuӝc nhiӅu loҥLNKiFQKDXQKѭQJ FK~QJÿӅu tҥo ra sӵ WKD\ÿәi
chuyӇQÿӝng theo nhӳng quy luұWQKѭQKDX%ҩt kì gia tӕc nào có thӇ tҥo ra bӣi mӝt lӵc tӯ có thӇ
ÿѭӧc tҥo ra bҵQJQKѭYұy bӣi mӝWGzQJQѭӟFÿѭӧFÿLӅu khiӇn thích hӧp. Chúng ta có thӇ nói hai
lӵc là bҵng nhau nӃu chúng tҥo ra cùng sӵ WKD\ÿәi chuyӇQÿӝng khi tác dөng trong cùng tình
huӕQJQJKƭDOjFK~QJÿҭy hoһc hút mҥQKQKѭQKDXWKHRFQJKѭӟng.
éWѭӣQJWKDQJÿRVӕ YjÿѫQYӏ newton cӫa lӵFÿmÿѭӧc giӟi thiӋXWURQJFKѭѫQJĈӇ tóm
lҥi ngҳn gӑn, mӝt lӵc là khi mӝt cһp vұWÿҭy hoһc hút lүn nhau, và mӝt newton là lӵc cҫn thiӃWÿӇ
gia tӕc mӝt vұt 1 kg tӯ nghӍ lên tӕFÿӝ 1 m/s trong 1 s.
NhiӅu lӵc tác dөng lên mӝt vұt

1KѭWKӇ FK~QJWDÿmNK{QJÿiOmRJLj$ULVWRWOHWӝi nghiӋSÿLÿӫ xa, lí thuyӃt cӫa ông có
mӝt sai lҫm quan trӑng nӳDQyÿiQJÿѭӧc bàn tӟLYuQyWѭѫQJӭng vӟi mӝt quan niӋm sai lҫm
cӵc kì phә biӃn ӣ hӑFVLQK$ULVWRWOHQJKƭYӅ chuyӇQÿӝQJFѭӥng bӭc là mӝt mӕi quan hӋ trong
ÿyPӝt vұt là chӫ và vұWNLD³WXkQWKHRPӋnh lӋQK´9uWKӃ, chӍ có thӇ nhұn thӭc mӝt vұt chӏu mӝt
lӵc tҥi mӝt thӡL ÿLӇm, vì mӝt vұt không thӇ tuân theo mӋnh lӋnh tӯ hai vұW ÿӗng thӡi. Theo lí
thuyӃt Newton, lӵc là sӕ, không phҧi mӋnh lӋnh, và nӃu có nhiӅXKѫQPӝt lӵc tác dөng lên mӝt
vұWÿӗng thӡi, thì kӃt quҧ ÿѭӧc tìm thҩy bҵng cách cӝng gӝp tҩt cҧ các lӵc. Thұt không may là
viӋc sӱ dөng tӯ tiӃQJ$QK³OӵF´ÿmWUӣ thành chuҭn, vì vӟi nhiӅXQJѭӡi nó gӧi ra rҵng bҥQÿDQJ
³EXӝF´Pӝt vұt thӵc hiӋQFiLJuÿy/ӵc cӫa sӭc hҩp dүn cӫD7UiLÿҩt không thӇ ³EXӝF´FRQWjX
chìm, vì còn có nhӳng lӵc khác tác dөng lên con tàu. Cӝng chúng lҥi cho tәng bҵng không, cho
nên con tàu không gia tӕc lên hoһc xuӕng.
Các vұt có thӇ tác dөng lӵc lên nhau xuyên khoҧng cách
Aristotle công nhiên rҵng lӵc chӍ có thӇ tác dөng giӳa các vұt chҥm tiӃp xúc nhau, có khҧ
QăQJYu{QJPXӕn tránh loҥi lұp luұn huyӅn bí gán cho các hiӋQWѭӧng vұt lí sӵ WiFÿӝng cӫa mӝt
vӏ chúa trӡL[D[{LYjY{KuQK7X\QKLrQ{QJÿmVDLQKѭEҥn có thӇ quan sát thҩy khi mӝt nam
châm nhҧy trên tӫ lҥnh nhà bҥQKD\NKLKjQKWLQK7UiLÿҩt tác dөng lӵc hҩp dүn lên các vұt nҵm
trong không khí. Mӝt sӕ loҥi lӵFQKѭPDViWFKӍ hoҥWÿӝng giӳa các vұt tiӃS[~FYjÿѭӧc gӑi là
lӵc tiӃp xúc. Mһt khác, lӵc tӯ là mӝt thí dө cӫa loҥi lӵc không tiӃp xúc. Mһc dù lӵc tӯ là mҥnh
KѫQNKLQDPFKkPӣ gҫn tӫ lҥQKKѫQQKѭQJVӵ tiӃp xúc là không cҫn thiӃt.
TrӑQJOѭӧng
Trong vұt lí, trӑQJOѭӧng cӫa mӝt vұt, FWÿѭӧFÿӏQKQJKƭDOjOӵc hҩp dүn cӫD7UiLÿҩt tác
dөQJOrQQyĈѫQYӏ SI cӫa trӑQJOѭӧQJGRÿyOjQHZWRQ1JѭӡLWDWKѭӡng xem kilogram là mӝt
ÿѫQYӏ cӫa trӑQJOѭӧQJQKѭQJNLlogram là mӝWÿѫQYӏ khӕLOѭӧng, không phҧi trӑQJOѭӧQJ/ѭX
ý trӑQJOѭӧng cӫa mӝt vұt không phҧi là tính chҩt cӕ hӳu cӫa vұWÿy&iFYұt cân nһng ӣ QѫLQj\
KѫQVRYӟi ӣ QѫLNKiFW\WKXӝFYjRÿӝ lӟn hҩp dүQÿӏDSKѭѫQJ&KӍ khӕLOѭӧng cӫa nó là luôn
luôn giӳ QJX\rQNK{QJÿәi. Mӝt cҫu thӫ bóng chày có thӃ ném bóng 90 dһm/giӡ WUrQ7UiLÿҩt sӁ
không thӇ QpPÿLQKDQKKѫQFK~WQjRWUrQMһWWUăQJ, vì quán tính cӫa quҧ bóng vүQQKѭFǊ

DҩXGѭѫQJYjkPFӫa lӵc
Chúng ta sӁ bҳW ÿҫu chӍ xét nhӳQJ WUѭӡng hӧp
chuyӇQ ÿӝng khӕi tâm mӝt chiӅX WURQJ ÿy Wҩt cҧ các lӵc
song song vӟLKѭӟng chuyӇQÿӝng, tӭc là hoһFKѭӟng vӅ
SKtDWUѭӟc, hoһFKѭӟng vӅ phía sau. Trong không gian mӝt
chiӅu, dҩu cӝng và trӯ có thӇ sӱ dөQJ ÿӇ chӍ Kѭӟng cӫa
lӵFQKѭELӇu diӉQWURQJKuQK.KLÿyFK~QJ ta có thӇ xem
xét tәng quát phép cӝng lӵc, thay vì phҧL QyL ÿ{L NKL Oj
cӝQJÿ{LNKLOjWUӯ. Chúng ta cӝng các lӵc biӇu diӉn trong
KuQKYjWKXÿѭӧc 11 N. Nói chung, chúng ta chӑn mӝt hӋ
tӑDÿӝ mӝt chiӅu vӟi trөc x song song vӟLKѭӟng chuyӇn
c/ Trong ví dө này, dҩX GѭѫQJ GQJ FKR
ÿӝng. Các lӵc Kѭӟng xuôi theo trөF[OjGѭѫQJYjFiFOӵc lӵF Kѭӟng sang phҧi, và dҩu âm cho lӵc
KѭӟQJQJѭӧc lҥi là âm. Các lӵFNK{QJKѭӟng theo trөc x Kѭӟng sang trái. (LӵF ÿһt vào nhӳQJ QѫL
không thӇ kӃt hӧp ngay trong khuôn khә Qj\ QKѭQJ NKiFQKDXWUrQFk\NqQVD[RSKRQHQKѭQJ
không hӅ gì, vì lúc này chúng ta tránh nhӳQJWUѭӡng hӧp giá trӏ sӕ cӫa lӵc không mang thông tin vӅ
QKѭWKӃ. ÿLӅXÿy
- $ 7URQJ FKѭѫQJ W{L ÿӏQK QJKƭD 1 Oj lӵc sӁ gia tӕc
mӝt khӕL Oѭӧng kg tӯ trҥng thái nghӍ lên 1 m/s trong 1 s.
BiӃWWUѭӟc, bҥn có thӇ ÿRiQUҵng 2 N có thӇ ÿӏQKQJKƭDOjOӵc
sӁ gia tӕc cùng khӕL OѭӧQJ ÿy OrQ WӕF ÿӝ gҩS ÿ{L KD\ NKӕi
Oѭӧng gҩS ÿ{L OrQ FQJ WӕF ÿӝ. Có cách nào dӉ KѫQ ÿӏnh
QJKƭD 2 N dӵDWUrQÿӏQKQJKƭD1NK{QJ"
Ĉӏnh luұt I Newton

Bây giӡ FK~QJWDÿmVҹQVjQJÿѭDUDPӝt phát biӇu lҥi có sӭc mҥQKKѫQFӫa nguyên lí
quán tính:
NӃu tәng hӧp lӵc tác dөng lên mӝt vұt bҵng không, thì khӕi tâm cӫa nó tiӃp tөc trҥng thái
chuyӇQÿӝQJQKѭFǊ
Nói cách khác, mӝt vұWEDQÿҫu nҵP\rQÿѭӧFÿRiQOjYүn nҵm yên nӃXQKѭWәng hӧp lӵc
ÿһt lên nó bҵng không, và mӝt vұWÿDQJFKX\ӇQÿӝng vүn chuyӇQÿӝng vӟi vұn tӕFFǊWKHRKѭӟng
FǊĈLӅXQJѭӧc lҥi cӫDÿӏnh luұW,1HZWRQFǊQJÿ~QJQӃu chúng ta thҩy mӝt vұt chuyӇQÿӝng
vӟi vұn tӕFNK{QJÿәi theo mӝWÿѭӡng thҷng, thì tәng hӧp lӵc tác dөng lên nó phҧi bҵng không.
Trong khóa hӑc vұWOtWѭѫQJODLKRһc trong sách giáo khoa khác, bҥn có thӇ gһp thuұt ngӳ
³Kӧp lӵF´QyÿѫQJLҧn là tӯ ÿӗQJQJKƭDYӟi lӵc tәng hӧp.
ĈLӅu gì xҧy ra nӃXQKѭWәng hӧp lӵc tác dөng lên mӝt vұt không bҵng không ? Nó sӁ gia
tӕc. Dӵ ÿRiQGҥng sӕ cӫa gia tӕFWKXÿѭӧc là nӝi dung cӫDÿӏnh luұt II Newton, chúng ta sӁ nói
tӟi trong phҫn sau.
Ĉk\Ojÿӏnh luұt thӭ nhҩt trong sӕ EDÿӏnh luұt cӫa Newton vӅ chuyӇQÿӝng. Không quan
trӑng viӋc ghi nhӟ ÿӏnh luұWQjRWURQJEDÿӏnh luұt này cӫa Newton là mang sӕ mӝt, hai, hay ba.
NӃXQKѭWKҫy dҥy vұWOtWѭѫQJODLKӓi bҥQQKѭWKӃ Qj\³Ĉӏnh luұt Newton nào mà bҥQÿDQJQJKƭ
tӟL´WKuPӝt câu trҧ lӡi hoàn toàn có thӇ chҩp nhұQOj³Ĉӏnh luұt I nói vӅ vұn tӕFNK{QJÿәi khi

có lӵc tәng hӧp bҵQJNK{QJ´4XDQQLӋm thì quan trӑQJKѫQEҩt kì công thӭFÿһc biӋt nào cӫa
chúng. Newton viӃt bҵng tiӃQJ/DWLQYjW{LNK{QJTXDQWkPÿӃn bҩt kì cuӕn sách giáo khoa hiӋn
ÿҥi nào sӱ dөng bҧn dӏFKQJX\rQYăQSKiWELӇu cӫa ông vӅ FiFÿӏnh luұt chuyӇQÿӝng. ViӃt rõ
ràng không phҧi là phong cách thӏnh hành vào thӡi cӫa Newton, và ông thiӃt lұSEDÿӏnh luұt cӫa
ông theo cái ngày nay gӑLOjÿӝQJOѭӧQJYjVDXÿyOLrQKӋ nó vӟi khái niӋm lӵc. HҫXQKѭWRjQ
bӝ sách vӣ hiӋQÿҥLWURQJÿyFyFXӕQQj\ÿӅu bҳWÿҫu vӟi lӵc và trình bày vӅ ÿӝQJOѭӧng ӣ phҫn
sau.
Ví dͭ 1. Thang máy
Mӝt thang máy có trӑQJOѭӧng 5000 N. So sánh các lӵc mà dây cáp phҧi tác dөQJÿӇ nâng nó lên ӣ vұn tӕc
NK{QJÿәi, hҥ nó xuӕng ӣ vұn tӕFNK{QJÿәi, và giӳ treo nó.
Trҧ lӡi: Trong cҧ EDWUѭӡng hӧp, dây cáp phҧi kéo lên vӟi mӝt lӵFÿ~QJEҵQJ1ĈD
sӕ mӑLQJѭӡLQJKƭEҥn cҫn ít nhҩt là nhiӅXKѫQPӝWFK~WÿӇ NpRQyOrQYjtWKѫQ1
mӝWFK~WÿӇ hҥ nó xuӕQJQKѭQJÿLӅXÿyNK{QJÿ~QJ/ӵc thêm vào tӯ dây cáp chӍ cҫn thiӃt cho
viӋFWăQJWӕc buӗng thang máy khi nó bҳWÿҫX ÿL OrQKD\ Kҥ nó xuӕng khi nó kӃt thúc viӋFÿL
xuӕng. Lӵc hãm là cҫn thiӃWÿӇ WăQJWӕc buӗng thang máy lên khi nó hoàn thành viӋc ÿL[Xӕng và
làm chұm nó lҥi khi nó kӃt thúc viӋFÿLOrQ1KѭQJNKLWKDQJPi\OѭӟWÿLӣ vұn tӕFNK{QJÿәi,
ÿӏnh luұt I Newton nói rҵng bҥn chӍ cҫn triӋt tiêu lӵc hҩp dүn cӫD7UiLÿҩt.
Ĉӕi vӟi nhiӅu hӑc sinh, phát biӇu trong ví dө trên rҵng lӵFKѭӟng lên cӫDGk\FiS³WULӋWWLrXÓӵc
hҩp dүQKѭӟng xuӕng cӫD7UiLÿҩt ngө ý rҵng có mӝt sӵ giao tranh, và lӵc cӫDGk\FiSÿmFKLӃn thҳng,
ÿiQKEҥi lӵc hҩp dүn cӫD7UiLÿҩt và làm cho nó biӃn mҩWĈLӅXÿyNK{QJÿ~QJ&ҧ hai lӵc vүn tiӃp tөc
tӗn tҥLQKѭQJYuFK~QJFӝng lҥi vӅ mһt sӕ Oѭӧng bҵng không, nên thang máy không có gia tӕc khӕi tâm.
Chúng ta biӃt cҧ hai lӵc tiӃp tөc tӗn tҥLYuFK~QJÿӅu có tác dөng hai chiӅu ngoài tác dөng cӫa chúng lên
chuyӇQÿӝng khӕi tâm cӫa buӗng thang máy. Lӵc tác dөng giӳa dây cáp và xe tiӃp tөc tҥo ra sӭFFăQJ
trong dây cáp, và giӳ FKRGk\FiSFăQJUD/ӵc hҩp dүn cӫD7UiLÿҩt tiӃp tөc giӳ hành khách (nhӳQJQJѭӡi
mà chúng ta xem là mӝt bӝ phұn cӫa vұt-thang máy) dính lên sàn và tҥo ra sӭF FăQJ Qӝi trong thành
buӗng, chúng phҧLQkQJÿӥ sàn buӗng lên.
Ví dͭ 2. V̵n t͙c cu͙i cùng cͯa v̵WU˯L
Mӝt vұWQKѭFiLO{QJFKLPNK{QJÿұPÿһFKD\WKX{QGjLNK{QJUѫLYӟi gia tӕFNK{QJÿәi, vì sӭc cҧn không
khí không thӇ bӓ TXDÿѭӧc. Thұt ra, gia tӕc cӫa nó giҧPÿӃn gҫQQKѭEҵng không trong mӝt phҫn cӫa mӝt
giây, và cái lông chim cuӕLFQJUѫLӣ tӕFÿӝ NK{QJÿәi (gӑi là vұn tӕc cuӕi cùng cӫa nó). TҥLVDRÿLӅu này
xҧ\UDÿѭӧc ?
# Ĉӏnh luұt I Newton cho chúng ta biӃt tәng hӧp lӵc tác dөng lên cái lông chim phҧi giҧm xuӕng gҫQQKѭ
bҵng không sau mӝt thӡi gian ngҳn. Có hai lӵc tác dөng lên cái lông chim: lӵc hҩp dүQKѭӟng xuӕng tӯ
KjQKWLQK7UiLÿҩt, và lӵFPDViWKѭӟng lên tӯ NK{QJNKt.KLFiLO{QJFKLPWăQJWӕc, lӵc ma sát không khí
càng lúc càng mҥnh, và cuӕi cùng nó triӋt tiêu lӵc hҩp dүn cӫD7UiLÿҩt, nên cái lông chim tiӃp tөFUѫLYӟi
vұn tӕFNK{QJÿәLPjNK{QJWăQJWӕc thêm chút nào nӳa.
Tình huӕQJQJѭӡi nhҧy dù giӕng hӋWQKѭYұy. ChӍ FyÿLӅXOjQJѭӡi nhҧy dù chӏu lӵc hҩp dүn có lӁ lӟQKѫQ
mӝt triӋu lҫn so vӟLFiLO{QJFKLPYjF{WDUѫLQKDQKWKuOӵc cҧn cӫa không khí mҥQKQKѭOӵc hҩp dүn. Cô
ta mҩWYjLJLk\ÿӇ ÿҥt tӟi vұn tӕc cuӕi cùng, nó vào cӥ KjQJWUăPGһm trên giӡ.
Sӵ tәng hӧp tәQJTXiWKѫQFӫa các lӵc

ThұWTXiFѭӥng ép khi hҥn chӃ sӵ chú ý cӫa chúng ta vӟi nhӳQJWUѭӡng hӧSWURQJÿyWҩt

cҧ các lӵc nҵm dӑFWKHRÿѭӡng chuyӇQÿӝng cӫa khӕi tâm. Ĉӕi vӟi mӝWWUѭӡng hӧp, chúng ta
không thӇ phân tích bҩt kì chuyӇQÿӝQJWKHRSKѭѫQJQJDQJQjRYuEҩt kì mӝt vұt nào trên Trái
ÿҩWFǊQJVӁ chӏu mӝt lӵc hҩp dүn thҷQJÿӭng! Chҷng hҥn, khi bҥQÿDQJOiL[HFӫa mình trên con
ÿѭӡng thҷng, thì có cҧ lӵc nҵm ngang và lӵc thҷQJÿӭng. Tuy nhiên, lӵc thҷQJÿӭng không ҧnh
KѭӣQJÿӃn chuyӇQÿӝng khӕi tâm, vì lӵFKѭӟng lên cӫDFRQÿѭӡng dӉ dàng làm trung hòa mҩt
lӵc hҩp dүQKѭӟng xuӕng cӫD7UiLÿҩt và giӳ chiӃF[HNK{QJO~QYjRÿҩt.
Trong phҫn sau cӫa sách, chúng ta sӁ nghiên cӭXWUѭӡng hӧp tәng quát nhҩt cӫa nhiӅu lӵc
tác dөng lên mӝt vұt ӣ bҩt kì góc nào, sӱ dөQJ Nƭ WKXұt toán hӑc cӝQJYHFWRUQKѭQJYLӋc suy
rӝng mӝWFK~Wÿӏnh luұt I Newton cho phép chúng ta phân tích rҩt nhiӅXWUѭӡng hӧp lí thú:
Giҧ sӱ mӝt vұt có hai tұp hӧp lӵc tác dөng lên nó, mӝt tұp hӧp lӵFKѭӟQJWKHRÿѭӡng
thҷng chuyӇQÿӝQJEDQÿҫu cӫa vұt và tұp hӧp lӵc kia vuông góc vӟi tұp thӭ nhҩt. NӃu cҧ hai tұp
hӧp lӵc triӋt tiêu nhau, thì khӕi tâm cӫa vұt tiӃp tөc ӣ trҥng thái chuyӇQÿӝQJQKѭFǊ
Ví dͭ 3. M͡WKjQKNKiFKWUrQWjXÿL͏n ng̯m
Mô tҧ các lӵc tác dөng lên mӝWQJѭӡLÿӭQJWUrQWjXÿLӋn ngҫm chҥy ӣ vұn tӕFNK{QJÿәi.
# Không có lӵc nào cҫn thiӃWÿӇ giӳ FKRQJѭӡLÿyFKX\ӇQÿӝQJWѭѫQJÿӕi so vӟLÿҩt. Anh ta sӁ không bӏ
cuӕn vӅ phía sau xe lӱDFKRGVjQ[HWUѫQKD\NK{QJ&yKDLOӵc thҷQJÿӭng tác dөng lên anh ta, lӵc hҩp
dүQ Kѭӟng xuӕng cӫD 7UiL ÿҩt và lӵF Kѭӟng lên cӫa sàn xe, chúng triӋt tiêu nhau. Không có lӵc theo
SKѭѫQJQJDQJWiFGөng lên anh ta, nên tҩt nhiên lӵc tәng hӧSWKHRSKѭѫQJQJDQJOjEҵng không.
Ví dͭ 4. L͹c tác dͭng lên thuy͉n bu͛m
NӃu mӝt con thuyӅn buӗm ÿDQJOѭӟWÿLӣ vұn tӕFNK{QJÿәi vӟi gió thәi thҷng tӯ phía sau nó tӟi, thì thӵc tӃ
các lӵc tác dөng lên nó là gì ?
# Các lӵc tác dөng lên con thuyӅn phҧi triӋt tiêu lүn nhau. Con thuyӅn không chìm xuӕng hay nhҩp nhô
vào không khí, nên hiӇn nhiên các lӵc thҷQJÿӭng triӋt tiêu nhau. Các lӵc thҷQJÿӭng là lӵc hҩp dүQKѭӟng
xuӕng tác dөng bӣLKjQKWLQK7UiLÿҩt và mӝt lӵFKѭӟng lên tӯ SKtDQѭӟc.
Không khí tác dөng mӝt lӵF Kѭӟng vӅ SKtDWUѭӟc lên con thuyӅn, và nӃu con thuyӅn không gia tӕc theo
SKѭѫQJQJDQJWKuOӵFPDViWKѭӟng ra phía sau cӫDQѭӟc phҧi triӋt tiêu vӟi nó.
Trái vӟi Aristotle, lӵF WăQJ Fѭӡng là không cҫn thiӃW ÿӇ duy trì mӝt tӕF ÿӝ FDR KѫQ /ӵc tәng hӧp bҵng
không luôn cҫn thiӃWÿӇ duy trì vұn tӕFNK{QJÿәi. Hãy xét nhӳng con sӕ KѭFҩXVDXÿk\
Con thuyӅn chuyӇQ ÿӝng ӣ Con thuyӅn chuyӇQÿӝng ӣ vұn
vұn tӕFNK{QJÿәi, chұm tӕFNK{QJÿәi, cao
LӵF Kѭӟng vӅ WUѭӟc cӫa gió tác 10.000 N 20.000 N
dөng lên cánh buӗP«
LӵF Kѭӟng vӅ sau cӫD Qѭӟc tác - 10.000 N - 20.000 N
dөng lên thân thuyӅn«
Lӵc tәng hӧp tác dөng lên con 0N 0N
thuyӅn
Con thuyӅn ÿL QKDQKKѫQYүn có lӵc tәng hӧp bҵng không tác dөng lên nó. LӵFKѭӟng vӅ WUѭӟc tác dөng
lên nó lӟQ KѫQ Yj OӵF Kѭӟng vӅ sau nhӓ KѫQ kP KѫQ QKѭQJ ÿLӅX ÿy NK{QJ OLrQ TXDQ Yu ÿӏnh luұt I
Newton làm viӋc vӟi lӵc tәng hӧp, chӭ không phҧi tӯng lӵc riêng lҿ.
Ví dө Qj\NKiWѭѫQJWӵ vӟi ví dө vӅ vұn tӕc cuӕi cùng cӫa vұWUѫLYuFyOӵFPDViWWăQJWKHRWӕFÿӝ. Sau khi
nhә QHRYjJLѭѫQJEXӗm, con thuyӅn sӁ gia tӕc trong thӡi gian ngҳn, và rӗLÿҥt tӟi vұn tӕc cuӕi cùng cӫa nó,
tҥLÿyOӵc ma sát cӫDQѭӟc trӣ nên lӟn bҵng lӵc cӫa gió tác dөng lên cánh buӗm.

Ví dͭ 5. Va ch̩P[HK˯L
NӃu bҥn lái xe cӫa mình vào mӝt bӭFWѭӡng gҥch, thì lӵc bí ҭn nào
ÿұp mһt cӫa bҥn vào thiӃt bӏ lái ?
# %iFVƭFӫa bҥQÿm Fy Kӑc vұt lí, nên cô ta sӁ không tin khҷng
ÿӏnh cӫa bҥn rҵng mӝt lӵc bí ҭQÿmOjPYLӋFÿy&{WDELӃt mһt cӫa
bҥn chӍ WXkQ WKHR ÿӏnh luұt I Newton. Ngay sau khi xe cӫa bҥn
chҥPYjRWѭӡng, nhӳng lӵc duy nhҩt tác dөQJOrQÿҫu bҥn chính là
nhӳng lӵc triӋW WLrX QKDX ÿm Wӗn tҥL WUѭӟF ÿy Oӵc hҩp dүQ Kѭӟng
xuӕng cӫD7UiLÿҩt và lӵFKѭӟng lên tӯ cә cӫa bҥn. Không có lӵc
QjRKѭӟQJUDWUѭӟc hay ra sau tác dөQJOrQÿҫu bҥQQKѭQJFKLӃc
xe chӏu mӝt lӵF Kѭӟng ra sau tӯ SKtD Wѭӡng, nên chiӃc xe chұm
dҫn và mһt cӫa bҥQÿұp vào. d/ Ví dө 4
- A. Newton nói rҵng các vұt tiӃp tөc chuyӇQ ÿӝng nӃX QKѭ
không có lӵc nào tác dөQJOrQFK~QJQKѭQJEұc tiӅn bӕi Aristotle
cӫa ông nói rҵng mӝt lӵc là cҫn thiӃWÿӇ giӳ cho mӝt vұt chuyӇn
ÿӝng. Vì sao lí thuyӃt cӫa Aristotle có vҿ hӧSOtKѫQFKRGүu ngày
nay chúng ta tin là nó sai lҫm ? Aristotle thiӃXVyWÿLӅu gì vӅ cách
lí giҧi nguyên nhân các vұW GѭӡQJ QKѭ FKұm dҫn mӝt cách tӵ
nhiên ?
B. Trong hình, chuyӇQÿӝQJEDQÿҫu cӫa cái kèn saxophone là gì
nӃu các lӵc biӇu diӉn mang lҥi mӝt chuyӇQÿӝng mӝt chiӅu tiӃp tөc
cӫa khӕi tâm cӫa nó ?
C. Hình này yêu cҫu mӝt sӵ kháLTXiWKyDKѫQKӃt nhӳng gì trình
bày ӣ phҫQWUѭӟc. Sau khi nghiên cӭu lӵc, trӵc giác vұt lí cӫa bҥn
Câu hӓi B
cho bҥn biӃWÿLӅu gì sӁ xҧy ra ? Bҥn có thӇ phát biӇu bҵng lӡi làm
thӃ QjRNKiLTXiWKyDFiFÿLӅu kiӋn cho chuyӇQÿӝng mӝt chiӅXÿӇ
bao gӗm các tình huӕng giӕQJQKѭWuQKKXӕng này ?
Ĉӏnh luұt II Newton

&zQWUѭӡng hӧp lӵc tәng hӧp tác dөng lên mӝt
vұt không bҵng không, thì có phҧL ÿӏnh luұt I Newton
không áp dөQJÿѭӧc ? Vұt sӁ có gia tӕc. Cách chúng ta
[iFÿӏnh dҩXGѭѫQJYjkPFӫa lӵc và gia tӕc bҧRÿҧm
lӵF GѭѫQJ Wҥo ra gia tӕF GѭѫQJ Yj WѭѫQJ Wӵ QKѭ Yұy
cho giá trӏ âm. Vұy nó sӁ có gia tӕc bao nhiêu ? Rõ Câu hӓi C
ràng nó phө thuӝc cҧ vào khӕLOѭӧng cӫa vұWYjOѭӧng
lӵc tác dөng.
Thí nghiӋm tiӃn hành vӟi vұt bҩt kì cho thҩy gia tӕc cӫa nó tӍ lӋ thuұn vӟi lӵc tәng hӧp
ÿһt lên nó. ĈLӅu này trông có vҿ QKѭNK{QJÿ~QJYu FK~QJWDELӃt nhiӅXWUѭӡng hӧSWURQJÿy
nhӳQJOѭӧng nhӓ lӵc rӕt cuӝc chҷng làm cho mӝt vұt chuyӇQÿӝng, và lӵc lӟQKѫQWKuOjPFKRQy
chuyӇQÿӝng. Sӵ thҩt bҥi rõ ràng này cӫa tính tӍ lӋ thұt ra do quên mҩt rҵng có lӵc ma sát ngoài
lӵFPjFK~QJWDÿһt vào làm chuyӇQÿӝng vұt. Gia tӕc cӫa vұt tӍ lӋ chính xác vӟi lӵc tәng hӧSÿһt
lên nó, chӭ không phҧi tӯng lӵFÿһt lên nó. Khi không có ma sát, ngay cҧ mӝt lӵc rҩt nhӓ FǊQJ
có thӇ OjPWKD\ÿәi dҫn vұn tӕc cӫa mӝt khӕLOѭӧng rҩt lӟn.
Thí nghiӋm còn cho thҩy gia tӕc tӍ lӋ nghӏch vӟi khӕLOѭӧng cӫa vұt, và kӃt hӧp hai sӵ tӍ
lӋ Qj\FKRWDSKѭѫQJSKiSVDXÿk\ÿӇ dӵ ÿRiQJLDWӕc cӫa bҩt kì vұt nào:

ÿӏnh luұt II Newton
a = Fhl/m
WURQJÿy
m là khӕLOѭӧng cӫa vұt
Fhl là tәng các lӵc tác dөng lên nó, và
a là gia tӕc cӫa khӕi tâm cӫa vұt
Chúng ta hiӋQ ÿDQJ Kҥn chӃ vӟL WUѭӡng hӧS WURQJ ÿy FiF Oӵc quan tâm song song vӟi
Kѭӟng cӫa chuyӇQÿӝng.
Ví dͭ ;HEXVÿDQJJLD t͙c
Mӝt chiӃc xe bus VW vӟi khӕLOѭӧng 2000 kg gia tӕc tӯ 0 lên 25 m/s (tӕFÿӝ trên xa lӝ) trong 34 s. Giҧ sӱ
gia tӕFOjNK{QJÿәi, hӓi hӧp lӵc tác dөng lên xe bus bҵng bao nhiêu ?
# Chúng ta giҧLSKѭѫQJWUuQKÿӏnh luұt II Newton cho Fhl = ma, và thay 'v/'t cho aWKXÿѭӧc
Fhl = m'v/'t
= (2000 kg)(25 m/s ± 0 m/s)/(34 s)
= 1,5 kN
Tәng quát
1Kѭ YӟL ÿӏnh luұW , ÿӏnh luұt II có thӇ dӉ GjQJ NKiL TXiW KyD ÿӇ bao gӗm nhiӅu tình
huӕng rӝQJUmLKѫQ
Giҧ sӱ mӝt vұt chӏu tác dөng bӣi hai tұp hӧp lӵc, mӝt tұp hӧp nҵm dӑF WKHR Kѭӟng
chuyӇQÿӝQJEDQÿҫu cӫa vұt và tұp hӧp kia tác dөQJWKHRÿѭӡng vuông góc. NӃu các lӵc vuông
góc vӟLKѭӟng chuyӇQÿӝQJEDQÿҫu cӫa vұt triӋt tiêu nhau, thì vұt gia tӕFWKHRÿѭӡng chuyӇn
ÿӝQJEDQÿҫu cӫa nó theo a = Fhl/m.
Quan hӋ giӳa khӕLOѭӧng và trӑQJOѭӧng
KhӕLOѭӧng khác vӟi trӑQJOѭӧQJQKѭQJFK~QJOLrQ
quan vӟi nhau. KhӕL Oѭӧng cӫa quҧ táo cho chúng ta biӃt
mӭFÿӝ NKyOjPWKD\ÿәi chuyӇQÿӝng cӫa nó. TrӑQJOѭӧng
cӫDQyÿRÿӝ lӟn cӫa lӵc hút hҩp dүn giӳa quҧ táo và hành
WLQK7UiLÿҩt. TrӑQJOѭӧng cӫa quҧ táo nhҽ KѫQ ӣ trên Mһt
WUăQJQKѭQJNKӕLOѭӧng cӫDQyQKѭFǊ&iFQKjGXKjQKOҳp
ghép Trҥm Không gian Quӕc tӃ WURQJ ÿLӅu kiӋn trӑng lӵc
zero không thӇ nào ném các mô-ÿXQQһng tӟi lui vӟi bàn tay e/ MӝW FiL FkQ KDL ÿƭD ÿѫQ JLҧn hoҥt
ÿӝng bҵng cách so sánh trӑng lӵc tác
không cӫa hӑ; các mô-ÿXQ NK{QJ Fy WUӑQJ OѭӧQJ QKѭQJ
dөng bӣL7UiLÿҩWOrQFiLÿӵng trong hai
không phҧi không có khӕLOѭӧng. ÿƭD9uKDLÿƭDFkQKҫXQKѭӣ cùng vӏ trí
Chúng ta vӯa thҩy bҵng chӭng thӵc nghiӋm cho phía trên bӅ mһW7UiLÿҩt, nên giá trӏ cӫa
g vӅ FѫEҧQOjQKѭQKDXYӟi tӯQJÿƭDYj
thҩy khi trӑng lӵc (lӵc hҩp dүn cӫD7UiLÿҩt) là lӵc duy nhҩt sӵ bҵng nhau cӫa trӑQJ OѭӧQJ GR ÿy
tác dөng lên vұt, thì gia tӕc cӫa nó bҵng hҵng sӕ g, và g phө FǊQJ QJө ý sӵ bҵng nhau cӫa khӕi
thuӝFYjRQѫLEҥQÿӭng trên bӅ mһt TriLÿҩt, mà không phө Oѭӧng.
thuӝc vào khӕLOѭӧng cӫa vұt. Áp dөQJÿӏnh luұt II Newton

NKL ÿy FKR FK~QJ WD WtQK ÿѭӧF ÿӝ lӟn cӫa lӵc hҩp dүn tác
dөng lên vұt bҩt kì theo khӕLOѭӧng cӫa nó:
|FW | = mg
3KѭѫQJWUuQKFKӍ FKRÿӝ lӟn, tӭc là giá trӏ tuyӋWÿӕi, cӫa FW,
vuFK~QJWDÿӏQKQJKƭDg là mӝt sӕ GѭѫQJQrQQyEҵng giá
trӏ tuyӋWÿӕi cӫa gia tӕc cӫa mӝt vұWUѫL
Ví dͭ 7. Tr͕QJO˱ͫng và kh͙LO˱ͫng
Hình f biӇu diӉn khӕLYjNJWUHRGѭӟLFiLFkQOz[RFkQÿR
lӵFWKHRÿѫQYӏ newton. Hãy giҧi thích các sӕ chӍ.
# Hãy bҳWÿҫu vӟi khӕLNJÿѫQÿӝc. NӃu nó không gia tӕc,
thì hiӇn nhiên lӵc tәng hӧSÿһt lên nó bҵng không: lӵFKѭӟng
lên cӫa cân lò xo tác dөng lên nó triӋt tiêu vӟi lӵc hҩp dүn
Kѭӟng xuӕng cӫD 7UiL ÿҩt. Cân lò xo cho chúng ta biӃt bao
nhiêu lӵc buӝc phҧi cung cҩSQKѭQJ YuKDLOӵc bҵng nhau vӅ f/ Ví dө 7
ÿӝ lӟn, nên sӕ chӍ cӫDFkQOz[RFǊQJFyWKӇ hiӇu là sӕ ÿRÿӝ
lӟn cӫa lӵc hҩp dүn, tӭc là trӑQJ Oѭӧng cӫa khӕi 1 kg. Trӑng
Oѭӧng cӫa khӕi 1 kg sӁ là
FW = mg = (1,0 kg)(9,8 m/s2) = 9,8 N
YjÿyWKұt ra là sӕ chӍ trên cân lò xo.
7ѭѫQJWӵ, vӟi khӕi 2 kg, chúng ta có
FW = mg = (2,0 kg)(9,8 m/s2) = 19,6 N
Ví dͭ 8. Tính v̵n t͙c cu͙i cùng
Thí nghiӋm cho thҩy lӵc ma sát cӫa không khí tác dөng lên mӝt vұt UѫLQKѭQJѭӡi nhҧy dù hay cái lông
chim có thӇ lҩy xҩp xӍ khá tӕt vӟLSKѭѫQJWUuQK_Fkk| = cUAv2WURQJÿyFOjKҵng sӕ, U là tӍ trӑng cӫa không
khí, A là tiӃt diӋn ngang cӫa vұt nhìn tӯ Gѭӟi lên, và v là vұn tӕc cӫa vұt. Hãy dӵ ÿRiQYұn tӕc cuӕi cùng
cӫa vұt, tӭc vұn tӕFVDXFQJQyÿҥt tӟi sau mӝt khoҧng thӡi gian dài.
# Khi vұt gia tӕc, v lӟQKѫQFӫa nó làm cho lӵFKѭӟng lên cӫDNK{QJNKtWăQJOrQFKRÿӃn cuӕi cùng thì
lӵc hҩp dүn và lӵc ma sát cӫa không khí triӋWWLrXQKDXVDXÿyYұt tiӃp tөFUѫLӣ vұn tӕFNK{QJÿәi. Chúng
ta chӑn hӋ tӑDÿӝ vӟi chiӅXGѭѫQJKѭӟng lên, nên lӵc hҩp dүn là âm và lӵc ma sát cӫDNK{QJNKtOjGѭѫQJ
Chúng ta muӕn tìm vұn tӕc tҥLQѫL
Fkk + FW = 0, tӭc là
cUAv2 ± mg = 0
GiҧLSKѭѫQJWUuQKWKHRv, cho ta
mg
vcc
cU A
- Thұt quan trӑng viӋc tұp dҫn thói quen giҧLWKtFKSKѭѫQJWUuQKĈLӅXQj\EDQÿҫu có thӇ NKyNKăQQKѭQJ
dҫn rӗi bҥn sӁ quen vӟi cách lí giҧi kiӇu này.
mg
(1) GiҧLWKtFKSKѭѫQJWUuQK vcc WURQJWUѭӡng hӧp U = 0.
cU A
(2) So sánh vұn tӕc cuӕi cùng cӫa mӝt quҧ cҫu thép 4 cm vӟi vұn tӕc cuӕi cùng cӫa mӝt quҧ bóng 1 cm.

(3) Ngoài viӋc lӑc gӥ êQJKƭDWRiQKӑc cӫa mӝWSKѭѫQJWUuQKFK~QJWDFzQSKҧi có thӇ ÿѭDQyYjRQJӳ cҧnh
vұt lí cӫDQy3KѭѫQJWUuQKQj\FyWtQKTXDQWUӑQJNKiLTXiWQKѭWKӃ nào ?
- A. Hãy chӍ ra rҵQJÿѫQYӏ newton có thӇ biӇu diӉn lҥLWKHREDÿѫQYӏ PNVFѫ
bҧn là tә hӧp kg.m/s2.
B. Nhӳng phát biӇXVDXÿk\VDLӣ ÿkX"
³JOjOӵc hҩp dүQ´
³.KӕLOѭӧng là sӕ ÿREDRQKLrXNK{QJJLDQPjPӝt thӭ JuÿyFKLӃP´
C. Hãy phê bình phát biӇXNK{QJFKtQK[iFVDXÿk\
³1Ӄu mӝt vұt nҵm yên và tәng hӧp lӵF ÿһt lên nó bҵng không, nó vүn nҵm
yên. Có thӇ còn có nhӳQJWUѭӡng hӧSWURQJÿyPӝt vұWÿDQJFKX\ӇQÿӝng và
giӳ nguyên chuyӇQ ÿӝng mà không có bҩt kì tәng hӧp lӵF QjR ÿһt lên nó,
QKѭQJÿLӅXÿyFKӍ có thӇ xҧy ra khi không có ma sát, giӕQJ QKѭNK{QJ JLDQ
Câu hӓi D QJRjLYǊWUө´
D. Bҧng g cung cҩp sӕ liӋXÿREҵng laser cho cuӝFÿXDPFӫa Ben Johnson
tҥi giҧL9{ÿӏch thӃ giӟLQăPӣ Rome. (KӍ lөc thӃ giӟi cӫa anh ta sau này
bӏ rút lҥi vì ông bӏ kiӇPWUDGѭѫQJWtQKYӟi steroid). Hӓi tәng hӧp lӵc tác dөng
OrQDQKWDWKD\ÿәLQKѭWKӃ nào trong thӡLJLDQÿXD"
4.4 Lӵc không phҧLOj«

NhӳQJQJѭӡi dҥy violin phҧi chӏXÿӵng tiӃng kéo rít tay cӫa nhӳQJQJѭӡi hӑc trò vӥ lòng
cӫa hӑ. Vҿ khó chӏu xuҩt hiӋn trên khuôn mһt cӫa cô giáo âm nhҥc khi cô thҩy hӑc trò cӫa mình
hít thӣ vӟi sӵ phӗng lên cӫa lӗng ngӵc mà không có sӵ dãn nӣ nào ӣ bөng anh ta. Cái khiӃn cho
nhӳQJQJѭӡi thҫy giáo vұt lí chào thua là nhӳng phát biӇu bҵng lӡi vӅ lӵc cӫa hӑc trò cӫa hӑ. Sau
ÿk\W{LOLӋt kê mӝt vài châm ngôn vӅ lӵc không phҧi là cái gì.
Lӵc không phҧi là tính chҩt cӫa mӝt vұt
Rҩt nhiӅu mô tҧ NK{QJÿ~QJFӫa hӑc sinh vӅ lӵc có thӇ chӳa trӏ bҵng cách ghi nhӟ rҵng
lӵFOjWѭѫQJWiFFӫa hai vұt, không phҧi là tính chҩt cӫa mӝt vұt.
Phát biӇXNK{QJÿ~QJ³7KDQKQDPFKkPÿyFyQKLӅu lӵF´
$ NӃu thanh nam châm nҵm cách quҧ cҫu thép 1 mm, chúng có thӇ tác dөng mӝt lӵc hút rҩt mҥng lên nhau,
QKѭQJ QӃu chúng cách nhau 1 m, thì lӵc hҫX QKѭ VӁ không thӇ nhұQ UD ÿѭӧc. Sӭc mҥnh cӫa thanh nam
châm có thӇ ÿiQKJLiEҵQJFiFÿѫQYӏ ÿLӋn nhҩWÿӏnh (ampere-mét2), chӭ NK{QJWKHRÿѫQYӏ lӵc.
Lӵc không phҧi là sӕ ÿRFKX\ӇQÿӝng cӫa mӝt vұt

NӃu lӵc không phҧi là tính chҩt cӫa mӝt vұt riêng lҿ, thì nó không thӇ dùng làm sӕ ÿR
chuyӇQÿӝng cӫa mӝt vұt.
Phát biӇXNK{QJÿ~QJ³&KLӃc xe lӱa chӣ hàng chҥy ҫm ҫPWUrQÿѭӡng ray vӟi mӝt lӵc kinh khӫQJ´
$ Lӵc không phҧi là sӕ ÿRFKX\ӇQÿӝng. NӃu xe lӱa chӣ hàng va chҥm vӟi mӝt xe tҧL[LPăQJFKӃt máy, thì
mӝt sӕ lӵc kinh khӫng sӁ xuҩt hiӋQQKѭQJQӃXQyÿөng phҧi mӝt con ruӗi thì lӵFÿyVӁ nhӓ.
Lӵc không phҧLOjQăQJOѭӧng

Có hai cách tiӃp cұn chӫ yӃu tìm hiӇu chuyӇQÿӝng cӫa vұt, mӝt dӵa trên lӵc, và mӝt dӵa
trên mӝt khái niӋm khác, gӑLOjQăQJOѭӧQJĈѫQYӏ SI cӫDQăQJOѭӧQJOj-RXOHQKѭQJFyOӁ bҥn

quen thuӝFKѫQYӟLFDORGQJÿRQăQJOѭӧng cӫa thӵc phҭm, và kilowatt-giӡÿѫQYӏ mà công ti
ÿLӋn lӵFGQJÿӇ WKDQKWRiQKyDÿѫQYӟi bҥn. Sӵ rành rӑWWUѭӟFÿyFӫa hӑc sinh hӑc vұt lí vӟi
calo và kilowatt-giӡ WѭѫQJ [ӭng vӟi sӵ không quen thuӝc chung vӟi viӋF ÿR OӵF WKHR ÿѫQ Yӏ
QHZWRQQKѭQJÿӏQKQJKƭDPDQJWtQKKRҥWÿӝng chính xác cӫa khái niӋPQăQJOѭӧng thì phӭc tҥp
KѫQÿӏQKQJKƭDFӫa khái niӋPQăQJOѭӧng, và các giáo trình, kӇ cҧ cuӕQQj\WKѭӡQJÿһt mô tҧ
vұt lí cӫa lӵFWUѭӟc mô tҧ vӅ QăQJOѭӧng. Vì thӃ, trong thӡLJLDQGjLVDXNKLÿѭDUDNKiLQLӋm lӵc
Yj WUѭӟF NKL ÿӏQK QJKƭD WKұn trӑng vӅ QăQJ Oѭӧng, hӑc sinh có thӇ nhҫm lүn vӟi nhӳng tình
huӕQJWURQJÿyNK{QJWKҩy rõ nó, hӑ quy các tính chҩt cӫDQăQJOѭӧng cho hiӋQWѭӧng lӵc.
Phát biӇXNK{QJÿ~QJ³/jPWKӃ nào cái ghӃ tôi ngӗi tác dөng mӝt lӵFOrQSKtDVDXOѭQJW{L"1yNK{QJFy
sӭc mҥQK´
$ Sӭc mҥnh là mӝt khái niӋm liên quan tӟLQăQJOѭӧng, ví dө mӝWEyQJÿqQZDWWWLrXWKө QăQJOѭӧng
100 joule mӛi giây. Khi bҥn ngӗi trên ghӃNK{QJFyQăQJOѭӧng nào bӏ tiêu thө, nên lӵc có thӇ tác dөng
giӳa bҥn và cái ghӃ mà không cҫQÿӃn nguӗQQăQJOѭӧng.
Lӵc không dӵ trӳ hay tiêu hao ÿѭӧc

'RQăQJOѭӧng có thӇ dӵ trӳ YjWLrXKDRFKRQrQQJѭӡLWDQJKƭOӵFFǊQJFyWKӇ dӵ trӳ hay
tiêu hao.
Phát biӇXNK{QJÿ~QJ³1Ӄu bҥn không chӭDÿҫy khí trong bình, bҥn sӁ làm cҥn kiӋt hӃt lӵF´
$ 1ăQJOѭӧng là cái bӏ bҥn làm cho cҥn kiӋt, không phҧi lӵc.
Lӵc không nhҩt thiӃt phҧi tác dөng bӣi sinh vұt sӕng hay máy móc
Sӵ chuyӇQKyDQăQJOѭӧng tӯ dҥng này sang dҥQJNKiFWKѭӡng yêu cҫu mӝt sӕ loҥLFѫ
chӃ sӕng hay máy móc. Khái niӋPÿyNK{QJWKӇ áp dөng cho lӵFFK~QJOjWѭѫQJWiFJLӳa các vұt,
không phҧi là thӭ truyӅQÿLKD\FKX\Ӈn hóa.
Phát biӇXNK{QJÿ~QJ³/jPWKӃ nào cái ghӃ gӛ có thӇ tác dөng lӵFOrQSKtDVDXOѭQJW{L"Nó không có lò
xo hay bҩt kì thӭ JuErQWURQJQy´
$ Không cҫQOz[RKD\FiFFѫFKӃ nӝi khác. NӃu cái ghӃ không tác dөng lӵc nào lên bҥn, bҥn sӁ tuân theo
ÿӏnh luұW,,1HZWRQYjUѫLUDNKӓi nó. Rõ ràng là nó tác dөng mӝt lӵc lên bҥn!
Lӵc là nguyên nhân trӵc tiӃp cӫa sӵ WKD\ÿәi chuyӇQÿӝng

Tôi có thӇ bҩm bӝ ÿLӅu khiӇn tӯ xa làm cho cӱD QKj ÿӇ xe chuyӇn tӯ nҵm yên sang
chuyӇQ ÿӝng. Tuy nhiên, lӵc cӫD QJyQ WD\ W{L ÿһt lên nút bҩm không phҧi là lӵc tác dөng lên
cánh cӱa. Khi chúng ta nói lӵFÿһt lên mӝt vұt trong vұWOtFK~QJWDÿDQJQyLYӅ lӵc tác dөng trӵc
tiӃS7ѭѫQJWӵ, khi bҥn kéo mӝt con chó khó bҧo bҵng sӧi dây buӝc cә nó, thì sӧi dây và con chó
tác dөng lӵc lên nhau, không phҧi tay bҥn và con chó. Con chó còn không tiӃp xúc vӟi tay bҥn.
- ĈLӅu này nàRVDXÿk\FyWKӇ ÿѭӧc mô tҧ ÿ~QJWKHRNKiLQLӋm lӵc ?
(1) ChiӃc tàu ngҫm hҥWQKkQÿDQJQҥSÿLӋn tҥLOzKѫLQѭӟc.
(2) Chân vӏt cӫa chiӃc tàu ngҫm hҥWQKkQTXD\WURQJQѭӟc.
(3) ChiӃc tàu ngҫm hҥt nhân cҫn nҥp lҥi nhiên liӋu lò phҧn ӭng cӫa nó mӝWFiFKÿӅXÿһn.
- A. Phê bình phát biӇXNK{QJÿ~QJVDXÿk\³1Ӄu bҥQÿҭy mӝt cuӕn sách trên bàn, sӵ ma sát làm tiêu hao
càng lúc càng nhiӅu lӵc cӫDQyFKRÿӃn cuӕi cùng thì nó dӯng lҥL´

B. BҥQÿұp mӝt quҧ WHQQLVYjRWѭӡng. Giҧi thích bҩt kì ý nào hay toàn bӝ ý là khôQJÿ~QJWURQJP{Wҧ vұt lí
VDXÿk\³4Xҧ bóng thu lҩy mӝt sӕ lӵc tӯ phía bҥn khi bҥQÿұp vào nó, và khi nó chҥPYjRWѭӡng, nó mҩt
mӝt phҫn lӵFÿyQrQQyNK{QJQҧy trӣ lҥLQKDQKQKѭFǊÿѭӧF&iFFѫWURQJWD\Eҥn là nhӳng thӭ duy nhҩt
có thӇ làm phát sinh ra lӵF´
4.5 HӋ quy chiӃu quán tính và phi quán tính

Mӝt hôm, bҥn lái chiӃc xe tҧi nhҽ WUrQÿѭӡQJÿLSKiWEyQJERZOLQJ4Xҧ bóng nҵm ӣ phía
VDX[HWKѭӣng ngoҥQFK~WURQJFKѫLYjNK{QJNKtWURQJOjQKYjiQKViQJ0һt trӡL6DXÿyEҥn
lái chұm lҥi vì mӝt ngӑQÿqQÿӓ ӣ WUѭӟc mҳt. Khi hãm phanh, bҥn liӃFQKuQYjRJѭѫQJQKuQVDX
cӫa xe bҥn, và thҩy kҿ ÿӗQJKjQKÿһc ân cùng vӟi bҥQÿDQJJLDWӕc vӅ phía bҥn. Có phҧi mӝt sӕ
lӵc bí ҭQÿDQJÿҭy nó vӅ SKtDWUѭӟF".K{QJÿyFKӍ là vì bҥQYj[HÿDQJFKұm lҥi. Quҧ bóng
ÿDQJWUXQJWKjQKWXkQWKHRÿӏnh luұt I Newton, và vì nó tiӃp tөc chuyӇQÿӝng ӣ vұn tӕc không
ÿәLQrQQyÿLYӅ SKtDWUѭӟFWѭѫQJÿӕi so vӟi chiӃF[HÿDQJFKұm lҥi. Không có lӵc nào tác dөng
lên nó (ngoài nhӳng lӵc thҷQJÿӭng triӋt tiêu nhau luôn tác dөng lên nó). Quҧ EyQJGѭӡQJQKѭ
chӍ vi phҥPÿӏnh luұW,1HZWRQYuFyFiLJuÿyNK{QJÿ~QJÿӕi vӟi hӋ quy chiӃu cӫa bҥn, nó dӵa
trên chiӃc xe tҧi.
1Kѭ Yұy, làm thӃ nào chúng ta biӃt trong nhӳng hӋ quy chiӃX QjR WKu FiF ÿӏnh luұt
Newton mӟi hӧp lӋ ? Thұt chҷng hay nӃu nói chúng ta nên tránh các hӋ quy chiӃXÿDQJFKX\Ӈn
ÿӝQJYuNK{QJFyFiLJuOjÿӭng yên tuyӋWÿӕi, hay chuyӇQÿӝng tuyӋWÿӕi. Mӑi hӋ quy chiӃu có
thӇ xem xét hoһFÿDQJÿӭng yên, hoһc chuyӇQÿӝng. Theo mӝWQJѭӡi quan sát ӣ ҨQĈӝ, chuyӃn
du hành trên cҩu thành nên hӋ quy chiӃu trong phҫn (b) cӫDKuQKÿDQJFKX\ӇQÿӝng theo sӵ quay
cӫD7UiLÿҩt ӣ tӕFÿӝ KjQJWUăPGһm mӛi giӡ.
h/ 1. Trong hӋ quy chiӃu chuyӇQÿӝng vӟi
chiӃc xe tҧi, quҧ EyQJERZOLQJKuQKQKѭYL
phҥPÿӏnh luұt I Newton bӣLÿDQJJLDWӕc
mһc dù không có lӵF WKHR SKѭѫQJ QJDQJ
QjRÿһt lên nó. 2. Trong mӝt hӋ quy chiӃu
quán tính, bӅ mһW 7UiL ÿҩt có thӇ FRL QKѭ
thӃ, quҧ EyQJ ERZOLQJ Qj\ WXkQ WKHR ÿӏnh
luұW , 1HZWRQ 1y ÿL ÿѭӧc nhӳng quãng
ÿѭӡng bҵng nhau trong nhӳng khoҧng thӡi
gian bҵng nhau, tӭc là duy trì vұn tӕc
NK{QJÿәi. Trong hӋ quy chiӃu này, chiӃc
xe tҧL GѭӡQJ QKѭ Fy Vӵ WKD\ ÿәi vұn tӕc,
QyFyêQJKƭDYuFRQÿѭӡQJÿDQJWiFGөng
mӝt lӵc ngang lên nó.
1JX\rQ QKkQ Yu VDR FiF ÿӏnh luұt Newton thҩt bҥi trong hӋ quy chiӃu cӫa chiӃc xe tҧi
không phҧi vì chiӃc xe tҧLÿDQJFKX\ӇQÿӝQJPjYuQyÿDQJJLDWӕc. (Nhҳc lҥi: các nhà vұt lí sӱ
dөng tӯ gia tӕFÿӇ chӍ hoһc sӵ WăQJWӕc, hoһc sӵ giҧm tӕF&iFÿӏnh luұt Newton chӍ hoҥWÿӝng
tӕt trong hӋ quy chiӃu cӫa chiӃc xe tҧLÿDQJFKX\ӇQÿӝng khi nào chiӃc xe tҧi chuyӇQÿӝng ӣ vұn
tӕFNK{QJÿәi. Khi nào tӕFÿӝ cӫDQyWKD\ÿәi thì có vҩQÿӅ1KѭYұy, làm thӃ nào chúng ta biӃt
hӋ quy chiӃXQjRÿDQJJLDWӕc, hӋ quy chiӃu nào thì không ? Còn nӃu bҥn khҷQJÿӏnh chiӃc xe tҧi

cӫa bҥQÿDQJNK{QJJLDWӕc, và vӍa hè, nhӵDÿѭӡQJYjWѭӧQJYXD%XUJHUÿDQJJLDWӕc thì sao ?
Cách dàn xӃp mӝt cuӝFWUDQKFmLQKѭWKӃ Oj[iFÿӏnh chuyӇQÿӝng cӫa mӝt sӕ vұWQKѭTXҧ bóng
bowling, mà chúng ta biӃt có lӵc tәng hӧp bҵQJNK{QJÿһt lên nó. Bҩt kì hӋ quy chiӃu nào trong
ÿyTXҧ bóng có vҿ WXkQWKHRÿӏnh luұW,1HZWRQNKLÿyOjPӝt hӋ quy chiӃu hӧp lӋ, và vӟi mӝt
nhà quan sát trong hӋ quy chiӃXÿyQJjL 1HZWRQÿҧm bҧo vӟi chúng ta rҵng tҩt cҧ nhӳng vұt
NKiF WURQJ YǊ WUө sӁ WXkQ WKHR FiF ÿӏnh luұt cӫa ông vӅ chuyӇQ ÿӝng, chӭ không riêng gì quҧ
bowling.
Nhӳng hӋ quy chiӃu hӧp lӋWURQJÿyFiFÿӏnh luұW1HZWRQÿѭӧFWXkQWKHRÿѭӧc gӑi là hӋ
quy chiӃu quán tính. Các hӋ quy chiӃXNK{QJTXiQWtQKÿѭӧc gӑi là hӋ quy chiӃu phi quán tính.
Trong nhӳng hӋ quy chiӃXÿyFiFYұt vi phҥm nguyên lí qXiQWtQKYjÿӏnh luұt I Newton. Trong
khi chiӃc xe tҧLÿDQJFKX\ӇQÿӝng ӣ vұn tӕFNK{QJÿәi, thì cҧ nó lүn vӍDKqÿӅu là hӋ quy chiӃu
quán tính hӧp lӋ. ChiӃc xe tҧi trӣ thành mӝt hӋ quy chiӃu không hӧp lӋ khi nó bҳWÿҫXWKD\ÿәi
vұn tӕc cӫa nó.
BҥQWKѭӡng giҧ ÿӏnh mһWÿҩWGѭӟi chân bҥn là mӝt hӋ quy chiӃu hoàn toàn quán tính, và
FK~QJWDÿmJLҧ sӱ QKѭWKӃ ӣ phҫn trên. Tuy vұy, nó không hҷn là hoàn toàn quán tính. ChuyӇn
ÿӝng cӫa nó trong không gian khá phӭc tҥp, gӗm mӝt phҫn do sӵ quay hàng ngày cӫD7UiLÿҩt
xung quanh trөc cӫa nó, sӵ lҳFOѭKjQJWKiQJFӫa hành tinh vì sӭc hҩp dүn cӫa MһWWUăQJ, và sӵ
quay cӫD7UiLÿҩt xung quanh Mһt trӡi. Vì gia tӕc có liên quan vӅ mһt sӕ hӑc là nhӓQrQ7UiLÿҩt
gҫQÿ~QJOjPӝt hӋ quy chiӃu quán tính hӧp lӋ.
HӋ quy chiӃu phi quán tính cҫn phҧi tránh bҩt cӭ khi nào có thӇ, và chúng ta sӁ ít khi, nӃu
không nói là không bao giӡ, sӱ dөng nó trong tұp bài giҧng này. Tuy vұy, thӍnh thoҧng mӝt hӋ
quy chiӃu phi quán tính có thӇ là tiӋn lӧi. Các pháo thӫ hҧi quân, chҷng hҥn, thu toàn bӝ sӕ liӋu
cӫa hӑ tӯ radar, cҫu mҳWQJѭӡi, và nhӳng hӋ dò tìm khác chuyӇQÿӝng cùng vӟi bӅ mһW7UiLÿҩt.
Vì súng cӫa hӑ có tҫm ngҳm nhiӅu dһm, nên nhӳng sӵ khác nhau nhӓ giӳa gia tӕc thұt sӵ cӫa
con tàu cӫa hӑ và gia tӕFWLrQÿRiQEӣLÿӏnh luұt II Newton có thӇ có nhӳng ҧQKKѭӣQJWtFKOǊ\
và trӣ QrQÿiQJNӇĈӇ giӃt kҿ mà hӑ muӕn giӃt, hӑ phҧi thêm nhӳng hiӋu chӍnh nhӓ YjRSKѭѫQJ
trình a = Fhl/m. Thӵc hiӋn tính toán cӫa hӑ trong mӝt hӋ quy chiӃu quán tính sӁ cho phép hӑ sӱ
dөng dҥng thӭFEuQKWKѭӡng cӫa ÿӏnh luұW,,1HZWRQQKѭQJKӑ sӁ phҧi chuyӇn toàn bӝ sӕ liӋu
cӫa hӑ vào mӝt hӋ quy chiӃu khác, nó yêu cҫu nhӳng phép tính cӗng kӅnh.
- A. NӃu mӝt vұWFyÿӗ thӏ x ± t thҷng trong mӝt hӋ quy chiӃu quán tính nhҩWÿӏnh, thì kӃt quҧ WUrQÿӗ thӏ là
gì nӃu chúng WDÿәi sang mӝt hӋ tӑDÿӝ có gӕc tӑDÿӝ khác ? KӃt quҧ là gì nӃu chúng ta giӳ nguyên gӕc tӑa
ÿӝ QKѭQJÿҧRQJѭӧc chiӅXGѭѫQJFӫa trөc x lҥi ? Còn mӝt hӋ quy chiӃu quán tính chuyӇQÿӝng sát bên vұt
thì sao ? KӃt quҧ là gì nӃu chúng ta mô tҧ chuyӇQÿӝng cӫa vұt trong mӝt hӋ quy chiӃu phi quán tính ?
Tóm tҳWFKѭѫQJ 4
trӑng lӵF««««««««« lӵc hҩp dүQÿһt lên mӝt vұt, bҵng mg
hӋ quy chiӃXTXiQWtQK«««« mӝt hӋ quy chiӃu không gia tӕF WURQJ ÿy ÿӏnh
luұW,1HZWRQÿѭӧc nghiӋPÿ~QJ
hӋ quy chiӃu SKLTXiQWtQK«« mӝt hӋ quy chiӃX ÿDQJ JLD WӕF WURQJ ÿy ÿӏnh

luұt I Newton bӏ vi phҥm
Kí hiӋu
FW ««««««««« trӑQJOѭӧng
hӧp lӵF««««««««« mӝWFiFKNKiFQyL³Oӵc tәng hӧS´
Tóm tҳt
Ĉӏnh luұt I Newton vӅ chuyӇQÿӝng phát biӇu rҵng nӃu tҩt cҧ các lӵFÿһt lên mӝt vұt triӋt
tiêu lүn nhau, thì vұt vүn tiӃp tөc trҥng thái chuyӇQ ÿӝQJ QKѭ FǊ ĈLӅu này vӅ Fѫ Eҧn là mӝt
phiên bҧn tinh tӃ KѫQFӫa nguyên lí quán tính Galileo, nó không nghiên cӭXWKDQJÿRVӕ cӫa lӵc.
Ĉӏnh luұt II Newton vӅ chuyӇQ ÿӝQJ FKR SKpS WLrQ ÿRiQ JLD Wӕc cӫa mӝt vұt biӃt khӕi
Oѭӧng cӫa nó và lӵc tәng hӧSÿһt lên nó, akt = Fhl/mĈk\FKӍ là dҥng mӝt chiӅu cӫDÿӏnh luұt;
viӋc khҧo sát ba chiӅu không gian trӑn vҽn sӁ WUuQK Ej\ WURQJ FKѭѫQJ 9HFWRU .K{QJ Fy Nƭ
thuұt vector, chúng ta vүn có thӇ nói tӟi nhӳng tình huӕng giӳ QJX\rQNK{QJÿәi bҵng cách bao
gӗm các tұp hӧp vector tӵ triӋt tiêu nhau, cho dù chúng không nҵPWURQJKѭӟng chuyӇQÿӝng.
&iFÿӏnh luұt chuyӇQÿӝng cӫa Newton chӍ ÿ~QJWURQJQKӳng hӋ quy chiӃu không gia tӕc
gӑi là hӋ quy chiӃu quán tính.
Bài tұp
1. Mӝt vұWÿѭӧc quan sát thҩ\ÿDQJFKX\ӇQÿӝng ӣ tӕFÿӝ NK{QJÿәi theo mӝWKѭӟng nhҩt
ÿӏnh. Bҥn có thӇ kӃt luұn rҵng không có lӵc nào tác dөng lên nó không ? Giҧi thích.
2. Mӝt chiӃF[HKѫLEuQKWKѭӡng có khҧ QăQJFKRJLDWӕc 3 m/s2. NӃu nó kéo theo mӝt xe
móc có khӕLOѭӧng phân nӱa chiӃF[HKѫLWKuQyFyWKӇ ÿҥWÿѭӧc gia tӕc bao nhiêu ?
DĈһt T là lӵFFăQJFӵFÿҥi mà mӝt sӧi dây cáp cӫa thang máy có thӇ chӏXÿѭӧc mà
NK{QJÿӭt, tӭc là lӵc tӕL ÿDQó có thӇ tác dөng. NӃXÿӝQJFѫÿѭӧFÿӏQK FKѭѫQJWUuQKFҩp cho
thang máy gia tӕc a, thì khӕLOѭӧng tӕLÿDPjWKDQJPi\FyWKӇ mang, tính cҧ hành khách, bҵng
EDRQKLrXÿӇ FKRGk\FiSNK{QJÿӭt ?
(b) GiҧL WKtFK SKѭѫQJ WUuQK EҥQ WKX ÿѭӧF WURQJ WUѭӡng hӧS ÿһc biӋt a = 0 và gia tӕc
Kѭӟng xuӕQJFyÿӝ lӟn g ³*LҧLWKtFK´QJKƭDOjSKkQWtFKFiFKKjQK[ӱ cӫDSKѭѫQJWUuQKYjOLrQ
hӋ nó vӟi thӵc tӃ)
4. Mӝt máy bay trӵFWKăQJNKӕLOѭӧng m ED\OrQWKHRSKѭѫQJWKҷQJÿӭng. Nhӳng lӵc tác
dөng lên nó là lӵc hҩp dүn cӫa Trái ÿҩt và lӵc Fkk cӫDNK{QJNKtÿҭy nó lên trên các cánh quҥt.
(a) NӃu máy bay trӵFWKăQJFҩt lên lúc t = 0, thì tӕFÿӝ WKHRSKѭѫQJWKҷQJÿӭng cӫa nó tҥi
thӡLÿLӇm t bҵng bao nhiêu ?
(b) Thay sӕ YjR SKѭѫQJ WUuQK Fӫa bҥn ӣ câu a, cho m = 2300 kg, Fkk = 27 000 N, và
t = 4,0 s.

