slabos ti (;rJ1I.1gul'slwg Cit v!.'k" , [JJ 't'lII.!dVt'i 1;11 ' SI' iil 11;t! ;l/, išLa S;t L;.
L;.lilt'h>lll s ll',jev«. jl' pom el1ulu još :lO - Lak zaslu 2.nih sp isak
u ponečemu , kad , na primer, prikazu.ie
llejunačku i sll1ešnu dru ži nu k Oja)p
krenula LI "iU ll ;]č ki « poh ocl , ~ličn(l Cn-
pićevim d o~nijim pričama ' ( NemrčiVu­
šl,c).
:\ k n b.i SP Ul i i7, bol' d opunio inekilll
uspl'\.i,i iIll, koje' nisu lIšle u knj ige. ka-
k\';] je i Amajlija nad amajli,jama. bez
ijednog odlomka roman<l . onda bi se
(\ob.ila obimna k n jiga k oju bi predstav-
lial a pripovedača što je i danas živ-ži-
\;lji i upečatljiviji od mnogih naših .sa-
\Temenika što pišu u sHčnom mamru,
Hazume se, takvo izdanje, k ad bi ima-
lo sreću da bude u okviru edicije Kul-
turnog u1asljeđa BiH, zahtevalo bi pot-
pu nu bi bli ogr,ai ij u clela i rečnik tuJ'-
ci7.ama, kao i kr,iltičku uvodnu stUdiju,
Ono bi pol<azalo da n is u bez razloga
riva najveća naša tadašnja kritičara
pisah-l tako o prvoj knj-iz~ Nevesinjskog
(kako su još jedino pisali od prozaista
i7. BiH (1 Koč.iću i Coroviću). Jer, i da-
nas se tn vidi , izabrane pripovetke Ne-
\'Ees~ njskog: sp;]daju u naj\Tedni,i i deo
proze u BiH d o 191 4. godine.
••
Mirko Babić
Ispunjen dug
2M
Arheološki leksikon Bosne
i Hercegovine, Zemaljski
muzej BiH, Sarajevo, 1988.
PUBLIKOVAN.JEM djela Arheološ-
ki leksikon Bosne i Hercegovine, tom
I-III (i arheološka I,arta BiH),' m a p a
1-4 , Zemaljski mU7.e<j BiH, Sarajevo
nsn. ;]rheološka jaVlnos1 je dobi'l a JOs
l
if'dno kapittalno !izdalnje kojim se defi-
nitivno popunjava praznina u pm:J1IJ-
\'anjll cj-eHne stanja istraženosti u ovoj
centralnoj }ugos love nsl\Oj republici.
Leks'ikon izlaZJi u izdanju Zemaljskog
muzeja BiH i zajedno sa Spomenicom
Zemaljskog muzeja pojavljuje se u go-
djni pro-slave stogodišnjice ove ustano-
ve, pa kao što u predgovoru ove knji-
ge (S'tr. 8) navodi akademik AIQjz Be-
nac: »sasv<i m je sigurno da sadašnje
generacije arheol oga nisu mogle na bo-
lji način da se uključe u tu proslavu;
dale su vjerovatno svoj najljepši pri-
log ovom značć'.·jnom jubileju Zema lj-
skog muzeja i naučne misl i u Bosni i
Hercegovini«. Pored petotomne edicije
Praistorija jugoslovenskih zemalja I-V,
ANU BiH i »Svjetlost«, Sarajevo
1979-1987, i djela Kulturna istorija Bo-
snc i Hercegovine (od najstarijih vre-
mena do pada ovih zemalja pod os-
mansku vlast). »Veselin Masleša«, dru-
go izdanje, Sarajevo 1984. ovaj Leksi-
ka-n, pored redovn og izlaženj a Glasni-
ka, predstavlja vrhunac ,izdavačke i
naučne djelatnosti ove ugledne insti-
tucije.
