Professional Documents
Culture Documents
Słownik Wyrazów Obych
Słownik Wyrazów Obych
WIELKI
SŁOWNIK
WYRAZÓW OBCYCH
i TRUDNYCH
SPIS TREŚCI
Słowniki, w tym także słowniki wyrazów obcych, tworzy się zazwyczaj po to, żeby objaśnić znaczenia
słów, by można było odnieść te słowa do odpowiedniego fragmentu rzeczywistości, właściwie
skojarzyć je z rzeczami, do których się odnoszą, a potem dobrze się nimi posługiwać, trafnie ich
używać w wypowiedziach ustnych i pisemnych. Współcześnie waga słowa, jego rola w życiu
publicznym jest coraz większa. Każdy z nas jest przecież słuchaczem radia, odbiorcą programów
telewizyjnych, czytelnikiem rozmaitych typów pism. Ze wszystkich tych środków przekazywania
informacji docierają do nas słowa. Niekiedy są to słowa proste, dobrze zrozumiałe, ale bardzo często
są to wyrazy skomplikowane, trudne do zrozumienia. Coraz częściej zdarza się, że przestajemy
rozumieć wypowiedzi polityków, ekonomistów, prawników, ba, nawet "dziennikarzy, gdyż są one
utkane z wyrazów im pewnie dobrze znanych, ale dla nas niejasnych. W większości są to wyrazy
zapożyczone. Czasem chodzi o zapożyczenia dość dawne, ale dotąd używane w pewnych dość
zamkniętych środowiskach (np. naukowym czy technicznym), kiedy indziej o nowe, a nawet
najnowsze, bardzo szybko rozprzestrzeniające się jednak w języku publicznym. W rezultacie mamy
więc taką sytuację, że aby zrozumieć to, co mówią do nas z ekranu telewizyjnego, z głośnika
radiowego, to, co piszą dla nas w prasie, jesteśmy zmuszeni zaglądać do słownika.
Szukanie objaśnień wyrazów trudnych, wśród których znaczną większość stanowią słowa
zapożyczone, stało się więc koniecznością. Dlatego powstał ten słownik. Chcemy pomóc tym
wszystkim, którzy gubią się w gąszczu dealerów, marketingów, suspensów, transz, liposomów, face-
liftingów, joysticków, chatów, haevy metali i graffiti, którzy nie wiedzą, co ]est formowane, a co
formułowane, czy metodyk i metodysta to określenia równoznaczne, czy dochód globalny to dochód
z całego świata, czy prominent jest wyrazem ob-raźliwym itd.
Ale chodzi nam też o coś więcej: mamy nadzieję, że lektura haseł w tym słowniku umożliwi nie tylko
poznanie znaczenia słów, lecz także pozwoli lepiej zrozumieć współczesny świat. Dlatego tak dużą
wagę przywiązujemy do ilustrowania znaczeń poszczególnych wyrazów odpowiednimi zdaniami
przykładowymi i cytatami. Dotąd w słownikach wyrazów obcych cytatów raczej nie było; sądzimy, że
nie był to zwyczaj dobry. Nasz słownik chce być także po trosze leksykonem: zbiorem wiadomości o
tym fragmencie rzeczywistości, do którego się słowo odnosi. Dlatego często po definicji, czyli podaniu
znaczenia wyrazu, przytaczamy zdania, w których zawarte są wiadomości o charakterze
encyklopedycznym. Chcemy pokazać świat poprzez język, świat zaklęty w języku, a nie tylko zbiór
wyrazów, kapiących litera po literze z kolejnych stron książki. Z tego samego powodu wyrazy
odnoszące się do jednego kręgu zjawisk, a zbudowane podobnie, łączyliśmy w jedno duże hasło,
zwane przez językoznawców bardzo obrazowo gniazdem wyrazowym. W takim gnieździe, jak w
prawdziwym, mieści się cała rodzina wyrazów: pozwala to ukazać podobieństwa znaczeniowe między
nimi, ale także różnice, umożliwia też pokazanie, który wyraz od którego pochodzi. W rezultacie więc
nasz słownik jest słownikiem gniazdowym. Czytelnik szukający objaśnienia znaczenia pewnego
wyrazu przy okazji przypomni sobie wyrazy od niego pochodzące i związane z nim znaczeniem.
VII
Mamy też inne ambicje: pragniemy wskazać na te wyrazy i ich znaczenia, które są modne,
nadużywane, czyli używane bez istotnej potrzeby, na przykład tylko po to, żeby się popisać (spójrzmy
choćby na hasło market). Chcemy też ostrzec, że pewne słowa wcale nie znaczą tego, co się
powszechnie sądzi (przeczytajmy np. hasła resentymenty albo dieta). Chcemy więc przy okazji
poznawania znaczeń wyrazów trudnych podpowiadać, jak ich poprawnie używać, a jakich użyć się
wystrzegać. Ponadto w przykładach podajemy zdania z właściwymi formami odmiany objaśnianych
słów i ich właściwymi połączeniami składniowymi.
Przykłady czerpaliśmy z różnych źródeł, głównie publicystycznych i naukowych, zostały one jednak
przystosowane do potrzeb tego słownika tak, by wyraziście ilustrować znaczenie i formy
objaśnianego wyrazu. Ponadto dość dużo przykładów, zwłaszcza przy dawniejszych znaczeniach
wyrazów, pochodzi z literatury: "Trylogii" Henryka Sienkiewicza, utworów Adama Mickiewicza
(zwykle z "Pana Tadeusza"), "Lalki" Bolesława Prusa i z utworów innych twórców. Przy objaśnianiu
haseł mitologicznych cytowaliśmy często "Mitologię" Jana Parandowskiego, a trudne hasła
filozoficzne opatrywaliśmy przejrzystymi cytatami z prac Władysława Tatarkiewicza. Jeżeli jakiś
przykład jest dosłownym cytatem, umieszczamy po nim w nawiasie nazwisko autora.
Nieco szerzej niż w innych słownikach potraktowane są niektóre objaśnienia dotyczące pochodzenia
wyrazu, czyli wiadomości etymologiczne. Tam, gdzie się to nam wydawało ciekawe, informowaliśmy
nie tylko o tym, z jakiego języka przyjęliśmy dane słowo, ale także o tym, skąd się ono w tym języku
wzięło, czy z jego przejęciem do polszczyzny wiążą się jakieś zmiany znaczeniowe itp. Niekiedy
podana jest nawet jakaś ciekawostka związana z używaniem danego wyrazu w polszczyźnie czy w
innym języku, a także pewne informacje o rzeczy, osobie czy sytuacji, do których to słowo się odnosi.
Słownik nasz ma być poradnikiem dla tych wszystkich osób, które chcą lepiej funkcjonować we
współczesnym świecie - z większym zrozumieniem słuchać tego i czytać to, co napływa z telewizji,
radia i prasy. Jest to słownik dla wszystkich tych, którzy pragną dobrze rozumieć wyrazy trudne,
wiedzieć, jak ich używać i chcą się o nich co nieco dowiedzieć. Jest to więc pomoc dla tych wszystkich
osób, które pragną się świadomie posługiwać współczesną polszczyzną.
VIII
Wielu Polakom wyrazy zapożyczone z innych języków sprawiają rozmaite trudności. Dlaczego tak się
dzieje? Czy przyczyną jest niechęć do wszystkiego, co obce? Tak chyba powiedzieć nie można.
Przyczyny kłopotów z wyrazami zapożyczonymi niegdyś, a zwłaszcza zapożyczanymi dziś do
polszczyzny, są bardziej szczegółowe i możliwe do wskazania. Mają one naturę językową - w szerokim
tego słowa rozumieniu, a nie "narodową". Przyjrzyjmy się więc im nieco bliżej.
l. Duża grupa wyrazów zapożyczonych - zwłaszcza tych, które weszły do polszczyzny stosunkowo
niedawno (choć nie tylko ich) - zachowuje pisownię oryginalną, czyli taką, jaką te słowa mają w
języku, z którego pochodzą. Ta pisownia odbiega czasem dość znacznie od sposobów zapisu, który
występuje w naszym języku. Są więc takie słowa zapożyczone, w których pisze się na przykład obok
siebie dwie jednakowe litery samogłoskowe (weekend, tweed, fastfood) lub spółgłoskowe
{cap]mccino, cellulitis, immobili-ser), a także połączenia różnych liter {dealer, holding, lycra, tipsy )
bardzo rzadko zjawiające się w pisowni wyrazów polskich. Niekiedy wraz z zapożyczonym wyrazem
przenosimy do polszczyzny obce znaki literowe, na przykład litery samogłoskowe z kropeczkami
(milsli) czy z kreseczkami nad nimi (a propos), do czego może się dołączyć obcy sposób zapisywania
(charge d 'affaires, vis-d-vis). Taka pisownia wzmaga wrażenie obcości wyrazu, zwłaszcza że bardzo
często towarzyszy jej wymowa inna niż zapis.
2.1 to jest kwestia następna, chyba ważniejsza: w licznych wyrazach zapożyczonych wymowa
znacznie odbiega od pisowni. Jest to dla Polaka kłopot nie lada. Z jednej strony spodziewa się
bowiem, że nie należy czytać tych słów "literowo", czyli tak, jak sieje pisze, z drugiej nie bardzo wie,
jak je odczytać właściwie. Czasem zresztą rezygnuje z poszukiwania tej obcej wymowy i mówi wyrazy
zapożyczone z polska. Niekiedy to się nawet powszechnie przyjmuje: większość z nas mówi rugby, a
nie ragby, niemal wszyscy puzle, a mepazi. Nie wiadomo, czy taki sam los nie spotka słowa pub, które
bywa wymawiane, zwłaszcza przez osoby starsze, tak jak sieje pisze, czyli z głoską u, a nie a. Jednakże
w innych wypadkach domyślamy się, że nie można wyrazu obcego odczytać "literka po literce". Ale
poprawna wymowa takich wyrazów wymaga znajomości zasad ich odczytywania w języku, z którego
pochodzą. Trzeba więc przynajmniej trochę się orientować w języku angielskim, by wiedzieć, że napis
shop czyta się szop, a dealer to w wymowie: di-ler. Atakują nas reklamy cheesburgerów
ifishburgerów, rajstop z lycrą i eyelinerów z nierozmazującym się tuszem. A każdy przyzna, że różnica
między napisem cheesburger, eyeliner a wymową czizburger, ajlajner jest dla Polaka bardzo duża.
Dlatego więc takie wyrazy są postrzegane jako trudne. Zauważmy, że trudność tego typu dotyczy nie
tylko wyrazów zapożyczonych z angielskiego. Trzeba się orientować co nieco w wymowie włoskiej,
żeby słowo zapisane jako pizza odczytać: pieca, cappuccino - kapuczino, a lasagne - laza-ńje. Niekiedy
tej wiedzy mamy za mało i odczytujemy nazwę wina włoskiego chianti ]&ko "czianti", a nazwę serii
zabawek niemowlęcych c/nccojako " cziko ", choć powinniśmy mówić kjanti i kiko. Nazwę składnika
środka kosmetycznego jojoba niektóre panie odczytują właśnie tak, z głoską; inne robią to z
francuska, mówiąc żożoba, choć chyba właściwsze jest wymawianie jej z hiszpańska, czyli chochoba.
A przecież Polak, używający wyrazów, występujących już w języku polskim (choć z pochodzenia
obcych), nie ma obowiązku znać zasad wymowy, panujących w kilku językach obcych. Dlatego w
przeszłości dużą większość wyrazów zapożyczonych spolszczano pod względem wymowy i zapisu, i
dziś nie uchodzą one za wyrazy trudne. Czasem trudno się w nich nawet dopatrzyć obcości: kto wie,
że pieniądz to staroniemiecki pfenning, bulka to łacińska bulla, a czekolada to włoska cioccolata.
Można się więc spodziewać, że wiele słów zapożyczanych współcześnie także zmieni swą formę
ortograficzną i sposób wymowy, i dla naszych potomków nie będą to wyrazy trudne, które trzeba by
umieszczać w odpowiednim słowniku. Zresztą już dziś piszemy komputer, dżinsy, możemy też pisać
dżez, lancz, dżojstik i wymawiamy te słowa według zasad obowiązujących w polszczyźnie (np.
komputer, a nie: kompjuter).
3. Jak wiadomo, wyrazy polskie się odmieniają, na przykład rzeczowniki odmieniają się przez
przypadki i liczby. Niektóre zapożyczone rzeczowniki są trudne dlatego, że niełatwo znaleźć dla nich
wzorzec, według którego należałoby je odmieniać. Od ponad dwustu lat kłopotliwy jest np. wyraz
kakao, którego nie
ix
powinno się odmieniać, choć "aż kusi", żeby mówić tego kakaa, temu kaau, tym kakaem, o tym
kakale (!). Nasi przodkowie ustalili przed wiekami, że wyrazy z pochodzenia łacińskie, zakończone na -
urn nie będą się odmieniać w liczbie pojedynczej (do tego muzeum, temu muzeum, tym muzeum, o
tym muzeum), ale będą odmieniane w liczbie mnogiej. W tej odmianie pomija się zakończenie -urn, w
mianowniku daje się końcówkę -a (jak w łacinie!), a potem dodaje końcówki takie, jakie
występująprzy rzeczownikach rodzaju męskiego: tych muzeów, tym muzeom, tymi muzeami, o tych
muzeach. Przy słowach rzadziej używanych może dochodzić do pomyłek; zdarzało się, że wyraz
plenum odmieniano: te "plenumy", tych "plenumów" itd.
Kłopoty z odmianą wyrazów zapożyczonych dotyczą także słów najnowszych. Bardzo często jest
używany rzeczownik logo, który ze względu na nietypową budowę jak na razie się nie odmienia
(zapożyczony dawniej, a zakończony podobnie wyraz embargo się odmienia, ale jest on
trzysylabowy): tego logo, temu logo, tym logo, o tym logo, te logo, tych logo itp. Nieodmienne jest
słowo graffiti, a w dodatku nawet nie bardzo wiadomo, czy jest to graffiti (w liczbie pojedynczej), czy
może te graffiti (czyli tylko w liczbie mnogiej). Nie powinno się odmieniać wyrazu show, choć słyszy
się: tego showu, tym showem. Kłopotliwe ze względu na nietypową budowę, która uniemożliwia
odmienianie, są też niektóre zapożyczone przymiotniki, choćby khaki, mini, porno, toples, wideo (np.
w bluzie khaki, w spódniczce mini, o piśmie porno, w stroju toples, na kasecie wideo). Zdarza się i tak,
że-niezgodnie z polską trądy ej ą-w zapożyczonej nazwie dwuwyrazowej odmienia się tylko drugi
wyraz: Idę dofitness ciubu. Jem hotdoga. Nie lubię porno shopów. Wahanie, czy takie "półodmienne"
potraktowanie tych połączeń jest poprawne, czy też nie, także przyczynia się do tego, że określenia
tego typu uchodzą za trudne ze względu na odmianę.
4. Niektóre wyrazy zapożyczone bywają także uznawane za trudne dlatego, że nie tworzy się od nich
nowych słów, na przykład przymiotników czy czasowników od rzeczowników. Nie mówimy np. "
rajstopy lycrowe" (choć mówimy nylonowe), "zabawa j oggingowa", "znak logowy". Nie mamy
czasowników "joggingować", "karaokować", "peelingować". Być może niektóre z tych wyrazów
pojawią się w przyszłości w naszym języku, ale powstanie innych uniemożliwiają zasady słowotwórcze
polszczyzny. W każdym razie konieczność poszukiwania sposobu, jak wyrazić treść, której nie można
ująć jednym słowem (mówimy więc: rajstopy z lycry, uprawiać jogging, wykonywać pilling itp.),
niewątpliwie powoduje to, że pewne wyrazy obce uchodzą za trudne.
5. Jednakże najistotniejszą przyczyną uznawania wyrazów obcych za trudne jest ich znaczenie, a
ściślej rzecz ujmując to, że znaczenia tego nie można wywieźć z budowy takiego słowa. Wyrazy
rodzime to albo słowa powszechnie znane i używane w czasie rozmów na tematy codzienne (takich
słów mamy kilka tysięcy, np. chleb, dzień, chodzić, pisać, piękny, mądry, już, jutro, ani, przez), albo
takie słowa, których znaczenie da zrozumieć przez powiązanie z innymi wyrazami. Tego, co znaczy
przymiotnik dwustronny, możemy się domyślać z jego budowy, z występujących w nim cząstek dwu- i
-stronny: dwustronny to "mający jakiś związek z dwiema stronami'. Zapożyczony wyraz bilateralny
nie budzi żadnych słownych skojarzeń u kogoś, kto nie zna łaciny czy angielskiego. Rzeczownik
koincydencja większości Polaków z niczym się nie łączy, jest zbitką (w dodatku długą i trudną do
wymówienia!) dźwięków, której znaczenia trzeba się dopiero wyuczyć. Słowo zbieżność kieruje naszą
uwagę ku innym wyrazom polskim: zbieżny, zbiegać się. Możemy więc się domyślić, że zbieżność to
'to, że coś się zbiega, czyli łączy ze sobą'. Układanka to 'coś co powstało w wyniku układania',
natomiast tego, co znaczy słowo puzzle, nie możemy się w żaden sposób ustalić z jego budowy.
Słowem: wyrazy zapożyczone są dla znacznej większości Polaków grupami dźwięków (w języku
mówionym) lub liter (w języku pisanym) następujących po sobie i wspólnie coś znaczących, ale tego,
co one znaczą, trzeba się specjalnie uczyć, za każdym razem dopasowując do nich odpowiedni sens.
Oczywiście osoby znające języki obce, a zwłaszcza te, które znają łacinę lub grekę starożytną, łatwiej
poruszają się w gąszczu słów, nawet tych nowo zapożyczonych, gdyż większość z nich ma korzenie
łacińskie lub greckie. Widząc wyraz rozpoczynający się od maksi-, maksy-, osoba taka skojarzy go z
łacińskim maximum ('największe'), a oglądając reklamy z wyrazami na hiper-, będzie wiedziała, że
chodzi o coś, co ma związek z nadwyżką, nadmiarem, zbyt dużym rozmiarem (takie znaczenie ma
bowiem ta cząstka w grece). Ten, kto zna angielski, domyśli się, że brushing ma coś wspólnego z
czyszczeniem, szczotkowaniem,
Co więcej: czasami wyrazy takie, jeśli się już z czymś kojarzą, mogą się kojarzyć niezbyt fortunnie, na
przykład ze względu na swoje brzmienie. Wielu Polaków jest przeświadczonych o tym, że wyraz
oportu-nista znaczy 'ten, który stawia opór', łączy więc to słowo z wyrazem opór (bo brzmią tak
podobnie...). Tymczasem oportunista (z łaciny: opportunus 'przychylny, korzystny, wygodny') to
człowiek, który rezygnuje ze stałych zasad lub przekonań dla osiągnięcia doraźnych korzyści; ktoś, kto
wybiera zawsze to, co jest dla niego korzystne w danej sytuacji. Nazwa karawaning może przywodzić
na myśl kondukt pogrzebowy przez skojarzenie z wyrazem karawan 'wóz pogrzebowy'; tymczasem
jest to rodzaj turystyki w specjalnym typie pojazdu samochodowego. W skrajnych wypadkach może
dochodzić do skojarzeń wręcz absurdalnych, np. leasingu z lizaniem, kruszonu z kruszeniem czy
dressingu z dresami.
Wśród wyrazów zapożyczonych zdarzają się słowa brzmiące i zapisywane podobnie. One także
przyczyniają się do ugruntowania opinii o tym, że wyrazy obce są trudne. Często myli się więc na
przykład czasowniki adaptować i adoptować, formować i formułować, rzeczowniki klimatyzacja i
aklimatyzacja, status i statut, parlamentarzysta i parlamentariusz, przymiotniki efektowny i
efektywny. Czasem jednemu z wyrazów obcych przypisuje się znaczenie innego, podobnego. Wielu
dziennikarzy sądzi na przykład, że konsu-meryzm to 'przywiązywanie zbytniej wagi do zdobywania i
posiadania dóbr materialnych', tymczasem takie znaczenie przysługuje wyrazowi konsumpcjonizm. A
konsumeryzm to 'społeczny ruch obrony praw klientów'. Z drugiej strony zdarza się, że dwa wyrazy
obce brzmiące podobnie mają właściwie to samo znaczenie. Tak jest ze słowami komercyjny i
komercjalny, które znaczą: 'obliczony na zysk, oparty na zasadach handlowych'.
Spora część wyrazów zapożyczonych to słowa, których używa się wtedy, gdy pisze się lub rozmawia
na tematy specjalistyczne: techniczne, ekonomiczne, społeczne, albo wtedy, gdy rzecz dotyczy mody,
sportu, muzyki młodzieżowej itd. To również nie sprzyja dobremu rozumieniu takich słów. Kiedy
ekonomista pisze o trzeciejtranszy przedsiębiorstw przeznaczonych do prywatyzacji, wydaje mu się
zapewne, że wszyscy powinni rozumieć, o co mu chodzi, gdyż wyraz transza]est w jego środowisku
często używany i tam całkowicie zrozumiały. Tymczasem poza ekonomistami wyrazu tego do
niedawna nikt nie używał, i mało kto wie, co on znaczy. Dlatego wtedy, kiedy zwraca się do
nieekonomistów, należy użyć określeń grupa, partia, część, bardzo bliskich znaczeniowo
niezrozumiałemu zapożyczeniu (tym razem z języka francuskiego) transza. Filmowcy czy aktorzy
doskonale rozumieją, co znaczy słowo casting, i używają go w rozmowach między sobą; kiedy jednak
pisze się artykuł do popularnego tygodnika, lepiej posłużyć się wyrazami obsada albo obsadzanie ról.
Politycy, a jeszcze częściej dziennikarze, komentujący wydarzenia polityczne, posługują się wyrazem
koabitacja, całkowicie niezrozumiałym poza tym środowiskiem, zapożyczonym kilka lat temu z języka
francuskiego. Szacunek dla słuchaczy, widzów czy czytelników nakazuje w takim wypadku posłużyć
się raczej opisem - określeniem: współrządzenie polityków z różnych obozów politycznych - niż
modnym wyrazem obcym. Nieprzestrzeganie takich zasad prowadzi do tego, że wielu Polaków
odbiera wyrazy obce nie tylko jako trudne, ale także jako snobistyczne, takie, którymi posługują się
ludzie zarozumiali, po to, żeby pokazać, że są światowcami, osobami znającymi języki obce, a w
gruncie rzeczy po to, żeby się popisywać lub przechwalać. I choć w większości wypadków nie jest to
prawdą, to jednak należy się liczyć z takimi sądami i opiniami; to przez nie sporo wyrazów obcych jest
źle przyjmowanych przez Polaków.
XI
W ciągu ostatnich kilkunastu lat zapożyczyliśmy do polszczyzny ogólnej kilkaset nowych wyrazów.
Przyczyny tego są powszechnie znane. Nastąpiły i ciągle trwają zmiany w rzeczywistości, co powoduje
konieczność nazywania nowych zjawisk, rzeczy, nowych zawodów itd. Rozwój kontaktów z zagranicą,
przepływ ludzi, informacji i terminologii, a także zafascynowanie Zachodem, zwłaszcza Stanami
Zjednoczonymi, przenoszenie zwyczajów i zachowań anglosaskich - wszystko to powoduje
zwiększenie liczby wyrazów zapożyczonych, przede wszystkim anglicyzmów (choć zdarzają się
współcześnie także zapożyczenia z francuskiego, niemieckiego, włoskiego, a nawet szwedzkiego), w
naszym języku. Są to słowa bardzo często pojawiające się w gazetach, w radiu, telewizji. Są też
obecne w wystąpieniach polityków, naukowców, a także w reklamach. Sprawiają wrażenie
wszechobecnych w tekstach wygłaszanych publicznie i pisanych dla wielu czytelników. Odnoszą się
do wielu dziedzin życia, od tych najbardziej powszednich, do dość wyspecjalizowanych. Przykładowo
można tu wymienić zapożyczenia z zakresu:
- żywienia: cappuccino, cheeseburger, chipsy, cornflakes, fastfood, fishburger, hamburger, hot dog,
lasagne, lunch, muesli, pizza, snack bar; brunch, catering, dip, dressing;
- dbałości o zdrowie i urodę: aerobik, balejaż, brushing, callanetics, cellulitis, ceramidy, covermark,
eyeliner.fit, fitness ciub, hipoalergiczny, hydrożel, jogging, jojoba, layering, lifting, liposomy, lipożel,
lotion, make-up, ma-krobiotyka, niosomy, pampers, peeling, rewitalizować, scrub, stretching,
tanoreksja, tipsy;
- odzieży, mody: body, legginsy, lycra, napa, patchwork, rollery, toples, T-shirt;
- zachowania, zwyczajów, kultury, zabawy, sportu, muzyki: naturyzm; peep show, porno, porno shop,
sex shop;
aborcja, survival, rokiet; asertywnosć, syndrom, suspens, top; karawaning, haloween, show, show
business, sit-com, graffiti, poster, puzzle; aszet, harlekin; bond, casting, come back, remake, replay,
telenowela, thriller, talk show; snowboard, windsurfing; evergreen, fan, heavy metal, karaoke,
support;
- ekonomii: bankomat, barter, billing, clearing, dumping, dyskont, dywersyfikacja, ecu, euro,
hipermarket, holding, joint-yenture, konsulting, leasing, logo, market, marketing, monitoring,
promocja, recykling, supermarket, transza.
Niektóre najnowsze zapożyczenia są słowami przeniesionymi bez żadnych zmian z języków obcych
(np. baby-sitter, joint-venture, show). Nie są one liczne, ale - co naturalne - to przede wszystkim one
zwracają uwagę Polaków. Wiele zapożyczeń zachowuje do dziś pisownię oryginalną (np. briefing,
callanetics, lasagne, support, joystick), różniącą się, czasem dość znacznie, od wymowy spodziewanej
w polszczyźnie.
Od wielu najnowszych zapożyczeń tworzy się już w polszczyźnie nowe wyrazy, rvp.faks:faksować,fa-
ksowy; promocja: promocyjny, promować; monitoring: monitorować, monitorowanie; pampers:
pampersik.
Dla współczesnej polszczyzny bardzo charakterystyczne jest używanie wyrazów złożonych o pierwszej
cząstce obcej. Początkowo do polszczyzny takie wyrazy przenikały jako zapożyczenia np. agrobiz-nes,
autoalarm, bioenergia, ekosystem, eurobank, pornoshop, specgrupa, superatrakcja, telebim itd.,
dzisiaj na ich wzór powstają całe ciągi wyrazów tak zbudowanych, o pierwszym członie obcym,
drugim zaś polskim albo obcym od dawna przyswojonym. Prasa, radio i telewizja upowszechniły na
przykład rze-
XII
W ostatnich kilkunastu latach pojawiło się w polszczyźnie sporo zapożyczeń ukrytych: takich, w
których pożyczone jest tylko nowe znaczenie, dodane do starego wyrazu. Są to tak zwane
zapożyczenia znaczeniowe. To zjawisko również odnotowujemy w poszczególnych hasłach naszego
słownika. Najczęstsze z tych wyrazów o nowych znaczeniach to:
- aplikacja (ang. application) 'podanie, prośba' (Wystarczy tylko podpisać tę aplikację, że chcemy
korzystać ze zniżki);
- artykułować (ang. articulate) 'uzewnętrzniać, wyrażać' (Politycy wyartykułowali już swoje poglądy);
- definiować (ang. define) 'określać' (Proszę mnie słuchać, kiedy definiuję wasze obowiązki);
- dieta (ang. diet) 'sposób odżywiania' (Dieta przeciętnego Polaka jest uboga w ryby);
- elektorat (ang. electorate) 'wyborcy' (Jak zachowa się elektorat w najbliższych wyborach?};
- film (ang. film) 'cienka warstwa kosmetyku, błonka, która pozostaje na skórze, po zastosowaniu
określonego kosmetyku' (Preparat doskonale się wchłania, nie pozostawiając tłustego filmu);
- filozofia (ang. philosophy) 'sposób postępowania, metoda działania, koncepcja' (Filozofia rządzenia);
- generacja (ang. generation) 'typ, rodzaj' (Nowa generacja proszków do prania; Żyletki nowej
generacji);
- klinika (ang. clinic) 'prywatna lecznica' (Nowoczesna klinika stomatologiczna doktora Nowaka);
- kondycja (ang. conditon, fr. condition) 'stan, położenie' (Kondycja większości towarzystw
powierniczych jest odzwierciedleniem sytuacji na giełdzie);
- kreatywny (ang. creative, fr.creatij) 'twórczy' (Chcę, by ludzie mnie postrzegali jako silnego i
kreatywnego szefa);
- lider (ang. leader) 'przedsiębiorstwo, instytucja przodujące w jakiejś dziedzinie' (Światowy lider w
produkcji proszku doprania);
- linia(ang. linę) 'zestaw tworzący zharmonizowaną całość, jednolita grupa' (Nowa linia kosmetyków
firmy,, Body"};
- nostalgia (ang. nostalgia, fr. nostalgie) 'tęsknota za tym, co minęło '(Nostalgia za bezpieczeństwem
socjalnym w epoce komunizmu);
***
Coraz częściej rodzi się pytanie o to, czy duża liczba współczesnych zapożyczeń nie zagraża naszemu
językowi, czy nie spowoduje przekształcenia się polszczyzny, zwłaszcza tej używanej publicznie, w
jakiś język mieszany, "anglopolski" lub "europolski". Niepokojące jest zwłaszcza to, że nowe
zapożyczenia są bardzo szybko upowszechniane przez telewizję, radio i prasę, oswaja się z nimi nie
tylko ten, kto zna języki obce, ale właściwie każdy Polak. Dlatego istotne jest to, byśmy świadomie
posługiwali się wyrazami zapożyczonymi, byśmy wiedzieli, co one znaczą i kiedy można ich używać, a
kiedy nie jest to wskazane. Świadome używanie języka pozwoli rozsądnie korzystać z zapożyczeń,
przyjąć do polszczyzny to, co konieczne, odrzucić zaś to, co zbędne. Takjakjuż kilka razy bywało w
historii naszego języka. Można mieć nadzieję, że tak, jak polszczyzna nie uległa w przeszłości łacinie
ani francuszczyźnie, choć ich wpływy były bardzo duże, tak samo teraz nie podda się językowi
angielskiemu.
XIII
Budowę artykułu hasłowego najlepiej objaśnić na przykładzie kilku haseł z odnośnikami. Oto one:
d>
EGZYSTENCJA l. 'byt, istnienie czegoś lub życie kogoś, zwłaszcza biedne albo ciche i spokojne':
Zatrucie środowiska naturalnego zagroziło egzystencji wielu gatunków roślin. Druga siostra nie wyszła
za mąż i wiodła cichą egzystencję u boku matki. () Minimum egzystencji w ekonomii 'minimum
środków potrzebnych do życia':
na granicy minimum egzystencji. 2. w filozofii 'byt, to, że coś istnieje, przeciwieństwo istoty czegoś,
czyli esencji': Wiele własności rzeczy wynika z ich istoty, która przesądza, że muszą być takie a nie
inne; ogólna ich istota stanowi o ich konkretnym istnieniu lub, mówiąc z łacińska, ich esencja stanowi
o ich egzystencji. (Tatarkiewicz) Zwężając wraz z Kierkegaardem znaczenie wyrazu "egzystencja",
egzystencj aliści nazwali tak specjalnie egzystencję ludzką. (Tatarkiewicz)
FAKSYMILE albo FACSIMILE (czytaj: faksymile) 'dokładna reprodukcja, kopia dokumentu, rękopisu,
rysunku':
EPILEPSJA inaczej: PADACZKA 'choroba mózgu, która wywołuje u człowieka nagłe ataki
niekontrolowanych drgawek, utratę przytomności, występowanie piany na ustach i szczękościsk': W
przypadku ataku epilepsji choremu należy zapewnić wygodne ułożenie, z daleka od twardych
przedmiotów, i włożyć do ust łyżeczkę lub ołówek owinięte chustką, by zapobiec odgryzieniu języka.
EPILEPTYK 'osoba cierpiąca na epilepsję': Wśród epileptyków było wielu ludzi sławnych i genialnych,
np. Juliusz Cezar, dlatego też sama epilepsja jest bywa nazywana "wielką chorobą".
p.-fac. epilepsja
XIV
(J) Główny wyraz gniazda znajduje się na jego początku, podany jest wersalikami, czyli dużymi
literami, pogrubionym drukiem i wysunięty względem linii dalszego tekstu. W Słowniku alfabetycznie
ułożone są tylko główne słowa gniazd, a nie wszystkie słowa. W tych przypadkach, w których tego
typu układ mógłby powodować trudności w znalezieniu wyjaśnienia - zastosowano odsyłacze, np.
EKSPONOWAĆ zob. pod hasłem EKSPOZYCJA.
@ Pozostałe słowa należące do gniazda podane są po słowie głównym wersalikami. Zazwyczaj są one
ułożone w porządku: rzeczownik, czasownik, przymiotnik, inne rzeczowniki, należące do gniazda.
(3) Warianty hasła. Różne warianty zapisu objaśnianego słowa, z reguły jego pisownię obcą i pisownię
spolszczoną, podaje się po słowie albo. Oczywiście warianty podawane są tylko wówczas, gdy obie
postacie zapisu są dopuszczane przez słowniki poprawnościowe współczesnego języka polskiego.
(4) Polskie odpowiedniki obcych słów. Wiele słów obcych ma w naszym języku swoje rodzime, polskie
z pochodzenia odpowiedniki. Są one podawane po słowie inaczej. Jeżeli dwa zapożyczone z obcych
języków słowa mają to samo znaczenie, przy jednym z nich znajduje się objaśnienie, zaś przy drugim
odesłanie do tego pierwszego. Tak jest np. ze słowami: astrobiologia i kosmobiologia. Pod hasłem
KOSMOBIOLOGIA znajduje się wyjaśnienie 'to samo, co astrobiologia' (oraz etymologia), zaś pod
hasłem ASTROBIOLOGIA informacja: inaczej: KOSMOBIOLOGIA - oraz definicja pojęcia i przykłady.
(5) Wymowa. Wymowa jest podawana wówczas, gdy może budzić jakiekolwiek wątpliwości. Przy jej
zapisie używa się zwykłego polskiego alfabetu, wzbogaconego tylko jedną specjalną głoską-
mianowicie "a", oznaczającą nosowe a, takie jak np. w wyrazach: trans, tramwaj. Akcentowana sylaba
jest podana pogrubionym drukiem.
(6) Kwalifikatory podawane są pochylonym drukiem po słowie albo znaczeniu, które jest objaśniane.
Informują one o tym, z jaką dziedziną nauki albo z jaką odmianą języka jest związane to słowo albo
znaczenie, np. w filozofii, w logice, przestarz.,przen.
@ Definicje znaczeń. Jeżeli objaśniane słowo ma więcej niż jedno znaczenie, definicje jego znaczeń są
podane są pod kolejnymi numerami. Przy wyróżnianiu znaczeń kierowano się zasadą ekonomii, nie
wydzielano ich więcej niż jest to niezbędne. Niekiedy definicja znaczenia jest podzielona średnikiem,
a poszczególne jej części ukazują dwa trwale ze sobą związane aspekty jakiegoś znaczenia, np.
MAGISTER 'tytuł, który się otrzymuje po ukończeniu wyższych studiów magisterskich, napisaniu pracy
magisterskiej i zdaniu końcowego egzaminu magisterskiego; także: osoba mająca ten tytuł'.
(r) Ustabilizowane połączenia słów. Po znaku O są podawane i objaśniane ustalone połączenia wyrazu
hasłowego z innymi słowami. Są to najczęściej nie tyle zwykłe frazeologizmy (zazwyczaj
zadomowione w naszym języku i łatwo zrozumiałe), co raczej wielowyrazowe terminy z różnych
dziedzin nauki.
(9) Cytaty. Po definicji znaczenia z reguły podawane są przykłady użycia objaśnianego słowa lub
cytaty z tym słowem. Cytaty zostały wybrane ze współczesnej prasy i literatury, zwłaszcza z książek
popularnonaukowych. Po tych cytatach, które podane są w dosłownym brzmieniu, bez korekt i
skrótów, umieszczone jest nazwisko autora. Do najczęściej cytowanych w słowniku dzieł należą:
"Historia filozofii" Władysława Tatarkiewicza, "Mitologia" Jana Parandowskiego, "Od czystej formy do
literatury faktu" Artura Hutnikiewicza, "Trylogia" Henryka Sienkiewicza i "Pan Tadeusz" Adama
Mickiewicza.
(10) Uwagi. W wielu hasłach można znaleźć uwagi dotyczące objaśnianych słów. Najczęściej są to
uwagi poprawnościowe, np. informacje, że słowo bywa w prasie używane w niewłaściwym znaczeniu
lub jest nadużywane i wypiera inne, precyzyjniejsze określenia. Uwagi oznaczane są podwójną kreską
z lewej strony.
XV
@ Skróty są w niniejszym Słowniku stosowane rzadziej niż w innych dziełach tego typu. W skrócie
podane są tylko te wskazówki i informacje, które w hasłach szczególnie często się powtarzają, np.
dotyczące odmiany języka: pot. -słowo lub znaczenie potoczne, przen. - znaczenie przenośne. W
skrócie podane są też informacje w etymologii - z jakiego języka zostało dane słowo zapożyczone, np.
ang. - angielski, łac. - łacina. Stosowane w Słowniku skróty są wymienione i objaśnione w następnym,
ostatnim już punkcie wstępu.
XVI
ang. angielski
ar. arabski
czes. czeski
fr. francuski
gr. grecki
hebr. hebrajski
hind. hinduski
hiszp. hiszpański
hol. holenderski
iron. ironicznie
jap. japoński
książk. książkowe
tac. łaciński
n. -łac. nowołaciński
oficj. oficjalnie
pers. perski
p.-łac. późnołaciński
pot. potocznie
port. portugalski
przen. przenośnie
przestarz. przestarzałe
reg. regionalne
roś. rosyjski
rum. rumuński
rząd. rzadkie
sanskr. sanskryt
śród. środowiskowe
tur. turecki
ukr. ukraiński
węg. węgierski
wl. włoski
zob. zobacz
żart. żartobliwie
Kwalifikatory wskazujące dziedzinę, z którąjest związane definiowane słowo lub pewne jego
znaczenie, są podawane w pełnym brzmieniu, a nie w skrócie, np. w ekonomii, w finansach, w fizyce.
Także nazwy języków, z których w polszczyźnie zapożyczono bardzo niewiele stów, są podawane w
pełnym brzmieniu, np. z języka polinezyjskiego, z języków zachodnioafrykańskich, z języka
malarskiego. Oba rozwiązania przyjęte zostały ze względu na to, że pełna nazwa przekazuje odbiorcy
pełniejszą i dokładniejszą informację o dziedzinie, z którą słowo jest związane oraz o jego etymologii,
zwłaszcza wówczas, gdy jest to etymologia (w naszym kraju) egzotyczna. Nazwy rzadkich w naszym
kręgu kulturowym języków są podawane w pełnym brzmieniu także dlatego, że skrót de facto niczego
tu nie skraca, natomiast zmusza czytelnika do poszukiwań i utrudnia przez to lekturę.
XVII
A skrót słowa: amper (zob.) a skrót słowa: ar (zob.)
fr.a
A- przedrostek oznaczający brak czegoś albo nieodnosze-nie się do czegoś, obojętność wobec czegoś
(znaczący w przybliżeniu to, co polski przedrostek nie-), łączący się z przymiotnikami i (rzadziej) z
rzeczownikami, np. anormalny, apolityczny, aspołeczny, ahistoryzm odgr. a 'nie'
ABDYKACJA 'zrzeczenie się przez cesarza, króla lub księcia swej władzy, ustąpienie z tronu': Abdykacja
Stanisława Leszczyńskiego w 1736 r. miała tylko formalny charakter, w tym czasie rządził już w Polsce
popierany przez Rosję August III.
ABDYKOWAĆ 'o władcy: ustąpić z tronu': Jan Kazimierz abdykował w 1668 r., po niepowodzeniach w
polityce wewnętrznej.
lać. abdicatio
ABNEGACJA 'zaniedbywanie się, niezwracanie uwagi na swój wygląd, a także niedbanie o własne
wygody': Denerwuje mnie jego abnegacja, to wieczne chodzenie w trampkach i starej flanelowej
koszuli.
ABNEGAT 'ten, kto praktykuje abnegację, niechluj z przekonania': Śpi na gołych sprężynach, je tylko
konserwy - prawdziwy abnegat.
ABOLICYJNY w prawie 'związany z abolicją': Odrzucono projekt ustawy abolicyjnej dla szpiegów
działających na terenie Polski.
ABOLICJONIZM l. 'ruch społeczny dążący do zniesienia jakichś praw' 2. 'ruch społeczny w XVIII i XIX
wieku w Stanach Zjednoczonych i Europie domagający się zniesienia niewolnictwa': Sukcesem
abolicjonizmu w USA było uchwalenie w 1865 r. poprawki do konstytucji, która znosiła niewolnictwo
na terenie całego kraju.
ABONAMENT 'opłacone z góry prawo do otrzymywania czegoś lub do korzystania z czegoś': Opłacił
na poczcie
ABORCJA
ABSOLUTYZACJA
Rachunki abonenckie. Q Centrala abonencka 'mała centrala telefoniczna, do której podłączone są np.
telefony w jakiejś instytucji, osiedlu': Do centrali abonenckiej podłącza się kolejne telefony
niezależnie od dużej centrali telekomunikacyjnej, oczywiście pod warunkiem, że są jeszcze wolne
numery.
niem. Abonnement
ABORCJA 'sztuczne poronienie, sztuczne przerwanie ciąży': Nasiliły się dyskusje wokół
dopuszczalności aborcji.
ABORCYJNY 'związany z aborcją, powodujący ją, dopuszczający ją': Pigułka aborcyjna. Postawa
aborcyjna. albo proaborcyjna.
ABORCJONISTA albo ABORTER 'ktoś, kto dopuszcza aborcję albo jest jej zwolennikiem': Nie należał do
grupy aborcjonistów w parlamencie.
ABORDAŻ 'dawny sposób walki na morzu, polegający na sczepieniu swego okrętu z okrętem
nieprzyjaciela, przejściu na pokład wroga i walce wręcz z załogą': Piraci zaczęli się szykować do
abordażu, przygotowując liny z hakami i specjalne pomosty.
fr. abordage
AB OVO 'od początku - wyrażenie używane po to, by poinformować, że opowie się jakąś historię od
samego początku, udzieli się wyjaśnień, uwzględniając źródła, najdawniejsze przyczyny jakiejś
sprawy': Widząc, że nie rozumieją jego pospiesznych wyjaśnień, westchnął i powiedział: no dobrze,
więc ab ovo...
tac. ab ovo, pierwsza część porzekadła: ab ovo usque ad mała 'od jajka do jabłek' - Rzymianie na
początku uczty jadali jajka, na końcu zaś jabłka
abp albo arcybp skróty: ARCYBISKUP (zob.) abstwo skrót: ARCYBISKUPSTWO (zob.)
ABRAZJA w geologii 'niszczące działanie fal morza, jeziora lub rzeki na brzeg': W Trzęsaczu oglądali
ostatni fragment kościółka stojącego na wysokim, klifowym brzegu. Gdy go budowano, brzeg morza
był oddalony o dwa kilometry, trwająca przez wieki abrazja spowodowała, że teraz z kościółka
pozostała już tylko jedna ściana, która niedługo osunie się w morze wraz z następnym fragmentem
brzegu.
ABSENCJA oficj. 'nieobecność w jakimś miejscu, zwłaszcza w pracy, szkole, na wyborach': Dyrektor
obliczył, że w I kwartale obniżyła się absencja chorobowa.
lać. absentią
ABSENTEISTA oficj. 'osoba, która uchyla się od wykonywania obowiązków społecznych': Gdy po raz
kolejny odmówił wzięcia udziału w organizowanej w zakładzie akcji, zarzucono mu, że jest
absenteistą.
ang. absenteeism
ABSOLUCJA 'w religii chrześcijańskiej: rozgrzeszenie, odpuszczenie grzechów; także: zdjęcie klątwy
kościelnej': Ksiądz udzielił mu absolucji. Cesarz Henryk IV przybył do Kanossy, by prosić papieża
Grzegorza VII o absolucję.
ABSOLUT 'w filozofii idealistycznej: byt doskonały: niezależny od niczego, wieczny i niezmienny,
warunkujący istnienie całej rzeczywistości': Podczas gdy wszelki znany nam byt jest w ten czy inny
sposób zależny, on jest niezależny i bezwzględny, jest absolutem. Plotyn wielbił go jako będący ponad
wszelką doskonałością szczyt piękna, dobra, prawdy i jedności; był dlań tym, co religie nazywają
Bogiem. (Tatarkiewicz)
ABSOLUTYZACJA książk. 'traktowanie jakiejś wartości, idei czy zasady jako bezwzględnie słusznej,
niezależnie od jakichkolwiek czynników': Pisarz przestrzegał przed absolutyzacją profesjonalizmu,
według niego dosko-
ABSOLUTYZM
ABSTRAKCJA
nałość w robieniu czegoś jest tylko wówczas wartością, gdy służy dobru, zawodowy oszust i morderca
to także profesjonaliści.
ABSOLUTORIUM l. 'przyjęcie przez jakieś ciało ustawodawcze, np. przez sejm, przez zgromadzenie
ogólne członków jakiejś organizacji, sprawozdania organu wykonawczego (np. rządu, zarządu
organizacji), które dotyczy działalności, głównie finansowej, w pewnym okresie': Sejm udzielił
rządowi absolutorium za rok ubiegły. Zebranie nie udzieliło absolutorium ustępującemu zarządowi
spółki. 2. 'zdanie wszystkich egzaminów kursowych na studiach wyższych, które umożliwia
dopuszczenie do egzaminu końcowego; także: ukończenie studiów bez uzyskania tytułu': Miał
absolutorium, ale nigdy nie obronił pracy magisterskiej.
ABSOLWENT 'osoba, która ukończyła jakąś szkołę lub jakiś kurs': Zjazd absolwentów liceum
ogólnokształcącego. Absolwentom wydziału elektroniki przedstawiono wiele ofert pracy. Była
absolwentką kursów zawodowych.
ABSORPCJA w fizyce i chemii 'pochłanianie przez jakieś ciało pewnych substancji lub przez jakiś
ośrodek energii promieniowania': Absorpcja cieczy przez ciała stałe. Absorpcja fal
elektromagnetycznych.
ABSORBER 'urządzenie służące do przeprowadzania absorpcji, zwłaszcza absorpcji gazu ': Absorbery
są szeroko stosowane w różnych gałęziach przemysłu.
ABSORPCYJNY w fizyce lub chemii 'związany z absorpcją lub wykorzystaniem w praktyce zjawiska
absorpcji chemicznej': Procesy absorpcyjne. Chłodziarka absorpcyjna.
ABSTRAHOWAĆ l. (od czegoś) 'nie brać czegoś pod uwagę (chwilowo) pomijać coś, uważając to za
mało istotne': Abstrahujmy od tego, co powiedział na zebraniu, ważniejsze jest to, co zrobił. Nie
można zupełnie abstrahować od zewnętrznych uwarunkowań naszej polityki w ciągu ostatniego roku.
2. 'wyodrębniać istotne cechy jakiegoś zjawiska lub przedmiotu, po to, by tworzyć pojęcia ogólne;
tworzyć abstrakty (w znaczeniu l.)': Podobno dzieci uczą się abstrahować już w wieku przedszkolnym.
Mój drogi, a czy kobiety w ogóle umieją abstrahować?
ABSTYNENCJA 'powstrzymywanie się od czegoś, co się zwykle robi i co się uważa za przyjemność; na
ogół: powstrzymywanie się od picia alkoholu, czasem też: zaprzestanie życia seksualnego': Całkowita
abstynencja jest pierwszym i koniecznym warunkiem leczenia się z alkoholizmu. Trzeba przyznać, że
abstynencja seksualna w obozie jenieckim nie jest aktem wielkiego wyrzeczenia.
ABSTYNENT 'człowiek praktykujący abstynencję, powstrzymujący się od picia alkoholu, czasem też:
ktoś, kto zaprzestał życia seksualnego': Był całkowitym abstynentem od ponad siedmiu lat, od
ostatniego ataku delirium tremens.
abstrahowanie': Podstawą filozofii jako nauki zawsze będzie abstrakcja. 2. 'coś niekonkretnego, co
nie ma żadnego związku z rzeczywistością, coś zupełnie nierealnego': Ale pomysł wybudowania tu
parku rozrywki to czysta abstrakcja, bo nie ma ani odpowiedniego terenu, ani - co ważniejsze -
pieniędzy. 3.'obraz abstrakcyjny': Malowała tylko abstrakcje, a klienci woleli malarstwo z
realistycznymi postaciami albo pejzażami.
ABSTRAKCJONIZM
ACETYLOSALICYLOWY KWAS
ku różnych nauk 'streszczenie tekstu naukowego: referatu, artykułu, wystąpienia, często rozdawane
uczestnikom konferencji, zebrania itp.' Niemal wszyscy referenci rozdali wcześniej abstrakty swoich
wystąpień, co bardzo ułatwiło dyskusję nad ich tezami.
ABSTRAKCYJNY l. 'będący wynikiem abstrahowania, ogólny, a nie konkretny': Mówili o pojęciach
abstrakcyjnych, takich jak wolność, sprawiedliwość i dobro. 2. 'niemający związku z rzeczywistością,
nierealny': Gdy nowy cywilny wykładowca zapytał, co zrobić, jeżeli studenci uczelni wojskowej nie
będą chcieli go słuchać, oficerowie ze śmiechem wyjaśnili mu, że mówi o zupełnie abstrakcyjnym
problemie. 3. 'związany z abstrakcjoniz-mem': Sztuka abstrakcyjna. Malarstwo abstrakcyjne.
fr. abstractionnisme
ABSURDALNY 'taki, który zawiera absurd, który jest pełen absurdów': Im zarzut był bardziej
absurdalny im bardziej bezczelny, tym łatwiej trafiał do prasy. Wyświetlono kolejny odcinek
absurdalnej wenezuelskiej "tele-noweli".
ABSURDYZM 'pogląd, iż rzeczywistość jest absurdalna i kierunek w sztuce, który usiłuje ową
absurdalność przedstawić': Niektórzy głoszą, że prekursorem współczesnego absurdyzmujest
Witkacy.
ABSURDYSTA 'osoba, która jest zwolennikiem absur-dyzmu, a także artysta, który w swych dziełach
silnie akcentuje absurdalność świata, który nas otacza':
Przełom wieków, teorie końca cywilizacji, zanegowanie idei postępu sprzyjają absurdystom,
przekonanym o bezsensowności naszego świata.
ABSYNT inaczej: PIOŁUNÓWKA 'nalewka spirytusowa na piołunie': Popularny dawniej absynt zawierał
szkodliwe dla zdrowia substancje i w związku z tym wyrabianie go zostało w wielu krajach zakazane.
Obecnie produkuje się likier z dodatkiem piołunu, mający podobny smak i właściwości.
ABULICZNY w psychiatrii 'związany z abulią, będący jej wynikiem': Abuliczne objawy. Abuliczne
osłabienie woli.
A CAPELLA (czytaj: akapella) 'bez akompaniamentu muzycznego': Drugą część piosenki Juan Bacz
wykonała a capella.
wl. a capella 'na sposób kościelny - tak jak śpiewa chór w kaplicy'
ACETYLEN 'związek organiczny o wzorze CHCH, bezbarwny gaz, który po zmieszaniu z tlenem daje
mieszankę wybuchową oraz płomień o wysokiej temperaturze, otrzymywany m.in. przez zalanie
karbidu wodą': Acetylen jest wykorzystywany m.in. przy spawaniu i cięciu metali, a także
wytwarzaniu organicznych związków chemicznych.
ACETYLENOWY 'zawierający acetylen, taki, w którym wykorzystuje się acetylen': Butla acetylenowa.
Palnik acetylenowy. Lampa acetylenowa.
ACHAJSKI
ADDIO
ACHILLES 'w mitologii i literaturze greckiej: bohater spod Troi, który pokonał w pojedynku Hektora, a
następnie zginął raniony zatrutą strzałą w piętę, która była jedynym nieodpornym na ciosy miejscem
na jego ciele': Matka Achillesa - Tetyda - zanurzyła go jako niemowlę w rzece Styks, płynącej w
zaświatach, dzięki czemu jego ciało stało się odporne na zadawane przez wrogów rany. Jedyną
nieodporną częścią był pięta, za którą Tetyda trzymała synka. () Pięta Achillesa, pięta achillesowa
'czyjaś słaba strona': Przyznał, że matematyka była zawsze jego piętą achillesową. () Ścięgno Achillesa
w anatomii 'ścięgno łączące mięsień trój głowy łydki z piętą': Niezręcznie się odbił do skoku i
naciągnął sobie ścięgno Achillesa.
gr. Achilleus
A CONTO (czytaj: akonto) 'na poczet (przyszłej) należności, skrót a.c.': Już pierwszego dnia murarz
prosił, żeby wypłacić mu a conto kilkaset złotych, bo musi zapłacić ratę za pralkę. Księgowa wypłacała
im drobne zaliczki, notując: Kowalski 80 zł a.c.; Nowak 120 zł a.c.; Pola-czek 100 zł a.c.
AKONTO 'zaliczka wypłacona na poczet (przyszłej) należności': Wziął od szefa akonto, żeby kupić
prezent narzeczonej.
AD 'do - przyimek łaciński używany niekiedy przy odesłaniach do punktów pewnego planu, programu
itp.: Na kolejne pytania sformułowane w piśmie dyrekcji kierownik wydziału odpowiedział: ad l. W
maju przeprowadzimy kompleksową kontrolę techniczną urządzeń w lakierni. ad 2. Wszystkie ścieki
są oczyszczane, systematycznie bada się też zawartość chemiczną cieczy, odprowadzanych z naszego
wydziału.
I UWAGA: bardzo częstym błędem jest stawianie po ad kropki. Wiele osób mylnie sądzi, że ad to jakiś
skrót, tymczasem jest to po prostu słowo do po łacinie.
tac. ad 'do'
lać. ad absurdum
AD ACTA (ad akta) l. 'do akt - wyrażenie używane w dosłownym sensie, np. w informacjach, że coś
należy
dołączyć do akt, skrót aa': Szef zostawił jej na biurku kopie wysłanych dokumentów z adnotacją:
wszystko aa. 2. 'do akt - wyrażenie oznaczające odłożenie jakiejś sprawy urzędowej na bok, na
później': Znajoma uprze-dziłają, że jeśli nie będzie dopytywała się o swoje podanie, odłożąjej sprawę
ad acta.
lać. ad acta
ADADŻIO albo ADAGIO (czytaj: adadżio) w muzyce l. 'określenie wykonawcze: wolne tempo' 2. 'utwór
muzyczny albo część cyklicznego dzieła muzycznego wykonywane w wolnym tempie': Grać,
wykonywać adadżio (adagio). Słuchać adadżia (adagia).
lać. sr. adamascus od nazwy miasta Damascus - Damaszek, obecnie stolicy Syrii
Po wojnie częste były adaptacje opowiadań na sztuki teatralne. Adaptacji dworku na przedszkole
dokonywano z pewnymi oporami. 2. 'przystosowanie się żywego organizmu do nowych warunków
życiowych': Adaptacja roślin do surowego klimatu. Adaptacja uczniów ze wsi w środowisku miejskim.
ADAPTATOR 'ktoś, kto dokonuje adaptacji, najczęściej: artysta (pisarz, reżyser), który adaptuje utwór
literacki': Hanuszkiewicz należał wówczas do najzdolniejszych adaptatorów klasyki polskiej.
ADAPTOWAĆ SIĘ 'przystosować się, dostosować się do czegoś': Spora część nowej emigracji szybko
się adaptuje w kraju osiedlenia. Mimo wysiłków nie mogła zaadaptować się w nowym środowisku.
ADAPTACYJNY 'polegający na adaptacji w znaczeniu 2., związany z adaptacją, odnoszący się do niej':
Zaobserwowano, że zdolności adaptacyjne dzieci imigrantów wzrastają w środowisku życzliwie do
nich nastawionym.
ADDIO (czytaj: adijo) 'włoska formuła pożegnania, odpowiadająca polskiemu: żegnaj, bądź zdrów':
Jeszcze raz
ADEKWATNY
ADMINISTRACJA
odwrócił się w moją stronę, podniósł rękę i zawołał: -Addio!
wl. addio
ADEPT 'osoba, który kształci się w jakiejś dziedzinie, zwłaszcza taka, która zdobywa pewną wiedzę
praktyczną': Młodzi adepci dziennikarstwa. Adeptka sztuki filmowej. Adept żeglarstwa.
ADHERENT książk. 'osoba popierająca coś lub kogoś, zwłaszcza zwolennik jakiejś partii lub osoby w
polityce': Należał do wąskiego grona adherentów tej partii. Adherenci prezydenta próbuj ą tłumaczyć
jego ostatnie lapsusy.
lać. adhaerens
ADHEZJA l. w fizyce 'przyleganie do siebie powierzchni dwóch substancji lub ciał': Wynikiem adhezji
jest przywieranie smaru i kleju do podłoża oraz kredy do tablicy. 2. w medycynie 'sklejenie się lub
zrośnięcie dwóch organów, np. po operacji' 3.przestarz. 'przystąpienie, akces do czegoś': Adhezja do
organizacji, akcji.
ADHEZYJNY l. w fizyce 'związany z adhezją - przyleganiem dwóch substancji lub ciał': Powierzchnia
adhe-zyjna. Zjawiska adhezyjne. 2. w medycynie 'związany z adhezją- sklejeniem się lub zrośnięciem
organów': Warstwa adhezyjna. 3. w prawie () Umowa adhezyjna 'taka umowa, której poszczególnych
postanowień nie można negocjować, trzeba je w całości przyjąć lub w całości odrzucić': Umowy
adhezyjne są na ogół formułowane przez stronę znacznie silniejszą ekonomicznie od partnera, często
działającą przy tym w sytuacji monopolu.
AD HOC (czytaj: at hok) książk. 'do tego - wyrażenie używane najczęściej wówczas, gdy chce się
podkreślić, że coś zostało wymyślone lub stworzone do spełnienia jakiegoś doraźnego celu': Swoje
ewidentne marnotrawstwo próbowali uzasadniać stworzoną ad hoc teorią o wzroście
zapotrzebowania na energię pod koniec sezonu.
lać. ad hoc
ADIEU (czytaj: adje) 'francuska formuła pożegnania, w Polsce używana obecnie najczęściej wówczas,
gdy chce się podkreślić, że jest to nie tylko pożegnanie, ale i rozstanie': Wzruszyła ramionami i
powiedziała do niego: - W takim razie adieu mój miły, przecież nie musimy wiecznie być ze sobą.
fr. adieu
ADIUNKT l. 'stanowisko niesamodzielnego pracownika naukowego na wyższej uczelni, wyższe od
stanowiska asystenta, a niższe od stanowiska profesora; także: pracownik zatrudniony na tym
stanowisku, zazwyczaj doktor': Ogłoszono konkurs na stanowisko adiunkta w instytucie literatury.
Dziekan zaprosił na zebranie wszystkich zatrudnionych na wydziale adiunktów. 2. 'tytuł zawodowy
pracownika umysłowego w niektórych zawodach': Adiunkt bibliotekarstwa.
ADIUSTATOR 'osoba zajmująca się zawodowo adiustacją tekstów': Adiustator zastanawiał się nad
doborem czcionki i układem graficznym na stronie.
ADIUTANT 'oficer przyboczny wysokiego rangą dowódcy lub dowództwa': Adiutant generała krótko
poinformował ich o planowanym przebiegu uroczystości.
AD MAIOREM DEI GLORIAM (czytaj: ad majorem dej i gloriam) 'na większą chwałę Boga': Formuła
"Ad maiorem Dei gloriam" była dewizą św. Ignacego Loyo-li, założyciela zakonu jezuitów, dziś jest
często spotykana na budowlach sakralnych i związanych z religią dziełach sztuki.
ADMINISTRATOR 'osoba, która zajmuje się administracją, zwłaszcza w lokalnej skali': Administrator
bloku. Administrator sieci komputerowej.
ADMIRAŁ
ADREM
ADMIRAŁ 'najwyższy stopień oficerski w marynarce wojennej, odpowiednik generała broni w innych
rodzajach sił zbrojnych': Wprzełomowej wwojnie na Pacyfiku bitwie pod Midway, stoczonej w
czerwcu 1942 r., flotą amerykańską dowodził admirał Fletcher, zaś japońską -admirał Yamamoto.
ADMIRALICJA l. 'grupa najwyższych oficerów marynarki wojennej': Prezydent był uroczyście witany
przez admiralicję. 2. 'w Wielkiej Brytanii, Francji i innych krajach: kierownictwo marynarki wojennej':
Wszedł do gmachu admiralicji.
niem. Admirał
ADNOTACJA 'drobna notatka na marginesie jakiegoś tekstu': Uważnie czytali adnotacje prezydenta na
dokumentach.
ADOLESCENCJA książk. 'wiek młodzieńczy': Adoles-cencja przyszłego pisarza pełna była skrytych
miłości i romantycznych uniesień.
Byli wówczas grupą adolescentów, już nie dzieci, ale jeszcze nie dorosłych.
lać. adolescentia
ADONAI 'w tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej: jedno z zastępczych imion Boga': W wielu religiach
zamiast głównego imienia Boga, otoczonego szczególną czcią, na co dzień używa się imion
zastępczych. Z tym właśnie wiąże się używanie - zamiast imienia Jahwe - form:
ramiona i wyzionął ducha. Afrodyta polała krew kochanka nektarem i krew czerwona zamieniła się w
kwiat zwany anemonem. (Parandowski) 2. 'żartobliwie lub ironicznie o czyimś ukochanym lub
pięknym młodzień-cu, zwłaszcza takim, który przesadnie dba o swą urodę':
Przyszła tam ze swoim adonisem, który głównie tym się zajmował, żeby wszystkich zachwycić swoim
wyglądem.
gr. Adonis
ADOPCJA 'uznanie wobec prawa obcego dziecka za własne, przysposobienie dziecka, jego
usynowienie': Adopcja jest zawsze aktem prawnym.
ADOPTOWAĆ 'dokonać adopcji, usynowić': Czy można adoptować dziecko, którego rodzice żyją?
Adoptowany syn. Adoptowana córka.
ADORACJA l. 'zachwyt kimś, uwielbienie wyrażane tak, by widział je ten ktoś lub widzieli inni': Była
obiektem adoracji wszystkich mężczyzn. 2. 'w religii: ceremonia oddawania czci Bogu lub świętym':
Adoracja obrazu Najświętszej Marii, Matki Bożej.
ADORATOR 'osoba, która okazuje komuś uwielbienie, często też - zabiega o jego względy': Miała
wielu adoratorów.
ADOROWAĆ l. 'wyrażać zachwyt, uwielbienie kimś, tak by on to widział lub widzieli inni': Dziewczęta
adorowały Witka, który był od nas rok starszy i występował ze swoim zespołem na koncertach
rockowych. 2. 'w religii:
AD PERSONAM książk. 'do osoby - wyrażenie używane wówczas, gdy chcemy zaznaczyć, że to, co ktoś
mówi, dotyczy prywatnych spraw pewnej osoby, a nie - poruszanego w dyskusji problemu ogólnego;
najczęściej w formie: argument lub - po łacinie - argumentum ad personam': Dziennikarze zarzucali
posłowi, że krytykując prezydencki projekt, sięgnął po argumenty ad personam, więcej zajmując się
przeszłością prawników, którzy ten akt przygotowali, niż jego stroną merytoryczną.
lać. (argumentum) ad personam
AD REM książk. 'do rzeczy - wyrażenie używane najczęściej po to, by powiedzieć, że przechodzi się do
zasadniczej treści jakiegoś wystąpienia, obrad, zebrania itd.':
ADRENALINA
AERO-
lać. ad rem
ADRESOWAĆ l. 'wypisywać adres': Adresować list. 2. 'odnosić, kierować do kogoś jakieś uwagi,
pytania, pretensje itd.': Pytanie to adresujemy do władz naszego miasta.
UWAGA: w znaczeniu tym wyraz adresować jest nadużywany, np. "Spotkanie adresowano przede
wszystkim do przedstawicieli zagranicznych przedsiębiorstw", lepiej:
fr. adresser
ADSORBCJA w fizyce i chemii 'zjawisko polegające na pochłanianiu przez powierzchnię ciał stałych lub
porowatych jakichś gazów, oparów bądź substancji rozpuszczonych w cieczy': W przeciwieństwie do
absorbcji, w której cała masa jakiegoś ciała pochłania pewne substancje, adsorbcja to pochłanianie
czegoś tylko przez powierzchnię pewnego ciała.
ADSORBENT w fizyce i chemii 'ciało, którego powierzchnia pochłania jakieś substancje w procesie
adsorb-cJi'
ADVOCAAT (czytaj: adwokat) 'likier z brandy, jajek i cukru': Znany i popularny obecnie w wielu krajach
ad-
AD VOCEM 'w tej sprawie, o której właśnie mowa' (często prośba o dopuszczenie do głosu poza
kolejnością, żeby uzupełnić lub sprostować coś, co zostało właśnie powiedziane): Panie Marszałku, ja
tylko ad vocem! Poseł Kowalski ad vocem, proszę.
ADWENT 'w religii chrześcijańskiej: czterotygodniowy okres przed Bożym Narodzeniem': Adwent jest
okresem oczekiwania na przyjście Chrystusa.
ADWENTYSTA 'członek jednej z chrześcijańskich wspólnot religijnych, głoszących rychły koniec świata
i drugie nadejście Chrystusa': Największą ze wspólnot adwentystów jest założony w połowie XIX w. w
USA Kościół Adwentystów Dnia Siódmego.
ADWERSARZ książk. 'przeciwnik, zwłaszcza przeciwnik w jakiejś dyskusji lub sporze': Adwersarzem
przedstawiciela partii liberalnej był w tej dyskusji przewodniczący socjalistów.
lać. adversarius, dawniej w Polsce słowem adwersarz określano także przeciwnika, z którym stawało
się do rozprawy na szable, co na sejmikach było częstym przedłużeniem dyskusji
ADWOKAT l. 'prawnik, który w sądzie broni oskarżonego, prowadzi jego sprawę, a także udziela
porad prawnych': Adwokat robił wszystko, by dowieść przed sądem, że jego klient nie popełnił
oszustwa. 2. przen. 'osoba, która broni kogoś przed zarzutami, występuje ze słowną obroną kogoś':
Chciał wytnimaczyć postępowanie przyjaciela, ale nauczycielka przerwała mu ostro:
- Ty lepiej w ogóle nie zabieraj głosu, Karol nie potrzebuje takich adwokatów.
ADWOKATURA l. 'stanowisko adwokata': Zawsze marzył o adwokaturze. 2. 'ogół adwokatów i
aplikantów adwokackich': Redagował pismo warszawskiej adwokatury.
AERO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'powietrze', wskazująca na to, że ich znaczenie jest
związa-
AEROBIK
AFILIACJA
AEROBIK 'forma ćwiczeń gimnastycznych, uprawianych w rytm muzyki': Uprawiać aerobik. Chodzić na
aerobik. Interesować się aerobikiem.
AEROBUS 'wielki samolot pasażerski lub śmigłowiec przewożący pasażerów na małe odległości':
Używane obecnie aerobusy mieszczą na pokładzie nawet kilkuset pasażerów.
AERODYNAMIKA 'dział fizyki, badający zjawiska przepływu gazów oraz siły, działające na stałe ciało,
poruszające się w gazach, głównie w powietrzu': Badania z zakresu aerodynamiki znajdują
zastosowanie m.in. przy projektowaniu samolotów, śmigłowców, karoserii samochodowych, a także
w różnych typach wentylacji.
AEROPLAN przestarz. 'samolot, zwłaszcza jeden z pierwszych typów samolotów': Marzenie ludzi o
locie maszyną cięższą od powietrza spełniło się na początku XX w.: po wielu próbach w 1909 r.
aeroplan skonstruowany i pilotowany przez francuskiego inżyniera Louisa Bićriota przeleciał nad
kanałem La Manche.
niem. Aerosol, złożenie cząstki: aero- i cząstki wyrazu łac. sol(ution) 'rozproszenie'
AFAZJA w psychologii 'zaburzenie mowy będące efektem uszkodzenia (w wypadku lub w wyniku
choroby) ośrodków mózgowych odpowiedzialnych za mówienie': Afa-zja może się przejawiać m.in.
utratą zdolności mówienia, np. łączenia wyrazów w zdania, lub utratą zdolności rozumienia tego, co
mówi inna osoba,
AFATYK w psychologii 'osoba cierpiąca na afazję': Badania afatyków pozwoliły ustalić wiele
prawidłowości dotyczących mechanizmów mowy.
AFEKT l. w psychologii i prawie 'krótko trwająca silna emocja, która może powodować, że człowiek
nie w pełni kontroluje swoje zachowanie': Czyny popełnione w afekcie są z reguły obłożone niższą
sankcją prawną. 2. przestarz. 'uczucie, zwłaszcza miłość lub przyjaźń': Jan Sobieski w swych listach do
Marysieńki zapewnia o swym niegasnącym afekcie.
AFEKTACJA 'nienaturalność i przesada w wyrażaniu uczuć, zachowaniu się i mówieniu': Ściskając jego
rękę powtarzała z afektacją, że jest bezgranicznie szczęśliwa.
tac. affectus
AFERA l. 'nieuczciwe przedsięwzięcie o wielkiej skali, kolidujące z prawem lub wykorzystujące luki w
prawie, które ma na celu zysk lub zwalczanie przeciwników politycznych': Do najsłynniejszych
polskich afer po roku 1989 należały m.in.: afera alkoholowa, afera spółki Art B oraz afera żelatynowa.
Od nazwy najsłynniejszej amerykańskiej afery Watergate, związanej z zakładaniem za wiedzą
prezydenta Nixona podsłuchów w budynku Partii Demokratycznej w Waszyngtonie wiele afer zaczęto
nazywać, wiążąc określające je słowa z cząstką-gate, np. sznapsgate, żelgate. l. pot. 'awantura, heca':
Mąż wrócił, kiedy był u niej kochanek. Ale afera!
AFERZYSTA rzadziej: AFEROWICZ albo AFERAŁ 'człowiek zamieszany w jakąś aferę albo szukający
zysku w aferach (w l. znaczeniu)': Prasa żądała ukarania aferzystów i odzyskania pieniędzy z budżetu.
AFILIACJA l. w psychologii 'przynależność jakiejś osoby do grupy ludzi, np. rodziny, grupy
rówieśniczej': Potrzeba afiliacji jest jedną z najbardziej podstawowych potrzeb człowieka, kształtującą
się już we wczesnym dzieciństwie. 2. rząd. 'przyjęcie jakiejś osoby lub organizacji do działającego już
stowarzyszenia': Afiliacja
AFIRMACJA
AGAPE
AFILIOWAĆ rząd. przyjąć jakąś osobę lub organizację do działającego stowarzyszenia': Utworzono
unię wielu partii, do której afiliowano kilka występujących dotąd niezależnie ugrupowań.
Problemy afiliacyjne z dzieciństwa. 2. rząd. 'związany z przyjęciem osoby lub organizacji do jakiegoś
stowarzyszenia': Procedura afiliacyjna.
AFIRMACJA książk. 'uznanie istnienia czegoś i w pełni pozytywny stosunek do tego, zwłaszcza do
jakichś wartości, faktów, stanów, jakiejś grupy społecznej': Afir-macja miłości i życia. "Trylogia"
Sienkiewicza to afirmacja polskiej szlachty.
AFIRMOWAC książk. 'uznawać istnienie czegoś i aprobować to': Afirmować czyjś styl życia. Afirmować
jakieś ideały.
UWAGA: znaczenie słowa afirmacja nie jest ostre. Niekiedy ąfirmację rozumie się raczej jako uznanie
istnienia czegoś i zgodę na to, np. afirmacja seksualizmu człowieka - takie rozumienie, zgodne z
etymologią, dominuje w starszych użyciach. Niekiedy, zwłaszcza we współczesnym języku, afirmacja
to przede wszystkim 'aprobata, akceptacja czegoś' - np. afirmacja miłości, afirmacja osoby ludzkiej.
AFISZ 'ogłoszenie rozlepiane na tablicach, słupach itd., informujące o mającej się odbyć imprezie
kulturalnej':
Afisz teatralny. Afisz zapowiadający występ sławnego tenora włoskiego. <) Nie schodzić z afisza 'być
ciągle granym': Sztuka nie schodziła z afisza przez trzy kolejne sezony. () Zdjąć coś z afisza 'przestać
coś grać lub -w przenośni - przestać się czymś zajmować': Prezes oświadczył, że najwyższy czas,
byśmy problemy dawnych rozliczeń zdjęli z afisza, obecnie trzeba się skupić na przyszłości firmy.
AFISZOWAĆ SIĘ 'o jakiejś osobie: zwracać powszechną uwagę na jakąś swoją cechę albo na
znajomość z jakąś osobą': Afiszowała się ze znajomością języków obcych. Zwracano mu uwagę, by nie
afiszował się z narzeczoną kolegi.
fr. affiche
AFORYSTYKA w nauce o literaturze 'pisanie aforyzmów; także: zbiór aforyzmów': Zajmował się afo-
rystyką. Fascynowała go aforystyka Friedricha Nie-tzschego.
AFRO 'fryzura uformowana z mocno skręconych i sterczących w różne strony włosów - rzeczownik; o
fryzurze: uformowana z gęsto skręconych, sterczących w różne strony włosów - przymiotnik': Nie
lubiła afro, ta fryzura robiła na niej wrażenie jakiegoś nieporządku na głowie. Fryzura afro
przypomina naturalne włosy niektórych Murzynów.
ang. afro
AFRODYZJAK 'roślina albo lek, które wzmagają lub pobudzają popęd płciowy człowieka': Lekarze
zwracają uwagę na afrodyzjaki, oferowane klientom poza jakąkolwiek kontrolą medyczną.
Afrodyzje obchodzono zwykle w ciepłą wiosenną noc. Boginię czczono śpiewami i tańcem, nie
składano natomiast żadnych krwawych ofiar ze zwierząt.
AFROKONWERSJA w ekonomii 'zmiana długu jakiegoś państwa na inwestycje w Afryce': Rząd tego
kraju prowadził z Bankiem Światowym rozmowy na temat afro-konwersji zadłużenia.
AFRONT przestarz. 'zniewaga, niegrzeczne zachowanie wobec kogoś lub umyślne okazanie mu
lekceważenia':
Polscy oficerowie doświadczali wielu upokorzeń i afrontów ze strony Wielkiego Księcia Konstantego.
AGA 'w dawnej Turcji: tytuł oficera w armii sułtańskiej lub urzędnika cywilnego, także: oficer lub
urzędnik noszący ten tytuł': Janczarami dowodził olbrzymi aga.
tur. aga'pan'
AGAPA 'uczta pierwszych chrześcijan, będąca pamiątką Ostatniej Wieczerzy': Wyprawiali sobie
czasem obrzędowe agapy w nocy. (Sienkiewicz)
miłość czysta, niebiańska': Koncepcja miłości braterskiej, czystej - agape była rozwijana w opozycji do
miłości erotycznej, zmysłowej. Agape obejmuje takie rodzaje miłości, jak miłość do Boga, miłość
bliźniego i miłość nieprzyjaciół.
10
AGENCJA
AGONIA
AGENT l. 'tajny pracownik policji lub służb specjalnych' (wywiadu, kontrwywiadu itp.): Poszukiwano
dawnych agentów bezpieki. 2. 'pośrednik, przedstawiciel jakiegoś przedsiębiorstwa lub instytucji itp.'
(W tym znaczeniu używa się też słowa ajent.) Agent handlowy. Agent PZU.
AGENTURA l. 'zorganizowana grupa agentów, zwłaszcza obcych szpiegów; gniazdo szpiegów': Była to
dobrze zakonspirowana agentura STASI. 2. rząd. 'biuro pośrednictwa handlowego lub usługowego'
(Dziś częściej używa się w tym znaczeniu słowa agencja). Pracowała w poznańskiej agenturze
(agencji) banku.
AGENTURALNY 'dotyczący agentów lub agentur, będący agentem lub agenturą; szpiegowski':
Kilkunastu posłów oskarżono o agenturalną przeszłość.
lać. agentia 'agencja' i niem. Agentur 'agencja', z łac. agens 'działający, sprawca'
AGITACJA 'propagowanie określonych idei, haseł i poglądów po to, by skłonić ludzi do pewnych
zachowań, zwłaszcza zachowań w dziedzinie politycznej': Agitacja przedwyborcza powinna zostać
zakończona na 48 godzin przed rozpoczęciem wyborów.
AGITATOR 'osoba, która prowadzi agitację': Na wiecu występowali kolejni agitatorzy, wzywający
związkowców do oporu przeciw rządowi.
AGITOWAĆ 'przekonywać kogoś do pewnych poglądów, wpływając tym na jego zachowania': Udało
mu się zaagitować do partii kilku nowych członków.
AGLOMERACJA l. 'wielkie skupisko ludzi i domów na małym obszarze; duże miasto'. W centrach
wielkich aglomeracji istnieje tendencja do zabudowy terenów zielonych. Rozwój aglomeracji
miejskich na północnym wschodzie Ameryki. 2. rząd. ogólniej: 'nagromadzenie
AGLOMERAT l. książk. 'rzecz, pojęcie abstrakcyjne lub idea, które są zlepkiem różnych, często niepa-
sujących do siebie elementów': Budynek wielokrotnie rozbudowywano i przebudowywano, w efekcie
stał się osobliwym aglomeratem różniących się znacznie pod względem architektonicznym skrzydeł,
balkonów i wieżyczek. Wielokrotnie twierdzono, że moralność mieszczańska jest aglomeratem
przeróżnych koncepcji moralnych i resentymentów. 2. w geologii 'niejednorodna skała, będąca
zlepkiem okruchów skalnych, lawy i popiołu wulkanicznego'
AGNOSTYK 'zwolennik agnostycyzmu': Wielu agnostyków uważa, że tak jak nie można nic pewnego
powiedzieć o rzeczywistości, tak i nieuprawnione jest wyrokowanie o istnieniu lub nieistnieniu Boga.
ang. agnosticism, termin wprowadzony w pół. XIX w., od gr. agnostos 'nieznany'
AGNUS DEI 'Baranek Boży - symbol Chrystusa w Nowym Testamencie i pierwsze, łacińskie słowa
modlitwy odmawianej w czasie mszy'
AGONIA l. inaczej: KONANIE 'stan poprzedzający śmierć człowieka': W stanie agonii następuje m.in.
stopniowe upośledzenie czynności fizjologicznych organizmu i niedotlenienie mózgu. 2. przen.
'chylenie się czegoś ku upadkowi, ostatnie chwile poprzedzające nieodwracalny już upadek': Agonia
państwa. Agonia firmy.
11
AGORA
AHISTORYCZNY
AGORA 'rynek w miastach starożytnej Grecji': Agora była miejscem spotkań i zebrań mieszkańców,
miejscem wymiany handlowej i niektórych obrzędów religijnych.
gr. agora
AGRARYZM 'teoria i oparty na niej ruch społeczno--polityczny, w myśl których chłopi są podstawą
narodu, a rolnictwo podstawą gospodarki kraju': Ta partia znana jest ze swojego skrajnego
agraryzmu.
AGREGAT l. 'zespół sprzężonych na stałe maszyn, wykonujących pewną pracę': Agregat gaśniczy.
Agregat chłodniczy. 2. w geologii 'skupienie drobnych ziaren krystalicznych jakiegoś minerału':
Agregaty krystaliczne mogą mieć bardzo różne postacie. 3. 'przen. pot. 'człowiek sprytny, dowcipny,
zaskakujący pomysłami itd.': Ależ z niego agregat!
AGREGACJA w wielu naukach 'tworzenie się skupień elementów; także: stan skupienia': Procesy
agregacji w biologii. Agregacja ziaren krystalicznych w geologii.
AGRESJA l. 'napastliwe zachowanie, szukanie zaczepki, chęć wyładowania swojej złości na ludziach
lub rzeczach': Czy agresja jest przyrodzoną cechą nastolatków? 2. 'zbrojna napaść jednego państwa
albo grupy państw na inne państwo albo państwa'. Agresja państw Układu Warszawskiego na
Czechosłowację była oficjalnie nazywana "bratnią pomocą".
We wrześniu 1939 r. polskie armie, rozciągnięte na bardzo długim froncie wokół granic kraju, nie były
w stanie skutecznie przeciwstawić się agresorowi.
AGRESYWNY l. 'taki, który jest przejawem agresji -typu zachowania, brutalnie zaczepliwy': Agresywne
gesty. Agresywna postawa wobec kolegów. 2. 'zmierzający do agresji, posługujący się metodami
agresji':
UWAGA: wyraz nadużywany, np. "agresywna kampania wyborcza" (lepiej: napastliwa), "agresywna
polityka handlowa" (lepiej: aktywna, rzutka), "agresywne krycie zawodników przeciwnika" (lepiej:
aktywne). Trzeba pamiętać, że wyraz agresywny ma zabarwienie ujemne i nie powinien być
stosowany wtedy, gdy chce się coś pochwalić czy mówić o czymś z podziwem.
AGRO- początkowa cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na związek z rolnictwem lub rolnikami
tego, o czym mówi druga część złożenia, np. agrobiznes, agro-turystyka.
AGROBIZNES 'wszystkie sfery gospodarki oparte na rolnictwie; przemysł i handel rolny, przetwórstwo
rolne itd.': Rozwoju agrobiznesu nie da się wymusić, należy stworzyć takie warunki, by przemysł i
przetwórstwo rolne stały się po prostu opłacalne.
12
AIDE-MEMOIRE
AKADEMIA
AHISTORYZM książk. 'ahistoryczne ujęcie jakichś faktów, niezgodność opinii, twierdzeń itd. z
uwarunkowaniami historycznymi': Autorowi artykułu zwracano uwagę, iż twierdzenie o rozłamie w
komunistycznej partii Rosji na stronnictwo bolszewików i mienszewików w 1903 r. to ahistoryzm:
partia w rzeczywistości nazywała się socjaldemokratyczna, choć jej komunistyczny charakter jest
bezdyskusyjny.
notatka zawierająca uzasadnienie lub szczegółowe wyjaśnienie stanowiska, wyrażonego przez jedną
ze stron w trakcie rozmów czy też w ustnym oświadczeniu':
Aide-memoirejest zazwyczaj wystosowywane jako pisemna notatka, której celem jest zapobiegnięcie
nieporozumieniom i wytłumaczenie spraw niejasnych.
AIDS (czytaj: ejts albo ajts) 'groźna choroba wirusowa, która objawia się zanikiem odporności
organizmu, co prowadzi do jego wycieńczenia i różnych chorób, a w konsekwencji - śmierci': Chorzy
na AIDS są nazywani trędowatymi XX wieku.
AIKIDO 'japoński system walki wręcz i samoobrony, wykorzystujący chwyty i rzuty podobne jak w
dżudo': Ai-kido, jak wiele wschodnich sztuk walki, jest nie tylko sportem, ale i drogą poszukiwania
wewnętrznej harmonii oraz łączności ciała z duchem.
AIRBUS (czytaj: erbas) 'typ samolotu odrzutowego, przewożącego na krótkich lub średnich trasach
większą liczbę pasażerów; autobus powietrzny': Airbusy są wygodne i tanie w eksploatacji.
Pasażerowie airbusu zostali poproszeni do odprawy celnej.
ang. airbus
AIR MAIŁ (czytaj: ermeji) 'poczta lotnicza - napis na listach i przesyłkach informujący o tym, że mają
być lub były przewożone samolotem': Nakleił na liście dodatkowy znaczek i nalepkę z napisem: air
maił.
tytuł wysokiego duchownego, interpretatora Koranu; także: duchowny noszący ten tytuł': Po upadku
szacha duchowym przywódcą w Iranie został ajatollah Chomeini.
AJENCJA l. 'dzierżawienie jakiejś placówki handlowej lub usługowej': Wzięli w ajencję niewielki sklepik
na przedmieściu. 2. 'to samo, co agencja w znaczeniu l. -
AJENT l. 'osoba, która dzierżawi jakąś placówkę handlową lub usługową'. Jakiś ajent kiosku
spożywczego dorobił się małego kapitału. 2. 'to samo, co agent w znaczeniu 2., pośrednik,
przedstawiciel': Ajent przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego.
AJENCYJNY l. 'dzierżawiony': Sklep ajencyjny. 2. rząd. 'to samo, co agencyjny w znaczeniu l.': Oddział
ajencyjny.
AJERKONIAK 'słodki i gęsty napój alkoholowy, będący mieszanką spirytusu, mleka i jajek, zwykle z
dodatkiem wanilii': Ajerkoniak to domowym sposobem przyrządzony likier odpowiadający słynnemu
advocaatowi.
niem. Eierkognac
AKADEMIK l. pot. 'rodzaj hotelu studenckiego: budynek szkoły wyższej, w którym mieszkają studenci
tej szkoły': Przeprowadzono remont uniwersyteckich akademików. 2. przestarz. 'student' 3. przestarz.
'profesor uczelni wyższej' 4. przestarz. 'członek instytucji grupującej uczonych lub artystów':
Prezydent wręczył odznaczenie znakomitemu akademikowi.
AKADEMIJNY 'to samo, co akademicki, najczęściej w odniesieniu do akademii - szkoły wyższej lub
akademii -instytucji skupiającej uczonych lub artystów': Akademijne zwyczaje. Zebranie akademijne.
AKADEMIZACJA l. 'nadanie jakiejś szkole statusu akademii': Akademizacja wyższej szkoły pedagogicz-
13
AKADEMIZM
AKCES
od gr. Akademiea 'gaj Akademosa', w którym mieściła się w starożytnej Grecji Akademia Platońska
fr. academisme
AKAPIT 'fragment tekstu zaczynający się od nowego wiersza z wcięciem; także: nowy wiersz z
wcięciem lub dawniej - specjalnym znakiem, np. ozdobną literą': Przeczytał dwa akapity tekstu.
Akapit rozpoczynała piękna, stylizowana litera S.
AKCELERACJA l. w różnych naukach 'przyspieszenie jakichś zjawisk, procesów, ruchu czegoś itd.'.
Akceleracja procesów społecznych. Akceleracja przebiegu procesów chemicznych. Akceleracja ruchu
cząstek w fizyce. 2. w biologii i psychologii 'przyspieszenie naturalnych procesów rozwojowych przez
warunki cywilizacyjne w krajach rozwiniętych lub przez sztuczną stymulację': Efektem akceleracji
rozwoju biologicznego młodzieży w krajach rozwiniętych jest coraz wcześniejsze dojrzewanie
płciowe.
AKCENT l. -w językoznawstwie 'wyróżnienie jednej z sylab w wyrazie lub jednego z wyrazów w zdaniu
przez mocniejsze, dłuższe lub śpiewne wymówienie; także:
znak graficzny służący wyróżnieniu pewnej sylaby lub wyrazu': W języku polskim akcent pada z reguły
na przedostatnią sylabę. Zauważył, że nad tą sylabą jest akcent, l. pot. 'sposób wymawiania
wyrazów': Mówił z obcym akcentem. 3. w muzyce 'wyróżnienie jednego z dźwięków lub akordu
melodii'; także znak nad lub pod nutą oznaczający akcent' 4. przen. 'charakterystyczna cecha lub
wyodrębniający się element czegoś': Nowe akcenty w wystąpieniach polityków. Akcent
architektoniczny. Wręczenie nagród i medali było końcowym akcentem uroczystości.
UWAGA: w ostatnim znaczeniu słowo akcent fest nadużywane, warto pamiętać, że podobny sens
mają polskie słowa:
AKCEPTACJA l. 'zgadzanie się na coś, zatwierdzenie czegoś (jakiejś umowy, jakichś warunków)': Nowy
pomysł uzyskał akceptację zebranych. 2. AKCEPTACJA WEKSLA w bankowości 'zobowiązanie się do
zapłacenia wymienionej na wekslu sumy w określonym terminie': Urzędnik prosił go o akceptację
weksla:
UWAGA: wyraz błędnie używany w znaczeniu 'poparcie', np. "ubiegać się o akceptację władz
powiatowych" (właściwie: o poparcie władz powiatowych), "mała akceptacja społeczna Sejmu"
(właściwie: male poparcie społeczne dla Sejmu).
AKCEPT w bankowości 'zobowiązanie do zapłacenia wymienionej na wekslu (rzadziej: czeku) sumy w
określonym terminie, to samo, co akceptacja w znaczeniu 2.;
także: weksel, na którym jakaś osoba umieściła swój podpis jako akceptanta'
AKCEPTANT w bankowości 'osoba, która zaakceptowała weksel': Akceptant weksla jest głównym
dłużnikiem w stosunku do posiadacza weksla.
AKCES 'przystąpienie do jakiejś organizacji, włączenie się do jakiejś akcji': Akces Polski do NATO.
Siedem następnych klubów piłkarskich zgłosiło akces do nowo powstałej Ligi Futbolowej.
14
AKCESORIUM
AKLIMATYZACJA
AKESORYJNY 'dodatkowy, zazwyczaj też: odgrywający mniej ważną rolę, niepodstawowy': Akcesoryj-
ne warunki, elementy jakiejś umowy. Oprócz elementów podstawowych w języku wyróżniamy też
elementy akcesoryjne, dodatkowe, np. w sylabie samogłoska jest członem podstawowym, zaś
spółgłoska akcesoryj-nym.
AKCESORYCZNY 'to samo, co akcesoryjny' O Minerały akcesoryczne w geologii 'minerały stanowiące
bardzo niewielki składnik jakichś skał': Minerały akcesoryczne nie mają wpływu na klasyfikowanie
skał.
AKCYJNY l. 'związany z akcją - pewnym działaniem, najczęściej: taki, który ma charakter doraźnych
akcji':
Profesor tłumaczył swemu asystentowi, że praca naukowa nie może mieć charakteru akcyjnego,
potrzebny jest ciągły, wytężony wysiłek, a nie nagłe zrywy przeplatane okresami bezczynności. 2.
'związany z akcjami': Podstawą działalności spółki akcyjnej jest kapitał zebrany w wyniku sprzedaży
akcji.
AKCYDENS l. w filozofii 'przypadkowa, nieistotna cecha jakiegoś przedmiotu lub przypadkowa zmiana
przedmiotu, nie wpływająca na jego istotę': [...] dialektyka [...] nie pozwalała mu uznać zmiany
substancji bez zmiany akcydensów. (Tatarkiewicz) 2. inaczej DRUK AKCYDENSOWY 'drobny druk, np.
ogłoszenie, formularz, etykieta': Założył małą firmę i zajmował się drukowaniem akcydensów,
głównie wizytówek i ogłoszeń. 3. przestarz. 'to samo, co akcydencja'
AKCYDENCJA przestarz. 'coś przypadkowego, jakiś wypadek czy choroba, lub dodatkowego, np.
dodatkowy zarobek lub opłata za coś': Pana radcę spotkała w tym miesiącu niemiła akcydencja.
Oprócz zasadniczego podatku musiał na granicy opłacić jeszcze akcydencję.
ang. accidentalism
AKLAMACJA 'przyjęcie przez jakieś zgromadzenie pewnej uchwały lub wniosku jednomyślnie i bez
głosowania': Zebrani przyjęli wniosek prezesa przez aklamację.
15
AKME
I AKORD
się do nowego otoczenia, nowego środowiska, nowych sytuacji': Aklimatyzacja Nowaka w "Legii" nie
trwała dhigo
UWAGA: nie należy mylić wyrazu aklimatyzacja ze słowem klimatyzacja (zob.) ani wyrazu
aklimatyzować z klimatyzować.
AKMEISTYCZNY 'związany z akmeizmem': Akmei-styczny ideał poety to nie natchniony wieszcz, ale
rzemieślnik ze znawstwem i trudem pracujący w języku.
AKOLITAT 'w Kościele katolickim: czwarte, ostatnie z niższych święceń kapłańskich': Akolitat daje
m.in. prawo do rozdawania komunii.
AKOLITA l. 'w Kościele katolickim: kleryk mający czwarte, ostatnie z niższych święceń kapłańskich':
Akolita towarzyszył księdzu przy ceremonii. 2. przen. rząd. 'osoba stale komuś towarzysząca,
zwłaszcza jako jego poplecznik, stronnik': Na spotkaniu burmistrz zjawił się ze swoimi dwoma
akolitami.
wf. accompagnamento
16
II AKORD
AKSELBANT
AKORDOWY 'taki, w którym wypłata zależy od ilości wykonanych sztuk, a nie od liczby
przepracowanych godzin; płatny w tym systemie': Akordowy system płacy. Akordowi robotnicy.
fr. accord
fr. accreditation
AKREDYTYWA w bankowości 'umowa, zgodnie z którą bank, otwierający kredyt na życzenie klienta,
dokonuje wpłat na rzecz osoby trzeciej, płaci lub akceptuje weksle ciągnione przez tę osobę albo też
upoważnia inny bank do dokonywania wpłat, akceptowania i negocjowania weksli'. Różne formy
akredytywy są często stosowane w rozliczeniach krajowych i międzynarodowych.
fr. accreditif
AKROBACJA 'ćwiczenie sportowe lub cyrkowe wymagające wielkiej zręczności, siły i koordynacji
ruchów':
Z zapartym tchem chłopcy oglądali akrobacje pod kopułą cyrku. <) Akrobacja lotnicza 'trudna
ewolucja samolotem lub szybowcem': Do akrobacji lotniczych należą np. beczka, pętla i spirala.
AKROBATA 'sportowiec lub cyrkowiec wykonujący akrobacj e': Akrobaci wykonywali ćwiczenia na
trapezie'
AKROBATYKA 'dziedzina sportu lub sztuki cyrkowej obejmująca wykonywanie akrobacji': Akrobatyka
sportowa obejmuje m.in. skoki na trampolinie i wykonywanie zespołowych układów gimnastycznych.
Jest to dyscyplina bardzo zbliżona do gimnastyki, nie wchodząca jednak do programu igrzysk
olimpijskich.
fr. acrobatie odgr. akrobates 'wspinający się, chodzący na palcach, tańczący na linie'
AKROPOL 'w miastach starożytnej Grecji: położony na wzgórzu gród': Pierwotnie akropol był
warowną, otoczoną murami częścią miasta, z biegiem czasu nabrał charakteru reprezentacyjnego i
religijnego. Będąc w Grecji, oglądali wspaniały ateński Akropol.
gr. akrópolis
AKRYLONITRYL 'nitryl kwasu akrylowego, związek chemiczny o wzorze CHzCHCN': Akrylonitryl jest
jednym z podstawowych surowców w przemyśle tworzyw sztucznych.
AKSAMIT 'miękka tkanina, jedwabna lub będąca połączeniem jedwabiu z wełną albo bawełną, po
jednej stronie mająca gęsty, błyszczący meszek': Aksamit jest tkaniną bardzo cenioną i elegancką,
wykorzystywaną do szycia ubiorów, konfekcji, zasłon, obić mebli, obrusów itd.
AKSAMITNY l. 'wykonany z aksamitu': Aksamitny obrus. 2.przen. 'miękki i gładki jak aksamit':
Aksamitna skóra. Aksamitny głos.
AKSELBANT 'ozdobny sznur noszony na mundurze m.in. ;ez wysokich oficerów i adiutantów w
niektórych
17
AKSJOLOGIA
AKTYWA
armiach': Aż tu ciżba Moskali, las w lesie, mrowie. Juliusz Hrabia podnosi oczy, szuka słońca glorii.
Pochmurno. [...] Raptem czernieją jego akselbanty. (Herbert)
niem. Achselband
AKSJOLOGIA 'nauka o wartościach, ogólna teoria wartości, która zajmuje się badaniem istoty i typów
wartości oraz tym, co i jak wartościować': Aksjologię zajmuj ą takie pojęcia, jak dobro, piękno i
prawda oraz ich miejsce w życiu człowieka. Ten program szkolny neguje potrzebę aksjologii w
nauczaniu.
AKSJOLOGICZNY 'taki, który wynika z aksjologii, ma charakter aksjologii; także: nacechowany pod
względem wartości, wartościujący': Dobro i prawda to podstawowe kategorie aksjologiczne. Polska
stoi wobec konieczności wyboru, którego natura jest aksjologiczna, a nie techniczna.
AKSJOMAT inaczej: PEWNIK, l. 'twierdzenie przyjęte w jakiejś dziedzinie nauki bez dowodu, służące za
podstawę przy budowie innych twierdzeń': Pewnikami są przy swych zwyczajnych znaczeniach takie
zdania, jak np. "jeśli a jest równe b, to b jest równe a", "jeśli a jest wcześniejsze od b, to b nie jest
wcześniejsze od a", "każdy kwadrat ma 4 boki" itp. (Ajdukiewicz) 2. 'prawda uznana przez kogoś lub
uznane powszechnie twierdzenie, niekoniecznie prawdziwe, często też: czyjaś zasada życiowa': Przez
całe życie trzymał się aksjomatu, iż pieniądze szczęścia nie dają, a odkąd powodzi mu się gorzej,
zaczął głosić, iż właściwie w ogóle nie można być szczęśliwym, mając dużo pieniędzy.
I AKT l. 'dokument urzędowy, zwłaszcza taki, który potwierdza coś z mocą prawną': W obecności
notariusza podpisali akt sprzedaży mieszkania. 2 oficj. 'jakiś czyn, zwłaszcza czyn, którego znaczenie
chce się podkreślić lub czyn będący zewnętrznym przejawem czegoś. Oskarża się go o dokonywanie
aktów okrucieństwa wobec ludności Bośni. Akt miłości. Akt dobrej woli. 3. oficj. 'czynność urzędowa
lub jakaś ceremonia': Akt dekoracji. Dokonać aktu otwarcia wystawy'.
fr. acte
III AKT 'w sztuce: przedstawienie nagiego ciała ludzkiego': Francisco Goyajest autorem słynnego aktu
"Maja naga".
fr. acte
AKTUALIZM w geologii 'kierunek wyjaśniający zjawiska, które zachodziły w odległej przeszłości, przez
podobieństwo do zjawisk zachodzących obecnie': Jednym z podstawowych założeń aktualizmujest to,
że np. takie procesy jak erozja czy powstawanie osadów rzecznych - przed tysiącami lat przebiegały
podobnie jak dziś, więc na podstawie współczesnych obserwacji można dokonywać rekonstrukcji
zjawisk z przeszłości.
AKTUALNY 'związany z tym, co się teraz dzieje, ważny w czasie obecnym': Bardzo aktualnym tematem
jest wpływ zanieczyszczenia środowiska na życie człowieka. Prasa przekazywała aktualne informacje z
terenu objętego walkami.
UWAGA: aktualny to słowo modne, często używane niepotrzebnie lub niewłaściwie. Zamiast:
"aktualny rząd Francji" - lepiej mówić: obecny rząd Francji, zamiast: "aktualne stosunki między tym
krajami" - obecne stosunki między tymi krajami.
AKTUALNOŚĆ 'bycie aktualnym': Gombrowicz przedstawia problemy, które nigdy nie tracą
aktualności: ojczyzna i obcość, dojrzałość i niedojrzałość.
AKTUALNOŚCI rzadziej: AKTUALIA 'aktualne zdarzenia lub wiadomości o nich - ze świata polityki,
kultury, sportu itd.': Aktualności sportowe. Aktualności giełdowe.
AKTUALIZACJA 'czynienie czegoś aktualnym, np. uzupełnianie tego nowymi informacjami': Zmiany
kadrowe zmuszały do częstej aktualizacji danych personalnych.
AKTYN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 89 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 227,
symbol Ac: srebrzy stobiały, promieniotwórczy metal': Aktyn należy do bardzo rzadkich pierwiastków,
występuje w niewielkich ilościach w rudach uranu.
AKTYWA w finansach 'ogół środków, którymi dysponuje dane przedsiębiorstwo (trwałych, np.
nieruchomości i urządzenia, oraz obrotowych, np. gotówka, wierzytelności) i które są
wykorzystywane w jego działalności
18
AKTYWACJA
AKUPUNKTURA
gospodarczej': Stan aktywów i pasywów spółki, która zawiesiła działalność gospodarczą nie uległ
zmianie.
AKTYWOWAĆ l. w chemii i technice 'pobudzać jakiś mechanizm, organizm lub substancję do działania
albo wzmagać ich działanie': Bohaterowie serialu fantastycznego aktywowali olbrzymiego robota, by
posłużyć się nim w walce z siłami zła. 2. w telekomunikacji 'włączać telefon, zwłaszcza komórkowy'
AKTYWNY l. 'działający lub skłonny do działania, do udziału w czymś, także: energiczny, ruchliwy':
Dynamiczny, pełen inicjatywy prezes był najaktywniejszym członkiem organizacji. Dużo pracowała,
uprawiała sport i w ogóle prowadziła aktywny tryb życia. 2. w chemii 'zdolny do reakcji chemicznej;
także: mający wpływ na jej przebieg': Bardzo aktywny chemicznie pierwiastek. Aktywny składnik
reakcji. 3. inaczej:
CZYNNY 'o wulkanie: wybuchający co jakiś czas, zdolny do erupcji': Jedynym aktywnym wulkanem w
Europie jest Wezuwiusz, wszystkie inne to wulkany wygasłe.
AKTYW 'najbardziej aktywni członkowie jakiejś organizacji': Aktyw związkowy. Aktyw partyjny.
Aktywizacja dużych grup społecznych jest możliwa tylko wówczas, gdy są one bezpośrednio
zainteresowane określoną i bardzo konkretną działalnością.
pobudzać do działania': Dzieci z młodszych klas należy aktywizować także przez zabawy ruchowe.
AKUMULOWAĆ 'gromadzić coś, zbierać (określenie używane zwykle w terminologii naukowej lub
technicznej)': Akumulować kapitał. Akumulować energię elektryczną.
AKUMULACJA l. 'gromadzenie albo gromadzenie się czegoś'. Akumulacja ciepła. 2. w ekonomii
'zbieranie i przeznaczanie środków finansowych na inwestycje oraz zwiększanie zasobów i rezerw, a
nie na bieżącą konsumpcję': Środki przeznaczone na akumulację powinny znacznie wzrosnąć w
przyszłym roku finansowym.
AKUPRESURZYSTA 'osoba, która zna zasady akupre-sury i leczy innych za pomocą tej metody':
Akupresurzy-sta masował kolejne okolice jego ciała okrężnymi ruchami koniuszków palców przy
lekkim nacisku.
ang. acupressure na wzór: acupuncure (znanej już od wieków, także w Europie) i łac. pressura 'nacisk'
AKUPUNKTURA 'wywodząca się z Chin metoda leczenia, polegająca na wbijaniu cienkich, zwykle:
złotych i srebrnych, igieł w ściśle określone punkty ciała na czas od kilku sekund do kilku godzin':
Akupunktura jest uznaną w kręgach medycznych metodą leczenia takich chorób jak reumatyzm i
nerwobóle.
AKUPUNKTURZYSTA 'osoba, która zna zasady akupunktury i leczy innych za pomocą tej metody':
Akupun-kturzysta wbijał igły na czas potrzebny do przepływu energii wzdłuż linii energetycznych jej
ciała.
19
AKUSTYKA
AKWIZYCJA
AKUSTYKA l. 'jeden z działów fizyki - nauka o dźwięku' 2. 'warunki rozchodzenia się dźwięków w
pewnym pomieszczeniu lub na pewnej przestrzeni':
AKUSZERIA inaczej: POŁOŻNICTWO 'dział medycyny zajmujący się przebiegiem ciąży, porodem i
okresem poporodowym': Akuszeria jako specjalność medyczna jest blisko powiązana z ginekologią.
AKUSZER inaczej: POŁOŻNIK 'lekarz, specjalista w zakresie położnictwa': Akuszer opiekuje się kobietą
w czasie ciąży.
AKUSZERKA inaczej: POŁOŻNA 'pielęgniarka specjalizująca się w udzielaniu pomocy przy porodach':
fr. accoucheur
AKWALUNG 'zamocowany na ciele płetwonurka aparat do oddychania pod wodą': Akwalung składa
się m.in. z butli ze sprężonym powietrzem, rury doprowadzającej i ustnika.
amer. aqualung, pierwotnie nazwa zastrzeżona przez twórców; od łac. aqua 'woda' i ang. lung 'płuco'
AKWARELISTA 'malarz posługujący się techniką akwareli': Akwareliści muszą odznaczać się wielką
wprawą, ponieważ uprawiana przez nich technika w zasadzie nie pozwala na nanoszenie poprawek.
AKWARELOWY 'związany z akwarelą: farbą, techniką lub obrazem': Farby akwarelowe. Technika
akwarelowa. Obrazek akwarelowy.
AKWAWITA inaczej: AQUA VITAE (czytaj akfa wite) 'woda życia - żartobliwe określenie wódki':
Panowie już na pierwszym postoju postanowili się pokrzepić ak-wawitą. łac. aqua vitae
portowy.
AKWIZYCJA 'pozyskiwanie przez jakąś firmę, przedsiębiorstwo, instytucję klientów przez zbieranie
zamówień na towar lub zawieranie umów o usługi': Od lat zajmował się akwizycją, dopiero ostatnio
przeszedł do planowania.
AKWIZYTOR 'pracownik jakiejś firmy, przedsiębiorstwa itp. zajmujący się akwizycją, agent handlowy;
także: osoba proponująca kupno towarów w sprzedaży obnośnej': Karierę rozpoczynał jako akwizytor
mało znanej firmy z branży chemicznej.
20
Al
ALCHEMIA
| UWAGA: wyraz nadużywany w odniesieniu do pracowni-| ków oferujących towar w sprzedaży
obnośnej; tradycyjnie || nazywało się ich komiwojażerami.
A LA 'na sposób, w rodzaju, tak jak - wyrażenie najczęściej używane w odniesieniu do sposobu
przyrządzenia różnych potraw': Kurczęta nadziewane a la Sapieha są przyrządzane tak, jak niegdyś
przyrządzali je kucharze na dworze Sapiehów. Na koniec przyjęcia Jasiek, nasz przemiły gospodarz,
podał ukręcone przez siebie lody, zapowiadając: - Proszę państwa, teraz lody a la Jan.
fr. a la
ALABASTER 'drobnoziarnisty biały minerał, odmiana gipsu': Alabaster jest od bardzo dawnych czasów
stosowany jako materiał do wyrabiania rzeźb i ozdobnych przedmiotów.
A LA CARTE (czytaj: alakart) 'według jadłospisu, do wyboru - wyrażenie używane przy zamawianiu
potraw w restauracji': Zupy możemy wybierać a la carte. Komponować posiłek a la carte.
A LA DIABLE (czytaj: aladjabi) 'o potrawie: przyrządzona w bardzo ostrym, pikantnym sosie': Zraziki a
la diable.
A LA FOURCHETTE (czytaj: alafurszet) 'o przyjęciu, posiłku: taki, na którym podano zimne mięsa,
wędliny i potrawy, które można spożywać wyłącznie za pomocą widelca': Zaprosili nas na śniadanie a
la fourchette.
A LA LONGUE (czytaj: alaląg) 'na dłuższy czas, z czasem, po dłuższym czasie': Filuternie zapytała go: -
Czy chodzi o znajomość a la longue?
fr. a la longue
A LA MODĘ (czytaj: alamod) 'o stroju lub osobie: modny - przymiotnik; o zachowaniu lub sposobie
ubrania:
fr. a la modę
ALASZ 'likier kminkowy': Zazwyczaj alasz jest doprawiany różnymi korzeniami i ziołami, np. anyżkiem.
od nazwy miejscowości Allasz (lub inaczej: Alażi) koło Rygi
ALBIGENS 'członek sekty chrześcijańskiej działającej w XII i I połowie XIII w. w południowej Francji, u-
znającej, że w świecie działają dwa przeciwstawne pierwiastki: dobro i zło, przy czym ciało człowieka
jest związane z tym drugim, co oznacza nakaz skrajnej asce-zy dla oczyszczenia się z grzechów i
osiągnięcia zbawienia': Albigensi byli odłamem większego ruchu katarów, odznaczali się wielką
pobożnością i ascetycznym trybem życia. Ich wytępienie z niebywałym okrucieństwem opisuje m.in.
Zbigniew Herbert w tomie swych szkiców "Barbarzyńca w ogrodzie".
od nazwy miasta Albi w południowej Francji, będącego - oprócz Tuluzy -jednym z centrów tego ruchu
religijnego
ALBINIZM inaczej: BIELACTWO 'wrodzony brak pigmentu w skórze, włosach i oczach człowieka oraz
zwierząt, a także brak chlorofilu u roślin': Albinizmjest dziedziczny.
ALBINOS 'osoba dotknięta albinizmem, także - dotknięte albinizmem zwierzę lub roślina': Albinosi
mają białą albo różowawą skórę, białe włosy i różowe tęczówki oczu.
ALBION 'dawna nazwa Anglii oraz Wielkiej Brytanii, dziś używana niekiedy w stylizowanych poetycko
tekstach, zwłaszcza takich, w których mowa o historii lub literaturze': Nazwa Albion występuje już u
historyków starożytnych. Dzieje Albionu. Wielcy poeci Albionu.
ang. Albion od fac. albus 'biały' (najpewniej chodziło o białe wybrzeże klifowe w pobliżu Dover)
ALBUM l. 'księga z takimi kartami, w które można wkładać albo wklejać znaczki czy fotografie':
Przeglądał album z rodzinnymi fotografiami. 2. 'książka, której zasadniczą część stanowią reprodukcje
obrazów': Album malarstwa polskiego. 3. 'jedna lub dwie razem oprawione płyty kompaktowe bądź
kasety zawierające nowe utwory jakiegoś wykonawcy, zespołu, orkiestry': Na urodziny dostał
najnowszy album swojego ulubionego zespołu. 4. 'szkicownik malarza lub grafika' 5. 'na wyższej
uczelni: księga, w którą wpisani są wszyscy studenci': Każdy student miał w indeksie wpisany swój
numer w albumie, d.przestarz. 'ozdobny zeszyt, do którego wpisywano wiersze i sentencje na
pamiątkę;
pamiętnik'
ALBUMOWY 'będący albumem, związany z albumem - książką, której zasadniczą część stanowią
reprodukcje obrazów': Albumowe wydanie książki o Warszawie.
ALCHEMIA 'nauka tajemna, uprawiana głównie w średniowieczu, która za cel stawiała sobie
wynalezienie kamienia filozoficznego, mającego magiczną moc, m.in. zdolnego przemieniać różne
substancje w złoto i leczyć choroby': Alchemia była poprzedniczką dzisiejszej chemii.
21
ALDEHYD
II ALFA
ALCHEMIK 'średniowieczny uczony zajmujący się alchemią': Alchemicy nie zdołali oczywiście stworzyć
kamienia filozoficznego, ale ich doświadczenia wzbogaciły znacznie wiedzę naukową i przyczyniły się
do odkrycia wielu nieznanych wcześniej substancji.
ALEA IACTA EST (czytaj: aleajakta est) 'kości zostały rzucone - słowa wypowiedziane przez Juliusza
Cezara po przekroczeniu ze swymi oddziałami rzeki Rubikon, co wiązało się ze złamaniem zakazu
wprowadzania na teren Italii wojska i oznaczało rozpoczęcie wojny domowej; dziś niekiedy używane
w przenośnym sensie: zapadła nieodwołalnie decyzja o rozpoczęciu jakiegoś ryzykownego działania'.
Panowie oficerowie - przemówił generał - alea iacta est, kości rzucone, jutro rozpoczynamy działania.
ALEGORIA 'obrazowe przedstawienie czegoś w dziele sztuki pod inną postacią, najczęściej: motyw lub
zespół motywów obrazujący pewne pojęcie abstrakcyjne': Postać kościstej niewiasty z kosą jest
często występującą w sztuce średniowiecznej alegorią śmierci.
ALEGORYZOWAĆ 'nadawać czemuś sens alegoryczny; rzadziej: posługiwać się alegorią': Uważał, że
nie należy alegoryzować wszystkich postaci w dawnych bajkach, wiele z nich oznacza rzeczywiście te
osoby, które zostały nazwane, natomiast dopiero cały utwór ma sens przenośni.
ALEGORYKA 'zespół alegorii występujących w jakimś dziele, charakterystycznych dla pewnego okresu,
odpowiadających pewnemu pojęciu itd.': Bogata alegoryka średniowiecza. Alegoryka miłości.
gr. allegoria
fr. allegorisme
ALEMBIK l. przestarz. 'aparat do destylacji alkoholu, olejków lub naczynie do topienia kruszców' 2.
inaczej:
Do najczęstszych alergenów należą: białko zwierzęce, pyłki kwitnących roślin, kurz i sierść zwierząt.
ALERGIK inaczej: UCZULENIOWIEC 'osoba cierpiąca na alergię': Obecnie bardzo duża część dzieci to
alergicy - przypuszcza się, że jest to jednym z efektów zatrucia środowiska i chemizacji produktów
spożywczych.
ALERGICZNY 'związany z alergią, wywołany przez alergię, cierpiący na alergię': Alergiczna wysypka.
Alergiczne dziecko.
fr. allergie
ALERGOLOG 'lekarz - specjalista w zakresie alergolo-gii': Po serii testów alergolog stwierdził, że jest
uczulona na pyłki kwitnącej lipy.
ALERT l. 'stan gotowości, ogłaszany w jakiejś organizacji, wzywający do pewnych działań': Alert
harcerski. W oddziałach ogłoszono alert. 2. w fizyce Ziemi 'międzynarodowe pogotowie obserwacyjne
w okresach wzmożonej aktywności Słońca lub zaburzeń magnetycznych, ogłaszane przez
odpowiednie organizacje naukowe'
22
III ALFA
ALIMENTY
III ALFA w astronomii 'oznaczenie najjaśniejszej gwiazdy w jakimś gwiazdozbiorze': Alfa Centauri to
jedna z gwiazd najbliższych Słońca.
ALFA I OMEGA l. książk. 'początek i koniec': Narodziny i śmierć - oto alfa i omega życia człowieka, jego
początek i koniec. 2. 'osoba, która wie wszystko z jakiejś dziedziny; także: coś, co jest wielkim
autorytetem': Profesor był alfą i omegą w dziedzinie prawa karnego. Ten podręcznik stał się dla niego
alfą i omegą. 3. 'w Biblii: Bóg'
ALFONS 'mężczyzna zapewniający prostytutce ochronę i utrzymujący się z jej zarobków': Alfonsowi
musiała oddawać połowę pieniędzy, które otrzymywała od klientów.
fr. alphonse od imienia bohatera sztuki Aleksandra Dumasa (syna) "Monsieur Alphonse"
ALGA 'prosta pod względem budowy roślina, pozbawiona liści, korzeni i pnia; glon, wodorost': Algi
występują w miejscach wilgotnych i we wszystkich rodzajach wód.
lać. alga
ALGORYTM 'przepis postępowania, składający się z kolejnych poleceń, które należy wykonać, by
rozwiązać jakieś zadanie lub osiągnąć pewien cel': Algorytmy, pierwotnie stosowane głównie w
matematyce, są obecnie podstawowym pojęciem odnoszącym się do programów komputerowych, a
także wielu dziedzin życia. Przykładem prostego algorytmu jest przepis kucharski.
ALIANCKI l. 'sojuszniczy': Wojska alianckie pokonały Irak. 2. 'należący do aliantów - państw koalicji
ALIAS inaczej: ZWANY 'łaciński przysłówek, obecnie używany najczęściej wówczas, gdy oprócz imienia
właściwego podaje się inne imię, nazwisko, pseudonim itd. jakiejś osoby; dawniej także występujący
w innych znaczeniach, np. czyli': Bohaterem "Potopu" jest Kmi-cic, alias Babinicz.
ALIAŻ l.przestarz. 'stop metali' 2. książk. 'połączenie jakichś pojęć lub cech abstrakcyjnych': Aliaż
pojęcia sprawiedliwości i równości. Aliaż patosu i śmieszności.
ALIBI 'dowód, że osoba podejrzana o popełnienie przestępstwa była gdzie indziej wówczas, gdy je
popełniono':
Miał niezbite alibi - w czasie, gdy popełniono kradzież, był operowany w szpitalu.
ALIENACJA 'przykry stan umysłu, który przejawia się poczuciem obcości; wyobcowanie, odizolowanie
się od środowiska': Zmianie miejsca pracy może towarzyszyć alienacja.
ALIENOWAĆ SIĘ, WYALIENOWAĆ SIĘ 'ulegać alienacji, przeżywać alienację': Czułem się kompletnie
wyalienowany, z nikim nie mogłem nawiązać kontaktu.
ALIMENTY 'ustalane sądownie środki, które pewna osoba musi łożyć na utrzymanie krewnych w linii
prostej, niezdolnych do samodzielnego utrzymania się, najczęściej pieniądze na utrzymanie dzieci,
które po rozwodzie łoży ten z rodziców, z którym dzieci nie mieszkają': Na rozprawie ustalono
wysokość alimentów. Po rozwodzie płacił alimenty na dwójkę swoich dzieci.
Uchylanie się od obowiązku alimentacji jest karane przez prawo. 2. w hydrologii 'zasilanie rzek albo
jezior w wodę przez źródła, wody gruntowe, deszcz itd.'
23
A LINEA
ALLACH
A LINEA 'od linii - od początku wiersza albo od nowego wiersza': Pisać a linea.
tac. a linea
ALINEARNY 'nie wyrażony za pomocą linii, nie ustawiony w linii, nieciągły': Alineamy ornament.
Alineame ustawienie. Alineamy porządek.
ALITERACJA w nauce o literaturze 'celowe powtarzanie tych samych głosek lub liter w jakimś
fragmencie tekstu artystycznego, często na początku wyrazu, wersu lub zdania': Wielokrotne
powtarzanie głoski "r" w piosence J. K-aczmarskiego "Mury" jest przykładem aliteracji:
Wyrwij murom zęby krat, zerwij kajdany, połam bat, a mury runą [...].
ALKALIA w chemii 'mocne zasady, np. wodorotlenki takich metali jak wapń, potas, węglany sodu i
potasu, wodny roztwór amoniaku': Niektóre alkalia mają silne właściwości żrące.
ALKALOIDY w chemii 'zasadowe związki organiczne o silnym działaniu fizjologicznym, bardzo często
trujące':
ALKALICZNY w chemii 'mający silne właściwości zasadowe': Roztwór alkaliczny. Metale alkaliczne
'takie metale jak lit, sód, potas, których wodorotlenki są silnymi zasadami'. O Bateria alkaliczna
'bateria, w której elektrolitem jest wodorotlenek jakiegoś metalu alkalicznego, a elektrodą dodatnią
zazwyczaj tlenek rtęci': Baterie alkaliczne odznaczają się dużą trwałością oraz stałym poziomem
napięcia.
fr. alcali
ALKIERZ l. w architekturze 'narożna, wyodrębniona część budowli, kryta osobnym dachem': Alkierze
charakterystyczne sadła starych dworków. 2. 'w dawnych domach: boczny pokój służący za sypialnię'
czes. arker; słowo o bardzo długiej etymologii, do czeskiego dostało się przez francuski i niemiecki, w
których pierwotnie oznaczało wyodrębnione pomieszczenie w budowli obronnej, z którego strzelali
do nieprzyjaciół łucznicy - od łac. arcus 'tuk'
ALKOHOL l. w chemii 'związek organiczny zawierający jedną lub wiele grup wodorotlenowych -OH w
cząsteczce': Do alkoholi należą m.in. metanol o wzorze CH30H oraz etanol - C2H50H. Ten pierwszy
jest silną trucizną, drugi nie jest szkodliwy tylko w niewielkich ilościach. 2. 'alkohol etylowy lub napój
zawierający ten alkohol, np. wódka, wino lub piwo': Częste spożywanie alkoholu prowadzi do
uzależnienia.
niem. Alkohol, początkowo w języku alchemików, dokąd z ar. al-kuhl 'suchy proszek'
niem. Alkoholismus
złożenie słowa: alkohol i cząstki: -metr (poi. -mierz) od gr. metron 'miara'
ALKOMAT 'przyrząd do mierzenia poziomu alkoholu we krwi': Alkomat wykazał we krwi kierowcy
prawie 2 promile alkoholu.
ALKOWA 'w dawnych domach: wnęka bez okna przylegająca do większego pokoju, często służąca za
sypialnię':
W alkowie obok pokoju spały dzieci. O Tajemnice alkowy 'tajemnice miłosne lub - w przenośni -
sprawy, o których się nie mówi, o których mówić nie wypada': Uznała, że jest wypytywana o zbyt
prywatne sprawy, i zastrzegła, że o tajemnicach alkowy mówić nie zamierza.
fr. alcóve
ALLACH 'Bóg w religii islamskiej': Muzułmanie wierzą w jedynego Boga - Allacha i proroka, który
obwieścił ludziom prawdę o nim - Mahometa.
ALLACH AKBAR 'Allach jest wszechmocny - formuła muzułmańskiego wyznania wiary': [...] byli pewni,
że zguba derwiszów i ich proroka jest nieuchronna, albowiem Anglików nigdy nikt nie zwyciężył. -
Akbar Allach! - przerwał wznosząc do góry ręce Idrys - a jednakże zostali zwyciężeni! (Sienkiewicz)
24
ALLEGRO
ALOPATIA
ALLEGRO w muzyce l. 'określenie wykonawcze: żywe, szybkie tempo' 2. 'utwór muzyczny albo część
cyklicznego dzieła muzycznego wykonywane w szybkim tempie': Allegro z koncertu, sonaty, suity.
ALLEGRO CON BRIO (czytaj: alegro koń brijo) 'określenie wykonawcze: szybko i z werwą'
ALLEGRO CON MOTO (czytaj: alegro koń moto) 'określenie wykonawcze: szybko, ruchliwie'
umiarkowanie szybko'
ALLEL w genetyce 'jeden z pary - lub większej liczby -genów, które zajmuj ą to samo miejsce w
chromosomach homologicznych i odpowiadają sobie, lecz warunkują odmienne wykształcenie się
pewnej cechy w organizmie': Allele powodują wykształcenie się różnych barw kwiatów groszku.
ALLELUJA l. 'chwalcie Pana-chrześcijańskie wezwanie do złożenia Bogu hołdu jako wyrazu radości':
Wiele pieśni kościelnych związanych ze Świętami Wielkanocnymi kończy: alleluja! l.przen. 'Święta
Wielkanocne':
Życzyli im Wesołego Alleluja.
ALMA MATER 'uroczyście lub żartobliwie o szkole wyższej, zwłaszcza o uniwersytecie': W 2000 r.
odbyły się uroczyste obchody sześćsetlecia krakowskiej Alma Ma-ter.
lać. alma mater 'matka karmicielka' - w średniowieczu uniwersytety spełniały cały szereg funkcji
opiekuńczych wobec studentów, np. zapewniały im mieszkanie, a uboższym także - wyżywienie
niem. Almanach
ALO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'inny, różny' wskazująca, że nazywają one rzeczy lub
osoby
ALOCHTON albo ALLOCHTON l. w socjologii 'o-soba, zamieszkuje na jakimś obszarze, ale nie należy do
jego rdzennej ludności, jest przybyszem': Dyskutowano o alochtonach, problemie ich napływu,
asymilacji i relacjach łączących ich z autochtonami. 2. w geologii 'skała, która na skutek ruchów
skorupy ziemskiej przemieściła się w poziomej płaszczyźnie z tego miejsca, gdzie się uformowała' 3. w
biologii 'gatunek roślin lub zwierząt, który nie pochodzi z tego obszaru, na którym obecnie
występuje': Alochtonemjest w Polsce np. stonka ziemniaczana.
ALOCHTONICZNY albo ALLOCHTONICZNY l. w socjologii 'będący alochtonem, taki, który składa się z
alochtonów': Ludność autochtoniczna i alochtoniczna. 2. w geologii SKAŁY ALOCHTONICZNE 'skały,
które na skutek ruchów skorupy ziemskiej przemieściły się w płaszczyźnie poziomej z tego miejsca,
gdzie się uformowały' 3. ORGANIZMY ALOCHTONICZNE w biologii 'gatunek roślin lub zwierząt,
niepochodzący z tego obszaru, na którym obecnie występuje'
złożenie cząstek: alo- i -chton od gr. chthon 'ziemia', na wzór słowa: autochton
I ALPAKA 'spokrewnione z lamą zwierzę domowe, o długiej, miękkiej, zwykle czarnej sierści': Alpaki
hoduje się w Ameryce Południowej, w Andach, dla mięsa i wełny, są one też wykorzystywane jako
zwierzęta juczne. 2. 'wełna z alpaki; także: lśniąca tkanina z tej wełny': Spódnica z alpaki.
II AKPAKA inaczej: NOWE SREBRO, ARGENTAN 'stop miedzi, cynku i niklu, srebrzystobiałej barwy': Al-
pakajest m.in. wykorzystywana do wytwarzania narzędzi medycznych i w jubilerstwie.
25
ALOPLASTYKA
ALTERNACJA
ALOPATA 'lekarz stosujący aleopatię': Był przekonanym alopatą, nie dowierzającym środkom
homeopatycz-nym. Uważał, że przeciwne leczy się przeciwnym, a nie, jak głosi homeopatia, podobne
- podobnym.
ALOTROPIA w chemii 'występowanie pewnych pierwiastków w stanie wolnym, w tym samym stanie
skupienia w dwu lub kilku odmianach różniących się właściwościami chemicznymi i fizycznymi':
Przykładem alotro-piijest występowanie węgla w postaci grafitu i postaci diamentu oraz
występowanie tlenu w normalnej, najczęstszej postaci oraz w postaci ozonu.
Kurs al pari. Wyżej, niżej pari 'wyżej, niżej niż wartość nominalna'
ALPINIZM inaczej: ALPINISTYKA 'górski sport wyczynowy polegający na zdobywaniu wysokich, zwykle
oblodzonych szczytów przy użyciu specjalnego sprzętu':
ALPINISTA 'sportowiec uprawiający alpinizm': Alpiniści posługują się linami, hakami i czekanem, mają
też specjalne stroje oraz buty z kolcami i zaczepami.
od nazwy: Alpy
ALT w muzyce l. 'niski głos żeński lub chłopięcy': Nucić, śpiewać altem. Kompozycja na alt. Głęboki alt.
2. 'osoba śpiewająca takim głosem': Zaangażować alt, alty (kobietę, kobiety) albo: alta, altów
(chłopca, chłopców). Światowej sławy alt. Aria alta. 3. 'głos środkowy między sopranem a tenorem w
chórze lub w instrumentalnym utworze polifonicznym' 4. śród. 'instrument muzyczny o skali zbliżonej
do skali głosu altowego, np. flet altowy, saksofon altowy': Grać na alcie.
ALCISTA albo ALTYSTA l. 'osoba śpiewająca altem, niskim głosem żeńskim lub chłopięcym': Głos,
śpiew al-cisty (altysty). 2. 'muzyk grający na altówce; altowiolista (altowiolinista)': Gra alcisty (altysty).
Alcista (altysta) gra, wykonuje utwór. 3. 'muzyk grający na instrumencie o skali zbliżonej do skali
głosu altowego, np. na flecie altowym lub saksofonie altowym'
ALTOWY w muzyce l. 'odnoszący się do niskiego głosu żeńskiego lub chłopięcego': Głos altowy. 2.
'odnoszący się do głosu środkowego między sopranem a tenorem w chórze lub w instrumentalnym
utworze polifonicznym':
Partia altowa kwartetu. 3. 'odnoszący się do instrumentu muzycznego o skali zbliżonej do skali głosu
altowego':
Saksofon altowy 'rodzaj saksofonu o skali zbliżonej do skali głosu altowego; skrót: as': 65-letni dziś
Argentyń-czyk Gato Barbieri sięgnął po saksofon tenorowy w wieku 20 lat, mając już za sobą
doświadczenia z klarnetem i saksofonem altowym.
niem. Alt
ALTANA 'niewielka, lekka budowla w ogrodzie, parku lub na działce, zwykle obsadzona roślinami,
służąca jako miejsce odpoczynku': Z ogrodowej altany wojewoda zdyszany bieży w zamek z
wściekłością i trwogą. (Mickiewicz)
wl. altana
ALTEMBAS inaczej: ZŁOTOGŁÓW 'ciężka, bardzo kosztowna tkanina jedwabna, przetykana złotymi
nitkami':
ALTERA PARS książk. 'druga strona - w sporze, dyskusji, sądzie itd.': Wysłuchał jego oskarżeń, ale
oświadczył, że decyzję podejmie dopiero wówczas, gdy dowie się co ma na ten temat do powiedzenia
altera pars.
ALTER EGO książk. l. 'bardzo bliski przyjaciel': Janek był moim alter ego, mogłem mu zaufać w każdej
sytuacji, rozumiał wszystkie moje problemy, myślał i działał tak jak ja. 2. 'postać literacka lub filmowa,
która wyraża uczucia i poglądy autora lub reżysera, jakby "zastępuje go" w utworze': We wczesnych
utworach Mickiewicza i Słowackiego bohaterowie są często alter ego autora, myślą i działają tak jak
on, wyrażają jego uczucia.
26
ALTERNATOR
ALZHEIMER
albo - albo': Mieliśmy przed sobą alternatywę: natychmiast opuścić przyjęcie albo pozostać do rana.
Stanąłem przed alternatywą: nauka albo praca. 2. 'inne rozwiązanie, inne możliwości': Nie ma także
alternatywy dla włączenia się do zachodniego nurtu cywilizacyjnego.
UWAGA: wyraz używany także w znaczeniu 'jedna z kilku możliwości', co nie jest poprawne, np.:
"Polska ma przed sobą dwie alternatywy: być skansenem Europy bądź jej normalnym składnikiem"
(poprawnie: Polska ma przed sobą dwie możliwości..).
ALTERNATYWNY 'taki, który daje możność wyboru jednej z dwóch możliwości': Masz tu rozwiązanie
alternatywne; którą możliwość wybierzesz, zależy od ciebie.
UWAGA: wyraz używany w znaczeniu 'inny', co nie jest poprawne: "Alternatywny program
gospodarczy" (poprawnie: konkurencyjny program gospodarczy), "alternatywny pomysł" (poprawnie:
inny pomyśl), "alternatywne myślenie" (poprawnie: inny sposób myślenia).
fr. altemative z łac. altemare 'zmieniać, robić coś na przemian; być niepewnym, niezdecydowanym'
ALTRUIZM 'bezinteresowne działanie dla dobra innych ludzi i zdolność do poświęceń dla nich':
Szanowali go za altruizm, z którym niósł ludziom pomoc, poświęcając swój czas, wysiłek, a nierzadko
też pieniądze.
ALTRUISTA 'osoba odznaczające się altruizmem': Nie był ani altruistą, ani egoistą, kierował się w życiu
przede wszystkim swój ą korzyścią, ale nigdy nie naraził dla niej na szwank dobra kogoś innego.
ALUMINIUM inaczej: GLIN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 13 i masie atomowej 26,98,
symbol AL:
UWAGA: słowo aluminium jest raczej używane w technice, zaś glin - w chemii. Ostatnio w języku
polskim coraz częściej spotyka się przeniesione z języka niemieckiego złożenia: alufelgi i alufolia.
Bardziej zrozumiałe od nich i poprawniejsze są polskie 'wyrażenia: felgi aluminiowe i folia
aluminiowa.
n.-fac. aluminium
ALUMN l. inaczej: KLERYK 'słuchacz seminarium duchownego': W naszym seminarium było 200
alumnów. 2. 'w dawnej Polsce: uczeń bezpłatnie kształcony w jakiejś szkole i utrzymywany przez nią'
3. 'w krajach anglosaskich: uczeń pewnych szkół, zwłaszcza szkół wyższych': Alumn Uniwersytetu
Harvarda.
ALUMNAT 'w dawnej Polsce: szkoła, w której młodzież kształciła się bezpłatnie, otrzymując środki na
utrzymanie i miejsce do mieszkania'
ALUWIUM w geologii 'sypki materiał skalny nanoszony przez rzeki': Aluwia osadzają się szczególnie w
deltach rzek i okolicach zapór.
ALUZJA 'danie czegoś do zrozumienia, napomknienie o czymś, powiedzenie czegoś drogą okrężną, nie
wprost, lecz tak, aby wywołać pewne skojarzenia (często będące przytykiem lub złośliwością pod
adresem rozmówcy)':
Powiedzenie o starym koźle było aluzją do jego wieku. Sypią się przy tym pomówienia i aluzje
osobiste.
ALUZYJNY 'taki, który opiera się na aluzji, pełen aluzji': Ten wiersz ma charakter aluzyjny. Aluzyjna
wypowiedź.
27
AŁUN
AMATOR
w przednich i bocznych częściach mózgu, której objawami są m.in. otępienie, zanik pamięci i
osobowości':
Choroba Alzheimera atakuje najczęściej osoby między 50. a 60. rokiem życia, dotąd nie wynaleziono
na nią skutecznego lekarstwa, choć choruje na nią ponad 5% osób.
dawne niem. 'Ałun' od łac. alumen (ałun znany i wykorzystywany jest od starożytności)
a.m. skrót: ANTE MERIDIEM (zob.) Am symbol pierwiastka chemicznego: AMERYK (zob.)
AMALGAMAT l. w chemii 'stop pewnego metalu z rtęcią': Amalgamaty złota i srebra są stosowane do
pozłacania i posrebrzania powierzchni różnych przedmiotów. l.przen. 'zlepek, połączenie przeróżnych
abstrakcyjnych elementów': Amalgamat kultur. Amalgamat różnych elementów sztuk Wschodu.
AMALGAMACJA l. w chemii 'odparowanie rtęci z jej stopu z innym metalem': Amalgamacja była od
wieków stosowaną metodą uzyskiwania złota i srebra. 2. w technice 'pokrywanie metalu
amalgamatem, zwłaszcza amalgamatem złota lub srebra'
AMALGAMOWAĆ l. w chemii 'tworzyć stopy rtęci z metalami lub odparowywać metale rozpuszczone
w rtęci': Amalgamować srebro. Amalgamować rudy metali. 2. w technice 'pokrywać powierzchnię
przedmiotu pewnym metalem przez zanurzenie go na krótki czas w jego rtęciowym roztworze':
Amalgamować złotem wyroby jubilerskie.
AMALTEJA 'w mitologii greckiej: koza (w niektórych przekazach - nimfa), której mlekiem karmił się
mały Zeus': Zeus chował się pod opieką nimf górskich, karmiony mlekiem kozy Amaltei. Dziecko
kochało ją bardzo. Kiedy Amalteja złamała sobie jeden róg, Zeus wziął go w swe boskie ręce i
pobłogosławił, tak że odtąd napełniał się on wszystkim, czego zapragnął ten, kto go posiadał.
(Parandowski) O Róg Amaltei 'róg obfitości': Prawnik uznał, że założone w tej bogatej dzielnicy biuro
będzie rogiem Amaltei - i nie pomylił się: już w pierwszym miesiącu pojawiło się wielu poważnych
klientów, a w następnych ich liczba ciągle rosła.
gr. Amaltheia
AMANT l. żart. albo iron. 'czyjś chłopak, kochanek lub adorator': Ależ ona ma zabawnego amanta,
l.przestarz. 'przystojny aktor, grywający role bohatera romansów;
Wielkim amantem starego kina był Rudolph Yalentino, odtwórca ról namiętnych i romantycznych
kochanków, uwielbiany przez kobiety w latach 20. i 30. XX w. Wyspecjalizował się w grywaniu
tajemniczych i namiętnych amantów.
AMATOR l. 'miłośnik czegoś, osoba zajmująca się czymś z upodobaniem i znajdująca w tym
przyjemność': Amator jazdy na rowerze. Amatorka dalekich podróży. 2. 'osoba uprawiająca jakąś
działalność, zwłaszcza sportową lub artystyczną, niezawodowe': Na igrzyskach olimpijskich mogą
występować tylko bokserzy amatorzy. 3. 'osoba uprawiająca jakąś działalność bez fachowego
przygotowania': W profesjonalnej kancelarii adwokackiej bez trudu wykazano, że dokumenty zostały
przygotowane przez amatorów, nieznających zasad postępowania prawnego. 4. 'osoba, która ma na
coś ochotę, chce coś zrobić': Znalazł się amator na mój stary rower. () Amator kwaśnych jabłek 'osoba
o dziwnych upodobaniach, mające ochotę na to, co w ogólnym przekonaniu raczej budzi niechęć'
AMATORSKI 'związany z amatorem, najczęściej w znaczeniu 2. lub 3.': Amatorski sport. Amatorski
teatr. Krytycy uznali, że są to bardzo amatorskie próby.
Postanowił zakończyć w swej karierze sportowej okres amatorstwa i przejść na zawodowstwo. 2. 'to
samo, co amatorszczyzna'
28
I AMAZONKA
AMERICAN DREAM
I AMAZONKA l. 'w mitologii greckiej: kobieta należąca do wojowniczego plemienia niewiast żyjących
bez mężczyzn': [Tezeusz] ruszył nad Morze Czarne, aby idąc śladami Heraklesa spróbować walki z
Amazonkami. Skończyło się na tym, że porwał królowę Amazonek, Antiopę, i wplątał Ateny w
długotrwałą wojnę z tym dziarskim plemieniem kobiet. (Parandowski) 2. 'kobieta jeżdżąca konno': W
cyrku oglądali popisy amazonek. 3. 'kobiecy strój do konnej jazdy': Miała na sobie czarną amazonkę.
4. 'kobieta po amputacji piersi': W klubie amazonek znalazła wiele serdecznych przyjaciółek.
gr. a 'bez', mazós 'pierś' (legenda głosi, że Amazonki obcinały sobie prawą pierś, by łatwiej im było
naciągać cięciwę łuku)
AMBARAS przestarz. 'trudność, kłopot': Bo w tym cały jest ambaras, żeby dwoje chciało naraz. (Boy-
Żeleński) Narobić ambarasu.
fr. ambarras
AMBASADOR l. 'najwyższy rangą przedstawiciel jakiegoś państwa w innym państwie, kierujący pracą
ambasady': Jej ekscelencja Elżbieta Smułkowa, ambasador Polski na Białorusi, otworzyła wystawę
kultury polskiej w Mińsku. 2. przen. 'osoba dobrze reprezentująca czyjeś interesy lub jakieś wartości,
zwłaszcza interesy ogólne lub wartości związane z życiem publicznym':
Wybitni pisarze emigracyjni byli ambasadorami polskości w świecie. fr. ambassade 'poselstwo,
ambasada'
AMBIWALENTNY książk. 'zawierający w sobie sprzeczne uczucia albo pragnienia, pełen ambiwalencji':
Jej stosunek do Rosji jest ambiwalentny - z jednej strony pełna fascynacja, z drugiej głęboka niechęć.
tac. ambo
dawała moc ciału, pogodę myślom i nieśmiertelność duszy. (Parandowski) l.przen. 'napój lub potrawa
o szczególnie dobrym smaku': Na koniec gospodarz podał najlepsze wino ze swych piwnic. Pili tę
ambrozję powolutku, delektując się smakiem.
gr. ambrosia
AMBULANS 'odpowiednio wyposażony pojazd, będący ruchomą placówką jakiejś instytucji, zwykle
placówki zdrowia lub poczty': Do wsi przyjechał ambulans sanitarny, w którym chętni mogą
bezpłatnie wykonać niektóre badania.
fr. ambulance
AMBULATORIUM 'placówka lecznicza dla ludzi lub zwierząt, w której wykonuje się drobne zabiegi':
Poszedł na zastrzyk i zmianę opatrunku do ambulatorium.
AMEN 'końcowe słowo wielu modlitw chrześcijańskich lub przysiąg, wzmacniające ich treść'
Przysięgamy na Boga Najwyższego i święty krzyż! Amen! (Sienkiewicz) <) Pewne jak amen w pacierzu
'całkowicie pewne' O Na amen 'zupełnie, całkowicie': Zakochał się w niej na amen.
AMERICAN DREAM (czytaj: amerikan drim) 'amerykańskie marzenie - marzenie o wolności, równości,
de-
29
AMERYK
AMNESTIA
mokracji, o tym, że dzięki zdolnościom i pracy z pucy-buta można stać się milionerem': American
dream to ideał, który przyświecał całym pokoleniom pionierów, twórców potęgi Stanów
Zjednoczonych. Bili Gates, który ze skromnego programisty komputerowego przeobraził się w
najbogatszego człowieka świata, szefa potężnej firmy i współtwórcę IntemetuJest dla wielu ludzi
uosobieniem american dream naszych czasów.
n.-tac. americium
AMETYST 'fioletowa lub purpurowa odmiana kryształu górskiego, kamień półszlachetny': Ametyst jest
używany wjubilerstwie.
tac. amethystus
ang. amphetamine, skrót ang. a(lpha) + m(ethyl) + ph(enyl) + et(hyl) + amine - symbol chemiczny tego
środka
AMFIBIA l. 'pojazd przystosowany dojazdy po lądzie i do przepływania przeszkód wodnych, np. rzek':
Amfibie są wykorzystywane w wielu armiach. 2. 'samolot lub helikopter, który może startować i
lądować zarówno na wodzie, jak i na lądzie': Amfibie mają oprócz kół także pływaki. 3. w biologii
'zwierzę, które żyje zarówno na lądzie, jak i wodzie': Do amfibii zalicza się np. żaby, salamandry i foki.
AMFILADA 'ciąg pomieszczeń, np. sal, komnat, leżących w jednej linii i połączonych przejściami
znajdującymi się na jednej osi; także: ciąg podobnych kształtem kolumn znajdujących się w jednej
linii': Amfilada pałacowa. Amfilada komnat. Amfilada kolumn.
fr. enfilade
AMFITEATR l. 'widownia teatru, cyrku lub sali wykładowej, która wznosi się koliście lub półkoliście ku
górze':
Amfiteatralna widownia.
AMFORA 'naczynie z wypalanej gliny, mające wydłużony kształt i wąską szyjkę oraz dwa pionowe
uchwyty po bokach': Amfory były używane w starożytności do przechowywania oliwy i wina.
AMIDY w chemii 'związki chemiczne, pochodne amoniaku, w których jeden atom wodoru amoniaku
jest zastąpiony resztą kwasową': Amidy są stosowane m.in. w lecznictwie, np. sulfonamidy, i w
wyrobie włókien sztucznych, np. poliamidy.
fr. amides
AMINY w chemii 'związki organiczne, pochodne amoniaku, w którym atomy wodoru zastąpione
zostały przez grupy wodorotlenowe'. Aminy są bardzo rozpowszechnione w przyrodzie, odznaczają
się nieprzyjemnym zapachem, powstają m.in. podczas gnicia substancji zawierających białko, np.
mięsa rybiego.
AMINOWY w chemii 'związany z aminami, zawierający aminy': Związki aminowe. {) Grupa aminowa '
grupa NHz, charakterystyczna np. dla amin'
fr. amines
AMNESTIA 'akt łaski, który przysługuje głowie państwa albo parlamentowi, polegający na
powszechnym darowaniu (całkowitym lub częściowym) orzeczonych kar za określone przestępstwa,
popełnione przed pewną datą': Wyszedł z więzienia po ogłoszeniu amnestii.
30
AMNEZJA
AMORTYZACJA
AMNEZJA ksiąźk. inaczej: NIEPAMIĘĆ 'zanik pamięci lub luki w pamięci, obejmujące pewien okres
życia lub pewne zdarzenia': Amnezja występuje w wielu chorobach psychicznych, może być też
wywołana np. urazem głowy w wypadku.
gr. amnesia
AMOK l. 'napad szału, który powoduje, że ogarnięta nim osoba biegnie przed siebie, niszcząc
wszystko po drodze, zabijając ludzi i zwierzęta': Amok zaobserwowano pierwotnie wśród ludności
malajskiej. 2. 'stan silnego podniecenia prowadzącego do niekontrolowanych zachowań': Ludzie w
amoku wykupywali wszystkie towary.
malajskie amuk
I AMON albo AMUN 'w mitologii egipskiej: jeden z najważniejszych bogów, bóg witalnych sił natury,
powietrza i urodzaju': Starożytni Egipcjanie z czasem zaczęli identyfikować Amona z bogiem słońca
Ra.
AMONIAK 'związek azotu z wodorem o wzorze chemicznym NH3, bezbarwny gaz o ostrej woni':
Amoniak znajduje zastosowania w wielu dziedzinach, jest głównym surowcem do otrzymywania
kwasu azotowego, używa się go do wyrabiania nawozów sztucznych i w chłodnictwie.
II AMON w chemii 'połączenie atomu azotu z czterema atomami wodoru, związek chemiczny o
wzorze chemicznym NŁL': Sole amonu powszechnie wykorzystuje się jako nawozy sztuczne.
AMONOWY w chemii 'związany z amonem, zawierający amon': Saletra amonowa, czyli azotan
amonu, jest jednym z najważniejszych nawozów sztucznych.
1 AMONIT w chemii 'materiał wybuchowy, będący połączeniem azotanu amonu z nitrogliceryną lub
trotylem': Amonit jest jednym z materiałów wybuchowych stosowanych w górnictwie.
fr. ammoniaque
II AMONIT 'głowonóg występujący od epoki dewonu do epoki kredy w wielu tysiącach gatunków,
przeważnie mający spiralnie skręconą muszlę o średnicy od l do
AMOR l. 'w mitologii rzymskiej: bóg miłości, odpowiednik greckiego Erosa': [Wenera] postarała się
zaszczepić w niej miłość do bohatera. Mógł zaś to uczynić tylko
AMOREK 'przedstawienie postaci rzymskiego bożka miłości w sztuce, zwykle pod postacią
skrzydlatego chłopca z łukiem i strzałą': Posążek amorka. Nad głowami zakochanej pary,
przedstawionej na obrazie, unosi się uśmiechnięty amorek.
AMORY 'zalecanie się, zakochanie się, przygody miłosne': Wdać się w amory. Wybić komuś z głowy
amory.
AMORALISTA 'pisarz lub filozof, który nie uznaje zasad moralnych, zwłaszcza zasad moralności
obiegowej':
Nazywano go, i sam siebie nazywał, "amoralistą". [Nie-tzsche] Był przeciwnikiem przede wszystkim
moralności panującej. (Tatarkiewicz)
AMORALNY 'pozbawiony zasad moralnych, sprzeczny z nimi postępujący wbrew nim': Amoralny
utwór. Amo-raine postępowanie. Amoralna osoba.
AMORFIZM l. ksiąźk. 'brak określonych kształtów lub określonej struktury': Amorfizm pewnej
substancji. Amorfizm powieści. 2. w fizyce 'brak budowy krystalicznej w stanie stałym': Amorfizm ciał
jest z reguły związany z inną ich właściwością fizyczną: izo-tropią.
AMORFICZNY l. ksiąźk. 'niemający określonych kształtów lub określonej struktury': Amorficzna masa.
Amorficzna struktura dramatów surrealistycznych. 2. w fizyce 'niemający uporządkowanej struktury
cząsteczek, takiej jak kryształy': Do ciał amorficznych zalicza się m.in. szkło nieorganiczne i gumy.
AMORTYZACJA l. 'zmniejszanie się wartości budynków, maszyn i innych urządzeń na skutek tego, że
się zużywają w czasie korzystania z nich': Roczna amortyzacja tego urządzenia jest obliczana na 7%. 2.
'odliczanie co jakiś czas pewnych sum pieniędzy od wartości budynku, maszyny, urządzenia itd. z
powodu ich zużywania się'. Koszty amortyzacji ciągle rosną. 3. 'łagodzenie za pomocą specjalnego
urządzenia wstrząsów i uderzeń w pojazdach, maszynach i aparatach': Amortyzacja za pomocą
resorów.
AMORTYZOWAĆ l. 'wyrównywać koszt budowy jakiegoś obiektu gospodarczego lub zakupu jakiegoś
31
AMPER
ANABOLIZM
urządzenia zyskami osiąganymi z używania go': Specjaliści obliczyli, że jest to inwestycja mało
opłacalna, aby ją zamortyzować potrzeba ponad 20 lat. 2. 'łagodzić drgania mechaniczne, kołysania,
wstrząsy itd. w różnego rodzaju pojazdach, maszynach i aparatach': Potężne bufory amortyzowały
uderzenia o siebie zestawianych wagonów.
AMORTYZOWAĆ SIĘ 'o kosztach budowy lub zakupu czegoś: zwracać się jako zysk, który się ma z
użytkowania danej rzeczy': Maszynka do lodów szybko się zamortyzowała i już po pół roku
zarobiliśmy więcej, niż kosztowała.
AMPER w fizyce 'jednostka natężenia prądu elektrycznego w układzie SI, skrót: A': l A to wartość
natężenia prądu stałego, który płynąc w dwóch równolegle biegnących w próżni, nieskończenie
drugich i bardzo wąskich przewodach powodowałby między nimi powstanie siły o wartości 2 * l O'7
niutona na każdy metr odległości.
AMPLIFIKACJA l. w nauce o literaturze i retoryce 'rozwijanie jakiegoś tematu lub motywu, zazwyczaj
polegające na wzbogacaniu i dopełnianiu go w kolejnych zdaniach tekstu': Do figur retorycznych
służących amp-lifikacji zaliczano m.in. porównanie, peryfrazę i dygresję. 2. w genetyce 'pomnożenie
liczby kopii genów':
Amplifikacja genów jest częstym zjawiskiem, wiąże się ze zwielokrotnieniem pewnej sekwencji
łańcucha DNA.
AMPUTACJA 'operacyjne usunięcie jakiejś części ciała, zwłaszcza części wystającej lub jej fragmentu':
Amputacja kończyny. Amputację piersi wykonuje się w przypadku stwierdzenia nowotworu
złośliwego, którego nie można zwalczać w inny sposób.
AMULET 'niewielki przedmiot, któremu przypisuje się magiczne działanie i nosi się go przy sobie':
Zawsze w torbie nosił swój amulet: mały czarny kamień pokryty dziwnymi znakami, wierząc, że chroni
go od nieszczęścia i pomaga w trudnych sytuacjach.
lać. amuletum
ANABAPTYSTA w historii 'członek protestanckiej wspólnoty religijnej praktykującej chrzest nie dzieci,
ale osób dorosłych': Z szesnastowiecznych ruchów anabaptystów wyłonił się m.in. współczesny
protestancki Kościół baptystów.
Reakcje anaboliczne, wiążące się z syntezą składników pokarmowych i tworzeniem własnych tkanek,
wymagają dostarczenia energii z zewnątrz, natomiast efektem reakcji katabolicznych jest
wytwarzanie energii.
32
ANACHRONIZM
ANALIZA
ANACHRONIZM l. 'coś (rzecz, zachowanie się, poglądy, jakiś układ) nie na czasie, nieodpowiednie dla
danej epoki, a charakterystyczne dla czasów już minionych;
przeżytek': Jesteśmy chyba ostatnim państwem w Europie, w którym istnieje taki anachronizm jak
czytanie przez jednego lektora dialogów filmowych w telewizji. 2. 'pomyłka, która polega na tym, że
umieszcza się jakieś fakty, wydarzenia, rzeczy w epoce, w której jeszcze one nie istniały': Koszenie
zboża kosami w XV wieku to jawny anachronizm w filmie "Krzyżacy". Zegarek na ręce pana
Wokulskiego byłby anachronizmem.
ANACHRONICZNY l. 'przestarzały, taki, który jest przeżytkiem': Te poglądy są już anachroniczne i nie
wytrzymują porównania ze współczesną wiedzą o żywieniu. 2. 'niewłaściwie umieszczony, jeśli chodzi
o czas, w którym występuje, i błędny z tego powodu': Takie porównania są anachroniczne, bo
przeniesione z innej epoki. gr. anachronismós, od anachronidzein 'spóźnić się'
ANACHORETA w historii 'mnich prowadzący ascetyczne życie na pustyni': Powieść Anatola France'a
"Tha-is" opowiada o dziejach anachorety, który wyrusza ze swej pustelni do Aleksandrii, by nawrócić
żyjącą w tym mieście słynną kurtyzanę.
lać. anachoreta
ANAFORA w nauce o literaturze 'powtórzenie na początku kolejnych zwrotek wiersza, wersów, zdań
lub ich członów pewnego słowa lub wyrażenia': Przykładem anafbry jest rozpoczynanie kolejnych
wersów Norwidowskiej "Mojej piosnki" od słowa "ona": Złe, źle zawsze i wszędzie, / Ta nić czarna się
przędzie: / Ona za mną, przede mną i przy mnie, / Ona w każdym oddechu, / Ona w każdym
uśmiechu, / Ona we łzie, w modlitwie i w hymnie...
fr. anaphore odgr. anaphora 'podniesienie'
ANAGRAM albo ANAGRAMAT 'wyraz, wyrażenie lub zdanie utworzone w wyniku przestawienia
głosek lub sylab innego wyrazu, wyrażenia lub zdania': Przykłady anagramów to np. pralka - kapral,
Gdyni - nigdy, Tomasz - masz to.
gr. anagramma
ANALFABETA l. 'dorosła osoba, która nie umie czytać i pisać' l. przen. 'osoba, która odznacza się
całkowitym brakiem wiedzy lub umiejętności w jakiejś dziedzinie':
Był analfabetą w sprawach kulinarnych, nie umiał przyrządzić nawet najprostszych potraw.
gr. analphabetos od: alfa, beta - nazwy pierwszych liter greckiego alfabetu
Najnowsze analizy statystyczne wskazują na to, że w przyszłości przewaga importu nad eksportem
może się utrzymać lub nawet wzmocnić. 3. w chemii i medycynie 'określanie składu jakichś
substancji, wydzielin ciała, wycinków itd. za pomocą metod laboratoryjnych; także:
33
ANALNY
ANARCHOSYNDYKALIZM
nej dziedzinie wiedzy lub nauki': Analitycy giełdowi uważają, że w najbliższych tygodniach utrzyma się
wysoka cena akcji.
Przedstawicielami filozofii analitycznej byli m.in. B. Russel i R. Camap. 2. w różnych naukach 'związany
z zestawianiem i porównywaniem danych dotyczących czegoś': Metody analityczne.
ANALNY 'związany z odbytem': Seks analny. Stosunek analny. W psychoanalizie rozróżniano kolejne
fazy rozwoju zainteresowań seksualnych: oralną, analną i genitalną.
ANALOGIA 'zbieżność lub znaczne podobieństwo dwóch rzeczy, ich cech, właściwości itd.; także: to,
co jest z czymś zbieżne lub bardzo do tego podobne': Istnieją wyraźne analogie między sytuacją
ekonomiczną w Polsce, w Czechach i na Węgrzech, rozwój gospodarczy tych krajów po upadku
komunizmu przebiega pod wieloma względami podobnie. Sytuacja przedstawiona w powieści była
analogią innej sytuacji sprzed lat, w której pisarz brał udział.
ANALOGICZNY 'mający zbieżne lub bardzo podobne do czegoś innego cechy': Analogiczne
zachowania. Analogiczne poglądy. () Analogiczne narządy w biologii 'narządy różnych zwierząt
odpowiadające sobie pod względem funkcji, ale mające zasadniczo inne pochodzenie z okresu
rozwoju zarodkowego': Skrzydła ptaka i skrzydła motyla to narządy analogiczne.
UWAGA: słowo analogiczny nie znaczy 'taki sam', lecz 'mający podobne cechy'. Z tego powodu wielu
językoznawców krytykuje takie rozpowszechnione konstrukcje językowe, jak "w analogicznym okresie
ubiegłego roku". Lepiej mówić: w tym samym okresie ubiegłego roku - przecież nie chodzi o okres
podobny, lecz o taki sam, np. od stycznia do marca.
gr. analogos 'odpowiedni, proporcjonalny' od: analogon 'proporcja'
Jest to granica, za którą mamy do czynienia z anarchią i bezprawiem. 2. rząd. 'anarchizm w znaczeniu
l'
ANARCHICZNY 'taki, który opiera się na anarchii, jest jej właściwy': Anarchiczne zachowanie grup
młodzieży.
ANARCHIZM l. 'pogląd i ruch społeczny, według których państwo i wszelkie jego organa są zbędne i
należy je zlikwidować, a życie społeczeństwa oprzeć na luźnych związkach wolnych gmin': Elementy
anarchizmu w programie bolszewików. 2.pot. 'propagowanie chaosu i rozprężenia w życiu
publicznym': Czy można tolerować w szkole taki anarchizm?
ANARCHISTA l. 'człowiek, który jest zwolennikiem anarchizmu - poglądu i ruchu': Grupy anarchistów
demonstrowały przeciwko obowiązkowej służbie wojskowej. 2. pot. 'zwolennik kompletnego
rozprężenia, anarchii w życiu publicznym'. Z takimi anarchistami w ogóle nie powinno się rozmawiać!
ANARCHO- cząstka wyrazów złożonych wskazująca, że ich znaczenie jest związane z anarchizmem,
np. ana-rchokomunizm, anarchosyndykalizm.
34
ANATEMA
ANEKSJA
zawodowe w drodze strajku generalnego, który sparaliżuje działalność państwa. 2. 'pogląd, który
władza komunistyczna przypisywała w Polsce w latach 80. opozycji, głoszący, że nadrzędną rolę w
państwie powinny odgrywać związki zawodowe, a nie partia komunistyczna': Na zjeździe PZPR
oskarżano działaczy "Solidarności" o anarchosyndykalizm.
ANATEMA l. przestarz. 'w Kościele katolickim i prawosławnym: uroczysta klątwa': Biskup rzucił na
niego anatemę, l.przen. 'surowa krytyka jakiejś osoby lub jej postępowania, zwłaszcza krytyka
dokonywana z pozycji konserwatywnych': Małomiasteczkowe środowisko rzuciło anatemę na
niekonwencjonalną działalność artystki.
lać. anathema
ANATOMIA l. 'nauka o budowie ciała człowieka i zwierząt, rzadziej: także o budowie roślin': Chodził
na wykłady z anatomii. 2. 'budowa ciała ludzi i zwierząt, rzadziej: także budowa roślin': Od lat
zajmował się anatomią jamochłonów. 3. przen. 'dokładny opis i analiza czegoś': Anatomia sukcesu.
Anatomia zbrodni.
ANATOM 'specjalista w zakresie anatomii - nauki o budowie ciała człowieka i zwierząt': Jednym z
pierwszych anatomów był słynny grecki lekarz Hipokrates, uważany za "ojca medycyny".
fr. anchois
ANCIEN REGIME (czytaj: asję reżim) książk. 'dawny ustrój, dawny system rządów': Pod koniec lat 80.
w ZSRR i jego satelitach nawet przedstawiciele ancien regime'u zdawali sobie sprawę z tego, że
gospodarka komunistyczna nie ma przed sobą żadnej przyszłości.
fr. ancien regime - określenie ustroju feudalnego, stosowane od czasów Wielkiej Rewolucji
Francuskiej
ANDRAGOGIKA 'pedagogika dorosłych': Andragogika zajmuje się m.in. metodami uczenia ludzi
dorosłych oraz oddziaływaniami wychowawczymi na ich zachowania i postawy.
utworzone na wzór: pedagogika, z wykorzystaniem gr. aner, dopełniacz andrós 'mężczyzna, człowiek
(dorosły)'
ANDROID 'robot mający postać człowieka': Była to gra komputerowa, w której po przejściu każdego
kolejnego etapu należało pokonać straszliwego androida. Oglądał film fantastyczno-naukowy,
przedstawiający świat opanowany przez androidy.
ANDROLOGIA 'dział medycyny zajmujący się budową i chorobami męskich narządów płciowych':
Odpowiednikiem andrologii w odniesieniu do kobiet jest ginekologia.
niem. Andrologie od gr. aner, dop. andrós 'mężczyzna', logos 'nauka, słowo'
ANEKS l. 'dodatek do książki, rozprawy, artykułu lub jakiegoś pisma, uzupełniający ich treść': Dane
statystyczne dotyczące badanej grupy stanowiły aneks jego pracy doktorskiej. Do wniosku dołączony
był aneks, zawierający szczegółowe wyliczenia. 2. 'dodatkowy element jakiegoś budynku lub
wydzielona dodatkowo część jakiegoś pomieszczenia': Mieszkał z żoną i dzieckiem w jednym pokoju,
w którym wydzielił sobie niewielki aneks na pracownię kreślarską.
lać. annexus 'przyłączenie, dołączenie'
ANEKSJA l. 'przyłączenie przez jakieś państwo części lub całości terytorium innego państwa, zwłaszcza
takie przyłączenie, które wiąże się z wymuszeniem uległości na państwie słabszym, nie towarzyszy
mu natomiast konflikt zbrojny': Hitler dokonał aneksji Austrii i części terytorium Czech.
ANEKTOWAĆ l. 'o jakimś państwie: przyłączyć część lub całość terytorium innego państwa,
wymuszając na nim uległość': Polska w sojuszu z Litwą stanowiła groźną siłę, zdolną przeciwstawić się
anektowaniu przez Krzyżaków podstępem lub groźbą kolejnych terytoriów słowiańskich i bałtyckich,
l.przen. 'przywłaszczać sobie coś, zabierać to wbrew prawu lub racjom moralnym':
Anektować tereny pod budowę dróg. Anektować pewną tematykę, pewne wartości.
35
ANEKSJONIZM
ANGLOSASKI
ANEKSJONIZM 'powiększanie przez jakieś państwo swego terytorium przez przyłączanie terytoriów
innych państw w drodze aneksji': Aneksjonizm pruski. Ane-ksjonizm imperiów kolonialnych.
fr. annexionisme
ANEMIA 'choroba polegająca na obniżeniu się we krwi zawartości hemoglobiny lub liczby krwinek
czerwonych poniżej normy': Anemia objawia się bladością, krótkim oddechem i ogólnym
osłabieniem.
ANEMIK 'osoba cierpiąca na anemię': Przy leczeniu anemików ważne jest rozpoznanie przyczyn
niedokrwi-stości, którymi mogą np. być: niewłaściwe odżywianie, wpływ promieniowania, substancje
toksyczne.
ANERGIA l. w psychiatrii 'odbiegająca od normy utrata energii i woli działania': Anergia występuje w
niektórych chorobach psychicznych i w stanie depresji. 2. w immunologii 'niezdolność organizmu do
wytworzenia przeciwciał chroniących przed czynnikami chorobotwórczymi'
ang. anergie
ANEROID 'barometr sprężynowy, służący do mierzenia ciśnienia atmosferycznego': Aneroid składa się
z metalowej, próżniowej puszki, której cienkie, pofałdowane wieczko jest przesuwane pod wpływem
zmian ciśnienia zewnętrznego; ten ruch, potęgowany przez sprężynę i układ dźwigni, przenoszony
jest na wskazówkę.
ang. aneroid
ANESTEZJA w medycynie 'znieczulenie ogólne lub miejscowe: stan bardzo ograniczonego odczuwania
bólu, będący wynikiem zastosowania specjalnych środków':
ANESTEZJOLOGIA 'dział medycyny zajmujący się znieczulaniem pacjentów i leczeniem bólu': Badania
w dziedzinie anestezjologii doprowadziły do odkrycia nowych, skuteczniejszych niż stare, a zarazem
mniej szkodliwych, środków znieczulających.
Badania anestezjologiczne.
ANGAŻ 'zatrudnienie gdzieś, zwłaszcza zatrudnienie aktora jako wykonawcy roli w filmie; także:
umowa o pracę, będąca formalnym dokumentem potwierdzającym otrzymanie zatrudnienia': Dostał
angaż w filmie. Dyrektor zatwierdził jego angaż i opatrzył go zamaszystym podpisem.
ANGAŻOWAĆ SIĘ l. 'brać w czymś udział, włączać się w coś, wkładając w to uczucie, podejmując
pewne zobowiązania itd.': Kolejne państwa angażowały się w działania wojenne. Angażować się
uczuciowo, politycznie. 2. 'zatrudniać się gdzieś': Zaangażował się w małym zakładzie cukierniczym.
fr. engagement
ANGELOLOGIA 'dział teologii: wiedza o aniołach': W "Słowniku Aniołów" Gustav Davidson zawarł
ogólne informacje z dziedziny angelologii, a także bardzo wiele szczegółów dotyczących każdego z
aniołów.
odfr. słowa: anglaise 'angielski' (słowo: anglezować - niejako odwrotnie niż jazda konna -
upowszechniło się w naszych czasach)
ang. Anglicanism
36
ANGORA
ANIMUSZ
ANGORA 'rasa zwierząt - kozy, kota i królika - o długiej, miękkiej sierści; także: wełna z tej sierści':
Króliki angory są hodowane głównie ze względu na swą wartościową sierść. Miała szalik i sweter z
angory.
ANGORSKI 'należący do angory - rasy zwierząt; zrobiony z sierści tych zwierząt': Królik angorski.
Wełna angorska.
Animować lalki w teatrzyku. 3. 'rysować do filmu rysunkowego': Animować bajki o Bolku i Lolku. Film
animowany.
ANIMATOR l. 'człowiek, który zachęca do jakiegoś działania, pobudza je, aktywny jest w jakiejś
dziedzinie i wzbudza nią zainteresowanie środowiska': W okolicy jest tylko trzech takich animatorów
życia kulturalnego. Animator kultury. 2. 'osoba, która porusza kukiełkami w teatrzyku kukiełkowym':
Mamy w "Baju" znakomitych animatorów. 3. 'osoba, która wykonuje rysunki do filmu rysunkowego':
Animatorzy ze studia filmowego w Biel-sku-Białej.
ANIMEK 'postać z filmu animowanego': Każde z dzieci miało swojego ulubionego animka.
lać. animatio 'ożywienie', animator 'ożywiciel' od: animare 'ożywiać, tchnąć duszę'
ANIMALISTA 'fotograf robiący artystyczne zdjęcia zwierząt, malarz, rzeźbiarz lub artysta uprawiający
inną dziedzinę sztuki, przedstawiający zwierzęta': Jednym z najznakomitszych w literaturze światowej
animalistów jest pisarz amerykański Jack London.
ANIMALIZM 'cechy właściwe zwierzętom, zwłaszcza takie cechy występujące u człowieka': W swych
dziełach przedstawiał animalizm, zwierzęcość człowieka rządzonego biologicznymi popędami i
instynktami.
ANIMIZM 'wiara, że wszystkie przedmioty, rośliny i zwierzęta mają duszę, w jakiś sposób są żywe i
świadome': Animizm występuje w wierzeniach wielu ludów. Pojawia się też w baśniach ludowych i
dziecięcych, np. w baśniach Andersena.
ANIMISTA 'osoba, która wierzy w to, że wszystkie przedmioty, rośliny i zwierzęta mają duszę'
ANIMISTYCZNY 'związany z animizmem lub animi-stami': Wierzenia animistyczne. Rytuały
animistyczne. fr. animiste od łac. anima 'dusza'
ANIMIZOWAĆ 'nadawać rzeczom martwym właściwości istot żywych': W swej powieści Żeromski
animi-zuje "Wierną rzekę", która najpierw ukrywa przed kozakami powstańcze papiery, a potem
ukrywa łzy i miłość porzuconej dziewczyny.
ANIMOZJE 'niechęci, pretensje, urazy, boczenie się na kogoś': Dawne animozje wygasły. Stale czuł do
niego animozje.
ANIMUSZ 'uczucie zapału, energii i odwagi': Mimo niepowodzeń nie tracił animuszu. Pochwała
trenera dodała zawodnikom animuszu.
37
ANION
ANONS
ANION w chemii 'jon ujemny': Podczas elektrolizy aniony wędrują do elektrody dodatniej - anody, a
kationy do elektrody ujemnej - katody.
ANKIETA l. 'formularz z pytaniami na pewien temat, zazwyczaj skierowany do wielu osób i mający na
celu zbadanie opinii społecznej na ten temat': Firma rozesłała do stałych odbiorców ankietę z
pytaniami o opinię na temat jakości jej produktów. <) Ankieta personalna 'ankieta z pytaniami o dane
personalne konkretnej osoby, np. rok urodzenia, wykształcenie, miejsce zamieszkania': Angażując się
w zakładzie, musieli wypełnić ankiety personalne. 2. 'zbieranie opinii na pewien temat': Wśród
młodzieży przeprowadzono ustną ankietę dotyczącą najpopularniejszych stacji radiowych.
ANKIETER 'osoba przeprowadzająca ankietę': Ankieterami tego ośrodka badania opinii społecznej byli
studenci wydziału socjologii.
ANKIETOWAĆ 'badać opinie ludzi na pewien temat za pomocą ankiety: stawiać pytania i notować
odpowiedzi': Zbierając materiały do swej pracy magisterskiej, ankietowała sadowników z regionów
podwarszawskich.
fr. anquete
ANNAŁY 'roczniki, pisma, w których opisane są zdarzenia w poszczególnych latach, zwłaszcza takie
pisma dotyczące historii miasta, regionu, kraju': W dziewiętnastowiecznych miejskich annałach
znalazł informacje o inicjatorach rozbudowy ratusza.
ANNALISTYKA 'dział historii zajmujący się badaniem starych annałów': Profesor był znawcą
średniowiecznych kronik i specjalistą w dziedzinie annalistyki.
ANNALISTA 'autor annałów': Przeczytał stare roczniki i kroniki, ale informacji o początkach fabryki nie
znalazł:
annaliści nie umieścili o tym żadnej wzmianki, może z niewiedzy, a może dlatego, że wydawało im się
to sprawą zbyt drobną.
lać. annales
ANNASZ 'w Biblii: arcykapłan żydowski, który wraz z Kajfaszem sądził Jezusa' O Od Annasza do
Kajfasza 'od jednej instancji urzędowej do drugiej': Żaden z urzędników nie chciał wydać decyzji,
odsyłali nas od Annasza do Kajfasza.
od imienia Annasz
ANNO DOMINI (czytaj: anno domini) 'roku Pańskiego -roku po narodzinach Chrystusa, roku naszej
ery, skrót:
ang. anodę, słowo utworzone w I pół. XIX w. odgr. anodos 'droga do góry'
ANOMALIA wyraz używany często w liczbie mnogiej:
ANOMIA w socjologii 'stan braku wyraźnych norm zachowań w jakiejś grupie społecznej,
spowodowany szybkimi zmianami socjologicznymi w tej grupie i jej dezintegracją': Wielu badaczy
uważa, że anomia jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech współczesnych społeczeństw
industrialnych.
fr. anomie, termin wprowadzony przez Emila Durkheima, spopularyzowany w latach 30. XX w., od gr.
anomia 'brak praw'
ANONIM l. 'nieznany, bezimienny autor lub człowiek nieujawniający swego nazwiska': Gali Anonim.
Wokul-ski wystawił konia do wyścigów jako anonim. 2. 'tekst nie podpisany nazwiskiem tego, kto jest
jego twórcą, zwłaszcza tekst zawierający groźby, insynuacje, obraź-liwe uwagi itd.': Dostawał
anonimy z pogróżkami.
ANONIMOWY l. 'o człowieku: nie ujawniający swego nazwiska, nieznany z nazwiska': Anonimowy
malarz, kronikarz. Anonimowy darczyńca. 2. 'o jakimś tekście lub dziele sztuki: nie podpisany
nazwiskiem': Anonimowy list. Anonimowe dzieła średniowiecznych twórców, tworzone "ku większej
chwale Boga".
ANONS l. 'ogłoszenie w prasie, zwłaszcza ogłoszenie drobne': Jeśli szukamy pracy, mało skuteczne
jest czytanie anonsów w jednym tylko dzienniku. 2. 'krótki fragment (zwykle specjalnie dobrany pod
względem atrakcyjności) programu radiowego lub telewizyjnego, nadawany jako reklama tego
programu, zwiastun': Jako anons dano najlepszą piosenkę tego kabaretu.
38
ANORAK
ANTECENDENCJE
eskimoskie anorak
ANOREKTYK 'chłopiec lub mężczyzna cierpiący na anoreksję, okazujący brak łaknienia': W ostatnich
latach leczyliśmy na oddziale tylko dwóch anorektyków.
ANOREKSYJNY 'związany z anoreksją, będący jej wynikiem': Anoreksyjny brak łaknienia. Anoreksyjne
objawy.
ANSA rząd. 'niechęć do kogoś, uraza, pretensje': Czuć do kogoś ansę. Nie chciał wyjaśnić przyczyny
swej ansy do przyjaciela. Między nimi są jakieś anse.
fr. ensemble
ANSZLUS 'przyłączenie - słowo używane najczęściej w odniesieniu do aneksji Austrii przez Hitlera w
1938 r.':
Hitler dokonał anszlusu Austrii wbrew zawartym po pierwszej wojnie światowej traktatom
pokojowym, które zakazywały łączenia obu państw.
niem. Anschluss
ANTABA l. 'metalowa sztaba wzmacniająca zamknięcie drzwi lub bramy': Na noc zasuwali potężne
antaby w drzwiach. 2. 'metalowy uchwyt umieszczany na drzwiach, bramach, skrzyniach itd.': Na
bramie była zamocowana piękna antaba z brązu w kształcie głowy lwa. od niem. Handhabe
ANTAGONIZM 'sprzeczność, wzajemna niechęć albo wrogość między ludźmi lub środowiskami,
prowadzące ich do zwalczania się': Antagonizmy pokoleniowe. Brak antagonizmów środowiskowych
jest czymś wyjątkowym.
ANTAGONIZOWAĆ 'skłócać nawzajem ludzi lub środowiska, podjudzać je przeciwko sobie, wrogo
względem siebie usposabiać': Takie postępowanie z pewnością będzie antagonizować miasto i wieś.
Się'
ANTAŁ 'dawna miara objętości płynów, równa mniej więcej jednej czwartej dużej beczki'
węg. antalag
ANTE CHRISTUM 'przed Chrystusem - przed naszą erą, skrót: a.C.': Juliusz Cezar został zamordowany
w 44 r. a.C.
ANTE MERIDIEM 'przed południem, skrót: a.m. lub A.M.': W Anglii kupił sobie zegarek elektroniczny,
który wyświetlał dwanaście godzin oraz na dole informację a.m. lub p.m.
lać. ante
ANTE- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'przed', wskazująca na to, że ich znaczenie związane
jest z czymś wcześniejszym od czegoś, poprzedzającym coś, np. antecendencje, antenat fac.
ante'przed'
39
ANTECESSOR
ANTROPOLOGIA
lać. antecessor
ANTENAT 'przodek jakiejś rodziny': Na ścianach wisiały portrety antenatów tego znakomitego rodu.
Doszukał się w swym rodowodzie szlacheckich antenatów.
lać. sr. antenatus, złożenie słów łac.: ante 'przed', natus 'urodzony'
ANTIDOTUM 'środek mający czemuś zaradzić, pomóc na coś, odtrutka': Takie lektury to antidotum na
szarą codzienność. Praca była dla mnie zawsze antidotum na nudę.
ANTOLOGIA 'wybór krótkich utworów, zazwyczaj z twórczości różnych pisarzy': Antologia poezji
oświeceniowej. Antologia noweli polskiej.
ANTRAKT 'przerwa między częściami sztuki teatralnej, opery lub koncertu muzycznego': W czasie
antraktu zeszli na chwilę do kawiarni.
fr. entracte
ANTRESOLA 'niskie pomieszczenie wydzielone w górnej części jakiejś kondygnacji, zwykle parteru lub
najwyższego piętra': Z pokoju stołowego małymi schodkami wchodziło się na antresolę, gdzie pan
domu urządził sobie niewielki gabinet. Zrobili antresolę, która zastępowała im stryszek.
fr. entresol
ANTROPOIDALNY 'mający cechy podobne do ludzkich': Wiele osób sądzi, że yeti to jakiś stwór antro-
poidalny.
ANTROPOLOGIA 'wiedza o człowieku, będąca działem jakiejś nauki albo zespołem pewnych nauk'
ANTROPOLOGIA BIBLIJNA 'dział biblistyki, który zajmuje się tym, jak ujmowany jest człowiek w Biblii':
Antropologia biblijna zwraca uwagę na to, że w Biblii ukazuje się rozmaite aspekty istoty ludzkiej:
ciało i duszę, umysł i serce, skłonność do grzechu i zdolność bycia świętym.
ANTROPOLOGIA BIOLOGICZNA 'dział biologii, który zajmuje się powstaniem gatunku ludzkiego, jego
ewolucją, zróżnicowaniem rasowym i osobniczym': W rozwoju antropologii biologicznej ważnym
przełomem było powstanie teorii ewolucji, jej krytyka i późniejsze zmiany.
ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA 'dział filozofii, który zajmuje się problemami miejsca człowieka w
rzeczywistości, sensem jego istnienia i stosunkiem do przyrody oraz własnych wytworów':
Antropologia filozoficzna jest działem występującym zarówno w filozofii
40
ANTROPOMETRIA
ANTYATOMOWY
Pomiary antropometryczne.
ANTROPOZOF 'filozof, tworzący zgodnie z zasadami antropozofii albo - szerzej - zwolennik tej
koncepcji':
Antropozofowie wychodzą z założenia, że wiedza naukowa nie dostarcza informacji o tym, jak
rozwiązać najważniejsze problemy człowieka i świata. Zdobyć je można jedynie dzięki "duchowemu
widzeniu" osiąganemu przez długotrwałe, specjalne ćwiczenia.
ANTRYKOT 'mięso wołowe lub cielęce z kością z części międzyżebrowej; także: kotlet z tego mięsa':
Antrykot to mięso z tylnego odcinka górnicy wołowej lub cielęcej. Na drugie danie podano nam
antrykot cielęcy z frytkami.
fr. entrecóte
antyaborcyjny, antytotalitamy
ANTYABORCJA pot. 'poglądy przeciwstawiające się prawu do aborcji': Oprócz antyaborcji pani
senator ma w zanadrzu jeszcze inne atuty.
ANTYATOMOWY 'skierowany przeciw produkcji i użyciu broni atomowej, chroniący przed jej
skutkami': Międzynarodowa kampania antyatomowa. Schron antyato-mowy.
41
ANTYBIOTYK
ANTYFASZYSTA
ANTYBIOTYK 'substancja wytwarzana przez niektóre grzyby i bakterie lub uzyskiwana syntetycznie,
zabijająca bakterie i inne mikroorganizmy': Pierwszym antybiotykiem była penicylina, odkryta w 1929
r. przez szkockiego lekarza Aleksandra Fleminga.
ang. antibiotic od gr. anti 'przeciw', biotikós 'zdolny do życia' -początkowo, przed odkryciem
antybiotyków, słowo o ogólnym znaczeniu
ANTYBOHATER l. 'centralna w jakimś filmie lub powieści postać, która -w odróżnieniu od tradycyjnych
bohaterów obdarzonych wieloma niezwykłymi cechami - nie wyróżnia się niczym szczególnym': W
wielu późnych filmach, np. w "Światłach rampy" Chaplin kreuje postać antybohatera, jakże odmienną
od herosów amerykańskiego kina -jest zwykłym, trochę bezradnym człowiekiem. 2. w nauce o
literaturze 'przeciwieństwo bohatera, osoba lub postać literacka czy filmowa mająca negatywne
cechy psychiczne': Nawet negatywni bohaterowie w powieściach Sienkiewicza obdarzeni są pewnymi
cechami pozytywnymi, tak jak np. Azja Tuhaj-bej. Jednym z nielicznych antybohaterów, postacią
mającą same "czarne" cechy, jest Neron z "Quo vadis".
ANTYCHRYST l. 'w Biblii: przeciwnik Chrystusa, który ma przed końcem świata omamić ludzi i
sprowadzić na nich nieszczęścia': Nadejście Antychrysta jest zapowiedziane m.in. w Apokalipsie św.
Jana. 2. przen. 'przeciwnik religii chrześcijańskiej, sprowadzający na świat nieszczęścia': W różnych
czasach obwoływano antychrystem różne osoby, m.in. Kaligulę, Napoleona, Hitlera. 3. przen. 'osoba
krytykowana przez otoczenie za swą postawę niezgodną z zasadami głoszonymi przez Kościół': Dzieci
obwołały go antychrystem, gdy nie chciał z nimi pójść do Kościoła.
lać. Antichristos
ANTYCYPACJA książk. 'coś, co wyprzedza wystąpienie jakiegoś wydarzenia czy zjawiska: stan,
czynność, przepowiednia; także: przewidywanie, przeczucie tego, co nastąpi później': Przepowiednie
wiedźm w "Makbecie" są antycypacją późniejszej akcji dramatu. 2. w językoznawstwie 'upodobnienie
wsteczne: przystosowanie wymawianej wcześniej głoski pod względem jakichś cech do głoski
wymawianej później':
Przykładem antycypacji jest ubezdźwięcznienie głoski "w" do "f pod wpływem następującego później
bezdźwięcznego "k" w wyrazie ławka. 3. w muzyce 'wprowadzenie do akordu na słabej części taktu
jednego lub więcej dźwięków składowych akordu następnego; wyprzedzenie'
ANTYCYPOWAĆ książk. 'uprzedzać, wyprzedzać jakieś wydarzenie albo zjawisko, wykonywać coś
wcześniej niż się powinno; także: przewidywać, przeczuwać coś, co nastąpiło później': Można
powiedzieć, że ruch
ten antycypował "Solidarność", nie miał jednak ani jej masowości, ani siły oddziaływania. Ten
genialny twórca antycypował niewątpliwie epokę romantyzmu.
Wpisał jej zaliczenie, antydatując je, na wypadek gdyby miała w dziekanacie kłopoty.
Antyestetyka była charakterystyczna dla twórczości wielu grup awangardowych w latach 60. XX w.,
obejmowanych ogólną nazwą: antysztuka.
ANTYFASZYSTA 'osoba walcząca z faszyzmem, zwłaszcza osoba, która zwalczała faszyzm z latach 30. i
40. XX w.': Do władz Republiki Federalnej Niemiec weszło wielu niemieckich antyfaszystów, którzy
przeciwstawiali się reżimowi Hitlera, np. Konrad Adenauer.
42
ANTYFEMINIZM
ANTYKONCEPCJA
ANTYFEMINIZM 'postawa niechęci wobec kobiet, nieuznawanie tego, że mają one równe z
mężczyznami prawa w społeczeństwie': Stowarzyszenie nasze często spotyka się z zarzutem
antyfeminizmu. Uznałyśmy to za przejaw dyskryminacji i antyfeminizmu.
Do antyimportowych posunięć rządu tego kraju należy m.in. troska o wysoką jakość i
konkurencyjność własnych wyrobów oraz o niezbyt wysoki kurs swej waluty.
ANTYINFLACYJNY 'taki, który przeciwdziała albo zapobiega inflacji, czyli stałemu wzrostowi cen
towarów i usług': Program antyinflacyjny. Polityka antyinfla-cyjna.
ANTYK l. 'świat starożytnej Grecji i Rzymu': Był zafascynowany literaturą antyku. Wielu badaczy
poszukuje korzeni współczesnej cywilizacji europejskiej w kulturze antyku. 2. inaczej: STAROŻYTNOŚĆ
'okres historyczny poprzedzający średniowiecze': Dość powszechnie przyjmuje się, że okres antyku
kończy się w roku 476, wraz z upadkiem cesarstwa zachodniorzymskiego.
3. 'stary, zabytkowy przedmiot': Na urodziny dziadek podarował mu piękny antyk, stary zegar z XIX w.
ANTYCZNY l. 'związany ze światem starożytnej Grecji i Rzymu': Sztuka antyczna. Antyczne pojęcie
piękna. 2. 'starożytny': Okres antyczny. 3. pot. 'stary, często -przestarzały i niemodny': Wystąpiła w
jakiejś antycznej sukni. To był zupełnie antyczny kapelusz.
ANTYKLERYKALNY 'niechętny wobec kleru, przeciwny odgrywaniu przez duchownych znaczącej roli w
życiu społecznym': Nastawienie antyklerykalne. Wystąpienia antyklerykalne.
złożenie cząstki: anty- i słowa: klerykalizm
ANTYKONCEPCJA 'zapobieganie ciąży; także: środki i metody służące zapobieganiu ciąży': Zalecali
dziewczę-
43
ANTYKOROZYJNY
ANTYPERSPIRANT
ANTYKWARIAT l. 'sklep lub dział sklepu ze starymi pismami, drukami i książkami, niedostępnymi już w
księgarniach': W antykwariacie kupił słownik języka polskiego wydany przed wojną. 2. 'sklep z
antykami i wyrobami rzemiosła artystycznego': W antykwariacie można było obejrzeć osobliwą
kolekcję starych atlasów geograficznych i globusów.
ANTYKWARYCZNY 'związany ze sprzedażą starych książek lub antyków; właściwy starym książkom lub
antykom': Stoisko antykwaryczne w księgami. Były to przedmioty o dużej wartości antykwarycznej.
ANTYMON 'pierwiastek o liczbie atomowej 51 i masie atomowej 121, 75: srebrzysty, rzadziej: żółty
lub czarny, kruchy metal, symbol Sb': Antymon jest składnikiem stopów drukarskich (czcionek) i
stopów używanych do produkcji łożysk. Wykorzystywany jest także w wielu innych dziedzinach, np. w
elektronice.
ANTYMONIT 'minerał, siarczek antymonu': Antymo-nit jest najbogatszą rudą antymonu. Występuje
m.in. w Chinach i Meksyku.
lać. śr. antimonium (antymon jest pierwiastkiem dość rzadkim, ale znanym od bardzo dawna)
ANTYNOMIA książk. 'przeciwstawność dwóch równorzędnych idei, poglądów, twierdzeń itd.': Filozof
uwikłany w antynomię wolności i konieczności. () Antynomię w filozofii 'twierdzenia prawdziwe, lecz
wewnętrznie sprzeczne': Do podawanych przez starożytnych filozofów antynomii należy m.in.
stwierdzenie:
ANTYPATIA 'niechęć do kogoś lub czegoś; także: osoba lub rzecz, do których odczuwa się niechęć': Do
nowych kolegów odnosił się z wyraźną antypatią. Szybko wyszła z przyjęcia, na którym główną osobą
była Ewka, jej antypatia.
44
ANTYPODY
ANTYTERRORYSTYCZNY
ang. antiperspirant
ANTYPODY l. ksiąźk. 'obszary położone po przeciwnej stronie kuli ziemskiej': Kaczmarski postanowił
przenieść się na antypody - do Australii, l.przen. 'krańcowo różne od siebie postawy, sposoby
myślenia, kierunki polityczne, artystyczne itd.': W czasach komunistycznych opozycja wcale nie
znajdowała się na antypodach socjalizmu, większość działaczy wolnych związków zawodowych
chciała tylko reformy ustroju i nadania mu bardziej demokratycznego kształtu.
ANTYPODA rząd. 'osoba mieszkająca po przeciwnej stronie kuli ziemskiej': Dla antypodów każdy nasz
ruch w górę oznacza ruch w przeciwnym kierunku - czyli w dół.
ang. antiproton
ANTYSEMITA 'osoba występująca przeciw narodowi żydowskiemu, wroga wobec Żydów': Wśród
członków tej nacjonalistycznej partii było wielu antysemitów.
ANTYSTATYCZNY 'nie elektryzujący się; zapobiegający elektryzowaniu się czegoś': Antystatyczny stolik
pod komputer. Antystatyczna pianka do mycia monitora. Reklamowano nowoczesne sukienki z
materiału antystatycznego.
ANTYSZTUKA 'sztuka pozbawiona cech tradycyjnie jej przypisywanych, a dotyczących np. tego, jakie
dziedziny działalności zalicza się do artystycznych, jakimi cechami powinno się odznaczać dzieło sztuki
itd.': Nazwą antysztuka obejmowano początkowo radykalne odłamy awangardowe w latach 60.
45
ANTYTEZA
APAGE SATANA!
ANTYTEZA l. w filozofii 'twierdzenie lub stan rzeczy przeciwstawne do innego twierdzenia lub stanu
rzeczy': Proces przechodzenia od tezy do antytezy [dla Hegla] stanowił osnowę nie tylko realnego
rozumowania, ale i rozwoju. (Tatarkiewicz) 2. 'osoba będąca przeciwieństwem innej osoby lub rzecz
przeciwna do innej': Złośliwa i nieprzyjemna była antytezą swej pogodnej i przyjacielskiej siostry. 3. w
nauce o literaturze 'zestawienie dwóch opozycyjnych zdań lub ich fragmentów, zwłaszcza takich,
które mają symetryczną strukturę składniową': Przykładem antytezy jest -kończące wiersz Leśmiana
"Strój" - zdanie: "Ty pójdziesz tą doliną, gdzie ustaje łkanie, a ja pójdę tą górą na twoje spotkanie".
ANTYTRYNITARIUSZ albo ANTYTRYNITARZ 'osoba nie uznająca dogmatu Trójcy Świętej': Antytryni-
tarze zazwyczaj negują równość osób boskich, wchodzących w skład Trój cy Świętej, i nie uznaj ą
bosko-ści Chrystusa.
ANTYUTOPIA 'dzieło literackie lub filmowe przedstawiające wymyślony, nieistniejący świat czy kraj,
który-w przeciwieństwie do utopii - odznacza się niemal samymi negatywnymi cechami': Klasycznym
już dziś przykładem antyutopii jest "Rok 1984" George'a Or-wella, powieść przedstawiająca
makabryczną wizję świata opanowanego przez system totalitarny.
pojęcia, dotychczas uważane za antywartości w tej dziedzinie, np. brzydotę, deformację, l.przen.
'wartość pozorna, która naprawdę nie jest wartością': Uważał, że pisma młodzieżowe oferują
młodzieży świat taniej rozrywki i użycia, uczą ją uznania dla antywartości.
ANULOWAĆ 'unieważniać jakiś dokument, jakąś umowę, decyzję itp.' Bilety zostały anulowane -
przekreślone i ostemplowane. Urząd anulował swoją wczorajszą decyzję w sprawie przydziału działek
budowlanych.
ANYŻ albo ANYŻEK l. inaczej BIEDRZENIEC ANYŻU 'roślina zielna o niewielkich, baldaszkowatych
białych kwiatach, występująca w Europie i zachodniej Azji':
ANYŻOWY albo ANYŻKOWY 'zrobiony z oleju lub owoców anyżu, zawierający anyżek, mający smak
albo zapach anyżu': Ciasto anyżowe. Cukierki anyżkowe. Olejek anyżkowy. Nadzienie anyżkowe.
od łac. anisum
AORTA w anatomii 'główna tętnica wychodząca z lewej komory serca': Aorta prowadzi krew z serca
do całego organizmu.
n.-lać. aorta
APAGE SATANA! 'precz szatanie - wyrażenie, którym odpędza się szatana lub - w żartach -jakąś osobę,
podsuwającą kuszące propozycje': Egzorcysta uniósł nad nim ręce i zawołał: apage Satana! Pogroziła
mu palcem, mówiąc: apage Satana!
46
APANAŻE
APERCEPCJA
APANAŻE l. 'czyjeś dochody, zwłaszcza dochody osoby wykonującej tzw. wolny zawód albo dochody
duże, lecz nieregularne': Apanaże artystów. Apanaże zarządu spółki. 2. w historii 'własność ziemska
przyznawana tym członkom dynastii, którzy nie zasiadali na tronie, jako źródło utrzymania'
fr. apanage
APARATCZYK pogardliwie 'działacz i urzędnik partii komunistycznej': W latach 80. był aparatczykiem,
znanym z wyjątkowej gorliwości w służbie "jedynie słusznej idei", a teraz przeobraził się w demokratę
i liberała.
APARTAMENT 'duże, luksusowe mieszkanie albo luksusowy pokój w hotelu': Zajmowali wytworny
apartament przy V Avenue.
APARTHEID (czytaj: aparthejt) 'polityka oddzielnego życia ludzi różnych ras, przede wszystkim białych
i nie-białych (Murzynów, Azjatów), połączona z ograniczaniem praw i dyskryminacją ludności
niebiałej, czasem potwierdzona w prawie państwowym': Określenie apar-theid]est odnoszone
najczęściej do polityki rasizmu i segregacji rasowej w Republice Południowej Afryki. Ostatnie próby
obrony apartheidu w RPA.
z języka Afrykanerów apartheid 'oddzielność' albo hol. apartheids (politiek) '(polityka) apartheidu'
APARYCJA 'wygląd zewnętrzny człowieka, zwłaszcza wygląd będący przedmiotem oceny tego, kto się
wypowiada': Podziwiali aparycję nowej prezenterki.
APASZ przestarz. 'przestępca, łobuz paryski': W ciemnym wnętrzu zobaczył kilku mężczyzn o
wyglądzie apaszów.
APASZKA 'kolorowa chustka noszona na szyi, pierwotnie będąca elementem stroju apaszów':
Uzupełnieniem jej barwnego stroju była niedbale zawiązana, czerwona apaszka.
I APELOWAĆ 'zwracać się do kogoś z apelem': Zaapelował do czytelników o pomoc. Papież apelował
do sumień.
APELOWY 'związany z apelem - zbiórką żołnierzy, harcerzy, więźniów itd.': Plac apelowy. Przepisy
apelowe.
APELACJA w prawie 'odwołanie się przez adwokata lub prokuratora od wyroku sądu niższej instancji
do sądu wyższej instancji z prośbą o ponowne rozpatrzenie sprawy': Wyrok nie był prawomocny, na
wniesienie apelacji strony miały 3 tygodnie.
II APELOWAĆ wprawie 'wnosić apelację': Obie strony zapowiedziały, że będą apelować od tego
wyroku.
47
APERITIF
APOKRYF
Wielu badaczy wiąże zdolność do tego, by apercypować całkowicie nowe pojęcia z poziomem
kreatywności człowieka: im bardziej dana osoba jest kreatywna, tym bardziej plastyczne są j ej
rdzenie pojęciowe i tym większa jest możliwość łączenia ich z zupełnie nowymi informacjami i
wyobrażeniami.
APERITIF 'napój alkoholowy średniej mocy, np. wino, pity przed posiłkiem dla pobudzenia apetytu':
Na wstępie podano aperitif- wytrawny francuski wermut.
fr. aperitif
APITERAPIA 'leczenie różnych schorzeń preparatami pszczelimi': W apiterapii stosuje się miód
pszczeli, wosk i mleczko pszczele.
APLAUZ 'wyrazy zadowolenia lub zachwytu, zazwyczaj ze strony publiczności dla wy stepującego na
scenie artysty. Głośny, ogólny aplauz. Zdobyć aplauz. Przyjąć coś z aplauzem. Wspaniały popis
tancerki wywołał powszechny aplauz.
Najprościej jest przetworzyć materiał na plik typu WAV i odtwarzać go później w aplikacjach
Windows. 4. w środowisku biznesowym: 'podanie, prośba, zwłaszcza podanie w sprawie
zatrudnienia': Aplikacja powinna być krótka i stanowić jakby wprowadzenie do c.v. i listu
motywacyjnego.
UWAGA: używanie wyrazu w tym znaczeniu jest przejawem bezkrytycznej mody na angielszczyznę i
wynikiem dosłownego (niewłaściwego) tłumaczenia terminu angielskiego. Należy mówić i pisać:
prośba, podanie. Błędne jest także używanie wyrazu aplikacja w znaczeniu 'ubieganie się, staranie się
o coś', np. "Aplikacja Polski do Unii Europejskiej", poprawnie; Starania Polski o przystąpienie do Unii
Europejskiej, Polskie dążenia do Unii Europejskiej.
APLIKANT 'absolwent studiów prawniczych odbywający aplikację': Był aplikantem radcowskim w
znanej kancelarii adwokackiej.
Obowiązki aplikacyjne. 2. 'związany ze zdobieniem materiałów lub części ubrań': Wzór aplikacyjny. 3.
w informatyce 'związany z programem o charakterze użytkowym': Ikona aplikacyjna. 4. 'związany z
podaniem o zatrudnienie': Pismo aplikacyjne.
w znaczeniu l. łac. applicatio 'przykładanie się (do czegoś)', w znaczeniu l.fr. application, w znaczeniu
3. i 4. ang. application
APODYKTYCZNY 'taki, który narzuca innym swoje zdanie i nie znosi sprzeciwu; bezwzględny, skrajnie
stanowczy; także: taki, który jest wyrazem tych cech': Był surowy, wymagający, apodyktyczny.
Apodyktyczny głos, gest. Apodyktyczne spojrzenie.
APOGEUM l. w astronomii 'punkt orbity Księżyca lub sztucznego satelity najbardziej oddalony od
Ziemi' 2. 'szczyt rozwoju czyichś możliwości, najwyższy stopień rozwoju jakiegoś zjawiska, największe
osiągnięcie itp.':
Apogeum jego twórczości przypada na pierwsze lata XX wieku. W tym okresie polska lekkoatletka
osiąga apogeum swojego rozwoju.
APOKALIPSA l. 'w Biblii: ostatnia księga Nowego Testamentu, zawierająca przepowiednię końca
świata': W Apokalipsie św. Jana występuje wiele wątków i motywów, wykorzystywanych przez wieki
w sztuce, np. siedem pieczęci. Bestia apokaliptyczna. Dzień Gniewu. () Jeźdźcy Apokalipsy 'czterech
jeźdźców - rycerzy w czarnych zbrojach, symbolizujących zarazę, głód, wojnę i śmierć, l.przen.
'przerażające zjawisko lub wydarzenie, coś, co grozi wielu ludziom śmiercią i zniszczeniem': Od trzech
lat wulkan milczy, lecz ludzie żyją nadal w oczekiwaniu, że któregoś dnia znów zacznie wyrzucać lawę
i kamienie i na nowo rozpocznie się apokalipsa.
APOKRYF l. 'tekst religijny powstały w starożytności lub średniowieczu, wiążący się tematycznie z
Biblią, ale nie włączany przez Kościół do ksiąg kanonicznych Starego i Nowego Testamentu': Powstałe
w średniowieczu apokryfy mają często charakter ludowych opowiadań o życiu Chrystusa i Marii. 2.
przen. 'utwór przypisywany nieżyjącemu lub wymyślonemu twórcy, często z intencją wprowadzenia
odbiorców w błąd, co do rzeczy -
48
APOLITYCZNY
APOSTAZJA
wistego autorstwa': Znanym w dziejach literatury przykładem apokryfu są "Pieśni Osjana", stworzone
w XVIII w. przez angielskiego poetę Jamesa Macpherso-na, a przypisywane legendarnemu bardowi
celtyckiemu z XIII w. - Osjanowi.
APOLITYCZNY 'nie angażujący się w działalność polityczną, taki, któremu polityka jest obojętna':
Apolityczna postawa. Powiedział nam, że jest osobą całkowicie apolityczną.
APOLLO albo APOLLIN l. 'w mitologii greckiej: jeden z najpotężniejszych bogów, syn Zeusa i Latony -
m.in. bóg słońca, opiekun sztuk i nauk': Apollo był najpiękniejszy z bogów. Wysoki, smukły,
jasnowłosy, zachował dar wiecznej młodości i boskie przejrzyste oczy, które widziały daleko w głąb
czasu i przestrzeni. Był bogiem wyroczni i wróżb, a odblask jego urody odgadywano w złotym obliczu
słońca, którego był panem. (Paran-dowski) l.przen. 'mężczyzna o pięknej twarzy i harmonijnej
budowie ciała': Koleżanki uważały, że taki apollo jako mąż może jej przysporzyć wiele kłopotów -
będzie musiała znosić to, że wiele kobiet zechce go obdarzyć swymi względami.