7URQJNu2O\PSLFVQăPWҥi Tokyo, kӍ lөc nhҧy cao nhҩt là 2,18 m. BӕQQăPVDXӣ
0H[LFR&LW\KX\FKѭѫQJYjQJEӝ P{QQj\ÿѭӧFWUDRFKRF~QKi\P9uÿӝ cao cӫa Mexico
City (2400 m), nên gia tӕc hҩp dүn ӣ ÿyWKҩSKѫQӣ Tokyo khoҧng 0,01 m/s2. Giҧ sӱ mӝt vұn
ÿӝng viên nhҧy cao có khӕLOѭӧng 72 kg.
(a) So sánh khӕLOѭӧng và trӑQJOѭӧng cӫa anh ta ӣ KDLQѫL
(b) Giҧ sӱ anh ta có thӇ nhҧy vӟi cùng vұn tӕc thҷQJÿӭQJEDQÿҫu ӣ cҧ KDLQѫLYjWҩt cҧ
nhӳQJÿLӅu kiӋQNKiFOjQKѭQKDXWUӯ lӵc hҩp dүn. Hӓi ӣ Mexico City, anh ta có thӇ nhҧy cao
KѫQEDRQKLrX"
6. Mӝt khí cҫu nhӓ EDQÿҫXÿӭng yên, thoáng do dӵ, lúc t = 0 phi công bұWÿӝQJFѫFiQK
quҥWĈӝQJFѫNK{QJWKӇ tӭc thӡi làm cánh quҥWTXD\QKѭQJFiQKTXҥWWăQJWӕc tӯ tӯ. LӵFWăQJ
lên tӯ tӯ giӳa không khí và cánh quҥt cho bӣLSKѭѫQJWUuQKF = ktWURQJÿyk là mӝt hҵng sӕ.
NӃu khӕLOѭӧng cӫa khí cҫu là m, hãy tìm vӏ trí cӫa nó là hàm theo thӡi gian. (Giҧ sӱ trong thӡi
gian bҥn khҧo sát, khí cҫu không chuyӇQÿӝQJTXiQKDQKÿӇ gây ra lӵFKѭӟQJUDVDXÿiQJNӇ do
sӭc cҧn cӫa không khí)
7. Mӝt chiӃF[HKѫLÿDQJJLDWӕc vӅ SKtDWUѭӟc theo mӝWFRQÿѭӡng thҷng. NӃu lӵc cӫa

ÿѭӡng tác dөQJOrQEiQK[Hÿҭy nó vӅ SKtDWUѭӟc, bҵQJN1NK{QJÿәi, và khӕLOѭӧng xe là
1000 kg, thì chiӃc xe sӁ mҩWEDROkXÿӇ WăQJWӯ 20 m/s lên 50 m/s ?
8. Mӝt sӕ dөng cө tӍDYѭӡn giӕQJQKѭPӝt cһSNpROѭӥi dao sҳFQj\WUѭӧWTXDOѭӥi dao
kia. Tuy nhiên, theo kiӇX³FiLÿH´PӝWOѭӥi dao sҳc ép lên mӝWOѭӥi phҷQJWKD\YuWUѭӧt qua nó.
Mӝt cuӕn sách dҥ\OjPYѭӡn nói rҵQJÿӕi vӟi nhӳQJQJѭӡLNK{QJFyÿӫ sӭc khӓe tӕt, thì kiӇu cái
ÿH Fy WKӇ dӉ KѫQ FKR Fҳt các cành nhánh dai, vì nó tұp trung lӵc lên mӝW SKtD +m\ ÿiQK JLi
khҷQJÿӏQKQj\WUrQFѫVӣ FiFÿӏnh luұt Newton [Gӧi ý: Xét các lӵc tác dөng lên nhánh cây, và
chuyӇn ÿӝng cӫa nhánh cây]
9. Mӝt nguyên tӱ uranium ӣ VkXWURQJOzQJ7UiLÿҩt phát ra mӝt hҥt alpha. Hҥt alpha là
mӝt mҧnh cӫa nguyên tӱ. Hҥt alpha này có vұn tӕFEDQÿҫu vYjÿLÿѭӧFTXmQJÿѭӡng d WUѭӟc
khi dӯng lҥLWURQJ7UiLÿҩt.
(a) Tìm lӵc F tác dөng lên hҥt theo v, d, và khӕLOѭӧng m cӫDQyĈӯQJÿѭDJLiWUӏ sӕ vào.
Giҧ sӱ lӵFOjNK{QJÿәi.
(b) Hãy chӭng tӓ câu trҧ lӡi cӫa bҥQFyÿѫQYӏ ÿ~QJ
(c) Hãy trình bày câu trҧ lӡi cӫa bҥn cho câu a phө thuӝFQKѭWKӃ nào vào cҧ ba biӃn, và
chӭng tӓ QyFyêQJKƭD1JKƭDOjÿӕi vӟi tӯng biӃQKm\WUuQKEj\ÿLӅu gì sӁ xҧy ra vӟi kӃt quҧ
nӃu bҥQWKD\ÿәi nó trong khi giӳ hai biӃQNLDNK{QJÿәi. Mӝt giá trӏ biӃn lӟQKѫQVӁ cho kӃt quҧ

nhӓ KѫQKD\OӟQKѫQ"0ӝt khi bҥQÿmKLӇu ra mӕi quan hӋ toán hӑc này, hãy chӍ ra rҵng nó có ý
QJKƭDYұt lí.
(d) Tính kӃt quҧ cӫa bҥn cho m = 6,7 x 10-27 kg, v = 2,0 x 104 km/s và d = 0,71 mm.
10. Bҥn nhұQÿѭӧc mӝt cái hӝp lӟQKjQNtQYjNK{QJÿѭӧc phép mӣ nó ra. Thí nghiӋm
QjRVDXÿk\ÿRÿѭӧc khӕLOѭӧng cӫa nó, và thí nghiӋPQjRÿRÿѭӧc trӑQJOѭӧng cӫa nó ? [Gӧi ý:
Thí nghiӋm nào sӁ cho kӃt quҧ khác ӣ trên MһWWUăQJ ?]
DĈһt nó lên mӝt hӗ QѭӟFÿyQJEăQJQpPPӝWKzQÿiOrQQyYj[HPQyFKҥy ra nhanh
QKѭWKӃ nào sau khi va chҥm.
(b) Thҧ nó ra tӯ mӝt ban công tҫQJEDYjÿRkPWKDQKLQKӓi cӥ nào khi nó chҥPÿҩt.
F1KѭFKӍ ra trong hình, hãy nӕi nó vӟi mӝWFiLOz[RYjRWѭӡQJYj[HPQyGDRÿӝng.
11. Khi trӕn khӓLWzDOkXÿjLFӫDKRjQJÿӃ Hӓa tinh xҩu xa, Sally Spacehound nhҧy tӯ
mӝt tháp cao h xuӕng mһWÿҩW%uQKWKѭӡng, sӵ UѫLOjNK{QJ thӇ tránh khӓLQKѭQJ6DOO\EySFz
súng cӫa mình thҷng xuӕQJGѭӟi, tҥo ra mӝt lӵFKѭӟQJOrQFyÿӝ lӟn FB. LӵFQj\NK{QJÿӫ ÿӇ
OjPF{WDED\OrQQKѭQJQyWKұt sӵ khӱ mҩt mӝt phҫn lӵc hҩp dүn. Trong suӕt thӡi gian t cô ta
UѫL6DOO\NK{QJPD\Kӭng chӏu loҥWÿҥn tӯ nhӳng kҿ thuӝc hҥ cӫDKRjQJÿӃ, và không thӇ nào
WUiQKÿҥn cӫa hӑ ÿѭӧFĈһt m là khӕLOѭӧng cӫa cô ta, và g OjFѭӡQJÿӝ hҩp dүn trên Hӓa tinh.
(a) Tìm thӡi gian t theo các biӃn khác.
EĈӕi vӟi các giá trӏ ÿӫ lӟn cӫa FB, câu trҧ lӡi cӫa bҥn cho phҫn a là vô lí ± hãy giҧi
WKtFKÿLӅu gì sӁ xҧy ra.

Nhӳng lӵc nào tác dөng lên cô gái ?
Chѭѫng 5
Phân tích lӵc
Ĉӏnh luұt III Newton

Newton sáng tҥo ra quan niӋm hiӋQÿҥi vӅ lӵc xuҩt phát tӯ sӵ hiӇu biӃt sâu sҳc cӫa ông
rҵng tҩt cҧ nhӳng hiӋu ӭng chi phӕi sӵ chuyӇQÿӝQJOjWѭѫQJWiFJLӳa hai vұt: không giӕQJQKѭOt
thuyӃt Aristotle, vұt lí hӑc Newton không có nhӳng hiӋQWѭӧQJWURQJÿyPӝt vұWWKD\ÿәi chuyӇn
ÿӝng riêng cӫa nó.
Có phҧi mӝt vұWOX{QOX{QOj³FKӫ´FzQYұWNLDOX{QOX{QOj³WӟŃK{QJ? Lҩy ví dө, xét
mӝt vұQÿӝQJYLrQÿұp mӝt quҧ bóng chày. Cây gұy nhҩWÿӏnh tác dөng mӝt lӵc lӟn lên quҧ bóng,
vì quҧ bóng gia tӕc mҥnh mӁ1KѭQJQӃu bҥn tӯng chҥm trúng mӝt quҧ bóng chày, bҥQFǊQJELӃt
rҵng quҧ bóng tác dөng mӝt lӵc lên cây gұy ± WKѭӡng thì kӃt quҧ thұt khә sӣ nӃXQKѭNƭWKXұt cӫa
bҥn tӋ QKѭFӥ tôi!
Lӵc cӫa quҧ bóng tác dөng lên cây gұ\VRQKѭWKӃ nào vӟi lӵc cӫa cây gұy tác dөng lên
quҧ bóng ? Gia tӕc cӫa cây gұy không nәi bұWQKѭFӫa quҧ EyQJQKѭQJFyOӁ chúng ta không nên

PRQJÿӧi nó QKѭWKӃ, vì khӕLOѭӧng cӫa cây gұy lӟQKѫQQKLӅu. Thұt ra, nhӳQJSKpSÿRFҭn thұn
cҧ khӕLOѭӧng lүn gia tӕc cӫa vұt cho thҩy mbóngabóng rҩt gҫn vӟi - mg̵yag̵y, cho thҩy lӵc cӫa quҧ
bóng tác dөng lên cây gұy có cùng bұFÿӝ lӟQQKѭOӵc cӫa cây gұy tác dөng lên quҧ EyQJQKѭQJ
WKHRKѭӟQJQJѭӧc nhau.
Hình a và b biӇu diӉn hai thí nghiӋm trong phòng
có phҫQKѫLWKӵc tӃ KѫQPӝt chút dùng trong nghiên cӭu
vҩQÿӅ này mӝt cách chính xác mà không có sӵ can thiӋp
nhiӅu tӯ các lӵc bên ngoài.
Trong thí nghiӋm a, nam châm lӟn và nam châm
nhӓ ÿHP FkQ WiFK ELӋW QKDX Yj VDX ÿy Pӝt nam châm
ÿHP WUHR GѭӟL ÿƭD FkQ Fӫa cái cân trên sao cho nó nҵm
ngay trên nam châm kia. Có lӵc hút giӳa hai nam châm,
làm cho sӕ chӍ ӣ FiLFkQWUrQWăQJOrQYjVӕ chӍ ӣ cái cân
Gѭӟi giҧP ÿL 1DP châm lӟQ ³PҥQK´ KѫQ WKHR QJKƭD Oj
nó có thӇ hút mӝt cái kҽp giҩy nһQJ KѫQ Wӯ cùng mӝt a/ Hai nam châm tác dөng lӵc lên nhau
khoҧng cách, cho nên nhiӅXQJѭӡi trông cұy nhiӅu rҵng
sӕ chӍ cӫa cái cân này sӁ WKD\ ÿәL ÿL PӝW Oѭӧng khác
nhiӅu so vӟi sӕ chӍ cӫa cái cân kia. Thay vì vұy, chúng ta
thҩy hai sӵ WKD\ÿәi là bҵng nhau vӅ ÿӝ lӟQQKѭQJQJѭӧc b/ +DLWD\QJѭӡi tác dөng lӵc lên nhau
chiӅu nhau: lӵc cӫD QDP FKkP Gѭӟi hút nam châm trên
xuӕQJ Fy FQJ ÿӝ lӟQ QKѭ Oӵc cӫa nam châm trên hút
QDPFKkPGѭӟi lên.
Trong thí nghiӋPEKDLQJѭӡi kéo lên hai cái cân
Oz[R&KRGOjQJѭӡi nào muӕn kéo mҥQKKѫQQKѭQJ
hai lӵFÿRWUrQFkQOz[ROjEҵng nhau. ViӋFÿһt hai cái
cân lò xo là cҫn thiӃW ÿӇ ÿR OӵF QKѭQJ NӃt quҧ không
phҧi là hӋ quҧ có phҫn nhân tҥo cӫDFiFWѭѫQJWiFOz[R
vӟi nhau. NӃu mӝWQJѭӡi vӛ mҥQKOrQWD\QJѭӡi kia, thì
WD\QJѭӡi vӛ ÿDXKӋWQKѭWD\QJѭӡi bӏ vӛ, và chҷng quan
trӑng viӋFQJѭӡi nhұn cú vӛ là thө ÿӝQJĈҩm vào mӗm
DLÿyJk\UDOӵc tác dөng lên tay giӕQJQKѭOӵc tác dөng
OrQOѭӥi. ChӍ FyÿLӅXOjOѭӥi thì mӓQJPDQKKѫQ/ӵc thì
bҵQJ QKDX QKѭQJ PӭF ÿӝ ÿDX ÿӟQ Yj WKѭѫQJ Wәn thì
NK{QJQKѭQKDX c/ Tên lӱa hoҥWÿӝng bҵQJFiFKÿҭy khí
cháy rDSKtDVDXĈӏnh luұt III Newton nói
Newton, sau khi quan sát mӝt loҥt hӋ quҧ QKѭWKӃ rҵng nӃu tên lӱa tác dөng mӝt lӵc ra phía
này, quҧ quyӃt rҵng phҧi có mӝWÿӏnh luұWFѫEҧn cӫa tӵ sau lên không khí, thì không khí phҧi tҥo
nhiên hoҥWÿӝng: ra mӝt lӵc bҵQJQKѭYұy tác dөng lên tên
lӱDĈӝQJFѫWrQOӱa có thӇ hoҥWÿӝng ӣ
Ĉӏnh luұt III Newton trên bҫu khí quyӇn, không giӕQJQKѭPi\
bay cánh quҥt và phҧn lӵc, chúng hoҥt
Lӵc xuҩt hiӋn thành nhӳng cһp bҵng nhau và ÿӝng bҵQJFiFKÿҭy không khí xung
QJѭӧc chiӅu: hӉ vұt A tác dөng mӝt lӵc lên vұt B, quanh.
thì lӵF%FǊQJWiFGөng mӝt lӵc lên vұt A. Hai lӵc
bҵng nhau vӅ ÿӝ lӟQYjQJѭӧc chiӅu nhau.
Trong nhӳng tình huӕng mӝt chiӅu, chúng ta có
thӇ dùng dҩu cӝng và trӯ ÿӇ chӍ Kѭӟng cӫa lӵFYjÿӏnh

luұt III Newton có thӇ viӃt ngҳn gӑn là FAB = - FBA.
- Hình d phân tích mӝWQJѭӡLÿDQJEѫLEҵQJÿӏnh luұt III
1HZWRQ+m\SKkQWtFKWѭѫQJWӵ FKRWUѭӡng hӧp mӝWQJѭӡi
chҥ\QѭӟFU~WÿDQJUӡi vҥch xuҩt phát.
Không có mӕi quan hӋ nguyên nhân và hӋ quҧ
giӳa hai lӵF WURQJ ÿӏnh luұt III Newton. Không có lӵc
QjROj³FăQQJX\rQ´FǊQJQKѭNK{QJFyOӵc nào là phҧn
ӭQJ ÿӕi vӟi lӵc kia. Cһp lӵF ÿy Oj Pӝt quan hӋ, giӕng
QKѭ Yӧ chӗng, không phҧi là mӝt quá trình tӟL OXL QKѭ d/ MӝWQJѭӡLÿDQJEѫLGQJQJӵFÿҭy
QѭӟFUDSKtDVDX7KHRÿӏnh luұt III
mӝt trұQÿҩXWHQQLV1HZWRQÿLÿӃQÿӏnh luұt thӭ ba là sӵ 1HZWRQQѭӟFÿҭ\F{WDOrQSKtDWUѭӟc.
khái quát hóa vӅ tҩt cҧ nhӳng loҥi lӵc mà ông quen thuӝc,
QKѭOӵc ma sát và lӵc hҩp dүn. Khi các nhà vұt lí sau này
phát hiӋn ra mӝt loҥi lӵc mӟL QKѭ Oӵc giӳ hҥt nhân
nguyên tӱ lҥi vӟi nhau, hӑ phҧi kiӇm tra xem nó có tuân
WKHRÿӏnh luұt III Newton hay không. Tӯ WUѭӟFÿӃn nay,
không có sӵ vi phҥm nào cӫDÿӏnh luұt III bӏ phát hiӋn,
FzQÿӏnh luұW,Yjÿӏnh luұW,,ÿmÿѭӧc chӍ ra là có nhӳng
hҥn chӃ bӣi Einstein và nhӳng nhà tiên phong cӫa vұt lí
nguyên tӱ.
Tӯ vӵng tiӃng Anh dùng mô tҧ lӵc thұt không
may lҥi xuҩt phát tӯ chӫ QJKƭD$ULVWRWOHYjWKѭӡng ngө ý
HĈӏnh luұW,,,1HZWRQNK{QJFyQJKƭDOj
NK{QJ ÿ~QJ Uҵng lӵc là mӕi quan hӋ mӝt chiӅu. Thұt các lӵc luôn triӋt tiêu nên không có vұt nào
không hay là nhӳng mô tҧ nӱa sӵ thұW QKѭ ³FiL EjQ WiF chuyӇQÿӝQJÿѭӧc. NӃu hai nhân vұWWUѭӧt
dөng lên mӝt quyӇn sách mӝt lӵFKѭӟQJOrQWUrQ´TXiGӉ EăQJQj\EDQÿҫXÿӭQJ\rQÿҭy lên nhau,
biӇu diӉn, còn mӝt sӵ mô tҧ hoàn chӍQKYjFKtQK[iFKѫQ thì cҧ KDLQJѭӡi hӑ ÿӅu chuyӇQÿӝng.
rӕt cuӝc nghe thұWQJѭӧng nghӏu hoһc lҥ lүP³FiLEjQYj
quyӇQViFKWѭѫQJWiFWK{QJTXDPӝt lӵF´KD\³FiLEjQYj
quyӇn sách tham gia vào mӝt lӵF´
Ĉӕi vӟi hӑFVLQKWKѭӡQJWKuQJKHQKѭFyYҿ ÿӏnh luұt III Newton ngө ý rҵng không vұt
nào có thӇ WKD\ÿәi chuyӇQÿӝng cӫa nó, vì hai lӵc bҵQJQKDXYjQJѭӧc nhau sӁ luôn triӋt tiêu
nhau. Tuy nhiên, hai lӵFOX{Qÿһt lên hai vұt khác nhau, cho nên không nên hiӇu là cӝng chúng
QKѭWUѭӡng hӧp thӭ nhҩt ± chúng ta chӍ cӝng lӵc tác dөng lên cùng mӝt vұt. NӃu hai vұWÿDQJ
WѭѫQJWiF qua mӝt lӵc và không có lӵc nào khác tham gia vào, thì cҧ hai vұt sӁ gia tӕc ± theo
KѭӟQJQJѭӧc nhau!
Thuұt nhӟ nhҵm sӱ dөQJÿ~QJÿӏnh luұt III Newton

Thuұt nhӟ là thӫ thuұt nhҵm ghi nhӟ các thӭ. Chҷng hҥn, các nӕt nhҥc nҵm giӳa các
ÿѭӡng kҿ trên khóa cDR ÿiQK Yҫn tӯ FACE, nó thұt dӉ nhӟ. NhiӅX QJѭӡi sӱ dөng thuұt nhӟ
³62+&$+72$´ ÿӇ nhӟ ÿӏQK QJKƭD FӫD VLQ FRV Yj WDQ WURQJ Oѭӧng giác hӑF 7{L Fy ÿӅ xuҩt
khiêm tӕn riêng cӫa mình, POFOSTITO, mà tôi hi vӑng sӁ ÿѭDQyWKjQKWKXұt nhӟ có tiӃng. Nó
là mӝt cách tránh mӝt sӕ trong nhӳng sai sót phә biӃn vӟi viӋc áp dөQJ ÿ~QJ ÿӏnh luұt III
Newton:

I .K{QJ Fy ê QJKƭD YLӋc
QJѭӡL ÿjQ {QJ QyL YӅ viӋc
dùng tiӅn cӫDQJѭӡi phө nӳ ÿӇ
triӋt tiêu vӟLKyDÿѫQWLӅn quán
cӫa anh ta, vì không có lí do
hay ho nào kӃt hӧp món tiӅn
nӧ cӫa anh ta và hҫu bao cӫa
F{ WD 7ѭѫQJ Wӵ, không có ý
QJKƭD YLӋc quy cho các lӵc
bҵQJ QKDX Yj QJѭӧc chiӅu
WURQJ ÿӏnh luұt III Newton là
triӋt tiêu nhau. ChӍ Fy ê QJKƭD
khi nào cӝng các lӵc tác dөng
lên cùng mӝt vұt, còn hai lӵc
liên hӋ vӟi nhau bӣL ÿӏnh luұt
III Newton luôn luôn tác dөng
lên hai vұt khác nhau.
Ví dͭ 1. Quy͋n sách n̹m trên bàn

Mӝt quyӇQViFKÿDQJQҵm trên bàn. Lӵc gì là phҧn lӵc WKHRÿӏnh luұt III Newton cӫa lӵc hҩp dүn cӫa Trái
ÿҩWÿһt lên quyӇn sách ?
# Ĉӏnh luұt III Newton hoҥWÿӝng theo kiӇX³%WiFGөng lên A, A tác dөQJOrQ%´QrQphҧn lӵc phҧi là
lӵc hҩp dүn cӫa quyӇQViFKK~WKjQKWLQK7UiLÿҩt lên trên. Vâng, có mӝt lӵFQKѭWKӃ! Không, nó không gây
ra bҩt cӭ hӋ quҧ nào ӣ 7UiLÿҩt có thӇ nhұn thҩ\ÿѭӧc.
Câu trҧ lӡi không ÿ~QJLӵFKѭӟng lên cӫDEjQÿһt lên quyӇn sách là phҧn lӵFWKHRÿӏnh luұt III Newton
cӫa lӵc hҩp dүn cӫD7UiLÿҩWÿһt lên quyӇn sách.
$ Câu trҧ lӡi này vi phҥm hai trong sӕ ba câu sҩm POFOSTITO. Các lӵc không cùng loҥi, vì lӵFKѭӟng lên
cӫDEjQÿһt lên quyӇn sách không phҧi là lӵc hҩp dүQĈӗng thӡi, ba vұt có liên quan thay vì hai: quyӇn
ViFKFiLEjQYjKjQKWLQK7UiLÿҩt.
Ví dͭ Ĉ̱y m͡WFiLWKQJOrQÿ͛i
MӝWQJѭӡLÿDQJÿҭy mӝWFiLWKQJOrQÿӗi. Lӵc gì liên hӋ bӣLÿӏnh luұt III Newton vӟi lӵc cӫDQJѭӡLÿһt
lên cái thùng ?
# Lӵc cӫa cái thùng tác dөQJOrQQJѭӡi.
Câu trҧ lӡLNK{QJÿ~QJ/ӵc cӫDQJѭӡLÿһt lên cái thùng bӏ chӕng lҥi bӣi lӵc ma sát, và cҧ lӵc hҩp dүn nӳa.
$ Câu trҧ lӡi này sai cҧ ba phҫn cӫa phép kiӇm tra POFOSTITO, rõ ràng nhҩt là ba lӵc ÿѭӧc nhҳc tӟi thay
vì mӝt cһp lӵc.

Ĉӏnh luұt III Newton và tác dөng xuyên khoҧng cách
Ĉӏnh luұW,,,1HZWRQKRjQWRjQÿӕi xӭQJWKHRQJKƭDOjNK{QJFyOӵc nào cҩu thành phҧn ӭng trӉ ÿӕi vӟi lӵc
NLDĈӏnh luұt III Newton còn không nhҳFÿӃn thӡi gian, và các lӵFÿѭӧc cho là bҵng nhau tҥi bҩt kì thӡi
ÿLӇPQjRFKRWUѭӟFĈLӅu này tҥo ra mӝt tình huӕng thú vӏ NKLQyÿӃn tӯ các lӵc không tiӃp xúc. Giҧ sӱ hai
QJѭӡLÿDQJFҫm hai nam châm, và khi mӝWQJѭӡi vүy hay lҳc nam châm cӫDF{WDWKuQJѭӡi kia cҧm thҩy
lӵc tác dөng lên anh ta. Theo cách này, hӑ có thӇ gӱi tín hiӋu cho nhau tӯ phía bên kia cӫa bӭFWѭӡng, và
nӃXÿӏnh luұW,,,1HZWRQOjÿ~QJWKuGѭӡQJQKѭFiFWtQKLӋXÿѭӧc truyӅQÿLWӭc thӡi, không hӅ có sӵ trӉ
thӡi gian. Các tín hiӋu thұt sӵ truyӅQÿLNKi QKDQKQKѭQJQKӳng thí nghiӋPÿLӅu khiӇn bҵng nam châm
ÿLӋn cho thҩy tín hiӋu không xuyên khoҧng cách ngay tӭc thӡi: chúng truyӅQÿLӣ tӕFÿӝ bҵng tӕFÿӝ ánh
ViQJÿyOjPӝt tӕFÿӝ cӵFFDRQKѭQJNK{QJSKҧi là vô hҥn.
Ĉk\FySKҧi là mӝt mâu thuүn vӟLÿӏnh luұt III Newton ? Không hҷn. Theo các lí thuyӃt hiӋn nay, không có
lӵc nào thұt sӵ không tiӃp xúc. Tác dөng xuyên khoҧng cách không tӗn tҥi. MһF GGѭӡQJ QKѭYLӋc lҳc
thanh nam châm này ҧQKKѭӣng tӟi thanh kia mà không cҫn cái nào tiӃp xúc vӟLFiLQjRQKѭQJFiL thұt sӵ
xҧy ra là viӋc lҳc mӝt thanh nam châm làm phát ra nhӳng trұQPѭDKҥt nhӓ xíu gӑi là photon. Thanh nam
FKkPÿҭy các photon ra vӟi mӝWF~ÿiYjQKұn mӝWF~ÿiQJѭӧc lҥi, tuân theo nghiêm ngһWÿӏnh luұt III
Newton. Các photon bay ra theo mӑLKѭӟng, và các photon chҥm tӟLWKDQKQDPFKkPNLDWKuWѭѫQJWiFYӟi
QyWXkQWKHRÿӏnh luұt III Newton lҫn nӳa.
Các photon thұt ra chҷng phҧi cái gì xa lҥ. Ánh sáng cҩu thành tӯ FiFSKRWRQQKѭQJPҳt cӫa chúng ta nhұn
nhӳng sӕ Oѭӧng khәng lӗ SKRWRQQKѭWKӃ nên chúng ta không cҧm nhұn chúng riêng biӋt. Các nam châm do
bҥn tҥo ra bҵng cách lҳc thanh nam châm trong tay sӁ thuӝc mӝW³PjX´PjEҥn không thӇ nhìn thҩy, nҵm
xa ngoài ranh giӟLÿӓ cӫa cҫu vӗng. Tұp 6 trong loҥt sách này sӁ mô tҧ bҵng chӭng cho mô hình photon cӫa
ánh sáng.
- A. Khi bҥn nә súng, chҩt khí nә ÿҭy ra theo mӑLKѭӟQJOjPFKRYLrQÿҥn gia tӕc theo nòng súng. Cһp
lӵFÿӏnh luұt III nào có liên quan ӣ ÿk\">*ӧi ý: Nhӟ rҵng chính chҩt khí là mӝt vұt]
B. Tam Anh túm lҩy Sarah và cӕ kéo cô ta. Cô ta cӕ ÿӭng lҥi, không nhúc nhích. Mӝt hӑc sinh phân tích
tình huӕQJÿyQKѭVDX³1Ӄu lӵc cӫD7DP$QKÿһt lên Sarah lӟQKѫQOӵc cӫDF{WDÿһt lên anh ta, thì anh ta
có thӇ làm cho cô ta di chuyӇQ1Jѭӧc lҥi, cô ta vүn có thӇ ÿӭng tҥi chӛ cӫDPuQK´3KkQWtFKQj\Vai ӣ chӛ
nào ?
C. BҥQÿұp mӝt quҧ EyQJWHQQLVYjRWѭӡng. Giҧi thích bҩt kì ý nào hay toàn bӝ êOjNK{QJÿ~QJWURQJP{Wҧ
vұWOtVDXÿk\³7KHRÿӏnh luұt III Newton, phҧi có mӝt lӵFQJѭӧc lҥi lӵc do bҥn tác dөng lên quҧ bóng. Lӵc
QJѭӧc lҥLÿyOjNKӕLOѭӧng cӫa quҧ bóng, cái chӕng lҥi sӵ gia tӕc, và còn có sӭc cҧn cӫDNK{QJNKt´
5.2 Phân loҥi và hành vi cӫa lӵc

Mӝt trong nhӳng nhiӋm vө FѫEҧn và quan trӑng nhҩt cӫa vұt lí hӑc là phân loҥi các lӵc
cӫa tӵ nhiên. 7{LÿmQKҳc tӟi mӝt cách không chính thӭF³FiFloҥLÓӵFQKѭOӵc ma sát, lӵc tӯ,
và lӵc hҩp dүn, vân vân. Các hӋ thӕng phân loҥi là sӵ sáng tҥo cӫa trí tuӋ FRQQJѭӡi, cho nên
luôn có mӝt chút mӭFÿӝ ÿӝFÿRiQWURQJFK~QJĈӕi vӟi mӝt vұt, mӭFÿӝ chi tiӃt thích hӧp cho
mӝt hӋ thӕng phân loҥi phө thuӝc vào cái bҥQÿDQJFӕ gҳng khám phá. Mӝt sӕ nhà ngôn ngӳ hӑc,
³QKӳQJ QJѭӡi hòa hӧS´ WKtFK QKҩn mҥnh sӵ WѭѫQJ ÿӗng giӳa các ngôn ngӳ, và mӝt sӕ kҿ có
TXDQÿLӇm quá khích thì cӕ tìm các dҩu hiӋu cӫa sӵ WѭѫQJÿӗng giӳa các tӯ trong nhӳng ngôn
ngӳ NKiFQKDXQKѭtiӃng Anh và tiӃng Trung Quӕc, phân chia các ngôn ngӳ trên thӃ giӟi thành
mӝt vài nhóm lӟn. Còn mӝt sӕ nhà ngôn ngӳ hӑF³FiFQKjFKLDUӁ´FyWKӇ thích nghiên cӭu sӵ
khác biӋt ӣ cách phát âm giӳa nhӳQJQJѭӡi nói tiӃng Anh ӣ New York và Connecticut. Nhӳng
QJѭӡi chia rӁ gӑi nhӳQJQJѭӡi hòa hӧp là tùy tiӋQQKѭQJFiFQKjKzDKӧp phát biӇu rҵng khoa

hӑc sӁ NK{QJÿiQJE}F{QJWUӯ khi nó có thӇ WuPÿѭӧc nhӳng kiӇu mүXÿѫQJLҧn, bao quát bên
trong mӝWYǊWUө có vҿ phӭc tҥp.
Các hӋ thӕng phân loҥi khoa hӑF WKѭӡng FǊQJ
thӓa hiӋp giӳa tính thӵc tiӉn và tính tӵ nhiên. Mӝt ví dө
là câu hӓi làm thӃ nào phân loҥLFiFORjLKRDĈDVӕ mӑi
QJѭӡi cho rҵng sӵ phân loҥi sinh hӑc là viӋc phát hiӋn
nhӳng loài mӟL ÿһt tên cho chúng, và sҳp xӃp chúng
vào hӋ thӕng lӟp-bӝ-hӑ-giӕng-loài theo nguyên tҳc chӍ
dүQÿmFyVҹn. Trong thӵc tӃ, toàn bӝ hӋ thӕng vүn nҵm
trong trҥQJWKiLWKD\ÿәi liên tөc và tranh cãi. Mӝt cách
phân loҥi các loài hoa rҩt thӵc tӃ OjFăQFӭ theo cánh hoa
cӫa chúng tách rӡi hay nhұp lҥi thành ӕng hoһc nón ±
tiêu chuҭn quá rõ ràng nên nó có thӇ áp dөng cho cây
xanh nhìn thҩ\KDLErQÿѭӡQJÿL1KѭQJӣ ÿk\WtQKWKӵc
tiӉn mâu thuүn vӟi tính tӵ nhiên. Chҷng hҥn, cây thu hҧi
ÿѭӡng có cánh hoa tách rӡi, và cây bí ngô có cánh hoa
liӅQ QKDX QKѭQJ FK~QJ JLӕng nhau ӣ nhiӅu cách thӭc
NKiFÿӃn mӭFFK~QJÿѭӧFÿѭDYjRWURQJFQJ Pӝt bӝ.
Mӝt sӕ nhà phân loҥi hӑFÿLÿӃn tiêu chuҭn phân loҥi mà
hӑ khҷQJÿӏQKWѭѫQJӭng tӵ QKLrQKѫQYӟi mӕi quan hӋ
rõ ràng giӳDFiFORjLFk\NK{QJFyWUѭӡng hӧp ngoҥi lӋ g/ Mӝt hӋ thӕng phân loҥi khoa hӑc
QjRQKѭQJQKӳng tiêu chuҭn này có lӁ còn xa thӵc tiӉn
lҳm, yêu cҫu chҷng hҥn xem xét các hҥt phҩQKRDGѭӟi
mӝt chiӃc kính hiӇQYLÿLӋn tӱ.
Trong vұt lí, có hai hӋ thӕng phân loҥi lӵc chӫ yӃu. TҥLQѫLQj\WURQJNKyDKӑc, bҥn sҳp
hӑc mӝt hӋ phân loҥi rҩt thӵc tӃ và dӉ sӱ dөng, và nó phân chia các lӵc thành mӝt sӕ WѭѫQJÿӕi
lӟn loҥi: 7 loҥi rҩt thông dөng chúng ta sӁ WUuQKEj\U}UjQJWURQJFKѭѫQJQj\Fӝng vӟi có lӁ
chӯng chөc loҥi kém quan trӑQJKѫQQKѭOӵFFăQJEӅ mһt, chúng ta sӁ không bұn tâm tӟi chúng
vào lúc này.
Tuy nhiên, các nhà vұt lí chuyên nghiӋp bӏ ám ҧnh vӟi viӋc tìm kiӃm các kiӇu mүXÿѫQ
giҧn, nên viӋc công nhұn nhiӅu tӟi 15 hay 20 loҥi lӵFÿӕi vӟi hӑ thұt là bӵc bӝi và quá phӭc tҥp.
KӇ tӯ khoҧQJQăPYұt lí hӑFÿmӣ vào mӝWFKѭѫng trình sôi nәi khám phá nhӳng cách thӭc
WURQJÿyQKLӅu loҥi lӵc có vҿ khác nhau này phát sinh tӯ mӝt sӕ Oѭӧng lӵFFѫEҧQtWKѫQ&Kҷng
hҥn, khi bҥn bóp tay mình vào nhau, lӵc giӳ chúng khӓLÿLTXDQKDXFyOӁ GѭӡQJQKѭFKҷng có gì
ÿӇ làm vӟLÿLӋn hӑFQKѭng ӣ mӭFÿӝ nguyên tӱ, nó thұt sӵ phát sinh tӯ lӵFÿҭ\ÿLӋn giӳa các
nguyên tӱ. KhoҧQJQăPWҩt cҧ các lӵc cӫa tӵ QKLrQÿmÿѭӧc giҧi thích là phát sinh tӯ bӕn
loҥi lӵFFѫEҧn ӣ mӭFÿӝ nguyên tӱ và hҥt nhân, và quá trình hӧp nhҩt vӟi nhau không dӯng lҥi ӣ
ÿy9jRQKӳQJQăPÿӝ dài cӫDGDQKViFKÿmÿѭӧc giҧm xuӕng còn có ba, và mӝt sӕ nhà lí
thuyӃt còn tin rҵng hӑ có thӇ giҧm nó xuӕng còn hai hoһc mӝt. Mһc dù sӵ hӧp nhҩt các lӵc cӫa
tӵ nhiên là mӝt trong nhӳng thành tӵu quan trӑng và tuyӋt vӡi nhҩt cӫa vұt lí hӑFQKѭQJVӁ dӉ
nhұn thӭFKѫQQKLӅu là hãy bҳWÿҫu khóa hӑc này vӟi hӋ thӕng phân loҥi thӵc tӃ và dӉ sӱ dөng
KѫQ+Ӌ thӕng hӧp nhҩt bӕn lӵc sӁ là mӝt trong nhӳQJÿLӇm nhҩn cӫa phҫn cuӕi khóa hӑc vұt lí
cӫa bҥn.

h/ MӝWFѫFҩu phân loҥi lӵc thӵc tӃ
&ѫFҩu phân loҥi thӵc tӃ liên quan tӟi chúng ta lúc này có thӇ ÿѭDYjRGҥQJKuQKFk\QKѭ
trong hình h. Các loҥi lӵFÿһc biӋt nhҩt ÿѭӧc biӇu diӉn tҥLÿҫu nhӑn cӫa các nhánh, và nhӳng loҥi
lӵc này có thӇ nhҳc tӟi trong thuұt nhӟ POFOSTITO. Ví dө, lӵFÿiӋn và lӵc tӯ thuӝc cùng mӝt
nhóm tәQJTXiWQKѭQJÿӏnh luұt III Newton không bao giӡ liên hӋ mӝt lӵFÿLӋn vӟi mӝt lӵc tӯ.
Sӵ khác biӋt lӟn nhҩt là giӳa lӵc tiӃp xúc và lӵc không tiӃS[~FFK~QJÿmÿѭӧc trình bày
WURQJFKѭѫQJWUѭӟc. Trong sӕ các lӵc tiӃp xúc, chúng ta phân biӋt các lӵc chӍ liên quan giӳa các
chҩt rҳn và các lӵc liên quan tӟi chҩWOѭXPӝt thuұt ngӳ dùng trong vұWOtÿӇ bao gӗm cҧ chҩt khí
lүn chҩt lӓng. Tӯ ³ÿҭ\´³K~WÝj³[LrQ´FKӍ Kѭӟng cӫa lӵc.
x LӵFÿҭy là nhӳng lӵFFy[XKѭӟQJÿҭy hai vұt ra xa nhau. Cө thӇ KѫQOӵFÿҭy tiӃp xúc
tác dөng vuông góc vӟi bӅ mһWQѫLKDLYұt chҥm nhau, và lӵFÿҭy không tiӃp xúc tác dөng
WKHRÿѭӡng thҷng nӕi giӳa hai vұt.
x Lӵc hút kéo hai vұt vӅ SKtDQKDXQJKƭDOjFK~QJWiFGөQJWKHRÿѭӡng thҷQJQKѭOӵFÿҭy,
QKѭQJWKHRFKLӅXQJѭӧc lҥi.
x Lӵc xiên là lӵc tác dөng ӣ mӝt sӕ góc khác.
Không nhҩt thiӃt phҧi ghi nhӟ biӇXÿӗ ӣ trên theo kiӇu hӑc thuӝc lòng. Cách tӕWKѫQÿӇ
cӫng cӕ trí nhӟ cӫa bҥn vӅ hӋ thӕng này là gӧLOrQWURQJÿҫu bҥn kiӃn thӭc chung phә biӃn vӅ
nhӳng hiӋQWѭӧQJEuQKWKѭӡng nhҩWÿӏnh. Chҷng hҥn, bҥn biӃt lӵc hút hҩp dүn giӳa chúng ta và
KjQKWLQK7UiLÿҩt sӁ tác dөng cho dù chân cӫa chúng ta tҥm thӡi rӡi khӓi mһWÿҩt, và mһc dù các
nam châm có khӕLOѭӧng và bӏ tác dөng bӣi lӵc hҩp dүQQKѭQJÿDVӕ các vұt có khӕLOѭӧng là
phi tӯ tính.

BiӇXÿӗ Qj\ÿmÿѭӧFOjPFKRÿѫQJLҧQÿӃn mӭc có thӇ trong khi bao gӗPÿDVӕ các lӵc
mà chúng ta gһp trong cuӝc sӕng hàng ngày. NӃu bҥn là mӝt con côn trùng, bҥn sӁ cҧm thҩy hҩp
dүQKѫQQKLӅu ӣ lӵFFăQJEӅ mһt, nó cho phép bҥn thҧ bӝ WUrQQѭӟc. Tôi không kӇ các lӵc hҥt
nhân, lӵc chӏu trách nhiӋm giӳ hҥt nhân nguyên tӱ lҥi vӟi nhau, vì chúng không hiӇn hiӋn trong
cuӝc sӕng hàng ngày.
Bҥn không phҧi lo ngҥi viӋc sáng chӃ ra nhӳng tên gӑi riêng cӫa bҥn cho các lӵc không
phù hӧp vӟi biӇXÿӗ. Chҷng hҥn, lӵc giӳ mӝt miӃQJEăQJYjRYiFKYiQYӯa cҳt khӓi cây, và nӃu
bҥQÿDQJSKkQWtFKWUѭӡng hӧp miӃQJEăQJVFRWFKEҥn tuyӋWÿӕLÿ~QJNKLTX\FKRQyPӝt sӕ tên
gӑi quen thuӝFQKѭ³OӵFEiPGtQK´
Mһt khác, nӃu bҥn gһp rҳc rӕi trong viӋc phân loҥi mӝt lӵc nhҩWÿӏnh, bҥQFǊQJQrQ[HP
xét rӕt cuӝc nó có phҧi là lӵc hay không. Chҷng hҥn, nӃXDLÿy\rXFҫu bҥn phân loҥi lӵc mà Trái
ÿҩt có vì chuyӇQÿӝng quay cӫa nó, bҥn sӁ gһp rҳc rӕi lӟn ӣ viӋc tìm mӝt chӛ cho nó trên biӇXÿӗ.
ĈyOjYuQyOj mӝt loҥi chuyӇQÿӝng, không phҧi mӝt loҥi lӵc!
Lӵc pháp tuyӃn
Mӝt lӵc pháp tuyӃn, FN, là lӵc giӳ cho vұt rҳn này khӓLÿLTXDYұt rҳQNKiF³3KiSWX\ӃQ´
ÿѫQJLҧn là mӝt tӯ JLjXWѭӣQJWѭӧQJFKR³YX{QJJyF´QJKƭDOjOӵc vuông góc vӟi bӅ mһt tiӃp
xúc. Theo trӵFJLiFGѭӡQJQKѭOӵc pháp tuyӃn tӵ ÿLӅu chӍnh nó mӝt cách kì diӋXÿӇ mang lҥi
mӑi thӭ lӵc cҫn thiӃt giӳ các vұt khӓi chiӃm cùng mӝt không gian. NӃu bҳp thӏt co bóp tay bҥn
vӟi nhau mӝt cách nhҽ nhàng, thì có mӝt lӵc pháp tuyӃn nhҽ nhàng. Bóp mҥQKKѫQWhì lӵc pháp
tuyӃn mҥQKKѫQ/jPWKӃ nào lӵc pháp tuyӃn biӃWÿѭӧc nó phҧi bao mҥnh ? Câu trҧ lӡi là hӉ bҥn
ép tay bҥn vào nhau càng chһt, thì da thӏt cӫa bҥn càng bӏ nén nhiӅXKѫQ'DWKӏt cӫa bҥn tác
dөng giӕQJQKѭPӝt cái lò xo: cҫn lӵc lӟQKѫQÿӇ nén nó nhiӅXKѫQĈLӅXWѭѫQJWӵ ÿ~QJNKLEҥn
ÿҭ\YjRWѭӡng. BӭFWѭӡQJFRQJÿLNK{QJWKӇ nhұn thҩy tӍ lӋ vӟi lӵc bҥn tác dөng lên nó. NӃu bҥn
tác dөng lӵFÿӫ mҥnh, có khҧ QăQJOjKDLYұWÿL[X\rQTXDQKDXNK{QJ".K{QJWKѭӡng thì kӃt
quҧ ÿѫQJLҧQOjNpRFăQJFiFvұt quá mӭc thì mӝt sӕ chúng bӏ phá hӓng.
Lӵc hҩp dүn
1KѭFK~QJWDVӁ thҧo luұn chi tiӃWKѫQWURQJSKҫn sau cӫa cuӕn sách này, lӵc hҩp dүn tӗn
tҥi giӳa hai vұt bҩt kì có khӕLOѭӧng. Trong cuӝc sӕng hàng ngày, lӵc hҩp dүn giӳa hai chiӃc xe
KѫLKRһc giӳa haLQJѭӡLOjNK{QJÿiQJNӇ, nên lӵc hҩp dүn chӍ ÿiQJFK~êOjOӵc giӳD7UiLÿҩt và
các vұt kích cӥ FRQQJѭӡi khác. Chúng ta xem lӵc hҩp dүQGRKjQKWLQK7UiLÿҩt gây ra là trӑng
lӵFYjQKѭFK~QJWDÿmWKҩ\ÿӝ lӟn cӫDFK~QJÿѭӧc cho bӣi | FW | = mg.
Lӵc ma ViWWƭQKYjOӵFPDViWÿӝng
NӃu bҥQÿҭy mӝt cái tӫ lҥnh trên sàn nhà bӃp, bҥn cҧm nhұn thҩy mӝt loҥt cҧm giác nhҩt
ÿӏQK%DQÿҫu, bҥQWăQJWӯ tӯ lӵc cӫDPuQKÿһt lên cái tӫ lҥQKQKѭQJQyFKҷng di chuyӇn. Cuӕi
cùng, bҥn cung cҩSÿӫ lӵFÿӇ bóc gӥ tӫ lҥnh, và có mӝt cái giұWÿӝt ngӝt khi cái tӫ lҥnh bҳWÿҫu di
chuyӇn. Mӝt khi cái tӫ lҥQKÿmÿѭӧc bóc gӥ, bҥn có thӇ giҧm lӵc cӫa bҥQÿLÿiQJNӇ và vүn giӳ
cho nó di chuyӇQÿѭӧc.

