‫فارسى و نگارش (‪)1‬‬

‫کلیۀ رشته ها‬
‫شاخۀ فنی و حرفه ای‬
‫پایۀ دهم دورۀ دوم متوسطه‬

‫‪1395‬‬
 ‫وزارت آموزش و پرورش‬
‫سازمان پژوهش و برنامه​ريزي آموزشي‬

‫ نام کتاب‪ :‬فارسی و نگارش(‪ )1‬ـ پایۀ دهم دورۀ دوم متوسطه ـ ‪210116‬‬
‫ پدیدآورنده‪ :‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‬
‫مدیریت برنامه ریزی درسی و تألیف‪ :‬دفتر تأليف کتاب هاي درسي عمومی و متوسطه نظری‬
‫محمدرضا سنگری‪ ،‬رضا مراد صحرائی‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫محمدیان‪ ،‬عباسعلی وفائی‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫ الدین بهرام‬
‫محی ّ‬ ‫شناسه افزوده برنامه ریزی وتألیف  ‪:‬‬
‫حجت کجانی  حصاری‪،‬‬ ‫مریم عاملی رضائی‪ ،‬غالمرضا عمرانی‪ ،‬معصومه نجفی پازکی ‪ ،‬مریم دانشگر‪ّ ،‬‬
‫محمد نوریان (اعضای شورای برنامه ریزی)‬ ‫نادر یوسفی و ّ‬
‫مقدم‪ ،‬شهناز عبادتی ‪ ،‬حسین‬ ‫فریدون اکبری شِ لدره‪ ،‬حسین داوودی‪ ،‬سهیال صالحی ّ‬ ‫ ‬
‫محمد گودرزی دهریزی و بهروز محمودی بختیاری (اعضای گروه تألیف) ـ‬ ‫ پورمقدم ‪ّ ،‬‬
‫ّ‬ ‫قاسم‬
‫حسین داوودی (ویراستار)‬
‫کل نظارت بر نشر و توزيع مواد آموزشی‬ ‫ مدیریت آماده‌سازی هنری‪ :‬ادارۀ ّ‬
‫لیدا نیک روش (مدیر امور فنی و چاپ) ـ جواد صفری (مدیر هنری‪ ،‬طراح گرافیک و صفحه آرا) ـ‬ ‫ شناسه افزوده آماده سازی‪ :‬‬
‫مسعود سید کشمیری‪ ،‬حسین صافی (تصویرگران) ـ فاطمه باقری مهر‪ ،‬زهره برهانی‪،‬‬
‫علی مظاهری نظری فر‪ ،‬علیرضا کاهه‪ ،‬فاطمه پزشکی‪ ،‬ناهید خیام باشی‪ ،‬راحله زادفتح اله‬
‫(امور آماده سازی)‬
‫ نشانی سازمان‪ :‬تهران‪ :‬خيابان ايرانشهر شمالي ـ ساختمان شمارۀ ‪ 4‬آموزش و پرورش (شهيدموسوي)‬
‫تلفن  ‪ 9 :‬ـ ‪ ،    88831161‬دورنگار  ‪  ، 88309266 :‬کد پستي  ‪1584747359 :‬‬
‫وبگاه‪ www.chap.sch.ir :‬و ‪www.irtextbook.ir‬‬
‫ ناشر ‪ :‬شرکت چاپ   و   نشرکتاب هاي  درسي ايران ‪ :‬تهران ـ کيلومتر ‪ 17‬جادۀ مخصوص کرج   ـ خيابان‪61‬‬
‫(داروپخش)   تلفن ‪ 5:‬ـ ‪   ،44985161‬دورنگار‪ ،44985160 :‬صندوق پستي‪139 :‬ـ ‪37515‬‬
‫ چاپخانه‪ :‬شرکت چاپ ونشر کتاب هاي درسي ايران «سهامي خاص»‬
‫ سال انتشار و نوبت چاپ‪ :‬چاپ ا ّول ‪1395‬‬

‫کلیه حقوق مادی و معنوی این کتاب متعلق به سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‬
‫وزارت آموزش و پرورش است و هرگونه استفاده از کتاب و اجزای آن به صورت چاپی‬
‫و الکترونیکی و ارائه در پایگاه های مجازی‪ ،‬نمایش‪ ،‬اقتباس‪ ،‬تلخیص‪ ،‬تبدیل‪ ،‬ترجمه‪،‬‬
‫عکس برداری‪ ،‬نقاشی‪ ،‬تهیه فیلم و تکثیر به هر شکل و نوع بدون کسب مجوز ممنوع‬
‫است و متخلفان تحت پیگرد قانونی قرار می گیرند‪.‬‬

‫‪ISBN 978 - 964 - 05 - 2518-0‬‬ ‫شابک ‪978 - 964 - 05 - 2518 -0‬‬

‫ملت شریف ما اگر در این انقالب بخواهد پیروز شود باید دست از آستین‬
‫برآرد و به کار بپردازد‪ .‬از متن دانشگاه ها تا بازارها و کارخانه ها و مزارع و‬
‫باغستان ها تا آنجا که خودکفا شود و روی پای خود بایستد‪.‬‬
‫‌الشريف)‬ ‫امام خمینی (ق ‪ِ‬‬
‫دس س ِّره  ّ‬
 ‫فهرست‬

‫  پیشگفتار ‪6........................................................................................................................................................‬‬
‫   ستایش‪ :‬با نور خود آشنايیم ده ‪9...............................................................................................................‬‬
‫  درس یکم‪ :‬از آموختن‪ ،‬ننگ مدار ‪10..........................................................................................................‬‬
‫كارگاه درس‌ پژوهي ‪11........................................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫گنج حکمت‪ :‬را ِه تندرستي ‪12...........................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫ درس دوم‪ :‬پرورش موضوع‪13........................................................................................................................‬‬
‫كارگاه نگارش ‪18.................................................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫َم َثل نويسي‪ :‬برو كار مي كن‪ ،‬مگو چيست كار‪21.......................................................................... .‬‬ ‫ ‬
‫  درس سوم‪ :‬خسرو ‪22....................................................................................................................................‬‬
‫كارگاه درس‌پژوهي ‪28........................................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫گنج حکمت‪ :‬روزي ده و روزي ‪29...................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫  درس چهارم‪ :‬عينك نوشتن ‪30...................................................................................................................‬‬
‫كارگا ِه نگارش ‪35.................................................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫َم َثل نويسي‪ :‬از كوزه‪ ،‬همان برون تراود که در اوست ‪37..............................................................‬‬ ‫ ‬
‫  درس پنجم‪ :‬مهر و وفا ‪38............................................................................................................................‬‬
‫كارگاه درس‌پژوهي‪39...........................................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫گنج حکمت‪ :‬رازداري ‪40....................................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫  درس ششم‪ :‬نوشتة عيني ‪41.......................................................................................................................‬‬
‫كارگا ِه نگارش ‪46.....................................................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫َم َثل نويسي‪ :‬كوه به كوه‪ ،‬نمي‌رسد؛ آدم به آدم می رسد ‪49.........................................................‬‬ ‫ ‬
‫  درس هفتم‪ :‬رستخيز عظیم ‪50....................................................................................................................‬‬
‫كارگاه درس‌پژوهي ‪51........................................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫بخش دل‌ها ‪52.................................................................................................‬‬ ‫ِ‬ ‫گنج حکمت‪ :‬حيات‬ ‫ ‬
‫  درس هشتم‪ :‬نوشته های گزارش گونه ‪53....................................................................................................‬‬
‫كارگا ِه نگارش ‪58.................................................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫َم َثل نويسي‪ :‬بار كج به منزل نمي‌رسد‪61....................................................................................... .‬‬ ‫ ‬
‫  درس نهم‪ :‬دریا دالن ‪62...................................................................................................................................‬‬
‫كارگاه درس‌پژوهي ‪66.........................................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫گنج حکمت‪ :‬آنچه گويي‪ ،‬هوش‌دار‪67...............................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫ درس دهم‪ :‬نوشتة ذهني (‪ :)1‬جانشين سازي ‪68.....................................................................................‬‬
‫كارگا ِه نگارش ‪71.................................................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫َم َثل نويسي‪ :‬سحرخيز باش تا كامروا شوی ‪73...............................................................................‬‬ ‫ ‬
‫  درس یازدهم‪ :‬رستم و اشکبوس‪74..............................................................................................................‬‬
‫كارگاه درس‌پژوهي ‪78........................................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫گنج حکمت‪ :‬عاقبت مردم آزاري ‪80.................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫  درس دوازدهم‪ :‬نوشتة ذهنی (‪ :)2‬سنجش و مقايسه ‪81.....................................................................‬‬
‫كارگا ِه نگارش ‪85.................................................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫َم َثل نويسي‪ :‬چاه كن هميشه ته چاه است‪87................................................................................ .‬‬ ‫ ‬
‫شر ‪88.......................................................................................................................‬‬ ‫  درس سیزدهم‪ :‬خير و ّ‬
‫كارگاه درس‌پژوهي ‪94........................................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫گنج حكمت‪  :‬اي رفيق ‪95..................................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫  درس چهاردهم‪ :‬نوشتة ذهني(‪ :)3‬ناسازی معنایی یا تضاد مفاهيم ‪96...............................................‬‬
‫كارگا ِه نگارش ‪100.............................................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫َم َثل نويسي‪ :‬آن را كه حساب پاك است‪ ،‬از محاسبه چه باک است ‪102.................................‬‬ ‫ ‬
‫  درس پانزدهم‪ :‬نشاني از خدا ‪103................................................................................................................‬‬
‫كارگاه درس‌پژوهي ‪104.....................................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫گنج حکمت‪ :‬درشتي و نرمي ‪105....................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫  درس شانزدهم‪ :‬نوشته های داستان‌گونه ‪106............................................................................................‬‬
‫كارگا ِه نگارش ‪111..............................................................................................................................‬‬ ‫ ‬
‫َم َثل نويسي‪ :‬گر صبر كني‪ ،‬ز غوره حلوا سازی ‪113......................................................................‬‬ ‫ ‬
‫  نيايش‪  :‬اي خدا ‪114......................................................................................................................................‬‬
‫  واژه نامه‪ ،‬منابع و پیوست ‪115....................................................................................................................‬‬
 ‫پیشگفتار‬

