Yerin derinliklerindeki cehennemi atesin, déinyamuzdaki vasamin devamt icin sart oldugunu séylersek sas misuz? Von Christof HUG-FLECK Y. er alti kuwvetlerinin kaynagi, kismen gezegeni mizin yaklasik 4,5 milyar yil 6nceki olugum za- 46 manina dayanan, kismen dogal radyoaktivitenin so- fucu olan muazzam ist enerjisidir. Oncelikle hemen hemen batdn kayaglarda bulunan uranyum, toryum Ve potasyum atomlannin parcalanmas! sirasinda de- vamit isi verirler, Yerkiire daimi, olarak toplam yak- lasik 40 milyon megawatt enerji birakir (yaklasik ola- rak en biyik 40000 atom santrali kadar), Bununia beraber yerkiirenin isisi esit olarak dagilmamistir. Ba- BILIM VE TEKNIKer aa Seal Po Pee eo Jaminss (yunda) ve Eton'nun bir ee eee 21 yerlerde isi, sicak ve hafif kayaclan yukseltirken, diger yerlerden soguk, agir kayaciar deriniere iner- ler. Bu devamb yukan ve agai! akintilar, jeologlarin manto diye adlandirdig), kati yer Kabugunun birkag kilometre altinda baslayan ve cekirdedin basiadid) yaklasik 3000 km derinlige ulagan tabaka olugmak- tadir, Gerci burada kayaclar, dstlerine yiklenen kor- kung basing altinda sivi degilse de plastik gibi bigim EKIM 1992 lenebilir; Syle ki, isinmig kiitleler yilda sadece birkag santimetre, ama karsi Konulmaz bir kuwvetle hare- ket etmektedir. Mantonun Ostlinde yer alan yer kabugunun, bi- zim hayat sahamizin birkag kilometrelik kalinlig, yo- rin 6000 kilometrenin Uzerindeki yaricapina kiyasla yumurta kabugu inceligindedir. O, yer altindaki bu 4basing ve akintilari durduramaz ve o, ayn ayri kati kiitlelerin veya gériintige gore birbirinden bagimsiz olan plastik manto kayaglannin dzerinde yazerek yer- kGrenin dstne sirdklenen parcalanmis levhalarin birmozayigidir. Bu levhalann bazilan daha hatif ka- ya parcalanin, kitalari icerirler. Kitalar, ddnyanin bé- yk kismini kaplayan okyanuslarin iizerinde yakse- lirler, bunun yaninda siroklenmeye katihiriar, Slrak- lenen levhalann kenarlan zayif bélgelerdir. Zayif bol- gelerin esas olarak iki dedisik tipi vardir: Levhalarin Birbirinden ayrildig genisleme bélgeleri ve levhala- rin carpistigt 'subduktion” bélgeleri. Yer bilimcileri bu olay! levha tektonigi olarak adlandiniyorlar. Gerci Alman jeofizikeisi Alfred Wegener, 1915'lerde kita siriiklenmesi teorisini goktan ortaya atmisti; ama acik kanitlar 60’) yillarda ortaya gikmistl. Eskiden sa dece zorlukla aciklanabilen bircok olay, simdi hare- ket eden levhalarin mantikii sonuglan olarak gordl- mektedir, Deniz diplerinin iskandiller vasitastyla kesfi ve 6zel gemilerin binlerce sondaji, ayn bir saskinlik yaratmisti. Bu, jeologiann diinya hakkinda simdiye kadar bildikierinin ne kadar az oldugunu gésteriyor- du, En biyik dag sirasinin, yaklasik 60 bin km uzun- lugunda olmasina ragimen, simdiye kadar farkina ramamislardi; conk0 baydk bir kismi suyun altinda duruyordu. Okyanus ortasi sittiari, yiksek kenarlan ile muazzam cukurlan donyamizin en buyik genis- leme yapilanidir. Bu genisleme ek yerlerinde, sicak manto materyalinin yukari cikisi ézellikle gglidar: Yer kabugunun altina ulagmig olarak sicak mater. yali yanlara dogru sikistinr ve bu sirada kabuk pla- kalarini yilda 1 lle 9.cm hizia yana sdrikler. Arastir- macilar, bu genisiemeyi ‘‘sea-tloor-spreading’” - deniz tabaninin genislemesi olarar tanimityorlar, Or- negin