Trong khi bҥQ WăQJ Gҫn cӫa bҥn, thì lӵc ma sát
cӫD VjQ QKj ÿһt lên cái tӫ lҥQK WăQJ OrQ WѭѫQJ ӭng. Hai
lӵFÿһt lên cái tӫ lҥnh triӋt tiêu nhau, và cái tӫ lҥnh không
gia tӕc. Làm thӃ nào sàn nhà biӃW ÿѭӧc phҧi phҧn ӭng
ÿ~QJYӟLOѭӧng lӵc bao nhiêu ? Hình i trình bày mӝt mô
hình có khҧ QăQJFӫa ma sát giҧi thích hành vi này. (Mӝt
mô hình khoa hӑc là mӝt sӵ mô tҧ PjFK~QJWDWU{QJÿӧi
là không hoàn chӍnh, gҫQ ÿ~QJ KD\ NK{QJ WKӵc tӃ theo
mӝt sӕ QJKƭD QKѭQJ Qy Oҥi thành công trong viӋc giҧi
thích nhiӅu hiӋQ WѭӧQJ ÿD Gҥng). Hình i/1 trình bày cái
nhìn vi mô vӅ nhӳng chӛ lӗi và lõm nhӓ xíu trên bӅ mһt
cӫa sàn nhà và cái tӫ lҥnh. TrӑQJOѭӧng cӫa cái tӫ lҥnh ép
hai bӅ mһt lên nhau, và mӝt sӕ chӛ lӗi trên bӅ mһt này sӁ
ăQ VkX ÿӃn mӭc có thӇ vào nhӳng chӛ lõm trên bӅ mһt
i/ Mӝt mô hình giҧi thích chính xác nhiӅu
kia. Trong hình i/2, lӵF Kѭӟng sang trái cӫa bҥQÿһt lên tính chҩt cӫa ma sát. Nhӳng chӛ lӗi và lõm
cái tӫ lҥnh làm nó nkQJOrQFDRKѫQPӝt chút trên chӛ lӗi vi mô trên hai bӅ mһWăQVkXYjRQKDXJk\
ӣ VjQ QKj ÿѭӧF ÿiQK Gҩu bҵQJ PǊL WrQ QKӓ. Vүn cҫn ra lӵc ma sát.
thêm lӵFÿӇ nâng cái tӫ lҥnh lên trên chӛ lӗi và cho phép
nó bҳWÿҫu chuyӇQÿӝng. TҩWQKLrQÿLӅu này xҧ\UDÿӗng
thӡi tҥi hàng triӋXQѫLWUrQKDLEӅ mһt.
Mӝt khi bҥQÿã làm cho cái tӫ lҥnh chuyӇQÿӝng ӣ
tӕF ÿӝ NK{QJ ÿәi, bҥn thҩy bҥn cҫn tác dөng ít lӵF KѫQ
lên nó. Vì lӵc tәng hӧp bҵng không là cҫn thiӃW ÿӇ làm
cho mӝt vұt chuyӇQÿӝng vӟi vұn tӕFNK{QJÿәi, nên lӵc
PDViWKѭӟng sang phҧi cӫDVjQQKjÿһt lên cái tӫ lҥnh rõ
ràng có phҫn giҧPÿLNKLӃn cho bҥn dӉ triӋWWLrXQyKѫQ
Mô hình cӫDFK~QJWDFzQÿѭDUDPӝt lӡi giҧLWKtFKÿiQJ
tin cұy cho thӵc tӃ này: khi các bӅ mһW WUѭӧt lên nhau,
chúng không có thӡL JLDQ Fj\ VkX Yj ÿDQ UăQJ FѭD Yӟi j/ LӵF PD ViW WƭQK FiL NKD\ NK{QJ WUѭӧt
QKDXQrQFytWPDViWKѫQ trên nhӳng ngón tay cӫDQJѭӡi phөc vө.
Mһc dù mô hình này có sӭc lôi cuӕn trӵc giác và
NKiWKjQKF{QJQKѭQJQyNK{QJÿ~QJFKROҳm, và trong
mӝt sӕ WUѭӡng hӧp nó là sai lҫm. Chҷng hҥQ[HÿҥSÿXD
ÿѭӧc hâm mӝ QJj\QD\ÿѭӧc chӃ tҥo vӟi lӕp nhҹn không
có ta lông ± trái vӟL FiL FK~QJ WD PRQJ ÿӧi tӯ mô hình
cӫD FK~QJ WD ÿLӅu này không gây ra bҩt kì sӵ giҧm ma
sát nào. Các nhà chӃ tҥo máy biӃt rҵng hai bӅ mһt kim
loҥi rҩt nhҹn và sҥch có thӇ dính vào nhau rҩt mҥnh và rҩt
NKy WUѭӧt tách ra. HiӋQ Wѭӧng này không thӇ giҧi thích
theo mô hình cӫa chúng ta, QKѭQJQyFyêQJKƭDWKHRPӝt
P{KuQKWURQJÿyPDViWÿѭӧc mô tҧ phát sinh do liên kӃt
hóa hӑc giӳa các nguyên tӱ cӫa hai bӅ mһt tҥi nhӳng
ÿLӇm tiӃp xúc cӫa chúng: các bӅ mһt rҩt phҷng cho phép
nhiӅu nguyên tӱ ÿLÿӃn tiӃS[~FKѫQ
9u PD ViW WKD\ ÿәi hành vi cӫa nó mӝW FiFK ÿӝt
ngӝt mӝt khi các bӅ mһt tách ra nhau, cho nên chúng ta k/LӵFPDViWÿӝng: chiӃF[HKѫLWUѭӧt
ÿӏQKQJKƭDKDLORҥi lӵc ma sát khác nhau. 0DViWWƭQK là

lӵc ma sát xuҩt hiӋn giӳa các bӅ mһW NK{QJ WUѭӧt lên
nhau. Các bӅ mһW ÿDQJ WUѭӧt lên nhau chӏu lӵc ma sát
ÿ͡ng³ĈӝQJ´Fy QJKƭDOjSKҧLÿLFQJYӟi chuyӇQÿӝng.
LӵFPDViWWƭQKYjOӵFPDViWÿӝng, kí hiӋu là FS và Fk,
luôn luôn song song vӟi bӅ mһt tiӃp xúc giӳa hai vұt.
- 1. Khi mӝt vұQÿӝng viên bóng rӛ WUѭӧt trên sân, thì lӵFPDViWOjWƭQKKD\ÿӝng ?
2. Mӝt tҩm nӋPÿDQJQҵm trên mui cӫa mӝt chiӃF [H KѫL ÿDQJ JLDWӕc tӯ tӯ. Hӓi lӵF PDViWOjWƭQK KD\
ÿӝng ?
3. LӵFPDViWWƭQKFyWҥo ra nhiӋt ? Còn lӵFPDViWÿӝng thì sao ?
LӵFPDViWWƭQKFӵFÿҥi phө thuӝc vào loҥi bӅ mһt sinh ra chúng, và vào mӭFÿӝ mҥnh mà
chúng bӏ ép vào nhau. Mӕi quan hӋ toán hӑc gҫQÿ~QJFyWKӇ mô tҧ QKѭVDX
Fs = - Fngoài khi | Fngoài | < Ps | FN |
WURQJÿy Ps là mӝt con sӕ NK{QJFyÿѫQYӏ, gӑi là hӋ sӕ PDViWWƭQKQySKө thuӝc vào loҥi bӅ mһt
là gì. Lӵc cӵFÿҥLPjPDViWWƭQKFyWKӇ cung cҩp, Ps | FN |, miêu tҧ ranh giӟi giӳa lӵFPDViWWƭQK
và lӵFPDViWÿӝng. Nó phө thuӝc vào lӵc pháp tuyӃn, tính bҵng sӕ thì nó bҵng sӕ bҩt kì lӵc nào
ép hai bӅ mһt vào nhau. Theo mô hình cӫa chúng ta, nӃu hai bӅ mһt bӏ ép lên nhau càng chһt, thì
cҫn lӵFKѭӟng sang bên lӟQKѫQÿӇ làm cho nhӳng chӛ nhҩp nhô trên các bӅ mһWOHROrQYjÿL
qua nhau.
/ѭXêOjYuFK~QJWDVӱ dөng mӝt tính tӯ QKѭ³QJRjL´ÿӇ chӍ lӵFÿLӅXÿyNK{QJFyQJKƭD
là có mӝt sӕ loҥi lӵFÿһc biӋt gӑLWrQOj³OӵFQJRjL´/ӵc ngoài có thӇ là bҩt kì loҥi lӵc nào, hay
nó có thӇ là tәng cӫa nhiӅXKѫQPӝt lӵc cӕ gҳng làm cho mӝt vұt chuyӇQÿӝng.
LӵFPDViWÿӝQJÿһt lên tӯng vұt trong hai vұWWKHRKѭӟng cҧn lҥi sӵ WUѭӧt cӫa các bӅ mһt.
Ĉӝ lӟn cӫDQyWKѭӡQJÿѭӧc lҩy gҫQÿ~QJOj
| Fk | < Pk | FN |
WURQJÿyPk là hӋ sӕ PDViWÿӝng. LӵFPDViWÿӝQJWKѭӡQJÿӝc lұp ít nhiӅu vӟi vұn tӕc.
l/ Chúng ta chӑn mӝt hӋ tӑD ÿӝ WURQJ ÿy Oӵc

ngoài, tӭc là lӵc cӕ làm di chuyӇn các vұt, là
GѭѫQJ/ӵFPDViWNKLÿykPYLQyFyKѭӟng
QJѭӧc lҥi. Khi bҥQ WăQJ Oӵc ngoài lên, thì lӵc
PDViWWƭQKWăQJOrQWѭѫQJ ӭng vӟi nó và triӋt
tiêu vӟLQyFKRÿӃn khi lӵFPDViWWƭQKFӵFÿҥi
bӏ Yѭӧt qua. Các bӅ mһW NKL ÿy EҳW ÿҫX WUѭӧt
qua nhau, và lӵc ma sát trӣ nên nhӓ KѫQYӅ giá
trӏ tuyӋWÿӕi.
- Mӝt bӅ mһt không ma sát có thӇ tác dөng mӝt lӵc pháp tuyӃn hay không ? Lӵc ma sát có thӇ tӗn tҥi mà
không có lӵc pháp tuyӃn hay không ?
NӃu bҥn cӕ gҳng gia tӕc hay giҧm tӕc chiӃc xe cӫa bҥn quá nhanh, thì lӵc giӳa bánh xe
cӫa bҥn và mһWÿѭӡng trӣ nên quá lӟn, và chúng bҳWÿҫXWUѭӧWĈLӅu này thұt không hay, vì lӵc

PDViWÿӝng nhӓ KѫQOӵFPDViWWƭQKOjPFKRNKyÿLӅu khiӇQKѫQĈӗng thӡi, nӃXÿLӅu này xҧy
ra trong khi bҥQÿDQJTXҽRFXDWKuKѭӟQJÿLFӫa chiӃF[HWKD\ÿәLÿӝt ngӝt vì lӵFPDViWÿӝng
nҵPWKHRKѭӟng khác vӟi lӵFPDViWWƭQKQJѭӧc vӟLKѭӟng chuyӇQÿӝng cӫa chiӃc xe chӭ không
QJѭӧc vӟLKѭӟng lӵc tác dөng lên lӕp xe.
ĈDVӕ mӑLQJѭӡi phҧn ӭng vӟi sӵ hoài nghi khi nói vӅ bҵng chӭng thӵc nghiӋm rҵng cҧ
lӵFPDViWWƭQKOүn lӵFPDViWÿӝQJÿӅXWѭѫQJÿӕLÿӝc lұp vӟi diӋn tích bӅ mһt tiӃp xúc. Ngay cҧ
sau khi tiӃn hành mӝt bài thӵc hành vӟLFkQOz[RÿӇ chӍ UDÿLӅXÿyOjÿ~QJQKLӅu hӑc sinh vүn
miӉQFѭӥng tin vào nhӳng quan sát riêng cӫa hӑ và thӯa nhұn rҵng cái lӕS[HWRKѫQVӁ ³FKRVӭc
kéo lӟQKѫQ´7Kұt ra, nguyên do chính vì sao bҥn không muӕQÿһt cái lӕp xe nhӓ vào chiӃc xe to
nһng là vì cái lӕp sӁ nә tung!
Mһc dù nhiӅXQJѭӡLWU{QJÿӧi lӵc ma sát tӍ lӋ vӟi diӋn tích bӅ mһWQKѭQJPӝt sӵ tӍ lӋ QKѭ
thӃ sӁ ÿѭDUDQKӳQJWLrQÿRiQWUiLYӟi nhiӅu quan sát hàng ngày. Ví dө, bàn chân cӫa con chó có
rҩt ít diӋn tích bӅ mһt tiӃp xúc vӟi mһWÿҩt so vӟi bàn chân con QJѭӡLQKѭQJFK~QJWDELӃt rҵng
FRQFKyWKѭӡng giành chiӃn thҳng trong cuӝc giҵng co vӟLFRQQJѭӡi.
Nguyên nhân khiӃn diӋn tích bӅ mһt nhӓ KѫQNK{QJÿѭDÿӃn lӵc ma sát nhӓ KѫQOjYuOӵc
giӳa hai bӅ mһt tұSWUXQJKѫQOjPFKRQKӳng chӛ lӗi và lõm cӫDFK~QJăQVkXYjRQKDXKѫQ
- 7uPKѭӟng cӫa tӯng lӵc trong hình m.
m/ 1. Lӵc pháp tuyӃn cӫDYiFKÿiWiFGөQJOrQFKkQQJѭӡi leo núi. 2. LӵFPDViWÿӝng cӫDÿѭӡng ray tác dөng lên
bánh xe cӫa chiӃF[HÿXDÿDQJJLDWӕc. 3. Lӵc pháp tuyӃn cӫa quҧ bóng tác dөng lên cây gұy.
Ví dͭ Ĉ̯u máy xe l͵a
Xem hình mӝWFiLÿҫu máy xe lӱa, n, chúng ta chú ý tӟi hai thӭ hiӇn nhiên khác vӟL[HKѫL7URQJNKLPӝt
chiӃF[HKѫLWKѭӡng FyKDLEiQK[HOiLWKuÿҫu máy xe lӱDWKѭӡng có nhiӅu bánh xe ± trong ví dө này là 10.
(Mӝt sӕ ÿҫu máy có nhӳng bánh xe nhӓ KѫQ NK{QJ ÿѭӧc cҩp lӵc ӣ SKtD WUѭӟc và phía sau bánh xe lái,
QKѭQJYtGө Qj\NK{QJFyĈӗng thӡL[HKѫLQJj\QD\WKѭӡQJÿѭӧc chӃ tҥo càng nhҽ càng tӕWÿӕi vӟi kích
WKѭӟc cӫDFK~QJFzQÿҫu máy xe lӱa thì rҩt nһng, QKѭQJGѭӡQJQKѭNK{QJFyQӛ lӵFQjRÿѭӧc thӵc hiӋn
ÿӇ giӳ cho trӑQJOѭӧng cӫa chúng thҩp cҧĈҫXPi\KѫLQѭӟc trong hình là vào khoҧQJQăPQKѭQJ
ÿLӅXQj\ÿ~QJFҧ cho các xe lӱa chҥy dҫXYjÿLӋn hiӋQÿҥi)
1JX\rQQKkQÿҫu máy xe lӱDÿѭӧc chӃ tҥo quá nһng là vì sӭc kéo. Lӵc pháp tuyӃQKѭӟng lên cӫDÿѭӡng
UD\ÿһt lên các bánh xe, FN, triӋt tiêu vӟi lӵc hҩp dүQKѭӟng xuӕng, FW, cho nên bӓ qua các dҩu cӝng và trӯ,
hai lӵc này bҵng nhau vӅ giá trӏ tuyӋWÿӕi, FN = FW. BiӃWOѭӧng lӵc pháp tuyӃn này, thì lӵFPDViWWƭQKFӵc
ÿҥi là Fs = PsFN = PsFw. LӵFPDViWWƭQKQj\FӫDÿѭӡQJUD\ÿҭy vӅ SKtDWUѭӟc tác dөng lên các bánh xe, là

lӵc duy nhҩt có thӇ gia tӕFÿRjQ[HOӱDNpRQyÿi lên, hoһc triӋt tiêu vӟi lӵc cҧn cӫa không khí trong khi lao
ÿLӣ vұn tӕFNK{QJÿәi. HӋ sӕ PDViWWƭQKÿӕi vӟi thép trên thé là khoҧQJFKRQrQNK{QJFyÿҫu máy xe
lӱa nào có thӇ kéo vӟi lӵc lӟQKѫQNKRҧng 1/4 trӑQJOѭӧng riêng cӫa nó. NӃXQKѭÿӝng cѫFyNKҧ QăQJ
cung cҩp nhiӅXKѫQOѭӧng lӵFÿyWKuNӃt quҧ ÿѫQJLҧn là phá hӓng lӵFPDViWWƭQKYjOjPTXD\FiFEiQK[H
n/ Ví dө 3
1JX\rQGRÿLӅu này khác hoàn toàn vӟi tình huӕng chiӃF[HKѫLOj[HKѫLNK{QJNpRWKrPEҩt cӭ thӭ gì
khác. NӃu bҥQÿһt thêm trӑQJOѭӧQJOrQ[HKѫLWKuEҥQOjPWăQJVӭFNpRQKѭQJEҥQFǊQJOjPWăQJTXiQ
tính cӫa chiӃc xe, và làm cho nó khó gia tӕc. Ӣ ÿRjQ[HOӱa, quán tính hҫXQKѭÿӅu nҵm ӣ FiFWRD[Hÿѭӧc
kéo, chӭ không phҧi ӣ ÿҫu máy.
Mӝt thӵc tӃ nӳa chúng ta phҧi giҧi thích là sӕ Oѭӧng lӟQEiQK[HOiL7Uѭӟc tiên, chúng ta phҧi nhұn ra rҵng
viӋFWăPJWKrPVӕ OѭӧQJEiQK[HOiLNK{QJOjPWăQJWKrPKRһc làm giҧm tәQJOѭӧQJPDViWWƭQKYuOӵc ma
ViWWƭQKÿӝc lұp vӟi diӋn tích bӅ mһt tiӃp xúc. (Nguyên do bӕn bánh xe lái là tӕt ӣ [HKѫLOjQӃu mӝt hoһc
nhiӅu bánh xe bӏ WUѭӧWWUrQEăQJKRһc trong bùn, thì nhӳng bánh xe kia sӁ vүn có sӭFNpRĈk\NK{QJSKҧi
là mӝt vҩQÿӅ ÿһFWKÿӕi vӟi xe lӱa, vì tҩt cҧ các bánh xe chӏu nhӳQJÿLӅu kiӋQQKѭQKDXѬXÿLӇm cӫa
viӋc có nhiӅu bánh xe lái ӣ xe lӱDOjQyFKRSKpSFK~QJWDWăQJWUӑQJOѭӧng cӫa xe lӱa mà không làm nát
mҩWÿѭӡng ray hay làm hӓng cҫu.
Ma sát nhӟt
Thӱ ÿѭDPӝWFiLPyQJWD\YjRWURQJWKiFQѭӟc và bҥn sӁ chӏu sӵ khác biӋt chӫ yӃu giӳa
ma sát rҳn và ma sát nhӟt. Ma sát nhӟWOjÿӝng thuҫn túy; không có lӵc ma sát nhӟW WƭQK &iL
móng tay ӣ WURQJWKiFQѭӟc có lӁ Fy[XKѭӟng bӏ NpRWKHRGzQJQѭӟc chҧ\TXDQyQKѭQJQy
NK{QJGtQKYjRWURQJQѭӟFĈLӅXWѭѫQJWӵ ÿ~QJYӟi các chҩWNKtQKѭNK{QJNKtQKҳc lҥi, chúng
ta sӱ dөQJOj³FKҩWOѭX´ ÿӇ bao gӗm cҧ chҩt khí và chҩt lӓng.
Không giӕQJQKѭOӵFPDViWÿӝng rҳn, lӵc ma sát nhӟWWăQJQKDQKWKHRYұn tӕc. Trong
nhiӅXWUѭӡng hӧp, lӵc xҩp xӍ tӍ lӋ vӟLEuQKSKѭѫQJFӫa vұn tӕc,
Fma sát nhͣt v cUAv2
WURQJÿyA là tiӃt diӋn ngang cӫa vұt, U là khӕi Oѭӧng riêng cӫa chҩWOѭXYjFOjKҵng sӕ tӍ lӋ phө
thuӝc mӝt phҫn vào loҥi chҩWOѭXYjPӝt phҫn vào mӭFÿӝ thuôn dài cӫa vұt.
- A. Mӝt hӑc sinh phát biӇu rҵng khi anh ta thӱ ÿҭy cái tӫ lҥnh nhà mình, nguyên do nó không di chuyӇn
OjYuÿӏnh luұt III Newton nói rҵng có mӝt lӵc ma sát bҵQJYjQJѭӧFKѭӟQJÿҭy vӅ phía sau. Rӕt cuӝc, lӵc
PDViWWƭQKEҵQJYjQJѭӧFKѭӟng vӟi lӵFQJRjLÿһt vào. Làm thӃ nào bҥn thuyӃt phөFÿѭӧc anh ta rҵng anh
ta sai ?
B. LӵFPDViWÿӝQJWKѭӡng ít nhiӅXÿӝc lұp vӟi vұn tӕc. Tuy nhiên, nhӳQJQJѭӡi lái xe thiӃu kinh nghiӋm
Fy[XKѭӟng tҥo ra mӝt cái giұt mҥnh vào thӡi khҳc cuӕi cӫa sӵ giҧm tӕc khi hӑ dӯQJWUѭӟFÿqQÿӓ. Cái gì
cho bҥn biӃt vӅ lӵFPDViWÿӝng giӳa má phanh và trӕng phanh ?

C. Mӝt sӕ mô tҧ VDXÿk\OjQKӳng mô tҧ ÿ~QJYӅ nhӳng loҥi lӵc có thӇ thêm vào làm nhӳng nhánh mӟi cӫa
cây phân loҥi. Nhӳng mô tҧ khác không thұt sӵ là nhӳng loҥi lӵc, và nhӳng mô tҧ khác nӳa không phҧi là
hiӋQWѭӧng lӵc. Trong tӯQJWUѭӡng hӧp, hãy quyӃWÿӏQKÿLӅu nào xҧy ra, và nӃu thích hӧp, hãy chӍ ra làm
thӃ nào bҥQÿѭDFK~QJYjRFk\SKkQORҥi.
lӵc bám dính làm cho miӃQJEăQJGtQKYjRQKӳng thӭ khác
lӵFQJѭӧc chiӅu lӵFPjÿӏnh luұt III Newton nói rҵng liên quan tӟi mӛi lӵc do bҥn tҥo ra
lӵc chҧy lӵFGRQѭӟc mang theo nó khi nó chҧy ra khӓi vòi
lӵc FăQJEӅ mһt cho phép nhӳQJFRQF{QWUQJÿLEӝ WUrQQѭӟc
lӵc nҵm ngang mӝt lӵFFySKѭѫQJQҵm ngang
lӵFÿӝQJFѫ lӵFGRÿӝQJFѫWiFGөng lên thӭ JuÿyNKLQyFKX\ӇQKѭӟng
lӵc triӋt tiêu mӝt lӵc bӏ triӋt tiêu bӣi mӝt sӕ lӵc khác
5.3 Phân tích lӵc

Ĉӏnh luұt I và II Newton xem xét tәng hӧp tҩt cҧ các lӵc tác dөng lên mӝt vұt nhҩWÿӏnh,
QrQÿLӅu rҩt quan trӑng là có thӇ chӍ ra có nhӳng lӵc nào. Mӝt khi bҥQÿmWұp trung chú ý vào mӝt
vұt và liӋt kê các lӵFÿһWOrQQyÿLӅXFǊQJWKұt hӳu ích là mô tҧ tҩt cҧ các lӵFWѭѫQJӭng phҧi tӗn
tҥLWKHRÿӏnh luұW,,,1HZWRQ&K~QJWD[HPÿk\Oj³SKpSSKkQWtFKOӵF´WURQJÿyYұt tham gia.
Ví dͭ 4. Chi͇c sà lan
Mӝt chiӃFVjODQÿDQJÿѭӧFNpRÿLGӑc theo mӝWFRQNrQKÿjREҵng mӝt bҫy ngӵa ӣ trên bӡ. Hãy phân tích
tҩt cҧ các lӵFWURQJÿyFKLӃc sà lan tham gia.
L͹c tác dͭng lên chi͇c sà lan L͹c liên h͏ vͣi nó bͧLÿ͓nh lu̵t III Newton
Lӵc pháp tuyӃQ Kѭӟng vӅ WUѭӟc cӫD Gk\ FiS ÿһt Lӵc pháp tuyӃQ Kѭӟng ra sau cӫa chiӃF Vj ODQ ÿһt
lên chiӃc sà lan lên dây cáp
Lӵc ma sát nhӟW Kѭӟng ra sau cӫD QѭӟF ÿһt lên Lӵc ma sát nhӟW Kѭӟng vӅ SKtD WUѭӟc cӫa chiӃc sà
chiӃc sà lan ODQÿһWOrQQѭӟc
Lӵc hҩp dүQ Kѭӟng xuӕng cӫD KjQK WLQK 7UiLÿҩt Lӵc hҩp dүQKѭӟng lên cӫa chiӃFVjODQÿһt lên Trái
ÿһt lên chiӃc sà lan ÿҩt
LӵF³QәL´Kѭӟng lên cӫa QѭӟFÿһt lên chiӃc sà lan LӵF ³QәL´ Kѭӟng xuӕng cӫa chiӃF Vj ODQ ÿһt lên
Qѭӟc
Ӣ ÿk\FK~QJWDVӱ dөng tӯ lӵF³QәLÓjPPӝt ví dө cho mӝt thuұt ngӳ ÿѭӧc sáng tҥo có thӇ nhұn ra cho
mӝt loҥi lӵFNK{QJÿѭӧc phân loҥi trong biӇXÿӗ cây trong mөFWUѭӟc. Thuұt ngӳ NƭWKXұt chính thӭFKѫQ
gӑLQyOj³Oӵc thӫy WƭQK´/ѭXêFiFKWKӭc các cһp lӵFÿӅXÿѭӧc sҳp xӃp theo kiӇX³Oӵc cӫD$ÿһt lên B, lӵc
cӫD%ÿһWOrQ$´Gk\WiFGөng lên sà lan và sà lan tác dөQJOrQGk\Qѭӟc tác dөng lên sà lan và sà lan tác
dөng lên nѭӟc. Vì toàn bӝ các lӵc ӣ cӝt bên trái là lӵc tác dөng lên sà lan, toàn bӝ các lӵc ӣ cӝt bên phҧi là
lӵc do sà lan tác dөQJÿyOjQJX\rQGRYuVDRWӯng mô tҧ ӣ cӝt bên phҧLÿӅu có cөm tӯ ³Fӫa chiӃFVjODQ´
7Kѭӡng thì bҥn không chҳc chҳn mình có quên mҩt mӝt lӵc nào hay không. Ӣ ÿk\OjED
chiӃQOѭӧc cho viӋc kiӇm tra danh sách lӵc cӫa bҥn:
Xét kӃt quҧ vұt lí gì sӁ xҧy ra tӯ các lӵc mà bҥn tìm thҩ\WUѭӟFÿy&Kҷng hҥn, giҧ sӱ bҥn
quên mҩt lӵF³QәL´WiFGөng lên sà lan trong ví dө ӣ trên. Xét các lӵc mà bҥn tìm thҩy, bҥn sӁ
nhұn thҩy có mӝt lӵc hҩp dүQKѭӟng xuӕQJÿһt lên sà lan không bӏ triӋt tiêu bӣi bҩt kì lӵc nào
Kѭӟng lên. ChiӃFVjODQNK{QJÿѭӧc cho là bӏ chìm, cho nên bҥn biӃt bҥn phҧi tìm mӝt lӵc thӭ Wѭ
lӵFKѭӟng lên trên.

MӝWNƭWKXұt khác tìm lӵc còn thiӃXÿѫQJLҧn là kiӇm qua danh sách tҩt cҧ các loҥi lӵc
thông dөng và xem có lӵc nào trong sӕ chúng tác dөng hay không.
TiӃn hành vӁ hình vұt, và vӁ mӝWÿѭӡng ranh giӟi chҩm chҩm xung quanh nó, tách riêng
nó ra khӓLP{LWUѭӡng xung quanh nó. Tìm cáFÿLӇm trên ranh giӟLQѫLQKӳng vұt khác tiӃp xúc
vӟi vұt cӫa bҥn. ChiӃQOѭӧFQj\ÿҧm bҧo bҥn sӁ tìm thҩy mӑi lӵc tiӃp xúc tác dөng lên vұt, mһc
dù nó không giúp bҥQWuPÿѭӧc các lӵc không tiӃp xúc.
6DXÿk\OjPӝt thí dө NKiFWURQJÿyFK~QJWDFyWKӇ thu lӧi bҵng cách kiӇm tra trên trӵc
giác vұt lí cӫa chúng ta xem cái gì sӁ xҧy ra.
Ví dͭ /HRYiFKÿi
1KѭELӇu diӉQWURQKuQKErQGѭӟL&LQG\ÿDQJOHR[Xӕng mӝWYiFKÿiChuyӇQÿӝQJÿL[Xӕng cӫa cô ta ӣ
tӕFÿӝ NK{QJÿәi, và cô ta nhҧy mӝt chút ra khӓi vách ÿiQKѭELӇu diӉn bҵQJÿѭӡng chҩm chҩm. Hãy phân
tích các lӵFWURQJÿyF{WDWKDPJLDWҥi thӡLÿLӇPNKLFKkQF{WDÿһWOrQYiFKÿiYjF{WDÿDQJEӏ ÿҭy ra.
L͹c tác dͭng lên Cindy L͹c liên h͏ vͣi nó bͧLÿ͓nh lu̵t III Newton
Lӵc hҩp dүQKѭӟng xuӕng cӫa hàQKWLQK7UiLÿҩWÿһt lên Lӵc hҩp dүQKѭӟng lên cӫD&LQG\ÿһt lên Trái
Cindy ÿҩt
LӵFPDViWKѭӟng lên cӫDGk\ÿһt lên Cindy (tay cô ta) LӵFPDViWKѭӟng xuӕng cӫD&LQG\ÿһt lên dây
Lӵc pháp tuyӃQ Kѭӟng sang phҧi cӫD YiFK ÿi ÿһt lên Lӵc pháp tuyӃn hѭӟng sang trái cӫD&LQG\ÿһt
Cindy OrQYiFKÿi
Hai lӵc thҷQJÿӭng triӋWWLrXQKDXÿyOjFiLFK~QJSKҧi làm nӃu cô tҧ ÿL[Xӕng ӣ tӕFÿӝ NK{QJÿәi. Lӵc
nҵm ngang duy nhҩWÿһt lên cô ta là lӵc cӫDYiFKÿiQyNK{QJEӏ triӋt tiêu bӣi bҩt kì lӵFQjRNKiFYjGRÿy
nó tҥo ra gia tӕFFKR&LQG\Kѭӟng bên phҧLĈLӅXQj\FyêQJKƭDYuF{WDÿDQJEұt ra. (Lӡi giҧLQj\KѫLÿѫQ
giҧn hóa quá mӭc, vì sӧLGk\[LrQÿLQrQQyFzQWiFGөng mӝt lӵc nhӓ Kѭӟng sang bên trái lên Cindy. Khi
cô ta bay sang bên phҧLÿӝ xiên cӫa sӧi dk\WăQJOrQNpRF{WDWUӣ lҥi mҥQKKѫQ
Tôi tin rҵng viӋc xây dӵng loҥi bҧng mô tҧ trong mөFQj\OjSKѭѫQJSKiSWӕt nhҩt cho
các hӑc sinh mӟi hӑF7X\QKLrQÿDVӕ sách vӣ ÿѭDUDPӝWSKѭѫQJSKiSGLӉn tҧ bҵng tranh ҧnh
biӇu diӉn tҩt cҧ các lӵc tác dөng lên mӝt vұt. Mӝt hình vӁ QKѭWKӃ ÿѭӧc gӑi là biӇXÿӗ vұt tӵ do.
Thұt chҷng phҧi chuyӋn gì to tát nӃXQKѭYӏ JLiRVѭYұWOtWѭѫQJOҥi mong muӕn bҥn vӁ nhӳng
biӇXÿӗ QKѭWKӃ, vì cách giҧi thích dӵa trên khái niӋPOjQKѭQKDX%ҥn dӉ dàng vӁ hình cӫa mӝt
vұt, vӟi nhӳQJPǊLWrQELӇu diӉn lӵc tác dөQJOrQQy&iFPǊLWrQELӇu diӉn lӵc tiӃS[~Fÿѭӧc vӁ

tӯ ÿLӇm tiӃp xúc, các lӵc không tiӃp xúc vӁ tӯ khӕi tâm. BiӇXÿӗ vұt tӵ do không biӇu diӉn các
lӵc bҵQJQKDXYjQJѭӧFKѭӟng do chính vұWÿyWiFGөng.
- A. Trong ví dө chiӃFVjODQÿLWUrQNrQKÿjRW{LÿmQKҳc tӟi lӵF³QәL´
hay lӵF ³WKӫ\ WƭQK´ giӳ cho con tàu khӓi bӏ chìm. NӃu bҥn thêm mӝt
nhánh mӟi trên cây phân loҥi lӵFÿӇ biӇu diӉn lӵc này, thì nó nҵm ӣ chӛ
nào ?
B. Mӝt quҧ EyQJEѫLEұt trӣ lҥi tӯ thành EjQEѫL+m\SKkQWtFKFiFOӵc
WURQJÿyTXҧ bóng tham gia trong khoҧng thӡi gian ngҳn khi nó tiӃp xúc
vӟi thành bàn.
C. Lӵc hҩp dүn cӫD 7UiL ÿҩt tác dөng lên bҥn, tӭc là trӑQJ Oѭӧng cӫa
bҥn, luôn luôn bҵng mgWURQJÿym là khӕLOѭӧng cӫa bҥn. Vұy tҥi sao
bҥn có thӇ cho mӝt cái xҿQJ ÿL VkX YjR ÿҩt bҵng cách nhún lên nó ?
Ĉ~QJOjYuEҥQQK~QÿLӅXÿyNK{QJFyQJKƭDOjNKӕLOѭӧng cӫa bҥn hay
trӑQJOѭӧng lӟQKѫQSKҧi vұy không ?
Câu hӓi C
5.4 Sӵ truyӅn lӵc bӣi các vұt khӕLOѭӧng thҩp

Bҥn dүn con chó cӫD PuQK ÿL Gҥo. Con chó muӕQ ÿL QKDQK KѫQ Eҥn, nên sӧi dây xích
FăQJUDĈӏnh luұW,,,1HZWRQFyÿҧm bҧo rҵng lӵc cӫa bҥQÿһWOrQÿҫu dây xích phía bҥn bҵng và
QJѭӧFKѭӟng vӟi lӵc cӫDFRQFKyÿһWOrQÿҫu kia ? NӃu chúng không chính xác bҵng nhau, thì có
lí do nào tҥi sao chúng xҩp xӍ bҵng nhau hay không ?
NӃu không có sӧi dây xích giӳa bҥn, và bҥQÿDQJWLӃp xúc trӵc tiӃp vӟLFRQFKyWKuÿӏnh
luұt III Newton sӁ áp dөQJÿѭӧFQKѭQJÿӏnh luұt III Newton không thӇ liên hӋ lӵc cӫa bҥn ÿһt
lên sӧi dây xích vӟi lӵc cӫa con chó ÿһt lên sӧi dây xích, vì có tӟi ba vұWNKiFQKDXĈӏnh luұt III
Newton chӍ phát biӇu rҵng lӵc cӫa bҥQÿһt lên sӧi dây xích bҵQJYjQJѭӧc chiӅu vӟi lӵc cӫa sӧi
Gk\[tFKÿһt lên bҥn,
FyL = - FLy
và lӵc cӫDFRQFKyÿһt lên sӧi dây xích bҵQJYjQJѭӧc chiӅu vӟi lӵc cӫDQyÿһt lên con chó,
FdL = - FLd
1KѭYұy, chúng ta có mӝt sӵ WU{QJÿӧi trӵc giác mҥnh mӁ rҵng mӑi thӭ lӵc chúng ta tác dөng lên
sӧLGk\[tFKÿҫXSKtDFK~QJWDÿѭӧc truyӅQÿӃQFRQFKyYjQJѭӧc lҥi. Chúng ta có thӇ phân tích
tình huӕng bҵng cách tұp trung vào các lӵFÿһt lên sӧi dây xích, FdL và FyL7KHRÿӏnh luұt II
Newton, nhӳng lӵc này liên hӋ vӟi khӕLOѭӧng và gia tӕc cӫa sӧi dây xích:
FdL + FyL = mLaL
Sӧi dây xích nhҽ KѫQQKLӅu so vӟi hai vұt còn lҥi, và nӃu mL rҩt nhӓ, thì rõ ràng lӵc tәng hӧSÿһt
lên sӧLGk\[tFKFǊQJUҩt nhӓ FdL + FyL | YjGRÿy
FdL | - FyL
1KѭYұy, dүXFKRÿӏnh luұt III Newton không áp dөng trӵc tiӃp cho hai lӵFQj\QKѭQJFK~QJWD
có thӇ lҩy gҫQÿ~QJVӧi dây xích khӕLOѭӧng nhӓ QKѭWKӃ nó không xen vào giӳa bҥn và con chó.

Ít nhҩt thì nó gҫQÿ~QJQӃXQKѭEҥn và con chó tác dөng trӵc tiӃSOrQQKDXWURQJWUѭӡng hӧSÿy
ÿӏnh luұt III Newton sӁ áp dөQJÿѭӧc.
Nói chung, các vұt khӕL Oѭӧng thҩp có thӇ xem gҫQ ÿ~QJ QKѭ WKӇ chúng chӍ ÿѫQ JLҧn
truyӅn lӵc tӯ vұWQj\ÿӃn vұt kiaĈLӅu này có thӇ ÿ~QJYӟi dây se, dây cáp, và dây bӋQYjFǊQJ
ÿ~QJÿӕi vӟi các vұt rҳQQKѭWKDQKYjWKӓi.
o/ NӃXFK~QJWDWѭӣQJWѭӧng chia mӝt sӧLGk\FăQJWKjQKQKӳQJÿRҥn nhӓ, thì bҩWNuÿRҥQQjRFǊQJFyFiFOӵc kéo

KѭӟQJUDQJRjLÿһt lên nó ӣ mӛLÿҫu. NӃu sӧi dây có khӕLOѭӧQJNK{QJÿiQJNӇ, thì tҩt cҧ các lӵc bҵng + T hoһc ± T,
WURQJÿyT là lӵFFăQJFyPӝt giá trӏ.
NӃu bҥn quan sát mӝWÿRҥQGk\GѭӟLNtQKSKyQJÿҥi khi bҥQNpRKDLÿҫu càng lúc càng
mҥQKKѫQEҥn sӁ thҩy các sӧi bӏ nҳn thҷng và trӣ QrQFăQJUD&iFSKҫn khác nhau cӫa sӧi dây
rõ ràng tác dөng lӵc lên nhau. Chҷng hҥn, nӃXFK~QJWDQJKƭKDLQӱa cӫa sӧi dây là hai vұt, thì
mӛi nӱa tác dөng lӵc lên nӱa kia. NӃXFK~QJWDWѭӣQJWѭӧng sӧi dây gӗm có nhiӅu phҫn nhӓ, thì
mӛLÿRҥn truyӅn mӝt lӵFVDQJÿRҥn tiӃp theo, và nӃu sӧi dây có khӕLOѭӧng rҩt nhӓ, thì tҩt cҧ các
lӵc bҵng nhau vӅ ÿӝ lӟQ&K~QJWDÿһWÿӝ lӟn cӫa các lӵc là sӭFFăQJWUrQVӧi dây, T. Mһc dù sӭc
FăQJÿREҵQJÿѫQYӏ QHZWRQQKѭQJEҧn thân nó không phҧi là mӝt lӵc. Có nhiӅu lӵc bên trong
sӧi dây, mӝt sӕ WKHRKѭӟng này và mӝt sӕ WKHRKѭӟQJNLDYjÿӝ lӟn cӫa chúng chӍ xҩp xӍ bҵng
nhau. Khái niӋm lӵFFăQJFKӍ FyêQJKƭDOjPӝt phát biӇu tәng quát, gҫQÿ~QJYӅ tҩt cҧ các lӵc
lӟn bao nhiêu.
S/zQJÿѭӡng cӫa cây cҫX*ROGHQ*DWHÿѭӧc giӳ lên bҵng sӭFFăQJFӫa nhӳng sӧi dây cáp thҷQJÿӭng

NӃu mӝt sӧi dây vҳt qua mӝt cái ròng rӑc hay vòng quanh mӝt sӕ vұt khác, thì lӵFFăQJ
cӫa sӧi dây xҩp xӍ bҵng nhau dӑc theo chiӅu dài không có quá nhiӅu ma sát. Mӝt thanh hay que
có thӇ xem xét theo kiӇu giӕng hӋWQKѭVӧLGk\QKѭQJFyWKӇ có lӵFFăQJKRһc lӵc nén.
Vì lӵFFăQJNK{QJSKҧi là mӝt loҥi lӵc, nên lӵc tác dөng bӣi sӧi dây lên mӝt sӕ vұt khác
phҧi thuӝc vӅ mӝt sӕ loҥi lӵFU}UjQJQKѭOӵFPDViWWƭQKOӵFPDViWÿӝng, hay lӵc pháp tuyӃn.
NӃu bҥn giӳ sӧi dây xích cӫa con chó cӫa bҥn vӟi tay bҥn qua cái thòng lӑng, thì lӵc tác dөng
bӣi cái dây xích lên tay bҥn là lӵc pháp tuyӃn: nó là lӵc giӳ cho cái dây xích khӓi chiӃm giӳ
cùng khoҧQJNK{QJJLDQKѭWD\Eҥn. NӃu bҥn tóm lҩy mӝWÿҫu thҷng cӫa sӧi dây, thì lӵc giӳa sӧi
dây và tay bҥn là lӵc ma sát.
Mӝt thí dө phӭc tҥSKѫQFӫa sӵ truyӅn lӵc là cách thӭc chiӃF[HKѫLJLDWӕc. NhiӅXQJѭӡi
sӁ mô tҧ ÿӝQJFѫFӫD[HKѫLWҥo ra lӵc làm gia tӕc chiӃF[HQKѭQJÿӝQJFѫOjPӝt phҫn cӫa chiӃc
[HFKRQrQÿLӅXÿyOjNK{QJWKӇ: các vұt không thӇ tӵ tác dөng lên chính chúng. Cái thұt sӵ xҧy
ra là lӵc cӫDÿӝQJFѫÿѭӧc truyӅn qua bӝ phұn truyӅQÿӝQJÿӃn trөc xe, rӗi qua lӕp xe xuӕng mһt
ÿѭӡQJ7KHRÿӏnh luұW,,,1HZWRQQKѭYұy sӁ có mӝt lӵFKѭӟng vӅ SKtDWUѭӟc tӯ SKtDFRQÿѭӡng
ÿһt lên lӕp xe, nó làm gia tӕc chiӃc xe.
- A. Khi bҥQEѭӟc lên mӝWEjQÿҥp khí, có phҧi lӵc cӫa chân bҥQÿѭӧc truyӅQÿLWKHRêQJKƭDFӫa tӯ sӱ
dөng trong mөc này ?
5.5 Các vұWGѭӟi sӭFFăQJ

Mӝt sӧLGk\KѫLGjLUDPӝt chút khi bҥQNpRFăQJ Qy7ѭѫQJWӵFK~QJWDÿmWUuQKEj\OjP
thӃ nào mӝt vұWGѭӡQJQKѭUҳn chҳFQKѭEӭFWѭӡng thұt ra bӏ FRQJÿLNKLQyWKDPJLDYjRPӝt
lӵc pháp tuyӃn. Trong nhӳQJWUѭӡng hӧp khác, kӃt quҧ U}UjQJKѫQ0ӝt sӧi dây hay dҧi cao su
hiӇn nhiên dài ra khi bӏ kéo căQJ
Thông dөng vӟi tҩt cҧ nhӳng thí dө này là sӵ biӃQÿәi hình dҥng thuӝc mӝt sӕ kiӇu: dài ra,
FRQJÿLFROҥL«6ӵ WKD\ÿәi hình dҥng có thӇ ÿREҵng cách chӑn mӝt sӕ phҫn cӫa vұWYjÿRYӏ
trí x cӫa nó. Cө thӇKm\WѭӣQJWѭӧng mӝt cái lò xo có mӝWÿҫu gҳQYjRWѭӡng. Khi không có lӵc
tác dөQJÿҫu không cӕ ÿӏnh cӫa lò xo ӣ mӝt sӕ vӏ trí x0 QjRÿy1Ӄu mӝt lӵc tác dөng tҥLÿҫu
không cӕ ÿӏnh, thì vӏ trí cӫa nó sӁ WKD\ÿәLÿӃn mӝt sӕ giá trӏ mӟi cӫa x. Lӵc càng lӟQWKuÿӝ lӋch
cӫa x khӓi x0 càng lӟn.
Trӣ lҥi thӡi cӫa Newton, nhӳng thí nghiӋP QKѭ WKӃ Qj\ ÿѭӧc xem là nghiên cӭX PǊL
nhӑQYjQJѭӡLÿѭѫQJWKӡi cӫD{QJ+RRNHÿѭӧc nhӟ ÿӃQQJj\QD\YuÿmWKӵc hiӋQÿLӅXÿyYjÿL
ÿӃn mӝt sӵ khái quát hóa toán hӑFÿѫQJLҧn gӑLOjÿӏnh luұt Hooke:
F | k (x ± x0) [lӵc cҫn thiӃWÿӇ NpRFăQJPӝt lò xo; chӍ có giá trӏ ÿӕi vӟi nhӳng lӵc nhӓ]
Ӣ ÿk\k là mӝt hҵng sӕ, gӑi là hҵng sӕ lò xo, nó phө thuӝc vào mӭFÿӝ cӭng cӫa vұt. NӃXÿһt vào
lӵc quá lӟn, thì lò xo biӇu hiӋn hành vi phӭc tҥSKѫQQrQSKѭѫQJWUuQKFKӍ là mӝt sӵ gҫn ÿ~QJ
tӕt nӃXQKѭOӵFÿӫ nhӓ7Kѭӡng khi lӵc quá lӟQWKuÿӏnh luұt Hooke là mӝt sӵ gҫQÿ~QJWӗi, lӵc
sӁ ÿLÿӃQOjPFRQJÿLYƭQKYLӉn hoһc làm hӓng lò xo.
MһFGÿӏnh luұt Hooke trông có vҿ QKѭPӝt mүu chuyӋn vһt vãnh vӅ FiFOz[RQKѭQJ
thұt ra nó quan trӑQJKѫQQKLӅu, vì tҩt cҧ các vұt rҳQÿӅu áp dөng hành vi cӫDÿӏnh luұt Hooke

trong mӝt chӯng mӵFQjRÿyFӫa nhӳng lӵFÿӫ nhӓ. Ví dө, nӃu bҥQÿҭy xuӕQJPXL[HKѫLQyVӁ
nhún xuӕng mӝt chút tӍ lӋ thuұn vӟi lӵF1KѭQJKjQKYLFӫa chiӃF[HKѫLVӁ NK{QJÿѫQJiҧn vӅ
mһt toán hӑc nӃXQKѭEҥn thҧ UѫLPӝt tҧQJÿi[Xӕng mui xe!)
- A. Mӝt chiӃc xe nӕi vӟi trөc cӫa nó qua nhӳng lò xo lӟn, cӭng gӑi là bӝ hҩp thө sӕFKD\³SKXӝF´0һc
GFK~QJWDWUuQKEj\ÿӏnh luұt Hooke ӣ trên chӍ WURQJWUѭӡng hӧSNpRFăQJPӝt cái lò [RQKѭQJEӝ chӕng
sӕc cӫD[HKѫLOLrQWөFÿLTXDWUҥQJWKiLNpRFăQJUDYjQpQOҥi. Trong tình huӕng, bҥn giҧi thích các dҩu
cӝng và trӯ WURQJÿӏnh luұW+RRNHQKѭWKӃ nào ?
T;iFÿӏQKFiFÿҥLOѭӧng F, x và x0 WURQJÿӏnh luұt Hooke
0i\FѫÿѫQJLҧn: Ròng rӑc

Ngay cҧ nhӳng cӛ máy phӭc tҥp nhҩWQKѭ[HKѫLKD\Fk\ÿjQSLDQRÿӅXÿѭӧc chӃ tҥo tӯ
nhӳQJÿѫQYӏ FѫEҧn nhҩWÿӏnh gӑi là Pi\F˯ÿ˯QJL̫n6DXÿk\OjPӝt sӕ chӭFQăQJFKӫ yӃu cӫa
FiFPi\FѫÿѫQJLҧn:
truyӅn lӵF'k\[tFKWUrQ[Hÿҥp truyӅn lӵc tӯ trөc quay EjQÿҥp ÿӃn bánh xe sau.
WKD\ÿәLKѭӟng cӫa lӵc: NӃu bҥQÿҭy mӝWÿҫu tҩm ván bұp bênh xuӕQJWKuÿҫXNLDÿLOrQ
WKD\ÿәi tӕFÿӝ Yjÿӝ chính xác cӫa chuyӇQÿӝng: Khi bҥn thӵc hiӋn chuyӇQÿӝng vүy tay
³ÿӃQÿk\Éҳp tay cӫa bҥn chӍ chuyӇQÿӝng mӝWYjLFHQWLPpWQѫLQyJҳn vào cҷng tay
bҥQQKѭQJFiQKWD\Fӫa bҥn chuyӇQÿӝQJ[DKѫQQKLӅXYjQKDQKKѫQQKLӅu.
WKD\ÿәLOѭӧng lӵc: MӝWFiLÿzQEүy hay ròng rӑc có thӇ GQJÿӇ OjPWKD\ÿәLOѭӧng lӵc.
Giӡ WKuFK~QJWDÿmVҹn sàng tìm hiӇXFiFPi\FѫÿѫQ giҧn mӝt chiӅXWURQJÿyUzQJUӑc
là thí dө chính.
Ví dͭ 6. Cái ròng r͕c
Chàng nông dân Bill nói kiӇu sҳp xӃp ròng rӑFQj\OjPWăQJJҩSÿ{LOӵc cӫa chiӃc máy kéo cӫa anh ta. Có
phҧi anh ta là mӝt anh chàng nhà quê ít hӑc, hay anh ta biӃWDQKWDÿDQJOjPJì ?
# ĈӇ sӱ dөQJÿӏnh luұt I Newton, chúng ta phҧi lҩy mӝt vұt và xem tәng các lӵFÿһt lên nó. Vì mөc tiêu
cӫa chúng ta là liên hӋ lӵFFăQJWURQJSKҫn cӫa dây cáp gҳn vӟi gӕc cây vӟi lӵFFăQJWURQJSKҫn gҳn vӟi
chiӃc máy kéo, nên chúng ta phҧi chӑn mӝt vұt mà cҧ hai phҫQGk\FiSÿӅu gҳn vào, tӭc bҧn thân cái ròng
rӑF1KѭWUuQKEj\WURQJPөc 5.4, lӵFFăQJWURQJVӧi dây hay dây cáp vүn xҩp xӍ NK{QJÿәLNKLQyÿLYzQJ

qua cái ròng rӑc, biӃt rҵng có không quá nhiӅXPDViW'RÿyFyKDLOӵFKѭӟng sang bên trái tác dөng lên
cái ròng rӑc, mӛi lӵc bҵng vӟi lӵc tác dөng bӣi chiӃc máy kéo. Vì gia tӕc cӫa cái ròng rӑc vӅ FѫEҧn là
bҵng không, nên các lӵFÿһt lên nó phҧi triӋt tiêu nhau, vұy lӵFKѭӟng sang bên phҧi cӫa dây cáp nӕi ròng
rӑc-gӕc cây phҧi gҩSÿ{LOӵc tác dөng bӣi cái máy kéo. Vâng, chàng nông dân Bill biӃWDQKWDÿDQJQyLYӅ
cái gì.
r/ Ví dө 6
Tóm tҳWFKѭѫQJ 5
ÿҭ\«««««««««« mô tҧ mӝt lӵF Fy [X KѭӟQJ ÿҭy hai vұt tham
gia ra xa nhau
K~W«««««««««« mô tҧ mӝt lӵF Fy [X Kѭӟng kéo hai vұt tham
gia lҥi gҫn nhau
[LrQ«««««««««« mô tҧ mӝt lӵc tác dөng ӣ mӝt sӕ góc khác, mӝt
lӵFNK{QJÿҭy hoһc hút trӵc tiӃp
lӵc pháp tuyӃQ««««« lӵc giӳ cho hai vұt không chiӃm cùng mӝt
khoҧng không gian
PDViWWƭQK««««««« lӵc ma sát giӳa các bӅ mһt kh{QJ WUѭӧt qua
nhau
PDViWÿӝQJ««««««« lӵc ma sát giӳa các bӅ mһWÿDQJWUѭӧt qua nhau
chҩWOѭX«««««««« chҩt khí hoһc chҩt lӓng
ma sát nhӟW««««««« PD ViW WURQJ WUѭӡng hӧp ít nhҩt có mӝt vұt là
chҩWOѭX
hҵng sӕ Oz[R«««««« hҵng sӕ tӍ lӋ giӳa lӵFYjÿӝ dãn cӫa mӝt cái lò
xo hoһc mӝt vұWNKiFGѭӟi sӭc kéo
Kí hiӋu
FN ««««««««««« lӵc pháp tuyӃn
Fs ««««««««««« lӵFPDViWWƭQK
Fk ««««««««««« lӵFPDViWÿӝng
Ps ««««««««««« hӋ sӕ PDViWWƭQKKҵng sӕ tӍ lӋ giӳa lӵc ma sát
WƭQKFӵFÿҥi và lӵc pháp tuyӃn; phө thuӝc vào
loҥi bӅ mһt có liên quan
Pk ««««««««««« hӋ sӕ PDViWÿӝng; hҵng sӕ tӍ lӋ giӳa lӵc ma sát
ÿӝng và lӵc pháp tuyӃn; phө thuӝc vào loҥi bӅ

mһt có liên quan
N««««««««««« hҵng sӕ lò xo; hҵng sӕ tӍ lӋ giӳa lӵc tác dөng
lên mӝt vұWYjÿӝ GmQKD\ÿӝ nén cӫa vұWGѭӟi
tác dөng cӫa lӵFÿy
Tóm tҳt
Ĉӏnh luұt III Newton phát biӇu rҵng các lӵc xuҩt hiӋn thành cһp bҵQJ QKDX Yj QJѭӧc
chiӅu. NӃu vұt A tác dөng mӝt lӵc lên vұt B, thì vұW%ÿӗng thӡi phҧi tác dөng mӝt lӵc bҵng và
QJѭӧc chiӅu lên vұt A. Mӛi thí dө cӫDÿӏnh luұt III Newton phҧLOLrQTXDQÿӃQÿ~QJKDLYұt, và
ÿ~QJKDLOӵc, chúng cùng loҥi vӟi nhau.
Có hai hӋ phân loҥi lӵc. Chúng ta hiӋn sӱ dөng hӋ phân loҥi thӵc tӃ KѫQQKѭQJNpPFѫEҧ
KѫQ7URQJKӋ này, các lӵFÿѭӧc phân loҥi xem chúng OjK~Wÿҭy hay xiên; xem chúng là lӵc tiӃp
xúc hay không tiӃp xúc; và xem hai vұt có liên quan là vұt rҳn hay lӓng.
0DViWWƭQKWӵ ÿLӅu chӍQKÿӇ phù hӧp vӟi lӵc cӕ gҳng làm cho các bӅ mһWWUѭӧt qua nhau,
FKRÿӃQNKLÿҥt tӟi giá trӏ cӵFÿҥi,
|Fs| < Ps|FN|
Mӝt khi lӵc này bӏ Yѭӧt quá, thì các bӅ mһWWUѭӧt qua nhau, và lӵFPDViWÿӝng tác dөng,
|Fk| = Pk|FN|
Cҧ hai loҥi lӵFPDViWÿӅu gҫQQKѭÿӝc lұp vӟi diӋn tích bӅ mһt, và lӵFPDViWÿӝQJWKѭӡng gҫn
ÿ~QJÿӝc lұp vӟi tӕFÿӝ các bӅ mһWÿDQJWUѭӧt qua nhau.
MӝWEѭӟFKD\ÿҫu tiên trong viӋc áp dөQJFiFÿӏnh luұt Newton vӅ chuyӇQÿӝng cho bҩt
kì tình huӕng vұt lí nào là lҩy mӝt vұt thҩy thích, và rӗi liӋt kê tҩt cҧ các lӵc tác dөng lên vұWÿy
Chúng ta phân loҥi tӯng lӵc bӣi loҥi cӫa nó, và tìm phҧn lӵFÿӏnh luұt III Newton cӫa nó, nó
ÿѭӧc tác dөng bӣi mӝt vұt này lên mӝt sӕ vұt khác.
Khi hai vұt nӕi vӟi nhau bҵng mӝt vұt thӭ ba khӕLOѭӧng thҩp, lӵc cӫDFK~QJÿѭӧc truyӅn
ÿӃn vұt kia hҫXQKѭNK{QJÿәi
Các vұt chӏu sӭFFăQJOX{QWXkQWKHRÿӏnh luұW +RRNHÿӃn mӝt ÿӝ gҫQÿ~QJWӕt, chӯng
nào lӵFÿyOjQKӓĈӏnh luұt Hooke phát biӇu rҵQJÿӝ dãn ra hay co lҥi cӫa vұt tӍ lӋ vӟi lӵc tác
dөng lên nó,
F | k(x ± x0)
Bài tұp
1. MӝWQJѭӡi phө nӳ già nhӓ con và mӝt cҫu thӫ EyQJÿiFKX\rQQJKLӋp va chҥm nhau
trӵc diӋn. So sánh lӵc cӫa hӑ tác dөng lên nhau, và so sánh gia tӕc cӫa hӑ. Giҧi thích.
7UiLÿҩt bӏ mӝt vұt hút vӟi mӝt lӵc bҵQJYjQJѭӧc chiӅu vӟi lӵFGR7UiLÿҩWÿһt lên vұt.
NӃXÿLӅXQj\ÿ~QJWKuWҥi sao khi bҥn thҧ UѫLPӝt vұW7UiLÿҩt không có gia tӕc bҵng và ngѭӧc
chiӅu vӟi gia tӕc cӫa vұt ?

3. Khi bҥQÿӭng vӳng, có hai lӵc tác dөng lên bҥn, lӵc hҩp dүn (trӑQJOѭӧng cӫa bҥn) và
lӵc pháp tuyӃn cӫa mһW ÿҩW ÿҭy chân bҥn lên. Hai lӵc này có bҵQJQKDXYjQJѭӧc chiӅu nhau
NK{QJ"Ĉӏnh luұt III Newton có liên hӋ chúng vӟi nhau không ? Giҧi thích.
Trong các bài t̵p 4 ± 8, hãy phân tích l͹c s͵ dͭng b̫QJÿ͓nh d̩ng cho trong mͭc 5.3. Hãy phân
tích các l͹FWURQJÿyY̵t in nghiêng tham gia vào.
4. Mӝt nam châm GtQKErQGѭӟi mӝt chiӃF[HKѫLÿұu
trong bãi.
5. Phân tích hai thí dө vӅ v̵t nҵm nghӍ WѭѫQJÿӕi so vӟi
7UiL ÿҩW ÿѭӧc giӳ cho khӓL UѫL Eӣi nhӳng lӵc khác ngoài lӵc
pháp tuyӃn ra. Không sӱ dөng các vұWWURQJNK{QJJLDQYǊWUө,
và không lһp lҥi bài toán 4 hoһc 8.
6. Mӝt QJ˱ͥi ÿDQJ FKqR WKX\Ӆn, lҩy chân làm trө
chӕng. Cô WD ÿDQJ OjP FKR Pӝt phҫn cӫa sҧL FKqR ÿҭy con
thuyӅn tӟi, vӟLÿҫu cӫa mái chèo nҵPWURQJQѭӟc (không phҧi
phҫn mái chèo nҵPErQQJRjLQѭӟc).
7. MӝWQJѭӡi nông dân ӣ trong chuӗng gia súc vӟi mӝt
con bò khi con bò quyӃWÿӏQKÿҭ\DQKWDYjRWѭӡng, hҩt anh ta
cùng vӟi chân anh ta lên khӓi mһWÿҩt. Hãy phân tích các lӵc Bài toán 6
WURQJÿyQJѭӡi nông dân tham gia.
8. Mӝt máy bay cánh quҥWÿDQJED\YӅ SKtDÿ{QJӣ tӕc
ÿӝ Yjÿӝ FDRNK{QJÿәi.
9. Các tòa nhà cao nhҩt ngày nay thұWUDNK{QJFDRKѫQ
nhiӅu lҳm so vӟi các tòa nhà cao nhҩt cӫa thұp niên 1940. Mӝt
vҩQÿӅ lӟQÿӕi vӟi viӋc xây dӵng nhӳng tòa nhà chӑc trӡi ngày
FjQJFDRKѫQOjPӛi thang máy cҫn có tҫng hҫm riêng cӫa nó
chҥy suӕt toàn bӝ chiӅu cao cӫa tòa nhà. Vì quá nhiӅu thang
máy phҧi phөc vө KjQJQJKuQFѭGkQFӫa tòa nhà cho nên hҫm
thang máy bҳWÿҫu chiӃm quá nhiӅu không gian trong tòa nhà.
Mӝt chӑn lӵa là có thang máy có thӇ di chuyӇn cҧ theo chiӅu
ngang và chiӅXÿӭng: vӟi thiӃt kӃ QKѭWKӃ, nhiӅu buӗng thang
máy có thӇ chia sҿ vài ba tҫng hҫP Yj FK~QJ NK{QJ ÿL vào
ÿѭӡng cӫa nhau quá nhiӅu vì chúng có thӇ ÿLYzQJ[XQJTXDQK
nhau. Trong thiӃt kӃ Qj\ ÿLӅu trӣ nên không thӇ là treo các
buӗng thang máy tӯ dây cáp, nên thay vì vұy chúng phҧi chҥy Bài toán 9
WUrQFiFÿѭӡng ray mà chúng chӝp lên vӟi các bánh xe. Ma sát
sӁ giӳ chúng khӓi bӏ WUѭӧt. Hình bên biӇu diӉn mӝt thang máy
PDViWWURQJPRGHÿLWKҷQJÿӭng cӫa nó (Các bánh xe ӣ Gѭӟi
ÿi\GQJNKLQyFҫn chuyӇn sang chuyӇQÿӝng ngang)
(a) NӃu hӋ sӕ PD ViW WƭQK JLӳa cao su và thép là Ps, và khӕi
Oѭӧng tӕLÿDFӫa buӗng thang máy cӝng vӟi hành khách cӫa nó
là M, hӓi có bao nhiêu lӵc phҧi ép lên tӯQJEiQK[HWUrQÿѭӡng
UD\ ÿӇ giӳ cho buӗng thang máy khӓL WUѭӧt ? (Giҧ sӱ buӗng
WKDQJPi\NK{QJÿDQJJLDWӕc)

(b) Chӭng tӓ rҵng kӃt quҧ cӫa bҥn có cách hành xӱ hӧp lí vӅ mһt vұWOtÿӕi vӟi Ps. Nói
cách khác, nӃXQKѭFytWPDViWKѫQWKuFiFEiQK[HEӏ ép chһWKѫQKD\NpPFKһWKѫQ"3KѭѫQJ
trình cӫa bҥn có xӱ sӵ WKHRFiFKÿy"
10. Các khӕLOѭӧng không bҵQJQKDX0YjPWUHROѫOӱng trên
mӝt cái ròng rӑFQKѭELӇu diӉn trong hình.
(a) Hãy phân tích các lӵFWURQJÿyNKӕLOѭӧng m tham gia, sӱ
dөng bҧQJÿӏnh dҥng cho trong mөc 5.3. [Các lӵFWURQJÿyNKӕLOѭӧng
kia tham gia tҩt nhiên sӁ WѭѫQJWӵQKѭQJNK{QJEҵng nhau vӅ mһt sӕ
hӑc]
E7uPÿӝ lӟn gia tӕc cӫa hai vұt [Gӧi ý: (1) Chӑn mӝt hӋ tӑa
ÿӝ, và sӱ dөng dҩXGѭѫQJYjkPSKKӧSÿӇ chӍ Kѭӟng cӫa lӵc và gia
tӕc. (2) Hai gia tӕc cӫa hai khӕL Oѭӧng phҧi bҵng nhau vӅ ÿӝ lӟn
QKѭQJQJѭӧc dҩu nhau, vì mӝWErQÿLOrQWUrQVӧi dây ӣ tӕFÿӝ bҵng
vӟi phía bên kia kéo sӧi dây xuӕng. (3) Bҥn phҧi áp dөQJÿӏnh luұt II
Newton hai lҫn, mӛi lҫn cho mӝt khӕLOѭӧng, và rӗi giҧLKDLSKѭѫQJWUuQKFKRFiFELӃn: gia tӕc a
và lӵFFăQJGk\T]
(c) NhiӅXQJѭӡi mong rҵQJWURQJWUѭӡng hӧSÿһc biӋt M = m, thì hai khӕLOѭӧng tӵ nhiên
sӁ thiӃt ÿһt vӏ trí cân bҵng ӣ ngang nhau. Dӵa trên câu trҧ lӡi cӫa bҥn ӣ phҫQEWKuÿLӅu này có
ÿ~QJNK{QJ"
(d) Tìm lӵFFăQJGk\T.
(e) GiҧLWKtFKSKѭѫQJWUuQKFӫa bҥQWKXÿѭӧFWURQJFkXGWURQJWUѭӡng hӧSÿһc biӋt khi
mӝt khӕLOѭӧng bҵng không. Ӣ ÿk\³JLҧi thíFK´FyQJKƭDOjFKӍ UDÿLӅu gì sӁ xҧy ra vӅ mһt toán
hӑc, chӍ ra cái xҧy ra vӅ mһt vұt lí, và liên hӋ hai cái vӟi nhau.
11. Mӝt tàu kéo khӕLOѭӧng m kéo mӝt con tàu khӕLOѭӧng M, làm gia tӕc nó. TӕFÿӝ ÿӫ
thҩp nên bҥn có thӇ bӓ qua lӵc ma sát nhӟt tác dөng lên vӓ cӫa chúng, mһc dù tҩt nhiên sӁ cҫn có
lӵc ma sát nhӟt tác dөng lên chân vӏt cӫa tàu kéo.
(a) Phân tích các lӵFWURQJÿyWjXNpRWKDPJLDVӱ dөng bҧQJÿӏnh dҥng cho trong phҫn
Ĉӯng lo ngҥi vӅ các lӵc thҷQJÿӭng.
(b) Thӵc hiӋn yêu cҫXWѭѫQJtӵ ÿӕi vӟi con tàu.
(c) Bây giӡ giҧ sӱ lӵc ma sát cӫDQѭӟFÿһt lên vӓ cӫDKDLFRQWjXOjNK{QJÿiQJNӇ. NӃu
QKѭOӵc tác dөng lên chân vӏt cӫa tàu kéo là F, thì lӵFFăQJGk\T trong dây cáp nӕi giӳa hai con
tàu bҵng bao nhiêu ? [Gӧi ý: ViӃWKDLSKѭѫQJWUuQKÿӏnh luұt II Newton áp dөng cho tӯng vұt.
GiҧLKDLSKѭѫQJWUuQKQj\FKRKDLELӃn T và a]
(d) Giҧi thích câu trҧ lӡi cӫa bҥn trong nhӳQJWUѭӡng hӧSÿһc biӋt M = 0 và M = f.
12. Giҧi thích tҥLVDRNK{QJFyêQJKƭDQӃXQKѭOӵFPDViWÿӝng lӟQKѫQOӵc ma ViWWƭQK
13. Trong hӋ biӇu diӉn trên hình, các ròng rӑc ӣ bên trái và bên phҧi là cӕ ÿӏnhQKѭQJ
ròng rӑc ӣ giӳa có thӇ chuyӇQ ÿӝng sang trái hoһc sang phҧi. Hai vұt nһng giӕng hӋt nhau.