‫زبان فارسي‪ ،‬حافظ وحدت قوم ايراني و به تعبير دقيق و زيباي مقام معظم رهبري‪ « ،‬رمز هويت ملي‬
‫ماست»‪ .‬زبان فارسي يكي از چند زبان فاخري است كه از گذشته هاي دور‪ ،‬آثار ارزشمندي از آن برجاي‬
‫مانده است‪ .‬اين زبان كه دربردارنده ارزش هاي واالي انساني است‪ ،‬قرن هاي متوالي‪ ،‬زبان رسمي و فرهنگي‬
‫بخش وسيعي از جهان‪ ،‬از آسياي صغير و بين النهرين و تمام شبه قاره هندوستان بوده است‪ .‬نه تنها‬
‫ايرانيان عالقه مند كه بسياري از غير ايرانيان اين زبان را فرا گرفته‪ ،‬بدان شعر سروده و كتاب نوشته اند‪.‬‬
‫آثار ادبي ايران‪ ،‬آيينه انديشه ها‪ ،‬باورها‪ ،‬هنرمندي ها و عظمت روحي و معنوي ملتي است كه بالنده‬
‫و شكوفا از گذرگاه حادثه ها و خطرگاه ها گذشته و به امروز رسيده است‪ .‬برگ برگ ادب و فرهنگ‬
‫ايران   زمين‪ ،‬جلوه گاه آثار منظوم و منثور فرهيختگان انديشه وري است كه با بهره گيري از زالل فرهنگ‬
‫اسالمي‪ ،‬آثاري ماندگار و پرمايه را به يادگار نهاده اند‪ .‬مطالعه دقيق و عميق اين آثار‪ ،‬جان را طراوت‬
‫مي بخشد‪ ،‬روح را به افق هاي شفاف و روشن پرواز مي دهد و ذهن و ضمير را شكوفا و بارور مي سازد‪.‬‬
‫برنامه درسي زبان و ادبيات فارسي در نظام آموزشي ايران اسالمي‪ ،‬جايگاهي ارزشمند دارد؛ چرا كه از‬
‫يك سو حافظ ميراث فرهنگي و از سوي ديگر مؤثرترين ابزار انتقال علوم‪ ،‬معارف‪ ،‬ارزش هاي اعتقادي‪،‬‬
‫فرهنگي و ملي است‪.‬‬
‫در جهان امروز‪ ،‬نوشتن يكي از مهارت‌هاي بهتر زيستن است؛ توانايي بيان مقصود در قالب نوشته‪،‬‬
‫نياز اولية زندگي اجتماعي و مؤثّرترين راه ارتباطي در فضاي رسانه‌هاي نوپديد است‪ .‬هرکتاب‪ ،‬درحقیقت‪،‬‬
‫دقیق کتاب‌های مناسب‪ ،‬می‌تواند سرمشق درست‌اندیشی و‬ ‫ِ‬ ‫خواندن‬
‫ِ‬ ‫تجربه‌ای از نوشتن را به همراه دارد‪.‬‬
‫آسان‌نویسی باشد‪ .‬کتاب‌خوانی‪ ،‬یکی از شیوه‌های مناسب برای رشد اندیشه و افزودن بر توانایی‌های ذهن‬
‫و زبان است‪ .‬نویسنده نيز با خواندن‪ ،‬اندیشیدن و نوشتن‪ ،‬به آفرینش نوباوة‪ ‬فکری خود دست می‌یابد‪ .‬به‬
‫بيان ديگر‪ ،‬نوشتن‪ ،‬فرزن ِد خواندن است‪ .‬هرچه بیشتر بخوانیم‪ ،‬توانایی‌های ذهن ما بیشتر‪ ‬نیرو می‌گیرد‬
‫وکا ِر نوشتن برای ما آسان‌تر می‌شود‪.‬‬
‫کتاب فارسي و نگارش پايۀ دهم‪ ،‬بر بنياد رويکرد عام «برنامۀ درسي ملّي جمهوري اسالمي ايران»‪،‬‬
‫توجه به عناصر پنج گانه (علم‪ ،‬تفکر‪ ،‬ايمان‪ ،‬اخالق‪ ،‬عمل)‬
‫يعني شکوفايي فطرت الهي‪ ،‬استوار است و با ّ‬
‫و جلوه‌هاي آن در چهار پهنه (خود‪ ،‬خلق‪ ،‬خلقت و خالق) و بر پايۀ اهداف «برنامة‌ درسي فارسي»‪ ،‬در‬
‫شانزده درس سازماندهي و تأليف شده است‪.‬‬
‫توجـه همکاران ارجمند را به نکات زير‪ ،‬جلب‬
‫براي اجراي بهتر اين برنامه و اثربخشي فرايند آموزش‪ّ ،‬‬
‫‪6‬‬
‫مي‌کنيم‪:‬‬
 ‫الف) فارسي ‪:‬‬
‫رويکرد خاص برنامۀ فارسي آموزي‪ ،‬رويکرد مهارتي است؛ يعني بر آموزش و تقويت مهارت‌هاي زباني‬
‫و فرازباني و ادبي تأکيد دارد و ادامۀ منطقي کتاب‌هاي فارسي دورۀ ابتدايي و دورة متوسطه اول است؛‬
‫به همين روي‪ ،‬الزم است همکاران گرامي از ساختار و محتواي کتاب هاي پيشين‪ ،‬آگاهي داشته باشند‪.‬‬
‫طراحي و به کارگيري‬ ‫ رويکرد آموزشي کتاب‪ ،‬رويکرد فعاليت‌بنياد و مشارکتي است؛ بنابراين‪ّ ،‬‬
‫شيوه‌هاي آموزشي متن ّوع و روش‌هاي همياري و گفت وگو توصيه مي‌شود‪ .‬حضور ف ّعال دانش‌آموزان‬
‫در فرايند ياددهي ـ يادگيري‪ ،‬کالس را سرزنده‪ ،‬بانشاط و آموزش را پوياتر مي‌سازد و به يادگيري‪،‬‬
‫ژرفاي بيشتري مي‌بخشد‪.‬‬
‫ در بخش مهارت‌هاي خوانداري‪ ،‬بايسته است ويژگي‌هاي گفتاري و آوايي زبان فارسي همچون‬
‫لحن‪ ،‬تکيه‪ ،‬آهنگ و ديگر ُخرده مهارت‌ها به طور مناسب‪ ،‬مورد ّ‬
‫توجه قرار گيرد‪.‬‬
‫ با توجه به رويكرد مهارتي‪ ،‬آنچه در بخش بررسي متن اهميت دارد؛ كالبد شكافي عملي متون است؛‬
‫يعني فرصتي خواهيم داشت تا متن ها را پس از خوانش‪ ،‬بررسي كنيم‪ .‬اين كار ‪ ،‬سطح درك و فهم‬
‫ما را نسبت به محتواي اثر‪ ،‬فراتر خواهد برد‪ .‬يكي از آسان‌ترين و كاربردي‌ترين شيوه‌هاي بررسي‪،‬‬
‫كالبد شكافي و تحليل هر اثر‪ ،‬اين است كه متن در سه قلمرو بررسي شود‪ :‬زباني ‪ ،‬ادبي و فكري‪.‬‬
‫ِ‬
‫انباشت دانش و فرسايش‬ ‫ در آموزش‪ ،‬به ويژه در قلمرو زباني و ادبي از بيان مطالب اضافي که به‬
‫ذهني دانش آموزان‪ ،‬منجر مي‌شود‪ ،‬پرهيز گردد‪.‬‬
‫ در بخش « گنج حكمت »‪ ،‬حکايات با هدف پرورش مهارت‌هاي خوانداري‪ ،‬ايجاد نشاط و طراوت‬
‫ذهني‪ ،‬آشنايي با متون مختلف و مهم‌تر از همه‪ ،‬پرورش فرهنگ مطالعه و کتاب‌خواني‪ ،‬در ساختار‬
‫فارسي گنجانده شده‌اند تا زمينه رشد و تقويت سواد خواندن‪ ،‬توانايي درک و فهم‪ ،‬پرورش روحيۀ‬
‫نقد و تحليل متون‪ ،‬فراهم گردد‪.‬‬
‫ تقويت توانايي فهم و درك متن‪ ،‬يكي از برجسته‌ترين اهداف آموزشي اين درس است‪ .‬ايجاد فرصت‬
‫ذهن‬
‫براي تأ ّمل در اليه‌هاي محتوا و همفكري گروه‌هاي دانش‌آموزي‪ ،‬به پرورش قدرت معناسازي ِ‬
‫زبان آموزان كمك مي‌كند‪.‬‬
‫ب) نگارش ‪:‬‬
‫يكي از ويژگي‌هاي اين كتاب در بخش نگارش‪ ،‬آوردن نمونه‌هاي فراوان از نويسندگان است‪ .‬اين كار‪،‬‬
‫افزون بر آشنايي خوانندگان با نويسندگان و آثارشان‪ ،‬آنها را به طور عملي با شيوه‌هاي گوناگون نوشتن‬
‫نيز آشنا مي‌سازد‪ .‬اين نمونه‌هاي برگزيده از بي‌شمار آثار‪ ،‬گلچيني رنگارنگ از سرمشق مهارت نوشتن‬
‫هستند‪ .‬البته بايد خاطرنشان ساخت كه نمونه متن‌هايي كه بي‌نشان هستند‪ ،‬از قلم مؤلّفان اين كتاب‪،‬‬
‫تراويده‌اند‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫ در ساختار هر درس‪ ،‬بعد از متن آموزشي‪ ،‬تمرين‌هاي نوشتني با عنوان «كارگاه نگارش»‪ ،‬در بخش هاي‬
‫«توليد متن »‪« ،‬ارزيابي نوشته» و« َمثَل نويسي» سازماندهي شده است‪.‬‬
‫ فعاليت هاي «كارگاه نگارش» با نظمي علمي و آموزشي به دنبال هم آمده‌اند؛ شمارة يك با‬
‫هدف تقويت توانايي بازشناسي‪ ،‬تشخيص‪ ،‬تقويت توانايي نوشتن و توليد متن و شمارة دو با هدف‬
‫طراحي شده است‪َ « .‬مثَل نويسي»‪ ،‬تمريني براي‬ ‫تقويت داوري و توانايي بررسي‪ ،‬تحليل و نقدنويسي ّ‬
‫افزودن شاخ و برگ به اصل مثل‪،‬‬‫ِ‬ ‫بازآفريني و گسترش مثل است‪ .‬در مثل نويسي‪ ،‬دانش آموزان با‬
‫ِ‬
‫تقويت خوب‬ ‫نوشتة جديدي را خلق مي كنند‪« .‬مثل» در بارورسازي ذهن و زبان و پرورش حافظه و‬
‫سخن گفتن و زيبا نوشتن‪ ،‬بسيار مؤثّر است‪.‬‬
‫ به كارگيري روش‌هايي چون‪ :‬زايش و برخورد انديشه‌ها (روشن سازي طرز تلّقي)‪ ،‬بارش فكري‪،‬‬
‫حل مسئله‪ ،‬در آموزش مفاهيم اين كتاب‪ ،‬اثربخش و كارا خواهد بود‪ .‬بنياد‬ ‫نوآفريني(بديعه پردازي) و ّ‬
‫نوشتن و توليد متن‪ ،‬فعاليتي فردي است؛ ا ّما مراحل پيش از نوشتن و پس از نوشتن‪ ،‬بهتر است جمعي‬
‫و گروهي باشد‪ .‬بنابراين‪ ،‬فرايندي سه مرحله اي پيش رو خواهيم داشت‪:‬‬
‫پ) پس از نوشتن‬ ‫ ‬ ‫ب) نوشتن‬ ‫الف) پيش از نوشتن‬
‫مرحلة نخست‪ ،‬فرصتي براي هم انديشي‪ ،‬بارش فكري و توانايي تشخيص آموخته ها در نمونه‌هاي‬
‫طراحي نقشة ذهني و‪ ...‬همه در اين مرحله‬ ‫اطالعات‪ّ ،‬‬‫ارائه شده است‪ .‬گفت وگو در بارة موضوع‪ ،‬تبادل ّ‬
‫توجه به‬
‫انجام مي‌گيرد‪ .‬مرحلة دوم‪ ،‬زمان توليد نوشته است‪ .‬هركس به سراغ دفتر و قلم خود مي‌رود و با ّ‬
‫خوانده‌ها و اندوخته‌هاي پيشين و نقشة ذهني طراحي شده‪ ،‬نوشتن را آغاز مي كند‪ .‬مرحلة سوم‪ ،‬هنگام‬
‫بازبيني و ويرايش است‪ .‬اين كار هم مي‌تواند با مشاركت گروهي و با همفكري انجام گيرد‪.‬‬
‫ براي كسب مهارت نوشتن‪ ،‬ضروري است فرايند آموزش‪ ،‬زايش و بارش فكري‪ ،‬سازماندهي‬
‫ال ورزيدني و عملي است و در ارزشيابي‬ ‫ذهني‪،‬توليد‪ ،‬تمرين و تكرار شود‪ .‬بدين سبب‪ ،‬اين درس‪ ،‬كام ً‬
‫از آن‪ ،‬جايي براي طرح پرسش هاي شناختي و حفظ كردني نيست‪ .‬يكي از اصلي‌ترين داليل كم بودن‬
‫حجم و تعداد درس‌ها همين است؛ كمتر حرف بزنيم و بيشتر به نوشتن‪ ،‬فرصت بدهيم‪ .‬در هر درس‪،‬‬
‫سنجه‌ها و معيارهايي را برشمرده‌ايم كه الزم است در نوشته‌هاي دانش‌آموزان و ارزيابي از آنها مورد‬
‫توجه قرار گيرد‪.‬‬
‫ّ‬
‫پرورش شايستگي‌هاي زباني در‬‫ِ‬ ‫اميدواريم آموزش اين کتاب‪ ،‬به رشد و شکوفايي زبان و ادب فارسي و‬
‫نسل جوان‪ ،‬ياري رساند و به گشايش کرانه‌هاي اميد و روشنايي‪ ،‬فرا   روي آينده سازان ايران عزيز بينجامد‪.‬‬

