Πάντειο Πανεπιστήµιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστηµών

Σχολή Διεθνών Σπουδών, Επικοινωνίας και Πολιτισµού

Τµήµα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισµού
Πρόγραµµα Μεταπτυχιακών Σπουδών στην ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ

Διαχείριση Πολιτιστικών Οργανισµών

σε περίοδο κρίσης
Πρακτικά Διηµερίδας (31 Μαΐου-1 Ιουνίου 2013)

Επιµέλεια: Δάφνη Βουδούρη

Αθήνα 2014
 Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών
Σχολή Διεθνών Σπουδών, Επικοινωνίας και Πολιτισμού
Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού
Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών στην Πολιτιστική Διαχείριση

Διαχείριση Πολιτιστικών Οργανισμών

σε περίοδο κρίσης
Πρακτικά Διημερίδας
(Αθήνα, 31 Μαΐου-1 Ιουνίου 2013)

Επιμέλεια: Δάφνη Βουδούρη

Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών

Σχολή Διεθνών Σπουδών, Επικοινωνίας και Πολιτισμού
Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού
ΠΜΣ στην Πολιτιστική Διαχείριση

ISBN: 978-960-7943-12-5

Φωτογραφία εξωφύλλου: Dragana Cejovic Αθήνα 2014


Διημερίδα
«Διαχείριση Πολιτιστικών Οργανισμών σε Περίοδο Κρίσης»
(Αθήνα, 31 Μαΐου-1 Ιουνίου 2013)
Οργανωτική επιτροπή:
Δάφνη Βουδούρη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια
Ανδρομάχη Γκαζή, Επίκουρη Καθηγήτρια
Μάρθα Μιχαηλίδου, Επίκουρη Καθηγήτρια
Μαρία Παραδείση, Επίκουρη Καθηγήτρια
Έφη Φουντουλάκη, Επίκουρη Καθηγήτρια
Με τη συνδρομή του Ιδρύματος Μποδοσάκη
Χορηγοί επικοινωνίας:
Καλλιτεχνική επιμέλεια των Πρακτικών:
Γιάννης Σκαρπέλος, Αναπληρωτής Καθηγητής
Συνεργασία στην έκδοση των Πρακτικών:
Χρυσάνθη Ζούγρου, Ξανθή Κατσιάπη, Ελένη Μιχαλάκη
Περιεχόμενα
Σημείωμα της επιμελήτριας .............................................................................................................4
Πρόγραμμα Διημερίδας ...................................................................................................................6
Δάφνη Βουδούρη: Εισαγωγή ...........................................................................................................8
Μυρσίνη Ζορμπά: Πολιτική του πολιτισμού στην Ελλάδα της κρίσης:
Όροι και συνθήκες της αλλαγής παραδείγματος .............................................................13
Βασίλης Βουτσάκης: Κοινωνική πολιτική και πολιτισμός:
Οι δεσμεύσεις της κρίσης .....................................................................................................20
Γρηγόρης Πασχαλίδης: Η ελληνική πολιτιστική πολιτική πριν,
κατά και μετά την οικονομική κρίση ....................................................................................26
Λίνα Μενδώνη: Ο πολιτισμός απέναντι σε μια αλλαγή παραδείγματος ..................................38
Σταύρος Μπένος: Βιωσιμότητα των πολιτιστικών οργανισμών και δραστηριοτήτων-
Νέοι τρόποι και πηγές χρηματοδότησης: Η εμπειρία του ΔΙΑΖΩΜΑΤΟΣ......................47
Νίκος Τσούχλος: Πολιτιστικοί οργανισμοί σε περίοδο κρίσης:
Κίνδυνοι και ευκαιρίες ...........................................................................................................51
Μύρων Μιχαηλίδης: Οι καλλιτεχνικές δράσεις της Ε.Λ.Σ.
ως εργαλείο αύξησης της κοινωνικής συνοχής ................................................................56
Βαγγέλης Θεοδωρόπουλος: Θέατρο και ευπαθείς ομάδες.
Η ελληνική κοινωνία σήμερα ως ευπαθής ομάδα (Περίληψη) ........................................59
Θοδωρής Αμπαζής: ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Πάτρας, μοντέλα ανάπτυξης
μέσω του πολιτισμού - Σύστημα ΤΡΩΑΔΕΣ (Περίληψη) ...................................................60
Γρηγόρης Καραντινάκης: Ο πολιτισμός ως σημαντικό όχημα διεξόδου
της κοινωνίας από την κρίση (Περίληψη) ...........................................................................61
Κατερίνα Ευαγγελάκου: Τέχνη και στέρηση. Νέες συλλογικότητες
εναντίον πολιτικών υστέρησης ............................................................................................62
Ορέστης Ανδρεαδάκης: Το τέλος των Φεστιβάλ - Η αρχή των πόλεων .................................68
2
Αναστασία Λαζαρίδου: Τα μουσεία σε κρίση; ............................................................................72
Φίλιππος Μαζαράκης-Αινιάν: Το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο στην εποχή
της οικονομικής κρίσης: Περιορισμοί και προοπτικές ......................................................76

Κωνσταντίνος Μπιτζάνης: Βιομηχανικά μνημεία ως πολυχώροι πολιτισμού.

Η περίπτωση της «Τεχνόπολις» (Περίληψη) .......................................................................82

Ασπασία Λούβη: Βιώσιμη πολιτιστική ανάπτυξη και οικονομική επάρκεια

στον τομέα του πολιτισμού ..................................................................................................83

Χρήστος Καρράς: Πολιτιστικές προτεραιότητες για μία κοινωνία σε κρίση (Περίληψη) ......88

Αλέξανδρος Στάνας: Η ανα-μέτρηση του πολιτισμού με την ύφεση.

Νέες οπτικές και πρακτικές για παλιά προβλήματα (Περίληψη) .....................................89

Ιωάννης Τροχόπουλος: Δημιουργώντας κοινό: Ο ρόλος των Πολιτιστικών Ιδρυμάτων

στη σημερινή εποχή (Περίληψη) ..........................................................................................90

Κώστας Χριστόπουλος: Ερωτοτροπώντας με τους θεσμούς: Σύγχρονες εικαστικές

πρακτικές και καλλιτεχνικές συλλογικότητες σε κρίση ....................................................92

Γιώργος Σαχίνης: Ανασκαφή φαντασμάτων πολιτισμού στη σύγχρονη πόλη

ή UrbanDig Project (Περίληψη) ............................................................................................98

Έλλη Παπακωνσταντίνου: Artivism: Τέχνη και ακτιβισμός.

Πώς παρακάμπτεται η σκληρή πραγματικότητα
«ερασιτεχνισμός-περιθωριοποίηση-καταστολή» σήμερα (Περίληψη) ..........................99

Γκίγκη Αργυροπούλου: Το πείραμα του ΕΜΠΡΟΣ:

Εναλλακτική πολιτιστική διαχείριση ή ακτιβισμός; .........................................................100

Βιογραφικά Ομιλητών ..................................................................................................................103

