April 2021: Andreas Stergiou

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.
net/publication/351074805
ΚΚΕ και Ευρωπαϊκή Ενοποίηση
Chapter · April 2021
CITATIONS READS
0 18
1 author:
Andreas Stergiou
University of Thessaly
99 PUBLICATIONS 119 CITATIONS
SEE PROFILE
Some of the authors of this publication are also working on these related projects:
Political Parties View project
Energy Geopolitics View project
All content following this page was uploaded by Andreas Stergiou on 23 April 2021.
The user has requested enhancement of the downloaded file.

ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
Διεύθυνση σειράς: Χαράλαμπος Τσαρδανίδης, Αστέρης Χουλιάρας
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΕΒΕ

Εξωτερική πολιτική της Ελλάδας: Επιλογές και προσδοκίες
στον 21ο αιώνα
Εκάβη Αθανασοπούλου – Χαράλαμπος Τσαρδανίδης – Ευστάθιος Φακιολάς
(επιμέλεια)
Φιλολογική επιμέλεια κειμένων: Φωτεινή Τομαή
ΙSBN: 978-960-02-3631-6
Copyright © 2020: Εκδόσεις Παπαζήση Α.Ε.Β.Ε.

Νικηταρά 2, & Εμμ. Μπενάκη, 106 78 Αθήνα
Τηλ.: 210-3822496, 210-3838020
Fax: 210-3809.50
site: www.papazissi.gr • e-mail: papazisi@otenet.gr
Υποκατάστημα Θεσσαλονίκης
Σιατίστης 7, 546 31
Τηλ.: 2310-227410
e-mail: natasapelagidou@papazisi.gr
Εκτύπωση: Printfair (digital & offset solutions)
Βιολέττας 3, Αχαρναί 136 71, τηλ.: 210-2469799
site: www.printfair.gr • e-mail: info@printfair.gr
Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση του έργου αυτού, καθώς

και η αναπαραγωγή του με οποιοδήποτε μέσο χωρίς σχετική άδεια του
Εκδότη.
sullogiko tsardanidh.indb 4 12/03/21 09:45

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος: Χρήστος Λ. Ροζάκης.............................................. 13
Εισαγωγή: Επιλογές Εξωτερικής Πολιτικής σε Εποχή Μεγά-

λων Προσδοκιών....................................................................... 15
Εκάβη Αθανασοπούλου – Χαράλαμπος Τσαρδανίδης –
Ευστάθιος Τ. Φακιολάς
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
ΚΑΙ ΚΥΠΡΙΑΚΟ
Η Μετέωρη Πολιτική και Στρατηγική της Αθήνας προς την

Τουρκία: Η Εσωτερική Παράμετρος της Συναίνεσης.............. 51
Εκάβη Αθανασοπούλου
H Ελληνοτουρκική Σύγκρουση την Εποχή της Ελληνικής Κρί-

σης Χρέους: Δίλημμα Ασφάλειας ή Αποτροπή;...................... 111
Αντώνιος Κάργας – Ευστάθιος Φακιολάς
Ελλάδα, Ελληνοκύπριοι και Κυπριακό: Ένα Χρονικό Χαμένων

Ευκαιριών................................................................................... 191
Αλέξης Ηρακλείδης
Το Κυπριακό Ζήτημα και η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική...... 219

Ιωάννης Ν. Γρηγοριάδης

8 ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Η ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ H ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ
Ο Μεταβαλλόμενος Ρόλος της Ελλάδας στα Δυτικά Βαλκά-

νια: Μεταξύ Απομόνωσης και Ρόλου Πρωτοστάτη................. 239
Ρίτσα Παναγιώτου – Νικόλαος Τζιφάκης
Από την Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας

στη Βόρεια Μακεδονία: Μάχες Ταυτοτήτων, Μάχες Συμβο-
λισμού και Εθνικισμός............................................................. 301
Μαριλένα Κοππά
Στα «Ήρεμα Νερά» της Βαλκανικής Χερσονήσου: Οι Σχέσεις

της Αθήνας με τη Σόφια και το Βουκουρέστι......................... 337
Γιώργος Χρηστίδης
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ
H ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ
ΚΑΙ ΤΗ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ
Η Ελλάδα στην Ανατολική Μεσόγειο...................................... 365

Χαράλαμπος Τσαρδανίδης
Η Εξωτερική Πολιτική της Ελλάδας προς τη Μέση Ανατολή:

Προσδοκία εναντίον Πραγματικότητας.................................. 405
Νικόλας Ρώσσης
Οι Σχέσεις Ελλάδας – Ισραήλ: Από την Ψυχρότητα στη Συ-

νεργασία.................................................................................. 437
Βιβή Κεφαλά
ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ
H ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΟΙ ΕΞΩΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ
Οι Σχέσεις της Ελλάδας με τις ΗΠΑ....................................... 477

Χαράλαμπος Παπασωτηρίου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 9
Η Διαμόρφωση και Εξέλιξη των Ελληνορωσικών Σχέσεων..... 493

Παναγιώτα Μανώλη
Ελληνοκινεζικές Σχέσεις: Ανάγκη να Τεθούν στις Σωστές τους

Διαστάσεις............................................................................... 529
Πλάμεν Τόντσεφ
ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟ
H ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΕ
Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική στο Πλαίσιο της ΚΕΠΠΑ.

Πριν και κατά τη Διάρκεια της Κρίσης................................... 555
Άννα Βαλλιανάτου
Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση στον Τομέα της Εθνικής Άμυνας και

Ασφάλειας: Η Περίπτωση της Ελλάδας.................................. 589
Πέτρος Βιολάκης
Ο Εξευρωπαϊσμός της Ελληνικής Εξωτερικής Μεταναστευ-

τικής Πολιτικής......................................................................... 619
Αντώνης Κόντης
ΜΕΡΟΣ ΕΚΤΟ
ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΑΜΥΝΑΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ
Η Ελληνική Αμυντική Πολιτική στον 21ο Αιώνα...................... 673

Θάνος Ντόκος
Το Ελληνικό Θεσμικό Σύστημα Εθνικής Ασφάλειας τον 21ο

Αιώνα: Αποτίμηση και Προσαρμογή....................................... 705
Κωνσταντίνος Θ. Λαμπρόπουλος
Ελληνική Εξωτερική Πολιτική και Αντιμετώπιση της Ριζοσπα-

στικοποίησης και της Τρομοκρατίας....................................... 745
Τριαντάφυλλος Καρατράντος

10 ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ
ΤΟΜΕΙΣ ΑΣΚΗΣΗΣ
ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑΣ
Ελληνική Οικονομική Διπλωματία: Οργάνωση και Διαδικασία

Λήψης Αποφάσεων................................................................... 779
Χαράλαμπος Τσαρδανίδης
Ελληνική Δημόσια Διπλωματία................................................ 833

Κρυστάλλω Στεργιοπούλου
Η Στρατιωτική Διπλωματία της Ελλάδας............................... 857

Φωτεινή Μπέλλου
Η Ελληνική Ενεργειακή Διπλωματία από τη Βαλκανική έως

τη Νοτιοανατολική Μεσόγειο.................................................. 887
Θεόδωρος Τσακίρης
Η Προστασία του Περιβάλλοντος και η Ελληνική Περιβαλλο-

ντική Διπλωματία..................................................................... 935
Αναστάσιος Βάλβης
Η Πολιτιστική Διπλωματία ως (Αναγκαίος) Πυλώνας μιας

Ελληνικής Υψηλής Στρατηγικής............................................... 969
Ανδρέας Λιούμπας
ΜΕΡΟΣ ΟΓΔΟΟ
ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ
ΤΗΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ
Οικονομική Κρίση και Εξευρωπαϊσμός της Ελληνικής Εξω-

τερικής Πολιτικής..................................................................... 999
Άγγελος Χρυσόγελος
Λαϊκισμός στην Εξωτερική Πολιτική: Μεταστροφή Παραδείγ-

ματος στα Ελληνικά Πολιτικά Κόμματα;................................ 1027
Θεοφάνης Εξαδάκτυλος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 11
«Μετα-αλήθεια», Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και Ελληνική

Εξωτερική Πολιτική................................................................. 1061
Χρήστος Φραγκονικολόπουλος
Η Στάση του ΚΚΕ προς την Ευρωπαϊκή Ενοποίηση και η

«Συμβολή» του στον Ελληνικό Αντιευρωπαϊσμό.................... 1091
Ανδρέας Στεργίου
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ........................ 1125

Η ΣΤΆΣΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΉ
ΕΝΟΠΟΊΗΣΗ ΚΑΙ Η «ΣΥΜΒΟΛΉ» ΤΟΥ
ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΌ ΑΝΤΙΕΥΡΩΠΑΪΣΜΌ
Ανδρέας Στεργίου1
Εισαγωγή
Η πολιτικοϊδεολογική ρητορεία του ΚΚΕ απέναντι στο φαι-

νόμενο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης συντελέστηκε, ενί-
οτε σε αρμονία και άλλοτε σε αντιδιαστολή με τις γενικότερες
εξελίξεις και ανακατατάξεις στο παγκόσμιο κομμουνιστικό
κίνημα και τη στάση των άλλων κομμουνιστικών κομμάτων
απέναντι στην Ευρωπαϊκή Ένωση (EE), αναδεικνύοντας την
ιδιαίτερη φυσιογνωμία του κομμουνιστικού κινήματος στην
Ελλάδα. Mέχρι το 1991 o διεθνοπολιτικός λόγος του κόμματος
έχει ένα ιδιότυπο διεθνιστικό πρόσημο, που ταυτίζεται με μια
ως επί το πλείστον συγκαλυμμένη, φιλοσοβιετική προπαγάν-
δα. Κατά τη μεταψυχροπολεμική εποχή χαρακτηρίζεται από
ένα εθνοστρεφές, φοβικό σύνδρομο, στο πλαίσιο του οποίου
η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ομογενοποιήθηκε με τη γενικότερη
1. Ο γράφων θα ήθελε να ευχαριστήσει τους συναδέλφους του Γιάννη

Καραγιάννη, για τις πολύτιμες παρατηρήσεις του, και Γιάννη Κωνσταντι-
νίδη, για το γεγονός ότι έθεσε υπόψη του τα πορίσματα των ερευνών Public
Opinion Research Unit, του Πανεπιστημίου Μακεδονίας μέχρι το 2015.
29_Stergiou.indd 1091 16/03/21 13:52

1092 ΑΝΔΡΕΑΣ ΣΤΕΡΓΙΟΥ
περιρρέουσα ‘αρνητική’ πρόσληψη της ελληνικής κοινωνίας με

το πολιτικο-οικονομικο-κοινωνικό φαινόμενο της παγκοσμιο-
ποίησης. Παρέμεινε, πάντως, λόγος βαθιά αντιγερμανικός και
αντιαμερικανικός.
Σύμφωνα με το επιχείρημα που διατυπώνεται στο κείμενο
αυτό και στις δύο φάσεις της αντιευρωπαϊκής εκστρατεί-
ας του ΚΚΕ, η επίδραση της ρητορικής του στις γενικότερες
προσλαμβάνουσες των Ελλήνων για το ενωσιακό οικοδόμημα
ήταν, μαζί με την αντίστοιχη άλλων κομμάτων, σημαντική.
Αυτό προκύπτει όχι μόνο από τη μελέτη των αναλύσεων του
ευρωβαρόμετρου σε ολόκληρη τη διάρκεια της περιόδου, αλλά
και τις ελληνικές δημοσκοπήσεις, που αποτυπώνουν τη διείσ-
δυση αρνητικών στερεοτύπων για την ΕΕ στις πολιτικές αντι-
λήψεις πολιτών από ολόκληρο το πολιτικό φάσμα, όπως και
την ανάλυση επιμέρους παραγόντων ιστορικών, πολιτικών και
κοινωνικών. Ας σημειωθεί, πως η έρευνα εδράζεται σε πρωτο-
γενές υλικό (αρχεία, δημοσκοπήσεις, πρακτικά κοινοβουλίου)
και βιβλιογραφία.
Θεωρητικές και Μεθοδολογικές Συνιστώσες

της Έρευνας
Ζητήματα εθνικής και διεθνούς πολιτικής αποτέλεσαν δι-

αχρονικά αντικείμενο έντονης αντιπαράθεσης στους κόλπους
του εργατικού κινήματος προκαλώντας, όχι σπάνια, διασπά-
σεις και ρήξεις (Λένιν, 1986). Είναι γνωστό πως η επίκληση
του εθνικού συμφέροντος στην κλασική μαρξιστική παράδοση
είναι ασύμβατη, λόγω του ομογενοποιητικού της χαρακτή-
ρα, με την κοινωνική κριτική στο καπιταλιστικό σύστημα.
Ο ίδιος ο Μάρξ χαρακτήρισε την έννοια του έθνους ‘αστικό
κατασκεύασμα’, εξαρτώντας την από τον βαθμό ανάπτυξης
των παραγωγικών σχέσεων και τον καταμερισμό εργασίας
που αναπτύσσεται στο πλαίσιο του έθνους (Μάρξ, 1994: 62).
29_Stergiou.indd 1092 16/03/21 13:52

H ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ 1093
Η βαθιά αυτή εργαλειακή αντίληψη (Πουλαντζάς, 1991:

