‫ـــم‬ ‫لـــی ُم َح َّمـــ ٍد َو آلِ ُم َح َّمـــ ٍد َو َع ِّج ْ‬

‫ـــل َف َر َج ُه ْ‬ ‫ـــل َع ٰ‬ ‫اَللّٰ ُه َّ‬

‫ـــم َص ِّ‬

‫پایۀنهم‬
‫دورۀ ّاول متوسطه‬
 ‫وزارت آموزش و پرورش‬
‫سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‬

‫ریاضی ـ پایۀ نهم دورۀ ا ّول متوسطه ـ ‪905‬‬ ‫نام کتاب‪:‬‬

‫سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‬ ‫پدیدآورنده‪:‬‬

‫دفتر تألیف کتاب های درسی عمومی و متوسطه نظری‬ ‫مدیریت برنامه ریزی درسی و تألیف‪:‬‬
‫حمیدرضا امیری‪ ،‬علی ایرانمنش‪ ،‬طیبه حمزه بیگی‪ ،‬خسرو داودی‪ ،‬محمدهاشم رستمی‪ ،‬ابـراهیم‬ ‫شناسه افزوده برنامه ریزی و تألیف‪:‬‬
‫ریحانی‪ ،‬محمدرضا س ّیدصالحی‪ ،‬احمد شاهورانی‪ ،‬میرشهرام صدر‪ ،‬شادی صفی نیا‪ ،‬اکرم قابل رحمت‬
‫و محمد مقاصدی (اعضای شورای برنامه ریزی)‬
‫حمیدرضا امیری‪ ،‬علی ایرانمنش‪ ،‬خسرو داودی‪ ،‬کبری دلشاد‪ ،‬ابراهیم ریحانی‪ ،‬محمد رضا س ّید صالحی‪،‬‬
‫هوشنگ شرقی و میرشهرام صدر (اعضای گروه تألیف) ـ افسانه حجتی  طباطبایی و سید  اکبر‬
‫میرجعفری (ویراستار)‬
‫اداره ّ‬
‫کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی ‬ ‫مدیریت آماده‌سازی هنری‪:‬‬
‫احمدرضا امینی (مدیر امور فنی و چاپ) ـ مجید ذاکری یونسی (مدیر هنری) ـ مهدی کریم خانی‬ ‫شناسه افزوده آماده سازی‪:‬‬
‫(طراح گرافیک و طراح جلد) ـ مریم نرصتی (صفحه آرا) ـ سیاوش ذوالفقاریان‪ ،‬الهام محبوب‬
‫(تصویرگر) ـ مریم دهقان زاده (رسام) ـ زهرا ایامنی نرص‪ ،‬سیف الله بیک محمد دلیوند‪ ،‬علی نجمی‪،‬‬
‫پیام حمیدی‪ ،‬سپیده ملک ایزدی و ناهید خیام باشی (امور آماده سازی)‬
‫تهران‪ :‬خیابان ایرانشهر شمالی ـ ساختمان شمارۀ ‪ 4‬آموزش و پرورش (شهید موسوی)‬ ‫نشانی سازمان‪:‬‬
‫ تلفن‪9 :‬ـ‪ ،88831161‬دورنگار‪ ،88309266 :‬کد پستی‪1584747359 :‬‬
‫وبگاه‪ www.chap.sch.ir :‬و ‪www.irtextbook.ir‬‬
‫ شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران‪ :‬تهران ـ کیلومتر ‪ ١٧‬جادۀ مخصوص کرج ـ‬ ‫ناشر‪:‬‬
‫خیابان  ‪( 61‬داروپخش) تلفن‪ 5 :‬ـ ‪ ،44985161‬دورنگار‪ ،44985160 :‬صندوق پستی‪139 :‬ـ  ‪37515‬‬
‫ شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران «سهامی خاص»‬ ‫چاپخانه‪:‬‬
‫چاپ نهم ‪1402‬‬ ‫سال انتشار و نوبت چاپ‪:‬‬

‫کلیه حقوق مادی و معنوی این کتاب متعلق به سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت آموزش و‬
‫پرورش است و هرگونه استفاده از کتاب و اجزای آن به صورت چاپی و الکترونیکی و ارائه در پایگاه های مجازی‪،‬‬
‫نمایش‪ ،‬اقتباس‪ ،‬تلخیص‪ ،‬تبدیل‪ ،‬ترجمه‪ ،‬عکس برداری‪ ،‬نقاشی‪ ،‬تهیه فیلم و تکثیر به هر شکل و نوع‪ ،‬بدون کسب‬
‫مجوز از این سازمان ممنوع است و متخلفان تحت پیگرد قانونی قرار می گیرند‪.‬‬

‫‪ISBN 978 -964 - 05 - 2435 - 0‬‬ ‫شابک  ‪978- 964-05 - 2435- 0‬‬

 ‫انسان عصار ٔه همه موجودات عالم است‪.‬‬
‫با تربیت صحیح ممکن نیست که یک مملکتی تحت تأثیر استعمار باشد‪.‬‬
‫اگر ملتی بخواهد به طرف سعادت پرواز کند‪ ،‬باید با دو بال تهذیب نفس و علم باشد‪.‬‬
‫امام خمینی​( ُقدّ ِ   َس ِس ُّرهُ)‬
 ‫فهرست‬
‫ف‬
‫مجموعه ها ‪1 ...................................................‬‬ ‫صل ‪1‬‬ ‫�‬

‫اول‪ :‬معرفی مجموعه ‪2 ..............................................‬‬

‫درس ّ‬
‫درس دوم‪ :‬مجموعه های برابر و نمایش مجموعه ها ‪6 ...................‬‬
‫درس سوم‪ :‬اجتماع‪ ،‬اشتراک و تفاضلِ مجموعه ها ‪11 ..................‬‬
‫درس چهارم‪ :‬مجموعه ها و احتمال ‪15 ...................................‬‬

‫ف‬
‫عددهای حقیقی‪18...............................................‬‬ ‫صل ‪2‬‬ ‫�‬

‫درس ا ّول‪ :‬عددهای گویا ‪19................................................‬‬

‫درس دوم‪ :‬عددهای حقیقی ‪23............................................‬‬
‫درس سوم‪ :‬قدر مطلق و محاسب ٔه تقریبی ‪28..............................‬‬

‫ف‬
‫استدالل و اثبات در هندسه ‪32 .............................‬‬ ‫صل ‪3‬‬ ‫�‬

‫درس ا ّول‪ :‬استدالل ‪33......................................................‬‬

‫درس دوم‪ :‬آشنایی با اثبات در هندسه ‪37.................................‬‬
‫درس سوم‪ :‬هم نهشتی مثلث ها‪44.........................................‬‬
‫درس چهارم‪ :‬حل مسئله در هندسه ‪49...................................‬‬
‫درس پنجم‪ :‬شکل های متشابه ‪53.........................................‬‬
 ‫ف‬
‫توان و ریشه ‪59 .......................................... ..........‬‬ ‫صل ‪4‬‬ ‫�‬

‫درس ا ّول‪ :‬توان صحیح ‪60..........................................................‬‬

‫درس دوم‪ :‬نماد علمی‪65...........................................................‬‬
‫درس سوم‪ :‬ریشه گیری ‪68.........................................................‬‬
‫درس چهارم‪ :‬جمع و تفریق رادیکال ها ‪73.....................................‬‬

‫ف‬
‫عبارت های جبری ‪78 ............................................‬‬ ‫صل ‪5‬‬ ‫�‬

‫درس ا ّول‪ :‬عبارت های جبری و مفهوم اتحاد ‪79...............................‬‬

‫درس دوم‪ :‬چند اتحاد دیگر‪ ،‬تجزیه و کاربردها ‪86............................‬‬
‫درس سوم‪ :‬نابرابری ها و نامعادله ها ‪90.........................................‬‬

‫ف‬
‫خط و معادله های خطی ‪95 ....................................‬‬ ‫صل ‪6‬‬ ‫�‬
‫درس ا ّول‪ :‬معادل ٔه خط ‪96...........................................................‬‬
‫درس دوم‪ :‬شیب خط و عرض از مبدأ‪102.....................................‬‬
‫درس سوم‪ :‬دستگاه معادله های خطی ‪108...................................‬‬
 ‫ف‬
‫عبارت های گویا     ‪113............................................‬‬ ‫صل ‪7‬‬ ‫�‬
‫درس ا ّول‪ :‬معرفی و ساده کردن عبارت های گویا‪114......................‬‬
‫درس دوم‪ :‬محاسبات عبارت های گویا ‪119...................................‬‬
‫درس سوم‪ :‬تقسیم چندجمله ای ها‪126........................................‬‬

‫ف‬
‫حجم و مساحت‪130..............................................‬‬ ‫صل ‪8‬‬ ‫�‬
‫اول‪ :‬حجم و مساحت کره ‪131............................................‬‬
‫درس ّ‬
‫درس دوم‪ :‬حجم هرم و مخروط ‪135............................................‬‬
‫درس سوم‪ :‬سطح و حجم ‪140....................................................‬‬
 ‫سخنیبامعلّ م‬

‫کتاب ریاضی پایهٔ نهم بر مبنای برنامهٔ درسی ملی و در ادامهٔ تغییرکتاب های درسی‬
‫دوره اوّ ل متوسطه تألیف شده است‪ .‬زمانی تأکید کتاب های درسی ریاضی‬ ‫ٔ‬ ‫پایه های هفتم و هشتم‬
‫بیشتر بر توانایی انجام محاسبات بوده است‪ .‬در رویکرد جدید ضمن حفظ این هدف‪ ،‬تأکید اصلی‬
‫قوه تفکر و تعقل و رشد توانایی حل مسئله است‪ .‬اگرچه رسیدن به چنین هدفی با‬ ‫بر پرورش ٔ‬
‫موانع‪ ،‬مشکالت و دشواری های فراوانی روبه روست و تحقق کامل آن به سرعت امکان پذیر نیست؛‬
‫جامعه آموزش ریاضی را تعیین‬
‫ٔ‬ ‫مدنظر قرار دادن چنین هدفی می تواند جهت اصلی حرکت‬ ‫ولی ّ‬
‫عهده معلّم است‪ .‬قدرت انعطاف و هماهنگی‬ ‫ٔ‬ ‫کند‪ .‬اصلی ترین و مؤثرترین نقش در این جهت به‬
‫و همراهی معلّمان با برنامه های جدید ستودنی است‪ .‬مؤلفان کتاب حاضر سعی کرده اند که‬
‫برای ادای وظیفه نسبت به آموزش معلّمان‪ ،‬ضمن اطالع رسانی به موقع دربارهٔ تألیف‪ ،‬کتاب‬
‫راهنمای معلّم و نیز فیلم های آموزشی را به موقع در اختیار همکاران عزیز قرار دهند‪.‬‬
‫ساختار کتاب از سه بخش فعالیت‪ ،‬کار درکالس و تمرین تشکیل شده است‪ .‬آنچه در انجام‬
‫مدنظر بوده است‪ ،‬آشنایی دانش آموزان با مفهوم درسی و سهیم بودن‬ ‫یک فعالیت به طور عمده ّ‬
‫در ساختن دانش مورد نظر است‪ .‬فعالیت ها شامل مراحلی مانند درک کردن‪ ،‬کشف کردن‪،‬‬
‫حل مسئله‪ ،‬استدالل کردن‪ ،‬بررسی کردن‪ ،‬حدس و آزمایش‪ ،‬توضیح یک راه حل‪ ،‬مرتب کردن‪،‬‬
‫مقایسه راه حل های مختلف است‪ .‬هدایت فعالیت ها توسط معلّم‬ ‫ٔ‬ ‫درباره یک راه حل و‬
‫ٔ‬ ‫قضاوت‬
‫انجام می پذیرد و هرجا که الزم باشد‪ ،‬راهنمایی توسط معلّم ارائه خواهد شد‪ .‬در بسیاری موارد‬
‫انجام فعالیت ساده و آسان نیست و صدالبته اجرای مناسب دارای ارزش زیادی خواهد بود‪ .‬این‬
‫حد متوسط طراحی شده اند‪ .‬معلّم می تواند با توجه به زمان و توانایی دانش آموزانش‬ ‫فعالیت ها در ّ‬
‫ارائه توضیحاتی بیشتر و تغییراتی‪ ،‬فعالیت را ساده تر نماید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫آنها را غنی تر کند یا با‬
‫هدایت گفت وگوی کالسی یا گفتمان ریاضی که در آن دانش آموزان‬ ‫ِ‬ ‫هنگام انجام فعالیت‪،‬‬
‫به ارائهٔ دیدگاه ها و دفاع از اندیشه  (ایده)های خود و نیز قضاوت و ارزیابی افکار و روش های‬
‫‪1‬‬

‫عهده معلّم است‪ .‬به طور خالصه فراهم کردن‬ ‫ٔ‬ ‫ریاضی دیگر دانش آموزان می پردازند‪ ،‬به‬
‫فرصت های یادگیری و دادن مجال به دانش آموز برای اینکه خود به کشف مفهوم بپردازد‪،‬‬
‫می تواند یکی از دغدغه های همکاران عزیزمان باشد‪.‬‬
‫کار در  کالس با هدف تثبیت و تعمیق و در مواردی تعمیم یادگیری طراحی شده است و‬
‫مصوب فرهنگستان‬
‫‪١‬ــ ّ‬
‫  عهده‬
‫ٔ‬ ‫حل تمرین به‬
‫انتظار این است که دانش آموزان بیشترین سهم را در حل آن داشته باشند‪ّ .‬‬
‫دانش آموزان است؛ امّ ا ارائه و بررسی پاسخ های دانش آموزان در کالس ضروری است‪.‬‬
‫درباره ضرورت آموزش راهبردهای حل مسئله در بین پژوهشگران وآموزشگران تقریب ًا‬ ‫ٔ‬
‫اتفاق نظر وجود دارد‪ .‬با این حال دربارهٔ چگونگی این کار نظرات متفاوتی هست‪ .‬در این کتاب‬
‫آموزش راهبردها از متن درس جدا نشده است‪ .‬ضمن ًا اصراری بر ذکر عناوین راهبردها جز‬
‫موارد مشخص و آشنا نبوده است‪ .‬بنابراین سعی شده است که از عبارات و واژه های نامأنوس‬
‫اجتناب شود‪ .‬با آنکه بخش جداگانه ای با عنوان حل مسئله در کتاب وجود ندارد؛ ولی در‬
‫اکثر فعالیت ها دانش آموزان به نوعی درگیر فرایند حل مسئله می شوند‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬اساس ًا‬
‫آموزش راهبردها معمو ًال به زمانی طوالنی نیاز دارد؛ زیرا هر راهبرد خود ممکن است شامل‬
‫ارائه راه حل ها و روش های مختلف برای یک مسئله نیز به صورت‬ ‫ٔ‬ ‫ده ها راهبرد جزئی تر باشد‪.‬‬
‫هدفمند دنبال شده است‪ .‬پژوهش ها نشان می دهند که دانش آموزان هنگام روبه رو شدن با‬
‫یک مسئله ــ به ویژه وقتی که الگوریتمی مشخص برای حل آن فرانگرفته باشند ــ به روش های‬
‫متفاوتی عمل می کنند‪.‬‬
‫اولیه کتاب‪ ،‬مؤلفان جلسات فشرده ای را برای نقد و اصالح‬ ‫ٔ‬ ‫نسخه‬
‫ٔ‬ ‫پس از آماده شدن‬
‫کتاب برگزار کردند و برخی تغییرات و اصالحات را در کتاب اعمال نمودند‪ .‬عالوه بر این نظرات‬
‫مدنظر قرار گرفت‪ .‬الزم است مراتب تقدیر‬ ‫اعتباربخشی و نیز نظرات دبیران سراسر کشور نیز ّ‬
‫اولیه کتاب را مطالعه کرده اند و نظرات و بررسی ها‬
‫ٔ‬ ‫نسخه‬
‫ٔ‬ ‫و تشکر خود را از تمام همکارانی که‬
‫و پیشنهادهای خود را به واحد تحقیق‪ ،‬توسعه و آموزش ریاضی ارسال کرده اند‪ ،‬اعالم کنیم‪.‬‬
‫ده ها نقد رسیده از سراسر کشور نویدبخش حضور و مشارکت مؤ ثرتر دبیران ریاضی در تألیف‬
‫کتاب های درسی است‪ .‬گفتنی است مشاورانی علمی از مراکز آموزشی و پژوهشی و دانشگاه ها‬
‫نیز بخش هایی محدود از کتاب را مطالعه و مورد نقد قرار دادند که جا دارد از آنها قدردانی شود‪.‬‬
‫واحد تحقیق‪ ،‬توسعه و آموزش ریاضی آمادگی دریافت نظرات و دیدگاه های تمامی همکاران و‬
‫عزیزان را از طریق وبگاه واحد‪ 1‬دارد‪ .‬به عالوه بسیاری از مطالب مربوط به پشتیبانی کتاب از‬
‫طریق وبگاه واحد قابل دریافت است‪ .‬اطمینان داریم که با اتکال به خدای متعال‪ ،‬تنها با تالش‪،‬‬
‫اراده و همت معلّمان عزیز می توان به برآورده شدن اهداف کتاب امیدوار بود‪.‬‬
‫‪www.mathrde.ir‬ــ‪١‬‬
‫‪...............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫�ف‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬

‫مجموعه ها‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫ص‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬

‫‪1‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫ل‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................‬‬
‫َو ُه َو الَّذی َج َع َل لَکُم ال ُّنجو َم  لِتَهتَدوا ِب ٰها فی ظُل ِ‬
‫ُامت  ال َبـ ّر ِ َو  ال َبح ِر ……‬
‫(خداوند) کسی است که ستارگان را برای شما قرار داد‪ ،‬تا در‬ ‫ٰ‬ ‫او‬
‫تاریکی های خشکی و دریا‪ ،‬به وسیلۀ آنها راه یابید‪...‬‬
‫(سور ٔه انعام‪ ،‬آی ٔه ‪)٩٧‬‬

‫سیاره هایی که‬‫منظومۀ شمسی مجموعه ای است شامل ستارۀ خورشید و ّ‬

‫خاصی در حال چرخش هستند‪ .‬البته ستاره هایی با بزرگی‬ ‫ّ‬ ‫روی مدارهای‬
‫چندهزار برابر خورشید هم وجود دارند که اگر این ستاره ها به اندازۀ‬
‫خورشید به زمنی نزدیک بودند‪ ،‬متام آسمان ما را می پوشاندند‪.‬‬

‫‪1‬‬
 ‫درس ا ّول‪ :‬معرفی مجموعه‬

‫فعالیت‬

‫‪1‬‬
‫‪60‬‬ ‫در شکل روبه رو شمارنده های طبیعی عدد ‪ ٦٠‬را نوشته ایم و بین‬
‫‪15‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2 5‬‬ ‫آنها شمارنده های ّاول را مشخص کرده ایم‪ .‬شما هم شمارنده های ‪ ٦٠‬را‬
‫که ّاول نیستند‪ ،‬در یک منحنی بسته قرار دهید‪.‬‬
‫‪30‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪12‬‬
‫‪20‬‬
‫اگر شمارنده های طبیعی و ّاو ِل عدد ‪ ٦٠‬یعنی ‪ ٣ ،٢‬و ‪ ٥‬را در داخل‬
‫‪10‬‬ ‫‪6‬‬

‫دو آکالد قرار دهیم و آن را با حروفی چون ‪ A‬یا ‪ B‬یا … نام گذاری کنیم و بنویسیم }‪A = {2,3,5‬؛‬
‫مجموعه ‪A‬‬
‫ٔ‬ ‫در این صورت یک مجموعه تشکیل داده ایم و به هریک از عددهای ‪ ٣ ، ٢‬و ‪ ٥‬یک عضو‬
‫مجموعه ‪ A‬دارای ‪ ٣‬عضو است‪.‬‬‫ٔ‬ ‫می گوییم؛ پس‬
‫٭ شما شمارنده های مرکب عدد ‪ ٦٠‬را به صورت یک مجموعه بنویسید و آن را ‪ B‬بنامید‪.‬‬

‫مجموعه شامل شمارنده های عدد ‪ ٦٠‬که نه ّاول باشند‪ ،‬و نه مرکب‪ ،‬چند عضو دارد؟ این‬‫ٔ‬ ‫٭‬
‫مجموعه را نیز ‪ C‬بنامید و آن را نمایش دهید‪.‬‬
‫همه شمارنده های دورقمی ‪ ٦٠‬را تشکیل دهید؛ این مجموعه چند عضو‬ ‫مجموعه ‪ D‬شامل ٔ‬‫ٔ‬ ‫٭‬
‫دارد؟‬
‫شمارنده زوج عدد ‪ 60‬را تشکیل دهند‪ .‬احمد‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه شامل ‪3‬‬
‫ٔ‬ ‫از رضا و احمد خواسته شد تا‬
‫نوشت‪ }4,6,10{ :‬و رضا نوشت‪ }6,10,12{ :‬به نظر شما چرا جواب های آنها با هم فرق دارد؟‬
‫مجموعه معین و یکتا‬
‫ٔ‬ ‫نتیجه‪ :‬در ریاضیات عبارت هایی شبیه این عبارت‪ ،‬که مشخص ٔ‬
‫کننده یک‬
‫نباشد‪ ،‬مجموعه ای را مشخص نمی کند‪.‬‬
‫در نمایش مجموعه ها‪ ،‬ترتیب نوشتن عضوهای مجموعه‪ ،‬مهم نیست و با جابه جایی‬
‫مجموعه جدیدی ساخته نمی شود؛ همچنین با تکرار عضوهای یک‬
‫ٔ‬ ‫عضوهای یک مجموعه‪،‬‬
‫مجموعه جدیدی ساخته نمی شود؛ بنابراین به جای {‪ }3,3,4‬می نویسیم {‪.}3,4‬‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه‪،‬‬

‫معرفی مجموعه‬
‫ما‪ ،‬در زندگی روزمره در صحبت ها و نوشته هایمان از واژه هایی مانند دسته‪ ،‬گروه و مجموعه‬
‫استفاده می کنیم؛ برای مثال وقتی می گوییم «گروهی از ورزشکاران وارد ورزشگاه شدند»‪ ،‬نام ورزشکاران‬
‫را مشخص نکرده ایم‪ ،‬درحالی که ما از مجموعه در ریاضی برای بیان و نمایش دسته ای از اشیای‬
‫مشخص (عضویت این اشیا در مجموعه کامالً معین باشد) و متمایز (غیرتکراری) استفاده می کنیم‪.‬‬
‫‪2‬‬
 ‫فعالیت‬

‫مجموعه مورد نظر را نمایش دهید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫ کننده یک مجموعه است؟‬
‫‪١‬ــ کدام یک از عبارت های زیر مشخص ٔ‬
‫الف) عددهای طبیعی و یک رقمی ب) چهار شاعر ایرانی ج) دو عدد ّاو ِل کوچک تر از ‪12‬‬

‫‪٢‬ــ با توجه به شرط متمایز بودن عضوهای یک مجموعه‪ ،‬جاهای خالی را پرکنید‪:‬‬
‫الف) به جای }‪ A = {١,2,1,4,5‬باید بنویسیم }__ ‪A = {__, __, __,‬‬
‫بودن عدد ____ در }‪ B = {٥,٦,5,7‬آن را به صورت ________‬ ‫ب) به دلیل تکراری ِ‬
‫می نویسیم‪.‬‬

‫مجموعه ‪ A‬را به صورت }‪ A = {a,b,5,7‬درنظر بگیریم‪ ،‬برای نشان دادن‬

‫ٔ‬ ‫اگر‬
‫مجموعه ‪ A‬است‪ ،‬می نویسیم ‪ a ∈ A‬و می خوانیم «‪ِ a‬‬
‫عضو ‪ A‬است»‬ ‫ٔ‬ ‫اینکه ‪ a‬عضوی از‬
‫و چون عدد ‪ ٤‬عضو ‪ A‬نیست‪ ،‬می نویسیم ‪ 4 ∉ A‬و می خوانیم «‪ ٤‬عضو ‪ A‬نیست»‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫نمایش مجموعه ها با استفاده از نمودار ِون‪ :‬مجموعه را می توان با‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫شکسته بسته نمایش داد؛ به عنوان مثال‪ ،‬نمایش‬
‫ٔ‬ ‫استفاده از منحنی ها یا خط های‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫مجموعه }‪ A = {١,2,٣,4‬با استفاده از نمودار ِون به صورت مقابل است‪.‬‬
‫ٔ‬

‫فعالیت‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪b‬‬ ‫مجموعه ‪ A‬و ‪ B‬رسم‬
‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ با توجه به نمودار ِون‪ ،‬که برای دو‬
‫‪a‬‬ ‫‪s f‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪k‬‬ ‫شده است‪ ،‬مجموعه های ‪ A‬و ‪ B‬را با عضوهایشان مشخص کنید‪.‬‬
‫‪n‬‬

‫مجموعه }‪ A = {١,2,٣,4,٥,٦‬و }‪ B = {٥,٦,٧,٨‬را درنظر بگیرید‪:‬‬

‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ دو‬
‫دو مجموعه را با یک نمودار ِون نمایش دهید‪ .‬کدام عددها هم در منحنی ٔ‬
‫بسته مربوط به ‪ A‬و‬
‫بسته ‪ B‬وجود دارد؟‬
‫هم در منحنی ٔ‬
‫زوج ّاول را بنویسید و آن را ‪ E‬بنامید‪ .‬این مجموعه چند‬
‫مجموعه عددهای دو رقمی و ِ‬
‫ٔ‬ ‫‪٣‬ــ‬
‫عضو دارد؟‬

‫‪3‬‬
 ‫مجموعه تُهی می نامیم و‬
‫ٔ‬ ‫«اگر در مجموعه ای عضوی وجود نداشته باشد‪ ،‬آن را‬
‫مجموعه {∅} یا {‪}0‬‬
‫ٔ‬ ‫با نماد ∅ یا {} نمایش می دهیم‪ ».‬توجه شود که این مجموعه با‬
‫که هر کدام دارای یک عضو هستند‪ ،‬یکی نیست‪.‬‬

‫مجموعه تهی را مشخص می کند؟‬

‫ٔ‬ ‫‪٤‬ــ کدام یک از عبارت های زیر‪،‬‬
‫ب) عددهای صحیح بین ‪ -١‬و ‪١‬‬ ‫الف) عددهای طبیعی بین ‪ ٥‬و ‪ ٦‬‬
‫د) عددهای طبیعی یک رقمی و مضرب ‪ ٣‬که ّاول باشد‪.‬‬ ‫ج) عددهای ّاول و زوج ‬

‫کار در کالس‬

‫مجموعه تهی باشد؛ سپس عبارت های خود را با‬

‫ٔ‬ ‫دهنده‬
‫ٔ‬ ‫‪١‬ــ سه عبارت بنویسید که هرکدام نشان‬
‫نوشته های هم کالسی های خود مقایسه کنید‪.‬‬
‫ کننده مجموعه ای فقط با یک عضو باشد‪.‬‬
‫‪٢‬ــ سه عبارت بنویسید که هرکدام مشخص ٔ‬
‫‪٣‬ــ عبارت هایی که مجموعه ای را مشخص می کند‪ ،‬با عالمت ‪ ‬و بقیه را با عالمت × مشخص‬
‫کنید (با ذکر دلیل)‪.‬‬
‫   ب) سه عدد طبیعی زوج متوالی با شروع از ‪٢‬‬ ‫الف) چهار عدد فرد متوالی ‬
‫هـ) شمارنده های عدد ‪ 24‬‬ ‫ج) عددهای ّاو ِل کوچک تر از ‪ ٢٠‬د) سه شهر ایران‬
‫ ز) عددهای طبیعی بین ‪ ٢‬و ‪٣‬‬ ‫و) ‪ ٥‬عدد بزرگ‬
‫‪  4‬ــ مانند نمونه کامل کنید‪:‬‬
‫مجموعه حروف الفبای فارسی { ی‪ ،… ،‬پ‪ ،‬ب‪ ،‬الف} = ‪A‬‬ ‫ٔ‬
‫}…‪B = {4,8,12,‬‬ ‫}‪ {3,4,5,6,7,8,9‬‬
‫مجموعه حروف ‪ a‬و ‪ b‬و عدد ‪C :٣‬‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه عددهای صحیح بین ‪ -٢‬و ‪ -٣‬‬
‫ٔ‬
‫}‪D = {5‬‬ ‫مجموعه مضرب های طبیعی عدد ‪ ٤‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪B‬‬
‫} {= ‪E‬‬ ‫مجموعه عددهای ّاول یک رقمی ‬
‫ٔ‬
‫}‪F= {2,4,6,8‬‬ ‫مجموعه مضرب های ّاول عدد ‪ ٥‬‬ ‫ٔ‬
‫مجموعه عددهای طبیعی بین ‪ ٢‬و ‪G:١٠‬‬
‫ٔ‬ ‫}‪ {3,a,b‬‬
‫}‪H={2,3,5,7‬‬ ‫}‪ {6,4,2,8‬‬

‫‪4‬‬
 ‫ کننده یک مجموعه است؟ با نمودار ِون نشان دهید‪:‬‬
‫‪5‬ــ کدام یک از عبارت های زیر مشخص ٔ‬
‫الف) عددهای صحیح مثبت و کمتر از ‪ ١٠‬‬
‫ب) شمارنده های ّاو ِل عدد ‪١٩‬‬
‫ج) عددهایی که شش وجه یک تاس معمولی را مشخص می کند‪.‬‬
‫معادله ‪ 2x+8=1‬‬
‫ٔ‬ ‫د) جواب های‬
‫میوه خوشمزه‬‫هــ) چهار ٔ‬
‫صحیح منفی و بزرگ تر از ‪-٨‬‬‫ِ‬ ‫و) عددهای‬

‫تمرین‬

‫‪١‬ــ متناظر با هر عبارت‪ ،‬یک مجموعه و متناظر با هر مجموعه‪ ،‬یک عبارت بنویسید و تعداد‬
‫عضوهای هر مجموعه را تعیین کنید‪:‬‬
‫ ‬
‫الف) }‪A = {1,8,27,64,125‬‬
‫ ‬ ‫ب) }‪C = {10‬‬
‫طبیعی مضرب ‪ 5‬و کوچک تر از ‪ ١٠٠‬‬ ‫ِ‬ ‫ج) عددهای‬
‫د) عددهای طبیعی بزرگ تر از ‪ ٤‬و کوچک تر از ‪٥‬‬
‫هـ) عددهای صحیح منفی که بین ‪ ٤‬و ‪ ٧‬قرار دارد‪ .‬‬
‫و) عددهای ّاول دورقمی که مضرب ‪ ٧‬باشد‪.‬‬
‫‪٢‬ــ جاهای خالی را طوری کامل کنید تا عبارت حاصل‪ ،‬درست باشد‪.‬‬
‫الف) عبارت «‪ 5‬عدد طبیعی که بین ‪ 1‬و ‪ 20‬قرار داشته باشد»‪ ،‬یک مجموعه را مشخص _______   ‪.‬‬
‫مجموعه }‪ {2,3,4,...,9‬دارای ________ عضو است‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫ب)‬
‫مجموعه }∅ ‪ A = {0,‬دارای ________ عضو است‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫ج)‬
‫مجموعه }‪ A = {3,5,7,9,11‬؛ داریم‪ ٥ :‬عضو ‪ A‬است یا با نماد ریاضی‪_______ ،‬‬
‫ٔ‬ ‫د) با توجه به‬
‫و ‪ ١٢‬عضو ‪ A‬نیست یا با نماد ریاضی‪.  ________ ،‬‬
‫مجموعه متفاوت بنویسید که عدد ‪ 2‬عضو آنها باشد‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ سه‬

‫‪5‬‬
 ‫درس دوم‪ :‬مجموعه های برابر و منایش مجموعه ها‬

‫دو مجموعۀ برابر‬

‫فعالیت‬

‫صحیح روبه رو را طوری کامل کنید که مجموع‬ ‫‪١‬ــ جدول عددهای‬

‫‪10‬‬ ‫‪12‬‬
‫ِ‬
‫مجموعه‬
‫ٔ‬ ‫عددهای روی هر سطر‪ ،‬هر ستون و هر ِ‬
‫قطر آن برابر ‪ ١٢‬شود؛ سپس‬
‫‪−4‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫عددهای سطر دوم جدول را بنویسید و آن را ‪ A‬بنامید‪.‬‬

‫مجموعه ‪ B‬را چنان بنویسید که شامل سه عدد زوج متوالی و میانگین عضوهای آن با ‪٤‬‬
‫ٔ‬ ‫اکنون‬
‫برابر باشد‪ .‬هریک از مجموعه های ‪ A‬و ‪ B‬چند عضو دارد؟‬
‫مجموعه ‪ A‬است؟‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه ‪ B‬است؟ آیا هر عضو ‪ B‬در‬
‫ٔ‬ ‫آیا هر عضو ‪ A‬در‬
‫مجموعه ‪ A‬و ‪ B‬یکسان اند و هر عضو‬
‫ٔ‬ ‫همان طور که مالحظه کردید‪ ،‬عضوهای دو‬
‫مجموعه ‪ A‬و‬
‫ٔ‬ ‫‪ ،A‬عضوی از ‪ B‬و هر عضو ‪ ،B‬عضوی از ‪ A‬است؛ در این صورت دو‬
‫‪ B‬برابراند و می نویسیم ‪. A = B‬‬
‫مجموعه ‪ A‬شامل سه عدد طبیعی متوالی است به طوری که حاصل جمع آنها برابر ‪ ٢٧‬است‪.‬ابتدا‬ ‫ٔ‬ ‫‪٢‬ــ‬
‫‪ A‬را با عضوهای آن بنویسید؛ سپس مجموعه هایی را مشخص کنید که در زیر معرفی شده و با ‪ A‬برابر است ‪:‬‬
‫مجموعه عددهای طبیعی بین ‪ ٦‬و ‪١٠‬‬
‫ٔ‬ ‫الف)‬
‫مجموعه عددهای طبیعی بزرگ تر از ‪ ٧‬و کوچک تر از ‪١١‬‬
‫ٔ‬ ‫ب)‬
‫مجموعه سه عدد طبیعی متوالی که میانگین آنها با ‪ ٩‬برابر است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫ج)‬
‫همه عضوهایشان‬‫مجموعه }‪ {8,9,10‬با مجموعه }‪ {7,8,9‬برابر نیست؛ زیرا ٔ‬‫ٔ‬ ‫همان طور که دیدید‪،‬‬
‫یکسان نیست‪.‬‬
‫اگر عضوی در ‪ A‬باشد که در ‪ B‬نباشد یا عضوی در ‪ B‬باشد که عضو ‪ A‬نباشد‪ ،‬در این صورت‬
‫مجموعه ‪ A‬با ‪ B‬برابر نیست و می نویسیم ‪.A ≠ B‬‬
‫ٔ‬
‫کار در کالس‬

‫‪١‬ــ جاهای خالی را در مجموعه های زیر طوری پرکنید که مجموعه ها برابر باشد‪:‬‬
‫__ ‪ __ 2 9   2 − 144‬‬ ‫‪‬‬
‫‪5, , , 4,  =  , 3,‬‬ ‫الف) ‪, , 25 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪5 3   5‬‬ ‫)‪(−2‬‬‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪6‬‬
 ‫‪‬‬ ‫‪  2 2‬‬
‫= ‪, − , __ , 0 / 625‬‬ ‫‪ , , −0 / 5 , , __ , − 2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪‬‬
‫‪7 ,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫ب)‬
‫‪ 10‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪  3 5‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪‬‬

‫‪٢‬ــ دو مجموعه به نام های ‪ A‬و ‪ B‬مانند سؤال باال طرح کنید‪ .‬پاسخ خود را با دوستانتان مقایسه کنید‪.‬‬

‫زیرمجموعه‬

‫فعالیت‬

‫‪D‬‬
‫مجموعه عددهای جدول فعالیت قبل را ‪ D‬بنامید؛ سپس عضوهای‬
‫ٔ‬
‫ِ‬
‫مجموعه ‪ D‬را در نمودار ون روبه رو بنویسید‪:‬‬
‫ٔ‬

‫در نمودار باال‪ ،‬عضوهایی را که بر ‪ ٣‬بخش پذیر است‪ ،‬با یک منحنی بسته مشخص کنید و ‪ B‬بنامید‪.‬‬
‫مجموعه ‪ B‬را بنویسید‪ .‬آیا هر عضو ‪ ،B‬عضوی از ‪ D‬نیز هست؟‬
‫ٔ‬
‫مجموعه ‪ ،D‬عددهای زوج را مشخص کنید و آن را ‪ C‬بنامید؛ آیا ‪D = C‬؟‬
‫ٔ‬ ‫در‬
‫مجموعه ‪ B‬همگی در ‪ D‬هست؛ یعنی هر عضو ‪ ،B‬عضوی از‬ ‫ٔ‬ ‫همان طور که دیدید‪ ،‬عضوهای‬
‫زیرمجموعه ‪ D‬است و می نویسیم ‪. B ⊆ D‬‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه ‪B‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ D‬است؛ در این صورت‬
‫زیرمجموعه ‪ D‬است؟‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه ‪C‬‬
‫ٔ‬ ‫آیا‬
‫مجموعه خودش‬
‫ٔ‬ ‫با توجه به تعریف زیر مجموعه‪ ،‬واضح است که هر مجموعه‪ ،‬زیر‬
‫هست؛ یعنی اگر ‪ A‬مجموعه ای دلخواه باشد‪ ،‬داریم‪.A⊆A :‬‬

‫اکنون زیرمجموعه ای از ‪ D‬را مشخص کنید که عضوهای آن عددهای فرد باشد؛ نام دیگر این‬
‫مجموعه چیست؟‬
‫آیا عبارت ‪ {10,4,-6,2} ⊆ D‬درست است؟ چرا؟‬

‫زیرمجموعه ‪ A‬نیست و می نویسیم ‪.B ⊆ A‬‬

‫ٔ‬ ‫اگر بتوانیم عضوی در ‪ B‬بیابیم که در ‪ A‬نباشد‪ ،‬می گوییم ‪B‬‬

‫مجموعه دلخواهی مانند ‪ A‬نباشد؟‬

‫ٔ‬ ‫مجموعه تُهی عضوی هست که در‬
‫ٔ‬ ‫آیا در‬

‫زیرمجموعه هر مجموعه ای دلخواه مانند ‪ A‬است؛ یعنی؛ ‪.∅⊆A‬‬

‫ٔ‬ ‫مجموعه تهی‬
‫ٔ‬

‫‪7‬‬
 ‫مثال‪ :‬دلیل درستی رابطه های زیر مشخص شده است‪.‬‬
‫مجموعه سمت چپ‪ d ،‬هست که در مجموعه سمت راست‬
‫ٔ‬ ‫الف) }‪{a,b,d} ⊆ {a,b,c,e‬؛ زیرا در‬
‫نیست‪.‬‬
‫مجموعه‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه سمت چپ‪ ،‬عضوی از‬
‫ٔ‬ ‫ب) }‪{-1,0,1,3} ⊆ {4,3,0,1,-1,2‬؛ زیرا هر عضو‬
‫‪B‬‬
‫سمت راست است‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫همه عضوهای ‪A‬‬ ‫ج) با توجه به شکل مقابل ‪ A ⊆ B‬درست است؛ زیرا ٔ‬
‫‪2 1‬‬ ‫‪a‬‬ ‫در ‪ B‬قرار دارند و ‪ B ⊆ A‬درست است؛ زیرا عضوی در ‪ B‬مانند ‪ ٢‬می توان‬
‫‪b‬‬ ‫یافت که در ‪ A‬وجود ندارد‪.‬‬

‫کار در کالس‬
‫‪C‬‬
‫‪B‬‬
‫‪A‬‬
‫‪١‬ــ با توجه به نمودار مقابل‪ ،‬دلیل درستی یا نادرستی عبارت های زیر‬
‫را مشخص کنید‪:‬‬
‫‪, C ⊆ A , B⊆A , A ⊆ C‬‬
‫ ‬ ‫‪A⊆ B , B ⊆ C , ∅ ⊆ A‬‬
‫‪٢‬ــ مجموعه های ‪ B، A‬و ‪ C‬را درنظر بگیرید؛ سپس درستی یا نادرستی عبارت های زیر را‬
‫مشخص کنید (با ذکر دلیل)‪:‬‬
‫}‪A = {1,3,6,4} , B = {5,1,3} , C = {2, 5,1,3,6‬‬
‫‪B ⊆ A , 3⊆B , A⊆B , B⊆C , A ⊆ C , 2∈A‬‬
‫‪{1,4}∈ A , 6 ∉ A , {5,6} ⊆ C , 5 ∈ C‬‬ ‫‪, 0⊆ A‬‬
‫همه زیرمجموعه های }‪ A = {a,b,c‬در زیر نوشته شده است‪:‬‬ ‫‪3‬ــ ٔ‬
‫}‪∅, {a},{b},{c},{a,b},{a,c},{b,c},{a,b,c‬‬
‫مانند نمونه‪ ،‬تمام زیرمجموعه های هریک از مجموعه های زیر را بنویسید‪:‬‬
‫ب) }‪{a,b,c,d‬‬ ‫مجموعه عددهای طبیعی بین ‪ ٩‬و ‪ .١٢‬‬ ‫ٔ‬ ‫الف)‬

‫نمایش مجموعه های اعداد‬

‫در سال های گذشته با عددهای طبیعی آشنا شده اید؛ از این عددها برای شمارش استفاده می کنیم‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫مجموعه عددهای طبیعی را با ‪ ‬نمایش می دهیم و آن را به صورت زیر می نویسیم‪:‬‬
‫ٔ‬
‫}‪ = {1, 2, 3, 4, 5,...‬‬ ‫ ‬
‫تاکنون نمایش مجموعه ها را با عضوها و نمودار ِون آموخته اید‪ .‬یک روش دیگر برای نمایش‬
‫مجمـوعه عـددهـای طـبیعی زوج‬
‫ٔ‬ ‫مجموعـه هـا استفـاده از نـمادهـای ریـاضی است؛ بـرای مـثال‪:‬‬
‫}‪ E = {2,4,6, 8 ,...‬را درنظر بگیرید‪ .‬می دانیم عضوهای این مجموعه خاصیت مشترکی دارد؛ یعنی‬
‫همگی آنها مضرب ‪ ،٢‬است و از قبل می دانیم که هر عدد زوج طبیعی به صورت ‪ 2k‬قابل نمایش است که‬
‫}‪E = {2k k ∈ ‬‬ ‫در آن ‪ ، k ∈ ‬پس می نویسیم‪:‬‬
‫مجموعه عددهای طبیعی‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه عددهایی به شکل ‪ 2k‬به طوری که ‪ k‬متعلق به‬
‫ٔ‬ ‫و می خوانیم ‪ E‬برابر است با‬
‫مجموعه ‪ E‬عالمت « » خوانده می شود‪« :‬به طوری که»‪ .‬در زیر چند مجموعه را با نمادهای‬
‫ٔ‬ ‫است‪ .‬در‬
‫ریاضی نوشته ایم‪:‬‬
‫مجموعه عددهای طبیعی فرد‪O = {2k − 1 k ∈ } :‬‬‫ٔ‬ ‫الف)‬
‫}‪ A = {x ∈  7 ≤ x ≤ 10‬یا }‪A = {x ∈  6 < x < 11‬‬ ‫ب) }‪A = {7, 8 ,9,10‬‬

‫ج) زیرمجموعه ای از ‪ ‬که عضوهای آن همگی بر ‪ ٣‬بخش پذیر است‪{3k k ∈ } :‬‬

‫مجموعه }‪ A = {5n + 3 n ∈ ‬را با عضوهایش مشخص کنید‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫مثال‪:‬‬
‫برای این منظور جدول زیر را کامل کنید و در هر مرحله به جای ‪ n‬یک عدد طبیعی در ‪ ٥n +3‬قرار دهید‪.‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪5n + 3‬‬ ‫‪5(1) + 3‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪5(2) + 3‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪5(3) + 3‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪5(4) + 3‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪...‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪23‬‬

‫‪W‬‬ ‫بنابراین داریم‪A = {8 , 13 , 18 , 23 , 28 , 33 , 38 ,...} :‬‬

‫‪‬‬
‫مجموعه عددهای حسابی را با ‪ W‬نمایش می دهند‪W = {0,1,2,3,...} :‬‬
‫ٔ‬
‫مجمـوعـه عـددهـای حسابـی را مـی تـوان با نـمادهـای ریاضی بـه صـورت‬
‫ٔ‬
‫‪⊆W‬‬
‫}‪ W = {k − 1 k ∈ ‬نوشت‪.‬‬
‫‪z‬‬ ‫هر عدد طبیعی یک عدد حسابی است؛ یعنی ‪ ⊆ W‬‬
‫‪W‬‬
‫‪‬‬ ‫مـجـمـوعـه عددهای صحیـح را بــا ‪ ‬نـمـایش مـی دهـیـم‪:‬‬
‫ٔ‬
‫‪ = {..., −3, −2, −101‬‬
‫}‪, , , 2, 3,...‬‬
‫همه عددهایطبیعیوحسابی‪،‬عضو ‪ ‬همهستند؛پس‪ ⊆ W ⊆  :‬‬
‫ٔ‬
‫‪9‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫مجموعه های زیر را با عضوها مشخص کنید‪:‬‬

‫}‪A = {x | x ∈  , − 5 ≤ x < 5‬‬ ‫ب)‬ ‫مجموعه عددهای صحیح فرد ‬
‫ٔ‬ ‫الف)‬
‫ج) }‪B = {3 k + 2 k ∈ ‬‬
‫مجموعه عددهای گویا را با ‪ Q‬نمایش می دهیم‪ .‬چون ّاولین عدد گویای بزرگ تر از هر عدد گویا‬
‫مجموعه عددهای‬
‫ٔ‬ ‫مشخص نیست‪ ،‬نمی توان این مجموعه را با عضوها مشخص کرد؛ به همین دلیل‬
‫‪a‬‬ ‫‪‬‬
‫گویا را با نمادهای ریاضی تعریف می کنیم‪Q =  a, b ∈ , b ≠ 0 :‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪‬‬
‫توجه کنید که هر عدد صحیح‪ ،‬عددی گویا است؛ یعنی برای هر عدد صحیح ‪ a‬داریم‪، a = :‬‬
‫‪a‬‬
‫‪1‬‬
‫درنتیجه ‪.  ⊆ Q‬‬

