‫ــــم‬ ‫لــــی ُم َح َّمــــ ٍد َو آلِ ُم َح َّمــــ ٍد َو َع ِّج ْ‬

‫ــــل َف َر َج ُه ْ‬ ‫ـــــل َع ٰ‬ ‫اَللّٰ ُه َّ‬

‫ــــم َص ِّ‬

‫ریاضی (‪)1‬‬
‫رشته های ریاضی و فیزیک ـ علوم تجربی‬

‫پایۀ دهم‬

‫دورۀ دوم متوسطه‬

 ‫وزارت آموزش و پرورش‬
‫سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي‬

‫ریاضی (‪ )1‬ـ پایۀ دهم دورۀ دوم متوسطه ـ ‪110211‬‬ ‫نام کتاب‪:‬‬
‫سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‬ ‫پدیدآورنده‪:‬‬
‫دفتر تألیف کتاب های درسی عمومی و متوسطه نظری‬ ‫مدیریت برنامه ریزی درسی و تألیف‪:‬‬
‫حمید رضا امیری‪ ،‬علی ایرانمنش‪ ،‬مهدی ایزدی‪ ،‬طیبه حمزه بیگی‪ ،‬خسرو داودی‪ ،‬محمد هاشم رستمی‪،‬‬ ‫شناسه افزوده برنامه ریزی و تألیف‪:‬‬
‫سید صالحی‪ ،‬احمد شاهورانی‪ ،‬میر شهرام صدر‪ ،‬شادی صفی نیا‪ ،‬اکرم قابل رحمت‬‫ابراهیم ریحانی‪ ،‬محمد رضا ّ‬
‫و محمد مقاصدی (اعضای شورای برنامه ریزی)‬
‫   حمید رضا امیری‪ ،‬محمدحسن بیژن زاده‪ ،‬احسان بهرامی سامانی‪ ،‬رضا حیدری قزلجه‪ ،‬محمود داورزنی‪ ،‬ابراهیم‬
‫سید اکبر میر جعفری (ویراستار)‬
‫سیدصالحی و مجتبی قربانی آرانی (اعضای گروه تألیف) ـ ّ‬
‫محمدرضا ّ‬
‫ریحانی‪ّ ،‬‬
‫اداره ّ‬
‫کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی‬ ‫مدیریت آماده‌سازی هنری‪:‬‬
‫احمدرضا امینی (مدیر امور فنی و چاپ) ـ مجید ذاکری یونسی (مدیر هنری) ـ سهیل صالح (طراح گرافیک) ـ‬ ‫شناسه افزوده آماده سازی‪:‬‬
‫طاهره حسن زاده (طراح جلد) ـ راحله زادفتح اله و خدیجه محمدی (صفحه آرا)  ـ پریسا لعل خوشاب‪ ،‬مریم دهقان زاده‪،‬‬
‫زهرا ایمانی نصر‪ ،‬علی نجمی‪ ،‬سیف اهلل بیک محمد دلیوند‪ ،‬سپیده ملک ایزدی و حمید ثابت کالچاهی (امور آماده سازی)‬
‫تهران‪ :‬خیابان ایرانشهر شمالی ـ ساختمان شمارۀ ‪ ٤‬آموزش و پرورش (شهید موسوی)‬ ‫نشانی سازمان‪:‬‬
‫تلفن‪٩ :‬ـ‪ ،٨٨٨٣١١٦١‬دورنگار‪ ،٨٨٣٠٩٢٦٦ :‬کد پستی‪١٥٨٤٧٤٧٣٥٩ :‬‬
‫وبگاه‪ www.chap.sch.ir :‬و ‪www.irtextbook.ir‬‬
‫شرکت چاپ ونشر کتاب های درسی ایران تهران‪ :‬کیلومتر ‪ ١٧‬جادۀ مخصوص کرج ـ خیابان ‪٦١‬‬ ‫ناشر‪:‬‬
‫(داروپخش) تلفن‪  ٥ :‬ـ ‪ ،٤٤٩٨٥١٦١‬دورنگار‪ ،44985160 :‬صندوق پستی‪١٣٩ :‬ـ  ‪٣٧٥١٥‬‬
‫شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران «سهامی خاص»‬ ‫چاپخانه‪:‬‬
‫چاپ هفتم ‪1401‬‬ ‫سال انتشار و نوبت چاپ‪:‬‬

‫شابك‪8‬ـ‪2512‬ـ‪05‬ـ‪964‬ـ‪978‬‬
‫‪   8‬ـ ‪  2512‬ـ  ‪ 05‬ـ ‪ 964‬ـ ‪ISBN: 978‬‬
‫یأس از جنود شیطان است‪ .‬امید‬
‫از جنود خداست‪ .‬همیشه امیدوار‬
‫باشید‪.‬‬
‫زندگی در دنیای امروز زندگی در‬
‫مدرسه اراده است و سعادت و‬
‫شقاوت هر انسانی‪ ،‬به اراده همان‬
‫انسان رقم می خورد‪.‬‬
‫مبارزه علمی برای جوانان‪ ،‬زنده‬
‫کردن روح جستجو و کشف‬
‫واقعیت ها و حقیقت هاست‪.‬‬
‫امام خمینى « ُق ِّد َ‬
‫س سِ ُّر ُه»‬
‫کلیه حقوق مادی و معنوی این کتاب متعلق به سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‬
‫وزارت آموزش و پرورش است و هرگونه استفاده از کتاب و اجزای آن به صورت چاپی‬
‫و الکترونیکی و ارائه در پایگاه های مجازی‪ ،‬نمایش‪ ،‬اقتباس‪ ،‬تلخیص‪ ،‬تبدیل‪ ،‬ترجمه‪،‬‬
‫عکس برداری‪ ،‬نقاشی‪ ،‬تهیه فیلم و تکثیر به هر شکل و نوع‪ ،‬بدون کسب مجوز از این‬
‫سازمان ممنوع است و متخلفان تحت پیگرد قانونی قرار می گیرند‪.‬‬
 ‫فهرست‬

‫فصل ‪ :1‬مجموعه‪ ،‬الگو و دنباله ‪1.......................................................................................................................‬‬

‫درس ا ّول‪ :‬مجموعه های متناهی و نامتناهی ‪2...........................................................‬‬

‫درس دوم‪ :‬متمم یک مجموعه ‪8....................................................................‬‬
‫درس سوم‪ :‬الگو و دنباله ‪14........................................................................‬‬
‫درس چهارم‪ :‬دنباله های حسابی و هندسی ‪21...........................................................‬‬

‫فصل ‪ :2‬مثلثات ‪28........................................................................................................................................‬‬

‫درس ا ّول‪ :‬نسبت های مثلثاتی‪29.....................................................................‬‬

‫دایره مثلثاتی ‪36.........................................................................‬‬
‫درس دوم‪ٔ :‬‬
‫درس سوم‪ :‬روابط بین نسبت های مثلثاتی‪42............................................................‬‬

‫فصل ‪ :3‬توان های گویا و عبارت های جبری‪47..........................................................................................................‬‬

‫درس ا ّول‪ :‬ریشه و توان ‪48.........................................................................‬‬

‫دوم‪:‬ریشه  ‪n‬ام‪54............................................................................‬‬
‫ٔ‬ ‫درس‬
‫درس سوم‪ :‬توان های گویا ‪59.......................................................................‬‬
‫درس چهارم‪ :‬عبارت های جبری ‪63..................................................................‬‬

‫فصل ‪ :4‬معادله ها و نامعادله ها ‪69.......................................................................................................................‬‬

‫معادله درجه دوم و روش های مختلف حل آن ‪70................................................‬‬

‫ٔ‬ ‫درس ا ّول‪:‬‬
‫درس دوم‪ :‬سهمی ‪78.............................................................................‬‬
‫درس سوم‪ :‬تعیین عالمت‪83........................................................................‬‬

‫فصل ‪ :5‬تابع ‪94...........................................................................................................................................‬‬

‫درس ا ّول‪ :‬مفهوم تابع و بازنمایی های آن‪95.............................................................‬‬

‫درس دوم‪ :‬دامنه و برد توابع ‪101......................................................................‬‬
‫درس سوم‪ :‬انواع تابع ‪109..........................................................................‬‬

‫فصل ‪ :6‬شمارش‪ ،‬بدون شمردن ‪118.....................................................................................................................‬‬

‫درس ا ّول‪ :‬شمارش ‪119............................................................................‬‬

‫درس دوم‪ :‬جایگشت ‪127...........................................................................‬‬
‫درس سوم‪ :‬ترکیب‪133.............................................................................‬‬

‫فصل ‪ :7‬آمار و احتمال ‪141...............................................................................................................................‬‬

‫درس ا ّول‪ :‬احتمال یا اندازه گیری شانس‪142.............................................................‬‬

‫درس دوم‪ :‬مقدمه ای بر علم آمار‪ ،‬جامعه و نمونه ‪152.......................................................‬‬
‫درس سوم‪ :‬متغیر و انواع آن ‪159.....................................................................‬‬
 ‫سخنی با معلمان گرامی‬

‫باسمه تعالی‬

‫ادامه تغییر کتاب های رياضی پایه های هشتم و نهم تألیف شده است‪ .‬در گذشته تأکید کتاب های درسی‬‫برنامه درسی ملی و در ٔ‬‫ کتاب حاضر همسو با ٔ‬
‫قوه تفکر و تعقل و رشد‬ ‫ریاضی بیشتر بر توانایی انجام محاسبات بوده است‪ .‬در كتاب های جدید ضمن حفظ این هدف‪ ،‬تأکید اصلی بر پرورش ٔ‬
‫توانایی حل مسئله است‪ .‬اگرچه رسیدن به چنین هدفی با موانع و دشواری های فراوانی روبه روست و تحقق کامل آن به سرعت امکان پذیر نیست؛‬
‫جامعه آموزش ریاضی را تعیین کند‪ .‬اصلی ترین و مؤثرترین نقش در این برنامه به‬‫ٔ‬ ‫ولی ّمدنظر قرار دادن چنین هدفی می تواند جهت اصلی حرکت‬
‫عهده دبيران رياضی است‪ .‬توانایی انعطاف و هماهنگی و همراهی معلمان با برنامه های جدید ستودنی است‪ .‬مؤلفان کتاب حاضر سعی کرده اند که‬ ‫ٔ‬
‫درباره تألیف‪ ،‬کتاب راهنمای معلم و نیز فیلم های آموزشی را در‬
‫ٔ‬ ‫موقع‬ ‫به‬ ‫رسانی‬ ‫اطالع‬ ‫ضمن‬ ‫رياضی‪،‬‬ ‫عزيز‬ ‫معلمان‬ ‫به‬ ‫نسبت‬ ‫وظیفه‬ ‫ادای‬ ‫جهت‬ ‫در‬
‫اختیار همکاران عزیز قرار دهند‪.‬‬
‫ ساختار کتاب از سه بخش ّفعالیت‪ ،‬کار درکالس و تمرین تشکیل شده است‪ .‬آنچه که در انجام یک ّفعالیت به طور عمده مدنظر بوده است‪ ،‬آشنایی‬
‫دانش آموزان با مفهوم درسی و سهیم بودن در ساختن دانش موردنظر است‪ّ .‬فعالیت ها شامل مراحلی مانند درک کردن‪ ،‬کشف کردن‪ ،‬حل مسئله‪،‬‬
‫مقایسه راه حل های مختلف‬‫ٔ‬ ‫درباره یک راه حل و‬
‫ٔ‬ ‫استدالل کردن‪ ،‬بررسی کردن‪ ،‬حدس و آزمایش‪ ،‬توضیح یک راه حل‪ ،‬مرتب کردن‪ ،‬قضاوت‬
‫است‪ .‬هدایت ّفعالیت ها توسط معلم انجام می پذیرد و هرجا که الزم باشد‪ ،‬راهنمایی دانش آموزان توسط او ارائه خواهد شد‪ .‬در بسیاری موارد‬
‫انجام ّفعالیت ساده و آسان نیست و صد البته اجرای مناسب آن دارای ارزش زیادی خواهد بود‪.‬‬
‫ارائه دیدگاه ها و دفاع از ایده های خود و نیز قضاوت‬
‫ هنگام انجام ّفعالیت‪ ،‬هدایت گفت و گوها در کالس یا گفتمان ریاضی که در آن دانش آموزان به ٔ‬
‫عهده معلم است‪ .‬به طور خالصه فراهم کردن فرصت های یادگیری و مجال‬ ‫و ارزیابی افکار و روش های ریاضی دیگر دانش آموزان می پردازند‪ ،‬به ٔ‬
‫دادن به دانش آموزان برای اینکه خود به کشف مفهوم بپردازند‪ ،‬می تواند یکی از دغدغه های همکاران عزیزمان باشد‪ .‬کار درکالس با هدف تثبیت‬
‫و تعمیق و در مواردی تعمیم یادگیری طراحی شده است و انتظار این است که دانش آموزان بیشترین سهم را در حل آن داشته باشند‪ .‬حل تمرین به‬
‫عهده دانش آموزان است؛ ّاما ارائه و بررسی پاسخ های دانش آموزان در کالس ضروری است‪.‬‬ ‫ٔ‬
‫با آنکه بخش جداگانه ای با عنوان حل مسئله درکتاب وجود ندارد؛ ولی در اکثر ّفعالیت ها دانش آموزان به نوعی درگیر فرایند حل مسئله می شوند‪.‬‬
‫عالوه براین‪ ،‬اساساً آموزش راهبردها معموال ً به زمانی طوالنی نیاز دارد؛ زیرا هر راهبرد خود ممکن است شامل ده ها راهبرد جزئی تر باشد‪ .‬در‬
‫توصيه مؤلفان به همكاران ارجمند‪ ،‬تأكيد بر اهداف كتاب‬
‫ٔ‬ ‫كتاب حاضر سعی شده است بين مفاهيم و رويه های رياضی ارتباط و اتصال برقرار شود‪.‬‬
‫درسی است و بايد از ارائه مسائلی كه تنها بر محاسبات پيچيده و الگوريتم ها متكی هستند پرهيز شود‪.‬‬
‫نسخه اولیه کتاب‪ ،‬مؤلفان جلسات فشرده ای را برای نقد و اصالح کتاب برگزار كردند و برخی تغییرات و اصالحات را در‬ ‫ٔ‬ ‫ پس از آماده شدن‬
‫اوليه كتاب ماه ها قبل از چاپ كتاب روی وبگاه واحد تحقیق‪ ،‬توسعه و آموزش ریاضی قرار گرفته بود‪ .‬عالوه بر‬ ‫کتاب اعمال نمودند‪ .‬نسخه های ٔ‬
‫نسخه اولیه کتاب را مطالعه کردند‬
‫ٔ‬ ‫این نظرات اعتبار بخشی و نیز نظرات دبیران سراسر کشور نیز مد نظر قرار گرفت‪ .‬الزم است از تمام همکارانی که‬
‫و نظرات و بررسی ها و پیشنهادهای خود را به دفتر تأليف ارسال كردند‪ ،‬تقدیر و تشکر کنیم‪ .‬ده ها نقد رسیده از سراسر کشور نوید بخش حضور‬
‫و مشارکت مؤثر دبیران ریاضی در تألیف کتاب های درسی است‪ .‬در کنار این‪ ،‬مشاورینی از مراکز آموزشی و پژوهشی و دانشگاه ها نیز بخش هایی‬
‫از کتاب را مطالعه و نقد کردند که جا دارد از آنها نیز قدردانی شود‪ .‬گروه تألیف آمادگی دریافت نظرات و دیدگاه های تمامی همکاران و عزیزان را‬
‫از طریق پست الكترونيكی و وبگاه واحد تحقیق‪ ،‬توسعه و آموزش ریاضی دارد‪ .‬به عالوه بسیاری از مطالب مربوط به پشتیبانی کتاب از طریق وبگاه‬
‫واحد رياضی قابل دریافت است‪ .‬اطمینان داریم که با اتکال به خدای متعال و تكيه بر تالش‪ ،‬اراده و همت شما دبيران محترم می توانيم به برآورده‬
‫شدن اهداف کتاب امیدوار باشيم‪.‬‬
‫مؤلفان‬
 ‫‪1‬‬

‫فصل‬
‫مجموعه‪ ،‬الگو و دنباله‬

‫آال داغالر یا کوه های رنگی در شهرستان ماه نشان استان زنجان‬

‫مجموعه های متناهی و نامتناهی‬ ‫اول‬

‫درس ّ‬

‫متمم یک مجموعه‬ ‫درس دوم‬

‫الگو و دنباله‬ ‫درس سوم‬

‫درس چهارم دنباله های حسابی و هندسی‬

 ‫فصل ‪ : 1‬مجموعه    ‪ ،‬الگو و دنباله‬

‫اول‪ :‬مجموعه های متناهی و نامتناهی‬

‫درس ّ‬

‫مجموعه های اعداد‬

‫انسان در طول تاریخ برحسب نیاز خود از مجموعه های مختلف اعداد استفاده کرده است‪.‬‬
‫برخی از این مجموعه ها که در سال های قبل با آنها آشنا شدیم‪ ،‬به شرح زیرند‪:‬‬

‫{ …  ‪: N = } 1,  2 , 3,  4 ,‬مجموعه  اعداد طبیعی‬

‫{ …  ‪:W  = } 0,  1,  2 , 3,  4 ,‬مجموعه اعداد حسابی‬ ‫ ‬ ‫جورج کانتور‬

‫{ …  ‪:Z = } … , -2, -1,  0,  1 , 2,  3 ,‬مجموعه اعداد صحیح‬ ‫ ‬ ‫«مجموعه» یکی از اساسی ترین مفاهیم ریاضی‬
‫{ ‪ : Q   =  } m | m, n∈ Z , n ≠0‬مجموعه اعداد گویا‬ ‫است که بسیاری از نظریه های دیگر ریاضی‬
‫‪n‬‬
‫مجموعه اعدادی که نتوان آنها را به صورت  = ‪ : Q′‬مجموعه اعداد گنگ‬ ‫در یک قرن اخیر بر مبنای آن پایه گذاری یا‬
‫نسبت دو عدد صحیح نمایش داد‪.‬‬ ‫سازماندهی شده اند‪ .‬مطالعات جدی دربارۀ‬
‫مجموعه ها با کار جورج کانتور در     سال‪1870‬م‬
‫   ‪ : R = Q  Q′‬مجموعه اعداد حقیقی‬
‫آغاز شده است‪.‬‬

‫رابـطه زیـرمجـموعه بودن بیـن این مجـموعـه ها به شـکل‬

‫ٔ‬ ‫همـان طـور که مـالحـظه می شـود‬
‫‪ N ⊆ W ⊆ Z ⊆ Q ⊆ R‬برقرار است‪ .‬به عبارت دیگر تمام مجموعه های اعدادی که تاکنون‬
‫با آنها آشنا شده ایم‪ ،‬زیرمجموعه هایی از اعداد حقیقی اند‪ .‬در نتیجه‪ ،‬هر عدد دلخواهی را که‬
‫درنظر بگیریم‪ ،‬باید جایی روی محور اعداد حقیقی داشته باشد و همچنین هر نقطه روی این‬
‫محور نشان دهندۀ یک عدد حقیقی مشخص است‪.‬‬
‫‪‬‬
‫کاردرکالس‬
‫‪ 1‬الف) مجموعه  ‪ R - Q‬چه نام دارد؟ آن را روی شکل مقابل هاشور بزنید و دو عضو‬
‫ناحیه هاشورخورده بنویسید‪.‬‬
‫دلخواه از آن را در ٔ‬ ‫‪R‬‬
‫ب) دو عددگویا مثال بزنید که عدد صحیح نباشند و آنها را روی شکل مقابل در محل مناسب‬ ‫‪N‬‬ ‫‪Z‬‬ ‫‪Q‬‬
‫بنویسید‪.‬‬
‫پ) اعداد زیر را روی شکل و در محل مناسب بنویسید‪.‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪25‬‬
‫‪17 , 0 , 200,‬‬ ‫‪,2/ 6 ,2 5 , −‬‬ ‫‪, −9‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫} =‪Z-W‬‬ ‫ت) مجموعه اعداد صحیح غیر حسابی را با نمایش اعضا بنویسید‪{.‬‬
‫مجموعه ‪ W- N‬چند عضو دارد؟‬
‫ٔ‬ ‫ث)‬
‫‪2‬‬
‫درس اول‪ :‬مجموعه های متناهی و نامتناهی‬

‫‪ 2‬هریک از اعداد داده شده را در یکی از جاهای مشخص شده روی محور بنویسید‪ .‬کدام یک از این شش عدد گنگ اند؟ زیر آنها‬
‫خط بکشید‪.‬‬
‫‪−7‬‬
‫‪2/45 ,‬‬ ‫‪, 6 , -4/9 , π , − 2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪-5‬‬ ‫‪-2/8‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫بازه ها‬
‫مجموعه شامل تمام اعداد حقیقی بین ‪ -2‬و ‪ 1‬به همراه خود‬
‫ٔ‬ ‫گونه دیگری از زیرمجموعه های ‪ R‬را درنظر می گیریم‪ .‬فرض کنید ‪A‬‬
‫در اینجا ٔ‬
‫این دو عدد باشد؛ یعنی {‪ .A=}x∈R | -2≥x≥1‬اعضای ‪ A‬را روی محور زیر‪ ،‬با رنگ کردن مشخص کنید‪ .‬آیا می توان تمام اعضای‬
‫‪ A‬را فهرست کرد؟ آیا می توان اولین عدد حقیقی بعد از ‪ -2‬را مشخص کرد؟‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪‬‬
‫ کننده یک قطعه از محور اعداد حقیقی باشد را «بازه» یا «فاصله» می نامیم‪ .‬بازه ها در ریاضیات از اهمیت‬
‫چنین زیرمجموعه هایی از ‪ R‬که مشخص ٔ‬
‫نسبتاً زیادی برخوردارند و ما هم در برخی از فصل های بعدی این کتاب به دفعات با آنها سر و کار خواهیم داشت‪ .‬از این رو شایسته است‬
‫بازه بسته از ‪ -2‬تا ‪1‬‬
‫نقطه انتهایی خود می باشد را ٔ‬‫که برای نشان دادن آنها از نماد ساده تری استفاده شود‪ .‬بازه هایی مثل ‪ A‬که شامل هر دو ٔ‬
‫می نامیم و آن را با نماد [‪] -2,1‬نشان می دهیم‪ .‬حال اگر نقاط ابتدایی و انتهایی این بازه یعنی ‪ -2‬و ‪ 1‬را از ‪ A‬حذف کنیم‪ ،‬آنگاه مجموعه ای مانند‬
‫{‪ B=}x∈R | -2>x>1‬به دست می آید که آن را ٔ‬
‫بازه باز بین ‪ -2‬و ‪ 1‬می نامیم و با نماد (‪ )-2 ,1‬نشان می دهیم‪.‬طول بازۀ (‪ b‬و ‪ )a‬برابر است با ‪.b-a‬‬
‫به طور خالصه‪:‬‬

‫{‪ٔ : A = ]-2 ,1[ = }x∈R | -2≥x≥1‬‬

‫بازه بسته بین ‪ -2‬و ‪1‬‬
‫‪-2‬‬ ‫              ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬

‫بازه باز بین ‪ -2‬و ‪1‬‬

‫ٔ‬ ‫{‪:  B = )-2 ,1( = }x∈R | -2>x>1‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪                 0‬‬ ‫‪1‬‬
‫همچنین بازه هایی مثل {‪ ]2 ,7(= }x∈R | 2≥ x > 7‬که تنها شامل یکی از نقاط انتهایی خود می باشد را بازه های نیم باز می نامیم‪.‬‬
‫فعالیت‬
‫اگر ‪ a‬و ‪ b‬دو عدد حقیقی دلخواه باشند‪ ،‬به طوری که ‪ a<b‬آنگاه جدول زیر را کامل کنید‪:‬‬

‫نوع بازه‬ ‫بازه‬ ‫نمایش مجموعه ای‬ ‫نمایش هندسی‬

‫باز‬ ‫{‪}x∈R | a > x > b‬‬

‫بسته‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫نیم باز‬ ‫(‪]a,b‬‬

‫نیم باز‬ ‫[‪)a,b‬‬

‫‪}x∈R | 1 > x‬‬ ‫≤‬ ‫{‪5‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬
 ‫فصل ‪ : 1‬مجموعه    ‪ ،‬الگو و دنباله‬

‫به صورت‬ ‫‪2x > 4‬‬ ‫نامعادله‬

‫ٔ‬ ‫مجموعه جواب‬
‫ٔ‬ ‫گاهی تمام اعداد حقیقی مثال ً بزرگ تر از ‪ 2‬مورد نظر است‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬می دانیم که‬
‫{‪ C =} x∈R | x<2‬است‪ .‬اعضای ‪ C‬را روی محور زیر نشان دهید‪.‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫آیا می توانید ‪ C‬را به صورت یک بازه بنویسید؟ برای اینکه این مجموعه را به شکل بازه بنویسیم‪ ،‬از نماد ∞‪( +‬بخوانید‪ :‬مثبت بی نهایت)‬
‫مجموعه ‪ C‬را در قالب بازه با نماد ) ∞‪ (2, +‬نمایش می دهیم که یک بازه باز محسوب می شود‪ .‬به همین ترتیب برای‬ ‫ٔ‬ ‫استفاده می کنیم‪.‬‬
‫مجموعه ای مثل }‪ D = {x ∈ R x ≤ 1‬نمایش بازه ای به صورت ]‪ ( − ∞,1‬خواهد بود که یک ٔ‬
‫بازه نیم باز است‪ .‬توجه داریم که ∞‪ +‬و‬
‫∞‪ -‬اعداد حقیقی نیستند‪ .‬در سال های آینده با این دو نماد بیشتر آشنا خواهیم شد‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫اگر ‪ a‬عدد حقیقی دلخواهی باشد‪ ،‬جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫نوع بازه‬ ‫بازه‬ ‫نمایش مجموعه ای‬ ‫نمایش هندسی‬

‫{‪} x∈R | x < a‬‬

‫نیم باز‬ ‫)∞ ‪[a , +‬‬

‫‪a‬‬

‫) ‪( −∞ ,a‬‬
‫‪R‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫{‪} x∈R | x > 5‬‬

‫مثال‬
‫بازه [‪ A=)-1 ,4‬و (∞‪ B= )2,+‬را به دست آوریم‪ .‬نمایش هندسی هر دو بازه  را مطابق شکل روی یک‬
‫می خواهیم اجتماع و اشتراک دو ٔ‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫محور رسم می کنیم‪.‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫مجموعه تمام اعداد حقیقی بزرگ تر از( ‪ ) -1‬یعنی‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫از روی شکل دیده می شود که ‪ A  B‬برابر است با‬
‫(∞‪)-1 ,4[  )2,+∞( =)-1,+‬‬
‫مجموعه تمام اعداد حقیقی بین ‪ 2‬و ‪ 4‬به همراه خود عدد ‪4‬؛ یعنی‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫همچنین با توجه به شکل مالحظه می شود که ‪ A  B‬برابر است با‬
‫[‪)-1 ,4[  )2,+∞( =)2 ,4‬‬
‫توضیح دهید که چرا ‪.2∉ A  B‬‬
‫‪4‬‬
‫درس اول‪ :‬مجموعه های متناهی و نامتناهی‬

‫کار در کالس‬
‫‪ 1‬درستی یا نادرستی عبارت های زیر را مشخص کنید‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬
‫(‪( ∈ ]  ,2‬الف‬ ‫[‪( -2∈ )-2 ,0‬ب ‬ ‫[‪ ( 0∈ )-2 ,0‬‬
‫پ‬ ‫{‪( -2∈}-2 ,0‬ت ‬ ‫ {‪( -1∈ }-2 ,0‬ث ‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫(‪( ]-1,2[ ⊆ )-1 ,2‬ج‬ ‫(‪ ( }0 ,1{ ⊆ ]-1 ,2‬چ‬ ‫[‪( ∅ ⊆ )-17 ,0‬ح ‬ ‫[‪( ]2,5( = )2 ,5‬خ ‬ ‫(‪( 2 ∈ )0 ,1‬د ‬ ‫ ‬
‫‪ 2‬هر یک از اعداد زیر عضو یک یا چند تا از بازه های داده شده هستند‪ .‬هر عدد را به بازه یا بازه های نظیر آن وصل کنید‪.‬‬
‫‪−5‬‬
‫‪-2‬‬ ‫ ‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ -500‬‬ ‫‪ 4‬‬ ‫‪ 6/022*1023‬‬ ‫‪ 0/2‬‬ ‫ ‬

‫‪1‬‬
‫[‪]1 ,4‬‬ ‫(‪ )-∞, -4‬‬ ‫(‪ ]-2 ,0‬‬ ‫(∞‪ ]3,+‬‬ ‫[ ‪ ) −1 ,‬‬ ‫(‪ )-2,3‬‬ ‫ ‬
‫‪2 2‬‬
‫‪ 3‬نمایش هندسی دو بازه [‪ A  = )-4 , 2‬و [‪ B = )-1 , 3‬را روی محور زیر رسم کنید و سپس حاصل عبارت های زیر را بنویسید‪.‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪( A  B‬الف‬ ‫‪( A  B‬ب ‬ ‫‪( B  -  A‬ت   ‪( A - B‬پ ‬ ‫ ‬

‫مجموعه های متناهی و نامتناهی‬

‫فعالیت‬
‫مجموعه اعداد صحیح کمتر از ‪ 4‬باشد‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه اعداد طبیعی کمتر از ‪ 4‬و ‪B‬‬
‫ٔ‬ ‫فرض کنید ‪A‬‬
‫} = ‪A‬‬ ‫{‬ ‫الف) این دو مجموعه را با نمایش اعضای آنها مشخص کنید‪ .‬‬
‫}  = ‪B‬‬ ‫{‬ ‫ ‬ ‫ب) ‪ A‬چند عضو دارد؟‬
‫درباره تعداد اعضای ‪ B‬چه می توان گفت؟‬
‫ٔ‬ ‫پ)‬

‫مجموعه هایی مانند ‪ A‬را که تعداد اعضای آنها یک عدد حسابی است‪ ،‬مجموعه های متناهی می نامیم‪.‬‬

‫مجموعه متناهی نیست؛ زیرا نمی توان تعداد اعضای آن را با یک عدد بیان کرد‪ .‬در واقع تعداد اعضای این‬
‫ٔ‬ ‫با توجه به مطلب فوق‪ B ،‬یک‬
‫مجموعه از هر عددی که در نظر بگیریم‪ ،‬بزرگ تر است‪ .‬چنین مجموعه هایی را مجموعه های نامتناهی می نامیم‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫فصل ‪ : 1‬مجموعه    ‪ ،‬الگو و دنباله‬

‫کار در کالس‬
‫درباره مجموعه های‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬متناهی یا نامتناهی بودن هر یک از مجموعه های زیر را مشخص کنید‪.‬‬
‫متناهی سعی کنید تعداد دقیق یا تقریبی اعضای هر یک از آنها را بنویسید‪.‬‬

‫تعداد اعضا‬
‫متناهی‬ ‫نامتناهی‬ ‫مجموعه‬
‫(در مورد مجموعه های متناهی)‬
‫جنگل های آمازون‬

‫آمازون که به ریه های زمین مشهور است‪،‬‬

‫مجموعه اعداد اول یک رقمی‬
‫ِ‬
‫شمال آمریکای‬ ‫جنگل بسیار بزرگی در‬
‫مجموعه انسان های روی زمین‬ ‫جنوبی است و به دلیل همین وسعت‪ ،‬به آن‬
‫جنگل های آمازون گفته می شود‪ .‬حدود‬
‫مجموعه اعداد طبیعی فرد‬
‫‪  60‬درصد این جنگل در خاک برزیل قرار‬
‫مجموعه سلول های عصبی مغز یک انسان‬ ‫دارد‪ ،‬همچنین بخش هایی از آن هم در‬
‫کشورهای پرو‪ ،‬اکوادور‪ ،‬گویان‪ ،‬کلمبیا‪،‬‬
‫مجموعه تمام دایره های به مرکز مبدأ مختصات‬ ‫ونزوئال‪ ،‬بولیوی و سورینام واقع شده است‪.‬‬
‫مدرسه شما‬ ‫مجموعه دانش آموزان‬ ‫در واقع این جنگل بیش از سه برابر خاک‬
‫ٔ‬
‫رودخانه آمازون با‬
‫ٔ‬ ‫کشور ما وسعت دارد‪.‬‬
‫مجموعه اعداد طبیعی ده رقمی‬ ‫طول حدود ‪ 6500‬کیلومتر به عنوان پرآب ترین‬
‫مجموعه درخت های جنگل های آمازون‬ ‫رودخانه دنیا که ‪ 5‬درصد آب شیرین جهان را‬
‫ٔ‬
‫در خود جای می دهد‪ ،‬نیز از دل این جنگل‬
‫مجموعه کسرهای مثبت با صورت یک‬ ‫نتیجه یک مطالعه بزرگ که‬ ‫ٔ‬ ‫عبور می کند‪.‬‬
‫مدت ‪ 10‬سال به طول انجامید‪ ،‬نشان می دهد‬
‫مجموعه مضرب های طبیعی عدد ‪10‬‬
‫که ‪ 390/000/000/000‬اصله درخت در‬
‫بازه (‪)0 , 1‬‬ ‫گونه مختلف در جنگل های آمازون‬ ‫‪ٔ 16000‬‬
‫وجود دارد‪ .‬با این حساب سهم هر فرد‬
‫مجموعه مولکول های موجود‬
‫دنیا از این جنگل چند درخت می شود؟! با‬
‫در یک مول مشخص از آب‬
‫وجود این‪ ،‬مجموعه درخت های جنگل های‬
‫آمازون یک مجموعه متناهی محسوب‬
‫مجموعه متناهی نام ببرید‪.‬‬ ‫‪ 2‬دو‬ ‫می شود یا نامتناهی؟‬
‫ٔ‬
‫زیرمجموعه دیگری باشد‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه نامتناهی مثال بزنید که یکی از آنها‬
‫ٔ‬ ‫‪ 3‬دو‬
‫مجموعه نامتناهی مثل ‪ A‬و ‪ B‬مثال بزنید که ‪ A ⊆ B‬بوده و ‪ B − A‬تک عضوی باشد‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ 4‬دو‬
‫تذکر‪ :‬تعداد اعضای برخی از مجموعه های متناهی ممکن است بسیار زیاد باشد؛ با این حال‬
‫با داشتن امکانات الزم و صرف وقت کافی ممکن است بتوان تعداد آنها را به دست آورد‪.‬‬
‫طرحی از سلول های عصبی مغز‬

‫‪6‬‬
‫درس اول‪ :‬مجموعه های متناهی و نامتناهی‬

‫فعالیت‬
‫‪1‬‬
‫بازه (‪ )0 , 1‬بنویسید و جواب‬
‫عددی بین ‪ 0‬و ‪ 1‬است‪.‬چهار عدد گویای دیگر از ٔ‬ ‫الف‬
‫‪3‬‬
‫خود را با جواب های دوستانتان مقایسه کنید‪.‬‬
‫ب آیا می توان بین ‪ 0‬و ‪ 1‬به هر تعداد دلخواه عدد گویا ارائه کرد؟‬
‫عدد آووگادرو‬
‫بازه (‪ )0 , 1‬چه نتیجه ای می گیرید؟‬
‫پ در مورد متناهی یا نامتناهی بودن اعداد گویای موجود در ٔ‬
‫در شیمی تعداد ‪ 6/022*1023‬عدد از‬
‫ت در مورد متناهی یا نامتناهی بودن ‪ Q‬چه می توان گفت؟‬
‫هر ذره (مولکول یا اتم) را یک مول از‬
‫آن ذره می نامند‪ .‬برای درک میزان بزرگی‬ ‫مجموعه نامتناهی باشد‪ ،‬آنگاه ‪ A‬یک مجموعه ‪.........‬‬
‫ٔ‬ ‫ث اگر ‪ A‬دارای یک زیر‬
‫این عدد‪ ،‬فرض کنیم تعداد مولکول های‬ ‫خواهد بود‪.‬‬
‫موجود در یک مول آب را که ‪ 18‬گرم‬
‫است‪ ،‬بتوانیم مولکول به مولکول بشماریم‬ ‫تمرین‬

‫و کار شمردن هر مولکول آن هم یک ثانیه‬ ‫مجموعه تمام مضرب های طبیعی عدد ‪ 5‬باشد‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬فرض کنید ‪U‬‬
‫زمان ببرد‪ .‬در این صورت کار شمارش‬ ‫الف) ‪ U‬را با نمایش اعضای آن بنویسید‪.‬‬
‫نزدیک به ‪ 20‬میلیون میلیارد سال به طول‬ ‫ب) ‪ U‬متناهی است یا نامتناهی؟‬
‫خواهد انجامید که این زمان حدود یک‬ ‫زیرمجموعه متناهی از ‪ U‬بنویسید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫پ) یک‬
‫میلیون برابر عمر جهان است!‬ ‫مجموعه نامتناهی مانند ‪ C‬و ‪ D‬از ‪ U‬بنویسید؛ به طوری که ‪. C ⊆ D‬‬
‫ٔ‬ ‫ت) دو زیر‬
‫به نظر شما‪ ،‬مجموعه مولکول های یک‬ ‫‪ 2‬متناهی یا نامتناهی بودن مجموعه های زیر را مشخص کنید‪.‬‬
‫مجموعه‬ ‫مول مشخص از آب‪ ،‬یک‬ ‫الف) مجموعه اعداد طبیعی‪ .‬‬
‫ٔ‬
‫متناهی است یا نا متناهی؟‬ ‫ب) مجموعه شمارنده های طبیعی عدد ‪.36‬‬
‫پ) بازه ( ‪.) 1 , 1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫ت) {‪.A=}x∈N | 1>x>2‬‬
‫مجموعه مضرب های طبیعی عدد ‪.100‬‬‫ٔ‬ ‫ث)‬
‫مجموعه نامتناهی مثال بزنید که اشتراک آنها مجموعه ای متناهی باشد‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ 3‬دو‬
‫‪ 4‬حاصل هر یک از مجموعه های زیر را با رسم بازه های آنها روی یک محور به دست‬
‫آورید‪:‬‬
‫ب) (‪)-∞ ,6[  )2 ,9‬‬ ‫الف) [‪ )-3 ,0(  )-2 ,5‬‬
‫ت) (∞‪)-∞ ,1(  ]1 ,+‬‬ ‫پ) [‪ )3 ,+∞( )6 ,10‬‬
‫‪‬‬

‫ج) ) ∞‪[2, 4) − ( 3, +‬‬ ‫ث) )‪ ( 3, + ∞ ) − [2, 4‬‬

‫مجموعه {‪ R-}3‬را روی محور نشان دهید و سپس آن را به صورت اجتماع دو بازه‬ ‫ٔ‬ ‫‪5‬‬
‫بنویسید‪.‬‬
‫‪ 6‬اگر ‪ A ⊆ B‬و ‪ B‬مجموعه ای متناهی باشد‪ ،‬آنگاه ‪ A‬متناهی خواهد بود یا نامتناهی؟‬

‫‪7‬‬
 ‫فصل ‪ : 1‬مجموعه    ‪ ،‬الگو و دنباله‬

‫درس دوم‪ :‬متمم یک مجموعه‬

‫مجموعه مرجع‬
‫مجموعه تمام کتاب های کتابخانه آیت اللّٰه العظمی مرعشی نجفی (ره) و‬
‫ٔ‬ ‫ دهنده‬
‫فرض کنیم ‪ U‬نشان ٔ‬
‫مجموعه کتاب های خطی آن باشد‪ .‬اگر مجموعه ای را که شامل کتاب های چاپی این کتابخانه‬ ‫ٔ‬ ‫‪A‬‬
‫درباره کتاب های این کتابخانه رسم‬
‫ٔ‬ ‫است‪ ،‬با '‪ A‬نشان دهیم‪ ،‬آنگاه می توانیم نمودار پایین صفحه را‬
‫مجموعه مرجع و '‪ A‬را متمم‬
‫ٔ‬ ‫کنیم‪ .‬در این مثال ‪ U‬را که شامل تمام کتاب های کتابخانه می باشد‪،‬‬
‫کتابخانه آیت اللّٰه العظمی مرعشی نجفی (ره)‪،‬‬
‫ٔ‬
‫مجموعه ‪ A‬می نامیم‪.‬‬
‫ٔ‬
‫در شهر مقدس قم یکی از بزرگ ترین‬
‫کتابخانه های جهان اسالم است که کتاب های‬
‫همه مجموعه های مورد بحث‪ ،‬زیرمجموعه آن باشند‪،‬‬
‫در هر مبحث‪ ،‬مجموعه ای را که ٔ‬ ‫نفیس و قدیمی بسیاری را در موضوعات‬
‫مجموعه مرجع می نامیم و آن را با ‪ U‬نشان می دهیم‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫مختلف در خود جای داده است‪ .‬این‬
‫کتابخانه از نظر فراوانی نسخه های خطی‪،‬‬
‫نخستین کتابخانه کشور و سومین کتابخانه‬
‫مجموعه ‪ U-A‬را متمم ‪ A‬می نامیم و آن را‬
‫ٔ‬ ‫هرگاه ‪ U‬مجموعه مرجع باشد و ‪ ،A ⊆ U‬آنگاه‬
‫جهان اسالم به شمار می رود‪ .‬جدول زیر‬
‫با نماد '‪ A‬نشان می دهیم‪ .‬به عبارت دیگر '‪ A‬شامل عضوهایی از ‪ U‬است که در ‪ A‬نیستند‪.‬‬ ‫درباره تعداد کتاب های‬ ‫اطالعات مختصری‬
‫ٔ‬
‫این کتابخانه در اختیار ما قرار می دهد‪.‬‬
‫فعالیت‬ ‫تعداد‬ ‫نوع کتاب‬

‫مجموعه زیر را در نظر بگیرید و اعضای هر یک را روی محور نشان دهید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫الف دو‬ ‫‪ 42000‬جلد‬ ‫کتاب های خطی‬
‫{‪A=}x∈  | -3 > x ≥2‬‬ ‫‪ 1000000‬جلد‬ ‫کتاب های چاپی‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪ 1042000‬جلد‬ ‫کل کتاب ها‬
‫{‪B=}x∈R| -3 > x ≥2‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬

‫ب ‪ A‬را با نمایش اعضا و ‪ B‬را به صورت یک بازه بنویسید‪.‬‬

‫{=‪A‬‬ ‫}‬
‫=‪B‬‬
‫مجموعه مرجع را ‪ Z‬در نظر بگیریم‪ A′ ،‬را مشخص کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫پ در مورد ‪ ،A‬اگر‬

‫مجموعه مرجع باشد‪ B′ ،‬را مشخص کنید و آن را روی‬

‫ٔ‬ ‫ت در مورد ‪ B‬با فرض این که ‪R‬‬ ‫‪ :U‬مجموعه تمام کتاب های کتابخانه‬
‫محور نمایش دهید‪.‬‬
‫‪ :A‬کتاب های‬ ‫‪ :A′‬کتاب های چاپی‬
‫خطی‬
‫‪-8‬‬ ‫‪-6‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪8‬‬
 ‫درس دوم‪ :‬متمم یک مجموعه‬

‫کار در کالس‬
‫آذربایجان‬ ‫بیل‬
‫د‬
‫ار آذربایجان غربی‬
‫شرقی‬ ‫الن‬ ‫گلستان‬ ‫خراسان شمالی‬ ‫مجموعه استان های‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه شامل تمام استان های کشورمان باشد و ‪A‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬اگر ‪U‬‬
‫ی‬ ‫گ‬
‫کردستان‬
‫مازندران البرز زنجان‬
‫تهران قزوین‬
‫سمنان‬
‫خراسان رضوی‬ ‫غیرساحلی‪ ،‬آنگاه '‪ A‬را با نمایش اعضای آن بنویسید‪.‬‬
‫همدان‬
‫قم‬
‫کرمانشاه‬
‫مرکزی‬
‫خراسان جنوبی‬
‫لرستان ایالم‬ ‫اصفهان‬
‫چهارمحال‬ ‫یزد‬ ‫مجموعه‬
‫ٔ‬ ‫شده کشور و ‪B‬‬ ‫مجموعه تمام اتومبیل های پالک گذاری ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪ 2‬فرض کنیم ‪U‬‬
‫و بختیاری خوزستان‬
‫کهگیلویه‬
‫و بویراحمد‬ ‫اتومبیل های با پالک فرد باشد‪ .‬در این صورت '‪ B‬چه مجموعه ای خواهد بود؟‬
‫کرمان‬
‫فارس‬ ‫‪ 3‬با فرض آنکه ‪ N‬مجموعه مرجع باشد‪ ،‬هر مجموعه را به متمم خودش وصل کنید‪.‬‬
‫شهر‬

‫{… ‪}1 , 3 , 5 , 7 , 9 ,‬‬ ‫{…‪}1 , 4 , 6 , 8 , 9 , 10 ,12 ,14 ,‬‬

‫بو‬

‫سیستان و بلوچستان‬
‫هرمزگان‬
‫{… ‪}3 , 6 , 9 , 12 ,‬‬ ‫{… ‪}2 , 4 , 6 , 8 , 10 ,‬‬
‫{‪}1 , 2 , 3 , … , 9‬‬ ‫{… ‪}1 , 2 , 4 , 5 , 7 , 8 ,‬‬
‫{… ‪}2 , 3 , 5 , 7 , 11 ,13 ,‬‬ ‫{… ‪}10 , 11 , 12 , 13 , 14 ,‬‬
‫زیرمجموعه دلخواهی از آن می باشد‪ .‬طرف دوم تساوی های زیر‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه مرجع و ‪A‬‬
‫ٔ‬ ‫‪U 4‬‬
‫را بنویسید‪.‬‬
‫نرخ بیکاری‬ ‫=‪∅′‬‬ ‫=‪U′‬‬ ‫= ‪ A  A′‬‬ ‫=‪A  A′‬‬
‫سن کار در یک کشور را‬ ‫جمعیت در ّ‬
‫به عنوان مجموعه مرجع یعنی ‪ U‬درنظر‬
‫می گیریم و فرض می کنیم ‪ A‬نشان دهنده‬ ‫مجموعه مرجع درنظر بگیریم‪ ،‬آنگاه ‪ N′‬را با نوشتن اعضای آن‬ ‫‪ 5‬الف) اگر ‪ Z‬را به عنوان‬
‫ٔ‬
‫مجموعه افراد شاغل این کشور باشد‪ .‬در‬
‫مشخص کنید‪.‬‬
‫این صورت ‪ A′‬برابر مجموعه افراد بیکار‬
‫)‪n(A′‬‬ ‫مجموعه مرجع درنظر بگیریم‪ ،‬در این صورت ‪ N′‬را روی محور نمایش‬‫ٔ‬ ‫ب) اگر ‪ R‬را به عنوان‬
‫بیانگر نرخ بیکاری آن‬ ‫و نسبت‬
‫)‪n(U‬‬ ‫دهید‪.‬‬
‫کشور خواهد بود‪.‬‬ ‫‪ 6‬فرض کنیم {‪ U=}1, 2, 3, 4, 5‬مجموعه مرجع باشد و {‪ A= }1, 2, 3‬و {‪ .B= }2, 4‬ابتدا‬
‫‪ A′‬و ‪ B′‬را بنویسید و سپس جدول های زیر را کامل کنید‪ .‬از هر قسمت چه نتیجه ای می گیرید؟‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫{= ‪A′‬‬ ‫}‬ ‫{= ‪B′‬‬ ‫}‬
‫‪)A′(′‬‬
‫‪)A...‬‬
‫= ‪⇒ ...‬‬ ‫‪′(′ = A‬‬
‫{‪}1, 2, 3‬‬

‫‪AB‬‬ ‫‪)A B(′‬‬ ‫‪A′B′‬‬

‫= ‪⇒ ...‬‬
‫‪......‬‬
‫‪...= ......‬‬
‫}‬ ‫{‬ ‫}‬ ‫{‬ ‫}‬ ‫{‬

‫‪A    B‬‬ ‫‪)A    B(′‬‬ ‫‪A′  B′‬‬

‫= ‪⇒ ...‬‬
‫‪......‬‬
‫‪...= ......‬‬
‫}‬ ‫{‬ ‫}‬ ‫{‬ ‫}‬ ‫{‬

‫‪A-B‬‬ ‫)‪A-(A    B‬‬ ‫‪AB′‬‬

‫= ‪⇒ ...‬‬
‫‪......‬‬
‫‪...= ......=......‬‬
‫}‬ ‫{‬ ‫}‬ ‫{‬ ‫}‬ ‫{‬

‫‪9‬‬
 ‫فصل ‪ : 1‬مجموعه    ‪ ،‬الگو و دنباله‬

‫مجموعه مرجع است‪ .‬در نمودارهای مقابل‬

‫ٔ‬ ‫‪ 7‬الف) فرض کنیم ‪ A ⊆ B ⊆ U‬که در آن ‪U‬‬ ‫‪U‬‬

‫رابطه زیر مجموعه بودن‬

‫‪ A′‬و ‪ B′‬را مشخص کنید و سپس تعیین کنید که آیا بین ‪ A′‬و ‪ B′‬هم ٔ‬ ‫‪B‬‬

‫برقرار است؟ چگونه؟‬ ‫‪A‬‬

‫مجموعه مرجع باشد و {‪ A=  }a, b‬و {‪ ،B=  }a, b, c‬در‬
‫ٔ‬ ‫ب) اگر {‪U  =  }a, b, c, d, e‬‬ ‫‪ A′‬را هاشور بزنید‬
‫‪U‬‬
‫این صورت ‪ A ⊆ B‬می باشد‪ .‬با به دست آوردن ‪ A′‬و ‪ B′‬نشان دهید که بین ‪ A′‬و ‪ B′‬هم ٔ‬
‫رابطه‬
‫زیرمجموعه بودن برقرار است‪.‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪A‬‬
‫تعداد عضوهای اجتماع دو مجموعه‬
‫‪ B′‬را هاشور بزنید‬
‫در سال گذشته دیدیم که اگر ‪ A‬یک مجموعه متناهی باشد‪ ،‬آنگاه برای نشان دادن تعداد‬
‫عضوهای آن از عالمت (‪ n)A‬استفاده می شود‪ .‬مثال ً اگر {‪ G=}2, 3, 5, 7‬در این صورت‬
‫می توانیم بنویسیم ‪ .n)G(=4‬در این بخش می خواهیم رابطه ای برای (‪ n)A  B‬به دست آوریم‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫مؤسسه طرفدار‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬یک تیم کوه نوردی متشکل از ‪ 4‬دانش آموز و ‪ 3‬دانشجوی عضو یک‬
‫جمعه هر هفته کوه های‬
‫ٔ‬ ‫محیط زیست است‪ .‬اعضای این تیم به طور داوطلبانه در روزهای‬
‫اطراف شهر خود را از وجود زباله پاک سازی می کنند‪.‬‬
‫اعضای دانش آموز این تیم مجموعه {آنیتا‪ ،‬زهرا‪ ،‬الناز‪ ،‬الهام}=‪ A‬و اعضای دانشجوی‬
‫آن مجموعه {فاطمه‪ ،‬معصومه‪ ،‬فرزانه}=‪ B‬هستند‪ .‬همان گونه که دیده می شود‪ ،‬این دو‬
‫مجموعه هیچ عضو مشترکی ندارند؛ به عبارت دیگر ∅=‪.A  B‬‬

‫مجموعه جدا از هم یا‬

‫ٔ‬ ‫به هر دو مجموعه مثل ‪ A‬و ‪ B‬که فاقد عضو مشترک باشند‪ ،‬دو‬
‫مجزا می گوییم‪.‬‬

‫الف) اعضای ‪ A  B‬را که بیانگر اعضای تیم کوه نوردی می باشد‪ ،‬بنویسید و جدول زیر را‬
‫تکمیل کنید‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫=‪A  B‬‬
‫آنیتا‬ ‫فاطمه‬
‫زهرا‬ ‫معصومه‬
‫(‪n)A‬‬ ‫(‪n)B‬‬ ‫(‪n)AB‬‬ ‫(‪n)AB‬‬
‫الناز‬
‫فرزانه‬
‫‪4‬‬ ‫الهام‬

‫ب) تعداد عضوهای ‪ A  B‬چه رابطه ای با (‪ n)A‬و (‪ n)B‬دارد؟ این رابطه را به صورت یک‬
‫فرمول بنویسید‪.‬‬
‫پ) تحت چه شرایطی این فرمول برای دو مجموعه دلخواه ‪ A‬و ‪ B‬برقرار است؟‬

‫‪10‬‬
‫درس دوم‪ :‬متمم یک مجموعه‬

‫مجموعه شمارنده های طبیعی دو عدد ‪ 28‬و ‪ 30‬را به ترتیب ‪ A‬و ‪ B‬می نامیم‪ .‬موارد‬
‫ٔ‬ ‫‪ 2‬الف)‬
‫خواسته شده را بنویسید‪.‬‬
‫‪ : A=}...., ....,....,....,....,....{ ⇒ n)A(=6‬مجموعه شمارنده  های عدد ‪28‬‬
‫}=‪ : B‬مجموعه شمارنده  های عدد ‪30‬‬ ‫=(‪{ ⇒ n)B‬‬
‫{=‪ :A  B‬شمارنده های مشترک ‪ 28‬و ‪30‬‬ ‫=(‪}⇒ n (A  B‬‬
‫}=‪A  B‬‬ ‫=(‪{ ⇒ n)A  B‬‬
‫ب) جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬
‫(‪n)A‬‬ ‫(‪n)B‬‬ ‫(‪n)AB‬‬ ‫(‪n)AB‬‬
‫‪6‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫پ) چرا رابطه ای را که در فعالیت (‪ )1‬به دست آوردید؛ یعنی (‪ n)A  B( = n)A(+n)B‬در‬
‫این مثال برقرار نیست؟‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫رابطه درست برای (‪ n)A  B‬را حدس بزنید‪.‬‬
‫ت) با تکمیل نمودار مقابل‪ ،‬سعی کنید ٔ‬

‫همان طور که دیدیم‪ ،‬اگر ‪ A‬و ‪ B‬دو مجموعه متناهی دلخواه باشند‪ ،‬داریم‪:‬‬

‫(‪n)A  B( =n)A( + n)B(-n)A  B‬‬

‫با توجه به نمودار فوق‪ ،‬در مورد علت درستی این رابطه با دوستان خود بحث کنید‪.‬‬

‫کاردر کالس‬
‫جشنواره فیلم کوتاه با شرکت ‪ 21‬فیلم در موضوعات مختلف در حال برگزاری‬ ‫ٔ‬ ‫‪ 1‬یک دوره‬
‫است که در بین آنها ‪ 7‬فیلم پویانمایی(کارتونی) و ‪ 8‬فیلم طنز وجود دارد‪ ،‬به طوری که ‪ 3‬تا از‬
‫فیلم های پویانمایی با مضمون طنز می باشند‪ .‬مطلوب است تعداد کل فیلم هایی که‪:‬‬
‫الف) پویانمایی یا طنزند‪.‬‬
‫ب) غیرپویانمایی و غیر طنزند‪.‬‬
‫مجموعه شامل تمام فیلم ها را با ‪ ،U‬مجموعه فیلم های پویانمایی را با ‪ C‬و‬
‫ٔ‬ ‫روش اول حل‪:‬‬
‫مجموعه فیلم های طنز را با ‪ T‬نشان می دهیم‪.‬جاهای خالی را پرکنید و جواب ها را بیابید‪.‬‬
‫ ‬
‫‪( n)C  T( = n)C( + n)T( - n)C  T( = 7 + ... - ... = ...‬الف‬
‫‪( n)C  T(′ = n)U( - n)C  T( = ... - ... = ...‬ب‬
‫‪11‬‬
 ‫فصل ‪ : 1‬مجموعه    ‪ ،‬الگو و دنباله‬

‫مجموعه ‪ C‬و ‪ T‬سطح درون ‪ U‬را به چهار‬

‫ٔ‬ ‫روش دوم حل‪ :‬در نمودار ِون نمایش داده شده‪ ،‬دو‬ ‫‪U‬‬

‫عدد مربوط به دوتا از نواحی نوشته شده است‪ .‬با نوشتن‬ ‫ناحیه جداگانه تقسیم کرده اند که ِ‬ ‫‪C‬‬ ‫‪T‬‬
‫ٔ‬
‫اعداد مربوط به دو قسمت دیگر‪ ،‬جواب قسمت های (الف) و (ب) را بیابید‪.‬‬ ‫چهارفیلم‬
‫‪4‬‬ ‫سه‬
‫فیلم‬ ‫فیلم‬

‫‪ 2‬در یک کالس ‪ 25‬نفری‪ ،‬تعداد ‪ 15‬نفر عضو تیم فوتبال و ‪ 11‬نفر عضو تیم بسکتبال‬
‫کالس هستند‪ .‬اگر ‪ 5‬نفر از دانش آموزان این کالس عضو هیچ یک از این دو تیم نباشند‪،‬‬
‫مشخص کنید چند نفر از آنها عضو هر دو تیم هستند‪.‬‬
‫روش اول حل‪ :‬با تکمیل نمودار زیر مقدار ‪ x‬را بیابید‪.‬‬

‫‪U‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪ 4‬فیلم‬ ‫‪x‬‬
‫‪ 15 - x‬نفر‬ ‫نفر‬

‫‪ 5‬نفر‬

‫روش دوم حل‪ :‬چون ‪ 5‬نفر عضو هیچ یک از این دو تیم نیستند‪ ،‬پس ‪ .n)B  F( = 20‬حال‬
‫با نوشتن فرمول (‪ n)B  F‬می توان (‪ n)B  F‬را به دست آورد‪.‬‬

‫تمرین‬
‫مجموعه مرجع درنظر بگیرید و سپس متمم هر یک از مجموعه های زیر را‬
‫ٔ‬ ‫‪ R 1‬را به عنوان‬
‫روی محور نشان دهید‪.‬‬
‫[‪( D =   )-∞ , 1‬ت) (∞‪( C  =   )0,+‬پ) {… ‪( B  =  }0, 1, 2, 3, 4,‬ب) (‪( A =  ]-2, 3‬الف)‬

‫‪ N 2‬را به عنوان مجموعه مرجع درنظر بگیرید‪.‬‬

‫الف) مجموعه ای نامتناهی مثل ‪ A‬مثال بزنید که ‪ A′‬هم نامتناهی باشد‪.‬‬
‫ب) مجموعه ای نامتناهی مثل ‪ B‬مثال بزنید که ‪ B′‬متناهی باشد‪.‬‬
‫پ) مجموعه ای متناهی مثل ‪ C‬مثال بزنید و ‪ C′‬را به دست آورید‪ C′ .‬متناهی است یا نامتناهی؟‬
‫تمرین‬

‫‪12‬‬
 ‫درس دوم‪ :‬متمم یک مجموعه‬

‫‪ 3‬اگر ‪ n)A  B( = 5 ،n)A( =15‬و ‪ n)A  B( = 30‬آنگاه (‪ n)B‬را محاسبه کنید‪.‬‬

‫مجموعه مرجع ‪ U‬باشند‪ ،‬به طوری که ‪،n)U( =100‬‬

‫ٔ‬ ‫‪ 4‬فرض کنیم ‪ A‬و ‪ B‬زیر مجموعه هایی از‬
‫‪ n)B( =40 ،n)A( =60‬و ‪ n)A  B( =20‬مطلوب است‪:‬‬
‫(‪( n)A  B‬الف)‬ ‫('‪( n)A  B‬ب)‬ ‫(‪( n)A'  B‬پ)‬ ‫('‪( n)A'  B‬ت)‬

‫‪ 5‬در یک کالس ‪ 31‬نفری‪ ،‬تعداد ‪ 14‬نفر از دانش آموزان عضو گروه سرود و ‪ 19‬نفر آنها عضو‬
‫گروه تئاترند‪ .‬اگر ‪ 5‬نفر از دانش آموزان این کالس عضو هر دو گروه باشند‪ ،‬مطلوب است‪:‬‬
‫الف) تعداد دانش آموزانی که فقط عضو گروه سرودند‪.‬‬
‫ب) تعداد دانش آموزانی که عضو هیچ یک از این دو گروه نیستند‪.‬‬

‫‪ 6‬در یک نظرسنجی از ‪ 110‬مشتری یک فروشگاه زنجیره ای‪ ،‬مشخص شد که ‪ 70‬نفر‬

‫آنها در یک ماه گذشته از محصوالت شرکت ‪ A‬و ‪ 57‬نفرشان از محصوالت شرکت ‪ B‬خرید‬
‫کرده اند‪ .‬همچنین ‪ 32‬نفر از آنان نیز اعالم کردند که در این مدت از هر دو شرکت خرید‬
‫کرده اند‪ .‬چه تعداد از این ‪ 110‬نفر در یک ماه گذشته‪:‬‬
‫الف) دست کم از یکی از این دو شرکت خرید کرده اند‪ .‬‬
‫ب) فقط از شرکت ‪ A‬خرید کرده اند‪.‬‬
‫پ) دقیقاً از یکی از این دو شرکت خرید کرده اند‪.‬‬
‫ت) از هیچ یک از این دو شرکت خرید نکرده اند‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫مزرعه چای‬
 ‫فصل ‪ : 1‬مجموعه    ‪ ،‬الگو و دنباله‬

‫درس سوم‪ :‬الگو و دنباله‬

‫الگو‬

‫مثال‬
‫به شکل های زیر و تعداد چوب  کبریت های به کار رفته در هر یک از آنها توجه کنید‪.‬‬
‫شکل ‪3‬‬

‫شکل ‪2‬‬

‫حرم حضرت معصومه (س)‬

‫شکل ‪1‬‬

‫دنیای اطراف ما سرشار از الگوهای مختلفی‬

‫‪ 5‬چوب کبریت‬ ‫‪ 11‬چوب کبریت ‪ 8‬چوب کبریت‬ ‫است‪ .‬به عنوان نمونه‪ ،‬پیدایش شبانه روز‬
‫و تغییر فصول مختلف سال جلوه ای از‬
‫‪: n‬شمارۀ شکل‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪...‬‬ ‫الگوی حاکم بر طبیعت است‪ .‬از سوی‬
‫‪: an‬تعداد چوب کبریت ها‬ ‫‪5‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫دیگر نظم و قانونمندی های موجود در یک‬
‫الگو به خودی خود برای ما جذاب است‪.‬‬
‫رابطه بین ‪ n‬و ‪an‬‬ ‫‪a1=5‬‬ ‫‪a2=8 a3=11 ...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪an=...‬‬ ‫‪...‬‬
‫چه بسا ممکن است طرح های روی یک گل‬
‫آفتابگردان‪ ،‬شکل های هندسی روی یک‬
‫به عنوان مثال مالحظه می شود که‪« ،‬تعداد چوب کبریت های شکل اول برابر ‪ 5‬است» که این مطلب‬
‫سطح کاشی کاری شده یا مارپیچ های روی‬
‫را به طور خالصه به صورت ‪ a1=5‬نشان داده ایم (می خوانیم‪ a :‬اندیس ‪ 1‬برابر ‪ .)5‬عبارت های‬
‫میوه آناناس توجه شما را به خود جلب کرده‬
‫ٔ‬
‫‪ a2 ،a1‬و ‪ a3‬متغیرهای اندیس دار ‪ 1‬نامیده می شوند که مقادیر آنها به ترتیب ‪ 8 ،5‬و ‪ 11‬است‪ .‬به این‬
‫باشند‪ .‬به طور کلی می توان گفت الگو یک‬
‫جمله دوم‬
‫جمله اول الگوست؛ ‪ٔ 8‬‬ ‫اعداد جمالت الگو هم گفته می شود‪ .‬پس در واقع‪ ،‬عدد ‪ٔ 5‬‬ ‫ساختار منظم از اشکال‪ ،‬تصاویر‪ ،‬صداها‪،‬‬
‫آن و به همین ترتیب الی آخر‪.‬‬ ‫نمادها‪ ،‬وقایع یا اعداد است که ممکن است‬
‫‪a1‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫‪a3‬‬
‫تکرار شونده یا رشد کننده یا ترکیبی از این‬
‫‪5‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪11‬‬
‫دو باشد‪.‬‬
‫ دهنده چیست و مقدار آن چقدر است؟‬ ‫از طرف دیگر یکی از رسالت های مهم‬
‫الف با این نمادگذاری‪ a4 ،‬نشان ٔ‬
‫ریاضیات‪ ،‬مدل سازی کردن پدیده های‬
‫ب ‪ an‬به چه معناست؟‬ ‫طبیعی و پی بردن به الگوهای نهفته در‬
‫پ آیا می توانید حاصل ‪ an‬را بر حسب ‪ n‬به دست آورید؟ برای این کار فعالیت بعد را انجام دهید‪.‬‬ ‫آنهاست‪ .‬اهمیت این موضوع به قدری‬
‫است که برخی از ریاضیدانان معتقدند که‬
‫‪ 1‬ــ در سال های گذشته با متغیرهایی مثل ‪ y، x‬و ‪ z‬سروکار داشتیم که اسم آنها تک حرفی بود؛ در حالی که نام متغیرهای اندیس دار که در‬ ‫مطالعه الگوها‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫ریاضی عبارت است از علم‬
‫اینجا به کار می بریم‪ ،‬دو بخشی است‪ .‬پس تفاوت این دو نوع متغیر‪ ،‬تنها در شکل نام گذاری آنهاست و از نظر ماهیت‪ ،‬تفاوتی با هم ندارند‪.‬‬

‫‪14‬‬
‫درس سوم‪ :‬الگو و دنباله‬

‫فعالیت‬
‫‪ 1‬آیدا برای به دست آوردن حاصل ‪ an‬در مثال باال‪ ،‬شکل های الگو را به صورت‬
‫روبه رو درنظر گرفت‪ .‬به کمک این روش‪ ،‬مقدار ‪ a10‬و ‪ an‬را به دست آورید‪.‬‬