171-172) του έθνους που παραβλέπει, πρώτον, την ιδιαίτε-
ρη υπόσταση και υλικότητα κάθε έθνους και προϋποθέτει,
δεύτερον, την πρωταρχική ύπαρξη ενός υποστασιοποιημένου
διεθνούς προλεταριάτου, προκάλεσε, μοιραίως, σφοδρότατες
πολιτικές και ιδεολογικές ανακατατάξεις μέσα στο εργατικό
κίνημα, καθώς προσέκρουε στις εθνικές ευαισθησίες της εκά-
στοτε κοινωνίας. Η αναγωγή όλων των κοινωνικών και εθνικών
διαφορών σε μια απλή ταυτότητα, σε περιεχόμενα δηλαδή
προσδιορίσιμα με αφετηρία και απόληξη αμιγώς ταξική, απο-
δείχθηκε για το εργατικό κίνημα μια ιστορική πρόκληση, που
με τον χρόνο προσέθετε ιστορικά παραδείγματα τα οποία
υπονόμευαν κάθε απόπειρα ορισμού μιας ενιαίας διεθνιστικής
ταυτότητας (Laclau, 1983: 23-27).
Ακόμα μεγαλύτερες διαφωνίες έμελλε να προκαλέσει η σο-
βιετική πρόσληψη περί προλεταριακού διεθνισμού – η αντίληψη
περί ύπαρξης ενός παγκόσμιου κέντρου της επανάστασης στο
οποίο έπρεπε να υποτάσσονται τα επιμέρους εθνικά συμφέ-
ροντα - η οποία επέδρασε στην πολιτική στρατηγική πολλών
εργατικών και σοσιαλιστικών κομμάτων μέχρι το 1989. Σε αυτή
οφείλεται εξάλλου σε μεγάλο βαθμό, το ερμηνευτικό σχήμα
για το φαινόμενο της ευρωπαϊκής ενοποίησης που υιοθέτη-
σαν πολλά ευρωπαϊκά κομμουνιστικά κόμματα μέχρι το 1989.
Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή, η διαδικασία ευρωπαϊκής ενο-
ποίησης συνιστά μια μορφή καπιταλιστικής ολοκλήρωσης και
μια κατασκευή των κυρίαρχων κεφαλαιοκρατικών δυνάμεων
της Ευρώπης με σκοπό την καθηγεμόνευση των ευρωπαϊκών
λαών. Επιπλέον, το ευρωπαϊκό εγχείρημα ορίζεται ως μια νέα
μορφή ευρωπαϊκού εθνικισμού, καλλιεργούμενου από το ευ-
ρωπαϊκό κεφάλαιο και τις πολυεθνικές επιχειρήσεις (Jaumont
και Lenegre και Rocard, 1976, Di Palma και Müller, 2016).
Ενώ, από τη δεκαετία του 1990 και μετά, οι απόψεις αυτές
στην Ευρώπη περιορίσθηκαν σε λίγα, και κατά κανόνα μικρής
29_Stergiou.indd 1093 16/03/21 13:52

εκλογικής δύναμης πολιτικά κόμματα, κυρίως της άκρας και

σε ελάχιστες περιπτώσεις και της κομμουνιστικής αριστε-
ράς, δεν συνέβη το ίδιο με το ΚΚΕ, που επέμεινε και κατά
τη μεταψυχροπολεμική εποχή σε μια, τουλάχιστον κατά το
πνεύμα, ψυχροπολεμική κριτική στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα
(Γιαταγάνας 1990: 231-247, Marks et al., 2006: 155-175).
Πράγματι, το ΚΚΕ φαίνεται να αποτελεί μια εντελώς ιδιαί-
τερη περίπτωση κόμματος στη μεγάλη, ετερόκλητη ομάδα των
ευρωπαϊκών αριστερών και εργατικών κομμάτων. Η ιστορική
εξέλιξη του κόμματος, με κυριότερη τη μακρόχρονη παραμονή
του στην παρανομία, αλλά και την επίσης μακρά παραμονή της
ηγεσίας του στην εξορία, στις χώρες του σοσιαλιστικού μπλοκ,
επέδρασαν στο πολιτικοϊδεολογικό και οργανωτικό προφίλ του
κόμματος. Αυτές οι δομικές πτυχές στην εξέλιξη του κόμματος
είχαν άμεση αντανάκλαση και στη στάση του απέναντι στα
εθνικά θέματα και την ευρωπαϊκή ενοποίηση, η οποία, όπως
θα φανεί παρακάτω, διαμορφώθηκε σε ένα προλεταριακό δι-
εθνιστικό πρότυπο μέχρι το 1989 και σε μια, μάλλον εθνοκε-
ντρική-εθνοστρεφή βάση από τότε, μέχρι σήμερα.
Στο παρόν κείμενο διατυπώνεται η άποψη ότι οι κατηγορι-
οποιήσεις (Kopecky και Mudde, 2002: 297-326, Szczerbiak και
Taggart, 2008) του ευρωσκεπτικισμού (soft/hard euroscepticism)
δεν είναι επαρκείς, για να εξηγήσουν στο σύνολό τους τη στάση
του ΚΚΕ, και προτείνεται αντ’ αυτού το νεοθεσμικό ερμη-
νευτικό μοντέλο ανάλυσης πολιτικών κομμάτων. Η νεοθεσμική
αναλυτική προσέγγιση κομμάτων προβάλλει το επιχείρημα
ότι νέες πολιτικές προκλήσεις, όπως το διαρκώς ανανεούμενο
φαινόμενο της ευρωπαϊκής ενοποίησης, προσεγγίζονται από
τα πολιτικά κόμματα μέσα από τις υφιστάμενες, παραδοσι-
ακές πολιτικές ιδεολογικές αναφορές που απηχούν κλασικές
πολιτικές διαχωριστικές γραμμές, στις οποίες υποτάσσονται.
Σύγχρονα πολιτικά φαινόμενα δεν αντιμετωπίζονται, δηλαδή,
μέσω σύγχρονων αναλύσεων, ειδικά διατυπωμένων γι’ αυτά,
29_Stergiou.indd 1094 16/03/21 13:52

αλλά βάσει της κλασικής, ιδεολογικής ταυτότητας του κόμ-

ματος, τις πολιτικές προτιμήσεις του ηγέτη ή της ηγεσίας του,
και επηρεάζονται άμεσα και καθολικά από τη λειτουργία των
κομματικών, γραφειοκρατικών δομών και τυποποιημένων δια-
δικασιών παραγωγής πολιτικού λόγου (Marks και Wilson, 2000:
433-459, Marks και Wilson και Ray, 2002: 585-594, Hooghe και
Marks και Wilson, 2002: 965-989).
Το μοντέλο του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, για
παράδειγμα, το οποίο παράγει μια εμμονή στην ιδεολογική
καθαρότητα και συνέπεια που διατρέχει αταβιστικά κάθε
ανάλυση του ΚΚΕ για εξελίξεις που σχετίζονται με την ευ-
ρωπαϊκή ολοκλήρωση, οδηγεί σε στατικές και κατά βάση ανα-
κυκλούμενες ερμηνείες (Αλαβάνος, 1988: 15-33, Καλοδούκας,
2004: 17-27). Ερμηνείες, που μπορεί να μην προσφέρονται
πάντα για αποτελεσματική, εσωτερική, αντιπολιτευτική κρι-
τική, αλλ’ ωστόσο υπηρετούν τις αναγκαιότητες συγκρότησης
ενός συμπαγούς, πειθαρχημένου και ομογενοποιημένου κομ-
ματικού μηχανισμού, στον οποίο το ΚΚΕ οφείλει σε μεγάλο
βαθμό τη δύναμή του.
Η δομική κομμουνιστική ανάλυση του ευρωπαϊκού εγ-
χειρήματος, ως μιας απολύτως ελεγχόμενης από τα ευρω-
παϊκά καπιταλιστικά μονοπώλια διαδικασίας καπιταλιστι-
κής ολοκλήρωσης, και της διακρατικής φύσης της ΕΟΚ/ΕΚ/
ΕΕ, ως αμιγώς και αταλάντευτα ιμπεριαλιστικής, μπορεί να
ερμηνευθεί μόνο σε συγκεκριμένο αναλυτικό πλαίσιο, που
καταδεικνύει την καταλυτική και ανανεούμενη επιρροή της
κομματικής γραφειοκρατικής λογικής στο ερμηνευτικό πρίσμα
του κόμματος. Βάσει του ιδίου πρίσματος μπορεί να ερμηνευ-
θεί και το γεγονός ότι ενίοτε αποδίδονται στην ΕΕ ευθύνες
κατ’ αποκλειστικότητα για αρνητικά φαινόμενα, που είτε δεν
εμπίπτουν στην αρμοδιότητά της, είτε της αναλογούν μόνο εν
μέρει (εργασιακά λόγου χάρη) όπως και η απόλυτη ταύτισή
της με το ΝΑΤΟ.
29_Stergiou.indd 1095 16/03/21 13:52

Διεθνισμός Versus Eυρωπαϊσμός. Το ΚΚΕ

απέναντι στην ΕΟΚ
Τον Ιούλιο του 1961 η Ελλάδα και η ΕΟΚ υπέγραψαν

τη λεγόμενη Συμφωνία Τελωνειακής Σύνδεσης που τέθηκε
σε ισχύ την 1η Νοεμβρίου 1962. Με την υπογραφή αυτή, η
Αθήνα έκανε σαφή την επιθυμία της να συμμετάσχει σε έναν
ευρύτερο πολιτικοοικονομικό σχηματισμό, στον οποίο έδειχνε
ότι επεδίωκε να μετασχηματισθεί η ΕΟΚ (Ζολώτας, 1976: 9).
Από την πρώτη στιγμή, ΚΚΕ και ΕΔΑ, που σε μεγάλο βαθμό
λειτουργούσε τότε ως νόμιμος πολιτικός βραχίονας του ΚΚΕ
στην Ελλάδα, υιοθέτησαν τις επίσημες αντιδράσεις της Μό-
σχας στην εν λόγω συμφωνία.2
Εναρμονιζόμενοι με την κυρίαρχη αριστερή αντίληψη εκεί-
νη την περίοδο στην Ευρώπη (Jaumont και Lenegre και Rocard,
1976), οι Έλληνες κομμουνιστές θεωρούσαν ως προλεταρια-
κό-διεθνιστικό καθήκον τους να καταγγείλουν το εγχείρημα,
ως έναν συγκεκαλυμμένο αμερικανοκίνητο πολεμικό μηχα-
νισμό εναντίον του κομμουνιστικού μπλοκ. Τη συγκεκριμένη
περίοδο, αυτό συμπορευόταν και με την εξωτερική πολιτική
των σοσιαλιστικών χωρών, οι οποίες, ως γνωστόν, προσλάμ-
βαναν την ΕΟΚ ως προμαχώνα του δυτικού ιμπεριαλισμού
και εχθρού της παγκόσμιας επανάστασης και του ‘στρατο-
πέδου της ειρήνης’. Η τελωνειακή σύνδεση χαρακτηρίστηκε
μάλιστα, τόσο από το παράνομο ΚΚΕ όσο και από την ΕΔΑ
καταστροφική για την ελληνική οικονομία αφού, κατά την
εκτίμησή τους, στόχο είχε τη μετατροπή της χώρας σε τυπικό
χώρο αποικιακής εκμετάλλευσης του μεγάλου μονοπωλιακού
2. Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών, Κεντρική Υπηρεσία, φάκε-

λος 62, υποφάκελος 2/1 και 10/2 καθώς και Φάκελος 63, υποφάκελος 7: Τη-
λεγραφήματα από την Ελληνική Πρεσβεία Μόσχας στην Αθήνα σχετικά με
τις έντονες αντιδράσεις των Σοβιετικών στη Συμφωνία Τελωνειακής Σύν-
δεσης με την ΕΟΚ (Μάιος και Ιούνιος 1961). Βλ. επίσης (KKE, 1997: 654).
29_Stergiou.indd 1096 16/03/21 13:52

κεφαλαίου των χωρών της ΕΟΚ καταδικάζοντάς την να πα-

ραμείνει καθυστερημένη αγροτική, πηγή πρώτων υλών και
αγορά για τα βιομηχανικά προϊόντα των δυτικοευρωπαϊκών
χωρών (Λαμπρινού, 2017: 289-303, Βαλντέν, 1991: 189, Me-
unaud και Μερλόπουλος και Νοταράς, 2002: 240-241).
Στη μεταδικτατορική περίοδο, ωστόσο, τα κόμματα της
Αριστεράς προέβαλαν διαμετρικά αντίθετες απόψεις απένα-
ντι στη διαδικασία ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και την ενσω-
μάτωση της Ελλάδας σ’ αυτήν.
Το ορθόδοξο ΚΚΕ εξακολούθησε να αντιτίθεται κατηγο-
ρηματικά στην ένταξη στην ΕΟΚ, «…Με την ένταξή μας στην
ΕΟΚ θα οξυνθούν τα διαρθρωτικά προβλήματα της ελληνικής
οικονομίας, θα ενταθεί το ξεπούλημα του εθνικού μας πλού-
του και θα πάρει μεγαλύτερες διαστάσεις η καταστροφή του
φυσικού μας περιβάλλοντος… Τα μονοπώλια της ΕΟΚ θα
επιδιώξουν όσο είναι δυνατό, να εκμεταλλευτούν τη φτηνή
εργατική δύναμη της χώρας μας…» (ΚΚΕ, 1978: 57).
Στον αντίποδα αυτής της θεώρησης, και σε σύμπνοια με
την ευρωκομμουνιστική αντίληψη περί Ευρωπαϊκής Οικονο-
μικής Κοινότητας (ΕΟΚ), το ΚΚΕ εσωτερικού υποστήριξε
σθεναρά τη δεκαετία του 1970 την ένταξη της Ελλάδας στην
ΕΚ.3 Η πρόκληση του ευρωκομμουνισμού, η οποία τη δεκαετία
του 1970 και του 1980 άμβλυνε τα αντιευρωπαϊκά αντανακλα-
στικά της ευρωπαϊκής αριστεράς, όξυνε, εντούτοις, ακόμη πε-
ρισσότερο την αρνητική στάση του ελληνικού κομμουνιστικού
κόμματος απέναντι στην ευρωπαϊκή ενοποίηση, καθώς η τάση
αυτή συνδέθηκε με το αντίπαλο πολιτικό δέος στην Ελλάδα,
το ΚΚΕ Εσωτερικού, και απορρίφθηκε από την πρώτη στιγμή
και συλλήβδην ως αντισοβιετισμός (ΚΚΕ, 1978: 128-129 και
Ζάχος, 1975: 13-23).
3. Ανακοίνωση της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ εσωτερικού για το

