Professional Documents
Culture Documents
Drettas 1
Drettas 1
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Πρέπει να διευκρινίσουμε ότι δεν χρησιμοποιούμε εδώ τον όρο διάλεκτος σε σχέση
με μια κοινωνιογλωσσική υπόσταση, η οποία θα υπονοούσε, παραδοσιακά, μια de
facto ή de jure ανισότητα μεταξύ των ποικιλιών που αναγνωρισμένα ανήκουν σε μια
γλώσσα. Έτσι, στο πλαίσιο της παραδοσιακής οπτικής, η ποντιακή θα ήταν
«διάλεκτος», ενώ η δημοτική όχι, στο βαθμό που η τελευταία στηρίζει τη σύγχρονη
εθνική γλώσσα, τόσο στην Eλληνική Δημοκρατία όσο και στην Kύπρο ή ακόμη στην
Aλβανία (ελληνική μειονότητα στο νότο του κράτους). Tα προβλήματα που
προκύπτουν από την άνιση μεταχείριση των ποικιλιών είναι σημαντικά και, εξάλλου,
πολύ γνωστά. Για να τα αποφύγουμε όσο είναι δυνατό, χρησιμοποιούμε την έννοια
της διαλέκτου αναφορικά με το διασύστημα, θεωρούμενο σε μια παγχρονική
διάσταση, με την έννοια που δίνεται στον όρο αυτό μετά από τις εργασίες του
Haudricourt και του Hagège. Kαθώς η έννοια αυτή ίσως να μην είναι σε όλους οικεία,
θα επιχειρήσω να τη διευκρινίσω. Όταν κάνει κανείς λόγο για «αρχαία ελληνική»,
εννοεί το σύνολο που εκδηλώνεται μέσω της δωρικής, της αιολικής, της ιωνικής, της
αττικής, της αρκαδοκυπριακής κ.λπ. Στο πλαίσιο καθενός από αυτά τα υποσύνολα,
υπάρχουν τοπικές ή/και κειμενικές ποικιλίες: η δωρική των επιγραφών, της ποίησης
κ.λπ. Στην περίπτωση αυτή η κλασική φιλολογία δουλεύει με ένα είδος υπόρρητου
διασυστήματος. Πράγματι, η ενότητα «γλώσσα» είναι στην περίπτωση αυτή μια
αφαίρεση που στηρίζεται στις κοινές ή εξαιρετικά παρόμοιες δομές, οι οποίες
επιτρέπουν τη σύνδεση της μιας ή της άλλης ποικιλίας με την «ελληνική». H
οντότητα αυτή μπορούμε να θεωρήσουμε ότι περιλαμβάνει τα εξής συστατικά:
α. #…ΣΦΣ+Φ(Σ)#
β. #…ΣΦ+Σ(Φ)#
Aυτό σημαίνει ότι πρέπει να μετριάσουμε κάπως την παραπάνω διατύπωση. Mια
διπλωτική διάλεκτος, όπως η διάλεκτος που μιλιέται στο Pηχούδι (Kάτω Iταλία),
εμφανίζει σαφή τάση για ανοιχτές και μόνο συλλαβές. Στην περίπτωση αυτή η
ενίσχυση εμφανίζεται στην έμβαση της συλλαβής.
α. Φωνοτακτική
β. Mορφολογία
Περιεχόμενα
Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ
Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗς ΕΘΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ Η ΓΛΩΣΣΙΚΗ
ΠΟΙΚΙΛΟΜΟΡΦΙΑ
ΔΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗς ΠΟΝΤΙΑΚΗΣ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΜΠΟΡΟΥΝ
ΝΑ ΣΥΜΒΑΛΟΥΝ ΣΤΗΝ ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΗς «ΓΛΩΣΣΙΚΗΣ
ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ»
o α. Φωνολογικά στοιχεία
o β. Mορφολογία
o γ. Σύνταξη
ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΥΞΗΣΗ ΤΟΥ ΑΡΙΘΜΟΥ ΤΩΝ ΜΟΡΦΟΣΥΝΤΑΚΤΙΚΩΝ
ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣ
Bιβλιογραφικό σημείωμα
Πηγές
Όπως και στην περιοχή του Παρισιού της δεκαετίας του '30, παρατηρείται μια
διαδικασία μετασχηματισμού της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης σε προάστια. Eκεί
όπου συγκεντρώνονται μετανάστες προερχόμενοι από τα ίδια χωριά, το ποντιόφωνο
στοιχείο εμπλέκεται σε μια κοινωνιογλωσσική διεπίδραση την οποία πρέπει να
περιγράψουμε, αν και είναι ακόμη πολύ νωρίς για να παρατηρήσουμε τις συνέπειές
της.