Afrika ve Avrupa, bu gekilde Amerika kitasin- dan gittikce daha tazia aynliyor. Ancak yikselen manto materyall - byle adiandinilan peridotit -, man- tonun derinliklerinden erimig kayaglar (magma) ola- rak gikmaz. Daha ¢ok peridotitin kisimlari énce yer kabugunun birkag bin metre altinda erirler. Ganka kayaca ilk burada 6yle biyiik bir basing uygulanmak- tadir ki, onu olusturan maddeler diigik bir erime si- cakligiyla - yaklasik % 25 - eriyebilmektedir. Bu eri- mig sivi magma, sonra daha da yukanya cikmakta ve okyanus plakalarinin sirdklenme hareketi ile olus- mus olan “‘boslugu” yavas yavas kapatmaktadhr Ortalama 2000 ile 3000 m su derinliginde géz- den uzak olusan bu olaylar, yer volkanizmasinin te- melini olusturur. Tam dunyada yerydiziine cikan ytl- lik ortalama 6-8 km? magmanin 4-6 km?"di yalniz okyanus ortalarindaki bu sirtlarindan yukari cik- maktadir. Okyanus ortalanindaki sirtlarin su yUze- yinin Uizerine ykseldigi iki yer vardir: Giney Afrika Dijiboutisi’ndeki Afar-Uogeni ve Izlanda. Atesten ve buzdan olugan bu ada, dogrudan dogjruya kendisi- nil okyanus ortasi volkanizmast icin cok boyutlu bir acik hava laboratuvari olarak sunmaktadir. Orta At lantik sirlan, adanin dizarinde kuzeyden glineye uza- nr ve aday! binlerce catlakla dogu ve bat olmak Uze- re ikiye ayinir.Sayisiz volkantar, bu merkez catlaklar bdlgesinde olugmustur; bununia beraber catiak vol- é kanlan tipiktir. Her seyden énce onlar amatérler icin he cen volkan olarak taninmamaktadir; ciinkil koni seklin- ozellikle sicak ve dolayisiyta akwes de higbir dag yikselmemekte, bilakis yiizeyi sade- ce genis lav sahalan kaplamaktadir, Okyanus orta- 48 BILIM VE TEKNIKHawaii’de kaulasmis lav alanns., si sirtlanndan kaynaklanan bazait laviart coQunluk- la dag konisi olugturmamakta, akici bal gibi - ama 1000 ile 1200 °C sicaklikta - zemine yaylimaktadir. 4963/64 yillarinda volkan adasi “Surtsey"’, Giney \zlanda kiyisinin 6nGinde denizden ates. fiskiyeleriy- le yilkseldiginde, jeolojik olarak alisilmamig bir du- rum ortaya cikmis, kaynak yerlerinden denizin altin- da da magmanin yiikseldigi ve zaman zaman yeni volkan adalaninin da olugmasini saglayan okyanus Plakalarinin birbirini itmesinin sonucu olarak goral- mistir, Okyanuslann gérilemeyen derinlikierinde. yeni yer kabugunun volkanik yapilanmasinda neler oldugu “‘jeolojik madalyon'"un sadece bir ydzidir, Gankii aksi takdirde 510 milyon km?'lik sabit danya yazeyinde mantiksal olarak yer kabugunun biyk miktarda alanlari tahrip olmak zorundadir. Olayda, okyanus ve kita plakalannin carpishgi her yerde adgir okyanus piakasi kendisini hafif kita plakasinin alti- fa itmekte ve tekrar mantoya dalmakta, orada eri- mektedir. Ne de olsa bu "subduktion"” bélgeleri yer ylizeyini sadece 160 milyon yilda yok edebilen béigelerdir. Buna kanit olarak 220 milyon yildan da- ha yasli hicbir okyanus tabaninin bulunamamis ol- masi gésterilebilir. Levha Kenarindan 100 ile 300 km uzaklikta, batan kabuk plakasinin Uzerinde volkan kugagi olugmaktadir. Volkan taglarinin kimyasal bi- lesimleri sayesinde petrologlar (petroloji kayaclanin, olugumunu inceleyen bilim daltdir), "'subduktion” magmasinin erime sireclerini genis dletide céziim- lediler. Okyanus levhalan yavas yavas isinmayla yak- lasik 1500°C'ta kolay buharlasabilir