θέμα. Βλ. Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών (1980: 28).
29_Stergiou.indd 1097 16/03/21 13:52

Πρέπει να σημειωθεί ότι η προοπτική συνεργασίας με

τις σοσιαλιστικές χώρες πρόβαλλε μόνιμα, αν και όχι πάντα
ρητά, ως η εναλλακτική λύση στην ένταξη στην ΕΚ, μέσω της
διαφήμισης των προοπτικών συνεργασίας με τις χώρες του
ανατολικού μπλοκ «με βάση το αμοιβαίο συμφέρον των λαών
και το συμφέρον της ειρήνης». Αυτό θα επέτρεπε, σύμφωνα με
το ΚΚΕ, να αξιοποιηθεί η πολύτιμη βοήθεια, που μπορούν να
προσφέρουν οι χώρες αυτές για επίλυση των εθνικών θεμάτων
και αντιμετώπιση μιας σειράς οικονομικών, επιστημονικών
και τεχνικών αναγκών της Ελλάδας: «…Ένα από τα βασικά
εμπόδια για την αναμόρφωση των διεθνών οικονομικών σχέ-
σεων της χώρας και, γενικά, την προώθηση μιας προγραμ-
ματισμένης ανάπτυξης της οικονομίας της προς όφελος του
λαού είναι η παραμονή της στην ΕΟΚ. Η πικρή αυτή πείρα
προκύπτει από την αδιάψευστη μαρτυρία ότι η μόνη εθνικά
συμφέρουσα λύση είναι η άμεση αποδέσμευση της χώρας απ’
αυτήν…» (ΚΚΕ, 1978: σελ. 10 και ΚΚΕ, 1982: 49).
Η απόρριψη της ευρωπαϊκής προοπτικής έμελλε να απο-
κτήσει δυναμική μετά την αφομοίωσή της στην πολιτική ρητο-
ρική του ΠΑΣΟΚ, που συντάραξε μεταπολιτευτικά τον πολιτι-
κό χώρο της Αριστεράς. Το ΠΑΣΟΚ, αν και υιοθέτησε από την
κομμουνιστική Αριστερά την ταύτιση της ΕΟΚ με το ΝΑΤΟ
(«ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο»), απέφυγε την παράλλη-
λη υποστήριξη στον ανατολικό συνασπισμό, διαμορφώνοντας
το ιδεολογικό σχήμα του λεγόμενου ‘τρίτου δρόμου προς τον
σοσιαλισμό’. Με τον τρόπο αυτό, μπόρεσε, πρώτον, να αυτο-
διαχωρισθεί από την πολιτική ρητορική της κομμουνιστικής
Αριστεράς που υπονοούσε μια διαφορετικού τύπου μορφή
εξάρτησης, ενεργοποιώντας αντικομμουνιστικά αντανακλα-
στικά. Κατά δεύτερον, βάσει του νέου εθνικού αφηγήματος
περί απροσδιόριστης εθνικής ανεξαρτησίας απέναντι στις
ξένες δυνάμεις, νομιμοποίησε πολιτικά και πολιτιστικά την
πολεμική προς την ΕΚ και τη Δύση, γενικότερα. Στη ρητορική
29_Stergiou.indd 1098 16/03/21 13:52

του ηγέτη του ΠΑΣΟΚ, Ανδρέα Παπανδρέου, ‘οι σειρήνες

του διεθνισμού’ αρνούνταν να συνδέσουν τον «αντιιμπερια-
λιστικό αγώνα με την πάλη για εθνική ανεξαρτησία και την
προάσπιση για εθνική ακεραιότητα της χώρας» και γι’ αυτό
τα λόγια τους ήταν ‘κούφια’ (Πανταζόπουλος, 2000: 106-107,
Spourdalakis, 1988: 233, Pappas, 1999: 156-161).
Το 1988 συντελείται τομή στην πολιτική προσέγγιση του
ΚΚΕ σε θέματα της Ε.Κ., λόγω των συμφωνιών που υπεγρά-
φησαν εκείνη την περίοδο μεταξύ αυτής και της ΚΟΜΕΚΟΝ,
που φαίνεται ότι ώθησαν το κόμμα σε μια ανεκτική στάση
στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. «…Πράγματι, στον χώρο της
Ευρώπης, εκεί όπου υπάρχει η διαχωριστική γραμμή των δύο
συνασπισμών συντελούνται σήμερα σημαντικές θετικές εξελί-
ξεις. Δημιουργούνται πολιτικές προϋποθέσεις για την ανάπτυ-
ξη πολύμορφης συνεργασίας σε πανευρωπαϊκή κλίμακα (…) Η
επικείμενη συμφωνία ΕΟΚ-ΣΟΑ πρέπει να γίνει σύμβολο της
αφετηρίας για μια νέα πορεία που θα τείνει σε μια Ευρώπη
της ειρήνης, της συνεργασίας και της αλληλεγγύης των λαών
της…» (ΚΚΕ, 1988).
Η νέα στρατηγική επικυρώθηκε και από το 13ο συνέδριο
το 1990 στο οποίο το κόμμα διαπιστώνει ότι «…Η συμμετοχή
μας στην ΕΟΚ προσφέρεται για μια πιο ενεργητική συμμε-
τοχή στο διεθνή καταμερισμό εργασίας. Το κόμμα θεωρεί
ότι η Αριστερά στη χώρα μας πρέπει να επεξεργασθεί ένα
ολοκληρωμένο αναπτυξιακό πρόγραμμα για τις σχέσεις Ελ-
λάδας-ΕΟΚ και να τις διεκδικήσει μέσα στην Κοινότητα…»
(ΚΚΕ, 1990: 11-16 και 20-25). Μια πιο φιλική στάση «…μετά
την καθυστέρηση για τρεις δεκαετίες στην αναγνώριση με-
ταξύ ΕΟΚ και ΚΟΜΕΚΟΝ…» διακρίνει κανείς και σε κείμενα
θεωρητικών του ΚΚΕ εκείνη την περίοδο, όπως του Αλέκου
Αλαβάνου (Αλαβάνος, 1988: 15-33).
29_Stergiou.indd 1099 16/03/21 13:52

Η Eθνολαϊκιστική Kριτική στο Eυρωπαϊκό Eνωσιακό

Oικοδόμημα
Το σοκ της κατάρρευσης των κομμουνιστικών καθεστώτων,

η συρρίκνωση των λειτουργιών του εθνικού κράτους, ως αυτό-
νομης μονάδας του διεθνούς συστήματος, και η πρωτοφανής
ανάπτυξη παγκόσμιων δικτύων επικοινωνίας, οικονομικών
δραστηριοτήτων, εμπορικών ανταλλαγών και διακίνησης αν-
θρώπων άσκησε καταλυτική επίδραση και στην ευρωπαϊκή
αριστερά. Οι ισχύουσες μέχρι τότε μορφές πολιτικού αυτοκα-
θορισμού της βρέθηκαν υπό πίεση, προκαλώντας ενστικτώδεις
αντιδράσεις και μια πολιτική και πολιτιστική αμηχανία που
εντυπώθηκε σε μια νέα εθνολαϊκιστική ρητορεία. Όχι σπάνια,
προγενέστεροι υπέρμαχοι του διεθνισμού και της έκλειψης
των εθνών μετατράπηκαν σε φανατικούς υπερασπιστές του
έθνους ως μαχητικής έπαλξης κατά της ‘επέλασης της πα-
γκοσμιοποίησης’ (Luke, 2009: 140, Κονδύλης, 1998: 93-100).
Η ιδεολογική αυτή αναστροφή βρήκε αντανάκλαση σε
ένα νέο πολιτικό λεξιλόγιο και έννοιες, όπως ‘ανθρωπιστικός
εθνικισμός’ και ‘συλλογική ταυτότητα’, που στόχευαν στην
εννοιολογική οριοθέτηση του νέου πολυπολιτισμικού πλαισίου
με όρους που διαχώριζαν την αριστερά από τις παραδοσιακές
μορφές εθνικισμού, πλην όμως και από το διεθνιστικό παρελ-
θόν της (Ludwig, 1994: 103-117).
Στο δεδομένο πλαίσιο, η πρόσμειξη ταξικού λόγου με τον
συντηρητικό εθνικισμό4 που εμφανίστηκε στην πολιτική ρητο-
4. Ενδεικτικό είναι ίσως και το ακόλουθο απόσπασμα από την ομιλία

της Γενικής Γραμματέα του ΚΚΕ, Αλέκας Παπαρήγα στα Γιάννενα στις 21
Μαΐου 2009, εν όψει των επερχόμενων ευρωεκλογών: «…Ας σκεφθούν τα
εργατικά, τα λαϊκά στρώματα που υποφέρουν: Η διεύρυνση της ΕΕ οδήγη-
σε στη μείωση των εδρών για την Ελλάδα. Πάρτε υπόψη ότι με το ίδιο πο-
σοστό του 2004 βγαίνουν για το ΚΚΕ δύο βουλευτές, αφού οι έδρες από 24
γίνονται 22. Έχει σημασία και πάλι να έχουμε τρεις βουλευτές. Δεν θα αλ-
λάξει προβιά η ΕΕ, αλλά η δυνατή ανυποχώρητη φωνή τους θα βοηθήσει να
29_Stergiou.indd 1100 16/03/21 13:52

ρεία του Περισσού χαρακτηρίστηκε από διάφορους αναλυτές

εθνοκεντρική-εθνολαϊκιστική (Μαραντζίδης, 2009: 259-270,
Βερναρδάκης, 2011: 300). Η εθνική αξιοπρέπεια και η ανε-
ξαρτησία απέναντι στα ‘ξένα συμφέροντα’ νοηματοδοτούνται
στη συγκεκριμένη συλλογιστική μέσα από τον διαχωρισμό
της διεθνούς κοινωνίας σε κράτη-καταπιεστές και σε κρά-
τη-καταπιεζόμενα αλλά και την πάλη στις νέες ‘καπιταλι-
στικές ιμπεριαλιστικές αναδιαρθρώσεις’ και στα ‘ευρωπα-
ϊκά μονοπώλια’.5 Εφόσον η διεθνοποιημένη οικονομία είναι
απόλυτα χειραγωγημένη από διάφορα κέντρα εξουσίας, η
όλη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης δεν είναι παρά ένα
επιμελές σχέδιο επιβολής μιας ‘ισοπεδωτικής ομοιομορφί-
ας’ σε παγκόσμιο επίπεδο, που προβλέπει τον κατακερμα-
τισμό των υφιστάμενων κρατικών οντοτήτων σε μικρότερες
και εύκολα προσαρμόσιμες στο σύγχρονο εποικοδόμημα της
νεοφιλελεύθερης οικονομίας της αγοράς. Πρόκειται για μια
εξαιρετικά δραστική εννοιολογική κατασκευή που προσδίδει
στον πολιτικό λόγο ‘εθνική’ υπόσταση, διαμορφώνοντας μια
διακριτή από το υπόλοιπο πολιτικό φάσμα εθνική ρητορική
(Backes και Moreau, 2008: 558-571, Dunphy, 2004: 103-108).
Εκκινώντας από την εννοιολογική αφετηρία ότι η ΕΕ εί-
ναι μορφή διακρατικής συνένωσης καπιταλιστικών χωρών και
εκφράζει την τάση μετατόπισης αρμοδιοτήτων από το εθνικό
βγουν στο προσκήνιο και άλλοι αντιπρόσωποι που είναι έντιμοι χωρίς να
είναι κομμουνιστές. Από καλύτερες θέσεις, θα παρακολουθούμε την προ-
ετοιμασία αντιλαϊκών μέτρων, θα ενημερώνουμε, θα προειδοποιούμε…».
5. «...Η αλματώδης ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών και των συστημά-
των πληροφορικής έδωσαν νέες δυνατότητες για να υιοθετηθεί σε μεγαλύ-
τερη έκταση η νεοφιλελεύθερη πολιτική διαχείρισης. Να διαμορφωθεί ένα
ενιαίο αντιδραστικό, επιθετικό πολιτικό μπλοκ από τα νεοφιλελεύθερα και
σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, που εμφανίζονται και ως πόλοι συγκρότη-
σης κεντροαριστερών, κεντροδεξιών συμμαχικών κυβερνήσεων, σε συνερ-
γασία, σε ορισμένες περιπτώσεις, με δυνάμεις που προέρχονται από τη με-
τάλλαξη κομμουνιστικών κομμάτων ή με τμήματα που αποσχίστηκαν από
αυτά, ύστερα από τη νίκη της αντεπανάστασης...». Βλ. (ΚΚΕ, 2001:137).
29_Stergiou.indd 1101 16/03/21 13:52