APOLLIŃSKI l. 'związany z Apollem': Apollińskie atrybuty - łuk i lira. 2. 'niezwykle piękny': Apollińska
budowa ciała. Apollińskie rysy. 3. 'w filozofii Friedricha Nietzschego: jeden z dwu podstawowych
pierwiastków kultury europejskiej i natury człowieka: jasny, rozumowy, związany z harmonią, ładem i
umiarem - przeciwstawiany pierwiastkowi diońizyjskiemu': Apollińskie pierwiastki sztuki europejskiej.
Apollińskie i dionizyj-skie epoki w dziejach literatury.
APOLOGIA 'obrona jakiejś idei, sprawy lub osoby często połączona z jej wychwalaniem, będąca jej
pochwałą':
UWAGA: wyraz używany niezbyt poprawnie w znaczeniu 'chwalca, wychwalacz, zwolennik jakiejś idei
lub osoby':
"Apologeci prezydenta piszą podobno wiersze na jego cześć", (poprawnie: Pochlebcy prezydenta itd.)
APOLOGETYK 'tekst lub przemowa zawierające apologię': Odczytał wobec wszystkich swój
apologetyk.
APOLOGIZOWAĆ 'wychwalać kogoś lub coś albo bronić kogoś przed oskarżeniami; występować z
apologią':
Nie można apologizować głupoty, nawet wtedy, gdy stoją za nią szlachetne pobudki.
APOLOGETYCZNY l. 'broniący jakiejś idei, sprawy lub osoby': Apologetyczne artykuły. Apologetyczna
przemowa. 2. 'związany z apologetyką': Pisma apologe-tyczne z pierwszych wieków naszej ery.
APOPLEKSJA inaczej: UDAR MÓZGU 'uszkodzenie mózgu w efekcie zatkania lub pęknięcia naczynia
krwionośnego': Miał bardzo wysokie ciśnienie i lekarze doradzali mu, by zawsze starał się zachować
spokój. Udawało się to aż do dnia, gdy usłyszał o bankructwie syna - padł wówczas rażony apopleksją
i doznał paraliżu całej lewej strony ciała.
I APORT l. 'przynieś! - komenda wydana psu, oznaczająca, że ma przynieść panu jakiś przedmiot':
Rzucił daleko kij i zawołał na psa: - Aport! 2. 'o psie: przynoszenie panu różnych przedmiotów,
aportowanie': Szybko nauczył swojego wilczura aportu.
fr. apport
APOSTAZJA książk. 'odstępstwo od jakichś ważnych przekonań i zasad, zwłaszcza porzucenie religii':
Wielu Polaków uważało przejście przez Józefa Bema na islam za przypadek godnej potępienia
apostazji, inni sądzili wszakże, że to jeszcze jedna droga, by w szeregach armii tureckiej walczyć o
wolność Polski.
APOSTATA książk. 'osoba, która odstąpiła od jakichś ważnych przekonań i zasad, zwłaszcza taka, która
porzuciła swą religię': Potępiano go jako apostatę, który wyparł się swego kraju i języka ojczystego.
49
A POSTERIORI
APROBATA
A POSTERIORI w filozofii 'o sądach: oparty na doświadczeniu i faktach, a nie na z góry przyjętych
założeniach -przymiotnik; o sposobie wnioskowania: opierając się na doświadczeniu i faktach, a nie
na z góry przyjętych założeniach - przysłówek': Sądy a posteriori i sądy a priori. Wnioskować coś a
posteriori.
Wnioskowanie aposterioryczne.
APOSTOŁ l. 'jeden z 12 uczniów Chrystusa, którzy zostali przez Niego wybrani do głoszenia ewangelii':
Obraz Leonarda da Vinci "Ostatnia wieczerza" przedstawia moment, gdy Chrystus powiedział do
apostołów: - Jeden z was mnie zdradzi. 2. 'wybitny krzewiciel chrześcijaństwa, zwłaszcza taki, który
nawraca pogan': Jeden z najsłynniejszych apostołów, św. Paweł, był początkowo przeciwnikiem
chrześcijaństwa. 3.przen. 'krzewiciel jakichś idei': Apostołowie postępu.
Duch apostolski. Listy apostolskie. 2. 'związany z papieżem, jako z następcą św. Piotra Apostoła,
pochodzący od papieża': Błogosławieństwo apostolskie. Nuncjusz apostolski.
lać. apostolus
APOSTROF 'znak graficzny w kształcie przecinka nad wierszem': Apostrof jest m.in. używany do
oddzielania rodzimych końcówek fleksyjnych przy odmianie obcych nazw, np. Kennedy'ego, Moore'a.
APOSTROFA w nauce o literaturze 'bezpośredni zwrot do jakiejś osoby, bóstwa, idei, przedmiotu itd.,
charakterystyczny dla tekstów literackich o podniosłym charakterze': Apostrofą jest słynny
Mickiewiczowski zwrot z "Konrada Wallenroda": "O wieści gminna! ty arko przymierza między
dawnymi i młodszymi laty [...]."
APRECJACJA w ekonomii 'wzrost siły nabywczej pieniądza krajowego, któremu z zasady towarzyszy
wzrost jego wartości w stosunku do walut innych państw':
Aprecjacja złotówki.
ang. appreciation
APRETURA l. 'substancja, którą nasyca się tkaniny, skóry, futra, papier i drewno dla nadania połysku,
elastyczności, sztywności itd.': Jako apretura stosowane są m.in. krochmal i wosk. 2. 'proces
wykańczania tkanin, papieru itd. za pomocą specjalnych substancji': Dokonywać apretury.
A PRIORI 'o sądach w filozofii: opierający się na podstawie przyjętych z góry założeń, niezależny od
doświadczenia - przymiotnik; o sposobie działania i wnioskowania (nie tylko w filozofii): na podstawie
przyjętych z góry założeń, niezależnie od doświadczenia - przysłówek': Sądy a priori w filozofii Kanta.
Decydować o czymś a priori.
APRIORYZM w filozofii 'stanowisko zakładające, że poznanie ludzkie jest całkowicie lub częściowo
niezależne od doświadczenia, racjonalizm metodologiczny':
APROBATA 'przyzwolenie na coś, uznanie czegoś za dobre, godne pochwały': Premier wyraził
aprobatę dla decyzji wojewody. Jeśli chodzi o kupno tej willi, to masz moją aprobatę.
APROBOWAĆ 'wyrażać aprobatę, przyzwalać na coś, uznawać za dobre, godne pochwały': Czy
aprobują oni politykę socjalno-ekonomiczną rządu? Była jedną z nielicznych dam, których sposób
ubierania się pani Jadwiga w całości aprobowała.
50
APROKSYMACJA
ARANŻACJA
APROKSYMACJA książk. 'przybliżanie się do czegoś, np. w różnych naukach - przedstawianie nieco
uproszczonych wartości lub opisów, które są przybliżeniem stanów lub wartości istniejących w
rzeczywistości': W artykule "Aproksymacja semantycznego kontinuum" Iwona Nowakowska-K-empna
próbuje dokonać opisu znaczeniowej struktury języka, posługując się pojęciami lingwistyki
kognitywnej.
A PROPOS (czytaj; apropo) l. 'przy sposobności, w związku z tym, powiedziano' - wyrażenie mówione
po to, żeby się wtrącić do rozmowy, jeśli się dotąd milczało, albo żeby skierować rozmowę na inne
tory, jeśli ocenia się, że idzie w niewłaściwym kierunku, jeżeli chce się o coś niespodziewanie spytać
itp.: Widziałem cię wczoraj w operze, a propos, kim była ta blondynka u twojego boku? 2. 'właściwie,
stosownie, odpowiednio':
Była ubrana zupełnie a propos. Że też zawsze odezwiesz się całkiem nie a propos.
fr. a propos
APROSZE 'zygzakowate rowy kopane dawniej przez wojska oblegające twierdzę po to, by zbliżyć się
do murów lub wałów': Turcy kopali aprosze, sypali szańce i zaciągali na nie ciężkie działa.
(Sienkiewicz)
APROWIDOWAĆ SIĘ przestarz. 'o ludziach: zaopatrywać się w podstawowe artykuły, zwłaszcza w
żywność':
APSYDA albo ABSYDA l. 'półkolista albo wieloboczna nisza w kościele, zamykająca prezbiterium lub
nawę, zawierająca wielki ołtarz': Absyda zamyka budynek kościoła od tyłu. 2. w astronomii 'jeden z
dwóch punktów eliptycznej orbity ciała niebieskiego, z których pierwszy znajduje się najbliżej
obieganego ciała, drugi zaś -
AR 'miara powierzchni gruntu: 100 m2, skrót: a': Powierzchnię działek i pól podaje się w arach i
hektarach, l ha = 100 a.
ARABESKA 'ornament z wijących się i przeplatających liści i kwiatów, niekiedy także: zwierząt lub figur
geometrycznych': Arabeska popularna była m.in. w sztuce europejskiej okresu renesansu i
klasycyzmu. Arabeska jest dowodem wpływu sztuki islamu na kulturę europejską.
ARACHID 'owoc orzecha ziemnego, zawierający w strąku jadalne nasiona; także: te nasiona, orzeszki
ziemne':
Arachidy są wykorzystywane jako produkt spożywczy oraz surowiec w przemyśle kosmetycznym.
ARAK 'silny napój alkoholowy otrzymywany z ryżu, trzciny cukrowej i soku palmowego': Arak jest
używany do niektórych koktajlów, dawniej był także dodatkiem do kawy i herbaty, podobnie jak dziś
rum.
51
ARBITER
ARCHIDIAKON
fr. arranger
ARBITER l. 'sędzia, rozjemca'; dzisiaj najczęściej: 'sędzia na zawodach sportowych': Zmuszony był
poprosić arbitra, aby ten uciszył kibiców. 2. 'znawca będący autorytetem w jakiejś dziedzinie,
rozstrzygający o czymś':
ARBITER ELEGANTIARUM 'arbiter, znawca elegancji': W "Quo vadis" Petroniusz jest przedstawiony
jako arbiter elegantiarum.
ARBITRAŻ 'rozstrzygnięcie jakiegoś sporu przez bezstronnego rozjemcę, sąd polubowny,
postępowanie rozjemcze': Arbitraż w sprawach gospodarczych. Arbitraż międzynarodowy.
ARBITRALNY 'taki, który nie liczy się ze zdaniem innych i bezwzględnie narzuca swoje zdanie,
rozstrzygnięcia, swoje decyzje': Są to niczym nie motywowane, arbitralne decyzje. Arbitralne sądy
kilku krytyków nie mogą stanowić o wartości tego filmu.
ARBORETUM 'ogród, w którym w celach badawczych są uprawiane różne gatunki drzew i krzewów':
Arboreta często wchodzą w skład ogrodów botanicznych. W ar-boretum prowadzono badania z
zakresu ekologii.
ARCHAIZM 'coś, co jest archaiczne, zwłaszcza przestarzała forma językowa lub przestarzały wyraz':
Archaizmami są m.in. wyrazy: aliści, pielesze, białogłowa.
ARCHAIK inaczej: ERA ARCHAICZNA, ARCHEO-ZOIK- 'najstarsza epoka w dziejach Ziemi, kończąca się
ok. 2,5 mld lat temu': Ruchy górotwórcze w archaiku.
ARCHANIOŁ 'w religii chrześcijańskiej: istota stojąca w hierarchii niebiańskiej wyżej niż anioł': Za
najważniejszego z archaniołów uważa się albo Rafała, albo Michała.
ARCHEOLOGIA 'nauka badająca dzieje człowieka za pomocą analizy materialnych pozostałości jego
kultury, zazwyczaj wydobytych podczas prac wykopaliskowych': Dzięki badaniom w zakresie
archeologii udało się ustalić wiele ważnych faktów, dotyczących dziejów człowieka w bardzo dawnych
epokach.
ARCHEOLOG 'naukowiec prowadzący badania w zakresie archeologii': Do najsłynniejszych polskich
archeologów należy prof Kazimierz Michałowski, który prowadził m.in. uwieńczone wieloma
odkryciami prace wykopaliskowe w Egipcie.
ARCHETYP l. 'pierwowzór, prototyp czegoś': To dzieło stało się archetypem powieści historycznych w
naszych czasach. 2. 'w teorii psychologicznej Caria G. Junga 'wspólny ludziom w jakiejś kulturze
wzorzec postrzegania świata i reagowania, odziedziczony z dawnych epok': Archetypy Junga to np.
domowe ognisko, mądry starzec. 3. 'w teorii religii (m.in.) Mircei Eliadego: bardzo głęboko
ugruntowany wzorzec zachowań religijnych i rozumienia tego, co święte, będący podstawą religii':
Życie społeczności jest głęboko osadzone w archetypach religijnych, które np. uzasadniają podział
czasu na pracę i świętowanie, tłumacząc to postępowaniem samego Boga.
ARCHIDIAKON l. 'tytuł honorowy jednego z kanoników; kanonik noszący ten tytuł' 2. w historii
'przewo-
52
ARCHIDIECEZJA
ARCHIWUM
ARCHIMANDRYTA l. 'w Kościele obrządku wschodniego: przełożony klasztoru lub grupy klasztorów':
Rezydencja archimandryty. Zarządzenia archimandryty. 2. 'w Kościele obrządku wschodniego: tytuł
honorowy bardzo zasłużonych i ogólnie szanowanych duchownych; także: duchowny, któremu
przysługuje ten tytuł':
ARCHIPELAG 'blisko siebie położone wyspy, stanowiące wyraźną grupę': Wyspy wchodzące w skład
archipelagu mają zazwyczaj podobne pochodzenie i budowę geologiczną. W skład Archipelagu
Bahama wchodzi ponad 700 większych i mniejszych wysp na Oceanie Atlantyckim.
wl. arcipelago
tac. archipresbyter
Projektowano taką architekturę nowych komputerów, która pozwoliłaby na połączenie ich z faksem i
kopiarką.
ARCHITRAW 'w budowlach antycznych: ciosana belka lub belki spoczywające na kolumnie bądź
filarze': Ar-chitraw tworzył najniższy poziom belkowania, na którym wspierał się fryz i gzyms.
m.in. ich organizacji, metod gromadzenia i konserwacji zbiorów itd.': W archiwistyce coraz
istotniejsze są kwestie prawne, dotyczące zasad dostępu do dokumentów przechowywanych w
różnych archiwach, zwłaszcza policyjnych i wojskowych.
kustosz archiwum': Niemiecki historyk zwrócił się do polskich archiwistów z prośbą o pomoc w
odnalezieniu interesujących go materiałów.
niem. Archivistik
53
ARCHONT
ARGENTAN
gr. archón
ARCYBISKUP 'duchowny wyższy rangą od biskupa, zarządzający archidiecezją, skrót arcybp albo abp':
Karol Wojtyła, późniejszy papież Jan Paweł II, był od 1963 r. arcybiskupem metropolitą krakowskim.
Uczniowie, których ankieterzy prosili o podanie arcydzieł sztuki renesansu, najczęściej wymieniali
obrazy Leonarda da Vinci, np. "Monę Lisę" oraz "Ostatnią Wieczerzę", i rzeźby Michała Anioła, np.
"Piętę" i "Dawida". 2. przen. 'szczególnie udany wytwór w dziedzinie innej niż sztuka; także: czynność
lub postępowanie poza dziedziną sztuki, które charakteryzuje szczególna biegłość': Posmakował i
zawołał: - Dziadku! twoje wino to arcydzieło. Sposób prowadzenia negocjacji uznano za arcydzieło
dyplomacji.
ARCYKSIĄŻĘ 'tytuł książąt austriackich z dynastii Habsburgów od 1438 do 1918 r.; także: osoba
nosząca ten tytuł, skrót: arcyks.': Używanie tytułu arcyksięcia zostało zatwierdzone w połowie XV w.
przez cesarza Austrii Fryderyka III. Bezpośrednim powodem wybuchu I wojny światowej było
zamordowanie w 1914 r. w Saraj ewie arcyksięcia Ferdynanda, austriackiego następcy tronu.
ARCYKSIĄŻĘCY 'związany z arcyksięciem, jego godnością i osobami przy nim': Tytuł arcyksiążęcy. Para
arcyksiążęca.
ARCYMISTRZ l. 'osoba szczególnie biegła w jakiejś dziedzinie, zwłaszcza w sporcie, sztuce lub w jakiejś
umiejętności': Wejście rosyjskiego arcymistrza na taflę lodowiska publiczność powitała długimi
brawami. 2. 'najwyższy tytuł w szachach sportowych': Arcymistrz Michał Botwinnikjest autorem wielu
artykułów na temat szachów i książek z przykładami szczególnie ciekawych partii mistrzów wraz z
obszernymi komentarzami. złożenie cząstki: arcy- i słowa: mistrz
AREAŁ 'pewna powierzchnia ziemi, zwłaszcza obszar użytków rolnych lub obszar, na którym
występuje pewien gatunek roślin czy zwierząt': Powiększa się areał upraw rzepaku.
A REBOURS (czytaj: arebur) 'na wspak, na odwrót': Chora wyobraźnia markiza podsuwała mu świat
wartości a rebours, w którym wszystko to, co dla nas brzydkie - było piękne, zaś najbardziej pożądane
wydawało się to, co dla normalnych ludzi jest odpychające.
fr. a rebours
Areometr to rurka zamknięta z obu stron, zaś u końca, który zanurza się w cieczy, wypełniona rtęcią
lub kuleczkami ołowiu.
AREOPAG l. 'w starożytnych Atenach: rada obradująca na wzgórzu Aresa, początkowo mająca władzę
polityczną, potem - od V w. p.n.e. r. - głównie sądowniczą':
ARES 'w mitologii greckiej: bóg wojny': Ares był synem Zeusa i Hery. Jako dziecko nie objawiał
żadnych zdolności, więc oddano go na wychowanie jednemu z tytanów. Mistrz sam nic nie umiał i
zaprawiał ucznia jedynie do ćwiczeń fizycznych. Wyrobił mu silne muskuły i wpoił przekonanie, że
najpiękniejszym zajęciem jest wojna. (Parandowski)
gr. Ares
54
ARGON
ARIOWIE
ARGON 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 18 i masie atomowej 39,948: bezbarwny gaz
szlachetny, symbol Ar': Argon jest używany m.in. do wypełniania lamp elektronicznych i
jarzeniowych, a także przy spawaniu.
ang. argon od gr. argós 'leniwy, nieczynny' (argon jest pierwiastkiem chemicznie biernym)
ARGONAUTA l. 'w mitologii greckiej: jeden z 50 herosów, którzy wyruszyli pod wodzą Jazona po złote
runo na łodzi Argo': Jazon więc został wodzem wyprawy Argonautów. Złożył ofiary bóstwom
morskim. Orfeusz zagrał na harfie i chybka Argo, odczepiona z cumów, wypłynęła na bławe obszary
morza. (Parandowski) 2. przen. 'śmiały żeglarz, poszukiwacz przygód': Dziennikarz chciał przekazać
społeczności międzynarodowej tragiczną prawdę o tysiącach ludzi, którzy decydują się na ucieczkę z
Wietnamu przez morze. To nie argonauci, lecz doprowadzeni do rozpaczy ludzie, którzy ryzykują
życie, by uciec od nędzy i poczucia beznadziejności.
ARGOT (czytaj: argot lub argo) l. 'język francuskich złodziei i żebraków': Argot to odmiana gwary
środowiskowej, w której występuje wiele elementów języka tajemnego, wyrażeń i wyrazów
nieznanych przeciętnemu użytkownikowi języka standardowego. 2. 'bardzo niedbały potoczny język
francuski': Bohaterowie tej sztuki posługują się argotem, co ma nadawać jej szczególny koloryt
społeczny. 3. 'gwara środowiskowa lub zawodowa, to samo, co slang'
ARGOTYZM 'wyraz lub wyrażenie funkcjonujące w języku ogólnym, a pochodzące z gwary zawodowej
lub środowiskowej': Przykładami argotyzmów, które weszły do języka ogólnego z języka
przestępczego (przez język młodzieżowy) są: glina, melina, trefny.
fr. argot
ARGUMENTACJA 'zestaw, zbiór argumentów; uzasadnianie, motywowanie swoich racji': Przyjął moją
argumentację, trafiła mu ona do przekonania. Twoja argumentacja nie jest, niestety, rzeczowa.
ARIA w muzyce l. 'utwór wokalny, solowy, z towarzyszeniem instrumentu lub orkiestry, wchodzący w
skład opery, oratorium, kantaty lub samodzielny': Aria alta.
wt. aria
ARIADNA 'córka Minosa, króla Krety, która dała Tezeu-szowi kłębek nici, który rozwijał, poszukując w
labiryncie Minotaura, dzięki czemu mógł później znaleźć wyjście' () Nić Ariadny przen. 'ciąg znaków,
rad itp. umożliwiających wyjście z jakiejś kłopotliwej sytuacji lub rozwiązanie jakiegoś problemu':
Dyskretne podpowiedzi doświadczonego księgowego były dla niego nicią Ariadny. To one ułatwiły mu
honorowe wyjście z sytuacji finansowej, w której znalazł się on i firma.
gr. Ariadnę
ARIANIZM l. 'koncepcja religijna stworzona na przełomie III i IV w. n.e. przez chrześcijańskiego filozofa
Ariusza głosząca, że Syn Boży nie jest Bogiem, a jedynie pierwszym stworzeniem Boga Ojca, zaś Duch
Święty jest pierwszym stworzeniem Syna': Arianizm został potępiony na Soborze Nicejskim w 325 r.
jako herezja. 2. 'oparta na tej koncepcji doktryna religijna arian'
ARIANIN 'członek protestanckiego ruchu arian, zwanych też Braćmi Polskimi, przeciwnego dogmatowi
Trójcy Świętej, głoszącego poglądy demokratyczne i pacyfistyczne': Arian oskarżano nie tylko o
herezję religijną, ale i o wywrotowe poglądy społeczne. W czasie wojen szwedzkich doszły do tego
oskarżenia o zdradę narodową i sprzyjanie nieprzyjacielowi, co sprawiło, że w 1658 r. Bracia Polscy,
mimo ich znacznego dorobku kulturalnego, zostali wygnani z Polski.
ARIERGARDA 'straż tylna - oddział wojskowy, który zabezpiecza maszerujące wojska przed atakiem od
tym':
fr. arriere-garde
ARIOWIE 'lud prehistoryczny, od którego wywodzą się plemiona indoeuropejskie': Ariowie opanowali
tereny dzisiejszych Indii i Iranu ok. 2000 lat p.n.e.
ARYJCZYCY l. 'to samo, co Ariowie' 2. 'w ideologii hitlerowców: rasowo czyści Europejczycy, bez
domieszki innych ras, zwłaszcza - żydowskiej': Hitlerowcy uważali, że Aryjczycy są naszlachetniejszą
rasą ludzką.
ARYJSKI l. 'związany z Ariami - ludem prehistorycznym': Aryjskie plemiona. Aryjska kultura. 2. 'w
ideologii hitlerowskiej: związany z czystej krwi Europejczykami': Dla opętanych swą ideologią
nazistów świat dzielił się na aryjski, dobry i godny przeżycia, oraz nie-aryjski, zły i zasługujący na
zniszczenie.
55
ARKA NOEGO
ARMATURA
ARKA NOEGO 'w Biblii: okręt, na którym Noe uratował się w czasie Potopu wraz ze swą rodziną i parą
zwierząt każdego gatunku'
ARKA PRZYMIERZA l. 'w Biblii: święta skrzynia, zawierające tablice z dziesięciorgiem przykazań':
Izraelici wierzyli, że Arka Przymierza ma niezwykłą siłę, zapewniającą zwycięstwo wojskom, które ją
niosą. 2. przen. 'coś, co łączy różnych, odległych od siebie ludzi, ich zwyczaje i czasy': O wieści
gminna, ty arko przymierza między dawnymi i młodszymi laty [...] (Mickiewicz)
ARKADA 'element architektoniczny: łuk wsparty na dwóch kolumnach, słupach lub filarach': Arkady
mostu, wiaduktu. Piękne arkady starożytnych budowli.
ARKADOWY 'mający kształt arkady, wsparty na arkadach, taki, w którym są arkady': Arkadowe
wejście. Arkadowy most. Arkadowy przedsionek.
fr. arcade
ARKADIA l. 'piękna kraina w Grecji, na Półwyspie Peloponeskim': W literaturze Arkadia jest symbolem
szczęścia i prostoty. 2. przen. 'kraina niczym niezakłóconego szczęścia': Swą arkadię znalazł w
norweskich lasach.
gr. Arkadia
ARKAN 'sznur lub rzemień z pętlą na końcu używany do chwytania zwierząt, a niekiedy też - ludzi':
Chwytać konie na arkan. Tatarski arkan zacisnął się na jego szyi.
tur.
ARKANA albo ARKANY 'tajniki pewnej działalności, zwłaszcza związanej z jakąś sztuką piękną lub
umiejętnością' : Zgłębiał i poznawał arkana malarstwa. Odkrywał przed nim arkana sztuki rządzenia.
ARKUSZ l. 'prostokątny kawałek cienkiego, sztywnego materiału': Arkusz papieru. Arkusz blachy.
Arkusz folii. 2. 'wykaz, zestawienie czegoś w ustalonej formie':
ARKUSZ AUTORSKI 'miara objętości tekstu autorskiego, obejmująca 40 000 znaków lub 700 wersów
poezji'
ARKUSZ WYDAWNICZY 'miara objętości tekstu w wydawnictwie: arkusz autorski wraz z dodatkami
redakcyjnymi, np. żywą paginą' od łac. arcus 'łuk'
ARLEKIN l. 'postać z włoskiej komedii dell'arte, sprytny służący w czarnej masce i barwnym stroju' l.
przen. 'osoba niepoważnie się zachowująca, błazen, pajac':
Poproszono go, by nie robił z siebie ariekina.
ARLEKINADA l. 'rodzaj komedii, w której jedną z głównych postaci jest ariekin': Cały repertuar tego
bulwarowego teatru stanowiły farsy i ariekinady. 2. 'błaznowanie': Skończył się czas ariekinady. wl.
ariecchino
ARMADA 'wielka flota wojenna': SirFrancis Drakę, korsarz, któremu królowa Elżbieta I nadała
szlachectwo, jest znany z wielu bohaterskich czynów na morzu, m.in. ze zniszczenia w 1587 r.
hiszpańskich okrętów w K-adyksie i pokonania w następnym roku hiszpańskiej Niezwyciężonej
Armady, wysłanej na podbój Anglii.
ARMAGEDON albo ARMAGEDDON l. 'w Nowym Testamencie: ostateczna, wielka bitwa między siłami
dobra a szatanem, poprzedzająca Dzień Sądu; także:
miejsce, gdzie się ona ma odbyć': Armagedonjest zapowiedziany w Apokalipsie św. Jana. 2. przen.
'wielki, dramatyczny konflikt, który może przynieść zagładę świata': Film opowiada o nuklearnym
armagedonie.
gr. Har Megiddon 'góra Megiddo' - wznosząca się nad palestyńską równiną, na której ma się odbyć
ostateczna bitwa poprzedzająca Sąd Boży
ARMATOR 'firma lub osoba, która wyposaża i użytkuje statek, należący do niej lub dzierżawiony':
Komisja stwierdziła, że za katastrofę odpowiedzialny był armator, który zaniedbał stan techniczny
statku.
fr. armateur z wl. annatore 'ten, kto uzbraja statek' - pierwotnie chodziło o osobę, która uzbrajała za
własne pieniądze statek, np. korsarski, i dowodziła nim
56
AROGANCJA
ARTEFAKT
UWAGA: Słowo armatura dawniej używane było w wielu innych znaczeniach, np. 'zbrojenie (w
budownictwie)', 'konstrukcja podtrzymująca rzeźbę lub witraż (w sztuce)', 'ozdoba czegoś
wyobrażająca broń lub po prostu broń'. Wymienione znaczenia są dziś bardzo rzadkie i ograniczone
do środowiskowych odmian polszczyzny.
AROGANCJA 'pyszałkowata, bezczelna pewność siebie, powiązana z okazywaniem innym tego, że się
z nimi nie liczy, że się ich lekceważy': Z powodu arogancji zatrudnionych tam osób odchodzi z zespołu
już trzeci dyrektor. Arogancja władzy.
AROGANT 'człowiek arogancki': Z tym arogantem słowa nie zamienię, najpierw niech mnie przeprosi!
AROMAT l. 'przyjemny, zwykle też silny i upajający zapach': Cały ogród był przesycony aromatem
egzotycznych kwiatów. Napawał się aromatem jej perfum. 2. 'przyprawa do ciast, zwykle w postaci
olejku zapachowego': Aromat waniliowy, migdałowy. 3. zwykle w liczbie mnogiej: AROMATY
'substancje, olejki lub kadzidła wydzielające intensywną woń': Indyjskie aromaty.
ZWIĄZKI AROMATYCZNE w chemii 'związki organiczne, przede wszystkim pochodne benzenu': Związki
aromatyczne są wykorzystywane m.in. przy produkcji tworzyw sztucznych i w syntezie barwników.
ARS AMANDII 'sztuka kochania, wiedza i umiejętności w dziedzinie miłości i seksu': Dla wielu osób
książki Grahama Mastertona są współczesnymi podręcznikami ars amandi.
ARSEN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 33 i masie atomowej 74,92: szary, żółty lub czarny
półmetal, występujący w przyrodzie głównie w postaci różnych minerałów; symbol As': Arsen jest
silnie trujący, dlatego też współcześnie używa się go m.in. do wyrobu środków owadobójczych.
ARSENKI 'związki arsenu z metalami': Arsenki występują w przyrodzie w postaci minerałów lub są
otrzymywane w reakcjach syntezy chemicznej.
ARSENOPIRYT 'minerał, siarczek żelaza i arsenu': Ar-senopiryt jest najważniejszą rudą arsenu,
niekiedy zawierającą domieszki złota; występuje m.in. w USA i Niemczech.
ARSENOWODÓR 'związek chemiczny, połączenie arsenu z wodorem, ciężki gaz o zapachu czosnku':
Arsenowodór jest gazem silnie trującym.
n.-lac. arsenium
ARSENAŁ l. 'magazyn broni i amunicji': Arsenał miejski dostał się w ręce powstańców. 2. 'pokaźny
zbiór czegoś:
konkretnych przedmiotów lub pewnych sposobów działania, pomysłów itd.': Arsenał flaszek. Arsenał
sztuczek. Przygotował sobie cały arsenał argumentów.
ARSZENIK 'tlenek arsenu, związek chemiczny o wzorze As203': Arszenikjest silną trucizną. Używa się
go m.in. do produkcji środków owadobójczych i chwastobójczych, a także jako trutki na szczury.
odp.-fac. 'arsenicum'
57
ARTERIA
ARTYSTA
naturalnych': Żyjemy w świecie artefaktów, wszędzie spotykamy ślad ręki i umysłu człowieka. 2. w
archeologii 'przedmiot, na którym widać ślady obróbki przez człowieka': Artefakty z paleolitu. 3. w
nauce o mediach 'elementy wyglądu człowieka, które coś o nim mówią':
ARTERIA l.' droga lądowa lub wodna ważna w systemie komunikacyjnym jakiegoś regionu': Arteria
łącząca duże miasta. Główną arterią miasta przejechał konwój ciężarówek. 2. w anatomii i medycynie
'jedna z tętnic, zwłaszcza głównych - naczynie krwionośne, którym od serca płynie do różnych części
ciała krew zawierająca tlen'
gr. arteria
ARTEZYJSKI {) Wody artezyjskie 'wody płynące w głębi ziemi wśród warstw nieprzepuszczających
wilgoci skał, znajdujące się pod ciśnieniem' () Studnia artezyjska 'studnia sięgająca do pokładów wód
artezyjskich': Ze studni artezyjskiej woda wypływa samoczynnie na skutek ciśnienia
hydrostatycznego.
ART NOUVEAU (czytaj: artnuwo) 'nowa sztuka-jedna z nazw secesji - kierunek w sztuce.
ARTRETYK 'osoba cierpiąca na artretyzm': Artretycy zażywają leki zmniejszające ilość kwasu
moczowego we krwi.
ARTYKULACJA l. 'wymawianie głosek i wyrazów': Artykulacja grupy głoskowej strz może sprawiać
sporo kłopotów. 2. 'wyrażanie, wypowiadanie, uzewnętrznianie swoich poglądów': Artykulacja
postulatów strajkujących pracowników powinna należeć do komitetu strajkowego, a nie do
przypadkowych wiecowych krzy-kaczy.
ARTYKUŁOWAĆ l. 'wymawiać głoski, dźwięki mowy': Samogłoski artykułuje się przy dość szeroko
otwartych ustach. 2. 'wyrażać, wypowiadać, uzewnętrzniać, przedstawiać'
ARTYSTA l. 'twórca dzieła sztuki, także: aktor, kreujący jakąś rolę oraz wykonawca utworu
muzycznego, piosenki lub pieśni, który w oryginalny sposób je odtwarza': Artysta malarz. Artysta
muzyk. Artysta teatralny, filmowy. 2. 'mistrz w swoim fachu': ten tort to dzieło cukiernika artysty. 3.
'ekspresywnie: pozytywnie lub negatywnie o człowieku sprytnym, często - niesolidnym, mającym
kaprysy i dziwne pomysły': Gdybyś widział, co to za artysta, jak on umiał załatwiać sprawy z
urzędnikami. A ten artysta znowu nie przyszedł?
Twórczość artystyczna. Artystyczne walory dzieła. Wykształcenie artystyczne. 2. 'mający takie cechy
jak dzieło sztuki, wrażliwy na walory sztuki': Artystyczny wystrój mieszkania. Artystyczna dusza.
ARTYZM 'zespół pozytywnych cech dzieł sztuki, związanych ze sposobem ich wykonania przez artystę,
takich jak np. perfekcja formy, ekspresyjność, oryginalność; także: szczególne umiejętności artysty,
zwłaszcza jego mistrzostwo w swej dziedzinie, które umożliwiają
58
ARYJCZYK, ARYJSKI
ASEKURACJA
nadanie dziełom sztuki takich cech': Uczniowie mieli wymienić cechy, które składają się na artyzm
wierszy Leśmiana. Po obejrzeniu wystawy w Amsterdamie opublikował esej o niezwykłym artyzmie
siedemnastowiecznych mistrzów holenderskich.
ARTYSTOWSKI 'związany z doskonałością formalną wykonania dzieła sztuki, zwłaszcza wówczas, gdy
staje się ona wartością samoistną, jest istotniejsza niż treść':
Zdaniem krytyki jego kolejne obrazy były raczej popisem artystowskim niż dogłębną analizą dramatu
życia, która dominowała w pierwszych dziełach.
fr. artiste
ARYTMIA l. książk. 'brak rytmu, zwłaszcza brak rytmu w pracy jakiegoś urządzenia lub organu':
Diagnosta zauważył arytmię silnika. Arytmia pulsu, oddechu. 2. -w medycynie 'zakłócenia rytmu pracy
serca': Arytmia może być spowodowana bardzo różnymi przyczynami, np. nerwowymi, zaburzeniami
czynnościowymi serca, może też mieć różne postacie, np. zaburzeń regularnych lub nieregularnych.
od gr. arhythmia
ARYWIZM książk. 'chęć zdobycia pieniędzy, władzy i stanowisk za wszelką cenę, bez żadnych
skrupułów
ARYWISTA książk. 'osoba, która za wszelką cenę chce zdobyć pieniądze, władzę i stanowiska': W
ocenie kolegów był arywistą, karierowiczem, który zajął dyrektorskie stanowisko dzięki podlizywaniu
się i układom.
fr. amyisme od: arriyer 'przybijać do brzegu, przychodzić, przen. dorabiać się'
ASCETA 'człowiek żyjący w ascezie': Sposób życia hinduskiego ascety wyraża znane powiedzenie: pod
drzewem, na kamieniu, z jedną miską i w jednym odzieniu.
ASCETYCZNY l. 'związany z rygorami ascezy, wynikający z nich': Ascetyczny tryb życia. Ascetyczny
wygląd. 2. 'związany z ascetyką': Traktat ascetyczny.
ASEJSMICZNY 'taki, na którym nie występują trzęsienia ziemi': Polska leży w pasie asejsmicznym.
ASEKURACJA l. 'zastrzeganie się w jakichś sprawach, zabezpieczanie się na wypadek rozwoju zdarzeń
innego niż się spodziewamy': Asekuracja przed koniecznością spłaty nie swoich długów. Asekuracja
wobec natrętnych wierzycieli. 2. w sporcie (np. w gimnastyce, w alpinizmie) 'ubezpieczanie się za
pomocą odpowiednich urządzeń albo korzystanie z pomocy innych ludzi po to, żeby nie ulec
nieszczęśliwemu wypadkowi': Przy wykonywaniu ćwiczeń na kółkach trzeba korzystać z asekuracji
kolegi. 3. w sporcie 'ludzie albo sprzęt, chroniący przed nieszczęśliwym wypadkiem gimnastyka,
wspinacza itp.': Asekuracja podziałała prawidłowo i nie odpadłem od ściany. Reszta drużyny
stanowiła jej asekurację. 4. przestań, 'rodzaj ubezpieczenia w towarzystwie ubezpieczeniowym'
59
ASENIZACJA
ASESOR
ASEKUROWAĆ SIĘ l. 'asekurować wzajemnie jeden drugiego': Na tym odcinku musieli się stale
asekurować. 2. 'zastrzegać się, pozostawić sobie możliwość zmiany zdania, cofnięcia decyzji;
zabezpieczać się na wypadek rozwoju zdarzeń innego niż przewidywaliśmy': Chcą się asekurować na
wypadek, gdyby nie nadeszły spodziewane transporty towarów. Czemu się tak asekurujesz, boisz się
czegoś?
ASEKURANT 'człowiek, który stale się asekuruje (w znaczeniu 2.), inteligentny tchórz': Całe życie był
aseku-rantem, żadnego protestu nie podpisał.
ASENIZACJA oficj. 'usuwanie płynnych nieczystości z szamb, dołów itd.': Firma zajmuje się asenizacją,
ma do dyspozycji trzy samochody, które opróżniają szamba i wywożą nieczystości.
ASENIZOWAĆ oficj. 'usuwać z jakiegoś terenu płynne nieczystości': Asenizować osiedle domków
jednorodzinnych. Asenizować wieś.
niem. Assanisation odfr. sain 'zdrowy' (dawniej słowo asenizacją oznaczało ogólne poprawienie
warunków higienicznych i zdrowotnych, zwłaszcza w miastach)
Przypadkiem sądu bez asercjijest taki, który odrzucamy jako fałszywy. 2. w językoznawstwie 'część
treści zdania, która wyraża pewne twierdzenie i podlega negacji':
ASERTORYCZNY w logice 'stwierdzający': Logicy rozróżniają trzy rodzaje sądów: asertoryczne: jest tak
i tak, apodyktyczne: musi być tak i tak, problematyczne:
ASERTYWNY 'wyrażający bezpośrednio i stanowczo własne poglądy, a także postępujący tak, by jak
najlepiej zaspokajać swoje potrzeby, a jednocześnie nie odmawiać prawa do tego innym; domagający
się respektowania tego, co mu się należy (ale nie kosztem innych); stanowczy w zachowaniu i
postępowaniu': Asertywny pracownik. Postawa asertywna. Być asertywnym to nie oznacza być
aroganckim chamem, jak się niektórym wydaje.
ASERTYWNOŚĆ 'bycie asertywnym w danej chwili lub stale, czyli postawa życiowa charakterystyczna
dla osoby asertywnej': Asertywność oznacza wiarę w siebie i pewność swoich wartości, ale także
szacunek dla potrzeb innych ludzi i wartości przez nich wyznawanych.
ASERT 'osoba asertywna': Psychoterapeuta zaproponował im specjalny test: czy jesteś asertem?
ASERTYWNIEĆ 'stawać się asertywnym': Byli ludźmi, którzy mieli na mnie niezwykły wpływ, czułam, j
ak aser-tywnieję z każdym dniem.
ang. assertiye
ASESOR l. 'absolwent prawa zatrudniony w sądzie, prokuraturze lub notariacie, który po aplikacji
pełni czasowo funkcję prokuratora, sędziego itd.': Był asesorem w sądzie wojewódzkim. 2. 'w dawnej
Polsce: członek sądu królewskiego - asesorii; pomocnik sędziego w różnego rodzaju sądach; członek
rozmaitych kolegiów i prezydiów; urzędnik w administracji, zwłaszcza urzędnik policyjny' 3. 'w
starożytnym Rzymie: członek kolegium doradzającego urzędnikom, mającym władzę sądowniczą'
ASESORIA w historii 'powołany od XVI w. sąd wyższej instancji': Do asesorii trafiały sprawy większej
wagi, często apelacje od wyroków innych sądów.
60
ASKARYS
ASPIRACJE
ASKLEPIOS 'w mitologii greckiej: syn Apollina, bóg uzdrawiający, odpowiednik rzymskiego Eskulapa':
Chej-ron uczył Asklepiosa i objawiał mu wszystkie sekrety swej wiedzy. Ale syn boży wrychle
przewyższył mistrza. Poznał sposoby wskrzeszania zmarłych i między ludzi poszła dobra nowina, że
jest ktoś, co śmierci odjął moc nad światem. (Parandowski)
gr. Asklepiós
ASKORBINOWY KWAS 'witamina C': Dzienne zapotrzebowanie człowieka na kwas askorbinowy jest
bardzo duże w porównaniu z zapotrzebowaniem na inne witaminy, wynosi aż 75 mg. Niedobór tej
substancji osłabia organizm, zwiększa jego podatność na choroby, a jeżeli trwa dłużej - wywołuje
szkorbut.
ASOCJACJA l. 'kojarzenie, łączenie ze sobą różnych faktów, nawet luźno ze sobą powiązanych': Ależ ty
masz asocjacje: żeby połączyć tak odległe wydarzenia! Opis oparty na luźnych asocjacjach. 2. 'zespół,
związek, ugrupowanie': Asocjacja poetów. Asocjacja "Hagaw". 3. w chemii 'łączenie się pojedynczych
cząsteczek w nietrwałe związki': Asocjacji podlegają cząsteczki o różnych ładunkach elektrycznych i
jony o przeciwstawnych znakach.
ASOCJATA w chemii 'nietrwałe połączenie cząsteczek': W stanie stałym i ciekłym cząsteczki wody
tworzą asocjaty.
ASOCJOWAĆ rząd. 'kojarzyć, łączyć różne fakty, pojęcia': Słabo pan asocjuje, kolego!
ASORTYMENT 'zestaw, wybór towarów, które można kupić w jednym sklepie albo które produkuje
jeden zakład; także: zestaw usług, które proponuje jakaś placówka': Dział żywnościowy może
zaimponować
| UWAGA: wyraz nadużywany, modny, stosowany zamiast || stów: zestaw, wybór, dobór,
różnorodność gatunków itp.
ASPEKT l. 'pewien punkt widzenia, sposób patrzenia na jakąś sprawę, sposób ujęcia jakiegoś
zagadnienia, pewna strona jakiejś kwestii': Sprawę należy widzieć w aspekcie międzynarodowym.
Należy wziąć pod uwagę wszystkie aspekty takiego postępowania. 2. w astronomii i astrologii
'położenie gwiazd, planet względem siebie oraz względem znaków zodiaku': Astrolog zwrócił uwagę
na niezwykły aspekt w dniu jego urodzin. 3. w językoznawstwie 'kategoria gramatyczna czasownika:
to, czy jest dokonany, czy też - niedokonany': Aspekt jest zjawiskiem charakterystycznym dla języków
słowiańskich.
UWAGA: w l. znaczeniu wyraz nadużywany, używany w tekstach zamiast określeń punkt widzenia,
przejaw, strona.
ASPEKTOWY w językoznawstwie 'związany z aspektem': Pary aspektowe tworzą np. czasowniki: robić
-zrobić, czytać -przeczytać, brać - wziąć.
ASPIRACJA l. w medycynie 'wyciągnięcie z jam ciała gazów lub cieczy, które się w nich nagromadziły w
wyniku choroby': Aspirację przeprowadza się za pomocą specjalnych aparatów próżniowych -
aspiratorów. 2. w medycynie 'wchłanianie przez drogi oddechowe substancji z zewnątrz': Aspiracja
tlenu. 3. w językoznawstwie inaczej: PRZYDECH 'dodatkowe "H" towarzyszące artykulacji głosek i
wyrazów': Wymawiając z aspiracją imiona: Anka i Eiżka, wiele osób, zwłaszcza w północnej części
Polski, mówi: Hanka i Heiżka.
ASPIRACYJNY l. w medycynie i technice 'związany z aspiracją - wysysaniem skądś gazów lub płynów':
ASPIRANT l. 'ten, kto aspiruje do czegoś, do bycia kimś, zajęcia pewnego stanowiska, osiągnięcia celu
itd.':
Pisarz sądził, że młodzi aspiranci do miana intelektualistów muszą się jeszcze wiele nauczyć. Aspiranci
do sta-
61
ASTAT
ASTROFIZYKA
nowisk i wyższych urzędów w gminie. 2. 'stopień oficerski w policji i pożarnictwie; także policjant lub
strażak mający ten stopień'
UWAGA: dawniej słowo: aspirant występowało też w innych znaczeniach, np. używano go w
odniesieniu do młodszych pracowników nauki, urzędników, a nawet konkurentów, ubiegających się o
względy panny. Wspólnym elementem tych znaczeń było: staranie się, ubieganie się o coś.
ASPIROWAĆ do czegoś 'ubiegać się o coś, starać się o jakieś stanowisko, pozycję itp.': Aspirował do
stanowiska senatora, ale miał za małe poparcie w szeregach własnej partii.
lać. aspiratio 'oddech' - słowniki historyczne odnotowują różne metaforyczne znaczenia tego wyrazu
w łacinie i jego odpowiednika w dawnym języku polskim, np. w XIX w. rozumiano aspirację m.in. jako
'wzniesienie duszy ku Bogu'
ASTAT 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 85 i liczbie atomowej (najtrwalszego izotopu) 210:
pierwiastek promieniotwórczy, niemetal o stałym stanie skupienia, symbol At': Astat jest
pierwiastkiem dotąd słabo zbadanym, jego poznane dotychczas właściwości są zbliżone do
właściwości innych pierwiastków z tej samej grupy, np. jodu i bromu.
n.-lac. astatinum
ASTENIA w psychologii i medycynie 'słabość wynikająca z wątłej budowy ciała lub osłabienie - ogólne
lub osłabienie pewnego narządu czy układu, będące następstwem jakiejś choroby': W dawnych
czasach niektórzy badacze próbowali wskazywać, jakie cechy budowy ciała wiążą się z astenią.
Astenia układu nerwowego.
Oprócz astenika w konstytucjonalizmie wyróżnia się takie typy, jak pyknik i atletyk.
ASTENICZNY 'typowy dla astenika, odznaczający się astenią, słaby, wątły': Asteniczne kończyny. Typ
asteni-czny.
niem. Asthenie z gr. astheneia
ASTMA inaczej: DYCHAWICA, dawniej też: DUSZNICA 'choroba układu oddechowego, polegająca na
obrzęku i skurczu oskrzeli oraz obfitym wydzielaniu w nich śluzu, objawiająca się atakami duszności,
uczuciem ucisku w klatce piersiowej i kaszlem z obfitą plwociną': Astma może mieć różne przyczyny,
często jest chorobą alergiczną, może jednak także wiązać się infekcjami, chorobą serca itd.
ASTMATYK 'osoba cierpiąca na astmę': Lekarz przepisał astmatykowi leki o działaniu rozkurczającym.
ASTMATYCZNY 'związany z astmą, będący objawem astmy, cierpiący na astmę': Astmatyczne stany.
Kaszel astmatyczny. Astmatyczne dziecko.
gr. asthma
CIAŁO ASTRALNE 'w okultyzmie: ciało eteryczne, pośrednie między ciałem materialnym, a
duchowym':
ASTRAL 'w okultyzmie: świat pośredni między materialnym a duchowym': Astral j est wypełniony
przez ciała astralne.
ASTROFIZYKA 'dział astronomii, obejmujący badania dotyczące składu chemicznego, budowy fizycznej
i ewolucji ciał niebieskich oraz całego Wszechświata':
62
ASTROGRAF
ASYMETRIA
ASTROLOG 'osoba, która zajmuje się stawianiem przepowiedni co do losów ludzi i świata na
podstawie konfiguracji ciał niebieskich': Przeczytał horoskop dla swojego znaku zodiaku, napisany
przez znanego astrologa.
ASUMPT książk. 'pobudka, zachęta do czegoś': Słowa historyka były dla pisarza asumptem do
napisania kolejnej powieści z czasów pierwszych Piastów.
ASYGNACJA w bankowości 'zlecenie wypłaty określonej sumy pieniędzy': Podpisać asygnację. Dać
asygna-cję.
ASYGNATA w bankowości 'rodzaj kwitu kasowego, który jest dowodem dokonywanych wpłat lub
wypłat':
Rozliczać asygnaty.
63
ASYMILACJA
ATEIZM
ASYMETRYCZNY 'taki, który odznacza się brakiem symetrii': Asymetryczna figura. Zawsze drażniły go
asymetryczne układy między ludźmi, sytuacja, w której jedna ze stron ma tak wyraźną przewagę.
ASYMILOWAĆ SIĘ książk. 'przystosowywać się do czegoś, przyswajać sobie nowe obyczaje': Ona
jednak łatwiej asymiluje się z nowym otoczeniem niż ja.
ASYMILACYJNY l. książk. 'związany z asymilacją -przystosowaniem się do czegoś': Wpływ
asymilacyjny. Polityka asymilacyjna. 2. w biologu 'związany z asymilacją - przyswajaniem substancji':
Procesy asymilacyj-ne.
ASYMPTOTA w geometrii 'linia prosta, mająca tę właściwość, że w miarę posuwania się po niej -jej
odległość od krzywej nieograniczenie maleje': Asymptota hiperboli. Równanie opisujące asymptotę
krzywej.
ASYSTA l. 'osoba lub grupa osób które towarzyszą komuś ważnemu': Asysta królewska. Na salę
wszedł prezydent w asyście dostojników państwowych. 2. 'towarzyszenie komuś': Przysłać kogoś dla
asysty.
ASYSTOWAĆ l. 'towarzyszyć komuś': Asystować generałowi w czasie parady wojskowej. 2. 'być przy
czymś obecnym i pomagać przy tym': Przy operacji asystowało dwóch początkujących chirurgów.
ASYSTENClAprzestarz. 'to samo, co asysta w l. lub 2. znaczeniu': Król otoczony wspaniałą asystencją.
Zrobił to w jego asystencji.
ASZET 'pięknie wydana, bogato ilustrowana książeczka dla dzieci o tematyce popularnonaukowej,
zwykle będąca pozycją jakiejś serii wydawniczej': Aszety przyciągały małych czytelników na wielu
stoiskach wydawniczych; szkoda że zabrakło propozycji rodzimych.
ATAMAN 'dowódca wojsk kozackich i naczelnik w kozackich osiedlach': Początkowo atamani byli
przez Kozaków wybierani, od 1723 r. mianowali ich carowie rosyjscy.
ukr. ataman
ATAWIZM l. w biologii 'występujące niekiedy u ludzi, zwierząt i roślin cechy pierwotne, właściwe ich
odległym przodkom': Przykładem atawizmu u człowieka jest występujący u niektórych osób niewielki
ogonek. 2. przen. 'występowanie u kogoś pierwotnych cech psychicznych, zazwyczaj ocenianych
negatywnie': Uważała, że jego zamiłowanie do polowań i hucznych zabaw to jakiś szlachecki atawizm.
ATAWISTYCZNY l. w biologii 'związany z atawizmem, będący atawizmem': Atawistyczne gęste
owłosienie całego ciała. 2. przen. 'związany z atawizmem psychicznym': Atawistyczne skłonności.
ATEIZM 'pogląd, że nie istnieje Bóg lub bogowie': Ate-izm był składnikiem wielu systemów
filozoficznych, np. poglądów encyklopedystów, Feuerbacha, Stimera, Nietzschego.
ATEISTA 'osoba, która nie wierzy w istnienie Boga lub bogów': Kościół katolicki zdecydowanie
przeciwstawia się poglądom ateistów.
ATEIZACJA 'propagowanie poglądu, iż Bóg nie istnieje, szerzenie (się) takiego poglądu w
społeczeństwie, stawanie się ateistą': Ksiądz uważał, że przyczyną kryzysu moralnego współczesnych
społeczeństw jest postępująca ateizacja, oderwanie świata ludzkich wartości od Boga i zagubienie
etyczne człowieka.
ATEIZOWAĆ SIĘ 'stawać się ateistą': Młodzież w krajach o konsumpcyjnym stylu bycia ateizuje się
najszybciej.
64
ATELIER
ATMOSFERA
ATELIER (czytaj: atelie) l. 'pracownia artysty lub fotografa' : Mieszkał na najwyższym piętrze i na
obszernym poddaszu urządził sobie atelier. 2. 'specjalnie wyposażone pomieszczenia, w których
nakręca się filmy': Zdj ę-cia kontynuowano w atelier filmowym w Łodzi.
[...] z otwartej głowy [Zeusa] wyskoczyła dorodna bogini w jasnej zbroi. W tak dziwny sposób przyszła
na świat Atena, bóstwo mądrości. Zeus kochał ją najbardziej ze wszystkich swoich dzieci, sadzał
wysoko na radzie bogów, cenił zawsze jej zdanie i na znak szczególnej łaski pozwalał użyć swej
strasznej broni - piorunu. (Parando-wski)
ATENEUM l. 'grecka świątynia poświęcona Atenie' 2. przen. 'w różnych czasach, w różnych krajach:
nazwa instytucji naukowych lub kulturalnych, np. szkół wyższych, bibliotek, teatrów': Pierwszą
państwową szkołą wyższą w Rzymie było założone przez cesarza Hadriana w II w.n.e. "Ateneum".
"Ateneum" w Bostonie. Klub "Ateneum" w Londynie. Teatr "Ateneum" w Warszawie.
ATENCJA książk. 'szczególny szacunek, niezwykłe poważanie lub względy okazywane komuś':
Dostojny jubilat był traktowany przez wszystkich uczestników zebrania z wielką atencją.
A TERGO książk. 'od tyłu': W językoznawstwie oprócz spisów wyrazów ułożonych w normalnej
kolejności alfabetycznej sporządza się także indeksy a tergo, w których wyrazy podane są w
kolejności alfabetycznej nie początkowych liter, ale !'ter liczonych od końca. Coitus a tergo.
lać. a tergo
ATESTOWAĆ l.'badać, sprawdzać jakość jakiegoś produktu': Pieluszki były atestowane w wielu
żłobkach. 2. 'kontrolować, sprawdzać stanowiska pracy ze względu na ich przydatność w zakładzie,
właściwe wykorzystywanie itp.': Atestowano miejsca pracy w biurze głównego projektanta.
ATLETA l. 'sportowiec uprawiający dyscypliny siłowe, zwłaszcza zapasy lub podnoszenie ciężarów':
Zmagania atletów w starożytnej Grecji. Atleci weszli na matę z przeciwnych stron. 2. 'osoba o mocnej
budowie ciała i wielkiej sile fizycznej': W pułku ułańskim dziadka był atleta, który jednym ciosem
szabli potrafił odciąć głowę byka.
ATLETYKA 'ćwiczenia sportowe': Osobom, które mają pracę siedzącą, można zalecać różne formy
atletyki.
LEKKOATLETYKA albo LEKKA ATLETYKA 'dziedzina sportu obejmująca biegi, skoki i rzuty':
Lekkoatletyka bywa nazywana królową sportu.
LEKKOATLETA 'sportowiec uprawiający lekkoatletykę': Do najwybitniejszych polskich lekkoatletów
należy Irena Szewińska, która biła rekordy świata w biegach na 100, 200 i 400 m.
ATŁAS 'miękka tkanina, jedwabna, półjedwabna lub wytwarzana z innego materiału, np. bawełny, po
jednej stronie matowa, po drugiej - błyszcząca': Bielizna z atłasu. Bluzka z atłasu.
ATŁASOWY l. 'zrobiony z atłasu': Atłasowa suknia. 2. przen. 'miękki i delikatny jak atłas': Atłasowa
skóra. Atłasowe spojrzenie.
ATMOSFERA l. 'powłoka gazowa otaczająca Ziemię lub inne ciało niebieskie': Księżyc nie ma
atmosfery, co powoduje m.in. to, że w jego powierzchnię uderza bardzo wiele meteorytów oraz to,
że panują na nim bardzo duże wahania temperatury między dniem a nocą. 2. 'powietrze wypełniające
jakieś pomieszczenie': Nie lubił atmosfery tej sali: duchoty i gorąca. 3. przen. 'klimat psychiczny w
jakimś środowisku, miejscu, otoczeniu itd.': W biurze panowała rodzinna atmosfera. Podejrzenia
zatruły atmosferę zebrania. W tej grupie czuło się entuzjazm i prawdziwą atmosferę pracy.
65
ATOL
ATRYBUCJA
ATMOSFERA FIZYCZNA w fizyce 'dawna jednostka ciśnienia, wartość tzw. normalnego ciśnienia
ziemskiego, skrót: atm': l atm = 101325 Pa
ATOL 'pierścień wysp koralowych, ciągły lub przerywany, otaczający lagunę': Atole występują na
wodach tropikalnych Oceanu Spokojnego.
ATOMOWY l. 'związany a atomem': Jądro atomowe. <) Liczba atomowa 'liczba protonów w jądrze
atomu danego pierwiastka, określająca jego miejsce w układzie okresowym pierwiastków' Masa
atomowa 'względna masa atomu danego pierwiastka, określająca stosunek matematyczny do masy
atomu izotopu węgla C 12' 2. 'związany z rozszczepieniem atomu, wykorzystujący wyzwoloną
podczas tego procesu energię, zabezpieczający przed skutkami broni wykorzystującej tę energię':
Wybuch atomowy. Bomba atomowa. Schron atomowy.
ATOMIZER 'przyrząd do rozpylania cieczy': Za pomocą atomizera rozpyla się lekarstwa, perfumy i
wodę.
ATOMISTA l. 'filozof, który był zwolennikiem ato-mizmu': Do pierwszych atomistów należeli m.in.
Leu-cyp, Demokryt i epikurejczycy. 2. 'specjalista w dziedzinie atomistyki' 3.pot. 'zwolennik
wykorzystania energii powstającej podczas rozszczepienia atomu': Atomiści opublikowali dane, z
których wynika, że nowa elektrownia jądrowa jest całkowicie bezpieczna i nie zanieczyszcza
środowiska.
ATRAPA l. 'przedmiot imitujący inny przedmiot, nie mający jednak jego najważniejszych cech': Na
wystawie były wyłożone plastikowe atrapy owoców i warzyw oraz puste opakowania. 2. przen.
'instytucja lub zjawisko, które są imitacją czegoś, zwłaszcza imitacją pozbawioną ważnych dodatnich
wartości pierwowzoru': Publicysta uważał, że sejm w tym czasie był tylko atrapą prawdziwego
parlamentu.
fr. atrapę, pierwotnie 'przynęta'
ATRIUM l. 'w domach w starożytnym Rzymie: główna sala, oświetlana dzięki otworowi w dachu
znajdującemu się nad jej środkiem': W atrium, pod otworem w dachu, pośrodku znajdował się basen
na wodę deszczową. 2. 'w architekturze starochrześcijańskiej i romańskiej: kwadratowe podwórze
przed kościołem, otoczone kolumnadą': W kościołach starochrześcijańskich atrium służyło za
przedsionek. 3. w medycynie 'przedsionek serca'
lać. atrium
ATROFIA w medycynie 'stopniowy zanik narządów lub tkanek na skutek niewłaściwego odżywiania,
bezczynności, choroby itp.': Atrofia mięśni. Atrofia nerek.
ATROPINA 'alkaloid występujący m.in. w owocach po-krzyku wilczej jagody': Atropina jest substancją
trującą, w małych dawkach jest używana jako lek przeciwskur-czowy.
ATRYBUCJA w historii literatury i sztuki 'ustalenie autorstwa jakiegoś tekstu lub dzieła sztuki na
podstawie badań i wnioskowania z różnorodnych przesłanek':
Współcześnie w artybucji tekstów literackich o niepewnym autorstwie wykorzystuje się m.in. dane z
zakresu statystyki lingwistycznej -porównuje się częstość pewnych konstrukcji językowych w
analizowanym tekście z
66
ATRYBUT
AUDYTYWNY
ATRYBUT l. 'zewnętrzna cecha, charakterystyczna, istotna dla kogoś lub dla czegoś; cecha przypisana
na stałe komuś lub czemuś': Ciekawość świata, ale i naiwność, to atrybuty młodości. Umiejętność
pozyskiwania słuchaczy jest atrybutem sprawnego, dobrego polityka. 2. 'przedmiot, znak, który jest
na stałe komuś przypisany i po którym rozpoznaje się jakąś osobę jako jednostkę lub przedstawiciela
określonej grupy': Atrybutem krawca są od dawna nożyce. Czaszka trzymana w ręku to atrybut
pozwalający rozpoznać tę postać jako Hamleta.
lać. attibutum 'coś, co jest dodane' od: attribuere 'dodać coś, przypisać coś komuś'
ATTACHE (czytaj: atasze) 'dyplomata na placówce zagranicznej, który jest tam oddelegowany jako
specjalista w jakiejś dziedzinie': Był attachć kulturalnym w Rzymie. Ów attache wojskowy nie
wytrzymał presji środowiska i zastrzelił się.
ATTACHAT (czytaj: ataszat) albo ATASZAT 'biuro, w którym urzęduje attache; urząd attachć': Ataszat
handlowy Francji zatrudni osobę [...]
fr. attache
ATTYCYZM 'styl w retoryce odznaczający się wytwomo-ścią wysłowienia, dbałością o czystość języka i
jego prostotę': Attycyzm narodził się w starożytnej Grecji w okresie najwyższego rozwoju jej kultury
jako reakcja na azjanizm. Jako ideał wymowy klasycznej odegrał wielkie znaczenie w dalszym rozwoju
europejskiej retoryki i literatury.
ATTYCKI l. 'związany z Attyką, krainą w starożytnej Grecji': Attyckie wazy. 2. 'mający cechy
charakterystyczne dla kultury Attyki': Attycka prostota i subtelność. <) Sól attycka 'sposób mówienia,
charakteryzujący się subtelnym dowcipem, zwykle zaprawionym złośliwością'
ATUT l. 'w kartach: wybrany kolor, który bije wszystkie inne kolory; także: karta w tym kolorze': Na
atut wybrał pik. Wyszedł atutem 2. przen. 'to, co daje przewagę, szansę powodzenia': Miała dwa
atuty: urodę i inteligencję.
ATU 'w kartach: to samo, co atut': Szlemik bez atu. Grać bez atu.
ATUTOWAĆ 'w kartach: grać, wychodzić atutem': Partner dał mu znak, że może atutować.
ATUTOWY 'będący atutem': Kolor atutowy to trefl. odfr. a tout 'do wszystkiego'
AU COURANT (czytaj: okura) 'znający na bieżąco jakieś sprawy, pewną dziedzinę': Powiedział, że
może nam udzielić najbardziej aktualnych informacji dotyczących zmian przepisów podatkowych, w
tej dziedzinie ze względu na swój zawód stara się być zawsze au courant.
fr. au courant
Wspominali swą audiencję u papieża. Na audiencji u premiera przedstawili swe prośby. Starali się o
audiencję u prezydenta.
AUDIENCYJNY 'związany z audiencją, taki, w którym odbywa się audiencja': Sala audiencyjna. Pora
audiency-jna.
AUDIOTELE 'rodzaj konkursu dla widzów telewizyjnych, w którym odpowiadają oni telefonicznie na
pytania (z zasady bardzo łatwe) zadawane wcześniej w programach telewizyjnych (i wyświetlane na
ekranie telewizora)': Ogłaszamy nowe audiotele dla naszych widzów. Poziom pytań w niemal
wszystkich audiotele jest zastraszająco niski.
złożenie cząstek: łac. audio- od: audire 'słuchać' igr. tele- 'daleko, na odległość'
AUDYT albo AUDITING 'rodzaj rewizji, kontroli, polegający głównie na sprawdzaniu zgodności
wykonania czegoś z przyjętymi założeniami, obowiązującymi zasadami, regułami itp.': Audyt miała
przeprowadzić niezależna instytucja. O AUDYT FINANSOWY 'sprawdzanie poprawności wyliczeń
finansowych'
AUDYTORIUM 'sala, w której odbywają się wykłady i odczyty; także: wszyscy słuchacze jakiegoś
wykładu lub odczytu': Jego wykłady odbywały się w największym audytorium na uniwersytecie.
Audytorium z uwagą słuchało słów profesora.
AUDYTYWNY oficj. 'słuchowy-taki, który oddziałuj e na słuch lub taki, który można odbierać za
pomocą słuchu':
67
AUGIASZ
AUSPICJE
Do audytywnych środków nauczania należą audycje radiowe, nagrania magnetofonowe, płyty itd.
ang. auditive
AUGIASZ 'w mitologii Greckiej: król Elidy, jednej z greckich krain, który miał wielkie stada bydła,
trzymane w straszliwie brudnej, od lat nie sprzątanej stajni (oborze)': Herakles [...] obiecał
Augiaszowi, że mu stajnię w jeden dzień oporządź!. [...] Herakles rozkopał z jednej strony grunt pod
oborą i za pomocą osobnego kanału skierował niedaleko płynącą rzekę Penejos tak, że strumień
przepływał przez stajnię i w kilka godzin woda wszystko wymyła. (Parandowski) Stajnia Augiasza
przen. 'jakieś środowisko, instytucja, w których panuje nieład lub jakaś zaniedbana sprawa, która
wymaga, by j ą uporządkować, załatwić': Prasa od dawna informuje, że ta instytucja to prawdziwa
stajnia Augia-sza.
gr. Augeias
AUGUR 'w starożytnym Rzymie: kapłan stawiający wróżby z lotu ptaków': Augur [... ] składał ofiarę,
modlił się, a o północy szedł na Kapitel, najświętsze wzgórze Rzymu, i z twarzą zwróconą ku
południowi patrzył w niebo. O świcie przelatywały ptaki. A on według tego, z której strony nadleciały,
jakie były i jak się zachowywały -wróżył, czy rzecz zamierzona wypadnie pomyślnie, czy niepomyślnie.
(Parandowski)
lać. augur
AUKCJA 'publiczna sprzedaż czegoś, dokonywana na zasadzie licytacji, w której wyniku kupuje ten,
kto oferuje najwyższą cenę': Aukcje są to transakcje kupna - sprzedaży i wszyscy biorący w nich udział
doskonale o tym wiedzą. Bywalcami aukcji obrazów są często antykwa-riusze i właściciele galerii.
AUKCJONER 'osoba, która prowadzi aukcję': O poprowadzenie aukcji poproszono znanego aktora,
który miał już spore doświadczenie jako aukcjoner.
AUKCYJNY 'związany z aukcją lub aukcjami, dokonywany na zasadzie aukcji': Dom aukcyjny. Sprzedaż
aukcyjna dzieł sztuki.
AULA 'reprezentacyjna sala na wyższej uczelni, w której odbywają się uroczyste wykłady, ważne sesje
naukowe itd.': W auli Szkoły Głównej Handlowej wystąpił z odczytem premier Francji.
AUŁ 'osada górali kaukaskich oraz plemion koczowniczych w środkowej Azji': Kirgizi mieszkający w
aule.
tur. auł
przyrządzony bez przypraw': Sandacz au naturel. 2. żart. 'o ludziach: nago': Największą zaletą tego
filmu
AURA l. 'nieco pretensjonalnie: pogoda': Aura sprzyja ostatnio wczasowiczom, l.przen. 'nastrój
panujący wokół kogoś, jakichś wydarzeń albo w jakimś środowisku':
I UWAGA: w l. znaczeniu wyraz aura jest nadużywany, np. "Aura nas nie rozpieszcza" (lepiej: Pogoda
nas nie rozpieszcza.).
AURORA l. 'w mitologii rzymskiej: bogini świtu, jutrzenki, odpowiedniczka greckiej Eos': Aurora,
piękna i młoda bogini, kojarzona była z kolorami nieba o świcie:
zwanojąróżanopalcą, mówiono, że j ej twarz jest pokryta delikatnym rumieńcem, zaś szata ma barwę
szafranu. l.przen. 'w poezji: jutrzenka, zorza poranna': [...] rankiem zanim zabłyśnie Aurora / pierwsze
w paprociach wstaje światło źródeł. (Herbert)
UWAGA: Imię rzymskiej bogini jutrzenki zapisujemy wielką literą: Aurora, natomiast w znaczeniu
przenośnym słowo aurora należałoby zapisywać raczej małą literą, inaczej niż zrobił to Zbigniew
Herbert w cytowanym wierszu "Wyspa".
lać. Aurora
Metodę auskultacji najczęściej stosuje się przy podstawowym badaniu serca i płuc. Obecnie do
auskultacji używa się słuchawki lekarskiej.
AUSPICJE l. 'w starożytnym Rzymie: wróżby, głównie wróżby z lotu lub zachowania się ptaków': W
Rzymie każde ważniejsze przedsięwzięcie poprzedzano auspicjami, którymi zajmowali się specjalni
kapłani - augu-rowie. Z reguły też podejmowano tylko te zamiary, co do których istniały pomyślne
wróżby - które odbywały się pod dobrymi auspicjami. 2. we współczesnej pol-szczyźnie tylko w
połączeniu: pod (czyimis) auspicjami: 'pod czyjąś opieką, pod czyimś kierownictwem, pod czyimś
protektoratem': Konkursy odbywały się pod auspicjami Ministerstwa Edukacji Narodowej.
lać. auspicium
68
AUSTERIA
AUTOCASCO
wl. osteria, w takiej też wersji w dawnej polszczyźnie, stówo rozumiane jako "dom, w którym
podróżni zatrzymują się na nocleg lub po to, by wypocząć"
AUT l. 'w grach sportowych: miejsce przyległe do wyznaczonego pola gry, ale znajdujące się już poza
jego linią':
Sędzia boczny sygnalizował wybicie piłki na aut. Z autu wyrzuca piłkę napastnik drużyny gości. 2.
'wybicie piłki poza linię pola gry': Sędzia boczny sygnalizuje aut. 3. pot. 'poza, na zewnątrz': Po tym
wszystkim, co zaszło, czuł się aut, wyrzucony poza swoje dotychczasowe życie i środowisko.
ang. aut'poza'
AUTARKICZNY w ekonomii 'związany z autarkią, taki, który ma cechy autarkii': Polityka autarkiczna.
Autarkiczna gospodarka. Systemy autarkiczne z reguły odznaczają się niską efektywnością
ekonomiczną.
od słowa autentyczny
I AUTO- przedrostek o znaczeniu 'samo-', oznaczający, że to, o czym mówi dalsza część wyrazu,
odnosi się do osoby, której dotyczy czynność; spowodowany albo zrobiony przez samego siebie, np.
autobiografia, autoironia, autoportret, autoreklama. Łączy się z rzeczownikami, a od tych połączeń
można potem tworzyć odpowiednie przymiotniki, np. autobiograficzny, autoironiczny.
UWAGA: w tym znaczeniu cząstka auto- jest nadużywana zwłaszcza w połączeniu z wyrazami
polskimi, np. autosklep (lepiej: salon samochodowy, sklep samochodowy), auto-szyba (lepiej: szyba
samochodowa).
AUTOBIOGRAFIA 'opis własnego życia w formie literackiej lub filmowej': Książka Romana Polańskiego
"Roman" to autobiografia słynnego reżysera.
69
AUTOCENZURA
AUTOMATYCZNA SEKRETARKA
AUTOCENZURA 'cenzura wypowiedzi, tekstów, programów itd., której dokonuje sam ich autor': W
jego wspomnieniach w wielu miejscach widać ślady autocenzury, zapewne uważał, że sytuacja
polityczna jeszcze nie dojrzała do tego, by opublikować całą prawdę o tych zdarzeniach.
AUTOCHTON l. w socjologii 'osoba, która jest rdzennym mieszkańcem jakiegoś obszaru': Była to
oddalona od świata wieś, której wszyscy mieszkańcy, oprócz lekarza i nauczycielki, byli autochtonami.
2. w geologii 'skała, która znajduje się na tym miejscu, gdzie się uformowała, nie przemieściła się pod
wpływem ruchów skorupy ziemskiej' 3. w biologii 'gatunek roślin lub zwierząt, który pochodzi z tego
samego obszaru, na którym obecnie występuje'
AUTODAFE (czytaj: autodafe) 'publiczne palenie na stosie heretyków i ksiąg zakazanych, stosowane
przez inkwizycję hiszpańską i portugalską': Haniebny zwyczaj autodafe został wprowadzony na
Półwyspie Iberyjskim w XV w.; publicznych spaleń dokonywano przez prawie trzy następne stulecia.
AUTODESTRUKCJA 'niszczenie samego siebie pod względem fizycznym, psychicznym, moralnym itd.':
Utwory Norwida pełne są bolesnej i gorzkiej ironii, niewiele jest w nich natomiast autoironii - pisarz
traktuje samego siebie z wielką powagą i rzadko zdobywa się na dystans wobec własnych przekonań i
sądów.
AUTOKEFALIA 'sprawowanie władzy nad kościołami prawosławnymi przez ich własne, narodowe
synody oraz przez własnych patriarchów i biskupów': Autoke-falia oznacza uniezależnienie się
jakiegoś kościoła narodowego od zagranicznych władz duchownych, np. od władzy patriarchy
konstantynopolitańskiego.
AUTOKRAC JA rzadziej: AUTARCHIA 'taki system władzy w państwie, który oznacza rządy jednego
człowieka, w niczym nieograniczonego w sprawowaniu władzy, pozostającego poza jakąkolwiek
kontrolą społeczeństwa; samowładztwo': Autokracja w carskiej Rosji załamała się właściwie dopiero
na początku XX wieku.
AUTOKRATA rzadziej: AUTARCHA 'władca nieograniczony, absolutny': Liberalizm to były tylko pozory,
naprawdę zaś był autokratą.
70
AUTOMOBILKLUB
AUTORYTET
AUTONOMIA 'prawo jakiegoś terytorium - kraju, okręgu, miasta itp. lub zbiorowości ludzkiej - do
tego, żeby samodzielnie decydować o swoich sprawach wewnętrznych, rozstrzygać je wedle własnej
woli; samostanowienie': W roku 1904 Islandia uzyskała całkowitą autonomię. Galicja miała
autonomię w ramach monarchii austro-węgierskiej.
AUTOPORTRET 'wykonany przez artystę portret samego siebie': Autoportret Witkacego. Autoportret
van Gogha z odciętym uchem.
Przed obroną doktoratu sporządził autoreferat, w którym zawarł zasadnicze tezy swej pracy, i rozesłał
go do wszystkich pracowników instytutu.
AUTOREFLEKSJA 'refleksja, rozmyślanie nad samym sobą; także: wynik tego rozmyślania w postaci
tekstu w książce, wierszu itd.': Był spokojnym człowiekiem, mającym skłonność do autorefleksji.
Autor zawarł w swym wierszu wiele autorefleksji.
Pisząc swą biografię, nie zawsze umiał się powstrzymać od autoreklamy. 2. 'reklamowanie własnej
firmy i jej wyrobów, zwłaszcza w tej sytuacji, która nie jest do tego odpowiednia': Prowadzący
audycję prosił gości, by w czasie programu powstrzymali się od autoreklamy.
AUTORYTET l. 'człowiek ogólnie poważany ze względu na swą wiedzę lub postawę moralną, mający
wpływ na zachowanie i myślenie innych, ciesząca się ogólnym szacunkiem instytucja, pismo itd.':
Żaden ze znanych autorytetów nie chciał zabrać głosu w tej sprawie. Wśród autorytetów
wymienianych przez badanych wysoką pozycję zajmują Kościół i wojsko. 2. 'szacunek, poważanie,
jakim się cieszy jakaś osoba lub instytucja':
AUTORYTATYWNY l. 'pewny, zasługujący na zaufanie, gdyż oparty na czyimś autorytecie, czyli ogólnie
u-znanej powadze, ogólnym szacunku; miarodajny': Wiadomość tę zaczerpnęliśmy z autorytatywnych
źródeł. Czy mogę potraktować tę opinię jako autorytatywną? 2. w połączeniu rządy autorytatywne
'oparte na bezwzględnym posłuszeństwie, niepodlegające kontroli społecznej': W tym znaczeniu
autorytatywny to to samo, co autorytarny (zob.).
71
AUTORYTARNY
AUTYZM
Nie dostrzeżono, że demokracja została zepchnięta na równię pochyłą i zaczęła się przeobrażać w
autorytaryzm. 2. w psychologu 'bycie autorytarnym, to, że ktoś jest autorytarny': Erich Fromm w
autorytaryzmie przedwojennego niemieckiego mieszczaństwa widzi przyczyny popularności i rozwoju
nazizmu.
AUTORYZACJA 'formalna i ważna prawnie zgoda autora (lub kogoś, kto ma prawa do dysponowania
dziełem) na publikacje dzieła w przedstawionej mu wersji': Autoryzacja wywiadu prasowego.
Autoryzacja adaptacji powieści.
warsztat, który się nią zajmuje': Firma zajmuje się sprzedażą nowych samochodów tej marki i
autoserwi-sem. W pobliżu drogi szybkiego ruchu otwarto nowy au-toserwis.
mewi. Autoschrott
AUTOTELICZNY l. w filozofii 'taki, który jest celem samym w sobie': W klasyfikacjach aksjologicznych
często spotyka się podział na wartości autoteliczne i wartości instrumentalne. Np. dla osoby, która
przez dobre uczynki chce sobie zasłużyć na zbawienie, zbawienie jest wartością autoteliczną, zaś
dobre uczynki - instrumentalną. 2. w teorii literatury i sztuki 'taki, który tłumaczy się sam przez się, a
nie przez zewnętrzne okoliczności': W wielu współczesnych koncepcjach teoretycznoliterackich
podkreśla się, że dzieło literackie ma charakter autoteliczny, jego analiza powinna dotyczyć tylko
zawartej w nim struktury, a nie odwoływać się do okoliczności zewnętrznych, np. do biografii autora.
AUTSAJDER l. 'osoba, która jest w jakiejś grupie na uboczu, nie jest traktowana przez nią jako
pełnoprawny członek i sama się za takiego nie uważa': Nowa koleżanka była w klasie autsajderem, z
nikim się nie przyjaźniła i-nikt też nie szukał z nią kontaktu. 2. 'zawodnik lub drużyna sportowa
zajmujący końcową pozycję w jakiejś rywalizacji, wyścigu itd.': Po kilku kolejnych, przegranych
meczach było jasne, że są autsajderem i muszą się liczyć ze spadkiem do niższej grupy.
ang. outsider
AUTYZM w psychiatrii 'osłabienie kontaktu z otoczeniem i zamknięcie się w świecie przeżyć
wewnętrznych i urojeń': Autyzm może towarzyszyć różnym chorobom psychicznym, np. schizofrenii.
72
AVE
AXEL
AVE (czytaj: awe) 'rzymskie pozdrowienie: witaj': Rzymskie ave jest częścią zwrotów łacińskich, do
dziś znanych i używanych w kulturze europejskiej.
AVE, CAESAR, MORITURI TE SALUTANT! albo AVE, IMPERATOR, MORITURI TE SALUTANT! (czytaj: awe
cezar, imperator - morituri te salutant) 'witaj, Cezarze (Imperatorze), idący na śmierć pozdrawiają
cię!': Wychodzący na arenę gladiatorzy pozdrawiali cezara okrzykiem: ave, Caesar, morituri te
salutant!
AVE MARIA (czytaj: awe Maryja) l. 'bądź pozdrowiona Mario - pierwsze łacińskie słowa modlitwy
"Zdrowaś Mario" 2. 'łaciński tytuł modlitwy "Zdrowaś Mario":
lać. ave
AWACS 'lotniczy system ostrzegania i kontroli, umożliwiający wykrywanie obiektów wroga z dużej
odległości': AWACS to system opracowany w USA, używany przez wojska Paktu
Północnoatlantyckiego.
amer. skrót A(irbome) (earły) W(aming) A(and) C(ontrol) S(ystem) 'lotniczy system wczesnego
ostrzegania i kontroli'
AWANGARDA l. 'grupa ludzi, która przoduje w danej dziedzinie, wyprzedza swój czas, jest
zapowiedzią czegoś nowego': W latach międzywojennych tworzyli awangardę teatralną. Chyba
Państwo nie wątpią, że Paryż kroczy w awangardzie mody. 2. 'różne kierunki w sztuce początku XX
wieku, całkowicie i świadomie zrywające z tradycją w swojej dziedzinie, zwłaszcza jeśli chodzi o ocenę
tego, co ma być uważane za piękne lub co ma być przedmiotem sztuki': Skrajną formą awangardy w
poezji był dadaizm. 3. 'straż przednia-oddział, który zabezpiecza maszerującą kolumnę wojsk od
przodu': Trzeba było często zmieniać oddziały idące w awangardzie i ariergardzie.
AWERS 'prawa, wierzchnia część jakiegoś płaskiego przedmiotu': Na awersie monety była cyfra
oznaczająca jej wartość, zaś na rewersie orzeł, data i napis "Rzeczpospolita Polska". Awers serwety,
haftu.
AWERSJA ksiąźk. 'silna niechęć do kogoś lub czegoś, odraza': Czuła do niego awersję, odkąd
dowiedziała się,
AWISTA l. 'o wekslach: płatny wtedy, gdy zostanie przedstawiony, okazany': Przedstawił weksel
awista i zażądał pieniędzy. 2. 'o wkładach bankowych, kontach: taki, na który wpłaca się dowolne
sumy w dowolnym czasie i można je w całości odbierać na żądanie': Wkład awista. Wpłacił 10 000 zł
na konto awista i wypłacił je po czterech dniach.
fr. avitaminose
AWIZO 'pisemne zawiadomienie odbiorcy o nadejściu do urzędu pocztowego przesyłki dla niego, np.
listu poleconego, paczki, lub pisemne powiadomienie klienta banku, biura maklerskiego itp. o
dokonaniu operacji bankowej lub handlowej': W skrzynce znalazła zostawione przez listonosza awizo,
z informacją o nadejściu paczki, którą można odebrać na poczcie od 8.00 do 18.00.
AWIZOWAĆ l. 'wypisywać lub wysyłać awizo': Poszedł na pocztę, by odebrać już drugi raz awizowany
list polecony. Biuro maklerskie awizowało zleconą przez niego sprzedaż akcji. 2. 'zawiadamiać o
czymś, zwłaszcza o czymś, co ma w niedalekiej przyszłości nastąpić':
wl. awiso
AWOKADO l. 'wiecznie zielone drzewo uprawiane w strefie tropikalnej, o eliptycznych liściach i
żółtawych kwiatach' 2. 'owoc tego drzewa w kształcie gruszki':
Awokado ma twardą, ciemnozieloną skórkę, pestkę wielkości orzecha laskowego i tłusty, zielonożółty
miąższ.
ang. avocado od hiszp. aguacate, przekształcenie wyrazu być może pod wpływem stówa: advocate
AXEL 'w łyżwiarstwie figurowym: skok polegający na odbiciu się podczas jazdy przodem z zewnętrznej
krawędzi jednej łyżwy, wykonaniu w powietrzu półtora, dwóch i pół lub trzech i pół obrotu, a
następnie zeskoku tyłem na zewnętrzną krawędź drugiej łyżwy': Zawodnik nie zdołał wykonać
poprawnie żadnego z axli przewidzianych w programie.
od imienia norweskiego łyżwiarza Axela Paulsena (1855-1938), który jako pierwszy wykonał taki skok
73
AZBEST
AŻUR
AZBEST 'włóknisty minerał, odporny na ogień, działanie kwasów i innych substancji żrących, mający
też właściwości izolacyjne': Azbest, dawniej powszechnie stosowany np. jako materiał izolacyjny, jest
dziś wycofywany z użycia, ponieważ stwierdzono, że jest bardzo szkodliwy dla zdrowia.
AZBESTOZA 'pylica płuc spowodowana wdychaniem pyłu azbestowego': Polscy gastarbeiterzy w wielu
krajach wykonująprace związane z usuwaniem z budynków azbestu. U wielu z nich wywołuje to
azbestozę i raka płuc.
AZOT 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 7 i masie atomowej 14: bezbarwny, bezwonny gaz,
który jest głównym składnikiem powietrza (78%), symbol N':
Azot jest używany do produkcji amoniaku i kwasu azotowego. Jego związki są wykorzystywane w
rolnictwie.
AZOTAN 'związek chemiczny, będący pochodną kwasu azotowego': Azotany są używane jako nawozy
mineralne, są np. składnikiem saletr, oraz związki wybuchowe, np. azotan gliceryny, zwany
nitrogliceryną.
AZOTEK 'związek azotu z jakimś metalem': Azotek glinu jest wykorzystywany w elektronice.
fr. azote
AZYL l/schronienie, które daje jakieś państwo obcym obywatelom, ludziom w swoim państwie
ściganym lub prześladowanym z powodu działalności politycznej':
USA udzieliły azylu działaczom opozycji kubańskiej. Marco poprosił o azyl w Szwajcarii. 2. ogólniej
'miejsce, w którym ktoś czuje się bezpiecznie, które jest czyimś schronieniem': Ta wieś stała się dla
niego azylem po zgiełku i nieprawościach miasta. Mój dom to mój azyl.
AZYLANT 'człowiek, który stara się uzyskać lub niedawno uzyskał gdzieś azyl': Azylant polityczny. Obóz
dla azylantów.
lać. asylum 'przytułek' albo 'schronienie dla przestępców' z gr. asylon 'schronienie w miejscu świętym'
Delikatny ażur w górnej części ścianki. Ażur na płytce ceramicznej. 2. 'rodzaj haftu z dziureczkami':
Robiła piękny ażur. 3. 'to samo, co filigran'
AŻUROWY 'mający ozdobne otworki': Ażurowe skrzydło drzwi. Ażurowa ścianka. Ażurowa bluzka.
fr. ajour
74
BAAL l. 'Bóg pogody, urodzaju i płodności, czczony przez różne starożytne ludy semickie': Izraelscy
prorocy, głoszący prawdę o Jahwe, zwalczali Baalajako fałszywego boga pogańskiego, 2. przen.
'fałszywy bóg, osoba, rzecz lub wartość, którym oddaje się niemal religijną cześć': Czciciele
współczesnego Baala - pieniądza - gotowi są poświęcić dla niego wszelkie inne wartości.
BABEL WIEŻA l. 'w Biblii: wieża mająca sięgać nieba, którą zaczęli wnosić potomkowie Noego': Bóg,
który widział szybko wznoszącą się wieżę Babel, "pomieszał ludziom języki", chcąc ich ukarać za
pychę i uniemożliwić dokończenie dzieła. 2. przen. 'zbiorowisko ludzi, którzy mówią różnymi
językami': Na dolnym pokładzie promu, w kolorowym tłumie emigrantów, znalazłem się w
prawdziwej wieży Babel. 3. przen. 'zamęt, zamieszanie, także: bezładna grupa przekrzykujących się
ludzi':
Już po kwadransie zebranie przeobraziło się w wieżę Babel, mówili wszyscy naraz, kłócąc się,
obrażając i wykrzykując swoje jedynie słuszne racje.
BABY (czytaj: bejbi) l. 'małe dziecko': 2. 'pieszczotliwa forma zwracania się np. do ukochanej':
Wieczorami zgrywał silnego mężczyznę i mówił do niej: baby.
UWAGA! W polszczyźnie istnieje ogromna liczba stów, których można użyć, zwracając się do dziecka
lub ukochanej (kochanie, maleństwo, najdroższa itd.). Używanie angielskiego: baby -jest w tej sytuacji
bardzo pretensjonalne.
BABY-SITTER (czytaj: bejbi s-iter) 'osoba wynajęta do pilnowania dziecka albo do opieki nad
dzieckiem, zwykle w czasie krótkiej nieobecności rodziców': Zatrudniam studentkę polonistyki jako
baby-sitter. Od trzech miesięcy jestem baby-sitter u pana prezesa.
BABY-SITTING 'zajęcie baby-sittera': Baby-sitting przestaje być podstawową formą zarobków młodych
dziewcząt.
ang. baby 'dziecko, kochanie', forma przejęta od gaworzących dzieci; sitter 'siedzący', sitting
'posiedzenie, siedzenie'
BACA reg. 'starszy pasterz kierujący wypasem stada owiec w górach, którego pomocnikami są juhasi':
W niezliczonych polskich dowcipach baca prezentuje prostą ludową mądrość, zazwyczaj jednak
połączoną z bardzo specyficznym systemem wartości: sprytem, interesownością i brakiem tzw.
mieszczańskich hamulców moralnych.
BACÓWKA l. 'szałas na hali w górach, w którym baca mieszka z juhasami podczas wypasu owiec': Do
bacówki wbiegł zdyszany juhas, krzycząc, że do owiec zakradły się wilki. 2. 'niewielkie schronisko w
górach, pozbawione wygód': Harcerze spędzili noc w bacówce.
BACOWAĆ reg . 'być bacą, kierować juhasami, wypasem owiec i porządkami w bacówce': Na hali
bacował stary, pochylony góral.
BACHANALIA albo BACHANALIE l. 'w starożytnym Rzymie: obchody święta Bachusa - boga płodności,
wina i ekstazy: przemarsz orszaku Bachusa, jego towarzyszy i towarzyszek, któremu towarzyszyły
pijaństwo i orgia': Szalone tańce, muzyka i okrzyki wprawiały biorący w bachanaliach tłum w ekstazę
duchową, łączącą ludzi z bóstwem. 2. przen. 'hulaszcza i rozwiązła zabawa': Po północy zabawa
przerodziła się w bachanalia, nieprzypominające eleganckiego spotkania w elitarnym gronie.
BACHANT l. 'towarzysz Bachusa, członek jego orszaku': 2. rząd. przen. 'mężczyzna biorący udział w
hulaszczej i nieprzyzwoitej zabawie'
BACHANTKA l. 'towarzyszka Bachusa, należąca do jego orszaku': W tej chwili góry napełniają się
zgiełkiem i ku dziewczynie zbiega tłum satyrów i bachantek. (Pa-randowski) 2. 'kobieta biorąca udział
w hulaszczej i nieprzyzwoitej zabawie': Kiedy wróciła do domu i zobaczyła, co się dzieje, stanowczym
głosem zażądała od męża, by wyprosił całą grupę bachantów i bachantek, uczestniczących w tym
"spotkaniu towarzyskim".
75
BACHMAT
BAJRONIZM
BACHMAT l. 'w dawnej Polsce: krępy, szybki i bardzo wytrzymały koń tatarski': Były to dzielne
tatarskie bachmaty, żelaznej wytrzymałości, ale szły już od Płoski-rowa, mało co wypoczywając po
owym szalonym biegu od miasta [...]. (Sienkiewicz) 2. 'dziś: poetyckie określenie konia': W snach
galopował na pięknym bachmacie.
BACIAR albo BATIAR 'miejski łobuziak, cwaniak, spryciarz; obecnie pełne nostalgii określenie
odnoszące się do dawnego miejskiego folkloru Lwowa': Lwowskie baciary.
BAGATELA l. 'coś, co nie ma większego znaczenia lub nie sprawia większych trudności, drobnostka':
Dla mnie to była wielka wyprawa, dla niego - bagatela. 2. 'wykrzyknik: to nie drobnostka, to nie mało,
aż tyle!':
Warsztat przyniósł mu już w pierwszym roku, bagatela, dwieście tysięcy zysku. 3. w architekturze
'pałacyk albo pawilon ogrodowy' 4. 'krótki, dwuczęściowy instrumentalny utwór muzyczny': Na
koniec z temperamentem wykonali bagatelę.
BAGATELIZOWAĆ 'uważać coś za mało ważne, lekceważyć coś': Bagatelizować znaczenie odkrycia
naukowego. Bagatelizować niebezpieczeństwo, chorobę.
BAGATELNY 'nie mający większego znaczenia': Przymiotnik: bagatelny często występuje w formie
zaprzeczonej. Bagatelny problem. Niebagatelny wydatek. Niebagatelna sprawa.
BAGIETA 'ozdobna listwa, najczęściej używana do wyrobu ram i dekoracji ściennych': Malowana,
rzeźbiona ba-gieta.
fr. baguette
ang. bahama yellow od nazwy: Bahama - wyspa na Atlantyku znana z turystyki, yellow 'żółty'
BAJA 'ciepła i miękka tkanina bawełniana, grubsza od flaneli': Koszula, płaszcz z bai.
niem. Baie
BAJADERA l. 'tancerka i śpiewaczka przy hinduskiej świątyni': Dawniej Europejczycy uważali bajadery
za kobiety lekkich obyczajów, nie rozumiejąc ich znaczenia w obrzędach religii hinduskiej. 2. 'to samo,
co bajaderka'
BAJADERKA 'ciastko wyrabiane z okruchów innych ciastek': Kupował w cukierni doskonałe bąjaderki
w czekoladowej polewie.
BAJDAK 'duża łódź bez pokładu, używana dawniej na rzekach Ukrainy i Białorusi oraz na Morzu
Czarnym': W promieniu oka widać było kilkanaście bajdaków [...] i wąskich czarnych czółen kozackich
[...]. (Sienkiewicz)
ukr. bajdak
76
BAJT
BAKTERIOBÓJCZY
światem bohatera romantycznego, który walczy o prawa dla innych, swobodna forma poetycka,
zrywająca z klasycznymi kanonami': Elementy bąjronizmu wystąpiły m.in. w twórczości Adama
Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Aleksandra Puszkina i Heinricha Heinego. 2. 'postawa życiowa
ukształtowana pod wpływem utworów i biografii Byrona, wyrażająca się m.in. w romantycznej
niezgodzie na obłudę i zakłamanie świata, samotnej walce ze złem, tajemniczości i melancholii':
Wielu przyjaciół uważało, że Stać hura, poeta i zabijaka, ze swą dumną niezależnością - reprezentuje
jakiś współczesny bajronizm, który w jego osobie odrodził się po stu kilkudziesięciu latach.
BAJRONISTA l. 'poeta naśladujący styl utworów Byrona': Prócz pierwszych romantyków: Mickiewicza i
Malczewskiego - bajronistą był też Norwid, do głębi zafascynowany postacią wielkiego angielskiego
poety i w subtelny sposób naśladujący wiele cech jego utworów. 2. 'człowiek naśladujący zachowania
Byrona albo jego bohaterów': Literatura romantyczna przedstawia niezliczone postacie tajemniczych
i skłóconych ze światem bąjronistów, a historia obyczajów tej epoki potwierdza, że wśród ówczesnej
wykształconej młodzieży taka postawa życiowa nie była rzadkością.
BAJT w informatyce 'podstawowa jednostka pamięci komputera, ciąg (najczęściej ośmiu) bitów,
skrót: B': Jeden bajt wystarcza zwykle do zapisania pojedynczego znaku, np. litery lub liczby.
Pojemność obecnie używanych dyskietek sięga kilku megabajtów, zaś dysków twardych w
mikrokomputerach - kilkunastu gigabajtów.
KILOBAJT '2'° B = 1024 bajty, skrót: KB'' MEGABAJT '220 B = 1.048.576 bajtów, skrót MB' GIGABAJT
'230 B = 1.073.741.824 bajty, skrót GB' ang. byte - słowo utworzone w latach 60. od: bit
BAKALAUREAT (czytaj: bakalałreat) 'dziś: w Anglii i Ameryce Północnej - niższy stopień akademicki,
we Francji - świadectwo szkolne odpowiadające maturze' Po uzyskaniu bakalaureatu na
uniwersytecie w Londynie wyjechała na roczny staż do Warszawy. 2. 'w średniowieczu: niższy stopień
akademicki, na wydziale filozoficznym uniwersytetu otrzymywany po - co najmniej - 2 latach
studiów': W 1491 r. Mikołaj Kopernik udał się do Krakowa i tu po trzyletnich studiach uzyskał
bakalaureat.
nauczyciel w szkole elementarnej' 3. przestarz. iron. 'mierny nauczyciel': Ten bakałarz każe wkuwać
formułki i wzory, ale niczego nie tłumaczy.
BAKALIE 'suszone owoce południowe: figi, daktyle, migdały, rodzynki itd.' Na deser podano nam
bakalie. Babcia upiekła pyszny mazurek z bakaliami.
tur. bakkaliye
BAKCYL 'w XIX w. - drobnoustrój chorobotwórczy, zarazek': Stosowanie bardzo ogólnego pojęcia:
bakcyl -wynikało z mniej precyzyjnej niż obecnie, dziewiętnastowiecznej wiedzy na temat
mikroorganizmów. Obecnie wyraz ten występuje tylko w znaczeniu przenośnym, w ustalonych
połączeniach. {) połknąć bakcyla czegoś;
() zarazić się bakcylem czegoś 'bardzo się czymś zainteresować'; zaszczepić komuś jakiegoś bakcyla
'bardzo kogoś tym zainteresować': Do głębi przejęty swym powołaniem artysta zaszczepił otoczeniu
bakcyla wrażliwości na piękno i formę.
BAKELIT 'twarde tworzywo sztuczne o ciemnej barwie, wykorzystywane w przemyśle jako materiał
izolacyjny oraz materiał do produkcji różnych przedmiotów, także domowego użytku': Sedes z
bakelitu, oprawka żarówki z bakelitu.
niem. Bakelit, utworzone od nazwiska wynalazcy - Leo Baekelanda (1863-1944), belgijskiego chemika
BAKIER dziś tylko w wyrażeniu: na bakier - 'na lewo, na drugą stronę, odwrotnie': () Czapka na bakier
'czapka założona daszkiem na bok lub przekrzywiona na bok' {) Być z kimś na bakier 'żyć z kimś w
niezgodzie': Po ostatniej kłótni jest z ojcem na bakier. O Być z czymś na bakier 'nie rozumieć, nie
umieć tego': Zawsze był na bakier z matematyką.
od niem. back kehren 'zwrócić w tył, odwrotnie, na lewo'
BAKTERYJNY 'spowodowany przez bakterie, utworzony przez nie, związany z nimi': Zakażenie
bakteryjne. Bakteryjne zapalenie opon mózgowych. Flora bakteryjna przewodu pokarmowego.
Pożywka bakteryjna.
fr. bacterie z gr. bakteria 'laska' (taki kształt miały dostrzeżone po raz pierwszy pod mikroskopem
bakterie)
BAKTERIO- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca, że ich znaczenie jest związane z bakteriami, np.
bakteriobójczy, bakteriofag
od słowa: bakteria
77
BAKTERIOCYD
BALET
BAKTERIOLOGIA 'nauka zajmująca się bakteriami, ich budową, właściwościami, a także zwalczaniem
oraz możliwościami wykorzystania przez człowieka': Rozwój bakteriologii w XIX w. zapoczątkowały
odkrycia Ludwika Pasteura i Roberta Kocha.
BALANSOWAĆ l. 'z trudem utrzymywać równowagę, idąc na przykład po wąskiej kładce; chwiać się,
przechylać się na obie strony, ale nie upadać': Linoskoczek umiejętnie balansował na linie. 2. 'mówić,
robić, zachowywać się zmiennie - raz tak, raz inaczej; być niezdecydowanym, skłaniać się na przemian
ku różnym rozwiązaniom': To wielka sztuka tak balansować nieustannie między umiem - nie umiem,
uda się - nie uda się.
BALANS l. 'przechylenie ciała po to, by zachować równowagę': Szybki balans uratował motocyklistę
przed upadkiem. 2. 'drąg ułatwiający zachowanie równowagi, używany przez linoskoczków': 3. w
technice 'w zegarku:
BALANSJER l. 'to samo, co balans w zn. 2' 2. 'to samo, co balans w zn. 3' 3. w technice inaczej:
WAHACZ, 'dwuramienna dźwignia w maszynie, która powoduje, że części mechanizmu poruszają się
w przeciwnym kierunku': Balansjery są częściami wielu wag, przyrządów mierniczych,-pomp, pras itd.
BALANGĘ OF POWER (czytaj: balans of pałer) 'równowaga sił - zasada polityki brytyjskiej w XIX i I
połowie XX w., głosząca, że nie należy dopuścić do dominacji któregokolwiek z mocarstw na
kontynencie'
BALAST l. 'dodatkowy - oprócz ładunku - ciężar, umieszczany m.in. na statkach, łodziach podwodnych,
balonach, szybowcach dla zapewnienia im większej stateczności, regulacji głębokości zanurzenia czy
wysokości lotu': l.przen. 'coś, co zawadza, ciąży, zwłaszcza zbędne obciążenie psychiczne lub
intelektualne. Pisarz próbował odrzucić balast przestarzałych poglądów i zaściankowych idei.
BALASTOWAĆ l. 'umieszczać na statku, łodzi, balonie itd. balast': 2. 'wychylać się z sanek, łodzi,
motocykla po to, by ciężarem swego ciała zrównoważyć przechył'
BALAYAGE (czytaj: balejaż) albo BALE JAZ 'sposób farbowania poszczególnych pasemek włosów,
pozwalający na uzyskanie kosmyków w różnych odcieniach tego samego, jasnego koloru': Fryzura po
balayage'u wygląda jak rozświetlona słońcem. Chłopak ma włosy rozjaśnione platynowym balejażem.
fr. balayage
BALET l. 'widowisko sceniczne o treści fabularnej, w którym główną formą wyrazu są taniec
artystyczny i muzyka; utwór sceniczno-muzyczny będący podstawą takiego widowiska': Historia
baletu. Znać się na balecie. Balet w dwóch aktach. Wystawić balet Piotra Cząj-kowskiego. 2.
'charakterystyczny dla tego typu widowisk rodzaj tańca artystycznego': Balet klasyczny, nowoczesny.
3. 'zespół tancerzy uczestniczący w tych widowiskach': Występ baletu Teatru Wielkiego z Moskwy.
78
BALISTYKA
BALZAKOWSKI
BALETY albo RÓŻOWY BALECIK pot. 'prywatka połączona z nieprzyzwoitymi, zwłaszcza grupowymi,
zabawami erotycznymi': Dowiedział się, że jego przyjaciółka wyjeżdża za miasto na balety.
"Lilie", "Świteziankę" i "Powrót taty", pełne tajemniczości, a zarazem wyrażające najprostsze prawdy
moralne. 2. w muzyce klasycznej 'utwór instrumentalny o swobodnej budowie lub pieśń
opowiadająca o czymś, śpiewana przy akompaniamencie instrumentu. Ballady fortepianowe
Chopina. Ballady Schuberta. 3. w muzyce rockowej 'utrzymana w spokojnym rytmie piosenka,
opowiadająca o jakichś zdarzeniach': Ballady Leonarda Cohena, Juan Baez.
Najbardziej znanym balneologiem polskim jest Jerzy Dietl, który w II połowie XIX w. opracował
klasyfikację
polskich wód leczniczych i spopularyzował leczenie w takich uzdrowiskach jak Szczawnica, Krynica i
Rabka.
BALNEOTERAPIA 'leczenie w uzdrowiskach za pomocą kąpieli (wodnych, błotnych itp.), picia wód
mineralnych i klimatu'
BALWIERZ 'dawny zawód, który obejmował funkcje fryzjera i proste czynności medyczne': Balwierz
pięknie go wystrzygł. Gdy balwierz nic nie mógł na jego chorobę poradzić, wezwano doktora.
BALZAKOWSKI 'związany z życiem lub twórczością Honore de Balzaca': O Bohater Balzakowski. Temat
bal-
79
BANAŁ
BANK
Honore de Balzac (1799-1850), pisarz francuski, "Kobieta trzydziestoletnia" -jego powieść wydana w
1831 r.
BANAŁ 'myśl pozbawiona głębszej treści albo wyrażająca treść dobrze wszystkim znaną': Prawił
banały o tym, że ludzkie gusty się różnią, ale sztuka trwa wiecznie.
BANALNY 'nie mający cech oryginalnych, oklepany, często też: mało ważny': Banalne przedstawienie,
banalny temat, banalna sprawa.
BANALIZACJA 'uznanie, że coś jest banalne lub uczynienie czegoś banalnym': Banalizacja twórczości
wielkiego poety. Pisarz zwrócił uwagę na zjawisko banaliza-cji zła.
BANALIZOWAĆ 'uznawać, że coś jest banalne lub czynić to banalnym': Banalizować zagrożenie,
konflikty, niebezpieczeństwo. W ekranizacji słynnej powieści wątek miłosny został spłycony i
zbanalizowany.
BANDERA 'flaga morska oznaczająca przynależność państwową oraz ogólne przeznaczenie statku lub
okrętu':
Bandera polska, hiszpańska; pływać pod norweską banderą. Bandera handlowa, wojenna. () Tania
bandera 'bandera państwa, w którym rejestracja statku jest tania, niskie są inne opłaty oraz
wymagania dotyczące bezpieczeństwa, jak np. Liberia, Panama.'
hiszp. bandera
BANDERIA l. 'dawniej: sztandar, flaga' 2. 'dziś: honorowa eskorta na koniach towarzysząca w czasie
uroczystości wybitnym osobom': Przejazd papieża uświetniała banderia w ludowych strojach
góralskich.
niem. Banderie
BANITA 'osoba skazana na banicję': Samuel Zborowski został w 1574 r. ogłoszony banitą za zabójstwo
kasztelana przemyskiego, Jędrzeja Wapowskiego; kilka lat później, gdy lekceważąc wyrok powrócił do
kraju, został poj-many i ścięty na rynku w Krakowie.
Karta szła mu tego dnia świetnie i miał nadzieję, że weźmie cały bank.<) Rozbić bank 'wygrać całą
zgromadzoną sumę' 3. 'zbiór czegoś, a także miejsce, gdzie się to przechowuje': Bank danych, bank
tkanek, narządów do transplantacji, bank genów.
BANKIER l. 'właściciel instytucji finansowej - banku, osoba z jego zarządu lub jeden z głównych
akcjonariuszy': Bankierzy odmówili dalszego kredytowania upadającego przedsiębiorstwa. 2. 'w grach
hazardowych: gracz trzymający bank, zgromadzone pieniądze'
BANKOWOŚĆ 'dziedzina wiedzy obejmująca zasady funkcj onowania banków, ich miej sce w
gospodarce itd.':
80
BANKRUCTWO
BARBARIA
wl. banco, pierwotnie 'stół (na którym wymieniano pieniądze)'; bankomat - skrót od słów: bank i
automat, zapożyczony z ang. lubfr.
BANKRUCTWO l. inaczej: UPADŁOŚĆ, NIEWYPŁACALNOŚĆ, 'sytuacja majątkowa firmy lub osoby, które
przestały płacić swe długi wobec innych firm lub osób, zazwyczaj dlatego, że nie mają pieniędzy,
suma ich długów jest większa niż wartość posiadanego majątku':
Konsekwencją ogłoszenia przez sąd bankructwa jest przejęcie zarządu nad firmą przez syndyka,
przeprowadzenie jej likwidacji i podział majątku między wierzycieli. 2.przen. 'sytuacja, gdy okazuje
się, że jakaś osoba przez długi czas postępowała niesłusznie i nic nie osiągnęła, gdy jakaś ideologia
traci znaczenie, ludzie zaczynają rozumieć, że była fałszywa': Kolejne rewolucje techniczne, a także
wzrost zamożności i zdobycze socjalne w państwach Zachodu, były podstawową przyczyną
bankructwa idei komunistycznej. Bankructwo moralne.
BANKRUT l. 'firma lub osoba, które zbankrutowały - są niewypłacalne': Kolejna chybiona inwestycja
sprawiła, że firma stała się bankrutem. 2. przen. 'osoba, która po długich staraniach stwierdza, że
postępowała niesłusznie, ideologia, która okazała się fałszywa': Po tych latach szczerej walki o
utopijną ideę trudno mu było przyznać, że jest życiowym bankrutem.
BANKRUTOWAĆ 1,'stawać się bankrutem - osobą lub firmą niewypłacalną': Zakład bankrutuje,
zwalnia się załogę, sprzedaje majątek, brak pieniędzy na wypłaty dla pracowników. 2. przen. 'po
długich staraniach ponieść klęskę w sferze wartości, celów życiowych itd.'
BANZAI 'japoński okrzyk bojowy; okrzyk na cześć cesarza': Po wypiciu na lotnisku czarki sake
kamikadze wznosili rytualny okrzyk: banzai.
BAPTYZM 'wyznanie protestanckie praktykujące chrzest nie dzieci, lecz dorosłych, oraz uznające za
jedyny autorytet w sprawach wiary i moralności Biblię'
BAPTYSTA 'osoba praktykująca baptyzm': Najwięcej baptystów jest w Ameryce Pomocnej, Anglii i
Niemczech.
BAPTYSTERIUM inaczej: CHRZCIELNICA 'budynek, jego część lub naczynie przeznaczone do obrzędu
chrztu': W Pizie obejrzeli słynną krzywą wieżę i bogato zdobione, okrągłe baptysterium.
I BAR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 56 i masie atomowej 137,33, symbol Ba:
srebrzystobiały, miękki metal, bardzo łatwo utleniający się': Związki baru używane są m.in. w
medycynie, przemyśle szklarskim, do wyrobu farb (zwłaszcza farby białej) i w pirotechnice do
uzyskiwania zielonych ogni sztucznych.
n.-lać. barium
II BAR w fizyce 'jednostka ciśnienia, skrót: b': l b odpowiada następującym wartościom innych
jednostek ciśnienia: lO afpaskala); l,02 at (atmosfery technicznej), 750 mmHg (słupka rtęci). Instrukcja
zaleca, by w tego typu samochodach osobowych przy pełnym obciążeniu ciśnienie w tylnych kołach
wynosiło 2 bary.
III BAR l. 'niewielka restauracja, w której podaje się proste potrawy do szybkiego spożycia': W
przerwie między zajęciami biegli coś przekąsić do baru mlecznego. 2. 'bufet w restauracji lub
kawiarni, przy którym pije się napoje, stojąc lub siedząc na wysokich krzesłach'
BARMAN 'osoba przygotowująca i podająca trunki przy barze': Barman podał im znakomity koktajl,
przyrządzony według własnego pomysłu.
BAROWY 'związany z barem': Dania barowe, wnętrze barowe. (} Krzesła barowe 'wysokie, eleganckie
krzesła, na których siedzi się przy barze' Pogoda barowa 'brzydka pogoda, taka że najlepiej nie
wychodzić na dwór, tylko siedzieć w barze'
BARAŻ wsparcie 'dodatkowa walka między zawodnikami mającymi tyle samo punktów, mająca ustalić
ostateczną kolejność miejsc': Zwyciężyć w barażu. Ulecwbarażu.
BARAZOWY 'rozgrywany jako baraż': W walce barażowej szablista polski pokonał Węgra i ostatecznie
zajął 3 miejsce.
81
BARBARZYŃCA
BARETKA
bar, bar'
ang. barbarization, barbarize, łac. barbarismus 'obcy element w klasycznej łacinie lub grece' od gr.
barbaros 'cudzoziemiec'
BARBECUE (czytaj: barbikju) 'przyjęcie na świeżym powietrzu, w czasie którego piecze się mięso, ryby
itd. nad ogniskiem lub na rożnie, zwłaszcza w całości; także: posiłki przyrządzane w czasie tego
przyjęcia, używany do tego ruszt oraz ostra przyprawa lub sos do mięs pieczonych na rożnie':
Wieczorem pan domu zaprosił gości do ogrodu na barbecue: pieczenie na rożnie barana.
BARCHAN 'tkanina bawełniana, z lewej strony włochata, najczęściej używana do szycia ciepłej
bielizny, pościeli itp.': W prezencie od babci dostała kolorową koszulę nocną z barchanu.
BARĆ 'pierwotny ul: dziupla w drzewie lub kłodzie drewna, w której umieszczany był rój pszczół':
Zauważył, że niedźwiedź podkrada się do barci.
BARTNIK 'dawny pszczelarz, zajmujący się hodowlą pszczół w barciach': Organizacja bartników,
zwyczaje, strój bartników.
rodzime, dawniej barć był to także otwór w ulu, zaś bartnik oznaczał w szerokim znaczeniu prostego,
ubogiego człowieka, mówiono np., że Piast był bartnikiem
BARD l. 'w średniowieczu: poeta-pieśniarz opiewający boje i bohaterów': Rycerze ucztowali, słuchając
pieśni bardów i minstreli. 2. 'obecnie: poeta, który układa i śpiewa pieśni o poważnej, np. narodowej
lub wyzwoleńczej, tematyce': W programie "Powrót bardów" wystąpili Jacek Kaczmarski, Przemysław
Gintrowski i Zdzisław Łapiński, prezentując swe piosenki z lat 70. i czasów pierwszej "Solidarności".
BARDOTKA 'biustonosz głęboko wykrojony od góry i odkrywający znaczną część biustu, usztywniony
od dołu':
Oprócz kostiumów bardziej "zabudowanych" firma oferuje też bardotki i stroje bikini.
od nazwiska Brigitte Bardot (ur. 1934), aktorki uważanej w latach 50. i 60. za symbol seksu
BARETKA 'znak noszony zamiast odznaczeń, zazwyczaj kawałek wstążki o ustalonych kolorach i
wymiarach, na-szywany na mundurze, nad lewą kieszenią': Po liczbie baretek odznaczeniowych
mogliśmy się zorientować, że mówimy z bardzo zasłużoną osobą.
82
BARIA
BARYŁKA
BARKA 'statek o płaskim dnie, niewielkim zanurzeniu, zwykle bez własnego napędu, używany do
przewożenia towarów na wodach śródlądowych': Zaopatrzenie i materiały budowlane dostarczano
barkami na nadbrzeże.
BARKAROLA 'nastrojowa pieśń weneckich gondolierów utrzymana w takcie 6/8 lub 12/8; utwór
instrumentalny przypominający pieśń gondolierów': Wysłuchali "Barkaroli" Fryderyka Chopina w
wykonaniu rosyjskiego pianisty.
BAR MICWA 'w religii żydowskiej: ceremonia przyjęcia chłopca do społeczności dorosłych,
obchodzona w szabat po ukończeniu przez niego trzynastu lat; chłopiec będący bohaterem tej
uroczystości': Obchody bar mic-wy wiążą się z uznaniem chłopca za dojrzałego do tego, by
przestrzegać nakazów religii i w pełni brać udział w nabożeństwach.
BARO- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na to, że ich znaczenie jest związane ze zjawiskiem
ciśnienia', np. barometr, baroreceptory
BAROKOWY l. 'związany z barokiem, charakterystyczny dla stylu sztuki tego okresu': Barokowi twórcy,
barokowy kościół, barokowy ornament, l.przen. 'charakteryzujący się nadmiarem, przesytem
środków wyrażenia, zbyt wielką ilością ozdób': Wygłosił barokowe przemówienie, pełne figur
stylistycznych i udziwnień, pozbawione natomiast jasnej konkluzji.
obecnie stosowanych barometrów należą barometry rtęciowe, których działanie opiera się na
siedemnastowiecznych odkryciach Torricellego.
BARON l. 'tytuł arystokratyczny niższy od tytułu hrabiego, w Polsce używany od okresu zaborów;
osoba nosząca ten tytuł': Za odwagę i zasługi dla tronu król nadał mu tytuł barona. 2. przen. 'bardzo
bogata osoba, która odgrywa w jakiejś dziedzinie, zwłaszcza w gospodarce, ważną rolę': Baron
węglowy. Baron narkotykowy.
BARONESA 'w Anglii: żona barona lub wdowa po nim, w Niemczech: córka barona'
BARONIA 'dobra ziemskie barona': Baronie uznawano często za dobra niepodzielne, by nie dopuścić
do rozdrobnienia majątków.
BARONAT 'tytuł barona, status barona': W różnych krajach baronat wiązał się z nieco innymi prawami
i przywilejami.
BARONET 'tytuł szlachecki w Anglii, niższy od tytułu barona, a wyższy od rycerza; osoba nosząca ten
tytuł':
BARONOWSKI 'związany z baronem, jego statusem społecznym, rodziną, dobrami itd.': Tytuł
baronowski, majątek baronowski.
BARORECEPTOR 'jeden z receptorów, które w ciele ludzi i zwierząt rejestrują zmiany ciśnienia
atmosferycznego': Sygnał wysyłany przez baroreceptory do mózgu powoduje spowolnienie - w
przypadku niskiego ciśnienia - lub przyspieszenie - przy ciśnieniu wysokim -akcji serca.
złożenie: baro- od gr. barys 'ciężki', łac. receptor 'ten, który przyjmuje'
BARTER 'typ wymiany handlowej, polegającej na rozliczaniu "towar za towar", bez bezpośredniego
udziału pieniędzy'. W handlu z Rosją możliwy jest chyba tylko barter.
83
BARYTON
BATALIA
l barrel piwa to 36 galonów angielskich, co jest równe ok. 1631. l barrel ropy to 3 5 galonów-ok.
1591.Zusz-kodzonego tankowca dostało się do morza ponad tysiąc baryłek ropy naftowej. Cena za
baryłkę ropy przekroczyła 30 dolarów.
BARYTON l. 'głos męski pośredni między tenorem a basem; śpiewak o takim głosie': Śpiewał
barytonem w chórze kościelnym. Słuchaliśmy pieśni Franciszka Schuberta we wspaniałym wykonaniu
naszego słynnego barytona, Andrzeja Hiolskiego. 2. inaczej: VIOLA DI BARDONA 'dawny instrument
muzyczny, mający siedem strun, na których grało się smyczkiem, i struny, na których grało się
palcami'
BAS l. 'najniższy głos męski; śpiewak o takim głosie': Mówił donośnym basem. Bywaliśmy w domu
Bernarda Ładysza, sławnego basa. 2. przen. 'bardzo niskie dźwięki': Jego słowom wtórował bas
armat. 3. 'instrument, który wytwarza bardzo niskie dźwięki;
BASOWY 'śpiewający basem, wytwarzający bardzo niskie dźwięki': Solista basowy, gitara basowa,
klarnet basowy.
BASOWAĆ l. 'mówić basem, śpiewać basem, grać na basie lub w inny sposób wytwarzać niskie
dźwięki' l. przen. 'przytakiwać, wtórować komuś dla odniesienia jakichś korzyści': Widać było, że w
firmie źle się dzieje, ale nadal pełno było cwaniaków basujących szefowi.
BASEBALL (czytaj: bejzbol) albo BEJSBOL l. 'gra zespołowa rozgrywana na polu, wewnątrz którego
oznaczone są specjalne bazy, polegająca na rzucaniu, łapaniu i odbijaniu piłki kijem oraz obieganiu
baz w czasie jej lotu': Baseball wywodzi się z angielskiego krykieta, najbardziej popularny jest w
Ameryce Północnej. 2. śród. 'pałka przypominająca kij do gry w baseball, używana przez chuliganów'
BASEBALLISTA 'gracz w baseball': W każdej drużynie jest 9 baseballistów.
BASIC (czytaj: bejzik) 'język programowania dla początkujących': Basie został opracowany w latach
60., potem wielokrotnie go udoskonalano. Obecnie najczęściej stosowana jest jego wersja pod
nazwą: Visual Basie.
ang. skrót: B(eginer's) A(ll-purpose) S(ymbolic) I(nstruction) C(ode) 'uniwersalny kod instrukcji
symbolicznych dla początkujących'
BASIC ENGLISH (czytaj: bejzik inglisz) 'uproszczona wersja języka angielskiego, obejmująca zaledwie
850 najprostszych słów i podstawowe struktury gramatyczne': Powszechne użycie, a jednocześnie
dość powierzchowna znajomość angielskiego sprawiają, że Basie English stał się ważnym środkiem
międzynarodowej komunikacji.
BAS-RELIEF (czytaj: barelief) 'niezbyt wypukła płaskorzeźba': Kolumnę zdobił piękny bas-relief,
przedstawiający Dianę wychodzącą z kąpieli.
BASTION l. 'dawniej: umocnione stanowisko armat, zwykle na załomie murów lub wałów obronnych'
2. przen. 'ostoja czegoś, coś, co jest mocnym oparciem czegoś':
•wl. bastione
BASZA inaczej: PASZA 'dostojnik w niektórych krajach muzułmańskich, np. w Turcji i Egipcie':
Twardowski siadł w końcu stoła, podparł się w boki jak basza. (Mickiewicz)
tur. basza
BATALIA l. 'wielka bitwa lub szereg bitew, które przesądzają o losach wojny lub jakiejś jej części': W
pancernej batalii na Łuku Kurskim ostatecznie skruszona została siła armii hitlerowskiej, l. przen.
rozgrywka o coś, np. w sporcie, biznesie, handlu, polityce': Rozpo-
84
BATALION
BAZA
BATALISTYKA 'twórczość artystyczna z dziedziny malarstwa lub literatury, której tematem są wojska i
sceny bitew'
BATALISTA 'malarz lub pisarz, przedstawiający w swej twórczości wojsko i bitwy': Najsłynniejszy polski
malarz batalista z przełomu XIX i XX w. - Wojciech Kossak -jest współtwórcą "Panoramy Racławickiej".
BATALION skrót: BAON, 'pododdział wojskowy, zwykle składający się z 3-4 kompanii, będący częścią
pułku lub działający samodzielnie': Przed skierowaniem nas na pierwszą linię uzupełniono stan
batalionu, razem z dowództwem liczył on teraz 650 żołnierzy.
BATELDRES albo BATTLEDRESS (czytaj: bateidres) 'wojskowy mundur polowy lub kurtka polowa,
zwłaszcza mundur lub kurtka żołnierzy angielskich z czasów drugiej wojny światowej, noszone też
często po wojnie, także przez cywilów'
II BATERIA 'pododdział artyleryjski, zwykle wyposażony w 2-6 dział lub wyrzutni rakietowych, będący
częścią dywizjonu': Bateria moździerzy, haubic.
fr. batterie, od: battre 'bić' pierwotnie, 'kuć metalowe przedmioty, potem: bić z dział, bateria dział'
BATUT 'przyrząd do ćwiczeń gimnastycznych: sprężysty materiał, rozpięty metr nad ziemią na
specjalnej ramie':
wl. battuto
BATUTA 'pałeczka, za której pomocą dyrygent kieruje grą orkiestry i śpiewem śpiewaków':
Zdenerwowany dyrygent uderzył batutą o pulpit. () Pod batutą (określonego dyrygenta) 'pod
kierownictwem': Była to wspaniała orkiestra pod batutą Herberta von Karajana.
BATYST 'cienka, przezroczysta tkanina bawełniana lub lniana': Bielizna z batystu. Bluzka z batystu.
fr. batiste, być może od nazwiska średniowiecznego flandryjskiego tkacza Baptiste z Cambrai
BAUER (czytaj: bałer) pot. 'gospodarz na wsi w Niemczech, zwłaszcza gospodarz z czasów drugiej
wojny światowej, u którego pracowali robotnicy przymusowi z krajów okupowanych przez Niemcy':
Kiedy dowiedział się, że jest przeznaczony do pracy u bauera, zaczął myśleć o ucieczce.
niem. Bauer
BAZA l. 'zespół środków stanowiących podstawę do jakiegoś działania': Baza noclegowa, turystyczna,
materialna. 2. 'miejsce będące ośrodkiem jakiegoś działania, a także miejsce, w którym zgromadzone
są środki umożliwiające to działanie, np. warsztaty, magazyny z zaopatrzeniem itd.': Baza
samochodowa, baza wojskowa, baza himalaistów, baza materiałowa przedsiębiorstwa. 3. 'w filozofii
marksistowskiej: całość stosunków produkcji, decydujących o ekonomicznej strukturze społe-
85
BAZA DANYCH
czeństwa' 4. w architekturze 'dolna część kolumny albo filaru, na której opiera się trzon'
BAZOWAĆ l/przyjmować coś za podstawę, opierać się na czymś': Bazował na zdobytych wcześniej
doświadczeniach. 2. 'mieć gdzieś bazę, stacjonować gdzieś': Jego pułk bazował wówczas koło Mińska
Mazowieckiego.
BAZOWY 'związany z bazą, taki, który jest bazą lub jej częścią': Obóz bazowy. Bazowe magazyny. <}
Współczynnik bazowy 'współczynnik wyjściowy, np. liczba, która jest podstawą w pewnych
obliczeniach'
BAZA DANYCH l. 'zbiór informacji dotyczących jakiegoś zagadnienia, zorganizowany w taki sposób,
który umożliwia łatwe wyszukiwanie i łączenie informacji': Założyli bazę danych dotyczących firmy, ze
szczególną uwagą odnotowując wszystkich dotychczasowych klientów i rodzaj zamawianych przez
nich towarów. 2. 'typ użytkowego programu komputerowego, służącego do gromadzenia,
wyszukiwania i przetwarzania danych': Edytory tekstu, arkusze kalkulacyjne i bazy danych należą
obecnie do najpopularniejszych programów użytkowych.
ang. database
BAZALT 'skała wulkaniczna o ciemnej barwie, stosowana jako kruszywo do betonu lub - po stopieniu -
do wyrobu rur kanalizacyjnych, kostki brukowej itd.': W Polsce złoża bazaltu występują m.in. na
Dolnym Śląsku i w rejonie Gór Świętokrzyskich.
BAZOOKA (czytaj: bazuka) 'przenośna broń do strzelania rakietami małego kalibru, obsługiwana przez
jednego lub dwóch żołnierzy': Zadaniem oddziału uzbrojonego w bazooki było powstrzymanie
natarcia czołgów.
BAZYLEUS l. 'w starożytnych Atenach: jeden z trzech najwyższych urzędników, mający nadzór nad
sprawami religijnymi' 2. 'w średniowieczu: cesarz bizantyjski':
Justynian Wielki, najsłynniejszy bazyleus, podbił Afrykę Północną, część Hiszpanii i Italii i podjął próbę
odbudowy Imperium Rzymskiego.
BAZYLIA 'pochodząca z Indii roślina, zielna lub krzewiasta, mająca białe albo liliowe kwiaty; także:
przyprawa kuchenna z tej rośliny': Bazylia jest uprawiana jako roślina ozdobna, używa się jej też do
produkcji leków, likierów i jako przyprawy kuchennej.
BAZYLIKA l. 'na ogół bardzo duży, wielonawowy kościół, w którym nawa główna jest wyższa i szersza
od
naw bocznych': Najsłynniejszą świątynią chrześcijańską jest Bazylika św. Piotra w Rzymie. 2. 'w
Kościele katolickim: tytuł honorowy nadawany przez papieża pewnym świątyniom; świątynia mająca
ten tytuł' 3. 'w starożytności: prostokątna hala (sądowo-targowa) podzielona podwójną kolumnadą
na części przypominające nawy; w pierwszym okresie chrześcijańskim wykorzystywana często jako
kościół'
p.-fac. basilica 'wspaniała, królewska budowla' z gr. basilike stoa 'królewski portyk'
BAZYLISZEK l. 'baśniowy stwór: kogut z ogonem żmii i oczami żaby, zabijający wzrokiem': Według
legendy bazyliszka pokonał szewczyk, który ustawił przed nim lustro. Zadrżał Asesor, puścił z rąk
kieliszek, utopił w Tadeuszu wzrok jak bazyliszek. (Mickiewicz) 2. przen. 'człowiek przewrotny i
złośliwy' 3. 'nadrzewna jaszczurka z rodziny legwanów, żyjąca w strefie tropikalnej': Samce
bazyliszków mają na grzbiecie charakterystyczny grzebień, zaś na głowie fałd skórny, co nadaje im
dość niezwykły i groźny wygląd.
BEATYFIKACJA 'w Kościele katolickim: oficjalne uznanie jakiejś zmarłej osoby za błogosławioną i
zezwolenie na jej kult w społeczności, do której należała': Zazwyczaj kanonizacja jest poprzedzona
beatyfikacją.
BEATYFIKOWAĆ 'oficjalnie ogłosić jakąś osobę za błogosławioną i zezwolić na jej lokalny kult': W
czasie swej wizyty papież beatyfikował brata Alberta.
BEAUFORTA SKALA (czytaj: boforta) 'pierwotnie dwu-nasto- obecnie siedemnastostopniowa skala siły
wiatru':
Skala Beauforta została stworzona w XIX w. na użytek marynarzy, także dzisiaj najczęściej określa się
w niej prędkość wiatru, myśląc o warunkach żeglugi.
BEAUJOLAIS (czytaj: bożole) 'wino produkowane w regionie Beaujolais w środkowej Francji, czerwone
lub -nieco gorsze gatunkowo - białe': Beaujolais odznacza się charakterystycznym, delikatnym
bukietem.
BEDEKER albo BAEDEKER 'książka - przewodnik turystyczny': W bedekerze znalazł opis interesującej
trasy wycieczkowej wzdłuż Renu.
86
BEDNARZ
BELWEDER
BEDNARZ 'rzemieślnik trudniący się wyrabianiem beczek, zbiorników i naczyń z klepki': Na wystawie
sztuki ludowej duże uznanie wzbudziły wyroby bednarzy: o-zdobne cebrzyki, drewniane balie i
konewki.
Świadectwa historyczne wskazują na to, że bednarstwem trudniono się na ziemiach polskich już w
pierwszych wiekach naszej ery.
BEDUIN 'arabski koczownik żyjący na pustyni': Póki jechali przez kraj zielony i uprawny, przewodnik
Beduin prowadził karawanę krokiem umiarkowanym, z chwilą jednak gdy pod nogami wielbłądów
zaskrzypiał twardy piasek, zmieniło się wszystko od razu. (Sienkiewicz)
BEFSZTYK 'stek wołowy, najczęściej kawałek polędwicy wołowej, mocno przysmażony od zewnątrz, a
wewnątrz mający różowy kolor': Uwielbiał dobrze wysmażone, "krwiste", czyli czerwone w środku,
befsztyki.
BEHAWIORYSTA ' zwolennik behawioryzmu: psycholog, pisarz lub osoba, która uważa, że należy
postępować zgodnie z założeniami tego kierunku w nauce, sztuce lub życiu': Behawioryści uważali, że
wszelkie rozważania na temat "wnętrza człowieka" muszą się opierać na wymiernych wynikach
badań jego reakcji. Najwybitniejsi przedstawiciele behawioryzmu w literaturze amerykańskiej to
Ernest Hemingway i John Steinbeck, w polskiej -Tadeusz Borowski i Marek Hłasko.
BEKHEND albo BACKHAND (czytaj: bekhent) 'w tenisie ziemnym, stołowym, badmintonie: odbicie
przez zawodnika rakietą trzymaną w prawej ręce piłki lub lotki, która jest po lewej stronie (w ping
pongu także: odbicie piłeczki tą stroną rakiety, która jest od wierzchu dłoni)':
ang. bacon
BELCANTO (czytaj: belkanto) 'wywodząca się z Włoch technika lirycznego śpiewu operowego,
odznaczającego się szczególną wirtuozerią, a także pełnią, ozdobnością i bogactwem tonu.': Belcanto
wywodzi się z osiemnasto-wiecznej włoskiej opery, w pełni ta technika rozwinęła się w wieku XIX.
BEL ESPRIT (czytaj: belespri) 'człowiek bystry i dowcipny': W towarzystwie cieszył się powszechnie
opinią bel esprit, z radością witano go na każdym spotkaniu.
BELETRYSTYKA 'literatura piękna: powieści, nowele, dramaty, wiersze itd.': Beletrystykę odróżnia od
innych rodzajów literatury, np. literatury naukowej, fachowej, dokumentamej, to, że zaliczane do niej
utwory zawierają wartości artystyczne, nastawione są na wywoływanie u czytelnika odczuć
estetycznych.
BELETRYSTYCZNY 'należący do beletrystyki, odznaczający się takimi jak ona cechami': Literatura
beletrystyczna, utwory beletrystyczne, beletrystyczne aspekty książki historyka.
BELLE EPOQUE (czytaj: belepok) 'piękna epoka - nostalgiczne określenie, najczęściej używane w
odniesieniu do okresu przełomu XIX i XX wieku, czasu rozwoju gospodarczego, rozkwitu sztuk i
pełnego swobody życia zamożniejszych warstw społecznych na Zachodzie':
Pierwsza wojna światowa brutalnie zakończyła sen bel-le epoque, dystyngowani panowie wprost z
paryskich salonów trafili na pola bitew.
BELWEDER 'pawilon lub pałac zbudowany na wzniesieniu w ogrodzie, z którego jest piękny widok,
albo nadbudówka z tarasem widokowym na pałacu': Warszawski Belweder to pałac w Parku
Łazienkowskim, który był siedzibą Józefa Piłsudskiego oraz kilku prezydentów, m.in. Lecha Wałęsy.
87
BELZEBUB
BESTSELLER
BELZEBUB l. 'w demonologii chrześcijańskiej: jedno z imion władcy piekła, wodza diabłów': Przekaz
biblijny wskazuje na to, że Izraelici, nazywając diabła w swej religii: Belzebub, posłużyli się imieniem
bóstwa wrogiego im plemienia Filistynów, l.przen. 'bardzo zły człowiek, nie uznający zasad religii i
moralności': Jedni uważali go za belzebuba, który w trakcie pacyfikacji mordował i palił, inni za
surowego dowódcę oddziału, działającego w niezwykle trudnych warunkach.
BENEFICJUM l. 'w średniowieczu: lenno przyznawane wasalowi za jego zasługi': 2. 'w Kościele
katolickim:
stanowisko lub urząd, których objęcie wiąże się z czerpaniem dochodów z majątku kościelnego
przeznaczonego na potrzeby duchowieństwa' 3. przen. częściej w liczbie mnogiej: BENEFICJA
'dochody i korzyści, które ktoś czerpie ze swego stanowiska': Burmistrz i związani z nim ludzie nie
chcieli odejść od władzy, wyrzec się przywilejów i beneficjów.
BENEFICJANT l. przestarz. 'osoba, która otrzymała beneficjum: lenno lub urząd kościelny przynoszący
korzyści materialne' 2. 'osoba, która czerpie z czegoś korzyści': Prędko okazało się, kto jest
beneficjantem przeprowadzonych w Polsce reform.
BENEFIS l/uroczystość - przedstawienie lub koncert - zorganizowana dla uczczenia długoletniej pracy
znanego artysty, rzadziej - innej znanej osoby': Benefis Gustawa Holoubka w Teatrze Stu. 2. 'dawniej:
przedstawienie, z którego dochód był przeznaczony dla jednego artysty (aktora, reżysera), zazwyczaj
starszego i zasłużonego': Na swój benefis wystąpił w "Dożywociu" Fredry.
BENEFICJENT albo BENEFISANT l. 'artysta czczony benefisem w znaczeniu l.; bohater benefisu':
Benefi-sant był wyraźnie wzruszony hołdem złożonym mu przez znanego reżysera. 2. 'dawniej: osoba
(aktor, reżyser, autor sztuki), dla której był przeznaczony dochód z przedstawienia - benefisu'
BENIAMINEK l. 'najmłodsze, rozpieszczane dziecko lub osoba, która jest gdzieś najmłodsza czy też jest
najkrócej i cieszy się z tego względu specjalnymi względami':
Przystojny stażysta był beniaminkiem całego biura. 2. przen. 'drużyna sportowa, która awansowała
do wyższej
od imienia Beniamina, najmłodszego syna patriarchy biblijnego Jakuba, obdarzanego przez rodziców
troską większą niż inne dzieci
BERI-BERI 'choroba, wywołana niedoborem witaminy Bi, której objawami są m.in. ogólna utrata sił,
obrzęk serca i wątroby, bolesność kończyn i paraliż': Beri-beri występuje na tropikalnych obszarach
południowej Azji, w Europie objawy podobne do tej choroby obserwuje się u alkoholików.
BERKEL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 97 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 247,
symbol Bk: promieniotwórczy, niewy stepujący w przyrodzie'
BERYL l. 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 4 i masie atomowej 9,0122, symbol Be: bardzo
lekki metal koloru srebrzystego, rzadko występujący w przyrodzie':
Beryl jest używany w reaktorach jądrowych i technice kosmicznej, a także jako składnik brązu,
zwiększający jego twardość i odporność na korozję. 2. 'minerał, związek pierwiastków: berylu i glinu,
w stanie czystym bezbarwny i przezroczysty, najczęściej jednak zabarwiany przez inne materiały na
różnorodne kolory': Do niezwykle cenionych jako kamienie szlachetne odmian berylu należą zielone
szmaragdy i jasnoniebieskie lub niebieskawozielone akwamaryny.
BESSA l. 'obniżka, spadek kursu akcji i innych papierów wartościowych albo spadek cen towarów na
giełdzie':
Bessa na londyńskiej giełdzie nie ustępuje, l.przen. 'zły okres w czyimś życiu, "dołek" finansowy albo
psychiczny': Cóż, widzę, że u ciebie znowu bessa?
BESSERWISSER (czytaj: beserwiser) 'człowiek przemądrzały, który sądzi, że wszystko wie lepiej od
innych': Był to antypatyczny besserwisser, który chciał ciągle wszystkich pouczać.
niem. Besserwisser od: besser 'lepiej', wissen 'wiedzieć' BESTSELLER 'dzieło artystyczne, przede
wszystkim
BESZAMEL
BIBLIOGRAFIA
jest bardzo popularne w jakimś okresie': Napisała bestseller "Poradnik piękności" i opublikowała
zestaw ćwiczeń do aerobiku. Lista bestsellerów.
BESZAMEL 'biały sos z mąki, masła i jaj oraz mleka lub śmietanki z cebulką, szynką lub cielęciną':
Beszamel nadaje się świetnie do ryb, potraw mięsnych i warzyw.
fr. bechamel, skrócone z: sauce a la Bechamel, od nazwiska ochmistrza dworu Ludwika XIV
ukr. bezhołowje
BIATLON albo BIATHLON 'dwubój narciarski: bieg na nartach połączony ze strzelaniem do tarczy co
parę kilometrów': W biatlonie za niecelne strzały dolicza się zawodnikom dodatkowe minuty albo
wyznacza dodatkowy dystans do przebiegnięcia.
BIBELOT 'niewielki, ładny, ale pozbawiony wartości użytkowej przedmiot, ustawiany dla dekoracji z
innymi podobnymi na półkach, w oszklonych szafkach itd.': W sklepiku można było kupić maleńkie,
rzeźbione pudełka, porcelanowe drobiazgi i mnóstwo innych bibelotów.
fr. bibelot
BIBLIA l. 'święta księga religii chrześcijańskiej i - w części - żydowskiej': Biblia zawiera zasadnicze
prawdy wiary, opisuje dzieje narodu wybranego (Stary Testament) oraz życie Chrystusa (Nowy
Testament). 2. przen. 'książka szczególnie szanowana, zawierająca ważne prawdy o świecie i
wskazówki moralne':
Wielu ludzi, zwłaszcza starszych, traktuje "Pana Tadeusza" jak biblię polskości, dlatego rażą ich
wszelkie nowatorskie interpretacje Mickiewiczowskiego arcydzieła.
BIBLIJNY 'związany z Biblią, taki jak w Biblii': Postacie biblijne. Biblijne motywy w malarstwie. Styl
biblijny.
BIBLIZM 'wyraz lub stały związek wyrazowy pochodzący z Biblii lub związany z jej treścią': Opisane w
tym słowniku biblizmy to m.in. hiobowe wieści, wieża Babel, judaszowe srebrniki i piętno Kaina.
Książki Zenona Kosidowskiego "Opowieści biblijne" i "Opowieści ewangelistów" spotkały się z bardzo
ostrą krytyką biblistów związanych z Kościołem.
gr. biblia 'księgi' (liczba mnoga od: biblion - 'księga')
BIBLIOFIL 'miłośnik książek, zwłaszcza cennych i starych': Profesor Gomulicki, bibliofil i zbieracz
książek, pokazywał nam swą wspaniałą bibliotekę.
BIBLIOGRAFIA 'spis książek lub tekstów związanych z jakimś zagadnieniem, ułożony według pewnych
reguł':
W bibliografii do swej pracy magisterskiej podał kilkadziesiąt pozycji, wymieniając autora, tytuł,
miejsce i rok wydania książki.
89
BIDET
BILATERALNY
fr. bidet, dosłownie 'mały koń' (ze względu na kształt misek do podmywania się używanych dawniej)
fr. bidon
BIENNALE 'impreza artystyczna, która odbywa się co dwa lata, zwłaszcza odbywająca się co dwa lata
wystawa sztuki współczesnej lub takiż przegląd filmowy':
BIGAMIA 'niezgodne z prawem zawarcie drugiego związku małżeńskiego podczas trwania pierwszego
małżeństwa': Prokurator zarzucał mu bigamię i wyłudzanie pieniędzy od kobiet.
BIGAMISTA, BIGAMISTKA 'osoba, która zawarła kolejne małżeństwo w tej sytuacji, gdy jej poprzedni
związek jest nadal ważny w świetle prawa'
BIG-BAND (czytaj: bigbend) 'duży zespół jazzowy, zwykle liczący ponad piętnastu muzyków; rzadziej:
duży zespół grający muzykę do tańca': Marzył, by zagrać w słynnym big-bandzie Benny'ego
Goodmana.
BIG-BANG 'Wielki Wybuch - według wielu współczesnych uczonych gigantyczna eksplozja całej
materii kosmicznej skupionej na niewielkiej przestrzeni, która zapoczątkowała istnienie
Wszechświata': Niektórzy uczeni sądzą, że Big-Bang nastąpił ok. 15 miliardów lat temu, inni uważają,
że Wszechświat jest jeszcze starszy.
BIGBIT albo BIG-BEAT w skrócie: BIT albo BEAT 'nazwa muzyki rockowej, używana w latach 60. i 70. w
krajach socjalistycznych'
BIGOTERIA 'nadgorliwe wypełnianie praktyk religijnych, często przy tym nieszczere, na pokaz': W
wielu swych dziełach Gabriela Zapolska bezlitośnie wyszydza bigoterię i ciasnotę pojęć moralnych
drobnomieszczaństwa.
Uważał ich za bigotów, pod maską religijności kryjących swe prawdziwe oblicze.
BILANSOWAĆ (coś) l. 'robić bilans (w znaczeniu l., 2.), podsumowywać': Bilansować wpływy i wydatki
przedsiębiorstwa. 2. 'dążyć do zrównoważenia dwóch wielkości, np. przychodów i rozchodów, zysków
i strat': O konieczności zbilansowania importu i eksportu słyszymy w tej izbie już od lat.
90
BILIARD
I BINGO
BILINGWIZM 'dwujęzyczność: posługiwanie się przez jakąś osobę lub grupę ludzi dwoma językami':
Bilingwizm często występuje w grupach emigrantów, którzy w domu posługują się językiem
ojczystym, a w pracy, urzędzie i szkole - językiem kraju osiedlenia, odznaczają się nim także dzieci z
małżeństw mieszanych i wiele osób należących do elity intelektualnej.
BILINGWISTA 'osoba, która posługuje się dwoma językami': Wielu polskich pisarzy należących do
Wielkiej Emigracji było bilingwistami: sytuacja zmusiła ich, by na co dzień mówili i pisali po polsku i po
francusku.
BILINGWALNY 'odznaczający się bilingwizmem, dwujęzyczny': W pierwszym okresie bilingwalne dzieci
przeplatają oba języki, wybierając z każdego z nich słowa łatwiejsze do wymówienia.
BILION l. 'w Polsce, Niemczech, Anglii - milion milionów, tj. tysiąc miliardów - 1.000.000.000.000':
Galopująca inflacja pod koniec lat 80. sprawiła, że przed denominacją z 1995 r., kwoty w gospodarce
narodowej często podawano w bilionach złotych. 2. 'w USA i wielu innych krajach - to samo, co
miliard - l .000.000.000'
niem. Billion, utworzone od: milion i łac. bi- 'dwa, w tym wypadku raczej: do kwadratu (milion)'
BILLBOARD (czytaj: biłbort) 'wielka tablica, wieszana na ścianach domów, stawiana na ulicy lub przy
drodze, na której umieszcza się reklamę, rzadziej informację lub ostrzeżenie; uliczny plakat
reklamowy olbrzymich rozmiarów': Na ulicach wielu miast pojawiły się billbo-ardy znanego koncernu
farmaceutycznego. Przy szosie ustawiono billboardy obrazujące skutki brawurowej jazdy.
ang. billing
Zjawiska takie jak telepatia, telekineza i bilokacja są niewytłumaczalne z naukowego punktu widzenia,
większość osób wątpi w ich występowanie.
BILON 'monety, zwłaszcza monety o małej wartości, drobne': Sprzedawca wydał mu resztę bilonem.
Kasjerka segregowała i pakowała bilon.
fr. bilion
BIMETAL 'element składający się z dwóch warstw różnych metali, znacznie różniących się
rozszerzalnością cieplną, co powoduje, że przy ogrzaniu wygina się, a po ostygnięciu wraca do
pierwotnego kształtu': Bimetale są dziś powszechnie stosowane w różnego rodzaju
termoregulatorach: w pralkach, żelazkach, termach elektrycznych itd.
BIMETALOWY 'zbudowany z dwu warstw metali o różnych właściwościach fizycznych; taki, którego
podstawowym składnikiem jest bimetal': Bimetalowy element, przewód. Bimetalowy wyłącznik.
BINDOWNICA 'urządzenie do spinania luźnych kartek w skoroszyt, dziurkujące złożone kartki i łączące
je specjalną spiralą na grzbiecie'
BINDOWAĆ 'łączyć kartki bindownicą': Na jego wydziale przy szatni można było skserować notatki,
bindo-wano też studenckie prace roczne i magisterskie.
I BINGO 'pochodząca z Anglii hazardowa gra liczbowa, rozpowszechniona w różnych wersjach w wielu
krajach świata; najwyższa wygrana w tej grze': W bingo gracze wykupują karty z zaznaczonymi na
nich wieloma numerami; następnie odbywa się losowanie liczb, które są od razu wyczytywane przez
prowadzącego grę; zwycięża ten, kto stwierdzi, że na jego karcie wy stępuj ą, wy losowane liczby w
określonym układzie, np. obok siebie w linii i jako pierwszy wykrzyknie: bingo!
II BINGO 'okrzyk, którym gracz w bingo sygnalizuje, że ma na swej karcie wylosowany zestaw liczb'
ang. bingo
91
BIO-
BIOKOSMETYK
BIO- (czytaj: bjo albo bij o) początkowa cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na związek z życiem, z
procesami życiowymi, a także z biologią tego, o czym mówi druga część złożenia, np. biorytm,
biosfera
ang. biocoenosis złożenie cząstki: bio- i gr. koinosis 'dzielony z kimś, wspólny'
BIODEGRADACJA 'rozkładanie się jakichś substancji pod wpływem mikroorganizmów, enzymów itp.,
czyli w sposób naturalny': Ulegać biodegradacji. Biodegradacja odpadów produkcyjnych.
| UWAGA: wyraz ten nie znaczy "degradacja, czyli znisz-|| czenie środowiska biologicznego"
złożenie cząstki bio-, gr. energeia 'działanie' i słowa therapeia 'opieka, pomoc, leczenie'
BIOGAZ 'gaz powstający przy rozkładzie surowców organicznych, np. przy fermentacji obornika bez
dostępu tlenu': Biogaz jest zaliczany do alternatywnych źródeł energii -jest to gaz palny, który może
być wykorzystany do ogrzewania i napędzania silników.
BIOGENEZA albo BIOPOEZA 'powstanie życia na Ziemi; historia powstania i rozwój form żywych
organizmów na Ziemi': Według współczesnych konce-pcji biogeneza rozpoczęła się ok. 4 miliardów
lat temu.
BIOGENICZNY w geologii 'powstały z istot żywych, żyjących w dawnych epokach': Biogeniczne osady.
Biogeniczne składniki skał to składniki pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego, przeobrażone po
upływie milionów lat.
BIOGRAFIA 'opis życia sławnej osoby, zwykle mający formę naukową lub literacką': Książka
Iwaszkiewicza "Chopin" to najbardziej znana popularna biografia naszego wielkiego kompozytora.
BIOGRAF 'autor czyjejś biografii, zazwyczaj naukowiec lub pisarz': Biografowie Kolumba narzekają na
brak wiarygodnych informacji o jego życiu.
BIOGRAFICZNY 'związany z czyjąś biografią, opowiadający o czyimś życiu': Szczegóły biograficzne, film
biograficzny, słownik biograficzny. złożenie cząstek: bio- i -grafia od gr. graphó 'piszę'
BIOKLIMAT inaczej: EKOKLIMAT w ekologii 'klimat na danym terenie zależny m.in. od ukształtowania
powierzchni, występującej roślinności, obiegu wody, rodzaju gleby, działalności człowieka,
rozpatrywany ze względu na jego oddziaływanie na rosnące na tym terenie rośliny, żyjące na nim
zwierzęta i mieszkających tam ludzi": Specyficzny bioklimat pełnego zieleni osiedla mieszkaniowego.
BIOKOSMETYK zwykle w liczbie mnogiej: BIOKOS-METYKI 'kosmetyk (krem, żel itp.) zawierający
składniki aktywne biologicznie'; inaczej: KOSMETYKI BIOAKTYWNE. W większych aptekach wybór
biokos-metykówjest coraz lepszy. Żele bioaktywne są stosowane głównie w celu opóźnienia
powstawania zmarszczek. Krem bioaktywny na dzień.
złożenia: cząstki: bio- i słowa: kosmetyk oraz: bio- i słowa: aktywny; zapożyczone w całości z ang.
lubfr. (bioactive)
92
BIOLIFTING
BIOTECHNOLOGIA
BIONIKA 'dziedzina wiedzy i badań, której celem jest rozwiązanie problemów budowy i
funkcjonowania urządzeń technicznych, zwłaszcza elektronicznych, na wzór budowy i zasad
funkcjonowania organizmów żywych': Bionika wyodrębniła się w latach 60. z cybernetyki.
BIOPIERWIASTEK 'występujący w organizmie w niewielkich ilościach, ale bardzo ważny dla życia i
zdrowia pierwiastek, którego niedobór może spowodować różne choroby lub zwiększyć podatność na
nie, np. żelazo, magnez, wapń, fosfor': Miód zawierający biopierwiastki. Sól bogata w biopierwiastki.
BIOPOLE 'pole energetyczne, wytwarzane przez organizmy żywe, także przez człowieka'
Leczyć bioprądami.
BIOS 'część systemu operacyjnego komputera, zapisana w pamięci stałej ROM, która pośredniczy w
komunikacji z innymi urządzeniami i kontroluje ją': Po włączeniu komputera ukazuje się winietka
BIOS: system uruchamia komputer, przeprowadza test podłączonych urządzeń peryferyjnych i
pamięci, a następnie wczytuje system operacyjny do pamięci operacyjnej.
ang. skrót wyrażenia B(asic) I(nput)-0(utput) S(ystem) 'podstawowy system wejść i wyjść'
BIOSFERA albo EKOSFERA w ekologii 'warstwa Ziemi lub innej planety, w której zamieszkują
organizmy żywe':
Do ziemskiej biosfery należy: dolna cześć atmosfery, skorupa ziemska i wody do dość znacznej
głębokości'
sfera
93
BIOTERAPIA, BIOTERAPEUTA
związany z istotami żywymi lub będący wynikiem ich działania': Czynniki biotyczne, relacje biotyczne.
ang. biotype, złożenie cząstki: bio- i ang. type 'typ, rodzaj, wzór'
BIPER 'mały, bezprzewodowy telefon o niewielkim zasięgu': Odkąd rozpowszechniły się telefony
komórkowe, małych piszczących biperów używa się już rzadziej.
ang. biper
BIPOLARNOŚĆ albo BIPOLARYZM inaczej: DWUBIE-GUNOWOŚĆ książk. 'posiadanie przez coś dwóch
biegunów albo posiadanie takiej struktury, w której nie istnieją stany pośrednie - elementy tej
struktury zbliżają się albo do jednego, albo do drugiego bieguna': Zdaniem socjologa w Polsce narasta
bipolamość społeczna, podział na biednych i bogatych jest coraz wyraźniej szy, a różnice dochodów
tych grup stale się powiększają.
BIPOLARNY książk. 'taki, który ma dwa bieguny, albo taki, którego elementy zbliżają się do któregoś
ze skrajnych biegunów': Bipolarne społeczeństwo. Bipolarny podział polityczny.
ang. bipolar, złożenie łac. bi- 'dwa' i cząstki: -polar od łac. polus 'biegun'
Biret jest obecnie częścią oficjalnego stroju członków senatu wyższej uczelni, duchownych i sędziów.
I BIS 'dodatkowe wykonanie lub powtórzenie jakiegoś utworu lub (fragmentu) przedstawienia na
życzenie publiczności': Na bis zaśpiewał swój stary przebój. Publiczność domagała się bisów.
BISOWAĆ 'wykonywać dodatkowy utwór albo powtarzać jakiś utwór czy fragment przedstawienia na
życzenie publiczności'
II BIS! 'okrzyk publiczności domagającej się powtórzenia przez wykonawcę jakiegoś utworu czy
fragmentu przedstawienia lub ponownego wystąpienia wykonawcy na scenie': Cofnął się za kulisy,
choć brawa nie milkły, a publiczność wołała: - Bis!
III BIS 'w połączeniach z nazwą autobusu, tramwaju, pociągu itd.: dodatkowy autobus, tramwaj lub
pociąg na tej samej trasie': W godzinach szczytu na trasę wyjadą tramwaje: 15bis i 32bis.
IV BIS 'w połączeniach z nazwami organizacji lub instytucji: nowa, lecz bardzo podobna do
pierwowzoru, organizacja lub instytucja': NATO-bis, PRL-bis.
złożenie z łac. bis 'dwa razy' i sexualis 'płciowy', w znaczeniu l. zapożyczone z ang. bisexual
BISKWIT l. 'niezbyt wypieczone, słodkie i kruche ciasto cukiernicze': Kawałek biskwitu. Wyroby z
biskwitu czekoladowego. 2. 'niewielkie, zwykle okrągłe ciasteczko': Pudełko biskwitów. 3.
'dekoracyjny przedmiot z porcelany, wypalony w piecu, ale niepowleczony szkliwem'
fr. biscuit
BISMILLAH 'w imię Boże - formuła, którą religijni muzułmanie wypowiadają przed rozpoczęciem
każdego działania'
BITUMIN albo BITUMEN 'substancja chemiczna, zawierająca głównie węglowodory i ich pochodne,
powstała ze składników organicznych w odległych epokach geologicznych, np. ropa naftowa i gaz
ziemny, lub substancja uzyskana w wyniku przerobu pewnych substancji naturalnych, zwłaszcza ropy
naftowej, np. asfalt': Bitu-miny będące pozostałością po przerobie ropy naftowej wykorzystywane są
jako ważny składnik materiałów
94
BIUROKRACJA
BIZNES
izolacyjnych, a także do uszczelniania i krycia rozmaitych powierzchni, np. dachów i dróg.
BITUMIZACJA l. 'powstanie bituminów w odległych epokach lub wytwarzanie ich z ropy naftowej': 2.
'nasycanie czegoś bituminami lub krycie bituminami':
BITUMOWAĆ albo BITUMIZOWAĆ 'nasycać coś bituminami lub pokrywać bituminami': Bitumować
materiał izolacyjny. Bitumować nawierzchnię drogi.
ang. bitumen, niem. Bitumen (w nieco innym znaczeniu) z łac. bitumen 'smoła ziemna'
BIUROKRACJA l. 'władza urzędników: taki system zarządzania jakąś instytucją, w którym decydującą
rolę odgrywa aparat urzędniczy': Na koniec biurokracja w firmie doszła do tego stopnia, że nawet
niżsi urzędnicy zaczęli krytykować decyzje szefa, wytykając mu nieznajomość jakichś drugorzędnych
przepisów. 2. 'grupa urzędników, którzy stanowią aparat administracyjny jakiejś instytucji':
Biurokracja domagała się coraz wyższych uposażeń. 3. 'wielka liczba formalności, które trzeba
załatwić przy jakiejś sprawie': Klienci narzekali, że w urzędzie panuje straszna biurokracja, nawet przy
drobnej sprawie trzeba wypełnić kilka dużych formularzy.
BIUROKRATA 'urzędnik, który kieruje się w swej pracy tylko dbałością o formalną poprawność i
drobiazgową zgodność z przepisami, a nie dba o rzeczywiste potrzeby i problemy ludzi oraz o
zasadnicze cele, którym służy jego instytucja'
Rządy biurokratyczne. Aparat biurokratyczny. 2. 'odznaczający się dbałością tylko o stronę formalną
jakiejś sprawy; związany z formalnościami, które trzeba przy jakiejś sprawie załatwić': Biurokratyczne
podejście do sprawy. Obowiązki biurokratyczne. Formalności biurokratyczne.
BIZANTYNISTYKA albo BIZANTOLOGIA 'dział historii zajmujący się badaniem dziejów, kultury i sztuki
cesarstwa bizantyjskiego'
od nazwy: Bizancjum - pierwotnie kolonia grecka, potem, w latach 395-1453, nazwa cesarstwa
wschodniego, które powstało po upadku Rzymu oraz stolicy tego cesarstwa (inaczej też:
Konstantynopol, obecnie Stambuł)
BIZMUT 'pierwiastek chemiczny o-liczbie atomowej 83 i masie atomowej 208,98, symbol Bi: kruchy,
błyszczący metal o barwie srebrzystoróżowej, który topi się już w niskich temperaturach': Bizmut jest
wykorzystywany m.in. jako składnik łatwo topliwych stopów, jego związki znajdują też zastosowanie
w przemyśle ceramicznym, szklarskim i lecznictwie.
n.-lać. bismutum
BIZNES l. 'przedsięwzięcie handlowe lub produkcyjne, interes': Trzy lata temu zaczął pracować w
biznesie. Otworzę potem własny biznes. 2. 'przedsiębiorcy, właściciele przedsiębiorstw, akcjonariusze
itp., ujmowani jako całość': Po co biznes ma przekupywać polityków, skoro sam może rozwiązywać
swoje problemy? Konserwatyści korzystają z dotacji wielkiego biznesu. 3. pot. 'sprawa, interes':
Słuchaj, mam do ciebie biznes. Co się wtrącasz, to nie twój biznes.
BIZNESMEN 'człowiek prowadzący biznes, mający rozległe interesy handlowe lub przemysłowe,
akcjonariusz przedsiębiorstw itp., duży przedsiębiorca': Organizacje polskich biznesmenów wystąpiły
z propozycją promocji polskich towarów
BIZNES PARTNER 'współpracownik albo wspólnik w interesach handlowych lub produkcyjnych': Został
pierwszym polskim biznes partnerem światowej potęgi komputerowej .
BIZNES PLAN 'dokument (szkic, konspekt) zawierający podstawowe dane na temat zyskowności
pewnego przedsięwzięcia, np. informacje o przewidywanych zyskach ze sprzedaży, o przepływie
gotówki, zazwyczaj przygotowany w związku ze staraniami o kredyt, założeniem
95
Bk
BLUE JEANS
UWAGA: dopuszczalna, choć mniej zalecana, jest także pisownia: business, businessman,
businesswoman, business plan, business partner.
ang. business 'sprawa, interes, przedsięwzięcie'
BLAGA 'mówienie nieprawdy lub udawanie czegoś po to, by wzbudzić w innych uznanie; także: te
nieprawdziwe rzeczy, które się mówi albo udaje, by wzbudzić uznanie':
Połowa tego, co mówił, była naiwną blagą, dzięki której starał się zaprezentować jako osoba
niezwykła.
BLAGIERSTWO 'mówienie nieprawdy lub udawanie czegoś po to, by wzbudzić w innych uznanie': Po
bliższym poznaniu zaczęli się domyślać, że jego doskonała znajomość rzeczy i fachowość to zwykłe
blagierstwo.
BLAGIER 'osoba, która mówi nieprawdziwe rzeczy lub coś udaje, by wzbudzić w innych uznanie'
BLAGOWAĆ 'mówić nieprawdę lub coś udawać po to, by wzbudzić uznanie': Nie wiedzieli, czy blaguje,
czy też rzeczywiście przeżył wszystkie te niezwykłe przygody.
BLAMOWAĆ SIĘ 'ośmieszać się, zwłaszcza na forum publicznym': Zblamował się unieważnieniem
podpisanej wcześniej i publicznie ogłoszonej decyzji.
fr. blamage
BLANKIET 'pismo urzędowe z gotowym tekstem lub rubrykami, które trzeba uzupełnić i podpisać':
Uważnie, drukowanymi literami wypełniała blankiet meldunkowy. Blankiet przepustki. Blankiet
wpłaty na rachunek depozytowy.
BLASTO- pierwsza cząstka wyrazów złożonych - najczęściej terminów z zakresu biologii - wskazująca
na to, że ich znaczenie jest związane z zarodkiem jakiegoś organizmu lub z jego rozwojem w stadium
zarodkowym, np. blastomer, blastula
BLASTULA 'następne po moruli stadium zarodka ludzi i zwierząt: kulisty pęcherzyk złożony z licznych
komórek'
BLEFOWAĆ albo BLUFFOWAĆ 'udawać coś po to, by zmylić przeciwnika i odnieść z tego korzyści':
Blefować w grze w karty, w interesach, w polityce.
BLEJTRAM 'rama, na której malarz rozpina płótno na obraz': Rozpiął płótno na blejtramie i zaczął je
gruntować.
niem. Blendrahmen
BLICHTR 'powierzchowna wspaniałość lub świetność, której nie odpowiada wewnętrzna wartość':
Uważał, że blichtr salonów władzy najbardziej kusi karierowiczów i ludzi niemąjących żadnej
prawdziwej pasji życiowej.
koncepcja wojny opracowana przez pruskich i niemieckich generałów, zakładająca nagłe uderzenie na
przeciwnika dużymi siłami wojsk, zwłaszcza klinami wojsk pancernych, i pokonanie go w krótkim
czasie; także: kampanie, w których udało się ją zrealizować, np. wojna polsko-niemiecka w 1939 r. i
francusko-niemiecka w 1940 r.': Zatrzymanie niemieckiego natarcia pod Moskwą w grudniu 1941 r.
oznaczało kres koncepcji blitz-kriegu i początek niepowodzeń Wehrmachtu, który nie był
przygotowany do długotrwałej wojny na olbrzymich obszarach Rosji.
BLOKERS, zwykle w liczbie mnogiej BLOKLERSI 'młodzi ludzie wywodzący się z ubogich lub
niezamożnych rodzin, niewidzący jasno swej przyszłości i nie mający perspektyw życiowych, co
powoduje narastanie w nich agresywności i skłonność do konfliktów z prawem'
ang. blocker
BLOODY MARY (czytaj: blady mery) 'drink: na dnie szklanki gęsty sok pomarańczowy, u góry wódka'
BLUE JEANS (czytaj: blu dżins) 'niebieski dżins: nazwa materiału, pewnego stylu ubierania się, a także
tendencji w kulturze młodzieżowej lat 60. i 70.': Poezja Stachury, jego niezwykłe życie i legenda, którą
zostawił, to rodzima odmiana kultury w stylu blue jeans, w warunkach
96
BLUES
BOHEMISTYKA
ang. bluejeans
BLUES (czytaj: blus) l. 'melancholijna, ludowa muzyka Murzynów amerykańskich': Blues rozwinął się
w południowych stanach USA w końcu XIX w. 2. 'jedna ze starszych odmian jazzu, rozwinięta z bluesa
- muzyki ludowej': W latach 40. z bluesa wykształcił się rhytm and blues, który był podstawą dla
rozwoju muzyki rockowej. 3. 'powolny taniec towarzyski, tańczony w rytm muzyki bluesowej'
BLUESMAN (czytaj: blusmen) 'muzyk jazzowy, który gra lub komponuje utwory bluesowe'
I BOA inaczej: BOA DUSICIEL 'wąż z rodziny dusicieli, osiągający 5 metrów długości, zamieszkujący
m.in. lasy Ameryki Południowej i Środkowej': Olbrzymi boa żywi się ptakami i niewielkimi ssakami,
które dusi i połyka w całości.
II BOA 'długi, wąski szal z piór lub futra, zwykle noszony przez kobiety do sukni wieczorowej lub
balowej': Jej szyję i ramiona oplatało czarne boa.
od imienia sir Roberta (Bobby'ego) Peela (1788-1850), energicznego reorganizatora policji angielskiej
BOBSLEJ 'dwu- lub czteromiejscowe sanki sportowe, mające cztery krótkie płozy, kierownicę i
hamulec':
BOBSLEISTA 'zawodnik biorący udział w zawodach bobslejowych, jeden z dwu- lub czteroosobowego
zespołu jadącego na bobsleju'
ang. bobsleigh, złożenie wyrazów: bob 'krótkie, gwałtowne popchnięcie', sleigh 'sanki'
BODY l. 'bielizna damska, będąca połączeniem obcisłego podkoszulka i majteczek, zapinana w kroku':
Nosi się także body obszyte koronką. Najpraktyczniejsze są body bawełniane. 2. 'obcisły
jednoczęściowy strój damski, będący połączeniem bluzeczki i majtek (albo króciutkich spodenek),
zapinany w kroku, noszony na górze jako ubiór zewnętrzny, na dole pod spódniczkę lub spodnie':
Obcisłe seksowne body podkreślało jej sylwetkę.
ang. body
BODYGUARD (czytaj: bodygart) 'osoba, której zadaniem jest ochrona ważnych lub sławnych osób
przed zamachami na ich zdrowie i życie': Prezydenta strzegło dwóch bodyguardów, byłych
komandosów, którzy zawsze ustawiali się w taki sposób, że zasłaniali swymi ciałami szefa państwa z
tej strony, z której mógł paść strzał.
ang. bodyguard
BOEUF STROGANOW albo STROGONOW (czytaj: bif Stroganoflub Strogonof) 'polędwica wołowa
krajana w cienkie paski i smażona na tłuszczu z cienko pokrajaną cebulką, przyprawiona śmietaną z
mąką': BoeufStroga-now była to ulubiona potrawa cara Aleksandra I, mistrzowsko przyrządzana przez
jego nadwornego kucharza francuskiego pochodzenia.
Zdaniem niektórych badaczy w latach 1840-1842 młody Cyprian Norwid należał do warszawskiej
bohemy, razem z modnymi wówczas w stolicy poetami z tzw. "Cyganerii Warszawskiej": Tadeuszem
Brodo-wskim, Romanem Zmorskim i Sewerynem Fillebor-nem.
BOHEMISTYKA 'nauka badająca język czeski, kulturę i historię Czech; kierunek studiów w szkołach
wyższych poświęcony tej nauce': Badania w zakresie bohemisty-ki. Zdawać na bohemistykę.
BOHEMISTA 'badacz kultury czeskiej i języka czeskiego': Profesor Janusz Siatkowski, wybitny polski
bo-hemista, otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Karola w Pradze.
BOHEMIZM 'wyraz, zwrot lub konstrukcja gramatyczna przejęte z języka czeskiego': Wiele
bohemizmów w języku polskim wiąże się z przyjęciem w X w. chrześcijaństwa z Czech. Są to np.
słowa: kościół, z czeskiego:
BOLSZEWIK
BOJAR albo BOJARZYN 'dawniej: na Rusi i Wołosz-czyźnie: wielki właściciel ziemski; na Litwie i
Białorusi: szlachcic, także niezbyt zamożny': W czasach Piotra Wielkiego bojarzy przeobrażają się w
Rosji w stan szlachecki, dysponujący znacznymi majątkami i obdarzony wieloma przywilejami.
roś. bojarin
BOJERY 'dyscyplina sportowa: wyścigi na bojerach -jachtach służących do ślizgania się po lodzie po
trasie wyznaczonej na zamarzniętym zbiorniku wodnym': W 1995 r. w mistrzostwach świata w
bojerach zwyciężył polski zawodnik - Krzysztof Jabłoński.
BOJKOT 'bierna forma protestu przeciw czemuś lub komuś, polegająca na niekupowaniu pewnych
towarów, niewykonywaniu czyichś zarządzeń, nieuczestniczeniu w czymś': Członkowie tej partii
wezwali do bojkotu wyborów.
BOJKOTOWAĆ 'stosować wobec czegoś lub kogoś bojkot': Bojkotowano zarządzenia dyrekcji. Po
ujawnieniu nieuczciwych praktyk tego koncernu zaczęto bojkotować jego stacje benzynowe.
ang. boycott, od nazwiska Charlesa C. Boycotta (1832-1897), irlandzkiego dzierżawcy, wobec którego
po raz pierwszy zastosowano tę formę protestu
I BOKS l. 'wydzielona część jakiegoś magazynu, stajni, szatni itp.; także: wydzielone przy torze
wyścigów samochodowych miejsce, w którym dokonuje się napraw': Stajenny wyprowadził konie z
boksów. W boksie mechanicy błyskawicznie zmienili mu koło. 2. 'pojemnik, zwłaszcza duży, kontener'
I BOKSER 'zawodnik biorący udział w walkach pięściarskich, uprawiający pięściarstwo': Zmarły w 1976
r. Feliks Stamm był wychowawcą całych pokoleń polskich bokserów i twórcą polskiej szkoły
pięściarskiej.
BOKSOWAĆ 'walczyć na pięści na ringu; zadawać ciosy pięściami': W drugiej rundzie boksował
znacznie lepiej niż w pierwszej. Rozzłoszczony malec boksował go po plecach.
II BOKSER 'pies obronny średniego wzrostu, o krótkim pysku, kwadratowej głowie i silnej budowie
ciała'
niem. Bokser
BOLD w drukarstwie i komputerowych edytorach tekstu 'pogrubiony krój czcionki, tłusty druk': Tytuł
tekstu był zapisany boldem. Z czcionki standardowej przeszedł na bold.
BOLERKO 'krótka, otwarta z przodu kamizelka kobieca z rękawami lub bez': Na bluzkę założyła
eleganckie, zdobione bolerko.
BOLERO l. 'taniec hiszpański w takcie 3/4, wykonywany pojedynczo lub parami, najczęściej przy
akompaniamencie kastanietów i gitary; muzyka do tego tańca, rozpowszechniona także jako jedna z
form w muzyce klasycznej': Maurycy Ravel skomponował swe wspaniałe "Bolero" w 1927 r. 2.
'należąca do hiszpańskiego stroju ludowego krótka, haftowana kamizelka (męska); to samo, co
bolerko' 3. 'okrągły kapelusz o podniesionych brzegach, będący częścią ludowego stroju
hiszpańskiego'
hiszp. bolero
BOLID l. 'duży, jasny meteoryt, którego upadkowi towarzyszy wielki huk': Obserwowaliśmy upadek
bolidu i kilku mniejszych meteorytów, l.przen. 'samochód wyścigowy, zwłaszcza pojazd używany
podczas wyścigów formuły l.': Bolidy formuły l. rozwijają ogromne prędkości, na prostych odcinkach
przekraczające niekiedy 300 km/h.
BOLSZEWICKI 'związany z bolszewikami, odznaczający się takimi cechami jak działania i postawy
98
BON
BOOM
roś. bolszewik od słowa: bolszinstwó 'większość (zwolenników Lenina na zjeździe w 1903 r.)'
BON l. 'dokument uprawniający do czegoś: do nabycia lub otrzymania pewnych towarów, korzystania
z pewnych usług itd.': W loterii można było wygrać bony książkowe. Pracownicy otrzymali na
gwiazdkę bony towarowe. 2. 'emitowany przez państwo lub jakąś firmę rodzaj papieru
wartościowego': Bon skarbowy, oszczędnościowy, lokacyjny. 3. 'w latach 70. i 80. w Polsce: zastępcze
pieniądze, za które można było kupić towary zagraniczne w specjalnych sklepach, mające oznaczoną
w dolarach wartość': Za pracę w wolne soboty i niedziele górnicy otrzymywali bony dolarowe.
fr. bon
I BONANZA l. 'wielka żyła złota, miejsce, gdzie jest dużo złota' l.przen. 'źródło znacznych korzyści,
miejsce lub sytuacja wiążące się z dużymi zarobkami': Okazało się, że praktyka lekarska w tej małej
miejscowości turystycznej to prawdziwa bonanza.
BONDOMANIA 'mania na punkcie filmów z Jamesem Bondem, częste mówienie o nich w mediach,
naśladowanie stylu zachowania głównego bohatera itd.': "Goldfin-ger" obejrzało miliony widzów, w
wielu krajach film ten wywołał prawdziwą bondomanię. od nazwiska głównego bohatera serii filmów:
Jamesa Bonda
BONIFIKATA l. 'w handlu: zniżka na jakiś towar lub usługę, mająca zachęcić klientów do kupna,
związana z wyprzedażą towaru, jego niższą jakością itd.': Już w styczniu wyprzedawali kolekcje
zimowe ze znaczną bonifikatą. 2. 'w sporcie, w wieloetapowych zawodach, także w różnych grach:
premia przyznawana zawodnikowi za osiągnięcie dobrego wyniku, np. dodatkowe punkty lub czas'
fr. bonification
BON TON 'dobry ton-kulturalne zachowanie się w towarzystwie; reguły, mówiące, jak należy się
kulturalnie zachowywać': Zasady bon tonu. Zachowywać bon ton, przestrzegać bon tonu.
BONUS 'w pracy zawodowej: dodatkowa premia, w sporcie i grach: dodatkowe punkty, czas itd.,
otrzymywane jako nagroda za jakiś rezultat': Pracownicy otrzymali bonusy gwiazdkowe: bony
towarowe o wartości 100 złotych. W grze komputerowej za pokonanie androida w ciągu 10 sekund
otrzymał bonus: dwa dodatkowe życia w kolejnym etapie.
BONZURKA 'domowa, ciepła marynarka męska, zazwyczaj mająca mankiety z innego materiału i
wykończona szalowym kołnierzem'
BOOGIE-WOOGIE (czytaj: bugi ługi) l. 'styl gry fortepianowej w bluesie charakteryzujący się
wielokrotnym powtarzaniem pewnej struktury muzycznej oraz szybkim, mocno wybijanym taktem':
Grać boogie-woogie. 2. 'taniec towarzyski, tańczony do muzyki w tym stylu':
Tańczyć boogie-woogie.
amer. boogie-woogie
BOOM (czytaj: bum) l. 'nagłe, znaczne ożywienie w gospodarce, gwałtowny wzrost koniunktury':
Otwarcie granic zapoczątkowało boom w gospodarce tego państwa, widoczny tym bardziej, że ceny
uzyskiwane za artykuły eksportowe ciągle rosły. 2. 'nagły, lecz zazwy-
99
BÓR
BRAIN TRUST
czaj krótkotrwały, wzrost cen na jakieś artykuły, zwłaszcza cen na giełdzie papierów wartościowych'
BÓR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 5 i masie atomowej 10,82, symbol B: czarnoszary,
bardzo twardy (niemetal), w przyrodzie występujący jako składnik minerałów i związków
chemicznych': Bór jest używany do utwardzania stali, produkcji szkła, jego związki znajdują też
zastosowanie w elektronice i lecznictwie.
BORNY KWAS 'związek chemiczny o wzorze H3B03 używany m.in. jako środek dezynfekujący'
BOROWY KWAS 'nazwa każdego kwasu, którego składnikiem jest bór, najczęściej używana w
odniesieniu do kwasu bornego'
n.-lać. borum
BORDOWY 'mający kolor ciemnoczerwony': Bordowy kostium. Bordowa sukienka. Bordowe zasłony.
od nazwy firmy włoskiej, która jako pierwsza (na początku XX w.) zaczęła wytwarzać takie kapelusze
BOSAK 'długi drąg zakończony hakiem i ostrzem, używany m.in. do przyciągania łodzi, wydobywania
przedmiotów z wody, a także jako narzędzie ratownicze w czasie pożaru': Strażacy rozrywali
bosakami płonącą stodołę.
BOSMAN l. 'w marynarce wojennej: stopień podoficerski, odpowiednik stopnia sierżanta w wojskach
lądowych;
także: podoficer mający ten stopień' 2. 'w marynarce handlowej: podoficer odpowiedzialny za
porządek i czystość na statku'
BOSMANAT 'urząd morski w małych portach, m.in. kierujący ruchem statków, czuwający nad
bezpieczeństwem portu i zajmujący się sprawami administracyjnymi, odpowiednik kapitanatu w
dużych portach'
niem. Bootsmann (w podobnych znaczeniach), od: Boot 'łódź, statek', Mann 'mężczyzna, człowiek'
BOSS 'szef dużej firmy lub organizacji, zwłaszcza taki, który zachowuje się z ostentacyjną wyższością;
także:
jeden z szefów nielegalnej organizacji': Znajomi mówili o nim z przekąsem: wielki boss, widząc, że
odkąd awansował, jakby ich unika i nigdy nie ma czasu. Policja domyśla się, że aresztowany może być
jednym z bossów śląskiej mafii.
BOY (czytaj: bój) 'chłopiec do drobnych posług, zatrudniony np. w hotelu lub na statku pasażerskim':
Do ich kajuty przyszedł boy z wiadomością od kapitana.
BRAHMA 'w religii hinduskiej: bóg-stwórca, razem z Wi-sznu i Siwą tworzący trójkę najważniejszych
bogów'
od sanskr. brahman
BRAHMAN 'w religii hinduskiej: przenikająca wszystko dusza świata, to, co jest podstawową i
niezmienną rzeczywistością'
sankr. brahman
BRAIN TRUST (czytaj: brejn trast) 'grupa ekspertów, zwłaszcza doradców rządu w zakresie polityki i
gospodarki': Przed rozpoczęciem wdrażania reform szef rządu stworzył specjalny zespół, brain trust,
do któ-
100
BRAJL
BREAKDANCE
BRAJL inaczej: ALFABET BRAILLE'A, PISMO BRAI-LLE'A (czytaj: brajla) 'uniwersalne pismo
niewidomych, odczytywane za pomocą dotyku': W brajlu każdemu znakowi - literze, cyfrze lub nucie -
odpowiada kombinacja wypukłych kropek na sześciopunktowym polu.
BRAMINIZM 'politeistyczna religia starożytnych Indii, uznająca wędrówkę dusz, oparta na kastowości
społeczeństwa, w którym funkcje religijne sprawowali bramini': Braminizmjest uznawany często za
jedno ze stadiów rozwojowych religii indyjskiej, następujące po wedyzmie, a poprzedzające hinduizm.
od stówa: bramin
BRANDY (czytaj: brendy) 'wysokoprocentowy alkohol, otrzymywany w wyniku destylacji wina lub
przefer-mentowanych soków winogronowych': Kieliszek dobrej brandy.
BRANŻA 'gałąź przemysłu, handlu lub usług': Ostatni rok był dla branży samochodowej bardzo udany,
znów padł rekord liczby sprzedanych aut. Branża metalowa, spożywcza, chemiczna, obuwnicza,
skórzana. Pracować w jakiejś branży.
BRANŻOWY 'związany z określoną branżą': Branżowe związki zawodowe. Przywileje branżowe.
BRĄZ l. 'stop miedzi z określonym metalem, np. z cyną, aluminium, ołowiem, krzemem, berylem':
Brąz znajduje bardzo różnorodne zastosowania w wielu gałęziach przemysłu, jest też powszechnie
stosowany do odlewania pomników. () Epoka brązu 'epoka prehistoryczna następująca po epoce
kamienia, a poprzedzająca epokę żelaza, trwająca od ok. 3 tyś. lat p.n.e. do l tyś. p.n.e. (na różnych
terenach nieco różnie), w której podstawowym materiałem do wytwarzania ozdób i broni był brąz': 2.
'przedmiot ozdobny wykonany z brązu': Czyścili brązy w sali pałacowej. 3. 'kolor brązowy': Czerwona
apaszka z odcieniem brązu.
BRĄZOWY l. 'wykonany z brązu': Brązowy naszyjnik, brązowa tarcza. Brązowy medalista 'sportowiec,
który zdobył brązowy medal' 2. 'mający kolor taki jak brąz':
BRĄZOWAĆ albo BRĄZOWIĆ l. 'pokrywać przedmioty metalowe warstwą brązu - dla ozdoby lub
ochrony przed korozją' 2. 'tworzyć wyidealizowany obraz jakiejś znanej, historycznej osoby,
przedstawiać ją jako człowieka bez wad': Brązowić narodowych wieszczów, wodzów. Brązowić
działaczy opozycji.
fr. bronze; brązownik - od tytułu książki Tadeusza Boya-Żeleńskie-'go (1874-1941) "Brązownicy"
(1930)
BREAK! (czytaj: brejk) 'przerwać! - komenda sędziego ringowego w boksie, nakazująca zawodnikom
przerwać na chwilę walkę i rozdzielić się'
101
BRELOK
BRUNCH
BRELOK 'mały wisiorek, ozdobny, będący reklamówką jakiejś firmy lub miniaturowym przedmiotem
użytkowym, np. małą lampką, nożykiem': Do kluczyków samochodowych przyczepił brelok z
zegarkiem i kompasem.
fr. breloque
BREWE albo BREVE 'krótkie pismo papieskie dotyczące bieżących spraw Kościoła': Brewe to pismo
mniej uroczyste niż bulla, zawierające np. papieskie rozstrzygnięcia poszczególnych problemów,
dyspensy, odpusty i rozporządzenia.
BREWERIE 'awanturowanie się, hałaśliwa kłótnia': Dzieci wyprawiały brewerie. Pijacy urządzają w
nocy pod blokiem dzikie brewerie.
BREWIARZ 'księga zawierająca zbiór obowiązkowych dla duchownego katolickiego modlitw na każdy
dzień roku; codzienne modlitwy z tej księgi': Przewracać kartki brewiarza. Odmawiać brewiarz.
BREZENT 'gruba, nieprzemakalna tkanina, impregnowana gumą': Brezent używany jest m.in. do
wyrobu namiotów, plecaków, plandek samochodowych i ubiorów żeglarskich.
BRIE (czytaj: bri) 'miękki, dojrzewający ser o łagodnym smaku, pokryty lekkim nalotem pleśniowym;
rodzaj takiego sera': Briejest wytwarzany z pełnego mleka krowiego. Serki brie należy przechowywać
w dodatniej temperaturze, do plus 7 stopni Celsjusza.
fr. od nazwy regionu Brie w północnej Francji, gdzie zaczęto wytwarzać taki ser
BRIEFING (czytaj: brifing) 'rodzaj konferencji, zwłaszcza konferencji prasowej, na której oficjalny
przedstawiciel jakiejś instytucji, organizacji informuje o czymś zebranych, instruuje ich w jakiejś
sprawie': Na briefingu zwołanym przez bank jego przedstawiciel poinformował dziennikarzy o
zaistniałej sytuacji. Rzecznik armii zwołał briefing, aby poinstruować władze okręgu, jak mają się
zachować.
amer. Boadway
BROKAT l. 'jedwabny lub półjedwabny materiał, gruby i ciężki, zdobiony wytłaczanymi wzorami i -
niekiedy -złotą lub srebrną nicią': Brokat jest używany m.in. na kosztowne szaty liturgiczne, zasłony i
obicia luksusowych mebli. 2. 'środek dekoracyjny w postaci bardzo drobno potłuczonego szkła,
mieniącego się różnymi kolorami'
niem. Brokat
ang. broker
wl. broccolo
BROM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 35 i masie atomowej 79,904, symbol Br:
czerwonobrunatna ciecz o nieprzyjemnym zapachu, rozpuszczalna w wodzie, w przyrodzie
występująca jako składnik związków chemicznych': Związki bromu są stosowane m.in. w lecznictwie i
technice.
BROMKI 'związki chemiczne zawierające brom': Bromki metali są stosowane m.in. przy produkcji
leków i wytwarzaniu fotograficznych materiałów światłoczułych (błon, papieru).
n.-lać. bromum odgr. bromos 'odór, fetor'
BRONCHIT w medycynie 'zapalenie (błony śluzowej) oskrzeli': Bronchit objawia się kaszlem i bólem w
piersiach, często towarzyszy mu też uczucie duszności.
BRT 'skrót oznaczający pojemność statku brutto w tonach rejestrowych': Symbol BRT był związany z
dawną, obowiązującą do lat 80. konwencją mierzenia pojemności statku, określał w tonach
pojemność pomieszczeń pod pokładem i nad nim, wliczając w to pomieszczenia kapitana, załogi,
siłownię itd.
BRUNCH (czytaj: brancz) 'posiłek podawany gościom w porze południowej, pośredni między
śniadaniem a wczesnym obiadem': Na brunch przyrządza się potrawy
102
BRUSHING
BUDDA
UWAGA: w tradycji polskiej taki posiłek, na który zapraszano gości, nazywał się proszonym
śniadaniem. Używanie w tej funkcji słowa brunch wydaje się snobizmem.
ang. brunch (połączenie br- ze słowa: breakfast 'śniadanie' i -unch ze słowa: lunch)
BRUT 'przymiotnik określający smak szampana lub wina musującego: bardzo wytrawny'
BRUTTO 'w całości: wraz z opakowaniem, wraz ze wszystkimi dodatkami itp.': Waga towaru brutto,
pensja brutto, cena brutto. O Produkt krajowy brutto, skrót PKB, 'wartość wszystkiego, co w danym
roku wytworzono w jakimś kraju': Zdaniem niektórych ekonomistów w następnym roku produkt
krajowy brutto w Polsce wzrośnie o 4,6%.
BRYCZESY 'spodnie dojazdy konnej, do kolan szerokie i bufiaste, od kolan w dół - wąskie, zwykle
sznurowane'
BRYGADA l. 'w wojsku: duży oddział, obejmujący kilka pułków, mogący działać samodzielnie': W
walkach o Narwik odznaczyła się Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich. 2. 'w zakładzie
pracy: grupa pracowników wykonujących wspólnie jakieś zadania': Z sufitu kapie woda, bo brygada
remontowa źle naprawiła dach. 3. 'w policji: wydzielona grupa specjalnie wyszkolonych i
wyposażonych funkcjonariuszy, przygotowanych do wykonywania zadań określonego typu': Brygada
antyterrorystyczna. Brygada antynarkotykowa.
BRYGADIER 'w dawnym wojsku: stopień oficerski niższy od stopnia generała, a wyższy od pułkownika'
BRYGADZISTA 'kierownik brygady w zakładzie pracy' fr. brigada z wl. brigata 'oddział zaczepny'
BRYKIET 'bryłka sprasowanego materiału drobnoziarnistego, zwykle mająca kształt cegiełki, walca lub
kuli, często z dodatkiem palnego lepiszcza': Brykiety węglowe, torfowe. Dorzucić brykietów do pieca.
Wyrabiać brykiety.
fr. briquette
BRYLANT 'oszlifowany diament, zwłaszcza diament mający specjalny szlif brylantowy (zob.), nadający
mu szczególny, iskrzący blask': Największy brylant świata, wspaniały Koh-i-noor, należy do brytyjskich
klejnotów koronnych.
Brylantowa broszka, brylantowa kolia. () Brylantowy szlif 'kształt nadawany brylantom i innym
ozdobnym kamieniom szlachetnym: dwa połączone podstawami ostrosłupy mające bardzo wiele
ścian, z których górny jest niższy i ma ścięty wierzchołek'
fr. brillantine
BRYLOWAĆ 'błyszczeć, wyróżniać się czymś w towarzystwie': Był świetnie ubrany, brylował na
spotkaniach inteligencją i doskonałym opanowaniem angielskiego.
rum. brinza
BUCHALTERIA 'podliczanie rachunków i sporządzanie zestawień': Pomysł projektu mam już gotowy,
została mi jeszcze buchalteria, muszę zrobić wstępne kalkulacje, zaplanować fundusz rzeczowy i
osobowy.
BUDDA l. 'przydomek nadany hinduskiemu księciu Sidd-harcie Gautamie, który jako filozof i
wędrowny nauczyciel w V w. p.n.e. zaczął głosić prawdy nowej religii -buddyzmu': Legenda głosi, że
Budda doznał oświecenia po siedmiu latach poszukiwań, w noc spędzoną pod drzewem figowym. 2.
'w buddyzmie: istota doskonała, która doznała oświecenia': Awalokiteśwara to postać popularnego w
buddyzmie boddhisattwy, czyli przy-
103
BUDUAR
I BUKOWISKO
szłego buddy, który przepełniony litością wędruje po świecie, by nauczać i zbawiać ludzi.
BUDDYSTA 'wyznawca buddyzmu': Najwięcej buddystów jest w Azji, w Indiach, Chinach, Japonii i w
Tybecie. W Polsce buddyści mają od lat 70. swoje stowarzyszenia.
BUDŻET (czytaj: budż-żet albo bud-żet) 'zestawienie dochodów i wydatków jakiejś instytucji,
przewidywanych w określonym czasie; plan dochodów i wydatków':
UWAGA: Dziś wyraz: budżet jest używany najczęściej w odniesieniu do rocznych dochodów i
wydatków państwa, np.: Jesienią znowu dojdzie do dyskusji w sejmie o budżecie i podatkach. To z
pewnością pomniejszy dochody w budżecie.
BUDŻETOWY 'budżetu, będący budżetem, składający się na budżet': O Sfera budżetowa 'pracownicy
państwowi, opłacani z budżetu państwa'
ang. budget
w XVIII w.'
BUFON l. 'nadęty zarozumialec pogardzający innymi': Po północy na bal przybył pan prezes,
wyjątkowy bufon, który nawet nie raczył się z nikim przywitać. 2. 'dawniej:
BUFONADA 'śmiechu warte pozerstwo, przechwalanie się czymś lub popisywanie się czymś':
Szczeniacka, młodzieńcza bufonada.
wl. buffone 'błazen w komediach' od: buffare 'dmuchać, prychać' od czego też dalsze skojarzenia
BUFOR l. 'jeden ze zderzaków w lokomotywie lub wagonie: potężny stalowy talerz zamontowany na
sprężynie':
Przy zestawianiu wagonów słyszeli dźwięk uderzających o siebie buforów, l.przen. 'osoba, państwo,
instytucja, rzecz łagodzące konflikty, oddzielające strony sporu': Był przyjacielem obojga i buforem w
ich częstych konfliktach. 3. w informatyce 'rodzaj pamięci podręcznej komputera lub innych urządzeń
elektronicznych, będącej swoistym "schowkiem" dla pewnej grupy danych': Drukarka ma stosunkowo
niewielki bufor, o pojemności 4 KB, do gromadzenia danych spływających z komputera.
BUFOROWY 'oddzielający dwie nieprzyjazne względem siebie strony, dwa państwa, dwie armie itd.':
BUKINISTA l. 'uliczny handlarz książkami': Widząc, że zbliża się deszcz, bukiniści zaczęli przykrywać
książki płachtami przezroczystej folii. 2. 'dawniej: sprzedawca starych i używanych książek,
antykwariusz'
fr. bouquiniste
BUKŁAK 'naczynie z zakrętką, służące do przechowywania i przewożenia wody, mleka, wina itd.;
dawniej często - skórzany worek z zamknięciem': - Stało się! -rzekł Zagłoba i przytknął do ust bukłak z
winem. (Sienkiewicz)
tur. bakłak
BUKMACHER albo BOOKMACHER (czytaj: bukmacher) 'osoba trudniąca się przyjmowaniem zakładów
przed gonitwami konnymi, pojedynkami bokserskimi i niektórymi innymi zawodami sportowymi':
Bukmacherzy przyjmowali na niego zakłady w stosunku 5:1.
ang. bookmacher
I BUKOWISKO łowieckie 'okres godowy łosi; miejsce, w którym odbywają się gody łosi': W czasie
bukowiska
104
BULDOŻER
BURSA
BULIMIA 'chorobliwe uczucie głodu, koniecznego do zaspokajania przez jedzenie dużej ilości potraw,
usuwanych następnie z żołądka przez wywoływane celowo wymioty; choroba o podłożu
psychicznym': Pewne wyniki w leczeniu bulimii można osiągnąć za pomocą grupowej psychoterapii.
BULIMICZKA 'dziewczyna lub kobieta chora na buli-mię': Opowiadano, że w pewnym okresie swego
życia księżna była bulimiczką.
BULIMIK 'chłopiec lub mężczyzna chory na bulimię' z gr. bou limia 'krowi głód'
BULION 'mocny, odtłuszczony rosół wołowy, najczęściej podawany na ciepło w filiżankach lub
kubkach; także:
fr. bouillon
BULLA 'opatrzony pieczęcią dokument, wydawany przez kancelarię papieską w sprawach dużej wagi':
"Bulla gnieźnieńska", uważana za najstarszy (tak obszerny) zabytek języka polskiego, to dokument
wydany przez papieża Innocentego II ok. 1136 r., zawierający ponad 400 polskich nazw osobowych i
miejscowych. "Bulla gnieźnieńska" dochowała się do dziś w postaci kopii, wykonanej przed 1150 r.
BULWAR l. 'szeroka aleja spacerowa, w centrum miasta lub nad rzeką, jeziorem albo morzem':
Bulwary zaroiły się od spacerowiczów. 2. 'trwałe, zwykle kamienne lub betonowe, umocnienie brzegu
morza, jeziora lub rzeki':
BULWARÓWKA 'gazeta bulwarowa lub bulwarowa sztuka teatralna': Bulwarówka "Suń" opisała
zabawne perypetie małżeńskie pewnego Brytyjczyka.
fr. bouleverser
BUŁANY 'o maści konia: żółtobrązowy': Butany źrebak. Bułana klacz.
ukr. bułanyj
BUŃCZUK 'dawna turecka i tatarska, a potem też kozacka i polska oznaka władzy: zakończone złotą
kulą drzewce, mające u góry poprzeczkę, do której przywiązane były pęki włosia z końskiego ogona;
także: samo końskie włosie oprawione w metal, zwykle srebro, złoto lub mosiądz': Buńczuk noszono
w czasie wypraw wojennych przed hetmanem polnym i wielkim. Założył szyszak zdobny czerwonym
buńczukiem.
BURBON albo BOURBON l. 'członek królewskiej dynastii Burbonów, która panowała (z przerwami) we
Francji od 1589 do 1848 r., a w Hiszpanii od 1700 r. do dziś' 2. 'amerykańska whisky wytwarzana z
kukurydzy i żyta':
fr. Bourbon; nazwa whisky od okręgu administracyjnego Bourbon w Kentucky, gdzie w XIX w. zaczęto
wytwarzać ten alkohol
BURLESKA l. 'gatunek literacki i filmowy, obejmujący utwory komiczne, często satyry, odznaczające
się połączeniem patosu i pospolitości, przejaskrawieniem pewnych cech, błazenadą i dosadnym
dowcipem': Do dziś chętnie oglądane są filmowe burleski Chaplina. 2. 'wesoły utwór instrumentalny,
odznaczający się częstymi zmianami dynamiki, wyrazu i innymi kontrastami budowy'
BURSA 'budynek mieszkalny dla uczącej się młodzieży, obecnie najczęściej młodzieży ze szkół
średnich': Wraz
105
BURŻUAZJA
BY NIGHT
z kolegami ze swojej wsi mieszkał w bursie męskiej przy liceum.
niem. Bursę
BURŻUJ l. w ideologii i publicystyce komunistycznej 'bogacz, zwłaszcza taki, który żyje z cudzej pracy'
2. 'żartobliwie o zamożnym, wygodnie żyjącym człowieku': Gdy przyjaciele zobaczyli, jak chodzi w
jedwabnym szlafroku po swoim ogromnym mieszkaniu, powiedzieli mu z uśmiechem, że stał się
burżujem.
ang. bus
BUSIDO albo BUSHIDO (czytaj: busido albo buszido) 'kodeks honorowy i moralny samurajów': Kodeks
busido zobowiązywał samuraja do bezwzględnej wierności wobec swego pana i zakazywał mu
zajmowania się takimi, nieprzystojącymi rycerzowi, zajęciami, jak np. handel i przemysł.
BUSZ 'ostre krzewy rosnące w krajach tropikalnych, zwłaszcza w Australii i południowej Afryce,
miejscami tworzące trudną do przebycia gęstwinę; nieuprawne, dzikie tereny porośnięte tymi
krzewami': Przedzierać się przez busz. Mieszkać w buszu. () Prawo buszu 'prawo silniejszego lub
prymitywne, bezwzględne prawo'
ang. bush
BUTIK 'niewielki sklep, zazwyczaj z odzieżą szytą w krótkich seriach, eleganckimi wyrobami
galanteryjnymi i pamiątkarskimi': Rodzice nie chcieli jej pozwolić na sukienkę z butiku, która była dwa
razy droższa od podobnej z domu handlowego.
BUTONIERKA 'dziurka w klapie marynarki lub żakietu, w którą wkłada się coś dla ozdoby': W
butonierce miał czerwony goździk.
fr. boutonniere
BY NIGHT (czytaj: baj najt) 'w nocy': Zaproponował, że pokaże im Warszawę by night.
| UWAGA: by night - to wyrażenie bardzo pretensjonalne, || lepiej mówić po prostu: w nocy, nocą.
ang. by night
106
C symbol pierwiastka chemicznego: węgiel C cyfra rzymska o wartości 100 c skrót słowa: cetnar (zob.)
CABERNET (czytaj: kaberne) 'skrócona nazwa: Cabemet Franc lub Cabemet Sauvignon - odmian
czarnych winogron oraz odmian czerwonego wina'
CABERNET FRANC (czytaj: kaberne fras) 'odmiana czarnych winogron, hodowanych głównie we
Francji, w północnych Włoszech, z których produkuje się czerwone wino; także: czerwone wina
produkowane z tych winogron': Główne miejsce upraw cabemet franc to dolina Loary. Cabemet franc
zaliczane jest do najlepszych win bordoskich.
CABERNET SAUVIGNON (czytaj: kaberne sawinią) 'odmiana czarnych winogron, hodowanych w wielu
krajach świata, z których produkuje się czerwone wino; także: czerwone wina produkowane z tych
winogron': Cabemet Sauvignon są uprawiane m.in. w Hiszpanii, Bułgarii i Kalifornii.
CABOCLO (czytaj: kaboklo) 'w Brazylii: osoba, której jedno z rodziców lub dalszych przodków było
pochodzenia indiańskiego, a drugie było rasy białej lub czarnej'
CACHE-POT (czytaj: kaszpo) 'ozdobna osłona na doniczkę': Przesadziłam begonię do większej doniczki
i wstawiłam ją do pięknego, ceramicznego cache-pot.
fr. cache-pot od: cacher 'ukryć', pot 'garnek'
CAFE 'kawiarnia': Napis: cafe - na obskurnej budzie wprowadził zapewne niejednego w błąd, "lokal" w
niczym nie przypominał kawiarni, zaś podawano w nim głównie piwo.
UWAGA! Cafe to przykład zapożyczenia obcego słowa, które w polszczyźnie nie jest potrzebne. Tę
samą funkcję doskonale pełni rodzimy wyraz: kawiarnia, znany i jednoznaczny. Użycie słowa: cafe - to
czasem wyraz snobizmu, a czasem po prostu nieświadomości lub niewiedzy.
fr. cafe
CAL l. 'jednostka długości w angielskim systemie miar, równa 25,4 mm': Słynna "czterdziestka piątka
przy skroni" z piosenki Leonarda Cohena oznacza rewolwer o średnicy lufy 0,45 cala, czyli ponad 11
mm! W Polsce w calach podaje się rozmiary rur, gwintów i łączników w instalacjach centralnego
ogrzewania. 2. 'tradycyjna miara grubości desek, równa 16 mm'
niem. Zoil
CALLANETICS (czytaj: kalanetiks) 'rodzaj gimnastyki, zawierający zestaw ćwiczeń mięśni, polegający
na ich rozciąganiu, żeby przez skurcze i rozkurczę spalić tkankę tłuszczową; stosowany przez kobiety
dla wyszczuplenia i ujędrnienia ciała'
CALL GIRL (czytaj: koi gerl) 'prostytutka zgłaszająca się pod numerem telefonicznym': Cali girl
zaproponowała mu swą wizytę lub odwiedziny u niej.