3
 Η ελληνική πολιτισμική πολιτική πριν,
κατά και μετά την οικονομική κρίση

Γρηγόρης Πασχαλίδης

οικονομική κρίση, που πλήττει το δυτικό κόσμο τα

τελευταία χρόνια, μοιάζει να έχει οδηγήσει σε ένα
«χειμώνα στον πολιτισμό». Οι συνέπειές της έχουν γίνει
αισθητές, τόσο στις χώρες όπου κύρια πηγή
χρηματοδότησης του πολιτισμού είναι το κράτος (λ.χ.
Ευρώπη), όσο και σε εκείνες όπου η κύρια πηγή είναι ο
ιδιωτικός τομέας (λ.χ. ΗΠΑ). H περικοπή των δημόσιων
επιχορηγήσεων, ο περιορισμός της γενναιοδωρίας των
ιδιωτών δωρητών και χορηγών και η μείωση της
κατανάλωσης πολιτισμικών αγαθών και υπηρεσιών έχουν
οδηγήσει πολλούς πολιτισμικούς οργανισμούς σε
συρρίκνωση του προσωπικού και των δράσεών τους ή
ακόμη και στο κλείσιμό τους. Μοναδικός κερδισμένος
από την κρίση μοιάζει να είναι η αγορά έργων τέχνης, η
οποία, μετά την έντονη πτώση που κατέγραψε αμέσως
μετά την εκδήλωση της χρηματοπιστωτικής κρίσης στις
ΗΠΑ, ακολούθως ανέκαμψε θεαματικά. To 2011, ο 26
Luca Volpi, Black Angel κύκλος εργασιών των οίκων δημοπρασιών έφτασε το
ιστορικό ρεκόρ των $ 11.57 δισ., ενώ το 2012 σημείωσε καινούργιο
ρεκόρ, με $ 12.269 δισ. (Art Market Trends 2011 και 2012), εξαιτίας της
μεγάλης ζήτησης από την Κίνα αλλά και της στροφής των επενδυτών
από την επικινδυνότητα των χρηματιστηριακών αξιών στην ασφάλεια
των καλλιτεχνικών αξιών.
Οι επιπτώσεις της κρίσης στις Η.Π.Α.
Στην περίπτωση των ΗΠΑ, απ’ όπου άλλωστε και ξεκίνησε η κρίση,
όλα τα μεγάλα μουσεία της χώρας υπέστησαν δραματική μείωση των
εσόδων τους, παρά την αξιοσημείωτη αύξηση της επισκεψιμότητάς
τους, λόγω του περιορισμού των ιδιωτικών δωρεών και των εταιρικών
χορηγιών αλλά και της υποτίμησης του επενδυτικού χαρτοφυλακίου
τους, δύο πηγών εσόδων που αναλογούν τουλάχιστον στο ήμισυ των
συνολικών πόρων τους. Σε διάστημα λιγότερο από ένα χρόνο μετά το
καλοκαίρι του 2007, όταν πρωτοεμφανίστηκε η κρίση, όλα
αναγκάστηκαν να απολύσουν προσωπικό και να αποκλιμακώσουν το
πρόγραμμα των δράσεών τους (English 2013). Σε μια χώρα όπου, από
τα τέλη της δεκαετίας του 1990 έως σήμερα, σε κάθε δολάριο
δημόσιας (ομοσπονδιακής και πολιτειακής) επιχορήγησης του
πολιτισμού αναλογούν πάνω από δέκα δολάρια ιδιωτικών κονδυλίων,
η εξέλιξη αυτή απεκάλυψε πόσο ευάλωτη είναι η θέση των
πολιτισμικών οργανισμών, που εξαρτώνται άμεσα από τις οικονομικές
διακυμάνσεις. Στα τέλη του 2011, λόγου χάρη, παρά την επιτυχημένη
έως τότε πορεία της, η Opera Boston, η δεύτερη μεγαλύτερη λυρική
σκηνή της Βοστώνης, αναγκάστηκε να κλείσει, επειδή αποσύρθηκε ο
βασικός χορηγός της, που ήταν υπεύθυνος για περισσότερο από το
15% των εσόδων της. Την ίδια περίοδο, ωστόσο, τα μουσεία που
επλήγησαν περισσότερο, ήταν εκείνα που βασίζονταν κυρίως στις
επιχορηγήσεις των πολιτειακών αρχών, εξαιτίας της δεινής
οικονομικής θέσης στην οποία βρέθηκαν πολλές από αυτές λόγω των
μεγάλων δημοσιονομικών ελλειμμάτων και του περιορισμού της
ενίσχυσης που ελάμβαναν από τον ομοσπονδιακό προϋπολογισμό.
Στις αρχές του 2012, δύο από τα πιο επιδραστικά μέσα
ενημέρωσης των ΗΠΑ – οι New York Times και το διαδικτυακό Huffing-
ton Post – άνοιξαν εκ νέου τη δημόσια συζήτηση σχετικά με την
ανάγκη της κρατικής υποστήριξης του πολιτισμού. Η ανησυχία που
εκφράσθηκε σε αυτήν τη συζήτηση σχετικά με τις οξείες δυσχέρειες
που αντιμετώπιζαν εμβληματικοί πολιτισμικοί οργανισμοί –όπως το
Smithsonian Institution και η National Gallery of Art– αλλά και τα κάθε
λογής προγράμματα καλλιτεχνικής παιδείας και στήριξης νέων
καλλιτεχνών, αντανακλάται στην αύξηση κατά 5% των
ομοσπονδιακών κονδυλίων για τον πολιτισμό, που προβλέπει ο
προϋπολογισμός του 2013. Η αύξηση αυτή δεν αναπληρώνει, όμως,
τις περικοπές των τελευταίων ετών ούτε βέβαια σηματοδοτεί μια
αναθεώρηση της αυστηρής διάκρισης της πολιτισμικής πολιτικής από
τη δημόσια πολιτική, που αποτελεί το θεμελιακό χαρακτηριστικό των
ΗΠΑ. Aξίζει, όμως, να θυμηθούμε ότι τον Οκτώβριο του 2012, η
εξαγγελία του τότε διεκδικητή της αμερικανικής προεδρίας Mitt Rom-
ney ότι θα μηδενίσει εντελώς τη σχετικά μικρή αλλά ζωτικής
σημασίας ομοσπονδιακή υποστήριξη στον πολιτισμό και ειδικά στη
δημόσια τηλεόραση (CPB), που θεωρείται ευρέως ως ο πλέον
αξιόπιστος δημόσιος θεσμός των ΗΠΑ, προκάλεσε ένα πανεθνικό
κύμα διαμαρτυριών.
Οι επιπτώσεις της κρίσης στην Ευρώπη
Στην Ευρώπη δεν έχουμε μέχρι στιγμής συνολική και ακριβή εικόνα
των επιπτώσεων της κρίσης στον τομέα του πολιτισμού. Σε αυτό
συντελεί η πολυτυπία και περιπλοκότητα του δημόσιου επιχορηγικού
συστήματος που συναντάμε στην ευρωπαϊκή ήπειρο αλλά και η
γεωγραφικά άνιση κατανομή των φαινομένων και των επιπτώσεων
της κρίσης, σε πολλές περιπτώσεις ακόμη και μέσα στην ίδια χώρα.
Είναι χαρακτηριστικό ότι σύμφωνα με έρευνα 16 ευρωπαϊκών πόλεων
για το διάστημα 2008-11, που παρουσιάσθηκε στη σύνοδο του
δικτύου Eurocities, στο Turku (Μάρτιος 2011), στις περισσότερες
περιπτώσεις δεν εντοπίσθηκαν αξιόλογες αλλαγές, σε τέσσερεις
αναφέρθηκαν ουσιαστικές μειώσεις στα κονδύλια για τον πολιτισμό,
ενώ σε ορισμένες (όπως στο Ρόντερνταμ και τη Νάντη)
παρατηρήθηκε αύξησή τους (Wiesand 2011). Γενικά, σε πόλεις όπως
το Λονδίνο, το Βερολίνο, το Μιλάνο, το Παρίσι ή η Μαδρίτη, που
αποτελούν πολιτισμικά κέντρα παγκόσμιας ακτινοβολίας και στις
οποίες έχουν αναπτυχθεί σημαντικοί πυρήνες (clusters) πολιτισμικών
οργανισμών και ζωτικές συνεργασίες με δημιουργικές επιχειρήσεις, οι
επιπτώσεις της κρίσης ήταν σχετικά μικρές και δεν επηρέασαν την
απασχόληση.
Στην Αγγλία η κρατική επιχορήγηση υποχώρησε από τα $ 700 27
εκατ. το 2010-11 σε $ 536 εκατ. το 2014-5, μείωση της τάξης του 31%
που συνιστά τη μεγαλύτερη σε ολόκληρη τη μεταπολεμική περίοδο!
Πάνω από 200 πολιτισμικοί οργανισμοί βρέθηκαν χωρίς καμία κρατική
υποστήριξη, ενώ ταυτόχρονα ξέσπασε έντονος ανταγωνισμός μεταξύ
των υπολοίπων για την εξασφάλιση πόρων (Siegal 2013β). Η
κυβέρνηση ζήτησε από τα μουσεία «να μην κάνουν περικοπές που θα
επηρεάσουν την επισκεψιμότητά τους αλλά να κάνουν οικονομία όπου
αλλού γίνεται», όπως «απολύσεις (εθελοντικές και υποχρεωτικές),
μειώσεις στα έξοδα των εκθέσεων, περιορισμό στα έργα-δάνεια από
άλλα μουσεία» (Bailey 2011). Ως αποτέλεσμα, περίπου τα μισά μουσεία
απέλυσαν προσωπικό και περιόρισαν τις ώρες λειτουργίας τους και τα
περισσότερα εκπονούν προγράμματα προσέλκυσης χορηγών και
αύξησης των ιδίων πόρων (Evans 2012). Είναι χαρακτηριστικό ότι η
British Library καθιέρωσε για πρώτη φορά εισιτήριο στις εκθέσεις της,
ενώ, ακόμη και η Tate Modern, η National Gallery και το British Mu-
seum, που έχουν την υψηλότερη επισκεψιμότητα στην Ευρώπη μετά
το Λούβρο, αναγκάστηκαν να περιορίσουν τις προγραμματισμένες
δράσεις τους.
Το 2012, οι Δήμοι του Somerset και του Newcastle περιέκοψαν
εξ ολοκλήρου τα κονδύλια για τον πολιτισμό εξαιτίας των μεγάλων
ελλειμμάτων τους. Με τη βοήθεια του Arts Council και του τοπικού
πανεπιστημίου, οι περικοπές στην περίπτωση του Newscastle
περιορίστηκαν εντέλει στο 50% αλλά μόλις τον περασμένο Μάιο
ανάλογη απόφαση για μηδενισμό των κονδυλίων για τον πολιτισμό
πήρε και ο Δήμος του Westminster (Siegal 2013β). Σύμφωνα με