‫گروه زبان و ادب فارسي‬

‫دفتر تأليف کتاب هاي درسي ابتدايي و متوسطه نظري‬
‫‪www.literature-dept.talif.sch.ir‬‬ ‫‪8‬‬
 ‫س ت ی� ش‬
‫با نورخود آشناییم ده‬ ‫�ا �‬
‫ز‬ ‫ک کن‬ ‫ت‬ ‫آ ز‬ ‫ت �‬
‫ب�ا�؟‬ ‫ـی ��م‬
‫ب�ی ن    ‌�ام �و ن�امه �‬ ‫‪ 1‬ای ن�ام �و ب ه ت�ر�ی ن سرـ� غ�ا�‬
‫ز ن‬ ‫ن‬ ‫ن‬ ‫ ای ی�ا ِد ت�و مون ـ�‬
‫� ب�ا�م‬ ‫� ب�ر‬ ‫� زج� ن�ام ت�و � یس ت‬ ‫س روا�م‬ ‫ِ‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ت‬ ‫گ‬
‫ب�س� ن�د‬ ‫�دـ هر چ�ه‬ ‫ن�ام �و کل ی‬ ‫ ای کار� ش�ای هرـ چ�ه هس� ن�د‬
‫گ‬ ‫ت آ گ غ‬
‫سلطان ت� يو�ی ‪ ،‬آ�ن    د�ر    ک� ن‬
‫دام ا�د؟‬ ‫� � يو�ی  ‪� ،‬ن د�ر �الم‌ نا�د‬ ‫صاح ب‬
‫کَ َ ن‬ ‫ز گ� ن� ک‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫ک‬ ‫گ� ن� ت‬
‫� یاـ�د‬ ‫�‬
‫و� ج � س  ا�ی ن �رم ی‬ ‫�‬
‫ـ‬ ‫‪ 5‬ج � و �به ب��ذ ل م ی� یا�د‬
‫�‬ ‫�‬
‫خ ن‬ ‫امۀ  ن�ان� ش‬ ‫ن‬ ‫ن‬
‫ــه �وا�ی‬ ‫و� ت ـ‬ ‫هم ن� ٔ‬ ‫ن�ا�موده دا�ی‬ ‫هم ق� ّص ٔۀ ‬
‫� ت ز ت‬ ‫ُ‬ ‫کف � ت ز ت‬ ‫ق‬
‫� ا� �و‬ ‫ج�س ت�ن ز� من و هدای‬ ‫� ا� �و‬ ‫ای ع�ل مرا ��ای‬
‫گ‬ ‫ک‬ ‫آ‬ ‫غ ق ن سف‬
‫ا�‬‫� � ی�ر و رد ی� ب‬ ‫� �ن و دس ت‬ ‫رحم ت‬ ‫ت�ا �ر� � ش�د � ی� نــه رد � ب�‬
‫ک خ‬
‫�� ج�ا ق�د مم رسان �ه �واهی‬
‫آ ن‬
‫� ا هی‬
‫ل‬ ‫هم ت�و �به ع ن�ای� ت‬
‫آ ش ن‬ ‫خ‬ ‫ن‬ ‫ز ظ�لم ت �خ‬
‫ب�ا �ور �ود ��ـ يا� ی�م ده‬ ‫�‬
‫ی‬
‫‪ 10‬ا� � ود رها م ده‬‫�‬ ‫ی‬

‫نظامی‬

‫‪9‬‬
 ‫از آموختن‪ ،‬ننگ مدار‬

‫تا توانی از نیکی کردن میاسا و خود را به نیکی و نیکوکاری به مردم نمای و‬
‫چون نمودی به خالف نموده مباش‪ .‬به زبان‪ ،‬دیگر مگو و به دل دیگر مدار‪ ،‬تا گندم‬
‫نمای جو فروش نباشی؛ و اندر همه کاری داد از خویشتن بده‪ ،‬که هر که داد‬
‫از خویشتن بدهد‪ ،‬از داور مستغنی باشد و اگر غم و شادیت ب ُ َود‪ ،‬به آن کس‬
‫گوی که او تیمار غم و شادی تو دارد و اثر غم و شادی پیش مردمان‪ ،‬بر خود‬
‫پیدا مکن و به هر نیک و بد‪ ،‬زود شادان و زود اندوهگین مشو‪ ،‬که این فعل‬
‫کودکان باشد‪.‬‬
‫بدان کوش که به هر ُمحالی از حال و نهاد خویش بنگردی‪ ،‬که بزرگان به‬
‫ِ‬
‫بازگشت آن به غم است‪ ،‬آن‬ ‫هر حقّ و باطلی از جای نشوند‪ ،‬و هر شادی که‬
‫مشمر‪ ،‬و به وقت نومیدی امیدوارتر باش و نومیدی را در امید‪ ،‬بسته‬ ‫را شادی ُ‬
‫دان و امید را در نومیدی‪.‬‬
‫رنج هیچ کس ضایع مکن و همه کس را به سزا‪ ،‬حق‌شناس باش؛ خاصه قرابت‬
‫خویش را ؛ چندان که طاقت باشد با ایشان نیکی کن و پیران قبیلۀ خویش را‬
‫حرمت دار‪ ،‬ولیکن به ایشان مولَع مباش تا همچنان که هنر ایشان همی‌بینی‪،‬‬
‫عیب نیز بتوانی دید؛ و اگر از بیگانه نا ایمن شوی‪ ،‬زود به مقدار ناایمنی‪ ،‬خویش‬
‫را از وی ایمن گردان و از آموختن‪ ،‬ننگ مدار تا از ننگ َرسته باشی‪.‬‬
‫قابوس نامه‪ ،‬عنصرالمعالی‬

‫‪10‬‬
 ‫کـارگـاه درسپژوهــی‬

‫در متن درس‪ ،‬سه گروه کلمات متضاد بیابید‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫سه هم خانواده در مقابل هر واژه بنويسيد‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫حرمت‪:‬‬
‫مقدار‪:‬‬
‫مستغنی‪:‬‬
‫با نگاه به متن درس‪ ،‬براي هريك از موارد زير‪ ،‬نمونه اي پيدا کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫اسم ساده‪:‬‬
‫اسم مشتق‪:‬‬
‫صفت مر ّكب‪:‬‬
‫جدول زير را كامل نماييد‪( .‬با حفظ شخص)‬ ‫‪4‬‬

‫مضارع اخباري‬ ‫ساخت منفی‬ ‫امر‬ ‫فعل‬

‫شنیده بودی‬

‫خواهند پرسید‬

‫‪ 5‬چرا نویسنده‪ ،‬چنین توصیه ای می‌کند؟‬

‫« اثر غم و شادی پیش مردمان‪ ،‬بر خود پیدا مکن»‪.‬‬
‫‪َ 6‬مثَل « گندم نمای جوفروش مباش » آدمی را از چه کاری برحذر می دارد؟‬

‫‪11‬‬
 ‫را ِه تندرستي‬ ‫گنــج حکمــت‬

‫یکی از ملوک َع َجم‪ ،‬طبیبی حاذق به خدمت مصطفی‪  ،‬صلی اهلل علیه و سلّم‪،‬‬

‫فرستاد؛ سالی در دیار عرب بود و کسی تجربه پیش او نیاورد و معالجه از وی‬
‫در نخواست‪.‬پیش پیغمبر آمد و گله کرد که‪ :‬مرین بنده را برای معالجت‬
‫مدت‪،‬‬‫اصحاب فرستاده‌اند و در این ّ‬
‫کسی التفاتی نکرد تا خدمتی که‬
‫معین است‪ ،‬به جای آورد‪.‬‬ ‫بر بنده ّ‬
‫رسول‪ ،‬علیه السالم‪ ،‬گفت‪  :‬این‬
‫طایفه را طریقتی است که تا اشتها‬
‫غالب نشود‪ ،‬نخورند و هنوز اشتها‬
‫باقی ب َود که دست از طعام بدارند‪.‬‬
‫حکیم گفت‪  :‬این است موجب‬
‫تندرستی؛ زمین ببوسید و برفت‪.‬‬