CALVADOS (czytaj: kalwados) 'brandy wytwarzana z destylatu wina jabłkowego': W kuchni francuskiej
przyrządza się wiele potraw z dodatkiem calvadosu.
CAŁUN l. 'kawał miękkiego, zazwyczaj czarnego, płótna, którym przykrywa się zwłoki, trumnę lub
katafalk':
Słynny "Całun turyński" to przechowywane w katedrze w Turynie płótno, na którym jest odcisk ciała
człowieka, jak wierzy bardzo wiele osób - ukrzyżowanego Chrystusa. 2. przen. 'zasłona utworzona
przez coś, także przez coś niematerialnego': Ziemia spowita całunem mgły. Całun nocy.
w dawnej polszczyźnie czałun, potem: całun (mazurzenie), zapewne od dawnego niem. schalune
CAMEMBERT zob. KAMEMBERT CAMORRA zob. KAMORRA
107
CAMPARI
CASTING
CAMPARI (czytaj: kampari) 'ziołowy likier o gorzkawym smaku': Campari podawane jest jako
aperitifiub używane do przyrządzania koktajli.
wf. Campari (nazwa firmowa) od nazwy mediolańskiej firmy produkującej ten alkohol (i nazwiska
właściciela)
CANOSSA albo KANOSSA 'włoski zamek, do którego w 1077 r. w pokutnym stroju przybył cesarz
Henryk IV, by prosić papieża Grzegorza VII o wybaczenie win i zdjęcie zeń klątwy kościelnej': () pójść
(iść) do Canossy 'publicznie ukorzyć się przed kimś, przepraszać kogoś i wyznawać swą winę': Zaklinał
się długo, że nie pójdzie do Canossy, ale w końcu zjawił się, by prosić go o wybaczenie.
wl. Canossa
CAPPUCCINO (czytaj: kapuczino) 'przyrządzona na włoski sposób kawa, podawana z bitą śmietanką
lub mleczkiem i czekoladą': Po obiedzie zaproponowała gościom filiżankę cappuccino.
wl. cappuccino od słowa: cappuccio 'kaptur' - kawa mająca taki kolor jak habity kapucynów, mnichów
z długimi kapturami
CAPSTRZYK l. 'ustalony sygnał, np. spokojna melodia grana na trąbce, oznaczający w wojsku i na
obozach harcerskich koniec zajęć dziennych i rozpoczęcie ciszy nocnej lub apelu wieczornego':
Śpieszył się do obozu, żeby zdążyć przed capstrzykiem. 2. 'uroczysty przemarsz przez miasto
oddziałów wojskowych, drużyn harcerskich lub innych organizacji w wieczór poprzedzający jakieś
święto z ich udziałem': Wieczorem zebrali się na rynku, żeby obejrzeć capstrzyk drużyn harcerskich.
niem. Zapfenstreich 'uderzenie w czop beczki (na znak końca wyszynku, zakończenia imprezy)'
CARGO inaczej: FRACHT 'ładunek przewożony statkiem lub samolotem': Ładować, rozładować cargo
w porcie.
CARTE BLANCHE (czytaj: kart blansz) 'wolna ręka w działaniu, nieograniczone pełnomocnictwa dane
komuś, świadczące o pełnym zaufaniu do tej osoby': Dostałam od prezesa carte blanche, jeśli chodzi
o przyjmowanie nowych pracowników.
fr. carte blanche, dosłownie 'biała karta', tzn. 'pusta, ale podpisana karta papieru'
CARTRIDGE (czytaj: kartridż) 'wymienny pojemnik zawierający jakiś materiał potrzebny do
eksploatacji urządzenia elektronicznego; także: kaseta, taśma lub CD-ROM z danymi lub programami
zwiększającymi
CASCO (czytaj: kasko) 'ubezpieczenie środka transportu (nie obejmujące ładunku), zazwyczaj
gwarantujące odszkodowanie w przypadku kradzieży oraz uszkodzenia z różnych przyczyn, także
uszkodzenia zawinionego przez samego kierującego, pożaru itp.': Agenci przekonywali go, że dopiero
po wykupieniu ubezpieczenia cas-co będzie mógł spać spokojnie.
CASH AND CARRY (czytaj: kesz and keri) 'typ taniego supermarketu, w którym płaci się gotówką pełną
sumę za zakupione towary i samodzielnie odwozi je do domu (w przeciwieństwie do sklepów, gdzie
można kupować na raty, które towary w cenie zakupu dostarczają odbiorcy itd.)': Ta firma zamierza w
Polsce uruchomić sieć wielkich sklepów typu cash and carry.
CASH FLOW (czytaj: kesz fioł) w ekonomii 'przepływ gotówki, zwłaszcza gotówkowe wpływy i wydatki
w jakiejś firmie': Prognozować cash flow. Dodatni lub ujemny cash flow. Cash flow netto.
Cassis produkuje się głównie w Burgundii, można go też przyrządzić domowym sposobem.
CASTING (czytaj: kastink) l. 'obsadzanie aktorów w rolach filmowych, rzadziej w teatralnych, przez
dobieranie ich spośród osób zgłaszających się; wyszukiwanie odpowiedniej osoby do jakiegoś
programu, wybieranie modelek itp.': Wie pani, myślę, że casting może pomóc w obsadzie ról
drugoplanowych, ale rzadko kiedy daje dobre rezultaty, gdy chodzi o role tytułowe. Długo się wahał,
czy ma stanąć do castingu -on, znany aktor, niegdyś ulubieniec publiczności. 2. 'spotkanie, przegląd,
na którym dokonuje się takiego wyboru': Na casting zgłosiło się niemal dwieście osób, w większości
nieprofesjonalistów. To już ósmy dzień castingu, a odtwórczyni roli Zosi ciągle nie mamy.
ang. casting
108
CELLULITIS
Casus Aleksandra Małachowskiego [pobicie polityka na ulicy przez demonstrantów] powinien być
przestrogą dla tych, którzy nie dostrzegają narastającej nietolerancji.
ang. catering
CATINGA (czytaj: katinga) 'las pokrywający wyżynne obszary Ameryki Południowej, składający się z
karłowatych drzew i ciernistych krzewów': Catinga występuje głównie na spalonych słońcem, suchych
terenach Wyżyny Brazylijskiej.
CAUDILLO (czytaj: kaudiijo) 'w Hiszpanii i krajach hiszpańskojęzycznych: wódz - przywódca polityczny
lub dowódca oddziału wojskowego': W czasie wojny domowej generał Franco przyjął tytuł caudiiio.
Partyzanci powiedzieli mi, że z caudiiio Sanchezem będę mógł mówić dopiero jutro.
CB-RADIO albo RADIO CB (czytaj: s-i bi) 'system lokalnej łączności radiowej na określonej
częstotliwości fal krótkich, w którym zazwyczaj wykorzystuje się małe, przenośne radiotelefony':
Taksówkarze informowali się przez CB-radioJak można ominąć korki w mieście.
I CD (czytaj: ce-de) skrót określenia: corp diplomatique -'korpus dyplomatyczny' używany na tablicach
rejestracyjnych samochodów.
II CD (czytaj s-i di) skrót wyrażenia: compact disc 'płyta kompaktowa' (zob. pod hasłem: kompakt).
CD-ROM (czytaj: s-i di rom) l.'płyta kompaktowa, na której są zapisane programy komputerowe lub
dane, tylko do odczytu': Systemy elektronicznej nawigacji samochodu opierają się m.in. na mapach
terenu zapisanych na CD-ROM-ach. 2. 'typ pamięci komputerowej (tylko do odczytu), dla której jako
nośnik wykorzystuje się płytę kompaktową': Takie efekty dźwiękowe mogą być wczytywane
bezpośrednio z CD-ROM-u.
Cd symbol pierwiastka chemicznego: kadm (zob.) Ce symbol pierwiastka chemicznego: cer (zob.)
CEDENT, CEDOWAĆ zob. pod hasłem CESJA
CEKIN 'mały, błyszczący krążek z metalu, naszywany dla ozdoby na stroje ludowe, balowe itd.':
Haftowany gorset z cekinami. Czarna suknia balowa, błyszcząca cekinami.
CELEBRACJA albo CELEBRA l. 'robienie czegoś w bardzo poważny i uroczysty sposób': Dworska
etykieta wymagała celebracji gestów, stów i zachowań. Prezes okazał się wesołym, bezpośrednim
człowiekiem i przeszedł do rzeczy bez zbędnej celebry. 2. 'uroczyste odprawienie mszy lub innego
obrzędu religijnego; msza święta': Celebracja mszy świętej, celebracja wspólnej modlitwy. Spotkanie
zakończyła uroczysta celebra.
CELEBRANT albo CELEBRANS 'duchowny odprawiający mszę, prowadzący procesję lub inne obrzędy
religijne': Celebrant zbliżył się z ministrantami do ołtarza.
CELEBROWAĆ l. 'robić coś uroczyście i z wielką powagą': Dziwaczne było dla niego to, że nowi znajomi
celebrują wszystkie niemal codzienne czynności, zaś do niedzielnego obiadu zasiadają z takim
namaszczeniem, jakby to były uroczystości koronacyjne. 2. 'odprawiać uroczyście nabożeństwo lub
inny obrzęd religijny': Biskup celebrował uroczyste nabożeństwo żałobne. Msza pontyfikalna
celebrowana przez papieża.
CELIAKIA 'choroba niemowląt i dzieci, która polega na uczuleniu, alergii na gluten - składnik zawarty
w ziarnach czterech zbóż; powoduje to konieczność stosowania specjalnej diety': Sklepy sprzedające
produkty bezglutenowe dla dzieci chorych na celiakię były wówczas rzadkością. Celiakia ustępuje
najczęściej w okresie dojrzewania.
CELIBAT l. 'zasada nakazująca, by się nie żenić; stan cywilny polegający na nieżenieniu się':
Przestrzegać celibatu. Celibat obowiązuje duchownych niektórych wyznań, m.in. księży katolickich. 2.
'brak kontaktów seksualnych': Powiedział nam, że odkąd rozstał się z Magdą, żyje w celibacie.
109
CELSJUSZA SKALA
CENTROLEWICA
Niezbędnym zabiegiem wspomagającym walkę z cellu-litisem są masaże. Ich skóra jest wprost
idealna, aby reklamować preparaty przeciwko cellulitowi.
CELSJUSZA SKALA 'skala temperatury, w której O stopni to temperatura topnienia lodu, zaś 100
stopni to temperatura wrzenia wody': Skala Celsjusza jest powszechnie stosowana w Europie
kontynentalnej. Amerykanie i Anglicy oprócz niej posługują się często także skalą Fa-hrenheita.
CELSJUSZ, symbol °C, 'w skrócie: stopień w skali Celsjusza': Tej zimy w Suwałkach odnotowano minus
30 stopni Celsjusza.
CELULOID 'przezroczyste, łatwo palące się i topiące tworzywo sztuczne wytwarzane na bazie
celulozy': Celuloid jest wykorzystywany do wytwarzania galanterii, zabawek, osłon, dawniej również
robiono z niego taśmę filmową.
CELULOZA inaczej: BŁONNIK 'związek organiczny o wzorze CeHn, będący podstawowym składnikiem
komórek roślin, który nadaje im wytrzymałość i elastyczność': Celuloza, otrzymywana na skalę
przemysłową z drewna, jest podstawowym surowcem do produkcji papieru, jest też wykorzystywana
w wielu innych dziedzinach, m.in. w produkcji niektórych tworzyw sztucznych i materiałów
wybuchowych.
CENTAUR (czytaj: centałr) 'w mitologii greckiej: istota o ciele konia, w miejscu szyi i łba mająca tułów,
ręce i głowę mężczyzny': Ci centaurowie, półludzie, półkonie wiedli życie dzikie, na łowach i
rozbojach. Karmili się surowym mięsem i łatwo się upijali. (Parandowski)
CENTROWAĆ inaczej: DOŚRODKOWYWAĆ 'w grach zespołowych, zwłaszcza w piłce nożnej: zagrać
piłkę ze skrzydła na środek boiska, pod bramkę przeciwnika': Centrował za wysoko i żaden z jego
kolegów nie zdołał odebrać piłki.
od słowa: centrum
CENTRALIZM 'sposób zarządzania państwem, jakąś instytucją lub organizacją, polegający na tym, że
organy terenowe i organy niższego stopnia są całkowicie podporządkowane organowi centralnemu':
Silnie rozbudowany w Polsce przed 1989 r. centralizm polegał na tym, że o wszystkich ważniejszych
sprawach partii komunistycznej i państwa decydowało wąskie grono osób z Biura Politycznego
Komitetu Centralnego PZPR.
CENTRALISTA 'zwolennik centralizmu': Ministrowi zarzucano, że odkąd objął swój urząd, stał się
centralistą i ogranicza wpływ lokalnego samorządu na działania policji w poszczególnych gminach.
CENTROLEWICA 'sojusz partii lewicowych i centrowych, mający na celu doraźną lub stałą współpracę
polityczną, zwłaszcza wspólne wystąpienie w wyborach lub współdziałanie w parlamencie': Rządy
centrolewicy. Posłowie centrolewicy.
110
CENTROPRAWICA
CENZURKA
CENTROPRAWICA 'sojusz partii prawicowych i centrowych, mający na celu doraźną lub stałą
współpracę polityczną, zwłaszcza wspólne wystąpienie w wyborach lub współpracę w parlamencie':
Program wyborczy centro-prawicy. Rządy centroprawicy.
CENTRUM l. 'środkowa część czegoś, zazwyczaj odznaczająca się największym nasileniem związanych
z tym cech': Centrum wydarzeń. Centrum opadów deszczu. Centrum miasta. 2. 'miejsce, w którym
koncentruje się jakieś działanie lub jakaś działalność, które jest ich ośrodkiem': Centrum
komunikacyjne, handlowe, rozrywkowe. Centrum zarządzania, dowodzenia. Centrum kontroli lotów.
Centrum prasowe. 3. 'ugrupowania polityczne opowiadające się za programem umiarkowanym,
zazwyczaj zajmujące ławy w środkowej części sali sejmowej, między lewicą a prawicą; także:
umiarkowana grupa działaczy jakiejś partii, zajmująca stanowisko pośrednie między reformatorami a
konserwatystami':
CENTRYZM 'poglądy polityczne członków partii centrum; skłanianie się ku takim poglądom':
"Radykalni działacze zarzucali im centryzm i chwiejność poglądów.
CENTRYCZNY 'położony wokół centrum lub skierowany do centrum - środka czegoś': Centryczny
układ arterii komunikacyjnych miasta.
lać. centrum 'środek'
II CENTURIA l. 'w starożytnym Rzymie: najmniejsza jednostka wojskowa, wchodząca w skład legionu,
licząca (początkowo) 100 żołnierzy': Centuria w wojsku rzymskim była odpowiednikiem plutonu we
współczesnych armiach. 2. 'w starożytnym Rzymie:
CENTURION inaczej: SETNIK 'w starożytnym Rzymie: dowódca centurii': Centurion grzmiącym głosem
wzywał legionistów do ponowienia ataku.
CENZURA l. 'kontrola treści książek, gazet, filmów, programów radiowych, estradowych itd.,
zazwyczaj prowadzona pod kątem politycznym lub obyczajowym; także: instytucja, która prowadzi
taką kontrolę': Cenzura państwowa, cenzura kościelna. Domagać się zniesienia cenzury. Cenzura nie
zezwoliła na rozpowszechnianie filmu zawierającego ostre sceny erotyczne. Cenzura skonfiskowała
nakład książki. () Cenzura prewencyjna 'cenzura jakichś publikacji przed ich ukazaniem się, której
efektem jest zezwolenie na upowszechnianie lub zakaz upowszechniania' <) Cenzura represyjna
'cenzura publikacji po ich ukazaniu się, której efektem może być wymierzenie kary osobom
odpowiedzialnym za upowszechnianie treści niezgodnych z prawem' 2. przen. 'kontrola treści
prywatnych pism, rozmów, wystąpień jakiejś osoby w wąskim gronie': Z upodobaniem zajmowała się
cenzurą korespondencji swego sławnego męża.<) Cenzura towarzyska 'surowa kontrola zachowań
jakiejś osoby przez grupę, w której przebywa, i potępianie ich, jeżeli uznaje sieje za niewłaściwe z
jakiegoś względu' 3. 'w prawie kościelnym: kara polegająca na pozbawieniu kogoś praw do
przyjmowania sakramentów lub kara wymierzana duchownym, polegająca na zawieszeniu ich w
czynnościach'
CENZOR l. 'urzędnik przeprowadzający kontrolę treści książek, gazet, filmów itd.': Za czasów PRL
cenzorzy podejmowali decyzje, czy dopuścić coś do rozpowszechniania, posługując się specjalną
księgą zawierającą szczegółowe wytyczne: co i jak można napisać, powiedzieć lub pokazać. 2. przen.
'osoba, która kontroluje treść pism prywatnych, rozmów, wystąpień, a nawet zachowań innej osoby':
Matka była cenzorem jej listów. 3. 'w starożytnym Rzymie: wysoki urzędnik państwowy, wybierany co
5 lat, którego obowiązki (nieco różne w różnych epokach) obejmowały m.in. przeprowadzanie spisów
ludności, szacowanie majątku obywateli, kontrolę przestrzegania obyczajów i moralności'
CENZURKA przestarz. 'świadectwo szkolne': Dziadek wspominał dzień, w którym otrzymał pierwszą
cenzur-
111
CENZUS
CERTYFIKAT
kę. <) Wystawiać komuś cenzurki 'natrętnie oceniać czyjeś zachowania, traktując go jak uczniaka':
od:cenzura
CENZUS l. 'kwalifikacje, które trzeba mieć, albo warunki, które trzeba spełniać, by korzystać z
określonych uprawnień lub przywilejów': Cenzus wykształcenia, wieku. Cenzus majątkowy. Przy
rozdziale tego stypendium u-względnia się cenzus naukowy i cenzus wieku: otrzymać je może
pracownik ze stopniem doktora, który nie ukończył 40. roku życia. 2. 'w starożytnym Rzymie:
dokument zawierający listę obywateli i posiadanego przez nich majątku, sporządzony przez cenzora'
tac. census
CER 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 58 i masie atomowej 140,12, miękki, srebrzysty
metal, symbol Ce': Cer jest stosowany jako uszlachetniający dodatek stopowy aluminium, jego
związki są też wykorzystywane w przemyśle i medycynie.
CERAMIDY 'jeden z rodzajów tłuszczów, występujących w tkankach ludzkich, m.in. w skórze; uzyskane
sztucznie są składnikiem wielu preparatów kosmetycznych, gdyż zapewniają poprawę stanu skóry,
włosów itd. przez odbudowę osłabionych więzi międzykomórkowych': Kremy z ceramidami
poprawiają stan skóry odwodnionej. Odżywka do włosów z ceramidami.
CERAMIK 'osoba zajmująca się zawodowo wytwarzaniem przedmiotów z wypalanej gliny': Inżynier
ceramik.
CERAMICZNY l. 'związany z techniką wytwarzania lub produkcją przedmiotów z wypalanej gliny':
Wydział ceramiczny na uczelni technicznej. Farby ceramiczne. Surowce ceramiczne. Przemysł
ceramiczny. 2. 'zrobiony z wypalanej gliny': Ceramiczna miseczka.
CERBER l. 'w mitologii greckiej: ogromny pies o trzech głowach, pilnujący wejścia do Hadesu':
Przeprawione na drugi brzeg dusze zbierają się w gromadkę, struchlałe i drżące. Bo oto wychodzi
naprzeciw Kerberos (Cerber), potworne psisko o trzech paszczach. (Parandowski) 2. przen. 'groźny
strażnik': U wejścia do knajpy stał ochroniarz, ponury cerber, który niechętnie nas przepuścił.
gr. Kerberos
CEREMONIAŁ l. 'zbiór reguł jakiejś ceremonii, określający sposób zachowania jej uczestników,
kolejność poszczególnych czynności itd.': Ceremoniał koronacji, audiencji papieskiej. Ceremoniał
przyjęć dyplomatycznych. 2. 'to samo co ceremonia (w l. znaczeniu)': Ceremoniał wodowania statku
dobiegł końca.
CERKIEWNY 'związany z cerkwią - budynkiem świątyni lub organizacją kościelną': Cerkiewne ikony.
Cerkiewna architektura. Cerkiewna liturgia.
CERTYFIKOWANY 'najczęściej o jakości jakiegoś wyrobu lub o spełnianiu przezeń norm technicznych,
bezpieczeństwa itd.: potwierdzony specjalnym dokumentem': Certyfikowane prądnice.
Certyfikowany system łączności.
ang. certificate, słowo o szerokim znaczeniu 'świadectwo, zaświadczenie, dowód, nawet - zezwolenie'
112
CESARZ
CHAN
CESARZ 'tytuł władcy w niektórych, zwłaszcza wielkich, państwach o ustroju monarchicznym; władca
noszący taki tytuł': W 1804 r. Napoleon Bonaparte koronował się na cesarza. Cesarz Otton III na
Zjeździe Gnieźnieńskim w roku 1000 uznał władzę Bolesława Chrobrego i niezależność Polski.
CESARZEWICZ 'syn cesarza': Do dziś nie jest w pełni wyjaśniona śmierć Franciszka Bonapartego,
cesarzewi-cza, syna Napoleona I.
I CESARSTWO l. 'państwo - zwykle wielkie - o ustroju monarchicznym, którego władcą jest cesarz':
Cesarstwo rzymskie, bizantyjskie, rosyjskie. 2. 'ustrój monarchicz-ny, w którym władca nosi tytuł
cesarza': Wprowadzić cesarstwo. Restytucja cesarstwa.
CESARSKI 'związany z cesarstwem lub z cesarzem': Cesarskie wojska, urzędy. Cesarska godność.
Cesarski pałac. () Cesarskie cięcie 'operacja położnicza, polegająca na przecięciu brzucha rodzącej i
wydobyciu tą drogą dziecka': Cesarskie cięcie jest stosowane wówczas, gdy z jakichś względów
normalny poród nie jest możliwy.
nie/n. Casarodp.-fac. caesar(od: Caesar, rodowego nazwiska Gaju-sza Juliusza Cezara 100-44 p.n.e.)
CESJA wprawie 'zrzeczenie się przez jedną osobę na rzecz drugiej jakichś praw, zazwyczaj praw o
charakterze majątkowym': Cesja majątku, cesja wierzytelności. Dokonać cesji u notariusza. () Cesja
terytorium 'odstąpienie jakiegoś terytorium przez jedno państwo drugiemu państwu na podstawie
umowy między nimi'
CEDOWAĆ w prawie 'przekazywać komuś prawa do czegoś, zwłaszcza prawa majątkowe': Postanowił
scedować na dzieci cały swój majątek. Scedował na rzecz wspólnika swoje udziały w firmie.
CEDENT w prawie 'ten, kto odstępuje swoje prawa do czegoś': Cedent podpisał dokumenty jako
pierwszy.
CESJONARIUSZ wprawie 'osoba, która nabywa prawa do czegoś w wyniku cesji': Cesjonariuszami byli
przyjaciele i członkowie rodziny.
C'EST LA VIE! (wymowa: selawi) 'takie jest życie! -stwierdzenie, którym najczęściej komentuje się
niekorzystne zdarzenia życiowe lub informacje o nich, wyrażając przy tym zgodę na to, co jest, a
często także rezygnację i smutek': W kwietniu się rozstali, a już w czerwcu brała ślub z innym - c'est la
vie! Gdy byłem u szczytu sławy, miałem mnóstwo przyjaciół, kochali mnie wszyscy; teraz zostałem
sam - c'est la vie!
CETNAR 'dawna jednostka wagi, różna w zależności od kraju': W Polsce i w Niemczech l c odpowiadał
50 kg, w Austrii i Szwajcarii - 100 kg, zaś w niektórych krajach anglosaskich (używany do dziś) cetnar
to 100 funtów.
CEZ 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 55 i masie atomowej 132,905, symbol Cs: lekki, miękki
metal o srebrzystej barwie': Cezjest używany m.in. przy produkcji fotokomórek i w medycynie, jego
związki są też stosowane do wypełniania lamp elektronowych.
CEZOWY 'związany z cezem lub jego związkami': Sole cezowe. Bomba cezowa 'używany w medycynie
aparat do naświetlania chorych tkanek promieniami gamma wytwarzanymi przez izotop cezu':
Bomba cezowa jest używana przy zwalczaniu raka.
n.-lać. caesium
CEZAR 'tytuł cesarzy w starożytnym Rzymie, zwłaszcza cesarzy od Oktawiana Augusta (63 p.n.e.-14
n.e.) do Hadriana (76-138); cesarz rzymski noszący ten tytuł':
Profesor wymieniał różnice między Rzymem w czasach republikańskich a Rzymem cezarów. Neron,
jako cezar, odznaczył się okrucieństwem i łamaniem prawa, najbardziej pamiętny jego czyn to
wywołanie w 64 r. ogromnego pożaru Rzymu, za który winą obarczył chrześcijan.
p.-lać. caesar (od: Caesar, rodowego nazwiska Gajusza Juliusza Cezara 100-44 p.n.e.)
CEZURA l. 'przełomowe zdarzenie lub zmiana, które dzielą dzieje czegoś lub czyjeś życie': Zdaniem
historyka podstawowa dla historii II wojny światowej jest cezura bitwy pod Kurskiem w lecie 1943 r.:
to tam, a nie pod Stalingradem, ostatecznie złamana została ofensywna siła armii hitlerowskiej. 2. w
nauce o literaturze 'sytuacja, gdy w wierszu sylabotonicznym przedział między wyrazami przecina
stopę rytmiczną'
lać. caesura 'cięcie'
CHAMPION (czytaj: czempion) albo CZEMPION 'mistrz, zwłaszcza aktualny, w jakiejś dyscyplinie
sportu': Któryś z dzisiejszych championów zapragnął zmierzyć się ze mną. Na spotkanie przybyli
niemal wszyscy czem-pioni lekkoatletyczni.
ang. champion
CHAN 'w historii: tytuł niektórych wschodnich władców, zwłaszcza tatarskich i mongolskich; także:
władca noszący ten tytuł': 10 lipca 1649 r. wojska kozackie pod dowództwem Bohdana
Chmielnickiego i tatarskie pod dowództwem chana Islama Gireja obiegły Zbaraż.
tur. chan
113
CHANGE MONEY
CHANGE MONEY (czytaj: czejndż many) 'wymiana pieniędzy - napis na kantorach, okienkach
bankowych itd., informujący, że można w nich dokonać wymiany jednej waluty na inną': W latach 70.
i 80., gdy oficjalna sprzedaż dolarów lub marek po kursie odzwierciedlającym ich prawdziwą wartość
była niemożliwa, pod wieloma bankami stali panowie, szepczący klientom w swoim dziwnym
dialekcie: "cinć many". Od tego wzięła się ich nazwa - cinkciarze.
CHANSON (czytaj: szasą) 'pieśń francuska, pierwotnie śpiewany poemat opiewający bohaterów,
potem ballada trubadurów, zazwyczaj opowiadająca o nieszczęśliwej miłości lub przygodach rycerzy,
obecnie piosenka śpiewana przy akompaniamencie gitary albo fortepianu, o miłości i życiu,
sentymentalna lub satyryczna': Chętnie słuchał poezji śpiewanej i refleksyjnych, czasem gorzkich, a
czasem śmiesznych chanson Charlesa Azna-voura.
CHANSONS DE GĘSTE (czytaj: szasą de żest) w nauce o literaturze 'pieśni o czynach - francuskie
średniowieczne eposy opiewające bohaterskie czyny rycerzy': Na przykładzie najsłynniejszej z
francuskich chansons de gęste - "Pieśni o Rolandzie" - omawiali średniowieczny ideał rycerza.
CHAOS l. 'stan, w którym między elementami pewnej całości nie ma porządku i funkcjonowanie tej
całości, zamiast przejawiać prawidłowość i regularność, jest przypadkowe i trudne do przewidzenia':
Wojenny chaos. Chaos w gospodarce. Chaos na drogach. W czyjeś poczynania wkrada się chaos. Coś
pogrąża się w chaosie. 2. 'w mitologii i filozofii greckiej: początkowy stan bezładu, z którego wyłonił
się uporządkowany świat':
CHAOTYCZNY 'taki, który odznacza się chaosem: nieuporządkowany i bezładny': Chaotyczna dyskusja.
Chaotyczna gra piłkarzy.
CHARGE D'AFFAIRES (czytaj szarże dafer) 'dyplomata stojący na czele placówki zagranicznej,
akredytowany przy ministrze spraw zagranicznych (a nie przy głowie państwa), niższy rangą od
ambasadora i posła':
Przyjął ich charge d'affaires ambasady holenderskiej. Pełniła wówczas funkcję charge d'affaires w
Buenos Aires.
CHARME (czytaj: szarm) 'wdzięk, czar': Wszyscy byli oczarowani, podziwiali dystynkcję Małgorzaty, jej
takt i chamie. Uważał, że stary Wiedeń miał zupełnie wyjątkowy chamie.
fr. chamie
CHARYZMAT albo CHARYZMA l. 'dar pozyskiwania i zjednywania sobie ludzi, który wynika ze
szczególnych cech osobowości, zapewniających autorytet i poparcie dużych grup ludzi': Jest to
niewątpliwie człowiek obdarzony charyzmą, pamiętasz, jak on "gasił" strajki? 2. 'przejaw łaski bożej,
szczególny dar łaski bożej': Był obdarzony charyzmatem proroka.
Charyzmatyczny przywódca strajku. Jest to postawa charyzmatycznego wodza, który postrzega siebie
jako ojca narodu.
114
CHASYDYZM
CHIEF
CHARYZMATYK rząd. 'człowiek obdarzony charyzmą' : Był charyzmatykiem czy tylko spryciarzem?
Chasydzi uważali, że drogą do połączenia się z Bogiem są też śpiew i taniec. Bóg nie wymaga od
człowieka umartwień i pozwala mu się cieszyć życiem.
CHEDDAR (czytaj: czedar) 'twardy, dojrzewający ser produkowany z mleka krowiego, na ogół mający
łagodny, lekko kwaskowy smak'
od nazwy miasta angielskiego Cheddar, w którym od XVI w. produkuje się ten gatunek sera
CHEDER 'żydowska szkoła podstawowa dla chłopców, mająca charakter religijny, w której uczy się
głównie Biblii, Talmudu i języka hebrajskiego': Chłopcy w chede-rze powtarzali z pamięci fragmenty
Talmudu.
CHEMIZOWAĆ 'stosować duże ilości środków chemicznych przy wytwarzaniu czegoś': Chemizować
produkcję rolną. Chemizowano produkty żywnościowe, stosując całą masę konserwantów. od słowa:
chemia
CHEMOTERAPIA albo CHEMIOTERAPIA 'leczenie chorób za pomocą leków, które podawane ogólnie
działają wybiórczo i niszczą określone drobnoustroje lub tkanki nowotworowe': Janek był bardzo
osłabiony i wypadły mu włosy, ale chemoterapia przynosiła rezultaty - rak przestał się rozwijać.
peutyczny.
CHERRY BRANDY (czytaj: szerybrendy) 'słodka wódka wiśniowa o mocy do 40°': Cherry brandy jest
produkowana z destylatu wiśniowego.
CHERUBIN albo CHERUB l. 'w tradycji chrześcijańskiej: anioł należący do jednego z najbliższych Bogu
chórów, strażnik świętości': W ikonografii cherubin przedstawiany jest jako skrzydlata istota z głową
człowieka i ciałem zwierzęcia - zwykle lwa lub byka. Postać cherubina została do symboliki
chrześcijańskiej przeniesiona z religii starożytnego Wschodu. 2. przen. 'piękny i delikatny
młodzieniec': Ten cherubin, którym Anka tak się zachwyca, na mój gust trochę za mało przypomina
mężczyznę.
CHERUBINEK l. 'w sztuce chrześcijańskiej, zwłaszcza popularnej: aniołek mający postać małego,
pucołowatego dziecka' l. przen. 'małe, ładne dziecko': Babcie pochylały się nad łóżeczkiem, wołając: -
Jaki śliczny, jaki słodki cherubinek! łac. cherubini od hebr. kerubim (liczba mnoga)
CHESTER (czytaj: czester) 'twardy, kruchy ser z krowiego mleka': W różnych porach roku wytwarza się
w Anglii rozmaite odmiany sera czester, różniące się czasem dojrzewania i smakiem.
od nazwy miasta: Chester w zachodniej Anglii (w Anglii ten ser nazywa się cheshire cheese - od nazwy
hrabstwa, w którym leży miasto Chester)
CHIANTI (czytaj: kjanti) 'czerwone wytrawne wino, produkowane w Toskanii we Włoszech': Wysokiej
klasy chianti jest sprzedawane w charakterystycznych pękatych butelkach, oplecionych słomą,
zwanych fiasco.
CHIEF (czytaj: czif) 'pierwszy mechanik na statku handlowym': Chief polecił, żebym jeszcze raz
sprawdził instalację elektryczną.
ang. chiefszef
115
CHLOR
CHILI albo CHILE (wymawiaj: czili, czile) l. 'przyprawa z małych, bardzo ostrych papryczek': Chili jest
przyprawą bardzo piekącą, dlatego należy ją dozować bardzo oszczędnie. 2. 'bardzo pikantny sos,
używany do potraw mięsnych, przyrządzany z dodatkiem tej przyprawy'
hiszp. chile
CHIMERA l. 'w mitologii greckiej: ziejący ogniem potwór, z przodu przypominający lwa, pośrodku
kozę, a z tyłu smoka, mający głowy tych trzech zwierząt': Przeciw Chimerze lobates wysyłał całe
zastępy wojska, lecz z takiej wyprawy nikt nigdy nie wracał. (Parandowski) 2. przen. 'niemożliwa do
zrealizowania idea, nierealny pomysł': Gonić za chimerami. Kogoś łudzi chimera powszechnej
sprawiedliwości i niczym niezakłóconego rozwoju. 3. w biologu 'roślina zbudowana z tkanek
pochodzących z dwóch roślin, np. powstająca przy szczepieniu pędem innego gatunku' 4. w zoologii
'ryba głębinowa żyjąca w Atlantyku i Morzu Śródziemnym, mająca długi ogon w kształcie bicza'
CHIMERY 'czyjeś kaprysy i dziwactwa': Przez dwa lata znosiła jego chimery; wreszcie powiedziała: -
Dość!
CHIMERYK 'człowiek dziwaczny i kapryśny': Był ner-wusem i chimerykiem, którego zachowań i reakcji
w ogóle nie dało się przewidzieć.
CHIMERYCZNY 'zmienny, kapryśny; odznaczający się kapryśnym usposobieniem': Chimeryczne
usposobienie, chimeryczna pogoda. Chimeryczna aktorka.
gr. Chimaira
CHINATOWN (czytaj: czajnatałn) 'zamieszkała głównie przez ludność chińską dzielnica jakiegoś
dużego (nie-chińskiego) miasta, zwłaszcza miasta w USA': W Los Angeles odwiedzili chinatown, byli w
chińskiej restauracji i kupili piękne papierowe lampiony na pamiątkę.
CHININA 'lek niszczący niektóre drobnoustroje, m.in. zarazki malarii, mający też działanie
przeciwgorączkowe i przeciwbólowe': Chinina jest białym proszkiem o bardzo gorzkim smaku;
dawniej podawano ją chorym na malarię.
wl. chinina
CHIP (wymawiaj: czip) albo CZIP 'bardzo mały, mikro-elektroniczny układ funkcjonalny
(skondensowany układ scalony), którego elementy i przewody łączące znajdują się na jednej płytce
krzemowej, używany w różnorodnych urządzeniach elektronicznych': Chipy są elementami nowszych
kart telefonicznych i telefonów komórkowych. Na rynku dekoderów pojawiają się pierwsze
produkowane masowo czipy realizujące komplet potrzebnych operacji.
ang. chip
znana jest od niepamiętnych czasów, do XVIII w. uważano ją niemal za naukę, opracowywano jej
prawidła i wygłaszano na jej temat wykłady.
CHIROMANTA 'osoba zajmująca się wróżeniem z ręki': Chiromanta uważnie studiował długość linii
życia i miłości na jego dłoni, a także wypukłość wszystkich 7 wzgórków.
CHIRURGIA l. 'dział medycyny, zajmujący się leczeniem urazów i chorób metodami mechanicznymi,
przede wszystkim zabiegami operacyjnymi': Studiować chirurgię. Specjalista w dziedzinie chirurgii.
Chirurgia narządów ruchu, chirurgia szczękowa. () Chirurgia miękka w medycynie 'chirurgia zajmująca
się operowaniem tkanek miękkich, głównie w jamie brzusznej' Chirurgia twarda w medycynie
'chirurgia zajmująca się operowaniem kości, np. w przypadku otwartych złamań, urazów czaszki itp.'
Chirurgia urazowa w medycynie 'chirurgia zajmująca się leczeniem urazów ciała, np. złamań, rozcięć
doznanych w wypadku' () Chirurgia kosmetyczna 'chirurgia zajmująca się operacjami kosmetycznymi,
głównie twarzy, usuwaniem zmarszczek, pieprzyków itp.' () Chirurgia plastyczna 'chirurgia zajmująca
się operacjami plastycznymi, np. uzupełnianiem części ciała przez przeszczep, rekonstruowaniem
zniekształconych części ciała itd. 2. pot. 'oddział w szpitalu, na którym leżą pacjenci oczekujący na
operację lub pacjenci po operacji': Zawieźli go na chirurgię.
CHIRURG 'lekarz, specjalista w zakresie chirurgii':
lać. chirurgia z gr. cheirourgia, od: cheir 'ręka', ergon 'praca, czynność'
CHITYNA 'substancja wytwarzana przez organizmy niektórych zwierząt i roślin, z innymi substancjami
tworząca m.in. pancerze skorupiaków oraz pokrywy skrzydeł i szkielety zewnętrzne owadów'
CHLOR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 17 i masie atomowej 35,453, symbol Cl:
żółtozielony, duszący i trujący gaz o nieprzyjemnym zapachu': Chlor to pierwiastek niezwykle aktywny
chemicznie; w przyrodzie najczęściej występujący w postaci swych związków - chlorków. Ze względu
na swe właściwości bakteriobójcze chlor jest używany m.in. do dezynfekcji wody i odkażania ścieków,
jego związki znajdująteż zastosowanie przy produkcji kwasu solnego.
116
CHLOROFIL
CHOREOGRAFIA
CHLOROWAĆ 'dodawać do czegoś chlom, działać na coś chlorem': Dla dezynfekcji chlorowano wodę,
była niezbyt smaczna, ale można ją było pić bez obawy zakażenia bakteriami.
n.-lac. chlorum
fr. chlorofonne
lać. cholericus, pierwotnie słowo oznaczające związek z chorobą żółciową (od gr. chole 'żółć')
CHORAŁ l. 'w Kościele katolickim: uroczysty, zwykle chóralny śpiew liturgiczny, często w języku
łacińskim; w Kościele protestanckim: pieśń kościelna w języku narodowym, śpiewana przez
zgromadzonych w świątyni wiernych; także: stylizowany utwór muzyczny o podobnej do podniosłej
pieśni kościelnej formie': Śpiewać chorał w kościele. Chorał Bacha. Q Chorał gregoriański
'jednogłosowy śpiew liturgiczny bez towarzyszenia instrumentu, wprowadzony przez papieża
Grzegorza I' 2. 'utwór poetycki, stylizowany na chóralną pieśń kościelną, zazwyczaj o poważnej
tematyce i podniosłym nastroju': "Chorał" Kornela Ujejskiego, napisany pod wrażeniem rzezi
galicyjskiej w 1846 r., zaczyna się od stów: "Z dymem pożarów, z kurzem krwi bratniej / Do Ciebie,
Panie, bije ten głos".
117
CHRESTOMATIA
CHRONOLOGIA
znaków graficznych; także: gotowy zapis układów i ruchów tanecznych za pomocą tych znaków'
CHOREOGRAF 'twórca scenicznych układów tanecznych - autor pomysłu lub reżyser taneczny (lub,
często, jedno i drugie)': Przed wyjściem baletu na scenę choreograf udzielał tancerzom ostatnich
wskazówek.
ang. choreography od gr. choreia 'taniec, korowód taneczny', grapho 'piszę', pierwotnie tylko w
znaczeniu 'system zapisu tańca'
CHRESTOMATIA 'wybór krótkich tekstów z dzieł różnych autorów, zazwyczaj przeznaczony dla
uczniów lub studentów': Na zajęciach z gramatyki historycznej studenci analizowali teksty z
"Chrestomatii staropolskiej".
CHROM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 24 i masie atomowej 51,996, symbol Cr: twardy
metal o barwie srebrzystej z błękitnym odcieniem': Chrom nie ulega korozji, wykazuje też bardzo
dużą odporność na wpływy atmosferyczne i substancje żrące i dlatego jest powszechnie stosowany
do powlekania wyrobów metalowych i produkcji stali nierdzewnej.
CHROMOWY l. 'zawierający chrom, zrobiony z chromu': Ruda chromowa. Stal chromowa. Powłoka
chromowa. 2. 'to samo, co chromatyczny'
niem. Chrom od gr. chroma 'barwa (skóry)' (ze względu na różnorodne zabarwienie związków
chromu)
I CHROMATYKA w sztukach plastycznych 'nauka o barwach lub sztuka doboru barw w plastyce':
Podziwiali niezwykłą chromatykę na obrazach Józefa Pankiewicza.
II CHROMATYCZNY w muzyce 'związany z podnoszeniem albo obniżaniem dźwięków o cały ton lub o
pół tonu; uporządkowany według półtonów': Chromatyczne znaki, interwały, półtony. Skala
chromatyczna.
CHROMOPLAST w biologii 'kolorowe, zwykle żółte lub czerwone, ciałko występujące w komórkach
roślinnych': Chromoplasty powstają z innych rodzajów plastydów, zazwyczaj z chloroplastów.
Chromoplasty nadają zabarwienie owocom i kwiatom, a jesienią - liściom.
CHROMOSOM w biologii i genetyce 'twór znajdujący się w jądrze każdej komórki człowieka,
zwierzęcia i rośliny, występujący w charakterystycznej dla każdego gatunku postaci i liczbie,
zawierający informację genetyczną': Chromosomy są pod mikroskopem najlepiej widoczne w
momencie podziału jądra komórkowego. Najważniejszym składnikiem chromosomów jest kwas DNA,
który decyduje o przekazywaniu przez nie informacji o dziedzicznych właściwościach organizmów.
niem. Chromosom
CHRONICZNY 'o niekorzystnych stanach lub zjawiskach: trwający długo lub stale; także: występujący
ciągle lub ciągle się powtarzający': Chroniczny katar, brak apetytu. Chroniczny niedostatek.
Chroniczne niedobory na rynku.
CHRONOLOGIA 'kolejność zdarzeń lub zjawisk w czasie': Na podstawie badania śladów na miejscu
przestępstwa i zeznań świadków oficer śledczy ustalił chronologię wypadków, które doprowadziły do
tragicznego finału.
118
CHRONOMETRIA
CIRRUS
CHRONOLOGIZOWAĆ 'ustalać chronologię zdarzeń lub zjawisk, porządkować coś według następstwa
w czasie': Chronologizować wypadki. Chronologizować dokumenty.
CHRONOMETRIA 'nauka o mierzeniu czasu, ustalająca jego jednostki, metody ich pomiaru oraz
zajmująca się konstruowaniem dokładnych urządzeń, które do tego służą': Współczesna
chronometria określa długość trwania podstawowych jednostek czasu, odnosząc je do procesów
obserwowanych w fizyce jądrowej.
CHRONOMETR 'bardzo dokładny przenośny zegar, o konstrukcji pozwalającej na precyzyjne działanie
niezależnie od warunków zewnętrznych': Chronometry są używane m.in. w astronomii, fizyce i
nawigacji. złożenie cząstki chrono- i -metr od gr. metreo 'mierzę'
CHUTNEY (czytaj: czatni) albo CHUTNEJ (czytaj: czat-ni), albo CZATNEJ 'słodki lub ostry, pikantny sos,
podawany jako dodatek do mięs, drobiu, ryb, gotowanych warzyw': Czatneje są przyrządzane z
egzotycznych owoców i warzyw konserwowanych za pomocą gotowania w cukrze z przyprawami.
pojedyncza zagroda, stanica kozacka lub niewielkie gospodarstwo położone z dala od innych': [...]
wysunął się naprzód i [...] nuż kłaniać się w pas, a do chutoru na wesele zapraszać. (Sienkiewicz)
CHYPRE (czytaj: szipr) 'mocne perfumy, wytwarzane z drzewa sandałowego': Roztaczała wokół siebie
piękny zapach chypre'u.
fr. chypre od nazwy: Cyprus 'Cypr' (na którym zaczęto wytwarzać te perfumy)
CIAO (czytaj: ciao, potocznie: ciał) 'włoskie pozdrowienie odpowiadające polskiemu: cześć - używane
przy spotkaniu i przy rozstaniu': Pomachała mu ręką i zawołała:
wl. ciao
wf. cicerone
CIMELIUM albo CYMELIUM 'bardzo rzadki i cenny druk lub rękopis, udostępniany w bibliotece za
specjalnym zezwoleniem lub w postaci mikrofilmu albo fotokopii': Po kradzieży egzemplarza książki
Kopernika "De revolutionibus orbium coelestium" Biblioteka Jagiellońska zaostrzyła zasady dostępu
do cimeliów.
wf. cinquecento '500' (w I znaczeniu skrót: zamiast 1500, data, po której rozpoczyna się liczenie lat
XVI wieku)
Trudno mu było opisać wygląd akwizytora, miał circa 45 lat, był wysoki, ubrany w brązową kurtkę.
CIRRUS (czytaj: c-irrus) w meteorologii 'chmura pierzasta: wysoko znajdująca się chmura, mająca
postać delikatnych, zwykle białych, smug': Cirrusy to chmury występujące na dużych wysokościach,
średnio ok. 6000 m.
119
I CIS
CŁO
n.-lać, cirrus, cirrocumulus, cirrostratus z łac. cirrus 'pukiel włosów', cumulus 'gromada, kupa', stratus
'rozpostarty'
I CIS l. 'krzew lub niskie drzewo o szarowiśniowej korze, płaskich igłach oraz owocach w formie
szkarłatnych kuleczek': Cis jest gatunkiem ginącym, objętym od bardzo dawnych czasów ochroną.
Obecnie jest hodowany w parkach i ogrodach jako krzew ozdobny. 2. 'drewno z drzewa o tej samej
nazwie, bardzo cenione, zwłaszcza w dawnym stolarstwie, ze względu na wyjątkową trwałość,
twardość i elastyczność': Miał doskonały łuk z cisu.
CISOWY l. 'związany z cisem - drzewem': Alejka cisowa. 2. 'wykonany z cisu - drewna': Cisowe wrota.
Cisowe meble.
od nazwy dźwięku c
CITE (czytaj: s-ite) 'we Francji: najstarsza dzielnica miasta, zwykle stare centrum w przeciwstawieniu
do nowszych przedmieść; także: centrum administracyjne nowszego miasta': Turyści podziwiali
wspaniałe zabytki w lyońskim cite.
fr. cite
CITO (czytaj: c-ito) 'szybko - oznaczenie umieszczane na receptach lekarskich oraz skierowaniach na
badania, zawierające informację dla aptekarza lub laboranta, że przepisaną miksturę lub zalecone
badania należy wykonać niezwłocznie': Doktor dopisał na dole recepty: cito! i powiedział: - Niech pani
zaraz pójdzie z tym do apteki.
lać. cito
CITY (czytaj: s-iti) 'centrum dużego miasta, w którym przeważają wieżowce i mieszczą się głównie
centrale banków, siedziby firm, ważne urzędy i domy towarowe': Olbrzymie maszyny wy dźwigaj ą w
górę kolejne wieżowce ze szkła i stali, centrum Warszawy coraz bardziej upodabnia się do city
wielkich miast na Zachodzie.
ang. city
CKLIWY l. 'o czyichś zachowaniach, historiach przedstawionych w książkach i filmach itd.: przesadnie
słodki i tkliwy': Ckliwe spojrzenia, ckliwe słówka. Ckliwy melodramat. Ckliwe wierszyki. 2. 'o smaku
lub zapachu:
CLEARING (czytaj: kliring) albo KLIRING 'bezgotówkowe - za pomocą weksli, czeków itp. - rozliczanie
wzajemnych należności między przedsiębiorstwami, bankami itp.'
CLEARINGOWY (czytaj: kliringowy) albo KLIRIN-GOWY 'taki, który polega na kliringu, który jest
kliringiem': Wielostronne rozliczenia barterowe i clearingowe.
CLICHE (czytaj: klisze) 'stereotyp myślowy, zwłaszcza ujęty w formułę zgrabnego powiedzonka; także:
komunał, oklepany frazes': Olivier Reboul opisuje, jak Mefi-stofeles manipuluje świadomością Fausta
przejętego smutnym losem Małgorzaty - diabeł zbywa wszelkie jego żale i wyrzuty sumienia prostym
clichć: "nie ona pierwsza", które odbiera tragedii dziewczyny jednostkowy wymiar.
CLOU (czytaj: klu) 'gwóźdź programu - najważniejsza, najatrakcyjniejsza część jakiejś imprezy
publicznej albo towarzyskiej, zwłaszcza estradowego programu artystycznego': Clou imprezy,
wieczoru. Clou końcowego koncertu na festiwalu stanowił występ popularnego zespołu.
CŁO 'opłata graniczna, pobierana przez państwo od osób i firm, które przywożą do niego pewne
towary, wywożą je lub przewożą przez jego obszar': Cło przywozowe, wywozowe, tranzytowe.
Wysokie, niskie cła. Nałożyć na jakiś towar wysokie cło. Zwolnione z cła są niewielkie ilości towarów,
przeznaczone do własnego użytku, także niewielkie ilości alkoholu i papierosów. < Cło zaporowe 'cło
wwozowe na pewne towary ustalone w tak dużej wysokości, że całkowicie hamuje przywóz tych
towarów, staje się on bowiem nieopłacalny': Organizacje konsumenckie protestowały przeciwko
wprowadzeniu ceł zaporowych na te wyroby, uważając, że stanie się to źródłem nieuzasadnionych
zysków krajowego monopolisty i będzie przyczyną obniżenia jakości.
CELNIK 'urzędnik zajmujący się załatwianiem formalności związanych z przewożeniem towarów przez
granicę i opłacaniem cła, pracujący na granicy lub w urzędzie w głębi kraju; także: pracownik
granicznego urzędu cel-
120
II CELNY
COME BACK
nego kontrolujący, czy wjeżdżające i wyjeżdżające osoby nie przewożą czegoś bez opłacenia cła':
Celnik poinformował go, że jako osoba przesiedlająca się może do Polski sprowadzić bez cła używany
za granicą samochód. Celnik zapytał, ile przewozimy papierosów i alkoholu.
Opłaty celne. Urząd celny. W 1993 r. zniesiono granice celne między państwami Unii Europejskiej. ()
Odprawa celna 'czynności celników związane z przewożeniem towarów przez granicę i opłacaniem za
nie cła': Na granicy dokonał krótkiej odprawy warunkowej, po czym celnik wręczył mu dokument, z
którym w ciągu l O dni miał się zgłosić do urzędu w miejscu zamieszkania i tam dokonać właściwej
odprawy celnej.
II CELNY l. 'taki, który trafił w cel; taki, który trafia w cel': Celny strzał. Celny karabin, l.przen. 'taki,
który trafia w istotę rzeczy': Celna uwaga. Celne porównanie.
Firma oferuje przewozy autobusami typu coach, wyposażonymi w klimatyzację, wideo, ubikację i
podręczny barek.
II COACH (czytaj: kołcz) 'trener albo instruktor sportowy': Navratilova kilkakrotnie zmieniała coachów.
UWAGA! Dla opisanego wyżej zapożyczenia słowa: I coach, można znaleźć wytłumaczenie - istotnie
nie ma słowa polskiego, które określałoby taki typ autobusu. Natomiast II coach - to słowo
niepotrzebne, to samo znaczenie wyraża rzeczownik trener, też zresztą zapożyczony z angielskiego.
ang. coach
COCKNEY (czytaj: koknej) l. 'gwara londyńska': Była to osobliwa sztuka, której dialogi były napisane w
cockne-yu, zaś akcja rozgrywała się w jakimś pubie we wschodniej części miasta. 2. rząd. 'osoba
mówiąca cockneyem - gwarą londyńską'
ang. cockney, przypuszczalnie złożenie stów: cock 'kogut', ey (dziś: egg) 'jajko'
COGITO, ERGO SUM (czytaj: kogito ergo sum) 'myślę, więc jestem': Istnienie jaźni wynikało [dla
Kartezjusza] bezpośrednio z istnienia myśli; jeśli bowiem jest myśl, to musi być też ktoś, kto myśli.
"Myślę, więc jestem" (cogito, ergo sum). A czym jestem? istota, która myśli. (Tatarkiewicz)
tac. cogito, ergo sum - stwierdzenie będące punktem wyjścia filozofii Kartezjusza (1596-1650)
COITUS INTERRUPTUS (czytaj: kojtus interruptus) w medycynie, czasem też w publicystyce 'stosunek
przerywany': Seksuolog uważał, że coitus interruptus to najmniej pewna metoda zapobiegania ciąży.
COITUS A TERGO (czytaj: kojtus a tergo) w medycynie, czasem też publicystyce 'stosunek od tym, tzn.
taki, w czasie którego partnerka jest odwrócona do partnera plecami'
lać. coitus
COKÓŁ l. 'podstawa pomnika albo rzeźby': Pomnik ustawiono na szerokim, marmurowym cokole. 2.
'najniższa, znajdująca się nad ziemią, część budowli lub kolumny, zazwyczaj wysunięta nieco do
przodu': Dawniej cokół spełniał funkcję podstawy budowli, dziś jest najczęściej elementem
dekoracyjnym. Oparł się o ozdobny cokół budynku. 3. 'metalowa, gwintowana część żarówki':
Instrukcja zalecała, by do oporu wkręcić cokół żarówki w oprawkę. 4. 'rodzaj wykończenia podłogi
przy styku ze ścianą, wyższego niż listwa przypodłogowa'
wl. zoccolo
COLD CREAM (czytaj: kold krim) 'krem chłodzący -półtłusty, bardzo wilgotny krem kosmetyczny,
mający działanie chłodzące': Cold cream używany bywa do zmiękczania i oczyszczania skóry.
COLLEGE (czytaj: kolidż) albo COLLEGE (czytaj: ko-leż) 'w niektórych krajach zachodnich (np. USA,
Anglii, Francji) różne typy szkoły średniej lub półwyższej; w USA także: część uniwersytetu': Ukończyła
college z wyróżnieniem. Nie dostał się do renomowanego college'u. (zob. kolegium w znaczeniu 4.)
I COMBER 'mięso z kością ze zwierząt łownych lub owiec, odcięte z okolicy lędźwiowo-krzyżowej;
pieczeń z tego mięsa': Comber sami, zajęczy. Comber barani, jagnięcy.
II COMBER 'dawna ludowa zabawa w tłusty czwartek połączona z ucztą': Na comber ściągały tłumy.
Wyprawiali tańce na combrze'
prawdopodobnie rodzime, dawniej: combrzyć, cąbrzyć znaczyło też 'targać, szarpać', np. wycombrzyć
kogoś za włosy
rockowy lub grający muzykę popularną i taneczną': W combo zazwyczaj nie powtarzają się
instrumenty: jest tylko jedna gitara, jedna trąbka, perkusja itd.
COME BACK (czytaj: kam bek) 'powrót znanej niegdyś, a potem nieco zapomnianej postaci do życia
publiczne-
121
COPYRIGHT BY...
go; używane zwłaszcza w odniesieniu do sportowców, aktorów, rzadziej - polityków': Come back tego
nie najmłodszego już przecież piłkarza do reprezentacji narodowej jest bardzo udany.
COMME CI, COMME CA (czytaj: kom si kom są) 'tak sobie, nieszczególnie': Zapytała: jak ci leci?
Pokiwał głową: - Comme ci, comme ca, bywało lepiej.
COMME IŁ FAUT (czytaj: komilfo) 'o zachowaniu: tak jak należy; o człowieku: mający nienaganne
maniery':
Uważała, że opowiadanie tych intymnych szczegółów w towarzystwie było niezbyt comme ił faut. To
podobno niezmiernie wytworna osoba, w każdej sytuacji comme ii faut.
COMPANY (czytaj: kampeni) 'w nazwach angielskich i amerykańskich firm, często w formie skrótu -
Co:
spółka, towarzystwo handlowe, niekiedy w jeszcze szerszym znaczeniu: grupa wspólników': The Ford
Motor Company. Coca Cola Co.
COMPANY LIMITED (czytaj: kampeni limitid)' w nazwach angielskich i amerykańskich firm, często w
formie skrótu - Ltd: spółka z ograniczoną odpowiedzialnością': Brumex Ltd rozpoczął kampanię
promocyjną.
ang. company
CONDICIO SINE QUA NON (czytaj: kondicjo sine kwa non) w języku naukowym i oficjalnym 'warunek,
który musi zostać spełniony, warunek nieodzowny': Prezes już na wstępie sformułował warunki.
Condicio sine qua non zawarcia transakcji było dostarczenie naszym specjalistom kilku maszyn, które
miały być przetestowane i gruntownie przebadane.
tac. confiteor
CONSENSUS (czytaj: konsensus) albo KONSENSUS rząd. KONSENS l. 'porozumienie w jakiejś sprawie,
osiągnięte przez ucieranie stanowisk i wzajemne ustępstwa, a nie przez głosowanie i przyjmowanie
stanowiska
większości': Sądzę, że osiągnięcie consensusu w sprawie aborcji nie będzie możliwe. 2. 'zgodne
stanowisko w pewnej kwestii': Istnieje w zasadzie consensus co do roli cholesterolu w powstawaniu
miażdżycy.
const' l. przen. 'coś, co się nie zmienia, zwłaszcza jakiś niekorzystny stan rzeczy': Czasem zatrudniano
dodatkową urzędniczkę, czasem przeprowadzano reorganizację, ale zawsze na prosty wyciąg z
rejestru trzeba tu było czekać pół dnia, to jest constans.
COOL (czytaj: kuł) w gwarze młodzieżowej 'coś, co jest modne, atrakcyjne i robi duże wrażenie -
rzeczownik;
UWAGA: słowo cool jest charakterystyczne dla gwary młodzieżowej - niedopuszczalne jest
stosowanie go w innych odmianach języka. Nie zasługuje ono też na upowszechnienie jako wyraz
związany z całkowicie bezkrytycznym naśladowaniem kultury anglosaskiej oraz słowo o bardzo
nietypowych dla polszczyzny funkcjach gramatycznych: to jest rzeczownik, przymiotnik, przysłówek i
wykrzyknik jednocześnie!
ang. cool (w podstawowym znaczeniu słowo to znaczy 'zimny', w angielskim języku młodzieżowym
jest używane w znacznie szerszym niż obecnie w Polsce znaczeniu)
COOL JAZZ (czytaj: kuldżez) 'styl w muzyce jazzowej, powstały pod koniec lat 40. XX w. w USA,
charakteryzujący się improwizacyjnym budowaniem i rozwijaniem kilku samodzielnych i
równorzędnych melodii, wykonywany w sposób spokojny i opanowany, przeważnie przez mniejsze
zespoły typu combo': Z czasem do białych propagatorów cool jazzu dołączyli epigoni be-bopu (Miles
Davis, Modem Jazz Quartet) i różnice między poszczególnymi mutacjami poczęły się coraz bardziej
zacierać. Grać cool jazz. Słuchać cool jazzu.
COOLJAZZOWY (czytaj: kuldżezowy) 'mający związek z cool jazzem': Muzyka, grupa, płyta cooljazzo-
wa. Zespół, utwór cooljazzowy. Muzycy, wykonawcy cooljazzowi.
amer. cool jazz
COPYRIGHT BY... (czytaj: kopyrajt baj) 'formuła, po której następuje nazwisko autora lub wydawcy,
umieszczane w książkach, na kasetach, taśmach filmowych itp., określająca prawo wskazanej osoby
lub wydawnic-
122
COPYWRITER
CROISSANT
twa do rozpowszechniania tej publikacji': W tak zwanej metryce książki formuła 'copyright by...' jest
poprzedzona znakiem (c).
ang. copyright by, dosłownie 'prawa autorskie (do tekstu) zastrzeżone przez...'
COPYWRITER (czytaj: kopirąjter) 'osoba, zwykle pracownik odpowiedniego działu firmy, piszący teksty
reklamowe; tekściarz reklamowy': Firma zatrudnia ponadto czterech zawodowych copywriterów,
żeby teksty reklam odpowiadały najwyższym standardom.
ang. copywriter
KSY, albo KORNFLEJKI 'chrupkie płatki kukurydziane, jedzone zwykle z mlekiem jako danie
śniadaniowe': Na rynku mamy coraz większy wybór comflakesów. Miseczka komfieksów z ciepłym
mlekiem stanowi jej codzienne śniadanie.
CORPUS DELICTI (czytaj: korpus delikti) w prawie 'dowód rzeczowy, dobitnie świadczący o
popełnionym przestępstwie, najczęściej: narzędzie zbrodni': Do zeznań świadków, jako corpus delicti,
dołączono nóż ze śladami krwi, którym napastnik zadał ciosy swej ofierze.
CORRECT (czytaj: korekt) 'o ludziach i ich zachowaniu, rzadziej o przedmiotach lub ideach: bardzo
poprawny, zgodny w najdrobniejszych szczegółach z obowiązującymi normami': W białej koszulce,
zawsze cor-rect w stosunkach z przełożonymi, wobec kolegów bywał często niegrzeczny i złośliwy.
UWAGA: correct to słowo charakterystyczne zwłaszcza dla języka osób używających obcych wyrazów
ze względów snobistycznych. Można je zastąpić wieloma polskimi synonimami: grzeczny, kulturalny,
właściwy, odpowiedni, poprawny, stosowny itd.
fr. correct 'poprawny, prawidłowy', ostatnio odczuwane raczej jako zapożyczenie przymiotnika
angielskiego: correct, o bardzo podobnym brzmieniu i znaczeniu
COUNT DOWN (czytaj: kałnt dałn) 'odliczanie wsteczne, najczęściej głośne liczenie ostatnich sekund
w odwrotnej kolejności': Gdy do oznaczonego momentu startu rakiety pozostały już tylko sekundy,
dyrektor agencji dał znak, by rozpocząć count down.
ang. country
COUPE (czytaj: kupę) l. 'typ karoserii samochodu (dwuosobowego lub czteroosobowego), mającego
dwoje drzwi i dach opadający ku tyłowi': Nadwozie coupó. 2. 'samochód o takim typie karoserii':
Kupował tylko coupć i chwalił sobie ten typ samochodów.
COVER GIRL (czytaj: kower gerl) 'wzięta modelka, której zdjęcia są zamieszczane na okładkach
kolorowych magazynów': Nikt nie przypuszczał, że ta skromna urzędniczka w ciągu roku stanie się
najpopulamiej szą w kraju cover girl, której zdjęcia będą zdobiły okładki prestiżowych pism.
ang. covennark
CRESCENDO (czytaj: kreszendo) w muzyce 'określenie wykonawcze: coraz silniej, coraz głośniej':
Crescendo w finale dzieła.
CROISSANT (czytaj: kruasa) 'rogalik z ciasta francuskiego, zwykle z nadzieniem słodkim lub
pikantnym': W kafejce na rogu zjedli typowo francuskie śniadanie: crois-santy i kawę z odrobiną
mleka.
fr. croissant
123
CROSS
CYBORG
CUI BONO? (czytaj: kui bono) 'kto z tego skorzysta, na czyją korzyść to wyjdzie?': Konsumenci na
pewno nie zyskają na podwyżce ceł tych towarów. Stracą też liczne firmy kooperujące z zagranicą.
Więc po co zostały wprowadzone nowe taryfy? Cui bono?
CUMA 'gruba lina, którą przymocowuje się statek do nadbrzeża w miejscu jego postoju lub łączy się z
innym statkiem, np. z holownikiem': Rzucić cumę na nadbrzeże. Stać w przystani na cumach.
CUMOWAĆ 'przymocowywać statek do nadbrzeża lub innego statku; także (o statku): być
przymocowanym do nadbrzeża lub zajmować jakieś miejsce postoju w porcie': Cumować kuter do
nadbrzeża. Statek zacumował w porcie. Znaleźliśmy miejsce, gdzie cumuje stateczek wycieczkowy.
CUMBERLAND (czytaj: kamberlent) albo KUMBER-LAND 'zimny sos do mięs, przyrządzany z galaretki z
czerwonych porzeczek, soku pomarańczowego, skórki pomarańczowej, chrzanu i czerwonego wina':
CUM TEMPORE (czytaj: kum tempore)'kwadrans po oznaczonej godzinie, skrót: c.t.': Już w pierwszych
dniach stażu na niemieckim uniwersytecie zauważył, że przy większości ogłoszeń o zebraniach i
wykładach umieszcza się dopisek: c.t., informujący, że zaczynają się z kwadransem akademickim, lub
s.t. oznaczający, że trzeba być punktualnie o oznaczonej godzinie.
lać. cum tempore 'z czasem' (w przeciwieństwie do: sine tempore 'bez czasu')
n.-lać. cumulus, cumulonimbus od łac. cumulus 'gromada, kupa', nimbus 'chmura deszczowa'
port. Curacao, od nazwy wyspy: Curacao w archipelagu Antyli (Morze Karaibskie), gdzie wytwarza się
ten likier
CURRICULUM VITAE (czytaj: kurikulum wite) 'życiorys, zwłaszcza życiorys pisany przez artystę,
pisarza, ubarwiony jakimiś faktami, wykraczającymi poza suche dane urzędowe': Dziennikarz prosił
profesora o krótkie curriculum vitae. zob. też C.V.
Curry z wołowiny.
ang. curry
C.V. (czytaj: s-i-wi) 'życiorys ułożony według ustalonego schematu, wymagany współcześnie przy
staraniu się o pracę w wielu instytucjach i przedsiębiorstwach': Zasadnicza różnica między
tradycyjnym życiorysem a C.V. polega na tym, że ten drugi dokument nie ma formy tekstu pisanego
pełnymi zdaniami, lecz jest właściwie kwestionariuszem, w który wpisujemy odpowiednie dane w
formie równoważników zdań. Ponadto w C.V. podaje się tylko informacje istotne dla przyszłego
pracodawcy, pomija zaś wszystkie inne (np. informacje o rodzicach i rodzeństwie, o służbie
wojskowej, w zasadzie też o działalności społecznej i politycznej).
CYBORG 'organizm, który działa dzięki sterowaniu, częściowo lub wyłącznie, przez wysoko rozwinięte
urządzenia techniczne (cybernetyczne); także: robot skonstruowany na podobieństwo człowieka,
obdarzony sztuczną inteligencją i funkcjonujący jak człowiek':
Czy ludzie zostaną kiedyś zastąpieni przez cyborgi, przynajmniej w tych najniebezpieczniejszych
zajęciach i wyprawach kosmicznych?
124
CYBER-
II CYKLON
od ang. cybemetics
CYBERCAFĆ (czytaj: cyberkafe) inaczej: KAWIARNIA INTERNETOWA 'kawiarnia, w której goście mają
do dyspozycji komputery lub terminale podłączone do in-temetu i -jedząc lub pijąc - mogą korzystać z
sieci': W Warszawie otworzono nowy multipleks, w którym - wśród innych atrakcji -jest też cybercafe,
czyli kawiarnia intemetowa.
CYBERPRZESTRZEŃ 'przestrzeń sieci komputerowej, tj. przestrzeń, w której ludzie "poruszają się",
kontaktują i współdziałają ze sobą poprzez sieć': Żywiołowy rozwój internetu sprawia, że
cyberprzestrzeń powiększa się w zawrotnym tempie, coraz więcej osób ma do niej dostęp i coraz
więcej różnych spraw załatwia się właśnie w tym "wymiarze".
ang. cybersex
CYDR 'słabe wino jabłkowe albo lekko alkoholizowany napój jabłkowy': Cydrjest bardzo popularny w
północnej Francji. W kuchni francuskiej cydr jest stosowany do przyrządzania wielu potraw.
fr. cidre
CYFROWY l. 'związany z cyframi, zwykle: wyrażony cyframi': Cyfrowy zapis liczebników. Szyfr cyfrowy.
2. w elektronice, inaczej: DIGITALNY 'taki, w którym sygnał w pewnym odstępie czasu jest
reprezentowany przez ściśle określone wartości, wyrażone cyframi należącymi do (niewielkiego)
skończonego zbioru, najczęściej zbioru dwuelementowego: O i l': Zapis cyfrowy. Sygnał cyfrowy.
Muzyka zapisana w systemie cyfrowym. Technika cyfrowa jest współcześnie wykorzystywana w coraz
większej liczbie dziedzin: w telekomunikacji, komputerach, zapisie muzyki i obrazu. Umożliwia ona
znacznie szybsze i precyzyjniejsze przekazywanie sygnałów niż technika analogowa.
CYGANERIA inaczej: BOHEMA 'środowisko artystyczne prowadzące niekonwencj onalny tryb życia':
Pój ecie cyganeria jest najczęściej odnoszone do grup artystów z XIX i początku XX w. Ich
niekonwencjonalny, a niekiedy skandalizujący, tryb życia miał wyrażać protest przeciwko
konserwatywnej moralności mieszczańskiej.
CYJANEK 'jeden ze związków chemicznych, które są solami kwasu cyjanowodorowego': Cyjanki sodu i
potasu są wykorzystywane m.in. w złotnictwie, przy procesie pokrywania różnych powierzchni
srebrem i złotem, a także do wyodrębniania złota z rudy.
CYJANKALI pot. 'cyjanek potasu': Cyjankali ma zapach gorzkich migdałów, jest bardzo silną trucizną.
CYJANOWODÓR inaczej: KWAS PRUSKI 'związek nieorganiczny o wzorze HCN, lotna ciecz o zapachu
migdałów': Cyjanowodór został zastosowany przez stronę niemieckąjako gaz bojowy podczas I wojny
światowej.
od niem. Zyan
CYKADA 'duży owad występujący w wielu gatunkach głównie w strefie tropikalnej, którego samce
wydają głośne dźwięki przypominające cykanie, podzwanianie'
wl. succada
I CYKLON w meteorologii 'przesuwający się, wirowy układ wiatrów, powstający wokół ośrodka
niskiego ciśnienia': W meteorologii terminy: niż i cyklon - są często utożsamiane. Cyklony są
charakterystycznym zjawiskiem atmosferycznym dla umiarkowanych szerokości geograficznych, ich
średnica przewyższa często 2 tysiące kilometrów.
II CYKLON 'burza tropikalna o wielkiej niszczycielskiej sile: najczęściej układ huraganowych wiatrów,
występujący na określonym obszarze wokół ośrodka bardzo niskiego ciśnienia': Średnica cyklonów
tropikalnych sięga najwyżej kilkuset kilometrów. Oko cyklonu
125
III CYKLON
I CYNK
'niewielki obszar w samym środku cyklonu tropikalnego, w którym jest cicho i bezwietrznie'
III CYKLON w chemii 'związek trujący, zawierający kwas pruski (cyjanowodór)': Obecnie cyklon jest
środkiem używanym do zwalczania szkodników i preparatem dezynfekcyjnym, w czasie II wojny
światowej tzw. cyklon B został zastosowany przez hitlerowców do trucia ludzi w komorach gazowych.
niem. Zyklon
CYKLOP 'w mitologii greckiej: olbrzym mający jedno oko pośrodku głowy': Dzień i noc na dnie
dymiących wulkanów cyklopi kują pioruny dla Zeusa. (Parando-wski)
gr. Kyklops
ang. cyclotrone złożenie gr. kyklos 'koło' i cząstki: -tron używanej przy formułowaniu nazw różnych
urządzeń
CYKLOTYMIA w psychologii i psychiatrii 'rodzaj długotrwałych zaburzeń psychicznych, polegających
na występowaniu znacznych wahań nastroju i aktywności':
Dawniej cyklotymia uznawana była za jedną z form psychozy maniakalno-depresyjnej, obecnie uważa
sieją raczej za trwałe zaburzenie psychiczne.
CYKUTA l. inaczej: SZALEJ JADOWITY 'wysoka roślina o czerwonawej łodydze, białych drobnych
kwiatkach ułożonych w baldachy i pierzastych liściach': W Polsce cykuta rośnie na podmokłych łąkach
i nad brzegami stojących wód. 2. 'trucizna wytworzona z kłączy szaleju': Sokrates za głoszenie swych
poglądów pełnych bezkompromisowości i za ostre wystąpienie przed sądem ateńskim został skazany
na śmierć przez wypicie cykuty.
lać. cicuta
CYNA 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 50 i masie atomowej 118,71, symbol Sn:
srebrzystobiały, miękki, łatwo topliwy metal': Cyna jest m.in. wykorzystywana do powlekania blachy
stalowej, puszek konserwowych itd., jest też składnikiem wielu stopów.
CYNOWAĆ 'powlekać przedmioty metalowe, najczęściej żelazne, warstwą cyny': Puszki i rozmaite
przedmioty domowego użytku cynuje się w celu zabezpieczenia ich przed korozją.
CYNOWY 'zrobiony z cyny; zawierający cynę; powleczony warstwą cyny': Talerz cynowy. Stop cynowy.
Blacha cynowa.
CYNFOLIA 'folia cynowa - bardzo cienka blacha cynowa, używana np. do pakowania produktów
spożywczych': Cynfolia chroni produkty żywnościowe przed dopływem powietrza oraz światła i
sprawia, że dłużej nadają się one do spożycia.
CYNADRY albo CYNADERKI 'potrawa z duszonych w tłuszczu nerek, zwykle wieprzowych, rzadziej
wołowych lub cielęcych': Zamówił cynaderki cielęce z kaszą.
CYNIZM l. 'postawa jawnego i wyzywającego lekceważenia wartości życiowych, praw, moralności albo
osób, czyli tego, co jest powszechnie uznawane i szanowane':
Cynizm jego postępowania zraził do niego wszystkich dawnych znajomych. 2. 'zespół poglądów
starożytnej greckiej szkoły filozoficznej, odrzucającej przyjęte normy i wartości, głoszącej, że potrzeby
życiowe należy ograniczyć do minimum i żyć zgodnie z naturą'
CYNIK l. 'człowiek lekceważący ogólnie przyjęte wartości i nie wierzący w szczerość intencji innych,
jawnie drwiący z wszystkich i z wszystkiego': Nie bądź cynikiem, uwierz, że im naprawdę chodzi o
Polskę. 2. 'członek starożytnej szkoły filozoficznej': Diogenes był cynikiem.
I CYNK pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 30 i masie atomowej 65,39, symbol Zn:
srebrzystoniebieski metal, odporny na działanie czynników atmosferycznych' : Cynkiem powleka się
stalowe przedmioty w celu zabezpieczenia ich przed korozją, cynk jest też składnikiem wielu stopów,
np. mosiądzu. Tlenek cynku jest używany do wyrobu farb.
CYNKOWAĆ 'powlekać przedmioty metalowe, najczęściej żelazne, warstwą cynku': Cynk jest odporny
na wpływy atmosferyczne i skutecznie zabezpiecza przed-
126
II CYNK
CYSTOGRAFIA
mioty żelazne przed korozją, bardzo powszechnie więc cynkuje się rury, zbiorniki na wodę, rynny itd.
niem. Zink
niem. Zinober
CYPEL l. 'niewielki, wąski pas lądu, wchodzący w morze, jezioro lub rzekę; także: najdalej wysunięta
część półwyspu':
Latarnia morska znajdowała się na samym końcu cypla. 2. 'wystająca, stercząca część jakiejś góry,
skały, jakiegoś lodowca itd.': Lodowe cyple schodziły w dolinę.
niem. Zipfel, w szerokim znaczeniu 'wąski koniec czegoś, szpic'
CYRANEIZM 'zespół poglądów starożytnej greckiej szkoły filozoficznej głoszącej, że jedynym dobrem
są doznania przyjemne, a jedynym złem są doznania przykre': Cyraneizm był skrajną odmianą
hedonizmu, zakładał, że celem życia jest jedynie poszukiwanie przyjemności i doznawanie ich.
CYRANEIK. 'członek starożytnej szkoły filozoficznej, głoszącej cyraneizm': Do cyraneików zalicza się
m.in. Arystypa z Cyreny, Teodorosa Ateistę i Hegezjasza Pei-sitanatosa.
I CYRKON 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 40 i masie atomowej 91,22, symbol Zr:
srebrzystobiały, twardy metal': Cyrkon jest wykorzystywany jako dodatek przy wytapianiu stali
stopowych o wysokiej twardości, znajduje też zastosowanie w technice jądrowej i kosmicznej .
n.-tac. zirkonium
duży okaz tego minerału': Ze skał i piasków zawierających drobiny cyrkonu otrzymuje się cenne
pierwiastki: cyrkon i hafn. Duże, pięknie ubarwione cyrkony wykorzystuje się wjubilerstwiejako
kamienie ozdobne.
fr. zircone
CYRKULACJA 'krążenie jakichś substancji w pewnym układzie; także: obieg w gospodarce, np.
pieniądza, jakichś produktów lub dóbr': Cyrkulacja krwi w organizmie. Cyrkulacja wody w atmosferze.
Przyspieszona cyrkulacja pieniądza.
CYRULIK 'dawny zawód, który obejmował (dzisiejsze) funkcje lekarza i fryzjera': Dawni cyrulicy
zajmowali się m.in. leczeniem za pomocą lekarstw i maści, przeprowadzaniem prostych operacji
chirurgicznych, puszczaniem krwi, wyrywaniem zębów oraz goleniem i strzyżeniem.
od imienia Cyryl
127
CYSTOGRAFICZNY
CYSTOTOMIA 'operacja chirurgiczna pęcherza moczowego, wiążąca się z przecięciem jego ścianki':
Poza cy-stotomią obecnie istnieje wiele nieoperacyjnych metod leczenia chorób układu moczowego.
złożenie cząstek: cysto- i -tomia od tómos 'cięty, podzielony'
CYTO- cząstka o znaczeniu 'komórka', dodawana do różnych wyrazów, zwłaszcza terminów z zakresu
biologii i medycyny, wskazująca na ich związek z komórkami roślin, zwierząt lub ludzi, np. cytoblast,
cytologia
CYTOLOGIA l. 'nauka badająca czynności i budowę komórek roślin, zwierząt i ludzi' 2. pot. 'rodzaj
badania ginekologicznego: mikroskopowe badanie komórek pobranych z pochwy': Cytologia
umożliwia rozpoznanie różnorodnych chorób kobiecych. Dostać skierowanie na cytologię. Zrobić
sobie cytologię.
CYTOLOGICZNY l. 'związany z badaniem komórek roślin, zwierząt lub ludzi': Postępy w technice
mikroskopowej pozwalają na coraz precyzyjniejsze analizy cytologiczne. 2. pot. 'związany z badaniem
ginekologicznym komórek pobranych z pochwy': Badanie cytologiczne. Wymaz cytologiczny.
ang. cytoplasm
CYWILISTYKA 'dział nauk prawniczych zajmujący się prawem cywilnym': Obecnie w Polsce cywilistyka
zajmuje się przede wszystkim normami regulującymi stosunki majątkowe.
CYZELOWAĆ l. 'mechanicznie lub ręcznie wykańczać jakieś wyroby, zwłaszcza dzieła sztuk
plastycznych lub wyroby rzemiosła artystycznego, usuwając drobne, niepożądane cechy ich wyglądu':
Powoli i dokładnie cyzelował odlew, usuwając pilnikiem drobne nierówności na jego powierzchni,
l.przen. 'wykańczać coś, zwłaszcza jakąś wypowiedź, dzieło literackie lub muzyczne, z pedantyczną
dokładnością usuwając najdrobniejsze usterki': Cyzelować język utworu. Cyzelować tłumaczenie.
CYZELATOR l. 'osoba zajmująca się końcową obróbką jakichś wyrobów, zwłaszcza odlewów i rzeźb':
Stanowisko pracy cyzelatora. Narzędzia cyzelatora. 2. 'osoba, która z pedantyczną drobiazgowością
wykańcza swe dzieła. Ostatnie korekty zajęły bardzo dużo czasu, ponieważ autor okazał się
cyzelatorem, który w nieskończoność chciał wszystko zmieniać i udoskonalać.
CZA-CZA albo CHA-CHA (czytaj: czacza) 'szybki i rytmiczny taniec towarzyski, wywodzący się z Ameryki
Południowej': Dla cza-czy charakterystyczny jest dość krótki, energiczny krok i kołyszące ruchy
biodrami.
CZADOR albo CZADRA l. 'ubranie kobiet muzułmańskich, które zakrywa całą postać, tak że widoczne
są tylko oczy' 2. inaczej: CZARCZAF 'część ubioru kobiet muzułmańskich - chusta, którą zakrywa się
głowę i twarz, zostawiając tylko otwór na oczy': Fanatycy domagali się, aby stewardessy należące do
obsługi lądujących w Teheranie samolotów także zakrywały twarz czadorem.
CZAKRA albo CZAKRAM 'w jodze: jeden z siedmiu punktów ciała człowieka, który jest węzłem
energetycz-
128
CZAMBUŁ
CZEMPION
nym; także jeden z siedmiu punktów Ziemi, w których skoncentrowana jest energia': Wskazywał
czakry na jego ciele. Podobno pod wzgórzem wawelskim znajduje się jeden z czakramów Ziemi.
sanskr. czakra
CZAMBUŁ 'oddział tatarski': Tatarskie czambuły spaliły i złupiły Podole. () Potępiać w czambuł
'potępiać wszystkich, bez wyjątku i kategorycznie': Potępiano wówczas w czambuł wszystkich
przeciwników politycznych, zarzucając im zdradę interesów narodowych.
CZARDASZ 'węgierski taniec narodowy; podkład muzyczny do tego tańca; utwór muzyczny w rytmie
tego tańca': Czardasz składa się z dwóch części: wstępnej -powolnej i patetycznej - oraz właściwej -
tańczonej w bardzo żywym tempie.
W czarterze określono czas wynajmu i zasady eksploatacji polskiego trawlera. 2. 'nieregularny kurs
wynajętego statku albo samolotu na określonej trasie; także: wynajęty samolot lub statek
odbywający taki kurs': Poleciał czarterem do Londynu.
CZARTEROWAĆ 'wynajmować od kogoś albo wynajmować komuś samolot lub statek na pewien czas
albo określony kurs': Wyczarterować samolot na lot do Nowego Jorku. Frachtowiec wyczarterowany
przez organizacje ekologiczne.
CZARTEROWY 'odnoszący się do czarteru albo odbywający się na podstawie czarteru - umowy najmu
statku czy samolotu': Umowa czarterowa. Kurs czarterowy.
ang. charter
CZARTYZM 'ruch społeczny w Anglii, w latach 1837-1848, którego celem były reformy polityczne i
społeczne,
m.in. powszechne czynne prawo wyborcze (dla mężczyzn), wprowadzenie zasady tajnego głosowania
i corocznych wyborów parlamentu, zniesienie cenzusu majątkowego kandydatów na posłów':
Czartyzm był pierwszym masowym ruchem uboższych warstw społeczeństwa angielskiego, głównie
robotników.
CZARTYSTA 'zwolennik czartyzmu': Czartyści swe najważniejsze postulaty zawarli w Karcie Praw Ludu
-The People's Charter - stąd nazwa ich ruchu.
CZEK 'dokument bankowy zawierający zlecenie wypłaty komuś określonej sumy z konta wystawcy':
Wypisał dla niego czek na sumę dwóch tysięcy złotych. Zrealizował w banku czek i wrócił z pieniędzmi
do domu. Zapłacił w sklepie czekiem. O Czek bez pokrycia l. 'czek, którego nie można zrealizować -
bank nie wypłaci za niego pieniędzy, ponieważ wystawca nie ma ich na koncie': Wystawił za towar
czek bez pokrycia i uciekł za granicę. 2. przen. 'niemożliwa do zrealizowania obietnica': Jego obietnice
okazały się czekiem bez pokrycia.
CZEKOWY 'związany z czekiem, dokonywany za pomocą czeków, zawierający czeki': Opłata czekowa.
Książeczka czekowa.
I CZEKAN l. 'dawna broń biała: siekierka osadzona na długim trzonku': Czekany były używane przez
wojska polskie i węgierskie, m.in. do rozbijania pancerza przeciwnika. 2. 'laska zakończona stalową
głowicą z kolcem, używana przy wspinaczce wysokogórskiej': Wbił czekan w skałę i zaczął się wolno
podciągać.
129
DACZA 'domek letni lub willa poza miastem, zwłaszcza w Rosji': Prasa oskarżała go, że w swej
podmoskiewskiej daczy spotyka się z bossami świata przestępczego.
DADAIZM 'skrajnie awangardowy ruch artystyczny, rozwijający się po zakończeniu I wojny światowej
w 1918 r., proklamujący absolutną wolność twórczą, odrzucający wszelkie dotychczasowe ideały w
sztuce i głoszący jej irracjonalność': W Nowym Jorku - przypominał Breton ów "Sturm und Drang-
Periode" dadaizmu - Duchamp podpisywał "swoim nazwiskiem reprodukcje Mony Lizy z
domalowanymi wąsami", w Kolonii na wystawę Maxa Emsta wchodziło się i wychodziło przez klozet
[...]. (Hutnikiewicz)
Do znanych dadaistów należą m.in. Andre Breton, Louis Aragon, Francis Picabia i inicjator ruchu - Tri-
stan Tzara.
DADA l. 'to samo, co dadaizm' 2. 'tytuł programowego czasopisma dadaistów': W czasopiśmie "Dada"
ukazywały się skandalizujące teksty i niezwykłe pod względem treści i formy utwory poetyckie.
fr. dadaisme od stówa: dada 'drewniany konik - zabawka dziecięca'; wyraz: dada, od którego
utworzono nazwę ruchu, wybrano na chybił trafi} ze słownika języka francuskiego Larousse'a podczas
jednego z pierwszych spotkań
DAIMONION (czytaj: dajmonion) 'w starożytnej filozofii greckiej: głos wewnętrzny, pochodzący od
bóstwa, który powstrzymuje człowieka od złych czynów': [Sokrates] w swych osobistych decyzjach
powoływał się nieraz na głos wewnętrzny - na głos demona ([...] daimo-nion), jak się wyrażał - który
go od złego czynu powstrzymywał. (Tatarkiewicz)
gr. daimónion
DAKTYLO- 'cząstka wyrazów złożonych mająca znaczenie 'palec', wskazująca, że to, o czym mówi
drugi człon złożenia, jest związane z palcami, np. daktylografia, daktyloskopia'
DALAJLAMA 'najwyższy duchowny w Kościele lamaic-kim i głowa państwa tybetańskiego': Dalaj lama
jest wybierany już jako niemowlę, jest on uważany za wcielenie bodhisattwy Awalokiteśwary, który
po śmierci każdego z dalaj łamów ponownie wciela się w małe dziecko. Ponieważ Tybet jest od ponad
półwieku pod panowaniem chińskim, władze tego kraju decydowały o wyborze da-lajlamyijego
działaniach. Obecny dalajlama, nie chcąc się z tym pogodzić, od 1959 r. żyje na emigracji w Indiach; w
1989 r. otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla.
mongolskie dalaj 'morze', tybetańskie (b)lama 'kapłan', czyli w przenośni 'kapłan (tak wielki) jak
morze'
DALTONISTA 'osoba cierpiąca na daltonizm': Daltoniści nie mogą wykonywać czynności i zawodów
związanych z koniecznością rozpoznawania kolorów, np. nie mogą być kierowcami.
130
DAMARA
ang. daltonism od nazwiska Johna Daltona (1766-1844), angielskiego chemika i fizyka, który opisał to
zjawisko
DAMARA 'żywica specjalnych gatunków drzew rosnących w strefie tropikalnej': Damary używa się
m.in. do wyrobu pokostu i konserwowania wyrobów artystycznych.
malajskie Damar
DAMNO w finansach 'strata - prowizja potrącana przez bank przy realizacji weksli lub przy pożyczce
albo strata podczas sprzedaży papierów wartościowych poniżej ich wartości nominalnej': Firma
została zmuszona do sprzedaży akcji 10% poniżej ich ceny. Stracone w wyniku tej operacji 5000 zł
księgowa zapisała jako damno.
Byłoby dobrze, gdyby nowo utworzona w policji grupa stała się dla gangsterów mieczem Damoklesa.
Odkąd poznał zasady reorganizacji firmy, czuł nad sobą miecz Damoklesa.
DANDYS 'mężczyzna, który odznacza się przesadną dbałością o elegancję stroju i przesadnym
przestrzeganiem zasad savoir-vivre'u': Strój i maniery dandysa. Zblazowany dandys. Stołeczny
dandys.
DANDYZM 'przesadna dbałość mężczyzny o strój i wyszukaną grzeczność zachowania': Dla niektórych
grup młodzieży dandyzm stał się rodzajem protestu przeciw rzeczywistości pełnej chamstwa, brudu i
byle-jakości.
DANDYSOWATY 'typowy dla dandysa lub dandyz-mu': Dandysowate zachowanie. Dandysowaty strój,
sposób bycia.
ang. dandy, prawdopodobnie pieszczotliwa forma imienia: An-drew; dandyzm, ang. dandyism - to
zjawisko występujące na Zachodzie już w XVIII w.
DANSE MACABRE (czytaj: das makabr) l. 'w sztuce średniowiecznej: korowód tańczących szkieletów':
W sztuce średniowiecznej danse macabre, w którym z reguły przedstawiane były postacie z różnych
stanów, wyrażał równość wszystkich wobec śmierci, l.przen. 'coś strasznego, makabryczny ciąg
zdarzeń': Media w ostatnim tygodniu przedstawiają nam danse macabre mordujących się gangsterów
i spokojnie rejestrującej wszystkie te okropności policji.
DANSING albo DANCING 'zabawa taneczna urządzana wieczorem w jakiejś restauracji lub kawiarni;
rzadziej:
restauracja lub kawiarnia, w której się taka zabawa odbywa': Bawili się do późna na dansingu w
restauracji nad morzem. W soboty trudno było zasnąć, bo w kamienicy obok mieścił się dansing,
(obecnie częściej: lokal z dansingiem)
DANSER 'tancerz, partner w tańcu na zabawie': Był nie-zmordownym danserem i znał mnóstwo
zabawnych anegdotek.
'straszne sceny, podobne do tych, które Dante opisywał w "Boskiej komedii" w wędrówce przez
piekło; miejsce, gdzie się takie sceny rozgrywają': W płonącym wieżowcu rozgrywały się dantejskie
sceny. W momencie wznowienia ostrzału wnętrze hali, pełnej rannych, zmieniło się w dantejskie
piekło.
Dante Alighieri (1265-1321) wioski poeta, autor m.in. (Boskiej) Komedii, w której przedstawia swą
wędrówkę przez piekło i opisuje straszliwe sceny mąk piekielnych
DARWINIZM 'teoria ewolucji gatunków, sformułowana w połowie XIX w. m.in. przez Karola Darwina';
Darwi-nizm głosi, że najważniejszy mechanizm ewolucji to dobór naturalny i walka o byt, polegające
na tym, że osobniki dobrze przystosowane do środowiska są zdolne do przeżycia i przekazania swych
cech potomstwu, zaś gorzej przystosowane - giną. Darwinizm społeczny 'dziewiętnastowieczna teoria
socjologiczna, próbująca wyjaśniać zjawiska społeczne w kategoriach walki o byt, w której zwyciężają
lepiej przystosowane osoby i grupy społeczne; także: różne współczesne ideologie, głoszące, że
rozwój społeczny i ekonomiczny powinien odbywać się drogą naturalnej selekcji': Publicysta uważa,
że drastyczne zmniejszenie środków na opiekę społeczną i postępująca pauperyzacja całych grup
ludności to wynik darwinizmu społecznego rządzącej koalicji.
DARWINISTYCZNY 'związany z darwinizmem, u-znąjący słuszność tej teorii': Darwini styczne teorie.
Dar-winistyczne poglądy.
Karol Darwin (1809-1882), angielski przyrodnik, twórca m.in. dzieła "O powstawaniu gatunków..."
(1859)
DATACJA albo DATOWANIE l. 'postawienie daty na dokumencie, liście itd.': Zwrócił sekretarce uwagę
na
131
DDT
DEBILIZM
mylną datację wysyłanych papierów. Zajmował się datowaniem zdjęć i ustalaniem ich kolejności
chronologicznej . 2. 'ustalenie daty powstania czegoś': Za taką datacją listu sławnego pisarza
przemawiało wiele faktów z jego życia.
DATOWNIK l. 'przyrząd służący do datowania': Zazwyczaj datownik jest rodzajem stempla, na którym
kolejne cyfry daty są umieszczone na małych, obracających się kółkach. Urzędniczka na poczcie
oznaczała datownikiem podawane jej listy i przesyłki. 2. 'odcisk daty na dokumentach, listach itp.'
Wysłali do przyjaciół koperty z okolicznościowym datownikiem.
Na poczcie datowane są wszystkie listy i przesyłki. 2. 'ustalać datę powstania czegoś': Do tej pory
dokument ten datowano na XIV w.
ang. DDT, związek chemiczny, został wynaleziony w latach 40. XX w., z tego też okresu pochodzi jego
nazwa
lać. de'od,z'
DEALER (czytaj: diier) l. 'przedstawiciel lub pełnomocnik jakiejś firmy na określony obszar,
przeprowadzający transakcje handlowe; czasem też: sprzedawca w sklepie firmowym': Jest to jedyny
autoryzowany dealer "Forda" w Polsce. Zwyżkę przewidują dealerzy 22 banków zagranicznych. 2.
'handlarz narkotykami; osoba rozprowadzająca narkotyki': "Działka" u dealera kosztuje nieraz ponad
sto złotych.
DEALERSKI (czytaj: diierski) 'dealera, związany z dealerem w znaczeniu l.': Salon dealerski. Biuro
dealer-skie,
DEBARKACJA oficj. (zwłaszcza w języku używanym w portach i na lotniskach) 'opróżnienie statku lub
samolotu - wyładowywanie towarów albo wysiadanie pasażerów': Podczas debarkacji lotniskowca
jeden z helikopterów został uszkodzony.
DEBARKOWAĆ 'opróżniać statek lub samolot - wyładowywać z nich towary albo wysiadać': Ze
względu na
ang. debarkation
DEBATA 'publiczna dyskusja, której celem jest rozstrzygnięcie jakiejś ważnej kwestii': W parlamencie
rozpoczęła się debata nad ustawą anty korupcyjną.
DEBATOWAĆ 'brać udział w debacie, dyskutować o sposobie rozwiązania jakiejś ważnej kwestii':
Prawnicy debatowali nad tym, jak skutecznie ograniczyć szarą strefę w gospodarce.
DEBEL l. 'w tenisie, badmintonie itp.: gra dwu par przeciwko sobie': W deblu Polak miał za partnera
tenisistę z Czech. 2. 'para graczy tej samej płci, biorących udział w grze podwójnej w tenisa,
badmintona itd.': Debel męski, żeński. 3. 'dwuosobowa łódź sportowa z czterema krótkimi wiosłami':
Płynąć deblem.
DEBLISTA l. 'jeden z zawodników biorących udział w grze podwójnej w tenisa, badmintona itd.': Po
przerwie wystąpili debliści. 2. 'jeden z wioślarzy pływających na deblu': Debliści ukończyli wyścig.
DEBLOWY l. związany z grą podwójną w tenisa, badmintona itd.': Para deblowa. Gra deblowa. 2.
'związany z dwuosobową łodzią sportową': Wyścigi deblowe.
DEBET l. w księgowości 'lewa (w krajach anglosaskich -prawa) strona rachunku, po której wpisuje się
aktywa:
wartość majątku trwałego i obrotowego, w tym kwoty, które danej firmie są winne inne firmy':
Zapisać coś na debet. Sprawdzić debet przedsiębiorstwa. 2. w bankowości 'możliwość zadłużania się
przez właściciela konta w banku; lewa strona rachunku oszczędnościowego w banku, po której
zapisywane są kwoty tego zadłużenia':
DEBETOWAĆ w księgowości 'wpisywać jakąś kwotę po lewej stronie rachunku, jako zobowiązanie
innych firm, wpisywać do rachunku kwoty należne od innych firm': Debetować zobowiązania
odbiorców rynkowych. Debetować rachunek.
DEBETOWY w księgowości 'zapisywany przez tego, kto prowadzi rachunek jako należny mu; związany
z debetem w 2. znaczeniu': Suma debetowa. Umowa debetowa. Saldo debetowe zob. pod hasłem:
saldo.
132
DEBIT
DECYBEL
DEBILNY l. dawniej w medycynie 'odznaczający się lekkim upośledzeniem umysłowym': Ćwiczenia dla
de-bilnych dzieci, l. pot. 'głupi i prymitywny': Debilne zachowanie, debilna odpowiedź.
BEZDEBITOWY 'o zagranicznych czasopismach i książkach: nieobjęty debitem lub rozprowadzany bez
debitu': W czasach komunistycznych, jako studenci, czytywali bezdebitowe pisma, np. paryską
"Kulturę". fr. debit 'sprzedaż, prawo sprzedaży'
Debiut sceniczny, debiut książkowy. Debiut na ringu. 2. 'w szachach: ruchy rozpoczynające partię': Już
w debiucie uzyskał wyraźną przewagę.
DEBIUTANT 'osoba, która występuje gdzieś po raz pierwszy, zwłaszcza artysta lub sportowiec': Po
występach debiutantów na scenie pojawiła się doskonale znana jurorom i publiczności piosenkarka.
DEBIUTOWAĆ 'występować po raz pierwszy publicznie, rozpoczynając tym karierę, zwłaszcza karierę
artystyczną lub sportową': Julian Tuwim debiutował wydanym w 1918 r. znakomitym tomem wierszy
"Czyhanie na Boga".
fr. debut
DECENTRALIZACJA 'przekazanie części lub całości uprawnień władzy centralnej niższym, terenowym
szczeblom władzy; ograniczenie lub zlikwidowanie centralizacji czegoś': Zapowiadana decentralizacja
zarządzania policją miała polegać na przekazaniu gminom praw do powoływania lokalnego
komendanta policji, a także ustalaniu przez gminy budżetu policji na ich obszarze. Decentralizacja
kapitału. Decentralizacja zaopatrzenia.
złożenie cząstki: de- i słowa: centralizacją oraz słów z tej rodziny słowotwórczej
DECHRYSTIANIZACJA 'utrata przez coś cech chrześcijańskich lub pozbawienie tego znamion
chrześcijaństwa': Zdaniem publicystów religijnych postępuje de-chrystianizacja Europy, szerzą się
postawy indyferen-tyzmu religijnego i obojętności moralnej. Pisarz uważał, że nikt świadomie nie
dąży do dechrystianizacji kultury współczesnej, jednak wiele obszarów życia, które dawniej były
związane z religią, obecnie tę więź utraciło.
DECK (czytaj: dek) 'część magnetofonów, odtwarzaczy płyt kompaktowych, a zwłaszcza wież,
zawierająca zespół urządzeń do odtwarzania lub nagrywania dźwięku':
W instrukcji przeczytał, że aby przegrać muzykę z płyty kompaktowej na kasetę, musi tę ostatnią
włożyć do de-cku l, zaś deck 2 musi być w tym czasie pusty.Deck magnetofonowy. Deck CD.
DECORUM (czytaj: dekorum) albo DEKORUM l. 'w nauce o literaturze 'zasada zharmonizowania
poszczególnych elementów dzieła': Decorum, którego przestrzegano głównie w okresach
klasycznych, kazało dopasowywać do tematu odpowiedni gatunek literacki i styl dzieła; np. za gatunki
odpowiednie dla bohaterskiego tematu uważano tragedię lub epos, napisane stylem wysokim.
l.przestarz. 'stosowność, przyzwoitość zachowania tudzież należyty wygląd': Prosiła go, by tego nie
robił przez wzgląd na decorum.
DECYBEL 'jednostka natężenia dźwięku równa jednej dziesiątej bela, symbol dB': Gdy w filharmonii
słuchamy głośno grającej orkiestry, natężenie dźwięku osiąga lOOdB.
złożenie cząstki: decy- i nazwy jednostki natężenia dźwięku: bel -od nazwiska Aleksandra G. Bella
(1847-1922), amerykańskiego fizyka, wynalazcy m.in. telefonu
133
DECYDENT
DEFEKTOSKOPIA
DECYDENT 'osoba mogąca coś postanawiać w ważnych sprawach politycznych lub społecznych; ktoś,
kto ma rzeczywistą władzę (wyraz często używany z odcieniem niechęci)': Nie należy się dziwić, że
decydenci nie kochali tego kabaretu. Decydenci się zmieniali, bieda pozostawała.
fr. decimal
DEDYKACJA l. 'tekst autora jakiegoś dzieła artystycznego lub naukowego, informujący, komu jest ono
poświęcone': Na odwrocie karty tytułowej słownika widniała prosta dedykacja: Żonie. 2. 'tekst, który
na jakimś dziele, np. książce, okładce płyty kompaktowej, wypisuje (zwykle odręcznie) autor albo
osoba, która darowuje je komuś': Czy mogę prosić pana o dedykację?
DEDYKOWAĆ l. 'o autorze: poświęcać komuś swoje dzieło': Zbigniew Herbert zadedykował wiersz
"Potęga smaku" profesor Izydorze Dąbskiej. 2. 'o ofiarodawcy lub autorze podpisującym pamiątkowe
egzemplarze jakiejś książki, płyty itd.: dawać lub darowywać je komuś ze specjalnym, tylko dla niego,
tekstem': Jarosław Marek Rymkiewicz podpisywał swe książki na spotkaniu z autorami; po krótkiej
rozmowie zadedykował mi swego "Żmuta": "Radkowi, z którym łączę się w przekonaniach o polskim
romantyzmie".
DEDYKACYJNY 'będący dedykacją w l. lub 2. znaczeniu': Nota dedykacyjna. Tekst, wiersz dedykacyjny.
DE FACTO (czytaj :defakto) 'w rzeczywistości, tak naprawdę, w istocie, w praktyce, faktycznie'. Jest to
de facto odrzucenie całej dotychczasowej polityki Wspólnoty. Mimo braku ślubu de facto był jej
mężem.
lać. de facto
DEFEKACJA w fizjologii 'wydalanie kału': W encyklopedii opisano mięśnie i ośrodki nerwowe, które
biorą udział w procesie defekacji.
DEFEKTYWNY rzadziej: DEFEKTOWY l. 'o przedmiocie lub urządzeniu: mający defekt - wadę lub
usterkę': Defektywny towar. Defektywna prądnica. 2. 'o osobie: mająca defekt psychiczny lub
fizyczny': Defektyw-ne dzieci. Defektywni poborowi.
DEFEKTOSKOPIA 'technika wykrywania wad materiału, zwłaszcza wad wewnętrznych, np. pęcherzy,
wtrąceń, wewnętrznych pęknięć, za pomocą ultradźwięków, promieni gamma, promieni
rentgenowskich itd.' Defektoskopia znajduje powszechne zastosowanie przy
134
DEFENESTRACJA
DEFINITYWNY
DEFEKTOSKOP 'urządzenie, którym przeprowadza się badania struktury materiałów, prześwietlając je,
badając ultradźwiękami itd.': Za pomocą defektoskopu wykryto uszkodzenie jednej z części silnika
samolotu.
złożenie cząstki: defekt- od łac. defecus 'brak' i -skopia od gr. skopeó 'oglądam'
DEFENESTRACJA 'wyrzucenie kogoś przez okno' Q De-fenestracja praska 'wyrzucenie w 1618 r. przez
rozsierdzonych postów czeskich dwóch namiestników cesarza Austrii z okna zamku na Hradczanach':
Defenestracja praska rozpoczęła ogólnonarodowe powstanie Czechów przeciw Habsburgom.
DEFENESTROWAĆ 'wyrzucić kogoś przez okno': W 1419 r. husyci defenestrowali 7 rajców katolickich z
okien praskiego ratusza.
złożenie cząstki de- 'z, od' i łac. fenestra 'okno'; słowo występujące w wielu językach europejskich
DEFENSYWA l. 'na wojnie lub w sporcie: obrona': Wojska niemieckie zdołały zatrzymać natarcie armii
gen. Kutrzeby i gen. Bortnowskiego i zmusiły oddziały polskie do przejścia do defensywy. 2. 'broniący
się przed atakami żołnierze lub zawodnicy': Przez całą pierwszą połowę meczu defensywa naszego
zespołu odpierała skutecznie ataki Hiszpanów.
DEFENSOR 'w niektórych zespołowych grach sportowych (np. w piłce nożnej) - obrońca': Nie mogli
sobie poradzić z defensorami drużyny gości.
DEFENSOR FIDEI 'obrońca wiary - zaszczytny tytuł nadany przez papieża królowi Anglii Henrykowi VIII
za traktat teologiczny, w którym występował on przeciwko nauce Lutra': Królowie angielscy do dziś
używają tytułu defensor/idei, choć Kościół angielski jeszcze w czasach Henryka VIII zerwał z
papiestwem.
lać. er. defensiya od łac. defendo 'bronię', łac. defensor, defensor fedei
DEFETYSTA książk. 'osoba, która nie wierzy w powodzenie i szerzy takie przekonanie w swym
otoczeniu':
Dla morale oddziału szczególnie groźni byli defetyści, rozsiewający zwątpienie i plotki o sile wroga.
fr. defaitisme
DEFICYT l. 'brak, niedostatek czegoś, za mało czegoś, żeby pokryć zapotrzebowanie': Dochodzi też
obawa przed deficytem żelaza w organizmie. Deficyt rąk do pracy. Deficyt pracy. 2. w ekonomii:
'przewaga wydatków nad dochodami': Deficyt handlowy. Deficyt budżetowy.
DEFICYTOWY l. 'taki, do którego trzeba dokładać pieniądze, przynoszący straty finansowe': Głęboko
deficytowe czasopismo. Przedsiębiorstwo deficytowe. 2. 'taki, którego jest za mało w stosunku do
potrzeb, do zapotrzebowania': W PRL-u nawet papier toaletowy był towarem deficytowym, nigdy nie
było go w ciągłej sprzedaży. Surowce deficytowe.
DEFINICJA 'krótkie wyjaśnienie znaczenia jakiegoś słowa lub objaśnienia i podstawowe informacje na
temat jakiegoś pojęcia': Zazwyczaj definicje w słownikach i encyklopediach dość wyraźnie się różnią,
celem definicji słownikowych jest bowiem wyjaśnienie znaczenia słowa i sposobu jego użycia w
języku, celem zaś definicji encyklopedycznych podanie podstawowych informacji na temat rzeczy lub
pojęcia, które słowo to nazywa.
Gdybyśmy chcieli definiować obszar pańskich zainteresowań, bylibyśmy w kłopocie. Nie można
nawet próbować definiować tego uczucia ulgi, którego doznałam, gdy statek wpływał wreszcie do
portu.
UWAGA: w tym znaczeniu lepiej używać słów: określać, nazywać, objaśniać, wyjaśniać, np. "Starają
się definiować cechy charakterystyczne makroekonomicznego populizmu" (lepiej: Starają się określać
cechy...). "Zwołali szczyt NATO dla zdefiniowania nowych celów organizacji" (lepiej: ...dla określenia
albo wyznaczenia nowych celów organizacji).
lać. definire 'określać, wyznaczać'; w znaczeniu 2. zapożyczone z ang. define 'określać, precyzować'
135
I DEFLACJA
DEGLOMERACJA
I DEFLACJA w ekonomii 'zmniejszenie się ilości pieniądza na rynku, czego efektem jest spadek cen':
Umiarkowana deflacja, podobnie jak jej przeciwieństwo - inflacja, ma w gospodarce złe i dobre
strony. Zazwyczaj deflacja jest powiązana ze spadkiem produkcji i zatrudnienia, ale jej efektem jest
też obniżenie się cen i spadek zadłużenia zagranicznego liczonego w innych walutach.
ang. deflation
II DEFLACJA w geologii 'wywiewanie z jakiegoś obszaru cząsteczek drobin skalnych i piasku': Efektem
defla-cjijest obniżenie poziomu obszaru, na którym występuje ten proces.
II DEFLACYJNY w geologii 'związany z deflacja, będący efektem wywiewania cząstek skał i piachu':
Procesy deflacyjne. Deflacyjne obniżenie terenu.
DEFOLIACJA w rolnictwie 'usuwanie liści z roślin przez opryskiwanie ich specjalnymi preparatami':
Defoliacja ma na celu ułatwienie zbioru niektórych roślin, np. roślin strączkowych, za pomocą
maszyn.
DEFORMACJA 'zniekształcenie jakiegoś przedmiotu fizycznego lub istotna zmiana jakiegoś pojęcia,
idei, wizji świata, zwłaszcza zmiana oceniana negatywnie': Choroba spowodowała u niego deformację
palców rąk i nóg. Ingerencje cenzury doprowadziły do deformacji przedstawionego w utworze świata,
z którego usunięto istotne dla zrozumienia bohaterów społeczne i polityczne motywy i aspekty ich
działań.
DEFORMOWAĆ 'zniekształcać jakiś przedmiot fizyczny lub przedstawiać jakieś pojęcie, ideę itd. w
bardzo zmienionej - zwłaszcza zmienionej w niewłaściwy sposób - formie': Stopy deformują się
wskutek noszenia niewłaściwego obuwia. W podręcznikach szkolnych wydawanych przed 1989 r.
często przedstawiano młodzieży zdeformowaną wizję historii - szeroko omawiane były w nich
działania marginalnych i cieszących się znikomym poparciem społecznym grup komunistów, zaś
pomijano np. problem rozwoju przemysłowego na ziemiach polskich w II połowie XIX w.
DEFRAUDOWAĆ 'dokonywać defraudacji, kraść powierzone pieniądze albo majątek': Przez kilka
miesięcy defraudowali majątek spółki.
DEGENERACJA l. 'zwyrodnienie kogoś albo czegoś, czyjś upadek moralny albo fizyczny, wyradzanie się
czegoś': Plakaty szkalujące polityków są objawem niepokojącej degeneracji polskiego życia
publicznego. 2. w biologii 'nieodwracalne zmiany na gorsze w organizmie, które powodują
wyradzanie się większości albo wszystkich przedstawicieli jakiegoś gatunku i doprowadzają do ich
wyginięcia': Degeneracja szczepu Indian nad dopływem Orinoco. Degeneracja pewnej odmiany
śliwek.
DEGENERAT 'człowiek, który uległ degeneracji moralnej, rzadziej człowiek zdegenerowany fizycznie;
zwyro-dnialec': Robiono ze mnie degenerata, alkoholika, zbo-
DEGENEROWAĆ SIĘ 'ulegać degeneracji (w znaczeniu l. i 2.)': Lasy w Wałbrzyskiem degenerują się już
od dziesięcioleci. Zdegenerowany pijak stanowił jej jedyne towarzystwo.
136
DEGRADACJA
DEIFIKACJA
DEGRADOWAĆ SIĘ 'ulegać degradacji w znaczeniu 3., pogarszać się, wyrodnieć': Otoczenie człowieka
degraduje się w zastraszającym tempie.
DEGRENGOLADA l. 'moralne staczanie się, upadek moralny': Stała degrengolada tego zespołu
powoduje, że nie można mu już w tej chwili ufać. 2. 'znaczne obniżenie poziomu artystycznego
dzieła': Postępująca degrengolada sztuki filmowej, wulgarny erotyzm i wątpliwe treści intelektualne
każą się poważnie zastanowić nad przyszłością kina.
DEGRESJA książk. 'stopniowe zmniejszanie (się) czegoś, zwłaszcza obniżanie poziomu czegoś':
Degresja temperatury. Degresja artystyczna. Degresja gospodarcza 'relatywne obniżenie się kosztów
przy wzrastającej produkcji' () Degresja podatkowa'obniżanie wielkości płaconych podatków wraz ze
spadkiem wielkości dochodów'
DEGRESYWNY książk. 'stopniowo zmniejszający się, zwłaszcza obniżający się': Degresywne tendencje
w gospodarce. Degresywna skala podatkowa.
DEGUSTACJA 'kosztowanie różnych napojów i potraw po to, by ocenić ich smak': Przy stoisku z
winami hostessy zapraszały do degustacji włoskiego chianti.
DEGUSTATOR 'osoba zajmująca się zawodowo degustacją': Przed spróbowaniem kawy kolejnego
gatunku degustator wypił łyk wody, by usunąć z ust poprzedni smak.
DEGUSTOWAĆ 'kosztować czegoś po to, by ocenić smak tego': W hipermarkecie przy kolejnych
stoiskach można było degustować różne gatunki sera i wędliny.
DE GUSTIBUS NON ES.T DISPUTANDUM często w skróconej formie: DE GUSTIBUS 'o gustach się nie
dyskutuje - zdanie wypowiadane zwłaszcza wówczas, gdy stwierdzamy, że różne osoby mają różne
upodobania (artystyczne, kulinarne itd.) i chcemy zaaprobować to jako stan naturalny': Chciała
tłumaczyć koleżance, że człowiek wykształcony nie powinien preferować tego typu rozrywek, ale
Jarek uciął rozmowę stwierdzeniem:
DEHEROIZACJA książk. 'utrata przez kogoś lub coś cech bohaterskich lub pozbawienie jakiejś osoby
albo rzeczy takich cech': Rewelacje historyka, dotyczące rzeczywistego przebiegu bitwy, przyczyniły
się do deheroizacji biorących w niej udział żołnierzy, dotąd otoczonych glorią bohaterstwa i
nieustraszoności.
DEHEROIZOWAĆ książk .'pozbawiać kogoś lub coś cech bohaterskich': Deheroizować uczestników
kampanii wojennej, deheroizować powstańców. Deheroizować czyjeś postawy.
złożenie cząstki: de- i słowa: heroizacja
DEHUMANIZACJA książk. 'zanik wartości ludzkich -przyjaźni, solidarności, szacunku dla osoby ludzkiej
itd., a wprowadzanie na ich miejsce obojętności, przedmiotowego i technicznego traktowania
człowieka': Pisarz uważał, że dehumanizacja dotknęła wszystkich dziedzin kultury i życia ludzkiego, że
staliśmy się trybami w olbrzymiej maszynie i sami tak zaczynamy się traktować.
DEHUMANIZOWAĆ książk. 'pozbawiać coś wartości ludzkich': Akcja filmu rozgrywa się w
zdehumanizowa-nym świecie przyszłości, w którym ludzie zatracili uczucia, a wraz z nimi zdolności
twórcze, i stali się podobni do maszyn.
DEIFIKACJA książk. 'przypisywanie cech boskich ludziom, zwierzętom lub przedmiotom i oddawanie
im czci jako bogom': Deifikacja słońca. Deifikacja Nilu. Deifikacja zwierząt w dawnych religiach.
137
DEIKTYCZNY
DEKALOG
DEIFIKOWAĆ ksiąźk. 'przypisywać osobom, zwierzętom lub przedmiotom cechy boskie i oddawać im
boską cześć': W bardzo wielu religiach powszechna była i jest deifikacja władcy, nawet starożytni
Rzymianie czcili swych cezarów jako bogów.
DEI GRATIA 'z bożej łaski - formuła używana dawniej przy tytułach władców świeckich i dostojników
kościelnych': Używana przez królów i cesarzy formuła:
Dei gratia - podkreślała, że ich władza pochodzi z boskiego nadania, są oni świętymi, bożymi
pomazańcami.
DE IURE (czytaj: de jurę) oficj. 'według prawa, zwykle: z mocy prawa albo zgodnie z prawem':
Mecenas poinformował, że umowa jest de iure ważna i wchodzi w życie od l stycznia. Często to, co
jest obowiązujące według prawa - de iure, przeciwstawia się temu, co faktycznie istnieje - de facto.
tac. de iure
DEIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, że Bóg wprawdzie stworzył świat, ale nie ingeruje bezpośrednio
w jego funkcjonowanie': Deizm jest doktryną powstałą w czasach oświecenia.
DEISTA 'osoba będąca zwolennikiem deizmu': Deiści odrzucają wiarę w cuda i nie widzą potrzeby
istnienia kościoła, pośredniczącego między ludźmi a Bogiem.
Dejanira - powodowana chęcią zatrzymania męża przy sobie - podarowała mu magiczną szatę. Szata
przesycona była krwią centaura i miała - według słów potwora - zapewnić Dejanirze wieczną miłość
męża. Wbrew jego zapewnieniom i dobrej wierze Dejaniry okazała się szatą zatrutą, która przylgnęła
ściśle do ciała Heraklesa i przyprawiła go o śmierć w strasznych męczarniach. O Szata Dejaniry
'straszne cierpienia, od których nie można się uwolnić, zwłaszcza cierpienia zadane z miłości'
DEJA VU (czytaj: deżawi) 'złudzenie pamięciowe polegające na przekonaniu, że to, co widzimy lub
przeżywamy obecnie, już kiedyś było przez nas widziane lub przeżywane': Deja vu może być
wynikiem zmęczenia lub zaburzeń psychicznych, często występuje też u
DEKADA 'okres 10 dni, 10 tygodni lub 10 lat': Na urlop wyjechał w pierwszej dekadzie sierpnia. W
swej książce autor przedstawił tendencje kulturowe w ostatniej dekadzie XX wieku.
DEKADENCJA 'chylenie się czegoś ku upadkowi, zwłaszcza rozkład tradycyjnych wartości, upadek
nauki i kultury': Pisarz przedstawił dekadencję starożytnej cywilizacji grecko-rzymskiej i wzrost potęgi
ludów germańskich.
fr. decadence
DEKADENTYZM 'kierunek w sztuce europejskiej w końcu XIX w., dla którego charakterystyczne były:
este-tyzm, indywidualizm oraz przekonanie, że wraz z kończącym się stuleciem nastąpi rozpad
wartości kultury europejskiej': Podłożem społecznym dekadentyzmu były zjawiska szybkiej
industrializacji i urbanizacji w II połowie XIX w., prowadzące do głębokich przemian, zachwiania
tradycyjnych stosunków międzyludzkich i poczucia wyobcowania wielu jednostek i grup.
fr. decadentisme
138
DEKANAT
DEKLASACJA
drugiej - pozostałe siedem przykazań, zawierających normy moralne, których należy przestrzegać w
stosunkach międzyludzkich. 2. przen. 'zbiór ważnych dla kogoś zasad lub zbiór zasad podstawowych
w jakiejś dziedzinie': Znakomity tłumacz zaprezentował dziennikarzom opracowany na własny użytek
dekalog, którego należy przestrzegać przy przekładzie obcej literatury.
DEKANAT l. 'w Kościele rzymskokatolickim: kilka lub kilkanaście parafii połączonych w jednostkę
administracyjną': Władzę w dekanacie sprawuje dziekan. 2. 'urząd osoby sprawującej władzę w takiej
jednostce administracyjnej': Od wiosny następnego roku miał objąć dekanat.
DEKANTOWAĆ w chemii 'oddzielać płyn od osadu stosując metodę dekantacji': Dekantować wina,
soki.
DEKAPITALIZOWAĆ SIĘ w ekonomii 'o trwałym majątku przedsiębiorstwa: tracić wartość w wyniku
starzenia się, zużycia itd., którego nie pokrywają bieżące remonty i inwestycje': Niedoinwestowany
zakład dekapitalizuje się, brak pieniędzy na remonty maszyn i budynków.
DEKARSTWO 'krycie i naprawa dachów': Otworzyli małą firmę budowlaną, w lecie zajmowali się
dekar-stwem, w zimie zaś remontami wewnątrz budynków.
DEKARZ 'rzemieślnik trudniący się kryciem i naprawami dachów': Dekarze ostrożnie układali drogie,
ceramiczne dachówki.
niem. Decker
DEKATYZACJA l. 'w przemyśle włókienniczym: poddawanie tkaniny działaniu gorącej wody, pary, a
następnie zimnej wody': Dekatyzacja zapobiega późniejszemu kurczeniu się tkanin. 2. 'w
gospodarstwie domowym:
zwilżanie tkaniny, a następnie prasowanie jej gorącym żelazkiem': Dekatyzacja powoduje zbiegnięcie
się tkaniny.
DEKATYZER 'osoba zajmująca się zawodowo dekatyzacją tkanin': Pracował jako dekatyzer, zajmował
się też farbowaniem tkanin.
poddawać tkaniny działaniu gorącej wody, pary, a następnie zimnej wody' 2. 'w gospodarstwie
domowym: prasować zwilżoną tkaninę gorącym żelazkiem': Przed uszyciem zasłon materiał należy
dekatyzować.
fr. decatir
DEKLARACJA l. 'publiczne powiedzenie, że się chce postąpić, robić tak, a nie inaczej; oświadczenie,
wypowiedzenie się w jakiejś sprawie z zajęciem jasnego stanowiska': Prezydent złożył deklarację
pomocy narodom Zakaukazia. Deklaracje religijności i związków z Kościołem nie pokrywają się z
czynnym życiem religijnym. Pokojowe deklaracje Damaszku. 2. 'formalne oświadczenie, często na
piśmie, które ma moc prawną':
Deklaracja niepodległości. Deklaracja podatkowa. 3. 'karta papieru, formularz służący do składania
jakichś zobowiązań, oświadczeń itp.': Deklaracja celna. Podpisać deklarację członkowską.
DEKLARATYWIZM 'składanie publicznych deklaracji, których wcale nie ma się zamiaru później
wypełniać':
DEKLARATYWNY 'taki, który został obiecany w deklaracji, ale nie został spełniony': Wkrótce okazało
się, że pomoc dla tego biednego państewka miała tylko deklaratywny charakter: nie nadeszły ani leki,
ani pieniądze.
DEKLASACJA 'utrata przez jednostkę lub grupę ich dotychczasowej pozycji społecznej': Deklasacja
może być m.in. wynikiem zubożenia jakiejś grupy społecznej, osłabieniem prestiżu pewnego zawodu,
generalnej zmiany warunków społeczno-ekonomicznych spowodowanej np. rewolucją.
DEKLASOWAĆ l. 'powodować obniżenie pozycji społecznej jakiejś jednostki lub grupy': Zarzucano
mini-
139
DEKLINACJA
DEKOMUNIZACJA
strowi, że niskie zarobki deklasują nauczycieli. Praca po-mywacza w chicagowskim barze deklasowała
go w oczach kolegów. 2. 'w sporcie: bardzo wyraźnie pokonywać rywala, zdobywając znacznie lepszy
od niego wynik': Francuski kolarz zdeklasował rywali, uzyskując czas lepszy aż o dwadzieścia minut.
DEKLINACJA l. w językoznawstwie 'odmiana przez przypadki; także: określony wzorzec odmiany przez
przypadki': W języku polskim deklinacja jest bardzo rozbudowana, mamy siedem przypadków w
liczbie pojedynczej i siedem w mnogiej. Nazwisko: Linde - odmieniamy według deklinacji
przymiotnikowej: Linde, Lindego, Lindemu, jak: ładny, ładnego, ładnemu. 2. w astronomii 'odległość
kątowa punktu na sferze niebieskiej od równika niebieskiego': Deklinację liczymy od O do 90 , dla ciał
położonych na północnej półkuli nieba przybiera ona wartości dodatnie, dla położonych na półkuli
południowej - ujemne. () Deklinacja magnetyczna w fizyce i geografii 'kąt między południkiem
geograficznym a południkiem magnetycznym'
DEKOLONIZOWAĆ SIĘ 'o koloniach: uzyskiwać niepodległość': W dekolonizującej się Afryce istniało
wiele konfliktów narodowościowych i etnicznych.
DEKOMPLETOWAĆ 'powodować brak części jakiegoś kompletu': Mieliśmy w domu tylko stary,
zdekompletowany serwis.
fr. decompleter
DEKOMPOZYCJA ksiąźk. 'rozkład, rozpad jakiej ś całości': Walkom tym sprzyja dekompozycja sceny
politycznej. Nastąpiła dekompozycja tradycyjnego systemu wartości moralnych.
fr. decomposition
140
DEKONCENTRACJA
DEKRET
DEKONSPIRACJA 'ujawnienie czegoś tajnego, zwłaszcza jakiejś tajnej organizacji lub jej planów': W
obawie przed dekonspiracją zmienili dotychczasowy lokal i przenieśli z niego wszystkie dokumenty.
DEKONSPIROWAĆ 'ujawniać coś, co było tajne, zwłaszcza tajną organizację i jej plany': Dzięki
wysiłkom agentów udało się zdekonspirować siatkę szpiegowską.
DEKRET l. 'akt prawny, wydawany przez władzę wykonawczą, np. przez rząd, prezydenta, mający taką
samą moc prawną, jak ustawa parlamentarna': Dekrety mogą być wydawane tylko w bardzo
szczególnych sytuacjach, np. zagrożenia państwa, wojny. Powszechnie kwestionowano moc prawną
"Dekretu o stanie wojennym". Został on wydany przez Radę Państwa w nocy 13.12.1981 r. - a więc w
czasie, gdy trwała sesja sejmu, na co nie zezwalała konstytucja. 2. 'w dawnym prawie polskim: wyrok
sądu lub trybunału; także: akt prawny wydany przez króla, zwykle dotyczący ceł, handlu itd.' 3. 'w
starożytnym Rzymie: postanowienie najwyższego sędziego: senatu, konsula lub imperatora'
DEKRETARZ 'w dawnej Polsce: księga sądowa, w której zebrane były wyroki (dekrety) wraz z
dowodami'
141
DELBETA
DELICJE
DELBETA 'szczepionka zwiększająca ogólną odporność organizmu': Pierwszego dnia w wojsku każdy
dostał del-betę.
DELEGAT 'członek delegacji lub osoba wybrana przez jakąś zbiorowość jako reprezentant,
upoważniony do załatwienia określonej sprawy': Delegaci związkowi. Wybrać delegata zakładu.
DELEGALIZACJA 'uznanie jakiejś organizacji, instytucji, jakiegoś pisma itd. za nielegalne i odebranie im
prawa normalnego działania': Swe rządy rozpoczął od delegalizacji partii i pism opozycyjnych oraz
represji wobec przeciwników politycznych.
DELEKTOWAĆ SIĘ 'rozkoszować się czymś - w sferze zmysłowej lub intelektualnej': Delektował się
smakiem szampana, otrzymanego od przyjaciela z Francji. Delektowała się pięknem i tajemniczością
Leśmianowskich ballad.
DELFICKI 'związany z Delfami, starożytnym miastem greckim': Delfickie świątynie, delficki teatr w
skale. Wyrocznia delficka 'najsłynniejsza ze starogreckich wyroczni, mieszcząca się w świątyni
Apollina w Delfach, w której na zadawane pytania odpowiadała kapłanka Pytia': Wyrocznia delficka
doradziła Oresteso-wi, by sprowadził z Krymu posąg Artemidy. (Parando-wski)
Delfy, gr. Delphoi - miasto na stokach Parnasu w środkowej Grecji, obecnie znane z wykopalisk
I DELFINY 'rodzina bardzo inteligentnych i zwinnych ssaków morskich i słodkowodnych, w
odróżnieniu od większości wielorybów mających zęby': Delfiny żyją w gromadach; porozumiewają się
za pomocą specjalnego systemu ultradźwięków.
DELFINARIUM 'basen zoologiczny, w którym można oglądać delfiny i podziwiać ich tresurę i pokazy
zwinności': Największe wrażenie zrobiła na dzieciach wycieczka do delfinarium i skoki delfinów przez
obręcze.
II DELFIN l. 'styl pływacki polegający na jednoczesnym wyrzuceniu obu rąk i jednoczesnym ruchu
złączonych nóg i tułowia, przypominającym ruch płynącego delfina': Pobił rekord na 100 m delfinem.
2. 'skok do wody, przy którym w momencie odbicia skoczek stoi tyłem do basenu, a następnie w locie
obraca się'
III DELFIN l. 'od połowy XII do połowy XIV w. - tytuł władcy Delfinatu, prowincji francuskiej; także:
władca Delfinatu' 2. 'od połowy XIV w. do 1830 r. - tytuł francuskiego następcy tronu, zwyczajowo
będącego władcą Delfinatu'
AD USUM DELPHINI (czytaj: at uzum delfini) l. 'do użytku delfina - napis na serii specjalnie
spreparowanych dla syna króla Ludwika XIV dzieł klasyków rzymskich i greckich, z których wycięto
wszelkie niestosowne dla młodego człowieka fragmenty' 2. przen. 'wyrażenie oznaczające
ocenzurowane, przykrojone do potrzeb dydaktycznych wydanie książki, kopię filmu itd.'
DELIBERACJE książk. 'roztrząsanie, dogłębne rozważanie jakiejś kwestii, zastanawianie się nad czymś':
Liczne są od stu lat deliberacje nad tym, jaki to z intelektualistów pożytek. iron. Deliberacje nad
rozlanym mlekiem.
DELIBEROWAĆ książk. 'zastanawiać się nad czymś, roztrząsać jakąś kwestię': Długo deliberowali nad
podziałem skąpego funduszu.
142
DELIKATES
DEMAGOGIA
DELIKATES l. 'luksusowy artykuł spożywczy; także:
smakołyk, delicja': Na stół podano takie delikatesy, że ślinka ciekła na sam widok.
DELIKATESY 'sklep spożywczy, zwłaszcza sklep z artykułami luksusowymi': Przed świętami wybrali się
do delikatesów na zakupy.
DELIKATESOWY 'o artykułach spożywczych: luksusowy; także: taki, w którym sprzedaje się luksusowe
artykuły spożywcze': Artykuły delikatesowe. Stoisko delikatesowe w supermarkecie.
ang. delicatessen
DELIKT w prawie 'złamanie zasad prawnych: przestępstwo lub wykroczenie': Termin delikt]est też
stosowany w prawie międzynarodowym, zwłaszcza w odniesieniu do najcięższych zbrodni, np.
ludobójstwa.
lać. delictum
DELIKWENT l. 'z dystansem lub żartobliwie o osobie zależnej od nas lub znajdującej się w
nieprzyjemnej dla siebie sytuacji': Kierownik mrugnął do nas i szepnął:
poczekajcie chwilę, mam jeszcze dwóch delikwentów do załatwienia. Celnicy sprawdzali numery i
pochodzenie samochodu, obserwując bacznie coraz większe zdenerwowanie delikwentów,
oczekujących na wynik ich badania. 2. 'dawniej: przestępca oczekujący na wykonanie kary, zwłaszcza
kary śmierci': Delikwenta wieziono na rynek, gdzie z dala widoczny był stojący na pomoście kat.
lać. delinquens, początkowo w języku polskim delinkwentw 1. znaczeniu (pierwsze utworzono jako
nieco makabryczny żart)
DELIMITACJA 'wyznaczenie jakiejś granicy lub granic, najczęściej - granicy między państwami':
Delimitacja jest przeprowadzana często przez sąd lub trybunał międzynarodowy, obejmuje opis
granicy i naniesienie jej na mapę, bez wykonywania prac w terenie.
DELIRYCZNY albo DELIRYJNY 'związany z zaburzeniami świadomości, świadczący o nich': Stan deliryj-
ny. Deliryczny wzrok.
DELIRIUM TREMENS 'stan zaburzenia świadomości występujący u osób uzależnionych, np. u
alkoholików':
Delirium tremens może być u alkoholika wywołane nadużyciem alkoholu lub - przeciwnie -
abstynencją. Do charakterystycznych dla delirium tremens objawów należą omamy i długotrwałe
drżenie mięśni.
II DELTA l. 'równinny obszar u ujścia rzeki, zazwyczaj mający kształt trójkąta lub wachlarza,
utworzonego przez ramiona rozwidlającej się rzeki': DeltaNilu. Delta Gangesu. W deltach zazwyczaj
występują bardzo urodzajne gleby, powstałe z osadów niesionych przez rzekę. 2. 'trójkątny układ
skrzydeł samolotu; także: samolot o takim układzie skrzydeł'
DELTOID 'czworokąt o dwóch parach sąsiadujących boków równej długości, którego przekątne
tworzą kąt prosty': Dwa trójkąty równoramienne połączone podstawami tworzą deltoid.
ang. Delta (początkowo tylko o delcie Nilu), od nazwy czwartej litery greckiego alfabetu
DELUWIUM w geologii 'gromadzący się u podnóża wzniesień osad cząstek mineralnych, głównie
produktów wietrzenia skał, glin i lessów, wypłukiwanych przez opady'
DELUWIALNY w geologii 'taki, którego głównym składnikiem jest deluwium': Gleby deluwialne. Osady
deluwialne.
DEMAGOG 'ktoś, kto stosuje demagogię (działacz, polityk itp.) jako środek oddziaływania na innych':
Dla demagogów jest to piękne pole do popisu. Obietnice szybkiej likwidacji bezrobocia może składać
tylko demagog.
DEMAKIJAŻ
DEMI-MONDE
fr. demaquillage
DEMARCHE (czytaj: demarsz) w dyplomacji 'wystąpienie jednego państwa wobec drugiego, zazwyczaj
ustne, zawierające jakieś uwagi, propozycje, protest itd.': Na zorganizowanym po konferencji
spotkaniu ambasadorów nasz wysłannik wystąpił z dćmarche zawierającym całościową propozycję
rozwiązania problemów ochrony środowiska w dorzeczu Odry.
DEMARKACJA 'wytyczenie w terenie granicy, zazwyczaj będące efektem zawartych umów i dokonanej
na mapach delimitacji': Gdy zakończyły się rokowania pokojowe i komisja delimitacyjna przedstawiła
swe protokoły, rozpoczęto demarkację.
fr. demarcation
DEMASKOWAĆ 'ujawniać czyjeś kłamstwa, fałsz, niegodziwe postępowanie i zamiary lub ujemne
cechy charakteru; także: odkrywać i ujawniać zjawiska szkodliwe, niebezpieczne dla kogoś': Od wielu
lat demaskowali rzekomych hrabiów naciągających starsze panie w znanych kurortach. Trzeba
demaskować wszystkie próby przedstawiania naszego stronnictwa jako partii an-tychłopskiej.
Demaskować dwulicowość wspólnika.
DEMASKOWAĆ SIĘ 'zdradzać swoje prawdziwe zamiary, cechy charakteru, ujawniać swoje ukryte złe
skłonności, często wbrew własnej woli': Swoimi nieumiejętnymi kłamstewkami ciągle demaskowała
się przed mężem. Zdemaskował się wówczas ze swoją skłonnością do alkoholu.
DEMASKATOR 'osoba demaskująca kogoś lub coś, ujawniająca zło': Taki demaskator rzadko uzyskuje
u-znanie środowiska, poznał zbyt wiele faktów. Demaskator podwójnej moralności.
DEMASKATORSKI 'taki, który ujawnia skrywane przez kogoś złe cechy charakteru, czyjeś kłamstwa,
nie-godziwości itd.': Demaskatorskie artykuły. Demaskatorska pasja dziennikarza.
DEMASKATORSTWO 'ujawnianie skrywanych przez kogoś złych cech, czyichś kłamstw itd.':
Dziennikarz przypłacił swoje demaskatorstwo ciężkim pobiciem.
jego statku, w ciągu godziny uległy dematerializacji. 2. przen. 'zniknięcie czegoś - wyraz używany
zwykle w formie żartu': Zapytał kolegę, czy może mu wytłumaczyć, jak doszło do dematerializacji jego
śniadania.
tac. dementia
DEMENTI 'oficjalne zaprzeczenie jakiejś wiadomości lub jej sprostowanie, najczęściej składane przez
rzecznika rządu lub przedstawiciela innego naczelnego organu państwa': Rzecznik prezydenta złożył
dementi w związku z informacją agencji prasowych o chorobie głowy państwa. Opublikowano
dementi rządu włoskiego, dotyczące udziału wojsk tego państwa w opisywanym incydencie.
DEMENTOWAĆ 'składać dementi; także szerzej: zaprzeczać czemuś': Przewodniczący związku nigdy
nie dementował tych wypowiedzi. Prezes NBP zdementowała pogłoski o dewaluacji złotówki.
DEMILITARYZACJA 'usunięcie wojsk i broni ciężkiej z jakiegoś terytorium lub znaczne ograniczenie ich
liczby, często również zakaz wytwarzania określonych rodzajów broni (np. budowy pancerników),
nałożony na jakieś państwo, i zakaz budowy pewnych obiektów wojskowych (np. lotnisk
wojskowych)': Zawarte po II wojnie światowej porozumienia przewidywały demilitary-zację Niemiec i
Japonii.
złożenie cząstki: de- i słowa: militaryzacja, pojęcie funkcjonujące w wielu językach europejskich, w
polskim od XX wieku
144
DEMINERALIZACJA
DEMODULACJA
wadzących niezbyt uczciwe interesy itd.': Była to para typowa dla warszawskiego demi-monde: on,
szastający pieniędzmi, które nie wiadomo na czym zarabiał, z wielkim złotym sygnetem na palcu, i
ona, wykrzykująca przy nazwisku każdego bardziej znanego aktora: ach! Czarek, Boguś - naprawdę?
lać. deminutivum
DEMI-SAISON (czytaj: dmisezą) przestarz. 'wiosenny i jesienny sezon w handlu odzieżą; także: odzież
noszona w tych sezonach': Rozpoczyna się demi-sezon, sklepy wypełnione są wiosennymi kurtkami i
lekkimi płaszczami.
DEMI-SEC (czytaj: dmisek) 'półwytrawny - określenie smaku wina': Szukali jakiegoś słodkiego lub
półsłod-kiego wina, ale na wszystkich butelkach widniała informacja: demi-sec.
fr. demi-sec
także: uj awnienie j akiegoś kłamstwa, zmyślenia, j akiej ś fikcji; odkłamanie': Czas już na
demistyfikację problemu nomenklatury. Demistyfikacja sądów o zagrożeniu nuklearnym.
DEMITOLOGIZACJA 'pozbawienie czegoś cech mitu, zazwyczaj: przedstawienie informacji, które burzą
fantastyczne, wyolbrzymione wyobrażenia na temat tego':
Pisząc o bitwach, w których Polacy mordują się nawzajem, o Ordonie, który żyje na emigracji, Norwid
próbował dokonać demitologizacji narodowej historii, kierując się przekonaniem, że tylko prawda i
świadomość rzeczywistej sytuacji może służyć przyszłości.
DEMIURG l. 'w filozofii Platona: Bóg - budowniczy świata': "Demiurg", czyli boski budowniczy świata,
zbudował go powodowany dobrocią; doskonałość świata była mu celem i przeto uczynił go możliwie
najlepszym. Dlatego budując go wziął za wzór idee. (Tatarkie-wicz) 2.' siła twórcza lub wybitny
twórca': Dla młodych artystów, swych uczniów, był demiurgiem rzeźby. 3. 'w starożytnych Atenach:
członek najuboższej klasy obywateli' 4. 'w niektórych greckich miastach-pań-stwach: wysoki urzędnik'
DEMOBILIZACJA l. 'w odniesieniu do państwa: redukcja liczebności armii, pozbycie się przez wojsko
części sprzętu, przestawienie produkcji na potrzeby gospodarki cywilnej; w odniesieniu do żołnierzy:
zwalnianie dużych grup żołnierzy do cywila': Demobilizacja państwa po zakończeniu wojny.
Demobilizacja kolejnych roczników żołnierzy, l.przen. 'utrata przez kogoś energii i chęci do działania':
DEMOBIL 'sprzęt po zdemobilizowanym wojsku; także: instytucja wojskowa, która nim zarządza,
odsprzedaje go firmom cywilnym itd.' Harcerze dostali koce i namioty z demobilu.
fr. demode
145
DEMOGRAFIA
DEMONOLOGIA
DEMODULATOR 'część odbiornika, np. radia lub telewizora, w którym następuje demodulacja'
DEMOGRAFIA 'nauka o stanie oraz o zmianach ilościowych i jakościowych w obrębie ludności jakiegoś
obszaru, posługująca się głównie metodami statystycznymi': Demografia bada na przykład liczbę
urodzeń i zgonów, liczbę ślubów, przesiedlanie się ludności ze wsi do miast lub odwrotnie, zmiany
miejsca zamieszkania w obrębie kraju, zdobywanie wykształcenia.
DEMOGRAFICZNY 'wchodzący w zakres demografii, dotyczący stanu, rozwoju, ruchu ludności': <)
Prognozy demograficzne 'przewidywania dotyczące stanu ludności'. () Niż (wyż) demograficzny 'okres
mniejszej (większej) niż przeciętna liczby urodzeń dzieci w jakimś kraju; także: dzieci urodzone w tym
okresie': Należę do wyżu demograficznego pierwszych lat powojennych.
DEMOKRACJA l. 'zasada polityczna, zgodnie z którą wszyscy obywatele są równi i mają realny wpływ
na rządy w państwie na różnych szczeblach: wybierając rządzących i wpływając na ich decyzje, a także
podejmując decyzje w formie bezpośredniej, np. w referendum': Akceptował zróżnicowanie
dochodów, ale jako zwolennik demokracji uważał, że drastyczne rozwarstwienie majątkowe
społeczeństwa i wykształcenie się superelity finansowej może spowodować, że w wyborach będą
mieli szansę tylko ci kandydaci, za którymi stoją wielkie pieniądze. 2. 'forma ustroju państwowego, w
którym dominującą rolę odgrywa ta zasada polityczna; także: państwo, w którym panuje taka forma
ustroju': Publicysta uważał, że niezależne media, mające szeroki dostęp do informacji i rzetelnie
informujące obywateli o sprawach kraju, są absolutnie niezbędne dla umocnienia demokracji w
Polsce. Demokracje zachodnie wypowiedziały się przeciw wojnie.O Demokracja bezpośrednia 'forma
demokracji charakteryzująca się tym, że o ważniejszych sprawach decydują wszyscy obywatele w
formie głosowania': Demokracja bezpośrednia była formą rządów w niektórych miastach starożytnej
Grecji, jedną z jej obecnych form jest referendum. () Demokracja pośrednia 'forma demokracji
charakteryzująca się tym, że decyzję w imieniu obywateli podejmują wybrani przez nich
przedstawiciele. O Demokracja szlachecka 'forma demokracji istniejąca w przedrozbiorowej Polsce,
charakteryzująca się tym, że udział w sprawowaniu władzy (prawo wyboru króla, liczne przywileje
itd.) miała tylko jedna - ale relatywnie bardzo duża - warstwa społeczna: szlachta. 3. 'zasada
obowiązująca w jakiejś grupie ludzi, zgodnie z którą wszyscy są równi, a decyzje podejmuje się
większością głosów': Na wieczornych zebraniach w klubie panowała demokracja i nie było dla nikogo,
nawet dla trenera, żadnych przywilejów. Ą.pot. 'w skrócie: partia, która ma w nazwie słowo
demokracja lub demokratyczny. Zwycięstwo lidera demokracji.
DEMOKRATA l. 'osoba, która jest zwolennikiem demokracji jako zasady politycznej lub zwolennikiem
demokracji w jakiejś grupie': Był demokratą i przeciwnikiem wszelkiego autokratyzmu, uważał, że
ludzie powinni mieć równe prawa i wspólnie decydować o swych sprawach. 2. 'członek partii, która
ma w nazwie słowo demokracja lub demokratyczny. Konserwatyści utworzyli koalicję z demokratami.
niem. demolieren
DEMON l. 'w wierzeniach ludowych, horrorach, fantastyce: istota nadprzyrodzona, najczęściej zły
duch, który może zawładnąć człowiekiem': Egzorcysta wypędzał z niego demony. 2. 'zła siła, która
ogarnia ludzkie umysły i dusze': Demon rasizmu, gniewu, nienawiści.
DEMONICZNY 'mający cechy demona lub taki jak u demona: groźny, niesamowity, szatański itd.':
Demoniczny wygląd. Demoniczny śmiech.
DEMONIZACJA 'nadawanie komuś lub czemuś niezwykle groźnych cech': Demonizacja szefa.
Demoniza-cja stosunkowo niewielkich kłopotów finansowych.
DEMONIZOWAĆ 'nadawać komuś lub czemuś niezwykle groźne cechy': Zawsze miał skłonność do
przesady i demonizował drobne trudności.
gr. daimon 'istota nadprzyrodzona (dobra lub zła)'
146
DEMONOPOLIZACJA
DEMOS
DEMONSTRACJA l. 'publiczne wystąpienie grupy osób, mające na celu wyrażenie swego stanowiska w
jakiejś sprawie; także: zorganizowana grupa osób biorących udział w takim wystąpieniu': Przed
sejmem odbyła się demonstracja górników, protestujących przeciw zamykaniu kopalń. Demonstracja
przeszła pod Ministerstwo Finansów. 2. 'pokazywanie czegoś tak, by zwrócić na to uwagę innych,
niekiedy będące metodą wywierania nacisku': Demonstracja niechęci, demonstracja lojalności.
Demonstracja siły. 3. 'metoda nauczania polegająca na pokazywaniu jakiegoś działania, zwłaszcza na
pokazywaniu prawidłowego sposobu wykonania pewnej czynności': Demonstracja prawidłowego
sposobu wykonania komendy wojskowej.
DEMO 'skrócona, pokazowa wersja jakiegoś programu komputerowego lub nagrania muzycznego,
rozpowszechniana w handlu, by zachęcić do kupienia pełnej wersji - rzeczownik; o takiej wersji:
skrócony, pokazowy - przymiotnik': Na targach komputerowych można było obejrzeć demo zupełnie
nowego arkusza kalkulacyjnego. Jest to wersja demo nowej gry komputerowej.
DEMONTAŻ l. 'rozkładanie jakiegoś urządzenia lub konstrukcji na części': Demontaż silnika. Demontaż
rusztowania. 2. przen. 'powodowanie rozkładu struktur państwa, jakiejś organizacji lub firmy, którego
efektem jest zaprzestanie ich funkcjonowania': Minister uważał, że tego typu anarchiczne
przedsięwzięcia mogłyby w krótkim czasie doprowadzić do demontażu struktur państwowych.
DEMORALIZOWAĆ SIĘ 'ulegać demoralizacji': W tych warunkach dziewczęta łatwo się demoralizują.
fr. demoralisation
DEMOS 'w starożytnej Grecji: lud; pojęcie przywoływane we współczesnych dyskusjach na temat
demokracji':
Demos przeciwstawiany był arystokracji, należeli do niego wolni obywatele, nie należeli natomiast
niewolnicy. Autorzy wielu rozważań o demokracji uznają, że we współczesnych społeczeństwach
klasa średnia odgrywa podobną rolę jak demos w starogreckich miastach-pań-stwach.
gr. demos
147
DEMOSKOPIA
DENOMINACJA
DENAT l. w prawie 'człowiek zmarły śmiercią nienaturalną i gwałtowną, np. samobójca, ofiara
wypadku, zamordowany': Trzeba było wielu lat, by w sądach polskich zaprzestano używania terminu:
denat, bardzo rażącego dla rodzin osób zmarłych. 2. przen. żart. 'człowiek, który jest jak umarły -
śmiertelnie zmęczony, pijany itd.': Kolega powiedział z uśmiechem: no, porozmawiamy jutro, bo dziś
jesteś kompletny denat.
n.-lać. denatus
fr. dćnaturation
DENDRO- cząstka o znaczeniu 'drzewo', występująca w nazwach rozmaitych nauk i dziedzin badań,
które odnoszą się do drzew, np. dendrologia, dendrochronologia
DENDROLOG 'specjalista w zakresie dendrologii': Dendrologom udało się wyhodować wiele nowych
odmian drzew owocowych.
DENIM 'mocny, niebieski dżins': Denim używany jest do szycia ubrań, zwłaszcza mocnych spodni.
ang. denim, nazwa firmowa, 06. fr. serge de Nimes 'płótno z Nim (miasto w południowej Francji,
gdzie wyrabiano mocne płótno); po angielsku: denim(s) -to także wyrób z denimu, np. drelich,
spodnie
148
DE NOMINE
DEPERSONALIZACJA
banknot o nominale 10 000 otrzymuje się banknot o nominale l, przy czym wartość pieniądza
pozostaje taka sama'. Denominacja została w Polsce przeprowadzona l stycznia 1995 r. -wówczas,
gdy znacząco obniżyła się inflacja.
tac. denominatio
DE NOMINE 'z nazwy - wyrażenie używane zwykle wówczas, gdy chcemy podkreślić, że tytuł jakiejś
osoby lub nazwa czegoś nie odpowiadaj ą temu, czym ta osoba lub rzecz w istocie są': Ów słynny
budynek, de nomine "Pałac Sprawiedliwości", był miejscem, gdzie dopuszczano się okrucieństw i
notorycznie łamano wszelkie możliwe prawa.
lać. de nomine
DENOTACJA w logice 'zakres nazwy, czyli zbiór wszystkich przedmiotów, do których się ona odnosi':
Denota-cja słowa stół to zbiór stołów, denotacja słowa pies to wszystkie psy.
DENOTOWAĆ w logice 'o nazwie: odnosić się, wyznaczać pewien zakres przedmiotów': Nazwa ptak
denotuje szeroki i bardzo różnorodny zbiór zwierząt, do którego należy nie tylko szczygieł czy wróbel,
ale także kura i struś.
DENUDACJA w geologii 'erozja skorupy ziemskiej: ruchy masowe skał, ich wietrzenie i osuwanie się, a
następnie zmywanie przez wodę i zwiewanie przez wiatr rozkru-szonego materiału skalnego':
Denudacja prowadzi m.in. do wyrównywania się i ogólnego obniżania powierzchni Ziemi.
Góry Świętokrzyskie, najniższe obecnie w Polsce, były denudowane przez szereg czynników
oddziałujących setki milionów lat.
DENUNCJACJA 'tajne wydanie kogoś w ręce władz, donos': Po jego wyjeździe denuncjacje nagle się
skończyły.
DENUNCJATOR 'człowiek, który donosi (albo doniósł) na kogoś do władz, donosiciel': Nie był
"zawodowym"
DEONTOLOGIA 'nauka o obowiązku: dział etyki zajmujący się formułowaniem norm postępowania,
zwłaszcza wskazań i przepisów dotyczących postępowania w określonej dziedzinie lub w określonej
sytuacji': Deontologia lekarska formułuje zasady postępowania lekarzy w stosunku do chorych, do
innych lekarzy, a także normy odnoszące się do badań w zakresie medycyny.
Deo Optimo Maximo, zazwyczaj w skrócie: D.O.M., była umieszczana przez starożytnych Rzymian na
świątyniach, następnie została przejęta przez chrześcijan i znajduje się na wielu kościołach i
nagrobkach.
fr. departement od: departir 'dzielić, rozdzielać', ang. department, w znaczeniu ogólnym 'duża część
w strukturze organizacyjnej rządu, firmy, uniwersytetu itd.'
DEPENALIZACJA w prawie 'ograniczenie zakresu czynów, za które grozi kara, i złagodzenie kar za
pewne rodzaje przestępstw': Autorzy projektu ustawy liberalizującej prawo karne zwracali uwagę na
to, że depenali-zacja powinna iść w parze z większą skutecznością działań policji: przed popełnieniem
przestępstwa powstrzymuje bowiem nie wysokość kary, ale świadomość jej nieuchronności.
149
DEPESZA
DEPRAWOWAĆ
wielu chorobom psychicznym, występuje też niekiedy u ludzi, u których pod wpływem nagłych i
intensywnych przeżyć zachodzi głęboka zmiana osobowości.
fr. depeche
DEPOLONIZACJA 'zatrata cech polskich, wynaradawianie się Polaków': Depolonizacja kultury jakiejś
grupy emigrantów. Depolonizacja emigrantów polskich w Niemczech.
DEPOPULACJA w socjologii 'zmniejszenie się populacji, spadek liczby ludności, zwłaszcza spadek
znaczny': W wielu krajach bogatego Zachodu depopulacji spowodowanej przez ujemny przyrost
naturalny zapobiega napływ emigrantów z ubogich krajów.
DEPORT w bankowości i biznesie 'obniżenie kursu przy transakcji terminowej': Deport jest
przeciwieństwem reportu i zwyżki kursu.
fr. deport
DEPORTACJA 'wywożenie, zsyłanie kogoś z jakiegoś państwa lub obszaru na inne miejsce, bez zgody i
wbrew woli osoby wywożonej; także: kara przymusowego zesłania do odległej, odizolowanej
miejscowości': Był odpowiedzialny za deportację Żydów z Francji. Skazano go na 10 lat deportacji na
Sybir.
DEPORTOWAĆ 'stosować deportację, przymusowo wywozić, zsyłać': Rząd USA nie ma prawa
deportować uchodźców przypływających z Kuby.
DEPORTACYJNY 'związany z deportacją, służący do deportacji': Akcja deportacyjna. Pociąg
deportacyjny.
tac. deportatio
słowo pojawiające się w nazwach dużych sklepów prowadzących sprzedaż artykułów określonego
typu, często półhurtową lub hurtową': Trzydzieści lat temu wiele sklepów, w których nazwach dziś
pojawia się angielskie słowo: depot - nazwano by po prostu składnicami.
150
DEPRECJACJA
II DEPUTAT
DEPRAWATOR 'człowiek, który deprawuje innych, gorszy ich, sprowadza na złą drogę': Wielu takich
deprawatorów wywodzi się ze środowiska narkomanów.
wyraz powstały przez dodanie do polskiego rdzenia: praw- łacińskiej cząstki: de- oznaczającej
odwrotność, przeciwieństwo tego, na co wskazuje druga część słowa
DEPRECJACJA l. książk. 'obniżanie się wartości czegoś, stopniowa utrata znaczenia przez coś; także
działania powodujące utratę wartości przez coś': Po wojnie nastąpiła deprecjacja tradycyjnych
wartości moralnych i religijnych. 2. w ekonomii', 'obniżenie wartości, siły nabywczej pieniądza
wskutek inflacji i spadek jego kursu w stosunku do walut obcych': Nagła deprecjacja franka
spowodowała panikę na giełdach zachodnich.
DEPRECJONOWAĆ 'książk. powodować obniżenie wartości czegoś, co jest powszechnie cenione lub
szanowane': Deprecjonowano rodzinę, chciano ją zastąpić instytucjami społecznymi i państwowymi.
Niedługo potem dawni towarzysze usiłowali zdeprecjonować jego zasługi przy opracowywaniu planu
odbudowy miasta.
DEPRECJONOWAĆ SIĘ książk. 'tracić swoje znaczenie, wartość, ulegać deprecjacji': Jesteśmy oto
świadkami tego, jak deprecjonują się pojęcia społecznego obowiązku i pracy społecznej.
DEPRESJA l. pot. 'stan nerwowego załamania, przygnębienia, zniechęcenia': Byle co może nas
wpędzić w depresję. 2. w psychologii 'zespół objawów, takich jak ogólne przygnębienie i zachowania
urojeniowe, charakterystyczny dla różnych chorób (najczęściej dla psychozy)': Najłatwiejsza do
wyleczenia jest depresja reaktywna. 3. w ekonomii 'okres następujący po kryzysie gospodarczym,
zastój gospodarczy, który charakteryzuje się słabym popytem na towary, małą aktywnością
gospodarczą itd.': Przez fazę depresji trzeba przejść jak najszybciej ku okresowi wzrostu
gospodarczego. 4. w geografii 'obszar ziemi leżący poniżej poziomu morza': Kilka procent Holendrów
mieszka na obszarze depresji. 5. w meteorologu 'obszar obniżonego ciśnienia, niż atmosferyczny':
Nad Polską rozciąga się rozległa depresja.
Wychylił się przez balustradę, spojrzał w dół ciemnej klatki schodowej i zapytał: - A cóż to za głos de
profundis?
lać. de profundis clamavi - Wulgata (łaciński przekład Biblii z przełomu IV i V w.), psalm 129
DEPRYMOWAĆ 'odbierać komuś śmiałość i chęć działania': Młodą aktorkę deprymowała świadomość,
że na sali zasiadają mistrzowie sceny i jury złożone ze sławnych reżyserów.
DEPRYWACJA w psychologii 'brak, pozbawienie kogoś czegoś, co było oczekiwane, zwłaszcza w sferze
uczuciowej': Deprywacja wywołuje szereg negatywnych następstw w psychice małego człowieka,
czego najbardziej bolesnym przykładem są dzieci z sierocińca, które pozbawiono miłości i czułości
rodziców.
DE PUBLICIS (czytaj: de public-is) książk. 'o sprawach publicznych - wyrażenie używane od dawnych
czasów wówczas, gdy ktoś chce zaznaczyć, że teraz mówi lub będzie mówił o sprawach publicznych':
Generał zapytał go krótko o rodzinę i wspomniał ich wspólną służbę we Francji, po czym powiedział: -
No dobrze, a teraz de publicis:
lać. de publicis
DEPUTACJA przestarz. 'grupa reprezentantów wysłanych przez jakąś zbiorowość w celu załatwienia
określonych spraw; także: czynności takiej grupy osób, np. przedstawienie prośby władcy': Poszły
deputacje do króla od wszystkich chorągwi, by ochotnikom do szturmu iść pozwolono. (Sienkiewicz)
Opowiedział o swej deputacjiu księcia.
151
DERATYZACJA
DESINTERESSEMENT
szechniony do absurdu: górnicy otrzymywali węgiel, leśnicy - drzewo, inni mleko, opał, buty itd.
DERATYZACJA 'zabieg sanitarny mający na celu wytępienie szczurów, myszy i innych gryzoni': W
piątek magazyny były zamknięte, ponieważ specjalna ekipa przeprowadzała deratyzację.
DERATYZATOR 'osoba zajmująca się zawodowo deratyzacją': Niedoświadczeni deratyzatorzy
spowodowali zatrucie tysięcy ptaków.
DERBY l. 'klasyczna gonitwa trzyletnich koni na dystansie 2400 m, rozgrywana raz do roku': Było to
największe w tym sezonie derby na warszawskim Służewcu. 2. 'mecz między dwiema drużynami z
tego samego miasta lub regionu, rywalizującymi o lokalny prymat': Zostały rozegrane derby Krakowa.
DERBISTA 'koń startujący w derby, zwłaszcza koń, który wygrał gonitwę': Przyglądali się jak dżokej
oprowadza derbistę.
ang. derby od nazwiska lorda Edwarda Stanieya Derby, który w 1780 r. zorganizował po raz pierwszy
tego typu wyścig konny
DERESZ 'koń maści mieszanej, najczęściej o sierści będącej mieszanką włosów białych oraz
czerwonych lub czarnych': Przed szereg ułanów wysunął się oficer na dereszu.
DERESZOWATY 'o maści konia lub koniu: mieszany, mieszanej maści': Dereszowatamaść.
Dereszowaty koń.
węg. deres
DERMA l. 'imitacja skóry, najczęściej tkanina bawełniana pokryta polichlorkiem winylu': Dermy używa
się m.in. do wyrobów kaletniczych i na pokrycia mebli. 2. w biologii 'skóra właściwa - warstwa skóry
znajdująca się pod naskórkiem'
DERMATOLOGIA 'dział medycyny zajmujący się chorobami skóry': Dermatologia opisuje choroby
skóry, bada przyczyny ich powstawania i opracowuje metody ich leczenia':
DESAKRALIZACJA książk. 'pozbawienie czegoś cech świętości lub utrata przez coś tych cech':
Desakralizacja władzy. Desakralizacja zwyczajów świątecznych.
W XX wieku zdesakralizowano pracę na roli - to, co wcześniej należało do misterium odnawiania się
przyrody, obecnie zamieniło się w produkcję rolną i zmechanizowaną hodowlę.
DESANT 'przerzucenie oddziałów wojskowych w głąb terytorium opanowanego przez wroga; także:
oddziały wojskowe biorące udział w takiej operacji lub oddziały przygotowane do dokonywania
operacji tego typu': Zazwyczaj celem desantu jest zdezorganizowanie zaplecza wroga lub zajęcie
ważnego punktu strategicznego, niekiedy desant może być początkiem dużej operacji wojskowej, np.
desant aliantów w Normandii w 1944 r. został przeprowadzony po to, by utworzyć II front walki z
hitlerowskimi Niemcami. Działania desantu wsparte były ogniem artylerii okrętowej. Od lat służył w
desancie.
okręt, barka, samolot, wielki helikopter itd.': Desantowce zbliżyły się w nocy do brzegu, z nich na
przygotowanych łodziach i barkach miano przewieźć żołnierzy i sprzęt.
ang. designer
152
DESKRYPCJA
DESTABILIZACJA
neutralnym dotąd krajem, natychmiast znalazły się państwa, które postanowiły sobie go
podporządkować.
fr. desinteressement
DESKRYPCJA l. a) przestarz., obecnie używane niekiedy w informatyce 'opis, opisanie czegoś lub
kogoś': De-skrypcja osoby, deskrypcja krajobrazu. Deskrypcja danych. Język deskrypcji strony. 2. w
logice formalnej 'wyrażenie oznaczające określony przedmiot': Deskryp-cje logiczne to np. wyrażenia:
stojący tam mężczyzna, Kanclerz Zjednoczenia, nasz pilot.
DESKRYPTOR w informatyce 'znak, słowo lub wyrażenie, które opisuj ą plik, zbiór lub program, służą
segregowaniu ich i ułatwiają ich wyszukiwanie'
DESKRYPCYJNY 'opisowy': Przedstawione przez niego ujęcie problemów językowych miało czysto
deskryp-cyjny charakter i w zasadzie pozbawione było elementów normatywnych.
ang. descriptivism
DESKTOP 'w różnych wyrażeniach dotyczących techniki komputerowej: blat biurka lub pulpit
komputera'
DESKTOP PUBLISHING (czytaj: desktop pabliszing) 'przygotowanie do druku publikacji (skład, łamanie,
wydruk matryc) za pomocą podręcznego sprzętu komputerowego, wyposażonego w odpowiednie
oprogramowanie, skrót ang. DTP'; także: zestaw urządzeń do tego służących': Przy użyciu technik
DTP, czyli małej poligrafii, najczęściej przygotowuje się do druku niewielkie druki reklamowe i
okolicznościowe.
DESPERACJA stan dramatycznej rozpaczy, utraty nadziei, który może powodować nieobliczalne
działania':
Mówi, że zrobiła to będąc w desperacji, ale przecież z desperacji takich rzeczy się nie robi!
DESPERAT 'człowiek nieobliczalny, gotów na wszystko z powodu beznadziejności sytuacji, w jakiej się
znajduje': Uważaj, to desperat, może się nawet zastrzelić!
DESPOTYZM l. 'nieograniczona władza w państwie, oparta na wymuszaniu swej woli siłą, łamaniu
prawa i nieliczeniu się z opinią publiczną': Rządy Mikołaja I -zarówno w Polsce, jak i Rosji - odznaczały
się despotyzmem, łamaniem konstytucji, prześladowaniami patriotów i ludzi kultury. 2. przen.
'bezwzględna władza jakiejś osoby w grupie, połączona z wymuszaniem na innych swej woli': Nie
mogła znieść despotyzmu ojca.
DESPOTA l. 'władca absolutny, który rządzi swym państwem, wymuszając swą wolę na poddanych,
nie licząc się z prawem i opinią publiczną': Władza niektórych szefów państw trzeciego świata pod
względem stopnia samowoli i całkowitego nieliczenia się z prawem przypomina do żywego rządy
wschodnich despotów w dawnych epokach, l. przen. osoba, która narzuca innym swą wolę i z nikim
się nie liczy': Szef był despotą, niedopusz-czającym prawa do dyskusji ani możliwości realizowania
rozwiązań odbiegających od tego, co sobie właśnie wymyślił.
153
DESTROY
DETENT
DESTROY (czytaj: destroj) 'styl bycia, występujący wśród młodzieży, charakteryzujący się
utrzymywaniem celowego nieporządku z elementami artystycznego nieładu':
Destroy to nie tylko moda, to styl życia uzasadniany przekonaniami, a nawet poglądami filozoficznymi
młodego człowieka.
DESTRUKCJA 'rozpad, rozkład, burzenie, zniszczenie czegoś': Dawne związki plemienne uległy szybkiej
destrukcji pod wpływem cywilizacji kolonialnej. Trzeba to robić nie w warunkach ruiny i destrukcji
rynku, ale wzrostu gospodarczego.
DESTYLAT 'produkt destylacji, oczyszczona ciecz ze skroplonej pary lub jeden ze skroplonych, lotnych
składników cieczy, która została poddana destylacji'
DESTYLOWAĆ 'poddawać jakąś ciecz destylacji': Destylować wodę. Destylować wino domowej
roboty.
niem. Destiiiation od łac. destiiiare 'kapać, skraplać'
DESU albo DESSOUS (czytaj: desu) 'elegancka damska bielizna dzienna: komplet lub majteczki': Na
czarne desu narzuciła prześwitującą suknię.
DESYGNACJA rząd. 'wyznaczenie kogoś na pewne stanowisko lub do pełnienia pewnej funkcji': Stary
król dokonał formalnej desygnacji swego następcy.
DESYGNOWAĆ 'wyznaczać kogoś na jakieś stanowisko lub do pełnienia jakiejś funkcji': Desygnowany
na przewodnictwo SPD. Desygnować kogoś na premiera.
DESYGNAT rzadziej: DENOTAT w logice 'przedmiot, do którego odnosi się dana nazwa': Zbiór
wszystkich de-sygnatów danej nazwy to jej denotacja.
I DETAL l. 'drobna część jakiejś całości: maszyny, wnętrza, obrazu, opowiadania itd.': Mechanik
wymieniał w obrabiarce uszkodzone detale i podzespoły. Opowiedział nam z detalami swoją
przygodę w Norwegii. 2. 'nieistotny szczegół jakiej ś sprawy': Zaproponował, by skończyć z detalami i
przejść do meritum sprawy, która ma być poddana pod głosowanie.
II DETAL inaczej: HANDEL DETALICZNY pot. 'sprzedaż w sklepach niewielkich ilości towaru
bezpośrednio konsumentowi': Cena tych artykułów w detalu jest o 30% wyższa niż w hurcie.
fr. detent
154
DETERGENT
DEUS EX MACHINA
ang. detergent
DETERMINACJA 'zaciętość i stanowczość w tym, co się robi, zdecydowana gotowość do robienia tego,
co się chce robić, wbrew wszelkim przeciwnościom': Będę teraz działał z większą determinacją. Nasz
zawodnik walczył z determinacją, choć wiedział, że przeciwnik jest dużo silniejszy. Z determinacją
znosiła upokorzenia.
DETERMINANT albo DETERMINANTA 'czynnik, który coś determinuje': W dyskusji wymieniano takie
determinanty bezpieczeństwa ruchu drogowego, jak:
fr. determinisme
ang. detoxication
I DETONOWAĆ 'o bombach, materiałach wybuchowych itd.: wybuchać; także: powodować wybuch
czegoś': Ładunki detonowały jeden po drugim. Wykopaną w czasie budowy metra bombę saperzy
przewieźli na poligon i tam zdetonowali.
wykonywać dźwięki nieczysto, zwykle - opadając z tonacji' l.przen. 'onieśmielać kogoś, zbijać z tonu':
Detonowało ją zachowanie teściowej, która wydawała rozkazy zdecydowanym, nieznoszącym
sprzeciwu tonem.
DEUS EX MACHINA (czytaj: de-us eks machina) l. 'bóg z maszyny - w tragedii antycznej bóg
spuszczany na scenę za pomocą specjalnej maszyny, który rozwiązywał od razu wszystkie konflikty,
odwracał nieuchronne nieszczęście wiszące nad bohaterem itd.' 2. 'dziś w literaturze i dramacie:
nagłe, nieuzasadnione rozwojem akcji rozwiązanie': Autorom scenariusza wielu teleno-wel zarzuca
się, że kolejne problemy pojawiają się w nich w najzupełniej nieoczekiwany sposób i równie
nieoczekiwanie - na zasadzie deus ex machina - są roz-
155
DEUTER
DEWIZY
wiązywane, np. przez przyjazd ciotki z Gwatemali, o której dotychczas w filmie nie było mowy.
DEUTER 'izotop wodoru o liczbie masowej 2, którego jądro składa się z jednego protonu i jednego
neutronu':
DE VOLAILLE (czytaj: dewolaj) 'z drobiu - wyrażenie używane w nazwach różnych potraw': Na drugie
danie zamówiliśmy kotlet de volaille.
fr. de volaille
DEWALUACJA l. 'obniżenie wartości czegoś': Symbolami może posłużyć się każdy w dowolnym celu,
przyczyniając się tym samym do ich dewaluacji. 2. 'reforma polegająca na obniżeniu wartości, kursu
pieniądza krajowego w stosunku do złota albo walut zagranicznych':
DEWALUOWAĆ SIĘ 'ulegać dewaluacji': Czy słowa mogą się bez końca dewaluować? Pojęcie wartości
chrześcijańskie zdewaluowało się przez zbyt częste posługiwanie się nim w dyskusjach politycznych.
DEWALUACYJNY 'związany z dewaluacją, polegający na dewaluacji': Dewaluacyjna metoda poprawy
bilansu płatniczego.
fr. devaluation, ang. devaluation, z łac. cząstki: de- 'z, od' i valere 'mieć wartość'
DEWASTATOR 'osoba lub instytucja, które dokonują dewastacji czegoś': Najsmutniejsze było to, że
dewasta-torem dworków okazała się instytucja, która powinna zajmować się pielęgnowaniem
dziedzictwa kultury.
DEWELOPER 'inwestor - osoba albo firma - budujący domy mieszkalne na sprzedaż lub po to, żeby je
DEWELOPERSKI zwykle w połączeniu: FIRMA DE-WELOPERSKA 'to samo, co deweloper': Klienci poszli
po nowe mieszkania do firm deweloperskich, żeby skorzystać z kończącej się wysokiej ulgi
podatkowej.
ang. developer
DEWIANT 'negatywnie o osobie zachowującej się rażąco inaczej, niż przewidują normy społeczne,
zwłaszcza w dziedzinie seksualnej': Policja zatrzymała właśnie jego, chociaż wokół kręcili się dziwni
faceci z twarzami dewiantów. Po tym, czego od niej zażądał tej nocy, zaczęła go uważać za dewianta.
DEWIOWAĆ pot. 'zachowywać się w sposób rażąco odbiegający od przyjętych norm': Kiedy zobaczyła
go w nowym stroju, zawołała: - Czyś ty zdewiował?!
fr. devise, pierwotnie 'wydzielona część herbu, na której byta sentencja', dawniejsze polskie
znaczenia słowa to: 'zawołanie bojowe', potem 'godło'
DEWIZKA 'mocny, gruby łańcuszek do zegarka kieszonkowego, często wykonany ze złota, srebra lub
platyny':
od: dewiza, w XIX w. przy łańcuszku od zegarka noszono też często kluczyk i małą pieczątkę - stąd
nazwa
DEWIZY 'obce waluty, zwłaszcza waluty wymienialne w każdym kraju i honorowane w rozliczeniach
międzynarodowych: dolary, marki, franki itd.' W banku chwilowo wstrzymano skup dewiz.
DEWIZOWY 'związany z dewizami': Wzrosły rezerwy dewizowe banku centralnego. Spadły wpływy
dewizowe z eksportu. Założył konto dewizowe.
niem. Devisen, pierwotnie 'weksel mający godło (= dewizę) znanego banku, a więc taki, który można
wymienić za granicą na pieniądze'
156
DEWOCJA
DEZERCJA
od łac. devotio 'oddanie się czemuś', pierwotnie w języku polskim 'pobożność', ale już w XVIII w.
zaczęło się kształtować negatywne znaczenie 'przesadna i powierzchowna pobożność'
DEWON w geologu 'czwarty okres ery paleozoicznej, trwający od około 409 do około 363 milionów
lat temu':
Dewon dzieli się na trzy epoki: dewon dolny, dewon środkowy i dewon górny. Do świata roślinności
dewonu należą m.in. paprotniki, do świata zwierząt - pierwsze kręgowce.
ang. devon, od nazwy hrabstwa, w którym odnaleziono osady z tego okresu: ang. Devonshire, łac.
Devonia
DEZABIL przestarz. 'niekompletny, niedbały strój, zwłaszcza poranny strój domowy': Babcia
narzekała, że przychodzi o dziesiątej, a oni jeszcze w dezabilu.
fr. dćshabille
DEZAKTUALIZACJA książk. 'utrata aktualności: to, że coś przestaje być ważne lub obowiązujące w
danym czasie': W pierwszych miesiącach roku jego sytuacja osobista i zawodowa bardzo się
skomplikowała i dotychczasowe plany wyjazdu w maju uległy dezaktualizacji.
DEZAKTUALIZOWAĆ książk. 'powodować to, że coś przestaje być aktualne, ważne lub obowiązujące w
danym czasie': Kolejne zmiany przepisów zdezaktualizowały przygotowywany przez nich statut
organizacji-
DEZAKTUALIZOWAĆ SIĘ 'przestawać być aktualnym: ważnym lub obowiązującym w danym czasie':
Napisał do prezesa, że z przykrością musi zawiadomić o tym, że wobec złego stanu firmy sprawa
planowanego kontraktu zdezaktualizowała się.
DEZAPROBATA 'ujemna ocena czegoś lub kogoś, czyjegoś postępowania, poglądów itp.; eleganckie
potępienie': Na znak dezaprobaty pielęgniarki przestały z nią wsiadać do windy. Patrzyła z
dezaprobatą na jego gesty.
DEZAPROBOWAĆ 'wyrażać dezaprobatę, oceniać ujemnie': Rząd dezaprobuje te poczynania, nawet
jeśli wynikają one ze szlachetnych pobudek.
z/i-, desapprobation.
DEZAWUOWAĆ książk. 'odmawiać komuś prawa do występowania w czyimś imieniu, cofać swoją
aprobatę dla kogoś, dane komuś upoważnienia do czegoś; także: nie uznawać czyichś praw do
robienia czegoś': Dezawuować wystąpienie byłego przywódcy partii. Dezawuuję pańskie poczynania
w tej sprawie.
DEZERCJA 'ucieczka żołnierza z wojska po to, by nie służyć w nim, porzucenie oddziału lub
zajmowanego stanowiska, zwłaszcza w czasie wojny': Za dezercję z frontu groziła mu kara śmierci.
Mecenas starał się o zmianę kwalifikacji czynu chłopca z dezercji na samowolne oddalenie,
tłumacząc, że opuszczając posterunek zamierzał tylko odwiedzić narzeczoną mieszkającą w sąsiedniej
dzielnicy.
DEZERTER 'żołnierz, który dopuścił się dezercji': Żandarmeria wojskowa ścigała grupę dezerterów.
DEZERTEROWAĆ 'uciekać z wojska po to, by dłużej w nim nie służyć': Razem z kilkoma żołnierzami,
którzy zdezerterowali z oddziału, założył szajkę rabującą ludność cywilną. fr. desertion od łac.
desertio 'opuszczenie'
157
DEZETATYZACJA
DEZYNWOLTURA
zfr. desinformation
DEZINTEGRACJA l. książk. 'rozpad lub rozbicie jakiejś struktury, zwłaszcza społecznej, politycznej lub
psychologicznej, na niepowiązane ze sobą elementy składowe': Dezintegracja systemu władzy.
Dezintegracja społeczeństwa. Dezintegracja psychiki. 2. w geologii 'rozpad skał na mniejsze bloki i
poszczególne ziarna mineralne pod wpływem temperatury, rozsadzanie przez zamarzającą w
szczelinach wodę, korzenie roślin itd.'
fr. desintegration
RNA bierze udział w syntezie białek, natomiast DNA w procesach podziału jądra i dziedziczenia.
ang. deoxyrobonucleic acid; strukturę DNA i jego znaczenie w genetyce opisali w latach 50. XX w.
biofizycy amerykańscy
DEZORGANIZACJA 'brak organizacji, zamęt w jakiejś grupie ludzi, instytucji, ich planach lub
działaniach, zazwyczaj wywołane przez jakieś osoby lub czynniki zewnętrzne': Sprzeczne decyzje
dowództwa pogłębiały dezorganizację oddziałów wycofujących się wśród ciężkich walk.
DEZORIENTACJA 'utrata orientacji, tracenie poczucia, że się coś rozumie, że się nad czymś panuje':
Dezorientacja przeciwnika jako chwyt w walce. Wykazywać kompletną dezorientację.
DEZYDERAT 'rzeczowo sformułowane życzenie lub żądanie jakiejś grupy osób, skierowane do
wyższych władz, rzadziej: decyzje i uwagi wyższych władz dotyczące sposobu realizacji jakiegoś
przedsięwzięcia':
Do dezynfekcji stosuje się środki chemiczne, np. alkohol etylowy do dezynfekcji ran i przedmiotów
codziennego użytku, lizol i chlor do dezynfekcji pomieszczeń i sanitariatów, oraz fizyczne, np. wysoką
temperaturę, stosowaną do dezynfekcji gleby, wyjaławiania narzędzi lekarskich itd.
fr. desinfection
DEZYNSEKCJA 'zabieg sanitarny, polegający na niszczeniu gdzieś owadów': Do dezynsekcji używa się
chemicznych środków owadobójczych, np. przy tępieniu karaluchów i prusaków, środków fizycznych,
np. gorącej wody i pary wodnej przy oczyszczaniu odzieży z wszy, a także biologicznych, np.
biopreparatów przy niszczeniu szkodliwych owadów w rolnictwie.
fr. desinsection
DEZYNWOLTURA książk. 'zbyt swobodne zachowanie wobec kogoś, które świadczy o lekceważeniu
go': Wie-
158
DIABETOLOGIA
DIAKON
fr. dćsinvolture
DIABETOLOGIA 'dział medycyny zajmujący się cukrzycą': Diabetologia bada przyczyny cukrzycy i jej
przebieg, zajmuje się też metodami leczenia choroby.
DIABETOLOG 'lekarz zajmujący się leczeniem cukrzycy, specjalista w dziedzinie diabetologii':
Diabetolog przepisał jej insulinę.
DIABETYK inaczej: CUKRZYK 'osoba chora na cukrzycę': Obecnie w wielu sklepach spożywczych można
kupić specjalne produkty dla diabetyków.
DIABLOTKA 'mały krążek lub pałeczka wypiekane z ciasta kruchego albo francuskiego': Diablotki
podaje sięja-ko dodatek do zup czystych, np. do barszczu czerwonego lub bulionu.
fr. diablotin
DIADEM l. 'w starożytności i średniowieczu: złota lub srebrna obręcz, zwykle wysadzana drogimi
kamieniami, zakładana na głowę jako oznaka władzy': Przywdziać cesarski diadem. Diadem książęcy.
W wiekach średnich diadem jako oznaka władzy zaczął być zastępowany przez koronę. 2. 'ozdobna
wstęga lub przepaska na głowę, noszona przez kobiety jako dodatek do stroju balowego'
DIAGNOSTA l. 'lekarz, który stawia diagnozę': W klinice trafił na dobrego diagnostę, który szybko i
precyzyjnie określił charakter jego schorzenia. 2. 'mechanik, który ocenia stan techniczny urządzenia':
Za pomocą specjalnego urządzenia diagnosta badał zawartość chemiczną spalin.
DIAGONALNY 'ukośny, ciągnący się po przekątnej lub równolegle do niej': Układ diagonalny
elementów kompozycji. Diagonalny ruch gońca w szachach.
DIAGONALA w geometrii 'linia ukośna - łącząca dwa niesąsiadujące ze sobą kąty wielokąta'
lać. diagramma
DIAKON l. 'w Kościele katolickim, prawosławnym i anglikańskim: stopień duchownego o jeden niższy
od stopnia księdza; także: duchowny mający ten stopień': W Kościele katolickim diakon jest
pomocnikiem kapłana, nie może samodzielnie odprawiać mszy i spowiadać, podczas liturgii ma na
sobie przewiązaną przez ramię
159
DIAKRYTYK
DIALEKTYZACJA
stułę. 2. 'w Kościele ewangelickim: mężczyzna zatrudniony w parafii jako pomocnik pastora,
zajmujący się głównie sprawami socjalnymi i działalnością charytatywną'
DIAKONAT l. 'w Kościele katolickim i prawosławnym: święcenie niższe o stopień niż święcenie na
księdza': Diakonat uprawnia do czynności pomocniczych przy mszy, głoszenia kazań i samodzielnego
sprawowania niektórych obrzędów, np. chrztu. 2. 'w Kościele ewangelickim: charytatywna i socjalna
służba diakona'
DIAKONIA l. 'postawa bezinteresownej służby, mająca cechować cały Kościół, wspólnoty i ruchy
chrześcijańskie': Zaangażowanie w diakonię. 2. 'w Kościele ewangelickim: służba miłosierdzia - pomoc
chorym, bezdomnym, potrzebującym itd.': Razem z pastorem zajmowali się diakonią wśród grupy
wynędzniałych uchodźców. 3. 'grupa osób pełniących określoną posługę we wspólnocie
chrześcijańskiej lub w czasie jakiejś akcji religijnej, pielgrzymki itd.': Diakonia liturgiczna, muzyczna.
DIAKONIJNY 'związany z diakonią w l., 2. lub 3. znaczeniu': Diakonijny wymiar działalności Kościoła.
Diakonijna służba przy chorych. Grupa diakonijna.
DIAKONISA l. 'w pierwszych wiekach chrześcijaństwa: niezamężna kobieta pracująca na rzecz gminy,
opiekująca się chorymi i ubogimi' 2. 'w Kościele ewangelickim: członkini stowarzyszenia kobiet
zajmująca się pracą charytatywną i socjalną'
DIAK l. 'w Kościele prawosławnym i Kościele katolickim obrządku wschodniego: śpiewak lub sługa
cerkiewny, usługujący podczas liturgii' 2. 'na dawnej Rusi:
DIAKRYTYK rząd. 'znak odróżniający': Diakrytyki stosowane w polskim alfabecie to np. ogonek przy
"ą" i "ę", kreseczka przy "ś" i "ć", kropka przy "ż".
DIALEKT 'mowa ludności wiejskiej dużej części kraju, różniąca się od języka ogólnego i od innych
dialektów':
Do polskich dialektów zalicza się: małopolski, mazowiecki, śląski, wielkopolski oraz dialekt kaszubski,
będący pozostałością dawnych dialektów pomorskich.
DIALEKTYK l. zwolennik teorii filozoficznej, w której za nadrzędne prawo uznaje się rozwój przez
przeciwieństwa': Jako marksista był dialektykiem. 2. 'człowiek umiejętnie posługujący się
rozumowaniem, w którym wyciąga się wnioski ze sprzeczności sądów i przeciwstawności pojęć':
Profesor, znakomity dialektyk, ukazywał im sprzeczność pojęć estetycznych, które legły u podstaw
współczesnej teorii sztuki: piękno i brzydota, oryginalność i kicz.
160
DIALIZA
DIATRYBA
zurzenie, czyli wymowa typu "capka", dialektyzmy flek-syjne, np. "weźmiem", leksykalne, np.
"uczycielka".
DIALEKTYZOWAĆ 'świadomie wprowadzać do jakiejś wypowiedzi dialektyzmy': Władysław Reymont
dialektyzował język bohaterów "Chłopów" wprowadzając do niego cechy charakterystyczne dla
różnych polskich gwar i dialektów.
niem. Dialektiesierung
DIALIZOWAĆ l. 'w chemii: przeprowadzać dializę jakiejś substancji': Dializować substancje koloidowe.
2. w medycynie: przeprowadzać zabieg dializy (krwi) jakiejś osoby': Cierpiał na ciężką niewydolność
nerek, trzeba go było natychmiast dializować.
DIALOG l. 'rozmowa, zwłaszcza rozmowa dwóch osób w utworze literackim, filmie, dramacie itd.':
Film obfituje w zabawne sytuacje i krótkie, dowcipne dialogi, przen. 'w życiu politycznym i
społecznym: rozmowy dwóch różniących się stron i różne formy kontaktu służące utrzymaniu
dobrych stosunków i przyjaznemu rozwiązywaniu spornych problemów': Patriarchat moskiewski
nawiązał dialog ekumeniczny z Kościołem katolickim.
DIALOGOWAĆ l. rząd. 'prowadzić dialog': Artyści nie chcą dialogować z krytyką. 2. 'wprowadzać
dialog do utworu literackiego, tekstu prasowego, filmu itd.': Dialogowany reportaż.
DIAMETRALNY l. książk. 'krańcowo różny, całkowicie odmienny': Choć byli braćmi, była między nimi
diametralna różnica: Piotr - przyjazny i wesoły, Jan - wiecznie nachmurzony, ponury i nieżyczliwy. 2. w
geometrii 'przechodzący przez średnicę': Diametralna linia. Diametralna płaszczyzna.
DIAPAZON l. w muzyce 'skala dźwięków instrumentu muzycznego lub głosu śpiewaka' 2. w muzyce
'przyrząd (dawniej w formie stalowego pręta wygiętego w kształcie litery U lub rurki ze stroikiem,
obecnie elektroniczny) wydający wzorcowy dźwięk o ściśle określonej wysokości, będący podstawą
do strojenia instrumentów
lać. diapason 'oktawa muzyczna' z gr. dia pason (chordon) 'przez wszystkie struny'
DIAPOZYTYW l. inaczej: PRZEZROCZE, SLAJD 'zdjęcie utrwalone na przezroczystym materiale': W
czasie pogadanki wyświetlał barwne diapozytywy. 2. 'fotograficzny obraz stronic książki wykonany na
przezroczystym materiale, z którego wykonuje się formy drukowe': Diapozytywy wykorzystuje się
obecnie w drukarstwie m.in. w technice fotooffsetowej.
fr. diapositive
DIARIUSZ 'księga zawierająca zapis czynności i wydarzeń z każdego dnia, obecnie najczęściej działań
jakiejś instytucji, udokumentowanych protokołami, opisami, aktami itd.': Diariusz sejmowy. Diariusz
wyprawy badawczej na Alaskę.
DIASKOP inaczej: RZUTNIK 'aparat do wyświetlania przezroczy': W sali był ekran i duży diaskop, za
pomocą którego profesor wyświetlał wydrukowane na specjalnej folii wykresy, ilustrujące treść
wykładu.
niem. Diaskop
terytorium przez nich zamieszkałe': Diaspora ormiańska we Włoszech. Żydzi z Izraela i z diaspory.
DIATONIKA w muzyce 'zasada doboru dźwięków wchodzących w skład danej gamy, między którymi
istnieją dokładnie określone odległości (np. pół- i całotonowe) i które zależą od dźwięku centralnego'
lać. diatonicus
DIATRYBA l. 'w literaturze starożytnej: swobodny dialog filozoficzny, najczęściej na tematy moralne':
Diatryby Horacego i Seneki. 2. 'w literaturze nowożytnej: napastliwy utwór polemiczny lub
przemówienie o takim charakterze': Pisać przeciw komuś diatryby.
161
DICTUM
DINTOJRA
DICTUM (czytaj: diktum) 'stwierdzenie, zwłaszcza mocne i wyraźne': Oświadczyła mu ostrym tonem,
że jej firma nie zamierza dalej korzystać z ich usług. Na takie dictum nie odpowiedział nic, skłonił się i
wyszedł.
DICTUM ACERBUM (czytaj: diktum acerbum) 'gorzka prawda': Diabeł przypomniał Twardowskiemu
dane słowo i dodał, że to wstyd, by szlachcic zasłaniał się małym dzieckiem. Na to dictum acerbum
Twardowski puścił dziecko i krzyknął: - Bierz mnie, czarcie!
DIDASKALIA 'tekst poboczny dramatu: przypisy, uwagi i wskazówki autora na temat sposobu
wystawienia utworu na scenie': W didaskaliach do "Wesela" Wyspiańskiego czytamy, że rzecz się
dzieje w noc listopadową, w pobielonej na siwo izbie, w roku tysiąc dziewięćsetnym.
DIELEKTRYK (czytaj: di-elektryk) w fizyce 'ciało charakteryzujące się dużym oporem elektrycznym,
słabo przewodzące prąd. Do dielektryków zalicza się m.in. gumę, ebonit i szkło kwarcowe.
ang. dielectric
DIESEL l. inaczej SILNIK DIESLA, SILNIK DIESLO-WSKI 'wysokoprężny silnik spalinowy na olej
napędowy, w którym zapłon następuje samoczynnie pod wpływem znacznego sprężenia powietrza w
cylindrach': Silniki Diesla są stosowane w okrętach, lokomotywach, samochodach ciężarowych i
osobowych. 2. 'samochód z takim silnikiem': Kupił diesla z uwagi na niższą cenę oleju napędowego
niż benzyny.
DIES IRAE (czytaj: djes ire) 'dzień gniewu, czyli dzień Sądu Ostatecznego': Dies irae to pierwsze słowa,
a zarazem tytuł, łacińskiej modlitwy śpiewanej podczas mszy żałobnej. Koniec wieku obfituje w
apokaliptyczne przepowiednie: Ziemię zniszczy wielki asteroid lub wojna nuklearna, po których
nastąpi dies irae.
UWAGA: wyraz używany niepoprawnie w znaczeniu 'sposób odżywiania, jadłospis', np.: "Dieta
dorosłego psa powinna zawierać nieco mniej witamin", (poprawnie: jedzenie, menu dorosłego psa)
lać. diaeta z gr. diaita 'sposób życia'. Znaczenie biedne - pod wpływem ang. diet 'wyżywienie, wikt'
II DIETA l. 'sumy pieniędzy otrzymywane przez pracownika jako zwrot kosztów pobytu w podróży
służbowej':
Wzrosły diety. Wypłacono mu diety za trzy dni. 2. 'specjalne wynagrodzenie dla osób pełniących
różne funkcje społeczne, np. parlamentarzystów, radnych':
Diety poselskie.
Dietetyka zajmuje się m.in. badaniami dotyczącymi wpływu spożywanych pokarmów na powstawanie
różnych chorób, np. chorób miażdżycowych i chorób wątroby. Odkąd ma kłopoty z żołądkiem, zaczął
bardzo skrupulatnie przestrzegać zasad dietetyki.
fr. dićtetique
DIFFERENTIA SPECIFICA (czytaj: diferencja specifi-ka) w logice 'różnica gatunkowa - cecha lub cechy
odróżniające pewien gatunek od innych gatunków tego samego rodzaju': W klasycznej definicji
podajemy kolejno genus proximum i differentia specifica definiowanego pojęcia. Np. stołek to 'mebel
do siedzenia (genus proximum), przeznaczony dla jednej osoby i niemający oparcia (differentia
specifica)'
DIN 'skrót wyrażenia: Deutsche Industrie Norm - niemiecka norma przemysłowa; w Polsce spotykany
najczęściej przy oznaczeniu światłoczułości błon do aparatów fotograficznych': Obecnie dawne
oznaczenie światłoczułości DIN jest zastępowane przez powszechnie stosowane międzynarodowe
oznaczenie ISO.
niem. DIN, w Niemczech stosowane oczywiście przy określaniu norm w tym systemie, odnoszących
się do rozmaitych wyrobów
162
DIODA
DIODA 'element składowy urządzeń elektronicznych, mający dwie elektrody, przewodzący prąd tylko
w jednym kierunku': Diody należały do pierwszych i najprostszych lamp elektronowych; obecnie
stosuje się najczęściej diody półprzewodnikowe, m.in. do prostowania prądu zmiennego.
ang. diodę, w ang. złożenie gr. di(s) 'dwa' i (electr)ode, termin powstały na początku lat 20. XX w.
(choć pierwszą lampę tego typu skonstruowano już na początku tego wieku)
DIONIZJE 'w starożytnej Grecji: obchody święta Dioni-zosa - boga płodności, wina i ekstazy, mające
podobny charakter jak rzymskie bachanalia'
DIONIZYJSKI l. 'związany z dionizjami lub z Dionizo-sem': Tańce dionizyjskie. 2. 'w filozofii Fryderyka
Nie-tzschego: jeden z dwu podstawowych pierwiastków kultury europejskiej i natury człowieka:
"ciemny", zmysłowy, cielesny, ekstatyczny, spontaniczny - przeciwstawiany pierwiastkowi
apollińskiemu': W często stosowanej w teorii literatury typologii do epok dionizyjskich zaliczano
średniowiecze, barok i romantyzm, do apollińskich, często zwanych klasycznymi - odrodzenie,
oświecenie i pozytywizm.
od imienia boga, gr. Dionysós (którego odpowiednikiem w starożytnym Rzymie był Bachus)
DIOPTRIA w optyce 'jednostka zdolności skupiającej soczewki lub układu optycznego, symbol 5,
dawniej D':
DIP 'gęsty sos na zimno, przyrządzany ze śmietany, jogurtu, rzadziej twarogu lub majonezu,
podawany do wielu
różnych potraw': Dipy podaje się, zwykle w osobnych miseczkach, do surowych lub gotowanych
warzyw, krakersów, chipsów, precli albo do mięsa z grilla, a nawet do owoców.
ang. dip
DIPIS 'osoba z Europy Wschodniej, w czasie II wojny światowej wywieziona na roboty do Niemiec, po
zakończeniu działań wojennych znajdująca się w strefie zachodniej i niechcąca wracać do swego
kraju': Władze alianckie umieściły dipisów w obozach przesiedleńców;
taki, w którym występują dwa zespoły chromosomów; o organizmach: taki, którego komórki mają
podwójny zespół chromosomów': Komórki diploidalne to wszystkie komórki ciała człowieka, prócz
komórek rozrodczych:
DIPLOID w biologii 'organizm zwierzęcy lub roślinny, który ma w swych komórkach (somatycznych)
dwa zespoły chromosomów': Ogromna większość zwierząt i duża część roślin to diploidy.
DIPOL w fizyce 'układ dwóch ładunków elektrycznych jednakowej wielkości, ale przeciwnego znaku,
położonych blisko siebie, albo układ magnetyczny charakteryzujący się analogicznymi
właściwościami'
DISC JOCKEY (czytaj: disk dżokej) inaczej: DIDŻEJ 'osoba prowadząca dyskotekę, zapowiadająca
utwory muzyczne i wygłaszająca komentarze; także; prezenter radiowych lub telewizyjnych audycji
muzycznych, skrót: DJ': Żarty disc jockeya między kolejnymi kompaktami nie były najwyższej klasy.
Stracił posadę didżeja w renomowanym klubie studenckim.
DISCO albo DYSKO (czytaj: disko albo dysko) l. 'silnie zrytmizowana muzyka taneczna, odtwarzana z
płyt lub
163
DIDŻEJ
DODEKAFONIA
taśm w dyskotekach, niemająca jakiejś odrębnej muzycznie stylistyki, zgodna z panującymi w danym
okresie gustami masowej publiczności': Disco zakorzeniło się na dobre we współczesnej pop-kulturze.
Słuchać disco (dysko). Tańczyć przy disco (dysko). 2. 'taniec towarzyski, wykonywany w dyskotece
przy tej muzyce':
Tańczyć disco (dysko). 3. 'mający związek z disco; dyskotekowy (przymiotnik)': Muzyka, styl disco
(dysko). Taniec disco (dysko). 4. 'lokal, w którym tańczy się przy muzyce, odtwarzanej z płyt lub taśm;
dyskoteka': Tańczyć, bawić się w disco (dysko). Chodzić do disco (dysko).
DISCO POLO (czytaj: disko polo) l. 'styl w tanecznej muzyce popularnej, powstały na początku lat 90.
XX w. w Polsce, charakteryzujący się prostą melodią oraz niezbyt wyszukanymi tekstami piosenek
wyłącznie w języku polskim, przeważnie o tematyce miłosnej i obyczajowej': Słuchać disco polo.
Tańczyć przy disco polo. 2. 'mający cechy tego stylu, należący do tego stylu;
ITALO DISCO (czytaj: italo disko) l. 'styl w tanecznej muzyce popularnej, powstały w drugiej połowie
lat 80. XX w. we Włoszech, charakteryzujący się prostą melodią oraz tekstami piosenek wyłącznie w
języku włoskim, przeważnie o tematyce miłosnej i obyczajowej': Słuchać italo disco. Tańczyć przy italo
disco. 2. 'mający cechy tego stylu, należący do tego stylu (przymiotnik)': Muzyka, styl italo disco.
ang. disco
ang. display, słowo wieloznaczne, nazywające także różne działania reklamowe, pokazy itd.
DITTO 'jak wyżej, tak samo': Wyrażenia ditto używa się np. przy długich wyliczeniach i rachunkach, by
nie powtarzać występujących w nich wyrazów i określeń.
wl. ditto
DIUK 'najwyższy tytuł szlachecki w Wielkiej Brytanii; także: osoba, której ten tytuł przysługuje': Po
ojcu odziedziczył tytuł diuka, ale był człowiekiem wesołym i bezpośrednim, obco czującym się wśród
wielkich lordów.
DIVIDE ET IMPERA (czytaj: divide et impera) 'dziel i rządź - rzymska zasada polityczna głosząca, iż
należy poróżnić między sobą tych, nad którymi zamierza się panować, aby nie tworzyli solidarnego
frontu przeciw imperium, lecz słabi i podzieleni szukali jego wsparcia we wzajemnych konfliktach':
Artykuł demaskował działalność tajnych służb mocarstwa w tym małym kraju, które - w myśl zasady
divide et impera - dążyły do skomplikowania jego stosunków z sąsiadami i zantagonizowania
stosunków między partiami tworzącymi w nim słabą koalicję.
DIWA 'śpiewaczka operowa, ciesząca się wielką popularnością, z reguły obsadzana w najważniejszych
rolach;
rzadziej także: gwiazda operetki, kabaretu, a nawet filmu': Na scenie wystąpiła wówczas Maria Callas,
najsłynniejsza diwa XX wieku. Krytyka narzekała na brak akcji i dłużyzny, zaletą filmu był natomiast
popis aktorski wielkiej diwy współczesnego kina - Meryl Streep.
DOCENT l. 'w Polsce: stanowisko samodzielnego pracownika naukowego, mającego tytuł doktora
habilitowanego, niższe od stanowiska profesora; naukowiec mający takie stanowisko': Stanowisko
docenta zostało zniesione w szkołach wyższych, utrzymano je natomiast w Polskiej Akademii Nauk,
jest to też nadal zwyczajowy tytuł. 2. 'za granicą, zwłaszcza w Niemczech: tytuł lub stanowisko niższe
niż profesor; także: stanowisko nauczyciela w zawodowej szkole wyższej lub na uniwersytecie
otwartym'
DOCENTURA 'stanowisko docenta': Długo ubiegał się o docenturę.
CAUSA
164
DOGARESSA
DOKTOR
DOGMAT l. 'coś, co się przyjmuje za pewnik, gdyż tak twierdzi ktoś obdarzony autorytetem': Teza o
nieuchronności wprowadzenia gospodarki rynkowej stała się już dziś dogmatem. 2. 'objawiona
prawda, zasada wiary chrześcijańskiej': Dogmat o Niepokalanym Poczęciu NMP.
DOGMATYCZNY 'ściśle trzymający się określonych zasad, jakichś idei, nieskory do zmiany stanowiska i
poglądów bez względu na rzeczywistość'. Wykazywał dogmatyczne przywiązanie do ideałów
młodości. Dogmatyczne poglądy.
amer. do it yourself, bardzo popularne hasło z lat 50., często w formie skrótu: DIY.
DOK l. 'specjalny basen w stoczni lub pływające urządzenie, służące do budowy albo remontowania
statków':
się wodą, co umożliwia wyprowadzenie statku w morze. Dok pływający pozwala na podnoszenie i
opuszczanie statku, dzięki czemu można wykonywać różne naprawy urządzeń i konserwację kadłuba.