έρευνα που δημοσιεύτηκε πρόσφατα στην Αγγλία, οι περικοπές έχουν
πλήξει ιδιαίτερα τους πολιτισμικούς οργανισμούς της περιφέρειας,
ενώ αρκετοί από εκείνους που λειτουργούν στο Λονδίνο κατάφεραν
να αντισταθμίσουν τη μείωση των κρατικών επιχορηγήσεων και σε
κάποιες περιπτώσεις ακόμη και να αυξήσουν τα έσοδά τους,
απευθυνόμενοι σε ιδιώτες δωρητές και εταιρικούς χορηγούς. Βασικός
λόγος της επιτυχίας τους είναι η προτίμηση που έχουν οι εταιρικοί
χορηγοί για τους μεγάλους πολιτισμικούς οργανισμούς που εδρεύουν
στο Λονδίνο αλλά και το συγκριτικά μεγαλύτερο και πιο εύπορο
φιλότεχνο κοινό της αγγλικής πρωτεύουσας. Η έρευνα τονίζει επίσης
ότι, σε αντίθεση με τους μεγάλους πολιτισμικούς οργανισμούς του
Λονδίνου, οι περιφερειακοί οργανισμοί δεν έχουν αναπτύξει επαρκώς
τη χορηγική και δωρεοσυλλεκτική δραστηριότητά τους.
Στην Ολλανδία, οι περικοπές στις δημόσιες επιχορηγήσεις στον
πολιτισμό – που περιλαμβάνουν κυρίως περιφερειακά και δημοτικά
κονδύλια – ξεκίνησαν το 2011, φτάνοντας το 2013 σε ύψος 25%. Το
1/3 των συνολικά 120 πολιτισμικών οργανισμών της χώρας
αποκλείσθηκαν από κάθε είδους επιχορήγηση, με συνέπεια οι
περισσότεροι να κλείσουν, μεταξύ αυτών δέκα θεατρικοί και
χορευτικοί θίασοι, τέσσερεις ορχήστρες αλλά και το περίφημο
θεατρικό μουσείο Theater Instituut Nederland (Siegal 2013α). Στα
θύματα των περικοπών συγκαταλέγονται επίσης τα παραρτήματα του
ολλανδικού πολιτισμικού ινστιτούτου (Institut Néerlandais) στο Παρίσι,
το Βερολίνο και το Λονδίνο.
Στη Γαλλία, τον Οκτώβριο του 2012, η νεοεκλεγείσα κυβέρνηση
του François Hollande ανακοίνωσε περικοπές ύψους 4.5% στον
πολιτισμικό προϋπολογισμό του 2013, με κύριους θιγόμενους τους
τομείς των εικαστικών τεχνών (μείωση κατά 10%) και της πολιτισμικής
κληρονομιάς (μείωση κατά € 85.5 εκατ.). Προκειμένου να
αντισταθμίσουν τις απώλειες, οι διευθυντές διαφόρων πολιτισμικών
οργανισμών και θεσμών απευθύνθηκαν όχι σε μερικούς πλούσιους
δωρητές αλλά στο πλήθος των ανώνυμων φιλότεχνων. Υιοθέτησαν,
με άλλα λόγια, την τεχνική της «μικροχρηματοδότησης από το
πλήθος» (crowdfunding) ή «διαδικτυακής μικροχρηματοδότησης» ή,
όπως το αποκαλούν οι Γάλλοι, της «συμμετοχικής χρηματοδότησης»
(financement participatif). Με αυτόν τον τρόπο, το Λούβρο
συγκέντρωσε $ 654.000 για την αγορά δύο αγαλματιδίων του 13ου
αιώνα, το Μουσείο της Λυών $ 91.000 για να αγοράσει έναν πίνακα
του Ingres, ενώ το Πάνθεον ξεκίνησε να συγκεντρώνει τα χρήματα
που χρειάζεται για να αναστηλώσει το θόλο του (Carvajal 2012).
Την ίδια στιγμή στη Γερμανία, ο Υπουργός Πολιτισμού Bernd
Neumann ανακοίνωσε αύξηση κατά 8%, για όγδοη συνεχή χρονιά του
ομοσπονδιακού πολιτισμικού προϋπολογισμού, δικαιολογώντας την
ως «επένδυση στο μέλλον της Γερμανίας». Aκόμη κι εδώ, όμως, είχαμε
την πίεση για εξορθολογισμό του κόστους, καθώς και περικοπές από
μέρους υπερχρεωμένων περιφερειών ή δήμων. Το καλοκαίρι του
2012, εξαιτίας μειωμένων εσόδων από τα ραδιοφωνικά τέλη, η
Νοτιοδυτική Ραδιοφωνία (Südwestrundfunk), o δεύτερος
μεγαλύτερος δημόσιος σταθμός της χώρας, προχώρησε στο να
συμπτύξει τις 2 συμφωνικές ορχήστρες, που διατηρούσε από την
περίοδο της συμμαχικής κατοχής. Ταυτόχρονα, ο Δήμος του Duis-
28
burg σταμάτησε να χρηματοδοτεί την Όπερα του Ρήνου (Deutsche
Oper am Rein), σε μια προσπάθεια να περιορίσει το ιδιαίτερα υψηλό
δημοσιονομικό έλλειμμά του. Μερικούς μήνες μετά, ωστόσο,
υποχωρώντας στις διαμαρτυρίες των κατοίκων της περιοχής,
δεσμεύθηκε να συνεχίσει να τη στηρίζει υπό τον όρο, όμως, να
περιορίσει το προσωπικό της, να αυξήσει τα ίδια έσοδά της και να
σχεδιάσει ένα πρόγραμμα ανάπτυξης κοινού, που θα εξασφάλιζε τη
μακροπρόθεσμη βιωσιμότητά της (Editor 2012).
Τις μεγαλύτερες περικοπές στα κονδύλια για τον πολιτισμό
συναντούμε στις χώρες που υπέφεραν περισσότερο από τη
δημοσιονομική κρίση και τα επακόλουθα μέτρα λιτότητας, όπως την
Ιρλανδία, την Πορτογαλία, την Ιταλία, την Ισπανία και την Ελλάδα.
Στην Πορτογαλία οι περικοπές έφτασαν συνολικά το 30%,
πλήττοντας κυρίως τους μεγάλους πολιτισμικούς οργανισμούς παρά
τους μικρότερους, οι οποίοι έχοντας μικρότερα κόστη επέδειξαν
μεγαλύτερη ευελιξία προσαρμογής στις νέες συνθήκες (Siegal 2013β).
Τον Ιούνιο του 2011, o νεοεκλεγμένος κεντροδεξιός συνασπισμός του
Pedro Passos Coelho κατήργησε το Υπουργείο Πολιτισμού, που μόλις
πριν λίγο καιρό είχε ολοκληρώσει τη ριζική αναδιοργάνωσή του και το
αντικατέστησε με μια Γραμματεία Πολιτισμού, επιδιώκοντας να
μειώσει τα λειτουργικά έξοδα της κυβέρνησης. Ακόμα και το ιδιωτικό
Ίδρυμα Calouste Gulbenkian, που από την ίδρυσή του το 1956 έχει
αποτελέσει το βασικότερο θεσμό υποστήριξης της καλλιτεχνικής
ζωής, με ετήσιο προϋπολογισμό προϋπολογισμό που ξεπερνά τα €
100 εκατ., αναγκάστηκε να μειώσει τις χορηγίες του. Ως αποτέλεσμα,
αυξήθηκε σημαντικά η καλλιτεχνική μετανάστευση, ενώ καλλιτέχνες
και οργανισμοί αναζητούν λύση στην ανάπτυξη συνεργασιών με το
εξωτερικό (Millner 2012).
Στις 17 Απριλίου 2012, ο Antonio Manfredi, ιδρυτής και
διευθυντής του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης της Casoria (Νάπολη),
ξεκίνησε να καίει τα έργα της συλλογής του μουσείου, με τη
συμφωνία των δημιουργών τους, προειδοποιώντας ότι θα συνεχίσει
να καίει τρία από αυτά κάθε εβδομάδα, έως ότου τού δοθεί δημόσια
επιχορήγηση (BBC 2012) [Eικ. 1]. Ο Manfredi είχε ξεκινήσει τη
διαμαρτυρία του ένα χρόνο πριν, όταν δημοσιοποίησε την αίτηση που
έκανε στη γερμανική κυβέρνηση να υιοθετήσει το μουσείο του. Στις
αρχές Μαρτίου του 2012, σκέπασε τα έργα της μόνιμης έκθεσης του
μουσείου με λευκά καλύμματα και μοίραζε στους επισκέπτες τις
φωτοτυπίες τους, με στόχο να αναδείξει την αδυναμία του να
!
Εικόνα 1. O Antonio Manfredi καίει ένα από τα εκθέματα του Μουσείου
εξασφαλίσει τη συντήρηση και έκθεση της συλλογής του [Εικ. 2]. Την
προσοχή, όμως, των διεθνών μέσων στις σαρωτικές περικοπές που
υπέστη ο πολιτισμικός προϋπολογισμός στην Ιταλία, ο οποίος την
τελευταία τριετία περιορίστηκε κατά το 1/3 (ή € 1.42 δις.), πέτυχε να
την προσελκύσει, μόνον όταν άρχισε να μετατρέπει τη συλλογή του
σε στάχτες. Η δραματική χειρονομία του Manfredi αποτέλεσε,
ακολούθως, το θέμα βίντεο-performance της Miriam Wüttke στην
πρόσφατη Documenta 13.
Tο ειρωνικό είναι ότι η περίπτωση του Μουσείου της Casoria
δεν είναι τυπική για τους χειμαζόμενους πολιτισμικούς θεσμούς της
Ιταλίας ή γενικότερα της Ευρώπης. Από την ίδρυσή του, το 2005, δεν
βασιζόταν σε δημόσιες επιχορηγήσεις αλλά αποκλειστικά σε δύο
πηγές που αμφότερες επηρεάστηκαν αρνητικά από την οικονομική
κρίση: τις εταιρικές χορηγίες και τους ίδιους πόρους. Στις 7
Δεκεμβρίου 2010, ο Daniel Barenboim, διευθυντής της ορχήστρας
της La Scala, προκάλεσε τον ενθουσιασμό των ακροατών, όταν
ολοκλήρωσε την πρεμιέρα των Βαλκυριών του Wagner μιλώντας για
την ανάγκη στήριξης του ιταλικού πολιτισμού. Την ίδια στιγμή,
μπροστά στο κτήριο της φημισμένης λυρικής σκηνής διαδηλωτές
συγκρούονταν με την αστυνομία για την περικοπή ύψους € 17 εκατ.
στην επιχορήγηση της La Scala και του του Piccolo Teatro, του άλλου
29