Kada je stepen arheološke istraže-
nosti dostigao viši nivo Arheološko
društvo .JugoslaV!ije (kasnij e, Savet a r-
~leoloških društava Jugoslavije), dalo
je ideju o izradi Arheološke karte Ju-
goslavijc. Tako su arheolozi Bosne i
Hercegovi ne u desetogodišĐjem (1958-
-1967.) pl'ojektu Arhcološka karta BiH
izvršiH značajn a r ekognoscill'anja po-
menute tE'ri,bonije, pa ova ,l'ekognosciora-
nja, uz sva ranija 'i straživanja kao i
neke kasnije radove, predstavljaju os-
novu za današnji Arheološkii leksikon
BiH. A kao šolo to i biva kod ovakvih
izdan ja, za Leksikon su korištellli rezul-
tati rad a svih istraŽJivača za proteklih
100 ,godina ,
Por edeći dva sNčna izdanja koja su
prethodila našem Leksikonu, pl'imje-
ćuje se da Arheološka najllišta Slovc-
nije« SAZU, LJUBLJANA 1975. jesu
obimniji priručnik djela »Arheološka
nalazišta Srbije«, BEOGRAD 1951. ali
je šteta š to se ovaj drugi rad uopš te ne
sporniinje u našem leksikonu. U nalaz.iš-
bima Slovenije u jednoj knjlizi oel 416
st.ranica, ob javljen je 3181 lokalitet, i
sasvi m dovoljnih 9 karata (l :400.000);
::ld kojih je jedna generalna, a ostale
pIlikazuju nalazišta određenih perioda.
Dati su i potrebni sintetski prilozi , ali
sve to 'na 112 straniica. Postoji i regis-
Najveći diu teksta Leksli lwna pred-
lak o da S(·, LI ovoj jednotomnoj publi -
kaciji nalaz·i SVE' što je potrebno zn
stvaranje a rh eološlee ka1'ie Ju goslavije.
Arheološki leks:i kon BiH je i po
obimu zamišlj en kao monumentalnije
dj pIn, Sas\'nji se od ukupno 7 »knjiga «
formata }J ,'.J. od čE'ga prve 3 knjige
predst,a vljaj u tekstlwll1li clio, a ostalo
su mape sa ukup no 75 velik(h zaseb nih
karata B /l formata, Oci :3 knjige teksta,
(lt'uga i t reća sa drže spisak lokaliteta.
elok su u PI'Voj kn ji zi dati opštiji leksi -
kog rafski podaci. Prva knjiga. poreci
ovog »opšteg lelc'sik og r<lfskog dijE'la«,
uz predgovol', uvod ,i abecedni indeks
op ština, sadrži još i sažet arheološko-
-istorijski OSVI't pocl l1 člslov o m " Bosna
i Hercegovi na u praistoriji, antici i
srE'dnjem V'i jeku«. Na kraju prve k nji-
ge dat je spisak upotrij e blj e ne l<itera-
ture i isto r ijskih izvo ra za sve tri knji -
ge Le ksi kona, a iza toga slijede 23 table
l1ajreprezentati\"ndji h nalaza, mada one
nisu na vede ne u sadržaju, Isto tako, n a
kraju druge i treće knjlige dolazi po 14
tabl i sa materijalom, dok je u prv 01j
knjizi dato još 55 tabli sa crt.ežim a u
okviru teksta,
Sto se tiče pomenutog istorijsko-ar-
'leo loškog osv rta , treba reći da on u
vrlo saže tom obliku daje pregled glav-
nih istol'ijskih p el,ioda i uglavnom po-
Jl<lvlja k oji su , II znat.no širem obimu,
nbradeni II Kulturnoj isto'riji B iH.
Dobra stra na ovog, i ostaHh, pregleda
II Le ksikonu je ta što ih daju najpoz-
vanij>i poznavaooi dotične pI'oblematilce
(paleolit i mezolit Đ. Basler, n eoli t,
E' neolit, i h elenizam - B. Marijan ov ić ;
bronzano i gvozdeno (željezn o) doba,
a ponekad i ranije perilode - B, Čović ,
doba. Rimskog Carstva (pl'incipat) 1.