‫تمرین‬

‫مجموعه }‪ A = {-2,-1,0,1,2‬را درنظر بگیرید‪ .‬کدام یک از مجموعه های زیر با هم‬ ‫ٔ‬ ‫‪١‬ــ‬
‫برابر است؟‬
‫}‪B = {x| x∈A , x2 ≤ 2} , C = {x| x∈A, -1 ≤ x ≤ 1} , D = {x| x∈A , x4 = 1‬‬
‫‪2‬ــ سه مجموعه مانند ‪ B ، A‬و ‪ C‬بنویسید؛ به طوری که ‪ A ⊆ B‬و ‪ .B ⊆ C‬آیا می توان نتیجه‬
‫گرفت ‪A ⊆ C‬؟‬
‫‪٣‬ــ تمام زیرمجموعه های هریک از مجموعه های زیر را بنویسید‪:‬‬
‫ب) }‪B = {2x | x = 0,2,3‬‬ ‫الف) }‪A = {x | x ∈ , 2x + 1 = 3‬‬

‫‪٤‬ــ نمودار روبه رو‪ ،‬وضعیت مجموعه های ‪  ،W،Q‬و ‪‬‬

‫‪W‬‬
‫را نسبت به هم نشان می دهد؛ آنها را نام گذاری و با عالمت ⊇ باهم‬
‫مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪٥‬ــ درستی یا نادرستی عبارت های زیر را با ذکر دلیل مشخص‬
‫کنید‪:‬‬
‫ب) هر عدد حسابی عددی گویاست‪.‬‬ ‫الف) هر عدد گویا عددی حسابی است‪ .‬‬
‫د) بعضی از عددهای گویا‪ ،‬عدد صحیح اند‪.‬‬ ‫ج) هر عدد صحیح عددی گویاست‪ .‬‬

‫‪10‬‬
 ‫درس سوم‪ :‬اجتماع‪ ،‬اشتراک و تفاضلِ مجموعه ها‬

‫فعالیت‬

‫‪١‬ــ در کالس درس‪ ،‬علی و رضا عضو هر دو تیم والیبال و فوتبال هستند‪ .‬سامان‪ ،‬احسان‪،‬‬
‫محمد‪ ،‬حسن‪ ،‬کیوان و سبحان فقط در تیم فوتبال بازی می کنند‪.‬‬ ‫فرشید و حسین فقط در تیم والیبال و ّ‬
‫مجموعه دانش آموزان عضو تیم والیبال را با ‪ V‬و فوتبال را با ‪ F‬نشان دهیم‪ ،‬این‬ ‫ٔ‬ ‫الف) اگر‬
‫مجموعه ها را با نمودار ِون نمایش دهید و سپس با عضو هایشان بنویسید‪.‬‬
‫مجموعه دانش آموزانی را که در هر دو تیم عضویت دارند‪ ،‬بنویسید‪ .‬‬
‫ٔ‬ ‫ب)‬
‫مجموعه دانش آموزانی را که حداقل در یکی از این دو تیم عضویت دارند‪ ،‬بنویسید ‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫ج)‬
‫= ‪ A‬و }‪ B = {x ∈  | −2 ≤ x ≤ 3‬را درنظر بگیرید و‬ ‫مجموعه }‪{x ∈  | x ≤ 6‬‬
‫ٔ‬ ‫‪٢‬ــ دو‬
‫مجموعه های زیر را با عضوهایشان تشکیل دهید‪:‬‬
‫{ = ‪( A‬الف ‬ ‫}‬ ‫{ = ‪( B‬ب‬ ‫ }‬
‫مجموعه ‪ A‬و ‪ B‬هست (ج‬ ‫ٔ‬ ‫مجموعه عددهایی که در هر دو‬
‫ٔ‬ ‫{=‬ ‫}‬
‫(این مجموعه را اشتراک ‪ A‬و  ‪ B‬می نامیم و با نماد ‪ A∩B‬نشان می دهیم)‪ .‬‬
‫مجموعه ‪ A‬و ‪ B‬هست (د‬‫ٔ‬ ‫مجموعه عددهایی که حداقل در یکی از دو‬
‫ٔ‬ ‫{=‬ ‫}‬
‫(این مجموعه را اجتماع ‪ A‬و  ‪ B‬می نامیم و با نماد ‪ A  B‬نشان می دهیم)‪.‬‬
‫مجموعه ‪ A‬و ‪ ،B‬مجموعه ای ِ‬
‫شامل‬ ‫ٔ‬ ‫اشتراک دو مجموعه‪ :‬اشتراک دو‬
‫مجموعه ‪ A‬و هم عضو‬‫ٔ‬ ‫همه عضوهایی است که هم عضو‬ ‫ٔ‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫مجموعه ‪ B‬است‪ .‬این مجموعه را با نماد ‪ A∩B‬نشان‬ ‫ٔ‬
‫می دهیم‪ .‬در نمودار روبه رو قسمت هاشور خورده اشتراک‬
‫دو مجموعه را نشان می دهد‪.‬‬
‫‪AABB= = {{xx| x| x∈∈A,‬‬ ‫}}‪xx∈∈BB‬و‬
‫‪A,‬‬
‫‪AB‬‬
‫مجموعه ‪ A‬و ‪،B‬‬
‫ٔ‬ ‫اجتماع دو مجموعه‪ :‬اجتماع دو‬
‫همه عضوهایی که حداقل در یکی‬ ‫مجموعه ای است شامل ٔ‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫مجموعه ‪ A‬و ‪ B‬باشد‪ .‬این مجموعه را با نماد ‪A  B‬‬

‫ٔ‬ ‫از دو‬
‫نشان می دهیم‪ .‬در نمودار‪ ،‬قسمت هاشور خورده‪ ،‬اجتماع‬
‫دو مجموعه را نشان می دهد‪.‬‬
‫‪A B‬‬
‫‪‬‬
‫}‪ x ∈ B‬یا ‪A  B ={x | x ∈ A‬‬
‫ ‬
‫‪11‬‬
 ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫مثال‪ :‬با توجه به نمودار زیر ابتدا مجموعه های ‪ A‬و ‪ B‬را با‬
‫‪2‬‬
‫عضوهایشان می نویسیم و سپس ‪ A∩B‬و ‪ A  B‬را تشکیل می دهیم‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬
‫ }‪ B = {3, 4, 5, 6, 7‬و }‪A = {1, 2, 3, 4, 5, 8‬‬
‫‪4‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬
‫ ‬
‫}‪A  B = {3, 4, 5} , A  B = {1, 2, 3, 4, 5, 8, 6, 7‬‬
‫ ‬

‫فعالیت‬

‫مجموعه }‪ A  B = {a, b,c,d,e‬و }‪ A  B = {b,e‬را درنظر بگیرید‪ .‬از دانش آموزان‬‫ٔ‬ ‫‪١‬ــ دو‬
‫یک کالس خواسته شده است که با توجه به این دو مجموعه‪ ،‬مجموعه های ‪ A‬و ‪ B‬را با نمودار ِون نمایش‬
‫دهند‪ .‬پاسخ چهار دانش ِ‬
‫ آموز این کالس را در زیر می بینید‪:‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫درباره درستی یا نادرستی پاسخ این دانش آموزان بحث‬
‫ٔ‬ ‫الف)‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬
‫کنید و برای درستی یا نادرستی آنها دلیل بیاورید‪.‬‬
‫‪e‬‬
‫‪d‬‬

‫پاسخ حمیده‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪a‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪b‬‬
‫‪e‬‬ ‫‪e‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪d‬‬

‫پاسخ ریحانه‬ ‫پاسخ زهرا‬ ‫پاسخ حنانه‬

‫ب) آیا شما هم می توانید جواب درست دیگری به این سؤال بدهید؟ پاسخ  خود را با پاسخ‬
‫هم کالسی های خود مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪٢‬ــ با توجه به ّاولین فعالیت این درس و ورزشکاران دو تیم والیبال و فوتبال مجموعه ای تشکیل‬
‫دهید که هر عضو آن عضو تیم والیبال باشد‪ ،‬ولی عضو تیم فوتبال نباشد (فقط در تیم والیبال بازی‬
‫کند)‪ .‬این مجموعه را «‪ V‬منهای ‪ »F‬می نامیم و با نماد ‪ V - F‬نمایش می دهیم‪:‬‬
‫{= ‪V − F‬‬ ‫}‬ ‫{= ‪F− V‬‬ ‫}‬ ‫ ‬
‫‪12‬‬
 ‫مجموعه ‪ A( A - B‬منهای ‪ )B‬مجموعه ای است شامل‬
‫ٔ‬ ‫ تفاضل دو مجموعه‪:‬‬
‫مجموعه ‪ B‬نیستند‪ .‬در شکل زیر‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه ‪ A‬هستند؛ ولی عضو‬
‫ٔ‬ ‫همه عضوهایی که عضو‬
‫ٔ‬
‫مجموعه های ‪ A - B‬و ‪ B - A‬هاشور خورده است‪:‬‬
‫‪A−B‬‬ ‫}‪= {x | x ∈ A, x ∉ B‬‬
‫ ‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪A−B‬‬ ‫‪B−A‬‬

‫در این صورت‪:‬‬ ‫}‪B = {c,d, k,f ,s, t‬‬ ‫و‬ ‫}‪A = {a, b,c,d,e, k‬‬ ‫مثال‪ :‬اگر‬
‫}‪{a, b,e‬‬
‫=‪A−B‬‬ ‫و‬ ‫}‪{f ,s, t‬‬
‫= ‪B−A‬‬ ‫ ‬

‫کار در کالس‬

‫‪C‬‬ ‫‪١‬ــ با توجه به نمودار زیر کدام عبارت‪ ،‬درست و کدام نادرست‬
‫‪A‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪B‬‬
‫است؟‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪( A ⊆ C‬الف‬ ‫‪( B ⊆ C‬ب ‬ ‫ )‪( C ⊆ (A  B‬ج ‬
‫‪2‬‬
‫‪( (A  B) ⊆ C‬د‬ ‫ )‪( 4 ∉ (A ∩ B‬و )‪( 2 ∈ (A  B‬هـ ‬
‫‪( A  B = A‬ز‬ ‫ )‪( 4 ∈ (A  B‬ط )‪( 5 ∈ (A  B‬ح ‬
‫مجموعه شمارنده های طبیعی عدد ‪ ١٨‬را ‪B‬‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه شمارنده های طبیعی عدد ‪ ١٢‬را ‪ A‬و‬
‫ٔ‬ ‫‪٢‬ــ‬
‫بنامید‪ .‬ابتدا ‪ A‬و ‪ B‬را تشکیل و سپس به سؤاالت زیر پاسخ دهید‪:‬‬
‫شمارنده ‪ ١٢‬نباشد‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫شمارنده ‪ ١٨‬باشد؛ ولی‬
‫ٔ‬ ‫الف) مجموعه ای تشکیل دهید که هر عضو آن‪،‬‬
‫شمارنده ‪ ١٨‬باشد‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫شمارنده ‪ ١٢‬و هم‬
‫ٔ‬ ‫ب) مجموعه ای تشکیل دهید که عضوهای آن‪ ،‬هم‬
‫‪٣‬ــ مجموعه های ( ‪ )  -  ( ،)  - ‬و ( ‪ )W - ‬را تشکیل دهید‪.‬‬

‫قرارداد‪ :‬تعداد عضوهای هر مجموعه مانند ‪ A‬را با (‪ n)A‬نمایش می دهیم؛ به‬

‫عنوان مثال‪ ،‬اگر ‪ A‬مجموعه ای ‪ k‬عضوی باشد‪ ،‬می نویسیم ‪.n(A) = k‬‬

‫در این صورت ‪.n(A) = 4‬‬ ‫}‪A = {2, 4, 6, 7‬‬ ‫مثال ً اگر‬

‫‪13‬‬
 ‫تمرین‬

‫‪ C = {1, 7,1011‬را در نظر‬

‫‪١‬ــ مجموعه های }‪ A = {2, 4, 6, 8, 9‬و }‪ B = {1, 5, 7, 3, 9‬و } ‪,‬‬
‫بگیرید؛ سپس هریک از مجموعه های زیر را با عضوهایشان مشخص کنید‪:‬‬
‫‪( A  B‬الف‬ ‫‪( B  C‬ب ‬ ‫‪( A  C‬ج ‬ ‫‪( A ∩ B‬د ‬ ‫ ‬
‫‪( A - B‬هـ‬ ‫‪( C - B‬و ‬ ‫)‪ ((A - C)  (B - C‬ز ‬ ‫‪ ((A  B) - C‬ح ‬ ‫ ‬
‫‪( A∩A‬ط‬ ‫∅∩‪( A‬ی ‬ ‫‪( B  B‬ک ‬ ‫∅ ‪  ( C ‬ل ‬ ‫ ‬
‫‪٢‬ــ با توجه به نمودار زیر‪ ،‬عبارت های درست را با ‪ ‬و گزاره های نادرست را با × مشخص‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫کنید‪:‬‬
‫الف) }‪ B-A={6,7‬ب) ‪(A - B)  (A ∩ B) = A‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫ج) }‪ (A − B)  (B − A) = {1, 2, 6‬‬
‫‪6‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫د) ‪n (A  B) = 8‬‬
‫هـ) ‪ A - B = B - A‬و) )‪n (A - B) = n (B - A‬‬
‫شده زیر را در جاهای خالی قرار دهید‪:‬‬ ‫‪٣‬ــ کلمات و مجموعه های داده ٔ‬
‫‪ )٣‬اجتماع‬ ‫‪ A )2‬‬ ‫ ‬ ‫‪B )١‬‬
‫‪)A  B( )٥‬‬ ‫ ‬
‫زیرمجموعه‬
‫ٔ‬ ‫‪)٤‬‬
‫مجموعه ______ همان دو مجموعه است‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫الف) اشتراک دو مجموعه‪ ،‬زیر‬
‫زیرمجموعه ______ است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه ‪ A‬و ‪B‬‬
‫ٔ‬ ‫ب) هریک از دو‬
‫مجموعه ‪ A‬و ‪ B‬است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه ‪ A‬و ‪ ______ B‬هر یک از دو‬ ‫ٔ‬ ‫ج) اشتراک دو‬
‫مجموعه ______ است‪.‬‬‫ٔ‬ ‫زیرمجموعه‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه ‪A - B‬‬
‫ٔ‬ ‫د)‬
‫مجموعه ______ مساوی است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه (‪ )B - A‬و (‪ )A∩B‬با‬ ‫ٔ‬ ‫هـ) اجتماع دو‬
‫مجموعه موردنظر را هاشور بزنید‪.‬‬‫ٔ‬ ‫‪٤‬ــ در هریک از شکل های زیر‬
‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪B‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪B−A‬‬ ‫‪(A − C)  C‬‬

‫‪‬‬

‫‪14‬‬
 ‫درس چهارم‪ :‬مجموعه ها و احتمال‬
‫محاسبه احتمال هر پیشامد از دستور زیر استفاده کردیم‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫در سال گذشته برای‬
‫تعداد حالت های مطلوب‬
‫___________________ = احتمال رخ دادن یک پیشامد‬ ‫ ‬
‫همه حالت های ممکن‬‫ٔ‬ ‫تعداد‬
‫اکنون با توجه به آشنایی و شناخت شما نسبت به مجموعه ها و نمادگذاری ها‪ ،‬تا حدودی‬
‫راحت تر می توان این فرمول را نوشت و به کار برد‪.‬‬
‫ِ‬
‫احتمال‬ ‫همه حالت های مطلوب را ‪ A‬و‬ ‫مجموعه ِ‬
‫شامل ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫همه حالت های ممکن را ‪،S‬‬ ‫مجموعه ِ‬
‫شامل ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫اگر‬
‫رخ دادن پیشامد ‪ A‬را با نماد )‪ P(A‬نشان دهیم‪ ،‬دستور باال به صورت )‪ P(A) = n(A‬نوشته می شود‪.‬‬
‫)‪n(S‬‬

‫یادآوری‬
‫مثال‪ :‬اگر تاسی را بیندازیم‪ ،‬احتمال هر یک از پیشامدهای زیر را به دست آورید‪:‬‬
‫الف) عدد رو شده مضرب ‪ ٣‬باشد‪.‬‬
‫ب) عدد رو شده ّاول باشد‪.‬‬
‫ج) عدد رو شده از ‪ ٦‬بزرگ تر باشد‪.‬‬
‫د) عدد رو شده از ‪ ٧‬کمتر باشد‪.‬‬
‫حل‪ :‬الف) پیشامد مطلوب یعنی رو شدن مضرب ‪ ٣‬را ‪ A‬می نامیم؛ در این صورت داریم‪:‬‬
‫‪A = {3, 6} , S = {1, 2, 3, 4, 5, 6} ; n(A) = 2 , n(S) = 6‬‬ ‫ ‬
‫‪n(A) 2 1‬‬
‫= )‪⇒ P(A‬‬ ‫= =‬
‫‪n(S) 6 3‬‬ ‫ ‬
‫‪ ;B = {2, 3, 5} ; n(B) = 3‬پیشامد رو شدن عدد ّاول‪B :‬‬ ‫ب) ‬
‫‪n(B) 3 1‬‬
‫= )‪P(B‬‬ ‫= =‬
‫‪n(S) 6 2‬‬ ‫ ‬
‫‪ ; C = ∅ → n(∅) = 0‬پیشامد رو شدن عدد بزرگ تر از ‪C : ٦‬‬ ‫ج) ‬
‫‪0‬‬
‫= )∅(‪⇒ P(C) = P‬‬ ‫‪=0‬‬
‫‪6‬‬ ‫ ‬
‫‪ ;D = {1, 2, 3, 4, 5, 6} = S‬پیشامد رو شدن عدد کمتر از ‪D : ٧‬‬ ‫د) ‬
‫‪n(S) 6‬‬
‫= )‪⇒ P(D) = P(S‬‬ ‫‪= =1‬‬
‫‪n(S) 6‬‬ ‫ ‬

‫‪15‬‬
 ‫فعالیت‬

‫‪1‬‬ ‫همه حالت های ممکن را که عقربه می تواند بایستد‬ ‫چرخنده مقابل‪ٔ ،‬‬ ‫ٔ‬ ‫با توجه به‬
‫‪3‬‬
‫مجموعه ‪ S‬بنامید‪ S .‬را با عضوهایش نمایش دهید و به‬ ‫ٔ‬ ‫و عددی را نمایش دهد‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫سؤال های زیر پاسخ دهید‪:‬‬
‫الف) مانند نمونه برای هر مجموعه با بیان یک جمله‪ ،‬یک پیشامد تعریف کنید‪:‬‬
‫=‬ ‫→ }‪A {3,1‬‬ ‫ناحیه ‪ ١‬یا ‪ ٣‬بایستد) یا (عقربه روی عدد فرد بایستد)‬ ‫(عقربه روی ٔ‬ ‫ ‬
‫=‬ ‫→ }‪B {1, 2‬‬‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫ ‬
‫=‬ ‫→ }‪C {2, 3‬‬ ‫=   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫→ }‪D {2‬‬ ‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫پاسخ خود را با پاسخ هم کالسی هایتان مقایسه کنید‪.‬‬
‫ب) هریک از زیرمجموعه های ‪ S‬را پیشامد تصادفی می نامیم‪ .‬احتمال رخداد هریک از‬
‫این پیشامدها را به دست آورید‪ .‬چه تعداد از این پیشامدها هم شانس اند؟ پاسخ های خود را با پاسخ ‬
‫هم کالسی هایتان مقایسه کنید‪.‬‬
‫همه زیرمجموعه های ‪ S‬را تشکیل دهید‪.‬‬ ‫ج) ٔ‬

‫کار در کالس‬

‫‪ ١٠‬کارت یکسان با شماره های ‪ ١‬تا ‪ ١٠‬را داخل جعبه ای قرار می دهیم و تصادفی یک کارت‬
‫بیرون می آوریم‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9 10‬‬

‫همه حالت های ممکن }‪ S = {1, 2,,10‬است‪ .‬پیشامد ‪ A‬را به این صورت‬ ‫مجموعه ٔ‬
‫ٔ‬ ‫الف)‬
‫مجموعه ‪ A‬را تشکیل دهید و احتمال‬
‫ٔ‬ ‫تعریف می کنیم که «عدد روی کارت خارج شده از ‪ ٥‬کمتر باشد»‪.‬‬
‫رخداد پیشامد آن را به دست آورید‪.‬‬
‫ب) مجموعه یا پیشامدی تعریف کنید که احتمال رخ ِ‬
‫دادن آن پیشامد‪ 4 ،‬باشد‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫ج) اگر ‪ B‬پیشامد خارج شدن عدد ّاول و ‪ C‬پیشامد خارج شدن عدد زوج باشد‪ ،‬مجموعه های ‪B‬‬
‫ِ‬
‫رخداد هریک را محاسبه کنید‪ .‬آیا پیشامدهای ‪ B‬و ‪ C‬هم شانس اند؟ چرا؟‬ ‫و ‪ C‬را تشکیل دهید و احتمال‬
‫‪16‬‬
 ‫تمرین‬

‫‪١‬ــ اگر تاسی را بیندازیم‪ ،‬چقدر احتمال دارد‪:‬‬

‫ب) عدد رو شده زوج و از ‪ ٢‬بزرگ تر باشد‪.‬‬ ‫الف) عدد رو شده زوج باشد‪ .‬‬
‫د) عدد رو شده از ‪ ٣‬کمتر باشد‪.‬‬ ‫ج) عدد رو شده زوج و ّاول باشد‪ .‬‬
‫همه حالت های ممکن را تشکیل دهید‬ ‫مجموعه ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪٢‬ــ اگر خانواده ای دارای سه فرزند باشد‪ّ ،‬اوال ً‬
‫(هر عضو این مجموعه را به طور مثال به صورت (د‪,‬د‪,‬پ) نمایش دهید)‪ .‬ثانیاً چقدر احتمال دارد این‬
‫خانواده دارای دو دختر (یعنی دقیقاً دو دختر) باشد؟‬
‫مهره سبز وجود دارد‪ .‬اگر ‪ ١‬مهره را تصادفی‬‫مهره آبی و ‪ٔ ٥‬‬ ‫مهره قرمز و ‪ٔ ٤‬‬ ‫‪٣‬ــ در جعبه ای ‪ٔ ٣‬‬
‫از این جعبه خارج کنیم‪ ،‬چقدر احتمال دارد‪:‬‬
‫ب) این مهره سبز نباشد‪ .‬‬ ‫ ‬ ‫الف) این مهره آبی باشد‪.‬‬
‫ج) این مهره قرمز یا سبز باشد‪.‬‬
‫‪٤‬ــ اگر تاسی را دو بار بیندازیم (یا دو تاسِ آبی و قرمز را با هم بیندازیم)‪ ،‬چقدر احتمال دارد‪:‬‬
‫همه حالت های ممکن را ‪ S‬بنامیم‪)n(s) = 36 ،‬‬ ‫مجموعه ٔ‬
‫ٔ‬ ‫(اگر‬
‫ب) دو عدد رو شده‪ ،‬مثل هم باشد‪.‬‬ ‫الف) هر دو بار‪ ،‬عدد ّاول رو شود‪ .‬‬
‫د) مجموع دو عدد‪ ٧ ،‬باشد‪.‬‬ ‫ج) دو عدد رو شده‪ ،‬مضرب ‪ ٣‬باشد‪ .‬‬

‫خواندنی‬

‫در بسیاری از کتاب های ریاضی‪ ،‬از مجموعه به عنوان گروهی (یا دسته ای) از‬
‫اشیا نام برده شده است‪ .‬غافل از آنکه اگر بگوییم مجموعه گروهی از اشیا است‪ ،‬باید‬
‫بگوییم گروه چیست؟! آیا می توانیم گروه را تعریف کنیم؟‬
‫درواقع چاره ای نیست جز آنکه مانند سیمورلیپ شوتز (ریاضی دان معاصر)‬
‫همه شاخه های ریاضی مجموعه یک مفهوم بنیادی است‪ .‬به عبارت دیگر‬ ‫بگوییم‪ :‬در ٔ‬
‫جزء نخستین تعریف نشده هاست‪ ،‬مانند مفاهیمی چون نقطه و خط در هندسه‪،‬‬ ‫مجموعه ِ‬
‫که برای آنها تعریف دقیقی نداریم ولی آنها را با اثر خود می شناسیم‪.‬‬

‫‪17‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫�ف‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫عددهای حقیقی‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬

‫صل‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬

‫‪2‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫صی ک َُّل شَ ْی ٍء َع َد ًدا»‬
‫«… َو ا َ ٰحا َط بِ ٰا لَ َدیْ ِه ْم َو ا َ ْح ٰ‬
‫«… و او (خداوند) به آنچه نزد آنهاست احاطه دارد و همه چیز را به عدد‬
‫(سور ٔه جن‪ ،‬آی ٔه ‪)28‬‬ ‫شمارش کرده است‪».‬‬

‫غیاث الدین جمشید کاشانی زبردست ترین حسابدان‪ ،‬برجسته ترین ریاضی دان دورۀ اسالمی و از بزرگ ترین‬
‫ال خالقانه و از طریق محاسبه و مقایسه محیط‬ ‫مفاخر تاریخ ایران به شمار می رود‪ .‬کاشانی به روشی کام ً‬
‫چند ضلعی های محاطی و محیطی توانست عدد ‪ π‬که عددی حقیقی و گنگ است را تا ‪ ١٦‬رقم بعد از اعشار‬
‫محاسبه کند که تا حدود ‪ ١٥٠‬سال پس از وی کسی در جهان نتوانست با دقت بهتری آن را محاسبه کند‪ .‬او در‬
‫ابتدای رسالۀ محیطیه خود به زبانِ ریاضی به نام خدا را چنین بیان می کند‪:‬‬
‫نسبت محیط دایره به قطرش آگاه است‪».‬‬‫ِ‬ ‫« به نام او که از اندازۀ‬

‫‪18‬‬
 ‫‪...............‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫درس ا ّول‪ :‬عددهای گویا‬ ‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫فعالیت‬ ‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫ِ‬
‫مختلف مجموعه های اعداد آشنا شدید‪ .‬عبارت های زیر را مانند‬ ‫‪1‬ــ در فصل گذشته با نمایش های‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫نمونه کامل کنید‪:‬‬ ‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫محور‬ ‫زبان نمادین‬ ‫عبارت کالمی‬ ‫ردیف‬ ‫‪.....‬‬
‫{‪}x∈ N|x≤3‬‬ ‫‪ 1‬عددهای طبیعی بیشتر یا‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫{… ‪}3 , 4 , 5 ,‬‬ ‫مساوی ‪3‬‬
‫{‪}x∈ w|x≥2‬‬ ‫‪ 2‬عددهای حسابی ــــــــــ‬

‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫{________}‬ ‫ــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫{_____|‪}x∈ Z‬‬ ‫عددهای صحیح بین   ‪-3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪−3‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫{________}‬ ‫و‪٢‬‬

‫عددهای صحیح بزرگ تر {________}‬ ‫‪4‬‬

‫‪−3‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫{________}‬ ‫از ‪-1‬‬

‫نامساوی ‪ x≤3‬برای کدام یک از عددهای زیر درست است؟‬

‫‪1,2,3,4,5‬‬
‫در مورد محدودیت ها و مزایا و معایب هرکدام از روش های نمایش مجموعه در کالس گفت وگو کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬ــ می خواهیم بین و چند کسر بنویسیم‪ .‬روش های مختلفی را که چهار دانش آموز‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫نوشته اند‪ ،‬بررسی و کامل کنید؛ راه حل هر کدام را توضیح دهید‪.‬‬
‫روش بهار‬ ‫‪1=2‬‬ ‫روش مریم‬
‫‪3 6‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫<‬ ‫< ?‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1 3‬‬
‫=‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2 6‬‬
‫<‬ ‫< ?‬ ‫‪÷2‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪*2 4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪÷3‬‬ ‫‪4 6‬‬
‫<‬ ‫<‬ ‫‪12 12‬‬
‫‪*3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬
‫<‬ ‫‪,‬‬ ‫<‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪18‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪18 18‬‬

‫‪19‬‬
 ‫روش عطیه‬ ‫روش مهناز‬
‫‪1+1‬‬
‫‪3 2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫< ؟ <‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1 1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪< 3 2‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬
‫<‬ ‫‪1‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1+5 1 5‬‬
‫‪+‬‬
‫‪3 12 2 12‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬
‫<‬ ‫<‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪2‬‬

‫الف) با یکی از روش ها توضیح دهید که چرا بین دو کسر می توان به هر تعداد‪ ،‬کسر پیدا کرد‪.‬‬
‫مجموعه عددهای گویا را می توان با نوشتن عضوها نشان داد؟ چرا؟‬‫ٔ‬ ‫ب) آیا‬
‫مجموعه عددهای گویا را با محور اعداد نمایش داد؟‬
‫ٔ‬ ‫ج) آیا می توان‬
‫‪a‬‬
‫|‬
‫‪‬‬ ‫د) عددهای گویا را به زبان نمادین معرفی کنید‪ .‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪‬‬

‫کار در کالس‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫سه کسر پیدا کنید؛ روش خود را توضیح دهید‪.‬‬ ‫و‬ ‫‪1‬ــ بین‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬و ‪ -1‬دو کسر پیدا کنید؛ روش خود را توضیح دهید‪.‬‬ ‫‪2‬ــ بین‬
‫‪2‬‬

‫فعالیت‬
‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬
‫را به ترتیب از کوچک به بزرگ بنویسیم‪.‬‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫‪1‬ــ می خواهیم کسرهای‬
‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬
‫روش های مختلفی را که دانش آموزان به کار برده اند‪ ،‬با هم مقایسه کنید؛ هر کدام را توضیح دهید و در‬
‫صورت لزوم کامل کنید‪.‬‬

‫‪20‬‬
 ‫‪3‬‬
‫روش شاهد‪ :‬شاهد به صورت تقریبی کسرهای و‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪0‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫را روی محور مشخص کرده است‪ .‬آیا به نظر شما استفاده‬
‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫از این روش برای نمایش دو کسر دیگر مناسب است؟‬
‫روش مرتضی‪ :‬مرتضی مخرج مشترک کسرها را پیدا کرد و با هم مخرج کردن کسرها‪ ،‬آنها را‬
‫مقایسه می کند‪ .‬توضیح دهید که عدد ‪ 360‬چگونه به دست می آید‪ .‬کار مرتضی را کامل کنید‪:‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫ ‪9 360‬‬ ‫‪8‬‬ ‫ ‬ ‫‪6‬‬ ‫ ‬ ‫‪5‬‬
‫روش مجید‪ :‬مجید به کمک ماشین حساب‪ ،‬نمایش اعشاری هر کسر را تا دو رقم اعشار‬
‫نوشت‪ .‬شما کار او را کامل‪ ،‬و کسرها را مقایسه کنید‪:‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 0 / 55‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫=‬
‫‪9‬‬ ‫ ‬ ‫ ‪8‬‬ ‫ ‪6‬‬ ‫‪5‬‬

‫در مورد روش های مختلف و ویژگی های هر کدام در کالس گفت وگو کنید‪.‬‬

‫‪2‬ــ با استفاده از تقسیم‪ ،‬نمایش اعشاری کسرهای زیر را بنویسید‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫ ‪8‬‬ ‫ ‪3‬‬ ‫‪6‬‬

‫الف) بین نمایش اعشاری این کسرها چه تفاوتی هست؟‬

‫÷‬ ‫=‬ ‫‪.‬‬

‫در نمایش اعشاری کسر ‪ ، 1‬رقم ‪ 3‬به طور متناوب تکرار می شود و انتها ندارد؛ولی‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫نمایش اعشاری کسر متناهی یا مختوم است؛ چون تمام رقم های اعشار آن مشخص است‬
‫‪5‬‬
‫و به انتها می رسد‪ .‬از نماد زیر برای نمایش عددهای اعشاری متناوب استفاده می کنیم‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪= 0 / 333 = 0 / 3‬‬ ‫‪ 7 = 1/ 1666 = 1 / 16‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫ ‬

‫‪21‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫نمایش اعشاری هر یک از کسرهای زیر را بنویسید‪:‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪11‬‬ ‫‪ 9‬‬ ‫‪ 6‬‬ ‫ ‬
‫‪7‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬
‫=‬ ‫= ‬ ‫= ‬ ‫ ‬
‫‪22‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪16‬‬
‫اگر به نمایش اعشاری کسرهای باال دقت کنید‪ ،‬خواهید دید که فقط کسرهایی نمایش اعشاری‬
‫مختوم دارند که (پس از ساده شدن) مخرج آنها شمارنده ّاولی به جز ‪ 2‬و ‪ 5‬ندارد‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪١‬ــ حاصل عبارت های زیر را به دست آورید و تا حد امکان ساده کنید‪:‬‬

‫‪1 3‬‬
‫‪1− +‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ) ‪(−2 + 3 ) ÷ (−1−‬‬ ‫= ‪ 2 4 ÷5‬‬ ‫ ‬
‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪5 3 1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪− −‬‬
‫‪10 4 2‬‬

‫‪1 −5 7 7 2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪− +‬‬ ‫= ‪÷ × +‬‬ ‫=‬
‫‪2 6 3 5 3‬‬ ‫‪ −1−‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫ ‬
‫‪−1−‬‬
‫ ‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬ــ عددهای زیر را از کوچک به بزرگ مرتب کنید‪:‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5 3‬‬ ‫‪56‬‬
‫‪( ,‬الف‬ ‫‪−‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,2,‬‬ ‫‪−3‬‬ ‫(ب‬ ‫‪,− ,‬‬ ‫‪2/75 ,‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪,4‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6 5‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪3‬ــ بین هر دو کسر‪ ،‬سه کسر بنویسید‪.‬‬
‫‪10 12‬‬ ‫‪1‬‬
‫(الف‬ ‫‪,‬‬ ‫‪( 0 ,‬ب ‬ ‫‪−‬‬ ‫ ‬
‫‪11 13‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪22‬‬
 ‫درس دوم‪ :‬عددهای حقیقی‬

‫فعالیت‬

‫ ‪1‬ــ پنج عدد بین ‪ 1‬و ‪ 2‬معرفی کنید و آنها را‬

‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫روی محور نمایش دهید‪.‬‬
‫‪2‬ــ با توجه به اینکه مقدار تقریبی ‪ 2‬مساوی ‪ 1/4‬است‪ ،‬آن را روی محور نشان دهید‪.‬‬
‫‪3‬ــ معلّم از دانش آموزان خواست با ماشین حساب‪ ،‬مقدار تقریبی عدد ‪ 2‬را بنویسند‪ .‬با‬
‫توجه به اینکه دانش آموزان از ماشین حساب های مختلف استفاده می کردند‪ ،‬تعداد رقم هایی که نوشته‬
‫صفحه نمایش ماشین حساب ها را در زیر می بینید‪ .‬با توجه به آنها به‬
‫ٔ‬ ‫بودند‪ ،‬متفاوت بود‪ .‬سه نمونه از‬
‫سؤال های زیر پاسخ دهید‪:‬‬

‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪.‬‬
‫ــ چرا در ماشین حساب ‪ 8‬رقمی‪ ،‬رقم آخر با رقم مشابه در ماشین حساب ‪ 12‬رقمی تفاوت دارد؟‬
‫ــ چرا این تفاوت در ماشین حساب های ‪ 10‬رقمی و ‪ 12‬رقمی دیده نمی شود؟‬
‫ــ با توجه به عددی که ماشین حساب ‪ 12‬رقمی نشان می دهد‪ ،‬آیا تناوب (تکرار منظم) در‬
‫رقم های اعشاری دیده می شود؟‬
‫ــ مقدار تقریبی ‪ ، 2‬تا ‪ 15‬رقم اعشار محاسبه‪ ،‬و در زیر نوشته شده است‪:‬‬

‫‪.‬‬
‫‪ ،‬تناوبی می بینید؟‬ ‫‪2‬‬ ‫آیا در ‪ 15‬رقم نشان داده شده برای‬

‫عددهایی مانند ‪0/01001000100001… ، 10 ، 2‬و ‪ π‬را‪ ،‬که تعداد ارقام‬

‫دوره تناوب نیستند‪ ،‬عدد گنگ‪( 1‬اصم)‬
‫اعشاری آنها انتها ندارد (نامتناهی است) و دارای ٔ‬
‫می گوییم‪ .‬مجموعه ای که این عددها در آن قرار دارد‪ ،‬مجموعه عددهای گنگ می نامیم و آن را‬
‫با ׳‪ Q‬یا ‪ Qc‬نمایش می دهیم‪.‬‬

‫عددی گنگ است‪ .‬اثبات این مطلب را در سال های آینده می خوانید‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪23‬‬ ‫مصوب فرهنگستان‬

‫‪١‬ــ ّ‬
‫عدد ‪ π‬نیز گنگ است‪ .‬در زیر عدد ‪ π‬تا ‪ 30‬رقم اعشار نوشته شده است؛ ّاما در محاسبات‪،‬معموال ً تا‬
‫دو رقم اعشار ‪ π‬استفاده می شود‪  3/ 141592653589793238462643383279 :‬‬
‫‪π‬‬
‫اگر عدد ‪ n‬مربع کامل نباشد‪ n ،‬گنگ است؛ مانند ‪( … ، 6 ، 15‬عددهایی مانند ‪،4 ،1‬‬
‫‪ 16 ،9‬و … مربع کامل است‪).‬‬
‫‪Q‬‬
‫‪Z‬‬
‫مثال‪ :‬مجموعه های ‪ N‬و ‪ Z‬و ‪ Q‬و ׳‪ Q‬به کمک‬
‫‪Q′‬‬
‫نمودار ون‪ ،‬مشخص شده است‪.‬‬
‫‪N‬‬

‫‪3‬‬
‫‪− ∈Q‬‬ ‫‪3 ∈ Q′‬‬ ‫‪0 / 49 ∈ Q‬‬ ‫مثال‪ :‬׳‪0 ∈Q 0/2002000200002… ∈Q‬‬
‫‪4‬‬

‫کار در کالس‬

‫کدام عبارت‪ ،‬درست و کدام عبارت‪ ،‬نادرست است؟‬

‫∅=׳‪Q  Q‬‬ ‫׳‪ ⊆ Q‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪ ⊆Q‬‬
‫‪Z‬‬ ‫׳‪ ⊆ Q‬‬
‫‪Z‬‬ ‫ ‬

‫فعالیت‬
‫الف) بین دو عدد ‪ 1‬و ‪ 2‬چند عدد گویا می توان نوشت؟‬
‫ب) اگر این عددها را روی محور نمایش دهیم‪ ،‬متناظر با این عددها‪ ،‬چند نقطه روی محور‬
‫می توان پیدا کرد؟‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫نقطه نمایش ‪2‬‬
‫ج) روی محور ٔ‬
‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫را پیدا کنید‪.‬‬
‫همه نقاط پاره خط ‪ AB‬رنگ‬
‫د) اگر نقاطی را رنگ کنیم که عددی گویا را نمایش می دهد‪ ،‬آیا ٔ‬
‫می شود؟ آیا ‪ 2‬نیز رنگ می شود؟ آیا این نقاط‪ ،‬که هر کدام نمایش یک عددگویا است‪ ،‬یک پاره خط‬
‫به وجود می آورد؟ چرا؟‬
‫مثال‪ :‬نقطه نمایش عدد گنگ ‪ 10‬روی محور به صورت زیر است‪ :‬‬

‫‪A‬‬ ‫به مرکز ‪ O‬و به شعاع ‪ OA‬کمان رسم می کنیم‪ .‬نقطه ‪B‬‬
‫‪10‬‬
‫‪1‬‬
‫‪B‬‬
‫روی محور عدد ‪ 10‬را نمایش می دهد‪.‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪3 10‬‬ ‫‪OA2=32 + 12 = 10 ⇒ OA = 10‬‬
‫‪24‬‬
 ‫مثال‪ 7 :‬بین دو عدد صحیح ‪ 2‬و ‪ 3‬قرار دارد‪.‬‬
‫می دانیم ‪ 4‬و‪ 9‬دو عدد مجذور کامل قبل و بعد از ‪ 7‬است؛ یعنی‪:‬‬
‫⇒ ‪4> 7 > 9‬‬ ‫<‪4‬‬ ‫‪7 < 9 ⇒ 2< 7 < 3‬‬ ‫ ‬
‫کار در کالس‬

‫‪١‬ــ بین ‪ 5‬و ‪ ، 10‬چهار عدد گنگ بنویسید‪.‬‬

‫‪٢‬ــ بین دو عدد ‪ 2‬و ‪ ،3‬چهار عدد گنگ بنویسید‪.‬‬
‫را در نظر بگیرید‪ .‬آیا نمایش ‪ A‬به‬ ‫}‪A = {x ∈ Q | 2 ≥ x ≥ 3‬‬ ‫مجموعه ‪ A‬به صورت‬
‫ٔ‬ ‫‪٣‬ــ الف)‬
‫صورت زیر درست است؟‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫را روی محور مشخص کنید‪.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫نقطه نمایش‬
‫ب) ٔ‬

‫عددها به  دو دسته‪ ،‬عددهای گویا و عددهای گنگ‬

‫‪R‬‬
‫‪Q′‬‬ ‫‪Q‬‬
‫مجموعه عددهای گویا و عددهای‬
‫ٔ‬ ‫دسته بندی می شود‪ .‬اجتماع‬
‫اصم را مجموعه عددهای حقیقی می نامیم و آن را با ‪ R‬نمایش‬
‫می دهیم‪ .‬داریم‪R= Q  Q' :‬‬

‫مثال‪:‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0∈R‬‬ ‫ ‬ ‫‪10 ∈ ‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪ −‬‬ ‫‪∈Q‬‬ ‫‪ 0/75 ∈R‬‬ ‫ ‬
‫‪6‬‬
‫‪ π ∈R‬‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬
‫‪0/02022022202222… ∈R‬‬ ‫‪∉‬‬
‫∈‬ ‫‪R‬‬
‫‪2‬‬

‫کار در کالس‬

‫عالمت ∈ یا ∉ بگذارید‪:‬‬ ‫‪1‬ــ داخل‬

‫‪7‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪Z‬‬ ‫‪ 0/2‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫ ‬ ‫‪18‬‬ ‫‪R‬‬ ‫ ‬ ‫‪R‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-5‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪ − 7‬‬ ‫‪Z‬‬ ‫ ‬ ‫‪25‬‬ ‫‪Q′‬‬ ‫‪ 0‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪9‬‬
‫‪3/5‬‬ ‫‪Q′‬‬ ‫ ‬ ‫‪0/ 9‬‬ ‫‪Q′‬‬ ‫ ‬ ‫‪0 / 09‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫ ‬ ‫‪Z‬‬
‫‪−1‬‬
‫‪25‬‬
‫مجموعه مناسب در سطر دوم وصل کنید‪ .‬هر مجموعه در سطر‬
‫ٔ‬ ‫سطراول را به‬
‫ّ‬ ‫‪٢‬ــ مجموعه های‬
‫ّاول با یک مجموعه در سطر دوم مساوی است‪.‬‬
‫‪Q  Q′‬‬ ‫‪ Q  Z‬‬ ‫‪ Z  N‬‬ ‫‪ Q′  R‬‬ ‫‪ Q  Q′‬‬ ‫ ‬

‫‪Z‬‬ ‫∅‬
‫ ‬ ‫‪ N‬‬ ‫‪ Q′‬‬ ‫‪ R‬‬ ‫ ‬
‫ ‬
‫فعالیت‬ ‫ ‬
‫مجموعه عددهای حقیقی تمام عددها را شامل می شود‪ ،‬مجموعه های زیر را‬ ‫ٔ‬ ‫با توجه به اینکه‬
‫مانند نمونه روی محور نشان دهید‪:‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫ ‬
‫نقطه ‪ ٣‬روی محور توخالی است؟‬ ‫ٔ‬ ‫و‬ ‫توپر‬ ‫محور‬ ‫روی‬ ‫‪٢‬‬ ‫نقطه‬
‫ٔ‬ ‫چرا‬ ‫‪A‬‬ ‫مجموعه‬
‫ٔ‬ ‫به‬ ‫توجه‬ ‫با‬
‫∈‪A =={{xx‬‬
‫‪∈‬‬‫}}‪||22≤≤ xx << 33‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪R‬‬ ‫ ‬
‫}‪B = {x ∈ R | x < −2‬‬
‫ ‬
‫}‪C = {x ∈ R | −1 ≤ x ≤ 5‬‬
‫ ‬
‫}‪D = {x ∈ R | x ≥ 6‬‬
‫ ‬
‫کار در کالس‬

‫مجموعه متناظر آن را بنویسید‪:‬‬

‫ٔ‬ ‫‪١‬ــ مجموعه های زیر را روی محور نشان دهید و یا با توجه به محور‪،‬‬
‫}‪A = {x ∈ R | x > −1‬‬
‫‪−3‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫الف) ‬
‫}=‪B‬‬ ‫{‬ ‫‪−3‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ب) ‬
‫}‪C = {x ∈ R | x ≤ 2‬‬
‫‪−3‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ج )‬
‫‪٢‬ــ با توجه به سه مجموعه ‪ A‬و ‪ B‬و ‪ C‬در سؤال ‪ ١‬عبارات درست را با عالمت ‪ ‬مشخص کنید‪:‬‬
‫‪0/75 ∋ A‬‬ ‫‪ 0/252552555… ∋ B‬‬ ‫‪ 13 ∈ A‬‬ ‫ ‬
‫‪7 ∈C‬‬ ‫‪ 1∈ A‬‬ ‫ ‪ -1000 ∋ C‬‬
‫مجموعه نقاط روی شکل زیر‪ ،‬برابر است؟‬
‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ کدام یک از مجموعه های زیر با‬
‫الف) {‪}-1 , 0 ,1 ,2 ,3‬‬
‫‪−3‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ب) }‪{x ∈ R | x > -2‬‬
‫ج) }‪{x ∈ R | -2 < x < 3‬‬
‫‪26‬‬
 ‫تمرین‬