Εικόνα 2. Σκεπασμένο έκθεμα του
Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης της
! Casoria
διεθνούς ακτινοβολίας πολιτισμικού θεσμού του Μιλάνου. Για να
αντισταθμίσει τις περικοπές της επιχορήγησής του τo μουσείο Uffizi
της Φλωρεντίας αναγκάστηκε να ενοικιάζει τις αίθουσές του για
επιδείξεις μόδας, ενώ αναζητούνται εναγωνίως ιδιώτες χορηγοί για να
αναλάβουν τα έξοδα συντήρησης της Πομπηίας, του Κολοσσαίου, της
Villa Borghese και του Αυρηλιανού Τείχους, που τμήματά τους έχουν
ήδη αρχίσει να καταρρέουν (Nadeau 2012). Το σχέδιο πώλησης 350
ιστορικών κτηρίων σε Ρώμη, Βενετία και Μιλάνο έναντι € 40 δις.,
προκειμένου να διασωθούν από την εγκατάλειψη και τις φθορές, έχει
προκαλέσει έντονες αντιδράσεις, χωρίς όμως να έχει προταθεί μέχρι
στιγμής μια ρεαλιστική εναλλακτική για το πώς θα εξασφαλίσει τη
συντήρησή τους η χώρα, που έχει το μεγαλύτερο αριθμό μνημείων
παγκόσμιας πολιτισμικής κληρονομιάς αλλά και ένα αστρονομικό
δημόσιο χρέος ύψους € 2 τρισ.
Σύμφωνα με έκθεση του Υπουργείου Πολιτισμού της Ισπανίας,
που δημοσιεύτηκε στα τέλη του 2012, οι πολιτισμικοί οργανισμοί της
χώρας περιόρισαν τον προϋπολογισμό τους κατά μέσο όρο στο ήμισυ
των επιπέδων του 2009. Οι περικοπές της κυβέρνησης ξεκίνησαν το
2009 αλλά μοιραίες αποδείχθηκαν κυρίως εκείνες των αυτόνομων
περιφερειών. Οι μισές από τις 17 αυτόνομες περιφέρειες της χώρας,
οι οποίες είναι υπεύθυνες για περίπου 60% των συνολικών δημόσιων
επιχορηγήσεων στον πολιτισμό, υποχρεώθηκαν σε μεγάλες περικοπές
εξαιτίας των τεράστιων δημοσιονομικών ελλειμμάτων τους.
Επιπρόσθετο καίριο πλήγμα αποτέλεσε η πτώχευση τραπεζών, που
ήταν σημαντικοί χορηγοί της πολιτισμικής ζωής. Το σκάνδαλο της
Caja Madrid, για παράδειγμα, οδήγησε στο κλείσιμο των 48
πολιτισμικών κέντρων που διατηρούσε σε όλη τη χώρα. Οι συνέπειες
αυτών των εξελίξεων έπληξαν όχι μόνον τα μικρότερα, πειραματικά
καλλιτεχνικά σχήματα αλλά και τους πιο μεγάλους πολιτισμικούς
οργανισμούς. Το Gran Teatre del Liceu της Βαρκελώνης, λόγου χάρη,
η δεύτερη μεγαλύτερη λυρική σκηνή της χώρας, απέλυσε 100 μέλη
του προσωπικού του, ενώ, εξαιτίας του υψηλού κόστους λειτουργίας
του, το πανάκριβο καινούργιο κτήριο του Palau de les Arts Reina Sofia
της Βαλέντσια παραμένει εν πολλοίς αχρησιμοποίητο. Το Εθνικό
Μουσείο του Prado, από την άλλη, για να αντισταθμίσει τη μείωση της
κρατικής επιχορήγησής του κατά 30% (που αντιστοιχεί σε € 12.6
εκατ.), εκπόνησε ένα πολυδιάστατο σχέδιο διαχείρισης της κρίσης:
ακύρωσε την υψηλού κόστους προγραμματισμένη έκθεση του Lucian
Freud, έκλεισε μια ιδιαίτερα επικερδή συμφωνία για την περιοδεία
μερικών εκ των σημαντικότερων έργων της συλλογής του σε μουσεία
της Αυστραλίας και της Αμερικής, αύξησε από 9.132 (το 2010) σε
22.831 τα μέλη του Συλλόγου Φίλων του, τα οποίοι πληρώνουν έως
και € 3.000 για τα προνόμια, που συνοδεύουν την εγγραφή τους, ενώ,
παράλληλα, καθιέρωσε πλήρες καθημερινό ωράριο λειτουργίας και
υψηλότερη τιμή εισόδου (Woolfe 2013). Εξίσου διευρυμένο ωράριο
υιοθέτησε, επίσης, το άλλο μεγάλο μουσείο της Μαδρίτης, το
Thyssen-Bornemisza, το οποίο έχοντας να αντιμετωπίσει περικοπές
ύψους 33% αλλά και την απόσυρση των δύο κυριότερων ιδιωτών
χορηγών του, ξεκίνησε να νοικιάζει το φουαγιέ του για δεξιώσεις και
πέτυχε την υψηλότερη επισκεψιμότητα στην εικοσάχρονη ιστορία
του διοργανώνοντας έκθεση του ιδιαίτερα δημοφιλούς αμερικανού
ζωγράφου Edward Hopper, καθώς και της συλλογής κοσμημάτων
του οίκου Cartier (ΑFP 2013).
H κρίση στην Eλλάδα
Στην Ελλάδα, η συνολική μείωση στα κονδύλια για τον πολιτισμό την
τελευταία τριετία έφτασε το 30%. Συγκεκριμένα, το 2009 ο
προϋπολογισμός του ΥΠΠΟΤ ήταν € 819 εκατ., το 2010 ήταν € 732
εκατ., το 2011 είχαν προϋπολογισθεί € 647 εκατ. αλλά εντέλει
30
δόθηκαν € 534 εκατ. και τέλος για το 2012 προβλέπονταν € 573 εκατ.
(Καρούτα 2012). Γνωστοί οργανισμοί, όπως το Θεατρικό Μουσείο και
η Πειραματική Σκηνή Θεσσαλονίκης, ανέστειλαν τη λειτουργία τους,
το ΕΚΕΒΙ καταργήθηκε, ενώ, μεγάλοι δημόσιοι πολιτισμικοί οργανισμοί
όπως το Εθνικό Θέατρο, η Εθνική Λυρική Σκηνή και το Κρατικό
Θέατρο Βορείου Ελλάδος δεν χρηματοδοτούνται επαρκώς και
τακτικά με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουν σοβαρά λειτουργικά
προβλήματα και οι εργαζόμενοι να μένουν απλήρωτοι για μεγάλα
χρονικά διαστήματα. Το 2012, τόσο δημόσια όσο και ιδιωτικά
μουσεία, όπως το Μουσείο Μπενάκη, το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης,
το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, το Μουσείο Φυσικής
Ιστορίας Γουλανδρή και η Εθνική Πινακοθήκη, μείωσαν το ωράριο
λειτουργίας και την τιμή των εισιτηρίων τους, προσπαθώντας να
αντιμετωπίσουν τη μείωση του προσωπικού τους αλλά και την κατά
30% πτώση της επισκεψιμότητάς τους (Αδαμοπούλου 2012). Θεσμοί
διεθνούς χαρακτήρα και απήχησης, όπως το Φεστιβάλ Αθηνών, το
Φεστιβάλ Χορού Καλαμάτας, το Φεστιβάλ Κινηματογράφου
Θεσσαλονίκης και η Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης, διασώθηκαν αν
και με δραστικά μειωμένες επιχορηγήσεις, μέσω της ένταξής τους στο
ΕΣΠΑ. Το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, τέλος, η σπουδαιότερη
σύγχρονη πολιτισμική υποδομή της χώρας, μαζί με το Μουσείο
Ακρόπολης, αντιμετωπίζει οξέα προβλήματα επιβίωσης λόγω υψηλών
δανειακών υποχρεώσεων. Την ίδια στιγμή, η Κρατική Ορχήστρα
Αθηνών και η Καμεράτα παραμένουν άστεγες και βρίσκονται στα
πρόθυρα της διάλυσής τους.
Εάν, όπως επισημάνθηκε νωρίτερα, σε αρκετές χώρες της
Ευρώπης η εικόνα της κρίσης δεν είναι απόλυτα ακριβής λόγω της
περιπλοκότητας του συστήματος δημόσιων επιχορηγήσεων στον
πολιτισμό, στην περίπτωση της Ελλάδας είναι εντελώς ασαφής.
Καταρχάς, δεν υπάρχουν συγκεντρωτικά στοιχεία σχετικά με τα
κονδύλια που διαθέτουν για τον πολιτισμό οι περιφερειακές και οι
δημοτικές αρχές. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Ελλάδα δεν υποβάλλει
σχετικά στοιχεία στο Compendium (http://www.culturalpolicies.net),
την υπηρεσία του Συμβουλίου της Ευρώπης που είναι αρμόδια για τη
δημοσίευση στοιχείων σχετικών με την πολιτισμική πολιτική των
ευρωπαϊκών χωρών. Ως συνέπεια, η τακτική δημόσια διαμάχη περί
του ύψους και της κατανομής των δημόσιων κονδυλίων διεξάγεται εν