Bojanovski , kasna antika (domi-nat) -
V. PaškvaHn; raJni sredn:ji Vli jek, a po n e-
kad i kasni - N. MiJ.etić; kasni srednji
vijek - P. AnđeUć (posle ?jegov~
smrti - L. ZeraVlica i T. Glčllvas) . IS'lil
autoTi su činili i reda<kaioni odJbor (Đ.
Basler B. Čović N . Mdtletić, V . Paškva-
\iln), a' a lmdemilk BorilVoj C:av:ić• .i~ biio
i odgo.vorni uredniik. MeđutIm, Olim . se
da ovako sažeti osvrt'i o određemm
periodima mogu sa sobom nOSIiti .op~s­
nosui da se zbog '~ratlooće 'izlaganja IZ~
n esu i neki pretjerani zaključd, pa • I
stavov i sa kojti'm a se ponekad m oze
rils pra v ljati.
Dobra strana ovih istorijsko-a.t·heo-
loških pregleda je ta što lih autorj uvi-
jek pišu po određenom šablonu gdje
se prvo goV'oJ.1i o listorijatu ,i stražLvanja,
pa o istodjs,kiim dOigađajima, i na kr.aju
- o samim nalazima. Sa druge stralI1e,
uočava se da autori ne lrori'S'te uviijek
sve podatke iiz Leksikona. Bez obzi'ra
što pomenuti OSvtr t nema pretenZliju da
bude sinteza o tim pel'iodJima« kako
se kaže u uvodu LekSiikona (str. 8),
ipak se čini da su Se mogli dati neki 81in-
tetski podaci iz Leksitkona - npr. uku-
pan broj iskopanih refu.gijuma, crkava
i sNčno , pa bi to ostao kao važan za-
datak za budućaistraživall1lja.
Najveći dio prve ](njige predstavlja
"Opšti leksikografski dlio« koj d obuh-
vata raz'n e arheološke pojmove odvoje-
ne od spiska lokaliteta (dr uga i treća
knjiga). Kada se prebroj e, nalaZJi se da
su obrađena 393 razna arheološka poj-
ma. Nek,i ma, kao o ntim najopštijt~m ,
posvećeno je i do la stranica, a drugi
s u samo n avedeni sa iUiJ)utJl1icorn, da se
pogleda neki opštJiji pojam koji sadrži
i ove manje. Najveći broj je obrađen
tekstom veličJne pasusa. Osnovni ne-
dostatak ovog diijela leksikona je taj
što nema n'i reg)istra imena, ni pojmo-
va' niti pak registra u bilo kom obli-
ku: OS'i m toga sVlih 393 arh eološka poj-
ma data su zajedno i samo su jedno-
staVIno p oredani po abecednom redu.
Čutalac će odmah da uoči da postoj~
nekoliko kategol"ija pojmova, i da bi
vjel"Ovat.no b'i.l o bolje da su oni d aVi
odvojen o, il i da su bar u registru nave-
deni.
Skoro 1/3 od svih pojmova oine lič­
nosti zaslužne za arheologiju BiH. P o
abecedn om redu, zajedno sa drugim
pojmovima, navedeni su leksikografski
podaci o l<ičnos,tima , za koje se pažlji-
vim brojanjem može ustanoviti da ih
ima 123. Za njti h su uvijek daui podaci
po šemi: ime i preztime, struka, mjesto
i datum rođenja (i sml'ti) , mjesto i macija, civitas, mam~io, mutacio, refu-
godina završetka studija i godina sti-
canja viših stepena školske spreme,
zat:i m i'l1S ~H ucija u kojoj douični radi
(i.IJi u kojima je radio, sa godinama
prelaska), čime se pomenuti bavio i
koNko je uradilO (bar u osnovnim crta-
ma). OsnoVll1a zamjerka se može stavi-
ti na kritepijum tizbora ličnosti, jer da
odjek
bi hio skoro potpun, a ne b i
npterE'tio tE'kst (uz pos'tojeća 123 ime-
na) .