‫‪١‬ــ با توجه به مجموعه های داده شده‪ ،‬سایر سطرها را مانند سطر ّاول کامل کنید‪:‬‬
‫مجموعه‬
‫ٔ‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪3 /2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪0/292292229....‬‬ ‫‪-10‬‬
‫اعداد‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ N‬طبیعی‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫‪‬‬
‫‪ W‬حسابی‬
‫‪ Z‬صحیح‬
‫‪ Q‬گویا‬
‫‪ Q′‬گنگ‬
‫‪ R‬حقیقی‬
‫‪٢‬ــ در هر یک از حالت های الف و ب تفاوت دو مجموعه را با ذکر دلیل بنویسید‪:‬‬
‫}‪( A = {x ∈ R | 1/5 < x < 5 } , B = {x ∈ Q | 1/5 < x < 5‬الف‬ ‫ ‬
‫}‪( C = {4,5,6,7,8‬ب‬ ‫‪,‬‬ ‫}‪D = {x ∈ R | 3 < x < 9‬‬ ‫ ‬
‫‪٣‬ــ طرف دوم تساوی های زیر را کامل کنید‪:‬‬
‫ = ‪١( N  Z‬‬ ‫=‪٢( R - Q′‬‬ ‫= ‪ ٣( Z ∩ N‬‬ ‫= ‪ 4( R ∩ Q′‬‬
‫‪٤‬ــ عدد ‪ 1+ 5‬بین کدام دو عدد صحیح متوالی قرار دارد؟‬
‫‪٥‬ــ بین هر دو عدد‪ ،‬چهار عدد گنگ بنویسید‪:‬‬
‫‪( 2 , 4 / 1‬د‬ ‫‪( 3 , 6‬ج ‬ ‫‪ ٥‬و ‪( -٢‬الف ‪ ٧‬و ‪( ٦‬ب ‬
‫‪٦‬ــ عبارات درست را با ‪ ‬و عبارات نادرست را با × مشخص کنید‪ .‬برای عبارات درست‬
‫مثال بزنید‪.‬‬
‫‪ )١‬عددی وجود دارد که صحیح و گویا باشد‪.‬‬
‫‪ )٢‬عددی وجود دارد که گویا و گنگ باشد‪.‬‬
‫‪ )٣‬عددی وجود دارد که حقیقی و گنگ باشد‪.‬‬
‫‪ )٤‬عددی وجود دارد که حقیقی و طبیعی باشد‪ .‬‬
‫‪3‬‬
‫‪٧‬ــ در نمایش اعشاری عدد ‪ 10‬و عدد ‪ 11‬چه تفاوتی هست؟ ‬

‫‪27‬‬
 ‫درس سوم‪ :‬قدر مطلق و محاسبۀ تقریبی‬

‫فعالیت‬

‫‪١‬ــ با توجه به شکل‪ ،‬به سؤاالت زیر پاسخ دهید‪:‬‬

‫نقاط ‪ A‬و ‪ B‬چه عددی را نمایش می دهد؟‬
‫‪B‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫فاصله نقطه ‪ A‬از ‪ O‬یا طول پاره خط ‪ OA‬چقدر است؟‬ ‫ٔ‬

‫فاصله نقطه ‪ B‬از ‪ O‬یا طول پاره خط ‪ OB‬چقدر است؟‬
‫ٔ‬
‫می خواهیم نقاطی را روی محور بیابیم که فاصله آن از ‪ O‬برابر ‪ ٢‬باشد‪.‬‬
‫‪2‬ــ نقطه ‪ C‬را روی محور نمایش دهید به طوری که طول ‪ OC‬برابر ‪ ٢‬باشد؛ چند نقطه می توان‬
‫یافت؟‬

‫نقطه نمایش عدد ‪ a‬را از مبدأ‪ ،‬قدر مطلق ‪ a‬می نامیم و با عالمت |‪( |a‬بخوانید‬
‫فاصله ٔ‬
‫ٔ‬
‫قدر مطلق ‪ )a‬نمایش می دهیم؛ بنابراین در مثال باال می توان نوشت‪|-2| = |2| = 2 :‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫است؛ پس قدر  مطلق هر دو عدد‬ ‫تا مبدأ برابر‬ ‫‪−‬‬ ‫و‬ ‫‪2‬‬ ‫فاصله نقاط نظیر دو عدد‬
‫ٔ‬ ‫مثال‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫|‬
‫‪2‬‬
‫‪| =−‬‬
‫|‬
‫‪2‬‬
‫=|‬
‫‪2‬‬ ‫است؛ یعنی‪:‬‬ ‫‪2‬‬ ‫و ( ‪ ) − 2‬برابر‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫است‪ .‬قدرمطلق‬ ‫‪5‬‬ ‫مثال‪ :‬قدر مطلق ‪ − 5‬را به صورت | ‪ | − 5‬نشان می دهیم که مساوی‬
‫‪ 0/04‬را به صورت |‪ |0/04‬نشان می دهیم که مساوی ‪ 0/04‬است‪.‬‬

‫قدر مطلق صفر‪ ،‬مساوی صفر و قدر مطلق عددهای مثبت برابر خود آن عدد‬
‫قرینه آن است‪ .‬اگر ‪ a‬یک عدد حقیقی باشد‪:‬‬
‫است‪ .‬قدر مطلق هر عدد منفی‪ٔ ،‬‬
‫‪a = 0 ⇒ |a| = 0‬‬ ‫ ‬
‫‪a > 0 ⇒ |a| = a‬‬ ‫ ‬
‫‪a < 0 ⇒ |a| = -a‬‬ ‫ ‬
‫مثال‪ :‬به محاسبات زیر توجه کنید‪:‬‬
‫‪|١٠ - ٢٠ + ٥| = |-٥| = ٥‬‬ ‫ ‬
‫‪|(-٦) × (+١٠)| = |-٦٠|= ٦٠‬‬ ‫ ‬

‫‪28‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫‪١‬ــ جمالت سمت راست را به عبارات مناسب در سمت چپ وصل کنید‪:‬‬

‫‪١( a > 0, b < 0‬‬ ‫الف) دو عدد ‪ a‬و ‪ b‬مثبت است‪ .‬‬
‫‪٢( a > 0, b > 0‬‬ ‫ب) عدد ‪ a‬نامنفی است‪ .‬‬
‫‪٣( a ≥ 0‬‬ ‫ج) دو عدد ‪ a‬و ‪ b‬منفی است‪ .‬‬
‫‪٤( a < 0, b <0‬‬ ‫د) عدد ‪ a‬مثبت و عدد ‪ b‬منفی است‪ .‬‬
‫‪٥( a ≤ 0‬‬ ‫هـ) عدد ‪ a‬نامثبت است‪ .‬‬
‫نتیجه منطقی یک عبارت در سمت چپ است‪ .‬عبارات مناسب‬ ‫ٔ‬ ‫‪٢‬ــ هر عبارت سمت راست‪،‬‬
‫را به هم وصل کنید‪:‬‬
‫‪( a > 0, b > 0‬الف‬ ‫‪ ١( ab < 0‬‬ ‫ ‬
‫‪( a < 0, b <0‬ب‬ ‫‪ ٢( ab > 0, a + b > 0‬‬ ‫ ‬
‫‪( a < 0, b >0‬ج‬ ‫‪ ٣( ab > 0 , a + b < 0‬‬ ‫ ‬
‫نتیجه منطقی یک عبارت در سمت چپ است‪ .‬عبارات مناسب‬ ‫ٔ‬ ‫‪٣‬ــ هر عبارت سمت راست‪،‬‬
‫را به هم وصل کنید‪:‬‬
‫‪( a ≥ 0‬الف‬ ‫‪ ١( |a| = -a‬‬ ‫ ‬
‫‪( a > 0, b > 0‬ب‬ ‫‪ ٢( |a| = a‬‬ ‫ ‬
‫‪( a < 0‬ج‬ ‫‪ ٣( |a + b| = a + b‬‬ ‫ ‬
‫‪( a < 0, b <0‬د‬ ‫ )‪ ٤( |a + b| = -(a + b‬‬
‫‪٤‬ــ عبارات زیر را به زبان ریاضی بنویسید و برای هر کدام مثال بنویسید‪:‬‬
‫مطلق آنهاست‪.‬‬‫ ضرب دو عدد‪ ،‬مساوی با حاصل​ضرب قدر ِ‬ ‫مطلق حاصل ِ‬ ‫‪ )١‬قدر ِ‬
‫مطلق مجموع دو عدد‪ ،‬از مجموع قدرمطلق های آن دو عدد‪ ،‬کوچک تر یا مساوی با آن است‪.‬‬ ‫‪ )٢‬قدر ِ‬

‫فعالیت‬

‫مقدار تقریبی عددهای زیر تا یک رقم اعشار نوشته شده است‪:‬‬

‫‪2  1/ 4‬‬ ‫‪3  1/ 7‬‬ ‫‪5  2/ 2‬‬ ‫‪6  2/ 4‬‬ ‫‪7  2/ 6‬‬ ‫‪8  2/ 8‬‬

‫‪29‬‬
‫صفحه قبل‪ ،‬تساوی های زیر را مانند نمونه کامل کنید و دلیل خود را توضیح دهید‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫با توجه به مقادیر تقریبی‬
‫‪| 1− 2 |= −(1− 2) = −1+ 2 = 2 − 1‬‬ ‫ ‬
‫‪ 1−‬عددی منفی می شود‪:‬‬ ‫‪2‬‬ ‫دلیل‪ 2  1 / 4 :‬پس‬
‫‪1( | 2 −‬‬ ‫=| ‪3‬‬ ‫دلیل‪ :‬‬
‫| (‪2‬‬ ‫=| ‪7 − 8‬‬ ‫دلیل‪ :‬‬
‫‪3( | 2‬‬ ‫|‪5− 5‬‬ ‫دلیل‪ :‬‬
‫‪4( | −4 −‬‬ ‫=| ‪3‬‬ ‫دلیل‪ :‬‬

‫= ‪ b‬و ‪ c = -3‬باشد‪ ،‬حاصل عبارت |‪ |a + b  + c‬را به دست می آوریم‪:‬‬ ‫‪2‬‬ ‫مثال‪ :‬اگر ‪ a = 1‬و‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫| ‪| a + b + c | = | + 2 + (−3) | = | −2 / 5 + 2‬‬
‫‪2‬‬
‫مساوی بـا‬ ‫چـون ‪ −2 / 5 + 2‬عـددی منـفی است )‪ ، ( 2  1 / 4‬پس حـاصل عبـارت‬
‫‪ 2 / 5 −‬است‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪ -) −2 / 5 +‬یعنی‬ ‫(‪2‬‬

‫‪|3‬‬ ‫‪− 5|+|−‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫) ‪5 |= (3 − 5 ) − (−2 − 5‬‬ ‫مثال‪:‬‬
‫مثبت‬ ‫منفی‬

‫‪= 3 − 5 + 2+ 5 = 5‬‬

‫فعالیت‬

‫جدول زیر را کامل کنید‪:‬‬

‫‪a2‬‬ ‫‪(−3)2‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪62‬‬ ‫‪(−6)2‬‬ ‫‪(−7)2‬‬ ‫‪(−127)2‬‬ ‫‪3252‬‬

‫ ‬ ‫ ‬
‫حاصل‬ ‫‪3‬‬
‫ ‬
‫از فعالیت باال چه نتیجه ای می گیرید؟‬

‫| ‪a2 = | a‬‬ ‫با توجه به فعالیت باال و مفهوم قدرمطلق‪ ،‬می توانیم بنویسیم‪ :‬‬

‫خواهیم داشت‪:‬‬ ‫محاسبه ‪(1− 3 )2‬‬

‫ٔ‬
‫=‬ ‫مثال‪ :‬برای‬
‫‪(1− 3 )2 = | 1‬‬
‫‪−‬‬
‫‪3 |= −(1− 3 ) = −1+ 3‬‬ ‫ ‬
‫منفی‬
‫‪30‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫‪١‬ــ عبارت های زیر را با هم مقایسه کنید‪:‬‬

‫|‪( |)-7(2‬الف‬ ‫‪|-7|2‬‬ ‫ ‬
‫|‪( |-8 + 5‬ب‬ ‫|‪|-8| + |5‬‬ ‫ ‬

‫|‪( |3-9‬ج‬ ‫|‪|3| - |9‬‬ ‫ ‬

‫‪2‬ــ عبارات زیر را بدون استفاده از قدرمطلق بنویسید‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫= |‪|0‬‬ ‫=| ‪|−‬‬ ‫= | ‪| 73 - 74‬‬ ‫ =| ‪| 0/٢٥ - 0/26‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬ــ حاصل عبارات زیر رابه دست آورید‪:‬‬
‫(الف‬ ‫= ‪(−2595)2‬‬ ‫(ب ‬ ‫‪(1394)2‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫(ج‬ ‫= ‪(−3 + 10)2‬‬ ‫(د ‬ ‫= ‪(2 − 5 )2‬‬
‫ ‬

‫تمرین‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪١‬ــ اگر ‪ c = 2 , b = − , a  =0/25‬باشد‪ ،‬حاصل عبارت زیر را به دست آورید‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫|‪|a+b | + 2|a-b  -c‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬ــ عبارات زیر را بدون استفاده از قدرمطلق بنویسید‪:‬‬
‫| ‪( |0 + 5‬ج | ‪( | 7 − 5 3‬ب | ‪( | −3 5‬الف‬ ‫ ‬
‫‪3‬ــ جای خالی را با عدد مناسب پر‪ ،‬و جواب هایتان را در کالس با سایر دوستانتان مقایسه کنید‪:‬‬
‫‪|5-12| < 1 +‬‬ ‫ ‬
‫‪4‬ــ مقدار عددی عبارت ‪ |a|+a‬را به ازای ‪  a=0 ، a=-2‬و ‪ a=2‬به دست آورید‪ .‬آیا می توانید‬
‫عددی حقیقی به جای ‪ a‬قرار دهید که حاصل ‪ |a|+a‬منفی باشد؟‬
‫را نشان دهید‪.‬‬ ‫‪a2 = a‬‬ ‫ارائه یک مثال‪ ،‬نادرست بودن تساوی‬
‫‪  5‬ــ با ٔ‬
‫= ‪( 2 − 1)2‬‬
‫ ‬
‫‪(1− 10)2‬‬ ‫‪  6‬ــ حاصل عبارات روبه رو را به دست آورید‪:‬‬

‫‪31‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫�ف‬ ‫استدالل و اثبات‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬

‫‪3‬‬ ‫صل‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫درهندسه‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫لی َسبیلِ َربّـِکَ بِال ِحک َم ِة َو ال َمو ِعظَ ِة ال َح َس َن ِة َو جا ِدل ُهم بِالَّتی ِه َی ا َ‬
‫َحس ُن …‬ ‫ِ‬
‫اُد ُع ا ٰ‬
‫با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت منا و با آنها به نیکوترین روش استدالل و‬
‫مناظره کن! (سور ٔه نحل‪ ،‬آی ٔه ‪)125‬‬

‫بارش برف از آسمان‪ ،‬رحمت الهی را با خود به زمین می آورد و در عین حال نماد زیبایی زمستان است‪ .‬اما‬
‫شاید جالب باشد بدانید که این دانه های زیبای متقارن که اغلب شش شاخه هستند‪ ،‬علی رغم آنکه میلیاردها‬
‫دانه اند‪ ،‬ا ّما هر کدام شکل منحصر به خود را دارند و به نظر می رسد هیچ دو تایی از آنها «هم نهشت» نیستند!‬

‫‪32‬‬
 ‫‪...............‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫اول‪ :‬استدالل‬
‫درس ّ‬ ‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫فعالیت‬ ‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪1‬ــ کدام یک از دو قرصی که در مرکز قرار‬ ‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫گرفته‪ ،‬بزرگ تر است؟‬ ‫‪..........‬‬
‫‪..........‬‬
‫‪.....‬‬
‫الف) با مشاهده تشخیص دهید‪.‬‬
‫ب) یک کاغذ روی یکی از آنها قرار دهید‪.‬‬
‫دایره محیط آن قرص را بکشید و با گذاشتن تصویر‬
‫ٔ‬
‫اندازه آنها را با هم‬
‫ٔ‬ ‫کشیده شده بر شکل دیگر‪،‬‬
‫مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪٢‬ــ اگر قطعه های ‪ A‬و ‪ B‬قطعه هایی از‬
‫شیرینی مور د ٔ‬
‫ عالقه شما باشد‪ ،‬کدام قطعه را‬
‫(قطعه بزرگ تر کدام است؟)‬
‫ٔ‬ ‫انتخاب می کنید؟‬
‫‪B‬‬
‫با یک کاغذ شفاف این دو قطعه را مقایسه‬
‫کنید؟ آیا حدس شما درست بود؟‬
‫‪3‬ــ آیا مشاهده کردن یا به طورکلی استفاده از حس های پنج گانه برای اطمینان از درستی یک‬
‫موضوع کافی است؟ چرا؟‬

‫هرچند به طور معمول در ریاضیات و به ویژه در هندسه استفاده از شکل‪ ،‬ترسیم‬

‫ارائه حدس های درست کمک زیادی می کند‪ّ ،‬اما به‬‫و شهود به تشخیص راه حل ها و ٔ‬
‫تشخیصی که براساس این روش ها حاصل می گردد‪ ،‬نمی توانیم به طور کامل اطمینان‬
‫کنیم‪.‬‬

‫کار در کالس‬

‫مواردی از درس علوم (مثل آزمایش تشخیص گرما و سرمای آب) مثال بزنید که حواس ما خطا‬
‫می کند‪ .‬در مورد نتایجی که از این مثال ها می گیرید‪ ،‬با یکدیگر بحث کنید‪.‬‬
‫‪33‬‬
 ‫فعالیت‬

‫متن های زیر را بخوانید و به سؤال ها  پاسخ دهید‪:‬‬

‫‪1‬ــ امیر و محسن برای دیدن مسابقه فوتبال به ورزشگاه رفتند‪ .‬محسن به امیر گفت‪« :‬من مطمئن‬
‫عالقه من امروز هم می بازد‪ ».‬امیر پرسید‪« :‬چگونه با این اطمینان حرف می زنی؟»‬ ‫ٔ‬ ‫هستم که تیم مورد‬
‫محسن دلیل آورد که‪« :‬چون هر بار که به ورزشگاه رفته ام‪ ،‬تیم مورد عالقه ام باخته است‪».‬‬
‫آیا دلیلی که محسن آورده است‪ ،‬درست است؟ چرا؟‬
‫‪2‬ــ عباس یک بیسکویت مستطیل شکل با ابعاد ‪ 4‬و ‪ 8‬سانتی​متر دارد‪ .‬بیسکویت باقر از همان‬
‫نوع‪ ،‬به همان ضخامت و مربع شکل به ضلع ‪ 6‬سانتی​متر است‪ .‬با استفاده از دانش ریاضی خود نشان‬
‫دهید که مقدار بیسکویت کدام یک بیشتر است‪.‬‬
‫‪3‬ــ دلیلی را که محسن در فعالیت ‪ 1‬برای ادعای خود آورده است‪ ،‬با دلیلی که شما در فعالیت  ‪2‬‬
‫آوردید مقایسه کنید‪ .‬به نظر شما کدام قابل اطمینان تر است؟‬

‫«استدالل» یعنی دلیل آوردن و استفاده از دانسته های قبلی‪ ،‬برای معلوم کردن‬
‫موضوعی که در ابتدا مجهول بوده است‪.‬‬

‫همان گونه که در این موارد مشاهده کردید‪ ،‬حتی در بسیاری از کارهای روزمره نیز به استدالل‬
‫نیاز پیدا می کنیم‪ .‬راه های متفاوتی برای استدالل کردن هست که اعتبار و قابل اعتماد بودن آنها می تواند‬
‫یکسان نباشد‪ .‬به استداللی که موضوع موردنظر را به درستی نتیجه بدهد‪ ،‬اثبات می گوییم‪.‬‬

‫کار در کالس‬

‫‪1‬ــ مواردی را بازگو کنید که مانند فعالیت ‪ 1‬فردی با توجه به رویدادهای گذشته‪ ،‬نتیجه ای‬
‫می گیرد که درست نیست‪.‬‬
‫‪2‬ــ دو ارتفاع از هر یک از مثلث های زیر‪ ،‬رسم کنید‪:‬‬

‫‪34‬‬
‫آیا با این مثال ها می توان نتیجه گرفت در هر مثلث‪ ،‬محل برخورد هر دو ارتفاع درون مثلث است؟‬
‫نتیجه باال را نقض کند‪.‬‬
‫یک مثال بزنید که ٔ‬
‫اگر فردی با رسم ارتفاع های موردنظر در مثلث ها چنین نتیجه گیری کند که محل برخورد‬
‫ارتفاع های هر مثلث‪ ،‬درون آن مثلث است‪ ،‬استدالل او مشابه کدام استدالل دو قسمت فعالیت قبل‬
‫است؟‬

‫تمرین‬

‫‪1‬ــ در شکل های زیر عمودمنصف های سه ضلع مثلث ها را رسم کنید‪:‬‬

‫آیا فقط با توجه به این شکل ها‪ ،‬می توان نتیجه گرفت که محل برخورد عمودمنصف های هر مثلث‬
‫همیشه درون مثلث قرار دارد؟ چگونه می توانید درستی ادعای خود را نشان دهید؟‬
‫‪2‬ــ نیما و پژمان مشغول دیدن مسابقات وزنه برداری بودند‪ .‬وزنه برداری می خواست وزنه ای‬
‫‪ 100‬کیلویی را بلند کند‪.‬آنها هر دو عقیده داشتند که او نمی تواند وزنه را بلند کند؛ برای ادعای خود‬
‫استدالل های متفاوتی می کردند‪.‬‬
‫وزنه‬
‫هفته پیش این وزنه بردار تمرینات بهتری انجام داده بود‪ ،‬با این حال نتوانست ٔ‬ ‫نیما‪ :‬زیرا ٔ‬
‫‪90‬کیلویی را بلند کند‪.‬‬
‫پژمان‪ :‬امروز دوشنبه است‪ .‬من بارها مسابقات این وزنه بردار را دیده ام‪ .‬او هیچ گاه در روزهای‬
‫زوج موفق نبوده است‪.‬‬
‫درباره استدالل ها بحث کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫استدالل کدام یک قابل اعتمادتر است؟‬

‫‪35‬‬
 ‫‪3‬ــ چون من تا به حال هیچ وقت تصادف نکرده ام‪ ،‬در سفر آینده نیز تصادف نخواهم کرد‪.‬‬
‫این استدالل مشابه کدام​یک از استدالل های زیر است؟‬
‫الف) چون برخی مثلث ها قائم الزاویه اند؛ پس مثلث های متساوی االضالع هم قائم الزاویه اند‪.‬‬
‫همه فیلم های جنگی که تاکنون دیده ام‪ ،‬جذاب بوده اند‪ .‬فیلمی که دیروز دیدم جذاب بود‪،‬‬ ‫ب) ٔ‬
‫پس فیلم جنگی بوده است‪.‬‬
‫خاله کوچکم هم که به زودی به دنیا‬‫بچه ٔ‬
‫ج) چون تمام بچه های خاله های من دختر هستند‪ ،‬پس ٔ‬
‫می آید دختر خواهد بود‪.‬‬
‫همه قرص های مسکن خواب آور است‪ ،‬پس در این قرص ها ماده ای هست که باعث‬ ‫د) چون ٔ‬
‫خواب آلودگی می شود‪.‬‬
‫‪4‬ــ حمید و وحید می دانستند که علی‪ ،‬حسن‪ ،‬حسین و باقر برادرند و‪ :‬علی از حسین بزرگ تر‬
‫و حسن از باقر کوچک تر است و باقر از علی کوچک تر و حسن نیز از حسین کوچک تر است‪ .‬هر دو‬
‫نفر اعتقاد داشتند که علی از حسن بزرگ تر است؛ اما استدالل های متفاوتی می کردند‪.‬‬
‫حمید‪ :‬در تمام خانواده هایی که دو فرزند به نام های علی و حسن داشته اند‪ ،‬علی فرزند بزرگ تر‬
‫بوده است‪.‬‬
‫وحید‪ :‬چون علی از حسین بزرگ تر و حسن از حسین کوچک تر است‪ ،‬پس علی از حسن‬
‫بزرگ تر است‪.‬‬
‫درباره درستی استدالل ها بحث کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫استدالل کدام یک درست است؟‬
‫‪ ٥‬ــ معلم از دانش آموزان خواست با استدالل ریاضی ثابت کنند که در مثلث متساوی الساقین‬
‫زاویه های مجاور به قاعده با هم برابرند‪ .‬احمد زاویه ها را با نقاله اندازه گیری کرد و نتیجه گرفت که‬
‫زاویه ها مساوی هستند‪ .‬چرا این روش برای اثبات کردن درست نیست؟ چرا اندازه گیری روش مناسبی‬
‫برای نتیجه گیری نیست؟‬

‫‪36‬‬
 ‫درس دوم‪ :‬آشنایی با اثبات در هندسه‬
‫ارائه مثال های متعدد و همچنین توجه‬
‫در درس گذشته آموختید که دیدن و استفاده از حواس یا ٔ‬
‫به ابعاد ظاهری برای ایجاد اطمینان از درستی یک موضوع کفایت نمی کند و باید از دلیل های منطقی‬
‫و قانع کننده کمک گرفت و با استدالل‪ ،‬درستی آن موضوع را ثابت کرد‪ .‬در روند استداللمان از‬
‫ِ‬
‫اطالعات مسئله (فرض یا داده ها) و حقایق و اصولی که درستی آنها از قبل برای ما معلوم شده است‪،‬‬
‫خواسته مسئله (حکم) استفاده می کنیم‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫برای رسیدن به‬

‫فعالیت‬

‫‪1‬ــ به گفت وگوی زیر توجه کنید‪:‬‬

‫مهرداد‪ :‬آیا در هر لوزی زاویه های روبه رو با هم برابر است؟‬
‫سعید‪ :‬بله‪ ،‬من در یک کتاب هندسه دیدم که اثبات کرده بود در‬
‫متوازی االضالع زاویه های روبه رو‪ ،‬با هم مساوی است و لوزی هم نوعی‬
‫متوازی االضالع است‪.‬‬

‫در این مسئله و اثبات آن‪ ،‬فرض‪ ،‬حکم و استدالل را در زیر کامل کنید‪:‬‬

‫شکل لوزی است‪.‬‬ ‫فرض‪:‬‬

‫________ برابر است‪.‬‬ ‫حکم‪:‬‬

‫استدالل‪:‬‬
‫لوزی نوعی __________ است‪.‬‬
‫در لوزی زاویه های روبه رو _______ ⇒‬
‫  در متوازی االضالع ________ برابر است‪.‬‬

‫‪2‬ــ اولین اقدامی که برای اثبات انجام می دهیم‪ ،‬تشخیص فرض‪ ،‬حکم و واقعیت های مرتبط‬
‫مسئله زیر فرض‪ ،‬واقعیت های از قبل ثابت شده یا‬
‫ٔ‬ ‫با آن مسئله است که از قبل آنها را می دانستیم‪ .‬در‬
‫دانسته و حکم را به زبان ریاضی بنویسید و عبارت ها را کامل کنید‪:‬‬

‫‪37‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫فرض‪ ABCD :‬مستطیل است‪.‬‬

‫‪O‬‬
‫قطرهای مستطیل‪ ،‬مساوی است‪.‬‬ ‫حکم‪:‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫ ‬
‫∧‬
‫‪____ = ____ = ____ =90‬‬
‫= ‪ A‬‬ ‫ ‬
‫‪ :‬فرض و‬ ‫____= ‪AD‬‬ ‫____ = ‪,   AB‬‬ ‫   ‬ ‫=‪ :AC‬حک م‬ ‫____‬
‫دانسته های قبلی‬ ‫____||‪AB‬‬ ‫‪,‬‬ ‫____ ||‪ AD‬‬ ‫ ‬

‫کار در کالس‬

‫فرض و حکم را برای مسئله های زیر مشخص کنید‪:‬‬

‫‪1‬ــ در دو مثلث داده شده زوایای برابر در شکل مشخص شده است‪ .‬ثابت کنید زاویه های سوم‬
‫از دو مثلث نیز با هم برابر است‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫‪D‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬

‫ـــــــــــــ = ـــــــــــــ‬ ‫ ‬
‫فرض‪:‬‬ ‫ـــــــــــــ = ـــــــــــــ‬ ‫حکم‪:‬‬
‫ـــــــــــــ = ـــــــــــــ‬ ‫ ‬

‫زاویه بزرگ تر‪ ،‬بزرگ تر است از‪،‬‬

‫‪2‬ــ اگر در یک مثلث دو زاویه نابرابر باشد‪ ،‬ضلع روبه رو به ٔ‬
‫زاویه کوچک تر‪( .‬ابتدا شکل را رسم کرده و نام گذاری کنید)‪.‬‬
‫ضلع روبه رو به ٔ‬
‫زاویه داخلی غیرمجاور آن‬
‫اندازه هر زاویه خارجی با مجموع دو ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ نشان دهید در هر مثلث‬
‫برابر است‪.‬‬

‫‪38‬‬
 ‫فعالیت‬
‫‪B‬‬
‫مسئله زیر‪ ،‬فرض و حکم را بنویسید و‬
‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ در‬
‫اشکال استدالل داده شده را بیابید‪ ،‬سپس استدالل‬
‫‪A‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪C‬‬
‫درستی برای آن بنویسید‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫مسئله‪ :‬در شکل مقابل پار خط ‪    AC‬نیمساز‬
‫زاویه ‪ A‬است و اضالع ‪ AB‬و ‪ AD‬برابرند‪ .‬ثابت کنید‬
‫ٔ‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫‪D‬‬ ‫مثلث های مثلث ‪ ABC‬و ‪ ADC‬هم نهشت اند‪.‬‬
‫ ‬ ‫‪ :‬فرض‬ ‫ ‬ ‫‪:‬حکم‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫استدالل‪ :‬چون ‪ AC‬نیمساز است‪ ،‬داریم ‪ A1 = A2‬و ‪ C1 = C2‬و از طرفی ‪ AC‬نیز ضلع مشترک‬
‫در هر دو مثلث است‪ ،‬لذا دو مثلث ‪ ABC‬و ‪ ADC‬به حالت دو زاویه و ضلع بین (زض ز) هم​نهشت اند‪.‬‬
‫قاعده آن است‪ .‬با استدالل زیر نشان‬
‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ مثلث زیر متساوی الساقین و ‪ AD‬نیمساز وارد بر‬
‫‪A‬‬ ‫داده ایم که نیمساز وارد بر قاعده‪ ،‬میانه نیز می باشد‪.‬‬
‫    ‪(‬ساق های برابر)‬
‫‪AB = AC‬‬ ‫(ض ز ض)‬
‫‪‬‬
‫=‬‫=≅ ‪ AD( ⇒ ABD‬نیمساز است) ‪A1 A2‬‬‫‪ACD ⇒ BD CD‬‬
‫‪1 2‬‬
‫‪(‬ضلع مشترک)‬ ‫ ‬
‫‪AD = AD‬‬

‫نقطه ‪ D‬وسط ‪ BC‬است و ‪ AD‬میانه است‪.‬‬ ‫لذا ٔ‬

‫زاویه ‪ B‬نیز‬
‫ٔ‬ ‫آیا در مثلث ‪ ABC‬می توان نتیجه گرفت که نیمساز‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪B‬‬
‫‪D‬‬
‫‪C‬‬ ‫میانه ضلع مقابل آن است؟ به عبارتی‪ ،‬آیا می توان خاصیت اثبات شده برای‬
‫ٔ‬
‫نیمساز ‪ A‬را به نیمساز دیگر تعمیم داد؟‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪3‬ــ با استدالل زیر به سادگی می توان نتیجه گیری کرد که‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫قطر ‪ AC‬از مربع ‪ ABCD‬نیمساز زاویه های ‪ A‬و ‪ C‬است‪ .‬چون‬
‫دو مثلث ‪ ABC‬و ‪ ADC‬به حالت سه ضلع هم​نهشت اند و زوایای‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬

‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫و لذا ‪AC‬‬ ‫‪C1 = C2‬‬ ‫و‬
‫متناظر با هم برابر ند؛ بنابراین‬
‫‪A1 = A2‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫نیمساز است‪.‬‬
‫آیا می توان با استداللی مشابه‪ ،‬این خاصیت را به قطر دیگر نیز تعمیم داد و گفت به طور کلی در‬
‫مربع هر قطر نیمساز زاویه های دو سر آن قطر است؟‬
‫‪39‬‬
‫‪4‬ــ به نظر شما چرا در فعالیت ‪ 2‬خاصیت موردنظر قابل تعمیم به نیمسازهای دیگر نبود؛ اما در‬
‫فعالیت ‪ 3‬خاصیت موردنظر به قطر دیگر تعمیم داده می شود؟‬
‫وقـتی خاصیتی را بـرای یک عضو از یک مجموعه ثـابت کردیـم‪ ،‬اگر تمام‬
‫ویژگی هایی که در استدالل خود به کار برده ایم‪ ،‬در سایر عضوهای آن مجموعه نیز باشد‪،‬‬
‫همه عضوهای آن مجموعه تعمیم داد‪.‬‬ ‫می توان درستی نتیجه را به ٔ‬
‫‪ 5‬ــ نقطه ای مانند ‪ ،P‬روی عمودمنصف پاره خط ‪ AB‬در‬
‫‪P‬‬
‫نظر می گیریم و به دو سر پاره خط وصل می کنیم‪ .‬چون دو مثلث‬
‫‪ AHP‬و ‪ BHP‬به حالت (ض ز ض) هم​نهشت اند‪ ،‬نتیجه می گیریم‬
‫پاره خط های ‪ PA‬و ‪ PB‬با هم برابر است‪.‬‬
‫نقطه ‪ ،P‬که روی عمودمنصف پاره خط ‪AB‬‬ ‫فاصله ٔ‬
‫ٔ‬ ‫بنابراین‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪H‬‬
‫است‪ ،‬از دو سر پاره خط ‪ AB‬یکسان اند‪.‬‬
‫نقطه روی عمودمنصف برقرار است‪،‬‬
‫نتیجه باال برای «هر» ٔ‬
‫آیا این اثبات برای اینکه نتیجه بگیریم ٔ‬
‫کافی است؟‬

‫کار در کالس‬

‫مسئله زیر آورده اند‪:‬‬

‫ٔ‬ ‫به استدالل هایی دقت کنید که چهار دانش آموز برای‬
‫مسئله‪ :‬مجموع زاویه های داخلی مثلث ‪ 180‬است‪.‬‬
‫استدالل حامد‪ :‬حامد گفت یک مثلث متساوی االضالع را درنظر می گیریم؛ چون سه زاویه‬
‫دارد و هر زاویه ‪ 60‬است‪ ،‬مجموع زاویه های مثلث ‪ 180‬است‪.‬‬
‫استدالل حسین‪ :‬حسین چند مثلث مختلف با حالت های گوناگون کشید و زوایای آنها را‬
‫همه آنها مجموع زوایای داخلی برابر ‪ 180‬است و نتیجه گرفت که مجموع‬ ‫اندازه گرفت و دید که در ٔ‬
‫زوایای داخلی هر مثلث ‪ 180‬است‪.‬‬
‫استدالل مهدی‪ :‬مهدی شکل‬
‫‪A‬‬
‫‪3‬‬ ‫روبرو را‪ ،‬که از مثلث های هم نهشت‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫تشکیل شده است کشید و با مشخص‬
‫کردن زاویه های مثلث ‪ ABC‬مانند شکل‬
‫‪B‬‬
‫‪C‬‬

‫‪40‬‬
 ‫استداللی با استفاده از شکل به صورت زیر آورد‪:‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪A1+ B+ C = A1+ A 3 + A2 = 180‬‬ ‫ ‬
‫‪d‬‬ ‫استدالل رضا‪ :‬رضا گفت می دانیم که‬
‫‪2‬‬
‫«هر خطی که دو خط موازی را قطع کند‪ ،‬با آنها‬
‫‪1‬‬
‫‪a‬‬ ‫هشت زاویه می سازد که مانند شکل چهار به چهار‬
‫‪3‬‬
‫با هم مساوی اند»‪.‬‬
‫‪4‬‬

‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪b‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫∆‬
‫حال مثلثی دلخواه مانند ‪ ABC‬را‬
‫‪A‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪d‬‬ ‫درنظر می گیریم؛ مانند شکل مقابل از رأس‬
‫‪2‬‬ ‫‪ A‬خط ‪ d‬را موازی ‪ BC‬رسم می کنیم‪.‬‬
‫‪B‬‬
‫زاویه تشکیل شده در رأس ‪ A‬را با‬‫ٔ‬ ‫سه‬
‫‪C‬‬
‫شماره های ‪ 2 ،1‬و ‪ 3‬نشان داده ایم که‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫مورب داریم‪ B = A1 :‬و با‬
‫زاویه ‪ A‬در مثلث است و با درنظر گرفتن ‪ AB‬به عنوان ّ‬
‫زاویه ‪ A2‬همان ٔ‬‫ٔ‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫به ترتیب به  جای‬ ‫‪A3‬‬ ‫و‬ ‫‪A1‬‬ ‫پس با جای گذاری‬ ‫‪C = A3‬‬ ‫درنظرگرفتن ‪ AC‬به عنوان مورب داریم‪:‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫و ‪ C‬خواهیم داشت‪:‬‬
‫‪A + B+ C = A2 + A1+ A 3 = 180‬‬ ‫‪B‬‬
‫استدالل رضا را می توان با استفاده از نمادهای ریاضی مرتّب و خالصه کرد و بدین صورت نوشت‪:‬‬
‫‪ ∧ ∧ ‬و‪d || BC‬‬
‫‪⇒ B = A1 ‬‬
‫‪ AB ‬مورب‬ ‫‪‬‬ ‫∧ ∧ ∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪‬‬ ‫‪⇒ A + B+ C = A2 + A1+ A 3 = 180‬‬
‫‪ ∧ ∧ ‬و‪d || BC‬‬
‫‪⇒ C = A3 ‬‬
‫‪AC ‬مورب‬ ‫‪‬‬ ‫ ‬
‫درباره معتبر بودن استدالل های این دانش آموزان بحث کنید‪.‬‬
‫ٔ‬
‫فعالیت‬

‫مسئله‪ :‬حمید‪ ،‬سعید و بهرام هر کدام مقداری پول دارند‪ .‬مجموع پول های حمید و بهرام برابر‬
‫‪ 5000‬تومان و مجموع پول های سعید و بهرام نیز برابر ‪ 5000‬تومان است‪ .‬به نظر شما پول حمید بیشتر‬
‫است یا پول سعید؟ دلیل خود را توضیح دهید‪.‬‬
‫‪41‬‬
 ‫مسئله بعدی هست‪ ،‬چه شباهتی می بینید؟‬ ‫ٔ‬ ‫مسئله قبل و‬
‫ٔ‬ ‫بین استداللی که برای‬
‫مسئله‪ :‬نشان دهید زاویه های متقابل به رأس با هم برابر ند‪.‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫فرض کنیم ‪ O1‬و ‪ O3‬مانند شکل زیر متقابل به رأس باشد‪ ،‬داریم‪:‬‬

‫∧‬ ‫∧‬ ‫‪‬‬

‫‪O1+ O2 = 180 ‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪‬‬ ‫‪⇒ O1+ O2 = O3 + O2 ⇒ O1 = O3‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪O3 + O2 = 180 ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪O‬‬

‫تمرین‬

‫‪١‬ــ آیا اثبات مسئله زیر معتبر است؟ برای پاسخ خود دلیل‬
‫‪A‬‬
‫‪2‬‬ ‫بیاورید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫زاویه خارجی با مجموع‬‫ٔ‬ ‫اندازه‬
‫ٔ‬ ‫مسئله‪ :‬در هر مثلث‪،‬‬
‫زاویه داخلی غیرمجاور با آن برابر است‪.‬‬
‫اندازه های دو ٔ‬
‫اثبات‪ :‬مثلث متساوی االضالع ‪ ABC‬را درنظر می گیریم‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫می دانیم که مجموع زوایای داخلی هر مثلث ‪ 180‬است و زوایای‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪ A1‬و ‪ B‬و ‪ C‬هر کدام ‪ 60‬است؛ بنابراین‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪A1+ A2 = 180 → A2 = 180 − A1 = 180 − 60 = 120‬‬ ‫ ‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪B+ C = 60 + 60 = 120‬‬ ‫‪⇒ A2 = B + C‬‬
‫‪2‬ــ در سال گذشته با تعریف چند ضلعی های محدب آشنا شدید‪ .‬تعریف چندضلعی محدب‬
‫نقطه‬
‫را می توان بدین صورت هم آورد‪« :‬یک چندضلعی محدب است؛ اگر هر پاره خطی که دو ٔ‬
‫ِ‬
‫دلخواه درون آن چندضلعی را به هم وصل می کند‪ ،‬به طور کامل درون آن چند ضلعی قرار بگیرد‪ ».‬هر‬
‫ضلعی که محدب نباشد‪ ،‬مقعر است‪ .‬آیا تشخیص های سه دانش آموز در مورد محدب و مقعر بودن‬
‫چندضلعی های زیر و دالیلی که ارائه کرده اند‪ ،‬با توجه به تعریف باال درست است؟ پاسخ خود را‬
‫توضیح دهید‪.‬‬

‫‪42‬‬
 ‫نرگس‪ :‬چند ضلعی مقابل محدب نیست؛ زیرا نقاط ‪ P‬و ‪ Q‬درون‬
‫آن قرار دارد اما پاره خطی که آنها را به هم وصل می کند‪ ،‬به طور کامل در آن‬
‫‪P‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫قرار نمی گیرد‪.‬‬

‫مهدیه‪ :‬چندضلعی مقابل محدب است؛ زیرا نقاط ‪ T‬و ‪ S‬درون آن‬
‫‪T‬‬
‫قرار دارد و پاره خطی که آنها را به هم وصل می کند‪ ،‬نیز به طور کامل در‬
‫‪S‬‬
‫آن قرار دارد‪.‬‬

‫مریم‪ :‬چندضلعی مقابل محدب است؛ زیرا نقاط ‪ M‬و ‪ N‬درون آن‬
‫قرار دارد و پاره خطی که آنها را به هم وصل می کند‪ ،‬نیز به طور کامل در آن‬
‫‪N‬‬ ‫‪M‬‬
‫قرار دارد‪.‬‬
‫‪3‬ــ آیا استدالل های زیر درست است؟ پاسخ خود را توضیح دهید‪.‬‬
‫هر مستطیل یک متوازی االضالع است‪.‬‬
‫⇐ ‪ ABCD‬مستطیل است‪.‬‬ ‫الف) ‬
‫چهارضلعی ‪ ABCD‬متوازی االضالع است‪.‬‬

‫در هر مربع‪ ،‬ضلع ها با هم برابرند‪.‬‬

‫همه ضلع های ‪ ،ABCD‬با هم برابر نیستند‪.‬‬
‫⇐ ٔ‬ ‫ب) ‬
‫‪ ABCD‬مربع نیست‪.‬‬

‫در هر مربع‪ ،‬ضلع ها با هم برابرند‪.‬‬

‫⇐ ‪ ABCD‬مربع نیست‪.‬‬ ‫ج) ‬
‫در چهارضلعی ‪ ABCD‬ضلع ها برابر نیستند‪.‬‬
‫‪4‬ــ ثابت کنید هر نقطه که روی نیمساز زاویه قرار دارد‪ ،‬از دو ضلع آن زاویه به یک فاصله است‪.‬‬
‫فاصله یک نقطه از یک خط برابر است با طول پاره خطی که از آن نقطه بر خط‬ ‫ٔ‬ ‫یادآوری‪:‬‬
‫عمود می شود‪.‬‬
‫زاویه دلخواه بکشید و نیمساز آن را رسم‪ ،‬و یک نقطه روی این نیمساز‬ ‫ٔ‬ ‫راهنمایی‪ :‬یک‬
‫فاصله این نقطه از دو ضلع زاویه با هم برابر است و سپس دلیل آن را که این‬
‫ٔ‬ ‫مشخص کنید‪ .‬ثابت کنید‬
‫نقاط روی نیمساز درست است‪ ،‬بیان کنید‪.‬‬ ‫نتیجه برای همه ِ‬
‫ٔ‬
‫‪43‬‬
 ‫درس سوم‪ :‬هم​نهشتی مثلث ها‬

‫یادآوری‬
‫با مفهوم هم​نهشتی مثلث ها از سال گذشته آشنایی دارید‪ .‬اکنون می خواهیم این حالت ها را با استفاده‬
‫از نمادهای ریاضی خالصه نویسی کنیم؛ مثال ً حالت هم​نهشتی(ض ز ض) را این گونه نمایش می دهیم‪:‬‬
‫‪AA‬‬ ‫‪A′A′‬‬
‫‪= A′B′ ‬‬
‫‪CC′ ′ AB‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∆ ض ز ض‪‬‬ ‫∆‬
‫‪‬‬
‫‪CC‬‬ ‫‪A= A′‬‬ ‫‪ ⇒ ABC ≅ A′B′C′‬‬
‫‪BB‬‬ ‫‪AC = A′C′‬‬
‫‪‬‬
‫‪BB′ ′‬‬
‫ویژه مثلث های قائم الزاویه‬
‫برای یادآوری‪ ،‬دو حالت دیگر هم​نهشتی مثلث ها و دو حالت هم​نهشتی ٔ‬
‫را به همین صورت بیان کنید‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫اندازه پاره خط ها و‬ ‫‪1‬ــ در شکل های زیر‪ ،‬دو ِ‬

‫مثلث  داخل هر کادر با یکدیگر هم​نهشت اند‪.‬‬
‫ٔ‬
‫زاویه های مجهول را روی شکل مشخص کنید‪:‬‬

‫‪3‬‬
‫?‬

‫‪4‬‬ ‫‪4 3 −4‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪40‬‬

‫‪4‬‬
‫?‬
‫‪75‬‬ ‫‪40‬‬
‫‪‬‬
‫‪60‬‬
‫‪45‬‬ ‫?‬
‫?‬
‫?‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬ــ در شکل زیر چهارمثلث رسم شده  که دو به دو با یکدیگر هم​نهشت اند‪ .‬ابتدا مثلث های‬
‫هم نهشت را مشخص کنید و سپس اندازه های مجهول را که با «؟» مشخص شده‪ ،‬تعیین نمایید (زاویه هایی‬
‫که با یک حرف مشخص شده  با هم مساوی است)‪.‬‬