αγνοία αυτής της κρίσιμης συνιστώσας, όπως εξάλλου και εν αγνοία
των ετήσιων συνολικών εισροών από τα κάθε λογής ευρωπαϊκά
προγράμματα για τον πολιτισμό. Η ίδια ομίχλη επικρατεί γύρω από το
συνολικό ύψος των ιδιωτικών πόρων – δωρεές, χορηγίες,
κληροδοτήματα κλπ – που έχουν οι ελληνικοί πολιτισμικοί οργανισμοί.
Δεδομένης αυτής της εντελώς ασαφούς εικόνας για το σύνολο και τις
διαφορετικές κατηγορίες των εισροών στον τομέα του πολιτισμού,
κάθε σχετική δημόσια συζήτηση και κατά προέκταση και δημόσια
πολιτική, είναι εκ προοιμίου καταδικασμένη να είναι ατεκμηρίωτη και
άστοχη.
Σε ό,τι αφορά ειδικά τους ΟΤΑ, η πρωτοφανής κλίμακα
διαφθοράς και κακοδιαχείρισης που απεκάλυψε η έκθεση του
επιθεωρητή Δημόσιας Διοίκησης Λέανδρου Ρακιντζή, αποδεικνύει ότι
το εγχείρημα μεταβίβασης αρμοδιοτήτων στην τοπική αυτοδιοίκηση
έχει ουσιαστικά αποτύχει. Η απουσία στελεχών εξειδικευμένων στον
πολιτισμικό σχεδιασμό και την πολιτισμική διοίκηση, η αδυναμία των
ΟΤΑ να προάγουν το συντονισμό και τις συνέργειες των τοπικών
πολιτισμικών οργανισμών και η συχνή καθυπόταξή τους σε μυωπικές
ψηφοθηρικές σκοπιμότητες έχουν εν πολλοίς εξουδετερώσει τη
δυνατότητά τους να συντελούν αποφασιστικά στην πολιτισμική
έκφραση, παιδεία και ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών. Ο τρόπος
διαχείρισης των Δημοτικών Επιχειρήσεων Πολιτισμού επαναλαμβάνει,
ουσιαστικά, σε μικροκλίμακα τον προβληματικό τρόπο διαχείρισης
των πολιτισμικών πιστώσεων από το Υπουργείο Πολιτισμού. Οι
δημιουργικές πρωτοβουλίες, οι πετυχημένοι θεσμοί και οι καλές
πρακτικές ευτυχώς δε λείπουν αλλά αποτελούν μάλλον τις εξαιρέσεις
μέσα στο καταθλιπτικό τοπίο μιας περιφέρειας, που χαρακτηρίζεται
από εποχιακές εκδηλώσεις, υποβαθμισμένες υποδομές και
αναξιοποίητες πολιτισμικές δυνάμεις και αποθέματα.
Στα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια, η Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ
επισήμανε ότι το Υπουργείο Πολιτισμού ασχολείται κυρίως με «τη
διακίνηση πολιτισμικών πιστώσεων» (1978: 61). Πράγματι, από τότε
έως και σήμερα, η κύρια συζήτηση που διεξάγεται σχετικά με την
εθνική πολιτισμική πολιτική επικεντρώνεται στο ύψος και την
κατανομή της κρατικής χρηματοδότησης. Θα είναι υψηλότερη ή
χαμηλότερη από πέρσι; Θα καλύψει περισσότερους ή λιγότερους
φορείς; Ποιοί θα ωφεληθούν ή θα χάσουν και πόσο; Πόσο αποδεκτά
και διαφανή είναι τα κριτήρια σύμφωνα τα οποία γίνεται η κατανομή;
Η παθογένεια αυτού του συστήματος έχει ανακύψει επανειλημμένα με
31
την ευκαιρία σκανδάλων, μεροληπτικών μεταχειρίσεων και
κατάφωρων καταχρήσεων. Στις συνθήκες λιτότητας της τελευταίας
τριετίας η συζήτηση αυτή έχει πάρει μια ακόμη πιο έντονη και
αγωνιώδη μορφή, με τον κατάλογο των ετήσιων επιχορηγήσεων του
Υπουργείου Πολιτισμού να μοιάζει με μια λίστα Σίντλερ, που ορίζει
ποιοί οργανισμοί και φορείς θα σωθούν και ποιοί θα κλείσουν. Κι
όμως, δεν θα έπρεπε να είναι αυτή η ατζέντα της εθνικής πολιτισμικής
πολιτικής. Τα μείζονα ζητήματα παραμένουν εν πολλοίς απωθημένα,
περιθωριοποιημένα. Αναδύονται από λίγους και για λίγο για να
καταδικαστούν γρήγορα στην αφάνεια ή στην ανυποληψία. Η
διεξοδική διάγνωση των ελλειμμάτων, προβλημάτων και
στρεβλώσεων της ελληνικής πολιτισμικής πολιτικής, που είχε κάνει
πριν τριανταπέντε χρόνια η Φεσσά-Εμμανουήλ, παραμένει επώδυνα
επίκαιρη: η αδυναμία του Υπουργείου Πολιτισμού να παίξει έναν
πραγματικά επιτελικό ρόλο, η χρηματοβόρα και αναποτελεσματική
διοικητική δομή του, ο πολιτισμικός υπερ-συγκεντρωτισμός της
Αθήνας, η έλλειψη αυτονομίας των πολιτισμικών οργανισμών, ο
ελιτίστικος και εθνοκεντρικός χαρακτήρας της πολιτισμικής πολιτικής
εξακολουθούν να είναι και σήμερα τα βασικά, πλην υπόκωφα και
παραμελημένα ζητήματα. Δίπλα σε αυτά έχουν προστεθεί ζητήματα
όπως η έρευνα και η ανάπτυξη κοινού, το μάρκετινγκ και η
επικοινωνία, το μάνατζμεντ και η αξιολόγηση, τα οποία είναι για
πολλούς ταυτισμένα με την εμπορευματοποίηση και την
επιχειρηματοποίηση των πολιτισμικών οργανισμών. Κι ας πάσχουν οι
τελευταίοι από την έλλειψη οργανογραμμάτων, την ανορθολογική
αξιοποίηση των υλικών και ανθρώπινων πόρων τους, την έλλειψη
στρατηγικής ανάπτυξης και σχεδιασμού, την απουσία διοίκησης
ολικής ποιότητας, την ανάλωση των επιχορηγήσεων κυρίως σε πάγια
(μισθούς, ενοίκια κλπ) παρά σε ενίσχυση των δημιουργών και της
καλλιτεχνικής παραγωγής. Αξίζει να θυμηθούμε ότι την ίδια στιγμή
που το μερίδιο του εθνικού προϋπολογισμού για τον πολιτισμό, που
δαπανάται για τα μουσεία, φτάνει το πρωτοφανώς υψηλό ποσοστό
του 60% (Council of Europe & ERICarts 2013, στοιχεία του 2006), με
εξαίρεση το Μουσείο Ακρόπολης, τα αρχαιολογικά μουσεία της
χώρας διοικούνται από τους προϊσταμένους των κατά τόπους
Εφορειών Αρχαιοτήτων, ενώ, κατά κανόνα, δε διαθέτουν τμήματα
μάρκετινγκ και δημοσίων σχέσεων.
Η άλλη όψη της επικέντρωσης της δημόσιας πολιτικής και
συζήτησης στη «διακίνηση των πολιτισμικών πιστώσεων» είναι το
γεγονός ότι το ίδιο το ζήτημα της χρηματοδότησης του πολιτισμού
πολύ σπάνια αποτελεί αντικείμενο σοβαρής συζήτησης και μελέτης. H
πληθωρική πολιτισμική πολιτική του καθεστώτος Μεταξά (1936-1940)
εδραίωσε το μοντέλο του κράτους-αρχιτέκτονα· ενός μοντέλου που,
σύμφωνα με τους Hillman-Chartrand και McCaughey (1989),
χαρακτηρίζεται από τον υπερ-συγκεντρωτισμό, την παρεμβατικότητα
και τη συνολική ευθύνη του κράτους για την οικονομική στήριξη αλλά
και τον προσανατολισμό της πολιτισμικής ζωής. Το μοντέλο αυτό
προσαρμόστηκε ιδανικά στην προνοιακή αντίληψη που επικράτησε τη
μεταπολεμική και κυρίως τη μεταπολιτευτική περίοδο
απολαμβάνοντας έως και σήμερα μια σχεδόν καθολική αποδοχή και
νομιμοποίηση, η οποία δεν αφήνει περιθώρια αναζήτησης και
συζήτησης εναλλακτικών μορφών χρηματοδότησης του πολιτισμού.
Ο αυτόματος στιγματισμός κάθε άλλης πρότασης ως άνευ όρων
παράδοση στις δυνάμεις της αγοράς παραβλέπει τη ριζική αποτυχία
του ισχύοντος μοντέλου να υπηρετήσει αποτελεσματικά την
πολιτισμική αποκέντρωση, την καλλιτεχνική παιδεία και δημιουργία,
την κοινωνική ανάπτυξη και την πολιτισμική δημοκρατία, ενώ
ταυτόχρονα, διαιωνίζει την ομηρεία των πολιτισμικών οργανισμών