Kao druga velika kategorija arheo-
loških pojmova na vode se geografski
pojmo\'i (,naselja, toijeke, plemena, pro-
vincije, utvrđenja ,i sL) , ali su i (mi ,
kao ii ostali dati izmiješano sa dr u ~im
pojmovima. Uočava se da od ukupnog
broja od 393 pojma, čak 61 čine n azivi
»putnih stanica i toponima uz ceste«.
Svaki od njli h je dat sa uputnicom,
»vAi djetil Saobraćaj«, da bi se tamo,
na jednom mjestu, ponovio cijel,i spi-
sak, sa navođenjem i5torijski h izvora
koji spomi'nju date toponime. Svakako
ela ovakav n ač in čitaoc·u znatno olak-
š;]va praćenije Leks-i:lmna, abi se isto-
vremeno na ovom primjeru u oč ava i
od ređena namjera Lekslikona da ovak-
vim PI'jstupom ima više enciklopedijski
:w r a kote r. Međutim na ovaj način dosta
se sužava Pl-ostor za obradu ostalih
pojmova koji nisu nigdje i nlikalm spo-
menuti,
Kao treću veliku kategoriju arheo-
1 ()~kJi h pojmova, pažljiv čitalac će uo-
č'iti leksikograiskii pr,i kaz raznih
ža nstava. Nabroja'na su sva grčka, rim-
ska i autohtona božanstva p01itei:stičke
relig ije sa te ri.tol'ije B os ne i Hercegovine,
opet sa u očljivom namjerom da budu
enciklopediijskog karaJktera, za što je
elalo povoda relati vno pregledno poz-
na va nje ove problematike (razni rječ ­
ni ci m itologije, enciklopedije i s,t udije),
Međutim , učimjen je i određeni previd,
pa tako potpuno nedostajU ličnosti i
p ojm ovi hl,išća nske reltigije.
Kao i sa Hčnostima, isVi je slučaj i
sa hrišćansk!im pojmovima kao što su
Man'ihej ci, pavl'i'k ijan1i, katari , bogumi-
li a k oj'i su nezaob.ilazll1'i u nauci o
starunama i na ovom području. Ne-
prihvatlj'iV1i su s pozicija nauke bilo
kakvi raZilozi za izostavljanje ovog as-
pekta arhe'oLoške problem aJti<ke. Među­
tim A1rheolooki lek!sitk on BOSlne i Her -
ceg,~vline je prvi uk!azao na potrebu
enoi<klopedtij.ske obrade i dao je sigurne
pravce rada na ovom poliju (uz moguć­
nost ~zrade jedine arheološke e.ncikIope-
dije u bHžoj budućnlOsti).
Kao četvrta velika kategorija poj-
m ova , na ov,a j načim se i<?dvaj,a ju kulture,
kulturne grupe, kultut:l1ti \(rU'go~, kul-
turni tipovi i sti.lovi. Kada se' prebroJi ,
v idi se da je lekslltogl'afskl obrađeno
3B ovih pojmova Čije su kulturne ma-
nifestadije zastupljene na teritoriji BiH.
Pored opšte pl'limjedbe da se mogao
dati zaseban spits ak ovi h kultura, či­
ni se da su obrađene os.nov;ne kulture
u Bosni ci He['cegov:imi. Može Se pctmije-
titi, ,r ecimo za srednji v.ijek, da
S'U se mogle uvrstiti još neke manifes-
tacije staroslovenske kulture: polihro-
mni pontski stil, iLi avarski matel1ijal ;
knji takođe imaju svoje manifestacije
na tel'litor'ijti Bosne i Hercegovtine.