2. 'basen portowy służący do załadunku i rozładunku statków, zwłaszcza basen zamykany specjalnymi
śluzami, co zabezpiecza statek przed podnoszeniem się i opuszczaniem w zależności od przypływu i
odpływu'
DOKER 'pracownik stoczni zatrudniony przy budowie lub remoncie statku albo pracownik portu
ładujący i rozładowujący statki'
DOKOWAĆ 'umieszczać statek w doku': Nastąpiło u-szkodzenie kadłuba i nasz statek musiał być
dokowany.
ang. dock
DOKAPITALIZOWAĆ 'dostarczyć jakiejś instytucji, firmie, bankowi itd. środków finansowych, np. w
celu pokrycia poniesionych strat albo po to, by umożliwić szybszy rozwój': Pieniądze, którymi budżet
zamierza dekapitalizować tę instytucję, wystarczą zaledwie na pokrycie połowy strat.
DOKOOPTOWAĆ 'przyjąć kogoś do jakiegoś wybranego już wcześniej zespołu ludzi, żeby uzupełnić lub
rozszerzyć ten zespół': Do składu komisji dokooptowano dwóch nowych członków: przedstawiciela
związków zawodowych i prawnika.
złożenie słów: do i kooptować
DOKTOR l. 'stopień naukowy wyższy od stopnia magistra, a niższy od stopnia doktora habilitowanego,
nadawany osobie, która napisała i obroniła pracę doktorską i zdała egzaminy doktorskie, skrót: dr;
także: osoba mająca ten tytuł': Doktor fizyki, chemii, nauk medycznych, weterynarii, nauk
humanistycznych. Studenci prosili doktora o przerwę w zajęciach. 2. 'zwyczajowy tytuł nadawany
lekarzom; także: lekarz': Leczył się u doktora Sekulskiego. Doktor przepisał mu antybiotyki.
DOKTORAT l. 'stopień naukowy doktora': Był niezwykle wykształconym człowiekiem, mającym dwa
doktoraty. 2. 'praca doktorska lub jej obrona': Napisał doktorat z literatury angielskiej. Dzisiaj w
naszym instytucie będą dwa doktoraty.
DOKTORANT 'osoba, która przygotowuje rozprawę doktorską': Za opiekę nad doktorantami profesor
doliczał sobie 30 godzin rocznie do pensum.
165
DOMESTYKACJA
DOKTOR HONORIS CAUSA (czytaj: doktor honoris kałza) 'zaszczytny tytuł nadawany przez uczelnie
osobom wyjątkowo zasłużonym dla nauki lub kultury; także: osoba, która otrzymała ten tytuł': Z
okazji 600-lecia odnowienia Akademii Krakowskiej tytuł doktora honoris causa tej uczelni otrzymali
m.in. Gustaw Herling--Grudziński, Sławomir Mrozek, Jan Nowak-Jeziorański oraz Tadeusz Różewicz.
DOKTORAT HONORIS CAUSA 'tytuł doktora honoris causa': Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego
odrzucił w głosowaniu uchwałę o przyznanie Romanowi Polańskie-mu doktoratu honoris causa.
DOKTRYNA l. 'ogół założeń, twierdzeń i przekonań, cały system myślowy jakiejś szkoły filozoficznej,
dyscypliny naukowej, dziedziny wiedzy itp.': Doktryna moralna stoików. Doktryna rozwoju przemysłu.
2. 'obowiązujący zespół założeń i poglądów wykorzystywany w polityce jakiejś partii lub państwa':
Doktryna polityczna obozu belwederskiego. 3. pot. 'zespół wydumanych lub skostniałych idei i
przekonań niemożliwych do zastosowania w życiu': Toż to czysta doktryna, skąd wziąć u nas tyle
pieniędzy!
DOKTRYNER 'człowiek ściśle trzymający się wydumanych zasad, utartych formułek, oderwany od
życia, o wąskich horyzontach': Miał to być zjazd krytyków filmowych, a okazało się, że jest to zlot
doktrynerów,
DOLBY w technice 'system redukcji szumów przy zapisie magnetycznym dźwięku; także:
elektroniczny, wielo-ścieżkowy system dźwięku w nagraniach stereofonicznych': Kaseta nagrana w
systemie dolby. System dolby stereo jest stosowany w kinach i w domowych zestawach
telewizyjnych.
DOLCE STIL NUOVO (czytaj: dolezę stii nowo) 'nowy słodki styl - styl liryki włoskiej powstały w XIII w.'
Liryka dolce stii nuovo miała przede wszystkim charakter miłosny, odznaczała się bogactwem
psychologicznym treści i wytwomością formy.
DOLCE VITA (czytaj: dolezę wita) 'słodkie życie - życie w luksusie i bez problemów, ale pozbawione
ideałów, odznaczające się wewnętrzną pustką': Zamieszkali w willi nad brzegiem oceanu, gdzie przez
następne dziesięć lat wiedli dolce vita, równie luksusowe, jak pozbawione jakiejkolwiek duchowej
treści.
DOLCE FAR NIENTE (czytaj: dolezę far niente) 'słodkie próżnowanie': Kapitan był dziwnym
człowiekiem, któremu zupełnie obca była myśl o aktywnym wypoczynku. Jego życie między wielkimi
wyprawami wypełniało dolce far niente.
DOLOMIT l. 'węglan wapnia i magnezu, bezbarwny, biały lub brązowawy minerał o szklistym połysku'
2. 'skała osadowa, której głównym składnikiem jest minerał o tej samej nazwie': Dolomit jest
używany m.in. w budownictwie, a także do wyrobu szkła i materiałów ogniotrwałych.
od nazwiska: Deodata Dolomieu (1750-1801) francuskiego geologa, który opisał ten rodzaj skal
DOMENA l. 'dziedzina, pole albo (rzadziej) teren, które przynależą do zakresu działań, wpływów lub
zainteresowań jakiejś osoby, grupy ludzi, instytucji itd.' Wiele osób nadal uważa, że gotowanie jest
domeną kobiet. Sztuka w tej epoce była domeną Włochów. Województwa południowe były dotąd
domeną wpływów mafii z Wołomina. 2. w internecie 'nazwa identyfikująca komputer lub serwer
podłączony do sieci': Domena serwera Peter Collin Publishing to pcp. co. uk (w sieci www).
DOMENY 'w starożytnym Rzymie: dobra ziemskie należące do cesarza; w średniowieczu: dobra
ziemskie podlegające bezpośrednio władcy oraz opłaty i świadczenia ludności na rzecz króla':
Domestykacja rozpoczęła się ponad 10 tysięcy lat p.n.e.; proces ten objął wielką liczbę gatunków
zwierząt i roślin, których współczesnymi potomkami są m.in. pies, pszczoła, kura, wielbłąd; pszenica,
kukurydza, jabłoń.
166
DOMICYL
DONKISZOT
DOMICYL l. wprawie 'miejsce, w którym zarejestrowana jest jakaś firma, rzadziej: stałe miejsce
zamieszkania':
Ustalenie domicylu firmy jest ważne m.in. ze względów podatkowych. 2. w finansach 'ustalone
umownie przez strony miejsce realizacji pewnego zobowiązania finansowego, zwłaszcza weksla'
DOMICYLOWANY WEKSEL 'weksel, na którym jest podane miejsce realizacji': Za zastaw służył
domicylo-wany weksel, który mógł być zrealizowany po trzech miesiącach w banku WDK w Poznaniu.
DOMINACJA 'wyraźna przewaga, górowanie nad kimś albo nad czymś': Dominacja "Polonii" była w
tym meczu widoczna już od początku. O baroku mówiono niesłusznie, że to okres dominacji formy
nad treścią.
DOMINOWAĆ 'górować, wyraźnie przeważać': Cecha dominująca. Generał obalił zdominowaną przez
komunistów Radę Państwa. Dyskusja nad tegorocznym budżetem zdominowała wczorajsze obrady
sejmu.
DOMINANTA l.ksiąźk. 'element lub cecha, wybijające się na tle całości, często: główny motyw,
element stylu lub kompozycji jakiegoś dzieła sztuki': Dominantę wielkomiejskiego pejzażu stanowiły
nowoczesne biurowce ze szkła i stali. Dominantę dramatu stanowił konflikt między wiernością a
poczuciem obowiązku, prowadzący do tragicznego finału. 2. w statystyce 'ta wartość cechy, która w
próbie występuje największą ilość razy; także: najbardziej prawdopodobna wartość zmiennej losowej'
3. w muzyce 'w tonach psalmowych: dźwięk, który się najdłużej utrzymuje i na którym recytowany
jest tekst' 4. w muzyce 'w systemie modalnym: piąty dźwięk skali autentycznej (podstawowej) lub
czwarty skali plaga-Inej (pochodnej)' () Dominanta górna 'piąty dźwięk skali durowej lub molowej,
akord na nim zbudowany' Dominanta dolna 'czwarty dźwięk skali durowej lub molowej, akord na nim
zbudowany;
subdominanta'
DOMINANT l. w ekologii 'gatunek roślin lub zwierząt, który znacznie przewyższa liczebnie inne
gatunki w pewnym zespole roślinnym lub zwierzęcym': 2. w etologii 'osobnik, który dominuje w
pewnej grupie ludzi lub zwierząt': Dominant sygnalizuje swe pierwszeństwo w grupie specjalnymi
zachowaniami i wymaga, by inni jej członkowie podporządkowali mu się.
Akord dominantowy.
od łac. dominium 'władza, panowanie' (w takim też znaczeniu w XIX-wiecznej polszczyźnie), ang.
dominion
DOMINUS VOBISCUM (czytaj: dominus wobiskum) 'Pan z wami - formuła wypowiadana przez księdza
katolickiego do wiernych zebranych w kościele podczas liturgii, na mszy odprawianej po łacinie'
DOMPTEUR (czytaj: dąter) inaczej: TRESER 'osoba, która przygotowuje dzikie zwierzęta do wystąpień
na scenie': Publiczność z zapartym tchem przyglądała się pokazom młodego dompteura, który siadał
na lwicach i wkładał im głowę do paszczy.
pan': Don Pedro. 2. 'we Włoszech: tytuł grzecznościowy, łączony z imieniem księży i członków
niektórych rodzin szlacheckich': Don Marco.
DONACJA przestarz. 'darowizna dla kogoś, zwłaszcza darowizna dla Kościoła; także: dokument
stwierdzający dokonanie darowizny': Hugo Kołłątaj zdołał odzyskać dobra, które były donacjami
królów i możnowładców na rzecz Akademii Krakowskiej, a potem, z biegiem wieków, zostały
przywłaszczone przez różne osoby i instytucje.
DONATOR przestarz. 'osoba lub instytucja, które dokonują darowizny, zwłaszcza darowizny na rzecz
Kościoła' : W Kościele wmurowano odlaną z brązu tablicę ku czci donatora.
DONKISZOT 'osoba walcząca o szlachetne idee, ale odznaczająca się brakiem realizmu': Uważał, że
jego przyjaciel dziennikarz jest donkiszotem, który w swej chwalebnej pasji ujawniania nieprawości
utracił zdolność rozróżniania spraw małych i wielkich oraz konieczną dla odniesienia sukcesu zdolność
do kompromisu z pewnymi ludźmi.
167
DONNA
DOWN
Don Kichote - bohater powieści pisarza hiszpańskiego Miguela Ce-rvantesa (1547-1616), wydanych na
początku XVII w.: niezamożny szlachcic, który pod wpływem lektur zostaje błędnym rycerzem,
przemierzającym świat, by walczyć o sprawiedliwość, i ponoszącym kolejne bolesne klęski
DONNA l. 'we Włoszech: tytuł grzecznościowy, łączony z imieniem kobiet należących do niektórych
rodzin szlacheckich': Donna Anna. 2. 'żartobliwe lub ironiczne określenie eleganckiej kobiety
zachowującej się w poważny lub wyniosły sposób, zwłaszcza młodej dziewczyny': Miał przyjść do nas
ze swoją donną.
DONŻUAŃSKI 'związany z donżuanem, typowy dla donżuana': Donżuański styl życia. Donżuańskie
maniery.
hiszp. Don Juan, bohater hiszpańskich podań ludowych i bardzo wielu utworów literackich:
szlachetny i piękny uwodziciel, który potrafi się zdobyć na wielką odwagę, gdy przychodzi mu
odpowiedzieć za swe czyny
DORYCKI 'związany z Dorami, jednym z trzech głównych plemion starożytnej Grecji': Żelazna broń
dory-cka. Język dorycki. <) Porządek dorycki 'najprostszy, surowy styl wykształcony w starogreckiej
architekturze w VII w. p.n.e., dla którego charakterystyczne były ciężkie, monumentalne budowle': W
porządku doryckim kolumna była znacznie grubsza od kolumny w porządku jońskim, nie miała bazy,
zaś jej kapitel składał się z poduszki i kwadratowej płyty.
gr. dorikós
DOSSIER (czytaj: dosje) 'zbiór dokumentów dotyczących jakiejś osoby lub sprawy, zwłaszcza obszerny
zbiór dokumentów niejawnych': Opowiadano, że służby wywiadowcze mają obszerne dossier,
dokumentujące współpracę senatora z komunistycznym wywiadem. Ministrowi przedłożono dossier,
zawierające materiały na temat korupcji wśród wysokich urzędników państwowych.
fr. dossier
DOTOWAĆ 'dawać pieniądze na jakiś cel, dofinansowywać, udzielać dotacji': Czy jesteśmy zmuszeni
dotować polskie drobiarstwo? Dotować oświatę. Dotować książki naukowe.
DOUBLE (czytaj: duble) 'pozłacany lub posrebrzany wyrób metalowy': Można tam było kupić
bransoletkę z litego złota lub znacznie tańszą doubić,
DOUBLE (czytaj: dabi) cząstka o znaczeniu 'podwójny', dodawana do bardzo wielu wyrazów w języku
angielskim, które obecnie często spotyka się w Polsce, zwłaszcza w odniesieniu do techniki
komputerowej, np. doub-le-click, double-density
ang. double
DOUBLE-CLICK (czytaj: dabi klik) 'podwójne kliknięcie - naciśnięcie przycisku myszy dwa razy, szybko
raz po razie'
DOUBLE-DENSITY (czytaj: dabi densiti) 'podwójna gęstość, wyrażenie używane zwykle jako określenie
na dyskach magnetycznych: taki, na którym dzięki specjalnemu systemowi można zapisać podwójną
ilość informacji'
DOWN (czytaj: dałn): ZESPÓŁ DOWNA, inaczej: MON-GOLIZM./ror. DOWN (czytaj: dałn) 'wrodzona,
uwa-
168
DOZA
DRAMAT
runkowana genetycznie choroba, dla której charakterystyczne są zmiany fizyczne oraz niedorozwój
umysłowy': Do zmian fizycznych występujących u dzieci dotkniętych zespołem Downa należą m.in.
mała głowa o niskiej czaszce, skośne i szeroko rozstawione oczy, półotwarte usta i wiotkie stawy
kończyn.
fr. dose
ang. dosimeter
DOŻA 'w historii: głowa państwa w republice weneckiej i republice genueńskiej': Urząd doży został
zniesiony przez Napoleona I po zajęciu przez niego Włoch w końcu XVIII w.
DRAGOMAN 'tłumacz na Bliskim Wschodzie, zatrudniony przy placówce dyplomatycznej albo będący
przewodnikiem turystów': Dragoman oprowadzał turystów po zabytkach Starego Miasta w
Jerozolimie i tłumaczył jego niezwykle skomplikowaną pod względem religijnym i społecznym
sytuację współczesną.
DRAJW 'w tenisie, golfie, krykiecie itd.: uderzenie piłki pod kątem, wprawiające ją w ruch obrotowy':
Drajwjest uderzeniem trudnym do odebrania, w tenisie stosuje się
ang. drive
ang. driver
DRAKOŃSKI 'bardzo surowy, często - przesadnie surowy': Drakońskie przepisy, zarządzenia.
Drakońskie metody walki z korupcją. Drakońskie kary dla uczestników protestu.
od nazwiska prawodawcy greckiego Drakona, który w 621 r. p.n.e. wprowadził kodeks karny
zastępujący zwyczaj prywatnej zemsty (za zabójstwo, okaleczenie itd.) karą- z reguły bardzo surową-
wymierzaną przez trybunał
DRAMAT l. w nauce o literaturze 'jeden z trzech rodzajów literackich, różniący się od epiki i liryki tym,
że zasadniczą rolę odgrywają w nim dialogi bohaterów': Historycy dopatrują się początków dramatu
w starogrec-kich obrzędach ku czci Dionizosa, w czasie których recytowano melodyjnie różne teksty
rozpisane na role między prowadzącego obrzęd i chór. 2. 'utwór literacki należący do tego rodzaju;
także: wystawienie tego utworu na scenie': Na egzamin musieli przeczytać wszystkie dramaty
Szekspira. Oglądali w teatrze dramat Wyspiańskiego "Noc listopadowa". 3. 'dzieło literackie lub film o
poważnej tematyce, przedstawiające problemy człowieka, grupy ludzi lub narodu': Obejrzeli dramat
historyczny "Faraon" w reżyserii Jerzego Kawalerowicza, będący ekranizacją powieści Bolesława
Prusa. 4. 'nieszczęście lub trudne przeżycie, które spotyka jakąś osobę lub grupę osób': Utrata córki
była dla niego wielkim dramatem. Dramat tego narodu rozpoczął się od momentu utraty
niepodległości. 5. 'coś, co budzi w nas głębokie refleksje, zwłaszcza jakieś zjawisko, historia,
przemiana': Dramat przyrody. Dramat życia.
DRAMATYCZNY l. 'związany z dramatem: rodzajem literackim, utworami należącymi do niego lub ich
wystawieniem na scenie': Literatura dramatyczna. Utwór dramatyczny. Artysta dramatyczny. 2.
'nieszczęśliwy, wstrząsający, pełen ciężkich przeżyć': Dramatyczne przeżycia podczas okupacji.
Dramatyczny widok.
DRAMATYZACJA l. 'nadanie czemuś formy dramatu literackiego': Pisarz dokonał dramatyzacji swego
opowiadania, co pozwoliło na wystawienie go na scenie. 2. 'nadanie czemuś cech nieszczęścia, cech
bardziej
169
DRAMATURGIA
DRESIARZ
DRANG NACH OSTEN 'parcie na wschód - sformułowanie wyrażające niemiecką ideę ekspansji na
ziemie zamieszkane przez Słowian i Bałtów, zwłaszcza od X do XV w.': Złamanie przez Polskę potęgi
Zakonu Krzyżackiego było pierwszym przykładem powstrzymania niemieckiego "Drang nach Osten".
W ideologii nazistowskiej centralne miejsce zajmowały hasła "przestrzeni życiowej" dla Niemców,
którą zamierzano zdobyć głównie metodą "Drang nach Osten".
niem. Drang nach Osten, sformułowanie używane w Niemczech w XIX i XX w. zwykle w odniesieniu
do dawnej historii, w krajach słowiańskich - także w odniesieniu do historii najnowszej
DRAPERIA 'tkanina zebrana w ozdobne fałdy, używana w celach dekoracyjnych, jako zasłona, obicie,
dawniej także - szata': Ozdobą pokoju były wspaniałe draperie wokół okien.
DRASTYCZNY l. 'bardzo gwałtowny, ostry, silny': Drastyczny wzrost cen. Drastyczne ograniczanie
budżetu dla kultury. 2. 'dosadny, jaskrawy, nieprzyzwoity, w złym guście, niesmaczny': Opowiadała
drastyczne dowcipy i nawet się przy tym nie zarumieniła. Drastyczne sceny w filmie.
170
DRESSING
DUALIS
od rzeczownika: dres
DRESSING 'rodzaj sosu, zazwyczaj w tubie, służący do ozdabiania kanapek, sałatek itp.': Na rynku
sąjuż dres-singi z obniżoną zawartością tłuszczu.
ang. dressing
DREZYNA 'niewielki czterokołowy pojazd szynowy, napędzany ręcznie lub silnikiem': Drezyny służą
zwykle do przewozu osób, narzędzi i towarów na małe odległości, np. w sytuacjach awaryjnych.
DRINK 'porcja alkoholu zmieszanego z sokiem, podawana z różnymi dodatkami: cytryną, lodem itd.'
Wieczorem polscy i niemieccy oficerowie razem poszli do klubu na drinka.
DRINK-OWAĆ pot. 'popijać alkohol niewielkimi porcjami przez dłuższy czas': Zastał ich mocno
pijanych, drinkowali już od trzeciej po południu.
ang. drink
DROGERIA 'sklep z kosmetykami, środkami czystości, lekami sprzedawanymi bez recepty i środkami
opatrunkowymi, niektórymi artykułami chemicznymi itp.': Kupiła w drogerii szminkę, mydło,
dezodorant i bandaż.
fr. droguerie, dawniej 'skład apteczny' (zazwyczaj z bardzo szerokim asortymentem towarów)
DRUIDYZM 'religia starożytnych Celtów, mieszkańców m.in. Wysp Brytyjskich i Galii': Druidyzm był
religią politeistyczną, wiązał się m.in. z kultem przyrody i wiarą w wędrówkę dusz.
DRUID 'kapłan, mag i wróżbita w starożytnej religii Celtów': Druidzi składali krwawe ofiary z ludzi.
DRYBLING 'w piłce nożnej lub hokeju: nagła zmiana kierunku poruszania się przez zawodnika
prowadzącego piłkę albo krążek dla zmylenia przeciwnika i wyminięcia go': Znakomite dryblingi
kapitana brazylijskiej drużyny były kwitowane głośnym: Ole! publiczności.
DRYBLER 'zawodnik, który umiejętnie wykonuje dryblingi': Piłkarze argentyńscy byli niewątpliwie
lepszymi dryblerami niż Niemcy, jednak wyraźnie ustępowali zawodnikom znad Renu w umiejętności
precyzyjnej gry zespołowej.
DRYBLOWAĆ 'w piłce nożnej lub hokeju: wymijać przeciwników, wykonując dryblingi': Znakomicie
dryb-Iował między obrońcami drużyny przeciwnika.
ang. dribbiing
DRYF l. 'swobodny ruch kry lodowej, unoszonej przez prądy wodne i wiatr po powierzchni morza;
także swobodny ruch innych przedmiotów unoszonych przez wodę': Badacze obserwowali odrywanie
się kier od góry lodowej i ich dryf po powierzchni oceanu. 2. 'spychanie statku z kursu przez wiatr i
prądy morskie':
Mierzył siłę wiatru i próbował obliczyć dryf statku. 3. 'prąd morski wywołany przez stały wiatr' 4 w
geologii 'zmiany położenia kontynentów, wywołane przez przesunięcia olbrzymich płyt, tworzących
powłokę Ziemi' 5. w genetyce 'zmiany genetyczne wynikające tylko z przypadku, a nie z mutacji czy
doboru naturalnego'
DRYFOWAĆ l. 'o statku: zbaczać z kursu pod wpływem prądów morskich i wiatru': Kapitan zauważył,
że statek nieznacznie dryfuje na północ. 2. 'o krze, statku lub jakichś przedmiotach: być unoszonym
przez wiatr i prądy wodne': Zobaczyli z daleka uszkodzony, dryfujący statek. S.przen. 'o państwie,
rządzie, partii politycznej, firmie itd.: nie kierować swym losem, być "unoszonym" przez zdarzenia':
Dziennikarze zarzucali premierowi, że stracił kontrolę nad zdarzeniami, a koalicja rządowa dryfuje od
jednego do drugiego kryzysu.
DRYFKOTWA 'specjalna pływająca kotwica, pozwalająca na utrzymanie statku rufą albo dziobem do
wiatru': Dryfkotwajest używana na niewielkich statkach w czasie sztormu.
DRYL 'bardzo ostra dyscyplina, zazwyczaj połączona z uczeniem jakichś czynności przez bezmyślne
powtarzanie ich tysiące razy': W wojsku pruskim dryl był podstawową metodą szkolenia rekrutów.
Nowy dyrektor postanowił zaprowadzić w szkole wojskowy dryl: zbiórki, meldunki, musztrę.
DUALIS w językoznawstwie 'liczba podwójna: występująca w niektórych językach liczba, mająca inne
niż liczba mnoga końcówki odmiany, sygnalizujące, że przedmioty, o których mowa, są dwa,
czynności dotyczą dwóch osób itd.': Formy dualu występowały w dawnych językach słowiańskich, ich
pozostałością w języku polskim są np. formy: oczy i uszy (zwykła liczba mnoga to:
DUALNY w językoznawstwie 'związany z liczbą podwójną': Dualne formy rzeczowników. Dualne formy
czasowników.
171
DUALIZM
DUO
DUALIZM l. książk. 'dwoistość: występowanie w czymś dwu wyraźnie odrębnych części czy aspektów
albo współwystępowanie dwóch przeciwstawnych elementów, zjawisk czy pojęć': Dualizm dzieła
sztuki, dualizm natury ludzkiej. Dualizm duszy i ciała, dualizm rozumu i serca. 2. w filozofii 'pogląd, że
w rzeczywistości istnieją dwa odrębne pierwiastki: duch i materia': Dualizm jest z jednej strony
przeciwieństwem monizmu, zaś z drugiej - pluralizmu. Platoński dualizm, dzielący byt na dwa światy:
świat idei i świat rzeczy, został [przez Arystotelesa] usunięty [...]. (Tatarkiewicz)
DUALISTA 'zwolennik dualizmu filozoficznego': Znanymi dualistami byli m.in. tacy filozofowie, jak
Platon, św. Tomasz z Akwinu i Kartezjusz.
DUBBING (czytaj: dabing) 'zastąpienie w filmie dialogów w jednym języku dialogami w innym; także:
nowe dialogi zagrane przez aktorów, które są podkładane w miejsce pierwotnych dialogów w filmie':
Kolegów z Niemiec bardzo dziwiło, że w wielu zagranicznych filmach wyświetlanych w Polsce dialogi
czyta lektor, opowiadali, że w Niemczech wszystkie filmy mają dubbing lub napisy u dołu ekranu. Był
to film z doskonałym dubbingiem.
DUBIA 'wątpliwe miejsca w tekście, wątpliwe wyrazy, formy gramatyczne itd.': Wiele miejsc w
Norwidowskich notatkach oznaczono jako dubia, ich odczytanie było tylko hipotetyczne, wątpliwości
wydawcy budziło też to, czy są to teksty samego pisarza, czy przepisane skądś fragmenty.
DUBLER 'osoba zastępująca właściwego wykonawcę roli podczas kręcenia pewnych ujęć; rzadziej:
aktor grający na przemian z innym aktorem': Daniel Olbrychski uważany był zawsze za niezwykle
wysportowanego aktora, niepotrzebującego dublera nawet podczas nakręcania najbardziej
karkołomnych scen walk na koniach, niebezpiecznych upadków i skoków. Słynna aktorka chciała, by
w scenie striptizu zastąpiła ją dublerka.
fr. doubleur
DUBLET l. 'drugi, identyczny egzemplarz czegoś': Przejrzał swoją bibliotekę i stwierdził, że ma dublety
kilku powieści Sienkiewicza i Prusa. 2. 'kamień jubilerski zlepiony z dwóch części, z których górna jest
prawdziwym kamieniem szlachetnym, a dolna np. kryształem' 3. 'dwa celne strzały do dwóch sztuk
zwierzyny oddane w krótkim odstępie czasu'
DUCE (czytaj: ducze) 'wódz - tytuł używany przez Benito Mussoliniego, przywódcę faszystowskich
Włoch; także: sam Mussolini': Mussolini przyjął tytuł duce w grudniu 1925 r. Duce prowadził zaborczą
politykę, zaatakował m.in. Etiopię, Albanię i Grecję, z jego rozkazu oddziały włoskie uczestniczyły też
w wielu kampaniach wojennych prowadzonych przez Hitlera.
DUET l. 'kompozycja muzyczna na dwa instrumenty lub dwa głosy; także: dwuosobowy zespół grający
lub śpiewający jakąś kompozycję': Skomponował duet na skrzypce i fortepian. Wystąpiła w duecie z
rosyjską śpiewaczką. 2. 'dwuosobowy zespół tancerzy, łyżwiarzy, rzadziej też: aktorów, sportowców
itp.': Najlepiej na lodzie prezentował się duet amerykański.
DUM-DUM (czytaj: dumdum albo damdam) 'pocisk karabinowy lub rewolwerowy ze ściętym lub
wydrążonym szpicem, często wykonanym z miękkiego ołowiu, który przy trafieniu odkształca się i
wiruje, wyrywając ogromną ranę w ciele': Stosowanie na wojnie pocisków dum-dum jest zakazane
przez konwencje międzynarodowe, obecnie używane są one niekiedy przez myśliwych, przeciwko
czemu gorąco protestują miłośnicy zwierząt.
od nazwy miasta Dum Dum koło Kalkuty w Indiach, gdzie w końcu XIX w. zaczęto wytwarzać takie
pociski
ang. dumping
172
DUOPOL
DYDAKTYKA
DUOPOL w ekonomii 'sytuacja, gdy rynek jakichś towarów lub usług jest zdominowany przez dwie
wielkie firmy o podobnej sile': Dziennikarz uważał, że korzystniejsze dla bezpieczeństwa
energetycznego kraju byłoby utworzenie silnej spółki sprowadzającej znaczącą część zużywanego w
Polsce gazu z Zachodu lub Północy i wiążąca się z tym zamiana monopolu firmy importującej gaz ze
Wschodu na duopol.
DUPLIKAT l. inaczej: WTÓRNIK 'drugi, taki sam dokument': Gdy zgubiła indeks, w dziekanacie wydano
jej duplikat. 2. przen. 'kopia czegoś, rzadziej: kogoś - przedmiot taki sam jak pierwowzór, rzadziej:
osoba fizycznie albo psychicznie bliźniaczo podobna do innej':
Duplikat obrazu wielkiego artysty. W "Osiem i pół" Ma-stroianni już otwarcie wystąpił jako duplikat
samego Felliniego.
I DUR l. 'to samo, co tyfus' 2. przestarz. 'zamroczenie, zwłaszcza wywołane wysoką gorączką': [...]
obawiał się nawet, czy i po powtórnym obudzeniu nie chwyci Juranda dur i nie odejmie mu na długo
przytomności. (Sienkiewicz)
słowiańskie, od tego samego rdzenia pochodzi np. słowo durny - także przecież oznaczające niepełną
sprawność umysłową; nazwa choroby przez skojarzenie z majakami i wysoką gorączką,
towarzyszącymi tyfusowi
II DUR w muzyce 'jeden z dwu trybów, według których porządkuje się materiał dźwiękowy
występujący w gamach, tonacjach, trój dźwiękach itp., oparty na tercji wielkiej między pierwszym i
trzecim stopniem gamy':
Polonez As-dur. () Gama C-dur: 'gama oparta na tercji wielkiej i rozpoczynana od dźwięku c'
DUROWY 'taki, który jest uporządkowany zgodnie z trybem dur, oparty na tercji wielkiej': System
durowy przeciwstawia się systemowi molowemu. Gama, tonacja durowa.
DURALUMINIUM 'lekki i bardzo mocny stop aluminium z miedzią, z dodatkiem niewielkich ilości
manganu, magnezu i krzemu': Wyroby z duraluminium są stosowane w przemyśle lotniczym i
samochodowym.
DUROPLAST 'plastyczne tworzywo sztuczne, które pod wpływem chemicznym, termicznym albo
jednym i drugim zastyga w twardą masę i proces ten jest już nieodwracalny' : Duroplasty są bardzo
często wykorzystywane we współczesnym przemyśle i gospodarstwie domowym, są np. głównym
składnikiem wielu klejów, służących zarazem do wypełniania powierzchni, które po zastygnięciu
tworzą masę twardszą od betonu i specjalnych pianek używanych w budownictwie do uszczelniania.
DUUMWIRAT l. 'w starożytnym Rzymie: dwaj wspólnie rządzący władcy': Po zabójstwie Cezara
Rzymem przez pewien czas rządził triumwirat: Oktawian, Marek Antoniusz i Marek Lepidus, a po
śmierci tego ostatniego, krótko, duumwirat. 2. przen. 'dwie osoby wspólnie rządzące, wspólnie
sprawujące jakiś urząd itd.' Duumwirat: burmistrz i prokurator trząsł całym miastem.
DUUMWIR 'w starożytnym Rzymie: jeden z pary współrządzących władców lub jeden z pary
urzędników, sprawujących wspólnie pewną funkcję'
lać. duunwiratus
DVD (czytaj: diwidi) 'płyta kompaktowa z nagraniem jakichś obrazów, najczęściej filmu
zarejestrowanego techniką cyfrową': Kupił najnowszy film tej wytwórni na dvd, znacznie droższy
wprawdzie niż film na kasecie, ale zapewniający niepowtarzalnąjakość odbioru.
DWT 'nośność statku wyrażona w tzw. tonach martwej wagi - masa wszystkiego, co można na statek
załadować, nie przekraczając linii zanurzenia': Podając dane statku handlowego, na ogół określa się
jego wyporność, która jest równa masie statku pustego i DWT. DWT wielkich tankowców sięga pół
miliona ton.
DYCHOTOMIA książk. 'dwudzielność: podział pewnej klasy na dwie, zwykle przeciwstawne, grupy
elementów lub zestawianie par przeciwstawnych pojęć; także: para przeciwstawnych pojęć lub dwie
części pewnej klasy przedmiotów': Twórca strukturalizmu, Ferdynand de Saussure, wiele problemów
językoznawczych rozpatrywał w ramach dychotomii: synchronia - diachronia, system - tekst,
porządek paradygmatyczny - porządek syntagmatyczny.
DYDAKTYKA 'dział pedagogiki, zajmujący się metodami nauczania i uczenia się': Studenci polonistyki
poznawali zasady dydaktyki języka polskiego i literatury polskiej, a następnie odbywali praktyki
nauczycielskie w szkołach.
osoba, która umie szybko i skutecznie przekazywać wiedzę': Nasz nauczyciel jest doskonałym
dydaktykiem.
DYDAKTYCZNY 'związany z dydaktyką, zgodny z jej zasadami lub wynikający z nich': Zasady
dydaktyczne mówią, że sposób uczenia należy dostosować do zdol-
173
DYFERENCJACJA
DYKTAFON
DYDAKTYZM 'natrętne pouczanie, ciągłe moralizowa-nie': Jawny dydaktyzm jest wadą wielu powieści
XIX w.
DYFERENCJACJA w wielu naukach 'różnicowanie się jakiejś pierwotnie jednolitej całości lub
elementów pierwotnie jednolitego zbioru': W języku dyferencja-cja pierwotnie identycznych znaczeń
słów wynika z prawa ekonomii, powoduje ona, że np. przymiotniki polny i polowy, które w przeszłości
miały te same znaczenia, dziś są już wyraźnie zróżnicowanego/owy odnosi się do tego, co związane z
wojskiem i rolnictwem - kuchnia polowa, łóżko polowe, prace polowe - zaś polny odnosi się do świata
natury i związanych z polem przedmiotów - myszka polna, kwiat polny, kamień polny.
DYFRAKCJA w fizyce 'ugięcie fali - zmiana kierunku jej rozchodzenia przy przechodzeniu przez wąskie
otwory i na krawędziach napotykanych po drodze przeszkód':
Dyfrakcja jest zjawiskiem występującym przy rozchodzeniu się wszystkich rodzajów fal, powoduje
ona m.in. przenikanie dźwięków i światła za przeszkodę i przez wąskie otwory.
DYFTERYT inaczej: BŁONICA 'ostra choroba zakaźna, objawiająca się gorączką, zapaleniem błon
śluzowych gardła i nosa oraz trudnościami z oddychaniem': Dyfteryt najczęściej występuje u dzieci
między trzecim a szóstym rokiem życia. Dyfteryt to choroba, przy której -zgodnie z polską nazwą -
występują błony w miejscu rozwijania się bakterii w nosie i gardle, co powoduje znaczne trudności w
oddychaniu.
DYFUZJA l. w fizyce 'samorzutne przenikanie cząsteczek jednej substancji do drugiej, wywołane ich
bezładnym ruchem cieplnym, prowadzące do wyrównywania się stężeń' 2. w agrotechnice
'wydobywanie się z buraków cukrowych, zalanych wodą, soku zawierającego cukier':
DYFUZOR 'aparat agrotechniczny, w którym robi się wyciągi na drodze dyfuzji': W dyfuzorze
cukrownianym buraki są przepłukiwane gorącą wodą.
DYFUZYJNY 'związany z dyfuzją, otrzymywany w drodze dyfuzji': Procesy dyfuzyjne. Sok dyfuzyjny.
DYGNITARSKI 'związany z dygnitarzem, typowy dla dygnitarza - słowo używane często z odcieniem
niechęci': Mieszkańcy widzieli, jak wycięto kawał tak rzadkiego w tych stronach lasu jodłowego pod
dygnitarskie osiedle. Dawnym kolegom niezbyt podobało się jego dygnitarskie zachowanie.
DYGRESJA 'odejście od głównego tematu wypowiedzi i wtrącenie uwag dotyczących spraw z nim
związanych luźno lub niezwiązanych z nim wcale; także: wzmianka na inny temat wtrącona w jakąś
dłuższą wypowiedź': W czasie wykładu robił dygresje. Po dygresji dotyczącej sytuacji współczesnej
historyk wrócił do zasadniczego tematu.
DYKCJA 'sposób wymawiania słów, zwłaszcza sposób oceniany pod kątem poprawności i wyraźności':
Słuchacze skarżyli się na niedbałą dykcję spikerów wielu nowych rozgłośni radiowych, którzy
"połykają" końcówki i często mówią zbyt szybko.
174
DYKTAT
DYNAMICZNY
DYKTAT 'narzucanie przez jakąś osobę lub jakieś państwo swej woli innym osobom lub państwom': W
propagandzie hitlerowskiej "Traktat wersalski" z 1919 r. nazywano "dyktatem wersalskim", który był
jedynie formą wymuszenia na Niemcach niekorzystnych zmian granic i ograniczenia ich wolności
wewnętrznej.
niem. Diktat
lać. dictatura
DYKTERYJKA 'krótkie, zabawne opowiadanie o jakiejś osobie, zdarzeniu itd.': Na spotkaniu autorskim
czytał fragmenty swej prozy i opowiadał dykteryjki o sławnych ludziach.
DYLETANT 'osoba, która zajmuje się jakąś dziedziną, zwłaszcza z zakresu sztuki lub nauki, bez
przygotowania fachowego i najczęściej robi to źle': Uwielbiał zajmować się techniką i majsterkować,
ale czuł się zawsze tylko dyletantem i przy każdym poważniejszym problemie dzwonił do przyjaciela,
mającego solidną, inżynierską wiedzę.
Premier udzielił dymisji ministrowi finansów. Albo wojewoda poda się do dymisji sam, albo trzeba go
będzie do dymisji zmusić.
DYNAMICZNY l. 'pełen ruchu, życia, zmienny, żywy, ruchliwy': Dynamiczny atak piłkarzy Widzewa
zakończył się zdobyciem bramki. 2. 'intensywny, mocny':
UWAGA: W tym znaczeniu wyraz był nadużywany w okresie PRL-u i jest odczuwany jako element
partyjnej no-womowy.
3. 'w odniesieniu do ludzi: rzutki, energiczny, pomysłowy, sprawny umysłowo': Poszukujemy dynami-
175
DYNAMIT
DYPLOMACJA
I UWAGA: w tym znaczeniu wyraz bardzo modny, nadużywany, zwłaszcza w ogłoszeniach o pracę; o
wiele lepiej używać określeń: rzutki, energiczny, twórczy.
4. w fizyce: 'powstały wskutek działania siły, odnoszący się do siły': Energia dynamiczna.
DYNAMIKA l. 'stopień, w jakim coś jest dynamiczne -pełne ruchu, zmienne i żywe': Dynamika słowa,
wypowiedzi. 2. inaczej: DYNAMIZM albo DYNAMICZ-NOŚĆ 'stopień, w jakim coś jest dynamiczne -
intensywne, mocne': Dynamika rozwoju eksportu. 3. 'dział mechaniki, nauka zajmująca się badaniem
ruchu ciał materialnych wywołanego działającymi na nie siłami': 4. w muzyce 'zmiany siły dźwięku;
także dział wiedzy muzycznej zajmujący się nimi'
DYNAMIT 'materiał wybuchowy, którego główny składnik stanowi nitrogliceryna': Dynamit został
wynaleziony w 1866 r. przez szwedzkiego chemika Alfreda Nobla.
DYNAMIZER 'preparat kosmetyczny w postaci kremu, żelu lub pianki, który zawiera elementy
aktywne, natychmiast wygładzające skórę twarzy na kilka godzin': Dynamizer przywraca piękno
kobiecej skórze.
ang. dynamizer
Dyplom honorowy. Dyplom uznania. 3. 'w dawnym piśmiennictwie: dokument urzędowy': Studenci
analizowali formy językowe spotykane w rotach przysiąg i średniowiecznych dyplomach.
DYPLOMANT 'osoba, która ukończyła naukę w jakiejś szkole i przygotowuje się do egzaminu
dyplomowego':
176
DYPTYK
DYSK MAGNETYCZNY
fr. diplomatie
DYPTYK albo DYPTYCH 'dzieło sztuki składające się z dwóch części, np. ołtarzyk, płaskorzeźba, obraz,
dwuczęściowy utwór literacki': Amatorski zespół teatralny wystawił piękny Norwidowski dyptyk
dramatyczny "Tyrtej-Za kulisami", składający się z tragedii fantastycznej "Tyrtej" i fantazji "Za
kulisami".
DYREKTYWA oficj. 'wytyczna dotycząca sposobu załatwienia jakiejś sprawy albo zalecenie podjęcia
pewnych działań; także: norma postępowania': Prace inwentaryzacyjne przeprowadzono zgodnie z
dyrektywami sformułowanymi przez dyrektora technicznego. Filozof zastanawiał się, jakimi
dyrektywami moralnymi powinien się kierować człowiek w sytuacji zagrożenia jego życia.
DYREKTYWNY oficj. 'będący dyrektywą, zobowiązujący do czegoś': Ostatnie punkty raportu komisji
miały wyraźnie dyrektywny charakter, zgodnie z nimi nie później niż do połowy miesiąca należało
rozpocząć pracę nad modernizacją magazynów.
I DYS- cząstka o znaczeniu 'nie-' lub 'źle', dodawana do rzeczowników, przymiotników i czasowników,
wskazująca na to, że całość złożenia jest odwrotnością sensu jego drugiego członu, np. dyskomfort,
dysproporcja
DYSERTACJA oficj. 'rozprawa naukowa, zwykle praca doktorska': W maju przedstawił dysertację na
temat polityki zagranicznej Polski w dwudziestoleciu międzywojennym i przystąpił do egzaminów
doktorskich'
lać. dissertatio 'badanie', dawne definicje słowa w języku polskim to m.in. "gruntowne roztrząsanie"
DYSGRAFIA 'trudności w spójnym i czytelnym pisaniu':
Dysgrafia, podobnie jak dysleksja, może być wywołana różnorodnymi czynnikami, w przypadku dzieci
np. czynnikami emocjonalnymi, niewłaściwym nauczaniem itd.
DYSHONOR 'obraza czyjegoś honoru, coś, co stanowi obrazę': Dyrektor własnoręcznie wykonywał
najcięższe prace fizyczne i porządkowe i wcale nie uważał sobie tego za dyshonor.
DYSK l. 'krążek metalowy lub drewniany okuty metalem, używany w lekkiej atletyce do rzutów na
odległość':
Rzut dyskiem należy do dyscyplin sportowych znanych już w starożytnej Grecji. 2. w medycynie
'chrząstka znajdująca się między trzonami kręgów w kręgosłupie':
DYSK TWARDY w komputerze 'zespół obracających się na wspólnej osi dysków magnetycznych o
dużej pojem-
177
DYSKIETKA
DYSKURS
ang. disc odgr. diskos; wyrażenie: twardy dysk- jest tłumaczeniem angielskiego terminu: hard disc;
hard disc drive - to ang. nazwa całego urządzenia dysku twardego wraz z napędem, w skrócie (często
spotykanym także w Polsce): HDD
DYSKIETKA inaczej: DYSK ELASTYCZNY 'rodzaj małego dysku magnetycznego z elastycznego tworzywa,
umieszczonego w odpowiedniej osłonie; odznacza się niewielką pojemnością, jest wymienny
(wyjmowany z komputera), używany jako pamięć zewnętrzna komputera': Dla odróżnienia od innych
dyskietek lub płyt CD dyskietki do Play Station produkowane będą w kolorze czarnym. Czy przyniósł
pan dyskietkę z danymi, o które prosiłem?
fr. disquiette; wyrażenie: dysk elastyczny jest tłumaczeniem angielskiego terminu: floppy disc; floppy
disc drive - to nazwa napędu dyskietek, w skrócie (często spotykanym także w Polsce): FDD
DYSKOFON 'odtwarzacz płyt kompaktowych; gramofon cyfrowy, który odtwarza sygnał dźwiękowy
zapisany w postaci cyfrowej na płycie CD za pomocą czytnika laserowego': Dyskofon przyjmuje płytę
CD przez wysunięcie szuflady.
ang. fr.
DYSKOGRAFIA l. 'zbiór nagrań muzycznych jakiegoś wykonawcy czy zespołu; także: spis zawierający
ten zbiór oraz audycja, w której jest on w jakimś porządku prezentowany': W majowych audycjach
będziemy prezentować dyskografię zespołu Pink Floyd. 2. 'piśmiennictwo poświęcone nagraniom
muzycznym: czasopisma, encyklopedie, katalogi itd.'
fr. discographie
DYSKOMFORT ksiąźk. 'poczucie tego, że coś dolega, że coś nie jest w porządku z organizmem albo
psychiką;
uczucie psychicznej albo fizycznej niewygody, uwierania, nękające kogoś': Czuć dyskomfort w
żołądku. Dyskomfort psychiczny. Po wyborach partie tej organizacji odczuwają dyskomfort.
ang. discomfort
DYSKONT 'sklep samoobsługowy, sprzedający wybrane towary po cenach niższych niż inne sklepy':
Dyskont spożywczy. Zapraszamy do sieci naszych dyskontów.
DYSKONTO w bankowości 'odliczenie przez bank kupujący weksel przed upływem terminu jego
ważności pewnej części wartości nominalnej': W obrocie wekslowym z dyskontem mamy do
czynienia np. wówczas, gdy
kupująca towar firma zapłaci zań wekslem, który można zrealizować np. po miesiącu, zaś firma, która
towar sprzedała, już teraz potrzebuje pieniędzy. W tym przypadku sprzedająca towar firma
dyskontuje weksel w banku, godząc się na to, że bank płaci zań z potrąceniem sumy, którą nalicza się
uwzględniając wartość nominalną weksla, czas do upływu jego płatności oraz obowiązującą przy tego
typu operacjach stopę dyskontową.
DYSKONTOWAĆ w bankowości 'o firmie sprzedającej weksel przed upływem jego ważności:
sprzedawać przy potrąceniu pewnej sumy od wartości nominalnej; o banku kupującym taki weksel:
kupować, potrącając dla siebie pewną część wartości nominalnej'
wi. disconto
DYSKREDYTOWAĆ ksiąźk. 'podważać zaufanie do kogoś i odbierać komuś autorytet; umniejszać czyjąś
wartość przez kompromitowanie go': Systematycznie dyskredytowali go w oczach opinii
międzynarodowej. Takie postępowanie zdyskredytowało jaw oczach środowiska.
fr. discrediter
DYSKRECJONALNY l. 'taki, który wymaga dyskrecji, nie do rozgłaszania, poufny': Sprawa ma charakter
dyskrecjonalny, dlatego poprosiłem, by pan przyszedł do mnie do domu. 2. 'taki, który pozostawiono
komuś do dysponowania wedle jego uznania, nieograniczony przepisami, pozostający do czyjejś
dyspozycji':
Fundusz dyskrecjonalny.
fr. discretionnaire
DYSKURS w naukach humanistycznych 'wypowiedź lub rozmowa, zwłaszcza taka wypowiedź lub
rozmowa, którą traktuje się jako przedmiot badania lub która jest poddana rygorom logiki, zawiera
pewną przemyślaną argumentację itd.' Krytyk opisywał występujący w po-
178
DYSKWALIFIKACJA
DYSPOZYCJA
wieści typ dyskursu. Językoznawca badał agitację wyborczą jako szczególny typ dyskursu publicznego.
DYSKWALIFIKACJA l. oficj. 'odrzucenie czegoś ze względu na to, że nie spełnia pewnych wymagań':
Dyskwalifikacja wyrobów niespełniających norm jakościowych. Dyskwalifikacja czyjegoś
rozumowania. 2. w sporcie 'karne wykluczenie jakiegoś zawodnika lub drużyny z zawodów z powodu
naruszenia przez nich przepisów sportowych'
DYSKWALIFIKOWAĆ l. oficj. 'odrzucać coś ze względu na to, że nie spemia pewnych wymagań':
Dyskwalifikować książkę. Dyskwalifikować czyjeś badania naukowe. Zdyskwalifikować poborowego.
2. 'karnie wykluczać zawodnika lub drużynę z rozgrywek': Został zdyskwalifikowany za używanie
środków dopingujących.
DYSLEKTYK 'osoba cierpiąca na dysleksję': Dyslekty-cy maj ą trudności z odczytaniem nie tylko
zwykłego tekstu, ale wszelkich ciągów symboli, np. symboli matematycznych.
ang. dyslexia
DYSPENSA 'uchylenie zakazu, wynikającego z przepisów prawa kościelnego': Musiał starać cię o
dyspensę, by wziąć ślub z Magdą, z którą był spokrewniony.
DYSPERSJA l. w fizyce a) DYSPERSJA FAL 'zależność prędkości rozchodzenia się fal w pewnym ośrodku
od ich częstotliwości lub długości' B) DYSPERSJA ŚWIATŁA 'rozszczepienie promienia światła białego,
np. w pryzmacie, na szereg barwnych promieni' 2. w chemii 'rozdrobnienie jakiejś substancji w
roztworze na bardzo drobne cząstki rozproszone, zawieszone w nim.' 3. inaczej: ODCHYLENIE
STANDARDOWE w statys-tyce 'obszar rozrzutu wartości zmiennej losowej wokół jej wartości
uśrednionej'
DYSPONOWAĆ l. 'rozporządzać czymś; móc czegoś użyć według własnego uznania': Oskarżenie
dysponowało obszernym materiałem dowodowym. Jest to z pewnością najsilniejsza broń, jaką
prezydent Wałęsa dysponuje. UWAGA: w tym znaczeniu wyraz nadużywany,
179
DYSPROPORCJA
DYSTYCH
np. "Zawodnicy dysponuj ą dobrym ciosem", (lepiej: odznaczają się dobrymi ciosami, mają dobre
ciosy). 2. rząd. 'polecać coś, kazać coś dostarczyć': Zadysponowałem kolację do hotelowego numeru.
DYSPONENT l. 'osoba lub instytucja zarządzająca jakimś majątkiem, funduszem, jakimiś środkami itp.'
Dysponentem funduszu została komisja powołana przez premiera. 2. 'w banku: urzędnik, który
wydaje kasie dyspozycje wypłaty pewnej sumy z konta klienta, na żądanie klienta dokonuje
przelewów, otwiera rachunki itd.'
DYSPROPORCJA 'brak właściwego stosunku między częściami lub cechami czegoś, zwłaszcza pod
względem wielkości': Między potężną, ozdobną podstawą kolumny i jej niewielkim, prostym
zwieńczeniem istniała rażąca dysproporcja. Między wynikami finansowymi firmy w I i w II kwartale
istniała zastanawiająca dysproporcja.
DYSPROZ 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 66 i masie atomowej 162,50: srebrzysty metal;
symbol Dy':
n.-lać. dysprosium od gr. dysprósitos 'trudnodostępny' (w połowie XIX w., kiedy odkryto ten
pierwiastek, uzyskanie go w stanie czystym było bardzo trudne)
DYSTANS l. 'odległość w przestrzeni lub w czasie': Dystans między samochodami zmniejszał się.
Peleton i uciekających kolarzy dzielił coraz mniejszy dystans czasowy, l.przen. 'różnica, "odległość"
między abstrakcyjnymi wartościami': Biorąc pod uwagę wykształcenie, dzielił ich ogromny dystans. 3.
'wymierzona trasa
lub odcinek, na których odbywa się wyścig. Bieg na dystansie 10 kilometrów. 4. 'oficjalny, chłodny
stosunek do kogoś': Do swoich podwładnych odnosił się zawsze z dużym dystansem.
DYSTANSOWAĆ SIĘ (od czegoś, od kogoś) 'odnosić się do czegoś z rezerwą, nie podzielać czyichś
poglądów, mieć inne zdanie na jakiś temat i okazywać to': Często się pan dystansuje od wystąpień
swoich kolegów klubowych?
DYSTRYBUCJA 'rozdzielanie czegoś': Dystrybucja chleba. Zajął się dystrybucją żywności i koców dla
powodzian.
DYSTRYBUCYJNY rzadziej: DYSTRYBUTYWNY 'taki, który dotyczy dystrybucji, zajmuje się dystrybucją':
Aparat dystrybucyjny w państwach realnego socjalizmu działał sprawnie tylko do czasu.
DYSTRYBUTOR l. 'osoba lub instytucja dzieląca jakieś dobra, jakieś towary, rozprowadzająca je':
Została dystrybutorem kolorowych drukarek na całą Europę Wschodnią. Generalny dystrybutor gazu.
2. 'zbiornik na stacji benzynowej, z którego tankuje się paliwo do pojazdów': Przy dystrybutorze stał
nowiutki mercedes. 3. 'automat do porcjowania napojów': Sok z dystrybutora.
DYSTRYKT 'w różnych epokach w różnych krajach, np. w Polsce w czasie okupacji i zaborów: niewielki
okręg administracyjny': Partyzanci przeprowadzili akcję dywersyjną w dystrykcie radomskim.
niem. Distrikt
DYSTYCH w nauce o literaturze 'strofa dwuwersowa lub dwuwersowy utwór': Krytyk uważał, że do
najkun-sztowniej szych dystychów poezji polskiej należy zakończenie wiersza Jana Lechonia
"Spotkanie": Nie ma Nieba ni Ziemi, Otchłani ni Piekła / Jest tylko Beatrycze i właśnie j ej nie ma.
gr. distichon
180
DYSTYNKCJA
DYWIDENDA
odfr. distingue
DYSTYNKCJE 'znaki wskazujące na czyjąś rangę, zwłaszcza na stopień w wojsku': Dystynkcje oficerskie.
Cechą dystynktywną, która pozwala odróżnić "k" od "g", jest dźwięczność "g".
DYSYDENT l. 'człowiek, który przeciwstawia się poglądom, ideologii i polityce ugrupowania, partii itp.,
do których kiedyś należał': Dysydenci z szeregów partii komunistycznej stali się czołowymi
opozycjonistami lat 60. Całe swe dorosłe życie, aż do roku 1989, byłem dysydentem - oświadczył
minister. 2. w historii 'odstępca od dogmatów panującego kościoła; w Polsce przedrozbiorowej - w
szczególności protestant': Naj radykalniejszymi dysydentami byli arianie.
DYSYDENCKI 'dysydenta albo dysydentów (dziś głównie w znaczeniu l.)': Organizacje dysydenckie.
Pismo dysydenckie.
fr. dissimilation, złożenie cząstki: II dys- i cząstki wyrazu asymilacja, którego wyraz dysymilacjayst
przeciwieństwem
DYTYRAMB l. 'w starożytnej Grecji: pieśń pochwalna na cześć Dionizosa': Dytyramby były pieśniami
wykonywanymi chóralnie, którym towarzyszyły tańce dookoła ołtarza Dionizosa. 2. w nauce o
literaturze 'pieśń pochwalna sławiąca bohaterskie czyny, wielkie wartości itd., gatunek bardzo bliski
odzie': Odczytał "Dytyramb na cześć pokoju" Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego.
gr. dithyrambos
DYWAGACJE 'rozwlekłe, niespójne, bezładne mówienie lub pisanie; nietrzymanie się tematu':
Zanudzała ich dywagacjami na temat ubiegłorocznych wczasów na Majorce, zamiast przedstawić
rzetelną ofertę tegoroczną.
DYWAGOWAĆ 'mówić lub pisać rozwlekle, bezładnie, niespójnie, nie na temat': Przestań wreszcie
dywagować, wracaj do głównego tematu!
UWAGA: wyraz dywagacje nie znaczy: 'uwagi, spostrzeżenia, rozważania', a dywagować to nie:
'rozważać, roztrząsać coś'
fr. divagation i divaguer 'schodzić na manowce, odbiegać od tematu' z łac. divagari 'zabłąkać się'
DYWERGENCJA w wielu naukach 'rozbieżność lub zwiększanie się rozbieżności między czymś,
różnicowanie się': W biologii dywergencja rozwoju polega na powiększaniu się z pokolenia na
pokolenie różnic między pewnymi podgatunkami, np. pod wpływem odmiennego środowiska, co
prowadzi do wyłonienia się odrębnych gatunków.
fr. divergence
DYWERSJA l. 'działania prowadzone w czasie wojny na tyłach nieprzyjacielskich wojsk, mające na celu
osłabienie ich zdolności do walki': Dywersja przeciw hitlerowcom miała istotne znaczenie dla
utrzymania ducha oporu wśród Polaków i utrudnienia sytuacji oddziałów niemieckich walczących na
froncie. 2. 'ukryte działania prowadzone podczas pokoju, mające na celu osłabienie wrogiego
państwa pod względem gospodarczym, politycznym itd.' Komunistyczne władze oskarżały o dywersję
zachodnie rozgłośnie nadające audycje dla słuchaczy w Polsce, np. radio "Wolna Europa".
DYWERSANT 'osoba dokonująca dywersji, obecnie najczęściej w l. znaczeniu': Dywersanci wysadzali
mosty i niszczyli tory kolejowe, utrudniając zaopatrzenie walczącej armii w broń, amunicję i żywność.
fr. diversion
181
DYWIZ
I DŻINN
DYWIZ inaczej: ŁĄCZNIK, 'znak graficzny w kształcie poziomej kreseczki, krótszej od myślnika, przy
której z lewej i prawej strony nie ma spacji': W ortografii polskiej dywiz jest stosowany np. przy
zapisie końcówek deklinacyjnych w odmianie skrótowców - MON-u, ONZ-u.
DYWIZJA 'oddział wojskowy mniejszy od korpusu, złożony z kilku pułków albo brygad': Dywizja to
duży, zwykle liczący od 10 do 15 tysięcy żołnierzy oddział wojsk lądowych i lotniczych, który może
prowadzić samodzielne działania wojenne.
fr. division
DYWIZJON 'oddział artyleryjski liczący kilka baterii; oddział lotniczy liczący 2 albo trzy eskadry;
jednostka taktyczna marynarki, w której skład wchodzi kilka okrętów': Dowodził dywizjonem artylerii.
W "Bitwie o Anglię" zasłużyły się złożone z polskich lotników dywizjony myśliwskie 302 i 303.
fr. division
DYZENTERIA inaczej: CZERWONKA (BAKTERYJNA) 'ostra choroba zakaźna objawiająca się biegunką i
wydalaniem kału z krwią': Zakażenie dyzenterią następuje najczęściej przez spożycie produktów, na
których są zarazki, najskuteczniejszą metodą zapobiegania tej chorobie jest higiena osobista i
dokładne oczyszczanie żywności.
gr. dysenteria
DZIANET 'piękny koń używany do parad, najczęściej rasy hiszpańskiej': Kmicic wpadł w taki humor,
jakby go kto wsadził na sułtańskiego dzianeta. (Sienkiewicz)
wl. gianetto
DZIEKANIA 'w Kościele: urząd dziekana lub dom dziekana': Objąć dziekanię. Zapukać do dziekanii.
DZIEKANKA pot. inaczej: URLOP DZIEKAŃSKI 'na wyższej uczelni: urlop udzielany studentowi na jakiś
czas przez dziekana ze względów zdrowotnych lub życiowych': W ostatnich miesiącach ciąży złożyła
podanie o dziekankę.
od łac. decanus
Kulturoznawca uważał, że dżentelmen to uwspółcześniony ideał rycerza. 2. 'osoba, która odznacza się
tym, że w pewnej dziedzinie postępuje wyjątkowo fair wobec innych': Nowym dżentelmenem jezdni
została księgowa jednej z poznańskich firm.
GENTLEMANA AGREEMENT (czytaj: dżentelmens egri-ment) 'umowa, zazwyczaj ustna, między jakimiś
osobami, której poręczeniem jest ich honor i dane słowo, a nie zabezpieczenia prawne': Dyrektor
banku zapytał ze zdziwieniem swego zastępcę, czy rzeczywiście któremuś z klientów proponował
gentleman's agreement dotyczący pewnych operacji na koncie.
ang. Jersey od nazwy dużej wyspy angielskiej: Jersey, na której zaczęto wytwarzać taką tkaninę i
hodować takie bydło
DŻIHAD 'święta wojna muzułmanów przeciwko niewiernym, prowadzona w imię szerzenia swojej
wiary'
DŻINIZM 'religia indyjska oparta na wierze w wędrówkę dusz i głosząca, iż bogowie należą do tego
samego świata co ludzie': Dżinizm powstał między VIII a VI w. p.n.e. jako religia opozycyjna wobec
braminizmu, a potem - buddyzmu.
DZINISTA 'wyznawca dżinizmu': Wśród dżinistów istnieją dwa zasadnicze odłamy: poszukujących
wyzwolenia przez bardzo surowe praktyki ascetyczne, m.in. pozbycie się wszelkiej własności, nawet
ubrania, i chodzenie
182
II DZINN
DŻYGIT
II DŻINN 'w wierzeniach arabskich: duch mogący przybierać ludzkie lub zwierzęce kształty': Gdy
Aladyn wypowiedział zaklęcie, ukazał się przed nim dżinn z czarodziejskiej lampy.
ar. dźinni
DŻIP inaczej: ŁAZIK 'wojskowy osobowy samochód terenowy ze składanym dachem, rzadziej:
podobny samochód farmerski lub turystyczny': Ewa wyruszyła z misją pokojową ONZ do Kambodży i
szybko musiała się nauczyć jeździć dżipem po bezdrożach oraz niewiele się od nich różniących
drogach przez dżunglę.
ang. jeep
DŻIU-DŻITSU albo JIU-JITSU 'japońska metoda samoobrony z zastosowaniem chwytów i rzutów
zapaśniczych oraz ciosów rękami i nogami we wrażliwe punkty ciała': Pobierał lekcje u mistrza dżiu-
dżitsu.
ang. jiu-jitsu alboju-jitsu T. jap. jujutsu 'łagodna (w porównaniu z walką mieczem) sztuka'
DŻOJSTIK albo JOYSTICK 'urządzenie podłączane do komputera: drążek z przyciskami, którym steruje
się obiektami na ekranie': Sterowanie dżojstikiem w grach komputerowych jest o wiele wygodniejsze
niż wydawanie komend za pomocą klawiatury, pozwala też lepiej się wczuć w niektóre gry, np.
imitujące sterowanie samolotem, rakietą czy okrętem.
DŻOKEJ 'osoba dosiadająca konia na wyścigach konnych': Dżokeje są zazwyczaj drobnego wzrostu i
niewielkiej wagi.
ang. jockey od słowa: Jock, pierwotnie odpowiadającego polskiemu - Jasiek, tj. prosty chłopak, potem
oznaczającego handlarza na targu końskim
DŻOKER albo JOKER 'dodatkowa karta w talii z wizerunkiem błazna': W niektórych grach dżoker
zastępuje
każdą inną kartę, w innych -jest kartą szczególną, np. mogącą bić wszystkie pozostałe.
ang. joker
DŻONKA 'chiński niewielki statek handlowy lub statek rybacki, z płaskim dnem, wysoką rufą i
kwadratowymi żaglami': Piasek i kamienie pod budowę były dowożone na wyspę dżonkami.
DŻUDO albo JUDO 'wywodząca się z Japonii zapaśnicza walka sportowa, w której stosuje się chwyty,
rzuty, podcięcia i duszenia, a walczący zawodnicy są ubrani w specjalne stroje': Dżudo wywodzi się ze
starojapońskiej walki dżiu-dżitsu.
DŻUDOKA 'osoba uprawiająca dżudo': Przed zawodami dżudocy wysłuchiwali ostatnich rad trenera.
DŻUDOGA 'strój do walki dżudo: bluza wykonana z bardzo mocnego materiału, spodnie i pas': Co
kilka dni prał przepoconą dżudogę.
Jeden dżuł to praca wykonana przez siłę jednego niutona na drodze jednego metra. U = IN * IM.
DŻUMA 'bardzo ciężka choroba zakaźna, objawiająca się m.in. wysoką gorączką i obrzękiem węzłów
chłonnych (dymienicami) lub zapaleniem płuc, krwawieniami z przewodu pokarmowego i układu
moczowego': Historycy szacują, że pierwsza epidemia dżumy w połowie XIV w. zabiła w Europie
Zachodniej prawie jedną trzecią ludności.
rum. czuma 'wrzód, guz', nazwa od charakterystycznych dymienie przy obrzęku węzłów chłonnych
roś. dżygit
183
E skrót angielskiego słowa East 'wschód', symbol wschodu jako strony świata
ang. e(electronic)
EAU DE COLOGNE (czytaj: o dekołoń) 'woda koloń-ska': Po wprowadzeniu "Ustawy o języku polskim"
dyskutowano, czy nazwa eau de cologne na wodach zapachowych powinna być zastąpiona polską
woda koioń-ska.
fr. eau de cologne, pierwotnie wyrażenie odnoszące się tylko do specjalnych wód zapachowych
wytwarzanych w Kolonii
EBONIT 'tworzywo sztuczne otrzymywane z kauczuku, ciemnego koloru, twarde, odporne na czynniki
chemiczne, mające dobre właściwości izolacyjne': Ebonit jest używany m.in. do wyrobu sprzętu
elektronicznego, wykładzin, aparatury chemicznej, sprzętów domowego użytku.
ECCE HOMO! (czytaj: ekce homo) 'oto człowiek! -słowa wypowiedziane przez Piłata na widok zbitego
i poniżonego Chrystusa w koronie cierniowej': Słowa Piłata: ecce homo! są często umieszczane przez
artystów pod religijnymi wizerunkami cierpiącego Chrystusa, a także wizerunkami poniżonego i
cierpiącego człowieka.
ECHO l. 'powrót odbitego od przedmiotów dźwięku do tego miejsca, z którego wyszedł; także:
odgłosy dźwięków odbitych od przedmiotów': Krzyknął i po chwili usłyszał echo swojego głosu.
Wielokrotne echo wystrzału w górach. Echa dalekiej kanonady. 2. przen. 'powrót czegoś w formie
wspomnienia lub podobnego zdarzenia czy zjawiska': Echa dzieciństwa. Echo rozmowy sprzed lat. 3.
przen. 'reakcje na coś, oddźwięk
Echa ostatnich wydarzeń. Echa prasowe wystąpienia premiera. 4. 'w mitologii greckiej: nimfa, która
zakochała się bez wzajemności w Narcyzie i ze smutku wysychała i zanikała, aż w końcu został z niej
tylko głos'
UWAGA: Podstawowe znaczenie słowa echo występuje w wielu utartych przenośniach: echo
odpowiada, ginie, zamiera itd. W tych antropomorfizacjach znaczenie to łączy się z mitem o greckiej
nimfie, która z nieodwzajemnionej miłości zmieniła się w sam - uosobiony - głos, odpowiadający
echem.
ECHO- pierwszy człon wyrazów złożonych o znaczeniu 'echo, odbicie fal akustycznych', dodawany
najczęściej do nazw różnych urządzeń, metod, procesów oraz zjawisk fizycznych i oznaczający, że są
one związane ze zjawiskiem odbicia fal akustycznych, np. echosonda, echolokacja
Echolokacja jest techniką stosowaną najczęściej podczas nawigacji morskiej. 2. w biologii 'sposób
lokalizowania obiektów przez niektóre zwierzęta, polegający na wysyłaniu pisków o bardzo wysokiej
częstotliwości i odbieraniu ich echa odbitego od tych przedmiotów':
184
EDAMSKI SER
EFEB
EDAMSKI SER 'żółty ser z krowiego mleka z małymi, rzadko rozmieszczonymi dziurkami': Oryginalny,
holenderski ser edamski wytwarzany jest w płaskich kulach o wadze 2 kg.
hol. Edammer Kaas, od nazwy miejscowości Edam, w zachodniej Holandii, w której przed wiekami
zaczęto wytwarzać ten typ sera
EDEN l. 'w Biblii: ogród, w którym przebywali na początku Adam i Ewa, ziemski raj': W Edenie rosło
drzewo wiedzy dobrego i złego. 2. 'w judaizmie: miejsce, w którym po śmierci przebywają
sprawiedliwi':
Żydowski eden to odpowiednik chrześcijańskiego raju niebiańskiego. 3.przen. 'kraina szczęścia': Pisarz
z gorzkim uśmiechem tłumaczył młodzieży: - Świat to nie eden, człowiek mądry jest smutny, bo wie,
ile na nim zła i niesprawiedliwości.
EDUKOWAĆ SIĘ 'zdobywać wiedzę i umiejętności, nabywać pewnych postaw itd.': Edukował się za
granicą.
Konsekwentny program edukacyjny wymaga współpracy kilku resortów. Odbyło się kilka imprez
edukacyjnych.
EDYCJA l.'ogłoszenie drukiem, wydanie książki lub czasopisma, także płyt, kaset magnerofonowych
itp.': Jubileuszowa edycja dzieł Mickiewicza. Przygotowywać kolejną edycję esejów historycznych
Pawła Jasienicy. Nowa edycja przebojów Maryli Rodowicz. 2. kolejna, jedna z wielu, realizacja
programu, imprezy itp. regularnie się powtarzającej: Dwudziesta edycja konkursu "Teraz MY".
UWAGA: W tym znaczeniu wyraz nadużywany, często zbędny, np. "Kolejna edycja
międzynarodowych targów książki" = Kolejne targi książki; "Ósma edycja Pucharu Polski w piłce
nożnej" = Ósme rozgrywki o Puchar Polski w piłce nożnej. "Dwunasta edycja teleturnieju" = Dwunaste
wydanie teleturnieju.
EDYKT l. 'w starożytnym Rzymie: dokument wydawany przez wysokiego urzędnika lub - w okresie
cesarstwa -cezara, zawierający zarządzenia i formułujący zasady prawne, które miały być
przestrzegane w czasie rządów tego urzędnika lub panowania tego cezara': Edykt pretora. Edykt
cezara. 2. 'we Francji do 1789 r.: ustawa królewska dotycząca określonej sprawy albo części
terytorium': Edykt nantejski, wydany w 1598 r. przez Henryka IV, regulował kwestie religijne we
Francji: za wyznanie panujące uznawał katolicyzm, przyznawał zarazem ograniczone prawa
hugenotom, czyli francuskim protestantom. 3. 'ważne rozporządzenie lub obwieszczenie wydane
przez władcę': Na mocy wydanego w 1521 r. edyktu cesarza Niemiec Karola V, zwanego od miejsca
ogłoszenia "Edyktem wormackim", Marcin Luter został skazany na wygnanie.
EDYP 'w mitologii greckiej i literaturze starożytnej: syn króla tebańskiego Lajosa i Jokasty, który
nieświadomie zabił swego ojca i ożenił się z matką, a dowiedziawszy się prawdy, wykłuł sobie oczy i
odszedł na wygnanie':
Wyrocznia ostrzegła go [Lajosa], że polegnie z ręki własnego syna, który w następstwie ożeni się z
jego żoną, a swoją matką, Jokastą. Gdy im się więc syn narodził, przekłuli mu pięty żelaznymi kolcami,
związali i wyrzucili w górach. Dziecko znaleźli pasterze i zanieśli do Koryntu [...]. (Parandowski)
KOMPLEKS EDYPA w psychologii 'podświadomy pociąg seksualny chłopca do matki, łączący się ze
strachem przed ojcem jako rywalem i niechęcią do niego, lękiem przed jego karą i poczuciem winy':
Kompleks Edypa został opisany przez Zygmunta Freuda, twórcę psychoanalizy. Wielu późniejszych
psychologów kwestionowało istnienie podobnego zjawiska psychicznego.
gr. Oidipous, imię od poranionych nóg chłopca, znalezionego przez pasterzy - 'mający spuchnięte
nogi'
EFEBIA 'w starożytnej Grecji: szkolenie efebów': Efe-bia obejmowała także trudną służbę wojskową,
choć nacisk w niej położony był na sprawy obywatelskie i kształcenie umysłu. gr. ephebos
185
EFEKT
EGOCENTRYZM
EFEKT l. 'rezultat, skutek, wynik': Wydali tom będący efektem pobytów w Berlinie. 2. 'wrażenie, które
coś lub ktoś wywołuje': Ubrałam się tak, żeby wywołać efekt. Efekt przeszedł najśmielsze
oczekiwania.
"A efektem będzie rezygnacja wydawców z korzystania z krajowej poligrafii" (lepiej: a skutkiem, a
wynikiem będzie...). "W efekcie nikt nie poniósł strat" (lepiej: wrezulta-cie...).
EFEKTOWNY 'taki, który wywołuje efekt, który zwraca na siebie uwagę ze względu na swoje piękno
lub swoją oryginalność': Jaką masz efektowną bluzkę! Zwycięstwo tej partii było naprawdę
efektowne.
EFEKCIARSKI 'robiony wyłącznie dla wywołania na kimś wrażenia, dla popisania się, a w rzeczywistości
mało wart': Teraz chciano jednak ode mnie, bym był efekciarski i europejski.
EFEKCIARZ 'osoba, która zachowuje się w sposób efekciarski': Niektórzy lubili tego prezentera za
humor i żywy sposób prowadzenia programu, inni uważali, że to efekciarz, brylujący na scenie, a
prywatnie człowiek mało interesujący.
EFEKTYWNY l. 'taki, który przynosi pożądany skutek, skuteczny': Ślęczenie nad książkami było
efektywne -zdałam egzamin. Chodzi o to, aby stworzyć efektywny, sprawny, nowoczesny rynek
prywatny. 2. rząd. 'rzeczywisty, faktyczny': Efektywne godziny pracy robotników.
EFEMERYDA 'coś, co się zjawia i szybko mija, coś nietrwałego ze swojej natury': Książka okazała się
efeme-rydą, po kilku miesiącach zapomniano o niej i o skandalu, który początkowo wywołała.
EFEMEROFIT w biologii 'roślina, której cykl wegetacyjny odbywa się w bardzo krótkim czasie, gdy
występują sprzyjające warunki': Do efemerofitów należy np. wiele gatunków roślin pustynnych,
bardzo szybko wyrastających i dojrzewających po deszczu.
EFENDI 'dawny tytuł tureckich dostojników, dziś w tureckim odpowiadający polskiej formie pan;
także: dostojnik mający ten tytuł lub osoba, w stosunku do której można użyć tego zwrotu
grzecznościowego': Do Kmicica przypadł na spienionym koniu Akbah Ułan: - Efendi! Czambuł jazdy
idzie od Babie, chcą się dostać za mury. (Sienkiewicz)
EGALITARNY 'taki, który opiera się na zasadzie równości społecznej': Ustrój egalitarny. Egalitarne
dążenia zrewolucjonizowanych mas.
EGIDA 'w mitologii greckiej: tarcza Zeusa wykuta przez Hefajstosa': W niektórych mitach egida jest
przedstawiana jako tarcza wykonana z koźlej skóry, w innych jak tarcza z wężami i głową meduzy. <)
Pod egidą 'pod opieką, patronatem lub przewodnictwem': Klub działał pod egidą władz miejskich.
Misja pokojowa pod egidą ONZ.
gr. aigis
EGO 'w teorii psychologicznej Zygmunta Freuda: ja -świadoma część osobowości, która spełnia
funkcje poznawcze i kieruje zachowaniem człowieka': W psychoanalizie ego pośredniczy między sferą
podświadomych popędów i pragnień - id - a sferą sumienia - su-perego.
EGOCENTRYK 'osoba odznaczająca się egocentryzmem': Był egocentrykiem, lecz nie był egoistą, nie
lekceważył młodszych kolegów i nie próbował ich wykorzystywać.
186
EGOIZM
EGZEKUCJA
EGOISTA 'osoba odznaczająca się egoizmem': Z czasem przekonała się, że mąż jest egoistą, który
myśli tylko o sobie i swoich sprawach, i chce im podporządkować całe życie rodzinne.
EGOTYZM 'nadmierne zajmowanie się sobą, połączone ze skłonnością do kierowania uwagi otoczenia
na swą osobę': Krytyk uważał, że wielu poetów, zwłaszcza autorów wierszy refleksyjnych, cechuje
pewna doza ego-tyzmu, żyją zagłębieni w sobie, zaś ich sztuka polega na skupianiu uwagi ludzi na
sobie i świecie swoich doznań.
Wstęp do tomu wspomnień świadczył o tym, że autor to egotysta, którego zajmuje przede wszystkim
własny świat. I rzeczywiście z dalszej treści niewiele można się było dowiedzieć, co wtedy działo się w
Polsce i Europie.
UWAGA: Egotyzm i słowa pochodne w języku polskim, inaczej niż np. w angielskim, nie mają
nacechowania negatywnego, określają raczej pewien typ psychiki, charakterystyczny np. dla
artystów. Odcień negatywny przybieraj ą natomiast w niektórych kontekstach słowa egocentryzm,
egocentryk; silnie nacechowane negatywnie są słowa egoizm, egoista - określające postawę uważaną
przez wielu ludzi za niemoralną.
fr. egotisme od łac. ego 'ja'
EGZALTOWAĆ SIĘ 'popadać w egzaltację': Mówca gestykulował, rozwijał temat i egzaltował się coraz
bardziej.
EGZALTOWANY 'skłonny do egzaltacji, taki, który się egzaltuje': Współczesne kobiety, trzeźwo
patrzące na świat, są przeciwieństwem sentymentalnych i egzaltowanych dam z dziewiętnastego
wieku.
tekstów biblijnych': Egzegeza biblijna zajmuje sięm.in. analizą językową i stylistyczną tekstów
biblijnych, ustalaniem czasu i miejsca ich powstania oraz interpretacją sensu.
EGZEGETA 'uczony filolog lub biblista zajmujący się egzegezą': Egzegeta porównywał zdarzenia z życia
Jezusa opisane w poszczególnych ewangeliach.
EGZEKUCJA l. 'wykonanie wyroku śmierci': Był świadkiem kilku egzekucji w obozie. 2. 'przymusowe
ściąganie długów albo podatków': Sąd nakazał egzekucję komorniczą. () Egzekucja dóbr i praw 'w
Polsce w XVI i XVII w.: rewindykacja bezprawnie rozdanych, zagarniętych przez możnowładców itd.
dóbr królewskich oraz próby przeprowadzenia reformy prawnej i ustrojowej kraju': Efektem walki o
egzekucję praw było m.in. wprowadzenie w Polsce zasady tolerancji religijnej.
UWAGA: wyraz nadużywany w sprawozdaniach sportowych, np.: "Egzekutor rzutu karnego" (lepiej:
wykonawca rzutu karnego, zawodnik wykonujący rzut karny).
I UWAGA: wyraz nadużywany, np.: "Przekazanie uczniom informacji, które się potem egzekwuje i
ocenia" (lepiej:
187
EGZEKWIE
EGZOTYKA
EGZEKWIE 'w Kościele katolickim: obrzędy odprawiane przy trumnie zmarłego': Ksiądz odprawił
egzekwie.
lać. exsequiae
EGZEMPLIFIKACJA ksiąźk. 'przytaczanie przykładów dla wyjaśnienia lub udowodnienia czegoś; także:
przytoczony przykład lub przykłady': Jako doświadczony dydaktyk wiedział, że nie wystarczy podanie
samej definicji, konieczna jest zawsze egzemplifikacja objaśnianych pojęć i zjawisk. W kolejnych
rozdziałach jego pracy znajdujemy obszerną egzemplifikację: opis konkretnych przypadków
dokumentujących omawiane zjawiska społeczne.
EGZEMPLIFIKOWAĆ ksiąźk. 'przytaczać przykłady dla wyjaśnienia lub udowodnienia czegoś': Autor
obszernie egzemplifikuje swe tezy.
EGZOBIOLOGIA 'dział biologii, obejmujący badania nad istnieniem życia we Wszechświecie, poza
Ziemią, to samo, co astrobiologia'
EGZOGAMIA w antropologii 'zwyczaj lub nakaz zawierania małżeństw poza grupą osób
spokrewnionych lub grupą plemienną': Egzogamia wynika z tych samych przyczyn co zakaz
kazirodztwa, zabezpiecza ona wspólnotę przed małżeństwami osób spokrewnionych i związanym z
tym ryzykiem rodzenia się niepełnosprawnych dzieci.
EGZOGAMICZNY w antropologii 'związany ze zwyczajem egzogamii, taki, w którym wybiera się żonę
lub
męża poza grupą osób spokrewnionych lub grupą plemienną': Małżeństwo egzogamiczne.
EGZOGENICZNY l. inaczej: EGZOGENNY w biologii 'pochodzący z zewnątrz ustroju lub wywołany przez
przyczyny zewnętrzne': Oprócz substancji endogenicz-nych, które wytwarza dany organizm, do życia
potrzebne są mu także substancje egzogeniczne, czyli pochodzące z zewnątrz, np. wytwarzane przez
inne organizmy i dostarczane wraz z pokarmem. 2. w geologii 'zachodzący na powierzchni Ziemi i
wywołany przez czynniki działające od zewnątrz, a nie od wewnątrz skorupy ziemskiej': Procesy
egzogeniczne to np. wietrzenie i erozja skał.
UWAGA: słowa: egzogeniczny i egzogenny, bywają też stosowane w wielu innych naukach, np. w
psychologii mogą one oznaczać czynniki zewnętrzne działające na człowieka w przeciwieństwie do
wewnętrznych, np. genetycznych.
EGZORCYZM zwykle w liczbie mnogiej: EGZORCYZ-MY 'zaklęcia, modlitwy i inne obrzędy religijne,
których celem j est uwolnienie j akiej ś osoby, rzadziej: zwierzęcia lub rzeczy, spod wpływu złych
mocy albo wypędzenie z kogoś szatana': Ksiądz odprawił nad nim eg-zorcyzmy.
EGZOTYKA l. 'zbiór cech właściwych dalekim krajom o odmiennej kulturze, które wydają się obce i
niezwykłe;
także: przedmioty, dzieła sztuki itp. pochodzące z tych krajów': Nad pustynią unosił się zapach
egzotyki i nie-samowitości, która jest w tej bezkresnej, pustej i falującej od upału przestrzeni. 2.
'posiadanie przez coś cech, które wydają się obce i niezwykłe': Egzotyka czyjegoś stroju, trybu życia.
W tych księgach intryguje nas czasem egzotyka jakiegoś średniowiecznego ornamentu lub wymyślny
kształt inicjału.
188
EGZYSTENCJA
EKLEKTYZM
wydaje się obcy i niezwykły. Założył bardzo egzotyczny krawat, który wyglądał tak, jakby pochodził z
innej epoki.
EGZOTYK l. 'osobliwy przedmiot pochodzący z krajów egzotycznych lub - rzadziej -jakiś dziwny
przedmiot': Dziadek, zapalony podróżnik, pokazywał nam swoją kolekcję egzotyków. 2. w geologii
'okruch skalny, który występuje na pewnym podłożu, ale pochodzi z innego podłoża'
EGZYSTENCJA l. 'byt, istnienie czegoś lub życie kogoś, zwłaszcza biedne albo ciche i spokojne':
Zatrucie środowiska naturalnego zagroziło egzystencji wielu gatunków roślin. Druga siostra nie wyszła
za mąż i wiodła cichą egzystencję u boku matki. () Minimum egzystencji w ekonomii 'minimum
środków potrzebnych do życia':
UWAGA: wyraz nadużywany i używany w błędnych znaczeniach, np.: "Młoda kobieta od roku
egzystująca pod namiotem tlenowym" (poprawnie: ...od roku wegetująca pod namiotem tlenowym).
"Zawodnicy egzystujący w klubach zachodnich" (poprawnie: ...grający w klubach zachodnich).
EGZYSTENCJALISTA 'filozof, który rozwija tezy egzystencjalizmu lub zwolennik tego kierunku': Do
znanych egzystencjalistów należą m.in. Martin Heidegger, Kari Jaspers, Jean Pauł Sartre i Albert
Camus. Egzystencjaliści stanęli ostatecznie na tym: skoro człowiek nie ma stałych cech i będzie tym,
czym sam siebie zrobi, to zawsze może być czymś więcej, niż jest. Stąd wyciągali wniosek: niech
będzie czymś więcej. (Tatarkiewicz)
EJAKULACJA w fizjologii 'wytrysk nasienia': U mężczyzny w czasie ejakulacji wydostaje się średnio od
2 do 4 milionów plemników.
EJDETYZM w psychologii 'zdolność do przeżywania wyobrażeń w sposób tak wyrazisty jak zdarzeń
realnych, a także zdolność do przechowywania w umyśle przez długi czas bardzo wyrazistych
obrazów pewnych przedmiotów i wrażeń związanych z sytuacjami': Ejdetyzm jest właściwy niektórym
artystom.
EJDETYK -w psychologii 'osoba odznaczająca się zdolnościami przeżywania wyobrażeń w tak wyrazisty
sposób jak zdarzeń realnych'
EJDETYCZNY l. w psychologii 'związany z ejdetyz-mem': Zdolności ejdetyczne. 2. w filozofii 'odnoszący
się do istoty czegoś': Drugą zaś jej [fenomenologii] właściwością był charakter ejdetyczny. Znaczy to,
że miała badać nie zjawiska w ich konkretnym ukształtowaniu, lecz tylko ich istotę. (Tatarkiewicz)
EINMAL IST KEINMAL (czytaj: ajnmal ist kajnmal) 'jeden raz się nie liczy': Pocieszał przyjaciela: - Na
pewno ci żona wybaczy, einmal ist keinmal.
niem. einmal ist keinmal, dosłownie 'jeden raz nie jest razem'
EKLEKTYZM 'łączenie w jedną całość różnych, często niezbyt do siebie pasujących, elementów w
nauce, sztuce lub filozofii': Eklektyzm, łączenie i mieszanie elementów, należących do różnych tradycji
artystycznych, jest charakterystyczny dla niektórych epok i kierunków w sztuce, np. dla
współczesnego postmodernizmu.
EKLEKTYK 'artysta, filozof lub uczony łączący w swej twórczości różne elementy': Wśród plastyków
polskich eklektykiem był m.in. Henryk Siemiradzki, łączący w swych dziełach elementy klasycyzmu i
naturalizmu.
EKLEKTYCZNY 'złożony z różnych form, łączący składniki różnych koncepcji, idei (czasem nawet
przeciwstawnych sobie), składankowy, będący zlepkiem':
189
EKLEZJA
EKONOM
EKLEZJASTA l. 'członek ateńskiej eklezji' 2. 'kapłan, kaznodzieja w chrześcijańskiej eklezji' 3. 'to samo,
co Eklezjastes - księga Starego Testamentu'
EKLEZJASTES albo EKLEZJASTA 'Księga Koheleta, jedna z ksiąg Starego Testamentu': Eklezjasta uczy, że
wszystko jest marnością.
EKLEZJASTYK 'Księga Syracha, jedna z ksiąg Starego Testamentu': Eklezjastyk to księga uznawana
przez protestantów za apokryf.
gr. ekkiesia
EKLIPTYKA 'wielki okrąg na sferze niebieskiej, wokół którego pozornie przesuwa się Słońce w ruchu
rocznym': Ekliptyka przecina się z płaszczyzną równika niebieskiego pod kątem 23°27' w punkcie
równonocy wiosennej i w punkcie równonocy jesiennej. Wzdłuż ekliptyki leżą gwiazdozbiory Zodiaku.
p.-łac. eciiptica
I EKO skrót stówa ekologiczny, dodawany jako samodzielny wyraz do nazw wyrobów przemysłowych,
oznaczający, że nie zanieczyszczają one środowiska naturalnego, są dla niego nieszkodliwe, np.
proszek eko, płyn eko, produkty eko.
II EKO skrót słowa ekonomiczny, dodawany jako samodzielny wyraz do nazw wyrobów
przemysłowych, oznaczający, że są one tanie w użytkowaniu, zużywają niewiele benzyny, prądu itd.,
np. wersja eko samochodu pewnej marki; pralka automatyczna, model eko
UWAGA: wyrazy z tą cząstką są nadużywane, np. ekożyw-ność (lepiej: zdrowa żywność), ekopolityka
(lepiej: polityka ekologiczna).
EKOKONWERSJA w ekonomii 'konwersja, zamiana części lub całości długu jakiegoś kraju na
inwestycje w dziedzinie ochrony środowiska w tym kraju': Polska wystąpiła wobec swych wierzycieli z
Zachodu z projektem ekokonwersji części długu. złożenie cząstki: eko- i słowa: konwersja
EKOLEK 'lekarstwo zawierające tylko składniki uzyskane z substancji naturalnych': Oferujemy bogaty
wybór ekoleków na bazie ziół.
wyraz złożony z cząstki: eko- (skrót od: ekologiczny) i słowa: lek
EKOMANIAK 'człowiek mający manię, obsesję na punkcie ochrony środowiska naturalnego': Każdy,
kto chciał człowiekowi odebrać prawo do swobodnego kształtowania swego otoczenia, był dla niego
ekomaniakiem.
EKONOM 'w dawnych majątkach ziemskich: zarządca mający pieczę nad gospodarstwem i
nadzorujący prace polowe': Ekonom krzykiem i biciem poganiał pracujących chłopów.
190
EKONOMIA
IEKS-
EKONOMIA l. 'nauka badająca prawa rządzące gospodarką w wielkiej lub małej skali: całego świata,
jakiegoś kraju, regionu, firmy, a nawet rodziny': Ekonomia bada m.in. prawa odnoszące się do
produkcji dóbr, ich wymiany i rozdziału, importu i eksportu, kursu waluty. 2. 'oszczędne posługiwanie
się czymś, kierowanie się zasadą, że należy osiągnąć maksimum efektu przy minimum wysiłku
(nakładu, środków itd.)': Ekonomia gestu, słowa. Ekonomia środków wyrazu. Judoka przestrzegał w
walce zasady ekonomii, wykorzystując siłę przeciwnika przeciw niemu.
EKONOMISTA 'specjalista w zakresie ekonomii': W czasie wielkiej reformy systemu gospodarczego na
przełomie lat 80. i 90. rządowi polskiemu doradzał znany amerykański ekonomista - profesor
Uniwersytetu Har-varda - Jeffrey Sachs.
EKONOMIZACJA oficj. 'powodowanie, że coś staje się bardziej ekonomiczne - oszczędne, dające
maksimum efektu przy minimum środków': Ekonomizacją procesu produkcji.
EKONOMIKA l. 'dział ekonomii zajmujący się określonym sektorem gospodarki lub zjawiskami na
pewnej płaszczyźnie gospodarki': Ekonomika handlu, przemyski, rolnictwa. Ekonomika
przedsiębiorstwa. Ekonomika konsumpcji. l. pot. 'gospodarka': Ekonomika kraju.
EKOSFERA 'strefa wokół jakiejś gwiazdy lub planety, w której istnieją warunki umożliwiające życie i
rozwój organizmów': Ziemia znajduje się w ekosferze Słońca, które jest podstawowym źródłem
energii dla żyjących na naszej planecie organizmów. Astrobiologowie zastanawiali się nad warunkami,
które muszą być spełnione, by w ekosferze jakiejś planety mogło się rozwijać życie oparte na
związkach białka, podobne do ziemskiego. Ziemska ekosferajest najczęściej określana jako biosfera.
EKOTYP w ekologii 'rasa ekologiczna: forma zwierząt lub roślin należących do pewnego gatunku,
różniąca się od innych form tego gatunku, co wynika z przystosowania się do określonego
środowiska': Zwierzęta czy rośliny należące do różnych ekotypów różnią się, lecz można je swobodnie
krzyżować.
od/r. słowa ecran, pierwotnie oznaczającego koziołek, na którym malarz ustawiał np. płaszczyznę do
malowania
I EKS- cząstka o znaczeniu 'były', dodawana do rzeczowników będących nazwami funkcji różnych
osób, ich za-
191
IIEKS-
EKSKLUZYWNY
wodu, roli społecznej itd., a także grupy pewnych osób, oznaczająca, że nie są już tym, na co wskazuje
drugi człon złożenia, np. eksminister, niekiedy używana po to, by określić lub podkreślić, jaką ktoś ma
przeszłość, np. ekskomunista, eksnomenklatura
II EKS- cząstka o znaczeniu podobnym jak przedrostek od- lub wy-, dodawana do rzeczowników i
przymiotników mających książkowy charakter, wskazująca na to, że ich znaczenie wiąże się z
wyjęciem, odjęciem, wykluczeniem czegoś albo z czegoś, np. ekspatriacja, eksterytorialny łac. ex'od'
EKSCELENCJA 'tytuł honorowy, stosowany podczas zwracania się do wysokich urzędników
państwowych oraz kościelnych, zwłaszcza ambasadorów i biskupów; także: osoba, której ten tytuł
przysługuje': Ukłonili się dostojnikowi i zaczęli od słów: -Wasza Ekscelencjo!... Jego Ekscelencja
ambasador Belgii otworzył wystawę i wygłosił krótkie przemówienie.
EKSCENTRYCZNY 'dziwaczny, celowo udziwniony, taki, który wygląda albo postępuje oryginalnie,
sprzecznie z ogólnie przyjętymi zwyczajami i normami': Ubraliśmy ją tak, by była ekscentryczna,
narzuciliśmy na nią jakieś okropne, jaskrawe boa. Ekscentryczne zachowanie polityka.
EKSCENTRYK 'dziwak, dziwadło, oryginał, odmieniec': Z hrabiego był zawsze ekscentryk - nosił się z
chłopska i przesiadywał w karczmach.
EKSCERPCJA 'robienie wyciągów z jakiegoś tekstu lub tekstów, zwykle w celach badań
literaturoznawczych lub językoznawczych': Pracę nad słownictwem XVII w. rozpoczął od ekscerpcji
pism Paska, Potockiego i Mor-sztyna.
EKSCERPOWAĆ 'dokonywać ekscerpcji, wybierać z jakiegoś tekstu lub tekstów fragmenty zawierające
pewne dane': W czasie prac nad słownikiem języka Norwida zastanawiano się, czy ekscerpować także
teksty jego notatek, w których jest wiele fragmentów zapożyczonych z tekstów innych autorów,
przepisanych z ówczesnych pism, prac naukowych itd.
EKSCES 'czyn lub zachowanie, które wykraczają poza normy społeczne i wywołują oburzenie': Po
meczu doszło do chuligańskich ekscesów.
EKSCYTACJA 'podniecanie się czymś, ożywienie spowodowane czymś': Nieczęsto ulegamy takiej
ekscy-tacji, jak podczas oglądania biegu krótkodystan-sowego.
EKSCYTOWAĆ SIĘ 'ożywiać się, podniecać się': Ekscytowała się zwłaszcza opowieściami o
błyskawicznych karierach piosenkarek.
EKSHIBICJONISTA l. 'osoba, która osiąga satysfakcję seksualną z obnażania się przed nieznajomymi i
przypadkowymi ludźmi': Zawiadomili policję, że na osiedlu pojawił się ekshibicjonista, l. przen.
'osoba, która ujawnia intymne szczegóły ze swego życia': Ekshibicjonista duchowy.
Ekshumacji dokonuje się zwykle po to, by przenieść zwłoki w inne miejsce lub dokonać ich badania
nakazanego przez sąd.
EKSKLUZYWNY 'przeznaczony tylko dla pewnych, uprzywilejowanych osób, niedostępny dla ogółu,
wyjątkowy' : Ekskluzywny klub brydżowy. Ekskluzywne towarzystwo. Ekskluzywne perfumy.
192
EKSKOMUNISTA
EKSPEDYCJA
EKSKOMUNISTA 'osoba, która była komunistą': Złośliwie szeptano, że do zarządu weszli sami
ekskomuniści.
EKSKOMUNIKA 'w kościele: wyklęcie kogoś, wyłączenie go ze wspólnoty wiernych, wiążące się z
zabronieniem przyjmowania sakramentów i wykonywania pewnych aktów kościelnych': Ekskomunika
to najsurowsza kara kościelna, podlega jej m.in. osoba, która powoduje przerwanie ciąży.
EKSKOMUNIKOWAĆ 'obłożyć ekskomuniką': Papież Grzegorz VII ekskomunikował Henryka IV, cesarza
Niemiec.
EKSLIBRIS 'ozdobny znak, przyklejany na wewnętrznej stronie okładki książki, zwykle zawierający
nazwisko właściciela księgozbioru': Książka z oryginalnym ekslibrisem. Pokazywał nam swoją kolekcję
ekslibrisów.
EKSMINISTER 'osoba, która była ministrem': W skład komisji weszli doświadczeni prawnicy,
przedstawiciel samorządu miejskiego i eksminister spraw wewnętrznych.
EKSMISJA 'usunięcie kogoś z zajmowanego przez niego mieszkania, sklepu, biura - z wyroku sądu lub
wskutek decyzji władz administracyjnych': Wyroki eksmisji nie były wykonywane. Nakazać eksmisję
sklepu.
EKSMITOWAĆ 'wykonywać eksmisję, usuwać kogoś z zajmowanego przez niego lokalu': Dzikich
lokatorów eksmitowano dopiero po miesiącu.
EKSPANDER 'przyrząd do ćwiczeń mięśni: gumy lub sprężyny z uchwytami po obu stronach': W każdej
serii ćwiczeń rozciągał ekspander kilkanaście razy.
ang. expander
EKSPANSJA l. 'rozprzestrzenianie się, rozszerzanie wpływów na nowe terytoria lub na nowych ludzi;
rozpychanie się': Ekspansja niemiecka na wschód. Ekspansja wyrobów znanego koncernu na rynki
Europy Wschodniej jest coraz bardziej widoczna. 2. w fizyce 'rozszerzanie lub rozprężanie się czegoś':
Ekspansja Wszechświata. Ekspansja gazu.
EKSPANDOWAĆ ksiąźk. 'rozprzestrzeniać się, rozszerzać wpływy na nowe terytoria lub nowe osoby':
plemiona słowiańskie ekspandowały na południe, na Półwysep Bałkański.
EKSPANSYWNY l. 'skłonny do ekspansji lub dążący do niej; rozszerzający swe wpływy, ogarniający
coraz to nowe przestrzenie, zjawiska lub nowych ludzi': Ekspansywna polityka zagraniczna.
Ekspansywna ideologia. 2. 'gwałtowny, nieopanowany w objawianiu uczuć, żywiołowy i wybuchowy,
a przy tym zaborczy': W dzieciństwie był bardzo ekspansywny, potem się nieco ustatko-wał. W
miłości Ewa była zawsze bardzo ekspansywna.
EKSPANSYWNOŚĆ l. 'bycie ekspansywnym -dążącym do rozszerzenia swoich wpływów': Nie chcieli się
utożsamiać z ekspansywnością rządu pruskiego. 2. 'bycie ekspansywnym - żywiołowym,
wybuchowym i zaborczym': Ekspansywność zachowań dziecięcych.
EKSPATRIANT ksiąźk. 'osoba, która została wydalona ze swej ojczyzny lub dobrowolnie ją opuściła':
Ekspa-trianci należący do emigracji po upadku powstania listopadowego, zwanej "Wielką Emigracją",
stanowili część elity ówczesnego społeczeństwa polskiego.
na wzór: repatriacja
EKSPEDYCJA l. 'wyprawa gdzieś, która ma do osiągnięcia konkretny cel; także: zespół ludzi, biorących
w niej udział': Ekspedycja naukowa do Amazonii, mająca zbadać zwyczaje żyjących tam plemion
indiańskich. W godzinę po odebraniu sygnału o katastrofie ruszyła ekspedycja ratunkowa. Wszedł w
skład ekspedycji geologicznej. 2. 'wysyłanie przesyłek i towarów; także: dział ja-
193
EKSPERT
EKSPLORACJA
EKSPEDIOWAĆ 'wysyłać gdzieś coś lub kogoś': Ekspediować towary. Rano kierownik wyekspediował
go do Krakowa.
lać. expeditio 'wysłanie'
EKSPERT 'specjalista w pewnej dziedzinie': Eksperci orzekli, że przyczyną wypadku było uszkodzenie
kadłuba statku. Sąd wysłuchał opinii ekspertów: historyka sztuki i archeologa.
EKSPERTYZA l. 'zbadanie jakiejś sprawy albo rzeczy przez powołanych do tego specjalistów po to,
żeby wydać o niej sąd, potrzebny instytucji, która to badanie zleciła': Powołali biegłych, żeby
przeprowadzili ekspertyzę grafologiczną dokumentu. Ekspertyza broni nie wniosła nic nowego do
sprawy. 2.' dokument, który biegli specjaliści przedstawiają po zbadaniu zleconej im sprawy':
Przeczytał ekspertyzę rusznikarza i zamyślił się głęboko.
EKSPIACJA 'pokuta za popełnione grzechy, odkupienie ich przed Bogiem i przed ludźmi': Uczniowie
mówili na lekcji o ekspiacji bohaterów literackich: Jacka Soplicy i Andrzeja Kmicica.
lać. expiatio
EKSPLICYTNY książk. 'sformułowany jasno i wyraźnie, przekazujący pewną treść wprost': Jako
dziennikarz już przy pierwszych kontaktach z politykami zauważył, że unikają oni eksplicytnych
sformułowań, wolą ukryć się za ogólnikami i niedopowiedzeniami.
odfr. explicite
EKSPLIKACJA l. 'objaśnianie znaczenia wyrazu lub zdania': Robili eksplikację wyrazu eksplikacja. Ekspli-
kacja sensu wypowiedzi prezydenta. 2. przestarz. 'wyjaśnianie, tłumaczenie, uzasadnianie':
Eksplikacja czyjegoś postępowania.
EKSPLIKOWAĆ l. 'objaśniać znaczenie słów albo zdań': Eksplikować znaczenie słów ordynacja i
kadencja. 2. przest. 'tłumaczyć coś, wyjaśniać przyczyny czegoś': Nie potrafiłem wyraźnie eksplikować
tego, co było moim zamierzeniem.
EKSPLOATATORSKI l. oficj. 'związany z eksploatatorem - zazwyczaj firmą, która coś wydobywa lub
pozyskuje': Zrzeszenie eksploatatorskie. 2. przestarz. 'wyzyskujący kogoś': Klasy eksploatatorskie w
ustroju niewolniczym i feudalnym.
fr. exploitation
Eksplorator fauny australijskiej. Eksplorator złóż ropy. O Eksplorator Windows 'program użytkowy
ułatwiający wyszukiwanie zbiorów i programów w systemie Windows'
194
EKSPLOZJA
EKSPOZYCJA
tac. exploratio 'wypatrywanie, badanie', Windows Explorer - znak firmowy programu koncernu
Microsoft
EKSPLOZJA l. 'wybuch bomby, granatu, miny itp. lub materiału takiego, jak np. trotyl, dynamit czy
plastik oraz benzyna, ropa, gaz itd.': Eksplozja niewypału nastąpiła natychmiast po tym, gdy chłopcy
wrzucili go do ogniska. Eksplozja gazu. 2. w chemii 'początkowa faza wybuchu, inicjująca detonację' 3.
przen. 'nagłe pojawienie się lub gwałtowny wzrost czegoś, zwłaszcza czegoś abstrakcyjnego': Nie
mogła zrozumieć, skąd ta eksplozja uczuć. Eksplozja kolorów w jego obrazach.
EKSPLODOWAĆ 'o bombach, granatach, minach itp. lub materiałach takich jak trotyl, dynamit czy
plastik oraz benzyna, ropa, gaz: wybuchać': Granat eksplodował mu w rękach. Eksplodował zbiornik z
benzyną.
EKSPLOZYJNY rzadziej: EKSPLOZYWNY 'związany z eksplozją, wywołujący ją, spowodowany przez nią':
EKSPORT 'sprzedaż za granicę towarów, surowców lub usług, myśli naukowej i technicznej': Eksport
obrabiarek. Eksport polskiej siarki. Eksport najnowszych technologii. Państwo wspiera firmy
produkujące na eksport. W ostatnich latach występuje znaczna przewaga importu nad eksportem.
EKSPORTER 'osoba, firma lub państwo, sprzedające swoje towary, surowce, usługi itd. za granicę':
Stany Zjednoczone są eksporterem wysoko wyspecjalizowanych wyrobów przemysłowych, m.in.
komputerów, samolotów, nowoczesnej broni i wyposażenia obiektów przemysłowych oraz wielkim
eksporterem produktów rolnych.
EKSPORTOWAĆ 'sprzedawać za granicę towary, surowce, usługi itd.': Polska eksportuje m.in. surowce
naturalne, jak miedź, siarka i węgiel, produkty rolnicze oraz hutnicze.
EKSPONENT 'wystawca - osoba lub firma, która prezentuje jakieś przedmioty na wystawie': W VI
pawilonie wystawiają swoje produkty polscy eksponenci.
EKSPONOWAĆ l. 'wystawiać na pokaz': Książki eksponowali wydawcy z ośmiu krajów. Niech pani tak
nie eksponuje nóg i skupi się na eksponowaniu buzi. 2. 'uwypuklać, podawać jako najważniejsze,
wysuwać na pierwszy plan': Dziennikarze chcą zawsze eksponować rzeczy najbardziej sensacyjne. W
krótkiej homilii eksponował rolę miłości w życiu rodziny.
195
EKSPOZYTURA
EKSTENSYWNY
EKSPOZYTURA 'przedstawicielstwo jakiejś firmy, organizacji lub instytucji, znajdujące się poza
siedzibą jej centrali': Ekspozytura banku, zakładu ubezpieczeń. Ekspozytura obcego wywiadu.
UWAGA: słowo ekspozytura ma bardzo podobne znaczenie )ak filia. Jednak nie w każdym kontekście
te słowa są wymienne, np. można powiedzieć '.filia banku albo ekspozytura banku, ale niepoprawne
jest: "filia obcego wywiadu".
niem. Expositur
I EKSPRES l. 'pośpieszna przesyłka pocztowa, która powinna zostać doręczona adresatowi zaraz po jej
przyjściu na pocztę': Dostał ekspres od kolegi. 2. 'wykonywanie usług w krótkim czasie za dodatkową
opłatą':
Za ekspres w tej pralni trzeba dopłacić 10 zł, ale wyczyszczoną odzież otrzymuje się jeszcze tego
samego dnia.
II EKSPRES 'pociąg, który jedzie szybciej niż pociąg pośpieszny': Pojechał tam ekspresem, który
zatrzymywał się na krótko tylko w największych miastach.
II EKSPRESOWY 'będący ekspresem, pociągiem jadącym szybciej niż pociąg pospieszny': Pociąg
ekspresowy z Gdyni do Krakowa wjedzie na tor 2. przy peronie 3.
III EKSPRES 'urządzenie elektryczne do szybkiego zaparzania kawy lub herbaty': Nie lubię kawy z
ekspresu, wolę po turecku.
EKSPRESJA l. 'wyrażanie czegoś, zwłaszcza swoich stanów i przeżyć wewnętrznych': Ekspresja uczuć.
Ekspresja swoich przeżyć. 2. 'wyrazistość bijąca z dzieła artystycznego, siła wyrazu': Obraz pełen
ekspresji. W tym scherzu jest chyba za dużo ekspresji.
niem. Expressionismus
EKSTATYCZNY 'pełen ekstazy, wywołany przez ekstazę': Ekstatyczny nastrój tłumu. Ekstatyczne
uniesienia religijne.
EKSTENSJA l. rząd. książk. 'rozciągłość czegoś, posiadanie przez to wymiarów w przestrzeni': Dla
Kartezjusza podstawową właściwością ciał materialnych jest eksten-sja, to, że zajmuj ą pewną
przestrzeń. 2. w logice {językoznawstwie 'zakres danej nazwy - klasa obiektów, do których się ona
odnosi': Ekstensja, czyli zakres nazwy, jest przeciwieństwem jej intensji, czyli treści.
EKSTENSYWNY 'rozległy, obszerny ilościowo, lecz ubogi jakościowo': Ekstensywna gospodarka rolna
jest
196
EKSTERIORYZACJA
EKSTRAKLASA
typowa dla krajów o bardzo dużej powierzchni. Polega na powiększaniu plonów przez zwiększanie
powierzchni zasiewów, a nie przez zastosowanie większej ilości środków i zabiegów agrotechnicznych
i podniesienie wydajności z hektara.
EKSTENSYFIKACJA 'sprawianie, że coś jest ekstensywne - obszerne ilościowo, lecz ubogie jakościowo':
W wielu zakładach socjalistycznych dokonywała się eks-tensyfikacja produkcji, polegająca na
zwiększaniu zatrudnienia, zamiast racjonalizowania go i podnoszenia wydajności.
EKSTERMINOWAĆ 'dokonywać eksterminacji, niszczyć, mordować jakiś naród albo grupę ludzi':
Chcieli wyeksterminować cały naród.
EKSTERNISTA albo EKSTERN 'osoba, która kończy jakąś szkołę czy kurs, nie chodząc na zajęcia, lecz
tylko zdając przewidziane egzaminy': Nie przerywając pracy, przystąpił do matury na prawach
eksterna.
EKSTERYTORIALNY 'wyłączony spod prawa danego państwa': Eksterytorialny status ambasad. Obszar
eksterytorialny.
I EKSTRA pot. 'świetny, wspaniały - przymiotnik; świetnie, wspaniale - przysłówek': Ekstra fryzura.
Ekstra samochód. Zrobił to ekstra.
II EKSTRA 'dodatkowo': Kupując to pióro, dostaniesz ekstra dwa długopisy. Z okazji świąt wypłacił
pracownikom 300 zł ekstra.
EKSTRADYCJA 'wydanie jakiejś osoby przez władze państwa, na którego terytorium ona przebywa -
władzom innego państwa, w którym popełniła ona przestępstwo lub jest o to podejrzana': Po wojnie
władze polskie zwracały się do rządów wielu państw z prośbą o ekstradycję zbrodniarzy
hitlerowskich.
EKSTRADOWAĆ rząd. 'dokonać ekstradycji': Zgodnie z polskim prawem nie można ekstradować
osoby, która uzyskała w naszym kraju azyl.
197
EKSTRAKT
EKWILIBRYSTYKA
EKSTRAKT 'wyciąg z czegoś': Ten szampon zawiera ekstrakty roślinne. Ekstrakt kawy naturalnej.
EKSTRAKCJA l. w chemii 'wyodrębnianie pewnych składników mieszanin (cieczy lub ciał stałych) przez
zastosowanie specjalnych, selektywnie działających rozpuszczalników': Ekstrakcja olejków
zapachowych z róż i bzu. 2. w medycynie 'wyciągnięcie lub wyrwanie czegoś': Ekstrakcja zęba.
ang. extrapolation, od łac. extra 'poza, na zewnątrz', według schematu złożenia: interpolation
fr. extravagance
EKSTREMA 'ludzie, którzy mają skrajne poglądy, zwłaszcza polityczne': Ekstrema zażąda pewnie
likwidacji ministerstwa.
EKSTREMALNY 'krańcowy, posunięty najdalej, skrajny': Ludzie żyli w warunkach ekstremalnych - bez
wody, ogrzewania i bez perspektyw.
EKSTREMUM w matematyce 'skrajna wartość funkcji w pewnym przedziale: maksimum lub minimum'
198
EKWIPAŻ
ELEKCJA
EKWIPAŻ l. 'dawniej używany lekki powóz konny': Ordynat zabrał ją do swego luksusowego ekwipażu.
2. 'to samo co ekwipunek'
fr. equipage
EKWIPUNEK 'przedmioty zabierane na jakąś trudną wyprawę lub podróż, wyposażenie do jakiejś
trudnej pracy': Ekwipunek myśliwski. Alpiniści przed wyprawą sprawdzali swój ekwipunek.
EKWIPOWAĆ 'zaopatrywać kogoś w coś, np. w przedmioty potrzebne na jakąś wyprawę, podróż, do
jakiejś pracy': Miał do dyspozycji dwa dobrze wyekwipowane oddziały komandosów.
fr. equiper
EKWIWALENT oficj. 'coś, co jest równoważne czemuś innemu, zwłaszcza równowartość czegoś w
naturze lub w pieniądzach': Pracownicy mogli zdecydować, czy chcą otrzymywać odzież ochronną i
środki czystości, czy też ich ekwiwalent pieniężny.
ELAN VITAL (czytaj: ela witał) 'pęd życiowy - w filozofii Henryka Bergsona główna siła twórczej
ewolucji przyrody': Bergson [...] sądził, że rozwoju organicznego nie tłumaczą siły zewnętrzne, ale
także nie tłumaczy go cel przyrody. Rozwój jest nieodłączny od istot organicznych, wypływa po prostu
z ich wewnętrznych sił, z ich pędu życiowego (ćlan vital). (Tatar-kiewicz)
UWAGA: słowo Eldorado zapisujemy wielką literą w pierwszym znaczeniu, odnoszącym się do
wyimaginowanego wprawdzie, ale jednak kraju, oraz małą w drugim, przenośnym znaczeniu:
eldorado.
ELEATA 'grecki filozof, zwolennik eleatyzmu': Do najbardziej znanych eleatów należą m.in.
Parmenides i Zenon z Elei.
ELEACKI 'związany z eleatyzmem': [Zenon z Elei] bronił eleackiej jedności i niezmienności bytu [...] w
ten sposób, że wykazywał niemożliwość, bo sprzeczność wszelkiej mnogości i wszelkiej zmiany,
specjalnie zaś atakował najprostszą formę zmiany: ruch. (Tatarkiewicz)
ELEGIA l. 'w literaturze nowożytnej: utwór liryczny o poważnej, zazwyczaj żałobnej, tematyce,
utrzymany w tonie skargi': Elegia to gatunek popularny w poezji polskiej od czasów Kochanowskiego.
Jednym z najbardziej znanych utworów tego typu w literaturze XX w. jest "Elegia na śmierć Ludwika
Waryńskiego" autorstwa Władysława Broniewskiego. 2. 'w literaturze starożytnej Grecji: utwór
pisany specjalną dwuwersową strofą:
ELEGIJNY 'związany z elegią, będący elegią; smutny, żałobny': Poezja elegijna. Nastrój, ton elegijny.
199
ELEKTRA
ELEKTROKARDIOGRAFIA
ELEKT 'osoba, która została prawomocnie wybrana na jakieś wysokie stanowisko państwowe, ale
jeszcze nie spełniła wszystkich formalności związanych z objęciem go, takich jak np. złożenie
przysięgi, koronacja, i jeszcze go nie sprawuje': Prezydent elekt miał zacząć urzędowanie od nowego
roku. Ustalono datę koronacji elekta.
ELEKCYJNY 'związany z elekcją, wybierany w drodze elekcji, zwłaszcza - wolnej elekcji': Marszałek
elekcyjny. Sejm elekcyjny. Królowie elekcyjni.
ELEKTOR l. 'osoba mająca prawo do brania udziału w wyborach kogoś na wysokie stanowisko
państwowe, wyborca; często: osoba wybrana w powszechnym głosowaniu, by wziąć udział w
ważnych wyborach na wyższym szczeblu': Prezydent Stanów Zjednoczonych jest wybierany przez
kolegium 538 elektorów. 2. 'w dawnych Niemczech: jeden z kilku, później kilkunastu, książąt
mających prawo obioru cesarza': W 1697 r. królem polskim został August II, zwany Mocnym, elektor
saski.
ELEKTORAT l. 'ogół wyborców głosujący na daną osobę lub partię; szerzej także: wyborcy': Elektorat
Lecha Wałęsy. Zdobywać, tracić elektorat. Trudne do przewidzenia zachowanie elektoratu w
najbliższych wyborach. 2. 'w dawnych Niemczech: kraj rządzony przez elektora'
ELEKTRA 'w mitologii greckiej: córka Agamemnona i Klitajmestry, która wraz z bratem Orestesem
zabiła swą matkę, by pomścić zamordowanego przez nią ojca': Nareszcie Orestes przybył do Myken.
Spotkał się z siostrą przy grobie ojca. Postanowiono, że Elektra wprowadzi go do pałacu, nie mówiąc,
kim jest. (Parandowski)
KOMPLEKS ELEKTRY w psychologii 'podświadomy pociąg seksualny dziewczynki do ojca, łączący się z
niechęcią do matki jako rywalki oraz lękiem przed jej karą i poczuciem winy': Kompleks Elektry,
podobnie jak analogiczny kompleks Edypa, został opisany przez Zygmunta Freuda.
gr. Elektra
odgr. eelektron 'bursztyn' (na którym już w starożytności obserwowano zjawiska elektryczne)
elektronów.
ELEKTROENCEFALOGRAM 'zapis prądów czynnościowych mózgu, skrót EEG lub eeg.': Elektroencefalo-
gram wskazywał na asymetrię w funkcjonowaniu półkul mózgu pacjenta.
200
ELEKTROKAUSTYKA
ELEKTRONIKA
ELEKTROKARDIOGRAM 'zapis prądów czynnościowych serca, skrót: EKG lub ekg.': Jego elektrokardio-
gram wskazywał na przerost lewej komory serca.
ELEKTROLIZA w fizyce i chemii 'procesy zachodzące w elektrolicie pod wpływem przepuszczenia przez
niego prądu elektrycznego': W czasie elektrolizy jony dodatnie - kationy - przemieszczają się w
kierunku katody, zaś ujemne - aniony - wędrują do anody.
ELEKTROLIT w fizyce i chemii 'ciecz mająca właściwość przewodzenia prądu elektrycznego dzięki
obecności swobodnie poruszających się jonów': Elektrolitami są roztwory kwasów, zasad i soli. W
akumulatorach kwasowych elektrolit bierze udział w wytwarzaniu prądu.
ELEKTROLUKS 'odkurzacz'
od nazwy firmy szwedzkiej: Elektrolux, która na początku XX w. jako jedna z pierwszych zaczęła
wytwarzać odkurzacze
Elektron odznacza się bardzo dużą wytrzymałością i niewielkim ciężarem właściwym; jest używany do
wytwarzania niektórych części samolotów, samochodów i maszyn włókienniczych. 2. *w
starożytności: stop srebra i złota': Elektron był używany do wyrobu kosztowności i bicia monet.
gr. elektron - 'bursztyn', a także nazwa stopu mającego podobny jak bursztyn kolor
Elektron o ładunku ujemnym jest nazywany negatonem, jego antycząstkąjest elektron o ładunku
dodatnim - pozyton. Elektrony, neutrony i protony to podstawowe składniki atomów. W atomach
elektrony tworzą powłoki neutronowe, istnieją też elektrony swobodne, wyzwalane w danej
substancji po dostarczeniu odpowiedniej porcji energii, l. pot. 'negaton': Dawniej jako elektron
określano tylko cząstkę naładowaną ujemnie, tj. tylko negaton. Do dziś to rozumienie słowa elektron
przeważa w języku potocznym.
ang. electron od słowa: electric i cząstki: -on (na ten wzór tworzone są nazwy cząstek elementarnych:
proton, neutron, pozyton itd.)
ELEKTRONIKA l. 'nauka o zjawiskach wywołanych w różnych ośrodkach przez dający się sterować ruch
swobodnych elektronów oraz technika wykorzystania tych zjawisk w praktyce': Dynamicznie
rozwijającym się obecnie działem elektroniki jest elektronika półprzewodnikowa, której badania
wiążą się z wytwarzaniem sprzętu komputerowego, np. mikroprocesorów. Podstawowa choćby
znajomość elektroniki staje się niezbędna dla współczesnego człowieka, używającego na co dzień
komputera, telewizora, odtwarzacza CD i DVD, telefonu komórkowego i dziesiątków innych
przedmiotów, opierających swe działanie na odkryciach w zakresie tej nauki. 2. pot. 'urządzenia
elektroniczne': Pokazano no-
201
ELEKTROSKOP
ELIKSIR
ELEKTRONICZNY 'związany z elektroniką: oparty na jej zasadach, wykorzystujący jej osiągnięcia, taki,
w którym naucza się elektroniki': Sprzęt elektroniczny. Przemysł elektroniczny. Technikum
elektroniczne.
ELEKTROSTATYKA 'dział fizyki zajmujący się badaniem nieruchomych ładunków elektrycznych oraz
wytwarzanych przez nie, stałych w czasie, pól elektrycznych i związanych z nimi zjawisk': Jednym z
podstawowych w elektrostatyce praw jest prawo Coulomba, zgodnie z którym dwa ładunki
elektryczne oddziałują na siebie z siłą wprost proporcjonalną do ich wielkości i odwrotnie
proporcjonalną do kwadratu odległości między nimi.
taki, który wykorzystuje siły działające w stałych polach elektrycznych': Pomiary elektrostatyczne.
Indukcja elektrostatyczna wiąże się ze zjawiskiem rozdzielenia ładunków elektrycznych w
przewodniku pod wpływem zewnętrznego pola elektrycznego, np. zbliżenia doń dodatnio
naładowanej laski szklanej. Do prostych urządzeń elektrostatycznych należy elektrofiltr, w którym
następuje jonizacja gazu w polu elektrostatycznym: w jej wyniku jony ujemne, przyłączając do siebie
cząsteczki pyłu, osadzają się na elektrodzie dodatniej.
złożenie członu: elektro- i słowa: statyka
ELEKTROTECHNIKA 'dział nauki, a przede wszystkim techniki, zajmujący się zjawiskami z dziedziny
elektryczności i ich praktycznym wykorzystaniem w różnych dziedzinach życia': Pierwotnie do
elektrotechniki zaliczano też elektronikę i telekomunikację, które z czasem stały się osobnymi
dyscyplinami.
ELEW l. 'uczeń wojskowej szkoły podoficerskiej': Szkołę elewów ukończył jako plutonowy, l.przestarz.
'uczeń, wychowanek jakiejś szkoły'
ELF 'w mitologii i literaturze ludów germańskich: nadprzyrodzona istota - dobra lub zła; dziś w
baśniach, legendach i filmach: delikatny, dobry duszek': Elfy pojawiają się w staroskandynawskich
legendach jako tańczące duszki; popularne stały się dzięki wielkiej literaturze niemieckiego
romantyzmu: m.in. Herderowi i Goethemu. W piosence Ireny Jareckiej, do melodii ze słynnego filmu
"Emanuelle", kochanek pojawia się jako "mały elf.
202
ELIMINACJA
ELITA
[...]. Ile razy uczujesz senność albo strach, wypij kropelkę. (Prus) 2. przen. 'cudowny środek albo
sposób na coś': Wsparcie duchowe żony i wielka miłość do dzieci były dla niego eliksirem, który
sprawił, że z bezrobotnego i pozbawionego perspektyw człowieka stał się jednym z
najpopularniejszych w swoim regionie dziennikarzy.
ELIMINACJA l. 'usuwanie, wykluczanie kogoś albo czegoś z pewnej grupy lub zbioru': Wstępna
eliminacja najmniej prawdopodobnych przyczyn zdarzeń. Eliminacja nierentownych przedsiębiorstw.
Konieczna była eliminacja najsłabszych zawodników. 2. w matematyce 'usuwanie zmiennych lub
niewiadomych z układu równań' 3. w chemii 'odrywanie od cząsteczek związków organicznych grup
atomów': Eliminacja prowadzi do powstania związków nienasyconych. 4. jako środowiskowy
eufemizm 'zabicie kogoś': Na tajnym spotkaniu pułkownik powiedział im: - No cóż, konieczna będzie
eliminacja choćby kilku z tych nagłośniej szych opozycyjnych krzy kaczy.
ELIMINACJE 'kolejny etap lub kolejne etapy jakiegoś konkursu lub zawodów sportowych, prowadzące
do wyłonienia najlepszych zawodników': W eliminacjach kolarskich zwyciężył zawodnik z Czech. W
wojewódzkim etapie konkursu recytatorskiego wyłoniono dwóch uczniów, którzy pojadą na
eliminacje centralne.
Eliminowali kolejno najsłabiej wypełnione testy egzaminacyjne. Należy opracować taką ordynację
wyborczą, która wyeliminuje z parlamentu panie kanapowe, l. jako środowiskowy eufemizm 'zabijać
kogoś': Mafijny boss kazał swoim ludziom wyeliminować rywala.
usuwać, wykluczać, likwidować, wytaczać, np.: "Muszą postępować tak, aby wyeliminować nieufność
Jerozolimy" (lepiej: ...aby usunąć, zlikwidować nieufność).
ELIMINACYJNY l. 'związany z eliminacją- wykluczaniem kogoś albo czegoś': przed przystąpieniem do
weryfikacji poszczególnych hipotez sformułowali wyraźne kryteria eliminacyjne. 2. 'związany z
eliminacjami': Mecz eliminacyjny. Rozgrywki eliminacyjne ekstraklasy.
ELIPSA l. w geometrii 'krzywa płaska zamknięta, w której suma odległości każdego z jej punktów do
dwóch jej ognisk jest wielkością stałą': Elipsa powstaje w wyniku ukośnego przecięcia stożka, l. pot.
'owalny kształt zbliżony do geometrycznej elipsy': W nieruchomym powietrzu dym układał się w
wielkie koła i elipsy. 3. w językoznawstwie inaczej: WYRZUTNIA 'pominięcie części zdania, którą łatwo
jest odtworzyć na podstawie kontekstu': Elipsa występuje w drugim pytaniu, kończącym
Mickiewiczowską "Switeziankę", w którym opuszczone zostało słowo jest: Któż jest młodzieniec? -
strzelcem był w borze. A kto dziewczyna? -ja nie wiem.
ELIPTYCZNY l. 'mający kształt elipsy': Eliptyczny tor wyścigowy. Eliptyczna orbita planety. 2. w
językoznawstwie i nauce o literaturze 'taki, w którym pominięto pewne elementy': Eliptyczne
konstrukcje składniowe. Eliptyczna narracja. Eliptyczny styl.
ELIPSOWATY 'mający kształt elipsy lub zbliżony kształtem do elipsy': Elipsowaty wisiorek. Elipsowate
lustro.
fr. ellipse odgr. ćlleipsis 'niezupełność, brak' (takiego zaokrąglenia jak w pełnym kole)
ELITA 'ludzie stojący pod jakimś względem (np. umysłowym, majątkowym, prestiżowym) wyżej niż
inni;
grupa wybrana, wyróżniająca się w sensie dodatnim, śmietanka': Jesteście Państwo niewątpliwie elitą
opiniotwórczą. Elita -jak wynika z definicji - powinna być grupą ludzi wybranych, najlepszych zarówno
pod względem intelektualnym, jak i etycznym.
UWAGA: dziś jest to wyraz używany często ironicznie albo z ujemnym zabarwieniem uczuciowym, np.
"Polska elita polityczna pokazała już, co potrafi". "SLDjest dziś najbliższe elit pieniądza".
ELITARNY 'przeznaczony dla elity, dostępny dla elity, pochodzący z elity; wyborny, wyborowy': Inne
oddziały wojskowe były nieliczne, elitarne. Elitarna szkoła. Elitarny uniwersytet.
Drażnił go elitaryzm jego nowych przyjaciół, ich odgradzanie się od świata zwykłych ludzi i ich spraw.
3. 'elitarny charakter czegoś': Elitaryzm tej uczelni, tego klubu.
203
ELIZEJSKI
EMANCYPACJA
ELIZEJSKI l. 'związany z Elizjum - krainą w mitologii greckiej, gdzie zamieszkują po śmierci dusze ludzi
prawych' O Pola elizejskie 'piękne, wiosenne pola, po których przechadzają się cienie zmarłych ludzi,
którzy żyli uczciwie' 2. przen. 'szczęśliwy, związany z krainą szczęścia': Miłość elizejska. Czy piękna
"Oda do radości" Friedrichą Schillera z muzyką Ludwika van Beet-hovena, sławiąca radość jako kwiat
elizejskich pól, stanie się hymnem zjednoczonej Europy?
PAŁAC ELIZEJSKI l. 'siedziba prezydenta Francji w Paryżu': Pałac Elizejski został zbudowany w I połowie
XVIII w. 2. przen. 'prezydent Francji, naczelne władze Francji': Pałac Elizejski nie zdementował tych
pogłosek.
POLA ELIZEJSKIE 'jedna z głównych, reprezentacyjnych alei paryskich, biegnąca od Łuku Triumfalnego'
ELOHIM 'w tradycji chrześcijańskiej i żydowskiej: jedno z zastępczych imion Boga': Elohim to jedna z
form używanych zamiast szczególnie czczonego imienia: Jahwe.
ELOKWENTNY l. 'odznaczający się elokwencją': Był na tyle elokwentny, że nawet wówczas, gdy
przychodził na zajęcia niezbyt przygotowany, potrafił to ukryć przed wykładowcą, l. żart. 'gadatliwy':
Ma tak elokwentną żonę, że w domu nie może dojść do słowa.
lać. eloquentia
ELUKUBRACJA książk. 'tekst, zwłaszcza literacki, napisany z mozołem, ale bez talentu, przez to nudny i
męczący dla czytelnika': Zaczął odczytywać swoje elu-kubracje, co sprawiło, że po dwudziestu
minutach połowa osób wyszła z sali.
fr. elucubration od łac. elucubrare 'pisać przy świetle (tj. w nocy)'
ELUWIUM w geologu 'produkty wietrzenia skał, które -w przeciwieństwie do deluwium - nie zostały
rozpuszczone i wypłukane przez wodę, lecz pozostały na miejscu': W eluwiach często są zawarte
różnorodne wartościowe minerały.
ELUWIALNY -w geologii 'znajdujący się w eluwium, taki, którego głównym składnikiem jest eluwium'.
Złoża eluwialne. Eluwialna warstwa gleby.
EMABLOWAĆ przestarz. 'zwykle o zachowaniach mężczyzn: otaczać kobietę względami, prawić jej
komplementy, nadskakiwać, zalecać się itd.': Wujek opowiadał, jak w salonie u stryjenki emablował
pannę Stefcię.
E-MAIL (czytaj: i-meji albo e-mail) 'poczta elektroniczna, przekazywanie i wymiana informacji za
pomocą komputera, połączonego w system z innymi komputerami': Dzięki specjalnym urządzeniom,
zwanym modemami, informacje z komputera można przesyłać za pomocą linii telefonicznej, a więc
zasięg e-mailu stał się nieograniczony.
E-MAILOWAĆ (czytaj: imejlować albo emajlować) 'przesyłać wiadomości pocztą elektroniczną (e-mai-
lem)': Jan e-mailuje z Genewy, że załatwił już wszystkie interesy i pojutrze wraca.
E-MAILOWY (czytaj: imejlowy albo emajlowy) 'odnoszący się do e-mailu, poczty elektronicznej': Podaj
swój adres e-mailowy.
EMANACJA 'wydzielanie się, promieniowanie, wyłanianie się czegoś, z reguły czegoś abstrakcyjnego;
także to, co się wydziela, promieniuje lub wyłania': Jego zachowanie było ciągłą emanacją siły i
męskiej pewności siebie. Artysta głosił, że sztuka jest emanacją duszy.
TEORIA EMANACJI inaczej: EMANATYZM ' w filozofii Plotyna i neoplatoników: teoria głosząca, iż byt
jest jeden, zaś kolejne jego postacie wyłaniają się z siebie w kolejności: od doskonalszych do mniej
doskonałych':
Teoria emanacji była podstawową myślą systemu Plotyna [...]. W jakim porządku dokonywa się
emanacją? Plo-tyn zakładał, że postacie bytu są więcej lub mniej doskonałe. Im byt doskonalszy, tym
ma większą moc twórczą, a twór jest zawsze mniej doskonały od twórcy. Każda postać bytu pochodzi
tedy od innej, która jest od niej doskonalsza. (Tatarkiewicz)
EMANOWAĆ l. 'wydzielać coś abstrakcyjnego, promieniować czymś': Z całej jej postaci emanuje
niewinna słodycz. Jego twarz emanowała spokojem. 2. oficj. 'wydzielać jakieś cząstki lub
promieniowanie': Urządzenie emanuje bardzo dużo ciepła.
EMANCYPANTKA przestarz. 'zwolenniczka emancypacji kobiet; także: kobieta, która wyzwoliła się od
zależności od mężczyzn': Między poglądami dziewiętnastowiecznych emancypantek i współczesnych
feministek jest wiele dość zasadniczych różnic.
EMANCYPOWAĆ 'wyzwalać spod czyjejś dominacji, nadawać równe prawa, uniezależniać': Nowa
ustawa emancypuje samorządy gminne. Babcia była zawsze kobietą wyemancypowaną, okazującą
swą niezależność od męża.
204
EMBARGO
EMERGENCJA
EMANCYPOWAĆ SIĘ 'wyzwalać się spod czyjejś dominacji, usamodzielniać się': Wyemancypował się
spod władzy ojca. Po roku 1956 artyści zaczęli się emancypo-wać spod dominacji partii i ideologii
komunistycznej, zaczęła powstawać oryginalna i dość niezależna -jak na tamte czasy - polska sztuka.
EMBARGO l. 'zakaz handlu z jakimś państwem, zakaz wywozu jakichś towarów do pewnego państwa
lub ich przywozu z niego': Próba odwołania embarga na dostawy paliw płynnych do Serbii nie
powiodła się. Rada Bezpieczeństwa uchwaliła embargo na dostawy broni do Gruzji. Całkowite
embargo. Częściowe embargo. 2. 'zakaz publikowania określonych wiadomości przez prasę, radio lub
telewizję (zwykle obowiązujący do pewnego momentu)': Dostaliśmy wtedy embargo na informacje o
aferze spirytusowej.
EMBLEMAT l. 'przedmiot lub wizerunek przedmiotu będący godłem, znakiem czegoś, zwłaszcza
jakiegoś urzędu, jakiejś władzy, rzadziej - pojęć abstrakcyjnych': Emblematy papieskie to tiara i klucze
św. Piotra. Berło, jabłko i korona to emblematy władzy królewskiej. Serce, zwłaszcza przeszyte
strzałą, to emblemat miłości. 2. w nauce o literaturze inaczej: EMBLEM 'utwór słowno-plastyczny, na
który składają się: alegoryczny wizerunek czegoś (np. osoby, pojęcia abstrakcyjnego), napis
objaśniający jego treść i komentarz do niego w formie wiersza': Najbardziej znanym w poezji polskiej
zbiorem emblematów są "Emblemata" Zbigniewa Morsztyna.
EMBRION 'organizm ludzki lub zwierzęcy w bardzo wczesnej fazie rozwoju, przed urodzeniem się lub
wykluciem z jaja': Zwolennicy aborcji twierdzą, że embrion to nie człowiek.
lać. emendatio
EMENTALER inaczej: SER EMENTALSKI 'dojrzewający, twardy ser o barwie j asnożółtej i łagodnym
orzechowym smaku z dziurkami wielkości orzecha laskowego': Oryginalny ementaler wymaga bardzo
długiego dojrzewania - nawet do roku.
EMERGENCJA ksiązk. 'nagłe wyłonienie się, powstanie czegoś': Emergencja to pojęcie kluczowe dla
filozofii rozwoju, określanej jako emergentyzm lub ewolucja emergentna.
EMERGENTYZM 'kierunek filozoficzny głoszący, że rozwój świata jest ciągły, ale dokonuje się dzięki
gwałtownym skokom, w których wyniku nagle wyłaniają się jakości zupełnie nowe, choć wyraźnie
spokrewnione z tym, co było już wcześniej': Emergentyzm został spopularyzowany w latach 20. XX w.
dzięki pracom angielskich filozofów i biologów, głównie Stephena Alexandra i Louisa Morgana.
EMERGENTNY 'o rozwoju, ewolucji itd.: taki, w którego wyniku nowe jakości powstają ciągle, ale
skokowo':
Twórców emergentnej teorii ewolucji zastanawiało to, dlaczego wśród wykopalisk z minionych epok
znajdujemy tak niewiele form pośrednich, "przejściowych ogniw", czemu nowe formy pojawiają się
zwykle w sposób nagły i są czymś zasadniczo różnym, choć wyraźnie spokrewnionym ze swoimi
przodkami.
205
EMFAZA
EMISJA
EMFAZA książk.' silny akcent emocjonalny wypowiedzi, patos; także: przesadna uczuciowość': Z
emfazą deklamował poemat o zagładzie Troi. W jej sposobie wypowiadania drażniła go emfaza, z jaką
często mówiła o zupełnie codziennych sprawach.
EMIGRACJA l. 'opuszczenie ojczyzny i osiedlenie się za granicą': Emigracja stała, okresowa, sezonowa.
Emigracja polityczna, zarobkowa. Ostatnia wielka fala emigracji z Polski w latach 80. XX w. związana
była z wprowadzeniem stanu wojennego, prześladowaniami politycznymi i kompletnym załamaniem
gospodarki socjalistycznej. O Emigracja wewnętrzna 'rezygnacja z uczestnictwa w życiu publicznym na
znak protestu przeciw polityce władz': Na emigrację wewnętrzną decyduj ą się niekiedy artyści,
naukowcy, znani dziennikarze w sytuacji wprowadzenia represji i łamania praw człowieka w ich kraju.
2. inaczej: WYCHODŹSTWO 'ogół emigrantów z jakiegoś kraju lub ich zbiorowość, mieszkająca w
innym kraju lub pewnej części świata': Emigracja polska we Francji i Stanach Zjednoczonych. Związki
emigracji z krajem.
EMIGRANT 'osoba, która opuściła ojczyznę, by osiedlić się na dłużej lub na stałe w obcym kraju':
Wśród emigrantów, którzy po klęsce powstania listopadowego zdecydowali się na opuszczenie
Polski, było wielu sławnych ludzi, dlatego tamtą emigrację nazywamy "wielką".
EMIGROWAĆ l. 'opuszczać ojczyznę po to, by osiedlić się w innym kraju': Polacy w XIX i XX w.
emigrowali z kraju z powodu prześladowań politycznych i z powodów ekonomicznych. Największe
szansę przystosowania się do warunków panujących w krajach osiedlenia ma emigrująca młodzież. 2.
żart. przen. 'opuszczać na jakiś czas miejsce stałego pobytu': Zupełnie zniechęcony do miejskiego
życia i zdegustowany tutejszym towarzystwem wyemigrował na wieś. Po awansie dostał nowy
gabinet i wyemigrował na drugie piętro.
EMINENCJA 'tytuł honorowy, stosowany podczas zwracania się do kardynałów; także: osoba, której
ten tytuł przysługuje, kardynał': Wasza Eminencja wybaczy! Na spotkanie przybył Jego Eminencja
kardynał Ratzinger.
EMIR 'tytuł władcy muzułmańskiego, sprawującego władzę nad jakąś prowincją lub niewielkim
krajem; także:
władca noszący ten tytuł': Tytuł emira w pewnym przybliżeniu odpowiada europejskiemu tytułowi
księcia. Emir wydawał zarządzenia w sprawach wojskowych, cywilnych i skarbowych.
EMIRAT l. 'godność, władza emira': Początkowo emirat otrzymywano z nadania kalifa. 2. 'kraj
podległy władzy emira': Sprawował władzę nad rozległym emiratem. W skład Zjednoczonych
Emiratów Arabskich wchodzi 7 emiratów, z których największy to Abu Żabi.
Telewizja znacznie przedłużyła czas emisji. Emisja reportażu radiowego. 2. 'wprowadzenie do obiegu
pieniędzy lub innych papierów wartościowych albo znaczków pocztowych': Nie będzie w Polsce emisji
pustego pieniądza. Znaczki z zeszłorocznej emisji. 3. w fizyce, chemii, ekologii 'wysyłanie
promieniowania, jakichś cząstek lub pyłów, gazów itd.': Emisja promieniowania
elektromagnetycznego. Ekolodzy badali emisję pyłów do atmosfery.
UWAGA: w l. znaczeniu wyraz modny i nadużywany, używany zamiast stów: publikacja, nadawanie,
program, np.:
"Rozpoczynamy emisję czteroodcinkowego serialu", (lepiej: Rozpoczynamy nadawanie, wyświetlanie
czteroodcinkowego serialu}.
EMITENT 'instytucja lub firma, która wprowadza do obiegu pieniądze, papiery wartościowe lub
znaczki': Rezerwę, jaką dysponował emitent, skierowano do biur maklerskich na południu kraju.
EMITOWAĆ l. 'nadawać program w radiu lub telewizji': Po raz drugi emitowano reportaż z konkursu
"Dyktando ". 2. 'wprowadzać do obiegu pieniądze, papiery wartościowe, znaczki pocztowe':
Emitować obligacje państwowe. Emitować banknoty stuzłotowe. 3. w fizyce, chemii, ekologii 'wysyłać
promieniowanie, jakieś cząstki, pyły itd.': Emitować cząstki alfa.
EMISYJNY l. 'związany z emisją - nadawaniem programu': Czas emisyjny. 2. 'związany z emisją- wy-
206
EMOCJA
EMPLOI
Produkcja w zakładach chemicznych i procesy emisyjne powinny być kontrolowane, by nie dopuścić
do zanieczyszczenia atmosfery.
EMOCJA 'pobudzenie psychiczne, uczuciowe i nerwowe, które człowiek przeżywa pod wpływem
czegoś': Psychologowie wskazują na pozytywny wpływ, który wywierają na ludzi emocje
umiarkowanie silne, w przeciwieństwie do emocji bardzo słabych, które nie skłaniają człowieka do
działania, oraz bardzo silnych, które niekiedy odbierają mu zdolność sprawnego i racjonalnego
kierowania działaniem. Dyskusja o podziale premii zawsze wywoływała w firmie wielkie emocje.
EMOCJONOWAĆ 'wywoływać w kimś emocje': Zawsze emocjonowały ich mecze piłkarskie. Oglądał
niezwykle emocjonujący film.
EMOCJONOWAĆ SIĘ 'ulegać emocjom pod wpływem czegoś': Emocjonowała się przebiegiem
rozgrywek. Dziennikarz przestrzegał, że nie należy się zbytnio emocjonować wypowiedziami
polityków w czasie kampanii wyborczej, wskazany jest raczej dystans do ich treści i składanych
wówczas obietnic.
Myślicielem, w którego teorii emocjonalizmjest szczególnie widoczny, był Jan Jakub Rousseau. Sądził
on, że uczucie nie tylko jest jedyną władzą zdolną kierować ludzkim postępowaniem, ale też, że jest
władzą poznawczą doskonalszą niż rozum. Ten ostatni bowiem nie zdołał dopomóc człowiekowi w
rozwiązaniu żadnego problemu dotyczącego świata i życia, jedyne, co nas naprawdę oświeca, to "głos
serca", który pochodzi z niebios.
od przymiotnika: emocjonalny
EMPATIA 'zdolność wczuwania się w czyjeś stany emocjonalne, uczucia, potrzeby itd.': Zdaniem
pisarza empatia, zdolność wzbudzania w sobie uczuć podobnych
do tych, które przeżywają inni, jest niezbędna do głębokiego rozumienia ludzi i jest warunkiem
tworzenia prawdziwej sztuki.
ang. empathy
EMPIR (czytaj: apir) 'styl cesarstwa: późna odmiana kla-sycyzmu, głównie w architekturze wnętrz i
rzemiośle artystycznym, charakteryzująca się prostotą, symetrią i monumentalnością, a także bogatą
ornamentyką i dużą ilością ozdób': Empir to styl powstały we Francji, w latach panowania Napoleona
I (1804-1814). Zajego twórców uchodzą nadworni architekci cesarza.
EMPIROWY l. 'w stylu empire': Empirowe łoże. Empirowy pałacyk. 2. rząd. 'związany z Napoleonem I -
cesarzem Francji': Przeczytał książkę Waldemara Łysiaka "Empirowy pasjans".
EMPIRIA książk. 'poznanie doświadczalne, poznanie zmysłami': Był bardzo przywiązany do swych
teorii, ale nigdy nie lekceważył empirii.
EMPIRYK l. 'filozof, który jest zwolennikiem empiryzmu': Empirykami byli m.in. Franciszek Bacon,
David Hume i John Stuart Mili. 2. 'osoba, która kieruje się w życiu doświadczeniem, a nie teorią,
zwłaszcza naukowiec przekonany o tym, że do prawdy dochodzi się przez doświadczenie': Ojciec był
empirykiem i uważał, że wszystko należy sprawdzić samemu w praktyce. Dla socjologów empiryków
podstawowym narzędziem są badania ankietowe i pomiary.
EMPIRYSTA 'to samo, co empiryk w l. znaczeniu' fr. empirisme odgr. empeireia 'doświadczenie'
EMPLOI (czytaj: aplua)'specjalność aktora lub śpiewaka operowego: rodzaj ról lub przedstawień, w
których jest obsadzany i które grywa z największym powodzeniem':
207
EMSKI
ENCYKLOPEDIA
fr. emploi
EMSKI 'związany z niemieckim miastem Ems': Słynne emskie wody mineralne. Emskie uzdrowiska. ()
Sól em-ska 'mieszanina soli, z których przyrządza się roztwory wodne, przypominające składem wody
mineralne z Ems': Roztwory soli emskich są używane w leczeniu rozmaitych chorób, np. chorób
układu oddechowego. () Depesza emska 'depesza, która stała się bezpośrednią przyczyną wybuchu
wojny francusko-pruskiej w 1870 r., wysłana z Ems przez króla Prus Wilhelma IV do Bismar-cka,
zawierająca sprawozdanie z rozmów przeprowadzonych z ambasadorem Francji': Depesza emska
została przez Bismarcka spreparowana w taki sposób, że stała się tekstem obraźliwym dla Francuzów,
a następnie opublikowana.
EMULACJA w informatyce 'działanie jednego systemu, komputera lub drukarki, które powiela sposób
działania innego systemu, komputera lub drukarki': Emulacja umożliwia zastosowanie tych samych
programów, wprowadzanie tych samych danych i uzyskiwanie identycznych wyników.
EMULATOR 'system informatyczny lub urządzenie, które sprawia, że jakiś komputer, drukarka itd.
wiernie naśladuje działanie innego systemu lub drukarki'
EMULOWAĆ w informatyce 'wiernie naśladować działanie innego systemu, komputera lub drukarki':
Niektóre drukarki laserowe są w stanie emulować drukarki urzędowe, stosowane np. przy
wytwarzaniu dokumentów, co stwarza niebezpieczeństwo wytwarzania za ich pomocą falsyfikatów i
fałszywych dokumentów.
EMULSYJNY w chemii 'będący emulsją': Farby emulsyjne są wodnym roztworem żywic i olejów.
ang. emulsion
Zebrani zdecydowali, że nie będą głosować nad każdą zgłoszoną do projektu poprawką osobno, lecz
że przegłosują je en błoć. Był doświadczonym pedagogiem i wiedział, że nie można uczniów
traktować jako grupę, en błoć, każdy z nich bowiem wymaga indywidualnego podejścia.
fr. en błoć
n.-tac. encyclicus
208
ENDECJA
ENDOKRYNOLOGIA
Był umysłem encyklopedycznym, erudytą, który ze swobodą wypowiadał się na tematy związane
zarówno z humanistyką, jak i z wieloma naukami ścisłymi. Wielu pedagogów krytykuje dominujące
we współczesnej szkole kształcenie encyklopedyczne, podkreślając, że szkoła powinna nie tylko
dostarczać uczniom wiedzy teoretycznej z bardzo różnych dyscyplin, ale i rozwijać w nich
umiejętności praktyczne.
ENCYKLOPEDYSTA 'jeden z filozofów, pisarzy lub uczonych należących do grupy, która w XVIII w.
wydała monumentalną "Wielką encyklopedię francuską" w 35 tomach': Do encyklopedystów należą
m.in. Denis Diderot, Jean d'Alembert i Wolter.
fr. encyclopedie od gr. enkyklios 'tworzący krąg, całkowity', paideia 'edukacja, kształcenie'
ENDEMIA w medycynie 'stałe występowanie wśród ludności zamieszkującej na jakimś terenie pewnej
choroby, na którą zapada mniej więcej taka sama liczba osób':
ENDEMIT w biologii 'gatunek roślin lub zwierząt, który w wyniku zmiany warunków ekologicznych lub
niemożności rozprzestrzeniania się występuje tylko na ograniczonym, niewielkim obszarze, np. na
kilku wyspach, w wysokich partiach pewnego pasma górskiego itd.:' En-demitemjest np. gatunek
torbaczy, występujący obecnie prawie wyłącznie na obszarach północno-wschodniej Australii.
ENDOGAMIA w antropologii 'zwyczaj lub nakaz zawierania małżeństw z osobami należącymi do tej
samej grupy plemiennej, rodowej, do tej samej społeczności lokalnej itd.': Endogamia może być
formą ochrony swej tożsamości kulturowej przez daną grupę, może wynikać z czynników
ekonomicznych, np. niechęci do rozproszenia majątku lub z innych przyczyn.
ENDOGAMICZNY w antropologii 'związany ze zwyczajem endogamii, taki, w którym wybiera się żonę
lub męża w tej samej grupie plemiennej, rodowej, religijnej itd., do której się należy': Małżeństwo
endogamiczne.
złożenie cząstki:
pochodzenie'
209
ENDOTERMICZNY
ENGAGEMENT
niem. Endokrinologie od gr. słów: enodon 'wewnątrz', krinó 'oddzielam', logos 'nauka, słowo'
ENERGETYKA 'dział techniki zajmujący się problemami wytwarzania energii w różnych postaciach,
gromadzeniem jej, przetwarzaniem i przesyłaniem; także: dział gospodarki narodowej zajmujący się
wytwarzaniem energii i dostarczaniem jej do odbiorców': Ostatnio coraz większego znaczenia
nabierają badania w zakresie energetyki słonecznej, energetyki wodnej i geoenergetyki, która
zajmuje się wykorzystaniem do ogrzewania ciepła Ziemi. Na mapie zaznaczono elektrownie o mocy
powyżej 1000 i 2000 MW oraz główne linie przesyłowe wysokiego napięcia, mające dla polskiej
energetyki kluczowe znaczenie.
złożenie cząstki: energo- i słowa: twórczy oraz cząstki: -genny od gr. gćnos 'pochodzenie'
EN FACE (czytaj: afas) 'twarzą do patrzącego, dokładnie na wprost': Nie lubię, gdy siedzenia w
autobusie są tak ustawione, że kilka godzin muszę spędzić, mając en face nieznajomego człowieka,
który ziewa i zajada fistaszki. Wiele osób jest zdziwionych, gdy widzi swoje zdjęcie en face, człowiek
bowiem zwykle ogląda swoją twarz pod kątem i nie jest przyzwyczajony do jej widoku dokładnie na
wprost.
fr. en face
ENFANT TERRIBLE (czytaj: afateribi) 'osoba przy sparzająca otoczeniu niezliczonych kłopotów swoim
postępowaniem': Doktor Kowalski, popadający w niezliczone i zupełnie niepotrzebne konflikty ze
studentami, uchodził w naszym instytucie za enfant terrible. Stefan Nowak, enfant terrible polskiej
lekkoatletyki, już na lotnisku, przed wyjazdem na mistrzostwa, wszczął kłótnię z trenerem.
fr. enfant terrible, początkowo we francuskim i polskim - zgodnie z etymologią- 'okropne dziecko':
zdradzające tajemnice rodzinne w towarzystwie, stawiające kłopotliwe i bezczelne pytania itd.
fr. engagement
ENIGMA albo ENIGMAT przestarz. 'zagadka': Staruszek kreślił na pisaku jakiś dziwaczny rebus czy też
enig-mat.
ENIGMA 'niemiecka maszyna szyfrująca, zbudowana w latach 30., której system złamali polscy
matematycy'
210
ENKAWUDZISTA
ENZYM
Enkawudziści byli bezpośrednimi wykonawcami okrutnych rozkazów Stalina i Berii, sprawcami wielu
zbrodni na Rosjanach i Polakach.
od nazwy NKWD
ENKLAWA l. 'obszar jakiegoś państwa (całego lub części) otoczony ze wszystkich stron innym
państwem':
fr. enclave
fr. en masse
ENTENTA (czytaj: atata lub antanta) l. 'sojusz polityczny Francji, Wielkiej Brytanii i Rosji, zawiązany w
1904 r. jako przeciwwaga dla zawartego wcześniej sojuszu Niemiec, Austro-Węgier i Włoch': W czasie
I wojny światowej wokół państw Ententy powstała koalicja wielu innych krajów, walczących z
Niemcami i ich sojusznikami. 2. 'porozumienie, sojusz': Nazwa ententa jest używana w odniesieniu do
wielu sojuszy politycznych i wojskowych, np. Mała Ententa, zawiązana w latach 20. XX w. między
Czechosłowacją a państwami Jugosławii.
ENTOMOLOGIA 'dział zoologii zajmujący się badaniem owadów': Badania w zakresie entomologii
powszechnie wykorzystuje się w praktyce, mają one np. duże znaczenie dla rolnictwa i leśnictwa -jako
wiedza o owadach, które niszczą uprawy i drzewa, sposobach ich zwalczania i o ich naturalnych
przeciwnikach.
ENTREE (czytaj: atre) l. 'efektowne, zwracające ogólną uwagę wejście gdzieś': Zgromadzonym w
teatrze widzom bardzo podobało się ćntree zagadkowego maga, któremu towarzyszyła para
dziwacznie przebranych pomocników. 2. 'występy komików w cyrku, stanowiące osobny punkt
programu (a nie przerywnik)': Po popisach akrobatów wystąpiła para komików w znakomitym ćntree.
UWAGA! W fizyce zjawisko entropii zostało po raz pierwszy opisane w połowie XIX w. Od tego czasu
podano wiele jego wyjaśnień, samo pojęcie zaś zostało przeniesione do wielu innych nauk, często w
nieco zmienionym sensie. W naukach humanistycznych jako entropię określa się niekiedy dążność do
wzrostu nieuporządkowania w pewnym układzie, np. społecznym, lub samoistne wyrównywanie
różnic między poszczególnymi częściami takiego układu. W teorii informacji entropia to średnia
zawartość informacyjna pewnej grupy znaków (wiadomości).
niem. Entropie od gr. entrope' 'obrót, zwrócenie się'
UWAGA: wyraz ten bywa niewłaściwie rozumiany jako 'wypociny', 'gadanina', 'wynurzenia', np.
"Enuncjacje znanego polityka" (poprawnie: Gadanina znanego polityka), "Enuncjacje pani Anny O."
(poprawnie: Wynurzenia pani Anny O.).
ENZYM 'złożony związek organiczny, wytwarzany przez organizmy ludzkie, zwierzęce i rośliny,
odgrywający w komórkach funkcję katalizatora reakcji biosyntezy i rozkładu': Poznano i opisano
kilkaset enzymów, ich nazwy kończą się zazwyczaj na -aza, np. amylaza, peptyda-za, oksydaza.
Enzymy są wykorzystywane w medycynie do produkcji leków, a w przemyśle - do prowadzenia
różnego rodzaju procesów fermentacji, produkcji kosmetyków i środków czystości.
211
EO-
EPICENTRUM
ENZYMATYCZNY 'związany z enzymami, taki, w którym enzymy pośredniczą jako katalizator, lub taki,
który zawiera enzymy': Reakcje enzymatyczne. Enzymatyczny proszek do prania.
niem. Enzym od gr. en zyme 'w zakwasie'- nazwa wprowadzona przez profesora fizjologii w
Heidelbergu - Wilhelma Kiihnego (1837-1900); w Polsce do lat 60. enzymy nazywano też fermenta-
EO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'wczesny' wskazująca, że określają one coś bardzo
dawnego, zazwyczaj dawną epokę z dziejów Ziemi, np. eocen, eolit
EOCEN 'jeden z podokresów wczesnego trzeciorzędu, epoka w dziejach Ziemi od ok. 55 do ok. 40 min
lat temu': Paleogen, wczesny okres trzeciorzędu, dzieli się na paleocen, eocen i oligocen.
HARFA EOLSKA l. 'w mitologii greckiej: harfa Eola, króla wiatrów' 2. 'instrument muzyczny składający
się z ramy, na której rozpięte są delikatne struny, wydające dźwięk pod wpływem powiewu wiatru'
Do procesów eolicznych należą m.in. unoszenie drobnych cząstek mineralnych, żłobienie przez nie
skał, osadzanie i nanoszenie materiału skalnego i wywiewa-nie go.
EOLIT w archeologii 'krzemień z obłupanymi krawędziami, które można uważać za ślady obróbki przez
ludzi pierwotnych': Najstarsze eolity znajdowane są w pokładach trzeciorzędowych z okresu
przedlodowco-wego.
EPOKA EOLITYCZNA w archeologu 'początkowy okres epoki kamienia łupanego, która w pradziejach
ludzkości poprzedza epokę brązu i żelaza': Początek epoki eolitycznej jest datowany na ok. 4 min lat
temu.
I EON l. w geologii 'największa jednostka przy podziale dziejów Ziemi': W podziale dziejów Ziemi
rozróżnia się dwa eony: fanerozoik i kryptozoik. Poszczególne ery:
archaik, proterozoik, paleozoik, mezozoik i kenozoik, są ich częściami. 2. 'niezmiernie długi odcinek
czasu': Powieść "Kosmiczni bracia" opowiada o kosmonautach oddalonych od Ziemi o eony, dziesiątki
tysięcy lat świetlnych.
II EON w różnych systemach filozoficznych 'istoty lub siły kosmiczne pośredniczące między światem
ducha i materii; przejawy boskości wydobywające się z wieczności;
coś, co jest atrybutem, znakiem boskości i bytu idealnego w materialnym świecie': [Gnostycy]
Układali różne systemy eonów; najbardziej rozpowszechniony z tych systemów przyjmował, że
istnieje siedem duchów tworzących świat, na wpół dobrych i na wpół demonicznych; te eony
gnostyckie pochodziły z religii babilońskiej, gdzie były duchami siedmiu planet [...]. (Tatarkie-wicz)
Kiedy staje przed nimi / w cieniu podejrzenia /jest jeszcze cały z materii światła // eony jego [anioła]
włosów / spięte są w pukiel / niewinności (Herbert)
EOS 'w mitologii greckiej: bogini świtu, jutrzenki, odpowiedniczka rzymskiej Aurory': Zanim pojawi się
na świecie złoty wóz Słońca, znad brzegów Oceanu wyjeżdża na lekkim rydwanie Eos, różanopalca
bogini jutrzenki. (Tatarkiewicz)
gr. Eos
EPATOWAĆ 'starać się swoim zachowaniem wprawić innych w zdumienie, zachwyt, podziw': Był dość
nudnym typem, który starał się epatować słuchaczy swą rzekomą wiedzą i niezwykłymi przygodami w
wielkim świecie.
fr. epater
EPEJSODION w nauce o literaturze 'część dramatu antycznego, obejmująca dialogi i monologi postaci,
wygłaszane pomiędzy dwiema pieśniami chóru': Z antycznych epejsodionów w późniejszych dziejach
teatru rozwinęły się akty.
gr. epeisódion
EPI- cząstka o znaczeniu 'na', dodawana do różnych wyrazów i wskazująca, że oznaczają one rzeczy
znajdujące się na czymś lub nad czymś, np. epicentrum, epifit
gr. epi'na'
EPICENTRUM l. w geologii 'miejsce na powierzchni, które leży wprost nad ogniskiem trzęsienia ziemi':
W czasie trzęsienia ziemi w epicentrum wstrząsy są najsilniejsze i powoduj ą największe zniszczenia,
l.przen. 'miejsce wokół wybuchu bomby lub pocisku o dużej sile, w którym zniszczenia są największe':
W epicentrum wybuchu bomby atomowej temperatura sięga kilkudziesięciu milionów stopni
Celsjusza. 3. przen. 'miejsce lub środowisko, w którym zaczynają się jakieś zdarzenia i w którym
przebiegają najgwałtowniej': Epicentrum zajść znajdowało się w jednej z bocznych uliczek w centrum,
w której miał siedzibę komitet rewolucyjny.
212
EPIDEMIA
EPIKUREIZM
EPIDEMICZNY 'związany z epidemią lub jej leczeniem, mający charakter epidemii': Szpital
epidemiczny. Choroby epidemiczne zwykle odróżnia się od endemicznych.
EPIFANIA oficj. 'w religii chrześcijańskiej: święto Objawienia Pańskiego': W Polsce Epifanię obchodzi
się jako święto Trzech Króli 6 stycznia.
EPIFIT w biologii 'roślina rosnąca na innej, nie będącajed-nakjej pasożytem, lecz wykorzystująca jaj
ako miejsce zaczepienia lub specjalne środowisko biologiczne': W polskiej florze epifitami są np.
niektóre mchy i porosty rosnące na korze drzew.
EPIGON 'mało oryginalny twórca, naśladowca wielkich artystów minionej epoki, kontynuator
przebrzmiałych idei i form artystycznych': Romantycy uważali Kajetana Koźmiana za epigona
klasycyzmu, który w latach 20. i 30. XIX w. był już kierunkiem należącym do przeszłości, on zaś uważał
sztukę tworzoną przez romantyków za prymitywne schlebianie niewybrednym gustom, co wyrażał w
bardzo dosadnych słowach.
EPIGRAMAT albo EPIGRAM 'krótki, dowcipny utwór poetycki o zaskakującej puencie, często mający
charakter satyryczny': Norwidowski epigramat "Małżeńska recepta" kończy puenta: "Lecz z ludźmi
zwykle bywa, mówiąc bez przymówki, / Że złożyć jedną głowę muszą dwa półgłówki."
EPIKA w nauce o literaturze 'jeden z trzech - oprócz liryki i dramatu - rodzajów literackich, obejmujący
utwory, w których dominującą formą wypowiedzi jest narracja, opowiadanie o zdarzeniach
tworzących fabułę i przedstawionych z pewnym dystansem': Do epiki należą takie gatunki literackie,
jak np.: powieść, opowiadanie, baśń, ballada i epos.
EPIK 'pisarz, twórca utworów zaliczanych do epiki, zwłaszcza powieści': Do najwybitniejszych polskich
epików należą m.in. Henryk Sienkiewicz i Władysław Reymont, laureaci Nagrody Nobla.
EPICKI rzadziej: EPICZNY 'należący do epiki, mający cechy uznawane za charakterystyczne dla epiki,
zwłaszcza cechy typowe dla wielowątkowej powieści o rozbudowanej fabule: rozmach, opisowość,
obszemość opowiadania': Dzieło epickie. Gatunki epickie. Epicki charakter utworu. Wspaniała
opowieść filmowa, zrealizowana z epickim rozmachem. O Teatr epicki 'gatunek teatru stworzony
przez Bertolda Brechta, w którym różnymi środkami (np. wprowadzeniem songów, zwrotów do
publiczności) wywołuje się dystans widza do przedstawianych na scenie zdarzeń': W teatrze epickim
widz nie wczuwa się w przedstawiane na scenie zdarzenia, odbiera je z intelektualnym dystansem.
213
EPILACJA
EPISTOLOGRAFIA
trzeba go użyć docześnie, na przyszłe bytowanie nie można liczyć. (Tatarkiewicz) 2. książk. 'postawa
życiowa wyrażająca się w dążeniu do osiągania ciągłych przyjemności, do uciech doczesnych, a
zaniedbywaniu duchowości, spraw religii itd': Artystę oskarżano o to, że prezentowane przez niego
ideały życia są przesiąknięte epi-kureizmem, że w jego dziełach brak wymiaru sacrum, który zawsze
towarzyszył wielkiej sztuce.
EPIKUREJCZYK l. 'filozof starogrecki należący do szkoły Epikura lub filozof w późniejszych czasach
głoszący poglądy zgodne z zasadami epikureizmu': Do epikurejczyków należą m.in. Metrodor z
Lampsakos i Lukrecjusz. 2. książk. 'osoba beztrosko ciesząca się życiem, dbająca o wygodę i
przyjemności, a przy tym taka, która szuka filozoficznego uzasadnienia dla tego typu postawy
życiowej': Stary pisarz, zdeklarowany epikurejczyk, na wszystkie pytania dziennikarza o wielkie
wartości i poświęcenie reagował łagodną drwiną.
od nazwiska Epikura (341-270 p.n.e.), filozofa, który w 306 r. p. n. e. założył w Atenach swą szkołę
EPILACJA 'to samo, co depilacja; rzadziej także: usuwanie włosów przy mieszku włosowym, ale bez
niszczenia go'
EPILOWAĆ 'to samo, co depilować; rzadziej także: usuwać włosy przy mieszku włosowym, nie
niszcząc go'
EPILEPSJA inaczej: PADACZKA 'choroba mózgu, która wywołuje u człowieka nagłe ataki
niekontrolowanych drgawek, utratę przytomności, występowanie piany na ustach i szczękościsk': W
przypadku ataku epilepsji choremu należy zapewnić wygodne ułożenie, z daleka od twardych
przedmiotów, i włożyć do ust łyżeczkę lub ołówek owinięte chustką, by zapobiec odgryzieniu języka.
EPILEPTYK 'osoba cierpiąca na epilepsję': Wśród epileptyków było wielu ludzi sławnych i genialnych,
np. Juliusz Cezar, dlatego też sama epilepsja bywa nazywana "wielką chorobą".
p.-lać. epilepsja
EPISKOPAT 'wszyscy biskupi pewnego kraju, regionu, prowincji': Konferencja Episkopatu Polski.
Konferencje Episkopatów Europy.
EPISKOPALNY 'biskupi: należący do biskupa, zarządzany przez biskupa': Dobra episkopalne. Pałac epi-
skopalny.
EPISKOPALIZM 'pogląd, że dominującą rolę w kościele powinni odgrywać biskupi z papieżem na czele'
Epistemologia zajmuje się analizą procesów poznawczych, istotą i strukturą poznania, jego źródłami,
granicami i uwarunkowaniami. 2. inaczej: NAUKOZNAW-STWO 'badanie teoretyczne modeli poznania
naukowego i badanie praktyczne sposobów społecznego funkcjonowania nauki': Dla epistemologii
nauki fundamentalne znaczenie miała teoria paradygmatów, ogłoszona przez Thomasa Kuhna w 1962
r. w książce "Struktura rewolucji naukowych".
EPISTEMOLOG 'filozof zajmujący się nauką o poznaniu lub badacz struktury teorii naukowych'
EPISTOŁA 'list, zwłaszcza długi i nudny': Nie mogłem doczytać tej jego epistoły do końca.
EPISTOLARNY 'związany z listami, wyrażony w formie listu': Epistolamy dopisek. Spuścizna epistolama
Mickiewicza. <) Powieść epistolama 'powieść w listach': Do rzadkiego gatunku powieści epistolamej
należy w naszej literaturze "Słowo i ciało" Tadeusza Pamic-kiego.
EPISTOLOGRAFIA l. 'sztuka, umiejętność pisania listów': Z tego, co pisze, jest widoczne, że nie
opanował jeszcze podstawowych zasad epistolografii. 2. 'zbiór czyichś listów': Na konferencji
dyskutowano o Mickiewiczowskiej epistolografii.
214
EPITAFIUM
ERB
złożenie słowa łac. epistoła 'list' i cząstki: -grafia od gr. graphó 'piszę'
EPITAFIUM l. 'napis nagrobny; także: tablica z napisem ku czci zmarłej osoby, niekoniecznie
umieszczona w miejscu jej pochówku': Chodzili po cmentarzu, odczytując epitafia, najczęściej
kończące się prośbą o modlitwę za zmarłego. W kościele umieszczono wiele epitafiów ku czci polskich
patriotów. 2. w nauce o literaturze i w sztuce 'utwór żałobny: wiersz, pieśń, film itd.':
Przykładem epitafium w dawnej literaturze polskiej może być utwór Jana Kochanowskiego "Epitafium
Kaspra Kochanowskiego pisarza sandomierskiego". Jednym z najbardziej znanych utworów zespołu
King Crimson jest apokaliptyczne "Epitafium" stanowiące muzyczny komentarz do nowych odkryć w
dziedzinie broni jądrowej.
EPITALAMIUM w nauce o literaturze 'pieśń weselna, początkowo pieśń śpiewana przed komnatą
panny młodej, potem utwór poetycki napisany z okazji ślubu, z reguły wysławiający zalety
nowożeńców: urodę i cnotę panny młodej, męskie zalety pana młodego, wspaniałość rodów obojga
itd.': Epitalamiumjest gatunkiem typowym zwłaszcza dla poezji staropolskiej. Epitalamia pisywali
m.in. Andrzej Krzycki, Jan Kochanowski, Szymon Szymonowie.
EPITET l. w nauce o literaturze 'wyraz określający, który uwydatnia właściwości przedmiotu lub czyjś
stosunek do tego przedmiotu': Epitety to np. perłowe (włosy), lodowate (spojrzenie), gorzki
(uśmiech). Epitety stosowane są m.in. dla wzmocnienia plastyczności opisu lub nadania mu
emocjonalnego charakteru. 2. 'wyzwisko lub przezwisko': Z sąsiedniego pokoju słychać było
niewybredne epitety. Przylgnął do niego epitet: "Mały".
EPOKA l. 'okres w dziejach wyodrębniany ze względu na dominujące w nim zjawiska, specyfikę życia
duchowego, kulturalnego, materialnego itd.': Epoka wojen napoleońskich. Epoka Piastów. Epoka
renesansu. Epoka odkryć geograficznych. 2. 'punkt zwrotny, przełom w dziejach': Wynalezienie druku
stanowi epokę w dziejach cywilizacji. 3. w astronomii 'moment stanowiący punkt odniesienia w
obliczeniach dotyczących jakiegoś zjawiska astronomicznego' 4. inaczej: ODDZIAŁ w geologii
'jednostka w podziale dziejów Ziemi, będąca częścią okresu': Okres trzeciorzędu dzieli się na dwie
epoki (oddziały): holocen i plejstocen, zaś okres czwartorzędu na: pliocen, miocen, oligocen, eo-cen i
paleocen.
EPOKOWY 'mający wielkie znaczenie dla cywilizacji w dłuższym okresie; przełomowy': Epokowe dzieła
twórców włoskiego renesansu. Epokowe znaczenie odkrycia Kopernika. Epokowa rola Juliusza Cezara.
Epokowy wynalazek układów scalonych.
Epolety są wykonane ze srebrnej lub złotej taśmy albo z sukna, obszyte frędzlami, galonami,
ozdobnymi znakami itd. Jego pradziadek służył w armii carskiej i nosił oficerskie epolety.
fr. epaulette
EPOPEJA l. inaczej: EPOS w nauce o literaturze 'długi poemat epicki, opiewający czyny bohaterów lub
losy jakiejś społeczności': Epopeje Homera i Wergiliusza. Za najważniejszą epopeję w literaturze
polskiej uchodzi "Pan Tadeusz". 2. 'większy utwór fabularny lub cykl utworów, przedstawiające dzieje
jakiejś zbiorowości na tle wydarzeń historycznych': Epopeja Michaiła Szołochowa "Cichy Don"
przedstawia dzieje Kozaków w czasie I wojny światowej i rewolucji październikowej. 3. przen.
'sekwencja ważnych wydarzeń historycznych, stanowiących pewną całość': Epopeja powstańczej
Warszawy.
fr. epopee od gr. epopoiia 'twórczość poetycka, tworzenie eposu', epos 'słowo'
ERA l. 'okres w historii zapoczątkowany jakimś doniosłym wydarzeniem': Lata naszej ery liczy się od
roku pierwszego, umownej daty narodzin Chrystusa. 2. 'okres, w którym jakieś charakterystyczne
rzeczy lub zjawiska wywierają znaczący wpływ na życie ludzi, lub okres, w którym następują jakieś
ważne zmiany': Era antybiotyków. Era atomu i podróży kosmicznych. Era rewolucji. 3. w geologii
'jednostka w podziale dziejów Ziemi, którą dzieli się na okresy': W dziejach Ziemi wyróżnia się pięć er:
archaiczną, pro-terozoiczną, paleozoiczną, mezozoiczną i kenozo-iczną.
ERATYK inaczej: GŁAZ NARZUTOWY w geologii 'głaz przyniesiony przez lodowiec i pozostający po
roztopieniu się lądolodu': Uczniowie oglądali w parku krajobrazowym olbrzymie eratyki.
ERB 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 68 i masie atomowej 167,26: srebrzysty, miękki
metal, symbol Er':
215
EREKCJA
EROTYZM
Erb jest pierwiastkiem dość rzadkim, stosuje się go m.in. do wyrobu półprzewodników.
n.-lać. erbium
ERYGOWAĆ książk. 'wznieść jakąś budowlę, ufundować lub założyć coś': Erygować klasztor. Erygować
parafię, zgromadzenie zakonne.
E-REKLAMA 'reklama w sieci komputerowej, zwłaszcza w intemecie': Agencja poleca swoje usługi
reklamowe, także w zakresie e-reklamy.
EREM l. inaczej: PUSTELNIA 'mały domek, zwykle w ustronnym miejscu, w którym mieszka lub
mieszkał mnich żyjący w odosobnieniu': Pierwowzorami współczesnych eremów były siedziby
anachoretów z pierwszych wieków chrześcijaństwa. 2. 'to samo, co ermitaż'
EREMITA 'mnich żyjący w odosobnieniu': Eremici, np. kameduli, w przeciwieństwie do wielu innych
zakonów nie prowadzą wspólnego życia.
EREMICKI 'związany z eremem lub eremitami': Przy ere-mickim domku był malutki ogródek.
Eremickie zakony.
I ERG w fizyce 'dawna jednostka pracy i energii: praca wykonana przez siłę l dyny na drodze l cm': l
erg = l O'7 J (dżula).
II ERG 'pustynia piaszczysta, na której występują lotne piaski tworzące wielkie wydmy albo piasek
pokryty słoną lub wapienną skorupą': Na północnej Saharze znajdują się pustynie: Wielki Erg
Wschodni i Wielki Erg Zachodni.
ERGO książk. 'a więc, a zatem': Rozumowanie detektywa było proste: w nocy do zamku z pewnością
nikt nie mógł się dostać, ergo: przestępstwo popełnił ktoś, kto był w środku.
lać. ergo
ERGONOMIA 'dziedzina wiedzy zajmująca się kształtowaniem warunków pracy, budowy maszyn i
urządzeń w taki sposób, by jak najbardziej odpowiadały one fizycznym i psychicznym możliwościom
człowieka i były dla niego jak najmniej uciążliwe': Z badań w zakresie ergonomii korzysta się np. przy
projektowaniu stanowiska kierowcy w samochodzie i rozkładu przyrządów na desce rozdzielczej.
ERGONOMICZNY 'o urządzeniu, maszynie lub ich częściach: dostosowany do naturalnych możliwości
człowieka': Ergonomiczne stanowisko pracy. Ergonomiczne, poręczne uchwyty.
fr. ermitage
EROGENNY 'taki, którego dotykanie powoduje pobudzenie seksualne': Na rysunku zaznaczono strefy
erogenne na ciele mężczyzny i kobiety.
EROS l. 'w mitologii greckiej: bóg miłości zmysłowej, odpowiednik rzymskiego Amora': Kim jest
właściwie Eros i jak wygląda? Czy jest chłopczykiem figlarnym, który z malutkim łukiem i
strzałeczkami uwija się po świecie na motylich skrzydełkach. Czy też jest to bóg potężny i wielki, a
starszy od Zeusa i Kronosa? Właściwie i jedno, i drugie, albowiem w różnych epokach rozmaicie go
sobie wyobrażano. (Parandowski) 2. przen. książk. 'miłość, zwłaszcza miłość zmysłowa': Artysta
uważał, że eros jest jednym z najpotężniejszych uczuć w duszy człowieka.
EROTYKA 'dziedzina miłości zmysłowej, tematyka miłosna, cechy czegoś, mające związek z miłością
zmysłową': Jako szesnastoletni chłopiec odkrył bogaty świat erotyki. Podziwiał subtelną erotykę
wierszy Marii Pawlikowskiej -Jasnorzewskiej.
gr. Eros
216
EROZJA
ESAUŁ
coraz mniej miejsca zajmująw niej sprawy duchowości. W ich spotkaniach, początkowo
przyjacielskich, z czasem było coraz więcej erotyzmu.
EROTOMAN l. w psychiatrii 'osoba cierpiąca na erotomanię' 2. pot. 'osoba, która bardzo interesuje się
seksem': Wszystkich kolegów ze swojej grupy uważała za erotomanów, którym tylko jedno w głowie.
fr. erotisme
EROZJA l.w geologii 'żłobienie i niszczenie skorupy ziemskiej przez wody rzek, wody opadowe, wiatr,
lodowiec itd.': Obecnie w wielu krajach obserwuje się przyspieszenie procesów erozji, związane z
zanieczyszczeniem środowiska naturalnego. Rabunkowy wyrąb lasów, zwłaszcza na terenach
górskich, prowadzi do szybkiej erozji gleby, która pozbawiona naturalnej osłony, jest zmywana przez
wodę i zwiewana przez wiatr. 2. przen. 'niszczenie, zwłaszcza powolne, czegoś abstrakcyjnego': We
współczesnym sporcie nastąpiła erozja wartości tradycyjnie wiązanych z tą dziedziną: szlachetnej,
bezinteresownej rywalizacji, związanej ze zdrowiem i sprawnością fizyczną, pogłębiającej przyjaźń
między grupami ludzi i narodami.
ERRATA l. 'dołączona do książki wkładka, zawierająca wykaz błędów dostrzeżonych już po ukończeniu
druku oraz ich sprostowanie': Ojciec nanosił z erraty poprawki na tekst, bo uważał, że prędzej czy
później ona się zgubi. 2. śród. 'błędy drukarskie': Wykaz erratów.
ERUDYCJA 'głęboka wiedza, wszechstronna lub dotycząca pewnej dziedziny': Władysław Tatarkiewicz
był powszechnie szanowany za swą niezwykłą erudycję, zwłaszcza za imponującą znajomość
problemów filozofii i estetyki.
ERUDYTA 'osoba odznaczająca się erudycją': Jan Paran-dowski, autor m.in. mającej niezliczone
wydania "Mitologii", był dla pokoleń polskich humanistów wzorem erudy-ty: człowiekiem mającym
doskonałe wykształcenie historyczne, znawcą wielu języków, w tym klasycznych, archeologiem, a
nade wszystko świetnym pisarzem.
ERUDYCYJNY 'taki, który świadczy o erudycji autora': Komisja oceniła przedstawioną pracę jako
znakomite, erudycyjne studium z historii teatru. łac. eruditio
ERUPCJA l. 'wybuch wulkanu': Rzymskie miasta: Her-kulanum i Pompeje zostały zasypane popiołem
wulkanicznym podczas erupcji Wezuwiusza w 79 r. 2. przen. 'gwałtowne ujawnienie się jakichś
zjawisk, zwłaszcza zjawisk społecznych': Początkowy okres po 1989 r. charakteryzował się erupcją
antykościelnej histerii.
ERUPCYJNY 'związany z erupcją - wybuchem wulkanu, powstający w wyniku erupcji': Skały erupcyjne.
lać. eruptio
ERYNIE 'w mitologii greckiej: boginie kary i zemsty, odpowiedniczki rzymskich Furii': [Kronos] zaczaił
się na Uranosa, okaleczył go haniebnie i strącił ze świetlistego tronu niebios. Z krwi, która wyciekła z
rany powalonego boga, zrodziły się trzy straszne boginie zemsty, Erynie, o włosach wężowych.
(Parandowski)
gr. Erinyes
ERYSTYKA 'sztuka prowadzenia sporów': Początki erys-tyki wiąże się zazwyczaj z działalnością
Sokratesa i filozofów ze szkoły sofistów.
ERYSTYCZNY 'związany z erystyką': Chwyty erystycz-ne pomagają wykazać słuszność własnych tez i
obalić tezy przeciwnika w sporze.
ERYTROCYT w fizjologii 'czerwone ciałko krwi': Erytrocyty przenoszą tlen z płuc do tkanek, a
dwutlenek węgla z tkanek do płuc.
ERZAC (czytaj: er-zac) pot. 'produkt zastępczy lub namiastka czegoś': W okresie kryzysu zaczęto
produkować wyroby czekoladopodobne, niesmaczne erzace czekolady. Przyjaciel wysłuchał jego
historii i powiedział: - Sam teraz widzisz, to był tylko erzac prawdziwej miłości.
217
ESBEK
ESBECJA pot. 'Służba Bezpieczeństwa; także: grupa funkcjonariuszy SB': W swych wspomnieniach
pisze o zasadach panujących w świecie esbecji.
ESBECKI albo ESBOWSKI 'związany z SB': Esbeckie sposoby postępowania z ludźmi. Sprzeczność
między państwem esbeckim a państwem prawa. Esbowska mentalność.
ESCHATOLOGIA 'część doktryny religijnej, która zajmuje się rzeczami ostatecznymi, zwłaszcza
przeznaczeniem człowieka, jego losami po śmierci, końcem świata itd.': Eschatologia chrześcijańska
przedstawia koniec świata i dzień sądu, mówi o losach pośmiertnych człowieka, niebie i piekle.
ESEJ 'swobodna rozprawa na jakiś temat, zwłaszcza: naukowy, filozoficzny, związany z literaturą i
sztuką, napisana z dbałością o piękny język i oryginalną formę, prezentująca poglądy autora': Eseje
filozoficzne Alberta Camusa. Eseje historyczne Pawła Jasienicy.
ESEISTYKA 'pisanie esejów; także: zbiór esejów': Zbigniew Herbert, znakomity poeta, zajmował się też
esei-styką. Do znanych zbiorów jego esejów historyczno-fi-lozoficznych należą "Barbarzyńca w
ogrodzie" i "Martwa natura z wędzidłem". Studenci zapoznali się z esei-styką Jeana Paula Sartre'a.
ESENCJA l. inaczej: EKSTRAKT 'wyciąg z roślin aromatycznych, koncentrat olejków eterycznych; także:
zagęszczony roztwór alkoholowy jakiejś substancji, zwykle pochodzenia roślinnego': Esencja różana.
Esencja waniliowa, l. pot. 'mocny napar z liści herbaty': Rozcieńczyła esencję gorącą wodą i dosypała
cukru. 3. książk. 'istota jakiegoś problemu abstrakcyjnego, główny sens czegoś; także: coś, co ten sens
zawiera': Krytyk
uważał, że esencją opowiadań Hłaskijest miłość kobiety i mężczyzny i jej nieuchronna klęska.
Herbertowskie "Przesłanie pana Cogito" to esencja moralności tragicznej i niezłomnej. 4. w filozofii
'istota rzeczy': Termin esencja w różnych szkołach filozoficznych występuje w różnym znaczeniu,
najczęściej esencję przeciwstawia się egzystencji, czyli bytowi, istnieniu, oraz temu, co istnieje.
Esencjonalny napój z wiśni. 2. 'treściwy, trafiający w sedno problemu': Było to krótkie, esencjonalne
wystąpienie.
od roś. Socjalisty-Riewolucjoniery
ESESMAN albo ESESOWIEC 'członek formacji policyjnej (potem także wojskowej) SS, będącej
rodzajem gwardii hitlerowskiej': SS została w procesie norymberskim uznana za organizację
przestępczą, prawodawstwo wielu krajów ściga esesmanów, w dużej części odpowiedzialnych za
zbrodnie ludobójstwa.
od skrótu SS - Die Schutzstaffein der NSDAP 'Sztafety Ochronne NSDAP' - oraz słowa: der Mann
'mężczyzna'
ESKADRA l. 'jednostka organizacyjna lub bojowa w lotnictwie, w której skład wchodzi 9-12
samolotów': Nadlatywały eskadry bombowców. 2. 'zespół taktyczny marynarki wojennej, składający
się z okrętów różnych typów': W składzie eskadry płynął okręt liniowy, krążownik i okręty
rozpoznawcze.
fr. escadre
ESKALOWAĆ rząd. 'zwiększać, natężać, stopniować coś, zwłaszcza działania wojenne': Amerykanie
zaczęli eskalować działania przeciw Irakowi.
fr. escalade 'zdobywanie szturmem, nasilanie działań wojennych' i ang. escalation 'stopniowanie'
ESKALOPEK albo ESKALOPKA 'kotlet z lekko rozbitego kawałka mięsa lub ryby usmażonego w
tłuszczu':
fr. escalope
218
ESKAPADA
ESTER
ESKAPADA 'wycieczka, wyprawa, najczęściej ryzykowna, niebezpieczna albo pełna przygód i wrażeń':
Jeden z uczestników eskapady przyznał, że nie spodziewał się tylu przygód.
fr. escapade
ESKAPIZM w psychologii i sztuce 'ucieczka od rzeczywistości i stawianych przez nią wymagań w świat
iluzji, rozrywek, przyjemności itd.': Artystę, znanego z zamiłowania do niezwykłych form w sztuce i
życiu, oskarżano o eskapizm.
ESKAPISTA w psychologii i sztuce 'osoba, która ucieka od rzeczywistości w świat iluzji, rozrywek itd.':
Byli grupą dekadentów i eskapistów, zamkniętych w swoim świecie i odizolowanych od problemów,
którym żyło całe społeczeństwo.
ESKORTA l. 'osoby ochraniające kogoś lub coś w drodze do miejsca przeznaczenia': Przyjechał do
banku z eskortą, by podjąć dużą sumę w gotówce. 2. 'okręty, samoloty lub śmigłowce ochraniające
inne okręty, samoloty lub śmigłowce przed atakami nieprzyjaciela': Widać było eskadry bombowców
zbliżające się w eskorcie kilkunastu myśliwców.
ESKORTOWIEC 'okręt wojenny, który płynie w eskorcie innych statków': Wokół statków handlowych
płynęły eskortowce, gotowe do odparcia ataku łodzi podwodnych.
ESKORTOWAĆ 'towarzyszyć komuś w drodze do miejsca przeznaczenia jako ochrona lub - rzadziej -
asysta honorowa': Uzbrojeni strażnicy eskortowali więźnia. Policjanci na motocyklach eskortowali
samochód prezydenta.
fr. escorte
ESKULAP l. 'w mitologii rzymskiej: bóg uzdrawiający, czczony jako opiekun sztuki lekarskiej,
odpowiednik greckiego Asklepiosa' 2. żart. 'lekarz': Od miesięcy sypiał fatalnie i uznał, że czas
zasięgnąć rady Eskulapa.
lać. Aesculapius
Espadryle to obuwie pochodzące z Francji, pierwotnie noszone przez chłopów i ludzi niezamożnych.
fr. espadrille
ESPERAL, ANTICOL, ANTABUS 'nazwy środków stosowanych w leczeniu alkoholizmu: wszywanych pod
skórę lub podawanych w tabletkach, powodujących bardzo nieprzyjemne reakcje po spożyciu
alkoholu': Espe-
rai powoduje po spożyciu alkoholu silny ból głowy, duszności i stan ogólnego niepokoju.
ESPERANTO 'sztuczny język międzynarodowy, utworzony pod koniec XIX w. przez Ludwika
Zamenhofa':
Esperanto łączy elementy wielu języków europejskich, przede wszystkim romańskich i germańskich.
ESPERANTYSTA 'osoba, która zna esperanto i angażuje się w szerzenie tego języka': Na świecie jest
ponad 2 miliony esperantystów.
od pseudonimu: Dr Esperanto, pod którym Ludwik Zamenhof (1859-1917) wydał swą pracę Język
międzynarodowy
ESPLANADA l. 'szeroka aleja spacerowa w mieście lub duży, wolny plac przed jakimś budynkiem': Cała
grupa turystów szła wolno piękną esplanadą ku murom starego miasta. 2. 'w dawnych miastach:
wolne miejsce przed murami obronnymi': W pasie esplanady nie było żadnych zabudowań, by
atakujący miasto nieprzyjaciel nie mógł się w nich chronić przed pociskami obrońców.
fr. esplanade
ESTABLISHMENT (czytaj: establiszment albo istablisz-ment) 'grono osób, które sprawują władzę i
przez to mają rozległe wpływy w państwie; środowisko władzy':
Postulują oni, żeby znaleźć kogoś spoza Warszawy, spoza establishmentu. Jako dwukrotny minister
należał niewątpliwie do ówczesnego establishmentu.
UWAGA: wyraz często używany jako nacechowany ujemnie, dla wyrażenia niechęci do środowisk
sprawujących władzę: "Wytworzyli własny establishment, który przyznał sobie przywileje, stał się
arogancki i zapomniał o solidarnościowym rodowodzie".
ang. establishment
ESTAKADA l. 'trasa komunikacyjna, biegnąca wysoko nad poziomem terenu, wsparta na specjalnych
słupach':
Mknęliśmy wspaniałą estakadą, podziwiając widoczne z lewej i prawej strony miasto. 2. 'pomost na
słupach, służący do przewożenia czegoś na pewnej wysokości, ładowania i rozładowania towarów
itp.': Po estakadzie w hali fabrycznej poruszały się małe wagoniki. Przy estakadzie w porcie cumowały
statki czekające na załadunek.
fr. estacade
ESTER w chemii 'związek organiczny powstający w wyniku reakcji między kwasem a alkoholem lub
fenolem':
Estry to związki bardzo rozpowszechnione w przyrodzie, należą do nich np. woski naturalne, tłuszcze i
olejki eteryczne.
ESTRYFIKACJA w chemii 'otrzymywanie estrów w wyniku reakcji między kwasem a alkoholem lub
219
ESTETYKA
ETATYZM
Wiązanie estrowe.
Przedmiotem dociekań estetyki są m.in. przeżycie estetyczne, kryteria piękna, dzieło sztuki i proces
twórczy. 2. 'koncepcja jakiegoś filozofa, artysty lub kierunku, odnosząca się do piękna i sztuki':
Estetyka Arystotelesa. Estetyka Goethego. Estetyka romantyzmu. 3. 'piękno czegoś lub stopień, w
jakim coś jest piękne': Zwrócili uwagę na estetykę opakowania. Zawsze dbała o estetykę ubioru.
ESTETYK 'filozof zajmujący się estetyką': Do znanych polskich estetyków należą m.in. Maria
Gołaszewska, Władysław Tatarkiewicz i Mieczysław Wallis.
ESTETYZM 'pogląd przyznający wartościom estetycznym nadrzędne miejsce wobec innych typów
wartości':
Estetyzm był składnikiem wielu kierunków artystycznych w XIX i XX wieku, np. pamasizmu i
symbolizmu, głoszących hasło "sztuka dla sztuki".
ESTETA 'osoba odznaczająca się silnym poczuciem i potrzebą piękna, także: osoba kierująca się w
swym postępowaniu głównie wartościami estetycznymi': Niezapomnianym wzorem estety jest
Sienkiewiczowski Petro-niusz, postać, w której zamiłowanie do piękna łączy się z odwagą i
szlachetnością. Zbigniew Herbert, odpowiadając napytania dziennikarza dotyczące wiersza "Potęga
smaku", twierdził, że ma on charakter paradoksu moralnego, i przestrzegał przed możliwym w życiu
"piekłem estetów".
ESTETYZOWAĆ 'dokonywać estetyzacji czegoś, upiększać coś lub kierować się wyłącznie estetycznymi
kryteriami': Estetyzować pracę na roli. Estetyzujący artyści i krytycy z epoki modernizmu.
fr. esthetisme
ESTRADA 'podwyższenie, na którym odbywają się jakieś przedstawienia, zazwyczaj bez dekoracji, nie
zasłaniane kurtyną': Dzieci kolejno wchodziły na estradę ustawioną w sali gimnastycznej. Zespół
pieśni i tańca występował na estradzie w parku.
fr. estradę
ESTRAGON l. inaczej: BYLICA ESTRAGON, BYLICA GŁUPICH 'roślina zielna o wydłużonych, wąskich
liściach, osiągająca wysokość 1,2 m': Ze świeżych lub suszonych liści estragonu wytwarza się cenioną
przyprawę o tej samej nazwie. 2. 'przyprawa wytwarzana z byli-cy głupich': Estragon używany jest
przy kiszeniu ogórków i kapusty, stosuje się go też przy pieczeniu drobiu oraz jako dodatek do sosów.
fr. estragon
ESTYMA przestań, 'głęboki szacunek, poważanie dla kogoś': Stary legionista opowiadał, jak wielką
estymą w wojsku cieszył się Józef Piłsudski.
fr. estime
ESZELON 'pociąg z wojskiem lub jeden z oddziałów, na które dzieli się kolumna wojskowa w marszu':
Jego kompania załadowana została do pierwszego eszelonu.
ang. ethane
ETANOL inaczej: ALKOHOL ETYLOWY w chemii 'związek organiczny o wzorze C2H50H': Alkohol
etylowy jest stosowany m.in. jako rozpuszczalnik, środek odkażający i paliwo. Przede wszystkim
zaśjest pity jako spirytus i wódka.
220
ET CETERA
ETNOLOGIA
ETATYSTA 'zwolennik etatyzmu': Wśród członków ówczesnego rządu przeważali etatyści przekonani,
że należy powiększać ingerencję państwa w działanie gospodarki.
lać. et cetera
ETER l. 'w filozofii starogreckiej: subtelna materia, wypełniająca wszechświat': Greccy filozofowie
odróżniali eter od czterech żywiołów - ognia, wody, powietrza i ziemi - i określali jako "piątą zasadę".
2. 'w dawnych poglądach: ośrodek, środowisko wypełniające przestrzeń świata, w którym rozchodzą
się fale świetlne':
O istnieniu eteru fizycy byli przekonani aż do XIX w. (} Fale eteru 'fale radiowe; także przen. program
radiowy' 3. w chemii 'związek organiczny o wzorze ogólnym R'-0-R", otrzymywany w wyniku
odwodnienia alkoholu lub fenolu': Obecnie etery są wykorzystywane m.in.jako rozpuszczalniki.
Dawniej eter etylowy stosowano do narkozy podczas operacji.
ETERYCZNY 'lekki, zwiewny, niematerialny': Eteryczna dziewczyna. Eteryczna miłość. () Olejek
eteryczny 'olejek zapachowy otrzymywany z roślin, mający postać bezbarwnej, lotnej cieczy': Olejki
eteryczne znajdują powszechne zastosowanie w przemyśle kosmetycznym i spożywczym.
gr. aither
ETERNIT 'materiał budowlany w postaci falistych lub płaskich płyt': Eternit stosowano bardzo
powszechnie jako materiał do ocieplania budynków i krycia dachów. Obecnie w Polsce nie jest już
wytwarzany, ze względu na zawartość rakotwórczego azbestu.
ETIOLOGIA l. 'nauka, której przedmiotem jest badanie przyczyn wywołujących choroby' 2. 'ogół,
zespół przyczyn, które składają się na powstanie jakiegoś zjawiska': Etiologia tego procesu
biologicznego nie jest jeszcze dokładnie poznana.
() Etiuda koncertowa 'utwór muzyczny, dla którego poza celem dydaktycznym charakterystyczny jest
wysoki kunszt artystyczny'
ETNICZNY 'taki, który dotyczy grup narodowych lub plemiennych, związany z kulturą tych grup;
narodowościowy': Etniczny status części składowych Federacji. Kultura i języki grup etnicznych
południowej Etiopii były przedmiotem jego badań.
MUZYKA ETNICZNA 'współczesne, modne określenie muzyki ludowej jakiegoś obszaru, narodu,
plemienia, grupy ludności itp; także: muzyka popularna, czerpiąca inspiracje z takiej muzyki ludowej':
Zespół gra muzykę etniczną ludów andyjskich.
ETNOGENEZA 'pochodzenie grup etnicznych (plemion, ludów, narodów) i ich rozwój we wczesnych
stadiach':
Witold Mańczak podał dane językowe, które rzucają światło na etnogenezę Słowian i pomagają
wyjaśnić zagadkę ich praojczyzny.
221
ETOLA
EUDAJMONIZM
ETOLA 'okrycie damskie w formie krótkiej pelerynki lub szerokiego szala z futra': Na suknię
wieczorową narzuciła delikatną etolę.
fr. etole
ETOLOGIA 'nauka zajmująca się badaniem zachowania zwierząt i ludzi': Etologia człowieka zajmuje się
m.in. badaniami różnych uwarunkowań ludzkiego zachowania i porównaniami zachowań ludzi
należących do różnych kultur.
UWAGA: Słowo etologia było i jest też używane przez wielu filozofów w bardzo różnych znaczeniach.
Zazwyczaj są one jakoś powiązane z jego etymologią, zgodnie z którą etologia jest związana ze
zwyczajami, charakterem, sposobami zachowań.
ETOLOG 'uczony prowadzący badania z zakresu etologii': Badania etologów są wykorzystywane m.in.
w weterynarii i tresurze zwierząt.
lać. ethologia 'nauka o zwyczajach i charakterze' od gr. ethos 'zwyczaj' i logos 'nauka, słowo'
ETOS 'zespół wartości moralnych, wzorów postępowania i innych norm społecznych, uznawany przez
jakąś grupę ludzi za ideał, za wzorzec, który należy realizować': Była to grupa ludzi, dla których już
wtedy liczył się nie etos, lecz chłodna kalkulacja polityczna. Etos "Solidarności".
ETOSOWIEC albo ETOSIARZ pot. 'lekceważąco o członku opozycji antykomunistycznej w latach 70. i
80., odwołującym się wówczas do etosu "Solidarności", a dziś robiącym karierę wbrew temu etosowi'
ETUI (czytaj: etui) 'futerał lub ozdobne pudełko na różne drobne przedmioty, które łatwo uszkodzić
lub zgubić':
fr. etui
ETYKA l. 'dział filozofii: nauka o moralności': Etyka zajmuje się m.in. problematyką wartości i norm
moralnych, obowiązujących w danej społeczności. 2. 'system norm moralnych jakiejś osoby czy grupy
lub norm uznawanych w pewnym okresie': Etyka lekarska. Etyka dziennikarska.
ETYK 'filozof zajmujący się etyką': Wybitnym polskim etykiem był Tadeusz Kotarbiński, twórca tzw.
etyki niezależnej i koncepcji "opiekuna spolegliwego".
Rozważania etyczne. 2. 'związany z etyką - systemem norm moralnych': Zasady etyczne. Normy
etyczne. 3. 'moralnie dobry, właściwy': Etyczne postępowanie.
odfr. ethyl
ETYMOLOGIA l. 'dział językoznawstwa zajmujący się pochodzeniem wyrazów': Etymologia zajmuje się
m.in. ustalaniem, od jakiego słowa dany wyraz pochodzi i co pierwotnie znaczył. 2. 'pochodzenie
wyrazu': W tym słowniku etymologia jest podana pod każdą grupą wyjaśnionych słów i zazwyczaj
odnosi się do głównego słowa.
ETYMON w językoznawstwie 'wyraz lub cząstka wyrazowa, która jest podstawą etymologiczną innego
wyrazu': Etymon słowa piwo to czasownik pić: pierwotnie/';H'O było to coś, co się pije - 'picie'.
EUDAJMONIA w filozofii 'szczęście': Termin eudaj-monia jest różnie rozumiany przez różnych
filozofów. Eudąjmonia, w rozumieniu Greków, była to doskonałość jednostki, czyli osiągnięcie tego
optimum, jakie człowiek przy swej naturze osiągnąć może. (Tatarkiewicz)
222
EUFEMIZM
EUROCZEK
EUFEMIZM w językoznawstwie 'słowo lub zwrot użyte zamiast innego, bardziej drastycznego,
nieprzyzwoitego, dosadnego, objętego tabu itd. słowa lub zwrotu': Eufemizmy to np. kobieta lekkiego
prowadzenia zamiast dziwka; tam, gdzie król piechotą chodzi zamiast ustęp, odejść do wieczności
zamiast umrzeć.