‫?‬ ‫?‬
‫?‬ ‫?‬ ‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫?‬ ‫?‬ ‫‪15‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫?‬ ‫?‬ ‫‪13‬‬ ‫‪1315‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪120‬‬ ‫‪120‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8 ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪13‬‬ ‫‪13 8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪120‬‬ ‫‪120‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪60‬‬
‫?‬ ‫?‬
‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪60?‬‬ ‫?‬
‫‪b‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪60‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪8‬‬
‫‪8‬‬
‫‪8‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪44‬‬
 ‫مثال‪ :‬با رحل های قرآنی‪ ،‬حتماً   آشنایی دارید‪ .‬در‬
‫الیه چوبی آن از وسط یکدیگر گذشته است‪.‬‬ ‫نمونه ای از آنها دو ٔ‬
‫می خواهیم نشان دهیم که این تکیه گاه در هر وضعیتی که باشد‪،‬‬
‫لبه کناری آن در دو طرف با هم‬
‫فاصله دو ٔ‬
‫ٔ‬ ‫مطابق شکل‪ ،‬همواره‬
‫برابر است‪ .‬به زبان ریاضی‪ ،‬یعنی در شکل زیر‪ ،‬فرض مسئله‬
‫این است‪ OA=OB :‬و ‪( OC=OD‬چرا؟) و حکم این است‪:‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪ .AD=BC‬زوایای ‪ O1‬و ‪ O2‬برابرند (چرا؟)‪ ،‬پس مثلث های‬
‫‪ OAD‬و ‪ OBC‬هم​نهشت هستند و از آنجا درستی حکم به دست‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫می آید؛ یعنی‪:‬‬
‫‪OA = OB ‬‬
‫‪OA = OB ‬‬
‫‪O‬‬
‫‪1‬‬
‫∧‬ ‫‪∧ ‬‬ ‫∆ ض  ز  ض‪‬‬ ‫∆‬
‫‪2‬‬ ‫‪∧ = O‬‬‫‪∧  ⇒ OBC‬‬ ‫‪∆ ≅ OAD‬‬
‫‪∆ ⇒ AD = BC‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪O1 = O2  ⇒ OBC ≅ OAD ⇒ AD = BC‬‬
‫‪OC = OD ‬‬
‫‪OC = OD ‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪‬‬
‫فعالیت‬

‫در نزدیکی منزل ترانه و شهرزاد‪،‬‬

‫بوستانی هست که در آن یک پل فلزی‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬
‫به شکل نیم دایره وجود دارد بچه ها‬
‫برای بازی از پله های آن باال می روند‪.‬‬
‫(نقطه ‪ )A‬از‬
‫فاصله ابتدای پل ٔ‬
‫ٔ‬ ‫می دانیم‬
‫(نقطه ‪10 )B‬متر است‪ .‬ترانه‬
‫انتهای آن ٔ‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫ابتدای پل‬ ‫انتهای پل‬ ‫پله ‪ C‬نشسته است که از انتهای‬ ‫روی ٔ‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬
‫پله ‪D‬‬
‫پل ‪ 6‬متر فاصله دارد (‪ )BC=6‬و شهرزاد روی ٔ‬
‫نشسته است که از ابتدای پل همین مقدار فاصله دارد‪.‬‬
‫آنها حدس می زنند که باید فاصله شان از پایه های مقابل‬
‫برابر باشد؛ یعنی ‪ .AC=BD‬درستی حدس آنها را به دو‬
‫‪A‬‬ ‫‪10 m‬‬ ‫‪B‬‬
‫روش ثابت کنید‪.‬‬
‫‪45‬‬
 ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪1‬ــ نشان دهید زاویه های ‪ C‬و ‪ D‬در شکل‪ ،‬قائمه است‪ .‬طول های ‪ AC‬و ‪ BD‬را به کمک‬
‫قضیه فیثاغورس محاسبه کنید و نشان دهید‪AC=BD :‬‬
‫ٔ‬
‫‪٢‬ــ به کمک هم​نهشتی مثلث های ‪ ACB‬و ‪ ،ADB‬نشان دهید ‪.AC=BD‬‬

‫فعالیت‬

‫‪A‬‬
‫در شکل مقابل ‪ ABCD‬لوزی است و نقطه های ‪ M‬و ‪ N‬وسط های‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫‪ADM ≅ ABN‬‬ ‫اضالع ‪ CD‬و ‪ CB‬هستند‪ .‬می خواهیم نشان دهیم‬

‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪1‬ــ با توجه به ویژگی های لوزی‪ ،‬تساوی های زیر را کامل کنید‪:‬‬
‫____ = ‪AD = AB = ____ = ____ , BN‬‬
‫‪N‬‬ ‫∧ فرض‬ ‫ ‬
‫____ = ‪, DM‬‬
‫‪M‬‬
‫____ = ‪A = ____ , B‬‬
‫∧‬

‫∆‬ ‫∆‬
‫‪C‬‬
‫‪ : ADM ≅ ABN‬حکم‬ ‫ ‬ ‫ ‬

‫نتیجه قسمت (‪ )1‬و تساوی های قسمت ّاول‪ ،‬ثابت کنید مثلث های ‪ ABN‬و ‪ADM‬‬
‫‪2‬ــ با توجه به ٔ‬
‫هم​نهشت اند‪.‬‬
‫‪٣‬ــ حال با توجه به هم​نهشتی دو مثلث ‪ ABN‬و ‪ ،ADM‬اجزای متناظر آنها را بنویسید‪.‬‬

‫کار در کالس‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫می خواهیم ثابت کنیم که در هر متوازی االضالع‪،‬‬

‫مانند شکل روبه رو‪ ،‬ضلع های مقابل‪ ،‬همواره با هم برابر ند‪.‬‬
‫مفروضات و داده های مسئله چیست؟ تمام آنها را‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬
‫درباره‬
‫ٔ‬ ‫بنویسید؛ حکم مسئله چیست؟ نظر دو دانش آموز را‬
‫این مسئله ببینید و به سؤال های مطرح شده پاسخ دهید‪.‬‬

‫‪46‬‬
 ‫شبنـم‪ :‬مـی دانیم کـه در تـعریف متـوازی االضالع‪،‬‬ ‫شهرزاد‪ :‬معلوم است که ضلع های‬
‫برابری ضلع های روبه رو آورده شده است‪ .‬عالوه‬ ‫روبه رو با هم مساوی است؛ با چشم‬
‫بر آن با اندازه گیری هم می توانیم این موضوع را‬ ‫هم می توان دید!‬
‫نشان دهیم‪.‬‬

‫آیا می توانیم در حل مسائل هندسه فقط به چشم هایمان اعتماد کنیم؟ چرا؟‬

‫به تعریف متوازی االضالع در کتاب سال گذشته مراجعه کنید‪ .‬آیا برابری اضالع مقابل در‬
‫این تعریف وجود داشت؟ آیا اگر با اندازه گیری اضالع مقابل‪ ،‬برابری آنها را ببینیم‪ ،‬درستی حکم را‬
‫ثابت کرده ایم؟ چرا؟‬

‫‪A‬‬ ‫ترانه‪ :‬به نظر من باید دو مثلث هم  نهشت‬

‫‪B‬‬
‫‪1‬‬
‫بیابیم و با اثبات هم​نهشتی آنها به  برابری اضالع‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫مقابل در متوازی االضالع برسیم؛ ّاما در شکل‬
‫‪1‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫دو مثلث نداریم‪ ،‬پس با اضافه کردن یک خط‪،‬‬
‫یعنی یکی از قطرها‪ ،‬دو مثلث ایجاد می کنیم‪.‬‬

‫اثبات را به صورت زیر کامل کنید‪:‬‬

‫=⇒‪ ___ ⇒ B1‬مورب‬

‫∧∧‬
‫∧‬ ‫‪ ∧ ‬‬
‫‪AB ||AB‬‬
‫‪CD,|| CD,‬‬ ‫= ‪D11‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪D1 ‬‬
‫ز) ‪‬‬ ‫ض‬
‫_____‬ ‫‪‬‬ ‫(ز ‪‬‬
‫∆‬
‫____‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫____‬
‫∆‬
‫مشترک)‬
‫=‬ ‫(ضلع‬
‫=‬ ‫‪BD BD‬‬ ‫≅ ≅ ⇒‪⇒‬‬
‫⇒ ‪ BD‬مورب و _____‬ ‫=⇒__‬
‫‪BD‬‬ ‫=__‬ ‫‪ ‬‬ ‫ ‬
‫‪ ‬‬
‫ ‬
‫‪⇒ AD‬‬‫=‬‫‪⇒ AD‬‬
‫=‬ ‫‪= AB‬‬
‫‪BC,‬‬
‫‪BC, AB‬‬ ‫=‬
‫‪CD CD‬‬
‫با توجه به هم​نهشتی دو مثلث ‪ ABD‬و ‪ ،CBD‬تساوی های زیر را کامل کنید‪.‬‬
‫است؛ بنابراین داریم‪AD = ____ :‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫دیدیم که ‪B1 = D1‬‬

‫و ‪ B2 = D2‬است؛ بنابراین داریم‪AB = ____ :‬‬

‫∧‬ ‫∧‬

‫چرا برای اثبات هم​نهشتی مثلث های ایجاد شده‪ ،‬نمی توانیم از حالت های (ض ز ض) و‬

‫(ض ض ض ) استفاده کنیم؟‬
‫با توجه به مباحث درس قبل (هندسه و استدالل) بگویید آیا می توانستیم همین نتیجه را با رسم‬
‫قطر ‪ AC‬به دست آوریم؟‬
‫‪47‬‬
‫نتیجه‬
‫از هم​نهشتی مثلث های ایجاد شده در متوازی االضالع‪ ،‬به جز برابری ضلع های مقابل‪ٔ ،‬‬
‫درباره زاویه های متوازی االضالع به دست می آید؛ این نتیجه را بنویسید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫دیگری هم‬
‫در هر متوازی االضالع ___________ روبه رو‪ ،‬مساوی اند‪.‬‬

‫تمرین‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪1‬ــ ثابت کنید قطر های هر متوازی االضالع‬

‫‪O‬‬
‫یکدیگر را نصف می کنند‪ .‬یعنی در شکل مقابل نشان‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫دهید‪ OA = OC :‬و ‪.OB = OD‬‬
‫‪2‬ــ ثابت کنید در هر مستطیل‪ ،‬قطرها با یکدیگر برابرند‪( .‬مستطیل نوعی متوازی االضالع‬
‫‪A‬‬
‫است!)‬
‫میانه ‪ AM‬را رسم کرده ایم‪.‬‬
‫‪3‬ــ در مثلث متساوی الساقین ‪ٔ ،ABC‬‬
‫مثلث های ‪ AMB‬و ‪ AMC‬به چه حالتی هم​نهشت اند؟ چرا ‪ AM‬نیمساز‬
‫∧‬
‫است؟ چرا ‪ AM‬بر ‪ BC‬عمود است؟‬ ‫‪A‬‬ ‫زاویه‬
‫ٔ‬

‫‪B‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪A‬‬
‫ِ‬
‫مماس ‪ MA‬و ‪ MB‬را بر دایره رسم‬ ‫نقطه ‪ M‬خارج از دایره‪ ،‬دو‬‫‪4‬ــ از ٔ‬
‫اندازه این دو مماس با هم برابر است؟ درستی ادعای خود را نشان‬
‫ٔ‬ ‫کنید‪ .‬آیا‬
‫دهید‪( .‬راهنمایی‪ :‬از مرکز دایره به نقطه های ‪ A ، M‬و ‪ B‬وصل کنید‪).‬‬
‫‪O‬‬

‫‪M‬‬
‫‪B‬‬

‫‪48‬‬
 ‫درس چهارم‪ :‬حل مسئله در هندسه‬
‫برای حل مسائل هندسی‪ ،‬راه حل کلّی وجود ندارد؛ ّاما می توان مراحلی را مشخص‬
‫مسئله هندسه‪ ،‬توصیه می شود‪ .‬این مراحل را در حل یک مثال کاربردی‬ ‫ٔ‬ ‫کرد که برای حل‬
‫معرفی می کنیم‪.‬‬
‫جاد ٔه خاکی مستقیم به هم وصل هستند‪ .‬در آن منطقه‬‫مثال‪ :‬دو روستای ‪ A‬و ‪ B‬با یک ّ‬
‫جاده آسفالته درست‬‫آسفالته مستقیم ساخته شد که دو روستا در دو طرف آن واقع شد و ٔ‬
‫ٔ‬ ‫جاد ٔه‬
‫یک ّ‬
‫جاد ٔه‬
‫اداره راه سازی تصمیم گرفته است که از هر روستا‪ ،‬یک ّ‬
‫ٔ‬ ‫جاد ٔه خاکی عبور می کرد‪.‬‬
‫از وسط ّ‬
‫جاد ٔه مستقیم‪،‬‬
‫جاد ٔه اصلی بسازد‪ .‬بنابراین از روستای ‪ A‬یک ّ‬
‫فاصله ممکن تا ّ‬
‫ٔ‬ ‫آسفالته با کوتاه ترین‬
‫جاد ٔه‬
‫جاد ٔه اصلی و به طول چهار کیلومتر ساخته شد‪ .‬برای برآورد هزینه های ساخت ّ‬ ‫عمود بر این ّ‬
‫فاصله روستای ‪ B‬از جاده نیز همین مقدار‬
‫ٔ‬ ‫دیگر از روستای ‪ ،B‬مهندسان پیش بینی کرده اند که‬
‫است؛ یعنی ׳‪.AH=BH‬‬

‫‪H‬‬

‫‪A‬‬
‫‪M‬‬

‫‪B‬‬

‫׳‪H‬‬

‫‪d‬‬

‫قدم های حل مسئله‬
‫ دهنده آن را بشناسید‪ .‬در این مسئله با‬
‫‪1‬ــ صورت مسئله را به دقت بخوانید و مفاهیم تشکیل ٔ‬
‫فاصله نقطه تا خط سرو کار داریم‪ .‬آیا با آنها آشنایی دارید؟‬
‫ٔ‬ ‫مفاهیمی همچون خط‪ ،‬پاره خط و‬
‫‪2‬ــ اگر مسئله فاقد شکل است‪ ،‬با توجه به صورت مسئله‪ ،‬یک شکل مناسب برای آن رسم کنید‪.‬‬
‫در اینجا شکل این مسئله را با توجه به طرح باال رسم کنید‪.‬‬
‫‪49‬‬
‫‪3‬ــ داده های مسئله    (فرض) و خواسته های آن    (حکم) را تشخیص دهید و در یک جدول‬
‫بنویسید‪ .‬دراینجا فرض های اصلی این است که ‪ M‬وسط ‪ AB‬است؛ یعنی ‪ MA=MB‬است و ‪ AH‬و‬
‫׳‪ BH‬بر ‪ d‬عمودند و حکم این است‪ :‬׳‪AH=BH‬‬

‫فرض‬ ‫∧ ∧‬
‫‪MA=MB‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪= H‬‬
‫‪H‬‬ ‫=‬ ‫‪′ 90‬‬
‫‪‬‬

‫حکم‬ ‫׳‪AH=BH‬‬
‫‪4‬ــ برای رسیدن از فرض به حکم‪ ،‬راه حلی پیدا کنید‪ .‬روش های مختلفی برای این کار هست‬
‫که آنها را به مرور می آموزید‪ .‬یکی از راه های اثبات برابری دو پاره خط‪ ،‬استفاده از مثلث های هم​نهشت‬
‫است‪ .‬در این شکل‪ ،‬کدام دو مثلث‪ ،‬برای این منظور مناسب است؟‬
‫با توجه به فرض و حکم مسئله‪ ،‬اثبات را با نمادهای ریاضی کامل کنید‪:‬‬
‫‪( MA = MBMA‬طبق فرض)‬ ‫‪∧= MB‬‬
‫‪|| CD,‬‬‫‪(= MB ‬وتر∧و‬
‫‪MA‬‬
‫⇒‬
‫اجزای ∧‬
‫تساوی ∧‬
‫‪‬‬
‫‪AB || CD,‬‬ ‫⇒‬‫‪ABB‬‬ ‫=‬
‫حاده)‬‫‪D‬‬‫زاویه‬‫‪‬‬‫‪‬‬‫یک‬ ‫‪B‬‬ ‫=‪1‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪1‬‬
‫متناظر ∆ ∆ ∆‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪‬‬
‫∧‪∧ ‬‬ ‫∧‪∧ٔ ∆ ‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫= ‪H′‬‬ ‫‪‬‬ ‫∆‬
‫___‬
‫___ ‪ ‬‬
‫∆∆‬ ‫‪∆‬‬ ‫∆‬ ‫∆‬
‫=‬ ‫‪BD H =H′ =90‬‬ ‫=‪H ‬‬‫=‬‫‪ ⇒ H90BD‬‬ ‫=‬ ‫⇒‪′‬‬
‫⇒≅‪‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪=90‬‬ ‫⇒‬‫⇒≅ ‪‬‬‫‪≅ =BH‬‬
‫‪AH‬‬ ‫‪⇒≅AH‬‬
‫=‪′ ‬‬ ‫⇒‬
‫⇒‬ ‫‪′ =BH‬‬
‫‪BHAH‬‬ ‫‪≅′‬‬ ‫ ‬
‫‪∧ ∧‬‬ ‫‪∧ ∧‬‬ ‫‪∧ ‬‬ ‫‪‬‬
‫__ )____(‬ ‫= ‪= )__(  = ) ‬‬
‫∧‬
‫‪( BD‬‬ ‫= ⇒‬ ‫= ⇒ ‪BD‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪⇒ AD‬‬ ‫‪= BC, AB‬‬ ‫‪= CD⇒ AD‬‬ ‫‪= BC, AB‬‬
‫‪= CD‬‬
‫فعالیت‬
‫‪B‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪1‬ــ در شکل مقابل وترهای ‪ AB‬و ‪ CD‬با هم مساوی اند‪.‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪ AB‬و ‪‬‬
‫‪ CD‬مساوی اند‪.‬‬ ‫نشان دهید کمان های ‪‬‬

‫‪D‬‬

‫‪B‬‬ ‫مساوی اند‪ .‬نشان دهید‬ ‫‪‬‬

‫‪CD‬‬ ‫و‬ ‫‪‬‬
‫‪AB‬‬ ‫‪٢‬ــ در شکل مقابل کمان های‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬ ‫وترهای ‪ AB‬و ‪ CD‬با هم برابرند‪.‬‬
‫‪O‬‬

‫‪D‬‬

‫در یک دایره اگر دو کمان برابر باشند‪ ،‬وترهای نظیر آنها با هم برابرند و اگر دو وتر‬
‫برابر باشند‪ ،‬کمان های نظیر آنها نیز با هم برابرند‪.‬‬

‫‪50‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫‪A‬‬ ‫‪D‬‬ ‫در شکل مقابل می دانیم ‪،AB=CD‬‬

‫‪ AB‬؟‬
‫‪ = CD‬‬ ‫‪1‬ــ چرا ‪‬‬

‫‪2‬ــ جاهای خالی را با عبارت های مناسب پرکنید‪:‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪ = CD‬‬
‫‪AB‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ = BC‬‬
‫‪BC‬‬ ‫‪‬‬
‫‪AB‬‬‫‪ + BC‬‬
‫‪ = CD‬‬
‫‪ + BC‬‬
‫⇒‪‬‬ ‫=‬
‫‪3‬ــ چرا ‪AC=BD‬؟‬

‫تمرین‬
‫‪A‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪Q‬‬
‫‪١‬ــ در شکل مقابل ‪ ABCD‬متوازی االضالع‬
‫‪N‬‬
‫است و ‪ M‬و ‪ N‬و ‪ P‬و ‪ Q‬وسط های اضالع‬
‫‪D‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪C‬‬
‫متوازی االضالع اند‪ ،‬ثابت کنید‪MN=PQ :‬‬
‫‪C‬‬

‫‪2‬ــ در شکل مقابل ‪ O‬مرکز دایره است و ‪ BC‬و ‪ AD‬بر دایره‬

‫‪A‬‬
‫‪O‬‬
‫‪B‬‬
‫مماس اند‪ ،‬نشان دهید که ‪ AD‬و ‪ BC‬برابرند‪.‬‬

‫‪D‬‬
‫‪A‬‬
‫‪3‬ــ در شکل مقابل‪ ،‬مثلث ‪ ABC‬متساوی الساقین است و ‪ M‬و ‪N‬‬
‫قاعده ‪ BC‬طوری قرار دارند که ‪.BM=NC‬‬
‫ٔ‬ ‫روی‬
‫نشان دهید مثلث ‪ AMN‬هم متساوی الساقین است‪.‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪51‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪4‬ــ در مستطیل ‪ ،ABCD‬پاره خط های ‪ BE‬و ‪AF‬‬
‫‪1‬‬
‫زاویه ‪ A1‬و ‪ B1‬برابرند‪ .‬ثابت کنید‬
‫طوری رسم شده که دو ٔ‬
‫‪1‬‬

‫‪ BE‬و ‪ AF‬مساوی اند‪.‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪A‬‬ ‫فاصله هر‬

‫ٔ‬ ‫‪  5‬ــ نشان دهید در هر مثلث متساوی الساقین‪،‬‬
‫زاویه رأس از دو سر قاعده‪ ،‬برابر است‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫نقطه دلخواه روی نیمساز‬
‫ٔ‬
‫‪M‬‬ ‫‪.MB=MC‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪52‬‬
 ‫درس پنجم‪ :‬شکل های متشابه‬
‫ــ در تصویرهای زیر‪ ،‬دو گل شبیه هم را می بینید‪ .‬آیا هر دو گل به طور کامل مثل هم اند؟‬

‫ــ در تصویرهای زیر دو عکس از یک کودک را می بینید‪ .‬تفاوت این دو تصویر در چیست؟‬

‫ــ تصویرهای زیر‪ ،‬عکس هایی از میدان آزادی تهران است‪ .‬کدام یک به برج آزادی شبیه تر است؟‬

‫‪53‬‬
 ‫فعالیت‬

‫صفحه شطرنجی زیر به ضلع یک سانتی​متر است‪:‬‬

‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ مربع های‬

‫شکل (‪)٢‬‬

‫شکل (‪)1‬‬
‫اندازه ضلع ها و زاویه های هر دو شکل را بنویسید‪:‬‬
‫ٔ‬
‫چه رابطه ای بین ضلع های متناظر دو شکل وجود دارد؟‬
‫چه رابطه ای بین زاویه های متناظر دو شکل وجود دارد؟‬
‫اندازه ضلع های‬
‫ٔ‬ ‫اندازه ضلع های شکل (‪ )1‬چند برابر‬
‫ٔ‬
‫شکل (‪ )2‬است؟‬
‫صفحه شطرنجی مقابل یک چند ضلعی رسم کنید‬ ‫ٔ‬ ‫در‬
‫اندازه‬
‫ٔ‬ ‫و چند ضلعی دیگری مانند آن بکشید؛ به طوری که‬
‫ضلع هایش ‪ ٢‬برابر شکل ّاول باشد‪.‬‬
‫نقشه قسمتی از شهر تهران را می بینید‪ .‬مقیاس نقشه ‪ 1‬به ‪ 100,000‬است؛‬
‫‪2‬ــ در تصویر زیر‪ٔ ،‬‬
‫فاصله دو میدان‬
‫ٔ‬ ‫یعنی هر یک سانتی متر روی نقشه با ‪ 100,000‬سانتی​متر مقدار واقعی برابر است‪.‬‬
‫انقالب و آزادی را پیدا کنید‪.‬‬

‫میدان‬
‫میدان‬ ‫انقالب‬
‫آزادی‬

‫‪54‬‬
‫‪3‬ــ شکل زیر را با دستگاه کپی کوچک کرده ایم‪ .‬عدد روی دستگاه ‪ %50‬را نشان می داد‪.‬‬
‫تصویر خروجی را شما رسم کنید‪.‬‬

‫همه ضلع ها به یک نسبت تغییر کرده باشد (کوچک یا‬ ‫هرگاه در دو چندضلعی ٔ‬
‫اندازه زاویه ها تغییر نکرده باشد‪ ،‬آن دو چند ضلعی با‬
‫ٔ‬ ‫بزرگ شده‪ ،‬یا بدون تغییر باشد) و‬
‫هم متشابه اند‪.‬‬

‫کار در کالس‬

‫اندازه ضلع ها و زاویه های هر کدام را بنویسید‪ .‬چه رابطه ای بین‬

‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ آیا دو مربع زیر متشابه اند؟‬
‫ضلع ها و زاویه های دو شکل وجود دارد؟‬
‫آیا می توان گفت هر دو مربع دلخواه با هم متشابه اند؟ چرا؟‬

‫‪55‬‬
 ‫‪2‬ــ از مستطیل های زیر کدام با هم متشابه اند؟ چرا؟‬
‫آیا هر دو مستطیل دلخواه با هم متشابه اند؟‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫فعالیت‬

‫دو مثلث زیر با هم متشابه اند‪ .‬ضلع های متناظر و زاویه های متناظر را همرنگ کنید‪ .‬نسبت‬
‫ضلع های متناظر را بنویسید‪ .‬آیا سه کسر برابر به دست آمد؟‬
‫‪A‬‬
‫‪5‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪F‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪10‬‬

‫به نسبت دو ضلع متناظر در دو شکل متشابه‪ ،‬نسبت تشابه می گویند‪.‬‬

‫کار در کالس‬

‫‪1‬ــ با توجه به مربع صفحه بعد‪ ،‬مربع دیگری رسم کنید؛ به گونه ای که نسبت تشابه دو مربع ‪١‬‬
‫__‬
‫‪2‬‬ ‫ٔ‬
‫باشد‪ .‬این سؤال چند پاسخ دارد؟ چرا؟‬

‫‪56‬‬
 ‫صفحه مختصات‪ ،‬نقاط زیر را پیدا کنید‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ در‬

‫‪A =   B =  ‬‬ ‫مثلث ‪C =   ABC‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫ ‪ ‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪ ‬‬

‫مثلث ׳‪C‬׳‪B‬׳‪A′ =   B′ =   C′ =   A‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ‬‬ ‫ ‬ ‫‪6‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ ‬‬
‫طول ضلع های دو مثلث را بنویسید و تشابه آنها‬
‫را بررسی کنید‪ ،‬در صورت متشابه بودن‪ ،‬نسبت تشابه را‬
‫پیدا کنید‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪١‬ــ آیا هر دو شکل هم نهشت با هم‪ ،‬متشابه نیز هستند؟‬

‫در صورت متشابه بودن نسبت تشابه چند است؟‬
‫‪٢‬ــ آیا هر دو لوزی متشابه اند؟ چرا؟‬
‫فاصله‬
‫ٔ‬ ‫فاصله دو نقطه روی نقشه ‪ 3/5‬سانتی​متر است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪٣‬ــ در یک نقشه‪ ،‬مقیاس ‪ 1:200‬است‪.‬‬
‫اندازه واقعی چقدر است؟‬
‫ٔ‬ ‫این دو نقطه در‬
‫‪٤‬ــ آیا هر دو مثلث متساوی االضالع متشابه اند؟ چرا؟‬
‫‪  5‬ــ آیا هر دو مثلث متساوی الساقین متشابه اند؟ چرا؟‬
‫‪  6‬ــ مثلث ‪ ABC‬به ضلع های ‪ 4‬و ‪ 5‬و ‪ 8‬با مثلث ‪ DEF‬به ضلع ‪ x-1‬و ‪ 10‬و ‪ x+7‬با هم متشابه اند‬
‫ اندازه ضلع های مثلث ها‪ ،‬از کوچک به بزرگ نوشته شده است) مقدار ‪ x‬را پیدا کنید‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫(‬

‫‪57‬‬
 ‫‪7‬ــ کدام مثلث با مثلث ‪ ABC‬متشابه است؟‬
‫‪A‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪  8‬ــ در شکل زیر‬

‫قضیه فیثاغورس)‬
‫ٔ‬ ‫الف) مقادیر ‪ x‬و ‪ y‬را بیابید (به کمک‬
‫ب) آیا دو مثلث ‪ ABO‬و ‪ A 'B'O‬متشابه اند؟ چرا؟‬

‫‪A‬‬

‫‪x‬‬
‫‪6‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪B′‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪3‬‬
‫‪y‬‬

‫‪A′‬‬

‫‪58‬‬
‫‪...............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫�ف‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬

‫توان و ریشه‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬

‫صل‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬

‫‪۴‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫  املآء ک َُّل شَ ٍ‬
‫یء َح ّی‬ ‫َو َج َعلنا ِم َن ِ‬
‫هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم‬
‫(سور ٔه انبیا‪ ،‬آی ٔه ‪)30‬‬

‫یک قطره آب شامل حدود ‪ ٣٣‬میلیارد میلیارد مولکول یا به عبارت دیگر‬

‫‪ 33,000,000,000,000,000,000‬مولکول است که می توان آن را به صورت ‪3/3×1019‬‬
‫منایش داد‪ .‬هرگونه حیاتی به آب نیاز دارد‪ .‬قدر این نعمت الهی را بدانیم‪.‬‬

‫‪59‬‬
 ‫درس ا ّول‪ :‬توان صحیح‬
‫در سال های گذشته با توان های طبیعی یک عدد آشنا شده اید؛ به طور مثال می دانید‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪81‬‬ ‫‪ −1‬‬ ‫‪−1‬‬
‫(‪ )-5‬و ‪2 =8‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪  2  = 32‬و ‪  4  = 256‬و ‪=25‬‬ ‫ ‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫همچنین می دانید که اگر ‪ a‬عددی غیرصفر باشد‪.a0=1 ،‬‬
‫آیا توان منفی یک عدد (ناصفر) هم معنی دارد؟ مثال ً حاصل ‪ 2-3‬چیست؟ به کمک فعالیت زیر‬
‫پاسخ این سؤال را می توان پیدا کرد‪:‬‬

‫فعالیت‬

‫جدول زیر را درنظر بگیرید و به سؤاالت پاسخ دهید‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪1 1 1 11 1 11 1‬‬

‫‪16‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫= = = =‬
‫‪2‬‬ ‫‪4 22‬‬ ‫‪8 23 16 32 32 32‬‬

‫‪23‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫الف) عددهای سطر ّاول جدول با هم چه ارتباطی دارند؟‬

‫ب) هر یک از عددهای سطر دوم چه رابطه ای با عدد باالی آن دارد؟‬
‫ج) توان های عددهای سطر دوم تا ‪ 20‬با یکدیگر چه رابطه ای دارد؟‬
‫د) این الگو را ادامه دهید و در جاهای خالی عددهای مناسب بنویسید‪.‬‬
‫هـ) به کمک جدول‪ ،‬تساوی های زیر را کامل کنید‪:‬‬
‫=‬‫= ‪2-3‬‬ ‫= ‪ 2-4‬‬ ‫‪ 2-5‬‬ ‫ ‬

‫به طور کلی اگر ‪ a‬یک عدد غیرصفر باشد و ‪ n‬یک عدد طبیعی باشد‪ ،‬آن گاه‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫= ‪a −n‬‬ ‫ ‪ a≠0 , n∈N‬‬
‫‪an‬‬
‫مثال‪:‬‬
‫‪−4‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 81‬‬
‫=‪( 7−‬الف‬
‫‪2‬‬
‫=‬
‫‪2‬‬
‫=‪(  3 ‬ج ‬ ‫=‬
‫‪ 2‬‬
‫‪4‬‬
‫=‬
‫‪16‬‬ ‫‪16‬‬ ‫ ‬
‫‪7‬‬ ‫‪49‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪81‬‬
‫‪3‬‬
‫‪−2‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫=‪(  5 = 1‬ب‬ ‫‪2‬‬
‫‪= 25‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪( (−2)−3 =1 3‬د ‬ ‫=‬
‫‪−‬‬
‫‪1‬‬
‫ ‬
‫‪ ‬‬ ‫)‪(−2‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪25‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪60‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫شده زیر‪ ،‬پاسخ موارد بعدی را به صورت یک عدد توان دار با توان‬

‫‪1‬ــ با توجه به مثال های حل ٔ‬
‫طبیعی بنویسید‪:‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1  1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪1 9 3‬‬
‫‪1‬‬
‫‪( 5‬الف‬ ‫‪−2‬‬
‫=‪= 2‬‬ ‫‪= ‬‬ ‫(ب ‬ ‫‪ ‬‬ ‫=‬ ‫‪= = = ‬‬
‫‪5 25  5 ‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4 4  2‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪9‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬
‫‪−4‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪ 2‬‬
‫= ‪( (−6)−3‬ج‬ ‫=‬ ‫‪(  − ‬د =‬ ‫ = = =‬
‫‪ 7‬‬

‫ به طور کلی اگر ‪ n‬یک عدد طبیعی و ‪ a≠0‬آن گاه‪:‬‬

‫‪n‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪ 1‬‬
‫= ‪a −n‬‬ ‫‪= ‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪a‬‬

‫‪2‬ــ عبارت های برابر را مانند نمونه به هم وصل کنید‪(x≠0 ,  y≠0) :‬‬

‫‪−3‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪−1‬‬
‫‪2-2‬‬ ‫‪x -1‬‬ ‫‪ )xy(-1‬‬ ‫‪ )-2(2‬‬ ‫ ‬ ‫‪ 1‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪  x  xy-1  2 ‬‬
‫‪ 5‬‬ ‫‪y‬‬ ‫ ‪5‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪5‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ 4‬‬ ‫ ‬
‫‪ 3‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪xy‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬ــ حاصل هر عبارت را به ساده ترین صورت بنویسید‪:‬‬
‫‪−4‬‬
‫‪(  − 1 ‬الف‬
‫=‬ ‫=‪( 1-2‬و ‬ ‫ ‬
‫‪ 3‬‬
‫‪(−3)0‬‬
‫‪( 2-1+3-1+4-1‬ب‬
‫=‬ ‫(ز ‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬

‫‪( -)-5(2‬ج‬ ‫=‬‫‪( − 1−2‬ح ‬ ‫ ‬

‫‪2‬‬
‫‪−2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪( ‬ط ‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬
‫=‬‫‪( -)-5(-2‬د‬ ‫‪‬‬ ‫‪+ ‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬ ‫‪ 2‬‬

‫‪( -5-2‬هـ‬ ‫=‪( 20-2-1‬ی ‬ ‫ ‬

‫‪61‬‬
 ‫اگر ‪ m‬و ‪ n‬دو عدد طبیعی باشند‪ ،‬و ‪ a‬یک عدد دلخواه باشد‪ ،‬داریم‪am * an = am+n :‬‬
‫آیا این رابطه برای توان های منفی هم درست است؟ برای توان های صحیح چه رابطه ای داریم؟‬
‫با فعالیت بعدی می توان رابطه را برای عددهای صحیح هم حدس زد‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫به حاصل ضرب های زیر توجه کنید‪ .‬چه نتیجه ای می گیرید؟‬

‫‪1‬‬ ‫‪36‬‬
‫= ‪3 −4 × 36‬‬ ‫‪4‬‬
‫= ‪× 36‬‬ ‫‪= 36−4 = 32‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬ ‫‪34‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪2−5 × 2−2‬‬ ‫×‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 2−7‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪2‬‬‫‪2‬‬ ‫‪5+2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪2‬‬ ‫ ‬
‫‪−3‬‬ ‫‪−5‬‬ ‫‪−8‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪ 1‬‬
‫‪− ‬‬ ‫‪×− ‬‬ ‫‪= (−2)3 × (−2)5 = (−2)8 =  − ‬‬
‫‪ 2‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫ ‬
‫حاصل ضرب مقابل را نیز به همین روش به دست آورید‪:‬‬
‫……… = ‪53* 5-7‬‬ ‫ ‬

‫در حالت کلی اگر ‪ m‬و ‪ n‬دو عدد صحیح باشند و ‪ a‬یک عدد دلخواه (غیرصفر)‪،‬‬
‫رابطه زیر برقرار است‪:‬‬
‫ٔ‬
‫‪a *a =a‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪m+n‬‬
‫ ‬
‫مثال‪:‬‬
‫‪23*2-5*2-4=23-5-4=2-6‬‬ ‫ ‬
‫(‪)2x-1(*)3x4(*)4x3(=24x-1+4+3 =24x6 )x≠0‬‬ ‫ ‬
‫کار در کالس‬

‫حاصل هر یک از عبارت های زیر را به صورت یک عبارت توان دار بنویسید‪(b , x,  y≠0) :‬‬

‫‪5-7*510‬‬ ‫=‬ ‫‪ )-4(-9*)-4(-1‬‬ ‫ ‬
‫‪4‬‬ ‫‪−9‬‬
‫‪ −3   −3 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ×‬‬
‫‪ 8   8 ‬‬
‫‪‬‬ ‫=‬ ‫( ‬ ‫= ‪2)4 × ( 2) −2‬‬ ‫ ‬
‫‪−7‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪b *b‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪  x ‬‬ ‫‪x‬‬
‫= ‪× ‬‬ ‫ ‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪62‬‬
 ‫اگر ‪ a‬و ‪ b‬دو عدد مخالف صفر و ‪ m‬و ‪ n‬دو عدد صحیح باشند‪ ،‬روابط زیر برقرار است‪:‬‬
‫‪am‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪a‬‬
‫‪m‬‬
‫= ‪= a m ÷ a n = a m − n ; a − m‬‬ ‫‪ ; a m‬‬ ‫‪= ‬‬ ‫;‬
‫‪an‬‬ ‫‪am‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪(am)n=amn ; (ab)m = am.bm ; a0 = 1‬‬

‫کار در کالس‬

‫حاصل عبارت های زیر را به صورت توان دار بنویسید‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫‪7‬‬
‫(الف‬ ‫‪5‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫‪( 2-2*5-2‬ب ‬ ‫ ‬
‫‪7‬‬
‫‪−1‬‬
‫‪−3‬‬
‫‪ 2 −2 ‬‬
‫‪ −2 ‬‬ ‫‪ −  ‬‬ ‫=‬
‫(ج‬ ‫(د ‬
‫‪ ‬‬
‫‪ 3 ‬‬
‫= ‪× 12−3‬‬ ‫‪ 5  ‬‬
‫ ‬
‫‪28 × 510‬‬
‫(هـ‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬
‫= ‪=28 −4 × 510−6‬‬ ‫ ‬
‫‪2 ×5‬‬
‫‪x 5 .y2.z‬‬
‫=‪( −2 7 3 x‬و‬
‫=‬ ‫‪5−( −2) 2−7 1−3‬‬
‫‪.y .z‬‬ ‫‪x 7 y −5 z −2‬‬ ‫ ‪ x,y, z≠0‬‬
‫‪x .y .z‬‬

‫تمرین‬

‫ ‪1‬ــ برای هر عبارت دو پاسخ داده شده است‪ .‬پاسخ درست را با ذکر دلیل مشخص کنید‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪12−1‬‬
‫‪3‬‬
‫‪( 3 −2‬الف‬ ‫‪( 3−1‬ب ‬ ‫‪( 3 −1 × 4−1‬ج ‬
‫‪−6‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪7−1‬‬
‫‪3‬‬

‫‪1 1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪3 4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3 −2‬‬
‫‪( 3‬د‬ ‫‪−1‬‬
‫‪+4‬‬ ‫‪−1‬‬
‫‪( 5‬هـ ‬ ‫‪−2‬‬
‫)‪( (−2‬و ‬ ‫‪3‬‬

‫‪7−1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪−8‬‬

‫‪25‬‬
‫‪63‬‬
‫وزنه ‪ 100‬کیلوگرمی چند برابر‬
‫‪2‬ــ جرم یک اتم هیدروژن حدود ‪ 10‬گرم است‪ .‬جرم یک ٔ‬
‫‪-24‬‬

‫جرم یک اتم هیدروژن است؟‬

‫‪3‬ــ عددهای ‪ 162‬و ‪ 84‬و ‪ 211‬را با یکدیگر مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪4‬ــ در جاهای خالی عالمت <‪ > ،‬یا = قرار دهید‪:‬‬
‫‪( 3-1 3-2‬الف‬ ‫‪(20 2-5‬ب ‬ ‫ ‪( )0/5(-2 )0/6(-2‬ج ‬
‫‪0‬‬
‫‪ −8 ‬‬
‫‪( 5-1‬د‬ ‫‪0‬‬ ‫‪(  15 ‬هـ ‬ ‫‪( -5-2‬و ‪1‬‬ ‫ ‪)-5(-2‬‬
‫‪  5‬ــ در هر یک از تساوی های زیر ‪ x‬چه عددی است؟‬
‫‪( 5x * 5-3=54‬الف‬ ‫‪( 5x ÷ 5-3=54‬ب ‬ ‫ ‬
‫‪  6‬ــ کدام یک درست و کدام یک نادرست است؟‬
‫ ‪) a4 * a5 = a20‬الف‬ ‫‪) )-3(0+)3-1(-1 =4‬هـ‬
‫ ‪) a4 * a5 = a9‬ب‬ ‫‪) 3-1*4-1 = 12-2‬و‬
‫‪2‬‬
‫ ‪) (am)n = (an)m a >0‬ج‬ ‫‪) 6−2 = −‬ز‬
‫‪6‬‬
‫ ‪) 3-2=-9‬د‬ ‫‪) 3-10>  3-1‬ح‬
‫‪7‬ــ حاصل هر عبارت را به دست آورید‪.‬‬
‫‪−10‬‬
‫‪ 1‬‬
‫)الف‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪) )0/2(-4 * 25-2‬ب ‪× 27−3‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬
‫‪−4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪)  15 ‬ج‬ ‫‪ 45 ‬‬
‫‪× ‬‬ ‫ ‪ ) )-5-2(-1‬د‬
‫‪ 14 ‬‬ ‫‪ 28 ‬‬
‫‪  8‬ــ عددهای داده شده را از کوچک  به بزرگ مرتب کنید‪.‬‬
‫‪−2‬‬
‫‪ 1‬‬
‫ و ‪ 2‬و ‪ 5‬و ‪2‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪ 3‬‬ ‫‪− ‬‬
‫‪ 2‬‬
‫ ‪ -2-4‬و ‪ 1-90‬و ‪ )-1(21‬و ‪ )-7(2‬و ‬
‫‪9‬ــ عبارت نادرست را مشخص کنید‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪5‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪)0/987( >10‬‬‫‪10‬‬ ‫‪0‬‬
‫(‪ )1/2( > )1/02‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪  4 ‬‬ ‫(‪> )0/7‬‬ ‫‪2‬‬
‫ ‪< )0/75(3‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪10‬ــ حاصل عبارت های زیر را به دست آورید‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪−3‬‬
‫‪ 2 8‬‬ ‫‪−1‬‬
‫‪  × ‬‬ ‫‪ 2 −2 ‬‬
‫‪)  3   3 ‬الف‬ ‫ ‬ ‫‪)  −   ‬ب‬
‫‪−25 × 2−8‬‬ ‫‪  3  ‬‬

‫‪64‬‬
 ‫درس دوم‪ :‬مناد علمی‬

‫فعالیت‬

‫‪١‬ــ در جدول زیر تعدادی عدد داده شده و حاصل ضرب آنها در توان های ‪ ١٠‬یا حاصل تقسیم‬
‫آنها بر توان های ‪ ١٠‬خواسته شده است‪ .‬جاهای خالی را پر کنید و توضیح دهید که هنگام ضرب یا‬
‫تقسیم‪ ،‬مکان ممیز چگونه تغییر می کند؟‬
‫تقسیم بر ضرب در تقسیم بر ضرب در تقسیم بر ضرب در تقسیم بر ضرب در تقسیم بر ضرب در‬
‫عدد‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫‪104‬‬ ‫‪104‬‬ ‫‪105‬‬ ‫‪105‬‬

‫‪١٥‬‬

‫‪0/02‬‬

‫‪9/3‬‬

‫‪٢‬ــ سرعت نور ‪ 300،000،000‬متر بر ثانیه است‪ .‬فاصله ای که نور در ‪ ١٠٠‬ساعت می پیماید‪،‬‬
‫چند متر است؟ راه حل این مسئله در ادامه داده شده است‪ .‬آن را کامل کرده‪ ،‬توضیح دهید که پاسخ‬
‫چگونه به دست آمده است‪.‬‬
‫فاصله ای که نور در ‪ ١٠٠‬ساعت می پیماید = ‪ 300000000×360000‬ثانیه ‪ ١ = 3600‬ساعت‬
‫ ثانیه ‪ ١٠٠ = 360000‬ساعت‬
‫واضح است که ضرب دو عدد باال به این صورت دشوار است‪ .‬در محاسبات ریاضی ابتدا هرکدام‬
‫از این عددها را به صورت یک عدد اعشاری مثبت با یک رقم صحیح در توانی از عدد ‪ ١٠‬نمایش‬
‫می دهند که آن را «نماد علمی» آن عدد می گویند؛ بنابراین‪:‬‬
‫‪300000000= 3 × 108‬‬
‫=‪⇒ 3 × 108 × 3 / 6 × 10‬‬
‫‪5‬‬
‫‪10 / 8 × 1013= 1 / 08 × 1014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪= 3 / 6 × 10‬‬
‫‪360000‬‬

‫دقت کنید که حاصل ضرب نیز با نماد علمی نمایش داده شده  است‪.‬‬
‫این گونه نمایش به جز سادگی در نوشتن‪ ،‬محاسبات را آسان تر می کند و در ضمن نوعی نظم و‬
‫هماهنگی در نمایش عددهای بزرگ (یا کوچک) به شمار می آید‪.‬‬
‫‪65‬‬
 ‫مثال‪:‬‬
‫‪124000=1/24*105 1700000000=1/7*109‬‬
‫‪1393  =1/393  *103 9204000=9/204*106‬‬
‫ ‪125/39  =1/2539 *102‬‬
‫قطر متوسط یک یاخته (سلول) گویچه‪( ١‬گلبول) قرمز ‪ 0/000007‬میلی​متر است‪ .‬همانند عددهای‬
‫بزرگ‪ ،‬عددهای کوچک مانند ‪ 0/000007‬را هم می توان به صورت نماد علمی نمایش داد؛ یعنی‪ :‬‬
‫‪0/000007  = 7×10-6‬‬ ‫ ‬
‫برگه کاغذ حدود ‪ 0/0016‬سانتی متر است که با نماد علمی‪ ،‬آن را به صورت‬ ‫ضخامت یک ٔ‬
‫‪ 1/6×10-3‬نمایش می دهیم‪.‬‬