‫گلستان‪ ،‬باب سوم‪ ،‬سعدی ‬

‫‪12‬‬
 ‫پرورش موضوع‬

‫يكي از نخستين پرسش‌هايي كه هنگام نوشتن‪ ،‬بايد به آن پاسخ گفت‪ ،‬اين است‪:‬‬
‫« دربارة چه موضوعي بنويسيم؟»‪.‬‬
‫وقتي کسی موضوعي براي نوشتن پيدا نمی‌کند‪ ،‬به طنز مي‌گويد‪« :‬نويسندگان‪،‬‬
‫قب ً‬
‫ال همه چيز را نوشته‌اند‪ ،‬ديگر موضوعي براي نوشتن نمانده است»‪ ،‬یا به قول‬
‫فردوسی‌‪:‬‬
‫بَر و باغ دانش‪ ،‬همه ُرفته‌اند»‬ ‫«سخنهرچهگویم همهگفته‌اند‬
‫جذاب‬ ‫دشوارياصليدرنوشتن‪،‬نبودنموضوعنيست‪.‬ماگمانمی‌کنیم‪،‬موضوعبايد ّ‬
‫و فوق‌العاده‌باشد تا دربارة آن بنويسيم؛ دشواري نوشتن از همين جا آغاز مي‌شود‪.‬‬
‫اگربهاطرافماننگاهكنيم‪،‬موضوع‌هايفراوانيبراينوشتنپيدامی‌کنیموبي آنکه  به‬
‫مثل قلم‪ ،‬ديوار‪ ،‬پدر‪،‬‬‫اهمیت آنها پي‌ببریم‪ ،‬مي‌توانيم فهرستی از آنها تهیه‌کنیم؛ ِ‬ ‫ّ‬
‫صداي زنگ‪ ،‬سقف‪ ،‬گلدان‪ ،‬شهر‪ ،‬درخت‪ ،‬معلّم‪ ،‬ابر‪ ،‬كاغذ‪ ،‬باران‪.‬‬
‫هر کدام از اين موضوع‌ها ساده به نظر مي‌آيند؛ ا ّما می‌توان آنها را گسترش داد و‬
‫جذاب تبديل کرد‪.‬‬ ‫به موضوعاتي متن ّوع و ّ‬
‫جذاب‪،‬‬ ‫يكي از روش‌ها‪ ،‬براي تبديل كردن موضوع‌هاي معمولي به نوشته‌های ّ‬
‫ال آزاد می‌گذاریم و دربارة «موضوع»‬ ‫«پرسشگري» است‪ .‬در این روش‪ ،‬ذهن را کام ً‬
‫مورد نظر پرسش‌های متن ّوع‪ ،‬طرح می‌کنیم‪.‬‬
‫مث ً‬
‫ال اگر موضو ِع نوشتة ما «دیوار» باشد‪ ،‬در نگا ِه اول‪ ،‬به نظر می‌آید نمی‌توانيم دربارة‬
‫آن‪ ،‬مطلب زيادی بنويسيم؛ ا ّما همين كه ذهن خود را آزاد بگذاریم و پرسش‌هایی‬
‫دربارة آن طرح‌کنیم‪ ،‬کم کم گره‌های ذهنی ما گشوده می‌شود و عرصة نوشتن‪،‬‬
‫گسترش می‌یابد‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫گاهی پس از طرح چند پرسش در بارة یک موضوع‪ ،‬احساس مي‌كنيم ديگر پرسشي‬
‫نداريم؛ مث ً‬
‫ال دربارة موضوع« ديوار»‪ ،‬نخست پرسش‌های زیر‪ ،‬به ذهن می‌رسد‪:‬‬
‫جنس دیوار از چیست؟‬
‫اندازه و ارتفاع دیوار چقدر است؟‬
‫دیوار چه رنگی است؟‬
‫چرا خانه دیوار دارد؟‬
‫دیوارهای مشهور دنیا کدام اند؟‬
‫زمانی که ذهنمان در تنگناي طرح پرسش‌هاي بيشتر گرفتار شد‪ ،‬باید با شگردهایی خود‬
‫را از اين بند‪ ،‬رها سازيم و راهي برای گسترش موضوع بيابیم‪ .‬راه‌های زیر به شكوفايي ذهن‬
‫و گسترش پرسش‌ها و گشودن گره ذهني كمك می‌کنند‪:‬‬
‫الف) بارش فکری‪:‬‬
‫در اين روش‪ ،‬ا ّولين گام ايجاد فرصت براي فكر كردن و معناسازي است و فكر‪ ،‬كام ً‬
‫ال آزاد‬
‫و رهاست‪ .‬گام دوم‪ ،‬كشف روابط ميان اشيا و پديده‌هاست‪ .‬بدين سان‪ ،‬خلق و آفرينش آسان‬
‫مي‌شود و پرسش‌ها در ذهن و زبان‪ ،‬جاري مي گردد‪ .‬مث ً‬
‫ال موضوع دیوار‪ ،‬مفاهيم زير را به‬
‫ذهن مي‌آورد‪:‬‬

‫امنیت‬
‫مرزبندی‬ ‫همسایه‬

‫پویایی‬ ‫دیوار ‬ ‫فاصله‬

‫زندان‬ ‫دیو‬
‫مقاومت‬

‫‪14‬‬
 ‫از میان این موضوع‌ها و مفاهیم‪ ،‬یکی را برمی‌گزینیم؛ مث ً‬
‫ال برای مفهوم «فاصله» پرسش‌های‬
‫زیر را طرح می‌کنیم‪:‬‬
‫آیا هر فاصله‌ای را می‌توان دیوار دانست؟‬
‫چه دیوارهایی وجود دارد که نمی‌توان آنها را دید؟‬
‫چگونه تنبلی می‌تواند دیواری بین آدمی و مو ّفقیتش باشد؟‬
‫آیا قهر‪ ،‬نفرت‪ ،‬بدبینی‪ ،‬حسادت و‪ ...‬می‌توانند دیوار باشند؟‬
‫ب) اگرنویسی‪:‬‬
‫بهره‌گيري از «اگر»‪ ،‬ذهن را در فضاي بي‌كران رها مي‌سازد تا بتواند موضوع را در حالت‌ها‬
‫و موقعيت‌هاي گوناگون تص ّور كند و براي آن‪ ،‬دست به آفرينش بزند‪ .‬در حقيقت‪ ،‬به كارگيريِ‬
‫«اگر» به ذهن ما امكان مي‌دهد كه خود را در پهنة وسيعي از مفاهيم و موضوع‌ها ببيند و‬
‫آسان‌تر به پرسش و انتخاب بپردازد‪.‬‬
‫مثال‪:‬‬
‫اگر در دنیا دیواری وجود نداشت‪ ،‬چه می‌شد؟‬
‫اگر دیوارها می‌توانستند حرف بزنند‪ ،‬چه می‌گفتند؟‬
‫اگر دور هر شهر دیواری کشیده بودند‪ ،‬چه می‌شد؟‬
‫متحرک بودند‪ ،‬چه می‌شد؟‬ ‫ّ‬ ‫اگر دیوارها‬
‫اگر ‪. .....................................‬‬

‫‪15‬‬
 ‫پ) ُگزین گفته‌ها‪:‬‬
‫با بهره‌گيري از سخنان ناب و برگزيدة مشاهير‪ ،‬آيات‪ ،‬احاديث‪ ،‬سخنان حکمت‌آمیز‪،‬‬
‫ضرب‌المثل‌ها‪ ،‬شعرها و كناياتی که دربارة موضوع گفته شده است‪ ،‬می‌اندیشیم و پرسش‌های‬
‫دیگری طرح می‌کنیم؛ مثال‪:‬‬
‫آیا همۀ دیوارها موش دارند؟‬
‫آیا همۀ دیوارها گوش دارند؟‬
‫چرا گاهی به در می‌گوییم تا دیوار بشنود؟‬
‫برای چه‪ ،‬دیوار بعضی‌ها کوتاه است؟‬
‫خاری که باالی دیوار می‌روید‪ ،‬چه جایگاهی دارد؟‬
‫ منظور سهراب سپهری از مصراع «در د ِه باال دست‪ ،‬چینه‌ها کوتاه است!»‬
‫چیست؟‬

‫‪16‬‬
 ‫مالحظه كرديد كه براي پرورش موضوع‪ ،‬سه شگرد مطرح شد كه به كمك آنها توانستيم‬
‫توجه داشته باشيد كه نويسنده متناسب با موضوع‪ ،‬روش را‬ ‫انديشه‌مان را وسعت دهيم‪ّ .‬‬
‫انتخاب مي‌كند و مي‌تواند از همۀ شگردها نيز بهره ببرد‪.‬‬
‫بعد از طرح پرسش‌ها‪ ،‬نوبت پاسخ دادن به آنهاست‪ .‬مهم‌ترین اصل در اين مرحله‪ ،‬شاخ و  برگ‬
‫دادن به پاسخ‌ها‪ ،‬پاسخ سازي و پرهيز از پاسخ‌های بله يا خير یا جواب های کوتاه است‪ .‬در اين‬
‫روش‪ ،‬تنها پاسخ‌های تشريحي و توصيفي است كه در خلق نوشته به ما كمك مي‌كند؛ مانند‪:‬‬
‫پرسش‪ :‬آیا هر فاصله ای را می‌توان یک دیوار دانست؟‌‬
‫پاسخ‪ :‬هر فاصله خودش يك ديوار است‪ .‬ديوار‪ ،‬بين دو چيز جدايي می‌اندازد‪ .‬فاصله هم بين‬
‫دو چيز يا چیزهایی جدايي می‌اندازد‪ .‬اگر بگوييم فاصله از ديوار بدتر است‪ ،‬اغراق نكرده‌ايم‪.‬‬
‫شايد بشود از هر ديواري‪ ،‬هر چند بلند‪ ،‬باال رفت و آن طرف ديوار را ديد؛ ا ّما گاهي فاصله را‬
‫ال وقتي بين دو دوست فاصله می‌افتد‪ ،‬آيا می‌توان اين فاصله را پر كرد؟‬ ‫نمی‌شود پُركرد‪ .‬مث ً‬
‫تذ ّکر‪ :‬در مرحلة ايجاد پرسش و پاسخ‪ ،‬آنچه مهم است‪ ،‬توانايي آفرينشگري و قدرت‬
‫‌دادن كوتاه‬
‫پاسخ‌سازي است‪ .‬هدف اين درس‪ ،‬تقويت مهارت نوشتن است نه فقط پاسخ ِ‬
‫و مستقيم به سؤال‪ ،‬بلكه پرسش‌ها ايستگاه و بهانه‌اي براي بهتر و جهت‌دار انديشيدن و‬
‫نوشتن هستند‪ .‬در حقيقت‪ ،‬هنگام پاسخ‌دادن به پرسش‌ها‪ ،‬بايد «پاسخ سازي» كنيم؛ يعني تنها‬
‫به جواب نينديشيم؛ به چگونه نوشتن جواب هم بينديشيم و به خودمان فرصت بدهيم تا پاسخ‬
‫را خوب بپروريم و با شاخ و برگ مناسب‌تر‪ ،‬پاسخي نيكوتر بسازيم‪.‬‬
‫سخن ديگر اينكه‪ ،‬در تنظيم نهايي نوشتة خودمان‪ ،‬بايد به اصول بندنويسي و رعايت‬
‫توجه كنيم؛ يعني‪ ،‬نظم و سير محتوا و ارتباط ميان بخش‌هاي نوشته را در‬ ‫انسجام متن هم ّ‬
‫نظر داشته باشيم‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫ِ‬
‫ کارگاه نگارش‬
‫‪ 1‬موضوعي را انتخاب كنيد و دربارة آن‪ ،‬پرسش‌هايي مناسب طرح نمایید‪ .‬سپس‬
‫يك پرسش را از بين آنها انتخاب كنيد و به آن پاسخ دهيد‪.‬‬

‫‪.........................................................................................................................................‬‬ ‫موضوع‪ :‬‬

‫پرسش‌ها‪......................................................................................................................................... :‬‬

‫ ‪............................................................................................................................................................‬‬
‫ ‪............................................................................................................................................................‬‬
‫ ‪............................................................................................................................................................‬‬
‫ ‪............................................................................................................................................................‬‬
‫ ‪............................................................................................................................................................‬‬
‫ ‪............................................................................................................................................................‬‬
‫ ‪............................................................................................................................................................‬‬
‫ ‪............................................................................................................................................................‬‬
‫ ‪............................................................................................................................................................‬‬
‫ ‪............................................................................................................................................................‬‬
‫ ‪............................................................................................................................................................‬‬

‫پرسش انتخاب شده‪:‬‬

‫ ‪............................................................................................................................................................‬‬

‫‪18‬‬
 ‫متن تولیدی‪:‬‬

‫‪19‬‬
 ‫‪ 2‬پرسش‌ها و پاسخ‌های دوستانتان را بر پایۀ سنجه‌های زیر‪ ،‬ارزشیابی کنید‪.‬‬

‫گزارش عملکرد‬
‫شمارک‬ ‫سنجه های ارزیابی‬ ‫ردیف‬
‫عددی‬ ‫انشایی(توصیفی)‬
‫طرح پرسش‌های متن ّوع با‬
‫بهره‌گیری از شگردهای زیر‪:‬‬
‫‪5‬‬ ‫بارش فکری‬ ‫‪1‬‬
‫اگرنویسی‬
‫ُگزین گفته‌ها‬

‫‪5‬‬ ‫شاخ و برگ دادن به پاسخ‌ها‬ ‫‪2‬‬

‫‪5‬‬ ‫رعایت اصول بندنویسی‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫شیوۀ خواندن‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫رعایت امال و نکات نگارشی‬ ‫‪5‬‬