EUGENIKA 'badania cech dziedzicznych człowieka, których celem jest rozwijanie cech dodatnich i
eliminowanie cech niepożądanych, np. chorób dziedzicznych': Eu-genika to dziewiętnastowieczna
interdyscyplinarna dziedzina wiedzy, obecnie coraz ściślej powiązana z genetyką.
EUNUCH inaczej: KASTRAT, RZEZANIEC 'mężczyzna pozbawiony jąder': W przeszłości eunuchowie byli
używani m.in. do strzeżenia haremów w krajach muzułmańskich.
gr. eunouchos
EUREKA albo HEUREKA 'znalazłem! - okrzyk, który Archimedes wzniósł w kąpieli, wówczas gdy
zrozumiał podstawowe prawo hydrostatyki; dziś okrzyk osoby, która nagle coś zrozumiała, odkryła
rozwiązanie jakiegoś problemu': Archimedes zakrzyknął: - Eureka! gdy zrozumiał, że ciało zanurzone
w wodzie traci na ciężarze tyle, ile waży wyparta przez nie woda. Janek długo myślał nad zadaniem,
wreszcie usłyszeliśmy, jak krzyknął: - Eureka!
gr. heureką
EURO 'wspólna waluta większości państw Unii Europejskiej, wprowadzana od roku 1999'
UWAGA: niezbyt poprawne są wyrazy z cząstką euro- dodaną do wyrazów polskich, np.
"eurogłosowanie" (lepiej:
'uznawanie Europy za centrum świata i ujmowanie spraw wszystkich innych kontynentów i kultur z
europejskiego punktu widzenia': Obchody pięćsetnej rocznicy odkrycia Ameryki były klasycznym
przykładem euro-centryzmu: dla wielu ludów zamieszkujących przed pięcioma wiekami oba
kontynenty amerykańskie przybycie Kolumba na San Salvador w 1492 r. oznaczało początek końca ich
cywilizacji.
EUROCENTRYK albo EUROPOCENTRYK 'osoba uznająca Europę za centrum świata, ujmująca sprawy
wszystkich kontynentów z europejskiego punktu widzenia': Wzrost potęgi Ameryki w XX w. i zjawiska
globalizacji sprawiły, że w naszych czasach europocen-trykówjest znacznie mniej niż przed stu laty.
223
EUROENTUZJASTA
EYERGREEN
Euroczeki można realizować w bankach, można też nimi płacić w wielu restauracjach, hotelach, na
stacjach benzynowych itd. - w tym kraju, w którym zostały wystawione lub w innych krajach EOG.
EUROP 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 63 i masie atomowej 151,96: srebrzysty metal,
szybko się utleniający, symbol: Eu': Europ jest wykorzystywany m.in. w technice jądrowej.
n.-lać. europium
EUROPEIZACJA 'wprowadzanie lub szerzenie się europejskiego modelu kultury i życia; także:
wprowadzanie
lub szerzenie się pozytywnych cech cywilizacji zachodnioeuropejskiej: dyscypliny i organizacji pracy,
poszanowania prawa itd.': Europeizacja grup afrykańskich emigrantów we Francji. Prasa donosiła z
satysfakcją o europeizacji polskich banków i urzędów państwowych.
EUROPEIZOWAĆ 'wprowadzać europejski model kultury i życia; także: wprowadzać pozytywne cechy
cywilizacji zachodnioeuropejskiej': Członkowie tego plemienia byli europeizowani przez misjonarzy
chrześcijańskich i kontakty z kupcami z Europy.
EUROPEIZOWAĆ SIĘ 'przyjmować europejski model kultury i życia; także: nabierać pozytywnych cech
cywilizacji zachodnioeuropejskiej': W latach 90. duże polskie miasta zaczęły się szybko europeizować.
od słowa: Europa
EUROREGION 'tereny przygraniczne dwóch lub trzech państw (rzadziej: większej liczby)
wyodrębnione jako samodzielna jednostka terytorialna w celu rozwijania współpracy
międzynarodowej': Na spotkaniu dyskutowano o powołaniu euroregionu obejmującego
przygraniczne tereny Polski, Niemiec i Czech oraz o związanych z tym problemach turystyki i ekologii.
EUTANAZJA (czytaj: eł-tanazja) 'świadome i celowe spowodowanie albo przyśpieszenie śmierci osoby
nieuleczalnie chorej, dokonane zwykle na jej prośbę, zazwyczaj po to, by przerwać jej cierpienia':
Eutanazja nie doczekała się, jak dotąd, jednoznacznej oceny moralnej. Kościół katolicki wypowiada się
zdecydowanie przeciwko eutanazji.
Przed sądem amerykańskim stanął lekarz, zdeklarowany eutanasta, który przyznał się do tego, że
skrócił życie kilkunastu pacjentów na życzenie ich i ich rodzin.
EVERGREEN (czytaj: ewergrin) 'utwór muzyczny, który odznacza się stałą popularnością, melodia,
piosenka wiecznie żywa, ciągle odtwarzana w radiu, na estradzie,
224
EVVIVA L'ARTE
I EWOLUCJA
w telewizji': Teraz nadamy jedną z wersji evergreenu Beatlesów "Ali you need is love".
EWAKUACJA 'usunięcie ludności, zwierząt, majątku z zagrożonego czymś miejsca, np. z zagrożonych
terenów w czasie działań wojennych lub klęski żywiołowej ': Na skutek bombardowania Anglicy
musieli przerwać ewakuację wojska z palącego się portu. Po odebraniu telefonu o podłożeniu bomby
zarządzono ewakuację szpitala.
EWAKUOWAĆ 'usuwać ludzi, zwierzęta lub majątek z zagrożonych miejsc': Ogień na statku rozszalał
się tak groźnie, że trzeba było ewakuować pasażerów i większość załogi.
fr. evaluation
EWANGELIA l. 'nauka Chrystusa': Głosić ewangelię. Pracować w służbie ewangelii. 2. 'księga biblijna
zawierająca opis życia i działalności Chrystusa, przekazująca jego naukę': Ewangelie kanoniczne
powstały między 70. a 100. rokiem n.e. Apokryficzna ewangelia Nikodema. Gnostycka "Ewangelia
Tomasza". 3-przen. 'część mszy, w której czyta się lub śpiewa fragment tekstu ewangelii': Zdążyłem
na ewangelię. 4. przen. zespół zasad lub wartości, będących dla kogoś świętością, książka, która ten
zespół zawiera': Przytaczał wersy z "Pana Tadeusza" - naszej ewangelii narodowej.
EWANGELISTA 'autor ewangelii, zwłaszcza autor jednej z czterech ewangelii kanonicznych': Czterej
ewangeliści maj ą w ikonografii kościelnej swoje symbole: Mateusz - twarz mężczyzny, Marek - lwa,
Łukasz - wołu, Jan - orła.
od słowa: ewangelia
fr. evenement
także: prowadzenie takiego spisu': Prawnik stwierdził, że firmy o podanej przez dziennikarzy nazwie
nie ma w ewidencji. Urzędniczka skierowała ją do działu zajmującego się ewidencją ludności.
Ewokacja najlepszych cech narodu w powieści nie wypadła przekonująco. Ewokacja odległych
przeżyć.
225
II EWOLUCJA
EX POST
zastoju, stagnacji. Ewolucja kształtu nadwozia samochodów osobowych. Ewolucja znaczeń wyrazów
w języku. Ewolucja gatunków roślin i zwierząt w biologii-
EWOLUOWAĆ 'zmieniać się, przechodząc stopniowo z jednej formy w inną': Gospodarka polska
ewoluuje, stale zwiększa się w niej udział firm prywatnych. Jego twórczość ewoluowała od literatury
społecznie zaangażowanej ku estetyzmowi.
EWOLUCYJNY 'zmieniający się przez stopniowe przechodzenie z jednych form w inne': Współcześnie
zmiany społeczne mają charakter ewolucyjny, obywają się bez nagłych, gwałtownych wstrząsów,
które występowały w przeszłości.
EWOLUTYWNY 'taki, który podlega ewolucji, jest zdolny do ewolucji': Wprowadzony wówczas system
gospodarczy miał charakter ewolutywny.
EWOLUCJONISTA 'uczony lub filozof, który jest zwolennikiem ewolucjonizmu' [Bergson sądził, iż]
rozwój nie przebiega tak, jak sobie wyobrażali ewolucjoniści:
nie jest mechaniczny, jak sądził Spencer, lecz, przeciwnie, jest samorzutny, twórczy. (Tatarkiewicz)
EX CATHEDRA książk. (czytaj: eks katedra) 'w autorytatywny sposób, nie dopuszczając do dyskusji':
Profesor nigdy nie wygłaszał sądów ex cathedra, zawsze starał się wciągnąć studentów w dyskusje,
zmusić ich do myślenia i samodzielnych poszukiwań.
EX DEFINITIONE książk. 'z definicji - zwrot używany po to, by zaznaczyć, że coś wynika z sensu użytych
wyrażeń, z ich definicji': Prostokąt to ex definitione figura, która ma kąty proste.
EXODUS (czytaj: egzodus) l. 'w Biblii: Księga Wyjścia, opisująca wyjście Izraelitów z Egiptu': Biblijny
Exodus to druga z ksiąg opowiadających o Mojżeszu. 2. przen. 'masowa emigracja lub ucieczka
ludności z jakiegoś terytorium': Gazety opisywały exodus ludności albańskiej z Kosowa. 3. żart.
'masowe wyjazdy, np. na święta lub urlop': Zaczął się już urlopowy exodus.
EXPLICITE (czytaj: eksplic-ite) książk. 'jasno, wyraźnie, bez ogródek': Szef rosyjskiej dyplomacji
powiedział to eksplicite. Prezydent w swej wypowiedzi implicite wyraził na to zgodę, jednak jego
rozmówcy domagali się, by powiedział to zupełnie wyraźnie, expli-cite.
lać. explicite
EXPO 'wielka wystawa, zwłaszcza międzynarodowa wystawa towarów przemysłowych': Na Expo 2000
prezentowane były najnowsze wyroby przemysłowe z całego świata.
EXPOSĆ (czytaj: ekspoze) 'wystąpienie programowe premiera albo ministra, wygłaszane przed
parlamentem':
W swoim expose premier zajął się głównie sprawami polityki wewnętrznej. Wygłosić expose.
fr. expos
EX POST książk. 'po fakcie, później': Uważał, że zdarzeń historycznych nie należy oceniać w czasie ich
trwania, na gorąco, wszelkie komentarze możliwe są dopiero ex
226
EXPRESSIS VERBIS
EZOTERYCZNY
EXPRESSIS VERBIS (czytaj: ekspres-is werbis) książk. 'wyraźnie, jasno, dobitnie, bez niedomówień':
Musimy powiedzieć expressis verbis, że żadne podejrzane ugrupowania nie będą miały tu wstępu.
Książę powiedział;
EYELINER (czytaj: ajlajner albo ajlajner) 'tubka z tuszem i cienkim pędzelkiem albo flamaster z tuszem
do robienia kresek na powiekach': Eyelinerjest produkowany w bogatej gamie kolorystycznej. Nie
przesadzajmy z używaniem eyelinera, zwłaszcza w lecie.
ang. eyeliner
EZOP 'grecki bajkopisarz, żyjący w VI w. p.n.e.': Bajki Ezopa odznaczają się ciętym językiem i - często -
satyrycznym charakterem. Pod postaciami zwierząt, w aluzyjnej formie, przedstawiają one ludzi i ich
wady. () Język czopowy 'język cięty, ostry, połączony zwykle z aluzyjnym przedstawieniem pewnych
problemów': Językiem czopowym polscy pisarze posługiwali się niejednokrotnie wówczas, gdy
mówienie wprost o pewnych negatywnych zjawiskach nie było możliwe, np. w czasach ostrej
cenzury.
gr. Aisópos
EZOTERYCZNY 'tajemny, dostępny tylko dla wybranych lub dostępny tylko za pomocą władz
duchowych':
Mówił, że nie jest w stanie opisać w normalnym języku swych mistycznych i ezoterycznych przeżyć.
Ich zbliżenie miało dziwny, ezoteryczny charakter. Ezoteryczna wiedza, liryka.
227
FABRYKOWAĆ l. 'wytwarzać coś, zwłaszcza coś fałszywego, nielegalnego': Okazało się, że wszystkie
przedstawione w procesie dowody niewinności zostały sfabrykowane przez przyjaciół podsądnego. 1.
przestarz. 'wytwarzać coś na skalę przemysłową': Fabrykować maszyny. Fabrykować leki.
od rzeczownika: fabryka
FABUŁA 'ciąg zdarzeń, tworzących pewną całość, przedstawionych w utworach epickich i dramatach':
Pełna napięcia fabuła powieści detektywistycznej. W sobotę w telewizji wyświetlono amerykańską
komedię o lekkiej i zabawnej fabule.
FABULISTYKA rząd. inaczej: BAJKOPISARSTWO 'pisanie bajek; także: bajki pewnego autora, okresu
itd.':
Wielu znakomitych autorów bajek i baśni, np. Hans Christian Andersen, traktowało fabulistykęjako
uboczny rodzaj pisarstwa, zamierzając poświęcić się tworzeniu dzieł dla dorosłych. Fabulistyka
romantyczna, fabu-listyka XX w.
FACECJA l. przestarz. 'anegdota, dowcip': Opowiadał nam pieprzne facecje. 2. w nauce o literaturze
'krótki utwór epicki, mający postać anegdoty zakończonej dowcipną puentą': Facecje to gatunek
uprawiany w dawnej literaturze, np. w okresie renesansu.
FACECJONISTA l. przestarz. 'osoba, która bawi towarzystwo opowiadaniem zabawnych anegdot':
Starszy pan, z którym przyszło nam spędzić podróż, okazał się znakomitym facecjonistą i
gawędziarzem. 2. 'pisarz -autor facecji': Jednym z facecjonistów w literaturze polskiej jest Łukasz
Gómicki, który włączył tego typu utwory do swego "Dworzanina polskiego".
wl. facciata 'fasada' (dawniej w języku polskim stówo facjata miało znaczenie 'przednia ściana
budynku')
FADING (czytaj: fejding) w technice 'chwilowy zanik fal radiowych, docierających do jakiegoś
odbiornika': Fading może być spowodowany np. interferencją fal odbijających się od różnych warstw
atmosfery.
FADO 'melancholijna pieśń portugalska, oparta na dawnych pieśniach ludowych': Słuchali smętnych
portugalskich fado, wykonywanych przy akompaniamencie mandoliny i gitary.
228
FAIR
zaś 100 stopni to temperatura ciała ludzkiego'. Skala Fa-hrenheitajest używana w krajach, w których
obowiązuje angielski system miar. Temperatura wrzenia wody w tej skali to 212 °F.
FAIR (czytaj: fer) 'uczciwy, honorowy lub lojalny - przymiotnik; uczciwie, honorowo lub lojalnie -
przysłówek': Jego przyjaciel był zawsze fair. Nawet wobec swych przeciwników starał się zawsze
postępować fair.
FAIR PLAY (czytaj: fer piej) 'czysta gra, uczciwe postępowanie': Zasady fair play w polityce są bez
przerwy kwestionowane. Przestrzegać reguł fair play w sporcie.
FAITES VOS JEUX! (czytaj: fetwoże) 'zaczynajcie grę -okrzyk krupiera w salonie gry': Z daleka słyszał,
jak krupier przy stole z ruletką zachęca graczy: faites vos jeux!
FAJANS l. 'tworzywo ceramiczne, którego głównym składnikiem jest biała glinka, wypalane i używane
do wyrobu naczyń, płytek ściennych, różnego rodzaju filtrów technicznych itd.; także wyroby z tego
tworzywa.':
fr. faience od nazwy miasta włoskiego Faenza, znanego już w średniowieczu ze wspaniałych wyrobów
fajansowych
FAKIR l. 'w krajach arabskich: wędrowny mnich, żyjący z jałmużny': Arabscy fakirzy są ascetami,
wyrzekającymi się z pobudek religijnych posiadania czegokolwiek. 2. 'hinduski asceta, prezentujący
publicznie sztuki magiczne i cyrkowe oraz niezwykłe umiejętności nabyte przez długotrwałe
ćwiczenia': W miarę gry fakira na flecie węże powoli zaczynały się wysuwać z kosza. Fakir ze swymi
pomocnikami pokazywał niezwykłą sztukę z liną, która stała prosto, choć nie była u góry do niczego
przymocowana.
FAKIRSKI 'związany z fakirem - arabskim mnichem lub hinduskim ascetą, pokazującym sztuki':
Fakirskie ubóstwo. Fakirskie popisy.
FAKIREK (zwykle w liczbie mnogiej) 'but lub kapeć, który od strony stopy ma gęsto rozmieszczone
kołeczki z tworzywa sztucznego, masujące stopy podczas chodzenia': Noszenie fakirków zapobiega
płaskostopiu.
FAKS albo TELEFAKS l.'urządzenie techniczne, najczęściej będące częścią telefonu, które służy do
przesyłania za pomocą linii telefonicznej napisanego tekstu, obrazu (rysunku, fotografii), wykresu
itp.': Wszystkie stanowiska w biurze burmistrza są wyposażone w faksy. Prosił, żeby zaświadczenie
przesłać mu faksem, oni tu podobno to honorują. 2. 'materiał - tekst, rysunek, fotografia, wykres itp.
przesłany za pomocą takiego urządzenia':
Otrzymali właśnie faks potwierdzający przyjazd ministra na rozmowy. Niektóre słowa na faksie były
trochę rozmazane, ale całość była dobrze czytelna.
FAKSOWAĆ, PRZEFAKSOWAĆ 'przesyłać, przesłać coś za pomocą faksu': Z Wrocławia taksują, że
przesyłka dotarła do nich dopiero dzisiaj. Dane z Zakładu nr 2 proszę przefaksować do Centrali, jak
tylko zostaną opracowane.
FAKSYMILE albo FACSIMILE (czytaj: faksymile) 'dokładna reprodukcja, kopia dokumentu, rękopisu,
rysunku': Opublikował wybór poezji Mickiewicza, opracowany na podstawie faksymiliów autografów.
Wydano faksymilia Norwidowskiego "Vade mecum".
FAKT MEDIALNY albo PRASOWY 'coś, co nie zdarzyło się w rzeczywistości, lecz zostało wymyślone
przez dziennikarzy i podane jako fakt; dziennikarskie kłamstwo, mające pozory autentyzmu': Pragnę
stanowczo stwierdzić, że rzekomy wypadek spowodowany przez ministra to fakt medialny, a nie
rzeczywistość. Rzecznik oświadczył, że z faktami medialnymi nie będzie polemizował. Publikacja tej
gazety to już kolejny -w ciągu dwóch dni - fakt medialny, związany z integracją Polski ze strukturami
europejskimi.
FAKTOGRAFIA l. 'zbieranie i opisywanie faktów': W pierwszej fazie pracy nad życiorysem pisarza
zajmował się faktografią. 2. 'zbiór faktów': Były to nowe dane, należące do faktografii
Mickiewiczowskiej.
FAKTORIA 'osada handlowa w odległych krajach, zwłaszcza w dawnych krajach kolonialnych': Skóry
zwożono do obronnej faktorii założonej przez kupców angielskich nad brzegiem morza.
ang. factory
229
l FAKTURA
FALSET
którzy są winni pieniądze': Bank proponował swoim klientom faktoring i kredyty na korzystnych
zasadach.
FAKTOR w bankowości i finansach l. 'instytucja prowadząca faktoring, wykupująca roszczenia jakiejś
firmy wobec innych firm': Nasza firma zawarła umowę z faktorem - bankiem, który przejmował
wszystkie należności za nasze towary, pobierając dla siebie ustalony z góry procent. 2. przestarz.
'pośrednik' 3. książk. 'czynnik': Na ostateczny efekt tych działań złożyło się wiele faktorów.
I FAKTURA w handlu 'rachunek, wystawiony odbiorcy towarów lub usług przez ich dostawcę, w
którym wymienione są sprzedane towary lub usługi i podana cena za nie': Ekspedientka poprosiła go
o podanie regonu i numeru identyfikacyjnego i zaczęła wypisywać fakturę.
FAKTURZYSTA w handlu 'osoba wystawiająca faktury': Zatrudnił się w hurtowni jako fakturzysta.
FAKTUROWAĆ w handlu 'wystawiać fakturę': Przyjmowała pieniądze i wydawała towary, które trzeba
było jeszcze zafakturować, ale to już robił kolega siedzący na końcu magazynu.
Cena fakturowa.
III FAKTURA w muzyce 'rodzaj ukształtowania melodii i harmonii utworu muzycznego': () Faktura
homofonicz-na: 'faktura jednogłosowa z akompaniamentem' <} Faktura chóralna 'faktura
odpowiadająca możliwościom śpiewu zbiorowego, prowadzenia głosów i układu współbrzmień' ()
Faktura instrumentalna 'ukształtowanie melodyczno-harmoniczne utworu muzycznego,
przeznaczone do wykonania instrumentalnego' () Faktura orkiestrowa 'układ i stosunek warstw
dźwiękowych w grupach instrumentów orkiestry' <) Faktura polifoniczna: 'faktura wielogłosowa' ()
Faktura wokalna 'ukształtowanie melodyczno-harmoniczne utworu muzycznego, przeznaczone do
wykonania wokalnego'.
lać. factura
FAKULTET oficj. 'wydział na wyższej uczelni': Fakultet prawa. Fakultet biologiczny. Skończył dwa
fakultety i ma dwa dyplomy magistra.
lać. facultativus
FALANGA l. 'w starożytnej Grecji: szyk bojowy ciężkozbrojnej piechoty - zwarta linia złożona z kilku
rzędów piechurów': Po bokach falangi ustawiano konnicę. 2. przen. 'zwarta grupa ludzi': Robotnicy
zbliżali się do niego groźną falangą, z zaciśniętymi pięściami. 3. 'w socjalizmie utopijnym Fouriera:
zrzeszenie spółdzielcze liczące około półtora tysiąca członków, prowadzące wspólną działalność
rolniczą i przemysłową i wspólnie zamieszkujące w falansterze' 4. 'nazwa partii faszystowskich,
działających w Polsce i w Hiszpanii': Polska Falanga była odłamem Obozu Narodowo-Radykalnego
(właściwa nazwa: ONR Falanga), działała od 1934 do 1939 r.
Mur falangitów posuwał się równo do przodu, osłonięty wielkimi tarczami, spośród których sterczały
włócznie.
FALANGISTA 'członek polskiej lub hiszpańskiej falangi': Falangiści popierali dyktaturę generała Franco.
gr. phalanks
FALERNO 'mocne włoskie wino o cierpkim smaku': Faler-nojest wytwarzane w Kampanii, w okolicach
Neapolu.
Fallusjest w wielu religiach symbolem płodności. Na czele pochodu niesiono posąg Dionizosa ze
sterczącym fallusem.
FALLICZNY 'związany z fallusem': Kult falliczny w starożytnej Grecji. Obrzędy falliczne miały zapewnić
urodzaj i płodność.
FALSET l. w muzyce 'głos męski (zwykle tenorów) wydobywany nienaturalnie z silnie napiętych
wiązadeł głosowych, drgających tylko w części swej długości; brzmi o oktawę wyżej od naturalnej
skali i tym samym znajduje się w skali głosów żeńskich; stosowany przy jodłowaniu': Śpiewać
falsetem. 2. przen. 'nienaturalnie wysoki głos męski albo chłopięcy, zwłaszcza w okresie mutacji':
Mówił falsetem, czasem śmiesznie przechodzącym w męski baryton.
FALSETOWAĆ 'śpiewać falsetem, tj. głosem męskim brzmiącym o oktawę wyżej od naturalnej skali i
tym samym znajdującym się w skali głosów żeńskich'
230
FALSTART
FANT
wl. falsetto
FALSTART l. w sporcie 'wystartowanie przez zawodnika przed komendą sędziego; także: ogłaszany w
takim wypadku nieważny start': Po drugim falstarcie Kowalski został wyeliminowany z biegu. Sędzia
po raz kolejny ogłosił falstart, l.przen. 'nieudane rozpoczęcie jakiegoś działania': Falstart reformy
samorządowej.
FALSYFIKAT 'przedmiot, który łudząco przypomina inny przedmiot, a zrobiony został po to, by kogoś
wprowadzić w błąd': Falsyfikat banknotu. Falsyfikat dzieła sztuki. Policjant bez trudu rozpoznał, że
pokazane mu prawo jazdy to falsyfikat.
FALSYFIKACJA l. rząd. 'fałszowanie czegoś': Grupa zajmowała się falsyfikacją dokumentów. 2. książk.
'wykazywanie fałszywości hipotez': Na zajęciach z metodologii badań socjologicznych studenci
omawiali zasady falsyfikacji hipotez naukowych.
FAMA 'wieść, pogłoska; także: rozgłos, sława': Fama głosi, że już w maju słynny piosenkarz rozpocznie
koncerty w Polsce.
FAMILIA l. żart. 'rodzina': Głową familii Kowalskich była matka, a nie ojciec. 2. 'magnackie stronnictwo
polityczne w XVIII w., w którym najważniejszą rolę odgrywały rody Czartoryskich i Poniatowskich': W
1733 r. Familia opowiedziała się za Stanisławom Leszczyńskim.
FAMILIJNY 'związany z rodziną, rodzinny; taki jak w rodzinie, zażyły, bliski': Zjazd familijny. W naszym
biurze panują familijne stosunki.
FAMILIARNY 'poufały, zażyły': Familiarny sposób zwracania się do kogoś. Był przez nich traktowany w
bardzo familiarny sposób.
Aktor ten nie dał się jeszcze poznać fanom wideo w Polsce. Do Jarocina przyjechało tysiące fanów
rocka i heavy metalu.
FANKLUB 'nieformalne zrzeszenie fanów jakiegoś piosenkarza, zespołu, sportowca itd.': Założyli
fanklub Kory i spotykali się co tydzień, żeby słuchać jej piosenek.
FANZIN 'amatorska gazetka o niewielkim nakładzie, początkowo wydawana dla fanów jakiegoś
piosenkarza lub zespołu, później także będąca trybuną różnych grup nieformalnych, a zajmująca się
problematyką społeczną i kulturalną': Fanzinjest wyzwaniem dla prasy oficjalnej, gdyż jest swoistą
antygazetą. Rynkową stagnację próbowały wówczas przełamać komiksowe fanziny rozprowadzane w
niewielkim nakładzie.
FANATYZM 'ślepa, bezkrytyczna wiara w jakąś ideę połączona z gotowością szerzenia jej za wszelką
cenę i z gwałtowną nietolerancją wobec innych idei': Fanatyzm religijny szedł czasem w parze z
nacjonalizmem.
FANATYCZNY 'pełen fanatyzmu, ślepo, bezkrytycznie wierzący w jakąś ideę': Fanatyczni bojownicy
"Świetlistego szlaku" uprowadzili wczoraj dwie zakonnice. Fanatyczni zwolennicy obalonego
prezydenta podłożyli bombę pod gmach parlamentu.
UWAGA: wyrwy: fanatyczny [fanatyk, bywają niepoprawnie używane jako określenia dodatnie, np.:
"fanatyk dobrej roboty" (poprawnie: entuzjasta dobrej roboty), "fanatyczny zwolennik zdrowej
żywności" (poprawnie: zagorzały zwolennik zdrowej żywności).
hiszp. fandango
Przedstawiła nas, a ten fanfaron spojrzał z góry i nawet nikomu ręki nie podał.
wf. fanfara
odkurzacze, lodówki i miksery. 2. 'w niektórych grach towarzyskich: przedmiot składany do wykupu
po popełnieniu błędu': Znów się pomylił i musiał oddać ze-
231
FANTASMAGORIA
FARMAKOLOGIA
garekjako fant. 3. śród. 'przedmiot z kradzieży': Umawiał się ze swym kompanem, gdzie ukryją fanty.
LOTERIA FANTOWA 'loteria, na której wygrywa się konkretne rzeczy, a nie pieniądze': Wykupili za 5 zł
numer, sprawdzili go w tabeli loterii fantowej i stwierdzili, że wygrali pralkę.
od niem. Pfand 'zastaw' (także w Polsce stowemfant określano dawniej zastaw lub to, co zastawione,
w użyciu był też czasownikyaw-towac- 'zastawiać'
FANTASMAGORIA książk. 'fantastyczne, urojone obrazy, które ktoś widzi, także szerzej: rojenia,
mrzonki':
To, co przed nim się zjawiało, było fantasmagorią, wywołaną przez gorączkę. Prezes uważał, że
przedstawiony plan to fantasmagoria, którą nawet nie warto się zajmować.
fr. fantasmagorie
FANTASTA 'osoba, która w swych planach nie u-względnia realnych warunków, żyje w świecie iluzji i
marzeń': Był poczciwym fantastą, któremu nie udało się zrealizować ani jednego ze swych słusznych i
szlachetnych planów.
FANTAZMAT książk. 'twór wyobraźni, urojenie, przywidzenie': Autor odkrywa przed czytelnikiem
świat pełen fantazmatów. Wszystko to, co mówił, można było uznać za fantazmaty egzaltowanego
młodzieńca.
gr. phantasma
FANTOM l. w medycynie 'model przedstawiający jakiś narząd lub inny fragment ciała człowieka,
wykonany po to, żeby uczyć się na nim budowy tego narządu, sposobów jego badania itp.': W
aptekach pojawiły się fantomy piersi kobiecych, pomocne przy uczeniu się sposobów wykrywania
nowotworów. 2. 'coś nierealnego, co
FARAD w fizyce 'jednostka pojemności elektrycznej w układzie SI: pojemność przewodnika, który po
otrzymaniu ładunku l kulomba ma potencjał l wolta, skrót: F': l F = l C/V
gr. Pharao
FARMA 'na Zachodzie, zwłaszcza w krajach anglosaskich: duże, prywatne gospodarstwo rolne': Jako
studenci jeździli co wakacje do Norwegii, gdzie pracowali na farmie.
FARMER 'właściciel farmy': Farmer odwoził do punktu skupu zebrane przez nich truskawki.
FARMERSKI 'związany z farmą lub farmerem, będący farmą, typowy dla farmy': Gospodarstwo
farmerskie. Farmerski styl życia,
FARMERKI 'spodnie z grubego płótna lub drelichu, mające napierśnik, zazwyczaj noszone na
szelkach':
ang. farm
232
FARMAKOTERAPIA
FASCYNACJA
leków, lecz także poszukiwaniem substancji, które ze względu na swe właściwości i oddziaływanie
mogą być wykorzystane jako leki.
FARMAKOTERAPIA 'leczenie chorób za pomocą leków (a nie innymi sposobami); także: nauka o
leczeniu chorób za pomocą leków': Obecnie główną metodą walki z AIDS jest prewencja,
zapobieganie chorobie, jednak nadzieja na całkowite wyeliminowanie choroby wiąże się z
wynalezieniem skutecznego środka chemicznego, z farmakoterapią. Kierował zespołem włoskich
lekarzy i chemików, którzy prowadzili badania w dziedzinie farmakoterapii.
związany z nauką o leczeniu za pomocą leków': Lekarz uznał, że tę chorobę należy leczyć środkami
farma-koterapeutycznymi, można też zastosować masaże i akupunkturę. Badania, doświadczenia
farmakoterapeutycz-ne.
FARSA l. w nauce o literaturze 'komedią o błahej tematyce i żywej akcji, przedstawiająca zabawne, a
często niezwykłe sytuacje': Do najbardziej znanych fars w literaturze polskiej należy komedia
Aleksandra Fredry "Damy i huzary". l.przen. 'niepoważne, odbiegające od tego, co uważa się za
właściwe, zachowanie, sytuacja życiowa lub zdarzenie': To, co się dzieje ostatnio w tym
ministerstwie, to farsa.
fr. farce, w podstawowym znaczeniu 'nadzienie' - gatunek farsy wykształcił się z intermediów,
komicznych przerywników w dramatach średniowiecznych, będących jakby "wypełnieniem" przerw
między aktami i scenami
FARSZ 'siekane lub mielone mięso, ryby, jajka, grzyby itp. odpowiednio przyprawione, służące do
nadziewania potraw, np. drobiu, ryb, ciast': Przyrządziła farsz z mielonej cielęciny, z dodatkiem jajek
oraz namoczonej, a następnie odciśniętej bułki.
FASZEROWAĆ SIĘ przen. 'napełniać się czymś': Faszerujesz się tymi lekarstwami bez potrzeby.
FARYS 'jeździec, wojownik arabski': [Staś] Przeprawiał się na brzeg arabski i dorwawszy się do czyjego
konia [...] udawał farysa w pustyni [...]. (Sienkiewicz)
ar. faris
fr. facade
FASCYNACJA 'zauroczenie kimś albo czymś, urzeczenie, silne oczarowanie': Zacząłem przeżywać
kolejną fascynację - architekturą funkcjonalizmu. Fascynacja podbojem kosmosu. Fascynacje
muzyczne.
FASCYNOWAĆ 'urzekać kogoś, silnie wpływać na czyjś rozum lub uczucia': Okudżawa fascynował
mnie od końca lat siedemdziesiątych. Fascynuje mnie nie tyle kobiece piękno, co możliwość
kreowania nowej kobiety.
233
FASETA
FATALIZM
FASETOWAĆ 'szlifować coś, zwłaszcza drogie kamienie, by utworzyły się fasety': Fasetować brylanty.
zawartość takiego naczynia': W kącie spiżami stała fa-ska masła. Wypił całą faskę gęstego mleka.
FASON l. 'wzór, krój ubioru': Niemodny fason sukni. Nie odpowiadał jej fason tego kapelusza, l.przen.
'fantazja, śmiałość': Z jakim on fasonem zajechał w niedzielę przed j ej dom!
fr. facon
I FASOWAĆ w wojsku 'wydawać lub pobierać z magazynu wojskowego mundury, broń, żywność itd.':
W tym tygodniu wyfasowali nowe mundury i chodzili po rejonie bardzo eleganccy.
II FASOWAĆ w farmacji 'odmierzać określone porcje lekarstw': Aptekarz wykonał zamówioną maść,
teraz musiał jaj eszcze przetasować do pudełeczek.
od słowa: fasa 'beczka' od niem. Fass; pierwotnie 'ładować do beczek', np. fasować śledzie
FASTBACK (czytaj: fastbek) 'typ nadwozia samochodu osobowego, dla którego charakterystyczne jest
to, że tylna ściana, podobnie jak w typie hatchbackJest pochyła, nie otwiera się jednak na całej
szerokości jako piąte drzwi, lecz uchylić można tylko jej fragment, np. klapę bagażnika z tylną szybą
lub samą klapę bagażnika; także samochód o takim typie nadwozia': Firma proponuje nowe modele
samochodów tej marki: hatchback i fast-back - w korzystnych cenach. Przyjechał granatowym
fastbackiem.
ang. fastback
FAST FOOD (czytaj: fast fut) l.'potrawy, które są szybko przyrządzane, podawane zwykle w barach lub
małych restauracjach': Terminem fast food określa się każde danie, które je się poza domem, na
poczekaniu; może to być gorący posiłek, jak hamburger i frytki, może też być kanapka z kurczaka z
sałatką i ciastko. Hamburgery, frytki, a nawet pizza, to typowe fast foody cieszące się niezmiennym
powodzeniem u turystów. 2. 'lokal, zwykle bar, w którym podaje się takie jedzenie': Sieć fast foo-dów
tego koncernu oplotła już wszystkie większe miasta
Europy Środkowej. Zeznał, że spotkali się o pierwszej w fast foodzie na rogu Krótkiej i Wronkiewicza.
FASZYNA 'mocno związana wiązka długich, cienkich gałęzi, wikliny, chrustu, używana w różnych
pracach budowlanych': Faszyna jest używana jako wzmocnienie przy budowie dróg w podmokłym lub
piaszczystym terenie, jako wypełnienie otworów, często wykorzystuje się ją do budowy umocnień w
wojsku.
FASZYZM 'forma dyktatury politycznej, którą charakteryzuje scentralizowanie władzy, kult wodza,
stosowanie terroru wobec przeciwników i uznawanie wyższości jednych ras i narodów nad innymi;
także: ruch polityczny uznający te zasady': Faszyzm zapanował w latach 20. XX w. we Włoszech, a w
latach 30. - w Niemczech. Faszyzm narodził się w środowiskach kombatantów, niezadowolonych z
wyniku I wojny światowej, i rozwinął się w czasach wielkiego kryzysu gospodarczego.
FASZYSTA 'zwolennik faszyzmu, zwykle także -członek partii faszystowskiej': Przywódcą włoskich
faszystów był Benito Mussolini, a niemieckich - Adolf Hitler.
FASZYSTOWSKI 'związany z faszyzmem lub z faszystami, uznający lub głoszący zasady faszyzmu':
Faszystowscy przywódcy. Partie faszystowskie. Faszystowskie zbrodnie.
FASZYZACJA 'wprowadzenie cech typowych dla faszyzmu': Faszyzacja życia społecznego w
przedwojennych Niemczech.
wl. fascismo od łac. fascis 'wiązka rózg z toporem, symbol władzy wysokich urzędników w
starożytnym Rzymie'
wl. fata Morgana 'wróżka o imieniu Morgana' (jakoby wywołująca takie zjawiska)
FATALIZM 'przekonanie, że w losie człowieka wszystko jest z góry ustalone, że nie ma się żadnego
wpływu na swój los; wiara w przeznaczenie': W Pana postawie można także odnaleźć elementy
fatalizmu. Fatalizm nie pozwolił im na przeciwstawienie się oprawcom.
234
FATUM
FAUST
FATALISTA 'człowiek wierzący w przeznaczenie i dlatego zwykle bierny, poddający się losowi': Był
takim fatalistą, że nie wierzył nawet w to, że się może zakochać.
FATUM l. 'w mitologii rzymskiej: bóstwo przeznaczenia, tego, co musi się stać, bo tak zostało
zapowiedziane' 2. przen. 'los, przeznaczenie, zwłaszcza przeznaczenie złowrogie, pchające do
nieszczęść': Po kolejnym, niezawinionym przez siebie wypadku pomyślał, że ciąży nad nim jakieś
fatum.
FATALNY l. 'zły lub przynoszący nieszczęście': Fatalna dziś pogoda. 17 to dla mnie liczba fatalna. 2.
prze-starz. 'związany z przeznaczeniem, z tym, co musi się stać, bo tak zostało zapowiedziane': Jednak
zostanie po mnie ta siła fatalna, co [...] was będzie gniotła niewidzialna, aż was, zjadacze chleba - w
aniołów przerobi. (J. Słowacki) łac. fatum
FATWA 'w islamie: oficjalna opinia, dotycząca konkretnej sprawy religijnej lub prawnej związanej z
religią, zwłaszcza godziwości jakiegoś czynu, wydawana przez uczonego teologa - muftiego':
Fatwajest odniesieniem ogólnych zasad prawa muzułmańskiego i dotychczasowych precedensów do
konkretnej sprawy. Fatwa ma charakter wyjaśnienia, a nie wyroku, jednak jej konsekwencje prawne,
tak jak np. w sprawie Salmana Rushdiego, mogą być niezwykle poważne.
ar. fatwa'orzeczenie'
FATYCZNY w językoznawstwie 'o funkcji języka albo jego elementów lub o typie kontaktu: służący
podtrzymaniu kontaktu, nie zaś wymianie informacji': Fatycz-na funkcja języka przejawia się np. w
czasie rozmowy zakochanych w parku, nastawionej głównie nie na przekaz istotnych informacji, lecz
na podtrzymanie i umocnienie kontaktu, na "bycie razem" przez rozmowę. Fatyczne elementy języka
to np. halo, cześć, jak ci leci?
od ang. phatic, termin (z lat 30. XX w.) upowszechniony dzięki tekstom Romana Jakobsona
FAUN l. inaczej FAUNUS 'w mitologii rzymskiej: bóg lasów górskich i opiekun pasterzy, odpowiednik
greckiego Pana': Ze względu na swe podobieństwo z greckim Panem Faunus wcześnie został z nim
utożsamiony, w końcu zaczęto mówić o faunach w liczbie mnogiej i uważano ich za jedno z greckimi
satyrami. (Parandow-ski) 2. 'jeden z wielu bożków lasów i pól, mający twarz o nieco zwierzęcym
wyglądzie, spiczaste uszy, ludzki tułów i koźle nogi'
lać. Faunus
FAUNA l. 'w mitologii rzymskiej: bogini płodności i urodzaju': Bóstwem zaś wyłącznie kobiecym,
którego ofiar nie godziło się oglądać żadnemu mężczyźnie, była Fauna, nie wiadomo: żona, siostra czy
córka Faunusa. (Pa-randowski) 2. w biologii 'wszystkie zwierzęta żyjące na określonym obszarze, w
pewnym środowisku czy też w pewnej epoce': Fauna Polski, Azji. Fauna lądowa, morska, stepowa.
Fauna epoki polodowcowej.
lać. Fauna, jako termin biologiczny od czasów wydania dzieła Karola Linneusza "Fauna szwedzka" w
1746 r.
FAUST l. 'niemiecki alchemik i czarnoksiężnik, żyjący na przełomie XV i XVI w., którego życie i
poszukiwania stały się tematem wielu legend i utworów literackich':
Johann Faust wydał m.in. traktat z dziedziny magii, zasłynął też jako cudotwórca, zaś jego niezwykłe
umiejętności tłumaczono niekiedy paktem z diabłem, który jakoby zawarł. 2. 'tytuł tragedii Johanna
Wolfganga Goethego, wydanej na początku XIX w., przedstawiającej dzieje Fausta, uczonego starca,
który zawarł z diabłem pakt mówiący, że jeżeli szatan zdoła sprawić, iż jakaś przyjemność zmysłowa,
światowa zachwyci go bez reszty - może zabrać jego duszę': W tragedii Goethego Faust uosabia
postawę bezustannego poszukiwania, potrzebę poszerzania swych doświadczeń i wiedzy, która jest
dla Goethego najgłębszym znakiem człowieczeństwa. Dlatego też w zakończeniu tragedii, mimo
popełnionych niegodziwości i grzechów, zostaje zbawiony.
DOKTOR FAUSTUS 'powieść Tomasza Manna z lat 40. XX w. o życiu muzyka - Adriana Leverkiihna,
który w zamian za rozbudzenie w nim niezwykłej potencji twórczej - metaforycznie - oddaje duszę
diabłu, co w przełożeniu na realia oznacza zarażenie się chorobą weneryczną, która początkowo
potęguje zdolności człowieka, by go potem całkowicie zniszczyć': W powieści Manna Doktor Faustus
uosabia Niemcy, wyniesione do złudnej i krótkotrwałej potęgi przez "chorobę" czy też "szatana"
hitleryzmu.
niem. Faust
235
FAUN PAS
FEERIA
FAUX PAS (czytaj: fopa) 'nietakt, niezręczność towarzyska': Popełnił duże faux pas, nie składając za
przyjęciu życzeń solenizantce.
FAWORYT l. 'zawodnik lub drużyna, mająca czyimś zdaniem - np. komentatorów lub publiczności -
największe szansę na zwycięstwo w pewnej rywalizacji': Faworytem publiczności był kanadyjski
lekkoatleta, uzyskujący w ostatnich latach doskonałe wyniki. 2. 'czyjś ulubieniec, wybraniec,
zwłaszcza ulubieniec ważnej osoby obdarzany specjalnymi względami': Faworyt królewski. Faworyt
prezydenta.
FAWORYTA przestarz. 'kochanka bardzo ważnej osoby': Król podarował swej faworycie brylantową
kolię.
FAWOR przestarz. 'przychylność ze strony jakiejś osoby lub osób, zwłaszcza ze strony kogoś
ważnego': Wyróżnienie, które otrzymał, było dowodem książęcego faworu.
FAWORYZOWAĆ 'obdarzać kogoś lub coś specjalnymi względami': Matka faworyzowała młodszą
córkę. Po zmianie rządu zaczęto wyraźnie faworyzować produkcję eksportową.
fr. favorite
FEBRA l. pot. 'gorączka i dreszcze': Leżał w łóżku, bo go chwyciła jakaś febra. 2. inaczej: OPRYSZCZKA
pot. 'wypryski od gorączki na wargach': Od tych ćwiczeń spuchły mi wargi, a ponieważ się zaziębiłem,
wyskoczyła mi febra. 3. inaczej: ŻÓŁTA FEBRA w medycynie 'choroba wirusowa, objawiająca się m.in.
wysoką gorączką, krwawieniem z błon śluzowych, często śmiertelna lub wiążąca się z uszkodzeniem
narządów wewnętrznych': Febra występuje w tropikalnych regionach Afryki i Ameryki, jej zarazki są
przenoszone przez komary.
FECHTUNEK przestarz. 'sztuka walki białą bronią: szablą, szpadą, rapierem itd., także: karabinem z
bagnetem':
od niem. fechten
FEDAIN 'muzułmański (głównie arabski) bojownik o jakąś sprawę; partyzant, członek religijnego lub
politycznego ruchu oporu': Fedaini ostrzelali kolumnę izraelskich ciężarówek. Ruch fedainów
ludowych.
ar. fida'in, liczba mnoga od: fida'i 'ten, który się poświęca (poświęca życie) w jakiejś sprawie'
FEDERACJA l. 'związek kilku, kilkunastu lub kilkudziesięciu mniejszych państw, stanów, kantonów itd.,
które tworzą jedno większe państwo, zachowując w nim pewną samodzielność i odrębność':
Federacje to np. Republika Federalna Niemiec - związek 17 landów, Szwajcaria (Konfederacja
Szwajcarska) - związek 23 kantonów, Stany Zjednoczone Ameryki Pomocnej - związek 50 stanów i
stołecznego Dystryktu Kolumbii. 2. 'związek jakichś instytucji lub organizacji, w którym zachowują
one niezależność i odrębność': Federacja związków zawodowych. Federacja stowarzyszeń twórczych.
FEDEROWAĆ SIĘ rząd. 'łączyć się w federację -związek państw, stanów lub związek organizacji,
instytucji': Założono wiele stowarzyszeń i związków studenckich, które po pewnym czasie zaczęły się
federo-wać.
FEDERACYJNY 'taki, który jest federacją, lub ma cechy federacji': Państwo federacyjne. Wybrano
federacyjną formę państwowości.
FEDERALNY 'taki, który jest federacją, lub taki, który jest związany z władzami centralnymi federacji':
Państwo federalne. Policja federalna.
ang. federalism
Obecnie feeria jest gatunkiem sztuki spotykanym zwłaszcza w teatrze dziecięcym. 2. 'bogactwo,
różno-
236
FEKALIA
FEN
FEKALIA oficj. 'odchody, kał': Raz w miesiącu zajeżdżał specjalny beczkowóz asenizacyjny, który
wywoził fekalia z szamba.
FEKALNY oficj. 'związany z odchodami': Badał te szczepy bakterii mlekowych, które hamują rozwój
mikroflory fekalnej.
FELDMARSZAŁEK 'w niektórych armiach: bardzo wysoki lub najwyższy stopień oficerski; także: oficer
mający ten stopień': W czasie bitwy stalingradzkiej Hitler mianował Friedricha von Paulusa,
dowodzącego niemieckim zgrupowaniem, feldmarszałkiem, licząc na to, że ta niezwykła godność
zachęci go do nieustępliwości w walce.
FELIETON 'tekst publicystyczny średniej długości (zwykle zajmujący nie więcej niż l stronę pisma),
zawierający swobodne rozważania autora na aktualne tematy, odznaczający się lekkim językiem i
błyskotliwą, literacką formą': W wielu znanych tygodnikach felietony stanowią stałą pozycję:
felietony tych samych autorów, poświęcone określonym zagadnieniom, np. ekonomicznym,
kulturalnym, politycznym, zamieszczane są zawsze w tych samych miejscach.
FELIETONISTA 'publicysta, który pisze felietony': Do najbardziej znanych polskich felietonistów drugiej
połowy XX w. należą m.in. Antoni Słonimski, Stefan K.i-sielewski i Daniel Passent.
FELIETONISTYKA 'pisanie felietonów; także: zbiór felietonów jakiegoś autora lub felietonów z pewnej
epoki':
Znany profesor prawa zaczął się parać felietonistyką. Fe-lietonistyka Prusa. Felietonistyką
pozytywizmu.
FELIETONISTYCZNY albo FELIETONOWY 'związany z felietonem, taki jak w felietonie': Był humanistą,
który w swych tekstach popularnonaukowych nie stronił od ostrej krytyki, wyrażanej ciętym i
barwnym, felietonowym stylem. Autor przedstawił swe rozważania w felietonistycznej formie.
FELLACH 'chłop, rolnik w krajach arabskich, zwłaszcza w Egipcie': Fellach to chłop osiadły, w
przeciwieństwie do beduina - koczownika.
wyraz lub forma rodzaju żeńskiego, skrót: f: W tym słowniku po rzeczownikach niemieckich, takich
jak (die) Farbę, (die) Lampę, zamiast rodzajnika, znajdujemy oznaczenie rodzaju: f- femininum.
Feminina to np. wyrazy: pomarańcza i żolądz (w znaczeniu anatomicznym).
Czasami feminizm jest połączony z niechęcią do mężczyzn i dążnością do usunięcia ich z życia kobiety.
FEMINISTKA 'zwolenniczka feminizmu, kobieta głosząca zasady feminizmu': Feministki ogłosiły bojkot
towarów tej firmy, gdyż ich zdaniem, kobiety, które w niej pracują, sąjawnie dyskryminowane
ekonomicznie.
FEMINISTYCZNY 'taki, który jest charakterystyczny dla feminizmu lub feministek; odnoszący się do
feminizmu, związany z tym ruchem': Postulaty feministyczne. Idee feministyczne.
fr. feminisme
FEMINIZACJA 'opanowywanie jakiejś dziedziny życia albo jakiegoś zawodu przez kobiety; poddawanie
czegoś wpływowi kobiet': Feminizacja zawodu nauczyciela. Feminizacja życia rodzinnego staje się
faktem w pewnych środowiskach społecznych.
FEMINIZOWAĆ 'sprawiać, że kobiety opanowująjakąś dziedzinę życia lub jakiś zawód; poddawać
feminizacji albo doprowadzać do niej': Feminizować zawód lekarza. Jeżeli będziemy dalej
feminizować studia filologiczne, to dojdzie do tego, że mężczyzna - nauczyciel polskiego czy języka
obcego, będzie rzadkością, na którą uczniowie będą patrzeć jak na raroga.
fr. feminiser
kobieta demoniczna, oplątująca mężczyzn swym urokiem i doprowadzająca ich do zguby': Była
wspaniałą aktorką, która potrafiła się przeistoczyć z pensjonarki w wampa, z dziewczyny na luzie - w
femme fatale, niszczącą bezlitośnie i wykorzystującą mężczyzn podporządkowanych jej
zniewalającemu urokowi.
FEN 'ciepły i suchy wiatr alpejski, wiejący w dół od północnych stoków gór, odpowiednik halnego w
Tatrach':
237
FENOTYP
FENG SHUI albo FENGSHUI (czytaj: fengszui) 'chiński system organizacji przestrzeni wokół człowieka:
w domu, biurze, sklepie, ogrodzie itp., polegający na takim wyborze miejsca użytkowanego przez
człowieka i takim jego zaprojektowaniu i wystroju, żeby czuć się w nim dobrze': Feng shui jest to
tworzenie harmonii w skali mikro i makro pomiędzy ludźmi a naturą, co ma służyć zdrowiu,
pomyślności i szczęściu. Feng shui opiera się na tym, jak ukierunkowane są energie przepływające
wokół nas.
gr. Phoiniks
FENOLOGIA 'dział biologii, zajmujący się zależnościami między okresowymi zmianami pogody a
życiem organizmów': Badania w zakresie fenologii pomagają np. ustalić najlepszy czas do siania lub
sadzenia pewnych roślin i do stosowania zabiegów agrotechnicznych.
ang. phenology odgr. phainómenon 'widoczny, zjawiający się', logos 'nauka, słowo'
FENOMEN l. 'ktoś niesłychanie zdolny w jakiejś dziedzinie, ktoś nadzwyczajny w jakiejś działalności':
Był fenomenem muzycznym. Fenomen pracowitości. 2. 'coś wyjątkowego i zadziwiającego zarazem':
Sześcioraczki ludzkie są do dziś fenomenem. 3. w filozofii 'zjawisko albo fakt, które można poznawać
doświadczalnie; także:
FENOMENALIZM 'pogląd filozoficzny, iż przedmiotem poznania człowieka są zjawiska, nie zaś istota
rzeczy':
Zjawiskowość przestrzeni i czasu pociągnęły za sobą zjawiskowość całego świata zmysłowego, który
jest przestrzenny i czasowy. Fenomenalizm ten nie był intencją Kanta, ale był konsekwencją jego
badań; przyjął ją dla wytłumaczenia odrębnej natury wyobrażeń przestrzeni i czasu oraz dla
uzasadnienia matematyki jako nauki a priori. (Tatarkiewicz)
FENOMENOLOG 'filozof, który rozwija tezy fenomenologii Husserla, lub zwolennik tego kierunku': Do
najwybitniejszych fenomenologów należą m.in. Max Sche-ler i Roman Ingarden.
niem. Phanomenologie; książka Husserla "Ideen zu einer reinen Phanomenologie [...]" została
wydana w 1913 r., zaś "Phanomenologie des Geistes" Hegla w 1807 r.
FENOTYP w biologii 'zbiór cech organizmu żywego, np. cech budowy, cech fizjologicznych i
chemicznych, uwarunkowany z jednej strony przez genotyp, dziedziczne właściwości organizmu, z
drugiej -przez warunki, w jakich się rozwija': Dwa osobniki o identycznym genotypie, które rozwijały
się w innych środowiskach, mogą mieć różny fenotyp, np. różnić się wzrostem i odpornością na
choroby.
238
FERALNY
FESTON
FERALNY 'przynoszący niepowodzenia lub nieszczęścia, pechowy': Feralna trzynastka. Feralny dzień.
Feralny początek wyprawy.
FERM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 100 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 257:
promieniotwórczy metal, symbol F': Ferm jest pierwiastkiem promieniotwórczym, otrzymywanym
sztucznie w przemianach jądrowych.
n.-lać. fermium, dla uczczenia Enrica Fermiego (1901-1954), amerykańskiego fizyka włoskiego
pochodzenia, twórcy m.in. pierwszego reaktora atomowego i bomby atomowej
FERMA 'wyspecjalizowane gospodarstwo rolne, prowadzące produkcję określonego rodzaju': W tanie
jajka zaopatrywali się w ogromnej kurzej fermie obok miasteczka. Ferma hodowlana. Ferma
drobiarska.
odfr. fermę
FERMENT l. 'niepokój, wzburzenie, zwykle w jakiejś grupie ludzi lub w jakiejś dziedzinie':
Aresztowanie grupy studentów wywołało ferment wśród młodzieży stolicy. Jego dzieła
zapoczątkowały ferment twórczy w epoce Młodej Polski. 2. przestarz. 'to samo, co dziś enzym'
W czasie fermentacji alkoholowej cukry ulegają rozpadowi na alkohol etylowy i dwutlenek węgla.
FEROMONY w biologii 'substancje zapachowe lub smakowe wydzielane przez specjalne gruczoły,
wpływające na zachowania lub procesy fizjologiczne innych osobników tego samego gatunku': W
świecie zwierzęcym specjalne feromony są wydzielane np. przez samice w okresie godowym - wabią
one samców. Za pomocą feromo-nów zwierzęta znaczą swój teren, a mrówki swoje drogi. Ostatnio w
wielu sex shopach można kupić feromony, mające jakoby zniewalająco działać na płeć przeciwną.
FEROWAĆ l. ksiąźk. 'wydawać ze swobodą zdecydowane opinie, sądy itd., nie zawsze mając ku temu
dostateczne podstawy': Reżyser zżymał się na krytyków ferujących surowe sądy, a często
nieznających zupełnie warunków, w jakich powstawał jego film, i budżetu, którym rozporządzał. 2.
przestarz. 'wydawać wyroki sądowe lub dekrety': Sędziowie rewolucyjni masowo ferowali wyroki
śmierci.
FERROMAGNETYK w fizyce 'ciało, które magnesuje się silnie i trwale, używane do wyrobu
magnesów': Do fer-romagnetyków należą m.in. żelazo, kobalt, nikiel i niektóre stopy.
FERRYT l. w geologii 'stalowoszary silnie magnetyczny minerał, będący prawie czystym żelazem' 2. w
technice 'roztwór stały węgla w żelazie, składnik ferrostopów' 3. •w fizyce i technice 'jeden z
kompleksowych związków tlenku żelazowego z tlenkami innych metali, jedno-, dwu- lub
trójwartościowych, półprzewodnik wykazujący właściwości ferromagnetyczne': Ferryty są
wykorzystywane m.in. do wykonywania rdzeni cewek indukcyjnych i elementów pamięci
komputerowych.
FERTVCZNY przestarz. 'żywy, ruchliwy, zręczny': Podbiegła do niego niewielka, fertyczna kobietka i
zaczęła szybko mówić, żywo przy tym gestykulując. Fertyczne dziecko.
FERWOR 'stan silnego pobudzenia psychicznego wywołanego tym, co się robi, powodujący częściową
utratę kontroli nad własnym zachowaniem': W ferworze dyskusji zapomnieli, że czas przeznaczony na
zajęcia dawno się już skończył.
FESTON l. 'zwieszający się swobodnie wieniec z kwiatów, gałęzi i owoców, wstęg itd.': Sala była
przybrana festonami róż. 2. 'motyw dekoracyjny - rzeźbiony, malowany, będący odlewem itd. - w
kształcie zwieszającego się wieńca lub półwieńca': Pałacowe kolumny zdobione były festonami z
brązu.
239
FESTYN
FIESTA
FESTYN 'zabawa lub uroczystość pod gołym niebem, zwykle z okazji jakiegoś święta, jubileuszu,
ważnego zdarzenia': Z okazji jubileuszu dziesięciolecia istnienia gazety urządzono wspaniały festyn w
miejskim parku.
FESTYNOWY 'związany z festynem, taki jak na festynie': Festynowy plac. Festynowa atmosfera.
fr. festin od łac. festum 'święto, uroczystość'
Goście na długo zapamiętali fetę weselną, urządzoną z wielkim rozmachem w pobliskim dworku.
FETOWAĆ 'urządzać fetę dla uczczenia czegoś lub kogoś': [...] senat i posły / po dniu Trzeciego Maja,
w ratuszowej sali, / zgodzonego z narodem króla fetowali;
(Mickiewicz)
FETOR 'silny, nieprzyjemny zapach, smród': Przy jego zagrodzie czuć było fetor zgnilizny. Ze śmietnika
unosił się straszny fetor.
lać. foetor
FETTA albo II FETA 'biały, słony ser, wytwarzany z mleka kóz i owiec': Popularna dziś w wielu krajach
feta to ser, który zaczął być wytwarzany przez greckich górali.
n.-gr. pheta
FETYSZ l. 'w kulturach pierwotnych: przedmiot, któremu przypisuje się siłę magiczną i oddaje cześć,
uważany za wcielenie lub miejsce zamieszkiwania bóstwa': Fety-szami mogą być bardzo różne
przedmioty, np. wyrzeź-biona z drewna figurka, kamień o niezwykłym kształcie, muszla, l.przen.
'przedmiot, osoba lub rzecz abstrakcyjna, którym nadaje się przesadnie duże znaczenie i oddaje
niemal religijną cześć': Obracał się w środowisku młodych artystów, dla których sława była fetyszem.
Współcześnie pieniądz jest fetyszem dla wielu młodych ludzi.
FETYSZYZACJA 'przypisywanie czemuś lub komuś nadmiernego znaczenia i traktowanie tej rzeczy lub
osoby z religijną niemal czcią': Fetyszyzacja sukcesu.
FETYSZYZOWAC 'przypisywać czemuś lub komuś nadmierne znaczenie i traktować tę rzecz lub osobę
z religijną niemal czcią': Fetyszyzować naukę. W naszych czasach fetyszyzuje się piękne zęby i smukłą
sylwetkę.
FEUDAŁ 'w feudalizmie: posiadacz feudum, właściciel ziemski': Feudałowie - rycerze i możnowładcy -
korzystali w średniowieczu z praw większych niż inne warstwy społeczne,
FEUDALNY 'związany z feudalizmem, taki, w którym panuje feudalizm': Ustrój feudalny. Epoka
feudalna. Państwo feudalne.
FIASKO 'całkowite niepowodzenie jakiegoś przedsięwzięcia, rozmów, rokowań itp., to, że coś się
kompletnie nie udało, krach': Tymczasem rozmowy przedstawicieli obu zwalczających się stron
zakończyły się fiaskiem, mediatorzy wrócili do Londynu. Oznaczało to fiasko planów dotyczących
podboju Irlandii.
wl. fiasco
FIDEIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, że prawdy ostateczne poznajemy jedynie dzięki wierze, sercu i
objawieniu, a nie dzięki rozumowi': [...] Pascal znalazł wyjście ze zwątpień. Ale nie przez rozum, jak
Kartezjusz, lecz przez "serce" i wiarę. "Serce" - to właściwa człowiekowi zdolność poznawania rzeczy
nadprzyrodzonych. [...] To jedyna możliwa droga, skoro wiadomo, że rozum niezdolny jest do
poznania. Podobnie jak w XIV w., tak i tu sceptycyzm był na usługach mistycyzmu i fideizmu.
(Tatarkiewicz)
FIESTA 'w Hiszpanii, Ameryce Łacińskiej, także w krajach Zachodu: uroczystość, zabawa ludowa,
zwłaszcza uroczystość religijna ku czci świętych z procesją i śpiewami, po której następuje żywiołowa
zabawa i tańce':
hiszp. fiesta
240
FIFTY-FIFTY
FILANTROPIA
FIFTY-FIFTY 'pół na pół': Uzgodniliśmy, że razem zrobimy ten interes i zyski podzielimy fifty-fifty.
FIGARO l. 'to samo, co bolerko' 2. przestarz. 'cyrulik, czyli zawód pośredni między fryzjerem, dentystą
a felczerem, potem: fryzjer': Wystąpił w operze Mozarta "Wesele Figara".
fr. figaro od imienia bohatera wymienionej w powyższym cytacie opery Mozarta i komedii
Beaurnarchais'go "Cyrulik Sewilski"
lać. figuratio
FIKCJA l. 'coś wymyślonego, zmyślonego, co naprawdę nie istnieje': Jego zdolności są fikcją.
Doskonała organizacja firmy, o której mówił prezes, okazała się fikcją. 2. 'coś, co istnieje tylko
formalnie, pozornie': Nie chciała dłużej utrzymywać fikcji małżeństwa. 2. w nauce o literaturze
'przedstawiony w utworze literackim świat, który jest tworem wyobraźni pisarza, lecz zawiera ważne
prawdy o świecie realnym': Bardzo często jest tak, że bohaterowie powieści, należący do świata fikcji
literackiej, mają swoje odpowiedniki, pierwowzory w świecie realnym - dotyczy to np. takich
bohaterów "Trylogii" Sienkiewicza, jak: Wołodyjowski, Kmicic, Skrzetuski czy Zagłoba.
FIKCYJNY 'zmyślony lub wymyślony, często: nieprawdziwy': Magda zawsze żyła w fikcyjnym świecie.
Fikcyjny majątek. Podał w ankiecie fikcyjne dane personalne.
FIKCJONALIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, iż większa część pojęć filozofii i nauki, klasyfikacji,
modeli, schematów, teorii itd. - to fikcje, którym nic w rzeczywistości nie odpowiada, stosowane są
one natomiast ze względu na swą użyteczność, na to, że nie potrafimy się bez nich obejść': [Hans
Vaihinger] ogłosił pracę systematyczną pt. "Die Philosophie des Als Ob", 1911, napisaną jeszcze przed
30 laty, w początkowym okresie neo-kantyzmu i pozytywizmu. [...] Odziedziczone po Lan-gem pojęcie
fikcji uczynił fundamentem całej filozofii:
FIKCJONALISTA 'filozof, który jest zwolennikiem fik-cjonalizmu lub prezentuje zbliżone do niego
poglądy':
Najbardziej znanym fikcjonalistą jest twórca tego poglądu filozoficznego - Hans Vaihinger. Wśród
filozofów związanych z szeroko rozumianym fikcjonalizmem wymienić też można neokantystów,
Maxa Stimera.
niem. Fiktionalismus
FIKSACJA l. w psychologii 'stałe powtarzanie pewnych zachowań, mimo tego, że nie prowadzą one do
pożądanych rezultatów': Przejawem fiksacji w sferze intelektualnej jest sztywność myślenia,
stosowanie przy rozwiązywaniu każdego problemu tego samego schematu poznawczego. {) Fiksacja
funkcjonalna 'przywiązanie do tego, że pewien przedmiot spełnia jedną, określoną funkcję i
nieumiejętność zastosowania go w zupełnie innej funkcji': Gdy właściciel domu zapytał studenta,
który wynajmował u niego pokój, dlaczego dywan powiesił w drzwiach, a z drzwi zrobił sobie stół
kreślarski, ten oświadczył, że musi przełamywać fiksację funkcjonalną. l. pot. 'lekki obłęd, mania na
punkcie czegoś': W reklamach gum do żucia, napojów i zup w proszku wszyscy dostają na ich punkcie
fiksacji, co znaczy, że chyba chcą je żuć, pić i przyrządzać 24 godziny na dobę.
FIKSAT/wf. 'człowiek, który ma na jakimś punkcie manię; dawniej także szerzej: dziwak, obłąkany':
Wszyscy z grupy dostawali obłędu na punkcie tej muzyki, byli zupełnymi fiksatami.
dawniej także szerzej: szaleć, wariować': Chłopcy sfik-sowali na punkcie tego zespołu. Omal nie
sfiksował z radości. fr. fixation od łac. fixus 'umocowany, stały'
FIKSATYWA albo FIKSATYW 'roztwór żywic lub syntetycznych związków chemicznych, używany do
utrwalania rysunków węglem, kredką lub obrazów namalowanych pastelami': Utrwalił swój rysunek,
rozpylając na niego fiksatywę, która po zaschnięciu wytworzyła cienką warstwę ochronną.
fr. fixatif
FILAKTERIE 'dwa skórzane pudełeczka zawierające zwitki z cytatami z pierwszych ksiąg Biblii,
przymocowywane przez Żydów do ramienia i czoła w czasie modlitwy': Filakterie są używane podczas
modlitwy w dni powszednie.
FILANTROP 'osoba bezinteresownie pomagająca ludziom biednym lub będącym w potrzebie': Uważał,
że sytuacji w tym biednym kraju nie poprawią wysiłki filantropów, lecz generalna przebudowa jego
gospodarki.
241
FILAR
FILIGRAN
FILANTROPIJNY 'mający na celu pomoc biednym lub potrzebującym': Akcje filantropijne. Koncert
filantropijny. Nie wszystko, co robił, miało filantropijny charakter, za niektóre występy kazał sobie
słono płacić. gr. philantropia, dosłownie 'miłość do ludzi'
z łac. pilare
FILARETA 'członek tajnego patriotycznego związku młodzieży, działającego w Wilnie w latach 1820-
1823':
Przewodniczącym filaretów był Tomasz Zań; celem związku - oficjalnie: nauka, doskonalenie się w
cnotach i wzajemna pomoc, w rzeczywistości zaś - rozwijanie uczuć patriotycznych. Związek
filaretów, oficjalna nazwa: Zgromadzenie Filaretów - to część większego Towarzystwa Filomatów.
FILATELISTA 'osoba zbierająca znaczki i druki pocztowe': Wujek był zapalonym filatelistą. Miał w
domu wiele klaserów z pięknymi i cennymi znaczkami z różnych krajów świata.
fr. philateliste odgr. phileo 'lubię, kocham', ateleia 'zwolnienie z opłat przewozowych' (co ma
podobny sens jak znaczek pocztowy)
FILET l. 'płat mięsa wołowego, cielęcego, drobiowego itd. bez kości': Filet wołowy, cielęcy. Filet z
indyka. 2. 'płaski kawałek mięsa rybiego, oddzielony od kręgosłupa, oczyszczony ze skóry i ości':
Smażył filety z morszczuka. 3. w księgarstwie 'ozdobna, nieraz złocona, linia na grzbiecie książki'
fr. filet
FILIA 'oddział jakiejś instytucji, przedsiębiorstwa, uczelni itd., znajdujący się poza siedzibą oddziału
głównego, zwykle w innej miejscowości': Powiatowy oddział banku miał dwie filie we wsiach
położonych koło miasteczka. Minister nie wyraził zgody na działanie filii tej warszawskiej uczelni.
FILIALNY 'będący filią lub należący do filii': Filialny oddział banku. Przy znajdującej się w miasteczku
filii zakładów poznańskich otwarto specjalny sklep filialny, w którym można kupić wytwarzane tu
wyroby po cenie hurtowej. łac. filia 'córka'
FILIGRAN 'technika złotnicza, polegająca na wykonywaniu ozdób lub ornamentów z cienkich drucików
i ziam metalu; także: wykonany tą techniką wyrób': Na stole stał malutki srebrny domek, wykonany
techniką filigranu. Miał w swej kolekcji piękne, złote filigrany. 2. inaczej: ZNAK WODNY 'widoczny pod
światło bezbarwny zarys przedmiotów, liter itp. na banknotach i kartach papieru': Przy produkcji
banknotów tej serii zastosowano wiele zabezpieczeń, utrudniających ich fałszowanie, m.in. filigran.
FILIGRANOWAĆ 'wykonywać znaki wodne na papierze': Kupili piękny, filigranowany papier listowy.
242
FILIPIKA
FILOZOFIA
FILIPIKA 'namiętna, ostra mowa przeciwko czemuś lub komuś': Po wygłoszeniu tej filipiki przeciw
szefowi partii postawił wniosek o wotum nieufności dla całego dotychczasowego kierownictwa.
gr. Philippika (liczba mnoga), nazwa od gwałtownych mów Demo-stenesa wymierzonych przeciw
Filipowi Macedońskiemu
niem. Philister
FILM l.'dziedzina sztuki, dziesiąta muza; także pojedynczy wytwór należący do tej dziedziny': Film
fabularny, film gangsterski, film obyczajowy. 2. 'cienka błona celuloidowa pokryta odpowiednią
emulsją, używana do robienia zdjęć fotograficznych i kinematograficznych':
Kup co najmniej trzy filmy na tę wycieczkę. 3. 'taśma z serią zdjęć utrwalonych na takiej błonie': Na
filmie utrwalono ostatnie chwile przed wjazdem samochodu do tunelu. 4. w kosmetyce 'cienka
warstwa kosmetyku pozostająca na skórze po to, by ją chronić': Po zabiegu na twarzy pozostanie
delikatny film. Krem-żel tworzy na skórze cienki film, dający poczucie gładkości.
FILOGENEZA 'rozwój ewolucyjny żywych organizmów na Ziemi, ich przekształcanie się, zmiana form i
wyłanianie się jednych gatunków z drugich; także: rozwój ewolucyjny poszczególnych grup, rodzin i
gatunków roślin i zwierząt': Najnowsze badania genetyczne rzucają nowe światło na wiele
problemów z zakresu filogenezy. Wskazują one m.in. na to, że najpierw nastąpiło oddzielenie się
roślin zielonych od wspólnej gałęzi zwierząt i grzybów, a dopiero potem rozdzielenie się tych dwóch
gałęzi. Tak więc ludzie bliżej są spokrewnieni z grzybami niż te organizmy, uważane powszechnie za
rośliny, z drzewami, na których rosną. Na wykresie w książce przedstawiono filogenezę kręgowców.
FILOLOGIA 'dział nauk humanistycznych, zajmujący się badaniem literatur i języków poszczególnych
narodów, kręgów cywilizacyjnych i kulturowych': Studia w zakresie filologii polskiej obejmują takie
przedmioty, jak np.: historia literatury polskiej, teoria literatury, historia
języka, gramatyka współczesnego języka polskiego i kultura języka. Filologia klasyczna obejmuje
wiedzę na temat literatury i języka starożytnej Grecji oraz starożytnego Rzymu.
FILOLOG 'specjalista w zakresie filologii, zwłaszcza uczony mający obszerną wiedzę na temat języka i
literatury pewnego narodu': Wydano wybór utworów pisarzy polskiego oświecenia ze znakomitymi
uwagami i komentarzem wybitnego filologa - profesora Zdzisława Li-bery.
FILOZOFIA l. 'dziedzina nauki, której przedmiotem jest m.in. istota bytu, ogólne prawa rozwoju całej
rzeczywistości, zasady i granice ludzkiego poznania': Filozofia platońska. Filozofia materialistyczna. U
źródeł nowożytnej filozofii. 2. pot. 'to, że coś jest skomplikowane, trudne' (zwykle używane w zdaniu
przeczącym). Nauczysz się wyplatać koszyki, to nie żadna filozofia! 3. w polityce i życiu publicznym
'zasada, idea, pomysł, które leżą u podstaw czyichś poglądów lub działań; zespół poglądów na jakąś
sprawę, koncepcja czegoś'. Filozofia rządzenia tej partii ujawniła się już po kilku tygodniach. A ci
panowie nadal tkwią przy filozofii Okrągłego Stołu, jakby nie dostrzegli zmian, które od tamtego czasu
nastąpiły. Filozofia rozwiązywania sporów społecznych. Filozofia piłki nożnej.
uczony badający koncepcje z tego zakresu lub wykładowca filozofii': Na zajęciach omawiali koncepcje
takich filozofów, jak Platon, św. Tomasz z Akwinu i Kant. Tadeusz Kotarbiński był dla wielu studentów
ulubionym wykładowcą- i jako filozof, twórca koncepcji "opiekuna spolegliwego", i jako wyrozumiały
nauczyciel. Chłopski filozof 'osoba, która lubi wypowiadać się na tematy ogólne, nie mając do tego
żadnego przygotowania'
FILOZOFOWAĆ pot. 'zastanawiać się nad ogólnymi problemami życiowymi wtedy, gdy nie czas na to i
miejsce': Ostro doradził mu: mniej filozofuj, więcej rób.
243
FILUMENISTYKA
FIN DE SIECLE
substancji w złoto i srebro, moc uleczania wszelkich chorób i przedłużania ludzkiego życia' 2.
'właściwy filozofom, zwykle pełen spokoju, namysłu i dystansu wobec bieżących zdarzeń': Filozoficzny
pogląd na ludzkie problemy. Reagował na wszystkie te tragiczne wieści z filozoficznym spokojem.
FILUMENISTYKA 'zbieranie pudełek od zapałek lub nalepek z pudełek od zapałek': Filumenistyka stała
się popularna na Zachodzie w I połowie XX w.
FILUT pot. 'człowiek przebiegły i figlarny, przy tym wesoły i kokieteryjny': W towarzystwie miał opinię
filuta, który jest dobrym kompanem do zabaw i psot, ale do poważniejszych przedsięwzięć się nie
nadaje.
FILUTERNY 'taki, jaku filuta: sprytny, figlarny, kokieteryjny': Filuterna i zalotna dziewczyna. Na jego
twarzy pojawił się jakiś filuterny uśmieszek.
FILUTERIA 'zachowanie, postępowanie, charakter takie, jak u filuta': Denerwowała mnie jego wieczna
filuteria.
fr. fllou
FINALIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, że rozwój świata, rzeczywistości zmierza do określonego celu':
Ta dawna nauka miała w przyrodzie za celowe bądź to, co odpowiada człowiekowi, bądź to, co jest
doskonałe. Galileusz zwalczał obie te postacie finalizmu. [...] Twierdzenie o celowości, doskonałości,
harmonijności wszechświata jest może prawdziwe, ale nie należy do kompetencji nauki.
(Tatarkiewicz)
I FINALISTA 'filozof, który jest zwolennikiem finalizmu': Finalistami sąm.in. filozofowie starożytni:
Platon i Arystoteles, a także niektórzy filozofowie współcześni, opierający swe poglądy na odkryciach
wielkich fizyków, szczególnie na "zasadzie nieoznaczoności" Heisenberga.
FINAŁ l. 'zakończenie jakiejś czynności'. Artysta mówił, że życie to nieustanny występ przed
publicznością, marzącą w skrytości ducha o tragicznym finale. 2. w sporcie 'ostatnia decydująca walka
czy rozgrywka lub fragment jakiejś rywalizacji': W finale grać będą zespoły Francji i Niemiec. Jutro
finał wyścigu kolarskiego. 3. w muzyce i literaturze 'końcowy fragment utworu, scena końcowa w
operze i balecie': Finał powieści. Finał symfonii.
II FINALISTA ' zawodnik lub drużyna, którzy zwyciężyli w eliminacjach i biorą udział w końcowej
rozgrywce zamykającej zawody': W sobotę spotkają się finaliści turnieju tenisowego o puchar stolicy.
FINAŁOWY' związany z finałem - naj częściej w 2. lub 3. znaczeniu': Mecz finałowy między Brazylią a
Szwecją. Finałowa scena opery.
wf. finale z łac. finalis 'końcowy'
FINANSE 'pieniądze jakiejś osoby, firmy, państwa itd. oraz rzeczy mające na bieżąco wartość
pieniężną, np. akcje, obligacje, długi w innej firmie; także: czyjaś sytuacja pieniężna rozumiana jako
całość dochodów i wydatków': Finansami spółki dysponował prezes oraz dyrektor ekonomiczny. W
biuletynie znajdujemy szczegółowe informacje o stanie finansów firm ubezpieczeniowych i wysokości
wypłacanych odszkodowań.
FINANSISTA 'osoba, która zawodowo zajmuje się obrotem pieniędzy, np. w banku, na giełdzie, albo
bardzo bogaty człowiek, posiadacz wielkich finansów': Dwaj koledzy, doświadczeni finansiści,
przestrzegali go przed tą, pozornie bardzo korzystną, transakcją. George Soros, multimilioner i
filantrop, jeden z czołowych finansistów świata, otworzył w tym kraju swoją fundację.
FINANSJERA 'ogół wielkich finansistów - bankierów, posiadaczy kapitałów itp.': Nowo powstała
finansjera polska. Światowa finansjera z Wali Street.
FINANSOWAĆ 'dawać na coś środki pieniężne, pokrywać koszty jakiegoś przedsięwzięcia, opłacać
coś': Odnowienie pomnika sfinansowała redakcja "Życia Warszawy". Działalność klubu finansuje
społeczna Rada Pomocy.
Odkąd stracił pracę, miał ciągłe problemy finansowe. Aparat finansowy państwa to m.in.
ministerstwo finansów, urzędy skarbowe i celne. Prawo finansowe dotyczy m.in. zasad opracowania
budżetu państwa, zasad działania banków, ustalania i wysokości podatków oraz ceł.
UWAGA: W języku polskim, zgodnie z dawną trądy ej ą, zamiast słowa finansowy często używa się
przymiotnika:
FIN DE SIECLE (wymowa: fędesjekl) 'koniec wieku XIX, któremu towarzyszyły dekadenckie tendencje
w kulturze i sztuce, poczucie schyłkowości, zakwestiono-
244
FINEZJA
FIRST CLASS
FINEZYJNY 'pełen finezji': Finezyjny i cięty dowcip. Finezyjny taniec mistrzowskiej pary.
fr. finesse
FINGERYZM 'drażnienie narządów płciowych partnera rękami, palcami': W czasie dyskusji na temat
usług seksualnych wypłynęła sprawa fingeryzmu - czy jest, czy też nie jest on rodzajem prostytucji.
fałszować coś': Po dokładnym zbadaniu śladów policjanci uznali, że właściciel sklepu sfingował napad
- okradł się sam, żeby wyłudzić odszkodowanie. Oszust posługiwał się sfingowanym zaświadczeniem z
urzędu skarbowego.
od łac. fingere
FINIS CORONAT OPUS (czytaj: finis koronat opus) 'koniec wieńczy dzieło': Gdym wreszcie zdał
maturę, ojciec pogratulował mi: -No, synu, finis coronat opus.
FINISZ l. w sporcie 'końcowy odcinek lub końcowa faza biegu albo wyścigu; także szerzej: koniec
jakiejś rywalizacji': Na finiszu biegacze znacznie przyspieszyli. Zawodnik amerykański zaprezentował
znakomity finisz. To już finisz rozgrywek piłkarskich, 2. przen. 'końcowa faza jakiejś czynności,
zwłaszcza jakiejś pracy': Kiedy kończysz pisanie magisterium? - Jestem już na finiszu.
FINISZOWAĆ l. w sporcie 'zwiększać tempo w końcowej fazie biegu. Wyścigu lub innej konkurencji':
Polski narciarz finiszował w znakomitym stylu. Piłkarze finiszują, intensywnie atakując w ostatnich
minutach meczu. 2. przen. 'kończyć jakąś czynność, zwłaszcza jakąś pracę': Jego brat właśnie
finiszował z pierogami. Brygada Wieśka finiszuje z zakładaniem okien.
ang. finish
FIORD 'długa, wąska zatoka morska między wysokimi, skalistymi brzegami': Zrobili mnóstwo pięknych
zdjęć norweskich fiordów, m.in. Oslofiordu i Sognefiordu.
norw. fiord
FIRCYK przestarz. 'lekkoduch i strojniś': Główna postać komedii Franciszka Zabłockiego "Fircyk w
zalotach" to modny kawaler warszawski, który opanował właściwie tylko dwie sztuki, lecz za to
bardzo dobrze: grę w karty i uwodzenie.
FIRMA l. 'przedsiębiorstwo handlowe, usługowe lub produkcyjne': Razem z przyjacielem założyli małą
firmę wydawniczą. Przeglądał ranking największych firm amerykańskich. Podarowano mu komplet
kosmetyków bardzo dobrej firmy. 2. przestarz. 'prawnie chroniona nazwa przedsiębiorstwa, często
zawierająca nazwisko właściciela': Prowadzić interes pod jakąś lub czyjąś firmą. 3. przen. 'osoba, na
której można polegać': Przekonał się, że Jarek to solidna firma.
FIRMANT l. przestarz. 'osoba, która coś firmuje' 2. żart. 'pracownik jakiej ś firmy': Po magazynie
kręciło się kilku firmantów, ale żaden nie podszedł, żeby zapytać, czego sobie klient życzy.
Dokument firmował m.in. burmistrz Warszawy. 2. ogólniej: 'popierać coś, wspierać swoim
autorytetem': Całą imprezę firmował swoim nazwiskiem. Kto firmuje te żałosne popisy estradowe?
FIRMOWY 'związany zjakąś firmą, mający znakjakiejś firmy, zrobiony według specjalnej receptury
jakiejś firmy': Znak firmowy. Sklep firmowy. Papier firmowy. Napój firmowy.
wi. firma, pierwotnie 'podpis na umowie lub wekslu' - w tym też znaczeniu długo w polszczyźnie, łac.
firmare, pierwotnie 'umacniać'
FIRMAMENT l. książk. 'niebo, zwłaszcza niebo pełne gwiazd': Płynąc, czuli jak maleńki jest ich statek
wśród ciemnego morza, pod potężnym firmamentem. 2. 'zbiór wybitnych twórców, "gwiazd", z
jakiejś dziedziny sztuki':
lać. finnamentum
FIRST CLASS (czytaj: ferst klas) l. 'pierwsza klasa': Na promie wykupili kabinę first ciass. Uważał, że to
pomysł first ciass. 2. przen. 'pierwszej klasy, najlepszy': To był występ first ciass.
UWAGA: first ciass to najzupełniej niepotrzebne, choć często spotykane zapożyczenie z angielskiego.
Tę samą treść ma polskie wyrażenie pierwsza klasa, które ma także tę nad angielskim przewagę, że
się odmienia. W rzeczywistości bowiem first ciass znaczy zarówno 'pierwsza klasa', jak i:
pierwszej klasy (bilet first ciass), 'pierwszą klasą' (jechać first ciass) itd.
245
FIRST LADY
FIZJOKRATYZM
FIRST LADY (czytaj: ferst lejdi) 'pierwsza dama - określenie obecnie najczęściej stosowane w
odniesieniu do żony prezydenta Stanów Zjednoczonych': Po zakończeniu prezydentury Bili Clinton
zamierza zamieszkać w Anglii, zaś First Lady chce zająć się własną karierą polityczną.
FISKUS 'skarb państwa', pot. także 'urząd skarbowy, urząd podatkowy': Od ubiegłego roku wszyscy
odczuwamy działalność fiskusa. Fiskusa oszukać się nie da?
FISKALIZM 'taka polityka podatkowa państwa, która zmierza do uzyskiwania jak największych
dochodów skarbowych z podatków i opłat ściąganych od ludności i przedsiębiorstw'
FISTASZEK 'orzeszek ziemny, jedno z jadalnych nasion w strąku orzecha ziemnego; także: cały strąk':
Kupił torbę fistaszków.
UWAGA: znaczenie słowufistaszek jest bardzo podobne do znaczenia słowa arachid. Różnica polega
na tym, że słowo fistaszek jest częściej używane w języku standardowym i odnosi się bardziej do
samych orzeszków, a rzadziej do strąków.
FISZBINOWY l. 'będący fiszbinem - rogową płytą wieloryba': Płyty fiszbinowe. 2. 'wykonany z fiszbinu':
FISZBINOWIEC inaczej: WIELORYB FISZBINOWY 'wieloryb bezzębny, który żywi się planktonem
odcedza-nym za pomocą fiszbinów': Największe zwierzę na Ziemi - płetwal błękitny -jest
fiszbinowcem.
niem. Fischbein
FITO- pierwszy człon wyrazów złożonych o znaczeniu 'roślina', dodawany do rzeczowników, głównie
związanych z biologią i medycyną, oznaczający ich związek z roślinami, np. fitoplankton, fitoterapia
FITNESS CLUB (czytaj: fitnes klap) 'zakład z odpowiednio wyposażonymi salami, w których prowadzi
się rozmaite ćwiczenia wzmacniające kondycję fizyczną; gabinet odnowy biologicznej': Osiedlowy
fitness ciub ma swoich stałych bywalców, a raczej "bywalczynie", przychodzące tu codziennie "dla
odnowy fizycznej i psychicznej". Rozwój fitness dubów w naszych miastach świadczy o
zapotrzebowaniu na usługi, które one oferują.
FIT 'będący w dobrej kondycji, sprawny fizycznie, wysportowany': Ćwicząc w naszym klubie będziesz
fit!
FIXING w bankowości i finansach 'ustalanie ceny dobra finansowego, zwłaszcza oficjalne ustalenie na
giełdzie':
Na giełdzie w Amsterdamie dokonuje się fixingu, ustalenia kursu walut, o wpół do drugiej po
południu, biorąc pod uwagę relacje między popytem a sprzedażą. Fixing cen złota w Londynie
potwierdził te trendy.
FIVE 0'CLOCK (czytaj: fajfoklok albo fajwoklok) 'popołudniowe przyjęcie towarzyskie, urządzane na
wzór angielskich przyjęć, na których o piątej po południu pije się herbatę, czasem w skrócie: five':
Zaprosili nas na five o'clock.
FIZJOLOGIA
FLANKA
FIZJOLOGIA l. 'dział biologii: nauka o czynnościach życiowych żywych organizmów, ich narządów,
tkanek, komórek itd.': Badania z zakresu fizjologii roślin i zwierząt. 2. 'czynności życiowe organizmów,
ich tkanek i komórek, niekiedy przeciwstawiane duchowej stronie człowieka': Mężowie, którzy chcieli
być przy narodzinach swych dzieci, byli najpierw informowani o fizjologii porodu. Uważała, że seks to
nie tylko fizjologia, ale także zbliżenie duchowe między ludźmi.
FIZJOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie fizjologii': Metodami stosowanymi przez fizjologów
są m.in. obserwacje mikroskopowe, pomiary i doświadczenia na zwierzętach.
FIZJONOMIA 'wygląd jakiejś osoby, zwłaszcza wygląd jej twarzy; także: twarz': Nie mógł już dłużej
patrzeć na jego okropną fizjonomię. Nie zapomniał nigdy jej bladej fizjonomii.
FIZYKALIZM 'postulat wysunięty przez neopozytywi-stów, by wszystkie nauki ujmowały badane przez
siebie zjawiska w kategoriach fizyki': [neopozytywiści] Doszli też do przekonania, że jeśli naukę ma
objąć jeden język, to musi to być język fizyki: jest bowiem najdoskonalszy i najobszerniejszy. Postulat
ten nazywali fizyka-lizmem. Wyższość języka fizyki polega na tym, że obejmuje wyłącznie fakty
czasowo-przestrzenne, które należą do doświadczenia intersubiektywnego i są ściśle wymierzalne.
(Tatarkiewicz)
ang. physicalism
FIZYKOTERAPIA 'leczenie chorób i rehabilitacja za pomocą różnych rodzajów energii, np. ciepła, prądu
elektrycznego, różnych rodzajów promieniowania i specjalnych masaży': Po zdjęciu gipsu nie mógł
dobrze ruszać ręką, więc lekarz wypisał mu skierowanie na fizykoterapię do centrum rehabilitacji.
FIZYLIER l. 'w czasie II wojny światowej: żołnierz należący do pododdziału piechoty uzbrojonego w
karabiny maszynowe': Polscy fizylierzy okopali się, oczekując na atak czołgów. 2. 'w dawnym wojsku:
żołnierz należący do pododdziału piechoty uzbrojonego w fuzje - strzelby skałkowe': Oddziały
fizylierów były lżej zbrojne i miały większą zdolność manewrową od musz-kieterów, wyposażonych w
bardzo duże i ciężkie muszkiety.
fr. fusilier
FIZYS żart. 'twarz, fizjonomia': Zupełnie mi nie odpowiada zniewieściała fizysjej narzeczonego.
FLAGRANTE DELICTO wprawie 'to samo, co in flagranti' łac. flagrente delicto 'na gorącym uczynku'
FLAMENCO (czytaj: flamenko) l. 'muzyka taneczna Cyganów hiszpańskich, wykonywana przez solistę i
gitarę': Flamenco odznacza się skomplikowaną linią melodyczną. 2. 'żywy, rytmiczny taniec do tej
muzyki':
Niespodziewanie zaatakowali prawą flankę nieprzyjaciela. 2. 'boczna wieża twierdzy': Na lewej flance
dowodził porucznik Banaszek. 3. 'boczny pas boiska sportowego': Nasi piłkarze znów atakują lewą
flanką.
FLANKIER 'w dawnym wojsku: żołnierz konny, ubezpieczający kolumnę wojskową z boku'
247
FLAUSZ
FLUIDYZACJA
FLEGMATYK l. 'człowiek powolny i niedenerwujący się łatwo': Uważała, że to niezbyt dobry pomysł,
by fleg-matyk został sprzedawcą w stoisku obleganym przez klientów. 2. 'w typologii
temperamentów Hipokratesa:
FLEKSJA 'dział językoznawstwa zajmujący się odmianą wyrazów; także: odmiana wyrazów': Fleksja i
słowo-twórstwo to dwa działy ogólniejszej nauki, zwanej morfologią. Fleksję dzieli się na deklinację,
czyli odmianę przez przypadki, i koniugację, czyli odmianę przez osoby.
FLEKSYJNY 'związany z odmianą wyrazów': Kategorie fleksyjne rzeczownika to: przypadek, liczba i
rodzaj. O Języki fleksyjne 'języki, w których zależności gramatyczne wyrażane są za pomocą różnych
końcówek flek-syjnych wyrazów, które łączą zwykle kilka funkcji': W językach fleksyjnych końcówki
pełnią kilka funkcji, np. w polskim końcówka -u w wyrazie domu informuje, że jest to dopełniacz
liczby pojedynczej rodzaju męskiego.
FLIPER albo FLIPPER inaczej: PINBALL 'automat do gry, w którym wyrzuca się kulę na pochyłą planszę i
trzeba ją na niej utrzymać możliwie długo, odbijając za pomocą ruchomych łapek zamontowanych na
dole': W grze na fliperze punktowane jest każde odbicie kuli od licznych grzybków znajdujących się na
planszy i przejście przez rozmaite drogi na niej. Miał w komputerze grę imitującą działanie flipera.
FLISACTWO 'spław drzewa, połączonego w tratwy, rzeką, obecnie także: przewożenie rzeką
turystów':
FLISACKI 'związany z flisakami, należący do flisaków, składający się z flisaków': Tratwa flisacka. Załoga
flisacka.
FLIZA albo FLIZ w budownictwie 'płyta ceramiczna, szklana lub kamienna do wykładania podłóg i
ścian': Firma oferuje ozdobne flizy o różnych grubościach i przeznaczeniu.
FLIZIARZ w budownictwie 'osoba zajmująca się zawodowo układaniem fliz': Fliziarz układa płyty na
tarasie.
niem. Fliese
I FLOP w sporcie 'technika skoku wzwyż, polegająca na odwróceniu się w czasie lotu plecami do
pokonywanej poprzeczki; także: skok wykonany tą techniką': Skakać flopem. Piękny flop rosyjskiego
lekkoatlety.
II FLOP pot. 'napęd dysków miękkich w komputerze, u-rządzenie do zapisu i odczytu informacji na
dyskietkach': Włóż dyskietkę do flopa i uważnie kopiuj.
FLORA l. 'w mitologii rzymskiej: bogini kwiatów': Flora była boginią kwiatów i radości wiosennej, a
święta jej odznaczały się nadmierną, trochę swawolną wesołością. (Parandowski) 2. w biologii
'wszystkie rośliny rosnące na określonym obszarze, w pewnym środowisku czy też w pewnej epoce':
Flora Afryki. Flora karpacka. Flora górska. Flora trzeciorzędowa.
lać. Flora, jako termin biologiczny od czasów wydania dzieła Karola Linneusza "Flora szwedzka" w
1745 r.
FLOTA l. 'wszystkie statki lub okręty jakiegoś państwa mające jednakowe przeznaczenie':
Amerykańska flota wojenna. Statki należące do polskiej floty handlowej. Flota rybacka. () Biała flota
'statki pasażerskie pływające po wodach przybrzeżnych i śródlądowych' {) Flota powietrzna
'samoloty, helikoptery i inne jednostki latające należące do jakiegoś państwa' 2. 'duży związek
operacyjny okrętów wojennych, zwłaszcza związek prowadzący działania na określonym morzu':
Rosyjska flota bałtycka. Dyskusje o podziale floty czarnomorskiej między Rosję a Ukrainę.
FLOTYLLA l. 'zespół statków jednego typu': Z portu wypłynęła flotylla 8 statków rybackich. Flotylla
poławiająca wieloryby. 2. 'związek operacyjny okrętów wojennych': W czasie wojny polsko-
bolszewickiej specjalnie w tym celu utworzona flotylla wiślana odpierała radzieckie próby forsowania
rzeki.
FLUID (czytaj: flu-id) l. 'coś trudnego do określenia, co jest wytwarzane przez człowieka lub grupkę
ludzi, a co wpływa na atmosferę gdzieś panującą, na nastrój powstający w jakimś gronie, gdyż udziela
się innym osobom z tej samej grupy': Krążyły widocznie między nimi fluidy serdeczności i dobroci, bo
atmosfera spotkania była wyśmienita. Emanowała jakieś zmysłowe fluidy, którym poddał się od razu
na pierwszym spotkaniu . 2. 'rodzaj kosmetyku - puder w kremie'
248
FLUKTUACJA
FOLIOGRAM
fr. fluide
FLUKTUACJA l. 'odchylenia stanu czegoś od równowagi, zwłaszcza odchylenia, które występują często
i są nieregularne': Dla firmy stała fluktuacja kadr była zabójcza. Fluktuacja kursów akcji. 2. zwykle w
liczbie mnogiej: FLUKTUACJE w fizyce 'przypadkowe odchylenia określonej wartości fizycznej od jej
wartości średniej':
FLUOR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 9 i masie atomowej 18,99: trujący, żółtawozielony
gaz o ostrym, gryzącym zapachu; symbol F': Fluor jest najbardziej aktywnym spośród wszystkich
pierwiastków chemicznych. Związki fluoru są wykorzystywane w bardzo wielu dziedzinach przemysłu,
m.in. w przemyśle szklarskim, metalurgii, do impregnowania drewna, a także do fluoryzacji zębów.
FLUOROWAĆ l. 'dodawać związki fluoru do wody pitnej, soli kuchennej itd.': Fluorowana woda. 2. w
chemii 'zastępować atomami fluoru atomy wodoru w cząsteczce organicznej'
n.-lac. fluorum
FLUORESCENCYJNA LAMPA 'świetlówka: szklana rurka wypełniona oparami rtęci, które świecą pod
wpływem pobudzania przez elektrony emitowane z elektrod znajdujących się na bokach'
ang. fluorescenee
FOBIA l. pot. 'niechęć do czegoś lub kogoś, lęk przed pewnymi sytuacjami, osobami, rzeczami i
unikanie ich':
Antypolska fobia. Niekompetencja i korupcja panujące w tym urzędzie sprawiły, że w końcu dostał na
jego punkcie prawdziwej fobii. 2. w psychologii 'zaburzenia
psychiczne, polegające na obsesyjnym, irracjonalnym lęku przed czymś lub kimś i unikaniu tych
sytuacji, rzeczy, osób': Miała fobię na punkcie myszy i szczurów, kontakt z nimi wywoływał w niej
panikę przekraczającą znacznie objawy wstrętu spotykane u wielu osób.
FOLDER l. 'druk o charakterze informacyjnym lub reklamowym, zwykle niezbyt gruba broszura':
Turyści przeglądali foldery, na których zaznaczone były ciekawe trasy i atrakcyjne miejsca oraz
informacje o hotelach i restauracjach. 2. 'w użytkowym programie komputerowym: zbiór plików
mający swoją nazwę': Utworzył nowy folder i umieścił w nim wszystkie protokoły z egzaminów.
ang. folder
FOLIAŁ l. inaczej: FOLIANT 'księga formatu połowy arkusza drukarskiego, tj. 30 na 42 cm': Przeglądał
bogato zdobione średniowieczne foliały. 2. 'wielka, gruba księga': Napisano na ten temat foliały, a
problem jest wciąż aktualny.
od łac. in folio 'w arkuszu'
FOLIO l. w drukarstwie 'format książki lub karty papieru równy połowie arkusza drukarskiego, mający
długość ponad 35 cm': Folio to największy format drukarski, stosowany np. przy wydawaniu różnego
rodzaju map i wykresów. () In folio 'w formacie folio': Miał w swej bibliotece piękne, stare tomy in
folio. 2. w księgowości 'strona w księdze handlowej lub dwie strony tworzące całość (arkusz) i
opatrzone jednym numerem'
FOLIOGRAM 'karta przezroczystej folii z tekstem, obrazami, wykresami lub rysunkami': Wykład
ilustrowany był foliogramami wyświetlanymi na ekranie za pomocą diaskopu.
249
FOLIOWY KWAS
FONO-
FOLIOWY KWAS 'witamina B n': Niedobór kwasu foliowego powoduje m.in. niedokrwistość,
wypadanie włosów i zahamowanie wzrostu. Bogatym źródłem kwasu foliowego są: drożdże, wątroba
i jarzyny, zwłaszcza szpinak.
FOLKLOR l. 'kultura ludowajakiegoś regionu, twórczość ludowa': Folklor podhalański to nie tylko
"zbójnicki" i "hamasie". Badacz folkloru Nowej Gwinei. 2. 'ogół zwyczajów i obyczajów jakiegoś
środowiska, uznawanego za egzotyczne, nietypowe, z jakichś względów warte zainteresowania;
koloryt lokalny; także: samo to środowisko': Są to ludzie marginesu intelektualnego, stanowiący
swoisty folklor. Polski folklor polityczny. Niepowtarzalny folklor zachowań ludzkich.
FOLKLORYSTA 'badacz folkloru': Do wybitnych polskich folklorystów należą m.in. Oskar Kolberg, Jan
Karłowicz i Julian Krzyżanowski.
FOLKLORYZM 'styl kultury pop, polegający na adaptacji i naśladowaniu dzieł kultury i sztuki ludowej':
Fol-kloryzm jest szczególnie popularny w Niemczech, w Polsce zespołem reprezentującym ten
kierunek byli np. "Skaldowie".
FOLKLORYSTYCZNY l. 'związany z kulturą ludową lub nauką o niej': Impreza folklorystyczna. Badania
folklorystyczne mają charakter interdyscyplinarny. 2. 'związany z jakimiś nietypowymi, egzotycznymi
zwyczajami': Z jego perspektywy - europejskiego intelektualisty - były to jakieś folklorystyczne i
niezrozumiałe zachowania, tymczasem oni walczyli o swoje miejsca pracy i prawo do normalnego
życia.
ang. folklore
FOLKSDOJCZ albo VOLKSDEUTSCH 'osoba wciągnięta (z własnej woli lub przymusowo) przez władze
hitlerowskie w czasie II wojny światowej na listę osób pochodzenia niemieckiego': Folksdojcze byli
uprzywilejowani w stosunku do reszty ludności okupowanych ziem polskich.
niem. Volksdeutsch
FONDUE (czytaj: fądi) 'potrawa z gorącego żółtego sera, roztopionego w specjalnym kociołku, i
białego wina, w której zanurza się kawałki bułki umieszczone na specjalnym długim widelcu': Fondue
podawać w podgrzanym naczyniu i osobno kostki bułki. Nie przypadkiem fondue jest narodowa
potrawą Szwajcarów.
fr. fondue
fr. phonendoskope ody. phone 'głos, dźwięk', endon 'wewnątrz', skopeó 'patrzę'
FONETYKA l. 'dział językoznawstwa zajmujący się badaniem i opisywaniem dźwięków mowy, ich
artykulacją, percepcją oraz właściwościami akustycznymi':
Obecnie wiele prac z zakresu fonetyki prowadzi się w związku z komputerowym przetwarzaniem
języka. 2. 'wymowa głosek charakterystyczna dla jakiegoś języka i zasób jego głosek': Dla fonetyki
języka polskiego charakterystyczna jest duża liczba spółgłosek i relatywnie mała liczba samogłosek.
FONIATRIA 'dział medycyny zajmujący się wytwarzaniem głosu przez człowieka i leczeniem zaburzeń
w tym zakresie': Foniatria korzysta z osiągnięć wielu nauk pozamedycznych, np. akustyki i logopedii.
FONO 'zarejestrowany na taśmie magnetofonowej lub płycie winylowej albo kompaktowej': Miał w
domu ogromną bibliotekę wideo i fono.
250
FONOGRAFIA
FORMALIZACJA
żująca na ich związek z dźwiękiem, badaniem go i technikami zapisu, np. fonometria, fonografia
Współcześnie w fonografii coraz częściej stosuje się cyfrowe techniki zapisu dźwięku. 2. 'wydawanie
kaset i płyt kompaktowych z nagraniami dźwiękowymi, przede wszystkim z muzyką': Na spotkaniu z
piosenkarzami mówiono o ochronie praw autorskich i o sytuacji w polskiej fonografii. 3. 'zestaw
nagrań jakiegoś wykonawcy lub kompozytora': Fonografia zespołu The Beatles.
FONOMETRIA 'dziedzina techniki zajmująca się pomiarami natężenia dźwięków': Fonometria jest
wykorzystywana m.in. przy pomiarach wskazujących na to, czy poziom hałasu wytwarzanego przez
niektóre urządzenia nie przekracza dozwolonych norm.
FONOTEKA 'zbiór kaset i płyt z nagraniami dźwiękowymi, zazwyczaj mieszczący się przy studiu
jakiegoś programu radiowego, stacji telewizyjnej lub wytwórni filmowej': Prowadzący wyszukiwał w
fonotece piosenki, które telefonicznie zamawiali słuchacze.
FONT w technice komputerowej 'czcionka określonego typu i wielkości': Kupił dysk kompaktowy z
zestawem nowych fontów do drukarki.
FORHEND albo FORHAND 'w tenisie ziemnym, stołowym, badmintonie: odbicie przez zawodnika
rakietą trzymaną w prawej ręce piłki lub lotki, która jest po prawej stronie (w ping-pongu także:
odbicie piłeczki tą stroną rakiety, która jest od wnętrza dłoni)'. Równie doskonale zagrywał z
forhendu i bekhendu.
FORMALIZACJA l. 'ujmowanie czegoś przede wszystkim ze względu na zewnętrzną formę, zwykle bez
dostatecznego uwzględniania treści': Krytycy zarzucali autorowi zbytnią formalizację w
dokonywanych klasyfikacjach i rozróżnieniach. 2. w filozofii 'przedstawianie jakichś wyrażeń, definicji
itd. w postaci symboli logicznych': Formalizacja definicji wyrazu.
FORMALIZOWAĆ 'ujmować coś przede wszystkim ze względu na zewnętrzną formę, zwykle bez
dostatecznego uwzględniania treści; także: postępować w sposób ściśle zgodny z ustalonymi
formami, przepisami': For-malizował typy bohaterów występujące w literaturze romantycznej. Nowy
szef biura liczył, że uda mu się sformalizować postępowanie w każdej najdrobniejszej sprawie, prędko
jednak okazało się, że różnorodność sytuacji życiowych przekracza jego inwencję w wymyślaniu coraz
nowych przepisów.
fr. formalisation
251
FORMALIZM
FORNIR
FORMALIZM l. 'ścisłe trzymanie się obowiązujących przepisów, także wtedy, gdy może to przynieść
szkodę drugiemu człowiekowi, zwłaszcza tego typu postępowanie w sytuacji urzędnik-petent': Ich
stosunek do starszych osób proszących o pomoc cechował bezduszny formalizm. 2. 'nazwa różnych
kierunków w filozofii, sztuce, nauce, dydaktyce itd., których wspólną cechą jest zwracanie większej
uwagi na formę lub stronę formalną czegoś niż na treść': Skrajnym przeciwieństwem intuicjonizmu
był inny współczesny mu prąd, mianowicie formalizm matematyczny, zainicjowany przez D. Hilberta.
[...] Dla niego wartość systemu dedukcyjnego leżała w samych tylko formułach. Zadanie matematyki
polega wyłącznie na budowaniu systemów formalnych i na badaniu ich własności. (Tatarkiewicz)
Formalizm dydaktyczny przywiązuje większą wagę do celów formalnych, tj. rozwoju zdolności
umysłowych, niż do znacznego poszerzania wiedzy - co jest postulatem encyklopedyzmu.
FORMALISTA l. 'osoba ściśle trzymająca się obowiązujących przepisów, także wtedy, gdy to może
przynieść szkodę drugiemu człowiekowi': Nie pomogły nasze tłumaczenia, że spółka od dziesięciu lat
jest zawieszona, urzędniczka okazała się nieprzejednaną formalistką i oświadczyła, że i tak muszą być
składane deklaracje podatkowe. 2. 'przedstawiciel formalizmu - kierunku w filozofii, nauce, sztuce,
dydaktyce itd.': Formaliści rosyjscy, m.in. Roman Jakobson i Mikołaj Trubiecki, głosili, że dzieło
literackie należy rozpatrywać niezależnie od biografii jego twórcy i należy się skupić przede wszystkim
na jego formie, specyficznym kształcie artystycznym.
fr. formalisme
FORMAT l. 'rozmiar, wielkość czegoś, zwłaszcza wysokość i szerokość książek i kart papieru': Format
książek i kart papieru określa się w znormalizowanym systemie, posługując się literami: A, B, C, i
cyframi: O, l, 2,3,4 itd. l.przen. 'duchowa wielkość jakiejś osoby, rzadziej też:
waga jakiejś sprawy, problemu': Był to człowiek wielkiego formatu, który potrafił tchnąć w swych
rodaków optymizm i zapał do pracy dla wspólnego dobra. 3. 'w komputerowych programach
użytkowych: sposób organizacji i wygląd tekstu': Używane obecnie edytory tekstu pozwalają
dowolnie ustawiać format tekstu: wielkość strony, pogrubienia i pochylenia, rodzaj czcionek, miejsce
przypisów, wyrównanie do prawej, lewej lub obu stron, pozwalają też stosować ustalone formaty
pewnego typu dokumentów, np. format standardowy, format listu, tekstu z tabelami itd.
I wreszcie nowa sztuka, którą Chwistek nazwał początkowo futuryzmem, w końcu formizmem. Jest to
typ sztuki odpowiadający rzeczywistości wyobrażeń. A zatem sztuka, która korzystając z rozluźnienia
granic przedmiotów jawiących się w wyobrażeniu, z owej chwiejności i zmienności, jaką posiadaj ą
wszelki e twory imaginacji, dąży do przezwyciężenia treści i przesunięcia uwagi w dziele sztuki na
problemy czysto formalne. (Hutnikiewicz)
FORMISTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami formizmu lub osoba uznająca słuszność założeń
systemu estetycznego, na którym wspierał się ten kierunek': Do formistów należeli m.in. Leon
Chwistek, Tytus Czyżew-ski, Andrzej Pronaszko.
FORMOWAĆ l. 'nadawać czemuś określoną formę, kształt, kształtować coś': Formować ozdoby z
marcepana na torcie, przen. Formować umysły uczniów. Formować poglądy dzieci. 2. 'ustanawiać
coś, powoływać do życia, organizować': Formować rząd. Formować koalicję parlamentarną.
| UWAGA: nie należy mylić tego wyrazu ze słowem for-|| mułować (zob.).
lać. formare 'kształtować'
FORMUŁA l.'określenie, myśl, przepis ujęte w zwięzłą formę słowną; prawidło, wzór': Uroczysta
formuła błogosławieństwa. Formuła przysięgi małżeńskiej. 2.'wielkości charakteryzujące silnik
samochodowy i projekty samochodów specjalnego użytku': np. FORMUŁA I: 'samochody wyścigowe o
pojemności skokowej silnika 1500-3000 cm'
FORMUŁOWAĆ 'nadawać jakiejś myśli, jakiemuś programowi itp., określoną formułę, czyli zwięzłą
postać słowną; precyzować coś, ściśle określać': Zasady te są formułowane w dość skomplikowanym
języku. Formułować program polityczny stronnictwa.
FORNIR l. 'cienkie arkusze drewna, z których robi się sklejkę': Sklejka wykonana z forniru o grubości l
mm. 2. inaczej: OKLEINA 'cienkie arkusze, obecnie najczęściej drogiego drewna, którymi okleja się
wyroby stolarskie wykonane z drewna tańszego': Stół oklejony dębowym fornirem.
252
FOROWAĆ
FORT
Fornirowana szafa.
niem. Fumier
FORPOCZTA l. 'w dawnym wojsku: wysunięty posterunek lub oddział poprzedzający główną armię,
zwykle spełniający zadania wywiadowcze i służący jako przednia straż': Kiedy z poselstwem
tąjemnem tu biegłem, / wojsk forpocztyjuż stały nad Niemnem. (Mickiewicz) 2. przen. 'coś, co
poprzedza, inicjuje jakiś przełom w obyczajowości, kierunek w kulturze, zjawiska w nauce czy sztuce':
Uważał, że ruch hippisowski był forpocztą rewolucji seksualnej.
niem. Vorposten
FORSZPAN inaczej: PILOT 'krótki program, który zapowiada inny, dłuższy program lub film': Co
godzinę pokazywano forszpan tego programu z informacją o autorze i uczestnikach dyskusji.
FORTE w muzyce l. 'określenie wykonawcze: głośno, silnie, mocno' 2. 'fragment utworu muzycznego,
wykonywany głośno, mocno': Końcowe, finałowe forte.
wf. forte
FORTEL przestarz. 'przebiegły sposób realizacji jakiegoś zamiaru, inteligentny sposób pokonania
jakiejś trudności': Wiedzieli, że nie zbywa panu Zagłębie na obrotnym rozumie i fortelach.
(Sienkiewicz)
FORTISSIMO w muzyce l. 'określenie wykonawcze: bardzo głośno, bardzo silnie, bardzo mocno' 2.
'fragment
utworu muzycznego, wykonywany bardzo głośno, bardzo mocno': Końcowe, finałowe fortissimo.
wf. fortissimo
FORTRAN 'język programowania wysokiego poziomu, dostosowany do celów nauki i techniki': Swą
popularność Fortran, język opracowany w latach 50. XX w., zawdzięcza ścisłemu związkowi z firmą
IBM. ang. skrót od: for(mula) tran(slator) 'tłumacz formuł'
FORTUNA l. 'w mitologii rzymskiej: bogini urodzaju, a potem: przeznaczenia, do której modlono się o
dobry los i pomyślność': O niej to pisał Pliniusz w I wieku n.e.:
"W całym świecie, we wszystkich miejscach i o każdej porze, wszystkich głosy samej tylko Fortuny
wzywają [...]." "Ślepą losów szafarkę", jak ją nazywa Narusze-wicz, przedstawiano zwykle z rogiem
obfitości i ze sterem, na znak, że jest dawczynią urodzaju i bogactwa, a jednocześnie kierowniczką
losów ludzkich. (Parandow-ski) 2. przen. 'pomyślny, sprzyjający komuś los':
Uśmiechnęła się do niego fortuna, miał wspaniałą rodzinę, dom i dwa samochody. 3. przen.
'majątek': Na tych transakcjach dorobił się fortuny. Stracił fortunę, grając w ruletkę.
FORTUNNY 'szczęśliwy, udany lub pomyślny': Gałkę urwano przy niezbyt fortunnych manewrach przy
maszynie. To był fortunny pomysł - połączyć rozdanie nagród z kwestią pieniędzy.
tac. Fortuna
FORT 'zamknięta budowla obronna stanowiąca samodzielny punkt oporu lub część twierdzy': Bronili
się w potężnym, betonowym forcie.
FORTYFIKACJA l. w wojsku 'sztuka budowania umocnień wokół miast, miejsc stacjonowania wojsk,
punktów obrony, a także takiego ukształtowania terenu, które ułatwi obronę własnym wojskom i
utrudni działania nieprzyjaciela': Oficerowie uczyli się fortyfikacji za granicą. 2. w wojsku 'zespół
umocnień wokół miast i punktów obrony, a także elementów terenowych ułatwiających obronę i
utrudniających działania nieprzyjaciela':
Wokół obozu zaplanował dwa pasy fortyfikacji: wysokie wały obronne otoczone fosą i rowy
utrudniające natarcie konnicy na przedpolu.
FORTYFIKOWAĆ SIĘ w wojsku 'umacniać swoje pozycje obronne fortyfikacjami': Oddziały cofnęły się
aż za rzekę i ufortyfikowały się na drugim brzegu.
253
FORUM
FORUM l. 'w starożytnym Rzymie: plac w mieście, zwykle główny rynek, będący miejscem życia
publicznego':
Na forum odbywały się zebrania ludowe, sądy i targi, w późniejszym czasie forum wraz z
wybudowanymi na nim budynkami pełniło funkcję centrum administracyjnego. Na Forum Romanum
między Kapitelem a Pa-latynem koncentrowało się życie polityczne Rzymu. 2. przen. 'miejsce
wystąpień publicznych (również: gazeta, strona w intemecie), a także: krąg osób dyskutujących o
problemach publicznych, spotkanie, na którym się o takich problemach dyskutuje itd.': Na forum
sejmowym rozpoczęła się dyskusja na temat systemu podatkowego. Uważał, że problemy życia
osobistego polityków to nie jest temat, nad którym należy dyskutować na forum publicznym.
Przyszedł na zebranie, by przedstawić swój projekt w tym forum.
lać. forum
FORY l. 'dodatkowe punkty, czas lub jakieś ułatwienia, zwykle przyznawane w grze lub rywalizacji
słabszemu zawodnikowi': Koledzy mieli do trenera pretensje o fory dla Janka, o to, że ustawił go na
jedynym suchym torze na bieżni. 2. przen. 'względy u kogoś, czyjeś poparcie': Miała zawsze fory u
szefa, dlaczego - nie wiadomo.
FOROWAĆ 'popierać kogoś, umożliwiać mu zajęcie lepszego miejsca, karierę itd.': Dyrektor forował
swojego siostrzeńca. Kierownik kadry narodowej forował Nowa-ka.
UWAGA: fory to słowo występujące obecnie tylko w liczbie mnogiej. Dawna liczba pojedyncza: for -
już w XIX w. była rzadko używana.
od niem. vor 'przed', dawniej definiowane jako "zaliczenie komu [w grze] z góry ok niezrobionych"
FOSFOR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 15 i masie atomowej 30,97: niemetal, aktywny
chemicznie, występujący w różnych postaciach, mających nieco odmienne właściwości, symbol: P':
Biały fosfor to silnie trująca substancja krystaliczna, która świeci w ciemności. Fosfor występuje także
w organizmach żywych, jest jednym z pierwiastków niezbędnych dla zdrowia i prawidłowego
rozwoju.
FOSFOREK 'jeden ze związków chemicznych fosforu z metalami': Fosforek galu jest wykorzystywany
m.in. w elektronice.
FOSFORYZOWAĆ 'świecić w ciemności po uprzednim naświetleniu; także: wyróżniać się swą jaskrawą
barwą na jakimś tle': Tarcza zegarka fosforyzowała w ciemnościach. Robotnicy pracowali przy drodze
w fosforyzujących kurtkach.
od słowa: fotografia
FOTOGENICZNY 'dobrze wypadający na fotografiach i w filmach': O tym, czy jakaś osoba jest
fotogeniczna, decydują zwykle takie cechy, jak rysy twarzy, karnacja skóry, włosy, sylwetka. Miała
bardzo fotogeniczna twarz.
fr. photogenique
254
FOTOMONTAŻ
FRACHT
stron tekstu, obrazów itd. pod wpływem odbicia światła od kopiowanej strony i elektrostatycznego
przeniesienia obrazu na papier': Pierwsze fotokopiarki opatentowano w latach 50. pod nazwą
"Xerox", która z czasem weszła w skład takich wyrazów, jak ksero czy kserokopiarka, będących
synonimem fotokopiarki.
FOTOKOPIA albo KSEROKOPIA, KSERO (2) 'kopia strony jakiegoś tekstu, obrazu itd. wykonana za
pomocą fotokopiarki': Barwne i czamo-białe fotokopie. Kserokopie były już bardzo blade, w kopiarce
należało zmienić toner.
FOTON w fizyce 'cząstka elementarna niemająca ładunku elektrycznego ani też masy spoczynkowej':
Foton to kwant energii pola elektromagnetycznego.
FOTOOFFSET w technice 'metoda sporządzania form drukarskich dla druku płaskiego (offsetu),
polegająca na przenoszeniu za pomocą fotografii tekstu lub ryciny na płyty metalowe, pokryte
warstwą światłoczułą'
FOTOOFERTA 'oferta, składana przez jakąś osobę, do której dołączona jest jej fotografia': Kandydatki
na spikerki mogą składać fotooferty do środy.
FOTOREPORTAŻ 'reportaż, w którym krótki zazwyczaj tekst jest obszernie ilustrowany zdjęciami,
układającymi się w pewien ciąg': Na rozkładówce umieścili fotoreportaż z obchodów święta
narodowego.
FOTOREPORTER 'reporter specjalizujący się w robieniu zdjęć dla jakiegoś pisma': Jego przyjaciel,
znakomity fotoreporter, był zawsze ze swym aparatem tam, gdzie coś się działo.
FOTOS 'zdjęcie aktora lub zdjęcie jakiejś sceny z filmu, zazwyczaj mające charakter reklamowy': Cały
jego pokój był oklejony fotosami gwiazd.
FOTOSYNTEZA w biologii 'proces wytwarzania związków organicznych z dwutlenku węgla i wody przy
użyciu energii świetlnej wchłanianej przez chlorofil': Fotosynteza jest jednym z najważniejszych
procesów dla życia na Ziemi. Umożliwia rozwój roślin, dzięki czemu dostarcza pożywienia zwierzętom
i człowiekowi, podczas fotosyntezy jest też wytwarzany tlen.
złożenie cząstki: I foto- i słowa: synteza
FOTOTAPETA 'tapeta, która przedstawia sfotografowany widok czegoś lub obraz, najczęściej pejzaż':
Na ścianie w salonie mieli fototapetę z widokiem leśnej polany.
FOTOTYPIA inaczej: ŚWIATŁODRUK w technice 'metoda druku płaskiego przy użyciu szklanej płyty
pokrytej światłoczułą emulsją, na którą przenosi się reprodukowany tekst, a następnie odbija go na
papierze'
FOWIZM 'kierunek w malarstwie francuskim na początku XX w., dla którego charakterystyczne były:
ostro zarysowane, często nieco zdeformowane postacie ludzi i przedmiotów, bardzo silne kontrasty
kolorów, niemal całkowity brak światłocienia': Fowizm, zwłaszcza w sposobie wykorzystania koloru,
był nawiązaniem do obrazów van Gogha, a zarazem przeciwstawieniem się impresjonizmowi.
fr. fauvisme od określenia: fauves 'dzikie zwierzęta', które było pierwszą reakcją krytyki na obrazy
fowistów
FOYER (czytaj: fuąje) 'korytarz lub sala obok sali koncertowej, konferencyjnej, teatralnej, dokąd udaje
się publiczność albo uczestnicy obrad w czasie przerwy': Spacerowaliśmy w eleganckim foyer teatru,
oglądając wiszące na ścianach zdjęcia z dawniejszych przedstawień.
fr. foyer
FRACHT w handlu l. 'opłata dla przewoźnika morskiego, rzadziej - kolejowego lub samochodowego,
za przewóz
255
FRAK
towaru': Po odbiorze towaru w porcie odbiorca obowiązany był uiścić fracht. 2. 'przewóz towarów,
zwłaszcza przewóz morzem': Fracht morski. Opłata za fracht. 3. 'przewożone towary': Dostarczył
fracht 2 dni po terminie określonym w umowie.
FRACHTOWY w handlu 'związany z frachtem - przewozem towarów lub opłatą za ów przewóz': Statek
frachtowy. Opłata frachtowa.
FRAK 'rodzaj czarnego surduta z połami z przodu wyciętymi, a z tyłu wydrążonymi, i z jedwabnymi
klapami':
fr. frac
FRAKCJA l. 'grupa ludzi wyodrębniająca się w większej zbiorowości swymi poglądami, zachowaniami
itd., zwłaszcza odłam, grupa w jakiejś organizacji mająca swój program, nieco różny od programu
całej organizacji': Młodzież w naszej klasie dzieliła się na dwie frakcje: miłośników futbolu i
miłośników książek. Frakcja parlamentarna. Frakcja katolicka. W tej partii narodowej wyodrębniła się
frakcja liberalna z własnym programem. 2. w geologii 'zespół okruchów skalnych o zbliżonych
parametrach, np. wielkości': Frakcja kruszywa, piasku. 3. w chemii 'składnik mieszaniny substancji
dający się wydzielić przez frakcjonowanie, np. destylację, krystalizację itd.' 4. w drukarstwie 'mała
czcionka do oznaczania odsyłaczy, wykładników potęg itd. umieszczona powyżej lub poniżej linii
tekstu'
FRAKCYJNY l. 'związany z frakcją - grupą ludzi, zwłaszcza grupą w jakiejś organizacji': Frakcyjna walka
między bolszewikami a mieńszewikami. 2. w chemii 'związany z rozdzielaniem mieszanin': Destylacja
frakcyjna.
FRANKIZM 'system rządów dyktatorskich generała Franco w Hiszpanii, zwłaszcza w latach 30. i 40.':
Frankizm, początkowo wiążący się z represjami i zawieszeniem swobód obywatelskich, z upływem
czasu miał charakter coraz bardziej liberalny.
FRANKO 'o cenie towaru: zawierający opłatę za dostarczenie na miejsce - przymiotnik; o sposobie
wysłania towaru: opłacając z góry przewóz - przysłówek': Poinformowano nas, że wszystkie podane
ceny to ceny franko, zakupione tu towary będą dostarczone do odbiorców bez dodatkowych opłat.
Wysłał przesyłkę franko.
FRANKOWAĆ przestarz. 'opłacać list lub przesyłkę bagażową, naklejając znaczki pocztowe': Dał
przyjacielowi ofrąnkowany list, prosząc o wysłanie.
FRANS 'pierwiastek chemiczny o masie atomowej 87 i liczbie atomowej (najtrwalszego izotopu) 223:
promieniotwórczy, aktywny chemicznie metal, symbol Fr': Frans występuje śladowe w rudach uranu,
należy do pierwiastków słabo zbadanych.
256
FRAPOWAĆ
I FREGATA
przez jakąś (dużą) firmę innej firmie, polegający na tym, że ta druga firma może posługiwać się
znakiem firmowym tej pierwszej i sprzedawać jej towary lub usługi, odprowadzając do pierwszej
pewien procent zysku; na Zachodzie także: rodzaj odpłatnej koncesji np. na transmisje radiowe lub
telewizyjne'
FRASZKA l. 'drobnostka, błahostka, coś, co jest łatwe do wykonania': Zmienił coś w systemie
operacyjnym mojego komputera, dla niego to zabawa i fraszka, a ja teraz nie mogę normalnie
pracować. Dla Artura, po jego ekspedycjach na Alaskę i w Himalaje, wyjazd do Irlandii to fraszka, ale
dla mnie to wielka wyprawa. 2. w nauce o literaturze 'krótki, często żartobliwy, utwór poetycki':
Fraszki Jana Kochanowskiego zawierają wiele do dziś aktualnych przemyśleń życiowych, wyrażonych
w zwięzłej i dowcipnej formie.
FRATERNIZACJA 'bratanie się z kimś, nawiązywanie bliskich stosunków': Po kilku dalszych toastach
zaczęła się ogólna fratemizacja. Arystokrata był przeciwny fra-temizacji między różnymi warstwami
społecznymi.
FRATERNIZOWAĆ SIĘ 'bratać się z kimś': W czterdziestym piątym roku radzieccy i amerykańscy
żołnierze fratemizowali się w środku Niemiec, nad Łabą, a już kilka lat później świat drżał, by zimna
wojna Zachodu i Wschodu nie zamieniła się w gorącą.
FRAZA l. -w językoznawstwie 'frazeologizm mający postać zdania': Fraza to np. "Ciarki mu chodziły po
plecach." 2. w muzyce 'struktura dźwiękowa, stanowiąca element budowy formalnej utworu
muzycznego, składająca się z dwu lub więcej motywów, tworzących zamkniętą myśl muzyczną; w
zapisie nutowym fraza oznaczona jest za
pomocą łuku frazowego, łączącego dźwięki ją tworzące': Dwanaście taktów bluesa dzieli się na trzy 4-
tak-towe frazy.
FRAZOWAĆ w muzyce 'wyodrębniać frazę muzyczną podczas wykonywania utworu przez wyrazistą
interpretację instrumentalną lub wokalną (odpowiednio rozłożone akcenty, ściszenia, zmiany tempa
itp.)': Frazować wyraźnie, precyzyjnie.
FRAZOWY w muzyce 'odnoszący się do frazy': () Łuk frazowy 'jeden z elementów notacji muzycznej,
zaznaczający zasięg frazy w utworze muzycznym'
FRAZES 'puste hasło, piękne wyrażenie, komplement -niemające pokrycia w rzeczywistości: Wszystko
to, co mówił na wiecu, to były puste i nic nie znaczące frazesy. Salonowe frazesy.
FREE JAZZ (czytaj: fri dżez) 'awangardowy styl w muzyce jazzowej, powstały na początku lat 60. XX w.,
charakteryzujący się brakiem regularnego rytmu i zaplanowanej linii melodycznej oraz struktury
harmonicznej':
Spadek popularności jazzu przyniosły lata 40., kiedy pojawił się elitarny bebop, ale prawdziwą
tragedią okazała się jednak inwazja free jazzu, który przegonił publiczność z klubów. Grać free jazz.
Słuchać free jazzu.
FREE JAZZOWY (czytaj: fridżezowy) 'mający związek z free jazzem': Muzyka, grupa, płyta freejazzowa.
Zespół, utwór freejazzowy. Muzycy, wykonawcy freejazzowi.
I FREGATA l. 'niezbyt duży, szybki okręt wojenny, dawniej przeznaczony do ochrony konwojów,
obecnie wielozadaniowy': Fregaty są zazwyczaj uzbrojone w wyrzutnie rakiet, działa przeciwlotnicze i
bomby głębinowe, służące do zwalczania okrętów podwodnych. 2. 'żag-
257
II FREGATA
FROTAŻ
Iowiec, który ma więcej niż 2 maszty oraz ożaglowanie rejowe' 2. 'od XVII do XIX w.: okręt wojenny,
początkowo żaglowy, potem także parowy, z upływem czasu też coraz większy i silniej uzbrojony'
wl. fregata
II FREGATA 'bardzo duży ptak zamieszkujący sferę tropikalną oceanów': Fregaty to wielkie, drapieżne
ptaki, żywiące się głównie zwierzętami morskimi, znane ze swych umiejętności "żeglowania w
powietrzu".
FREKWENCJA l. 'liczba osób gdzieś przebywających, coś robiących, do czegoś należących - zwłaszcza
ujmowana w stosunku do całej liczby osób, które mogłyby tam przebywać, to robić itd.': W ostatnich
wyborach frekwencja spadła do 43%. Dyrektor powiedział, że frekwencja na organizowanych przez
zakład szkoleniach jest zbyt niska. 2. 'statystyczna częstość występowania czegoś': W badaniach
językowych za tzw. słowo klucz w dziełach pewnego twórcy uznaje się takie słowo, którego
frekwencja w tych dziełach jest wyraźnie wyższa niż frekwencja w języku ogólnym.
FRENCZ 'krótka kurtka wojskowa lub szyta na wzór wojskowy, mająca cztery duże, naszyte kieszenie':
Na wyprawę założył frencz z mocnego materiału.
od nazwiska marszałka Johna D. Frencha (1852-1925), szefa sztabu generalnego armii angielskiej
FRENEZJA książk. 'wielki zapał, niezwykłe uniesienie': Poezja miłosna tego autora jest przepełniona
frenezją. Rozpalony, pełen frenezji tłum wysłuchiwał słów swego wodza.
FRENETYCZNY książk. 'pełen frenezji': Frenetyczna miłość. Frenetyczne oklaski, reakcje publiczności.
FREON 'jeden ze związków chemicznych, pochodnych metanu, które są połączeniem węgla z chlorem
i fluorem i występują w postaci bezbarwnych, niepalnych i nie-trujących gazów': Freony są używane
w lodówkach jako środek chłodzący. Używanie freonów w opakowaniach aerozolowych jest bardzo
krytykowane przez organizacje ekologiczne, ponieważ te gazy przyczyniają się do powiększania dziury
ozonowej.
UWAGA: na wielu dezodorantach umieszcza się obecnie informację o tym, że nie zawierają freonu.
Zamiast jego nazwy często używa się w tym wypadku niemieckiego skrótu FCKW (od:
Fluorochlorkohienwasserstoff)
FRESK 'technika wykonywania malowideł ściennych na mokrym tynku farbami zmieszanymi z wodą;
także: malowidło wykonane tą techniką': Fresk uchodzi za technikę trudną ze względu na to, że
trzeba malować szybko, nim tynk wyschnie, i nie można robić poprawek. Oglądali freski Michała
Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej.
FREZ w technice 'narzędzie do obróbki metalu, drewna lub innych materiałów, zwykle w kształcie
obracającego się walca lub stożka z ostrzami tnącymi': Frez stanowi skra-wającą część frezarki.
FREZARKA w technice 'maszyna do obróbki przez skrawanie metalu, drewna lub innych materiałów':
Na frezarce wykonał w środku belki drewnianej rowek o szerokości 2 cm i głębokości 3 cm.
FREZER 'odpowiednio przeszkolona osoba, obsługująca frezarkę': Wujek pracował w warsztacie jako
frezer.
fr. fraise
FRONDA l. 'silna opozycja przeciw czemuś, zwłaszcza opozycja wewnątrz jakiegoś ugrupowania': W
łonie tej partii z czasem zrodziła się fronda, gwałtownie występująca przeciw wszystkim planom jej
kierownictwa. 2. 'ruch społeczno-polityczny w siedemnastowiecznej Francji, skierowany przeciw
absolutyzmowi': Francuska Fronda.
FRONTMAN 'osoba najważniejsza, przewodząca w jakiejś grupie ludzi, zwłaszcza dominujący w jakimś
zespole rockowym muzyk, zwykle wokalista': Przeprowadzili wywiad z Krzysztofem Cugowskim,
frontmanem "Budki Suflera".
ang. frontman
FRONTON l. w architekturze 'trójkątne lub półokrągłe zwieńczenie fasady budynku, rzadziej: okna,
portalu itd.': Fronton pałacu był zdobiony płaskorzeźbami. 2. 'to samo, co fasada'
258
FROTTE
FUMIGACJA
FROTTE (czytaj: frote) albo FROTOWY 'o materiale, tkaninie: mający strukturę pętelkową; o bieliżnie,
ręcznikach itd.: wykonany z tkaniny o strukturze pętelkowej':
fr. frotte
FRUKT przestarz. zwykle w liczbie mnogiej: FRUKTA albo FRUKTY 'owoce': Czytał bardzo stary przepis
na przyrządzanie placka z fruktami.
FRUKTOZA -w chemii 'biały, bardzo słodki krystaliczny cukier, występujący w owocach i miodzie':
Fruktoza jest zalecana przy różnorodnych schorzeniach, np. przy cukrzycy.
lać. fructus
SFRUSTROWANY 'taki, który uległ frustracji': Partia taka będzie gromadzić w swoich szeregach
jedynie sfrustrowanych i rozczarowanych. W trakcie rozwodu ja też byłem sfrustrowany.
FRUTTI DI MARĘ 'owoce morza: jadalne małże, skorupiaki, mięczaki itd.': Frutti di marę są bardzo
popularne w kuchni włoskiej, francuskiej i hiszpańskiej. Wielu Polaków nie przepada za frutti di marę.
zfr. fricadelle
FRYKCYJNY ksiazk. 'o ruchach narządów płciowych w czasie stosunku: trący': Partnerzy, którzy się
dobrze nie
znają, maj ą początkowo trudności w doborze właściwego rytmu i natężenia ruchów frykcyjnych.
FRYWOLNY 'budzący skojarzenia erotyczne, a przy tym lekki i żartobliwy': Frywolne dowcipy.
Frywolne rozmowy. Frywolny ubiór.
fr. frivole
I FRYZ w architekturze l. 'w budowlach antycznych: pas między architrawem a gzymsem, będący
środkową częścią belkowania': Fryz świątyni zdobiony był płaskorzeźbami, przedstawiającymi sceny
mitologiczne. 2. 'poziomy, ozdobny pas, przebiegający pod gzymsem, nad oknami lub pod nimi itd.'
fr. frise
I FUGA l. 'szczelina pomiędzy cegłami, płytkami, flizami itd., którą wypełnia się specjalną zaprawą;
także: zaprawa do wypełniania takich szczelin': Oczyścił fugi i przygotował się do fugowania. Kupił
szarą fugę. 2. 'rowek wyżłobiony w krawędzi płyty kamiennej lub deski, w który wkłada się
dopasowaną doń wypukłość innej płyty lub deski przy ich łączeniu'
FUGOWAĆ 'wypełniać fugą szczeliny między cegłami, płytkami, flizami itd.': Ułożył płytki w łazience i
zafugo-wałje.
niem. Fugę
II FUGA w muzyce 'instrumentalny lub wokalny utwór polifoniczny, w którym poszczególne głosy
kolejno podejmuj ą temat': Jednym z największych kompozytorów fug był Jan Sebastian Bach. Fuga
barokowa, romantyczna. Fuga dwugłosowa, wielogłosowa.
FUL l.pot. 'dużo, pełno czegoś': Mieli ful roboty. 2. 'wpo-kerze: układ kart - para i trójka': Miał
mocnego fula:
FUMIGANT oficj. 'substancja używana do fumigacji, trujący gaz lub trująca substancja łatwo
ulatniająca się': Do fumigantów należą m.in. dwutlenek siarki i różne cyjanki.
259
FUNDACJA
FURGON
FUNDACJA 'organizacja dysponująca majątkiem pochodzącym od jej założyciela (często jednej osoby,
ale także np. spółek, przedsiębiorstw, organów państwowych itp.) i przeznaczająca ten majątek na
cele powszechnie użyteczne, np. na pomoc dla osób biednych, dla ofiar wojny, dla młodych artystów,
dla naukowców, na rozwój stosunków między narodami itd.': Fundacja Kościuszkowska. Fundacja
Stefana Batorego. Założyć fundację. Korzystać z pomocy fundacji.
FUNDAMENTALIZM 'ścisłe, rygorystyczne przestrzeganie jakichś norm, zasad jakiejś ideologii, wiary
itp.':
Fundamentalizm islamski.
FUNDUSZE pot. 'pieniądze, gotówka': Nie mogli zorganizować przyjęcia, bo im się wyczerpały
fundusze.
FUNDATOR l. 'osoba lub instytucja, która dostarcza pieniędzy na budowę obiektów publicznych lub
działania o charakterze publicznym; także: założyciel fundacji': Fundator kościoła, szpitala. Fundator
nagród dla niepełnosprawnych dzieci. 2. żart. 'osoba, która coś komuś funduje': Przy pierwszym
toaście uczcili fundatora tego wspaniałego przyjęcia - Waldka.
FUNDOWAĆ l. 'budować jakiś obiekt publiczny swoim kosztem, przeznaczać pieniądze na jakieś
działania o charakterze publicznym': Ten klasztor ufundował w XIV w. książę mazowiecki. Fundował
stypendia zagraniczne młodzieży z niezamożnych rodzin. 2. pot. 'płacić za czyjś poczęstunek': Chodź,
zafunduję ci lody. 3. pot. 'sprawić sobie coś': Patrzcie, nasz szef zafundował sobie nowy garnitur.
FUNKTOR w logice 'wyrażenie, które w połączeniu z innym wyrażeniem lub wyrażeniami tworzy
nazwę albo zdanie': Funktorem zdaniotwórczymjest np. słowo jest, w zdaniu "Człowiek jest omylny"
łączące się z dwoma argumentami: człowiek i omylny.
I FUNT 'jednostka monetarna w Wielkiej Brytanii, Irlandii, w Izraelu i wielu innych krajach': Jeden funt
to 100 pensów.
ang. pound
II FUNT l. 'handlowa jednostka wagi stosowana w krajach anglosaskich, równa 0,4536 kg': Funt dzieli
się na 16 uncji. 2. 'jednostka wagi obowiązująca dawniej w wielu krajach europejskich, równa od 0,35
do 0,56 kg':
Funt stosowany w I połowie XIX w. na terenie zaboru rosyjskiego był równy 0,4 kg.
FURAŻERKA 'wojskowa lub harcerska miękka czapka bez daszka, składana wzdłuż': Zdjął furażerkę z
głowy, złożył ją i wsunął za pas.
od/r. fourrageur 'furażer' - żołnierz zajmujący się gromadzeniem żywności i paszy dla koni, czyli
furażu
FURGON l. 'towarowa część nadwozia samochodu ciężarowego, mająca ścianki i dach z twardego
materiału oraz tylne, często też: boczne, drzwi': Wypuszczono nową serię ciężarówek tej marki,
mających wysoki i pojemny furgon. 2. 'samochód ciężarowy o takim nadwoziu': W hurtowni
ładowano artykuły spożywcze na furgon ze specjalnymi urządzeniami chłodzącymi.
FURGONETKA 'niewielki samochód osobowy o nadwoziu typu furgon': Nowa seria furgonetek dla
właścicieli małych firm.
fr. fourgon, pierwotnie 'wóz konny z budą' - np. przystosowany do przewozu poczty
260
FURIA
II FUZJA
FURIA l. 'w mitologii rzymskiej: jedna z trzech straszliwych bogiń zemsty, nieubłaganie ścigających
zabójców': Furie są uosobieniem wyrzutów sumienia. 2. 'jędzowata, kłótliwa kobieta': Przyjaciele
współczuli mu, że ma za żonę taką furię. 3. 'gwałtowna, nieopanowana wściekłość, odbierająca
zmysły': Gdy dowiedział się o zdradzie żony, wpadł w furię, groził, że wszystko zniszczy i wszystkich
pozabija.
FURIAT 'człowiek ogarnięty furią lub łatwo wpadający w furię': Kiedy po raz kolejny zobaczył, jak
potrafi się w chwili złości zachowywać Adam, oświadczył, że nie chce mieć z tym furiatem nic
wspólnego.
lać. Furia
ukr. futor
FUTURES (czytaj: fjuczers) w biznesie 'kontrakty na towary lub papiery wartościowe, które zostaną
dostarczone, sprzedane i opłacone w przyszłości, ale po ustalonej już w momencie zawierania
kontraktu cenie i na ustalonych wówczas warunkach; kontrakty "na przyszłość":
Futures to kontrakty opłacalne dla kupującego wówczas, gdy w okresie od zawarcia umowy tego typu
do momentu, gdy odbywa się dostawa i przypada płatność za nią, ceny towaru wzrosną.
ang. futures
FUTUROLOGIA 'oparte na podstawach naukowych przewidywania przyszłości': Dociekania z dziedziny
futuro-logii prowadzone są przez specjalistów z różnych dziedzin. Dotyczą one np. możliwości
wykorzystania osiągnięć genetyki w zwalczaniu chorób, zastosowania technologii
mikroprocesorowych w ludzkim organizmie, nowych źródeł energii, zmian ekologicznych na naszej
planecie.
FUTOROLOG 'osoba zajmująca się rozważaniami z dziedziny futurologii': Dla wielu ludzi najbardziej
znanym polskim futurologiem jest wielki twórca literatury fantastyczno-naukowej - Stanisław Lem.
FUTURYSTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami futuryzmu': Do polskich futurystów należeli m.in.
poeci Aleksander Wat i Bruno Jasieński.
FUZEL w chemii 'uboczny produkt fermentacji alkoholowej, trujący, oleisty płyn o nieprzyjemnym
zapachu':
Fuzel występuje np. w samogonie i nadaje mu nieprzyjemny zapach oraz sprawia, że jest znacznie
bardziej szkodliwy niż zwykła wódka.
niem. Fusel
I FUZJA l. 'strzelba skałkowa używana w wojsku od XVII w.' 2. pot. 'śrutowa strzelba myśliwska':
Załadował fuzję nabojami z drobnym śrutem.
fr. fusil
II FUZJA w ekonomii 'połączenie się dwu lub więcej przedsiębiorstw w jedno': Zazwyczaj fuzji
dokonują przedsiębiorstwa o takim samym charakterze działalności, np. fuzja banków, lub
przedsiębiorstwa wytwarzające różne części pewnego złożonego wyrobu lub przetwarzające wyrób
na różnych stadiach, np. fuzje w przemyśle samochodowym i elektronicznym.
UWAGA: słowo fuzja w znaczeniu 'stopienie, zlanie, połączenie w jedno' jest używane w różnych
naukach, np. w językoznawstwie mówi się o fuzji morfemów, zaś w biologii o fuzji protoplastów.
fr. gabarit
GABINET l. 'pokój osoby zajmującej kierownicze stanowisko w jakiejś instytucji, urzędzie, firmie':
Gabinet kierownika. 2. 'wyposażone w odpowiedni sprzęt pomieszczenie, w którym specjalista
przyjmuje klientów':
Gabinet premiera Bieleckiego. Gabinet koalicyjny. Gabinet cieni 'grupa osób z partii opozycyjnych,
które w spekulacjach dziennikarzy mogłyby utworzyć rząd':
W gabinecie cieni zazwyczaj powierzano mu tekę ministra transportu. Szef gabinetu 'w ostatnich
latach w Polsce: osoba, która jest kierownikiem zespołu doradców jakiegoś wysokiego urzędnika
państwowego, jest z nim związana politycznie i wraz z nim odchodzi ze stanowiska': Podkreślano, że
wprowadzenie funkcji szefa gabinetu spowoduje, iż wraz ze zmianą, np. na stanowisku ministra, nie
będzie następowała wymiana całej grupy urzędników ministerialnych, którzy powinni być osobami
kompetentnymi i sprawującymi swe funkcje niezależnie od zawirowań politycznych.
wl. gabinetto
GADOLINIT 'ciemnobrązowy lub czarny minerał, zawierający m.in. żelazo, beryl i gadolin'
n.-lać. gadolinium, kuczciJohanaGadolina(1760-1852), chemika fińskiego, odkrywcy gadolinitu
GADŻET albo GADGET (czytaj: gadżet) 'drobny przedmiot, ozdoba, bibelot, który zazwyczaj jest
nowinką techniczną albo artystyczno-rzemieślniczą': Sprzedawali różne gadżety, takie jak
rozśmieszające woreczki, pocztówki z pozytywką, pachnące gumki.
GAG 'w filmie, teatrze, kabarecie: coś niespodziewanego i zaskakującego, co wywołuje efekt
komiczny': Para komików używała rozmaitych gagów, żeby rozśmieszyć publiczność, na początek ten
olbrzymi i zwalisty przemówił cieniutkim, piskliwym głosikiem.
I GAL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 31 i masie atomowej 69,72: miękki srebrzysty metal,
symbol Ga': Gal służy m.in. do napełniania termometrów wysokotemperaturowych.
n.-lac. gallium
GALA l. 'uroczyste przyjęcie lub przedstawienie, zwłaszcza przyjęcie lub przedstawienie z udziałem
ważnych osób': Z okazji objęcia przez niego urzędu prezydenta miasta zorganizowano wspaniałą galę.
2. 'impreza zorganizowana z dużym rozmachem': Gala boksu zawodowego. Gala piosenki biesiadnej.
3. 'uroczysty strój':
Ukazał się wystrojony jak nigdy, w pełnej gali. 4. 'odświętna dekoracja okrętu lub statku': Wielka gala
banderowa. Gala flagowa.
UWAGA: drugie znaczenie słowa gala jest przeniesione do polszczyzny z języka angielskiego, w
którym wyraz gala ma bardzo szeroki zakres. W polszczyźnie istnieje wiele stów, którymi takie użycia
można zastąpić: festiwal, pokaz, turniej itd. - zależnie od kontekstu.
262
GALAKTYKA
GALWANIZACJA
fr. gala
GALAKTYKA w astronomii 'stanowiący pewną jedność układ gwiazd i materii międzygwiezdnej, w
którym wewnętrzne oddziaływania grawitacyjne przewyższaj ą oddziaływania z materią innych takich
układów': Układ Słoneczny należy do galaktyki zwanej Drogą Mleczną lub Galaktyką. Galaktyki liczą
od setek miliardów do bilionów gwiazd, zaś liczbę galaktyk we Wszechświecie szacuje się na sto
miliardów.
odgr. galaktikós 'mleczny'; w ang. galaxy,/r. galaxie, niem. Gala-xie z łac. sr. galaxia 'droga mleczna'
GALANTYNA 'rolada mięsna, zwłaszcza drobiowa, gotowana w wywarze z warzyw': Galantynę często
podaje się w auszpiku, z dodatkiem ostrych przypraw.
fr. galantine
GALAS 'kulista narośl na liściach i pędach roślin, powstająca na skutek żerowania na roślinie larw
różnych gatunków owadów': Galasy zapewniają larwom ochronę i pożywienie.
GALERA 'dawny statek handlowy lub - częściej - okręt wojenny, mający żagle, lecz głównie poruszany
za pomocą wioseł' : Na galerach do wioseł byli często przykuci jeńcy lub skazańcy.
GALERY 'kara polegająca na zesłaniu do pracy przy wiosłach na galerze': Został skazany na
dożywotnie galery.
GALERNIK 'człowiek poruszający wiosła na galerze, zwłaszcza skazaniec': Jean Yaljean, bohater
powieści Wiktora Hugo "Nędznicy", to były galernik.
GALERNICZY 'będący galerą - statkiem, związany z galerami - karą lub galernikami - skazańcami':
Statek galemiczy. Galemicze życie.
wl. galera
GALERIA l. 'wyodrębniona kolekcja dzieł sztuki, niekiedy będąca częścią zbiorów muzealnych; także:
sala, zwykle podłużna, w której prezentowane są dzieła lub salon, w którym dzieła wystawiane są na
sprzedaż':
Oglądali wspaniałą kolekcję obrazów Rembrandta w galerii w Dreźnie. Kupili tę rzeźbę w małej
krakowskiej galerii przy Rynku. 2. 'podłużne przejście, łączące różne części budowli lub różne
budowle': W dawnych pałacach galerie były to albo przejścia z jednej strony odsłonięte, albo
podłużne sale czy też korytarze z wieloma oknami z jednej strony. Obecnie galerie to często kryte
przejścia między budynkami. 3. 'najwyższe balkony w teatrze lub kinie': Oglądał sztukę z galerii. 4.
'duże, eleganckie sklepy, tworzące pewien ciąg': W "Galerii Mokotów" można było kupić najnowsze i
najelegantsze stroje.
LAS GALERIOWY 'wilgotny las, rosnący wzdłuż rzek w strefie równikowej'
fr. galon
II GALON 'jednostka objętości cieczy i ciał sypkich używana w krajach anglosaskich, skrót: gal': l galon
angielski jest równy ok. 4,55 dm , zaś l galon amerykański odpowiada ok. 3,79 dm3.
ang. galion
GALOP l. 'bieg konia szybszy niż kłus, a wolniejszy niż cwał': Koń w galopie odbija się z jednej z tylnych
nóg, następnie opada na dwie nogi: przednią i położoną do niej po przekątnej tylną- i wreszcie: na
drugą nogę przednią, znajdującą się po przekątnej do tej tylnej, z której nastąpiło odbicie, l.przen.
'szybki bieg człowieka': Ruszył galopem do sklepu. Q Wziąć kogoś do galopu 'zmusić kogoś do szybkiej
pracy lub wzmożonego wysiłku' 3. 'szybki dziewiętnastowieczny taniec'
Pod lasem skończyli szaloną galopadę i zatrzymali się na chwilę. 2. przen. 'szybko następujące zmiany
czegoś':
Powoli ustawała galopada wspomnień i wzruszeń, jego myśli zwalniały bieg. Galopada zdarzeń.
GALOPOWAĆ l. 'o koniu: biec galopem' 'l.przen. 'o człowieku: biec szybko': Połknął śniadanie i
pogalopował do szkoły. 3. przen. 'o zdarzeniach, myślach itd.: następować szybko po sobie':
Galopujące sceny z bogatego w wydarzenia dnia nie dawały mu usnąć.
fr. galop
263
GALWANO-
GANGRENA
GALWANIZERNIA 'wydział w zakładzie, w którym znajdują się specjalne wanny i dokonuje się
galwanizacji przedmiotów': Inżynier oprowadzający uczniów po zakładzie pokazał im też
galwanizernię, w której produkowane detale są powlekane ochronną warstwą metalu.
OGNIWO GALWANICZNE w fizyce i technice 'ogniwo elektryczne, które jest źródłem prądu stałego,
zaś energia elektryczna wyzwalana jest w nim w procesach elektrochemicznych, zachodzących w
elektrolicie': Do ogniw galwanicznych należy zarówno akumulator samochodowy, jak i baterie
elektryczne do latarek i różnych przyrządów elektrycznych, zwane często ogniwami suchymi.
fr. galvanisation od nazwiska Luigiego Galvaniego (1737-1798) włoskiego uczonego, który zasłynął
m.in. z doświadczeń wskazujących na istnienie zjawisk elektrycznych w żywych organizmach
gry-
fr. gambit
GAMETA w biologii 'komórka rozrodcza': W gametach liczba chromosomów jest o połowę mniejsza
od ich liczby w innych komórkach ciała. Męskie i żeńskie gamety.
GANDYZM 'ruch polityczny, którego inicjatorem i przywódcą był Gandhi, zmierzający do zdobycia
niepodległości Indii bez użycia przemocy, metodą pokój owych protestów i nacisku moralnego':
Gandyzm wniósł do życia politycznego świata nową jakość, strategię non violance, która zakładała
walkę bez użycia przemocy, walkę "siłą prawdy".
GANDYSTA 'zwolennik gandyzmu': Oprócz niepodległości gandyści walczyli także o reformy społeczne
w Indiach: o likwidację systemu kastowego oraz dyskryminacji narodowej i religijnej.
GANGRENA l. inaczej: ZGORZEL 'martwica tkanek, spowodowana przez bakterie gnilne, które są w
organizmie albo dostają się do niego przy zranieniu lub zmiażdżeniu ciała': Gangrena jest leczona
antybiotykami, wymaga też chirurgicznego usunięcia zmartwiałych tkanek. l.przen. 'zgnilizna
moralna': Społeczeństwo toczy rak korupcji, rozwija się w nim gangrena moralna.
264
GARBOWAĆ
GARSON
GARBOWAĆ 'o skórach: wyprawiać, poddając moczeniu w roztworach specjalnych związków
chemicznych, wiążących się z białkiem skóry i nadających jej trwałości i elastyczności': Dobrze
wygarbowana skóra nie gnije, jest też dość odporna na działanie wilgoci. () Garbować komuś skórę
'bić kogoś': Pamiętał, jak ojciec wygarbował mu skórę, gdy przyszedł za późno do domu.
GARBARZ 'osoba, która zajmuje się zawodowo garbowaniem skór': Otrzymał od przyjaciela
myśliwego świeżą skórę dzika i zaczął szukać w mieście garbarza, który mógłby ją wyprawić.
GARBARNIA 'zakład lub pracownia, gdzie wyprawia się skóry': Współczesne garbarnie, części
przemysłowych zakładów skórzanych, nie przypominają już małych pracowni rzemieślników sprzed
lat.
od niem. gerben
GARDA l. 'blacha wokół rękojeści broni białej: szabli, ra-piera, szpady itd., osłaniająca dłoń
walczącego': Chciał Szwed w przelocie wbić swój rapier aż po gardę pod pachę przeciwnika.
(Sienkiewicz) 2. 'w boksie: ustawienie rąk tworzące osłonę przed ciosami przeciwnika':
GARDĘ DU CORPS (czytaj: gard di kor) 'dawniej straż przyboczna monarchy, obecnie: ochrona jakiejś
ważnej osobistości': Cesarza poprzedzało dwóch olbrzymich gwardzistów z gardę du corps. Należał do
gardę du corps prezydenta Francji.
GARDEROBA l. 'zestaw czyichś ubrań, ubrań najakąś porę roku, okazję; także: ubranie, strój': Cała
garderoba studenta to były dwa swetry i dżinsy. Garderoba wiosenna. Z dezaprobatą patrzyła na
sfatygowaną garderobę narzeczonego córki. 2. 'szatnia lub pomieszczenie w domu, służące do
przechowywania ubrań': Oddali płaszcze do garderoby. Za sypialnią w małej wnęce urządzili sobie
garderobę. 3. 'pomieszczenie teatralne służące aktorom do charakteryzowania się i ubierania przed
występem': Dzielił garderobę ze słynnym aktorem i mógł podpatrywać tajniki jego charakteryzacji.
GARMAŻERIA 'zakład gastronomiczny, w którym przygotowuje się gotowe albo półgotowe potrawy:
zimne zakąski, przystawki, potrawy rybne, potrawy w galarecie itd.; także: sklep, w którym się takie
wyroby sprzedaje': W garmażerii na naszej uliczce można było kupić doskonałe sałatki, był też kącik
konsumpcyjny ze stolikami, w którym jadaliśmy flaki i bigos.
fr. garnir, w szerokim znaczeniu 'zaopatrywać, umacniać, ozdabiać, wyścielać', także słowo
garnirować miało niegdyś w polszczyźnie szerokie znaczenie, odnosiło się np. do obszywania ubrań
ozdobami
GARNIZON l. 'oddziały i instytucje wojskowe, rozlokowane w jakimś mieście lub twierdzy': Dowodził
garnizonem warszawskim. W twierdzy był bardzo silny garnizon, dobrze przygotowany do obrony. 2.
'miasto, twierdza, gdzie stacjonuje wojsko': Żołnierze wracali do garnizonu z dwutygodniowego
pobytu na poligonie.
fr. gamison
hiszp. garrote
GARSON przestarz. (czytaj: garsą) 'chłopiec do pomocy w sklepie, do drobnych posług w hotelu,
restauracji, na
265
GARSONIERA
GAULLIZM
statku': Zawołał: garson! proszę zaraz zanieść tę wiadomość do pokoju numer 14.
GARSONIERA 'jednopokojowe mieszkanie, zwłaszcza takie, które nie jest dla kogoś głównym
mieszkaniem':
GARSONKA 'wierzchnie ubranie damskie, składające się z żakietu i spódnicy': Na spacer założyła
elegancką garsonkę.
od/f. garęonne 'dziewczyna naśladująca chłopców' (takie też dawne znaczenie w polszczyźnie), od:
garcon 'chłopiec'
niem. Gastarbeiter
GASTROLOGIA 'dział medycyny zajmujący się schorzeniami żołądka oraz jelit': Gastrologia
wyodrębniła się jako osobna nauka medyczna w okresie międzywojennym.
Technikum gastronomiczne. Wyroby gastronomiczne. fr. gastronomie odgr. gaster 'żołądek', nómos
'prawo'
Jego przyjaciel był gastrykiem i nie mógł spróbować większości tych specjałów, które zostały
przygotowane na przyjęcie.
-GATE (czytaj: gejt) cząstka dodawana do różnych wyrazów lub ich części, wskazująca na to, że
utworzony w ten sposób wyraz złożony jest nazwą jakiejś afery, np. sznapsgate 'afera spirytusowa',
żelgate 'afera żelatynowa', Monikagate 'afera związana z romansem prezydenta USA Billa Clintona z
Moniką Lewinsky'
od: afera Watergate, afera związana z włamaniem się w 1972 r. przez amerykańskie służby specjalne
- za wiedzą i zgodą Richarda Nixona, prezydenta USA (z Partii Republikańskiej) - do waszyngtońskiej
siedziby Partii Demokratycznej - budynku o nazwie Watergate (a także innymi bezprawnymi
działaniami, np. zakładaniem podsłuchów)
GAUCZO albo GAUCHO (czytaj: gauczo) 'potomek ludności indiańskiej i hiszpańskiej, zamieszkujący
pampę -stepy Argentyny, Urugwaju i Brazylii': Gauczo są południowoamerykańskimi odpowiednikami
kowbojów, trudnią się pasterstwem, owiani są też legendą walk o wyzwolenie narodowe. Gauczo
opowiadał im o swym dziadku, który w XIX w. walczył z Hiszpanami.
hiszp. gaucho
GAUDEAMUS 'radujmy się - pierwsze słowo tradycyjnej pieśni studenckiej, wykonywanej w czasie
uroczystości akademickich, np. rozpoczęcia roku akademickiego; także: tytuł tej pieśni, ta pieśń': W
tym roku "Gaudeamus" zabrzmiało na Uniwersytecie Warszawskim 2 października.
tac. od: gaudeamus igitur, iuvenes dum sumus 'radujmy się więc, dopóki jesteśmy młodzi'
GAULLIZM (czytaj: golizm) 'kierunek polityki francuskiej, którego twórcą był gen. de Gaulle: dążenie
do nadania Francji rangi mocarstwa oraz wzmocnienia władzy wykonawczej i poszerzenia jej
uprawnień'
GAULLISTA (czytaj: golista) 'zwolennik gaullizmu, członek partii gaullistowskiej - obecnie noszącej
nazwę "Zgromadzenie na rzecz Republiki': Gaulliści stanowili mocne oparcie społeczne i
parlamentarne dla rządów prezydenckich de Gaulle'a.
266
GAWROSZ
GEMMA
GAWROSZ l. 'postać z powieści Wiktora Hugo "Nędznicy": dziecko paryskiej ulicy, dzielny chłopiec,
który dzięki sprytowi i inteligencji sam daje sobie radę w życiu, a kiedy trzeba - staje do walki z
żołnierzami, wykazując wielką odwagę' 2. przest. 'młody, wesoły urwis, chłopak z ulicy':
Antyhitlerowskie hasła malowane przez warszawskich gawroszów.
GAWROSZKA 'mała chustka na szyję': Całość jego kolorowego stroju uzupełniała niedbale zawiązana
kraciasta gawroszka.
fr. Gavroche; powieść Wiktora Hugo (1802-1885) "Nędznicy" została po raz pierwszy wydana w 1862
r.
GAZDA reg. 'właściciel gospodarstwa rolnego na Podhalu, góral gospodarz': Gazda miał
kilkuhektarowe gospodarstwo, ale żył obecnie raczej z wynajmowania pokoi turystom niż ze swoich
owieczek.
Pracować na gazdówce.
węg. gazda
GAZPACHO (czytaj: gaspaczio) 'orzeźwiająca, zimna zupa hiszpańska; chłodnik hiszpański': Gazpacho
przygotowuje się z różnych jarzyn, z dodatkiem mięsa i grzanek lub chleba. Gazpacho jada się jedynie
latem i zwykle jest podawana z lodem.
hiszp. gazpacho
GAZYFIKACJA 'zakładanie na jakimś terenie sieci gazowniczej': Mieszkańcy zawiązali komitet, którego
celem było doprowadzenie do jak najszybszej gazyfikacji.
GAZYFIKOWAĆ 'zakładać na jakimś terenie sieć gazowniczą': W maju będą gazyfikować naszą ulicę.
od słowa: gaz
GAŻA 'stałe wynagrodzenie w niektórych zawodach, zwłaszcza artysty, aktora lub wojskowego. Gaża
generalska. Po podpisaniu kontraktu artyście wypłacono gażę.
GEDANIT 'żywica kopalna o żółtym kolorze, znajdowana na wybrzeżach Bałtyków': Gedanitjest często
uznawany za jasną odmianę bursztynu.
GEHENNA l. 'w Biblii: jedna z nazw piekła': Nazwę piekła: gehenna, utworzono od nazwy doliny koło
Jerozolimy, gdzie w bardzo dawnych, pogańskich czasach oddawano cześć Molochowi i w ofierze
m.in. palono dzieci. l.przen. 'ciężkie, bolesne przeżycia, cierpienia fizyczne lub psychiczne': Przeszła
gehennę po śmierci rodziców. Na zesłaniu przeżyli gehennę.
GEJ pot. 'mężczyzna-homoseksualista': Rozmawia ze mną gej, przyjaciel Jana. Nazywamy się gejami,
to zawsze brzmi mniej ordynarnie niż "pedał".
ang. gay
GEJSZA 'w Japonii: dziewczyna do towarzystwa, umilająca w czasie spotkań towarzyskich, w kawiarni
itd. czas mężczyznom': Gejsze umieją prowadzić miłą rozmowę towarzyską, tańczyć, śpiewać i grać na
różnych instrumentach. Ich funkcja, związana z tradycją japońską, obecnie zanika.
jap. gejśa
GEJZER 'gorące źródło, regularnie wyrzucające strumień gorącej wody i pary na znaczną wysokość':
Gejzery występują głównie na terenach wulkanicznych, m.in. na Islandii, Kamczatce i w USA.
geysa 'tryskać'
GELEE (czytaj: żele) 'galaretka owocowa': Geiće można przyrządzić samemu z soku owocowego, cukru
i żelatyny.
fr. gelee
GEM 'w tenisie: część seta, rozgrywka, której zwycięzcą jest zawodnik mający przewagę dwóch
wygranych piłek nad przeciwnikiem i zdobyte cztery piłki': Decydujący gem. Polska zawodniczka
wygrała drugiego gema.
GEMMA 'kamień szlachetny lub półszlachetny, na którym wyryto jakiś wizerunek lub - częściej -
wyrzeźbiono go w taki sposób, że jest on wypukły, niekiedy przy tym warstwa wyrzeźbiona ma inny
kolor niż płaszczyzna kamienia': W dawnych czasach gemmy były używane
267
GEN
GENERAŁ
jako pieczęcie, dziś należą do wyszukanych ozdób. Cenione są zwłaszcza gemmy, mające wizemnek
wypukły, nazywane kameami.
niem. Gen od gr. genos 'ród' - termin wprowadzony na początku XX w. przez W. Johannsena (1857-
1927), duńskiego biologa
GENETYKA 'nauka zajmująca się badaniem praw dziedziczności i zmienności organizmów żywych':
Niezwykłe odkrycia w dziedzinie genetyki, przede wszystkim prace nad "mapą genów" człowieka,
umożliwią w nadchodzących latach skuteczne leczenie wielu chorób.
GENETYK 'uczony prowadzący badania w dziedzinie genetyki': Obecnie wysiłki całych zespołów
genetyków skupiają się na dokładnym określeniu funkcji poszczególnych genów w ludzkim
organizmie.
I GENETYCZNY 'związany z genetyką': Badania genetyczne. <0 Kod genetyczny 'sposób zapisu
informacji genetycznej w cząsteczce kwasu nukleinowego': Znakami kodu genetycznego są cztery
organiczne zasady azotowe. <) Inżynieria genetyczna 'przekształcanie łańcucha genów poza
organizmem': Inżynieria genetyczna pozwala m.in. na uzyskanie niewy stepujących w przyrodzie
kombinacji genów.
GENEALOGIA l. 'historia rodu, uwzględniająca jego pochodzenie i więzy pokrewieństwa łączące jego
członków': Dziadek zaczął opowiadanie: - Nasza genealogia sięga daleko w przeszłość... 2.
'pochodzenie czegoś, "korzenie", z których to wyrasta': Genealogia gatunku literackiego. Genealogia
ruchów rewolucyjnych. 3. 'dział historii, zajmujący się ustalaniem pokrewieństwa różnych osób, dat
ich narodzin, ślubów, śmierci itd.'
GENERACJA l. 'ludzie (albo zwierzęta) urodzeni w jednym okresie, pokolenie': Generacja powstańców
listopadowych. Starsza generacja niechętnie słucha muzyki rockowej. 2. 'towary wytworzone na
określonym stopniu rozwoju myśli technicznej produkcji': Komputery czwartej generacji. Telewizor
nowej generacji.
UWAGA: w tym znaczeniu wyraz nadużywany, np.: "Nowa generacja tuszu do rzęs" (lepiej: nowy typ,
gatunek, rodzaj tuszu).
GENERALNY l. 'odnoszący się do wszystkich ludzi, zjawisk lub rzeczy, powszechny, ogólny': Raz na
kwartał matka urządzała w domu generalne porządki, trzepanie wszystkich dywanów, wymiatanie ze
wszystkich kątów, odkurzanie wszystkich książek i półek. Na zjazd generalny przybyli delegaci ze
wszystkich terenowych ogniw partii. 2. 'naczelny, główny lub zasadniczy - zwłaszcza w utartych
połączeniach, odnoszących się do stanowisk, urzędów i instytucji': Sztab generalny układa plany walki
dla całej armii. Dyskutowano o tym, czy urząd prokuratora generalnego powinien być nadal
połączony z urzędem ministra sprawiedliwości.
GENERALIA l. 'problemy ogólne i zasadnicze, odnoszące się do wszystkich osób, rzeczy, zjawisk':
Dyrektor omówił z głównym księgowym generalia, natomiast rozwiązaniem szczegółowych
problemów miały zająć się panie z działu finansowego. 2. 'dział biblioteczny, zwłaszcza w dużych
bibliotekach, obejmujący dzieła o treści ogólnej': Studentów pytających o encyklopedie kierowano do
generaliów.
GENERAŁ l. 'stopień oficerski wyższy od pułkownika, a niższy od marszałka - obecnie w armii polskiej
jeden z czterech stopni generalskich; także: oficer mający ten stopień': Stopień generała otrzymał w
52. roku życia. W 1981 r. generał Jaruzelski, stojący już na czele rządu, został I sekretarzem PZPR. 2.
'główny przełożony zakonu w Kościele katolickim'
268
GENEROWAĆ
GENTLEMAN
GENERALICJA 'wszyscy generałowie w jakimś kraju, epoce, związani z jakimś wodzem itd.': Spotkanie
prezydenta USA z polską generalicją. Przedwojenna generali-cja. Generalicją napoleońska.
GENERALISSIMUS 'najwyższy tytuł wojskowy, nadawany w niektórych państwach, np. w Rosji, ZSRR,
Hiszpanii, głównemu dowódcy walczących wojsk - najważniejszemu "rozkazodawcy"': Po napaści
niemieckiej na ZSRR Stalin przybrał tytuł generalissimusa.
GENEROWAĆ 'wytwarzać, rodzić coś, powodować powstawanie czegoś': Ustrój taki zazwyczaj
generuje nadopiekuńczość państwa. Gospodarki te, pomimo zdolności do ekspansji, stale generują
zjawiska kryzysowe i patologię społeczną
GENERATOR l. w technice 'urządzenie wytwarzające energię w jakiejś postaci lub jakiś nośnik energii':
Szpital był wyposażony we własny generator, który uruchamiano wówczas, gdy nie było prądu.
Generator gazu. 2. w technice, także komputerowej 'urządzenie lub program wytwarzające pewne
wielkości fizyczne lub matematyczne': Generator drgań sinusoidalnych. Generator liczb
pseudolosowych.
II GENERACYJNY w fizyce 'taki, który coś generuje, wytwarza': Urządzenia, układy generacyjne.
Starotestamentowa księga Genesis opowiada o stworzeniu świata przez Boga oraz o patriarchach. 2.
rząd. 'stworzenie': "Genesis z ducha" Juliusza Słowackiego.
GENEZA 'warunki powstania jakiegoś zjawiska, jakiejś rzeczy, gatunku artystycznego itd., źródło
czegoś': Uczniowie poznawali na lekcjach genezę II wojny światowej: rozwój faszyzmu, zaborcze
plany Niemiec, konflikt między hitleryzmem, stalinizmem i demokracjami Zachodu, wreszcie sprzeciw
Polski wobec żądań Hitlera.
GENITALIA ksiąźk. 'zewnętrzne narządy płciowe': Na obrazie genitalia zostały zasłonięte zielonymi
listkami.
GENITALNY ksiąźk. 'związany z genitaliami': Oralna, analna i genitalna faza rozwoju w psychologii
Freuda.
GENIUSZ l. 'najwyższy stopień uzdolnienia w sztuce, nauce lub innej dziedzinie; także: człowiek, który
odznacza się nadzwyczajną umysłowością i uzdolnieniami':
Geniusz muzyczny Mozarta. Geniusz strategiczny Napoleona. Einstein jest przez wielu uważany za
największego geniusza nauki XX w.
o dziele, odkryciu itd.: odznaczający się niezwykłą wartością naukową, poznawczą, artystyczną itd.':
Za najgenialniejszego artystę XVI w. uważali Leonarda da Vinci. Genialne odkrycia Stephena Hawkinga
wprowadziły fizykę w XXI wiek.
GENIUS LOCI 'duch miejsca - swoista atmosfera panująca gdzieś, charakterystyczna dla pewnego
miejsca':
Siedzieli na górze Świętego Krzyża, patrząc na stary klasztor i panoramę Kielecczyzny, czując genius
loci tego niezwykłego szczytu: świętego miejsca pogan, miejsca pielgrzymek chrześcijańskich królów,
wreszcie więzienia i obozu śmierci.
lać
-GENNY cząstka, będąca ostatnim członem przymiotników złożonych, mająca znaczenie 'rodzący coś,
sprzyjający czemuś, powodujący coś', np. kryminogenny, pa-togenny, korupcjogenny
GENOM zob. pod hasłem: GEN GENOTYP zob. pod hasłem GEN
fr. genre
GENSEK 'sekretarz generalny partii komunistycznej; nazwa używana przede wszystkim w odniesieniu
do przywódców partii w byłym Związku Sowieckim': Dwóch kolejnych genseków rządziło zaledwie po
kilkanaście miesięcy.
269
GENTLEMANA AGREEMENT
GERMAN
GENUS PROXIMUM (czytaj: genus proksimum) w logice 'rodzaj najbliższy - pojęcie ogólne, do którego
zakresu należy sens definiowanego wyrazu, a zarazem takie, że jego zakres jest możliwie najbliższy
temu sensowi':
nauką o niej, zjawiskami w skorupie ziemskiej, pomiarami jej powierzchni itd., np. geosfera,
geotermiczny
od gr. ge 'ziemia'
GEOCENTRYZM 'teoria głosząca, że Ziemia jest środkiem Wszechświata, dookoła niej krążą inne
planety, Słońce i gwiazdy': Geocentryzm powstał w starożytności, uznawany był też w średniowieczu.
Teorię tę obaliły dopiero badania Mikołaja Kopernika.
Odległość geocentryczna.
GEODEZJA 'nauka zajmująca się pomiarami globu ziemskiego i wyznaczaniem jego kształtu,
pomiarami gruntów i obiektów naziemnych oraz sporządzaniem map i planów gruntów': Obecnie w
geodezji, zajmującej się pomiarami wielkich obszarów Ziemi, wykorzystuje się dane satelitarne.
GEODETA 'specjalista w zakresie geodezji': Geodeci podzielili teren na działki budowlane, sporządzili
odpowiedni plan i zaznaczyli granice działek w terenie.
GEODEZYJNY 'związany z geodezją, zajmujący się pomiarami Ziemi': Pomiary geodezyjne. Firma
geodezyjna.
GEOLOGIA 'nauka zajmująca się badaniem budowy skorupy ziemskiej i jej przemian historycznych':
Geologia to nauka mająca wiele działów, w których bada się szczegółowe zagadnienia dotyczące
skorupy ziemskiej, m.in. procesy zachodzące w jej wnętrzu i na jej powierzchni, historie przemian,
którym podlegała Ziemia, wreszcie występowanie złóż minerałów i wody.
GEOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie geologii': Patronem polskich geologów jest
Stanisław
Staszic, który na początku XIX w. prowadził obserwacje geologiczne ziem polskich, głównie pod
względem występowania na nich tych minerałów, które mają znaczenie gospodarcze.
GEOLOGICZNY 'związany z geologią lub przedmiotem jej badań': Badania geologiczne. Budowa
geologiczną Karpat. W podziale geologicznym dziejów Ziemi wyróżnia się pięć er: archaik,
proterozoik, paleozoik, mezo-zoik i kenozoik.
GEOSFERA 'jedna z koncentrycznych sfer, z których jest zbudowana kula ziemska': Geosfery to np.
jądro Ziemi, płaszcz Ziemi i litosfera.
Wśród alternatywnych źródeł energii wymienia się m.in. energię geotermiczną, np. energię gorących
źródeł, wykorzystywaną już w pewnych regionach do ogrzewania. {) Stopień geotermiczny w geologii
'odległość w głąb ziemi, której odpowiada wzrost temperatury o l stopień Celsjusza'
GERIATRIA 'dział medycyny (dokładniej: gerontologii) zajmujący się profilaktyką i leczeniem chorób
wieku podeszłego': Geriatria zajmuje się m.in. innymi leczeniem miażdżycy tętnic, choroby
ciśnieniowej i raka u osób starszych.
GERIATRA 'lekarz specjalizujący się w zakresie geriatrii': Geriatra nie tylko przepisywał swym
pacjentom leki, ale zalecał im też aktywność życiową i fizyczną.
270
GERMANIZACJA
GESZEFT
n. -lać. germanium od łac. Germania 'Niemcy' (pierwiastek odkryty w XIX w. przez Clemensa Winklera
(1838-1904), chemika niemieckiego)
GERMANIZACJA inaczej: NIEMCZENIE 'narzucanie komuś niemieckich zwyczajów, kultury i języka':
Germanizacja ludności w zaborze pruskim. Germanizacja Śląska, Warmii i Mazur.
GERMANIZOWAĆ inaczej: NIEMCZYĆ 'skłaniać lub zmuszać kogoś, by przyjął niemieckie zwyczaje i
niemiecką kulturę zamiast własnych zwyczajów i własnej kultury, by wyzbył się swego języka i zaczął
mówić po niemiecku': Władze pruskie próbowały germanizować dzieci polskie. Strajk szkolny we
Wrześni w 1902 r. był próbą obrony przed nakazem odmawiania pacierza po niemiecku.
GERONT 'w starożytnej Grecji: członek rady starszych, rządzącej w niektórych miastach-państwach,
np. w Sparcie': Gerontami zostawali obywatele, którzy przekroczyli 60 lat.
GERONTOLOGIA 'nauka badająca procesy starzenia się organizmów żywych, zwłaszcza organizmu
człowieka, a także różne aspekty procesu starzenia się ludności':
GERUZJA 'w starożytnej Grecji: rada starszych rządząca lub współrządząca w niektórych miastach-
państwach':
W Sparcie geruzja m.in. przygotowywała projekty ustaw, które przedstawiano ogólnemu
zgromadzeniu.
gr. gerousia
GESTAPO 'tajna policja polityczna w hitlerowskich Niemczech, działająca także w krajach podbitych
przez Hitlera; także: funkcjonariusze tej policji oraz jej siedziba':
Zabrało go gestapo. Był przesłuchiwany przez gestapo. Na tej ulicy mieściło się gestapo.
GESTAPOWIEC 'funkcjonariusz gestapo': [...] gestapowiec bije jaw twarz. Z drugiej strony. Jeszcze raz.
Baśka podnosi powoli ciężką rękę, by się zasłonić, paraliżuje ją ból - to pies: o to chodziło tamtemu.
(Bratny)
GESTIA przest. 'zarząd, administracja' Dziś tylko w wyrażeniu: (} w czyjejś gestii 'w czyichś
kompetencjach': To nie leży w gestii tego urzędnika. Ustalanie wysokości opłat jest w gestii
dyrektora.
GESZEFT (czytaj: geszeft) pot. 'interes, zwłaszcza interes przynoszący szybkie zyski, lecz nie zawsze
uczciwy':
271
GETRY
GIGANT
GESZEFCIARSTWO pot. 'robienie interesów, zwłaszcza szybkich, ale nie zawsze uczciwych': Rzucił
pracę w naszej firmie i zajął się jakimś geszefciarstwem.
GESZEFCIARZ pot. 'osoba zajmująca się geszefciarstwem': Na bazarku zbierali się wieczorem w
małych grupkach geszefciarze, coś cicho uzgadniając.
GETRY 'podkolanówki bez stóp, niekiedy sięgające aż do połowy uda, używane dla ochrony przed
zimnem, różnymi urazami lub dla ozdoby': Nasz klub piłkarski miał kłopoty dosłownie ze wszystkim: z
piłkami, spodenkami, koszulkami, getrami i trampkokorkami.
fr. guetres
GETTO l. 'w średniowieczu: część miasta zamieszkana przez mniejszość narodową lub społeczną,
zwykle przez Żydów': Żydzi tworzyli w miastach zwarte skupiska, getta, pozwalające im na
zachowanie odrębności narodowej i religijnej, często też izolujące od niechętnego otoczenia. 2. 'w
czasie II wojny światowej: dzielnica miasta, w której hitlerowcy pod przymusem zgromadzili w
wielkim ścisku ludność żydowską przed jej ostateczną zagładą': Powstanie w getcie warszawskim
rozpoczęło się 19.04.1943 r. Jego celem nie było odniesienie zwycięstwa, lecz śmierć z bronią w ręku.
3. 'dziś: dzielnica wielkiego miasta w bogatych krajach, zamieszkana przez mniejszość narodową,
uboższą od reszty społeczeństwa': Portorykańskie getto w Nowym Jorku. Polskie getto w Chicago.
4.przen. 'grupa zawodowa, środowisko izolujące się od reszty społeczeństwa': Getto literackie.
Artyści chcieli się zamknąć w swym getcie.
wf. ghetto 'dzielnica żydowska w Wenecji', od słowa: ghetto 'odlewnia' - która była w tej dzielnicy i
stała się jej symbolem
GG skrót nazw: Generalne Gubernatorstwo, Generalna Gubernia zob. pod hasłem: GUBERNATOR
GIEŁDA l. 'budynek, w którym sprzedaje się i kupuje papiery wartościowe na zasadach rynkowych:
swobody popytu i podaży, których wzajemna relacja kształtuje cenę; także: plac czy hala, w których
dokonuje się rynkowych transakcji, dotyczących większych ilości towaru; także: instytucje
obsługujące i nadzorujące przeprowadzane transakcje': Maklerzy z uwagą śledzili kolejne ceny akcji,
pojawiające się na wielkim ekranie w rogu giełdy. Jeździł na giełdę z kwiatami dwa razy w tygodniu.
Warszawska Giełda Papierów Wartościowych funkcjonuje od 1991 r. 2. 'miejsce, gdzie sprzedaje się
Giełda samochodowa. Giełda staroci. Giełda pomysłów 'zebranie, na którym każdy może zgłaszać
dowolne pomysły, rzucać pomysłami' () Giełda przed salą egzaminacyjną 'wymiana przez studentów
lub uczniów informacji na temat egzaminu przed salą, w której się on odbywa'
GIEŁDOWY 'związany z giełdą - miejscem przeprowadzania dużych transakcji wolnorynkowych': W
tym programie radiowym o 13.30 podają najnowsze notowania giełdowe. W środę na giełdę weszły
akcje "Budiforu", mamy więc nową spółkę giełdową, (i Indeks giełdowy 'syntetyczny wskaźnik cen na
giełdzie, zwykle będący średnią odnotowywanych na niej cen': Najsłynniejszy na świecie indeks Dow-
Jones to średnia cen na 30 przemysłowych giełdach w Nowym Jorku, wyliczana przez firmę Dow-
Jones and Company.
od niem. Gilde (polskie: gildia) 'cech kupców, a także: zasady uczciwej wymiany i jej miejsce'
GIERMEK 'w średniowieczu: młodzieniec, który towarzyszył rycerzowi, słuchał jego rozkazów,
pomagał w walce i w sprawach codziennych': Giermek używany był do posług osobistych, pomagał
rycerzowi w drodze i dbał o broń i konie. Jego głównym zadaniem było doskonalenie się w rzemiośle
wojennym. Po przekroczeniu 20. roku życia giermek, który zasłużył się na polu walki, mógł być
pasowany na rycerza.
GIGANT l. 'w mitologii greckiej: jeden z olbrzymów, synów Gai (Ziemi), którzy zaatakowali bogów na
Olimpie': Nowe pokolenie bogów niedługo spożywało owoce zwycięstwa. Powstał przeciw nim ród
gigantów, synów Ziemi. Jedni z nich byli podobni do ludzi, chociaż kształtów olbrzymich, inni mieli
potworne cielska zakończone splotami wężów. (Parandowski) 2. przen. 'człowiek bardzo dużego
wzrostu; także: bardzo duża rzecz': W drużynie koszykarzy z Bostonu najcelniej rzucał Tom Jones,
czarnoskóry gigant. Zbliżali się do fabryki giganta. Slalom gigant 'konkurencja narciarska będąca
połączeniem biegu zjazdowego i slalomu specjalnego, polegająca na jak najszybszym i jak
najdokładniejszym przebyciu stromej trasy z ustawionymi w sporych odległościach 30 bramkami'
272
GILDIA
GIRLSA
GILOTYNOWAĆ 'ucinać skazanemu głowę za pomocą gilotyny': Ludwik XVI został w 1792 r. oskarżony
o zdradę i uwięziony. Trybunał rewolucyjny uznał jego winę i w następnym roku król został
zgilotynowany.
GIMBUS 'autobus szkolny, dowożący dzieci do gimnazjum': Moja gmina nie dostała z ministerstwa
gimbusu, a mamy dość rozległy teren; czy można będzie dostać od państwa autobus?
GIMNAZJON 'w starożytnej Grecji: budynek wraz z otaczającym go parkiem, będący miejscem
spotkań towarzyskich, dyskusji filozoficznych, nauk oraz ćwiczeń fizycznych'
gr. gymnasión
GIMNAZJUM l. 'w różnych czasach i w różnych krajach, począwszy od starożytnego Rzymu: szkoła
średnia lub półśrednia': Obecnie w Polsce gimnazjum to trzyletnia, obowiązkowa dla wszystkich
szkoła półśrednia, następująca po sześcioletniej szkole podstawowej. Gimnazjum w Niemczech to
szkoła średnia, którą kończy egzamin maturalny, uprawniający do podjęcia studiów w szkole wyższej.
2. 'to samo, co gimnazjon'
GIMNAZJALISTA 'uczeń gimnazjum': Gimnazjaliści z dalszych wsi dowożeni byli do szkoły gimbusem.
p.-lać. gymnasium
GINEKOLOGIA l. 'dział medycyny, zajmujący się chorobami kobiecych narządów płciowych i stanami
patologicznymi związanymi z ciążą': Ginekologia jest działem blisko związanym z położnictwem. 2.
'ginekologiczny oddział szpitala': Dowiedział się, że ciotka leży na ginekologii.
GINEKOLOG 'lekarz, specjalista w zakresie ginekologii': Ginekolog powiedział jej, że jest w drugim
miesiącu ciąży.
GIOCONDA (czytaj: dżiokonda) l. inaczej: MONA LISA 'jeden z najsłynniejszych obrazów świata, pędzla
Leonarda da Vinci, przedstawiający kobietę o zagadkowym uśmiechu na tle niezwykłego krajobrazu':
"Gioconda" powstała w latach 1503-1506. 2. 'osoba przedstawiona na obrazie Leonarda da Vinci':
Gioconda, właściwe nazwisko: Mona Lisa del Giocondo, była żoną florenckie-go patrycjusza
Franscesca del Giocondo. () Uśmiech Giocondy 'lekki i tajemniczy uśmiech': Zbliżała się do niego
powoli, z uśmiechem Giocondy.
wl. Gioconda
GIRLANDA 'ozdobny, swobodnie się zwieszający splot kwiatów, liści, gałązek ze wstęgami itd.': Na
kolumnach i ścianach pałacu zawieszono girlandy z czerwonych róż.
fr. guirlande
GIRLASKA żart. 'to samo, co girlsa' od ang. girls - liczba mnoga od: girl 'dziewczyna'
273
GIROKOMPAS
GLOBALNY
GLACE (czytaj: glase)L 'połyskująca, mieniąca się różnymi kolorami tkanina, zwykle z naturalnego
jedwabiu':
GLACJAŁ w geologii 'okres zlodowacenia, w którym na skutek ochłodzenia klimatu i dużej ilości
opadów tworzą się wielkie lodowce, pokrywające znaczne obszary Ziemi': W epoce lodowcowej
glacjały są przedzielane okresami cieplejszymi - interglacjałami, w których lodowce się cofają.
GLACJALNY w geologii 'związany z okresem zlodowacenia': Glacjalna rzeźba terenu, typowa np. dla
polskich pojezierzy, jest wynikiem działalności lodowca w czwartorzędzie.
GLACJOLOGIA 'nauka zajmująca się badaniem lodowców oraz kształtowaniem przez nie rzeźby
terenu': Gla-cjologia jest nauką interdyscyplinarną, łączącą m.in. badania klimatologiczne i
geologiczne.
GLADIATOR l. 'w starożytnym Rzymie: silny, odpowiednio wyszkolony człowiek (zwykle mężczyzna,
niekiedy także kobieta), walczący na arenie z innym takim człowiekiem lub z dzikimi zwierzętami':
Kandydaci na gladiatorów byli zwykle wybierani spośród jeńców lub niewolników. Spartakus,
gladiator rzymski, był przywódcą największego powstania niewolników w 73 r. p.n.e. l.przen.
'człowiek muskularny, silny i umiejący walczyć': Chłopcy patrzyli z podziwem na j ego tors gladiatora.
GLAZURA l. 'warstwa szkliwa, którą powlekane są wyroby ceramiczne': Glazura zabezpiecza wyroby
ceramiczne przed nasiąkaniem wodą i nadaje im ładniejszy wygląd. 2. 'płytki ceramiczne powleczone
glazurą':
Glazurnik chciał od ułożenia metra kwadratowego glazury tyle, ile kosztuje metr płytek.
GLAZUROWAĆ l. 'powlekać coś glazurą - warstwą szkliwa': Glazurowane płytki. Glazurować dzban. 2.
'wykładać coś glazurą': Glazurować ściany kuchni.
GLEJT 'dokument, wydawany dawniej przez osobę mającą władzę na jakimś terenie, uprawniający do
przejazdu przez ten teren i gwarantujący bezpieczeństwo; także:
niem. Geleit
niem. Glyzerin
GLIKOL w chemii 'jeden z alkoholi dihydroksylowych, gęsta, bezbarwna ciecz, łatwo mieszająca się z
wodą':
Glikol obniża temperaturę zamarzania wody, jest więc wykorzystywany jako składnik zimowych
płynów do chłodnic samochodowych.
ogólny': Globalny dochód zakładu wzrósł 0,2%. 2. 'obejmujący swym zasięgiem całą kulę ziemską':
Polityka globalna. Protesty w skali globalnej. Konflikt o zasięgu globalnym.
274
GLOBTROTER
GLOTTODYDAKTYKA
z łac. globus 'kula, bryła', w znaczeniu 2. zapożyczenie z ang. glo-bal 'o zasięgu ogólnoświatowym'
GLOBTROTER 'człowiek, który lubi dużo podróżować po obcych, zwłaszcza odległych, krajach,
zwiedzać je, poznawać miejscową kulturę itd.': Prawdziwy globtro-ter nie będzie się przemieszczał
samolotami od jednego drogiego hotelu do drugiego; wybierze podróż pociągiem czy autobusem, a
nie oszczędzi też własnych nóg na piesze wędrówki.
ang. glob-troter
GLOBULA w astronomii 'mała, ciemna chmura gazowo--pyłowa widoczna na szerszym tle, np.
świecących, jasnych mgławic': Przypuszcza się, że globule są kurczącymi się obłokami materii
międzygwiezdnej.
GLOBULARNY 'mający kształt kuli lub złożony z kuł' () Gwiazda globulama w astronomii 'duża, zwarta
grupa starych gwiazd o kulistym kształcie, występująca w zewnętrznych rejonach galaktyki'
GLORIA l. 'to samo, co aureola' 2. przen. 'sława, która kogoś otacza': Był otoczony glorią bohaterstwa.
3. w fizyce 'zjawisko optyczne, polegające na tym, że dookoła cienia swojej osoby widzi się czerwono-
niebieską obwódkę': Zjawisko glorii można niekiedy obserwować wysoko w górach.
GLORIA VICTIS (czytaj: gloria wiktis) 'chwała pokonanym (zwyciężonym)': Hasło: gloria victis! głoszone
było w publicystyce polskiej II połowy XIX w., po upadku wszystkich powstań i braku nadziei na rychłe
odzyskanie niepodległości. Stało się ono tytułem wydanego w 1910 r. zbioru nowel Elizy Orzeszkowej,
opowiadających o czasach powstania styczniowego. Hasło: gloria victis - było celowym zaprzeczeniem
łacińskiego porzekadła: vae victis - 'biada zwyciężonym'.
GLORYFIKACJA 'wysławianie jakiejś osoby lub rzeczy, zwykle abstrakcyjnej': Gloryfikacja Napoleona.
Gloryfikacja zwycięstwa.
GLORYFIKOWAĆ 'wysławiać kogoś lub coś': Pieśń gloryfikuje czyny generała.
GLOSA l. 'odręczny dopisek kopisty lub czytelnika księgi, zwłaszcza średniowiecznej, zawierający jakiś
komentarz do tekstu, wyjaśnienie, notatkę itp.': Glosy w średniowiecznych księgach są bardzo
interesującym materiałem dla językoznawców, często bowiem zawierają one wyjaśnienie, jak należy
tłumaczyć poszczególne słowa łacińskie na język polski. 2. 'komentarz prawniczy do orzeczenia
sądowego': Wydano w formie książkowej zbiór orzeczeń trybunału wraz z glosami'
lać. glossa 'uwaga objaśniająca' z gr. glossa 'język, mowa (trudne) słowo'
złożenie cząstki: glotto- i cząstki -gonią od: gónos 'pochodzenie' oraz słowa: geneza
275
GLUKOZA
GODOT
GLUKOZA w biologii i chemii 'związek organiczny o wzorze CgHi206, cukier prosty, występujący we
wszystkich organizmach żywych': Glukoza jest podstawowym surowcem energetycznym organizmu i
bierze udział w wielu reakcjach. W medycynie podaje się dodatkowo glukozę m.in. w stanach
wyczerpania i chorobach serca.
GLUTEN w chemii 'substancja białkowa występująca w ziarnach zbóż': Gluten jest wykorzystywany
m.in. w piekamictwie. Po odkryciu tego, że groźna choroba dzieci i niemowląt - celiaklia - jest
związana z uczuleniem na gluten, zaczęto wytwarzać specjalne produkty bezglutenowe.
GLUTYNA albo GLUTYN w chemii 'substancja białkowa, będąca głównym składnikiem żelatyny,
otrzymywana z kości, chrząstek i ścięgien zwierzęcych': Glutyna służy m.in. do wyrobu kleju
stolarskiego.
GŁAGOLICA 'najstarsze pismo Słowian, stworzone w IX w. przez św. Cyryla': Głagolica zawiera 40
znaków opartych na minuskule (małych literach) alfabetu greckiego.
GMIN przest. 'prosty lud: najniższa warstwa społeczna, do której należą biedni, niewykształceni
ludzie': Starzec i na lud zawoła: [...] Dziewczyna duby smalone bredzi, / A gmin rozumowi bluźni.
(Mickiewicz)
GMINA 'wspólnota samorządowa, którą tworzą mieszkańcy jakiegoś miasta lub dzielnicy dużego
miasta (np. Warszawy) albo jakiejś wsi; także: urząd gminy': Gmina jest najniższą jednostką w
podziale terytorialnym kraju, w którym na wyższych szczeblach wyróżnia się powiaty i województwa.
Gmina dysponuje własnym budżetem, realizuje zadania lokalne oraz niektóre zadania wyznaczone jej
przez władze centralne. W tym miasteczku gmina mieści się w budynku po byłej PZPR.
II GMINNY 'związany z gminą': Urząd gminny. Referendum gminne na temat budowy nowej drogi.
od mew. Gemeinde, w znaczeniu 'gromada ludu', w tym też znaczeniu w dawnej polszczyźnie; w
niemieckim również znaczenie 'niższa jednostka administracyjna państwa'
niem. Gnoseologie od gr. gnósis, dop. gnoseos 'poznanie', logos 'nauka, słowo'
GNOZA albo GNÓSIS (czytaj: gnozis) w filozofii 'dostępne dla umysłu wybranych poznanie Boga,
elitarna wiedza tajemna o boskich tajemnicach': Pojęcie gnozy jest najczęściej odnoszone do filozofii
hellenistycznej, łączącej różne, m.in. chrześcijańskie, platońskie i żydowskie, tradycje filozoficzne i
wyobrażenia Boga.
UWAGA: gnoza i gnósis to bardzo wieloznaczne pojęcia filozoficzne; zazwyczaj są one odnoszone,
zgodnie z greckim źródłosłowem, do poznania, zwłaszcza do poznania tajemnego i elitarnego.
od nazwy manufaktury: les Gobelins, w której w czasach Ludwika XIV - w XVII w. - zaczęto wytwarzać
takie tkaniny
276
GOLIAT
albo czekanie nie wiadomo na co': Musisz wreszcie sam zacząć działać - radził przyjacielowi - ta
nadzieja na pomoc rodziny to czekanie na Godota.
dramat Samuela Becketta (1906-1989) "Czekając na Godota" wystawiono po raz pierwszy w 1953 r.
GOD SAVE THE KING (QUENN) (czytaj: got sejw de kink, kłin) 'Boże strzeż króla (królową) - pierwsze
słowa brytyjskiego hymnu; także: tytuł tego hymnu':
Zabrzmiały dostojne dźwięki "God save the Quenn" i królowa weszła do sali. Istnieje cały szereg
hymnów narodowych i królewskich naśladujących melodię lub słowa "God save the King".
ang. God save the King, hymn królewski z XVII w., słowa: "Boże strzeż króla" pochodzą ze Starego
Testamentu
GOGLE 'okulary z nietłukącego się materiału, przylegające szczelnie do twarzy': Gogle są stosowane
przez sportowców, zwłaszcza narciarzy, motocyklistów i pływaków, do ochrony oczu. Kupił doskonałe
gogle pływackie, które nie ulegały zaparowaniu.
ang. goggie, w podstawowym znaczeniu czasownik oznaczający patrzenie szeroko otwartymi oczami
GO-GO GIRL (czytaj :gołgołgerl)'dziewczyna, która tańczy na scenie lokalu rozrywkowego, zwykle
wykonując przy tym (częściowy) striptiz': Chodzili do lokalu nocnego, gdzie sącząc piwo można było
oglądać tańczące go-go girl.
GO IN (czytaj: goł in) 'forma strajku: wejście przez protestujących do gmachów państwowych, często
też: zajęcie i okupowanie ich przez pewien czas, by w ten sposób zmusić władze do pewnych działań':
Pielęgniarki zapowiedziały, że jeśli władza nie podejmie z nimi rozmów, sięgną do wypróbowanej
formy protestu: go in - i wszystkie odwiedzą ministra zdrowia w jego gabinecie.
GOJ 'innowierca - pełne niechęci określenie żydowskie, używane w stosunku do wyznawców innych
religii':
Znalazł się wśród ortodoksyjnych żydów, którzy patrzyli na niego z niechęcią jako na goja.
od hebr. góim 'ludy obce'; postać goim odnotowywana jest także w dawnych słownikach; kiedyś w
języku polskim słowem goj nazywano również człowieka dużego i głupiego
GOKARD zob. pod hasłem: KARTING
GOLEM 'w opowieściach żydowskich: olbrzymi człowiek, ulepiony z mułu i gliny, w którego tchnięto
życie,
kładąc mu na ustach kartkę z imieniem Boga': Golem jest obdarzonym straszliwą siłą niemym
olbrzymem, który broni Żydów w czasach prześladowań. Figura ta pojawia się w różnych wariantach
w wielu opowieściach i książkach, z których najsłynniejsza to powieść Gustava Meyrinka "Golem" z
1915 r.
I GOLF 'gra sportowa na otwartym terenie, polegająca na odbijaniu niewielkiej kauczukowej piłki
specjalnym kijem w taki sposób, by za pomocąjak najmniejszej liczby uderzeń umieścić ją kolejno w
18 wyznaczonych dołkach': Golf jest popularny w Anglii, Szkocji i USA.
GOLFOWY 'związany z grą w golfa, służący do gry w golfa': Ekskluzywny klub golfowy. Pole golfowe o
powierzchni kilkudziesięciu hektarów. Kij golfowy.
ang. golf, początkowo nazwa kija do uderzania, także w innych grach, np. w palanta
II GOLF 'sweter z wysokim, ciasno otaczającym szyję kołnierzem, wkładany przez głowę; także:
wysoki, ciasno otaczający szyję kołnierz': Golf to sweter, który pierwotnie był elementem stroju do
gry o tej samej nazwie. Naciągnęła elastyczną bluzkę z golfem.
Przeszedł przez całą golgotę upokorzeń. Poniżanie się przed wszystkimi, było dla tego szlachetnego
człowieka istną golgotą.
GOLIARD 'wędrowny średniowieczny sztukmistrz: poeta, aktor, żongler itd.': Goliardami często bywali
studenci średniowiecznych uniwersytetów. Goliardzi układali i wykonywali pieśni, niekiedy
satyryczne, niekiedy opowiadające o miłości i bohaterskich czynach rycerzy.
277
GOMORA
na podwórko, wyszedł naprzeciw nim jakiś goliat z ponurą miną i potężnymi łapskami.
hebr. Goliat
GONADA w fizjologii i medycynie 'gruczoł płciowy męski lub żeński, wytwarzający komórki rozrodcze':
Gonady męskie to jądra, a żeńskie to jajniki.
GONDOLIER 'osoba trudniąca się przewożeniem ludzi gondolą': Wenecki gondolier. Pieśń gondoliera.