‫به طورکلی نماد علمی هر عدد اعشاری مثبت به صورت ‪ a  ×10n‬است که در آن‬

‫‪ 1≤  a < 10‬و ‪ n‬عددی صحیح است‪.‬‬

‫مثال‪0 /00001275 = 1/275 ×10-5 123=  1/23×102 :‬‬

‫ ‬
‫‪0/0137 = 1/37 ×10-2 29000= 2/9×104‬‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬

‫کار در کالس‬

‫‪١‬ــ هریک از عددهای داده شده را با نماد علمی نمایش دهید‪:‬‬

‫ =  ‪245000  =  150000000‬‬ ‫ ‬

‫=  ‪0/005  =      0/000061‬‬ ‫ ‬

‫=  ‪1404  =     0/1275‬‬ ‫ ‬

‫‪٢‬ــ نمایش اعشاری عددهای زیر را بنویسید‪:‬‬

‫  = ‪5/2  * 10-3 =      7/304  * 10-5‬‬ ‫ ‬

‫= ‪2/28  * 108  =   9/4612  * 109‬‬ ‫ ‬

‫= ‪6/02  * 10-2 =   1/1  * 104‬‬ ‫ ‬

‫مصوب فرهنگستان‬
‫‪١‬ــ ّ‬

‫‪66‬‬
 ‫تمرین‬

‫‪١‬ــ حاصل عبارت های زیر را به دست آورید‪:‬‬

‫‪−5‬‬
‫‪× 10−5 × 25‬‬ ‫‪8 −1 × 42‬‬
‫‪( 3‬الف ‬ ‫(ب ‬
‫‪4−5 × 15−5‬‬ ‫× ‪2−4‬‬
‫‪1‬‬ ‫ ‬
‫‪8‬‬
‫‪٢‬ــ کدام یک درست و کدام یک نادرست است؟‬
‫ ‪1/02  * 10-5 = 0/00000102   5/9  * 10-1 =0/59‬‬ ‫ ‬

‫‪4/3  * 103  =  4300 7/004  * 10-2 =0/7004‬‬ ‫ ‬

‫‪6/18  * 107 = 61800000 8/2570  * 104 = 82570‬‬ ‫ ‬

‫‪٣‬ــ شعاع خورشید تقریباً ‪ 695000‬کیلومتر است؛ این عدد را با نماد علمی نمایش دهید‪.‬‬
‫اندازه یک باکتری ‪ 0/0000005‬متر است؛ این عدد را با نماد علمی نمایش دهید‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪٤‬ــ‬
‫‪  ٥‬ــ قطر خورشید حدود ‪ 1/4 * 109‬متر و قطر زمین حدود ‪ 1/3*  107‬متر است‪ .‬قطر خورشید‬
‫تقریباً چند برابر قطر زمین است؟‬
‫‪  ٦‬ــ حاصل عبارت های زیر را به دست آورید و به صورت نماد علمی نمایش دهید‪:‬‬
‫‪12/5 × 10-٤‬‬
‫___________ ‪2  * 10-7  *  4 * 109‬‬ ‫ ‬
‫‪25 × 10-١٩‬‬
‫فاصله کیوان از زمین ‪ 6/287  * 108‬کیلومتر‬ ‫ٔ‬ ‫فاصله مریخ از زمین ‪ 9/17  * 107‬کیلومتر و‬
‫ٔ‬ ‫‪٧‬ــ‬
‫مقایسه این دو عدد مشخص کنید کدام سیاره به زمین نزدیک تر است؟‬ ‫ٔ‬ ‫است‪ .‬با‬
‫‪  ٨‬ــ در جاهای خالی حداقل ‪ ٣‬عدد صحیح مختلف قرار دهید تا نامساوی درست باشد‪.‬‬
‫   ‪2/7  *10   > 0/02 0/03  > 0/003  * 10‬‬ ‫ ‬
‫‪٩‬ــ عددهای زیر را از کوچک به بزرگ مرتب کنید‪:‬‬
‫‪1/5×10-2 , 1/2×106 , 5/35×10-3 , 3/7×10-2‬‬ ‫ ‬

‫‪67‬‬
 ‫درس سوم‪ :‬ریشه گیری‬

‫فعالیت‬

‫‪1‬ــ حاصل هر یک از عبارت های زیر را مانند نمونه ها به دست آورید‪:‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪)-3(2=9‬‬ ‫( ‬ ‫‪5 )2 = 5‬‬ ‫‪  1 ‬‬ ‫=‬ ‫‪  − 2 ‬‬ ‫=‬
‫‪7‬‬ ‫‪ 3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ 1‬‬
‫= ) ‪(− 5‬‬ ‫‪2‬‬
‫=‪  − 7‬‬
‫= ‪‬‬ ‫‪ 42‬‬ ‫ =‪ )-4(2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫مربع (توان دوم) عددهای ‪ 3‬و ‪ -3‬برابر ‪ 9‬است‪ .‬اعداد ‪ 3‬و ‪ -3‬را ریشه های دوم عدد ‪ 9‬می نامند‪.‬‬
‫همان گونه که در سال های گذشته دیده اید‪ ،‬ریشه های دوم ‪ 9‬را با ‪ 9‬و ‪ − 9‬نمایش می دهند و داریم‪:‬‬
‫‪ − 9 = −3‬و ‪. 9 = 3‬‬
‫‪2‬ــ جاهای خالی را در جدول زیر کامل کنید‪:‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫عدد‬ ‫‪3 -3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪−‬‬
‫‪3‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪− 5‬‬

‫مربع عدد‬ ‫‪1‬‬

‫‪9‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪6‬‬
‫(توان دوم)‬ ‫‪49‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪− 7‬‬ ‫و‬ ‫‪7‬‬ ‫هستند‪ .‬ریشه های دوم ‪ ،7‬عددهای‬ ‫‪−‬‬ ‫و‬ ‫ریشه های دوم عدد ‪ ، 4‬اعداد‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬‫‪9‬‬
‫‪.‬‬ ‫ریشه دوم صفر‪ ،‬همان صفر است و داریم ‪0 = 0‬‬
‫هستند‪ٔ .‬‬

‫به طور کلی اگر ‪ b‬یک عدد حقیقی مثبت باشد‪ b ،‬و ‪ − b‬را ریشه های دوم ‪b‬‬
‫ریشه دوم ندارند‪.‬‬
‫می نامند‪ .‬همان طور که می دانید‪ ،‬عددهای منفی ٔ‬
‫‪3‬ــ جاهای خالی را در جدول زیر کامل کنید‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫عدد‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪−‬‬
‫‪2‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪3‬‬
‫‪0‬‬

‫مکعب عدد‬
‫‪8‬‬ ‫‪-8‬‬ ‫‪64‬‬
‫(توان سوم)‬

‫‪68‬‬
‫ریشه سوم عدد ‪ ٨‬عددی است که وقتی‬ ‫مکعب (توان سوم) عدد ‪ 2‬برابر ‪ 8‬است؛ یعنی ‪ٔ .2 =8‬‬
‫‪3‬‬

‫ریشه سوم عدد ‪ 8‬برابر ‪ 2‬است و می نویسیم ‪ . 3 8 = 2‬همچنین‬

‫به توان ‪ ٣‬برسد‪ ،‬برابر ‪ ٨‬می شود؛ پس‪ٔ ،‬‬
‫ریشه سوم عدد ‪ -8‬برابر ‪ -2‬است و می نویسیم ‪ 3 −8 =−2‬؛ به عبارت دیگر با اینکه‬
‫چون ‪ٔ )-2( =-8‬‬
‫‪3‬‬

‫ریشه سوم‬
‫ریشه دوم ندارند‪ ،‬ولی ریشه سوم دارند‪ .‬به کمک جدول قبل دیده می شود که ٔ‬‫عددهای منفی ٔ‬
‫‪8‬‬
‫ریشه سوم عدد ‪ −‬عدد ……… است‪.‬‬ ‫عدد ‪ 64‬برابر ……… و ٔ‬
‫‪27‬‬
‫‪4‬ــ طرف دوم تساوی های زیر را بنویسید‪:‬‬
‫= ‪ 3 − 1‬‬ ‫ ‬ ‫= ‪ 3 −27‬‬
‫ ‬
‫‪3‬‬
‫= ‪( 8 )3‬‬ ‫‪3‬‬
‫= ‪125‬‬
‫‪8‬‬
‫ریشه سوم آن را با ‪ 3 b‬نمایش می دهیم‪.‬‬
‫به طور کلی اگر ‪ b‬یک عدد حقیقی باشد‪ٔ ،‬‬
‫ریشه سوم دارد‪.‬‬
‫هر عدد فقط یک ٔ‬

‫کار در کالس‬

‫‪1‬ــ حاصل هر عبارت را به دست آورید‪:‬‬

‫ ‬ ‫= ‪81‬‬ ‫ ‬ ‫= ‪42‬‬ ‫ ‬ ‫= ‪(−4)2‬‬ ‫= ‪ 3 −1‬‬ ‫ ‬

‫‪27‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪3‬‬ ‫=‬ ‫‪ 3 63‬‬ ‫=‬ ‫‪ 3 −‬‬ ‫=‬ ‫‪ 3 (−7)3‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪125‬‬ ‫‪1000‬‬
‫‪ ،‬که در فصل ‪ 2‬آموخته اید‪ ،‬حاصل عبارت های زیر را به دست آورید ‪:‬‬ ‫‪2‬ــ به کمک رابطه | ‪x2 =| x‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ 3‬‬
‫‪2‬‬
‫= )‪(−6‬‬ ‫ ‬ ‫‪2‬‬
‫= ‪8‬‬ ‫ ‬ ‫= ‪− ‬‬
‫‪ 5‬‬
‫ ‬
‫‪2‬‬
‫‪ 1‬‬
‫= )‪(1− 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ ‬ ‫‪2‬‬
‫= )‪(2 − 9‬‬ ‫ ‬ ‫= ‪1 − ‬‬ ‫ ‬
‫‪ 3‬‬
‫را در هر یک از حالت های زیر به دست آورید؛ یکی از حالت ها‬ ‫‪3‬ــ حاصل عبارت‬
‫‪x2 + y2‬‬
‫حل شده است‪.‬‬
‫= ‪x2 + y2‬‬ ‫الف) ‪ x‬و ‪ y‬هر دو مثبت هستند (‪ .)x<0 , y<0‬‬
‫‪x2 + y2 =| x | + | y |=x − y‬‬ ‫ب) ‪ x‬مثبت و ‪ y‬منفی است (‪ .)x<0 , y>0‬‬
‫= ‪x2 + y2‬‬ ‫ج) ‪ x‬منفی و ‪ y‬مثبت است (‪ .)x>0 , y<0‬‬
‫= ‪x2 + y2‬‬ ‫د) ‪ x‬و ‪ y‬هر دو منفی هستند (‪ .)x>0 , y>0‬‬
‫‪69‬‬
 ‫ضرب و تقسیم رادیکال ها‬
‫در سال گذشته برای دو عدد مثبت ‪ a‬و ‪ b‬رابطه های زیر را آموختید‪:‬‬

‫= ‬ ‫ ‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪ab = a × b‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫ریشه سوم برقرار است‪.‬‬
‫به کمک فعالیت زیر می توان حدس زد که این روابط چگونه برای ٔ‬

‫فعالیت‬

‫مقایسه دو ستون آخر‬

‫ٔ‬ ‫با توجه به عددهای داده شده ‪  a‬و ‪ b‬جدول زیر را مانند نمونه کامل کنید‪ .‬با‬
‫جدول چه حدسی می زنید؟‬

‫‪a‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪ab‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ab‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪a ×3 b‬‬

‫‪8‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪125‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪2*5=10‬‬

‫‪27‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪8‬‬

‫‪-8‬‬ ‫‪27‬‬

‫به طور کلی برای هر دو عدد ‪ a‬و ‪ b‬داریم‪ ، 3 ab = 3 a × 3 b :‬همچنین اگر‬

‫‪ b≠0‬داریم‪:‬‬
‫‪a 3a‬‬
‫‪3‬‬ ‫=‬
‫‪b 3b‬‬

‫کار در کالس‬

‫‪1‬ــ آیا تساوی زیر برقرار است؟ توضیح دهید‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫‪8 + 3 27 = 3 8 + 27‬‬ ‫ ‬
‫می توانید از استدالل زیر برای بیان نادرست بودن این تساوی استفاده کنید‪.‬‬
‫«سمت چپ تساوی برابر ‪ ٥‬است؛ در حالی که سمت راست آن کمتر از ‪ ٤‬است»‪.‬‬

‫‪70‬‬
 ‫‪2‬ــ در تساوی های زیر جاهای خالی را کامل کنید‪:‬‬

‫___ = ‪3 −2 × 5 4 = 15 −8‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫= ___ = ‪4 × 16‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫___‬ ‫___ ‪ 3 20 = 3 4 × 3‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬
‫‪128 = 3 64 × 3‬‬ ‫‪= 43 2‬‬ ‫=‬

‫‪3‬‬
‫‪125 3 125‬‬
‫‪= 3‬‬ ‫=‬ ‫___‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬
‫=‬ ‫___ = ‪= −27‬‬
‫‪−54 3 −54 3‬‬
‫ ‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪64‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪2‬‬

‫تمرین‬

‫‪1‬ــ ریشه های دوم عددهای زیر را بیابید‪:‬‬

‫‪49‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪, 15 , 144 , 12 , 18‬‬ ‫ ‬
‫‪16‬‬ ‫‪81‬‬
‫ریشه سوم عددهای زیر را به دست آورید‪:‬‬
‫‪2‬ــ ٔ‬
‫‪1‬‬
‫‪216 , 73 , -5 ,‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪, 10‬‬ ‫ ‬
‫‪216‬‬
‫‪3‬ــ کدام یک درست و کدام یک نادرست است؟‬

‫‪(−1)2 = −1‬‬ ‫‪ 3 (−1)3‬‬ ‫‪= −1‬‬ ‫ ‬ ‫‪(−5)2 =| −5 |= 5‬‬ ‫‪ 3 (−5)3‬‬ ‫‪= −5‬‬ ‫ ‬

‫‪49‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪−‬‬
‫‪256‬‬
‫‪=−‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪ 1 / 44 = 1 / 2‬‬ ‫‪ ( −1) = 1‬‬ ‫‪ −64 = −4‬‬ ‫ ‬

‫‪4‬ــ حاصل هر عبارت را به عدد مساوی آن در سطر دوم‪ ،‬وصل کنید‪:‬‬

‫‪3‬‬
‫‪125 × 36‬‬ ‫× ‪ 3 −1‬‬ ‫‪81‬‬ ‫‪ 3 81‬‬ ‫‪ 3 −25 × 3 5‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪30‬‬
‫ ‬ ‫‪-9‬‬
‫ ‬ ‫‪-5‬‬
‫ ‬ ‫ ‬

‫‪71‬‬
‫‪  5‬ــ حداقل سه عدد صحیح مختلف مثال بزنید که اگر به جای ‪ a‬قرار دهیم‪ ،‬نامساوی زیر درست‬
‫باشد‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪a< 4‬‬ ‫ ‬
‫‪6‬ــ رابطه ‪ (− x)2 = x‬به چه شرطی درست است؟ مثال بزنید‪.‬‬
‫‪7‬ــ اگر مساحت کل یک مکعب ‪ 96a2‬باشد‪ ،‬حجم آن را بر حسب ‪ a‬به دست آورید‪.‬‬
‫را ساده کنید و بدون قدرمطلق بنویسید‪.‬‬ ‫‪x2 − y2‬‬ ‫‪   8‬ــ اگر ‪ x < 0‬و ‪ y > 0‬باشد‪ ،‬حاصل‬
‫‪9‬ــ عبارت های زیر را مانند نمونه ساده کنید‪90 = 2 × 32 × 5 = 32 × 10 = 3 10 :‬‬

‫‪150‬‬ ‫‪ ,‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪ ,‬‬ ‫‪24‬‬ ‫ ‪,‬‬ ‫‪3‬‬

‫ ‪1252‬‬
‫‪10‬ــ آیا تساوی های زیر درست است؟‬
‫‪( 3 −2)3 = −2‬‬ ‫‪ 3 −4 = − 3 4‬‬ ‫ ‬
‫‪11‬ــ حاصل را به دست آورید‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪8× 5‬‬ ‫‪18 × 3 60‬‬
‫= ‪23 16 × 3 3 4‬‬ ‫ ‬ ‫=‬ ‫ ‬ ‫‪3‬‬
‫=‬ ‫ ‬
‫‪10‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪72‬‬
 ‫درس چهارم‪ :‬جمع و تفریق رادیکال ها‬

‫فعالیت‬

‫زمینی به شکل مربع داریم که طول قطر آن ‪ 2 6‬متر است‪ .‬می خواهیم مساحت و محیط این‬
‫زمین را به دست آوریم‪ .‬راه حل ارائه شده را توضیح دهید و در صورت لزوم آن را کامل کنید‪.‬‬
‫حل‪ :‬به کمک رابطه ________ داریم‪x2 + x2 = (2 6 )2 :‬‬
‫در نتیجه‪ 2x2=24 :‬و از آنجا ‪x2=12‬‬
‫بنابراین ________ این زمین ‪ 12‬متر مربع است‪.‬‬
‫‪x‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪2 3‬‬ ‫متر یا‬ ‫‪12‬‬ ‫از اینجا می توان نتیجه گرفت که ________ مربع‬
‫متر است‪.‬‬
‫‪ ________ = 2‬مربع‬ ‫‪3 + 2 3 + 2 3 + 2 3 = 4×2 3 = 8 3‬‬ ‫همچنین‪ :‬متر‬

‫اگر قسمت رادیکالی دو عبارت پس از ساده کردن کامال ً یکسان باشد‪ ،‬می توان آنها‬
‫را با هم جمع یا تفریق کرد؛ مثال ً دو عبارت ‪ 3 2‬و ‪ 7 2‬دارای قسمت های رادیکالی‬
‫‪ 7 2 − 3 2 = 4 2‬و ‪7 2 + 3 2 = 10 2‬‬ ‫یکسان هستند و داریم‪ :‬‬
‫ ‬ ‫همچنین‪:‬‬
‫‪12 + 9 3 = 2 3 + 9 3 = 11 3‬‬ ‫ ‬
‫اما قسمت های رادیکالی عبارات ‪ 2 5‬و ‪ 3 2‬یا عبارات ‪ 7 2‬و ‪ 3 2‬یکسان نیستند‪.‬‬

‫کار در کالس‬

‫حاصل جمع هر ستون را مانند نمونه ها در سطر آخر بنویسید‪:‬‬

‫‪3 7‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3 a‬‬ ‫‪xy‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪−4 5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 5‬‬ ‫‪2 b‬‬ ‫‪2 x‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪8 7‬‬ ‫‪83 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪−7 x‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪−‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪2 5‬‬ ‫‪−53 2‬‬ ‫‪−2 10‬‬ ‫‪−7 b‬‬ ‫‪4 xy‬‬ ‫‪6 2‬‬

‫‪11 7 − 2 5‬‬ ‫‪93‬‬

‫‪2+ 2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪73‬‬
 ‫ساده کردن عبارت های رادیکالی‬

‫فعالیت‬

‫حاصل عبارت های زیر را ساده کنید‪.‬‬

‫راه حل ها را توضیح دهید و آنها را کامل کنید‪.‬‬
‫(الف‬ ‫‪72 − 32 + 18‬‬ ‫ ‬
‫ابتدا حاصل هر یک از رادیکال ها را به دست می آوریم‪:‬‬
‫(جاهای خالی را کامل کنید‪).‬‬
‫‪72 = 62 × 2 = 6‬‬ ‫____‬
‫ ‬
‫‪32 = 42 × ____ = 4‬‬
‫ ‬
‫____‬

‫= ‪18‬‬ ‫____‬
‫‪=3 2‬‬ ‫ ‬
‫‪ 72 − 32 + 18 = 6‬‬ ‫____‬
‫‪− _______ + _______ = 5 2‬‬ ‫بنابراین‪ :‬‬

‫(ب‬ ‫‪50 + 3 24 + 3 81 = 52 × 2 + 3 23 × 3 + 33 × 3‬‬

‫‪3‬‬
‫ ‬
‫‪=5‬‬ ‫____‬
‫‪+ 23‬‬ ‫____‬
‫‪+ 33‬‬ ‫____‬
‫‪=5‬‬ ‫____‬
‫‪+ 53‬‬ ‫____‬ ‫ ‬

‫را به دو روش به دست آورده ایم؛ آنها را با هم مقایسه کنید‪.‬‬ ‫‪48:١‬‬

‫حاصل‬
‫= )‪48 ( 3 + 2‬‬ ‫مثال‪× 3‬‬
‫‪+ 48 × 2 = 42 × 32‬‬

‫(الف‬ ‫‪48 ( 3 + 2) = 48 × 3 + 48 × 2 = 42 × 32 + 42 × 3 × 2‬‬ ‫ ‬

‫‪= (4 × 3)2 + 4 6 = 12 + 4 6‬‬ ‫ ‬
‫(ب‬ ‫‪48 ( 3 + 2) = 42 × 3 ( 3 + 2) = 4 3 ( 3 + 2) = 12 + 4 6‬‬ ‫ ‬
‫( را به دست آورید‪.‬‬ ‫‪12 + 27 − 48 ) ÷ 3‬‬ ‫مثال ‪ :2‬حاصل‬
‫‪12 + 27 − 48 = 2 3 + 3 3 − 4 3 = 3‬‬ ‫ ‬
‫بنابراین حاصل تقسیم برابر ‪ 1‬است‪( .‬چرا؟)‬

‫‪74‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫حاصل عبارت های زیر را ساده کنید‪.‬‬

‫(‪1‬‬ ‫‪98 − 50 + 128‬‬ ‫‪4 ( 4 + 1 + 4‬‬ ‫ ‬

‫‪81 9‬‬
‫(‪2‬‬ ‫‪27 − 12 − 75 + 48‬‬ ‫ ‬
‫‪3( 53 2 + 3 3 54 − 43 128‬‬ ‫( (‪ 5‬‬ ‫) ‪2 + 3 )(3 2 − 3‬‬ ‫ ‬

‫گویا کردن مخرج کسرها‬

‫گاهی اوقات برای ساده کردن یک عبارت رادیکالی یا آسان تر کردن محاسبات‪ ،‬الزم است مخرج‬
‫‪20‬‬
‫باید عدد ‪ 20‬را بر ‪2‬‬ ‫محاسبه‬
‫ٔ‬ ‫یک کسر را از حالت رادیکالی خارج کنیم؛ به طور مثال برای‬
‫‪2‬‬
‫تقسیم کنیم؛ در حالی که می توانیم مخرج کسر را به صورت زیر گویا کنیم‪:‬‬

‫‪20 20‬‬ ‫‪2 20 2‬‬

‫=‬ ‫×‬ ‫=‬ ‫‪= 10 2‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫فعالیت‬

‫توضیح دهید که مخرج هر یک از کسرهای زیر چگونه گویا شده است‪ .‬هرجا الزم است‪ ،‬راه حل‬
‫را کامل کنید‪.‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5 3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 3 52‬‬

‫(الف‬ ‫=‬ ‫×‬ ‫=‬ ‫(ب ‬ ‫‪3‬‬
‫=‬ ‫×‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪2 3 2 3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪5 3 5 3 52‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4 3‬‬ ‫‪23 14‬‬
‫(ج‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫×‬ ‫=‬ ‫‪( 2‬د‬ ‫‪7‬‬
‫×‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2x‬‬ ‫‪5‬‬
‫(هـ‬ ‫=‬ ‫×‬ ‫=‬ ‫(و ‬ ‫‪3 2‬‬
‫×‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪z‬‬ ‫‪3‬‬
‫)‪(x > 0‬‬ ‫)‪(z ≠ 0‬‬
‫‪75‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫مخرج کسرهای زیر را گویا کنید‪.‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬
‫(الف‬ ‫‪3‬‬
‫(ب ‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪32‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪5‬‬
‫(ج‬ ‫(د ‬ ‫‪3‬‬
‫ ‬
‫‪6‬‬ ‫‪3x‬‬
‫(‪)x≠0‬‬ ‫ ‬

‫تمرین‬

‫‪١‬ــ عبارت های زیر را ساده کنید‪.‬‬

‫‪( 2‬الف‬ ‫‪50 + 32 + 2 72‬‬ ‫(ج ‬ ‫‪3‬‬
‫‪272‬‬ ‫( (هـ ‬ ‫ )‪2 − 5 )( 10 + 2‬‬

‫‪−27‬‬
‫(ب‬ ‫‪8 + 128 − 50‬‬ ‫(د ‬ ‫‪3‬‬ ‫(و ‬ ‫‪2 48 − 3 27‬‬ ‫ ‬
‫‪64‬‬

‫‪2 x2 − x‬‬ ‫‪٢‬ــ اگر ‪ x>٠‬باشد‪ ،‬حاصل عبارت مقابل را به دست آورید ‪.‬‬
‫‪3‬ــ محیط و مساحت مربعی به  ضلع ‪ 3 5‬سانتی متر را به دست‬
‫آورید‪.‬‬
‫‪a‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪4‬ــ شکل مقابل یک مثلث متساوی االضالع را به ضلع ‪ a‬نشان‬
‫‪h‬‬
‫اندازه ارتفاع ‪ h‬را برحسب ‪ a‬به دست آورید؛ سپس مساحت‬
‫ٔ‬ ‫می دهد‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫آن را برحسب ‪ a‬بنویسید‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪  5‬ــ نقاط ‪ P ،N ،M‬و ‪ Q‬وسط های اضالع مربع ‪ABCD‬‬

‫‪Q‬‬ ‫‪N‬‬
‫هستند‪ .‬اگر مساحت مربع ‪ 100 ،ABCD‬مترمربع باشد‪ ،‬محیط مربع‬
‫‪ MNPQ‬چقدر است؟‬
‫‪D‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪76‬‬
 ‫‪  6‬ــ در جاهای خالی عالمت > یا = یا < بگذارید‪:‬‬
‫‪5+ 4‬‬ ‫‪5+4‬‬ ‫‪ 4‬‬ ‫‪32 + 22‬‬ ‫ ‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫ ‬ ‫‪32 + 42‬‬ ‫‪5‬‬ ‫ ‬
‫‪11‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪7‬ــ در جاهای خالی عدد مناسب بنویسید‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫( الف‬ ‫‪=10‬‬ ‫‪( 2‬ب ‬ ‫‪=6‬‬ ‫(ج ‬ ‫=‬ ‫(د ‬ ‫‪8 =2‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬
‫‪2−5‬‬ ‫‪12)2‬‬ ‫‪m6 × m −2‬‬ ‫‪3‬‬
‫(هـ‬ ‫‪= 64‬‬ ‫( (و ‬ ‫‪=3‬‬ ‫(ز ‬ ‫‪=m‬‬ ‫= ‪( 93 −27‬ح ‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪4 × 32‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪(−4)3‬‬

‫‪   8‬ــ مخرج کسرهای زیر را گویا کنید‪.‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫(الف‬ ‫(ب ‬ ‫‪3 2‬‬
‫(ج ‬ ‫ ‬
‫‪2 3‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪9‬ــ آیا تساوی ‪ x2 = ( x )2‬همیشه درست است؟ توضیح دهید‪.‬‬

‫الف) تساوی همیشه درست است‪ .‬ب) تساوی همیشه نادرست است‪ .‬ج) اگر ‪ ،x≤0‬تساوی‬
‫درست است‪.‬‬

‫خواندنی‬

‫ف ّناوری نـانو مـجموعـه ای از‬

‫فرایندهای تفکیک‪ ،‬ادغام و تشکیل مواد‬
‫در حد یک اتم یا مولکول است‪ .‬یک‬
‫نانومتر برابر ‪ 10-9‬متر؛ یعنی صدهزار برابر‬
‫از قطر موی سر انسان کوچک تر است‪.‬‬
‫کشور عزیز ما ایران بین ده کشور برتر در‬
‫حوزه ف ّناوری نانو قرار دارد‪.‬‬
‫ٔ‬

‫‪77‬‬
‫‪...............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫�ف‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫عبارت های جبری‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬

‫صل‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬

‫‪5‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪a = b +c‬‬

‫‪a‬‬
‫‪c‬‬
‫اثر باستانی «میلیونها» ــ استان مرکزی ــ روستای خورهه‬

‫‪b‬‬

‫عبارت های جبری کاربردهای فراوانی دارند‪ .‬به طور مثال رابطۀ فیثاغورس‬

‫در مثلث های قائم الزاویه یک تساوی بنی دو عبارت جبری است که از آن در‬
‫محاسبات هندسی استفاده می شود‪.‬‬

‫‪78‬‬
 ‫‪......................‬‬
‫‪...............‬‬
‫‪...............‬‬
‫‪...............‬‬
‫‪...............‬‬
‫‪........‬‬
‫ّل‪ :‬عبارت های جبری و مفهوم احتاد‬ ‫اول‪:‬‬
‫‪ ..............................‬درس ا ّو‬
‫‪......................‬‬
‫‪...............‬‬
‫‪...............‬‬
‫فعالیت‬ ‫‪...............‬‬
‫‪...............‬‬
‫‪...............‬‬
‫‪...............‬‬
‫ِ‬
‫نامنفی یک یا‬ ‫هر عبارت را‪ ،‬که به صورت حاصل ضرب یک عدد حقیقی در توان های صحیح و‬ ‫‪...............‬‬
‫‪...............‬‬
‫‪........‬‬
‫‪ ..............................‬چند متغیر باشد‪ ،‬تک جمله ای (یک جمله ای) می نامیم‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪......................‬‬
‫عبارت های زیر همگی تک جمله ای هستند‪.‬‬ ‫‪........‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪7 , x , 5x10 ,‬‬ ‫‪− 3a 3 x2z ,‬‬ ‫‪xy , πx2 , 4z , −‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬
‫و عبارت های زیر تک جمله ای نیستند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪, 3x , 2‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪, |x| , 2x2+2x ,‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪, 1+ x‬‬
‫‪x‬‬
‫هرگاه قسمت های حرفی دو یا چند تک جمله ای یکسان باشند‪ ،‬به آنها تک جمله ای های‬
‫‪7‬‬
‫متشابه گفته می شود؛ به عنوان مثال تک جمله ای های ‪ 4x2y‬و ‪ x2y‬و ‪ -3 x2y‬متشابه اند‪ ،‬اما‬
‫‪2‬‬
‫تک جمله ای های ‪ 3x‬و ‪ 3x2‬متشابه نیستند‪.‬‬
‫‪1‬ــ حاصل عبارت های زیر را مانند نمونه ها به دست آورید‪:‬‬

‫‪1( 2)-4 x×7 x2( = 2)-28 x3( = -  56 x3‬‬ ‫ ‬

‫=‬‫=( ‪2( ( 2 x2y)3‬‬ ‫‪2 3 2 3 3 8 6 3‬‬

‫‪) .(x ) .y‬‬ ‫‪x y‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪27‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ 3( (−3 x 3 )2 ( x2 )3‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪−2‬‬
‫= ) ‪4( ( a2b)(ab)( a2c5‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬
‫= (‪5( 2)5 xy4(2)-2 x5y2‬‬ ‫ ‬
‫= (‪6( )2x2y()3x2y3( + xy3)-5 x3y‬‬ ‫ ‬

‫درجه این تک جمله ای نسبت‬

‫ٔ‬ ‫در تک جمله ای ‪ ،5a2x3y‬توان متغیر ‪ a‬برابر با ‪ 2‬است؛ بنابراین‬
‫به متغیر ‪ ،a‬برابر با ‪ 2‬است؛ به همین ترتیب درجه نسبت به ‪ 3 ،x‬و درجه نسبت به ‪ 1 ،y‬است‪.‬‬
‫درجه  نسبت به دو متغیر ‪ x‬و ‪ y‬را برابر با ‪ 1+3 =4‬تعریف می کنیم‪.‬‬
‫مصوب فرهنگستان‬
‫‪١‬ــ ّ‬
‫‪79‬‬
 ‫‪2‬ــ جدول زیر را مانند نمونه کامل کنید‪.‬‬
‫درجه نسبت به‬
‫تک جمله ای‬ ‫متغیرها‬ ‫درجه نسبت به ‪ y‬درجه نسبت به ‪x‬‬
‫‪y‬و‪x‬‬

‫‪3 a 3 x 2y 4‬‬ ‫‪a,x,y‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2+4=6‬‬

‫‪5x2y2z4‬‬
‫‪-12x٣u‬‬
‫‪3‬‬
‫‪5‬‬

‫تک جمله ای های ‪ 3x2y3‬و ‪ -5 x3y2‬را که متشابه نیستند‪ ،‬تک جمله ای های غیرمتشابه می گوییم‪.‬‬
‫چنانچه تعدادی تک جمله ای را با یکدیگر جمع جبری (جمع یا تفریق) کنیم‪ ،‬حاصل‪ ،‬چند جمله ای‬
‫است‪ .‬چند جمله ای می تواند تک جمله ای یا جمع جبری چند تک جمله ای غیرمتشابه باشد؛ مانند‪:‬‬
‫‪2 2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪4x2-4x+1 , x2-2x ,‬‬ ‫‪ax y − axy2 − axy‬‬ ‫‪, 3x4‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫درجه نسبت به یک متغیر را برابر با بزرگ ترین درجه نسبت به آن متغیر‬
‫ٔ‬ ‫در هر چند جمله ای‪،‬‬
‫درجه‬
‫ٔ‬ ‫درجه نسبت به ‪ x‬برابر با ‪ 2‬و‬
‫ٔ‬ ‫تعریف می کنیم؛ برای مثال در چند جمله ای ‪،   -2 xy3 + x2y-1‬‬
‫درجه تک جمله ای های‬
‫ٔ‬ ‫درجه نسبت به چند متغیر را‪ ،‬بزرگ ترین‬‫ٔ‬ ‫نسبت به ‪ y‬برابر با ‪ 3‬است‪ .‬همچنین‬
‫درجه نسبت به ‪ y‬و ‪ x‬برابر با ‪ 4‬است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫آن نسبت به متغیرهای موردنظر تعریف می کنیم‪ .‬در این مثال‬
‫معموال ً در چند جمله ای ها‪ ،‬جمالت را نسبت به توان های نزولی (از بزرگ به کوچک) یک‬
‫متغیر مرتب می کنند‪.‬‬
‫‪3‬ــ چند جمله ای های زیر را مانند نمونه نسبت به متغیر ‪ x‬مرتب کنید‪:‬‬
‫‪( 3x2 +5 -2x + 2x3 = 2x3+3x2-2x+5‬الف‬ ‫ ‬
‫‪1 2 2‬‬
‫‪( -3bxy3+ax2y-4bx3y2‬ب‬ ‫(ج‬ ‫‪x y − 2xy3 + 3 x 3 y − 4‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬

‫کار در کالس‬

‫عبارت های جبری زیر را ساده و سپس آنها را نسبت به توان های نزولی ‪ x‬مرتب کنید‪.‬‬
‫(الف‬
‫=‬ ‫(‪-5a2-3ax+x2-  )4x2+5ax-3a2‬‬ ‫ ‬
‫‪80‬‬
 ‫= ])‪( -5a2  -  3ax +x2  - [ 4a2 +5ax -(3a2 - 8ax‬ب‬ ‫ ‬
‫(‪( )4x+ 5x2()x3- x +1‬ج‬ ‫ ‬
‫(‪( )x+x2()x4+ x2+1‬د‬ ‫ ‬
‫(‪()x2-2x+1( )x2+x3-2‬هـ‬ ‫ ‬

‫فعالیت‬

‫‪1‬ــ به ازای مقادیر داده شده برای ‪ ،x‬جدول زیر را کامل کنید‪:‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪6x‬‬ ‫‪x2+6x+9‬‬ ‫‪)x+3(2‬‬

‫‪0‬‬
‫‪5‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬

‫مقدارهای دو ستون آخر جدول را با هم مقایسه کنید؛ نتیجه چیست؟‬

‫حاصل عبارت های جدول را برای چند مقدار دیگر ‪ x‬ادامه دهید‪.‬‬
‫با توجه به مقادیر به دست آمده در دو ستون آخر جدول‪ ،‬چه حدسی می زنید؟‬
‫حاصل عبارت جبری ‪ )x+3(2‬را به دست آورید و آن را با عبارت جبری ‪ x +6x+9‬مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫=(‪)x+3(2 =)x+3()x+3‬‬ ‫ ‬

‫اگر دو عبارت جبری به گونه ای باشند که به ازای هر مقدار برای متغیرهایشان حاصل‬
‫یکسانی داشته باشند‪ ،‬برابری جبری حاصل از آنها را اتحاد جبری می نامیم‪.‬‬

‫بنابراین برابری ‪ )x+3(2 =x2+6x+9‬یک اتحاد است‪.‬‬

‫برابری ‪ 3x-3 =x+1‬را درنظر بگیرید‪ .‬مقدار دو طرف تساوی را به ازای ‪ ،x=2‬به دست آورید‪.‬‬
‫آیا این برابری یک اتحاد است؟ برقراری این تساوی را به ازای چند مقدار دیگر برای ‪ x‬بررسی کنید‪.‬‬
‫همان طور که می دانید‪ ،‬به چنین برابری هایی معادله گفته می شود‪.‬‬
‫‪2‬ــ حاصل عبارت های زیر را مانند نمونه به دست آورید‪.‬‬
‫‪( )a+4( =)a+4()a+4(=a2+4a+4a+16=a2+8a+16‬الف‬
‫‪2‬‬
‫ ‬
‫‪81‬‬
 ‫‪( )5x+2(2 =) + () + ( = + + + =25x2+20x+4‬ب‬ ‫ ‬
‫‪( )a+b(2 =) + () + ( = + + + = a2 +2ab+b2‬ج‬ ‫ ‬
‫‪3‬ــ با دقت در برابری ‪ ،)5x+2(2 =25x2+20x+4‬که در فعالیت ‪ 2‬به دست آمده است‪ ،‬به‬
‫سؤال های زیر پاسخ دهید‪:‬‬
‫جمله اول سمت راست برابری؛ یعنی ‪ ،25x2‬چه رابطه ای با ‪ 5x‬دارد؟‬
‫ــ ٔ‬
‫جمله دوم سمت راست برابری؛ یعنی ‪ ،20x‬چه رابطه ای با ‪ 2‬و ‪ 5x‬دارد؟‬
‫ــ ٔ‬
‫جمله سوم سمت راست برابری؛ یعنی ‪ ،4‬چه رابطه ای با ‪ 2‬دارد؟‬
‫ــ ٔ‬
‫عبارت جبری ‪ 5x+2‬دو جمله ای و ‪ )5x+2(2‬را مربع دو جمله ای می نامیم‪ .‬برای سرعت بخشیدن‬
‫به عملیات جبری می توان مربع دو جمله ای را به صورت زیر محاسبه کرد‪:‬‬
‫‪(5x + 2)2 = (5x)2 + 2 × 5x × 2 + 22‬‬
‫‪‬‬
‫جمله اول‬
‫ٔ‬ ‫جمله دوم‬
‫ٔ‬ ‫مربع‬ ‫ ضرب‬
‫مربع جمله دوم دو برابر حاصل‬
‫ٔ‬
‫جمله اول‬ ‫دو جمله‬
‫ٔ‬
‫برای هر دو عدد مثبت ‪ a‬و ‪ ،b‬به کمک مساحت های مشخص شده در شکل زیر‪ ،‬درستی اتحاد‬
‫‪)a+b(2= a2+2ab+b2‬‬ ‫مقابل را نشان دهید‪ .‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪ = )a+b(2= s1+2s3+s2‬مساحت کل شکل‬

‫‪a‬‬

‫‪S1‬‬ ‫‪S3‬‬

‫‪b‬‬ ‫‪S3‬‬ ‫‪S2‬‬

‫‪4‬ــ مانند سؤال ‪ 2‬فعالیت‪ ،‬طرف دوم تساوی های زیر را بنویسید‪.‬‬

‫=‬
‫(‪( )5x-2(2=)5x-2()5x-2‬الف‬ ‫ ‬
‫‪( )3-5x(2‬ب‬ ‫ ‬
‫‪( )a-b(2‬ج‬ ‫ ‬

‫ارتباط بین جمالت به دست آمده در طرف راست تساوی های باال و جمالت عبارت داده شده‬
‫در سمت چپ آنها را بیان کنید‪.‬‬

‫‪82‬‬
 ‫اتحاد مربع دو جمله ای‪:‬‬
‫‪)a+b(2= a2+2ab+b2‬‬ ‫برای هر دو عدد حقیقی ‪ a‬و ‪ b‬داریم‪ :‬‬
‫‪)a-b(2= a2-2ab+b2‬‬ ‫ ‬

‫کار در کالس‬

‫‪1‬ــ حاصل عبارت های زیر را با توجه به اتحاد مربع دو جمله ای به دست آورید‪.‬‬
‫= ‪( )2x+1(2‬الف‬ ‫= ‪( )4a+3b(2‬ب‬ ‫ ‬
‫‪12‬‬ ‫‪1 3 2‬‬
‫‪( (x2 −‬ج‬ ‫  ‬
‫= )‬ ‫‪( (2xy −‬د‬ ‫= ) ‪x‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫( (هـ‬ ‫‪2 + 3 3 )2‬‬ ‫=‬ ‫‪( (5 − 2‬و  ‬ ‫= ‪2)2‬‬ ‫ ‬
‫ ‬
‫‪2‬ــ جاهای خالی را با توجه به نمونه پُر کنید‪.‬‬
‫‪( + 3‬‬
‫‪‬‬ ‫= ‪b2 )2‬‬ ‫‪a2 +  + 9‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪b4‬‬ ‫ ‬
‫جمله اول‬
‫ٔ‬ ‫جمله دوم‬ ‫مربع‬ ‫جمله دوم دو برابر‬
‫مربع ٔ‬
‫ٔ‬
‫جمله اول‬
‫ٔ‬ ‫حاصل ضرب‬
‫جمله ها‬
‫‪=2a‬جمله اول ⇒ ‪ = 4a2=)2a(2‬مربع جمله اول‬
‫ٔ‬ ‫ ‬
‫‪ =2)2a()3b2( = 12ab2‬دو برابر حاصل ضرب جمله ها‬ ‫ ‬
‫‪)2a+3b2(2=4a2+12ab2+9b4‬‬ ‫در نتیجه داریم‪ :‬‬
‫‪11‬‬ ‫‪11‬‬
‫=‬‫‪( )1+b(2‬الف‬ ‫‪( (xy‬ب ‬
‫= =‪(xy−− )2)2‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪−−‬‬ ‫‪++‬‬
‫‪22‬‬ ‫‪44‬‬

‫)(ج‬ ‫‪11‬‬
‫‪)(2) = =x 4x − −‬‬ ‫) ( د (‪)x≠0‬‬ ‫‪(2=36x2-12xy+‬‬ ‫  ‬
‫‪22‬‬
‫‪(-− −‬‬
‫‪(‬‬ ‫‪‬‬
‫‪4‬‬
‫‪+ + 4 4‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪xx‬‬

‫فعالیت‬

‫ در سال گذشته خاصیت پخشی عمل ضرب نسبت به عمل جمع را در چند جمله ای ها خوانده اید‪.‬‬
‫حاصل ضرب‬ ‫ ‬
‫ ‬
‫‪a(b+c) = ab+ac‬‬ ‫ ‬
‫‪83‬‬
‫اکنون اگر این برابری را مانند زیر به صورت ضرب دو عبارت بنویسیم‪ ،‬دو جمله ای ‪ ab+ac‬را‬
‫به ضرب عبارت ها تجزیه کرده ایم‪:‬‬
‫تجزیه‬ ‫ ‬
‫ ‬
‫)‪ab+ac=a(b+c‬‬ ‫ ‬
‫ ‬
‫(ب‪.‬م‪.‬م) بزرگ ترین مقسوم علیه (عامل) مشترک‬

‫چند جمله ای های زیر را مانند نمونه تجزیه کنید‪:‬‬

‫‪( 8x2+12x= 4x .2x + 4x .3‬الف‬ ‫ ‬
‫ ‪(=4x‬ب‪.‬م‪.‬م)‬
‫(  ‪= 4x ) 2x + 3‬‬ ‫ (با توجه به خاصیت پخشی) ‬
‫=‪( 6a4-18a3‬ب‬ ‫=‪( 7x4-14x3+21x2‬ج‬ ‫ ‬
‫  ‪( 5x2y-10xy2+15x2y‬د‬ ‫ ‬
‫کار در کالس‬

‫اگر سه جمله ای ‪ a2+2ab+b2‬را به کمک اتحاد مربع دو جمله ای به صورت ‪ )a+b(2‬بنویسیم‪،‬‬

‫در  واقع عبارت را به عامل های ضرب تجزیه کرده ایم؛ زیرا‪:‬‬
‫تجزیه‬

‫(‪a2+2ab+b2=)a+b(2=)a+b)(a+b‬‬ ‫ ‬
‫نمونه زیر توضیح دهید که چگونه در سه جمله ای داده شده‪ ،‬جمله های اتحاد را‬
‫با توجه به ٔ‬
‫تشخیص می دهید تا به کمک آن عبارت تجزیه شود‪.‬‬
‫(‪( x2+6x+9=)x+3(2=)x+3()x+3‬الف‬ ‫ ‬
‫مربع کامل (‪ 2)x( )3‬مربع کامل‬ ‫ ‬
‫ــــــــــــــــ =‪( x2-4x+4=) - (2‬ب‬ ‫ ‬
‫ــــــــــــــــ =‪( n4-10n2+25=) - (2‬ج‬ ‫ ‬
‫ــــــــــــــــ =‪( 8ax2+24axy +18ay2  = 2a  )4x2+12xy+9y2( =2a) + (٢‬د‬ ‫ ‬