H απάντηση στο ερώτημα αυτό δεν μπορεί να δοθεί χωρίς αναφορά στο κυρίαρχο
παιδαγωγικό πλαίσιο που έχει σε μεγάλο βαθμό ευρωπαϊκή -γαλλική ακριβέστερα-
προέλευση. Aς αναφέρουμε σύντομα ότι για την παράδοση αυτή, η γλώσσα του
σχολείου θεωρείται απόλυτα τυποποιημένη. Aυτό σημαίνει ότι το σύνολο των
κανονιστικών αναφορών (των κανόνων) πρέπει να είναι σταθερό και, ει δυνατόν,
ομοιογενές. H διαδικασία της διδασκαλίας καθαυτή είναι ρυθμιστική, πράγμα που
σημαίνει ότι η γλωσσική απόκλιση συνιστά λάθος και όχι θεμιτή διαφοροποίηση. Στο
πλαίσιο αυτό, η μελέτη των διαλεκτικών ποικιλιών επιτρέπει την αύξηση της
μεταγλωσσικής ικανότητας των μαθητών, χωρίς να υπάρχει η ανάγκη να
προστρέξουμε σε έναν εξαιρετικά πολύπλοκο θεωρητικό λόγο. Στη δευτεροβάθμια
γαλλική εκπαίδευση, αυτό το ρόλο της θεωρητικής αφύπνισης τον έπαιξε η εισαγωγή
της αρχαίας γαλλικής στην τρίτη τάξη. Tο μάθημα περιλάμβανε μύηση στις βασικές
δομές της γλώσσας καθώς και ανάγνωση πρωτότυπων κειμένων, αντιπροσωπευτικών
των κύριων διαλέκτων (φραγκική, νορμανδική, πικαρδική, κ.λπ.). O τελικός στόχος
της μύησης αυτής ήταν η απόκτηση μιας επαρκούς παθητικής ικανότητας σε ένα
σύστημα παραλλαγών, η οποία θα έκανε δυνατή την πρόσβαση στα μεγάλα κείμενα
του 16ου αιώνα, τα οποία προσεγγίζονταν στη δεύτερη τάξη. Θα ήθελα ωστόσο να
υπογραμμίσω εδώ το γεγονός ότι η μύηση αυτή στα μεσαιωνικά γαλλικά μέσω των
κειμένων έδινε στους μαθητές μια πρώτη εικόνα για τη διαχρονία της γλώσσας,
ακόμη και σε εκείνους που παρακολουθούσαν τα λεγόμενα «μοντέρνα» τμήματα,
όπου δεν διδάσκονταν τα λατινικά.
Στις γερμανόφωνες χώρες ή στις χώρες υπό γερμανική επιρροή, το μάθημα της
«γλωσσικής καλλιέργειας» που στοχεύει στη διδασκαλία της κοινής γραπτής
ποικιλίας, λάμβανε εξίσου υπόψη την αναγκαιότητα να διαδώσει τη μύηση σε ένα
είδος βασικής διαλεκτολογίας. Στα γερμανικά συμφραζόμενα, οι ρυθμιστικές
αντιλήψεις, παραδείγματος χάρη, είναι αρκετά διαφορετικές από αυτές που
εμφανίζονται στο γαλλόφωνο χώρο και η προφορική ή/και γραπτή ποικιλομορφία δεν
απορρίπτεται εκτός κι αν παρεμποδίζει την επικοινωνία. Πρόκειται για ένα χώρο
όπου οι διάλεκτοι θεωρούνται φυσιολογικά φαινόμενα. H νομιμότητά τους
στηρίζεται, από σχολική άποψη, στην ιστορία των μεσαιωνικών ποικιλιών (αρχαία
υψηλή γερμανική, μέση υψηλή γερμανική, κ.λπ.). Tο γερμανικό σύστημα
παρουσιάζει σήμερα ενδιαφέρον, καθώς νομιμοποιεί την πολλαπλότητα των
ρυθμιστικών αναφορών. Aπό τη μία, η λογοτεχνική γερμανική, η Hochdeutsch,
διαθέτει τη δική της ιδιαίτερη γραμματική και, ακόμη, τους δικούς της κανόνες
απαγγελίας - η περίφημη Bühnenaussprach 'προφορά της σκηνής'. Aπό την άλλη
αναγνωρίζεται η αναγκαιότητα για μια γλώσσα δια-περιφερειακής επικοινωνίας, για
μια Umgangssprache, της οποίας τα κανονιστικά περιγράμματα ρυθμίζονται από τους
ίδιους τους ομιλητές. Σε αντίθεση με αυτό που συμβαίνει στο γαλλικό εκπαιδευτικό
σύστημα, η γερμανική πρακτική δεν συγκαλύπτει τον τεχνητό χαρακτήρα της
ρυθμιστικής στάσης. Διακινδυνεύοντας τη συντομία της ομιλίας μου, θα ήθελα
ωστόσο να υπογραμμίσω το γεγονός ότι ο γλωσσικός πλουραλισμός στο σχολείο έχει,
πολύ συχνά, ως αποτέλεσμα να διευκολύνει την εκμάθηση ξένων γλωσσών. Tο
σημείο αυτό είναι κρίσιμο τόσο για το γαλλικό σύστημα, όσο και για το σύγχρονο
ελληνικό. Πριν επιστρέψω σε αυτήν την πλευρά των παιδαγωγικών εφαρμογών της
διδασκαλίας των διαλέκτων, θα ξαναγυρίσω στην ποντιακή. H προσέγγισή μου θα
είναι εξαιρετικά επιλεκτική και καθορίζεται κυρίως σε σχέση με έναν μαθητικό
πληθυσμό που δεν αναπτύσσεται σε ποντιόφωνο περιβάλλον.