Chӭng tӓ rҵng vұt nһng ӣ bên trái có gia tӕFKѭӟng lên bҵng g/5. Giҧ sӱ các dây và ròng rӑc có
khӕLOѭӧQJNK{QJÿiQJNӇ và không có ma sát.
14. Trên hình biӇu diӉn hai cách khác nhau kӃt hӧp
mӝt cһp lò xo giӕng hӋt nhau, mӛi lò xo có hҵng sӕ lò xo k.
Chúng ta gӑi cҩu hình ӣ trên là sҳp xӃp song song, còn cҩu
hình ӣ Gѭӟi là sҳp xӃp nӕi tiӃp.
DĈӕi vӟi cách sҳp xӃp song song, hãy phân tích
các lӵc tác dөng lên miӃng nӕi ӣ SKtDErQWUiLYjVDXÿyVӱ
dөQJSKkQWtFKQj\ÿӇ [iFÿӏnh hҵng sӕ Oz[RWѭѫQJÿѭѫQJ
cӫa toàn bӝ cҩu hình. Giҧi thích xem hҵng sӕ lò xo kӃt hӧp
Bài toán 13
sӁ thӇ hiӋn là cӭQJKѫQKD\NpPFӭQJKѫQ
EĈӕi vӟi cách sҳp xӃp nӕi tiӃp, hãy phân tích các
lӵc tác dөng lên tӯng lò xo và suy luұn nhӳQJÿLӅXWѭѫQJ
tӵ.
+m\NKiL TXiW KyDEjL WRiQFKRWUѭӡng hӧp
WURQJÿyKDLKҵng sӕ lò xo không bҵng nhau.
16. (a) Sӱ dөng lӡi giҧi cӫD EjL WRiQ Km\ ÿRiQ
xem hҵng sӕ lò xo cӫa mӝt sӧLWѫVӁ phө thuӝc vào chiӅu Bài toán 14
dài và tiӃt diӋn ngang cӫDQyQKѭWKӃ nào.
(b) Hҵng sӕ tӍ lӋ ÿyÿѭӧc gӑi là suҩt Young, E, và
giá trӏ tiêu biӇu cӫa suҩt Young là vào khoҧng 1010 ÿӃn
1011. Hӓi suҩW<RXQJFyÿѫQYӏ gì trong hӋ SI (m-kg-s) ?
17. Bài toán này dӵa trên kӃt quҧ cӫa bài 14 và 16.
Khi các nguyên tӱ hình thành nên các liên kӃt hóa hӑc, cҫn
phҧi hiӇu nói vӅ hҵng sӕ lò xo cӫa các liên kӃt là sӕ ÿR³ÿӝ
cӭQJ´Fӫa nó. Tҩt nhiên, thұt ra không có các lò xo nhӓ -
ÿk\FKӍ là mӝWP{KuQKFѫJLӟi. MөFÿtFKFӫa bài toán này
OjѭӟFOѭӧng hҵng sӕ lò xo, k, cho mӝt liên kӃWÿѫQWURQJ
mӝt mүu chҩt rҳn tiêu biӇu. Giҧ sӱ chúng ta có mӝt sӧLWѫ
Bài toán 17
giӕQJ QKѭ Vӧi tóc hay mӝt mүX OѭӟL ÿiQK Fi Yj Wѭӣng
WѭӧnJ FKR ÿѫQ JLҧn là nó cҩu tҥo tӯ các nguyên tӱ thuӝc
mӝt nguyên tӕ sҳp xӃp theo kiӇu hình lұSSKѭѫQJQKѭELӇu
diӉn trong hình, vӟi khoҧng cách tâm-nӕi-tâm là b. Giá trӏ
ÿLӇn hình cho b vào khoҧng 10-10 m.
(a) Tìm SKѭѫQJWUuQKFKRk theo b, và theo suҩt Young, EÿӏQKQJKƭDWURQJEjLYjÿiS
sӕ cӫa nó.
EѬӟFOѭӧng k bҵng dӳ liӋu sӕ cho trong bài 16.
(c) Giҧ sӱ bҥn có thӇ tóm mӝt trong các nguyên tӱ trong mӝt phân tӱ hai nguyên tӱ QKѭ
H2 hay O2YjÿӇ cho nguyên tӱ kia treo thҷQJÿӭQJErQGѭӟi nó. Hӓi liên kӃt hóa hӑFFyFăQJUD
bҩWNuOѭӧng nào có thӇ thҩy rõ do lӵc hҩp dүn không ?
18. Trong tӯQJWUѭӡng hӧp, hãy nhұn dҥng lӵc gây ra gia tӕc, và cho biӃt phҧn lӵc theo
ÿӏnh luұt III Newton cӫa nó. Mô tҧ tác dөng cӫa phҧn lӵc.

(a) MӝWQJѭӡLEѫLOӝLWăQJWӕFÿӝ lên.
(b) MӝWQJѭӡLFKѫLJ{Qÿұp quҧ bóng ra khӓi chӛ phát bóng.
(c) Mӝt xҥ thӫ bҳn ra mӝWPǊLWrQ
(d) MӝWÿҫu máy xe lӱa chҥy chұm dҫn.
19. Ginny có mӝt kӃ hoҥch. Cô bé sҳSOiL[HWUѭӧt
tuyӃt cӫa mình trong khi con chó Foo cӫa cô bé kéo cô bé
ÿL7X\QKLrQ*LQQ\NK{QJELӃt vӅ vұt lí, nên có mӝt vҩn
ÿӅ phát sinh: cô bé có thӇ WUѭӧt ra khӓi xe khi con Foo bҳt
ÿҫu kéo.
(a) Phân tích tҩt cҧ các lӵc Ginny tham gia, lұp
thành mӝt bҧQJQKѭWURQJPөc 5.3.
(b) Phân tích tҩt cҧ các lӵF[HWUѭӧt tuyӃt tham gia.
F ;H WUѭӧt có khӕL Oѭӧng m, và Ginny có khӕi
Oѭӧng M. HӋ sӕ PDViWWƭQKJLӳa xe và tuyӃt là P1, và P2 OjÿҥLOѭӧQJWѭѫQJӭng cho lӵc ma sát
WUѭӧt giӳa xe và cái quҫQWUѭӧt tuyӃt cӫa cô bé. Ginny phҧi có mӝt khӕLOѭӧng tӕi thiӇu nhҩWÿӏnh
VDRFKRF{EpNK{QJWUѭӧt khӓi xe. Hãy tìm khӕLOѭӧQJQj\WKHREDÿҥLOѭӧng kia.
(d) GiҧLWKtFKSKѭѫQJWUuQKFӫa bҥn tӯ phҫn c, Gѭӟi nhӳQJÿLӅu kiӋn nào thì sӁ có lӡi giҧi
phi thӵc tӃ vұt lí cho M ? Hãy trình bày xePÿLӅXQj\FyêQJKƭDYұt lí gì.
20. Ví dө 2 ӣ trang 118 nói vӅ mӝWQJѭӡLÿҭy mӝWFiLWKQJOrQÿӗi. Câu trҧ lӡi không
chính xác mô tҧ ba lӵFĈӕi vӟi tӯng lӵc trong sӕ ba lӵc này, hãy cho biӃt lӵc liên hӋ vӟLÿӏnh
luұt III Newton, và trình bày loҥi lӵFÿó.
21. Ví dө 6 ӣ trang 132 mô tҧ mӝt cҩu hình lӵFÿ{LOLrQTXDQÿӃn mӝt cái ròng rӑc. Hãy
ÿѭDUDPӝt cách sҳp xӃp phӭc tҥSKѫQVӱ dөng nhiӅXKѫQPӝt ròng rӑFÿӇ nhân lӵc lên mӝt hӋ
sӕ lӟQKѫQ
22. Lҩy mӝt vұt nһQJQKѭPӝWEDO{ÿHRYDLKD\Pӝt cái ghӃYjÿӭng lên mӝt cái cân
buӗng tҳm. Lҳc vұt lên xuӕng. Bҥn quan sát thҩy gì ? Giҧi thích quan sát cӫa bҥQWKHRÿӏnh luұt
III Newton.
23. Mӝt cҧnh sát nghiên cӭu hiӋQWUѭӡng mӝt vө tai nҥQÿRFKLӅu dài L cӫa vӃWWUѭӧt xe
KѫLÿӇ tìm tӕFÿӝ v cӫa nó vào lúc bҳWÿҫXWUѭӧt. Hãy biӇu diӉn v theo L và nhӳQJÿҥLOѭӧng khác
có liên quan.
24. Lí giҧLVDXÿk\GүQÿӃn mӝt nghӏch lí rõ ràng; hãy giҧi thích xem lô gic sai ӣ chӛ nào.
Mӝt vұQÿӝng viên bóng FKj\ÿұp vào quҧ bóng. Quҧ bóng và cây gұy trҧi qua mӝt phҫn cӫa
giây tiӃp xúc nhau. Trong thӡLJLDQÿyFK~QJFKX\ӇQÿӝng cùng vӟi nhau, nên gia tӕc cӫa chúng
phҧi bҵQJ QKDX Ĉӏnh luұt III Newton nói rҵng lӵc cӫD FK~QJ ÿһW OrQ QKDX FǊQJ Eҵng nhau.
1KѭQJa = F/m, vұy làm thӃ QjRÿLӅu này xҧy ra, vì khӕLOѭӧng cӫa chúng không bҵng nhau ?
/ѭXêOjQJKӏFKOtNK{QJÿѭӧc giҧi quyӃt bҵng cách xét lӵc cӫa tay cӫa vұQÿӝQJYLrQÿһt lên

cây gұy. Không nhӳng lӵc này rҩt nhӓ so vӟi lӵc quҧ bóng-cây gұy, mà vұQÿӝng viên còn có thӇ
ném cây gұy vào quҧ bóng)
ĈDQJOiL[H[Xӕng mӝt ngӑQÿӗi nghiêng mӝt góc T so vӟLÿѭӡng nҵm ngang, bҥn rұp
mҥQKOrQSKDQKÿӇ giӳ cho khӓLÿөng trúng con nai.
(a) Hãy phân tích các lӵc (Bӓ qua lӵc cҧn chuyӇQÿӝQJOăQYjPDViWFӫa không khí)
(b) Tìm gia tӕc tӕLÿDFyWKӇ có cӫa xe, a, (biӇu diӉn là mӝt sӕ GѭѫQJWKHRg, T, và hӋ sӕ
PDViWWѭѫQJӭng.
(c) Giҧi thích vӅ mһt vұt lí tҥi sao khӕLOѭӧng cӫa xe không ҧQKKѭӣng tӟi kӃt quҧ cӫa bҥn.
(d) Trình bày cách hành xӱ toán hӑc và giҧi thích vӅ mһt vұt lí kӃt quҧ cӫa bҥn cho các
giá trӏ âm cӫa T.
(e) Thӵc hiӋn yêu cҫXWѭѫQJWӵ cho các giá trӏ GѭѫQJUҩt lӟn cӫa T.
26. (a) So sánh khӕLOѭӧng cӫa mӝWFKDLQѭӟFOtWWUrQ7UiLÿҩt, trên MһWWUăQJ và trong
NK{QJJLDQYǊWUө.
(b) Thӵc hiӋn yêu cҫXWѭѫQJWӵ ÿӕi vӟi trӑQJOѭӧng cӫa nó.
27. MӝWQJѭӡi trѭӧWEăQJWăQJGҫQÿӃn mӝt tӕFÿӝ nhҩWÿӏnh, và rӗi cái áo khoác bӏ ÿӝng
TXpWTXDEăQJWKHRPӝWÿѭӡng thҷng. (a) Hãy phân tích các lӵc. (b) NӃu vұn tӕFEDQÿҫu cӫa anh
ta là v, và hӋ sӕ PDViWÿӝng là Pk, hãy tìm vұn tӕc tӕLÿDWUrQOtWKX\Ӄt mà anh ta có thӇ WUѭӧWÿL
WUѭӟc khi dӯng lҥi. Bӓ qua sӭc cҧn không khí. (c) Chӭng tӓ rҵng câu trҧ lӡi cӫa bҥn cho phҫn b
FyÿѫQYӏ ÿ~QJGĈӏnh giá câu trҧ lӡi cӫa bҥn bҵng sӕ, cho Pk = 0,0046, và tӕFÿӝ kӍ lөc thӃ
giӟi là 14,58 m/s. (HӋ sӕ PDViWGR'H.RQLQJÿRÿѭӧc, sӱ dөQJJLj\WUѭӧWEăQJÿһc biӋt mang
bӣi nhӳQJQJѭӡLWUѭӧWEăQJFKX\rQQJKLӋp) (d) Bình luұn xem câu trҧ lӡi cӫa bҥn cho phҫn d có
thӵc tӃ không. NӃu nó không thӵc tӃKm\ÿӅ xuҩt nguyên nhân lí giҧi vì sao.

Phҫn II
ChuyӇ¯ӝng trong không gian ba chiӅu

Chѭѫng 6
¯ӏnh luұt Newton trong không gian ba chiӅu
6.1 Các lӵc có tác dөng không vuông góc
Giҧ sӱ bҥn có thӇ bҳn mӝt khҭXV~QJWUѭӡng và sҳp xӃp cho mӝWYLrQÿҥn thӭ hai thҧ UѫL
tӯ FQJÿӝ FDRYjRÿ~QJWKӡi khҳFYLrQÿҥn thӭ nhҩt rӡi khӓi nòng súng. HӓLYLrQÿҥn nào chҥm
xuӕQJ ÿҩW WUѭӟc ? HҫX QKѭ PӑL QJѭӡi sӁ WU{QJ ÿӧL YLrQ ÿҥn thҧ UѫL VӁ chҥm tӟL ÿҩW WUѭӟc, và
$ULVWRWOH ÿӗQJ ê QKѭ Yұy. Aristotle sӁ mô tҧ nó giӕQJ QKѭ VDX 9LrQ ÿҥn bҳn ra nhұn mӝt sӕ
chuyӇQÿӝQJFѭӥng bӭc tӯ khҭu súng. Nó ÿLYӅ SKtDWUѭӟc trong mӝt phҫn cӫa giây, nhanh chóng
ÿLFKұm dҫn vì không còn lӵc nào làm cho nó tiӃp tөc chuyӇQÿӝng. MӝWNKLÿLӅu này xҧy ra vӟi
chuyӇQÿӝQJFѭӥng bӭc cӫDQyQyWKD\ÿәi chuyӇQÿӝng tӵ nhiên, tӭFOjUѫLWKҷQJÿӭng xuӕng.
Trong khi viên ÿҥn bҳQUDÿDQJÿLFKұm dҫQWKuYLrQÿҥn thҧ UѫLÿmÿLYjRJLDLÿRҥQUѫLFKRQrQ
theo Aristotle nó sӁ chҥm tӟLÿҩWWUѭӟc.
May thay, tӵ nhiên không phӭc tҥSQKѭ$ULVWRWOHQJKƭ ĈӇ thuyӃt phөc chính bҥn rҵng
Aristotle sai và phӭc tҥp không cҫn thiӃt, bây giӡ Km\ÿӭng dұy và thӱ làm thí nghiӋPVDXÿk\
Hãy lҩy chìa khóa ra khӓi túi cӫa bҥn, và bҳWÿҫXÿLQKDQKYӅ SKtDWUѭӟc. Không cҫQÿLQKDQKOrQ

hay chұm lҥi, hãy thҧ chìa khóa UDYjÿӇ FKRFK~QJUѫLWURQJNKLEҥn tiӃp tөFÿLWӟi ӣ nhӏSÿӝ QKѭ
FǊ
a/ MӝWYLrQÿҥQÿѭӧc bҳn ra khӓi khҭu súng, và mӝWYLrQÿҥn khác thҧ UѫLÿӗng thӡi tӯ FQJÿӝ cao. 1. NӅn vұt lí
Aristotle nói rҵng chuyӇQÿӝng ngang cӫDYLrQÿҥn bҳn ra làm trӉ sӵ bҳWÿҫXUѫLFKRQrQYLrQÿҥn thҧ UѫLFKҥm tӟi
ÿҩWWUѭӟc. 2. NӅn vұt lí Newton nyLKDLYLrQÿҥn có vұn tӕFWKHRSKѭѫQJÿӭQJQKѭQKDXFKRGFKX\ӇQÿӝng ngang
cӫa chúng khác nhau.
Bҥn nhұn thҩ rҵng chìa khóa cӫa bҥn chҥm tӟLÿҩt ngay sau chân cӫa bҥn. ChuyӇQÿӝng
ngang cӫa chúng không hӅ chұm lҥi chút nào, và toàn bӝ thӡi gian chúng UѫL FǊQJ Yұy, nên
FK~QJUѫLQJD\SKtDVDXEҥn. ChuyӇQÿӝng ngang và chuyӇQÿӝng thҷQJÿӭng xҧ\UDÿӗng thӡi,
YjFK~QJÿӝc lұp vӟi nhau. Thí nghiӋm cӫa bҥn chӭng tӓ rҵng chuyӇQÿӝng ngang không bӏ ҧnh
Kѭӣng bӣi chuyӇQÿӝng thҷQJÿӭQJQKѭQJQyFǊQJÿ~QJUҵng chuyӇQÿӝng thҷQJÿӭng không
WKD\ÿәi chút nào bӣi chuyӇQÿӝng ngang. Chùm chìa khóa cҫQOѭӧng thӡLJLDQÿ~QJEҵQJQKѭ
FǊÿӇ UѫL[XӕQJÿҩWQKѭFK~QJVӁ UѫLQӃu bҥQÿѫQJLҧn thҧ FK~QJUDYjÿLӅXWѭѫQJWӵ ÿ~QJÿӕi
vӟLFiFYLrQÿҥn: cҧ KDLYLrQÿҥn chҥPÿҩWÿӗng thӡi.
Ĉk\OjQKӳng thí dө ÿҫu tiên cӫa chúng ta vӅ chuyӇQÿӝng trong không gian nhiӅXKѫQ
mӝt chiӅu, và chúng minh hӑDFKR êWѭӣng mӟi quan trӑng nhҩt cҫn thiӃW ÿӇ tìm hiӇu sӵ khái
quát hóa ba chiӅu cӫa nӅn vұt lí Newton:
Các lӵc có tác dөng không vuông góc
Khi mӝt lӵc tác dөng lên mӝt vұt, nó không có tác dөng lên phҫn chuyӇQÿӝng cӫa vұt
vuông góc vӟi lӵc.
Trong thí dө ӣ trên, lӵc hҩp dүn thҷQJÿӭng không có tác dөng lên chuyӇQÿӝng ngang
cӫa vұWĈk\OjFiFWKtGө vӅ chuyӇQÿӝQJÿҥn pháo, thӭ hҩp dүn nhӳQJQJѭӡLQKѭ*DOLOHRYu
ӭng dөng quân sӵ cӫa nó. Tuy nhiên, nguyên lí thì phӭc tҥSKѫQQKѭWKӃ. Chҷng hҥn, nӃu mӝt
quҧ EyQJOăQWUzQEDQÿҫu tiӃn thҷQJYjRWѭӡQJQKѭQJPӝWFRQJLyÿӅXÿӅu bҳWÿҫu thәi tӯ phía
bên sang, thì quҧ bóng không mҩt nhiӅu thӡLJLDQKѫQÿӇ ÿLWӟLWѭӡQJ7URQJWUѭӡng hӧp chuyӇn
ÿӝQJÿҥn pháo, lӵc có liên quan là lӵc hҩp dүn, nên chúng ta có thӇ nói cө thӇ KѫQUҵng gia tӕc
thҷQJÿӭng là 9,8 m/s2, bҩt kӇ chuyӇQÿӝng ngang.

- Trong thí dө quҧ bóng bӏ gió thәi ngang, tҥi sao quҧ bóng không mҩt nhiӅu thӡLJLDQKѫQÿӇ ÿLWӟLÿyYu
nó phҧLÿLPӝWTXmQJÿѭӡQJ[DKѫQPj"
Quan hӋ vӟi chuyӇQÿӝQJWѭѫQJÿӕi

Nhӳng khái niӋm này liên hӋ trӵc tiӃp vӟi quan niӋm chuyӇQÿӝQJOjWѭѫQJÿӕi. Nhӳng
QJѭӡi phҧQÿӕi Galileo tranh luұn rҵng Trái ÿҩt không thӇ QjRÿDQJTXD\QKѭ{QJNKҷQJÿӏnh, vì
NKLÿyQӃXQKѭEҥn nhҧy thҷng lên trong không khí thì bҥn sӁ không thӇ QjRUѫLWUӣ xuӕQJÿ~QJ
vӏ WUtFǊ/ұp luұn cӫa hӑ dӵa trên giҧ thiӃt Aristotle không chính xác cӫa hӑ rҵng mӝt khi lӵc
hҩp dүn bҳWÿҫu tác dөng lên bҥn và kéo bҥn xuӕng thì chuyӇQÿӝng ngang sӁ dӯng lҥi. Theo lí
thuyӃt Newton chính xác, lӵc hҩp dүQKѭӟng xuӕng cӫD7UiLÿҩt tác dөQJWUѭӟc, trong và sau khi
bҥn nhҧ\ QKѭQJ NK{QJ Fy WiF Gөng lên chuyӇQ ÿӝng cӫa bҥQ WKHR Kѭӟng vuông góc (chuyӇn
ÿӝng ngang).
NӃX$ULVWRWOHÿ~QJFK~QJWDVӁ có mӝt cách tiӋn lӧLÿӇ [iFÿӏnh chuyӇQÿӝng tuyӋWÿӕi
Yjÿӭng yên tuyӋWÿӕi: nhҧy lên trong không khí, và nӃXQKѭEҥn tiӃSÿҩWÿ~QJQѫLEҥn bҳWÿҫu
nhҧy, thì mһWÿҩt mà bҥn nhҧy lên phҧi ӣ trҥQJWKiLÿӭng yên. Trong thӵc tӃ, phép kiӇm tra này
mang lҥi kӃt quҧ giӕng nhau chӯng nào mһWÿҩWGѭӟi chân bҥn là mӝt hӋ quy chiӃu quán tính.
NӃu bҥn thӱ OjPÿLӅu này trên mӝt máy bay phҧn lӵc, bҥn sӁ UѫL[XӕQJVjQÿ~QJQѫLEҥn nhҧy
OrQFKRGOjPi\ED\ÿDQJED\ӣ 500 dһm trên giӡ KD\Ojÿmÿӛ WUrQÿѭӡQJEăQJ7URQJWKӵc tӃ,
SKѭѫQJSKiSÿyFKӍ tӕt cho viӋc phát hiӋn chiӃFPi\ED\FyÿDQJJLDWӕc hay không.
- A. 6DXÿk\OjPӝt giҧLWKtFKNK{QJÿ~QJYӅ thӵc tӃ bҳn bia.
³%ҳn mӝt khҭXV~QJWUѭӡng hҥng nһng vӟi vұn tӕFÿҥn lӟn thì khác vӟi viӋc bҳn mӝt khҭu súng hҥng nhҽ.
Vӟi khҭu súng hҥng nhҽ, bҥn phҧi nhҳm lên phía trên mөc tiêu cӫa bҥn mӝW FK~W QKѭQJ Yӟi khҭu súng
hҥng nһQJKѫQEҥn không phҧi nhҳPTXiFDRYuYLrQÿҥQNK{QJUѫLQKDQKQKѭWKӃ´
ĈkXOjOӡi giҧi thích chính xác ?
B. Bҥn ném mӝWKzQÿiYjQyÿDQJED\WURQJNK{QJNKtWKHRPӝWÿѭӡng vòng cung. NӃu lӵc hҩp dүn cӫa
7UiLÿҩWOX{QOX{QKѭӟng thҷQJÿӭng xuӕng, thì tҥLVDRQyNK{QJÿLWKҷng xuӕng mӝWNKLÿmUӡi khӓi tay
bҥn ?
C. Xét ví dө YLrQ ÿҥQ ÿѭӧc thҧ UѫL QJD\ ÿ~QJ O~F PӝW YLrQ ÿҥQ NKiF ÿѭӧc bҳn ra khӓi mӝt khҭu súng.
ChuyӇQÿӝng cӫDKDLYLrQÿҥn sӁ WU{QJQKѭWKӃ QjRÿӕi vӟi mӝWQJѭӡLSKLF{QJPi\ED\ÿDQJED\NӅ bên
WKHRFQJKѭӟQJQKѭYLrQÿҥn bҳn ra và ӣ cùng tӕFÿӝ ngang ?
6.2 HӋ tӑDÿӝ và các thành phҫn

Nguyên nhân cͯa ṱt c̫
Li͉XOƭQKQK˱WuQK\rX
Hãy h͗i trͭc t͕Dÿ͡
Jimi Hendrik

b/ Vұt này chӏu mӝt lӵc hút nó xuӕQJSKtDGѭӟi cӫa trang giҩy. Trong tӯng khoҧng thӡi gian bҵQJQKDXQyÿLÿѭӧc
EDÿѫQYӏ sang bên phҧi. Ӣ nhӳng thӡi gian này, chuyӇQÿӝng thҷQJÿӭng cӫa nó vҥch nên hình mүXÿѫQJLҧn +1, 0,
- 1, - 2, - 3, - «ÿѫQYӏ. ChuyӇQÿӝng cӫa nó có thӇ mô tҧ bҵng mӝt tӑDÿӝ x có gia tӕc zero và mӝt tӑDÿӝ y vӟi
gia tӕFNK{QJÿәL&iFPǊLWrQÿiQKGҩu x và y có tác dөng giҧLWKtFKFK~QJWD[iFÿӏnh trөF[WăQJGҫn sang bên
phҧi và trөF\WăQJGҫQKѭӟng lên trên.
Làm thӃ nào chúng ta chuyӇn nhӳQJ êWѭӣng

này thành toán hӑc ? Hình b trình bày mӝt cách tӕt
liên hӋ ê Wѭӣng trӵc giác vӟi nhӳng con sӕ. Trong
không gian mӝt chiӅu, chúng ta sӱ dөng mӝt con sӕ
ӭng vӟi mӝt tӑDÿӝ x trên mӝt chiӅu trҧi rӝng không
gian nhҩWÿӏnh. Trong không gian hai chiӅu, chúng ta
WѭӣQJ Wѭӧng mӝt mҥQJ Oѭӟi ô vuông mà chúng ta
ÿiQK Gҩu vӟi các giá trӏ x và y QKѭ ELӇu diӉn trong
hình b.
1KѭQJWҩt nhiên, chuyӇQÿӝng không thұt sӵ
xҧy ra theo chuӛLEѭӟc nhҧy riêng biӋWQKѭWURQJFӡ
Wѭӟng hay cӡ ÿDP +uQK ErQ FKӍ ra mӝt cách khái
niӋm hóa sӵ biӃQÿәLWUѫQFӫa các tӑDÿӝ x và y. Bóng
cӫa quҧ EyQJ WUrQ Wѭӡng chuyӇQ ÿӝng theo mӝt
ÿѭӡng thҷng, và chúng ta mô tҧ vӏ trí cӫa nó vӟi mӝt
tӑDÿӝ ÿӝc lұp, yÿӝ cao cӫa nó so vӟi sàn nhà. Bóng
WUrQWѭӡng có gia tӕFNK{QJÿәi bҵng ± 9,8 m/s2. Mӝt
cái bóng trên sàn nhà, tҥo ra bӣi mӝt nguӗn sáng thӭ
KDL FǊQJ FKX\ӇQ ÿӝng theo mӝW ÿѭӡng thҷng, và
chúng ta mô tҧ chuyӇQÿӝng cӫa nó vӟi mӝt tӑDÿӝ x,
ÿRWtQKWӯ Wѭӡng ra.
Vұn tӕc cӫDEyQJWUrQVjQQKjÿѭӧc quy cho
là thành phҫn x cӫa vұn tӕc, viӃt là vx 7ѭѫQJ Wӵ,
chúng ta có thӇ kí hiӋu ga tӕc cӫa bóng trên sàn nhà
là ax. Vì vx NK{QJÿәi, nên ax bҵng không.
7ѭѫQJ Wӵ, vұn tӕc cӫD EyQJ WUrQ Wѭӡng ÿѭӧc
c/ Cái bóng ӣ WUrQWѭӡng cho thҩy chuyӇQÿӝng
gӑi là vy, gia tӕc cӫa nó là ay. Thí dө này có ay = - 9,8 y cӫa quҧ bóng, cái bóng trên sàn nhà là chuyӇn
m/s2. ÿӝng x cӫa nó.
Vì lӵc hҩp dүn cӫD7UiLÿҩWÿһt lên quҧ bóng
tác dөng theo trөc y, nên chúng ta nói lӵc này có

thành phҫn y, FykPQKѭQJFx = Fz = 0.
é WѭӣQJ FKXQJ Oj FK~QJ WD WѭӣQJ Wѭӧng hai
nhà quan sát, mӛLQJѭӡi nhұn thӭc toàn bӝ YǊWUө QKѭ
thӇ Qyÿѭӧc kéo phҷng xuӕng mӝWÿѭӡng thҷng. Nhà
quan sát y, chҷng hҥn, nhұQ ÿѭӧc y, vy, và ay, và sӁ
suy ra có mӝt lӵc, FyKѭӟng xuӕQJGѭӟi tác dөng lên
quҧ EyQJ1JKƭDOjWKjQKSKҫn y FyQJKƭDOjSKѭѫQJ
diӋn cӫa mӝt hiӋQWѭӧng vұWOtQKѭYұn tӕc, gia tӕc,
hay lӵc, có thӇ TXDQViWÿѭӧFÿӕi vӟLDLÿyFKӍ có thӇ
nhìn thҩy chuyӇQÿӝng dӑc theo trөc y.
Toàn bӝ ÿLӅu này có thӇ dӉ dàng khái quát hóa
sang không gian ba chiӅu. Trong thí dө ӣ trên, có thӇ
có mӝt nhà quan sát z chӍ nhìn thҩy chuyӇQ ÿӝng
Kѭӟng vӅ hoһc ra xa bӭF Wѭӡng phía sau cӫD FăQ
phòng. d/ Ví dө 1
Ví dͭ 1. Chi͇F[HK˯LU˯L[X͙QJYiFKÿá
Cҧnh sát tìm thҩy mӝt chiӃF[HKѫLӣ khoҧng cách w = 20 m tính tӯ gӕc mӝWYiFKÿiFDRK P+ӓi
chiӃc xe chuyӇQÿӝQJEDRQKDQKNKLQyUѫL[Xӕng vӵc ? Giҧi bài toán bҵng kí hiӋXWUѭӟFVDXÿyWKD\Vӕ
vào.
# Chӑn trөF\Kѭӟng lên trên và trөF[Kѭӟng UD[DYiFKÿi&KX\ӇQÿӝng thҷQJÿӭng cӫa chiӃF[HOjÿӝc
lұp vӟi chuyӇQÿӝng ngang cӫa nó, nên chúng ta biӃt nó có mӝt gia tӕc thҷQJÿӭQJNK{QJÿәi a = - g = - 9,8
m/s2. ThӡLJLDQQyÿLWURQJNK{QJNKtGRÿyOLrQKӋ vӟi khoҧng cách thҷQJÿӭQJPj QyUѫLWKHRSKѭѫQJ
trình gia tӕFNK{QJÿәi
1
'y a y 't 2
2
hay
1
h g 't 2
2
GiҧLSKѭѫQJWUuQKFKR 't WDÿѭӧc
2h
't
g
Vì lӵc thҷQJÿӭng không có tác dөng lên chuyӇQÿӝng ngang cӫa chiӃc xe, nên nó có ax = 0, tӭc là vұn tӕc
QJDQJNK{QJÿәi. Chúng ta có thӇ áp dөQJSKѭѫQJWUuQKYұn tӕFNK{QJÿәi
'x
vx
't
tӭc là
w
vx
't
Bây giӡ, thay 't WDÿѭӧc

2h
vx w/
g
ÿѫQJLҧn hóa là
g
vx w
2h
Thay sӕ YjRWDWuPÿѭӧc tӕFÿӝ cӫa chiӃF[HNKLQyUѫL[Xӕng vӵc là 4 m/s, hay khoҧng 10 dһm/giӡ.
9LrQÿҥn chuyӇQÿӝQJWKHRÿѭӡng parabol

MӝW YLrQ ÿҥn chuyӇQ ÿӝng trong không gian
ÿL WKHR ORҥL ÿѭӡng cong toán hӑF QjR " ĈӇ trҧ lӡi,
chúng ta phҧi liên hӋ x vӟi y, loҥi trӯ t. Cách lí giҧi rҩt
giӕng vӟi cách sӱ dөng trong ví dө trên. Tùy ý chӑn x
= y = t = 0 tҥLÿӍnh cӫDÿѭӡng cong, chúng ta dӉ dàng
có x 'x , y 'y và t 't , nên
1 2
y ayt (ay < 0)
2
x vx t
Chúng ta giҧL SKѭѫQJ WUuQK WKӭ hai cho t x / vx và

loҥi trӯ WWURQJSKѭѫQJWUuQKWKӭ nhҩt:
2
1 § x·
y ay ¨ ¸
2 © vx ¹
e/ Parabol có thӇ ÿӏQK QJKƭD Oj KuQK Gҥng thu
Vì mӑi thӭ WURQJSKѭѫQJWUuQKQj\OjKҵng sӕ ÿѭӧc bҵng cách cҳt mӝt hình nón song song vӟi
ngoҥi trӯ x và y, nên chúng ta kӃt luұn y tӍ lӋ cҥnh cӫD Qy 3DUDERO
2
FzQ Oj ÿӗ thӏ cӫD SKѭѫQJ
vӟL EuQK SKѭѫQJ Fӫa x. Cho dù bҥn có nhӟ trình dҥng y v x .
hay không kiӃn thӭF WRiQ ÿm Kӑc, thì y v x2
mô tҧ mӝt parabol.
- A. Ӣ ÿҫu phҫQQj\W{LÿmELӇu diӉn chuyӇn
ÿӝng cӫa mӝWYLrQÿҥn trên giҩy vӁ ÿӗ thӏ, chia
chuyӇQÿӝng cӫa nó thành nhӳng khoҧng thӡi
gian bҵng nhau. Giҧ sӱ không có lӵc nào tác
dөng lên vұt cҧ 1y WXkQ WKHR ÿӏnh luұt I
Newton và tiӃp tөF Pj NK{QJ WKD\ ÿәi trҥng
thái chuyӇQÿӝng cӫa nó. HӓLÿӗ thӏ WѭѫQJӭng
trên giҩy vӁ sӁ WU{QJ QKѭ WKӃ nào ? NӃu
khoҧng thӡi gian biӇu diӉn bӣi tӯQJPǊLWên là
1 giây, thì bҥn sӁ liên hӋ ÿӗ thӏ trên giҩy vӁ
vӟi các thành phҫn vұn tӕc vx và vy QKѭ WKӃ f/ Mӛi giӑW QѭӟF UѫL WKHR Pӝt parabol. Parabol
nào ? cӫa giӑWQѭӟFQKDQKKѫQWKuOӟQKѫQ
B. Hãy thiӃt lұp vài hӋ tӑD ÿӝ khác nhau

Kѭӟng theo nhӳng kiӇu khác nhau, và mô tҧ ax
và ay cӫa vұWUѫLWURQJWӯng hӋ tӑDÿӝ ÿy

&iFÿӏnh luұt Newton trong không gian ba chiӅu
Bây giӡ, khá dӉ dàng mӣ rӝQJFiFÿӏnh luұt Newton sang không gian ba chiӅu:
NӃu cҧ ba thành phҫn cӫa hӧp lӵc tác dөng lên mӝt vұt bҵng không, thì nó sӁ tiӃp tөc
trҥng thái chuyӇQÿӝQJQKѭFǊ
Ĉӏnh luұt II Newton
Các thành phҫn cӫa gia tӕc cӫa mӝt vұWÿѭӧFWLrQÿRiQEӣLFiFSKѭѫQJWUuQK
ax = Fx,hl/m ,
ay = Fy,hl/m , và
az = Fz,hl/m .
Ĉӏnh luұt III Newton
NӃu hai vұW$Yj%WѭѫQJWiFWK{QJTXDFiFOӵc, thì các thành phҫn lӵc cӫDFK~QJÿһt lên
nhau là bҵQJQKDXYjQJѭӧc chiӅu nhau
FA tác dөng lên B, x = - FB tác dөng lên A, x ,
FA tác dөng lên B, y = - FB tác dөng lên A, y , và
FA tác dөng lên B, z = - FB tác dөng lên A, z .
Ví dͭ 2. Các l͹c vuông góc nhau tác dͭng lên cùng m͡t v̵t
Mӝt vұWEDQÿҫXÿӭng yên. Hai lӵc không ÿәi bҳWÿҫu tác dөng lên nó, và tiӃp tөc tác dөng lên nó trong mӝt
khoҧng thӡLJLDQ1KѭKDLPǊLWrQELӇu diӉn, hai lӵc vuông góc nhau và lӵFKѭӟng sang phҧi mҥQKKѫQ
HiӋQWѭӧng gì xҧy ra ?
g/ Ví dө 2
# Aristotle tin rҵQJQKѭQKLӅu hӑc sinh vүn làm thӃ, chӍ có mӝt lӵF³UDOӋQK´FKRYұt tҥi mӝt thӡLÿLӇm. Vì
thӃ, hӑ QJKƭYұt sӁ bҳWÿҫXWăQJWӕc và chuyӇQÿӝQJWKHR Kѭӟng cӫa lӵc lӟQKѫQ7Kұt ra, vұt sӁ chuyӇn
ÿӝQJWKHRKѭӟng chéo. Trong ví dө biӇu diӉn trên hình, vұt sӁ phҧn ӭng vӟi lӵc lӟQKѭӟng sang phҧi vӟi
mӝt thành phҫn gia tӕc lӟQKѭӟng sang phҧi, và lӵc nhӓ Kѭӟng lên trên sӁ gây ra mӝt thành phҫn gia tӕc
nhӓ Kѭӟng lên trên. Lӵc lӟQKѫQNK{QJOҩn át lӵc nhӓ KѫQKD\OjNK{QJFyWiFGөng nào lên chuyӇQÿӝng
thҷQJÿӭng cҧ. Các thành phҫn lӵc dӉ dàng cӝng lҥi vӟi nhau

- A. Hình vӁ biӇu diӉn hai quӻ ÿҥo, thӵc hiӋn bҵQJFiFKJKpSFiFÿѭӡng thҷng và cung tròn lҥi vӟi nhau,
chúng không có thӵFÿӕi vӟi mӝt vұt chӍ chӏu tác dөng cӫa lӵc hҩp dүn. Chӭng minh rҵng chúng không thӇ
xây dӵQJWUrQFiFÿӏnh luұt Newton.
Tóm tҳWFKѭѫQJ
thành phҫQ«««««««««« phҫn cӫa vұn tӕc, gia tӕc hay lӵc có thӇ nhұn
biӃt thҩ\ ÿӕi vӟL QKj TXDQ ViW QJѭӡi chӍ có
thӇ nhìn thҩ\ YǊ WUө chiӃu dӑc theo mӝt trөc
mӝt chiӅu nhҩWÿӏnh
SDUDERO««««««««««« ÿѭӡng cong toán hӑFFyÿӗ thӏ y tӍ lӋ vӟi x2
Kí hiӋu
x, y, z «««««««««««« vӏ trí cӫa vұt theo các trөc x, y, z
vx, vy, vz ««««««««««« thành phҫn x, y và z cӫa vұn tӕc cӫa mӝt vұt;
tӕFÿӝ WKD\ÿәi tӑDÿӝ x, y, và z cӫa vұt
ax, ay, az ««««««««««« thành phҫn x, y và z cӫa gia tӕc cӫa mӝt vұt;
tӕFÿӝ biӃn thiên vx, vy, và vz
Tóm tҳt
Lӵc không gây ra bҩt kì tác dөng lên chuyӇQÿӝng cӫa mӝt vұWWKHRKѭӟng vuông góc. Áp
dөng quan trӑng nhҩt cӫa nguyên lí này là chuyӇQÿӝng ngang cӫa mӝt quҧ ÿҥn pháo có gia tӕc
bҵng không, còn chuyӇQ ÿӝng thҷQJ ÿӭng có gia tӕc bҵng g 1JKƭD Oj FKX\ӇQ ÿӝng ngang và
chuyӇQ ÿӝng thҷQJ ÿӭng cӫa mӝt vұW Oj ÿӝc lұp vӟi nhau. Quӻ ÿҥo cӫa quҧ ÿҥn pháo là mӝt
parabol.
ChuyӇQÿӝng trong không gian ba chiӅXÿѭӧFÿREҵng ba tӑDÿӝ, x, y và z. Mӛi tӑDÿӝ này
có vұn tӕc và gia tӕFULrQJWѭѫQJӭng cӫa nó. Chúng ta nói vұn tӕc và gia tӕFÿӅu có các thành
phҫn x, y và z.
Ĉӏnh luұt II Newton dӉ dàng mӣ rӝng sang không gian ba chiӅu bҵng cách viӃt lҥi nó
Gѭӟi dҥQJEDSKѭѫQJWUuQKWLrQÿRiQEDWKjQKSKҫn cӫa gia tӕc

ax = Fx, hl / m,
ay = Fy, hl / m,
az = Fz, hl / m.
YjWѭѫQJWӵ QKѭYұ\ÿӕi vӟLÿӏnh luұW,Yjÿӏnh luұt III.
Bài tұp
1. (a) Mӝt quҧ cҫXÿѭӧc ném thҷng lên vӟi vұn tӕc v7uPSKѭѫQJWUuQKFKRÿӝ cao mà nó
lên tӟi.
E .KiL TXiW KyD SKѭѫQJ Wrình cӫa bҥn cho mӝt quҧ EyQJ ÿѭӧc ném ӣ góc T so vӟi
ÿѭӡng nҵP QJDQJ WURQJ WUѭӡng hӧS ÿy WKjQK SKҫn vұn tӕF EDQ ÿҫu cӫa nó vx = v cosT và
vy = v sin T.
2. TҥL )HVWLYDO 6DOLQDV /HWWXFH 0LVV /HWWXFH QăP WKҧ bó hoa cӫa cô ta trong khi
ÿDQJÿLWUrQcӛ xe ngӵa chuyӇQÿӝng sang bên phҧi. Hãy so sánh hình dҥng quӻ ÿҥo cӫDQyQKѭ
cô ta nhìn thҩy và hình dҥng mà mӝWQJѭӡi hâm mӝ F{WDÿӭQJWUrQKqÿѭӡng nhìn thҩy.
3. Hai kҿ bҥRJDQ:HQG\Yj%LOOYѭӧt thác Niagara. Wendy ngӗi trong mӝt cái ӕng, và
ÿӇ cho vұn tӕc 30 km/h cӫDGzQJV{QJQpPF{WDUDWKHRSKѭѫQJQJDQJSKtDWUrQWKiF%LOOWKu
chèo mӝt con thuyӅn kayak, cӝng thêm vұn tӕc 10 km/h nӳa vào vұn tӕc cӫa anh ta. Hӑ Oѭӟt qua
UuDWKiFÿӗng thӡi vӟi nhau, sát bên nhau. Bӓ qua ma sát không khí. Hãy giҧi thích lұp luұn cӫa
bҥn.
(a) Ai chҥm tӟLÿi\WKiFWUѭӟc ?
(b) Thành phҫn ngang cӫa vұn tӕc cӫa Wendy lúc chҥPQѭӟc bҵng bao nhiêu ?
(c) Thành phҫn ngang cӫa vұn tӕc cӫa Bill lúc chҥPQѭӟc bҵng bao nhiêu ?
G$LÿDQJFKX\ӇQÿӝQJQKDQKKѫQO~FFKҥPQѭӟc ?
4. Mӝt cҫu thӫ bóng chày ném bóng ra ӣ vұn tӕc vx = 73,3 dһm/giӡ. Anh ta ném theo
SKѭѫQJQJDQJ+ӓLTXmQJÿѭӡQJUѫL d mà quҧ EyQJÿLÿѭӧc tính tӯ lúc ném tӟi khi nó chҥm tӟi
ÿtFKFiFKÿyNKRҧng cách L = 60,0 ft bҵng bao nhiêu ?
D7Uѭӟc hӃWKm\WuPÿiSiQWѭӧQJWUѭQJWKHRL, vx và g.
(b) Thay sӕ YjRYjWuPÿiSiQEҵng sӕ. BiӇu diӉQÿiSiQFӫa bҥQWKHRÿѫQYӏ IW>/ѭXê
1ft = 12 inch, 1 dһm = 5280 ft, và 1 inch = 2,54 cm]

5. Mӝt khҭXÿҥLEiFÿDQJQҵm trên mӝWFiQKÿӗng bҵng phҷng bҳn ra mӝt quҧ ÿҥn vӟi
vұn tӕc ra khӓi nòng là v, ӣ góc T SKtDWUrQÿѭӡng nҵP QJDQJ1KѭYұy, quҧ ÿҥQEDQÿҫu có
thành phҫn vx = v cosT và vy = v sinT.
(a) Chӭng tӓ rҵng tҫm bay cӫa quҧ ÿҥn (khoҧQJFiFKWKHRSKѭѫQJQJDQJWtQKÿӃQQѫL
quҧ ÿҥQUѫLÿѭӧc cho bӣLSKѭѫQJWUuQK R = (2v2/g) sinT cosT.
(b) Giҧi thích câu trҧ lӡi cӫa bҥn khi T = 0 và T = 90o.
6. Giҧ sӱ kӃt quҧ cӫa bài 5 là tҫm xa cӫa mӝt quҧ ÿҥn pháo, R = (2v2/g) sinT cosT, hãy
chӭng tӓ rҵng tҫm bay xa là lӟn nhҩt khi T = 45o.
7. Hai chiӃF[HKѫLFQJFKҥy qua chӛ gӗ OrQWUrQÿѭӡng. ChiӃc Maserati cӫa Maria chҥy
ӣ 25 dһm/giӡ và chiӃc Porsche cӫa Park chҥy ӣ 37 dһm/giӡ. Hӓi gia tӕFWKHRSKѭѫQJWKҷQJÿӭng
cӫa chiӃc Porsche lӟQKѫQEDRQKLrXOҫn ? Gӧi ý: Nhҳc lҥi rҵng gia tӕc phө thuӝc cҧ vào vұn tӕc
WKD\ÿәi bao nhiêu và bao nhiêu thӡi gian cҫn cho sӵ WKD\ÿәLÿy

D9HFWRUÿѭӧc sӱ dөQJWURQJÿҥo hàng
Chѭѫng 7
Vector
7.1 Kí hiӋu vector

éWѭӣng vӅ các thành phҫQÿmJLҧi phóng chúng ta khӓi bӏ ràng buӝc cӫa nӅn vұt lí không
gian mӝt chiӅXQKѭQJNt KLӋu thành phҫn có thӇ khó sӱ dөng, vì mӛL SKѭѫQJWUuQKPӝt chiӅu
phҧLÿѭӧc viӃt là hӋ EDSKѭѫQJWUuQKÿӝc lұSWURQJWUѭӡng hӧp ba chiӅX1HZWRQÿmVDOҫy vӟi kí
hiӋu thành phҫQPmLFKRÿӃQNKL{QJTXDÿӡLQKѭQJFXӕi cùng thì mӝt sӕ QJѭӡLÿmÿӫ Oѭӡi biӃng
và khéo léo QrXUDÿѭӧc mӝt cách rút ngҳQEDSKѭѫQJWUuQKWKjQKPӝt.

Ví dө (a) cho thҩy hai cách viӃWÿӏnh luұt III Newton. Bҥn thích viӃWWKHRFiFKQjRKѫQ"
éWѭӣng là mӛi kí hiӋXÿҥi sӕ vӟLPǊLWrQYLӃt ӣ WUrQÿҫu, gӑi là mӝt vector, thұt ra là mӝt
rút gӑn cho ba sӕ khác nhau, các thành phҫn x, y và z. Ba thành phҫQÿѭӧc nhҳc tӟi là các thành
)&
phҫn cӫa vector, ví dө Fx là thành phҫn x cӫa F . Kí hiӋu vӟLPǊLWrQWUrQÿҫu thұt tiӋn cho các
SKѭѫQJWUuQKYLӃWWD\QKѭQJNK{QJKҩp dүn ӣ sách in, nên sách vӣ WKѭӡng sӱ dөng kí hiӋu in
ÿұm, FÿӇ biӇu diӉn vector. Tӯ ÿk\YӅ sau chúng ta sӁ sӱ dөng kí hiӋXLQÿұm cho vector trong
toàn bӝ cuӕn sách này.
Nói chung, kí hiӋu vector thұt có ích cho bҩWNu ÿҥLOѭӧng nào có cҧ mӝWOѭӧng và mӝt
Kѭӟng trong không gian. Ngay cҧ khi bҥn không sҹn sàng viӃt bҩt kì vector thұt sӵ nào, thì bҧn
thân khái niӋPÿmOjPӝt thӭ có ích. Chúng ta nói lӵc và vұn tӕc, chҷng hҥn, là vector. MӝWÿҥi
OѭӧQJNK{QJFyKѭӟQJWURQJNK{QJJLDQQKѭNKӕLOѭӧng hay thӡLJLDQÿѭӧc gӑLOjY{Kѭӟng.
/ѭӧng cӫa mӝWÿҥLOѭӧQJYHFWRUÿѭӧc gӑLOjÿӝ lӟn cӫa nó. Kí hiӋXFKRÿӝ lӟn cӫa vector A là
|A|, giӕQJQKѭNtKLӋu giá trӏ tuyӋWÿӕi dùng vӟLFiFY{Kѭӟng.
7KѭӡQJWKuQKѭWURQJWKtGө (b), chúng ta muӕn sӱ dөng kí hiӋXYHFWRUÿӇ biӇu diӉn phép
cӝng tҩt cҧ thành phҫn x ÿӇ WKXÿѭӧc thành phҫn x tәng hӧp, vân vân. Dҩu cӝQJÿѭӧc sӱ dөng
giӳDKDLYHFWRUÿӇ chӍ loҥi tính cӝng thành phҫn theo thành phҫn này. Tҩt nhiên, các vector thұt
ra là nhӳng bӝ ba con sӕ, chӭ không phҧi nhӳng con sӕ, cho nên dҩu cӝng ӣ ÿk\NK{QJJLӕng
QKѭF{QJGөng cӫa dҩu cӝQJÿӕi vӟi nhӳng con sӕ riêng rӁ1KѭQJYuFK~QJWDNK{QJPXӕQQJKƭ
ra thêm nhӳng tӯ hay kí hiӋu mӟi cho toán tӱ này trên các vector, nên chúng ta sӱ dөng luôn dҩu
cӝQJFǊYjFiFWӯ FyOLrQTXDQÿӃn phép cӝQJFǊQKѭ³FӝQJ´³WәQJÝj³Wәng cӝQJ´.Ӄt hӧp
vector theo kiӇu này gӑi là phép cӝng vector
7ѭѫQJWӵ, dҩu trӯ trong thí dө Dÿѭӧc sӱ dөQJÿӇ chӍ tӯQJÿӕi cӫa ba thành phҫn mӝt
cӫa vector. Dҩu bҵQJWKѭӡQJFyQJKƭDOjFҧ ba thành phҫn cӫa vector ӣ vӃ trái cӫDSKѭѫQJWUuQK
bҵng vӟi nhӳng thành phҫQWѭѫQJӭng ӣ vӃ phҧi.
Thí dө (c) cho thҩy chúng ta sӱ dөng kí hiӋXFKLDQKѭWKӃ nào theo mӝt kiӇXWѭѫQJWӵ.
Khi chúng ta viӃt vector 'v FKLD FKR Y{ Kѭӟng 't , chúng ta muӕn nói rҵng vector mӟi hình
thành bҵng cách chia tӯng thành phҫn cӫa vұn tӕc cho 't .
ThұWNK{QJNKyNKăQJuYLӋc QJKƭUDFiFWRiQWӱ kӃt hӧp vector vӟi vector, hay vector vӟi
Y{KѭӟQJQKѭQJFKӍ bӕn trong sӕ chúng là cҫn thiӃWÿӇ biӇu diӉQFiFÿӏnh luұt Newton:
toán tӱ ÿӏQKQJKƭD
vector + vector cӝng thành phҫn vӟi thành phҫQÿӇ tҥo ra mӝt bӝ ba sӕ mӟi
vector ± vector trӯ thành phҫn vӟi thành phҫQÿӇ tҥo ra mӝt bӝ ba sӕ mӟi
vectorY{Kѭӟng nhân mӛi thành phҫn cӫa vector vӟLY{Kѭӟng
vectorY{Kѭӟng chia mӛi thành phҫn cӫDYHFWRUFKRY{Kѭӟng
Mӝt thí dө toán tӱ không có ích trong vұWOtÿ~QJOjNK{QJFyiSGөng vұt lí nào hӳu ích
ÿӕi vӟi viӋc chia mӝt vector cho mӝt vector khác thành phҫn theo thành phҫn. Trong mөc tӵ

chӑn 7.5, chúng ta sӁ nói chi tiӃWKѫQYӅ nhӳng nguyên nhân vì sao mӝt sӕ toán tӱ vector thì có
ích, còn nhӳng toán tӱ khác thì không có ích.
&K~QJWDWtQKWRiQÿҥi sӕ vӟi các vector, hay vӟi hӛn hӧSYHFWRUYjY{Kѭӟng trong cùng
mӝWSKѭѫQJWUuQK&ѫEҧn thì mӑi quy luұWEuQKWKѭӡng cӫDÿҥi sӕ ÿӅu áp dөQJÿѭӧFQKѭQJQӃu
bҥn không chҳc chҳn là mӝWEѭӟc nhҩWÿӏQKFyÿ~QJKD\NK{QJEҥn dӉ dàng chuyӇn nó thành ba
SKѭѫQJWUuQKJӕc thành phҫn và xem nó có hoҥWÿӝng không.
Ví dͭ 1. Thͱ t͹ c͡ng
NӃu chúng ta cӝng hai vector lӵc, F + GWKuFyÿ~QJOjQKѭWURQJÿҥi sӕ hӑFEuQKWKѭӡng F + G bҵng vӟi
G+F?
# ĈӇ trҧ lӡi quy luұWÿҥi sӕ này có áp dөQJÿѭӧFFKRFiFYHFWRUKD\NK{QJFK~QJWDÿѫQJLҧn chuyӇn kí
hiӋu vector sang kí hiӋX ÿҥi sӕ EuQK WKѭӡQJ 'ѭӟi dҥng nhӳng con sӕ EuQK WKѭӡng, các thành phҫn cӫa
vector F + G sӁ là Fx + Gx, Fy + Gy, và Fz + Gz, chúng nhҩWÿӏnh bҵng vӟi ba con sӕ Gx + Fx, Gy + Fy, và Gz
+ Fz. Vâng, F + G thì bҵng vӟi G + F.
Thұt hӳXtFKOjÿӏQKQJKƭDPӝt kí hiӋu r cho vector có các thành phҫn là x, y và z, và mӝt

kí hiӋu 'r gӗm 'x, 'y và 'z.
Mһc dù viӋFQj\WU{QJQKѭFySKҫn rҳc rӕLQKѭQJKm\QKӟ rҵng nó chҷQJJuKѫQOjPӝt
cách rút gӑQFiFSKѭѫQJWUuQKĈӗng thӡLÿӇ giӳ cho mӑi thӭ không quá khó hiӇu, phҫn còn lҥi
cӫDFKѭѫQJQjy chӫ yӃu nói vӅ vector 'UQyWѭѫQJÿӕi dӉ hình dung.
- Hãy chuyӇQFiFSKѭѫQJWUuQK vx 'x / 't , vy 'y / 't và vz 'z / 't ÿӕi vӟi có vұn tӕc không
ÿәi thành mӝWSKѭѫQJWUuQKWKHRNtKLӋu vector.
BiӇu diӉn vector bҵQJFiFPǊLWrQ

Mӝt vector trong không gian hai chiӅu có thӇ
hình dung dӉ dàng bҵng cách vӁ mӝW YHFWRU Fy ÿӝ dài
biӇu diӉQ ÿӝ lӟn cӫD Qy Yj Fy Kѭӟng biӇu diӉQ Kѭӟng
cӫa nó. Thành phҫn x cӫa mӝWYHFWRUNKLÿyFyWKӇ hình
GXQJOjÿӝ dài cӫa cái bóng mà nó tҥo ra trong chùm ánh
sáng chiӃu lên trөc xYjWѭѫQJWӵ ÿӕi vӟi thành phҫn y.
NhӳQJFiLEyQJFyÿҫXPǊLWrQFKӍ QJѭӧc lҥLKѭӟng cӫa
trөFGѭѫQJWѭѫQJӭng vӟi các thành phҫn âm.
Theo kiӇu biӇX ÿӗ Qj\ ÿӕi cӫa mӝt vector là
YHFWRU Fy FQJ ÿӝ lӟQ QKѭQJ KѭӟQJ QJѭӧc lҥi. Phép
nhân mӝt vector vӟi mӝWY{KѭӟQJÿѭӧc biӇu diӉn bҵng
FiFK NpR GjL PǊL WrQ OrQ WKrP EDR QKLrX ÿy Oҫn, và
WѭѫQJWӵ ÿӕi vӟi phép chia.
- Cho vector Q biӇu diӉn bҵQJPǊLWrQErQGѭӟi, hãy vӁ b/ Các thành phҫn x và y cӫa mӝt vector có
FiFPǊLWrQELӇu diӉn các vector 1,5Q và ± Q. thӇ xem là bóng cӫa nó chiӃu lên các trөc x
và y.