από το πολιτικό σύστημα, ελαχιστοποιεί τη λογοδοσία τους στις
τοπικές κοινωνίες και την ανταπόκρισή τους στις ανάγκες τους, και
απομειώνει την κοινωνία σε κοινό. Σε ένα κοινό, επιπλέον, που τις
τελευταίες δεκαετίες, εντελώς αντίθετα με ό, τι συμβαίνει διεθνώς,
γίνεται ολοένα και πιο λίγο και ευμετάβλητο, πιο αδιάφορο και
απαίδευτο, πιο απόμακρο και αμέτοχο.
Παραδόξως, η χώρα που αρέσκεται να πιστεύει ότι ο
πολιτισμός της αποτελεί «βαριά βιομηχανία» διαθέτει μια πολιτισμική
αγορά, το μέγεθος της οποίας παραπέμπει μάλλον σε αγροτική
οικοτεχνία. Το ελληνικό κοινό εμφανίζει ιδιαίτερα περιορισμένες
πολιτισμικές συνήθειες, μια κατάσταση που την τελευταία τριετία έχει
επιδεινωθεί ακόμα περισσότερο λόγω του δραστικού περιορισμού
του διαθέσιμου για πολιτισμικές δαπάνες εισοδήματός του. Η Ελλάδα
εμφανίζει την 3η χαμηλότερη φιλαναγνωσία για βιβλία στην
Ευρωπαϊκή Ένωση και τη 2η χαμηλότερη για εφημερίδες (European
Commission 2011: Πίνακες 8.12 και 8.17, στοιχεία 2007). Ταυτόχρονα,
εμφανίζει το χαμηλότερο (μετά τη Βουλγαρία) ποσοστό του
πληθυσμού που επισκέπτεται πολιτισμικούς χώρους, όπως μουσεία,
32
αρχαιολογικούς χώρους, ιστορικά μνημεία και γκαλερί τέχνης (Euro-
pean Commission 2011: Πίνακας 8.10, στοιχεία 2006), καθώς και το
χαμηλότερο (μετά τη Βουλγαρία) ποσοστό του οικογενειακού
εισοδήματος που αναλογεί σε πολιτισμικές δαπάνες (European Com-
mission 2011: Πίνακας 9.1, στοιχεία 2005).
Τα ανωτέρω στοιχεία αφορούν μια περίοδο, κατά την οποία η
χώρα παρουσίαζε τον υψηλότερο δείκτη αύξησης του ΑΕΠ στην
Ευρώπη και το κατά κεφαλήν εισόδημα βρισκόταν στο 90% του
ευρωπαϊκού μέσου όρου. Αυτό αποδεικνύει ότι οι αδυναμίες της
ελληνικής πολιτισμικής αγοράς δεν είναι συμπτωματικές της
δυσχερούς οικονομικής συγκυρίας αλλά απόρροια ορισμένων
θεμελιακών και διαχρονικών χαρακτηριστικών της πολιτισμικής μας
συνθήκης, όπως είναι η άνιση γεωγραφική κατανομή των
πολιτισμικών δομών και υπηρεσιών, η αποτυχία των εκπαιδευτικών και
πολιτισμικών θεσμών να προάγουν τον πολιτισμικό γραμματισμό και
την καλλιτεχνική παιδεία, η ανυπαρξία πολιτικών ανάπτυξης κοινού και
η ασθενής σύνδεση των πολιτισμικών οργανισμών με την κοινότητα. Η
συνθήκη αυτή θέτει τα δικά της, αμείλικτα όρια στη δυνατότητα
επιβίωσης των πολιτισμικών οργανισμών σε περιόδους
δημοσιονομικής λιτότητας σαν και τη σημερινή, καθώς η βασικότερη
ελπίδα πολλών εξ αυτών μοιάζει να είναι η προσέλευση του
εξωτερικού κοινού – με άλλα λόγια, περισσότερων τουριστών – παρά
η προσέλκυση του εσωτερικού. Ο κύριος λόγος για τον οποίο
μειώθηκε τόσο πολύ η επισκεψιμότητα των μουσείων το 2012,
εξάλλου, δεν ήταν παρά η σημαντική μείωση του τουρισμού, ενώ η
έντονη ανάκαμψη της επισκεψιμότητας που σημειώθηκε το πρώτο
τρίμηνο του 2013 (Θερμού 2013), οφείλεται κυρίως στην ταυτόχρονη
ανάκαμψη των τουριστικών αφίξεων.
Στο φως των παραπάνω είναι βέβαιο ότι η αντιμετώπιση των
συνεπειών που έχει η οικονομική κρίση στους ελληνικούς
πολιτισμικούς οργανισμούς δεν είναι εφικτή με την εκπόνηση ενός
σχεδίου έκτακτης ανάγκης που θα εξασφαλίσει την επιβίωσή τους
ενόσω αυτή διαρκεί. Η συγκυρία έχει λειτουργήσει ως μια στιγμή
αποκάλυψης των προβλημάτων που ενυπήρχαν στο μοντέλο
πολιτισμικής πολιτικής που είχαμε εδώ και δεκαετίες και η πρόκληση
που αντιμετωπίζει κάθε οργανισμός ξεχωριστά και η πολιτισμική
πολιτική στο σύνολό της είναι το πόσο μεθοδικά θα ανατέμνει και θα
θεραπεύσει τις αιτίες της χρόνιας κρίσης, από την οποία πάσχει η
πολιτισμική μας ζωή. Στόχος μας, με άλλα λόγια, οφείλει να είναι όχι η
αντιμετώπιση της κρίσης, που διερχόμαστε τα τελευταία τρία χρόνια,
αλλά της κρίσης που υπήρχε πριν από την κρίση και στην οποία είναι
βέβαιο ότι θα επιστρέψουμε αν εκλάβουμε την παρούσα συγκυρία ως
μια επώδυνη παρένθεση, την οποία πρέπει να υπομείνουμε και να
διαχειρισθούμε όσο γίνεται καλύτερα έως ότου λήξει. Η εποχή της
κρίσης πρέπει να γίνει η εποχή της κριτικής και της αυτοκριτικής, η
εποχή της συστηματικής αναθεώρησης και της ριζικής
επαναθεμελίωσης της πολιτισμικής πολιτικής μας.
Eπίμετρο
Αναφερόμενος στην πολλαπλή κρίση της σύγχρονης εποχής ο Μισέλ
Σερ δανείζεται από την ιατρική ορολογία για να τονίσει ότι «η κρίση
ωθεί το σώμα είτε προς το θάνατο είτε προς μια καινοτομία, η οποία
το αναγκάζει να προβεί σε μια επινόηση». Η έξοδος από την κρίση,
συνεπώς, «απαιτεί να μην επανέλθει ο οργανισμός στην πρότερη
κατάσταση αλλά να επινοήσει ένα νέο τρόπο του ζην» (Σερ 2011: 16,
10). Η παραπάνω συνοπτική επισκόπηση είναι σίγουρα ανεπαρκής στο
να δείξει όλες τις πτυχές του «πολιτισμικού χειμώνα» που διανύουμε, ο
οποίος, έχει αγγίξει το σύνολο του πολιτισμικού συστήματος: τις
υποδομές, τη χρηματοδότηση των θεσμών, την πρόσβαση στα
συμβολικά αγαθά και τις πολιτισμικές υπηρεσίες, τη λειτουργία της
πολιτισμικής αγοράς και των πολιτισμικών βιομηχανιών, τις πρακτικές
των δημιουργών αλλά και των διαχειριστών. Ίσως να πέτυχε
τουλάχιστον να αναδείξει την ποικιλία των καινοτομιών που
αναπτύχθηκαν τα τελευταία χρόνια από τους πολιτισμικούς
οργανισμούς διαφόρων χωρών, αρκετές εκ των οποίων αξίζει να
μελετηθούν ως οδηγοί για την ουσιαστική αναπροσαρμογή του
τρόπου λειτουργίας των πολιτισμικών οργανισμών στο σύγχρονο
περιβάλλον.
H κρίση έχει ευνοήσει καταρχάς την ανακαίνιση της νοοτροπίας
των διαχειριστών των πολιτισμικών οργανισμών, ενθαρρύνοντας τον
πειραματισμό, την αναθεώρηση των εδραιωμένων διοικητικών
πρακτικών και δομών και τον επανασχεδιασμό της οικονομικής και
γενικότερα της αναπτυξιακής στρατηγικής τους. Η μελέτη και
αξιολόγηση των διαχειριστικών καινοτομιών, που έχουν προκύψει,
έχει ήδη ξεκινήσει (βλ. λ.χ. Bonet & Donato 2011) και είναι βέβαιο ότι
θα συμβάλει καταλυτικά στην ανανέωση της διαχειριστικής
33
κουλτούρας στο χώρο του πολιτισμού.
 Μεταξύ των σημαντικότερων καινοτομιών που έχουμε δει τα
τελευταία χρόνια είναι η ανάπτυξη ενός νέου τύπου πολιτισμικού
ακτιβισμού τόσο από την πλευρά της κοινωνίας των πολιτών, με τη
μορφή εθελοντικών, μη κερδοσκοπικών οργανώσεων, όσο και από
την πλευρά της καλλιτεχνικής κοινότητας, με τη μορφή
αυτοδιαχειριζόμενων σχημάτων. Στην Ελλάδα χαρακτηριστικά
παραδείγματα της πρώτης μορφής είναι οι Atenistas, Η Θεσσαλονίκη