κράτος προς ένα υπερεθνικό κέντρο, οι αναλύσεις του κόμμα-

τος συνάγουν ότι οδηγεί στην οικοδόμηση ενός μορφώματος,
που λειτουργεί με «…όρους υποταγής και εξάρτησης για τη
χώρα μας, κάτω από τον ανταγωνισμό των πολυεθνικών και
των ιμπεριαλιστικών κέντρων εξουσίας…» (ΚΚΕ, 1996).
Το κόμμα πιστεύει, μάλιστα, ότι υφίστανται αρνητικές
σχέσεις αλληλεξάρτησης και εξάρτησης στην ΕΕ που οφεί-
λουν να αποκαλυφθούν προκειμένου να απομυθοποιηθεί η
θέση πως η Eλλάδα είναι μικρή και εξαρτημένη χώρα και γι’
αυτό δεν μπορεί να εισέλθει σε αυτό που το κόμμα ονομάζει
τροχιά ανάπτυξης προς όφελος των ‘κοινωνικών αναγκών’, με
μια ορισμένη αυτάρκεια, η οποία συνεπάγεται, κατά την ίδια
λογική, «…ανεξαρτησία από τις ιμπεριαλιστικές δεσμεύσεις
με την καθοδήγηση της Λαϊκής Εξουσίας…». Προϋπόθεση γι’
αυτή τη μορφή ανάπτυξης είναι, σύμφωνα με τις αναλύσεις
του Περισσού, η ανατροπή σε κάθε χώρα: «…Aυτή η ανατροπή
όπου και να προηγηθεί, στη χώρα μας ή αλλού, θα προκαλέσει
επιτάχυνση των εξελίξεων σε άλλες χώρες. Aυτή η Eλλάδα,
της Λαϊκής Εξουσίας και Οικονομίας, δεν διατρέχει τους κιν-
δύνους που επικαλείται η άρχουσα τάξη. Oι συγκεκριμένοι
κίνδυνοι που επισείει αφορούν πριν απ’ όλα την ίδια και όχι
τους εργαζόμενους…» (ΚΚΕ, 2009).
Δεύτερη, αλλά εξίσου σημαντική παράμετρος που επιδρά
στη συγκρότηση του ιδεολογικού οπλοστασίου του ΚΚΕ από
το 1991 και μετά, συναρτάται επίσης με την πολιτικοϊδεολο-
γική σύγκρουση μεταξύ κομμουνιστικής και της λεγόμενης
ανανεωτικής αριστεράς. Η αποχώρηση του ΚΚΕ από τον Συ-
νασπισμό αφύπνισε αντιευρωπαϊκά ιδεολογικά αντανακλα-
στικά προγενέστερων δεκαετιών (ΚΚΕ, 1991: 37-40, Bosco και
Gaspar, 2001: 376-377).
Η διάσπαση της ελληνικής αριστεράς συνεχίστηκε και
στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στο οποίο ο συνασπισμός των
αριστερών κομμάτων (The Political Alliance of Communist
29_Stergiou.indd 1102 16/03/21 13:52

and Allies Group) διασπάστηκε, επίσης, τον Ιούλιο του 1989.

Από τον διαχωρισμό της παράταξης, που είχε ιδρυθεί το 1973
προέκυψε η ευρωσκεπτικιστική ομάδα κομμάτων (Left Unity
Group), στην οποία εντάχθηκε το ΚΚΕ και η ομάδα με ρε-
φορμιστικά κόμματα της ανανεωτικής αριστεράς (European
United Left) στην οποία εντάχθηκε ο Συνασπισμός.
Σε αυτό το νέο πολωμένο πολιτικοϊδεολογικό περιβάλλον,
και έντονα επηρεασμένη από τον εσωτερικό πολιτικό αγώνα
επιβίωσης, η αντίθεση στην ευρωπαϊκή ενοποίηση αναγορεύ-
θηκε ως κύριο πεδίο πολιτικού αυτοδιαχωρισμού από άλλα
κόμματα. Η αποδοχή, έστω και με επιφυλάξεις, του ευρωπα-
ϊκού εγχειρήματος αποτέλεσε στο πολιτικό οπλοστάσιο του
Περισσού συχνά μέσο αμφισβήτησης κάθε αριστερής υπόστα-
σης τόσο προς τον Συνασπισμό/ΣΥΡΙΖΑ όσο και σε όλα εκείνα
τα πολιτικά σχήματα που έκαναν την εμφάνισή τους στον
ευρύτερο χώρο της πολιτικής αριστεράς (ΔΗΜΑΡ, Οικολόγοι
Πράσινοι) (Charalambous, 2013: 68-75).
Οι διαδικασίες συγκρότησης της ΕΕ και η ενοποιητική δι-
αδικασία, που εισήγαγε η συνθήκη του Μάαστριχτ, έθεσαν το
ΚΚΕ σε κατάσταση μάχης, προσδίδοντας ένα μόνιμο πολεμικό
επιχείρημα στην ιδεολογική του φαρέτρα και για τις δεκαετίες
που ακολούθησαν.6 Όσες πολιτικές δυνάμεις υπερψήφισαν τη
Συνθήκη του Μάαστριχτ, αποκαλούνται έκτοτε στο πολιτικό
λεξιλόγιο του Περισσού ως οπορτουνιστικές δυνάμεις «…που
έβαλαν πλάτη στον ευρωμονόδρομο, προπαγάνδισαν την ΕΕ
ως νομοτέλεια απέναντι στην παγκοσμιοποίηση…».7
6. Η συγκεκριμένη πολιτική στρατηγική του κόμματος τη δεκαετία του

1990 συνθηματολογικά εκφράστηκε με το σύνθημα ‘πέντε κόμματα – δύο
πολιτικές’.
7. Η ανακοίνωση της ΚΕ του ΚΚΕ για τα τριάντα δύο χρόνια από την
κύρωση της Συνθήκης Ένταξης της Ελλάδας στην ΕΟΚ – ΕΕ 2.07.11 σημει-
ώνει χαρακτηριστικά: «…Το ΚΚΕ είναι υπερήφανο που αντιτάχθηκε και
πάλεψε κατά της ένταξης της Ελλάδας στην ΕΟΚ. Άντεξε και δεν λύγισε
στις κάθε είδους επιθέσεις και εκβιασμούς. Αντιπάλεψε την εξαγορά, μέσω
29_Stergiou.indd 1103 16/03/21 13:52

Η σταδιακή επέκταση του κοινοτικού φαινομένου και σε

άλλους τομείς αρμοδιοτήτων που πραγματοποιήθηκε με τις
συνθήκες του Άμστερνταμ, της Νίκαιας και της Λισαβώνας
ερμηνεύονται μέσα από το σχηματικό, και εν πολλοίς αφη-
ρημένο θεωρητικό μοντέλο ‘καπιταλιστικών ολοκληρώσεων
και αναδιαρθρώσεων’. Το ιδεολογικό αυτό σχήμα αντλεί το
περιεχόμενό του από τις πρωτόλειες, μαρξιστικές-λενινιστικές
αναφορές περί προδιαγεγραμμένης πορείας του καπιταλιστι-
κού συστήματος. Ειδοποιός διαφορά στη σύγχρονη πολιτικο-
οικονομική ανάλυση του ΚΚΕ συνιστά, ωστόσο, η παντελής
απουσία χρονοδιαγράμματος ή σταθερής πρόβλεψης «για την
έκβαση του ταξικού αγώνα» (KKE, 2008).
Για τον λόγο αυτό, η κριτική απέναντι στην ΕΕ εστιάζεται
στην υλική βάση, πάνω στην οποία έχει οικοδομηθεί η διαδι-
κασία ευρωπαϊκής ενοποίησης: «…Η πραγματική βάση της
ευρωπαϊκής καπιταλιστικής ενοποίησης της ΕΕ είναι καπι-
ταλισμός, καπιταλισμός στο ιμπεριαλιστικό του στάδιο, επό-
μενα και το νομικό, πολιτικό εποικοδόμημα που υψώνεται,
έρχεται να υπηρετήσει τα συμφέροντα της βάσης. Δεν μπορεί
του πακτωλού χρημάτων που συστηματικά διέθεταν και διαθέτουν οι μηχα-
νισμοί της ΕΟΚ - ΕΕ για να ενσωματώσουν εργατικές και αγροτικές δυνά-
μεις, συνδικαλιστές, ακόμα και εργατικά κόμματα. Αυτή την κατεύθυνση,
της εξαγοράς, της ενσωμάτωσης, του εξωραϊσμού και της προπαγάνδισης
υπέρ της ΕΕ και σε διεθνές επίπεδο υπηρετούν τα ευρωπαϊκά κόμματα,
όπως το Κόμμα της Ευρωπαϊκής Αριστεράς (ΚΕΑ). Το ΚΚΕ άνοιξε μέτωπο
στην προπαγάνδα υπέρ της ΕΟΚ, στις υποσχέσεις για σύγκλιση του ερ-
γατικού λαϊκού εισοδήματος με τον πιο ανεβασμένο μέσο όρο της ΕΕ, στα
γνωστά συνθήματα - παγίδες ότι ‘οι Έλληνες θα τρώνε με χρυσά κουτάλια’.
Αποκάλυψε τον αντιδραστικό χαρακτήρα της ΕΟΚ - ΕΕ από τον οποίο
προέκυπτε και η παντελής έλλειψη οποιασδήποτε δυνατότητας να μετεξε-
λιχθεί σε ‘ΕΟΚ - ΕΕ των λαών’, όπως υπόσχονταν οι οπορτουνιστές (Σημ.:
οι δυνάμεις της ανανεωτικής αριστεράς)…». Σε εναρμόνιση με αυτή τη
συλλογιστική μετά τις ευρωεκλογές του 2014, οι ευρωβουλευτές του ΚΚΕ
συγκαταλέγονται στους μη εγγεγραμμένους Ευρωβουλευτές (συντομογρα-
φία NI) μαζί με μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου που δεν εντάσσονται
σε κάποια από τις αναγνωρισμένες πολιτικές ομάδες.
29_Stergiou.indd 1104 16/03/21 13:52

να υπάρξει προοδευτικό, φιλολαϊκό εποικοδόμημα σε παρα-

γωγική βάση που σκοπό έχει την ιδιοποίηση όσο το δυνατόν
μεγαλύτερης υπεραξίας για τους κεφαλαιοκράτες…» (Κόφ-
φας, 2005). «…Το πιο ουσιαστικό είναι, όμως, ότι η ίδια η ΕΕ
από τα γεννοφάσκια της συνιστά μια συγκεκριμένη μορφή
καπιταλιστικής ενοποίησης. Το ζήτημα, λοιπόν, είναι όχι γενι-
κά και αφηρημένα αν ένα κόμμα είναι υπέρ της ευρωπαϊκής
ενοποίησης, αλλά αν είναι υπέρ ή κατά της ευρωπαϊκής κα-
πιταλιστικής ενοποίησης....» (Ριζοσπάστης, 2005).
Το πεδίο εκείνο, στο οποίο αταβιστικά και επιβεβαιώνο-
ντας τις θεωρητικές παραδοχές της νεοθεσμικής προσέγγισης
η ρητορική του ΚΚΕ απέναντι στην ΕΕ έχει εστιάσει εμφα-
ντικά, είναι το πεδίο της εξωτερικής πολιτικής. Η εξωτερική
πολιτική της Ένωσης προσεγγίζεται από το ελληνικό κομμου-
νιστικό κόμμα μέσα από τις εδραιωμένες υφιστάμενες και
παραδοσιακές πολιτικές ιδεολογικές αναφορές που απηχούν
συγκεκριμένες πολιτικές διαχωριστικές γραμμές, τις οποίες
το ΚΚΕ διατηρεί με συνέπεια για δεκαετίες. Μια τέτοια πα-
γιωμένη πολιτική αναφορά συνιστά η διαχρονική υπεράσπιση
του κομμουνιστικού μπλοκ και η πολιτική ανάλυση σύγχρονων
πολιτικών εξελίξεων με βάση την απουσία του πλέον από τον
διεθνή συσχετισμό δυνάμεων, δια μέσου της οποίας ενισχύθη-
καν, σύμφωνα με την αντίληψη του ΚΚΕ, οι ιμπεριαλιστικές
δυνάμεις.
Ενδεικτικές είναι οι θέσεις της Κεντρικής Επιτροπής του
κόμματος για το 16ο συνέδριο του ΚΚΕ το 2000. Οι εξελίξεις
γύρω από τη διαμόρφωση μιας ευρωπαϊκής αμυντικής αρχιτε-
κτονικής χαρακτηρίζονται ως σύγχρονες επιλογές ιμπεριαλι-
στικής πολιτικής, οι οποίες «επιβλήθηκαν χωρίς τις αναμενό-
μενες λαϊκές αντιστάσεις, τη διεθνοποίηση της ταξικής πάλης
και διεθνούς αλληλεγγύης» και εξαιτίας «…της υποχώρησης
του διεθνούς συσχετισμού σε βάρος των λαών μετά τη νίκη της
αντεπανάστασης στην Eυρώπη…» (ΚΚΕ, 2001: 140), η οποία
29_Stergiou.indd 1105 16/03/21 13:52