ve ucucu gaz- lan sizdirirlar. Bu gaziar, kita plakasinin altinda yer alan “‘peridotik” mantonun icine girerler ve onun er- gime isisini dyle dasirdrler ki, orda magima olusup yukart gikabilir Tum kita volkanizmasinin yaklasik dértte God “subduktion” bélgelerinde olusmakta, yine bunun yiizde 95'i |zlanda’dan Alaska'ya, Aleut takimada- larinin Gzerinden Asya'ya ve Rus yarimadasi Kam- catka, Kuril adalari, Japonya, Marianalar, Filipinler, Melanezya zerinden Yeni Zelanda'ya kadar uza- nan Zirkumpasifik volkan kugagini olugturmaktadir. Hemen hemen bitin “subduktion” volkaniart ortak bir noktaya sahiptir: Bunlar cok gligld patlarlar. Giin- ki magma olugumu sirasinda, okyanus ortast sirt- larina gbre magma odacikiarnda ugucu maddele- tin digar) sizmasiyla daha cok gaz toplanir. ubduktion” bélgelerinde kita levhasi oldukca ka- EKIM 1992 Katlasma sirasinda alugen olusturmus bazalt. lin oldugu icin magmanin yokseimesi uzun sdrer. Bu nedenle biraz sogur ve sertlesir. Sicaklik 700 ile 1000°C arasindadir. Sonucta dehgetli paskirmeler ‘olusur. Pasifik volkan kusagidaki gezegenin en teh- likeli ve patlayict volkanian bunlardandir: Cava ile ‘Sumatra arasinda yer alan Krakatoa 1883'te patla- dive 40 km yliksekliginde bir patlama bulutu cikar- di: 40 m yoksekiigindeki sel dalgalan yakinda bulu- nan adalarin kiyilanin basti ve 36000 insani 6idir- dil. Endonezya'nin Sumbabwa adasindaki Tambo- ra yanardad) 1815'te yaklasik 150 milyar metrekip kad, atmosterin 70 km yuksekligine kadar firlat; Oy- le ki, kuzey yankirede yaz mevsimi degisti. Yazin kar yagdi; mahsuller bereketsiz oldu; aclik ve sal- ginlar basgésterdi. St.Helens dagi, Kolombiya'daki Nevado del Ruiz, Japonya’daki Unzen dag ve ha- Jen etkin olan Pinatubo da bu pasifik yanardaglar di- zisine attr. Oniarin magma odacikian okyanus ka~ bugunun tahrip olmasiyla olugan erimis akici kayag- larla beslenmektedir. “Subduktion’’ volkanizmasini gézetlemek igin uzaklara gitmemize hig gerek yoktur. Akdeniz bok gesinde Afrika plakast ve daha bircok kugdk plaka- lar Avrasya’ninki ile ¢arpismaktadir. Burada da yer kabugu zayiflamigtir; burada da volkaniar titmekte- dir: Volcano, Stromboli, Etna ve en taninmisi bugiin hala gigid patlayici bir barut figisi olan Veztiv. MO 79'da ortada hicbir igaret yokken patlayip Pompei ve Herculaneum’un gémdlmesinden énce, volkan 800 yil boyunea sessiz kalmisti, zirvesine kadar or- maniikti ve bayrianna uzanan cigekli bahgeier ve kir- larla gevriliydi. Goethe oraya ‘‘cennetin ortasinda ylkselmig bir cehennem tepesi" demistir. Volkanizmanin en biyUk kismi levha hareketi- ne badlidir; ancak istisnai olarak kita ve okyanus ka- buk levhalaninin altinda ortada bulunan kor sicaklt- gid ve duragan gordnen “hat spots” ae adlan- lan magma odaciklan vardir. Ontarin erime si- rede oldukca karigiktir ve bariz bir gekilde yazier- ce kilometre derinlikte mantoda gizli dururlar. Ama volkanologiar burada da hafif ucucu maddelerin manto kayaglarinin ergime noktasini disirlip, bir yak miktarlarda magma erittigini tahmin ediyoriar. “Hot spot” sonra dev bir kaynak aleti gibi kabugu delip goger ve biyiik bir volkan konisi olusturur. Hal béyle iken levha yavasca siirikkienmeye devam eder, Olugmug olan volkan beslendigi magma odacagin- dan uzaga siriklenir ve sonunda soner; onun