‫‪a1=1)3(+2‬‬ ‫‪a2=2)3(+2‬‬ ‫‪a3=3)3(+2‬‬ ‫‪a4 =4)3(+2‬‬ ‫…‬ ‫=‪a10‬‬ ‫…‬ ‫= ‪an‬‬

‫‪ 2‬آیسا روش دیگری را به کار برد‪ .‬او تعداد چوب کبریت های افقی و عمودی‬
‫در هر شکل را به طور جداگانه مورد توجه قرار داد تا بتواند به مقدار ‪ an‬دست‬
‫یابد‪ .‬مقدار حاصل برای ‪ an‬از این روش را درجای مشخص شده بنویسید‪.‬‬

‫(‪a1=1+2)2‬‬ ‫(‪a2=2+3)2‬‬ ‫(‪a3=3+4)2‬‬ ‫(‪a4 =4+5)2‬‬ ‫…‬ ‫‪a10 =10+)10+1(2‬‬ ‫= ‪… an‬‬

‫چوب های عمودی چوب های افقی‬

‫‪ 3‬آیا شما راه دیگری را برای به دست آوردن حاصل ‪ an‬می دانید؟‬

‫‪ 4‬همان طور که در قسمت های (‪ )1‬و (‪ )2‬دیدیم‪ ،‬آیدا و آیسا مقدار ‪ an‬را به ترتیب به صورت های ‪ an =3n+2‬و (‪ an =n+)n+1()2‬به دست‬
‫آوردند‪ .‬جواب آیسا را ساده کنید تا به شکل جواب آیدا درآید‪.‬‬

‫رابطه ‪ an =3n+2‬تعداد چوب کبریت های شکل بیستم را بیابید‪.‬‬

‫‪ 5‬به کمک ٔ‬

‫رابطه ‪ an =3n+2‬مشخص کنید که چندمین شکل در الگوی باال دارای ‪ 77‬قطعه چوب کبریت است‪.‬‬
‫‪ 6‬با استفاده از ٔ‬

‫تذکر‪ :‬در مثال باال دیدیم که‪ an‬بیانگر تعداد چوب کبریت های شکل ‪n‬ام است‪ an=3n+2 .‬را ٔ‬
‫جمله عمومی الگو می نامیم؛ چرا که این رابطه‬
‫در واقع ساختار جمالت الگو را مشخص می کند و به کمک آن می توان مقدار هر جمله از الگو را به دست آورد‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬در اختیار‬
‫جمله عمومی یک الگو به معنای آگاهی داشتن از تمام جمالت آن الگوست‪.‬‬
‫داشتن ٔ‬
‫‪15‬‬
 ‫فصل ‪ : 1‬مجموعه    ‪ ،‬الگو و دنباله‬

‫الگوی خطی‬ ‫‪n‬‬ ‫‪an‬‬ ‫(‪)n, an‬‬

‫جمله قبل از خودش بود‪.‬‬
‫در الگوی مثال قبل دیدیم که هر جمله دقیقاً ‪ 3‬واحد بیش از ٔ‬ ‫‪1‬‬ ‫(‪5 )1, 5‬‬
‫‪a1‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫‪a3‬‬ ‫‪a4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫(‪8 )2, 8‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪14‬‬ ‫…‬ ‫‪3‬‬ ‫(‪11 )3, 11‬‬
‫‪4‬‬ ‫(‪14 )4, 14‬‬
‫‪+3‬‬ ‫‪+3‬‬ ‫‪+3‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬
‫جمله متوالی عددی ثابت است‪ ،‬الگوهای خطی‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬
‫چنین الگوهایی را که در آنها اختالف هر دو ٔ‬
‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬
‫می نامیم‪ .‬برای پی بردن به دلیل این نام گذاری‪ ،‬ستون سوم جدول مقابل را درنظر می گیریم‪.‬‬
‫صفحه مختصات مشخص کنیم‪ ،‬همگی آنها روی خط ‪ y=3x+2‬قرار‬ ‫ٔ‬ ‫اگر این نقاط را در‬
‫معادله خط گفته شده صدق می کند‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫می گیرند‪ .‬به عبارت دیگر مختصات تمام این نقاط در‬
‫جمله عمومی الگو یعنی‪ an =3n+2‬اتفاقی نیست‪.‬‬‫معادله خط یعنی ‪ y=3x+2‬و ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫شباهت بین‬

‫‪+2‬‬
‫معادله خط به عنوان شیب خط‬ ‫عدد ‪ 3‬که در واقع اختالف بین جمالت متوالی الگو بود‪ ،‬در‬

‫‪3x‬‬
‫ٔ‬

‫=‪y‬‬
‫ظاهر شده است که این مطلب همواره درست است‪.‬‬
‫‪14‬‬

‫‪12‬‬

‫جمله عمومی آنها به صورت ‪ tn =an+b‬است‪ ،‬الگوهای خطی‬

‫به طور کلی الگوهایی را که ٔ‬
‫‪10‬‬

‫‪8‬‬
‫می نامیم که در آن ‪ a‬و ‪ b‬اعداد حقیقی دلخواه و ثابت هستند‪.‬‬
‫‪6‬‬

‫‪4‬‬
‫جمله عمومی ‪ ،tn =an+b‬میزان تغییر جمالت متوالی برابر ‪a‬‬
‫دیدیم که در یک الگوی خطی با ٔ‬ ‫‪2‬‬

‫جمله متوالی در این الگوی خطی برابر ضریب ‪ n‬است‪.‬‬‫بود‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬اختالف هر دو ٔ‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫جمله عمومی ‪ ،tn=-4n+15‬هر جمله نسبت به ٔ‬

‫جمله‬ ‫ٔ‬ ‫به عنوان مثال در یک الگوی خطی با‬
‫قبل از خودش ‪ 4‬واحد کاهش می یابد‪:‬‬
‫‪11, 7, 3, -1, -5, -9, ...‬‬

‫مثال‬
‫جمله عمومی الگو‬
‫در یک الگوی خطی‪ ،‬جمالت چهارم و دهم به ترتیب ‪ 17‬و ‪ 41‬می باشند‪ٔ .‬‬
‫را بیابید‪.‬‬
‫جمله عمومی به صورت ‪ Cn =an+b‬باشد‪ .‬پس داریم‪:‬‬
‫حل‪ :‬فرض کنیم ٔ‬
‫‪C4 = 17 ⇒ a)4(+ b = 17‬‬
‫‪C10 = 41 ⇒ a)10( + b = 41‬‬
‫ـــــــــــــــــــ‬
‫‪6a = 24 ⇒ a = 4 ⇒ b = 1‬‬
‫پس ‪ .Cn =4n+1‬بنابراین جمالت الگو به صورت زیر خواهند بود‪:‬‬
‫‪5, 9, 13, 17, 21, 25, 29, 33, 37, 41, 45, ...‬‬
‫‪C4‬‬ ‫‪C10‬‬
‫‪16‬‬
‫درس سوم‪ :‬الگو و دنباله‬

‫کار در کالس‬
‫‪ 1‬شکل بعدی را در الگوی زیر رسم و جدول را کامل کنید‪.‬‬
‫شکل (‪)3‬‬
‫شکل (‪)2‬‬
‫شکل (‪)1‬‬

‫‪ 4‬مربع رنگی‬ ‫‪ 8‬مربع رنگی‬

‫‪ :n‬شمارۀ شکل‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪ 3‬‬ ‫‪ 4‬‬ ‫‪ 5‬‬ ‫ ‬

‫‪ :bn‬تعداد مربع های رنگی‬ ‫‪4‬‬ ‫‪ 8‬‬ ‫… ‬ ‫… ‬ ‫… ‬ ‫ ‬
‫رابطه بین ‪ n‬و ‪bn‬‬ ‫= ‪b1= 4‬‬‫‪ b2‬‬ ‫… ‬ ‫… ‬ ‫… ‬ ‫ ‬

‫‪ 2‬توضیح دهید که چرا این الگو یک الگوی خطی محسوب می شود‪.‬‬

‫رابطه ‪ bn =an+h‬را بیابید و پس از‬
‫ٔ‬ ‫‪ 3‬با توجه به میزان افزایش جمالت الگو‪ ،‬مقدار ‪ a‬در‬
‫حدس زدن مقدار ‪ ،h‬حاصل ‪ bn‬را به دست آورید‪.‬‬
‫شماره ‪ 250‬دارای چند مربع رنگی است؟‬‫ٔ‬ ‫‪ 4‬شکل‬
‫‪ 5‬در چه مرحله ای از الگوی باال‪ ،‬تعداد مربع های رنگی برابر ‪ 144‬است؟‬

‫الگوهای غیرخطی‬

‫فعالیت‬
‫‪ 1‬در الگوی زیر‪ ،‬شکل بعدی را رسم کنید و جدول را کامل نمایید‪.‬‬

‫شکل (‪)1‬‬ ‫شکل (‪)2‬‬ ‫شکل (‪)3‬‬

‫‪ 5‬نقطه‬ ‫‪ 12‬نقطه‬

‫‪ :n‬شمارۀ شکل‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪ 3‬‬ ‫‪ 4‬‬ ‫‪ 5‬‬ ‫ ‬

‫‪ :tn‬تعداد نقطه ها‬ ‫‪5‬‬ ‫‪ 12‬‬ ‫… ‬ ‫… ‬ ‫… ‬ ‫ ‬
‫رابطه بین ‪ n‬و ‪tn‬‬ ‫‪t1= 5 = t2‬‬ ‫… ‬ ‫… ‬ ‫… ‬ ‫ ‬

‫‪ 2‬آیا این الگو یک الگوی خطی است؟ چرا؟‬

‫‪17‬‬
 ‫فصل ‪ : 1‬مجموعه    ‪ ،‬الگو و دنباله‬

‫‪ 3‬امیررضا برای یافتن ٔ‬

‫جمله عمومی این الگو‪ ،‬مجموعه نقاط هر شکل را به صورت زیر دسته بندی کرد‪ .‬از شکل های امیررضا کمک‬
‫بگیرید و مقدار ‪ tn‬را بیابید‪.‬‬
‫شکل (‪)3‬‬
‫شکل (‪)2‬‬
‫شکل (‪)1‬‬

‫(‪t1=)1(2+4)1‬‬ ‫(‪t2=)2(2+4)2‬‬ ‫(‪t3=)3(2+4)3‬‬ ‫(‪t4 =)4(2+4)4‬‬ ‫…‬ ‫=‪tn‬‬

‫‪ 4‬امیرمحمد نگاه دیگری به مسئله داشت‪ .‬او برای هر شکل این الگو‪ ،‬شکل دیگری را به صورت زیر نظیر کرد‪ .‬با استفاده از این شکل ها‬
‫مقدار ‪ tn‬را بنویسید‪.‬‬
‫شکل (‪)3‬‬
‫شکل (‪)2‬‬
‫شکل (‪)1‬‬

‫‪t1= 32-4‬‬ ‫‪t2= 42-4‬‬ ‫‪t3= )3+2(2-4‬‬ ‫‪t4= )4+2(2-4‬‬ ‫…‬ ‫=‪tn‬‬
‫‪= )1+2(2-4 = )2+2(2-4‬‬

‫‪ 5‬نشان دهید که دو مقدار به دست آمده برای ‪ tn‬در دو قسمت قبلی‪ ،‬برابرند‪.‬‬

‫‪ 6‬آیا شما روش دیگری برای یافتن ‪ tn‬می شناسید؟ پاسخ خود را با جواب دوستانتان مقایسه کنید‪.‬‬

‫دنباله‬
‫در بخش قبل برای برخی الگوهای هندسی داده شده‪ ،‬یک الگوی عددی نظیر کردیم‪ .‬به عنوان نمونه در فعالیت قبل‪ ،‬تعداد نقاط مربوط به‬
‫شکل های متوالی الگو به صورت زیر بود‪:‬‬
‫…… ‪5, 12, 21, 32, 45 ,‬‬

‫این آرایش از اعداد‪ ،‬مثالی از یک دنباله است‪.‬‬

‫هر تعداد عدد را که پشت سرهم قرار می گیرند‪ ،‬یک دنباله می نامیم‪ .‬این اعداد‪ ،‬جمالت دنباله نامیده می شوند‪.‬‬

‫‪18‬‬
‫درس سوم‪ :‬الگو و دنباله‬

‫جمله دوم را با ‪ t2‬و‬

‫جمله اول این دنباله را با ‪ٔ ،t1‬‬
‫توجه داریم که ممکن است جمالت یک دنباله فاقد الگو باشند‪ .‬مشابه صفحات قبل‪ٔ ،‬‬
‫جمله عمومی آن را با ‪ tn‬نمایش می دهیم‪ .‬پس‪:‬‬
‫جمله ‪n‬ام یا ٔ‬
‫به همین ترتیب ٔ‬
‫… ‪t1= 5 ، t2= 12 ، t3= 21 ، … ، tn = n2 +4n ،‬‬
‫درجه دوم است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫جمله عمومی آن یک چند جمله ای‬
‫دنباله درجه ‪ 2‬نامیده می شود؛ زیرا ٔ‬
‫گفتنی است که این دنباله یک ٔ‬
‫کار در کالس‬
‫دنباله دلخواه مثال بزنید‪.‬‬
‫‪ 1‬دو ٔ‬
‫جمله عمومی چند دنباله داده شده است‪.‬در هر مورد‪ ،‬جاهای خالی را پر کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪2‬‬
‫‪( an = n -1 :‬الف‬
‫‪2‬‬
‫‪0 , 3 , … , 15 , 24‬‬ ‫ ‬
‫‪( bn= -n+4 :‬ب‬ ‫‪3 , 2 , 1 , 0 , … , -2‬‬
‫‪( cn = -13+2n  : -11 , … , -7 , … , -3‬ج‬
‫جمله بعدی را بنویسید‪ .‬همچنین در پنج مورد اول سعی کنید یک‬
‫‪ 3‬در هر سطر از جدول زیر یک دنباله آمده است‪ .‬در هر مورد سه ٔ‬
‫جمله عمومی برای دنباله نیز حدس بزنید‪.‬‬
‫ٔ‬
‫‪t1‬‬ ‫‪t2‬‬ ‫‪t3‬‬ ‫‪t4‬‬ ‫‪t5‬‬ ‫‪t6‬‬ ‫‪t7‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪tn‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪-n‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪0/1‬‬ ‫‪0/01‬‬ ‫‪0/001‬‬ ‫‪0/0001‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪-27‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪44‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪−1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪...‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪...‬‬

‫شکل (‪)4‬‬
‫شکل (‪)3‬‬
‫‪ 4‬الگوی مقابل را درنظر بگیرید‪.‬‬
‫شکل (‪)2‬‬
‫جمله ششم‬
‫الف ) تعداد مربع ها در الگو را به صورت یک دنباله تا ٔ‬
‫شکل (‪)1‬‬
‫آن بنویسید‪.‬‬
‫‪ 1‬مربع‬ ‫‪ 3‬مربع‬ ‫‪ 6‬مربع‬ ‫دنباله خطی است؟ چرا؟‬
‫ب) آیا دنباله حاصل یک ٔ‬
‫‪19‬‬
 ‫فصل ‪ : 1‬مجموعه    ‪ ،‬الگو و دنباله‬

‫پ) شکل های الگوی صفحه قبل را به صورت زیر تبدیل می کنیم‪ .‬با دقت در تصویر زیر سعی کنید حاصل ‪ an‬را بر حسب ‪ n‬به دست آورید‪.‬‬
‫‪3‬‬

‫(‪)3+1‬‬

‫…و‬
‫‪a1‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫‪a3‬‬
‫)‪3(3 + 1‬‬
‫=⇒ (‪2a3=3 )3+1‬‬
‫‪a3‬‬ ‫=⇒‬
‫‪an ‬‬
‫‪2‬‬
‫مرحله قبل حاصل عبارت زیر را بنویسید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫ت) به کمک‬
‫= ‪1 +2 + 3 + … + n‬‬
‫تمرین‬
‫‪ 1‬به الگوی روبه رو  توجه کنید‪.‬‬

‫‪ 6‬کاشی تیره‬ ‫‪ 8‬کاشی تیره‬ ‫‪10‬کاشی تیره‬

‫‪ 1‬کاشی سفید‬ ‫‪ 2‬کاشی سفید‬ ‫‪ 3‬کاشی سفید‬
‫تیره آن را مشخص کنید‪.‬‬
‫الف) شکل بعدی را رسم کنید و تعداد کاشی های ٔ‬
‫جمله هفتم آن بنویسید‪.‬‬
‫ب) تعداد کاشی های تیره در هر مرحله را به  صورت یک دنباله تا ٔ‬
‫پ) اگر ‪ n‬تعدادکاشی های سفید و ‪ tn‬تعداد کاشی های تیره باشد‪ ،‬مقدار ‪ tn‬را برحسب ‪ n‬بنویسید‪.‬‬
‫ت) برای ‪ 100‬کاشی سفید‪ ،‬چند کاشی تیره الزم است؟‬
‫ث) آیا در این الگو شکلی وجود دارد که شامل ‪ 50‬کاشی تیره باشد؟ اگر هست‪ ،‬تعداد کاشی های سفید آن چندتاست؟‬
‫‪ 2‬الگوی زیر را درنظر بگیرید‪.‬‬
‫شکل (‪)1‬‬ ‫شکل (‪)2‬‬ ‫شکل (‪)3‬‬ ‫شکل (‪)4‬‬

‫‪ 1‬نقطه‬
‫‪ 6‬نقطه‬ ‫‪ 15‬نقطه‬

‫الف) شکل بعدی را رسم کنید‪ ،‬سپس تعداد نقاط هر مرحله را به صورت یک دنباله تا ٔ‬
‫جمله ششم آن بنویسید‪.‬‬
‫جمله عمومی الگو را بیابید‪.‬‬
‫ب) ٔ‬
‫پ) شکل دهم در این الگو چند نقطه دارد؟‬
‫جمله اول دنباله را بنویسید و سپس به هر یک از آنها یک الگوی هندسی‬
‫جمله عمومی چند دنباله داده شده است‪ .‬در هر مورد چهار ٔ‬‫ٔ‬ ‫‪3‬‬
‫نظیر کنید‪.‬‬
‫‪( an=4n‬الف)‬ ‫‪( bn=3n+1‬ب)‬ ‫‪( cn=n +2‬پ)‬
‫‪2‬‬
‫‪( dn=n2+n‬ت)‬

‫جمله عمومی را به دست آورید و سپس برای هرکدام‪ ،‬یک الگوی هندسی نظیر کنید‪.‬‬
‫درجه دو زیر ٔ‬
‫‪ 4‬برای هریک از دنباله های ٔ‬
‫… ‪( 5 , 8 , 13 , 20 , 29 ,‬الف‬ ‫… ‪( 5 , 12 , 22 , 35 , 51 ,‬ب‬ ‫ ‬
‫‪20‬‬
‫درس چهارم‪:‬دنباله های حسابی و هندسی‬

‫درس چهارم‪ :‬دنباله های حسابی و هندسی‬

‫دنباله حسابی‬
‫در صفحات قبل‪ ،‬مثال هایی از الگوهای ِ‬
‫عددی خطی ارائه شد‪ .‬نام دیگر این گونه الگوهای عددی‪ ،‬دنباله های حسابی است‪ .‬به عبارت دیگر‪:‬‬

‫دنباله حسابی نامیده‬

‫جمله قبل از خودش به دست می آید‪ ،‬یک ٔ‬
‫دنباله ای که در آن هر جمله (به جز جمله اول) با اضافه شدن عددی ثابت به ٔ‬
‫می شود و به آن عدد ثابت‪ ،‬قدر نسبت دنباله می گویند‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫هزاره سوم میالدی به بعد به صورت زیر‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬سال های برگزاری مسابقات المپیک از آغاز‬
‫دنباله حسابی اند‪.‬‬
‫است که جمالت یک ٔ‬
‫…… ‪2000 , 2004 , 2008 , 2012 , 2016 , 2020 ,‬‬
‫= ‪t1‬‬ ‫=‪,d‬‬ ‫جمله اول و قدر نسبت این دنباله را مشخص کنید‪.‬‬
‫الف) ٔ‬
‫دوره المپیک در این هزاره در چه سالی برگزار خواهد شد؟‬
‫ب) نهمین ٔ‬
‫جمله عمومی این دنباله را به دست آورید‪.‬‬
‫پ) با تکمیل جدول زیر‪ٔ ،‬‬

‫‪t1‬‬ ‫‪t2‬‬ ‫‪t3‬‬ ‫‪t4‬‬ ‫…‬ ‫‪t9‬‬ ‫…‬ ‫‪tn‬‬ ‫…‬

‫‪2000‬‬ ‫(‪2000+1)4‬‬ ‫(‪2000+2)4‬‬ ‫(‪2000+3)4‬‬ ‫…‬ ‫(‪2000+)…()4‬‬ ‫…‬ ‫(‪2000+) …… ()4‬‬ ‫…‬

‫هزاره سوم میالدی درچه سالی برگزار خواهد شد؟‬

‫ٔ‬ ‫دوره المپیک در‬
‫ت) بیست وچهارمین ٔ‬
‫… =‪t24‬‬
‫دنباله حسابی را به دست آورید‪.‬‬ ‫‪ 2‬با تکمیل جدول زیر‪ ،‬سعی کنید ساختار کلی ٔ‬
‫جمله عمومی یک ٔ‬

‫‪t1‬‬ ‫‪t2‬‬ ‫‪t3‬‬ ‫‪t4‬‬ ‫‪t5‬‬ ‫‪t6‬‬ ‫…‬ ‫‪tn‬‬ ‫…‬

‫‪t1‬‬ ‫‪t1 + 1d‬‬ ‫‪t1 + 2d‬‬ ‫‪t1 + 3d‬‬ ‫…‬ ‫‪t1 + ) …… (d‬‬ ‫…‬

‫‪+d‬‬ ‫‪+d‬‬ ‫‪+d‬‬

‫‪21‬‬
 ‫فصل ‪ : 1‬مجموعه    ‪ ،‬الگو و دنباله‬

‫همان طور که مشاهده شد‪،‬‬

‫جمله اول ‪ t1‬و قدر نسبت ‪ d‬به صورت ‪ tn=t1+)n-1(d‬است‪.‬‬

‫دنباله حسابی با ٔ‬
‫جمله ‪n‬ام یک ٔ‬
‫ٔ‬

‫کار در کالس‬
‫جمله بعدی را بنویسید و سپس‬
‫‪ 1‬در دنباله های حسابی زیر با مشخص کردن قدرنسبت‪ ،‬سه ٔ‬
‫جمله عمومی هر کدام را به دست آورید‪.‬‬
‫ٔ‬
‫= ‪( 5, 10, 15, 20, , , , … , d‬الف‬ ‫= ‪, an‬‬
‫ ‬
‫‪( 1, 3 , 5 , 7,‬ب‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫…‪,‬‬ ‫=‪,d‬‬ ‫= ‪, bn‬‬
‫ ‬
‫‪( 5, 9 , 13 , 17,‬پ‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=‪,… ,d‬‬ ‫= ‪, cn‬‬
‫ ‬
‫‪( 13, 7 , 1 , -5,‬ت‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=‪,… ,d‬‬ ‫= ‪, dn‬‬

‫ کننده سیم کارت های تلفن همراه با شرایط زیرند‪.‬‬

‫‪ A 2‬و ‪ B‬دو شرکت عرضه ٔ‬
‫سیم کارت های شرکت ‪B‬‬ ‫سیم کارت های شرکت ‪A‬‬
‫هزین ٔه ثابت ماهانه‪ 3000 :‬تومان‬ ‫هزینهٔ ثابت ماهانه‪ 2000 :‬تومان‬
‫هزین ٔه هر دقیقه مکالمه‪ 20 :‬تومان‬ ‫هزینهٔ هر دقیقه مکالمه‪ 30 :‬تومان‬

‫هزینه کل ‪ n‬دقیقه مکالمه ماهانه از طریق سیم کارت شرکت ‪ A‬و ‪bn‬‬
‫ دهنده ٔ‬
‫فرض کنیم ‪ an‬نشان ٔ‬
‫هزینه مشابه برای استفاده از سیم کارت شرکت ‪ B‬باشد‪.‬‬
‫ٔ‬
‫الف) مقدار ‪ an‬و ‪ bn‬را برحسب ‪ n‬بنویسید‪.‬‬
‫ب) جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫‪ :n‬زمان مکالمهٔ ماهانه (دقیقه)‬ ‫‪١‬‬ ‫‪ 40‬‬ ‫‪ 60‬‬ ‫‪ 110‬‬ ‫‪ 160‬‬ ‫ ‬

‫‪ :an‬هزین ٔه سیم کارت ‪A‬‬ ‫‪2030‬‬ ‫‪ 3200‬‬ ‫… ‬ ‫… ‬ ‫… ‬ ‫ ‬
‫‪ :bn‬هزینهٔ سیم کارت ‪B‬‬ ‫…‬ ‫‪ 3800‬‬ ‫… ‬ ‫… ‬ ‫… ‬ ‫ ‬

‫دنباله حسابی باشند؟ چرا؟‬

‫جمله عمومی یک ٔ‬ ‫پ) آیا ‪ an‬و ‪ bn‬هر کدام می توانند ٔ‬
‫اگر جواب مثبت است‪ ،‬قدرنسبت هر یک را مشخص کنید‪.‬‬
‫ت) سارا در هر ماه حدود یک ساعت و فاطمه ماهانه تقریباً ‪ 150‬دقیقه با تلفن همراه مکالمه‬
‫می کنند‪ .‬به هر یک از آنها کدام سیم کارت را پیشنهاد می کنید؟ چرا؟‬

‫‪22‬‬
‫درس چهارم‪:‬دنباله های حسابی و هندسی‬

‫مثال‬
‫… ‪4, 11, 18, 25,‬‬ ‫دنباله حسابی زیر جمله شانزدهم را به دست آورید‪.‬‬
‫در ٔ‬
‫حل‪ :‬آرتین و آرکان این مثال را به روش های زیر حل کرده اند‪ .‬شما کدام روش را می پسندید؟‬

‫آرتین‪ :‬از جمله عمومی دنباله‬ ‫آرکان‪ :‬یک الگوی خطی با‬
‫حسابی استفاده می کنیم‪:‬‬ ‫قدر نسبت ‪ 7‬داریم‪ .‬پس‬
‫‪tn= t1 + )n-1(d‬‬ ‫‪tn=7n+ b‬‬
‫‪t16= t1 + 15d‬‬ ‫‪t1=7)1(+ b‬‬
‫(‪=4 + )15()7‬‬ ‫‪4=7+ b ⇒ b =-3‬‬
‫‪=109‬‬ ‫‪tn=7n-3‬‬ ‫جمله عمومی‬
‫‪t16=7)16(-3‬‬
‫‪t16=109‬‬

‫کار در کالس‬
‫سوزن دوزی ــ سیستان و بلوچستان‬
‫جمله چهارم آن ‪ 10‬باشد‪.‬‬
‫دنباله حسابی با قدرنسبت مثبت مثال بزنید که ٔ‬
‫‪ 1‬الف) یک ٔ‬
‫جمله چهارم آن ‪ 10‬باشد‪.‬‬
‫دنباله حسابی با قدرنسبت منفی مثال بزنید که ٔ‬
‫ب) یک ٔ‬
‫جمله مثبت داشته باشد و سایر جمالت آن منفی‬
‫پ) دنباله ای حسابی مثال بزنید که تنها سه ٔ‬
‫باشند‪.‬‬
‫‪ 2‬الف) بین ‪ 18‬و ‪ 62‬سه عدد را چنان قرار دهید که پنج عدد حاصل تشکیل ٔ‬
‫دنباله حسابی‬
‫واسطه حسابی درج کرده ایم‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫بدهند‪ .‬در این حالت می گوییم بین ‪ 18‬و ‪ 62‬سه‬
‫حل‪ :‬با فرض اینکه ‪ 18‬جمله اول باشد‪ ،‬قدرنسبت را به دست آورید و جدول را کامل کنید‪.‬‬
‫‪t1‬‬ ‫‪t5‬‬
‫‪ t1 = 18‬‬
‫‪‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪62‬‬
‫= ‪ t 5 = 62 ⇒ t1 + 4d = 62 ⇒ d‬‬

‫واسطه حسابی درج کنید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫ب) بین ‪ 20‬و ‪ 80‬به تعداد مشخص شده در هر مورد‬

‫‪20‬‬ ‫‪80‬‬

‫‪20‬‬ ‫‪80‬‬

‫‪20‬‬ ‫‪80‬‬

‫‪20‬‬ ‫‪80‬‬
‫پویانمایی روی سفال‬
‫‪20‬‬ ‫‪80‬‬
‫‪23‬‬
 ‫فصل ‪ : 1‬مجموعه    ‪ ،‬الگو و دنباله‬

‫تمرین‬
‫‪ 1‬از بین دنباله های زیر‪ ،‬دنباله های حسابی را مشخص کنید و در هر یک از آنها با تعیین‬
‫جمله بیست ویکم را بیابید‪.‬‬
‫قدرنسبت‪ٔ ،‬‬
‫… ‪( 3 , 10, 17, 24 ,‬الف‬ ‫… ‪( 1, 2, 4, 8,‬ب‬
‫‪( 3 ,2 3 , 3 3 , 4 3 ,‬پ‬ ‫… ‪(10, 7, 4, 1,‬ت‬

‫‪( 2 ,‬ث‬‫‪3 4‬‬

‫… ‪, , 1,‬‬ ‫  … ‪( 2 , 2 , 2 , 2,‬ج‬
‫‪5 5 5‬‬
‫‪ 2‬در یک دنبال ٔه حسابی‪ ،‬جمالت سوم و هفتم به ترتیب ‪ 20‬و ‪ 56‬است‪ .‬دنباله را مشخص‬
‫کنید؛ یعنی با به دست آوردن ٔ‬
‫جمله اول و قدرنسبت‪ ،‬جمالت دنباله را بنویسید‪.‬‬
‫جمله بعدی آن ‪ 39‬است‪.‬‬
‫جمله اول ‪ 3‬و مجموع سه ٔ‬ ‫دنباله حسابی‪ ،‬مجموع سه ٔ‬ ‫‪ 3‬در یک ٔ‬
‫دنباله را مشخص کنید‪.‬‬
‫جمله بعدی الگوی مقابل را با رسم شکل بیابید و نوع دنباله را مشخص کنید‪.‬‬
‫‪ 4‬الف) دو ٔ‬
‫جمله عمومی آن را مشخص کنید‪.‬‬
‫ب) ٔ‬
‫جمله چندم این دنباله ‪ 397‬است؟‬ ‫قدیمی ترین کتاب ریاضی جهان‬
‫پ) ٔ‬
‫تاریخ تقریبی پاپیروس رایند ( یا احمس )‬
‫‪1‬‬

‫سال ‪ 1650‬قبل از میالد است‪ .‬این‬

‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪9‬‬ ‫پاپیروس یک متن ریاضی می باشد که تا‬
‫واسطه حسابی بین ‪ 5‬و ‪ 11‬چه عددی است؟‬
‫ٔ‬ ‫‪ 5‬الف)‬ ‫حدودی ماهیت یک کتاب راهنما را دارد‬
‫واسطه حسابی بین ‪ 20‬و ‪ 30‬چه عددی است؟‬
‫ٔ‬ ‫ب)‬ ‫و شامل ‪ 85‬مسئله به خط هیراتی است‪.‬‬
‫پ) از دو قسمت قبل چه نتیجه ای می گیرید؟‬ ‫احمس کاتب‪ ،‬آن را از روی یک اثر‬
‫قدیمی تر نسخه برداری کرده است‪ .‬این‬
‫مسئله زیر در پاپیروس رایند آمده است‪ .‬آن را حل کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪6‬‬ ‫پاپیروس در سال ‪ 1858‬میالدی به وسیله‬
‫«‪ 100‬قرص نان را بین ‪ 5‬مرد چنان تقسیم کنید که سهم های دریافت شده‪ ،‬دنبال ٔه حسابی تشکیل‬ ‫مصرشناس اسکاتلندی‪ ،‬هنری رایند‪،2‬‬
‫دهند و یک سومِ مجموع سه سهم بزرگ تر‪ ،‬مساوی مجموع دو سهم کوچک تر باشد»‪.‬‬ ‫در مصر خریداری شد و سپس به موزه‬
‫بریتانیا منتقل شد‪ .‬پاپیروس های رایند‬
‫(‪1650‬ق‪.‬م‪ ).‬و مسکو (‪ 1850‬ق‪.‬م‪ ).‬از‬
‫منابع اصلی اطالعات ما درباره ریاضیات‬
‫مصر باستان هستند‪ .‬پاپیروس رایند در سال‬
‫‪ 1927‬منتشر شد‪ .‬این پاپیروس حدود ‪5/5‬‬
‫متر طول و ‪30‬سانتی متر عرض دارد‪.‬‬

‫‪ Ahmes‬ــ‪1‬‬
‫‪ A. Henry Rhind‬ــ‪2‬‬

‫بخشی از پاپیروس رایند‬ ‫‪24‬‬

‫درس چهارم‪:‬دنباله های حسابی و هندسی‬

‫دنباله هندسی‬

‫علی به بیماری آنفوالنزا مبتال شده است‪ .‬روز شنبه چند تن از دوستانش بدون آنکه ماسک زده‬
‫باشند‪ ،‬به عیادت او آمدند‪ .‬در این زمان ویروس آنفوالنزا از راه تنفس وارد بدن امید و محسن‬
‫می شود؛ چرا که آنها روز یکشنبه مبتال به این بیماری شدند‪ .‬اگر پیشگیری انجام نشود و موارد‬
‫بهداشتی مراعات نگردد‪ ،‬پیش بینی می شود که انتشار ویروس تا مدتی با همین الگو ادامه یابد؛‬
‫اول بیماری خود‪ ،‬هر کدام ویروس را به ‪ 2‬نفر دیگر منتقل کنند؛‬ ‫یعنی امید و محسن در روز ِ‬
‫به طوری که روز دوشنبه ‪ 4‬نفر جدید از طریق آنها مبتال شوند و این روند ادامه پیدا کند‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫‪ 1‬جدول مقابل را کامل کنید و ‪ tn‬را بیابید‪.‬‬
‫‪ 2‬در روز دهم چند فرد جدید مبتال می شوند؟‬
‫‪ :tn‬تعداد افراد جدیدی که در ‪ :n‬روز‬ ‫‪ 3‬در روز یازدهم چند شخص جدید به این بیماری مبتال می شوند؟‬
‫روز ‪ n‬ام مبتال می شوند‬ ‫‪ 4‬در روز چندم تعداد افراد جدیدی که به بیماری آنفوالنزا مبتال می شوند‪ ،‬برابر ‪16384‬‬
‫‪1‬‬ ‫(امید و محسن) ‪2‬‬ ‫نفر می شود‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2*2=22‬‬ ‫دنباله زیر بنویسیم‪:‬‬
‫در مثال باال می توانیم تعداد مبتالیان جدید هر روز را به صورت ٔ‬
‫‪3‬‬ ‫‪4*2=23‬‬ ‫…… ‪2, 4, 8, 16, 32,‬‬
‫‪4‬‬ ‫=‪8*2‬‬ ‫دنباله حسابی نیست؛ چرا که تفاضل جمالت متوالی آن ثابت نیست‪ ،‬بلکه نسبت‬ ‫این دنباله یک ٔ‬
‫‪5‬‬ ‫…‬ ‫جمله متوالی آن برابر عددی ثابت است‪.‬‬
‫تقسیم هر دو ٔ‬
‫‪6‬‬ ‫…‬ ‫‪32 16 8 4‬‬
‫‪..‬‬ ‫‪..‬‬ ‫=……‬ ‫=‬ ‫‪= = = 2‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪16 8 4 2‬‬
‫‪n‬‬ ‫= ‪tn‬‬ ‫اینگونه دنباله ها را دنباله های هندسی می نامیم‪ .‬یعنی‪:‬‬

‫جمله اول) از ضرب جمله قبل‬

‫دنباله هندسی‪ ،‬دنباله ای است که در آن هر جمله (به جز ٔ‬
‫ٔ‬
‫از خودش در عددی ثابت و غیرصفر به دست می آید‪ .‬این عدد ثابت را قدرنسبت دنباله‬
‫می نامیم‪ .‬جمله اول هم باید غیرصفر باشد‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫جمله اول ‪ t1‬و قدرنسبت ‪ r‬باشد‪ ،‬جمالت آن به شکل‬
‫دنباله هندسی‪ ،‬اگر ٔ‬
‫در حالت کلی در یک ٔ‬
‫زیر خواهند بود‪ .‬جدول را تکمیل کنید‪.‬‬
‫‪t1‬‬ ‫‪t2‬‬ ‫‪t3‬‬ ‫‪t4‬‬ ‫‪t5‬‬ ‫…‬ ‫‪tn‬‬ ‫…‬
‫‪t1‬‬ ‫‪t1r‬‬ ‫‪t1r2‬‬ ‫…‬ ‫…‬

‫‪*r‬‬ ‫‪*r‬‬ ‫‪*r‬‬ ‫‪*r‬‬

‫‪25‬‬
 ‫فصل ‪ : 1‬مجموعه    ‪ ،‬الگو و دنباله‬

‫با دقت در الگوی به کار رفته در جمالت باال دیده می شود که‪:‬‬

‫دنباله هندسی به صورت ‪ tn=t1rn-1‬است که در آن ‪ t1‬جمله اول و ‪ r‬قدرنسبت‬

‫جمله ‪ n‬ام ٔ‬
‫ٔ‬
‫می باشد )‪.(t1, r ≠ 0‬‬

‫کار در کالس‬
‫دنباله هندسی …… ‪9, 3, 1,‬‬
‫جمله ٔ‬ ‫محاسبه هفتمین ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬نرگس و نگار برای‬ ‫نگار‬ ‫نرگس‬
‫روش های مقابل را به کار برده اند‪.‬‬ ‫‪3 1‬‬ ‫‪9‬‬
‫=‬
‫‪r‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪r‬‬ ‫‪= 3‬‬
‫کدام یک از آنها این مثال را درست حل کرده اند؟ توضیح دهید‪.‬‬ ‫‪9 3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫‪t 7 = 9( )7−1‬‬ ‫‪t 7 = 9(3)7−1‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪=6561‬‬
‫جمله بعدی را بنویسید‪.‬‬
‫‪ 2‬در دنباله های هندسی زیر‪ ،‬قدر نسبت را مشخص کنید و دو ٔ‬ ‫=‬
‫‪81‬‬
‫جمله عمومی هر دنباله را به دست آورید‪.‬‬
‫سپس ٔ‬
‫‪a1‬‬
‫‪( 2, 6, 18, 54, 162 , 486 , … , an =2*3n-1‬الف‬
‫‪*3 *3=r‬‬ ‫ ‬

‫‪( 5, 10 , 20 , 40,‬ب‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪, …, bn‬‬

‫‪( 6, -60 , 600 , -6000,‬پ‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪, …, cn‬‬
‫‪( 4, 2 , 1 , 1 ,‬ت‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪, …, dn‬‬
‫‪2‬‬
‫دنباله هندسی‬
‫‪ 3‬الف) اگر بین ‪ 3‬و ‪ ،48‬عدد ‪ 12‬را قرار دهیم‪ ،‬سه عدد حاصل تشکیل ٔ‬
‫واسطه هندسی بین ‪ 3‬و ‪ 48‬است‪ .‬برای این کار‬
‫ٔ‬ ‫می دهند‪ .‬در این حالت می گوییم ‪ 12‬یک‬
‫به جز ‪ 12‬چه عدد دیگری را می توان درنظر گرفت؟‬
‫‪ t1 = 3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫= ‪ t 3 = 48 ⇒ t1r = 48 ⇒  ⇒ r‬‬ ‫‪‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪48‬‬

‫واسطه هندسی درج کنید‪ .‬آیا جواب یکتاست؟‬

‫ٔ‬ ‫ب) بین ‪ 3‬و ‪ 48‬سه‬
‫‪3‬‬ ‫‪48‬‬

‫دنباله هندسی حاصل شود‪.‬‬

‫پ) جاهای خالی را طوری پر کنید که در هر مورد یک ٔ‬

‫‪10‬‬ ‫‪4000‬‬

‫‪10‬‬ ‫‪80000‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪972‬‬
‫‪26‬‬
‫درس چهارم‪:‬دنباله های حسابی و هندسی‬

‫تمرین‬

‫‪ 1‬از بین موارد زیر‪ ،‬دنباله های هندسی را مشخص کنید و قدر نسبت آنها را بنویسید‪.‬‬
‫… ‪( 7 , 28, 112, 448 ,‬الف‬ ‫‪( 2‬ب ‬ ‫‪5 , 4 5 , 6 5 , 8 5 ,‬‬
‫‪−1 1 −1‬‬
‫‪( 1,‬پ‬ ‫…‪, , ,‬‬ ‫… ‪( 5, 5, 5, 5,‬ت ‬
‫‪2 4 8‬‬
‫‪4‬‬
‫می توان ساخت؟ دو مورد را بنویسید‪.‬‬ ‫دنباله هندسی با قدر نسبت‬
‫‪ 2‬چند ٔ‬
‫‪5‬‬
‫‪ 3‬درستی یا نادرستی جمالت زیر را بررسی کنید‪ .‬در صورت درست بودن توضیح دهید و در صورت نادرست بودن مثال نقض ارائه کنید‪.‬‬
‫الف) هر دنباله‪ ،‬یا حسابی است یا هندسی‪.‬‬
‫ب) دنباله ای وجود ندارد که هم حسابی باشد و هم هندسی‪.‬‬

‫دوچرخه دست دوم‪ ،‬در هر سال ‪ 20‬درصد نسبت به سال‬

‫ٔ‬ ‫‪ 4‬علی دوچرخه ای را به قیمت ‪ 500‬هزار تومان خرید‪ .‬فرض کنید قیمت‬
‫قبل از خودش کاهش یابد‪.‬‬
‫الف) اگر او بعد از ‪ 3‬سال قصد فروش دوچرخه اش را داشته باشد‪ ،‬به چه قیمتی می تواند آن را بفروشد؟‬
‫ب) قیمت دوچرخه بعد از گذشت ‪ n‬سال از چه رابطه ای به دست می آید؟‬

‫…… ‪2, 4, 8,‬‬ ‫دنباله هندسی مقابل را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫‪ 5‬حاصل ضرب بیست ٔ‬
‫جمله اول ٔ‬
‫دنباله هندسی به ترتیب ‪ 12‬و ‪ 96‬می باشند‪ .‬دنباله را مشخص کنید‪.‬‬
‫‪ 6‬جمالت سوم و ششم یک ٔ‬
‫‪ 7‬بنابر آمار منتشر شده از جانب پزشکی قانونی کشور‪ ،‬آمار تلفات جاده ای از عدد ‪ 27759‬نفر در سال ‪ 1384‬به عدد ‪ 16584‬نفر در‬
‫ دهنده حدود ‪ 5‬درصد کاهش ساالنه در این دهه است‪ .‬اگر آمار حوادث رانندگی در کشور با همین‬
‫سال ‪ 1394‬کاهش یافته است که نشان ٔ‬
‫سرعت کاهش یابد‪،‬‬
‫الف) پیش بینی می شود در هر یک از سال های منتهی به سال ‪ 1400‬چند نفر از هم وطن های ما جان خود را در حوادث رانندگی از دست‬
‫بدهند؟ نتایج را در جدول زیر ثبت کنید‪.‬‬

‫سال‬ ‫‪1394‬‬ ‫‪1395‬‬ ‫‪1396‬‬ ‫‪1397‬‬ ‫‪1398‬‬ ‫‪1399‬‬ ‫‪1400‬‬

‫تعداد تلفات مورد انتظار‬

‫ب) اعداد حاصل‪ ،‬چه نوع دنباله ای تشکیل می دهند؟‬

‫‪27‬‬
 ‫‪2‬‬
‫فصل ‪ : 2‬مثلثات‬

‫فصل‬
‫مثلثات‬
‫(الرحمن‪)5 :‬‬
‫ٰ‬ ‫الشَّ ْم ُس َوا ْل َق َم ُر بِ ُح ْس َب ٍان‏‬
‫‏ خورشيد و ماه برابر حساب ( منظمی در چرخش و گردش ) هستند‪.‬‬

‫‪23/44 °‬‬
‫‪6/68‬‬ ‫فصل یا موسم یکی از تقسیمات سال بر اساس تغییرات آب‬
‫و هوایی کره زمین است‪ .‬به علت مایل بودن محور گردش‬
‫زمین به دور خورشید نسبت به صفحۀ استوا و در نتیجه‬
‫تغییر طول روز و شدت تابش و دما‪ ،‬فصل ها پدید می آیند‪.‬‬
‫‪5/14°‬‬

‫نسبت های مثلثاتی‬ ‫درس اول‬

‫ء‬
‫دایره مثلثاتی‬ ‫درس دوم‬

‫روابط بین نسبت های مثلثاتی‬ ‫درس سوم‬

‫‪28‬‬
 ‫درس اول‪ :‬نسبت های مثلثاتی‬

‫درس اول‪ :‬نسبت های مثلثاتی‬

‫برای اینکه اتومبیل ها در پیچ جاده ها بتوانند‬

‫بدون خطر انحراف‪ ،‬حرکت کنند‪ ،‬در جاده‬ ‫مثلثات شاخه ای از ریاضیات است که به بررسی روابط بین زوایا و اضالع یک مثلث‬
‫شیب عرضی ایجاد می کنند‪ ،‬یعنی آن را‬
‫می پردازد‪ .‬یکی از اهداف این علم‪ ،‬اندازه گیری فاصله ها به صورت غیرمستقیم است‪ .‬مثلثات‬
‫طوری می سازند که قسمت بیرونی جاده‬
‫در علوم مهندسی‪ ،‬فیزیک‪ ،‬نقشه برداری‪ ،‬دریانوردی‪ ،‬نجوم و غیره کاربرد دارد‪.‬‬
‫نسبت به قسمت درونی‪ ،‬مرتفع تر باشد‪.‬‬
‫به عنوان مثال‪ ،‬فرض کنید یک هواپیما در ارتفاع ‪ 2‬کیلومتری از سطح زمین در حال فرود آمدن است‪.‬‬

‫‪13o‬‬

‫‪2km‬‬
‫محل فرود‬ ‫‪A‬‬

‫زاویه هواپیما با افق ‪ 13°‬باشد‪ ،‬می خواهیم محل دقیق فرود هواپیما را بدانیم‪ .‬این مسئله‬ ‫اگر ٔ‬
‫در صفحات گرافن‪ ،‬هر اتم کربن با سه اتم‬
‫و مسائلی نظیر این با استفاده از روابط مثلثاتی حل می شوند‪.‬‬
‫کربن دیگر پیوند دارد که زوایای بین این‬ ‫پایه نهم با این مفهوم آشنا شدید و دیدید‬
‫برای معرفی مفهوم مثلثات‪ ،‬به مفهوم تشابه نیاز داریم‪ .‬در ٔ‬
‫پیوندها ‪ 120‬درجه است‪ .‬در آینده ای‬ ‫که دو مثلث با هم متشابه اند‪ ،‬هرگاه زوایای نظیر در آنها برابر و نسبت اضالع متناظر نیز با هم برابر‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫نه چندان دور‪ ،‬بهترین میکروفن های جهان‬ ‫‪A′‬‬
‫باشند‪ .‬یعنی اگر ‪ ، ABC  ∼ A′B′C′‬آنگاه‬
‫با استفاده از گرافن ساخته می شوند‪ .‬این‬ ‫‪A‬‬
‫و‬ ‫‪AB‬‬
‫= =‬
‫‪BC‬‬ ‫‪AC‬‬
‫داریم‪:‬‬
‫میکروفن ها‪ ،‬قابلیت ردیابی امواج صوتی‬ ‫‪A′B′ B′C′ A′C′‬‬
‫∧‬ ‫∧ ∧‬ ‫∧ ∧‬ ‫∧‬
‫دامنه شدت شنوایی انسان را‬ ‫ٔ‬ ‫فراتر از‬ ‫=‪.A A‬‬
‫=‬ ‫=‪′, C C‬‬
‫‪′ , B B′‬‬
‫دارند‪.‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C B′‬‬ ‫‪C′‬‬ ‫در هندسه ثابت می شود‪:‬‬

‫هرگاه دو زاویه از مثلثی‪ ،‬با دو زاویه از مثلثی دیگر برابر باشند‪ ،‬آن دو مثلث‪ ،‬متشابه اند‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪A′‬‬ ‫به عنوان یک نتیجه از مطلب باال می توان دید‪:‬‬

‫‪B‬‬
‫‪B′‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∆‬ ‫∆‬
‫اگر ‪ ABC‬و ‪ A′B′C′‬در شکل مقابل قائم الزاویه باشند و داشته باشیم ‪ ، C = C′‬آنگاه‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫‪C‬‬ ‫‪ABC ∼ A′B′C′‬‬
‫‪C′‬‬

‫‪29‬‬
 ‫فصل ‪ : 2‬مثلثات‬

‫کار در کالس‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫'‪C‬‬
‫ الزاویه ‪ ABC‬و '‪ . A = A′ ،A'B'C‬جاهای خالی را کامل کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬در مثلث های قائم‬
‫∆‬ ‫∆‬ ‫‪AC‬‬ ‫‪AB‬‬ ‫‪ΒC‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪ABC‬‬ ‫=⇒ ‪A′B′C′‬‬ ‫=‬
‫‪A′C′‬‬
‫'‪B‬‬
‫‪AB A′B′‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫(چرا؟)‪ .‬با توجه به این‬ ‫=‬ ‫‪ ، AC = AB‬می توان نتیجه گرفت‬ ‫‪ 2‬از تساوی‬
‫‪AC A′C′‬‬ ‫‪A′C′ A′B′‬‬ ‫'‪A‬‬
‫نکته‪ ،‬جاهای خالی را کامل کنید‪:‬‬

‫و‬
‫‪AB‬‬ ‫‪BC‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫‪BC‬‬ ‫‪AC‬‬

‫زاویه ‪ A‬از مثلث قائم الزاویه ‪ ABC‬با زاویه '‪ A‬از مثلث قائم الزاویه '‪A'B'C‬‬
‫ٔ‬ ‫نتیجه‪ :‬اگر‬
‫(مطابق شکل باال) برابر باشد‪ ،‬داریم‪:‬‬
‫‪BC B′ C′ AB A′B′ AB A′B′‬‬
‫=‬ ‫و‬ ‫=‬ ‫و‬ ‫=‬
‫‪AC A ′C′ BC B′C′ AC A′C′‬‬

‫فعالیت‬

‫را بررسی کنید‪.‬‬ ‫‪BC EF‬‬

‫=‬ ‫‪ 1‬در شکل سمت راست‪ ،‬درستی تساوی‬ ‫‪M‬‬
‫‪AB AE‬‬
‫‪F‬‬
‫‪C‬‬
‫نقطه دیگری مثل ‪ M‬را در امتداد ‪ AC‬درنظر بگیرید و از آن نقطه‪ ،‬عمودی بر ضلع ِ‬
‫دیگر‬ ‫ٔ‬ ‫‪2‬‬
‫‪A‬‬
‫زاویه ‪ A‬رسم کنید و پای عمود را ‪ N‬بنامید‪ .‬اکنون جاهای خالی را کامل کنید‪:‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪E‬‬

‫‪BC‬‬ ‫‪MN‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫‪AB‬‬ ‫‪AE‬‬

‫زاویه معین و‬
‫ الزاویه ‪ ABC‬برای ٔ‬
‫ٔ‬ ‫همان طور که در «کار در کالس» باال دیدیم‪ ،‬در مثلث قائم‬
‫زاویه ‪ ،A‬به طول ضلع مجاور آن همواره مقداری ثابت است‪.‬‬ ‫حاده ‪ ،A‬نسبت طول ضلع مقابل ٔ‬ ‫‪C‬‬
‫زاویه ‪ A‬می نامیم و آن را با ‪ tanA‬نشان می دهیم‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬در‬ ‫این نسبت را تانژانت ٔ‬
‫ الزاویه دلخواه ‪ ،ABC‬داریم‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫مثلث قائم‬
‫طول ضلع مقابل به زاویه ‪A‬‬
‫‪ = BC‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ =‪tanA‬‬
‫‪ AB‬طول ضلع مجاور به زاویه ‪A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫عکس تانژانت زاویه ‪ A‬را کتانژانت می نامیم و آن را با ‪ cotA‬نشان می دهیم‪ .‬به عبارت دیگر‪،‬‬
‫در مثلث قائم الزاویه ‪ ABC‬داریم‪:‬‬
‫طول ضلع مجاور به زاویه ‪A‬‬
‫‪ = AB‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ =‪cotA‬‬
‫‪ BC‬طول ضلع مقابل به زاویه ‪A‬‬

‫‪30‬‬
‫درس اول‪ :‬نسبت های مثلثاتی‬
‫‪C‬‬
‫فعالیت‬
‫‪ 1‬در هر یک از شکل های زیر‪ ،‬جاهای خالی را کامل کنید‪.‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪G‬‬
‫‪M‬‬

‫‪2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪F‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2/5‬‬

‫‪BC 5‬‬
‫=‪tan‬‬
‫‪A‬‬ ‫=‬ ‫=‪ cot‬‬
‫‪M‬‬
‫‪MN‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫‪tan‬‬ ‫‪F‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪AB 3‬‬ ‫‪NO 2 / 5‬‬

‫=‬
‫‪cot‬‬ ‫‪A‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪tan‬‬ ‫‪M‬‬ ‫=‬ ‫‪ cot‬‬
‫=‬ ‫‪F‬‬ ‫=‬

‫‪A‬‬
‫‪ 2‬مثلث متساوی االضالع ‪ ABC‬با اضالعی به طول ‪ 2‬واحد را درنظر بگیرید‪.‬‬
‫‪60o‬‬ ‫زاویه ‪ A‬با پاره خط ‪ BC‬را ‪ M‬بنامید‪ .‬با توجه به خواص مثلث‬
‫الف) محل برخورد نیمساز ٔ‬
‫متساوی الساقین‪ ……… AM ،‬ضلع ‪ BC‬است‪ .‬بنابراین‬
‫‪BM = MC = ……… .‬‬
‫‪2‬‬

‫رابطه فیثاغورس‪ ،‬طول ‪ AM‬و حاصل کسرهای زیر را به دست آورید‪.‬‬

‫ب) با استفاده از ٔ‬
‫‪60o‬‬ ‫‪60o‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪30‬‬
‫= ‪tan‬‬
‫‪BM‬‬
‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫‪60‬‬
‫=‪tan‬‬
‫‪AM‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬
‫‪AM‬‬ ‫‪BM‬‬
‫زاویه ‪ 45°‬را پیدا کنید‪.‬‬
‫ الزاویه متساوی الساقین‪ ،‬تانژانت و کتانژانت ٔ‬
‫ٔ‬ ‫پ) با استفاده از یک مثلث قائم‬

‫حاده ‪ A‬به طول وتر‪ ،‬همواره‬

‫زاویه ٔ‬
‫در هر مثلث قائم الزاویه ‪ ،ABC‬نسبت طول ضلع مقابل ٔ‬
‫‪C‬‬
‫زاویه ‪ A‬می نامیم و با ‪ sinA‬نشان می دهیم‪ .‬به عبارت دیگر‬
‫مقداری ثابت است که آن را سینوس ٔ‬
‫= ‪sin A‬‬
‫‪BC‬‬
‫‪.‬‬
‫‪AC‬‬
‫حاده ‪ A‬به طول وتر نیز مقداری ثابت است که آن را‬
‫زاویه ٔ‬
‫همچنین نسبت طول ضلع مجاور ٔ‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫= ‪. cos A‬‬ ‫زاویه ‪ A‬می نامیم و آن را با ‪ cosA‬نشان می دهیم‪ .‬به عبارت دیگر‬
‫کسینوس ٔ‬
‫‪BC‬‬
‫‪BC AC sin A‬‬
‫از‬ ‫=‪ tan‬و‬
‫= = ‪A‬‬ ‫ الزاویه ‪،ABC‬‬
‫ٔ‬ ‫به سادگی می توان دید در مثلث قائم‬
‫‪AB AB cos A‬‬
‫‪AC‬‬
‫‪cos A‬‬
‫= ‪. cot A‬‬ ‫این رو ‪ . tan A = sin A‬به طور مشابه‪ ،‬می توان دید‬
‫‪31‬‬ ‫‪sin A‬‬ ‫‪cos A‬‬
 ‫فصل ‪ : 2‬مثلثات‬

‫در یک مثلث قائم الزاویه‪ ،‬نسبت های سینوس‪ ،‬کسینوس‪ ،‬تانژانت و کتانژانت را نسبت های‬
‫مثلثاتی می نامیم‪.‬‬

‫مثال‬
‫زاویه ‪ 45°‬را حساب کنند‪ .‬او ابتدا‬
‫خانم جاللی از دانش آموزان خواست تا نسبت های مثلثاتی ٔ‬
‫یک مربع با اضالعی به طول ‪ 1‬واحد رسم کرد و از دانش آموزان خواست تا قطر ‪ AC‬را رسم‬
‫‪A‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪B‬‬
‫کرده و سپس طول آن را حساب کنند‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫فریبا‪ :‬با توجه به اینکه مثلث ‪ ADC‬قائم الزاویه است‪ ،‬داریم ‪ .)AD(2+)DC(2=)AC(2‬در‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫نتیجه ‪ 12+12= )AC(2‬و از این رو ‪ .)AC(2=2‬چون اندازه قطر همواره عددی مثبت است‪ ،‬پس‬
‫‪. AC = 2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬
‫معلم‪ :‬با توجه به اینکه مثلث ‪ ADC‬متساوی الساقین است‪ ،‬از این رو ……… = ‪. A1 = C1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪. sin A‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫‪sin 45‬‬‫‪‬‬ ‫‪DC‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫مبینا‪ :‬طبق تعریف سینوس‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫وتر‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫سبا‪ :‬من هم می توانم با توجه به روابط باال کسینوس ‪ 45°‬را پیدا کنم‪.‬‬
‫‪  ‬‬
‫=‪cos‬‬ ‫‪45‬‬
‫=‪A1 cos‬‬ ‫= =‬ ‫‪.‬‬
‫‪  ‬‬
‫ الزاویه ‪ ،ADC‬طبق تعریف داریم‬
‫ٔ‬ ‫مریم‪ :‬اکنون در مثلث قائم‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫=‪tan A1= tan 45‬‬ ‫‪ cot A1= cot 45= = 1.‬و ‪= 1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫کار در کالس‬
‫به کمک شکل فعالیت قبل‪ ،‬با پیدا کردن نسبت های مثلثاتی زاویه های ‪ 30°‬و ‪ ،60°‬جدول زیر‬
‫را کامل کنید (در صورت لزوم‪ ،‬کسرها را گویا کنید)‪.‬‬

‫مقدار‬ ‫‪30°‬‬ ‫‪45°‬‬ ‫‪60°‬‬

‫‪sinA‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪cosA‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪tanA‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪cotA‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪32‬‬
‫درس اول‪ :‬نسبت های مثلثاتی‬

‫مثال‬
‫زاویه ‪ 30°‬پرتاب می شود‪ .‬می خواهیم‬
‫یک موشک در ارتفاع ‪15‬متری از سطح زمین و با ٔ‬
‫‪30°‬‬
‫بدانیم پس از طی ‪ 2000‬متر با همین زاویه‪ ،‬موشک به چه ارتفاعی از سطح زمین می رسد؟‬
‫حل‪ :‬ابتدا یک مدل ریاضی برای حل این مسئله می سازیم‪ .‬با توجه به شکل زیر‪ ،‬به سادگی‬
‫می توان دید‪ ،‬ارتفاع موشک از سطح زمین برابر است با ‪:‬‬
‫‪15‬متر‬

‫……… ‪BC+ MC= BC +‬‬

‫‪B‬‬
‫بنابراین کافی است طول ‪ BC‬را پیدا کنیم‪ .‬می دانیم ‪ . sin 30 = 1‬پس در مثلث قائم الزاویه‬
‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪200‬‬ ‫‪ ABC‬داریم‪:‬‬
‫متر‬
‫‪30°‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪1 BC‬‬
‫= = ‪sin 30‬‬ ‫= ‪⇒ BC‬‬
‫‪15‬متر‬

‫‪M‬‬ ‫‪2‬‬
‫و از این رو‬
‫……… = ……… ‪ = ……… +‬ارتفاع موشک‬

‫فعالیت‬
‫زاویه ‪ 50°‬رسم کنید‪ .‬با تشکیل یک مثلث قائم الزاویه و اندازه گیری طول های‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬یک‬
‫موردنظر با یک خط کش مدرج‪ ،‬نسبت های مثلثاتی زاویه ‪ 50°‬را به صورت تقریبی حساب‬
‫کنید‪ .‬سپس با ماشین حساب‪ ،‬مقادیر واقعی را به دست آورید و با مقادیر قبل مقایسه کنید‪.‬‬

‫‪ 2‬می خواهیم مساحت مثلث ‪ ABC‬در شکل زیر را پیدا کنیم‪ .‬می دانیم‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫= مساحت مثلث ‪ABC‬‬ ‫ارتفاع * قاعده *‬
‫‪A‬‬ ‫‪2‬‬
‫الف) با توجه به اینکه ‪ ،sin50°  0/76‬داریم‪:‬‬
‫‪6‬‬

‫‪AH‬‬ ‫‪AH‬‬
‫متر‬

‫‪50‬‬
‫=‪sin‬‬ ‫=‬ ‫……… ‪⇒ AH ‬‬
‫وتر‬
‫‪50°‬‬ ‫ب) با توجه به قسمت (الف) داریم‪:‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 8‬متر‬ ‫= مساحت مثلث ‪ABC‬‬ ‫× ‪AH × BC ‬‬ ‫……… ‪………* ……… ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪A‬‬

‫زاویه بین آنها نشان دهید‪:‬‬

‫اندازه ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪ 3‬در هر مثلث‪ ،‬با معلوم بودن مقادیر طول دو ضلع مثلث و‬
‫‪C‬‬
‫∆‬
‫‪B‬‬ ‫‪ABC‬‬ ‫‪ = 1 * AB * BC * sinB.‬مساحت‬
‫‪2‬‬

‫‪33‬‬
 ‫فصل ‪ : 2‬مثلثات‬

‫کار کالس‬
‫‪ 1‬در راه پیمایی ‪ 22‬بهمن‪ ،‬یک بالن اطالع رسانی توسط دو طناب به زمین بسته شده است‪.‬‬
‫طول یکی از طناب ها ‪ 30‬متر است‪ .‬می خواهیم طول طناب دوم را پیدا کنیم‪.‬‬
‫زاویه ‪ B‬را به دست آورید‪ .‬سپس ارتفاع وارد بر ضلع ‪ AC‬را رسم کنید و‬
‫اندازه ٔ‬
‫ٔ‬ ‫الف) ابتدا‬
‫آن را ‪ BH‬بنامید‪.‬‬
‫‪B‬‬
‫‪B‬‬

‫?‬
‫زاویه ‪ A‬به دست آورید‪.‬‬
‫ب) طول ‪ BH‬را با استفاده از سینوس ٔ‬

‫‪30‬‬
‫متر‬
‫زاویه ‪ ،65°‬طول طناب دوم را پیدا کنید‪(sin65° ≅ 0/9) .‬‬
‫پ) اکنون با استفاده از سینوس ٔ‬ ‫‪A‬‬
‫‪60‬‬ ‫‪65‬‬
‫‪C‬‬

‫زاویه‬
‫پنجره ساختمانی قرار گرفته است‪ .‬اگر ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪ 2‬مطابق شکل‪ ،‬نردبانی به طول ‪ 8‬متر در زیر‬
‫فاصله پای نردبان‬
‫ٔ‬ ‫نردبان با سطح زمین ‪ θ=30°‬باشد‪ ،‬ارتفاع پنجره تا زمین را محاسبه کنید‪.‬‬
‫تا ساختمان چقدر است؟‬
‫‪C‬‬
‫‪ 1 BC‬‬
‫= ‪sin θ‬‬ ‫= ⇒‬ ‫………= ‪⇒ 2BC= ………⇒ BC‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪2 8‬‬
‫‪ 8‬متر‬
‫رابطه فیثاغورس داریم‪:‬‬
‫اکنون به کمک ٔ‬
‫……… = ‪AB2 = AC2 - BC2 = ……… - ……… = ……… ⇒ AB‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪θ‬‬

‫‪A‬‬

‫تمرین‬
‫سایه آن ‪ 3‬متر است‪ ،‬حساب کند‪ .‬قد علی‬
‫‪ 1‬علی می خواهد ارتفاع یک درخت را که طول ٔ‬
‫سایه او در همان لحظه ‪ 0/5‬متر است‪ .‬ارتفاع درخت چقدر است؟‬
‫‪ 1/5‬متر و طول ٔ‬ ‫?=‪h‬‬
‫‪1/5‬متر‬

‫‪0/5‬متر‬
‫‪ 3‬متر‬

‫‪34‬‬
‫درس اول‪ :‬نسبت های مثلثاتی‬

‫‪ 2‬مساحت شش ضلعی منتظم زیر را به دست آورید‪.‬‬

‫‪3cm‬‬

‫زاویه هواپیما‬
‫‪ 3‬یک هواپیما در ارتفاع ‪ 2km‬از سطح زمین در حال فرودآمدن است‪ .‬اگر ٔ‬
‫با افق حدود ‪ 13‬باشد‪ ،‬هواپیما در چه فاصله ای از ٔ‬
‫نقطه ‪ A‬فرود می آید‪.‬‬ ‫‪°‬‬