είχε αρνητικές συνέπειες στη διεθνή κρίση του εργατικού,

κομμουνιστικού, αντιιμπεριαλιστικού κινήματος.
Ένα ακόμα ενδεικτικό παράδειγμα είναι η ανακοίνωση
του Γραφείου Τύπου του ΚΚΕ στις 22 Ιουλίου 2010 για την
ανεξαρτησία του Κοσσυφοπεδίου με τίτλο «Απόφαση ‘λάδι
στη φωτιά’ των ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων για το Κόσ-
σοβο». Στην ανακοίνωση αυτή αναφέρεται πως η απόφαση
του Δικαστηρίου της Χάγης, για άλλη μια φορά, αποδεικνύει
αυτό για το οποίο εδώ και καιρό το ΚΚΕ έχει προειδοποι-
ήσει. «Το διεθνές δίκαιο, που διαμορφώθηκε μετά τον Β΄
Παγκόσμιο Πόλεμο, ως συνάρτηση του συσχετισμού δύναμης
ανάμεσα στον ιμπεριαλισμό, από τη μια, και τη Σοβιετι-
κή Ένωση και τις Λαϊκές Δημοκρατίες από την άλλη, δεν
υπάρχει πλέον! Έχει γίνει ‘φύλλο και φτερό’!... Οι διεθνείς
διακρατικοί οργανισμοί και θεσμοί έχουν μετατραπεί από
τη μια σε ‘φύλο συκής’ για την προώθηση των συμφερόντων
των ΗΠΑ, του ΝΑΤΟ και άλλων ιμπεριαλιστικών δυνάμεων
(Σημ. εννοεί την ΕΕ), και από την άλλη σε πεδίο αντιπαρα-
θέσεων και προσωρινών συμβιβασμών ανάμεσα στις μεγάλες
ιμπεριαλιστικές δυνάμεις…».
Το γεγονός ότι η εξωτερική πολιτική της ΕΕ ταυτίζεται
διαχρονικά στην πολιτική ρητορεία του ΚΚΕ με αυτήν του
το ΝΑΤΟ οδηγεί τα κομματικά όργανα να χαρακτηρίσουν
εξελίξεις, που λαμβάνουν χώρα στο πεδίο της εξωτερικής
πολιτικής και της άμυνας, ως περαιτέρω μεθόδευση και συ-
στηματοποίηση» της ‘ιμπεριαλιστικής πολιτικής της Ένωσης.
Στις αναλύσεις του Περισσού η ΕΕ έχει μια δισυπόστατη
φύση: Είναι ταυτόχρονα ένας ιμπεριαλιστικός δρων και ένας
χώρος ενδοϊμπεριαλιστικών, ενδοκαπιταλιστικών αντιθέσε-
ων που δρα πότε σε συνεργασία και πότε σε ανταγωνισμό
με άλλα διεθνή ‘ιμπεριαλιστικά κέντρα’, τις ΗΠΑ, το ΝΑΤΟ
κ.ά. Κατά συνέπεια, οι όποιες διατλαντικές αντιθέσεις και
διαφωνίες μεταξύ ΝΑΤΟ και ΕΕ ερμηνεύονται, επίσης, ως
29_Stergiou.indd 1106 16/03/21 13:52

«ενδοϊμπεριαλιστικές αντιθέσεις χωρίς κάποιο συγκεκριμένο

νόημα για τους ευρωπαϊκούς λαούς».8
Σύμφωνα με το ερμηνευτικό σχήμα του ΚΚΕ, με τη Συν-
θήκη του Μάαστριχτ θεσμοθετήθηκε η παρέμβαση του ιμπε-
ριαλιστικού κέντρου «…όχι μόνο με οικονομικούς μοχλούς,
αλλά και στο πολιτικό και το στρατιωτικό πεδίο, με βασικό
γνώρισμα την καταπάτηση της εθνικής ανεξαρτησίας των πιο
αδύνατων χωρών, την ένταση της ταξικής ανισότητας και τον
αυταρχισμό του κράτους…» Η συγκρότηση της Kοινής Εξω-
τερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφάλειας (ΚΕΠΠΑ) αποτέ-
λεσε, σύμφωνα με την ίδια επιχειρηματολογία, μέσο εξέλιξης
«από χωροφύλακα των συμφερόντων της πλουτοκρατίας στην
Ευρώπη, σε παγκόσμιο χωροφύλακα και ανταγωνιστή του ηγε-
μονικού ρόλου των HΠA» (ΚΚΕ, 1996). Υπό το πρίσμα αυτό,
δεν είναι παράδοξο ότι τόσο η Συνθήκη του Άμστερνταμ όσο
και η Συνθήκη της Νίκαιας και το Ευρωσύνταγμα θεωρούνται
πως σφυρηλατούν την ίδια πορεία ‘τσιμεντοποίησης της εθνικής
εξάρτησης’ και ‘ποδηγέτησης των λαών’ (ΚΚΕ, 2005).
Δεν εκπλήσσει, κατά συνέπεια, ότι οι διθυραμβικές ανα-
φορές στην καταψήφιση του ευρωσυντάγματος στη Γαλλία
και την Ολλανδία το 2005, καθώς και της μεταρρυθμιστικής
Συνθήκης της Λισαβόνας στην Ιρλανδία στις 12 Ιουνίου 2008
δεν λαμβάνουν υπόψη το γεγονός ότι η καταψήφιση υπαγο-
ρεύθηκε σε πολλές περιπτώσεις από εθνικιστικά ελατήρια και
ότι υποστηρίχθηκε και από ακροδεξιά κόμματα (ΚΚΕ, 2009).
Αναλύοντας τις διατάξεις για την ευρωπαϊκή αμυντική
βιομηχανία στη Συνθήκη της Λισσαβόνας, το κόμμα διαβλέπει
8. «…Ανάμεσα στις ΗΠΑ και την ΕΟΚ, όπως και ανάμεσα στις χώρες
της ΕΟΚ, υπάρχουν βέβαια ιμπεριαλιστικοί ανταγωνισμοί, που κατά και-
ρούς βρίσκουν και θα βρίσκουν, ίσως πιο έντονα, την αντανάκλασή τους
και στη χώρα μας. Ταυτόχρονα, όμως, υπάρχει διεθνής συντονισμός της
δράσης των δύο αυτών ιμπεριαλιστικών κέντρων. Η ΕΟΚ, εξάλλου, απο-
τελεί ουσιαστικά την οικονομική βάση του ΝΑΤΟ. Και το ΝΑΤΟ βρίσκεται
κάτω από αμερικανική ηγεμονία…». Βλ. (ΚΚΕ, 1978: 59).
29_Stergiou.indd 1107 16/03/21 13:52

την προσπάθεια εξασφάλισης μιας καλύτερης θέσης στα ‘ευ-

ρωπαϊκά μονοπώλια’, που εκλαμβάνει ως «θεσμική κατοχύ-
ρωση των ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων της Ένωσης» (ΚΚΕ,
2008).
Η συγκεκριμένη αναλυτική προσέγγιση φαίνεται, εντού-
τοις, ότι διέπεται από κάποιες εννοιολογικές ασάφειες. Έτσι,
ενώ η ΕΕ περιγράφεται ως ιμπεριαλιστική διακρατική ένωση
με τάσεις ενίσχυσης, όσο διευρύνεται, από την άλλη υποστηρί-
ζεται ότι η «ΕΕ είναι ένα πεδίο σύγκρουσης συμφερόντων και
αντιθέσεων και ισχυρών ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων, σύμ-
φυτων στον χαρακτήρα της, οι οποίες, μάλιστα, οξύνονται κατά
καιρούς με καταστροφικά αποτελέσματα για τους εργαζόμε-
νους». Αν, όμως, τα ευρωπαϊκά κράτη συνιστούν ιμπεριαλιστι-
κά κέντρα ανταγωνιζόμενα μεταξύ τους, πώς είναι δυνατόν να
συγκροτούν ταυτόχρονα ενιαία ιμπεριαλιστική ένωση; Ποια
εξουσία οφείλουν, εν τέλει, να αντιπαλέψουν οι εργαζόμενοι,
την υπερεθνική εξουσία του ‘διευθυντηρίου των Βρυξελλών’ ή
την εξουσία των ‘ιμπεριαλιστικών ευρωπαϊκών κρατών’;
Βάσει της νεοθεσμικής προσέγγισης, μπορούμε να ερμη-
νεύσουμε την έλλειψη σαφήνειας γύρω από τα ζητήματα αυτά
εστιάζοντας στην αντιπολιτευτική νομοτέλεια που διέπει την
πολιτική στρατηγική του κόμματος, και όχι σε κάποια γενι-
κότερη ευρωσκεπτικιστική πλατφόρμα, βάσει της οποίας τα
κομματικά όργανα του ΚΚΕ αποφαίνονται για τον χαρακτήρα
του ευρωπαϊκού οικοδομήματος.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει, εντούτοις, η στάση του ΚΚΕ
στα δραματικά γεγονότα του δημοψηφίσματος το καλοκαίρι
του 2015, όταν κόμμα πήρε θέση υπέρ της παραμονής της
Ελλάδας στην Ευρωζώνη, εφόσον η αποχώρηση δεν συνοδεύ-
εται από συγκροτημένη αποχώρηση από την ΕΕ. Στην ομιλία
του στη Βουλή, στις 11 Ιουλίου 2015, ο Γενικός Γραμματέας
του κόμματος Δημήτρης Κουτσούμπας ανέλυσε εύγλωττα τη
θέση του ΚΚΕ για επιστροφή στη δραχμή, υποστηρίζοντας
29_Stergiou.indd 1108 16/03/21 13:52

ότι κάτι τέτοιο χωρίς την αποδέσμευση της χώρας από την
ΕΕ θα ήταν καταστροφικό για τα λαϊκά στρώματα, κατακε-
ραυνώνοντας τις αριστερές δυνάμεις που το υποστηρίζουν.
Αν και η πολιτική απόφαση του 19ου συνεδρίου του ΚΚΕ
(2013)9 δίνει διφορούμενη ερμηνεία στο θέμα, η αντίφαση με
προηγούμενες θέσεις του ΚΚΕ, που υποστήριξε πως η δημι-
ουργία της Ευρωζώνης και η υιοθέτηση του Ευρώ ενίσχυσε
την εξουσία των μονοπωλίων (ιδιαίτερα των γερμανικών), είναι
μάλλον εμφανής.
Η Επίδραση της Πολιτικής Ρητορείας του ΚΚΕ

στον Ελληνικό Αντιευρωπαϊσμό
Η ιχνηλάτηση κομματικών επιρροών σε ένα τόσο σύνθετο

φαινόμενο, όπως ο αντιευρωπαϊσμός, είναι ιδιαίτερα δύσκολο
εγχείρημα. Η εξέλιξη του φαινομένου παρουσιάζει μεγάλες
ποσοτικές και ποιοτικές διακυμάνσεις, που οφείλονται ενίοτε
σε συγκυριακούς παράγοντες, όπως οικονομικές κρίσεις, η
εμπλοκή της Ένωσης σε πολέμους κ.λπ. Κατά συνέπεια, και
οι παράγοντες που παράγουν και τροφοδοτούν αντιευρωπαϊ
κές στάσεις είναι παρά πολλοί, οικονομικοί, κοινωνικοί και
πολιτικοί και άλλοι. Στόχος αυτής της ενότητας είναι να εντο-
πιστούν οι επιρροές της κυρίαρχης κομματικής επιχειρηματο-
λογίας σε γενικότερες αντιλήψεις γύρω από την ευρωπαϊκή
ολοκλήρωση, που υπερβαίνουν το κομματικό ακροατήριο του
ΚΚΕ (Μαυρουδέας, 2011: 397-411, Λεοντίδου, 2012: 25-42).
Οι έρευνες της κοινής γνώμης του ευρωβαρόμετρου δεί-
χνουν ότι οι Έλληνες, με εξαίρεση τα τελευταία πέντε-έξι
χρόνια της οικονομικής εποπτείας της χώρας από την Τρόι
κα, συγκαταλέγονται γενικά στους ευρωφιλικούς λαούς.10
9. Βλ. σχετικό λήμμα στην επίσημη ιστοσελίδα του Κόμματος.

10. Eurobarometer 40 years: file:///C:/Users/Andreas/Documents/Downloads/
29_Stergiou.indd 1109 16/03/21 13:52

Σε επιμέρους τομείς, μάλιστα, όπως η αποδοχή του κοινού

νομίσματος, οι έρευνες του ευρωβαρόμετρου δείχνουν μέχρι
και το 2014 υψηλή αποδοχή της ελληνικής κοινωνίας.11 Σε
συγκεκριμένα ερωτήματα, ωστόσο, όπως της ΚΕΠΠΑ, στην
οποία η κομματική επιχειρηματολογία του Περισσού έχει εστι-
άσει εμφαντικά, οι Έλληνες εντάσσονται διαχρονικά στους
πιο επικριτικούς λαούς.12
Η κριτική αυτή στάση θα έπρεπε, ίσως, να θεωρείται μέχρι
και ισοδύναμη της απόρριψης, αν ληφθεί υπόψη το γεγονός
ότι η ένταξη στην ΕΟΚ τη Δυτικοευρωπαϊκή Ένωση (ΔΕΕ),
που προοριζόταν να γίνει ο αμυντικός πυλώνας της Ένωσης,
συνδέθηκε με ευαίσθητα εθνικά θέματα. Τέτοια θέματα είναι,
λόγου χάρη, η αντιπαράθεση με την Τουρκία και γι’αυτό η
ένταξη στην ΔΕΕ είχε διαφημιστεί ως σημαντική εθνική επι-
τυχία, γιατί πίστευαν πως θα θωράκιζε την ελληνική άμυνα.13
Η θέση του ΚΚΕ, αντίθετα, που υπερίσχυε στις δημοσκο-
πήσεις ήταν ότι η ένταξη στη ΔΕΕ (ενός ακόμη ‘ιμπεριαλιστι-
κού οργανισμού’ κατά την κομματική ορολογία) δεν θωράκιζε
την Ελλάδα, όπως και η αντίστοιχη ένταξη στο ΝΑΤΟ, και ότι
eb40years_en.pdf. Βλ., επίσης, (Clements και Nanou και Verney, 2014).