Petu kategoriju bi činili opšti poj-
m ovi obrađeni u dužim tekstov,i ma i
po vremenskim periodima. Mogu
nabrojani 22 takva p ojma (arhitektura
epigrafika, groboVIi, hronolog)ij:a, lov:
metalurgija, nakit, naselja, nošnja, nu-
mi zmatika, oruđe, oružje, ostave, pale-
ografija, pismenost, poljoprivreda reli-
gija, rudarstvo, saobraćaj, trg~vina
umjetnost, zanatstvo) . Na ovom mjest~
je uočljivo da je skoro nemoguće cje-
lo vito obraditi ovakve pojmove leksi-
kona na jednoj relativno uskoj tel"ito-
I'iji kao što je prostor jedne repub1ike.
Čini se da je opšte arheološke pojmove
m og uće cjelovito obraditi (dakle enci-
klopedi:jski), samo na ši,rim teJ.1itorija-
ma - b ar na nivou Jugoslavije,
umanjuju6i nikako zn ačaj ovakvog
leksikona za SR BiH.
I na kraju, kao šesta kategorija,
u očav aju se pojedin ač ni arheološki poj-
m ovi od koj!ih je samo njih 12 leksi-
kografski obmđeno (cipus, dvor, grad,
gradina, gradište, hera ldika, kastrum,
sfragis,tika, stećak, s tela, tumlus, va-
roš). Pomenuto je još 10 do 20 takvih
pojmova (~il](us, Vlila, freska ... ) za
kOje se samo daje uputnica na neki
opštiji, gdje se govoni i o navedenom
pojmu nižeg nivoa opštosti. Mora se
reći da su ovdje učinjeni nešto veći
propusti. Nema pojmova kao što su
sarkofag, spoJ.ijum,Lniciracija, Jnhu-
gijum, crkva, baziUka, opeka, imbreks,
fibula, itd. Ovakvi propusti su mogli
biti uočeni samo odvHijanjem različitih
katego nija arheolQških pojmova, ili
pravljenjem preciz,n ih predmetnih re-
gistara što u slučaju Arheološkog leksi-
kon a BiH, vjerovatno zbog ograniče­
n og vremena, nažalost nije učiinjeno .
bitno stavlja leksikon arheoloških nalazišta .
danih u drugoj i trećoj knjizi - dakle
ono što i jeste osn'Ovna tema ovog
djela. Cijela teritorija BiH je podije-
lj e na na 25 regija koje nisu nikakve
geografske ni'ti kultunno-istorijske cje-
Une, nego su date kao grupe od neko-
lik,o današnjih opština, Jednu regi'j u obi -
č no čine 4 - 5 'opština (sa odstupanjem
15 koja ima 10 opština grada Sarajeva),
a opš,ti.ne su tako odabrane da mogu
stati na određenu veliči'nu karte. Sva-
l;;:a od 25 regija ima po 3 karte (pra-
istorijska, antička, srednjovjekovna na-
laviš ta), što ZJnač i da karata ima ukup-
no 75 " i da s u sve poredane po regija-
ma i smještene u 4 mape. Ove zatvore-
ne fasoik le sa kartama is te s u vellič-i­
ne, ka'o i prve 3 knji.ge teksta Leksiko-
na, i čine skladnu cjelinu od 7 knji-
ga, št'O znači da je kartografski dio
znatno veći od tekstualnog. Za svaku
regiju je prvo dat spisaIk svih lokalite-
ta (bl'Dj vall"ira od 87 do 586 kod poje-
clii'nih regija), a zatim slij ede još 3 spis-
ka l okaliteta podiijeljenih po periodima
bo-
(praistorija, antika, srednji vijek), što
Z'natno olakšava praćenje Leksiko na.
P ažlj,iv čHalac, ako hoće saznati uku-
pan broj lokaliteta za svih 25 reg)ija u
HiH, mora sabrati ove brojke i dobija
se cifra od ukupno 6459 lokali teta.