‫‪tan 13  0 / 23‬‬

‫‪13o‬‬

‫‪2km‬‬
‫محل فرود‬ ‫‪A‬‬

‫‪ 4‬فرض کنید ‪ .sin75°  0/96‬مساحت مثلث ‪ ABC‬در شکل زیر را به دست آورید‪.‬‬

‫‪A‬‬
‫‪3 cm‬‬

‫‪75°‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪5 cm‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪ 5‬مساحت مثلث ‪ ABC‬را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪B‬‬
‫‪3c‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪3c‬‬

‫‪30°‬‬ ‫‪30°‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪35‬‬
 ‫فصل ‪ : 2‬مثلثات‬

‫درس دوم‪ :‬دایره مثلثاتی‬

‫‪y‬‬ ‫دایره روبه رو‪ ،‬به مرکز مبدأ مختصات و شعاع ‪ 1‬را درنظر بگیرید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫دایره مثلثاتی برای بیان مکان‪ ،‬زمان‬
‫می‌توان از ٔ‬
‫اگر با حرکت در خالف جهت عقربه های ساعت به نقطه ای مانند‬ ‫و توصیف بسیاری از حرکات همانند چرخش‪،‬‬
‫‪P‬‬ ‫∧‬
‫زاویه ‪ A O P‬مثبت است و اگر با حرکت در جهت‬ ‫‪ P‬برسیم‪ٔ ،‬‬ ‫حرکت دورانی‪ ،‬حرکات دوره‌ای‪ ،‬حرکات‬
‫‪θ‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪x′‬‬ ‫‪x‬‬ ‫∧‬
‫تناوبی و حرکات رفت و برگشتی در یک مسیر‬
‫‪O‬‬ ‫‪α‬‬ ‫زاویه ‪A O Q‬‬
‫عقربه های ساعت به نقطه ای مانند ‪ Q‬برسیم‪ٔ ،‬‬
‫مشخص‪ ،‬استفاده کرد‪ .‬یکی از این کاربردها‪،‬‬
‫‪Q‬‬ ‫دایره مثلثاتی می نامیم‪.‬‬
‫منفی است‪ .‬چنین دایره ای را یک ٔ‬ ‫استفاده در سیستم رادارهاست‪.‬‬
‫مثال‬
‫‪y′‬‬
‫در هر یک از دایره های مثلثاتی سمت راست‪ ،‬مقدار زاویه های‬ ‫‪y‬‬
‫زاوی ٔه منفی‬
‫‪ -210° ،90° ،-90°‬و ‪ 225°‬داده شده اند‪.‬‬
‫‪x′‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪O -90°‬‬ ‫‪x‬‬
‫فعالیت‬
‫‪ 1‬هر یک از زاویه های زیر را روی دایره های مثلثاتی داده شده‪ ،‬نشان دهید‪.‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪y′‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫زاویهٔ مثبت‬
‫‪90° A‬‬
‫‪x′‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪x′‬‬ ‫‪x′‬‬ ‫‪x′‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪P‬‬
‫‪y′‬‬
‫‪y‬‬
‫‪y′‬‬ ‫‪y′‬‬ ‫‪y′‬‬
‫زاویهٔ منفی‬
‫‪-30°‬‬ ‫‪135 °‬‬ ‫‪-270°‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪x′‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪ 2‬فرض کنید (‪ P)x,y‬نقطه ای دلخواه روی ٔ‬

‫دایره‬ ‫‪-210°‬‬
‫‪P‬‬
‫مثلثاتی روبه رو باشد و ‪ θ‬زاویه ای است که نیم خط‬
‫‪x′‬‬
‫‪O‬‬
‫‪θ‬‬ ‫{‬ ‫‪x‬‬ ‫نقطه ‪ P‬خطی بر محور‬‫ٔ‬ ‫از‬ ‫ سازد‪.‬‬
‫ی‬ ‫م‬
‫→‬
‫‪Ox‬‬ ‫محور‬ ‫با‬
‫→‬
‫‪OP‬‬
‫‪y′‬‬
‫‪y‬‬

‫زاوی ٔه مثبت‬
‫‪Q‬‬
‫{‬

‫‪ Ox‬عمود می کنیم و محل برخورد را ‪ Q‬می نامیم‪.‬‬

‫→‬

‫‪225° A‬‬
‫‪x‬‬
‫زاویه ‪ θ‬را‬
‫الف) در مثلث ‪ ،OPQ‬نسبت های مثلثاتی ٔ‬ ‫‪x′‬‬ ‫‪O‬‬
‫به دست آورید‪.‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪y′‬‬
‫‪y′‬‬
‫‪cosθ = ......‬‬ ‫و‬ ‫‪sinθ = ......‬‬ ‫و‬ ‫‪tanθ = ......‬‬

‫‪36‬‬
 ‫درس دوم‪:‬دایره مثلثاتی‬

‫نقطه‬
‫فاصله ٔ‬
‫ٔ‬ ‫فاصله ‪ Q‬تا مبدأ با ……… برابر است و‬
‫ٔ‬ ‫ب) با توجه به قسمت (الف) می توان دید‬
‫‪y‬‬
‫نقطه ‪ Q‬با ……… برابر است‪.‬‬ ‫‪ P‬تا پای عمود‪ ،‬یعنی ٔ‬
‫‪P‬‬

‫‪sinθ‬‬
‫‪x′‬‬ ‫‪θ‬‬
‫‪x‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪Q‬‬
‫‪cosθ‬‬

‫با توجه به قسمت (ب) محور ‪ x′ox‬یا محور ‪x‬ها را محور کسینوس ها و محور ‪ y'oy‬یا محور‬
‫دایره مثلثاتی باشد‬
‫نقطه دلخواهی روی ٔ‬
‫‪y‬ها را محور سینوس ها می نامیم‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬اگر ‪ٔ P‬‬
‫‪y′‬‬ ‫زاویه ‪ θ‬می سازد‪ ،‬آنگاه ‪ P‬نقطه ای با مختصات (‪)x,y‬‬
‫که نیم خط ‪ OP‬با قسمت مثبت محور ‪x‬ها ٔ‬
‫است که در آن ‪ x=cosθ‬و ‪.y=sinθ‬‬

‫‪y‬‬
‫نکته‪ :‬دو محور عمود بر هم ‪ x′ox‬و ‪ y′oy‬صفحه را به چهار قسمت تقسیم می کنند‪ .‬هر یک‬
‫دایره مثلثاتی‪،‬‬
‫از این قسمت ها را یک ناحیه یا یک ربع مثلثاتی می نامیم‪ .‬با توجه به جهت ٔ‬
‫ربع دوم‬ ‫ربع اول‬
‫ناحیه ‪ xoy′‬را‬
‫ناحیه ‪ x′oy′‬را ربع سوم و ٔ‬
‫ناحیه ‪ x′oy‬را ربع دوم‪ٔ ،‬‬
‫ناحیه ‪ xoy‬را ربع اول‪ٔ ،‬‬‫ٔ‬
‫‪x′‬‬
‫‪x‬‬
‫ربع چهارم مثلثاتی می نامیم‪.‬‬
‫‪O‬‬
‫ربع سوم‬ ‫ربع چهارم‬
‫نکته‪ :‬زاویه های ‪ 270° ،180° ،90° ،0°‬و ‪ 360°‬زوایای مرزی هستند و آنها را در هیچ کدام‬
‫از ناحیه های فوق در نظر نمی گیریم‪.‬‬

‫‪y′‬‬ ‫کار در کالس‬

‫‪ 1‬مشخص کنید انتهای کمان مربوط به هر یک از زاویه های زیر در کدام یک از نواحی‬
‫چهارگانه قرار می گیرد؟‬
‫ت) ‪-95°‬‬ ‫پ) ‪182°‬‬ ‫ب) ‪65°‬‬ ‫الف) ‪-30°‬‬

‫‪ 2‬با توجه به آنچه در فعالیت قبل‪ ،‬به دست آوردید‪ ،‬توضیح دهید که اگر انتهای کمان روبه رو‬
‫به زاویه ای در ربع اول باشد ( زاویه در ربع اول باشد)‪ ،‬آنگاه چرا نسبت های مثلثاتی آن زاویه‪،‬‬
‫‪y‬‬
‫همگی مثبت اند؟‬
‫(‪B)0,1‬‬
‫مثال‬
‫(‪P)x,y‬‬
‫‪x′‬‬ ‫‪θ‬‬ ‫‪x‬‬
‫دایره مثلثاتی روبه رو‪،‬‬
‫زاویه ‪ 0‬را به دست آوریم‪ .‬می دانیم در ٔ‬
‫‪°‬‬
‫می خواهیم نسبت های مثلثاتی ٔ‬
‫(‪C)-1,0‬‬ ‫‪O‬‬ ‫(‪A)1,0‬‬ ‫نقطه ‪ A‬قرار می گیرد و داریم ‪،sin0°=0‬‬
‫‪ sinθ=y‬و ‪ .cosθ=x‬اگر ‪ ،θ=0‬آنگاه نقطه ‪ P‬روی ٔ‬
‫‪°‬‬

‫‪y 0‬‬
‫همچنین ‪ cos0°=1‬و ‪ ، tan0= = = 0‬اما ‪ cot0°‬تعریف نمی شود (چرا؟)‪.‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬
‫(‪D)0,-1‬‬
‫‪y′‬‬

‫‪37‬‬
 ‫فصل ‪ : 2‬مثلثات‬

‫فعالیت‬ ‫‪y‬‬
‫(‪B)0,1‬‬
‫‪ 1‬در ٔ‬
‫دایره مثلثاتی روبه رو اگر ‪ ،θ=90°‬نسبت های مثلثاتی ‪ θ‬را پیدا کنید‪.‬‬ ‫‪θ=90°‬‬ ‫(‪P)x,y‬‬

‫‪ 2‬اگر ‪ ،θ=180°‬نسبت های مثلثاتی ‪ θ‬را پیدا کنید‪.‬‬ ‫‪θ=180°‬‬ ‫‪θ‬‬ ‫‪θ=0°‬‬

‫‪x′‬‬ ‫‪x‬‬
‫(‪C)-1,0‬‬ ‫‪O‬‬ ‫(‪A)1,0‬‬

‫‪ 3‬اگر ‪ ،θ=270°‬نسبت های مثلثاتی ‪ θ‬را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪θ=270°‬‬ ‫(‪D)0,-1‬‬
‫کار در کالس‬ ‫‪y′‬‬

‫با توجه به نتایج باال جدول زیر را کامل کنید‪:‬‬

‫مقدار‬ ‫‪0°‬‬ ‫‪90°‬‬ ‫؟‬ ‫‪270°‬‬ ‫‪360°‬‬

‫‪ α‬در ربع اول است ⇒ ‪0° > α > 90°‬‬
‫‪sinθ‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪ α‬در ربع دوم است ⇒ ‪90° > α > 180°‬‬
‫‪cosθ‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪ α‬در ربع سوم است ⇒ ‪180° > α > 270°‬‬
‫‪tanθ‬‬ ‫تعریف نشده‬ ‫‪0‬‬ ‫‪ α‬در ربع چهارم است ⇒ ‪270° > α > 360°‬‬
‫‪cotθ‬‬ ‫تعریف نشده‬
‫‪y‬‬

‫فعالیت‬
‫‪θ‬‬
‫‪ 1‬فرض کنید ‪ θ‬زاویه ای در ربع سوم ٔ‬
‫دایره مثلثاتی باشد‪ .‬با توجه به اینکه ‪ y=sinθ‬و ‪x=cosθ‬‬ ‫‪x′‬‬
‫‪O‬‬
‫‪x‬‬
‫و در ربع سوم‪ ،x , y>0 ،‬عالمت هر یک از نسبت های مثلثاتی ‪ θ‬را در ربع سوم مشخص کنید‪.‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪y′‬‬

‫‪ 2‬فرض کنید ‪ α‬زاویه ای در ٔ‬

‫دایره مثلثاتی در ربع دوم باشد‪ .‬فعالیت قبل را برای ‪ α‬نیز‬ ‫‪y‬‬
‫تکرار کنید‪.‬‬
‫‪P‬‬
‫‪α‬‬
‫‪x′‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪ 3‬جدول زیر را کامل کنید‪:‬‬

‫‪y′‬‬
‫مقدار‬ ‫ربع اول‬ ‫ربع دوم‬ ‫ربع سوم‬ ‫ربع چهارم‬
‫‪x,y<0‬‬ ‫………‬ ‫………‬ ‫………‬
‫‪sinθ‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪cosθ‬‬ ‫‪-‬‬
‫زاویه دلخواه ‪،θ‬‬
‫نکته‪ :‬برای هر ٔ‬
‫‪tanθ‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪ −1 ≤ sin θ ≤ 1‬و ‪. −1 ≤ cos θ ≤ 1‬‬
‫‪cotθ‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪38‬‬
‫درس دوم‪:‬دایره مثلثاتی‬

‫‪y‬‬ ‫مثال‬
‫‪5‬‬
‫(‪P)x,y‬‬ ‫آقای جاللی‪ ،‬از دانش آموزان پرسید‪ :‬اگر ‪ θ‬زاویه ای در ربع دوم مثلثاتی باشد و = ‪، sin θ‬‬
‫‪7‬‬
‫‪θ‬‬
‫‪x‬‬
‫آیا می توان سایر نسبت های مثلثاتی ‪ θ‬را پیدا کرد؟‬
‫‪x′‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪5‬‬
‫=‪ ، sin θ‬بنابراین ‪ P‬نقطه ای به عرض ……… است‪.‬‬ ‫=‪y‬‬ ‫امین‪ :‬می دانیم‬
‫‪7‬‬
‫معلم‪ :‬درست است و حاال طول نقطه ‪ P‬چگونه به دست می آید؟‬
‫‪y′‬‬
‫رابطه فیثاغورس‪ ،‬در مثلث قائم الزاویه داریم‪ .x2+y2=1 :‬بنابراین ……… و در‬
‫امیرعلی‪ :‬طبق ٔ‬
‫‪24‬‬
‫= ‪. x2‬پس داریم ……… = ‪.x‬‬ ‫نتیجه‬
‫‪49‬‬
‫معلم‪ :‬آفرین‪ ،‬این راه کامال ً درست است‪ ،‬ولی کدام مقدار قابل قبول است؟‬
‫نقطه ‪ P‬منفی است و از‬
‫محمد مهدی‪ :‬چون ‪ θ‬زاویه ای در ربع ……… است‪ ،‬پس طول ٔ‬
‫این رو ……… =‪ x‬قابل قبول است‪.‬‬
‫معلم‪ :‬استدالل محمدمهدی کامال ً منطقی است و ‪ P‬نقطه ای به مختصات‬
‫(……… و ………) است‪ .‬در نتیجه‪:‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪y ‬‬
‫=‪cot θ‬‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫=‪tan θ‬‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫‪cos θ= x= ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪x ‬‬

‫‪y‬‬
‫فعالیت‬
‫‪− 2‬‬
‫‪x′‬‬
‫‪θ‬‬
‫‪x‬‬
‫= ‪ . cos θ‬می دانیم‬
‫‪2‬‬ ‫‪ 1‬فرض کنید نقطه ‪ P‬روی ٔ‬
‫دایره مثلثاتی قرار دارد به طوری که‬
‫‪O‬‬ ‫‪ θ‬در ربع سوم مثلثاتی قرار دارد‪ ،‬بنابراین …………= ‪. y =sinθ‬‬
‫(‪P)x,y‬‬ ‫نقطه ‪ P‬را به دست آورید‪.‬‬
‫الف) مختصات ٔ‬
‫‪y′‬‬
‫ب) سایر نسبت های مثلثاتی زاویه ‪ θ‬را به دست آورید‪.‬‬

‫‪ 2‬اگر ‪ ، cos α = −2‬آنگاه در مورد ناحیه ای که ‪ α‬در آن قرار می گیرد‪ ،‬بحث کنید‪.‬‬
‫‪5‬‬

‫‪ 3‬زاویه ای مثال بزنید که سینوس آن منفی و کسینوس آن مثبت باشد‪.‬‬

‫‪39‬‬
 ‫فصل ‪ : 2‬مثلثات‬

‫رابطه شیب خط با تانژانت زاویه‬

‫فعالیت‬
‫نقطه ‪ B‬و ‪ C‬روی این خط را‬ ‫نمودار خط ‪ y=2x-4‬در شکل روبه رو رسم شده است‪ .‬دو ٔ‬
‫درنظر بگیرید و خطی از آنها به محور ‪x‬ها عمود کنید‪ .‬پای عمودها را به ترتیب‪ E ،‬و ‪ F‬بنامید‪.‬‬
‫‪y‬‬
‫زاویه ‪ α‬را به دست آورید‪.‬‬
‫الف) تانژانت ٔ‬ ‫‪C‬‬

‫ب) شیب این خط را پیدا کنید‪.‬‬

‫تفاضل عرض ها‬ ‫‪B‬‬
‫…………= ـــــــــــــــــــــــــــــــ = شیب خط‬
‫تفاضل طول ها‬ ‫‪A α‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪x- ٤‬‬
‫‪y= ٢‬‬
‫مقایسه قسمت (الف) و (ب) چه نتیجه ای می گیرید؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫پ) از‬

‫زاویه بین آن خط و جهت‬

‫شیب هر خط که محور افقی را قطع می کند‪ ،‬برابر است با تانژانت ٔ‬
‫مثبت محور افقی‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬اگر ‪ α‬زاویه ای باشد که خط با جهت مثبت محور افقی‬
‫می سازد‪ ،‬آنگاه‪:‬‬
‫‪ =tanα‬شیب خط‬

‫کار در کالس‬
‫‪ 1‬مراحل فعالیت باال را برای خط های زیر‪ ،‬تکرار کنید‪.‬‬
‫ب) ‪x+y=2‬‬ ‫الف) ‪ 2y-3x=5‬‬

‫زاویه آن با جهت مثبت محور ‪x‬ها ‪ 30‬است و از ٔ‬

‫نقطه (‪)1,0‬‬ ‫‪°‬‬
‫معادله خطی را بنویسید که ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪2‬‬
‫می گذرد‪.‬‬

‫تمرین‬
‫دایره مثلثاتی رسم کنید‪ ،‬سپس مشخص کنید در کدام‬
‫‪ 1‬هر یک از زاویه های زیر را روی ٔ‬
‫یک از نواحی چهارگانه قرار می گیرد‪.‬‬
‫ت) ‪185°‬‬ ‫پ) ‪-135°‬‬ ‫ب) ‪225°‬‬ ‫الف) ‪+270°‬‬

‫‪40‬‬
‫درس دوم‪:‬دایره مثلثاتی‬

‫‪ 2‬در هر یک از موارد زیر‪ ،‬نسبت مثلثاتی زاویه ای داده شده است‪ .‬سایر نسبت های مثلثاتی‬
‫در اخترشناسی‪ ،‬اغلب به مسئله هایی برمی خوریم‬ ‫را به دست آورید‪.‬‬
‫که برای حل آنها به مثلثات نیازمندیم‪ .‬ساده ترین‬ ‫الف) ‪ α( cos α = 3‬در ربع چهارم)‬
‫‪7‬‬
‫این مسئله ها‪ ،‬پیدا کردن یک کمان دایره‬
‫‪−1‬‬
‫برحسب درجه است‪ .‬پیدایش مثلثات براساس‬ ‫در ربع سوم)‬ ‫ب) = ‪β( sin β‬‬
‫‪2‬‬
‫روابط بین کمان ها و وترها بوده است‪ .‬کهن ترین‬
‫جدولی که به ما رسیده است و در آن طول‬ ‫‪ 3‬اگر ‪ tanθ‬و ‪ sinθ‬هم عالمت باشند‪ ،‬آنگاه ‪ θ‬در کدام ربع مثلثاتی قرار دارد؟‬
‫وترهای برخی کمان ها داده شده است متعلق به‬
‫سده دوم میالدی است‬ ‫هیپارک‪ ،‬اخترشناس ٔ‬ ‫زاویه ‪ θ‬را در هر یک از حاالت زیر مشخص کنید‪.‬‬
‫‪ 4‬حدود ٔ‬
‫و شاید بتوان تنظیم این جدول را نخستین گام‬
‫همه کارهای‬ ‫ب) ‪sinθ>0 , cosθ<0‬‬ ‫الف) ‪sinθ<0 , cosθ<0‬‬
‫در راه پیدایش مثلثات دانست‪ٔ .‬‬
‫ریاضی دانان و اخترشناسان یونانی در درون‬
‫هندسه انجام گرفت و هرگز به مفهوم های اصلی‬ ‫‪ 5‬اگر ‪ ،sinα ×cosα>0‬آنگاه ‪ α‬در کدام یک از نواحی چهارگانه می تواند قرار بگیرد؟‬
‫مثلثات نرسیدند‪ .‬خوارزمی نخستین جدول های‬ ‫چرا؟‬
‫سینوسی را تنظیم کرد و پس از او همه‬
‫ریاضی دانان ایرانی گام هایی در جهت تکمیل‬ ‫‪ 6‬زاویه ای مثل ‪ α‬پیدا کنید به طوری که ‪ .tanα > cotα‬اکنون زاویه ای مثل ‪ β‬پیدا کنید‪،‬‬
‫این جدول ها و گسترش مفهوم های مثلثاتی‬ ‫به طوری که ‪ .cotβ > tanβ‬از این تمرین چه نتیجه ای می گیرید؟‬
‫برداشتند‪ .‬مروزی جدول سینوس ها را تقریباً‬
‫‪ 30‬درجه به ‪ 30‬درجه تنظیم کرد و برای نخستین‬
‫‪ 7‬در تمرین ‪ ٦‬به جای تانژانت و کتانژانت به ترتیب سینوس و کسینوس قرار دهید و در مورد‬
‫بار به دلیل نیازهای اخترشناسی مفهوم تانژانت‬
‫را تعریف کرد‪ .‬جدی ترین تالش ها به وسیله‬ ‫آن بحث کنید‪.‬‬
‫ابوریحان بیرونی و ابوالوفای بوزجانی انجام‬
‫گرفت و سرانجام خواجه نصیرالدین طوسی با‬ ‫نقطه (‪)0,2‬‬
‫زاویه آن با جهت مثبت محور ‪x‬ها ‪ 45‬است و ٔ‬
‫‪°‬‬
‫معادله خطی را بنویسید که ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪8‬‬
‫جمع بندی کارهای دانشمندان ایرانی پیش از‬ ‫روی آن قرار دارد‪.‬‬
‫خود‪ ،‬نخستین کتاب مستقل مثلثات را نوشت‪.‬‬
‫بعد از طوسی‪ ،‬جمشید کاشانی ریاضی دان‬
‫ایرانی با استفاده از روش زیبایی که برای حل‬
‫معادله خط ‪ l‬را به دست آورید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ 9‬با توجه به شکل زیر‪،‬‬
‫معادله درجه سوم پیدا کرده بود‪ ،‬توانست راهی‬
‫ٔ‬
‫محاسبه سینوس کمان یک درجه‪ ،‬با‬ ‫ٔ‬ ‫را برای‬
‫هر دقت دلخواه پیدا کند‪ .‬پیشرفت بعدی دانش‬
‫‪l‬‬
‫سده پانزدهم میالدی و در اروپای‬ ‫مثلثات از ٔ‬ ‫‪120°‬‬
‫غربی انجام گرفت‪.‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪41‬‬
 ‫فصل ‪ : 2‬مثلثات‬

‫درس سوم‪ :‬روابط بین نسبت های مثلثاتی‬

‫دایره مثلثاتی آشنا شدید‪ .‬در این درس روابطی بین‬

‫در درس های قبل با نسبت های مثلثاتی و ٔ‬
‫این نسبت ها و کاربردهایی از آنها را بیان می کنیم‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫ الزاویه ‪ ABC‬را درنظر بگیرید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫مثلث قائم‬
‫اندازه وتر یعنی ‪ x‬را بیابید و سپس مقدار عددی هر یک از چهار نسبت مثلثاتی را برای‬
‫ٔ‬ ‫الف‬
‫‪A‬‬
‫زاویه ‪ θ‬و ‪ α‬به دست آورید‪.‬‬
‫ٔ‬
‫‪θ‬‬
‫………= ‪ sinα‬‬ ‫ ‬
‫‪BC‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‪sin‬‬
‫‪θ‬‬ ‫=‬
‫‪AC‬‬
‫‪x‬‬
‫………=‪cosθ‬‬
‫‪BC‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‪cos‬‬
‫‪α‬‬ ‫=‬ ‫‪4‬‬
‫‪AC ‬‬
‫ ‬ ‫ ‬
‫……… ‪AB‬‬ ‫ ‬
‫=‪tan‬‬
‫‪θ‬‬
‫‪BC sin θ‬‬
‫=‬ ‫‪= ‬‬ ‫=‪ tan‬‬
‫‪α‬‬ ‫=‬
‫‪α‬‬
‫‪AB cos θ‬‬ ‫‪BC‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪3‬‬
‫ ‬ ‫‪cosθ‬‬
‫………= ‪ cotα‬‬
‫‪1‬‬
‫=‬
‫‪cot‬‬ ‫‪θ‬‬ ‫……… = =‬
‫‪ ‬‬
‫ ‬
‫ب با توجه به مقادیر عددی حاصل در قسمت (الف) مقدار ‪ sin2θ+cos2θ‬و ‪sin2α+cos2α‬‬
‫را به دست آورید‪.‬‬
‫‪sinθ  *  sinθ  =  (sinθ)2  =   sin2θ‬‬

‫پ درستی ٔ‬
‫رابطه ‪ sin2θ+cos2θ =1‬را با استفاده از تعریف و اضالع مثلث‪ ،‬بررسی کنید‪.‬‬
‫‪BC 2 AB 2 BC2 + AB2‬‬
‫=‪(sinθ)2 + (cosθ‬‬
‫=‪)2 sin2θ + cos2‬‬
‫( ‪θ‬‬ ‫= (‪) +‬‬ ‫)‬ ‫=‬ ‫………‬
‫‪AC‬‬ ‫‪AC‬‬ ‫‪AC2‬‬

‫رابطه ‪ sin2α+cos2α =1‬را بررسی کنید‪.‬‬

‫ت مشابه قسمت (پ) درستی ٔ‬

‫‪42‬‬
‫درس سوم‪:‬روابط بین نسبت های مثلثاتی‬

‫زاویه دلخواهی باشد‪ ،‬همواره داریم‪:‬‬

‫اگر ‪ٔ α‬‬
‫‪sin2α+cos2α =1‬‬

‫کار در کالس‬
‫رابطه باال‪ ،‬یعنی ‪ sin2α+cos2α =1‬جاهای خالی را پر کنید‪:‬‬
‫با توجه به ٔ‬
‫‪( sin2α+cos2α =1 ⇒ sin2α = ……… ⇒ sinα= ± ‬الف‬
‫‪( sin2α+cos2α =1 ⇒ cos2α = ……… ⇒ cosα= ± ‬ب‬

‫زاویه ‪ α‬در آن قرار دارد‪ ،‬تعیین می شود‪.‬‬ ‫تذکر‪ :‬در رابطه هایی که به دست آوردید‪ ،‬عالمت نسبت مثلثاتی ٔ‬
‫زاویه ‪ ،α‬با توجه به ناحیه ای که ٔ‬

‫مثال‬
‫‪ ، sin α = −4‬آنگاه مقدار ‪ cosα ، tanα‬و ‪ cotα‬را به دست آورید‪.‬‬ ‫ناحیه سوم مثلثاتی باشد و‬
‫اگر ‪ α‬زاویه ای در ٔ‬
‫‪5‬‬
‫‪ α‬درناحیه سوم‬
‫‪16‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪cosα = ± 1− sin2α ⇒ cosα = − 1−‬‬ ‫‪=−‬‬ ‫ ‬
‫‪25‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪−‬‬
‫‪sinα‬‬ ‫‪5 4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 3‬‬
‫=‪tan‬‬
‫‪α‬‬ ‫= =‬ ‫=‪cotα‬‬ ‫= =‬
‫‪cosα − 3 3‬‬ ‫‪tanα 4 4‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪ 3‬‬ ‫ ‬
‫ ‬
‫کار در کالس‬
‫رابطه های تانژانت برحسب کسینوس و کتانژانت برحسب سینوس‬

‫در این قسمت رابطه ای برای تانژانت بر حسب کسینوس یک زاویه و همچنین رابطه ای برای کتانژانت برحسب سینوس‪ ،‬به دست می آوریم‪:‬‬

‫‪sin2 α‬‬‫‪cos2 α‬‬ ‫‪1‬‬

‫⇒ ‪sin2 α + cos2 α =1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪+‬‬ ‫=‬
‫‪cos α  ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪⇒ tan2 α + 1‬‬
‫=‬ ‫)‪(cos α ≠ 0‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪cos2 α‬‬

‫‪sin2 α‬‬ ‫………=………‬

‫⇒‪sin2 α + cos2 α = 1‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪sin2 α‬‬

‫‪1‬‬
‫‪⇒ 1+ cot2 α‬‬
‫=‬ ‫)‪(sin α ≠ 0‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪sin2 α‬‬

‫‪43‬‬
 ‫فصل ‪ : 2‬مثلثات‬

‫‪−3‬‬
‫زاویه ‪ α‬را به دست‬
‫‪ 3‬اگر ‪ 90  > α >180‬و ‪ ، tan α = 4‬آنگاه سایر نسبت های مثلثاتی ٔ‬
‫‪°‬‬ ‫‪°‬‬

‫آورید‪.‬‬

‫اتحاد مثلثاتی‬
‫‪1‬‬
‫و‬ ‫‪1+ tan2 α‬‬
‫=‬ ‫‪(cos α ≠ 0) ، si n2 α + cos2 α =1‬‬ ‫هر یک از تساوی های‬
‫‪cos2 α‬‬
‫=‪ 1‬را که به ازای هر ‪ α‬همواره برقرار است‪ ،‬یک اتحاد مثلثاتی‬
‫‪+ cot2 α‬‬
‫‪1‬‬
‫)‪(sin α ≠ 0‬‬
‫‪sin2 α‬‬
‫ساعت آفتابی وسیله‌ای است که زمان را‬
‫می نامیم‪.‬‬
‫با استفاده از مکان خورشید در آسمان‬
‫هرگاه بخواهیم ثابت کنیم بین دو عبارت مثلثاتی یک تساوی (اتحاد) برقرار است‪ ،‬می توانیم‬
‫می‌سنجد و از میله‌ای ساخته شد ‌ه است که‬
‫یک طرف تساوی را بنویسیم و با توجه به روابط بین نسبت های مثلثاتی به طرف دیگر برسیم‪.‬‬
‫روی صفحه‌ای قرار دارد و ساعت‌های‬
‫به مثال زیر توجه کنید‪:‬‬ ‫شبانه‌روز‪ ،‬روی صفحه نشانه‌گذاری شده‌اند‪.‬‬
‫وقتی مکان خورشید در آسمان عوض‬
‫سایه میله هم روی صفحه‬ ‫می‌شود‪ ،‬مکان ٔ‬
‫مثال‬ ‫جابه‌جا می‌شود و ساعت را نشان می‌دهد‪.‬‬
‫ِ‬
‫درستی اتحاد مثلثاتی زیر را بررسی کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫(‬ ‫‪+ tan θ)(1 − sin θ)= cos θ‬‬
‫‪cos θ‬‬

‫اتحاد مزدوج‬
‫‪)1 + sinθ()1- sinθ( =1- sin2θ = cos2θ‬‬

‫حل‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪sin θ‬‬
‫( = طرف چپ‬ ‫=‪+ tan θ)(1− sin θ‬‬
‫( )‬ ‫‪+‬‬ ‫)‪)(1− sin θ‬‬
‫‪cos θ‬‬ ‫‪cos θ cos θ‬‬
‫‪1+ sin θ‬‬ ‫‪1− sin2 θ cos2 θ‬‬
‫( =‬ ‫=)‪)(1− sin θ‬‬ ‫=‬ ‫طرف راست = ‪= cos θ‬‬
‫‪cos θ‬‬ ‫‪cos θ‬‬ ‫‪cos θ‬‬

‫کار در کالس‬
‫‪ 1‬با فرض بامعنی بودن هر کسر‪ ،‬درستی هر یک از تساوی های زیر را بررسی کنید‪:‬‬
‫(الف‬ ‫=‪sin 4 θ − cos4‬‬
‫‪θ sin2 θ − cos2 θ‬‬
‫ ‬
‫اتحاد مزدوج‬
‫…… = )‪ = sin4 θ − cos4 θ = (sin2 θ − cos2 θ) × (sin2 θ + cos2 θ‬طرف چپ‬
‫‪44‬‬
‫درس سوم‪:‬روابط بین نسبت های مثلثاتی‬

‫‪1‬‬ ‫‪tan α + cos α‬‬

‫(ب‬ ‫‪cos α‬‬
‫= ‪+ cot α‬‬
‫‪sin α‬‬
‫‪sin α‬‬
‫……… ……… ……… ‪tan α + cos α tan α cos α cos α‬‬
‫= طرف راست‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬
‫‪sin α‬‬ ‫‪sin α sin α sin α‬‬

‫‪ 2‬کدام یک از تساوی های زیر یک اتحاد است؟ چرا؟‬

‫= ‪( sin4 α + cos4 α‬الف‬ ‫‪1− 2sin α cos α‬‬ ‫(ب‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ sin α + cos α = 1 − 2sin α cos α‬‬
‫‪2‬‬
‫ ‬

‫‪1‬‬
‫= ‪ 1+ tan2 α‬در ‪ cotα‬یک اتحاد مثلثاتی بسازید؛ سپس درستی آن را اثبات کنید‪.‬‬ ‫ِ‬
‫طرفین اتحاد مثلثاتی‬ ‫‪ 3‬با ضرب کردن‬
‫‪cos2 α‬‬

‫تمرین‬

‫زاویه ‪ α‬را به دست آورید‪.‬‬ ‫ِ‬

‫مثلثاتی ٔ‬ ‫ناحیه دوم مثلثاتی باشد و ‪ . cos α = − 3‬نسبت های دیگر‬
‫‪ 1‬فرض کنید ‪ α‬زاویه ای در ٔ‬
‫‪5‬‬
‫‪−4‬‬
‫زاویه ‪ α‬را به دست آورید‪.‬‬
‫ناحیه چهارم مثلثاتی باشد‪ ،‬نسبت های دیگر مثلثاتی ٔ‬
‫و ‪ α‬زاویه ای در ٔ‬ ‫= ‪tan α‬‬ ‫‪ 2‬اگر‬
‫‪3‬‬

‫‪2‬‬
‫ِ‬
‫مثلثاتی زاویه ‪ 135°‬را به دست آورید‪.‬‬ ‫= ‪ ، sin135‬آنگاه نسبت های دیگر‬ ‫‪ 3‬اگر‬
‫‪2‬‬

‫زاویه ‪ 240°‬را به دست آورید‪.‬‬ ‫ِ‬

‫مثلثاتی ٔ‬ ‫= ‪ ، tan 240‬آنگاه نسبت های دیگر‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ 4‬اگر‬

‫‪ 5‬شخصی می خواهد عرض یک رودخانه را اندازه گیری کند‪ .‬او ابتدا مطابق شکل‪ ،‬نقطه ای چون ‪ C‬و سپس نقطه ای مانند ‪ A‬را در امتداد‬
‫نقطه ‪ B‬برسد‪ .‬اگر‬
‫اندازه ‪ 200‬متر از ‪ C‬به صورت افقی در امتداد رودخانه حرکت می کند تا به ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪ C‬و در طرف دیگر رودخانه مشخص می کند و به‬
‫نقطه ‪ 20° ،)A‬باشد و ‪ ،sin20  0/34‬او چگونه می تواند عرض رودخانه را محاسبه کند؟ (پاسخ خود را‬
‫‪°‬‬
‫نقطه ‪ B‬به ٔ‬
‫زاویه دید این شخص (از ٔ‬
‫ٔ‬
‫تا دو رقم اعشار برحسب متر بنویسید‪).‬‬

‫‪A‬‬

‫‪θ=20°‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪200m‬‬
‫‪45‬‬
 ‫فصل ‪ : 2‬مثلثات‬

‫‪ 6‬با فرض بامعنی بودن هر کسر‪ ،‬درستی هر یک از تساوی های زیر را بررسی کنید‪.‬‬

‫‪cosθ‬‬ ‫‪1− sinθ‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫=‬ ‫ب)‬ ‫ ‬ ‫= ‪× tanθ‬‬ ‫الف)‬
‫‪1+ sin θ‬‬ ‫‪cosθ‬‬ ‫‪sin θ‬‬ ‫‪cosθ‬‬

‫‪cos2x‬‬
‫‪1−‬‬ ‫ت) ‪sinx‬‬
‫=‬ ‫=‪ 1+ tanα‬‬ ‫‪tanα‬‬ ‫پ)‬
‫‪1+ sinx‬‬ ‫‪1+ cotα‬‬

‫‪1‬‬
‫= ‪− tanx‬‬
‫‪cosx‬‬
‫ث)‬
‫‪cosx‬‬ ‫‪1+ sinx‬‬

‫اولین دانشمندی که جدول سینوس‪ ،‬کسینوس‪ ،‬شعاع دایره ای و نسبت مثلثاتی را کشف کرد‪ ،‬ابوالوفا‬
‫محـمد بن يحيی بن اسماعيل بن عباس بوزجانی خراسانی است‪ .‬وی يکی از مفاخر عـلمی‬
‫ايران‪ ،‬ریاضی‌دان و اخترشناس سده‌ ٔ چهارم هجری قمری در اول رمضان ‪( 328‬هـ‪.‬ق) در‬
‫بوزجان (تربت جام امروزی)‪ ،‬در مرز خراسان و افغانستان زاده شد‪ .‬او مقدمات ریاضیات‬
‫زمان را‪ ،‬همان‌جا‪ ،‬نزد دایی و عمویش فرا گرفت‪ .‬در سن ‪ 20‬سالگی به بغداد رفت و نزد‬
‫اساتید مختلفی به تحصیل خود ادامه داد‪ .‬وی پس از مدتی به یکی از دانشمندان مشهور‬
‫زمان خود تبدیل شد و با دانشمندان هم‌عصر خود‪ ،‬مکاتبات علمی داشت‪ .‬به عنوان مثال‪،‬‬
‫وقتی ابوریحان در خوارزم بود‪ ،‬برای رصد همزمان گرفتگی ماه‪ ،‬با بوزجانی که در بغداد‬
‫بود‪ ،‬قرار گذاشتند تا نتیج ‌ه دو رصد که در دو نقط ‌ه مختلف انجام می گرفت را با هم مقایسه‬
‫کنند‪ .‬ابوالوفا بر بسیاری از آثار پیشینیان (ایرانی و یونانی) مثل «مقدمات» اقلیدس‪« ،‬جبر و‬
‫مقابله» خوارزمی‪« ،‬جبر» دیوفانت‪« ،‬مجسطی» بطلمیوس و غیره تفسیر نوشت‪ .‬خود نیز ابتکارات و‬
‫نوآوری‌های بسیاری در هندسه و مثلثات دارد‪ .‬سرانجام وی در سوم رجب ‪( 388‬هـ‪.‬ق) در بغداد درگذشت‪.‬‬

‫‪46‬‬
 ‫‪3‬‬

‫فصل‬
‫توان های گویا و عبارت های جبری‬

‫پژوهشگاه رویان هشتم خرداد ماه سال ‪ 1370‬با عنوان مرکز‬

‫جراحی محدود با هدف ارائه خدمات درمانی به زوج‏های‬
‫نابارور و پژوهش و آموزش در زمینه علوم باروری و‬
‫ناباروری توسط زنده ياد دكتر سعيد كاظمی آشتيانی و‬
‫گروهی از پژوهشگران و همکارانش در جهاد دانشگاهی‬
‫علوم پزشکی ایران تأسیس شد‪ .‬در حال حاضر این‬
‫پژوهشگاه فعالیت‌های پژوهشی خود را در سه پژوهشکده‬
‫پزشکی تولیدمثل‪ ،‬سلول‌های بنیادی و زیست فناوری دنبال‬
‫می‌کند و در دو مرکز درمان ناباروری و سلول‌درمانی نیز به‬
‫بیماران خدمات ارائه می‌کند‪.‬‬

‫ریشه و توان‬ ‫اول‬

‫درس ّ‬

‫ریشه ‪ n‬ام‬ ‫درس دوم‬

‫توان های گویا‬ ‫درس سوم‬

‫بانک سلول های بنیادی رویان‬ ‫درس چهارم عبارت های جبری‬

 ‫فصل ‪ : 3‬توان های گویا و عبارت های جبری‬

‫درس اول‪ :‬ریشه و توان‬

‫در سال گذشته با ریشه های دوم و سوم عددها آشنا شده اید‪ .‬ریشه و توان رابطه  ای دو سویه با‬
‫هم دارند‪ .‬به عنوان مثال ‪ 2 3 = 8 ⇒ 3 8 = 2‬؛ همچنین ‪ . 3 8 = 2 ⇒ 2 3 = 8‬عالمت ⇒ به‬
‫این معنی است که طرف چپ‪ ،‬طرف راست را نتیجه می دهد‪ .‬اگر طرف راست هم طرف چپ‬
‫را نتیجه دهد‪ ،‬می توان هر دو نتیجه را به طور خالصه با عالمت ⇔ نوشت‪ .‬بنابراین می توانیم‬
‫بنویسیم ‪. 2 3 = 8 ⇔ 3 8 = 2‬‬

‫فعالیت‬
‫اکنون با هر تساوی توانی یک تساوی رادیکالی بنویسید‪ .‬همچنین نظیر هر تساوی رادیکالی‬
‫یک تساوی توانی بنویسید؛ مانند نمونه ها‬
‫‪(−3) 3 = −27 ⇔ 3 −27 = −3‬‬ ‫ ‬ ‫‪81‬‬ ‫‪=9‬‬ ‫⇔‬ ‫‪92 =81‬‬ ‫ ‬
‫⇔ ‪( −5) 3 = −125‬‬ ‫ ‬ ‫⇔ ‪50 = 5 2‬‬ ‫ ‬
‫⇔ ‪)0/25(2 =0/0625‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬
‫⇔ ‪−8 = −2‬‬

‫⇔ ‪)0/5(2 = 0/25‬‬ ‫⇔ ‪45 = 3 5‬‬ ‫ ‬

‫ ‬

‫کار در کالس‬
‫‪ 1‬حجم مخزن آبی که به شکل مکعب است‪ ،‬برابر ‪ 25‬مترمکعب است‪ .‬طول ضلع این مکعب‬
‫را حدس بزنید و حدس خود را آزمایش کنید‪ .‬می دانیم هرگاه طول ضلع مکعب ‪ a‬متر باشد‪،‬‬
‫حجم آن برابر ‪ a3‬متر مکعب است‪ .‬ابتدا جدول را کامل کنید‪.‬‬

‫طول ضلع‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬

‫حجم مکعب‬ ‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪125‬‬

‫‪48‬‬
 ‫درس اول‪ :‬ریشه و توان‬

‫دو دانش آموز طول ضلع مکعب را به روش های روبه رو به دست آورده اند‪:‬‬

‫روش های این دو دانش آموز را توضیح دهید‪.‬‬
‫احمد‪ :‬چون ‪ 33=27‬و‬
‫‪ ،8>25>27‬پس ‪2 < 3 25 < 3‬‬
‫دبیر‪ :‬طول ضلع مکعبی عددی بین ‪ ٢‬و ‪ ٣‬است‪ .‬تعداد ارقام اعشاری این عدد بی شمار و‬
‫بهتر است ‪ 2/8‬را امتحان کنم‬
‫؟‬ ‫دارای دوره تناوب نیست‪ .‬تقریب این عدد تا یک رقم اعشار برابر با ‪ 2/9‬و تا دو رقم اعشار‬
‫آیا ‪)2/8(3 = 25‬‬
‫دهیم‪2‬از‪ 3 25 ‬استفاده‬
‫برابر ‪ 2/92‬می باشد‪ .‬چنانچه بخواهیم این عدد را به طور دقیق نمایش ‪/ 9‬‬
‫‪)2/8(3 =)2/8(2*2/8‬‬ ‫ ‬
‫ریشه سوم ‪ ٢٥‬است‪.‬‬
‫می کنیم که همان ٔ‬
‫‪= 21/952‬‬ ‫ ‬
‫‪ 22‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬
‫‪25  2 / 9‬‬ ‫ ‬
‫احمد‪ :‬مقدار دقیق ‪ 3 25‬چقدر است؟‬
‫دبیر‪ 3 25 :‬یک عدد حقیقی گنگ است‪ .‬با ماشین حساب‪ ،‬می توانید تقریب دقیق تری‬
‫از آن به دست آورید‪ ،‬اما هیچ گاه مقدار دقیق آن به صورت اعشاری قابل نمایش نیست و‬
‫برای نمایش آن از نماد ‪ 3 25‬استفاده می کنیم‪.‬‬
‫محسن‪ 25 :‬به ‪ 27‬نزدیک تر است‬ ‫اگر قدرت ماشین حساب شما بیشتر باشد‪ ،‬تعداد ارقام اعشاری بیشتری به دست می دهد و‬
‫تا ‪ ،8‬پس بهتر است عدد ‪ 2/9‬را‬ ‫ریشه سوم ‪ 25‬حاصل می شود‪.‬‬ ‫عدد دقیق تری برای ٔ‬
‫امتحان کنم‪.‬‬
‫ ‪)2/9(3=)2/9(2*2/9‬‬
‫‪=24/389‬‬ ‫ ‬ ‫ریشه سوم ‪ 25‬به کار می رود‪ ،‬اما در کاربردهای دنیای واقعی با‬
‫‪ 25‬برای نمایش ٔ‬
‫‪3‬‬

‫‪ 24/4‬‬ ‫ ‬ ‫مقادیر تقریبی آن مانند ‪ 2/92 ،2/9‬و ‪ 2/924‬کار می کنیم‪.‬‬

‫ریشه عددها را می توانیم به طور تقریبی روی محور اعداد نشان دهیم‪.‬‬
‫ٔ‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪−1‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪1000‬‬

‫‪−3‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪3‬‬
‫‪25‬‬

‫‪ ٢‬مانند نمونه با استدالل مشخص کنید که هر ریشه بین کدام دو عدد صحیح متوالی است‪:‬‬
‫الف) چون ‪ 25 > 30 >36‬پس ‪ . 5 < 30 < 6‬همچنین چون ‪ 1 < 5 < 8‬پس ‪.1 < 5 < 2‬‬

‫> ‬ ‫‪3‬‬
‫‪20‬‬ ‫>‬ ‫ت)‬ ‫> ‪ > 3 −17‬‬ ‫پ)‬ ‫> ‬ ‫‪10‬‬ ‫>‬ ‫ب)‬

‫‪49‬‬
 ‫فصل ‪ : 3‬توان های گویا و عبارت های جبری‬

‫‪ ٣‬مقدار تقریبی یا دقیق ریشه ها را محاسبه کنید و مانند نمونه روی محور اعداد‪ ،‬نشان دهید (می توانید از ماشین حساب استفاده کنید)‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪ 3 3  1 / 4‬‬ ‫‪ 3 4 ‬‬ ‫= ‪ 3 125‬‬ ‫= ‪ 3 −9‬‬
‫‪٣‬‬
‫‪3‬‬

‫‪−3‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪ 4‬زیر رادیکال (جای خالی) عدد یا عددهایی بگذارید که نامساوی ها برقرار باشند‪.‬‬
‫ ب) ‪9 > > 10‬‬
‫‪3‬‬
‫>‪4‬‬ ‫الف) ‪> 5‬‬

‫‪ 5‬سه مکعب تو در تو مانند شکل مقابل واقع شده اند‪ .‬حجم مکعب بیرونی (بزرگ) برابر ‪64‬‬
‫و حجم مکعب داخلی (کوچک) ‪ 27‬است‪ .‬طول ضلع مکعب میانی چه عددهایی می تواند باشد؟‬
‫(حداقل سه پاسخ متفاوت ارائه کنید‪).‬‬

‫فعالیت‬
‫ِ‬
‫هرتساوی توانی یک تساوی رادیکالی داریم‪:‬‬ ‫ریشه چهارم را تعریف کرد‪ .‬با‬
‫‪ 1‬مانند ریشه های دوم و سوم می توان ٔ‬

‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪24=16‬‬ ‫‪5 4=625‬‬
‫ریشه های چهارم ⇒‬ ‫ریشه های چهارم ⇒‬
‫‪)-2( =16‬‬
‫‪4‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪)-5( =625‬‬
‫‪4‬‬
‫‪625‬‬ ‫‪-5‬‬
‫‪-2‬‬

‫ریشه چهارم دارد؟ آیا عددی منفی یا مثبت وجود دارد که وقتی به توان ‪ 4‬برسد‪ ،‬برابر ‪ -16‬شود؟‬
‫آیا ‪ٔ -16‬‬
‫اکنون عبارت را کامل کنید‪.‬‬

‫ریشه چهارم است که ‪ .........‬یکدیگرند‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫هر عدد مثبت دارای ‪.........‬‬
‫ریشه چهارم ندارند‪.‬‬
‫عددهای منفی ٔ‬

‫‪50‬‬
‫درس اول‪ :‬ریشه و توان‬

‫کار در کالس‬
‫‪ 1‬جاهای خالی را در جدول تکمیل کنید‪ .‬آخرین ستون را به دلخواه کامل کنید‪.‬‬

‫عدد‬ ‫‪16‬‬ ‫‪625‬‬ ‫‪10،000‬‬ ‫‪3125‬‬

‫ریشه های چهارم‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪54 5‬‬

‫‪ 2‬جاهای خالی را در جدول تکمیل کنید‪.‬‬

‫عدد‬ ‫‪-32‬‬ ‫‪-243‬‬

‫ریشه پنجم‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-10‬‬

‫ریشه پنجم چه عددهایی با خودشان برابر است؟‬

‫ٔ‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 4‬محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪5‬‬ ‫=‬ ‫‪5‬‬
‫= ‪−0 / 00032‬‬
‫‪100000‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬
‫‪5‬‬
‫‪32‬‬
‫=‬ ‫ ‬
‫‪ 5‬عبارت را کامل کنید‪.‬‬

‫ریشه پنجم آن مثبت و‬

‫ریشه پنجم است‪ .‬اگر عدد مثبت باشد‪ٔ ،‬‬
‫هر عدد مثبت یا منفی دارای ‪ٔ .........‬‬
‫ریشه پنجم آن ‪ .........‬است‪.‬‬
‫اگر عدد منفی باشد ٔ‬

‫تمرین‬
‫‪ 1‬برای هر عدد رادیکالی زیر‪ ،‬اگر حاصل آن یک عدد صحیح است‪ ،‬جواب را بنویسید و در غیر این صورت دو عدد صحیح متوالی‬
‫بنویسید که عدد رادیکالی مورد نظر بین آنها باشد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪16‬‬ ‫ ‬ ‫‪20‬‬ ‫ ‬ ‫‪400‬‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬
‫‪75‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ −10‬‬ ‫ ‬ ‫‪400‬‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬
‫‪3‬‬
‫‪−90‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 250‬‬ ‫ ‬ ‫‪1‬‬ ‫ ‬

‫‪ 3 20‬‬ ‫ ‬

‫‪51‬‬
 ‫فصل ‪ : 3‬توان های گویا و عبارت های جبری‬

‫‪ 2‬مقدار تقریبی هر کدام از اعداد رادیکالی زیر را با یک رقم اعشار مشخص کنید (می توانید از ماشین حساب استفاده کنید)‪.‬‬
‫ ‬ ‫‪10‬‬ ‫‪ 3 7 / 25‬‬ ‫‪ 5 16‬‬ ‫‪ 5 64‬‬
‫ ‬
‫‪ 3‬مانند نمونه در شکل زیر‪ ،‬هر یک از نقاط مشخص شده روی محور باال را به یکی از نقاط مشخص شده روی محور پایین که متناظر‬
‫ریشه سوم آن عدد است‪ ،‬وصل کنید (یک مثال عددی از هر مورد ارائه کنید‪.).‬‬
‫با ٔ‬

‫‪−2‬‬ ‫‪a4‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪a1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪a3‬‬

‫‪−2‬‬ ‫‪b4 a4‬‬ ‫‪c4‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪b2 a2‬‬ ‫‪c2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪b1 a1‬‬ ‫‪c1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪b3 a3‬‬ ‫‪c3‬‬

‫ریشه سوم اعداد درک کرده اید‪ ،‬به سؤال های زیر پاسخ دهید‪.‬‬
‫درباره ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪ 4‬با توجه به آنچه‬
‫الف) ‪ a‬عددی مثبت است و ‪ a . 3 a > a‬چه عددی می تواند باشد؟‬
‫ریشه سوم آن با خودش برابر است؛ یعنی ‪ a . 3 a = a‬چه اعدادی می تواند باشد؟‬
‫ب) ‪ a‬عددی است که ٔ‬
‫پ) ‪ a‬عددی مثبت است و ‪ a . 3 a < a‬چه اعدادی می تواند باشد؟‬
‫ت) به موارد (الف) و (پ) برای حالتی که ‪ a‬عددی منفی باشد‪ ،‬نیز پاسخ دهید‪.‬‬

‫‪ 5‬در هر یک از شکل های زیر‪ ،‬نقطه ای از محور باال به ریشه های سوم‪ ،‬چهارم و پنجم خود وصل شده است‪ .‬مشخص کنید هر رنگ‬
‫مربوط به کدام ریشه است‪.‬‬

‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫(الف)‬

‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫(ب)‬
‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪52‬‬

‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪−2‬توان‬
‫درس اول‪ :‬ریشه و‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪00‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫(پ)‬
‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫(ت)‬
‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2 6‬جاهای خالی را پر کنید‪.‬‬

‫الف) اعداد ‪ 3‬و ‪ .........‬ریشه های چهارم عدد ‪ .........‬می باشند‪.‬‬
‫باشد‪ ،‬در این صورت حاصل عبارت ‪ a3+5‬برابر است با ………‪. .‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪16 = a‬‬ ‫ب) اگر‬

‫‪ 7‬در جاهای خالی یکی از عالمت های «   > » ‪ » < « ،‬یا « = » را قرار دهید‪.‬‬
‫‪)-0/1(5‬‬ ‫‪)-0/1(3‬‬ ‫‪ )0/1(5‬‬ ‫‪)0/1(3‬‬ ‫ ‬
‫‪)-2(5‬‬ ‫‪)-2(4‬‬ ‫‪ 5 0 / 00001‬‬ ‫‪0/1‬‬ ‫ ‬

‫اندنی‬
‫خو‬

‫سلول‪ ،‬واحد تشکیل دهنده بافت های بدن است‪ .‬هر بافت سلول های ویژه خود را دارد که در صورت تکثیر‪،‬‬
‫حنا ــ نخستین بزغاله‬ ‫فقط می تواند به سلول های همان بافت تبدیل شود‪ ،‬ولی سلول بنیادی مادر تمام سلول‌ها است و توانایی تبدیل‬
‫شبیه سازی شده خاورمیانه‬
‫شدن به تمام سلول‌های بدن را دارد‪ .‬دانشمندان می‌گویند این سلول‌ها می‌توانند امکان معالجه بیماری‌هایی‬
‫را فراهم آورند که در حال حاضر فقط درمان‌های محدودی برای آنها وجود دارد‪ .‬به دلیل توانایی منحصر‬
‫به فرد سلول‌های بنیادی‪ ،‬پژوهش در مورد آنها امروزه از مباحث جذاب در زیست شناسی و پزشكی است‪.‬‬
‫اين سلول ها همچنین قدرت تکثیر فراوانی دارند و سالمت آنها سبب سالمت بدن می شود‪.‬پيشرفت در زمينه‬
‫سلول های بنيادی تنها متكی بر علم پزشکی نخواهد بود‪ ،‬بلكه كمک علوم ديگری مانند پلیمر‪ ،‬شیمی‪ ،‬فیزیک و‬
‫ریاضی هم الزم خواهد بود‪ .‬دانشمندان ايرانی در زمینه سلول های بنیادی پیشرفت های چشمگیری داشته اند‪.‬‬
‫ایران در زمینه فناوری و تحقیقات سلول‌های بنیادی يكی از ‪ ۱۰‬کشور بر‌تر جهان محسوب می‌شود‪.‬‬
‫بنیانا ــ نخستین گوساله‬
‫شبیه سازی شده خاورمیانه‬

‫‪53‬‬
 ‫فصل ‪ : 3‬توان های گویا و عبارت های جبری‬

‫درس دوم‪ :‬ریشه ‪   n‬ام‬

‫فعالیت‬

‫ریشه ششم نیز عمل کرد‪ .‬جدول‬

‫‪ 1‬مشابه آنچه که برای ریشه  های دوم‪ ،‬سوم‪ ،‬چهارم و پنجم گفته شد‪ ،‬می توان برای ریشه های دیگر مثال ً ٔ‬
‫زیر را که مربوط به ریشه های مختلف عدد ‪ 64‬است‪ ،‬کامل کنید‪.‬‬

‫ریشه های دوم‬ ‫ریشه سوم‬ ‫ریشه های چهارم‬ ‫ریشه پنجم‬ ‫ریشه های ششم‬ ‫ریشه هفتم‬ ‫ریشه های هشتم‬

‫و ‪64 = 8‬‬ ‫‪4 64‬‬ ‫‪− 4 64‬و‬ ‫‪5‬‬

‫‪64‬‬
‫= ‪− 64‬‬
‫‪−8‬‬

‫)‬ ‫ریشه های ششم عدد ‪ 64‬اعداد ‪ 6 64‬و ‪ − 6 64‬یا همان ……… و …………… هستند؛ زیرا ‪ 26=64‬و ‪(6=64‬‬
‫درباره ریشه های هفتم و هشتم عدد ‪ 64‬چه می توانید بگویید؟‬
‫ٔ‬
‫ریشه ‪ n‬ام عدد ‪ 64‬چه می توان گفت؟‬
‫درباره ٔ‬
‫ٔ‬ ‫به طور کلی اگر ‪، n ∈ ‬‬
‫درباره تعداد ریشه های ‪ n‬ام ‪ a‬چه می توان گفت؟‬
‫ٔ‬ ‫در حالت کلی تر اگر ‪ a‬یک عدد مثبت باشد و ‪، n ∈ ‬‬

‫درباره ریشه های مختلف عدد ‪ -64‬است‪ ،‬تکمیل کنید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫‪ 2‬جدول زیر را که‬

‫ریشه  دوم‬ ‫ریشه سوم‬ ‫ریشه چهارم‬ ‫ریشه پنجم‬ ‫ریشه ششم‬ ‫ریشه هفتم‬ ‫ریشه هشتم‬

‫وجود ندارد‬ ‫‪3‬‬

‫= ‪−64‬‬
‫‪−4‬‬ ‫وجود ندارد‬ ‫‪5‬‬
‫‪−64‬‬

‫ریشه های زوج ‪ -64‬وجود ندارند؛ زیرا عددی وجود ندارد که به توان …… برسد و مساوی ‪ -64‬شود‪.‬‬
‫درباره ریشه های ‪ n‬ام ‪ ) n ∈  ( -64‬بحث کنید‪.‬‬
‫ٔ‬

‫درباره ریشه ‪ n‬ام ‪ a‬چه می توان گفت؟‬

‫ٔ‬ ‫باشد‪،‬‬ ‫‪n∈‬‬ ‫اگر ‪ a‬یک عدد منفی و‬

‫ریشه ‪ n‬ام عدد ‪ a‬می نامیم‪.‬هرگاه‪bn=a :‬‬

‫اگر ‪ n ≤ 2‬یک عدد طبیعی باشد‪ b ،‬را یک ٔ‬

‫‪54‬‬
‫درس دوم‪ :‬ریشه ‪ n‬ام‬

‫‪ 3‬جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫‪ n‬زوج‬ ‫‪a = 81‬‬

‫است‬ ‫‪−n a‬‬ ‫‪ a‬دارای دو ریش ٔه ‪  n‬ام ‪ n a‬و‬ ‫است‬ ‫و ‪− 81 = −3‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪81 = 3‬‬ ‫‪ 81‬دارای دو ریش ٔه چهارم‬
‫‪n=4‬‬
‫‪a <0‬‬
‫‪ n‬فرد‬ ‫=‪a‬‬
‫=‪n‬‬

‫‪ n‬زوج‬ ‫ریش ٔه ‪n‬ام وجود ندارد‬ ‫=‪a‬‬

‫=‪n‬‬
‫‪a >0‬‬
‫‪ n‬فرد‬ ‫=‪a‬‬
‫=‪n‬‬

‫‪ 4‬در پایه نهم دیدید که‪:‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪a × b = ab‬‬
‫‪3‬‬
‫برای هر دو عدد ‪ a‬و ‪: b‬‬ ‫برای هر دو عدد مثبت ‪ a‬و ‪a × b = ab :b‬‬
‫درباره ‪ 4 a × 4 b‬نیز برقرار می باشد؟ مثال بزنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫رابطه باال‬
‫آیا ٔ‬
‫با توجه به اینکه ‪ 4‬یک عدد زوج است‪ ،‬باید ‪ a‬و ‪ …………… b‬باشند‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫‪16 × 4 81 = 2 × 3 = ‬‬ ‫ ‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪16 × 81 = ............ = 6‬‬ ‫ ‬
‫درباره ‪ a × b = ab‬چه می توان گفت؟‬ ‫ٔ‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫آیا ‪ a‬و ‪ b‬حتماً باید نامنفی باشند؟ مثالی از ‪ a‬و ‪ b‬نامنفی و مثالی از ‪ a‬و ‪ b‬منفی ارائه کنید و نشان دهید تساوی همواره برقرار است‪.‬‬

‫کار در کالس‬
‫‪ 1‬حاصل هر عبارت را به دست آورید‪:‬‬
‫‪9‬‬
‫= ‪−1‬‬
‫‪7‬‬
‫= ‪128‬‬
‫‪8‬‬
‫= ‪256‬‬ ‫ ‬
‫‪4‬‬ ‫‪−1‬‬
‫= ‪625‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫=‬
‫= ‪− 0 / 0016‬‬ ‫ ‬ ‫‪32‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬
‫=‪0‬‬
‫= ‪−128‬‬ ‫ ‬
‫‪ 2‬با توجه به اینکه‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪a × b = ab‬‬

‫)‪( 2‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪= 2× 2× 2‬‬
‫‪5‬‬
‫‪= 23‬‬

‫‪55‬‬
 ‫فصل ‪ : 3‬توان های گویا و عبارت های جبری‬

‫به طور کلی داریم‪:‬‬

‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪ n ab‬‬ ‫‪ a,b≤0‬و ‪ n‬زوج‬
‫‪a× b =‬‬
‫‪n‬‬
‫‪ ab‬‬ ‫‪ a, b‬دلخواه و ‪ n‬یک عدد طبیعی فرد‬

‫قرارداد‪ :‬به طور کلی این قرارداد را اعمال می کنیم‪:‬‬

‫و ‪ n‬را زوج فرض می کنیم‪ a ،‬را مثبت یا برابر صفر در نظر می گیریم‪.‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪a‬‬ ‫وقتی می نویسیم‬

‫نوشتیم‪ ،‬از آن می فهمیم که ‪ x≤0‬است‪.‬‬ ‫‪x‬‬ ‫بنابراین باید به یاد داشته باشیم که ریشه های زوج برای عددهای منفی بی معنا هستند‪ .‬پس هرگاه‬
‫تساوی های فوق را می توان به صورت مقابل نمایش داد‪:‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪a × b = ab‬‬
‫‪n‬‬
‫ ‬
‫تمرین‬

‫را با مقداردهی های مختلف به ‪ m،k‬و ‪ a‬بررسی کنید (اگر ‪ k‬زوج باشد‪ a ،‬باید مثبت باشد)‪.‬‬ ‫)‪( a‬‬ ‫رابطه‬
‫درستی ٔ‬
‫‪k‬‬ ‫‪k‬‬ ‫‪m‬‬
‫= ‪am‬‬

‫فعالیت‬
‫‪ 1‬جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫‪n =4‬‬
‫‪ n‬زوج‬ ‫‪4 4‬‬
‫‪2 =2‬‬ ‫) ‪(2 = 2‬‬
‫‪a =2‬‬
‫‪a≥ 0‬‬
‫‪n=٣‬‬
‫‪ n‬فرد‬ ‫‪3 3‬‬
‫= ‪2‬‬
‫‪a=2‬‬
‫‪n n‬‬
‫‪a‬‬
‫‪n=٤‬‬
‫‪ n‬زوج‬ ‫‪4‬‬
‫‪( −2)4 = 2‬‬ ‫) ‪(2 = −2‬‬
‫‪a=-2‬‬
‫‪a<0‬‬
‫‪n=3‬‬
‫‪ n‬فرد‬ ‫‪3‬‬
‫= ‪( −2)3‬‬
‫‪a = -2‬‬

‫‪n n‬‬
‫‪a‬‬ ‫…… =‬ ‫ ‬
‫اگر ‪ a≥ 0‬از جدول باال نتیجه می گیریم که‪:‬‬
‫‪ n‬فرد ‪= ……} ...‬‬
‫‪ n‬زوج ‪...‬‬
‫‪n n‬‬
‫‪a‬‬ ‫و اگر ‪ a < 0‬آنگاه ‬
‫‪56‬‬
‫درس دوم‪ :‬ریشه ‪ n‬ام‬