- A. ViӋF ÿӏQK QJKƭD PӝW YHFWRU NK{QJ Fy ê QJKƭD KD\ NK{QJ " +m\ QyL YӅ các thành phҫn cӫa vector
NK{QJÿӝ lӟQYjKѭӟng sӁ bҵQJEDRQKLrXFyYѭӟng mҳc gì ӣ ÿk\KD\NK{QJ"1Ӄu bҥn muӕn bác bӓ mӝt
thӭ QKѭWKӃ là mӝt vector, thì hãy cân nhҳc xem hӋ thӕQJYHFWRUÿyFyKRjQFKӍQKNK{QJĈӇ so sánh, bҥn
có thӇ QJKƭWӟi mӝt bài toán sӕ hӑFÿѫQJLҧn vӟi nhӳng con sӕ EuQKWKѭӡQJWURQJÿyEҥn cҫQÿӃn sӕ không
là kӃt quҧ. Cách lí giҧLWѭѫQJWӵ cho áp dөQJÿѭӧc cho các vector hay không ?
B. Bҥn lái xe tӟi nhà bҥn mình. HӓLÿӝ lӟn cӫa vector 'r cӫa bҥQVRViQKQKѭWKӃ nào vӟi khoҧng cách bҥn
ÿmFӝQJYjRPi\ÿRÿѭӡng trên xe ?
7.2 Các phép tính vӟLÿӝ lӟQYjKѭӟng

NӃu bҥn hӓLDLÿy/DV9HJDVFiFK/Rs Angeles bao xa, hӑ ít khi nào nói 'x là 290 km và
'y là 230 km, trong mӝt hӋ tӑD ÿӝ WURQJ ÿy WUөc x GѭѫQJ Oj KѭӟQJ ÿ{QJ Yj WUөc y Oj Kѭӟng
bҳc.Thay vì vұy, hӑ sӁ có thӇ QyLQyOjNPWKHRKѭӟQJÿ{QJEҳc. NӃu muӕn chính xác, hӑ có
thӇ chӍ U}KѭӟQJÿyOà 38o theo chiӅXQJѭӧc chiӅXNLPÿӗng hӗ tính tӯ KѭӟQJÿ{QJ7URQJNK{QJ
gian hai chiӅu, chúng ta có thӇ luôn luôn chӍ U}Kѭӟng cӫa mӝt vector theo kiӇXQKѭWKӃ này, sӱ
dөng mӝWJyFWK{LĈӝ lӟn cùng vӟLJyFÿӫ ÿӇ chӍ rõ mӑi thӭ vӅ vector. Hai ví dө VDXÿky cho
thҩy cách chúng ta sӱ dөQJOѭӧQJJLiFYjÿӏQKOt3\WKDJRUHÿӇ chuyӇQÿәi qua lҥi giӳa mô tҧ x-y
và mô tҧ ÿӝ lӟn-góc cӫa các vector.
Ví dͭ 7uPÿ͡ lͣn và góc tͳ các thành ph̯n
Cho biӃt vector 'r tӯ Los Angeles tӟi Las Vegas có 'x
= 290 km và 'y = 230 km, hӓi làm thӃ nào chúng ta tìm
ÿѭӧFÿӝ lӟQYjKѭӟng cӫa 'r ?
# &K~QJWDWuPÿӝ lӟn cӫa 'r tӯ ÿӏnh lí Pythagore:
Chúng ta biӃt cҧ ba cҥnh cӫa tam giác, nên góc T có thӇ

tìm bҵng bҩW Nu KjP OѭӧQJ JLiF QJѭӧc nào. Ví dө,
chúng ta biӃt cҥQKÿӕi và cҥnh kӅ nên
c/ Ví dө 2
Ví dͭ 3. Tìm các thành ph̯n tͳ ÿ͡ lͣn và góc

Cho biӃt khoҧQJFiFKWKHRÿѭӡng thҷng tӯ Los Angeles tӟi Las Vegas là 370 km, và góc T trong hình là 38o,
hӓi làm thӃ QjRWuPÿѭӧc các thành phҫn x và y cӫa vector 'r ?
# sin và cos cӫa T liên hӋ thông tin cho biӃt vӟi thông tin chúng ta muӕn tìm:
Giҧi vӟi các biӃn cho ta

Ví dө VDX ÿk\ FKR WKҩy cách làm viӋF ÿ~QJ Yӟi các dҩu cӝng và trӯ FK~QJ WKѭӡng là
nguyên nhân chính dүn tӟi sai sót.
Ví dͭ 4. Các thành ph̯n âm
San Diego nҵm 120 km vӅ KѭӟQJÿ{QJYjNPYӅ Kѭӟng
nam cӫa Los Angeles. MӝW SKL F{QJ Pi\ ED\ ÿDQJ WURQJ
hành trình tӯ 6DQ 'LHJR ÿӃn Los Angeles. Hӓi cô ta phҧi
Kѭӟng hành trình cӫa mình ӣ JyFQjRÿRQJѭӧc chiӅu kim
ÿӗng hӗ tính tӯ KѭӟQJÿ{QJQKѭELӇu diӉn trong hình ?
# NӃu chúng ta chӑn hӋ tӑDÿӝ theo kiӇu truyӅn thӕng, vӟi
x Kѭӟng sang phҧi và y Kѭӟng lên trên bҧQÿӗ, thì 'x cӫa cô
ta là âm, vì giá trӏ x cuӕi cùng cӫa cô ta nhӓ KѫQ JLi WUӏ x
EDQÿҫu cӫa cô ta. 'y cӫDF{WDOjGѭѫQJQrQFK~QJWDFy
'x = - 120 km
'y = 150 km
NӃu chúng ta giҧL WѭѫQJ Wӵ QKѭ Yt Gө WUѭӟc, chúng ta thu d/ Ví dө 4
ÿѭӧc
7KHRFiFKEuQKWKѭӡQJÿӏQKQJKƭDJyFWURQJOѭӧng giác hӑc, mӝt kӃt quҧ kPFyQJKƭDOjQҵm theo chiӅu

NLPÿӗng hӗ tính tӯ trөc xKѭӟQJÿyOj%DMD&DOLIRUQLD9ұ\WKuFiLJuÿm sai ? Câu trҧ lӡi là khi bҥn yêu
cҫXQJѭӡi làm toán cӫa mình lҩy arctan cӫa mӝt sӕ, luôn luôn có hai giá trӏ FyQJKƭDOӋch nhau 180o1JKƭD
là có hai góc khҧ GƭFyWDQEҵng ± 1,25:
tan 129o = - 1,25
tan -51o = - 1,25
1Jѭӡi làm toán cӫa bҥn không biӃt giá trӏ QjRÿ~QJQrQFKӍ lҩy mӝt giá trӏ7URQJWUѭӡng hӧp này, giá trӏ
ÿѭӧc lҩy là giá trӏ sai, và bҥn phҧi cӝng thêm 180o YjRQyÿӇ có câu trҧ lӡLÿ~QJ
- A. Trong ví dө trên, chúng ta làm viӋc vӟi các thành phҫn âm. HӓLFyêQJKƭDJuNK{QJQӃXQJѭӡi ta nói
vӅ các vector GѭѫQJYjkP"
3KѭѫQJSKiSFӝng vector
Cӝng các vector biӃWWUѭӟc thành phҫn cӫa chúng
Loҥi cӝng vector dӉ dàng nhҩt là khi bҥn có sҹn các thành phҫn, và muӕn tìm các thành
phҫn cӫa tәng cӫa chúng.
Ví dͭ 5. C͡ng các thành ph̯n
Cho các giá trӏ 'x và 'y tӯ nhӳng ví dө trên, hãy tìm 'x và 'y tӯ San Diego tӟi Las Vegas.

/ѭXêFiFKWKӭc dҩu cӫa thành phҫn x chӍ chuyӇQÿӝng vӅ phía
tây và vӅ SKtDÿ{QJFK~QJWULӋt tiêu nhau mӝt phҫn.
Cӝng các vector biӃW WUѭӟF ÿӝ lӟQ Yj Kѭӟng cӫa

chúng
Trong WUѭӡng hӧSQj\WUѭӟc hӃt bҥn phҧi chuyӇQÿӝ
lӟQ Yj Kѭӟng thành các thành phҫn, và rӗi cӝng các thành
phҫn.
CӝQJYHFWRUWKHRSKѭѫQJSKiSKuQKKӑc
7Kѭӡng thì cách dӉ nhҩW ÿӇ cӝng vector là vӁ hình e/ Ví dө 5
chia tӍ lӋ trên giҩ\ 3KѭѫQJ SKiS Qj\ Jӑi là cӝng hình hӑc,
trái vӟLNƭWKXұWSKkQWtFKÿmWUuQKEj\ӣ phҫQWUѭӟc
Ví dͭ 6. Tͳ Los Angeles tͣL9HJDVWKHRSK˱˯QJSKiSKuQKK͕c
Cho biӃWÿӝ lӟn và góc cӫa các vector 'r tӯ San Diego tӟi Los
Angeles và tӯ Los Angeles tӟL/DV9HJDVKm\WuPÿӝ lӟn và góc
cӫa vector 'r tӯ San Diego tӟi Las Vegas.
# Sӱ dөng mӝW WKѭӟF ÿR JyF Yj PӝW WKѭӟc kҿ, chúng ta thӵc
hiӋn mӝt hình vӁ chia tӍ lӋ cҭn thұQQKѭELӇu diӉn trong hình. TӍ
lӋ 1 cm Æ NP ÿѭӧc chӑn cho bài giҧi này. Vӟi mӝt cái
WKѭӟc kҿFK~QJWDÿRNKRҧng cách tӯ San Diego ÿӃn Las Vegas
là 3,8 cm, ӭng vӟi 380 km. VӟLWKѭӟFÿRJyFFK~QJWDÿRÿѭӧc
góc T là 71o. f/ Ví dө 6
&KR G Oj FK~QJ WD NK{QJ Fy ê ÿӏnh thӵc hiӋn mӝt
phép tính hình hӑc thұt sӵ vӟi mӝWFiLWKѭӟc kҿ YjWKѭӟFÿR
góc, thì viӋc cӝng vector theo cách vӁ biӇX ÿӗ này thұt tiӋn
lӧi. Vӟi các vector 'U ÿLӅX Fy ê QJKƭD WUӵF JLiF Oj ÿһt các
YHFWRUÿҫu nӕLÿX{LQKDXYjYӁ vector tәng tӯ gӕc cӫa vector
thӭ nhҩW ÿӃn ngӑn cӫa vector thӭ hai. Chúng ta có thӇ làm
WѭѫQJWӵ khi cӝQJFiFYHFWRUNKiFQKѭYHFWRUOӵc. g/ Các vector có thӇ cӝng theo kiӇu
hình hӑc bҵQJFiFKÿһWFK~QJÿҫu nӕi
- Bҥn sӁ trӯ các vectRU WKHR SKѭѫQJ SKiS KuQK KӑF QKѭ WKӃ
ÿX{LQKDXYjUӗi vӁ mӝt vector tӯ gӕc
nào ?
cӫa vector thӭ nhҩWÿӃn ngӑn cӫa
- A. NӃu bҥQÿDQJFӝng hình hӑc các vector, thì có quan trӑng vector thӭ hai.
viӋc bҥn bҳW ÿҫu vӟi vector nào và vector nào bҥn bҳW ÿҫu tӯ
ngӑn cӫa vector khác hay không ?
B. NӃu bҥn cӝng mӝWYHFWRUFyÿӝ lӟn 1 vӟi mӝt vector có ÿӝ lӟn
WKuÿӝ lӟn có thӇ ÿӕi vӟi vector tәng là bao nhiêu ?
C. Ví dө cӝQJYHFWRUQjRGѭӟLÿk\Ojÿ~QJYtGө nào sai ?

7.4 Kí hiӋXYHFWRUÿѫQYӏ
Khi chúng ta muӕn chӍ rõ mӝt vector bҵng các thành
phҫn cӫDQyÿLӅu có thӇ Jk\Yѭӟng mҳc là phҧi viӃt kí hiӋu
ÿҥi sӕ cho tӯng thành phҫn:
'x = 290 km, 'y = 230 km
Mӝt cách kí hiӋu gӑQJjQJKѫQOjYLӃt
'r = (290 km) xÖ + (230 km) yÖ
7URQJ ÿy FiF YHFWRU xÖ , yÖ và zÖ , gӑL Oj FiF YHFWRU ÿѫQ Yӏ,
ÿѭӧF ÿӏQK QJKƭD Oj YHFWRU Fy ÿӝ lӟn bҵng 1 Yj Kѭӟng dӑc
theo các trөc x, y và z.KLÿӑFFK~QJÿѭӧFÿӑFOj³x-PǊ´
và vân vân.
Mӝt kiӇXKѫLNKiFNKyQKӟ KѫQFӫa kí hiӋu này thұt
không may lҥi thông dөQJ KѫQ 7KHR NLӇu này, các vector
ÿѫQYӏ ÿѭӧc gӑi là iÖ , Öj và kÖ :
'r = (290 km) iÖ + (230 km) Öj
7.5 Bҩt biӃn quay

&K~QJWDKm\QKuQKѫQPӝt chút tҥi sao nhӳng toán
tӱ vector nhҩW ÿӏnh thì có ích và nhӳng toán tӱ khác thì
không. Xét toán tӱ nhân hai vector thành phҫn theo thành
phҫQÿӇ tҥo ra mӝt vector thӭ ba:
Rx = PxQx h/ Nhân thành phҫn theo thành phҫn
cӫa các vector trong 1 sӁ tҥo ra các
Ry = PyQy vector khác nhau trong hӋ tӑD ÿӝ 2 và
3.
Rz = PzQz
Lҩy mӝt thí dө ÿѫQJLҧn, chúng ta chӑn các vector P và Q Fyÿӝ dài 1, và cho chúng vuông góc
vӟL QKDXQKѭELӇu diӉn trên hình h/1. NӃu chúng ta tính kӃt quҧ cӫa toán tӱv vector mӟi cӫa
chúng ta bҵng hӋ tӑDÿӝ WURQJKuQKKFK~QJWDWuPÿѭӧc:
Rx = 0
Ry = 0
Rz = 0
Thành phҫn x bҵng 0 vì Px = 0, thành phҫn y bҵng 0 vì Qy = 0, và thành phҫn z tҩt nhiên bҵng 0 vì
cҧ KDLYHFWRUÿӅu nҵm trong mһt phҷng x-y. Tuy nhiên, nӃu chúng ta thӵc hiӋQFǊQJQKӳng toán
tӱ ÿyWURQJKӋ tӑDÿӝ h/3, quay 45o so vӟi hӋ tӑDÿӝ WUѭӟFWKuFK~QJWDWuPÿѭӧc
Rx = 1/2
Ry = - 1/2
Rz = 0

KӃt quҧ cӫa toán tӱ phө thuӝc vào hӋ tӑDÿӝ mà chúng ta sӱ dөng, và vì hai kiӇu cӫa R có
ÿӝ dài khác nhau (mӝt bҵng không và mӝW NKiF NK{QJ QrQ FK~QJ NK{QJ ÿѭD UD FkX WUҧ lӡi
giӕng nhau trong hai tӑDÿӝ khác nhau. Mӝt toán tӱ QKѭYұy sӁ không bao giӡ có ích trong vұt lí,
vì các thí nghiӋm cho thҩy nӅn vұt lí hoҥWÿӝQJQKѭQKDXEҩt kӇ Kѭӟng chúng ta xoay chuyӇn cҩu
trúc phòng thí nghiӋm! Các toán tӱ YHFWRUFytFKQKѭSKpSFӝQJYjQKkQY{Kѭӟng, là bҩt biӃn
quay, tӭc là cho kӃt quҧ QKѭQKDXEҩt kӇ sӵ ÿӏQKKѭӟng cӫa hӋ tӑDÿӝ.
Tóm tҳWFKѭѫQJ
YHFWRU«««««««««««« mӝW ÿҥL Oѭӧng có cҧ OѭӧQJ ÿӝ lӟQ Yj Kѭӟng trong
không gian
ÿӝ lӟQ«««««««««««« ³OѭӧQJÓLrQTXDQÿӃn mӝt vector
Y{KѭӟQJ«««««««««« ÿҥL OѭӧQJ NK{QJ Fy Kѭӟng trong không gian, chӍ có
Oѭӧng
Kí hiӋu
A ««««««««««««« mӝt vector vӟi các thành phҫn Ax, Ay, và Az
)&
A ««««««««««««« kí hiӋu viӃt tay cho mӝt vector
|A_«««««««««« ÿӝ lӟn cӫa vector A
r ««««««««««««« vector có các thành phҫn x, y và z
'r «««««««««««« vector có các thành phҫn 'x, 'y và 'z
xÖ , yÖ , zÖ ««««««««««« (chӫ ÿӅ tӵ chӑQYHFWRUÿѫQYӏFiFYHFWRUFyÿӝ lӟn
bҵng 1 nҵm dӑc theo các trөc x, y và z
iÖ , Öj , kÖ ««««««««««« mӝt kí hiӋu khó nhӟ KѫQFKRFiFYHFWRUÿѫQYӏ

vHFWRUÿӝ dӡi «««««««« tên gӑi cho kí hiӋu 'r
TӕFÿӝ «««««««««« ÿӝ lӟn cӫa vector vұn tӕc, tӭc là vұn tӕc bӏ lҩy mҩt
thông tin vӅ Kѭӟng cӫa nó
Tóm tҳt
Vector là mӝWÿҥLOѭӧng có cҧ ÿӝ lӟQOѭӧng) YjKѭӟQJWURQJNK{QJJLDQQyQJѭӧc vӟi
Y{KѭӟQJÿҥLOѭӧQJNK{QJFyKѭӟng. Kí hiӋu vector dӉ dàng gán cho mӝt thu gӑn cách viӃt ba
thành phҫn cӫa vector.
Trong không gian hai chiӅu, mӝt vector có thӇ biӇu diӉn hoһc bҵng hai thành phҫn cӫa nó
hoһc bҵQJ ÿӝ lӟQ Yj Kѭӟng cӫa nó. Hai cách mô tҧ mӝt vector có thӇ liên hӋ vӟi nhau bҵng
Oѭӧng giác.

Hai toán tӱ chính tác dөng lên vector là cӝng vector vӟi vector, và nhân vector vӟi vô
Kѭӟng.
CӝQJYHFWRUQJKƭDOj Fӝng các thành phҫn cӫDKDL YHFWRUÿӇ tҥo ra các thành phҫn cӫa
vector mӟi. Theo kiӇu hình hӑFÿLӅXQj\WѭѫQJӭng vӟi viӋc vӁ FiFYHFWRUOjKDLPǊLWrQQҵm
nӕLÿX{LQKDXYjYӁ vector tәng tӯ gӕc cӫa vector thӭ nhҩWÿӃn ngӑn cӫa vector thӭ hai. Phép trӯ
YHFWRUÿѭӧc thӵc hiӋn bҵng cách lҩ\ÿӕi vector bӏ trӯ và rӗi cӝng lҥi.
Nhân vector vӟLY{KѭӟQJQJKƭDOjQKkQWӯng thành phҫn cӫa nó vӟLY{KѭӟQJÿӇ tҥo ra
vector mӟL3KpSFKLDFKRY{KѭӟQJÿѭӧFÿӏQKQJKƭDWѭѫQJWӵ.
Bài tұp
+uQKErQGѭӟi biӇu diӉn các vector A và B. Hãy tính bҵng hình hӑc các phép tính sau:
A + B, A ± B, B ± A, - 2B, A ± 2B
Không có con sӕ nào có liên quan.

2. Phnom Penh cách Bangkok 470 km vӅ KѭӟQJÿ{QJYjNPYӅ Kѭӟng nam. Hanoi
cách Phnom Penh 60 km vӅ KѭӟQJÿ{QJYjNPYӅ Kѭӟng bҳc.
(a) Chӑn mӝt hӋ tӑDÿӝ, và chuyӇn nhӳng sӕ liӋu này sang giá trӏ 'x và 'y vӟi dҩu cӝng
và trӯ thích hӧp.
(b) Tìm các thành phҫn cӫa vector 'r Kѭӟng tӯ Bangkok tӟi Hanoi.
3. NӃu bҥQÿLEӝ 35 km ӣ góc 25o QJѭӧc chiӅXNLPÿӗng hӗ tính tӯ KѭӟQJÿ{QJYjUӗLÿL
22 km ӣ góc 230o QJѭӧc chiӅXNLPÿӗng hӗ tính tӯ KѭӟQJÿ{QJKm\WuPNKRҧQJFiFKYjKѭӟng
tӯ ÿLӇm xuҩt phát cӫa bҥn tӟLÿtFKÿӃn cӫa bҥn.
4. Mӝt thӧ Pi\ÿDQJNKRDQQKӳng cái lӛ trên mӝt
tҩm nhôm theo kӃ hoҥFKQKѭFKӍ rõ trên hình. Cô ta bҳt
ÿҫu vӟi lӛ SKtDWUrQVDXÿyFKX\Ӈn sang lӛ ӣ bên trái, và
rӗi sang lӛ phía bên phҧL9uÿk\OjF{QJYLӋc chính xác
cao, nên cô ta hoàn thành bҵng cách di chuyӇn theo
Kѭӟng và ӣ JyFÿѭDF{WDWUӣ lҥi lӛ phía trên, và kiӇm tra
rҵng cô ta kӃt thúc ӣ FQJÿӏDÿLӇPFǊ+ӓi khoҧng cách
YjKѭӟng tӯ lӛ bên tay phҧLÿӃn lӛ phía trên ?
5. Giҧ sӱ DLÿyÿӅ xuҩt mӝt toán tӱ mӟLWURQJÿy
mӝt vector A và mӝWY{KѭӟQJ%ÿѭӧc cӝng lҥi vӟi nhau cho vector C mӟLQKѭWKӃ này:

Cx = Ax + B
Cy = Ay + B
Cz = Az + B
Chӭng minh rҵng toán tӱ này sӁ không có ích trong vұt lí, vì nó không phҧi là bҩt biӃn quay.

Chѭѫng 8
Vector và chuyӇ¯ӝng
1ăPQKjWѭEҧn và cӵu thӕQJÿӕF&DOLIRUQLD/HODQG6WDQIRUGÿmKӓi nhiӃp ҧnh gia
Eadweard Muybridge xem ông ta có muӕn làm viӋc cho ông vӅ mӝt dӵ iQÿһWFѭӧc tӟLÿ{
la (mӝt món tiӅn lӟn vào thӡLÿy%ҥn bè cӫa Stanford bӏ thuyӃt phөc rҵng mӝt con ngӵDÿDQJ
SKLQѭӟFÿҥi luôn luôn có ít nhҩt mӝt chân ӣ trên mһWÿҩWQKѭQJ6WDQIRUGNKҷQJÿӏnh rҵng có
mӝt thӡi khҳc trong mӛi chu kì chuyӇQÿӝQJNKLÿyFҧ bӕn chân con ngӵDÿӅu ӣ trong không khí.
MҳWQJѭӡLÿѫQJLҧQOjNK{QJÿӫ QKDQKÿӇ dàn xӃp nghi vҩQÿy1ăP0X\EULGJHFXӕi cùng
ÿmWKjQKF{QJWURQJYLӋc tҥo ra cái chung quy là hình ҧnh chuyӇQÿӝng cӫa con ngӵa, cho thҩy
ÿҫy thuyӃt phөc rҵng cҧ bӕn chân thұt sӵ rӡi mһWÿҩt tҥi mӝt thӡLÿLӇm. (Muybridge là mӝt nhân
vұt tai tiӃng trong lӏch sӱ San Francisco, và trách nhiӋm cӫa ông trong vө án giӃt QJѭӡi tình cӫa
vӧ {QJÿѭӧc xem là phiên toà thӃ kӍ ӣ California)
NhӳQJQJѭӡLWKXDFѭӧc có lӁ ÿmEӏ ҧQKKѭӣng bӣi cách lí giҧi Aristotle, chҷng hҥn trông
ÿӧi rҵng mӝt con ngӵDSKLQѭӟFÿҥi sӁ mҩt vұn tӕc ngang trong khi ӣ trong không khí, không có
lӵc nào kéo nó xuӕng, cho nên có khҧ QăQJKѫQOjFRQQJӵa chҥy mà không nhҩp nhӓP1KѭQJ
ngay cҧ vӟi các hӑFVLQKÿmFKX\Ӈn hoàn toàn sang chӫ QJKƭD Newton, thì mӕi quan hӋ giӳa lӵc
và gia tӕFÿѭDÿӃn mӝt sӕ NKyNKăQPDQJWtQKNKiL QLӋP NKyNKăQFKtQKOjPӝt trӣ ngҥi vӟi
phát biӇXÿ~QJQKѭQJGѭӡQJ QKѭY{OtUҵng mӝt vұt có thӇ có vector gia tӕF FyKѭӟng không
trùng vӟLKѭӟng chuyӇQÿӝng. Con ngӵa, chҷng hҥn, có vұn tӕFQJDQJGѭӡQJQKѭNK{QJÿәi, nên
ax cӫa nó bҵQJNK{QJ1KѭQJQKѭEҩWNuDLÿmWӯQJFѭӥi ngӵDSKLQѭӟFÿҥi nói cho bҥn biӃt, con
ngӵa gia tӕc lên và xuӕng. Vector gia tӕc cӫa con ngӵa vì thӃ WKD\ÿәi tӟi lui giӳDKѭӟng lên và
xuӕQJQKѭQJ nó không bao giӡ FyFQJKѭӟQJQKѭFKX\ӇQÿӝng cӫa con ngӵD7URQJFKѭѫQJ

này, chúng ta sӁ khҧo sát thұn trӑQJKѫQFiFWtQKFKҩt cӫa vector vұn tӕc, gia tӕc, và lӵc. Không
có nguyên lí mӟLQjRÿѭӧFQrXUDWKrPQKѭQJQӛ lӵFÿѭӧc thӵc hiӋn nhҵm buӝc chһt các thӭ lҥi
vӟi nhau và cho thҩy sӭc mҥnh cӫa dҥng thӭc vector cӫDFiFÿӏnh luұt Newton.
8.1 Vector vұn tӕc

Ĉӕi vӟi chuyӇQÿӝng có vұn tӕFNK{QJÿәi, vector vұn
tӕc là
v 'r / 't [chӍ ÿӕi vӟi vұn tӕFNK{QJÿәi]
Vector ' r Kѭӟng theo chiӅu chuyӇQÿӝng, và viӋc chia nó cho
Y{ Kѭӟng 't chӍ OjP WKD\ ÿәL ÿӝ dài cӫa nó, không làm thay
ÿәL Kѭӟng cӫD Qy QrQ YHFWRU Kѭӟng cùng chiӅX QKѭ FKX\Ӈn
ÿӝng. Khi vұn tӕc không phҧi là hҵng sӕ, tӭFOjNKLÿӗ thӏ x ± t,
y ± t, và z ± t không phҧi là thҷng, chúng ta sӱ dөQJ SKѭѫQJ
SKiSÿӝ dӕc cӫDÿѭӡng tiӃp tuyӃQÿӇ ÿӏQKQJKƭDFiFWKjQKSKҫn
vx, vy và vz, tӯ ÿyFK~QJWDUiSWKjQh vector vұn tӕc. Ngay cҧ khi
vector vұn tӕc không phҧLOjNK{QJÿәi, thì nó vүQKѭӟng theo
chiӅu chuyӇQÿӝng.
Phép cӝQJ YHFWRU Oj SKѭѫQJ SKiS KӧS Ot ÿӇ khái quát
hóa quan niӋm mӝt chiӅu vӅ cӝng vector trong chuyӇQ ÿӝng
WѭѫQJÿӕLQKѭWUuQKEj\WURQJWKtGө VDXÿk\
Ví dͭ 1. Vector v̵n t͙c trong chuy͋Qÿ͡QJW˱˯QJÿ͙i

Bҥn muӕQEăQJTXDPӝt cRQV{QJYjÿLÿӃn bӃn tàu nҵm ngay phía
ÿӕi diӋQErQNLDQKѭQJGzQJQѭӟc chҧy sӁ Fy[XKѭӟng mang bҥn
ÿL[X{LGzQJĈӇ bù lҥi, bҥn phҧi lái con thuyӅn chӋFKÿLPӝt góc.
Tìm góc T ÿyFKRELӃWÿӝ lӟn vұn tӕFWѭѫQJÿӕi cӫDQѭӟc so vӟi bӡ
sông là |vWL|, và |vBW| là tӕFÿӝ tӕLÿDPjFRQWKX\Ӆn có thӇ EăQJÿL
WѭѫQJÿӕi so vӟLQѭӟc.
# Vұn tӕFWѭѫQJÿӕi cӫa con thuyӅn so vӟi bӡ bҵng tәng vector cӫa
vұn tӕFWѭѫQJÿӕi cӫa nó so vӟLQѭӟc và vұn tӕc cӫDQѭӟc so vӟi bӡ
a/ Ví dө 1
vBL = vBW + vWL
NӃu con thuyӅQ ÿL WKҷng qua sông, tӭF Oj ÿL Gӑc theo trөc y, thì
chúng ta cҫn có vBL,x = 0. Thành phҫn x này bҵng tәng các thành
phҫn x cӫa hai vector kia
vBL,x = vBW,x + vWL,x
hay 0 = - |vBW| sinT + |vWL|
GiҧLSKѭѫQJWUuQKFKRTWDWuPÿѭӧc
sinT = |vWL|/|vBW|
Vұy
vWL
T sin 1
vBW

- A. Có khҧ QăQJQjRFKRPӝt chiӃc máy bay duy trì mӝt vector vұn tӕFNK{QJÿәLQKѭQJNK{QJSKҧi |v|
NK{QJÿәL"&zQWUѭӡng hӧSQJѭӧc lҥi - |v_NK{QJÿәLQKѭQJNK{QJSKҧi vector vұn tӕFNK{QJÿәi ? Hãy
giҧi thích.
B. NewYork và Rome ӣ khoҧQJFQJYƭÿӝ ÿӏa lí, nên chuyӇQÿӝng quay cӫD7UiLÿҩt mang chúng quay
tròn vӟi hai vòng tròn gҫQQKѭEҵng nhau. Hӓi hai thành phӕ có cùng vector vұn tӕFWѭѫQJÿӕi so vӟi tâm
7UiLÿҩt) hay không ? NӃu không, hӓi có cách nào cho hai thành phӕ có cùng vector vұn tӕc hay không ?
8.2 Vector gia tӕc

Khi cҧ ba thành phҫn gia tӕFNK{QJÿәi, tӭc là khi
FiFÿӗ thӏ vx ± t, vy - t, và vz ± t ÿӅXOjÿѭӡng thҷng, chúng
ta có thӇ ÿӏQKQJKƭDYHFWRUJLDWӕFQKѭVDX
a = 'v/'t, [chӍ ÿ~QJYӟi gia tӕc kh{QJÿәi]
Có thӇ viӃt lҥi biӇu thӭc trên theo vұn tӕFÿҫu và vұn tӕc
cuӕLQKѭVDX
a = (vf ± vi)/'t [chӍ ÿ~QJYӟi gia tӕFNK{QJÿәi]
NӃu gia tӕc không phҧi là hҵng sӕFK~QJWDÿӏQKQJKƭDQy
là vector gӗm các thành phҫn ax, ay và az WuP ÿѭӧc bҵng
cách áp dөQJNƭWKXұWÿӝ dӕFÿѭӡng tiӃp tuyӃn vӟLFiFÿӗ
thӏ vx ± t, vy - t, và vz ± t.
b/ Sӵ WKD\ ÿәL ÿӝ lӟn cӫa vector vұn tӕc
Giӡ WKuFyKDLWUѭӡng hӧSWURQJÿyFK~QJWDFyWKӇ ÿѭDÿӃn gia tӕc
có gia tӕc khác không. HoһFÿӝ lӟn, hoһFKѭӟng cӫa vector
gia tӕc có thӇ WKD\ÿәLĈLӅu này có thӇ hình dung vӟi giҧn
ÿӗ vector biӇu diӉn trong hình b và c. Cҧ ÿӝ lӟQYjKѭӟng
có thӇ WKD\ ÿәL ÿӗng thӡL QKѭ NKL FKLӃF [H KѫL JLD Wӕc
trong lúc rӁ cua. ChӍ NKL ÿӝ lӟn cӫa vұn tӕF WKD\ ÿәi còn
Kѭӟng cӫDQyNK{QJÿәi thì chúng ta mӟi có vector 'v và
vector gia tӕc cùng chiӅu vӟi chuyӇQÿӝng.
- (1) Trong hình b, vұWÿDQJWăQJWӕc, hay giҧm tӕc ? (2) Giҧn
ÿӗ sӁ WU{QJQKѭWKӃ nào nӃXQKѭvi bҵng vӟi vf ? (3) Hãy mô tҧ
xem vector 'v phө thuӝFNKiFQKDXQKѭWKӃ nào vào viӋc vұt
ÿDQJWăQJWӕc hay giҧm tӕc.
NӃu tҩt cҧ nhӳQJ ÿLӅX Qj\ WU{QJ Kѫi xa lҥ và trӯu
WѭӧQJÿӕi vӟi bҥn, thì bҥQNK{QJÿѫQÿӝc. Nó không có ý
QJKƭDJuQKLӅXÿӕi vӟLÿDVӕ hӑc sinh hӑc vұt lí lҫQÿҫu tiên
QJKHDLÿyEҧo hӑ rҵng gia tӕc là mӝt vector, và rҵng vector
gia tӕFNK{QJFyFQJKѭӟQJQKѭYHFWRUYұn tӕc. Mӝt cách
hiӇu ÿѭӧc nhӳng phát biӇXÿyWӕWKѫQOjKm\WѭӣQJWѭӧng
mӝt vұWQKѭPӝt bình xӏWWKѫPKD\Pӝt con xúc xҳc xoҳn
WUHR GѭӟL FiL JѭѫQJ QKuQ UD VDX FӫD [H KѫL 0ӝt vұt treo c/ Sӵ WKD\ ÿәL Kѭӟng cӫa vector vұn tӕc
QKѭWKӃ, gӑi là quҧ lҳc, cҩu thành mӝt gia tӕc kӃ. NӃu bҥn FǊQJWҥo ra mӝt vector 'v khác không, và
quan sát mӝt quҧ lҳc khi bҥn gia tӕc tӯ cӝWÿqQÿӓ, bҥn sӁ GR ÿy Oj YHFWRU JLD Wӕc a, 'v/'t, khác
không.
thҩy nó lӋFK UD SKtD VDX +ѭӟQJ QJDQJ WURQJ ÿy TXҧ lҳc
QJKLrQJÿLQJѭӧc vӟLKѭӟng cӫa sӵ gia tӕc. NӃu bҥn hãm
phanh và vector gia tӕc cӫa chiӃF[HKѭӟng ra sau, thì quҧ

lҳc nghiêng vӅ SKtDWUѭӟc.
6DXNKLWăQJWӕc và giҧm tӕc mӝt vài phút, bҥQQJKƭUҵng bҥQÿmÿһt gia tӕc kӃ cӫa mình
vào nhӏSÿLcӫDQyQKѭQJVDXÿyEҥn cho xe rӁ phҧi. Thұt ngҥc nhiên! Gia tӕc là mӝt vector, và
không cҫQ Kѭӟng theo cùng chiӅX QKѭ YHFWRU Yұn tӕc. Khi bҥn rӁ phҧi, quҧ lҳc lӋch ra ngoài,
sang phía trái bҥQĈLӅXÿyFyQJKƭDOjYHFWRUJLDWӕc cӫD[HKѫLKѭӟng sang bên phҧi bҥn, vuông
góc vӟi vector vұn tӕc cӫa bҥn. MӝWÿӏQKQJKƭDFytFKFӫa vector gia tӕc phҧi liên hӋ mӝt cách có
hӋ thӕng vӟi nhӳng hiӋu ӭng vұt lí thұt sӵ tҥo ra bӣi sӵ gia tӕc, cho nên mӝWÿӏQKQJKƭDKӧp lí vӅ
mһt vұt lí hӑc cӫa vector gia tӕc phҧi cho phép nhӳQJWUѭӡng hӧSWURQJÿyQyNK{QJFQJFKLӅu
vӟi chuyӇQÿӝng.
- Trong chuyӇQÿӝng bҵng phҧn lӵc, vector gia tӕFFyKѭӟng nào ?
d/ Ví dө 2
Ví dͭ /HRW˱ͥng
Trong hình d, vұn tӕc cӫDQJѭӡLOHRWѭӡng có nhӳng khoҧng thӡi gian dài biӃQWKLrQÿӅXÿһn xen kӁ vӟi
nhӳng khoҧng thӡi gian ngҳn biӃQÿәi nhanh. Nhӳng khoҧQJQj\WѭѫQJӭng vӟi khoҧng nhӳng thӡi gian
gia tӕc và lӵc nhӓ, và nhӳng khoҧng thӡi gian gia tӕc và lӵc lӟn.
Ví dͭ 3. Ng͹DSKLQ˱ͣFÿ̩i
Hình e biӇu diӉn phác thҧo dҩu vӃt tӯ khung hình 1, 3, 5, 7 và 9 trong loҥt ҧnh chөp cӫa Muybridge vӅ
ngӵDSKLQѭӟFÿҥi. Vӏ WUtѭӟc tính cӫa khӕi tâm cӫa con ngӵDÿѭӧFÿiQKGҩXYzQJWUzQQyÿRQJÿѭDOrQ
xuӕQJÿѭӡng nҵPQJDQJÿӭt nét.
NӃXFK~QJWDNK{QJTXDQWkPÿӃn viӋc tính toán vұn tӕc và gia tӕc theo bҩt kì hӋ ÿѫQYӏ nào, thì chúng ta
có thӇ giҧ sӱ rҵng thӡi gian giӳa các khung hình là mӝWÿѫQYӏ. Vector vұn tӕc cӫa con ngӵa khi nó chuyӇn
ÿӝng tӯ ÿLӇm này tӟLÿLӇm kӃ tiӃSNKLÿyFyWKӇ WuPÿѭӧFÿѫQJLҧn bҵng cách vӁ PǊLWrQQӕi vӏ trí cӫa mӝt
khӕi tâm vӟi vӏ trí tiӃp theo. Cách này tҥo ra mӝt loҥt vector vұn tӕc xen kӁ KѭӟQJOrQYj Kѭӟng xuӕng
ÿѭӡng nҵm ngang.
Vector 'v là vector chúng ta có thӇ cӝng vào mӝt vector vұn tӕFÿӇ WKXÿѭӧc vector vұn tӕc tiӃp theo trong
loҥt vector. Vector 'v xen kӁ giӳDKѭӟng xuӕng (khoҧng thӡi gian khi con ngӵa ӣ trong không khí, B) và
Kѭӟng lên (khoҧng thӡi gian khi con ngӵDFyKDLFKkQWUrQÿҩt, D).

e/ Ví dө 3
- A. Khi chiӃF[HKѫLWăQJWӕc, tҥi sao quҧ lҳFWUHRGѭӟi chiӃc kính nhìn ra sau chao vӅ phía sau cӫa xe ?
Có phҧi vì mӝt lӵc ném nó ra phía sau ? NӃu vұy, lӵFÿyOjOӵFJu"7ѭѫQJWӵ, hãy mô tҧ ÿLӅu gì xҧy ra
trong nhӳQJWUѭӡng hӧSNKiFÿmP{Wҧ ӣ trên.
%6LrXQKkQÿDQJGүn mӝWFRQWjXYǊWUө hӓQJYjREmLÿiSĈӝQJFѫFӫa con tàu không hoҥWÿӝng. NӃu vӏ
VLrXQKkQÿӝt ngӝWWKD\ÿәLKѭӟng cӫa lӵc cӫa anh ta tác dөng lên con tàu, thì vector vұn tӕc cӫa con tàu có
WKD\ÿәLÿӝt ngӝt không ? Vector gia tӕc cӫDQyWKuVDR"&zQKѭӟng chuyӇQÿӝng cӫa nó thì sao ?
8.3 Vector lӵFYjFiFPi\FѫÿѫQJLҧn

LӵFWKuWѭѫQJÿӕi dӉ hình dung là mӝt vector. Vector
Kѭӟng theo chiӅX Pj Qy ÿDQJ Fӕ OjP WKD\ ÿәi gia tӕc cӫa
vұWPjQyÿDQJWiFGөng lên.
Vì vector lӵc thì dӉ KuQK GXQJ KѫQ QKLӅu so vӟi
vector gia tӕFFKRQrQWKѭӡng cho dӉ WKuWUѭӟc hӃt nên tìm
Kѭӟng cӫa vector lӵc (tәng hӧp) tác dөng lên mӝt vұt, và rӗi
sӱ dөQJWK{QJWLQÿyÿӇ [iFÿӏQKKѭӟng cӫa vector gia tӕc.
f/ Ví dө 4
Ĉӏnh luұt II Newton, F = ma, cho chúng ta biӃt hai vector
ÿySKҧi cùng chiӅu.
Ví dͭ 4. Thành ph̯n cͯa m͡t vector l͹c
Hình f, vӁ lҥi tӯ mӝt cuӕQ ViFK JLiR NKRD FǊ QăP 20, biӇu
diӉn mӝWÿӭa trҿ ÿDQJNpRPӝWÿӭa trҿ khác trên mӝt chiӃc xe
WUѭӧt tuyӃt. Lӵc cӫD ÿӭa bé có cҧ mӝt thành phҫn nҵm ngang

lүn mӝt thành phҫn thҷQJÿӭQJQKѭQJFKӍ có thành phҫn nҵm
ngang làm gia tӕc chiӃF[HWUѭӧt. (Thành phҫn lӵc thҷQJÿӭng
chӍ triӋt tiêu mӝt phҫn lӵc hҩp dүn, gây ra sӵ giҧm lӵc pháp
tuyӃn giӳD[HWUѭӧt và tuyӃt) Có hai tam giác ӣ trên hình. Cҥnh
huyӅn cӫa mӝt tam giác là sӧi dây, và cҥnh huyӅQNLDOjÿӝ lӟn
cӫa lӵc. Hai tam giác này giӕng nhau, nên góc bên trong cӫa g/ Lӵc ngoài FA ÿҭy vұt lên trên mӝt dӕc
FK~QJ ÿӅu bҵng QKDX QKѭQJ FK~QJ NK{QJ SKҧi là tam giác nghiêng không ma sát
bҵng nhau. Mӝt là tam giác khoҧng cách, vӟi các cҥQKÿREҵng
mét, còn tam giác kia là tam giác lӵc, vӟi các cҥQK ÿR Eҵng
newton. Trong cҧ KDL WUѭӡng hӧp, cҥQK ÿi\ Qҵm ngang bҵng
93% cҥnh huyӅn. Tuy nhiên, viӋc so sáQK NtFK WKѭӟc cӫa hai
WDP JLiF Oj NK{QJ Fy ê QJKƭD ± tam giác lӵc chҷng nhӓ KѫQ
theo cách hiӇXFyêQJKƭD
Ví dͭ 5. Kéo m͡t kh͙i v̵t lên d͙c
Hình g biӇu diӉn mӝt vұWÿDQJÿѭӧFÿҭy lên mӝt dӕc nghiêng
không ma sát ӣ tӕF ÿӝ NK{QJ ÿәi bҵng lӵc ngoài FA. Hӓi cҫn
lӵc bҵng bao nhiêu, theo khӕLOѭӧng m cӫa vұt và góc nghiêng h/ Ba lӵc tác dөng lên vұt. Tәng vector
T? cӫa chúng bҵng không.
Hình h biӇu diӉn hai lӵc khác tác dөng lên vұt: lӵc pháp tuyӃn
FN tҥo ra bӣi mһt nghiêng, và trӑng lӵc FW tҥo ra bӣi lӵc hҩp
dүn cӫD7UiLÿҩt. Vì vұWÿDQJÿѭӧFÿҭy lên ӣ tӕFÿӝ NK{QJÿәi,
nên nó có gia tӕc bҵng không, và hӧp lӵFÿһt lên nó phҧi bҵng
không.
Tӯ KuQKLFK~QJWDWuPÿѭӧc i/ NӃu vұt chuyӇQÿӝng ӣ vұn tӕc không
ÿәi, ÿӏnh luұt I Newton phát biӇu rҵng ba
vector lӵc tác dөng lên nó cӝng lҥi bҵng
NK{QJĈӇ tiӃn hành cӝng vector, chúng
WDÿһt các vector nӕLÿX{LQKDXYjWURQJ
Vì sin luôn luôn nhӓ KѫQ QrQ Oӵc ngoài luôn nhӓ KѫQ mg, WUѭӡng hӧp này chúng ta cӝng ba vector,
QJKƭD Oj ÿҭy mӝt vұt lên dӕc nghiêng thì dӉ KѫQ NpR Qy OrQ nên gӕc cӫa mӛi vector chҥm tӟi ngӑn
thҷQJ ÿӭQJ Ĉk\ Fy OӁ là nguyên lí mà kim tӵ WKiS ÿѭӧc xây cӫD YHFWRU WUѭӟF 9u FK~QJ ÿѭӧc cho là
dӵQJQJѭӡi Ai Cұp cә ÿҥLÿmFyWKӡi gian vҩt vҧ iSÿһt lӵc cӫa cӝng lҥi bҵng không, nên ngӑn cӫa
ÿӫ sӕ nô lӋ bҵng vӟi sӭc nһng cӫa nhӳng khӕLÿiNKәng lӗ. vector thӭ ba phҧi quay lҥi chҥm vào gӕc
VӅ Fѫ EҧQ WKu SKpS SKkQ WtFK WѭѫQJ Wӵ áp dөQJ ÿѭӧc cho vài cӫa vector thӭ nhҩt. Chúng hình thành
Pi\FѫÿѫQJLҧn khác, ví dө QKѭFiLQrPYjÿLQKYtW mӝt tam giác, và vì lӵc ngoài vuông góc
vӟi lӵc pháp tuyӃn, nên nó là mӝt tam
giác vuông.
- A. Hình bên Gѭӟi cho thҩy mӝt vұWÿDQJEӏ ҩQWKHRÿѭӡQJFKpROrQSKtDWUrQWUrQ Wѭӡng, làm cho nó
WUѭӧWOrQWѭӡng. Hãy phân tích các lӵc có liên quan, kӇ cҧ Kѭӟng cӫa chúng.
B. Hình bên Gѭӟi cho thҩy mӝt chiӃF[HOăQGӕFÿDQJOăQ[Xӕng và rӗLOHROrQGѭӟi tác dөng cӫa trӑng lӵc.
Hãy phác hӑa vector vұn tӕc và vector gia tӕc cӫa xe. Lҩy mӝWÿLӇm tùy ý trong chuyӇQÿӝng và vӁ phác
tұp hӧp vector lӵc tác dөng lên chiӃc xe có tәng vector mang lҥi vector gia tӕc thích hӧp.
8.4 Giҧi tích vector

Sӱ dөng kí hiӋXYHFWRUÿѫQYӏ ÿmJLӟi thiӋu trong mөFÿӏQKQJKƭDFӫa các thành phҫn
vұn tӕc và gia tӕFWURQJFKѭѫQJFyWKӇ chuyӇn thành kí hiӋu giҧLWtFKQKѭVDX
và
ĈӇ làm cho kí hiӋu bӟt cӗng kӅnh, chúng ta khái quát hóa khái niӋPÿҥRKjPÿӇ bao gӝp cҧ ÿҥo
hàm cӫa vector, nên chúng ta có thӇ thu gӑQSKѭѫQJWUuQKӣ trên là
và
DiӉQÿҥt bҵng lӡi, ÿӇ lҩ\ÿҥo hàm cӫa mӝt vector, bҥn lҩ\ÿҥo hàm các thành phҫn cӫa nó và tҥo
ra mӝt vector mӟi gӗm các thành phҫQÿy ĈӏQKQJKƭDQj\FyQJKƭDOjÿҥo hàm cӫa mӝt hàm
vector có nhӳng tính chҩt quen thuӝc
[c là hҵng sӕ]
và
Tích phân cӫa mӝt YHFWRUÿѭӧFÿӏQKQJKƭDWѭѫQJWӵ là lҩy tích phân tӯng thành phҫn.
Ví dͭ Ĉ̩o hàm h̩ng hai cͯa m͡t vector
Hai vұt có vӏ trí là hàm cӫa thӡi gian cho bӣLSKѭѫQJWUuQK
và
Tìm gia tӕc cӫa hai vұt bҵng giҧi tích. Có thӇ nào có câu trҧ lӡi mà không cҫQÿӃn giҧi tích không ?
# Lҩ\ÿҥo hàm hҥng nhҩt cӫa tӯng thành phҫn, ta có
và lҩ\ÿҥo hàm lҫn nӳa cho ta gia tӕc

Gia tӕc cӫa vұt thӭ nhҩt có thӇ WuPÿѭӧc mà không cҫn giҧLWtFKÿѫQJLҧn bҵng cách so sánh các tӑDÿӝ x và
1
y vӟLSKѭѫQJWUuQKJLDWӕFNK{QJÿәi 'x v0 't a't 2 7X\QKLrQSKѭѫQJWUuQKWKӭ hai không phҧi là
2
mӝWÿDWKӭc bұc hai theo t, nên gia tӕc không phҧi là hҵng sӕ, và chúng ta thұt sӵ cҫQÿӃn giҧLWtFKÿӇ tìm
gia tӕFWѭѫQJӭng.
Ví dͭ 7. Tích phân cͯa m͡t vector

BҳWÿҫu tӯ nghӍ, mӝWFiLÿƭDED\NKӕLOѭӧQJPÿѭӧc quan sát thҩ\WKD\ÿәi lӵFÿҭy cӫa nó vӟLÿӝ chính xác
toán hӑFWXkQWKHRSKѭѫQJWUuQK
1Jѭӡi ngoài hành tinh cho chúng ta biӃt rҵng nhӳng con sӕ 42 và 137 có mӝt tҫm quan trӑQJWtQQJѭӥng
ÿһc biӋWÿӕi vӟi hӑ). Hãy tìm vұn tӕc cӫDÿƭDED\OjKjPWKHRWKӡi gian.
# Tӯ lӵFÿmFKRFK~QJWDGӉ GjQJWuPÿѭӧc gia tӕc
vector vұn tӕc v là tích phân theo thӡi gian cӫa gia tӕc
và lҩy tích phân tӯng thành phҫn cho ta
WURQJÿyFK~QJWDÿmEӓ qua các hҵng sӕ WtFKSKkQYuÿƭDEDy bҳWÿҫu tӯ trҥng thái nghӍ.
Ví dͭ 8. Bình chͷa cháy nhào l͡QWUrQEăQJ

*LiR Vѭ 3XHULOH FKX\Ӈn lұu mӝt bình chӳD FKi\ YjR VkQ WUѭӧW EăQJ /HR OrQ EăQJ Pj NK{QJ PDQJ JLj\
WUѭӧt, ông ngӗi xuӕQJYjGQJFKkQÿҭ\WѭӡQJUDWKXÿѭӧc vұn tӕFEDQÿҫu v0Ƃ. Lúc t = 0, ông ném bình
chӳa cháy ӣ góc 45o sao cho nó tác dөng mӝt lӵFOrQ{QJWDQJѭӧc lҥi và sang bên trái, tӭc là theo trөc y âm
và trөc x GѭѫQJ/ӵc cӫa bình chӳa cháy mҥQKO~FEDQÿҫXQKѭQJVDXÿyJLҧm dҫQWKHRSKѭѫQJWUuQK_F| =
b ± ctWURQJÿyb và c là hҵng sӕ. Tìm vұn tӕc cӫa vӏ JLiRVѭOjKjPFӫa thӡi gian.
# ĈRQJѭӧc chiӅXNLPÿӗng hӗ tӯ trөc x, góc cӫa vector lӵc là 315o. Phân tích lӵc thành các thành phҫn x
và y, ta có

Theo kí hiӋXYHFWRUÿѫQYӏÿk\Oj
Ĉӏnh luұt II Newton cho ta
ĈӇ tìm vector vұn tӕc là hàm cӫa thӡi gian, chúng ta cҫn lҩy tích phân vector gia tӕc theo thӡi gian
Mӝt hàm vector có thӇ lҩy tích phân tӯng thành phҫn, nên ӣ ÿk\FyWKӇ chia thành hai tích phân
Ӣ ÿk\êQJKƭDYұt lí cӫa hai hҵng sӕ tích phân là chúng cho vұn tӕFEDQÿҫX&RQVWDQWGRÿyEҵng 0, và
constant#2 phҧi bҵng v0. KӃt quҧ cuӕi cùng là
Tóm tҳt FKѭѫQJ

Vector vұn tӕFKѭӟng theo chiӅu chuyӇQÿӝng cӫa vұt. ChuyӇQÿӝQJWѭѫQJÿӕi có thӇ mô
tҧ bҵng phép cӝng vector cӫa các vұn tӕc.
Vector gia tӕc không nhҩt thiӃW Kѭӟng cùng chiӅu vӟi chuyӇQ ÿӝng cӫa vұt. Chúng ta
dùng tӯ ³JLDWӕF´ÿӇ mô tҧ bҩt kì sӵ WKD\ÿәi nào ӣ vector vұn tӕc cӫa mӝt vұt, có thӇ là sӵ thay
ÿәLÿӝ lӟn cӫa nó hoһc sӵ WKD\ÿәLKѭӟng cӫa nó.
Mӝt ӭng dөng quan trӑng cӫa phép cӝng vector cӫa các lӵc là viӋc sӱ dөQJÿӏnh luұt I
1HZWRQÿӇ phân tích các hӋ FѫKӑc.

Bài tұp
1. Mӝt hóa thҥch khӫng long tӯ chuyӇQÿӝng xuӕQJVѭӡn dӕc cӫa mӝWV{QJEăQJGѭӟi tác
dөng cӫDJLyPѭDYjWUӑng lӵFĈӗng thӡLFRQV{QJEăQJÿDQJFKX\ӇQÿӝQJWѭѫQJÿӕi so vӟi
lөFÿӏDErQGѭӟLĈѭӡQJÿӭt nét biӇu diӉQKѭӟng, chӭ không phҧLÿӝ lӟn cӫa các vұn tӕc. Chӑn
mӝt tӍ lӋ, và sӱ dөng phép cӝng hình hӑc cӫDFiFYHFWRUWuPÿӝ lӟQYjKѭӟng cӫa vұn tӕFWѭѫQJ
ÿӕi cӫa hóa thҥch so vӟi lөFÿӏa. Bҥn sӁ cҫn mӝWWKѭӟc kҿ và mӝt WKѭӟFÿRJyF
2. Có thӇ nào mӝt chiӃc máy bay lên thҷng có gia tӕFKѭӟQJVDQJÿ{QJYjYұn tӕFKѭӟng
sang tây ? NӃXQKѭWKӃ WKuÿLӅu gì sҳp xҧy ra ? NӃu không thì tҥi sao không ?
3. MӝW FRQ FKLPO~F ÿҫX ED\ WKHR SKѭѫQJ QJDQJ YӅ SKtD ÿ{QJ ӣ 21,1 m/s, nhѭQJ Pӝt
JLk\VDXÿyQyÿәLKѭӟQJED\WKHRSKѭѫQJQJDQJYjOӋch 7o bҳc so vӟLKѭӟQJÿ{QJӣ cùng tӕc
ÿӝ FǊ+ӓLÿӝ lӟQYjKѭӟng cӫa vector gia tӕc cӫa nó trong khoҧng thӡi gian mӝWJLk\ÿy"&KR
rҵng gia tӕc cӫDQyÿҥLNKiLOjNK{QJÿәi)
4. MӝWQJѭӡi khӕi OѭӧQJ0ÿӭng ӣ giӳa mӝt sӧLGk\NpRFăQJEXӝFKDLÿҫu cӕ ÿӏnh vào
hai tòa nhà cách nhau khoҧQJ/WKHRSKѭѫQJQJDQJ6ӧi dây cong xuӕng ӣ giӳDFăQJUDYjKѫL
dài ra mӝt chút.
(a) NӃXQJѭӡLÿLEӝ trên dây muӕn sӧi dây oҵQWKHRSKѭѫQJÿӭQJNK{QJTXiÿӝ cao h,

hãy tìm sӭFFăQJFӵc tiӇu, T, sӧi dây có thӇ chӏXÿѭӧc mà không bӏ ÿӭt, theo h, g, M và L.
(b) DӵDWUrQSKѭѫQJWUuQKFӫa bҥn, giҧi thích tҥi sao không thӇ QjRWKXÿѭӧc h = 0, và hãy
cho mӝt lӡi giҧi thích vұt lí.
5. Tay cӫa bҥn ҩn mӝt vұt khӕLOѭӧnJPOrQWѭӡng vӟi lӵc FH tác dөng ӣ góc T. Hãy tìm
giá trӏ cӵc tiӇu và cӵFÿҥi cӫa |FH| có thӇ giӳ cho vұWÿӭng yên, theo m, g, T và Ps, hӋ sӕ ma sát
WƭQKJLӳa vұWYjWѭӡng.

Bài toán 5
6. MӝWQJѭӡLWUѭӧt tuyӃWÿDQJODR[Xӕng dӕc nghiêng góc T so vӟLSKѭѫQJQJDQJ*Lҧ sӱ

FKRÿѫQJLҧn rҵng viӋF[HPPDViWÿӝQJFKRWURQJFKѭѫQJOjWKtFKKӧp ӣ ÿk\Pһc dù mӝt bӅ
mһt mӅPYjѭӟt thұt ra xӱ sӵ KѫLNKiFÿLHӋ sӕ PDViWÿӝng tác dөng giӳD[HWUѭӧt và tuyӃt là
PkYjQJRjLUD[HWUѭӧt tuyӃt còn chӏu mӝt lӵc ma sát cӫDNK{QJNKtFyÿӝ lӟn bv2WURQJÿyb là
mӝt hҵng sӕ.
(a) Tìm tӕFÿӝ cӵFÿҥLPj[HWUѭӧt tuyӃt sӁ Fyÿѭӧc, theo các biӃn m, g, T, Pk và b.
EĈӕi vӟi nhӳng góc nhӓ KѫQJyF Tmin nhҩWÿӏQKSKѭѫQJWUuQKFKRNӃt quҧ không có ý
QJKƭDWRiQKӑc. Tìm mӝt SKѭѫQJWUuQKFKRTmin, và giҧLWKtFKÿLӅu gì xҧy ra khi T < Tmin.
7. Mӝt khҭu súng nhҳPQJDQJVDQJKѭӟQJÿ{QJYjEұt cò lúc t = 0. Vector vӏ trí cӫa viên
ÿҥn là hàm cӫa thӡi gian là r bxÖ ctyÖ dt 2 zÖ WURQJÿyb, c, d là các hҵng sӕ GѭѫQJ
(a) ĈӇ SKѭѫQJWUuQKFyêQJKƭDb, c và d phҧLFyÿѫQYӏ là gì ?