Αλλιώς και το Κοινωνικό Ωδείο και της δεύτερης η χοροθεατρική
ομάδα Paracoon, το Αθηναϊκό Καλλιτεχνικό Δίκτυο και το θέατρο
Εμπρός. Στην ίδια κατεύθυνση της επινόησης μιας άλλης, στενότερης
σχέσης μεταξύ πολιτισμού και κοινότητας εντάσσεται επίσης η
πρόσφατη διεθνής έμφαση στην ανάπτυξη Συλλόγων Φίλων και
δικτύου συνδρομητών αλλά και η νέα πρακτική της «συμμετοχικής
χρηματοδότησης». Η τελευταία αξιοποιείται τόσο από εδραιωμένους
πολιτισμικούς οργανισμούς, όπως είδαμε στην περίπτωση της
Γαλλίας, όσο και από νέους δημιουργούς, όπως λόγου χάρη στην
περίπτωση των ελληνικής παραγωγής ντοκιμαντέρ Debtocracy και
Catastroika. Ο kickstarter.org, ο σημαντικότερος διεθνώς ιστότοπος
που διευκολύνει τη «συμμετοχική χρηματοδότηση» νέων δημιουργών,
έχει έως τώρα συγκεντρώσει πάνω από $ 20 εκατ. για την υποστήριξη
πρότζεκτς από ολόκληρο το φάσμα των τεχνών.
Το ζήτημα που έφερε στο προσκήνιο η οικονομική κρίση
περισσότερο από κάθε άλλο ήταν εκείνο της χρηματοδότησης του
πολιτισμού. Εάν στις ΗΠΑ αφορμή ήταν η υπερέκθεση των
πολιτισμικών οργανισμών σε ιδιωτικούς πόρους, στην Ευρώπη,
αντίθετα, ήταν η υπερεξάρτησή τους από τους δημόσιους. Στην
Ευρώπη είναι διάχυτη πλέον η εκτίμηση ότι τα προσεχή χρόνια το
σύστημα χρηματοδότησης του πολιτισμού θα πρέπει να κινηθεί πιο
κοντά σε αυτό των ΗΠΑ. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην Ολλανδία, μια
χώρα με ελάχιστη ιδιωτική και εταιρική χορηγία, αποφασίσθηκε ότι
από το 2015 για να δικαιούται ένας πολιτισμικός οργανισμός κρατική
επιχορήγηση πρέπει να εξασφαλίζει το 17.5% του προϋπολογισμού
του από ίδια έσοδα. Στην Ελλάδα, επίσης, στην Eισηγητική Έκθεση για
τον προϋπολογισμό του 2013 προβλέπεται «μείωση της κρατικής
επιχορήγησης στους κρατικούς και μη κρατικούς φορείς, όπως
Ομοσπονδίες, Αθλητικά Κέντρα, Θέατρα, Μουσεία, Φεστιβάλ, καθώς
η δαπάνη μισθοδοσίας προσωπικού θα καλύπτεται από κρατική
επιχορήγηση, ενώ οι μη λειτουργικές δαπάνες θα καλύπτονται από
άλλες προσόδους των ίδιων των φορέων». Ανάλογοι όροι έχουν
καθιερωθεί στο Βέλγιο, τη Γαλλία και τη Γερμανία και προβλέπεται ότι
σύντομα θα υιοθετηθούν και από άλλες χώρες. Ως αποτέλεσμα, οι
ευρωπαϊκοί πολιτισμικοί οργανισμοί στρέφονται ολοένα και
περισσότερο στην αναζήτηση ιδιωτικών πόρων και ορισμένοι
συμβουλεύονται τους αμερικανικούς ομολόγους τους σχετικά με το
πώς να σχεδιάσουν αποτελεσματικότερα τη στρατηγική τους. Η
απουσία, όμως, μιας κουλτούρας ιδιωτικής δωρεάς στην Ευρώπη,
καθώς και η έλλειψη μιας πολιτικής φορολογικών κινήτρων ανάλογης
με εκείνη των ΗΠΑ, φαίνεται να περιορίζει δραστικά τις προοπτικές
επιτυχίας τους. Είναι εξαιτίας της απουσίας κουλτούρας ιδιωτικής
δωρεάς, λόγου χάρη, που απέτυχε το μέτρο της συντηρητικής
κυβέρνησης στην Αγγλία, τη δεκαετία του 1980, να θέσει ως όρο για
τη δημόσια επιχορήγηση των πολιτισμικών οργανισμών την
εξασφάλιση πόρων από ιδιωτικές χορηγίες και δωρεές. Δεδομένου
ότι μόνον το 4% των δωρεών στην Αγγλία πηγαίνουν στον τομέα των
τεχνών, το καινούργιο σύστημα δεν απέδωσε τα προσδοκώμενα
αποτελέσματα, ιδιαίτερα στην περίπτωση των μικρού και μεσαίου
μεγέθους οργανισμών. Την ίδια στιγμή, αγγλικοί πολιτισμικοί
οργανισμοί διεθνούς ακτινοβολίας, σαν την English National Opera
και το Royal Court Theatre, έχουν από καιρό επεκτείνει με
αξιοσημείωτη επιτυχία τη δωρεοσυλλεκτική τους δραστηριότητα στις
ΗΠΑ. Είναι φανερό, συμπεραίνει ο Mark Ravenhill ότι η ισοπεδωτική
μεταχείριση των πολιτισμικών οργανισμών ως αυτοτελών
επιχειρηματικών μονάδων, όπως υπαγόρευε η πολιτική της Θάτσερ,
είναι αντιπαραγωγική, καθώς προάγει τον αλληλοεξοντωτικό
ανταγωνισμό τους και τις ολοένα μεγαλύτερες επενδύσεις στο
μάρκετινγκ και την προσέλκυση ιδιωτικών πόρων. Η υιοθέτηση ενός
συνεργατικού μοντέλου, αντίθετα, θα τους επέτρεπε να
μεγιστοποιήσουν την απήχηση και τη δωρεοσυλλεκτική τους
δυνατότητα, αποδεσμεύοντας ταυτόχρονα κονδύλια για την
ανάπτυξη της αμιγώς καλλιτεχνικής τους δραστηριότητας (Ravenhill
2010).
Οι αμερικανικοί πολιτισμικοί οργανισμοί ανέκαθεν ζήλευαν τους
ευρωπαίους ομολόγους τους για την κρατική υποστήριξη που
απολαμβάνουν. Η θεαματική ανάπτυξη, ωστόσο, των πολιτισμικών
υποδομών στις ΗΠΑ, από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 έως τα
34
πρόθυρα της οικονομικής κρίσης του 2007, οφείλεται κυρίως στην
επιτυχία των πολιτισμικών οργανισμών να προσελκύσουν ιδιωτικούς
πόρους. Όπως, όμως, ανέδειξε η πρόσφατη κρίση, σε αντίθεση με τη
σχετικά σταθερή χρηματοδότηση του δημόσιου τομέα, η εταιρική
υποστήριξη των τεχνών είναι εξαιρετικά ασταθής, καθώς
«συγχωνεύσεις, εξαγορές ή ξαφνικές πτώσεις κερδοφορίας μπορούν
να επηρεάσουν δραματικά την προθυμία μιας εταιρίας για χορηγίες ή
δωρεές και πολύ λίγες σχέσεις διαρκούν μακρόχρονα» (Ηolden 2007:
9). Παρ’ όλα αυτά, ο μέσος αμερικανικός πολιτισμικός οργανισμός έχει
μια έντονα διαφοροποιημένη ποικιλία πηγών χρηματοδότησης, με το
24.4% να προέρχεται από δημόσιους πόρους, το 36.5% από
ιδιωτικούς, το 27.6% από ίδιους πόρους και το 11.5% από την
απόδοση του χαρτοφυλακίου του (στοιχεία της American Association
of Museums για το 2009, πρτθ. στο Bell 2012). Το γεγονός αυτό
περιόρισε τόσο την ένταση, όσο και τη διάρκεια των αρνητικών
συνεπειών της κρίσης. Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση της Ameri-
can Alliance of Museums (2013), τo 2012, για πρώτη φορά τα
τελευταία 4 χρόνια, «περισσότερα μουσεία ανέφεραν μια αύξηση των
ετήσιων εσόδων τους παρά μείωση», η οποία οφείλεται στη βελτίωση
όλων των παραπάνω πηγών χρηματοδότησής τους πλην της
δημόσιας επιχορήγησης. Ως συνέπεια, υπάρχει μια αυξανόμενη
αισιοδοξία ότι σύντομα θα επανέλθουν σε αναπτυξιακή τροχιά. Στην
Ευρώπη, από την άλλη, η υπερεξάρτηση πολλών πολιτισμικών
οργανισμών από τη δημόσια επιχορήγηση τούς κατέστησε πολύ πιο
ευάλωτους στις επιπτώσεις της δημοσιονομικής λιτότητας και η
ανάκαμψή τους προβλέπεται ότι θα αργήσει. Στις περιπτώσεις, όμως,
που είχε υιοθετηθεί ένα μοντέλο διαφοροποιημένης χρηματοδότησης,
ισόρροπα κατανεμημένης σε ίδια έσοδα, δωρεές/χορηγίες και
δημόσια επιχορήγηση, οι πολιτισμικοί οργανισμοί ένιωσαν πολύ
λιγότερο τους κραδασμούς της κρίσης, και διατήρησαν εν πολλοίς