‫‪ 2‬جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫‪n=4‬‬
‫‪ n‬زوج‬ ‫‪(4 16 )4 = 24 = 16‬‬
‫‪a = 16‬‬
‫‪a≥0‬‬
‫‪n=3‬‬
‫‪ n‬فرد‬ ‫= ‪(3 8 )3 = 23‬‬
‫‪a=8‬‬
‫‪(n a )n‬‬
‫‪n=4‬‬
‫‪ n‬زوج‬ ‫تعریف نشده → ‪(4 −16 )4‬‬
‫‪a = - 16‬‬
‫‪a<0‬‬
‫‪n=3‬‬
‫‪ n‬فرد‬ ‫= ‪(3 −8 )3‬‬
‫‪a = -8‬‬

‫‪(n a )n‬‬ ‫…… =‬ ‫ ‬

‫اگر ‪ a ≥ 0‬آن گاه از جدول باال نتیجه می گیریم که‪:‬‬
‫‪ n‬فرد ‪= ……} ...‬‬
‫‪ n‬زوج ‪...‬‬
‫‪(n a )n‬‬ ‫و اگر ‪ a < 0‬آن گاه ‬

‫کار در کالس‬
‫تساوی زیر به ازای چه مقادیری از ‪ a‬و ‪ n‬برقرار نیست؟‬
‫=‬
‫‪n n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪a‬‬ ‫)‪( a‬‬

‫تمرین‬
‫قرار دهید‪.‬‬ ‫‪ 1‬الف) یکی از عالمت های < یا > یا = را در‬
‫‪3‬‬
‫‪)0/5(2‬‬ ‫‪)0/5(3‬‬ ‫ ‬ ‫‪0/ 5‬‬
‫‪3‬‬
‫‪0/ 5‬‬ ‫‪٤ ٢‬‬ ‫‪٤٣‬‬ ‫ ‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫قرار دهید‪.‬‬ ‫ب) وقتی ‪0> a >1‬است‪ ،‬یکی از عالمت های مقایسه را در‬
‫‪a2‬‬ ‫‪a3‬‬ ‫ ‬ ‫‪a‬‬
‫‪3‬‬
‫‪a‬‬ ‫ ‬
‫قرار دهید‪.‬‬ ‫پ) وقتی ‪ a <1‬است‪ ،‬یکی از عالمت های مقایسه را در‬
‫‪a2‬‬ ‫‪a3‬‬ ‫ ‬ ‫‪a‬‬
‫‪3‬‬
‫‪a‬‬ ‫ ‬
‫قرار دهید‪.‬‬ ‫‪ 2‬الف) یکی از عالمت های < = > را در‬

‫‪)-0/5(2‬‬ ‫‪)-0/5(3‬‬ ‫‪ )-٢(2‬‬ ‫‪)-٢(3‬‬ ‫ ‬

‫‪)-0/5(3‬‬ ‫‪)-0/5(٥‬‬ ‫‪ )-٢(٣‬‬ ‫‪)-٢(٥‬‬ ‫ ‬

‫‪)0/5(4‬‬ ‫‪)-0/5(2‬‬ ‫‪ )-٢(٤‬‬ ‫‪)-٢(٢‬‬ ‫ ‬

‫‪57‬‬
 ‫فصل ‪ : 3‬توان های گویا و عبارت های جبری‬

‫آنگاه ‪ ،) bn = a‬نشان دهید برای هر عدد ‪ a‬و هر عدد طبیعی ‪( n‬به شرط با معنا بودن رادیکال)‬ ‫‪na‬‬ ‫‪=b‬‬ ‫ریشه (اگر‬
‫‪ 3‬با توجه به تعریف ٔ‬
‫رابطه زیر برقرار است‪:‬‬

‫) (‬
‫‪n‬‬
‫‪n‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪=a‬‬ ‫ ‬

‫‪ 4‬آیا تساوی ‪ n a + b = n a + n b‬برقرار است؟ ‪ n‬را برابر ‪ 4،3‬یا ‪ 5‬بگیرید و به جای ‪ a‬و‪ b‬مقدارهای عددی بدهید‪.‬‬
‫‪ 5‬عددهای زیر را مانند نمونه محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫‪1  1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪−3‬‬
‫=‬ ‫=‬‫‪ ‬‬ ‫→‬
‫‪3‬‬
‫= ‪5−3‬‬ ‫ ‬
‫‪53  5 ‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫ =‬
‫‪5 −5‬‬
‫‪3 −4‬‬
‫‪4‬‬
‫‪2‬‬ ‫=‬ ‫‪7‬‬ ‫=‬
‫‪128‬‬
‫‪ 6‬به جای ‪ a‬و ‪ b‬و عدد طبیعی ‪ n‬عددهایی قرار دهید؛ به طوری که ‪:‬‬
‫‪n‬‬
‫برقرار باشد‪.‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪=n‬‬
‫‪a‬‬
‫الف) تساوی‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪n‬‬
‫برقرار نباشد‪.‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪=n‬‬
‫‪a‬‬
‫ب) تساوی‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪58‬‬
‫درس سوم‪ :‬توان های گویا‬

‫درس سوم‪ :‬توان های گویا‬

‫فعالیت‬
‫پدر محمد یک زیست شناس است و در یک آزمایشگاه پزشکی کار می کند‪ .‬در آزمایشی یک‬
‫نوع باکتری کشت داده شده که در شرایط مساعد‪ ،‬جرم این باکتری ها در هر ساعت ‪ 2‬برابر‬
‫لحظه شروع ‪ 1‬گرم است؛ بنابراین جرم باکتری ها پس از یک‬ ‫ٔ‬ ‫می شود‪ .‬جرم باکتری ها در‬
‫ساعت ‪ 2‬گرم‪ ،‬پس از ‪ 2‬ساعت برابر ‪ 4‬گرم‪ ،‬و پس از ساعت ‪ n‬ام برابر ‪ 2n‬گرم می شود‪:‬‬
‫‪1 ,21 ,22 , 23 , …… , 2n‬‬
‫محمد از پدرش پرسید‪« :‬آیا حتماً تا پایان ساعت باید منتظر بمانیم؟ آیا می توانیم جرم باکتری ها‬
‫را پس از نیم ساعت محاسبه کنیم؟»‬
‫پدرش گفت‪ :‬تو فکر می کنی جرم باکتری ها پس از نیم ساعت چقدر می شود؟‬
‫‪1‬‬
‫محمد گفت‪ :‬حدس می زنم جرم آنها ‪ 22‬گرم شده باشد‪ .‬چون نیم همان است‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫پدرش گفت‪ 22 :‬چقدر است؟‬
‫‪1‬‬

‫محمد گفت‪ :‬نمی دانم ولی باید بتوانیم مقدار آن را پیدا کنیم‪.‬‬

‫اگر فرض کنیم در هر نیم ساعت جرم باکتری ها ‪ b‬برابر شود‪ ،‬در این صورت بعد از یک ساعت‬
‫جرم باکتری ها باید برابر ‪ b * b = b2‬شود‪ .‬اما می دانیم پس از یک ساعت جرم باکتری ها دو‬
‫برابر می شوند؛ پس ‪b2 = 2‬؛ یعنی ‪( b = 2‬زیرا ‪ b‬مثبت است)‪.‬‬
‫= ‪ . 22‬مشابه این رابطه را می توانیم برای توان های دیگر نیز تعریف‬ ‫نتیجه جالبی است!‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫ٔ‬
‫‪1‬‬
‫‪ .‬می توانیم نماهای‬ ‫کنیم‪ 2 = 4 2 ، 23 = 3 2 :‬؛ همچنین برای عددهای دیگر‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪=35‬‬
‫‪4‬‬
‫‪53‬‬
‫کسری با صورت ‪ 1‬را تعریف کنیم‪ a .‬عددی حقیقی و مثبت است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫عدد مثبت ‪ a‬را چنین تعریف می کنیم‪:‬‬ ‫برای هر عدد طبیعی ‪ ،n ≤ 2‬توان‬
‫‪n‬‬
‫‪1‬‬
‫‪an = n a‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫تعریف نمی شود‪ .‬به عنوان مثال عبارت هایی مانند ‪ (−1) 3‬و ‪ (−2) 4‬تعریف‬ ‫اگر ‪، a < 0‬‬
‫‪1‬‬
‫‪an‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ a ،‬را عددی مثبت درنظر می گیریم‪.‬‬ ‫‪an‬‬ ‫نمی شوند‪ .‬در تمام این فصل‪ ،‬در عبارت‬
‫فعالیت‬

‫‪59‬‬
 ‫فصل ‪ : 3‬توان های گویا و عبارت های جبری‬

‫فعالیت‬
‫هریک از عبارت های زیر را به شکل رادیکالی نوشته و در صورت امکان حاصل آنها را‬
‫به دست آورید‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫باکتری ها موجودات بسیار ریزی هستند‬
‫‪23 = 2‬‬
‫‪3‬‬
‫= ‪ 3 2‬‬ ‫= ‪ 64 6‬‬ ‫ ‬ ‫که در انواع مختلف در همه جا حضور‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫دارند‪ .‬بیشتر باکتری ها در فاصله ‪ 20‬دقیقه‬
‫= ‪ 5‬‬ ‫=‬ ‫= ‪ 814‬‬ ‫ ‬
‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬
‫ ‬
‫ ‬ ‫به حداکثر رشد خود می رسند و می توانند‬
‫فعالیت‬ ‫شروع به تولید مثل کنند‪ .‬در شرایط محیطی‬
‫‪m‬‬ ‫مناسب‪ ،‬باکتری با سرعت زیادی تکثیر‬
‫حاصل که ‪ a >0‬و ‪ m‬و ‪ n‬دو عدد طبیعی هستند را چگونه حساب می کنیم؟‬ ‫‪an‬‬ ‫می شود‪ .‬مث ًال یک باکتری بعد از ‪ 20‬دقیقه‬
‫در مبحث توان با نماهای طبیعی یادتان هست چگونه عمل کردیم؟‬ ‫به دو باکتری تبدیل می شود و بعد از ‪20‬‬
‫دقیق ٔه دیگر به چهار باکتری تبدیل می شود‬
‫‪26 = 22*3 =)22(3‬‬ ‫(قاعده ضرب توان) ‬
‫و به همین ترتیب‪ ،‬در فاصله هر ‪ 20‬دقیقه‪،‬‬
‫در مورد توان های گویا هم می توانیم به طریق مشابه عمل کنیم‪:‬‬ ‫تعداد باکتری ها دو برابر می شود و به ترتیب‬
‫‪2‬‬
‫×‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬
‫×‪8‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ 8‬و ‪ 16‬و ‪ 32‬و ‪ 64‬و ‪ 128‬و ‪ 256‬و ‪...‬‬
‫‪3‬‬
‫‪23 = 2‬‬ ‫‪= (22 ) 3 = 3 22‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪=5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪8 3‬‬
‫) ‪= (5‬‬ ‫‪= 58‬‬ ‫باکتری پدید می آید‪ .‬اگر این روش تکثیر‬
‫ ‬
‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬
‫باکتری ها ‪ 24‬ساعت ادامه یابد‪ ،‬از یک‬
‫به طور کلی‪:‬‬
‫باکتری‪ ،‬توده ای از باکتری ها به وزن ‪2000‬‬
‫‪m‬‬
‫تن به وجود خواهد آمد‪ .‬الب ّته عم ًال چنین‬
‫هرگاه ‪ a <0‬برای هر دو عدد طبیعی ‪ m‬و ‪ a n ،n‬را چنین تعریف می کنیم‪:‬‬
‫اتّفاقی نمی افتد‪ ،‬زیرا در این صورت‪ ،‬آب و‬
‫مواد غذایی الزم به زودی در محیط زندگی‬
‫‪m‬‬
‫‪an‬‬ ‫‪= n am‬‬
‫‪m‬‬
‫آنها تمام می شود و دیگر قادر به تولید مثل‬
‫به صورت زیر تعریف می شود‪:‬‬ ‫‪an‬‬ ‫اگر ‪ a < ٠‬و ‪ n‬و ‪ m‬دو عدد طبیعی‪،‬‬ ‫بیشتر نخواهند بود‪ .‬اگرچه بعضی از‬
‫‪m‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫باکتری‌ها عامل فساد مواد غذایی و بیماری‬
‫‪n m‬‬
‫‪an‬‬ ‫= ) ‪= (a‬‬ ‫‪m n‬‬
‫) ‪(a‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪m‬‬
‫هستند؛ اما بسیاری از باکتری‌ها مفیدند‪.‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪m‬‬
‫ صورت زیر تعریف می شود‪:‬‬‫)نیز به‬
‫‪= (a‬‬ ‫‪an‬‬
‫‪n m‬‬
‫‪a n‬‬ ‫همچنین‪= (a‬‬
‫‪m n‬‬
‫)‬ ‫‪a n = (n a ) = a m‬‬
‫‪m n‬‬
‫بنابراین‪:‬‬ ‫باکتری‌ها در تهیه فراورده‌های غذایی و‬
‫‪−‬‬
‫‪m‬‬ ‫شیمیایی و همچنین در شناسایی و استخراج‬
‫‪1‬‬
‫‪a n‬‬ ‫=‬ ‫‪m‬‬ ‫معادن و پاکسازی محیط زیست کاربرد‬
‫‪an‬‬ ‫دارند‪ .‬باکتری‌هایی نیز برای خالص سازی‬
‫عناصر معدنی مانند مس و اورانیوم کاربرد‬
‫اکنون شما اعداد توان دار زیر را به شکل رادیکال بنویسید و در صورت امکان حاصل آنها‬ ‫دارند‪ .‬همچنین باکتری‌ها در پاکسازی‬
‫را به دست آورید‪.‬‬ ‫آب‌ها و خاک‌های آلوده به آالینده‌های نفتی‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫و شیمیایی کاربرد وسیعی دارند‪ .‬باکتری ها‬
‫ ‬ ‫‪81 4‬‬ ‫پ)‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬ ‫‪7‬‬ ‫ب)‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫الف)‬ ‫نقش بسیار مهم در اکوسیستم جهانی‬
‫‪3‬‬
‫‪−‬‬
‫‪1‬‬ ‫(اکوسیستم های آبی و خشکی) دارند‪.‬‬
‫‪42‬‬ ‫ث)‬ ‫ ‬
‫‪16‬‬ ‫‪4‬‬ ‫ت)‬ ‫مهم ترین راه دستیابی گیاهان به نیتروژن‬
‫توسط برخی از باکتری ها صورت می گیرد‪.‬‬
‫اگر ‪ r‬و ‪ s‬دو عدد گویا باشند‪ ،‬و ‪ a‬و ‪ b‬اعدادی مثبت باشند‪ ،‬داریم‪:‬‬
‫‪1) a r × a s = a r +s‬‬ ‫‪ 2) (a r )s = a rs‬‬ ‫ ‬
‫‪3) (a  b )r = ar × br‬‬
‫‪60‬‬
 ‫درس سوم‪ :‬توان های گویا‬
‫کار در کالس‬
‫‪ 1‬تساوی های زیر را مانند نمونه به صورت رادیکالی بنویسید‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬

‫ ‬ ‫=‪ 3 4‬‬ ‫ ‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪= 3‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫=‪35‬‬ ‫=‪34 × 3‬‬ ‫‪34 × 4 3= 3 4 3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪44‬‬ ‫‪5‬‬
‫ ‬‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪× 22‬‬ ‫=‬ ‫)‪(4 × 2‬‬
‫ ‬
‫‪3‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪1 3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪−‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‬ ‫ ‬
‫‪(16 3 ) 4‬‬ ‫=‬ ‫ ‬ ‫= ‪6‬‬
‫‪8‬‬
‫ ‬
‫‪ 2‬رادیکال ها را در صورت امکان به شکل توان کسری بنویسید‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪7‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫=‬‫‪ 25‬‬
‫‪=3‬‬ ‫‪7‬‬ ‫= ‪ 3 72‬‬ ‫ ‬
‫ ‬
‫‪5 5‬‬
‫=‬‫‪5‬‬
‫= ‪19‬‬‫‪ 5 64‬‬ ‫ ‬ ‫= ‪2‬‬
‫ ‬ ‫ ‬

‫است‪ .‬تساوی  را کامل کنید (‪.)a <0‬‬ ‫‪mn‬‬

‫‪a = nm a‬‬ ‫‪ 3‬با استفاده از نمای کسری نشان دهید که‬
‫‪1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪m‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫= ‪(a‬‬ ‫=‪a‬‬ ‫‪‬‬ ‫ ‬
‫‪mn‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪)m‬‬ ‫‪mn‬‬

‫تمرین‬

‫‪ 1‬هر یک از توان های کسری زیر را به صورت رادیکال نوشته و در صورت امکان حاصل آنها را به دست آورید‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪2‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫=‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫= ‬
‫‪47‬‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪−‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪×3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫=‬ ‫‪(4 ) 3‬‬
‫‪2‬‬ ‫=‬ ‫ ‪125‬‬ ‫‪3‬‬ ‫=‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫‪4‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪32‬‬ ‫‪5‬‬
‫=‬‫ ‬ ‫‪32‬‬‫‪5‬‬ ‫‪ 125‬‬ ‫‪3‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪ 2‬می دانیم‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪6‬‬
‫=‪a‬‬ ‫‪2‬‬
‫=‪a‬‬
‫‪6‬‬ ‫=‪a‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪a‬‬ ‫ ‬
‫‪12 4‬‬
‫=‪a‬‬ ‫‪4 12‬‬
‫= ) ‪(a‬‬ ‫=‪a‬‬
‫‪12‬‬ ‫=‪a‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫ ‪a‬‬

‫برابرند‪.‬‬ ‫‪6 3‬‬

‫‪2‬‬ ‫و‬ ‫‪4 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪2‬‬ ‫همواره برقرار است (‪)a<0‬؟ ‪ n،m‬و ‪ k‬طبیعی اند نتیجه بگیرید که هر سه عدد‬ ‫‪kn‬‬
‫‪a km = n a m‬‬ ‫آیا تساوی‬
‫‪r‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 3‬فرض کنیم ‪ r = ،a=64‬و = ‪ s‬مقدارهای عددی ‪ s‬و ‪ ar-s‬را محاسبه و با هم مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪a‬‬
‫‪ar‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫اکنون خودتان‪ ،‬مانند نمونه سه مقدار دیگر برای ‪ r، a‬و ‪ s‬انتخاب کنید و بار دیگر مقدارهای ‪ s‬و ‪ ar-s‬را محاسبه و با هم مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪a‬‬
‫می توانید از ماشین حساب کمک بگیرید‪.‬چه نتیجه ای می گیرید؟‬
‫‪ 4‬حساب کنید‪.‬‬
‫=‬‫‪3‬‬
‫= ‪5‬‬‫‪ 3 64‬‬ ‫ ‬ ‫= ‪81‬‬ ‫ ‬

‫‪61‬‬
 ‫فصل ‪ : 3‬توان های گویا و عبارت های جبری‬

‫درس چهارم‪ :‬عبارت های جبری‬

‫‪a‬‬
‫فعالیت‬
‫‪a−b‬‬ ‫‪b‬‬
‫در سال گذشته با برخی از اتحادهای جبری آشنا شده اید‪ .‬می توانید بگویید چرا به تساوی‬
‫‪)a+b(2 = a2 + 2ab + b2‬‬ ‫(‪ )1‬‬ ‫ ‬
‫اتحاد گفته می شود؟‬

‫‪a−b‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪a‬‬
‫در حقیقت می توان ‪ a‬و ‪ b‬را در دو طرف با هر دو عدد دلخواه جایگزین کرد و برای دو طرف‬
‫‪1‬‬
‫یک عدد به دست آورد‪ .‬برای مثال اگر = ‪ a‬و ‪ b=3‬اختیار شود‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪b‬‬
‫=)‪( + 3‬‬ ‫‪( )2 + 2 × × 3 + 32‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪1 6‬‬ ‫‪256 256‬‬ ‫‪S1 = (a - b)2‬‬ ‫ ‬
‫= ‪( )2‬‬ ‫→‪+ +9‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬ ‫‪25 5‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪S1 = S - S2 - S3 - S4‬‬ ‫ ‬
‫‪= a2 - b(a-b) - b(a-b) -b2‬‬ ‫ ‬
‫رابطه (‪ )1‬به  جای ‪ -b ،b‬قرار دهیم‪ ،‬به دست می آوریم‪:‬‬
‫یا اگر در ٔ‬ ‫‪= a -2ab + b‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ ‬
‫‪)a-b(2 = a2 - 2ab + b2‬‬ ‫(‪ )2‬‬ ‫ ‬ ‫‪ (2) ⇒ (a-b)2= a2 - 2ab +b2‬و )‪(1‬‬
‫ ‬

‫ گاهی هم دو اتحاد (‪ )1‬و (‪ )2‬را با هم می نویسیم‪:‬‬

‫‪)a ± b(2 = a2 ± 2ab + b2‬‬ ‫(‪ )3‬‬ ‫ ‬ ‫‪a2 - ab + b2 -ab = a2 - 2ab + b2‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪=(a-b)2‬‬
‫اکنون شما می توانید اتحادهای دیگری به دست آورید‪.‬‬ ‫‪a-b‬‬ ‫‪b‬‬
‫محاسبه ‪ )a+b(3‬اتحاد دیگری به دست می آید که به اتحاد مکعب مجموع مشهور است‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪ 1‬با‬
‫‪a-b‬‬

‫جای خالی را در محاسبه تکمیل کنید‪.‬‬

‫‪a‬‬

‫(‪)a+b(3 = )a+b(2)a+b‬‬ ‫ ‬ ‫‪b‬‬

‫)=‬ ‫…………… = (‪()a+b‬‬ ‫ ‬
‫که با جمع جمالت متشابه در دو طرف دوم‪ ،‬اگر درست عمل کرده باشید‪ ،‬به صورت زیر در می آید‪.‬‬

‫‪)a+b(3 = a3 +3a2b + 3ab2 + b3‬‬ ‫ ‬

‫می توانیم ‪ b‬را در سرتاسر اتحاد فوق به ‪ -b‬تبدیل کنیم و اتحاد دیگری به دست آوریم‪:‬‬
‫‪)a-b(3 = a3 +3a2)-b( + 3a)-b(2+)-b(3‬‬ ‫ ‬
‫‪)a-b(3 =a3 -………… +…………-b 3‬‬ ‫ ‬
‫‪62‬‬
 ‫درس چهارم‪ :‬عبارت های جبری‬

‫شماره‬
‫ٔ‬ ‫‪ 2‬یک بار دیگر ‪ )a-b(3‬را از راه دیگر و با استفاده از اتحاد مربع تفاضل‪ ،‬یعنی اتحاد‬
‫(‪ )2‬محاسبه کنید‪.‬‬
‫(‪)a-b(3 = )a-b(2)a-b‬‬ ‫ ‬
‫=‬ ‫)=‬ ‫(‪()a-b‬‬ ‫ ‬
‫یادآوری‬ ‫گانه فوق را بنویسیم‪ ،‬مثال ً‬
‫‪ 3‬اگر ابتدا طرف دوم هر یک از اتحادهای ‪ٔ 4‬‬
‫اتحادهایی که سال قبل خوانده اید‪.‬‬ ‫(‪a3-3a2b+3ab2-b3=)a-b()a-b()a-b‬‬ ‫(‪ )4‬‬
‫می گوییم عبارت سمت چپ؛ یعنی ‪ a -3a b+3ab -b‬را به حاصل ضرب سه عبارت سمت ‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 3‬‬
‫‪(a ± b)2 = a2 ± 2ab+b2‬‬
‫‪)a-b)(a+b( = a2-b2‬‬ ‫راست تجزیه کرده ایم‪ .‬هر یک از عبارت های ‪ a-b‬را در (‪ )4‬یک عامل یا شمارنده تجزیه ‬
‫ ‪)a+b+c(2 =a2 +b2+c2+2ab+2ac+2bc‬‬ ‫می نامیم‪ .‬ممکن است عامل های تجزیه مساوی نباشند‪.‬‬
‫‪(x+a)(x+b)=x2+(a+b)x+ab‬‬ ‫تجزیه برخی عبارت های جبری به دسته بندی مناسب جمالت و مهارت های بیشتری نیاز دارد‪ .‬‬
‫به مثال های زیر توجه کنید‪.‬‬

‫مثال ‪1‬‬
‫عبارت ‪ 2x2+3x+1‬را تجزیه کنید‪.‬‬
‫می نویسیم‪:‬‬
‫‪2x2 + 3x + 1= x2 + 2x + 1 + x2+ x‬‬ ‫ ‬
‫)‪= (x + 1)2 + x(x + 1‬‬ ‫ ‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫)‪= (x + 1)(x + 1 + x) = (x + 1)(2x + 1‬‬ ‫ ‬

‫‪a2‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪ab‬‬ ‫‪ac‬‬
‫مثال ‪2‬‬
‫عبارت ‪ a3-2ab + a2b - 2b2‬را تجزیه کنید‪:‬‬
‫)‪a3 - 2ab + a2b - 2b2 = a2(a + b)-2b(a + b‬‬ ‫ ‬
‫‪b‬‬ ‫‪ab‬‬ ‫‪b2‬‬ ‫‪bc‬‬
‫)‪= (a + b)(a2-2b‬‬ ‫ ‬

‫‪c‬‬ ‫‪ac‬‬ ‫‪bc‬‬ ‫‪c2‬‬

‫‪)a +b+c(2 =a2 +b2+c2+2ab+2ac+2bc‬‬ ‫کار در کالس‬

‫‪ 1‬حاصل عبارت های زیر را به دست آورید و ساده کنید‪.‬‬
‫‪(a + b)(a2 - ab + b2) = a3 -a2b + ab2 + .....‬‬ ‫ ‬
‫=‬ ‫(‪)a - b()a2 + ab + b2‬‬ ‫ ‬
‫‪ 2‬با استفاده از پرسش ‪ ،1‬عبارت های ‪ a3+b3‬و ‪ a3-b3‬را تجزیه کنید و اتحادهای جدیدی‬
‫به دست آورید‪.‬‬

‫‪63‬‬
 ‫فصل ‪ : 3‬توان های گویا و عبارت های جبری‬

‫‪ 3‬عبارت های زیر را مانند نمونه تجزیه کنید‪.‬‬

‫‪8x3-27=)2x(3-33‬‬ ‫ ‬
‫‪(a +  b)(a2 - ab + b2 ) = a3 + b3‬‬ ‫ ‬
‫]‪=(2x-3)[(2x)2+2x × 3+32‬‬ ‫ ‬
‫‪(a -  b)(a2 + ab + b2 ) = a3- b3‬‬ ‫ ‬
‫(‪=)2x-3()4x2+6x+9‬‬ ‫ ‬
‫‪x3+1‬‬ ‫ ‬
‫‪x3-8‬‬ ‫ ‬
‫‪x3-125‬‬ ‫ ‬ ‫‪A‬‬
‫‪B‬‬

‫‪x6-1‬‬ ‫ ‬
‫‪B‬‬
‫فعالیت‬
‫‪B‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬

‫واژه های مضرب و شمارنده را در حساب اعداد به خاطر دارید‪:‬‬

‫‪12=3*4‬‬ ‫ ‬ ‫‪A3 − B3‬‬

‫هر یک از عددهای ‪ 3‬و ‪ 4‬را یک شمارندۀ عدد ‪ 12‬و عدد ‪ 12‬را مضرب هر یک از این عددها‬
‫می نامیم‪ 12 .‬شمارنده های دیگری نیز دارد‪ ،‬از جمله خود عدد ‪ .12‬عدد ‪ 3‬مضرب های‬
‫دیگری دارد‪ ،‬از جمله خود عدد ‪ 3‬و همچنین هر یک از عددهای ‪ 15 ،9 ،6‬و … ‪.‬‬
‫مشابه  این در اتحاد مزدوج (‪a2-b2=)a-b()a+b‬‬
‫هر یک از عبارت های ‪ a-b‬و ‪ a+b‬یک عامل ‪ a2-b2‬است‪ .‬همچنین ‪ a2-b2‬هم مضرب ‪a-b‬‬
‫‪A 3 − B3‬‬
‫و هم مضرب ‪ a+b‬است‪ .‬‬ ‫‪A‬‬

‫)‬
‫‪(A − B‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪−B‬‬
‫)‬ ‫‪(A‬‬

‫آیا ‪ a+b‬مضرب دیگری دارد؟‬ ‫‪A‬‬

‫‪A‬‬
‫‪ 1‬مضرب های هر عبارت جبری از ضرب آن در عبارت های جبری دیگر به دست می آیند‪:‬‬
‫………و (‪ )a+b)(a-b‬و (‪ -4)a+b‬و ‪ )a+b)(a+b(2‬و (‪ 2)a+b‬و ‪ : a+b‬بعضی از‬ ‫‪B‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪(A‬‬
‫‪−B‬‬
‫)‬

‫مضرب های ‪a+b‬‬ ‫‪A‬‬

‫بعضی از مضرب های ‪ a-b‬را بنویسید‪.‬‬

‫‪ 2‬دو عبارت بنویسید که ‪ a-b‬شمارنده هر یک از آنها باشد‪.‬‬
‫‪A‬‬

‫‪ 3‬عبارت ‪ 27a3-1‬مضرب کدام یک از عبارت هاست؟‬

‫پ) ‪ 9a2+3a+1‬‬ ‫ب) ‪ 3a-1‬‬ ‫الف) ‪ a-1‬‬
‫‪A‬‬
‫‪A‬‬

‫ت) ‪3a+1‬‬ ‫‪(A −‬‬

‫)‪B‬‬ ‫‪(A‬‬
‫‪−‬‬
‫)‪B‬‬

‫‪ 4‬کدام یک از عبارت های زیر گویا هستند؟‬

‫‪B‬‬

‫‪x3 −1‬‬
‫)‪( A − B‬‬
‫‪3x − 7‬‬
‫ب)‬ ‫ ‬ ‫الف)‬
‫‪x3 + 1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x‬‬
‫ ‬ ‫‪B‬‬ ‫‪B‬‬

‫ت) ‪x2 + x − 1‬‬ ‫ ‬ ‫پ) ‪x − 1‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪64‬‬
‫درس چهارم‪ :‬عبارت های جبری‬

‫نکته‪ :‬یک عبارت گویا به ازای مقدارهایی از متغیر که مخرج آن صفر می شود‪ ،‬تعریف نمی گردد‪( .‬مقدار ندارد)‬
‫‪ 5‬عبارت گویای زیر به ازای چه مقدارهایی از ‪ x‬تعریف نمی شود؟‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪− 2‬‬ ‫ ‬
‫‪x −1 x +1 x + 4‬‬
‫‪ 6‬حاصل کسرهای زیر را به دست آورید و ساده کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫الف) ‬
‫‪x −1‬‬ ‫‪x +1‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪−1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪− 2‬‬ ‫ب) ‬
‫‪x −1 x +1 x −1‬‬

‫کار در کالس‬
‫‪ 1‬صورت و مخرج هر کسر را تجزیه و عبارت را ساده کنید‪( .‬جاهای خالی را پر کنید)‬

‫‪x6 + 1‬‬ ‫‪x3 −1‬‬

‫(الف‬ ‫(ب ‬ ‫ ‬
‫‪x 4 + 2x2 + 1‬‬ ‫‪(x − 1)3‬‬
‫‪x2 + 1‬‬ ‫)‪y5 − y3 − 12y y(y4 − y2 − 12) y(y2 − 4)(y2 + 3‬‬
‫(پ‬ ‫‪4‬‬
‫(ت ‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫ ‪= ‬‬
‫‪x −1‬‬ ‫‪8 y2 + 16y‬‬ ‫)‪8 y(y + 2‬‬ ‫)‪8 y(y + 2‬‬

‫‪ 2‬در اتحاد‬
‫(‪a3+1=)a+1()a2-a+1‬‬ ‫ ‬
‫‪ a = 3 x2‬و حاصل را بازنویسی کنید‪:‬‬ ‫قرار دهید‬
‫) )‪+ 1 ( 3 x2 + 1‬‬
‫= ‪( 3 x2 )3‬‬ ‫(‬ ‫ ‬
‫ ‬
‫گویا کردن مخرج کسرها‬

‫فعالیت‬
‫‪ 1‬از سال گذشته به یاد داریم که برای گویا کردن مخرج کسرهایی که شامل یک عبارت رادیکالی هستند‪ ،‬می توانیم آن کسر را دریک‬
‫عبارت رادیکالی مناسب‪ ،‬ضرب و تقسیم کنیم تا مخرج کسر گویا شود‪ .‬در زیر کسرهای ‪ 5‬و ‪ 32‬گویا شده اند‪ .‬جاهای خالی را با‬
‫‪4 2 3‬‬
‫عبارت های مناسب پرکنید‪.‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3 ...‬‬
‫=‬ ‫×‬ ‫=‬
‫‪2 3 2 3‬‬ ‫‪3 ...‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪3‬‬
‫‪=3 × 3‬‬ ‫=‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4 2 ...‬‬ ‫ ‬
‫‪65‬‬
 ‫فصل ‪ : 3‬توان های گویا و عبارت های جبری‬

‫‪ 2‬دو عبارت مانند ‪ a + b‬و ‪ a − b‬که شامل مجموع و تفاضل دو قسمت یکسان هستند را مزدوج یکدیگر می گوییم‪.‬‬
‫حاصل ضرب این دو عبارت را می توانیم به صورت زیر محاسبه کنیم‪:‬‬
‫= ) ‪( a + b )( a − b‬‬ ‫= ‪( a )2 − ( b)2‬‬ ‫‪a−b‬‬ ‫ ‬
‫همان طور که مشاهده می شود‪ ،‬سمت راست تساوی باال فاقد یک عبارت رادیکالی است‪ .‬از این روش برای گویا کردن مخرج کسرها‬
‫استفاده می کنیم‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬برای گویا کردن ‪ 2‬به صورت زیر عمل می کنیم‪.‬‬
‫‪3 +5‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3 − 5 2( 3 − 5) 2( 3 − 5) 5 − 3‬‬

‫=‬ ‫×‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪3 +5‬‬ ‫‪3 +5‬‬ ‫‪3 − 5 ( 3 ) 2 − 52‬‬ ‫‪3 − 25‬‬ ‫‪11‬‬
‫ ‬
‫مانند نمونه باال‪ ،‬مخرج کسرهای زیر را گویا کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫(الف‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪5− 3‬‬

‫‪8‬‬
‫(ب‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪3 2 +4‬‬

‫‪x−y‬‬
‫(پ‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪x− y‬‬

‫(ت‬ ‫ ‬
‫‪h‬‬
‫=‬
‫‪x+h − x‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫و‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 3‬از اتحادهای مجموع و تفاضل مکعب ها که به صورت زیر هستند‪ ،‬برای گویا کردن کسرهایی مانند‬
‫‪a+ b‬‬ ‫‪a− b‬‬
‫استفاده می کنیم‪ .‬در هرکدام از اتحادهای زیر‪ ،‬قرار دهید ‪ y = 3 b ، x = 3 a‬و آنها را بازنویسی کنید‪.‬‬
‫‪ (x − y)(x 2 + xy + y 2 ) = x 3 − y 3‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫= )‪ ( 3 a − 3 b )(.......................‬‬
‫‪.................‬‬
‫ ‬
‫‪ (x + y)(x 2 − xy + y 2 ) = x 3 + y 3‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫= )‪ ( 3 a + 3 b )(.......................‬‬
‫‪.................‬‬
‫ ‬
‫آیا سمت راست تساوی های باال‪ ،‬شامل یک عبارت رادیکالی است؟‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫به صورت زیر عمل می کنیم‪:‬‬ ‫‪3‬‬
‫و‬ ‫‪3‬‬
‫برای گویا کردن مخرج کسرهای‬
‫‪x 2 −1‬‬ ‫‪2 −1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪22 + 2 + 1‬‬ ‫‪4 + 2 +1‬‬ ‫‪4 + 2 +1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‬ ‫×‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪4 + 2 +1‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2 −1‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2 −1‬‬
‫‪3 2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪( 2 ) 3 − 13‬‬ ‫‪2 −1‬‬
‫‪2 + 2 +1‬‬ ‫ ‬

‫‪66‬‬
 ‫درس چهارم‪ :‬عبارت های جبری‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1‬‬ ‫)‪(( x 2 ) 2 + x 2 + 1‬‬ ‫)‪(( x 2 ) 2 + x 2 + 1‬‬
‫=‬‫‪3 2‬‬
‫=‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫)‪x − 1 ( x 2 − 1)(( x 2 ) 2 + x 2 + 1‬‬ ‫)‪(x 2 − 1‬‬
‫ ‬
‫مانند نمونه باال‪ ،‬مخرج کسرهای زیر را گویا کنید‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫(الف‬ ‫‪3‬‬
‫=‬ ‫ ‬
‫‪5 +1‬‬
‫‪1‬‬
‫(ب‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‬ ‫ ‬
‫‪7− 3‬‬
‫‪x+8‬‬
‫(پ‬ ‫‪3‬‬
‫=‬ ‫ ‬
‫‪x +2‬‬
‫‪1‬‬
‫(ت‬ ‫‪3‬‬
‫=‬ ‫ ‬
‫‪x 2 +1‬‬

‫تمرین‬
‫‪ 1‬هریک از عبارت های زیر را تاحدممکن (به عبارت های گویا) تجزیه کنید‪.‬‬
‫‪a 3b 6 − 8‬‬ ‫ت)‬ ‫پ) ‪ 8a 3 + 27‬‬ ‫ب) ‪ x 6 − y 6‬‬ ‫الف) ‪ x 4 − y 4‬‬

‫‪ 2‬مخرج کسرهای زیر را گویا کنید‪.‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪3‬‬ ‫ت)‬ ‫ ‬ ‫پ)‬ ‫ ‬ ‫ب)‬ ‫ ‬ ‫الف)‬
‫‪2 2 −1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪x −2‬‬ ‫‪5+ 3‬‬ ‫‪3+ 7‬‬

‫‪ 3‬با استفاده از اتحادها‪ ،‬حاصل ضرب های زیر را مانند نمونه به دست آورید‪.‬‬

‫ت) ‪105‬‬
‫‪3‬‬
‫پ) ‪ 9999‬‬‫‪2‬‬
‫ب) ‪1052‬‬ ‫الف) ‪ 16 ×14= (15 + 1)(15 − 1)= 15 2 − 1= 224‬‬

‫‪ 4‬حاصل عبارت های زیر را به دست آورید‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5x‬‬

‫‪−‬‬ ‫ب)‬ ‫ ‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫الف)‬
‫‪3‬‬
‫‪x −1 x −1‬‬ ‫‪x −1‬‬ ‫‪x + 1 x −1‬‬

‫را به دست آورید‪.‬‬ ‫‪x +2 − x −4‬‬ ‫‪ ،‬حاصل عبارت‬ ‫= ‪x +2 + x −4‬‬‫اگر ‪3‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪67‬‬
 ‫فصل ‪ : 3‬توان های گویا و عبارت های جبری‬

‫خواندنی‬
‫٭ سه عدد ‪ 3 ،4‬و ‪ 5‬را یک سه تایی فیثاغورسی می نامیم‪ ،‬زیرا‬
‫‪52=42+32‬‬ ‫ ‬
‫یک سه تایی دیگر مثال بزنید‪ .‬چند تا از این گونه سه تایی ها را می توانید شناسایی کنید؟‬
‫٭ (جادوی توان) محاسبات نشان می دهد‪:‬‬
‫‪)1/01(365 =37/8‬‬ ‫ ‬
‫‪)0/99(365 =0/03‬‬ ‫ ‬
‫چرا اینقدر اختالف وجود دارد؟ حال ‪ )1/01(730‬و ‪ )0/99(730‬را محاسبه و مقایسه کنید‪.‬‬
‫اگر هر روز اندکی کار خود را نسبت به روز قبل بهتر کنیم‪ ،‬در سال حدود ‪ 40‬برابر راندمان (بهره وری) کار افزایش می یابد‪.‬‬
‫شما هم داستانی در باب توان ها بنویسید‪.‬‬
‫٭ (مثلث خیام)‬
‫‪)a+b(1 = a + b‬‬ ‫ ‬
‫‪)a+b(2=a2 + 2ab + b2‬‬ ‫ ‬
‫‪)a+b(3=a3 + 3a2b + 3ab2 + b3‬‬ ‫ ‬

‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬
‫ ‬
‫چه رابطه ای بین ضرایب در بسط اتحادها و سطرهای مثلث خیام وجود دارد؟‬
‫می توانید توان چهارم دوجمله ای را حساب و ضرایب بسط را مشخص کنید‪.‬‬
‫(‪)a+b(4=)a+b(3)a+b‬‬ ‫ ‬
‫)=‬ ‫(‪ ()a+b‬‬ ‫ ‬
‫ ‬

‫‪68‬‬
 ‫‪4‬‬

‫فصل‬
‫معادله ها و نامعادله ها‬
‫سد دز‪ ،‬خوزستان‬

‫معادلة درجه دوم و روش های‬

‫اول‬
‫درس ّ‬
‫مختلف حل آن‬
‫سد کارون ‪٣‬‬
‫سهمی‬ ‫درس دوم‬
‫سدهای قوسی‪ ،‬سازه هایی هستند که هزین ٴه ساخت بسیار باالیی دارند‪ .‬کاهش‬
‫هزینه ها معموالً با بهینه سازی هایی روی منحنی هایی انجام می شود که سهمی‬
‫یکی از معروف ترین آنهاست‪.‬‬ ‫تعیین عالمت‬ ‫درس سوم‬
 ‫فصل ‪ : 4‬معادله ها و نامعادله ها‬

‫اول‪ :‬معادلۀ درجه دوم و روش های مختلف حل آن‬

‫درس ّ‬

‫مسئله‬
‫ٔ‬ ‫مسئله هندسه به نکته جالبی پی برد‪ .‬او پی برد که اضالع مثلث‬‫ٔ‬ ‫صبا بعد از حل یک‬
‫او‪ ،‬سه عدد متوالی ‪ 4 ،3‬و ‪ 5‬هستند و این مثلث‪ ،‬قائم الزاویه است (چرا؟)‪ .‬از خواهر‬
‫الزاویه دیگری پیدا کرد که اضالع‬
‫ٔ‬ ‫بزرگ تر خود‪ُ ،‬درسا‪ ،‬سؤال کرد که آیا می توان مثلث قائم‬
‫‪x+2‬‬
‫آن سه عدد متوالی دیگر باشند؟ برای پاسخ به این سؤال‪ ،‬درسا‪ ،‬مثلث قائم الزاویه ای رسم‬ ‫‪x‬‬
‫کرد و طول کوچک ترین ضلع آن را ‪ x‬و طول اضالع دیگر را اعداد متوالی بعد از ‪ ،x‬یعنی‬
‫‪x+1‬‬
‫رابطه زیر را بین سه ضلع مثلث‬
‫ٔ‬ ‫رابطه فیثاغورس‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ x+1‬و ‪ x+2‬در نظر گرفت و به کمک‬
‫به دست آورد‪:‬‬

‫‪x2+ ) x +1(2 = ) x + 2(2‬‬

‫معادله به دست آمده را حل کند؛ یعنی مقادیری برای ‪ x‬پیدا کند که تساوی‬
‫ٔ‬ ‫اکنون او می خواست‬
‫معادله باال را ساده کرد و آن را به شکل ‪ x2-2x-3=0‬نوشت‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫باال را برقرار کنند‪ .‬برای این کار‬
‫معادله‬
‫ٔ‬ ‫هر معادله به این صورت را که پس از ساده شدن‪ ،‬بزرگ ترین توان متغیر آن ‪ 2‬باشد‪،‬‬
‫درجه دوم می نامیم‪.‬‬
‫ٔ‬

‫هر معادله به شکل‬

‫(‪ax2+ bx + c =0 ، ) a ≠ 0‬‬
‫که در آن ‪ b ، a‬و ‪ c‬اعداد حقیقی هستند را یک معادله‬
‫درجه دوم می نامیم‪.‬‬

‫در این بخش‪ ،‬تعدادی از روش های حل این معادله را توضیح می دهیم‪.‬‬

‫‪70‬‬
‫درس اول‪ :‬معادله درجه دوم و روش های مختلف حل آن‬

‫حل معادلۀ درجه دوم به روش تجزیه‬

‫تجزیه یک عبارت به معنای‬
‫ٔ‬ ‫می دانیم که‬
‫تبدیل آن به حاصل ضرب حداقل دو‬
‫فعالیت‬
‫عبارت است‪ .‬از جمله تجزیه هایی‬
‫درجه دوم استفاده‬ ‫معادله‬ ‫که در حل‬ ‫معادله درجه دوم ‪ x2-2x - 3 = 0‬را که درسا در بخش قبل به آن رسید‪ ،‬درنظر بگیرید‪.‬‬
‫ٔ‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫می شوند‪ ،‬عبارت اند از‪:‬‬ ‫معادله باال‪ ،‬جای خالی را با عدد مناسب پر کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫تجزیه سمت چپ‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬با‬
‫‪ )1‬فاکتورگیری‪:‬‬ ‫ ‬
‫)‪ax2 + bx = x(ax + b‬‬
‫‪)x + 1( )x - … ( = 0‬‬
‫‪ )2‬تجزیه به کمک اتحاد مزدوج‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪x − a = (x − a)(x + a‬‬
‫ویژگی حاصل ضرب صفر‬
‫‪ )3‬تجزیه به کمک اتحاد جمله مشترک‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪x + (a + b)x + ab = (x + a)(x + b‬‬ ‫اگر ‪ A‬و ‪ B‬دو عبارت جبری باشند و ‪ ،AB=0‬آنگاه حداقل یکی از این دو عبارت صفر‬
‫است؛ یعنی‪:‬‬
‫‪ B=0‬یا ‪AB=0 ⇒ A=0‬‬

‫‪ 2‬از ویژگی باال استفاده کنید و جاهای خالی را با عبارت های مناسب پر کنید‪.‬‬
‫… = ‪ x‬یا ‪ x-…= 0 ⇒ x = -1‬یا ‪)x+1()x-…( =0 ⇒ x+1=0‬‬
‫برای اطمینان از صحت جواب های حاصل شده‪ ،‬می توانیم هر دو جواب به دست آمده را در‬
‫معادله قرار دهیم و آنها را آزمایش کنیم‪ .‬یکی از جواب ها آزمایش شده است؛ جواب دیگر‬
‫را آزمایش کنید‪.‬‬
‫‪x=-1‬‬ ‫…=‪x‬‬
‫‪x2-2x-3=0‬‬ ‫‪x2-2x-3=0‬‬
‫?‬
‫‪2‬‬
‫‪)-1( -2)-1(-3 =0‬‬
‫?‬
‫‪ =0‬‬
‫?‬
‫‪1+2-3 =0‬‬
‫?‬
‫‪ =0‬‬
‫‪0=0 ‬‬ ‫‪… =0‬‬

‫درباره آن‬
‫ٔ‬ ‫آیا هر دو جواب این معادله می توانند طول اضالع مثلث قائم الزاویه ای باشند که قبال‪‬‬
‫بحث شده است؟ توضیح دهید‪.‬‬

‫کار در کالس‬
‫درجه دوم زیر را به روش تجزیه حل کنید و جواب های خود را آزمایش کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫معادله های‬
‫ب) ‪3t2-t=0‬‬ ‫الف) ‪ x2-3x=10‬‬

‫‪71‬‬
 ‫فصل ‪ : 4‬معادله ها و نامعادله ها‬

‫حل معادلۀ درجه دوم به کمک ریشه گیری‬

‫فعالیت‬
‫معادله درجه دوم ‪ x2=25‬را درنظر بگیرید‪.‬‬
‫ٔ‬
‫‪ 1‬جواب های این معادله را به روش تجزیه به دست آورید‪.‬‬

‫‪ 2‬ریشه های دوم عدد ‪ ٢٥‬را به دست آورید‪ .‬این معادله را به روش تجزیه نیز حل کنید و جواب های به دست آمده را با این جواب ها‬
‫مقایسه کنید‪.‬‬
‫معادله درجه دوم باشد که در آن ‪ a‬یک عدد حقیقی است‪ ،‬آیا همیشه می توان جواب های آن را به صورت ‪x = ± a‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ 3‬اگر ‪ x2= a‬یک‬
‫نوشت؟ توضیح دهید‪.‬‬

‫معادله‬
‫ٔ‬ ‫اگر ‪ a‬یک عدد حقیقی نامنفی(بزرگ تر یا مساوی صفر) باشد‪ ،‬ریشه های‬
‫درجه دوم ‪ x2= a‬عبارت اند از‪:‬‬
‫ٔ‬
‫‪ x= a‬و ‪x=- a‬‬

‫مثال‬
‫صفحه مقوایی به شکل مربع را برش می زنیم‪ .‬سپس‪ ،‬چهار مربع کوچک در گوشه های آن را جدا می کنیم‪ .‬بعد‬
‫ٔ‬ ‫با یک دستگاه برش‪ ،‬یک‬
‫با تا زدن لبه ها‪ ،‬یک جعبه می سازیم‪ .‬اگر مربع های جداشده به ضلع ‪ 2‬سانتی متر باشند و بخواهیم حجم این جعبه‪ 200 ،‬سانتی متر مکعب‬
‫باشد‪ ،‬طول اضالع کاغذهایی را که باید برای این کار انتخاب شوند‪ ،‬به دست آورید‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪x‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x‬‬

‫حل‪ :‬از مقوایی که در شکل سمت چپ رسم شده‪ ،‬چهار مربع به ضلع ‪ 2‬سانتی متر جدا می کنیم تا جعبه ای که سمت راست رسم شده‪،‬‬
‫به دست آید‪ .‬حجم این جعبه عبارت  است از‪:‬‬
‫‪ = )x) (x( )2( = 2x2‬ارتفاع * عرض * طول‬
‫‪72‬‬
‫درس اول‪ :‬معادله درجه دوم و روش های مختلف حل آن‬

‫از آنجا که حجم جعبه‪ 200 ،‬سانتی متر مکعب باید باشد‪ ،‬داریم‪ .2x2= 200:‬بنابراین ‪x2 = ....‬‬
‫محاسبه ریشه های دوم این معادله‪ ،‬جواب های ‪ x =....‬به دست می آید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫و با‬
‫و چون طول نمی تواند منفی باشد‪ ،‬تنها ‪ x=....‬مورد قبول است و طول ضلع مربع اولیه‬
‫‪ x + ... = ... + ... = ...‬سانتی متر است‪.‬‬

‫کار در کالس‬
‫جواب هر یک از معادله های زیر را در صورت وجود به روش ریشه گیری به دست آورید‪.‬‬
‫پ) ‪)r -2(2=16‬‬ ‫ب) ‪ t2+7=0‬‬ ‫الف) ‪5x2=20‬‬
‫‪. .......‬‬ ‫ ‬
‫‪.........‬‬ ‫ ‬
‫‪........‬‬
‫‪ ........‬‬ ‫ ‬
‫‪.........‬‬ ‫ ‬
‫‪........‬‬

‫حل معادلۀ درجه دوم به روش مربع کامل‬

‫فعالیت‬
‫‪x‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ 1‬دو جمله ای ‪ x2+6x‬را درنظر بگیرید‪ .‬چه عددی باید به این دو جمله ای اضافه شود تا‬
‫چند جمله ای حاصل به شکل مربع کامل نوشته شود؟ جاهای خالی را با اعداد مناسب پر کنید‪.‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x2+ 6x + … = )x + …(2‬‬

‫اعدادی که در جاهای خالی نوشته اید ‪ ،‬چه ارتباطی با شکل روبه رو دارند؟‬

‫‪3‬‬ ‫‪.....................................................................‬‬

‫‪ 2‬اگر ‪ a‬یک عدد حقیقی باشد‪ ،‬به دو جمله ای ‪ x2+ ax‬چه جمله ای باید اضافه شود تا به‬
‫شکل مربع کامل درآید؟ جاهای خالی را با عبارت های مناسب پر کنید‪.‬‬
‫‪a‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x2+ ax + … = )x + …(2‬‬

‫‪ax‬‬ ‫مثال‬
‫‪x‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪2‬‬
‫معادله ‪ x -6x +4=0‬را به روش مربع کامل حل می کنیم‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ٔ‬
‫‪x -6x + 4 =0‬‬
‫‪2‬‬
‫معادله درجه دوم‬
‫ٔ‬
‫‪a‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ax‬‬
‫‪2‬‬
‫؟‬ ‫‪x -6x = -4‬‬
‫‪2‬‬
‫به دو طرف معادله‪ -4 ،‬را اضافه کرده ایم‬
‫به دو طرف معادله ‪ ...‬را اضافه کرده ایم تا سمت چپ مربع کامل شود ‪x -6x +... = -4+...‬‬
‫‪2‬‬

‫‪)x-3(2= 5‬‬ ‫سمت چپ را به شکل مربع کامل می نویسیم‬

‫‪x-3 = ± 5‬‬ ‫ریشه دوم می گیریم‬
‫از دوطرف معادله‪ٔ ،‬‬
‫‪x = 3± 5‬‬ ‫به دو طرف معادله عدد ‪ 3‬را اضافه کرده ایم‬
‫بنابراین جواب ها یا ریشه های این معادله عبارت اند از ‪ 3+ 5‬و ‪. 3- 5‬‬
‫‪73‬‬
 ‫فصل ‪ : 4‬معادله ها و نامعادله ها‬

‫کار در کالس‬
‫معادله های زیر را به روش مربع کامل حل کنید‪.‬‬
‫ت)‪2r2+r -2 =0‬‬ ‫پ) ‪n2-4n +5 =0‬‬ ‫ب) ‪t2+3t =3‬‬ ‫الف) ‪x2+2x =24‬‬

‫حل معادلۀ درجۀ دوم به روش فرمول کلی‬

‫فعالیت‬
‫معادله درجه دوم‬
‫ٔ‬ ‫درجه دوم فرا گرفته اید‪ .‬اکنون می خواهیم یک فرمول کلی برای حل‬
‫ٔ‬ ‫در بخش های قبل‪ ،‬روش هایی برای حل معادله های‬
‫‪ ax2+bx+c =0‬که در آن ‪ a ≠0‬است‪ ،‬پیدا کنیم‪.‬‬
‫معادله درجه دوم را حل کرد؟‬
‫ٔ‬ ‫دانش آموز‪ :‬آیا با روش مربع کامل می توان هر‬
‫معادله ‪ ax2+ bx + c =0‬با این روش مراحل زیر را انجام می دهیم‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫معلم‪ :‬بله‪ .‬برای حل‬

‫‪ax2 + bx + c = ‬‬

‫‪x2 + x + = ‬‬
‫‪b‬‬
‫‪a‬‬
‫‪c‬‬
‫‪a‬‬
‫دو طرف معادله را بر ‪ a‬تقسیم می کنیم‬

‫‪x2 + x = −‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫به دو طرف معادله‪ .... ،‬را اضافه کرده ایم‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪x2 + x +  = − + ‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫به دو طرف معادله‪ .... ،‬را اضافه کرده ایم تا سمت چپ مربع کامل شود‬
‫‪b 2 b2 − 4ac‬‬
‫‪(x +‬‬ ‫= )‬ ‫دو طرف را ساده کرده ایم‬
‫‪2a‬‬ ‫‪4a 2‬‬
‫‪D‬‬
‫= ‪. (x + 2ba )2‬‬ ‫اکنون قرار می دهیم ‪ D = b2 − 4ac‬؛ پس‪:‬‬
‫‪4a 2‬‬
‫ریشه دوم گرفتن از دو طرف این معادله‪ ،‬جواب های آن را به دست آورید؟‬
‫آیا می توانید با ٔ‬

‫دانش آموز‪ :‬اگر ‪ D < ‬باشد‪ ،‬از سمت راست نمی توان ٔ‬

‫ریشه دوم گرفت‪.‬‬
‫درجه دوم ریشه ای ندارد‪ .‬اگر ‪ ∆ <0‬باشد‪ ،‬آیا می توانید ریشه های این معادله را‬
‫ٔ‬ ‫معادله‬
‫ٔ‬ ‫معلم‪ :‬آفرین؛ پس اگر ∆ یک عدد منفی باشد‪،‬‬
‫به دست آورید؟‬
‫∆ ‪b 2‬‬
‫ریشه دوم بگیریم‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫‪(x +‬‬ ‫‪) = 2‬‬ ‫معادله‬
‫ٔ‬ ‫دانش آموز‪ :‬بله‪ .‬کافی است از دو طرف‬
‫‪2a‬‬ ‫‪4a‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪−b ± D‬‬
‫‪x+‬‬ ‫‪=±‬‬ ‫=‪⇒ x‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬

‫‪74‬‬
‫درس اول‪ :‬معادله درجه دوم و روش های مختلف حل آن‬

‫دانش آموز‪ :‬اگر ‪ ∆ =0‬باشد‪ ،‬آیا این معادله ریشه ای دارد؟‬

‫معلم‪ :‬بله و این ریشه از ٔ‬
‫رابطه زیر به دست می آید‪:‬‬
‫∆ ‪b 2‬‬ ‫‪b 2‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪(x +‬‬ ‫‪) = 2‬‬ ‫⇒‬ ‫‪(x +‬‬ ‫‪) = 0⇒ x + = 0⇒ x = −‬‬ ‫ ‬
‫‪2a‬‬ ‫‪4a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬

‫دارد‪.‬‬ ‫‪x=−‬‬
‫‪b‬‬
‫دانش آموز‪ :‬پس در حالت ‪ ∆ =0‬معادله تنها یک ریشه به صورت‬
‫‪2a‬‬

‫‪ (x +‬به دست آمده است و چون‬ ‫معادله ‪) = (x + )(x + ) = 0‬‬

‫‪b 2‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫ٔ‬ ‫معلم‪ :‬این ریشه از‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬

‫معادله ‪ x + 2a =0‬و ‪ x + 2a =0‬جواب یکسان دارند‪ ،‬به جواب مشترک آنها‪ٔ ،‬‬
‫ریشه‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫ٔ‬ ‫هر دو‬
‫مرتبه دوم می گوییم‪.‬‬
‫مضاعف یا ریشه مکرر ٔ‬

‫کار در کالس‬

‫توجه به فعالیت باال‪ ،‬جاهای خالی را با عبارت های مناسب پر کنید‪.‬‬

‫‪ 1‬با ّ‬

‫‪∆ <0‬‬
‫ ‬
‫…= ∆‬ ‫ریشه حقیقی دارد‪:‬‬
‫‪∆ = b2-4ac‬‬ ‫معادله یک ٔ‬
‫‪b‬‬
‫‪ax2+ bx + c = 0‬‬ ‫→‬ ‫‪x=−‬‬
‫‪2a‬‬
‫ ‬ ‫(ریشه مضاعف)‬
‫‪∆ >0‬‬

‫ ‬

‫کار در کالس‬
‫‪ 2‬معادله های زیر را با فرمول کلی حل کنید‪.‬‬

‫الف) ‪x2- x + 1 = 0‬‬

‫ب) ‪-2x2 + x + 3 = 0‬‬

‫پ) ‪-x2 + 4 x- 4 = 0‬‬

‫شهر سوخته‪ ،‬سیستان و بلوچستان‬

‫‪75‬‬
 ‫فصل ‪ : 4‬معادله ها و نامعادله ها‬

‫مثال‬
‫از یک رشته سیم به طول ‪ 50‬متر‪ ،‬می خواهیم یک مستطیل به مساحت ‪ 144‬متر مربع بسازیم‪.‬‬
‫طول و عرض این مستطیل را مشخص کنید‪.‬‬

‫حل‪ :‬اگر طول و عرض این مستطیل‪ ،‬برابر با ‪ s‬و ‪ t‬باشند‪ ،‬با توجه به اینکه محیط آن ‪ 50‬متر‬
‫است‪ ،‬پس ‪ .2)s + t( = 50‬از ساده کردن این معادله به معادله ‪ s + t = 25‬می رسیم؛ بنابراین‬
‫‪. t = 25 - s‬‬ ‫‪s‬‬
‫از سوی دیگر ‪ .st = 144‬با جای گذاری ‪ t‬برحسب ‪ s‬در این معادله به شکل ‪s )25 - s( = 144‬‬
‫می رسیم که بعد از ساده شدن‪ ،‬معادل ٔه درجه دوم ‪ s2- 25s +144 =0‬به دست می آید‪.‬‬ ‫‪t‬‬
‫در این معادله ‪ a =1 , b = -25 , c =144‬؛ بنابراین‬
‫‪∆ = b2-4ac = )-25(2-4)1()144( = 625 - 576 = 49‬‬
‫ریشه حقیقی دارد که به صورت زیر به دست می آید‪:‬‬‫پس ‪ ∆ <0‬و معادله دو ٔ‬
‫‪‬‬ ‫‪− b ± ∆ 25 + 7 32‬‬
‫= ‪s1‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 16‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪ s = − b − ∆ = 25 − 7 = 18 = 9‬‬
‫‪ 2‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ ‬
‫و چون ‪ ،t =25 - s‬پس برای ‪ t‬نیز دو جواب به دست می آید‪:‬‬

‫‪s1 = 16 ⇒ t1 = 25 − 16 = 9‬‬
‫‪‬‬
‫‪s2 = 9 ⇒ t2 = 25 − 9 = 16‬‬

‫بنابراین در هر حالت یک مستطیل با اضالع ‪ 9‬و ‪ 16‬سانتی متر به دست می آید‪.‬‬

‫تمرین‬
‫‪ 1‬معادله های زیر را به کمک تجزیه حل کنید‪.‬‬
‫‪1( x2-11x = -10‬‬ ‫‪2( 5t2=20‬‬
‫(‪3( 5a2-7a = 2a )a - 3‬‬ ‫‪4( 4k2-12k+8=0‬‬

‫‪ 2‬هر یک از معادله های زیر را با ٔ‬

‫ریشه دوم گرفتن حل کنید‪.‬‬
‫‪1( n2-2=26‬‬ ‫‪2( x2+12 = 3‬‬
‫‪3( )3t-2(2=4‬‬ ‫(‪4( 3-3k =3k )2k-1‬‬

‫‪ 3‬معادله های زیر را به روش مربع کامل حل کنید‪.‬‬

‫‪1( x2-6x =7‬‬ ‫‪2( s2-3s + 3 =0‬‬
‫‪3( r2+4r+4=0‬‬ ‫‪4( 2a2+ 5a - 3 =0‬‬
‫‪76‬‬
‫درس اول‪ :‬معادله درجه دوم و روش های مختلف حل آن‬

‫‪ 4‬هر یک از معادله های زیر را با روش فرمول کلی حل کنید‪.‬‬

‫‪1( 4x2-13x + 3=0‬‬ ‫‪2( r - r2 = 3‬‬
‫‪t2 t 3‬‬
‫‪3( a2 + 2‬‬ ‫‪3a = 9‬‬ ‫(‪4‬‬ ‫‪− − =0‬‬
‫‪3 2 2‬‬

‫‪ 5‬هر یک از معادله های زیر را به روش دلخواه حل کنید‪.‬‬

‫‪1( 2x2=250‬‬ ‫‪2( 9-6z + z2=0‬‬
‫‪3( 4a2+3a = 1‬‬ ‫‪4( b2 + 2b − 4 = 0‬‬

‫‪ 6‬مجموع مربعات دو عدد فرد متوالی ‪ 290‬است‪ .‬این دو عدد را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪4a  +  3‬‬
‫‪ 7‬طول یک مستطیل ‪ 3‬سانتی متر بیشتر از ‪ 4‬برابر عرض آن است‪ .‬اگر مساحت این‬
‫‪a‬‬ ‫مستطیل ‪ 45‬سانتی متر مربع باشد‪ ،‬ابعاد این مستطیل را مشخص کنید‪.‬‬

‫‪ 8‬اختالف سنی دو برادر با یکدیگر ‪ 4‬سال است‪ .‬اگر چهار سال دیگر حاصل ضرب سن‬
‫آنها ‪ 60‬شود‪ ،‬سن هر کدام چقدر است؟‬
‫‪x‬‬
‫‪15‬‬ ‫اندازه ‪ 10‬در ‪ 15‬سانتی متر درون یک قاب با مساحت ‪ 300‬سانتی متر مربع‪،‬‬ ‫‪ 9‬یک عکس به‬
‫‪10 x‬‬ ‫ٔ‬
‫‪x‬‬ ‫همه لبه های عکس تا قاب برابر باشد‪ ،‬ابعاد این قاب عکس را پیدا کنید‪.‬‬
‫فاصله ٔ‬
‫ٔ‬ ‫قرار دارد‪ .‬اگر‬
‫‪x‬‬

‫‪ 10‬در یک تیمگان (لیگ) والیبال‪ 45 ،‬بازی انجام شده است‪ .‬اگر هر تیم با دیگر تیم های‬
‫تیمگان‪ ،‬تنها یک بازی انجام داده باشد‪ ،‬تعداد تیم های این تیمگان را به دست آورید‪ .‬اگر تعداد‬
‫بازی های تیمگان ‪ N‬و تعداد تیم ها ‪ n‬باشد‪ ،‬الگویی برای تعداد بازی ها به دست آورید‪.‬‬

‫‪ 11‬فشار خون نرمال‪ 1‬یک شخص مذکر‪ ،‬که بر حسب میلی متر جیوه (‪ )mmHg‬اندازه گیری‬
‫رابطه ‪ P=0/006 s2-0/02 s+120‬محاسبه می شود که در آن‪ P ،‬فشار خون نرمال‬ ‫می شود‪ ،‬با ٔ‬
‫یک فرد با سن ‪ s‬است‪ .‬سن شخصی را پیدا کنید که فشار خون آن ‪ 125‬میلی متر جیوه باشد‪.‬‬
‫(از ماشین حساب استفاده کنید‪).‬‬