GOODBYE (czytaj: gudbaj) 'żegnaj: forma angielskiego pożegnania, używana zwłaszcza wówczas, gdy
ludzie rozstają się na dłuższy czas lub na zawsze - wykrzyknik (w tej funkcji także w wielu innych
krajach); pożegnanie na dłużej lub na zawsze - rzeczownik': Powiedział do niej: - To już koniec naszej
znajomości, goodbye! Odpowiedziała mu: - To jeszcze nie goodbye, sam się przekonasz.
ang. goodbye
GOODWILL (czytaj: gudlil) w ekonomii i biznesie 'niematerialny składnik wartości firmy, do którego
należą: dobra reputacja, popularność znaków firmowych na rynku, korzystne położenie itd.': W
pertraktacjach dotyczących sprzedaży sklepu szybko doszli do porozumienia co do wartości
zgromadzonych w magazynie zapasów i ceny samego lokalu, znacznie trudniej było oszacować
goodwill, który z punktu widzenia właściciela był najważniejszym składnikiem wartości.
GORGONZOLA 'miękki, tłusty ser włoski z krowiego mleka, z żyłkami niebiesko-zielonej pleśni':
Gorgonzola
od nazwy włoskiego miasta: Gorgonzola, w którego okolicach wyrabia się ten ser
GORS l. 'górna część klatki piersiowej z przodu, zwłaszcza u kobiet': Jej gors zdobił perłowy naszyjnik.
2. 'przednia część męskiej koszuli': Poplamił sobie gors. 3. 'to samo, co dekolt'
GORSET l. 'szeroki, usztywniony pas, zwykle bardzo obcisły, nakładany przez kobiety na dolną część
klatki piersiowej i brzuch': Gorsety są używane od XVI w. w celu nadania figurze smukłości. 2.
'ozdobny kaftanik bez rękawów, należący do kobiecego stroju ludowego': Haftowany gorset z
cekinami. 3. w medycynie 'pas ortopedyczny, służący do unieruchamiania lub odciążania kręgosłupa,
noszony przy skrzywieniu kręgosłupa lub jego schorzeniach': Lekarz uznał, że skrzywienie kręgosłupa
musi być skorygowane za pomocą gorsetu. 4.przen. 'coś nadmiernie krępującego, ograniczającego
czyjąś wolę lub swobodę działania': Ciasny gorset przepisów. Sztywny gorset prawa nie pozwalał
firmie na rozwinięcie pełnych możliwości produkcyjnych.
GORSECIARSTWO 'szycie zawodowo gorsetów, biustonoszy i pasów do pończoch': Jej ciotka trudniła
się gorseciarstwem.
GO-SLOW (goł siół) 'rób powoli - wykonywanie przez protestujących swych czynności bardzo powoli':
Odmianą protestu go-slow jest strajk włoski, polegający na drobiazgowym przestrzeganiu wszystkich
możliwych przepisów, np. przez służby graniczne.
ang. go słów
GOSPEL albo GOSPELS l. 'styl w kościelnej muzyce wokalno-instrumentalnej, obecnie także
rozrywkowej, wywodzący się z religijnych pieśni Murzynów amerykańskich, którego teksty utworów
związane są z postacią i nauką Chrystusa, wykonywany zazwyczaj solo': W latach 50. w stylu
wykonawczym Raya Charlesa pojawiły się wyraźne nawiązania do emocjonalnego
278
GOSZYZM
GRADACJA
sposobu śpiewania gospels. Śpiewać, wykonywać gospel (gospels). 2. 'samodzielny utwór muzyczny
w formie pieśni w tym stylu; gospel song, pieśń gospel': Śpiewać, wykonywać gospelsy. 3. 'mający
cechy tego stylu lub pieśni': Ray Charles połączył styl gospels z bluesem i świeckimi słowami. Muzyka,
styl, pieśń gospel (gospels).
GOSPELOWY albo GOSPELSOWY 'mający związek z gospel': Judy Cheeksjest córką legendarnego
śpiewaka gospelsowego - wielebnego Juliusa Cheeksa. Śpiewak gospelowy (gospelsowy). Wykonawcy
gospelowi (gos-pelsowi).
GOSZYZM inaczej: NOWA LEWICA 'ruch polityczny z lat 60., głoszący skrajne hasła lewicowe,
postulujący m.in. likwidację kapitalizmu i zaprowadzenie ustroju socjalistycznego, opartego na
zasadzie powszechnej wolności.
GOSZYSTA 'ideolog lub zwolennik goszyzmu': Goszys-tami byli m.in. Herbert Marcuse i Emesto
Guevara "Che".
GOTYK l. 'styl panujący w sztuce europejskiej od XII do XV w., dla którego charakterystyczne były: w
architekturze - strzeliste kształty i monumentalność budowli, ostre zakończenia łuków, sklepienia
krzyżowo-żebro-we, wsparcie ciężaru budowli na filarach z przyporami, w innych sztukach
plastycznych - realizm i ekspresyjność przedstawienia, a także alegoryczność': Gotyk powstał we
Francji, najcenniejsze zabytki tego stylu to budowle, zwłaszcza budowle sakralne, np. kościół opactwa
Saint-Denis, katedra Nótre-Dame w Paryżu, katedry w Chartres i Reims. 2. 'typ pisma o literach
wydłużonych i ostro łamanych łukach': Istnieje wiele odmian gotyku, np. niemiecka szwabacha,
włoska, nieco zaokrąglona, rotunda.
I GOTYCKI l. 'związany z gotykiem - stylem w sztuce średniowiecznej': Gotyckie sklepienie. Gotycka
katedra. 2. 'związany z gotykiem - typem pisma o wydłużonych literach i ostrych łukach': Litery
gotyckie. Odmiany pisma gotyckiego.
GOTYCYZM 'tendencja w europejskiej sztuce, zwłaszcza literaturze, II połowy XVIII i I połowy XIX w.,
polegająca na nawiązywaniu do różnych elementów średniowiecza, nadawaniu dziełom atmosfery
grozy i tajemniczości': Elementy gotycyzmu wystąpiły w twórczości wielu romantyków, w literaturze
polskiej są widoczne zwłaszcza w młodzieńczych dziełach Zygmunta Krasińskiego.
II GOTYCKI 'związany z gotycyzmem': Akcja tej powieści gotyckiej rozgrywa się w średniowiecznym
zamku.
ang. gothicism odfr. gothique; od nazwy germańskiego plemienia Gotów (pierwotnie, w okresie
renesansu, było to określenie zabarwione negatywnie - mające podobny sens jak dziś: surowy,
barbarzyński - w przeciwieństwie do klasycznego, antycznego)
GOUDA (czytaj: gołda) 'żółty ser wyrabiany z mleka krowiego, o łagodnym smaku i rzadkich oczkach':
Oryginalny, holenderski ser gouda dojrzewa od 2 do 4 miesięcy.
od nazwy miasta: Gouda w zachodniej Holandii, w którego okolicach zaczęto produkować taki ser
G-PUNKT albo PUNKT G w medycynie i seksuologii 'wrażliwy na pobudzanie punkt, znajdujący się u
kobiety na przedniej ściance pochwy': G-punkt to jedno z tych miejsc, którego pobudzanie jest dla
wielu partnerek koniecznym warunkiem przeżycia orgazmu.
GRAAL albo ŚWIĘTY GRAAL 'w legendach średniowiecznych: kielich, z którego Chrystus pił w czasie
ostatniej wieczerzy i do którego św. Józef z Arymatei zebrał krew z jego przebitego włócznią boku
(niekiedy także inne naczynie: misa, puchar itd.)': Świętego Graala poszukiwali rycerze króla Artura,
zwłaszcza Lancelot.
fr. Graal
GRACJA l. 'w mitologii rzymskiej: jedna z trzech bogiń wdzięku i radości, towarzyszek Apollina' 2.
'wdzięk i lekkość w poruszaniu się oraz delikatność w zachowaniu': Nowa miss przeszła przez salę z
wielką gracją i zasiadła na swym tronie.
lać. Gratia
GRADACJA 'stopniowanie czegoś, następstwo jakichś zjawisk według stopnia ich nasilania się (od
najsłabszego do najsilniejszego)': Ta gradacja wypowiedzi przyjaznych wskazywała na dobry trening
psychologiczny. Gradacja korzyści zależy od zajmowanego stanowiska.
GRADIENT l. 'miara wzrostu lub zmniejszenia się jakiejś wartości na pewnym odcinku (przestrzeni,
czasu itd.)': Gradient wzrostu temperatury. Gradient spadku ciśnienia. 2. w fizyce i innych naukach
'wektor wskazujący kierunek największego wzrostu jakiejś wielkości fizycznej i określający jej
wartość': Gradient barometryczny określa zmiany ciśnienia między sąsiednimi izobarami, np. w
milimetrach słupka rtęci, odniesione do długości jednego stopnia południka. 3. w matematyce
'operator różniczkowy'
GRADUALIZM l. w polityce 'dziewiętnastowieczna angielska koncepcja, zakładająca pokojowe,
ewolucyjne przejście z ustroju kapitalistycznego do socjalistycznego': Gradualizm odegrał pewną rolę
przy tworzeniu programu brytyjskiej Partii Pracy. 2. w biologii 'teoria głosząca, iż rozwój ewolucyjny
przebiega dzięki bardzo drobnym, ale ciągłym zmianom': Współcześnie uznanie wielu antropologów
zdobywa pogląd przeciwny do gra-dualizmu, głoszący, iż gatunki przez długi czas pozostają
279
I GRAF
GRAFOMANIA
niezmienione, po czym następuje nagłe przekształcenie i wyłania się gatunek nowy, choć wyraźnie
spokrewniony z poprzednim.
I GRAF 'tytuł arystokratyczny pośredni między tytułem barona i księcia; także: osoba, mająca ten
tytuł': Tytuł grafa był używany głównie w Niemczech. Na spotkanie przybył Alfred, graf z Senden.
gości na zamku.
GRAFFITI l. 'napisy i rysunki na ścianach, w przejściach podziemnych, na stacjach metra itd., o treści
politycznej, obyczajowej lub nonsensownej, które są czasem wyrazem protestu jakichś grup (np.
anarchistów, punków): Graffiti są wyrazem buntu młodego pokolenia. W podziemnym przejściu
pojawiło się nowe graffiti 2. w archeologii 'rysunki i napisy, które w starożytności ryto na murach,
naczyniach, kamieniach': W Pompejach odkryto nowe graffiti.
GRAFIKA l. 'gałąź sztuk plastycznych, w której twórczość polega na wykonaniu przez artystę rysunku
na płycie metalowej, drewnianej lub z innego tworzywa, a następnie pokryciu go farbą i powielaniu
go': W grafice artysta posługuje się linią, kreską i stopniowaniem koloru. () Grafika komputerowa
'tworzenie różnorodnych obrazów za pomocą komputera': Grafika komputerowa jest
wykorzystywana w grach komputerowych, różnego rodzaju symulatorach i komputerowym składzie
drukarskim. 2. 'dzieło sztuki należące do grafiki': Dostał w prezencie grafikę mało znanego artysty.
I GRAFIK 'artysta zajmujący się grafiką': Do najbardziej znanych grafików europejskich należy
niemiecki artysta, tworzący na przełomie XV i XVI w. - Albrecht Dlirer.
GRAFICZNY l. 'związany z grafiką': Do technik graficznych zalicza się np. miedzioryt i akwafortę.
Pracownia graficzna. 2. 'wyrażony rysunkiem lub pismem': Graficzne rozwiązanie układu równań.
Graficzne przedstawienie głoski to litera.
UWAGA! Słowa grafika i grafik występują też niekiedy w dawnym, szerszym znaczeniu obejmującym
również rysunki, np. na papierze, których nie kopiuje się tak, jak miedziorytu. W tym znaczeniu
można powiedzieć, że wybitnym grafikiem był np. Bronisław Linkę, znakomity polski rysownik. Należy
pamiętać o dość istotnym z punktu widzenia sztuki rozróżnieniu: przy grafice w ścisłym znaczeniu -
wartość oryginału ma każda odbitka wykonana z oryginalnej płyty, przy rysunku - oryginał jest tylko
jeden, nie można go odbijać, lecz jedynie kopiować.
II GRAFIK 'wykres przedstawiający przebieg jakiegoś zjawiska lub tabela informująca o czyichś
obowiązkach w pewnym czasie, określająca kolejność i czas wykonania pewnych prac itd.': Grafik
zmian temperatury pacjenta. Grafik dyżurów pracowników.
II GRAF w matematyce 'rodzaj wykresu, składający się z punktów i linii łączących niektóre z nich': Graf
przedstawia w umowny sposób zależności między wielkościami matematycznymi.
GRAFIT l. 'czarny, łupliwy, miękki i tłusty w dotyku minerał, odmiana węgla kamiennego': Grafit jest
używany do wyrobu retort, elektrod, tuszu, ma zastosowanie także w reaktorach jądrowych. 2.
'pręcik z tego materiału lub sztucznego stopu kolorowego, stanowiący piszącą część ołówka lub
kredki': Złamał grafit. Kupił nowe grafity do pisaka.
GRAFITOWY 'wykonany z grafitu, zawierający grafit, taki jak grafit': Smar grafitowy. Złoże grafitowe.
Wkład grafitowy w kredce.
GRAFOLOGIA 'dziedzina wiedzy zajmująca się badaniem pisma ręcznego, np. w celu ustalenia
autorstwa jakichś tekstów lub związków między charakterem pisma a psychiką jakiejś osoby'
GRAFOLOG 'specjalista w zakresie grafologii': Sąd powołał na eksperta grafologa. Jego zadanie
polegało na udzieleniu odpowiedzi na pytanie, czy odręczna notatka, załączona do akt sprawy,
została napisana przez podsądnego, czy też nie.
GRAFOMANIA 'mania pisania utworów literackich, która ogarnia osobę pozbawioną talentu': Należał
do krytyków literackich bez litości piętnujących grafomanię, cechującą wielu współczesnych autorów.
GRAFOMAN 'osoba odznaczająca się grafomanią':
Znana jest anegdotka o Wolterze, który zapytał młodego grafomana, dlaczego pisze swoje utwory. -
Muszę przecież z czegoś żyć - odpowiedział młodzieniec. - Nie widzę takiej konieczności - rzekł na to
filozof.
GRAFOMAŃSKI 'odznaczający się grafomanią, będący dziełem grafomana': Grafomański poeta. Grafo-
mańskie utwory.
280
GRAHAM
GRATIS
GRAHAM 'chleb wypiekany z razowej mąki pszennej lub pszenno-żytniej, bez dodatku drożdży':
Graham jest pieczywem dietetycznym, pobudzającym trawienie.
GRAHAMKA 'bułka wypiekana z razowej mąki pszennej lub pszenno-żytniej, bez dodatku drożdży': Na
śniadanie zjadł grahamkę z miodem i mlekiem.
GRAM 'jednostka masy równa jednej tysiącznej kilograma, skrót g': l dag = 10 g. List ważył ponad 10
gramów, więc trzeba było za wysłanie go więcej zapłacić.
GRAND 'tytuł wysokiego arystokraty w Hiszpanii i Portugalii; osoba mająca ten tytuł': Tytuł granda
jest przyznawany od XVI w. Król hiszpański w otoczeniu grandów.
GRAND PRIX (czytaj: grapri) 'główna nagroda w różnych konkursach artystycznych i zawodach
sportowych, zwłaszcza wyścigach': W 1995 r. wyścig Formuły I o grand prix Niemiec wygrał Michael
Schumacher.
GRANIT w geologii 'twarda skała głębinowa, najczęściej jasnoszara, żółtawa lub różowa, o ziarnistej
strukturze, najpospolitsza w skorupie ziemskiej': Granit znajduje
różnorodne zastosowania. Jest m.in. używany jako materiał rzeźbiarski, dekoracyjny i budowlany.
GRANITOWY 'będący granitem, wykonany z granitu lub taki, którego głównym składnikiem jest
granit':
GRANT 'dotacja, pewna suma pieniędzy, przyznawana komuś na realizację określonego projektu,
obecnie w Polsce najczęściej projektu naukowego': Profesor wystąpił do Komitetu Badań Naukowych
z wnioskiem o grant na badania polskiego słownictwa komputerowego oraz opracowanie i wydanie
specjalnego słownika terminów komputerowych na CD-Romie.
ang. grant, słowo o szerokim znaczeniu, związanym z dawaniem czegoś, o co ktoś prosi
GRANULAT 'produkt w formie granulek': Zgodnie z przepisem kilogram granulatu należało rozpuścić
w 50 litrach wody i otrzymaną mieszanką można było pryskać drzewka.
GRATIN (czytaj: gratę) 'zapiekanka zrobiona z ułożonych warstwowo ziemniaków, cebuli, salami i
brukselki, które zostały zalane masą jajeczną'
fr. gratine
GRATIS 'za darmo, bezpłatnie - przysłówek; to, co się dostaje za darmo - rzeczownik': Jeżeli kupisz
wyrób tej firmy, dostaniesz telefon komórkowy gratis. Na promocji książek rozdawano gratisy.
GRATISOWY 'darmowy, taki, za który nie trzeba płacić': Gratisowy egzemplarz książki. Gratisowa
usługa.
281
GRATYFIKACJA
GRILL
GRAWER 'osoba zajmująca się zawodowo grawerowaniem wzorów i napisów': Grawer wyrył
okolicznościowy napis na klindze szabli, będącej prezentem kolegów dla odchodzącego ze służby
oficera.
GRAWERUNEK 'wygrawerowana ozdoba, napis, rysunek, znak itd.': Nosił złoty zegarek ozdobiony
pięknym grawerunkiem.
GRAWIURA l. 'grawerowanie rysunku na płycie metalowej, służącej do wykonywania odbitek
graficznych': Grafik zrobił szkic rysunku na płycie i przystąpił do grawiury. 2. 'odbitka graficzna,
otrzymana z wygrawerowanej płyty metalowej, pokrytej farbą':
GRAWITOWAĆ l. w fizyce 'być przyciąganym przez inne ciało materialne i ciążyć ku niemu': Wszystkie
ciała niebieskie w Układzie Słonecznym grawitują ku Słońcu. l.przen. 'skłaniać się ku czemuś, wiązać
się z czymś lub stawać się zwolennikiem tego': Ta mała partia grawituje ku nacjonalistom. System
ekonomiczny tego kraju grawituje ku skrajnemu liberalizmowi.
Ziemia jest w polu grawitacyjnym Słońca. Siły grawitacyjne powodują przyciąganie ciał materialnych
w kosmosie.
GREENHORN (czytaj: grinhom) 'osoba, którajest gdzieś nowicjuszem lub nie ma doświadczenia w
robieniu czegoś': W swych opowiadaniach o gorączce złota na Alasce Jack London opisuje wyższość, z
jaką starzy traperzy traktowali greenhomów, nieporadnych żółtodziobów z ciepłych krajów.
GREMIUM książk. 'wszystkie osoby tworzące jakiś zespół, będące członkami pewnej instytucji lub
komisji':
GREMIALNY 'obejmujący wszystkich członków jakiejś instytucji, często też: masowy, powszechny':
Gremialny protest. Gremialny udział członków tej partii w zapowiedzianych uroczystościach wydaje
się wątpliwy.
GRENADIER 'w XVII w.: silny i zręczny żołnierz pieszy, wyszkolony w rzucaniu granatów ręcznych, w
XVIII i XIX w.: żołnierz pieszy z doborowych oddziałów szturmowych': Do ataku na bagnety ruszył pułk
napoleońskich grenadierów.
ang. grip
GRĘPLOWAĆ 'oczyszczać, rozplątywać i prostować włókna wełny, bawełny lub lnu ręcznie - za
pomocą zgrzebła - lub mechanicznie - za pomocą gręplarki':
GRĘPEL albo GRĘPLA 'druciana szczotka lub walec z kolcami, będące zasadniczą częścią gręplarki'
GRĘPLARNIA 'oddział fabryki włókienniczej lub samodzielny zakład, w którym przeprowadza się
gręplowanie': Z gręplami przygotowany już materiał był przewożony do sali, w której znajdowały się
przędzarki.
niem. krempein
GRILL 'rożen lub ruszt o różnej budowie, służący do pieczenia potraw na wolnym powietrzu': Rozpalili
węgiel drzewny i - gdy zaczął się żarzyć - na kratce grilla kładli mięso i kiełbaski.
282
GRINGO
GRYNSZPAN
GRILOWAĆ l. 'piec mięso, ryby itd. na grillu': Uważał, że grillowane mięso jest zdrowsze i
smaczniejsze, ponieważ przyrządza się je bez tłuszczu. 2. 'spędzać czas, przygotowując potrawy z
grilla': Wczoraj do późna gri-Iowaliśmy u Zenka.
ang. grill
GRINGO 'w Ameryce Południowej i Środkowej: osoba, która jest obca, nie mówi po hiszpańsku': W
miasteczku argentyńscy chłopcy zauważyli trzech gringo, prawdopodobnie Anglików.
hiszp. gringo
GROG 'napój alkoholowy z rumu, araku lub koniaku, rozcieńczonego gorącą wodą i osłodzonego':
Grog pije się zwykle na gorąco, często z różnymi dodatkami, np. cytryną, żółtkiem jajka.
od przydomka "Old Grog" admirała Edwarda Vemona (1684-1757), który wprowadził w brytyjskiej
flocie zwyczaj picia grogu (zamiast czystej wódki); słowo grog w przydomku admirała jest utworzone
od nazwy materiału jedwabnego, z którego wykonany był jego płaszcz: grogram
I GROS (czytaj: gro) 'znaczna większość jakichś osób, rzeczy, spraw itd.': Gros absolwentów tej uczelni
znajduje dobrze płatną pracę. Gros wolnego czasu poświęcał na dokształcanie się. Gros stawianych
pytań dotyczyło ubezpieczeń zdrowotnych.
Gros to jedna z dawnych, zwyczajowych i handlowych, miar wielkości, podobna do kopy, mendla i
samego tuzina.
GROSSO MODO l. 'w ogólnych zarysach, w przybliżeniu': To były tylko obliczenia grosso modo,
dokonane na próbę, szczegóły planu mieliśmy poznać później. 2. 'na receptach: grubo krajane,
tłuczone na duże kawałki'
GROTESKA l. 'satyryczny utwór literacki, film, przedstawienie teatralne lub obraz, ukazujące
zdeformowaną, karykaturalnie przejaskrawioną rzeczywistość': W grotesce karykaturalne
przejaskrawienie cech pewnej rzeczywistości, nierzadko - doprowadzenie jej do absurdu, służy
zjadliwej satyrze, np. politycznej i społecznej, jak w przypadku "Balu w operze" Juliana Tuwima. Do
znanych grotesek filmowych należą m.in. "Dzisiejsze czasy" Chaplina i "Zezowate szczęście" Munka. 2.
przen. 'sytuacja, zdarzenie, stan czegoś, które odznaczają się cechami groteski: absurdalnością,
karykaturalnym wyolbrzymieniem pewnych cech, zmienieniem tego, co powinno być poważne, w
żałosną komedię': Ich stosunki rodzinne były groteską, ojciec, którego w rzeczywistości nic nie
obchodziło, wygłaszał ciągle napuszone patriotyczne frazesy, matka płakała przy każdej okazji, a syn
dłubał w nosie, z utęsknieniem patrząc w niebo.
GROTESKOWY l. 'związany z groteską - dziełem sztuki, taki jak w grotesce': Groteskowy sposób
przedstawienia rzeczywistości w dziele literackim. 2. przen. 'przejaskrawiony, karykaturalny,
absurdalny': Groteskowa sytuacja. Groteskowa postać. Groteskowy ubiór.
GRUNGE (czytaj: grandż) l. 'styl w muzyce rockowej, powstały na początku lat 90. XX w.,
charakteryzujący się hałaśliwym i ciężkim brzmieniem gitar oraz tekstami piosenek, zawierającymi
obsesyjną fascynację bólem, brudem, rozmaitymi wydzielinami organizmu i deformacjami ciała': Grać
grunge. Słuchać grunge'u. 2. ' subkultura młodzieżowa, związana z tą odmianą muzyki rockowej' 3.
'mający cechy tego stylu lub subkultury;
grungowy (przymiotnik)': Związek aktora Johnny'ego Deppa, uosabiającego styl grunge, i modelki
Kate Moss, wylansowanej na bożyszcze wszystkich chudych nastolatek, był łakomym kąskiem dla
prasy. Muzyka, styl grunge. Ruch grunge.
ang. grunge
II GRYF 'w mitologii greckiej: stwór o ciele lwa, mający skrzydła oraz głowę i szpony orła': W mitologii
greckiej, a także wierzeniach wielu ludów starożytnego Wschodu, gryf jest strażnikiem skarbów.
GRYLAŻ 'masa cukiernicza z palonego cukru, migdałów i orzechów': Karmelki nadziewane grylażem.
283
GRYPS
GURT
ny do zwalczania szkodników, dawniej był też używany jako barwnik, np. przy wyrobie farb.
niem. Grunspan 'śniedź, która pojawia się na miedzi', pierwotnie 'hiszpańska zieleń'
GRYPS śród. 'list potajemnie przesłany do więźnia lub przez więźnia': Przekupiony strażnik przekazał
jego dawnym kompanom gryps.
GRYPSERA śród. 'gwara więzienna': Grypsera ma cechy języka tajnego, występują w niej słowa
niezrozumiałe dla reszty społeczeństwa, np. bardacha ('klozet'), szluga ('papieros') lub słowa ogólnie
używane, mające zupełnie zmienione znaczenia, np. bufory ('piersi kobiece')
GRYPSOWAĆ śród. 'mówić grypserą': W celi było już trzech grypsujących - recydywistów z wysokimi
wyrokami.
niem. Grips 'rozum, zmysł', gripsen 'szybko brać', także: 'okradać'
Karmiła dziecko grysikiem na mleku. 2. 'węgiel opałowy w postaci drobnych ziaren': Piec
przystosowany do palenia w nim grysikiem. 3. 'kruszywo budowlane o bardzo małych ziarnach'
niem. Griess
GUANO 'złoża wyschłych odchodów ptaków morskich, spotykane na zachodnich wybrzeżach Ameryki
Południowej': W wielu krajach latynoamerykańskich, m.in. w Chile i Peru, guano jest wykorzystywane
jako nawóz azotowy.
GUBERNATOR l. 'w USA: pochodzący z wyboru urzędnik sprawujący władzę (wykonawczą) w jednym
ze stanów': Przed objęciem funkcji prezydenta Stanów Zjednoczonych w 1993 r. Bili Clinton był
gubernatorem stanu Arkansas. 2. 'w Rosji: w czasach carskich - urzędnik rządzący gubernią; obecnie -
urzędnik rządzący dużymi jednostkami administracyjnymi' 3. 'w krajach Brytyjskiej Wspólnoty
Narodów: przedstawiciel monarchy' 4. 'w dawnej Polsce: osoba zarządzająca czymś': Gubernator
majątku ziemskiego. Gubernator banku.
GUBERNIA 'w Rosji carskiej i podbitych przez nią krajach: jednostka podziału terytorialnego,
odpowiadająca współczesnemu województwu': Gubernia radomska.
ar. gul
GULIWER l. 'bohater powieści Jonathana Swifta "Podróże Guliwera": W pierwszej części powieści
Swifta Guli-wer przybywa na wyspę Liliputów, dla których jest olbrzymem. 2. przen. 'człowiek bardzo
dużego wzrostu wśród ludzi znacznie odeń mniejszych': Film przedstawia Arnolda Schwarzeneggera
wśród przedszkolaków. Malcy z czasem zaczynają darzyć swego guliwera ogromną, zresztą -
odwzajemnioną, sympatią.
GUŁAG 'system obozów pracy przymusowej w byłym ZSRR; także: sowiecki obóz pracy przymusowej,
łagier': Był więźniem gułagów przez ponad 8 lat.
GUMNO przest. l. 'stodoła, zwłaszcza stodoła, w której przechowywano zboże': Zboża wydały plon
tak obfity, że gumna pomieścić go nie mogły. (Sienkiewicz) 2. reg. 'plac w stodole, na którym młócono
zboże' 3. reg. 'podwórze otoczone zabudowaniami gospodarskimi':
GURT l. w architekturze 'płaski łuk podtrzymujący lub wzmacniający sklepienie': Gurt to element
architektoniczny występujący od średniowiecza, prócz funkcji konstrukcyjnych odgrywający też
często rolę ozdobną. 2. 'sztywna taśma wszywana w różne miękkie części ubrania': W pasie
spódniczka była usztywniona szerokim gurtem. 3. 'pas rzemienny lub parciany, używany
284
GURU
GWARDIA
także: cześć końskiej uprzęży': Robotnicy, których firma zatrudniała do wnoszenia mebli, byli
wyposażeni w szerokie pasy - gurty, które na siebie zakładali, by nie dźwigać całego ciężaru w rękach.
GURU l. 'mistrz duchowy, nauczyciel w hinduizmie; także: przywódca sekt religijnych, wywodzących
się z hinduizmu': Lama to termin tybetański, odpowiednik sanskryckiego słowa guru "nauczyciel".
Należy wpoić wyznawcom sekty poczucie niższości wobec guru. 2. przen. 'mistrz, nauczyciel,
autorytet moralny'. W młodości Henryk był moim guru - wierzyłem mu ślepo i podziwiałem wszystko,
co robił.
GUSŁA 'obrzędy magiczne, czary i wróżby, zwłaszcza związane z kulturą ludową': W obrzędzie
Mickiewiczowskich dziadów gusła ludowe i czary łączą się w jedną całość z chrześcijaństwem.
GUŚLARZ 'w dawnej kulturze ludowej: osoba odprawiająca gusła, często też zajmująca się leczeniem,
znachorstwem': Guślarz, szepcząc jakieś dziwne słowa, przyrządzał wywar dla chorego.
rodzime, polskie i słowiańskie; etymologia bywa wiązana ze słowem: gadać w znaczeniu 'zamawiać'
lub 'gęśl(a) 'prymitywne skrzypki' - którymi - być może - przygrywano do różnych tajemnych
obrzędów i wypowiadanych słów
GUWERNER 'dawniej, zwłaszcza w XVIII i XIX w.: nauczyciel i wychowawca dzieci w zamożnych
domach':
fr. gouvemer
GWARA l. 'mowa ludności wiejskiej jakiegoś niewielkiego terytorium (np. kilku lub kilkunastu wsi),
różniąca się pewnymi cechami od mowy mieszkańców sąsiednich okolic i od języka ogólnego': Gwara
łowicka. Gwary cieszyńskie. Charakterystyczną cechą gwary podhalańskiej jest akcent padający na
pierwszą sylabę i wymowa typu: cisty (zamiast: czysty), chłopci (zamiast: chłopcy). 2. 'odmiana języka,
charakterystyczna dla jakiegoś środowiska społecznego lub zawodowego': Gwara murarska. Gwara
studencka. () Gwara miejska 'mowa niewykształconych członków społeczności miejskiej, mająca
jakieś charakterystyczne cechy'; Gwary miejskie zanikły w drugiej połowie XX wieku, "roztopiły się" w
polszczyźnie potocznej.
rodzime, związane z np. takimi wyrazami, oznaczającymi bliskie kontakty językowe między ludźmi,
jak: gwarzyć, pogwarki
GWARANCJA l. 'zapewnienie czegoś, które ktoś lub coś komuś daje': Przeczytał w reklamie: jesteśmy
najlepszym biurem podróży, dajemy naszym klientom gwarancję spokoju i doskonałego wypoczynku.
Krwiodawca ma większą gwarancję zdrowego życia, gdyż przed każdym oddaniem krwi jest starannie
badany, co umożliwia wczesne wykrycie wielu chorób. 2. w handlu 'odpowiedzialność sprzedawcy lub
producenta za dobry stan i dobre funkcjonowanie sprzedawanego towaru przez pewien czas,
obejmująca zobowiązanie z jego strony do wymiany lub naprawy towaru wadliwego':
Klienci tej firmy wraz z zakupem komputera otrzymują roczną gwarancję. 3. w ekonomii i finansach
'odpowiedzialność osoby trzeciej za zobowiązania dłużnika wobec wierzyciela': Nasz bank udzielił tej
firmie gwarancji w wysokości 5 milionów złotych. W związku z tym trzeba było utworzyć rezerwę
odpowiedniej wielkości, na wypadek gdyby nie spłaciła ona kredytu zaciągniętego na tę sumę w
innym banku.
GWARANT l. 'osoba lub instytucja, która udziela gwarancji - zapewnienia czegoś': Gwarantem
procesu pokojowego w tym państwie były wojska ONZ. 2. 'osoba lub instytucja, która udziela
gwarancji handlowej': Powołał się na warunki sformułowane przez gwaranta w umowie sprzedaży. 3.
'instytucja, która udziela gwarancji bankowej': Gwarantem tego kredytu był zagraniczny bank.
GWARANTOWAĆ l. 'zapewniać coś komuś': Naszym klientom gwarantujemy miłą i szybką obsługę.
Policja zagwarantowała bezpieczeństwo świadkom zeznającym w procesie członków mafii. 2. 'dawać
komuś gwarancję handlową': Niezawodne działanie sprzętu oraz warunki wymiany go i obsługi
zostały zagwarantowane w umowie. 3. 'dawać komuś gwarancję bankową': Gwarantować kredyt.
fr. garantie
285
GWARDIAN
GZYMS
dii pod Waterloo. 2. przen. 'dawni koledzy ze szkoły, pracy itd.': Raz na kilka lat urządzali sobie
spotkanie starej gwardii. () Gwardia Ludowa 'oddziały partyzanckie związane z PPR, organizowane od
1942 r.': W styczniu 1944 r. Gwardię Ludową przekształcono w Armię Ludową.
członek straży przybocznej panującego': W czasach Nerona wielu zamożnych obywateli obawiało się
samego widoku gwardzistów, którzy często przynosili wyrok śmierci. 2. 'żołnierz z doborowych
oddziałów': Gwardziści, którzy poszli jako pierwsi do ataku, ponieśli ogromne straty. 3. 'osoba
należąca do cywilnej lub wojskowej formacji, organizacji, drużyny sportowej itd., która ma w nazwie
słowo gwardia': W drugiej połowie meczu gwardziści zdobyli dwie bramki.
GWARDIAN 'przełożony klasztoru w niektórych męskich zakonach': Cela ojca gwardiana w klasztorze
franciszkanów.
Gwarectwa zajmowały się m.in. zasadami wydobywania kopalin i udzielały pozwolenia na ich
wydobycie. 2. 'w czasach nowożytnych: spółka zawiązana przez
właścicieli i udziałowców kopalń': Wszystkie kopalnie w tym okręgu należały do gwarectwa, którego
udziałowcami byli przedsiębiorcy niemieccy. 3. 'w Polsce w latach 90.: zjednoczenie, które zarządza
kopalniami i sprawuje nadzór nad wydobyciem oraz sprzedażą węgla': Poszczególne gwarectwa miały
wielkie długi wobec ZUS-u.
GWAREK 'w średniowieczu: członek gwarectwa, górnik mający oficjalne prawo wydobywania kopalin
z ziemi': Gwarkowie mieli własne zwyczaje, które w części przetrwały do dziś.
GWASZ l. 'kryjąca farba wodna z domieszką kredy albo bieli': Gwasz to farba klejowa lub żywiczna. 2.
'technika malowania taką farbą': Gwasz jest techniką podobną do akwareli. 3. 'obraz wykonany tą
techniką':
fr. gouache
GZYMS l. 'element budowli w postaci poziomego występu ściany, zwłaszcza ściany zewnętrznej':
Gzyms chroni mur przed opadami, często jest też ozdobnym zwieńczeniem ściany. Gzyms
nadokienny. Ustawił puchary na gzymsie kominka. 2. 'wystający element ścianki mebla': Gzyms szafy.
3. 'poziomy występ ściany skalnej': Alpinista ostrożnie stąpał po gzymsie. 4. 'to samo, co kamisz'
niem. Gesims - w znaczeniu architektonicznym, inne sensy to rezultat rozwoju znaczeniowego wyrazu
w polszczyźnie
286
h.c. skrót wyrażenia: honoris causa zob. pod hasłem: DOKTOR HONORIS CAUSA
ha skrót słowa: hektar (zob.)
HABANERA l. 'taniec pochodzący z Hawany na Kubie, powolny, tańczony parami w takcie 2/4':
Habanera jest tańcem podobnym nieco do tanga, lecz wolniejszym. Jest popularna nie tylko na Kubie,
lecz również w Hiszpanii. 2. 'muzyka do tego tańca': Habanera charakteryzuje się mocnym
akcentowaniem pierwszej części taktu.
także: praca naukowa napisana, by uzyskać ten stopień, lub obrona tejże pracy przed gronem
samodzielnych pracowników naukowych jakiejś placówki': Zaraz po uzyskaniu doktoratu przystąpił do
habilitacji. W swej habilitacji przedstawił wyniki długoletnich badań nad zapożyczeniami z obcych
języków w polszczyźnie. Dziekan poinformował, że habilitacja drą Kowalskiego odbędzie się w sali nr
4.
HABILITOWAĆ 'nadawać jakiejś osobie stopień naukowy doktora habilitowanego': Rada wydziału na
swym kwietniowym posiedzeniu habilitowała dwóch nowych samodzielnych pracowników
naukowych. Po uzyskaniu tytułu doktora habilitowanego rozpoczął nowe badania z myślą o
profesurze.
HABILITOWAĆ SIĘ 'uzyskać stopień naukowy doktora habilitowanego': Habilitował się z fizyki ciała
stałego.
HABIT 'strój zakonny o kolorze i kroju obowiązującym w danym zakonie': Nazwa kawy cappuccino
pochodzi od włoskiego słowa: cappuccio 'kaptur'. Cappuccino to mianowicie kawa koloru takiego, jak
habity kapucynów, mające charakterystyczne, długie kaptury.
HABITUACJA w fizjologii 'stopniowe zanikanie reakcji organizmu na powtarzający się bodziec, który
nie niesie istotnych konsekwencji dla jednostki': Habituacja to proces niezwykle powszechny w
świecie ludzkim i zwierzęcym - przyzwyczajanie się do czegoś i usuwanie tego z pola uwagi.
ang. habituation
Pierwszą swą noc w Meksyku spędzili w hacjendzie, będącej własnością potomków polskich
emigrantów.
hiszp. hacienda
HACKER (czytaj: haker) albo HAKER 'osoba włamująca się do systemów albo programów
komputerowych': Ha-cker, po włamaniu do systemu, zmienił nazwę z "Centrum Informacyjne Rządu"
na "Centrum Dezinforma-cyjne Rządu". Niektórzy hakerzy to tylko hobbyści, inni to zawodowi
włamywacze, czerpiący zyski ze swojego procederu. Hackerów zatrudnia się do szpiegostwa
przemysłowego, dokonywania transferu pieniędzy, kradzieży tajnych informacji.
287
HADES
HALSZTACKI OKRES
HADES 'w mitologii greckiej: bóg świata podziemnego, królestwa umarłych; także: królestwo
umarłych': Wszyscy trzej ciągnęli losy. Zeusowi dostało się niebo i ziemia wraz z Olimpem,
Posejdonowi morze, Hadesowi królestwo umarłych w podziemiu. (Parandowski) Zeus siedzący na
szczycie Olimpu wziął do rąk złote szale i położył na nich dwa losy: Achillesa i Hektora. Zważył -i los
Hektora spadł do Hadesu. (Parandowski)
gr. Haides
HAFIZ albo HAFIS 'honorowy tytuł muzułmanina, który zna Koran na pamięć; także osoba nosząca ten
tytuł': Po latach ćwiczeń otrzymał tytuł hafiza. Hafiz cytował fragmenty Koranu z pamięci.
ar. hafiz 'opiekun'
HAFN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 72 i masie atomowej 178,49, symbol Hf: błyszczący,
srebrzysty metal, rzadki w przyrodzie': Hafn jest pierwiastkiem o właściwościach zbliżonych do
cyrkonu. Wykorzystuje się go m.in. w fizyce jądrowej.
n.-lać. hafnium - od nowołacińskiej nazwy Kopenhagi: Hafhia - ku czci Nielsa Bohra (1885-1962),
jednego z największych fizyków XX w., duńskiego pochodzenia, który w swych badaniach przewidział
istnienie takiego pierwiastka
HAGIOGRAF 'pisarz chrześcijański, spisujący żywoty świętych lub legendy o ich życiu': Jednym z
pierwszych hagiografów był św. Atanazy, żyjący w IV w.
HAIKU albo HOKKU 'japoński wiersz w trzech wersach, mający w sumie 17 sylab, najczęściej
wyrażający jakąś filozoficzną myśl Wschodu, zwłaszcza myśl związaną z obserwacją świata i przyrody':
Maksymalna zwięzłość, a zarazem filozoficzność sprawiają, że małe haiku działa silnie na czytającego i
stopniowo zajmuje dużo miejsca w jego wyobraźni - wszystkim jest tu obraz namalowany słowami.
(Miłosz)
HALLOWEEN (czytaj: haiołin) 'tradycyjne, wesołe święto dzieci i młodzieży, głównie w Stanach
Zjednoczonych, obchodzone 31 października, w przeddzień Wszystkich Świętych, polegające na
przebieraniu się za zjawy, duchy i czarownice, wkładaniu masek, dekorowaniu domów, ulic i
ogrodów, paleniu lampionów (zwłaszcza w wydrążonych dyniach), tańcach i zabawach ulicznych oraz
chodzeniu po domach z prośbą o cukierki lub inny podarunek': Halloween to popularne w Ameryce
święto duchów, czarownic i wróżek. Próby przeszczepienia do Polski amerykańskiego Halloweenu na
razie (na szczęście) się nie powiodły.
ang. Halloween, skrót od: Ali Hallow E'en 'wigilia Wszystkich Świętych'
HALON 'związek chemiczny metanu lub etanu z jednym z halogenów, np. fluorem, bromem lub
chlorem: niepalny gaz lub ciecz': Halony są stosowane często jako środek gaśniczy.
HALS w żeglarstwie l. 'ustawienie statku żaglowego do wiatru': Statek płynie prawym halsem, gdy
wiatr wieje w jego prawą burtę. 2. 'odcinek prosty, który statek żaglowy przepływa halsując, bez
zmiany kierunku względem wiatru, jeden z odcinków jego zygzakowego kursu' 3. 'lina utrzymująca na
właściwym miejscu dolny róg żagla'
HALSOWAĆ w żeglarstwie 'płynąć zygzakiem, w taki sposób, że wiatr wieje raz w lewą, raz w prawą
burtę; także: wypoczywać, pływając na łodzi żaglowej': Halsować na jeziorze. Wynajęli jacht, żeby
trochę pohalsować.
HALSZTACKI OKRES w archeologii 'okres w kulturze późnej epoki żelaza, od ok. 700 do 450 r. p.n.e.':
W okresie halsztackim znane było wytapianie i obróbka żelaza oraz metali kolorowych, ludzie potrafili
też budować osiedla obronne.
288
HALUCYNACJE
HANTEL
od nazwy miasteczka Hallstat w Austrii, gdzie w połowie XIX w. odkryto wielkie cmentarzysko
prehistoryczne
HALUCYNACJE 'złudzenie polegające na widzeniu obrazów, których naprawdę nie ma, słyszeniu
nieistniejących dźwięków itd.; także: nieistniejące obrazy, które ktoś widzi, dźwięki, które słyszy,
zapachy itd., które ktoś czuje': Gorączka powodowała u chorego halucynacje. Matka tłumaczyła
chłopcu, że to, co słyszy, to tylko halucynacje, po strychu nikt nie chodzi.
lać. hallucinatio
HAMAK 'długi kawałek płótna lub sieci, zawieszony między dwiema podporami, używany jako łóżko
do spania lub wypoczynku, zwłaszcza w krajach o gorącym klimacie': Po południu wylegiwał się w
hamaku rozwieszonym między dwoma drzewami.
HAMBURGER 'okrągły kotlet z mielonej wołowiny, ryby, kurczaka, najczęściej smażony bez tłuszczu;
także: bułka przełożona w środku takim kotletem z warzywami, keczupem i innymi dodatkami': Kupić
kilogram hamburgerów. Zjeść hamburgera w snack-ba-rze.
HAMLET 'bohater tragedii Szekspira pod tym samym tytułem: duński książę, który po to, by pomścić
ojca, zamordowanego przez matkę i jej kochanka, który objął tron, kamufluje swe zamiary na
królewskim dworze, udając obłęd, niezdecydowanie i ciągłe rozterki': Do najsłynniejszych cytatów z
Szekspira należy niewątpliwie kwestia Hamleta: "Być albo nie być - oto jest pytanie".
HAMLETYZOWAĆ 'przeżywać ciągłe rozterki, roztrząsać coś, nie umiejąc się zdecydować': Uważał, że
przyjaciel jest mazgajem i że hamletyzuje, w sytuacjach krytycznych zaś trzeba podejmować
zdecydowane decyzje, a nie dzielić włos na czworo.
KODEKS HAMMURABIEGO 'jeden z najstarszych kodeksów karnych świata, spisujący prawa z różnych
dziedzin, które obowiązywały jako prawa zwyczajowe i systematyzujący je': Kodeks Hammurabiego
jest do dziś słynny dzięki zasadzie, według której kara powinna być odzwierciedleniem winy: "oko za
oko, ząb za ząb".
Hammurabi - szósty król Babilonii, władający w latach 1792-1750 p.n.e. (data urodzin nieznana)
HANDICAP (czytaj: handikap) l. 'fory, które daje się dla wyrównania szans słabszemu zawodnikowi':
Handicap polegał w tym wypadku na rozpoczęciu meczu od stanu 2:0 dla gości. 2. 'upośledzenie
fizyczne albo umysłowe': Dzieci z handicapem. 3. rząd. 'sytuacja, która utrudnia wykonywanie
jakiegoś zadania': Przeszłość polityczna może być handicapem wpływającym niekorzystnie na szansę
działacza.
ang. handicap
HANDOUT (czytaj: hendałt) 'tekst pomocniczy do wykładu, odczytu, referatu, rozdawany słuchaczom
na oddzielnych kartkach': Na handoutach mają państwo wykresy, przedstawiające rozwój zjawiska w
ostatnim dziesięcioleciu.
ang. handout
HANDS OFF (czytaj: hendsof) 'precz z rękoma (od jakiegoś państwa) - protest przeciw agresj i na
jakieś państwo lub ostrzeżenie przed zaborczymi planami wobec niego': W XX w. wielokrotnie, i na
ogół bezskutecznie, wypowiadano hasło: hands off- precz z rękoma: hands off Wietnam, hands off
Korea, hands off Czeczenia.
ang. hands off - ostrzeżenie brytyjskiego ministra Williama E. Gladstone' a wypowiedziane w pod
adresem Austrii, gdy ta w 1878 r. zajęła Bośnię i Hercegowinę
HANGAR 'wielka hala, która jest garażem dla samolotów i innych maszyn latających; także:
pomieszczenie, w którym przechowywane są łodzie, motorówki i jachty, a niekiedy też składowany
ładunek statków wodnych':
HANTEL 'przyrząd do ćwiczeń siłowych, złożony z krótkiego drążka, po którego obu stronach są
ciężarki - zdejmowane lub nie': Codziennie wieczorem ćwiczył mięśnie ramion, podnosząc hantle.
niem. Hantel
289
HANZA
HARDWARE
HANZA 'średniowieczny związek miast, zawarty po to, by wspólnie prowadzić handel ze sobą i z
odległymi krajami': Największe znaczenie w Europie zyskała niemiecka Hanza, funkcjonująca od XIII
do XVII w., z którą jest obecnie utożsamiana ta nazwa. Była potężnym związkiem miast północnej
Europy, zwłaszcza Niemiec, który rozwijał swą ekspansję na wschód i wywierał wpływ na losy wielu
krajów.
HANZETATYCKI 'związany z hanzą - handlowym związkiem miast średniowiecznych, najczęściej - z
niemiecką Hanzą': Do miast hanzeatyckich należały m.in. Hamburg, Brema i Lubeka, a także: Gdańsk,
Toruń, Elbląg, Szczecin i Kołobrzeg.
taki, w którym występuje tylko jeden zespół chromosomów homologicznych; o organizmach: taki,
którego komórki mają tylko jeden zespół chromosomów'. Komórki haploidalne to komórki rozrodcze:
plemniki i jaja, inne komórki organizmu są diploidalne.
HAPLOID w biologii 'organizm zwierzęcy lub roślinny, który ma w swych komórkach jeden zespół
chromosomów'. Haploidami są bakterie, sinice i wirusy.
HAPPENER (czytaj: hepener) 'człowiek, który bierze udział w happeningu': Wśród happenerów byli
nie tylko organizatorzy happeningu, lecz także przypadkowi przechodnie.
HAPPY END (czytaj: heppi end) l.'szczęśliwe, dobre zakończenie akcji filmu, sztuki teatralnej, utworu
literackiego': Film, jak to komedia, zakończył się happy endem. Nie lubił dopisywać happy endów do
scenariuszy opartych na dawnych powieściach, ale takie były wymagania producenta. 2. ' pomyślne
zakończenie jakiejś sprawy, jakiegoś wydarzenia, zwłaszcza takich, które źle rokowały': Spotkanie w
Markach zakończyło
się happy endem: ostatecznym porozumieniem zwaśnionych kuzynów. Były obawy, że może to
okazać się jakąś poważną chorobą, ale wszystko skończyło się happy endem.
HARACZ l. 'w historii: wielka danina nakładana przez muzułmanów na innowierców, głównie na
podbitą ludność chrześcijańską i uzależnione państwa chrześcijańskie' : W Europie, w podbitych
krajach chrześcijańskich, Turcy ściągali corocznie olbrzymie haracze. 2. 'danina, do której płacenia
ktoś kogoś nieprawnie zmusza, obecnie najczęściej danina wymuszana na przedsiębiorcach i
handlowcach przez zorganizowane grupy przestępcze': Ujawniono proceder ściągania haraczy od
poznańskich restauratorów. Policja zatrzymała grupę mafiosów, którzy przyjechali po haracz do
agencji towarzyskiej.
HARAKIRI inaczej: SEPPUKU 'rytualne samobójstwo przez rozcięcie brzucha nożem, praktykowane
dawniej w Japonii': Harakiri było np. popełniane przez samurajów, chcących w ten sposób uniknąć
hańby. Często było honorowym wyjściem dla samuraja, któremu pozostawiono do wyboru: haniebną
śmierć w egzekucji, z rąk kata, lub harakiri.
HARAP l. 'dawny bicz z długim rzemieniem i krótką rękojeścią': Uderzył konia harapem. () Po harapie
przestarz. 'po wszystkim, po fakcie - za późno na zmianę lub protesty': Zgodzi się, to wyprawię wam,
nie mieszkając, wesele... Nie zgodzi się, bierz ją i tak. Jak będzie po harapie, to będzie po wszystkim.
(Sienkiewicz) 2. 'okrzyk myśliwski odpędzający psy od ubitej zwierzyny'
HARD CÓRĘ (czytaj: hart kor) 'o wydawnictwach, filmach itd. pornograficznych: przedstawiający w
dużych zbliżeniach narządy płciowe': Na kasetach był ostrzegawczy napis: hard córę. Większość osób
jest zgodna, że dostęp młodzieży do pornografii hard córę powinien być ograniczony. Natomiast filmy
soft porno, nazywane często erotycznymi - zdaniem wielu respondentów -mogą być w późnych
godzinach wieczornych pokazywane w telewizji publicznej.
ang. hard córę od: hard 'twardy', córę 'rdzeń, przen. istota, treść'
290
HATCHBACK
Była najpiękniejszą kobietą w sułtańskim haremie. 3. przen. żart. 'wszystkie osoby, z którymi ktoś
utrzymuje stosunki miłosne, słowo zwykle używane po to, by podkreślić, że tych osób jest wiele':
Nasz piękny i bogaty przyjaciel miał prawdziwy harem.
HARLEKIN 'utwór literacki (zwykle powieść) o tematyce miłosnej, o małej wartości artystycznej i
poznawczej, gdyż napisana według jednego z kilku schematów; romansidło': Czytelniczki harlekinów
tym razem się zawiodą, bo akcja powieści nie rozwija się według znanych im zasad. Na rynku pojawiły
się też harlekiny autorów południowoamerykańskich, chyba jeszcze bardziej schematyczne i dające
tanie wzruszenia.
fr. harlequin - od nazwy serii wydawniczej, w której ukazują się takie utwory.
HARMONOGRAM 'opis jakichś czynności lub ich przedstawienie w formie graficznej, np. wykresu lub
tabeli, określające czas ich trwania i kolejność': Dyrektor wymagał, by prace remontowe były
prowadzone ściśle według ustalonego harmonogramu.
HARPAGAN pot. 'człowiek gwałtowny i popędliwy, często przy tym ordynarny': Nad ranem na weselu
trzech harpaganów z sąsiedniej wsi wywołało straszną burdę.
HARPAGON l. 'główny bohater komedii Moliere'a "Skąpiec"' 2. przen. 'osoba bardzo skąpa': Mieli
sporo pieniędzy, ale jego ojciec, straszny harpagon, i tak powiedział, że Jarkowi motocykla nie kupi.
komedia Moliere' a (prawdziwe nazwisko: Jean Baptiste Poque-lin; 1622-1673) "Skąpiec" po raz
pierwszy została wystawiona w 1668 r.
HARPIA l. 'w mitologii greckiej: potwór o ciele drapieżnego ptaka i głowie kobiety': Za to, że
samowolnie przepowiadał ludziom przyszłość, ukarali go bogowie ślepotą i ma domiar niedoli zesłali
nań harpie, monstra okrutne, o twarzy kobiecej, a ciele ptaka. Przylatywały, ilekroć Fineus zasiadał do
stołu, porywały jedzenie albo zanieczyszczały je w taki sposób, że go tknąć nie było można.
(Parandowski) 2. 'kobieta zła i agresywna, która kogoś pod jakimś względem dręczy': W
narzeczeństwie była słodka i kochana, a po ślubie przeobraziła się we wściekłą harpię. 3. 'wielki
drapieżny ptak z rodziny jastrzębi, mieszkający nad Amazonką'
ang. harpoon
HART 'siła i odporność psychiczna lub fizyczna, pozwalająca znieść przeciwności i trudy': Samotny rejs
dookoła świata wymaga wielkiego hartu ducha. Wspinaczka wysokogórska wymaga hartu fizycznego i
psychicznego.
HARTOWAĆ SIĘ l. 'stawać się wytrzymałym psychicznie i odpornym na ciężkie przeżycia przez
doznawanie ich, pokonywanie trudności': Zahartował się przez te lata nieszczęść. 2. 'wzmacniać swój
organizm i uodpamiać go na trudne warunki fizyczne przez przyzwyczajenie do nich, zwłaszcza
przyzwyczajenie do niekorzystnych warunków atmosferycznych, zimna, złej pogody, wiatru':
Palenie haszyszu wywołuje stan euforii oraz halucynacje. niem. Haschisch od ar. haszisz 'trawa, siano'
HATCHBACK (czytaj: heczbek) 'typ nadwozia samochodu osobowego, dla którego charakterystyczne
jest to, że tylna ściana jest pochyła i na całej szerokości otwiera się jako piąte drzwi samochodu;
także: samochód o takim typie nadwozia': Typ hatchback jest przez klientów ceniony głównie ze
względu na zalety przy przewożeniu towarów. Otwierane tylne drzwi i składane tylne siedzenia
sprawiają, że w hatchbackach można przewozić przedmioty dość dużych rozmiarów.
ang. hatchback
291
HATHA-JOGA
HEDONIZM
HATHA-JOGA 'jeden z kierunków jogi, w którym ćwiczenia duchowe łączą się ze specjalnymi
ćwiczeniami gimnastycznymi i oddechowymi': Celem ćwiczeń hat-ha-jogi jest m.in. osiągnięcie
harmonii między sferą psychiczną, duchową i fizyczną.
Żona prezesa nosiła wyłącznie stroje odpowiadające najnowszym tendencjon haute couture.
HAUT RELIEF (czytaj: ot relief) 'bardzo wypukła płaskorzeźba': Na ścianach pałacu oglądali piękne
haut-re-lieiy i bas-reliefy.
HAZARDZISTA l. 'osoba, która nałogowo gra o pieniądze': Wuj był hazardzistą, grywał w pokera i w
ruletkę. 2. 'osoba, która podejmuje ryzykowne decyzje': Jako biznesmen był typem hazardzisty, wolał
duży i szybki zysk, choćby nie wiadomo jak wielkiego wymagał ryzyka, niż mozolne, wieloletnie
zabiegi.
HB skrót wyrażenia ang.: BRINELL HARDNESS 'twardość Brinella - symbol twardości materiału':
Symbol HB/2 na ołówku wskazywał, że grafit jest dość miękki.
HDD skrót wyrażenia: HARD DISC DRIVE zob. pod hasłem: DYSK TWARDY
HEALER (czytaj: hiler) 'uzdrowiciel, leczący przez przekazywanie pacjentowi własnych bioprądów':
Współ- cześni healerzy są zwykle dobrymi psychologami, oddziałującymi na psychikę osób, które
poddają się ich wpływom.
ang. healer
HEAVY METAL (czytaj: hewi metal) 'odmiana muzyki rockowej, która charakteryzuje się dużym
dynamizmem, rytmicznością, głośnością wykonania i ogólną
HEBAN l. 'czarne lub ciemnobrązowe drewno, uzyskiwane z drzew rosnących w strefie zwrotnikowej,
ciężkie, twarde i mocne': Heban jest używany do wyrobu drogich mebli, instrumentów muzycznych i
przedmiotów ozdobnych. 2. 'to samo, co hebanowiec'
HEBRAISTA 'uczony prowadzący badania w zakresie hebraistyki': Witold Tyloch, wybitny polski
hebraista, opublikował prace dotyczące rękopisów z Oumran i dziejów ksiąg Starego Testamentu.
292
HEGEMONIA
HEL
HEDONISTA l. 'filozof- zwłaszcza starożytny - zwolennik hedonizmu': Pierwszym i najbardziej
zdecydowanym hedonistąbył Arystyp z Cyreny. 2. 'człowiek, który stara się żyć tak, aby doznawać jak
najwięcej przyjemności i unikać jakichkolwiek rzeczy przykrych': Nietzsche przestrzegał hedonistów
przed zgubnymi skutkami ich postawy życiowej: "Kto się zanadto zwykł oszczędzać, chorzeje wreszcie
z oszczędzania tego. Chwała wszystkiemu, co twardym czyni!"
HEGEMONIA 'znaczna przewaga jakiegoś państwa, klasy lub grupy społecznej, instytucji lub firmy nad
innymi i odgrywanie głównej, najważniejszej roli w jakiejś dziedzinie czy na jakimś obszarze': W 1989
r. Związek Radziecki utracił hegemonię w Europie Wschodniej. Rozpoczęła się walka o hegemonię na
rynku elektronicznym. Hegemonia klasy robotniczej w społeczeństwie socjalistycznym była
komunistycznym dogmatem.
HEGEMON 'państwo lub osoba, rzadziej: instytucja, firma, klasa lub grupa społeczna, mające
hegemonię w pewnej dziedzinie czy na pewnym obszarze': W V w. p.n.e. Sparta utraciła pozycję
hegemona w starożytnej Grecji na rzecz Aten.
HEKATOMBA l. 'w starożytnej Grecji: wielka ofiara składana bogom ze stu wołów' 2. przen. 'śmierć
wielu ludzi, zwłaszcza śmierć w ofierze dla jakiejś sprawy lub idei': Hekatomba powstania
warszawskiego nie była daremna. Hekatomba pod Verdun.
HEKSAMETR •w nauce o literaturze l. 'w poezji antycznej: klasyczny, sześciostopowy wiersz, którym
napisane są takie arcydzieła poezj i antycznej, j ak "Iliada" i"0dy-seja'" 2. inaczej: HEKSAMETR POLSKI
'w literaturze polskiej: rodzaj wiersza, zwykle sylabotonicznego, wzorowany na heksametrze
antycznym, w którym greckie sylaby długie są zamienione na polskie sylaby akcentowane':
Heksametr polski jest wierszem, którego zastosowanie wymaga najwyższej sprawności poetyckiej,
ma charakter podniosły i uroczysty. Tego typu wierszem są napisane m.in. takie arcydzieła naszej
literatury, jak fragmenty "Konrada Wallenroda" Adama Mickiewicza i "Bema pamięci żałobny rapsod"
Cypriana Norwida.
gr. heksametron
HEKSENSZUS (czytaj: heksenszus) pot. inaczej: LUM-BAGO, POSTRZAŁ 'nagle pojawiający się silny ból
w okolicy lędźwiowej wywołany reumatyzmem, wypadnięciem dysku, zapaleniem korzonków
nerwowych, czasami też zmianami patologicznymi w kręgosłupie':
Szarpnął ciężar i poczuł paraliżujący ból kręgosłupa. -Dostałeś heksenszusu? - zapytał kolega.
HEKTAR 'miara powierzchni: 10 000 m2, skrót: ha': Gospodarował na 12 hektarach, l ha = 100 a.
HEKTOLITR 'jednostka miary objętości płynów o wartości stu litrów, skrót: hl': Z zalanej piwnicy
wypompowano kilka hektolitrów wody. l hl = 100 l.
HEKTOPASKAL 'jednostka ciśnienia atmosferycznego o wartości 100 paskali, skrót: hPa': W prognozie
pogody powiedziano, że jutro będzie bardzo wysokie ciśnienie, aż 1040 hektopaskali. 1013 hPa to
średnie ciśnienie atmosferyczne.
HEL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 2 i masie atomowej 4, symbol Hę: bezbarwny i
bezwonny gaz szlachetny, po wodorze najlżejszy z pierwiastków': Hel,
293
HELIO-
HEMOFILIA
dosyć rzadki na Ziemi, jest jednym z podstawowych składników gwiazd. Hel jest stosowany w
technice rakietowej i w fizyce jądrowej, a także używany do napełniania jarzeniówek.
HELIOCENTRYZM 'teoria głosząca, że ośrodkiem naszego układu planetarnego jest Słońce': Uczonym,
który ma szczególne zasługi w upowszechnieniu heliocen-tryzmu, był Galileusz.
HELIOCENTRYCZNY 'związany z heliocentryzmem, taki, w którym uznaje się Słońce za środek naszego
układu planetarnego': System heliocentryczny. Helio-centryczna teoria została sformułowana po raz
pierwszy w pracy Kopernika "O obrotach sfer niebieskich", wydanej w 1543 r.
HELIOTROPIZM w biologii 'zjawisko polegające na wygięciu się roślin lub ich części w kierunku Słońca
(heliotropizm dodatni) lub w kierunku przeciwnym do Słońca (heliotropizm ujemny): Przykładem
heliotropizmu dodatniego, bardzo częstego w świecie roślinnym, są ruchy słonecznika.
HELLADA 'jedna z krain starożytnych w środkowej Grecji; następnie: starożytna Grecja; wreszcie:
obszar zamieszkany w starożytności przez Greków': Hellada to południowa część Tesali. Naj świetniej
szym okresem rozwoju sztuki Hellady były wieki V i IV p.n.e. Hellada rozrosła się dzięki podbojom
starożytnych Greków, ich podróżom i stosunkom handlowym z wieloma ludami.
HELLADZKI 'związany z kulturą, która rozwijała się na ziemiach późniejszej starożytnej Grecji, od ok.
3000 p.n.e. do ok. 1000 p.n.e.' Sztuka helladzka.
HELLEŃSKI 'związany ze starożytną Grecją, zwłaszcza Grecją nieulegającą jeszcze wpływom obcym (tj.
mniej więcej do czasów Aleksandra Wielkiego)': Czysta kultura starożytnej Grecji, kultura helleńska to
kultura do połowy IV w. p.n.e. Państwa helleńskie.
HELLENIZM 'okres w dziejach kultury greckiej od czasów Aleksandra Wielkiego do opanowania przez
Rzym Egiptu, ostatniego niezależnego państwa będącego pod rządami Greków': W okresie
hellenizmu świat grecki
HEMATOLOGIA 'dział medycyny zajmujący się badaniem krwi i leczeniem jej chorób': Do
najważniejszych w dziejach hematologii należało odkrycie na początku XX w. grup krwi, co umożliwiło
np. bezpieczne przetaczanie krwi chorym, rannym i operowanym.
Do wybitnych polskich hematologów należał m.in. prof. Edmund Biemacki, który badał opadanie
krwinek czerwonych w niekrzepnącej krwi. Zauważył on, że prędkość opadania u osób zdrowych jest
niewielka, natomiast w przypadku stanów chorobowych wzrasta. Od nazwiska profesora prędkość
opadania krwinek, istotną w diagnozowaniu wielu chorób, nazywamy OB - odczynem Bier-nackiego.
HEMO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'krew', dodawana do innych cząstek wyrazowych i
rzeczowników, zwykle mających związek z medycyną i fizjologią, wskazująca na to, że są one
związane z krwią, jej zawartością, badaniami, użyciem, np. hemoglobina, hemote-rapia
294
HEMOGLOBINA
HERC
HEMOGLOBINA w fizjologii i medycynie 'barwna substancja krwi zawarta w czerwonych ciałkach':
Hemoglobina łatwo łączy się z tlenem. Do jej najważniejszych funkcji należy przenoszenie tlenu z płuc
do tkanek i dwutlenku węgla z tkanek do płuc.
HEMOLIZA w medycynie 'pękanie lub rozpuszczanie się błony komórkowej czerwonych ciałek i
przechodzenie z nich hemoglobiny do osocza krwi': Hemoliza może być spowodowana przez niektóre
choroby, może też być wynikiem działania czynników zewnętrznych, np. jadu węża albo zatrucia
grzybami.
HEMOROIDY (czytaj: hemorojdy) 'choroba polegająca na poszerzeniu żył w dolnej części odbytnicy i
tworzeniu się bolesnych, często krwawiących guzów': Na hemoroidy cierpią często osoby prowadzące
mało aktywny tryb życia i mające złą przemianę materii.
przez przetaczanie krwi lub jej wstrzykiwanie': Hemo-terapię stosuje się w przypadku niedoboru krwi
lub niedoboru pewnych składników w krwi jakiejś osoby, np. w hemofilii.
HENNA l. inaczej: LAWSONIA 'ciernisty krzew uprawiany w strefie tropikalnej, z którego kwiatów
otrzymuje się olejek zapachowy, z liści i łodyg - barwnik, a korzenie wykorzystuje się w medycynie' 2.
'naturalny barwnik uzyskiwany z liści henny - rośliny': Henny używano dawniej do barwienia włosów
na kasztanowo. 3. 'farba do włosów zawierająca barwnik - hennę lub otrzymywana sztucznie, mająca
kolor ciemnokaszta-nowy': Henny używa się do barwienia włosów, także włosów na brodzie i brwi.
HERAKLES 'w mitologii greckiej: syn Zeusa i Alkmeny, heros obdarzony nadludzką siłą, który zasłynął
wieloma bohaterskimi czynami, przede wszystkim wykonaniem 12 bardzo trudnych i niebezpiecznych
"prac"': Kiedy miał dziesięć miesięcy, zdarzyło mu się po raz pierwszy okazać swą nadludzką siłę. [...]
Hera wysłała dwa potworne węże, by udusiły Heraklesa. Najeżone ostrymi łuskami, wpełzły do
pokoju [...]. Ifikles z krzykiem uciekł. Herakles zaś chwycił obydwa potwory i zaczął je dusić.
(Parandowski) Odpowiednikiem Heraklesa w mitologii rzymskiej jest Herkules.
gr. Herakles
HERALDYKA 'dziedzina wiedzy zajmująca się herbami, opisująca ich znaczenie, zasady przyznawania,
kształt plastyczny i historię': Heraldyka jest jednym z pomocniczych działów historii, często jest też
traktowana jako dziedzina normatywna, określająca prawidłowy wygląd herbu.
odnoszący się do herbów': Dane na temat pochodzenia swego herbu znalazł w starej księdze
heraldycznej. Profesor opisywał stosowane w średniowieczu znaki heraldyczne.
niem. Heraldik od słowa: Herold (którego zadanie w czasie turniejów rycerskich polegało na badaniu
herbów i dopuszczaniu do walki tylko szlachetnie urodzonych)
HERB l. 'dziedziczny znak rodu szlacheckiego, ustalony według określonych reguł, umieszczany na
chorągwiach, uzbrojeniu, bramach, budynkach i przedmiotach użytkowych': Horeszko pieczętował się
herbem Półko-zic. Zbyszko z Bogdańca herbu Tępa Podkowa. Za zasługi wojenne król nadał mu herb:
trzy kozie głowy w czerwonym polu. 2. 'znak państwa, jakiejś ziemi, miasta, umieszczany zwykle na
flagach, monetach, przy wjeździe do miasta': Herb Polski to biały orzeł z koroną, dziobem i pazurami
złotymi, w czerwonym polu o wydłużonej dolnej krawędzi. Warszawa ma w herbie Syrenkę.
I HERBARZ 'księga zawierająca rysunki i opisy herbów, informująca też, jakie jest ich pochodzenie i
jakie rody mają prawo ich używać'
HERBOWY l. 'związany z herbem, taki, na którym umieszczono herb': Znaki herbowe. Pieczęć
herbowa. 2. 'używający herbu jako znaku szlachectwa, mający herb':
Szlachta herbowa.
HERBARIUM albo II HERBARZ przest. l. 'zielnik, kolekcja zasuszonych roślin ułożonych i opisanych w
specjalnym zeszycie, na arkuszach itd.': Dziadek pokazywał im swoje herbarium z piękną kolekcją
polskich kwiatów polnych. 2. 'dzieło z zakresu botaniki, w którym są zdjęcia roślin i ich opisy'
HERC w fizyce 'jednostka częstotliwości zjawiska występującego okresowo, która jest równa jednemu
jego wystąpieniu w ciągu sekundy, skrót Hz': Prąd zmienny o częstotliwości 50 herców.
295
HERCYŃSKA OROGENEZA
HEROD
HERCYŃSKA OROGENEZA w geologii 'ruchy górotwórcze ok. 260 do 200 milionów lat temu': W
orogenezie hercyńskiej wykształciło się wiele łańcuchów górskich, m.in. Góry Harzu, krystaliczne
części Alp i Tatr.
HEREZJA l. 'pogląd religijny, odbiegający od dogmatów oficjalnej wersji określonej religii, potępiany
przez jakiś kościół, zwykle w kontekstach historycznych':
HEREZJARCHA książk. 'twórca herezji, zwłaszcza inicjator nowego ruchu religijnego': Wymieniał
kolejnych herezjarchów: Husa, Lutra i Kalwina.
HERETYK l. 'osoba, która jest zwolennikiem herezji -poglądu religijnego odbiegającego od oficjalnych
dogmatów': Hus został uznany za heretyka i spalony na stosie w 1415 r. l. przen. 'osoba głosząca
poglądy odbiegające radykalnie od tych, które są uznawane w jakimś środowisku' 3. przen. pot.
'bezbożnik': Dzieci mi tu będzie bałamucił, heretyk jeden. Mówił im, że Boga nie ma.
HERETYCKI l. 'związany z herezją- poglądem religijnym lub heretykiem - autorem takiego poglądu':
Heretyckie poglądy. Heretycka wiara, l. przen. pot. 'związany z heretykiem - bezbożnikiem': Nie czytaj
tych heretyckich czasopism.
HERKULESOWY 'potężny, silny; także: wymagający nadludzkich sił': Prezentował z dumą swe
herkulesowe ramiona. To była naprawdę herkulesowa praca.
lać. Hercules
HERMAFRODYTA l. 'w literaturze antycznej: syn Her-mesa i Afrodyty, w którym zakochała się nimfa
Salma-kis, a nie mogąc zyskać jego wzajemności, uprosiła bogów, by ją z nim połączyli w jedno ciało'
2. w biologii
'obojnak, zwierzę lub roślina mająca i męskie, i żeńskie komórki rozrodcze': Hermafrodytami sąnp.
dżdżownice i tasiemce.
HERMAFRODYTYZM w biologii 'obojnactwo, występowanie w jednym organizmie męskich i żeńskich
komórek rozrodczych': Hermafrodytyzm występuje u niższych zwierząt.
gr. Hermaphróditos
HERMENEUTYKA 'dziedzina nauk humanistycznych, zajmująca się badaniem tekstów pisanych, w tym
m.in.: ustalaniem ich pochodzenia i pierwotnego brzmienia oraz interpretacją ich sensu':
Hermeneutyka rozwinęła się z badań nad tekstem Biblii. Okresem szczególnego rozwoju
hermeneutyki, zajmującej się tekstami Pisma Świętego, był wiek XVI - okres ożywionej dyskusji
światopoglądowej między katolikami i protestantami.
ang. hermetic z n.-lać. henneticus od nazwiska legendarnego alchemika Hermesa Trismegistosa, który
miał m.in. wynaleźć całkowicie szczelny sposób zamykania rur szklanych
HEROD l. HEROD I WIELKI 'króljudejski w latach 37-4 p.n.e.': Herod wsławił się wieloma okrutnymi
czynami, m.in. zamordowaniem swej żony - Mariamme, i swych dzieci. W Ewangelii św. Mateusza
Herod jest królem, który nakazał rzeź niemowląt, by w ten sposób zgładzić małego Jezusa. 2. przen.
'człowiek zły i okrutny'
HERODOWY 'Heroda; także: taki jak Heroda: bezwzględny, okrutny': Złość Herodowa. Wychowawcy
traktowali w tym domu dzieci z iście herodową bezwzględnością.
HEROD-BABA 'kobieta despotyczna i brutalna, a przy tym wielka i potężna': Dyrektorka była herod-
babą, bezwzględnie narzucającą swą wolę wszystkim pracowni-
296
I HEROINA
HETEROTROFIZM
kom szkoły. Do kuchni wtoczyła się szefowa - herod-ba-ba, ważąca chyba ze sto dwadzieścia
kilogramów.
Herod I Wielki (73r p.n.e.); oprócz Heroda I Wielkiego, szczególnie znanego dzięki Biblii, w Judei
panowało wielu innych Herodów, np. Herod Antypas, który kazał zamordować Jana Chrzciciela
I HEROINA śród. HERA 'silny narkotyk, bardzo szybko wywołujący uzależnienie, pochodna morfiny':
Heroina najczęściej ma postać białego proszku, niegdyś, przez krótki okres, była używana jako środek
przeciwbólowy.
niem. Heroin od gr. heros 'bohater' - być może ze względu na euforyczny nastrój, w jaki wprawia
zażycie tego narkotyku i złudne poczucie siły, które on daje
HEROS 'w mitologii greckiej: półbóg - człowiek zrodzony ze związku boga i zwykłego człowieka lub
człowiek, który został uznany za półboga dzięki swym bohaterskim czynom': Najbardziej znanym
starogreckim herosem jest Herakles, syn Zeusa i królowej Alkmeny. W starożytnych Atenach na wielu
rzeźbach i posągach przedstawiano dzieje ulubionego w tym mieście herosa - Tezeusza, syna Egeusza,
zdobywcy Attyki, i królewny Ajtry.
II HERO INA przestarz. 'główna bohaterka sztuki lub filmu albo aktorka grająca jej rolę': Greta Garbo
była wielką heroiną kina niemego.
HEROIKOMICZNY 'w literaturze: przedstawiający błahe zdarzenia bardzo podniosłym stylem, takim
jak w poematach o czynach bohaterów': Najbardziej znanym w literaturze polskiej eposem
heroikomicznymjest "Mo-nachomachia" Ignacego Krasickiego.
HEROIZACJA 'nadanie komuś lub czemuś cech heroicznych': Heroizacja czyjejś postawy, roli.
Heroizacja pracy górników w literaturze socrealistycznej.
HEROIZOWAĆ 'nadawać komuś lub czemuś cechy heroiczne': Po wojnie w literaturze heroizowano
postawę obrońców tego skrawka polskiej ziemi, dopiero odkrycia historyków rzuciły światło na
prawdziwy przebieg zdarzeń.
HEROLD l. 'w średniowieczu: posłaniec władcy, przynoszący ważne informacje; także: urzędnik na
dworze władcy, którego zadaniem była piecza nad herbami rycerskimi': Przed obliczem króla
polskiego stanęli heroldowie krzyżaccy z dwoma nagimi mieczami. Herold badał herby rycerzy
stających do turnieju i wywoływał ich do walki. 2. przen. 'osoba głosząca jakąś ideę,
zwłaszcza ideę ocenianą pozytywnie': Pisarze oświecenia byli heroldami postępu. Herold walki
narodowej.
HEROLDIA 'dziewiętnastowieczna instytucja badająca dowody szlachectwa, potwierdzająca, że dana
osoba jest szlachcicem lub zaprzeczająca temu'
HESPERYDY 'w mitologii greckiej: trzy siostry, córki At-lasa i Hesperii, które strzegły pięknego ogrodu
ze złotymi jabłkami, położonego na zachodnim krańcu Ziemi':
Hera zasadziła drzewo w ogrodzie bogów, na najdalszym zachodzie, gdzie dzień z nocą się spotyka, i
kazała go pilnować trzem siostrom, Hesperydom. Na drzewie siedział stugłowy nieśmiertelny smok,
mówiący wszystkimi językami ziemi. (Parandowski)
HESPERYJSKI albo HESPERYDOWY SAD, OGRÓD 'w mitologii greckiej: ogród strzeżony przez
Hesperydy albo piękny i niezwykły ogród, taki jak ogród Hesperyd':
gr. Hesperides
HETERA l. 'w starożytnej Grecji: piękna i wykształcona kobieta, będąca utrzymanką i kochanką
mężczyzny zajmującego wysoką pozycję społeczną' 2. 'kobieta kłótliwa i złośliwa, często przy tym
stara i brzydka': Ożenił się ze straszną heterą i siedzi teraz sam w domu, bo żaden z dawnych kolegów
nie ma ochoty na kontakt z tą wiedźmą.
297
HETEROSEKSUALIZM
HIDALGO
HETEROSEKSUALIZM 'pociąg seksualny skierowany ku osobie płci odmiennej niż własna': Przez wiele
wieków w Europie uważano, że heteroseksualizm to jedyna normalna i właściwa forma seksualizmu
człowieka.
HETMAN l. 'w dawnej Polsce i na Litwie (od XV do XVIII w.): dowódca wojsk zaciężnych': Od XVI w. w
Polsce powoływano dwóch hetmanów: hetmana wielkiego koronnego oraz - niższego stopniem -
hetmana polnego koronnego, i analogicznie na Litwie: hetmana wielkiego litewskiego i hetmana
polnego litewskiego. 2. 'dowódca jakichś wojsk albo dowódca jakiegoś oddziału, zwłaszcza w
dawnych czasach': Chmielnicki został uznany za hetmana zaporoskiego. Janosik był hetmanem
zbójnickim. 3. inaczej: KRÓLOWA, DAMA 'w szachach: najsilniejsza figura poruszająca się bez
ograniczenia odległości i bijąca inne figury we wszystkich kierunkach': W końcowej rozgrywce on miał
hetmana, a jego przeciwnik - wieżę i gońca.
HETMAŃSKI 'związany z hetmanem, wydany przez hetmana, oznaczający władzę hetmana - w l. lub 2.
znaczeniu': Rozkaz hetmański. Stefan Czamiecki, słynny polski wódz z okresu "potopu" szwedzkiego,
buławę hetmańską otrzymał na krótko przed śmiercią.
HEURYSTYKA l. 'sztuka stawiania pytań i hipotez w nauce': Jako młodzi socjologowie doskonalili się w
heu-rystyce. Tłumaczono im, że pierwszym krokiem na drodze do poznania rzeczywistości społecznej
jest trafnie sformułowane pytanie, potem należy zastanowić się nad adekwatnymi metodami
uzyskania na nie odpowiedzi. 2. 'wyszukiwanie i gromadzenie materiałów historycznych'
II HEURYSTYCZNY 'związany z heurystyką, stawianiem pytań i formułowaniem hipotez': Przeszedł w
narzędzi badawczych.
HIBERNACJA l. w biologii, inaczej: SEN ZIMOWY 'obniżenie temperatury ciała, zmniejszenie tempa
procesów życiowych i zapadnięcie w trwający całą zimę sen': Hibernacja występuje u takich
gatunków zwierząt, jak np. susły i niedźwiedzie. W czasie hibernacji zwierzę nie odżywia się, tylko
zużywa zapasy pokarmu zgromadzone w organizmie. 2. 'zamrożenie uśpionego człowieka,
powodujące, że jego organizm się nie starzeje': Hibernacja to metoda, z którą wielu ludzi wiąże
nadzieje na wyleczenie: być może osoby nieuleczalnie chore mogłyby w stanie hibernacji doczekać
momentu, w którym medycyna znajdzie lekarstwo na ich chorobę. 3. w medycynie 'obniżenie
intensywności procesów zachodzących w organizmie przez zastosowanie odpowiednich leków i
oziębienie': Hibernacja jest stosowana przy skomplikowanych operacjach.
HIBERNATUS 'osoba zamrożona na długi czas': Akcja tego filmu sensacyjnego rozpoczyna się od
odnalezienia w lodach Arktyki hibematusa.
Film "Seksmisja" opowiada o dwóch śmiałkach, którzy zgodzili się na to, by ich jako pierwszych ludzi
zahiber-nowano. 2. w medycynie 'obniżyć intensywność procesów życiowych jakiejś osoby na czas
operacji': Hibernowano pacjenta. fr. hibemation od łac. hibemus 'zimowy'
HIC ET NUNC (czytaj: hik et nunk) książk. 'tu i teraz; natychmiast, na tym miejscu': Przekonywał ich, że
nie czas marzyć o przyszłości, liczy się to, co jest hic et nunc.
HIC MULIER (czytaj: hik mulier) 'ten kobieta - wyrażenie używane w odniesieniu do dzielnych,
energicznych kobiet, które w trudnych okolicznościach przejmują też męskie role; niekiedy używane
ironicznie': Po śmierci męża opiekowała się dziećmi, prowadziła gospodarstwo i sama
wyremontowała dom: hic mulier. Zwierzał się przyjacielowi, że na żonę wolałby jednak osóbkę ciepłą
i delikatną, gdyby poślubił taką hic mulier jak Wanda, miałby wrażenie, że jego dom to koszary
pruskiej kawalerii.
HIDALGO 'szlachcic hiszpański': Polscy rycerze przypatrywali się strojnemu ubiorowi hidalga. Rodziny
hidal-gów należały do niższej szlachty.
298
HIDZRA
HIGH KEY
HIDZRA 'ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny w 622 r. n.e.': Muzułmanie przyjmują hidżrę za
początek swej ery w kalendarzu, podobnie jak w Europie za początek naszej ery przyjmuje się rok
narodzin Chrystusa.
HI END (czytaj: haj ent) 'oznaczenie najwyższej obecnie klasy urządzeń do odtwarzania dźwięku':
Zestawy elektroakustyczne hi end odznaczają się jakością dźwięku podobną jak dobre instrumenty
muzyczne.
ang. hi end
Poszczególne hieroglify wyrażają jakąś spółgłoskę lub ich zespół i określają kategorię znaczeniową.
HIEROGLIFY l. 'staroegipskie pismo obrazkowe; także: każde pismo obrazkowe': Hieroglify odczytał w
1822 r. francuski językoznawca Jean Champollion. Turyści podziwiali świątynie Majów w Chichen Itza,
których ściany były pokryte tajemniczymi hieroglifami. 2. pot. 'pismo nieczytelne; także: trudne do
odczytania i zrozumienia znaki i symbole': Trudno odczytać te twoje hieroglify. Podsunął mi kartkę z
jakimiś hieroglifami, których nie mogłem odczytać: coś jak strzałki, kółeczka, kwadraty.
fr. hierogłyphes T-gr. hierogłyphika grammata 'święte znaki' (pisma obrazkowego starożytnych
Egipcjan)
HI-FI (czytaj: hajfi) 'oznaczenie wysokiej klasy urządzeń do odtwarzania dźwięku': Kupił sobie wieżę
hi-fi i ze słuchawkami na uszach godzinami słuchał swojej ukochanej muzyki Mozarta.
HIGH KEY (czytaj: hajki) 'o fotografii artystycznej i obrazach: taki, w którym dominują jasne, żywe
kolory -przymiotnik; technika uzyskiwania fotografii w jasnych
299
HIGH LIFE
HIPERBOLA
żywych kolorach - rzeczownik': Zaprezentował cykl swoich fotografii high key, na których dominowały
bardzo jasne tony. High key to technika wymagająca specjalnego naświetlania i wywoływania zdjęć.
HIGH LIFE (czytaj: hajlajf) 'wyższe sfery, śmietanka towarzyska, wielki świat': Cały warszawski high life
bawił się w sobotę na "Balu Syreny". Nie należał do high life'u, choć ciągle się o niego ocierał.
HIGRO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'wilgotny', dodawana do różnych wyrazów lub
cząstek, wskazująca na związek z wilgocią, wodą lub cieczą, np. higrometr, higrostat
HINAJANA 'starszy kierunek buddyzmu, oparty na wierze w reinkarnację, w której dusza przechodzi w
nagrodę do coraz wyższych, lub za karę - do niższych, wcieleń, nim wreszcie osiągnie absolutną
doskonałość - nadistnienie, i rozpłynie się w absolucie': W hinajanie większą wagę przywiązuje się do
samodoskonalenia, mniejsze zaś -odwrotnie niż w mahajanie - do działalności misjonarskiej.
HINAJANISTA 'wyznawca hinajany': Dawniej hinaja-niści byli rozpowszechnieni głównie w Indiach.
Obecnie
wielu wyznawców tego odłamu buddyzmu żyje m.in. na Cejlonie, w Afganistanie, Birmie i Tajlandii.
HINDUIZM 'grupa bliskich sobie kierunków religii indyjskich, wywodzących się z wedyzmu i
braminizmu, różnych natomiast od buddyzmu i dżinizmu': Dla różnych religii i systemów religijno-
filozoficznych zaliczanych do hinduizmu wspólne są m.in. tradycja oparta na księgach Wedy i panteon
bóstw, wiara w reinkarnację, przekonanie o tym, że każdy czyn, dobry lub zły, ma swoje
konsekwencje w życiu człowieka.
HINDUISTA 'wyznawca religii należącej do hinduizmu': Wielu hinduistów swą praktykę życiową wiąże
nie tylko z tradycyjnymi zaleceniami religijnymi, ale także z działalnością Mahatmy Gandhiego.
ang. hinduism
HIOB l. 'w Biblii: bardzo pobożny człowiek, którego Bóg postanowił wystawić na próbę: pozwolił
szatanowi zniszczyć jego majątek, zabić dzieci, a samego dotknąć trądem': Hiob mimo wszystkich
nieszczęść, jakie nań spadły, nadal wychwalał imię Boże; Bóg, widząc to, wrócił mu wszystko, co
utracił, l.przen. 'człowiek ciężko doświadczony przez los, który jednak nie utracił wiary w wyznawane
wartości'
HIPER- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie: 'nadmiar, nadwyżka, zbyt dużo
czegoś, przesada w czymś', np. hiperalgezja, hiperinflacja, hiperpro-dukcja, hipertrofia
300
HIPERINFLACJA
HIPNOZA
HIPERINFLACJA 'inflacja, której skala wynosi kilkaset i więcej procent rocznie, co powoduje
gwałtowny wzrost cen i spadek wartości pieniądza': Spowoduje to zwiększenie ryzyka, prowadzące
do hiperinflacji. W tym wypadku zdarzają się wybuchy hiperinflacji rzędu kilku tysięcy procent.
ang. hipermarket
HIPERTROFIA inaczej: PRZEROST l. w biologii i medycynie 'znaczne powiększenie się jakiegoś narządu
lub tkanki spowodowane rozrostem komórek, któremu nie towarzyszy jednak zwiększenie się ich
liczby': Hipetro-fia mięśni u sportowców bywa spowodowana nadmiernym obciążeniem w czasie
treningu; hipertrofia takich narządów jak serce może być wynikiem zmian chorobowych. l.przen.
'nadmiar, przerost czegoś abstrakcyjnego, np. uczuć, stanów psychiki': Hipertrofia wyobraźni.
Hipertrofia świadomości. Hipertofia uczucia.
jeździeckie, jak: wyścigi konne, wszechstronny konkurs konia wierzchowego, skoki przez przeszkody i
ujeżdżanie.
HIPICZNY albo HIPPICZNY 'związany z hipiką': Niektóre konkurencje hipiczne, np. wyścigi przełajowe
na koniach, wywołuj ą protesty miłośników zwierząt, ponieważ wiele koni doznaje w ich czasie
ciężkich kontuzji.
HIPIS albo HIPPIS l. 'w latach 60. i 70.: członek grupy młodzieżowej, wyrażającej swoim zachowaniem
i strojem protest przeciw normom społeczeństwa konsumpcyjnego i zbiurokratyzowanego państwa,
głoszącej wolność jednostki i spontaniczność uczuć': Hipisi byli przeciwnikami służby wojskowej i
wojny w Wietnamie, stąd pochodzi m.in. zwyczaj noszenia przez chłopców należących do
hipisowskich komun drugich włosów. 2. 'młody, niedbale ubrany człowiek z długimi włosami':
HIPISOWSKI albo HIPPISOWSKI 'związany z hipisami - zwłaszcza hipisami z lat 60. i 70': Niezwykle
kolorowy i urozmaicony strój hipisów zjednał im przydomek "dzieci - kwiaty".
HIPNOPEDIA 'nauczanie przez sen, zwłaszcza nauczanie języków obcych': W prasie polecane są różne
zestawy magnetofonowe do hipnopedii. Reklamujące je firmy zapewniają, że tą metodą można bez
wysiłku w krótkim czasie nauczyć się języka obcego, zwłaszcza nauczyć się bardzo wielu słówek.
HIPNOZA 'szczególny stan świadomości, wywołany sugestią drugiej osoby, podobny do snu,
charakteryzujący się tym, że wola osoby wprawionej w ten stan jest podporządkowana woli osoby,
która ją w ten stan wprawiła': Zdaniem psychologów podatność ludzi na hipnozę jest różna, wielu
osób nie da się wcale zahipnotyzować, inne zapadają tylko w stan lekkiej hipnozy.
HIPNOTYZER 'osoba, która wprawia inną osobę w stan hipnozy': Hipnotyzer monotonnie powtarzał
przy przyćmionym świetle: - Zapadasz w sen, chce ci się spać...
301
HIPO-
HIPOTEKA
HIPO- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'pod, poniżej normy', np.
hipocentrum, hi-poglikemia
HIPOALERGICZNY 'przeznaczony dla osób o skórze wrażliwej, skłonnej do uczuleń (cecha kremu,
mydła, to-niku itp.)': Hipoalergiczny krem do rąk. Mydła hipo-alergiczne.
ang. hypoalergic, złożenie z gr. cząstek: hypo 'pod', allos 'inny' i ergon 'czyn, działanie'
punkt we wnętrzu ziemi, w którym trzęsienie się zaczyna i z którego rozchodzą się fale sejsmiczne':
Hipocentrum znajduje się pod epicentrum, leżącym na powierzchni ziemi.
HIPOCHONDRIA 'przesadna obawa o stan swego zdrowia': Objawami hipochondrii może być np.
ciągłe śledzenie funkcjonowania organizmu, przesadzanie w ocenie najdrobniejszych zakłóceń jego
pracy, przypisywanie sobie urojonych chorób.
HIPOCHONDRYK 'osoba odznaczająca się hipochon-drią': Jego kolega był człowiekiem nerwowym i
depresyjnym, a ponadto hipochondrykiem, który całymi dniami studiował księgi medyczne i
wynajdywał u siebie wszystkie możliwe choroby.
HIPOGLIKEMIA inaczej: NIEDOCUKRZENIE KRWI w medycynie 'zbyt niski poziom cukru we krwi,
będący
wynikiem choroby lub długotrwałego głodzenia': Hipoglikemia objawia się m.in. ogólnym
osłabieniem, sennością i silnymi potami.
Członkowie tej organizacji byli grupą hipokrytów, którzy frazeologią religijną i patriotyczną osłaniali
niepohamowaną żądzę pieniędzy i stanowisk.
Hipostazy cech, właściwości i relacji. Platońskie idee są hipostazami. 2. 'w filozofii Plotyna:
wyłaniające się z absolutu kolejne postacie bytu': Z absolutu emanują inne postacie bytu, ale coraz
mniej doskonałe, coraz mniej posiadające jedności, coraz bardziej zależne. Postacie te Plotyn nazwał
hipostazami [...]. Wyróżniał ich trzy:
duch, dusza i materia. (Tatarkiewicz) 3. w teologii 'każda z trzech osób boskich wchodzących w skład
Trójcy Świętej'
II HIPOSTAZA w genetyce 'nieprzejawianie się cechy uwarunkowanej przez jakiś gen w wyniku
tłumiącego ją działania genu z innej pary'
fr. hypostase
III HIPOSTAZA w medycynie 'zastoina krwi żylnej w dolnych partiach ciała lub jakiegoś organu':
Hipostaza może wystąpić np. u osób na długo unieruchomionych po wypadku lub chorobie. Można
jej przeciwdziałać np. przez zmianę pozycji ciała.
ang. hypóstasis od gr. hypóstasis 'podstawa; substancja, rzeczywistość'
302
HIPOTEZA
HISTORIOZOFIA
czających zabezpieczenie spłaty długu': Bank nie chciał mu udzielić kredytu, którego zabezpieczeniem
miała być jego nieruchomość, ponieważ w jej hipotece widniały już dwa wpisy. O Mieć czystą
hipotekę 'nie popełnić żadnego czynu przynoszącego wstyd lub hańbiącego': W tej organizacji trudno
było znaleźć choć jedną osobę, mającą czystą hipotekę. 3. pot. 'biuro notarialne, w którym sporządza
się wpisy do ksiąg wieczystych; także: budynek, w którym to biuro się mieści': Kupujący i sprzedający
umówili się w hipotece.
HISTERIA l. dawniej w medycynie 'rodzaj nerwicy objawiającej się m.in. nadmiernym podnieceniem,
zmiennością uczuć, reakcjami raz zbyt silnymi w stosunku do bodźca, innym razem - brakiem reakcji
na bodźce' 2. pot. 'silna, niekontrolowana reakcja, gwałtowne, bardzo emocjonalne zachowania': Na
wieść o zdradzie męża wpadła w histerię. Na koncercie zespołu rockowego widownię ogarnęła
histeria.
HISTERYK l. dawniej w medycynie 'osoba cierpiąca na histerię': Histeryk przez dłuższy czas siedział
nieruchomy i bezwładny, nagle ocknął się, zaczął krzyczeć i płakać. 2. pot. 'osoba przejawiająca
skłonność do niekontrolowanych, emocjonalnych reakcji': To stary histeryk, zawsze przesadza z tymi
gwałtownymi wybuchami uczuć.
HISTERYZOWAĆ l. dawniej w medycynie 'dostawać napadów histerii': Histeryzuje znowu, w tym
tygodniu to już trzeci raz. l. pot. 'zachowywać się w sposób niekontrolowany i nadmiernie
emocjonalny': Na starych filmach z koncertów zespołu "The Beatles" widać rozhi-steryzowane
nastolatki, które płaczą i mdleją w czasie występu swoich ulubieńców.
ang. hysteria od gr. hystera 'macica' (związek etymologiczny nie do końca jasny, zapewne chodziło o
przypuszczenie starożytnych medyków, że taki nastrój u kobiety może powodować choroba lub
przesunięcie macicy)
HISTO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'tkanka', dodawana do różnych wyrazów i ich cząstek,
często terminów z zakresu anatomii i medycyny, wskazująca na to, że są związane z tkankami żywego
organizmu, ich budową, zmianami chorobowymi itd., np. histologia, histopatologia
HISTOLOGIA 'dział anatomii, zajmujący się badaniem struktury i funkcji tkanek': Współczesna
histologia zajmuje się m.in. badaniem zależności budowy tkanek organizmu i ich funkcji.
HISTOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie histologii': Histologowie posługują się w swych
badaniach obserwacjami tkanek pod mikroskopem. złożenie cząstek: histo- i -logia od gr. logos
'nauka, słowo'
HISTORIOZOF 'filozof snujący rozważania o sensie procesu dziejowego': Oprócz Wilhelma Hegla do
zna-
303
HIT
HOLIZM
filozofia
HIT 'przebój; coś, co cieszy się dużym wzięciem, jest modne, chętnie kupowane, czytane, słuchane,
oglądane':
Naszym hitem jest od tygodnia piosenka zespołu "Wilki". Hitem sezonu okazały się rozkloszowane
spódnice. Czytelniczy hit.
ang. hit
HIV 'wirus wywołujący chorobę AIDS': HIV jest najczęściej przenoszony drogą kontaktów płciowych, a
także przez użycie niesterylnych strzykawek i przetaczanie zakażonej krwi. Jarek jest nosicielem HIV.
UWAGA: w języku potocznym coraz częściej odmienia się słowo (skrót) HIV: HIV-a (czytaj: hifa), HIV-
owi (hifowi), HIV-em (hifem), o HIV-ie (hifie).
HIY-OWIEC albo HIFOWIEC pot. 'osoba, która jest nosicielem wirusa HIV: Socjolog uważał, że
ujawnianie informacji o tym, że ktoś jest HIV-owcem, mogłoby powodować izolowanie go w miejscu
pracy i zamieszkania.
UWAGA: Słowa: HIV-owiec najczęściej używa się w odniesieniu do osób, które są nosicielami wirusa i
mogą nim zarażać innych, ale nie są w danym momencie chore na AIDS.
ang. skrót: H(uman) I(mmunodeficiency) V(irus) 'ludzki wirus nabytego braku odporności'
HOCHSZTAPLER 'oszust, zwłaszcza oszust finansowy na dużą skalę, który wprowadza ludzi w błąd swą
zręczną wymową i udawaniem ważnej osoby': "Poważni zagraniczni inwestorzy", o których pisała
lokalna prasa, okazali się grupą hochsztaplerów, chcących przejąć zakład za bezcen. Znajdujący się w
niezwykle trudnej sytuacji robotnicy tego regionu okazali się podatni na hasła politycznych
hochsztaplerów.
niem. Hochstapler 'oszust, który wykorzystuje ludzi, udając ważną osobę'; w niemieckim
zapożyczenie wewnętrzne-z języka złodziejskiego
I HOL albo HALL (czytaj: hol) l. 'duże pomieszczenie prowadzące do innych wnętrz, obszerny korytarz':
W południe odbyła się zbiórka harcerzy w holu na drugim piętrze szkoły. 2. 'duże, reprezentacyjne
pomieszczenie wejściowe, zwykle przeznaczone dla oczekujących':
ang. hali
H HOL l. 'lina stalowa, mocny sznur, łańcuch itp., używane do ciągnięcia za czymś samochodów,
statków, samolotów': Kolega wziął jego auto na hol i tak dojechali do warsztatu. Bosman podał hol na
holownik. 2. śród. 'ciągnięcie ryby złowionej na wędkę, sieci rybackiej, statku': Siłowy hol węgorza.
Hol statku odbywał się w bardzo ciężkich warunkach.
HOLOWNIK 'niewielki, zwrotny statek o mocnych silnikach, służący do holowania różnych obiektów
pływających oraz do pomocy większym statkom w czasie manewrowania w porcie': Holowniki
wprowadziły statek do basenu portowego.
HOLOWAĆ l. 'ciągnąć za pojazdem inny pojazd pozbawiony własnego napędu lub uszkodzony,
zamocowany za pomocą specjalnej liny': Policja odholowała na specjalny parking uszkodzone
samochody. Holowano barkę w górę rzeki. 2. pot. 'pomagać komuś, kto nie może iść o własnych
siłach; także przen.: pomagać w życiu komuś, kto nie potrafi samodzielnie sobie radzić': Wypił za
dużo, więc odholowali go z imprezy do domu. Holował siostrzeńca, wykorzystując swoje znajomości i
układy. 3. śród. 'ciągnąć do siebie rybę złowioną na wędkę': Holował suma.
304
HOLLYWOOD
HOMILIA
charakter dynamiczny, na pierwsze miejsce bowiem zawsze wysuwa się potrzeba najmniej
zaspokojona.
HOLLYWOOD (czytaj: holiłut) 'dzielnica Los Angeles, w której mieszczą się wielkie wytwórnie filmowe,
mieszka wielu sławnych aktorów, reżyserów i scenarzystów':
Hollywood, zwane "fabryką snów", jest centrum amerykańskiego przemysłu filmowego od 1911 r.
amer. Hollywood
HOLM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 67 i masie atomowej 164,93, symbol Ho:
srebrzystobiały metal, rzadki w przyrodzie': Holm jest pierwiastkiem aktywnym chemicznie, znajduje
zastosowanie m.in. w technice jądrowej i elektronice.
HOLOCAUST (czytaj: holokaust) 'zagłada, całkowite wyniszczenie, wyraz używany przede wszystkim
do nazwania prześladowań i zbrodni wymordowania Żydów przez faszystów w okresie II wojny
światowej (w takim wypadku pisany dużą literą: Holocaust)': Pomimo tylu dawnych prześladowań i
Holocaustu naród ten przetrwał.
tac. holocaustum zgr. holókauston 'całopalenie'
HOLOCEN w geologii 'najmłodsza część epoki czwartorzędowej, trwająca od 10 000 lat temu do dziś':
Holocen, zwany też epoką polodowcową, to obecny okres dziejów Ziemi.
HOLOGRAM l. w technice 'przezrocze na płycie fotograficznej lub filmie, wykonane przy użyciu
światła laserowego, zawierające zakodowane informacje o sposobie odbicia światła, dające po
odpowiednim oświetleniu obraz trójwymiarowy; także: uzyskany w ten sposób obraz' 2. pot.
'trójwymiarowy znak, wykonany metodą holografii, umieszczany na przedmiotach, umożliwiający
odróżnienie oryginału od falsyfikatu': Oryginalne kasety tej firmy mają hologram na grzbiecie. MZK.
zabezpieczają bilety hologramami.
HOMER 'legendarny grecki poeta z VIII w. p.n.e., któremu przypisuje się autorstwo dwóch wielkich
eposów starożytnych: "Iliady" i "Odysei"': Dzieła Homera odznaczają się wielkim rozmachem,
żywością akcji i barwnością opisu gwałtownych, pełnych różnorodnych namiętności greckich
bohaterów.
HOMERYCZNY albo HOMERYCKI 'o dziełach sztuki: wielki, barwny, wielowątkowy': "Trylogia"
Sienkiewicza to wspaniała, homerycka opowieść przedstawiająca losy bohaterów na tle
dramatycznych dziejów siedemnastowiecznej Polski. () Porównanie homeryckie w nauce o literaturze
'porównanie, którego drugi człon (po słowie: jak) stanowi rozbudowany obraz' () Homery-cki albo
homeryczny śmiech 'śmiech gwałtowny i głośny, taki jak śmiech bogów w Iliadzie' O Homeryckie boje
'długie, zacięte spory, takie jak dziesięcioletnie zmagania Greków z Trojanami'
gr. Homer
HOMILIA 'kazanie, w którym komentowane są fragmenty Biblii i ukazywane płynące z nich nauki
moralne; także:
podniosłe, uroczyste kazanie': Milion osób uczestniczyło w nabożeństwie i słuchało homilii papieskiej.
Homilia prymasa poświęcona rodzinie.
305
HOMO
HOMOLOGIA
HOMILETYKA 'dział teologii, zajmujący się wygłaszaniem homilii; także: zbiór homilii jakiegoś autora
albo homilii z jakiegoś okresu': Homiletyka formułuje wskazania dla kaznodziejów, zajmuje się też
typologią i historią kazań. Homiletyka papieska. Homiletyka XVII wieku.
HOMO 'człowiek - wyraz łaciński używany przy tworzeniu różnych nazw typów ludzkich -
wyodrębnianych w dalekiej przeszłości lub we współczesnym świecie'
HOMO FABER 'człowiek zręczny, wytwórca rzeczy i narzędzi': Max Frisch w swej powieści "Homo
Faber" ukazuje to, jak techniczna doskonałość, zręczność człowieka naszej cywilizacji jest połączona z
jego bezradnością duchową.
HOMO LUDENS 'człowiek bawiący się': Pojęcie homo ludens zostało wprowadzone przez Johana
Huizingę, holenderskiego historyka, by ukazać twórczy, duchowy wymiar zabawy i rozrywki.
HOMO NOVUS 'człowiek (gdzieś) nowy': Jako homo novus czuł się nieswojo, wiedział, że niektórzy w
tym dystyngowanym towarzystwie patrzą na niego jak na intruza.
HOMO SAPIENS 'człowiek rozumny': W podziałach antropologicznych homo sapiens to typ człowieka
występujący od paleolitu do dziś, do którego zaliczamy się także my.
HOMO SOYIETICUS (czytaj: homo sowietikus) 'człowiek sowiecki - wyprany z wyższych wartości,
zajęty jedynie przedhiżaniem codziennej marnej egzystencji, człowiek o niskiej moralności, często
przy tym zde-generowany fizycznie': Określenie: homo sovieticus -zawiera w sobie całe spustoszenie
duchowe, jakie poczynił w duszach ludzkich komunizm: homo sovietucus to duchowy niewolnik,
niezdolny do współpracy z innymi dla wspólnego dobra.
HOMO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'taki sam, jednakowy', dodawana do rzeczowników,
przymiotników i innych cząstek, wskazująca, że oznaczają one rzeczy odrębne, ale pod jakimś
względem jednakowe, tożsame, np. homologiczny, homoseksualizm
HOMOGENICZNY w różnych naukach 'jednorodny - taki, który jest złożony z jednorodnych lub bardzo
podobnych elementów albo taki, który jest tego samego rodzaju, co inny': Homogeniczna struktura
skał. Homogeniczna grupa w socjologii. Homogeniczne zbiory w matematyce.
ang. homogenic od gr. homós 'jednakowy, taki sam', genos 'ród, pochodzenie'
Urząd Telekomunikacji nie chciał uwzględnić jego reklamacji, ponieważ używany w biurze telefaks nie
był homologowany w Polsce.
HOMOLOGIA l. w biologii 'występowanie u zwierząt i roślin narządów lub części mających wspólne
pochodzenie, ale - często - spełniających odmienne funkcje':
Przykładem homologii są liście i płatki kwiatów roślin zielnych: są zupełnie różne i mają różne funkcje,
ale ich pochodzenie jest takie samo. 2. w geometrii 'takie przekształcenie punktów na płaszczyźnie, w
którym zachowana jest ich współliniowość': Punkty na osi homologii oraz punkt, który jest środkiem
homologii, nie zmieniają swego położenia. 3. w geografii 'zgodność przebiegu linii brzegowej
sąsiednich lądów lub wysp': Homologia świadczy o tym, że w odległych epokach geologicznych
rozdzielone dziś lądy stanowiły jedność.
306
HOMONIMIA
HORYZONT
HOMONIMIA w językoznawstwie 'posiadanie przez dwa wyrazy lub dwa wyrażenia o innym
pochodzeniu i zupełnie innym znaczeniu jednego kształtu, jednej formy językowej': Językoznawcy
opisują wiele rodzajów ho-monimii, m.in. leksykalną, np. słowa: bal (drewna) i bal (taneczny),
słowotwórczą: ranny (żołnierz) i ranny (pantofel), fleksyjną: mam (książkę) i mam (było wiele na
wywiadówce).
HOMONIMY w językoznawstwie 'wyrazy lub formy językowe mające zupełnie różne znaczenia i
odmienne pochodzenie, ale ten sam kształt, formę językową': Niekiedy trudno zdecydować, czy
mamy do czynienia z homo-nimami, czy też ze słowem o wielu znaczeniach. Np. wyraz pączek ma
dwa zupełnie inne znaczenia: 'rodzaj ciastka' i 'zawiązek liścia lub kwiatu' jednakże oba one pochodzą
od czasownika 'pęcznieć'.
TO 'jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce - słowa rzymskiego pisarza Terencjusza,
będące dewizą humanistów'
lać. homo sum, humani nihii a me alienum puto; Terencjusz (190-159 p.n.e.), komediopisarz rzymski
HOMOSEKSUALIZM 'pociąg seksualny jakiejś osoby skierowany ku osobom tej samej płci co ona':
Dawniej homoseksualizm uważany był za zboczenie, dziś traktuje się go jako jedną z orientacji
seksualnych.
także: przeznaczony dla osób o takiej orientacji seksualnej': Stosunki homoseksualne. Kluby
homoseksualne. Spotkanie homoseksualne.
HONORARIUM 'wynagrodzenie za jakąś pracę lub usługę w wolnym zawodzie': Honorarium prawnika,
lekarza. Pobierał wysokie honoraria. Posłowie dyskutowali o podatku od honorariów autorskich.
LIORES 'zaszczyty zmieniają obyczaje, ale rzadko na lepsze - stwierdzenie często wypowiadane jako
komentarz do zmiany zachowania osób, które zajęły ważne stanowiska, otrzymały wysokie tytuły itd.,
zwykle w skrócie: HONORES MUTANT MORES': - Zauważyliście - mówił Robert do przyjaciół - odkąd
Jerzy został kierownikiem dziani, nigdy nie ma czasu do nas przyjść i nigdy nikomu pierwszy nie
powiedział: - Dzień dobry; no cóż - honores mutant mores.
HORMON 'jeden ze związków chemicznych wytwarzanych przez żywe organizmy (obecnie także
syntetycznie), regulujących procesy życiowe': Hormony wzrostu. Hormony płciowe. Hormony
obniżające i podwyższające poziom cukru we krwi. Hormony tarczycy, trzustki, przysadki mózgowej.
Hormony syntetyczne i wyciągi z gruczołów dokrewnych zwierząt są szeroko stosowane w
medycynie.
HORROR l. 'coś strasznego, przerażającego; coś, co wywołuje strach': Wygrała sprawę i zabrała mi
dziecko;
horror. Przeżyłem wtedy prawdziwy horror - nie mogłem wyjść z tej windy. 2. pot. 'film grozy':
Obejrzeli amerykański horror i francuską komedię.
HORYZONT l. 'linia pozornego stykania się nieba i ziemi; także przestrzeń rozciągająca się od
obserwatora aż do tej linii, widnokrąg': Słońce powoli chowało się za horyzontem. Na krańcach
horyzontu widać zarysy miasta. Rozległy horyzont. <) Sztuczny horyzont 'przyrząd pokładowy w
samolotach i innych statkach powietrznych, w którym widoczna jest sylwetka tego samolotu na tle
linii horyzontu': Sztuczny horyzont umożliwia pi-
307
HOSANNA
HRABIA
lotowi ocenę położenia samolotu, przede wszystkim kąt jego pochylenia względem ziemi, l.przen.
'zakres czyichś zainteresowań lub czyjejś wiedzy': Pisarz był człowiekiem o bardzo szerokich
horyzontach. Weź udział w tej wyprawie, na pewno pomoże ci to poszerzyć horyzonty. 3-przen.
'jakieś środowisko, zwłaszcza środowisko związane z pewną dziedziną nauki lub sztuki':
Na horyzoncie estradowym pojawiło się kilka nowych gwiazd. 4. w astronomii 'wielkie koło na sferze
niebieskiej, prostopadłe do płaszczyzny pionowej' 4. 'w teatrze: specjalnie podświetlana zasłona za
sceną, dająca wrażenie głębi, rozległej przestrzeni'
lać. hosanna z gr. hosanna od hebr. hószi ah-na 'ratuj, zbaw' -pierwotnie okrzyk wyrażający
skierowaną do Boga prośbę o po-
HOSPICJUM 'dom, zakład, schronisko dla osób nieuleczalnie chorych': Dobiega końca budowa dwóch
nowoczesnych hospicjów dla ponad 100 osób. Pensjonariusze naszego hospicjum mają zapewnioną
najlepszą opiekę medyczną.
HOSPITACJA 'obserwacja lekcji prowadzonej przez nauczyciela - przez władze szkolne lub osoby
zdobywające praktykę w zawodzie nauczycielskim': Dyrektor szkoły wraz z metodykiem z kuratorium
ułożyli plan hospitacji lekcji młodszych nauczycieli.
HOSPITOWAĆ 'obserwować lekcję prowadzoną przez jakiegoś nauczyciela - po to, by ocenić jego
umiejętności dydaktyczne, lub po to, by uczyć się od niego': Studenci na praktykach hospitowali
lekcje doświadczonych nauczycieli.
HOSPITALIZACJA 'leczenie szpitalne; także: okres tego leczenia': Po dokładnym zbadaniu rannego
doktor zdecydował, że konieczna jest hospitalizacja. Urzędnicy z kasy chorych uważali, że w
niektórych przypadkach dyrektor szpitala i lekarze bez uzasadnienia przedłużali hospitalizację
pacjentów.
HOSSA l. 'zwyżka, wzrost kursów akcji i innych papierów wartościowych albo wzrost cen towarów na
giełdzie':
Od dziesięciu dni utrzymuje się hossa na warszawskiej giełdzie. W czasie hossy kurs tego
przedsiębiorstwa wzrósł mniej niż kursy innych firm. 2. przen. 'pomyślny, dobry okres w czyimś życiu,
okres powodzenia finansowego albo dobrego samopoczucia': Od trzech tygodni u mnie hossa,
pieniądze spływają z różnych źródeł!
HOSTESSA 'ładna dziewczyna, która opiekuje się gośćmi na wielkich wystawach, targach
przemysłowych, w hotelach, w czasie podróżny itp.': Hostessa, reprezentująca oficjalnego dostawcę,
rozdaje chorągiewki ze znakiem firmy.
ang. hostess, pierwotnie 'gospodyni'
HOSTIA 'w liturgii katolickiej: okrągły opłatek, składany podczas mszy jako dar ofiarny, przemieniany
w ciało Chrystusa - konsekrowany; także: konsekrowany opłatek wystawiony w monstrancji dla
adoracji':
Kapłan podniósł do góry hostię. W czasie ofiary mszy świętej hostia jest przemieniana w ciało
Zbawiciela.
HOT DOG 'gorąca, gotowana kiełbaska z musztardą i innymi przyprawami, podawana w środku
długiej bułki':
HOT JAZZ (czytaj: hot dżez) 'tradycyjny styl w muzyce jazzowej, powstały w połowie lat 20. XX w.,
charakteryzujący się dużą ekspresją i dynamiką, osiąganą przede wszystkim przez specyficzne
kształtowanie dźwięku, frazowanie, swing': Grać hot jazz. Słuchać hot jazzu.
HP albo hp skrót wyrażenia angielskiego: horse power 'koń mechaniczny - jednostka mocy; w Polsce
często:
KM': Obecnie moc najczęściej określa się w watach. Tradycyjnie w koniach mechanicznych podaje się
natomiast moc silników spalinowych. Stosunek obu jednostek wyraża się równaniem: l HP = 735,5 W
ang. HP
HRABIA 'tytuł arystokratyczny wyższy niż baron, a niższy niż margrabia, nadawany przez króla lub
cesarza - w Polsce dopiero w okresie zaborów - bogatym albo
308
HUGENOT
HUMAN RELATIONS
zasłużonym szlachcicom; także osoba nosząca ten tytuł. Po przodkach odziedziczył wielki majątek i
tytuł hrabiego. Zamoyski to nie tylko sławny artysta, ale także człowiek szlachetny i dystyngowany,
dawny hrabia w najlepszym współczesnym wydaniu.
HRABSTWO l. 'dobra ziemskie hrabiego' 2. 'w niektórych krajach, np. w Anglii: jednostka
administracyjna podziału kraju': Hrabstwo to jednostka mniej więcej odpowiadająca polskiemu
powiatowi. 3. przest. 'godność, tytuł hrabiego': Z wielką dumą obnosił się ze swym hrabstwem.
HRABIOSTWO l. 'hrabia z żoną': Korowód taneczny prowadzili hrabiostwo Tarnowscy. 2. 'godność,
tytuł hrabiego': Był niezwykle dumny ze swego hrabiostwa.
HRABIOWSKI 'związany z hrabią; także: taki jak hrabiego, zwykle - dostojny, dumny, dystyngowany':
Dobra hrabiowskie. Honor hrabiowski. Pracownicy pokpi-wali sobie trochę z nienagannego stroju
nowego kierownika i jego hrabiowskich manier.
HUGENOT 'zwolennik kalwinizmu we Francji, szczególnie w XVI, XVII i XVIII w.': Hugenoci aż do
Wielkiej Rewolucji Francuskiej podlegali różnorodnym represjom, niejednokrotnie okrutnym i
krwawym. W noc św. Bartłomieja w 1572 r. wymordowano podstępnie ponad 3 tysiące hugenotów.
fr. huguenot od niem. Eidgenosse 'konfederat, sprzysiężony' (nazwa używana od XIV w. zwłaszcza w
odniesieniu do Szwajcarów, wśród których narodził się kalwinizm), od słów: Eid 'przysięga', Genosse
'towarzysz'
HUMANIZM l. 'główny prąd kulturalny epoki odrodzenia, stawiający w centrum filozofii, nauki i sztuki
człowieka i jego sprawy, nawiązujący do kultury antycznej, przeciwstawiający się podporządkowaniu
wszystkiego religii': Główną zasadą humanizmu było stwierdzenie rzymskiego pisarza Terencjusza:
"Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce". 2. 'postawa intelektualna i moralna żywa w
kulturze europejskiej wielu wieków - od odrodzenia aż do dziś - polegająca na uznaniu za najwyższą
wartość człowieka, jego dobra i godności, przeciwstawiająca się m.in. ograniczaniu ludzkiej wolności
przez systemy dyktatorskie i podporządkowaniu człowieka technice i biurokracji': Przykłady
współczesnego humanizmu znajdujemy w utworach wielu polskich pisarzy, np. w wierszach
Zbigniewa Herberta oraz opowiadaniach i powieściach fantastycznonaukowych Stanisława Lema.
HUMANISTA l. 'uczony, filozof lub artysta, który jest reprezentantem odrodzeniowego humanizmu':
Polscy humaniści to m.in.: filozofowie - Grzegorz z Sanoka i Sebastian Petrycy, autorzy rozpraw o
polityce i obyczajach - Andrzej Frycz Modrzewski i Łukasz Gómicki, pisarze -Jan Kochanowski i Mikołaj
Rej oraz wielki astronom - Mikołaj Kopernik. 2. 'człowiek, którego postawa życiowa jest zgodna z
humanizmem - uznaniem człowieka za najwyższą wartość': Jako polityk był humanistą, przeciwnym
poświęcaniu dobra ludzkiego dla wydumanych doktryn i tzw. "wyższych celów". 3. 'osoba o
wykształceniu w dziedzinie nauk humanistycznych, zwłaszcza osoba o wszechstronnej i głębokiej
wiedzy w zakresie tych nauk': Profesor surowo oceniał błędy językowe w pracach studentów historii,
uznając, że humanista powinien umieć się poprawnie wysławiać. Z upodobaniem słuchali gawęd Jana
Parandowskiego, znawcy antyku i wielkiego humanisty.
HUMANITARNY 'taki, który wykazuje troskę o dobro i godność człowieka, poświęcający się
człowiekowi;
UWAGA: dawniej słowo humanitaryzm miało dość szerokie znaczenie, podobne do 2. znaczenia
słowa humanizm. Obecnie obserwujemy zawężenie tego szerokiego sensu, humanitaryzm jest
najczęściej kojarzony z pomocą chorym i rannym, "ludzkim" traktowaniu jeńców i pokonanych.
HUMAN RELATIONS (czytaj: hjuman rilejszens) 'stosunki międzyludzkie, zwłaszcza stosunki w miejscu
pracy': Zagraniczny specjalista uważał, że w naszej firmie zbyt małą uwagę zwraca się na human
relations. Jego zdaniem dla zintegrowania personelu konieczne są
309
HUMBUG
HUSYTYZM
UWAGA: zamiast modnego wśród młodzieży i osób związanych z biznesem wyrażenia: human
relations, lepiej używać polskiego wyrażenia: stosunki międzyludzkie. Podobnie jak jego angielski
odpowiednik odnosi się ono głównie do stosunków na płaszczyźnie zawodowej, a nie np. do
stosunków między kochankami czy też przyjaciółmi.
ang. humbug
HUNGARYSTYKA 'nauka badająca język węgierski, kulturę i historię Węgier; kierunek studiów w
szkołach wyższych poświęcony tej nauce': Badania w zakresie hungarystyki. Zdawać na hungarystykę.
HUNGARYZM 'wyraz, zwrot lub konstrukcja gramatyczna przejęte z języka węgierskiego': Wiele
hungary-zmów w języku polskim wiąże się z bardzo bliskimi stosunkami polsko-węgierskimi,
zwłaszcza za czasów królowej Jadwigi i Stefana Batorego. Należą do nich m.in. słowa: deresz, hajduk,
orszak, szyszak, giermek i katana.
HUNWEJBIN l. 'członek "Czerwonej Gwardii" - organizacji młodzieżowej, która była główną siłą
rewolucji kulturalnej w Chinach w latach 1966-1968': Hunwejbi-ni byli fanatykami, prześladującymi
osoby inaczej niż oni myślące i niszczącymi zabytki chińskiej kultury. 2. przen. 'fanatyk, człowiek
pozbawiony kultury i niszczący jej dorobek w imię swej doktryny': W czasie dyskusji o aborcji z obu
stron zaczęły padać coraz ostrzejsze słowa:
hunwejbini, fanatycy...
HURAGAN l. 'bardzo silna wichura z podmuchami wiatru o prędkości powyżej 100 km/h': Szalejący w
nocy huragan powyrywał i połamał drzewa w lesie. 2. przen. 'jakaś gwałtowna, niepowstrzymana siła,
powodująca katastrofy i zniszczenia': Huragan wojenny. Huragan rewolucji. 3. przen. 'gwałtowny
wybuch emocji lub coś, co jest jego wyrazem': Jego wystąpienie wywołało huragan śmiechu. Huragan
oklasków.
HURA- albo HURRA- cząstka dodawana do rzeczowników lub przymiotników, nadająca im znaczenie
'zbytni;
od słowa: hurra
HURT 'kupowanie i sprzedawanie towarów w dużych ilościach po cenie niższej niż przy sprzedaży
małych ilości (sprzedaży detalicznej)': Firma zajmuje się hurtem artykułów rolniczych. W hurcie te
kwiaty są dwukrotnie tańsze niż w detalu.
HURTOWNIK 'osoba zajmująca się sprzedażą lub kupowaniem dużych ilości towaru': Hurtownicy
zajmujący się skupem owoców obniżyli ceny.
HURTOWNIA l. 'firma zajmująca się sprzedawaniem lub kupowaniem dużych ilości towaru po cenie
niższej niż przy handlu detalicznym': Właściciel sklepiku zaopatrywał się w wielkiej hurtowni pod
miastem. Koło ich domu była mała hurtownia chemiczna, gdzie można było tanio zrobić zakupy. 2.
'miejsce składowania towarów sprzedawanych hurtowo': Hurtownia fabryczna była zawalona
towarem.
HUSARIA 'ciężka jazda, używana w Polsce od połowy XVI do połowy XVIII w., nosząca
charakterystyczne półzbroje ze skrzydłami': Husaria używana była do przełamywania szyków
przeciwnika.
HUSARZ 'żołnierz husarii': Do uzbrojenia husarza należała m.in. kopia, koncerz - rodzaj długiego
miecza, przeznaczonego głównie do kłucia - i pistolety.
HUSYTYZM 'czeski ruch religijno-społeczny, zapoczątkowany przez Jana Husa, głoszący m.in. ściślejsze
oparcie religii na prawdach zawartych w Piśmie Świętym, przeciwstawiający się posiadaniu przez
duchownych majątków świeckich oraz sprzedawaniu odpustów': Husytyzm przybrał na sile po śmierci
Husa, który udał się na sobór w Konstancji, by bronić publicznie swych poglądów i tam został w 1415
r. spalony na stosie.
310
HUZAR
HYDROPLAN
HUSYTA 'zwolennik husytyzmu': Wśród hustytów wielu było chłopów i mieszczan oraz przedstawicieli
drobnej szlachty czeskiej.
HUSYCKI 'związany z husytyzmem': Ruch husycki. () Wojny husyckie 'zwycięskie wojny obronne,
prowadzone w I połowie XV w. przez husytów przeciw krucjatom mającym doprowadzić do ich
"nawrócenia".
HUZAR 'żołnierz lekkiej jazdy, początkowo - w XVI w. -węgierskiej, potem - w XVII, XVIII i XIX w. -
istniejącej w wielu krajach, ubranej z węgierska': Charakterystycznym strojem huzarów była kurtka
narzucona na ramię.
węg. huszar
HYBRYDA l. w biologii 'mieszaniec: zwierzę lub roślina, będące wynikiem skrzyżowania różnych, choć
podobnych do siebie, ras, gatunków itd.': Hybrydy między gatunkowe są często bezpłodne, czego
przykładem może być muł - skrzyżowanie osła z klaczą. 2. 'całość złożona z różnych, często
niepasujących do siebie, elementów':
HYBRYDALNY albo HYBRYDOWY l. w biologii 'będący skrzyżowaniem dwóch różnych, choć podobnych
do siebie, ras, gatunków itd.': Hybrydowe organizmy. 2. 'złożony z różnych, często niepasujących do
siebie, elementów': W samochodzie zastosowano napęd hybrydowy: silnik elektryczny i spalinowy. 3.
w językoznawstwie 'będący połączeniem słów lub cząstek z różnych języków': We współczesnej
polszczyźnie coraz więcej jest hybrydowych wyrażeń, w przedziwny sposób zapisywanych wyrażeń,
typu: KacperBank, Stach-Ser-wis lub Wacek Shop.
HYDRA l. 'w mitologii greckiej: wielogłowy potwór, któremu na miejsce każdej odrąbanej głowy
odrastały dwie nowe': Herakles [...] ucinał hydrze jedną głowę po drugiej, a rany natychmiast wypalał
i łby więcej nie odrastały. (Parandowski) l.przen. 'zło, które się wciąż odradza, nieszczęście trudne do
pokonania': Ten bunt i rozpoczęta w jego wyniku wojna domowa okazały się stugłową hydrą. 3.
Inaczej: STUŁBIA 'gatunek jamochłona o długości do l centymetra i postaci polipa'
gr. hydra
HYDRANT 'zawór lub kran, zwykle znajdujący się w miejscu publicznym, np. na ulicy, z którego można
w razie potrzeby pobrać wodę': Strażacy gasili pożar, podłączywszy węże do ulicznego hydrantu.
HYDROFOR l. 'zespół urządzeń do tłoczenia wody ze studni do budynku lub z dom budynku na wyższe
jego piętra': Hydrofory są wykorzystywane do tłoczenia wody w gospodarstwach niepodłączonych do
wodociągu, mających własne ujęcie wody, a także do tłoczenia wody na wyższe piętra budynków przy
spadku ciśnienia. 2. 'to samo, co termofor'
HYDROLIZA w chemii 'zjawisko rozkładu substancji chemicznych pod wpływem wody, często przy
działaniu katalizatorów lub enzymów': Hydroliza jonowa. Hydroliza cząsteczkowa. Hydroliza jest
zazwyczaj procesem odwracalnym.
HYDROPLAN 'samolot mogący lądować na powierzchni wody i startować z niej, mający pływaki
zamiast kół lub specjalny kadłub przypominający łódź': Hydroplan wylądował w zatoce w pobliżu
wyspy.
311
HYDROSFERA
Hz
HYDROSFERA 'wodna powłoka Ziemi, przede wszystkim:
morza i oceany, rzeki i jeziora, wody podziemne, woda występująca w atmosferze i lodowce':
Ekologowie przestrzegają przed zanieczyszczeniem hydrosfery, mającej podstawowe znaczenie dla
życia na naszej planecie.
Polski hymn narodowy to pieśń "Jeszcze Polska nie zginęła, zwana też "Mazurkiem Dąbrowskiego",
napisana w 1797 r. przez Józefa Wybickiego na podstawie pieśni śpiewanej przez żołnierzy legionów
polskich we Włoszech. 2. w nauce o literaturze 'utwór poetycki o podniosłym charakterze, sławiący
Boga, ojczyznę, bohaterstwo lub inne wielkie wartości': Do najbardziej znanych w literaturze polskiej
hymnów należą: "Czego chcesz od nas. Panie?" Jana Kochanowskiego i "Święta miłości kochanej
ojczyzny" Ignacego Krasickiego.
312
I symbol pierwiastka chemicznego: jod (zob.) ib. ibid. skróty słowa: ibidem (zob.)
IBERYSTYKA 'nauka badająca język hiszpański i portugalski, kulturę i historię Hiszpanii i Portugalii;
kierunek studiów w szkołach wyższych poświęcony tej nauce':
IBIDEM 'tamże: w tym samym tekście, który został poprzednio wymieniony, na tej samej co
wymieniona stronie itd., skrót: ib. lub ibid.': Wyraz ibidem jest najczęściej używany w przypisach do
prac naukowych. Jeżeli autor w kolejnym przypisie chce powołać się na to samo dzieło co we
wcześniejszym przypisie, nie pisze całego jego tytułu i autora, lecz: ibidem.
lać. ibidem
ICHTIO- cząstka wyrazów złożonych wskazująca na ich związek z rybami, np. ichtiofauna, ichtiologia
ICHTIOLOGIA 'dział biologii, zajmujący się badaniami ryb': Współczesne badania w zakresie ichtiologii
są związane z problemami ochrony środowiska oraz z rybołówstwem.
IDEA l. 'ważna myśl, zwłaszcza taka, która stanowi cel ludzkich dążeń': Swoje życie poświęcił dla idei
przyjaźni i współpracy między narodami. Dyskutowali o głównych ideach chrześcijaństwa. 2. 'w
filozofii Platona: niematerialna, lecz realnie istniejąca, doskonała istota rzeczy, jej wzorzec': Sama
wspólność nazw między rzeczami i ideami (np. "rzeczy piękne" a "idea piękna") wskazuje na ich
związek. Rzeczy, nie dorównując ideom, są jednak do nich podobne; Platon tłumaczył to tym, że są
zależne od idei; zależność ta nie jest natury przyczynowej; idee są nie przyczynami, lecz wzorami
rzeczy. (Tatarkie-wicz)
UWAGA: wyraz używany błędnie w znaczeniu: 'pomysł, koncepcja, sens', np. "Mieli taką ideę, żeby
wybudować nowoczesny ośrodek kultury".
IDEOWY l. 'związany z jakąś ideą, dotyczący idei': Toczyli spór ideowy. 2. 'służący jakiejś idei lub
ideom, związany z walką o urzeczywistnienie jakichś idei': Ideowy bojownik. Bankructwo ideowe.
I IDEALNY 'niematerialny, duchowy, istniejący w taki sposób, jak platońskie idee': Byty idealne. Świat
idealny i substancjalny.
IDEE FIXE (czytaj: idee fiks) 'idea, która kogoś opętała, myśl, która komuś nie daje spokoju': Idee fixe
naszego szefa to stworzenie wielkiej sieci sklepów firmowych i filialnych na terenie całego
województwa. łac. idea z gr. idea 'kształt, coś, co się pojawia'
313
IDEALIZM
IDEOLOGIA
IDEALIZM l. 'kierowanie się wzniosłymi ideami, których nie da się w pełni urzeczywistnić': Brał w
obronę szlachetny młodzieńczy idealizm i przeciwstawiał go jakże częstemu bardzo ciasnemu
praktycyzmowi i interesowności ludzi dojrzałych. 2. 'pogląd filozoficzny głoszący, że świat duchowy,
myśl, świadomość są pierwotniej sze i ważniejsze niż świat materialny': Idealizm jest kierunkiem
przeciwstawnym wobec materializmu i wobec realizmu.
IDEALISTA l. 'osoba, która kieruje się ideami szlachetnymi, ale niedąjącymi się w pełni urzeczywistnić':
Był idealistą, widzącym świat zawsze lepszym, niż był w rzeczywistości, i wierzącym w szczerość i
dobre intencje każdego człowieka. 2. 'zwolennik idealizmu - poglądu filozoficznego': Do wielkich
filozofów idealistów zaliczają się m.in. Platon, Plotyn, św. Augustyn, Hegel i Kant.
IDEALISTYCZNY l. 'związany z idealizmem - kierowaniem się wzniosłymi, ale niedąjącymi się w pełni
urzeczywistnić ideami': Jego przyjaciel ma stanowczo zbyt idealistyczne wyobrażenie o stosunkach w
małżeństwie. 2. 'związany z idealizmem - poglądem filozoficznym': Filozofia idealistyczna i
materialistyczna. Światopogląd idealistyczny.
IDEAŁY 'najważniejsze cele i zasady, według których człowiek kształtuje swoje życie': Całe życie był
wiemy ideałom młodości. Gdy doszli do władzy, sprzeniewierzyli się wielkim ideałom opozycji
demokratycznej.
II IDEALNY 'bliski ideału - wzorca doskonałości w jakiejś dziedzinie': Mieszkanie było w idealnym
porządku. Magda to dla niego idealna żona.
IDEALIZACJA 'wyobrażanie sobie albo przedstawianie kogoś lub czegoś o wiele lepszym niż jest,
bliskim ideału': Wielu krytyków oskarżało Sienkiewicza o idea-lizację historii Polski. Idealizacja kobiety
w średniowiecznej liryce dworskiej.
IDEALIZOWAĆ 'wyobrażać sobie albo przedstawiać kogoś lub coś o wiele lepszym niż jest, bliskim
ideału':
Idealizować panujące w Polsce stosunki. Nigdy nie idealizował swych przyjaciół, zawsze starał się
dostrzegać wszystkie ich wady i zalety.
od: idea,idealny
IDEM 'ten sam: w tekście tego samego autora, który został poprzednio wymieniony, skrót: id.': Wyraz
idem jest najczęściej używany w przypisach do prac naukowych. Jeżeli autor w kolejnym przypisie
chce powołać się na dzieło tego samego autora co we wcześniejszym przypisie, nie pisze jego imienia
i nazwiska, lecz: idem oraz tytuł dzieła i stronę.
lać. idem
IDENTYFIKACJA l. 'rozpoznanie kogoś albo czegoś, ustalenie czyjejś tożsamości albo stwierdzenie, że
dwie rzeczy są jednakowe': Zmieniono dane, pozwalające na identyfikację osoby, żeby zapewnić
świadkowi bezpieczeństwo. Identyfikacja jego podpisu nie była łatwa. 2. 'utożsamianie się z jakąś
inną osobą (która najczęściej jest wzorem dla osoby, która się utożsamia) pod względem wyglądu,
zachowania, wyznawanych idei, przyjmowanych wartości itp.': Identyfikacja z idolem może mieć
czasem podłoże patologiczne.
IDENTYFIKOWAĆ 'rozpoznawać kogoś albo coś, ustalać czyjąś tożsamość albo identyczność dwóch
rzeczy; dokonywać identyfikacji w znaczeniu, l.': Identyfikować przestępcę. Identyfikować rękopisy
poety.
IDENTYFIKOWAĆ SIĘ 'utożsamiać się z kimś albo czymś; dokonywać identyfikacji w znaczeniu 2.': Są to
ludzie, z którymi większości młodzieży będzie się trudno identyfikować. Przed kilku laty identyfikował
się pan z tłumem bitym przez milicję.
IDEOGRAFIA l. 'oznaczanie rzeczy i pojęć za pomocą znaków graficznych, obrazków': Ideografia jest
powszechnie stosowana we współczesnym świecie, używa się jej wszędzie tam, gdzie przebywają
ludzie mówiący różnymi językami i napisy w którymkolwiek z nich nie byłyby dla wszystkich
zrozumiałe: na dworcach, lotniskach, portach, drogach międzynarodowych, trasach turystycznych. 2.
'system pisma obrazkowego, w którym znaki odpowiadają rzeczom i pojęciom, a nie głoskom':
IDEOLOG 'osoba, która jest twórcą jakiejś ideologii, a także osoba, która uzasadnia pewną ideologię,
broni jej
314
IDIOLATRIA
IGNORANCJA
IDEOLOGICZNY 'związany z ideologią, zwłaszcza z określoną ideologią': Ich audycje miały wyraźnie
ideologiczne zabarwienie. Prezentowali czysto ideologiczne, pozbawione elementów jakiejkolwiek
refleksji moralnej czy naukowej, podejście do problemów eutanazji.
IDEOLOGIZOWAĆ 'nasycać jakąś dziedzinę życia elementami pewnej ideologii, nadawać czemuś
charakter ideologiczny': W czasach komunistycznych zideolo-gizowano nauczanie przedmiotów
humanistycznych, eksponując w nim treści związane z ideologią socjalistyczną i komunistyczną.
Działacze partii prawicowych próbowali ideologizować dyskusj ę naukową na temat genetyki i
klonowania.
fr. ideologie od gr. idea 'kształt, coś, co się pojawia'
IDIOLATRIA książk. 'czczenie samego siebie, samoubós-twienie': Po ciężkiej chorobie Kaligula zaczął
zdradzać obawy obłędu. Popadł w manię wielkości i idiolatrię, uwierzył do głębi, że jest bogiem, sam
siebie traktował jako bóstwo i domagał się od innych oddawania sobie boskiej czci.
|| idolatria.
IDIOM w językoznawstwie 'swoiste dla danego języka wyrażenie lub zwrot, których całościowe
znaczenie nie wynika ze znaczenia wyrazów, będących ich składnikami':
Polskie idiomy to np. smalić cholewki, zbić z pantałyku, dziury w niebie nie będzie.
książk. 'związany z idiosynkrazją - silnym, jakby wrodzonym, wstrętem do czegoś lub kogoś':
Idiosynkratycz-na niechęć.
IDOL l. 'artysta, sportowiec, polityk itp. uwielbiany przez kogoś (najczęściej przez jakąś grupę),
otaczany kultem, ubóstwiany': Presley był wówczas idolem prawie wszystkich nastolatków
amerykańskich. Upadek idola filmowego. 2. przestarz. 'posąg, rzeźba, obraz bóstwa, które są
przedmiotem kultu': Plemię oddawało cześć kamiennym idolom. 3. przen. 'coś, co jest przedmiotem
kultu':
Małżeńska idylla trwała aż do powrotu teściowej. Rodzinną idyllę zakłócił niezwykły wypadek.
IGLOO (czytaj: igło) albo IGLU 'okrągły, kopulasty domek, zbudowany z brył stwardniałego śniegu lub
lodu, zimowe mieszkanie Eskimosów': Eskimos w czasie polowania mieszkał w igloo.
eskimoskie igdllu
IGNORANCJA 'nieuctwo, brak wiedzy w jakiejś dziedzinie, nieznajomość faktów': Wykazał się
kompletną ignorancją spraw resortu, którego miał być szefem. Otacza nas morze ignorancji prawnej.
315
IGNOROWAĆ
IKONOKLAZM
IGNORANCKI 'odznaczający się ignorancją, nieuctwem, świadczący o takich cechach': Ten ignorancki
artykuł w ogóle nie powinien się ukazać.
IGNORANT 'nieuk, ktoś, kto cechuje się ignorancją': Z takim ignorantem nie należy w ogóle
polemizować -przecież on nie zna podstawowych faktów. łac. ignorantia 'niewiedza' i ignorans
'niewiedzący'
IGNOROWAĆ 'umyślnie nie brać kogoś, czegoś pod uwagę, lekceważyć kogoś albo coś': Jeśli nadal
oficjalna krytyka będzie nas ignorować, sięgniemy do głośniejszych metod. Zebrani zaproponowali,
żeby ignorować estońskie ustawodawstwo.
lesous 'Jezus'
IKAR l. 'w mitologii greckiej: syn Dedala, który lecąc z ojcem na zrobionych przez niego skrzydłach
wzbił się zbyt wysoko, co spowodowało, że słońce stopiło wosk, którym były spojone skrzydła,
chłopiec spadł do morza i zabił się': Minęli wkrótce wyspy Samos, Paros i Delos. Lecz łkar, uniesiony
zachwytem nad potęgą wynalazku, zapomniał o przestrogach ojca i coraz wyżej wzbijał się w błękitne
przestworza. (Parandowski) 2. przen. 'idealista, który chce osiągnąć coś wielkiego, ale nie zwraca
uwagi na realne warunki i ponosi klęskę': Ojciec powtarzał mu, że tysiące roztrzaskanych ikarów gryzą
ziemię, którą chcieli uszczęśliwić.
IKAROWE LOTY 'idealistyczne, wzniosłe zamierzenia lub działania, podejmowane bez przygotowania
albo bez dostosowania środków do celów i w efekcie szybko kończące się klęską' gr. łkaros
Style ikebany. Wystawa ikeban. 2. 'specjalne naczynie z dziurkami lub kolcami służące do układania
kwiatów':
Porcelanowa ikebana.
IKONOGRAFIA l. 'zbiór ilustracji, obrazów, grafik, rycin itd., dotyczących jakiejś osoby historycznej,
jakiegoś miejsca lub tematu': Ikonografia rewolucji francuskiej. Odbudowanie po wojnie wielu
zabytkowych budynków w Warszawie było możliwe dzięki bogatej ikonografii miasta. 2. 'pomocniczy
dział historii, analizujący obrazy, ilustracje i inne dzieła plastyczne jako źródło wiadomości o epoce':
Zbigniew Kuchowicz w swych książkach o obyczajach i kulturze dawnej Polski posługuje się
informacjami czerpanymi z różnorodnych źródeł: z dokumentów, listów, a także z historii literatury i
ikonografii. 3. 'dział historii sztuki, który zajmuje się analizą treści dzieł sztuk plastycznych oraz ich
zawartości symbolicznej': Ikonografia zajmuje się przede wszystkim analizą treści dawnych dzieł
sztuki, np. dzieł sztuki średniowiecznej o bogatej warstwie alegorycznej i symbolicznej.
316
IKONOSTAS
II ILUZJONISTA
Ikonoklazm to kierunek występujący bardzo silnie w VIII i IX w. w Bizancjum oraz - znacznie słabiej - w
czasach reformacji w Europie Zachodniej.
IKONOLOGIA 'koncepcja E. Panofsky' ego, wybitnego historyka sztuki, odnosząca się do interpretacji
treściowej dzieła sztuki przez odbiorcę': Panofsky w swej ikonologii zakłada, że podczas interpretacji
dzieła odbiorca dzieła posługuje się trzema rodzajami wiedzy:
wiedzą potoczną, doświadczeniem wynikającym z obcowania z innymi dziełami sztuki oraz ogólną
wiedzą historyczną, odnoszącą się do epoki, z której pochodzi dany obraz.
IKONOKLASTA inaczej: OBRAZOBURCA 'zwolennik ikonoklazmu': Ikonoklaści nawiązywali m.in. do
tradycji żydowskiej, surowo zabraniającej "uczynienia obrazu rytego albo podobizny" Boga.
gr. eikonoklasmós
IKONOSTAS 'bogato zdobiona ściana we wnętrzu cerkwi, oddzielająca część z ołtarzem od części
przeznaczonej dla wiernych': Na ikonostasie zawieszone są w określonym porządku ikony. Ikonostas
ma troje drzwi, z których środkowe noszą nazwę "carskich wrót".
I ILUMINACJA l. 'obfite, kolorowe oświetlenie jakiegoś obiektu na specjalną okazję': Iluminacja domu.
Iluminacja stadionu. Świąteczna iluminacja. 2. 'ręcznie wykonana kolorowa ilustracja książki
rękopiśmiennej': Barwne, średniowieczne iluminacje. Iluminacja przedstawia scenę biblijną.
ILUMINATOR l. 'nieduże, okrągłe okienko, zwykle na statku, wykonane z grubego szkła': Przez
iluminator patrzył na spienione morze. Zaparowały oba iluminatory. 2. 'dawny rysownik wykonujący
iluminacje w księgach':
ILUMINOWAĆ l. 'z jakiejś okazji obficie, kolorowo oświetlać': Iluminować miasto z okazji święta.
Pięknie iluminowany pałac. 2. 'zdobić księgi rękopiśmienne rysunkami': Iluminować księgę scenami
mitologicznymi.
ILUMINACYJNY l. 'związany z obfitym, kolorowym oświetleniem jakiegoś obiektu': Z daleka widać było
rzędy iluminacyjnych świateł. 2. 'związany z ozdobnymi rysunkami w księgach rękopiśmiennych':
Dawne techniki iluminacyjne.
II ILUMINACJA 'akt oświecenia umysłu przez Boga lub oświecenia będącego rezultatem medytacji,
umożliwiający wgląd w istotę bytu, prawdziwe, głębokie poznanie': Film o św. Franciszku przedstawia
moment iluminacji, której święty - proszący w wielodniowej modlitwie Boga o to, by do niego
przemówił - doznał, usłyszawszy śpiew ptaków.
ILUMINIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, że prawdziwe poznanie jest możliwe tylko przez iluminację':
Wiedzy, o którą próżno zabiegamy przyrodzonymi władzami naszego umysłu, Bóg udziela duszy
drogą oświecenia (illuminatio). Teorię tę nazywano później iluminizmem. (Tatarkiewicz)
ILUMINISTA 'osoba, która jest zwolennikiem iluminiz-mu, zwłaszcza filozof uznający słuszność tego
poglądu':
ILUWIALNY w geologii 'stanowiący iluwium, taki, którego głównym składnikiem jest iluwium'.
Iluwialna warstwa gleby. Osady iluwialne.
ILUZJA l. 'złudzenie wzrokowe, polegające na tym, że widzi się coś innym, niż to w rzeczywistości jest,
lub że widzi się coś, czego w rzeczywistości nie ma': To tylko cienie, w kącie nie ma żadnego
zwierzęcia, to, o czym mówisz, to iluzja. Iluzja trójwymiarowości obrazu. 2. przen. 'złuda, urojenie
wynikające z błędnych przekonań o świecie': Żyjesz iluzjami, pora zejść na ziemię! Nie rób sobie iluzji,
sława i zaszczyty nie przychodzą łatwo.
ILUZYJNY rząd. 'będący wynikiem iluzji - złudzenia wzrokowego': Iluzyjny krajobraz. Iluzyjna głębia.
I ILUZJONISTA 'artysta tworzący dzieła zgodnie z postulatami iluzjonizmu': Iluzjonistami byli np.
artyści włoscy z XVII i XVIII w., m.in.: Piętro da Cortona i Gio-vanni Tiepolo.
II ILUZJONISTA 'artysta, zwykle cyrkowy, który prezentuje sztuki, wywołujące u widzów złudzenie, że
robi on coś innego niż w rzeczywistości': Iluzjonista wkładał
317
IMAGE
IMIGRACJA
IMAGE (czytaj: imaż albo imydź) 'czyjś wizerunek, tworzony przez inne osoby (np. rodzinę, otoczenie)
albo przez środki przekazu informacji, zawierający najczęściej wyidealizowane cechy osobiste lub
zawodowe; także ogólniej: wizerunek, obraz jakiejś instytucji': Stworzono jego image jako polityka
sukcesu. Wykreowanie takiego image'u, który by nie był karykaturą osobowości, nie jest sprawą
prostą. Badania "Image Polskiego Radia" wykazały [...].
IMAGINOWAĆ książk. 'wyobrażać sobie': Dziadek siedział zadumany, imaginował sobie dawny
dworek, rzeczkę i park opodal.
lać. imaginatio
IMAGIZM 'kierunek poetycki w USA i Wielkiej Brytanii, rozwijający się na początku XX w. dążący do
wzmocnienia siły ekspresji wiersza przez zastosowanie środków obrazowych, zwięzłości i jasności
oraz użycie języka potocznego': W imagizmie odnajdujemy elementy różnych tradycji literackich,
najwyraźniej był on związany z francuskim symbolizmem, (zob. też: imaży-nizm)
IMAGISTA 'pisarz tworzący zgodnie z założeniami imagizmu': Do imagistów należeli m.in. Ezra Pound i
James Joyce.
IMAGO l. y/biologii 'dorosła postać owada, która przeszła już wszystkie stadia larwalne, dojrzała do
rozrodu': W atlasie entomologicznym oglądali larwy, poczwarki i imaga różnych owadów. 2. w
psychologii (zwłaszcza w psychoanalizie) 'obraz pewnej osoby wytworzony w dzieciństwie i potem
nieświadomie rzutowany na inne osoby': Imago dobrego ojca. Uważał, że pacjent postrzega szefową
posługując się imagiem swej zaborczej, dominującej matki.
IMAM 'muzułmański duchowny prowadzący modły w meczecie': W czasie mszy odprawianej przez
papieża w
UWAGA! W różnych odłamach religii islamskiej tytuł imama ma nieco różne dodatkowe znaczenia: u
sunnitów imam to przywódca świecki i religijny (funkcja połączona z funkcją kalifa), u szyitów -
przywódca religijny, np. imam Chomeini.
niem. Ingwer, słowo o bardzo długiej etymologii, sięgającej san-skryckiej formy: śmgavera 'mający
kształt rogu' (korzeń tej rośliny)
IMIGRACJA l. 'napływ obcokrajowców do jakiegoś kraju, przybywających po to, by się osiedlić': Kraje
bogatego Zachodu obawiają się imigracji z Azji i Afryki, a także z dotkniętych wojną domową lub
biedą i bezrobociem terenów wschodniej i południowej Europy. 2. 'ogół imigrantów w danym
państwie, przybyłych z pewnego kraju lub części świata': Imigracja turecka w Niemczech.
IMIGRANT 'cudzoziemiec, który przybył do jakiegoś kraju po to, by się w nimi osiedlić': We Francji
otworzono ośrodek informacyjny dla imigrantów politycznych.
318
IMITACJA
IMMUNOGLOBULINA
IMIGROWAĆ 'przybywać do innego kraju po to, aby się w nim osiedlić': Po II wojnie światowej do
Polski imi-growała pewna grupa Greków.
IMIGRACYJNY 'związany z imigracją': Urząd imigra-cyjny. Zaostrzono przepisy imigracyjne.
IMITACJA l. 'przedmiot wykonany na wzór innego, mający naśladować, przypominać oryginał, ale nie
mający wszystkich jego właściwości ani jego wartości':
Imitacje futer i drogich kamieni wykonane są z tańszych materiałów. Wśród wędkarzy furorę robią
imitacje ryb i pijawek, na które łatwo dają się nabierać szczupaki, okonie i sandacze. 2. w muzyce
'powtarzanie w sposób przybliżony motywu, tematu lub frazy z wcześniejszej części utworu - w innej
tonacji lub przez inny głos zespołu wokalnego'
IMITATOR 'osoba, która naśladuje głosy lub zachowania ludzi i zwierząt; także: osoba, która robi
imitacje, kopie czegoś, zwłaszcza dzieł sztuki': Był znany jako imi-tator głosów ptaków. Kopia obrazu
wykonana przez imi-tatora.
IMITOWAĆ 'naśladować coś lub kogoś': Tombak imituje złoto. Artysta kabaretowy imitował sposób
mówienia prezydenta.
IMMANENTNY ksiąźk. 'taki, który nie wynika z działania jakiegoś czynnika zewnętrznego, ale jest
właściwy z natury danemu przedmiotowi; także szerzej: istniejący wewnątrz, tkwiący, zawarty w
czymś': Filozof uważał, że rozwój i zmiana to immanentne cechy natury. Imma-nentne prawa rozwoju
języka.
IMMATRYKULACJA 'wpisanie jakiejś osoby na listę studentów szkoły wyższej; także: uroczystość
przyjęcia nowych studentów': Złożył w dziekanacie wszystkie dokumenty potrzebne do
immatrykulacji. Immatrykulacja odbyła się w głównej auli.
IMMATRYKULOWAĆ 'zapisać jakąś osobę na listę studentów szkoły wyższej; przyjąć ją w poczet
ang. immobiliser
IMMUNITET l. 'przywilej określonych osób (np. posłów, senatorów, sędziów) nietykalności osobistej,
który przysługuje im z racji zajmowanego stanowiska': Immunitet poselski chroni członka parlamentu
przed odpowiedzialnością karną. Immunitet dyplomatyczny oznacza, że osoba nim objęta nie może
być zatrzymana ani sądzona w danym kraju, nie można też przeprowadzać rewizji w lokalach, które
zajmuje. 2. 'dawniej: średniowieczny przywilej władzy sądowniczej lub ekonomicznej (albo obu naraz)
nadawany przez monarchę poszczególnym feudałom': Immunitet ekonomiczny zapewniał pobieranie
tych świadczeń, które przedtem przysługiwały monarsze.
319
IMMUNOLOGIA
IMPLANTACJA
IMMUNOLOGIA 'nauka zajmująca się odpornością organizmu i jego reakcjami na bakterie, toksyny,
jady, wirusy itd.': Do najważniejszych odkryć w dziewiętnastowiecznej immunologii należały:
wynalezienie przez Ludwika Pasteura w 1885 r. szczepionki przeciw wściekliźnie i prace Roberta
Kocha nad cholerą i gruźlicą.
Syria i Izrael same nie wyjdą z impasu w sprawie Wzgórz. Trwa impas w rozmowach dotyczących
podziału Bośni i Hercegowiny. Impas kulturalny w Polsce pogłębia się. 2. 'typ zagrywki karcianej:
zablokowanie wyższej karty przeciwnika, która nie weźmie lewy, choć powinna': Zastosowaliśmy
impas i wzięliśmy tę lewę.
IMPERATYW książk. 'reguła mająca charakter nakazu, któremu trzeba się podporządkować; także:
wyższa konieczność': Poszczególne przykazania z "Dekalogu" to imperatywy moralne i religijne.
Imperatyw kategoryczny Kanta brzmi: "Postępuj tylko według takiej zasady, co do której mógłbyś
jednocześnie chcieć, aby stała się prawem ogólnym". Czuł nieodparty imperatyw, by to zrobić.
IMPERIUM 'wielkie państwo, zwłaszcza takie, w którego skład wchodzi wiele innych, mniejszych
państw': Imperium rzymskie. Mówiono, że nad brytyjskim imperium słońce nigdy nie zachodzi - tak
wiele państw na różnych kontynentach do niego należało. Film fantastycznonau-kowy opowiada o
wojnie między dwoma imperiami gwiezdnymi.
IMPERATOR l. 'w starożytnym Rzymie: początkowo -główny dowódca wojsk, potem - zwycięski wódz,
wreszcie - tytuł używany przez cezara; także: sam cezar': W legionach odczytano rozkaz imperatora.
Imperatorowi zgotowano w Rzymie wspaniały triumf. Lud oddawał część Oktawianowi Augustowi,
wołając: - Wiwat cezar imperator! 2. 'w czasach nowożytnych: tytuł władcy wielkiego państwa; także:
sam władca': Imperator moskiewski - car.
IMPERTYNENT 'człowiek zachowujący się niegrzecznie i obrażający innych': Nowy kierownik okazał się
bu-fonem i impertynentem.
320
IMPLEMENTACJA
IMPREGNACJA
IMPLANT w medycynie 'fragment tkanki lub narządu, a także element medyczny lub urządzenie
wszczepione do organizmu': Implanty hormonalne można w każdej chwili usunąć.
ang. implementation; słowo - także w swoim informatycznym znaczeniu definiowane bardzo ogólnie:
"wersja czegoś, co działa"
IMPLICITE (czytaj: implic-ite) książk. l. 'w sposób pośredni, w domyśle': Ten pogląd był implicite
zawarty w wypowiedzi angielskiego dyplomaty. 2. 'wewnątrz czegoś abstrakcyjnego': W jego
poglądzie estetycznym tkwi implicite ogólnoludzkie przesłanie moralne.
IMPLICYTNY książk. 'sformułowany tak, że nie wynika wprost, wyrażający pewne treści nie wprost':
Implicyt-ne twierdzenie. Implicytny sposób wypowiadania się.
lać. implicite
Aktywność gospodarcza i jej implikacje społeczne. Trzeba powiedzieć, jakie implikacje może wywołać
zwycięstwo lewicy.
IMPLIKACJA w logice 'zdanie złożone, mające schemat: jeżeli... to...': Pierwszy człon implikacji jest
nazywany poprzednikiem, a drugi następnikiem. Implikacja jest fałszywa tylko w tym przypadku, gdy
poprzednik jest prawdziwy, a następnik - fałszywy.
IMPLIKOWAĆ 'powodować pewne skutki, pociągać za sobą określone działania': Takie postępowanie
resortu będzie z pewnością implikowało nieprzychylne reakcje strajkujących.
IMPLOZJA w fizyce 'gwałtowne zniszczenie ciała, w którym jest próżnia lub niskie ciśnienie, przez
bardzo wysokie ciśnienie zewnętrzne': Implozja przypomina wybuch do wewnątrz.
niem. implodieren na wzór: explodieren, od łac. in- 'w, do wewnątrz', plodere 'uderzać, wybuchać'
IMPONOWAĆ l. 'wzbudzać czyjś podziw, czyjeś uznanie': Impreza imponowała rozmachem i gronem
dostojnych patronów. Nie imponują mi wcale występy w telewizji. 2. rząd. 'pysznić się, popisywać się,
wywyższać się': Nowobogaccy lubią imponować swoim bogactwem.
IMPORT 'kupowanie za granicą i sprowadzanie do kraju towarów, surowców lub usług, myśli
naukowej i technicznej': Import herbaty z Indii. Import najnowszych technologii. Po otwarciu polskiej
gospodarki na świat w 1989 r. w sklepach pojawiło się bardzo wiele towarów z importu.
IMPORTER 'osoba, firma lub państwo kupujące za granicą i sprowadzające do kraju towary, surowce,
usługi itd.': Gigantyczna liczba samochodów sprawia, że Stany Zjednoczone są wielkim importerem
ropy naftowej, choć same wydobywają także duże ilości tego surowca.
IMPORTOWAĆ 'kupować za granicą i sprowadzać do kraju towary, surowce, usługi itd.': Polska
importuje bardzo wiele wyrobów przemysłu samochodowego i komputerowego.
321
IMPRESARIO
IMPULS
IMPRESARIAT 'organizacjajakiejś imprezy i opieka nad nią': Impresariat powierzono znanej agencji
artystycznej.
wl. impresario
IMPRESJA l. 'wrażenie lub odczucie, zwłaszcza przelotne lub subiektywne': Opowiedziała nam swoje
impresje z koncertu. W wierszu opisywał delikatne, ulotne impresje. 2. 'nastrojowy, krótki utwór
artystyczny, będący zapisem subiektywnych przeżyć autora': Impresje muzyczne. Oglądali słynny
obraz Claude'a Moneta "Impresja-wschód słońca".
IMPRESJONIZM 'kierunek w sztukach plastycznych i muzyce, rozwijający się w II. połowie XIX i na
początku XX w., głoszący, że istotą sztuki jest utrwalanie w dziełach subiektywnych przeżyć artysty':
Impresjonizm to supremacja momentu nad stabilnością, to wyraz przekonania, że każde zjawisko jest
tylko umykającą, krótkotrwałą i jednorazową konstelacją, uciekającą falą w rzece, do której się już
nigdy po raz drugi nie wejdzie, to oddanie pierwszeństwa subiektywnemu wrażeniu przed analizą
intelektualną [...]. (Hutnikiewicz)
IMPRIMATUR l. 'wyrażenie zgody przez autora lub wydawcę na druk książki po wprowadzeniu
ostatecznej korekty': W drukami czekali jeszcze na autorskie impri-matur. 2. 'zezwolenie władzy
kościelnej na druk książki o treści religijnej; także: formuła tego zezwolenia, umieszczona na książce':
Książka nie uzyskała kościelnego im-primatur.
ang. imprinting, dosłownie 'wdrukowanie' - termin wprowadzony przez Konrada Lorenza (1903-
1989), austriackiego uczonego, twórcę etologii - nauki o zachowaniach zwierząt
IMPROWIZATOR l. 'artysta mający zdolność improwizacji': Czy Chopin był dobrym improwizatorem?
2. 'człowiek, który stale coś improwizuje, robi wszystko na ostatnią chwilę, bez przygotowania': Ten
wykładowca to improwizator, widać, że nie przygotowuje zajęć.
IMPULS l. 'bodziec do jakiegoś działania, zwłaszcza jakaś pobudka nagła i mająca wewnętrzny
charakter': Nie
322
IMPUTOWAĆ
IND
umiał kontrolować swych agresywnych impulsów. Zaczął pisać pod wpływem nagłego impulsu.
Sukces był dla niego impulsem do dalszej pracy. 2. w fizyce 'przebieg bardzo krótkotrwałej wartości,
różnej od zera lub dotychczasowej wartości stałej': Impuls elektryczny. 3. w fizjologii 'krótkotrwałe
pobudzenie komórki nerwowej lub mięśniowej': Impuls nerwowy wywołany pobudzeniem receptora.
4. w telekomunikacji 'jednostka elektroniczna, za pomocą której mierzy się czas trwania połączeń
telefonicznych': Nie mam już więcej impulsów na karcie.
IMPUTOWAĆ książk. 'niesłusznie przypisywać komuś popełnienie jakichś złych czynów, pomawiać go
o nie':
lać. in absentia
lać. in abstracto
INAUGURACJA o/lej, 'uroczyste rozpoczęcie czegoś, zwłaszcza jakiejś imprezy lub działania
publicznego':
lać. inauguratio
IN BLANCO (czytaj: in blanko) 'o czekach, formularzach itp.: niewypełniony, bez tekstu, z samym tylko
podpisem wystawcy': Czek in blanco. Podpis in blanco na formularzu oświadczenia podatkowego. Na
karcie, którą podpisała niegdyś in blanco, napisano teraz, że zrzeka się praw do spadku.
ang. inbreeding
INCEST rząd. l. inaczej: KAZIRODZTWO 'stosunki płciowe między bliskimi krewnymi, np. bratem i
siostrą': Religijne i kulturowe zakazy incestu znaj dują wytłumaczenie w częstych chorobach
genetycznych dzieci zrodzonych ze związków bliskich krewnych. 2. w hodowli zwierząt 'to samo, co
inbred'
lać. incestus
INCIPIT (czytaj: incipit) w nauce o literaturze 'pierwsze słowa jakiegoś utworu': Wiele utworów,
zwłaszcza w literaturze dawnej, nie ma tytułu. W indeksach i spisach treści są one podawane pod
incipitami, zazwyczaj zapisanymi pochylonym drukiem.
INCOGNITO (czytaj: inkognito) 'nie ujawniając swej tożsamości - przysłówek; ukrycie swej tożsamości
- rzeczownik': W hotelu gościł incognito minister sprawiedliwości. Postanowił zachować incognito.
IN CORPORE (czytaj: in korpore) 'wszyscy razem; w komplecie': Członkowie organizacji zgromadzili się
w holu i - tak jak przyszli - in corpore udali się z petycją do burmistrza. W drugiej części posiedzenia,
in corpore, komisja podjęła uchwałę o przeznaczeniu dodatkowych środków na budowę basenu.
INCYDENT l. 'coś, co się zdarzyło, wypadek, zajście (często oceniane ujemnie)': Przeżyłem tylko jeden
taki incydent - ostry atak na mnie w czasie spotkania w Katowicach. Dopuścili do wielu gorszących
incydentów. 2. 'wydarzenie mało ważne, nie liczące się, stanowiące margines jakiejś sprawy': Te
incydenty nie zmienią mojego dobrego zdania o pańskiej partii.
INCYDENTALNY 'taki, który się zdarzył przypadkiem, mało ważny, uboczny': Zajścia te można by
ocenić jako incydentalne, gdyby nie udział w nich kilku posłów.
323
INDAGOWAĆ
I INDUKCJA
n.-fac. indium od łac. indicum 'indygo' (od barwy widma spektralnego tego pierwiastka)
INDAGOWAĆ książk. 'wypytywać kogoś o coś': Autor filmu "Shoah" umyślnie tak indaguje polskich
świadków żydowskiej zagłady, by wydobyć to, co w ich duszach mroczne lub wręcz obrzydliwe.
Tadeusz Kantor indagowany był przez dziennikarzy w sprawach nie tylko artystycznych.
INDEKS l. 'alfabetyczny wykaz nazwisk, haseł, terminów, tytułów i in. występujących w jakiejś książce
lub jakimś tekście, z podaniem numerów stron, na których występują, zazwyczaj zamieszczany na
końcu dzieła': Na końcu "Mitologii" Jana Parandowskiego jest indeks imion bohaterów i bogów, z
podaniem stron, na których w książce znajdują się opisy ich czynów lub wzmianki o nich. Opracowali
indeks osób, wymienianych w listach Mickiewicza. 2. 'książeczka studenta, w którą wpisywane są
wszystkie egzaminy i zaliczenia': Po zakończeniu każdego roku akademickiego studenci przedstawiają
swe indeksy dziekanowi. 3. w statystyce 'miara w sposób syntetyczny określająca zmianę jakichś
wielkości w określonym czasie lub przestrzeni': Najsłynniejszy na świecie indeks giełdowy Dow Jones
to wskaźnik zmian kursów giełdowych akcji 30 największych amerykańskich korporacji
przemysłowych, wyliczany przez firmę Dow Jones and Company.
INDEX LIBERORUM PROHIBITORUM 'indeks ksiąg zakazanych - istniejący od połowy XVI do połowy XX
w. spis książek oficjalnie zakazanych przez Kościół rzymskokatolicki, których katolikowi nie wolno było
czytać bez specjalnego zezwolenia': Na "Indeks libero-rum prohibitorum" trafiło wiele
fundamentalnych dzieł naukowych, np. "O obrotach sfer niebieskich" Kopernika, literackich, np.
"Boska Komedia" Dantego, i filozoficznych, np. dzieła Woltera.
nie wiemy, kiedy nastąpią i dlaczego. Wiedza fizykalna nie znajduje dla nich przyczyn. (Tatarkiewicz)
INDOKTRYNOWAĆ 'wpajać komuś pewne przekonania przy użyciu wszelkich dostępnych środków': W
komunistycznej szkole indoktrynowano młodzież, wpajając jej przekonanie, że jedynie sojusz ze
Związkiem Radzieckim jest zabezpieczeniem niepodległości Polski i jej granic.
INDOS w biznesie i finansach 'przeniesienie praw własności wynikających z weksla lub czeku przez
odpowiednie oświadczenie umieszczone na takim dokumencie': Indos jest zazwyczaj dokonywany na
odwrocie weksla, ma on np. formę stwierdzenia "odstępuję na zlecenie Aleksandra Kowalskiego" i
podpisu.
INDOSANT w biznesie i finansach 'osoba przekazująca swoje prawa do weksla, czeku itd.'
INDOSOWAĆ w biznesie i finansach 'o wekslu lub czeku: przekazywać do niego prawo własności innej
osobie': Indosowany weksel.
wt. indosso, dosłownie 'na grzbiecie, z tyłu'
324
II INDUKCJA
INDYKACJA
INDUKTOR 'urządzenie, w którym jest wykorzystane zjawisko indukcji, np. cewka indukcyjna; także:
urządzenie w samochodzie, służące do wywoływania zapłonu paliwa za pomocą iskry elektrycznej'
II INDUKOWAĆ w logice i nauce 'wyciągać wnioski, stosując indukcję': Indukował nowe prawa chemii
na podstawie badań i obserwacji faktów.
ang. industrialization od łac. industria 'skrzętność, przemyślność' (łacińska etymologia podobna jak
polskiego stówa: przemysł)
Indyferentyzm moralny nigdy nie był oceniany pozytywnie. 2. ogólniej 'brak zainteresowania czymś,
obojętność na coś': Można być dotkniętym przez dla płci indy-ferentyzm (Jeremi Przybora).
INDYGENAT 'w dawnych wiekach: pełne prawa obywatelskie w jakimś kraju, w Polsce - prawa
szlacheckie, przyznawane cudzoziemcowi': W Polsce od początku XVII w. indygenat był nadawany
przez sejm (wcześniej - także przez króla) osobom innej narodowości, mającym szlachecki rodowód.
INDYGOWY rząd. 'mający kolor ciemnoniebieski, ciemny niebieski': Indygowa bielizna. Indygowy
błękit.
INDYKACJA 'wskazanie przez pewne gremium kandydata na jakieś stanowisko, będące wstępną turą
wyborów, po której następuje druga tura, w której inne, z reguły węższe, gremium lub osoba mającą
odpowiednią władzę powołuje owego kandydata na to stanowisko': W czwartek w instytucie na
ogólnym zebraniu pracownicy dokonali indykacji nowego dyrektora. Po kilku dniach zebrała się Rada
Instytutu, która zaakceptowała zgłoszonego kandydata i zwróciła się do dziekana wydziału z
wnioskiem o formalne powołanie go na stanowisko.
INDYKATOR inaczej: WSKAŹNIK w chemii 'substancja umożliwiająca określenie odczynu roztworu lub
innych jego właściwości': Indykator zmienia swoje zabarwienie pod wpływem określonego odczynu
badanego roztworu.
325
INEDITA
INFLACJA
INEDITA 'dzieła niewydane - niewydane za życia autora lub niewydane dotąd': Po śmierci pisarza
córka opublikowała inedita znalezione w jego papierach. Juliusz Wiktor Gomulicki zapowiedział
wydanie kolejnej partii Norwidowskich ineditów.
INERCJA l. książk. 'postawa odznaczająca się biernością, poddawaniem się losowi i niechęcią do
działania':
Społeczeństwo pogrążyło się w inercji. Środowiska artystyczne zerwały z inercją, narodził się nowy
kierunek w sztuce. 2. w fizyce inaczej: BEZWŁADNOŚĆ 'właściwość ciał materialnych polegająca na
tym, że - jeśli nie działa na nie żadna siła zewnętrzna - pozostają w spoczynku lub poruszają się
ruchem jednostajnym po prostej'
INERCYJNY l. książk. 'związany z inercją - postawą bierności': Inercyjny stosunek do życia. Inercyjne
włączenie do swego artykułu elementów z cudzego opracowania. 2. inaczej: INERCJALNY w fizyce
'związany z bezwładnością': Ruch inercjalny.
lać. inertia'bezczynność'
IN EXTENSO (czytaj: inekstenso) książk. 'w całości, bez skrótów i zmian': Ten fragment dzieła filozofa
przytoczył in extenso. Mówca zastrzegł, że jest to cytat in ex-tenso.
IN EXTREMIS (czytaj: inekstremis) książk. 'w ostateczności; także: w chwili śmierci': Komendant
zastrzegł, że in extremis sięgnie do środków bardzo drastycznych. W tej ostatniej, dramatycznej
chwili, in extremis, przypomniał sobie swoje dzieciństwo i młodość.
INFANTYLNY 'niedojrzały lub dziecinny: taki, który przejawia cechy właściwe znacznie wcześniejszym
etapom rozwoju psychicznego niż etap jego życia':
Infantylny staruszek. Jego narzeczona zachowuje się w sposób bardzo infantylny. Infantylna
twórczość poety.
INFANTYLIZACJA 'nabieranie przez kogoś lub coś cech infantylnych lub nadanie czemuś cech
infantylnych': Postępuje infantylizacja społeczeństwa. Infan-tylizacja reklam proszków do prania.
INFANTYLIZOWAĆ SIĘ albo INFANTYLNIEĆ 'nabierać cech infantylnych': Infantylizująca się młodzież.
Na starość zupełnie zinfantylniał.
INFEKCJA książk. inaczej: ZAKAŻENIE 'przedostanie się do ciała lub jakiejś jego części zarazków
powodujących chorobę': Lekarz stwierdził, że to infekcja bakteryjna i przepisał antybiotyki. Infekcja
górnych dróg oddechowych.
INFEKCYJNY książk. 'związany z infekcją': Lekarz objaśniał dzieciom w szkole mechanizmy infekcyjne
chorób. Droga infekcyjna.
INFERNO książk. 'piekło, zwłaszcza w przenośni': Dantejskie "Infemo". Pobyt w obozie wspominał jak
infemo.
wl. infemo 'piekło'; słowo spopularyzowane w języku humanistów m.in. dzięki temu, że I część
"Boskiej Komedii" Dantego jest zatytułowana "Infemo"
INFLACJA 'szybki wzrost cen towarów, który jest spowodowany zwiększeniem ilości pieniędzy
będących w obiegu w stosunku do ilości towarów na rynku (czyli pieniędzy bez pokrycia w
towarach)': Inflacja sięga kilkudziesięciu procent rocznie. Stłumienie inflacji. Wybuch inflacji.
326
IN FLAGRANTI
INFUŁA
IN FLAGRANTI inaczej: FLAGRANTE DELICTO 'na gorącym uczynku': Policjanci schwytali złodzieja in
flagranti, w chwili, gdy wynosił ze sklepu skradzione towary. Złapał żonę z kochankiem in flagranti.
ang. informatics
INFORMEL 'kierunek w sztukach plastycznych rozwijający się od lat 50. XX w., głoszący, że sztuka jest
swobodnym wyrazem fantazji artysty, które nie muszą być,
tak jak w sztuce artystycznej, ujęte w określoną formę wyrazu': Informel rozwijał się m.in. we Francji,
Włoszech i Hiszpanii.
INFORMELISTA 'artysta tworzący dzieła zgodnie z zasadami informelu': Do informelistów należą m.in.
Jean Fautier i Wols (Alfred Schulze). Informeliści wykorzystywali w swych dziełach materiały dotąd
nieużywane w sztuce, np. kawałki materiału, drewna, odpadki.
INFRA- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'pod, poniżej, wewnątrz', np.
infrastruktura, infradźwięki, (promieniowanie) infraczerwone
INFRADŹWIĘKI 'dźwięki niesłyszalne dla ludzkiego ucha, których częstotliwość wynosi mniej niż 16
herców': Choć infradźwięków nie słyszymy, oddziałują one jednak na nasz organizm i mogą się nawet
stać przyczyną różnych schorzeń.
INFUŁA l. 'wysokie, spiczasto zakończone nakrycie głowy, noszone przez biskupów i innych
dostojników kościelnych': Biskupi w infułach. Na Wawelu oglądali infułę św. Stanisława, l.przen.
'biskupstwo': Otrzymał infułę. 3. 'w starożytnym Rzymie: przepaska symbolizująca władzę': Infułę
nosili kapłani, wysocy urzędnicy i cesarze.
INFUŁAT 'dostojnik kościelny nie będący biskupem, ale mający prawo do noszenia infuły, np. opat':
Na synod zjechało wielu biskupów i infułatów.
lać. infuła
327
INFUZJA
INIEKCJA
łac. infusio
INGERENCJA ksiąźk. 'wtrącanie się w cudze sprawy, próba wywierania nacisku na kogoś albo na coś,
mieszanie się do czegoś': Jest to ingerencja w wewnętrzne sprawy Gruzji. Próby ingerencji można
obserwować nawet w sądownictwie. Ingerencja rządu w sprawy, których rozstrzygnięcie leży w gestii
parlamentu.
INGEROWAĆ ksiąźk. 'wtrącać się do czegoś, próbować wywierać nacisk, mieszać się do czegoś':
Organa te nie będą mogły ingerować w treść programów telewizyjnych. Nie ingeruj, proszę, w sprawy
rodzinne.
INGREDIENCJE przestarz. 'składniki jakiejś mieszaniny lub jakiegoś złożonego produktu': Babcia
skrupulatnie notowała sposób przyrządzania potraw i wszystkie ingrediencje.
INGRED1ENT rząd. 'składnik jakiejś mieszaniny lub złożonego produktu'
IN GREMIO 'zbiorowo, wspólnie; wszyscy razem': Przystąpili do tego działania in gremio. Wszyscy byli
za, więc w protokole zapisano, że członkowie komitetu in gremio popierają zgłoszony wniosek. łac. in
gremio od in 'w', gremium 'ciało'
INGRES 'uroczystość kościelna, w czasie której nowo mianowany biskup wkracza do katedry i
obejmuje władzę w diecezji': Nie mogli zapomnieć wspaniałego ingresu biskupa sandomierskiego.
INHALACJA w medycynie 'wziewanie, wchłanianie przez usta i nos oparów jakiejś cieczy w celach
leczniczych':
INHALATOR 'urządzenie służące do inhalacji, rozpylające używane do niej ciecze': Inhalator do nosa,
do gardła.
INHERENCJA ksiąźk. 'konieczny związek czegoś z czymś, tkwienie przez jedną, zwykle abstrakcyjną,
rzecz, w innej: Inherencja właściwości przedmiotu z samym tym przedmiotem, o której mówią
filozofowie, polega na tym, że bez tego przedmiotu owe właściwości nie mogą wystąpić.
INHERENTNY ksiąźk. 'związany z czymś w sposób konieczny, tkwiący w tym, nieodłączny od tego':
Możliwość wystąpienia kilkuprocentowego marginesu błędu jest inherentną cechą tej metody
socjologicznej.
IN HONOREM 'ku czci': Czytał artykuły naukowe z księgi wydanej in honorem profesora Jana
Rozwadowskiego.
lać. in honorem
INICJOWAĆ 'zapoczątkowywać coś, dawać jakiś pomysł, występować z jakimś projektem': Oględziny
pomnika zainicjowała redakcja "Życia Warszawy ". Budowę metra inicjowano w Warszawie
kilkakrotnie.
INICJATOR 'człowiek, który coś inicjuje, występuje z jakimś projektem, pomysłem': Inicjatorem
spotkania był burmistrz Mokotowa. Nie wiadomo, kto był inicjatorem tego projektu.
INICJACJA ksiąźk. l. 'obrzęd, w czasie którego jakaś osoba otrzymuje nową rolę w swoim życiu, zostaje
przyjęta do jakiejś grupy ': Inicjacja u ludów pierwotnych. Przeprowadzić inicjację. Inicjacja chłopca na
mężczyznę. 2. 'przekroczenie pewnego etapu w życiu związane z poznaniem czegoś nowego,
robieniem czegoś po raz pierwszy': Inicjacja seksualna. 3. 'zapoczątkowanie czegoś': Inicjacja
współpracy gospodarczej między dwoma krajami.
INIEKCJA w technice i medycynie 'wstrzyknięcie jakiejś substancji lub gazu': Iniekcja środka
leczniczego. Konserwatorzy dokonali iniekcji specjalnych substancji do pnia osiemsetletniego dębu.
fr. injection
328
INKARNACJA
INSCENIZACJA
przyjęcie ciała przez duszę ludzką lub bóstwo': Cykle kolejnych inkamacji w religii hinduskiej.
Inkamacja Chrystusa.
INKASENT 'urzędnik pobierający opłaty od klientów, zwłaszcza opłaty za prąd, gaz i wodę': Inkasent
elektrowni spisał licznik i zostawił nam rachunek za ostatni kwartał.
INKASOWAĆ 'pobierać należne sobie pieniądze; dokonywać inkasa': Za ten artykuł zainkasował 100
złotych. Inkasować weksel.
UWAGA: słowo inkasować jest też używane przez komentatorów sportowych w takich zwrotach, jak
np. "bokser zainkasował mocny cios". Znacznie lepiej mówić w tym wypadku otrzymał mocny cios.
INKASO w bankowości 'egzekwowanie roszczeń: podejmowanie pieniędzy na podstawie weksla lub
innego dokumentu na zlecenie': Inkaso weksla, czeku.
INKORPORACJA 'włączenie w obręb czegoś, zwłaszcza wcielenie jakiegoś terytorium w obręb innego':
Inkorporacja Prus Zachodnich do Korony.
INKRUSTATOR 'rzemieślnik zdobiący coś metodą inkrustacji': Inkrustator zdobił naszyjnik kamieniami
szlachetnymi.
Inkryminacja o zabójstwo.
Inkryminowany autor był przez prasę odsądzany od czci i wiary. Opublikowano inkryminowany
passus książki.
INKUB 'złośliwy, nocny demon': W wierzeniach starorzymskich inkub był złośliwym demonem,
zniewalającym śpiące kobiety i wywołującym koszmary senne. W demonologii średniowiecznej
utożsamiano go z diabłem, spółkującym z wiedźmami.
lać. incubus
IN MEMORIAM 'ku pamięci': Wzniesiono obelisk in memońam wielkiego męża stanu. Swą nową
symfonię zadedykował: in memoriam Matki Teresy z Kalkuty.
lać. in memoriam
IN MINUS 'na niekorzyść, na minus': Księgowa zawiadomiła dyrektora, że w tym miesiącu mają in
minus kilkaset tysięcy złotych.
tac. in minus
IN PERSONA 'osobiście, we własnej osobie': In persona zjawili się: szef sztabu i dowódca marynarki.
lać. in persona
IN PLUS 'na korzyść, na plus': Obliczył, że nie tylko wychodzi na swoje, ale z całej transakcji zostanie
mu jeszcze kilkadziesiąt tysięcy złotych in plus. Z reguły licytacja ma charakter podbijania ceny in plus
- kupuje ten, kto zaoferuje najwyższą cenę, zaś przetarg na jakieś roboty - in minus: wygrywa ta
firma, która zobowiąże się do jak najtańszego wykonania pewnych prac.
lać. m plus
INRI 'skrót słów: lesus Nazarenus Rex ludaeorum - Jezus Nazarejski Król Żydowski': Napis INRI
widnieje na tabliczce umieszczanej nad wizerunkiem lub rzeźbą ukrzyżowanego Chrystusa.
329
INSEKT
IN STATU NASCENDI
INSEKT słowo używane zazwyczaj w liczbie mnogiej: INSEKTY: 'owady, zwłaszcza owady uciążliwe dla
człowieka': Walczyli z pasożytniczymi insektami: pchłami, wszami i pluskwami. W zsypach gnieżdżą
się insekty:
karaluchy i prusaki.
lać. insectum
INSERAT przestarz. 'ogłoszenie w prasie, zwykle o charakterze reklamowym': Czytał inseraty firm
stolarskich i meblarskich.
INSPEKCJA l. 'sprawdzanie przez zwierzchników lub upoważnione osoby tego, czy jakaś jednostka
administracyjna, wojskowa itd. działa prawidłowo': Na inspekcję przyjechała specjalna komisja. 2.
'zwierzchnicy lub upoważnione osoby, sprawdzający, czy jakaś jednostka działa prawidłowo':
Inspekcji przewodził generał.
INSPEKTOR l. 'osoba sprawdzająca, czy jakaś jednostka działa prawidłowo': Próbowano przekupić
inspektora. 2. 'stopień w hierarchii urzędniczej'
także: biuro, w którym się ten urząd mieści': Dyrektor zwrócił się z tą sprawą do inspektoratu oświaty.
Poszedł do inspektoratu dróg publicznych.
INSPIROWAĆ 'być inspiracją, dawać inspirację (w znaczeniu l.), pobudzać do jakiegoś działania, do
twórczości, być bodźcem': Inspirowały nas badania Bronisława Malinowskiego. Co inspirowało
Rafaela, gdy tworzył swoje Madonny?
INSPIRATOR 'ten, kto coś inspiruje, podsuwa myśl, pomysł' : Inspiratorem wystawy był znany reżyser
filmowy.
INSTANCJA 'każdy z kolejnych szczebli w systemie zależnych od siebie instytucji, każdy kolejny stopień
w hierarchii władz': Niska, wysoka, najwyższa instancja. Instancje partyjne, związkowe. Zwrócili się z
prośbą do najwyższej instancji. Apelował do sądu wyższej instancji-
niem. Instanz
Przyrządzanie produktów instant jest szybkie, proste i nie wymaga gotowania. Kawa instant. Mleko
instant. Rosół z kury instant.
IN STATU NASCENDI (czytaj: in statu nascendi) książk. 'w momencie powstawania - wyrażenie
najczęściej
330
INSTRUMENTALNY
INSYNUACJA
używane w odniesieniu do reakcji w fizyce i chemii, by podkreślić, że chodzi dokładnie o ten moment,
w którym się odbywają, niekiedy też żartobliwie w innych sytuacjach': Uczniowie obserwowali tę
reakcję in statu na-scendi. Wioząc gości zagranicznych po rozkopanej drodze, z uśmiechem
wytłumaczył im, że to ulica in statu nascendi.
INSTRUMENTALIZACJA 'traktowanie czegoś lub kogoś w sposób instrumentalny': W latach 50. doszło
do instrumentalizacji sztuki, zrobiono z niej tubę propagandową jedynie słusznej ideologii.
INSTYNKT l. 'czynności i reakcje zwierząt oraz ludzi celowe, ale nieświadome i niewyuczone, oparte na
wrodzonych mechanizmach psychicznych': Instynkt odgrywa bardzo ważną rolę w życiu zwierząt i
znacznie mniej ważną, lecz także istotną, w życiu ludzi. Instynkt macierzyński. Instynkt
samozachowawczy. 2. przen. 'wrodzone umiejętności jakiejś osoby w pewnej dziedzinie, wyczucie w
niej': Mawiano, że Lech Wałęsa ma niezwykły instynkt polityczny. 3. przen. 'uwarunkowane
biologicznie żądze człowieka' Powodowały nim niskie instynkty. 4. przestarz. 'skłonności psychiczne
jakiejś osoby'
INSTYTUCJONALIZACJA 'nadanie czemuś formy instytucji lub nabieranie przez coś tej formy':
Instytucjonalizacja ruchu społecznego. Instytucjonalizacja działalności twórczej. Skoro pisarstwo stało
się profesją, jakiś
stopień instytucjonalizacji zawodu pisarza jest nieunikniony.
INSTYTUCJONALIZOWAĆ SIĘ 'nabierać form instytucji': Pomoc charytatywna, która kiedyś była
spontanicznym ruchem społecznym, zinstytucjonalizowała się z upływem czasu.
INSULINA 'hormon wydzielany przez trzustkę, regulujący poziom cukru we krwi': Lekarz podał
insulinę choremu na cukrzycę. Zbadano mu poziom insuliny we krwi.
INSULINOWY 'związany z insuliną, z jej poziomem we krwi, zawierający insulinę': Zastrzyki insulinowe.
wl. insulina - nazwa firmowa leku, od stówa łac. insula 'wyspa' (chodzi o tzw. wyspki Langerhansa w
trzustce, w których ten hormon jest wytwarzany)
INSYGNIA 'przedmioty, które są symbolem sprawowanej władzy lub urzędu, zwłaszcza urzędu o
długich tradycjach historycznych': W muzeum przechowywano insygnia królewskie: berło, jabłko i
miecz koronacyjny. Insygnia papieskie, rektorskie.
331
INTEGRACJA
I INTELIGENCJA
INSYNUOWAĆ 'przypisywać komuś czyny niegodne, nieprawe - bez dowodów na nie; złośliwie
wmawiać komuś coś': Oni też insynuowali, że byłem agentem UB, ale nie umieli tego dowieść.
INTEGRACJA 'łączenie się jakichś osób, grup, instytucji, regionów, państw, tworzenie z nich jednego,
jednolitego organizmu; zespalanie się, scalanie': Wątpliwości dotyczące nadmiernej integracji
europejskiej. Integracja uczniów w klasie.
INTEGROWAĆ 'podlegać integracji, łączyć się w jedną całość': Czas symboli, które integrowały całe
społeczeństwo, minął. Dziś regiony nie integrują się tak łatwo jak jeszcze dwa lata temu.
INTEGRALNY 'taki, który stanowi całość albo jest nie-rozdzielnie związany z całością, nienaruszalny':
Integralną częścią naszego programu jest walka z bezrobociem.
INTEGRYSTA 'zwolennik integryzmu': Dla Waszyngtonu papież jako autorytet moralny to integrysta.
INTELEKTUALISTA 'osoba o wybitnym intelekcie, zajmująca się twórczą pracą umysłową, zwykle
uczony, artysta lub pisarz': Jerzy Jedlicki w swoim artykule o intelektualistach zastanawia się, jakie
pożytki ma społeczeństwo z "zawodowego mądrali".
INTELEKTUALNY 'związany z intelektem, niekiedy przeciwstawianym emocjom lub sferze duszy': Elita
intelektualna. Dyskusja intelektualna. Szkoła powinna dbać o rozwój intelektualny i duchowy
uczniów.
ILORAZ INTELIGENCJI, w angielskim skrócie 10 (czytaj: iku albo ajkiu) 'liczba określająca stopień
rozwoju umysłowego jakiejś osoby': W przypadku dzieci iloraz inteligencji jest to stosunek liczby
punktów uzyskanych z testu do liczby lat. Iloraz inteligencji dorosłych oblicza się, dzieląc liczbę
punktów z testu przez średni wynik uzyskany w badaniach danego społeczeństwa. Przeciętny iloraz
inteligencji wynosi od 90 do 110 punktów. Badania ilorazu inteligencji osób dorosłych, popularne w
niektórych krajach, np. w Stanach Zjednoczonych, są krytykowane przez psychologów jako nieobiek-
tywne i nienaukowe, bo mierzące trudne do określenia właściwości psychiczne.
INTELIGENTNY l. 'o człowieku, lub - rzadziej - o zwierzęciu: odznaczający się wysoką inteligencją,
bystry i pojętny': Inteligentna rozmówczyni. Delfiny należą do najinteligentniejszych zwierząt.
Inteligentne towarzystwo. 2. 'o cechach wyglądu człowieka lub - rzadziej -zwierzęcia, a także
działaniach i zachowaniach ludzi albo zwierząt: znamionujący inteligencję, bystry, dowcipny, lekki':
Inteligentna buzia. Inteligentna rozmowa. Inteligentne odpowiedzi ucznia.
332
II INTELIGENCJA
INTERCITY
UWAGA: Obecnie coraz częściej - zwłaszcza w reklamach - używa się przymiotnika inteligentny w
odniesieniu do wytworów przemysłowych, np. inteligentny samochód, inteligentny krem do twarzy,
inteligentne nawozy sztuczne. Jest to przykład rozpowszechnionej pod wpływem angielskim
antropomorfizacji, czyli przypisywania przedmiotom i zwierzętom cech ludzkich. Należy pamiętać o
tym, że "inteligencja" maszyn i produktów przemysłowych ma charakter odtwórczy, zależy od tego,
jak je człowiek zaprogramował. Natomiast inteligencja człowieka ma zawsze twórczy charakter.
UWAGA: Pojęcie inteligencji jako pewnej warstwy społecznej nie ma długiego rodowodu - sięga
przywołanych w cytacie czasów doktora Judyma i "Siłaczki". Wiele wskazuje też na to, że obecnie jego
żywot się kończy, od początku lat 90. XX w. jest ono używane coraz rzadziej -zarówno w Polsce, jak i
w innych krajach, w których je (w ogóle) stosowano, np. w Niemczech.
od słowa: inteligencja I
p.-lać. intelligibilis
INTENDENTURA l.'dział gospodarczy jakiejś instytucji; także: biuro, w którym on się mieści': Kierownik
polecił, by intendentura zajęła się zakupem nowych mebli. Poszedł do intendentury po materiały
biurowe. 2. 'w wojsku: służba kwatermistrzowska zaopatrzenia i obsługi wojsk': Intendentura
wojskowa uregulowała rachunki wobec dostawców sprzętu.
INTENSJA w logice i językoznawstwie 'sens, treść danej nazwy - zbiór cech tego, do czego się ona
odnosi': In-
tensja nazwy jest odwrotnie proporcjonalna do jej eks-tensji. Im szersza jest intensja - tym węższa
ekstensja.
INTENSJONALNY w logice i językoznawstwie 'związany z treścią, a nie z zakresem': Prawdziwość zdań
inten-sjonalnych jest w logice związana z sensem użytych nazw, nie wiąże się natomiast z ich
zakresem.
INTERAKCJA l. w naukach społecznych 'kontakty między różnymi osobami i grupami osób, w czasie
których dochodzi do wzajemnego oddziaływania między nimi':
Socjolog opisywał charakterystyczny dla tej społeczności typ interakcji. Badano interakcje językowe w
rejonach wieloetnicznych i wielokulturowych. 2. w różnych naukach 'oddziaływanie na siebie różnych
zjawisk, przedmiotów, organizmów, substancji': Interakcje leków mogą powodować osłabienie lub
wzmocnienie ich działania. Interakcje między różnymi gatunkami w pewnym środowisku
ekologicznym.
INTERAKTYWNY 'o urządzeniu elektronicznym 'taki, który odznacza się tą cechą, współpracujący z
odbiorcą':
ang. interactive
333
INTERCYZA
INTERIOR
stacjach': Niemieckie pociągi intercity na niektórych odcinkach jadą z prędkością ponad 250 km/h.
złożenie cząstki inter- i ang. słowa: city 'miasto'; w Anglii Intercity to zastrzeżony znak firmowy
INTERCYZA 'majątkowa umowa małżeńska, zazwyczaj ograniczająca (choć - teoretycznie - może być
też na odwrót) ustawową wspólnotę majątkową i zawierająca zapisy, że określone części majątku
należą tylko do jednej strony i druga nie ma do nich żadnych praw': Spisywanie intercyz jest częste
zwłaszcza wśród bardzo zamożnych osób, należących do śmietanki artystycznej, które często się żenią
i równie często rozwodzą.
INTERDYSCYPLINARNY 'związany z dwiema lub więcej dyscyplinami naukowymi': Futurolog brał pod
uwagę w swych interdyscyplinarnych rozważaniach najnowsze osiągnięcia informatyki, genetyki i
fizyki jądrowej. Książki Zenona Kosidowskiego poświęcone Biblii mają charakter interdyscyplinarny,
łączą osiągnięcia i metody badawcze wielu nauk, m.in. archeologii, historii, hermeneutyki i
językoznawstwa.
INTERFEJS 'układ elektroniczny, który umożliwia łączenie i współpracę różnych, odrębnych urządzeń
komputera i wymianę informacji między nimi (np. między pamięcią operacyjną a arytmometrem,
między komputerem a drukarką itd.)': Interfejs użytkownika jest znany z wersji Amigi. Aktualne dane
mogą być dodatkowo wprowadzone do pamięci w ciągu kilku sekund poprzez interfejs szeregowy z
drugiego odbiornika.
ang. interface
INKUBACJA l. 'sztuczne wylęganie piskląt z jaj w inkubatorze, zamiast wysiadywania ich przez kwokę':
Obecnie w hodowli drobiu dość powszechnie stosuje się inkubację. 2. w medycynie 'okres wylęgania
się zarazków w organizmie': Inkubacja tego wirusa trwa aż trzy tygodnie.
INKUBATOR l. inaczej: WYLĘGARKA 'urządzenie, w którym dokonuje się inkubacji piskląt' 2. 'rodzaj
niewielkiej kabiny, w której stwarza się sztucznie warunki, umożliwiające przeżycie wcześniakom lub
chorym noworodkom': Dziecko musiało spędzić prawie trzy tygodnie w inkubatorze.
INKWIZYCJA, inaczej: ŚWIĘTE OFICJUM albo (po łacinie) SANCTUM OFFICIUM (czytaj: sanktum ofi-
cjum) 'instytucja Kościoła katolickiego powołana w XII w. i działająca do wieku XIX, mająca za zadanie
orzekać, czy czyjeś postępowanie jest zgodne z doktryną katolicyzmu': Na inkwizycji ciąży
odpowiedzialność za prześladowania i tortury, palenie na stosie ludzi i książek. Niewielkim
usprawiedliwieniem jest przy tym fakt, że w dawnych wiekach innowiercy w równie bezwzględny
sposób postępowali z katolikami.
INTERFERENCJA l. w fizyce 'nakładanie się fal, prowadzące do ich wzmocnienia lub osłabienia':
Interferencja światła. Interferencja fal radiowych płynących z nadajnika do odbiornika z falami
odbitymi i ugiętymi może być przyczyną zakłóceń odbioru. 2. 'wzajemne oddziaływanie dwóch rzeczy,
zjawisk, procesów, przenikanie się ich, nakładanie na siebie': Interferencja słownictwa gwarowego i
ogólnopolskiego. Interferencja kultur.
INTERFEROWAĆ l. -w fizyce 'o falach: nakładać się na siebie': Interferujące fale świetlne. 2.
'wzajemnie oddziaływać, przenikać się, nakładać na siebie': We współczesnym świecie można
obserwować, jak interfe-rują kultury różnych narodów, często od siebie bardzo odległych.
INTERGLACJAŁ w geologii 'okres ocieplenia, przedzielający dwa kolejne zlodowacenia, zwłaszcza taki
okres w plejstocenie': W czasie interglacjałów powierzchnia lądolodu kurczyła się.
INTERIOR w geografii 'wnętrze, środkowe obszary jakiegoś kontynentu lub kraju': O interiorze
najczęściej mó-
334
INTERIORYZACJA
INTERNET
wi się w odniesieniu do słabo zaludnionych i w bardzo niewielkim stopniu przekształconych przez
człowieka środkowych obszarów Ameryki Południowej.
INTERIORYZACJA książk. 'uwewnętrznianie czegoś, np. jakichś uczuć, doznań, poglądów, nadawanie
jakimś wartościom i normom wewnętrznego charakteru': W swej książce "Przemiany obyczajów w
cywilizacji Zachodu" Norbert Elias ukazuje proces interioryzacji wielu norm, np. dotyczących sfery
seksualnej, w ciągu ostatnich wieków. Głębokie uwewnętrznienie zakazów w naszej kulturze sprawiło
np. to, że dziś kobiety opalają się nago w towarzystwie mężczyzn, nie narażając się na przygody, które
mogłyby spotkać ich praprababki w podobnej sytuacji.
INTERLOKUTOR książk. 'rozmówca': Panie pośle! Oto pańscy interlokutorzy w studiu: szef centrali
związków zawodowych i dyrektor jednego z zakładów pracy chronionej.
INTERNISTA 'lekarz chorób wewnętrznych': Podejrzewał, że ma grypę, więc zapisał się do internisty.
Internacjonalizacja zarządzania spornym terytorium. Żadne z mocarstw nie chciało się włączyć do
tego konfliktu z obawy, że może to spowodować jego internacjonalizację.
INTERNAUTA 'osoba korzystająca z sieci Internet, zwłaszcza taka, która robi to często i traktuje jako
swoje hobby': Dla intemautów o zainteresowaniach muzycznych szczególnie warte polecenia są
komputerowe wydania czasopism specjalizujących się w różnych gatunkach muzyki. Młodzi intemauci
potrafią całymi godzinami "żeglować" po Intemecie.
INTERNET (czytaj: Intemet albo Internet) 'system wielu sieci komputerowych łączący wiele milionów
systemów komputerowych na całym świecie, umożliwiający użytkownikom wymianę różnorodnych
informacji, a także np. wysyłanie i otrzymywanie korespondencji': W latach 90. Intemet stał się
jednym z najważniejszych mediów informacyjnych. Dzięki Intemetowi możliwe jest błyskawiczne
uzyskiwanie aktualnych informacji z całego świata, uczestnictwo w międzynarodowym życiu
335
INTERNOWAĆ
INTERSEKSUALIZM
INTERPOLACJA l. w filologii 'wstawienie do tekstu jakichś słów, zdań lub fragmentów, których on
pierwotnie nie zawierał': Interpolacja może być wynikiem pomyłki, np. wydawniczej, lub świadomego
zabiegu. Porównując drukowane teksty poety z autografami, wskazali na kilka pomyłkowych
interpolacji. 2. w matematyce 'wyznaczenie w określonym przedziale funkcji, która dla danych liczb z
tego przedziału przyjmuje z góry określone wielkości'
INTERPOLOWAĆ l. w filologu 'wstawiać do tekstu jakieś słowa, zdania lub fragmenty, których nie było
w oryginale': Wydawca interpolował oryginał własnymi wstawkami. W ostatnim wydaniu utworów
pisarza usunięto kilka interpolowanych wcześniej fragmentów. 2. w matematyce 'dokonywać
interpolacji'
INTERPRETACJA l. 'objaśnianie, tłumaczenie, komentowanie czegoś': Nie będę się nawet silił na próby
interpretacji tej wypowiedzi. Moja interpretacja tego wydarzenia jest zupełnie inna. 2. 'określone
wykonanie roli teatralnej albo utworu muzycznego; sposób gry': Podoba mi się interpretacja tej
postaci przez Holoubka.
INTERPRETATOR l. 'osoba, która coś interpretuje, objaśnia, rozwija czyjąś myśl': Interpretatorzy Pisma
Świętego. Interpretator tajemniczej inskrypcji. Interpretator wiersza zwrócił uwagę na charakter
występujących w nim metafor. 2. 'wykonawca utworu muzycznego albo aktor kreujący pewną rolę
teatralną lub filmową': Wybitny interpretator muzyki Mozarta. Najsłynniejszy inter-pretator postaci
Konrada w "Dziadach".