yeri- 49KALEM GiBi KULLANILAN FARE Dizdsto bilgisayariar icin Le Mouse Pen Pro, yoiculuk esnasinda ideal bir yaroimeinzdr Kalen bigiminde yapisy ile orjinal ve kullanmi son dlere- ce kolayoir, Kiasik farelere nazaran Pen Pro her torld ze- minde (plastikten-kumasa kadiar) islev g6rdr. El- nizde tuttugunuz strece KOresel algilayieiyi yatay veya dik olarak isteginize gore kullanabilisiniz. Fareden kliavyeye gegisie, larey! elmizde tut- maniz yeteridir. Windows ve fare kullamimayan uygulamalara uyumlu oldugu gibi, solaklar icin de rabatikla kullanma olanagi sadlanmighr. Gerekti donanim: — BM veya uyumiu biigisayar. — Fare gikislh veya seri cikigt PS/2: — DOS 2.0 ve yukan versiyoniart — 256 KB hafiza Farenin beraberinde gerekliolan materyeller. de (kabio-adaptér-kulanma aisket) sunuimaktaair Misco Nisan-Mayis Katalogu'ndan gev.: Yavuz ATIL ne yaninda yeni bir dag olugur ve sonunda en yasli- larinin asinmayla yer yer diizlegmig oldugu yasli vol- kan konilerinin tim bir zinciri levha hareketinin ka- nitt olarak kendini gésterir. Bu “hot spot" lar icin gO- zel bir érnek Hawaii adalaridir. Son 70 milyon yilda pasifik levhast yilda degigmeksizin 8 santimetre ku- zeydoguya siriklenmisti. Baylece dedisik yasta 2400 km uzunlugunda bir adalar zinciri olustu ve sa- dece en genc olan! Hawaii daha sik volkanik faali- yet gdsterdi; magma burada su diizeyinin 4200 m Uzerine yUkselen lig buydk volkan Konis/ olusturdu. Dikkatle incelendiginde - dagjcilar karsi ciksa bi- le - bu daglarin gezeganimizdeki en yilksek dagiar oldugu anlasilir. Su yazeyinden 4200 m yikseklik- lerine volkan konisinin okyanus altinda devam eden 5000 m'lik yiikseklikleri lave edilirse, toplam 9000 m'nin dzerine bir yukseklige ulasilr. Yillarca devam eden ve 100 milyon metrekip lav cikaran patlama- lar Hawaii'de nadiren bulunan bir sey dedildir. DUn- yada baska hicbir yerde bireysel volkaniar kisa bir jeolojik zamanda bu kadar gok lav kiltlesi cikarma- mistir. 1250°C'la Hawaii lavian, dinyanin en sicak lavian olmustur. Cogu zaman yikici olan etkisine rag men bizler volkanizmadan bilydk yararlar cikarinz ince killler stcak iklim bélgelerinde zamania cok verimli topraklara déniisiirler. Bircok maden ya- tagi bdlgesi de volkanik olarak olugmustur. Ama neelikle volkaniar devamli karbondioksit sacarlar ve atmosterde dogal bir sera etkisi yarati- laf. Bu sera etkisi olmasaydi, dinyanin sicakligt yak- lagik 35°C daha az, yani gezegenimiz bir buz kire- 50 si olurdu. Bu durumda, agikea yerin derinliklerinde- ki cehennem atesi diinyadaki yasamin ilk sarti ol- maktadh. Kosmos Ocak 1992’den cev.: Ozgiin DEMIRCAN TOBITAK HUSAMETTIN TUGAC ODULU DuYURUSU Ulkemizde; Oretimde verimlilik ve ekono- mi saglayici velveya doga varliklarini koruyu- eu, topluma yararli ve uygulanabilir, yasam ve caligmayi rahatlatici ve Kolaylastinic) nite- likte, teknolojik yenilik getirme ézelligi tagryan, 6nemii arastirmalar yapan bilim adami ve arasurmacilara’’ TUBITAK-HUSAMETTIN TU- GAG ODULU" verilecektir. Verilecek Sddl miktan, ddile layik gorilecek her arastirma igin 7.500.000 (Yedimilyonbesyiizbin) TL olup adaylik igin Son bagvurma tatihi 31 Ocak 1993'tir. Genis bilgi (TUBITAK HUSAMETTIN TU- GAG VAKFI, Atatiirk Bulvari No: 221 Kavakli- dere 06100 ANKARA) adresinden alinabilir. BILIM VE TEKNIK