‫‪1‬ــ منظور از این نوع فشار خون‪ ،‬فشار خون سیستولیک است‪.‬‬

‫‪77‬‬
 ‫فصل ‪ : 4‬معادله ها و نامعادله ها‬

‫درس دوم‪ :‬سهمی‬

‫آیا تاکنون به مسیری که یک اسکی باز یا موتورسوار در مسابقه پرش ارتفاع می پیماید‪ ،‬دقت‬
‫کرده اید؟ هیچ کدام از این مسیرها‪ ،‬یک خط راست نیستند‪.‬‬
‫معادله ‪y   =   ax2   + bx   +   c‬‬
‫ٔ‬ ‫مسیر طی شده توسط اسکی باز یا موتورسوار می تواند توسط‬
‫محاسبه شود که در آن ‪ b ،a‬و ‪ c‬اعداد حقیقی هستند و البته  ‪ a   ≠0‬است‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫معادله ‪ y = x2-4‬را درنظر بگیرید‪.‬‬
‫ٔ‬
‫الف) در جدول زیر‪ ،‬چند نقطه که در این معادله صدق می کنند‪ ،‬آمده است‪ .‬این جدول را‬
‫کامل کنید‪.‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪y=x2-4‬‬ ‫(‪)x,y‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪y=)-2(2-4=4-4=0‬‬ ‫(‪)-2,0‬‬
‫‪-1‬‬ ‫……………………‬ ‫………‬
‫‪0‬‬ ‫‪y=)0(2-4=0-4=-4‬‬ ‫(‪)0,-4‬‬
‫‪1‬‬ ‫……………………‬ ‫………‬
‫‪2‬‬ ‫……………………‬ ‫………‬

‫نقاط به دست آمده در جدول باال را در یک دستگاه مختصات مشخص کرده و آنها را به‬
‫یکدیگر وصل می کنیم (شکل های روبه رو)‪.‬‬
‫نقطه این نمودار چه نقطه ای است؟ آیا می توانید محور تقارن این نمودار را‬ ‫ب) پایین ترین ٔ‬
‫مشخص کنید؟‬
‫‪.....................................................................‬‬
‫پ) برای رسم این نمودار‪ ،‬از چند نقطه استفاده کرده ایم؟ آیا با نقاط کمتری نیز می توانیم این‬
‫نمودار را رسم کنیم؟‬
‫‪.............................................................‬‬
‫ت) محل برخورد منحنی رسم شده با محور ‪x‬ها در چه نقاطی است؟‬
‫‪..........................................................‬‬
‫فعالیت‬

‫‪78‬‬
‫درس دوم‪:‬سهمی‬

‫نمودار هر معادله به صورت ‪ y = ax2+ bx+   c‬را که در آن ‪ a‬و ‪ b‬و ‪ c‬اعداد حقیقی هستند و‬
‫‪ a ≠0‬یک سهمی می گوییم که به یکی از دو صورت مقابل است‪:‬‬
‫‪a  >  0‬‬
‫‪A‬‬

‫نقطه ‪ A‬را در شکل های مقابل رأس سهمی می گوییم‪.‬‬

‫ٔ‬
‫‪A‬‬ ‫نقطه سهمی است‪.‬‬
‫نقطه سهمی و اگر ‪ a >0‬باشد‪ A ،‬باالترین ٔ‬
‫اگر ‪ a <0‬باشد‪ A ،‬پایین ترین ٔ‬
‫‪a  <  0‬‬
‫همچنین خط عمودی که از رأس سهمی می گذرد‪ ،‬خط تقارن سهمی نامیده می شود‪.‬‬

‫محور تقارن‬
‫فعالیت‬
‫معادله یک سهمی به صورت ‪ y  = x2   -  4x  +  5‬است‪.‬‬
‫ٔ‬
‫الف سمت راست این معادله را به شکل مربع کامل بنویسید‪.‬‬
‫…  ‪y  = x2   -  4x  +  5 ⇒ y=)x-2(2+‬‬ ‫ ‬
‫ریشه عبارت داخل پرانتز را به دست آورید و آن را در ردیف وسط جدول زیر قرار‬ ‫ٔ‬ ‫ب‬
‫دهید‪ .‬جاهای خالی را با عبارت های مناسب پر کنید‪.‬‬
‫……………… ⇒ ‪x-2=0‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪y=x2-4x+5‬‬ ‫(‪)x,y‬‬

‫‪0‬‬ ‫……………………‬ ‫………‬
‫‪1‬‬ ‫……………………‬ ‫………‬
‫‪2‬‬ ‫……………………‬ ‫………‬
‫‪3‬‬ ‫……………………‬ ‫………‬
‫‪4‬‬ ‫……………………‬ ‫………‬

‫نقطه حاصل شده در جدول باال را به یکدیگر وصل کنید تا این سهمی رسم شود‪.‬‬
‫پ پنج ٔ‬

‫معادله آن به شکل ‪ y=)x-2(2+1‬به دست‬

‫ٔ‬ ‫نقطه این سهمی را از‬
‫ت آیا می توانید پایین ترین ٔ‬
‫آورید؟‬
‫‪.....................................................................‬‬

‫‪79‬‬
 ‫فصل ‪ : 4‬معادله ها و نامعادله ها‬

‫هر سهمی به صورت ‪ y = a)x-h(2+ k‬که ‪ a≠0‬است ‪ ،‬رأسی به مختصات (‪ )h , k‬و خط تقارنی با معادلهٔ ‪ x = h‬دارد‪.‬‬

‫کار در کالس‬
‫‪ 1‬در هر یک از سهمی های زیر‪ ،‬رأس را مشخص و سپس آن را رسم کنید‪.‬‬
‫ب) ‪y = -2 x2+1‬‬ ‫ ‬ ‫الف) ‪y = )x+1(2-2‬‬

‫فعالیت‬
‫معادله سهمی به صورت ‪ y =ax2 +bx+c‬را در نظر بگیرید‪.‬‬
‫ٔ‬
‫الف سمت راست این معادله را به شکل مربع کامل بنویسید و نشان دهید‪:‬‬
‫‪b 2 4ac − b2‬‬
‫‪y = a(x +‬‬ ‫‪) +‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪4a‬‬

‫‪b 4ac − b2‬‬

‫است‪.‬‬ ‫‪ ( −‬و خط تقارن آن نیز‬ ‫ب با استفاده از قسمت قبل‪ ،‬نشان دهید که رأس این سهمی‪ٔ ،‬‬
‫نقطه‬
‫‪1‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪x=−‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪4a‬‬
‫مثال‬
‫سهمی ‪ y = -2x2+4x-3‬را رسم می کنیم‪.‬‬
‫در این سهمی ‪ b =4 ،a = -2‬و ‪ c = -3‬است‪ .‬مختصات رأس سهمی را به دست می آوریم‪.‬‬
‫‪b −4‬‬
‫‪x=−‬‬ ‫=‬ ‫‪=1‬‬
‫‪2a −4‬‬
‫اکنون در جدول زیر‪ ،‬سه نقطه از آن را پیدا می کنیم‪.‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪y=-2x2+4x-3‬‬ ‫(‪)x,y‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪-2)0(2+4)0(-3=-3‬‬ ‫(‪)0,-3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪-2)1(2+4)1(-3=-1‬‬ ‫(‪)1,-1‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪-2)2(2+4)2(-3=-3‬‬ ‫(‪)2,-3‬‬

‫بنابراین نمودار این سهمی به صورت مقابل خواهد بود‪.‬‬

‫دقت کنید نقاط ‪ A‬و ‪ B‬از این سهمی که عرض یکسان دارند‪ ،‬نسبت به خط تقارن یعنی خط ‪x=1‬‬
‫قرینه اند‪.‬‬
‫‪4ac − b2‬‬
‫را می توانید از قرار دادن ‪ x = −‬در معادل ٔه سهمی به دست آورید‪.‬‬ ‫‪1‬ــ عرض رأس سهمی یعنی‬
‫‪b‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪4a‬‬
‫‪80‬‬
‫درس دوم‪:‬سهمی‬

‫فعالیت‬
‫‪2‬‬
‫معادله دو سهمی به صورت ‪ y = + 1‬و ‪ y =2x2+1‬است‪.‬‬
‫‪x‬‬
‫‪2‬‬ ‫ٔ‬
‫الف مختصات رأس و دو نقطه دیگر از این دو سهمی را در جدول زیر مشخص کنید و سپس‬
‫نمودار هر دو سهمی را در شکل مقابل رسم کنید و نشان دهید که مختصات رأس هر دو سهمی‬
‫نقطه (‪ A)0,1‬است‪.‬‬
‫ٔ‬

‫‪x‬‬ ‫‪y =2x2+1‬‬ ‫(‪)x  ,  y‬‬ ‫‪x‬‬ ‫=‪y‬‬

‫‪x2‬‬
‫‪+1‬‬ ‫(‪)x,y‬‬
‫‪2‬‬

‫نقطه ‪ A‬رأس آن است‪ ،‬بنویسید و آن را در دستگاه باال‬

‫معادله سهمی دیگری را که ٔ‬
‫ٔ‬ ‫ب‬
‫رسم کنید‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪ 1‬نمودار هر یک از سهمی های زیر را رسم کنید‪.‬‬

‫الف) ‪y = -)x+1(2-3‬‬
‫ب) ‪y =3x2-2‬‬
‫پ) ‪y = x-x2‬‬
‫‪x2‬‬
‫=‪y‬‬ ‫‪+ x −4‬‬ ‫ت)‬
‫‪2‬‬

‫‪ 2‬اگر (‪ )-2,5‬و (‪ )0,5‬دو نقطه از یک سهمی باشند‪ ،‬خط تقارن این سهمی را به دست‬
‫آورید‪.‬‬

‫‪ 3‬نمودار سهمی ‪ ،y = ax2 +bx + c‬محور ‪y‬ها را در نقطه ای به عرض ‪ 2‬و محور ‪x‬ها را‬
‫معادله این سهمی را بنویسید و آن را رسم کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫در نقاط به طول ‪ -1‬و ‪ 2‬قطع کرده است‪.‬‬

‫مسابقه ورزشی‪ ،‬وزنه های خود را با زاویه های متفاوت ‪ α‬و ‪b‬‬

‫ٔ‬ ‫دو پرتابگر وزنه در یک‬
‫‪4‬‬
‫‪NJ‬‬
‫زاویه ‪ α‬را انتخاب می کند و مسیر طی شده از‬
‫که ‪ α< b‬است‪ ،‬پرتاب کرده اند‪ .‬پرتابگر ‪ٔ ،A‬‬
‫‪x2 3‬‬
‫زاویه ‪ b‬را انتخاب می کند و مسیر‬
‫به دست می آید‪ .‬پرتابگر ‪ B‬نیز ٔ‬ ‫‪y=−‬‬ ‫‪+ x +2‬‬ ‫رابطه‬
‫ٔ‬
‫‪2 2‬‬

‫‪81‬‬
 ‫فصل ‪ : 4‬معادله ها و نامعادله ها‬

‫رابطه ‪ y = -2x2+3x+2‬به دست می آید‪ .‬در هر دو معادله‪ y ،‬ارتفاع وزنه از سطح‬‫طی شده از ٔ‬

‫زمین و ‪ x‬مسافت افقی طی شده‪ ،‬بر حسب متر است‪.‬‬
‫الف) مسیر حرکت هر کدام از وزنه ها را رسم کنید‪.‬‬
‫ب) محل برخورد وزنه ها با زمین یا محور ‪x‬ها درچه نقاطی است؟ کدام یک از وزنه ها مسافت‬
‫افقی بیشتری را طی کرده است؟‬
‫اندازه آنها را مشخص‬
‫ٔ‬ ‫پ) کدام یک از وزنه ها ارتفاع بیشتری از سطح زمین پیدا کرده است؟‬
‫کنید‪.‬‬

‫طوف سی سخت ــ کهگیلویه و بویر احمد‬

‫‪82‬‬
‫درس سوم‪:‬تعیین عالمت‬

‫درس سوم‪ :‬تعیین عالمت‬

‫رابطه ‪ P(x) = 5x - 200‬به دست می آید که در آن‬

‫ٔ‬ ‫در یک شرکت تولیدی‪ ،‬سود حاصل از‬
‫‪ x‬تعداد کاالی تولید شده است‪ .‬جدول زیر‪ ،‬سود این شرکت را به ازای چند مقدار ‪ x‬نشان‬
‫می دهد‪.‬‬

‫تعداد کاالی تولید شده (‪)x‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪100‬‬

‫سود حاصله‬
‫‪-150‬‬ ‫‪-100‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪300‬‬
‫‪P(x) = 5x - 200‬‬

‫همان طور که از این جدول استنباط می شود‪ ،‬با تولید ‪ ٤٠‬کاال‪ ،‬این شرکت هیچ سودی نخواهد‬
‫داشت و اگر بیشتر از ‪ ٤٠‬کاال تولید شود‪ ،‬شرکت به سوددهی می رسد؛ در حالی که با تولید‬
‫کمتر از این تعدادکاال‪ ،‬این شرکت‪ ،‬سود منفی (زیان) خواهد داشت‪ .‬عالمت )‪ P(x‬برای ‪x‬های‬
‫مختلف از جدول زیر به دست می آید‪.‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x < 40‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪x > 40‬‬

‫)‪P(x‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬

‫حل بسیاری از مسائل‪ ،‬نیازمند یافتن عالمت یک عبارت خاص است که باید آن را تعیین‬
‫عالمت کرد‪.‬‬

‫تعیین عالمت چندجمله ای درجهٔ اول‬

‫فعالیت‬
‫‪nj‬‬
‫‪ 1‬نمودار خط ‪ y = 2x - 6‬در شکل مقابل رسم شده است‪ .‬با استفاده از آن‪ ،‬عالمت ‪ y‬را‬
‫در جدول زیر بنویسید‪.‬‬

‫‪Ǐ‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x>3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪x <3‬‬

‫‪y=2x-6‬‬ ‫‪......‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪.....‬‬

‫‪83‬‬
 ‫فصل ‪ : 4‬معادله ها و نامعادله ها‬

‫‪ 2‬نمودار خط ‪ y = -2x + 6‬را در شکل مقابل رسم کنید و جدول زیر که عالمت ‪ y‬را برای‬
‫‪x‬های مختلف تعیین می کند‪ ،‬کامل کنید‪.‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x < ...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪x > ...‬‬

‫‪y=-2x+6‬‬ ‫‪........‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪.......‬‬
‫ ‬
‫‪ 3‬در دو قسمت باال عالمت عددی که ضریب ‪ x‬است‪ ،‬چه تفاوتی در جدول تعیین عالمت‬
‫این خطوط ایجاد کرده است؟‬

‫‪ 4‬نشان دهید که عالمت عبارت ‪ ،y = ax +b‬برای ‪x‬های مختلف از جدول زیر تعیین‬
‫می شود‪.‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x< −‬‬

‫‪b‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪b‬‬
‫‪x> −‬‬
‫‪b‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪y = ax+b‬‬ ‫‪ 0‬مخالف عالمت ‪a‬‬ ‫موافق عالمت ‪a‬‬

‫مثال‬
‫عبارت ‪ y = 5x - 2‬را تعیین عالمت می کنیم‪.‬‬
‫معادله ‪ 5x-2=0‬به دست می آید که برابر ‪ x = 2‬است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫ریشه عبارت‪ 5x-2‬از‬
‫ٔ‬
‫‪5‬‬
‫با توجه به اینکه عالمت ضریب ‪ x‬؛ یعنی ‪ ، a = 5‬مثبت است‪ ،‬طبق جدول باال‪ ،‬جدول تعیین‬
‫عالمت به صورت زیر است‪:‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪x‬‬ ‫<‪x‬‬ ‫>‪x‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪y = 5x -2‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪NJ‬‬
‫مقدار ‪ y‬را برای ‪ x = 3‬و ‪ x = -1‬به دست آورید و صحت عالمت اعداد به دست آمده را با‬
‫جدول باال بررسی کنید‪.‬‬
‫‪.....................................................................‬‬

‫‪84‬‬
‫درس سوم‪:‬تعیین عالمت‬

‫مثال‬
‫عالمت عبارت )‪ A = (2x -1)(3-x‬را برای ‪x‬های مختلف تعیین می کنیم‪.‬‬
‫جدول تعیین عالمت برای هرکدام از عبارت های ‪ ٣ - x‬و ‪ 2x -1‬به صورت زیراست‪:‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x>3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪x<3‬‬ ‫‪x‬‬ ‫<‪x‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫>‪x‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3- x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪2x -1‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬

‫اطالعات این دو جدول را در یک جدول به صورت زیر می نویسیم‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫<‪x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x<3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪< x<3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2x-1‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪3-x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬

‫ناحیه باال که با رنگ های مختلف نشان داده شده‪ ،‬عالمت هرکدام از این دو عبارت مشخص شده است‪ .‬مثال ً برای ‪،x > 3‬‬
‫بنابراین در سه ٔ‬
‫عبارت ‪ ،2x -1‬مثبت است؛ ولی ‪ 3 - x‬منفی می باشد‪ ،‬پس عالمت عبارت حاصل ضرب آنها‪ ،‬منفی خواهد بود‪ .‬با بحث مشابه‪ ،‬برای دو‬
‫ناحیه دیگر‪ ،‬جدول تعیین عالمت )‪ A = (2x -1)(3-x‬به صورت زیر است‪.1‬‬
‫ٔ‬

‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2x-1‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪3-x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬

‫نیزقاعده ضرب انجام شده است‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫دقت کنید که روی ستون ها‬
‫مقدار ‪ A‬را برای ‪ x = 4‬و ‪ x = 0‬به دست آورید و صحت عالمت مقادیر به دست آمده را با جدول باال بررسی کنید‪.‬‬

‫کار در کالس‬
‫هریک از عبارت های زیر را تعیین عالمت کنید‪.‬‬
‫ب ‪B = (2x -3)2‬‬ ‫الف )‪ A = (3x + 1)(x -2‬‬
‫‪x −1‬‬ ‫ت‬
‫‪2‬‬
‫=‪D‬‬ ‫پ )‪ C = x3 (7 - x‬‬
‫‪5 − 2x‬‬

‫‪1‬ــ از نوشتن حدود ‪ x‬در جدول تعیین عالمت‪ ،‬صرف نظر می کنیم‪.‬‬

‫قابل محاسبه نیست و به آن تعریف نشده می گوییم‪)a∈R(.‬‬ ‫‪a‬‬ ‫نتیجه مشابهی دارد‪ .‬همچنین حاصل‬
‫‪2‬ــ تقسیم دو عالمت با ضرب آنها ٔ‬
‫‪0‬‬
‫‪85‬‬
 ‫فصل ‪ : 4‬معادله ها و نامعادله ها‬

‫تعیین عالمت چندجمله ای درجۀ دوم‬

‫معادله ‪P(x) = 0‬‬

‫ٔ‬ ‫چند جمله ای درجه دوم ‪ P(x)=ax2 + bx + c‬را در نظر می گیریم که در آن ‪ a , b, c‬اعداد حقیقی اند و ‪ a ≠ 0‬است‪ .‬برای حل‬
‫‪‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪∆ ‬‬ ‫شیوه مربع کامل‪ P(x) ،‬را به شکل روبه رو می نویسیم‪.‬‬
‫به ٔ‬
‫‪P(x) = a  (x + ) 2 − 2 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪4a ‬‬ ‫ ‬
‫معادله ‪ P(x) = 0‬به عالمت ∆ بستگی دارد‪ .‬با انجام فعالیت زیر عالمت )‪ P(x‬را‬
‫ٔ‬ ‫که در آن‪ ∆ = b2 - 4ac ،‬و می دانیم که تعداد ریشه های‬
‫در حالت های مختلف به دست می آوریم‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫معادله ‪ ،P(x) = 0‬دو ریشه متمایز ‪ x1‬و ‪ ) x1 < x2 ( x2‬داشته و به شکل ) ‪ P(x) = a(x − x1)(x − x2‬تجزیه شده باشد‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬فرض کنید که‬
‫با تکمیل جدول زیر‪ ،‬عالمت )‪ P(x‬را برای ‪x‬های مختلف تعیین کنید‪.‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬

‫‪x-x1‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪x-x2‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪...‬‬
‫)‪(x-x1)(x-x2‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫)‪P(x‬‬ ‫‪...‬‬ ‫مخالف عالمت ‪a‬‬ ‫‪...‬‬

‫بنویسیم‪ .‬با تکمیل‬ ‫‪P(x) = a(x − x1)2‬‬ ‫را به شکل‬ ‫)‪P(x‬‬ ‫ریشه مضاعف برابر با ‪ x1‬داشته باشد‪ ،‬می توانیم‬
‫معادله ‪ٔ P(x) = 0‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ 2‬اگر‬
‫جدول زیر‪ ،‬عالمت )‪ P(x‬را برای ‪x‬های مختلف تعیین کنید‪.‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x1‬‬
‫‪(x-x1)2‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪...‬‬
‫)‪P(x‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪‬‬ ‫‪∆ ‬‬

‫ریشه حقیقی ندارد‪ .‬با توجه به اینکه‬
‫معادله ‪ٔ P(x) = 0‬‬ ‫‪ 3‬اکنون فرض کنید ‪ ∆ > 0‬باشد‪ ،‬در این ‪0‬‬
‫صورت‬
‫‪b‬‬
‫‪P(x) = a  (x + ) 2 − 2 ‬‬
‫‪2a‬‬
‫ٔ‬
‫‪‬‬ ‫‪4a ‬‬
‫عالمت )‪ P(x‬را در جدول زیر تعیین کنید‪.‬‬
‫‪x‬‬ ‫برای هر ‪x∈R‬‬
‫)‪P(x‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪ 4‬با توجه به قسمت باال‪ ،‬مشخص کنید اگر )‪ P(x‬برای هر ‪ ، x∈ R‬مثبت باشد‪ a ،‬و ∆ چه عالمتی دارند؟ برای وقتی که )‪ P(x‬منفی‬
‫است‪ ،‬نیز عالمت ‪ a‬و ∆ را تعیین کنید‪.‬‬
‫‪....................................................................‬‬

‫‪86‬‬
‫درس سوم‪:‬تعیین عالمت‬

‫مثال‬
‫معادله ‪ A = 0‬را در صورت‬
‫ٔ‬ ‫عبارت ‪ A = 2x2 - x -3‬را تعیین عالمت می کنیم‪ .‬ابتدا ریشه های‬
‫وجود‪ ،‬به دست می آوریم‪.‬‬
‫‪∆ = b2 - 4ac = (-1)2 - 4(2)(-3) = 1 + 24 = 25‬‬
‫ریشه متمایز به صورت زیر دارد‪:‬‬
‫معادله ‪ A = ٠‬دو ٔ‬
‫ٔ‬ ‫پس‬
‫‪−b + ∆ 1 + 5 3‬‬ ‫‪−b − ∆ 1 − 5‬‬ ‫ ‬
‫= ‪x1‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪x2‬‬ ‫=‬ ‫‪= −1‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪4‬‬

‫با توجه به اینکه ‪ a = 2‬است‪ ،‬بنابراین عالمت )‪ P(x‬طبق فعالیت باال به صورت زیر مشخص‬
‫می شود‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪2‬‬

‫)‪P(x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬

‫نمودار سهمی ‪ y = 2x2 -x - 3‬در شکل مقابل رسم شده است‪ .‬به کمک نمودار نیز به سادگی‬
‫می توان عالمت ‪ y‬را برای ‪x‬های مختلف تعیین کرد‪ .‬برای ‪ x > 3‬و ‪ ،x < -1‬نمودار باالی‬
‫‪2‬‬
‫محور ‪x‬هاست؛ پس ‪ y‬عالمت مثبت دارد و برای ‪ ، −1 < x < 3‬نمودار پایین محور ‪x‬هاست؛‬
‫‪2‬‬
‫پس عالمت ‪ y‬منفی است‪.‬‬

‫مثال‬

‫‪x(x − 3) 2‬‬
‫را تعیین عالمت می کنیم‪.‬‬ ‫= )‪P(x‬‬ ‫عبارت‬
‫‪x2 + x −2‬‬
‫هریک از عبارت های موجود در صورت و مخرج را تعیین عالمت می کنیم و نتایج را در یک‬
‫‪x =0‬‬
‫جدول می نویسیم‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫ ‬
‫‪2‬‬
‫‪ (x − 3) = 0 ⇒ x − 3 = 0 ⇒ x = 3‬‬
‫‪ 2‬‬
‫‪ x + x − 2 = 0 ⇒ (x + 2)(x − 1) = 0 ⇒ x = −2‬‬ ‫یا‬ ‫‪x =1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫)‪(x-3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0 +‬‬
‫‪x2+x-2‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0 +‬‬ ‫‪+‬‬
‫)‪P(x‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0 +‬‬
‫تعریف نشده‬ ‫تعریف نشده‬
‫‪87‬‬
 ‫فصل ‪ : 4‬معادله ها و نامعادله ها‬

‫کار در کالس‬
‫محاسبه ریشه ها‪ ،‬در یک جدول تعیین عالمت کنید؛‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬چندجمله ای ‪ y = -x2 + x + 2‬را با‬
‫سپس با رسم آن‪ ،‬صحت عالمت های به دست آمده در جدول را با نمودار‪ ،‬بررسی کنید‪.‬‬

‫‪ 2‬عبارت های زیر را تعیین عالمت کنید‪.‬‬

‫‪− x 2 + 6x − 9‬‬
‫=‪B‬‬ ‫‪2‬‬
‫ب)‬ ‫الف) )‪A = (x2 - 9)(3x - 1‬‬
‫‪x +x+3‬‬

‫نامعادله‬

‫در سال گذشته با مفهوم نامعادله آشنا شده اید‪ .‬اگر ‪ A‬و ‪ B‬دو عبارت جبری باشند‪ ،‬نامعادله هایی‬
‫که با این دو عبارت ساخته می شوند‪ ،‬به صورت زیرند‪:‬‬

‫نامعادله‬ ‫می خوانیم‬

‫‪A<B‬‬ ‫‪ A‬کوچک تر از ‪ B‬است‪.‬‬

‫‪A≤B‬‬ ‫‪ A‬کوچک تر یا مساوی ‪ B‬است‪.‬‬
‫‪A>B‬‬ ‫‪ A‬بزرگ تر از ‪ B‬است‪.‬‬
‫‪A≥B‬‬ ‫‪ A‬بزرگ تر یا مساوی ‪ B‬است‪.‬‬

‫برای حل یک نامعادله می توانیم از خواص زیر استفاده کنیم‪:‬‬

‫‪١‬ــ خاصیت جمع‪:‬‬
‫برای عبارت های جبری ‪ B، A‬و ‪ ، C‬اگر ‪ A< B‬سپس ‪.A + C < B + C‬‬

‫‪٢‬ــ خاصیت ضرب‬

‫‪NJ‬‬
‫الف) اگر ‪ C >0‬و ‪ A > B‬سپس ‪.AC > BC‬‬
‫ب) اگر ‪ C <0‬و ‪ A > B‬سپس ‪.AC < BC‬‬

‫‪88‬‬
‫درس سوم‪:‬تعیین عالمت‬

‫مثال‬
‫نامعادله ‪ 5x -1 ≥ 3x -7‬را حل می کنیم‪.‬‬
‫ٔ‬
‫‪5x - 1 ≥ 3x - 7‬‬
‫‪5x - 1 -3x ≥ 3x - 7 - 3x‬‬ ‫به دو طرف نامعادله‪ -3x ،‬را اضافه می کنیم‪.‬‬
‫‪2x -1 ≥ -7‬‬
‫‪2x ≥ -6‬‬ ‫دو طرف نامعادله را در ‪ 1‬ضرب می کنیم‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x ≥ -3‬‬
‫بنابراین مجموعه جواب این نامعادله عبارت است از }‪ { x ∈ R | x ≥ −3‬که با نماد بازه به‬
‫شکل )∞‪ [−3, +‬نوشته می شود‪ .‬نمایش هندسی این مجموعه به صورت زیر است‪:‬‬

‫‪−ǎ −Ǎ −nj −Nj −NJ‬‬ ‫‪Ǔ‬‬ ‫‪NJ‬‬ ‫‪Nj‬‬ ‫‪nj‬‬ ‫‪Ǎ‬‬ ‫‪ǎ‬‬

‫فعالیت‬
‫نامعادله زیر صدق می کند‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫فرض کنید ‪ x‬متغیری باشد که همزمان در دو‬
‫‪-2 < 3x -1 , 3x -1 ≤ 8‬‬
‫‪ 1‬هر کدام از نامعادله های باال را حل کنید و مجموعه جواب های به دست آمده را روی‬
‫محور مقابل آنها رسم کنید‪.‬‬
‫‪-2 < 3x - 1 ⇒ ..................................‬‬
‫‪−nj −Nj −NJ Ǔ‬‬ ‫‪NJ‬‬ ‫‪Nj‬‬ ‫‪nj‬‬

‫‪3x - 1 ≤ 8 ⇒ ..................................‬‬
‫‪−nj −Nj −NJ Ǔ‬‬ ‫‪NJ‬‬ ‫‪Nj‬‬ ‫‪nj‬‬

‫به خاطر وجود «و» بین دو نامعادله‪ ،‬اشتراک مجموعه جواب های به دست آمده را مشخص و‬
‫آن را روی محور مقابل رسم کنید‪.‬‬
‫‪−nj −Nj −NJ Ǔ‬‬ ‫‪NJ‬‬ ‫‪Nj‬‬ ‫‪nj‬‬
‫نامعادله دوگانه به صورت‬
‫ٔ‬ ‫نامعادله فوق را ترکیب کنیم و به شکل یک‬‫ٔ‬ ‫‪ 2‬می توانیم دو‬
‫نامعادله‬
‫ٔ‬ ‫‪ -2 < 3x - 1 ≤ 8‬بنویسیم‪ .‬از خواص جمع و ضرب نامساوی ها استفاده کنید و این‬
‫دوگانه را حل کنید‪:‬‬
‫به دو نامعادله ‪ +1‬را اضافه می کنیم‪-2 < 3x - 1 ≤ 8 .‬‬
‫‪... < 3x ≤ 9‬‬ ‫دو نامعادله را در ‪ 1‬ضرب می کنیم‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪... < x ≤ ...‬‬
‫جواب به دست آمده از این روش را با جوابی که در قسمت باال به آن رسیده اید‪ ،‬مقایسه کنید‪.‬‬
‫دوگانه فوق را به صورت دستگاه نامعادله های زیر نیز نشان می دهیم‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫نامعادله‬
‫ٔ‬
‫‪ 3 x − 1 > −2‬‬ ‫ ‬
‫‪‬‬
‫‪3 x − 1 ≤ 8‬‬ ‫‪NJ‬‬
‫‪89‬‬
 ‫فصل ‪ : 4‬معادله ها و نامعادله ها‬

‫کار در کالس‬
‫درجه‬
‫درجه سانتی گراد و رابطه ای که ٔ‬
‫ٔ‬ ‫حداقل و حداکثر دمای یک شهر در یک روز‪ ١٥ ،‬و ‪٢٥‬‬
‫‪5‬‬
‫فارنهایت (‪ )F‬را به سانتی گراد (‪ )C‬تبدیل می کند‪ ،‬به صورت )‪ C = (F − 32‬است‪ .‬حداقل و‬
‫‪9‬‬
‫حداکثر دمای این شهر را برحسب فارنهایت تعیین کنید‪( .‬قرار دهید ‪ ١٥ ≤ C ≤ 25‬؛ سپس از‬
‫دوگانه به دست آمده را حل کنید‪).‬‬
‫ٔ‬ ‫نامعادله‬
‫ٔ‬ ‫رابطه داده شده‪ C ،‬را برحسب ‪ F‬بنویسید و‬
‫ٔ‬
‫فعالیت‬
‫سهمی ‪ y = x2 - 2x -3‬را درنظر بگیرید که نمودار آن در شکل مقابل رسم شده است‪.‬‬
‫الف به کمک نمودار رسم شده‪ ،‬برای چه مقادیری از ‪ ،x‬نمودار سهمی‪ ،‬پایین محور ‪x‬هاست؟‬
‫‪.....................................................................‬‬
‫ب جدول تعیین عالمت عبارت ‪ y = x2 - 2x -3‬را رسم کنید و مشخص کنید برای چه‬
‫مقادیری از ‪ ،x‬عالمت ‪ y‬منفی است؟‬
‫‪.....................................................................‬‬
‫‪.....................................................................‬‬
‫پ نشان دهید که از مجموعه جواب های به دست آمده در هر یک از قسمت های الف و ب‬
‫نامعادله ‪ x2 - 2x -٣ < ٠‬استفاده کرد‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫می توان برای حل‬
‫‪.....................................................................‬‬
‫کار در کالس‬
‫هریک از نامعادالت زیر را به دو روش هندسی و جدول تعیین عالمت‪ ،‬حل کنید‪.‬‬
‫الف ‪x2 ≤ 4‬‬

‫ب ‪3x2 - x - 2 ≥ 0‬‬

‫مثال‬
‫برای چه مقادیری از ‪ ،m‬عبارت ‪ y = x2 + mx + 1‬همواره مثبت است؟‬
‫درجه دوم ‪ y = ax2 + bx + c‬همواره مقدار‬
‫ٔ‬ ‫حل‪ :‬از درس قبل به یاد داریم‪ ،‬برای اینکه عبارت‬
‫مثبت داشته باشد‪ ،‬باید ‪ ∆ < 0‬و ‪ a > 0‬باشد‪ .‬در این عبارت‪ a = ١ ،‬و ‪ ∆ = m2 - 4‬است؛‬
‫بنابراین ‪ m2 - 4 < 0‬است‪.‬‬
‫جدول تعیین عالمت‪ ،‬برای ‪ m2 - 4‬به صورت زیر است‪:‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪m2 - 4‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬

‫بنابراین برای اینکه ‪ m2 - 4‬منفی باشد‪ ،‬باید ‪.-2 < m < 2‬‬
‫‪90‬‬
‫درس سوم‪:‬تعیین عالمت‬

‫مثال‬
‫‪x2 −9‬‬
‫را حل می کنیم‪.‬‬ ‫نامعادله ‪≥ 0‬‬
‫ٔ‬
‫‪2x + 1‬‬

‫‪x2 −9‬‬
‫را تعیین عالمت می کنیم‪ .‬برای این کار ریشه های صورت و مخرج این کسر را پیدا می کنیم‪ .‬ریشه های‬ ‫برای حل این نامعادله‪ ،‬عبارت‬
‫‪2x + 1‬‬
‫ریشه معادله ‪ ، 2x+1=0‬عدد ‪ − 1‬است ‪ .‬بنابراین‪ ،‬جدول تعیین عالمت این کسر به صورت زیر است‪.‬‬
‫معادله ‪ ، x -9 = 0‬اعداد ‪ ±3‬هستند و ٔ‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬

‫‪x2-9‬‬ ‫‪+ 0‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0 +‬‬

‫‪2x+1‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪x2-9‬‬ ‫‪- 0‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0 +‬‬
‫‪2x+1‬‬
‫تعریف نشده‬

‫‪x2 −9‬‬
‫بزرگ تر یا مساوی صفر است؛ پس مجموعه جواب این نامعادله عبارت است‬ ‫بنابراین اگر ‪ −3 ≤ x < − 1‬و یا ‪ ،x ≥ 3‬عبارت‬
‫‪2x + 1‬‬ ‫‪2‬‬
‫از‪. [−3, − 1)  [3, +∞) :‬‬
‫‪2‬‬

‫نامعادله های قدر مطلقی‬

‫فاصله ‪ x‬از مبدأ‪ ،‬روی خط اعداد حقیقی است‪ .‬مثال ً ‪ |3| = 3‬و‬
‫ٔ‬ ‫می دانیم که |‪ |x‬همان‬
‫فاصله هردو عدد ‪ ٣‬و ‪ -٣‬از مبدأ برابر ‪ ٣‬است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ |-3| = 3‬زیرا‬

‫فعالیت‬
‫فاصله آنها از مبدأ کوچک تر یا مساوی‬
‫ٔ‬ ‫نامعادله ‪ |x| ≤ 3‬رادرنظر بگیرید‪ .‬مجموعه جواب این نامعادله‪ ،‬شامل اعداد حقیقی ‪ x‬است که‬
‫ٔ‬ ‫‪1‬‬
‫‪ ٣‬باشد‪ .‬این اعداد را روی محور زیر نمایش دهید‪.‬‬

‫‪−Ǐ −ǎ −Ǎ −nj −Nj −NJ Ǔ‬‬ ‫‪NJ‬‬ ‫‪Nj‬‬ ‫‪nj‬‬ ‫‪Ǎ‬‬ ‫‪ǎ‬‬ ‫‪Ǐ‬‬

‫مجموعه مقادیری را که در نمودار باال مشخص کرده اید‪ ،‬به صورت بازه بنویسید‪.‬‬

‫فاصله آنها از مبدأ بزرگ تر یا مساوی‬
‫ٔ‬
‫ٔ‬
‫‪.....................................................................‬‬
‫نامعادله ‪ |x| ≥ 3‬را درنظر بگیرید‪ .‬مجموعه جواب این نامعادله‪ ،‬شامل اعداد حقیقی ‪ x‬است که‬
‫ٔ‬ ‫‪2‬‬
‫‪ ٣‬باشند‪ ،‬این اعداد را روی محور زیر نشان دهید‪.‬‬

‫‪−Ǐ −ǎ −Ǎ −nj −Nj −NJ Ǔ‬‬ ‫‪NJ‬‬ ‫‪Nj‬‬ ‫‪nj‬‬ ‫‪Ǎ‬‬ ‫‪ǎ‬‬ ‫‪Ǐ‬‬

‫‪91‬‬
 ‫فصل ‪ : 4‬معادله ها و نامعادله ها‬

‫مجموعه این مقادیر را که در نمودار باال مشخص کرده اید‪ ،‬به صورت بازه بنویسید‪.‬‬
‫ٔ‬
‫‪.....................................................................‬‬
‫‪ 3‬با استفاده از مراحل باال‪ ،‬جاهای خالی را با عبارت های مناسب پرکنید‪.‬‬
‫‪| x | ≤ 3 ⇒ ... ≤ x ≤ ...‬‬ ‫⇒‬ ‫………… = مجموعه جواب (به شکل بازه)‬
‫‪‬‬
‫⇒ ‪ x ≤ ...‬یا ‪| x | ≥ 3 ⇒ x ≤ ....‬‬ ‫………… = مجموعه جواب (به شکل بازه)‬

‫‪1‬‬
‫فرض کنیم ‪ a‬یک عدد حقیقی مثبت و ‪ u‬یک عبارت جبری باشد‪ .‬در این صورت‬
‫‪١‬ــ اگر ‪ |u| ≤ a‬آن گاه ‪. -a ≤ u ≤ a‬‬
‫‪2‬ــ اگر ‪ |u| ≥ a‬آن گاه ‪ u ≥ a‬یا ‪. u ≤ -a‬‬

‫مثال‬
‫نامعادله های زیر را حل می کنیم‪.‬‬
‫الف ‪| x − 3 | ≤ 2‬‬
‫ب ‪| 2x − 1| > 5‬‬
‫نامعادله دوگانه تبدیل می کنیم‪-2 ≤ x - 3 ≤ 2 :‬‬
‫ٔ‬ ‫نامعادله الف‪ ،‬با استفاده از خواص قدر مطلق آن را به یک‬
‫ٔ‬ ‫برای حل‬
‫اکنون داریم‪:‬‬
‫‪−2 ≤ x − 3 ≤ 2 ⇒ 1 ≤ x ≤ 5.‬‬
‫بازه [‪ ]1,5‬است و نمایش هندسی آن به صورت زیر است‪.‬‬
‫پس مجموعه جواب این نامعادله‪ٔ ،‬‬

‫‪−nj −Nj −NJ‬‬ ‫‪Ǔ‬‬ ‫‪NJ‬‬ ‫‪Nj‬‬ ‫‪nj‬‬ ‫‪Ǎ‬‬ ‫‪ǎ‬‬ ‫‪Ǐ‬‬ ‫‪ǐ‬‬ ‫‪Ǒ‬‬
‫نقطه ‪ ،3‬حداکثر دو باشد‪.‬‬
‫فاصله آنها از ٔ‬
‫ٔ‬ ‫نامعادله ‪ | x − 3 | ≤ 2‬به روش هندسی باید نقاطی مانند ‪ x‬را روی محور پیدا کنیم که‬
‫ٔ‬ ‫برای حل‬
‫بنابراین بازه [‪ ،]1,5‬مطابق شکل زیر به دست می آید‪.‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪+2‬‬

‫‪−nj −Nj −NJ‬‬ ‫‪Ǔ‬‬ ‫‪NJ‬‬ ‫‪Nj‬‬ ‫‪nj‬‬ ‫‪Ǎ‬‬ ‫‪ǎ‬‬ ‫‪Ǐ‬‬ ‫‪ǐ‬‬ ‫‪Ǒ‬‬

‫نامعادله ب نیز از خواص قدر مطلق استفاده می کنیم و داریم‪:‬‬

‫ٔ‬ ‫برای حل‬
‫‪2x − 1 > 5 ⇒ 2x > 6 ⇒ x > 3‬‬
‫‪| 2x − 1| > 5 ⇒ ‬‬
‫‪2x − 1 < − 5 ⇒ 2x < −4 ⇒ x < −2‬‬
‫ک‬
‫)∞‪ ( −∞, −2)  (3, +‬و نمایش هندسی آن جواب نیز به صورت زیر است‪ .‬ا‬ ‫بنابراین مجموعه جواب این نامعادله عبارت است از‪:‬‬
‫ر در کالس‬
‫‪−ǐ −Ǐ −ǎ −Ǎ −nj −Nj −NJ Ǔ‬‬ ‫‪NJ‬‬ ‫‪Nj‬‬ ‫‪nj‬‬ ‫‪Ǎ‬‬ ‫‪ǎ‬‬ ‫‪Ǐ‬‬ ‫‪ǐ‬‬

‫‪1‬ــ در هریک از این نامعادله ها‪ ،‬اگر عالمت مساوی وجود نداشته باشد‪ ،‬هیچ کدام از جواب ها نیز عالمت مساوی ندارند‪.‬‬

‫‪92‬‬
‫درس سوم‪:‬تعیین عالمت‬

‫کار در کالس‬
‫‪ 1‬در هریک از نامعادله های زیر‪ ،‬مجموعه جواب را با نماد بازه به دست آورید؛ سپس آن را‬
‫روی محور نشان دهید‪.‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫الف) < |‪| + 1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫ب) ‪| 5 − 2x | ≥ 1‬‬

‫‪Ǔ NJ Nj nj Ǎ ǎ Ǐ ǐ Ǒ ǒ NJǓ‬‬
‫بازه (‪ )1،٩‬باشد‪.‬‬
‫نامعادله قدر مطلقی بنویسید که مجموعه جواب آن ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪ 2‬یک‬

‫نامعادله قدر مطلقی بنویسید که مجموعه جواب آن )∞‪ (−∞, 3]  [6, +‬باشد‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ 3‬یک‬
‫‪Ǔ NJ Nj nj Ǎ ǎ Ǐ ǐ Ǒ‬‬

‫تمرین‬

‫‪ 1‬در هریک از نامعادله های زیر‪ ،‬مجموعه جواب را به شکل بازه بنویسید‪.‬‬

‫ث) ‪x (x2 + 4) < 0‬‬ ‫الف) ‪ 1 < 2x - 3 ≤ 3‬‬

‫‪x3 −x‬‬
‫ج) ‪≤ 0‬‬ ‫ب) ‪ x + 1 ≤ 5 − x < 2x + 3‬‬
‫‪x 2 − 2x + 2‬‬

‫چ) ‪|7 - 2x| < 1‬‬ ‫پ) ‪ −2 < 5 − x < 0‬‬

‫‪2‬‬
‫‪x −1‬‬
‫‪−1 ≥ 3‬‬ ‫ح)‬ ‫ت) ‪ 4 − 2x ≥ 0‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3x + 1‬‬

‫‪ 2‬به ازای چه مقادیری از ‪ ،k‬عبارت ‪ A= x2 + 3x + k‬همواره مثبت است؟‬

‫‪ 3‬به ازای چه مقادیری از ‪ ،m‬سهمی ‪ y = mx2 − mx − 1‬همواره پایین محور ‪x‬هاست؟‬
‫‪ 4‬یک جسم از باالی یک ساختمان که ‪ ١٣‬متر ارتفاع دارد‪ ،‬به هوا پرتاب می شود‪ .‬اگر‬
‫رابطه ‪ h = -5t2 + 18t + 13‬محاسبه شود‪ ،‬در چه‬
‫ثانیه ‪ t‬از ٔ‬
‫ارتفاع این جسم از سطح زمین در ٔ‬
‫فاصله زمانی‪ ،‬ارتفاع توپ از سطح زمین بیشتر از ‪ ١٣‬متر خواهد بود؟‬
‫ٔ‬
‫‪15 2‬‬
‫=‪y‬‬ ‫رابطه ‪x − 30x + 200‬‬
‫تعداد ضربان قلب‪ ،‬پس از ‪ x‬دقیقه کار سنگین بدنی‪ ،‬طبق ٔ‬ ‫‪5‬‬
‫‪8‬‬
‫به دست می آید‪ .‬در چه  زمان هایی پس از یک کار سنگین بدنی‪ ،‬تعداد ضربان قلب از ‪١١٠‬‬
‫بیشتر است؟ آیا تمام جواب های به دست آمده قابل قبول اند؟‬

‫‪93‬‬
 ‫‪5‬‬

‫فصل‬
‫تابع‬
‫تابع یکی از مفاهیم مهم است که در ریاضیات و سایر علوم دارای‬
‫کاربردهای فراوانی است‪ .‬توابع به روش های گوناگونی نمایش داده‬
‫می شوند‪ .‬یکی از این روش ها استفاده از نمودارهاست‪ .‬موضوعات‬
‫متفاوتی به وسیله تابع قابل مدل سازی است‪ .‬نمودار زیر روند کاهش‬
‫متوسط تعداد فرزندان یک خانواده در کشورمان را نشان می دهد‪.‬‬
‫نمودار بعدی جمعیت کل کشور را در چهار وضعیت مختلف پیش بینی‬
‫می کند‪ .‬كشور ما در معرض سالمند شدن می باشد‪ .‬به طوری كه اگر‬
‫متوسط تعداد فرزندان یک خانواده تا سال ‪ 1430‬میزان فعلی باشد‬
‫در آن موقع‪ ،‬حدود ‪ %30‬جمعیت را افراد مسن تشكیل خواهند داد‪.‬‬
‫كشور ما با نسبت سالمندی ‪ %8‬تا سال ‪1394‬جزء جوان ترین كشورها‬
‫بوده است‪ .‬همچنین با ادام ‌ه روند فعلی تغییرات جمعیت در یک دوره‌‬
‫‪ 30‬ساله‪ ،‬رشد جمعیت به صفر خواهد رسید و پس از آن رشد جمعیت‬
‫کشور منفی خواهد شد‪ .‬سالمندی جمعیت و منفی شدن رشد جمعیت‪،‬‬
‫پیامدهای ناگواری را در پی دارد‪.‬‬

‫نمودار روند کاهش متوسط تعداد فرزندان یک خانواده در ایران‬

‫‪7‬‬

‫‪6‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫‪1.67‬‬
‫‪2010‬‬
‫‪2‬‬

‫درس اول مفهوم تابع و بازنمایی های آن‬

‫‪1‬‬

‫‪0‬‬
‫‪1960‬‬ ‫‪1965‬‬ ‫‪1970‬‬ ‫‪1975‬‬ ‫‪1980‬‬ ‫‪1985‬‬ ‫‪1990‬‬ ‫‪1995‬‬ ‫‪2000‬‬ ‫‪2005‬‬ ‫‪2010‬‬

‫نمودار پیش بینی رشد جمعیت کل کشور در دوره های پنج ساله در چهار وضعیت مختلف‬
‫تعداد متوسط فرزندان تا افق ‪1430‬شمسی‬ ‫دامنه و برد توابع‬ ‫درس دوم‬
‫‪1/4‬‬ ‫کاهش تعداد متوسط فرزندان‬
‫‪1/2‬‬ ‫(‪ 1/2‬فرزند)‬

‫‪1/0‬‬
‫انواع تابع‬ ‫درس سوم‬
‫تثبیت تعداد متوسط‬
‫‪0/8‬‬
‫فرزندان (‪ 1/8‬فرزند)‬
‫‪0/6‬‬

‫‪0/4‬‬ ‫افزایش تا سطح جانشینی‬

‫‪0/2‬‬
‫(‪ 2/1‬فرزند)‬

‫‪0/0‬‬
‫افزایش باالتر از سطح جانشینی‬
‫‪-0/2‬‬
‫(‪ 2/5‬فرزند)‬
‫‪-0/4‬‬
‫‪0‬‬
‫‪95‬‬

‫‪00‬‬

‫‪05‬‬

‫‪10‬‬

‫‪15‬‬

‫‪20‬‬

‫‪25‬‬

‫‪43‬‬
‫‪13‬‬

‫‪14‬‬

‫‪14‬‬

‫‪14‬‬

‫‪14‬‬

‫‪14‬‬

‫‪14‬‬

‫‪-1‬‬
‫‪26‬‬
‫‪-‬‬

‫‪-‬‬

‫‪-‬‬

‫‪-‬‬

‫‪-‬‬

‫‪-‬‬

‫‪-‬‬
‫‪90‬‬

‫‪96‬‬

‫‪01‬‬

‫‪06‬‬

‫‪11‬‬

‫‪16‬‬

‫‪21‬‬

‫‪14‬‬
‫‪13‬‬

‫‪13‬‬

‫‪14‬‬

‫‪14‬‬

‫‪14‬‬

‫‪14‬‬

‫‪14‬‬
‫درس اول‪:‬مفهوم تابع و بازنمایی های آن‬

‫درس اول‪ :‬مفهوم تابع و بازنمایی های آن‬

‫بسیاری از پدیده های پیرامون ما به نوعی با هم ارتباط دارند‪ .‬یک نوع خاص از‬
‫همدان ــ گنج نامه‬
‫این ارتباط در موارد زیادی مشاهده می شود‪ .‬به مثال های زیر توجه کنید‪:‬‬
‫دمایی که به ساعت معینی در یک مکان نسبت داده می شود‪.‬‬
‫قیمتی که به اجناس یک فروشگاه نسبت داده می شود‪.‬‬
‫نمره هایی که به یک دانش آموز در دروس مختلف تعلق می گیرد‪.‬‬
‫عددی که به جمعیت شهرها نسبت داده می شود‪.‬‬

‫میبد‪ ،‬استان یزد ــ نارین قلعه‬ ‫فعالیت ‪1‬‬

‫در جدول های زیر مثال های باال و مواردی دیگر به کمک جدول ارائه شده اند‪ .‬جاهای‬
‫سلیقه خودتان تکمیل کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫خالی را پر کنید‪ .‬جدول آخر را به‬
‫با توجه به جدول مشخص است که در یک زمان معین فقط یک دما را می توان به آن نسبت داد‪.‬‬
‫بقیه جدول ها مشابه این عبارت را بنویسید‪.‬‬
‫درباره ٔ‬
‫ٔ‬

‫ساعت‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬ ‫به یک ساعت معین فقط یک دما را می توان نسبت داد؛ یعنی‬
‫دما‬ ‫‪15‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬ ‫یک ساعت مشخص دو دمای متفاوت ندارد‪.‬‬

‫کاال‬ ‫خودکار‬ ‫دفتر‬ ‫مداد‬ ‫خط کش‬

‫‪..............................................‬‬
‫قیمت (تومان)‬ ‫‪1500‬‬ ‫‪3000‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫‪1500‬‬

‫درس‬ ‫ریاضی‬ ‫فیزیک‬ ‫شیمی‬ ‫ادبیات‬

‫‪..............................................‬‬
‫نمره‬ ‫‪18‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫فرد‬ ‫امیدی‬ ‫احسانی‬ ‫کشاورز‬ ‫رستگار‬

‫یک شخص معین دو روز تولد متفاوت ندارد‪.‬‬
‫روز تولد‬ ‫شنبه‬ ‫دوشنبه‬ ‫شنبه‬ ‫پنجشنبه‬

‫‪..............................................‬‬

‫‪95‬‬
 ‫فصل ‪: 5‬تابع‬

‫فعالیت ‪2‬‬
‫شیوه‬
‫جدول های فعالیت ‪ 1‬را می توان به کمک مجموعه ها و پیکان هایی که اعضای آنها را به هم مربوط می کنند‪ ،‬مشخص کرد‪ .‬به این ٔ‬
‫نمایش‪ ،‬نمودارهای پیکانی می گوییم‪ .‬یک نمونه کامل شده است‪ .‬بقیه را شما کامل کنید‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪8‬‬ ‫خودکار‬
‫‪15‬‬
‫‪9‬‬ ‫دفتر‬
‫‪16‬‬
‫‪10‬‬ ‫مداد‬
‫‪17‬‬
‫‪11‬‬ ‫خط کش‬
‫‪18‬‬
‫‪12‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫ریاضی‬
‫شنبه‬
‫فیزیک‬
‫دوشنبه‬
‫شیمی‬
‫پنجشنبه‬
‫ادبیات‬

‫برای تکمیل این مورد از مثال های‬

‫مطرح شده در کالس کمک بگیرید‪.‬‬

‫مجموعه ‪ A‬دقیقاً یک پیکان خارج شده است‪ .‬این گونه رابطه بین دو مجموعه را یک «تابع»‬
‫ٔ‬ ‫توجه دارید که در رابطه های باال‪ ،‬از هر عضو‬
‫می نامند‪.‬‬

‫مجموعه ‪ ،B‬رابطه ای بین این دو مجموعه است که در آن به هر عضو از ‪ A‬دقیقاً یک‬

‫ٔ‬ ‫مجموعه ‪ A‬به‬
‫ٔ‬ ‫یک تابع از‬
‫عضو از ‪ B‬نسبت داده می شود‪.‬‬

‫همه مثال های ارائه شده تابع هایی هستند که به صورت جدول نمایش داده شده اند‪.‬‬
‫در فعالیت ‪ٔ ،1‬‬
‫کار در کالس‬
‫رشته ورزشی است که دانش آموزان می توانند‬
‫مجموعه ‪ B‬شامل دو ٔ‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه ‪ A‬شامل سه دانش آموز به نام های محمد‪ ،‬حسین و امید و‬
‫ٔ‬ ‫‪1‬‬
‫انتخاب کنند‪ .‬کدام یک از نمودارهای پیکانی داده شده تابع است و کدام یک تابع نیست؟‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫محمد‬ ‫محمد‬ ‫والیبال‬ ‫محمد‬ ‫والیبال‬

‫والیبال‬
‫حسین‬ ‫حسین‬ ‫حسین‬
‫فوتبال‬ ‫فوتبال‬ ‫فوتبال‬
‫امید‬ ‫امید‬ ‫امید‬

‫‪96‬‬
‫درس اول‪:‬مفهوم تابع و بازنمایی های آن‬

‫مجموعه ‪ Y‬این کار را‬

‫ٔ‬ ‫مجموعه ‪ X‬به‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه ‪ B‬نمودار پیکانی را طوری رسم کنید که یک تابع را نمایش دهد‪ .‬از‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه ‪ A‬به‬
‫ٔ‬ ‫‪ 2‬از‬
‫به گونه ای انجام دهید که حاصل یک تابع نباشد‪ .‬پاسخ خود را با پاسخ دوستانتان مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪X‬‬ ‫‪Y‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪ 2‬‬

‫‪ 5‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪e‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪ 1‬‬

‫‪ 3‬الف) آیا رابطه ای که به افراد سن آنها را نسبت می دهد‪ ،‬یک تابع است؟ رابطه ای که به افراد وزن آنها را نسبت می دهد‪ ،‬چطور؟‬
‫عالقه آنها را نسبت می دهد‪ ،‬یک تابع است؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫ب) آیا رابطه ای که به افراد غذای مورد‬
‫‪ 4‬کدام یک از نمودارهای پیکانی زیر یک تابع است؟‪2‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪X‬‬ ‫‪Y‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬

‫‪d‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪e‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪e‬‬

‫فعالیت‬
‫نمایش تابع به صورت زوج های مرتب و نمودار مختصاتی‬

‫نمودار زیر‪ ،‬دمای هوا را در چهار ساعت متفاوت در اردبیل نشان می دهد‪.‬‬
‫رابطه بین زمان و دما را به صورت نمودار پیکانی نمایش دهید و معلوم کنید که آیا این رابطه یک تابع است؟ جدول را هم کامل کنید‪.‬‬
‫ٔ‬

‫‪4‬‬
‫دما (سانتی گراد)‬ ‫‪3‬‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪7‬‬
‫زمان‬ ‫دما ‬

‫ساعت‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬

‫زمان‬
‫گردنه حیران ـ اردبیل‬ ‫دما‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬

‫اگر در نمودار باال محور افقی را محور طول و محور عمودی را محور عرض درنظر بگیریم‪ ،‬مختصات هر یک از نقاط داده شده را‬
‫می توان با یک «زوج» از اعداد به صورت زیر نمایش داد‪:‬‬
‫(‪)4 , 5( , )5 , 4( , )6 , 3( , )7 , 3‬‬
‫‪97‬‬
 ‫فصل ‪: 5‬تابع‬

‫نقطه متفاوت در نمودار را نشان می دهند‪.‬‬

‫ترتیب نوشتن اعداد در هر زوج مهم است‪ .‬مثال ً زوج های (‪ )4 , 5‬و (‪ )5 , 4‬برابر نیستند و دو ٔ‬
‫به همین دلیل به هر یک از زوج های باال یک «زوج مرتب» می گوییم‪.‬‬
‫رابطه ارائه شده بین زمان و دما به دست می آید که به‬
‫همه زوج های مرتب باال را در مجموعه ای قرار دهیم‪ ،‬یک نمایش دیگر برای ٔ‬ ‫اگر ٔ‬
‫مجموعه جدید از حروفی مانند ‪ f‬و ‪ g‬استفاده می کنیم‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫آن نمایش زوج مرتبی رابطه داده شده می گویند‪ .‬برای نام گذاری این‬
‫{(‪f =})4,5( , )5,4( , )6,3( , )7,3‬‬
‫مؤلفه اول ‪ ٦‬و مؤلفه‬
‫در هر زوج مرتب عضو اول را «مؤلفه اول» و عضو دوم را «مؤلفه دوم» می نامیم‪ .‬به طور مثال در زوج مرتب (‪ 3‬و ‪ٔ ،)6‬‬
‫مجموعه ‪ f‬یک تابع است‪ .‬برای ساعت های دیگر موجود در نمودار دمایی را به زمان نسبت دهید و نمودار را به صورت‬ ‫ٔ‬ ‫دوم ‪ ٣‬است‪.‬‬
‫زوج مرتب نمایش دهید‪.‬‬

‫کار در کالس‬
‫‪ 1‬نام شهرهای تهران‪ ،‬مشهد‪ ،‬اصفهان‪ ،‬شیراز‪ ،‬تبریز‪ ،‬اهواز و کرمان در یک سطر جدول زیر نوشته شده اند‪ .‬در سطر دیگر‪ ،‬جمعیت آن‬
‫شهرها را به طور تقریبی بنویسید (جمعیت دقیق الزم نیست)‪.‬‬

‫شهر‬ ‫تهران‬ ‫مشهد‬ ‫اصفهان‬ ‫شیراز‬ ‫تبریز‬ ‫اهواز‬ ‫کرمان‬

‫جمعیت‬

‫رابطه باال را به صورت پیکانی و زوج مرتب نمایش دهید‪ .‬آیا این رابطه یک تابع است؟‬
‫ٔ‬

‫کرمان ــ باغ شازده‬ ‫شیراز ـ باغ جهان نما‬

‫‪98‬‬
‫درس اول‪:‬مفهوم تابع و بازنمایی های آن‬

‫‪ 2‬در هر سطر جدول زیر نمایش های مختلف یک رابطه داده شده است‪ .‬جاهای خالی جدول را کامل و معلوم کنید که آیا این رابطه یک‬
‫تابع است؟ ردیف آخر را به دلخواه خودتان کامل کنید‪.‬‬

‫توصیف رابطه‬ ‫مجموعه زوج های مرتب‬ ‫نمودار پیکانی‬ ‫جدول یا نمودار‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫به هر عدد طبیعی کمتر از ‪4‬‬ ‫(‪})1,1( , )2,1( , )2,2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫مقسوم علیه های آن را نسبت می دهد‪.‬‬ ‫{(‪,)3,1( , )3,3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫{(‪})2,4( , )3,9( , )4,16‬‬

‫به اعداد ‪ 4‬و ‪ 7‬ریشه های دوم آنها را‬

‫نسبت می دهد‪.‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ 3‬الف) کدام یک از رابطه های زیر تابع است؟ چرا؟‬

‫{(‪g=})1,5( , )2,9( , )2,5( , )3,10‬‬ ‫ ‬
‫{(‪f=})1,5( , )2,9( , )3,10‬‬ ‫ ‬
‫جمله زیر برای تشخیص تابع بودن یک رابطه‪ ،‬هنگامی که رابطه به صورت زوج مرتبی ارائه می شود‪ ،‬معیاری به دست آورید‪:‬‬
‫ب) با تکمیل ٔ‬

‫اگر یک رابطه به صورت مجموعه زوج های مرتب داده شده باشد‪ ،‬هنگامی این رابطه یک تابع است که هیچ دو زوج‬
‫مرتب متمایزی در آن ……………………… ‪.‬‬

‫‪99‬‬
 ‫فصل ‪: 5‬تابع‬

‫تمرین‬
‫‪ 1‬کدام یک از روابط زیر یک تابع را معلوم می کند؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫الف) رابطه ای که به ضلع یک مربع‪ ،‬محیط مربع را نسبت می دهد‪.‬‬
‫ب) رابطه ای که به هر فرد‪ ،‬دمای بدن او را در یک زمان معین نسبت می دهد‪.‬‬
‫ج) رابطه ای که به هر فرد‪ ،‬گروه خونی او را نسبت می دهد‪.‬‬
‫د) رابطه ای که به هر دانش آموز‪ ،‬دوستان او را نسبت می دهد‪.‬‬
‫هـ) رابطه ای که به هر عدد‪ ،‬ریشه های دوم آن عدد را نسبت می دهد‪.‬‬
‫ریشه سوم آن را نسبت می دهد‪.‬‬
‫و) رابطه ای که به هر عدد‪ٔ ،‬‬

‫‪ 2‬مجموعه های {‪ A=}a , b , c‬و {‪  B=}1 , 2‬داده شده اند‪.‬‬

‫الف) به کمک نمودار پیکانی دو رابطه از ‪ A‬به ‪ B‬ارائه کنید که تابع باشند‪.‬‬
‫ب) دو رابطه ارائه کنید که تابع نباشند‪.‬‬
‫رابطه به دست آمده را به کمک زوج های مرتب و نمودار نمایش دهید‪.‬‬ ‫ج) چهار ٔ‬

‫‪ 3‬کدام یک از مجموعه های زیر یک تابع است؟‬

‫{(‪f=})2,1( , )3,-5( , )3,7‬‬ ‫{(‪g = })0,1( , ) 3 ,1( , )-5,1( , )8,1‬‬ ‫ ‬
‫{(‪h=})2,3( , )3,2( , )1,1‬‬ ‫{(‪ k= })2,5‬‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬

‫{(‪r =})2,0( , )-7,0‬‬ ‫{‪ l=})1,2( , )2,4( , )3,6(,...‬‬ ‫ ‬

‫‪ A 4‬و ‪ B‬مجموعه هایی غیرعددی اند‪ ،‬در شکل زیر در ‪ A‬و ‪ B‬اعضایی دلخواه بگذارید و یک تابع از ‪ A‬به ‪ B‬به کمک نمودار پیکانی‬
‫ارائه کنید‪ .‬سعی کنید الاقل سه تابع مختلف بنویسید‪ .‬پاسخ خود را با پاسخ دوستانتان مقایسه کنید‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪100‬‬
‫درس دوم‪:‬دامنه و برد توابع‬

‫درس دوم‪ :‬دامنه وبرد توابع‬

‫فعالیت‬
‫رابطه بین تعدادی چند ضلعی و مجموع زوایای داخلی آنها داده شده است‪ .‬جدول را کامل کنید‪.‬‬
‫در جدول زیر ٔ‬

‫چندضلعی‬ ‫مثلث‬ ‫مربع‬ ‫لوزی‬ ‫پنج ضلعی‬

‫مجموع زوایای داخلی (درجه)‬ ‫‪180°‬‬

‫این رابطه را به صورت زوج مرتبی نمایش دهید‪.‬‬

‫‪ ,‬مربع) ‪ , 180( ,‬مثلث)}= ‪f‬‬ ‫‪ ,‬لوزی) ‪( ,‬‬ ‫‪ ,‬پنج ضلعی) ‪( ,‬‬ ‫{(‬ ‫ ‬
‫چرا ‪ f‬یک تابع است؟‬

‫همه مؤلفه های دوم را «برد» آن تابع می نامند‪.‬‬

‫مجموعه ٔ‬
‫ٔ‬ ‫ دهنده هر تابع را «دامنه» و‬
‫همه مؤلفه های اول زوج های مرتب تشکیل ٔ‬
‫مجموعه ٔ‬
‫ٔ‬
‫در فعالیت باال‪:‬‬
‫{پنج ضلعی ‪ ,‬لوزی ‪ ,‬مربع ‪ ,‬مثلث} = دامنه ‪f‬‬ ‫ ‬
‫{‪ = }180 , 360 , 540‬برد ‪f‬‬ ‫ ‬

‫کاردر کالس‬
‫رابطه بین ضلع یک مربع و محیط آن داده شده است‪ .‬جدول را کامل کنید‪.‬‬
‫‪ 1‬در جدول زیر ٔ‬

‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫طول ضلع‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬

‫محیط‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪20‬‬

‫رابطه داده شده را به صورت مجموعه زوج های مرتب بنویسید‪ .‬چرا این رابطه تابع است؟ دامنه و برد این تابع را بنویسید‪.‬‬
‫نمایش ٔ‬