‫‪(=2a‬ب‪.‬م‪.‬م)‬

‫‪84‬‬
 ‫تمرین‬

‫‪1‬ــ عبارت های جبری زیر را ساده کنید‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫(‪( 7a3-4b3+5c3-)a3-9b3-11c3‬ب = ‪( (−5m)2 (−2m)3 − ( m)2 (−2m)3‬الف‬
‫‪2‬‬
‫(‪( )xm-1()xm-1‬ج‬ ‫[(‪( x-])y-x(-)y-1‬د‬ ‫ ‬
‫‪3m n‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪٢‬ــ محیط و مساحت هر شکل را بیابید‪.‬‬
‫‪4xy‬‬
‫‪2m2n‬‬ ‫‪2m2n‬‬

‫(الف‬ ‫(ب ‬ ‫‪3xy‬‬

‫‪5xy‬‬
‫ ‬
‫‪3m‬‬ ‫‪2n‬‬ ‫‪3m2‬‬‫‪n‬‬

‫‪5m2n‬‬

‫‪3‬ــ طرف دیگر عبارت های زیر را با استفاده از اتحادها به دست آورید‪.‬‬

‫=‬
‫‪( )5y-3x(2‬الف‬ ‫=‬ ‫‪( )-3a2-a(2‬ب ‬ ‫ ‬
‫‪( (8 x − 1 )2‬ج‬
‫=‬ ‫(‪( )2/7(2+2)2/7()3/3(+)3/3‬د ‬
‫‪=2‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬ــ به کمک اتحاد مربع دو جمله ای‪ ،‬درستی تساوی های زیر را ثابت کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪( )x+y(2-)x-y(2= ٤ x y‬الف‬ ‫‪( a2 +‬ب‬ ‫‪= (a + )2 − 2‬‬
‫‪2‬‬
‫ (‪)a≠0‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪5‬ــ عبارت های جبری زیر را تجزیه کنید‪.‬‬
‫‪( 2x3+8x2+8x‬الف‬ ‫‪( 3a3b-12ab3+a3b3‬ب‬ ‫ ‬
‫‪( a)x+1(+b)x+1(2‬ج‬ ‫‪( a3-2a2+a‬د‬
‫‪( x2y2-4xy+4‬هـ‬ ‫‪( 25x4+30x3+9x2‬و‬
‫‪6‬ــ با تبدیل ‪ b‬به ‪ -b‬در اتحاد ‪ ،)a+b(2=a2+2ab+b2‬طرف دوم تساوی زیر را کامل کنید‪.‬‬
‫= ‪(a + (−b))2‬‬ ‫ ‬
‫‪‬‬
‫‪(a − b)2‬‬

‫‪85‬‬
 ‫درس دوم‪ :‬چند احتاد دیگر‪ ،‬جتزیه و کاربردها‬

‫فعالیت‬

‫‪1‬ــ حاصل عبارت زیر را با دو روش ارائه شده انجام دهید و آنها را کامل کنید‪.‬‬
‫ ‬
‫=‬
‫(‪ :)a+b+c(2= )a+b+c)(a+b+c‬روش اول‬ ‫ ‬
‫ ‬
‫……‪ :))a+b(+c(2= )a+b(2+2)a+b(c +‬روش دوم‬ ‫ ‬

‫نتیجه این فعالیت‪ ،‬حاصل عبارت زیر را به دست آورید‪.‬‬

‫به کمک ٔ‬
‫=‪)a+b-c(2‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬ــ با استفاده از ضرب عبارت های جبری‪ ،‬حاصل عبارت زیر را به دست آورید‪.‬‬
‫=‬ ‫(‪)a+b)(a-b‬‬ ‫ ‬
‫اگر ‪ a‬و ‪ b‬مثبت و ‪ b  <  a‬باشد‪ ،‬به کمک شکل های زیر درستی اتحاد ‪ )a+b)(a-b(=a2-b2‬را‬
‫‪a‬‬ ‫نتیجه بگیرید‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬

‫)‪(a − b‬‬
‫‪a‬‬
‫‪a−b‬‬
‫‪b‬‬

‫‪b‬‬ ‫‪b2‬‬
‫‪a−b‬‬

‫)‪s2= (a-b)(a+b‬‬ ‫‪s 1= a2-b2‬‬

‫از آنجا که ‪ ،s1=   s2‬بنابراین داریم‪:‬‬

‫ ‪)a+b)(a-b(=a2-b2‬‬ ‫اتحاد مزدوج‬

‫این اتحاد را به صورت کالمی بیان کنید‪.‬‬

‫کار در کالس‬

‫‪١‬ــ تساوی های زیر را با استفاده از اتحاد مناسب کامل کنید‪.‬‬

‫‪1( )1+a()1-a(=1-‬‬ ‫______‬ ‫‪ 3( )t+ ____()t - ____(=t2-9‬‬ ‫ ‬
‫=(‪2( )2a+5()2a-5‬‬ ‫______‬ ‫‪-25‬‬ ‫‪ 4( )a-b-c(2=a2 +b2 +‬‬ ‫________‬
‫‪86‬‬
 ‫‪٢‬ــ حاصل عبارت های زیر را مانند نمونه با استفاده از اتحاد مزدوج به دست آورید‪.‬‬
‫‪ 1( )10-x)(x+10( =)10-x()10+x( =100-x2‬‬ ‫ ‬
‫‪2( (-y-2z) (-2z+y) = (____ - y) (-2z+y) = 4z2-‬‬ ‫_____‬ ‫ ‬
‫(‪3( )-7y+t()t+7y‬‬ ‫ ‬
‫(‪4( )-4y-2z()2z-4y‬‬ ‫ ‬
‫=])‪5( (x-2y+5) (x+2y-5) = [x- (2y-5)] [x+(2y-5‬‬ ‫ ‬

‫فعالیت‬

‫تجزیه عبارت های جبری نیز استفاده می شود‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫از اتحاد مزدوج در‬
‫(‪ A2-B2 =)A+B()A-B‬‬
‫با توجه به این تساوی‪ ،‬جای خالی را پر کنید‪.‬‬
‫( ‪1( x2-9= )x+3() -‬‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬
‫( ‪2( 4y2 − z4 = ) + () -‬‬ ‫ ‬
‫‪4‬‬
‫)][____ ‪3( )2x+1(2- y2=])2x+1(-‬‬ ‫ [‪(+y‬‬
‫)‪4( 1-)3a+z(2=]1-‬‬ ‫)‪([]١+‬‬ ‫ [(‬
‫)=‬ ‫(‪()1+3a+z‬‬ ‫ ‬
‫)]=‪5( )2x+1(2-)3x+4(2‬‬ ‫)‪(-‬‬ ‫)][(‬ ‫)‪(+‬‬ ‫ [(‬
‫( ‪=)-x-3() +‬‬ ‫ ‬
‫( ‪6( x4-y4=)x2+y2() -‬‬ ‫ ‬
‫( ‪=)x2+y2()x+y() -‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬

‫کار در کالس‬

‫‪١‬ــ محسن قصد دارد عبارت جبری زیر را تجزیه کند‪.‬‬

‫‪4x2-)7-3y(2‬‬ ‫ ‬
‫محسن با توجه به شکل عبارت جبری به فکر استفاده از اتحاد مزدوج می افتد و این عبارت را‬
‫به کمک این اتحاد به صورت زیر تجزیه می کند‪.‬‬
‫(‪)2x-7+3y()2x+7-3y‬‬ ‫ ‬
‫‪87‬‬
 ‫به نظر شما‪ ،‬محسن در استفاده از اتحاد مزدوج‪ A ،‬و ‪ B‬را چگونه انتخاب کرده است؟‬
‫‪٢‬ــ استفاده از اتحادها‪ ،‬می تواند بعضی از محاسبات به ظاهر مشکل را ساده کند‪ .‬به کمک‬
‫اتحادها‪ ،‬تساوی های زیر را کامل کنید‪.‬‬
‫(‪98*102=)100-2(*)100+2‬‬
‫=‬ ‫   ______ =‬ ‫ ‬
‫=‬ ‫______   * ______ = ‪497 * 503‬‬ ‫ ‬
‫______ = ‪)1001(2= )1000+1(2‬‬ ‫ ‬

‫فعالیت‬

‫‪1‬ــ به تساوی های زیر دقت کنید‪ .‬توضیح دهید عبارت سمت راست چگونه به دست آمده است؟‬
‫بین جواب و عبارت سمت چپ چه ارتباطی وجود دارد؟‬
‫‪( )x+2()x+5(=x +5x+2x+10=x +7x+10‬الف‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ ‬
‫‪2+5‬‬ ‫‪ 2*5‬‬
‫‪( )x+9()x-4(=x2-4x+9x-36=x2+5x-36‬ب‬ ‫ ‬
‫با توجه به عبارات باال تساوی زیر را کامل کنید‪.‬‬
‫)‪)x+a()x+b(=x2+‬‬ ‫______ ‪(x+‬‬ ‫ ‬
‫اتحاد به دست آمده را اتحاد جملۀ مشترک می نامند‪.‬‬
‫‪2‬ــ با توجه به فعالیت ‪ 1‬اگر طرف راست عبارت باال را داشته باشیم و بخواهیم آن را به‬
‫حاصل ضرب دو عبارت تجزیه کنیم‪ ،‬اعداد ‪ a‬و ‪ b‬را چگونه تشخیص دهیم؟‬
‫( ‪x2+)a+b(x+ab=)x+ ()x+‬‬ ‫ ‬
‫( ‪( x2+7x+10=)x+ () +‬الف‬ ‫ ‬
‫( ‪( x2+7x+12=)x+ () +‬ب‬ ‫ ‬
‫( ‪( y2+y-6=) + () -‬ج‬ ‫ ‬
‫‪( y2-y-6‬د‬ ‫ ‬
‫‪( y2+5y+6‬هـ‬ ‫ ‬

‫‪88‬‬
‫جمله مشترک به‬
‫تجزیه عبارت ‪ x +10x-24‬را چهار نفر از دانش آموزان به کمک اتحاد ٔ‬
‫‪2‬‬
‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ‬
‫چهار صورت زیر انجام داده اند‪ .‬کدام یک درست و کدام یک نادرست است؛ چرا؟‬
‫(‪ :)x+6()x-4‬جواب نفر اول‬ ‫(‪ :)x+12()x-2‬جواب نفر سوم ‬
‫(‪ :)x+6()x+4‬جواب نفر دوم‬ ‫(‪ :)x-12()x+2‬جواب نفر چهارم ‬

‫تمرین‬

‫‪1‬ــ حاصل عبارت های زیر را با استفاده از اتحادها به دست آورید‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫)‪( ( − x)( + x‬الف‬ ‫(‪ ( )3x+y-z()3x+y+z‬د‬ ‫ ‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫(‪( )5x+4( )5x+3‬ب‬ ‫(‪( )x-1()x+1()x2+1‬هـ ‬ ‫ ‬
‫) ‪( (z − 3 )(z + 3‬ج‬ ‫(‪( )x-2( )x+2( )x٢+3‬و ‬ ‫ ‬
‫‪2‬ــ در قسمت های جای خالی‪ ،‬با استفاده از اتحادها‪ ،‬عبارت های مناسب بگذارید‪.‬‬
‫‪( )xy-z()xy+z(=     -   z2‬الف‬ ‫‪( )x+a)(x-b(=x2+‬ج ‬ ‫   ‪-‬‬
‫‪1‬‬
‫ب‬
‫)( ‬ ‫‪(‬‬
‫‪(‬‬ ‫‪++ + 5 )(()5‬‬ ‫‪−−‬‬
‫‪)((‬‬
‫‪‬‬ ‫‪-+5 )55=))(( =1y−2y−2 ‬‬
‫‪−‬‬
‫‪1‬‬
‫‪(−)x‬د‪5 )= y 2‬‬
‫‪2+‬‬
‫‪()x2-5(= x4+2x2-‬‬
‫‪44‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪3‬ــ عبارات  زیر را به کمک اتحادها‪ ،‬تجزیه کنید‪.‬‬
‫‪( a2-8a+15‬الف‬ ‫‪( x2-13x+36‬و ‬
‫__ ‪( x2+ x +‬ب‬‫‪1‬‬ ‫‪( x2-12x+36‬ز ‬
‫ ‬
‫ ‬
‫‪4‬‬
‫‪( x2+10x+24‬ج‬ ‫‪( )x+y(2-9‬ح ‬
‫ ‬
‫‪( x2-2x-8‬د‬ ‫‪( bx2-5bx-50b‬ط ‬ ‫ ‬
‫‪( 4ax2-a‬هـ‬ ‫‪( x4-5x2+4‬ی ‬ ‫ ‬
‫جمله مشترک اگر ‪ a=b‬باشد‪ ،‬چه اتحادی به دست می آید؟ اگر ‪ a‬و ‪ b‬قرینه باشد‪،‬‬ ‫‪4‬ــ در اتحاد ٔ‬
‫‪x‬‬
‫کدام اتحاد به دست می آید؟‬
‫‪a‬‬

‫‪  5‬ــ به کمک مساحت ها در شکل روبه رو‪ ،‬اتحاد‬

‫‪x‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪ax‬‬
‫‪x+b‬‬
‫جمله مشترک را به دست آورید‪.‬‬‫ٔ‬

‫‪b‬‬ ‫‪bx‬‬ ‫‪ab‬‬

‫‪x+a‬‬

‫‪89‬‬
 ‫درس سوم‪ :‬نابرابری ها و نامعادله ها‬

‫فعالیت‬

‫وزنه ‪ a‬و ‪ b‬کیلوگرمی قرار دارد‪.‬‬

‫روی کفه های ترازو دو ٔ‬
‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫وزنه ‪ b‬سنگین تر است‪.‬‬
‫وزنه ‪ a‬از ٔ‬‫با توجه به شکل‪ٔ ،‬‬
‫ــ با توجه به وضعیت ترازو‪ ،‬هر یک از نمادهای ≠‪،‬‬
‫>‪ < ،‬را در جاهای خالی فقط یک بار استفاده و وزنه های‬
‫‪ a‬و ‪ b‬را با هم مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪a b،a b،b a‬‬
‫در شکل باال اگر وزنه ای ‪ p‬کیلوگرمی باشد‪ ،‬به طوری‬
‫که ‪ ،a=b+p‬در این صورت برای اینکه کفه های ترازو مقابل‬
‫وزنه ‪ p‬کیلوگرمی را روی کدام کفه قرار‬ ‫هم بایستند‪ ،‬باید ٔ‬
‫داد؟‬

‫هرگاه ‪ a‬و ‪ b‬دو عدد حقیقی باشد؛ به طوری که ‪ ،a > b‬در این صورت عدد حقیقی‬
‫مثبتی مانند ‪ p‬هست؛ به طوری که ‪.a =  b  +p‬‬

‫با توجه به برابری های زیر مانند نمونه‪ ،‬یک نابرابری برای هر کدام بنویسید‪.‬‬
‫‪( x=y+4 ⇒x>y‬الف‬ ‫‪( a-2=b+3‬ج ‬ ‫ ‬
‫‪( m+1=n+3‬ب‬ ‫‪( 2m=3n‬د ‬ ‫(‪)m , n <0‬‬ ‫ ‬
‫هرگاه ‪ a‬و ‪ b‬دو عدد حقیقی باشند‪ ،‬فقط یکی از حالت های «‪ a‬بزرگ تر از ‪ »b‬یا «‪ a‬کوچک تر از‪»b‬‬
‫یا «‪ a‬برابر با ‪ »b‬را خواهیم داشت‪.‬‬
‫چنانچه عدد حقیقی ‪ a‬منفی نباشد در این صورت ‪ a <0‬یا ‪ a=0‬است‪ .‬در این حالت می نویسیم‬
‫‪1‬‬
‫‪ a ≤0‬و می خوانیم ‪ a‬بزرگ تر یا برابر با ‪ 0‬است؛ مانند ‪ 2≤0‬یا ‪ 0≤0‬یا ‪. ≤0‬‬
‫‪3‬‬
‫چنانچه ‪ a‬و ‪ b‬دو عدد حقیقی باشند‪ ،‬به طوری که ‪ a‬از ‪ b‬کمتر نباشد‪ ،‬در این صورت ‪ a < b‬یا‬
‫‪ a=b‬است‪ .‬در این حالت می نویسیم ‪.a ≤  b‬‬
‫برای سه عدد حقیقی ‪ a‬و ‪ b‬و ‪ x‬به طوری که عدد دلخواه‬
‫‪a <x <b‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪ x‬بین اعداد ‪ a‬و ‪ b‬باشد (‪ ،)a < b‬می نویسیم‪. a < x < b :‬‬
‫مانند‪1>2>5 :‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪90‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫‪1‬ــ متناظر با هر یک از ناحیه های مشخص شده روی محور‪ ،‬یک نابرابری بنویسید‪.‬‬

‫ ‬ ‫الف)‬
‫‪−3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫ب)‬

‫‪2‬ــ درستی یا نادرستی هر یک از عبارت های زیر را بررسی کنید‪.‬‬

‫الف) اگر ‪ a+b <0‬آنگاه‪ a ،‬و ‪ b‬هر دو مثبت اند‪.‬‬
‫ب) اگر ‪ ab <0‬آنگاه‪ a ،‬و ‪ b‬هم عالمت هستند‪.‬‬
‫آنگاه‪ a ،‬و ‪ b‬و ‪ c‬منفی هستند‪.‬‬ ‫ج) اگر ‪<0‬‬
‫‪ab‬‬
‫‪c‬‬
‫د) اگر ‪ a2b  >0‬آنگاه‪ b ،‬منفی است‪.‬‬
‫‪3‬ــ عبارت های کالمی را به صورت جبری بنویسید‪.‬‬
‫‪ 3‬برابر عددی منهای یک از ‪ 7‬بزرگ تر است‪.‬‬
‫قرینه دو برابر عددی به عالوه ‪ 3‬از ‪ ٨‬کوچک تر است‪.‬‬
‫ٔ‬

‫فعالیت‬

‫‪1‬ــ به دو طرف نابرابری های زیر‪ ،‬عددهایی را مانند نمونه اضافه کنید‪ .‬آیا نابرابری باز هم برقرار است؟‬
‫‪+3‬‬
‫‪−3 < 1→ −3 + 3 < 1+ 3 → 0 < 4‬‬ ‫ ‬
‫‪−7‬‬
‫→‪−3 < 1‬‬ ‫ ‬
‫‪−100‬‬
‫‪−3 < −2 ‬‬
‫→‬ ‫ ‬

‫خاصیت ‪ :1‬اگر دو طرف یک نابرابری را با عددی مانند ‪ c‬جمع کنیم‪ ،‬نابرابری‬

‫همچنان برقرار است؛ یعنی اگر ‪ a > b‬آنگاه ‪.a+ c  > b+c‬‬

‫‪2‬ــ دو طرف نابرابری زیر را در عددهای مختلف ضرب کنید؛ آیا نابرابری ها تغییر می کنند؟‬
‫‪×3‬‬ ‫) ‪×( −3‬‬
‫‪−7 > −9 → −21 > −27‬‬ ‫‪ −7 > −9 → 21 < 27‬‬
‫‪91‬‬
 ‫‪×0‬‬ ‫)‪×( −1‬‬
‫→‪−7 > −9 ‬‬ ‫→‪ −7 > −9 ‬‬

‫خاصیت ‪ :2‬اگر دو طرف یک نابرابری را در عدد مثبتی مانند ‪ c‬ضرب کنیم‪،‬‬

‫نابرابری همچنان برقرار خواهد بود؛ یعنی اگر ‪ a > b‬و ‪ c <0‬آنگاه ‪.ac > bc‬‬

‫خاصیت ‪ :3‬اگر دو طرف نابرابری ‪ a > b‬را در عدد منفی ‪ )c  > 0(c‬ضرب کنیم‪،‬‬

‫در این صورت داریم‪. ac <  bc :‬‬

‫‪3‬ــ نابرابری ‪ 2x+1<7‬را درنظر بگیرید؛ این نابرابری شامل متغیر ‪ x‬است و درجه نسبت به ‪ x‬با‬
‫‪ 1‬برابر است؛ در این صورت به این نابرابری‪ ،‬نامعادلۀ یک مجهولی درجۀ اول می گوییم‪.‬‬
‫در جدول زیر مقدارهای داده شده را به جای ‪ x‬قرار دهید؛ آیا در هر حالت نابرابری برقرار است؟‬
‫نامعادله‬ ‫‪x =   -1‬‬ ‫‪x=2‬‬ ‫‪x=3‬‬ ‫‪x=4‬‬ ‫‪x=7‬‬
‫‪2x+1<7‬‬ ‫‪2)-1(+1<7‬‬
‫↓‬
‫‪-1<7‬‬
‫نادرست‬

‫مجموعه مقادیری که به ازای آنها‪ ،‬نامعادله به نابرابری درست تبدیل شود‪ ،‬مجموعۀ جواب‬
‫نامعادله است‪ .‬با توجه به جدول باال‪ 4 ،‬و ‪ 7‬در مجموعه جواب این نامعادله است‪ .‬اکنون با توجه به‬
‫خاصیت های نابرابری ها و پاسخ به سؤاالت زیر‪ ،‬این نامعادله را حل کنید‪.‬‬
‫ــ دو طرف نامعادله را با ‪ -1‬جمع کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫نامعادله حاصل را در ضرب کنید یا دو طرف نامعادله را بر ‪ 2‬تقسیم کنید‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫ــ دو طرف‬
‫‪2‬‬
‫همه عددهای بزرگ تر از ‪ ،3‬مجموعه جواب این‬
‫مجموعه ٔ‬
‫ٔ‬ ‫ــ با توجه به نابرابری ‪ ،x<3‬در می یابیم که‬
‫نامعادله است‪ .‬چنانچه مجموعه جواب نامعادله را با ‪ D‬نمایش دهیم‪ ،‬خواهیم داشت‪.D=}x∈R|x<3{ :‬‬
‫می توان مجموعه جواب این نامعادله را روی محور عددهای حقیقی به صورت زیر نمایش داد‪.‬‬
‫‪x>3‬‬
‫‪x′‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪1‬‬
‫________ (‪+)-١‬‬ ‫×‬
‫‪2‬‬
‫________‬
‫‪2x + 1 > 7‬‬
‫‪92‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫مجموعه جواب نامعادله های زیر را مانند نمونه به دست آورید‪.‬‬

‫‪( 2x+7  ≤ 15‬الف‬ ‫ ‬
‫‪x 1 x − 1 ×6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x −1‬‬
‫(ب‬ ‫ ‬
‫‪x‬‬
‫< ‪−‬‬ ‫× ‪→ 6 × − 6 × < 6‬‬
‫‪3 2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬
‫)‪+ ( − x‬‬
‫)‪→ 2x − 3 < x − 1→ 2x − 3 + (− x) < x − 1+ (− x‬‬
‫‪+3‬‬
‫‪→ x − 3 < −1→ x < 2‬‬ ‫{‪D=}x∈R|x>2‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪x 1‬‬
‫‪( 3)x-1(≤2x+1‬ج‬ ‫(د ‬ ‫ ‬
‫‪x‬‬
‫‪(x + 7) − ≤ (3 − x) +‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4 2‬‬ ‫‪6‬‬

‫تمرین‬

‫‪1‬ــ در جاهای خالی نمادهای > یا < را جایگزین کنید‪.‬‬

‫الف) ‪ a-b=1‬است‪ .‬در این صورت ‪ .a b‬ج) اگر ‪ ،2)p-1( =2q-3‬در این صورت ‪.p q‬‬
‫‪a−b‬‬
‫در این صورت ‪.a b‬‬ ‫ ب) اگر ‪ ،u-v=-2‬در این صورت ‪ .u v‬د) اگر ‪= −3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬ــ عالمت عددهای حقیقی ‪ c, b, a‬را طوری تعیین کنید که نابرابری های زیر برقرار باشد‪:‬‬
‫‪a2‬‬
‫(الف‬ ‫‪2 >0‬‬ ‫(ب ‬ ‫‪<0‬‬ ‫‪( ab  < 0‬ج ‬ ‫(د ‬ ‫‪<0‬‬ ‫ ‬
‫‪ac‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪bc‬‬ ‫‪bc‬‬
‫‪3‬ــ مجموعه جواب نامعادله های زیر را به دست آورید‪.‬‬
‫‪y−3‬‬
‫‪( 2)x-3(+5>5-x‬الف‬ ‫(ج ‬ ‫ ‬
‫‪y‬‬
‫>‪−1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1+ q‬‬
‫≤ ‪ ( −2 −‬د  (‪( 3-2x ≤5)3-2x‬ب‬ ‫ ‬
‫‪q‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪  4‬ــ اگر ‪ a2 < b2‬آیا همواره می توان نتیجه گرفت‪a >b ،‬؟‬
‫‪  5‬ــ اگر ‪ a,b <0‬و ‪ ،a2 < b2‬نشان دهید ‪( a > b‬از اتحاد مزدوج کمک بگیرید)‪.‬‬
‫‪6‬ــ عبارت های کالمی زیر را به زبان ریاضی بنویسید‪.‬‬
‫الف) اگر پول علی را سه برابر کنیم‪ ،‬حداقل ‪ 30000‬تومان از دو برابر پولش بیشتر می شود‪.‬‬
‫ب) مجموع نصف عدد ‪ a‬و چهار برابر عدد ‪ ، b‬حداکثر ‪ 6‬واحد است‪.‬‬

‫‪93‬‬
‫‪7‬ــ دو نفر با وزن های ‪ 85‬و ‪ 65‬کیلوگرم به جنگلی رفتند‪ .‬آنها در این جنگل به منابع غذایی‬
‫دسترسی ندارند‪ .‬برای همین همراه خود مواد غذایی ای برده اند که ‪ 4500‬کیلوکالری انرژی دارد‪ .‬اگر‬
‫اندازه سه برابر وزن خود انرژی نیاز دارد‪ ،‬آنها حداکثر چند روز‬
‫ٔ‬ ‫فرض کنیم هر انسان روزانه حداقل به‬
‫می توانند با مواد غذایی خود در جنگل دوام بیاورند؟‬

‫خواندنی‬
‫خوارزمی‪ ،‬ابوعبدالله‪ ،‬محمد بن موسی‪ ،‬متول ّد خوارزم بوده و حدود سال ‪ 232‬هـ    ق‬
‫فوت کرده است‪ .‬این ریاضی دان‪ ،‬منجم‪ ،‬جغرافی دان و مورخ ایرانی یکی از بزرگ ترین‬
‫دانشمندان مسلمان و بزرگ ترین عالم زمان خود بود‪.‬‬
‫مقابله خوارزمی از آغاز تألیف‪ ،‬یعنی اوایل قرن سوم هجری برابر با‬
‫ٔ‬ ‫کتاب جبر و‬
‫قرن نهم میالدی و تا قرن شانزدهم میالدی‪ ،‬نزد ریاضی دانان به عنوان سند و حجت شناخته‬
‫ترجمه آن آمده است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫مقدمه کتاب جبر و مقابله و‬
‫ٔ‬ ‫می شده است‪ .‬در زیر بخشی از‬

‫به نام خداوند بخشنده مهربان‬

‫شایسته اوست؛ سپاسی آن چنان‪ ،‬که اگر بر‬
‫ٔ‬ ‫خدای راسپاس برنعمت هایش‪ ،‬بدان گونه که‬
‫آیینی که بر بندگان ستایشگر او فرض شده انجام شود «شکر» نامیده می شود‪ ،‬و باعث افزونی‬
‫نعمت می گردد‪ ،‬و ما را از دگرگونی های روزگار در امان می دارد تا به خداوندی اش گردن‬
‫نهیم‪ ،‬و خویشتن را در پیشگاه عزتش ناچیز شمریم‪ ،‬و در برابر کبریا و عظمتش فروتن شویم‪.‬‬
‫خدایی که محمد (ص) را در روزگاری به پیامبری فرستاد که پیوند مردم با پیامبران‬
‫گسسته شده‪ ،‬و حق ناشناخته مانده‪ ،‬و راه رستگاری ناپیدا گشته بود؛ پیامبری که با آمدنش‬
‫کوردالن بینا شدند و گمراهان از هالکت رهایی یافتند؛ به وجودش هر اندکی فزونی گرفت‬
‫و هر پراکندگی به پیوستگی و یگانگی انجامید‪.‬‬

‫‪94‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫�ف‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬

‫صل‬ ‫خط و معادله های خطی‬

‫‪.........................................................................................................................................................‬‬

‫‪6‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.........................................................................................................................................................‬‬
‫سقف صحن و سرای حرم مطهر سیدالشهدا‪ ،‬امام حسین (ع)‬
‫ِ‬ ‫بخشی از‬

‫کاربرد هندسه و خط ها در فرش بافی‪ ،‬کاشی کاری‪ ،‬نگارگری‪ ،‬خطاطی‪ ،‬گچ بری‪،‬‬

‫کتیبه نویسی‪ ،‬تذهیب و … غیرقابل انکار و بسیار حائز اهمیت است‪ .‬از انواع خط‬
‫برای ایجاد زاویه ها و جداسازی فضاها استفاده های فراوان می شود‪.‬‬

‫‪95‬‬
 ‫درس ّاول‪ :‬معادلۀ خط‬
‫وقتی دوچرخه سواری در حال حرکت است‪ ،‬بین‬
‫زمان و مسافتی که او طی می کند‪ ،‬رابطه ای وجود دارد‪.‬‬
‫بین زمان سوختن شمع و کوتاه شدن آن نیز رابطه ای دیده‬
‫شماره آن‬
‫ٔ‬ ‫می شود‪ .‬در الگوی عددی زیر نیز بین هر جمله و‬
‫رابطه ای هست که به صورت ‪ n→2n‬نمایش داده شده است‪:‬‬

‫‪1, 2 , 3 , 4 ,  , n‬‬
‫↓ ↓ ↓ ↓‬ ‫↓‬
‫‪2 4 6 8 ,  , 2n‬‬

‫فعالیت‬

‫دوچرخه سواری با سرعت ثابت دو متر در ثانیه درحال حرکت است؛ یعنی در هر ثانیه دو متر را‬
‫طی می کند‪ .‬جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬
‫ ‬
‫‪ 0‬زمان (ثانیه) ‪x‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪ 1/5‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪ 3‬‬ ‫‪ 3/5‬‬ ‫‪ 4‬‬ ‫‪ 5‬‬
‫ ‪ 0‬مسافت (متر) ‪y‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪y‬‬
‫بین زمان و مسافت طی شده چه رابطه ای‬
‫هست؟‬
‫پس از ‪ 100‬ثانیه چه مسافتی طی شده است؟‬
‫اگر ‪ x‬ثانیه بگذرد‪ ،‬چه مسافتی طی شده است؟‬
‫زوج عددهایی را که در جدول به دست آوردید‬
‫‪x ‬‬
‫نشان دهید و نمایش هر نقطه را‬ ‫‪y‬‬ ‫و به صورت‬
‫‪ ‬‬
‫روی نمودار مشخص کنید؛ این نقطه ها چه ویژگی‬
‫مشترکی دارند؟‬
‫اگر این نقطه ها را به هم وصل کنیم‪ ،‬چه شکلی‬
‫به دست می آید؟‬

‫‪x‬‬

‫‪96‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫‪1‬ــ اگر طول ضلع یک مربع را با ‪ x‬و محیط آن را با ‪ y‬نشان دهیم‪ ،‬چه رابطه ای بین ‪ x‬و ‪ y‬هست؟‬

‫______ =‪ y‬‬
‫→ ضلع (‪)x‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ 4   100 ‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬‫‪‬‬
‫→ محیط (‪)y‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪2‬ــ اگر طول ضلع یک مربع را با ‪ x‬و مساحت مربع را با ‪ y‬نشان دهیم‪ ،‬بین ‪ x‬و‪ y‬چه رابطه ای‬
‫هست؟ پس از کامل کردن جدول زیر‪ ،‬هر نقطه را روی نمودار پیدا کنید‪.‬‬
‫ ‬
‫‪ 0‬ضلع ‪x‬‬ ‫‪ 0/5‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪ 1/5 2‬‬ ‫‪ 2/5‬‬ ‫‪ 3‬‬
‫(سانتیمتر)‬
‫مساحت ‪y‬‬
‫ ‪( 0‬سانتیمتر‬ ‫‪0/25 1‬‬
‫مربع)‬

‫‪0‬‬
‫نقطه ها‬ ‫‪0‬‬
‫‪‬‬

‫آیا این نقطه ها هم روی یک خط راست قرار گرفتند؟‬

‫فعالیت‬

‫معادله ‪ x+y  = 10‬چند پاسخ دارد؟ پنج پاسخ آن را به صورت زیر بنویسید‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ‬

‫‪x = 1‬‬ ‫‪x = 2‬‬ ‫= ‪x‬‬ ‫= ‪x‬‬ ‫= ‪x‬‬

‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫= ‪y‬‬ ‫= ‪y‬‬ ‫‪y = 3‬‬ ‫‪y = 4‬‬ ‫‪y =0‬‬

‫توضیح دهید چگونه پاسخ های مختلف این معادله را می توان پیدا کرد؟‬
‫آیا تساوی برای ‪ x=2‬و ‪ y=5‬برقرار است؟‬
‫توضیح دهید چرا این تساوی معادله است و اتحاد نیست؟‬

‫‪97‬‬
‫‪2‬ــ در شکل زیر نمودار یک خط داده شده است‪ .‬جدول زیر را با توجه به نمودار خط کامل‬
‫کنید‪.‬‬

‫‪( x 0‬طول نقطه)‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪ -1‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪ -2‬‬

‫‪( y 2‬عرض نقطه)‬

‫‪x ‬‬ ‫‪0 ‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫بین طول و عرض نقطه ها چه رابطه ای هست؟ این رابطه را به صورت یک معادله بنویسید‪.‬‬
‫‪3‬ــ پنج جواب برای هر یک از معادله های زیر بنویسید‪.‬‬
‫‪3x-4y=12‬‬ ‫‪ y= 2x-1‬‬ ‫ ‬

‫= ‪x = x‬‬ ‫= ‪x = x = x‬‬ ‫= ‪x = x = x‬‬ ‫= ‪x‬‬ ‫= ‪x‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫ ‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫= ‪y = y‬‬ ‫= ‪y = y = y‬‬ ‫= ‪y = y = y‬‬ ‫= ‪y‬‬ ‫= ‪y‬‬

‫معادله سمت راست ساده تر و سریع تر است یا در معادله‬

‫ٔ‬ ‫توضیح دهید که پیداکردن جواب در‬
‫سمت چپ؟‬
‫ ‬
‫معادله یک خط است؛ زیرا درصورتی که تمام‬
‫ٔ‬ ‫هر معادله به صورت کلی ‪y=ax+b‬‬
‫پاسخ های آن معادله را به صورت نقطه روی دستگاه مختصات نمایش دهیم‪ ،‬شکل یک‬
‫معادله باال‬
‫ٔ‬ ‫رابطه خطی دارند‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫خط به دست می آید؛ به همین دلیل می گوییم ‪ x‬و ‪ y‬با هم‬
‫بی شمار جواب دارد؛ ولی اتحاد نیست‪.‬‬

‫معادله یک خط است که در آن ‪ a = 1‬و ‪ b=2‬فرض شده است و نمودار‬

‫ٔ‬ ‫به عنوان مثال ‪y=x+2‬‬
‫آن را در باال مالحظه کردید‪.‬‬

‫‪98‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫معادله زیر را رسم کنید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ نمودار خط های با‬

‫‪3‬‬
‫‪y=-x+3‬‬ ‫=‪y‬‬ ‫‪x +2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪0‬‬
‫‪2‬ــ آیا خط ‪ y=3x‬از مبدأ مختصات (یعنی نقطه ‪ )  ‬می گذرد؟ چرا؟‬
‫‪0‬‬
‫معادله خطی مانند ‪،y=3x‬‬
‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ اگر در معادله ‪ y= ax‬به جای ‪ a‬عددهای مختلفی قرار دهیم‪ ،‬بی شمار‬
‫‪ y=2x ،y=-x‬و … به دست می آید‪ .‬آیا می توان گفت تمام این خط ها از مبدأ مختصات می گذرند؟‬

‫معادله خط هایی است که از مبدأ مختصات می گذرند‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫‪ y=ax‬صورت کلی‬

‫فعالیت‬

‫‪1‬ــ در هر مورد دو نقطه از یک خط داده شده است؛ ابتدا خط را رسم کنید و سپس مانند نمونه‬
‫معادله خط را حدس بزنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫با توجه به مختصات هر نقطه‬

‫‪0 1‬‬ ‫‪0  1 ‬‬ ‫‪0 3 ‬‬

‫‪0 2‬‬ ‫‪(   ‬الف ‬ ‫ ‪‬‬ ‫‪(   ‬ب‬ ‫‪‬‬ ‫ ‬
‫‪ ‬‬ ‫‪0  −1‬‬ ‫‪0 1 ‬‬
‫‪y=2x‬‬ ‫ ‬

‫نقطه دیگر را روی هر خط به دست آورید‪.‬‬

‫‪2‬ــ در فعالیت ‪ 1‬برای هر مورد‪ ،‬مختصات دو ٔ‬
‫‪99‬‬
 ‫‪60‬‬ ‫‪6 ‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪ ‬روی خط قرار دارد؟‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬و‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬و‬ ‫‪‬‬ ‫‪3‬ــ در قسمت (ب) کدام یک از نقطه ها با مختصات‬
‫‪20‬‬ ‫‪3 ‬‬ ‫‪2‬‬

‫کار در کالس‬

‫‪1‬ــ مختصات نقطه ای به طول ‪ 2‬را روی خط ‪ y=2x-1‬پیدا کنید‪.‬‬

‫معادله خط‬
‫ٔ‬ ‫با استفاده از‬ ‫با استفاده از نمودار خط‬
‫‪y = 2x − 1‬‬

‫‪y = 2× 2 − 1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪1‬‬
‫پیدا کنید‪.‬‬ ‫‪2‬ــ مختصات نقطه ای به عرض ‪ -3‬را روی خط ‪y = − x + 2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬ــ مختصات محل برخورد خط ‪ y=5x+1‬را با محورهای مختصات پیدا کنید‪.‬‬

‫تمرین‬

‫‪1‬‬
‫را رسم کنید‪.‬‬ ‫‪y = x +4‬‬ ‫معادله‬
‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ خط به‬
‫‪2‬‬

‫‪ 2‬‬
‫روی این خط است‪.‬‬ ‫‪ −1‬‬ ‫نقطه‬
‫الف) آیا ٔ‬
‫‪ ‬‬
‫ب) مختصات نقطه های برخورد خط را با محورهای مختصات پیدا کنید‪.‬‬
‫ج) نقطه ای از این خط‪ ،‬به طول ‪ -1‬را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪100‬‬
‫رابطه‬
‫‪2‬ــ طول یک فنر ‪ 10‬سانتی متر است‪ .‬وقتی وزنه ای به جرم ‪ x‬به آن وصل شود‪ ،‬طول فنر از ٔ‬
‫‪ y=0/8x+ 10‬پیدا می شود‪ .‬اگر وزنه ای به جرم ‪ 5‬کیلوگرم به آن وصل شود‪ ،‬طول فنر چقدر می شود؟‬

‫‪y‬‬

‫رابطه رشد قد انسان را از هنگام تولد تا بزرگسالی نشان می دهد؟‬

‫‪3‬ــ کدام یک از نمودارهای زیر ٔ‬
‫با توجه به وضعیت های مختلف‪ ،‬نمودار آن را توصیف کنید؛ برای مثال بگویید محل برخورد نمودار‬
‫با محور ‪ y‬به چه معناست؟‬
‫قد‬ ‫قد‬ ‫قد‬ ‫قد‬

‫    زمان‬ ‫زمان‬ ‫   زمان‬ ‫زمان‬

‫معادله خط را حدس بزنید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫‪4‬ــ دو نقطه از یک خط داده شده است؛‬

‫‪1 ‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2 ‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1 ‬‬

‫(الف‬ ‫‪3 ‬‬ ‫و‬ ‫‪0‬‬ ‫(ب ‬ ‫‪1‬‬ ‫و‬ ‫‪3 ‬‬ ‫(ج ‬ ‫‪1‬‬ ‫و‬ ‫‪4‬‬ ‫ ‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬

‫معادله ‪ y=-x+2‬را با محورهای مختصات بیابید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫‪5‬ــ مختصات محل برخورد خط به‬

‫‪3‬‬
‫نقطه ‪ 5‬باشد‪.‬‬
‫را بیابید که طول آن ٔ‬ ‫‪y = − x +4‬‬ ‫معادله‬
‫ٔ‬ ‫‪  6‬ــ مختصات نقطه ای از خط به‬
‫‪5‬‬
‫‪7‬ــ خط ‪ y = − 1 x + 2‬را رسم کنید‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ −2‬‬
‫روی این خط قرار دارد؟ نقطه ای به طول ‪ -١‬روی این خط پیدا کنید‪.‬‬ ‫‪ 3‬‬ ‫نقطه‬
‫آیا ٔ‬
‫‪ ‬‬
‫نقطه ای به عرض ‪ -٢‬روی این خط پیدا کنید‪.‬‬
‫محل برخورد خط را با محورهای مختصات پیدا کنید‪.‬‬

‫‪101‬‬
 ‫درس دوم‪ :‬شیب خط و عرض از مبدأ‬

‫فعالیت‬

‫‪1‬ــ خط های به معادله های زیر را در یک دستگاه محور مختصات رسم کنید؛ هرخط را با یک‬
‫رنگ بکشید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ ‪( y= x‬الف‬ ‫‪( y=x‬ب‬ ‫‪( y=3x‬ج ‬ ‫‪( y=-x‬د ‬ ‫‪( y=-2x‬هـ ‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬

‫تمام این خط ها از مبدأ مختصات می گذرند؛ تفاوت آنها‬

‫زاویه هر خط را مانند نمونه با قسمت مثبت محور‬ ‫در چیست؟ ٔ‬
‫طول ها مشخص کنید‪ .‬در خط های الف‪ ،‬ب و ج چه رابطه ای‬
‫بین ضریب ‪ x‬و این زاویه وجود دارد؟‬
‫خط های د و هـ چه نوع زاویه ای با جهت مثبت محور‬
‫=‬
‫‪x‬ها می سازد؟‬
‫‪x‬‬

‫‪y‬‬

‫‪2‬ــ خط های به معادله های زیر را در یک دستگاه‬

‫مختصات رسم کنید؛ هر خط را با یک رنگ بکشید‪.‬‬
‫‪y=2x-1 , y=2x , y=2x+3‬‬
‫معادله این خط ها ضریب ‪ x‬برابر با ‪ 2‬است که به‬
‫ٔ‬ ‫در‬
‫زاویه‬
‫آن شیب خط می گوییم‪ .‬تفاوت خط ها در چیست؟ ٔ‬
‫خط ها را با محور ‪x‬ها با هم مقایسه کنید؛ چرا این خط ها‬
‫با هم موازی اند؟‬
‫بین محل برخورد خط با محور عرض ها و عدد‬
‫ثابت معادله چه رابطه ای می بینید؟‬

‫زاویه خط‬
‫معادله خط ‪ ،y= ax+b‬عدد ‪ ،a‬شیب خط نامیده می شود‪ .‬با تغییر ‪ٔ a‬‬
‫ٔ‬ ‫در‬
‫ دهنده محل برخورد خط با محور‬
‫با جهت مثبت محور طول ها تغییر می کند‪ .‬عدد ‪ b‬نشان ٔ‬
‫عرض هاست؛ به همین دلیل به آن عرض از مبدأ می گویند‪.‬‬

‫معادله ‪ ،y  =  -3x+2‬عرض از مبدأ ‪ 2‬و شیب خط‪ -3 ،‬است‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫به عنوان مثال در خط به‬
‫‪102‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫‪1‬ــ در هر یک از معادله های زیر‪ ،‬شیب و عرض از مبدأ خط را مشخص کنید‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪y=2x-4‬‬ ‫‪ y = −‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪y   =   -3x+1‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬
‫معادله خطی را بنویسید که‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ‬
‫الف) شیب آن ‪ -2‬و عرض از مبدأ آن ‪ -1‬باشد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫باشد و محور عرض ها را در نقطه ای به عرض ‪ 3‬قطع کند‪.‬‬ ‫ب) شیب آن‬
‫‪2‬‬
‫‪0 ‬‬
‫بگذرد‪.‬‬ ‫‪4‬‬ ‫نقطه‬
‫ج) با خط‪ y=2x +1‬موازی باشد و از ٔ‬
‫‪ ‬‬
‫‪1‬‬
‫بگذرد‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫نقطه‬
‫معادله خطی را بنویسید که شیب آن ‪ 2‬باشد و از ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ‬
‫‪ ‬‬
‫معادله خط‬
‫= ‪y = ax + b → y = 2x + b → 2 = 2 × 1+ b → b‬‬ ‫= ‪→ y‬‬
‫↓‬ ‫↓ ↓‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2 1‬‬
‫فعالیت‬

‫‪1‬ــ در  تصویر زیر‪ ،‬سه نوع راه پله می بینید؛ در هر سه مورد ارتفاعی که باال می روید‪ ،‬یکسان است‪.‬‬
‫الف‬ ‫ب‬ ‫ج‬ ‫کدام راه پله شیب‬
‫‪y‬‬
‫بیشتری دارد؟‬
‫کدام یک‪ ،‬تعداد پله‪،‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪3‬‬
‫بیشتری دارد؟‬
‫باال رفتن از کدام یک ساده تر است؟‬
‫‪A‬‬
‫‪2‬ــ در محورهای مختصات مقابل‪ ،‬کدام خط شیب‬
‫‪y B‬‬ ‫بیشتری دارد؟‬
‫‪O‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪H‬‬ ‫نقطه های ‪ A‬و ‪ B‬طول ثابتی دارند ولی عرض آنها‬
‫متفاوت است‪.‬‬
‫کدام یک از دو نسبت زیر بزرگ تر است؟ چرا؟‬
‫‪AH‬‬ ‫‪BH‬‬
‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫این دو نسبت چه ارتباطی با شیب خط ها دارد؟‬
‫‪103‬‬
 ‫نقطه دلخواه‬
‫معادله ‪ y = 2x - 1‬دو ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪٣‬ــ روی خط ‪ d1‬به‬
‫‪d1‬‬
‫ الزاویه‬
‫ٔ‬ ‫مثل ‪ A‬و ‪ B‬درنظر گرفته ایم‪ .‬با توجه به مثلث قائم‬
‫ایجاد شده‪ ،‬شیب خط را به دست آورده ایم‪.‬‬
‫‪ = EB = 2 = 2‬شیب خط ‪d1‬‬ ‫ ‬
‫‪EA‬‬ ‫‪1‬‬
‫نقطه ‪ C‬و ‪ D‬نیز با توجه به مثلث رسم شده‪،‬‬
‫برای دو ٔ‬
‫‪D‬‬ ‫شیب خط را پیدا کنید‪.‬‬
‫نقطه دلخواه دیگر روی خط درنظر بگیرید و با رسم‬
‫دو ٔ‬
‫‪C‬‬
‫یک مثلث قائم الزاویه شیب خط را دوباره پیدا کنید‪.‬‬
‫‪F‬‬