(b) Tìm vұn tӕc và gia tӕc cӫDYLrQÿҥn là hàm theo thӡi gian.
(c) Hãy làm sáng tӓ êQJKƭDFӫa b, c, d, xÖ, yÖ và zÖ .
$QQLH2DNOH\ÿLYӅ Kѭӟng bҳFWUrQOѭQJQJӵa ӣ tӕFÿӝ 30 dһm/giӡ, bóp cò khҭu súng

WUѭӡng cӫa cô ta, nhҳPWKHRSKѭѫQJQJDQJYjKѭӟng vӅ SKtDÿ{QJEҳc. TӕFÿӝ giҧLSKyQJÿҥn
cӫa súng là 140 dһm/giӡ.KLYLrQÿҥn chҥm trúng mӝt con vұt lông xù không có gì bҧo vӋ, tӕc
ÿӝ va chҥm cӫa nó bҵng bao nhiêu ? Bӓ qua sӭc cҧn không khí, và bӓ qua chuyӇQÿӝng theo
SKѭѫQJÿӭng cӫDYLrQÿҥn.
9. Mӝt máy bay chӣ hàng cҩt cánh tӯ mӝt
ÿѭӡQJ EăQJ QKӓ ӣ Andes, và lao lên ӣ tӕF ÿӝ
NK{QJÿәi, ӣ góc T = 17o so vӟLSKѭѫQJQJDQJ
Giҧ sӱ sӭc cҧn không khí (sӭc kéo theo) là
NK{QJÿiQJNӇ, nên chӍ có các lӵc tác dөng là lӵc
ÿҭy, lӵc nâng và trӑng lӵc. Hӓi khӕL Oѭӧng cӫa
máy bay bҵng bao nhiêu kg ?
10. Mӝt chiӃF[Hÿҭ\ÿDQJÿѭӧc kéo ӣ tӕFÿӝ NK{QJÿәi lên mӝt dӕc nghiêng bҵng mӝt
sӧi dây hӧp góc I vӟLSKѭѫQJWhҷQJÿӭng.
(a) Giҧ sӱ PDViWNK{QJÿiQJNӇ, hãy chӭng tӓ rҵng lӵFFăQJWURQJVӧLGk\ÿѭӧc cho bӣi
SKѭѫQJWUuQK

sin T
FT FW
sin T I
WURQJÿyFW là trӑng lӵc tác dөng lên chiӃF[Hÿҭy.
(b) GiҧLWKtFKSKѭѫQJWUuQKQj\WURQJQKӳQJWUѭӡng hӧSÿһc biӋt I 0 và I 180o T .
Bài 10 Bài 12
11. Góc nghӍ Ojÿӝ dӕc cӵFÿҥi mà mӝt vұt sӁ không bӏ WUѭӧt. Không có không khí, trên
các vұt thӇ WUѫQKѭMһWWUăQJ hay thiên thҥFKQѫLGX\QKҩt mà bөi hay các mҧnh vөn sӁ vүn ӣ
trên dӕc cho dù là bӡ dӕFQJKLrQJKѫQJyFQJKӍ.
D7uPSKѭѫQJWUuQKFKRJyFQJKLrQJWӵ bҥQÿһt ra các biӃn có liên quan.
(b) Trên mӝt tiӇXKjQKWLQKQѫLg có thӇ nhӓ KѫQWUrQ7UiLÿҩt hàng nghìn lҫn, mҧnh vөn
có thӇ nҵP\rQWUrQJyFQJKLrQJKѫQJyF nghӍ hay không ?
12. Hình trên cho thҩy mӝt thí nghiӋPWURQJÿyPӝt chiӃc xe chӣ KjQJÿѭӧc giҧi phóng
tӯ trҥng thái tҥi A, và gia tӕc xuӕng dӕFQJKLrQJÿLTXDTXmQJÿѭӡng x FKRÿӃQNKLQyÿLTXD
mӝt chùm ánh sáng cҧm biӃn. Tҥi B, cánh bìa cӭng gҳn trên [H ÿL YjR FKP iQK ViQJ FKһn
chùm ánh sáng lҥi, và khӣLÿӝng bӝ ÿӃm giӡ ÿLӋn tӱ. Tҥi C, miӃQJEuDÿLUDNKӓi chùm tia, và
ÿӗng hӗ ÿӃm ngӯng lҥi.
(a) Tìm vұn tӕc cuӕi cùng cӫa xe theo chiӅu rӝng w cӫa miӃng bìa và thӡi gian tb mà
chùm ánh sáng cӫa bӝ cҧm biӃn bӏ chһn lҥi.
E7uPÿӝ lӟn cӫa gia tӕc cӫD[HWKHRFiFÿҥLOѭӧQJÿRÿѭӧc: x, tb và w.
(c) Phân tích các lӵc mà chiӃc xe tham gia, sӱ dөng bҧQJÿӏnh dҥng giӟi thiӋu trong mөc
5.3. Giҧ sӱ PDViWOjNK{QJÿiQJNӇ.
(d) Tìm giá trӏ lí thuyӃt cho gia tӕc cӫa
chiӃc xe, so sánh nó vӟi giá trӏ quan sát thӵc
nghiӋm lҩy tӯ câu b. BiӇu diӉn giá trӏ lí thuyӃt
ÿRWKHRJyFT cӫa mһWQJKLrQJFѭӡQJÿӝ g cӫa
WUѭӡng hҩp dүn.
13. Hình vӁ cho thҩy mӝt cұX Ep ÿDQJ
treo ӣ ba vӏ trí: (1) vӟi hai tay thҷQJÿӭng, (2)

vӟi hai tay hӧp góc 45o, và (3) vӟi hai tay hӧp góc 60o so vӟLSKѭѫQJWKҷQJÿӭng. So sánh sӭc
FăQJWURQJWD\FұXEpWURQJEDWUѭӡng hӧp.

Chѭѫng 9
ChuyӇ¯ӝng tròn
9.1 Khái niӋm chuyӇQÿӝng tròn

HiӋn nay, tôi sӕQJ FiFK 'LVQH\ODQG SK~W ÿL [H Yu WKӃ bҥQ Eq Yj QJѭӡi thân ӣ quê
KѭѫQJ%ҳc Carolina cӫDW{LQJKƭWKұWOjKѫLOҥ NKLPjW{LFKѭDKӅ trӣ lҥLWKăP9ѭѫQJTXӕc Thҫn
kì kӇ tӯ chuyӃn hành trình thӡLWKѫҩu xuôi vӅ SKѭѫQJQDP6ӵ thұWOjÿӕi vӟi tôi lúc còn là mӝt
ÿӭDEpFKѭDÿӃn tuәLÿLKӑc, Disneyland không phҧLOjQѫLKҥnh phúc nhҩWWUrQ7UiLÿҩt. Mҽ tôi
ÿmFKRW{LFѭӥi trên nhӳng buӗng nhӓ hình dҥng giӕQJQKѭWjXYǊWUө quay tròn thұt nhanh xung
quanh mӝt cái cӝt ӣ chính giӳa. Tôi biӃt là mình sҳSWjQÿӡi rӗi. Có mӝt lӵFÿDQJFӕ ném tôi ra
phía ngoài, và các chӕt an toàn cӫa buӗQJFѭӥi chҳc chҳn là chҷQJÿӫ nӃXQKѭW{LNK{QJODWKpW
suӕt toàn bӝ thӡLJLDQÿӇ ÿҧm bҧo rҵng mҽ tôi vүn giӳ lҩy tôi. Sau hӃt thҧy, bà tӓ vҿ dӱQJGѭQJ
ÿӃn bҩt ngӡ WUѭӟc mӕi nguy hiӇm cӵFNuPjFK~QJW{LÿmWUҧi qua.
ChuyӇQÿӝng tròn không tҥo ra mӝt lӵFKѭӟng ra bên ngoài

Sӵ hiӇu biӃt cӫa bҧn thân tôi hӗi nhӓ vӅ chuyӇQÿӝng tròn có phҫQÿ~QJYjFySKҫn sai.
Tôi sai ӣ viӋc tin rҵng có mӝt lӵc kéo tôi ra bên ngoài, ra xa tâm cӫDYzQJWUzQ&iFKÿѫQJLҧn
nhҩWÿӇ hiӇXÿLӅu này là hãy trӣ lҥi vӟi câu chuyӋn quҧ bóng bowling trên xe tҧi nhӓ ӣ FKѭѫQJ
Khi chiӃc xe rӁ WUiLQJѭӡi tài xӃ QKuQYjRJѭѫQJQKuQUDVDXYjQJKƭUҵng có mӝt lӵc có phҫn bí
ҭQÿDQJNpRTXҧ EyQJUDErQQJRjLQKѭQJFKLӃF[HÿDQJJLDWӕc, nên hӋ quy chiӃu cӫa ngѭӡi tài
xӃ không phҧi là hӋ TXiQWtQK&iFÿӏnh luұt Newton bӏ vi phҥm trong hӋ quy chiӃu phi quán tính,
cho nên quҧ bóng có vҿ gia tӕc mà không có lӵc thұt sӵ nào tác dөQJOrQQy9uFK~QJWDÿmTXHQ
vӟi các hӋ quy chiӃXTXiQWtQKWURQJÿyJLDWӕc do lӵc gây ra, nên sӵ gia tӕc cӫa quҧ bóng tҥo ra
cҧm giác sӕQJÿӝng rҵng phҧi có mӝt lӵFKѭӟng ra bên ngoài.

a/ 1. Trong hӋ quy chiӃu cӫa chiӃc xe tҧLÿDQJUӁ cua, quҧ EyQJGѭӡQJQKѭYLSKҥPFiFÿӏnh luұt Newton, biӇu hiӋn
mӝt gia tӕFKѭӟng sang bên không phҧi là kӃt quҧ cӫa mӝt lӵFWѭѫQJWiFYӟi bҩt kì vұt nào khác. 2. Trong hӋ quy
chiӃu quán tính, ví dө QKѭKӋ quy chiӃu gҳn vӟi mһWÿҩt, quҧ EyQJWXkQWKHRÿӏnh luұt I Newton. Không có lӵc nào
tác dөng lên nó, và nó tiӃp tөc chuyӇQÿӝQJWKHRÿѭӡng thҷng. ChiӃc xe tҧLÿDQJWKDPJLDYjRPӝWWѭѫQJWiFYӟi
nhӵDÿѭӡng, chiӃc xe tҧi gia tӕFYuQyWXkQWKHRÿӏnh luұt II Newton.
Trong hӋ quy chiӃu quán tính, mӑi thӭ dӉ nhұn thӭF KѫQ 4Xҧ bóng không có lӵc tác
dөQJOrQQyYjÿLWKHRÿѭӡng thҷQJQKѭÿӏnh luұt I Newton yêu cҫu. ChiӃc xe tҧi có mӝt lӵc tác
dөng lên nó tӯ phía nhӵD ÿѭӡng, và phҧn ӭng vӟi nó bҵng cách gia tӕF WKD\ ÿәL Kѭӟng cӫa
vector vұn tӕc cӫDQyQKѭÿӏnh luұt II Newton nói nó phҧLQKѭYұy.
ChuyӇQÿӝng tròn không tiӃp tөc nӃu không có lӵc
Tuy nhiên, t{LFyÿ~QJYӅ mӝWÿLӅXĈӇ làm cho tôi quay tròn xung quanh cùng vӟi buӗng
quay, tôi thұt sӵ cҫQÿӃn mӝt sӕ lӵFQKѭOӵc tӯ phía mҽ tôi, lӵc ma sát tӯ chӛ ngӗi, hay lӵc pháp
tuyӃn tӯ mһt buӗng quay. (Thұt vұy, cҧ ba lӵc có khҧ QăQJFӝng lҥi vӟi nhau). Mӝt trong nhӳng
lí do khiӃn Galileo thҩt bҥi ӣ viӋc cҧi tiӃn nguyên lí quán tính thành mӝt phát biӇXÿӏQKOѭӧng
QKѭÿӏnh luұt I Newton là ông không chҳc chҳn mӝt chuyӇQÿӝng không có lӵc tác dөng tӵ nhiên
sӁ là chuyӇQÿӝng tròn hay thҷng. Thұt vұy, nhӳng thí dө ҩQWѭӧng nhҩt mà ông biӃt vӅ sӵ tӗn tҥi
kéo dài cӫa chuyӇQÿӝng chӫ yӃu là chuyӇQÿӝng tròn: ví dө QKѭVӵ quay tròn cӫa con quay, hay
chuyӇQÿӝng quay cӫD7UiLÿҩt. Newton nhұn ra rҵng trong nhӳng thí dө QKѭWKӃ này, thұt sӵ có
lӵFÿDQJWiFGөng. Các nguyên tӱ ӣ trên bӅ mһt cӫDFRQTXD\ÿѭӧFQJăQNK{QJFKRED\UDWKHR
ÿѭӡng thҷng bҵng lӵFWK{QJWKѭӡng giӳ các nguyên tӱ gҳn lҥi vӟi nhau trong chҩt rҳQ7UiLÿҩt
gҫQQKѭWRjQEӝ ӣ thӇ lӓQJQKѭQJOӵc hҩp dүn hút toàn bӝ các phҫn cӫa nó vào bên trong.
ChuyӇQÿӝQJWUzQÿӅXYjNK{QJÿӅu
ChuyӇQÿӝQJWUzQOX{QOX{QOLrQTXDQÿӃn sӵ WKD\ÿәLKѭӟng cӫa vector vұn tӕFQKѭQJ
FǊQJFyWKӇ ÿӝ lӟn cӫa vector vұn tӕFÿӗng thӡLWKD\ÿәi luôn. ChuyӇQÿӝQJWUzQÿѭӧc cho là
ÿӅu nӃXQKѭ_v_OjNK{QJÿәLYjOjNK{QJÿӅu nӃu nKѭQyWKD\ÿәi.

b/ 1. Hình nhìn tӯ trên xuӕng cӫa mӝWQJѭӡLÿDQJTXD\PӝWKzQÿiTXDPӝt sӧi dây. Lӵc tác dөng tӯ phía sӧi dây là
cҫn thiӃWÿӇ làm cho vector vұn tӕc cӫDKzQÿiÿәLKѭӟng. 2. NӃu sӧLGk\ÿӭWKzQÿiVӁ WXkQWKHRÿӏnh luұt I Newton
YjÿLWhҷng, thay vì tiӃp tөc quay tròn.
Tӕc kӃ cӫa bҥn cho bҥn biӃWÿӝ lӟn cӫa vector vұn tӕc cӫa xe bҥn, vì thӃ khi bҥQÿLWKHR
FXQJWUzQÿӗng thӡi giӳ cho kim tӕc kӃ cӫa bҥn әQÿӏnh, là bҥQÿDQJWKӵc hiӋn chuyӇQÿӝng tròn
ÿӅu. NӃu sӕ chӍ tӕc kӃ cӫa bҥQWKD\ÿәi khi bҥn rӁ cua, thì chuyӇQÿӝng tròn cӫa bҥn là không
ÿӅu. ChuyӇQÿӝQJWUzQÿӅu dӉ SKkQWtFKKѫQYӅ mһt toán hӑc, nên chúng ta sӁ [pWQyWUѭӟc tiên
YjVDXÿyQyLTXDWUѭӡng hӧp chuyӇQÿӝQJNK{QJÿӅu.
- Thí dө QjRVDXÿk\OjFKX\ӇQÿӝQJWUzQÿӅu, thí dө nào là chuyӇQÿӝQJWUzQNK{QJÿӅu ?
(1) quҫn áo trong máy sҩy (giҧ sӱ chúng vүn bám vào bên trong tang trӕng, kӇ cҧ ӣ trên)
KzQÿiӣ cuӕi sӧi dây quay theo mӝt vòng tròn thҷQJÿӭng.
ChӍ mӝt lӵc là cҫn thiӃWÿӕi vӟi chuyӇQÿӝQJWUzQÿӅu

Hình b cho thҩy sӧL Gk\ ÿDQJ NpR FăQJ WKҷng
dӑc theo bán kín cӫDYzQJWUzQQKѭQJQKLӅXQJѭӡi tin
rҵng khi hӑ OjPQKѭYұy hӑ phҧL³QtXNpR´KzQÿiPӝt
FK~WÿӇ giӳ nó chuyӇQÿӝng dӑF1JKƭDOjKӑ tin rҵng
lӵc cҫn thiӃW ÿӇ tҥo ra chuyӇQ ÿӝQJ WUzQ ÿӅu không
Kѭӟng thҷng vào WURQJPjKѫLOӋch mӝt góc so vӟi bán
kính cӫa vòng tròn. TrӵFJLiFQj\NK{QJÿ~QJEҥn dӉ
dàng xác nhұn ngay bây giӡ nӃu bҥn có mӝt sӧi dây
trong tay. ChӍ khi nào bҥn làm cho vұt bҳWÿҫu chuyӇn
ÿӝng thì lӵc cӫa bҥn mӟi phҧi hӧp mӝt góc vӟi bán
kính. Trong thӡL JLDQ WăQJ WӕF EDQ ÿҫu này, chuyӇn
ÿӝQJ Oj NK{QJ ÿӅu. Mӝt khi bҥQ ÿm WKLӃt lұS ÿѭӧc
chuyӇQ ÿӝQJ WUzQ ÿӅu, thi bҥn chӍ tác dөng mӝt lӵc FĈӇ làm cho viên gҥFKÿLWKHRYzQJWUzQW{L
phҧi tác dөng lên sӧi dây mӝt lӵF Kѭӟng vào
Kѭӟng vào trong. trong.
NӃu bҥn không tӵ mình làm thí nghiӋPWKuÿk\
là mӝt lұp luұn lí thuyӃWÿӇ thuyӃt phөc bҥn vӅ sӵ thұt
Qj\&K~QJWDÿmWKҧo luұn ӣ FKѭѫQJQJX\rQWҳc rҵng
lӵc không có tác dөQJ OrQ SKѭѫQJ YX{QJ JyF ĈӇ giӳ
FKRKzQÿiNK{QJWăQJWӕc hay giҧm tӕc, chúng ta chӍ
viӋF ÿҧm bҧo rҵng lӵc cӫa chúng ta vuông góc vӟi

Kѭӟng chuyӇQÿӝng cӫDQy.KLÿyFK~QJWDFDP ÿRDQ
rҵng chuyӇQÿӝng vӅ SKtDWUѭӟc cӫa nó sӁ vүn không bӏ
ҧQKKѭӣng: lӵc cӫa chúng ta không có tác dөng vuông
góc, và không có lӵc nào khác tác dөQJOrQKzQÿiFy
thӇ làm chұm nó lҥL+zQÿiNK{QJÿzLKӓi lӵFKѭӟng
UDWUѭӟFÿӇ duy trì chuyӇQÿӝng vӅ phía WUѭӟc cӫa nó,
không cҫn thêm mӝt lӵF QJDQJ QjR ÿӇ ³JLӳ nó ӣ trên
ÿҫX´Fӫa vòng cung chuyӇQÿӝng cӫa nó.
e/ Khi chiӃF [HKѫLFKҥy thҷng ӣ tӕFÿӝ NK{QJÿәi, lӵFKѭӟng ra

d/ Loҥt ba nhát búa làm cho quҧ EyQJÿLWKHR
WUѭӟc và ra sau tác dөng lên nó triӋt tiêu nhau, tҥo ra hӧp lӵc bҵng
hình tam giác, bҧy nhát búa tҥo ra hình bҧy
0. Khi nó chuyӇn ÿӝng theo vòng tròn ӣ tӕFÿӝ NK{QJÿәi, có ba
cҥnh. NӃu sӕ E~D ÿӫ lӟn, thì quҧ bóng vӅ Fѫ
lӵc tác dөQJOrQQyQKѭQJOӵFKѭӟQJUDVDXYjUDWUѭӟc triӋt tiêu
bҧn chӏu mӝt lӵFKѭӟQJYjRWURQJÿӅXÿһn, và
nhau, nên tәng vector là mӝt lӵFKѭӟng vào trong.
nó sӁ ÿLWKHRYzQJWUzQ.K{QJFyWUѭӡng hӧp
Vұy thì tҥi sao mӝt chiӃF [H KѫL OiL WKHR YzQJ nào cҫn thêm mӝt lӵc nào khác.
WUzQ WURQJ EmL ÿұu xe thӵc hiӋn chuyӇQ ÿӝng WUzQ ÿӅu
nӃu bҥn lҩy chân ra khӓi ga nhҩn ? Nguyên nhân lӝn
xӝn ӣ ÿk\ Oj FiF ÿӏnh luұW 1HZWRQ WLrQ ÿRiQ FKX\Ӈn
ÿӝng cӫa vұt dӵa trên hӧp lӵc tác dөng lên nó. Mӝt
chiӃF[HKѫL OiLWKHRYzQJWUzQFyEDOӵc tác dөng lên
nó:
(1) mӝt lӵFKѭӟng vào bên trong do nhӵDÿѭӡng
tác dөQJÿLӅu khiӇn vӟLEiQK[HÿDQJTXD\
(2) mӝt lӵF KѭӟQJ UD WUѭӟc do nhӵD ÿѭӡng tác
dөQJÿLӅu khiӇn vӟLEjQÿҥSKѫLYj
(3) các lӵFKѭӟng ra sau do sӭc cҧn không khí
và sӭc cҧn quay. f/ Ví dө 1
Bҥn cҫn chҳc chҳn rҵng có mӝt lӵF Kѭӟng ra

WUѭӟc tác dөng lên chiӃc xe sao cho các lӵF Kѭӟng ra
sau triӋt tiêu vӯD ÿӫ vӟi nó, tҥo ra tәQJ YHFWRU Kѭӟng
thҷng vào trong.
Ví dͭ 1. Xe mô tô rͅ cua

1JѭӡLOiLP{W{WURQJKuQKIÿDQJÿLWKHRPӝt cung tròn. Trông có vҿ QKѭDQKWDFKӑn lái lên bӅ mһt lәm
chәm bөi tҥLQѫLÿ~QJJyFDQKWDPXӕQFKRSKpSDQKWDWKXÿѭӧc lӵc anh ta cҫn tác dөng lên lӕp xe làm
lӵc pháp tuyӃn, mà không cҫQÿӃn chút lӵc ma sát nào. Lӵc pháp tuyӃn cӫa bөLÿҩt tác dөng lên lӕp xe
Kѭӟng lên trên và vӅ bên trái chúng ta. Thành phҫn thҷQJÿӭng cӫa lӵFÿyEӏ triӋt tiêu bӣi trӑng lӵc, còn
thành phҫn ngang cӫa nó làm cho anh ta ngoһt cua.
Trong chuyӇQÿӝQJWUzQÿӅu, vector gia tӕc Kѭӟng vào trong

Vì các thí nghiӋm cho thҩy vector lӵFKѭӟng thҷQJYjRWURQJQrQÿӏnh luұt II Newton
ngө ý rҵng vector gia tӕFFǊQJKѭӟng thҷng vào trong. Thӵc tӃ này còn có thӇ chӭng minh thuҫn
W~\WUrQFѫVӣ toán hӑc, và chúng ta sӁ OjPÿLӅXÿyWURQJPөc tiӃp theo.
- $7URQJWUzFKѫL³Eҳt cóc bӓ ÿƭD´PӝWÿRjQQJѭӡLÿӭng nҳm tay nhau và rӗi hӑ bҳWÿҫu quay thành
vòng tròn. MӝWQJѭӡi ӣ chính giӳDYjTXD\PjNK{QJWKD\ÿәi vӏ trí. Ӣ ÿҫXErQNLDOjQJѭӡLÿDQJFKҥy
nhanh nhҩt, theo mӝt vòng tròn rӝng. TroQJWUzFKѫLQj\Pӝt sӕ QJѭӡi luôn bӏ mҩt tay nҳm và bӏ loҥi ra.
Giҧ sӱ mӝWQJѭӡi ӣ mӝWÿҫu bӏ mҩt tay nҳm cӫa cô ta. Cô ta sӁ ÿLWKHRTXӻ ÿҥo gì khi cô ta bӏ loҥi ra ? (Giҧ
sӱ F{WDÿDQJFKҥy nhanh tӟi mӭc cô ta thұt sӵ cӕ ÿһt mӝWFKkQOrQWUѭӟc chân kia ÿӫ QKDQKÿӇ giӳ cho khӓi
UѫL[Xӕng; cô ta không thӇ QjRWKXÿѭӧc bҩt cӭ lӵc nҵPQJDQJÿiQJNӇ nào giӳa chân cô ta và mһWÿҩt)
B. Giҧ sӱ QJѭӡi bên ngoài vүQÿDQJJLӳ WD\QKѭQJQKұn thҩy cô ta có thӇ mҩt tay nҳm cӫa mình vào bҩt cӭ
lúc nào. Hӓi lӵc hay nhӳng lӵFJuÿDQJWiFGөQJOrQF{WDYjKѭӟng tác dөng cӫa chúng ? (Chúng ta không
quan tâm các lӵc thҷQJÿӭQJÿyOjOӵc hҩp dүn cӫD7UiLÿҩt hút xuӕng, và lӵc pháp tuyӃn cӫa mһWÿҩWÿҭy
lên)
Câu hӓi E
Câu hӓi A ± D
C. Giҧ sӱ QJѭӡi bên ngoài vүQÿDQJJLӳ WD\QKѭQJQKұn thҩy cô ta có thӇ mҩt tay nҳm cӫa mình vào bҩt cӭ
lúc nào. Phép phân tích tình huӕQJVDXÿk\VDLӣ chӛ QjR"³1JѭӡLFyWD\F{WDÿDQJQҳm tác dөng mӝt lӵc
KѭӟQJYjRWURQJOrQF{WDYjYuGRÿӏnh luұt III Newton, có mӝt lӵc bҵQJYjQJѭӧc chiӅu tác dөQJKѭӟng
ra ngoài. LӵFKѭӟQJUDQJRjLÿyOjOӵc mà cô ta cҧm thҩy ném cô ta ra ngoài, là lӵFKѭӟng ra ngoài là cái
OjPFKRF{WDYăQJUDQӃXQKѭQyÿӫ mҥQK´
D. NӃX QKѭ Oӵc duy nhҩW Pj QJѭӡi ӣ bên ngoài cҧm nhұn là mӝt lӵF Kѭӟng vào trong, thì tҥi sao cô ta
không chuyӇQÿӝng thҷng ?
( 7URQJ WUz FKѫL F{QJ YLrQ QKѭ ӣ trong hình, vòng trө TXD\ FjQJ O~F FjQJ QKDQK FKR ÿӃn khi vӏ hành
khách có thӇ nhҩc chân lên khӓLVjQPjNK{QJUѫLWUӣ xuӕng. Trong phiên bҧQ&RQH\,VODQGFǊFӫDWUzFKѫL
sàn nhà thұt sӵ hҥ xuӕng giӕQJQKѭPӝt cánh cӱa bұt, cho thҩy cҧ mӝWÿҥLGѭѫQJErQGѭӟi. (Còn có mӝt
phiên bҧQWURQJÿyWRjQEӝ mӑi thӭ QJKLrQJÿLWKHRÿѭӡQJFKpRQKѭQJFK~QJWDÿDQJQyLYӅ phiên bҧn vүn
giӳ phҷng) NӃu không có lӵFKѭӟng ra ngoài tác dөng lên cô ta, thì tҥi sao cô ta có thӇ EiPGtQKYjRWѭӡng ?
Hãy phân tích tҩt cҧ các lӵc tác dөng lên cô ta.

F. Cho mӝt ví dө chuyӇQÿӝQJWUzQWURQJÿyOӵFKѭӟng vào trong là lӵc pháp tuyӃn. Cho mӝt ví dө chuyӇn
ÿӝQJWUzQWURQJÿyOӵFKѭӟng vào trong là lӵc ma sát. Cho mӝt ví dө chuyӇQÿӝQJWUzQWURQJÿyOӵFKѭӟng
vào trong là tәng hӧp cӫa nhiӅu lӵc.
G. Vector gia tӕFFyOX{QOX{QWKD\ÿәi liên tөc trong chuyӇQÿӝng tròn hay không ? Vector vұn tӕc thì sao ?
9.2 ChuyӇQÿӝQJWUzQÿӅu
Trong phҫn này, tôi xuҩt phát tӯ mӝW SKѭѫQJ
WUuQKÿѫQJLҧn và rҩt hӳXtFKFKRÿӝ lӟn cӫa gia tӕc cӫa
mӝt vұt chӏu sӵ gia tӕFNK{QJÿәLĈӏnh luұt sin có liên
quan, và tôi tóm tҳt nó trong hình g.
ĈLӇm xuҩt phát thì ngҳn gӑQ QKѭQJ SKѭѫQJ
pháp yêu cҫu mӝt sӕ giҧi thích và biӋn hӝ é Wѭӣng là
tính vector 'v mô tҧ sӵ WKD\ÿәi vector vұn tӕc khi vұWÿL JĈӏnh luұt sin
qua góc T.KLÿyFK~QJWDWtQKJLDWӕc a = 'v/'t. Tuy
QKLrQÿӝc giҧ tinh ý sӁ nhӟ lҥLSKѭѫQJWUuQKQj\FKӍ có
giá trӏ ÿӕi vӟi chuyӇQÿӝng có gia tӕFNK{QJÿәi. Mһc dù
ÿӝ lӟn cӫa gia tӕc là khônJÿәi trong chuyӇQÿӝng tròn
ÿӅXQKѭQJYHFWRUJLDWӕFWKD\ÿәLKѭӟng cӫa nó, nên nó
không phҧi là mӝWYHFWRUNK{QJÿәLYjSKѭѫQJWUuQKa =
'v/'t không áp dөQJÿѭӧc. Phép biӋn hӝ nhҵm sӱ dөng
nó là chúng ta sӁ xét hành vi cӫa nó khi chúng ta làm
cho khoҧng thӡi gian rҩt ngҳQ QJKƭD Oj OjP FKR JyF T
rҩt nhӓ. Vӟi khoҧng thӡi gian càng lúc càng nhӓ, biӇu
thӭc 'v/'t trӣ nên càng gҫQÿ~QJKѫQQrQNӃt quҧ cuӕi
cùng cӫDSKpSÿҥo hàm là chính xác.
Trong hình h1, vұt quét mӝt góc T +ѭӟng
chuyӇQÿӝng cӫDQyFǊQJ quay tròn mӝt góc T, tính tӯ
ÿѭӡQJÿӭt nét thҷQJÿӭng tӟLÿѭӡng xiên. Hình h2 cho
thҩy các vector vұn tӕFEDQÿҫu và cuӕi cùng, chúng có
ÿӝ lӟn bҵQJQKDXQKѭQJKѭӟng lӋch nhau góc T. Trong 2
h3, tôi sҳp xӃp lҥi các vector theo vӏ trí thích hӧp cho h/ Ĉҥo hàm |a| = |v| /r cho chuyӇQÿӝng tròn
phép trӯ vector. Chúng hình thành mӝt tam giác cân vӟi ÿӅu
các góc bên trong T, K và KĈӏnh luұt sin cho ta
'v v
sin T sin K
BiӇu thӭc này cho chúng ta biӃW ÿӝ lӟn cӫa 'v, mӝt
trong hai thành phҫn mà chúng ta cҫn cho viӋc tính toán
ÿӝ lӟn a = 'v/'t. Thành phҫn kia là 't. Thӡi gian cҫn
thiӃt cho vұt chuyӇQÿӝng qua góc T là
ÿӝ dài cung
't =
|v|

Bây giӡ, nӃXFK~QJWDÿRFiFJyFWKHRUDGLDQFK~QJWDFyWKӇ sӱ dөQJÿӏQKQJKƭDVӕ ÿRUDGLDQ,
ÿyOjJyF ÿӝ dài cung)/(bán kính), cho 't = Tr/|v|. KӃt hӧp biӇu thӭc này vӟi biӇu thӭc thӭ
nhҩt vӟi |'v| cho ta
Khi T trӣ nên rҩt nhӓ, ta áp dөng phép xҩp xӍ góc nhӓ sin T | T , và K FǊQJWUӣ nên gҫn vӟi 90o,
nên sinK | 1 YjWDFySKѭѫQJWUuQKFKR_D_
2
v
a [chuyӇQÿӝQJWUzQÿӅu]
r
Ví dͭ 2. L͹c c̯n thi͇Wÿ͋ ngo̿t cua trên [Hÿ̩p
MӝWQJѭӡLÿL[HÿҥSÿDQJQJRһt cua theo mӝt cung tròn bán kính 20 m, ӣ tӕFÿӝ 5 m/s. NӃu khӕLOѭӧng
tәng cӝng cӫa QJѭӡi và xe là 60 kg, thì lӵFPDViWWƭQKPjPһWÿѭӡng phҧi tác dөng lên lӕp xe bҵng bao
nhiêu ?
# Lҩ\ÿӝ lӟn cҧ hai vӃ cӫDÿӏnh luұt II Newton cho ta
|F| = |ma| = m |a|
Thay |a| = |v|2/r cho ta
|F| = m |v|2/r | 80 N
(làm tròn mӝt chӳ sӕ FyQJKƭD
Ví dͭ 3. Ĉͳng ôm ḽ\ÿ˱ͥQJWkPWUrQÿ˱ͥng cong!
BҥQÿDQJOiL[HWUrQÿѭӡng núi và bên phҧi bҥn là vӵc sâu. Khi rӁ WUiLFiFKQjRDQWRjQKѫQ{POҩ\ÿѭӡng
tâm hay là vүn ӣ gҫn phía bên ngoài cӫDFRQÿѭӡng ?
# Bҥn muӕn chӑn lӵa có gia tӕc nhӓ nhҩWYuÿLӅXÿyVӁ yêu cҫu lӵc nhӓ nhҩWYjÿѭDÿӃn ít rӫi ro nhҩt vӅ
viӋFYѭӧt quá lӵFPDViWWƭQKFӵFÿҥi. Giҧ sӱ ÿѭӡng cong là mӝt cung tròn và tӕFÿӝ cӫa bҥQOjNK{QJÿәi,
chiӃc xe cӫa bҥQÿDQJWKӵc hiӋn chuyӇQÿӝQJWUzQÿӅu, vӟi |a| = |v|2/r. Sӵ phө thuӝFYjREuQKSKѭѫQJFӫa
tӕFÿӝ cho thҩy viӋc lái chұm là sӕ ÿRDQWRjQFKӫ yӃu mà bҥn có thӇ thӵc hiӋQQKѭQJYӟi tӕFÿӝ FKRWUѭӟc,
bҥQFǊQJPXӕn có giá trӏ lӟn nhҩt có thӇ cӫa r. Cho dù là bҧQQăQJJLӳ bҥn tránh ra xa bӡ vӵFQKѭQJEҥn
thұt sӵ ít gһp nguy hiӇPKѫQQӃu bҥn tiӃQUDSKtDQJRjLYuNKLÿyEҥQÿDQJYҥch nên mӝt vòng tròn lӟn.
Vi dͭ 4. Gia t͙c liên h͏ vͣi bán kính và chu kì quay
3KѭѫQJWUuQKJLDWӕc trong chuyӇQÿӝQJWUzQÿӅXÿѭӧc viӃt lҥLQKѭWKӃ nào theo bán kính cӫa vòng tròn và
chu kì T cӫa chuyӇQÿӝng, tӭc là thӡi gian cҫn thiӃWÿӇ ÿLWUӑn mӝt vòng ?
# Chu kì có thӇ liên hӋ vӟi tӕFÿӝ QKѭVDX
chuvi 2S r
v
T T
7KD\YjRSKѭѫQJWUuQKa| = |v|2/r cho ta
4S 2 r
a
T2

Ví dͭ 5. Máy s̭y qu̯n áo
ChiӃc máy sҩy quҫn áo cӫa tôi có tang trӕng vӟi bán kính
trong 35 cm, và nó quay 48 vòng/phút. Hӓi gia tӕc cӫa quҫn
áo bên trong bҵng bao nhiêu ?
# Chúng ta có thӇ giҧi bài toán này bҵng cách tìm chu kì và
thay vào kӃt quҧ cӫa ví dө ӣ trên. NӃu nó quay 48 vòng/phút,
thì chu kì là 1/48 phút, hay 1,25 giây. ĈӇ WKX ÿѭӧc gia tӕc
WKHR ÿѫQ Yӏ mks, chúng ta phҧL ÿәi bán kính thành 0,35m.
Thay sӕ vào, kӃt quҧ là 8,8 m/s2.
Ví dͭ 6. Nói thêm v͉ máy s̭y qu̯n áo! i/ Ví dө 5
Trong câu hӓi thҧo luұn ӣ phҫQWUѭӟFFK~QJWDÿmJLҧ sӱ rҵng quҫn áo vүn bám vào tang trӕng NKLFK~QJÿL
lên phía trên. Tӯ kӃt quҧ cӫa ví dө WUrQWKuÿk\FySKҧi là mӝt giҧ ÿӏQKÿ~QJ"
# .K{QJÿ~QJ&K~QJWDELӃt rҵng phҧi có mӝt tӕFÿӝ tӕi thiӇu ӣ ÿyÿӝQJFѫFyWKӇ chҥy làm cho quҫn áo
vӯa vһn bám vào tang trӕQJNKLFK~QJÿLOrQSKtDWUrQ1Ӄu máy sҩy quҫn áo chҥy ӣ tӕFÿӝ tӕi thiӇu vӯDÿӫ
này, thì không có lӵc pháp tuyӃn tác dөng lên quҫn áo ӣ trên cùng: chúng ӣ ngay ranh giӟi cӫa sӵ mҩt tiӃp
xúc. Lӵc duy nhҩt tác dөng lên chúng ӣ trên cùng sӁ là trӑng lӵc, gây cho chúng gia tӕc g = 9,8 m/s2. Máy
sҩy trong thӵc tӃ phҧi chҥy chұPKѫQWӕFÿӝ tӕi thiӇu này, vì nó tҥo ra gia tӕc chӍ 8,8 m/s2. Lí thuyӃt cӫa tôi
là viӋFQj\ÿѭӧc thӵc hiӋn cӕ êÿӇ làm cho quҫn áo trӝn lүn và nhào lӝn.
- A. MӝWOѭӧng lӵc nhҩWÿӏnh là cҫn thiӃWÿӇ gây ra gia tӕc cӫa chuyӇQÿӝng tròn. Vұy lӵc tác dөng vuông
góc vӟLKѭӟng chuyӇQÿӝng trong nӛ lӵc làm cho vұWÿLWKHRPӝt vòng tròn bán kính r có bҵng m|v|2/r ?
B. Giҧ sӱ mӝt trҥPNK{QJJLDQTXD\QKѭWURQJKuQKMÿѭӧc xây dӵng. Nó mang lҥi cho nhӳQJQJѭӡLFѭ
ngө cҧm giác trӑng lӵFEuQKWKѭӡQJĈLӅu gì xҧy ra khi mӝWQJѭӡi ӣ trong trҥPÿiPӝt quҧ EyQJ"ĈLӅu gì
xҧy ra khi cô ta ném quҧ bóng thҷQJ³ÿӭQJ´WURQJNK{QJNKtWӭFOjKѭӟng vӅ phía tâm) ?
j/ Hình minh hӑa mӝWNKXGkQFѭNK{QJJLDQTXD\WKHR
kiӇu bánh xe khәng lӗ. MӝW QJѭӡi sӕng trong hӋ quy
chiӃu phi quán tính này có cҧm giác mӝt lӵc hút cô ta ra
ErQQJRjLKѭӟng vӅ phía boong, giӕQJQKѭWUѭӡng hӧp
QJѭӡi ӣ trong xe tҧi chӣ hàng có cҧm giác mӝt lӵc hút
quҧ bóng bowling. BҵQJ FiFK ÿLӅu chӍnh tӕF ÿӝ quay,
nhà thiӃt kӃ có thӇ tҥo ra gia tӕc |v|2/r bҵng vӟi gia tӕc
hҩp dүQEuQKWKѭӡQJWUrQ7UiLÿҩW7UrQ7UiLÿҩt, gia tӕc
cӫa bҥQÿDQJÿӭng trên mһW ÿҩt là bҵng không, và mӝt
KzQ ÿi UѫL YӅ phía chân bҥn có gia tӕc 9,8 m/s2. Mӝt
QJѭӡLÿDQJÿӭng trên boong cӫDNKXGkQFѭNK{Qg gian
có mӝt gia tӕc K˱ͣng lên 9,8 m/s2Yj NKLF{WDÿiPӝt
KzQÿiFKkQFӫa cô ta nhҳm lên KzQÿi NK{QJ JLDWӕc.
VӟLF{WDÿLӅXÿyJLӕQJQKѭOӵc hҩp dүn thұt sӵ.
9.3 ChuyӇQÿӝQJWUzQNK{QJÿӅu
Còn chuyӇQÿӝQJWUzQNK{QJÿӅu thì sao ? Mһc dù tӯ WUѭӟc tӟi giӡ FK~QJWDÿmQyLWӟi các
thành phҫn cӫa vector theo các trөc x và y cӕ ÿӏQKQKѭQJEk\JLӡ tiӋn lӧLKѫQOjQyLYӅ các thành
phҫn cӫa vector gia tӕF WKHRÿѭӡng xuyên tâm (trong-QJRjLYjÿѭӡng tiӃp tuyӃQ WKHRKѭӟng
chuyӇQÿӝng). Trong chuyӇQÿӝng trzQNK{QJÿӅu, thành phҫn xuyên tâm cӫa gia tӕc tuân theo
FQJSKѭѫQJWUuQKQKѭFKX\ӇQÿӝQJWUzQÿӅu
ar = |v|2/r
QKѭQJYHFWRUJLDWӕc còn có mӝt thành phҫn tiӃp tuyӃn

at ÿӝ dӕc cӫDÿӗ thӏ |v| theo t
ĈҥL Oѭӧng sau có mӝt cách hiӇX ÿѫQ JLҧn. NӃu bҥn
ÿDQJ ÿi mӝt vòng tròn trên xe cӫa bҥn, và kim tӕc kӃ ÿDQJ
nhúc nhích, thì thành phҫn tiӃp tuyӃn cӫa vector gia tӕF ÿѫQ
giҧn là cái mà bҥn cho là gia tӕc nӃu bҥn nhìn vào tӕc kӃ và
không biӃt bҥQÿDQJFKҥy vòng tròn.
Ví dͭ 7. Ch̩y ch̵m l̩LWU˱ͣc khi rͅ, không ph̫i trong khi rͅ

Khi bҥQ ÿDQJ QJRһt cua trên xe cӫa mình và bҥn lo ngҥi xe bӏ
WUѭӧt, bҥn có nên chҥy chұm lҥi không ?
NӃu cua rӁ là mӝt cung tròn, và bҥQÿLTXDKӃWÿRҥn cua ӣ tӕFÿӝ
NK{QJÿәi mà không bӏ WUѭӧWWKuFRQÿѭӡng và lӕS[HKuQKQKѭFy
ÿӫ ma sát WƭQKÿӇ mang lҥi gia tӕc |v|2/r. Không có lí do gì khiӃn
bҥn bӏ WUѭӧt ra ngoài nӃXQKѭEҥQÿmVҹn sàng. Tuy nhiên, nӃu bҥn
lo lҳng và hãm phanh, thì bҥn phҧi có mӝt thành phҫn gia tӕc tiӃp
tuyӃn ngoài thành phҫn xuyên tâm mà bҥQ ÿm Fy WKӇ tҥo ra mӝt
cách WKjQK F{QJ ĈLӅu này yêu cҫu mӝt vector gia tӕF Fy ÿӝ lӟn
lӟQKѫQWKjQKUDVӁ yêu cҫu mӝt lӵc lӟQKѫQ0DViWWƭQKNK{QJFy
khҧ QăQJPDQJOҥi mӝt lӵFQKѭWKӃ, và bҥn có thӇ bӏ WUѭӧt ra ngoài.
1Kѭ WURQJ Yt Gө WUѭӟc nói vӅ vҩQ ÿӅ WѭѫQJ Wӵ, viӋc an toàn phҧi
làm là tiӃQÿӃn chӛ quanh ӣ mӝt tӕFÿӝ thҩp thích hӧp.
k/ 1. ChuyӇQ ÿӝng theo mӝt vòng

WUzQ WURQJ NKL WăQJ Wӕc. 2. ChuyӇn
ÿӝQJWUzQÿӅu. 3. ChuyӇQÿӝng chұm
dҫn.
Tóm tҳWFKѭѫQJ
chuyӇQÿӝQJWUzQÿӅX«««««« chuyӇQÿӝng tròn trong ÿyÿӝ lӟn cӫa vector gia
tӕc giӳ QJX\rQNK{QJÿәi
chuyӇQÿӝQJWUzQNK{QJÿӅX««« chuyӇQÿӝQJWUzQWURQJÿyÿӝ lӟn cӫa vector gia

tӕFWKD\ÿәi
[X\rQWkP«««««««««« song song vӟi bán kính cӫa vòng tròn, SKѭѫQJ tӯ
trong ra ngoài
tiӃp tuyӃQ««««««««««« tiӃp tuyӃn vӟi vòng tròn, vuông góc vӟL Kѭӟng
xuyên tâm

Kí hiӋu
ar «««««««««««««« gia tӕc xuyên tâm; thành phҫn cӫa vector gia tӕc
WKHRSKѭѫQJWURQJ-ngoài
at «««««««««««««« gia tӕc tiӃp tuyӃn; thành phҫn cӫa vector gia tӕc
tiӃp tuyӃn vӟi vòng tròn
Tóm tҳt
NӃu mӝt vұt có chuyӇQÿӝng tròn, phҧi có mӝt lӵc tác dөQJOrQQyKѭӟng vào tâm cӫa
vòng tròn. Không có lӵFQjRKѭӟng ra tác dөng lên vұt; cҧm giác mӝt lӵFKѭӟng ra là do kinh
nghiӋm cӫa bҥn tӯ ÿLӇPQKuQÿDQJTXD\FKRQrQFK~QJWDÿDQJQKuQPӑi vұt trong hӋ quy chiӃu
phi quán tính.
Mӝt vұt chӏu chuyӇQÿӝQJWUzQÿӅu có vector gia tӕFKѭӟQJYjRWURQJFyÿӝ lӟn
|a| = |v|2/r
Trong chuyӇQÿӝQJWUzQNK{QJÿӅu, các thành phҫn xuyên tâm và tiӃp tuyӃn cӫa vector gia tӕc là
ar = |v|2/r
và
at ÿӝ dӕc cӫDÿӗ thӏ |v| theo t
Bài tұp
1. Khi bҥn làm bánh bҵng máy trӝn bҵQJÿLӋn, bҥn có thӇ lҩ\ÿDVӕ bӝt nhão ra khӓLÿzQ
ÿұp bҵng cách nâng chúng ra khӓi bӝt vӟLÿӝQJFѫÿDQJTXD\ӣ tӕFÿӝ ÿӫ FDR+m\WѭӣQJWѭӧng,
ÿӇ làm cho mӑi thӭ dӉ KuQKGXQJKѫQFK~QJWDFymӝt miӃQJEăQJGtQKYjRPӝWWURQJFiFÿzQ
ÿұp bánh.
(a) Giҧi thích tҥLVDRPDViWWƭQKNK{QJFyWiFGөng lên miӃQJEăQJED\UDKD\NK{QJED\
ra.
(b) Giҧ sӱ bҥn thҩy miӃQJEăQJNK{QJED\UDNKLÿӝQJFѫFKҥy ӣ tӕFÿӝ thҩSQKѭQJӣ
tӕFÿӝ lӟQKѫQPLӃQJEăng sӁ không ӣ ÿyQӳa. Tҥi sao tӕFÿӝ lӟQOjPWKD\ÿәi mӑi thӭ ?
2. Chӭng tӓ rҵng biӇu thӭc |v|2/r FyÿѫQYӏ cӫa gia tӕc.
3. Mӝt máy bay nhào lӝn vòng tròn có bán kính 1,00 km. Máy bay bҳWÿҫu bay lӝQQJѭӧc,
thҷng và ngang, rӗi bҳWÿҫXOѭӧn theo mӝt cung WUzQYjOѭӧn lҥi khi nó lên tӟi trên cùng (Máy
bay có thӇ chұm lҥL ÿ{LFK~W WUrQÿѭӡQJÿL OrQ+ӓi máy bay phҧL Oѭӧn bao nhanh ӣ trên cao
cùng nӃXQKѭQJѭӡi phi công không chӏu mӝt lӵc nào tӯ phía ghӃ ngӗLKD\ÿDLDQWRjQWURQJNKL
ӣ ÿӍnh trên cùng cӫa vòng tròn ?
4. Trong bài toán này, bҥn sӁ nhұQÿѭӧFSKѭѫQJWUuQK_a| = |v|2/r bҵng giҧi tích. Thay vì
so sánh vұn tӕc tҥLKDLÿLӇm trong chuyӇQÿӝng cӫa hҥt và rӗi tính giӟi hҥQQѫLFiFÿLӇm tiӃn gҫn

nhau, bҥn chӍ viӋc lҩ\ÿҥo hàm. Vector vӏ trí cӫa hҥt là r = r cos T xÖ r sin T yÖ WURQJÿy xÖ, yÖ
OjFiFYHFWRUÿѫQYӏ Kѭӟng dӑc theo trөc x và y. 7KHRÿѫQYӏ radian, khoҧQJFiFKÿLGѭӧc kӇ tӯ
t = 0 là rT , nên nӃu hҥWÿDQJFKX\ӇQÿӝng ӣ tӕFÿӝ NK{QJÿәi v = |v|, chúng ta có v rT / t .
(a) Loҥi trӯ T ÿӇ Fyÿѭӧc vector vӏ trí cӫa hҥt là hàm cӫa thӡi gian.
(b) Tìm vector gia tӕc cӫa hҥt.
(c) Chӭng tӓ rҵQJÿӝ lӟn cӫa vector gia tӕc bҵng v2/r.
%DQJѭӡLÿL[Hÿҥp trong mӝt cuӝFÿXDÿDQJUӁ
quanh mӝt cung hình bán nguyӋt. Tҥi thӡL ÿLӇm mô tҧ,
QJѭӡi A sӱ dөng phanh tác dөng mӝt lӵc 375 N lên xe cӫa
F{WD1JѭӡL%WKuÿDQJWKҧ dӕF1JѭӡL&WKuÿDQJÿҥp, tác
dөng lӵc 375 N lên xe cô ta. MӛLQJѭӡi, cùng vӟi xe, có
khӕLOѭӧng 75 kg. Tҥi thӡLÿLӇm mô tҧ, tӕFÿӝ tӭc thӡi cӫa
cҧ EDQJѭӡi là 10 m/s. Trên hình vӁ, hãy vӁ vector gia tӕc
cӫa tӯQJ QJѭӡi vӟL ÿLӇP ÿһt trên vӏ trí hiӋn tҥi cӫa hӑ,
biӇu diӉQKѭӟng và chiӅu dài vӟLÿӝ chính xác hӧp lí. BiӇu
diӉn mӝt cách gҫQÿ~QJWӍ lӋ phù hӧp mà bҥQÿDQJGQJ
cho cҧ ba vector gia tӕc. Không nhҩt thiӃt phҧi quá chính
xác. Giҧ sӱ cҧ EDQJѭӡLÿӅXÿLWKHRFRQÿѭӡng suӕt toàn Bài 5
bӝ thӡi gian, không bӏ lӋch khӓL ÿѭӡng dành riêng hay
chӋch khӓLÿѭӡng lӟn.
7UzFKѫLF{QJYLrQӣ trong hình gӗm mӝt buӗng
hình trө quay xung quanh trөc thҷQJ ÿӭng cӫa nó. Khi
chuyӇQÿӝQJTXD\ÿӫ nhanh, mӝWQJѭӡi dӵa vào thành có
thӇ nhҩc chân lên khӓi sàn và vүQ ³GtQK´ YjR WKjQK Pj
NK{QJ UѫL [Xӕng. (a) Giҧ sӱ chuyӇQ ÿӝng quay mang lҥi Bài 6
FKRQJѭӡLÿyFyYұn tӕc v. Bán kính cӫa hình trө là r, khӕi
Oѭӧng cӫDQJѭӡi là m, gia tӕc hҩp dүQKѭӟng xuӕQJGѭӟi
là g, và hӋ sӕ PDViWWƭQKJLӳDQJѭӡi và thành là Ps. Tìm
vұn tӕc cho tӕFÿӝ v, theo các biӃn kia (Bҥn sӁ nhұn thҩy
mӝt trong các biӃn triӋt tiêu nhau)
(b) Bây giӡ giҧ sӱ KDL QJѭӡL ÿDQJ WKDP JLD WUz
FKѫL+X\Pһc quҫn jean, và Gina mһc vҧi polyester, nên Bài 7
hӋ sӕ PDViWWƭQKFӫa Huy lӟQKѫQEDOҫn. Vòng quay bҳt
ÿҫu tӯ trҥng thái nghӍ, và khi nó bҳW ÿҫu quay càng lúc
càng nhanh, Gina phҧi chӡ OkXKѫQPӟi có thӇ nhҩc chân
OrQPjNK{QJWUѭӧt xuӕng sàn. Dӵa WUrQSKѭѫQJWUuQKFӫa
bҥn có ӣ câu a, hӓi tӕFÿӝ WUѭӟc khi Gina có thӇ nhҩc chân
OrQPjNK{QJWUѭӧt xuӕng phҧi lӟn gҩp bao nhiêu lҫn ?
7. MӝWNƭVѭÿDQJWKLӃt kӃ bӡ dӕFFRQJFKRÿѭӡng
cao tӕc. Vì bӡ dӕc cong, nên cô ta muӕn làm cho nó
QJKLrQJ ÿL ÿӇ giҧm bӟt khҧ QăQJ QJѭӡi lái xe chҥy quá
nhanh sӁ YăQJ UD QJRjL 1Ӄu bán kính cong là r, thì góc
nghiêng T sӁ là bao nhiêu sao cho mӝt chiӃc xe chҥy ӣ tӕc

ÿӝ v, không có thӭ lӵF PD ViW WƭQK QjR Fҫn thiӃW ÿѭӧc
phép rӁ FRQJ"7UuQKEj\ÿiSiQFӫa bҥn theo v, r và g, và
chӭng tӓ rҵng khӕLOѭӧng chiӃc xe là không có liên quan.
/LRQHOFKѫLWUz[HOӱDÿӗ FKѫLYӟLFiFÿRҥn ray
FyNtFKWKѭӟc và hình dҥng chuҭQĈӕi vӟi các cung tròn,
FiFÿRҥQÿѭӧc dùng thông dөng nhҩW Fyÿѭӡng kính 662
và 1067 mm ӣ phҫn bên trong cӫD ÿѭӡng ray bên ngoài.
TӕF ÿӝ tӕL ÿD Pj [H Oӱa có thӇ chҥy trên cung rӝQJ KѫQ
mà không bӏ lӋch khӓi ray là 0,95 m/s. Hӓi xe lӱa phҧi
hoҥWÿӝng ӣ tӕFÿӝ QjRÿӇ tránh trұt ray trên nhӳng cung
chұWKѫQ"
9. Hình bên cho thҩy mӝt quҧ cҫu ӣ mӝW ÿҫu cӫa
sӧi dây chiӅu dài L gҳn vӟi mӝt thanh thҷQJ ÿӭng quay
xung quanh trөc dӑc cӫa nó bҵng mӝW ÿӝQJ Fѫ &KX Nu
(thӡi gian quay mӝt vòng) là P.
(a) Phân tích các lӵc mà quҧ cҫu tham gia.
(b) Tìm xem góc T phө thuӝFQKѭWKӃ nào vào P, g
và L (Gӧi ý: (1) ViӃW ÿӏnh luұt II Newton cho các thành
Bài 9
phҫn ngang và thҷQJ ÿӭng cӫa lӵc và gia tӕc. Ta có hai
SKѭѫQJWUuQKFyWKӇ giҧi theo hai biӃn, T và lӵFFăQJGk\
(2) NӃu bҥQÿѭDUDFiFELӃQQKѭv và r, hãy liên hӋ chúng
vӟi các biӃn mà lӡi giҧi cӫa bҥn có chӭa, và loҥi trӯ
chúng)
FĈLӅu gì xҧy ra vӅ mһt toán hӑc vӟLÿiSiQFӫa
bҥn nӃXQKѭÿӝQJFѫTXD\Uҩt chұm (giá trӏ P rҩt lӟn) ? VӅ
mһt vұt lí, bҥQQJKƭÿLӅu gì thұt sӵ xҧ\UDWURQJWUѭӡng hӧp
này ?
*LiR Vѭ WkP Ot 52 'HQW \rX Fҫu tài trӧ cho Bài 10
mӝt thí nghiӋm vӅ hành vi tìm-UXQFѭӥng bӭc ӣ loài chuӝt
ÿӗQJWURQJÿyÿӕLWѭӧQJÿѭӧc gҳn vào mӝWÿҫu lò xo và
quay theo mӝt vòng tròn nҵm ngang. Lò xo có chiӅu dài
cân bҵng b Yj WXkQ WKHR ÿӏnh luұt Hooke vӟL ÿӝ cӭng k.
1yÿӫ cӭQJÿӇ giӳ không bӏ cong gì nhiӅXGѭӟi sӭc nһng
cӫa con chuӝt.
(a) Tính chiӅu dài cӫa lò xo khi nó chӏu chuyӇn
ÿӝQJ WUzQ ÿӅX WURQJ ÿy Pӛi vòng quay mҩt thӡi gian T.
BiӇu diӉn kӃt quҧ cӫa bҥn theo k, m, b và T.
(b) Ӫ\ EDQ ÿҥR ÿӭc không hiӇu sao không phӫ
quyӃt thí nghiӋPQKѭQJӫy ban an toàn tӓ mӕi quan tâm.
TҥLVDR"3KѭѫQJWUuQKFӫa bҥn có cái gì bҩWWKѭӡng, hay
thұm chí là kì lҥ NK{QJÿӕi vӟi bҩt kì giá trӏ ÿһc biӋt nào
cӫa T ? BҥQQJKƭJuYӅ êQJKƭDYұt lí cӫa hành trҥng toán
hӑc này ?