‫‪20‬‬ ‫جمع بندی‬

‫توجه به ارزشیابی باال‪ ،‬برداشت نهایی خود را از نوشتۀ دوستانتان‪ ،‬در چند سطر‬
‫ با ّ‬
‫بنویسید‪:‬‬
‫‪....................................................................................................................................................‬‬
‫‪............................................................................................................................................................‬‬
‫‪............................................................................................................................................................‬‬
‫‪. ............................................................................................‬‬

‫‪20‬‬
 ‫َم َثلنویسی‬
‫* برداشت خود را از َمثَل«برو كار مي‌كن‪ ،‬مگو چيست كار»‪ ،‬در يك بند بنويسيد‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫خسرو‬

‫مدتِ‬
‫از سال چهارم تا ششم ابتدایی با خسرو هم کالس بودم‪ .‬در تمام این ّ‬
‫سه سال نشد که یک روز کاغذ و مدادی به کالس بیاورد یا تکلیفی انجام دهد‪.‬‬
‫خواندن انشا‪ ،‬خسرو را‬
‫ِ‬ ‫با این حال‪ ،‬بیشتر نمره هایش بیست بود‪ .‬وقتی معلّم برای‬
‫پای تخته صدا می‌کرد‪ ،‬دفترچۀ من یا مصطفی را که در دو طرف او روی نیمکت‬
‫نشسته بودیم‪ ،‬برمی‌داشت و صفحۀ سفیدی را باز می‌کرد و ارتجاالً انشایی‬
‫می‌ساخت و با صدای گرم و رسا به اصطالح امروزی ها «اجرا می‌کرد» و یک نمرۀ‬
‫احسنت تحویل می‌گرفت و مثل شاخ شمشاد می‌آمد و‬ ‫بیست با مبلغی آفرین و َ‬
‫س ِر جایِ خودش می‌نشست!‬
‫و ا ّما سبک «نگارش» که نمی‌توان گفت؛ زیرا خسرو هرگز چیزی نمی‌نوشت؛‬
‫گلستان سعدی‪ .‬در‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫سبک «تقریر» او در انشا تقلیدی بود کودکانه از‬ ‫باید بگویم‬
‫شاعران مشهور‬
‫ِ‬ ‫آن زمان ما گلستان سعدی را از بَر می‌کردیم و منتخبی از اشعا ِر‬
‫الصبیان را از کالس چهارم ابتدایی به ما درس می‌دادند‪.‬‬ ‫ِصاب ّ‬
‫و متون   ادبی و ن ُ‬
‫خسرو تمام درس‌ها را س ِر کالس یاد می‌گرفت و حفظ می‌کرد و دیگر احتیاجی‬
‫به مرور نداشت‪.‬‬
‫یک روز میرزا مسیح خان‪ ،‬معلّ ِم انشا‪ ،‬که موضو ِع «عبرت» را برای ما ّ‬
‫معین‬
‫کرده بود‪ ،‬خسرو را صدا کرد که انشایش را بخواند‪ .‬خسرو هم مطابق معمول‪،‬‬
‫دفتر انشای مرا برداشت و صفحۀ سفیدی از آن را باز کرد و با همان آهنگ    ‌گیرا‬
‫و حرکات سر  و   دست و اشارت‌های چشم و ابرو شروع به خواندن کرد‪ .‬میرزا‬
‫مسیح‌خان سخت نزدیک‌بین بود و ح ّتی با عینک دور    بیضی و دسته  مفتولی و‬
‫شیشه های کلفت   زنگاری‪ ،‬درست و حسابی نمی‌دید و ملتفت نمی‌شد که خسرو‬
‫از روی کاغذ سفید‪ ،‬انشایِ خود را می‌خواند‪.‬‬
‫‪22‬‬
 ‫باری‪ ،‬خسرو انشای خود را چنین آغاز کرد‪:‬‬
‫نج خلوتی از‬‫«دی که از دبستان به سرای می‌شدم‪ ،‬در ُک ِ‬
‫بَرزن‪ ،‬دو خروس را دیدم که بال و پَر افراشته‪ ،‬در هم آمیخته‬
‫و َگرد برانگیخته اند‪»...‬‬
‫در آن زمان‪ ،‬کلمات «دبستان» و «بَرزن» مانن ِد امروز متداول‬
‫نبود و خسرو از این نوع کلمات بسیار در خاطر داشت و ح ّتی در‬
‫روزمرۀ خود نیز آنها را به کار می‌برد و این‬
‫ّ‬ ‫صحبت و محاورۀ عادی و‬
‫یکی از استعدادهای گوناگون و فراوان و در عین حال چشمه ای‬
‫از خوشمزگی هایِ رنگارنگ او بود‪.‬‬