‫‪B‬‬

‫‪A‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪B‬‬

‫زاویه بزرگ تر از ‪ ٩٠°‬می سازد؛ پس‬

‫‪٤‬ــ خط ‪ d2‬با محور طول‪ٔ ،‬‬ ‫‪A‬‬
‫شیب خط‪ ،‬منفی می شود‪ .‬با توجه به مثلث های رسم شده مقدار شیب‬ ‫‪E‬‬

‫خط ‪ d2‬را پیدا کنید‪.‬‬

‫= ‪ = −‬شیب خط ‪d2‬‬ ‫‪EB‬‬ ‫ ‬
‫‪EA‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪D‬‬
‫نقطه ‪  ‬قطع کرده است یا عرض‬‫خط ‪ d2‬محور عرض ها را در ٔ‬
‫‪1‬‬
‫معادله خط ‪ d2‬را بنویسید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫از مبدأ آن ‪ ١‬است‪.‬‬
‫معادله خط‬
‫ٔ‬ ‫‪  5‬ــ با توجه به این بیان از شیب خط‪ ،‬در زیر مراحل رسم‬
‫‪ y =2x-1‬با روش دیگری مشخص شده است؛ این روش را توضیح دهید‪.‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪C d2‬‬

‫(‪ )1‬خط از این نقطه می گذرد‪.‬‬ ‫(‪ )3‬با داشتن دو نقطه خط رسم می شود‪ )2( .‬با توجه به مقدار شیب نقطۀ دیگر پیدا می شود‪.‬‬
‫‪104‬‬
 ‫فعالیت‬

‫‪2 ‬‬ ‫‪2‬‬

‫را در دستگاه‬ ‫‪ −1‬‬ ‫و‬ ‫‪0 ‬‬ ‫‪1‬ــ نقطه های‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫مختصات نشان دهید و خطی را رسم کنید که از این‬
‫دو نقطه می گذرد‪.‬‬
‫روی خط‪ ،‬دو نقطه انتخاب کنید و مختصات‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫آنها را بنویسید‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫نقطه دیگری روی این خط در نظر بگیریم‪،‬‬
‫اگر ٔ‬
‫طول آن برابر است با‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ‬‬ ‫نقطه دلخواه به طول ‪ 2‬بنویسید و روی محور مختصات نشان دهید‪:‬‬ ‫یک ٔ‬
‫‪ ‬‬
‫معادله آنها به صورت ‪ x=2‬است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫تمام نقطه ها به طول ‪ 2‬روی خط باال قرار می گیرند و‬
‫‪2‬ــ صورت کلی معادله های خطی به صورت ‪ ax+by = c‬است‪.‬‬
‫معادله خط را بنویسید؛ کدام خط از مبدأ می گذرد؟‬
‫ٔ‬ ‫الف) با توجه به مقدارهای نوشته شده‪،‬‬
‫→ ‪a=2 , b=3 , c=4‬‬ ‫ ‬
‫→ ‪a=-1 , b=2 , c=0‬‬ ‫ ‬
‫ب) با توجه به خط های داده شده‪ ،‬مقدارهای ‪ b ،a‬و ‪ c‬را پیدا کنید‪.‬‬
‫=‪-3x+2y=2 → a= b= c‬‬
‫→ ‪ y= 2x+1‬‬ ‫=‪a= b= c‬‬ ‫ ‬
‫ج) برای خط ‪ x=2‬مقدارهای ‪ b، a‬و ‪ c‬را بنویسید‪.‬‬

‫‪ax + by = c → x = 2‬‬
‫ ‬
‫↓‬ ‫↓‬ ‫↓‬
‫‪3‬ــ مختصات نقطه های مشخص شده را روی خط بنویسید‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C D‬‬
‫‪A=‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ B = ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪C=‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ D = ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪105‬‬
 ‫این نقطه ها چه ویژگی مشترکی دارند؟‬
‫معادله خط رسم شده را بنویسید‪.‬‬
‫ٔ‬
‫ِ‬
‫معادله خط رسم شده‬ ‫در شکل کلی معادله های خطی به جای ‪ b ،a‬و ‪ c‬چه عددهایی قرار دهیم تا‬
‫ٔ‬
‫به دست آید؟‬
‫‪ax + by = c‬‬ ‫ ‬
‫↓‬ ‫↓‬ ‫↓‬
‫‪4‬ــ مانند نمونه برای خط های داده شده شیب و عرض از مبدأ را پیدا کنید‪.‬‬
‫شیب‬ ‫عرض از مبدأ‬
‫‪4‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪2y − 4x = 8 → 2y = 4x + 8 → y = x + → y=2x+4‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3x-2y=6‬‬
‫  ‬ ‫ ‬
‫‪x+3y-9=0‬‬ ‫ ‬

‫کار در کالس‬

‫‪1‬ــ معادله های خط های رسم شده را در دستگاه مختصات مقابل‬

‫کنار هر کدام بنویسید‪.‬‬

‫‪2‬ــ از برخورد دو خط ‪ y  =   -3‬و  ‪ x  =  2‬کدام نقطه به دست می آید؟‬

‫‪2‬‬
‫بگذرد‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬ــ معادله ای خطی بنویسید که موازی محور ‪ x‬ها باشد و از نقطه‬
‫‪ ‬‬

‫تمرین‬

‫زاویه‬
‫معادله ‪ y=3‬و ‪ x  =   -2‬را رسم و مختصات محل برخورد آنها را پیدا کنید‪ٔ .‬‬
‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ خط های به‬
‫بین این دو خط چند درجه است؟‬
‫معادله محور طول ها و محور عرض ها را بنویسید؛ محل برخورد آنها چه نقطه ای است؟‬
‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ‬
‫‪3‬ــ شیب و عرض از مبدأ خط های زیر را پیدا و سپس آن خط ها را رسم کنید‪.‬‬
‫‪3y-2x  =  6   4x-2y  =   8   2x-y  =   3‬‬ ‫ ‬
‫‪106‬‬
‫‪4‬ــ خط ‪ y=ax+b‬را درنظر بگیرید‪ .‬در هر یک از حالت های مورد نظر‪ ،‬خط را مانند نمونه در‬
‫دستگاه مختصات رسم کنید‪.‬‬

‫‪a <0‬‬ ‫‪a <0‬‬ ‫‪a >0‬‬ ‫‪ a >0‬‬

‫‪b <0‬‬ ‫‪ b >0‬‬ ‫‪ b <0‬‬ ‫‪ b >0‬‬
‫معادله خط های زیر را بنویسید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪5‬ــ‬

‫‪1‬‬
‫بگذرد‪.‬‬ ‫‪ −1‬‬ ‫‪6‬ــ معادله خطی بنویسید که با خط ‪ 2y-4x=5‬موازی باشد و از نقطه‬
‫‪ ‬‬
‫‪ x2 ‬‬ ‫‪7‬ــ با توجه به شکل مقابل نشان دهید‪.‬‬
‫‪B ‬‬
‫‪ y2 ‬‬

‫‪ = y2 − y1‬شیب خط‬
‫‪ x1 ‬‬
‫‪A ‬‬
‫‪x2 − x1‬‬
‫‪ y1 ‬‬ ‫‪y2‬‬

‫‪y1‬‬

‫‪x1‬‬
‫‪x2‬‬

‫‪ 4‬‬ ‫‪3 ‬‬

‫معادله خط را بنویسید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ ‬دو نقطه از یک خط هستند؛ شیب خط را پیدا کنید و‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬و‬ ‫‪‬‬ ‫‪  8‬ــ‬
‫‪ −1‬‬ ‫‪2 ‬‬

‫‪107‬‬
 ‫درس سوم‪ :‬دستگاه معادله های خطی‬

‫فعالیت‬

‫هزینه اشتراک یک خط اینترنت روی تلفن همراه ‪ 3000‬تومان مبلغ ثابت و ‪ 2000‬تومان‬ ‫‪1‬ــ ٔ‬
‫هزینه کلّی ‪ x‬ساعت استفاده از اینترنت را با ‪ y‬نشان دهید و رابطه ای‬
‫برای هر ساعت استفاده است‪ٔ .‬‬
‫بین ‪ y‬و ‪ x‬بنویسید‪.‬‬
‫‪y‬‬
‫یک نوع دیگر از اشتراک اینترنت بدون مبلغ‬
‫بر حسب ‪ ١٠٠٠‬تومان‬

‫ثابت است؛ ولی برای هر ساعت استفاده‪ 3000 ،‬تومان‬

‫هزینه اشتراک (‪ )y‬و ‪ x‬ساعت‬
‫هزینه دارد‪ .‬رابطه ای بین ٔ‬
‫استفاده از اینترنت را در این حالت بنویسید‪.‬‬
‫دو خط به معادله های فوق را در دستگاه‬
‫مختصات مقابل رسم کنید‪ .‬محل برخورد این دو خط‬
‫چه ویژگی ای  دارد؟ برای ‪ 1/5‬ساعت استفاده‪ ،‬کدام‬
‫نوع اشتراک بهتر است؟ بعد از چند ساعت استفاده‬
‫از اینترنت‪ ،‬اشتراک نوع اول به صرفه خواهد بود؟‬
‫‪x‬‬
‫بر حسب ساعت‬

‫معادله ‪ y=2x-1‬چند جواب دارد؟ نمودار‬‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ‬

‫آن را رسم کنید‪.‬‬
‫معادله ‪ y  = -x +2‬چند جواب دارد؟‬
‫ٔ‬
‫نمودار آن را رسم کنید‪ .‬توضیح دهید چگونه‬
‫یک جواب مشترک برای این دو معادله پیدا می کنید‪.‬‬

‫‪108‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫با رسم خط ها‪ ،‬دستگاه معادله های خطی زیر را حل کنید؛ یعنی یک جواب مشترک برای دو‬
‫معادله پیدا کنید‪.‬‬
‫‪x − y = 1‬‬ ‫‪2x − y = 3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫ ‬
‫‪x + y = 3‬‬ ‫‪ x + 2y = 3‬‬

‫فعالیت‬

‫معادله ‪4x-6y=٨‬‬
‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ خط ‪ 2x-3y=4‬را رسم کنید‪ .‬خط به‬
‫معادله باال دو برابر شده است‪ ،‬رسم کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫را که در آن تمام عددهای‬
‫الف) آیا خط جدیدی به دست آمد؟‬
‫ی‬ ‫�گ � ض� � ی ب‬
‫ب) چه نتیجه ای می گیرید؟ ا ر ت مام ر � های عددی �ک م ٔ‬
‫عادله‬
‫ر� �ک�ن ی�م ________________________‬ ‫�خط را رد ی�ک عدد ض� ب‬

‫معادله خطی بی شمار جواب‬

‫ٔ‬ ‫ج) آیا می توان گفت این دستگاه‬
‫دارد؟ چرا؟‬
‫‪٢ x - 3y = 4‬‬ ‫ ‬
‫‪4x - 6y = 8‬‬ ‫ ‬

‫‪109‬‬
 ‫‪2‬ــ به مثال های زیر توجه کنید‪:‬‬

‫‪2kg‬‬
‫‪2=2‬‬ ‫‪x = x‬‬ ‫‪1kg 1kg‬‬
‫=‬
‫(الف‬ ‫‪+ 5=5‬‬ ‫(ب‬ ‫‪+ 2x = 2x‬‬ ‫ (ج‬
‫‪7=7‬‬ ‫‪3x = 3x‬‬ ‫‪1kg‬‬
‫=‬ ‫‪1kg‬‬

‫‪1kg 1kg 1kg‬‬ ‫‪1kg 2kg‬‬

‫=‬
‫از این مثال چه نتیجه ای می گیرید؟ ا�گر دو ط فر� دو ت�ساوی را ب�ا هم ج�مع �ک�ن ی�م‪_______________ ،‬‬
‫‪3‬ــ با توجه به نتیجه هایی که از سؤال های باال گرفتید‪ ،‬توضیح دهید که چگونه دستگاه معادله های‬
‫زیر حل شده است‪ .‬در هر قسمت مشخص کنید از کدام نتیجه استفاده شده است‪.‬‬

‫(الف‬ ‫{‬‫‪x − y =1‬‬

‫‪+ x+y=3‬‬ ‫(ب‬ ‫{‬
‫‪2 × 2x − y = 3‬‬
‫⇒‬
‫‪4x − 2y = 6‬‬
‫‪x + 2y = 4 + x + 2y = 4‬‬ ‫{‬
‫‪2x = 4‬‬ ‫‪5x =10‬‬
‫ ‬ ‫ ‬
‫  ‪ x+y=3‬و ‪x=2‬‬ ‫‪ x+2y=4‬و ‪ x=2‬‬

‫‪2+ y = 3 → y =1‬‬ ‫‪ 2+2y =4‬‬

‫ ‬
‫‪2y = 2 → y = 1‬‬
‫‪ : 2‬جواب دستگاه‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫ ‬
‫‪ :  ‬جواب دستگاه‬
‫‪1‬‬

‫یکی از راه های حل کردن دستگاه معادله های خطی‪ ،‬حذف کردن ‪ x‬یا ‪ y‬است تا‬
‫معادله یک مجهولی برسیم؛ نام این روش‪ ،‬حذفی است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫به یک‬

‫کار در کالس‬

‫دستگاه های معادله های خطی زیر را حل کنید‪.‬‬

‫‪x − y = 3‬‬ ‫‪3 x − 5 y = 1‬‬ ‫‪3 x + 2y = 50‬‬

‫(‪1‬‬ ‫‪‬‬ ‫(‪ 2‬‬ ‫‪‬‬ ‫(‪ 3‬‬ ‫‪‬‬ ‫ ‬
‫‪4x + 2y = 6‬‬ ‫‪2x + 3 y = 7‬‬ ‫‪2x + 2y = 35‬‬
‫‪110‬‬
 ‫فعالیت‬

‫‪1‬ــ دستگاه معادله های خطی زیر را به روش دیگری نیز می توان حل کرد‪.‬‬

‫‪2x − 3 y = 5‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ ‬
‫‪ y = 3 x − 3‬‬

‫معادله‬
‫ٔ‬ ‫معادله یک مجهولی برسیم؛ بنابراین مقدار ‪ y‬را از‬
‫ٔ‬ ‫(راهنمایی‪ :‬هدف این است که به یک‬
‫معادله یک مجهولی به دست آید؛ نام این روش‪ ،‬جایگزینی است)‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫معادله باال قرار دهید تا یک‬
‫ٔ‬ ‫پایین در‬
‫) ‪2x-3‬‬ ‫‪(= 5‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬ــ «طول یک مستطیل از دو برابر عرض آن ‪ 3‬سانتی متر کمتر است‪ .‬اگر محیط مستطیل‬
‫‪ 24‬سانتیمتر باشد‪ ،‬طول و عرض مستطیل را پیدا کنید‪ ».‬این مسئله توسط سه دانش آموز حل شده‬
‫است‪ .‬روش های هر کدام را توضیح دهید و کامل کنید‪.‬‬
‫روش ‪:1‬‬
‫ ‪ :2x-3‬طول مستطیل و ‪ :x‬عرض مستطیل‬
‫‪ =2)x+2x-3(=24‬محیط‬ ‫ ‬
‫روش ‪:2‬‬
‫‪ :y‬طول مستطیل و ‪ :x‬عرض مستطیل‬ ‫ ‬

‫{‬ ‫‪y = 2x − 3‬‬

‫→‬ ‫{‬
‫‪2x − y = 3‬‬
‫‪2(x + y) = 24 − 2x + 2y = 24‬‬ ‫ ‬
‫‪− y − 2y = 3 − 24‬‬

‫روش ‪:3‬‬
‫‪ :y‬طول مستطیل و ‪ :x‬عرض مستطیل‬ ‫ ‬
‫‪ y = 2x − 3‬‬
‫‪‬‬ ‫ ‬
‫‪2(x + y) = 24 → 2(x + 2x − 3) = 24‬‬

‫بین روش های اول و سوم چه شباهتی هست؟‬

‫‪111‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫دستگاه های زیر را به روش جایگزینی حل کنید‪.‬‬

‫‪3 x − y = 6‬‬
‫‪x − 3 y = 7‬‬ ‫‪‬‬
‫(‪1‬‬ ‫‪‬‬ ‫(‪ 2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ ‬
‫‪2x − 7 y = 15‬‬ ‫‪2x + 3 y = 8‬‬

‫تمرین‬

‫‪1‬ــ دستگاه های زیر را حل کنید‪.‬‬

‫‪ x −1 y −1 1‬‬
‫‪2(x − y) + 3 y = 4‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬
‫(‪ 1‬‬ ‫‪‬‬ ‫(‪ 2‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫ ‬
‫‪3 x − 2(2x − y) = 7‬‬ ‫‪ x + y = 4‬‬

‫‪2‬ــ یک جواب برای ‪ x‬و ‪ y‬طوری تعیین کنید که تساوی زیر برقرار باشد‪.‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪=3‬‬
‫‪٢x-y-2‬‬ ‫‪x+y-1‬‬
‫ ‬
‫معادله خطی بنویسید که از محل برخورد دو خط ‪ x-y=1‬و ‪ x+y=1‬بگذرد و شیب آن‬ ‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ‬
‫‪2‬‬
‫‪ −‬باشد‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫معادله خط های زیادی به دست‬
‫ٔ‬ ‫معادله ‪ y  =   ax +1‬اگر به جای ‪ a‬عددهای مختلفی قرار دهیم‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫‪4‬ــ در‬
‫می آید‪ .‬به ازای ‪ a=1‬و ‪ a=2‬و ‪ a=-1‬این خط ها را رسم کنید؛ این خطوط چه ویژگی مشترکی دارند؟‬
‫‪  5‬ــ در یک مزرعه‪ 20 ،‬شترمرغ و گاو وجود دارد‪ .‬پاهای آنها ‪ 56‬عدد است‪ .‬در این مزرعه‬
‫چند شترمرغ و چند گاو وجود دارد؟ (شترمرغ ‪ 2‬پا و گاو ‪ 4‬پا دارد)‬
‫معادله خطی زیر را از دو روش حذفی و ترسیمی حل کنید‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪6‬ــ دستگاه‬

‫‪2x − 3 y = 7‬‬
‫‪‬‬ ‫ ‬
‫‪4x − 6 y = 5‬‬
‫آیا این دستگاه جواب دارد؟‬
‫نقطه مشترکی به عنوان جواب معادله‬
‫شیب هر دو خط را به دست آورید‪ .‬توضیح دهید چرا ٔ‬
‫به دست نمی آید‪.‬‬
‫‪7‬ــ مجموع سن علی و پدرش ‪ 70‬سال و اختالف آنها ‪ 26‬سال است‪ .‬سن هر یک را با تشکیل‬
‫دستگاه معادالت به دست آورید‪.‬‬
‫‪112‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫�ف‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬

‫عبارت هایگویا‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬

‫‪7‬‬ ‫صل‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪.....................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................‬‬
‫پل طبیعت (تهران)‬
‫پل خیبر‬

‫پل ها نقش اساسی در زندگی انسان دارند‪ .‬انواع مختلفی از پل ها وجود دارند و در موارد زیادی نیروهای وارد‬
‫بر آنها از فرمول هایی به دست می آید که با یک عبارت گویا بیان می شوند‪ .‬مثالً در مورد پل های عابر پیاده بار‬
‫‪1500‬‬
‫محاسباتی از دستور ‪ 200 + L + 50‬به دست می آید که در آن ‪ L‬طول بارگذاری شده برحسب متر است‪.‬‬

‫‪113‬‬
 ‫درس اوّل‪ :‬معرفی و ساده کردن عبارت های گویا‬
‫مسئله‬
‫‪2‬‬
‫طول مستطیلی ‪ 4‬سانتی​متر از عرض آن بیشتر است‪ .‬اگر نسبت عرض به طول این مستطیل‬
‫‪3‬‬
‫باشد‪ ،‬طول و عرض آن را به دست آورید‪.‬‬
‫اگر ‪ x‬را عرض مستطیل درنظر بگیریم‪ ،‬طول آن ‪ x+4‬است و نسبت عرض به طول را می توان‬
‫نمایش داد؛ بنابراین‪:‬‬ ‫با‬
‫‪x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪x +4‬‬
‫ ‬
‫‪x‬‬
‫=‬
‫‪x +4‬‬ ‫‪3‬‬
‫عرض ‪⇒ 3x = 2x+8 ⇒ x=8‬‬ ‫‪ =12‬طول‬ ‫ ‬
‫را‪ ،‬که نسبت دو چندجمله ای است‪ ،‬عبارت گویا می نامیم‪.‬‬ ‫عبارت‬
‫‪x‬‬
‫‪x +4‬‬

‫به طور کلی هر عبارت گویا‪ ،‬کسری است که صورت و مخرج آن چند جمله ای باشد‪.‬‬

‫از عبارت های گویا در ریاضیات‪ ،‬علوم‪ ،‬پزشکی‪ ،‬مهندسی‪ ،‬اقتصاد و بسیاری از زمینه های‬
‫دیگر استفاده می شود؛ به طور مثال سرعت متوسط اتومبیلی که مسیری را با سرعت ‪ v1‬طی کرده و‬
‫‪2v1v2‬‬
‫به دست می آید که عبارت گویای‬ ‫رابطه‬
‫ٔ‬ ‫سپس از همان مسیر با سرعت ‪ v2‬بازگشته است‪ ،‬از‬
‫‪v1 + v2‬‬
‫جبری است‪ .‬برخی از مثال های دیگر از این قرار است‪:‬‬
‫‪2k‬‬
‫‪a+b‬‬ ‫محاسبه جرم یک جسم با‬
‫ٔ‬
‫میانگین حسابی دو عدد‬ ‫‪v2‬‬
‫‪2‬‬ ‫سرعت ‪ v‬و انرژی جنبشی ‪k‬‬
‫‪a‬و‪b‬‬
‫با توجه به تعریف باال عبارت های زیر گویا هستند‪:‬‬
‫‪2x − 5‬‬ ‫‪x +5‬‬ ‫‪−a‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x−3‬‬ ‫‪x2 − 3 x + 1‬‬
‫و‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫‪x‬‬
‫و‬ ‫‪9xy‬‬
‫ ‬
‫‪5x 3 − 2x2 + 1‬‬ ‫‪x −1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪3x + 7‬‬ ‫‪xy2‬‬ ‫‪x3‬‬ ‫‪−a‬‬

‫و‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ ‪ x3+2x-7‬و‬
‫‪x‬‬ ‫‪x +2‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪(x − y‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪b‬‬

‫ّاما عبارت های زیر گویا نیستند‪( .‬چرا؟)‬

‫‪1‬‬
‫‪xy‬‬ ‫و‬ ‫‪x‬‬
‫و |‪ |x-y‬و‬ ‫ ‬
‫‪x+y‬‬ ‫‪x −2‬‬

‫‪114‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫کدام یک از عبارت های زیر گویاست؟ چرا؟‬

‫‪7‬‬ ‫‪x +6‬‬ ‫‪3+x‬‬ ‫‪2x‬‬ ‫|‪|x|+|y‬‬
‫و‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ ‬
‫‪ah‬‬
‫‪x −1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪x y +1‬‬ ‫‪x −5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪mn + n2‬‬ ‫‪3−a‬‬
‫و‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫و ‪ 14‬و‬ ‫ ‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3 +1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪5−n‬‬ ‫‪2+ x‬‬

‫فعالیت‬
‫‪x +5‬‬
‫را به ازای عددهای داده شده در جدول زیر به دست آورید‪:‬‬ ‫مقدار عددی عبارت‬
‫‪x −3‬‬

‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-5‬‬

‫‪x +5‬‬
‫‪x−3‬‬

‫‪x +5‬‬
‫مساوی صفر می شود و همان گونه که از قبل می دانید‪،‬‬ ‫به ازای ‪ x=3‬مخرج عبارت گویای‬
‫‪x −3‬‬ ‫‪8‬‬
‫به عنوان عدد تعریف نمی شود‪.‬‬
‫‪0‬‬
‫برای تعیین همه مقادیری که به ازای آنها یک عبارت گویا تعریف می شود‪ ،‬باید‬
‫مقادیری از متغیر را حذف کنیم که به ازای آنها مخرج کسر صفر می شود؛ به عبارت دیگر‬
‫این مقادیر را نمی توان به جای متغیر در عبارت جبری قرار داد و حاصل را محاسبه کرد‪.‬‬

‫‪7 x2 + 1‬‬
‫به ازای چه مقادیری از ‪ x‬تعریف نشده است؟‬ ‫مثال‪ :‬عبارت گویای‬
‫)‪(x − 1)(x + 2‬‬
‫حل‪ :‬چه مقادیری مخرج کسر را صفر می کند؟‬
‫برای یافتن این عددها‪ ،‬مخرج کسر را مساوی صفر قرار می دهیم؛ یعنی‪:‬‬
‫‪)x-1()x+2(=0‬‬ ‫ ‬
‫از طرفی وقتی حاصل ضرب چند عبارت برابر صفر شود‪ ،‬حداقل یکی از آنها صفر است؛ لذا‪:‬‬
‫‪115‬‬
 ‫‪(x − 1) =0 ⇒ x =1‬‬
‫‪‬‬
‫یا ‪‬‬
‫⇒= )‪(x + 2‬‬
‫=‪0 x‬‬ ‫‪−2‬‬
‫ ‬
‫بنابراین عبارت گویای فوق به ازای ‪ x = 1‬و ‪ x = -2‬تعریف نشده است‪.‬‬

‫کار در کالس‬

‫هر یک از عبارت های زیر به ازای چه مقادیری از متغیرها تعریف نشده است؟‬

‫‪8x + 5‬‬ ‫‪7+x‬‬ ‫‪2b + 1‬‬
‫(الف‬ ‫(ب ‬ ‫(ج ‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2b − 1‬‬
‫‪3x‬‬ ‫‪a +5‬‬
‫(د‬ ‫‪2‬‬
‫(هـ ‬ ‫‪2‬‬
‫‪x‬‬
‫(و ‬ ‫‪2‬‬
‫ ‬
‫‪x +4‬‬ ‫‪x −1‬‬ ‫‪a − 5a + 6‬‬

‫ساده کردن یک عبارت گویا‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪6 9‬‬ ‫‪36‬‬
‫کسری است که‬ ‫مساوی است‪ .‬بین این کسرها‬ ‫و‬ ‫‪، ،‬‬ ‫با کسرهای‬ ‫کسر‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪8 12‬‬ ‫‪48‬‬
‫دیگر قابل ساده شدن نیست؛ در واقع‪:‬‬
‫‪36 3 × 12 3‬‬
‫= =‬ ‫ ‬
‫‪48 4 × 12 4‬‬
‫در ساده کردن هر عدد گویا می توان صورت و مخرج را به عددی غیرصفر تقسیم کرد؛ یعنی‬

‫   )‪= (b ≠ 0 , c ≠ 0‬‬ ‫ ‬

‫‪ac a‬‬
‫‪bc b‬‬
‫داریم‪:‬‬ ‫به همین ترتیب برای عبارت گویای‬
‫‪AC‬‬
‫‪BC‬‬

‫(‪ A‬و ‪ B‬و ‪ C‬چند جمله ای هستند و ‪ C≠0‬و ‪)B≠0‬‬ ‫ ‬

‫‪AC A‬‬
‫=‬
‫‪BC B‬‬
‫فعالیت‬

‫هر یک از عبارت های گویای زیر چگونه ساده شده است؟ هر جا الزم است‪ ،‬راه حل را کامل‬
‫کنید (چگونگی استفاده از اتحادها و تجزیه را در هر مورد توضیح دهید)‪.‬‬

‫‪18 y3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪x2 + 6x + 9‬‬ ‫)‪(x + 3) (x + 3‬‬ ‫‪x+3‬‬

‫(الف‬ ‫‪5‬‬
‫=‬ ‫‪2‬‬
‫(ب ‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪60y‬‬ ‫‪10y‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x + 4x + 3‬‬ ‫)‪(x + 1) (x + 3‬‬ ‫‪x +1‬‬
‫‪116‬‬
 ‫)‪y2 − 9 (y + 3)(y − 3‬‬
‫(ج‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪3y + 9‬‬ ‫)‪3(y + 3‬‬
‫‪8ab7‬‬ ‫‪2b4‬‬
‫(د‬ ‫‪2 3‬‬
‫=‬ ‫‪( b − 5 = b − 5 = −1‬هـ ‬
‫‪20a b‬‬ ‫‪5−b‬‬ ‫)‪−(b − 5‬‬ ‫ ‬
‫کار در کالس‬

‫‪1‬ــ عبارت های گویای زیر را ساده کنید‪:‬‬

‫‪m2 − 16‬‬ ‫‪6m + 18‬‬
‫(الف‬ ‫(ب ‬ ‫ ‬
‫‪4−m‬‬ ‫‪7m + 21‬‬
‫‪a 2 − 5a − 14‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫(ج‬ ‫‪( x − y‬د ‬ ‫ ‬
‫‪a2 + a − 2‬‬ ‫‪y−x‬‬
‫‪a + ax‬‬
‫به دو شکل ساده شده ؛ کدام درست و کدام نادرست است؟‬ ‫‪2‬ــ عبارت‬
‫‪a‬‬
‫‪a + ax‬‬ ‫)‪a + ax a(1+ x‬‬
‫(الف‬ ‫‪=a+x‬‬ ‫(ب ‬ ‫=‬ ‫‪= 1+ x‬‬ ‫ ‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫تمرین‬

‫‪1‬ــ برای هر عبارت گویا‪ ،‬مقادیری را به دست آورید که عبارت به ازای آنها تعریف نشده است‪.‬‬

‫‪5x‬‬ ‫‪2y‬‬ ‫‪2P‬‬

‫(الف‬ ‫(ب ‬ ‫(ج ‬ ‫ ‬
‫‪3ab‬‬ ‫‪2‬‬ ‫)‪y(2y − 6‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪P − P − 12‬‬

‫‪2x + 5‬‬ ‫‪x2 − 1‬‬

‫(د‬ ‫(هـ ‬ ‫ ‬
‫‪x‬‬ ‫‪x +5‬‬

‫‪2‬ــ حاصل هر عبارت را به ساده ترین صورت بنویسید‪:‬‬

‫‪3−x‬‬ ‫‪4x 2 + 8 x‬‬ ‫‪24x2‬‬

‫(الف‬ ‫(ب ‬ ‫(ج ‬ ‫ ‬
‫‪x 2 − 5x + 6‬‬ ‫‪12x + 24‬‬ ‫‪12x2 − 6x‬‬

‫‪y3 − 2y2 − 3 y‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪6a 4 b2‬‬
‫(د‬ ‫‪( 12− t‬هـ ‬ ‫(و ‬ ‫ ‬
‫‪y2 + y‬‬ ‫‪t +1‬‬ ‫‪4ab8‬‬

‫‪117‬‬
 ‫ ‪3‬ــ عبارت هایی را که حاصل آنها ‪ 1‬و یا ‪ -1‬است‪ ،‬معلوم کنید‪.‬‬

‫‪2y + 3‬‬ ‫‪2y − 3‬‬

‫(الف‬ ‫(ب ‬
‫‪2y − 3‬‬ ‫‪3 − 2y‬‬ ‫ ‬

‫‪2y + 3‬‬ ‫‪2y + 3‬‬

‫(ج‬ ‫(د ‬ ‫ ‬
‫‪3 + 2y‬‬ ‫‪−2y − 3‬‬

‫‪4‬ــ هر یک از عبارت های داده شده در سطر اول را به عبارت مساوی آن در سطر دوم وصل کنید‪.‬‬

‫‪1( a − 2‬‬ ‫(‪2‬‬

‫‪a +2‬‬ ‫‪3( 2 − a‬‬
‫‪a +5‬‬ ‫‪a +5‬‬ ‫‪a +5‬‬

‫‪4( −a − 2‬‬ ‫(‪5‬‬

‫‪a −2‬‬
‫(‪6‬‬
‫‪2− a‬‬
‫‪−a − 5‬‬ ‫‪−a − 5‬‬ ‫‪−a − 5‬‬

‫)‪z(x + y‬‬
‫برابر است‪ ،‬مشخص کنید‪.‬‬ ‫‪  5‬ــ از عبارت های زیر‪ ،‬هر کدام را که با عبارت‬
‫‪t‬‬
‫‪zx + y‬‬ ‫‪1‬‬
‫(الف‬ ‫(ب ‬ ‫(ج ‬ ‫ ‬
‫‪z‬‬
‫)‪(x + y‬‬ ‫)‪× z(x + y‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪t‬‬

‫‪x+y‬‬
‫(د‬ ‫(هـ ‬ ‫(و ‬ ‫ ‬
‫‪zx zy‬‬ ‫‪zx‬‬
‫×‪z‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+y‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪t‬‬

‫‪6‬ــ در جای خالی چه عبارتی باید نوشت؟‬

‫‪1− z‬‬ ‫‪3x‬‬
‫(الف‬ ‫=‬ ‫‪2‬‬ ‫(ب ‬ ‫‪= 2‬‬ ‫ ‬
‫‪z‬‬ ‫)‪z(z + 1‬‬ ‫‪x−3‬‬ ‫‪x − x −6‬‬

‫(ج‬ ‫‪3y + 2 1‬‬

‫( =‬ ‫)‬ ‫( )‪( (x − 5‬د‬
‫ ‬ ‫‪) = x +1‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫)‪(x − 2)(x − 5‬‬
‫ ‬

‫‪118‬‬
 ‫درس دوم‪ :‬محاسبات عبارت های گویا‬

‫ضرب و تقسیم عبارت های گویا‬

‫عبارت های گویا را همانند عددهای گویا می توان در هم ضرب یا بر هم تقسیم کرد‪ .‬در مورد‬
‫عددهای گویا قوانین زیر را داریم‪:‬‬
‫و‬ ‫ ‬
‫‪a c ac‬‬ ‫‪a c a d ad‬‬
‫= ×‬ ‫= × = ÷‬
‫‪b d bd‬‬ ‫‪b d b c bc‬‬
‫(‪)b , d ≠0‬‬ ‫(‪) b , c , d ≠0‬‬
‫در ضمن در مورد عبارات گویا هم هرجا که امکان داشته باشد‪ ،‬می توان عبارت را ساده کرد‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫توضیح دهید که هر یک از ضرب ها و یا تقسیم های زیر چگونه انجام شده است‪ .‬هرجا الزم‬
‫است‪ ،‬راه حل را کامل و حاصل عبارت را ساده کنید‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫( الف‬ ‫‪5 xy3‬‬ ‫‪16 z 3‬‬ ‫‪2yz‬‬ ‫ ‬
‫‪2 2‬‬
‫×‬ ‫‪2‬‬
‫=‬
‫‪8x z‬‬ ‫‪15 y‬‬ ‫‪3x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪x+3‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x+3‬‬ ‫‪x2‬‬

‫(ب‬ ‫‪× 2‬‬ ‫=‬ ‫×‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪x‬‬ ‫‪x − 2x − 15‬‬ ‫‪x‬‬ ‫)‪(x + 3) (x − 5‬‬

‫‪x −6‬‬ ‫‪x2 − 3 x − 18‬‬ ‫‪x −6‬‬ ‫‪1‬‬

‫(ج‬ ‫×‬ ‫=‬ ‫×‬
‫(‬ ‫()‬ ‫)‬
‫=‬
‫‪2‬‬
‫‪x − 12x + 36‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x + 7 x + 12‬‬ ‫(‬ ‫()‬ ‫‪) (x + 3)(x + 4) x + 4‬‬

‫‪4 x 2 8 x 4x 2 y 3‬‬
‫(د‬ ‫÷‬ ‫=‬ ‫×‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪3 xy y3 3 xy 8 x‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪a 2 − 4a − 5‬‬ ‫‪a 2 + 3a + 2 a 2 − 4a − 5‬‬ ‫‪a −4‬‬

‫(هـ‬ ‫÷‬ ‫‪= 2‬‬ ‫‪× 2‬‬ ‫ ‬
‫‪a 2 − 4a‬‬ ‫‪a −4‬‬ ‫‪a − 4a‬‬ ‫‪a + 3a + 2‬‬

‫)‪(a + 1)(a − 5‬‬ ‫‪a −4‬‬ ‫‪a −5‬‬

‫=‬
‫(‪a‬‬ ‫)‬
‫×‬
‫(‬ ‫()‬ ‫)‬
‫=‬ ‫ ‬

‫‪119‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫حاصل عبارت های زیر را به ساده ترین صورت ممکن بنویسید‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪( a − a − 6 × a2+ 3‬الف‬ ‫(ب‬ ‫‪a 2b + ab2‬‬
‫×‬
‫‪3ab‬‬
‫‪a+3‬‬ ‫‪a −4‬‬
‫ ‬ ‫‪a‬‬ ‫‪(a + b)2‬‬
‫‪x2 + 3 x + 2 x + 1‬‬ ‫‪4x 4‬‬ ‫‪8x‬‬
‫(ج‬ ‫÷‬ ‫     ‬ ‫(د‬ ‫‪2‬‬
‫÷‬ ‫  ‬
‫‪x +2‬‬ ‫‪x +5‬‬ ‫‪3 xy‬‬ ‫‪9y5‬‬
‫ ‬
‫جمع و تفریق عبارت های گویا‬
‫جمع و تفریق عبارت های گویا مشابه جمع و تفریق عددهای گویاست؛ در مورد عددهای گویا داریم‪:‬‬
‫‪a c a+c‬‬ ‫‪ad + bc‬‬
‫و‬ ‫ ‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬
‫= ‪+‬‬ ‫= ‪+‬‬
‫‪b b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b d‬‬ ‫‪bd‬‬
‫(‪) b ≠0‬‬ ‫ ‬ ‫(‪)b , d ≠0‬‬
‫به طریق مشابه می توان دو عبارت گویا را جمع یا تفریق کرد‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫توضیح دهید که هر یک از محاسبات زیر چگونه انجام شده است‪ .‬هرجا الزم است راه حل را‬
‫کامل‪ ،‬و مانند نمونه یک جمع و تفریق عددی مشابه آن ارائه کنید‪.‬‬
‫‪3 x + 7 2x − 3 3 x + 7 + 2x − 3‬‬ ‫‪3 4 7‬‬
‫(الف‬ ‫=‪+‬‬ ‫=‬ ‫= ‪+‬‬
‫‪x +2‬‬ ‫‪x +2‬‬ ‫‪x +2‬‬ ‫ ‬ ‫‪5 5 5‬‬
‫ ‬
‫)‪3 x + 7 2x − 3 3 x + 7 − (2x − 3‬‬
‫(ب ‬ ‫=‬
‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬
‫‪x +2‬‬ ‫‪x +2‬‬ ‫‪x +2‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬
‫‪a 2 − 20 a − 2‬‬ ‫‪7 9‬‬
‫(ج‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫= ‪+‬‬
‫‪a2 − 4 a + 2‬‬ ‫‪10 5 10‬‬

‫ ‬
‫= ‪( 2 − x − 1‬د‬ ‫ ‬ ‫‪1 5‬‬
‫= ‪−‬‬
‫‪x +2 x +4‬‬ ‫‪ 2 3‬‬

‫‪120‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫حاصل عبارت های زیر را به دست آورید‪ .‬‬

‫‪x2‬‬ ‫‪y2‬‬
‫(الف‬ ‫‪+‬‬ ‫‪( 6 − 4‬ب‬ ‫ ‬
‫‪x−y y−x‬‬ ‫ ‬ ‫‪5x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪2x2 − 16‬‬ ‫‪x +4‬‬ ‫‪7‬‬
‫(ج‬ ‫‪−‬‬ ‫(د ‬ ‫‪+‬‬
‫‪x‬‬
‫ ‬
‫‪2‬‬
‫‪x −4‬‬ ‫‪x +2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x − x −2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x + 4x + 3‬‬

‫ساده کردن عبارت های مرکب‬

‫هنگام ساده کردن هر عبارت گویای مرکب‪ ،‬همانند کسرهای مرکب می توان صورت و مخرج را‬
‫جداگانه ساده و سپس آنها را برهم تقسیم کرد و یا از همان ابتدا صورت و مخرج را در عبارتی مناسب‬
‫(و غیرصفر) ضرب کرد‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫توضیح دهید که هر یک از روش های ارائه شده برای ساده کردن کسر مرکب با روش دیگر چه‬
‫تفاوتی دارد؛ هرجا الزم است راه حل را کامل کنید‪)x≠0( .‬‬
‫‪1 6‬‬ ‫‪1 6‬‬
‫) ‪1− − 2 x2 (1− − 2‬‬
‫=الف‬
‫‪( x x‬‬ ‫=‬ ‫‪x x‬‬ ‫  ‬
‫‪4 3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4 3‬‬
‫) ‪1− + 2 x (1− + 2‬‬
‫‪x x‬‬ ‫‪x x‬‬ ‫ ‬
‫(‪1‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬
‫‪1 6‬‬ ‫‪x − x −6‬‬
‫‪1−‬‬‫‪− 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x 2 − x − 6 x 2 − 4x + 3 x 2 − x − 6‬‬ ‫‪x2‬‬
‫‪( x x = 2 x‬ب‬ ‫=‬ ‫÷‬ ‫=‬ ‫×‬
‫‪4 3‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫ ‪x 2 − 4x + 3‬‬
‫‪1 − + 2 x − 4x + 3‬‬ ‫‪x2‬‬
‫‪x x‬‬ ‫‪x2‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫ ‬

‫‪121‬‬
 ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪a(a + 1)( −‬‬ ‫)‬
‫= ‪ ( a a + 1‬الف‬
‫=‬ ‫‪a a +1‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪−‬‬ ‫()‪a(a + 1‬‬ ‫) ‪−‬‬
‫‪a +1 a‬‬ ‫‪a +1 a‬‬

‫(‪2‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪−‬‬
‫(ب‬ ‫= ‪a a +1‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪−‬‬
‫‪a +1 a‬‬
‫‪ a≠-1‬و ‪a≠0‬‬
‫کار در کالس‬

‫همه کسرها مخالف صفر فرض شده است)‬

‫حاصل هر عبارت را به ساده ترین صورت بنویسید‪( .‬مخرج ٔ‬
‫‪n2‬‬
‫‪n−‬‬
‫( الف‬ ‫= ‪n−m‬‬ ‫ ‬
‫‪m2‬‬
‫‪1+ 2‬‬
‫‪n − m2‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪−‬‬
‫‪x+y x−y‬‬
‫(ب‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪+‬‬
‫‪x+y x−y‬‬
‫فعالیت‬
‫‪٢x + 3‬‬
‫طول ضلع مربع داخل مستطیل‪،‬‬
‫نصف عرض مستطیل است‪ .‬اگر نسبت‬
‫‪x+5‬‬ ‫‪5‬‬
‫مساحت مربع به مساحت مستطیل‬
‫‪26‬‬
‫باشد‪ ،‬طول و عرض مستطیل را به دست‬
‫آورید‪.‬‬
‫راه حل را کامل کنید و توضیح دهید‪ :‬چگونه به کمک ساده کردن عبارت گویای به دست آمده‬
‫و حل معادله‪ ،‬پاسخ به دست می آید؟‬

‫‪x +5‬‬
‫= طول ضلع مربع‬ ‫( = مساحت مربع ‬ ‫‪)2‬‬ ‫ ‬
‫‪122‬‬
 ‫مساحت مربع‬ ‫‪5‬‬
‫)= مساحت مستطیل‬ ‫)(‬ ‫و (‬ ‫= ـــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫مساحت مستطیل‬ ‫‪26‬‬
‫‪(x + 5)2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪x +5‬‬ ‫‪5‬‬
‫⇒‬ ‫=‬ ‫⇒‬ ‫=‬ ‫⇒‬ ‫ ‬
‫(‪4‬‬ ‫‪)(2x + 3) 26 4x + 6 13‬‬

‫‪ ⇒ 7x=35 ⇒ x=5‬‬
‫طول‬ ‫=‬ ‫عرض ‬ ‫ ‬

‫کار در کالس‬

‫‪1‬ــ محیط هر شکل را برحسب ‪ x‬به دست آورید و آن را ساده کنید‪)x<0( .‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪3‬‬
‫____‬
‫‪x+2‬‬

‫‪x‬‬
‫____‬
‫‪3‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x+1‬‬
‫‪2‬ــ مساحت مستطیل زیر را برحسب ‪ x‬به دست آورید‪)x<2( .‬‬

‫‪x-2‬‬
‫______‬
‫‪x+1‬‬

‫‪x2+3x+2‬‬

‫تمرین‬

‫همه تمرین ها مخرج کسرها مخالف صفر فرض شده است)‬

‫‪1‬ــ ضرب و تقسیم های زیر را انجام دهید‪( .‬در ٔ‬
‫‪a 2 − 16‬‬ ‫‪a +2‬‬ ‫‪m2 − 49 7 − m‬‬
‫(الف‬ ‫‪× 2‬‬ ‫(ب‬ ‫÷‬ ‫ ‬
‫‪a + 4 a − 8a + 16‬‬ ‫ ‬ ‫‪m + 1 m2 − 1‬‬

‫‪x 2 − 4x + 4‬‬ ‫‪x2 + x − 6‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪b2‬‬
‫(ج‬ ‫÷‬ ‫‪( 1−3c‬د ‬ ‫×‬ ‫ ‬
‫‪4x2y − 8 xy‬‬ ‫‪6x + 18‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪1− 2c + c2‬‬
‫ ‬
‫‪123‬‬
 ‫‪2‬ــ جمع و تفریق های زیر را انجام دهید‪.‬‬