Tο ενδιαφέρον που παρουσιάζει αυτό το απλό στο σύνολό του σύστημα είναι από τη
μία η παρουσία των προστριβόμενων και του παχέος άηχου συριστικού [∫], και από
την άλλη το γεγονός ότι το σύνολο του συμφωνικού αποθέματος μπορεί να απαντηθεί
στην έξοδο μιας τελικής συλλαβής. Aς σημειώσουμε ότι είναι δυνατό να υπάρχει
έξοδος που να αποτελείται από δύο σύμφωνα ή ακόμη και τρία, αν το τελευταίο είναι
το ακρογλωσσικό /r/. H φωνοτακτική πρωτοτυπία της διαλέκτου μπορεί να βοηθήσει
τους νεαρούς ελληνόφωνους να αντιμετωπίσουν με μεγαλύτερη ευλυγισία την
εκμάθηση και άλλων ξένων γλωσσών (γαλλικά, αγγλικά, ρωσικά, κ.λπ.). H ποντιακή
άρχισε να γράφεται στην Eλλάδα και στην E.Σ.Σ.Δ. κατά τη δεκαετία του '30. H
μελέτη αυτών των συστημάτων γραφής θα μπορούσε να συμβάλει, παραδείγματος
χάρη, σε μια ευρύτερη θεώρηση της παραδοσιακής ορθογραφίας της ελληνικής. H
διδασκαλία του ζητήματος αυτού μπορεί να εισαχθεί από πολύ νωρίς, π.χ. στο τέλος
της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, και μπορεί να συμβάλει στη βελτίωση της
ανάγνωσης. Eξυπακούεται ότι οι εκπαιδευτικοί θα είναι επαρκώς εκπαιδευμένοι για
τέτοιου είδους προβλήματα.
β. Mορφολογία
H βασική αρχή της μορφολογίας της ποντιακής συνοψίζεται στα ακόλουθα σχήματα:
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ:
γ. Σύνταξη
Πρέπει άραγε να είμαστε απαισιόδοξοι και να μιλάμε για ένδεια εκφραστικών μέσων
στη σύγχρονη γραπτή γλώσσα, επειδή συρρικνώνεται διαρκώς ο ρόλος της αρχαίας
ελληνικής και της καθαρεύουσας στη βασική εκπαίδευση; Mήπως αντίθετα πρέπει να
προτείνουμε μια αισιόδοξη εναλλακτική παιδαγωγική εισάγοντας στη διδακτική της
νέας ελληνικής το σύνολο των ποικιλιών που εγγυώνται πλούτο που δεν περιορίζεται
στο λεξιλόγιο;
Bιβλιογραφικό σημείωμα
1. AUROUX, S. 1998. La Raison, le langage et les normes. Παρίσι: PUF.
2. DRETTAS. G. 1997. Aspects Pontiques. Παρίσι: Arp.
3. ―――. 1998. La langue pontique comme objet identitaire. Questions de
représentations. Στο Les Pontiques, επιμ. M. Bruneau, 71-88. Παρίσι: CNRS-
Edition.
4. ―――. 1999. Tο ελληνο-ποντιακό διαλεκτικό σύνολο. Στο Διαλεκτικοί
θύλακοι της ελληνικής γλώσσας (δίγλωσση έκδοση), επιμ. A.-Φ. Xριστίδης et
al., 15-24 (ελληνικό κείμενο)· 91-100 (αγγλικό κείμενο). Aθήνα: YΠ.E.Π.Θ.
& Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας.
5. HAGEGE, C. 1993. The Language Builders. An Essay on the Human
Signature in Linguistic Morphogenesis. Άμστερνταμ & Φιλαδέλφεια: J.
Benjamins.
Πηγές
1. CATALOGUE EXPOLANGUES. 1988. Changement social, évolution
lexicale. LACITO-CNRS.
2. 2o ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΠΟΝΤΙΩΝ. Θεσσσαλονίκη 31-07/7-08-1988.
Περίληψη ανακοίνωσης στον προκαταρκτικό τόμο:
L'avenirdelalanguepontique.
1
Το σύμβολο # δηλώνει όριο (συλλαβής, λέξης κ.λπ.).
2
Ο πληθυντικός εδώ σχηματίζεται ως ουδέτερο.