‫‪23‬‬
 ‫ارتجالی خسرو را عرض می‌کردم‪ .‬دنباله‌اش این بود‪:‬‬
‫ِ‬ ‫انشای‬
‫«یکی از خروسان‪ ،‬ضربتی سخت بر دیدۀ حریف نواخت به َصدمتی که «جهان‬
‫خروس‬
‫ِ‬ ‫تیره شد پیش آن نامدار»‪ .‬الجرم سپر بینداخت و از میدان بگریخت‪ .‬لیکن‬
‫مناسب حال درویشان‪ .‬بر حریفِ   مغلوب که تسلیم اختیار کرده‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫غالب‪ ،‬حرکتی کرد نه‬
‫مخذول و ناالن استرحام می‌کرد‪ ،‬رحم نیاورد و آن چنان او را می‌کوفت که «پوالد کوبند‬
‫آهنگران»‪.‬‬
‫خروس مغلوب را‬
‫ِ‬ ‫دیگر طاقت دیدنم نماند‪ .‬چون برق به میان میدان َجستم‪ .‬نخست‬
‫با دشنه ای که در جیب داشتم‪ ،‬از رنج و عذاب برهانیدم و حاللش کردم‪ .‬آنگاه به خروس‬
‫سنگدل پرداختم و به سزایِ عمل ناجوانمردانه‌اش سرش از تن جدا و او را نیز ب ِسمل‬
‫کردم تا عبرتِ همگان گردد‪ .‬پس هر دوان را به سرای بردم و از آنان هلیمی ساختم‬
‫بس چرب و نرم‪.‬‬
‫«مخور طعمه جز خسروانی خورش که جان یابدت زان خورش‪ ،‬پرورش»‬
‫نوش جان کردم‪:‬‬ ‫دل راحت نشستم و شکمی سیر ِ‬ ‫به ِ‬
‫ب ِه از عم ِر هفتاد و هشتاد سال»‬ ‫«دمی آب خوردن پس از بدسگال‬
‫آهنین فرسوده را در دواتِ چرک گرفتۀ‬‫ِ‬ ‫میرزا مسیح خان با چهرۀ گشاده و خشنود‪ ،‬قلم‬
‫ِ‬
‫انگشت بلند‬ ‫عینک زنگاری‪ِ ،‬‬
‫نوک قلم را ورانداز کرد و با دو‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫پشت‬ ‫شیشه‌ای‪ ،‬فروبرد و از‬
‫پشم س ِر قلم را با وقار و طمأنینۀ تمام پاک کرد و پس از یک‬ ‫و استخوانی خود ُکرک و ِ‬
‫ربع ساعت‪ ،‬نمرۀ بیست با جوهر بنفش برای خسرو گذاشت و ابدا ً هم ایرادی نگرفت که‬
‫بچه  جان‪ ،‬ا ّوالً خروس چه الزامی دارد که حرکاتش «مناسب حال درویشان» باشد؛ دیگر‬
‫اینکه‪ ،‬خروس غالب چه بدسگالی به تو کرده بود که سر از تنش جدا کردی؟ خروس‪،‬‬
‫ال به چه حق‪ ،‬خروس های مردم را سر‬ ‫عبرتِ چه کسانی بشود؟ و از همۀ اینها گذشته اص ً‬
‫قول امروزی ها این مسائل اساساً مطرح‬ ‫بریدی و هلیم درست کردی و خوردی؟ خیر‪ ،‬به ِ‬
‫نبود‪.‬‬
‫کف دست کاغذ و یک بند انگشت مداد که خسرو به مدرسه‬ ‫عرض کردم‪ :‬حرام از یک ِ‬
‫بیاورد یا الیِ کتاب را باز کند؛ با این حال‪ ،‬شاگر ِد ممتازی بود و از همۀ درس های حفظی‬
‫بیست می‌گرفت؛ مگر در ریاضی که « ُکمِی َتش لنگ بود‪ » ...‬و همین باعث شد که نتواند‬
‫‪24‬‬
 ‫تصدیق نامۀ دورۀ ابتدایی را بگیرد‪.‬‬
‫ال شهرستانی بودند‪ .‬خسرو در کوچکی‬ ‫من خانوادۀ خسرو را می‌شناختم‪ .‬آنها اص ً‬
‫ِ‬
‫مادربزرگ او بود که‬ ‫توجهی به تربیت او نداشت؛  فقط‬ ‫بی مادر شد‪ .‬پدرش آقا رضاخان‪ّ ،‬‬
‫نوۀ   پسری‌اش را از جان و دل دوست می‌داشت‪ .‬دل‌خوشی و دل‌گرمی و تنها پناه خسرو‬
‫مقدس‪ .‬با قربان و َص َدقه خسرو‬‫هم در زندگی همین مادربزر گ بود؛ زنی باخدا‪ ،‬نمازخوان‪ّ ،‬‬
‫را هر روز می‌نشاند و وادار می‌کرد قرآن برایش بخواند‪.‬‬
‫دیگر از استعدادهای خداداد خسرو‪ ،‬آوازش بود‪.‬‬
‫عباس بود‪ .‬شعر هم می‌گفت؛ زیاد هم می‌گفت؛ ا ّما به قول نظامی‬ ‫معلّ ِم قرآن ما میرزا ّ‬
‫«خشت می‌زد»‪ .‬زنگ قرآن که می‌شد‪ ،‬تا پایش به کالس می‌رسید‪ ،‬به خسرو می‌گفت‪:‬‬
‫«بچه! بخوان‪ ».‬خسرو هم می‌خواند‪.‬‬ ‫ّ‬
‫خسرو‪ ،‬موسیقی ایرانی‪ ،‬یعنی آواز را از مرحوم درویش خان آموخته بود‪.‬‬
‫یک روز که خسرو زنگ قرآن‪ ،‬در «شهناز» شوری به پا کرده بود‪ ،‬مدیر مدرسه که در‬
‫عباس‬‫ایوان دراز از ب ِر کالس‌ها رد می‌شد‪ ،‬آواز خسرو را شنید‪ .‬وار ِد کالس شد و به میرزا ّ‬ ‫ِ‬
‫عباس تا خواست جوابی‬ ‫عِتاب کرد که «این تالوتِ قرآن نیست‪ .‬آوازخوانی است!»‪ .‬میرزا ّ‬
‫بیت سعدی را با آواز خوش شش دانگ خواند‪:‬‬ ‫بدهد‪ ،‬خسرو این ِ‬
‫« اُشتر به شع ِر عرب در حالت است و َط َرب‬
‫گر ذوق نیست تو را کژ طبع جانوری»‬
‫مدیر آهسته از کالس بیرون رفت و َدم برنیاورد‪ .‬خسرو همچنان می خواند و مدیر از‬
‫لذت می‌برد که خود‪ ،‬مردی ادیب و صاحب دل بود‪.‬‬ ‫پشت در گوش می‌داد و ّ‬
‫یک روز خسرو برخالف عادت مألوف یک کیف حلبی که روی آن با رنگ روغن ناشیانه‬
‫ُگل و ب ُ ّته ن ّقاشی شده بود‪ ،‬به مدرسه آورد‪ .‬همه حیرت کردند که آفتاب از کدام سمت‬
‫برآمده که خسرو کیف همراه آورده است!‬
‫ناصرالدین‌شاه بود‬
‫ّ‬ ‫دوران‬
‫ِ‬ ‫زنگ ا ّول‪ ،‬ن ّقاشی داشتیم‪ .‬معلّم ن ّقاشی ما یکی از سرتیپ‌های‬
‫و ما هم او را «جناب سرتیپ» می‌گفتیم‪.‬‬
‫خسرو با آنکه کیف همراه آورده بود‪ ،‬دفتر ن ّقاشی و مداد مرا برداشت و تصوی ِر سرتیپ‬
‫را با «ضمائم و تعلیقات» در نهایت مهارت و استادی کشید و نزد او برد و پرسید‪« :‬جناب‬
‫‪25‬‬
‫سرتیپ‪ ،‬این را من از روی «طبیعت» کشیده ام؛ چطور است؟» مرحوم سرتیپ آهسته اندکی‬
‫خود را جمع و جور کرد و گفت‪« :‬خوب کشیدی؛ دستت خیلی ق ّوت داره!»‪.‬‬
‫خسرو د ِر کیف را باز کرد‪ .‬من که پهلوی او نشسته بودم‪ ،‬دیدم محتوایِ آن کوزه هایِ‬
‫ِ‬
‫رنگارنگ کوچکی بود پر از انواع «مربّاجات»‪.‬‬
‫معلوم شد مادربزرگش مربّا پخته و در بازگشت از زیارتِ قم آن کیف حلبی و کوزه‌ها را‬
‫آورده بود‪.‬‬
‫خدمت جناب سرتیپ برد  و   دو دستی‬ ‫ِ‬ ‫خسرو  بزرگ‌ترین کوزه را که مربّای ب ِه داشت‪،‬‬
‫ عین‬
‫تقدیمش کرد‪ .‬سرتیپ هم که رهاوردی بابِ دندان نصیبش شده بود‪ ،‬با خوش  رویی و در ِ‬
‫انگشت‬ ‫ِ‬ ‫حجب و فروتنی آن را گرفت و باال کشید و هر وقت مربّا از کوزه بیرون نمی‌آمد‪ ،‬با سر‬
‫لذت تمام فرو می‌داد و به صدایِ بلند می‌گفت‪« :‬الها! صد هزار‬ ‫تدبیر آن را خارج می‌کرد و با ّ‬
‫مرتبه شُ کر»‪ ،‬که شک ِر نعمت‪ ،‬نعمتت افزون کند‪.‬‬
‫فراگرفتن موسیقی‪ .‬وقتی که‬ ‫ِ‬ ‫فیاض در‬ ‫گفتم خسرو‪ ،‬آوازی بسیار خوش داشت و استعدادی ّ‬
‫امتحان سال ششم ابتدایی برنیامد‪ ،‬یکی از دوستان موسیقی شناس که در آن اوان دو‬ ‫ِ‬ ‫از عهدۀ‬
‫موسیقی ملّی برود‪ ...‬خسرو‬ ‫ِ‬ ‫آموختن‬
‫ِ‬ ‫کالس از ما جلوتر بود‪ ،‬به خسرو توصیه کرد که به دنبال‬
‫بی میل نبود که دنبال موسیقی برود؛ ولی وقتی موضوع را به مادربزرگش گفت‪ ،‬به قول خسرو‪،‬‬
‫اشک از دیده روان ساخت که ای فرزند‪ ،‬حاللت نکنم که مطربی و مسخرگی پیشه سازی که‬
‫مادربزرگ‬‫ِ‬ ‫خودرو و خودسر بود‪ ،‬اندر ِز‬ ‫ُ‬ ‫عالمان دین بودند»‪ .‬خسرو هم با آنکه‬
‫ِ‬ ‫«همه قبیلۀ من‬
‫پی موسیقی نرفت‪.‬‬ ‫ناتوان را به گوش اطاعت شنید و ِ‬
‫سن و سال با شاگردان کالس‌هایِ‬ ‫خسرو در ورزش هم استعدادی شگرف داشت‪ .‬با آن ّ‬
‫هشتم و نهم (مدرسۀ ما ن ُه کالس بیشتر نداشت) کشتی می‌گرفت و همه را زمین می‌زد؛‬
‫به طوری که در مدرسه حریفی در براب ِر او نماند‪ .‬گفتم که خسرو در ریاضیات ضعیف بود و‬
‫معدل‬ ‫چون نتوانست در این درس نمرۀ هفت بیاورد‪ ،‬با آنکه نمره‌هایِ دیگرش همه عالی و ّ‬
‫دنبال‬
‫ِ‬ ‫ششم ابتدایی رد شد؛ پس ترک تحصیل کرد و‬ ‫ِ‬ ‫نمره‌هایش ‪ 15/75‬بود‪ ،‬از امتحان‬
‫ورزش را گرفت‪.‬‬
‫قهرمانی کشتی کشور برگزار شد‪ .‬خسرو‬ ‫ِ‬ ‫من دیگر او را نمی‌دیدم تا روزی که ا ّولین مسابقۀ‬
‫را در میان تُشَ ک با حریفی قوی پنجه که از خراسان بود‪ ،‬دیدم‪ .‬خسرو حریف را با چاالکی و‬
‫‪ 26‬حسابگری به قول خودش «فرو کوفت» و در چشم به هم زدنی پشت او را به خاک رسانید‪.‬‬
 ‫قهرمان کشور شد و بازوبند طال گرفت‪ .‬دیگر «خسرو پهلوان» را همه می‌شناختند و می‌ستودند‬
‫عنودان بدگهر» وی را به می و‬
‫ِ‬ ‫و تکریمش می‌کردند؛ ولی چه سود که «حسودان تنگ نظر و‬
‫معشوق و لهو و لعب کشیدند (این عین گفتۀ خود اوست‪ ،‬در روزگار شکست و خِ ّفت) به طوری‬
‫که در مسابقات سال بعد با رسوایی شکست خورد و بی سر و صدا به گوشه‌ای خزید و رو نهان‬
‫کرد و به کلّی ورزش را کنار گذاشت که دیگر «مرد میدان نبود»‪ .‬این شکست او را از میدان‬
‫قهرمانی به منجالب فساد کشید‪« .‬فی‌الجمله نماند از معاصی ُمنکری که نکرد و ُمسکری که‬
‫نخورد‪ ».‬تریاکی و شیره‌ای شد و کارش به ولگردی کشید‪.‬‬
‫روزی در خیابان او را دیدم؛ شادی کردم و به سویش دویدم‪ .‬آن خسرو مهربان و خون گرم‬
‫با سردی و بی  مهری بسیار نگاهم کرد‪ .‬از چهرۀ تَکیده‌اش بدبختی و سیه روزی می‌بارید‪.‬‬
‫چشم هایِ درشت و پر فروغش چون چشمه‌های خشک شده‪ ،‬سرد و بی حالت شده بود‪ .‬شیرۀ‬
‫تریاک‪ ،‬آن شیر بی باک را چون اسکلتی وحشتناک ساخته بود‪ .‬خدای من! این همان خسرو‬
‫است؟!‬
‫از حالش پرسیدم؛ جوابی نداد‪ .‬ناچار بلندتر حرف زدم؛ با صدایی که به قول معروف‪ ،‬گویی از‬
‫ته چاه در می‌آمد‪ ،‬با زهرخندی گفت‪ :‬داد نزن؛ «من گوش استماع ندارم‪ ،‬ل ِمن تَقول»‪ .‬فهمیدم‬
‫َکر هم شده است‪ .‬با آنکه همه چیز خود را از دست داده بود‪ ،‬هنوز چشمۀ ذوق و قریحه و‬
‫ادبی او خشک نشده بود و می‌تراوید‪ .‬از پدر و مادربزرگش پرسیدم‪.‬‬
‫استعداد ِ‬
‫آهی کشید و گفت‪« :‬مادربزرگم دو سال است که مرده است‪ .‬بابام راستش نمی‌دانم‬
‫کجاست»‪.‬‬
‫گفتم‪« :‬خانه ات کجاست؟»‬
‫آه سوزناکی کشید و در جوابم خواند‪:‬‬
‫قضا همی ب َ َردش تا به سوی دانه و دام»‬ ‫«کبوتری که دگر آشیان نخواهد دید‬
‫و بدون خداحافظی‪ ،‬راه خود گرفت و رفت‪.‬‬
‫از این مالقات‪ ،‬چند روزی نگذشت که خسرو در گوشه‌ای‪ ،‬زیر پالسی ُمندرس‪ ،‬بی  سر   و  صدا‪،‬‬
‫جان سپرد و آن همه استعداد و قریحه را با خود به زیر خاک برد‪.‬‬
‫عبدالحسین وجدانی‬

‫‪27‬‬
 ‫کـارگـاه درسپژوهــی‬

‫دو هم خانواده براي هر يك از واژگان زير بنويسيد‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫ضمائم‪ :‬‬
‫ ‬ ‫تعليقات‪:‬‬
‫معاصي‪:‬‬
‫كدام بخش درس‪ ،‬به تأثیر دوست و همنشين تأکید دارد‪ ،‬آن چند سطر را بنويسيد‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫به نظر شما‪ ،‬چرا خسرو با آن همه استعداد و توانايي به سرانجامي تلخ دچار شد؟‬ ‫‪3‬‬
‫مقصود از عبارت « در رياضي‪ُ ،‬كمِي َتش لنگ بود » چيست؟‬ ‫‪4‬‬
‫بيت زير با كدام بخش درس تناسب دارد‪ ،‬توضيح دهيد‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫ز هم صحبت بد‪ ،‬جدايي جدايي‬ ‫بياموزمت كيمياي سعادت‬
‫معين كنيد‪.‬‬
‫مشخص شده را بنويسيد و زمان و نوع فعل را ّ‬‫‪ 6‬نقش دستوري كلمات ّ‬
‫روزي خسرو را در خيابان ديدم‪.‬‬

‫‪28‬‬
 ‫روزي‌ده و روزي‬ ‫گنــج حکمــت‬

‫یکی را شنیدم از پیران مربّی که مریدی را همی‌گفت‪  :‬ای پسر‪ ،‬چندان‬

‫که تعلّق خاطر آدمیزاد به روزی است اگر به روزی ده بودی‪ ،‬به مقام از‬
‫مالئکه در گذشتی‪.‬‬
‫گلستان‪،‬باب هفتم ‪ ،‬سعدی‬