11. Flash Eurobarometer for Euro-area countries: http://ec.europa.eu/com-
mfrontoffice/publicopinion/topics/euro_en.htm
12. Πρβλ. Eurobarometer Public Opinion in the European Community
(1990, 1991, 1992) http://ec.europa.eu/commfrontoffice/publicopinion/archives/
eb/eb35/eb35_en.pdf
13. Πρακτικά Βουλής, Συνεδριάσεις 18 Ιουλίου-31 Ιουλίου 1992, τόμος
Η΄, Συνθήκη του Μάαστριχτ και πορεία της χώρας στην ΕΕ και Συνεδρίαση
της 10ης Δεκεμβρίου 1991, τόμος Γ΄: Στην ενημέρωσή του προς τη Βουλή,
ο πρωθυπουργός της χώρας, Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, κάνει μνεία για
την ιδιαίτερη επιτυχία της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής που εξασφάλισε
την ένταξη της Ελλάδας στην ΕΕ και τη ΔΕΕ ως ισότιμου μέλους, έντα-
ξη που εκκρεμούσε για χρόνια, όπως και για τη συμμετοχή της Ελλάδας,
εξαρχής, στην οικοδόμηση του ευρωπαϊκού αμυντικού συστήματος. Ο ίδιος
πανηγυρικός τόνος διακρίνει και τις εισηγήσεις άλλων βουλευτών της συ-
μπολίτευσης.
29_Stergiou.indd 1110 16/03/21 13:52

αποτελούσε βήμα περιορισμού της εθνικής ανεξαρτησίας και

αντιμετωπιζόταν ως πράξη υποτέλειας.14 Αντίστοιχες τάσεις
καταγράφονται και στα επόμενα χρόνια, ενώ είναι ίσως πε-
ριττό να γίνει υπενθύμιση στις αντιευρωπαϊκές εκδηλώσεις
που έλαβαν χώρα την περίοδο του πολέμου στην πρώην Γιου-
γκοσλαβία, ιδιαίτερα εκείνου στο Κοσσυφοπέδιο.
Δημοσκοπήσεις που διεξήχθηκαν από το 2012 έως και
το 2017, στις οποίες φυσικά καταγράφονται και συνέπειες
των μέτρων λιτότητας από τα πακέτα διάσωσης από το 2010
και μετά, αποτυπώνουν στερεοτυπικές αρνητικές αντιλήψεις
για την ΕΕ που καλλιεργήθηκαν τις προηγούμενες δεκαετίες
από αντιευρωπαϊκές δυνάμεις και, κυρίως, από το ΚΚΕ και
το ΠΑΣΟΚ της πρώιμης περιόδου. Πέρα από το γεγονός
ότι η πολεμική για τον διεθνή ρόλο της Ένωσης φαίνεται ότι
έχει αφομοιωθεί από μεγάλη μερίδα Ελλήνων πολιτών, αυτό
που καταγράφεται ολοκάθαρα είναι η άποψη, που έχει υπο-
στηριχθεί με συνέπεια από το ΚΚΕ διαχρονικά, ότι τα διά-
φορα οικονομικά πακέτα χρηματοδότησης και οι κοινοτικές
επιδοτήσεις ωφέλησαν αποκλειστικά μια πολύ μικρή ομάδα
ανθρώπων (την οικονομική ολιγαρχία της χώρας). Μια άλλη
πτυχή των δημοσκοπήσεων που οφείλεται, όπως θα φανεί πα-
ρακάτω, στην πολιτική ρητορεία του ΚΚΕ είναι ο παθολογικός
αντιγερμανισμός και η πεποίθηση ότι το Βερολίνο χρησιμο-
ποιεί την ΕΕ για να ‘καταδυναστεύει’ τους λαούς του νότου.15
14. Πρακτικά Βουλής (ολομέλεια), Συνεδριάσεις 18 Ιουλίου-31 Ιουλίου

1992, τόμος Η΄, «Συνθήκη του Μάαστριχτ και πορεία της χώρας στην ΕΕ»,
Συνεδρίαση 9ης Οκτωβρίου 1992, τόμος Α΄ και Συνεδρίαση 10ης Δεκεμβρί-
ου 1991, τόμος Γ΄.
15. Public Opinion Research Unit, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, έρευνα
γνώμης για τις αντιλήψεις των Ελλήνων σχετικά με την Ευρωπαϊκή Ένωση
2014: Επιστημονικός υπεύθυνος, Γιάννης Κωνσταντινίδης; διαΝέοσις έρευ-
να (2016), Τι πιστεύουν οι Έλληνες, Επιστημονικός υπεύθυνος Ηλίας Νικο-
λαϊδης; Έρευνα της διαΝεοσις (Μάρτιος 2017), Οι Έλληνες Αλλάζουν Ιδέες
για την Ευρώπη και τον Κόσμο, Επιστημονικός υπεύθυνος της Έρευνας Νί-
29_Stergiou.indd 1111 16/03/21 13:52

Για παράδειγμα, όσοι πιστεύουν πως η ΕΕ έχει δομές

και εκφράζει συμφέροντα, που δεν εξυπηρετούν την Ελλά-
δα, αποτελούν το 47%, ενώ όσοι απαντούν ότι «η ΕΕ απο-
τελεί πρόοδο και είναι αναγκαία η παραμονή της Ελλάδας
σε αυτήν» αποτελούν το 49%. Παρατηρείται, δηλαδή, η δια-
μόρφωση ενός σημαντικού και ιδιαίτερα συνεκτικού πυρήνα
‘σκληρού’ ευρωσκεπτικισμού που σύμφωνα με τα ποιοτικά
στοιχεία των ερευνών στερείται, όπως υποστηρίχθηκε στην
αρχή της εν λόγω μελέτης, κομματικής εκπροσώπησης. Η
παρουσία του, ωστόσο, καταγράφεται με τρόπο κρυστάλλινο.
Εκείνο που δεν καταγράφεται δημοσκοπικά, αλλά πάντως
είναι παραπάνω από εμφανές στον δημόσιο διάλογο, και γίνε-
ται προφανώς για λόγους πολιτικού καιροσκοπισμού, είναι η
απροθυμία των υπόλοιπων πολιτικών δυνάμεων να υπερασπι-
σθούν την Ένωση και τις πολιτικές της απέναντι στις κριτική
που της ασκείται. Δεν είναι, ίσως, υπερβολή να υποστηριχθεί
εδώ ότι η φιλοευρωπαϊκή ρητορεία υπολείπεται σημαντικά
της αντιευρωπαϊκής.
Το φαινόμενο αυτό επιδέχεται πολλές ερμηνείες και μπο-
ρεί να αποδοθεί σε διάφορους παράγοντες. Αδιαμφισβήτητα,
το γεγονός ότι μεγάλο τμήμα των θέσεων της κομμουνιστικής
αριστεράς υιοθετήθηκε, όπως αναφέρθηκε ήδη, από άλλα κόμ-
ματα, κυρίως της λεγόμενης Κεντροαριστεράς (ΠΑΣΟΚ και
ρεφορμιστικής Αριστεράς, όπως ο Συνασπισμός) έχει συμβά-
λει τα μέγιστα σε αυτό (Verney, 2015: 283-285).
Πρέπει να θεωρείται ως δεδομένο ότι η πολεμική κατά της
Δυτικής Γερμανίας στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου και ο
διάχυτος αντιγερμανισμός που αποπνέουν οι αναλύσεις του
ΚΚΕ για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση την έχουν μετατρέψει
σε πεδίο προνομιακής αντιπαράθεσης με τα φιλοευρωπαϊκά
κόμματα. Η αντιγερμανική ρητορεία αποτέλεσε στοιχείο και
κος Μαραντζίδης; Πανελλαδική έρευνα της KAPA Research για τις Πολιτι-
κές Εξελίξεις (Σεπτέμβριος 2017). Επίσης, βλ. (Konstantinidis, 2016: 41-54).
29_Stergiou.indd 1112 16/03/21 13:52

του αντιπολιτευτικού λόγου της ΕΔΑ ήδη από τη δεκαετία του

1950 (βλ. σχετικά συνθήματα ‘παλινόρθωση του γερμανικού
μιλιταρισμού’, πολιτική ενοποίηση ‘υπό τους μιλιταρισμούς
της Βόννης’ ως τελικός στόχος του ευρωπαϊκού εγχειρήματος)
και ακολούθησε αμείωτη τις επόμενες δεκαετίες (Λαμπρινού,
2017: 296-297). Πρόκειται για ζήτημα η αφετηρία του οποίου
δεν σχετίζεται με το ευρωπαϊκό εγχείρημα καθώς ανάγεται
ήδη στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου, όταν το ΚΚΕ και
η ΕΔΑ ανέλαβαν το ‘προλεταριακό καθήκον’ υπεράσπισης
της Ανατολικής Γερμανίας εναντίον της Δυτικής στην Ελλά-
δα (Stergiou, 2002: 141-165). Δεδομένου του προεξάρχοντος
ρόλου της Γερμανίας στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα, του ιστο-
ρικού παρελθόντος και των εγκλημάτων του ναζισμού στην
Ελλάδα αλλά και του ανοιχτού ζητήματος των γερμανικών
επανορθώσεων στη συλλογική μνήμη, η υπόμνηση και μόνο
της Γερμανίας ως ‘ηγεμονικής δύναμης’ στην ΕΟΚ/ΕΚ/ΕΕ
ήταν αρκετή για να δυσφημίσει την ευρωπαϊκή ενοποιητική
διαδικασία πολύ πριν την εμφάνιση των μνημονίων.
Ένας άλλος παράγοντας υπήρξε η αριστερότροπη τάση,
που επικράτησε στην ελληνική πολιτική κουλτούρα κατά τη
μεταπολίτευση, με αιχμή την ενοχοποίηση της Δύσης για όλα
τα δεινά που ενέσκηψαν κατά καιρούς στην ελληνική κοι-
νωνία, καθώς και η απόλυτη ταύτιση της ΕΟΚ/ΕΚ/ΕΕ με
το ΝΑΤΟ. Για παράδειγμα, έχει υποστηριχθεί ευρέως (Μαυ-
ροκορδάτος, 1999: 38-40), ότι η ελληνική αριστερά υπήρξε
εκείνη η πολιτική δύναμη, η οποία, αν και συνετρίβη στο πεδίο
των μαχών στον ελληνικό Εμφύλιο, κατόρθωσε ελλείψει ενός
ισχυρού σοσιαλιστικού κόμματος να ηγεμονεύσει στον χώρο
της αριστεράς μέχρι το 1974 και σταδιακά, από τότε και μετά,
να κυριαρχήσει στο πεδίο των αντιλήψεων, του πολιτισμού και
της κυρίαρχης πολιτικής κουλτούρας σε πλειάδα θεμάτων, με-
τουσιώνοντας κατ’ αντίστροφο τρόπο στην πράξη την κλασική
αντίληψη Γκράμσι περί πολιτιστικής και πολιτικής ηγεμονίας.
29_Stergiou.indd 1113 16/03/21 13:52

Άλλοι παράγοντες που συνεπικούρησαν στη διάδοση της

αντιευρωπαϊκής κουλτούρας μέσα από την κομμουνιστική ρη-
τορική υπήρξε η αμυντική έως εχθρική στάση της ελληνικής
κοινωνίας προς την παγκοσμιοποίηση,16 η οποία επίσης ταυ-
τίστηκε με το ευρωπαϊκό εγχείρημα αλλά και η γενικευμένη
άγνοια της πλειονότητας των Ελλήνων για τη διάρθρωση και
λειτουργία της ΕΕ.17
Οι εκλογικές επιδόσεις του ΚΚΕ στις εκλογές για ανάδει-
ξη εκπροσώπων στο Ευρωκοινοβούλιο, στις οποίες το κόμμα
παραδοσιακά, από τις πρώτες ευρωεκλογές τη δεκαετία του
1980 (Νικολακόπουλος, 1990: 214-220), συγκεντρώνει μεγαλύ-
τερα ποσοστά απ’ ό,τι στις βουλευτικές εκλογές (Χατζηπαντε-
λής, 2005: 28-34), επιβεβαιώνουν το επιχείρημα για απήχηση
της αντιευρωπαϊκής του ρητορείας.
Τη δεκαετία του 1980, διαθέτοντας στις βουλευτικές εκλο-
γές ένα ποσοστό γύρω στο 10 % (10,94% το 1981 και 9,89%
16. Βλ. Πανελλαδική έρευνα της KAPA Research για τις Πολιτικές Εξε
λίξεις (Σεπτέμβριος 2017) στην οποία το 61% των ερωτηθέντων έχει αρνη-
τική γνώμη για την παγκοσμιοποίηση. Εξετάζοντας διαχρονικά τις ανα-
λύσεις του ευρωβαρόμετρου, μπορεί επίσης κανείς να παρατηρήσει ότι
η Ελλάδα κατατάσσεται είτε πρώτη (μεταξύ των δέκα πέντε ‘παλαιών’
κρατών-μελών της ΕΕ) είτε ανάμεσα στις πρώτες ως προς το ποσοστό εκεί-
νων που δηλώνουν ότι είναι ‘κατά της παγκοσμιοποίησης’. Η Ελλάδα εμ-
φανίζει, επίσης, ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στην Ευρώπη σε θετικές
γνώμες υπέρ του κινήματος της ‘αντιπαγκοσμιοποίησης’, για το οποίο πι-
στεύεται ότι προσφέρει ορθές λύσεις στα προβλήματα που εγείρονται από
την παγκοσμιοποίηση.
17. Ως αποδεικτικό στοιχείο της συγκεκριμένης παρατήρησης, ο συγ-
γραφέας θα επιθυμούσε να καταθέσει τη βιωματική του εμπειρία, η οποία
προκύπτει από τη διδασκαλία του μαθήματος της ευρωπαϊκής ολοκλήρω-
σης επί σειρά ετών μέχρι και σήμερα στα Πανεπιστήμια Κρήτης και Θεσ-
σαλίας, στη Σχολή Δημόσιας Διοίκησης και σε μεγάλο αριθμό δημοσίων και
ιδιωτικών υπαλλήλων ανά την Ελλάδα στο πλαίσιο του Ινστιτούτου Επι-
μόρφωσης της Εθνικού Κέντρου Δημόσιας Διοίκησης, του εκπαιδευτικού
φορέα της ΑΔΕΔΥ (Κοινωνικό Πολύκεντρο) και της Εθνικής Συνομοσπονδίας
Ελληνικού Εμπορίου.
29_Stergiou.indd 1114 16/03/21 13:52