Najbroj,niji su srednjovjekovni lokali-
teti (3659) koji h ima sk!oro kao zajedno
prais,tor,ijskiih (2568) i nartJičkih (1241) .
Na osnovu brojanja zapaža se da nešto
preko 1000 10kali>teta ima nalaze
više ovih osnovJni h petri,o<ia. Ina če, svaki
iz
lokalitet je označen dvostrukim bro-
jem - brojem (1-25) i broj em lokali-
teta (1-586).
NajdiskutabHnije je pitanje oprav-
danosti davanja ovolikog broja karata.
V.idjeli smo da je ovome doprinio i
naČ'Jn navođenja lok a1iteta (inače naj-
p:rec.iz n ije b.i bilo n avođenje taone ge-
ografske šinine i dužine za svaki topo-
nim, Člim e se postiže najve ća preciz-
n ost), dok glavni razlog, vjerovatno
leži u namjeri da se dadne cjelovit~
kartkranje. S tim ciljem je na svakoj
od 75 karata u legendi dato 10 stalnih
znakova koji označavaju određene vr-
ste nalazišta (pećinsko nalazište tu-
muls, ostava . .. ), a uz to je za 'prais-
torlJsku nalazi~ta dato jooŠ' 6 dodatnih
znakova, za antička 14 z'n akova a za
sreclinj.ovjekoV'na II dodatih 7Jnak~va . Za
svaki lokalitet na karti je dat jedan ill
više znakova, zav,i sno od njegovog ka-
raktera. Da bi se stekao opšti uvid u
arheološke loka!.itete jedne reg.i je pot-
rebno je pregledati sve 3 karte za
određene periode. Među.tim, osnovni
razlog davanja geografskih Nara ta tre-
ba da bude tačna ubd!fikacija arhe oloo-
kih nalaziMa u današnjim geografskim
okvir,i ma, Na kartama ovog leksiko'na
to je otežaino, jer se he dadu ni granice
opština, a nema ni jedne druge gra-
nice, Hi naziva, sem granica oVlih regi-
ja.
Ostaje još jedan ozbiljan propust
se
što se tiče štampanja Leksikona, ne
govo'reći samo o kvalitetu štampe.
ovaj problem se češće susreće u našoj
praksi i ogleda se u dosljednoj upo-
trebi samo jednog pisma na kame se
štampa određena knjdga. Svakako da
ima dobar broj izdanja kada je ovo
jediin o i ispraWlo, i takvi su knj'iževni
radov i i d.ruga djela u koj,ima se ne
citira razna literatura, i koj,i nemaju
stl"Ogo naučni karakter. Međutim, u
naučnim radovima kada se dtir,a lite-
ratura na različitim jezic.ima i pismi-
ma, potrebno je takvu literaturu citi-
ne rati na or,igi tn alnom jezi,k u i pismu,
kako se to i najčešće radi. Bilo b;
skaradno npr. u matematici zamjenji-
vati grčk a slova sa slovima latinice,
ćirilice, ili nekog drugog pisma. Isto
tako skaradno djeluje i citiranje ruske,
ili bugarske literature slovima latinice,
kao i pojava da se npr. srednjovjekov-
ni ćirilički natpisi »navode«, bez ikak-
vog objašnjenja, latiničkim slov.ima, a
da se zbog »nalučnosti« ubacuju, uz
sve to, originalini znaci za poluglasove
i sl. Tako je ovaj nepotrebni propust
učinjen i sa štampainjem Leksikona, a
vrlo lako mogla originalna Ćlirilička li-
teratUlra navesti na ovom pismu, čime bi
se ispoštovao princip objektivnosti, a
time i nauč.nosti, bez prizvuka određe­
ne kuLtul'l1e .jsključivosti.
Na samom kraju treba još jednom
ponoVIiti da je Arheološki leks'ikon BiH
veoma ol,iginalan, veoma obiman i izu-
zetno koristan pr.iiruonik, bez obzira
na pomenute nedostatke ](oje pažlj'! v
č.italac može uočiJti.
27