‫‪29‬‬
 ‫عینکنوشتن‬

‫روزي همراه چند تن از دانش‌آموزان كالس به كتابخانه رفتيم‪ .‬در‬

‫فهرست كتاب‌هاي موجود‪ ،‬عنوان « ُگل» نظرمان را جلب كرد‪.‬‬
‫يكي از دوستان گفت‪« :‬شايد اين كتاب دربارة بهترين گل زنان فوتبال‬
‫باشد»‪.‬‬
‫ديگري گفت‪« :‬ممكن است دربارة ُگل‌كاري و باغباني باشد»‪.‬‬
‫سومي گفت‪« :‬ح ّتي مي‌تواند دربارة نغمة بلبل باشد»‪.‬‬
‫خالصه‪ ،‬هر يك چيزي گفتند‪.‬‬
‫از كتابدار درخواست كرديم و كتاب را آورد‪ .‬ا ّما همين كه فهرست مطالب‬
‫تعجب كرديم‪.‬‬‫را ديديم‪ ،‬همه ّ‬
‫راستي چرا براي يك موضوع‪ ،‬نوشته‌هاي متفاوت و رنگارنگي خلق‬
‫مي‌شود؟‬
‫وقتی از پشت عینک به طبیعت نگاه می‌کنیم‪ ،‬طبیعت را با همان رنگی‬
‫رنگ شیشة عینک ماست‪ .‬اگر رنگ شیشة عینک‪ ،‬زرد باشد‪،‬‬ ‫می‌بینیم که ِ‬
‫طبیعت‪ ،‬زرد و پاییزی جلوه می‌کند‪ .‬اگر شیشة عینک ما‪ ،‬سبز رنگ باشد‪،‬‬
‫رنگ طبیعت‪ ،‬سبز و بهاری می‌شود‪.‬‬
‫عینک نوشتن‪ ،‬نو ِع نگا ِه نویسنده به موضوع است‪ .‬نو ِع نگاه ما‬
‫ِ‬ ‫منظور از‬
‫الب ّته به فکر ما بستگی دارد‪ .‬هر طور که به موضوع نگاه کنیم‪ ،‬نوشتة ما به‬
‫همان رنگ در می‌آید‪ .‬اگر از دریچة پديده‌هاي ديداري (محسوسات) به‬
‫موضوع بنگریم‪ ،‬نوشته‌ای عینی و محسوس تولید می‌شود؛ ا ّما اگر از پنجرة‬
‫ذهن و خیال به موضوع نگاه کنیم‪ ،‬نتیجة آن‪ ،‬خلق نوشته‌ای ذهنی و‬
‫خیال‌انگیز خواهد بود‪.‬‬
‫‪30‬‬
 ‫توجه به شناختي كه نسبت به موضوع دارد‪ ،‬مطلب را از نگاه خود بيان مي‌كند‪.‬‬ ‫هر فرد‪ ،‬با ّ‬
‫توجه ب ‌ه تجربه‪ ،‬آموزش‪ ،‬تربيت و يادگيري‪ ،‬دنياي متفاوتي دارد؛ بنابراين‪ ،‬نوع نگاه‬
‫هر كس با ّ‬
‫و دريچة ديد افراد نيز متفاوت است‪.‬‬
‫پس‪ ،‬اصلی‌ترین علّت تفاوت نوشته‌ها‪ ،‬نو ِع نگا ِه نویسنده به موضوع است‪ .‬ح ّتی در‬
‫نوشته‌هایی که موضوع مشترک دارند‪ ،‬به سبب وجود تفاوت در نوع نگاه هر نویسنده به‬
‫موضوع‪ ،‬تفاوت ديده می‌شود‪.‬‬
‫موضوع نوشته‌هاي زير‪  « ،‬قلم» است‪ .‬با آنکه موضوع متن‌ها يكسان است‪ ،‬هر يك فضاي‬
‫متفاوتي دارند‪.‬‬
‫نوشتۀ یک‬
‫در سال‌های آغازین دبستان استفاده از مداد توصیه می‌شود و نه خودکار‪ .‬مداد‬
‫‌خطی مناسب‌تر است‪ .‬به دلیل ُکندی حرکت مداد‪ ،‬لغزش‌ها‬ ‫تمرین خوش ّ‬
‫ِ‬ ‫برای‬
‫هم به حداقل می‌رسد‪ .‬در ضمن لغزش‌های مدادی قابل پاک شدن و اصالح است‪.‬‬
‫اگرچه دانش آموزان‪ ،‬برای به دست گرفتن خودکار‪ ،‬بی‌صبرند و به خیال‬
‫لذت‌بخش است؛ ا ّما بعدها که رفتند‬ ‫خودشان‪ ،‬نوشتن با خودکار برایشان ّ‬

‫‪31‬‬
‫ متوجه‬
‫ّ‬ ‫خطشان خرچنگ قورباغه‌ای شد‪ ،‬تازه‬‫در فهرست بدخط‌ها و به اصطالح‪ّ ،‬‬
‫بچگانه کار دستشان داده است و مجبورند همه جا با‬ ‫می‌شوند که این هوس ّ‬
‫نوشته‌هایشان بچرخند و آن را گزارش کنند!‬
‫نوشتۀ دو‬
‫حرف از خودکار می‌زدیم؛ خودکار از شأن قلم کاست و دوات را نفی بلد کرد؛ ا ّما‬
‫این همة ماجرا نبود‪ .‬خودکار آفتی شد و به جان مداد افتاد‪ .‬با خودکار مرثیة مداد‬
‫نوشته شد‪ .‬مداد‪ ،‬یار دیرینة ما بود‪.‬‬
‫میان خودکار و مداد‪ ،‬تفاوت بسیار است‪ .‬مداد را نرمی بود‪ ،‬خودکار را درشتی‪.‬‬
‫مداد با سپیدی کاغذ الفت می‌گرفت‪ .‬خودکار به پاکی کاغذ چیرگی می‌جوید‪.‬‬
‫آن را شرم و حیا برازنده بود و این را پرده دری در خور است‪ .‬مدا ِد سیاه‪ ،‬سیاهی‬
‫و سپیدی را در خود داشت‪ .‬خودکار سیاه را جز سیاهی نیست‪ .‬مداد اگر به خطا‬
‫می‌رفت‪ ،‬امکان محو خطا بود‪ .‬خودکار اگر بلغزد‪ ،‬لغزش به پایش نوشته است‪ .‬مداد‬
‫خودنمایی نمی‌نمود‪ .‬خودکار‪ ،‬خودنمایی می‌کند و می‌فریبد‪.‬‬
‫  اتاق آبی‬

‫نوشتۀ سه‬
‫عالمی مشغول نوشتن با مداد بود‪.‬‬
‫کودکی پرسید‪ :‬چه می‌نویسی؟‬
‫عالم لبخندی زد و گفت‪ :‬مهم‌تر از نوشته‌هایم‪« ،‬مدادی» است که با آن می‌نویسم‪.‬‬
‫می‌خواهم وقتی بزرگ شدی‪ ،‬مثل این مداد بشوی!‬
‫خاصی در مداد ندید!‬
‫تعجب کرد! چون چیز ّ‬ ‫پسرک ّ‬
‫عالم گفت‪ :‬پنج خصلت در این مداد هست‪ .‬سعی کن آنها را به دست آوری‪.‬‬
‫ا ّول‪ :‬می‌توانی کارهای بزرگی انجام دهی؛ ا ّما فراموش نکنی‪ ،‬دستی وجود دارد‬
‫که حرکت تو را هدایت می‌کند و آن دست خداست!‬
‫دوم‪ :‬گاهی باید از مداد تراش استفاده کنی‪ .‬این باعث رنج مداد می‌شود؛ ولی‬
‫نوک آن را تیز می‌کند‪ .‬پس بدان‪ ،‬رنجی که می‌بری از تو انسان بهتری می‌سازد!‬
‫‪32‬‬
 ‫سوم‪ :‬مداد همیشه اجازه می‌دهد برای پاک کردن اشتباه از پاک كن استفاده‬
‫کنی‪ .‬پس بدان‪ ،‬تصحیح یک کار خطا‪ ،‬اشتباه نیست!‬
‫چهارم‪ :‬چوب مداد در نوشتن مهم نیست‪ ،‬مهم مغز مداد است که درون چوب‬
‫است‪ .‬پس همیشه مراقب درونت باش که چه از آن بیرون می آید!‬
‫پنجم‪ :‬مداد همیشه از خود اثری باقی می گذارد‪ .‬پس بدان‪ ،‬هر کاری در‬
‫زندگی‌ات می‌کنی‪ ،‬ر ّدی از آن به جا می‌ماند؛ بنابراين‪ ،‬در انتخاب اعمالت دقت کن!‬
‫نوشتۀ چهار‬
‫همين كه مداد را ديد‪ ،‬آهي كشيد و گفت‪« :‬عجب‪ ،‬چه كالهي! معلوم نيست چه‬
‫كسي و با چه ّنيتي اين كاله را بر سرش گذاشته؛ ا ّما هر چه باشد‪ ،‬بد نيست‪ .‬نيم‬
‫اين كاله فلزي و نيم آن الستيكي است‪ .‬البد فلز را براي اين گذاشته اند كه پايۀ‬
‫مناسبي براي نگه داشتن نيمة الستيكي باشد و الب ّته س ِر مداد را به خوبي‬
‫در حبس و زندان خود نگه دارد‪ .‬نيمۀ الستيكي آن هم شايد براي اين است كه‬
‫بتوانند بيشتر در آن باد كنند و سرانجام مداد را بر باد بنشانند‪.‬‬
‫نوشتۀ پنج‬
‫غضنفر با ديدن مداد لبخندي زد و به ياد حرف مادرش افتاد كه به او گفته بود‪:‬‬
‫« اگر دفعة ديگر روي ديوار همسايه بروي‪ ،‬پايت را قلم مي‌كنم!»‬
‫راستي‪ ،‬چگونه مي شود پاي كسي را قلم كرد؟ اگر پا قلم شود‪ ،‬آيا مي‌توان با‬
‫آن نوشت؟‬

‫اگر نوشته‌هاي باال را با د ّقت بيشتري بررسي كنيم‪ ،‬درمي‌يابيم كه آنها با وجود متفاو ‌‬
‫ت‬
‫بودنشان‪ ،‬يك اشتراك عمده دارند‪ .‬بخشي از مطالب اين متن‌ها‪ ،‬مبتني بر تجارب نويسنده‬
‫است‪ .‬به بيان ديگر‪ ،‬هر شخص با استفاده از حواس‪ ،‬شناختي از جهان پيرامون خود پيدا‬
‫مي‌كند و آنچه در گفتار يا نوشتار وي مي‌آيد‪ ،‬بازنمو ِد همان شناخت است‪ .‬مث ً‬
‫ال وقتي نويسنده‬
‫در متن يك مي‌گويد‪ « :‬در سال های آغازین دبستان استفاده از مداد توصیه می‌شود و نه‬
‫‪33‬‬
‫‌خطی مناسب‌تر است‪ .‬به دلیل ُکندی حرکت مداد‪ ،‬لغزش‌ها‬ ‫تمرین خوش ّ‬
‫ِ‬ ‫خودکار‪ .‬مداد برای‬
‫اطالعاتي‬ ‫هم به حداقل می‌رسد‪ .‬درضمن لغزش‌های مدادی قابل پاک شدن و اصالح است‪ّ ،»...‬‬
‫ال در جهان پيرامون خود‬ ‫را كه در مورد مداد دارد‪ ،‬براي خواننده بيان مي‌كند‪ .‬در واقع‪ ،‬او قب ً‬
‫مداد را ديده و از آن استفاده كرده است و به خاطر دارد تا كالس سوم‪ ،‬معلّم به آنها اجازه‬
‫نمي‌داد با خودكار بنويسند‪ .‬هنگامي كه مي‌نويسد‪ ،‬همان چيزي را گزارش مي‌كند كه ديده‪،‬‬
‫شنيده و لمس كرده است‪ .‬به بيان ديگر‪ ،‬مطالب او مبتني بر حواس است‪ .‬اين نوع نوشته ها‪،‬‬
‫متن های عيني و محسوس هستند‪.‬‬
‫تخيل است؛ يعني نويسنده‬ ‫بخش ديگري از مطالب متن‌هاي يك تا پنج‪ ،‬برخاسته از ذهن و ّ‬
‫از محدودة حواس ظاهر‪ ،‬فراتر رفته و وارد فضاي ذهن شده است‪ .‬به دليل گستردگي ذهن‪،‬‬
‫خلقيت آنها مي‌توان انتظار داشت‪ ،‬متن‌هاي متعددي دربارة‬ ‫توجه به ّ‬
‫به تعداد انسان‌ها و با ّ‬
‫ال نویسندۀ متن شمارۀ پنج با ديدن قلم‪ ،‬در ذهنش‪ ،‬خاطره‌اي‬ ‫هر موضوع‪ ،‬توليد شود‪ .‬مث ً‬
‫تداعي شده است‪ .‬نويسندة متن شمارة سه نيز به طور غيرمستقيم مسائل اخالقي را با بيان‬
‫ويژگي‌هايي براي مداد به انسان‌ها گوشزد مي‌كند‪ .‬در اين نوشته‌ها به دليل وسعت فضاي‬
‫ذهن‪ ،‬تفاوت‌ها‪ ،‬چشمگير خواهد بود‪ .‬اين نوع نوشته‌ها كه در فضاي ذهن‪ ،‬رشد و پرورش‬
‫مي‌يابند‪ ،‬ذهني هستند‪.‬‬
‫ال در متن شمارة‬ ‫بديهي است که فضای نوشته‌ها‪ ،‬تلفيقي از فضاهای عینی و ذهنی است؛ مث ً‬
‫چهار‪ ،‬نويسنده برخي از ويژگي‌هاي ظاهري مداد را بيان كرده و هم زمان جمالتي نيز از فضاي‬
‫ذهن خود نوشته است؛ ا ّما در برخي از متن‌ها فضاي عيني‪ ،‬برجسته‌تر است (مانند نوشتة‬
‫شمارة يك) و در بعضي فضاي ذهني غلبه دارد (مانند نوشتة شمارة سه)‪.‬‬