‫‪ 2‬الف) تابعی مثال بزنید که ٔ‬

‫دامنه آن سه عضو و برد آن دو عضو داشته باشد‪.‬‬
‫دامنه آن دوعضو و برد آن سه عضو داشته باشد؟‬
‫ب) آیا تابعی وجود دارد که ٔ‬
‫مجموعه ‪ B‬برابر‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه ‪ A‬است‪ .‬آیا همیشه برد تابع ‪ f‬با‬
‫ٔ‬ ‫دامنه ‪ f‬همان‬
‫مجموعه ‪ A‬به مجموعه ‪ B‬باشد‪ ،‬می دانیم که ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪ 3‬اگر ‪ f‬تابعی از‬
‫است؟ مثال بزنید‪.‬‬

‫‪101‬‬
 ‫فصل ‪: 5‬تابع‬

‫فعالیت‬
‫دنباله شکل های زیر را درنظر بگیرید‪:‬‬
‫ٔ‬
‫شکل اول‬ ‫شکل دوم‬ ‫شکل سوم‬ ‫شکل چهارم ‬ ‫…‬
‫…‬

‫جدول را کامل کنید‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫شماره شکل‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫…‬ ‫‪100‬‬ ‫…‬ ‫‪n‬‬ ‫…‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫تعداد دایره ها‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫…‬ ‫…‬ ‫…‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪..‬‬ ‫‪..‬‬
‫چرا این جدول یک تابع را نشان می دهد؟ نمایش زوج مرتبی این تابع‪:‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬
‫{ … ‪f = })1,1( , )2,3( , )3,5( , … , )100 , ( , … , )n , ( ,‬‬ ‫‪n‬‬ ‫؟‬
‫‪..‬‬ ‫‪..‬‬
‫نمودار پیکانی و نمودار مختصاتی این تابع را رسم کنید‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬

‫دامنه و برد این تابع را بنویسید‪ .‬دامنه و برد چه مجموعه هایی هستند؟ نام ببرید‪.‬‬

‫همان گونه که از نمایش های مختلف تابع دیده می شود‪ ،‬عضو ‪ 1‬از دامنه به ‪ 1‬از برد و عضو‬
‫‪ 2‬از دامنه به ‪ 3‬از برد نظیر می شود‪ .‬به جای این می توان با یک قرارداد کار را ساده تر کرد‪.‬‬
‫معموال ً می نویسند ‪ f)2(=3 , f)1(=1‬و گفته می شود که مقدار تابع ‪ f‬در ٔ‬
‫نقطه ‪ 1‬برابر ‪ 1‬است و‬
‫نقطه ‪ 2‬برابر ‪ 3‬است‪ .‬به همین ترتیب می توان نوشت‪:‬‬
‫مقدار تابع ‪ f‬در ٔ‬
‫… ‪f)3(=5 , f)4(=7 , … , f)n( =2n-1 ,‬‬

‫رابطه بین دامنه و برد تابع ‪ f‬را می توان به صورت یک عبارت ریاضی به شکل ‪f )n( =2n-1‬‬
‫ٔ‬
‫نوشت که در آن ‪ n‬یک عدد طبیعی است‪ .‬این گونه نمایش تابع را نمایش جبری می نامند‪ .‬برای‬
‫مجموعه‬
‫ٔ‬ ‫دامنه تابع ‪f‬‬
‫مشخص کردن تابع ‪ f‬به صورت جبری باید به دامنه و برد آن هم توجه کنیم‪ٔ .‬‬
‫اعداد طبیعی است‪.‬‬

‫در بسیاری از موقعیت ها کار با نمایش جبری یک تابع‪ ،‬ساده تر و مناسب تر از کار با دیگر‬
‫نمایش های تابع است‪.‬‬

‫کاردر کالس‬
‫دامنه آن }‪ A = {1,2,3,4‬باشد‪،‬‬
‫اگر تابعی با نمایش جبری ‪ f   (n) = n + 1‬داده شده باشد و ٔ‬
‫‪2‬‬

‫برد تابع ‪ f‬را به دست آورید‪.‬‬

‫‪102‬‬
 ‫درس دوم‪:‬دامنه و برد توابع‬

‫کاردر کالس‬
‫جدول را کامل کنید و از آن برای رسم نمودار خط ‪ y = 2x - 1‬استفاده کنید‪.‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪-3‬‬

‫آیا می توانید شباهت و تفاوت این جدول را با جدول فعالیت قبل نشان دهید؟ چرا این جدول‬
‫هم یک تابع را نشان می دهد؟ این تابع را ‪ g‬بنامید‪.‬‬
‫نمودار این تابع و تابع داده شده در فعالیت قبل چه تفاوتی با هم دارند؟‬
‫دامنه و برد این تابع را به دست آورید و با دامنه و برد تابع ‪ f)n( =2n-1‬که در آن ‪ n∈N‬مقایسه کنید‪.‬‬
‫جاهای خالی را کامل کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫= ) ‪g( −‬‬
‫‪5‬‬
‫= )‪ g(0‬‬ ‫= ) ‪ g( 7‬‬ ‫= ) ‪ g( 5‬‬ ‫ = )‪ g(10‬‬
‫نمایش جبری تابع داده شده در این «کار در کالس» را بنویسید‪g (x(=…………… .‬‬
‫در اینجا ‪ x‬یک عدد …………… است‪.‬‬

‫هر تابع که بتوان آن را به شکل ‪ y = ax + b‬نمایش داد‪ ،‬یک تابع خطی نامیده می شود‪.‬‬
‫شاید بیشتر شما نمودارهای وزن یا قد‬
‫یک کودک را از بدو تولد تا هنگام ورود‬ ‫فعالیت‬
‫به مدرسه دیده باشید‪ .‬شکل زیر نمودار‬ ‫درباره رشد یک کودک اظهارنظر کنند‪ ،‬نمودار وزن او را‬ ‫هنگامی که پزشکان می خواهند‬
‫ٔ‬
‫تغییرات وزن یک کودک طبیعی را از هنگام‬
‫مقایسه نمودار وزن هر کودک با نمودار شکل (‪،)1‬‬
‫ٔ‬ ‫با نمودار شکل (‪ )1‬مقایسه می کنند‪ .‬در‬
‫تولد تا یک سالگی نشان می دهد‪ .‬وزن یک‬
‫چهار وضعیت متفاوت ممکن است رخ دهد که در شکل (‪ )2‬نشان داده شده اند‪.‬‬
‫کودک تابعی از زمان است‪.‬‬
‫وزن (کیلوگرم)‬

‫الف) رشد مطلوب‬ ‫ب) کندی رشد‬ ‫پ) توقف رشد‬ ‫ت) ُافت رشد‬
‫شکل ‪2‬‬

‫دهنده وزن یک کودک است که آن را پزشک (یا مرکز بهداشتی) در پایان هر‬
‫ٔ‬ ‫جدول زیر نشان‬
‫زمان (ماه)‬
‫ماه طی یک سال‪ ،‬ثبت کرده است‪ .‬این جدول یک تابع را نشان می دهد‪.‬‬
‫ شکل ‪1‬ــ نمودار تغییرات در وزن‬
‫یک کودک طبیعی‬
‫زمان (ماه)‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬

‫وزن‬
‫‪2/8‬‬ ‫‪3/3‬‬ ‫‪4/2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4/8‬‬ ‫‪4/5‬‬ ‫‪5/5‬‬ ‫‪6/5‬‬ ‫‪7/2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8/5‬‬
‫(کیلوگرم)‬

‫‪103‬‬
 ‫فصل ‪: 5‬تابع‬

‫فاصله زمانی تولد تا سه ماهگی‪ ،‬رشد کودک با کدام یک از چهار وضعیت‬

‫ٔ‬ ‫الف) به نظر شما در‬ ‫از سال ‪ ،1999‬كمیسیون جمعیت و توسعه‬
‫نشان داده شده در شکل (‪ )2‬مطابقت دارد؟‬ ‫سازمان ملل شصت سالگی را به عنوان آستان ٔه‬
‫سالمندی در نظر گرفته است كه هر روز افراد‬
‫فاصله زمانی ای وزن او ثابت مانده است؟‬
‫ٔ‬ ‫ب) در چه‬
‫بیشتری در جهان به آن می رسند‪ .‬منظور از‬
‫پ) اعداد داده شده در جدول را روی شکل (‪ )1‬مشخص کنید‪ .‬نقاط به دست آمده را به‬ ‫سالمندی جمعیت‪ ،‬افزایش نسبت تعداد افراد‬
‫مقایسه این نمودار با نمودار اصلی‪ ،‬رشد‬
‫ٔ‬ ‫یکدیگر وصل کنید تا نمودار جدیدی به دست آید‪ .‬با‬ ‫‪ 60‬ساله و باالتر به ازای هر ‪ 100‬نفر جمعیت‬
‫کودک از نظر وزن را در طی یک  سال بررسی کنید‪.‬‬ ‫زیر ‪ 15‬سال است‪ .‬طبق آمارهای سازمان ملل‬
‫در سال ‪ ،2012‬در صورت تثبيت وضعيت‬
‫فاصله بین ماه ها اندازه گیری نشده بود؛ ولی به کمک نموداری که رسم‬ ‫ٔ‬ ‫وزن کودک در‬ ‫حاضر‪ ،‬كشور ایران در سال ‪ 2050‬میالدی‬
‫فاصله بین ماه ها نیز به صورت تقریبی تعیین کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫کرده اید‪ ،‬می توانید وزن او را در‬ ‫(‪ 1430‬شمسی) جزء پیرترین كشورها خواهد‬
‫ت) دامنه و برد این تابع را به دست آورید و نمودار پیکانی آن را نیز رسم کنید‪.‬‬ ‫بود و حدود ‪ %30‬جمعیت را افراد مسن‬
‫تشكیل خواهند داد‪ .‬این در حالی است كه‬
‫در زمان انتشار این آمار (‪ ،)2012‬كشور ما با‬
‫کار در کالس‬ ‫نسبت سالمندی ‪ %8‬جزء جوان ترین كشورها‬
‫کدام یک از نمودارهای زیر یک تابع را نمایش می دهند؟ توضیح دهید‪.‬‬ ‫بوده است‪ .‬نتایج پیش بینی های اخیر سازمان‬
‫ملل در سال ‪ 2010‬در مورد تحوالت حجم‬
‫جمعیت ایران تا ‪ 100‬سال آینده نشان می دهد‬
‫که با ادامه روند كنونی سال‪ 1480‬جمعيت به‬
‫حدود ‪ 31‬میلیون نفر با شاخص سالخوردگی‬
‫‪ 47/4‬درصد کاهش خواهد یافت‪.‬‬

‫نمودار پیش بینی گروه سنی ‪60‬سال و باالتر‬

‫‪25‬‬
‫‪20‬‬
‫‪15‬‬
‫‪10‬‬
‫‪5‬‬
‫می توانید نمایش زوج مرتبی نمودارهای باال را بنویسید و به کمک آن تابع بودن یا تابع نبودن‬ ‫‪0‬‬
‫‪1380‬‬

‫‪1390‬‬
‫‪1400‬‬

‫‪1420‬‬
‫‪1410‬‬

‫‪1430‬‬

‫‪1440‬‬
‫آنها را معلوم کنید‪ .‬دامنه و برد هر کدام را که تابع است‪ ،‬مشخص کنید‪.‬‬
‫جمله زیر معیاری برای تشخیص تابع بودن یک رابطه که به صورت نمودار ارائه‬ ‫با تکمیل ٔ‬ ‫نسبت جمعیت سالمند ایران در طی سال های سرشماری‬
‫می شود‪ ،‬به دست آورید‪.‬‬ ‫درصد‬ ‫‪+65‬‬ ‫‪+60‬‬
‫‪8/2‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪7/3‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪6/2‬‬ ‫‪6/2‬‬ ‫‪6/6‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪5/3‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4/4‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪5/2‬‬ ‫‪5/7‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3/5‬‬ ‫‪4/4‬‬

‫اگر نمودار یک رابطه داده شده باشد‪ ،‬هنگامی این نمودار تابع است که هر خط‬
‫‪2‬‬ ‫‪3/1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1390‬‬
‫‪1335‬‬

‫‪1365‬‬

‫‪1375‬‬

‫‪1385‬‬
‫‪1345‬‬

‫موازی محور عرض ها‪ ،‬نمودار را حداکثر در ‪ ........‬قطع کند‪.‬‬

‫‪1355‬‬

‫سال های سرشماری‬

‫‪104‬‬
‫درس دوم‪:‬دامنه و برد توابع‬

‫کار در کالس‬
‫کدام یک از نمودارهای زیر یک تابع را نمایش می دهند؟‬

‫تمرین‬
‫‪ 1‬کدام یک تابع است؟‬
‫دامنه و برد هر تابع را معلوم کنید‪.‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪-2‬‬

‫‪105‬‬
 ‫فصل ‪: 5‬تابع‬

‫‪ 2‬تابعی مثال بزنید که‪:‬‬

‫دامنه  آن تنها شامل دو عضو باشد‪.‬‬
‫الف) ٔ‬
‫ب) برد آن تنها از یک عضو تشکیل شده باشد‪.‬‬
‫دامنه  آن تنها یک عضو داشته باشد‪.‬‬
‫پ) ٔ‬
‫دامنه آن نامتناهی باشد‪ ،‬ولی برد آن تنها یک عضو داشته باشد‪.‬‬
‫ت) ٔ‬
‫ث) دامنه و برد آن نامتناهی باشند‪.‬‬

‫‪ 3‬جاهای خالی در جدول را کامل کنید و نمودار توابعی را که در جدول‪ ،‬توصیف شده اند‪ ،‬رسم کنید‪.‬‬

‫)الف(‬ ‫)ب(‬ ‫)پ(‬ ‫)ت(‬

‫تابع‬ ‫‪f(x) = 2x‬‬ ‫‪g(x) = 2x‬‬ ‫‪h(x)= 2x‬‬ ‫‪y = 2x‬‬

‫دامنه‬ ‫}‪{1 ,2 , 3 , 4‬‬ ‫مجموع ٔه  اعداد حقیقی‬ ‫]‪[2,3‬‬ ‫مجموع ٔه  اعداد حقیقی نامنفی‬

‫برد‬ ‫؟‬ ‫مجموع ٔه  اعداد حقیقی‬ ‫؟‬ ‫؟‬

‫)الف(‬
‫)ب(‬

‫)پ(‬ ‫)ت(‬

‫‪106‬‬
‫درس دوم‪:‬دامنه و برد توابع‬

‫‪ 4‬یک شمع ‪ 20‬سانتی متر ارتفاع دارد و در هر ساعت ‪ 4‬سانتی متر آن می سوزد‪ .‬پس از چند ساعت شمع خاموش خواهد شد؟ جدولی‬
‫تنظیم کنید و در ساعات مختلف ارتفاع شمع را محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪( x‬زمان)‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪( y‬ارتفاع شمع)‬

‫نمودار این تابع را رسم کنید‪.‬‬

‫چرا این تابع‪ ،‬یک تابع خطی است؟‬

‫‪ 5‬آیا خط ‪ x = 2‬را می توان به عنوان یک تابع در نظر گرفت؟ چرا؟ خط ‪ y = 5‬را چطور؟ در حالت کلی چه موقع یک خط را می توان‬
‫یک تابع نیز در نظر گرفت؟‬
‫دامنه آن بازه [‪ ]-3,   ٥‬باشد‪ .‬چه تعداد از این گونه توابع وجود دارند؟‬
‫‪ 6‬نمایش جبری سه تابع خطی را بنویسید که ٔ‬
‫‪ 7‬نمایش جبری تابع زیر را که نمودار آن ارائه شده است‪ ،‬به دست آورید‪.‬‬
‫از بین نمایش های مختلفی که برای این تابع می دانید‪ ،‬کدام یک مناسب تر است؟‬

‫‪ 8‬جدول زیر دمای سنگ ها در عمق های متفاوت زیر سطح زمین را نشان می دهد‪.‬‬

‫عمق (کیلومتر)‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫دما (سانتی گراد)‬ ‫‪55‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪125‬‬ ‫‪160‬‬ ‫‪195‬‬ ‫‪230‬‬

‫الف) توضیح دهید که چرا این جدول یک تابع را به دست می دهد‪ .‬نمودار آن را رسم کنید‪.‬‬
‫ب) معادله ای برای این تابع به دست آورید‪.‬‬
‫پ) دمای یک سنگ را که در عمق ‪ 10‬کیلومتری زیرزمین است‪ ،‬بیابید‪.‬‬

‫( ‪ f‬و ) ‪ f (− 3‬را به دست آورید‪.‬‬ ‫)‪5‬‬ ‫‪ 9‬الف) تابع ‪ f (x) = -3‬را رسم کنید و مقادیر (‪ f )2‬و (‪ f )100‬و (‪ f )-5‬و‬
‫‪4‬‬
‫مجموعه اعداد حقیقی باشد‪ ،‬نمودار تابع را رسم کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫دامنه این تابع‬
‫ب) اگر ٔ‬
‫بازه [‪ ]-2 , ٥‬باشد‪ ،‬نیز رسم کنید‪.‬‬
‫دامنه آن ٔ‬
‫پ) نمودار این تابع را وقتی که ٔ‬

‫‪107‬‬
 ‫فصل ‪: 5‬تابع‬

‫‪ 10‬برای یک تابع خطی می دانیم که‪ f )2( = 11 :‬و ‪. f )0( = 7‬نمودار این تابع را رسم کنید و نمایش جبری آن را بنویسید‪.‬‬

‫‪ 11‬آیا جدول زیر یک تابع را نشان می دهد؟ چرا؟‬

‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪36‬‬

‫‪ 12‬علی در هر دقیقه پیاده روی‪ ،‬مسافت ‪ 0/1‬کیلومتر را طی می کند‪ .‬اگر مسافتی را که علی در ‪ t‬دقیقه طی می کند‪ ،‬با (‪ f )t‬نمایش دهیم‪،‬‬
‫کدام عبارت نمایش جبری این تابع را به دست می دهد؟‬
‫‪( f )t( = t -0/1‬الف‬ ‫‪( f )t( = 0/ 1t‬ب ‬ ‫ ‬
‫‪( f )t( = t +0/1‬پ‬ ‫‪( f )t( = 0/ 1- t‬ت ‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬
‫)=‪ g(0‬؛ ‪ g‬را به صورت مجموعه ای از زوج های مرتب بنویسید‬ ‫=‪2, g(1‬‬
‫=‪) 5, g( −2‬‬
‫)‬ ‫درباره تابع ‪ g‬داشته باشیم‪) 3 :‬‬
‫=‪, g(4‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪ 13‬اگر‬
‫‪3‬‬
‫و نمودار آن را رسم کنید‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫=به یکدیگر وابسته اند‪.‬‬
‫‪F‬‬ ‫رابطه ‪C + 32‬‬
‫‪ 14‬برای اندازه گیری دما از واحدهای «سانتی گراد ‪ »C‬و «فارنهایت‪ »F‬استفاده می شود که با ٔ‬
‫‪5‬‬
‫درجه فارنهایت است؟‬
‫ٔ‬ ‫درجه سانتی گراد‪ ،‬چند‬
‫ٔ‬ ‫الف) ‪-20‬‬
‫درجه فارنهایت چند سانتی گراد است؟‬
‫ٔ‬ ‫ب) ‪104‬‬
‫پ) معادله ای بنویسید که سانتی گراد را برحسب فارنهایت به دست آورد‪.‬‬
‫رابطه بین این دو واحد‪ ،‬یک تابع خطی را معلوم می کند؟‬
‫ت) آیا ٔ‬

‫‪ 15‬طول یک مستطیل ‪ 3‬واحد بیشتر از عرض آن است‪ .‬رابطه ای ریاضی بنویسید که محیط این مستطیل را برحسب تابعی از عرض آن‬
‫بیان کند‪.‬‬
‫‪ 16‬دو تابع مثال بزنید که دامنه و برد آنها یکی باشد‪ ،‬ولی هیچ زوج مرتب مشترکی نداشته باشند‪.‬‬
‫دامنه آن [‪ ]0 , 2‬و برد آن [‪ ]-2 , 1‬باشد‪ .‬چه تعداد از این گونه توابع می توان رسم کرد؟‬
‫‪ 17‬نمودار تابعی را رسم کنید که ٔ‬

‫‪108‬‬
‫درس سوم‪:‬انواع تابع‬

‫درس سوم‪ :‬انواع تابع‬

‫انواع متفاوتی از توابع وجود دارند‪ .‬در این درس با برخی از آنها آشنا می شویم‪.‬‬
‫فعالیت‬
‫‪ 1‬جدول های زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫طول ضلع مربع‬ ‫‪0/1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2/5‬‬ ‫‪x‬‬

‫مساحت آن‬ ‫‪0/01‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪144‬‬

‫‪1‬‬
‫شعاع دایره‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪r‬‬

‫‪π‬‬
‫مساحت آن‬ ‫‪4‬‬
‫‪4π‬‬

‫اگر ‪ x‬طول ضلع یک مربع باشد‪ ،‬مساحت آن تابعی از ………… است و به صورت …………= (‪ f)x‬قابل نمایش است‪.‬‬

‫اگر ‪ r‬شعـاع یک دایـره باشـد‪ ،‬مساحـت دایـره تابعـی از ………… اسـت و به صـورت …………= (‪ g)r‬قابل نمایش است‪.‬‬
‫درجه دوم به ترتیب از ‪ x‬و ‪ r‬بیان شده اند‪ ،‬آنها را توابع درجه دوم می نامیم‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫چون ‪ f‬و ‪ g‬به صورت یک چند جمله ای‬
‫درجه سوم از ‪( r‬شعاع کره) بنویسید‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫حجم یک کره را برحسب یک تابع‬
‫………= (‪V)r‬‬ ‫ ‬

‫توابعی را که نمایش جبری آنها‪ ،‬چند جمله ای های جبری از یک متغیر هستند‪ ،‬توابع چند جمله ای می نامیم‪.‬‬

‫توابع زیر همگی توابع چند جمله ای اند‪:‬‬

‫‪f)x( =2x +5x+1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪g)x( =4x -3‬‬ ‫‪2‬‬
‫ ‬
‫‪3‬‬
‫‪h)a( =a3+2a2-4a-9‬‬ ‫‪r(t) =− t 4 + t + 2‬‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬
‫تابع ‪ f‬را به صورت ‪ y = 2x + 5x + 1‬نیز نمایش می دهند‪ٔ .‬‬
‫بقیه توابع رانیز به این صورت نمایش دهید‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪109‬‬
 ‫فصل ‪: 5‬تابع‬

‫‪ 2‬دامنه و برد توابع زیر را به دست آورید‪ .‬این سه تابع چه شباهت و چه تفاوتی با هم دارند؟‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫{(‪f =})a,a( , )b,b( ,)c,c‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫دامنه تابع دقیقاً به همان عضو در برد نظیر شود‪ ،‬تابع را همانی می نامند‪.‬‬
‫اگر دامنه و برد یک تابع برابر باشند و هر عضو از ٔ‬
‫معادله ‪ f)x( = x‬هم نمایش داده می شود‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫دامنه تابع همانی را ‪ R‬درنظر بگیریم‪ ،‬نمودار آن همان خط ‪ y = x‬است که با‬
‫اگر ٔ‬

‫‪ 3‬سه تابع زیر را با هم مقایسه کنید و دامنه و برد آنها را بنویسید‪ .‬این سه تابع در چه ویژگی ای مشترک  اند؟‬

‫‪y=3‬‬

‫ساعت‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬

‫دمای هوا‬ ‫‪19 19‬‬ ‫‪19‬‬

‫تابعی مانند ‪ f‬را که برد آن تنها شامل یک عضو است‪ ،‬تابع ثابت می نامیم‪ .‬اگر این عضو را ‪ k‬بنامیم‪ ،‬تابع ثابت را معموال ً با‬
‫معادله ‪ f)x( = k‬نمایش می دهیم‪.‬‬
‫ٔ‬

‫کار در کالس‬
‫‪ 1‬برای هر مورد مثالی به دلخواه ارائه کنید‪.‬‬
‫مثالی از یک تابع چند جمله ای ارائه کنید‪.‬‬
‫دامنه آن {‪ }α, β, 2, 5‬باشد‪.‬‬‫یک تابع همانی مثال بزنید که ٔ‬
‫یک تابع مثال بزنید که دامنه و برد آن برابر باشند؛ ولی تابع  همانی نباشد‪.‬‬
‫دامنه آن ‪ 5‬عضوی باشد‪.‬‬ ‫مثالی از یک تابع ثابت ارائه کنید که ٔ‬
‫مثالی از تابع ثابت در دنیای واقعی ارائه کنید‪.‬‬

‫‪110‬‬
‫درس سوم‪:‬انواع تابع‬

‫‪ 2‬نمودارهای توابع داده شده را رسم و با یکدیگر مقایسه کنید‪ .‬نمودار تابع ‪ h‬رسم شده است‪ .‬جدول را کامل کنید‪.‬‬
‫‪h‬‬
‫تابع‬ ‫‪f )x( =x2‬‬ ‫‪g)x( =x2‬‬ ‫‪h)x( =x2‬‬ ‫‪t)x( =x2‬‬
‫دامنه‬ ‫{‪}-2 , 0 ,1 ,2‬‬ ‫[‪]-2 ,3‬‬ ‫مجموعه اعداد حقیقی منفی‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه اعداد حقیقی‬
‫ٔ‬
‫برد‬

‫‪g‬‬
‫دامنه و برد را روی شکل نیز نشان دهید‪.‬‬

‫‪f‬‬ ‫‪t‬‬

‫مجموعه ممکن را دامنه درنظر‬

‫ٔ‬ ‫تذکر‪ :‬اگر نمایش جبری تابعی داده شده باشد؛ ولی ٔ‬
‫دامنه آن مشخص نشده باشد‪ ،‬معموال ً بزرگ ترین‬
‫مجموعه اعداد حقیقی درنظر می گیریم‪ .‬در غیراین صورت باید دامنه را به طور دقیق مشخص کنیم‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫دامنه تابع ‪ f   (x) = x2‬را‬
‫می گیریم‪ .‬مثال ً ٔ‬

‫فعالیت‬
‫جدول زیر تابعی را نشان می دهد که اعداد داده شده را به قدرمطلق آن نظیر می کند‪ .‬جاهای خالی را پر و نمودار تابع را رسم کنید‪ .‬دامنه‬
‫و برد این تابع را معلوم کنید‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪2‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫‪1‬‬
‫(‪f)x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫تابعی که هر مقدار در دامنه را به قدرمطلق آن در برد نظیر می کند‪ ،‬تابع قدرمطلق نامیده می شود‪ .‬تابع قدرمطلق رابا |‪f  )x( =|x‬‬
‫یا |‪ y = |x‬نمایش می دهند‪.‬‬

‫‪111‬‬
 ‫فصل ‪: 5‬تابع‬

‫مجموعه اعداد حقیقی باشد‪ ،‬نمودار آن را رسم کنید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫دامنه یک تابع قدرمطلق‬
‫اگر ٔ‬

‫‪x‬‬ ‫‪x ≤0‬‬

‫نیز نمایش می دهند‪.‬‬ ‫‪f (x) = ‬‬ ‫تابع قدرمطلق را به صورت‬
‫‪− x x < 0‬‬
‫با توجه به اینکه برای ‪ x≤0‬و ‪ x>0‬تابع دارای معادله های مختلفی است‪ ،‬این تابع یک تابع چند‬
‫ضابطه ای (قطعه ای) نامیده می شود‪.‬‬

‫مثال‬
‫تابع مقابل نیز یک تابع قطعه ای است‪.‬‬
‫‪ x2‬‬ ‫‪x ≤0‬‬
‫‪f (x) = ‬‬
‫‪− x − 3 x < 0‬‬

‫نمودار این تابع برای اعداد مثبت همان نمودار سهمی ‪ y = x2‬است و برای اعداد منفی نمودار‬
‫تابع با نمودار خط ‪ y = -x -3‬برابر است‪ .‬نمودار (‪ f   )x‬در شکل مقابل رسم شده است‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫فعالیت‬
‫توابع ‪ h ،g ،f‬و نیز قسمتی از نمودارهای آنها داده شده اند‪ .‬نمودارها را کامل و مشخص کنید هر نمودار به کدام تابع تعلق دارد؟ دامنه و‬
‫برد هر تابع را نیز مشخص کنید‪.‬‬
‫‪ x −4‬‬ ‫‪x >1‬‬
‫‪ 5‬‬
‫‪−1‬‬
‫‪f (x) = ‬‬
‫‪x >0‬‬ ‫=‬‫=‪g(x) ‬‬ ‫‪x 1‬‬ ‫ ‬ ‫‪ h(x) = 2x‬‬ ‫‪2≤ x ≤ 3‬‬
‫‪x <0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 5‬‬ ‫‪x < −1‬‬
‫‪ − x‬‬ ‫‪− 4 ≤ x <1‬‬

‫ ‬

‫‪1‬‬
‫و (‪ g)0‬را بیابید‪.‬‬ ‫) ‪h( 5 ) ، f (−‬‬ ‫مقادیر (‪،g)-2( ،f  )3‬‬
‫‪5‬‬

‫‪112‬‬
‫درس سوم‪:‬انواع تابع‬

‫کار در کالس‬
‫‪ 1‬نمودار تابع های زیر را رسم و دامنه و برد آنها را مشخص کنید‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪2x − 5‬‬ ‫‪x >2‬‬
‫‪ x2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪x >0‬‬ ‫‪‬‬
‫‪f (x) = ‬‬ ‫=‬‫‪g(x) 1‬‬ ‫‪−3 < x ≤2‬‬
‫‪3 x + 1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪x ≤0‬‬
‫ ‬ ‫‪ 1‬‬
‫‪− x‬‬ ‫‪x ≤ −3‬‬
‫‪ 2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ g(−‬را به دست آورید‪.‬‬ ‫)‬ ‫مقادیر (‪ f  )-2( ،g  )2( ،f  )5( ،g)0( ،f  )0‬و‬
‫‪5‬‬

‫ضابطه آن را به دست آورید‪ .‬دامنه و برد این تابع‬

‫ٔ‬ ‫‪ 2‬نمودار تابع قطعه ای ‪ f‬داده شده است‪.‬‬
‫را به دست آورید‪.‬‬

‫رسم برخی توابع به کمک انتقال‬

‫فعالیت‬
‫نمودارهای توابع ‪ f)x( =2x‬و |‪ g)x( =|x‬و ‪ h)x( =x2‬و توابع ‪ f  )x( =2x+3‬و ‪ g)x( =|x|+3‬و ‪ h)x( =x2+3‬داده شده اند‪ .‬توضیح دهید‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫را به‬ ‫‪= x2 −‬‬
‫)‪h(x‬‬ ‫و‬ ‫‪= |x|−‬‬
‫)‪g(x‬‬ ‫و‬ ‫‪= 2x −‬‬
‫)‪f (x‬‬ ‫که سه تابع آخر چگونه به کمک سه تابع اول رسم شده اند‪ .‬سپس توابع‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫همین روش رسم کنید‪.‬‬

‫‪113‬‬
 ‫فصل ‪: 5‬تابع‬

‫اندازه ‪ k‬واحد در امتداد محور‬

‫ٔ‬ ‫با داشتن نمودار تابعی مانند (‪ ،f)x‬می توان نمودار تابع ‪ f)x( +k‬را با انتقال نمودار (‪ f)x‬به‬
‫‪ y‬ها به دست آورد‪ .‬اگر ‪ k<0‬باشد انتقال در جهت مثبت و اگر ‪ k>0‬باشد انتقال در جهت منفی خواهد بود‪.‬‬

‫کار در کالس‬
‫‪ 1‬در شکل زیر دامنه و برد توابعی را که به کمک تابع |‪ f)x( =|x‬رسم شده اند‪ ،‬بیابید‪ .‬آیا می توانید توضیح دهید نمودار این توابع چگونه‬
‫رسم شده اند؟‬

‫|‪Ǎ‬‬
‫‪+‬‬
‫‪|x‬‬
‫=‬
‫‪y‬‬

‫|‬
‫‪|x‬‬
‫=‬
‫‪y‬‬

‫|‪nj‬‬
‫‪−‬‬
‫‪|x‬‬
‫=‬
‫‪y‬‬

‫برای رسم نمودار تابع (‪ f  )x+k‬کافی است نمودار تابع (‪ f)x‬را ‪ k‬واحد در امتداد محور ‪x‬ها انتقال دهیم‪ .‬اگر ‪ k<0‬باشد‪،‬‬
‫انتقال درجهت منفی و اگر ‪ k>0‬باشد‪ ،‬انتقال در جهت مثبت خواهد بود‪.‬‬

‫‪ 2‬در شکل های زیر به کمک نمودار تابع ‪ f)x( =x2‬و ‪ f)x( =-x2‬نمودار توابع دیگری رسم شده اند‪ .‬دامنه و برد آنها را بیابید‪ .‬نمودار‬
‫‪ f)x( =)x+1(2‬را نیز رسم کنید‪.‬‬
‫‪− Nj) Nj‬‬
‫‪y= Nj‬‬
‫‪x‬‬

‫‪x‬‬
‫(=‪y‬‬

‫‪nj) Nj‬‬
‫‪(x +‬‬

‫‪xNj‬‬
‫‪−‬‬
‫‪−‬‬

‫=‪y‬‬
‫=‪y‬‬

‫‪114‬‬
‫درس سوم‪:‬انواع تابع‬

‫کار در کالس‬
‫درجه دوم ‪ h ،g ،f‬و ‪ t‬رسم شده اند‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫در شکل های زیر نمودار توابع‬
‫‪f   )x( = )x-5(2-2‬‬ ‫‪g  )x( =)x+1(2-1‬‬
‫‪h)x( = )x-3(2+1‬‬ ‫‪t  )x( = -)x+1(2+3‬‬
‫الف) هر یک از نمودارها کدام تابع را نشان می دهند؟‬
‫ب) دامنه و برد هر یک از این توابع را به دست آورید‪:‬‬

‫تمرین‬
‫دامنه آن مجموعه {‪ } 1 , 0, 5‬است‪ ،‬رسم کنید‪ .‬برد این تابع را به دست آورید و نمایش زوج مرتبی و نمودار‬‫‪ 1‬تابع ‪ f)x( =3x-1‬را که ٔ‬
‫‪2‬‬
‫دامنه این تابع ‪   R‬باشد‪ ،‬پاسخ ها چگونه خواهد بود؟‬
‫پیکانی آن را ارائه دهید‪ .‬اگر ٔ‬
‫‪ 2‬در شکل های زیر نمودار تعدادی از توابع رسم شده اند‪ .‬دامنه و برد هر یک از این توابع را به کمک نمودار آنها مشخص کنید‪ .‬در هر‬
‫مورد که امکان دارد‪ ،‬دامنه و برد را به صورت یک بازه نمایش دهید‪ .‬نمایش جبری توابع (الف) و (ج) را بنویسید‪.‬‬

‫‪Y‬‬
‫‪Y‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫‪3‬‬
‫(‪)5،6‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪(0،4‬‬
‫‪1‬‬
‫‪-3 -2 -1‬‬ ‫‪X‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫(‪)0،2‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪X‬‬
‫‪X‬‬ ‫)‪(-4،0‬‬ ‫)‪(4،0‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫)الف(‬ ‫)ب(‬ ‫)پ(‬

‫)‪Y (2،4‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫)‪(8،7‬‬

‫)‪(0،3‬‬

‫‪X‬‬ ‫‪X‬‬ ‫)‪(-2،2‬‬

‫)‪(4،0‬‬

‫‪X‬‬
‫)‪(0،-1‬‬
‫)‪(-1،-5‬‬
‫)ت(‬ ‫)ث(‬ ‫)ج(‬
‫‪115‬‬
 ‫فصل ‪: 5‬تابع‬

‫‪ 3‬درستی یا نادرستی گزاره های زیر را بررسی کنید‪.‬‬

‫دامنه تابع ‪ f)x( =x2-1‬برابر (∞‪ )0 , +‬و بُرد آن نیز (∞‪ )0 , +‬است‪.‬‬
‫الف) ٔ‬
‫‪1‬‬
‫همه اعداد حقیقی و بُرد آن (∞‪ )2 , +‬است‪.‬‬
‫)‪ٔ f (x‬‬ ‫دامنه تابع ‪= | x | −‬‬
‫ب) ٔ‬
‫‪3‬‬
‫دامنه تابع ثابت ‪ f)x( =2‬برابر (∞‪ )-∞ ,+‬است‪.‬‬
‫پ) ٔ‬
‫ت) اگر ‪ f)x( =2x+1‬آنگاه‪. f (1) = f (2) ،‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ 4‬یک تانکر گاز از یک استوانه و دو نیم کره به شعاع ‪ r‬در دو انتهای استوانه‪ ،‬تشکیل شده است‪ .‬اگر ارتفاع استوانه ‪ 30‬متر باشد‪ ،‬حجم‬
‫تانکر را بر حسب تابعی از ‪ r‬بنویسید‪.‬‬
‫‪ 5‬هریک از نمودارهای زیر کدام یک از تابع های (الف) تا (ر) را نمایش می دهد؟ دامنه و برد این توابع چیست؟‬

‫‪( y = x2 -3‬الف‬ ‫‪( y= -x2 + 2‬ب ‬ ‫|‪( y = |x‬پ ‬ ‫|‪( y = -|x‬ت ‬ ‫ ‬

‫‪1‬‬
‫‪( y = (x + 1)2‬ث‬ ‫= (ج ‬‫‪y |x|−‬‬ ‫|‪( y = |x-2‬چ ‬ ‫)‪( y = -(x+2‬ح ‬‫‪2‬‬
‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪1 2‬‬
‫‪( y = -|x|-2‬خ‬ ‫‪( y = (x-2)2 + 3‬د ‬ ‫‪( y = |x|-2‬ذ ‬ ‫ ‪( y =(x + ) − 3‬ر ‬
‫‪2‬‬

‫‪116‬‬
‫درس سوم‪:‬انواع تابع‬

‫بازه [‪ ]-2  ,  3‬محدود شده باشد‪ .‬در این صورت‬

‫دامنه هریک از توابع تمرین ‪ ٥‬به ٔ‬
‫‪ 6‬فرض کنیم ٔ‬
‫برد هر تابع را پیدا کنید‪ .‬از نمودارها کمک بگیرید‪.‬‬
‫ضابطه این تابع را بنویسید و مقادیر خواسته شده را حساب‬
‫ٔ‬ ‫‪ 7‬نمودار تابع ‪ f‬داده شده است‪.‬‬
‫کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫)‪f ( 5‬‬ ‫)‪ f   (6‬‬ ‫(‪ f  )3‬‬ ‫) (‪f‬‬ ‫(‪ f  )0‬‬ ‫) ‪ f (− 5‬‬
‫‪ 2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ 8‬نمودار یک تابع خطی از نقاط (‪ )4,3‬و (‪ )0,3‬می گذرد‪ f  )-4( .‬و (‪ f  )-1‬را به دست آورید‪.‬‬
‫مکالمه تلفنی با کشور دیگر‪ ،‬از زمان برقراری تماس برای ‪ 3‬دقیقه یا کمتر‪2 ،‬هزار‬
‫ٔ‬ ‫هزینه‬
‫ٔ‬ ‫‪9‬‬
‫هزینه آن اضافه می شود‪ .‬مثال ً برای‬
‫تومان است و پس از آن برای هر دقیقه یک هزارتومان به ٔ‬
‫زمان بیشتر از ‪ 3‬دقیقه تا دقیقاً ‪ 4‬دقیقه‪ 3 ،‬هزار تومان دریافت می شود‪ .‬نمودار هزینه را‬
‫برحسب زمان تا پایان زمان ‪ 6‬دقیقه رسم کنید‪.‬‬
‫‪ 10‬کدام یک از رابطه های زیر یک تابع را نمایش می دهد؟ چرا؟ نمودار هر دو معادله را رسم‬
‫کنید‪.‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x >0‬‬ ‫‪2x‬‬ ‫‪x <0‬‬

‫‪f (x) = ‬‬ ‫‪g(x) = ‬‬ ‫ ‬
‫‪x + 2‬‬ ‫‪x ≤2‬‬ ‫‪x + 1‬‬ ‫‪x ≤0‬‬

‫‪ 11‬الگوی زیر از تعدادی ذوزنقه تشکیل شده است‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫الف) جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫تعداد ذوزنقه ها‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪n‬‬

‫محیط شکل‬

‫رابطه بین تعداد ذوزنقه ها و محیط شکل‪ ،‬یک تابع را معلوم می کند؟ دامنه و برد این‬
‫ٔ‬ ‫ب) چرا‬
‫تابع چیست؟ نمودار آن را رسم کنید‪.‬‬
‫‪ 12‬نمودار تابعی‪ ،‬یک سهمی است که از نقاط (‪ )1 , -٢‬و (‪ )2 ,  -٣‬می گذرد و محور ‪y‬ها‬
‫را درنقطه ای به عرض ‪ ١‬قطع می کند‪ .‬نمایش جبری این تابع را بیابید و نمودار آن را رسم و‬
‫دامنه و برد تابع را مشخص کنید‪.‬‬

‫‪117‬‬
 ‫‪6‬‬

‫فصل‬
‫شمارش‪ ،‬بدون شمردن‬

‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫«سورۀ ابراهیم آیۀ ‪»34‬‬ ‫َو إ ْن ت َ ُع ُّدو ْا ن ْع َم َة اللّٰه ٰل ت ُ ْح ُ‬
‫صو ٰها‬
‫و اگر بخواهید نمی توانید نعمت های خدا را بشمارید‪.‬‬

‫دریای خزر‬

‫شمارش‬ ‫درس اول‬

‫رس‬
‫ج فا‬ ‫درس دوم‬
‫خلی‬ ‫جایگشت‬

‫دریای عمان‬
‫ترکیب‬ ‫درس سوم‬
‫داشتن حداقل چند رنگ کافی است تا هر نقشه ای را بتوان به گونه ای‬
‫ناحیه هم مرزی هم رنگ نباشند؟‬
‫رنگ آمیزی کرد که هیچ دو ٔ‬
‫درس اول‪ :‬شمارش‬

‫درس اول‪ :‬شمارش‬

‫شاید شمارش درنظر برخی افراد‪ ،‬یک مهارت با اهمیت ریاضی نباشد و تنها یک عمل ساده‬
‫باشد؛ ّاما آیا واقعاً شمردن همیشه آسان است؟‬
‫می دانید که دو اتومبیل نباید پالک یکسان داشته باشند‪ .‬با پالک هایی به صورت مقابل‪ ،‬با‬
‫استفاده از حروف و اعداد‪ ،‬چند اتومبیل را می توان شماره گذاری کرد؟‬

‫اصل جمع و اصل ضرب‬

‫قورمه‬

‫قیمه‬ ‫فعالیت‬
‫‪ 1‬امین قصد دارد به خاطر قبولی در یک آزمون به دوستش پوریا‪ ،‬شیرینی بدهد‪ .‬او با خود‬
‫فکر می کند که پوریا را به یکی از دو مکان رستوران «یا» آب میوه فروشی دعوت کند‪ .‬اگر‬
‫هویج‬
‫به رستوران برود‪ ،‬تنها یکی از ‪ 2‬نوع غذای چلوخورشت قورمه سبزی و قیمه را می تواند‬
‫ میوه هویج‪ ،‬سیب و پرتقال‬
‫انتخاب کند و اگر به آب میوه فروشی برود‪ ،‬تنها یکی از سه نوع آب ٔ‬
‫سیب‬
‫را می تواند انتخاب کند‪ .‬چند انتخاب برای پوریا وجود دارد؟‬
‫پرتقال‬

‫هفته بعد پوریا قصد دارد به خاطر تولدش امین را دعوت کند‪ .‬اما او می خواهد امین‬
‫ٔ‬ ‫‪2‬‬
‫را هم به آن رستوران «و» هم به آن آب میوه فروشی ببرد و در رستوران یک انتخاب و در‬
‫هویج‬ ‫آب میوه فروشی هم یک انتخاب به او بدهد‪ .‬امین چند نوع انتخاب خواهد داشت؟‬
‫سیب‬
‫قورمه‬ ‫پرتقال‬ ‫‪ 3‬چه تفاوتی در دو سؤال باال وجود داشت که باعث شد تعداد حالت های موجود در دو‬
‫هویج‬
‫مثال متفاوت باشد؟‬
‫قیمه‬
‫سیب‬

‫پرتقال‬

‫‪119‬‬
 ‫فصل ‪ : 6‬ترکیبیات‬

‫‪ 4‬در هر یک از دو سؤال باال چه رابطه ای بین تعداد گزینه های فهرست های انتخابی‬

‫رستوران و آب میوه فروشی و تعداد حاالت جواب وجود دارد؟ چرا؟‬
‫‪ m‬انتخاب‬
‫اصل جمع‪ :‬اگر کاری را بتوان به دو روش انجام داد‪ ،‬به طوری که در روش اول ‪m‬‬
‫انتخاب و در روش دوم ‪ n‬انتخاب وجود داشته باشد‪ ،‬برای انجام کار موردنظر ‪m+n‬‬
‫روش وجود دارد‪.‬‬
‫‪ n‬انتخاب‬

‫«توجه کنید که نهایتاً قرار است کار مورد نظر فقط با یکی از شیوه ها انجام شود‪ .‬مثال ً در قسمت‬
‫اول فعالیت قبل‪ ،‬امین فقط یکی از کارهای «دعوت به رستوران یا دعوت به آب میوه فروشی»‬
‫را انجام می دهد»‪.‬‬

‫تعمیم اصل جمع‪ :‬اگر کاری را بتوان به ‪ k‬روش انجام داد‪ ،‬به طوری که در روش اول ‪m1‬‬
‫انتخاب‪ ،‬در روش دوم ‪ m2‬انتخاب ‪ … ،‬و در روش ‪k‬ام ‪ mk‬انتخاب وجود داشته باشد‪ ،‬برای‬
‫انجام کار موردنظر ‪ m1+ m2 + … + mk‬روش وجود دارد‪.‬‬

‫مرحله‬
‫ٔ‬ ‫اصل ضرب‪ :‬اگر انجام کاری شامل دو مرحله باشد‪ ،‬به طوری که برای انجام‬
‫مرحله دوم را بتوان به ‪ n‬روش انجام‬
‫ٔ‬ ‫اول ‪ m‬روش و برای هر کدام از این ‪ m‬روش‪،‬‬
‫داد‪ ،‬در کل کار موردنظر با ‪ m * n‬روش قابل انجام است‪.‬‬

‫مازندران‬
‫مرحله اول‬
‫ٔ‬ ‫«توجه کنید که هر دو مرحله باید انجام پذیرد‪ .‬مثال ً در مثال ‪ 2‬هم دعوت به رستوران که‬
‫قزوین‬
‫مرحله دوم است‪ ،‬صورت می پذیرد»‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫است انجام می گیرد و هم دعوت به آب میوه فروشی که‬ ‫تهران‬

‫مثال‬ ‫مرکزی‬

‫فردی می خواهد با اتومبیل خود از تهران به اصفهان برود و برای این کار قصد دارد از قم‬ ‫قم‬
‫عبور کند‪ .‬اگر از تهران به قم دو مسیر ‪ a‬و ‪ b‬و از قم به اصفهان سه مسیر ‪ 1‬و ‪ 2‬و ‪ 3‬وجود‬
‫داشته باشند‪ ،‬این فرد به چند طریق می تواند از تهران به اصفهان سفر کند؟‬
‫حل‪ :‬طبق اصل ضرب تعداد حالت ها ‪ 2*3=6‬است که عبارت اند از‪:‬‬
‫‪a,1 a,2 a,3‬‬ ‫اصفهـان‬
‫‪b,1 b,2 b,3‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪1‬‬ ‫چهارمحال‬
‫تهران‬ ‫قم‬ ‫‪2‬‬ ‫اصفهان‬ ‫و بختیاری‬

‫‪b‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪120‬‬
‫درس اول‪ :‬شمارش‬

‫مرحله‬
‫ٔ‬ ‫تعمیم اصل ضرب‪ :‬اگر انجام کاری شامل ‪ k‬مرحله باشد؛ به طوری که برای انجام‬
‫مرحله ‪ k‬ام ‪ mk‬روش‬
‫ٔ‬ ‫مرحله دوم ‪ m2‬روش ‪ … ،‬و برای انجام‬
‫ٔ‬ ‫اول ‪ m1‬روش‪ ،‬برای انجام‬
‫وجودداشته باشد (با فرض اینکه در هر مرحله انتخاب تمام روش های آن مرحله ممکن باشد)‪،‬‬
‫کار موردنظر با ‪ m1* m2 * … * mk‬روش قابل انجام است‪.‬‬

‫کار در کالس‬
‫شاخه گل»‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬پژمان قصد دارد به عیادت دوستش برود‪ .‬او به یکی از دو انتخاب «یک‬
‫خانه دوستش فکر می کند‪ .‬گل هایی که او در نظر دارد‪،‬‬ ‫یا «یک نوع شیرینی» برای بردن به ٔ‬
‫عبارت اند از‪ :‬مریم‪ ،‬گالیل‪ ،‬زنبق و ُرز‪ .‬شیرینی هایی که او درنظر دارد‪ ،‬عبارت اند از‪ :‬گردویی‪،‬‬
‫نارگیلی و کشمشی‪ .‬او چند انتخاب دارد؟‬

‫خانه جدید یکی از دوستانش برود‪ .‬او این بار می خواهد‬ ‫هفته بعد پژمان می خواهد به دیدن ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪2‬‬
‫«یک شاخه گل» و «یک نوع شیرینی» بخرد و همان گزینه ها را در ذهن دارد‪ .‬او این بار به چند‬
‫حالت می تواند خرید کند؟ آنها را بنویسید‪.‬‬

‫‪ 3‬در هر یک از قسمت های (‪ )1‬و (‪ )2‬از چه اصلی استفاده کردید؟ چرا؟‬

‫‪ 4‬دو مسئله طرح کنید که یکی با اصل جمع و یکی با اصل ضرب حل شود‪.‬‬

‫در برخی مسائل الزم است از هر دو اصل جمع و ضرب استفاده شود‪.‬‬

‫مثال‬
‫فردی می خواهد از تهران به اصفهان برود‪ .‬او قصد دارد با اتومبیل خود یا با قطار این سفر‬
‫را انجام دهد‪ .‬اگر با اتومبیل خود به این سفر برود‪ ،‬مسیرها و انتخاب های او مانند مثال قبل‬
‫است و اگر تصمیم بگیرد با قطار برود‪ ،‬سه نوع قطار می تواند انتخاب کند‪ .‬او در کل چند‬
‫انتخاب دارد؟‬
‫حل‪ :‬اگر با اتومبیل برود‪ ،‬طبق اصل ضرب به ‪ 6‬طریق ممکن است و اگر قطار را انتخاب کند‬
‫سه طریق‪ .‬لذا طبق اصل جمع در کل ‪ 9‬انتخاب دارد‪.‬‬
‫با رسم یک شکل این پاسخ را توجیه کنید‪.‬‬

‫‪121‬‬
 ‫فصل ‪ : 6‬ترکیبیات‬

‫مثال‪ :‬رمزی از سه حرف تشکیل شده است که هر کدام می توانند از حروف فارسی یا حروف‬
‫کوچک انگلیسی باشند‪ .‬اگر حروف کنار هم از یک زبان نباشند‪ ،‬برای این رمز چند حالت‬
‫ممکن وجود دارد؟‬
‫حل‪:‬‬
‫گزینه سمت چپ حرف فارسی باشد‪32 * 26 * 32 = 26624 :‬‬ ‫حالت اول‪ :‬اگر ٔ‬
‫گزینه سمت چپ حرف انگلیسی باشد‪26 * 32 * 26 = 21632 :‬‬ ‫حالت دوم‪ :‬اگر ٔ‬
‫تعداد حاالت ممکن‪26624 + 21632 = 48256 :‬‬

‫کار در کالس‬
‫الف با سه رقم ‪ 5‬و ‪ 3‬و ‪ 2‬چند عدد سه رقمی می توان نوشت؟ به طور مثال ‪ 235‬و ‪352‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪222‬‬

‫و ‪ 335‬سه نمونه از این اعدادند‪ .‬برای این کار می توان نوشتن عدد سه رقمی را به صورت‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪223‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪225‬‬
‫پرکردن سه جایگاه مقابل با ارقام مذکور درنظر گرفت‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪232‬‬
‫صدگان‬ ‫دهگان‬ ‫یکان‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪233‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪235‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪252‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪253‬‬
‫مرحله آن باید انجام شود‪ ،‬برای به دست آوردن جواب‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫پس این کار سه مرحله دارد و هر سه‬ ‫‪5‬‬ ‫‪255‬‬
‫تعداد راه های پرکردن هر جایگاه باید مشخص شود و با استفاده از اصل ضرب درهم ضرب‬
‫‪2‬‬
‫شود‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫هر جایگاه را به سه حالت می توان پر کرد؛ لذا ‪ 27‬عدد وجود دارد‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ 5‬یا ‪ 3‬یا ‪2‬‬ ‫‪ 5‬یا ‪ 3‬یا ‪2‬‬ ‫‪ 5‬یا ‪ 3‬یا ‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫= …… * …… * …… تعداد حالت ها‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫با نمودار درختی در سال های پیش آشنا شده اید‪ .‬از این نمودار نیز می توان برای به دست‬ ‫‪5‬‬
‫آوردن تعداد اعداد موردنظر و نیز نوعی از نمایش آنها استفاده کرد‪.‬به نمودار درختی کشیده‬ ‫‪2‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬
‫حاشیه صفحه دقت و آن را تکمیل کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫شده در‬
‫‪5‬‬
‫ب با همان سه رقم چند عدد سه رقمی می توان ساخت که رقم تکراری نداشته باشد؟‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬ــ برای پرکردن جایگاه اول از سمت چپ (صدگان) چند حالت امکان دارد؟‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪5‬‬
‫‪2‬‬
‫تعداد حالت ها‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬ــ حال فرض کنیم یکی از اعداد را در اولین جایگاه گذاشته ایم‪ .‬برای پرکردن جایگاه دوم‬ ‫‪5‬‬
‫‪2‬‬
‫چند حالت امکان دارد؟‬
‫یک عدد قرار‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬
‫گرفته است‬
‫‪5‬‬
‫تعداد حالت ها‬

‫‪122‬‬
‫درس اول‪ :‬شمارش‬

‫یک عدد قرار‬ ‫یک عدد قرار‬

‫‪3‬ــ برای پرکردن جایگاه سوم چند حالت وجود دارد؟‬
‫گرفته است‬ ‫گرفته است‬
‫لذا …… = …… *…… * …… عدد سه رقمی توسط ‪ 2‬و ‪ 3‬و ‪ 5‬با ارقام غیرتکراری‬
‫تعداد حالت ها‬ ‫وجود دارد‪.‬‬

‫پ با همان سه عدد چند عدد سه رقمی زوج می توان نوشت؟‬

‫‪1‬ــ جایگاه سمت راست به چند روش می تواند پر شود‪ ،‬به گونه ای که عدد ساخته شده زوج‬
‫باشد؟‬
‫‪2‬ــ دو جایگاه دیگر هر یک به چند روش می توانند‪ ،‬پر شوند؟‬
‫لذا تعداد اعداد در این حالت برابر است با …… = …… * …… * ……‬

‫ت با همان سه عدد چند عدد سه رقمی زوج با ارقام غیرتکراری می توان نوشت؟‬

‫‪1‬ــ جایگاه سمت راست به چند روش می تواند پر شود به گونه ای که عدد ساخته شده زوج باشد؟‬
‫‪2‬ــ پس از پرکردن جایگاه سمت راست‪ ،‬جایگاه سمت چپ‪ ،‬به چند طریق می تواند پر شود؟‬
‫‪3‬ــ حال جایگاه وسط به چند طریق می تواند پرشود؟‬
‫‪4‬ــ لذا تعداد اعداد مورد نظر در این حالت برابر است با ‪..... *..... *..... =.....‬‬

‫مثال‬
‫با ارقام ‪ 7‬و ‪ 3‬و ‪ 2‬و ‪0‬‬
‫الف) چند عدد سه رقمی می توان نوشت؟‬
‫ب) چند عدد سه رقمی با ارقام غیرتکراری می توان نوشت؟‬
‫پ)چند عدد سه رقمی فرد با ارقام غیرتکراری می توان نوشت؟‬
‫ت) چند عدد سه رقمی زوج با ارقام غیرتکراری می توان نوشت؟‬

‫حل‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫الف) با توجه به اصل ضرب و چون رقم صفر در جایگاه صدگان نمی تواند باشد؛ بنابراین تعداد‬
‫تعداد حالت ها‬ ‫حالت ها مطابق شکل مقابل است‪.‬‬
‫لذا ‪ 48‬عدد سه رقمی با ارقام مذکور می توان نوشت‪.‬‬
‫‪3 * 4 * 4 = 48‬‬

‫‪123‬‬
 ‫فصل ‪ : 6‬ترکیبیات‬

‫ب) طبق اصل ضرب و با توجه به اینکه رقم صفر در سمت چپ نمی تواند بیاید و ارقام نباید‬
‫تکراری باشند؛ لذا تعداد حالت ها مطابق شکل مقابل است؛ بنابراین ‪ 18‬عدد می توان نوشت‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3 * 3 * 2 = 18‬‬ ‫تعداد حالت ها‬

‫پ) با توجه به اینکه رقم سمت راست باید ‪ 3‬یا ‪ 7‬باشد و رقم صفر هم نمی تواند رقم سمت چپ‬
‫باشد؛ لذا تعداد حالت ها به صورت مقابل است‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2 *2 * 2= 8‬‬ ‫تعداد حالت ها‬

‫ت) چون عدد موردنظر باید زوج باشد؛ لذا رقم سمت راست باید ‪ 0‬یا ‪ 2‬باشد و چون در حالتی‬
‫که رقم ‪2‬سمت راست باشد‪ ،‬رقم ‪ 0‬سمت چپ هم نمی تواند باشد‪ ،‬لذا باید دو حالت زیر را‬
‫درنظر بگیریم و طبق اصل جمع تعداد حاصل در دو حالت را با هم جمع کنیم‪.‬‬

‫حالت اول‪ :‬اگر رقم سمت راست ‪ 2‬باشد؛ یعنی رقم سمت راست یک حالت می تواند باشد؛‬ ‫‪ 3‬یا ‪7‬‬
‫‪2‬‬
‫لذا طبق اصل ضرب تعداد حالت ها به صورت مقابل است‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2 * 2 * 1=4‬‬
‫تعداد حالت ها‬

‫حالت دوم‪ :‬اگر رقم سمت راست ‪ 0‬باشد‪ ،‬حالت های جایگاه ها به صورت مقابل است‪.‬‬ ‫‪ 2‬یا ‪ 3‬یا ‪7‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪3 *2 * 1=6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫لذا در کل ‪ 10‬عدد می توان نوشت‪.‬‬
‫تعداد حالت ها‬

‫راه حل دوم‪ :‬با توجه به صورت سؤال های (ب)‪( ،‬پ) و (ت) می توان به صورت زیر جواب‬
‫را حساب کرد‪:‬‬
‫‪ =18-8=10‬جواب قسمت (پ) ‪ -‬جواب قسمت (ب) = جواب قسمت (ت)‬

‫تمرین‬
‫‪ 1‬تعداد حالت های ممکن برای رمز یک دستگاه را در حالت های زیر به دست آورید‪.‬‬
‫مشخص کنید برای این کار از اصل جمع استفاده می شود یا از اصل ضرب یا از هر دو‪.‬‬
‫الف) این رمز از یک گزینه تشکیل شده‪ ،‬که یک عدد یا یک حرف الفبای فارسی است‪.‬‬
‫گزینه دوم یک حرف الفبای‬
‫گزینه اول یک عدد و ٔ‬
‫ب) این رمز از دو گزینه تشکیل شده است که ٔ‬
‫فارسی است‪.‬‬
‫گزینه دیگر یک حرف‬
‫پ) این رمز از دو گزینه تشکیل شده است که یکی از گزینه ها یک عدد و ٔ‬
‫الفبای فارسی است‪.‬‬
‫‪124‬‬
‫درس اول‪ :‬شمارش‬

‫ت) این رمز از دو گزینه تشکیل شده است که یا هر دو گزینه عددند یا هر دو گزینه حروف‬
‫انگلیسی اند‪.‬‬
‫گزینه اول اعداد غیرتکراری و دو ٔ‬
‫گزینه دوم‬ ‫ث) این رمز از ‪ 4‬گزینه تشکیل شده است که دو ٔ‬
‫حروف انگلیسی غیرتکراری اند‪.‬‬

‫‪ 2‬در یک شهرک صنعتی ‪ 5‬بلوار اصلی و در هر بلوار‪ ،‬بین ‪ 8‬تا ‪ 10‬خیابان‪ ،‬و در هر خیابان‬
‫بین ‪ 10‬تا ‪ 12‬کوچه و در هر کوچه بین ‪ 20‬تا ‪ 30‬کارخانه وجود دارد‪ .‬حداقل و حداکثر تعداد‬
‫کارخانه هایی که ممکن است در این شهرک وجود داشته باشد‪ ،‬چند تاست؟‬

‫‪A‬‬ ‫‪ 3‬می خواهیم رأس های مثلث زیر را با دو رنگ قرمز و آبی رنگ کنیم‪.‬‬
‫الف) به چند طریق این کار امکان پذیر است؟‬
‫ب) به چند طریق می توان این رنگ آمیزی را انجام داد‪ ،‬به گونه ای که رأس هایی که به هم‬
‫وصل اند‪ ،‬هم رنگ نباشند‪.‬‬
‫پ) هر دو قسمت (الف) و (ب) را در حالتی که از سه رنگ مختلف استفاده می کنیم‪ ،‬بررسی‬
‫کنید‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬

‫مجموعه ‪ A‬انتخاب‬
‫ٔ‬ ‫‪ 4‬با پالک هایی به صورت زیر که عدد دو رقمی سمت راست آنها از‬
‫مجموعه ‪C‬‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه ‪ B‬انتخاب شوند و حرف استفاده شده در آن از‬
‫ٔ‬ ‫شوند و سایر ارقام از‬
‫انتخاب شود‪ ،‬چند ماشین را می توان شماره گذاری کرد؟‬
‫{‪A=}11,22, ……,99‬‬
‫{‪B=}1 ,2 , 3 , 4 ,5 , 6 , 7 , 8 ,9‬‬
‫{ی ‪ ,‬ه ‪ ,‬و ‪ ,‬ن ‪ ,‬م ‪ ,‬ل ‪ ,‬ق ‪ ,‬ط ‪ ,‬ص ‪ ,‬س ‪ ,‬د ‪ ,‬ج ‪ ,‬ب}=‪C‬‬

‫‪ 5‬در یک کشور نوعی اتومبیل در ‪ 5‬مدل ‪ 10 ،‬رنگ ‪ 3 ،‬حجم موتور مختلف و ‪ 2‬نوع دنده‬
‫(اتوماتیک و غیر اتوماتیک)تولید می شود‪.‬‬
‫الف) چند نوع مختلف از این اتومبیل تولید می شود؟‬
‫ب) اگر یکی از رنگ های تولید شده مشکی باشد ‪ ،‬چند نوع از این‬
‫اتومبیل بارنگ مشکی تولید می شود؟‬
‫پ) چند نوع از این اتومبیل مشکی دنده اتوماتیک تولید می شود؟‬

‫‪125‬‬
 ‫فصل ‪ : 6‬ترکیبیات‬

‫‪ 6‬یک آزمون چندگزینه ای شامل ‪ 10‬سؤال ‪ 4‬گزینه ای و ‪ 5‬سؤال ‪ 2‬گزینه ای (بله ‪ -‬خیر)‬
‫است‪ .‬فردی قصد دارد به سؤال ها به صورت تصادفی جواب دهد‪ .‬او به چند روش می تواند‬
‫این کار را انجام دهد اگر‪:‬‬
‫الف) اگر مجبور باشد به هم ٔه سؤال ها جواب دهد؟‬
‫ب) بتواند سؤال ها را بدون جواب هم بگذارد؟‬

‫‪B‬‬

‫‪ 7‬اگر شکل مقابل نشان دهندۀ جاده های بین شهرهای ‪ A‬و ‪ B‬و ‪ C‬و ‪ D‬و ‪ E‬باشد و هم ٔه‬
‫‪E‬‬
‫جاده ها یک طرفه باشند‪ ،‬به چند طریق می توان از شهر ‪ A‬به شهر ‪ E‬رفت؟‬ ‫‪A‬‬

‫‪D‬‬
‫‪C‬‬

‫‪ 8‬مسئله زیر را به گونه ای کامل کنید که جواب ارائه شده‪ ،‬درست باشد‪.‬‬
‫مسئله ‪ :‬چند عدد دو رقمی زوج می توان نوشت؛ به طوری که ‪.........................‬؟‬

‫حل‪ :‬تعداد راه های نوشتن یکان برابر ‪ 5‬تاست و تعداد راه های نوشتن دهگان برابر‬
‫‪ 4‬تاست ‪ .‬لذا با توجه به اصل ضرب ‪ 20‬عدد با شرایط مورد نظر وجود دارد‪.‬‬

‫‪ 9‬مسئله ای طرح کنید که با استفاده از اصل جمع یا اصل ضرب و یا هردوی آنها حل شود‬
‫و جواب آن به صورت زیر باشد‪.‬‬