11. Hình bên cho thҩy mӝt dөng cө kiӇXFǊJӑi là
bӝ ÿLӅu tӕc quҧ YăQJGQJÿӇ giӳ FKRÿӝQJFѫFKҥy ӣ mӝt
tӕF ÿӝ chính xác. Toàn bӝ vұt quay xung quanh càng
thҷQJ ÿӭng, và khӕL Oѭӧng M tӵ GR WUѭӧt lên và xuӕng.
KhӕLOѭӧng này sӁ có mӝt mӕi nӕi (không vӁ) tӟi mӝt van
ÿLӅu khiӇQ ÿӝQJ Fѫ &Kҷng hҥn, nӃX ÿӝQJ Fѫ FKҥy quá
nhanh, khӕL OѭӧQJ ÿy VӁ ÿL OrQ OjP FKR ÿӝQJ Fѫ FKҥy
chұm lҥi.
(a) Chӭng minh rҵQJWURQJWUѭӡng hӧSÿһc biӋt a =
0, góc T ÿѭӧc cho bӣi
§ m m M P2 ·
1
T cos ¨ ¸
© 4S 2 mL ¹
Bài 11
WURQJÿy3OjFKXNuTXD\WKӡi gian cҫn thiӃWÿӇ quay trӑn
mӝt vòng)
E .K{QJ Fy ÿiS iQ JҫQ ÿ~Qg nào cho T trong
WUѭӡng hӧp tәQJ TXiW WURQJ ÿy a khác 0. Tuy nhiên, hãy
giҧi thích làm thӃ nào hành trҥng tӕFÿӝ thҩp có vҿ phiӅn
phӭc cӫa dөng cө a = 0 có thӇ cҧi tiӃn bҵng cách làm cho
a khác 0.
12. Hình bên cho thҩy hai vұt khӕLOѭӧng m1 và m2
Bài 12
ÿDQJWUѭӧt theo vòng tròn trên mӝt cái bàn không ma sát.
Tìm lӵFFăQJGk\QӃXQKѭFKXNuTXD\OjT.
13. Gia tӕc cӫa vұt trong chuyӇQÿӝQJWUzQÿӅu có
thӇ cho bӣi |a| = |v|2/r, hoһF WѭѫQJ ÿѭѫQJ _a| = 4S2r/T2,
WURQJÿyT là thӡi gian cҫn thiӃt cho mӝt vòng quay (xem
ví dө 4 ӣ WUDQJ1Jѭӡi A nói dӵDWUrQSKѭѫQJWUuQK
thӭ nhҩt rҵng gia tӕc trong chuyӇQÿӝng tròn thì lӟQKѫQ
khi vòng tròn nhӓ KѫQ 1Jѭӡi B, biӋn luұn tӯ SKѭѫQJ
trình thӭ hai, nói rҵng gia tӕc thì nhӓ KѫQ NKL YzQJ WUzQ
nhӓ KѫQ+m\YLӃt lҥi hai công thӭc sao cho chúng ít gây
nhҫm lүQKѫQORҥi trӯ nhӳng thӭ WѭӣQJQKѭOjQJKӏch lí.

Hҩp dүn là lӵc duy nhҩt thұt sӵ quan trӑng ӣ TX\P{YǊWUө. Bӭc ҧnh màu không thұt này
cӫa các vành Thә WLQKÿѭӧc thӵc hiӋn tӯ mӝt bӭc ҧnh gӱi vӅ tӯ tàu thám hiӇm không gian
Voyager 2. Các vành gӗm hҵng hà sa sӕ nhӳng hҥWEăQJQKӓ xíu quay theo quӻ ÿҥo tròn
Gѭӟi tác dөng cӫa lӵc hҩp dүn cӫa Thә tinh.
Chѭѫng 10
Lӵc hҩp dүn
Hãy bұt chiӃc radio cӫa bҥn hôm nay và thӱ tìm
bҩt cӭ bài hát nәi tiӃng nào có thӇ WѭӣQJWѭӧQJÿѭӧc mà
không có Louis Armstrong. BҵQJ FiFK ÿѭD VROR W\
hӭQJWKjQKMD]]$UPVWURQJÿmWKDPJLDYjRWUzFKѫLUiS
hình cӫa âm nhҥc công chúng và lҳp ráp các mҧnh trӣ lҥi
theo mӝW FiFKNKiF7ѭѫQJWӵ QKѭYұ\1HZWRQÿmVҳp
xӃp lҥi quan niӋm cӫa chúng ta vӅ YǊWUө. Hãy xem tӵa
ÿӅ cӫa mӝt sӕ sách vұt lí gҫQ ÿk\ YLӃW FKR ÿӝc giҧ phә
thông: Hҥt Thҫn thánh, GiҩFPѫYӅ Lí thuyӃt cuӕi cùng.
Khi hҥt hҥ nguyên tӱ tên gӑi là neutrino gҫQ ÿk\ ÿѭӧc
chӭng minh lҫQÿҫu tiên là có khӕLOѭӧng, các chuyên gia
YǊ WUө hӑc bҳW ÿҫu thҧo luұn nghiêm túc vӅ hӋ quҧ mà
ÿLӅu này mang lҥi lên nhӳng tính toán vӅ sӕ phұn tӕi hұu
D-RKDQQHV.HSOHUÿmWuPUDP{Wҧ toán hӑc
cӫDYǊWUө: khӕLOѭӧQJQHXWULQRFyJk\UDÿӫ lӵc hút hҩp cӫa chuyӇQÿӝng cӫD FiF KjQKWLQKFiLÿѭD
dүn thêm nӳDOjPFKRYǊWUө cuӕi cùng ngӯng dãn nӣ và ÿӃn lí thuyӃt hҩp dүn cӫa Newton
UѫL WUӣ lҥi vӟi nhau hay không ? Không có Newton,
nhӳng nӛ lӵF QKѭ WKӃ ӣ mӭc hiӇu biӃt phә thông sӁ

NK{QJÿѫQWKXҫn là có chút tӵ phө, chúng dӉ dàng không
xҧy ra vӟi bҩt kì ai.
&KѭѫQJQj\QyLYӅ lí thuyӃt hҩp dүn cӫa Newton,
lí thuyӃW {QJÿmVӱ dөQJÿӇ giҧi thích chuyӇQÿӝng cӫa
các hành tinh khi chúng quay xung quanh Mһt trӡi.
Trong khi cuӕn sách này tұS WUXQJ YjR FiF ÿӏnh luұt
1HZWRQ ÿӇ lӵc hҩp dүn lҥi làm món tráng miӋng sau
FQJ WKu 1HZWRQ ÿm TXҷQJ FiF ÿӏnh luұt cӫa chuyӇn
ÿӝQJWURQJWUDQJÿҫu cӫa cuӕn Nguyên lí Toán hӑc và
rӗi mҩt 130 trang tiӃp theo bàn vӅ chuyӇQÿӝng cӫa các
KjQK WLQK 5} UjQJ {QJ [HP ÿk\ Oj WLrX ÿLӇm khoa hӑc
quan trӑng cӫa công trình nghiên cӭu cӫa ông. Tҥi sao
vұy ? Vì trong cuӕn sácKÿy{QJÿmFKӍ ra rҵQJFiFÿӏnh
luұt chuyӇQÿӝQJQKѭQKDXiSGөQJÿѭӧc cho cҧ trên trӡi
YjWUrQ7UiLÿҩt, và rҵng lӵc hҩp dүn làm mӝt quҧ WiRUѫL
giӕQJ QKѭ OӵF ÿm JLӳ cho chuyӇQ ÿӝng cӫD 7UiL ÿҩt
E7\FKR%UDKHOѭXGDQKWrQWXәi cӫa ông là
NK{QJÿL[DNKӓi Mһt trӡi. Cái cҩp tiӃn ӣ Newton không QKj WKLrQ YăQ Kӑc bӣi viӋc chӍ ra rҵng ngôi
phҧL Oj FiF ÿӏnh luұt chuyӇQ ÿӝng cӫa ông mà là quan sao sáng mӟi, ngày nay gӑi là sao siêu mӟi,
niӋm cӫa ông vӅ nӅn khoa hӑc vұt lí phә thông. xuҩt hiӋn trên bҫu trӡL QăP Qҵm ӣ xa
bên ngoài khí quyӇn cӫD7UiLÿҩt. Cùng vӟi
&iFÿӏnh luұt Kepler khám phá cӫa Galileo vӅ các vӃW ÿHQ 0һt
trӡL ÿLӅX Qj\ ÿm FKӭQJ PLQK FiL QJѭӧc lҥi
vӟi Aristotle, bҫu trӡi là không hoàn hҧo và
không bҩt biӃn. TiӃQJWăPFӫa Brahe vӟLWѭ
FiFK QKj WKLrQ YăQ KӑF ÿm PDQJ {QJ Wӟi sӵ
bҧo trӧ cӫa nhà vua Frederick II, cho phép
ông thӵc hiӋn nhӳng phéSÿRFKtQK[iFFDR
mang tính lӏch sӱ cӫa mình vӅ chuyӇQÿӝng
cӫD FiF KjQK WLQK 7tQK FiFK ѭD WUDQK FmL
Brahe thích thuyӃt giҧng cho các nhà quý tӝc
khác vӅ cái xҩu cӫa viӋF ÿӑ sӭF WD\ ÿ{L
QKѭQJ ÿm Pҩt chiӃF PǊL Fӫa ông trong mӝt
cuӝF ÿҩu kiӃm thӡi trҿ và phҧi thay thӃ nó
bҵng mӝt bӝ phұn giҧ chӃ tҥo tӯ hӧp kim cӫa
bҥc và vàng. Sҹn sàng chҩp nhұn tai tiӃQJÿӇ
Fѭӟi mӝWQJѭӡi nông dân, tuy thӃ {QJÿmVӱ
dөng sӭc mҥnh phong kiӃn mà nhà vua ban
cho ông ra sӭF iS ÿһt lên nhӳQJ QJѭӡi dân
sӕng trong hҥt quҧn lí cӫa ông. KӃt quҧ cӫa
công trình cӫa hӑ, mӝWOkXÿjLNLӇu Italy vӟi
mӝWÿjLTXDQViWӣ trên cùng, chҳc chҳQÿѭӧc
F.KL7UiLÿҩt và Hӓa tinh quay xung quanh Mһt trӡi ӣ tӕFÿӝ khác xem là mӝt trong nhӳng phòng thí nghiӋm xa
nhau, hiӋu ӭng kӃt hӧp cӫa chuyӇQ ÿӝng cӫa chúng làm cho Hӓa hoa nhҩt tӯQJÿѭӧc xây dӵng. Ông mҩt vì vӥ
tinKGѭӡQJQKѭÿLWKHRPӝt quӻ ÿҥo kì lҥ, thҳt nút trên nӅn các sao ӣ bàng quang sau khi té khӓi xe ngӵa trên
xa. ÿѭӡng tӯ mӝt bӳa tiӋc vӅ nhà ± vào thӡLÿy
viӋc rӡi khӓi bàn tiӋc tӕL ÿӇ giҧi vây chính
Newton sӁ không thӇ nào hiӇu nәi t̩i sao các mình bӏ xem là mҩt lӏch sӵ.
hành tinh chuyӇQ ÿӝng theo kiӇu cӫa chúng nӃX QKѭ
NK{QJFyQKjWKLrQYăQKӑc Tycho Brahe (1546 ± 1601)
Yj QJѭӡi hӑc trò cӫa ông là Johannes Kepler (1571 ±
1630), nhӳQJ QJѭӡi cùng vӟL QKDX ÿm ÿL ÿӃn sӵ mô tҧ
FKtQK[iFYjÿѫQJLҧQÿҫu tiên vӅ các hành tinh thұt sӵ

chuyӇQÿӝng QK˱WK͇ nào. Cái khó cӫa công viӋc cӫa hӑ
ÿѭӧc nêu ra bӣi hình c, cho thҩy làm thӃ nào chuyӇn
ÿӝng quӻ ÿҥR WѭѫQJ ÿӕL ÿѫQ giҧn cӫD 7UiL ÿҩt và Hӓa
tinh kӃt hӧp vӟi nhau sao cho nhìn tӯ 7UiLÿҩt, Hӓa tinh
GѭӡQJQKѭWKҳt thòng lӑng giӕQJQKѭPӝWQJѭӡi thӫy thӫ
VD\Uѭӧu.
%UDKHQJѭӡi cuӕi cùng trong sӕ nhӳQJQKjWKLrQYăQKӑc mҳt trҫQÿmWKXWKұp sӕ liӋu lâu
ngày vӅ chuyӇQÿӝng cӫa các hành tinh trong khoҧng thӡi gian nhiӅu QăPWLӃn mӝWEѭӟc lӟn tӯ
ÿӝ chính xác cӫa nhӳQJTXDQViWWUѭӟFÿyNKRҧQJSK~WFXQJÿӝ) lên tӟLSK~WFKѭD
tӯng có. ChҩWOѭӧng cӫa công trình cӫD{QJÿѭӧc tҩt thҧ\[HPOjÿiQJFK~êKѫQOjÿjLTXDQViW
cӫa ông gӗm bӕQWKѭӟFÿRJyFEҵQJÿӗng khәng lӗ gҳn thҷQJOrQOkXÿjLFӫa ông ӣ ĈDQ0ҥch.
BӕQQJѭӡi quan sát khác nhau sӁ ÿӗng thӡLÿRYӏ trí cӫa mӝWKjQKWLQKÿӇ kiӇm tra lӛi và giҧm
sai sӕ ngүu nhiên.
Vӟi cái chӃt cӫD %UDKH QJѭӡi phө Wi FǊ FӫD {QJ Oj .HSOHU ÿm WKӱ khai thác mӝt sӕ ý
QJKƭDOjnúi sӕ liӋXÿy.HSOHUWUiLYӟi ông chӫ FǊFӫD{QJÿmKuQKWKjQKPӝt thiên kiӃn, hóa ra
là mӝt ý kiӃn chính xác, trên nӅn lí thuyӃt rҵQJ 7UiL ÿҩt và các hành tinh chuyӇQ ÿӝng xung
quanh Mһt trӡi, chӭ không phҧL7UiLÿҩWÿӭng yên cӕ ÿӏnh và mӑi thӭ quay xung quanh nó. Mһc
dù chuyӇQÿӝQJOjWѭѫQJÿӕLQKѭQJQyNK{QJFKӍ là vҩQÿӅ TXDQÿLӇm vì sao lҥi chuyӇQÿӝng
tròn. ChuyӇQÿӝng quay cӫD7UiL ÿҩt và sӵ xoay vòng quanh Mһt trӡi khiӃn nó là mӝt hӋ quy
chiӃu phi quán tính, gây ra nhӳng vi phҥm có thӇ nhұn ra cӫDFiFÿӏnh luұW1HZWRQNKLQJѭӡi ta
cӕ gҳng mô tҧ các thí nghiӋPÿӫ chính xác trong hӋ quy chiӃX7UiLÿҩWÿӭng yên. Mһc dù nhӳng
thí nghiӋm trӵc tiӃSÿyNK{QJÿѭӧc thӵc hiӋQPmLFKRÿӃn thӃ kӍ QKѭQJFiLWKX\Ӄt phөc mӑi
QJѭӡi vӅ hӋ nhұt tâm vào thӃ kӍ 17 là Kepler có thӇ ÿLWӟi mӝt bӝ quy luұt toán hӑc và hình hӑc
ÿѫQJLҧQÿӃn mӭc bҩt ngӡ dùng cho mô tҧ chuyӇQÿӝng cӫa các hành tinh bҵng giҧ thiӃt Mһt trӡi
trung tâm. Sau 900 trang tính toán, Kepler cuӕLFQJÿmWәng hӧp sӕ liӋXWKjQKEDÿӏnh luұt sau
ÿây:
ÿӏnh luұt Kepler vӅ quӻ ÿҥo hình elip
Các hành tinh quay xung quanh Mһt trӡi theo quӻ ÿҥo hình elip vӟi Mһt trӡi là mӝt tiêu
ÿLӇm.
ÿӏnh luұt Kepler vӅ diӋn tích bҵng nhau
Ĉѭӡng nӕi hành tinh vӟi Mһt trӡi quét nhӳng diӋn tích bҵng nhau trong nhӳng khoҧng
thӡi gian bҵng nhau.
ÿӏnh luұt Kepler vӅ chu kì
Thӡi gian cҫn thiӃt cho mӝt hành tinh quay xung quanh Mһt trӡi, gӑi là chu kì cӫa nó, tӍ
lӋ vӟi trөc dài cӫDHOLSOǊ\WKӯa 3/2. Hҵng sӕ tӍ lӋ OjQKѭQKDXFKRWҩt cҧ hành tinh.
Mһc dù quӻ ÿҥo cӫa các hành tinh là elip chӭ không phҧLKuQKWUzQQKѭQJÿDVӕ rҩt gҫn
vӟi hình tròn. Quӻ ÿҥo cӫD7UiLÿҩt, chҷng hҥn, chӍ dҽt 1,7% so vӟLKuQKWUzQ7URQJWUѭӡng hӧp
ÿһc biӋt cӫa hành tinh trong quӻ ÿҥRWUzQKDLWLrXÿLӇm trùng nhau tҥi tâm cӫDYzQJWUzQYjÿӏnh
luұt quӻ ÿҥo elip cӫa Kepler vì thӃ nói rҵng vòng tròn có tâm ӣ trên Mһt trӡLĈӏnh luұt diӋn tích

bҵng nhau ngө ý rҵng mӝt hành tinh trong quӻ ÿҥo tròn chuyӇQÿӝng xung quanh Mһt trӡi vӟi
tӕFÿӝ NK{QJÿәLĈӕi vӟi quӻ ÿҥRWUzQÿӏnh luұWFKXNuNKLÿyJҳn liӅn vӟi mӝt phát biӇu rҵng
thӡi gian cho mӝt hành tinh quay tӍ lӋ vӟi r3/2, WURQJÿyr là bán kính. NӃu tҩt cҧ hành tinh chuyӇn
ÿӝng trong quӻ ÿҥo cӫa chúng ӣ tӕFÿӝ QKѭQKDXWKuWKӡi gian cho mӝt vòng quӻ ÿҥRÿѫQJLҧn
phө thuӝc vào chu vi cӫa vòng tròn, nên nó sӁ chӍ tӍ lӋ vӟL OǊ\ WKӯa mӝt cӫa r. Sӵ phө thuӝc
mҥQKKѫQYjRr3/2 QJKƭDOjFiFKjQKWLQKErQQJRjLSKҧi chuyӇQÿӝng chұPKѫQFiFKjQKWLQK
bên trong.
Ĉӏnh luұt hҩp dүn Newton

Lӵc cӫa Mһt trӡi tác dөng lên các hành tinh
tuân theo quy luұt nghӏFKÿҧREuQKSKѭѫQJ
&iFÿӏnh luұt Kepler là sӵ giҧLWKtFKÿѫQJLҧn tuyӋt d/ Elip là mӝt vòng tròn bӏ bóp méo bҵng
vӡi cӫa cái do các hành tinh thӵc hiӋQQKѭQJFK~QJNK{QJ cách rút ngҳn và kéo dài theo nhӳng trөc
cho biӃt tҥi sao chúng chuyӇQÿӝQJQKѭWKӃ. Có phҧi Mһt vuông góc nhau.
trӡi tác dөng mӝt lӵc hút hành tinh vӅ phía tâm quӻ ÿҥo
cӫa nó, hay, QKѭ'HVFDUWHVÿӅ xuҩt, có phҧi các hành tinh
ÿDQJ TXD\ WUzQ Pӝt mӝW [Ri\ Qѭӟc cӫa mӝt sӕ chҩt lӓng
FKѭD ELӃt ? Kepler, làm viӋc trong truyӅn thӕng Aristotle,
giҧ thuyӃt rҵng không chӍ có mӝt lӵF Kѭӟng vào do Mһt
trӡi tác dөng lên hành tinh, mà còn có mӝt lӵc thӭ hai theo
Kѭӟng chuyӇQÿӝng giӳ cho hành tinh không chұm lҥi. Mӝt
sӕ QJѭӡi cho rҵng Mһt trӡL ÿmK~W FiFKjQKWLQKEҵng lӵc
tӯ.
e/ Có thӇ dӵng mӝt elip bҵng cách buӝc
MӝWNKL1HZWRQÿmWKLӃt lұSFiFÿӏnh luұt cӫa ông mӝt sӧi dây vӟLKDLÿLQKJKLPYjYӁ giӕng
vӅ chuyӇQÿӝng và giҧng dҥy chúng cho mӝt sӕ bҥn bè cӫa QKѭ WKӃ này vӟi cái bút chì kéo sӧi dây
ông, hӑ bҳWÿҫu thӱ nӕi kӃt chúng vӟLFiFÿӏnh luұt Kepler. FăQJ UD 0ӛL ÿLQK JKLP Fҩu thành mӝt
Bây giӡ rõ ràng mӝt lӵF Kѭӟng vào sӁ là cҫn thiӃW ÿӇ bҿ WLrXÿLӇm cӫa elip.
FRQJÿѭӡQJÿLFӫa hành tinh. Lӵc này có lӁ là sӵ hút giӳa
Mһt trӡi và tӯng hành tinh. (Mһc dù Mһt trӡi thұt sӵ gia tӕc
theo phҧn ӭng vӟi sӭc hút cӫa các hànK WLQK QKѭQJ NKӕi
Oѭӧng cӫa nó quá lӟn nên hiӋu ӭQJFKѭDEDRJLӡ ÿѭӧc phát
hiӋn bӣL FiFQKjWKLrQYăQWLӅn Newton) Vì các hành tinh
bên ngoài chuyӇQÿӝng tӯ tӯ theo quӻ ÿҥo cong êm dӏXKѫQ
so vӟi các hành tinh bên trong, nên gia tӕc cӫa chúng rõ
ràng nhӓ KѫQ ĈLӅu này có thӇ giҧi thích nӃXQKѭOӵc cӫa
Mһt trӡLÿѭӧF[iFÿӏnh bҵng khoҧng cách, trӣ nên yӃXKѫQ f/ NӃu khoҧng thӡi gian mà mӝt hành tinh
ÿӕi vӟi các hành tinh ӣ [DKѫQ&iFQKjYұWOtFǊQJÿmTXHQ cҫQÿӇ chuyӇQÿӝng tӯ 3ÿӃn Q bҵng vӟi
thuӝc vӟi lӵc không tiӃS [~F QKѭ OӵF ÿLӋn và tӯ, và biӃt khoҧng thӡi gian tӯ 5ÿӃQ6WKuWKHRÿӏnh
luұt Kepler vӅ diӋn tích bҵng nhau, hai
rҵng chúng giҧm nhanh chóng theo khoҧng cách, cho nên diӋn tích tô sұm là bҵng nhau. Hành tinh
ÿLӅXQj\OjFyêQJKƭD chuyӇQ ÿӝng trong khoҧng thӡi gian RS
QKDQKKѫQ QyFKX\ӇQÿӝng trong khoҧng
Trong phép gҫQÿ~QJFӫa quӻ ÿҥRWUzQÿӝ lӟn cӫa thӡi gian PQ, sau này Newton chӭng
lӵc do Mһt trӡi tác dөng lên các hành tinh phҧi là minh là do lӵc hút hҩp dүn cӫa Mһt trӡi
làm gia tӕF Qy Ĉӏnh luұt diӋn tích bҵng
[1] F ma mv2 / r QKDX WLrQ ÿRiQ FKtQK [iF Qy VӁ WăQJ Wӕc
lên bao nhiêu.

Bây giӡ, mһFGSKѭѫQJWUuQKQj\Fyÿӝ lӟn v cӫa vector
vұn tӕF WURQJ Qy QKѭQJ FiL 1HZWRQ WU{QJ ÿӧi là có mӝt
SKѭѫQJWUuQKFѫEҧQKѫQQӳa cho lӵc cӫa Mһt trӡi tác dөng
OrQ KjQK WLQK Yj SKѭѫQJ WUuQK ÿy VӁ có liên quan tӟi
khoҧng cách r tӯ Mһt trӡi tӟi vұt thӇ, chӭ không phҧi tӕc
ÿӝ v cӫa vұt ± chuyӇQÿӝng không làm cho vұt nhҽ KѫQ hay
nһQJKѫQ
- NӃXSKѭѫQJWUuQK>@WKұt sӵ có thӇ áp dөQJFKXQJWKuÿLӅu
gì sӁ xҧy ra vӟi mӝt vұt phóng thích ӣ trҥng thái nghӍ trong
vùng có phҫn trӕng rӛng cӫa hӋ Mһt trӡi ?
1Kѭ Yұ\ SKѭѫQJ WUuQK >@ Oj Pӝt mүu thông tin
hӳu ích có thӇ liên hӋ vӟi sӕ liӋu vӅ các hành tinh mӝt cách
dӉ GjQJYuFiFKjQKWLQKGѭӡQJQKѭFKX\ӇQÿӝng theo quӻ
ÿҥo gҫQ QKѭ WUzQ QKѭQJ 1HZWRQ PXӕn kӃt hӧp nó vӟi
nhӳQJSKѭѫQJWUuQKNKiFYjORҥi trӯ v vӅ SKѭѫQJGLӋQÿҥi
sӕ ÿӇ WKXÿѭӧc sӵ thұt sâu sҳFKѫQ
ĈӇ loҥi v, Newton sӱ dөQJSKѭѫQJWUuQK
chuvi 2S r
[2] v
T T
TҩWQKLrQSKѭѫQJWUuQKQj\VӁ chӍ có giá trӏ ÿӕi vӟi nhӳng
hành tinh trong quӻ ÿҥo gҫQ QKѭ WUzQ ĈѭD SKѭѫQJ WUuQK
Qj\YjRSKѭѫQJWUuQK>@ÿӇ loҥi v cho ta
4S 2 mr
[3] F
T2
KӃt quҧ này không may có tác dөng phө mang trong nó
chu kì T PjFK~QJWDPRQJÿӧLWUrQFѫVӣ vұt chҩWWѭѫQJWӵ
sӁ không xuҩt hiӋQ WURQJ ÿiS Vӕ cuӕL FQJ Ĉy Oj QѫL
WUѭӡng hӧp quӻ ÿҥo tròn, T v r 3/ 2 , cӫDÿӏnh luұt Kepler vӅ
chu kì xuҩt hiӋn. Sӱ dөQJQyÿӇ loҥi T cho kӃt quҧ chӍ phө
thuӝc vào khӕLOѭӧng cӫa hành tinh và khoҧng cách cӫa nó
tính tӯ Mһt trӡi
F v m / r2 [lӵc cӫa Mһt trӡi tác dөng lên hành tinh
khӕLOѭӧng m ӣ khoҧng cách r tính tӯ Mһt trӡi; hҵng sӕ tӍ lӋ
QKѭQKDXFKRWҩt cҧ hành tinh]
9uÿӏnh luұt Kepler vӅ chu kì chӍ là mӝt sӵ tӍ lӋ, nên kӃt
quҧ cuӕi cùng là mӝt tӍ lӋ chӭ không phҧi mӝW SKѭѫQJ
trình, và không có chӛ QjRÿӇ ÿѭDYjRKӋ sӕ 4S 2 )
Lҩy ví dө KDL KjQK WLQK ³VRQJ VLQK´ 7KLrQ YѭѫQJ
tinh và HҧL YѭѫQJ WLQK Fy NKӕL Oѭӧng gҫn bҵng nhau,
Gia tӕc cӫa MһW WUăQJ nhӓ KѫQ
QKѭQJ+ҧLYѭѫQJWLQKӣ xa Mһt trӡi gҩSÿ{L7KLrQYѭѫQJ g/ 602 = 3600 lҫn so vӟi quҧ táo
tinh, nên lӵc hҩp dүn cӫa Mһt trӡi tác dөng lên HҧLYѭѫQJ
tinh nhӓ KѫQNKRҧng 4 lҫn.

- Hãy tiӃQKjQKÿҫ\ÿӫ FiFEѭӟc tӯ SKѭѫQJWUuQK>@GүQÿӃn F v m / r2 .
Lӵc giӳa các thiên thӇ trên trӡi cùng loҥi vӟi lӵc hҩp dүQWUrQÿӏa cҫu
2.1KѭQJORҥi lӵFÿyOjJu"Nó có khҧ QăQJNK{QJSKҧi là lӵc tӯ, vì lӵc tӯ không có
liên quan gì tӟi khӕLOѭӧng. RӗLêWѭӣQJÿӃn vӟi trí tuӋ Yƭÿҥi cӫa Newton. NҵPGѭӟi mӝt cây táo
và ngҳm MһWWUăQJ trên trӡi, ông nhìn thҩy mӝt quҧ WiRUѫL/Ӂ QjR7UiLÿҩt chҷng hút MһWWUăQJ
vӟi cùng loҥi lӵc hҩp dүQÿy"0һWWUăQJTXD\[XQJTXDQK7UiLÿҩt theo kiӇu giӕQJQKѭFiFKjQK
tinh quay xung quanh Mһt trӡi, nên có lӁ lӵc cӫD7UiLÿҩt tác dөng lên quҧ WiRUѫLOӵc cӫa Trái
ÿҩt tác dөng lên MһWWUăQJYjOӵc cӫa Mһt trӡi tác dөQJOrQKjQKWLQKÿӅu cùng mӝt loҥi lӵc.
Có mӝt cách dӉ dàng kiӇm tra giҧ thuyӃt này bҵng sӕ. NӃX QKѭ Qy ÿ~QJ WKu FK~QJ ta
PRQJÿӧi lӵc hҩp dүn tác dөng bӣL7UiLÿҩt tuân theo quy luұt F v m / r 2 giӕQJQKѭOӵc tác dөng
bӣi Mһt trӡLQKѭQJYӟi mӝt hҵng sӕ tӍ lӋ khác phù hӧp vӟLFѭӡQJÿӝ hҩp dүn cӫD7UiLÿҩt. Vҩn
ÿӅ SKiWVLQKO~FQj\OjOjPVDR[iFÿӏnh khoҧng cách r giӳD7UiLÿҩt và quҧ táo. Mӝt quҧ táo ӣ
Qѭӟc Anh thì gҫn vӟi nhӳng phҫn khác cӫD7UiLÿҩWKѫQQKӳng phҫQNLDQKѭQJJLҧ sӱ chúng ta
lҩy r là khoҧng cách tӯ tâm cӫD7UiLÿҩWÿӃn quҧ táo, tӭFOjEiQNtQK7UiLÿҩt. (VҩQÿӅ làm thӃ
QjRÿRr không phát sinh trong phép phân tích chuyӇQÿӝng cӫa các hành tinh vì Mһt trӡi và các
hành tinh quá nhӓ so vӟi khoҧng cách giӳa chúng) Gӑi hҵng sӕ tӍ lӋ là k, chúng ta có
F 7UiLÿҩt tác dөng lên quҧ táo = km táo/r 27UiLÿҩt
F 7UiLÿҩt tác dөng lên MһWWUăQJ = kmmһt WUăQJ/d 27UiLÿҩt-MһWWUăQJ
Ĉӏnh luұt II Newton nói a = F/m, nên
a táo = k / r 27UiLÿҩt
a MһWWUăQJ = k / d 27UiLÿҩt-MһWWUăQJ
1KjWKLrQYăQQJѭӡi Hi LҥS+LSSDUFKXVÿmWuPUDFKӯQJQăPWUѭӟFÿyUҵng khoҧng cách tӯ
7UiL ÿҩWÿӃn MһW WUăQJ Eҵng khoҧng 60 lҫQEiQNtQK 7UiLÿҩt, nên nӃu giҧ thuyӃt cӫa Newton
ÿ~QJWKuJLDWӕc cӫa MһWWUăQJVӁ nhӓ KѫQ2 = 3600 lҫn gia tӕc cӫa quҧ WiRUѫL
Áp dөng a = v2/r cho gia tӕc cӫa MһWWUăQJPDQJOҥi mӝt gia tӕc thұt sӵ nhӓ KѫQOҫn
so vӟi 9,8 m/s2, và Newton ÿmWKX\Ӄt phөc ông tiӃt lӝ bí mұt cӫa lӵc bí ҭn giӳ MһWWUăQJYjFiF
hành tinh trong quӻ ÿҥo cӫa chúng.
Ĉӏnh luұt hҩp dүn Newton

TӍ lӋ thӭc F v m / r 2 ÿӕi vӟi lӵc hҩp dүn tác dөng lên mӝt vұt khӕLOѭӧng m chӍ có mӝt
hҵng sӕ tӍ lӋ thích hӧp cho các vұt khác nhau nӃu chúng bӏ tác dөng bӣi lӵc hҩp dүn cӫa cùng
mӝt vұt. Rõ ràng sӭc mҥnh hҩp dүn cӫa Mһt trӡi lӟQKѫQQKLӅu so vӟi cӫD7UiLÿҩt, vì các hành
WLQKÿӅu quay xung quanh Mһt trӡi và không biӇu hiӋn bҩt kì gia tӕc rҩt lӟn nào gây ra bӣi Trái
ÿҩt (hay bӣi mӝt hành tinh khác). Tính chҩt gì cӫa Mһt trӡi mang lҥi cho nó sӭc mҥnh hҩp dүn
lӟQQKѭWKӃ ? Có phҧi thӇ tích cӫa nó lӟn ? Hay khӕLOѭӧng cӫa nó lӟn ? Hay nhiӋWÿӝ cӫa nó lӟn ?
Newton lí giҧi rҵng nӃu lӵc tӍ lӋ vӟi khӕLOѭӧng cӫa vұt bӏ tác dөQJWKuQyFǊQJVӁ FyêQJKƭDQӃu
[iFÿӏnh hӋ sӕ trong sӭc mҥnh hҩp dүn cӫa vұt tác dөng lӵc là khӕLOѭӧng cӫa chính nó. Giҧ sӱ
không có nhân tӕ nào khác ҧQKKѭӣQJÿӃn lӵc hҩp dүn, thì thӭ duy nhҩt khác cҫn thiӃt phҧLÿѭD

UDFiFWLrQÿRiQÿӏQKOѭӧng cӫa lӵc hҩp dүn sӁ là hҵng sӕ tӍ lӋ. Newton gӑi hҵng sӕ tӍ lӋ ÿyOjG,
FKRQrQVDXÿk\OjGҥng thӭc hoàn chӍnh cӫDÿӏnh luұt hҩp dүn mà ông giҧ thuyӃt.
ÿӏnh luұt hҩp dүn Newton
Gm1m2
F [lӵc hҩp dүn giӳa các vұt khӕLOѭӧng m1 và m2, cách nhau khoҧng cách r; r
r2
không phҧi là bán kính cӫa cái gì]
Newton quan niӋm hҩp dүn là lӵc hút giӳa hai khӕi
Oѭӧng bҩWNuWURQJYǊWUө. Hҵng sӕ G cho chúng ta biӃt lӵc
K~W ÿy Oj EDR QKLrX QHZWRQ ÿӕi vӟi hai khӕL Oѭӧng 1 kg
cách nhau khoҧng cách 1 m. ViӋc xiFÿӏnh thӵc nghiӋm G
WKHRÿѫQYӏ EuQKWKѭӡng (trái vӟLFiFÿѫQYӏ ÿһc biӋt, không
phҧi hӋ PpW GQJ WURQJ WKLrQ YăQ KӑF ÿѭӧc mô tҧ trong
mөF 3KpS ÿR NKy NKăQ Qj\ NK{QJ ÿѭӧc hoàn thành h/ HӑFVLQKWKѭӡng có thӡLJLDQNKyNKăQ
PmLFKRÿӃQOkXVDXNKL1HZWRQTXDÿӡi. hiӇXÿѭӧFêQJKƭDYұt lí cӫa G. Nó chӍ là
Ví dͭ Ĉ˯QY͓ cͯa G mӝt hҵng sӕ tӍ lӋ cho biӃt lӵc hҩp dүn
mҥnh bao nhiêu. NӃXQKѭEҥn có thӇ thay
ĈѫQ vӏ cӫa G là gì ? ÿәi nó, thì toàn bӝ lӵc hҩp dүn trong khҳp
# Giҧi tìm G WURQJ SKѭѫQJ WUuQK ÿӏnh luұt hҩp dүn Newton YǊWUө sӁ trӣ nên mҥQKKѫQKRһc yӃXKѫQ
cho ta VӅ sӕ Oѭӧng, lӵc hút hҩp dүn giӳa hai
khӕLOѭӧng 1 kg cách nhau khoҧng cách 1
Fr 2 m là 6,67 x 10-11 1 Yj ÿk\ Oj JLi WUӏ G
G trong hӋ ÿѫQYӏ SI.
m1m2
1rQÿѫQ Yӏ cӫa G phҧi là Nm2/kg27{ÿLӇPÿҫ\ÿӫ vӟL ÿѫQ
vӏ, giá trӏ cӫa G là 6,67 x 10-11 Nm2/kg2.
Ví dͭ Ĉ͓nh lu̵t III Newton
Ĉӏnh luұt hҩp dүn Newton có phù hӧp vӟL ÿӏnh luұt III
Newton ?
# Ĉӏnh luұt III yêu cҫu hai thӭ. Thӭ nhҩt, lӵc cӫa m1 tác dөng
lên m2 phҧi bҵng vӟi lӵc cӫa m2 tác dөng lên m1 ĈLӅu này
thӵc hiӋQÿѭӧc vì tích m1m2 cho kӃt quҧ QKѭQKDXQӃu chúng
WD KRiQ ÿәi các nhãn 1 và 2. Thӭ hai, hai lӵc phҧi có chiӅu
QJѭӧF QKDX ĈLӅu kiӋQ Qj\ FǊQJ WKӓD PmQ Yu ÿӏnh luұt hҩp
dүn Newton nhҳc tӟi lӵc hút: mӛi khӕLOѭӧng hút khӕLOѭӧng
kia vӅ phía nó.
Ví dө 'LrPYѭѫQJWLQKYj&KDURQ
VӋ tinh Charon cӫD 'LrP YѭѫQJ WLQK ÿѭӧc xem là lӟn bҩt
WKѭӡng cӥ NtFKWKѭӟF 'LrP YѭѫQJWLQKFKRFK~QJÿһFÿLӇm i/ ҦQK ÿm KLӋu chӍnh máy tính cӫa Diêm
cӫa mӝWKjQKWLQKÿ{L.KӕLOѭӧng cӫa chúng là 1,25 x 1022 và YѭѫQJ WLQK Yj &KDURQ FKөp bҵng Kính
1,9 x 1021 kg, và khoҧng cách trung bình giӳa chúng là WKLrQYăQYǊWUө Hubble.
1,96 x 104 km. Hӓi lӵc hҩp dүn giӳa chúng bҵng bao nhiêu ?
# NӃu chúng ta muӕn sӱ dөng giá trӏ cӫa G biӇu diӉQWKHRÿѫQVӏ SI (mét-kilogram-JLk\WUѭӟc hӃt chúng
ta phҧLÿәi khoҧng cách ra 1,96 x 107 m. Lӵc hҩp dүn bҵng

Tính tӍ lӋ vӟi 1/r2 WURQJÿӏnh luұt hҩp dүn không
phҧi hoàn toàn không mong muӕn. TӍ lӋ vӟi 1/r2 ÿѭӧc
tìm thҩy trong nhiӅu hiӋQWѭӧng khác WURQJÿyPӝt sӕ tác
ÿӝng trҧi ra tӯ mӝWÿLӇm. Chҷng hҥQFѭӡQJÿӝ ánh sáng
phát ra tӯ mӝt ngӑn nӃn tӍ lӋ vӟi 1/r2, vì ӣ khoҧng cách r
tính tӯ ngӑn nӃn, ánh sáng phҧi phân tán ra trên bӅ mһt
quҧ cҫXWѭӣQJWѭӧng diӋn tích 4S r 2 ĈLӅXWѭѫQJWӵ ÿ~QJ
FKRFѭӡQJÿӝ âm thanh phát ra tӯ SKiRÿӕWKD\FѭӡQJÿӝ
bӭc xҥ gamma phát ra bӣi lò phҧn ӭng Chernobyl. Tuy
QKLrQÿLӅu quan trӑng cҫn nhұQUDOjÿk\FKӍ là mӝt sӵ
WѭѫQJ Wӵ. Lӵc không truyӅQ TXD NK{QJ JLDQ QKѭ kP
thanh hay ánh sáng, và lӵc không phҧi là mӝt chҩt có thӇ
SKkQWiQGj\KѫQKD\PӓQJKѫQQKѭEѫWUrQEiQKPu
M&iFÿѭӡng conic là nhӳQJÿѭӡng cong tҥo
Mһc dù mӝt sӕ QJѭӡL ÿѭѫQJ WKӡi cӫa Newton ra bҵng cách cҳt mӝt hình nón vô hҥn bҵng
biӋn luұn rҵng lӵc hҩp dүn có lӁ tӍ lӋ vӟi 1/r2, QKѭQJ mӝt mһt phҷng.
không ai trong sӕ hӑ, kӇ cҧ nhӳQJQJѭӡLÿmELӃWFiFÿӏnh
luұt chuyӇQÿӝng cӫa Newton, có may mҳn chӭng minh
ÿѭӧc rҵng quӻ ÿҥR WKX ÿѭӧc sӁ Oj HOLS QKѭ .HSOHU WuP
ÿѭӧc theo lӕi kinh nghiӋm. Newton thұt sӵ thành công ӣ
viӋc chӭng minh rҵng quӻ ÿҥo elip sӁ WKX ÿѭӧc mӝt lӵc
1/r2QKѭQJFK~QJWDKRmQSKpSFKӭng minh lҥL FKRÿӃn
phҫn cuӕi cӫa tұp sách tiӃp theo vì nó có thӇ thӵc hiӋn dӉ
KѫQ QKLӅu bҵng khái niӋP QăQJ OѭӧQJ Yj [XQJ Oѭӧng
góc.
1HZWRQ FzQ WLrQ ÿRiQ Uҵng các quӻ ÿҥo hình k/ Mӝt khҭXÿҥLEiFWѭӣQJWѭӧng có thӇ bҳn
hyperbol sӁ là có thӇYj{QJÿmÿ~QJ0ӝt sӕ sao chәi, ra nhӳng quҧ ÿҥn ӣ tӕF ÿӝ rҩW FDR ÿһt trên
chҷng hҥn, quay xung quanh Mһt trӡi theo nhӳng elip rҩt ÿӍnh cӫa mӝt ngӑQQ~LWѭӣQJWѭӧng, rҩt cao
WKRQGjLQKѭQJQKӳng sao chәLNKiFÿLTXDKӋ Mһt trӡi chҥm tӟi trên cùng tҫng khí quyӇn. Phө
thuӝc vào tӕF ÿӝ YLrQ ÿҥQ ÿѭӧc bҳn ra, nó
theo quӻ ÿҥRK\SHUEROFKѭDEDRJLӡ quay lҥi. GiӕQJQKѭ có thӇ ÿLYjRPӝt quӻ ÿҥo elip cong sít sao,
quӻ ÿҥo cӫa mӝt quҧ EyQJQpPQKDQKKѫQWKuSKҷQJKѫQ 1, mӝt quӻ ÿҥo tròn, 2, mӝt quӻ ÿҥo elip to
quӻ ÿҥo cӫa mӝt quҧ bóng ném chұP KѫQÿӝ cong cӫa KѫQ KD\ Pӝt quӻ ÿҥo hyperbol gҫQ QKѭ
quӻ ÿҥo hành tinh phө thuӝc vào tӕFÿӝ cӫa nó. Mӝt con thҷng, 4.
WjX YǊ WUө có thӇ ÿѭӧc phóng ӣ tӕF ÿӝ WѭѫQJ ÿӕi thҩp,
mang lҥi quӻ ÿҥRWUzQ[XQJTXDQK7UiLÿҩt, hay nó có thӇ
ÿѭӧc phóng ӣ tӕFÿӝ FDRKѫQPDQJOҥi quӻ ÿҥo elip cong
dӏX KѫQ ÿL ÿѭӧF [D KѫQ WtQK Wӯ 7UiL ÿҩt, hay nó có thӇ
ÿѭӧc phóng ӣ tӕFÿӝ rҩWFDRÿѭDQyYjRTXӻ ÿҥo hyperbol
FzQtWFRQJKѫQ.KLEҥQÿLUҩt xa khӓi mӝt hyperbol, nó
tiӃn tӟi gҫQQKѭOjÿѭӡng thҷng, tӭFOjÿӝ cong cӫa nó rӕt
cuӝc gҫQQKѭEҵng không.
Newton còn có thӇ chӭng minh rҵQJÿӏnh luұt II Kepler (diӋn tích quét bҵng nhau trong
nhӳng khoҧng thӡi gian bҵng nhau) là mӝt hӋ quҧ hӧp lí cӫDÿӏnh luұt hҩp dүn cӫa ông. KiӇu
chӭng minh cӫa Newton có phҫn phӭc tҥSQKѭQJYLӋc chӭng minh trӣ QrQNK{QJÿiQJNӇ mӝt
khi bҥn hiӇu khái niӋP[XQJOѭӧng góc, nó sӁ ÿѭӧc bàn tӟi trong phҫn sau cӫa bӝ sách này. ViӋc
chӭng minh vì thӃ sӁ hoãn lҥi FKRÿӃn mөc 5.7 cӫa sách tұp 2.
- Ĉӏnh luұW.HSOHUQjRFyêQJKƭDiSGөng cho quӻ ÿҥo hyperbol ?

- A. Làm thӃ nào Newton có thӇ WuPÿѭӧc tӕFÿӝ cӫa MһWWUăQJÿӇ ÿѭDYjRELӇu thӭc a = v2/r ?
B. Hai quҧ ÿҥn pháo khӕLOѭӧng khác nhau bҳn ra khӓi khҭu súng nҵm trên mһWÿҩt ӣ cùng tӕFÿӝ và góc thì
sӁ ÿLWKHRFQJTXӻ ÿҥo, giҧ sӱ rҵQJPD ViWNK{QJNKtOjNK{QJÿiQJNӇ. (Bҥn có thӇ xác nhұQÿLӅu này
bҵng cách ném hai vұt cùng nhau tӯ tay bҥn và xem chúng có tách ra hay vүn chuyӇQÿӝng sát bên nhau)
ĈLӅXJuWѭѫQJ ӭng vӟi thӵc tӃ ÿ~QJFKRFiFYӋ tinh cӫD7UiLÿҩt có khӕLOѭӧng khác nhau ?
C. Phát biӇXVDXÿk\VDLӣ chӛ nҧR"³0ӝt ngôi sao chәi trong quӻ ÿҥRHOLSWăQJWӕc khi nó tiӃn gҫn tӟi Mһt
trӡi, vì lӵc cӫa Mһt trӡi tác dөQJOrQQyWăQJOrQ´
D. Tҥi sao lҥi khôQJFyêQJKƭDYLӋFWU{QJÿӧi lӵc hҩp dүn cӫD7UiLÿҩt tác dөng lên quҧ bóng bowling tӍ lӋ
nghӏch vӟLEuQKSKѭѫQJNKRҧng cách giӳa các bӅ mһt cӫa chúng thay vì tâm cӫa chúng ?
(7UiLÿҩt có bӏ gia tӕc vì MһWWUăQJWiFGөng lӵc hҩp dүn lên nó không ? Giҧ sӱ có hai hành tinh liên kӃt
vӟi nhau bҵng lӵc hҩp dүn kiӇXQKѭ7UiLÿҩt và MһWWUăQJQKѭQJKDLKjQKWLQKFyNKӕLOѭӧng bҵng nhau.
ChuyӇQÿӝng cӫa chúng sӁ WU{QJQKѭWKӃ nào ?
)7jXNK{QJJLDQWKѭӡng hoҥWÿӝng bҵng cách bұWÿӝQJFѫFӫa chúng chӍ trong vài ba phút mӝt lҫn, và tàu
WKăPGzOLrQKjQKWLQKVӁ mҩt hàng tháng hoһFKjQJQăPWUrQKjQKWUuQKÿӃn mөc tiêu cӫa nó mà không
ÿѭӧFÿҭy. Giҧ sӱ mӝt phi thuyӅn ӣ trong quӻ ÿҥo tròn xung quanh HӓDWLQKYjVDXÿyWURQJNKRҧng thӡi
gian ngҳn nó bұWÿӝQJFѫYӅ phtDQJѭӧc lҥi, gây ra sӵ giҧm vұn tӕFÿӝt ngӝWĈLӅu này sӁ ҧQKKѭӣng gì tӟi
quӻ ÿҥo cӫa nó ? Còn nӃu bұWÿӝQJFѫÿҭ\UDSKtDWUѭӟc thì sao ?
10.3 Sӵ mҩt trӑQJOѭӧng biӇu kiӃn

NӃu bҥn hӓLDLÿyWҥi trҥm xe bus tҥLVDRFiFQKjGXKjQKYǊWUө không có trӑng Oѭӧng, thì
có khҧ QăQJEҥn sӁ nhұQÿѭӧc mӝt trong hai câu trҧ lӡLNK{QJFKtQK[iFVDXÿk\
(1) Hӑ không trӑQJOѭӧng vì hӑ ӣ FiFK7UiLÿҩt quá xa.
(2) Hӑ không trӑQJOѭӧng vì hӑ chuyӇQÿӝng quá nhanh.
Câu trҧ lӡi thӭ nhҩt sai vì phҫn lӟn các nhà du hành FKѭDEDRJLӡ ÿL[DTXiGһm
khӓi bӅ mһW7UiLÿҩt. Sӵ giҧm lӵc hҩp dүn gây ra bӣLÿӝ cao cӫa hӑ OjÿiQJNӇQKѭQJNK{QJ
phҧi 100%. Câu trҧ lӡi thӭ KDLVDLYuÿӏnh luұt hҩp dүn Newton chӍ phө thuӝc vào khoҧng cách,
chӭ không phҧi tӕFÿӝ.
Câu trҧ lӡLÿ~Qg là các nhà du hành trong quӻ ÿҥR[XQJTXDQK7UiLÿҩt thұt ra không phҧi
không có trӑQJOѭӧng. Sӵ mҩt trӑQJOѭӧng cӫa hӑ chӍ là biӇu kiӃn. NӃu không có lӵc hҩp dүn tác
dөng lên phi thuyӅn, nó sӁ WXkQWKHRÿӏnh luұW,1HZWRQYjÿLNKӓLWKHRÿѭӡng thҷng, chӭ không
TXD\WUzQ[XQJTXDQK7UiL ÿҩW 1KѭWKӃ, các nhà du hành ӣ ErQWURQJWjXYǊWUө trên quӻ ÿҥo
giӕng hӋWQKѭFKtQKFRQWjXYӟi lӵc hҩp dүn cӫD7UiLÿҩt liên tөc xoay vector vұn tӕc cӫa hӑ
quay tròn. Nguyên nhân khiӃn hӑ GѭӡQJQKѭNK{QJFyWUӑQJOѭӧng là ӣ trong cùng quӻ ÿҥRQKѭ
FRQWjXYǊWUө, nên cho dù lӵc hҩp dүn cӫD7UiLÿҩt bҿ cong quӻ ÿҥo cӫa hӑ xuӕng phía boong
WjXQKѭQJERRQJWjXOҥLUѫLErQGѭӟi hӑ vӟi cùng tӕFÿӝ ÿy
Sӵ mҩt trӑQJOѭӧng biӇu kiӃQFǊQJFyWKӇ trҧi nghiӋPWUrQ7UiLÿҩt. HӉ khi nào bҥn nhҧy
lên trong không khí, bҥQÿmFKӏu cùng loҥi mҩt trӑQJOѭӧng biӇu kiӃQQKѭFiFQKjGXKjQKYǊWUө.
Khi ӣ trong không khí, bҥn có thӇ nâng tay cӫa mình lên dӉ GjQJKѫQO~FEuQKWKѭӡng, vì lӵc hҩp
dүQNK{QJOjPFKRFK~QJUѫLQKDQKKѫQSKҫn còn lҥi cӫDFѫWKӇ bҥQQyUѫLErQGѭӟi chúng. Lӵc
OѭӧQJNK{QJTXkQQѭӟc Nga hiӋn nay nhұQÿѭDQKӳng vӏ khách du lӏFKQѭӟc ngoài giàu có lên

mӝt chiӃc máy bay chӣ hàng to và cho hӑ cҧm giác không trӑQJOѭӧng trong khoҧng thӡi gian
ngҳn trong khi máy bay hҥ xuӕng và thҧ UѫLJLӕQJQKѭPӝWKzQÿi
10.4 Phép cӝng vector các lӵc hҩp dүn

Hãy nh̿t m͡WE{QJKRDWUrQ7UiLÿ̭t và b̩n chuy͋Qÿ͇n vì sao xa xôi nh̭t.
Paul Dirac
Khi bҥQÿӭQJWUrQ7UiLÿҩt thì phҫn nào cӫD7UiLÿҩt

ÿDQJ K~W Eҥn xuӕQJ Gѭӟi bҵng lӵc hҩp dүn cӫD Qy" ĈD Vӕ
mӑLQJѭӡi liӅXOƭQKQyLUҵng tác dөQJÿyFKӍ ÿӃn tӯ phҫn nҵm
QJD\ErQGѭӟi bҥn, vì lӵc hҩp dүn luôn luôn hút thҷQJÿӭng
xuӕng. Ӣ ÿk\ FyEDTXDQViW FyWKӇ giúp bҥQWKD\ÿәi quan
ÿLӇm:
x NӃu bҥn nhҧy lên trong không khí, lӵc hҩp dүn không
ngӯng tác dөng lên bҥn chӍ vì bҥn không chҥm tӟi
7UiLÿҩt: lӵc hҩp dүn là lӵc không tiӃS[~FĈLӅXÿy
QJKƭD Oj Eҥn không thoát khӓi lӵc hҩp dүn cӫa các
phҫn ӣ xa cӫa hành tinh chúng ta chӍ vì bҥn không
tiӃp xúc vӟi chúng.
x Lӵc hҩp dүn không bӏ chһn lҥi bӣi vұt chҩt ӣ giӳa.
Chҷng hҥn, trong hiӋQWѭӧng nguyӋt thӵF7UiLÿҩt nӕi
thҷng hàng giӳa Mһt trӡi và MһWWUăQJQKѭQJFKӍ ánh
sáng Mһt trӡi bӏ chһn lҥi không tӟL ÿѭӧc MһW WUăQJ
chӭ không phҧi lӵc hҩp dүn ± nӃu lӵc hҩp dүn cӫa
Mһt trӡi tác dөng lên MһWWUăQJEӏ chһn lҥi trong tình l/ Lӵc hҩp dүQGѭӡQJQKѭFKӍ hút thҷng
huӕQJQj\WKuFiFQKjWKLrQYăQKӑc sӁ có thӇ nói vì xuӕQJ Yu WtQK ÿӕi xӭng gҫQ QKѭ KRjQ
gia tӕc cӫa MһW WUăQJ WKD\ ÿәL ÿӝt ngӝt. Mӝt ví dө hҧo cӫD 7UiL ÿҩt làm cho các thành
phҫn ngang cӫa hӧp lӵc triӋt tiêu hҫu
tinh tӃ KѫQQKѭQJGӉ TXDQViWKѫQOjWKӫy triӅu gây ra QKѭ FKtQK [iF Yӟi nhau. NӃu sӵ ÿӕi
bӣi lӵc hҩp dүn cӫa MһWWUăQJYjKLӋu ӭng thӫy triӅu xӭng bӏ phá vӥ, ví dө bӣi mӝt mӓ
có thӇ xҧy ra ӣ phía Trái ÿҩWÿӕi diӋQQJѭӧc lҥi phía khoáng vұt rҳQ ÿһc, thì hӧp lӵF KѫL
MһWWUăQJ1KѭYұy, các phҫQErQNLD7UiLÿҩt không nghiêng sang bên.
bӏ cҧn lҥi viӋc hút bҥn vӟi lӵc hҩp dүn cӫa chúng chӍ
vì có vұt chҩt khác giӳa bҥn và chúng.
x &iFQKjWKăPGzÿ{LNKLWuPNLӃm các quһng mӓ ErQGѭӟLOzQJÿҩt bҵQJFiFKÿRKѭӟng
cӫa lӵc hҩp dүQÿӏDSKѭѫQJWӭFOjKѭӟng các vұWUѫLKRһFKѭӟng dây dӑi treo quҧ lҳc.
Chҷng hҥn, lӵc hҩp dүn trong vùng ӣ phía tây mӝt quһng mӓ QKѭ WKӃ sӁ Kѭӟng theo
ÿѭӡQJ KѫL OӋFK VDQJ SKtD ÿ{QJ FӫD WkP 7UiL ÿҩW Ĉ~QJ Oj Yu Oӵc hҩp dүn tәng hӧp tác
dөng lên bҥQ Kѭӟng xuӕQJ ÿLӅX ÿy NK{QJ Fy QJKƭD Oj FKӍ các phҫn cӫD 7UiL ÿҩt nҵm
QJD\ErQGѭӟi bҥQÿDQJK~WEҥn. Nó chӍ là vì các thành phҫn ngang cӫa tҩt cҧ các vector
lӵc tác dөng lên bҥn tiӃn rҩt gҫQÿӃn triӋt tiêu nhau.
Mӝt centi mét khӕi dung nham trong lӟp bao cӫD 7UiL ÿҩt, mӝt hҥt cát trong ngӑn núi
Kilimanjaro, và mӝt con bӑ chét trên con mèo ӣ 3DULVÿӅu hút bҥn vӟi lӵc hҩp dүn cӫa chúng.
Cái bҥn cҧm nhұn là tәng vector cӫa tҩt cҧ các lӵc hҩp dүn tác dөng bӣi tҩt cҧ các nguyên tӱ cӫa
hành tinh chúng ta, và nói rӝng ra là bӣi tҩt cҧ các nguyên tӱ WURQJYǊWUө.