‫‪34‬‬
 ‫ِ‬
‫ کارگاه نگارش‬
‫توجه به آموخته هاي درس‪ ،‬دربارة آن متني بنويسيد‪.‬‬
‫‪ 1‬موضوعي را انتخاب كنيد و با ّ‬

‫موضوع‪................................................................................................................. :‬‬

‫‪35‬‬
 ‫‪ 2‬نوشته‌های دوستانتان را بر پایۀ سنجه‌های زیر‪ ،‬ارزشیابی کنید‪.‬‬

‫گزارش عملکرد‬
‫شمارک‬ ‫سنجه های ارزیابی‬ ‫ردیف‬
‫عددی‬ ‫انشایی(توصیفی)‬
‫تولید متن منسجم‪:‬‬
‫عینی با بهره‌گیری از حواس‬
‫‪5‬‬ ‫ ذهنی با استفاده از ّ‬
‫خلقیت‬ ‫‪1‬‬
‫ذهن‬

‫‪5‬‬ ‫‪ 2‬پرهیز از نوشتن جمله‌های طوالنی‬

‫‪5‬‬ ‫رعایت اصول بندنویسی‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫شیوۀ خواندن‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫رعایت امال و نکات نگارشی‬ ‫‪5‬‬

‫‪20‬‬ ‫جمع بندی‬

‫توجه به ارزشیابی باال‪ ،‬برداشت نهایی خود را از نوشتۀ دوستانتان‪ ،‬در چند سطر‬
‫ با ّ‬
‫بنویسید‪:‬‬
‫‪..............................................................................................................................................................‬‬
‫‪...................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...................................................................................................................................................................‬‬
‫‪. ....................................................................‬‬

‫‪36‬‬
 ‫َم َثلنویسی‬
‫* برداشت خود را از َمثَل«   از كوزه‪ ،‬همان برون تراود كه در اوست»‪ ،‬در يك بند‬
‫بنويسيد‪.‬‬

‫‪37‬‬
 ‫مهر و وفا‬

‫ش گ� ف ت گ آ‬
‫�‬ ‫گ� ف� ت� ک‬ ‫آ‬ ‫ت‬ ‫م‬ ‫گ� ف� ت غ�‬ ‫�‬
‫گ� ف� ت� غ� ت‬
‫�‬
‫م �ه ماه من و ‪� ،‬ا ا�ر ب�ر� ی�د‬ ‫‪ 1‬م م و دارم ‪� ،‬ا � سر � ی�د‬
‫ک� آ‬ ‫گ‬
‫گ� ف ت ز خ‬ ‫س ف ب� م ز‬ ‫� ف� ت� ز م ز‬
‫و� رو ی�ان  ‪ ،‬ا�ی ن کار م ت�ر � ی�د‬ ‫�‬
‫��ا � ب‬ ‫م � هرور�ان ‪ ،‬ر مـ و�ا ی�ا و�‬
‫ز گ آ‬ ‫� رواس ت‬ ‫گ� ف� ت ک ش‬ ‫ن‬ ‫ظ‬ ‫�‬
‫ن‬
‫ت‬ ‫ل‬ ‫خ‬ ‫گ� ف� ت� ک‬
‫�او‪ ،‬ا�راهدی��ر�ی�د‬ ‫�‬
‫�ا�ه ب‬ ‫�‬
‫م �ه ب�ر � ی�ا � ‪ ،‬راه �ر ب �ب�دم‬
‫آ‬ ‫ن‬ ‫گ گ‬ ‫لم ک‬ ‫ز ل ف� ت گ‬ ‫ک‬ ‫گ� ف� ت‬
‫او� ره ب�ر � ی�د‬ ‫ت‬ ‫� ف� ت�ا ا�ر ب�دا�ی ‪ ،‬هم‬ ‫�‬
‫م �ه ب�وی � � ‪ ،‬مراه عا م �رد‬ ‫�‬
‫ن�س ک ک‬ ‫خُ خ‬ ‫گ‬
‫آ‬
‫� ف� ت�ا � ن�� ی�می ‪ � ،‬ز� �وی دل ب�ر � ی�د‬
‫گ خک‬
‫وا�ی � ز� ب�اد �لد � ی� ز�د‬
‫ک‬
‫ه‬ ‫اـ‬ ‫و�‬ ‫‪ � 5‬ف� ت�م خ� ش‬
‫ی‬
‫گ ت گ ک‬ ‫آ ز شک‬ ‫گف‬
‫آ‬ ‫ن‬
‫� ف� ت�ا �و ب� ن�د�ی �ن ‪ ،‬کاو �ب�دـه پ�رور � ی�د‬ ‫�‬ ‫�‪،‬ـ    مارا�به�ر�و�� ت‬ ‫�� ت�م ک�ه ن� شو�لعل ت‬
‫ِ‬
‫آ‬ ‫ک� ت ق� ت آ‬ ‫گ گ‬ ‫ح ی� ت ک‬ ‫گفت‬
‫� �ن رد� ی�د‬ ‫� ف� ت�ا م�وی ب�ا س ‪� ،‬ا و‬ ‫� ‪� ،‬ی زع�م صلح دارد‬ ‫���م دل ر م‬
‫ِ‬
‫ُغ ّ ه آ‬ ‫گ‬
‫گ� ف� ت �خ م ش ف ظ‬ ‫آ‬
‫�‬ ‫ک‬ ‫ت‬ ‫ش‬ ‫ع‬ ‫� ف� ت� ز‬
‫و� حا��‪ ،‬کا�ی ن �صـه مـ سر‌� ی�د‬ ‫ـ‬ ‫�ا‬ ‫م   �مان �ر� ‪ ،‬ید�دی  �ه   چ ونسر‌�مد‬

‫حافظ‬

‫‪38‬‬
 ‫کـارگـاه درسپژوهــی‬

‫‪ 1‬هر واژة زير‪ ،‬در متن درس‪ ،‬به چه معنايي آمده است؟‬
‫ُخلد (‪)................‬‬
‫ت (‪)................‬‬‫عشر ‬
‫شب رو (‪)................‬‬
‫توجه به ساختمان واژه‪ ،‬كلمات مناسب را از متن درس بيابيد و مانند نمونه‪ ،‬در‬ ‫‪ 2‬با ّ‬
‫جدول زير قرار دهيد‪.‬‬

‫مر ّكب‬ ‫مشتق‬ ‫ساده‬

‫• گالب‬ ‫• گلدان‬ ‫• ُگل‬

‫• ‪...............‬‬ ‫• ‪...............‬‬ ‫• ‪...............‬‬
‫• ‪...............‬‬ ‫• ‪...............‬‬ ‫• ‪...............‬‬
‫• ‪...............‬‬ ‫• ‪...............‬‬ ‫• ‪...............‬‬

‫مشخص كنيد‪.‬‬‫‪ 3‬قافيه و رديف را در بيت آغازين و پاياني شعر حافظ ّ‬

‫‪ 4‬هرگاه يك كلمه‪ ،‬به چند معنا در كالم به كار برود‪ ،‬آراية « ايهام» پديد مي آيد؛  ايهام‪،‬‬
‫در لغت‪ ،‬به معناي «به وهم و گمان انداختن» همان گونه که در مصراع «چون بوي تو‬
‫دارد جان‪ ،‬جان را هله بنوازم» ‪،‬كلمة «بوي» در دو معناي مختلف «  رايحه» و « آرزو»‬
‫به كار رفته است‪.‬‬
‫نمونه اي از  اين آراية ادبي را در متن درس بيابيد‪.‬‬
‫‪ 5‬بيت زير(از سنايي)‪ ،‬با كدام قسمت از سرودة حافظ‪ ،‬ارتباط مفهومي دارد؟‬
‫هر زمان‪ ،‬حال وی از شکل دگر خواهد شد‬ ‫غم و شـادی جهان را نب َود هیچ ثبات‬

‫‪39‬‬
 ‫رازداری‬ ‫گنــج حکمــت‬

‫روزی یکی نزدیک شیخ آمد و گفت‪«:‬ای شیخ آمده ام تا از اسرار حق چیزی با من نمایی»‪.‬‬
‫شیخ گفت ‪« :‬باز گرد تا فردا»‪.‬‬
‫آن مرد بازگشت‪.‬‬
‫شیخ بفرمود تا آن روز‪ ،‬موشی بگرفتند و در ُح ّقه کردند و سر ح ّقه محکم کردند‪.‬‬
‫دیگر روز آن مرد باز آمد و گفت‪« :‬ای شیخ‪ ،‬آنچ وعده کرده‌ای‪ ،‬بگوی»‪.‬‬
‫شیخ بفرمود تا آن ح ّقه را به وی دادند و گفت‪« :‬زینهار‪ ،‬تا سر این ح ّقه باز نکنی»‪.‬‬
‫سر است؟‬ ‫مرد ح ّقه را برگرفت و به خانه رفت و سودای آنش بگرفت که آیا در این ح ّقه‪ ،‬چه ّ‬
‫هر چند صبر کرد نتوانست‪ .‬سر ح ّقه باز‬
‫کرد و موش بیرون جست و برفت‪.‬‬
‫مرد پیش شیخ آمد و گفت‪  « :‬ای شیخ‪،‬‬
‫سر خدای تعالی طلب کردم‪ ،‬تو‬ ‫من از تو ّ‬
‫موشی به من دادی؟! »‪.‬‬
‫شیخ گفت‪  « :‬ای درویش‪ ،‬ما موشی‬
‫در ح ّقه به تو دادیم‪ ،‬تو پنهان نتوانستی‬
‫سر خدای را با تو بگوییم‪ ،‬چگونه‬ ‫داشت؛ ّ‬
‫نگاه خواهی داشت؟!»‪.‬‬

‫اسرارالتّوحید‪ ،‬محمدبن من ّور‬

‫‪40‬‬