‫‪2*2*2 + 3*3*3 = 35‬‬

‫‪126‬‬
‫درس دوم‪ :‬جایگشت‬

‫درس دوم‪ :‬جایگشت‬

‫جایگشت‬

‫سه فیش و سه درگاه مانند شکل مقابل وجود دارند که باعث اتصال دو دستگاه الکتریکی‬
‫به هم می شوند‪ .‬برای اتصال درست دو دستگاه‪ ،‬باید هر فیش به درگاه مخصوص به خود‬
‫وصل شده باشد‪ .‬چند حالت مختلف برای اتصال سه فیش به سه درگاه وجود دارد؟ بین تمام‬
‫حالت ها فقط یکی منجر به کارکردن درست دستگاه می شود‪ .‬آیا می دانید برای راحت تر پیدا‬
‫کردن حالت درست‪ ،‬شرکت های تولیدی چگونه عمل می کنند؟‬

‫فعالیت‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪ 1‬فرض کنید فیش ها را ‪ a‬و‪ b‬و ‪ c‬بنامیم‪ .‬حالت های مختلف قرار دادن آنها را درمربع های‬
‫زیر بنویسید‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪ 2‬آیا در سه مربع به هم چسبیده‪ ،‬حرفی می تواند تکرار شود؟‬

‫‪ 3‬با توجه به اصل ضرب چگونه می توان تعداد این چینش ها را به دست آورد؟‬

‫فعالیت‬
‫به چند حالت مختلف می توان چهار عدد ‪ 1‬و ‪ 2‬و ‪ 3‬و ‪ 4‬را کنار هم قرار داد؟‬
‫مسئله قبل را با استفاده از اصل ضرب حل کنیم‪ .‬فرض کنید ‪ 4‬مربع به صورت مقابل‬
‫ٔ‬ ‫می خواهیم‬
‫وجود دارد که پرکردن هر کدام از مربع ها یک مرحله از چینش است‪ .‬واضح است که هر چهار‬
‫مرحله باید انجام شود؛ لذا تعداد حالت های ممکن برای پرکردن مربع ها باید در هم ضرب شود‪.‬‬

‫«اگر چند شیء متمایز داشته‬ ‫‪ 1‬اولین مربع (مثال ً مربع سمت چپ) به چند روش می تواند پرشود؟‬
‫حالت ِ‬
‫چیدن آنها‬ ‫باشیم‪ ،‬به هر ِ‬ ‫ــ پس از پرشدن اولین مربع چند عدد چیده نشده باقی مانده است؟‬
‫کنار هم‪ ،‬یک جایگشت از آن‬ ‫ــ حال دومین مربع را به چند روش می توان پر کرد؟ سومین و چهارمین مربع را چطور؟‬
‫اشیاء می گوییم‪».‬‬ ‫ــ حال با توجه به اصل ضرب‪ ،‬تعداد حالت های ممکن برابر است با‬
‫………*………*………*………‬

‫‪127‬‬
 ‫فصل ‪ : 6‬ترکیبیات‬

‫بنابراین تعداد راه های چیدن چهار شیء متمایز یا به عبارتی تعداد جایگشت های چهار شیء‬
‫………*………*………*………‬ ‫متمایز عبارت است از حاصل ضرب‬
‫‪ 2‬به نظر شما تعداد روش های چیدن پنج حرف یونانی ‪ α‬و ‪ β‬و ‪ γ‬و ‪ δ‬و ‪( θ‬به ترتیب آلفا‪ ،‬بتا‪،‬‬
‫گاما‪ ،‬دلتا و ِتتا خوانده می شوند) کنار هم و بدون تکرار‪ ،‬یا به عبارتی تعداد جایگشت های پنج‬
‫شیء متمایز چندتاست؟‬
‫‪ 3‬تعداد کلمات هفت حرفی (با معنی و بدون معنی) که از کنار هم قرار دادن حروف «ت»‪،‬‬
‫«ش»‪« ،‬و»‪« ،‬ا»‪« ،‬ن»‪« ،‬پ» و «ه» می توان ساخت چندتاست؟ (بدون تکرار حروف)‬
‫‪ 4‬با استفاده از ارقام ‪ 1 ،2 ،3 ،4 ،5 ،6 ،7 ،8 ،9‬چند عدد ‪ 9‬رقمی با ارقام متمایز می توان نوشت؟‬
‫‪ 5‬تعداد جایگشت های ‪ 10‬شیء متمایز چندتاست؟‬
‫‪ 6‬اگر ‪ n‬یک عدد طبیعی باشد‪ ،‬تعداد جایگشت های ‪ n‬شیء متمایز را با یک حاصل ضرب‬
‫نشان دهید‪.‬‬

‫معرفی یک نماد‬

‫اگر ‪ n‬یک عدد طبیعی باشد‪ ،‬حاصل ضرب اعداد طبیعی و متوالی از ‪ 1‬تا ‪ n‬را به صورت !‪n‬‬
‫(‪ n‬فاکتوریل) نمایش می دهیم‪ .‬به طور مثال ‪ 3!=1*2*3 2! = 1*2 1! =1‬و الی آخر‬
‫قرار داد‪0!=1 :‬‬
‫حال با توجه به این نماد‪ ،‬تعداد جایگشت های ‪ n‬شیء متمایز برابر است با ……… ‪.‬‬
‫کار در کالس‬

‫!‪5‬‬
‫‪ 1‬مانند نمونه هر قسمت را کامل کنید‪.‬‬
‫= !‪( 6‬الف‬ ‫!‪6 × 5 × 4 × 3 × 2 × 1 = 6 × 5‬‬ ‫!‪( 8‬ب‬

‫!‪( 10‬پ‬ ‫!‪( n‬ت‬

‫‪ 2‬حاصل عبارت های زیر را به دست آورید‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪4! ‬‬
‫‪× 4 × 3 × 2×1‬‬
‫=‪( 5! 5‬الف‬
‫=‬ ‫‪5‬‬ ‫ ‬ ‫!‪( 10‬ب‬ ‫(پ‬ ‫!‪n‬‬
‫!‪4‬‬ ‫‪4×‬‬ ‫‪× 2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪×1‬‬ ‫!‪9‬‬ ‫!)‪(n −1‬‬
‫!‪4‬‬
‫!‪8‬‬
‫(ت‬ ‫!‪( 10‬ث‬ ‫(ج‬ ‫!‪n‬‬
‫!‪6‬‬ ‫!‪8‬‬ ‫!)‪(n − 2‬‬

‫!‪8‬‬
‫(چ‬ ‫!‪( 10‬ح‬ ‫(خ‬ ‫!‪n‬‬
‫!‪5‬‬ ‫!‪7‬‬ ‫!)‪(n − 3‬‬

‫(د‬ ‫!‪n‬‬
‫(ذ‬ ‫!‪n‬‬
‫(ر‬ ‫!‪n‬‬
‫!)‪(n − 4‬‬ ‫!)‪(n − 5‬‬ ‫!)‪(n − k‬‬

‫‪128‬‬
‫درس دوم‪ :‬جایگشت‬

‫‪ 3‬حاصل ضرب های زیر را مانند نمونه با استفاده از نماد فاکتوریل نمایش دهید‪.‬‬
‫!‪9‬‬
‫= ‪( 9*8‬الف‬ ‫‪( 9*8*7*6‬ب   ‬
‫!‪7‬‬
‫‪( 11*10*9‬پ‬ ‫‪( 8‬ت  ‬
‫(‪( n(n-1‬ث‬ ‫(‪( n(n-1()n-2()n-3‬ج‬

‫فعالیت‬
‫‪ 1‬تعداد کلمات هفت حرفی که بدون تکرار حروف با حروف ‪ a , b ,d , e , f , s , t‬می توان‬
‫نوشت؛ یعنی تعداد جایگشت های هفت شیء متمایز برابر است با ……… ‪.‬‬

‫‪ 2‬حال با توجه به اصل ضرب می خواهیم تعداد کلمات سه حرفی با حروف متمایز را که با‬
‫همان هفت حرف باال می توان نوشت‪ ،‬به دست آوریم‪.‬‬
‫کلمه سه حرفی چند انتخاب داریم؟ برای انتخاب دوم‬
‫‪ ‬برای انتخاب اولین حرف از حروف ٔ‬
‫و سوم حرف چطور؟‬
‫‪ ‬بنابراین تعداد کلمات سه ِ‬
‫حرفی موردنظر برابر است با ………‪..‬‬

‫در واقع آنچه به دست آمد‪ ،‬تعداد راه های چیدن سه شیء از هفت شیء متمایز یا به عبارتی‬
‫تعداد جایگشت های سه تایی از هفت شیء متمایز است‪.‬‬

‫‪ 3‬تعداد جایگشت های چهارتایی از نه شیء متمایز را به دست آورید‪.‬‬

‫‪ 4‬اعداد به دست آمده در مراحل ‪ 2‬و ‪ 3‬را با استفاده از فاکتوریل بنویسید‪.‬‬

‫‪ 5‬تعداد جایگشت های سه تایی از ‪ n‬شیء متمایز را به دست آورید و آن را با استفاده از‬
‫فاکتوریل بنویسید‪.‬‬

‫‪ 6‬تعداد جایگشت های ‪r‬تایی از ‪ n‬شیء متمایز (‪ )0≥ r ≤ n‬را به دست آورید و آن را با‬
‫استفاده از فاکتوریل بنویسید‪.‬‬

‫تعداد جایگشت های ‪ r‬تایی از ‪ n‬شیء متمایز یا به  عبارتی تعداد انتخاب های ‪ r‬شیء از بین ‪ n‬شیء متمایز را که در آنها ترتیب‬
‫!‪n‬‬ ‫قرار گرفتن مهم باشد‪ ،‬با (‪ p)n,r‬نمایش می دهیم و مقدار آن از دستور زیر محاسبه می شود‪.‬‬
‫= )‪P(n, r‬‬
‫!)‪(n − r‬‬

‫‪129‬‬
 ‫فصل ‪ : 6‬ترکیبیات‬

‫مثال‬
‫کلمه «جهانگردی» و بدون تکرار حروف‪:‬‬
‫با حروف ٔ‬
‫کلمه ‪ 8‬حرفی می توان نوشت؟ چند تا از آنها به «ی» ختم می شود؟‬
‫الف چند ٔ‬
‫کلمه ‪ 8‬حرفی می توان نوشت که در آنها حروف «د» و «ی» کنار هم قرار داشته باشند؟‬
‫ب چند ٔ‬
‫پ چند ٔ‬
‫کلمه ‪ 6‬حرفی می توان نوشت؟ چند تا از آنها به «گردی» ختم می شوند؟‬
‫کلمه «جهان» چهار حرف اول باشند؟‬
‫کلمه ‪ 8‬حرفی می توان نوشت که در آنها حروف ٔ‬
‫ت چند ٔ‬
‫کلمه «جهان» کنار هم باشند؟‬
‫کلمه ‪ 8‬حرفی می توان نوشت که در آنها حروف ٔ‬
‫ث چند ٔ‬
‫کلمه ‪ 8‬حرفی می توان نوشت که با حرف نقطه دار شروع شوند؟‬
‫ج چند ٔ‬

‫حل‪:‬‬
‫الف) برای نوشتن تمام کلمات ‪ِ 8‬‬
‫حرفی بدون حروف تکراری با این ‪ 8‬حرف کافی است تعداد‬
‫جایگشت های ‪ 8‬شیء متمایز را به دست آوریم؛ لذا جواب برابر !‪ 8‬است‪.‬‬
‫در حالتی که حرف آخر «ی» باشد‪ ،‬کافی است تعداد جایگشت ها روی هفت حرف دیگر را‬
‫به دست آوریم؛ لذا در این حالت جواب برابر !‪ 7‬است‪.‬‬
‫ب) حروف «د» و «ی» به دو ِ‬
‫حالت «دی» و «ید» می توانند کنار هم بیایند‪ .‬برای پیداکردن تعداد‬
‫کلماتی که در آنها این دو حرف به صورت «دی» در کنار هم آمده اند‪ ،‬کافی است این دوحرف‬
‫را یک حرف درنظر بگیریم؛ لذا کافی است تعداد جایگشت های هفت شیء متمایز را به دست‬
‫آوریم که برابر است با !‪ .7‬چون همین تعداد هم برای حالت «ید» وجود دارد پس جواب کلی‬
‫برابر است با !‪.2*7‬‬

‫پ) تعداد کلمات شش حرفی برابر است با تعداد جایگشت های شش تایی از هشت شیء متمایز‬
‫!‪8‬‬ ‫!‪8‬‬
‫در حالتی که کلمه بخواهد به «گردی» ختم شود‪ ،‬با توجه به‬ ‫= )‪P(8, 6‬‬ ‫یعنی =‬
‫!‪(8 − 6)! 2‬‬
‫اینکه چهار حرف آخر مشخص اند؛ لذا فقط باید تعداد حالت های نوشتن دو حرف اول توسط‬
‫کلمه «جهان» را به دست آورد که برابر است با تعداد جایگشت های دوتایی از چهار‬
‫حروف ٔ‬
‫!‪4‬‬
‫= )‪P(4, 2‬‬ ‫شیء متمایز؛ یعنی‪= 12 :‬‬
‫!)‪(4 − 2‬‬

‫‪130‬‬
‫درس دوم‪ :‬جایگشت‬

‫کلمه «جهان» هستند که به !‪ 4‬حالت می توانند بیایند‪ .‬حال ‪4‬‬

‫ت) چهار حرف اول ‪ ،‬حروف ٔ‬
‫حرف آخر را باید با ‪ 4‬حرف باقی مانده (گ ر د ی ) نوشت که این کار را هم به !‪ 4‬روش‬
‫کلمه مورد نظر به !‪ 4!* 4‬روش‬ ‫می توان انجام شود‪ .‬بنابراین طبق اصل ضرب‪ ،‬نوشتن ٔ‬
‫می تواند انجام شود‪.‬‬

‫کلمه «جهان» در کنار هم برابراست با تعداد‬

‫ث) تعداد حالت های قرار گرفتن حروف ٔ‬
‫جایگشت های چهار شیء متمایز یعنی !‪ .4‬حال هر کدام از این جایگشت ها را که درنظر‬
‫کلمه ‪ 8‬حرفی کافی است این چهار حرف کنار هم قرار گرفته (چهار حرف‬
‫بگیریم‪ ،‬برای نوشتن ٔ‬
‫کلمه «جهان») را یک حرف حساب کنیم؛ بنابراین کافی است تعداد جایگشت های پنج شیء‬‫ٔ‬
‫متمایز را حساب کنیم که برابر است با !‪ .5‬پس طبق اصل ضرب جواب برابر است با‪.4!*5! :‬‬
‫ج) حروف اول باید یکی از سه حرف «ج»‪« ،‬ن» و «یـ» باشد‪ .‬پس ‪ 3‬انتخاب برای حرف اول‬
‫داریم‪ .‬حال با انتخاب هرکدام از این ‪ 3‬حرف برای چینش ‪ 7‬حرف دیگر !‪ 7‬وجود دارد‬
‫بنابراین جواب برابر است با‪.3*7! :‬‬

‫کار در کالس‬
‫‪ 1‬یک مربی فوتبال قصد دارد برای بازی پیش رو در تیم خود یک دفاع راست‪ ،‬یک دفاع‬
‫چپ‪ ،‬یک دفاع جلو و یک دفاع عقب قرار دهد‪ .‬او شش بازیکن دفاعی دارد که می توانند‬
‫در هر کدام از این چهار پست بازی کنند‪ .‬در شروع بازی چند حالت برای چیدن این خط‬
‫دفاعی برای این مربی وجود دارد؟‬

‫‪ 2‬با عددهای ‪ 5‬و ‪ 3‬و ‪ 2‬و ‪ 1‬چند عدد سه رقمی با ارقام غیرتکراری می توان نوشت؟‬

‫تمرین‬
‫‪ 1‬در یک لیگ فوتبال ‪ 18‬تیم قرار دارند‪ .‬در پایان این لیگ تیم های اول تا سوم به چند‬
‫حالت مختلف می توانند مشخص شوند؟‬

‫‪ 2‬از بین تعدادی کتاب مختلف می خواهیم سه کتاب را انتخاب کنیم و در قفسه ای بچینیم‪.‬‬
‫اگر تعداد حالت های مختلف برای این کار ‪ 210‬تا باشد‪ ،‬تعداد کتاب ها چند تاست؟‬

‫‪ 3‬کدام یک از موارد زیر درست و کدام نادرست است؟‬

‫!‪6! = 3! + 3‬‬ ‫!‪6! = 6 * 5‬‬
‫!‪8! = 4! * 2‬‬ ‫!‪2 * 3! = 6‬‬
‫!‪8‬‬
‫!‪)3!(2 = 9‬‬ ‫= !‪4‬‬
‫!‪2‬‬
‫‪131‬‬
 ‫فصل ‪ : 6‬ترکیبیات‬

‫‪ 4‬در یک نوع ماشین حساب کوچک که دارای ‪ 20‬کلید است‪ ،‬برای انجام یک دستور‬
‫خاص باید سه کلید مشخص با ترتیبی مشخص فشار داده شوند‪ .‬اگر فردی نداند سه کلید‬
‫مورد نظر کدام اند و بخواهد به طور تصادفی این کار را انجام دهد و فشردن هر سه کلید ‪ 2‬ثانیه‬
‫زمان بخواهد‪ ،‬این فرد حداکثر (در بدترین حالت) در چه زمانی می تواند دستور مورد نظر را‬
‫اجرا کند؟‬

‫کلمه «گل پیرا» و بدون تکرار حروف‬

‫‪ 5‬با حروف ٔ‬
‫کلمه ‪ 6‬حرفی می توان نوشت؟ چند تا از آنها با «گل» شروع می شود؟‬
‫الف) چند ٔ‬
‫کلمه ‪ 4‬حرفی می توان نوشت؟‬
‫ب) چند ٔ‬
‫کلمه ‪٦‬حرفی می توان نوشت که در آنها دو حرف «پ» و «ر» در کنار هم آمده باشند؟‬
‫پ) چند ٔ‬
‫کلمه ‪ 4‬حرفی می توان نوشت که در آنها دو حرف «پ» و «ر» در کنار هم آمده باشند؟‬‫ت) چند ٔ‬
‫کلمه «پیرا» کنار هم آمده باشند؟‬
‫کلمه ‪ 5‬حرفی می توان نوشت که در آنها حروف ٔ‬
‫ث) چند ٔ‬

‫‪132‬‬
‫درس سوم‪ :‬ترکیب‬

‫درس سوم‪ :‬ترکیب‬

‫فعالیت‬
‫!‪5‬‬
‫عدد سه رقمی با رقم های غیرتکراری می توان نوشت که عبارت اند از‪:‬‬ ‫همان طور که دیدید‪ ،‬با پنج رقم ‪ 4 ، 3 ، 2 ، 1‬و ‪ 5‬تعداد ‪= 60‬‬ ‫‪1‬‬
‫!)‪(5 − 3‬‬

‫‪123‬‬ ‫‪124‬‬ ‫‪125‬‬ ‫‪134‬‬ ‫‪135‬‬ ‫‪145‬‬ ‫‪234‬‬ ‫‪235‬‬ ‫‪245‬‬ ‫‪345‬‬
‫‪132‬‬ ‫‪142‬‬ ‫‪152‬‬ ‫‪143‬‬ ‫‪153‬‬ ‫‪154‬‬ ‫‪243‬‬ ‫‪253‬‬ ‫‪254‬‬ ‫‪354‬‬
‫‪213‬‬ ‫‪214‬‬ ‫‪215‬‬ ‫‪314‬‬ ‫‪315‬‬ ‫‪415‬‬ ‫‪324‬‬ ‫‪325‬‬ ‫‪425‬‬ ‫‪435‬‬
‫‪231‬‬ ‫‪241‬‬ ‫‪251‬‬ ‫‪341‬‬ ‫‪351‬‬ ‫‪451‬‬ ‫‪342‬‬ ‫‪352‬‬ ‫‪452‬‬ ‫‪453‬‬
‫‪312‬‬ ‫‪412‬‬ ‫‪512‬‬ ‫‪413‬‬ ‫‪513‬‬ ‫‪514‬‬ ‫‪423‬‬ ‫‪523‬‬ ‫‪524‬‬ ‫‪534‬‬
‫‪321‬‬ ‫‪421‬‬ ‫‪521‬‬ ‫‪431‬‬ ‫‪531‬‬ ‫‪541‬‬ ‫‪432‬‬ ‫‪532‬‬ ‫‪542‬‬ ‫‪543‬‬

‫به شش عدد هر ستون نگاه کنید‪ .‬چه ویژگی ای دارند؟‬

‫مجموعه {‪ A=}1 ,2 , 3 , 4 , 5‬را بنویسیم؟‬

‫ٔ‬ ‫ِ‬
‫عضوی‬ ‫‪ 2‬با توجه به ستون های جدول باال چگونه می توانیم تمام زیرمجموعه های سه‬
‫این زیرمجموعه ها چندتا هستند؟ آنها را بنویسید‪.‬‬
‫ ‪.................................................................................‬و{ ‪}1 ,2 , 3‬‬

‫‪ 3‬چه تفاوتی در فعالیت ‪ 1‬و ‪ 2‬وجود داشت که تعداد حالت های مورد نظر آنها را متمایز کرد؟‬

‫مجموعه سه عضوی از فعالیت ‪ 2‬را به دست می دهد؟‬

‫ٔ‬ ‫‪ 4‬هر ستون در فعالیت ‪ 1‬چند زیر‬

‫‪ 5‬با توجه به فعالیت ‪ ،4‬از تقسیم جواب فعالیت ‪ 1‬بر چه عددی تعداد زیرمجموعه های فعالیت ‪ 2‬حاصل می شود؟ این عدد را چگونه‬
‫می توان به دست آورد؟‬

‫نتیجه‪ :‬همان طور که مشاهده کردید‪ ،‬در فعالیت ‪ 1‬ترتیب قرارگرفتن هر سه عدد انتخاب شده در کنار هم اهمیت دارد؛ اما در فعالیت ‪ 2‬تمام‬
‫زیرمجموعه ‪3‬‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه ‪ A‬را مشخص می کند؛ یعنی در واقع هر‬
‫ٔ‬ ‫زیرمجموعه سه عضوی از‬
‫ٔ‬ ‫چینش هر سه عدد انتخاب شده یک‬‫‪ 6‬روش ِ‬
‫عضوی‪ ،‬یک حالت را مشخص می کند و فقط تعداد زیر مجموعه های سه عضوی از پنج عضو موردنظر اهمیت دارد‪.‬‬
‫= )‪P(n, r‬‬
‫!‪n‬‬ ‫ازطرفی می دانیم تعداد جایگشت های ‪ r‬شیء از ‪ n‬شیء متمایز برابر است با‪:‬‬
‫!)‪(n − r‬‬

‫‪133‬‬
 ‫فصل ‪ : 6‬ترکیبیات‬

‫بنابراین با توجه به فعالیت های ‪ 1‬تا ‪ 6‬تعداد زیرمجموعه های ‪ r‬عضوی از ‪ n‬شیء متمایز برابر‬

‫)‪P(n, r‬‬ ‫است با‪:‬‬

‫!‪r‬‬

‫به هر انتخاب ‪ r‬شیء از ‪ n‬شیء متمایز که در آن ترتیب انتخاب اهمیت نداشته باشد یا به عبارتی‬
‫زیرمجموعه ‪ r‬عضوی از یک مجموعه ‪ n‬عضوی‪ ،‬یک ترکیب ‪ r‬تایی از ‪ n‬شیء میگوییم‪.‬‬‫ٔ‬ ‫به هر‬
‫‪n‬‬
‫‪ ‬نمایش می دهیم و داریم‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫تعداد ترکیب های ‪ r‬تایی از ‪ n‬شیء متمایز را معموال ً با (‪ C)n,r‬یا‬
‫‪r ‬‬
‫‪n‬‬
‫(‪) 0≥ r ≤ n‬‬
‫!‪n‬‬
‫=‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪r‬‬ ‫‪(n‬‬ ‫‪−‬‬ ‫!‪r)!r‬‬

‫مثال‬
‫از میان شش کتاب مختلف‬
‫الف به چند طریق می توانیم چهار کتاب را در یک قفسه کنار هم بچینیم؟‬
‫ب به چند طریق می توانیم چهار کتاب را برای هدیه دادن به یک نفر انتخاب کنیم؟‬
‫حل‪:‬‬
‫الف) چون ترتیب چیدن کتاب ها در قفسه مهم است لذا جواب برابر است با تعداد جایگشت های‬
‫!‪6‬‬
‫=‬
‫)‪P(6, 4‬‬ ‫چهارتایی از شش شیء متمایز؛ یعنی ‪= 360‬‬
‫!)‪(6 − 4‬‬
‫ب) چون ترتیب انتخاب کتاب ها اهمیتی ندارد لذا فقط باید تعداد انتخاب های چهار شیء از‬
‫شش شیء متمایز؛ یعنی تعداد زیرمجموعه های چهارتایی از شش شیء متمایز را محاسبه کرد‬
‫که برابر است با‪:‬‬
‫‪ ‬‬‫‪6‬‬ ‫!‪6‬‬
‫=‬‫‪  = 15‬‬
‫!‪  (6 − 4)!4‬‬
‫‪4‬‬
‫مثال‬
‫در یک دوره مسابقات کشتی از بین ‪ 4‬داور ایرانی‪ 3 ،‬داور ژاپنی و ‪ 2‬داور روسی قرار است‬
‫کمیته ای از داوران تشکیل شود‪ .‬به چند روش می توان این کار را انجام داد اگر‪:‬‬
‫الف کمیته ‪ 4‬نفره باشد؟‬
‫ب کمیته ‪ 3‬نفره باشد و از هر یک از سه کشور یک نفر در کمیته باشد؟‬
‫پ کمیته ‪ 5‬نفره باشد و دقیقاً دو داور ایرانی داشته باشد؟‬
‫ت کمیته ‪ 5‬نفره باشد و حداقل ‪ 3‬داور ایرانی داشته باشد؟‬
‫کمیته ‪ 7‬نفره باشد و شامل ‪ 3‬داور ایرانی‪ 2 ،‬داور ژاپنی و ‪ 2‬داور روسی باشد؟‬
‫ٔ‬ ‫ث‬
‫غالمرضا تختی‪ ،‬قهرمان جهان‬
‫ج کمیته ‪ 5‬نفره باشد و حداقل یک داور ایرانی داشته باشد؟‬
‫‪134‬‬
‫درس سوم‪ :‬ترکیب‬

‫حل‪:‬‬
‫الف) چون فرقی ندارد که ‪ 4‬نفر انتخاب شده از کدام کشور باشند‪ ،‬تنها تعداد زیرمجموعه های‬
‫‪ 4‬نفره از این ‪ 9‬نفر مورد نظر است که برابر است با‪:‬‬
‫! ‪ 9  9! 9 × 8 × 7 × 6 × 5‬‬
‫=‪‬‬ ‫= ‪‬‬ ‫‪= 126‬‬
‫‪ 4  5!4! 5 ! × 4 × 3 × 2 × 1‬‬
‫‪4‬‬
‫ب) تعداد روش های انتخاب یک داور ایرانی برابر است با‪ .   = 4 :‬به همین طریق ‪ 3‬راه‬
‫‪1 ‬‬
‫برای انتخاب داور ژاپنی و ‪ 2‬راه برای انتخاب داور روسی وجود دارد‪ .‬طبق اصل ضرب‬
‫تعداد روش های انجام این کار برابر است با‪:‬‬
‫‪4*3*2 =24‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ . ‬حال ‪ 3‬داور دیگر باید از‬ ‫‪ =6‬‬ ‫پ) تعداد راه های انتخاب دو داور ایرانی برابر است با‪:‬‬
‫علیرضا سلیمانی‪ ،‬قهرمان سنگین وزن جهان‬ ‫‪2‬‬
‫‪5 ‬‬
‫‪ ‬حالت می توانند انتخاب شوند‪ .‬بنابراین‬ ‫بین ‪ِ 5‬‬
‫داور غیرایرانی انتخاب شوند که به ‪ = 10‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ ‬‬
‫طبق اصل ضرب‪ ،‬تعداد روش های انجام کار برابر است با‪:‬‬
‫‪6*10 =60‬‬
‫ت) در این حالت تعداد داوران ایرانی ‪ 3‬یا ‪ 4‬نفر می تواند باشد‪ .‬در حالتی که داوران ایرانی‬

‫‪ 3‬نفر باشند‪ ،‬این داوران به ‪  4  = 4‬حالت می توانند انتخاب شوند‪ .‬در این صورت دو ِ‬
‫نفر‬
‫‪3‬‬
‫‪5‬‬
‫طریق می تواند انجام‬ ‫دیگر باید از بین ‪ 5‬داور غیرایرانی انتخاب شوند که این کار به ‪  = 10‬‬
‫‪2‬‬
‫شود‪ .‬پس طبق اصل ضرب ‪ 10*4=40‬روش وجود دارد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ ‬روش صورت می گیرد‬ ‫در حالتی که داوران ایرانی ‪ 4‬نفر باشند‪ ،‬انتخاب این ‪ 4‬داور به ‪ = 1‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫طریق می تواند‬ ‫‪ =5‬‬ ‫و یک ِ‬
‫داور دیگر باید از بین ‪ 5‬داور غیرایرانی انتخاب شود که به‬
‫‪1 ‬‬
‫صورت گیرد‪ .‬پس طبق اصل ضرب‪ ،‬برای این حالت ‪ 5*1=5‬روش وجود دارد و جواب کل‬
‫برابر است با ‪.40+5=45‬‬
‫‪4 ‬‬
‫ث) تعداد روش های انتخاب ‪ 3‬داور ایرانی برابر است با‪ ،   = 4 :‬تعداد روش های انتخاب‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ ‬و تعداد راه های انتخاب ‪ 2‬داور روس برابر است با‪:‬‬ ‫‪=3‬‬ ‫‪ 2‬داور ژاپنی برابر است با‪:‬‬
‫‪2 ‬‬
‫‪ 2‬‬
‫‪ ‬لذا طبق اصل ضرب‪ ،‬جواب برابر است با‪.4*3*1=12 :‬‬ ‫‪ =1‬‬
‫‪ 9‬‬ ‫‪ 2‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪= 126‬‬ ‫ج) می دانیم تعداد کل کمیته های ‪ 5‬نفره که می توان انتخاب کرد‪ ،‬برابر است با‬
‫‪ 5‬‬
‫دسته زیر تقسیم می شوند‪:‬‬
‫از طرفی این کمیته های ‪ 5‬نفره به دو ٔ‬
‫دسته اول‪ :‬حداقل یک ایرانی در آنهاست‪.‬‬ ‫ٔ‬
‫‪135‬‬
 ‫فصل ‪ : 6‬ترکیبیات‬

‫دسته دوم‪ :‬هیچ داور ایرانی در آنها نیست‪.‬‬

‫ٔ‬
‫دسته دوم آسان تراست‪ ،‬کافی‬
‫ٔ ٔ‬ ‫محاسبه‬ ‫که‬ ‫آنجا‬ ‫از‬ ‫و‬ ‫شود‬ ‫می‬ ‫‪126‬‬ ‫برابر‬ ‫دسته‬ ‫دو‬ ‫این‬ ‫افراد‬ ‫جمع‬
‫دسته دوم را محاسبه کنیم و از ‪ 126‬کم کنیم‪.‬‬
‫است تعداد ٔ‬
‫‪ 5‬‬
‫دسته دوم برابر ‪  5 = 1‬است‪ .‬چرا؟‬
‫اما تعداد افراد ٔ‬
‫دسته اول برابر است با‪126-1 =125 :‬‬
‫لذا تعداد افراد ٔ‬

‫کار در کالس‬
‫‪ 1‬در کدام یک از موارد زیر‪ ،‬ترتیب قرار گرفتن اشیاء اهمیت دارد و باید تعداد جایگشت های‬
‫‪ r‬شیء از ‪ n‬شیء متمایز مشخص شود و در کدام یک ترتیب قرار گرفتن اشیا اهمیت ندارد و‬
‫باید تعداد ترکیب های ‪ r‬تایی از ‪ n‬شیء متمایز مشخص شود؟‬
‫الف) ساختن کلمهای سه حرفی بدون حرف تکراری با ‪ 5‬حرف متمایز (بامعنی و بی معنی)‪.‬‬
‫ب) انتخاب سه شاخه گل از بین پنج شاخه گل متمایز‪.‬‬
‫پ) انتخاب یک دفاع چپ‪ ،‬یک دفاع راست و یک دفاع وسط از بین هفت مدافع که همگی‬
‫در تمامی پست ها توانایی بازی دارند‪.‬‬
‫ت) از بین هفت بازیکن دفاعی یک تیم سه نفر قرار است از تیم کنار گذاشته شوند‪.‬‬
‫ث) ده نفر در یک دوره مسابقات شرکت خواهند کرد و سه نفر اول به المپیک راه خواهند یافت‪.‬‬
‫ج) ده نفر در یک مسابقه شرکت کرده اند و قرار است به نفرات اول تا سوم به ترتیب مدال های‬
‫طال‪ ،‬نقره و برنز داده شود‪.‬‬

‫‪ 2‬در هر کدام از موارد «کاردرکالس ‪ »1‬تعداد حالتهای ممکن را بنویسید‪( .‬نیاز به‬
‫ساده کردن جواب نیست)‬

‫‪ 3‬از میان ‪ 8‬ریاضی دان و ‪ 6‬فیزیک دان و ‪ 5‬شیمی دان قرار است کمیته ای علمی انتخاب‬
‫شود‪ .‬به چند طریق این کمیته می تواند انتخاب شود هرگاه‪:‬‬
‫کمیته ‪ 6‬نفره باشد و از هر رشته ‪ 2‬نفر در آن عضو باشند؟‬
‫الف) ٔ‬
‫کمیته ‪ 3‬نفره باشد و از هر رشته حداقل یک نفر در آن عضو باشند؟‬
‫ب) ٔ‬
‫کمیته ‪ 2‬نفره باشد و حداقل یک ریاضی دان در آن باشد؟‬
‫پ) ٔ‬

‫فعالیت‬
‫کمیته دو‬
‫ٔ‬ ‫از بین دو مدرس ریاضی‪ ،‬دو مدرس فیزیک و دو مدرس شیمی‪ ،‬قرار است یک‬
‫نفره انتخاب شود‪ ،‬به گونه ای که دو نفر انتخاب شده هم رشته نباشند‪ .‬چندحالت برای انجام‬
‫این کار وجود دارد؟‬
‫‪136‬‬
‫درس سوم‪ :‬ترکیب‬

‫به جواب های چند دانش آموز به سؤال باال که در زیر آمده است‪ ،‬دقت کنید‪.‬‬
‫رشته سوم کسی انتخاب نشود؛‬
‫محمد‪ :‬از دو رشته  باید هر کدام یک نفر انتخاب شوند و از ٔ‬
‫لذا سه حالت زیر را می توان درنظر گرفت‪:‬‬
‫ریاضی یک نفر انتخاب شود؛ فیزیک یک نفر انتخاب شود و شیمی کسی انتخاب نشود‪ .‬‬
‫‪ 2 2 2‬‬
‫‪    = 2*2*1=4‬‬
‫‪1 1 0 ‬‬
‫ریاضی یک نفر انتخاب شود؛ فیزیک کسی انتخاب نشود و شیمی یک نفر انتخاب شود‪ .‬‬
‫‪ 2 2 2‬‬
‫‪    = 2*1*2=4‬‬
‫‪1 0 1 ‬‬
‫ریاضی کسی انتخاب نشود؛ فیزیک یک نفر انتخاب شود و شیمی هم یک نفر انتخاب شود‪ .‬‬
‫‪ 2 2 2‬‬
‫‪    = 1*2*2=4‬‬
‫‪0 1 1 ‬‬
‫پس در کل ‪ 4+4+4=12‬حالت امکان دارد‪.‬‬

‫پژمان‪ :‬می توان روش محمد را خالصه تر کرد؛ یعنی در یک مرحله ابتدا تعداد حالت های‬
‫‪3‬‬
‫‪ ‬‬ ‫انتخاب دو رشته ای را که قرار است از آنها کسی انتخاب شود‪ ،‬محاسبه می کنیم که به‬
‫‪2 ‬‬
‫رشته انتخاب شده به دو راه می توان یک فرد انتخاب‬
‫راه امکان دارد‪ .‬حال از هر کدام از دو ٔ‬
‫‪3‬‬
‫‪.‬‬ ‫کرد؛ لذا جواب برابر است با ‪ *2*2=12 :‬‬
‫‪2 ‬‬
‫حمید‪ :‬ولی به نظر من مستقیماً با اصل ضرب به روش زیر می توان آن را حل کرد‪.‬‬
‫اولین فرد انتخاب شونده می تواند هر کدام از ‪ 6‬نفر باشد؛ پس ‪ 6‬حالت برای انتخاب اولین‬
‫فرد وجود دارد‪ .‬اما وقتی اولین فرد انتخاب شد‪ ،‬دومین فردی که قرار است انتخاب شود‪،‬‬
‫رشته او باشد؛ پس برای انتخاب دومین فرد چهار راه وجود دارد‪ .‬بنابراین تعداد‬
‫نمی تواند هم ٔ‬
‫کل راه های انتخاب برابر ‪ 6*4=24‬حالت است‪.‬‬
‫ــ دو نفر مدرس ریاضی را ‪ M1‬و ‪ ،M2‬دو نفر مدرس فیزیک را ‪ P1‬و ‪ ، P2‬و دو نفر مدرس‬
‫شیمی را ‪ C1‬و ‪ C2‬درنظر بگیرید و تمام حالت های ممکن برای آنها را بنویسید و جواب غلط‬
‫را مشخص کنید‪.‬‬
‫نمودار درختی جواب غلط را بکشید‪ .‬سپس علت غلط بودن آن  را مشخص کنید‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫‪n‬‬
‫مجموعه ‪ n‬عضوی است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬می دانیم که ‪  ‬همان تعداد زیر مجموعه های ‪r‬تایی از یک‬
‫‪r ‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n n‬‬
‫حال ‪  ‬و ‪  ‬را یک بار با توجه به این تعبیر از ‪ ،  ‬و یک بار با فرمول‪ ،‬به دست آورید‪.‬‬
‫‪r ‬‬ ‫‪1  0 ‬‬

‫‪137‬‬
 ‫فصل ‪ : 6‬ترکیبیات‬

‫‪ 2‬الف) یک مربی قصددارد از بین بازیکنان شماره های ‪ 5‬و ‪ 4‬و ‪ 3‬و ‪ 2‬و ‪ ،1‬سه نفر را برای‬ ‫به زمین می روند‬ ‫به زمین نمی روند‬
‫رفتن به زمین بازی انتخاب کند‪ .‬چند حالت برای این کار امکان دارد؟‬ ‫‪1 ,2 , 3‬‬ ‫‪4,5‬‬
‫با پرکردن جدول مقابل تمام حاالت را نمایش دهید‪.‬‬ ‫‪1 ,2 , 4‬‬ ‫‪3,5‬‬

‫ب) این بار این مربی قصد دارد از بین همان بازیکنان دو بازیکن انتخاب کند که روی نیمکت‬
‫بنشینند‪ .‬چه انتخاب هایی دارد؟‬

‫‪5 ‬‬ ‫‪5‬‬

‫چه رابطه ای هست؟ چگونه این رابطه را توجیه‬ ‫‪ ‬‬ ‫و‬ ‫‪ ‬‬ ‫پ) بین تعداد انتخاب های‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫می کنید؟‬
‫‪n  n ‬‬
‫ت) درستی تساوی ‪  r  =  n − r ‬را یک بار با استفاده از توجیه باال و یک بار با استفاده‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫از فرمول بررسی کنید‪.‬‬

‫‪ 3‬جاهای خالی را پرکنید‪.‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫الف) تعداد زیرمجموعه های ‪ 5‬عضوی از مجموعه حروف انگلیسی برابر است با‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫ب) تعداد زیرمجموعه های ‪ 5‬عضوی از مجموعه حروف انگلیسی که حرف ‪ a‬در آنها هست‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫برابر است با‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫پ) تعداد زیرمجموعه های ‪ 5‬عضوی از مجموعه حروف انگلیسی که حرف ‪ a‬در آنها نیست‪،‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫برابر است با‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪=‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪‬‬ ‫ت) بنابراین‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫مجموعه ‪ n‬عضوی و ‪ a‬یکی ازاعضای آن باشد‪)a∈A( .‬‬

‫ٔ‬ ‫‪ 4‬فرض کنیم ‪ A‬یک‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫مجموعه ‪ A‬برابر است با‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫الف) تعداد زیرمجموعه های ‪ r‬عضوی‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫ب) تعداد زیرمجموعه های ‪ r‬عضوی ‪ A‬که ‪ a‬در آنها هست‪ ،‬برابر است با‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫پ) تعداد زیرمجموعه های ‪ r‬عضوی ‪ A‬که ‪a‬در آنها نیست‪ ،‬برابر است با‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬تمرین‬ ‫‪‬‬ ‫‪=‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪‬‬ ‫ت) بنابراین‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪138‬‬
‫درس سوم‪ :‬ترکیب‬

‫تمرین‬
‫تخمه ژاپنی‪،‬‬
‫تخمه کدو‪ٔ ،‬‬
‫فروشنده تنقالت در فروشگاه خود‪ ،‬پسته‪ ،‬بادام‪ ،‬گردو‪ٔ ،‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬یک‬
‫نخودچی و کشمش دارد‪ .‬از نظر او در یک آجیل حداقل پنج نوع از تنقالت فوق باید وجود‬
‫داشته باشد‪ .‬او با تنقالت موجود در فروشگاهش چند نوع آجیل می تواند درست کند؟‬

‫‪ 2‬یک اداره دارای ‪ 18‬عضو است‪ .‬این اداره دارای ‪ 1‬رئیس‪ 3 ،‬معاون‪ 2 ،‬حسابدار‪،‬‬
‫‪ 6‬کارشناس اداری‪ 3 ،‬کارمند کارگزینی و ‪ 3‬کارشناس امور حقوقی است‪ .‬این اداره ماهانه‬
‫باید جلسه ای ‪ 5‬نفره جهت بررسی و تصویب آخرین طرح های پیشنهادی برگزار کند‪ .‬به چند‬
‫طریق این گروه ‪ 5‬نفره می تواند انتخاب شود‪ ،‬هرگاه‪:‬‬
‫الف) رئیس و دقیقاً یک کارشناس امور حقوقی در جلسه باشند؟‬
‫ب) رئیس و دقیقاً یک معاون و یک کارشناس امور حقوقی در جلسه باشند؟‬
‫پ) رئیس و دقیقاً یک معاون‪ ،‬یک حسابدار و یک کارشناس امور حقوقی در جلسه باشند؟‬

‫‪ 3‬در یک کالس تعدادی از دانش آموزان که همگی دارای شرایط علمی خوبی اند‪ ،‬داوطلب‬
‫حضور در مسابقات علمی مدرسه هستند‪ .‬معلم قصد دارد ‪ 2‬نفر را به تصادف انتخاب کند‪.‬‬
‫او این دو نفر را به ‪ 28‬روش می تواند از بین داوطلبان انتخاب کند‪ .‬تعداد داوطلبان چند نفر‬
‫بوده است؟‬

‫‪ 4‬گل فروشی در فروشگاه خود ‪ 10‬نوع گل مختلف دارد‪ .‬او در هر دسته گل از ‪ 3‬تا ‪5‬‬
‫شاخه گل متمایز قرار می دهد‪ .‬او چند دسته گل مختلف می تواند درست کند؟‬

‫‪ 5‬یک نقاش قوطی هایی از ‪ 4‬رنگ قرمز‪ ،‬آبی‪ ،‬زرد و مشکی دارد‪ .‬اگر او با ترکیب دو‬
‫یا چند قوطی از رنگ های متمایز بتواند دقیقاً یک رنگ جدید به دست آورد‪ ،‬او چند رنگ‬
‫می تواند داشته باشد؟‬

‫چرا با اینکه در کارهای هنری فقط از همین ‪ 4‬رنگ استفاده می شود‪ ،‬اما تعداد رنگ های‬
‫حاصل بیشتر از جواب شماست؟‬

‫نقطه ‪ A‬و‪ B‬و ‪ C‬و ‪ D‬و ‪ E‬و ‪ F‬و ‪ G‬روی محیط یک دایره قرار دارند‪ .‬چند مثلث‬‫‪ 6‬هفت ٔ‬
‫مختلف می توان کشید که رئوس آن از این هفت نقطه انتخاب شده باشند؟‬

‫‪139‬‬
 ‫فصل ‪ : 6‬ترکیبیات‬

‫‪ 7‬یک آشپز ده نوع ادویه دارد‪ .‬او با استفاده از هر ‪ 3‬تا از این ادویه ها یک طعم مخصوص‬
‫درست می کند‪ .‬این آشپز چند طعم می تواند درست کند هرگاه‬
‫الف) هیچ محدودیتی در استفاده از ادویه ها نداشته باشد؟‬
‫ب) دو نوع ادویه هستند که با هم نمی توانند استفاده شوند؟‬
‫پ) سه ادویه هستند که نباید هر سه با هم استفاده شوند؟‬
‫ت) ادویه ها به ‪ 2‬دسته ‪ 5‬تایی تقسیم می شوند که هیچ یک از ادویه های دسته اول با هیچ یک از‬
‫ادویه های دسته دوم سازگاری ندارند؟‬

‫‪ 8‬مسئله ای طرح کنید که جواب آن برابر باشد با‪:‬‬

‫‪ 5  6‬‬
‫‪ 3 ×  2‬‬ ‫الف)‬

‫‪ 5  6‬‬
‫‪ 3 +  2‬‬ ‫ب)‬

‫اشترانکوه‪ ،‬لرستان‬

‫‪140‬‬
 ‫‪7‬‬

‫فصل‬
‫آمار و احتمال‬

‫امروزه آمار و احتمال به عنوان یک علم پرکاربرد در همۀ علوم از جمله علوم پزشکی‪،‬‬
‫علوم فنی ومهندسی‪ ،‬هواشناسی‪ ،‬محیط زیست و ‪ ...‬استفاده می شود‪.‬‬

‫احتمال یا اندازه گیری شانس‬ ‫درس اول‬

‫مقدمه ای بر علم آمار‪ ،‬جامعه و نمونه‬ ‫درس دوم‬

‫آمار و احتمال در پزشکی‬ ‫آمار و احتمال در کشاورزی‬ ‫متغیر و انواع آن‬ ‫درس سوم‬

‫آمار و احتمال در مهندسی کامپیوتر‬ ‫آمار و احتمال درمحیط زیست‬

 ‫فصل ‪ : 7‬آمار و احتما ل‬

‫درس اول‪ :‬احتمال یا اندازه گیری شانس‬

‫مقدمه‬

‫پیشامدهایی وجود دارند که ممکن است رخ بدهند یا رخ ندهند و ما ازچگونگی رخ دادن آنها‬
‫نتیجه پرتاب سکه (پشت یا رو‬
‫اطالع نداریم‪ .‬به عنوان مثال تا زمانی که سکه را پرتاب نکرده ایم‪ٔ ،‬‬
‫نتیجه آن به طور دقیق قابل پیش بینی‬
‫آمدن آن)‪ ،‬مشخص نیست‪ .‬چنین پدیده ها یا آزمایش هایی را که ٔ‬
‫همه حالت های ممکن در به وقوع پیوستن آنها‪ ،‬مطلع باشیم‪ ،‬پدیده ها یا آزمایش های‬‫نباشد؛ اما از ٔ‬
‫نتیجه یک بازی فوتبال از قبل‪ ،‬قابل پیش بینی نیست؛ اما سه‬ ‫تصادفی می نامیم‪ .‬به عنوان مثال ٔ‬
‫حالت پیروزی‪ ،‬تساوی و باخت برای هر یک از تیم ها وجود دارد که ممکن است اتفاق بیفتد‪.‬‬
‫همه این حالت های ممکن‪ ،‬فضای نمونه ای‬ ‫مجموعه شامل ٔ‬
‫ٔ‬ ‫همان طور که در سال قبل خواندید‪،‬‬
‫مجموعه ‪ S‬مانند ‪ A‬را یک پیشامد‬ ‫ٔ‬ ‫نامیده می شود‪ .‬اگر این مجموعه را ‪ S‬بنامیم‪ ،‬هر زیر‬
‫تصادفی در ‪ S‬می نامیم‪.‬‬

‫پیشامدهای تصادفی‬

‫فعالیت‬
‫همه حالت های ممکن را می توان در جدول‬
‫‪ 1‬اگر دو تاس آبی و قرمز را با هم بیندازیم‪ٔ ،‬‬
‫زیر مشاهده کرد‪ .‬ابتدا این جدول را کامل کنید و از طریق اصل ضرب درستی تعداد کل‬
‫حالت های موجود در جدول را بررسی کنید؛ سپس به سؤال ها پاسخ دهید‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪1‬‬ ‫(‪)1,1‬‬ ‫(‪)1,2‬‬ ‫(‪)1,5‬‬

‫‪2‬‬ ‫(‪)2,1‬‬ ‫(‪)2,3‬‬ ‫(‪)2,6‬‬

‫‪3‬‬ ‫(‪)3,3‬‬ ‫(‪)3,5‬‬

‫‪4‬‬ ‫(‪)4,2‬‬

‫‪5‬‬ ‫(‪)5,6‬‬

‫‪6‬‬ ‫(‪)6,1‬‬ ‫(‪)6,6‬‬ ‫‪142‬‬

‫درس اول‪ :‬احتمال یا اندازه گیری شانس‬

‫‪ 2‬قطر آبی رنگ چه پیشامدی را نشان می دهد؟‬

‫‪ 3‬خانه های مربوط به حالت هایی را که هر دو عدد رو شده زوج و هر دو عدد رو شده فردند‬

‫هاشور بزنید؛ چه الگویی به دست می آید؟‬

‫‪ 4‬با ّ‬
‫توجه به جدول‪ ،‬یک مسئله طرح کنید و پاسخ آن را توضیح دهید‪.‬‬

‫توجه به جدول و قطرهای آن‪ ،‬تعداد حالت ها برای مجموع دو تاس‪ ،‬در چه اعدادی‬‫‪ 5‬با ّ‬
‫برابر است؟ (راهنمایی‪ :‬به عنوان مثال‪ ،‬تعداد حالت ها برای مجموع ‪ 5‬و مجموع دو تاس ‪،9‬‬
‫برابر است)‬

‫کار در کالس‬
‫فرض کنید می خواهیم یک تاس و یک سکه را با هم بیندازیم‪:‬‬
‫‪ 1‬آیا می توانید ٔ‬
‫نتیجه حاصل را به صورت قطعی بیان کنید؟‬

‫‪ 2‬آیا این پدیده یا آزمایش‪ ،‬تصادفی است؟ چرا؟‬

‫‪ٔ 3‬‬
‫همه حالت های ممکن را بنویسید (فضای نمونه ای را تشکیل دهید)‪.‬‬

‫‪ 4‬تعداد این حالت ها را با استفاده از اصل ضرب به دست آورید‪.‬‬

‫‪ 5‬جدول ‪ 2*6‬یا ‪ 6*2‬مربوط به این آزمایش را رسم کنید‪.‬‬

‫مثال ‪1‬‬
‫فرض کنید خانواده ای ‪ 4‬فرزند دارد؛ ّاما از جنسیت فرزندان این خانواده اطالع نداریم‪ .‬اگر‬
‫همه حالت های‬
‫توجه به اصل ضرب تعداد ٔ‬ ‫ترتیب به دنیا آمدن فرزندان اهمیت داشته باشد‪ ،‬با ّ‬
‫ممکن برای فرزندان این خانواده عبارت است از‪ .2*2*2*2 = 24 :‬حالت (پ‪ ،‬پ‪ ،‬د‪ ،‬پ) به‬
‫معنای این است که فرزند اول یا بزرگ تر در این خانواده پسر و فرزند دوم دختر و فرزند سوم‬
‫و چهارم‪ ،‬پسر هستند‪ .‬حالت (د‪ ،‬پ‪ ،‬پ‪ ،‬پ) را شما توضیح دهید‪.‬‬
‫پیشامدهای زیر را در نظر بگیرید و جاهای خالی را پر کنید‪:‬‬
‫الف پیشامد اینکه «دقیقاً یک دختر در این خانواده متولد شده باشد»= ‪A‬‬
‫{(د‪ ،‬پ‪ ،‬پ‪ ،‬پ) و …………… و ……………… و (پ‪ ،‬پ‪ ،‬پ‪ ،‬د)}= ‪A‬‬
‫ب پیشامد اینکه «حداکثر یک دختر در خانواده متولد شده باشد» = ‪B‬‬
‫{(پ‪ ،‬پ‪ ،‬پ‪ ،‬پ) و …………و …………… و …………… و (پ‪ ،‬پ‪ ،‬پ‪ ،‬د)}= ‪B‬‬

‫‪143‬‬
 ‫فصل ‪ : 7‬آمار و احتما ل‬

‫پ پیشامد اینکه « تعداد فرزندان پسر و دختر برابر باشند» = ‪C‬‬

‫{(پ‪ ،‬پ‪ ،‬د‪ ،‬د) و ……… و ………و ………… و ………… و (د‪ ،‬د‪ ،‬پ‪ ،‬پ)}= ‪C‬‬

‫ت پیشامد اینکه « تعداد فرزندان پسر از دختر بیشتر باشد » = ‪D‬‬

‫{(پ‪ ،‬پ‪ ،‬پ‪ ،‬پ) و ………و ………… و…………… و (د‪ ،‬پ‪ ،‬پ‪ ،‬پ)}= ‪D‬‬

‫مثال ‪2‬‬
‫مهره آبی متفاوت (با شماره های ‪1‬‬ ‫‪R1‬‬
‫مهره قرمز متفاوت (با شماره های ‪ 1‬تا ‪ )3‬و ‪ٔ 2‬‬
‫در جعبه ای ‪ٔ 3‬‬ ‫‪R3‬‬
‫‪B2‬‬
‫و ‪ )2‬وجود دارد‪ .‬اگر ‪ 3‬مهره به تصادف از این جعبه خارج شود‪ ،‬تعداد حالت های ممکن در‬
‫‪B1‬‬ ‫‪R2‬‬
‫‪ 5‬‬
‫انتخاب ‪ 3‬مهره از بین ‪ 5‬مهره‪ ،‬عبارت است از ‪=...‬‬
‫‪ 3‬‬
‫زیرا ترتیب انتخاب مهم نیست‪ .‬بنابراین فضای نمونه ای به صورت زیر نوشته می شود‪:‬‬
‫{‪B1B2R3‬و‪ B1B2R2‬و‪ B1B2R1‬و…‪ …...‬و …‪ …...‬و‪ R1R3B2‬و‪R1R3B1‬و‪ R2R3B2‬و‪ R1R2B1‬و‪S =}R1R2R3‬‬
‫مهره آبی انتخاب شود» و‬
‫مهره آبی انتخاب شود» و «حداکثر ‪ٔ 1‬‬‫اگر پیشامدهای «حداقل ‪ٔ 1‬‬
‫«هر سه مهره قرمز انتخاب شود» را به ترتیب ‪ A‬و ‪  B‬و ‪ C‬بنامیم؛ خواهیم داشت‪:‬‬
‫{‪B1B2R3‬و……… و‪ B1B2R1‬و……… و ……… و……… و ……… و‪ B1R1R3‬و‪A =}B1R1R2‬‬
‫{‪ R1R2R3‬و……… و……… و……… و ……… و ……… و‪B =}B1R1R2‬‬
‫{‪C =}R1R2R3‬‬
‫مجموعه مرجع فرض کنیم‪ ،‬متمم ‪ A‬یعنی ‪ A′‬با کدام یک از مجموعه های ‪B‬یا ‪ C‬برابر‬
‫ٔ‬ ‫اگر ‪ S‬را‬ ‫‪S‬‬
‫است؟‬

‫پیشامدها و برخی اعمال روی آنها‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫اگر ‪ A‬و ‪ B‬پیشامدهایی در فضای نمونه ای ‪ S‬باشند‪ ،‬در این صورت هر یک از پیشامدهای‬ ‫(الف)‬
‫(‪ )A  B)، (A  B‬و (‪ )A-B‬در فضای نمونه ای ‪ S‬به صورت های زیر توصیف می شوند‪:‬‬ ‫‪AB‬‬
‫‪S‬‬
‫الف) اجتماع دو پیشامد‪:‬‬
‫پیشامد (‪ )A  B‬وقتی رخ می دهد (اتفاق می افتد) که حداقل یکی از دو پیشامد رخ بدهد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫(یا ‪ A‬رخ بدهد یا ‪ B‬رخ بدهد یا هر دو رخ بدهند‪).‬‬
‫ب) اشتراک دو پیشامد‪:‬‬ ‫(ب)‬

‫پیشامد (‪ )A  B‬وقتی رخ می دهد که دو پیشامد با هم رخ بدهند (هم پیشامد ‪ A‬رخ بدهد و هم‬ ‫‪AB‬‬
‫‪S‬‬
‫پیشامد ‪ B‬رخ بدهد)‪.‬‬
‫پ) تفاضل دو پیشامد‪:‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫پیشامد (‪ )A-B‬وقتی رخ می دهد که پیشامد ‪ A‬رخ بدهد و پیشامد ‪ B‬رخ ندهد‪.‬‬
‫(پ)‬
‫‪A-B‬‬

‫‪144‬‬
‫درس اول‪ :‬احتمال یا اندازه گیری شانس‬

‫ت) متمم یک پیشامد‪:‬‬

‫اگر ‪ A‬یک پیشامد از فضای نمونه ای ‪ S‬باشد‪ ،‬متمم پیشامد ‪ A‬که با ‪( A′‬یا ‪ )AC‬نمایش داده‬
‫‪A′‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪S‬‬ ‫توجه به نمودار واضح است‬ ‫می شود‪ ،‬وقتی رخ می دهد که پیشامد ‪ A‬رخ ندهد؛ بنابراین با ّ‬
‫که ‪ A  A′ = S‬و ∅ = ‪A  A′‬‬
‫تعریف‪ :‬اگر ‪ A‬و ‪ B‬دو پیشامد از فضای نمونه ای ‪ S‬باشند و ∅ = ‪ ،A  B‬در این صورت ‪A‬‬
‫و ‪ B‬را دو پیشامد ناسازگار می نامیم‪ .‬در واقع دو پیشامد ناسازگار هیچگاه با هم رخ نمی دهند‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪S‬‬ ‫توجه به تعریف متمم یک پیشامد‪ ،‬همواره هر پیشامد تصادفی مانند ‪ A‬ومتمم آن یعنی‬ ‫تذکر‪ :‬با ّ‬
‫‪ ،A′‬دو پیشامد ناسازگارند‪.‬‬
‫اگر ‪ B ،A‬و ‪ C‬سه پیشامد از فضای نمونه ای ‪ S‬باشند‪ ،‬این سه پیشامد را دو به دو ناسازگار می نامیم‬
‫هرگاه ∅ = ‪ A  B‬و ∅ = ‪ A  C‬و ∅ = ‪ B  C‬باشد‪.‬‬

‫مثال ‪3‬‬

‫اگر یک تاس را بیندازیم و پیشامدهای «روشدن عدد بزرگ تر از ‪« ،»4‬رو شدن عدد کوچک تر از ‪ »3‬و «رو شدن عدد ‪ 3‬یا ‪ »4‬را به ترتیب‬
‫‪ B ،A‬و ‪ C‬تعریف کنیم‪ ،‬در این صورت همواره‪ ،‬پیشامدهای ‪ B ،A‬و ‪ C‬دو به دو ناسازگارند و داریم‪:‬‬
‫{‪( A=}5,6{ , B=}1,2{ , C=}3,4‬الف‬
‫{‪( A′=}1.2.3.4{ , B′=}3,4,5,6{ , C′=}1,2,5,6‬ب‬
‫مثال ‪4‬‬
‫کدام یک از شکل های زیر سه پیشامد دو به دو ناسازگار را نشان می دهد؟‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪S‬‬ ‫‪S‬‬

‫‪C‬‬
‫‪C‬‬

‫کار در کالس‬
‫توجه به فعالیت ابتدای این درس (انداختن دو تاس) هر یک از پیشامدهای زیر را تشکیل دهید و جاهای خالی را پرکنید‪.‬‬
‫‪ 1‬با ّ‬
‫{‪ = })1,1( ,...............................................................‬پیشامد آنکه هر دو تاس فرد باشند = ‪A‬‬
‫{‪ = })1,5( , )5,1( , ..............................‬پیشامد آنکه مجموع دو تاس ‪ 6‬باشد = ‪B‬‬
‫{‪ = })3,1( , .............................................................‬پیشامد آنکه تاس آبی مضرب ‪ 3‬بیاید = ‪C‬‬
‫الف پیشامد اینکه «هر دو تاس فرد و مجموع آنها ‪ 6‬باشد»‬
‫‪)A  B( = })1,5( , …......… , …….....…{ → n )A  B( = …......‬‬
‫ب پیشامد آنکه «هر دو تاس فرد یا مجموع دو تاس ‪ 6‬باشد»‬
‫}‬ ‫{‬
‫(‪........… = )1,1( , )1,3( , )3,1( , )1,5( , )5,1( , )2,4( , )4,2( , )3,3( , )3,5( , )5,3( , )5,5‬‬

‫‪145‬‬
 ‫فصل ‪ : 7‬آمار و احتما ل‬

‫پ پیشامد آنکه (‪ )A-C‬رخ بدهد؛ یعنی «هر دو تاس فرد باشند‪ ،‬ولی ……………» پس‬
‫داریم‪:‬‬
‫{(‪A-C = })1,1( , )1,3( , )1,5( , ……… , ………, )5,5‬‬
‫ت پیشامد (‪ )C-B‬را توصیف کنید و آن را تشکیل دهید‪.‬‬

‫ث اگر پیشامد ‪ D‬را « مجموع دو تاس‪ ،‬عدد ‪ 7‬باشد» و پیشامد ‪ E‬را «هر دو تاس زوج‬
‫باشند» تعریف کنیم ‪ ،‬آیا ‪ D‬و ‪ E‬ناسازگارند؟ چرا؟‬

‫‪ 2‬تاسی را می اندازیم ‪ ،‬روی فضای نمونه ای حاصل‪ ،‬پیشامدهای ‪A‬و ‪ B‬و‪ C‬را طوری‬
‫تعریف کنید که‪:‬‬
‫الف ‪ A‬و ‪ B‬ناسازگار باشند‪.‬‬

‫ب ‪ A‬و‪ B‬و‪ C‬دو به دو ناسازگار باشند‪.‬‬

‫پ ( ‪ )A  B‬و ‪ C‬ناسازگار باشند ‪.‬‬

‫مثال ‪5‬‬
‫یک تاس و ‪ 2‬سکه را با هم می اندازیم‪:‬‬
‫الف فضای نمونه ای چند عضو دارد؟‬
‫‪n)S( =2*2* ….... = ……..‬‬

‫ب پیشامد آنکه «هردو سکه رو و تاس زوج باشد» را تشکیل دهید‪.‬‬

‫{‪ ,2( , …..... , ……....‬ر ‪ ,‬ر)} = ‪A‬‬

‫پ پیشامد آنکه «هر دو سکه پشت یا تاس عدد ‪ 5‬بیاید» را تشکیل دهید‪.‬‬

‫{(‪ ,6‬پ ‪ ,‬پ) ‪ ,1( , ……...… , ……...…, ……...…,‬پ ‪ ,‬پ)‪ ,5( ,‬پ ‪ ,‬پ)‪ ,5( ,‬ر ‪ ,‬پ) ‪ ,5( ,‬پ ‪ ,‬ر) ‪ ,5( ,‬ر ‪ ,‬ر)} = ‪B‬‬

‫احتمال رخداد یک پیشامد (اندازه گیری شانس)‬

‫می دانیم اگر ‪ S‬فضای نمونه ای یک آزمایش تصادفی باشد و ‪ A ⊆ S‬یک پیشامد در فضای‬
‫ِ‬
‫احتمال رخداد پیشامد ‪ A‬یعنی (‪ P)A‬که به صورت )‪ P(A) = n(A‬تعریف می شود‪،‬‬ ‫‪ S‬باشد‪،‬‬
‫)‪n(S‬‬
‫عددی است حقیقی که ‪ .0 ≥ P)A( ≥1‬همچنین می دانیم (‪ P)A‬هر چقدر به ‪ 1‬نزدیک تر‬
‫غیر ممکن‬ ‫قطعی شانس رخداد بیشتر‬
‫باشد‪ ،‬شانس رخداد ‪ A‬بیشتر و هر چقدر به صفر نزدیک تر باشد‪ ،‬شانس رخداد ‪ A‬کمتر است‪.‬‬
‫محاسبه (‪ P)A‬شانس رخداد پیشامد ‪ A‬را اندازه گیری می کنیم‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫شانس رخداد کمتر ‪ 0‬در واقع در مسائل احتمال با‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪146‬‬
‫درس اول‪ :‬احتمال یا اندازه گیری شانس‬

‫مثال ‪1‬‬
‫فرض کنیم هر یک از اعداد دو رقمی را که با ارقام ‪ 2‬و ‪ 3‬و ‪ 4‬و بدون تکرار رقم می توانیم‬
‫بسازیم‪ ،‬روی یک کارت می نویسیم و آنها را در کیسه ای قرار می دهیم‪ .‬سپس یک کارت به‬
‫تصادف از کیسه خارج می کنیم‪:‬‬
‫اگر پیشامدهای ‪ A‬و ‪ B‬را به ترتیب «خارج شدن عدد زوج» و «خارج شدن عدد فرد» تعریف‬
‫کنیم‪ ،‬شانس رخداد کدام پیشامد بیشتر است؟‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫{‪S = }43,34,24,42,23,32‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫{…… ‪A =}34 , …… , …… ,32{ , B = }…… ,‬‬
‫‪n(A) 4 2‬‬ ‫‪n(B) 2 1‬‬
‫=)‪P(A‬‬ ‫= =‬ ‫‪,‬‬ ‫=)‪P(B‬‬ ‫= =‬
‫‪n(S) 6 3‬‬ ‫‪n(S) 6 3‬‬