Khi Newton kiӇm tra lí thuyӃt hҩp dүn cӫa ông bҵng cách so sánh gia tӕc quӻ ÿҥo cӫa
MһWWUăQJYӟi gia tӕc cӫa quҧ WiRUѫLWUrQ7UiLÿҩW{QJÿmJLҧ thiӃt ông có thӇ tính lӵc cӫa Trái
ÿҩt tác dөng lên quҧ táo bҵng khoҧng cách tӯ quҧ WiRÿӃn tâm cӫD7UiLÿҩt. Có phҧL{QJÿmVDL"
Xét cho cùng, không phҧi là tâm cӫD7UiLÿҩt hút quҧ táo, mà là toàn bӝ 7UiLÿҩt. Mӝt kikogram
bөi nҵP YjL IHHW ErQGѭӟL VkQYѭӡn cӫa ông ӣ Qѭӟc Anh có lӵc tác dөng lên quҧ táo lӟQKѫQ
nhiӅu so vӟi lӵc cӫa mӝWNLORJUDPÿҩWÿiWDQFKҧy nҵPVkXGѭӟLQѭӟc Australia, cách xa hàng
ngàn dһm. Thұt ra không có lí do rõ ràng nào lí giҧi lӵc sӁ sai lӋch nӃu bҥn giҧ thiӃt rҵng toàn bӝ
khӕLOѭӧng cӫD7UiLÿҩt tұp trung tҥi tâm cӫDQyĈӗng thӡi, chúng ta biӃt rҵQJ7UiLÿҩt có mӝt sӕ
phҫQWKuÿұPÿһFKѫQYjPӝt sӕ phҫQWKuNpPÿұPÿһFKѫQ/ӟp vӓ rҳn mà chúng ta sӕng trên
ÿyÿѭӧF[HPOjNpPÿұPÿһFKѫQOӟSÿiWDQFKҧ\ErQGѭӟLPjQyWU{LWUrQÿy.Ӈ hӃt các yӃu tӕ
ÿyWKu viӋc tính tәng vector cӫa tҩt cҧ các lӵc tác dөng bӣi toàn bӝ các phҫn cӫD7UiLÿҩt sӁ là
mӝt công viӋc rӕi rҳm kinh khӫng.
Thұt ra, Newton có nhӳng lí giҧi có vҿ toán hӑc khi xem khӕLOѭӧQJ7UiLÿҩWQKѭWKӇ nó
tұp trung tҥLWkP7UiLÿҩW7Uѭӟc hӃt, mһc dù Newton không chút hoài nghi rҵng mұWÿӝ cӫa Trái
ÿҩW Oj NK{QJ ÿӗQJ ÿӅX QKѭQJ {QJ ELӃt rҵQJ Kѭӟng cӫa lӵc hҩp dүn tәng hӧp cӫa nó rҩt gҫn
Kѭӟng thҷQJYjRWkP7UiLÿҩWĈyOjEҵng chӭng mҥnh mӁ cho thҩy sӵ phân bӕ khӕLOѭӧng là rҩt
ÿӕi xӭng, cho nên chúng ta có thӇ [HP7UiLÿҩt là cҩu thành tӯ nhiӅu lӟp, giӕQJQKѭFӫ hành, vӟi
tӯng lӟp có mұWÿӝ NK{QJÿәLÿӅu khҳp. (Ngày nay có bҵng chӭng khác cho sӵ ÿӕi xӭng qua các
SKpS ÿR FiFK WKӭF FiF GDR ÿӝng tӯ ÿӝQJ ÿҩt và vө nә hҥt nhân truyӅQ TXD 7UiL ÿҩW .KL ÿy
Newton tұp trung vào các lӵc hҩp dүn tác dөng bӣi tӯng lӟp vӓ mӓQJQKѭWKӃ, và chӭng minh
ÿӏnh lí toán hӑFVDXÿk\JӑLOjÿӏnh lí lӟp vӓ:
NӃu mӝt vұt nҵm bên ngoài mӝt vӓ cҫu mӓng có khӕi
Oѭӧng, thì tәng vector cӫa tҩt cҧ các lӵc hҩp dүn tác dөng
bӣi tҩt cҧ các phҫn cӫa lӟp vӓ bҵQJQKѭWKӇ khӕL Oѭӧng
cӫa lӟp vӓ tұp trung tҥi tâm cӫa nó. NӃu vұt nҵm bên
trong lӟp vӓ, thì toàn bӝ lӵc hҩp dүn triӋt tiêu chính xác
vӟi nhau.
Ĉӕi vӟi lӵc hҩp dүQ7UiLÿҩt, mӛi lӟp vӓ tác dөQJQKѭWKӇ khӕi
Oѭӧng cӫa nó tұp trung tҥi tâm cӫD7UiLÿҩt, cho nên kӃt quҧ cuӕi
cùng bҵQJQKѭWKӇ toàn bӝ khӕLOѭӧng cӫD7UiLÿҩt tұp trung tҥi m/ Mӝt vұt nҵm bên ngoài mӝt vӓ
tâm cӫa nó. cҫu có khӕL Oѭӧng sӁ chӏu lӵc hҩp
dүn tӯ mӛi phҫn cӫa lӟp vӓ - các
Phҫn thӭ hai cӫDÿӏnh lí lӟp vӓ, vӅ lӵc hҩp dүn triӋt tiêu lӵc mҥQK KѫQ Wӯ nhӳng phҫn gҫn
bên trong lӟp vӓ, có mӝt chút bҩt ngӡ. HiӇn nhiên các lӵc sӁ triӋt KѫQ Yj FiF Oӵc yӃX KѫQ Wӯ nhӳng
phҫn ӣ [DKѫQĈӏnh lí lӟp vӓ phát
tiêu nhau hӃt nӃu bҥn ӣ tҥLÿ~QJWkPFӫa vӓ cҫXQKѭQJWҥi sao
biӇu rҵng tәng vector cӫa tҩt cҧ các
chúng vүn triӋt tiêu nhau hoàn toàn nӃu bҥn ӣ bên trong vӓ cҫu lӵc là bҵQJ QKѭ WKӇ toàn bӝ khӕi
QKѭQJ NK{QJ SKҧi tҥi tâm ? Toàn bӝ ê Wѭӣng có thӇ trông thұt Oѭӧng tұp trung tҥi tâm cӫa lӟp vӓ.
trӯXWѭӧng, vì chúng ta không biӃt có hành tinh rӛng nào trong
hӋ Mһt trӡi cӫa chúng ta mà các nhà du hành hi vӑng có thӇ ÿӃn
WKăPQKѭQJWKұt ra nó là mӝt kӃt quҧ hӳu ích cho viӋc tìm hiӇu
lӵc hҩp dүQErQWURQJ7UiLÿҩt, nó là mӝt vҩQÿӅ quan trӑng trong
ÿӏa chҩt hӑc. Trong mӝt hҫm mӓ ӣ sâu, ví dө 2 km, chúng ta có
thӇ sӱ dөQJ ÿӏnh lí lӟp vӓ ÿӇ cho chúng ta biӃt rҵng 2 km bên
ngoài cӫD7UiLÿҩt không có tác dөng hҩp dүn tәng hӧp nào, và

lӵc hҩp dүn bҵng vӟLFiLÿѭӧc sinh ra nӃXQKѭQKӳng phҫn còn
lҥi, ӣ VkXKѫQFӫD7UiLÿҩWÿӅu tұp trung tҥi tâm cӫa nó.
- Giҧ sӱ bҥQÿDQJӣ ÿi\Fӫa mӝt hҫm mӓ VkXQJKƭDOjEҥn vүn ӣ cách khá xa tâm cӫD7UiLÿҩWĈӏnh lí lӟp
vӓ nói rҵng lӟp vӓ khӕLOѭӧng mà bҥn ӣ bên trong tác dөng hӧp lӵc bҵng không lên bҥn. Hãy thҧo luұn xem
các phҫn cӫa lӟp vӓ hút bҥn WKHRKѭӟng nào, và nhӳng lӵc này mҥnh bao nhiêu. Giҧi thích tҥi sao ít nhҩt
FǊQJÿiQJWLQFұy là chúng triӋt tiêu nhau.
- A. NӃu bҥn cҫm mӝt quҧ táo, hӓi quҧ táo có tác dөng lӵc hҩp dүQOrQ7UiLÿҩt không ? Có phҧi nó yӃu
KѫQOӵc hҩp dүn cӫD7UiLÿҩt tác dөng lên quҧ táo ? TҥLVDR7UiLÿҩt không gia tӕc lên phía trên khi bҥn thҧ
UѫLTXҧ táo ?
%.KLQKjGXKjQKYǊWUө ÿLWӯ 7UiLÿҩt lên MһWWUăQJOӵc hҩp dүn tác dөng lên hӑ WKD\ÿәLQKѭWKӃ nào khi
hӑ di chuyӇn ?
C. Lӵc hҩp dүn ӣ tiӅn sҧnh tҫng mӝt cӫa mӝt tòa nhà chӑc trӡLÿӗ sӝ VRQKѭWKӃ nào vӟi lӵc hҩp dүn trên
mӝWFiQKÿӗng rӝng mӣ ngoài ngoҥi ô thành phӕ ?
D. Trong vài tӍ QăP0һt trӡi sӁ bҳWÿҫu trҧi qua nhӳQJWKD\ÿәi cuӕi cùng làm cho nó phӗng to thành mӝt
sao kӅQKÿӓ. (Gҫn lúc bҳWÿҫu quá trình nj\FiFÿҥLGѭѫQJFӫD7UiLÿҩt sӁ bӕFKѫLYjFXӕi cùng, Mһt trӡi
có khҧ QăQJVӁ nuӕt chӱQJ7UiLÿҩt hoàn toàn) Khi bӅ mһt Mһt trӡi bҳWÿҫu tiӃn ngày càng gҫQÿӃQ7UiLÿҩt,
thì quӻ ÿҥo cӫD7UiLÿҩt sӁ bӏ ҧQKKѭӣQJQKѭWKӃ nào ?
10.5 Cân nһQJWUrQ7UiLÿҩt

Hãy xét cө thӇ KѫQYLӋc ӭng dөQJÿӏnh luұt hҩp dүn Newton cho các vұt ӣ trên mһWÿҩt.
Vì lӵc hҩp dүn cӫD7UiLÿҩt là bҵQJQKѭWKӇ khӕLOѭӧng cӫa nó tұp trung hӃt tҥi tâm cӫa nó, nên
lӵc tác dөng lên mӝt vұt khӕLOѭӧng m ÿDQJUѫLÿѭӧc cho bӣi
F = GMĈm/r2Ĉ
Gia tӕc cӫa vұt bҵng F/m, nên khӕLOѭӧng cӫa vұt triӋt tiêu và chúng ta có gia tӕc bҵng nhau cho
mӑi vұWUѫLQKѭFK~QJWDÿmELӃt, ta có:
g = GMĈ/r2Ĉ
n/ ThiӃt bӏ Cavendish. Hai quҧ cҫu lӟQÿһt cӕ ÿӏQKWURQJNK{QJJLDQQKѭQJWKDQKWUHRKDLTXҧ cҫu nhӓ thì tӵ do
xoҳQGѭӟi tác dөng cӫa lӵc hҩp dүn.

Newton chҷng biӃt khӕLOѭӧng cӫD7UiLÿҩt hay giá trӏ
sӕ cӫa hҵng sӕ hҩp dүn G1KѭQJQӃXDLÿyFyWKӇ ÿRG, thì
ÿy Fy NKҧ QăQJ Oj OҫQ ÿҫu tiên trong lӏch sӱ ÿR ÿѭӧc khӕi
Oѭӧng cӫD 7UiL ÿҩt! Cách duy nhҩW ÿR G Oj ÿR Oӵc hҩp dүn
giӳa hai vұt khӕLOѭӧQJÿmELӃWQKѭQJÿyPӝt công viӋc cӵc
NuNKyNKăQYuOӵc hҩp dүn giӳa hai vұt kích cӥ EuQKWKѭӡng
thì cӵc kì nhӓ. Nhà vұW Ot QJѭӡi Anh Henry Cavendish là
QJѭӡLÿҫu tiên thành công, sӱ dөng thiӃt bӏ QKѭWURQJKuQK n
và o. Hai quҧ cҫu lӟn là hai quҧ cҫXFKuÿѭӡng kính 8 inch,
và mӛi quҧ hút quҧ cҫu nhӓ ӣ gҫn nó. Hai quҧ cҫu nhӓ treo ӣ
o/ Phiên bҧQ ÿѫQ JLҧn hóa cӫa thiӃt bӏ
KDL ÿҫu cӫa mӝW WKDQK QJDQJ WKDQK ÿy OҥL ÿѭӧc treo bҵng Cavendish, nhìn tӯ trên xuӕng.
mӝt sӧi chӍ mҧQK&ѫFҩu treo hai quҧ cҫu lӟn có thӇ quay
bҵng tay xung quanh mӝt trөc thҷQJ ÿӭng, sao cho chҷng
hҥn quҧ cҫu lӟn ӣ phía bên phҧi hút quҧ cҫu nhӓ kӃ bên nó
vӅ SKtDFK~QJWDYjWURQJNKLÿyTXҧ cҫu nhӓ ӣ phía bên trái
bӏ hút ra xa chúng ta. Sӧi chӍ treo hai quҧ cҫu nhӓ vì thӃ bӏ
xoҳQÿLPӝt góc nhӓ, và lӵc hҩp dүn thӵc sӵ có thӇ ÿѭӧc xác
ÿӏnh. Cavendish lҳSÿһt toàn bӝ thiӃt bӏ trong phòng riêng ӣ
QKj{QJÿyQJKӃt cӱDQJăQNK{QJFKRJLyOjPQKLӉu thiӃt bӏ
tinh vi. KӃt quҧ phҧLÿѭӧc quan sát qua kính viӉn vӑng gҳn
qua lӛ NKRDQWUrQWѭӡng. Thí nghiӋm cӫa Cavendish mang lҥi
giá trӏ bҵng sӕ ÿҫu tiên cho G và cho khӕL OѭӧQJ 7UiL ÿҩt.
Giá trӏ ÿѭӧc chҩp nhұn hiӋn nay cӫa G là 6,67 x 10-11
Nm2/kg2.
BiӃWÿѭӧc G không nhӳQJFKRSKpS[iFÿӏnh khӕLOѭӧng 7UiLÿҩWPjFzQ[iFÿӏnh khӕi
Oѭӧng Mһt trӡi và nhӳng hành tinh khác. Chҷng hҥn, bҵng cách quan sát gia tӕc cӫa mӝt trong
nhӳng vӋ tinh cӫa Mӝc tinh, chúng ta có thӇ suy ra khӕLOѭӧng cӫa Mӝc tinh. BҧQJVDXÿk\FKR
khoҧng cách cӫa các hành tinh tính tӯ Mһt trӡi và khӕLOѭӧng cӫa Mһt trӡi và các hành tinh.
Khoҧng cách trung bình tính KhӕL OѭӧQJ WKHR ÿѫQ
tӯ Mһt trӡL WKHR ÿѫQ Yӏ vӏ khӕLOѭӧQJ7UiLÿҩt
khoҧng cách trung bình cӫa
7UiLÿҩt tính tӯ Mһt trӡi
Mһt trӡi ___ 330.000
Thӫy tinh 0,38 0,056
Kim tinh 0,72 0,82
7UiLÿҩt 1 1
Hӓa tinh 1,5 0,11
Mӝc tinh 5,2 320
Thә tinh 9,5 95
7KLrQYѭѫQJWLQK 19 14
HҧLYѭѫQJWLQK 30 17
'LrPYѭѫQJWLQK 39 0,002

- A. Thұt khó cho Cavendish bҳt tay vào thiӃt kӃ mӝt thí nghiӋm mà không có ít nhҩWFK~WêWѭӣng nào vӅ
bұFÿӝ lӟn cӫa G. Làm thӃ nào ông có thӇ ѭӟc tính nó phù hӧp trong phҥm vi hӋ sӕ 10 ?
B. Giҧi thích chi tiӃt làm thӃ QjRQJѭӡLWD[iFÿӏnh khӕLOѭӧng Mӝc tinh bҵng cách quan sát gia tӕc cӫa mӝt
trong các vӋ tinh cӫa nó. TҥLVDRÿLӅu duy nhҩt cҫn thiӃt là biӃt gia tӕc cӫa vӋ tinh, chӭ không phҧi lӵc thӵc
sӵ tác dөng lên nó ? Tҥi sao chúng ta không cҫn biӃt khӕLOѭӧng cӫa vӋ tinh ? Còn mӝt hành tinh không có
vӋ WLQKQKѭ.LPWLQKWKuVDR± làm thӃ QjRWuPÿѭӧc khӕLOѭӧng cӫa nó ?
C. Hҵng sӕ hҩp dүn G rҩt kKyÿRFKtQK[iFYjÿѭӧc biӃt kém chính xác nhҩt trong nhӳng con sӕ FѫEҧn
cӫa vұt lí hӑFQKѭWӕFÿӝ ánh sáng, khӕLOѭӧQJHOHFWURQ«1KѭQJÿyOjWURQJKӋ mks, dӵDWUrQPpWOjPÿѫQ
vӏ chiӅXGjLNLORJUDPOjPÿѫQYӏ khӕLOѭӧQJYjJLk\OjPÿѫQYӏ thӡi gian. CiFQKjWKLrQYăQWKӍnh thoҧng
lҥi sӱ dөng mӝt hӋ ÿѫQYӏ NKiFWURQJÿyÿѫQYӏ khoҧng cách, gӑLOjÿѫQYӏ WKLrQYăQKD\$8OjEiQNtQK
cӫa quӻ ÿҥR7UiLÿҩWÿѫQYӏ khӕLOѭӧng là khӕLOѭӧng cӫa Mһt trӡLYjÿѫQYӏ thӡLJLDQOjQăPWӭc là thӡi
gian cҫn thiӃWFKR7UiLÿҩt quay mӝt vòng quanh Mһt trӡi). Trong hӋ ÿѫQYӏ này, G có mӝt giá trӏ sӕ chính
[iFÿѫQJLҧn là vҩQÿӅ ÿӏQKQJKƭD9ұy giá trӏ ÿyOjJu"
10.6 Bҵng chӭng cho lӵc hҩp dүQÿҭy

&KRÿӃn gҫQÿk\FiFQKjYұt lí vүQQJKƭUҵng hӑ ÿmKLӇu lӵc hҩp dүn khá tӕW(LQVWHLQÿm
cҧi tiӃn lí thuyӃW 1HZWRQ QKѭQJ QKӳQJ ÿһF ÿLӇm nhҩW ÿӏnh cӫa lӵc hҩp dүQ ÿm ÿѭӧc xác lұp
vӳng chҳc. Mӝt tính chҩWQKѭYұy là chúng luôn luôn là lӵc hút. NӃu hҩp dүn luôn luôn là hút
nhau, thì mӝt câu hӓi hӧp lí là tҥLVDRYǊWUө không co lҥL1HZWRQÿmWUҧ lӡi câu hӓi này bҵng
phát biӇu rҵng nӃXYǊWUө là vô hҥn theo mӑLKѭӟng, thì nó sӁ không có tâm hình hӑFQjRÿӇ cho
nó co lҥi; các lӵFÿһt lên bҩt kì ngôi sao hay hành tinh nào tác dөng bӣi nhӳng phҫQYǊWUө ӣ xa
sӁ Fy[XKѭӟng triӋt tiêu nhau bӣi sӵ ÿӕi xӭng. Tuy nhiên, nhӳng tính toán thұn trӑQJKѫQFKR
thҩy YǊWUө cӫa Newton sӁ Fy[XKѭӟng co lҥi ӣ nhӳng quy mô nhӓ: bҩt kì phҫn nào cӫDYǊWUө
GѭӡQJQKѭKѫLÿұPÿһFKѫQWUXQJEuQKVӁ hút nhiӅXKѫQYjVӵ co này sӁ mang lҥi lӵc hҩp dүn
mҥQKKѫQOjPFKRVӵ co lҥLFzQQKDQKKѫQQӳa, và vân vân.
Khi Einstein trùng tu thuyӃt hҩp dүn, vҩQÿӅ WѭѫQJWӵ ÿmGӵng lên trong nhӳQJFiLÿҫu
chӕQJÿӕi. GiӕQJQKѭ1HZWRQ(LQVWHLQÿLÿӃn tin rҵQJYǊWUө OjWƭQKWҥLFKRQrQ{QJÿmWKrP
mӝt sӕ hҥng ÿҭ\ÿһc biӋWYjRFiFSKѭѫQJWUuQKFӫD{QJÿӏQKQJăQFҧn sӵ co lҥi. Sӕ hҥng này
NK{QJFyOLrQTXDQÿӃn bҩt kì lӵc hút nào cӫa khӕLOѭӧQJÿӕi vӟi khӕLOѭӧQJPjÿѫQWKXҫn biӇu
diӉn cho mӝW[XKѭӟng chung cӫa không gian tӵ nó dãn nӣ trӯ khi bӏ kiӅm chӃ bӣi vұt chҩWFѭ
ngө trong nó. Thành ra lӡi giҧi cӫa Einstein, giӕQJ QKѭ Fӫa Newton, là không bӅn. Ngoài ra,
QJѭӡi ta sӟm phát hiӋn bҵng quan sát rҵQJYǊWUө ÿDQJGmQQӣYjÿLӅXQj\ÿѭӧc hiӇu bҵng cách
tҥRUDP{KuQK%LJ%DQJWKHRÿyVӵ dãn nӣ hiӋn nay cӫDYǊtrө là kӃt quҧ cӫa mӝt vө nә hӃt sӭc
nóng bӓng. MӝWYǊWUө ÿDQJGmQQӣ, không giӕQJQKѭYǊWUө WƭQKFyNKҧ QăQJJLҧi thích vӟi các
SKѭѫQJ WUuQK (LQVWHLQ Pj NK{QJ Fҫn sӕ hҥQJ ÿҭy nào hӃt. Sӵ dãn nӣ cӫD YǊ WUө ÿѫQ JLҧn sӁ
chұm dҫn theo thӡi gian do lӵc hút hҩp dүn. Sau nhӳng phát triӇQ Qj\ (LQVWHLQ ÿm SKiW ELӇu
buӗn rҫu rҵng viӋc thêm vào sӕ hҥQJÿҭy, gӑi là hҵng sӕ YǊWUө hӑc, là sai lҫm lӟn nhҩt cӫa cuӝc
ÿӡi ông.
Ĉk\OjWUҥng thái cӫa mӑi thӭ FKRÿӃQQăPkhi bҵng chӭng bҳWÿҫu xoay chuyӇn
rҵng sӵ dãn nӣ cӫDYǊWUө ÿDQJQKDQKGҫn chӭ không phҧi chұm dҫn! Bҵng chӭng thӭ nhҩWÿӃn
tӯ viӋc sӱ dөQJNtQKWKLrQYăQOjPPӝt loҥi cӛ máy thӡi gian: ánh sáng phát ra tӯ mӝt thiên hà ӣ
xa có thӇ mҩt hàng tӍ QăP ÿӇ ÿL ÿӃQFK~QJWDFKRQrQFK~QJWDÿDQJQKuQ QyNhi nó ӣ rҩt xa

trong quá khӭ1KuQQJѭӧc dòng thӡLJLDQFiFQKjWKLrQYăQWKҩ\YǊWUө dãn nӣ ӣ tӕFÿӝ có phҫn
chұPKѫQFKӭ NK{QJQKDQKKѫQ/~Fÿҫy, hӑ thҩy xҩu hәYuÿLӅXQj\ÿ~QJOjQJѭӧc lҥi vӟi cái
ÿѭӧFWU{QJÿӧi. ChҩWOѭӧng thӕng kê cӫa sӕ liӋXFǊQJNK{QJÿӫ tӕWÿӇ mang lҥi bҵng chӭng chҳc
chҳn, và có nhӳng lo ngҥi vӅ sai sӕ hӋ thӕQJ7X\QKLrQWUѭӡng hӧp dãn nӣ ÿDQJWăQJWӕFÿmEӏ
tóm gӑn bӣi viӋc lұp bҧQÿӗ chính xác cao cӫa ánh le lói mӡ nhҥt, khҳSQѫLFӫa Big Bang, gӑi là
nӅQ YL VyQJ YǊ WUө. Mӝt sӕ nhà lí thuyӃW ÿm ÿӅ xuҩt làm hӗi sinh lҥi hҵng sӕ YǊ WUө hӑc cӫa
(LQVWHLQÿӇ giҧi thích sӵ gia tӕc, còn nhӳQJQJѭӡi khác thì tin rҵng nó là bҵng chӭng cho mӝt
dҥng bí ҭn cӫa vұt chҩt biӇu hiӋn lӵFÿҭy hҩp dүn. Tên gӑi chung cho thӭ vұt chҩWFKѭDELӃt này
Oj³QăQJOѭӧng tӕL´0ӝt sӕ ý kiӃn gҫQÿk\YӅ ÿӅ tài này có thӇ WuPÿӑc trên sӕ tháng 1/2001 cӫa
Scientific American có sҹn online tҥi
http://www.sciam.com/issue.cfm?issueDate=Jan-01
&iFSKpSÿRQӅn vi sóng nhҳc tӟi ӣ trên ÿmÿѭӧc cҧi thiӋn bӣi mӝt tjXWKăPGzYǊWUө gӑi
là WMAP, và không còn có nhiӅu chӛ cho sӵ nghi ngӡ vӅ lӵFÿҭy hҩp dүn nӳa. Mӝt bài báo mô
tҧ nhӳng kӃt quҧ Qj\ ÿăQJ WUrQ WUDQJ QKҩt cӫa tӡ New York Times hôm 12/02/2003 có sҹn
online tҥi
http://www.nytimes.com/2003/02/12/science/12COSM.html
(cҫQÿăQJNtPLӉn phí)
p/ BҧQÿӗ nӅQYLVyQJYǊWUө cӫDWjXWKăPGz:0$3WU{QJJLӕQJQKѭPӝW³Eӭc tranh thӡi trҿ´FӫDYǊWUө.
&iFQKjWKLrQYăQKӑc tӵ xem hӑ ÿmÿLYjRPӝt kӍ nguyên mӟi cӫDYǊWUө hӑFÿӝ chính

[iFFDR7jXWKăPGz:0$3YtGөÿmÿRWXәi cӫDYǊWUө là 13.7 ± 0.2 tӍ QăPPӝt con sӕ WUѭӟc
ÿk\FKӍ ÿѭӧc phát biӇu mù mӡ là tӯ ÿӃn 12 tӍ. Chúng ta biӃt rҵng chӍ YǊWUө là các nguyên
tӱ, vӟi 23% gӗm các hҥt hҥ nguyên tӱ FKѭDELӃWYjOjQăQJOѭӧng tӕi. ThұWFyFK~WJuÿy
KѫLFKkm biӃm là biӃt vӅ nhiӅu thӭ vӟLÿӝ FKtQK[iFFDRQKѭWKӃYjFKRÿӃQQD\QJѭӡi ta hҫu
QKѭFKѭDELӃt gì vӅ bҧn chҩt cӫa chúng. Chҷng hҥn, chúng ta biӃWFKtQK[iFYǊWUө là cái gì
ÿyNK{QJSKҧi nguyên tӱQKѭQJFK~QJWDELӃt chính xác chҷng biӃWFiLJuÿó là cái gì.

Tóm tҳWFKѭѫQJ
HOLS«««««««««««« hình tròn bӏ bóp méo; mӝW WURQJ FiF ÿѭӡng
conic
ÿѭӡQJFRQLF«««««««« ÿѭӡng cong hình thành bӣi giao tuyӃn cӫa mӝt
mһt phҷng và mӝt hình nón vô hҥn
K\SHUERO«««««««««« mӝW ÿѭӡng conic khác; nó không tiӃn lҥi gҫn
khép kín chính nó
FKXNu««««««««««« thӡi gian cҫn thiӃt cho mӝt hành tinh hoàn
thành mӝt vòng quӻ ÿҥo; tәQJ TXiW KѫQ WKӡi
gian cho mӝt chu trình trong mӝt sӕ chuyӇn
ÿӝng lһp lҥi
WLrXÿLӇP«««««««««« mӝWWURQJKDLÿLӇPÿһc biӋt bên trong elip: elip
gӗm tұp hӧS FiF ÿLӇm sao cho tәng khoҧng
FiFKÿӃQKDLWLrXÿLӇm bҵng mӝt sӕ nhҩWÿӏnh;
mӝWK\SHUEROFǊQJFyWLrXÿLӇm
Kí hiӋu
G ««««««««««««« hҵng sӕ tӍ lӋ WURQJ ÿӏnh luұt hҩp dүn Newton;
lӵc hút hҩp dүn giӳa hai quҧ cҫu khӕL Oѭӧng
1kg ӣ khoҧng cách tâm-nӕi-tâm 1 m
Tóm tҳt
.HSOHUÿmVX\OXұQUDEDÿӏnh luұt bҵng kinh nghiӋm tӯ sӕ liӋu vӅ chuyӇQÿӝng cӫa các
hành tinh:
ÿӏnh luұt Kepler vӅ quӻ ÿҥo hình elip
Các hành tinh quay xung quanh Mһt trӡi theo quӻ ÿҥo hình elip vӟi Mһt trӡi là mӝt tiêu
ÿLӇm.
ÿӏnh luұt Kepler vӅ diӋn tích bҵng nhau
Ĉѭӡng nӕi hành tinh vӟi Mһt trӡi quét nhӳng diӋn tích bҵng nhau trong nhӳng khoҧng
thӡi gian bҵng nhau.
ÿӏnh luұt Kepler vӅ chu kì
Thӡi gian cҫn thiӃt cho mӝt hành tinh quay xung quanh Mһt trӡi, gӑi là chu kì cӫa nó, tӍ
lӋ vӟi trөc dài cӫDHOLSOǊ\WKӯa 3/2. Hҵng sӕ tӍ lӋ OjQKѭQKDXFKRWҩt cҧ hành tinh.
1HZWRQÿmFyWKӇ tìm ra lӡi giҧLWKtFKFѫEҧQKѫQQӳa cho nhӳQJÿӏnh luұWQj\Ĉӏnh luұt
hҩp dүn Newton phát biӇu rҵQJÿӝ lӟn cӫa lӵc hút giӳa hai vұt bҩWNuWURQJYǊWUө ÿѭӧc cho bӣi
F = Gm1m2/r2

Sӵ mҩt trӑQJOѭӧng cӫa các vұt trong quӻ ÿҥR[XQJTXDQK7UiLÿҩt chӍ mang tính biӇu kiӃn. Mӝt
nhà du hành ӣ ErQWURQJFRQWjXYǊWUө ÿѫQJLҧQOjÿDQJUѫLFQJYӟLFRQWjX9uFRQWjXÿDQJUѫL
ErQGѭӟi nhà du hành, cho nên có vҿ QKѭNK{QJFyOӵc hҩp dүn làm gia tӕc nhà du hành vӅ phía
boong tàu.
Lӵc hҩp dүn, giӕQJQKѭFiFOӵc khác, cӝng theo kiӇu vector. Mӝt lӵc hҩp dүQQKѭFiLPj
chúng ta chӏu là tәng vector cӫa tҩt cҧ các lӵc tác dөng bӣi tҩt cҧ các phҫn cӫD7UiLÿҩt. Là hӋ
quҧ cӫDÿLӅXQj\1HZWRQÿmFKӭQJPLQKÿѭӧFÿӏnh lí lӟp vӓ cho lӵc hҩp dүn:
NӃu mӝt vұt nҵm bên ngoài mӝt vӓ cҫu mӓng có khӕLOѭӧng, thì tәng vector cӫa tҩt cҧ
các lӵc hҩp dүn tác dөng bӣi tҩt cҧ các phҫn cӫa lӟp vӓ bҵQJQKѭWKӇ khӕLOѭӧng cӫa lӟp
vӓ tұp trung tҥi tâm cӫa nó. NӃu vұt nҵm bên trong lӟp vӓ, thì toàn bӝ lӵc hҩp dүn triӋt
tiêu chính xác vӟi nhau.
Bài tұp
1. Roy có khӕLOѭӧng 60 kg. Laurie có khӕLOѭӧng 65 kg. Hӑ cách nhau 1,5 m.
DĈӝ lӟn cӫa lӵc hҩp dүn cӫD7UiLÿҩt tác dөng lên Roy bҵng bao nhiêu ?
EĈӝ lӟn cӫa lӵc hҩp dүn cӫa Roy tác dөQJOrQ7UiLÿҩt bҵng bao nhiêu ?
FĈӝ lӟn cӫa lӵc hҩp dүn giӳa Roy và Laurie bҵng bao nhiêu ?
GĈӝ lӟn cӫa lӵc hҩp dүn giӳa Laurie và Mһt trӡi bҵn bao nhiêu ?
2. Trong hiӋQWѭӧng nhұt thӵc, MһWWUăQJ7UiLÿҩt và Mһt trӡLÿӅu nҵm trên mӝWÿѭӡng
thҷng, vӟi MһWWUăQJӣ giӳD7UiLÿҩt và Mһt trӡi. Chӑn hӋ tӑDÿӝ cӫa bҥQVDRFKR7UiLÿҩt và Mһt
WUăQJQҵm ӣ giá trӏ x lӟQKѫQ0һt trӡLĈӕi vӟi tӯng lӵc hҩp dүn, hãy cho dҩXFǊQJQKѭÿӝ lӟn
thích hӧp. (a) Lӵc tác dөng lên MһWWUăQJEӣi Mһt trӡi ? (b) Lӵc tác dөng lên MһWWUăQJEӣi Trái
ÿҩt ? (c) Lӵc tác dөQJOrQ7UiLÿҩt bӣi Mһt trӡi ? (d) Lӵc tәng hӧp tác dөng lên Mһt trӡi ? (e)
Lên MһWWUăQJ"I/rQ7UiLÿҩt ?
3. Giҧ sӱ vào mӝt ngày nhҩWÿӏQKFyWUăQJOѭӥi liӅm, và bҥn có thӇ nói lúc hình dҥQJOѭӥi
liӅm rҵQJ7UiLÿҩt, Mһt trӡi và MһWWUăQJKuQKWKjQKPӝt tam giác vӟi góc trong 135o tҥLÿӍnh là
MһWWUăQJĈӝ lӟn cӫa lӵc hҩp dүn tәng hӧp do Mһt trӡLYj7UiLÿҩt tác dөng lên MһWWUăQJEҵng
bao nhiêu ?
4. Mӝt tên lӱa phҧi ӣ cao bao nhiêu trên mһWÿҩt ÿӇ có 1/100 trӑng Oѭӧng cӫa nó tҥi mһt
ÿҩt ? BiӇu diӉQÿiSiQFӫa bҥQWKHRÿѫQYӏ EiQNtQK7UiLÿҩt.
5. Ngôi sao Lalande 21185 ÿѭӧc tìm thҩ\QăPFyKDLKjQKWLQK ӣ trong quӻ ÿҥo gҫn
QKѭWUzQvӟLFKXNuYjQăPTӍ sӕ cӫa bán kính quӻ ÿҥo cӫa hai hành tinh này là bao nhiêu ?

6. Trong mӝWÿRҥn phim Star Trek, tàu Enterprise ӣ trong mӝt quӻ ÿҥo tròn xung quanh
mӝt hành tinh khi có trөc trһc xҧy ra vӟi các ÿӝQJFѫ.KLÿy6SRFNEҧo Kirk rҵng con tàu sӁ
quay xoҳn ӕc vào bӅ mһWKjQKWLQKÿynӃXQKѭKӑ không sӱDÿѭӧFÿӝQJFѫĈLӅu này có chính
xác vӅ mһt khoa hӑc không ? Tҥi sao ?
7. (a) Giҧ sӱ mӝt vұt hình cҫXÿDQJTXD\WUzQQKѭPӝt hành tinh có bán kính r và mұWÿӝ
U ÿӅu, và thӡi gian cҫn thiӃt cho mӝt vòng quay là T. Tҥi bӅ mһt cӫa hành tinh, gia tӕc biӇu kiӃn
cӫa mӝt vұWUѫLWӵ do bӏ giҧm do gia tӕc cӫa mһWÿҩWErQGѭӟLQyÿDQJOL ra xa. +m\WuPSKѭѫQJ
trình cho gia tӕc hҩp dүn biӇu kiӃn, g, tҥL[tFKÿҥo theo r, U, T và G.
(b) Áp dөQJSKѭѫQJWUuQKFӫa bҥn tӯ câu a, hӓi trӑQJOѭӧng biӇu kiӃn cӫa bҥn tҥi xích
ÿҥo giҧPÿLEDRQKLrXVRYӟi ӣ hai cӵc, do chuyӇQÿӝng quay cӫD7UiLÿҩt ?
(c) Sӱ dөQJSKѭѫQJWUuQKFӫa bҥn tӯ câu a, hãy suy ra mӝWSKѭѫQJWUuQKFKRJLiWUӏ cӫa T
mà gia tӕc hҩp dүn biӇu kiӃn trӣ nên bҵng không, QJKƭDOjFiFYұt có thӇ tӵ ÿӝng trôi giҥt khӓi bӅ
mһt hành tinh. ChӍ ra rҵng T chӍ phө thuӝc vào U, chӭ không phө thuӝc r.
(d) Áp dөQJSKѭѫQJWUuQKFӫa bҥn ӣ câu c, hӓi mӝt ngày sӁ GjL EDROkXÿӇ giҧm trӑng
Oѭӧng biӇu kiӃn cӫa các vұt tҥL[tFKÿҥR7UiLÿҩt xuӕng bҵng không ?
(e) &iFQKjWKLrQYăQWKӵc nghiӋm gҫQÿk\ÿmSKiWKLӋQUDFiFÿӕLWѭӧng gӑi là pulsar,
FK~QJSKiWUDFiFÿӧt bӭc xҥ ӣ nhӳng khoҧng thӡLJLDQÿӅXÿһQGѭӟi 1 s. NӃXSXOVDUÿѭӧc xem
là mӝt quҧ cҫXÿDQJTXD\WUzQ phát ra mӝt ³ngӑQÿqQSKD´ tӵ nhiên TXpWTXD7UiLÿҩt vӟi mӛi
vòng quay, sӱ dөQJSKѭѫQJWUuQKFӫa bҥn ӣ câu c, hãy chӭng tӓ rҵng mұWÿӝ cӫa nó phҧi lӟQKѫQ
nhiӅu mұWÿӝ cӫa vұt chҩWEuQKWKѭӡng.
(f) &iFQKjWKLrQYăQYұWOtÿmWLrQÿRiQKjQJWKұp kӍ WUѭӟc rҵng nhӳng ngôi sao nhҩWÿӏnh
sӱ dөng hӃt nguӗQQăQJOѭӧng cӫa chúng có thӇ co lҥi, hình thành mӝt quҧ cҫu neutron vӟi mұt
ÿӝ kinh khӫng vào bұc ~ 1017kg/m3. NӃu các pulsar thұt sӵ là cái này, WKuKm\GQJSKѭѫQJWUuQK
cӫa bҥn ӣ FkXÿӇ giҧi thích tҥi sao không có pulsar nào tӯQJÿѭӧc
quan sát thҩy lóe sáng vӟLFKXNuGѭӟi 1 ms hay ngҫn ҩy.
8. BҥQ ÿDQJ [HP [pW Pӝt chuyӃQ GX KjQK NK{QJ JLDQ ÿӃn
Hӓa tinhWKHRÿyKjQKWUuQKFӫa bҥn sӁ là mӝt nӱDÿѭӡng elip, tiӃp
tuyӃn vӟi quӻ ÿҥR7UiLÿҩt ӣ mӝWÿҫu và tiӃp tuyӃn vӟi quӻ ÿҥo Hӓa
tinh ӣ ÿҫu kia. ĈӝQJFѫFӫDFRQWjXYǊWUө cӫa bҥn sӁ chӍ sӱ dөng
lúc bҳW ÿҫu và kӃt thúc, không sӱ dөng suӕt hành trình. Hӓi hành
WUuQKÿLFӫa bҥn kéo dài trong bao lâu ? (Giҧ sӱ quӻ ÿҥo cӫD7UiLÿҩt
và HӓDWLQKÿӅu là hình tròn)
9. (a) NӃX7UiLÿҩt có mұWÿӝ ÿӅu, thì trӑQJOѭӧng cӫa bҥn sӁ WăQJKD\JLҧm tҥLÿi\Fӫa
mӝt hҫm mӓ ? Hãy giҧi thích.
(b) 7URQJÿӡi sӕng thӵc, các vұWKѫLQһQJKѫQPӝt chút tҥLÿi\Fӫa mӝt hҫm mӓ. ĈLӅXÿy
cho phéSFK~QJWDVX\UDÿLӅu gì vӅ 7UiLÿҩt ?
10. Ceres, tiӇu hành tinh lӟn nhҩt trong hӋ Mһt trӡi cӫa chúng ta, là mӝt vұt thӇ hình cҫu
có khӕLOѭӧng nhӓ KѫQNKӕLOѭӧQJ7UiLÿҩt 600 lҫn, và bán kính nhӓ KѫQlҫn. NӃu mӝt nhà du

hành cân nһng 400 N ӣ WUrQ7UiLÿҩWÿӃQWKăPEӅ mһt Ceres, thì trӑQJOѭӧng cӫa cô ta bҵng bao
nhiêu ?
11. Hãy chӭng minh, dӵDWUrQFiFÿӏnh luұt Newton vӅ chuyӇQÿӝng và ÿӏnh luұt hҩp dүn
Newton, rҵng mӑi vұWÿDQJUѫLFyFQJJLDWӕc nӃXFK~QJÿѭӧc thҧ ra ӣ cùng mӝWQѫL trên Trái
ÿҩt và nӃu các lӵFNKiFQKѭ ma sát là không quan trӑng. Không nên nói ³g = 9,8 ms2, nó là hҵng
sӕ´. Bҥn phҧi chӭng minh rҵng g là con sӕ QKѭQKDX cho mӑi vұt.
12. Hình bên là mӝt bӭc ҧnh tӯ WjXYǊWUө Galileo chөp
trong chuyӃn bay hӗi tháng 8/1993 ÿӃn tiӇu hành tinh Ida. Các
QKjWKLrQYăQWKұt ngҥc nhiên khi Galileo phát hiӋn ra mӝt vұt
thӇ nhӓ KѫQÿDQJTXD\[XQJTXDQK,GDVұt thӇ nhӓ KѫQQj\Oj
vӋ tinh duy nhҩWÿѭӧc biӃt cӫa mӝt tiӇu hành tinh trong hӋ Mһt
trӡi cӫa chúng ta, ÿѭӧFÿһt tên là Dactyl, theo tên nhân vұt thҫn
thoҥi sӕng trên ngӑn núi Ida Yj Oj QJѭӡL ÿm Eҧo vӋ cho thҫn
Zeus thӡi nhӓ. VӅ quy mô, ,GD Fy NtFK WKѭӟc và hình dҥng
khoҧQJQKѭKҥt Orange, và Dactyl có kích cӥ mӝt sân vұQÿӝQJWURQJWUѭӡQJÿҥi hӑc. Galileo
thұWÿiQJWLӃc không thӇ ÿRÿѭӧc thӡi gian T cҫn thiӃt cho Dactyl quay mӝt vòng quanh Ida. NӃu
nó có thӇFiFQKjWKLrQYăQsӁ có thӇ thӵc hiӋn viӋc xác ÿӏQKFKtQK[iFÿҫu tiên khӕLOѭӧng và
mұWÿӝ cӫa mӝt tiӇu hành tinh. TuPSKѭѫQJWUuQKFKRPұWÿӝ U cӫa Ida theo thӇ tích V ÿmELӃt cӫa
Ida, bán kính r ÿmELӃt cӫa quӻ ÿҥo cӫa Dactyl, và biӃn T ÿiQJWLӃFOjFKѭDELӃt. (ViӋc này giӕng
QKѭNƭWKXұt ÿmVӱ dөng thành công trong viӋF[iFÿӏnh khӕLOѭӧng và mұWÿӝ cӫa các hành tinh
có vӋ tinh)
13. NӃu mӝt viên ÿҥn ÿѭӧc bҳn thҷng ÿӭng lên trӡi ӣ tӕc ÿӝ ÿӫ cao, nó sӁ không bao giӡ
quay trӣ lҥL7UiLÿҩt. Ĉk\ÿѭӧc gӑi là vұn tӕc thoát. Chúng ta sӁ nói vӅ vұn tӕc thoát bҵng khái
niӋPQăQJOѭӧng trong quyӇn tiӃp theo cӫa bӝ sách này, nKѭQJQyFǊQJFyWKӇ WKXÿѭӧc bҵng
cách tính giҧi tích ngay bây giӡ. Trong bài toán này, bҥn sӁ phân tích chuyӇQÿӝng cӫa mӝt vұt
khӕLOѭӧng m có vұn tӕc ban ÿҫu ÿúng bҵQJYǊWUө thoát. Chúng ta giҧ sӱ nó xuҩt phát tӯ bӅ mһt
cӫa mӝWKjQKWLQKÿӕi xӭng cҫu có khӕLOѭӧng cӥ FRQQJѭӡi vӟi bán kính b. Thӫ thuұt là dӵ ÿRiQ
dҥng thӭc tәng quát cӫa ÿiSiQ và rӗL[iFÿӏnh ÿiSiQPӝt cách chi tiӃWKѫQGiҧ sӱ (giӕnJQKѭ
thұt) rҵng ÿiSiQFy dҥng r = ktp, WURQJÿó r là khoҧng cách cӫa vұt tính tӯ tâm cӫa hành tinh ӣ
thӡi ÿLӇm t, và k và p là các hҵng sӕ.
(a) Tìm gia tӕc, và sӱ dөng ÿӏnh luұt II Newton và ÿӏnh luұt hҩp dүn Newton [iFÿӏnh k
và p. Bҥn phҧi tìm kӃt quҧ ÿӝc lұp vӟi m.
(b) ĈLӅu gì xҧy ra vӟi vұn tӕc khi t tiӃn tӟi vô cùng ?
(c) ;iFÿӏnh vұn tӕc thoát tӯ bӅ mһt 7UiLÿҩt.
14. Các nhà thiên văQgҫn ÿk\ÿmquan sát ÿѭӧc nhӳng ngôi sao ÿDQJTXDy ӣ tӕFÿӝ rҩt
cao xung quanh mӝt vұt thӇ FKѭDbiӃt nҵm ӣ gҫn tâm thiên hà cӫa chúng ta. Ĉӕi vӟi nhӳng ngôi
sao quay ӣ khoҧng cách chӯng 1014 m tính tӯ vұt thӇ ÿy, vұn tӕc quӻ ÿҥo là vào khoҧng 106 m/s.
Giҧ sӱ các quӻ ÿҥo là tròn, hãy ѭӟc tính khӕi lѭӧng cӫa vұt thӇ ÿyWKHRÿѫQYӏ khӕLOѭӧng Mһt
trӡi, 2 x 1030 kg. NӃu vұt thӇ ÿyOjPӝt cөPGj\ÿһc nhӳng QJ{LVDREuQKWKѭӡng, nó sӁ là mӝt

nguӗn sáng rҩt rӵc rӥ. Vì không có ánh sáng khҧ kiӃQQjRÿѭӧc phát hiӋn phát ra tӯ nó, nên thay
vì thӃ QJѭӡi ta tin rҵng nó là mӝt lӛ ÿHQVLrXWUӑng.
&iFQKjWKLrQYăQÿmSKiWKLӋn mӝt hӋ Mһt trӡi gӗm ba hành tinh quay xung quanh
ngôi sao Upsilon Andromedae. Các hành tinh có tên là b, c và d. Khoҧng cách trung bình cӫa
hành tinh b tính tӯ ngôi sao là 0,059AU, và khoҧng cách trung bình cӫa hành tinh c là 0,83AU,
WURQJÿyÿѫQYӏ WKLrQYăQKD\$8 ÿѭӧFÿӏQKQJKƭDOjNKRҧng cách tӯ 7UiLÿҩWÿӃn Mһt trӡi. Vì lí
GRNƭWKXұWQJѭӡi ta có thӇ [iFÿӏnh tӍ sӕ khӕLOѭӧng cӫa các hành tinhQKѭQJNKӕLOѭӧng cӫa
chúng hiӋn nay không thӇ [iFÿӏQKWKHRÿѫQYӏ tuyӋWÿӕi. KhӕLOѭӧng cӫa hành tinh c gҩp 3,0 lҫn
khӕLOѭӧng cӫa hành tinh b. Hãy so sánh lӵc hҩp dүn trung bình cӫa ngôi sao tác dөng lên hành
tinh c vӟi lӵc trung bình cӫa nó tác dөng lên hành tinh b.
16. Mӝt sӕ vӋ tinh viӉn thông ӣ trong quӻ ÿҥo gӑLOjÿӏDWƭQKvӋ tinh mҩt mӝWQJj\ÿӇ
quay mӝWYzQJ[XQJTXDQK7UiLÿҩt tӯ Wk\VDQJÿ{QJ, cho nên khi Trái ÿҩt quay, vӋ tinh vүn ӣ
phía trên cùng mӝWÿLӇm WUrQ[tFKÿҥo. Hӓi mӝt vӋ WLQKQKѭWKӃ Fyÿӝ cao phía trên mһWÿҩt bҵng
bao nhiêu ?
17. 1KѭVӁ trình bày chi tiӃt trong mөc 5.1 cӫa quyӇn tұp 2WѭѫQJWiFWKӫy triӅu vӟi Trái
ÿҩWÿDQJOjPFKRTXӻ ÿҥo cӫa MһWWUăQJ ÿDQJWӯ tӯ lӟn ra. Các chùm laser phҧn xҥ khӓi mӝt cái
JѭѫQJGRFiFQKjGXKjQKYǊWUө ÿӇ lҥi trên MһWWUăQJ FKRSKpSÿRWӕFÿӝ lùi xa cӫa MһWWUăQJ
nó vào khoҧQJFPQăPĈLӅXQj\QJKƭDOjOӵc hҩp dүn tác dөng giӳD7UiLÿҩt và MһWWUăQJÿDQJ
giҧPÿLHӓi lӵc này giҧPÿLEDRQKLrX vӟi tӯng chu kì quӻ ÿҥo 27 ngày ? [Gӧi ý: NӃu bҥn thӱ
tính hai lӵc và trӯ nhau, máy tính cӫa bҥn có khҧ QăQJFKRNӃt quҧ bҵng không do làm tròn sӕ.
Thay vì thӃ, hãy giҧLWKtFKOѭӧng nhӓ ÿy WKHRÿҥLOѭӧng 1/r2 sӁ WKD\ÿәLQKѭWKӃ nào. Khi hӭng
thú, bҥn có thӇ muӕn quan sát phҫQWUăPWKD\ÿәi ӣ 1/r2 WKXÿѭӧc tӯ sӵ WKD\ÿәi r tӯ 1 lên 1,01]
18. Giҧ sӱ chúng ta sӕng trong mӝW YǊ WUө Pj WURQJ ÿy WKD\ FKR ÿӏnh luұt hҩp dүn
Newton, chúng ta có F k m1m2 / r 2 WURQJÿyk là mӝt hҵng sӕ trong mӝWÿѫQYӏ khác vӟi G.
(Lӵc hҩp dүn vүn là lӵc hút) Tuy nhiên, chúng ta giҧ sӱ rҵng a = F/m và phҫn còn lҥi cӫa nӅn vұt
lí Newton vүQÿ~QJvà chúng ta sӱ dөng a = F/m ÿӇ xiFÿӏnh cӥ khӕLOѭӧng cӫa chúng ta, ví dө
mӝt khӕLOѭӧng 2 kg là khӕLOѭӧng biӇu hiӋn mӝt nӱa gia tӕc khi cùng mӝt lӵc tác dөng lên nó so
vӟi khӕLOѭӧng 1 kg.
DĈӏnh luұt hҩp dүn mӟi này có phù hӧp vӟLÿӏnh luұt III Newton hay không ?
(b) Giҧ sӱ bҥn sӕng trong mӝWYǊWUө QKѭWKӃ, và bҥn thҧ hai khӕLOѭӧng không bҵng nhau
sát bên nhau. ĈLӅu gì sӁ xҧy ra ?
(c) Tính bҵng sӕ, giҧ sӱ mӝt vұt 1,0kg UѫLYӟi gia tӕc 10 m/s2. Hӓi gia tӕc cӫa mӝt giӑt
QѭӟFPѭDNKӕLOѭӧng 0,1 g bҵng bao nhiêu ? Bҥn có muӕQÿLUDQJRjLWUӡLPѭDKD\NK{QJ"
(d) NӃu mӝt vұWUѫLEӏ vӥ thành hai mҧnh không bҵQJQKDXWURQJNKLÿDQJUѫLWKuÿLӅu gì
sӁ xҧy ra ?
(e) Hãy phát minh ra mӝWÿӏnh luұt hҩp dүn mang lҥi KjQKYLQJѭӧc vӟi cái bҥn tìm thҩy
trong câu b.

19. (a) MӝWWrQFѭӟp ngoài hành tinh ghê tӣm sӕng trên mһt cӫa mӝt tiӇu hành tinh, ӣ ÿy
trӑQJOѭӧng cӫa hҳn là 0,20 N. Hҳn quyӃWÿӏnh hҳn phҧi giҧm cân mà không phҧi giҧm sӭc tiêu
thө nӳ giӟi cӫa hҳn, cho nên hҳn muӕn chuyӇn sang mӝt tiӇu hành tinh khác, ӣ ÿyWUӑQJOѭӧng
cӫa hҳn sӁ là 0,10 N. 7X\QKLrQFѫVӣ dӳ liӋu cӫDFѫTXDQTXҧn lí tài sҧn thӵc có các tiӇu hành
tinh liӋt kê theo khӕLOѭӧng, chӭ không có lӵc hҩp dүn bӅ mһt. Giҧ sӱ rҵng mӑi thiên thҥFKÿӅu
có dҥng cҫu và có cùng mұWÿӝ, hӓi khӕLOѭӧng cӫa tiӇu hành tinh mӟi cӫa hҳn VRQKѭWKӃ nào vӟi
tiӇXKjQKWLQKFǊFӫa hҳn ?
(b) KhӕLOѭӧng cӫa Mӝc tinh gҩp 318 lҫn khӕLOѭӧng cӫD7UiLÿҩt, và lӵc hҩp dүn cӫa nó
khoҧng gҩSÿ{LOӵc hҩp dүn cӫD7UiLÿҩt. ĈLӅu này có phù hӧp vӟi kӃt quҧ ӣ câu a ? NӃu không,
bҥn giҧLWKtFKQKѭWKӃ nào vӅ sӵ khác biӋWÿy"
20. Mӝt vұt phҧLÿһt ӣ ÿkXÿӇ nó chӏu lӵc hҩp dүn tәng hӧp bҵQJNK{QJGR7UiLÿҩt và
MһWWUăQJWiFGөng ?
21. 7KLrQYѭѫQJWLQKFyNKӕLOѭӧng 8,68 x 1025 kg và bán kính 2,56 x 104 km. Hình bên
cho thҩ\NtFKWKѭӟFWѭѫQJÿӕi cӫD7KLrQYѭѫQJWLQKYj7UiLÿҩt.
(a) Tính tӍ sӕ gU/gEWURQJÿygU OjFѭӡQJÿӝ WUѭӡng hҩp dүn tҥi bӅ mһW7KLrQYѭѫQJWLQK
và gE OjÿҥLOѭӧQJWѭѫQJӭng tҥi bӅ mһW7UiLÿҩt.
(b) KӃt quҧ này gây bҩt ngӡ ӣ chӛ nào ? Bҥn giҧLWKtFKQyQKѭWKӃ nào ?
22. Trҥm Không gian Quӕc tӃ quay trên quӻ ÿҥo ӣ ÿӝ cao trung bình khoҧng 370 km trên
mӵFQѭӟc biӇn. Tính giá trӏ cӫa g tҥLÿӝ FDRÿy

PHӨ LӨC
Các tiӃSÿҫu ngӳ hӋ mét Kí hiӋXYjÿѫQYӏ
(centi-, 10-2, chӍ dùng trong centimet)
Bҧng chӳ cái Hi Lҥp
HӋ sӕ chuyӇQÿәLÿѫQYӏ
1 inch = 25,4 mm
1 pound-lӵc = 4,5 newton lӵc
(1 kg).g = 2,2 pound-lӵc
1 calo khoa hӑc = 4,18 J
1 kcal = 4,18 x 103 J
1 gallon = 3,78 x 103 cm3
1 mã lӵc = 476 W
1 foot (ft) = 12 inch
1 yard (yd) = 3 feet
1 dһm (mi) = 5280 fett
Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch tӯ nguyên bҧn tiӃng Anh: Newtonian Physics
Hoàn thành tҥi An Minh, lúc 14:45, ngày 22/06/2008
+m\FKRÿLWҩt cҧ nhӳng gì bҥn có

Bҥn sӁ còn lҥi« hai bàn tay không !!

Bài Giảng Cơ Học Newtơn (NXB Kiêng Giang 2008) - Benjamin Crowell

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bài Giảng Cơ Học Newtơn (NXB Kiêng Giang 2008) - Benjamin Crowell

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Benjamin Crowell

Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 1

a/ Khoa hӑc là mӝt chu trình cӫa lí thuyӃt và thӵc nghiӋm

3KѭѫQJSKiSNKRDKӑc mô tҧ ӣ ÿk\Ojmӝt sӵ OtWѭӣng hóa, và không nên hiӇu là mӝt tұp

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 3

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 5

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 7

&ѫVӣ cӫa hӋ mét

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 9

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 11

IĈӏQKQJKƭDEDQÿҫu cӫa mét

1HZWRQÿѫQYӏ hӋ mét cӫa lӵc

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 13

0.7 Các tiӃSÿҫu ngӳ hӋ mét kém thông dөQJKѫQ

0.8 Kí hiӋu khoa hӑc

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 15

G ³0LFUR´Oj-6, nên 1 kg là 106 Pg

0.10 Nhӳng con sӕ FyQJKƭD

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 17

Tóm tҳt FKѭѫQJ

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 19

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 21

1.1 Giӟi thiӋu

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 23

a/ Con amip kích cӥ QKѭWKӃ này thұt hiӃm gһp

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 25

Galileo bàn vӅ hành vi cӫa tӵ nhiên ӣ quy mô lӟn và nhӓ

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 27

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 29

i/ DiӋn tích cӫa mӝt hình tӍ lӋ vӟi bình

Ĉ{LNKLYLӋc viӃWFiFSKѭѫQJWUuQKGѭӟi dҥng tӍ sӕ thұt bҩt tiӋn, nhҩt là khi có nhiӅXKѫQ

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 31

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 33

n/ Ví dө 3. Chӳ ³6´ÿLӇm có diӋn tích gҩp 1,78 lҫn chӳ ³6´ÿLӇm

1.3 Sӵ phân chia tӍ lӋ áp dөng cho Sinh hӑc

o/ TӍ lӋ hình hӑc cӫa loài vұt

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 35

7KD\ÿәi hình dҥQJÿӇ thích nghi sӵ WKD\ÿәLNtFKWKѭӟc

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 37

r/ Xét mӝt con bò hình cҫu

'DQKViFKVDXÿk\WyPWҳt các chiӃQOѭӧFWKXÿѭӧFѭӟc tính bұFÿӝ lӟn tӕt.

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 39

Tóm tҳt FKѭѫQJ 1

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 41

Hãy chӍ ra rҵQJFiFÿѫQYӏ WURQJSKѭѫQJWUuQKQj\OjFyêQJKƭD1yLFiFKNKiFKm\NLӇPWUDÿѫQ

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 43

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 45

2.1 Các loҥi chuyӇQÿӝng

b/ ChuyӇQÿӝng vӯa quay vӯa tӏnh tiӃn

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 47

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 49

j/ Mӝt ÿLӇm cӕ ÿӏQKWUrQFѫWKӇ QJѭӡi diӉn viên múa ÿLWKHR

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 51

l&ѫWKӇ cӫa vұQÿӝng viên nhҧ\FDRÿLTXDSKtDWUrQ[jQKѭQJNKӕi tâm cӫDDQKWDÿLTXDErQGѭӟi nó.

ChuyӇQÿӝng khӕi tâm trong không gian mӝt chiӅu

2.2 Mô tҧ khoҧng cách và thӡi gian

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 53

Vӏ trí khác vӟi sӵ WKD\ÿәi vӏ trí

Ĉӗ thӏ chuyӇQÿӝng; Vұn tӕc

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 55

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 57

F. 7{LÿmVӱ dөng thuұt ngӳ ³Yұn tӕF´YjWUiQKGQJWӯ thông dөQJKѫQOj³WӕFÿӝ´YuFiFViFKSKә biӃn

Bài giҧQJ&ѫKӑc Newton | Trҫn Nghiêm (hiepkhachquay) dӏch 59

&ѫVӣ cӫa hӋ mét

IĈӏQKQJKƭDEDQÿҫu cӫa mét

1HZWRQÿѫQYӏ hӋ mét cӫa lӵc

G³0LFUR´Oj-6, nên 1 kg là 106 Pg

Ĉ{LNKLYLӋc viӃWFiFSKѭѫQJWUuQKGѭӟi dҥng tӍ sӕ thұt bҩt tiӋn, nhҩt là khi có nhiӅXKѫQ

n/ Ví dө 3. Chӳ ³6´ÿLӇm có diӋn tích gҩp 1,78 lҫn chӳ ³6´ÿLӇm

Hãy chӍ ra rҵQJFiFÿѫQYӏ WURQJSKѭѫQJWUuQKQj\OjFyêQJKƭD1yLFiFKNKiFKm\NLӇPWUDÿѫQ

l&ѫWKӇ cӫa vұQÿӝng viên nhҧ\FDRÿLTXDSKtDWUrQ[jQKѭQJNKӕi tâm cӫDDQKWDÿLTXDErQGѭӟi nó.

Ĉӗ thӏ chuyӇQÿӝng; Vұn tӕc

F. 7{LÿmVӱ dөng thuұt ngӳ ³Yұn tӕF´YjWUiQKGQJWӯ thông dөQJKѫQOj³WӕFÿӝ´YuFiFViFKSKә biӃn

Ĉӗ thӏ vұn tӕc ± thӡi gian

Mһc dù quҧ EyQJÿDQJWăQJWӕFQKѭQJQyFyJLDWӕc âm.

Vì mӕi quan hӋ giӳa a và v WѭѫQJWӵ QKѭPӕi quan hӋ giӳa v và xQrQFK~QJWDFǊQJFy

Ĉӏnh luұt I Newton

Ĉӏnh luұt II Newton