NADINTERPRETACJA 'interpretacja jakichś słów wykraczająca poza intencje ich autora albo
interpretacja danych wykraczająca poza wnioski, które rzeczywiście można z nich wyciągnąć':
Rzecznik rządu oświadczył, że twierdzenie o kryzysie w koalicji to nadinterpretacja bardzo ostrożnej
wypowiedzi premiera.
INTERREKS 'zastępca króla w czasie interregnum': W dawnej Polsce obowiązki interreksa sprawował
prymas.
lać. interrogatio
336
INTERSUBIEKTYWNY
INTROLIGATOR
INTERVIEW (czytaj: interwju) 'wywiad, rozmowa dziennikarza z jakąś ważną osobą, zwłaszcza
rozmowa prowadzona "twarzą w twarz" przez dziennikarza telewizyjnego lub radiowego': Krótkie
interview ze słynnym malarzem. Polityk udzielił interview. Aktorka nie zgodziła się na interview.
ang. interview
INTERWAŁ l. ksiąźk. 'odcinek czasu, odległość w czasie między dwoma momentami': Krótki interwał.
Interwały między kolejnymi wystąpieniami tego zjawiska były równe. 2. w muzyce 'różnica wysokości
między dwoma dźwiękami, które współbrzmią albo następują po sobie':
INTERWENCJA l. 'włączanie się w jakąś sprawę, wtrącanie się do czegoś; także: wywieranie wpływu
na kogoś lub na coś, żeby uzyskać to, co się chce': Ograniczona interwencja państwa w gospodarkę.
Interwencja sił porządkowych nie wchodziła tu w grę. Nieudana była interwencja posła, żeby
zaprzestać druku skandali-zujących reportaży o sejmie. 2. 'włączanie się jakiegoś państwa w sprawy
innego państwa, wtrącanie się do jego polityki wewnętrznej albo zagranicznej': Zachód odmówił
interwencji wojskowej w obronie młodej republiki. Interwencja dyplomatyczna.
INTERWENCJONIZM l. 'polityka wtrącania się państwa w gospodarkę, wywieranie na nią wpływu (np.
po to, żeby zapobiegać kryzysom)': Nie można odejść od interwencjonizmu i dotacji w rolnictwie. 2.
'to samo, co interwencja w znaczeniu 2.': Stale mamy do czynienia z interwencjonizmem w
stosunkach międzynarodowych.
INTERWENCJONISTA 'zwolennik interwencjonizmu (w znaczeniu l. i 2.), ten, kto chce wpływać na coś,
wtrącać się w jakieś sprawy': Polscy interwencjoniści domagają się właśnie tego, co przyczyniło się do
niepowodzeń rozwoju przemysłu. Odwrót sowieckich inter-wencjonistów z Afganistanu.
Lektorka angielskiego zwróciła mu uwagę, że źle intonuje zdania. 2. 'rozpoczynać śpiew zbiorowy,
poddając innym ton': Zaintonował pieśń harcerską.
INTRATNY 'przynoszący duże zyski': Dokonywanie wycen majątku, potrzebnych m.in. do uzyskania
kredytu bankowego, było dla biegłego bardzo intratnym zajęciem.
INTRATA przestarz. 'zysk, zwłaszcza dochód z dóbr ziemskich': Zajęte przez nieprzyjaciela dobra
książęce nie dawały żadnej intraty. wl. intrata
INTROLIGATOR 'rzemieślnik trudniący się oprawianiem książek, druków, prac pisemnych itd. lub
pracownik działu zakładu poligraficznego, w którym oprawia się wydawane publikacje': Swą pracę
magisterską oprawił u introligatora na Długiej|.
INTROLIGATORNIA 'zakład rzemieślniczy lub dział zakładu poligraficznego, w którym oprawia się
książki'
337
INTRONIZACJA
INWENTARYZACJA
INTRONIZACJA książk. 'wyniesienie władcy świeckiego na tron lub objęcie funkcji przez dostojnika
kościelnego': Stacje telewizyjne z całego świata transmitowały wówczas uroczystość intronizacji
nowego papieża.
Niemal natychmiast po śmierci starego króla intronizo-wano nowego, by uniknąć zamętu w państwie.
INTROWERTYK w psychologii 'osoba, którą cechuje introwersja': Wielu introwertyków jest wśród
artystów, np. poetów i malarzy, natomiast ekstrawertycy zdecydowanie dominują np. wśród
dziennikarzy.
INTUICJONIZM l. 'kierunek filozoficzny, który głosi, że najlepsze i najpełniejsze poznanie świata daje
nie rozum czy doświadczenie, ale intuicja, "bezpośredni ogląd": Głównym przedstawicielem
intuicjonizmu w epistemologii jest Henri Bergson, zaś w aksjologii -Max Scheler. 2. 'kierunek w teorii
matematyki, głoszący, że podstawą tej nauki są intuicje umysłu, a nie język formuł i wzorów': Z
podobnego stanowiska wyszedł też w matematyce prąd zwany intuicjoniz-mem, zainicjowany około
1907 r. przez Holendra L.E. J. Brouwera. Zasadnicząjego tezą było, że matematykę należy odróżniać
od języka matematycznego, od formuł i wzorów. Te stanowią tylko zewnętrzny wyraz matematyki i są
potrzebne jedynie do porozumiewania się ludzi między sobą. Same przedmioty matematyczne, a tak
samo i logiczne, są "konstrukcjami umysłu tworzonymi dla opanowania rzeczywistości". (Tatar -
kiewicz)
Prowadzili ze sobą drugie, intymne rozmowy. Przyjaźnie prowadzą czasem do intymnej bliskości.
IN VINO VERITAS (czytaj: in wino weritas) 'w winie prawda - wino rozwiązuje język, człowiek po
wypiciu alkoholu mówi otwarcie o wielu sprawach': Spędziliśmy miły wieczór, popijając doskonałe
beaujolais i rozmawiając tak szczerze jak nigdy o wielu dawniejszych i nowszych sprawach. No cóż, jak
mówią: in vino veritas.
IN VITRO 'w probówce - wyrażenie używane wówczas, gdy mowa o obserwacjach żywych komórek,
tkanek i narządów poza organizmem': Zapłodnienie ludzkiej komórki jajowej in vitrojest wykonywane
od lat 70. Dzięki niemu wiele kobiet niezdolnych do zapłodnienia metodą naturalną może mieć dzieci.
n.-lać. m vivo
INWAZJA l. 'napaść zbrojna jednego państwa na drugie, zwłaszcza dokonana przy użyciu wielkiej
liczby wojsk':
Inwazja Niemiec na Związek Radziecki. Inwazja wojsk irackich na Kuwejt, l.przen. 'gwałtowne
rozprzestrzenianie się czegoś lub pojawienie się jakichś zwierząt w wielkiej ilości': Inwazja elektroniki.
Inwazja komarów.
INWEKTYWA 'obelga, słowna zniewaga, obraźliwe, obrażające słowo lub określenie': Zamiast
przedstawić rzeczowe argumenty, obrzucił go inwektywami. Ten wywiad, proszę pani, to zbiór
inwektyw, wymierzonych w ludzi najbardziej oddanych sprawom odnowy moralnej.
338
INWERSJA
IRENIZM
UWAGA: prócz wymienionych znaczeń słowo inwersja jest używane w wielu naukach, np. w
medycynie, geologii, technice fotograficznej, algebrze i geometrii, meteorologii itd. We wszystkich
tych naukach oznacza odwrócenie czegoś lub odwrócenie elementów czegoś.
INWESTYCJA l. 'przeznaczanie pieniędzy na coś, co będzie stanowiło trwały majątek': Koszt inwestycji
oblicza się na 80 min dolarów. Trzeba znaleźć receptę na inwestycje zagraniczne. 2. 'to, co jest
wynikiem przeznaczenia na coś pieniędzy, jakieś dobro materialne, np. budynek, sprzęt itp.': Ta
lodówka to nasza nowa inwestycja. przen. Kształcenie na uniwersytecie powinno być dobrą
inwestycją.
INWESTOWAĆ 'robić inwestycje, wkładać pieniądze w kupno albo w rozwój trwałego majątku, np.
przedsiębiorstwa, ziemi itp.': Można by inwestować w instytucje takie jak banki. Niemcy inwestuj ą w
Polsce więcej niż inni partnerzy zachodni, przen. Zainwestowałem w jego karierę zawodową.
INWESTYCYJNY 'taki, który dotyczy inwestycji albo jest inwestycją': Materiały i dobra inwestycyjne.
Kapitał inwestycyjny. Fundusz inwestycyjny.
INWESTOR 'ten, kto w coś inwestuje': Wpływ inwestora na przebieg budowy powinien być
decydujący. Zagraniczni inwestorzy liczą na stosunkowo szybkie zyski.
INWIGILACJA 'systematyczne śledzenie kogoś, stała tajna obserwacja kogoś, dyskretny nadzór nad
kimś':
IWIGILOWAĆ 'dokonywać inwigilacji, stale tajnie obserwować, śledzić kogoś': Czy można bezkarnie
inwigilować porządnego człowieka tylko dlatego, że jest sympatykiem partii opozycyjnej? Czułem się
stale inwigilowany przez UB.
INWOKACJA l. w nauce o literaturze 'zwrócenie się do muzy, bóstwa lub jakichś wartości, często
występujące na początku wielkich poematów epickich': Inwokacja to rodzaj apostrofy, wezwanie
poety, zazwyczaj zawierające prośbę poety o natchnienie. 2. przestarz. 'uroczysty zwrot do kogoś lub
jakichś wartości, rozpoczynający podniosłe przemówienie lub list'
IPERYT inaczej: GAZ MUSZTARDOWY 'związek chemiczny, otrzymywany w reakcji siarki z etylenem:
brunatna, oleista ciecz o zapachu musztardy, której pary działają dusząco i parzące': Iperyt jest
zakazanym gazem bojowym. Po raz pierwszy został użyty przez Niemców w czasie I wojny światowej
pod belgijskim miasteczkiem Ypres, stąd też wzięła się jego nazwa.
od nazwy miasta Ypres (czytaj: ipr), w północno-zachodniej Belgii (pierwsze zastosowanie iperytu
miało miejsce w czasie ciężkich walk toczących się w tym regionie latem 1917 r.)
IQ skrót wyrażenia: intelligence quotient 'iloraz inteligencji' - zob. pod hasłem: INTELIGENCJA
IR-SENSOR (czytaj: ir sensor lub ąjer sensor) 'czujnik promieni podczerwonych - urządzenie
elektroniczne, stosowane we współczesnej technice, które odbiera promienie podczerwone i
wysyłane za pomocą tych promieni sygnały': Przetarł szmatką okienko IR-sensora w magnetowidzie.
IR sensor jest elementem odbierającym sygnał z pilota m.in. w magnetowidach, telewizorach,
wieżach i odtwarzaczach DVD.
339
IRONIA
ISBN
IRONIA 'złośliwość lub drwina zawarte w wypowiedzi pozornie mającej sens pozytywny; także:
wyrażanie złośliwości lub drwiny nie wprost, za pomocą różnych sygnałów, np. tonu głosu, gestu,
wyrazu twarzy': W jego wypowiedzi czuć było gryzącą ironię. Autor nie wyraża swego negatywnego
stosunku do polskich elit wprost, posługuje się raczej uszczypliwą ironią. <) Ironia losu 'zaskakujący
przebieg wydarzeń, który wygląda tak, jakby los sobie z nas drwił, np. odbierając nam coś, co
mieliśmy dostać, lub doprowadzając do dziwacznych, pełnych sprzeczności sytuacji'
IRONICZNY 'wyrażający ironię; odznaczający się ironią, drwiną i złośliwością nie wyrażanymi wprost':
Ironiczne uśmieszki. Ironiczne uwagi. Ironiczny stosunek do samego siebie.
IRONIZOWAĆ 'wypowiadać się o czymś z ironią, posługiwać się ironią dla wyrażenia jakichś treści':
Ironizował na temat jego sukcesu. Autor nie wypowiada się wprost, lecz wciąż ironizuje.
IRONISTA 'osoba, która ironizuje, zwłaszcza pisarz lub dziennikarz': Felietoniści w tym tygodniku to
grupa kpiarzy i ironistów o bardzo ostrych językach.
UWAGA: W humanistyce, od epoki romantyzmu, wyróżniono wiele rodzajów ironii, mówiono np. o
ironii jako pewnej cesze rzeczywistości, polegającej na tym, że jest ona pełna sprzeczności i
konfliktów; o ironii w sztuce, wyrażającej sprzeczność między nią a bytem oraz sprzeczność między
artystą a dziełem itd. Wspólną cechą tych rozważań, które filozofowie i artyści snują aż do dziś, jest
to, że dotyczą one pojęć ironii, nie mają natomiast większego wpływu na sposób używania tego słowa
w języku ogólnym.
IRRACJONALNY 'taki, który nie da się w żaden sposób wytłumaczyć za pomocą rozumu, logicznego
myślenia':
IRRACJONALISTA l. 'filozof, zwolennik irracjonalizmu': Irracjonalistami byli np. Henri Bergson i Nicolai
Hartmann. 2. 'osoba, która kieruje się pozarozumowymi przesłankami'
IRREDENTA l. 'radykalny włoski ruch polityczny na przełomie XIX i XX w., głoszący, że do Włoch
powinny być przyłączone wszystkie ziemie zamieszkane przez Włochów' 2. przen. przestarz. 'ruch
niepodległościowy' : Car przypuszczał, że ostre posunięcia zastraszą Polaków; stało się na odwrót -
represje wzmocniły irre-dentę, zwłaszcza wśród młodzieży.
IRYD 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 77 i masie atomowej 192,2: srebrzystobiały, ciężki
metal szlachetny, bardzo twardy i odporny chemicznie, symbol Ir': Iryd jest używany jako składnik
stopów z platyną i osmem, zwiększający twardość i odporność. Z irydu wykonywane są też niektóre
narzędzia chirurgiczne i zakończenia stalówek w piórach wiecznych wysokiej klasy.
n.-lac. iridium od gr. iris, dopełniacz: iridis 'tęcza' (iryd pod wpływem czynników chemicznych
przybiera różne barwy)
IRYGACJA l. w medycynie 'zabieg polegający na przepłukaniu pochwy ciepłą wodą, zwykle zawierającą
środek leczniczy': Lekarz zalecił irygację. Zrobiła irygację w celach higienicznych. 2. w rolnictwie
'sztuczne nawadnianie pól': Irygacja pozwala uzyskiwać wysokie plony.
IRYGOWAĆ w rolnictwie 'nawadniać pola': Już starożytni Egipcjanie irygowali swe pola wodą z Nilu.
ISBN 'wieloskładnikowy numer nadawany każdej książce w systemie międzynarodowym': Nie mogę
znaleźć ISBN-u w tej książce. Na świecie zaczęto ISBN-em oznaczać książki w latach 70.
ang. skrót wyrażenia: I(ntemational) S(tandard) B(ook) N(umber) 'międzynarodowy znormalizowany
numer książki'
340
ISCHIAS
IZOLACJONIZM
ISCHIAS inaczej: RWA KULSZOWA 'nagły, ostry ból nerwu kulszowego, ciągnącego się od kości
pośladkowych przez tylną część uda': Przyczyną ischiasu może być np. wypadnięcie dysku.
ISLAM 'religia monoteistyczna, głosząca wiarę w jedynego Boga - Allacha, sąd po śmierci i życie
pozagrobowe': Doktryna islamu zawarta jest w Koranie. Islam nakłada na wiernych - muzułmanów -
pięć obowiązków: wyznanie wiary, modlitwę, jałmużnę, post i pielgrzymkę do Mekki.
ISLAMSKI 'związany z islamem': Rytualne przepisy islamskie zakazują spożywania alkoholu i jedzenia
wieprzowiny.
ISLAMISTA l. 'badacz kultury i religii islamu, znawca islamistyki' 2. 'ortodoksyjny wyznawca islamu': W
Algierii zdelegalizowano partię islamską i rozpoczęto represje przeciw islamistom.
ang. ISO - oczywiście ISO to przede wszystkim nazwa organizacji, podawanie na kliszach informacji
ISO i liczby to naprawdę rodzaj skrótu: światłoczułość w normach ISO
ITALIANISTA 'badacz kultury włoskiej i języka włoskiego': Italianista zajmował się szczególnie wielką
sztuką włoskiego cinquecenta.
ITALIANIZM 'wyraz, zwrot lub konstrukcja gramatyczna przejęte z języka włoskiego': Italianizmy we
współczesnym języku polskim to np. słowa: pizza, papa-racci i cappuccino.
od (włoskiej) nazwy Włoch: Italia; polski wyraz Włochy pochodzi od dawnego niemieckiego słowa
Welch, które znaczyło 'obcy'
ITALIK inaczej: KURSYWA w drukarstwie i komputerowych edytorach tekstu 'pochylony krój czcionki':
Słowa definiowane zapisał italikiem.
n.-tac. ytterbium od nazwy miejscowości Ytterby w Szwecji, gdzie ten pierwiastek został odkryty
ITR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 39 i masie atomowej 88,9: srebrzysty metal, rzadko
występujący w przyrodzie i trudny do wydzielenia ze swych związków, symbol Y': Itr jest stosowany w
metalurgii jako składnik stopów, jego związki są też wykorzystywane w elektronice i produkcji
specjalnych szkieł.
n.-lac. yttrium, podobnie jak nowołacińska nazwa iterbu - także yt-trium pochodzi od nazwy
szwedzkiego miasta Ytterby
IZO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'taki sam, równy', dodawana do rzeczowników i
przymiotników, wskazująca na to, że cechy lub zjawiska, nazywane przez drugi człon tych wyrazów,
są równe lub jednakowe, np. izobara, izoglosa
IZOBARA w meteorologii 'linia na mapie pogody, łącząca punkty o takim samym ciśnieniu
atmosferycznym (na tej samej wysokości bezwzględnej, w pewnej chwili) lub punkty o tej samej
średniej wartości ciśnienia atmosferycznego': Prowadzący prognozę pogody wskazywał na przebieg
izobar.
IZOBARY w fizyce 'jądra różnych izotopów pierwiastka, mające tę samą liczbę masową, lecz różną
liczbę atomową': Izobary mają tę samą liczbę nukleonów, ale różną liczbę protonów i neutronów.
IZOLACJONIZM 'polityka albo postawa odgradzania się od innych, zamykania się wewnątrz swojego
państwa,
341
IZOMERY
IZOTROPIA
swojego otoczenia, swojej psychiki, często połączone z obojętnością i niechęcią wobec innych i tego,
co jest na zewnątrz': Ze swego izolacjonizmu Amerykanie wychodzą jedynie wtedy, gdy już nie mogą
pozostać obojętni na to, co się dzieje na świecie, bo to się po prostu nie opjaca. Izolacjonizm grup
młodzieży może być buntem przeciw obłudzie świata dorosłych.
IZOMERY w fizyce i chemii 'związki chemiczne, mające taki sam skład atomowy, ale różniące się od
siebie kolejnością wiązań atomów albo układem przestrzennym cząsteczki, co powoduje różnice
właściwości chemicznych i fizycznych tych związków': Izomery strukturalne. Izomery przestrzenne.
IZOMORFIZM l. w chemii i mineralogii 'zjawisko polegające na tym, że związki mające różny skład
chemiczny krystalizują się w tych samych postaciach': Izomorfizm występuje najczęściej w przypadku
substancji o różnym wprawdzie składzie chemicznym, ale o podobnej strukturze krystolograficznej. 2.
w matematyce 'wzajemnie jednoznaczne odwzorowanie jednego systemu algebraicznego na inny
system tego samego rodzaju'
IZOTERMA l. w meteorologii 'linia na mapie pogody lub na mapie klimatycznej, łącząca punkty o
takiej samej temperaturze w tym samym czasie lub takiej samej średniej temperatur w tym samym
czasie': Przebieg izotermy. Na klimatycznej mapie Wielkopolski zaznaczono izotermy lipca i stycznia.
2. 'typ naczepy samochodowej utrzymującej stałą temperaturę': Wyładował artykuły spożywcze z
izotermy.
IZOTROPIA w fizyce i chemii 'cecha ciał polegająca na tym, że we wszystkich kierunkach wykazują one
jednakowe właściwości': Izotropia to cecha przede wszystkim ciał niekrystalicznych, np. gazów i
cieczy.
342
JAHWE albo JEHOWA 'imię Boga Izraela w Starym Testamencie': Jahwe to główne imię Boga w
Starym Testamencie. Oprócz niego w Biblii występuje wiele imion zastępczych, np. Adonai i Elohim.
hebr. Yahwe; Jahwe i Jehowa to różne (występujące też w innych językach europejskich) odczytania
tajemniczego biblijnego napisu złożonego z czterech głosek: YHWE, który jest właściwym imieniem
Boga; niektórzy przypuszczają, że jego znaczenie to 'Ten, który jest'
nazwa pochodzi od klasztoru św. Jakuba w Paryżu, który w 1789 r. był siedzibą tego ruchu
politycznego
amer. jamboree, słowo oznaczające duże spotkanie, party połączone z wesołą zabawą
JAM SESSION (czytaj: dżem seszn) 'swobodne spotkanie różnych muzyków jazzowych, połączone ze
wspólnymi improwizacjami na różne tematy muzyczne': Razem z kolegami z kilku zespołów
bluesowych umawiali się kilka razy do roku na jam session.
ang. jam session od: jam m.in. 'swobodnie improwizować', session 'sesja, posiedzenie'
JANCZAR 'żołnierz doborowych oddziałów piechoty tureckiej, istniejących od XIV do XIX w.': W
dawnej Polsce istniały oddziały wojskowe wzorowane na tureckich janczarach.
Jang - pierwiastek męski łączy się z jing - pierwiastkiem żeńskim. Jang wiąże się z takimi cechami jak
światło, aktywność, ciepło i wypukłość.
Amerykanin - słowo używane często z odcieniem negatywnym': O świcie jankesi zaatakowali wojska
Południa. Meksykanin mówił z niechęcią, że do miasteczka przyjechali jacyś jankesi.
amer. Yankees (liczba mnoga), słowo o niejasnej etymologii, być może pochodzące od
holenderskiego: Janke 'Jasiek'
JANTAR 'bursztyn': Już w czasach rzymskich nad brzegi Bałtyku docierali kupcy poszukujący jantaru.
litewskie gintaras
JANUS 'w mitologii rzymskiej: bóg o dwóch twarzach, patrzących w przeciwne strony świata (na
wschód i na zachód), strzegący m.in. bram, drzwi i mostów': Lud po dawnemu wierzył w starego
Janusa, stróża drzwi, i z nabożeństwem przechowywał pierwsze monety rzymskie, stare, ciężkie,
spleśniałe kawały brązu, na których widniało dwuobliczne wyobrażenie boga. (Parandowski)
tac. lanus
ang. yard
343
JASPIS
JOGA
JASPIS 'twarda skała krzemionkowa, nieprzezroczysta, szara, niebieska, czerwona, zielonkawa albo
brązowawa, ceniona jako kamień ozdobny': Jaspisjest używany m.in. do wyrobu ozdobnych
przedmiotów i inkrustowania mebli.
gr. iaspis
JASYR 'tatarska lub turecka niewola; także: jeńcy - głównie cywile - wzięci przez Tatarów lub Turków
w niewolę': Turcy i Tatarzy brali w jasyr głównie ludzi młodych i zdrowych, których mogli potem
sprzedać na wschodnich bazarach. Polscy rycerze odbili Tatarom jasyr.
JAZZ (czytaj: dżes) albo DŻEZ 'rodzaj muzyki, zapoczątkowanej pod koniec XIX w. przez murzyńskich
muzyków z Nowego Orleanu, zasadniczo instrumentalnej i improwizowanej, charakteryzującej się
synkopo-wanym rytmem i wariacjami melodycznymi': Z czasem rozwinęły się różne style jazzu, m.in.
styl nowoorleań-ski, swing i bebop.
JAZZMAN (czytaj: dżezmen) albo DŻEZMEN 'muzyk jazzowy': Do słynnych polskich jazzmanów należą
m.in.: Stanisław Sojka, Jan Ptaszyn Wróblewski i Włodzimierz Nahomy.
JAŹŃ 'świadomość człowieka, w której odbija się świat zewnętrzny i wewnętrzny: to, co jest, to, kimś
się jest, i to, że się jest': Miłość do dzieci była dla niego nie tylko najważniejszym uczuciem, ale i
podstawą jego jaźni, tym, na czym budował cały swój świat. W pracy odnosił coraz większe sukcesy, a
w domu żona i teściowa nadal go traktowały tak, jakby był nikim - powoli zaczął odczuwać
rozdwojenie jaźni.
JEHOWITA albo ŚWIADEK JEHOWY 'członek wspólnoty religijnej, uznającej za jedynego Boga Jehowę,
Jezusa - za jego syna, będącego jednak tylko człowiekiem, zaś Ducha Świętego za nieosobową moc':
Pierwsze wspólnoty jehowitów powstały pod koniec XIX w. w Stanach Zjednoczonych. Świadkowie
Jehowy nie spożywają krwi i są przeciwni jej przetaczaniu. Surowe zasady moralne obowiązujące we
wspólnocie świadków Jehowy sprawiają, że wielu z nich to ludzie o nieposzlakowanej uczciwości,
chętnie zatrudniani np. w działach finansowych firm.
amer. Jehovah's Witness, początki tej wspólnoty religijnej wiążą się z działalnością Charlesa Taze'a
Russella (1852-1916)
JEREMIADA 'utwór literacki lub mowa zawierające skargi i żale z powodu upadku ojczyzny oraz
napomnienia moralne dla narodu; także szerzej: skargi, narzekania na coś': Jeremiady powstawały w
Polsce w XIX w., tego typu utwory znajdujemy np. w twórczości Kornela Ujejskiego. Był to dziwaczny
program radiowy, który wypełniały same jeremiady i narzekania.
fr. jeremiadę od imienia biblijnego proroka Jeremiasza, któremu przypisuje się treny opłakujące
zburzenie Jerozolimy oraz mowy zawarte w "Księdze Jeremiasza"
JIN 'w filozofii chińskiej: żeński pierwiastek świata': Jin jest uzupełnieniem pierwiastka męskiego -
jang. Jin wiąże się z takimi cechami jak ciemność, bezruch, chłód i wklęsłość.
JIVE (czytaj: dżajf) 'szybki taniec towarzyski, tańczony podobnie jak rock and roli i do podobnej
muzyki, mający jednak bardziej skomplikowany krok': Jive był popularny zwłaszcza w latach 40. i 50.,
początkowo tańczono go do swinga.
amer. Jive
JOD 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 53 i masie atomowej 126,9: niemetal, tworzący
ciemnofioletowe kryształy, symbol I': Jod występuje w przyrodzie w postaci swoich związków, które
są zawarte m.in. w wodzie morskiej. Jod jest wykorzystywany m.in. w lecznictwie do odkażania ran i
leczenia chorób tarczycy.
JODOWAĆ 'poddawać coś działaniu jodu albo dodawać do czegoś jodu': Jodowana sól zawiera
cząsteczki jodu, które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, m.in. dla dobrej
przemiany materii.
JODYNA 'roztwór jodu w etanolu w postaci ciemnobrunatnej cieczy': Jodyna jest powszechnie
stosowana do odkażania ran.
344
JOGGING
JOYSTICK
są "Jogasutry" Patańdźalego, tekst powstały w ostatnich wiekach p.n.e. 2. 'specjalny indyjski system
ćwiczeń fizycznych i oddechowych oraz medytacji, które uprawia się dla doskonalenia duchowego i
fizycznego': Uprawiał jogę pod okiem doświadczonego instruktora.
JOGIN 'hinduski asceta, który dzięki uprawianiu ćwiczeń zalecanych przez jogę posiadł szczególne
umiejętności duchowe i fizyczne': Hinduista mówił nam, że w żadnym wypadku nie należy mylić
joginów z fakirami. Niektórzy j ogini potrafią na bardzo długi czas zatrzymać oddech.
JOGGING (czytaj: dżogink) 'rytmiczny bieg, zazwyczaj niezbyt szybki, uprawiany na świeżym powietrzu
po to, by zachować kondycję, sprawność fizyczną': Codzienna porcja joggingu, potem prysznic - i do
pracy.
ang. jogging
JOINT VENTURE (czytaj: dżojn wenczer) zwykle w połączeniu: spółka joint-yenture 'spółka handlowa
krajowo-zagraniczna albo zagraniczna zawiązana po to, żeby prowadzić działalność gospodarczą':
Częstsze są spółki j oint-venture z przewagą obcego kapitału.
ang. joint-venture, dosłownie 'wspólne przedsięwzięcie'
JOJOBA [czytaj: chochoba albo żożoba] 'roślina tropikalna, z której robi się m.in. olejki kosmetyczne':
Kosmetyk z zawartością jojoby.
JOM KIPUR 'Dzień Pojednania - jedno'z najważniejszych świąt w religii żydowskiej, obchodzone we
wrześniu': W Jom Kipur żydzi zachowują post i modlą się do Boga o przebaczenie grzechów każdemu
człowiekowi z osobna i całemu narodowi.
JON w fizyce i chemii 'atom lub grupa atomów z ładunkiem elektrycznym dodatnim lub ujemnym':
Jony dodatnie to kationy, a ujemne to aniony.
JONIZACJA w fizyce i chemii 'powstawanie jonów w wyniku oderwania od atomu elektronu lub
przyłączenia elektronu do niego': Aby zaszedł proces jonizacji, do atomu musi zostać dostarczona
pewna porcja energii. Zwana jest ona energiąjonizacji.
JONOSFERA w naukach o Ziemi 'warstwa atmosfery, rozciągająca się w górę od wysokości ok. 50
kilometrów, w której występuj ą swobodne elektrony i jony': Wjono-sferze następują załamania,
odbicia, pochłanianie i polaryzacja fal radiowych.
JOŃSKI 'związany z Jonami, jednym z głównych plemion starożytnej Grecji': Wysoka kultura jońska. Q
Jońska filozofia przyrody 'najstarsza szkoła filozoficzna w starożytnej Grecji, do której należeli m.in.
Tales z Miletu i Heraklit z Efezu': Wjońskiej filozofii przyrody stawiano m.in. pytania o to, co jest
podstawową substancją świata - woda czy ogień - i jakie są najważniejsze zasady nim rządzące.
Porządek joński 'styl w starogreckiej architekturze, który cechuje smukłość i ozdobność budowli oraz
lekkość': W porządku j ońskim kolumna była znacznie smuklejsza od kolumny w porządku doryc-kim,
żłobiona, mająca bazę złożoną z wklęsłych i wypukłych pierścieni.
gr. lónikós
JOWIALNY 'dobroduszny, otwarty w kontaktach z ludźmi i pogodny, często też odznaczający się
rubasznym humorem': Pan Zagłoba to typ jowialnego polskiego szlachcica.
od łac. Iovialis 'jowiszowy' - urodzony pod znakiem Jowisza, czyli pogodny, wesoły
JOWISZ albo JUPITER 'w mitologii rzymskiej: główny bóg niebios, rządzący innymi bogami i władający
gromem, odpowiednik greckiego Zeusa': Ze wszystkich świątyń Jowisza i w samym Rzymie, i w
najdalszej okolicy, główną i najbardziej szanowaną była świątynia na Kapitelu. (Parandowski)
JOWISZOWY l. 'związany z Jowiszem': Przygody Jowiszowe w mitologii rzymskiej, l.przen. 'taki, jak
Jowisza: surowy, groźny': Król z gniewem zmarszczył swe jowiszowe brwi.
tac. Iovis, luppiter
JOYSTICK (czytaj: dżojstik) albo DŻOJSTIK 'ruchoma rękojeść z rozmaitymi przyciskami, osadzona w
podstawce i połączona kablem z komputerem, umożliwiająca płynne sterowanie kursorem na ekranie
monitora komputerowego; używana przede wszystkim w grach komputerowych i w systemach
symulacyjnych (np. przy sy-
345
JOZAFATA DOLINA
II JUPITER
mulowaniu lotu lub jazdy)': Dla operatorów leworęcznych pomocna jest funkcja zmiany kierunków
wychyleń joysticka.
JOZAFATA DOLINA 'dolina, w której ma według Biblii odbyć się Sąd Ostateczny': Dolina Jozafatajest
zazwyczaj utożsamiana z doliną Cedronu w Jerozolimie.
JUBILEUSZ 'uroczysta rocznica lub obchody takiej rocznicy': W maju będziemy świętować jubileusz
pięćdziesięciolecia istnienia teatru. W tym roku rodzice Wlodka obchodzili jubileusz dwudziestolecia
swojego małżeństwa.
JUBILAT 'osoba, która obchodzi swój jubileusz': Na Małej Scenie teatru zasiadła najelegantsza
publiczność, rodzina i przyjaciele jubilata, aby obejrzeć premierę "Ślubów panieńskich" w reżyserii
Andrzeja Łapickiego i jego samego w roli głównej.
lać. kość. (annus) iubilaeus '(rok) jubileuszowy' (czczony dawniej co 50, a potem co 100 lat)
JUDAIZM l. 'monoteistyczna religia, głosząca wiarę w jednego Boga - Jahwe, życie pośmiertne oraz
szczególne posłannictwo Izraela, narodu wybranego, z którym Bóg zawarł przymierze': Na świecie
judaizm wyznaje ok. 15 milionów ludzi, w ogromnej większości Żydów. 2. 'obyczaje i tradycje
żydowskie'
JUDAISTA l. 'badacz kultury i religii Żydów': Judaista opisywał rolę Mesjasza w religii żydowskiej. 2.
'wyznawca judaizmu'
JUDAIKA 'pamiątki kultury żydowskiej: dokumenty, przedmioty, druki itd.': Babcia miała w domu
piękny zbiór judaików.
lać. iudaicus 'żydowski'
JUDASZ l. 'w Biblii: jeden z 12 uczniów Chrystusa, który Go zdradził': Judasz wskazał strażnikom Jezusa
umówionym znakiem: podszedł i pocałował go. Za swój czyn Judasz dostał nagrodę - 30 srebrników.
2. przen. 'zdrajca, zwłaszcza ktoś, kto zdradza osoby bliskie lub zdradza dla korzyści': Gdy przyszli
hitlerowcy, w naszej wsi znalazł się judasz, który za drobną sumę pieniędzy wskazał im miejsce, gdzie
ukrywa się ranny partyzant. Okrzyknięto ich judaszami.
JUDASZOWY POCAŁUNEK l. 'pocałunek, którym Judasz wskazał strażnikom Jezusa' l. przen. 'czyjaś
pozorna uprzejmość, świadczona tylko dla korzyści i przynosząca tylko szkodę'
JUHAS reg. 'pomocnik bacy przy wypasie owiec': Najął dwóch juhasów. Juhasi doją owce.
węg. juhasz
JUK zwykle w liczbie mnogiej: JUKI 'worki, zwykle skórzane, do przewożenia bagażu na grzbiecie
zwierzęcia':
JUCZNY 'o zwierzętach: obładowany jukami, używany do noszenia ciężarów': Na końcu kolumny szły
juczne konie. Hodowali juczne zwierzęta: konie, osły i wielbłądy.
JUKA l. inaczej: JUKKA 'roślina o krótkim pniu, długich, mieczowatych liściach i dzwonkowatych,
białych lub liliowych kwiatach': Jukka występuje w Ameryce Pomocnej i Środkowej, jest też
hodowana w Europie jako roślina ozdobna. 2. 'mocne włókno z liści tej rośliny': Z juki wytwarzane są
tkaniny pakunkowe, chodnikowe i wyroby powroźnicze.
JUNIOR l. 'młodszy, męski członek jakiejś rodziny, zwykle syn sławnego ojca': Wszystkich zaskoczyła
śmierć Kennedy'ego juniora. Talent Depardieu juniora. 2. w sporcie 'młodszy zawodnik, w zależności
od dyscypliny: między 18. a 21., 22. lub 23. rokiem życia': Odbyły się kolejno zawody młodzików,
juniorów i seniorów.
UWAGA: Forma żeńska juniorka odnosi się tylko do zawodniczki sportowej. Jeżeli chcemy nazwać
dziewczynę, która jest młodszą członkinią rodziny, używamy (męskiej) formy junior.
JUNKIER l. 'w Niemczech średniowiecznych: młody szlachcic' 2. 'w XIX w., głównie w Prusach: wielki
właściciel ziemski': Junkrowie byli ostoją pruskiego konserwatyzmu, z nich rekrutowała się w głównej
mierze kadra oficerska armii. 3. 'w Rosji w XVIII i XIX w.: uczniowie szkół oficerskich i podoficerzy
szlacheckiego pochodzenia': Szkolenie junkrów.
II JUPITER 'silny reflektor soczewkowy, używany w teatrze i na planie filmowym': Konieczna była
klimatyzacja studia, ponieważ jupitery w ciągu kilku minut nagrzewały je do bardzo wysokiej
temperatury.
346
JURA
JUWENILIA
JURA w geologu 'drugi okres ery mezozoicznej, trwający od około 200 do około 145 milionów lat
temu': W jurze świat zwierzęcy był bardzo bogaty, istniały już pierwsze ssaki, wiele owadów, pojawiły
się też ptaki. Przede wszystkim żyły jednak wówczas wielkie gady, które opanowały wszystkie
środowiska.
JURAJSKI w geologii 'związany z jurą, pochodzący z tego okresu': W słynnym filmie Stevena Spielberga
"Park jurajski" pokazane są przygody współczesnych ludzi na wyspie, na której sztucznymi metodami
udało się wyhodować mezozoiczne gady.
JURTA 'przenośny, okrągły namiot z płaskim dachem, budowany przez ludy koczownicze w centralnej
i zachodniej Azji': Mongolska jurta składa się z konstrukcji drewnianej, na którą naciągnięte są skóry i
wojłok.
roś. jurta
JURY (czytaj: żiri) 'komisja sędziowska w różnego rodzaju konkursach, zwłaszcza konkursach
artystycznych, konkursach wszelkiego rodzaju umiejętności i konkursach piękności': W jury konkursu
filmowego zasiadało wielu wybitnych znawców współczesnej kinematografii. Prowadzący program
odczytał werdykt jury i wręczył zwycięzcom nagrody.
JURYSTA przestarz. 'prawnik': W krakowskiej akademii już od pierwszych lat jej istnienia kształcono
jurystów.
JUSTE MILIEU (czytaj: żust milie) 'złoty środek między skrajnościami': W wychowaniu dzieci starał się
zachować just milieu, nie być ani zbyt surowym, ani zbyt pobłażliwym.
fr. juste milieu, określenie odnoszone do rządów króla Francji Ludwika Filipa (żył 1773-1850, na
tronie: 1830 - 1848)
JUTA l. 'jednoroczna zielna roślina tropikalna o wysokości dochodzącej do 3 m': Juta jest hodowana
głównie w Indiach. 2. 'włókno łykowe z łodyg tej rośliny; także:
tkanina z tego włókna': Juta służy do wyrobu m.in. tkanin tapicerskich i pakunkowych. Worek z juty.
tac. Iuvenalia
347
I K symbol pierwiastka chemicznego: potas (zob.) II K skrót słowa: kelwin (zob.)
KABAŁA l. 'metafizyczna interpretacja Biblii, w której każdemu znakowi i każdej liczbie przypisuje się
tajemnicze, magiczne znaczenie' : Kabała rozwinęła się w średniowieczu z tradycji żydowskiej. 2.
'wróżba z kart, ręki lub jakichś znaków; także: księga zawierająca zasady wróżenia': Wieczorem ciotka
postawiła mu kabałę. 3. pot. 'kłopotliwa sytuacja, z której trudno wybrnąć' :
Janek wpakował się w kabałę. Księgowa, dzięki doświadczeniu i bystrości umysłu, wyciągnęła go z
kabały.
KABALISTA l. 'znawca kabały - metafizycznej interpretacji Biblii' 2. częściej w formie żeńskiej: KABA-
LARKA 'osoba stawiająca kabałę-wróżbę': Kabalarka odkryła kolejną kartę i wyszeptała - Spotka pana
wielkie szczęście.
KABANOS 'cienka, długa, sucha kiełbasa z mięsa wieprzowego, rzadziej końskiego': Jak zjesz kanapkę,
dostaniesz jeszcze kabanosa. od ukr. kaban 'wieprz'
KABARET l. 'kameralna forma sztuki rozrywkowej, obejmującej lekki repertuar, głównie skecze,
piosenki i tańce, połączone w całość przez konferansjerkę': Kabaret radiowy, telewizyjny. Kabaret
amatorski, studencki, szkolny. Kabaret to forma sztuki rozrywkowej, rozwijająca się od końca XIX w.
2. 'przedstawienie składające się z piosenek satyrycznych, skeczów, tańców':
Jutro idziemy na kabaret. Od kilku lat tańczy w kabarecie. 3. 'restauracja, kawiarnia lub klub nocny, w
którym widzowie siedzący przy stolikach oglądają występy o charakterze rozrywkowym': W
kabarecie, jak co wieczór, ścisk i gwar.
KABARETON 'długo trwające przedstawienie, na które składają się wybrane fragmenty programów
kabaretowych' : W dniach 6-9 sierpnia odbył się kabareton, którego gwiazdą był Stanisław Tym.
KABARETKI 'ażurowe pończochy, które kiedyś nosiły przede wszystkim artystki występujące w
kabarecie':
KABOTAŻ l. 'żegluga między portami tego samego państwa': Mały kabotaż to żegluga między portami
tego samego państwa w obrębie jednego morza, zaś duży kabotaż to żegluga w obrębie różnych
mórz. 2. 'żegluga przybrzeżna, prowadzona w określonej odległości od morza'
fr. cabotage
KABOTYN 'człowiek, który usiłuje imponować tanimi efektami i zgrywaniem się' : Niewyrobionym
odbiorcom sztuki imponują często tandeciarze i kabotyni, a nie artyści tworzący prawdziwie głębokie
dzieła.
KABOTYNEM albo KABOTYŃSTWO 'postawa kabotyna: efekciarstwo, zgrywanie się' : Drażnił go kabo-
tynizm przyjaciela, lubowanie się w tanich efektach i wieczny brak powagi.
348
KADUKI
KADUK
KABUKI 'jedna z form klasycznego teatru japońskiego, w której tekst mówiony przeplata się ze
śpiewem, pantomimą, baletem i elementami widowiska kukiełkowego':
Kabuki powstał w XVII w. jako teatr ludowy i był przeciwieństwem elitarnego teatru dworskiego.
Kabuki często wykorzystuje tradycyjne wątki historyczne.
KABUL 'gęsty sos z musztardy i galaretki porzeczkowej lub przecieru pomidorowego': Kabul
podawany jest zwykle do zimnych mięs.
KACET pot. 'hitlerowski obóz koncentracyjny': Więzień kacetu. W czasie wojny siedział ponad rok w
kacecie.
KACYK l. 'wódz plemienia indiańskiego lub murzyńskiego': Na spotkanie przybyli kacykowie i szamani
plemion mieszkających w dolinie, l.przen. 'zadufany w sobie urzędnik, zwłaszcza prowincjonalny,
zajmujący wysokie stanowisko w miejscowej hierarchii, nieliczący się z przepisami i wykorzystujący
władzę do prywatnych celów': Była osobą całkowicie pozbawioną talentu i pracowitości,
swojąpozycję zawdzięczała wstawiennictwu wuja - będącego dyrektorem dużego zakładu i
powiatowym kacykiem.
okres, w którym sprawuje się jakąś funkcję': Parlamentarzyści sejmu pierwszej kadencji wykonali
wiele pożytecznej pracy. Kadencja prezydenta w Polsce trwa 5 lat.
KADI 'sędzia muzułmański, który wydaje wyroki na podstawie prawa islamu i miejscowego prawa
zwyczajowego, a także interpretuje te prawa': Po wprowadzeniu świeckich kodeksów prawnych w
wielu krajach arabskich zakres obowiązków kadich znacznie się zmniejszył.
ar. kadi
KADISZ albo KADYSZ 'w judaizmie: modlitwa sławiąca wielkość Boga i wyrażająca poddanie jego woli,
występująca we wszystkich zbiorowych modłach żydowskich': Odmawianie kadiszu obowiązuje
mężczyznę niemal przez rok po śmierci najbliższego członka rodziny i w każdą rocznicę jego zgonu.
KADM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 48 i masie atomowej 112,41, symbol Cd:
srebrzystobiały, miękki, ciągliwy metal': Kadm jest składnikiem nisko-topliwych stopów, także używa
się go m.in. do ochronnego pokrywania metali.
KADMOWAĆ 'pokrywać powierzchnię metalu warstwą kadmu': Metalowe przedmioty poddaje się
kadmowaniu, żeby je zabezpieczyć przed korozją.
Pręt kadmowy. Powłoka kadmowa. Sztabki kadmowe. <) Purpura kadmowa rzadziej: czerwień
kadmowa 'jaskrawoczerwony pigment otrzymywany w wyniku prażenia siarczku kadmu z siarką i
selenem': Purpura kadmowa jest stosowana do wyrobu farb i rubinowego szkła selenowego.
lać. sr. kadmium od łac. cadmia 'ruda cynku', z gr. K.admeia 'nazwa akropolu w Tebach beockich'
KADUCEUSZ l. 'w mitologii greckiej: laska Hermesa, o-zdobiona dwoma splecionymi wężami i parą
skrzydeł':
KADUK l. 'w dawnej Polsce: prawo do spadku po osobie zmarłej, niemającej spadkobierców, która nie
zostawiła też testamentu': Prawo kaduka było nadużywane i egzekwowane w takich wypadkach, w
których nie powinno być stosowane. O Prawem kaduka 'bezpodstawnie, bezprawnie': Prywatnym
właścicielom zwrócone zostaną ich majątki, odebrane im po wojnie prawem kaduka. 2. 'w dawnej
Polsce: spadek po zmarłym, który nie zostawił testamentu i nie miał dziedzica, przypadający w udziale
królowi lub panu feudalnemu, jeśli zmarły był chłopem': Kaduk po szlachcicu król był obowiązany na-
349
KALENDARZ
dać innemu szlachcicowi, l.przestarz. 'diabeł': Do kaduka, gdzie się podziały te dokumenty?!
lać. caducus 'padający, chylący się do upadku, bezpański'
KAFETERIA albo CAFETERIA (czytaj: kafeteria) 'mała restauracja samoobsługowa lub bar, w których
podaje się napoje i przekąski': Spotkajmy się w tej przytulnej kafeterii na Starówce.
ang. cafeteria
KAFKOWSKI 'związany z Kaiką, taki jak u Kafki': Do najbardziej znanych Kafkowskich powieści należą
"Zamek" i "Proces". () Kafkowska sytuacja, historia 'sytuacja, historia absurdalna, koszmarna, trudna
do wytłumaczenia i zmuszająca do działań, których prawdziwy sens jest ukryty, podobna do tej, w
której często znajdują się bohaterowie książek Franza Kafki': Była to jakaś koszmarna kafkowska
sytuacja: zostałem pod groźbą surowych kar wezwany do urzędu skarbowego odległego o 200
kilometrów w sprawie, o której nigdy nawet nie słyszałem.
od nazwiska Franza Kafki (1883-1924) pisarza austriackiego, w którego utworach ukazana jest m.in.
absurdalność rzeczywistości i bezradność jednostki, poddanej zniewalającemu naciskowi ze strony
wszechpotężnych urzędów
KAHAŁ 'w diasporze: żydowska gmina wyznaniowa; także: zarząd tej gminy': Pierwsze wzmianki o
kabale pojawiają się już w Biblii. K-ahał był organizacją autonomiczną m.in. w zakresie sądownictwa
cywilnego, szkolnictwa, pomocy społecznej.
KAIN l. 'w Biblii: pierworodny syn Adama i Ewy, który zamordował swojego brata Abla': Kain
zamordował Abla rozgniewany o to, że Bóg nie przyjął jego ofiary, przyjął natomiast ofiarę złożoną
przez Abla. Kain został naznaczony przez Boga piętnem bratobójcy i wygnany. l.przen. 'osoba, która
występuje przeciw swym bliskim lub rodakom, zwłaszcza taka, która jest odpowiedzialna za ich
śmierć' : Partyzanci ze specjalnych oddziałów AK wykonywali wyroki na okrutnych gestapowcach i
Polakach - kainach, współdziałających z okupantem i denuncjujących rodaków. Piętno Kaina albo
kainowe 'zła sława, która ciąży na osobie występującej przeciw swym bliskim lub rodakom'
Kain, imię - zgodnie z tekstem biblijnym - oznaczające 'dar, to, co się dostało' (narodziny
pierworodnego syna traktowane byty jako laska niebios, dar Boży)
KAJFASZ 'w Biblii: arcykapłan żydowski, który wraz z Anaszem sądził Jezusa' () Od Annasza do Kajfasza
-zob. pod hasłem ANNASZ
od imienia Kajfasz
KALAMBURZYSTA 'osoba układająca lub często mówiąca kalambury': Julian Tuwim był wyśmienitym
kalam-burzystą.
fr. calembour
KALEJDOSKOP l. 'zabawka w kształcie tuby z lusterkami i kolorowymi szkiełkami wewnątrz, które przy
każdym obróceniu tuby układają się w nowe wzory':
Szkiełka w kalejdoskopie ułożyły się w różnobarwną rozetę. 2. 'obrazy, wrażenia lub wydarzenia
bardzo szybko następujące po sobie': Kalejdoskop wspomnień, wrażeń, kształtów i barw.
ang. kaleidoscope (rzecz i nazwa pochodzą z początku XIX w.) od gr. kalós 'piękno', eidos 'widok',
skopeó 'oglądam', czyli 'oglądam piękny widok'
KALENDARIUM 'chronologiczny zapis dat, ważnych rocznic lub wydarzeń z określonej dziedziny; także
zapis dat z życia twórcy, zawierający oprócz danych biograficznych daty powstania i ukazania się jego
dzieł': Kalendarium wydarzeń literackich i kulturalnych ostatniego stulecia. Kalendarium roku
szkolnego 2000 / 2001. Kalendarium życia i twórczości Juliusza Słowackiego.
lać. sr. kalendarium z p. -tac. calendarium 'rejestr szkolny uczniów, którzy zalegali z opłatami na
pierwszy dzień miesiąca (po łacinie zwany: calendae - kalendy)
KALENDARZ l. metoda obliczania czasu, w której za podstawę przyjmuje się dwa ważne zjawiska
astronomiczne: zmiany pór roku, związane z obiegiem Ziemi wokół Słońca i zmiany faz Księżyca':
Kalendarz egipski. Kalendarz słoneczny, księżycowy. () Kalendarz juliań-ski 'kalendarz wprowadzony
przez Juliusza Cezara w 46 r. p.n.e, w którym co czwarty rok jest przestępny, tzn. ma 366, a nie 365
dni': Do naszych czasów kalendarz julia-ński zachował się tylko jako religijny kalendarz prawosławia.
Kalendarz gregoriański 'kalendarz wprowadzony przez papieża Grzegorza XII w XVI w., oparty na
kalendarzu juliańskim, do którego wprowadzono niewielką poprawkę, wyrównującą różnice między
czasem
350
KALETNIK
KALIGRAFIA
kalendarzowym a czasem astronomicznym, używany obecnie w większości państw świata' ()
Kalendarz republikański albo rewolucyjny 'kalendarz wprowadzony we Francji w 1793 r., w którym
rok zaczynał się 22 IX, tj. w dniu ogłoszenia Republiki; od tego dnia liczono od nowa daty, a miesiące
otrzymały nowe nazwy': Kalendarz republikański zniósł Napoleon w 1806 r. 2. 'wydany jako całość
(broszura, plakat itp.) spis dni całego roku, często z podaniem świąt w poszczególnych dniach i imion
osób obchodzących imieniny': Kalendarz ścienny, kartkowy. Sprawdź w kalendarzu, kiedy kończy się
karnawał. 3. 'książka, broszura, plakat itp., zawierające oprócz wykazu dni, tygodni, miesięcy -
dodatkowe informacje z jakiejś dziedziny': Kalendarz wędkarski, nauczycielski. W kalendarzu
ogrodniczym omówiono zabiegi agrotechniczne, które należy przeprowadzić w sadzie w określonych
terminach. 3. 'planowy układ terminów wykonania czegoś, np. jakiejś pracy lub jakiegoś
przedsięwzięcia' : Kalendarz rozgrywek sportowych. Kalendarz imprez kulturalnych. () Kalendarz
wyborczy 'planowy układ dat wykonywania czynności wyborczych, ustalany każdorazowo przed
wyborami na podstawie ordynacji wyborczej'
KALENDARZOWY l. 'związany z kalendarzem, rozumianym jako metoda obliczania czasu': Rok, miesiąc
kalendarzowy. Wiosna, jesień, zima kalendarzowa. Kalendarzowe lato. 2. 'związany z kalendarzem,
rozumianym jako spis dni całego roku': Kartka kalendarzowa. 3. 'związany z kalendarzem - książką,
broszurą': Artykuł kalendarzowy. Dowcipy, zdjęcia, informacje kalendarzowe.
tac. calendarium
KALETNIK 'początkowo: rzemieślnik zajmujący się szyciem rzeczy ze skóry, np. torebek, pasków,
portfeli; dziś także: rzemieślnik szyjący wszelkie wyroby galanteryjne': U kaletnika uszył dla siebie i
rodziny piękny komplet walizek.
KALETNICTWO 'zajęcie, zawód kaletnika': Od wielu już lat zajmuje się kaletnictwem.
KALETA przestarz. 'skórzany woreczek na pieniądze i drobiazgi, dawniej noszony przy pasie': W
kalecie pan radca trzymał drobne monety, którymi hojnie obdarowywał żebraków.
KALIBER l. 'średnica lufy w środku, lub - ujmując rzecz inaczej - średnica pocisku broni palnej; także:
ciężar bomby': Kaliber mierzy się między polami gwintu (a nie - między bruzdami) i wyraża w
milimetrach lub - w krajach, w których jest stosowany angielski system miar -w calach. Przyjmuje się,
że broń strzelecka ma kaliber
do 20 mm, kaliber większy mają armaty, haubice i moździerze. l.przen. 'ważność jakiejś sprawy albo
wielkość duchowa jakiegoś człowieka': Sprawą największego kalibru była reforma waluty,
przeprowadzona sprawnie i umiejętnie gwarantowała stabilność finansową kraju na całe
dziesięciolecia. Gandhi był człowiekiem wielkiego kalibru, nie tylko potrafił doprowadzić swój kraj do
niepodległości, ale też dać światu nową ideę - walki bez użycia przemocy.
KALIBROWAĆ l. śród. 'sortować owoce według wielkości średnicy': Kalibrować jabłka, posługując się
specjalną deską z otworami. 2. w technice 'sprawdzać i korygować wymiary czegoś według
określonych wzorców': Kalibrował śruby i otwory. 3. w technice 'ustalać podziałki skali urządzenia
pomiarowego zgodnie ze skalą wzorcową': Kalibrowany woltomierz. 4. śród. 'kształtować przy kuciu
przedmiot, usuwając drobne nierówności, nadając mu ostateczny kształt i dokładne wymiary':
Kalibrowane wyroby ze stali.
KALIFORN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 98 i masie atomowej 251, symbol Cf:
promieniotwórczy pierwiastek, otrzymywany sztucznie': Kalifom jest mało zbadanym pierwiastkiem,
niewystępującym w warunkach naturalnych na Ziemi; istnieje hipoteza, że jego izotop powstaje w
pewnym rodzaju gwiazd supernowych. Kalifom jest wykorzystywany w energetyce jądrowej jako
źródło neutronów.
lać. califomium, od nazwy stanu w USA - Kalifornii, gdzie po raz pierwszy otrzymano ten pierwiastek
KALIGRAFIA l. 'sztuka ładnego, starannego pisania': W szkole uczono go tabliczki mnożenia, gramatyki
i kaligrafii. Te zapisy to arcydzieło kaligrafii. Był pedantyczny, sumienny, dobry w kaligrafii i
kreśleniach. 2. rząd. 'ładne, staranne pismo': Piękną kaligrafią przepisał notatki z brulionu.
351
KALIPSO
KAŁASZNIKOW
staranny, wyraźny': Kaligraficzny styl, zapis. Kaligraficznym pismem ktoś wypisywał donosy na
kolegów z biura, co tworzyło przykrą rozbieżność między formą a treścią.
gr. kalligraphia
KALIPSO albo CALYPSO (czytaj: kalipso) l. 'styl muzyki tanecznej, powstały w końcu XIX w.; dziś
zwykle: rytmiczna piosenka w szybkim tempie': Styl całypso wywodzi się z balladowej improwizacji w
rytmach afrykańskich, mającej pierwotnie charakter satyryczny. Tym razem orkiestra nie zagrała
kalipso. 2. 'taniec towarzyski oparty na muzyce w tym stylu': Tańczyli szybkie ka-plipso, kołysząc
biodrami i ruszając kolanami. W połowie lat pięćdziesiątych XX w. cały świat tańczył modne kalipso.
KALKULACJA l. 'dokładne wyliczenie kosztów towarów lub usług, rozliczenie kosztów na jednostkę
towaru bądź jedną usługę': Ubezpieczenie roweru dużej wartości musi być przedmiotem oddzielnej
kalkulacji. 2. 'obliczanie swoich szans, przemy śliwanie jakiejś zamierzonej czynności': Taka chłodna
kalkulacja nie zawsze jest możliwa, gdy odzywa się serce. Z kalkulacji, jakie robił, wynikało, że
wyprawa ma spore szansę powodzenia.
KALKULATOR l. 'pracownik jakiejś instytucji zajmujący się kalkulacją': Zatrudniamy bardzo sprawnych
kalkulatorów. 2. 'urządzenie do przetwarzania danych liczbowych; dzisiaj: rodzaj minikomputera
wykonującego podstawowe operacje arytmetyczne albo robiącego obliczenia potrzebne do różnego
rodzaju prac naukowych i technicznych': Kalkulator kieszonkowy. Kalkulatory na baterie słoneczne.
KALOKAGATIA (czytaj: kalokagatja) 'w starożytnej Grecji: ideał wychowania szlachetnie urodzonych
chłopców, którego dążeniem było harmonijne połączenie doskonałości duchowej i cielesnej':
Kalokagatia miała się wyrażać zarówno w sprawności i wytrzymałości fizycznej młodzieńca, jak i w
jego zaletach umysłu oraz charakteru.
gr. kalokagathia, od: kalós kai agathós 'piękny i dobry' - pojęcie charakterystyczne dla starożytnej
Grecji, niewystępujące natomiast w nowożytnej filozofii europejskiej, w której piękno, zwłaszcza
piękno ciała, niekiedy traktowano wręcz jako rzecz moralnie podejrzaną
KALORIA w fizyce ' dawna jednostka ciepła, równa ilości ciepła potrzebnej do ogrzania jednego grama
wody o 1°C' : Obecnie w fizyce ilości ciepła podaje się w dżu-lach, natomiast w kaloriach określa się
wartość energetyczną pożywienia.
KALORYCZNY albo WYSOKOKALORYCZNY 'o potrawach, jedzeniu: mający dużo kalorii': Kaloryczne są
potrawy tłuste oraz słodycze. Przed rozpoczęciem ciężkiej pracy na mrozie trzeba zjeść
wysokokaloryczne śniadanie.
NISKOKALORYCZNY 'o potrawach, jedzeniu: mający mało kalorii': Jadła tylko niskokaloryczne
potrawy, głównie z warzyw i owoców, żeby jak najszybciej schudnąć.
fr. calorie od łac. calor 'ciepło'
p.-lać. Calvaria
KALWINIZM l. 'protestancka doktryna religijna, stworzona przez Jana Kalwina, z bardzo surową etyką
potępiającą np. zabawy, taniec i gry hazardowe, głosząca, że przeznaczenie człowieka jest z góry
określone przez Boga': Kalwinizm nie uznaje papiestwa i hierarchii kościelnej, odrzuca kult świętych i
obrazów, zakony oraz celibat księży. 2. 'wyznanie religijne, którego podstawą jest ta doktryna': W
kalwinizmie praktykuje się tylko dwa sakramenty: chrzest i Eucharystię.
KALWIN l. 'wyznawca kalwinizmu': Kalwini grupowali się w gminy, na których czele stał konsystorz. l.
pot. 'odszczepieniec od wiary katolickiej, dysydent religijny'
KALWIŃSKI 'odnoszący się do kalwinizmu lub kalwinów': Religia kalwińska. Kościół, pastor kalwiński.
Wyznanie kalwińskie.
352
KAMAMBER
KAMERTON
Michaił Kałasznikow (ur. 1919) jest konstruktorem wielu różnych rodzajów broni palnej, wojskowej i
myśliwskiej
KAMAMBER (czytaj: kamamber albo kamaber) 'miękki ser z pleśnią, o łagodnym smaku i zapachu
pieczarek':
KAMASUTRA l. 'sanskrycki podręcznik sztuki erotycznej, powstały ok. V w.': Kamasutrajest cennym
dokumentem obyczajów staroindyjskich. 2. 'ogólniej: sztuka erotyczna, zestaw technik erotycznych,
pochodzących z tego dzieła': K-amasutra to nie tylko erotyka, to także cała filozofia życia, jakże
odległa od wzorców europejskich.
KAMBR 'najstarszy okres ery paleozoicznej, trwający od ok. 570 do 500 min lat temu': W kambrze
pojawiły się wszystkie główne grupy bezkręgowców, pierwotne grzyby, bakterie i glony.
od: Cambria, łac. nazwy Walii, w której odkryto po raz pierwszy pokłady z tego okresu
KAMEA 'mały szlachetny lub półszlachetny kamień z lekko wypukłą, delikatną rzeźbą, zwykle
przedstawiającą głowę kobiecą z profilu, oprawiony jako broszka, naszyjnik lub pierścień': Kamea z
agatu. Złoty naszyjnik z kameą.
KAMERYZOWAĆ 'wysadzać, ozdabiać coś kamieniami szlachetnymi lub ozdobami z nich, np.
kameami': Rękojeść karabeli kameryzowano koralami, perłami, turkusami i imitacją drogich kamieni.
KAMELEON l. 'niewielki gad nadrzewny, bardzo łatwo zmieniający ubarwienie, np. pod wpływem
temperatury, światła lub strachu': Kameleony żyją w Afryce, południowej Azji i południowej Hiszpanii.
Żeby schwycić owada, kameleon bardzo szybko wysuwa długi, dwa razy dłuższy od ciała, język. 2.
przen. 'osoba często i łatwo zmieniająca poglądy, zainteresowania, usposobienie': Nie chcę mieć już
nic więcej z nim do czynienia -to kameleon - często zmienia poglądy, w ogóle nie można na nim
polegać. Polityczne kameleony, przebarwiające się wciąż od roku 1989 są największym zagrożeniem
dla naszej demokracji.
KAMERA l. 'urządzenie służące do rejestrowania obrazu na taśmie filmowej lub taśmie wideo':
Koncert będą rejestrować cztery kamery. 2. 'urządzenie odbierające i przekazujące w formie
sygnałów elektrycznych do odbiornika ruchomy obraz osób, przedmiotów itd.': Kamery pokazywały
trybuny pełne jaskrawo ubranych kibiców.
KAMERZYSTA 'osoba obsługująca kamerę filmową lub telewizyjną': Przed drzwiami do garderoby
gwiazdy kłębił się tłum dziennikarzy, fotoreporterów i kamerzystów.
ang. camera
I KAMERALNY 'taki, który jest niewielki pod względem zajmowanej przestrzeni lub dotyczy niewielu
ludzi i dzięki temu może być uważany za miły': Kameralne wnętrze, kino. W kawiarence panowała
kameralna atmosfera. Spotkaliśmy się tylko w kameralnym gronie.
II KAMERALNY 'taki, który jest prosty w formie i treści i przedstawiany za pomocą niewielkich form':
Utwory kameralne komponuje się na niewielką liczbę instrumentów i zwykle wykonuje się je w
małych pomieszczeniach.
KAMERALIZACJA 'nadawanie czemuś cech kameralności; stawanie się, stanie się kameralnym': Mocną
stroną filmów Ingmara Bregmana jest kameralizacja scen.
KAMERALIZOWAĆ 'przetwarzać coś, zwłaszcza utwór muzyczny, na rzecz kameralną': Kiedy nie
komponował, kameralizował znane utwory symfoniczne i jazzowe.
KAMERTON 'przyrząd w formie stalowego pręta w kształcie litery U, osadzonego na nóżce, wydający
dźwięk o wzorcowej, ściśle określonej wysokości, używany podczas strojenia instrumentów':
Kamerton czasami nazywa się widełkami stroikowymi. Widełki ka-mertonu dźwięczały czystym
tonem.
niem. Kammerton
353
KAMERYZOWAĆ
KANCELARIA
Kamfora jest używana przy produkcji prochu bezdymnego, a w medycynie jako środek rozgrzewający.
() Ulotnić się lub zniknąć jak kamfora 'zniknąć nagle, niespodziewanie i bez śladu': Pieniądze zebrane
na fundusz pomocy dzieciom zniknęły jak kamfora. Ulotnił się jak kamfora, zabierając wdowie
klejnoty i nieco gotówki.
KAMFOROWY 'zawierający kamforę': Maść kamforowa. Olejek kamforowy.
wl. canfora
KAMIKADZE albo KAMIKAZE l. 'wielki tajfun, który w 1281 r. zniszczył mongolską flotę płynącą na
podbój Japonii': Japończycy nazwali tajfun z 1281 r. "Kamikadze" - co znaczy 'boski wiatr, wiatr
zesłany przez Boga na ratunek'. 2. 'w czasie II wojny światowej: japoński pilot samobójca, który
uderzał samolotem wypełnionym materiałem wybuchowym w amerykański okręt': Przed startem
kamikadze wypił łyk sake i wzniósł rytualny okrzyk na cześć cesarza. Poświęcenie tysięcy kamikadze
nie zdołało odwrócić klęski wiszącej nad Japonią. 3. przen. 'osoba zachowująca się jak samobójca, jak
straceniec': Przed ich samochodem przemknął na motocyklu kamikadze jadący chyba 200 kilometrów
na godzinę.
KAMORA albo KAMORRA 'tajna włoska organizacja przestępcza działająca głównie w regionie
Neapolu, odpowiednik sycylijskiej mafii': Kamera wielokrotnie dopuszczała się zabójstw, rabunków i
oszustw, a także utrudniała działalność rządu włoskiego.
wf. carnon-a
UWAGA: Wyraz kampania jest nadużywany, zwłaszcza w mediach. Jest to nadal trwający wpływ
języka propagandy z okresu socjalizmu, która lubowała się w wojskowym słownictwie.
KAMPUS albo CAMPUS (czytaj: kampus) 'teren kole-dżu lub wyższej uczelni, na którym mieszczą się
zarówno budynki z salami wykładowymi, bibliotekami, laboratoriami itd., jak i domy akademickie i
mieszkania pracowników naukowych, charakterystyczny zwłaszcza dla środowisk akademickich
Ameryki Północnej i Europy Zachodniej'
ang. campus
KAMUFLAŻ l. w wojsku 'maskowanie obiektów i sprzętu': Do kamuflażu używa się m.in. specjalnych
farb i siatek maskujących. 2. przen. 'ukrywanie, maskowanie swych zamiarów, swego prawdziwego
oblicza, tego, kim się w rzeczywistości jest': Domyślił się, że jej skromna sukienka i okulary to
kamuflaż, nie chciała, by w tym towarzystwie dowiedziano się, kim naprawdę jest.
KAMUFLOWAĆ l. w wojsku 'maskować obiekty lub sprzęt': Kamuflowali swój bunkier. Zakamuflowane
pod rozpiętymi siatkami stanowiska dział, l.przen. 'ukrywać swoje prawdziwe zamiary, oblicze itd.':
Swoje płomienne uczucia do niej kamuflował maską obojętności.
Żołnierze zakamuflowali się na swych pozycjach obronnych. 2. przen. 'ukrywać się ze swoimi
zamiarami, prawdziwym obliczem itd.': Kamuflował się przed znajomymi ze swoją skłonnością do
hazardu.
fr. camouflage
fr. canalisation
KANASTA l. 'gra w karty, prowadzona przy użyciu dwóch talii kart i czterech dżokerów, w której
wygrywa ten gracz lub para graczy, którzy uzbierają najwięcej ciągów określonych kart': Wieczorami
we czwórkę grywali z przyjaciółmi w kanastę' 2. 'jeden z ciągów kart, których zbieranie jest w
kanaście celem'
KANCELARIA l. 'biuro w jakiejś instytucji lub w jakimś urzędzie, które zajmuje się ich sprawami
administracyjnymi, przyjmowaniem interesantów i prowadzeniem korespondencji; także: pracownicy
takiego biura': Kancelaria ambasady przyjmuje od godziny 9.00 do 16.00.
354
KANCERA
KANDELABR
Po pracy cała kancelaria wybrała się do pubu. 2. 'pomieszczenie, w którym pracują osoby zajmujące
się sprawami administracyjnymi jakiejś instytucji lub jakiegoś urzędu': Faks stoi w kancelarii, tuż obok
gabinetu prezesa. 3. 'zbiór dokumentów, akt przechowywanych w takim biurze': Z trudem
przesunięto ogromną dębową szafę, w której mieściła się kancelaria parafialna. 4. 'biuro prawnika,
prowadzące sprawy wchodzące w zakres jego uprawnień': Ta potężna, amerykańska firma
komputerowa powierzyła ochronę swej marki i swych praw autorskich w Polsce znanej kancelarii
adwokackiej w Warszawie.
KANCELISTA przestarz. 'niższy urzędnik kancelarii':
wi. cancellaria
KANCERA w filatelistyce 'uszkodzony znaczek pocztowy, np. taki, któremu brakuje ząbka': Mam ci dać
aż trzy znaczki za tę kancerę ze strusiem?!
KANCEROGEN w medycynie 'czynnik chemiczny, fizyczny lub biologiczny, który przyczynia się do
zwiększenia częstości występowania nowotworów złośliwych':
Do kancerogenów zalicza się np. palenie papierosów, zanieczyszczenie powietrza, opary szkodliwych
substancji i promieniowanie jonizujące.
KANCJONAŁ l. w religii 'zbiór śpiewów, wykonywanych podczas liturgii': Najstarsze polskie kancjonały
pochodzą z XVI w. 2. w religii 'śpiewnik zawierający pieśni religijne śpiewane przez wiernych': Pieśń
"Kiedy ranne wstają zorze..." znajduje się w kancjonale na stronie 250. Przed uroczystą mszą rozdane
zostaną kancjonały.
Obaj kanclerze spotkali się podczas szczyty Unii Europejskiej. Kanclerz Niemiec przyjął ambasadora
Polski. 2. 'w dawnej Polsce: dostojnik początkowo nadzorujący
KANCONETA l. 'to samo, co kancona w l. znaczeniu' 2. w muzyce 'w XVI w. - mała kancona: krótka
pieśń, często o charakterze tanecznym; w nowszej muzyce:
KANDAHARY 'wiązania narciarskie przytrzymujące buty za pomocą sprężyny, dziś raczej już
nieużywane':
Mój ojciec, kiedy był młody, jeździł na nartach, do których przymocowane były kandahary - dziś woli
markery-od nazwy miasta Kandahar w Afganistanie
KANDELA w fizyce 'jednostka natężenia światła w układzie SI, skrót: cd': Kandela jest jedną
sześćdziesiątą częścią natężenia światła, wysyłanego w kierunku prostopadłym przez powierzchnię
jednego centymetra kwadratowego ciała doskonale czarnego w temperaturze krzepnięcia platyny.
KANDELABR 'duży, stojący, często ozdobny świecznik z kilkoma ramionami; także latarnia uliczna z
odgałęzieniami na kilka żarówek': Kolacja miała być wytworna -lokaj nakrył stół śnieżnobiałym
obrusem, postawił srebrną zastawę, a na koniec wniósł dekoracyjne kandelabry, których światło
miało podkreślać niepowtarzalną atmosferę wieczoru. Silne światło kandelabrów oświetlało rynek i
otaczające go kamienice.
355
KANDYDAT
KANON
KANDYDAT 'osoba, która ubiega się o coś, zwykle o jakąś funkcję, jakiś urząd lub jakieś stanowisko
albo która j est proponowana przez kogoś na j akąś funkcj ę, j a-kiś urząd lub stanowisko: Kandydaci
na urząd prezydenta poddani zostaną lustracji. Jak co roku zgłoszono do Nagrody Nobla po
kilkudziesięciu kandydatów w każdej dziedzinie.
KANDYDATURA l. 'występowanie w roli kandydata':
KANDYDOWAĆ 'występować jako kandydat; ubiegać się o jakąś funkcję, jakiś urząd, jakieś
stanowisko': Nie kandydował na stanowisko prezesa firmy, chociaż wielu go do tego namawiało.
KANDYZACJA l. 'utrwalanie owoców przez smażenie ich w cukrze i suszenie': Przetwórnia zajmuje się
m.in. kandyzacją wiśni, śliwek i gruszek. 2. 'przetwarzanie cukru tak, żeby powstał z niego kandyz': W
wyniku procesu kandyzacji powstaje gruboskrystalizowany cukier, wykorzystywany w przemyśle
cukierniczym.
KANDYZOWAĆ 'smażyć owoce w cukrze, a następnie suszyć po to, żeby j e utrwalić': Urodzinowy tort
przybiorę kandyzowanymi wiśniami.
KANIBAL l. inaczej: LUDOŻERCA 'członek pierwotnego plemienia, w którym jedzono mięso ludzkie':
Robinson Crusoe ocalił Piętaszka z rąk kanibali. 2. w biologii 'zwierzę, które pożera inne zwierzęta
tego samego gatunku': Kanibalami są m.in. pająki, które zjadają się wzajemnie.
KANIKUŁA l. 'w starożytnym Rzymie: okres, kiedy Słońce znajdowało się w gwiazdozbiorze Psa, tj. od
22 czerwca do 23 sierpnia': Cesarz zarządził zorganizowanie igrzysk w czasie kanikuły. 2. tylko w
liczbie pojedynczej 'okres, kiedy j est upalnie': Synoptycy twierdzą, że nadchodzi kanikuła, a upały
mają być jeszcze większe niż w zeszłym roku. 3. 'okres - zwykle w czasie
wakacji - kiedy zamiera życie kulturalne jakiegoś ośrodka': W teatrach warszawskich kanikuła -
żadnych premier, tylko trzy z nich grają co drugi dzień.
lać. canicula, dosłownie 'piesek' - Syriusz, gwiazda w gwiazdozbiorze Psa Wielkiego, zwana też Psem
Niebieskim
KANION 'głęboki wąwóz, zwykle dolina rzeczna, o wąskim dnie i stromych, skalistych zboczach':
Najsłynniejszy kanion to Wielki Kanion, który powstał w wyniku erozji rzeki Kolorado.
hiszp. canón 'rura, koryto'
KANKA l. 'blaszane, zamykane naczynie, w którym zwykle przechowuje się mleko': Odlej śmietany z
kanki. W kance zostało jeszcze trochę mleka. 2. 'sztywna rurka, będąca zakończeniem innej, miękkiej,
rurki lub gruszki służącej do irygacji': Na końcu gumowej rurki wystającej z gąsiora z winem
umocował kankę, żeby łatwiej było ściągać trunek.
KANKAN l. 'bardzo szybki taniec, tańczony w rytmie galopu lub szybkiego marsza, wykonywany
najczęściej przez tancerki kabaretowe, charakteryzujący się dość śmiałymi, nawet frywolnymi
figurami, m.in. podnoszeniem wysoko nóg, popularny zwłaszcza we Francji w 2. połowie XIX w.': W
paryskim Moulin Rouge stałym punktem wieczoru był kankan, żywiołowo tańczony przez długonogie
tancerki. 2. 'muzyka do tego tańca; także: samodzielny utwór w rytmie tego tańca'
fr. cancan
KANOE albo CANOE (czytaj: kanu) l. 'mała, lekka, zwrotna łódź, o bardzo prostej konstrukcji,
wykorzystywana do połowów i pływania przez Eskimosów i Indian': Eskimosi pływali kanoe, którego
szkielet był wykonany z kości wieloryba i obciągnięty foczą skórą, zaś Indianie robili swoje kanoe z
drewna pokrytego korą brzozową. 2. w sporcie 'łódź wzorowana na łodzi indiańskiej, z jednym
krótkim wiosłem, którym wioślarz odpycha się, zwykle klęcząc na jednym kolanie': W przyszłym
miesiącu na poznańskim torze kajakowym Malta odbędą się wyścigi kanoe.
KANON l. 'ogólnie przyjęta zasada, dotycząca jakiejś dziedziny ludzkiej działalności, zwłaszcza zasada
nadrzędna, stanowiąca miarę, wzorzec tego, co w tej dziedzinie jest dobre i co złe': W Dekalogu
zawarte są podstawowe kanony moralności europejskiej. Prasa zarzucała sędziemu, że proces nie był
zgodny z kanonami prawa. Czy we współczesnej sztuce istnieją w ogóle jakieś kanony? 2. w muzyce
'utwór polifoniczny, oparty na ścisłej imitacji, w którym linię melodyczną głosu głównego powtarzają
z pewnym opóźnieniem wszystkie pozostałe głosy': Kanon chorałowy. Kanon podwójny. 3. 'główna
część mszy, zaczynająca się po śpiewie "Święty", a kończona słowami "Przez Chrystusa", modlitwa
eucharystyczna': Kanon rzymski pochodzi z pierwszych wieków chrześcijań-
356
KANONADA
KANTON
stwa. 4. 'spis ksiąg biblijnych, uznawanych za natchnione i stanowiących podstawę wiary': Kanon
katolicki, nieco odmienny od protestanckiego, ustalono na Soborze Trydenckim. 5. 'przepis prawa
kanonicznego': Przestrzegał kanonów.
KANONICZNY l. 'związany z kanonem - wzorcem, ogólnie przyjętą zasadą lub zasadami': Zasady
kanoniczne. Wszystkie jej dzieła miały bardzo kanoniczny charakter. 2. 'związany ze spisem ksiąg
biblijnych, uznawanych za natchnione': Księgi kanoniczne i niekanoniczne. 4. PRAWO KANONICZNE
'prawo obowiązujące w Kościele rzymskokatolickim'
KANONISTA 'znawca prawa kanonicznego': W dyskusji wzięło udział dwóch kanonistów z KUL-u.
KANONADA 'długotrwała seria głośnych wystrzałów z broni artyleryjskiej; także towarzyszący jej huk':
Kanonada przybrała na sile. Na polu bitwy zaległa cisza, którą nagle przerwała kanonada z dział.
także: żołnierz mający ten stopień, obsługujący działo artyleryjskie': W oddali widać było linię wojsk,
działa, a przy nich kanonierów.
KANONIK 'wyższy duchowny w Kościele katolickim, członek kapituły przy katedrze lub kolegiacie;
także: honorowy tytuł nadawany duchownym': Kanonik ma prawo głosu w kapitule.
KANONIA l. inaczej KANONIKAT 'godność kanonika': Kanonia to godność przyznawana przez biskupa
lub papieża. 2. 'dom mieszkalny dla kanoników': Kanonia znajdowała się blisko miejsca posiedzeń
kapituły.
KANONIZACJA 'oficjalne uznanie jakiejś zmarłej osoby za świętą' : Kanonizacja oznacza, że zmarły
chrześcijanin może jako święty odbierać cześć od całego Kościoła. Papież dokonał kanonizacji ojca
Maksymiliana Kolbego.
KANOPA 'w starożytnym Egipcie i w starożytnej Etrurii urna, w której przechowywano wnętrzności
wyjęte podczas balsamowania z ciała zmarłego': Egipskie kanopy
wykonywano z alabastru lub gliny, a ich pokrywy formowano tak, żeby przypominały głowę człowieka
lub jakiegoś zwierzęcia.
KANTALA 'włókno otrzymywane z liści jednego z gatunków agawy': Z kantali wyrabia się w Ameryce
Środkowej m.in. worki, sznury i maty.
n.-tac. Agave cantala - gatunek agawy
KANTARYDYNA w farmacji 'substancja zawarta we krwi kantarydy, używana niegdyś jako afrodyzjak,
środek rozgrzewający, a także jako silnie działająca trucizna': Współcześnie kantary dyna jest
wykorzystywana do celów leczniczych jako środek moczopędny.
gr. kantharis
KANTON l. ' każdy z krajów tworzących Konfederację Szwajcarską, mający własne ustawodawstwo,
sądownictwo i własny rząd': Niejednokrotnie za wzór rozwiązywania problemów narodowościowych
podawano Szwajcarię, gdzie wiele różnojęzycznych narodów żyje w bratniej zgodzie w swoich
kantonach. 2. 'jednostka podziału terytorialnego stosowana we Francji': Francuskie kantony są
odrębnymi okręgami wyborczymi w wyborach do departamentu.
357
I KANTOR
KAPELA
I KANTOR l. 'punkt, w którym można sprzedawać i kupować obce waluty': Kantor wymiany walut. 2.
prze-starz. 'biuro przy fabryce lub banku; także: przedstawicielstwo handlowe jakiejś firmy lub biuro
pośrednictwa': Kupiec zaszedł do kantoru, żeby omówić szczegóły transakcji. 3.przestarz. 'długi stół;
także:
II KANTOR l.'główny śpiewak w synagodze': Było święto Pesach i kantor śpiewał. "Le szono haboo be
Jetvsza-laim!".2. 'w Kościele protestanckim: dyrygent chóru, organista, który często był też
kompozytorem': Jan Sebastian Bach, sprawując funkcję kantora kościoła św. Tomasza w Lipsku, był
zobowiązany komponować kantaty na każdą niedzielę i na każde święto. 3. rząd. 'w Kościele
katolickim: główny śpiewak chóru lub śpiewak intonujący pieśni, np. psalmy, podczas mszy św.':
Kantorzy przy wtórze harf i cymbałów zaintonowali Psalm 24.
KANTYNA 'bufet, sklepik w wojsku, rzadziej w innej instytucji, w którym można kupić niezbędne
artykuły, zwykle spożywcze': Obiad zjedli w oficerskiej kantynie. W tych trudnych latach w kantynie
można było dostać takie "luksusy", jak sucha kiełbasa i szynka, i to po normalnych, niekomercyjnych
cenach.
KANTYZM l. 'system filozoficzny stworzony przez Kanta, głoszący, że u podstaw każdego przedmiotu,
który poznajemy i który znamy tylko jako zjawisko, znajduje się "rzecz sama w sobie", poznawalna
tylko dzięki istniejącym w umyśle ludzkim kategoriom i formom, takim jak czas i przestrzeń, które w
trakcie poznawania narzucane są przez umysł przedmiotom': Pomysł, który stanowił osnowę
kantyzmu, polegał na całkowitym odwróceniu dotychczasowego trybu myślenia - to nie myśl
ksztahuje się zależnie od przedmiotów, lecz, odwrotnie, przedmioty są zależne od myśli. Sam Kant
uważał, że pomysł ten jest tak ważny, jak ważny był przewrót kopemikański. (Tatarkiewicz) 2.
'poglądy i kierunki filozoficzne, które rozwijały główne tezy filozofii Kanta lub do nich nawiązywały':
Najważniejszymi przedstawicielami kantyzmu w II połowie XIX w. byli twórcy neokantyzmu: Kuno
Fischer i Otto Liebmann, którzy rzucili hasło "powrotu do Kanta".
Józef Kalasanty Szaniawski i Feliks Jaroński prowadzili kampanię na rzecz kantyzmu, który od samego
początku miał w Polsce wielu przeciwników.
KANWA l. 'mocna i sztywna tkanina, używana jako podkład do haftowania': Wyhaftowała na kanwie
herb miasta: rycerza w zbroi na tle baszty. 2. przen. 'podstawa jakiegoś filmu lub dzieła literackiego:
wydarzenia bądź opowieści, które posłużyły za inspirację do niego i stały się zasadniczym tematem
jego akcji: Powieść Heinricha Bolla "Utracona cześć Katarzyny Blum" została napisana na kanwie
autentycznych wydarzeń, co autor w niedwuznaczny sposób zaznacza we wstępie.
fr. canevas
KAOLIN w geologii 'miękka, biała, szara lub żółtawa skała osadowa, powstająca w wyniku wietrzenia
skał magmowych, głównie granitu, zawierająca przede wszystkim minerał - kaolinit, w stanie suchym
pylasta, zmoczona staje się plastyczna; glinka porcelanowa':
chin. Kao-ling, góra w południowo-wschodnich Chinach, z której po raz pierwszy wydobyto kaolin
KAPELA l. 'ludowy zespół instrumentalny lub zespół muzyczny, wykonujący utwory charakterystyczne
dla jakiegoś folkloru, np. folkloru miejskiego': W konkursie wzięło udział kilkanaście kapel ludowych.
Na festynie grała kapela podwórkowa z Mokotowa. 2. pot. wśród młodzieży 'zespół rockowy': Jaka
jest twoja ulubiona kapela? 3.'w średniowieczu: chór przykościelny; w XVII i XVIII w.: zespół
instrumentalny lub wokalno-in-strumentalny, utrzymywany na dworze monarszym lub magnackim':
Od XVI w. funkcję przełożonego kapeli, zwanego prefektem lub prepozytem, powierzano tylko
znakomitym muzykom i kompozytorom.
KAPELMISTRZ l. 'dyrygent kapeli ludowej lub innego popularnego zespołu, np. wojskowego':
Kapelmistrze podnieśli buławy, dając znak swoim kapelom, że już zaraz zaczną grać. 2. 'w
średniowieczu: osoba kierująca chórem przykościelnym; później zespołem instrumentalnym lub
instrumentalno-wokalnym': Luca Marenzio był nadwornym kapelmistrzem Zygmunta III Wazy.
358
KAPELAN
KAPITALIZM
KAPELAN 'ksiądz lub zakonnik katolicki, odprawiający mszę i wykonujący inne czynności religijne w
klasztorach lub sprawujący posługę religijną w określonych środowiskach': Kapelan wojskowy,
szpitalny, zakonny. Dawniej każdy monarcha miał osobistego kapelana.
KAPER l. 'dawniej: pirat, rozbójnik morski, łupiący statki na morzu, niekiedy służący jakiemuś królowi
w walce przeciw flocie innego państwa': Kaprowie w służbie królowej Hiszpanii. 2. 'dawniej:
uzbrojony, prywatny statek, którego załoga łupiła statki handlowe, niekiedy wykorzystywany przez
panujących do walki z okrętami wrogiego państwa': Pływać na kaprze.
KAPERUNEK pot. 'przekupywanie ludzi, zwykle zawodników sportowych, w celu pozyskania ich dla
siebie': "Piłkarski poker" to film, który ukazuje, jak częstym zjawiskiem jest kaperunek w polskiej lidze
piłkarskiej.
KAPERSKI l. 'należący do kapra, rozbójnika morskiego': Nóż kaperski. Przepaska kaperska. 2. 'związany
z kaprem, statkiem, którego załoga zajmuje się korsars-twem': Rejs kaperski.
hol. kaper
KAPILARA l. w fizyce 'bardzo wąska rurka, w której środku zachodzi zjawisko wznoszenia i opadania
cieczy' 2. wyraz używany tylko w liczbie mnogiej: KAPILARY w anatomii 'najmniejsze i najwęższe
naczynia krwionośne, w postaci rurek o bardzo cienkich ściankach, przez które przedostaje się tlen,
substancje odżywcze i produkty przemiany materii; naczynia włosowate': Kapilary tworzą w tkankach
gęstą sieć łączącą tętnice z żyłami. 3. w geologii 'bardzo drobna szczelina w skale lub glebie, kształtem
przypominająca kanalik'
KAPIEARNY l. w fizyce 'dotyczący kapilary, rurki, w której występuje zjawisko wznoszenia i opadania
cieczy': Rurka kapilarna. 2. w anatomii 'związany z kapila-rami': Naczynia kapilarne. 3. w geologii
'związany z ka-pilarami, szczelinkami w skałach i glebach': Woda kapilarna.
KAPISTA 'członek grupy malarzy, założonej w 1924 roku w Krakowie, mającej na celu kontynuację
tradycji francuskiego impresjonizmu, eksponującej zagadnienia koloru w plastyce': Kapiści, skupieni w
Komitecie Paryskim, doprowadzili do zorganizowania w Paryżu filii krakowskiej ASP. Do grupy
kapistów należeli m.in. Jan Cybus, Artur Nacht-Samborski i Józef Czapski; patronował im Józef
Pankiewicz.
od skrótu: K.P - Komitet Paryski, nazwa instytucji zawiązanej przez tę grupę malarzy
KAPITALIZM 'system ekonomiczny w państwie, charakteryzujący się tym, że środki produkcji (zakłady,
firmy, ziemia) należą do prywatnych właścicieli, a podstawą gospodarki jest wolny rynek i swobodna
konkurencja': Odrodzenie się kapitalizmu w Polsce po 1989 r. wiązało się z powstaniem ogromnej
liczby małych prywatnych firm.
KAPITAŁ l. w ekonomii 'środki finansowe i aktywa rzeczowe mające wartość pieniężną, będące w
posiadaniu przedsiębiorstwa, banku, spółki itd.': W II połowie XIX w. w wielu państwach zachodnich
brutalnemu wyzyskowi robotników towarzyszyła szybka akumulacja kapitału. 2. pot. 'bardzo duża
suma pieniędzy': Zainwestował w to przedsięwzięcie cały zgromadzony kapitał. Żyje z procentów od
kapitału. () Kapitał życiowy 'suma doświadczeń, zdobytych w ciągu życia' 3. oficj. 'instytucje i ludzie
mający ogromne sumy pieniędzy, które można w coś inwestować': Polski, obcy kapitał. Inwestycje
zagranicznego kapitału w Polsce.
KAPITAŁ AKCYJNY w ekonomii 'suma wpłat pieniężnych wniesionych przez akcjonariuszy spółki'
KAPITAŁ LUDZKI 'ludzka wiedza, siła i chęć do pracy, rozpatrywane pod względem ekonomicznym -
jako ważny czynnik przy pomnażaniu majątku społeczeństwa lub jakiejś jego części': Wielu
zachodnich ekspertów podkreślało, że Polska dysponuje wielkim kapitałem ludzkim.
KAPITAŁOWY l. w ekonomii 'związany z kapitałem, majątkiem jakiejś firmy, instytucji itp.': Środki
kapitałowe przedsiębiorstwa. 2. 'związany z kapitałem, znaczną sumą pieniędzy': Żył z procentu
kapitałowego. Ten hotel to doskonała lokata kapitałowa.
KAPITAŁOCHŁONNY w ekonomii 'o przemyśle, rolnictwie, produkcji itp.: taki, który pochłania znaczne
sumy pieniędzy lub który potrzebuje takich sum, żeby uzyskać pożądany efekt': Kapitałochłonna
inwestycja, technologia. Kapitałochłonne uprawy.
KAPITALISTA l. 'osoba, która ma kapitał - znaczne środki pieniężne, które można zainwestować w
jakieś przedsięwzięcie gospodarcze': Szukano za granicą kapitalisty, który zainwestowałby w
upadający zakład. Wielcy łódzcy kapitaliści, których odrażające figury są przedstawione przez
Reymonta w "Ziemi obiecanej", próbowali nie dopuścić do wydania powieści w pierwotnym kształcie,
l. pot. 'człowiek bogaty, wyróżniający się bogactwem w swoim otoczeniu': Robotnicy rolni, mijając
jego dom, mówili z przekąsem: - Kapitalista, taki na człowieka biednego nawet nie spojrzy!
359
KAPITALNY
KAPITULACJA
UWAGA: Słowa kapitalizm i kapitalista w przeszłości były używane często z odcieniem negatywnym.
Ma to związek nie tylko z propagandą komunistyczną, ale też z bezwzględnym wyzyskiem robotników
i wielkim rozwarstwianiem majątkowym, co było charakterystyczne dla dawnego kapitalizmu.
Dlatego też dzisiaj, gdy chce się podkreślić zalety systemu, w którym panuje prywatna własność
środków produkcji i konkurencja, używa się raczej wyrażeń: wolny rynek, system rynkowy itd. Zaś
nazwa kapitalizm - w języku polskim i wielu innych językach europejskich - występuje coraz częściej w
kontekstach historycznych.
fr. capitalisme z wl. capita!e 'suma główna' (w odróżnieniu od odsetek) od łac. capitalis 'główny'
KAPITALNY l. 'główny, taki, który jest niezwykle ważny': To, ile firma zainwestuje w reklamę, ma
kapitalne znaczenie dla sprzedaży jej produktów, l. pot. 'taki, który się nam bardzo podoba; świetny,
doskonały':
Ten film z Dustinem Hoffmanemjest wprost kapitalny. Impreza była kapitalna. Zobacz, jaka kapitalna
babka!
KAPITANAT l. 'instytucja w porcie, powołana przez urząd morski do kierowania ruchem statków i
zajmowania się sprawami administracyjnymi portu': W kapitanacie dowiedziałem się, że mój bagaż
jakimś dziwnym trafem został wysłany w zupełnie inne miejsce, niż chciałem. 2. w sporcie 'komisja w
obrębie związku sportowego, zajmująca się wszystkimi sprawami związanymi z określoną dyscypliną
sportową, np. wytypowaniem zawodników, którzy wejdą w skład ekipy na poszczególne zawody': W
trakcie burzliwej narady kapitanat ustalił skład piłkarskiej kadry narodowej.
KAPITANOWAĆ l. 'być kapitanem statku, jachtu lub samolotu': Przez dziesięć lat kapitanował na
małym statku rybackim. 2. 'być kapitanem jakiejś drużyny sportowej': Przez jeden sezon
kapitanowała swojej drużynie siatkarskiej.
KAPITEL inaczej: GŁOWICA w architekturze 'zwieńczenie kolumny lub filara, ich wydzielona górna
część, zwykle bogato rzeźbiona': Greckie kapitele występowały w trzech odmianach: doryckiej (o
formach geometrycznych), jońskiej (z charakterystycznymi ślimacznicami) i korynckiej (o kształcie
odwróconego dzwonu ozdobionego liśćmi akantu).
KAPITOLIŃSKI () Gęsi kapitolińskie 'legendarne gęsi, które krzykiem ostrzegły mieszkańców Rzymu
przed nocnym atakiem Gallów (ok. 390 r. p.n.e.)'
KAPITULANT 'osoba decydująca się na kapitulację, rezygnująca z dalszej walki (często odnoszone do
osób, które poddają się zbyt łatwo)': Robotnicy chcieli nadal strajkować, ale wśród członków zarządu
związku dominowali kapitulanci.
360
KAPITUŁA
KARAKUŁ
nalegań': W końcu skapitulował, zrezygnował z realizacji swojego projektu, czując, że nikt z zarządu
nie jest mu przychylny.
fr. capitulation
KAPITUŁA l. 'grupa wyższych duchownych katolickich, decydująca o wyborze biskupa i będąca jego
zespołem doradczym': Poświęcenia dokona wikariusz kapituły Archidiecezji warszawskiej - ksiądz
arcybiskup Gali w asyście duchowieństwa. 2. 'zgromadzenie przełożonych danego zakonu
katolickiego, omawiające sprawy dotyczące całego zakonu': Na posiedzeniu kapituły podjęto decyzję
o wysłaniu kilku zakonników na misję. 3. 'w niektórych krajach, np. we Francji i w Anglii, wybrana
grupa ludzi decydujących o nadawaniu i pozbawianiu określonych odznaczeń i orderów': Kapituła
Orderu Podwiązki wywodzi się z kapituły zakonu rycerskiego.
KAPITULARZ l. 'sala w klasztorze lub kościele, w której odbywają się posiedzenia kapituły': Kapitularze
kościelne przeważnie usytuowane są w sąsiedztwie prezbiterium. W części nowego kapitularza mieści
się wystawa zabytków starego piśmiennictwa ze zbiorów biblioteki katedralnej. 2. 'skrócony zapis
prawa kościelnego oraz dyspozycji i przepisów obowiązujących w danej diecezji': Zwiedzający mogli
zobaczyć wiele ciekawych eksponatów archeologicznych, monety, dokumenty pergaminowe, a także
przeczytać fragmenty kapitularza klasztoru cystersów w Jędrzejowie. 3. wyraz używany tylko w liczbie
mnogiej: KAPITULARZE 'w państwie Franków, za czasów dynastii karolińskiej:
lać. capitulum 'rozdział', w ten sposób w łacinie kościelnej określano początkowo spotkania zakonne,
w trakcie których czytano poszczególne rozdziały reguły zakonnej
KAPOK l. 'bardzo lekkie, nieprzemakalne włókno, otrzymywane z różnych gatunków drzew, zwłaszcza
z puchowca': Kapokiem wypełnia się materace, poduszki i pasy ratownicze. 2. 'kamizelka ratunkowa,
zazwyczaj wypchana takim włóknem': W kajaku brakowało jednego kapoka.
KAPOTAŻ l. 'wywrócenie się samolotu na plecy przez przód kadłuba podczas startu lub lądowania,
spowodowane np. najechaniem najakąś przeszkodę, zbyt gwałtownym hamowaniem w trakcie
lądowania lub usterką podwozia': Przyczyną kapotażu był kawał metalu, na który samolot najechał w
czasie kołowania. 2. 'wywrócenie się samochodu na dach': W trakcie badań nad bezpieczeństwem
nowego modelu samochodu wykonano test zderzeniowy oraz próbny kapotaż.
KAPOTAŻOWAĆ l. 'o samolocie: przewracać się na plecy przez przód kadłuba w czasie startu lub
lądowania': Przypadkowi gapie widzieli, jak kapotażował samolot. 2. 'o samochodzie: przewracać się
na dach': Kierowca nie zauważył rowu i jego audi kapotażowało na polu.
fr. capotage
KAPRAL 'najniższy stopień podoficerski w wojskach lądowych; także podoficer mający ten stopień':
Na poligon przybyli kaprale wojsk zmechanizowanych i pancernych. () Mały kapral 'Napoleon I'
Mundur kapralski. Czapka kapralska. Kapralskie belki na pagonach. 2. 'taki, który jest nieokrzesany,
grubiański i nie liczy się z ludźmi': Kapralskie metody, maniery.
KAPRYS l. 'chwilowe pragnienie, zachcianka': Z trudem znosił kaprysy żony, która łatwo zmieniała
zdanie i codziennie chciała czegoś innego. Jedynie dla kaprysu zajmowała się szczeniakiem, kiedy jej
się znudził, bez żalu oddała go do schroniska. 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: KAPRYSY
przen. 'zmiany, które trudno przewidzieć': Tego lata zaskoczyły nas kaprysy pogody, tym bardziej że
synoptycy zapowiadali upały. 3. w muzyce 'w XVI i XVII w.: wielogłosowy utwór instrumentalny, w
którym w przybliżony sposób powtarzane są w innej tonacji lub przez inny instrument poszczególne
motywy albo tematy; w XIX w.: kunsztowna etiuda, zwykle mająca charakter improwizacyjny': Z
narastającym podziwem słuchał wirtuozowskich kaprysów Paganiniego.
fr. caprice, z wl. capriccio
KARTOWAĆ 'pozyskiwać kogoś dla własnych celów': W obecnej kampanii wyborczej nie będzie
zabiegał o popularność, nie będzie kaptował sojuszników, ale zajmie się realizacją programu, dzięki
któremu został wybrany. Skaptowany celnik dostał podobno za przymknięcie oczu na transport 10
dolarów od każdego nielegalnie wywiezionego kilograma bursztynu.
wl. captare
KARABINIER l. 'włoski żandarm lub hiszpański żołnierz straży granicznej': W bazie Sigonella na Sycylii
omal nie doszło do ostrej strzelaniny między amerykańskimi komandosami a oddziałem włoskich
karabinierów, którym amerykański generał, zdenerwowany zachowaniem Włochów, zagroził
skierowaniem do akcji samolotów, czołgów, a nawet broni nuklearnej. 2. 'od XVII do XIX w., w wielu
armiach europejskich: żołnierz kawalerii lub piechoty uzbrojony w karabin': Atak 2. batalionu
karabinierów generała Berthiera przeważył szalę zwycięstwa na stronę sił republikańskich.
wl. carabiniere z fr. carabine 'krótki karabinek używany przez dawną kawalerię', od: carabin 'żołnierz
lekkiej kawalerii'
KARAKUŁ 'owca hodowana przede wszystkim ze względu na skórę jagnięcia, która z powodu
efektownie zwiniętej w loki sierści jest wysoko ceniona w futrzarstwie':
Karakuły można poznać po charakterystycznych dużych, obwisłych uszach. Owce te żyją w Azji,
Afryce,
361
KARAMBOL
KARBO-
KARAKUŁY 'wyprawiona skóra jagniąt karakułów; także: futro z tych skór': Mufka z karakułów. Na
suknię wieczorową narzuciła czarne karakuły.
turkmeńskie karakól 'czarne jezioro'; Kara-Kul nazwa jeziora w Tadżykistanie, z którego okolic ta owca
pochodzi
fr. carambolage
KARAOKE l. 'zabawa muzyczno-techniczna, polegająca na śpiewaniu przez amatorów znanych
piosenek do melodii odtwarzanej z taśmy i tekstu wyświetlanego na ekranie': Karaoke narodziło się i
rozpowszechniło w Japonii, nic więc dziwnego, że w wielu krajach przyjęto też japońską nazwę tej
rozrywki. 2. 'funkcja nowoczesnych urządzeń do odtwarzania muzyki, pozwalająca na wyłączenie
głosu wokalisty i - po podłączeniu mikrofonu - śpiewanie piosenki samemu do oryginalnego podkładu
instrumentalnego': Czy twoja wieża ma kara-oke?
KARARYJSKI <} Marmur kararyjski 'niezwykle ceniony biały marmur pozbawiony żyłek i plam, znany
już w antyku': Pośrodku ogrodu stał posąg Afrodyty wykuty w marmurze kararyjskim.
wt. Carrara - nazwa miasta, w którego okolicach wydobywa się ten marmur
skrót: kr': Diament, który ma czterdzieści karatów, został wydobyty z nieczynnej już kopalni w
Indiach. 2. 'dawniej: jednostka określająca stopień zawartości czystego złota w stopach': Czyste złoto
określa się jako 24-karatowe, złoto 18-karatowe zawiera 18/24, czyli 75% czystego złota, złoto zaś 14-
karatowe - 14/24, tj. 58,3% czystego złota.
fr. carat (przez inne języki) od gr. keration 'rożek - strąk chleba świętojańskiego, używany w
starożytności do odważania złota i drogich kamieni'
szkół, odznaczających się odmienną techniką walki, do najbardziej znanych należą shotokan i
kyokushinkai.
KARATEKA 'osoba uprawiająca karate': Karatecy występujący na turnieju w słynnym filmie "Wejście
smoka" prezentują różne style walki, m.in. styl małpy, węża, białego żurawia i smoka (stąd tytuł).
KARATECZKA albo KARATERA 'kobieta uprawiająca karate': W naszym klubie ćwiczy kilkanaście ka-
rateczek.
KARAWAN l. 'wóz pogrzebowy: duży samochód z miejscem na trumnę': Firma pogrzebowa miała dwa
karawany. 2. 'przyczepa mieszkalna samochodu albo typ mieszkalnego nadwozia samochodu; także:
samochód o takim nadwoziu': Doczepili karawan i ruszyli w drogę. Nadwozie typu karawan. Zajechali
na kemping swoim karawanem.
KARBID w technice 'węglika wapnia - biała lub szara substancja chemiczna, otrzymywana w wyniku
ogrzewania wapna palonego i koksu, nierozpuszczalna w żadnym z typowych rozpuszczalników':
Karbid stosowany jest w przemyśle chemicznym do produkcji niektórych nawozów sztucznych i
acetylenu, a także wykorzystywany w przemyśle hutniczym. Chłopcy wrzucali do puszki bryłkę
karbidu, dolewali troszkę wody i po chwili przystawiali zapałkę do wywierconego otworu - acetylen
wybuchał, wysadzając z hukiem wieczko.
KARBIDÓWKA albo LAMPA KARBIDOWA 'lampa, która świeci dzięki płonącemu acetylenowi,
powstającemu wskutek reakcji chemicznej karbidu z wodą': W piwnicy nie było elektryczności, więc
stawiało się karbidów-kę albo lampę naftową na stole.
KARBO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'węgiel', wskazująca, że to, o czym mówi drugi człon
złożenia, ma związek z węglem, zwykle zawiera węgiel, np. karboksylowy, karbolineum
362
KARBOKSYLOWY
KARDIOGRAFIA
KARBOKSYLOWY w chemii Q Grupa karboksylowa 'grupa atomów, którą tworzą atom węgla i
przyłączone do niego: atom tlenu i grupa wodorotlenowa; podstawowy składnik kwasów
organicznych Kwasy karboksylowe 'związki chemiczne zawierające grupę karboksylowa, które w
wyniku reakcji chemicznej tworzą z alkoholami estry, a z zasadami - sole'
KARBOL inaczej: KWAS KARBOLOWY w farmacji '10% wodny roztwór fenolu, stosowany jako środek
dezynfekujący': W jednym z pokojów w oficynie mieścił się gabinet dentystyczny, przesiąknięty
zapachem karbolu.
KWAS KARBOLOWY w chemii 'to samo, co karbol' złożenie cząstki: karbo- i łac. ol(eum) 'olej'
KARBON w geologii 'piąty okres w erze paleozoicznej Ziemi, od ok. 345 do ok. 280 min lat temu': W
karbonie nastąpił bujny rozwój paproci i skrzypów, z których szczątków później powstały pokłady
węgla kamiennego': Karbon dzieli się na dwie epoki: karbon dolny i górny. Na przełomie karbonu
dolnego i górnego miały miejsce bardzo silne ruchy górotwórcze, które spowodowały znaczne
powiększenie się obszarów lądowych i cofnięcie się morza.
wl. carbonaro 'węglarz': nazwa karbonaryzmu pochodzi od nazwy włoskich węglarzy, wypalaczy
węgla drzewnego w górach Kalabrii, udzielających schronienia zbiegłym działaczom politycznym
KARCER l.'karna cela w więzieniu, zwykle bez okna, pryczy, światła; także: kara dla więźnia polegająca
na przebywaniu w takiej celi' : Strażnik ostrzegł go, że może zostać umieszczony w karcerze. Ukarano
go trzema dniami karceru. 2. 'dawna kara szkolna, polegająca na przebywaniu przez ucznia w szkole
po zakończeniu lekcji; także: miejsce, gdzie ukarany uczeń przebywał': Dziadek opowiadał, że był
strasznym łobuziakiem i często musiał po lekcjach zostawać w karcerze.
KARDIGAN 'rozpinany sweter, bez kołnierzyka, z rozcięciem pod szyją': Dziadek wyglądał jakby trochę
młodziej w białym golfie i ciepłym granatowym kardi-ganie.
KARDIO- cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'serce', wskazująca, że to, o czym mówi drugi
człon złożenia, ma związek z sercem, np. kardiochirurgia, kardiogram'
gr. kardia 'serce'
KARDIOCHIRURGIA l. 'dział chirurgii zajmujący się operacyjnym leczeniem wad i urazów serca':
Zmieniła właśnie specjalizację z pediatrii na kardiochirur-gię. Pierwszą polską pompę wspomagania
serca - w całości wszczepioną do klatki piersiowej chorego -skonstruowali specjaliści Fundacji
Rozwoju Kardiochirurgu profesora Zbigniewa Religi w Zabrzu. l. pot. 'oddział w szpitalu, gdzie
prowadzone jest takie leczenie': Babcia leży na drugim piętrze, na kardiochirurgu.
złożenie cząstki: kardio- i łac. chirurgia odgr. cheirourgia 'ręcznie wykonywana praca'
363
KARDIOGRAM
KARIOKA
KARDIOLOGIA l. 'dział medycyny zajmujący się badaniem chorób naczyń krwionośnych i serca':
Instytut Kardiologii w Aninie zorganizował cykl spotkań dla swoich pacjentek, zatytułowany "Zdrowie
dla kobiet". 2. pot. 'oddział w szpitalu, gdzie leczy się tego typu choroby': Dostał skierowanie na
kardiologię, bo jego EKG wyszło niezbyt dobrze.
KARDIOLOG 'specjalista w zakresie kardiologii': Co prawda kardiolodzy nie są jeszcze do końca tego
pewni, ale być może wapń bierze udział w mechanizmach odpowiedzialnych za rozwój nadciśnienia
tętniczego.
KARDYNALNY 'podstawowy, zasadniczy, główny, bardzo ważny': Należy to uznać za kardynalny błąd
ostatnich czterech lat. Jest ta kardynalna zasada polskiej polityki zagranicznej. () Prawa kardynalne w
historii 'podstawowe prawa polskiej szlachty, uważane za fundament ustrojowy Rzeczpospolitej
szlacheckiej, m.in.:
KARDYNAŁ 'w kościele katolickim : najwyższy po papieżu dostojnik, członek papieskiego kolegium':
Kolegium kardynałów dokonuje wyboru nowego papieża.
KARENCJA l. oficj. 'określony czas czekania na coś; także przesunięcie terminu zrobienia czegoś na
później':
Jeśli w Anglii lub we Francji ktoś zapragnie mieć psa z rasy psów bojowych, musi ze swojego marzenia
zrezygnować, bowiem na posiadanie takich psów wprowadzono w tych państwach dziesięcioletnią
karencję. 2. wprawie 'czas, jaki musi upłynąć od chwili podpisania umowy ubezpieczeniowej do
chwili, kiedy ubezpieczający się uzyskuje prawo do określonych świadczeń': PZU jest wolny od
obowiązku wypłaty świadczenia w razie zgonu ubezpieczonego lub współubezpieczonego albo z
tytułu urodzenia dziecka ubezpieczonemu, jeśli zdarzenia nastąpiło w okresie ograniczenia
odpowiedzialności PZU (karencji), to jest w okresie 6. miesięcy od początku odpowiedzialności PZU.
("Ogólne warunki grupowego ubezpieczenia pracowniczego - typ "P" zatwierdzone uchwałą Nr 93/92
Zarządu PZU Życie SA dnia 07.12.1992 r.") 3. w finansach 'czas, który upłynął między chwilą uzyskania
kredytu a chwilą spłacenia pierwszej raty': Bank dokonuje oceny wniosku kredytowego, a w razie
sprzecznych interesów dopuszcza możliwość negocjowania warunków umowy kredytowej, np.
wysokości kredytu, długości okresu karencji lub zabezpieczenia spłaty. 4. w sporcie 'ściśle określony
przepisami czas, kiedy zawodnik przechodzący do nowej drużyny sportowej nie może w niej jeszcze
występować': Właśnie upłynęła obowiązkowa karencja, która obejmowała piłkarza od chwili, kiedy
odszedł z macierzystego klubu - w najbliższym czasie będzie mógł znowu występować, tym razem w
barwach "zielono-czarntch". 5. w rolnictwie 'czas, jaki musi upłynąć do chwili, kiedy przestaną działać
zastosowane trujące środki ochrony roślin i kiedy już będzie można zbierać plony': Rolnik, który
uprawia warzywa, stosując jednocześnie nawozy sztuczne, i który nie zachowuje odpowiedniej
karencji, może zaoferować nam np. marchew z pestycydami.
mata
364
KARMISZ
KARMA albo KARMAN wyraz używany tylko w liczbie pojedynczej 'jedno z najważniejszych pojęć w
hinduizmie i buddyzmie, oznaczające sumę dobrych i złych uczynków człowieka w jego obecnym
życiu, która wpływa na to, jakie będzie następne wcielenie tej osoby w łańcuchu reinkarnacji': Im
lepsza jest karma, tym wyższe wcielenie w łańcuchu reinkarnacji, zwanym sansarą. Karman nie jest
systemem nagród i kar, które rozdziela Bóg, lecz prawem naturalnym, podobnym do prawa ciążenia.
Czyny karmiczne. Działania karmiczne to nie wszelkie uczynki, lecz tylko czyny moralne.
KARMANIOLA l. 'francuska anonimowa pieśń rewolucyjna z 1792 r., śpiewana również ze zmienionym
tekstem w czasie następnych rewolucji: 1830, 1848 i 1871;
także: taniec wykonywany do melodii tej pieśni': Wkar-manioli, śpiewanej z okazji rocznicowych
obchodów, Maria Antonina określana jest mianem Madame Veto. Zwycięska walka czy nawet
potyczka rewolucjonistów kończyła się odtańczeniem karmanioli. 2. 'krótki płaszcz z szerokim
kołnierzem, noszony przez włoskich robotników z miasta Carmagnola, przyjęty od nich przez ja-
kobinów i uznany za francuski strój narodowy': W szatni sąsiadującej z salą, w której zebrali się
zwolennicy Robespierre'a, wisiały rzędy karmaniol.
KARMEL 'brązowa masa, otrzymywana z palonego cukru, używana jako dodatek do słodyczy,
deserów, piwa
itp.': Jednym ze składników sosu szarego, dodawanego np. do ugotowanej kiełbasy, jest karmel,
upalony z łyżeczki cukru i pół łyżeczki wody.
KARMELEK 'cukierek zrobiony z karmelu; także: o-gólniej: każdy twardy cukierek': Kasia znalazła w
szufladzie parę karmelków, jeden odwinęła z papierka i włożyła do ust bratu, drugi chrupała głośno i
ze smakiem.
KARMELIZOWAĆ 'ogrzewać cukier po to, by zmienił się w karmel': Niewielką ilość cukru (1-2 dag)
karmeli-zujemy ogrzewając go na suchej patelni.
fr. caramel 'cukierek karmelkowy kształtem przypominający rurkę', z łac. canna 'trzcina' i mel 'miód'
KARNACJA 'odcień i wygląd ciała człowieka, zwłaszcza cery': Miałajasną, delikatną karnację ciała.
Kolor tuszu do powiek należy dopasować do karnacji. Twarz o ciemnej karnacji.
KARNISZ l. 'drążek lub wąska, zwykle metalowa, listwa z uchwytami przypominająca szynę, służące do
zwieszania na nich firanek, zasłon, kotar itp.': Zamówili do swo-
365
KARO
KARTEZJANIZM
jego nowego mieszkania pięć niezwykle ozdobnych, mosiężnych kamiszy. 2. przestarz. 'gzyms,
zazwyczaj dekoracyjny, w ścianie, nad piecem, kominkiem itp.': W tej starej, dębowej szafie
brakowało tylko ozdobnego karnisza.
KARO l. 'kolor w kartach oznaczony czerwonym rombem': Na stole leżały dwa asy - pik i karo. 2. 'karta
w tym kolorze': Nie mam ani jednego kara, tylko trefle i piki. 3. 'dekolt w damskich strojach,
kształtem przypominający fragment kwadratu': Suknia była cudowna, z cieniutkiego jedwabiu koloru
kości słoniowej, gęsto marszczona pod gorsem i pokryta białym tiulem. Głęboki dekolt w karo
otaczały różyczki wyhaftowane perłowym kordonkiem.
Wśród amatorek intensywnego opalania się pokutuje opinia, że witamina A przyspiesza opalanie,
tymczasem witamina ta, podobnie jak wszelkie inne, nie ma zdolności wywoływania czy
przyspieszania opalenizny. Natomiast karoten, będący jej składnikiem, przyjmowany w dużych
ilościach, zabarwia skórę na kolor żółtawy.
KAROTKA 'wczesna, słodka odmiana marchwi o małym korzeniu, często uprawiana i kupowana z
przeznaczeniem na sok; także: sam korzeń takiej marchwi oraz sok z tego korzenia': Jarzynką, podaną
do drugiego dania, była karetka z masłem. Codziennie dawała wnuczkowi do wypicia kubek karetki z
bananem.
lać. carota
KART albo GOKART 'niewielki, jednoosobowy samochód wyścigowy, o bardzo niskim zawieszeniu, bez
karoserii, na małych kołach, wykorzystywany w kartingu':
Pierwszego karta napędzanego silnikiem skonstruował w 1956 r. Amerykanin Art Ingels, zaś
pierwszego polskiego gokarta skonstruowali w 1960 r. bracia Popko z Częstochowy.
Zawieranie karteli jest niekorzystne z punktu widzenia klienta, albowiem towary wprowadzane na
rynek przez przedsiębiorstwa, które podpisały takie porozumienie, mająjednakową, zwykle
wygórowaną cenę. 2. w ekonomii 'przedsiębiorstwa, które podpisały takie porozumienie i wspólnie
działają na jego mocy': Jego dziadek był sekretarzem potężnego kartelu cukrowniczego. Związku
Cukrowni Królestwa Polskiego. 3. 'związek kilku identycznych organizacji lub zrzeszeń, który
powołano do realizacji wspólnych celów; także: wielki związek przestępczy': Kartel związków
zawodowych poparł strajkujących górników. W 1987 roku udało się aresztować i przekazać do USA
szefa numer dwa kartelu narkotykowego - Carlosa Lehdera, którego miejsce pobytu zdradziła
zazdrosna kochanka. 4. w prawie 'porozumienie zawierane między stronami w jakimś konflikcie
zbrojnym, dotyczące zawieszenia broni, rozejmu, wymiany jeńców itp.'
fr. cartel
Jednym z nurtów kartezjanizmu był nurt naturalistycz-ny, którego przedstawiciele interesowali się
przede wszystkim odkryciami Kartezjusza w zakresie fizyki i nauk przyrodniczych.
od łacińskiej postaci nazwiska Kartezjusz, które przyjął Renę De-scartes (1596-1650), francuski filozof
i matematyk
366
KARTOGRAFIA
KASETON
KARTOGRAFIA 'nauka o mapach, o metodach ich sporządzania i korzystania z nich': Kartografia dzieli
się na kartografię matematyczną, zajmującą się matematycznymi zasadami przygotowywania map,
kartografię opisową, dotyczącą sposobów przedstawiania zjawisk na mapie za pomocą umownych
znaków, oraz kartometrię, czyli naukę o dokonywaniu pomiarów na mapie.
fr. cartographie od łac. charta 'karta' z gr. chartes, i gr. graphó 'piszę'
KARTOTEKA l. 'zbiór kart, na których zapisane są określone informacje, ułożony według jakiegoś
porządku w pudle, szufladzie, szafce itp.': Kartoteka policyjna, biblioteczna, osobowa. Agentów
początkowo werbowały poszczególne biura, obowiązywał jedynie wymóg zarejestrowania agenta w
kartotece urzędu. 2. 'pomieszczenie, w którym znajdują się szafy, pudełka, skrzynie itp. z takim
zbiorem kart': Nie można pracować w kartotece, bo jest tam za mało miejsca.
KARY l. 'o kolorze sierści konia: czarny': Odkryty karawan, zaprzężony w cztery karę konie oczekuje na
placu. 2. 'koń o czarnej, lśniącej sierści': Z rozpalonymi policzkami galopowała na ukochanym siwku, a
tuż za nią pędził Michał poganiając szpicrutą swojego karego.
bazie transportowej. 3. wprawie 'odwołanie się od orzeczenia sądu niższej instancji do sądu wyższej
instancji, by uchyliła to orzeczenie, gdyż (zdaniem odwołującego się) naruszono w nim przepisy
prawa': Pełnomocnik oskarżonego zapowiedział kasację od tego wyroku.
KASACYJNY 'dotyczący kasacji, związany z kasacją -we wszystkich znaczeniach tego wyrazu': Komisja
kasacyjna. Protokół kasacyjny. Postępowanie kasacyjne.
KASAK l. 'długa, sięgająca ud damska bluzka, zapinana z tyłu lub wkładana przez głowę': Na gwiazdkę
dostałam ślicznie haftowany kasak. 2. 'kurtka noszona przez dżokejów, zwykle uszyta z jedwabiu':
Dżokeje z naszego klubu jeździeckiego noszą granatowe kasaki z czerwonymi wypustkami. 3. 'kurtka
bez rękawów, sięgająca bioder i zapinana na plecach, zakładana przez mężczyzn na zbroję w XVI i XVII
w.': Kiedy pan stanął już w pełnym rynsztunku, służący założył mu szkarłatny kasak na ramiona.
Od imienia Kasandry, córki króla Troi, Priama, którą zakochany w niej Apollo obdarował zdolnością
jasnowidzenia. Kasandra odrzuciła jednak miłość Apollina, a ten mszcząc się sprawił, że ludzie nie
wierzyli w jej przepowiednie (np. o zagładzie Troi), mimo że były one prawdziwe.
KASETA l. 'plastikowy pojemnik z taśmą w środku, na której utrwala się dźwięk lub obraz i dźwięk':
Wywiad nagrano na kasetę. Na osiedlu otwarto nową wypożyczalnię kaset wideo. 2. 'skrzynka lub
zamykane pudełko, służące zwykle do przechowywania pieniędzy lub cennych i delikatnych
przedmiotów': Wszystkie swoje kosztowności trzymała w metalowej kasecie, którą schowała pod
wanną. 3. 'światłoszczelne pudełko, w którym znajduje się klisza fotograficzna': Zanim założysz film,
wyciągnij trochę kliszy z kasety.
KASETKA 'mała kaseta w znaczeniu 2.': W inkrustowanej kasetce na samym dnie leżał stosik listów,
przewiązanych niebieską wstążką.
KASETON w architekturze 'element dekoracyjny sufitu, sklepienia lub kopuły w postaci zagłębienia w
kształcie kwadratu lub innego wieloboku, wykuwany w kamieniu, wykonany z drewna albo
formowany w stiuku i tynku, często wypełniony rzeźbą, np. rozetą, lub malowidłem': Najbardziej
znane kasetony w Polsce, z tzw.
367
KASKADA
KASTRACJA
KASKADA l. 'rząd wodospadów położonych tak blisko siebie, że tworzą jakby jeden, wielki wodospad z
kilkoma poziomami w kształcie schodów': Ciąg sztucznych wodospadów tworzył w ogrodzie
malowniczą kaskadę. 2. 'spadający z pewnej wysokości strumień wody': Zatrzymał się przed górą,
żeby przez chwilę przyjrzeć się kaskadzie górskiego potoku. 3. w inżynierii wodnej 'rząd zapór
wodnych, zbudowanych po to, by współdziałały ze sobą, np. zapewniały dobre warunki do żeglugi':
Często kaskady tworzone są w celu wykorzystania siły, energii rzeki. Takie kaskady nazywa się
kaskadami energetycznymi. 4. w elektrotechnice 'takie same urządzenia, połączone ze sobą
szeregowo'
KASKADER l. 'sportowiec akrobata zastępujący aktora podczas nakręcania scen niebezpiecznych lub
wymagających szczególnej sprawności fizycznej': Przy nakręcaniu scen upadku z konia aktorów
zastępowali kaskaderzy. 2. 'akrobata cyrkowy wykonujący szczególnie niebezpieczne numery':
Chłopcy podziwiali popisy kaskaderów, jeżdżących na motocyklach po ścianach olbrzymiej "beczki
śmierci".
fr. cascader
II KASOWAĆ l. 'dziurkować lub stemplować bilet za pomocą kasownika na znak, że się ten bilet
wykorzystało': Pamiętaj! Jak tylko wsiądziesz do autobusu, skasuj bilet. 2. 'usuwać coś, likwidować,
powodować, że przestaje obowiązywać': Przez zwykłe gapiostwo skasowałem wszystko to, co miałem
nagrane na dyskietce. Skasowali przystanek koło naszego sklepu. Stopniowo kasuje się ulgi dla
inwestorów. 3. wprawie 'uchylać wyrok wydany przez sąd niższej instancji'
KASSATE (LODY) 'kula lodowa z bitą śmietaną i bakaliami uformowana z lodów włoskich o różnych
smakach'
wl. cassata
Środowisko kastowe.
hiszp. castanetas
KASTET 'broń w kształcie połączonych ze sobą grubych, metalowych pierścieni, nakładana na palce,
żeby wzmocnić siłę uderzenia pięścią': "Bracia Mocni" mieli na swe usługi liczną bandę
zdecydowanych na wszystko i pewnych ludzi, którzy za pomocą kastetu czy rewolweru potrafili
zmusić do posłuszeństwa każdego malkontenta.
fr. casse-tete od połączenia casser 'rozbijać, tłuc' i tete 'głowa'
KASTOR I POLLUKS l. 'w mitologii greckiej dwaj bracia bliźniacy, synowie Zeusa i Ledy': Kastor był
śmiertelny, Polluks - nieśmiertelny. Kiedy Kastor zginął w bójce z Idasem i Linkeusem, jego brat,
powodowany miłością, chciał się zrzec swojej nieśmiertelności. Zeus zgodził się, aby po śmierci
kolejno jeden dzień żyli, a jeden spędzali na niebie jako gwiazdy w konstelacji Bliźniąt. (Parandowski)
Kastor i Polluks to opiekunowie żeglarzy i pomocnicy w walce. 2. 'wierni, stale ze sobą przebywający
przyjaciele': To byli prawdziwi bracia broni, Kastor i Polluks, razem przeszli całą drogę bojową armii i
razem zginęli w ostatnim dniu wojny.
368
KASYNO
KATALOG
botanice 'usunięcie niedojrzałych męskich organów rozmnażania rośliny, w celu jej sztucznego
zapłodnienia'
KASTRAT 'człowiek lub zwierzę, którzy poddani zostali kastracji': Polska sopranistka - Ewa Małas-
Godlewska - otrzymała Złotą Płytę za kompaktowe nagranie muzyki do filmu "Farinelli" - o słynnym
XVIII-wiecznym ka-stracie, któremu to śpiewakowi artystka użyczyła swojego głosu.
KASTROWAĆ l. 'usuwać męskie, rzadziej żeńskie, gruczoły rozrodcze': Knurki najlepiej kastrować
wtedy, gdy mają 2-4 tygodnie, ponieważ późniejsze kastrowanie nie jest obojętne dla zdrowia
zwierzęcia. Wykastrowane kocury rzadko kiedy oznaczają swój obszar lub walczą z rywalami. 2. w
botanice 'usuwać niedojrzałe męskie organy rozmnażania rośliny, przed jej sztucznym zapłodnieniem'
lać. castratio
Przegrał fortunę w kasynach Monte Carlo. 2. 'rodzaj klubu, będącego miejscem zebrań, posiłków i
zabaw, zwłaszcza lokal tego typu w jednostce wojskowej': Na obchody dziesiątej rocznicy służby
zaprosił kolegów do kasyna.
KASZMIR l. 'bardzo cienka, delikatna tkanina wełniana, czasem półwełniana lub jedwabna, opalana,
barwiona i drukowana': Z wycieczki do Indii przywiozłem dywan z kaszmiru. 2. wyraz używany zwykle
w liczbie mnogiej:
KASZMIRY 'ubrania z kaszmiru': Była prawdziwą elegantką, ubierała się w kaszmiry i jedwabie.
KATAFALK 'podwyższenie, na którym stawia się trumnę lub urnę z prochami w czasie uroczystości
pogrzebowych': Przed katafalkiem z trumną zmarłego, wystawioną w podziemiach Katedry św. Jana,
przemaszerowały w milczeniu tłumy warszawiaków. U katafalku zaciągnięto wartę honorową.
wl. catafalco
KATAKLIZM l. 'gwałtowna klęska żywiołowa, która powoduje wielkie zniszczenia': W ostatnich latach
nawiedziły ten kraj kolejne kataklizmy: wielka powódź, trzęsienie ziemi, tajfun. 2. 'wstrząs polityczny
lub gwałtowne przemiany w życiu społeczeństw, przynoszące zniszczenie i nieszczęścia': Kataklizm
wojny. Kataklizm rewolucji.
tac. catacumbae
KATALIZATOR l. w chemii 'substancja, której dodanie przyspiesza lub spowalnia jakąś reakcję
chemiczną, nic poza tym nie zmieniając w jej przebiegu': Katalizatorami wielu procesów
zachodzących w organizmie są enzymy. 2. w motoryzacji insiczey. DOPALACZ 'urządzenie, w którym
są do końca spalane resztki szkodliwych gazów usuwanych z silnika spalinowego': Samochody z
katalizatorem muszą być napędzane benzyną bezołowiową, ponieważ ołów szybko niszczy substancję
oczyszczającą katalizatora. 3. przen. 'czynnik przyspieszający jakieś zjawiska polityczne lub społeczne':
Rewolucja francuska była katalizatorem zmian społecznych i przemian obyczajowych.
KATALIZA w chemii 'zjawisko przyspieszenia lub spowolnienia reakcji pod wpływem katalizatora':
Rozróżnia się katalizę dodatnią, polegającą na przyspieszeniu reakcji chemicznych, oraz ujemną -
polegającą na ich spowolnieniu.
Enzymy katalizują procesy przemiany materii. 2. przen. 'przyspieszać jakieś zjawiska społeczne lub
polityczne':
KATALITYCZNY w chemii i technice 'związany z katalizą': Reakcje katalityczne. Katalityczne złoże dopa-
lacza.
KATALOG l. 'spis przedmiotów, zwykle książek, tworzących jakiś zbiór, ułożony według określonego
369
KATAMARAN
KATASTER
porządku': Katalog alfabetyczny, tematyczny. Katalog akt sądowych. Katalog wystawy. Katalog
biblioteczny. 2. 'publikacja zawierająca jakąś ofertę handlową': Katalogi firm produkujących meble
sosnowe. Wybrałaś coś z tego katalogu kosmetyków?
KATALOGOWAĆ 'włączać coś do katalogu, tworzyć katalog czegoś': Codzienna praca bibliotekarza
składa się z dwóch głównych czynności: porządkowania i katalogowania książek oraz dostarczania ich
czytelnikom. Skatalogowano zbiór eksponatów, które zostaną wystawione w muzeum.
KATALOGOWY l. 'związany z katalogiem, znajdujący się w katalogu w znaczeniu l.': Dział katalogowy
archiwów. Katalogowe opracowanie fauny polskiej. Numer katalogowy. 2. 'podany w katalogu w
znaczeniu l.': Oferta katalogowa. () Cena katalogowa 'cena detaliczna towaru podana w katalogu'
gr. katalogos
KATAMARAN 'statek żaglowy lub łódź o specjalnej konstrukcji, składającej się z dwóch równolegle
połączonych ze sobą kadłubów, które zapewniają stabilność i umożliwiają rozwijanie dużej szybkości':
Katamarany, które początkowo używane były tylko na Wyspach Poli-nezyjskich, obecnie zdobywają
coraz większą popularność jako luksusowe statki wycieczkowe i jachty pełnomorskie.
KATARAKTA l. w geologii 'bardzo stromy próg skalny na rzece, powodujący gwałtowny spadek wody':
Termin katarakta używany jest głównie w odniesieniu do progów rzecznych Nilu. Polscy archeolodzy
działają na terenach starożytnej Nubii na podstawie koncesji, jaką otrzymali od rządu Sudanu na
zbadanie terenów, które mają być zalane wodami sztucznego jeziora utworzonego po wybudowaniu
tamy między III i IV kataraktą. 2. w medycynie 'częściowe lub całkowite zmętnienie soczewki oka,
powodujące uszkodzenie wzroku, niekiedy tak poważne, że prowadzi do ślepoty': Katarakta jest
chorobą, która często dotyka osoby w podeszłym wieku. Leczy sieją operacyjnie.
KATARYNKA 'instrument muzyczny w postaci niewielkiej skrzynki z korbką, którą kręci się, żeby
wydobyć melodie, zwykle monotonne, jednostajne, powtarzające się':
Katarynka wynaleziona została w I połowie XVIII w. przez G. Barbariego z Modeny. Na rynku można
było popatrzeć na brodatego staruszka grającego na katarynce.
KATASTROWAĆ 'tworzyć kataster, spisywać grunty i budynki oraz oceniać ich wartość':
Katastrowaniem nieruchomości w gminie zajmie się jeden z miejscowych urzędników.
niem. Kataster od łac. śr. catastrum 'wykaz pogłównego, czyli podatku pobieranego od konkretnej
osoby, a nie od posiadanego majątku'
370
KATASTROFIZM
KATEGORIA
KATASTROFIZM l. 'tendencja w literaturze, filozofii i sztuce XX w., mająca swoje korzenie w XIX w.,
wynikająca z przeświadczenia, że współczesny świat, a przede wszystkim kultura europejska, są
skazane na zagładę z powodu wyczerpania sił bądź inwazji z zewnątrz': Katastrofizm widoczny był w
okresie międzywojennym, szczególnie w poezji grupy Żagary i tzw. Drugiej Awangardy. 2. 'postawa
życiowa, którą cechuje głęboki pesymizm i przekonanie, że uniknięcie katastrofy jest niemożliwe': Ten
twój katastrofizm, ciągłe mówienie o tym, że na pewno coś mi się stanie, jeśli tylko wyjadę na dłużej z
domu, doprowadzą mnie kiedyś do szału. 3. w biologii i geologii' teoria głosząca, że w dziejach Ziemi
występowały gwałtowne kataklizmy, przede wszystkim zaburzenia geologiczne, zmieniające budowę
Ziemi i niszczące florę i faunę na danym obszarze, które następnie odradzały się samoistnie': Teoria
katastrofizmu, zwana też teorią kataklizmów, stworzona została na początku XIX w. przez Georgesa
Cuviera.
KATASTROFISTA l. 'artysta lub filozof- zwolennik katastrofizmu, taki, w którego dziełach można
odnaleźć wyraźne wpływy katastrofizmu': W utworach dwudziestowiecznych katastrofistów tej
miary, co Franz Kafka czy Witkacy, odnaleźć można wątki dziewiętnastowiecznego dekadentyzmu i
pesymizmu, charakterystycznego np. dla filozofii Friedricha Nietzschego. 2. 'człowiek, którego
cechuje katastrofizm - przesadny pesymizm i przeświadczenie, że katastrofy nie można uniknąć': Coś
ty taki katastrofista?! Zawsze, kiedy ktoś z twojej rodziny zachoruje, od razu myślisz o najgorszym. 3.
'zwolennik teorii katastrofizmu w biologii i geologii': Przeciwko koncepcji katastrofistów wystąpił ok.
1830 r. Charles Lyell, który udowodnił ewolucyjny charakter zmian w skorupie ziemskiej.
KATECHEZA 'nauczanie religii (zwłaszcza ustne)': Szkolną katechezą nie są dziś usatysfakcjonowani ani
uczniowie, ani nauczyciele. To oni chcieli, aby katecheza wróciła do szkół.
KATECHETA 'osoba (duchowna albo świecka), która prowadzi katechezę, naucza zasad religii':
Mieliśmy nowego katechetę - tym razem księdza.
KATECHIZM l. 'podstawowe zasady religii chrześcijańskiej; także: książka zawierająca zwięzły wykład
tych zasad, często w formie pytań i odpowiedzi': Uczyć się katechizmu. Ukazał się nowy katechizm. 2.
'najważniejsze wiadomości i zasady z jakiejś dziedziny': Katechizm artystyczny.
KATEDRA l. 'w Kościele katolickim: główny kościół jakiejś diecezji': Uroczystości z okazji 1000-lecia
państwa polskiego w katedrze gnieźnieńskiej. Turyści zwiedzali groby królów polskich w katedrze na
Wawelu. 2. 'na wyższej uczelni: stół na podwyższeniu, przy którym staje profesor, wygłaszając
wykład': Profesor oparł się o katedrę i zaczął mówić. 3. 'na wyższej uczelni: jednostka
administracyjna, zwykle mniejsza niż instytut, mająca pewną samodzielność w działaniach
naukowych i organizacyjnych': Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki wywiesiła program
swych zajęć dydaktycznych w semestrze letnim.
KATEDRALNY 'w Kościele katolickim: związany z katedrą, głównym kościołem jakiejś diecezji, będący
tym kościołem': Dzwon katedralny. Prastare mury katedralne. Siedziba biskupa ordynariusza mieściła
się przy kościele katedralnym.
lać. cathedra
KATEGORIA l. 'klasa rzeczy, pojęć lub osób mających wspólne właściwości, wyróżniana w ramach
ogólniejszego podziału': Towary pierwszej kategorii, najlepsze i najdroższe, wykładano zwykle w
drugim sektorze sklepu. Nauczycielka podzieliła uczniów na cztery kategorie: słabych, średniaków,
dobrych i wybitnie uzdolnionych. Ważył 53,5 kg i boksował w kategorii koguciej. 2. 'podstawowe
pojęcie jakiejś dziedziny filozofii lub nauki': Filozof zaliczył A bsolut do najważniejszych kategorii
ontologicznych Hegla. We współczesnej fizyce
371
KATEGORYCZNY
KATON
od łac. categoricus
KATGUT w medycynie 'specjalna, cienka, bardzo mocna nić chirurgiczna, stosowana do zszywania
tkanek wewnątrz ciała, którą organizm wchłania w kilka tygodni po operacj i': Katgut robiony j est z j
elita baraniego lub tworzyw sztucznych.
ang. catgut
KATION w fizyce i chemii 'jon o dodatnim ładunku elektrycznym': Podczas elektrolizy kationy wędrują
do elektrody ujemnej, czyli katody. Niedawno przeprowadzano badania w celu ujawnienia w osadach
iłowych zmian w ilościowym występowaniu 4 kationów: żelaza, manganu, wapnia i glinu.
roś. Katiusza 'Kasia' - imię dziewczyny, która wiernie czeka na ukochanego, walczącego na dalekim
froncie za ojczyznę - z ulubionej piosenki radzieckich żołnierzy w czasie II wojny światowej, w
tłumaczeniu polskim zaczynającej się od stów: "Rozkwitały jabłonie i grusze"
KATODOWY 'związany z katodą, zawierający katodę, emitowany przez katodę': Lampa katodowa.
Promienie katodowe. Katodowe warstewki siarczku.
ang. cathodos, słowo utworzone w I połowie XIX w. od gr. kathodos 'droga w dół'
KATOLIK 'wyznawca katolicyzmu': Katolicy, podobnie jak prawosławni, inaczej zaś niż protestanci,
otaczają szczególną czcią Marię - Matkę Boską.
KATOLICKI 'związany z katolicyzmem lub z katolikami': Ksiądz katolicki. Parafia katolicka. Organizacja
młodzieży katolickiej. Katolicka nauka społeczna. Q Kościół katolicki 'największy z Kościołów
chrześcijańskich, tworzący zhierarchizowaną strukturę, na której czele stoi papież'
KATON l. 'rzymski mąż stanu, mówca i pisarz, obrońca starorzymskich cnót': Katon - zwany od urzędu:
Katon Cenzor - był człowiekiem plebejskiego pochodzenia,
372
KATORGA
KAZIRODZTWO
swą karierę zawdzięczał talentom i rozległej wiedzy, połączonym z wielką surowością obyczajów,
cnotą i pracowitością. 2. 'człowiek, który nigdy nie zmienia swoich zasad, niezwykle prawy i bardzo
wymagający w stosunku do siebie i do innych': Ordynator nie znosił przekupstwa i protekcji, dlatego
uchodził w szpitalu za prawdziwego katona.
KATOŃSKI 'taki, który charakteryzuje się niezłomno-ścią zasad, prawością i surowością': Mężczyzna z
ka-tońskąnieugiętością odpowiedział odmownie na złożoną mu propozycję.
Marcus Porcius Cato, zwany Katonem Starszym, żył w latach ok. 234-149 p.n.e., dla współczesnych
był wzorem człowieka i obywatela
KATORGA l. 'kara ciężkich, przymusowych robót, stosowana w carskiej Rosji wobec więźniów
politycznych i kryminalnych, odbywana głównie na Syberii; również:
miejsce tych robót': Na mocy kodeksu z 1847 roku na katorgę skazywani byli uczestnicy powstań
narodowych. Z katorgi wrócił zmieniony nie do poznania. 2. przen. 'wielkie cierpienie': Od
dzieciństwa miała kłopoty z sercem, każdy większy wysiłek był dla niej katorgą. 3. przen. 'ciężka i
bardzo wyczerpująca praca': Nie sądziłam, że posprzątanie całego domu może być aż taką katorgą.
KATORŻNIK 'więzień skazany na katorgę, odbywający katorgę': Wszyscy katorżnicy mieli ogolone
głowy, kajdany na nogach, a w pasie szerokie stalowe obręcze, za które, gdy kładli się spać, byli
przytwierdzani do muru.
KAUCJA l. 'kwota wpłacana jako zabezpieczenie umowy, przepadająca w razie jej niedotrzymania':
Zawarł ze spółdzielnią mieszkaniową umowę i wpłacił kaucję. Sąd zdecydował, że może on wyjść z
aresztu za kaucją, w czasie trwania procesu nie wolno mu jednak opuszczać miejsca stałego
zamieszkania. 2. 'kwota płacona jako zastaw, zwracana po oddaniu przedmiotu': W tej bibliotece
cudzoziemcy mogą pożyczać książki za kaucją. Oddał butelki, a sprzedawczyni zwróciła mu kaucję.
KAUSTYCZNY w chemii 'taki, który ma właściwości silnie żrące, palący, gryzący': Soda kaustyczna.
KAUSTYFIKACJA w chemii 'proces otrzymywania sody kaustycznej w reakcji sody ze świeżo gaszonym
wapnem': Produktem ubocznym kaustyfikacji jest węglan wapnia.
KAUTER w medycynie 'przyrząd lub substancja, które służą do przypalania chorobowo zmienionych
tkanek, rzadziej do przecinania tkanek': Kautery termiczne są rozgrzewane nad płomieniem palnika.
KAUZALNY książk. 'związany z przyczyną': Kauzalny związek dwóch zjawisk. Kauzalne stosunki między
zdarzeniami, należącymi do fabuły utworu.
KAUZALIZM 'pogląd filozoficzny, w myśl którego wszystkie zjawiska i zdarzenia powiązane są ze sobą
przyczynowo i można je wyjaśnić właśnie przez podanie określonej przyczyny': Kauzalizm głosi, że
wystąpienie każdego zjawiska ma swoją przyczynę, zarazem samo jest przyczyną wystąpienia
kolejnych zjawisk.
KAWALKADA l. 'duża grupa jakichś pojazdów, np. samochodów, autobusów lub motocykli, jadących
jeden za drugim': Gdzie się nie ruszył, zawsze towarzyszyła mu kawalkada limuzyn. 2. 'dawniej: orszak
konnych jeźdźców lub grupa powozów jadących razem': Jechał w licznej kawalkadzie, stępem jak
wszyscy. Z Białowieży ogromna kawalkada karet i jeźdźców, eskortowana przez szwadrony
przybocznej kawalerii, ruszyła leniwie w stronę Grodna.
KAWIOR 'solona ikra niektórych ryb, np. jesiotra lub innych j esiotrowatych, podawanajako bardzo
wykwintna przekąska': Wielkim ośrodkiem produkcji kawioru jest Astrachań. Za najcenniejszy uważa
się kawior z bieługi;
ma szarawy -jasny lub ciemny kolor, jajeczka większe niż u innych gatunków i wyraźnie od siebie
oddzielone. Czarny, czerwony kawior. Jako przystawkę podała ka-napeczki z szynką i kawiorem.
373
KAZUALNY
KENDO
Przemówienie mecenasa było chyba największym osiągnięciem prawniczej kazuistyki: stosował takie
argumenty i przedstawiał sytuację tak, że pod koniec jego wystąpienia połowa słuchaczy była
przekonana, że to nie jego klient napadł i zgwałcił, lecz sam został zgwałcony i niemal wykastrowany.
2. wprawie 'jedna z metod formułowania przepisów prawnych, polegająca na przewidywaniu i
rozpatrywaniu konkretnych przypadków, a nie ogólnych zasad': Od XVII w. prawo weszło w sferę
zainteresowań teologa moralisty, w związku z tym rozpoczyna się w teologii moralnej epoka
kazuistyki, polegającej na praktycznym rozwiązywaniu określonych przypadków, czyli kazusów.
KAZUISTA 'osoba, która argumentując w jakiejś sprawie chętnie stosuje kazuistykę, nagina fakty, żeby
coś udowodnić lub uzasadnić': Mój przedmówca jest wytrawnym kazuistą. Z godną podziwu
zręcznością żongluje argumentami i przedstawia sprawę w takim świetle, w jakim sam chciałby ją
widzieć.
KEBAB 'pikantna potrawa z pieczonych kawałków mięsa, zwykle jagnięcego, podawana ze smażoną
cebulą i papryką, jako dodatek do ryżu lub nadzienie bułki': Specjalnością restauracji są greckie sałatki
i kebab.
tur. kebap
I KEDYW 'dziedziczny tytuł władców Egiptu, używany w latach 1867-1914; także władca noszący ten
tytuł': Po raz pierwszy tytuł kedywa nadany został Ismailowi Paszy przez sułtana tureckiego. Ostatnim
kedywem był Abbas II Hilmi (1892-1914).
oddziały prowadzące bieżącą walkę z okupantem': Oddziały Kedywu zajmowały się m.in.
likwidowaniem szczególnie okrutnych gestapowców (np. zamach na Kutscherę) oraz konfidentów
gestapo, sabotażem, zdobywaniem broni i pieniędzy dla AK.
KEEP SMILING (czytaj: kip smajling) 'zachowaj pogodę ducha - zasada, w myśl której należy uśmiechać
się, być pogodnym, okazywać radość, niezależnie od tego, jak się czujemy i jak nam się wiedzie w
życiu': W kulturze amerykańskiej dość rygorystycznie obowiązuje zasada keep smiling, zgodnie z którą
maska uśmiechu jest warunkiem powodzenia w kontaktach społecznych: człowiek wesoły jest
człowiekiem dobrym, a człowiek smutny - złym.
KEFIR 'gęsty napój o lekko kwaśnym smaku produkowany z mleka poddawanego fermentacji': Na
drugie śniadanie dostaniesz drożdżówkę i kefir.
osmańskie kefir
KEKS 'ciasto biszkoptowe z dużą ilością bakalii': Zjadłabym kawałek keksu. Jeżeli upieczony keks
pozostawimy w papierze, to nie wyschnie przez wiele dni. Keks angielski można przechowywać przez
wiele miesięcy, jednak pod warunkiem, że co tydzień będzie się go nakłuwać i zwilżać brandy.
KELWINA SKALA 'skala temperatury, w której zero odpowiada najniższej możliwej temperaturze, tj. -
273,15 °C': Skala Kelwinajest uważana przez uczonych za bardziej uniwersalną niż skala Celsjusza i Fa-
hrenheita.
KELWIN symbol °K 'jednostka temperatury w układzie SI': Zeru na skali Celsjusza odpowiada 273,15
kelwi-nów.
KENDO 'wywodząca się z Japonii sportowa walka szermiercza na bambusowe miecze': W kendo
wolno zadawać ciosy tylko w części ciała przeciwnika osłonięte specjalnym strojem ochronnym.
KENDOKA 'osoba uprawiająca kendo': Kendocy trzymają swoje bambusowe miecze oburącz.
374
KENKARTA
KIBUC
KENKARTA 'w czasie II wojny światowej: dokument tożsamości, wystawiany przez Niemców,
obowiązujący na terenach przez nich okupowanych': Gestapowiec w czarnym mundurze szedł wzdłuż
szeregu mężczyzn zatrzymanych w łapance. Towarzyszył mu tłumacz, który wyrywał z ich rąk
kenkarty i zaświadczenia o pracy.
KENOZOIK 'najmłodsza era w dziejach Ziemi, trwająca od ok. 65 min lat tamu do dziś': W kenozoiku
pojawił się człowiek, era ta charakteryzuje się też licznymi przeobrażeniami w świecie roślin i
zwierząt, które doprowadziły do wytworzenia obecnie istniejących rodzajów i gatunków roślin i
zwierząt. Kenozoik dzieli się na dwa okresy: trzeciorzęd i czwartorzęd.
złożenie cząstek: keno- od gr. kainós 'nowy' i -zoik od gr. zoikós 'związany z życiem'
roś. kieramzit
KERATYNA w biologii' białko, będące głównym składnikiem naskórka, włosów, paznokci, kopyt,
rogów, piór, dzioba oraz pancerzy ochronnych zwierząt': Keratyna jest białkiem bogatym w siarkę,
bardzo odpornym na działanie różnych czynników chemicznych, np. kwasów i zasad.
KESON l. w budownictwie 'urządzenie w kształcie skrzyni bez dna, wykonanej ze stali lub żelbetu,
zatapiane na dnie jezior, mórz, rzek, służące do usuwania wody z określonej powierzchni dna, na
której prowadzone będą odpowiednie prace': Po ustawieniu kesonu na dnie zbiornika wodnego lub
rzeki i uszczelnieniu go od spodu, wypompowuje się z niego wodę, tłocząc do niego sprężone
powietrze o ciśnieniu zależnym od tego, na jakiej głębokości został on zatopiony. 2. 'w lotnictwie
'fragment
K-ESONOWY 'taki, w którym znajduje się keson w znaczeniu l.; taki, który jest wykonywany w
kesonie': Zapora, śluza kesonowa. Prace kesonowe. {) Choroba kesonowa 'choroba nurków i
robotników pracujących w kesonach, której objawy takie, jak bóle stawów, porażenie mięśni lub
zapaść, wywołane są zbyt gwałtownym przejściem z miejsca o wysokim ciśnienieniu, jakie panuje
głęboko pod wodą, do miejsca o normalnym ciśnieniu atmosferycznym, jakie panuje na powierzchni
wody':
Można zapobiec chorobie kesonowej przez powolne wynurzanie się, stopniowe przechodzenie do
normalnego ciśnienia.
fr. caisson
KHAKI l. 'kolor tkanin, będący mieszaniną zielonego, brązowego i żółtego - rzeczownik; mający taki
kolor -przymiotnik': Kolort kurtek wojskowych to zwykle zieleń i khaki. Włożył spodnie i płaszcz khaki.
2. 'tkanina z materiału w kolorze, będącym mieszanką zielonego, brązowego i żółtego' : Szyli dla
wojska ubrania polowe z khaki.
KIBITKA l. 'duży, zwykle opancerzony wóz konny, używany w carskiej Rosji, zwykle do przewożenia
więźniów': Tymczasem zajeżdżały inne rzędem długim / Kibitki; - ich wsadzano jednego po drugim.
(Mickiewicz) A wtem zacięto konia - kibitka runęła - On zdjął z głowy kapelusz, wstał i głos natężył, I
trzykroć krzyknął: "Jeszcze Polska nie zginęła". (Mickiewicz) 2. 'namiot ze skóry, grubego filcu lub
płatów kory, narzucanych na długie żerdzie, używany przez koczownicze plemiona azjatyckie':
Podróżnicy rozstawili kibitki na rozległej, górskiej polanie.
KIBUC 'duże gospodarstwo rolne w Izraelu, w którym pracownicy w zamian za pracę otrzymuj ą pełne
utrzymanie wraz z mieszkaniem': Kibuc to coś w rodzaju wielkiej
375
KICK-BOXING
KILO-
rodziny lub komuny, to po części osada i kolektywne gospodarstwo rolne. W kibucu wszyscy powinni
być równi, a wspólnie wypracowane dobra należy dzielić według potrzeb.
KICK-BOXING (czytaj: kikboks-ink) 'dyscyplina sportowa przypominająca boks i karate, w której ciosy
zadaje się zarówno pięściami, jak i nogami': Mistrz kick--boxingu.
KICK-BOXER albo KICK-BOKSER albo KICKBO-KSER (czytaj: kikbokser) 'zawodnik uprawiający kick-
boxing': Czołowy polski kick-bokser występuje od lat na ringach Niemiec i tam zdobywa laury.
niem. Kitsch
KIDNAPER 'przestępca porywający, uprowadzający kogoś (zwykle dziecko) dla okupu': Kidnaperem
okazał się najbliższy sąsiad chłopca.
KIDNAPERKA 'kobieta kidnaper': Spośród trzech kid-naperek małej Oli tylko jedna przyznała się do
tego czynu.
KIER l. 'kolor w kartach, oznaczony czerwonym serduszkiem': Mam damę kier i waleta pik. 2. 'karta w
tym kolorze': Chyba źle potasowałeś karty, bo dostałem prawie same kiery.
KIERAT l. 'dawne urządzenie, wprowadzające w ruch obrotowy części niektórych maszyn rolniczych,
np. sieczkami, poruszane przez woły lub konie chodzące w koło': Kierat tworzą przekładnie zębate
osadzone na kole. Na podwórzu dziedzica, tuż koło stodoły, turkotała młockarnia poruszana przez
konie w kieracie. 2. przen. 'codzienne zajęcia, monotonne i bardzo nużące': Męczył go kierat
codziennej pracy. Odkąd przeszła na urlop macierzyński, trudno było jej się wyrwać z domowego
kieratu.
KIERDEL l. 'stado owiec wypasanych w górach, zwłaszcza na Podhalu i w Karpatach': Słońce już dawno
schowało się za szczytami, nieopodal w kierdelu beknęła przez sen jakaś owca, zaszczekał pies. 2. w
łowiectwie 'stado kozic lub muflonów': Muflony przez cały rok żyją gromadnie w kierdelach.
rum. kyrde-le
KIEREZJA 'dawna męska sukmana z dużym, trójkątnym, bogato haftowanym kołnierzem, noszona
przede wszystkim na ziemi krakowskiej'
KIKS l. 'w sporcie 'niezręczne kopnięcie piłki lub uderzenie kuli bilardowej, powodujące inny, niż
zamierzony przez zawodnika, efekt': Doszedł do piłki po kiksie obrońcy i podwyższył wynik na 2:0. 2.
w muzyce 'fałszywie zagrana lub zaśpiewana nuta': Jeszcze trafiały się jej kiksy przy wykonaniu
mazurka. 3. przen. 'niezręczne, nieudane działanie lub jego rezultat': Prasa oceniła, że najnowsza
inicjatywa Ministerstwa Finansów to zupełny kiks, który spowoduje zmniejszenie dochodów
budżetowych.
KIKSOWAĆ l. w sporcie 'niecelnie uderzać piłkę lub kulę bilardową, przez co leci ona w innym
kierunku niż zamierzony': Skiksował na polu karnym i piłka wyszła na aut. 2. w muzyce 'fałszować
podczas śpiewu lub wykonywania utworu instrumentalnego': Ależ kiksuje, tego się nie da słuchać.
KILIM 'wełniana tkanina dekoracyjna ze wzorem po obu stronach, którą zdobi się ściany i podłogi':
Kilimy tkano już w starożytnym Egipcie, w Grecji i Azji, zwłaszcza wśród plemion koczowniczych. W
Europie najstarsze są tradycje produkcji kilimów w Skandynawii, Rumunii i krajach słowiańskich.
osmańsko-tureckie kilim
KILLER 'bezwzględny, okrutny płatny zabójca': Szef gangu wynajął killera specjalizującego się w
wykonywaniu wyroków na niewygodnych wspólnikach lub dłużnikach.
376
KILOWATOGODZINA
KIPER
nostki miar i wskazujący, że całe złożenie określa jednostkę tysiąc razy większą niż ta, na którą
wskazuje podstawa złożenia, np. kilowat, kilobajt
KILOWATOGODZINA w fizyce 'jednostka energii elektrycznej, skrót: kWh; dawniej też jednostka
pracy': W roku 1935 Hiszpania produkowała zaledwie trzy i pół miliarda kilowatogodzin prądu
elektrycznego, prawie dokładnie tyle, co Polska.
złożenie cząstek: kimo- 'związany z falą', odgr. kyma 'fala' i -graf od gr. graphó 'piszę'
długa, luźna szata z niewszywanymi rękawami, przewiązana w pasie szarfą': Gejsza ubrana była w
piękne, barwne kimono. 2. 'strój do treningu karate: bluza przewiązana pasem i spodnie': Na rękawie
kimona naszył znak swojego klubu. 3. 'o rękawach: niewszywane, wycięte razem z górną częścią
ubioru z jednego kawałka materiału; o ubiorach: mający takie rękawy': Rękawy kimono. Bluzka
kimono.
KINDERBAL (czytaj: kinderbal) 'uroczysta zabawa dla dzieci, połączona z konkursami, tańcem i grami':
Moja Kasia skończyła wczoraj osiem lat i z tej okazji urządziłam jej kinderbal.
| UWAGA: wyraz nadużywany; lepiej mówić i pisać: bal dla || dzieci, bal dziecięcy.
KINDER, KUCHE, KIRCHE (czytaj: kinder, kichę, kir-che) 'dosłownie: dzieci, kuchnia, kościół - dawna
niemiecka zasada życiowa, w myśl której kobiety zamężne powinny zajmować się tylko
wychowywaniem dzieci, prowadzeniem gospodarstwa domowego i chodzić do kościoła': Trzymał
dom żelazną ręką. Żonę traktował jak swoją własność. "Kinder, Kiiche, Kirche" - oklepany frazes o
kobietach niemieckich, znajdował odbicie w jego małżeństwie.
niem. Kinderstube
KINDŻAŁ 'długi nóż, prosty lub zakrzywiony, ostry z dwóch stron, używany przede wszystkim na
Wschodzie': Przechowywał w domu piękny kindżał, wysadzany turkusami, zdobyty przez jego przodka
na tureckim baszy.
KINEMATOGRAFIA l. 'sztuka i technika filmowa oraz związane z nimi instytucje; także dorobek
filmowy jakiegoś państwa lub kontynentu': Kinematografia amerykańska, francuska, niemiecka.
Kinematografia europejska, światowa. Komitet Kinematografii Polskiej. 2. 'dawniej: utrwalanie ruchu
jakiegokolwiek obiektu metodą fotograficzną': Technika kinematografii od samego początku cieszyła
się ogromną popularnością; znalazła też zastosowanie w badaniach technicznych i naukowych.
KINETYKA 'dział dynamiki, nauka zajmująca się badaniem ruchu ciał wywołanego działającymi na nie
siłami i jego związku z tymi siłami': O Kinetyka chemiczna 'dział chemii fizycznej, nauka zajmująca się
badaniem przebiegu reakcji chemicznych, ich szybkości oraz mechanizmów'
KIPER l. 'specjalista, który ocenia jakość wina, kawy lub herbaty na podstawie smaku, zapachu i
wyglądu': Bywa, że kiperzy zatrudniani przez firmy do oceny i komponowania aromatów i smaków
likierów, czerpią inspiracje ze starych receptur. 2. 'dawniej: osoba, która zarządzała piwnicą z winem':
Dziedzic wysłał swojego kipera do piwnicy po butelkę markowego wina.
niem. Kuper od: Kupę 'duża, drewniana beczka do przechowywania wina i piwa'
377
KIR
KLASYCZNY
KIR l. 'czarny materiał, kładziony na trumnie, wieszany nad grobem itp. na znak żałoby': W Kościele
katolickim w Wielkim Tygodniu obrazy przesłania się zasłonami z kiru. l.przen. 'czerń lub żałoba': Noc
okryła kirem ziemię. [...J moja postać, im dalej ucieka, / tym głębszym kirem twą pamięć pomroczy.
(Mickiewicz) 3. 'rodzaj asfaltu, charakteryzujący się niską temperaturą mięknie-nia i wysoką
zawartością składników mineralnych':
Boczną drogę za naszym domem wylano kirem. Gnali samochodem po rozgrzanym kirze, podskakując
na wybojach.
KISMET 'u muzułmanów, zwłaszcza pochodzenia tureckiego: los, który jest przeznaczony każdemu
człowiekowi, od którego nie można uciec': Zasada kismetu nie jest oficjalnie uznana w islamie,
ponieważ w Koranie nie ma pojęcia fatalizmu.
II KIUR 'jednostka aktywności jądrowej; skrót: Ci': Jeden kiur to aktywność takiego ciała
promieniotwórczego, w którym w czasie jednej sekundy ma miejsce trzydzieści siedem miliardów
rozpadów jądrowych.
KLAKA l. 'grupa osób wynajętych do klaskania, zwykle w czasie jakiegoś występu artystycznego': Klaki
powstawały już w starożytnym Rzymie, w XIX w. stały się małymi instytucjami zarabiającymi na
siebie. 2. 'oklaski takiej grupy osób': Dyrektor teatru zgotował owacyjną klakę swojej ulubionej
artystce. W trakcie przemówienia niejednokrotnie przerywała mu donośna klaka.
KLAKIER 'osoba wynajęta do bicia brawa, zwykle w czasie jakiegoś występu artystycznego':
Działalność kla-kierów niejednokrotnie doprowadzała do podziałów na widowni. Podczas wyborów
podstawieni i przekupieni klakierzy łącznie z przedstawicielami obecnego urzędu miasta zagłuszyli i
zastraszyli pozostałych kandydatów, żeby spośród siebie wybrać urzędników na następną kadencję.
KLAN l. w kulturach różnych ludów 'wspólnota rodowa, istniejąca wewnątrz plemienia, mająca swego
naczelnika i swoje terytorium': Klan tworzą osoby mające wspólnych przodków. 2. w Irlandii i Szkocji
'duża, patriar-chalna rodzina, podporządkowana władzy jednego ze starszych mężczyzn' 3-przen.
'grupa osób powiązanych
jakimiś interesami i popierających się wzajemnie': Uważał, że klan wydawców blokuje druk jego
książki.
Rozzłoszczony nieznośnym zachowaniem malca złapał go jedną ręką za kołnierz, a drugą wymierzył
mocnego klapsa w tyłek.
II KLAPS albo KLAPSA 'wczesna odmiana gruszy, której owoce są bardzo soczyste; także: owoc tej
gruszy':
niem. Klaps
III KLAPS w filmie l. 'prosty przyrząd służący do oznaczania numeru kolejnego ujęcia w czasie realizacji
filmu, składający się z dwóch ruchomo połączonych deseczek (na jednej z nich jest zapisany numer
sceny i ujęcia), wydających przy uderzeniu charakterystyczny odgłos klapnięcia': Trzask klapsa jest
sygnałem do uruchomienia kamery filmowej. Reżyser po raz kolejny nakazuje powtórkę ujęcia,
uderza klaps, ale aktorzy znów śmieją się głośno. 2. 'odgłos wydawany przez ten przyrząd':
Usłyszałem klaps, a zaraz potem miarowy szmer pracującej kamery. 3. 'scena, ujęcie w czasie
realizacji filmu': - Cisza, proszę państwa, zaczynamy kręcić ósmy klaps!
KLAPSER 'osoba, która w trakcie realizacji filmu trzyma klaps i w odpowiedniej chwili go używa':
Klapser napisał kredą na klapsie numer kolejnej sceny i czeka na sygnał od reżysera.
KLASYCZNY l. 'związany z kulturą starożytnej Grecji lub starożytnego Rzymu, będący wytworem tej
kultury;
związany z jej badaniem i wiedzą o niej': Do najwybitniejszych tragedii klasycznych należą "Antygona"
So-foklesa i "Ifigenia w Taurydzie" Eurypidesa. Był znawcą filologii klasycznej i miłośnikiem sztuki
antycznej, zwłaszcza starogreckiej rzeźby. 2. 'odznaczający się harmonią i proporcją, tak jak
starożytne dzieła sztuki': Patrzył z zachwytem na jej piękną, klasyczną urodę, podziwiał harmonię i
płynność jej ruchów. 3. 'doskonały w swej klasie, mogący w niej służyć za normę i wzór': Był wielkim
mistrzem sceny, wszyscy młodzi aktorzy starali się naśladować jego klasyczną wymowę i gest. "Pół
żartem, pół serio" Billy'ego Wilde-
378
KLASYFIKACJA
KLAUSTROFOBIA
ra należy do klasycznych komedii. () Styl klasyczny (w pływaniu) 'żabka' Kombinacja klasyczna albo
norweska 'męska konkurencja narciarska, złożona z dwóch dyscyplin: biegu na 15 kilometrów i
skoków na średniej skoczni', rozgrywana w ciągu dwóch dni' 4. 'w rozwoju myśli i nauki: tradycyjny,
uznawany za doskonały w poprzednim okresie rozwoju': Mechanika kwantowa podważyła wiele
twierdzeń fizyki klasycznej. 5. 'związany z klasycyzmem': Klasyczna muzyka Mozarta.
KLASYK l. 'artysta, pisarz lub twórca kultury zaliczany do najwybitniejszych w swej dziedzinie':
Najchętniej czytaliśmy klasyków naszej literatury, zwłaszcza Sienkiewicza i Prusa. Tadeusz Kantor to
słynny na całym świecie klasyk współczesnego teatru. 2. 'reprezentant klasycyzmu w literaturze lub
sztuce': Osiemnastowiecz-ni polscy klasycy opierali się na zasadach określonych w traktacie
poetyckim Franciszka Dmochowskiego "Sztuka rymotwórcza", będącym swobodnym przekładem
dzieła Boileau o sztuce poetyckiej. 3. rząd. 'reprezentant klasycyzmu warszawskiego': Na ostatniej
lekcji polskiego mówili o walce klasyków z romantykami.
KLAUN albo KLOWN, CLOWN (czytaj: klałn) l. 'komik cyrkowy, zwykle w stroju pajaca, którego
zadaniem jest bawienie publiczności kawałami, zabawnymi zachowaniami, minami i gestami': Na
terenie Żarnowca zorganizowano festiwal muzyki młodzieżowej, okraszony doskonałymi występami
klaunów ubranych w kostiumy niby to atomowe, z wyraźnymi symbolami promieniowania. l. pot.
'osoba, która zachowuje się niepoważnie lub która wygląda śmiesznie i przez to naraża się na kpiny':
Nie chcę się z nim pokazywać w żadnym towarzystwie, bo zawsze robi z siebie klauna.
KLAUNADA albo KLOWNADA, CLOWNADA (czytaj: klałnada) l. 'występy klauna': W przerwie między
występami tresowanych słoni a pokazem woltyżer-ki była długa, bardzo zabawna klaunada. 2. pot.
'niepoważne zachowanie, często niestosowne w danej chwili': Dość już mam tej klaunady w twoim
zachowaniu! Kiedy ty wreszcie wydoroślejesz i przestaniesz się wygłupiać?!
ang. clown
379
KLAUZULA
KLER
było okno, telewizor, lustro bądź monitor, które przynajmniej pozornie powiększają przestrzeń.
KLAUZULA l. 'warunek lub zastrzeżenie zawarte w jakiejś umowie, w jakimś układzie, traktacie lub w
innym dokumencie': Umowa zawierała klauzulę, że jej ważność wygasa, gdyby któraś ze stron
naruszyła art. 2, 7 lub 25. <) K-lauzula najwyższego uprzywilejowania w handlu międzynarodowym
'najwyższe uprzywilejowanie w handlu z jakimś państwem: udogodnienia i uprawnienia handlowe
gwarantowane przez pewne państwo innemu, nie mniejsze niż uprawnienia gwarantowane
jakiemukolwiek innemu państwu': Stany Zjednoczone przyznały Polsce klauzulę najwyższego
uprzywilejowania. 2. w nauce o literaturze 'końcowe sylaby danego wersu, liczone od ostatniej sylaby
akcentowanej'
KLECHA l. 'pogardliwie o ksiądzu, duchownym, zwłaszcza katolickim': Dał klesze na tacę parę złotych.
2. 'od XV do XVII w.: pomocnik plebana, zwykle przyszły duchowny; także: nauczyciel wiejski bez
wyższych studiów, pełniący często również funkcje organisty lub kościelnego': Dawnych klechów
utrzymywali parafianie.
KLECHDA 'baśń, bajka, podanie ludowe, związane z wierzeniami i trądy ej ą pewnego regionu,
opowiadające o jego najdawniejszej przeszłości i półlegendamych bohaterach': Podobno słowo
klechda pochodzi z cytatu nie zachowanej do dziś tragedii "Sofrona" S. Łęczycanina, gdzie wyraz ten
miał znaczyć bajkę lub zaklęcie czarownicy. Sielankowe stosunki społeczne, przedstawione w
klechdzie, w której właściciele ziemscy żyją w rodzinnej harmonii ze swoją czeladzią i są litościwi dla
ubogich, należą już raczej do baśniowej przeszłości.
od: klektać 'bajać, pleść', nazwa zaświadczona w pismach Tadeusza Czackiego z roku 1800, a
upowszechniona przez Kazimierza Władysława Wóycickiego w tytule zbioru "Klechdy, starożytne
podania i powieści ludu polskiego i Rusi"
KLEJNOT l. 'kosztowny kamień szlachetny lub cenny wyrób jubilerski; w liczbie mnogiej: kosztowności,
biżuteria': Na wystawie pokazano niezwykły klejnot oprawiony w złoto. W głębokiej jaskini chłopcy
znaleźli srebrne monety z XV w. i drogocenne klejnoty, l.przen. 'bardzo cenna rzecz, będąca ozdobą
czegoś': Obrazy Tadeusza Makowskiego to prawdziwe klejnoty malarstwa polskiego. 3. 'dawniej:
część herbu szlacheckiego
albo królewskiego, umieszczana nad hełmem lub koroną, będąca powtórzeniem godła z tarczy albo
zupełnie innym znakiem; także: cały herb szlachecki lub królewski': 4.przen. 'dawniej: bycie
szlachcicem: honor szlachecki':
lać. clepsydra z gr. klepsydra 'zegar wodny', znaczenie 'plakat zawiadamiający o śmierci' utworzono w
XIX w.
KLEPTOMANIA w psychologii 'zaburzenie psychiczne polegające na nieodpartej skłonności do
kradzieży, zwłaszcza drobnych': O kleptomanii mówi się wówczas, gdy jakaś osoba nie jest w stanie
zapanować nad impulsem do kradzieży.
KLEPTOMAN w psychologii 'osoba cierpiąca na klep-tomanię': To, że bez przerwy zabieram z biura
długopisy, nie znaczy, że jestem kleptomanem. Ja to robię nieświadomie, ot - wkładam przez
nieuwagę do teczki i wychodzę.
KLER 'ogół duchowieństwa w jakiejś religii lub kraju (niekiedy z zabarwieniem negatywnym)': Kler
katolicki, protestancki. Kler polski przeciwstawiał się władzy komunistycznej . Z ironią wyrażał się o
poziomie umysłowym kleru.
KLERYKAŁ 'z niechęcią o osobie, która chce podporządkować świeckie dziedziny życia wpływom
duchowieństwa': Klerykałowie głoszą, że młodzieży wystarczy to, czego dowie się o małżeństwie i
życiu płciowym człowieka na lekcjach religii.
380
KLERKIZM
KLIMATYZACJA
KLERKIZM 'postawa pisarza lub artysty, który odmawia angażowania się w politykę i spory
ideologiczne, a za główny swój obowiązek uważa uprawianie czystej, obiektywnej nauki i obronę
wartości ponadczasowych, zagrożonych przez współczesną cywilizację i państwo':
KLETERKI 'dawniej: specjalne buty używane do wspinaczki wysokogórskiej': Lepiej od razu spakuj
kleterki, bo bez nich możesz zapomnieć o jakimkolwiek wspinaniu się czy zdobywaniu szczytów.
KLIENT l. 'osoba, która kupuje coś w sklepie, załatwia jakieś sprawy w urzędzie lub biurze albo
korzysta z usług innej osoby lub jakiejś instytucji, jakiegoś biura itp.':
Jak twierdzą farmaceuci, gdy tylko zaczynają się jesienne słoty, klienci najczęściej prosząc
szczepionkę, witaminę C, preparaty podnoszące odporność organizmu i leki przeciwgorączkowe.
Sklep ma już wielu stałych klientów. Z myślą o klientach indywidualnych bank rozbudowuje swoją
ofertę kart płatniczych i kredytowych. 2. w historii 'osoba pozostająca pod opieką możnego pana i
popierająca go w każdej sprawie': Klienci wielkich magnatów walczyli ze sobą i zrywali sejmy,
przyczyniając się do coraz większej anarchii w Rzeczpospolitej szlacheckiej.
KLIENTELA l. 'grupa czyichś klientów, zwykle jakiegoś sklepu lub punktu usługowego': Zawsze po
sezonie zamyka sklepik, bo jego klientela się rozjeżdża. Znaczną grupę klienteli gabinetów odnowy
biologicznej stanowią ludzie biznesu, menedżerowie, właściciele przedsiębiorstw, a niekiedy także ich
rodziny. 2. przen. 'osoby popierające jakiegoś polityka lub jakieś ugrupowanie polityczne': Po
incydencie w czasie posiedzenia Rady Ministrów klientela wyborcza tego polityka znacznie zmalała.
KLIF w geologii 'urwisko brzegowe, stroma, nieraz pionowa ściana brzegu morza lub jeziora,
utworzona w wyniku niszczącej siły fal': Woda, falując, podcina brzeg, co prowadzi do tworzenia się w
nim zagłębienia, które
wraz z upływem czasu pogłębia się, tworząc tzw. klif żywy. Kiedy klif znajdzie się poza zasięgiem fali
staje się tzw. klifem martwym.
KLIKA 'grupa osób wewnątrz jakiejś instytucji lub organizacji, które połączone są pewnymi interesami
i popierają się wzajemnie, często działając wbrew ogólnemu dobru': W zakładzie rządziła stara klika,
wykorzystująca jego majątek dla wzbogacania firm zarejestrowanych na swych pociotków i blokująca
awanse nowych osób.
fr. clique
KLIKAĆ, KLIKNĄĆ 'naciskać, nacisnąć klawisz myszy komputerowej, żeby przeprowadzić jakąś operację
w programie komputerowym': Kliknij: - szybko naciśnij i zwolnij lewy przycisk myszy.
ang. click
KLIMAKTER l. dawniej: 'pechowy, nieszczęśliwy rok, który miał następować co siedem lat': Wielkimi
krokami zbliżał się klimakter, w trakcie którego cesarz musiał zrezygnować z podbojów, ponieważ
mogłyby się one zakończyć niepowodzeniem. 2. 'dawniej: okres siedmiu lat w czyimś życiu lub w
dziejach czegoś' 3. przestarz. 'klimakterium': Lekarze zauważyli, że klimakterowi towarzyszy m.in.
nadciśnienie tętnicze i silne bóle stawów. Przez jakie dziwne kuriozum / Tłuszcz bierzemy za
charakter, / Pustą grzechotkę za rozum, / A za symbol cnót - klimakter? (Boy-Żeleński)
KLIMAKTERIUM w fizjologii 'okres, zwykle kilkuletni, w życiu kobiety, charakteryzujący się powolnym
zanikiem czynności gruczołów płciowych i - w związku z tym - utratą możliwości rodzenia dzieci; także
zespół objawów pojawiających się tym w czasie': Klimakterium zazwyczaj przypada na 49 rok życia
kobiety, mogą tu jednak występować nawet 4-letnie odchylenia.
KLIMAKTERYCZNY l. 'dawniej: taki, który wiąże się z nieszczęśliwymi latami': Okres, czas
klimakteryczny. 2. w fizjologii 'związany z klimakterium': W razie pojawienia się objawów
klimakterycznych należy niezwłocznie zgłosić się do ginekologa.
lać. climacter 'moment przełomowy, krytyczny w wieku człowieka' z gr. klimakter 'schodek, stopień
drabiny'
381
KLINCZ
KLOPS
KLINCZ l. w sporcie 'w boksie, rzadziej w zapasach: pozycja, kiedy obaj zawodnicy przetrzymują się
nawzajem w uścisku, który powoduje, że żaden z nich nie może zadać ciosu ani wykonać rzutu,
chwytu itd.': Sędzia rozdzielił bokserów, którzy zwarli się w klinczu. 2. przen. 'sytuacja, w której nie
można znaleźć rozwiązania, ponieważ obie strony uniemożliwiają sobie działanie': W sporze
kierowców TIR-ów z celnikami nastąpił klincz:
jedni nie mogą opuścić przejść granicznych, drudzy -uzyskać kontaktu ze swoimi władzami.
KLINCZOWAĆ w sporcie 'stosować klincz w czasie walki bokserskiej, rzadziej zapaśniczej': Zawodnik
francuski bez przerwy klinczował.
KLINGA 'ostrze broni białej, takiej jak np. miecz, szabla lub sztylet': Często na klindze umieszczano
znaki rzemieślnicze, ozdobne ornamenty, godła, wizerunki oraz daty, napisy o charakterze
patriotycznym albo okolicznościowym.
niem. Klingę
KLINIKA l. 'szpital, w którym oprócz leczenia pacjentów prowadzi się prace naukowo-badawcze, a
także kształci się studentów medycyny': Klinika chorób wewnętrznych Akademii Medycznej we
Wrocławiu. 2. 'prywatna lecznica lub przychodnia lekarska': Z dwoma kolegami-leka-rzami założył
niewielką klinikę na Ursynowie.
Klinkier używany jest na posadzki, chodniki, nawierzchnie dróg, stosuje się go także w budownictwie,
np. do budowy urządzeń hydrotechnicznych. Punktualnie o trzeciej zaparkował przed komendą,
potężnym budynkiem z czerwonego klinkieru.
KLINKIEROWY 'zrobiony z klinkieru; taki, którego składnikiem jest klinkier': Cegła klinkierowa. Płytki
klinkierowe.
niem. Klinker z hol. klinker 'brzęczący żużel', od: klinken 'brzęczeć, dźwięczeć'
KLIP albo CLIP (czytaj: klip) 'krótki, kilkuminutowy film, który jest muzyczną, w założeniu atrakcyjną,
ilustracją piosenki; to samo, co teledysk': Pokazano najnowsze klipy z piosenkami zespołu AWEX.
Producent i dystrybutor klipów zapowiada wprowadzenie nowości na rynek za dwa tygodnie.
ang. clip
KLISZA l. 'błona pokryta specjalną substancją, na której powstaje negatyw zdjęć': Klisza
rentgenowska. Oddałam kliszę do wywołania. 2. w stylistyce i teorii literatury 'stałe, stereotypowe
połączenie wyrazów, powszechnie używane w danym języku i nieoryginalne; także: nieoryginalny,
powtarzający się wątek, powielany w wielu utworach literackich': Kliszami językowymi są np.
konwencjonalne zakończenia listów: "Łączę wyrazy głębokiego szacunku" lub "Proszę przyjąć moje
najlepsze życzenia".
fr. cliche
ustęp, szambo': Kloaka zasłonięta była parkanem, który nieciekawy widok przesłaniał ludzkim oczom.
2. 'w starożytnym Rzymie: kanał, który odprowadzał odchody i nieczystości poza granice miasta' 3. w
anatomii 'końcowy odcinek przewodu pokarmowego z ujściem dróg moć-zowych i płciowych,
występujący u niektórych zwierząt, np. płazów, gadów, ptaków': Końcową częścią kloaki jest odbyt.
I KLON 'drzewo lub krzew o dużych liściach i owocach ze skrzydełkami': Klon występuje w bardzo
wielu gatunkach w strefie umiarkowanej, jest też pospolity w Polsce.
rodzime
KLONOWAĆ 'rozmnażać rośliny lub zwierzęta z komórek jednego organizmu - "matki", przez co
otrzymuje się osobniki identyczne z nią pod względem właściwości dziedzicznych': Dzięki rozwiniętej
technice można już klonować skomplikowane organizmy zwierzęce, nawet ssaki.
KLOPS l. 'okrągły kotlet z mielonego mięsa, duszony i podawany z sosem': Klopsy z indyka w sosie
pomidorowym. 2. 'pieczeń z mielonego mięsa, zwykle z różnymi dodatkami': Klopsy należy odwracać
szerokim nożem lub specjalną łopatką, aby ładnie się zrumieniły po obu stronach. 3. pot.
'niepowodzenie, fiasko, porażka': Z
382
KLOSZARD
KOD
planowanym wyjazdem do Francji zupełny klops - nie dostałem urlopu i nie mamy pieniędzy.
KLOPSIK1. 'mały klops w znaczeniu l.': Do kaszy gryczanej podam klopsiki w sosie cebulowym. Trzeba
jeszcze usmażyć kilka klopsików.
niem. Klops
KLOSZARD 'bezdomny włóczęga; nędzarz, żebrak': Często klientami tego sklepu są dworcowi
kloszardzi, szukający mocnych trunków.
fr. clochard
KNOW-HOW (czytaj: noł-hal) 'wiedza - zwykle specjalistyczna - o tym, jak coś zrobić, urzeczywistnić,
zastosować': Utworzono specjalny brytyjski fundusz know-how dla krajów Europy Wschodniej,
upowszechniający wiedzę o funkcjonowaniu i zastosowaniach najnowszych technologii. Eletroniczne
know-how.
KO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'współ', wskazująca na to, że to, o czym mówi druga
część złożenia, dotyczy czynności lub rzeczy robionej wspólnie, razem z kimś innym, np. koprodukcja,
koedukacja
KOAFIURA przestarz. 'uczesanie, zwłaszcza niezwykłe (dziś niekiedy z ironią lub z przekąsem)': No cóż,
sam widzisz, że koafiura twojej sympatii budzi raczej politowanie!
fr. coiffure
KOALICJA 'związek kilku partnerów politycznych (partii, państw), utworzony dla osiągnięcia
wspólnego celu (np. wygrania wyborów, zwycięstwa w wojnie), przy zachowaniu pewnych różnic i
odrębności': W partiach, które chcą się łączyć w koalicję, niewiele mówi się o programie
gospodarczym. Koalicja antyiracka.
KOALICYJNY 'taki, który dotyczy koalicji albo wchodzi w skład koalicji': Porozumienie koalicyjne.
Koalicyjny sojusznik.
KOBALT 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 27 i masie atomowej 58,93; symbol Co: bardzo
twardy sre-brzystobiały metal o niebieskim odcieniu i silnym połysku': Kobalt ma różnorodne
zastosowania w technice, służy np. do wykonywania powłok antykorozyjnych i trwałych magnesów.
Izotop kobaltu jest stosowany w medycynie.
niem. Kobalt, nazwa (z XVIII w.) o ciekawej etymologii, od: Ko-bold - karzeł występujący w baśniach
ludowych, który bywał w domu i gospodarstwie, zajmował się też wydobywaniem kruszców (jak
karzełki w baśni o Śnieżce); Kobold nie chcąc, by ludzie poznali szczególnie cenny metal, nazwanego
właśnie kobaltem, zmieszał go z rudami innych, mało wartościowych metali
KOD 'system znaków używanych do przekazywania informacji': Istotą kodu jest przyporządkowanie
pewnych znaczeń do jakichś sygnałów, np. ruchów chorągiewką, liczb, liter, nazw itd. <) Kod
pocztowy 'liczba składająca się z pięciu cyfr, oznaczająca miejscowość lub jej część' () Kod genetyczny
'sposób zapisu informacji genetycznej za pomocą 4 znaków, którymi są zmienne elementy cząsteczki
kwasu nukleinowego Kod kreskowy 'stosowany w handlu system zapisu informacji o towarze za
pomocą umieszczonych na nim grubych i cienkich kresek; także: znak złożony z tych kresek,
znajdujący się na towarze'
KODOWAĆ 'zapisywać informacje w pewnym kodzie, zwłaszcza w kodzie innym niż powszechnie
dostępny':
Kodowane programy telewizyjne mogą oglądać tylko ci odbiorcy, którzy mają dekoder i wykupią
specjalną kartę. ang. code od łac. codex 'księga, spis'
383
KODEINA
KOH-I-NOOR
KODEKS l. 'zbiór przepisów prawnych z pewnej dziedziny; także: książka zawierająca ten zbiór':
Kodeks karny. Odczytywał przepisy kodeksu rodzinnego. Wziął do ręki kodeks postępowania
cywilnego. 2. 'całokształt zasad i norm, także niepisanych, odnoszących się do postępowania w
pewnej dziedzinie, reguł obowiązujących ludzi o pewnym statusie społecznym, ludzi wykonujących
pewien zawód itd.':
łac. codex
KODYFIKATOR oficj. 'osoba lub instytucja dokonująca kodyfikacji': Napoleon Bonaparte był nie tylko
wielkim wodzem, ale też wybitnym kodyfikatorem prawa. Opracowany przy jego osobistym udziale
kodeks stał się wzorem dla wielu kodeksów cywilnych na świecie, w znowelizowanej wersji
obowiązuje on we Francji do dziś.
KODYFIKOWAĆ oficj. 'systematyzować coś i ujmować w spójną całość': Kodyfikować przepisy prawa
pracy. Skodyfikowano dotychczas obowiązujące normy.
fr. codification od łac. codex i facere 'czynić' ('ujmować w jedną księgę, spójną całość')
KOEGZYSTOWAĆ książk. 'istnieć, żyć obok kogoś innego lub czegoś innego, współistnieć z kimś,
czymś, zwłaszcza z kimś lub czymś znacznie się od nas różniącym'. W tym czasie koegzystowały na
Śląsku różne formy własności ziemi i zakładów przemysłowych.
KOH-I-NOOR (czytaj: kohinur) l. 'ogromny brylant zdobiący koronę królów angielskich': Koh-i-noor to
jeden z
384
KOHORTA
KOLAUDACJA
najsłynniejszych brylantów świata, którego historia jest znana od XIV w. W 1849 r., po aneksji
Pendżabu, ten niezwykły klejnot stał się własnością Anglików. 2. przen. 'wielki i cenny klejnot'
KOHORTA l. 'w starożytnym Rzymie: oddział liczący ok. 400 żołnierzy, dziesiąta część legionu':
Kohorta dzieliła się na manipuły i centurie. 2. 'wielka grupa ludzi (zwykle żołnierzy), zorganizowanych,
ale niezdyscyplinowanych, agresywnych i niszczących to, co staje na drodze ich przemarszu': Kohorty
maruderów wojskowych niszczyły wsie. Kohorta uzbrojonych zwolenników tego polityka
przemaszerowała ulicami miasta. Kohorty dzikich wojowników obiegły Zbaraż.
fr. coincidence
KOKAINA śród. KOKA, KOKS 'związek organiczny, występujący w liściach krzewów rosnących w
Ameryce Południowej, stosowany w medycynie jako lek do miejscowego znieczulania, używany też
przez narkomanów jako środek wprawiający w euforię': Kokaina jest silnie uzależniającym
narkotykiem, zwykle bywa wciągana do nosa jako tabaczka lub palona w papierosach.
KOKON l. inaczej: OPRZĘD 'woreczek z cienkich nici, który wytwarzają dookoła siebie larwy niektórych
owadów, np. motyli, w okresie przepoczwarzania się': Z kokonów jedwabnika wytwarza się jedwab
naturalny. 2. 'rodzaj osłonki otaczającej jaja niektórych zwierząt, chroniący je przed uszkodzeniem i
wysychaniem, zawierający też substancje odżywcze dla larw': Kokony pijawek, pająków, dżdżownic.
fr. cocon
KOKPIT l. 'wgłębienie w części rufowej jachtu, przeznaczone dla sternika i członków załogi, otwarte
lub częściowo przysłonięte': Cała załoga siedziała w kokpicie na ławkach. 2. 'kabina pilota w
samolotach odrzutowych; także: siedzenie kierowcy w samochodach wyścigowych' : Wstał z kokpitu.
KOKS l. 'produkt suchej destylacji (ogrzewania bez dostępu powietrza) węgla kamiennego, lekki,
porowaty, mający wysoką wartość energetyczną': Koks nie pali się płomieniem jak węgiel, ale długo
żarzy, wydzielając dużo ciepła. Koks jest stosowany w hutnictwie do wytapiania rud i kruszców,
używany jest też w gospodarstwach domowych jako wartościowy opał. 2. śród. 'to samo, co
anaboliki': Wygrał, bo brał koks. 3. śród. 'kokaina'
KOKSIAK 'piec na koks, zwłaszcza wolno stojący piec, mający postać kosza ze stalowych prętów':
Żołnierze grzali ręce przy koksiaku.
KOKTAJL l. 'mieszany napój': Po obiedzie wypili koktajl mleczny. Przyrządził koktajl z wermutu, brandy
i soku. () Koktajl Mołotowa 'butelka benzyny z substancją zapalającą': Powstańcy obrzucili czołgi
koktajlami Mołotowa. 2. 'popołudniowe oficjalne przyjęcie, na którym podaje się koktajle, przekąski
itd.': Był zaproszony na koktajl do ambasadora.
KOKTAJLBAR 'bar, w którym przyrządza się i podaje koktajle oraz rozmaite desery, ciastka i lody'
KOLAGEN 'białko proste, włókniste, o bardzo dużej wytrzymałości, stanowiące główny składnik tkanki
łącznej, z której zbudowane sąm.in. kości, chrząstki, ścięgna człowieka i zwierząt': Kolagen jest
nierozpuszczalny w wodzie i rozpuszczalnikach organicznych. Po długim gotowaniu kolagen tworzy
żelatynę.
KOLAUDACJA l. 'komisyjny przegląd nakręconego filmu lub jakiegoś materiału filmowego (np.
reportażu), połączony z dyskusją nad nim i jego oceną': W czasach PRL oceny wyrażone w czasie
kolaudacji z reguły decydowały o dopuszczeniu filmu do rozpowszechniania. 2. rząd. 'kontrola prac
budowlanych, sprawdzenie ich zgodności z planem i kosztorysem'
385
KOLAŻ
KOLOID
dzieło wykonane tą techniką': Na wystawie sztuki nowoczesnej oglądali dzieła wykonane techniką
kolażu. Był to niezwykły kolaż ze zdjęć zespołów muzycznych, fotografii polityków i wycinków z gazet
z lat 60. 2. przen. 'łączenie w jedną całość fragmentów różnych programów radiowych lub
telewizyjnych, dzieł muzycznych itd.; także: program, audycja, utwór muzyczny będące wynikiem
takiego połączenia': Stacja radiowa zaprezentowała zabawny kolaż, zbudowany z wypowiedzi
polityków lewicy i prawicy, połączonych różnymi przypadkowymi zbieżnościami.
KOLEGIATA 'kościół niebędący katedrą, przy którym istnieje zgromadzenie kanoników': Krakowska
kolegiata, ufundowana przez Kazimierza Wielkiego.
KOLEGIUM l. 'zespół, który wspólnie nad czymś pracuje, najczęściej na naradach; zespół, który
wspólnie coś opracowuje, rozstrzyga, opiniuje, orzeka o czymś':
Kolegium redakcyjne odrzuciło pana artykuł jako zbyt powierzchowny. Posiedzenie kolegium
dziekańskiego zostało przełożone na wtorek. 2. pot. 'posiedzenie takiego zespołu': Na kolegium
omawiano sprawę podwyżki płac. 3. pot. 'organ administracyjny orzekający w sprawach karno-
administracyjnych (oficjalnie: kolegium do spraw wykroczeń)': Na kolegium dostał wysoką grzywnę.
4. 'typ półwyższej szkoły zawodowej':
Kolegium Fizyki UW. Nauczycielskie kolegium w Ostrołęce. 5. 'w Polsce od XVI w. szkoła średnia z
internatem, głównie dla młodzieży szlacheckiej': Kolegia jezuickie. O Collegium Nobilium (czytaj
kolegjum nobiijum) 'szkoła założona w 1740 r. przez Stanisława Konarskiego, bardzo wówczas
nowoczesna, której celem było wykształcenie elity, niezbędnej do przeprowadzenia zasadniczych
reform w chylącej się ku upadkowi Polsce'
KOLEGIALNY 'taki, który opiera się na pracy zespołu albo jest wynikiem takiej pracy; zespołowy,
zbiorowy':
KOLEKTA l. 'modlitwa odmawiana przez księdza w czasie mszy przed odczytaniem lekcji' 2. rząd.
'zbiórka pieniędzy na jakiś cel; także: zebrane w niej pieniądze': Zaczęła się kolekta. Przeliczyli
kolektę.
fr. collecteur
KOLIGACIĆ (SIĘ) 'wchodzić z kimś w związki rodzinne': Podobno Kowalski jest przez swoją żonę skoli-
gacony z jakimś członkiem rządu. Skoligacił się z prezesem, poślubiając jego siostrzenicę.
KOLIDOWAĆ 'wchodzić w kolizję (przede wszystkim w znaczeniu l.)': Te obowiązki kolidują z zajęciami
na basenie. Wpływy polityków mogą nawet kolidować z oceną tych polityków przez władze
macierzystej partii.
KOLLAPS albo KOLAPS w medycynie 'gwałtowny spadek ciśnienia krwi, występujący przy krwotokach,
zatruciach i niektórych chorobach': Kollapsowi towarzyszy wielki spadek sił.
KOLOID w chemii 'pośredni stan rozproszenia między roztworem rzeczywistym a mieszaniną, zwykle
zawiesina cząsteczek stałych w cieczy lub cząsteczek cieczy
386
KOLOKWIALNY
KOLONIALIZM
rozproszonych w innej cieczy; także: substancja w tym stanie rozproszenia': Koloid to stan
rozproszenia często spotykany w przyrodzie, np. w mleku, w mgle, albo stan uzyskiwany sztucznie,
np. w farbach, lakierach. Roztwór kleju w wodzie to koloid.
KOLOKWIALIZM w językoznawstwie 'wyraz lub forma językowa należące do stylu potocznego': Wyraz
gadać - dziś niewątpliwy kolokwializm - w dziełach Kochanowskiego występuje jako synonim słowa
mówić, zaś w niektórych dziełach romantyków nawet jako słowo o nacechowaniu podniosłym.
KOLOKWIUM l. 'na wyższej uczelni: ustny lub pisemny sprawdzian wiedzy studentów': W środę mamy
kolokwium z gramatyki opisowej. Nie zaliczył kolokwium z anatomii. 2. 'spotkanie naukowców z
pewnej dziedziny, zwykle połączone z wygłaszaniem referatów i dyskusją nad nimi, niewielka
konferencja naukowa': Kolokwium z wirusologii.
KOLOMBINA 'postać z włoskiej komedii dell'arte, sprytna (i zwykle nieco złośliwa) służąca, kochanka
Arieki-na': Kolombina to wychowanka Pantalona.
KOLONIA l. 'kraj niemający suwerenności, uzależniony od innego, silniejszego państwa, będący dla
niego źródłem surowców i taniej siły roboczej oraz rynkiem zbytu': Do kolonii angielskich należały
m.in. Kenia, Uganda i Indie, francuskich - Algieria, Tunezja i In-dochiny, portugalskich - Angola i
Mozambik, włoskich - Erytrea i Libia, niemieckich - Togo i Kamerun. 2. 'grupa ludzi, zwłaszcza jakaś
grupa narodowa lub wyznaniowa, mieszkająca w obcym środowisku i zachowująca w nim swą
odrębność': Kolonia polska w Toronto. Kolonia Żydów w starożytnym Rzymie. 3. 'osiedle znajdujące
się z dala od miasta lub wsi; także: gospodarstwo rolne lub posiadłość ziemska, położone z dala od
innych gospodarstw lub posiadłości': Kolonia mieszkaniowa na przedmieściach. Gospodarować na
kolonii. 4. 'miejsce zamieszkania dla osób, które są przymusowo odosobnione, np. skazanych lub
chorych na jakąś szczególną chorobę': Kolonia karna. Kolonia trędowatych. 5. w biologii 'ścisłe i
trwałe skupisko jednogatunkowych organizmów, tworzące pewną całość': Kolonia bakterii. Kolonie
ptaków. 6. zwykle w liczbie mnogiej: KOLONIE 'zorganizowany, wypoczynkowy pobyt dzieci poza
miejscem zamieszkania; także: grupa dzieci, korzystających z tej formy wypoczynku': W lecie Ania
wyjechała na kolonie nad morzem. Kolonia maszerowała lewą stroną drogi. 7. 'w starożytności: osada
handlowa założona przez Fenicjan, Greków lub Rzymian poza granicami kraju, zwykle na wybrzeżu
morskim': Kolonie greckie w Azji Mniejszej.
KOLONISTA l. 'osoba, która przybyła z metropolii do kolonii - uzależnionego kraju, będącego źródłem
surowca i taniej siły roboczej': Film przedstawia zachowania kolonistów francuskich w Wietnamie w
czasie bitwy pod Dien Bien Phu w 1954 r. 2. 'dziecko, które wypoczywa na koloniach': Zorganizowano
bal dla kolonistów.
lać. colonia; kolejne znaczenia słowa pochodzą od opisanego na końcu starożytnego znaczenia 'osada
handlowa poza granicami kraju' i zachowują z nim dość wyraźny związek-nazywają różne,
wyodrębnione grupy ludzi lub osiedla znajdujące się poza pewnym centrum; znaczenie l. pierwotnie
było bardzo bliskie starożytnego sensu słowa: koloniami (albo faktoriami) nazywano osady handlowe
zakładane na wybrzeżach Azji i Afryki; dopiero później ekspansja Europejczyków sprawiła, że osady te
zmieniły się w podbite kraje.
KOLONIALIZM 'polityka uprawiana w przeszłości przez silne gospodarczo i militamie kraje, polegająca
na podporządkowaniu sobie słabszych krajów, zwłaszcza terytoriów plemiennych w obu Amerykach,
Afryce i Azji':
wczesną, rozpoczętą w XVI w. podbojem Ameryk, oraz późną - XIX w., związaną z podbojem krajów
Azji i Afryki (które z reguły w II połowie XX w. odzyskiwały niezależność).
Kolonizacja Afryki Północnej przez Francję. W procesie kolonizacji Afryki i Azji istotną rolę odegrały
kompanie kupieckie, wspierane przez rządy państw, pragnących podporządkować sobie nowe
terytoria. 2. 'zasiedlanie terytoriów słabo zaludnionych i niezagospodarowanych':
Kolonizacja Syberii.
387
KOLONSKA WODA
KOŁPAK
sposób z Indianami. 2. 'osoba zasiedlająca puste i nieza-gospodarowane obszary': Amerykańscy
kolonizatorzy na Alasce.
NE
KOLORATKA 'biały, sztywny, osobno nakładany kołnierzyk, noszony np. do garnituru jako znak
przynależności do duchowieństwa': Ksiądz profesor Józef Tischner przyszedł na konferencję w
garniturze, na jego stan duchowny wskazywała tylko koloratka.
fr. collorette
wirtuozowskie ozdabianie melodii ornamentami, pasażami, trylami itd.; także: śpiew urozmaicony
takimi ozdobnikami': Koloratura występowała szczególnie w operach w XVIII i XIX w. Aria z
koloraturą.
KOLORYZM 'tendencja w malarstwie polegająca na akcentowaniu koloru, na drugi plan usunięciu zaś
formy i linii': Koloryzm w malarstwie występuj e od okresu im-presjonizmu, w Polsce jest żywy od lat
30. XX w.
KOLORYSTA l. 'malarz, dla którego najważniejszym składnikiem obrazu jest kolor' 2. 'chemik -
specjalista od barwienia tkanin' 3. człowiek lubiący przesadzać w opowiadaniu, ubarwiający swoje
opowieści' 4. 'osoba zajmująca się doborem kolorystycznym ubioru, makijażu i dodatków, w
zależności od typu urody, jaki reprezentuje klientka': Koloryści znanych domów mody.
KOLORYSTKA 'forma żeńska od: kolorysta, we wszystkich znaczeniach'; w znaczeniu 4: Kolorystka,
zanim uzyska dyplom, uczy się analizy na przynajmniej kilkudziesięciu modelach.
wl. colorista
KOLPORTAŻ 'rozwożenie, rozprowadzanie książek, czasopism, reklam, biletów itp. do odbiorców oraz
mniejszych punktów sprzedaży': Kolportażem książek tego wydawnictwa zajmuje się
wyspecjalizowana firma.
KOLPORTER 'osoba lub firma, zajmująca się kolportażem': Zorganizowano spotkanie kolporterów
nielegalnej prasy z czasów pierwszej "Solidarności".
KOLPORTOWAĆ 'rozpowszechniać książki, gazety, druki reklamowe itd.': Kolportował książki dla
dzieci. W czasie okupacji harcerze kolportowali pisma podziemne.
fr. colportage
KOLUBRYNA l. 'działo o dużym kalibrze i długiej lufie, używane w XVI i XVII w. do kruszenia murów
obleganych twierdz': Kmicic rozsadził pod Częstochową największą szwedzką kolubrynę. 2. przen.