‫واضح است که (‪ ، P)A( < P)B‬پس شانس رخداد پیشامد ‪ A‬از شانس رخداد پیشامد ‪B‬‬
‫بیشتر است‪( .‬در این مثال تعداد عددهای زوج از تعداد عددهای فرد ‪ ،‬بیشتر است)‬

‫مثال ‪2‬‬
‫مهره قرمز وجود دارد‪ .‬اگر از این جعبه سه مهره به تصادف خارج‬
‫مهره آبی و ‪ٔ 3‬‬
‫در جعبه ای ‪ٔ 4‬‬
‫کنیم‪ ،‬چقدر احتمال دارد‪:‬‬
‫!‪7‬‬
‫)‪) n(S‬الف‬ ‫‪7‬‬
‫=( =‬
‫=! ‪3 ) 3‬‬ ‫‪35‬‬ ‫الف هر سه مهره آبی باشند‪.‬‬
‫!‪4‬‬
‫‪(43 ) 4‬‬ ‫ب هر سه مهره همرنگ باشند‪.‬‬
‫=‬
‫)‪P(A‬‬ ‫=‬
‫‪35 35‬‬
‫پ دقیقاً ‪ 2‬مهره همرنگ باشند‪.‬‬
‫=)ب‬ ‫‪(43 ) + ( 33 ) 1‬‬
‫= )‪P(B‬‬
‫‪35‬‬ ‫‪7‬‬
‫یا هرسه مهره آبی ‪ ،‬یا هر سه قرمز‬

‫= (پ‬ ‫‪(24 ) × (13 ) + (23 ) × (14 ) 18 + 12 6‬‬

‫)‪P(C‬‬ ‫= =‬
‫‪35‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪7‬‬
‫مهره آبی یا دو آبی و یک قرمز‬
‫مهره قرمز و یک ٔ‬
‫دو ٔ‬

‫فعالیت‬
‫اگر ‪ S‬فضای نمونه ای متناهی و ناتهی برای یک آزمایش تصادفی باشد و ‪ A‬و ‪ B‬پیشامدهایی‬
‫در این فضا باشند‪ ،‬در این صورت‪:‬‬
‫‪I(0 ≥ P)A( ≥1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪ :‬زیرا‬ ‫⇒ ‪A ⊆ S ⇒ 0 ≥ n(A) ≥ ‬‬ ‫≥‬
‫)‪n(A‬‬
‫‪≥  ⇒ 0 ≥  ≥ 1‬‬
‫)‪n(S) n(S‬‬
‫‪II( P)∅( = 0 , P)S( =1‬‬
‫‪147‬‬
 ‫فصل ‪ : 7‬آمار و احتما ل‬

‫‪n(∅) ‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ :‬زیرا‬ ‫∅(‪P‬‬
‫=‬ ‫)‬ ‫=‬ ‫)‪= 0 , P(S‬‬
‫‪= = 1‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬

‫(‪III( P)A  B( = P)A( + P)B( - P)A  B‬‬

‫تقسیم طرفین بر (‪n)S‬‬
‫(‪ : n)A  B( = n)A( + n)B( - n)A  B‬زیرا‬ ‫ ‬

‫)‪n(A  B‬‬
‫=‬ ‫……… ‪……… + ……… -‬‬ ‫آنــدری نیکوالویــچ کولموگــوروف ریاض ـی دان‬
‫)‪n(S‬‬
‫اهل روســیه بــود کــه دســتاوردهای برجســته ای‬
‫⇒‬ ‫(‪P)A  B( = ……… + ……… - P)A  B‬‬
‫در زمینــه هــای احتمــال دارد‪ .‬او بــرای اولیــن‬
‫بــار در ســال ‪ 1933‬میــادی اصولــی تحــت‬
‫ِ‬
‫تسـاوی زیر برقرار است‪:‬‬ ‫برای هر دو پیشامـد ‪ A‬و ‪ B‬از فضـای نمونه ای ‪ ،S‬همـواره‬ ‫عنــوان اصــول احتمــال را معرفــی کــرد‪.‬‬
‫(‪P)A  B( = P)A( + P)B( - P)A  B‬‬
‫اگر ‪ A‬و ‪ B‬دو پیشامد ناسازگار باشند‪ ،‬این تساوی به صورت زیر نوشته می شود‪:‬‬
‫(‪P)A  B( = P)A( + P)B‬‬

‫کار در کالس‬
‫اگر ‪ A′‬متمم پیشامد ‪ A‬در فضای نمونه ِ‬
‫ ای ‪ S‬باشد‪ A( ،‬و ‪ A′‬ناسازگارند) نشان دهید‪.‬‬
‫‪S‬‬
‫(‪P)A( = 1- P)A′‬‬
‫‪A‬‬ ‫´‪A‬‬
‫می دانیم‬ ‫= ‪P(A ‬‬ ‫‪= ‬‬
‫)‪A ′ ) P(S‬‬

‫‪P(A) = ‬‬
‫⇒ ‪ P)A  A′(= P)A( +P)A′( ⇒ P)A( +P)A′( =1‬از طرفی‬ ‫‪‬‬
‫‪P(A′) = ‬‬

‫مثال ‪1‬‬
‫اگر دو تاس را با هم بیندازیم‪ ،‬چقدر احتمال دارد‪:‬‬
‫الف هر دو تاس زوج باشند؟ (می دانیم در انداختن دو تاس ‪)n)S(=62=36‬‬
‫{(‪ A = })2,2( , )2,4( , )4,2( , …..,.…. , .…., .…., .…., )6,6‬پیشامد هر دو زوج‬
‫‪n(A) 9 1‬‬
‫= )‪⇒ P(A‬‬ ‫= =‬
‫‪n(S) 36 4‬‬
‫ب مجموع دو تاس ‪ 8‬یا هر دو تاس فرد باشند‬
‫{(‪ → B = })3,5( , )5,3( , )2,6( , )6,2(, )4,4‬مجموع دو تاس ‪B = 8‬‬
‫{‪ → A = }..…, ..… , ..…, ..…, .…. ,..…, .…., .…., …..‬هر دو تاس فرد = ‪C‬‬
‫‪148‬‬
 ‫درس اول‪ :‬احتمال یا اندازه گیری شانس‬

‫‪5‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪2‬‬

‫= (‪P)B  C( = P)B( + P)C( - P)B  C‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬
‫‪36 36 36‬‬

‫{(‪))B  C( = })3,5( , )5,3‬‬ ‫(‪⇒ P)B  C‬‬

‫= =‬
‫‪2‬‬
‫‪36 18‬‬
‫‪1‬‬
‫(‬
‫پ مجموع دو تاس ‪ 7‬یا هر دو زوج باشند؟‬
‫{(‪ → D = })1,6( , )6,1( , )2,5( , )5,2(, )3,4(, )4,3‬مجموع دو تاس ‪D = 7‬‬
‫∅ = (‪ → n)A( =9 , )A  B‬هر دو تاس زوج = ‪A‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪9 15‬‬
‫= (‪⇒P)D  A( = P)D( + P)A‬‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬
‫‪36 36 36‬‬
‫تو کز سرای طبیعت نمیروی بیرون‬
‫ت مجموع دو تاس کمتر از ‪ 11‬باشد؟‬
‫کجا به کوی طریقت گذر توانی کرد‬
‫می دانیم مجموع دو تاس از ‪ 2‬تا ‪ 12‬می تواند تغییر کند و چون تعداد حالت هایی که مجموع‬
‫فرض کنیم تعداد دکمه های یک رایانه ‪ 50‬عدد‬
‫محاسبه آن طوالنی است‪ ،‬از پیشامد متمم استفاده می کنیم‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫دو تاس کمتر از ‪ 11‬است‪ ،‬زیاد و‬
‫باشد و کودکی که خواندن و نوشتن نمی داند‪،‬‬
‫به صورت تصادفی شروع به تایپ کردن‬ ‫پیشامد مجموع کمتر از ‪A= 11‬‬
‫کند‪ .‬چقدر احتمال دارد که یک کلمه مانند‬ ‫{(‪( A′ = })5,6( , )6,5( , )6,6‬پیشامد مجموع‪ ،‬بزرگ تر یا مساوی ‪)11‬‬
‫«طبیعت» را تایپ کند؟‬
‫‪3‬‬ ‫‪3 33‬‬
‫از آنجایی که رایانه ‪ 50‬دکمه دارد احتمال‬ ‫= )‪⇒ P(A′) = ⇒ P(A‬‬
‫‪1−‬‬ ‫=‬
‫‪1‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36 36‬‬
‫انتخاب هر حرف مانند «ط» برابر است با ‪50‬‬ ‫ث حاصل ضرب دو عدد رو شده ‪ 12‬باشد؟‬
‫چون این کلمه ‪ 5‬حرف دارد احتمال تایپ آن‬
‫برابر است با‬ ‫{……… ‪A = })2,6( , ………, ……… ,‬‬
‫‪1 1 1 1 1‬‬ ‫‪1‬‬
‫× × × ×‬ ‫=‬
‫‪50 50 50 50 50 505‬‬ ‫‪n(A) ‬‬
‫= )‪⇒ P(A‬‬ ‫=‬
‫اگر همین کودک بخواهد بیت باال را به طور‬ ‫‪n(S) ‬‬
‫تصادفی تایپ کند احتمال آن چقدر است؟ این‬ ‫مثال‪2‬‬
‫عدد چقدر کوچک است؟‬
‫کلمه جهانگردی را به تصادف کنار هم قرار دهیم‪ ،‬چقدر احتمال دارد‪:‬‬
‫اگر حروف ٔ‬
‫حال اگر شعری که این بیت در آن قرار دارد بخواهیم‬
‫تصادفی تایپ کنیم احتمال آن چقدر می شود؟‬ ‫الف حرف «ی» آخر باشد؟‬
‫اگر کسی به شما بگوید به طور تصادفی کودکی‬
‫کتاب حافظ را تایپ کرد شما باور می کنید؟‬ ‫ب دو حرف «ی» و «د» کنار هم باشند؟‬
‫طبیعتی که در اطراف ما است بسیار پیچیده تر‬
‫پ با حرف «ج» شروع و به حرف «ی» ختم شود؟‬
‫از شعر حافظ است‪ ،‬آیا می توان پذیرفت که به‬
‫طور تصادفی به وجود آمده است؟‬ ‫حل‪:‬‬
‫طبق مثال حل شده در فصل ‪ 6‬داریم‪:‬‬
‫‪7! 1‬‬
‫=)‪( P(A‬الف‬ ‫=‬
‫‪8! 8‬‬
‫‪2!× 7! 2‬‬
‫= (ب‬
‫= )‪P(B‬‬ ‫‪n(C) = 1× 2 × ..... × 6‬‬
‫!‪8‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪6! 1‬‬
‫ج‪1 2 3 4 5 6‬ی‬ ‫= =‬
‫)‪P(C‬‬
‫(پ‬ ‫‪8 ! 56‬‬
‫‪149‬‬
 ‫فصل ‪ : 7‬آمار و احتما ل‬

‫تمرین‬

‫زوج کوچک تر از ‪ 11‬را روی یک کارت می نویسیم و یکی از این کارت ها را به تصادف برمی داریم‪:‬‬‫‪ 1‬هر یک از اعداد طبیعی و ِ‬
‫پدیده تصادفی را مشخص کنید‪.‬‬
‫الف) فضای نمونه ای این آزمایش یا ٔ‬
‫ب) چه تعداد پیشامد تصادفی را روی این فضای نمونه ای می توان تعریف کرد؟‬
‫پ) پیشامد ‪ A‬را که در آن «عدد روی کارت انتخاب شده بر ‪ 4‬بخش پذیر باشد»‪ ،‬مشخص کنید‪.‬‬
‫‪ 2‬فرض کنید ‪ A‬و ‪ B‬و ‪ C‬سه پیشامد از فضای نمونه ای ‪ S‬باشند‪ .‬هر یک از عبارت های توصیفی زیر را با نمودار ون نمایش دهید و‬
‫هاشور بزنید‪.‬‬
‫الف) پیشامدهای ‪ A‬و ‪ C‬رخ بدهند؛ ولی ‪ B‬رخ ندهد‪.‬‬
‫ب) فقط پیشامد ‪ B‬رخ بدهد‪.‬‬
‫پ) پیشامد ‪ B‬رخ بدهد و ‪ C‬رخ ندهد‪.‬‬

‫‪ 3‬هر یک از ارقام ‪ 1‬تا ‪ 8‬را روی یک کارت می نویسیم و آنها را در یک کیسه قرار می دهیم؛ سپس یک کارت به تصادف از کیسه خارج‬
‫می کنیم‪ .‬هر یک از پیشامدهای زیر را تعیین کنید‪:‬‬
‫الف) فضای نمونه ای و پیشامد ‪ A‬که در آن «عدد روی کارت زوج باشد»‪.‬‬
‫ب) پیشامد ‪ B‬که در آن «عدد روی کارت اول باشد»‪.‬‬
‫پ) پیشامد ‪ C‬که در آن «عدد رو شده بزرگ تر از ‪ 2‬باشد»‪.‬‬

‫‪ 4‬خانواده ای دارای ‪ 3‬فرزند است‪ .‬فضای نمونه ای مربوط به فرزندان این خانواده را و پیشامد آنکه حداقل یکی از فرزندان دختر باشد‬
‫را مشخص کنید‪.‬‬

‫‪ 5‬سکه ای را به هوا می اندازیم‪  .‬اگر پشت بیاید‪ ،‬یک تاس می اندازیم و اگر رو بیاید دو سک ّٔه دیگر را می اندازیم‪:‬‬
‫الف) فضای نمونه ای این آزمایش تصادفی را مشخص کنید‪.‬‬
‫ب) پیشامد آنکه «تاس زوج بیاید» را مشخص کنید‪.‬‬
‫پ) پیشامد آنکه «حداقل ‪ 2‬سکه رو بیاید» را مشخص کنید‪.‬‬

‫نفره تنیس روی میز انتخاب‬

‫رشته تجربی یک تیم دو ٔ‬
‫رشته ریاضی و ‪ 2‬دانش آموز دهم ٔ‬
‫‪ 6‬می خواهیم از بین ‪ 3‬دانش آموز کالس دهم ٔ‬
‫کنیم‪ .‬اگر این عمل به تصادف صورت پذیرد‪ ،‬چقدر احتمال دارد‪:‬‬
‫الف) هر دو نفر‪ ،‬از دانش آموزان کالس دهم ریاضی باشند؟‬
‫ب) هر دو نفر‪ ،‬هم رشته باشند؟‬
‫رشته تجربی باشد؟‬
‫رشته ریاضی و ‪ 1‬نفر از ٔ‬
‫پ) ‪ 1‬نفر از ٔ‬

‫‪150‬‬
‫درس اول‪ :‬احتمال یا اندازه گیری شانس‬

‫و ‪ 62‬درصد‬ ‫‪( P(A) = 100‬‬‫)‬

‫یک فروشگاه دو نوع کارت اعتباری ‪ A‬و ‪ B‬را می پذیرد‪ .‬اگر ‪ 34‬درصد از مشتریان کارت نوع ‪34  A‬‬
‫‪7‬‬
‫کارت نوع ‪ B‬و ‪ 15‬درصد هر دو کارت را همراه داشته باشند‪ ،‬چقدر احتمال دارد مشتریان با در اختیار داشتن حداقل یکی از این دو‬
‫کارت از این فروشگاه خرید کنند؟‬

‫‪ 8‬اگر ‪ 7‬نفر که دو نفر آنها با هم برادرند‪ ،‬به تصادف در یک ردیف قرار بگیرند ‪ ،‬چقدر احتمال دارد‪:‬‬
‫الف) دو برادر کنار یکدیگر نباشند؟‬
‫ب) یکی از آنها در ابتدای ردیف و دیگری در انتهای ردیف قرار بگیرند؟‬

‫‪ 9‬اگر ‪ A‬و ‪ B‬دو پیشامد از فضای نمونه ای ‪ S‬باشند و ‪ ، A ⊆ B‬ثابت کنید‪. P(A) ≤ P(B) ،‬‬

‫ما رد عصر احتمال هب سر می ربیم‬

‫رد عصر کش و شاید‬

‫رد عصر شیپ ینیب وضع هوا‬

‫از ره طرف هک باد بیاید‬

‫چشمان تو‬
‫رد عصر اقطعیت رتدید‬
‫لی‬
‫عین ا قین من‬
‫عصر جدید‬
‫قطعیت �گاه تو‬
‫ن‬
‫عصری هک چیه اصلی‬
‫دین من است‬ ‫یق‬ ‫ص‬
‫جز ا ل احتمال‪ ،‬ینی نیست‬
‫من از تو انگزریم‬
‫اما من‬
‫من‬
‫بی انم تو‬
‫بی انم انگزری تو می میرم‬
‫حتی‬

‫قیصر امین پور‬ ‫یک لحظه احتمال ندا رم‬

‫‪151‬‬
 ‫فصل ‪ : 7‬آمار و احتما ل‬

‫درس دوم‪ :‬مقدمه ای بر علم آمار‪ ،‬جامعه و نمونه‬

‫روزمره یک خانواده فکر‬

‫ٔ‬ ‫آیا تاکنون به نقش اعداد و ارقام در زندگی‬
‫کرده اید؟‬
‫خانواده ای را که شامل پدر‪ ،‬مادر و فرزندان است‪ ،‬در نظر بگیرید‪.‬‬
‫اعضای این خانواده در فصل بهار‪ ،‬می خواهند به یک مسافرت تفریحی‬
‫به یکی از شهرهای کشور بروند‪.‬‬
‫برای این منظور پدر و مادر خانواده با پیگیری اخبار هواشناسی‪ ،‬به‬
‫دنبال تعیین مناسب­ترین زمان برای مسافرت خود هستند‪ .‬در این اخبار‪،‬‬
‫کارشناس هواشناسی می­گوید‪:‬‬

‫درباره میزان دمای هوا‪ ،‬رطوبت جوی و بارش‬

‫ٔ‬ ‫«براساس اعداد و ارقام جمع آوری شده‪،‬‬
‫باران طی ده روز گذشته و با استفاده از روش های مدل بندی هواشناسی‪ ،‬پیش بینی می شود‪،‬‬
‫دمای هوا طی سه روز آینده ‪ 5‬درجه گرم تر شود و بدون تغییر در میزان رطوبت جوی‪ ،‬هوا‬
‫صاف آفتابی باشد‪».‬‬

‫آنها پس از شنیدن این گزارش‪ ،‬تصمیم می گیرند سه روز آینده را برای مسافرت انتخاب کنند‪.‬‬

‫بنابراین هرچه اطالعات دقیق تر و کامل تر باشد و از روش های مناسب تری برای پیش بینی استفاده شود‪ ،‬تصمیم گیری های بهتری در‬
‫خانواده گرفته می شود‪.‬‬

‫تعریف آمار و علم آمار‪:‬‬

‫آمار‪ ،‬مجموعه ای از اعداد‪ ،‬ارقام و اطالعات است‪ .‬علم آمار مجموعه روش هایی است که‬
‫شامل جمع آوری اعداد و ارقام‪ ،‬سازماندهی و نمایش‪ ،‬تحلیل و تفسیر داده ها و در نهایت‬
‫نتیجه گیری‪ ،‬قضاوت و پیش بینی مناسب در مورد پدیده ها و آزمایش های تصادفی می شود‪.‬‬

‫‪152‬‬
‫در س دوم ‪:‬مقدمه  ا ی بر علم آ مار ‪ ،‬جامعه و نمو  نه‬

‫کاردرکالس‬
‫ی یا پیش بینی بر اساس اعداد و ارقام بیاورید‪.‬‬
‫‪ 1‬در پیرامون خود‪ ،‬مثال هایی را از تصمیم گیر ­‬

‫‪ 2‬مراحل علم آمار را در شکل زیر کامل کنید‪.‬‬

‫جمع  آوری اعداد و ارقام‬ ‫؟‬ ‫تحلیل و تفسیر داده‬ ‫؟‬

‫‪ 3‬با درنظر گرفتن اخبار هواشناسی مراحل علم آمار را در شکل زیر کامل کنید‪.‬‬

‫سازمان دهی و نمایش آمار مربوط‬

‫؟‬ ‫به دمای هوا‪ ،‬میزان رطوبت و‬ ‫تحلیل و تفسیر آمار هوا شناسی‬ ‫؟‬
‫بارش در ایستگاه های هواشناسی‬

‫‪ 4‬تفاوت آمار و علم آمار در چیست؟‬

‫‪ 5‬مدیر کارخانه ای برای پیدا کردن تعدادکل المپ­ های معیوب در یک ماه آینده‪ ،‬می خواهد‬
‫یک تحقیق آماری انجام دهد‪ .‬برای این منظور تعداد المپ های معیوب را در چند روز کاری‬
‫به صورت زیر جمع آوری کرده است‪.‬‬

‫روز کاری‬ ‫روز کاری‬ ‫روز کاری‬ ‫روز کاری‬ ‫روز کاری‬
‫روزهای کاری‬
‫اول‬ ‫دوم‬ ‫سوم‬ ‫چهارم‬ ‫پنجم‬
‫تعداد المپ­ های‬
‫‪50‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪120‬‬ ‫‪180‬‬
‫معیوب‬

‫براساس داده های به دست آمده‪ ،‬به سؤاالت زیر پاسخ دهید‪:‬‬

‫کارخانه المپ سازی‬
‫دهنده چه چیزی است؟‬ ‫ٔ‬ ‫الف) روند تغییر اعداد و ارقام در این تمرین نشان‬
‫ب) در این تمرین چه چیزی به عنوان آمار محسوب می شود؟‬
‫پ) بهترین تصمیمی که مدیر کارخانه براساس «علم آمار» می تواند بگیرد‪ ،‬چیست؟‬
‫ادامه خط تولید المپ ها‬
‫ٔ‬ ‫توقف یا اصالح خط تولید المپ­ ها‬

‫‪153‬‬
 ‫فصل ‪ : 7‬آمار و احتما ل‬

‫‪ 6‬کدام جمله درست و کدام جمله نادرست است‪:‬‬

‫الف) اولین قدم در استفاده از «علم آمار»‪ ،‬جمع آوری داده هاست‪.........‬‬
‫نتیجه استفاده از «علم آمار» است‪.......‬‬
‫ب) پیش بینی و تصمیم گیری برای آینده‪ٔ ،‬‬
‫پ) «علم آمار»‪ ،‬همان اعداد و ارقام است‪..........‬‬

‫‪ 7‬به شکل روبه رو توجه کنید‪ :‬آیا این شکل را می توان به اعداد و ارقام تبدیل کرد؟ اعداد‬
‫و ارقام آن چگونه اند؟ برای پاسخ به این سؤاالت‪ ،‬کاربرد علم آمار در مهندسی کامپیوتر را‬
‫مطالعه کنید‪.‬‬

‫برای مطالعه‬
‫کاربرد علم آمار در مهندسی کامپیوتر (پردازش تصویر)‬

‫هر تصویر از تعداد زیادی مربع های کوچک تشکیل شده است‪ .‬هر یک از این مربع های‬
‫کوچک «پیکسل» نام دارند و به هر پیکسل می توان یک عدد را نسبت داد که بیانگر مقدار‬
‫روشنایی آن است‪.‬‬
‫در واقع هر تصویر از یک جدول عددی تشکیل می شود که هر یک از اعداد‪ ،‬مقدار روشنایی‬
‫هر پیکسل را نشان می دهند‪ .‬جدول مربوط به هر تصویر را به راحتی می توان به دست آورد‪.‬‬
‫کاربرد علم آمار در مهندسی کامپیوتر‬
‫نکته حایز اهمیت‪ ،‬کاربرد «پردازش تصویر» است‪.‬‬
‫در اینجا ٔ‬
‫«پردازش تصویر» یکی از موضوعات بسیار مهم در مهندسی کامپیوتر محسوب می شود‪.‬‬
‫رشد استفاده از پردازش تصویر در سیستم های «کنترل هوشمند سرعت»‪« ،‬خواندن اتوماتیک‬
‫پالک خودرو در طرح های زوج و فرد»‪« ،‬طرح ترافیک» و «ثبت تخلفات خودرو» در سال های‬
‫اخیر مشهود بوده است‪.‬‬
‫با استفاده از معیارهایی که در علم آمار وجود دارد‪ ،‬می­ توان به بررسی کیفیت تصاویر پرداخت‬
‫و تصاویر مخدوش و نامناسب را با تصاویر حقیقی شان مقایسه کرد‪.‬‬

‫‪ 8‬جدول سمت راست‪ ،‬جدول عددی شکل سمت چپ نامیده می شود‪ .‬اگر رنگ سبز را با عدد ‪ ،3‬رنگ زرد را با عدد ‪ ،2‬رنگ قرمز‬
‫را با عدد ‪ 1‬و رنگ مشکی را با عدد صفر‪ ،‬نشان دهیم‪ .‬جدول عددی و شکل زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫؟‬ ‫‪1‬‬ ‫؟‬ ‫؟‬

‫؟‬ ‫؟‬ ‫؟‬ ‫‪0‬‬
‫؟‬ ‫؟‬ ‫؟‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬
‫شکل‬ ‫جدول عددی‬
‫‪154‬‬
‫در س دوم ‪:‬مقدمه  ا ی بر علم آ مار ‪ ،‬جامعه و نمو  نه‬

‫جامعه و نمونه‬

‫فعالیت‬

‫زمینه سالمت افراد محسوب می شود‪ .‬برای اطالع بیشتر‪ ،‬کاربرد علم آمار‬
‫الف چاقی امروزه‪ ،‬به عنوان یکی از مسائل مهم و اساسی در ٔ‬
‫در علوم پزشکی را مطالعه کنید‪.‬‬

‫برای مطالعه‬
‫کاربرد علم آمار در پزشکی‬
‫(چاقی)‬

‫یکی از کاربردهای علم آمار در علوم پزشکی‪ ،‬بررسی موضوع چاقی است‪ .‬برای‬
‫اینکه میزان چاقی یک فرد را بسنجیم‪ ،‬از معیاری تحت عنوان‪ ،‬معیار «شاخص‬
‫توده بدن» استفاده می کنیم‪ .‬این معیار از تقسیم وزن افراد (‪ )W‬برحسب کیلوگرم‬
‫ٔ‬
‫‪Wkg‬‬
‫محاسبه می شود‬ ‫بر توان دوم قد افراد (‪ )H‬برحسب متر یا به عبارت دیگر‬
‫‪(H m )2‬‬
‫و براساس آن نتایج زیر به دست می آید‪:‬‬

‫طبقه بندی‬ ‫شاخص تودۀ بدن‬

‫کم وزن‬ ‫کمتر از ‪18/5‬‬

‫وزن طبیعی‬ ‫‪ 18/5‬تا ‪24/9‬‬

‫اضافه وزن‬ ‫‪ 25‬تا ‪29/9‬‬

‫کاربرد علم آمار و احتمال در پزشکی‬
‫چاقی درجه یک‬ ‫‪ 30‬تا ‪34/9‬‬

‫چاقی درجه دو‬ ‫‪35‬تا‪39/9‬‬

‫چاقی درجه سه‬ ‫بیشتر از ‪40‬‬

‫توده بد ­ن شناسایی می شود‪.‬‬

‫براساس علم آمار با استفاده از مد ­ل های آماری مناسب‪ ،‬عوامل مؤثر بر شاخص ٔ‬
‫به عنوان مثال‪ ،‬عواملی همچون «رژیم غذایی ناسالم» و«کم تحرکی» می توانند در باال رفتن این معیار و ایجاد بیماری چاقی مؤثر‬
‫باشند‪ .‬بنابراین‪ ،‬امروزه با توجه به تغییر شیوه های زندگی‪ ،‬از جمله ماشینی شدن و استفاده از خوراکی های آماده‪ ،‬نیاز به استفاده‬
‫از رژیم غذایی سالم‪ ،‬عدم مصرف خوراکی های مضر و همچنین ورزش و فعالیت بدنی‪ ،‬بسیار ضروری است‪ .‬به همین منظور‪،‬‬
‫بوفه سالم در مدارس‪ ،‬گامی کوچک؛ اما مؤثر در جهت سالمت افراد است‪.‬‬ ‫ورزش صبحگاهی و ایجاد ٔ‬

‫‪155‬‬
 ‫فصل ‪ : 7‬آمار و احتما ل‬

‫مثال ‪1‬‬
‫توده‬
‫فرض کنید وزن شخصی ‪ 100‬کیلوگرم و قدش ‪ 1‬متر و ‪ 74‬سانتی متر باشد‪ .‬شاخص ٔ‬
‫بدن شخص به صورت زیر است‪:‬‬
‫‪100‬‬
‫توده بدن‬
‫= ٔ‬ ‫شاخص‬ ‫=‬ ‫‪33 / 02‬‬ ‫ ‬
‫‪(1 / 74)2‬‬
‫درباره چاق بودن‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬با مراجعه به جدول موجود در کاربرد علم آمار و احتمال در پزشکی‪،‬‬
‫این شخص به چه نتیجه ای می رسید؟‬
‫خانواده خود اظهار نظر کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫درباره چاق بودن خودتان و اعضای‬
‫ٔ‬ ‫‪2‬‬

‫ب شکل «الف»‪ ،‬افراد یک شهر را نشان می­ دهد که شامل افراد عادی و افراد چاق‬
‫می­ باشند‪.‬‬

‫با هدف به دست آوردن آمار افراد چاق و درصد این افراد‪ ،‬فرض کنیم بخواهیم تعداد کل‬ ‫شکل الف ــ افراد یک شهر‬

‫افراد چاق را که در این شهر زندگی می کنند‪ ،‬بشماریم یا به عبارت دیگر سرشماری کنیم‪.‬‬

‫به نظر شما‪ ،‬این کار به سادگی انجام می شود؟‬

‫همان گونه که احتماال ً حدس زده اید‪ ،‬جمع آوری آمار تمام شهر‪ ،‬کار آسانی نیست‪.‬‬
‫همان گونه که در شکل «ب» دیده می شود‪ ،‬به جای شمارش کل افراد این شهر‪ ،‬می توان‬
‫تعدادی از افراد شهر را انتخاب کرد و براساس آن‪ ،‬پیش بینی کرد که چند درصد از افراد‬
‫این شهر چاق اند‪.‬‬ ‫شکل ب ــ افراد انتخابی از شهر‬
‫به کمک افراد انتخابی از شهر در شکل «ب» پیش بینی کنید که چند درصد افراد این شهر‬
‫چاق اند‪.‬‬

‫همان طور که می بینید ای ­ن بار پاسخ به سؤاالت‪ ،‬با دقت بیشتر و آسان­ تر داده می شود و به راحتی‬
‫مجموعه انتخابی قابل محاسبه است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫درصد افراد چاق در زیر‬

‫‪156‬‬
‫در س دوم ‪:‬مقدمه  ا ی بر علم آ مار ‪ ،‬جامعه و نمو  نه‬

‫تعریف جامعه یا جمعیت‬

‫درباره یک یا چند ویژگی آنها تحقیق صورت‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه تمام افراد یا اشیایی که‬
‫ٔ‬
‫گیرد‪ ،‬جامعه یا جمعیت نامیده می شود و هریک از این افراد یا اشیا را عضو‬
‫جامعه می نامند‪.‬‬

‫تعریف اندازه یا حجم جامعه‬

‫اندازه جامعه یا حجم جامعه گویند‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫تعداد اعضای جامعه را‬
‫به عنوان مثال‪ ،‬دانش آموزان یک مدرسه می توانند یک جامعه باشند و هریک‬
‫از دانش آموزان مدرسه عضو این جامعه هستند‪.‬‬

‫تعریف نمونه‬
‫بخشی از جامعه را که برای مطالعه انتخاب شود‪ ،‬نمونه گویند و هریک از افراد‬
‫یا اشیای انتخاب شده را عضو نمونه گویند‪.‬‬

‫تعریف اندازه یا حجم نمونه‬

‫اندازه نمونه یا حجم نمونه گویند‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫تعداد اعضای نمونه را‬
‫به عنوان مثال دانش آموزان یک کالس به عنوان یک نمونه از دانش آموزان‬
‫مدرسه هستند و هریک از دانش آموزان کالس‪ ،‬عضو نمونه محسوب می شوند‪.‬‬

‫کاردرکالس‬
‫کارخانه «الف» و «ب» مشخص‬
‫ٔ‬ ‫در نمودار روبه رو تعداد کل قطعات تولیدی دو‬
‫نمودار مربوط به تعداد قطعات تولیدی‬ ‫شده است‪ .‬برای شناسایی تعداد قطعات معیوب‪ ،‬نمونه هایی از تعداد کل قطعات‬
‫تعداد نمونه های انتخابی‬ ‫تعداد کل قطعات تولیدی‬ ‫تولیدی انتخاب شده که در نمودار روبه رو ارائه شده است‪.‬‬
‫صفحه بعد را کامل کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫با توجه به اعداد و ارقام موجود در نمودار‪ ،‬جدول‬

‫‪157‬‬
 ‫فصل ‪ : 7‬آمار و احتما ل‬

‫جامعه‬ ‫عضو جامعه‬ ‫اندازۀ جامعه‬ ‫نمونه‬ ‫اندازۀ نمونه‬

‫کارخانه الف‬ ‫قطعات تولیدی‬ ‫‪1000‬‬

‫کارخانه ب‬ ‫قطعات تولیدی انتخابی‬

‫تمرین‬
‫درباره کیفیت محصوالت تولیدی یک کارخانه‪ ،‬تحقیقی انجام‬ ‫ٔ‬ ‫‪ 1‬می­ خواهیم‬
‫دهیم‪ .‬برای این منظور‪ ،‬از تعداد کل قطعات تولید شده در کارخانه که برابر با ‪10000‬‬
‫قطعه است‪ 100 ،‬قطعه انتخاب می شود‪ .‬با توجه به اطالعات موجود‪ ،‬جدول زیر را‬
‫کامل کنید‪:‬‬

‫جامعه‬ ‫اندازۀ جامعه‬ ‫اندازۀ نمونه‬ ‫ویژگی مورد بررسی‬

‫‪ 2‬کدام جمله درست و کدام جمله نادرست است‪:‬‬

‫اندازه نمونه است‪..................‬‬
‫ٔ‬ ‫اندازه جامعه کمتر از‬
‫ٔ‬ ‫الف)‬
‫ب) اعضای نمونه‪ ،‬همان اعضای جامعه اند‪.............‬‬
‫نمونه زیر مجموعه ای از جامعه است‪.............‬‬
‫ٔ‬ ‫پ)‬

‫‪ 3‬در شکل زیر‪ ،‬دانش آموزان یک مدرسه در صف صبحگاهی مشاهده می شوند‪.‬‬

‫ دهنده تعداد دانش آموزان یک کالس است‪ .‬جامعه و اعضای آن را مشخص کنید و دو نمونه دلخواه از این جامعه را‬
‫هر صف افقی نشان ٔ‬
‫ارائه کنید‪.‬‬

‫‪158‬‬
‫در س سوم ‪:‬متغیر و انواع آن‬

‫درس سوم‪ :‬متغیر و انواع آن‬

‫فعالیت‬
‫مزرعه کشاورزی را نشان می دهد‪ .‬میوه های هلوی این‬ ‫ٔ‬ ‫شکل روبه رو محصوالت هلوی یک‬
‫مزرعه را به عنوان اعضای جامعه در نظر بگیرید‪ .‬یکی از میوه­ ها را انتخاب کنید‪ .‬برای بررسی‬
‫مرغوبیت این میوه‪ ،‬می توان به چند ویژگ ­ی از آن مانند وزن و کیفیت توجه کرد‪.‬‬
‫به کمک یک ترازوی دیجیتالی‪ ،‬وزن آن به راحتی قابل اندازه گیری است‪.‬‬

‫میوه هلو چه باید کرد؟ آیا به کمک ابزار اندازه گیری می توان‬

‫الف برای اندازه گیری کیفیت ٔ‬
‫به این سؤال پاسخ داد؟‬
‫ب آیا ترازو‪ ،‬پاسخ این سؤال را هم می دهد؟‬
‫میوه هلوی تولیدی خود را باال ببرد؟‬
‫پ کشاورز چگونه می تواند کیفیت ٔ‬
‫برای پاسخ به سؤاالت «الف» و «ب» باید گفت که هیچ ترازو و یا وسیله ای که بتواند میزان‬
‫میوه هلو را انداز ­ه گیری کند‪ ،‬وجود ندارد‪ .‬با این حال کشاورزان با توجه به کیفیت‬
‫کیفیت ٔ‬
‫«درجه سه» به بازار عرضه می کنند‪ .‬به‬
‫ٔ‬ ‫«درجه دو» و‬
‫ٔ‬ ‫«درجه یک»‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫آن‪ ،‬این میوه را به صورت‬
‫مزرعه هلو‬
‫عبارت بهتر‪ ،‬عدد یک را به میوه های هلوی بسیار مرغوب و درشت‪ ،‬عدد دو را به میوه­ های‬
‫هلوی متوسط و عدد سه را به میو ­ه های هلوی ریز نسبت می دهند‪.‬‬
‫برای پاسخ به سؤال «پ»‪ ،‬کاربرد علم آمار در مهندسی کشاورزی را مطالعه کنید‪.‬‬

‫برای مطالعه‬
‫کاربرد علم آمار در مهندسی کشاورزی (طراحی و نحوه تولید محصوالت)‬

‫علم آمار در مهندسی کشاورزی کاربرد بسیار زیادی دارد‪ .‬یک مهندس کشاورزی‬
‫همواره عالقه مند است تا کمیت و کیفیت تولید محصوالتش به بیشترین حد ممکن برسد‪.‬‬
‫برای این منظور‪ ،‬مهندس کشاورزی از انواع کودها مانند نیترات آمونیوم‪ ،‬فسفر و ‪...‬‬
‫استفاده می ­کند‪ .‬اما سؤالی که در اینجا مطرح می شود‪ ،‬آن است که چه میزان کود باید‬
‫استفاده شود تا کمیت و کیفیت تولید محصوالت آن به بیشترین مقدار برسد؟‬
‫ش هایی‪ ،‬به این سؤال پاسخ می­ دهد‪.‬‬ ‫اینجاست که علم آمار با طراحی آزمای ­‬
‫بدین منظور‪ ،‬قطعات مختلفی از زمین به طوری که از نظر رطوبت‪ ،‬حاصلخیزی خاک‪ ،‬نور و ‪ ...‬کامال ً یکسان باشند‪ ،‬در نظر گرفته‬
‫مطالعه درصدهای مختلف کودهای مورد نظر در این قطعات زمین پرداخته می شود‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫می ­شود‪ .‬سپس به‬
‫به عبارت دیگر علم آمار در تعیین عوامل مؤثر مانند کودهای مورد استفاده در زمین کشاورزی و سطوحی از عوامل مانند‬
‫استفاده کودها برای رسیدن به تولیدات بیشتر کشاورزی به مهندسان کشاورزی کمک می کند‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫درصدهایی از میزان‬

‫‪159‬‬
 ‫فصل ‪ : 7‬آمار و احتما ل‬

‫تعریف متغیر و مقدار متغیر‬

‫متغیر‪ ،‬ویژگی از اعضای یک جامعه است که بررسی و مطالعه می شود و معموال ً از یک عضو‬
‫به عضو دیگر تغییر می کند‪ .‬عددی را که به ویژگی یک عضو نسبت داده می شود‪ ،‬مقدار ‬
‫متغیر می گویند‪.‬‬
‫میوه‬
‫ٔ‬ ‫میوه هلو به عنوان دو متغیر مربوط به‬
‫به عنوان مثال در شکل «الف» وزن و کیفیت ٔ‬
‫هلوست و مقادیر آن در جدول زیر آمده است‪:‬‬
‫شکل الف‬

‫متغیر مربوط به میوۀ هلو‬ ‫مقدار متغیر‬

‫وزن هلو‬ ‫‪ 200‬گرم‬

‫کیفیت هلو‬ ‫درجه یک (‪ ،)1‬درجه دو (‪ ، )2‬درجه سه (‪)3‬‬

‫کاردرکالس‬
‫‪ 1‬شکل «ب» یک خودرو را نشان می دهد‪ ،‬برخی از ویژگی­ های این خودرو مانند سرعت‪،‬‬
‫میزان بنزین مصرفی و رنگ خودرو در شکل مشخص شده است‪.‬‬
‫«سرعت خودرو» و «میزان بنزین مصرفی»‪ ،‬قابل اندازه گیری است‪ .‬به عنوان مثال حداکثر‬
‫سرعت این خودرو در جاده ­ها ‪ 120‬کیلومتر برساعت است‪ .‬به عبارت دیگر مقدار متغیر‬
‫«سرعت خودرو» برابر با ‪ 120‬کیلومتر بر ساعت است‪.‬‬
‫همچنین اگر خودرویی به عنوان مثال برای هر ‪ 100‬کیلومتر‪ 8 ،‬لیتر بنزین مصرف کند؛ بنابراین‬ ‫شکل ب‬
‫مقدار متغیر «میزان مصرف خودرو» برابر با ‪ 8‬لیتر برای هر ‪ 100‬کیلومتر است‪.‬‬
‫ولی در این مثال رنگ خودرو قابل اندازه گیری نیست‪ .‬می توان انواع رنگ های مشکی‪،‬‬
‫سفید و ‪ ...‬را به عنوان مقادیر متغیر «رنگ خودرو» در نظر گرفت و آنها را با اعداد دلخواهی‬
‫مانند عدد یک برای رنگ مشکی و عدد دو برای رنگ سفید نشان داد‪.‬‬
‫به نظر شما چه متغیرهای دیگری در این خودرو م ­ی توان معرفی نمود؟‬
‫شده جدید را بیان کنید‪.‬‬
‫در سطرهای خالی مقدار هریک از متغیرهای معرفی ٔ‬

‫مقدار متغیر‬ ‫متغیرهای یک خودرو‬

‫‪120‬‬ ‫حداکثر سرعت مجاز خودرو در جاده‬

‫‪8‬‬ ‫میزان بنزین مصرفی برای هر ‪ 100‬کیلومتر‬
‫سفید‬ ‫رنگ خودرو‬

‫‪160‬‬
‫در س سوم ‪:‬متغیر و انواع آن‬

‫درباره یک دانش آموز مطالعه شده است‪ ،‬نشان می دهد‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫‪ 2‬جدول زیر متغیرهایی را که‬
‫درباره خودتان در جدول زیر بنویسید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫مقدار این متغیرها را‬

‫مقدار متغیر‬ ‫متغیرهای یک دانش آموز‬

‫سن دانش آموز‬
‫نمره ریاضی نهم دانش آموز‬
‫گروه خونی (‪)AB ،O ، B ، A‬‬
‫قد دانش آموز‬
‫وزن دانش آموز‬

‫مقدار متغیر‬ ‫متغیر‬ ‫‪ 3‬با توجه به مطالب مربوط به کاربرد علم آمار در محیط زیست ‪ ،‬متغیرها و مقدار متغیرهای‬
‫‪ 1/2‬متر‬ ‫طول بدن‬
‫مربوط به یوزپلنگ ایرانی را در جدول روبه رو بنویسید‪.‬‬
‫‪ 4‬در یک کارخانه‪ ،‬کارگران مشغول کارند‪ .‬مهندس این کارخانه‪ ،‬این کارگران را بر اساس‬
‫مهارت به صورت بسیار ماهر‪ ،‬ماهر‪ ،‬متوسط و ضعیف درجه بندی کرده است‪ .‬متغیر و مقدار‬
‫متغیر را برای کارگران بنویسید‪.‬‬

‫برای مطالعه‬
‫کاربرد علم آمار و احتمال در محیط زیست‬

‫علم آمار و احتمال در محیط زیست کاربرد دارد‪ .‬به عنوان مثال با استفاده از این علم می توان به‬
‫شناسایی و شناخت عوامل مؤثر بر زیستگاه های مطلوب حیوانات در حال انقراض اشاره کرد‪.‬‬
‫این موضوع مدیران محیط زیست را در مدیریت و حفاظت از این زیستگاه ها یاری می کند‪.‬‬
‫زیرگونه‬
‫ٔ‬ ‫یکی از این حیوانات در حال انقراض «یوزپلنگ ایرانی» است‪ .‬یوزپلنگ ایرانی یک‬
‫شدت در معرض خطر انقراض از یوزپلنگ است که اکنون تنها چند ده قالده از آن در‬ ‫به ّ‬
‫ایران یافت می شود‪.‬این جانور در مناطق بیابانی در سطح منطقه زندگی می کرد و سال هاست‬
‫خانواده گربه سانان به شمار می آید؛‬
‫ٔ‬ ‫که نسل آن در معرض نابودی کلی قرار دارد‪ .‬یوزپلنگ از‬
‫اما به دلیل داشتن دست و پایی بلند‪ ،‬بدنی کشیده و باریک‪ ،‬و سینه های فراخ تا حدود زیادی به‬
‫سگ های تازی شبیه است‪ .‬در میان گربه سانان‪ ،‬یوز با داشتن ارتفاع شانه ای برابر با ‪ ۳۸‬تا ‪۶۷‬‬
‫اندازه طول بدن آن به ‪ 1/2‬متر می رسد‬
‫ٔ‬ ‫سانتی متر و وزنی بین ‪ ۲۷‬تا‪ 40‬کیلوگرم از جمله گربه سانان کوچک جثه به شمار می رود‪.‬‬
‫و طول دم آن نیز میان ‪ ۴۸‬تا ‪ ۶۶‬سانتی متر است‪ .‬همچنین سر این جانوران به نسبت کوچک است‪.‬‬

‫‪161‬‬
 ‫فصل ‪ : 7‬آمار و احتما ل‬

‫متغیرهای کمی و کیفی‬

‫فعالیت‬
‫در یک شهر‪ ،‬با افراد مختلفی رو به رو می شویم و از آنها سؤاالتی می کنیم‪ .‬آن­ها به صورت زیر‪ ،‬به سؤاالت ما پاسخ داده اند‪ .‬به عنوان مثال‪:‬‬

‫و سؤال آخر‪:‬‬ ‫از همان خانم و آقا می پرسیم‪:‬‬ ‫از مادر یک خانواده می پرسیم‪:‬‬ ‫از یک آقا و خانم می ­پرسیم‪:‬‬
‫«گروه خونی خود را بگویید؟»‬ ‫«قد شما چند سانتی متر است؟»‬ ‫«چند فرزند دارید؟»‬ ‫«چقدر از آشپزی کردن لذت می برید؟»‬

‫‪170 cm‬‬ ‫‪182/5 cm‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪A‬‬

‫حال به سؤاالت زیر پاسخ دهید‪:‬‬

‫الف با توجه به شکل ­های مورد نظر‪ ،‬پاسخ های افراد را در جدول زیر قرار دهید و آن را کامل کنید‪.‬‬

‫نام متغیر‬

‫‪2‬‬ ‫‪-‬‬ ‫تعداد فرزندان‬

‫قد افراد‬

‫گروه خونی‬

‫میزان لذت بردن از آشپزی‬

‫متغیر‬

‫ب با توجه به متغیرهای بیان شده‪ ،‬کدام متغیرها قابل‬

‫متغیرهایی که قابل‬ ‫متغیرهایی که قابل‬ ‫اندازه گیری اند و کدام نیستند؟ به جای عالمت سؤال‪ ،‬نام‬
‫اندازه گیری هستند‬ ‫اندازه گیری نیستند‬ ‫متغیر مورد نظر را بنویسید‪.‬‬

‫؟‬ ‫؟‬

‫؟‬ ‫؟‬
‫‪162‬‬
‫در س سوم ‪:‬متغیر و انواع آن‬

‫تعریف متغیرهای کمی‬

‫متغیرهایی را که قابل اندازه گیری اند‪« ،‬متغیرهای کمی» گویند‪ .‬به عنوان مثال تعداد فرزندان خانواده و وزن افراد متغیرهای کمی اند‪.‬‬

‫تعریف متغیرهای کیفی‬

‫متغیرهایی را که قابل اندازه گیری نیستند‪« ،‬متغیرهای کیفی» گویند‪ .‬به عنوان مثال گروه خونی افراد و پاسخ سؤال «میزان لذت بردن‬
‫از آشپزی» متغیرهای کیفی اند‪.‬‬

‫کاردرکالس‬
‫‪ 1‬با توجه به شکل ها‪ ،‬جمالت را کامل کنید‪:‬‬
‫در شکل «الف»‪ ،‬تعداد مسافران یک قطار‪ ،‬یک متغیر کمی است‪.‬‬
‫در شکل «ب»‪ ،‬اقوام ایرانی یک متغیر‪...............‬است‪.‬‬
‫شکل الف‬ ‫در شکل «پ»‪ ،‬قد فرد‪ ،‬یک متغیر‪................‬است‪.‬‬
‫در شکل «ت»‪ ،‬جنسیت افراد یک متغیر‪.................‬است‪.‬‬

‫‪ 2‬نوع متغیرهای زیر را مشخص کنید‪:‬‬

‫کیفی‬ ‫کمی‬
‫ّ‬ ‫الف) انواع هواپیما (مسافربری‪ ،‬باربری‪ ،‬جنگنده)‬
‫کیفی‬ ‫کمی‬‫ّ‬ ‫ب) مدت زمانی که طول می کشد از خانه به مدرسه برسید‪.‬‬
‫شکل ب‬
‫کیفی‬ ‫کمی‬
‫ّ‬ ‫پ) رنگ چشم (میشی‪ ،‬آبی‪ ،‬قهوه ای )‬
‫‪182/5 cm‬‬

‫‪ 3‬جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫نوع متغیر‬ ‫سؤال (متغیر)‬

‫موی شما چه رنگی است؟‬

‫شکل پ‬
‫وزن شما چه عددی است؟‬

‫چقدر از تماشای بازی فوتبال لذت می ­برید؟‬

‫شکل ت‬
‫‪163‬‬
 ‫فصل ‪ : 7‬آمار و احتما ل‬

‫کمی‬
‫انواع متغیرهای ّ‬

‫فعالیت‬
‫همان گونه که در فعالیت قبل مطرح شد‪ ،‬پاسخ دو سؤال زیر‪ ،‬متغیرهایی از نوع کمی اند‪.‬‬
‫‪ 1‬از مادر یک خانواده می پرسیم‪ :‬چند فرزند دارید؟‬
‫‪170 cm‬‬ ‫‪182/5 cm‬‬ ‫برخی از جواب های ممکن‪3 ،2 ،1 ،0 :‬و ‪....‬‬

‫‪ 2‬قد شما چند سانتی متر است؟‬

‫برخی از جواب های ممکن‪ 150 :‬سانتی متر تا ‪ 170‬سانتی متر‪ 159 ،‬سانتی متر‪ 160/5 ،‬سانتی متر و ‪...‬‬

‫پایه دهم کشور به ترتیب ‪ 46‬کیلوگرم و ‪ 75‬کیلوگرم باشد‪ .‬در این صورت‬
‫جامعه دانش آموزان ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪ 3‬فرض کنید کمترین و بیشترین وزن در‬
‫بازه [‪ ]46 , 75‬قرار می گیرد‪.‬‬
‫وزن تمام دانش آموزان کشور در ٔ‬
‫آیا هر عددی از این بازه می تواند وزن یک دانش آموز باشد؟‬

‫‪ 4‬فرض کنید کمترین و بیشترین تعداد فرزندان یک خانواده در کشور به ترتیب ‪0‬و ‪ 20‬باشد‪ .‬در این صورت تعداد فرزندان هر خانواده‬
‫ دهنده تعداد فرزندان یک خانواده باشد؟‬
‫بازه ]‪ [0, 20‬خواهد بود‪ .‬آیا هر عددی از این بازه می تواند نشان ٔ‬
‫در این کشور عددی صحیح از ٔ‬
‫‪ 5‬متغیرهای مطرح شده در قسمت های ‪3‬و ‪ 4‬کمی اند و یا کیفی؟‬

‫‪ 6‬چه تفاوتی در متغیرهای مطرح شده در قسمت های ‪ 3‬و ‪ 4‬وجود دارد که جواب های مربوط به آنها متفاوت است؟‬

‫‪ 7‬با توجه به قسمت های ‪3‬و ‪ 4‬در شکل زیر به جای عالمت سؤال‪ ،‬پاسخ مناسب قرار دهید‪.‬‬

‫متغیر‬ ‫متغیر‬

‫کمی‬
‫ّ‬ ‫کیفی‬

‫متغیری که اگر دو مقدار ‪ a‬و ‪ b‬را‬ ‫متغیری که اگر دو مقدار ‪ a‬و ‪ b‬را‬
‫بتواند اختیار کند‪ ،‬آنگاه هر مقداری‬ ‫اختیار کند‪ ،‬آنگاه مقداری بین آنها‬
‫بین آنها را نیز بتواند اختیار کند‪.‬‬ ‫وجود دارد که نمی تواند اختیار کند‪.‬‬

‫؟‬ ‫؟‬

‫‪164‬‬
‫در س سوم ‪:‬متغیر و انواع آن‬

‫تعریف متغیر پیوسته‬

‫متغیری است که اگر دو مقدار ‪ a‬و ‪ b‬را بتواند اختیار کند‪ ،‬هر مقدار بین آنها را نیز بتواند اختیار کند‪.‬‬
‫به عنوان مثال وزن یک دانش آموز می تواند ‪ 46‬کیلوگرم‪ 47 ،‬کیلوگرم یا هر عددی بین این دو رقم باشد‪.‬‬

‫تعریف متغیر گسسته‬

‫متغیر گسسته‪ ،‬متغیری است که پیوسته نباشد‪ .‬به عنوان مثال تعداد فرزندان یک خانواده متغیر گسسته است‪.‬‬

‫کار درکالس‬
‫کمی‬
‫‪ 1‬با پر کردن جاهای خالی‪ ،‬پیوسته یا گسسته بودن متغیرهای ّ‬
‫زیر را مشخص کنید‪.‬‬
‫الف سرعت خودرو یک متغیر پیوسته است‪ .‬مقدار آن متغیر ‪120‬‬
‫کیلومتر بر ساعت است‪.‬‬
‫ب میزان مصرف بنزین این خودرو ‪ ،‬یک متغیر‪ ............‬و‬
‫مقدار آن برای هر ‪ 100‬کیلومتر ‪...............‬است‪.‬‬
‫پ تعداد سرنشینان مجاز در این خودرو‪ ،‬یک متغیر ‪............‬‬
‫است و این تعداد برابر با ‪ .........‬است‪.‬‬

‫‪ 2‬انواع متغیرهای زیر را مشخص کنید‪:‬‬

‫پیوسته‬ ‫گسسته‬ ‫الف) تعداد ماه ­ی های یک دریا‬

‫پیوسته‬ ‫گسسته‬ ‫ب) مدت زمانی که طول می کشد از خانه به مدرسه برسید‪.‬‬
‫پیوسته‬ ‫گسسته‬ ‫پ) وزن افراد‬
‫پیوسته‬ ‫گسسته‬ ‫ت) تعداد دانش آموزان یک مدرسه‬

‫‪165‬‬
 ‫فصل ‪ : 7‬آمار و احتما ل‬

‫‪ ٣‬در هر مورد نوع متغیر مطرح شده در سؤال را مشخص کنید‪.‬‬

‫نوع متغیر‬ ‫سؤال (متغیر)‬

‫قد شما چه عددی است؟‬
‫وزن شما چه عددی است؟‬
‫تعداد دوستان شما چند نفر است؟‬
‫وزن دوستتان چه عددی است؟‬
‫خانواده شما چه عددی است؟‬
‫ٔ‬ ‫توده  بدن‬
‫شاخص ٔ‬
‫ارتفاع شانه یوزپلنگ ایرانی چقدر است؟‬
‫انواع متغیرهای کیفی‬
‫خیلی زیاد‬ ‫فعالیت‬
‫به سؤال های زیر توجه کنید‪:‬‬
‫زیاد‬
‫سؤال‪ :‬از یک آقا و خانم می پرسیم‪ :‬چقدر از آشپزی کردن لذت می بری؟‬
‫متوسط‬ ‫برخی از جواب های ممکن‪ :‬خیلی زیاد‪ ،‬زیاد ‪ ،‬متوسط‪ ،‬کم‪ ،‬خیلی کم‬
‫کم‬
‫سؤال‪ :‬گروه خونی خود را بگویید‪.‬‬
‫برخی از جواب های ممکن‪ :‬گروه خونی ‪O،AB ،B ، A‬‬
‫خیلی کم‬
‫شکل الف‬
‫در پاسخ به سؤال اول‪ ،‬یک ترتیب طبیعی وجود دارد؛ همانند شکل «الف» در صورتی که در پاسخ‬
‫به سؤال دوم نمی توان ترتیب طبیعی قائل شد‪ ،‬شکل «ب» را مالحظه کنید‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫در شکل زیر به جای عالمت سؤال‪ ،‬پاسخ مناسب را قرار دهید‪.‬‬

‫‪B‬‬

‫‪AB‬‬
‫متغیر‬
‫‪O‬‬
‫شکل ب‬
‫کمی‬
‫ّ‬ ‫کیفی‬

‫دارای ترتیب‬ ‫بدون ترتیب‬

‫طبیعی‬

‫؟‬ ‫؟‬

‫‪166‬‬
‫در س سوم ‪:‬متغیر و انواع آن‬

‫دسته زیر تقسیم می شود‪:‬‬

‫متغیرهای کیفی قابل اندازه گیری نیستند‪ .‬این متغیرها به دو ٔ‬
‫‪ )1‬متغیر ترتیبی ‪ )2‬متغیر اسمی (غیر ترتیبی)‬

‫متغیرترتیبی‪ :‬متغیری است که در آن نوعی ترتیب طبیعی وجود داشته باشد‪ .‬به عنوان مثال سطح تحصیالت (دیپلم‪ ،‬فوق دیپلم‪،‬‬
‫کارشناسی‪ ،‬کارشناسی ارشد و دکتری)‬

‫متغیر اسمی ( غیرترتیبی)‪ :‬متغیری کیفی است که ترتیبی نیست؛ مانند جنسیت (زن و مرد)‬

‫انواع متغیرها در یک نگاه‪:‬‬

‫متغیر‬

‫کمی‬
‫ّ‬ ‫کیفی‬

‫گسسته‬ ‫پیوسته‬ ‫اسمی‬ ‫ترتیبی‬

‫کار درکالس‬
‫با توجه به شکل های زیر جمالت زیر را کامل کنید‪:‬‬
‫در شکل «الف»‪ ،‬جنسیت افراد‪ ،‬یک متغیر اسمی است و مقادیر آن زن و مرد است‪.‬‬

‫شکل الف‬
‫در شکل «ب»‪ ،‬مقام هایی که یک ورزشکار در مسابقه به دست می آورد‪ ،‬یک متغیر ‪.......‬‬
‫مقام اول‬
‫است و مقادیر آن ‪ .......‬است‪.‬‬
‫مقام دوم‬ ‫مقام سوم‬
‫شکل ب‬
‫عالقه شما به خورش قیمه سؤال شده است که یک متغیر‪.......‬‬
‫ٔ‬ ‫در شکل «پ»‪ ،‬میزان‬
‫بسیار زیاد‪،‬‬
‫زیاد‪،‬‬
‫است و مقادیر آن ‪ .......‬است‪.‬‬
‫متوسط‪،‬‬
‫کم‪،‬‬
‫بسیار کم‬
‫شکل پ‬

‫‪167‬‬
 ‫فصل ‪ : 7‬آمار و احتما ل‬

‫تمرین‬

‫‪ 1‬با پر کردن جاهای خالی‪ ،‬اسمی یا ترتیبی بودن متغیرهای زیر را مشخص کنید‪.‬‬
‫ ‬ ‫ترتیبی ‬ ‫  اسمی  ‬ ‫الف) مراحل رشد یک انسان (نوزاد‪ ،‬کودک‪ ،‬نونهال‪ ،‬نوجوان‪ ،‬جوان‪ ،‬میان سال‪ ،‬کهن سال) ‬
‫ ‬ ‫ترتیبی ‬ ‫اسمی ‬ ‫ ‬ ‫ب) نژاد افراد (سفید پوست‪ ،‬زرد پوست‪ ،‬سیاه پوست)    ‬
‫ ‬ ‫ترتیبی ‬ ‫اسمی‬ ‫ ‬ ‫      ‬ ‫پ) رنگ موی افراد (مشکی‪ ،‬قهوه ای‪ ،‬طالیی)‬
‫ ‬ ‫ترتیبی ‬ ‫    اسمی ‬ ‫میوه هلو (درجه ‪ ،1‬درجه ‪ ،2‬درجه ‪)3‬‬
‫ت) کیفیت ٔ‬
‫‪ 2‬نوع متغیرها را در نمودار زیر‪ ،‬دسته بندی کنید‪.‬‬

‫نوع متغیر‬ ‫متغیر‬

‫‪1‬ــ میزان بارندگی برحسب سانتی متر در یک شهر‬
‫‪2‬ــ نوع بارندگی (باران‪ ،‬برف)‬
‫‪3‬ــ تعداد شهرهایی که در یک روز هوای آفتابی دارند‬
‫‪4‬ــ میزان دمای هوا‬
‫‪5‬ــ شدت آلودگی هوا(زیاد‪ ،‬متوسط‪ ،‬کم)‬
‫‪6‬ــ انواع وضعیت هوا (آفتابی‪ ،‬ابری‪ ،‬بارانی‪ ،‬برفی)‬
‫‪7‬ــ شدت بارندگی (زیاد‪،‬متوسط‪ ،‬کم)‬

‫متغیر‬

‫کمی‬
‫ّ‬ ‫کیفی‬

‫گسسته‬ ‫پیوسته‬ ‫اسمی‬ ‫ترتیبی‬

‫‪168‬‬
‫در س سوم ‪:‬متغیر و انواع آن‬

‫‪ 3‬جدول زیر متغیرهای دانش آموزان را نشان می دهد‪ .‬انواع متغیرها از نظر ّ‬

‫کمی‪ ،‬کیفی‪ ،‬گسسته‪ ،‬پیوسته‪ ،‬ترتیبی و اسمی را در جدول‬
‫زیر کامل کنید‪.‬‬
‫متغیر اسمی‬ ‫متغیر پیوسته متغیر ترتیبی‬ ‫متغیر گسسته‬ ‫متغیر کیفی‬ ‫کمی‬
‫متغیر ّ‬ ‫متغیرهای دانش آموزان‬
‫×‬ ‫×‬ ‫سن‬
‫نمره ریاضی نهم‬
‫ٔ‬
‫جنسیت (دختر و پسر)‬
‫قد‬
‫وزن‬
‫میزان هوش‬
‫×‬ ‫×‬ ‫)هوش باال‪ ،‬متوسط‪ ،‬پایین(‬
‫میزان رضایت در مدرسه‬
‫)بسیار‪ ،‬متوسط‪ ،‬ضعیف(‬
‫توده بدن‬
‫شاخص ٔ‬

‫‪ 4‬فرض کنید وزن شخصی ‪ 95‬کیلوگرم و قد او ‪160‬سانتی متر باشد‪.‬‬

‫توده بدن این شخص را حساب کنید‪.‬‬
‫الف) شاخص ٔ‬
‫کمی‪ ،‬کیفی‪ ،‬گسسته‪ ،‬پیوسته‪ ،‬اسمی و ترتیبی است؟‬ ‫توده بدن شخص چه نوع متغیری از نظر ّ‬
‫ب) شاخص ٔ‬
‫‪ 5‬جدول سمت راست‪ ،‬جدول عددی شکل سمت چپ است‪ .‬اگر رنگ سبز را با عدد ‪ ،3‬رنگ سفید را با عدد ‪ 2‬و رنگ قرمز را با‬
‫عدد ‪ 1‬نشان دهیم‪ ،‬جدول عددی و شکل زیر را کامل کنید‪ .‬این شکل چه چیزی است؟‬

‫؟‬ ‫؟‬ ‫؟‬ ‫؟‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫؟‬ ‫؟‬ ‫‪2‬‬ ‫؟‬ ‫‪2‬‬
‫؟‬ ‫؟‬ ‫؟‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫شکل‬ ‫جدول عددی‬

‫‪ 6‬جامعه و نمونه را تعریف کنید و برای هر یک مثال بزنید‪.‬‬

‫جامعه فرضی را نشان می دهد که اعضای آن را با شماره های ‪ 1‬تا ‪ 20‬مشخص کرده ایم‪ .‬همچنین اعضای نمونه با خط‬
‫ٔ‬ ‫‪ 7‬شکل زیر یک‬
‫سبز رنگ انتخاب شده اند‪ .‬به سؤاالت زیر پاسخ دهید‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2 3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5 11 16 19‬‬ ‫اندازه جامعه چه عددی است؟‬
‫ٔ‬ ‫الف)‬
‫‪6‬‬ ‫‪7 8‬‬ ‫نمونه انتخابی چه عددی است؟‬
‫اندازه ٔ‬
‫ٔ‬ ‫ب)‬
‫‪9 10 12 17 20‬‬
‫نمونه انتخابی را بنویسید‪.‬‬
‫پ) اعضای ٔ‬
‫‪13‬‬ ‫‪14 15 18‬‬

‫‪169‬‬
 ‫فصل ‪ : 7‬آمار و احتما ل‬

‫‪ 8‬جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫نوع متغیر‬ ‫متغیر‬

‫وزن یک هلو‬

‫کیفیت یک هلو‬

‫اندازه طول بدن یوزپلنگ ایرانی‬

‫ٔ‬

‫اقوام ایرانی‬

‫وضعیت آب و هوا‬

‫دمای هوا در قله‬

‫فشار هوا در قله کوه‬

‫کوه شیراز ‪ ،‬شهرستان سامان ــ استان چهارمحال و بختیاری‬

‫‪170‬‬