αλώβητη τη διαχειριστική αυτονομία και την αναπτυξιακή προοπτική
τους.
Συμπερασματικά, η πρόσφατη κρίση έφερε στο φως τις
αδυναμίες και τις αρετές και των δύο χρηματοδοτικών μοντέλων. Η
δημόσια συζήτηση για τη χρηματοδότηση του πολιτισμού που, όπως
αναφέρθηκε, διεξάχθηκε στις ΗΠΑ, συνεχίστηκε λίγους μήνες μετά και
στην Αγγλία και τη Γαλλία. Η παρακολούθησή της δείχνει ότι οι
στερεότυπες και ιδεοληπτικές αντιπαραθέσεις μεταξύ αμερικανικού
και ευρωπαϊκού μοντέλου έχουν λήξει και ότι υπάρχει μια διάχυτη
αποδοχή της ανάγκης να προβούμε σε μια νηφάλια και ιδεολογικά
απροκατάληπτη αποτίμηση της ιστορικής εμπειρίας αμφοτέρων. Στην
Ελλάδα μια τέτοια συζήτηση δεν έχει ουσιαστικά ακόμη ξεκινήσει και
όλα δείχνουν ότι θα αργήσει. Η αποστροφή της Φεσσά-Εμμανουήλ,
για την κρίση της πρώτης μεταπολιτευτικής εποχής, μοιάζει να έχει
γραφτεί για τη σημερινή κρίση: «Γεγονός είναι ότι για την ώρα την
κρίση αυτή δεν την αντιμετωπίζουμε ούτε την αναλύουμε, απλώς την
αφορίζουμε ή τη διαφημίζουμε. Τα δεδομένα που θα μας επέτρεπαν
μια πλήρη χαρτογράφηση και ανατομία της απουσιάζουν τελείως».
Το μόνο που υπάρχει, καταλήγει, «είναι μερικά σκόρπια τεκμήρια»
(Φεσσά-Εμμανουήλ 1978: 61). Ας προσθέσουμε, λοιπόν, ακόμη ένα, με
την ελπίδα ότι η στιγμή της περισυλλογής και σύνθεσής τους δεν θα
αργήσει.
Βιβλιογραφία
Αδαμοπούλου, Μαίρη (2012, 12 Σεπτέμβρη). Η κρίση φέρνει ψαλίδι
στην κρίση. ΤΑ ΝΕΑ
http://www.tanea.gr/news/culture/article/4751339/?iid=2
Agence France-Presse (AFP) (2013, 8 March). Spain museums adapt to
survive budget cuts. Global Post
http://www.globalpost.com/dispatch/news/afp/130307/spain-
museums-adapt-survive-budget-cuts
American Alliance of Museums (2013). America’s museums reflect slow
economic recovery in 2012.
www.aaam-us.org/docs/research/acme-2013-final.pdf
Art Market Trends (2011 & 2012)
Baily, Martin (2011, 7 Δεκεμβρίου). Λιγότερα ακριβά δάνεια,
συρρικνωμένες εκθέσεις και μειώσεις προσωπικού στα
μεγάλα εθνικά μουσεία. Τα Νέα της Τέχνης
www.artnews.gr/index.php?option=com_content&view=article
&id=
2100:2011-12-07-10-16-24&catid=38:nea&Itemid=399
BBC (2012, 20 April). Italian museum burns artworks in protest at cuts.
http://www.bbc.co.uk/news/entertainment-arts-17754129
Βell, Ford (2012). How are Museums Supported financially in the U.S.?
Embassy of the United States of America
http://photos.state.gov/libraries/amgov/133183/english/P_You
35
 _Asked_How_Are_Museums_Supported_Financially.pdf
Bonet, Lluis & Fabio Donato (2011). Financial crisis and its impact on
the current models on the governance and management of the
cultural sector in Europe. ENCATC Journal of Cultural Man-
agement and Policy 1 (1): 4-11
Brown, Mark (2012, 2 July). Half of museums budget cuts in last year.
The Guardian
http://www.guardian.co.uk/culture/culture-cuts-blog/2012/jul/
02/half-museum-budgets-cut-year
Carvajal, Doreen (2012, 23 December). In need, French Museums turn
to masses, chapeaux in hand. New York Times
http://www.nytimes.com/2012/12/24/arts/design/french-arts-in
stitutions-turn-to-crowdfunding.html?_r=0
Council of Europe & ERICarts (2013) Compendium of Cultural Policies
and Trends in Europe.
http://www.culturalpolicies.net/web/statistics-funding.php?aid
=87&cid=80&lid=en
European Commission (2011). Cultural Statistics. Eurostats
Editor (2012, August). German Lessons. Opera
http://www.exacteditions.com/read/opera/august-2012-31952
/4/2/
English, Sandy (2009, 12 September). Economic crisis devastates mu-
seums across the US.
http://www.wsws.org/en/articles/2009/09/muse-s12.html
Evans, Gina (2012). The impact of cuts on UK museums. A report for the
Museums Association.
http://www.museumsassociation.org/download?id=770702
Hillman-Chartrand, Ηarry και McCaughey, Claire (1989). The arms’
length principle and the arts: an international perspective –
past, present and future. Στο Μ.Cummings και J.D.M. Schuster
(επιμ.) Who’s to pay for the Arts? The International Search for
Models of Support. American Council for the Arts Books
Ηolden, John (2007). Funding Decentralisation in the UK Cultural Sec-
tor: How have we done so far?
http://www.artsandbusinessni.org.uk/documents/2012-05-15-1
1-55-00-40-Funding%20Decentralisation%20in%20the%20UK
%20Cultural%20Sector.pdf
Θερμού Μαρία (2013, 11 Ιουλίου). Αυξάνονται οι επισκέπτες και τα
έσοδα των μουσείων. ΤΟ ΒΗΜΑ
http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=521925
Kαρούτα, Όλγα (2012). Σχόλια για τον προϋπολογισμό του 2012 για
το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού.
[http:www.syn.gr/downloads/proyp2012/karouta_proyp2012.d
oc]
Millner, Caille (2012, 31 May). Cutting Back in Lisbon: Portugal’s Arts
Scene struggles to keep the lights on. Spiegel Online Interna-
tional
http://www.spiegel.de/international/europe/portuguese-artists
-suffer-during-euro-crisis-a-836288.html
Nadeau, Barbie Latza (2012, 19 September). Italy’s culture falling to
ruins amid austerity cuts. The Daily Beast
http://www.thedailybeast.com/articles/2012/09/19/italy-s-cultu
re-falling-to-ruins-amid-austerity-cuts.html
Ravenhill, Mark (2010, 25 July). Let’s cut the arts budget. The Guardian
http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2010/jul/25/arts-fun
ding-cuts-theatre-galleries
Σερ, Μισέλ (2011). Καιρός των κρίσεων. Μτφρ. Λ. Λάκκα. Αθήνα:
Καλέντης
Siegal, Nina (2013α, 29 January). Dutch Arts Scene is under Siege. The
New York Times
http://www.nytimes.com/2013/01/30/arts/30iht-dutch30.html?
pagewanted=all&_r=0
Siegal, Nina (2013β, May). Euro Crisis Hits Museums. Art in America
101:5, 39
http://www.artinamericamagazine.com/features/euro-crisis-hits
-museums/
Wiesand, Andreas (2011, July). The Financial Crisis and its Effects on
Public Arts Funding. Compendium. Cultural Policies and Trends
in Europe
http://www.culturalpolicies.net/web/compendium-topics.php?
aid=174
Woolfe, Zachary (2013, 15 February). Now Onstage in Spain: Austerity.
The New York Times
http://www.nytimes.com/2013/02/17/arts/music/in-spain-auste
rity-takes-to-the-stage.html?_r=0
36
O Antonio Manfredi καίει ένα από τα εκθέματα του Μουσείου