το 1985), το ΚΚΕ σημείωσε στις ευρωεκλογές ποσοστό πάνω

από 12% (12,84% και 729.029 ψήφους στις ευρωεκλογές που
διεξήχθηκαν το 1981 και 11,64 και 693.394 ψήφους στις ευ-
ρωεκλογές του 1984). Ακόμα και στην ισχνή από εκλογική
άποψη δεκαετία του 1990 και του 2000, το ΚΚΕ κατόρθωσε
να διατηρήσει ένα καθόλου ευκαταφρόνητο εκλογικό ποσο-
στό στις ευρωεκλογές, από τις οποίες κέρδισε πάντοτε μια
εκπροσώπηση δυο ή τριών βουλευτών στο Ευρωκοινοβούλιο.
Μετά από μια πρόσκαιρη κάμψη στις ευρωεκλογές του
199418 (6,29%, 410.741 ψήφοι και δύο έδρες), το ΚΚΕ κατόρ-
θωσε, στις ευρωεκλογές του 1999, στις οποίες εμφανίζεται για
πρώτη φορά τόσο έντονα το σύνθημα ‘Αποδέσμευση’ έναντι
‘Εξόδου’ από την ΕΕ να συγκεντρώνει και πάλι ποσοστό
8,67%, ήτοι 557.000 σταυρούς και τρεις έδρες. Πρόκειται για
ουσιώδη διαφορά σε σχέση με τα εκλογικά του αποτελέσματα
στις βουλευτικές εκλογές, καθώς στις βουλευτικές εκλογές
του 1996 το κόμμα είχε καταγράψει ποσοστό μόλις 5,61%, ενώ
στις αντίστοιχες του 2000 το ποσοστό αυτό συρρικνώθηκε
ακόμη περισσότερο στο 5,52 %.
Κομβικής σημασίας γεγονός στις συγκεκριμένες εκλογικές
αναμετρήσεις στάθηκε ο νατοϊκός βομβαρδισμός του Κοσσυ-
φοπεδίου το 1999 στον οποίο συμμετείχαν οι περισσότερες
χώρες της ΕΕΕ, καθώς και το εν γένει αντιδυτικό πνεύμα που
επικράτησε την περίοδο εκείνη στην Ελλάδα και προσέδωσε
αναπάντεχη δημοτικότητα στην πολεμική του ΚΚΕ απέναντι
στην ΕΕ. Αυτό που πρέπει να τύχει προσοχής στο συγκε-
κριμένο πλαίσιο είναι ότι, για άλλη μια φορά, εξελίξεις που
αφορούν το διεθνοπολιτικό προφίλ της Ένωσης προκαλούν
τέτοια δυσφορία στην ελληνική κοινωνία.
Η διαφορά μεταξύ βουλευτικών εκλογών και εκλογών για
το Ευρωκοινοβούλιο είναι ακόμη εντυπωσιακότερη το 2004.
18. Στις ευρωεκλογές του 1989, το ΚΚΕ κατήλθε στον εκλογικό στίβο
με το σχήμα του Συνασπισμού.
29_Stergiou.indd 1115 16/03/21 13:52

Το ΚΚΕ κατέγραψε στις βουλευτικές εκλογές του Μαρτίου

2004 εκλογικό ποσοστό της τάξης του 5,90%, ενώ τρεις μόνο
μήνες αργότερα, στις αντίστοιχες ευρωεκλογές το Ιουνίου του
2004, κατόρθωσε να συγκεντρώσει το εντυπωσιακό ποσοστό
του 9.48%, (580,396 ψήφοι και τρεις έδρες). Στις Ευρωεκλο-
γές του 2009, το ΚΚΕ κατόρθωσε να μείνει σχετικά αλώβητο
από τη γενική εκλογική καταβαράθρωση της αριστεράς, αφού
υποχώρησε εκλογικά μόλις στο 8.35% και στις 428,282 ψή-
φους. Στις εκλογές του Μαΐου 2014 το ΚΚΕ συγκέντρωσε μεν
χαμηλότερα ποσοστά σε σχέση με τις εκλογές του 2009 (6,11%
και δύο έδρες), αισθητά όμως μεγαλύτερα από τα ποσοστά
που συγκέντρωσε στις εθνικές εκλογές του 2012, στις οποίες
το ΚΚΕ υπέστη καθίζηση, συγκεντρώνοντας μόλις 4,50% και
δώδεκα έδρες.
Συμπεράσματα
Το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα είναι η μόνη πολιτική

δύναμη στο ελληνικό πολιτικό σύστημα, που έχει συνοδεύσει
πολιτικά όλη τη διαδρομή του ευρωπαϊκού εγχειρήματος, από
τη γέννησή του, τη δεκαετία του 1950, μέχρι σήμερα, και το
μοναδικό το οποίο έχει τηρήσει αταλάντευτα την πιο εχθρική
στάση απέναντί του. Υιοθετώντας νεοθεσμικά εργαλεία ανά-
λυσης και όχι τις κλασικές κατηγοριοποιήσεις του ευρωσκε-
πτικισμού, όπως προτείνεται στο πλαίσιο αυτού του κειμένου,
μπορεί κανείς να κάνει τις ακόλουθες διαπιστώσεις.
Το γεγονός ότι τα κομματικά όργανα του ΚΚΕ αποφάνθη-
καν πολύ νωρίς για τον εκμεταλλευτικό χαρακτήρα της υλικής
βάσης του ευρωπαϊκού οικοδομήματος και για τον ιμπερια-
λιστικό προσανατολισμό του, όρισε απόλυτα και διαχρονικά
όλες τις μετέπειτα κομματικές αναλύσεις για την ΕΟΚ/ΕΚ/ΕΕ
Η αντιευρωπαϊκή ρητορεία του ΚΚΕ χωρίζεται σε δύο φάσεις:
29_Stergiou.indd 1116 16/03/21 13:52

Η πρώτη σχετίζεται άμεσα με την ψυχροπολεμική διαί-

ρεση της Ευρώπης μέχρι το 1990, στην οποία το ΚΚΕ υιο-
θέτησε απόλυτα την πολιτική κριτική της Μόσχας απέναντι
στην ΕΚ/ΕΕ.
Η δεύτερη φάση συμπίπτει με τη μεταψυχροπολεμική
εποχή και χαρακτηρίζεται από μια εθνοστρεφή, ενίοτε δε και
εθνολαϊκιστική κριτική στο ευρωπαϊκό ενωσιακό εγχείρημα.
Η πολιτική κριτική του Περισσού συμπορεύεται, σε αυτή τη
φάση με τα ισχυρά αντιδυτικά, εθνοστρεφή αντανακλαστικά
της νεοελληνικής κοινωνίας που αναφύονται κατά καιρούς
με αφορμή πολέμους και οικονομικές κρίσεις. Η ταύτιση της
ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης με την παγκοσμιοποίηση, η οποία
παραδοσιακά στην ελληνική κοινωνία φέρει αρνητικό πρόση-
μο, όπως και με τη Γερμανία, φαίνεται ότι κατίσχυσαν στην
πολιτική στρατηγική του Περισσού σχετικά με τον αντιευρω-
παϊκό προσανατολισμό του κόμματος.
Το δεύτερο επιχείρημα, που διατυπώνεται στο πλαίσιο
αυτού του άρθρου, είναι ότι η επίμονη κριτική της κομμουνι-
στικής αριστεράς στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα φαίνεται να έχει
ασκήσει σημαντική επιρροή στις κυρίαρχες προσλαμβάνουσες
μεγάλου τμήματος των Ελλήνων για την ευρωπαϊκή ενοποίη-
ση και τη Γερμανία ειδικότερα, και σε κάθε περίπτωση έχει
εξασφαλίσει στο κόμμα ένα πολιτικό ακροατήριο σημαντικά
μεγαλύτερο από την εκλογική του δύναμη. Το γεγονός αυτό
καταγράφεται και στις ευρωεκλογές, στις οποίες το κόμμα έχει
σταθερά υψηλότερα ποσοστά, σε σχέση με τις βουλευτικές.
Πηγές
1) Αρχειακές
Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών, Κεντρική Υπηρεσία,
φάκελοι 62 και 63.
29_Stergiou.indd 1117 16/03/21 13:52

2) Δημοσκοπήσεις
Eurobarometer Public Opinion in the European Community
(1990, 1991, 1992) http://ec.europa.eu/commfrontoffice/
publicopinion/archives/eb/eb35/eb35_en.pdf
Eurobarometer 40 years: file:///C:/Users/Andreas/Documents/
Downloads/eb40years_en.pdf
Flash Eurobarometer for Euro-area countries: http://ec.europa.
eu/commfrontoffice/publicopinion/topics/euro_en.htm
Public Opinion Research Unit, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας,
έρευνα γνώμης για τις αντιλήψεις των Ελλήνων σχετικά
με την Ευρωπαϊκή Ένωση 2014: Επιστημονικός υπεύθυνος,
Γιάννης Κωνσταντινίδης;
διαΝέοσις έρευνα (2016), Τι πιστεύουν οι Έλληνες, Επιστημο-
νικός υπεύθυνος Ηλίας Νικολαΐδης; Έρευνα της διαΝεοσις
(Μάρτιος 2017), Οι Έλληνες Αλλάζουν Ιδέες για την Ευρώ-
πη και τον Κόσμο, Επιστημονικός υπεύθυνος της Έρευνας
Νίκος Μαραντζίδης;
Πανελλαδική έρευνα της KAPA Research για τις Πολιτικές
Εξελίξεις (Σεπτέμβριος 2017);
3) Πρακτικά Συζητήσεων της Βουλής
(ολομέλεια), Συνεδριάσεις 18 Ιουλίου-31 Ιουλίου 1992, τόμος

Η΄, «Συνθήκη του Μάαστριχτ και πορεία της χώρας στην
Ε.Ε.»,
Συνεδρίαση 9ης Οκτωβρίου 1992, τόμος Α΄ και Συνεδρίαση
της 10 Δεκεμβρίου 1991, τόμος Γ΄.
Βιβλιογραφία
Αλαβάνος, Α. (1988), Σημειώσεις για την αριστερά στην Ευ-

ρώπη. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.
29_Stergiou.indd 1118 16/03/21 13:52

Backes, U. και P. Moreau (eds) (2008), Communist and Post-Commu

nist Parties in Europe, Göttingen: Vandehoeck & Ruprecht.
Βαλντέν, Σ. (1991), Ελλάδα και Ανατολικές Χώρες 1950-1967,
Τόμος Α΄, Αθήνα: Οδυσσέας.
Βερναρδάκης, Χ. (2011), Πολιτικά Κόμματα, εκλογές και κομ-
ματικό σύστημα. Οι μετασχηματισμοί της πολιτικής αντι-
προσώπευσης 1990-2010, Αθήνα: Σάκκουλας.
Bosco, A. και C. Gaspar (2001), ‘‘Four Actors in Search for
a Role. The Southern European Communist Parties’’ στο
Ν. Diamantouros και R. Cunther (eds), Parties, Politics and
Democracy in the New Southern Europe. Baltimore and London:
The John Hopkins University Press, σελ. 329-387.
Γιαταγάνας, Ξ. (1990), Η Ευρώπη και η αριστερά. Σημειώσεις
για μια προβληματική σχέση, Αθήνα: Θεμέλιο.
Charalambous, G. (2013), European Integration and the Communist
Dilemma. Communist Party Responses to Europe in Greece, Cy-
prus and Italy, Surrey: Ashgate.
Clements, B. και Κ.Nanou και S. Verney (2014), ‘‘We No Longer
Love You But We Do Tot Want to Leave You: The Eurozone
Crisis and Popular Euroscepticism in Greece’’, Journal of
European Integration, Vol.36, No.3 σελ. 247-265.
Di Palma, F. και W. Müller (2016) (Hgs), Kommunismus und Europa.
Europapolitik und -vorstellungen europäischer kommunistischer
Parteien im Kalten Krieg, Paderborn: Ferdinand Schöningh.
Dunphy, R. (2004), Contesting Capitalism? Left Parties and European
Integration, Manchester: Manchester University Press.
Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών-Διεύθυνση Ευρωπαϊκών
Κοινοτήτων, (επιμ.) (1980), Η Ελλάδα στην Ευρωπαϊκή
Κοινότητα. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο.
Ζάχος, Θ. (1975), «Ελληνικός δρόμος προς το σοσιαλισμό ή
αναθεωρητισμός», Κομμουνιστική Επιθεώρηση, Τεύχος 1,
σελ. 13-23.
29_Stergiou.indd 1119 16/03/21 13:52

Ζολώτας, Ξ. (1976), «Η Ελλάς στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα»,