‫‪y(x − y)2‬‬ ‫‪x+7‬‬ ‫‪y+9‬‬

‫(الف‬ ‫(ب‬ ‫ ‬
‫‪x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪+‬‬
‫‪x +y‬‬ ‫‪x −y‬‬ ‫ ‬ ‫‪ax − bx by − ay‬‬

‫‪a 2 − b2 a 3 − b3‬‬ ‫‪4 + x2 − 2x‬‬

‫(ج‬ ‫‪− 2 2‬‬ ‫(د ‬ ‫‪−2− x‬‬ ‫ ‬
‫‪a−b‬‬ ‫‪a −b‬‬ ‫‪2+ x‬‬

‫‪3‬ــ فقط یکی از عبارت های گویای زیر قابل ساده شدن است؛ آن را مشخص و ساده کنید‪.‬‬

‫‪a2 + 5‬‬ ‫‪a2 + 3‬‬ ‫‪a 2 + b2‬‬ ‫‪2‬‬

‫و‬ ‫و‬ ‫‪ a − 5a‬و‬
‫‪a2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫‪a‬‬

‫است‪ ،‬معلوم کنید‪.‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪4‬ــ از میان عبارت های زیر‪ ،‬هر کدام را که مساوی عبارت‬
‫‪y‬‬

‫‪x+3‬‬ ‫‪3−x‬‬ ‫‪3x‬‬ ‫‪x3‬‬ ‫‪a3x‬‬

‫(الف‬ ‫(ب ‬ ‫ ‬ ‫(ج‬ ‫(د‬ ‫‪3‬‬
‫(هـ ‬
‫‪y+3‬‬ ‫‪3−y‬‬ ‫‪3y‬‬ ‫‪ y‬‬ ‫‪a3 y‬‬ ‫ ‬

‫‪−x + 3‬‬
‫با کدام یک از عبارت های زیر برابر است؟‬ ‫‪  5‬ــ عبارت‬
‫‪x +5‬‬

‫‪x+3‬‬ ‫‪x −3‬‬ ‫‪x −3‬‬ ‫‪3−x‬‬

‫(الف‬ ‫‪−‬‬ ‫(ب ‬ ‫‪−‬‬ ‫(ج ‬ ‫(د ‬ ‫‪−‬‬
‫‪x +5‬‬ ‫‪x +5‬‬ ‫‪x +5‬‬ ‫‪x +5‬‬
‫ ‬

‫‪6‬ــ کدام یک از عبارت های زیر به درستی ساده شده است؟‬

‫‪a +5‬‬ ‫‪a +5‬‬ ‫‪a +5‬‬ ‫‪a +5‬‬ ‫‪1‬‬

‫(الف‬ ‫=‬ ‫‪= a −5‬‬ ‫(ب‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪2‬‬
‫‪a − 25‬‬ ‫)‪(a + 5)(a − 5‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬
‫‪a − 25‬‬ ‫‪(a + 5)(a − 5) a − 5‬‬

‫‪A2 − B2‬‬
‫را به دست آورید‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪7‬ــ اگر ‪ A=a2-b2‬و ‪ B=a2+b2‬و ‪ ،C=2ab‬حاصل عبارت‬
‫‪C‬‬

‫‪124‬‬
‫‪   8‬ــ کدام یک از تساوی های زیر‪ ،‬درست و کدام یک نادرست است؟ موارد نادرست را اصالح‬
‫(همه عبارت های جبری تعریف شده فرض می شود‪).‬‬
‫کنید‪ٔ .‬‬
‫‪a b a−b‬‬ ‫‪x13‬‬
‫(الف‬ ‫= ‪−‬‬ ‫(ب‬ ‫‪20‬‬
‫‪= x7‬‬ ‫ ‬
‫‪b a‬‬ ‫‪ab‬‬ ‫ ‬ ‫‪x‬‬
‫‪a 7−b a −7−b‬‬ ‫‪a−b‬‬
‫(ج‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫(د‬ ‫‪=1‬‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪ b−a‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪a 2 − b2‬‬
‫(هـ‬ ‫=‬ ‫(و‬ ‫‪=a+b‬‬ ‫ ‬
‫‪a−b a+b‬‬ ‫ ‬ ‫‪a−b‬‬
‫‪a‬‬
‫‪ca + cb a + b‬‬
‫(ز‬ ‫=‬ ‫(ح‬ ‫‪b=c‬‬ ‫ ‬
‫‪c + cd‬‬ ‫‪d‬‬ ‫ ‬ ‫‪a b‬‬
‫‪c‬‬
‫‪9‬ــ طول مستطیلی از دو برابر عرض آن یک واحد کمتر است‪ .‬نسبت محیط به مساحت این‬
‫مستطیل را به صورت یک کسر گویا (عبارت گویا) بنویسید‪.‬‬
‫‪ 10‬ــ حاصل عبارت های زیر را به دست  آورید و نتیجه را ساده کنید‪.‬‬
‫‪a − a2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪−‬‬
‫‪a2 − 1‬‬ ‫‪x−y x+y‬‬
‫(الف‬ ‫(ب‬ ‫ ‬
‫‪a‬‬
‫‪−a‬‬ ‫ ‬ ‫‪x2 − 9y2‬‬
‫‪a +1‬‬ ‫‪(x − y)2‬‬
‫ ‬
‫‪11‬ــ دو عبارت گویا بنویسید که ‪:‬‬
‫‪a −2‬‬
‫شود‪.‬‬ ‫الف) حاصل ضرب آنها‬
‫‪a +7‬‬
‫‪a −2‬‬
‫شود‪.‬‬ ‫ب) حاصل جمع آنها‬
‫‪a +7‬‬

‫‪x2 - x - 12‬‬
‫_________‬ ‫‪12‬ــ عرض مستطیل مقابل را برحسب ‪ x‬به دست آورید‪.‬‬
‫‪x-4‬‬ ‫مساحت مستطیل ‪ x2-9‬است‪.‬‬

‫‪A =  x2 -9‬‬

‫‪125‬‬
 ‫درس سوم‪ :‬تقسیم چندجمله ای ها‬

‫‪1‬ــ تقسیم تک جمله ای بر تک جمله ای (در تمام این درس مخرج کسرها مخالف صفر فرض‬
‫شده است)‬
‫ــ برای تقسیم دو تک جمله ای بر یکدیگر از قوانین ساده کردن کسرها و نیز قوانین مربوط به‬
‫ساده کردن توان ها استفاده می کنیم‪.‬‬

‫‪14x 5 y‬‬ ‫‪7x 3‬‬ ‫‪−18a 2xz4‬‬ ‫‪−2a 2z 3‬‬

‫=‬ ‫و‬ ‫=‬ ‫مثال‬
‫‪2x2y2‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪27 x6 z‬‬ ‫‪3 x5‬‬

‫‪2‬ــ تقسیم چند جمله ای بر تک جمله ای‬

‫اگر ‪ a‬و ‪ b‬و ‪ c‬اعدادی صحیح و ‪ d‬عددی صحیح و غیرصفر باشد‪ ،‬داریم‪:‬‬
‫‪a+b+c a b c‬‬
‫‪= + +‬‬ ‫ ‬
‫‪d‬‬ ‫‪d d d‬‬
‫به طور مشابه برای تقسیم چند جمله ای ‪ 12x3-18x+2‬بر ‪ 6‬به روش زیر عمل می کنیم‪:‬‬
‫‪12x 3 − 18 x + 2 12x 3 18 x 2‬‬ ‫‪1‬‬
‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+ = 2x 3 − 3 x +‬‬ ‫ ‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬

‫فعالیت‬

‫توضیح دهید‪ :‬هر یک از تقسیم های زیر چگونه انجام شده است؟ جاهای خالی را پر و حل را‬
‫کامل کنید‪.‬‬
‫‪2a 4 + 5a 3 − 8a‬‬ ‫‪2a 4‬‬ ‫‪5a 3‬‬ ‫‪8a‬‬
‫( الف‬ ‫‪2‬‬
‫=‬ ‫‪2‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪4a‬‬ ‫‪4a‬‬ ‫‪4a‬‬ ‫‪4a 2‬‬

‫‪14x 3 yz − 6xy + 3 x2y2z2‬‬

‫(ب‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫ ‬
‫‪2x2y2z‬‬
‫ ‬

‫‪8 y3 − 4y2 + 12y‬‬ ‫‪8 y3 − 4y2 + 12y‬‬

‫= ) ‪ ( (8 y3 − 4y2 + 12y) ÷(8(−y43 y−2 4) y=2 + 12y) ÷ (2−4y2‬ج‬ ‫‪−‬‬ ‫=‪+‬‬ ‫‪ −2y + 1−+‬‬
‫‪=−‬‬
‫‪−4y‬‬ ‫‪−4y2‬‬

‫‪126‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫تقسیم های زیر را انجام دهید‪.‬‬

‫‪−21a 7 b4c‬‬ ‫‪24x6 y − 2z + 3 xyz‬‬

‫(الف‬ ‫(ب ‬ ‫ ‬
‫‪28ab6‬‬ ‫‪x2z‬‬
‫ ‬
‫‪3‬ــ تقسیم چند جمله ای بر چند جمله ای‬
‫‪26 8‬‬ ‫اگر تقسیم مقابل را درنظر بگیریم‪:‬‬
‫‪-24 3‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬
‫ ‬
‫ ‬
‫‪ 26‬را مقسوم‪ 8 ،‬را مقسوم علیه‪ 3 ،‬را خارج قسمت و ‪ 2‬را باقی مانده می نامیم‪ .‬رابطه های تقسیم‬ ‫عدد‬
‫باال به صورت زیر است‪:‬‬
‫‪3 × 8 + 2 = 26‬‬ ‫ ‬
‫‪‬‬
‫‪2 < 8‬‬
‫مثال‪ :‬چند جمله ای ‪ 2x2-7x-15‬را بر چند جمله ای ‪ x-5‬تقسیم کنید‪.‬‬
‫چند جمله ای ‪ 2x2-7x-15‬را مقسوم و ‪ x-5‬را مقسوم علیه می نامیم‪ .‬در اولین گام باید‬
‫مقسوم و مقسوم علیه را برحسب توان های متغیر موجود (در اینجا ‪ )x‬از بزرگ به کوچک مرتب کرد‪.‬‬
‫در مثال ما چندجمله ای های موردنظر مرتب شده هستند‪.‬‬
‫‪2x2‬‬
‫جمله مقسوم علیه تقسیم می کنیم؛ یعنی‪= 2x :‬‬
‫اکنون اولین جمله مقسوم را بر اولین ٔ‬
‫‪x‬‬

‫‪2x2 − 7 x − 15‬‬ ‫‪x −5‬‬

‫‪2‬‬
‫‪+ 2x − 10x‬‬ ‫‪2x‬‬ ‫ ‬

‫حاصل ضرب ‪ 2x‬در ‪ x-5‬را به دست می آوریم و آن را از عبارت مقسوم کم می کنیم‪:‬‬

‫‪2x2-7x-15-)2x2-10x(=2x2-7x-15-2x2+10x=  +3x -15‬‬ ‫ ‬
‫محاسبه حاصل ضرب ‪ 2x‬در ‪ ،x-5‬در پیرابند‪( 1‬کادر) باال‬
‫ٔ‬ ‫برای آسان تر شدن‪ ،‬می توانیم پس از‬
‫عالمت عبارت حاصل را قرینه کنیم و محاسبه را انجام دهیم؛ یعنی‪:‬‬
‫مصوب فرهنگستان‬
‫‪١‬ــ ّ‬
‫‪127‬‬
 ‫‪2x2 − 7 x − 15‬‬ ‫‪x −5‬‬
‫‪+ 2x2 − 10x‬‬ ‫‪2x‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪   +‬‬
‫‪3 x − 15‬‬ ‫ ‬
‫اکنون دوباره ‪ 3x-15‬را بر ‪ x-5‬تقسیم و مراحل قبل را تکرار می کنیم؛ یعنی اولین جمله‬
‫جمله ‪ x-5‬تقسیم می کنیم‪ .‬توجه داریم که این چند جمله ای ها نیز باید‬
‫عبارت ‪ 3x-15‬را بر اولین ٔ‬
‫‪3x‬‬
‫‪=3‬‬ ‫برحسب توان های نزولی مرتب شده باشند؛ داریم‪:‬‬
‫‪x‬‬
‫این تقسیم ها را تا زمانی ادامه می دهیم که یا باقیمانده صفر شود یا درجه چند جمله ای باقیمانده‬
‫‪2‬‬
‫از درجه مقسوم علیه کمتر شود‪.‬‬
‫‪2x − 7 x − 15‬‬ ‫‪x −5‬‬
‫‪2‬‬
‫‪± 2x  10x‬‬ ‫‪2x + 3‬‬
‫‪3 x − 15‬‬ ‫ ‬
‫‪±3 x  15‬‬
‫‪0‬‬

‫وقتی باقیمانده صفر باشد‪ ،‬می گوییم مقسوم بر مقسوم علیه بخش پذیر است‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫‪1‬ــ تقسیم های زیر را انجام دهید و مراحل کار را توضیح دهید‪ .‬جاهای خالی را پر و حل را‬
‫کامل کنید‪.‬‬
‫‪( 4x 3 − 3 x2 + x + 7 x2 − 2‬الف‬
‫‪±4x 3‬‬ ‫‪ 8x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪2‬‬
‫‪− 3 x + 9x + 7‬‬
‫ ‬

‫باقیمانده این تقسیم چیست؟‬

‫(ب‬ ‫‪x2 − 5x − 24‬‬ ‫‪x −8‬‬
‫‪+‬‬
‫ ‬

‫‪128‬‬
 ‫رابطه تقسیم را بنویسید‪ .‬راه  حل را کامل کنید‪.‬‬
‫‪2‬ــ تقسیم زیر را انجام دهید و ٔ‬
‫‪10x 4 − 3 x2 + 2x − 19‬‬ ‫‪− 3 + 2x2‬‬ ‫ ‬
‫‪10x 4 − 3 x2 + 2x − 19‬‬ ‫‪2x2 − 3‬‬ ‫رابطه های تقسیم‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪+10x − 15x‬‬ ‫‪5x +‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪)5x2+‬‬ ‫‪()2x2-3(+‬‬
‫__________________ =‬ ‫ ‬
‫  ‪=10x4-3x2+2x-19‬‬
‫و درجه چند جمله ای باقیمانده از‬
‫درجه ‪ 2x2-3‬کمتر است‪.‬‬

‫کار در کالس‬

‫تقسیم های زیر را انجام دهید‪.‬‬

‫‪( 6x 3 − 19x2 + 16x − 4‬الف‬ ‫‪2− x‬‬ ‫(ب ‬ ‫‪− x 3 − 12 + 8 x‬‬ ‫‪x +6‬‬

‫تمرین‬

‫‪1‬ــ تقسیم های زیر را انجام دهید‪.‬‬

‫‪−2x2y3 z7‬‬ ‫‪2a 3 y − a 4 y2 + 15xy‬‬
‫(الف‬ ‫(ب‬ ‫ ‬
‫‪18 xz5‬‬ ‫ ‬ ‫‪−5 y2‬‬
‫(‪( )x3-27(÷ )x-2‬ج‬ ‫(‪( )3y2-10y-24(÷)3y-4‬د ‬ ‫ ‬
‫‪( 2x5 + 5x4 − 2x 3 + 2x2 − 2x + 3‬هـ‬ ‫‪x+3‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2x − x + x − x + 1‬‬
‫مشخص کنید و درستی عمل تقسیم را با نوشتن روابط‬ ‫باقیمانده تقسیم زیر را‬
‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ خارج قسمت و‬
‫‪−3 x 4 + 4x6 + x2 + 5 1− x 3‬‬ ‫تقسیم نشان دهید‪.‬‬
‫ ‪3‬ــ حجم یک جعبه به شکل مکعب مستطیل برابر با ‪ 2x +15x +28x‬است‪ .‬اگر ارتفاع این‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫جعبه ‪ x‬و طول آن ‪ x+4‬باشد‪ ،‬عرض آن را به دست آورید‪.‬‬

‫‪4‬ــ اگر چند جمله ای ‪ 20x3+23x2-10x+a‬بر ‪ 4x+3‬بخش پذیر باشد‪ a ،‬را به دست آورید‪ .‬‬
‫باقیمانده تقسیم عبارت ‪ 2x2-9x+9‬را بر هر یک از عبارت های زیر به دست آورید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪  5‬ــ خارج قسمت و‬
‫‪ 2x+3‬و ‪ 2x-3‬و ‪ x-3‬و ‪x+3‬‬
‫‪129‬‬ ‫ ‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫�ف‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬

‫حجمومساحت‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬

‫‪8‬‬ ‫صل‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................‬‬
‫‪.............................................................................‬‬

‫گنبد قابوس بنایی تاریخی از سدۀ چهارم هجری است که در شهر گنبدکاووس در‬
‫استان گلستان قرار دارد‪ .‬این بنا بلندترین برج متام آجری جهان به شمار می رود‪ .‬این‬
‫برج استوانه ای که گنبدی مخروطی شکل روی آن قرار گرفته است‪ ٥٥ ،‬متر ارتفاع دارد‪.‬‬
‫ستون هایی به شکل منشور روی بدنۀ استوانه ای این برج قرار گرفته است‪ .‬شما در این‬
‫فصل با حجم های استوانه‪ ،‬مخروط و منشور آشنا می شوید‪.‬‬

‫‪130‬‬
 ‫‪.........‬‬
‫‪.........‬‬
‫‪.........‬‬
‫‪.........‬‬
‫‪.........‬‬
‫‪.........‬‬
‫درس اوّل‪ :‬حجم و مساحت کره‬ ‫‪.........‬‬
‫‪.........‬‬
‫‪.........‬‬
‫در سال های قبل با انواع حجم های هندسی آشنا شدید‪ .‬این حجم ها به سه دسته تقسیم می شوند‪:‬‬ ‫‪.........‬‬
‫‪.........‬‬
‫‪.........‬‬
‫منشوری‪ ،‬کروی و هرمی‪.‬‬ ‫‪.........‬‬
‫‪.........‬‬
‫‪.........‬‬
‫‪.........‬‬
‫‪.........‬‬
‫‪.........‬‬
‫‪.........‬‬
‫‪.........‬‬
‫‪.........‬‬
‫‪.........‬‬
‫‪.........‬‬
‫‪.....‬‬

‫نمونه دیگر از حجم های‬

‫کره زمین و توپ بسکتبال نمونه هایی از حجم های کروی است‪ .‬چند ٔ‬
‫ٔ‬
‫کروی را نام ببرید‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫‪1‬ــ به تعریف دایره به عنوان یک شکل هندسی مسطح توجه کنید‪:‬‬

‫همه آن نقطه ها از یک نقطه در همان صفحه‬

‫دایره‪ ،‬مجموعه نقاطی از صفحه است که ٔ‬
‫اندازه ثابت‪ ،‬شعاع دایره می گوییم‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫فاصله ثابت و مشخص هستند‪ .‬به این‬
‫ٔ‬ ‫به نام مرکز به یک‬

‫با توجه به این تعریف در قسمت زیر‪ ،‬کره را به عنوان یک شکل هندسی‬
‫‪R‬‬
‫فضایی تعریف کنید‪.‬‬
‫‪O‬‬

‫کـره مجـموعـه ______ از فضا است کـه _________________ مرکز‬

‫_________________ هستند‪ .‬به این اندازه ______ می گوییم‪.‬‬

‫محاسبه‬
‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ کارهای زیر را انجام دهید تا در انتهای ّفعالیت‪ ،‬راه‬
‫حجم کره را پیدا کنیم‪.‬‬
‫یک توپ پالستیکی به شکل کره تهیه کنید‪.‬‬
‫مانند شکل مقابل با قرار دادن دو سطح صاف موازی‪ ،‬قطر‬
‫کره را اندازه بگیرید‪.‬‬
‫‪131‬‬
 ‫مانند شکل مقابل به کمک طلق‪ ،‬یک استوانه درست کنید‪ ،‬به طوری که‬
‫توپ کروی به طور کامل درون آن قرار گیرد و از اطراف‪ ،‬باال و پایین بر آن‬
‫مماس شود‪.‬‬
‫در این حالت می گوییم کره در استوانه محاط شده و استوانه نیز بر کره‬
‫قاعده آن‬
‫ٔ‬ ‫محیط شده است‪ .‬اگر شعاع کره ‪ R‬باشد‪ ،‬ارتفاع استوانه و شعاع‬
‫را بر حسب ‪ R‬نشان دهید‪.‬‬
‫‪ :‬ارتفاع استوانه‬ ‫ ‬
‫‪ :‬شعاع قاعده استوانه‬ ‫‪ :‬حجم استوانه‬ ‫ ‬
‫ کره‬
‫توپ را از استوانه خارج کنید و با دقت آن را ببرید تا به دو نیم ٔ‬
‫مساوی تبدیل شود‪ .‬مانند شکل مقابل‪ ،‬یکی از نیم کره ها را داخل استوانه‬
‫ کره دیگر را از آب پر و در استوانه خالی کنید‪ .‬اگر این کار‬
‫بگذارید و نیم ٔ‬
‫را با دقت انجام دهید و استوانه را خوب آب بندی کرده باشید که آبی از آن‬
‫خارج نشود‪ ،‬با دو نیم کره‪ ،‬فضای باقیمانده پر از آب می شود‪.‬‬
‫الف) حجم استوانه‪،‬چند برابر حجم نیم کره است؟‬
‫ب) حجم استوانه چند برابر حجم کره است؟‬
‫ج) بنابراین حجم کره ______ برابر حجم استوانه است‪.‬‬
‫محاسبه حجم استوانه‪ ،‬که در باال ذکر شد‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫د) با توجه به دستور‬
‫محاسبه حجم کره به شعاع ‪ R‬را به دست آورید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫دستور‬

‫‪4 3‬‬
‫به دست می آید‪.‬‬ ‫=‪V‬‬ ‫‪πR‬‬ ‫حجم کره ای به شعاع ‪ R‬از دستور‬
‫‪3‬‬

‫کار در کالس‬

‫‪1‬ــ کره ای در استوانه ای به قطر قاعده و ارتفاع ‪ 10‬سانتی متر محاط شده است‪.‬‬
‫الف) حجم کره را به دست آورید‪.‬‬
‫ب) حجم استوانه را به دست آورید‪.‬‬
‫ج) حجم فضای بین کره و استوانه را به دست آورید‪.‬‬
‫‪2‬ــ حجم نیم کره ای به شعاع ‪ 10‬سانتی متر را به دست آورید‪.‬‬
‫‪132‬‬
 ‫فعالیت‬

‫مانند شکل مقابل‪ ،‬نیم کره ای را که از نصف کردن‬

‫صفحه کاغذ‬
‫ٔ‬ ‫توپ پالستیکی به دست آوردید‪ ،‬روی یک‬
‫قرار دهید و دو بار روی کاغذ‪ ،‬دایره رسم کنید طوری که‬
‫نیم کره بتواند روی این دایره ها قرار گیرد و آن را بپوشاند‪.‬‬
‫این دو دایره کاغذی را هرطور که دوست دارید‪ ،‬برش بزنید و کاغذهای بریده شده را روی‬
‫سطح نیم کره بچسبانید‪ .‬مراقب باشید تا حدامکان‪ ،‬کاغذها روی هم قرار نگیرند و سطح نیم کره نیز‬
‫دیده نشود‪.‬‬
‫آیا توانستید تمام سطح (رویه) نیم کره را با این دو دایره بپوشانید؟‬
‫درباره مشکالت این کار و تقریبی بودن آن و راه های افزایش دقت این کار با یکدیگر گفت و گو‬‫ٔ‬
‫کنید‪.‬‬
‫رویه یک نیم کره به شعاع ‪ ،R‬دو  برابر مساحت‬‫ثابت می شود که مساحت ٔ‬
‫‪R‬‬
‫(قاعده نیم کره)‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫دایره ای است که نیم کره روی آن ایستاده است‬
‫‪R‬‬
‫رویه نیم کره برابر است با‪____________ :‬‬ ‫الف) پس مساحت ٔ‬
‫ب) در نتیجه مساحت کره به شعاع ‪ R‬برابر است با‪____________ :‬‬

‫مساحت یک کره به شعاع ‪ R‬برابر است با‪S=4πR2 :‬‬

‫کار در کالس‬

‫رویه نیم کره‬
‫‪1‬ــ مساحت یک کاله (عرق چین) به شکل ٔ‬
‫به شعاع ‪ 10‬سانتی متر را پیدا کنید‪.‬‬

‫ کره چوبی توپر به شعاع ‪ 10‬سانتی متر را رنگ کنیم‪ .‬مساحت کل قسمت‬

‫‪2‬ــ می خواهیم یک نیم ٔ‬
‫رنگ شده را پیدا کنید‪.‬‬
‫رویه یک عرق چین چه تفاوتی هست؟‬
‫ کره چوبی توپر و مساحت ٔ‬ ‫محاسبه مساحت کل نیم ٔ‬
‫ٔ‬ ‫بین‬

‫‪133‬‬
 ‫تمرین‬

‫کره زمین حدود ‪ 12800‬کیلومتر است‪.‬‬ ‫‪1‬ــ قطر تقریبی ٔ‬

‫الف) قطر و شعاع کره زمین را بر حسب کیلومتر با نماد علمی بنویسید‪.‬‬
‫ب) مساحت تقریبی رویه (سطح) کره زمین را بر حسب کیلومتر مربع با نماد علمی بنویسید‪.‬‬
‫ج) مساحت کشور جمهوری اسالمی ایران حدود ‪ 1/648/000‬کیلومترمربع است‪ .‬مساحت‬
‫ایران چه کسری از مساحت کره زمین است؟ این نسبت را با درصد نشان دهید‪.‬‬
‫‪2‬ــ یک استوانک‪( 1‬کپسول) گاز از قرار گرفتن یک نیمکره‬
‫دایره‬
‫روی یک استوانه به صورت مقابل درست شده است‪ .‬اگر قطر ٔ‬
‫قاعده استوانک ‪ 60‬سانتی متر و ارتفاع آن یک متر باشد‪ ،‬حجم‬ ‫ٔ‬
‫‪١m‬‬
‫آورید‪.‬‬ ‫ دست‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫مکعب‬ ‫متر‬ ‫حسب‬ ‫بر‬ ‫را‬ ‫استوانک‬
‫اگر بخواهیم سطح کل این استوانک را رنگ کنیم‪ ،‬چند‬
‫کیلوگرم رنگ الزم است‪ ،‬به شرط اینکه رنگ آمیزی هر متر مربع به‬
‫‪ 100‬گرم رنگ نیاز داشته باشد؟‬
‫‪60cm‬‬

‫‪3‬ــ پیمانه ای به شکل نیمکره و به‬

‫‪24cm‬‬ ‫دهانه ‪ 24‬سانتی متر را از آب پر و آب آن‬
‫قطر ٔ‬
‫را در لیوانی استوانه ای شکل با همان قطر‬
‫خالی می کنیم؛ آب در لیوان تا چه ارتفاعی‬
‫‪x‬‬ ‫باال می آید؟‬

‫‪24cm‬‬

‫مصوب فرهنگستان‬
‫‪١‬ــ ّ‬
‫‪134‬‬
 ‫درس دوم‪ :‬حجم هرم و مخروط‬
‫یکی دیگر از حجم های هندسی‪ ،‬حجم‬
‫هرمی است‪ .‬به طور حتم نام اهرام مصر را‬
‫نمونه دیگری از شکل های هرمی را‬
‫شنیده اید‪ٔ .‬‬
‫نام ببرید‪.‬‬

‫‪O‬‬
‫هرم‪ ،‬یک شکل فضایی است که دارای یک وجه زیرین به نام‬
‫قاعده هرم‪ ،‬یک چند ضلعی است‪ .‬مانند شکل مقابل روی‬‫قاعده است‪ٔ .‬‬
‫تمام محیط این چند ضلعی‪ ،‬سطح هایی قرار دارد که در یک نقطه به نام‬
‫‪A‬‬
‫رأس‪ ،‬یکدیگر را قطع می کنند‪ .‬به این سطح ها وجه جانبی می گویند‪E .‬‬
‫‪B‬‬
‫‪H‬‬
‫در هرم مقابل‪ ،‬نام رأس‪ ……… :‬تعداد وجه ها‪……… :‬‬
‫‪D‬‬
‫‪C‬‬ ‫شکل وجه ها‪ ……… :‬شکل قاعده‪ ……… :‬نام قاعده‪……… :‬‬
‫فاصله رأس هرم تا قاعده‪ ،‬یعنی طول عمودی که از رأس بر قاعده رسم می شود‪ ،‬ارتفاع هرم‬ ‫ٔ‬ ‫به‬
‫قاعده ‪ ABCDE‬عمود است و ارتفاع هرم است‪ .‬معموال ً برای نام گذاری‬ ‫ٔ‬ ‫می گویند‪ .‬در شکل‪ OH ،‬بر‬
‫هرم از رأس شروع می کنیم؛ به عنوان مثال هرم باال به صورت ‪ OABCDE‬خوانده می شود‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫‪O‬‬
‫‪1‬ــ اگر چند ضلعی قاعده‪ ،‬یک چند ضلعی منتظم باشد و‬
‫وجه های جانبی با هم‪ ،‬هم نهشت باشند‪ ،‬هرم را منتظم می گوییم‪.‬‬
‫در این صورت اگر قاعده‪ ،‬مرکز تقارن داشته باشد‪ ،‬پای‬
‫(نقطه برخورد ارتفاع و قاعده) روی مرکز تقارن می افتد‪.‬‬
‫ارتفاع ٔ‬
‫‪B‬‬ ‫در هرم منتظم مقابل‪ ،‬نام رأس‪ ____ :‬ارتفاع‪____ :‬‬
‫شکل قاعده‪ ____ :‬شکل وجه های جانبی‪ ____ :‬تعداد‬
‫‪A‬‬
‫‪H‬‬
‫‪C‬‬

‫‪D‬‬
‫وجه ها‪____ :‬‬
‫‪2‬ــ الف) با توجه به شکل ها و اطالعات داده شده به نظر شما حجم کدام هرم بیشتر است؟ در‬

‫‪135‬‬
 ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪O′‬‬
‫شکل های (‪ )1‬و (‪)2‬مثلث های قاعده هم نهشت اند‪.‬‬
‫‪O′‬‬

‫‪A′‬‬ ‫‪A′‬‬ ‫‪B′‬‬ ‫‪B′ A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪B‬‬ ‫׳‪ < OH ⇒ V‬׳‪H‬׳‪O‬‬ ‫‪V‬‬
‫‪H′‬‬ ‫‪H′‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪C′‬‬ ‫‪C′‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫در شکل های (‪ )3‬و (‪ )4‬ارتفاع ها برابر است‪.‬‬
‫(‪)١‬‬ ‫(‪)2‬‬
‫‪O′‬‬ ‫‪O‬‬
‫׳‪C‬׳‪B‬׳‪ SABC < SA‬و ‪ =OH‬׳‪H‬׳‪O‬‬ ‫׳‪⇒ V‬‬ ‫‪V‬‬

‫‪A′‬‬ ‫‪B′ A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪H′‬‬ ‫‪H‬‬

‫(‪)3‬‬ ‫(‪)4‬‬
‫‪C′‬‬ ‫‪C‬‬
‫ب)به نظر شما حجم هرم به چه مقادیری وابسته است؟‬
‫محاسبه حجم هرم چه‬
‫ٔ‬ ‫محاسبه مساحت مثلث از چه مقادیری استفاده می کردید؟ برای‬
‫ٔ‬ ‫ج) برای‬
‫حدسی می زنید؟‬
‫درباره حجم های‬
‫ٔ‬ ‫د) اگر دو هرم دارای قاعده های با مساحت مساوی و ارتفاع های مساوی باشند‪،‬‬
‫آنها چه می توانید بگویید؟‬

‫اگر دو هرم دارای قاعده های هم مساحت و ارتفاع های مساوی باشند‪ ،‬حجم های‬

‫آنها با هم برابر است‪.‬‬

‫کار در کالس‬
‫‪A′‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪M‬‬
‫‪B′‬‬ ‫در شکل مقابل‪ ABCD ،‬یک وجه یک مکعب مستطیل و‬
‫‪D′‬‬ ‫‪C′‬‬
‫نقطه دلخواه روی وجه مقابل (׳‪D‬׳‪C‬׳‪B‬׳‪ )A‬است‪ .‬چرا‬‫‪ M‬و ‪ N‬دو ٔ‬
‫‪A‬‬
‫هرم های ‪ MABCD‬و ‪ NABCD‬دارای حجم های یکسان است؟‬
‫‪B‬‬
‫به این ترتیب چند هرم می توان ساخت که با هرم های باال‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫حجم یکسان داشته باشند؟‬
‫‪136‬‬
 ‫فعالیت‬

‫محاسبۀ حجم هرم‬

‫∆‬ ‫∆‬
‫ بینید‪.‬نقطه ‪ C‬را به نقطه های ‪ E‬و ‪ D‬و‬
‫ٔ‬ ‫قاعده ‪ A BC‬و ‪ D E F‬را می‬ ‫ٔ‬ ‫در شکل زیر‪ ،‬منشوری با دو‬
‫نقطه ‪ D‬وصل می کنیم؛ به این ترتیب منشور را به سه هرم‪ ،‬مطابق شکل تجزیه می کنیم‪ .‬آیا این سه‬
‫نقطه ‪ B‬را به ٔ‬
‫ٔ‬
‫هرم را در این منشور تشخیص می دهید؟ با پاسخ دادن به سؤاالت زیر‪ ،‬نشان دهید که این سه هرم‪ ،‬حجم های‬
‫برابر دارد و از آنجا نتیجه بگیرید که حجم هر یک از آنها‪ ،‬یک سوم حجم منشور است‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫‪B‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪B‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪D‬‬
‫‪E‬‬
‫‪D‬‬
‫‪D‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪F‬‬
‫‪E‬‬

‫‪F‬‬ ‫‪F‬‬

‫‪1‬ــ چهارضلعی ‪ ،ABED‬چه نوع چهار ضلعی است؟ چرا مثلث های ‪ ABD‬و ‪ BDE‬هم مساحت اند؟‬
‫‪2‬ــ چرا هرم های ‪ CBED‬و ‪ CBAD‬دارای حجم های برابرند؟‬
‫‪3‬ــ چرا مثلث های ‪ DEF‬و ‪ ABC‬هم مساحت اند؟‬
‫‪4‬ــ چرا هرم های ‪  CDEF‬و ‪ DABC‬دارای حجم های برابرند؟‬
‫‪  5‬ــ با توجه به پاسخ سؤال های ‪ 2‬و ‪ 4‬چه نتیجه ای می گیریم؟‬

‫قاعده ‪ S‬و ارتفاع ‪ h‬برابر است با‪:‬‬

‫ٔ‬ ‫حجم هر هرم با مساحت‬
‫‪1‬‬
‫‪V = Sh‬‬
‫‪3‬‬

‫کار در کالس‬
‫‪O‬‬

‫در هرم ‪ AC =6cm ،  O ABC‬و‬

‫∧‬
‫زاویه ‪ ACB = 90‬و ‪OH‬‬ ‫‪ BC =10cm‬و ٔ‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫ارتفاع هرم مساوی ‪ 5cm‬است‪ .‬با کامل کردن‬
‫‪H‬‬
‫عبارت های زیر حجم هرم را به دست آورید‪.‬‬
‫‪C‬‬

‫‪137‬‬
 ‫___ × ___‬
‫‪AC × CB‬‬ ‫‪___ cm2‬‬ ‫ ‬
‫= ‪SABC‬‬
‫‪2‬‬
‫=‬ ‫___‬ ‫=‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫× = ‪V = Sh‬‬ ‫‪___ × ___ = ___ cm3‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫ ‬

‫فعالیت‬

‫قاعده مربع‪ ،‬رسم شده که وجه های جانبی آن همگی مثلث هایی‬

‫ٔ‬ ‫‪١‬ــ در شکل زیر‪ ،‬هرم منتظم با‬
‫متساوی الساقین و طول ساق های آنها ‪ 10cm‬و ‪ M‬وسط ‪ BC‬است‪.‬‬
‫‪O‬‬ ‫الف) پاره خط ‪ OM‬در مثلث ‪ OBC‬چه خواصی دارد؟‬
‫ب) مثلث ‪ OBM‬چه نوع مثلثی است؟‬
‫قضیه فیثاغورس‬
‫ج) اگر طول ضلع قاعده‪ 12cm ،‬باشد‪ ،‬به کمک ٔ‬
‫‪A‬‬
‫‪B‬‬

‫‪H‬‬
‫‪M‬‬ ‫در مثلث ‪ OBM‬طول ‪ OM‬را حساب کنید‪.‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫د) مثلث ‪ OMH‬چه نوع مثلثی است؟ طول ‪ MH‬چقدر است؟‬
‫قضیه فیثاغورس در مثلث ‪ ،OMH‬طول ‪ OH‬را‬ ‫ٔ‬ ‫هـ) به کمک‬
‫به دست آورید‪.‬‬
‫و) حجم هرم ‪ OABCD‬را به دست آورید‪.‬‬
‫قاعده آن یک‬
‫ٔ‬ ‫‪٢‬ــ هرم منتظمی را درنظر بگیرید که‬
‫چند ضلعی منتظم باشد‪ .‬مانند مربع‪ ،‬پنج ضلعی منتظم‪،‬‬
‫شش ضلعی منتظم و … ‪ .‬حال تعداد ضلع های این‬
‫چندضلعی را بیشتر و بیشتر کنید؛ چند ضلعی فوق به چه‬
‫شکلی نزدیک می شود؟ هرم به چه شکلی نزدیک می شود؟‬

‫قاعده آن به شکل دایره و‬

‫ٔ‬ ‫مخروط‪ ،‬شکلی شبیه هرم منتظم است که‬
‫پای ارتفاع مخروط مرکز این دایره است‪.‬‬

‫‪138‬‬
 ‫رابطه زیر به دست می آید‪:‬‬
‫از اینجا نتیجه می شود که حجم مخروط‪ ،‬مانند حجم هرم از ٔ‬
‫‪1‬‬ ‫‪1 2‬‬
‫=‪V‬‬
‫‪3‬‬
‫=‪Sh‬‬
‫‪3‬‬
‫‪πR h‬‬ ‫ ‬
‫‪h‬‬

‫‪R‬‬

‫کار در کالس‬

‫علی با قسمتی از دایر ه ای‬

‫‪10cm‬‬
‫به شعاع ‪ ،10cm‬مخروطی به قطر‬
‫قاعده ‪ 12cm‬ساخته است‪ .‬حجم این‬
‫ٔ‬
‫مخروط را به دست آورید‪.‬‬
‫‪12cm‬‬

‫تمرین‬

‫قاعده آن مستطیلی به ابعاد ‪ 6‬و ‪ 5‬سانتی متر و ارتفاع آن‬

‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ حجم هرمی را به دست آورید که‬
‫‪ 10‬سانتی متر باشد‪.‬‬
‫قاعده آن ‪ 4cm‬باشد و وجه های جانبی‬
‫ٔ‬ ‫قاعده مربع را به دست آورید که ضلع‬
‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ حجم هرمی با‬
‫آن مثلث های متساوی الساقینی به ساق های ‪ 8cm‬باشد‪.‬‬
‫‪4cm‬‬
‫دهانه ‪ ٤cm‬و به ارتفاع ‪ 12cm‬را‬
‫‪3‬ــ ظرفی به شکل مخروط با شعاع ٔ‬
‫‪12cm‬‬
‫قاعده آن ‪ 6cm‬است‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫از آب پر می کنیم و در لیوانی استوانه ای شکل‪ ،‬که شعاع‬
‫خالی می کنیم؛ آب تا چه ارتفاعی در لیوان باال می آید؟‬

‫‪6cm‬‬

‫‪139‬‬
 ‫درس سوم‪ :‬سطح و حجم‬

‫فعالیت‬

‫گسترده هر کدام‬
‫ٔ‬ ‫اندازه ضلع ها را در‬
‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ با توجه به اندازه های ابعاد مکعب و مکعب  مستطیل‪،‬‬
‫مشخص کنید‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪4‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫گسترده هر یک از هرم ها را با توجه به اندازه های روی هر هرم محاسبه کنید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ مساحت‬

‫‪8‬‬ ‫(ب)‬

‫‪8‬‬
‫‪4‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪4‬‬

‫(الف)‬

‫‪A‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬ــ با دایــره ای بــه شعـاع‬
‫‪4‬‬
‫‪ 10‬سانتی متر یک سطح مخروطی شکل‬
‫درست کرده ایم؛ طول کمان ‪ AB‬چقدر‬
‫‪B‬‬
‫‪O‬‬ ‫است؟‬
‫چه رابطه ای بین طول کمان ‪AB‬‬
‫قاعده مخروط وجود‬‫ٔ‬ ‫و محیط دایره‬
‫دارد؟ شعاع قاعده مخروط را پیدا کنید‪.‬‬
‫‪140‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫‪a‬‬
‫همه یال های‬
‫‪1‬ــ مساحت کل هرم منتظم مقابل را به دست آورید‪ .‬طول ٔ‬
‫آن ‪ a‬است‪.‬‬

‫گسترده هرم را رسم کنید و مساحت‬

‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ باتوجه به اندازه های داده شده‪،‬‬
‫‪20‬‬
‫جانبی آن را به دست آورید‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫فعالیت‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬ــ با دوران دادن یک مستطیل حول ضلع آن چه حجمی‬
‫‪10‬‬
‫به دست می آید؟‬
‫قاعده شکل حاصل‪……… :‬‬ ‫ٔ‬ ‫شعاع‬
‫ارتفاع شکل حاصل‪……… :‬‬
‫حجم شکل حاصل را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪2‬ــ اگر مثلث قائم الزاویه را حول ضلع مشخص شده در شکل‪،‬‬

‫‪10‬‬ ‫دوران دهیم‪ ،‬چه شکلی به دست می آید؟ حجم آن را پیدا کنید‪.‬‬
‫قاعده شکل حاصل‪……… :‬‬ ‫ٔ‬ ‫شعاع‬
‫‪3‬‬
‫ارتفاع شکل حاصل‪……… :‬‬
‫‪3‬ــ در هر شکل با توجه به محور دوران‪ ،‬که در هر یک مشخص شده است‪ ،‬شکل حجم حاصل‬
‫را توصیف کنید‪.‬‬

‫‪141‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫حجم حاصل از دوران یک ربع دایره به شعاع ‪ 5 cm‬را حول شعاع آن پیدا کنید‪.‬‬
‫‪5‬‬

‫فعالیت‬

‫صفحه شطرنجی زیر سطح دیده شده از جهت های مشخص شده‬

‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ با توجه به حجم زیر‪ ،‬در‬
‫باال‬ ‫را رسم کنید‪.‬‬

‫چپ‬

‫روبرو‬

‫‪2‬ــ اگر هر کدام از هرم های منتظم زیر را از باال نگاه کنیم‪ ،‬چه شکلی دیده می شود؟‬

‫قاعده مثلث‬
‫ٔ‬ ‫الف) هرم منتظم با‬
‫قاعده مربع‬
‫ٔ‬ ‫ب) هرم منتظم با‬
‫قاعده شش ضلعی‬
‫ٔ‬ ‫ج) هرم منتظم با‬

‫‪3‬ــ کره مقابل با یک صفحه بریده شده است‪ .‬سطح‬

‫بـریـده شده چـه شکـلی دارد؟ در چـه صورت ایـن شکـل‬
‫بیشترین مساحت را دارد؟‬

‫‪r‬‬ ‫‪4‬ــ در شکل مقابل‪ ،‬چه کسری از حجم کره برداشته شده است؟‬
‫‪r‬‬
‫‪r o‬‬

‫‪142‬‬
 ‫کار در کالس‬

‫یک اسفنج مکعب شکل به ضلع ‪ a‬را مانند‬

‫شکل مقابل بریده ایم‪ .‬سطح بریده شده به چه شکلی‬
‫است؟ اندازه ضلع های آن را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪a‬‬

‫تمرین‬

‫‪1‬ــ حجم و سطح کل شکل های زیر را پیدا و باهم مقایسه کنید‪.‬‬

‫مکعب به ضلع ‪a‬‬
‫کره به شعاع ‪a‬‬ ‫استوانه به ارتفاع و‬ ‫استوانه به ارتفاع‬
‫شعاع قاعدۀ ‪a‬‬ ‫و قطر قاعدۀ ‪a‬‬
‫‪a‬‬
‫‪a‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫=‬
‫‪V‬‬ ‫ ‬ ‫=‪V‬‬ ‫‪V‬‬
‫= ‬ ‫‪V‬‬
‫= ‬
‫=‪S‬‬ ‫=‪ S‬‬ ‫= ‪S‬‬ ‫   = ‪S‬‬

‫در هر مورد‪ ،‬نسبت حجم به سطح ( ) را به دست آورید‪ .‬در کدام شکل این نسبت بزرگ تر است؟‬
‫‪V‬‬
‫‪S‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2‬ــ از یک مقوا به ضلع ‪ a‬گوشه های مربع شکل به ضلع‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪ x‬را بریده و با سطح باقیمانده یک جعبه مکعب مستطیل شکل‬
‫درست کرده ایم‪ .‬چه رابطه ای باید بین ‪ a‬و ‪ x‬باشد تا بتوان چهار‬
‫کره را به شعاع ‪ x‬داخل این جعبه جای داد به طوری که هر کره‬
‫دیواره جعبه مماس باشد؟‬
‫ٔ‬ ‫کره مجاورش و به‬‫به ٔ‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪143‬‬
‫مع ّلمان محترم‪ ،‬صاحب​نظران‪ ،‬دانش​آموزان عزیز و اولیای آنان می​توانند‬
‫نظر اصالحی خود را درباره مطالب کتاب​های درسی از طریق سامانه‬
‫«نظرسنجی از محتوای کتاب درسی» به نشانی «‪ » ​nazar.roshd.ir‬یا نامه‬
‫به نشانی تهران ـ صندوق پستی ‪ 4874‬ـ ‪ 15875‬ارسال کنند‪.‬‬

‫سازمان پژوهش و برنامه​ریزیآموزشی‬