Αρχείον Μελετών και Ομιλιών, Τεύχος 33, Αθήνα: Τράπεζα
της Ελλάδος.
Hooghe, L. και G. Marks και C. Wilson (2002), ‘‘Does Left/
Right Structure Party Positions on European Integration?’’,
Comparative Political Studies, Vol.35, No.8, σελ. 965-989.
Jaumont, Β. και D. Lenegre και M. Rocard (1976), Η Κοινή Αγο-
ρά εναντίον της Ευρώπης, Αθήνα: Νέα Σύνορα.
Καλοδούκας, Α. (2004), Η Ευρωπαϊκή Ένωση, Αθήνα.
ΚΚΕ (2009), Θέσεις της Κεντρικής Επιτροπής για το 18 Συ-
νέδριο, Αθήνα.
ΚΚΕ (2009), Πολιτική απόφαση του 18ου Συνεδρίου του
ΚΚΕ, Αθήνα.
ΚΚΕ (2008), Θέσεις της Κεντρικής Επιτροπής για το 18ο
Συνέδριο, Αθήνα.
KKE (1997), Επίσημα Κείμενα, Tόμος 8, Αθήνα.
ΚΚΕ (1996), Σχέδιο Προγράμματος της Κεντρικής Επιτρο-
πής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας για το 15
συνέδριο.
ΚΚΕ (1988), Oι θέσεις του KKE για την ενιαία εσωτερική
αγορά και το 1992, Πηγή: https://21aristera.wordpress.com.
ΚΚΕ (1982), Θέσεις της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ για
το 11ο Συνέδριο, Αθήνα.
ΚΚΕ (1978), Θέσεις της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ για
το 10 Συνέδριο, Αθήνα.
29_Stergiou.indd 1120 16/03/21 13:52

Κονδύλης, Π. (1998), Από τον 20ο στον 21ο αιώνα. Τομές στην
πλανητική πολιτική περί το 2000, Αθήνα: Θεμέλιο.
Konstantinidis, Ι. (2016), ‘‘Anti-Europeanism on the Rise: The
Case of Greece” στο P. Moreau και B. Wassenberg (eds), Euro-
pean Integration and New Anti-Europeanism. The 2014 European
Election and New Anti-European Forces in Southern, Northern and
Eastern Europe, Volume 2, Stuttgart: Franz Steiner, σελ. 41-54.
Kopecky, P. και C. Mudde (2002), ‘‘Two Sides of Euroscepticism:
Party Positions on European Integration in East Central
Europe’’, European Union Politics, Vol. 3, No.3, σελ. 297-326.
Κόφφας, Χ. (2005), «Προοδευτικό ‘ευρωσύνταγμα’ δεν μπορεί
να υπάρξει», Ριζοσπάστης, 30.3.2005.
Laclau, E. (1983), «Σοσιαλισμός, λαός και δημοκρατία. Ο με-
τασχηματισμός των ηγεμονικών λογικών», Σύγχρονα Θέ-
ματα, Τεύχος 5, σελ. 23-27.
Λαμπρινού, Κ. (2017), ΕΔΑ 1956-1967. Πολιτική και ιδεολογία.
Αθήνα: Πόλις.
Λένιν, Β. (1986), Η διάλυση της Β΄ Διεθνούς και ο αποστάτης
Κάουτσκυ, Αθήνα: Θεμέλιο.
Λεοντίδου, Λ. (2012), «Επανακατασκευή του ‘ευρωπαϊκού
Νότου’ στη μετα-αποικιακή Ευρώπη: από την ταξική σύ-
γκρουση στις πολιτισμικές ταυτότητες», στο Α. Αφουξενί-
δης (επιμ.), Ανισότητα στην εποχή της κρίσης. Θεωρητικές
και εμπειρικές διερευνήσεις. Αθήνα: Εκδόσεις Προπομπός,
σελ. 25-42.
Ludwig, Α. (1994), “Die ‘Neue Linke’ und die Nation. Über
den linken Umgang mit dem Eigenen und dem Fremden”
στο G. Orsi et al. (Hgs), Nation, Nationalstaat, Nationalismus.
Rechtsphilosophische Hefte, Band III. Frankfurt am Main,
Peter Lang, σελ. 103-117.
Luke, M. (2009), “Contemporary Far Left Parties in Europe:
From Marxism to the Mainstream?”, Internationale Politik und
Gesellschaft, Vol. I, σελ. 126-143.
29_Stergiou.indd 1121 16/03/21 13:52

Μαρατζίδης, Ν. (2009), «Από τον προλεταριακό διεθνισμό

στον εθνολαϊκισμό» στο Γ. Κωνσταντινίδης και Ν. Μαρα-
τζίδης και Τάκης Παππάς (επιμ.), Κόμματα και πολιτική
στην Ελλάδα. Οι σύγχρονες εξελίξεις. Αθήνα: Εκδόσεις
Κριτική, σελ. 259-270.
Μάρξ, Κ. (1994), Η γερμανική ιδεολογία, Αθήνα: Gutenberg.
Marks, G. et al. (2006), ‘‘Party Competition and European In-
tegration in the East and West: Different Structure, Same
Causality’’, Comparative Political Studies, Vol.39, No.2, σελ.
155-175.
Marks, G. και C. Wilson (2000), “The Past in the Present: A
Cleavage Theory of Party Response to European Integration”,
British Journal of Political Science, Vol.30, Νο.3, σελ. 433-459.
Marks G. και C. Wilson και L. Ray (2002), ‘‘National Political
Parties and European Integration’’, American Journal of
Political Science, Vol.46, No.3, σελ. 585-594.
Μαυροκορδάτος, Γ. (1999), «Η ρεβάνς των ηττημένων», Το
Βήμα, 17 Οκτωβρίου 1999, https://www.tovima.gr/2008/11/
24/opinions/i-rebans-twn-ittimenwn
Μαυρουδέας, Σ. (2011), «Η Ελλάδα και η Ευρωπαϊκή Ένωση:
Καπιταλιστική κρίση και ενδο-ιμπεριαλιστικές αντιθέ-
σεις» στο Α. Βλάχου και Ν. Θεοχαράκης και Δ. Μυλωνάκης
(επιμ.), Οικονομική κρίση και Ελλάδα, Αθήνα: Gutenberg,
σελ. 397-411.
Meunaud J. και Π. Μερλόπουλος και Γ. Νοταράς (2002), Οι
πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα 1946-1965, Τόμος Α΄,
Αθήνα: Σαββάλας.
Νικολακόπουλος, Η. (1990), «Η εκλογική επιρροή των πολιτι-
κών δυνάμεων», στο Χ. Λυριντζής και Η. Νικολακόπουλος
Η. (επιμ.), Εκλογές και κόμματα στη δεκαετία του ’80.
Εξελίξεις και προοπτικές του πολιτικού συστήματος, Αθή-
να: Θεμέλιο, σελ. 203-237.
Πανταζόπουλος, Α. (2000), Ο ελληνικός εθνικολαϊκισμός. Η
περίπτωση του ΠΑΣΟΚ. Διδακτορική Διατριβή, Σχολή
29_Stergiou.indd 1122 16/03/21 13:52

Νομικών, Πολιτικών και Οικονομικών Επιστημών του Αρι-

στοτελείου Πανεπιστημίου.
Pappas, T. (1999), Making Party Democracy in Greece, London:
Macmilan.
Πουλαντζάς, Ν. (1991), Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός,
Αθήνα: Θεμέλιο.
Ριζοσπάστης, (2005), «Σύνταγμα της Ευρώπης», Διπλό ΟΧΙ
στο «ευρωσύνταγμα» και στην ΕΕ.
Spourdalakis, Μ. (1988), The Rise of the Greek Socialist Party,
London: Routledge.
Stergiou, A. (2002), ‘‘Im Kampf ‘gegen den Westdeutschen
Imperialismus’: Die Politik der SED im Mittelmeerraum’’,
Jahrbuch für Historische Kommunismus-Forschung, σελ. 141-165.
Szczerbiak A. και P. Taggart (2008) (eds), Opposing Europe, The
Comparative Party Politics of Euroscepticism, Comparative and
Theoretical Perspectives, Volume 2, Oxford: Oxford University
Press.
Verney, S. (2015), ‘‘Waking the ‘Sleeping Giant’ or Expressing
Domestic Dissent? Mainstreaming Euroscepticism in Crisis-
stricken Greece’’, International Political Science Review, Vol.36,
No.3, σελ. 283-285.
Χατζηπαντελής, Θ. (2005), «Βουλευτικές και ευρωπαϊκές
εκλογές 2004. Από τις έρευνες στην κάλπη και πάλι στις
έρευνες», Πολιτική Επιστήμη, τεύχος 1, σελ. 28-34.
29_Stergiou.indd
View publication stats 1123 16/03/21 13:52

April 2021: Andreas Stergiou

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

April 2021: Andreas Stergiou

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

ΚΚΕ και Ευρωπαϊκή Ενοποίηση

Chapter · April 2021

Political Parties View project

Energy Geopolitics View project

The user has requested enhancement of the downloaded file.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΕΒΕ

Copyright © 2020: Εκδόσεις Παπαζήση Α.Ε.Β.Ε.

Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση του έργου αυτού, καθώς

sullogiko tsardanidh.indb 4 12/03/21 09:45

Πρόλογος: Χρήστος Λ. Ροζάκης.............................................. 13

Εισαγωγή: Επιλογές Εξωτερικής Πολιτικής σε Εποχή Μεγά-

Η Μετέωρη Πολιτική και Στρατηγική της Αθήνας προς την

H Ελληνοτουρκική Σύγκρουση την Εποχή της Ελληνικής Κρί-

Ελλάδα, Ελληνοκύπριοι και Κυπριακό: Ένα Χρονικό Χαμένων

Το Κυπριακό Ζήτημα και η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική...... 219

sullogiko tsardanidh.indb 7 12/03/21 09:45

Ο Μεταβαλλόμενος Ρόλος της Ελλάδας στα Δυτικά Βαλκά-

Από την Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας

Στα «Ήρεμα Νερά» της Βαλκανικής Χερσονήσου: Οι Σχέσεις

Η Ελλάδα στην Ανατολική Μεσόγειο...................................... 365

Η Εξωτερική Πολιτική της Ελλάδας προς τη Μέση Ανατολή:

Οι Σχέσεις Ελλάδας – Ισραήλ: Από την Ψυχρότητα στη Συ-

Οι Σχέσεις της Ελλάδας με τις ΗΠΑ....................................... 477

sullogiko tsardanidh.indb 8 12/03/21 09:45

Η Διαμόρφωση και Εξέλιξη των Ελληνορωσικών Σχέσεων..... 493

Ελληνοκινεζικές Σχέσεις: Ανάγκη να Τεθούν στις Σωστές τους

Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική στο Πλαίσιο της ΚΕΠΠΑ.

Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση στον Τομέα της Εθνικής Άμυνας και

Ο Εξευρωπαϊσμός της Ελληνικής Εξωτερικής Μεταναστευ-

Η Ελληνική Αμυντική Πολιτική στον 21ο Αιώνα...................... 673

Το Ελληνικό Θεσμικό Σύστημα Εθνικής Ασφάλειας τον 21ο

Ελληνική Εξωτερική Πολιτική και Αντιμετώπιση της Ριζοσπα-

sullogiko tsardanidh.indb 9 12/03/21 09:45

Ελληνική Οικονομική Διπλωματία: Οργάνωση και Διαδικασία

Ελληνική Δημόσια Διπλωματία................................................ 833

Η Στρατιωτική Διπλωματία της Ελλάδας............................... 857

Η Ελληνική Ενεργειακή Διπλωματία από τη Βαλκανική έως

Η Προστασία του Περιβάλλοντος και η Ελληνική Περιβαλλο-

Η Πολιτιστική Διπλωματία ως (Αναγκαίος) Πυλώνας μιας

Οικονομική Κρίση και Εξευρωπαϊσμός της Ελληνικής Εξω-

Λαϊκισμός στην Εξωτερική Πολιτική: Μεταστροφή Παραδείγ-

sullogiko tsardanidh.indb 10 12/03/21 09:45

«Μετα-αλήθεια», Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και Ελληνική

Η Στάση του ΚΚΕ προς την Ευρωπαϊκή Ενοποίηση και η

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ........................ 1125

sullogiko tsardanidh.indb 11 12/03/21 09:45

Η πολιτικοϊδεολογική ρητορεία του ΚΚΕ απέναντι στο φαι-

1. Ο γράφων θα ήθελε να ευχαριστήσει τους συναδέλφους του Γιάννη

29_Stergiou.indd 1091 16/03/21 13:52

περιρρέουσα ‘αρνητική’ πρόσληψη της ελληνικής κοινωνίας με

Θεωρητικές και Μεθοδολογικές Συνιστώσες

Ζητήματα εθνικής και διεθνούς πολιτικής αποτέλεσαν δι-

29_Stergiou.indd 1092 16/03/21 13:52

Η βαθιά αυτή εργαλειακή αντίληψη (Πουλαντζάς, 1991:

29_Stergiou.indd 1093 16/03/21 13:52

εκλογικής δύναμης πολιτικά κόμματα, κυρίως της άκρας και

29_Stergiou.indd 1094 16/03/21 13:52

αλλά βάσει της κλασικής, ιδεολογικής ταυτότητας του κόμ-

29_Stergiou.indd 1095 16/03/21 13:52

Διεθνισμός Versus Eυρωπαϊσμός. Το ΚΚΕ

Τον Ιούλιο του 1961 η Ελλάδα και η ΕΟΚ υπέγραψαν

2. Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών, Κεντρική Υπηρεσία, φάκε-

eb40years_en.pdf. Βλ., επίσης, (Clements και Nanou και Verney, 2014).

Backes, U. και P. Moreau (eds) (2008), Communist and Post-Commu