'wielka, ciężka i niezgrabna rzecz albo osoba': Na samym końcu ulicy stoi taka straszna, niegustowna
kolubryna - to właśnie jego dom. Popatrz, idzie ta kolubryna, zaraz się na nas wydrze, że niszczymy
zieleń.
wl. colubrina od łac. colubra 'żmija, wąż' (działo o lufie długiej jak wąż)
KOŁCZAN 'pochwa, futerał na strzały': Kołczany wykonane były z wąskich deseczek, połączonych ze
sobą i obciągniętych skórą, co zabezpieczało strzały przed złamaniem. Tatar z kołczanem na plecach.
tur. kołczan
KOŁPAK l. 'wysoka futrzana czapka, noszona przez Tatarów i Litwinów, od XV do XIX w. też popularna
w Polsce': Mickiewicz w "Konradzie Wallenrodzie" przeciwstawia kulturę Wschodu i Zachodu: "tłumy
litewskiej młodzieży w kołpakach rysich" i Krzyżaka w zbroi
388
KOŁTUN
KOMBATANT
i ze strzelbą. 2. przen. 'osłona różnych części maszyn i urządzeń, zwykle w kształcie wypukłej
pokrywy': Ozdobne kołpaki osłaniają piastę u koła samochodu.
tur. kalpak
KOŁTUN l. 'zbity kłąb polepionych, długo niemytych włosów, zwykle z pasożytami': W Polsce i na
Litwie istniał przesąd, że obcięcie kołtuna może przyprawić człowieka o chorobę, a nawet o śmierć. 2.
przen. 'człowiek ograniczony, zwłaszcza pod względem kulturalnym i obyczajowym, obłudny i
nietolerancyjny': Po powrocie ze studiów nie mógł się odnaleźć w świecie prowincjonalnych
kołtunów.
(niestety) rodzime, dawniej kołtuny definiowano: 'węzły włosów uwitych i sklejonych na głowie',
drugie znaczenie pojawiło się w II połowie XIX w.
I KOMA l. rząd. 'przecinek': Trzy koma cztery dodać cztery koma sześć równa się osiem. 2. w optyce
'wada soczewki powodująca to, że obrazem przedmiotu punktowego jest niesymetryczna plamka
podobna do przecinka': Komatojeden z rodzajów aberracji układów optycznych.
| UWAGA: pierwsze znaczenie słowa koma jest rażącym || wiele osób gennanizmem, znacznie lepiej
mówić przecinek.
II KOMA w medycynie 'śpiączka - długotrwały stan głębokiej utraty przytomności': Koma może być
wywołana np. urazem głowy, występuje też w niektórych chorobach, zwłaszcza przy samozatruciach
organizmu.
KOMANDO l. 'w obozach hitlerowskich: grupa więźniów wykonująca jakąś pracę': O świcie komando
pod dozorem dwóch esesmanów wyruszyło do kamieniołomów. 2. 'grupa żołnierzy lub policjantów,
zwłaszcza grupa do zadań specjalnych': Obserwowali trening komanda antyterrorystycznego.
Dobra komandorskie.
ang. commandos (liczba mnoga od słowa: commando, oznaczającego m.in. jednego żołnierza)
KOMBATANT l. '(były) uczestnik walk zbrojnych, żołnierz armii regularnej lub podziemnej, ktoś
biorący czynny udział w walce z wrogiem': Środowisko kombatantów pożegnało wczoraj jednego z
dowódców Powstania. 2. 'uczestnik ruchu przeciw rządom komunistycznym w Polsce, zwłaszcza
opozycjonista polityczny z lat 1968-89': I teraz kłopot: co robić z kombatantami
antykomunistycznymi, którzy łamią prawo?
KOMBATANCKI 'kombatanta lub kombatantów (w znaczeniu l. i 2.)': Uprawnienia kombatanckie.
Komba-
389
KOMBI
KOMFORT
tanckie wspomnienia. Myślę, że dość już smętnych twarzy i kombatanckich opowieści. fr. combattant
'bojownik'
KOMBI 'uniwersalny typ nadwozia samochodu osobowego, mającego prosty dach, przedłużony aż do
końca samochodu (często też nieco podwyższony w tylnej części), dzięki czemu powstaje tam duża
przestrzeń bagażowa, oraz tylną ściankę otwieraną na całej szerokości i wysokości jako piąte drzwi
samochodu; także: samochód o takim nadwoziu': Samochody typu kombi są często wykorzystywane
przez właścicieli niewielkich firm jako samochody dostawcze. Załadowali się do swego kombi i ruszyli
na wakacje.
KOMBINAT 'duże przedsiębiorstwo przemysłowe lub wielki zakład produkcji rolnej, składające się z
szeregu mniejszych, ściśle powiązanych jednostek': Wielkie kombinaty przemysłowe, np. Huta
Katowice, Fabryka Samochodów Ciężarowych w Starachowicach, były charakterystyczne dla
centralnie sterowanej gospodarki socjalistycznej.
KOMEDIA l. 'dzieło literackie lub film z wieloma śmiesznymi scenami i dialogami, żywą akcją i
pogodnym zakończeniem': Ze starych komedii najbardziej lubił filmy Chaplina i braci Marx. 2. w
nauce o literaturze 'gatunek dramatu, do którego należą utwory o pogodnej, lekkiej tematyce i żywej
akcji oraz szczęśliwym zakończeniu': Do najbardziej znanych w literaturze światowej komedii należą
dzieła Moliera "Skąpiec", "Mizantrop" i "Szkoła żon". 3. 'śmieszna sytuacja lub humorystyczne
zdarzenie, zwłaszcza taka sytuacja lub zdarzenie, które są niepoważne lub zabawne, choć wcale nie
powinny takie być': Istna komedia z tymi wyborami. Te obrady to była komedia. 4. 'zachowanie
nieszczere, udawanie': Po co te komedie? Nie musisz dłużej grać komedii, on się już o wszystkim
dowiedział.
Komercjalizacja sztuki zwykle pociąga za sobą znaczne obniżenie jej poziomu artystycznego. Nauka
nie lubi komercjalizacji: pogoń za zyskiem może łatwo zabić niezależność naukowca.
KOMETA 'niewielkie ciało niebieskie, krążące dookoła Słońca, złożone z lodu i pyłu kosmicznego,
przybierające kształt kulistego jądra z warkoczem': Rok 1647 był to dziwny rok, w którym rozmaite
znaki na niebie i ziemi zwiastowały jakoweś klęski i nadzwyczajne zdarzenia. [...] Latem zdarzyło się
wielkie zaćmienie Słońca, a wkrótce potem kometa pojawiła się na niebie. (Sienkiewicz) Do
najbardziej znanych komet należy widoczna z Ziemi co 76 lat kometa Halleya.
KOMFORT 'wygoda fizyczna lub psychiczna, połączona zazwyczaj z dobrobytem i elegancją; także:
wszystkie warunki, które się składają na wygodę i elegancję czegoś': Żyła w komforcie i nie wiedziała
nawet, że niektóre koleżanki z jej klasy przychodzą do szkoły głodne. Udane małżeństwo, zdolne i
spokojne dzieci, dobrobyt -pełen komfort psychiczny. Ich dom urządzony był z komfortem.
390
KOMIK
KOMORNIK
także: wydawnictwo zawierające taką historię lub takie historie: broszura, pisemko, książeczka':
Komiksy mają najczęściej treść humorystyczną lub sensacyjną. Kupił nowy komiks, przedstawiający
zabawne perypetie trójki bohaterów: smoka, sowizdrzała i zaklętego księcia.
ang. comics - liczba mnoga od: comic strip 'satyryczne pismo z obrazkami' (dokładniej: z ciągami
obrazków)
KOMIS l. 'firma lub sklep pośredniczące za opłatą w sprzedaży różnych przedmiotów': Komis
samochodowy. Komis z antykami. Otworzył komis z odzieżą. 2. 'transakcje kupna-sprzedaży na
rachunek innej osoby':
KOMISOWE 'opłata pobierana przez komisanta za dokonanie kupna lub sprzedaży': Sklep pobierał
niewielkie komisowe. Musiała z góry wpłacić komisowe.
KOMITET l. 'zespół osób powołanych do wykonania jakiegoś zadania, zwłaszcza zespół wybierany
przez jakąś zbiorowość, sprawujący funkcje organizacyjne, opiekuńcze lub kierownicze': Mieszkańcy
powołali komitet blokowy. Kontrowersyjny artykuł był omawiany na posiedzeniu komitetu
redakcyjnego. Komitet rodzicielski zorganizował dla dzieci młodszych klas wycieczkę do Kazimierza
nad Wisłą. 2. 'kolegialny organ administracji państwowej kierujący jakąś dziedziną lub sprawujący nad
nią kontrolę': Nie wszyscy członkowie Komitetu do spraw Radia i Telewizji podzielali opinię prezesa.
3. pot. 'w Polsce do 1989 r. budynek, w którym mieściła się siedziba władz miejskich, powiatowych,
wojewódzkich itd. Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej': Z tą sprawą musiał iść do komitetu.
Robotnicy demonstrowali przed komitetem.
fr. comite
KOMITYWA 'dobre, zażyłe stosunki z kimś': Ze wszystkimi członkami kierownictwa był w najlepszej
komitywie, więc często przyjaciele prosili go, by załatwił to i owo. Szybko wszedł w komitywę ze
starszymi kolegami z redakcji.
wl. comitiva
fr. commis-voyageur
KOMIZM 'rozśmieszające cechy kogoś lub czegoś': Komizm kaczkowatego chodu Chaplina. Komizm
postaci Papkina. Komizm języka, filmu.
KOMIK l. 'aktor komediowy lub klaun w cyrku': Do największych komików wszech czasów należą:
Charlie Chaplin i bracia Mara. Komik zabawiał publiczność między kolejnymi numerami akrobatów. 2.
'osoba o dużym poczuciu humoru, zabawiająca otoczenie': W towarzystwie był świetnym komikiem.
KOMICZNY l. 'wywołujący wesołość, zabawny': Komiczny dialog. Komiczne grymasy małp. Komiczne
zdarzenie. 2. 'nasycony dowcipem i humorem': Komiczny film. Komiczne przedstawienie.
oficer niemający stopnia admirała, przejściowo sprawujący dowództwo nad zespołem okrętów': Po
przegranej bitwie i śmierci admirała nad okrętami objął dowództwo komodor - młody komandor
dowodzący dotychczas niszczycielem.
ang. commodore
UWAGA: komorne to przymiotnik w funkcji rzeczownika, mówimy: to komorne, ale odmieniamy jak
przymiotnik: komorne, komornego, komornemu. Słowo to jest związane z dawnym znaczeniem
wyrazu komornik; dawniej o ludziach niemających swego domu i wynajmujących u kogoś
pomieszczenie mówiono, że siedzą na komornym.
391
KOMPAKT
KOMPENSACJA
mierniczy, geometra'
od stówa: komora 'pokój, komnata, izba mieszkalna' (a to z niem. i łac. camera 'sklepienie')
KOMPAKT l. 'urządzenie radiofoniczne, które jest całością złożoną z kilku jednostek, np. radia,
gramofonu, magnetofonu': Użyteczność kompaktów w studiach radiowych. l. pot. 'płyta
kompaktowa': Kupiła wczoraj dwa kompakty zespołu U-2.3. pot. 'sedes wraz ze zbiornikiem na wodę i
urządzeniem spłukującym, sprzedawane razem': Mamy na składzie bardzo ładne kompakty
szwedzkie.
KOMPAKTOWY zwykle w nazwie płyta kompaktowa 'mała metalowa płyta z nagraniem dźwięku w
zapisie cyfrowym, odczytywanym za pomocą urządzenia z laserem i potem przetwarzanym na dźwięk
przez mikroprocesor'
KOMPARATYSTYKA 'dziedzina badań nad literaturą oraz dziedzina badań nad językiem, zajmujące się
porównywaniem różnych literatur narodowych i różnych języków': Językoznawcy zajmujący się
komparatystyką porównują systemy gramatyczne różnych języków, wyciągając z tego m.in. wnioski o
ich genetycznym pokrewieństwie, badają też to, jak w różnych językach kształtują się poszczególne
pola wyrazowe, np. pole nazw pokrewieństwa, wyciągając z tego wnioski o specyfice kulturowej
narodów posługujących się tymi językami.
KOMPATYBILNY 'zgodny z czymś, wzajemnie się z czymś uzupełniający; taki, który może z czymś
współdziałać, nie powodując zakłóceń' (nazwa używana początkowo głównie do urządzeń
komputerowych, dziś rozszerzająca znaczenie i zakres użycia na inne dziedziny): Kompatybilne
komputery. Urządzenie kompatybilne z komputerem systemu IBM. Ubrania w tym duchu - proste i
kompatybilne (łatwe do zestawiania elementów) robi od lat Barbara Hoff.
| UWAGA : jest to wyraz modny, nadużywany, zwłaszcza w || odniesieniu do sfer innych niż
komputery.
KOMPETENCJA
KOMPOST
narządy pełnią funkcję kompensacyjną, co sprawia, że ich działanie niezwykle się wyostrza. 4. w
fizyce i technice 'związany z kompensacją - równoważeniem jakiegoś działania innym,
przeciwstawnym działaniem': W kompensacyjnej metodzie pomiaru prądu wyzyskuje się wzajemne
znoszenie się prądów, które płyną w tym samym przewodzie w przeciwnych kierunkach.
Samo pojawienie się na ekranie i kokietowanie ładną buzią nie zastąpi jednak kompetencji. O jego
kompetencji w zakresie elektroniki nie mamy podstaw wątpić. 2. najczęściej w liczbie mnogiej:
KOMPETENCJE 'zakres (zwykle formalny) czyichś uprawnień, pełnomocnictwo do jakiegoś działania':
Delegacja nie ma jednak kompetencji do podpisywania jakichkolwiek umów. Niestety, załatwienie
tych spraw przekracza moje kompetencje. To nie leży w pańskich kompetencjach.
KOMPETENTNY l. 'taki, który odznacza się kompetencją - fachowością': Grubaski, choćby były
kompetentne zawodowo, mają w konkursach na sekretarki mniejsze szansę. Nie będzie to jednak
opozycja kompetentna w sprawach gospodarczych. 2. 'taki, który ma odpowiednie kompetencje -
uprawnienia': Kompetentny urzędnik. Kompetentna delegacja.
KOMPILACJA l. 'zlepianie w jedną całość fragmentów własnych lub cudzych tekstów literackich,
naukowych albo dzieł artystycznych, także: praca naukowa lub dzieło artystyczne, będące zlepkiem
fragmentów innych prac lub dzieł': Po części była to oryginalna praca naukowa, po części - kompilacja
mniej znanych drobnych artykułów tego uczonego i osób z nim związanych. Wśród dzieł
postmodernistów wiele jest kompilacji, w tym - eklektycznym z założenia - kierunku współczesnej
sztuki sięganie do różnych tradycji i różnych dzieł stało się uznaną metodą artystyczną.
KOMPILATOR l. 'autor dokonujący kompilacji, wykorzystujący fragmenty prac innych autorów': Jako
socjolog był typem kompilatora, sięgającego chętnie do wyników cudzych badań. 2. w informatyce
'specjalny program dokonujący przekładu tekstu programu źródłowego na wewnętrzny język
komputera': Kompilator - w przeciwieństwie do interpretera - wykonuje komendy dopiero po
przetłumaczeniu całego programu.
KOMPILACYJNY l. 'związany z kompilacją - zlepianiem fragmentów jakichś tekstów lub dzieł, mający
charakter kompilacji': Zarzucano mu, że jego rozprawa doktorska ma charakter kompilacyjny, jest
pozbawiona samodzielności i oryginalności 2. w informatyce 'związany z kompilacją - przekładem
tekstu w programie źródłowym na wewnętrzny język komputera': Błąd kompilacyjny. Czas
kompilacyjny.
KOMPILATORSKI 'związany z kompilacją - zlepianiem fragmentów jakichś prac lub dzieł albo z
kompilatorem - osobą, która to robi': Kompilatorski wykład. Kompilatorskie umiejętności.
I KOMPLEKS 'zespół czegoś, tworzący jedną całość, zwłaszcza zespół budowli': Oprócz bunkrów
kompleks mieści luksusowy hotel. Rozpoczęcie budowy olbrzymiego kompleksu "Rock and Roli Wali
ofFame".
KOMPLEKSOWY 'taki, który obejmuje wszystkie zjawiska, rzeczy danego rodzaju, taki, który dotyczy
kompleksu': Kompleksowa ocena ucznia. Kompleksowe badania etnograficzne w terenie.
| UWAGA: wyraz nadużywany zamiast określeń: caloscio-|| wy, pełny, całkowity, wszechstronny.
II KOMPLEKS 'przekonanie o tym, że się jest gorszym pod jakimś względem, że się czemuś nie podoła
albo że się jest czemuś winnym': Jego kompleksy wynikają z nieuświadomionych zahamowań
psychicznych z okresu dzieciństwa. Kompleksy często objawiają się nerwicowym i wyolbrzymionym
reagowaniem na różne trudne sytuacje życiowe. Cierpieć na kompleks niższości. Kompleks prowincji.
Nabawić się kompleksów. Walczyć z kompleksami.
KOMPLEMENTARNY 'taki, który jest uzupełnieniem czegoś innego, taki, który się z czymś dopełnia':
Zajęcia szkolne i pozaszkolne mają u nas charakter komplementarny.
fr. complementaire
KOMPONENT oficj. 'składnik czegoś, zwłaszcza jakiejś substancji lub rzeczy abstrakcyjnej': Właściwy
dobór komponentów do produkcji farb i proszków do prania. Język to jeden z najważniejszych
komponentów kultury.
lać. componens
393
KOMPRESJA
II KOMUNA
KOMPRESJA l. książk. 'ograniczanie ilości lub liczebności czegoś': Kompresja etatów w biurze. 2. w
technice 'sprężanie, zmniejszanie objętości gazów': Kompresja powietrza. Kompresja mieszanki
paliwowej. Silnik traci kompresję. 3. w informatyce 'zmniejszanie objętości pliku przez zastosowanie
programu, dokonującego bardziej ekonomicznego zapisu jego zawartości': Programy do kompresji i
dekompresji plików.
Kompresować gazy.
KOMPRYMOWAĆ książk. także w informatyce 'dokonywać kompresji - zmniejszenia liczby czegoś lub
objętości, wielkości miejsca, które to zajmuje': Komprymo-wać budżet instytucji. Komprymować
dane.
KOMPROMIS l. 'ugoda między ludźmi, organizacjami, instytucjami lub państwami, osiągnięta dzięki
wzajemnym ustępstwom': Po kilku dniach negocjacji obydwie partie doszły do kompromisu i we
wtorek podpisano umowę koalicyjną. 2. 'odstępstwo od wyznawanych zasad ze względu na
oczekiwane korzyści': Większość kolegów uznała kompromis moralny, którego wymagała praca w tej
redakcji, za niemożliwy do przyjęcia.
KOMPROMITACJA 'utrata dobrej reputacji, ośmieszenie i narażenie na wstyd siebie lub kogoś; także:
odebranie jakimś wartościom lub ideom znaczenia w oczach ludzi': Na przyjęciu upił się, wygadywał
bzdury, uderzył swoją żonę - to była całkowita kompromitacja.
KOMPROMITOWAĆ 'powodować utratę dobrej reputacji jakiejś osoby, jej ośmieszenie, lub odbierać
jakimś wartościom albo ideom znaczenie w oczach ludzi': Prasa ujawniła informacje o korupcji i
niekompetencji, kompromitujące ministra i wiele osób z jego otoczenia. Przez swój ą niedyskrecję
skompromitował dziewczynę.
KOMPROMITOWAĆ SIĘ 'ośmieszać się, tracić dobrą reputację w oczach ludzi': Małżonkowie
skompromitowali się publiczną kłótnią. Burmistrz skompromitował się swoją nieudolnością i
niezdecydowaniem w oczach podwładnych.
fr. compromettre 'narazić się, kompromitować' KOMPRYMOWAĆ zob. pod hasłem KOMPRESJA
ang. computer od łac. computare 'liczyć'; pierwszy komputer "ENIAC" (skrót E(lectronic) N(umerical)
I(ntegrator) and C(alcu-lator) - Elektoniczny Numeryczny Integrator i Kalkulator stworzono w 1946 r.
do celów wojskowych
I KOMUNA 'grupa ludzi -jednostek lub rodzin, żyjących we wspólnocie majątkowej (czasem też innej -
np. seksualnej), wspólnie pracujących i zdobywających środki do życia': Wielokrotnie opisywano
stosunki panujące w komunach hipisowskich. Komuna miejska 'średniowieczny samorząd miejski,
głównie w zachodniej Europie, do pewnego stopnia niezależny od władzy pana feudalnego' O
Komuna Paryska l. 'samorząd miejski Paryża w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej': W
początkowym okresie Komuna Paryska była opanowana przez jakobinów. 2. 'powstanie ludowe w
Paryżu w czasie wojny francusko-pruskiej w 1871 r.': Władze Komuny Paryskiej znacjonalizowały
majątek Kościoła katolickiego i dokonały radykalnego zeświecczenia nauczania.
II KOMUNA po?, 'komunizm i jego zwolennicy': Jedni nienawidzą komuny, inni piszą na murach:
komuno wróć!
od słowa: komunizm
394
KOMUNALNY
KONCENTRACJA
KOMUNALNY 'związany z samorządem terytorialnym, gminą, zwłaszcza gminą miejską': W mieście był
j eden cmentarz kościelny i jeden komunalny. Ścieki komunalne oczyszczane są w miejskiej
oczyszczalni, zaś ścieki z zakładów pracy w specjalnej oczyszczalni przemysłowej. Do gospodarki
komunalnej należą m.in. wodociągi, kanalizacja, parki, mosty, część gruntów i budynków
mieszkalnych.
KOMUNISTA 'zwolennik komunizmu, zwykle też członek partii komunistycznej': Wielu polskich
komunistów, członków przedwojennej Komunistycznej Partii Polski, zostało wymordowanych przez
Stalina. Po 1989 r. utworzono wiele lekceważących lub pogardliwych określeń komunisty, np.
komuszek, komuch.
KOMUTACJA l. w technice 'zjawisko zamiany kierunku prądu w komutatorze lub zjawisko przełączenia
prądu obciążenia z jednego zaworu na drugi w prostownikach elektrycznych' 2. w telekomunikacji
'zestawianie w węzłach, sieciach i systemach łączności połączeń między określonym wejściem do
systemu i dostępnym w danej chwili wyjściem z niego': Komutacja w inteme-cie. Komutacja kanałów.
3. w językoznawstwie 'operacja polegająca na zamianie pewnego segmentu wyrażenia innym
segmentem reprezentującym ten sam językowy poziom, przy której wartość gramatyczna wyrażenia
nie ulega zmianie': Komutacja to jeden z testów używanych przez językoznawców strukturalistów,
którzy, zastępując w tym samym wyrażeniu jedne segmenty (np. głoski) innymi, dążą do wykrycia ich
właściwości językowych.
KOMUTATOR 'obracająca się część maszyny elektrycznej, osadzona na jej wale, mająca postać
pierścienia składającego się z izolowanych względem siebie wycinków miedzianych, które stykają się
ze szczotkami elektrycznymi przy komutacji': Komutator odgrywa rolę prostownika lub przetwornika
częstotliwości.
KOMŻA 'biała szata wierzchnia, sięgająca do kolan lub krótsza, noszona przez duchownych katolickich
i służbę kościelną podczas czynności liturgicznych': Ksiądz założył komżę. Kościelny w komży.
KONCELEBRACJA albo KONCELEBRA 'w kościele chrześcijańskim uroczyste wspólne odprawianie mszy
przez wielu księży pod przewodnictwem głównego celebransa': Księża przygotowywali się do
koncelebra-cji. Wziął udział w koncelebrze.
KONCELEBROWAĆ 'w kościele chrześcijańskim: uroczyście odprawiać mszę z innymi księżmi': Papież
koncelebrował mszę na Jasnej Górze.
| UWAGA: obecnie często błędnie używa się czasownika || koncelebrować w znaczeniu 'odprawiać
mszę'
395
KONCEPCJA
KONCESJA
KONCENTROWAĆ SIĘ l. 'skupiać, natężać uwagę, myśleć intensywnie o jakiejś sprawie': Jeśli się
skoncentrujesz, na pewno znajdziesz właściwe rozwiązanie 2. ogólniej 'skupiać na czymś swoją
działalność, energię':
Niektórzy kaznodzieje bardziej koncentrują się na sprawach doczesnych niż wiecznych. 3. 'skupiać się,
gromadzić się': Wojska skoncentrowały się wokół Sarajewa.
KONCEPCJA 'myśl zrobienia czegoś, pomysł do realizacji, ogólny plan działania, teoria czegoś':
Koncepcja przywrócenia pierwotnego wyglądu placowi Piłsudskie-go. Nowa koncepcja dotycząca
pierwotnej siedziby Słowian. Mam dobrą koncepcję, ale brak mi środków na jej realizację.
KONCEPCYJNY 'taki, który powstał w wyniku myślenia nad czymś, który jest pełen koncepcji, twórczy,
pomysłowy': Myślenie koncepcyjne. Plany koncepcyjne.
ujęcia świata i można ją przypisać jedynie pojęciom ujmowanym jako zjawiska psychiczne':
KONCEPTUALIZM. Pogląd ten mówił, że uniwersalia są nie w rzeczach, lecz w umysłach. Ogólne są nie
rzeczy i nie nazwy, lecz pojęcia (conceptus), rozumiane jako pewne stany psychiczne. Był to pogląd
psychologiczny: przypisywał uniwersaliom byt nie fizyczny i nie idealny, lecz psychiczny.
(Tatarkiewicz) 2. 'kierunek w sztukach plastycznych w latach 70. XX w., zgodnie z którym sztuka
pozbywa się formy -jej dziełem w czystej postaci jest sam pomysł artysty, jego koncepcja':
Konceptualizm można uważać za skrajnie awangardowy kierunek, który neguje samą istotę sztuki,
związaną z uchwytnym zmysłami istnieniem dzieła, lub - co obecnie jest częstsze - za jedną z
najgłębszych prób postawienia pytania o istotę współczesnej sztuki i jej ograniczenia.
KONCERN w ekonomii 'grupa przedsiębiorstw tej samej branży lub branż pokrewnych, które mają
wspólny zarząd i wspólnego właściciela, lecz jako firmy są prawnie odrębne': Ta polska gazeta została
przejęta przez międzynarodowy końcem prasowy. Końcem naftowy. Końcem samochodowy. ang.
concem, niem. Konzem 'zjednoczenie przedsiębiorstw'
396
KONCHA
KONDYCJA
KONCESYJNY 'taki, który ustala warunki prowadzenia działalności gospodarczej': Przepisy koncesyjne.
Decyzje koncesyjne.
KONCHA l. 'muszla - zewnętrzny szkielet mięczaków, stanowiący zarazem osłonę ich ciała': Piękna,
spiralnie skręcona koncha. 2. 'przedmiot, zwykle naczynie, o kształcie podobnym do muszli': Do ust
podniósł srebrną konchę z małmazją. 3. -w architekturze 'półokrągłe sklepienie, występujące w
absydach kościelnych'
KONCYLIACJA w polityce 'metoda pokojowego załatwiania sporów między państwami przy udziale
komisji pojednawczej': Koncyliacja polega na ocenie przedmiotu sporu przez specjalną
międzynarodową komisję pojednawczą i wysunięciu przez nią propozycji rozwiązania go, np.
ustępstw, jakie muszą sobie wzajemnie poczynić zaangażowane w spór państwa.
KONDENSACJA l. 'zagęszczenie jakiejś substancji, wiążące się z jej przejściem ze stanu płynnego w
półpłynny albo stały': Kondensacja mleka. 2. 'zagęszczenie czegoś abstrakcyjnego, ujęcie czegoś w
sposób bardziej zwięzły': Kondensacja treści. W zakończeniu filmu następuje kondensacja akcji,
zdarzenia następują szybko po sobie. 3. -w fizyce 'przejście substancji ze stanu pary, gazu w stan
ciekły': Kondensacja następuje pod wpływem zmian ciśnienia lub obniżenia temperatury. 4. w chemii
'reakcja łączenia się dwóch cząsteczek w większą cząsteczkę, której towarzyszy wydzielenie prostej
cząsteczki, złożonej z atomów pochodzących od obu reagujących cząsteczek, np. wody'
KONDOLENCJE 'wyrazy współczucia, składane lub przesyłane komuś z powodu śmierci bliskiej mu
osoby':
KONDOMINIUM l. 'obszar znajdujący się pod wspólnym zarządem dwu lub więcej państw':
Kondominiami były np. Wyspy Samoa (w XIX w. zarządzane przez Niemcy, USA i Anglię) oraz do 1956
r. Sudan (zarządzany przez Wielką Brytanię i Egipt). 2. 'wspólnota mieszkańców nowoczesnego bloku
mieszkalnego, zwykle stanowiącego wyodrębnioną, zamkniętą jednostkę architektoniczną; także:
tego typu blok, zarządzany przez wspólnotę mieszkańców': Blokiem zarządza kondominium. Kupił
mieszkanie na parterze w nowoczesnym warszawskim kondominium na Ur-synowie.
KONDOTIER 'dowódca najemnych oddziałów wojskowych, służących miastom lub dworom książęcym
we Włoszech w XIV-XVI w.; także: żołnierz najemny we Włoszech w tym okresie': Założycielem
potężnego rodu Sforzów, z którego pochodziła także królowa Bona, był kondotier Muzio Attendola,
zwany Sforza, żyjący na przełomie XIV i XV w. Kondotierzy byli żołnierzami znanymi z męstwa,
zarazem jednak dokonującymi niezliczonych gwałtów na ludności.
KONDUITA książk. 'zachowanie, prowadzenie się jakiejś osoby, zwłaszcza prowadzenie się złe':
Ostrzegał przyjaciela, że to kobieta złej konduity.
fr. conduite
KONDUKT 'orszak pogrzebowy, grono osób, które uczestniczą w odprowadzeniu zwłok na cmentarz':
W kondukcie szła rodzina zmarłego i wielu jego przyjaciół.
397
KONDYGNACJA
KONFESJA
hotelu była fatalna. Bank jest w dobrej kondycji finansowej. Kondycja ekonomiczna państwa.
UWAGA: używanie wyrazu kondycja w tym znaczeniu nie jest zbyt poprawne, chociaż
rozpowszechnione. Lepiej używać w tym wypadku słów: stan, sytuacja, np.: "Kondycja finansowa
wielu polskich rodzin jest zła" (lepiej: sytuacja finansowa), "Kondycja polskiej inteligencji" (lepiej: stan
polskiej inteligencji).
KONDYGNACJA oficj. l. 'część budynku między jednym stropem a dmgim albo między fundamentem i
pierwszym stropem - piętro lub parter': Budynek o jedenastu kondygnacjach. 2. 'jedna z kolejnych
części czegoś w pionie, warstw czegoś': W sali było mało miejsca i łóżka żołnierskie ustawiono aż w
trzech kondygnacjach.
KONEKSJE książk. 'znajomości lub powiązania rodzinne z jakimiś osobami, zwłaszcza osobami
wpływowymi, zajmującymi wysokie stanowiska': Mówiono o nim, że ma koneksje w ministerstwie
sprawiedliwości. Wykorzystywał swoje koneksje w prokuraturze.
KONESER 'osoba, która doskonale się na czymś zna i lubuje się w tym, zwłaszcza znawca i miłośnik
sztuki':
Dla koneserów zorganizowano pokaz filmów Wemera Herzoga. Seria literacka dla koneserów. Patrzył
na piękne kobiety okiem konesera.
fr. connaisseur
KONFABULACJA l. w psychologii 'zmyślanie jakichś historii, którymi chce się zapełnić lukę w pamięci,
opowiadanie ich i nabieranie z biegiem czasu przekonania, że one zdarzyły się naprawdę':
Konfabulacje są objawem zaburzeń psychicznych. 2. książk. 'opowiadanie głupstw, zmyślanie; także:
zmyślone, bezsensowne historie': Nie słuchaj tego wszystkiego, to jakieś konfabulacje.
KONFABULOWAC l. w psychologii 'zmyślać jakieś historie, opowiadać je i wierzyć w nie' 2. książk.
'opowiadać zmyślone, bezsensowne historie': To mitoman, on konfa-buluje, to wszystko, co mówi,
trzeba podzielić na pół.
KONFEDERACJA 'związek obywateli," organizacji lub państw, który stawia sobie pewne cele i często
przeradza się z czasem w trwałą organizację polityczną': Celem konfederacji barskiej, zawiązanej w
1768 r. przez szlachtę było m.in. usunięcie z tronu Stanisława Augusta i przywrócenie władzy
Wettinów. Konfederacja Polski Niepodległej została założona w 1979r. iprzez lOkolej-nych lat działała
w konspiracji. Walka oddziałów Konfederacji Południa przeciw wojskom Unii stanów Północy w czasie
wojny secesyjnej w USA w latach 1861-1865. Oficjalna nazwa Szwajcarii to Konfederacja Szwajcarska.
Konfederaci barscy nosili kwadratowe czapki bez daszka, obszyte barankiem, zwane
"konfederatkami".
KONFERANSJER ' osoba prowadząca program estradowy, zwłaszcza program muzyczny': Konferansjer
zapowiadał występy artystów i bawił publiczność krótkimi anegdotami.
KONFERENCJA 'zebranie dużej liczby osób, najczęściej przedstawicieli jakichś państw lub organizacji
albo naukowców czy działaczy kulturalnych, poświęcone omówieniu jakichś problemów oraz - często
- powzięciu wspólnej uchwały': Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie zakończyła się w
1975 r. podpisaniem "Aktu końcowego", w którym 33 państwa Europy, USA i Kanada gwarantowały
chęć pokojowej współpracy, nienaruszalność granic oraz przestrzeganie praw człowieka przez rządy
poszczególnych państw. Na Uniwersytecie Warszawskim odbyła się konferencja językoznawcza w
100-lecie urodzin profesora Witolda Doroszewskiego. () Konferencja prasowa 'spotkanie dziennikarzy
z jakimś ważnym człowiekiem, który odpowiada na stawiane mu pytania' () Konferencja Episkopatu
Polski 'zgromadzenie polskich biskupów katolickich'
I UWAGA: w środowisku sportowym wyraz używany błędnie w znaczeniu 'grupa', np. "Zachodnia
Konferencja NBA", poprawnie: zachodnia grupa rozgrywek NBA.
sam grób męczennika z relikwiami, znajdujący się wewnątrz kościoła oraz obudowa takiego grobu w
398
KONFESJONAŁ
KONFORMIZM
kształcie baldachimu': Konfesja św. Stanisława w katedrze na Wawelu. 2. rząd. ksiąźk. 'wyznawana
religia'
KONFETTI albo CONFETTI (czytaj: konfetti) 'różnokolorowe, drobne płatki papieru, którymi obsypują
się uczestnicy zabaw karnawałowych i balów': Tańczący obsypywali się konfetti.
wt. confetti liczba mnoga od: confetto 'cukierek' - dawniej uczestnicy balów karnawałowych
obsypywali się cukierkami, potem zastąpionymi kolorowymi kawałkami gipsu, wreszcie - kolorowymi
papierkami (dziś w wielu regionach świata znów używa się cukierków)
KONFIDENT l. 'współpracownik, rzadziej - pracownik, tajnych służb, zwłaszcza taki, który dla własnych
korzyści szpieguje obywateli i donosi na nich': Oddział AK zlikwidował dwóch konfidentów gestapo.
Doniósł na niego jeden z konfidentów UB. 2. przestarz. 'człowiek zaufany, powiernik': Książę zdradził
tę myśl tylko dwóm swoim konfidentom.
KONFIGURACJA l. ksiąźk. 'układ elementów pewnej całości, istniejącej materialnie lub abstrakcyjnej':
Harcerz opisywał konfigurację terenu, mówił, że za doliną rzeczki są niewielkie wzniesienia,
porośnięte krzewami. Po wyborach mamy zupełnie nową konfigurację polityczną. Konfiguracja
komputera. 2. w astronomii 'układ ciał niebieskich w relacji do Słońca' 3. w matematyce 'układ
punktów i prostych, które są ułożone na płaszczyźnie w ten sposób, że przez każdy punkt układu
przechodzi ta sama liczba prostych, a każda prosta przechodzi przez tę samą liczbę punktów'
KONFIGUROWAĆ ksiąźk. 'tworzyć z elementów określony układ przestrzenny lub funkcjonalny': Twój
komputer jest źle skonfigurowany i nie możesz wykorzystać całej jego mocy.
KONFIRMACJA l. 'w kościołach protestanckich: obrzęd przyjęcia osoby, która ukończyła 14. rok życia,
do wspólnoty religijnej jako pełnoprawnego członka': Obrzęd konfirmacji poprzedzony jest zdaniem
przez młodzież egzaminu ze znajomości zasad wiary oraz publicznym wyznaniem wiary. 2. w
metodologii nauk 'procedura potwierdzania prawdziwości jakiejś hipotezy naukowej ': Profesor
Nowak uczył studentów, że w badaniach naukowych można mówić nie o stuprocentowym
potwierdzeniu hipotezy, ale o jej potwierdzaniu - konfirmacji - przez nowe fakty i badania. 3.
przestarz. 'potwierdzenie, uznanie jakiegoś działania, np. nadania komuś pewnego stopnia,
powołania kogoś na urząd -przez inną, zwykle wyższą, instancję'
399
KONFRONTACJA
KONGRES
KONFRONTACJA l. 'porównywanie, zestawienie faktów, rzeczy, osób': Poglądy takie nie wytrzymują
konfrontacji ze współczesną wiedzą. Konfrontacje filmowe. 2. 'postawienie przed sobą w śledztwie
lub w sądzie dwóch świadków albo świadka i oskarżonego po to, żeby wyjaśnić sprzeczności w ich
zeznaniach': Konfrontacja ze świadkiem pogrążyła oskarżonego. 3. 'starcie, także zbrojne, między
zwalczającymi się siłami, wrogimi wojskami itp.': Nastąpiła bezpośrednia konfrontacja siłowa między
demonstrantami a policją. Wojska izraelskie dążyły do zbrojnej konfrontacji na południu Libanu.
KONGENIALNY 'taki, który pod każdym względem dorównuje oryginałowi': Chodzi bowiem o
kongenialną
KONGLOMERAT l. książk. inaczej KONGLOMERA-CJA 'całość, która jest zlepkiem różnych, często
niepa-sujących, części lub elementów': Nowy Jork to olbrzymi konglomerat ras, narodowości i kultur.
Konglomerat spektakli. Konglomerat budynków. 2. w geologii inaczej: ZLEPIENIEC 'skała osadowa
składająca się z odłamów rozmaitych skał, zlepionych różnorodnym spoiwem' 3. w ekonomii 'forma
organizacji przedsiębiorstw należących do różnych branż produkcji i usług;
także: zjednoczenie takich przedsiębiorstw': Celem łączenia firm w konglomeraty jest zmniejszenie
ryzyka strat finansowych: konglomerat jako całość ponosi stosunkowo niewielkie straty w przypadku
kryzysu występującego tylko w jednej branży.
Kongres Stanów Zjednoczonych składa się z Izby Reprezentantów i Senatu. Kongres Polonii
Amerykańskiej to reprezentacja stowarzyszeń Amerykanów polskiego pochodzenia, działających w
USA.
od łac. congressus 'zgromadzenie, zejście się'; jako nazwa parlamentu słowo kongres ma podobną
etymologię jak polskie sejm (wcześniej: sjem), też oznaczające gromadzenie, schodzenie się w
jednym miejscu
400
KONGRUENCJA
KONKORDANCJA
KONIUGACJA l. w językoznawstwie 'odmiana czasownika przez osoby, liczby, czasy, tryby i strony;
także: określony wzorzec odmiany czasownika': W języku polskim koniugacja jest równie
rozbudowana i skomplikowana jak deklinacja. 2. w biologii 'proces łączenia się chromosomów
homologicznych w pary podczas redukcyjnego podziału jądra' 3. w botanice 'akt płciowy u niektórych
glonów: połączenie się dwóch organizmów jednokomórkowych z jednoczesną wymianą substancji
jądrowej'
KONIUGOWAĆ l. w językoznawstwie 'odmieniać czasownik przez osoby, liczby, czasy, tryby i strony':
Został wywołany przez nauczycielkę łaciny do odpowiedzi, miał koniugować czasownik: coniugare
'łączyć się' 2. w biologii i botanice 'łączyć się w koniugacji'
KONIUNKCJA l. w logice 'zdanie złożone z dwóch zdań składowych, połączonych spójnikiem i':
Koniunkcja jest prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy oba wchodzące w jej skład zdania są prawdziwe.
2. w astronomii 'takie położenie dwóch ciał niebieskich, przy którym ich długości astronomiczne są
jednakowe': Koniunkcja K-siężyca i Słońca w płaszczyźnie ekliptyki wywołuje zaćmienie Księżyca lub
Słońca.
KONIUNKTURA l. 'warunki, przede wszystkim korzystne, które wywierają duży wpływ na wydarzenia,
na sytuację': Należy kształtować koniunkturę, a nie biernie jej ulegać. 2. pot. 'okres, kiedy dobrze idą
interesy, kiedy się komuś powodzi': Ostatnio j est koniunktura na powieści sensacyjne. 3. w ekonomii
'ogół wskaźników ekonomicznych (np. poziomu produkcji, stanu zatrudnienia itp.), które
charakteryzują stan gospodarki; ogólne położenie gospodarki': Obniżenie koniunktury na giełdzie
miało charakter przejściowy. Zmienna koniunktura na rynku warzywniczym.
Koniunkturalne sukcesy gospodarcze. 3. 'taki, który opiera się na spodziewanych korzyściach, a nie na
istotnych przekonaniach czy potrzebach kogoś': Koniunkturalne zachowanie. Koniunkturalna
znajomość.
KONKLAWE 'zgromadzenie kardynałów, dokonujące wyboru nowego papieża; także: zamknięta część
Watykanu, w której to zgromadzenie obraduje': W czasie konklawe kardynałowie są całkowicie
odizolowani od świata zewnętrznego. Konklawe mieści się w zespole pałacowym Kaplicy Sykstyńskiej.
lać. conklave 'zamknięta komnata'
401
KONKORDAT
KONSEKUTYWNY
nią': Konkordancja biblijna. Konkordancja dramatów Szekspira. Konkordancja jest bardzo cennym
narzędziem pracy dla badaczy jakiegoś tekstu, przede wszystkim dlatego, że daje pełen zestaw użyć
danego słowa wraz z cytatami. Konkordancja to dzisiaj zazwyczaj wydruk komputerowy, opracowany
dodatkowo przez specjalistów (by połączyć różne formy słowa, które znajdują się w uporządkowaniu
alfabetycznym w najzupełniej różnych miejscach, np. on i jego, człowiek i ludzie).
fr. concordance
KONKUBINAT wprawie 'trwały związek i pożycie mężczyzny i kobiety bez zawarcia związku
małżeńskiego':
Na Zachodzie znacznie więcej osób niż w Polsce żyje w konkubinacie, istnieją też precyzyjniejsze
przepisy prawne dotyczące tego rodzaju związków.
KONKUROWAĆ 'ubiegać się o coś jednocześnie z kimś innym, zwłaszcza ubiegać się o pierwszeństwo
w czymś, współzawodniczyć o coś ': Konkurowałyśmy wtedy o tytuł "Miss Mazowsze". Od dawna
konkurował z Marcinem o nieformalne przywództwo w grupie.
KONKWISTA 'wyprawa zbrojna w XV i XVI w., mająca na celu podbicie jakiegoś terytorium, zwłaszcza
taka wyprawa Hiszpanów i Portugalczyków w Ameryce Południowej i Środkowej': W efekcie
konkwisty Fran-cisca Pizzara w latach 30. XVI w. zostało podbite indiańskie państwo Inków,
znajdujące się na obszarach dzisiejszego Peru.
KONSEKRACJA l. 'najważniejszy moment mszy: przemiana chleba i wina w ciało i krew Chrystusa':
Konsekracja dokonuje się, gdy kapłan wymawia nad chlebem i winem słowa, przez które Chrystus
ustanowił Najświętszy Sakrament. 2. 'udzielenie święceń biskupich': W kilka dni po konsekracji odbył
się uroczysty ingres. 3. 'poświęcenie kościoła lub przedmiotów kościelnych':
Konsekracja dzwonu.
402
KONSEKWENCJA
KONSPEKT
KONSOLA l. 'przyścienny wąski stolik ozdobny, zwykle znajdujący się pod lustrem': Pod lustrem w
holu pałacowym była niewielka konsola, na której ustawiono zegar i wazę. 2. w architekturze
'ozdobny występ w murze, służący jako wspornik żeber sklepienia lub jako podstawa rzeźby' 3. w
technice 'konstrukcja wspierająca w maszynach, przymocowana jednostronnie do ściany lub
pionowego słupa, wspornik' 4. w elektronice 'część
urządzeń elektronicznych, za której pomocą użytkownik wydaje komendy i kontroluje ich działanie,
zwykle rodzaj pulpitu operatora': Konsola gier wideo to ich główna część.
fr. console
KONSOLACJA l.przestarz. 'pociecha': [...] niepomierna to jest konsolacja grzecznej zemsty dokonać.
(Sienkiewicz) 2. 'stypa, poczęstunek po pogrzebie': Zaprosili żałobników na krótką konsolację.
lać. consolatio
KONSOLETA inaczej: STÓŁ MIKSERSKI 'stół, w który wbudowany jest zestaw urządzeń, służących do
łączenia i nakładania na siebie dźwięków i obrazów': Konsolety używane są m.in. w studiach
radiowych i telewizyjnych oraz w dyskotekach.
fr. consolette
lać. consolidatio
KONSONANS l. w muzyce 'zgodne współbrzmienie lub następstwo dwóch lub więcej dźwięków':
Konsonans to w muzyce przeciwieństwo dysonansu. 2. w nauce o literaturze 'rym niedokładny,
oparty na zgodności spółgłosek': Konsonans, np. gong - gang, jest odwrotnością asonansu, rymu
niedokładnego opartego na zgodności samogłosek, np. lama - amant.
KONSORCJUM 'związek, spółka kilku przedsiębiorstw albo banków, utworzone po to, żeby
powiększyć kapitał na tyle, aby starczył do przeprowadzenia określonej operacji finansowej lub
handlowej': Konsorcjum polskich biur podróży. Międzynarodowe konsorcjum finansowe.
KONSPEKT 'krótki zarys lub streszczenie pracy naukowej, wykładu, referatu itp., rzadziej tekstu
artystycznego':
403
KONSPIRACJA
KONSTYTUCJA
Pierwsze formy antyhitlerowskiej konspiracji na okupowanych ziemiach polskich zaczęły się rozwijać
już jesienią 1939 r. Z jego namowy kilku kolegów przystąpiło do antykomunistycznej konspiracji w
czasie stanu wojennego. 2. 'ukrywane przed kimś działanie, tajemnica':
Początkowo ich zebrania i tajna baza na drzewie - to była tylko niewinna, dziecięca konspiracja.
KONSPIRATOR 'osoba, która prowadzi tajną działalność polityczną, wymierzoną przeciw istniejącej
władzy': Policyjni agenci próbowali przeniknąć w szeregi konspiratorów.
KONSPIROWAĆ SIĘ 'ukrywać się z czymś, maskować się': Musiał się konspirować ze swoim uczuciem
do Joanny, żony prezesa.
KONSTABL 'najniższy stopień w policji w Wielkiej Brytanii; także: policjant mający taki stopień': Oficer
polecił konstablowi odprowadzić aresztowanego do samochodu. Konstabi Smith wyruszył na patrol.
ang. constable z łac. śr. comes stabuli - tytuł urzędnika nadwornego (w Polsce: 'wielki koniuszy')
KONSTATACJA książk. 'stwierdzenie, zwłaszcza stwierdzenie jakiegoś faktu': To, co księgowy mówił o
stanie naszego przedsiębiorstwa, to były tylko suche konstatacje; wnioski i oceny pozostawił
członkom dyrekcji i zarządu.
KONSTATOWAĆ książk. 'stwierdzać coś': Ja tylko konstatuję fakty - nikogo nie krytykuję i niczego nie
oceniam! Tak więc sprzedaż naszych produktów znów wzrosła o 10% - skonstatował z zadowoleniem
dyrektor.
roś. konstruktywizm
KONSTRUKTYWNY 'budujący; taki, który zawiera składniki pozytywne, twórcze (a nie burzące,
negatywne)':
ustrój państwa, strukturę i zasady działania najważniejszych organów władzy, podstawowe prawa i
obowiązki obywateli': Nad tekstem konstytucji pracowali wybitni politycy i eksperci. Jest ona efektem
szerokiego politycznego i światopoglądowego kompromisu, szanującego zróżnicowanie naszego
społeczeństwa. (Prezydent Aleksander Kwaśniewski). 2. książk. 'zasadnicza budowa
404
KONSTYTUCJONALIZM
KONSUMPCJA
ciała lub typ psychiki człowieka': Był osobą o dość delikatnej konstytucji fizycznej.
KONSTYTUOWAĆ 'tworzyć jakąś strukturę organizacyjną i nadawać jej prawną moc działania': Na
zebraniu ukonstytuowano nowy zarząd spółki.
KONSTYTUOWAĆ SIĘ 'o jakiejś strukturze organizacyjnej: tworzyć się i nabierać mocy prawnej':
Ukonstytuowała się komisja mandatowa. Ukonstytuowało się prezydium, na czele z
przewodniczącym - Stefanem No-wakiem.
KONSUL l. 'stały przedstawiciel jakiegoś państwa w innym kraju, chroniący prawa jego obywateli w
tym kraju, a także zajmujący się stosunkami gospodarczymi, kulturalnymi i naukowymi z tym krajem':
Konsulem polskim może zostać zarówno obywatel Polski, jak i obywatel państwa obcego (tzw. konsul
honorowy), który reprezentuje interesy Polski i chroni prawa obywateli polskich w innym - z reguły
bardzo odległym i niewielkim - kraju. 2. 'w starożytnym Rzymie, w okresie republiki:
dowodzili armią i zwoływali posiedzenia senatu. 3. 'we Francji w latach 1799-1804: jeden z trzech
członków rządu republiki': W 1802 r. Napoleon Bonaparte został mianowany dożywotnim konsulem.
urząd rzymskiego konsula; także: czas jego rządów': Juliusz Cezar objął konsulat w 59 r. p.n.e.
Konsulat trwał l rok. 3. 'we Francji w latach 1799-1804: forma rządów sprawowanych przez 3
konsulów': Francuski konsulat tylko pozornie był kolegialną formą władzy, w rzeczywistości drugi i
trzeci konsul mieli głos jedynie doradczy.
KONSULARNY 'związany z konsulem - stałym przedstawicielem jakiegoś państwa w innym kraju albo z
konsulatem': Służba konsularna. Placówka konsularna. <} Paszport konsularny 'paszport blankietowy
wydawany przez konsulat obywatelowi swojego kraju, który przebywa czasowo za granicą i z jakichś
względów nie ma ważnego paszportu': Do Polski wrócił z paszportem konsularnym, który wydano mu
w Kolonii.
lać. consul
KONSULTING albo CONSULTING (czytaj: konsulting albo konsalting) 'doradztwo w zakresie spraw
związanych z produkcją, handlem i usługami': Zajmować się konsultingiem. Konsulting handlowy.
KONSULTINGOWY 'dotyczący konsultingu, związany z konsultingiem': Firma konsultingowa. Działania
konsultingowe.
ang. consulting
KONSUMOWAĆ l. oficj. 'jeść': Konsumować zbyt wiele tłuszczów. 2. ogólniej 'użytkować jakiś towar':
405
KONSYLIUM
KONTESTACJA
KONSUMENT 'człowiek jako osoba kupująca i zużywająca towary; spożywca': Dyktują wysokie ceny
konsumentom krajowym. Nie interesowała się tym wtedy ani prasa, ani konsumenci artykułów
przemysłowych. Handlowi przybył partner- zorganizowany konsument.
| UWAGA: nie jest właściwe ograniczanie znaczenia wyrazu || konsument tylko do sensu 'ten, który
coś je'.
KONSYLIARZ przestarz. 'lekarz, zwłaszcza lekarz biorący udział w konsylium': Konsyliarze z powagą
kiwali brodami nad omdlewającą cioteczką. łac. consilium 'narada'
KONSYSTENCJA 'spoistość cieczy oraz ciał półpłynnych: twardość, gęstość i lepkość': Krem o
półpłynnej konsystencji. Jednolita konsystencja roztworu. Podejrzana konsystencja zupy.
p.-lac. consistorium 'miejsce rady, zebranie' od: consistere 'trwać, zatrzymać się'
KONSZACHTY 'tajemne powiązania, zwłaszcza takie, które wiążą się z nieuczciwymi interesami lub
zmową przeciw komuś': Był w Arras taki, co wszedł w konszachty z rozbójnikami. (Szczypiorski)
KONTAMINACJA l. książk. 'zmieszanie różnych elementów, dające nową całość; także: nowa całość
powstająca przez skrzyżowanie elementów': Kontamina-cja stylów. Ten pogląd to kontaminacja
wcześniej przedstawionych koncepcji. 2. w językoznawstwie 'skrzyżowanie dwóch jednostek
językowych, dające nową jednostkę; także: ta nowa jednostka': Chuderlawy to konta-minacja
przymiotników: chudy i cherlawy.
KONTEMPLACJA książk. 'głęboki namysł, rozmyślanie nad czymś; także: obserwowanie i przeżywanie
czegoś z głębokim namysłem i w powadze': Przez długi czas trwał w kontemplacji, milczący,
pogrążony we własnych myślach. Kontemplacja piękna natury.
ang. container
406
KONTINUUM
II KONTRAKCJA
wanie istniejącego porządku, które prowadzi do buntu przeciw niemu, a znajduje wyraz zarówno w
wielkich ruchach społecznych, jak i w twórczości (literackiej, malarskiej itp.)': Kontestacja młodzieży
doprowadziła do wybuchu 68 roku w całej zachodniej Europie. Zwolennicy kontestacji religijnej są
dziś w mniejszości.
KONTESTOWAĆ 'wyrażać swoje poglądy poprzez kontestację': Kontestowaliśmy wtedy wszyscy, ale
na barykady poszli tylko studenci. Czy wówczas naprawdę kontestował, czy tylko się wygłupiał?
KONTESTATOR 'ten, kto kontestuje, buntuje się przeciw zastanej rzeczywistości, kwestionuje
publicznie istniejący porządek': Z młodych kontestatorów lat 60. wyrośli stateczni biznesmeni i
ogólnie szanowani burżua.
Poezja kontestacyjna.
KONTESTATORSKI 'taki, który dotyczy kontestacji albo kontestatorów': Kontestatorskie ruchy lat 70.
Poglądy kontestatorskie są tak stare jak cywilizacja.
fr. contestation, contester, pierwotnie 'kwestionować'
KONTO l. 'rachunek w banku, na który klient wpłaca pieniądze albo są one przekazywane na jego
życzenie i z którego może pieniądze wypłacać albo zlecać przekazanie ich komuś': Założył sobie konto
w banku, na które firma przelewała jego zarobki i z którego regulowano stałe opłaty za czynsz oraz
raty kredytu. 2. w księgowości 'dwustronny rachunek w księdze handlowej, w którym rejestruje się
wpływy i wydatki': Księgowa zapisywała wpłaty gotówki i przelewy na konto po jednej, zaś wydatki -
po drugiej stronie. 3. przen. 'czyjś rachunek u innych ludzi: jego dobre i złe czyny': Jego sukcesy poszły
na cudze konto. Ten błąd obciąża moje konto.
UWAGA: Słowo konto w swym l. i podstawowym znaczeniu jest charakterystyczne dla języka
ogólnego. Bankowcy częściej używają nazwy rachunek, rozróżniając przy tym cały szereg rachunków,
np. ze względu na to, kto jest ich właścicielem - rachunek osobisty i rachunek firmy, ze względu na
regularność wpłat i wypłacanie pieniędzy od razu lub dopiero za jakiś czas: rachunek
oszczędnościowo--rozliczeniowy, rachunek a vista, rachunek terminowy itd.
KONTRA l. 'w kartach: zobowiązanie do tego, że nie dopuści się, by przeciwnik zebrał deklarowaną
liczbę lew':
Podczas licytacji brydżowej wystąpili z kontrą. 2. 'w boksie: cios zadany właśnie atakującemu
przeciwnikowi':
Mocna kontra Kubańczyka zwaliła go z nóg. 3. 'sprzeciw, działanie przeciwne wobec tego, co ktoś
robi': Nie spodziewał się z jego strony kontry na zebraniu.
KONTROWAĆ l. 'w kartach: występować z kontrą' 2. 'w boksie: zadawać ciosy przeciwnikowi w
momencie, gdy atakuje': Błyskawicznie skontrował atak Francuza. 3. 'sprzeciwiać się, podejmować
działania przeciwne wobec tego, co robi ktoś inny': Kontrował wszystkie jego próby reform firmy.
fr. contre-admiral
I KONTRAKCJA w różnych naukach 'ściągnięcie się, skurczenie się czegoś': Forma swego powstała z
wyrazu swojego w wyniku kontrakcji samogłosek. Przy mieszaniu wody i alkoholu etylowego
następuje kontrakcja.
II KONTRAKCJA (czytaj kontr-akcja) 'akcja przeciwna jakiejś innej akcji': Akcja Anglików i kontrakcja
drużyny polskiej. Kontrakcja dyplomatyczna.
407
KONTRAKT
KONTROWERSJA
KONTRAKT oficj. 'porozumienie stron w jakiejś sprawie, zwykle w formie pisemnej umowy,
określającej wzajemne zobowiązania, warunki i terminy; także: dokument zawierający tę umowę':
Firma wygrała przetarg i zawarła kontrakt na wykonanie prac wykończeniowych w gmachu.
Wynegocjowano warunki kontraktu na komputeryzację zakładu.
lać. contractus
KONTRALT w muzyce l.'najniższy głos żeński': Śpiewać kontraltem. Głosowi męskiemu towarzyszył
kontralt kobiecy. 2. 'śpiewaczka śpiewająca takim głosem': Była znana jako kontralt opery
wiedeńskiej.
wl. contralto
KONTRAPUNKT l. w muzyce 'jednoczesne prowadzenie dwu lub więcej linii melodycznych według
określonych zasad tonalnych, harmonicznych i rytmicznych; także: nazwa głosu dokomponowanego
do istniejącej już melodii':
Charakterystyczne formy kontrapunktu to fuga i kanon. 2. 'dział teorii muzyki, sztuka takiego
zestawiania głosów':
złożenie cząstki: kontr- i słowa: kultura (kalka wyrażenia angielskiego lub francuskiego)
KONTROWERSJA 'różnica zdań, która może prowadzić do zatargów, rozbieżność w sądach o czymś':
Uchwała ta będzie źródłem kontrowersji wewnątrz Ruchu. Plany zabudowy terenów wokół Pałacu
Kultury budzą wiele kontrowersji wśród architektów i urbanistów.
KONTROWERSYJNY 'taki, który wywołuje kontrowersje, różnice zdań, różne oceny, sprzeczne sądy;
sporny':
408
KONTRREFORMACJA
KONTYNUACJA
UWAGA: wyraz modny, używany często wówczas, gdy nie chce się wprost potępić kogoś lub czegoś,
powiedzieć, że coś się nam nie podoba, nie odpowiada, np.: "kontrowersyjna wypowiedź" (zamiast:
wypowiedź nie do przyjęcia), "kontrowersyjny film" (zamiast: zły, nieudany film).
KONTRREFORMACJA 'ruch w Kościele katolickim, trwający od polowy XVI w. do końca wieku XVII,
przeciwny reformacji: zmierzający do zahamowania rozprzestrzeniania się protestantyzmu i
wewnętrznej odnowy katolicyzmu': Za początek kontrreformacji przyjmuje się obrady soboru
trydenckiego w latach 1545-1563, na którym wypracowano jednolite stanowisko w wielu kwestiach
dotychczas w katolicyzmie rozstrzyganych różnorako lub spornych, np. stosunku tradycji i
Objawienia, problemach związanych z kultem świętych, oraz wprowadzono rozporządzenia
dyscyplinujące hierarchię kościelną i określające jej obowiązki w zakresie szerzenia wiary.
złożenie cząstki: kontr- i słowa: reformacja (pojęcie występujące w bardzo wielu językach
europejskich)
KONTRREWOLUCJA 'walka przeciw rewolucji politycznej, zwłaszcza rewolucji, która zwyciężyła; także:
ugrupowania prowadzące tę walkę': Jakobini uzasadniali konieczność wprowadzenia terroru
wzmagającą się kontrrewolucją i przybierającą coraz groźniejsze wymiary interwencją zbrojną innych
państw europejskich przeciw Francji. Analiza działań zbrojnych Piłsudskiego wskazuje, że bynajmniej
nie zamierzał on wspomagać sił kontrrewolucji w Rosji, wcale nie było mu tęskno do carskich
porządków.
KONTRTORPEDOWIEC dziś częściej: NISZCZYCIEL 'okręt wojenny mniejszy niż pancernik lub
krążownik, wyposażony w wyrzutnie torped, lekkie działa i wyrzutnie rakietowe': Konwój statków
handlowych osłaniały kontrtorpedowce.
KONTRYBUCJA 'danina nakładana przez zwycięskie w wojnie państwo na państwo przegrane; także:
danina
długa, sięgająca za kolana suknia, z przodu zapinana na haftki albo guzy, przewiązana pasem, mająca
rozcięte rękawy, tzw. wyloty, które przy niektórych czynnościach zarzucano do tyłu, by nie
przeszkadzały': Poloneza czas zacząć! Podkomorzy rusza /Iz lekka zarzuciwszy wyloty kontusza, /1
wąsa podkręcając, podał rękę Zosi /1 skłoniwszy się grzecznie w pierwszą parę prosi [...] Nad murawą
czerwone połyskająbuty, / Bije blask z karabeli, świeci się pas suty [...]. (Mickiewicz)
węg. kóntósz (kontusz to strój wschodni, moda na ten strój dotarła do Polski z Węgier)
KONTYNGENT l. 'ogólnie: pewna liczba czegoś, przydział jakichś środków, towarów, osób':
Kontyngent proszku do prania dla całego powiatu. 2. 'maksymalna ilość niektórych towarów, które
dopuszcza się w imporcie albo eksporcie, ustalana w umowach międzypaństwowych, rzadziej -
jednostronnie': Zakładaj ą one otwieranie rynków Wschodu na nasze towary i nieco większe
kontyngenty. 3. 'oddział przeznaczony do wypełniania jakiegoś zadania': Żołnierze z kontyngentu
wojsk ONZ w Libanie. Dodatkowy kontyngent obserwatorów uda się do południowej Osetii. 4.
przestarz. 'obowiązkowe dostawy pewnych towarów dla państwa wymagane od określonych grup
ludności (głównie od chłopów)':
lać. contingens od: contingere 'przypaść w udziale', w znaczeniu 3. zapożyczenie z ang. contingent
KONTYNUACJA 'wykonywanie dalej jakiejś czynności, dalszy ciąg czegoś': Lekarz uznał, że konieczna
jest kontynuacja leczenia. Minister zapowiedział kontynuację dotychczasowej polityki w dziedzinie
ochrony śro-
409
KONURBACJA
KONWERS
dowiska naturalnego. "Nie ma mocnych" Sylwestra Chęcińskiego to kontynuacja filmu "Sami swoi".
KONTYNUATOR 'osoba, organizacja, instytucja itd., które coś kontynuują': Kontynuator tradycji
romantycznych. Organizacja Narodów Zjednoczonych jest kontynuatorem przedwojennej Ligi
Narodów, ma jednak znacznie większą niż tamta organizacja możliwość wpływania na bieg spraw
międzynarodowych.
KONWEKCJA CIEPŁA w fizyce 'przenoszenie ciepła w jakimś układzie wraz z materią': Naturalna
konwekcja wynika z różnicy gęstości między częściami układu o różnej temperaturze, co powoduje
np. unoszenie się ciepłego powietrza lub rozgrzanej cieczy ku górze. Konwekcja odgrywa zasadniczą
rolę w procesach atmosferycznych, jest też wykorzystywana w ogrzewaniu mieszkań.
KONWEKTOR 'grzejnik (parowy lub wodny) mający obudowę umożliwiającą regulowany i skierowany
przepływ ciepła na zasadzie konwekcji': Wymienił tradycyjne grzejniki na konwektory.
jako nieco sztuczne': Mówmy szczerze, niepotrzebne są nam konwenanse! Ciotka zachowuje
konwenanse.
fr. convenance
KONWEKTYKIEL 'zebranie, zwłaszcza tajne (dziś zwykle z odcieniem żartu); dawniej także: potajemne
spotkanie członków sekty religij nej': Śmieszyły j ą te rodzinne konwektykle, na których stare ciotki
snuły wielkie i tajemne plany.
410
KONWERGENCJA
KONWÓJ
Konwersja arian nie była w tym czasie zjawiskiem częstym. 2. w ekonomii 'zmiana dotychczas
obowiązujących warunków pożyczki, takich jak termin spłaty, wysokość oprocentowania itp. (zwykle
zmiana na warunki korzystniejsze dla dłużnika)': Trwają rozmowy w sprawie konwersji polskiego
długu. 3. 'przystosowanie czegoś do jakichś innych celów, zmiana jakiejś działalności itp.':
Zaprzestanie konwersji fabryk zbrojeniowych na potrzeby cywilne. 4. w informatyce 'zmiana zapisu z
jednego języka na inny lub z jednej wersji języka na inną- bez zmiany treści informacji': Konwersja
plików.
KONWERTYTA 'osoba, która zmieniła wyznanie religijne': Konwertyci przejawiają często wielką
gorliwość w głoszeniu i przestrzeganiu zasad nowej religii. Typowym tego przykładem jest słynny
piosenkarz amerykański Cat Stevens, od 1975 r. muzułmanin, który w 1989 r. poparł oficjalnie wyrok
śmierci wydany przez irańskich fundamentalistów na pisarza Salmana Rushdiego za jego książkę
"Szatańskie wersety".
SEJM KONWOKACYJNY 'w dawnej Polsce: sejm zwoływany podczas bezkrólewia, mający za zadanie
zabezpieczyć państwo do czasu wyboru króla, ustalić termin elekcji i sformułować pacta conventa'
tac. convocatio
KONWÓJ l. 'grupa więźniów lub jeńców, prowadzonych lub przewożonych pod strażą; także: grupa
strażników pilnujących ich': Wielu jeńców w konwoju było rannych i chorych. Niemiecki konwój był
bardzo dobrze uzbrojony. 2. 'kolumna pojazdów lub grupa statków, eskortowana przez oddziały
wojskowe lub okręty na terenach objętych wojną': Do głodujących ludzi dotarł konwój z pomocą
humanitarną. Hitlerowskie łodzie podwodne atakowały w czasie II wojny światowej alianckie
konwoje płynące do Murmańska.
KONWOJENT 'osoba należąca do grupy strzegącej więźniów lub jeńców albo ochraniającej jakiś
transport':
411
KOOPERACJA
KOPULACJA
KONWOJOWAĆ 'prowadzić ludzi pod strażą, ochraniać jakiś transport': Konwojowali więźniów w
drodze do sądu. Wokół statków handlowych płynęły okręty konwojujące.
KOOPTACJA oficj. 'powołanie nowego członka lub nowych członków w skład jakiegoś organu
kolegialnego, np. komisji, prezydium, dokonane przez ten organ, a nie w drodze wyborów': Wyjazd
zagraniczny jednej osoby ze składu naszej komisji i choroba drugiej sprawiły, że musieliśmy dokonać
kooptacji nowych członków.
lać. cooptatio
KOORDYNACJA 'stan czegoś, charakteryzujący się współgraniem, harmonią elementów lub czynności
składających się na to; także: porządkowanie elementów lub organizowanie czynności, które się na
coś składają': U chorego stwierdzono brak koordynacji ruchów. Ministerstwo zajmuje się koordynacją
działań na rzecz ochrony środowiska.
KOORDYNATOR 'osoba lub instytucja, które zajmują się koordynacją jakichś działań': Koordynator
programu badawczego opracował szczegółowy harmonogram prac naukowych, które należy
wykonać.
KOORDYNOWAĆ 'zajmować się koordynacją jakichś działań: organizowaniem ich w taki sposób, aby
płynnie, łącząc się ze sobą, zmierzały do wyznaczonego celu':
KOPRODUKCJA 'wspólne produkowanie czegoś, zwłaszcza filmu, przez różne firmy lub państwa;
także: wytwór takiego działania, zwłaszcza wspólnie nakręcony film':
KOPRODUCENT 'firma lub państwo, biorące udział w koprodukcji': Francja jest koproducentem filmu
"Biały" w reżyserii Krzysztofa Kieślowskiego.
UWAGA: Często spotykanym błędem jest forma: koopro-dukcja. Powstaje ona przez analogię do
(poprawnych): koordynacja, kooperacja, a jest dlatego niewłaściwa, że koprodukcja to złożenie
cząstki: ko- i słowa: produkcja (podczas gdy koordynacja to złożenie: ko- i słowa: ordynacja).
KOPROFAGIA w biologii 'zjadanie kału': Koprofagia występuje niekiedy np. u psów i świń. Zwykle
odróżnia się od niej zjawisko zwane cekotrofią, polegające na zjadaniu przez niektóre zwierzęta, np.
gryzonie, pewnych części własnego kani, co jest im potrzebne do prawidłowego trawienia.
KOPROFAGI w biologii 'zwierzęta, które odżywiają się substancjami pokarmowymi zawartymi w kale
innych zwierząt roślinożernych': Do koprofagów należy żuk gnojak.
KOPULACJA l.ksiąźk. 'zespolenie się na pewien czas samca i samicy po to, by wprowadzić do dróg
rodnych samicy spermę': Kopulacja żubrów. Kopulacja lisów. Opisane w "Malowanym ptaku"
Kosińskiego stosunki
412
KORAN
KORELACJA
płciowe bohaterów przypominają raczej kopulację zwierząt niż życie seksualne człowieka. 2. w
biologii 'łączenie się w procesie zapłodnienia komórek płciowych, czyli gamet, w zygotę'
KORAN 'święta księga religii islamskiej, zawierająca objawienie Mahometa, zasady wiary i moralności,
przepisy prawa, a także wiele opowieści arabskich i pouczeń':
Muzułmanie wierzą, że Koran istniał zawsze w niebie, zaś Mahometowi został objawiony przez
archanioła Gabriela. Koran został spisany ok. połowy VI w. naszej ery.
KORDEGARDA 'pomieszczenie dla warty wojskowej, zwłaszcza dla straży pałacowej - zwykle wolno
stojący niewielki budynek w pobliżu głównej bramy wjazdowej': Kordegarda pałacowa. Schwytano go
i zaprowadzono do kordegardy.
KORDIALNY 'serdeczny i wylewny, ale zarazem nieco protekcjonalny': Był to człowiek kordialny, ale
nie spo-ufalał się z każdą nowo poznaną osobą. Prezes objął go kordialnym gestem i poklepał, a
potem obiecał pomoc.
KORDIAŁ przestarz. 'wzmacniający trunek': Nalała. Gość się popatrzył w szkło: Zacny - powiada -
kordiał. (Gałczyński) Popróbował pysznego, kasztelańskiego miodu, mlasnął i wyszeptał: - To kordiał,
jakiego potrzebowałem.
KORDON l. 'żołnierze, policjanci lub członkowie służby porządkowej, ustawieni jeden obok drugiego
dla utrzymania porządku': Kordon policji oddzielał obydwie grupy kibiców. Demonstranci przerwali
wojskowy kordon. 2. 'posterunki wojskowe rozmieszczone wzdłuż granicy dla jej obrony i kontroli
ruchu w jej rejonie':
KOREFERENT książk. 'osoba występująca z korefera-tem, będąca autorem koreferatu': Koreferent nie
zgodził się z niektórymi tezami przedstawionymi w głównym referacie.
KOREKTOR l. 'osoba wykonująca korektę próbnych odbitek drukarskich' 2. 'biała emulsja (w pisaku
lub buteleczce), służąca do zamazywania błędów maszynopisu' 3. 'urządzenie usuwające usterki
czegoś, nadające temu pożądane właściwości': Korektor uzębienia. Korektor dźwięku.
KORYGOWAĆ l. 'poprawiać, prostować, usuwać błędy': Nie jest moim zadaniem korygowanie błędów
maszynistki. Paru funkcjonariuszy policji tłumaczyło, ostrzegało, korygowało plotki i błędne opinie. Ty
robisz głupstwa, a ja muszę je potem korygować. 2. 'nadawać czemuś pożądane właściwości': Ta
sukienka znakomicie koryguje linię bioder.
KOREKCYJNY 'nadający czemuś pożądane właściwości, zazwyczaj przez poprawienie tego': Filtr
korekcyjny. Korekcyjne wkładki do obuwia.
KOREKTYWA l. książk. 'poprawka wniesiona do jakiejś ustawy, planu lub projektu': Uchwalone na
przyszły rok założenia wymagały drobnych korektyw. 2. 'gimnastyka korektywna': Chodziła z
dzieckiem na ko-rektywę.
KORELACJA książk. 'wzajemne powiązanie zdarzeń, zjawisk, pojęć itp., ich współzależność': Wzrost
gospodar-
413
KORESPONDOWAĆ
czy i stabilizacja kursu złotówki pozostają ze sobą w ścisłej korelacji. Istnieje zastanawiająca korelacja
między tchórzostwem i okrucieństwem. Korelacja produkcji z potrzebami rynku. Korelacje w biologii,
fizjologii i statystyce. Korelacja, w której występowaniu jakiejś cechy lub wzrostowi jej natężenia albo
wielkości towarzyszy występowanie innej cechy, wzrost jej natężenia albo wielkości - nazywa się
korelacją prostą lub dodatnią;
KORELAT książk 'zjawisko, rzecz, proces, który pozostaje w korelacji, we wzajemnej zależności z
innym zjawiskiem, procesem, z inną rzeczą; odpowiednik czegoś': Styl tych opowiadań jest korelatem
niezwykłej wrażliwości autora. Drzewo i owoc to korelaty ze znanego z Biblii powiedzenia: "Nie ma
drzewa dobrego, które by rodziło złe owoce, ani złego, które by rodziło owoc dobry".
KORELACYJNY albo KORELATYWNY książk. 'będący w korelacji': Korelacyjne cechy. Pojęcia korela-
tywne.
KORESPONDOWAĆ l. 'pisać do kogoś listy, wymieniać się listami, pismami itp.': Od wielu lat
korespondowali z rodziną w Australii, teraz mieli się spotkać. 2. 'być stosownym do czegoś,
odpowiadać czemuś, pozostawać z czymś w związku': Z tym ponurym obrazem sytuacji, kreślonym
przez opozycję, nie korespondują wyniki gospodarcze opublikowane przez GUS.
UWAGA: w 2. znaczeniu wyraz modny, nadużywany, lepiej używać określeń: coś odpowiada czemuś,
jest właściwe, stosowne.
KORPORACJA l. 'wielka, zwykle międzynarodowa firma, pod względem prawnym będąca najczęściej
spółką akcyjną lub grupa firm, działających pod jednym zarządem i stanowiących jedną osobę
prawną': Polskie zakłady prowadzą negocjacje z jedną z największych korporacji samochodowych w
Europie. IBM należy do najpotężniejszych korporacji w branży komputerowej. 2. 'zrzeszenie osób,
zarejestrowane prawnie, realizujące pewne cele społeczne, polityczne lub ekonomiczne': Korporacja
rzemieślnicza. Korporacja kupiecka.
KORPULENTNY 'tęgi, dość otyły': W drzwiach ukazał się niewysoki, korpulentny jegomość.
Korpulentna kobieta.
KORPUS l. 'tułów, ciało człowieka lub zwierzęcia oprócz kończyn i głowy': Bokser zadawał mocne ciosy
w korpus, bardzo osłabiające przeciwnika, l.przen. 'główna, zwarta, stanowiąca bryłę część budowli,
jakiejś maszyny, urządzenia lub pojazdu': Korpus katedry. Korpus obrabiarki. Korpus rakiety. 3. w
wojsku 'duża jednostka taktyczna, składająca się z kilku brygad lub dywizji, wchodząca w skład armii
lub działająca samodzielnie':
KORRAL 'zagroda dla zwierząt, ogrodzona płotem lub siatką, zwłaszcza taka zagroda w Ameryce': Na
noc meksykańscy pasterze zaganiali zwierzęta do obszernego korralu.
hiszp. corral
KORRIDA albo CORRIDA (czytaj: korida) 'walka z bykiem na arenie, rozgrywana według ustalonych
reguł':
Korridajest szczególnie popularna w Hiszpanii. Głównym bohaterem korridyjest matador, który drażni
byka czerwoną płachtą, muletą, i zadaje mu śmiertelny cios szpadą.
414
KORSARZ
KOSMO-
KORSARZ l. 'rozbójnik morski, niekiedy służący jakiemuś władcy w walce z przeciwnikiem, to samo, co
kaper': W 1581 r. słynny korsarz, Francis Drakę, otrzymał od królowej Elżbiety I szlachectwo za swe
zasługi dla korony brytyjskiej.
KORSO l. 'szeroka, piękna aleja miejska, miejsce spacerów i spotkań': Wieczorami przechadzali się po
korsie. 2. 'wesoły pochód ulicami miasta z towarzyszeniem samochodów i innych pojazdów,
przybranych kwiatami, popularny we Włoszech i południowej Francji': Obejrzeliśmy doroczne korso.
wt. corso
I KORT 'plac do gry w tenisa': Kort do gry pojedynczej ma długość (obu boisk) 23,77 i szerokość 8,23
m. Kort dogrypodwójnejjestszerszyzkażdej strony o l, 3 7 m.
ang. cord
KORUND 'tlenek glinu, minerał odznaczający się dużą twardością': Przezroczysta odmiana korundu o
czerwonym zabarwieniu to rubin, zaś niebieska - szafir. Zanieczyszczony, drobnoziarnisty korund jest
wykorzystywany jako materiał ścierny - szmergiel.
n.-lać. corundum z języków indyjskich kurunda 'rubin'
KORUPCJA 'przekupstwo, zwłaszcza urzędników państwowych': Przeraża mnie też olbrzymia korupcja
u-rzędników rosyjskich. Korupcja rządu w Hawanie.
KORUMPOWAĆ 'dawać łapówki, przekupywać urzędników państwowych': Korumpowali kogo się da,
byle tylko uzyskać koncesję. Nie licz na nic w tej skorumpowanej instytucji.
KORUPCYJNY 'oparty na przekupstwie, będący przekupstwem': Afery korupcyjne to nie tylko polska
specjalność.
KORYFEUSZ l. 'przodownik chóru w tragedii greckiej': Koryfeusz wyodrębnił się z chóru (zespołu
chorentów) wykonującego pieśni pochwalne na cześć Dionizosa i odtąd był osobą intonującą pieśni i
dyrygującą śpiewem i tańcem chóru. 2. przen. 'czołowy przedstawiciel jakiejś dziedziny nauki lub
sztuki, przodownik, który pociąga innych swym wzorem': W 1855 r. zmarł Adam Mickiewicz - wielki
koryfeusz literatury polskiej.
gr. koryphaios
KORYNT 'jedno z greckich miast państw, założone w IX w. p.n.e. przez Dorów, słynne z rozkwitu sztuki
i rzemiosła': Do cennych zabytków Koryntu należą m.in. pozostałości wspaniałej świątyni Afrodyty. ()
Córa Koryntu książk. 'prostytutka, zwłaszcza luksusowa': Starożytny Korynt, bogate miasto portowe,
słynął z heter, dlatego do dziś luksusowe prostytutki nazywa się córami Koryntu.
KOSINUS albo COSINUS (czytaj :kos-inus) w matematy-ce 'jedna z funkcji trygonometrycznych, której
odwrotnością jest sekans, skrót cos': Kosinus kąta alfa to stosunek przyprostokątnej przyległej do
tego kąta do przeciwprostokątnej.
KOSMO- cząstka wyrazów złożonych oznaczająca ich związek z kosmosem, rozumianym jako
przestrzeń pozaziemska lub jako świat czy też Wszechświat, np. kos-mobiologia, kosmologia
415
KOSMOBIOLOGIA
I KOZAK
KOSMODROM 'baza będąca miejscem montażu statków kosmicznych i miejscem, z którego startują':
12 kwietnia 1961 r. z kosmodromu "Bajkonur" w Kazachstanie wystartował pierwszy statek
kosmiczny z człowiekiem - radzieckim lotnikiem Jurijem Gagarinem - na pokładzie.
KOSMOGONIA l. 'pochodzenie oraz powstanie obiektów kosmicznych i ich zespołów; także: zajmujący
się tym dział astronomii': Kosmogonia Układu Słonecznego. 2. 'w religiach i filozofii: zespół koncepcji,
wyobrażeń i wierzeń odnoszących się do powstania świata': Kosmogonia buddyjska, judaistyczna.
Kosmogonia materiali-styczna.
KOSMOLOGIA l. nauka zajmująca się badaniem struktury i ewolucji całego Wszechświata': Jednym z
podstawowych założeń kosmologii jest to, że prawa obowiązujące w dostępnej ludzkiemu badaniu
części Wszechświata rozciągają się na jego całość. 2. 'w religiach i filozofii: zespół koncepcji i wierzeń
odnoszących się do struktury Wszechświata, jego pochodzenia i końca': Chrześcijańska kosmologia w
strukturze świata wyróżnia niebo, ziemię, piekło i otchłań. W wielu wschodnich kosmologiach
występuje koncepcja okresowej zagłady i odradzania się świata.
KOSTYCZNY książk. 'złośliwy i uszczypliwy': Kostyczny starzec. Kostyczny humor. Kostyczne wymówki.
KOSZER 'żydowskie przepisy rytualne, określające warunki, jakie musi spełniać potrawa, nadająca się
do spożycia przez wiernych żydów, oraz służące do jedzenia lub picia naczynia'
KOTERIA 'grupa wpływowych osób, powiązanych wzajemnymi interesami i popierających się, często
osiągających korzyści wbrew ogólnemu dobru': Wszelkie zmiany na lepsze i reformy blokowała
koteria miejscowych notabli.
KOTERYJNY 'związany z koterią, charakterystyczny dla koterii': Koteryjne układy w urzędzie miejskim.
Ko-teryjne stosunki między radnymi.
fr. coterie
KOTURN l. zwykle w liczbie mnogiej KOTURNY 'w starożytnym teatrze greckim: buty na bardzo
wysokiej podeszwie, nadające aktorom wzrost ponad ludzką miarę i sprawiające, że byli lepiej
widoczni dla publiczności' 2. 'bardzo wysoka podeszwa, zastępująca też obcas': Od kilku lat młodzież
nosi buty na koturnach.
gr. kóthomos
I KOZAK l. 'osoba należąca do grupy ludności, uformowanej nad dolnym Dnieprem na Ukrainie z
chłopów i drobnej szlachty': W dawnej Rzeczypospolitej Kozacy stanowili wolny stan. Ze względu na
swe zalety bojowe byli chętnie werbowani do wojska i wykorzystywani zwłaszcza do walk z Tatarami.
2. 'na terenach dawnej Rzeczypospolitej, Rosji i Turcji: żołnierz lekkiej jazdy, zazwyczaj rekrutujący się
z ukraińskich Kozaków': Powstańcy zostali otoczeni przez oddziały kozaków. 3. przen. 'śmiały,
popisujący się odwagą mężczyzna':
Ależ z niego kozak! 4. 'ludowy taniec ukraiński w takcie 2/4, z przysiadami i wyrzucaniem nóg,
tańczony przez
416
II KOZAK
KREDA
dwóch stojących naprzeciw siebie mężczyzn': Kozak jest pozostałością dawnych tańców wojennych.
Solista ukraińskiego zespołu ludowego zatańczył kozaka. 5. inaczej: KOŻLARZ 'ceniony grzyb jadalny o
białawym lub czerwonym kapeluszu'
II KOZAK 'zimowy but, zwykle ocieplany, z wysoką, miękką cholewką': Założyła kozaki.
ukr. kozak
KRACH l. 'nagłe załamanie ekonomiczne': Krach na giełdzie nowojorskiej spowodował falę bankructw
i gwałtowny wzrost bezrobocia. Krach w Rosji odbił się niekorzystnie na gospodarce wielu państw
europejskich, eksportujących swe towary na Wschód, l.przen. 'nagłe załamanie się jakichś planów,
upadek, załamanie czegoś': To był krach moich planów zawodowych. Krach ideologii komunistycznej.
KRAKING w przemyśle chemicznym 'rozkład ropy naftowej i smoły węglowej pod wpływem wysokiej
temperatury i katalizatorów, przy podwyższonym ciśnieniu':
Poddając produkty krakingu ropy naftowej procesowi destylacji, otrzymuje się benzynę i oleje
napędowe.
KRAS l. 'proces geologiczny polegający na rozpuszczaniu skał, głównie wapiennych i gipsowych, przez
wody podziemne i powierzchniowe' 2. 'formy terenu i zjawiska powstałe w wyniku tego procesu oraz
obszar, na którym one występują': W czasie wędrówki po Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej
podziwiali polski kras.
KRAUL albo CRAWL (czytaj: krałl) 'najszybszy styl pływacki, polegający na wykonywaniu
naprzemiennych pociągnięć rękami od przodu do tyłu, połączonych z nożycowymi ruchami nóg': W
jedną stronę basenu płynął kraulem, a w drugą - żabką.
KREACJA l. 'tworzenie, stwarzanie czegoś': Kreacja świata to zadanie boskie. 2. 'oryginalna, twórcza,
wybitna rola teatralna albo filmowa': Niezapomniana kreacja Łomnickiego w "Karierze Artura Ui". 3.
'oryginalny strój (zwłaszcza kobiecy) o walorach artystycznych':
KREOWAĆ l. 'tworzyć coś doniosłego, wielkiego, stwarzać': Kreował nowe prawa na całym
kontynencie. 2. 'twórczo, oryginalnie odtwarzać postać sceniczną lub filmową': Kreował rolę Papkina:
Ach, cóż to był za Pap-kin!
KREATOR l. 'wybitny twórca': Kreator teatralny, jakim był Schiller. Wielcy kreatorzy mody. 2.
przestarz. 'Stwórca'
Człowiek kreatywny zawsze znajdzie możliwość takiego zajęcia, które zaspokoi jego możliwości i
ambicje.
UWAGA: kreować i kreator, a zwłaszcza kreatywny, to wyrazy modne, nadużywane, odnoszone dziś
do każdego działania, np.: "Fascynuje mnie możliwość kreowania nowej kobiety", lepiej: możliwość
formowania, tworzenia nowej kobiety, "Wykreowali sobie wroga", poprawnie: stworzyli, wymyślili
sobie wroga. "Kreatywny pracownik działu promocji", poprawnie: Dynamiczny i pomysłowy
pracownik działu promocji. "Kreatywny pomysł", poprawnie pomysł twórczy, oryginalny.
lać. creatio 'stwór', w znaczeniu 3. zapożyczenie z ang. creation, creare 'tworzyć', w znaczeniu 2.
zapożyczenie z ang. create i łac. creator 'twórca', w znaczeniu 2. zapożyczenie z ang. creator
KREACJONIZM l. w dawnej teologii i filozofii 'koncepcja głosząca, że życie na Ziemi powstało w wyniku
jednorazowego aktu twórczego Boga, a postać i liczba gatunków wówczas stworzonych jest stała':
Kreacjonizm został obalony przez teorię ewolucji. 2. w obecnej teologii 'pogląd głoszący, że świat
został stworzony przez Boga, dopuszczający jednakjego zmienność i ewolucję;
także: koncepcja, że narodzinom każdej ludzkiej istoty towarzyszy stworzenie jej duszy przez Boga':
Współczesny kreacjonizm nie jest sprzeczny z wynikami badań naukowych, dotyczących ewolucji
życia na Ziemi. Koncepcja kreacjonizmujest natomiast sprzeczna z teoriami reinkarnacji i
metempsychozy.
niegodziwiec': Obaj to nędzne, wstrętne kreatury, naprzykrzające się każdemu i wszystkim potem
szkodzące.
I UWAGA: wyraz ten nie znaczy 'tworzenie, twórczość, kreacja', a używanie go w tym znaczeniu jest
nie tylko błędne, ale i śmieszne.
lać. creatura
KREDA l. 'miękka, rozcieralna skała osadowa o barwie białej, jasnoszarej lub kremowej': Kreda składa
się głównie ze szczątków drobnych morskich bezkręgowców, otwomic i glonów. 2. 'biała substancja
wytworzo-
417
KREDO
KREMPLINA
na z tej skały': W postaci proszku kreda jest stosowana w przemyśle chemicznym, papierniczym,
kosmetycznym itd. W kawałkach służy m.in. do pisania na tablicy. 3. w środowisku drukarskim 'papier
kredowy': Ilustracje na kredzie. 4. w geologii 'trzeci, najmłodszy okres ery mezozoicznej, trwający od
około 145 do około 65 milionów lat temu': Morska fauna okresu kredy to m.in. wielkie ilości
otwomic, z których szkieletów powstały skały.
niem. Kreide (dawniej także w Polsce wymowa: krejda, krajda) od łac. creta 'kreda, biała glinka'
KREDO l. 'w katolicyzmie: wyznanie wiary - krótka modlitwa, zawierająca główne treści wiary
katolickiej, istotę tego, w co wierzy katolik': Podczas mszy wspólnie na głos odmawiali kredo, l.przen.
'najważniejsze zasady, którymi się ktoś kieruje, przekonania, będące podstawą czyjegoś działania':
Jego kredo artystyczne to: sztuka jest wyrazem przeżyć twórcy. Kandydat na prezydenta przedstawił
swoje kredo polityczne.
KREDYT l. 'pożyczka lub suma pieniędzy pożyczonych jakiejś osobie, firmie, instytucji lub państwu,
zazwyczaj przez bank': Zaciągnął w banku wysoki kredyt na budowę domu. Firma starała się o kredyt
inwestycyjny, przeznaczony na zakup nowych maszyn. Ten bank udziela nisko oprocentowanych
kredytów konsumpcyjnych posiadaczom rachunków oszczędnościowo-rozliczenio-wych. Kupił na
kredyt samochód, miesięczna rata wynosi tylko 150 złotych. 2. przestarz. 'możliwość zaciągania
pożyczek, zwłaszcza w obrocie handlowym': -Mam wprawdzie - odparł Wokulski - u moskiewskich
fabrykantów kredyt do wysokości trzech, nawet czterech milionów rubli, ale jeszcze nie wiem, czy
pójdą ich wyroby. (Prus) 3. w księgowości 'prawa (w krajach anglosaskich - lewa) strona rachunku,
rubryka należności, konto MA': W urzędzie skarbowym skontrolowano debet i kredyt firmy. () Kredyt
zaufania 'zaufanie, którym obdarza się kogoś niejako "z góry", zanim pokaże, do czego jest zdolny':
Miał u nas wszystkich wielki kredyt zaufania, tym bardziej przykre było odkrycie jego nieuczciwości.
KREDYTODAWCA w finansach 'ten, kto udziela kredytu': W umowie kredytodawca zastrzegł sobie
możliwość zmiany oprocentowania kredytu, w zależności od stopy inflacji.
KREDYTOBIORCA w finansach 'ten, kto bierze kredyt': Jako zabezpieczenie kredytowe kredytobiorca
zaoferował halę produkcyjną wraz z wyposażeniem.
KREDYTOWAĆ w finansach 'udzielać na coś kredytu, często kredytu na korzystnych warunkach': Ten
bank,
KREMACJA 'palenie zwłok ludzkich': Zwłoki poddane zostały kremacji. Umierająca prosiła rodzinę o
dokonanie kremacji jej ciała po śmierci.
I KREMOWAĆ 'palić zwłoki': Zwłoki zostały skremo-wane i w kościele stała tylko niewielka urna z
prochami zmarłej.
ryjny-
KREML l. 'w dawnej Rosji: twierdza w obrębie miasta, zazwyczaj wznoszona na wzgórzu, będąca
siedzibą moż-nowładcy': Na otoczonym murami terenie kremlu wznoszono zazwyczaj pałac
możnowładcy, cerkiew oraz inne budowle. Kreml w Moskwie (obecnie najczęściej: Kreml) 'ogromna
twierdza w Moskwie, od XIV w. będąca siedzibą władców i władz Rosji': Polski prezydent był
przyjaźnie podejmowany na Kremlu. 2. przen. 'władze Rosji': W tej sprawie Kreml nie zajął jeszcze
żadnego oficjalnego stanowiska.
roś. kreml
złożenie słowa: krem i cząstki -gen o znaczeniu 'rodzaj, gatunek' od gr. genos 'ród'
od słowa: krem
Zimowa spódnica z krempliny. 2. 'przędza syntetyczna o dużej puszystości, używana do wyrobu tej
dzianiny'
ang. crimplene
418
KREOL
KRUCHTA
KREOL l. 'w krajach Ameryki Łacińskiej: potomek osadników hiszpańskich, portugalskich lub
francuskich':
Biali Krecie w Meksyku. 2. 'w Brazylii: potomek murzyńskich niewolników': Czarny Kreol. 3. 'jeden z
języków powstałych ze zmieszania francuskiego z językiem tubylczym na Karaibach': Porozumiewali
się kreolem.
KREOLSKI l. 'związany z Kredami - potomkami białych lub czarnych przybyszy do Ameryki Łacińskiej':
niem. Króse
KREZUS l. 'w starożytności: król Lidii (obecnie krainy w Turcji), słynny z wielkich bogactw': Po
przegranej przez Krezusa wojnie w 546 r. p.n.e. Lidię wcielono do Persji. 2. 'niewiarygodnie bogaty
człowiek': Prasa opublikowała po raz kolejny listę największych amerykańskich krezusów. Na
pierwszym miejscu, tak jak dawniej, jest Bili Gates ze swą fortuną obliczaną na kilkadziesiąt miliardów
dolarów.
gr. Kroisos
KRIO- cząstka o znaczeniu 'zimno', dodawana do różnych wyrazów, zazwyczaj odnoszących się do
medycyny i nauk przyrodniczych, wskazująca na ich związek z niską temperaturą, lodem, zimnem i
stosowaniem tych czynników w terapii i technikach związanych z leczeniem, np. kriochirurgia,
kriologia
KRIOTERAPIA 'metoda leczenia, polegająca na działaniu na tkanki ciała bardzo niską temperaturą':
Metody krioterapii pozwalają m.in. na usuwanie brodawek i na-czyniaków.
KRIPO 'policja kryminalna w Niemczech': Bandyci zostali ujęci przez kripo i przekazani stronie polskiej.
fr. croquette
II KROKIET 'sportowa gra towarzyska, polegająca na tym, że każdy z graczy za pomocą uderzeń
specjalnym młoteczkiem przetacza drewniane kule przez kolejne bramki': Krokiet był popularny w XIX
w. w Anglii.
ang. croquet
KROMANIOŃSKI CZŁOWIEK 'człowiek z okresu epoki kamienia łupanego (od ok. 40 tysięcy lat temu),
o wysokim wzroście oraz długiej i szerokiej twarzy':
Człowiek kromanioński potrafił wykonywać narzędzia z krzemienia, rogu i kości.
KROS albo CROSS (czytaj: kros) 'bieg lub wyścig na przełaj po trudnym terenie': Harcerze
zorganizowali kros rowerowy po wytyczonej w lesie trasie.
KROSOWIEC albo CROSSOWIEC (czytaj: kresowiec) 'zawodnik biorący udział w krosie': Po pokonaniu
pagórka kresowcy musieli zjechać wąską i bardzo stromą ścieżką.
KROSOWY 'związany z krosem, używany w czasie krosu': Wyścigi krosowe. Rower krosowy.
KRUCHTA l.'przedsionek kościoła znajdujący się przed wejściem głównym lub - rzadziej - bocznym;
także: odrębne pomieszczenie wewnątrz kościoła, zwykle znajdujące się pod chórem muzycznym': W
kościele tłok był tak wielki, że musieli stać w kruchcie. l.przen. 'symbol zacofania, zwłaszcza
obyczajowego, związanego z nie-
419
KRUCJATA
KRYPTA
Dzieci mi na krup zapadły, ale dzięki Bogu już zdrowieją, tak że nasza u Państwa wizyta nie przesunie
się zapewne.
ang. croup
KRUPIER 'pracownik w salonie gier hazardowych, który kieruje grą przy stołach, przyjmuje stawki i
wypłaca wygrane': W kasynie słychać było krupierów zachęcających graczy: - Faites vos jeux!
KRUSZON 'napój chłodzący, przyrządzony z białego wytrawnego wina i posłodzonej wody sodowej, z
dodatkiem cytryn i pomarańczy': Podała gościom kruszon z kostkami lodu.
KRUŻGANEK 'długi ganek (korytarz), biegnący wzdłuż ściany zewnętrznej budynków, zazwyczaj
dawnych, otwarty arkadami na stronę dziedzińca': Wtem leci rękawiczka z krużganków pałacu, / Z
rączek nadobnej Marty, / Pada między tygrysa i między lamparty, / Na środek placu. (Mickiewicz)
KRYKIET 'gra sportowa podobna do palanta, w której biorą udział dwie drużyny po 11 zawodników,
dążące do tego, by - uderzając piłkę specjalnymi wybijakami -zburzyć bramkę przeciwnika':
Krykietjest szczególnie popularny w Anglii i w Australii.
ang. cricket
KRYMINALISTYKA 'nauka o wykrywaniu i badaniu przestępstw oraz o ściganiu ich sprawców': Wykład
z kryminalistyki w szkole policyjnej. Przy Komendzie Głównej Policji istnieje Zakład Kryminalistyki.
od słowa: kryminalny
KRYMINO- cząstka wyrazów złożonych, która wskazuje na ich związek z przestępstwami lub z
przestępcami, a także badaniem ich, ściganiem itd., np. kryminogenny, kryminologia
KRYMINOLOGIA 'nauka badająca przestępczość jako zjawisko społeczne': Kryminologia zajmuje się
m.in. psychologią sprawców przestępstw oraz środowiskami społecznymi, w których zagrożenie
przestępczościąjest szczególnie duże. Zakład Kryminologii Polskiej Akademii Nauk.
KRYPTA 'pomieszczenie w podziemiach kościoła, w którym znajdują się trumny wielkich ludzi,
dostojników kościoła lub święte relikwie': We wspólnej krypcie na Wawelu są pochowani dwaj wielcy
poeci: Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki.
420
KRYPTO-
KRYZYS
KRYPTO- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'ukryty, skryty, zamaskowany,
zakonspirowany, tajny', np. kryptokomuna, kryptoreklama, kryp-tologia
Szpieg odbierał od swojego informatora kryptogramy. 2. 'znak o ukrytej treści, zwłaszcza znak
nieliterowy, który wskazuje na jakąś osobę': Kryptogramy, np. gwiazdki, kropki, występują w tytułach
wielu wierszy miłosnych -ukrywają one prawdziwe imię i nazwisko ukochanej poety, co jest
najzupełniej zrozumiałe, bowiem dla wielu dam, np. zamężnych, publiczna deklaracja czyichś uczuć
lub wyznania o wspólnych miłosnych uniesieniach mogłyby być bardzo kłopotliwe.
KRYPTOKOMUNA pot. 'ukryci komuniści, ludzie, którzy w istocie mają przekonania komunistyczne,
ale ukrywają to': Publicysta z rozbawieniem zauważył, że w szeregach partii lewicowych jest wielu
ludzi o przekonaniach liberalnych, a w prawicowych króluje kryptokomuna.
KRYPTOLOG 'specjalista w zakresie kryptologii' złożenie cząstek: krypto- i -logia od gr. logos 'nauka,
słowo'
KRYPTON 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 36 i masie atomowej 83,80, symbol Kr:
bezbarwny i bez-wonny gaz, cięższy od powietrza': Krypton to jeden z
KRYPTONIM 'nazwa lub inicjały, będące tajnym symbolem jakiejś osoby, organizacji, operacji
wojskowej, oddziału żołnierzy itd.': "Szare Szeregi" to kryptonim Związku Harcerstwa Polskiego w
czasie II wojny światowej. Plan agresji niemieckiej naPolskęw 1939r. o-znaczony został kryptonimem
"Fali weiss".
KRYTERIUM l. 'cecha, ze względu na którą dokonuje się podziału, pomiaru lub oceny czegoś':
Rozdzielając zasiłki, uwzględniano kryterium wieku. Przez wiele wieków podstawowym kryterium
estetycznym była harmonia. Badania wskazują, że dla wielu pań podstawowym kryterium przy
wyborze kandydata na męża jest zamożność. 2. 'wyścig kolarski na trasie o zamkniętym obwodzie,
zwykle ulicami miasta': Zwycięzcą kryterium ulicznego został kolarz francuski.
KRYZA l. inaczej: KREZA 'ozdobny, sztywny, misternie marszczony kołnierz z koronki lub cienkiej
tkaniny, zazwyczaj duży i biały': Kryzy noszone były przez mężczyzn i kobiety w II połowie XVI i w XVII
w., obecnie są częścią wielu strojów ludowych. 2. w technice 'płaska płytka z otworem w środku,
umieszczana w środku rury w celu ograniczenia ilości przepływającej substancji lub jej pomiaru':
Zamontował kryzy w kaloryferach. 3. w technice 'kołnierz nakładany na rury i zaciskany na nich w
celu ich połączenia'
niem. Króse
KRYZYS l. 'zła lub trudna sytuacja w jakiejś dziedzinie, zazwyczaj wiążąca się z największym nasileniem
negatywnych zjawisk w tej dziedzinie i będąca okresem przełomu': Pogłębiający się w Polsce w latach
80. kryzys gospodarczy doprowadził w efekcie do załamania się systemu gospodarki planowej i
ustroju socjalistycznego. Publicysta uważał, że w naszym kraju mamy obec-
421
KSANTYPA
KULMINACJA
nie do czynienia z kryzysem instytucji państwa. Czy współczesny świat pogrążony jest w kryzysie
moralnym? {) Kryzys walutowy 'utrata stabilności przez walutę jakiegoś kraju, szybkie zmiany jej
wartości' () Kryzys parlamentarny 'utrata większości w parlamencie przez rządzącą partię lub partie'
2. w medycynie 'najcięższy okres w przebiegu choroby, przesilenie':
Chory przetrzymał kryzys: był wprawdzie bardzo osłabiony, ale zaczął powoli powracać do zdrowia.
KRYZYSOWY 'związany z kryzysem, mający cechy kryzysu, zwykle w l. znaczeniu': Sytuacja kryzysowa.
Zaproponowano kryzysowe, przejściowe rozwiązania. Kiedy z południowej Polski zaczęły nadchodzić
informacje o podwyższonym do poziomu alarmowego stanie wód, premier powinien był natychmiast
powołać sztab kryzysowy.
gr. Ksanthippe
KSENON 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 54 i masie atomowej 131,3, symbol Xe:
bezbarwny, bierny chemicznie gaz, stanowiący składnik powietrza': Kse-non jest m.in.
wykorzystywany do wypełniania lamp błyskowych i kolorowych neonów.
KSEROGRAFIA 'metoda kopiowania stron tekstu lub rysunków i obrazów, w której wykorzystuje się
zmiany rozkładu ładunku elektrycznego na płytce półprzewodnikowej pod wpływem naświetlania': W
kserografii obraz oryginału jest oświetlony silnym światłem i następnie przenoszony jako obraz
elektrostatyczny na bęben. Do bębna przylegają odpowiednio do naładowania poszczególnych miejsc
cząstki toneru, z niego obraz jest przenoszony na arkusz papieru i utrwalany.
Skseruj mi te dokumenty.
ang. xerography od gr. kserós 'suchy', forma: ksero - od nazwy amerykańskiej firmy "Xerox
Corporation", która pod koniec lat 50. XX w. jako pierwsza zaczęła produkować fotokopiarki
KUBICZNY rząd. 'sześcienny': Metr kubiczny. od łac. cubicus z gr. kybos 'sześcian'
KUBISTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami kubizmu': Kubiści to m.in. Pablo Picasso, Georges
Braque, Pięt Mondrian.
KUBISTYCZNY 'związany z kubizmem': Tendencje kubistyczne ujawniły się też w poezji, m.in. w
twórczości Guillaume'a Apollinaire'a, a w Polsce - Adama Ważyka. fr. cubisme od łac. cubus 'kostka'
KULMINACJA l. 'punkt szczytowy jakiegoś stanu lub zjawiska, największe nasilenie jakiegoś działania':
Podniecenie publiczności osiągnęło kulminację. Okresowa kulminacja przewozów pasażerskich. 2. w
geografii 'najwyższe wzniesienie terenu, górujące nad otoczeniem': Kulminacja Babiej Góry.
Kulminacja płaskowyżu. 3. w astronomii 'osiągnięcie przez ciało niebieskie maksymalnej (kulminacja
górna) lub minimalnej (kulminacja dolna) wysokości nad horyzontem': Kulminacja Księżyca.
422
KULOMB
II KUŁAK
KULT l. 'cześć religijna oddawana bóstwu, świętym osobom lub przedmiotom; także: zewnętrzne
objawy tej czci, ogół obrzędów, czynności religijnych': Kult świętych w Kościele katolickim. Kult
Słońca, Księżyca. W starożytnym Egipcie otaczano kultem skarabeusze. Rola pieśni w kulcie
prawosławnym. () Kult jednostki 'oddawanie Stalinowi niemal boskiej czci i skupienie w jego ręku
olbrzymiej, dyktatorskiej władzy': Nikita Chruszczow w swym słynnym referacie omówił straszliwe
następstwa kultu jednostki w krajach Związku Radzieckiego. 2. 'wielki, często przesadny szacunek dla
kogoś lub czegoś, uwielbienie, cześć': Kult wieszczów. Kult postępu. Kult kariery i popularności we
współczesnym świecie zachodnim.
KULTOWY l. 'związany z kultem - oddawaniem czci komuś lub czemuś': Naczynia kultowe. 2. 'taki,
który jest obiektem kultu, wzorcem dla pewnego pokolenia lub środowiska, bardzo istotny, ważny dla
jakiejś grupy': Od tego czasu "Rejs" zdążył się już stać filmem kultowym. Czy zdaje pan sobie sprawę,
że dla dużej grupy czytelników jest pan pisarzem kultowym? Kultowa grupa muzyczna.
wiązał się też z nasileniem polityki germanizacyjnej wobec Polaków w zaborze pruskim.
KULTURYSTA 'osoba uprawiająca kulturystykę': Nie wszystkim podobają się olbrzymie mięśnie
kulturystów.
KULTYWATOR 'konne lub ciągnikowe narzędzie rolnicze, wyposażone w stalowe zęby przymocowane
do specjalnej ramy, spulchniające i przewietrzające glebę bez jej odwracania'
| UWAGA: słowo kultywator bywa błędnie używane w znali czeniu 'osoba, która coś kultywuje', np.
tradycję.
KULTYWOWAĆ l. 'otaczać coś zamiłowaniem i troską oraz dbać o rozwój lub trwanie tego': Ojciec
kultywował tradycje rodzinne. W wielu polskich rodzinach kultywuje się stare zwyczaje świąteczne. 2.
w rolnictwie 'hodować rośliny': Kultywowali pszenicę i żyto.
KULUARY l. 'pomieszczenia w sejmie, sądzie, teatrze lub w innym gmachu publicznym, gdzie można
odpocząć, prowadzić nieoficjalne rozmowy': W przerwie dyskusja przeniosła się do kuluarów, l.przen.
'sprawy omawiane nieoficjalnie, ustalenia wstępne, niezobowiązujące':
I KUŁAK l. 'zaciśnięta pięść': Okładał go kułakami. 2. 'uderzenie zaciśniętą pięścią': Dostał dwa kułaki.
roś. kułak
II KUŁAK 'bogaty chłop - słowo używane w propagandzie komunistycznej w latach 50. XX w.': W
propagan-
423
KUMBERLAND
KURATELA
dzie komunistycznej w latach 50. dzielono chłopów na biedniaków, średniaków i kułaków. Ci ostatni
byli uznawani za "element klasowo obcy".
roś. kułak
KUMBERLAND zob. CUMBERLAND
KUMULOWAĆ 'skupiać, gromadzić w jednym miejscu, łączyć': Kumulować ciepło. Od tego momentu
dyktator kumulował całą władzę.
KUMULATYWNY 'taki, który da się kumulować, podlegający łączeniu, skupianiu': Środki kumulatywne.
KUMYS 'napój ze sfermentowanego mleka kobyły lub oślicy': Kumy s jest znany od pradawnych
czasów (wspomina o nim już Herodot), rozpowszechniony zwłaszcza wśród ludów azjatyckich, np.
Mongołów. Obecnie w Europie wytwarza się kumys z mleka krowiego, poddanego fermentacji,
rozcieńczonego i dosło-dzonego, z dodatkiem drożdży piwnych. Kumys zawiera niewielkie ilości
alkoholu i dużo witamin, silnie pobudza wytwarzanie soków trawiennych.
KUNG-FU 'wywodząca się z Chin sztuka walki bez użycia broni oraz oparta na niej metoda
samoobrony, podobna do karate, polegająca na atakowaniu wrażliwych miejsc ciała przeciwnika':
Legendy głoszą, że twórcą kung-fu był Bodhidarma, jeden z wielkich propagatorów buddyz-mu na
terenie Chin. Bodhidarma opracował specjalnie ten system walki dla mnichów, m.in. z klasztoru Szao-
lin, by mogli się bronić przeciw zbójcom, atakującym ich w czasie wędrówek po kraju.
KUNKTATOR 'człowiek świadomie ociągający się z jakąś decyzją, zwlekający z wykonaniem czegoś;
także:
człowiek powolny': Dowódca kunktator wciąż rozmyślał i ważył racje w najstosowniejszym do ataku
momencie. [...] wojewoda, choć ciężki i kunktator, bo wiekiem przygnieciony, przecie żołnierz jest
doświadczony i mężny. (Sienkiewicz)
lać. cunctator 'zwlekający', przydomek dyktatora Fabiusza Maksi-musa, który odwlekał moment
bitwy z Hannibalem ze względu na słabość rzymskich wojsk
KUPAŻ 'mieszanie win albo herbat o różnych smakach i właściwościach, w celu otrzymania wina albo
herbaty odpowiedniej jakości i bukietu': W sztuce winiarskiej obowiązują ścisłe reguły dotyczące
kupażu.
KUPAŻOWAĆ 'mieszać wina lub herbaty, by otrzymać produkt odpowiedniej jakości i smaku': Znane i
cenione na rynku firmy często kupażują różne gatunki herbat.
fr. coupage
KUFLA l. 'górnicze godło: skrzyżowany młot i kilof: Na bramie kopalni wisiała kupią. 2. 'pas górniczy
lub sprzączka u niego': Dostał kupią od ojca. Zapiął kupię.
KUPLETY 'krótka piosenka kabaretowa, aktualna i dowcipna' : Niech brzmi orkiestra, artysta ekstra
kuplety dziś zaśpiewa wam. (z "Kabareciku" Olgi Lipińskiej)
fr. couplet
KUPON l. 'blankiet gry liczbowej lub konkursu z pustymi rubrykami do wypełnienia przez grającego': Z
namysłem wypełniał kupon Małego Lotka. Wyciął z gazety kupon konkursowy. 2. 'odcinek biletu
odrywany przez kontrolera': W drzwiach do teatru kontroler sprawdzał bilety i odrywał kupony. 3.
'odmierzony kawałek materiału': Kupon na garnitur. Kupon jedwabiu. 4. 'odcinek papieru
wartościowego, będący dowodem upoważniającym do odbioru dywidendy; także: odcinek jakiegoś
blankietu, który do czegoś upoważnia. Odcinać kupony od akcji. Podali przez okienko swoje kupony
obiadowe. Odcinać od czegoś kupony przen. 'czerpać zyski z czegoś, zwłaszcza z odniesionych
dawniej sukcesów, zwycięstw itd.'
KURARA 'silna trucizna, otrzymywana przez gotowanie kory, pędów i korzeni pewnego gatunku
południowoamerykańskich lian': Kurara była używana przez Indian do zatruwania strzał, powoduje
ona porażenie mięśni oddechowych i śmierć. Obecnie kurara znajduje zastosowanie w fizjologii
doświadczalnej i chirurgii.
hiszp. curare z indiańskiego mań, dosłownie 'na kogo to padnie -ten umrze'
KURATELA l. -wprawie 'ustanowiony przez sąd lub inny uprawniony organ nadzór nad osobą
niepełnoletnią lub niebędącą w pełni władz umysłowych albo piecza nad sprawami osoby nieobecnej
lub osoby prawnej w szczególnych przypadkach': Kuratelę sprawuje kurator wy-
424
KURAŻ
KURSYWA
znaczony przez sąd. 2. przen. 'nieproszona, uciążliwa opieka': Po powrocie do domu trafił pod
kuratelę ciotki. Kuratela rosyjska w osiemnastowiecznej Polsce.
KURATOR l. wprawie 'przedstawiciel osoby, która potrzebuje pomocy do prowadzenia swoich spraw;
także przedstawiciel osoby prawnej w szczególnych przypadkach': Kurator chorego psychicznie.
Spółkę reprezentował kurator. 2. w prawie 'osoba sprawująca nadzór nad nieletnim, który popełnił
przestępstwo': Sąd zdecydował, że może nie być umieszczony w zakładzie poprawczym, ale będzie
pod opieką kuratora. 3. 'kierownik kuratorium': Został przez wojewodę mianowany na stanowisko
kuratora oświaty i wychowania.
KURAŻ przestarz. dziś tylko w zwrocie DLA KURAŻU 'dla dodania (sobie) śmiałości, animuszu': Przed
wyjściem na dyskotekę postanowili wypić po kieliszku dla kurażu.
KURCZATOW 'proponowana w latach 60. XX w. przez Rosjan nazwa pierwiastka o liczbie atomowej
104': Nazwa kurczatow nie została zatwierdzona przez odpowiednie organy międzynarodowe,
podobnie zresztą, jak nazwa rutheford, proponowana przez stronę amerykańską.
KURHAN 'wysoki kopiec, usypany dawno temu na pamiątkę jakiegoś zdarzenia lub będący mogiłą z
czasów przedhistorycznych': Kurhan to jedno z częściej spotykanych w poezji romantycznej słów, dla
poetów XIX w. owe prastare mogiły były symbolem tajemniczości i niezwykłości. Kurhany spotyka się
często w południowej Rosji i na Ukrainie, ich badania archeologiczne dostarczają ciekawych danych
na temat ludów zamieszkujących te ziemie w okresie prehistorycznym.
ukr. kurhan
KURIA l. 'w Kościele katolickim i prawosławnym: zespół urzędów duchownych podległych biskupowi,
sprawujących na pewnym terytorium władzę kościelną; także: budynek, w którym się mieszczą te
urzędy': Kuria biskupia. Kuria diecezjalna. 2. 'okręg wyborczy lub kategoria wyborców, zwłaszcza w
dawnych systemach wyborczych niektórych państw': Przedstawiciele poszczególnych kurii:
możnowładców, rycerstwa i mieszczaństwa - mieli prawo wybierać po dwóch swoich deputowanych
do senatu. 3. 'w starożytnym Rzymie: najstarsza jednostka podziału obywateli, obejmująca dziesięć
rodów, stanowiąca podstawę najdawniejszych zgromadzeń ludowych' 4. 'w starożytnym Rzymie:
miejsce posiedzeń senatu lub sądu'
tac. curia
KURIER l. 'osoba wysłana z pilną wiadomością lub z ważnymi dokumentami': Do oddziału dotarł kurier
z rozkazami ze sztabu. Poczta dyplomatyczna jest przesyłana przez specjalnych kurierów. 2. 'osoba
przemycająca towary na czyjeś zlecenie': Przerzutem narkotyków do Europy Zachodniej zajmowali się
specjalni kurierzy.
KURIERSKI 'związany z kurierem': Misja kurierska nie powiodła się. Pocztę kurierską roznoszą
specjalni kurierzy.
KURIOZUM 'osobliwość; człowiek albo rzecz niezwykła, coś, co budzi zainteresowanie i zdumienie': A
co to za kuriozum przyprowadził Pan wtedy ze sobą? Jej "kreacja wieczorowa" była prawdziwym
kuriozum.
KURSOR 'migająca kreseczka, plamka świetlna na ekranie komputera, wskazująca miejsce, gdzie się
pojawi wpisywany znak': Menu sterowane kursorem prowadzi użytkownika krok po kroku. KURSOR
MYSZY 'strzałka lub inny symbol, który pojawia się na ekranie monitora, gdy porusza się myszą po
stole': Kształt kur-sora myszy zmienia się w zależności od tego, co Word for Windows aktualnie robi.
Kursor myszy przebywając w obszarze tekstowym ekranu przyjmuje postać belecz-ki.
KURSYWA l. 'rodzaj czcionki przypominającej pochylone w prawo ręczne pismo': Kursywę stosuje się
dla wyróżnienia pewnych partii tekstu, obecnie często używa się jej zamiast cudzysłowu. 2. 'pismo
rzymskie powstałe przy połączeniu liter przy pospiesznym pisaniu; dawniej także: odręczne pismo
pochylone w lewo'
425
KURTAZ
KUWETA
KURTAZ w finansach 'wynagrodzenie dla maklera lub brokera za pośredniczenie w transakcji i
przeprowadzenie jej': Kurtaż dla maklera za transakcję na giełdzie.
fr. courtage
taki, którego celem jest raczej wymiana grzeczności, utrzymanie dobrych kontaktów niż załatwienie
konkretnej sprawy': Kurtuazyjny ukłon. Kurtuazyjne powitanie. Kurtuazyjna wizyta prezydenta w
Moskwie.
KURTYZACJA albo KURTYZOWANIE w weterynarii 'obcinanie ogona koniowi lub psu': Kurtyzacjajest
stosowana w przypadku takich ras psów, jak bokser, buldog, dog, foksterier, wyżeł, doberman.
KURTYZOWAC w weterynarii 'przycinać ogon koniowi lub psu': Koń ardeński z kurtyzowanym
ogonem.
I KUSTOSZ l. 'kierownik dziani zbiorów w muzeum lub bibliotece, zwłaszcza uniwersyteckiej': Kustosz
zgodził się na wykorzystanie kilku eksponatów do zdjęć w filmie. 2. 'zwierzchnik klasztorów
stanowiących kustodię' 3. 'honorowy tytuł kanonika, uprawnionego do zarządzania majątkiem
kapituły'
rękopisu': Kustoda umieszczana była zwykle u dołu pierwszej lub ostatniej stronicy składki. 2. 'w
starych drukach i rękopisach: umieszczona u dołu pierwsza sylaba lub pierwszy wyraz, od których
zaczyna się strona następna': Kustosze znajdziemy bez trudu jeszcze w rękopisach z okresu
międzywojennego.
KUSZETA albo KUSZETKA 'wagon z (rozkładanymi na noc) miejscami do leżenia; także: miejsce do
leżenia w takim wagonie': Wagony numer 3 i 4 to kuszetki, następne to wagony sypialne.
Wykupiliśmy kuszetki na pociąg do Jeleniej Góry.
KUŚNIERZ 'rzemieślnik, który trudni się szyciem i naprawą odzieży ze skór pokrytych futrem': Zamówił
kożuch u kuśnierza.
KUŚNIERSTWO 'rzemiosło lub branża przemysłu futrzarskiego, obejmująca szycie odzieży, artykułów
konfekcyjnych i galanterii futrzanej z uprzednio wyprawionych, uszlachetnionych i ufarbowanych
skór; zawód, zajęcie kuśnierza'
niem. Kiirschner
KUTAS l. (dość) wulgarnie 'członek męski, penis': Znajoma tłumaczka pytała językoznawcę, czy oprócz
słowa kutas w języku polskim istnieją jakieś wyrazy, którymi można się posłużyć w tłumaczeniu
dosadnych, a zarazem nie chamskich tekstów francuskich dotyczących seksu. 2. wulgarnie
'mężczyzna, do którego ma się negatywny stosunek': Była pijana, powiedziała, że zaczepiał ją jakiś
kutas. 3. 'wisząca ozdoba w kształcie pędzla, zrobiona z nici, jedwabiu, wełny itd.': Kutasy przy szabli.
Kutasy przy końskiej uprzęży. Woźny pas mu odwiązał, pas słucki, pas lity / Przy którym świecą gęste
kutasy jak kity. (Mickiewicz)
KUTIA 'potrawa z ziaren gotowanej pszenicy, rzadziej ryżu lub kaszy, zmieszanych z utartym makiem i
miodem, niekiedy też bakaliami': Kutia to potrawa znana na Rusi i we wschodnich regionach Polski,
dawniej spożywana po nabożeństwie żałobnym, podczas obrzędu Dziadów oraz w czasie wieczerzy
wigilijnej.
ukr. kutia
KUWERTURA 'masa czekoladowa, którą powleka się wyroby cukiernicze': Kuwertura zawiera więcej
tłuszczu, a mniej cukru niż masa cukiernicza przeznaczona np. do wyrabiania czekolady
konsumpcyjnej.
fr. couverture
KUWETA l. 'płaskie, prostokątne naczynie, w którym dokonuje się chemicznej obróbki światłoczułych
materiałów fotograficznych': Włożył negatyw do kuwety na-
426
kW
KWANT
KWADRA 'jedna z czterech faz Księżyca (lub innej planety), zwłaszcza ta, w której widać połowę jego
tarczy':
Księżyc był w pierwszej kwadrze. Kwadra występuje w środku między nowiem a pełnią oraz między
pełnią a nowiem.
KWADRYLION l. 'w Polsce, Niemczech, Anglii - bilion bilionów - l 000 000 000 000 000 000 000 000':
Obecnie tak wielkie liczby, jak bilion, trylion i kwadrylion, zapisuje się w postaci potęgi liczby 10,
kwadrylion to 10 4. 2. 'w USA i wielu innych krajach - tysiąc trylionów - l 000 000 000 000 000'
niem. Quadrillion, utworzone od: milion i łac. quadri- 'cztery-' (milion do czwartej potęgi)
W tym słowniku kwalifikatory są podawane drukiem pochylonym, np. przestarz. - słowo przestarzałe;
wprawie - słowo - lub znaczenie słowa - występujące w języku prawników.
KWALIFIKOWAĆ SIĘpot. 'nadawać się: posiadać wymagane kwalifikacje lub spełniać określone
kryteria': On się nie kwalifikuje na to stanowisko. To się kwalifikuje na kolegium.
KWANT w fizyce 'najmniejsza wartość, "porcja", o jaką może się skokowo zmienić jakaś wielkość
fizyczna określonego układu fizycznego': Pojęcie kwantu (energii) zostało wprowadzone na początku
XX w. przez niemieckiego fizyka Maxa Plancka w pracach dotyczących promieniowania ciała
doskonale czarnego.
KWANT ENERGII w fizyce 'skończona ilość, "porcja" energii, pochłaniana lub emitowana przez atom
albo jądro atomu w elementarnym akcie oddziaływania':
Kwant energii jest emitowany wówczas, gdy układ przechodzi z wyższego do niższego poziomu
energetycznego.
niem. Quant od łac. quantum 'ile' (tworząc pojęcie kwantu myślano o pewnej odmierzonej porcji,
nieciągłej wartości)
427
KWANTUM
KWAZAR
KWANTUM książk. 'pewna ilość czegoś, liczba jakichś przedmiotów, kwota pieniędzy': Kwantum
energii. Kwantum czasu. Kwantum możliwości.
niem. Quantifikator
KWARANTANNA l. 'okres przymusowej izolacji ludzi (a także zwierząt i roślin) przybyłych z regionów
objętych epidemią, mający na celu zapobieżenie jej szerzeniu się': Długość trwania kwarantanny jest
zależna od okresu inkubacyjnego danej choroby, dawniej kwarantanna zazwyczaj trwała czterdzieści
dni. Poemat Juliusza Słowackiego "Ojciec zadżumionych" opowiada o kwarantannie w El-Arish, w
czasie której arabskiemu ojcu umiera na dżumę sześcioro dzieci i żona. 2. 'ogrodzona przestrzeń wraz
ze znajdującymi się na niej budynkami, przeznaczona do takiego odosobnienia'
KWARK w fizyce 'cząstka elementarna o ułamkowym ładunku elektrycznym, wynoszącym albo 1/3
albo 2/3 ładunku elementarnego, składnik protonów, neutronów i innych cząstek': Kwarki i lepiony to
podstawowe budulce materii.
KWARTA l. 'w dawnej Polsce: jednostka objętości ciał płynnych i sypkich, równa jednej czwartej
garnca':
Kwarta krakowska równa była ok. 0,95 litra, polska -l litrowi, pruska - 1,145 litra. 2. 'w dawnej Polsce:
jedna czwarta (potem jedna piąta) dochodów z dóbr królewskich, którą przeznaczano na utrzymanie
stałego wojska zaciężnego': Kwarta została ustanowiona w 1562 r. 3. w muzyce 'interwał prosty, w
którym wyższy dźwięk jest w stosunku do niższego czwartym stopniem w podstawowym szeregu
dźwięków (np. 1-4,2-5 itd.)' .w szermierce 'czwarta zasłona: pozycja obronna, chroniąca prawą, górną
część pola trafienia'
WOJSKO KWARCIANE 'w dawnej Polsce: wojsko za-ciężne utrzymywane z kwarty w 2. znaczeniu'
KWARTAŁ l. 'jedna z czterech kolejnych części roku, mająca trzy miesiące': W drugim kwartale tego
roku ceny utrzymywały się na tym samym poziomie, co w pierwszym. 2. rząd. 'wydzielona część
większego obszaru, zwykle w kształcie czworokąta': Dzielnicę podzielono na kilka kwartałów.
Mieszkał w drugim kwartale.
KWARTALNIK 'pismo ukazujące się raz na kwartał': Pisywał do kwartalników literackich. Kwartalnik
naukowy.
428
KWEF
KWINTET
źródłem promieniowania': Odkrycie w latach 60. XX w. kwazarów, które - jak mówiono poetycko -
"niczym wielkie latarnie stoją na krańcach Wszechświata", było ważnym dowodem na słuszność teorii
Einsteina, dotyczącej budowy Wszechświata.
KWEF l. 'zasłona zakrywająca twarz, będąca elementem tradycyjnego ubioru kobiet muzułmańskich':
Ortodoksyjni muzułmanie wymagają, by wszystkie kobiety, które znajdą się w ich kraju, także np.
stewardesy, nosiły kwef. 2. rząd. 'nakrycie głowy zakonnicy' 3. 'w Polsce w XVII i XVIII w.: haftowane
nakrycie głowy i twarzy z gazy, muślinu itp., noszone zwłaszcza przez wdowy i starsze kobiety'
UWAGA: w l. znaczeniu słowo kwef ma. bardzo podobny sens jak wyrazy: czador, czadra i czarczaf,
także oznaczające zasłonę na twarz lub większy fragment odzieży, którym okrywają się kobiety
muzułmańskie.
fr. coiffe
KWESTA 'zbieranie datków, przede wszystkim pieniężnych, na jakiś cel dobroczynny lub publiczny':
Uliczna kwesta Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy. Kwesta na odnawianie warszawskich
Powązek.
KWESTOWAĆ 'uczestniczyć w kweście, zbierać datki na cele dobroczynne lub publiczne': Kwestować
na rzecz ofiar wojny w Czeczenii. Kwestowali po domach, choć było to zabronione.
z wl. questua
KWESTIA l. 'zagadnienie, problem, zwłaszcza taki, który wymaga rozwiązania': W dyskusji poruszono
wiele kwestii. Strona niemiecka przedstawiła kwestie dotyczące współpracy, które wymagają
uporządkowania. 2. 'wypowiedź aktora w dialogu lub monologu scenicznym':
KWESTIONOWAĆ 'podważać czyjeś sądy, ustalenia, wątpić w to, co ktoś powiedział, być nieufnym
wobec czyichś wypowiedzi': Kwestionuję przydatność każdego z tych słów do opisu sytuacji w sejmie.
Legalność tego rządu zakwestionowano już wcześniej.
KWESTURA 'urząd kwestora - obecnie najczęściej w l. znaczeniu, co faktycznie oznacza główny urząd
finansowy szkoły wyższej': Kwestura uniwersytetu dokonała obliczeń tegorocznych wpływów i
wydatków.
lać. questaor
KWINTAL oficj. '100 kg -jednostka ciężaru płodów rolnych': Zbierał 28 kwintali pszenicy z hektara. Na
targu zwykle mówi się nie kwintal, ale metr, np. kupiłem metr ziemniaków.
fr. quintal
KWINTESENCJA l. książk. 'to, co jest najistotniejsze w danej rzeczy, stanowi jej najściślejszy sens;
także: osoba lub rzecz, które coś uosabiają': Streszczenie pracy winno zawierać kwintesencję
rozważań. Muzyka Chopina zawiera kwintesencję polskości. Ten obraz jest kwintesencją baroku.
Zbyszek był dla niej kwintesencją mężczyzny. 2. w filozofii Arystotelesa 'piąty, najdoskonalszy żywioł -
eteryczne tworzywo, z którego uformowane są ciała niebieskie': Arystoteles oraz niektórzy
filozofowie średniowiecza przeciwstawiali kwintesencję pozostałym czterem żywiołom: ogniowi,
powietrzu, wodzie i ziemi.
429
KWINTYLION
KYNOLOGIA
Kwadrylion to 1030. 2. 'w USA i wielu innych krajach -l 000 000 000 000 000 000'
niem. Quintillion, utworzone od: milion i łac. quintus 'piąty' (milion do piątej potęgi)
KWIRYNAŁ l. 'jedno z siedmiu rzymskich wzgórz, w starożytności miejsce kultu boga Kwiryna, potem
dzielnica pałaców, obecnie - miejsce, gdzie znajduje się siedziba prezydenta Włoch' 2. przen. 'rząd
włoski': W tej sprawie i Watykan, i Kwirynał były zgodne.
KWIZ albo QUIZ (czytaj: kfis) 'konkurs z nagrodami, w którym zawodnicy muszą się wykazać wiedzą
ogólną lub wiedzą na z góry określony temat, odpowiadając na zadawane przez prowadzącego albo
wylosowane pytania': Wziął udział w telewizyjnym kwizie na temat historii polskiego sportu. Na
ostatniej w tym półroczu lekcji pani od historii urządziła kwiz z wiedzy o średniowieczu; główną
nagrodą była szóstka.
amer. quiz od ang. czasownika: quiz, pierwotnie 'ciekawie się komuś przyglądać, pytająco patrzeć w
czyjeś oczy'
KWORUM albo OUORUM (czytaj: kforum) 'liczba członków jakiegoś zgromadzenia, których obecność
na sali jest wymagana do tego, by zgromadzenie to mogło obradować i podej mować prawomocne
decyzj e': Kworum to zazwyczaj połowa członków zgromadzenia lub - w przypadku szczególnie
ważnych spraw - dwie trzecie. Wyboru przewodniczącego nie można było dokonać z powodu braku
kworum.
KYNOLOGIA 'nauka zajmująca się psami: ich biologią, rozwojem, pochodzeniem, podziałem na rasy'
KYNOLOG 'specjalista w dziedzinie kynologii': Kyno-logowie wydają wiele cieszących się dużym
powodzeniem książek o różnych rasach psów, ich właściwej hodowli i tresurze.
430
L (czytaj: el albo ełka) 'symbol rozmiaru odzieży, oznaczający dużą wielkość': Na sklepowych
wieszakach wisiały sukienki tylko w rozmiarze L.
LABILNY książk. 'taki, który jest podatny na zmiany; chwiejny, płynny, niestały': Labilny stan, układ.
Labilna psychika.
lać. labilis
Test, metoda labiryntu. Szczur znakomicie zdał test labiryntu. 6. w anatomii 'część ucha środkowego,
w której mieści się narząd słuchu i równowagi; błędnik':
LABIRYNTOWY 'stanowiący fragment labiryntu - budowli lub skomplikowanego układu ścieżek - lub
mający cechy labiryntu; zawiły, skomplikowany': Labiryntowe przejścia, ścieżki.
gr. labyrinthos
LABORANT l. 'pracownik laboratorium niemąjący prawa wydawania orzeczeń': Laborant zajęty był
wykonywaniem posiewu bakteryjnego. 2. przestarz. 'pracownik apteki niemogący samodzielnie
sprzedawać leków'
LABOUR PARTY (czytaj: lejber party) 'brytyjska partia socjaldemokratyczna': W ostatnich wyborach
parlamentarnych przewagę uzyskali przedstawiciele Labour Party.
LABURZYSTA (czytaj: lejburzysta) 'członek lub zwolennik brytyjskiej Labour Party': Nowy
socjaldemokratyczny rząd formować będą laburzyści.
LABURZYSTOWSKI (czytaj: lejburzystowski) 'związany z brytyjską Labour Party, jej członkami lub
zwolennikami': Laburzystowski rząd, program. Laburzystowscy parlamentarzyści pochwalili ostatnie
decyzje premiera.
LADIES AND GENTLEMEN (czytaj: lej disend dżentelmen) 'panie i panowie - zwrot używany przez
konferansjerów podczas występów estradowych': Ladies and gentlemen, przed wami gwiazda
wieczoru, Edyta Gór-niak.
LA DONNA E MOBILE (czytaj: la donnę e mobile) 'kobieta zmienna jest - cytat używany zwykle
żartobliwie':
No cóż, panowie, la donna e mobile, nie możemy oczekiwać, że pani Ania spełni swoje obietnice.
LADY (czytaj: lejdi) 'angielski tytuł dam z arystokracji; także: tytuł grzecznościowy; pani, dama':
Zachowywała się jak prawdziwa lady.
431
LAGIER
LAKTO-
LADY MAKBET (czytaj: lejdi makbet) 'typ kobiety ogarniętej niepohamowaną żądzą władzy,
prowadzącą do zbrodni'
ang. lady, ang. lady Macbeth - postać z tragedii Szekspira "Makbet" (l 606)
LAGIER pot. 'niemiecki obóz koncentracyjny w czasie II wojny światowej': Oprócz celowej
eksterminacji przyczyną śmierci bardzo wielu więźniów lagrów były głód, ciężka praca i nieludzkie
warunki życia w obozach.
LAGUNA 'płytki zalew albo zatoka, odcięte od pełnego morza lub oceanu przez rafę, mierzeję lub
atol': Turyści nurkowali w ciepłych i kryształowo czystych wodach laguny.
LAICYZACJA oficj. 'uniezależnianie od wpływów Kościoła i religii różnych dziedzin życia społecznego i
kulturalnego, zeświecczanie ich': Laicyzacja szkolnictwa. Laicyzacja życia publicznego.
LAICKOŚĆ albo LAICYZM 'bycie laickim; także: cecha tego, co jest laickie': Dążenie do wprowadzenia
całkowitej laickości nauczania wystąpiło m.in. w czasie Komuny Paryskiej w 1871 r.
LAIK (czytaj: la-ik) l. 'ktoś, kto jest niekompetentny w określonej dziedzinie , nie zna się na jakiej ś
kwestii': Jeśli chodzi o komputery, to -przyznaję -jestem kompletnym laikiem. 2. 'w Kościele
rzymskokatolickim: wierny, który nie należy do stanu kapłańskiego; także: zakonnik niemający
święceń'
Przyjęcie Kościoła jako społeczności ożywionej wiarą i Duchem Świętym jest ciągłą niedomogą
naszego laikatu - zauważył arcybiskup.
II LAICKI 'niefachowy, charakterystyczny dla laika':
I LAK 'łatwo topliwa, twarda masa, będąca mieszaniną żywic, rozpuszczalnika, substancji mineralnych
oraz odpowiedniego barwnika, używana do pieczętowania korespondencji i uszczelniania korków':
Władca odcisnął w laku swoją pieczęć. Pracownicy poczty pieczętowali lakiem listy i paczki.
LAKOWAĆ 'pieczętować lub uszczelniać lakiem': Wartościowe przesyłki należy koniecznie lakować.
II LAK 'ozdobna roślina o wonnych, dużych kwiatach barwy żółtej, pomarańczowej lub brunatnej'
niem. Lackmus
LAKONICZNY 'o wypowiedzi: ujęty w krótką, oszczędną w słowach formę, niekiedy - zbyt skrótowy; o
człowieku: wypowiadający się w bardzo, niekiedy za bardzo, skrótowy sposób': Przysyłała mi bardzo
lakoniczne listy, z których trudno było się domyślić, jak jej się naprawdę powodzi za granicą.
LAKONICZNOŚĆ albo LAKONIZM 'bycie lakonicznym, także: cecha tego, co jest lakoniczne':
Lakoniczność sprawozdania. Lakoniczność wypowiedzi rzecznika rządu.
od gr. lakónikos 'po spartańsku' (czyli zwięźle, krótko - Spartanie byli znani z krótkich, wojskowych
odpowiedzi)
LAKTACJA w biologii 'wytwarzanie i wydzielanie mleka przez gruczoły mleczne karmiących kobiet i
samic ssaków': Przystosowanie gruczołów mlecznych do laktacji następuje w czasie ciąży pod
wpływem hormonów.
LAKTARIUM 'wydzielona część w przychodni lekarskiej, zajmująca się zbieraniem mleka kobiecego w
celu dożywiania niemowląt, których matki nie mogą karmić piersią': Karmiące matki oddają nadmiar
swego mleka do laktarium.
LAKTO- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na ich związek znaczeniowy z mlekiem, np.
laktoalbumina, laktoglobulina, laktoza łac. lactis 'mleko'
432
LAKTOALBUMINA
LANCZ
Laktoza jest otrzymywana z mleka krowiego jako produkt uboczny w produkcji sera.
I LAMA 'ssak należący do rodziny wielbłądowatych, o długiej sierści koloru białego, czarnego lub
brunatnego, żyjący w Patagonii i Andach, hodowany zwłaszcza w Boliwii i Peru jako zwierzę juczne,
ale także ze względu na mleko, mięso i wełnę': Stado lam. Z wełny lamy peruwiańscy Indianie
wyrabiają swoje ludowe stroje -poncza.
tybetańskie (b)la-ma
LAMBADA 'taniec towarzyski, pochodzenia boliwijskiego lub brazylijskiego, tańczony w parach, w
pełnej bliskości z partnerem, przy zmysłowym kołysaniu biodrami': Tańczyć lambadę. Lambada była
popularna na przełomie lat 80. i 90. XX wieku.
hiszp. lambada
LAMINAT l. 'tworzywo sztuczne o strukturze warstwowej, uzyskiwane przez trwałe połączenie kilku
warstw
arkuszy różnych surowców (np. papieru, tkaniny, forniru, drewna itp.) za pomocą żywic
syntetycznych': W budownictwie laminaty wykorzystuje się m.in. jako płyty okładzinowe. 2.
'nieprzemakalna tkanina krawiecka, pokryta warstwą pianki lateksowej lub poliuretanowej': Kurtka z
laminatu znakomicie chroniła ją przed wiatrem i zacinającym deszczem.
LAMINOWAĆ 'pokrywać warstwą laminatu, powlekać żywicą syntetyczną lub pianką poliuretanową':
Papier i tkaninę można laminować folią z tworzyw sztucznych.
LAMINATOR 'maszyna do powlekania żywicą syntetyczną lub pianką poliuretanową nośnika, którym
może być papier, tkanina itp.': Za pomocą laminatora można zatopić w plastik każdy dokument,
czyniąc go trwalszym.
LAMPAS l. 'szeroka taśma materiału, naszyta wzdłuż zewnętrznego szwu spodni, głównie
mundurowych; także: otok czapki z takiej taśmy': Spodnie z lampasami. Lampasy zdobią generalski
mundur. 2. 'kolorowa listwa zdobiąca ścianę': W sypialni jasną ścianę zdobiły bordowe lampasy. 3.
'rodzaj jedwabnej tkaniny z wypukłym wzorem, służącej głównie do obijania ścian':
fr. lampas
LAMUS l. 'skład starych, zużytych, niepotrzebnych rzeczy; rupieciarnia': Odłożyć, odesłać, złożyć coś
do lamusa 'uznać coś za bezużyteczne, przestarzałe; skazać coś na zapomnienie': Czy na pewno
należy odłożyć do lamusa stare pojęcia skromności i przyzwoitości? Pamiętniki pisane latami odłożył
do lamusa. 2. 'dawniej:
'drewniany lub murowany wolno stojący budynek gospodarczy, w którym przechowywano zapasy
żywności, zboże, a także zbroję, uprząż i zbiory dokumentów'
LANCA l. 'broń kawaleńi, składająca się z długiego drzewca z proporczykiem i umieszczonego na nim
wąskiego metalowego grotu': Lanca ułańska. 2. 'część opryskiwacza, urządzenia używanego przez
rolników i ogrodników, zwykle w postaci długiej, wąskiej rurki z końcówką rozpylającą': Najwyżej
rosnące owoce gruszy można opryskać preparatem grzybobójczym za pomocą lancy.
433
LAND
LARGO
LAND 'kraj związkowy wchodzący w skład Republiki Federalnej Niemiec, zasadnicza jednostka
podziału administracyjnego tego państwa': Land ma swój własny parlament i rząd, natomiast w
kwestiach finansów, obronności i polityki zagranicznej głos decydujący należy do parlamentu całej
federacji i kanclerza rządu federalnego. :
LANDTAG l. 'parlament kraju związkowego wchodzącego w skład Republiki Federalnej Niemiec lub
Austrii': W nadchodzących wyborach przewodniczący Landtagu Brandenburgii ma szansę zostać
kanclerzem Niemiec. 2. w historii 'zgromadzenie skupiające przedstawicieli stanów, istniejące w wielu
krajach niemieckich od XIII do XX wieku' 3. w historii 'dwuizbowy sejm krajowy w państwach
należących do Związku Niemieckiego i Rzeszy Niemieckiej, istniejący do roku 1934'
LANDSZTURM 'pospolite ruszenie w Niemczech do roku 1919 i w latach 1935-45 oraz w Austro-
Węgrzech':
Po ogłoszeniu landszturmu starosta zobowiązany był kierować akcją. Czerwonoarmiści bez trudu
pokonali obronę złożoną z żołnierzy landszturmu.
LANOLINA 'rodzaj wosku o barwie jasnożółtej, stanowiący składnik tłuszczu surowej wełny owczej,
będący podstawowym składnikiem maści, kremów i płynów do zmiękczania tkanin': Właściwości
zmiękczające i łagodzące lanoliny czynią ją niezastąpioną w przemyśle farmaceutycznym i
kosmetycznym.
fr. lancer
LANTAN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 57 i masie atomowej 138,91, symbol La:
błyszczący metal, w zetknięciu z powietrzem atmosferycznym ciemniejący, ciągliwy': Lantan jest
używany do produkcji niektórych stopów aluminium. Tlenek lantanu. Lantan odporny jest na
działanie zasad, natomiast łatwo rozpuszcza się w kwasach.
n.-fac. lanthanum odgr. lanthanó 'ukrywam się' (lantan to pierwiastek bardzo trudny do wykrycia i
analizy)
LAPIDARNY 'krótki i zwięzły, a przy tym treściwy i wyrazisty': Jedną z najsłynniejszych w dziejach
lapidarnych wypowiedzi jest relacja przesłana przez Juliusza Cezara do senatu rzymskiego z wyprawy
wojennej przeciwko królowi Pontu: "Veni, vidi, vici - przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem".
LAPIDARNOŚĆ 'bycie lapidarnym; także: cecha tego, co jest lapidarne': Norwidowska lapidarność
często bywa nazywana "skąpstwem w mowie". Lapidarność moralnych formuł w "Balladach i
romansach" Mickiewicza, np. "Miej serce i patrzaj w serce".
LAPIDARIUM 'zbiór kamieni, często: dział muzeum, w którym gromadzi się okazy kamieni
naturalnych, fragmenty dawnych pomników, napisów itd.': W ogrodzie założyli z synem lapidarium, w
którym gromadzili niezwykłe okazy kamieni, znalezionych w wędrówkach po świecie.
od łac. lapidarius 'związany z kamieniem, kamienny' (wypowiedź tak krótka, jak kuta w kamieniu, np.
na pomniku)
LAPIS l. 'związek chemiczny, azotan srebra używany w medycynie jako środek dezynfekcyjny; kamień
piekielny': Lapis ma silne właściwości bakteriobójcze. 2. przestarz. 'kolor jasnopopielaty z liliowym
odcieniem'
LAPSUS 'pomyłka polegająca na przejęzyczeniu się': Był to oczywisty lapsus, zamiast "miliardów"
powiedział "biliardów". Nie możemy jego rzeczowych pomyłek traktować ciągle jak lapsusów.
lać. lapsus
LAPTOP 'niewielki, przenośny, walizkowy komputer osobisty, zasilany baterią, który można trzymać
na kolanach w czasie pracy': Do laptopu można podłączać zarówno dyskietki, jak i CD-romy.
Najbardziej charakterystycznym elementem tylnej ścianki jest znany z lap-topów interfejs PCMCIA.
ang. laptop od: łap 'podołek, łono' i top 'góra, szczyt, wierzchołek'
LARGO l. 'utwór instrumentalny lub część cyklicznego dzieła muzycznego, wykonywane w bardzo
wolnym tempie': Largo z sonaty, kwartetu, koncertu. 2. 'określenie wykonawcze, nakazujące
wykonywać utwór muzyczny lub jego fragment bardzo powoli, w sposób uroczysty'
434
LATERALNY
L'ART POUR L'ART '(czytaj: larpurlar) 'sztuka dla sztuki - hasło, negujące stosowanie w ocenie dzieła
sztuki kryteriów pozaartystycznych': L'art pour 1'art to hasło szczególnie popularne wśród niektórych
artystów końca XIX w., np. wśród pamasistów.
LARUM l. przestarz. 'zamieszanie, któremu towarzyszy krzyk, wrzawa i zgiełk': Wszcząć, podnieść,
wzniecić larum. 2. 'dawniej: sygnał dźwiękowy, wzywający do broni': Dlaboga, panie Wołodyjowski!
Larum grają! wojna! nieprzyjaciel w granicach! a ty się nie zrywasz? szabli nie chwytasz? (Sienkiewicz)
LARWALNY w zoologii 'dotyczący larwy, właściwy larwie': Stadium larwalne. Postać larwalna.
LARY I PENATY 'w mitologii rzymskiej: duchy opiekuńcze ogniska domowego, także dróg i
podróżnych, państwa i jego obywateli': Do tej samej rodziny duchów opiekuńczych należą lary, które
czuwają nad polem i chatą wieśniaka. [...] W tej samej kapliczce, razem z larami, czczone były przy
ognisku domowym również dobroczynne bóstwa, penaty. Opiekowały się one spiżarnią.
(Parandowski) () Lary i penaty 'dom rodzinny, ognisko domowe, sprzęty domowe': Zabrali lary i
penaty i ruszyli w daleką drogę.
LARYNGOLOGIA 'dział medycyny zajmujący się budową, fizjologią i chorobami gardła, krtani, nosa i
uszu oraz sposobami ich leczenia': We współczesnej laryngologii szczególną wagę przywiązuje się do
wczesnego rozpoznawania i leczenia nowotworów gardła i krtani.
LARYNGOLOG 'lekarz, specjalista w dziedzinie laryngologii': Wizyta u laryngologa.
LASAGNE (czytaj: lazanje) 'potrawa składająca się z płatów makaronowego ciasta przełożonych
mielonym mięsem, serem, pieczarkami, beszamelem i innymi przyprawami, zapieczonych w naczyniu
żaroodpornym;
wl. lasagne
(czytaj: lasziate oni speranca, woj kentrate) 'porzućcie wszelką nadzieję, wy, którzy (tu) wchodzicie -
napis nad bramą piekieł w poemacie "Boska komedia" Dantego, obecnie używany raczej w formie
żartobliwej, często w wersji skróconej: lasciate ogni speranza': Gospodarz przyjęcia przywitał nas w
drzwiach okrzykiem: - Lasciate ogni speranza! - przed świtem stąd nie wyjdziecie.
wl., poemat Dantego "(Boska) Komedia" został wydany w 1472 r., powstał zaś na początku XIV w.
LASEROWY 'związany z laserem; taki, którego podstawową częścią jest laser': Promień laserowy.
Obrabiarka laserowa. Laserowy czytnik. Urządzenia laserowe są obecnie powszechnie stosowane w
bardzo wielu dziedzinach, np. w telekomunikacji i medycynie, oraz w życiu codziennym.
LAST BUT NOT LEAST (last bat not list) 'ostatni, ostatnie w kolejności, ale nie najmniej znaczący,
znaczące': I wreszcie: last but not least - majątek po rozwodzie dzielimy w stosunku 2 : l dla mnie,
rozumiesz, kotku?
W okresie lateńskim w Europie nastąpiła ekspansja Celtów i kultury tego ludu, nazywanej też często
kulturą la-teńską.
od nazwy: La Tene - mielizna jeziora Neuchtel w Szwajcarii, gdzie odkryto przedmioty z II w. p.n.e.
LATERALNY l. w anatomii 'taki, który jest z boku lub leży po boku linii środkowej ciała lub narządu' 2.
w żeglu-
435
LATOPIS
LAUR
dze w połączeniu: KANAŁ LATERALNY 'kanał żeglugowy, prowadzący obok rzeki lub jeziora,
pozwalający bezpiecznie ominąć ewentualne przeszkody znajdujące się na szlaku wodnym' 3. w
językoznawstwie w połączeniu GŁOSKA LATERALNA 'głoska boczna, przy której wymawianiu
powietrze przepływa wąskim kanałem z boku jamy ustnej': Głoska lateralna to np. l.
LATERALIZACJA w medycynie 'przewaga jednej części ciała (np. ręki, oka) nad drugą, znajdującą się po
stronie przeciwnej, ściśle powiązana z przewagą jednej z półkul mózgowych': Niejednokrotnie u dzieci
spotyka się oburęczność jako wyraz opóźnienia lub osłabienia procesu lateralizacji.
roś. letopis'
LATYFUNDIUM l. 'w starożytnym Rzymie: wielki majątek ziemski, w którym pracowali niewolnicy i
tzw. koloni, czyli dzierżawcy małych działek': Rzymskie latyfundia powstawały przez scalanie
dzierżawionych gruntów publicznych oraz przez zabór własności drobnych rolników za ich długi. 2.
zwykle w liczbie mnogiej LATYFUNDIA 'w średniowieczu i okresie nowożytnym: rozległe posiadłości
ziemskie, stanowiące własność jednego właściciela, którym mógł być pan feudalny, klasztor, ród lub
dynastia': Latyfundia magnackie, kościelne.
lać. latifundium
LATYNISTYKA l. 'nauka o języku łacińskim, historii, literaturze i kulturze łacińskiego obszaru
językowego, zwłaszcza starożytnego Rzymu' 2. 'sekcja wydziału filologii klasycznej, zajmująca się
studiami w tym zakresie'
LATYNISTA 'znawca języka łacińskiego i kultury łacińskiego obszaru językowego': Wybitny, znany
latynista.
LATYNIZACJA l. w historii 'proces polegający na szerzeniu wpływów języka i kultury łacińskiej oraz
uleganiu im': Nawet taki kraj, jak starożytna Grecja, uległ latynizacji, tracąc własną tożsamość
kulturową. 2. w językoznawstwie 'nadawanie formom językowy m postaci, cech lub charakteru języka
łacińskiego; latynizowanie'
LATYNIZOWAĆ l. 'powodować, że coś albo ktoś przejmuje elementy kultury starożytnego Rzymu':
Latynizo-
wać ludzi, kraj, terytoria. 2. 'nadawać formom językowym postać, cechy lub charakter języka
łacińskiego':
LATYŃSKI 'taki, który odnosi się do starożytnych Rzymian, także dotyczący Lacjum - historycznej
krainy w . środkowych Włoszech': Pod latyńskich żagli cieniem, / Myśli moja, płyń z aniołem, / Płyń,
jak kiedyś ja płynąłem; (Norwid)
LATYNIZM 'wyraz lub zwrot łaciński przeniesiony do innego języka, konstrukcja składniowa
wzorowana na konstrukcji łacińskiej': Wielki napływ latynizmów wyrazowych i składniowych nastąpił
w XVII i XVIII w., gdy pod wpływem nauki szkolnej młodzież szlachecka, kształcąca się na autorach
rzymskich, przenosiła do języka polskiego wyrazy łacińskie najpierw jako cytaty, a potem też jako
pożyczki. Latynizm fonetyczny, składniowy, słowotwórczy, frazeologiczny, leksykalny.
LAUBZEGA 'mała, cienka piłka, przymocowana do metalowej rączki w kształcie kabłąka, służąca do
precyzyjnego wyrzynania krzywizn i otworów w drewnie': Laubzega to jedno z podstawowych
narzędzi majsterkowi-cza.
niem. Laubsege
LAUDA 'w średniowiecznych Włoszech: nieliturgiczna pieśń religijna, wzorowana na balladach,
mająca charakter ludowy, tekst w języku włoskim lub łacińskim': La-udy wywodzą się z bractw
toskańskich.
LAUR inaczej: WAWRZYN l. 'wiecznie zielone drzewko rosnące nad Morzem Śródziemnym i w Azji,
uprawiane ze względu na piękne i aromatyczne liście': Liście lauru wykorzystywane są jako przyprawa
kuchenna oraz w celach dekoracyjnych. 2. 'znak zwycięstwa w jakimś współzawodnictwie, dawniej -
wieniec laurowy lub
436
LAWA
LEASING
gałązka lauru': Krytycy muzyczni zastanawiali się, kto zdobędzie najwyższy laur w tegorocznym
konkursie pianistycznym. () Spocząć na laurach 'zadowolić się początkowymi sukcesami i zaniechać
dalszej pracy': W pierwszej sesji egzaminacyjnej miał same piątki, ale potem spoczął na laurach i w
drugim semestrze dobre oceny się skończyły.
LAUROWY 'związany z laurem - drzewem': Liść laurowy jest często nazywany bobkowym. Wieniec
laurowy.
LAUREAT l. 'zdobywca jakiejś nagrody lub zwycięzca w jakimś współzawodnictwie': Laureat nagrody
ministra. Laureat Nagrody Nobla. Laureat olimpiady matematycznej. 2. 'dawniej: zwycięzca
zwieńczony laurem'
tac. laurus
LAWA 'gorąca substancja, wydobywająca się z krateru podczas wybuchu wulkanu i zastygająca na
powierzchni ziemi': Temperatura wydobywającej się z wulkanu lawy sięga 1000 stopni Celsjusza.
wl. lava
LAWETA l. 'podstawa armaty (zwykle na kołach), na której spoczywa lufa i przyrządy celownicze':
Laweta była częścią dawnych armat, umożliwiającą m.in. manewrowanie nimi. 2. 'rodzaj przyczepy
samochodowej, na której można transportować inne, zwykle uszkodzone auta': Przez to przejście
graniczne z Niemcami przejeżdża każdego dnia kilkanaście samochodów z lawetami, na których
znajdują się uszkodzone lub niekompletne volkswageny, audi i BMW.
LAWIROWAĆ l. 'przemieszczać się szybko, zręcznie omijając przeszkody': Kelner lawirował między
stolikami. 2. 'postępować zręcznie, często też niezbyt uczciwie, dbając o swoją korzyść': W swych
zeznaniach podatkowych umiał tak lawirować, że nie sposób było mu
coś konkretnego zarzucić. 3. 'żeglować pod wiatr zygzakami, raz prawym, raz lewym halsem'
LAWIRANT 'osoba, która postępuje zręcznie, często też niezbyt uczciwie, dbając o swoją korzyść': W
najbliższym otoczeniu ministra przeważali lawiranci, dbający głównie o to, by nie podpaść i nie stracić
swych intratnych stanowisk.
od nazwiska szkockiego botanika Charlesa Lawsona (1794-1873), który jako pierwszy hodował tę
roślinę
LAYERING (czytaj: lajerink) 'nadawanie skórze całego ciała podobnego zapachu za pomocą serii
różnych kosmetyków o tym samym tonie zapachowym, np. mydła, balsamu, wody toaletowej,
dezodorantu; perfumowanie warstwowe': Layering jest o wiele skuteczniejszy od spryskiwania skóry
mocnymi perfumami.
LAZARET l. przestarz. 'polowy szpital wojskowy': Pod koniec wojny stale brakowało leków i środków
opatrunkowych, a lazarety były pełne rannych. 2. 'dawniej:
fr. lazaret z wl. lazzarętto od imienia biblijnego Łazarza (lać. Laza-rus), przyjaciela Jezusa, który został
przez Niego wskrzeszony
LAZUR l. książk. 'kolor niebieski, modry, błękitny': Lazur nieba, wody, morza.
LAZURY 'pigmenty organiczne, otrzymywane z barwników przez strącanie ich związkami metali do
postaci nierozpuszczalnej': Lazury używane są do wyrobu przezroczystych, niekryjących farb.
LEASINGOWY (czytaj: liz-ingowy) 'taki, który opiera się na leasingu': Firma leasingowa. Umowa
leasingowa. Sprzedaż leasingowa.
437
LECYTYNA
LEGISLACJA
LEASINGODAWCA (czytaj: liz-ingodawca) 'firma, przedsiębiorstwo itd., które daje coś w leasing'
LEASINGOBIORCA (czytaj: liz-ingobiorca) 'osoba lub przedsiębiorstwo, które biorą coś w leasing'
ang. leasing
LEGALNY 'zgodny z prawem, działający lub istniejący na mocy prawa, uznany przez prawo': Prowadził
tylko legalne interesy. Legalny spadkobierca. Legalne dochody.
LEGALIZACJA l. 'nadanie jakiejś organizacji, firmie lub przedsięwzięciu statusu prawnego albo
dokumentowi mocy prawnej': Legalizacja związku zawodowego. 2. 'urzędowe stwierdzenie zgodności
z obowiązującymi normami i przepisami': Legalizacja narzędzi pomiarowych.
LEGALIZOWAĆ 'nadawać czemuś status prawny lub moc prawną': Zalegalizował działalność
gospodarczą. Ich uchwała została zalegalizowana.
LEGALIZM 'ścisłe trzymanie się w działaniu przepisów prawa, niepodejmowanie żadnych działań
niezgodnych z prawem': Po klęsce powstania styczniowego wiele stronnictw politycznych w Polsce
przeszło na pozycje legaliz-mu.
LEGALISTA 'osoba, która nie podejmuje żadnych działań niezgodnych z prawem': Uważał, że nie
zawsze można być legalistą, nie każde prawo jest słuszne i zgodne z wolą społeczeństwa.
I LEGAT l.książk. 'wysłannik, poseł, stały przedstawiciel dyplomatyczny': () Legat papieski 'w Kościele
katolickim kardynał, wysłany przez papieża w celu załatwienia określonej sprawy' 2. 'w starożytnym
Rzymie: poseł wysyłany do innego państwa, uważany za osobę nietykalną, adiutant konsula,
namiestnik prowincji, dowódca legionu': Misja, posłannictwo legata.
lać. legatus
II LEGAT w prawie 'zapis testamentowy na rzecz osoby niebędącej prawnym spadkobiercą; także:
przedmiot tego zapisu': Opiekowała się starą ciotką, licząc na legaty.
W środowisku filmowców krążyły legendy o jego przygodach erotycznych. 3. przen. 'osoba sławna,
popularna, będąca autorytetem w jakiejś dziedzinie': Elvis Pres-ley to legenda amerykańskiego rock
and roiła. 4. 'zbiór przyjętych na mapie umownych znaków wraz z objaśnieniami; także: tekst
objaśniający wykres, tabelę, ilustrację': Legenda mapy. Treść legendy. 5. 'napis na pieczęci, medalu
lub monecie': Dać, wyryć legendę. 6. 'utwór instrumentalny o charakterze lirycznym'
LEGENDARNY l. 'taki, który stał się bohaterem legendy, jest związany z legendą w l. znaczeniu':
Legendarny bohater. Legendarna kraina. 2. 'taki, który jest związany z legendą w 2. znaczeniu, owiany
legendą': Legendarny przywódca "Solidarności". Legendarny "Kurier z Warszawy", 3.
'nieprawdopodobny, fantastyczny': Legendarne zarobki.
LEGGINSY (czytaj: leginsy) 'obcisłe spodnie damskie, pośrednie między grubymi rajstopami a
tradycyjnymi spodniami': Wkładać legginsy na ćwiczenia gimnastyczne.
oddział wojskowy liczący (w różnych okresach) od 4500 do 6000 żołnierzy'. 3. przen. 'wielka liczba,
masa ludzi lub zwierząt, rzadziej - rzeczy': Pod kościołem koczowały legiony żebraków. Legiony
mrówek, komarów.
LEGIONISTA l. 'żołnierz legii lub legionu' 2. 'zawodnik lub sympatyk drużyny sportowej, która ma w
nazwie słowo legia': W 30. minucie legioniści objęli prowadzenie po celnym strzale Kowalskiego.
438
LEGITYMIZM
LEKSYKOGRAFIA
LEGISLATOR oficj. 'ten, kto stanowi prawo; rzadziej także: znawca prawa': Poszczególne rozwiązania
ustawy uwłaszczeniowej nie wystawiają naszym legislatorom najlepszego świadectwa.
LEGISLATYWA l. w prawie 'władza ustawodawcza, także: organ, który ma taką władzę, np. parlament':
Legislatywa jest odróżniana od egzekutywy - władzy wykonawczej. Powołać legislatywę. 2. w historii
'zgromadzenie ustawodawcze, które istniało we Francji w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej w
latach 1791-1792; także: podobne zgromadzenie, działające w czasie II Republiki, w latach 1849-
1851'
LEGISLATURA wprawie 'organy ustawodawcze w jakimś kraju; także: okres sprawowania funkcji przez
organ władzy ustawodawczej': Kolejne legislatury. Legis-latura tego parlamentu zaowocowała
wieloma ważnymi dla reformy państwa ustawami.
LEGITYMISTYCZNY 'taki, który odnosi się do legitymizmu lub legitymisty': Doktryna legitymistyczna.
od nazwy miasta: Lejda (po niderlandzku: Leiden) w zachodniej Holandii, w którym pod koniec XVIII
w. wynaleziono taki kondensator
LEJTMOTYW (czytaj: lajtmotyw) l. 'przewodni motyw dzieła sztuki, motyw, który się przez nie
przewija, powtarza się w nim': Lejtmotywem tego przedstawienia muzycznego był fragment
"Błękitnej rapsodii" George'a Gershwina, który kolejni wykonawcy umiejętnie wkomponowali w swe
utwory. Lejtmotywem cyklu obrazów Artura Grottgera "Wojna" jest postać malarza, który sam siebie
uwiecznił jako uczestnika lub obserwatora przedstawianych, tragicznych wydarzeń. 2. przen. 'coś, co
się ciągle powtarza': Lejtmotywem jego listów do rodziców były ciągle ponawiane prośby o pieniądze.
Lejtmotywem krajobrazu były pojedyncze, skaliste wzgórza, na których wzniesiono w średniowieczu
zamki rycerskie.
niem. Leitmotiv, termin wprowadzony do teorii muzyki przez Ryszarda Wagnera (1813-1883)
LEJTNANT 'w armiach wielu krajów: drugi stopień oficerski, odpowiadający polskiemu porucznikowi;
także: oficer mający taki stopień'
LEKSYKA w językoznawstwie 'słownictwo, zbiór wyrazów jakiegoś języka lub pewnej jego odmiany,
wyrazów używanych przez jakiegoś autora itd.': W II połowie XX w. leksyka polska wzbogaciła się o
bardzo wiele wyrazów, będących terminami naukowymi, często zapożyczonych z języków obcych. Do
pisarzy o niezwykle obszernej leksyce należy m.in. Stefan Żeromski, którego słownictwo cechuje
wielka liczba synonimów.
LEKSEM w językoznawstwie 'wyraz rozumiany jako jednostka systemu słownikowego języka, będący
zbiorem wszystkich form odmiany pewnego słowa': Kruk, kruka i krukowi - to jeden i ten sam leksem.
439
LEKSYKOLOGIA
LEPRA
LEKSYKOGRAFICZNY 'taki, który dotyczy sporządzania słowników i metod ich opracowywania': Opis
leksykograficzny.
LEKSYKOLOGIA 'nauka o słownictwie, zajmująca się badaniem pochodzenia wyrazów, ich znaczeniami
i powiązaniami, stanowiąca teoretyczną podstawę leksy-kografii': Podstawowe działy leksykologii to
semantyka, frazeologia i etymologia.
LEKSYKON (czytaj: leksykon) 'słownik, w którym podane są nie tylko definicje słów, ale tez informacje
o rzeczach i pojęciach, które oznaczają; słownik encyklopedyczny': Leksykon to połączenie słownika
jakiegoś języka i encyklopedii.
LEKTOR l. 'osoba, która odczytuje jakieś teksty nieartystyczne w radiu lub telewizji': Był dobrym
lektorem dzienników, ale o wiele gorzej czytał życzenia w "Koncercie życzeń". 2. 'nauczyciel swojego
języka ojczystego na zagranicznej wyższej uczelni': Od trzech lat byłem lektorem na Uniwersytecie
Komenskiego w Bratysławie. 3. rząd. 'osoba, która czyta komuś głośno': Jakiś czas był lektorem
hrabiny Potockiej. 4. przestań. 'ktoś, kto wygłasza odczyty z jakiejś dziedziny, prelegent': Jako lektor
partyjny objeżdżał gminy z odczytami o bieżących zadaniach POP.
LEKTORAT l. 'stanowisko lektora - nauczyciela': Objęła lektorat języka polskiego we Florencji. 2. 'kurs
języka obcego na wyższej uczelni': Chodziłam na lektorat języka francuskiego.
LEKTYKA l. 'środek transportu w postaci obudowanego łoża lub fotela, przystosowanego do noszenia
na drągach przez tragarzy lub zwierzęta juczne': Lektyki były używane w czasach starożytnych w
Grecji, Rzymie i na Wschodzie oraz w XVII-XVIII w. w całej Europie. l.przestarz. 'kryte nosze dla
chorych'
lać. lectica
LELUM POLELUM l. 'człowiek powolny, flegmatycz-ny, niemający swojego zdania na dany temat -
rzeczownik' : Taki z niego lelum polelum, jak przyjdzie i siądzie,
to siedzi i nie odzywa się czasem z pół godziny. 2. 'w sposób powolny, flegmatyczny, nie spiesząc się -
przysłówek':
od: Lelum Polelum, nazwy rzekomych słowiańskich bóstw, analogicznych do rzymskich Kastora i
Polluksa, w rzeczywistości staropolskich przyśpiewów pieśni wiosennych
I LEMUR l. 'małych rozmiarów ssak nadrzewny o wydłużonym pyszczku, dużych oczach, długim
ogonie i gęstej puszystej sierści, aktywny nocą': Lemur to przedstawiciel małpiatek, żyjący w stadach
na Madagaskarze i Komorach.
II LEMUR zwykle w liczbie mnogiej: LEMURY 'w mitologii rzymskiej: złośliwe duchy zmarłych': Święto
le-murów w starożytnym Rzymie obchodzone było 9, 11 i 13 maja.
LENNO 'w ustroju feudalnym ziemia (rzadziej renta pieniężna lub urząd), nadawana przez seniora
wasalowi w dożywotnie lub dziedziczne użytkowanie; także:
Lenno nadawane było przez pana lennego wasalowi w zamian za lojalność oraz udzielanie pomocy
dworskiej i wojskowej.
LENNY 'związany z lennem, określający charakter stosunków między seniorem a wasalem, opartych
na lennie': Pan lenny. Stosunki lenne. O Grupa lenna 'wasale, których miał jeden senior' () Hołd lenny
'hołd, do złożenia którego zobowiązany był lennik otrzymujący ziemię lub prawa' Prawo lenne 'prawo
regulujące stosunki między wasalem a seniorem'
LENNIK 'w ustroju feudalnym: użytkownik ziemi nadanej mu jako lenno; wasal': Wasal, który
użytkował nadane mu lenno, a w zamian zobowiązany był do złożenia hołdu seniorowi, nazywany był
lennikiem.
LENTEKS 'rodzaj tkaniny z juty i lnu, pokrytej z wierzchu warstwą tworzywa sztucznego, stosowanej
przede wszystkim jako wykładzina podłogowa': Lenteks jest pokryty warstwą barwionego tworzywa
sztucznego.
nazwa firmowa
LEPRA inaczej: TRĄD 'przewlekła choroba zakaźna wywoływana przez prątek pokrewny prątkowi
gruźlicy,
440
LEPTON
LEUKO-
objawiająca się zmianami skórnymi w postaci plamek, zmianami w błonie śluzowej i chrząstce nosa,
owrzo-dzeniami, przykurczami palców i zmianami neurologicznymi; trąd': Lepra budziła grozę w
starożytności i średniowieczu, obecnie występuje jeszcze w Afryce Środkowej, Indiach, Chinach,
Ameryce Południowej i na wyspach Oceanii.
ang. lepton od gr. leptós 'lekki, drobny', na wzór nazw innych cząstek elementarnych: elektron,
pozyton itd.
LESBIJKA 'homoseksualistka, kobieta, która odczuwa popęd seksualny ku innym kobietom': Odbyła
się manifestacja gejów i lesbijek, domagających się dla siebie równych praw.
od nazwy greckiej wyspy: Lesbos, gdzie w VII w. p.n.e. żyła poetka Safona, skupiająca wokót siebie
młode dziewczęta i opiewająca ich serdeczne stosunki (później uznane niesłusznie za miłosne)
LESS w geologii 'jasnożółta skała osadowa, składająca się głównie z bardzo drobnych ziarenek kwarcu,
skała macierzysta gleb żyznych': Less wykorzystywany jest m.in. do produkcji cegieł klinkierowych.
LESSOWY w geologii 'właściwy lessowi': O Gleby lessowe 'żyzne gleby różnych typów, wytwarzane z
lessu jako skały macierzystej, np. gleby brunatne'
niem. Lóss
LETALNOŚĆ książk. 'liczba zgonów przypadająca na stu chorych na daną chorobę w określonym
czasie; umieralność, śmiertelność': Postępy onkologii sprawiają, że zmniejsza się letalność wśród
chorych na raka.
LETALNY książk. 'taki, który powoduje śmierć': < Dawka letalna w medycynie 'taka dawka trucizny lub
lekarstwa, która powoduje śmierć zwierząt użytych do badania stopnia toksyczności danej substancji'
Q Gen letalny w biologii 'gen, którego ujawnienie się powoduje niezdolność do życia i śmierć
osobnika wskutek zaburzeń rozwojowych lub zamierania gamet'
LETARGICZNY l. w medycynie 'związany z letargiem': Sen letargiczny. l. przen. 'mający cechy podobne
jak letarg, odznaczający się bezczynnością, apatią, zobojętnieniem': Pogrążona była w letargicznej
obojętności na wszystko, co ją otacza.
LET'S KISS 'taniec towarzyski w metrum 4/4, tańczony zbiorowo, w korowodzie; typ tańca popularny
w Europie w latach 60. XX w.': Tańczyć lefs kiss.
LEUKO- cząstka wyrazów złożonych, zwykle terminów z zakresu fizjologii, biologii i medycyny, o
znaczeniu 'biały', wskazująca na to, że odnoszą się one do białych ciałek krwi, bezbarwnych ciałek
roślin itd., np. leukocyt, leukoplast
441
LEUKOCYT
II LIBERALIZM
LEUKOCYT w fizjologii 'białe ciałko krwi': Leukocyty pełnią funkcję obronną, polegającą na niszczeniu
drobnoustrojów i wytwarzaniu przeciwciał. Leukocyty powstają w szpiku kostnym oraz w węzłach
limfatycz-nych.
LEWIATAN 'legendarny potwór morski, symbolizujący zło, przedstawiany w Biblii jako wąż morski,
wieloryb, krokodyl lub wielki okręt, zaś w Talmudziejako ogromna ryba': Paszcza lewiatana /
Zamykała się na mnie. // Nagi leżałem na brzegach / Bezludnych wysp. (Miłosz) W Talmudzie
lewiatan to ryba przeznaczona na ucztę dla wszystkich sprawiedliwych Żydów po przyjściu Mesjasza.
LEWIRAT 'zwyczajowe prawo małżeńskie, rozpowszechnione m.in. wśród ludów Azji, nakazujące
bratu zmarłego poślubić wdowę po nim, by zapewnić ciągłość rodu': Według zasad lewiratu
pierworodny syn urodzony z małżeństwa wdowy z bratem zmarłego jest prawnie dzieckiem
nieżyjącego.
LEWITA l. 'w Biblii: potomek pokolenia Lewiego, syna Jakuba, przeznaczony do służby w świątyni' 2.
zwykle w liczbie mnogiej: LEWICI 'w dawnym judaizmie: niższa warstwa kapłańska, wywodząca się z
potomków pokolenia Lewiego'
LEWITACJA 'w okultyzmie: zjawisko unoszenia się ciał materialnych z pominięciem prawa ciążenia':
Potwierdzenie teorii pola biograwitacyjnego, dla którego nie istnieje problem odległości ani ciężaru,
wyjaśniłoby wiele zjawisk, w tym lewitację.
LEWITOWAĆ l. 'unosić się w powietrzu z pominięciem prawa ciążenia': Członkowie sekty opowiadali o
nim, że w czasie modlitwy lewituje. 2. przen. 'mieć wizje w stanie zamroczenia alkoholowego lub po
zażyciu narkotyków': Od połowy wieczoru lewitował, nie dało się z nim już rozmawiać.
LEX (czytaj: leks) w prawie 'ustawa, zwłaszcza przepis prawny w starożytnym Rzymie'
LEX NON SCRIPTA (czytaj: leks non skripta) 'prawo niepisane, zwyczajowe'
LEX RETRO NON AGIT (czytaj: leks retro non agit) 'ustawa nie działa wstecz': Zasada lex retro non agit
jest fundamentem współczesnego państwa prawa. Nie można kogoś karać za czyny sprzeczne z
nieistniejącym -gdy je popełniono - paragrafem.
lać. lex - wyraz występujący w bardzo wielu powiedzeniach rzymskich, dotyczących prawa
Li 'symbol pierwiastka chemicznego: lit (zob.)'
LIANA 'roślina o długiej, wiotkiej, pnącej się po drzewach łodydze (zielonej lub zdrewniałej),
występująca w lasach tropikalnych; pnącze': Liany wykorzystują inne rośliny lub przedmioty martwe
jako podpory.
fr. lianę
LIAS l. w geologii 'najstarsza epoka jury': Okres liasu, zwanego częściej jurą dolną, rozpoczął się ok.
200 milionów lat temu. 2. w geologii 'najniższa warstwa utworów okresu jury'
LIASOWY 'taki, który dotyczy najstarszej epoki okresu jury lub powstał w tym okresie'
I LIBERALNY 'pobłażliwy, wyrozumiały, tolerancyjny': Duński Kościół luterański jest pod wieloma
względami bardzo liberalny. Liberalne wychowanie dziecka.
442
LIBEMA
LICENCJAT
przymusu, ale i bez wtrącania się do tego jakiejkolwiek instytucji (zwłaszcza zaś państwa)'
LIBERAŁ 'zwolennik liberalizmu politycznego albo gospodarczego (często obu naraz); członek partii
liberalnej': Był związany z klubem parlamentarnym liberałów. Jako liberał nie mogę patrzeć obojętnie
na taką politykę nadopiekuńczości państwa.
II LIBERALNY l. 'taki, który opiera się na zasadach liberalizmu gospodarczego': Liberalna polityka rolna.
Liberalne ceny. 2. 'taki, który opiera się na zasadach liberalizmu politycznego': Orientacja liberalna w
partii. Polityk liberalny. Partia liberalna.
LIBERIA l. 'dawniej: oficjalny ubiór służby na dworach królewskich i magnackich': [Gerwazy] nosił
Horesz-ków liberyją dawną: kurtę z połami żółtą, galonem oprawną, który dziś żółty, dawniej
zapewne był złoty. Wkoło szyte jedwabiem herbowe klejnoty, Półkozice (Mickiewicz) 2. 'mundur
służby hotelowej, restauracyjnej i domowej': Kamerdyner w granatowej liberii zaanonsował przyjazd
gości.
LIBERTE, EGALITE, FRATERNITE (czytaj: liberte, ega-lite, fratemite) 'wolność, równość, braterstwo -
hasło Wielkiej Rewolucji Francuskiej': Sformułowane 30 VI 1793 r. hasło: "liberte, egalite, fratemite",
umieszczano na francuskich budynkach publicznych.
LIBERUM VETO (czytaj: liberum weto) w historii 'zasada polskiego parlamentaryzmu, zgodnie z którą
protest jednego posła, wyrażony np. okrzykiem "nie pozwalam", wystarczał do unieważnienia danej
uchwały sejmu i wszystkich uchwał wcześniejszych, prowadząc w konsekwencji do zerwania obrad':
Od połowy XVII w. liberum veto zaczęło być stosowane przez różne koterie magnackie po to, by przez
zerwanie sejmu nie dopuścić do niekorzystnych dla którejś z nich uchwał. By temu zapobiec, na
sejmach zawiązywano konfederacje, co oznaczało m.in. to, że obowiązuje głosowanie większością
głosów. Zasada liberum veto została zlikwidowana przez Konstytucję 3 maja.
LIBIDO (czytaj: libido) w psychologii 'pierwotny popęd, identyfikowany przez Zygmunta Freuda z
popędem płciowym, uznawanym za siłę napędową instynktu życia, warunkującą postępowanie
człowieka': Dla współczesnych psychiatrów libido oznacza całą siłę życiową, zasadę wszelkiego
wytłumaczenia naszych czynów zarówno normalnych, jak i chorobliwych. () Libido narcystyczne
'libido skierowane w stronę własnego ciała' () Libido przedmiotowe 'libido skierowane w stronę
jakiejś osoby albo przedmiotu' () Libido wysublimowane 'libido, które jest bodźcem działalności
intelektualnej'
LICENCYJNY 'taki, który dotyczy licencji w znaczeniu l, 2,, oparty na licencji': Umowa licencyjna.
Licencyjna wieża stereo.
LICENCJAT l. 'typ studiów zawodowych, trwających krócej niż studia magisterskie': Na polonistyce
licencjat
443
LICEUM
LIGA
trwa 3 lata, studia magisterskie - 5 lat. 2. 'tytuł niższy od tytułu magistra, uzyskiwany po ukończeniu
pierwszego etapu studiów wyższych albo po ukończeniu uczelni, która nie ma uprawnień do
kształcenia na poziomie magisterskim; osoba nosząca ten tytuł': Absolwenci kolegium uzyskują tytuł
licencjata. Jestem od roku licencjatem pedagogiki.
LICEUM (czytaj: liceum) l. 'średnia szkoła ogólnokształcąca lub zawodowa': Naukę w liceum kończy
matura, zwana egzaminem dojrzałości. W Polsce powojennej rozwinęły się czteroletnie licea
ogólnokształcące; od roku 2002 młodzież po gimnazjum będzie mogła kształcić się w liceum
trzyletnim. 2. 'w Polsce, w latach 1932-39 i 1945-47: dwie ostatnie klasy sześcioletniej szkoły średniej'
LICEALISTA 'uczeń liceum': Był jeszcze licealistą, a już brał udział w sesjach naukowych,
organizowanych przez studentów etnografii.
LICEALNY 'związany z liceum, właściwy liceum':
tac. Lyceum od gr. Lykeion - nazwa ogrodu w Atenach, w którym nauczał Arystoteles
LICHTARZ 'stojący świecznik, zwykle przeznaczony na jedną świecę': Lichtarze wykonuje się często z
metali złoconych, srebrzonych lub platynowanych, fajansu, porcelany, kryształu górskiego, szkła i
drewna.
niem. Leuchter
LICYTACJA l. 'sprzedaż czegoś w drodze przetargu publicznego, w którym nabywcą staje się ta osoba,
która zaoferuje najwyższą cenę': Majątek zbankrutowanej firmy wystawiono na licytację, a uzyskane
z niej pieniądze rozdzielono między wierzycieli. Odbyła się licytacja samochodu wykonanego na
specjalne zamówienie szacha Iranu. 2. 'w niektórych grach w karty: zgłaszanie silniejszego koloru niż
przeciwnik lub zgłaszanie zamiaru wzięcia większej niż on liczby lew': Po trzecim pasie licytacja
brydżowa była skończona. 3. przen. 'prześciganie się nawzajem w czasie rozmowy, dyskusji, sporu itd.
w przytaczaniu argumentów, przykładów, mających wykazać czyjąś wyższość pod pewnym
względem': Zaczęła się licytacja: kto więcej pracuje, kto musi wypełniać więcej obowiązków, kogo
bardziej męczą dzieci, a kogo mąż.
LICYTANT 'osoba biorąca udział w licytacji - sprzedaży czegoś w drodze przetargu - jako (potencjalny)
nabywca': Ja panu dam licytanta, co on za piętnaście ru-belków podbije cenę domu. (Prus)
LICYTATOR 'osoba prowadząca licytację': Licytator ogłosił: - Dziewięćdziesiąt tysięcy po raz trzeci:
sprzedane - i stuknął młoteczkiem w stół.
LICYTOWAĆ SIĘ przen. 'prześcigać się w wymienianiu swoich zasług, sukcesów, zarobków albo
obciążeń, obowiązków po to, by uchodzić za lepszego, bardziej godnego podziwu lub współczucia':
Licytowali się posiadanymi samochodami, domami, a nawet kochankami. Jak się zejdą, to zaczynają
narzekać, licytować się, która ma w domu więcej do roboty, która jest bardziej zaharo-wana.
lać. licitatio
LIDER l. 'zawodnik albo drużyna, którzy prowadzą w danym momencie w rozgrywkach': Po dziesiątym
etapie liderem jest Jaskuła. Liderem grupy północnej pozostaje "Gwardia". 2. 'przywódca albo
czołowy działacz, aktywista jakiejś organizacji': Narada liderów największych klubów biznesowych.
Lider Konfederacji odpowiadał na pytania dziennikarzy. Liderzy partyjni.
UWAGA: w 2. znaczeniu jest to wyraz modny, używany zamiast określeń: przywódca, aktywista,
czołowy działacz. Niepoprawne jest używanie tego wyrazu w odniesieniu do instytucji, firm,
przedsiębiorstw itp., np. "Firma BUDO, lider w produkcji betonu" (zamiast: Firma BUDO, czołowy
producent betonu).
ang. leader
LIFTBACK (czytaj: liftbek) 'sportowa wersja nadwozia samochodu osobowego, podobna do wersji
hatchback, mająca jednak nieco większy bagażnik; także: samochód o takim typie nadwozia':
Oferujemy samochody w wersjach hatchback, fastback i liftback. Przyjechał granatowym liftbackiem.
amer. liftback
LIFTING 'wygładzenie skóry przez odpowiedni zabieg chirurgiczny': Zrobiono jej wtedy lifting, żeby
aktorkę odmłodzić.
FACE LIFTING (czytaj: fejs lifting) 'wygładzanie skóry twarzy, naciąganie jej za pomocą odpowiedniego
zabiegu chirurgicznego po to, żeby usunąć zmarszczki': Face lifting wykonano jej wzorowo - nie widać
było ani jednej zmarszczki wokół oczu.
LIGA l. 'nazwa niektórych organizacji, stowarzyszeń, związków itp. krajowych lub międzynarodowych;
dawniej: sojusz, koalicja państw': Liga Obrony Kraju. Poprzedniczka ONZ z okresu międzywojennego
to Liga Narodów. 2. w sporcie 'system rozgrywek sportowych, w którym wszystkie drużyny
rozgrywają ze sobą mecze,
444
LIGAND
LILA
Prowadzić w lidze. 3. w sporcie 'wydzielona gmpa drużyn, rozgrywająca między sobą mecze o
mistrzostwo, zazwyczaj systemem gry każdy z każdym': Pierwsza, druga, trzecia liga. Liga polska,
niemiecka, angielska. Liga okręgowa. Liga piłkarska, hokejowa. 4. w numizmatyce 'ilość srebra lub
złota w danej monecie ustalona przez ordynację menniczą; próba monety'
LIGOWIEC l. 'zawodnik lub klub sportowy, który bierze udział w rozgrywkach ligowych': Nasi ligowcy
znakomicie zaprezentowali się na zawodach w Olsztynie. 2. rząd. 'członek ligi - organizacji,
stowarzyszenia, związku itp.'
LIGOWY 'dotyczący ligi': Ligowy system rozgrywek. fr. ligue z łac. liga od: ligare 'łączyć, wiązać'
LIGAND w chemii 'atom, molekuła albo jon, połączone w związkach kompleksowych bezpośrednio z
atomem albo jonem centralnym za pomocą specjalnego typu wiązania chemicznego'
ang. ligand od łac. ligandus 'powiązany'
LIGATURA l. 'połączenie co najmniej dwóch liter w jeden znak graficzny' 2. w poligrafii 'czcionka,
której główkę stanowią dwie lub trzy litery połączone w jeden znak, np. cz, sz, oe; w składzie
komputerowym: zestaw oddzielnych czcionek składających się z dwóch, trzech znaków': Dzięki
stosowaniu w piśmie odręcznym liga-tur średniowieczni pisarze ksiąg mogli doskonale nadać
każdemu wierszowi pisma jednakową długość, a tym samym uzyskać wyrównany, jednolity i spokojny
obraz kolumny. 3. w medycynie 'mocna nić chirurgiczna': Ligatura służy do podwiązywania naczyń
krwionośnych podczas operacji. 4. w muzyce 'połączenie łukiem (w zapisie nutowym) dwóch nut tej
samej wysokości, które przedłuża wartość rytmiczną nuty pierwszej o wartość rytmiczną drugiej nuty'
5. w muzyce 'w nutach do śpiewu: grupa dźwięków o różnej wysokości, śpiewanych na jednej sylabie
tekstu, połączona łukiem' 6. w technice 'pomocniczy stop metali, używany w technice odlewniczej,
ułatwiający wprowadzenie do stopu zasadniczego składników o wysokiej temperaturze topnienia'
LIKIER 'słodki i aromatyczny napój o zawartości od 25° do 45° alkoholu, sporządzany ze spirytusu lub
wódki, syropu cukrowego i aromatycznych esencji roślinnych':
Likier prócz spirytusu i cukru - w zależności od smaku -zawiera soki, nalewy owocowe, olejki
eteryczne, desty-latory ziołowe i korzenne. Likier porzeczkowy - cassis -jest składnikiem wielu
deserów i koktajlów.
fr. liqueur
LIKTOR 'w starożytnym Rzymie: członek straży honorowej przy dostojnikach republiki, niosący na
lewym ramieniu wiązkę rózg z umieszczonym wśród nich toporem; czasami wykonawca wyroków
sądowych': Topór wetknięty w pęk rózg (fasces) niesionych przez liktorów był symbolem władzy.
LIKTORSKI 'charakterystyczny dla liktora': Władza lik-torska. Liktorskie rózgi. Liktorski symbol.
lać. lictor
LIKWIDATOR l. 'ktoś, kto coś niszczy, rozbija': Uważam go za wielkiego likwidatora partii i systemu. 2.
'członek komisji likwidującej jakąś instytucję': Był głównym likwidatorem koncernu "Prasa - Książka -
Ruch".
LIKWIDATURA 'wydział jakiegoś urzędu lub instytucji, który przeprowadza likwidację rachunków
klientów': Z likwidatury w banku dostał informację, że na koncie spółki jest 10 złotych, oraz zapytanie,
czy nie zgadza się podjąć tych pieniędzy i zamknąć rachunek.
Dolewasz Waćpan tego likworu, a mnie od niego już się w głowie mąci i nieskładne responsy dawać
zaczynam.
LILA 'taki, który ma kolor jasnego fioletu, czyli koloru powstałego ze zmieszania błękitu, czerwieni i
bieli': Suknia, chusta, apaszka lila.
LILARÓŻ 'taki, który ma kolor różowy z odcieniem lila': Pod bluzeczką lilaróż czuły telegraf wystukuje
treść depeszy [...]. (z piosenki Hanny Banaszak)
445
LILIPUT
LIMUZYNA
LILIPUT l. pot. 'mężczyzna niskiego wzrostu': Przyszła z tym swoim liliputem, niższym od niej chyba o
głowę. 2. inaczej: KARZEŁ pot. 'człowiek dotknięty karłowatością, o nienormalnie małym wzroście':
Lilipuci mają zniekształcony szkielet wskutek zaburzeń genetycznych, zmian wrodzonych i chorób
kośćca. 3. przen. 'przedmiot lub zwierzę o bardzo małych rozmiarach':
Koza liliput.
LILIPUTKA l. pot. 'dziewczyna lub kobieta niskiego, wzrostu': 2. inaczej: KARLICA pot. 'kobieta
dotknięta karłowatością' 3. 'rasa niewielkich kur'
LILIPUCI l. 'taki, który jest charakterystyczny dla liliputa - karła; mały, drobny': Lilipuci wzrost. Lilipucia
sukienka. 2. przen. 'maleńki ze względu na wartość, znaczenie': I za tę lilipucią pensję mamy wyżyć?
od maleńkich ludzi zamieszkujących na fikcyjnej wyspie Liliput, opisanej w powieści Jonathana Swifta
(1667-1745) "Podróże Guli-wera" (pierwsze wydanie w 1726 r.)
LIMBUS l. w technice 'element instrumentu mierniczego przeznaczonego do pomiarów kątowych,
mający kształt koła z podziałką stopniową': 2. w religii katolickiej 'miejsce przebywania dusz ludzi
zmarłych z grzechem pierworodnym, zmarłych bez chrztu': Limbus patrum 'przedpiekle, gdzie
przebywają dusze patriarchów i proroków zmarłych przed odkupieniem; Limbus puero-rum 'raj dzieci
nieochrzczonych, które nie mogą dostać się do nieba przez grzech pierworodny'
LIMES l. w matematyce 'punkt, liczba, linia itp., wyznaczająca minimalny lub maksymalny zasięg,
poziom czegoś; kres, granica, ekstremum, szczyt': () Limes ciągu 'liczba, do której nieskończenie blisko
zbliża się wyraz ciągu wraz ze wzrostem jego numeru' {) Limes funkcji w nieskończoność 'liczba, do
której zbliża się nieogra-niczenie wartość funkcji wraz ze zbliżaniem się argumentów funkcji do
nieskończoności' 2. 'w starożytnym Rzymie: umocnienia graniczne w postaci wałów ziemnych,
drewnianych częstokołów lub murów kamiennych z obozami legionów i wieżami strażniczymi': W
cesarstwie rzymskim limes budowany był dla ochrony przed najazdami obcych ludów.
LIMFATYCZNY w biologii 'taki, który związany jest z limfą, dotyczy limfy': () Naczynia limfatyczne
'naczynia rozprowadzające limfę w organizmie': Naczynia limfatyczne na całej swej długości zawierają
liczne zastawki, umożliwiające jednokierunkowy przepływ limfy. O Układ limfatyczny 'zespół
cienkościennych przewodów, odprowadzających limfę z przestrzeni chłonnych do żył':
Układ limfatyczny składa się z naczyń włosowatych chłonnych oraz serc, węzłów, worków, zatok i pni
chłonnych, występujących w większości narządów i tkanek kręgowców. () Węzły limfatyczne
'otorbione skupiska tkanki limfatyczne] u wyższych kręgowców, wbudowane w system układu
limfatycznego': Węzły limfatyczne wytwarzają limfocyty i przeciwciała, niszą bakterie i inne ciała
obce, przedostające się do organizmu. O Tkanka limfatyczna 'łączna tkanka siateczkowa, tworząca
miąższ węzłów limfatycznych, migdałków, grasicy, śledziony':
LIMIT 'pewna liczba czegoś, której nie można przekroczyć, ograniczenie, które nakłada się na coś,
granica czegoś': W programach regionalnych telewizji limity na audycje wyborcze będą mniejsze. Jest
to limit pieniężny, którego nie wolno przekroczyć. Limit etatów. Limit czasowy.
LIMITED COMPANY zob. pod hasłem COMPANY ang. limited company 'spółka z ograniczoną
odpowiedzialnością'
W jego limuzynie część dla pasażerów była dwukrotnie większa niż w normalnym samochodzie, miał
tam niewielki stolik i dobrze zaopatrzony barek. 2. 'typ nadwozia samochodu osobowego, mającego
stały dach; także: samochód o takim nadwoziu': Limuzyna to typ odróżniany do kabrioletu -
samochodu ze składanym dachem.
446
LINCZ
LINIOWY
LINCZ inaczej: SAMOSĄD 'zabicie przez grupę ludzi osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa':
Gdyby policja nie przyjechała w porę, mogło dojść do linczu:
LINEARNY 'wyrażony za pomocą linii, składający się z linii, określony linią; liniowy': Znaki
uporządkowane na kartce w porządku linearnym, od lewej do prawej. O Pismo linearne: 'rodzaj
pisma sylabicznego, służącego do zapisywania tekstów greckich z epoki mykeńskiej w drugim
tysiącleciu przed naszą erą, którego znaki stawiano między poziomymi liniami': Pismo linearne
wywodzi się z pisma piktograficznego i zawiera elementy ideografii. Linearne miasto w architekturze
'miasto o układzie rozwiniętym wzdłuż jednej linii komunikacyjnej': Zabudowa mieszkalna i usługowa
linearnego miasta musi być w zasięgu pieszego dojścia do głównej trasy. () Linearny wymiar w
matematyce 'wymiar odpowiadający linii (długości, szerokości, wysokości) przeciwny wymiarom
powierzchni, objętości'
LINEARYZM l. w muzyce 'rodzaj polifonii, której najważniejszą cechąjest nadrzędna rola melodyki w
stosunku do harmoniki; każdy głos rozwija się w sposób samodzielny i równouprawniony z
pozostałymi' 2. w sztukach plastycznych 'sposób kształtowania kompozycji malarskiej lub graficznej,
polegający na wydobyciu kształtu, plastyki i ekspresji przedstawianego przedmiotu albo postaci przez
podkreślanie wartości dekoracyjnych, konturów i linii': Linearyzm był charakterystyczny dla sztuki
średniowiecza i secesji.
LINGUA FRANCA (czytaj: lingwa franka) l. 'międzynarodowy język używany w portach Morza
Śródziemnego, złożony z elementów języka francuskiego, włoskiego, hiszpańskiego, greckiego i
arabskiego': Lingua fran-ca używana była od średniowiecza do XIX w. w żegludze i handlu
międzynarodowym, l.przen. 'wspólny język, którym porozumiewają się ludzie należący do różnych
narodów, zwłaszcza taki, który jest mieszanką języków tych narodów': Ani on dobrze nie znał
niemieckiego, ani jego niemieccy przyjaciele polskiego - porozumiewali się swoistą lingua franca, w
której przeplatały się wyrazy niemieckie, polskie i angielskie.
| UWAGA: wyraz lingwista nie znaczy 'człowiek znający || wiele języków'. Takie znaczenie ma stówo
poliglota.
LINGWIZM inaczej: POEZJA LINGWISTYCZNA 'nurt poezji współczesnej, opierający się na przewadze
czynnika językowego, grach słownych, rozbijaniu stałych związków frazeologicznych i poszczególnych
słów': Przykładem lingwizmu jest twórczość Mirona Białoszewskiego. Poezja lingwistyczna wywodzi
się z tradycji awangardy XX w.
LINIOWY l. 'związany z linią, przedstawiany za pomocą linii': Podziałka liniowa 'odcinek prostej, który
wyraża stosunek wielkości rzeczywistej do wielkości zmniejszonej, zależnej od skali mapy' <) Funkcja
liniowa w matematyce 'funkcja postaci y = ax + b, której wykresem jest linia prosta nachylona do osi
odciętych pod kątem a takim, że tg a = a Równanie liniowe w matematyce 'równanie algebraiczne, w
którym niewiadoma lub niewiadome występują w pierwszej potędze i którego obrazem graficznym
jest linia prosta; równanie pierwszego stopnia' () Sędzia liniowy 'w grze w piłkę nożną: sędzia na linii
autowej, decydujący, która z drużyn wznawia grę przez wrzucenie piłki na boisko' 2. 'taki, który jest
typowy dla połączeń między różnymi miejscami za pomocą środków lokomocji lub telekomunikacji':
() Statek liniowy 'statek towarowy lub pasażerski, kursujący regularnie na określonej linii żeglugowej'
O Żegluga liniowa 'forma zorganizowanej żeglugi morskiej, realizowana według przyjętego rozkładu
rejsów, zawierającego terminy wyjść z portów i wpłynięć do nich statków pływających regularnie' 3.
'związany z prowadzeniem bezpośrednich działań wojennych, służbą na froncie': O Dy-
447
LINOLEUM
LIRYKA
wizja liniowa, pułk liniowy, oddział liniowy 'jednostki bojowe, biorące bezpośrednio udział w walce z
nieprzyjacielem na linii frontu' () Oficer liniowy, żołnierz liniowy: 'oficer, żołnierz, pełniący służbę na
froncie' O Służba liniowa 'służba na linii frontu'
LINIOWIEC l. 'statek towarowy lub pasażerski, kursujący regularnie na określonej linii żeglugowej;
statek liniowy': 2. 'duży, silnie uzbrojony i opancerzony okręt wojenny; pancernik' 3. inaczej:
FRONTOWIEC 'żołnierz walczący na linii frontu'
od słowa: linia
LINOLEUM 'materiał z tkaniny jutowej, pokryty z wierzchu warstwą mieszaniny mączki korkowej i
drzewnej, kalafonii oraz oleju lnianego lub żywicy poliestrowej, a od spodu farbą łąkową, służący
głównie do pokrywania podłóg': Linoleum nie przepuszcza wody, jest sprężyste i odporne na
ścieranie.
LINOLOWY KWAS 'nienasycony kwas tłuszczowy o wzorze chemicznym Ci 71-13 |COOH: bezbarwna
ciecz niemieszająca się z wodą, mieszająca się natomiast z licznymi rozpuszczalnikami organicznymi':
Kwas linolowy zawarty w oleju lnianym i słonecznikowym jest ważnym składnikiem niektórych
tłuszczów spożywczych, w przemyśle zaś używany jest do produkcji mydeł i farb olejnych.
ang. linoleic acid od łac. linum 'len' oraz ang. oleić acid
LIPOMA w medycynie inaczej: TŁUSZCZAK 'niezłośli-wy guz podskórnej tkanki tłuszczowej': Lipoma
rzadko ulega przemianie złośliwej, wzrastając jednak w pobliżu narządów ważnych dla życia, może je
uciskać i upośledzać ich sprawność.
LIRNIK l. 'osoba grająca na lirze' l.przen. 'poeta': Teofil Lenartowicz był często nazywany i sam się
nazywał "limikiem mazowieckim".
gr. lyra
LIRYKA l. w nauce o literaturze 'jeden z trzech - oprócz epiki i dramatu - głównych rodzajów
literackich, do którego należą utwory przedstawiające wewnętrzne przeżycia, uczucia i przekonania
nadawcy wiersza (dawniej po prostu autora, dziś - podmiotu lirycznego)':
Dzieła należące do liryki mają bardzo często charakter subiektywnego monologu. Liryka
Pawlikowskiej-Jas-norzewskiej. 2. książk. inaczej: LIRYZM albo LIRYCZ-NOŚĆ 'cecha czegoś, co
charakteryzuje się delikatnością, wpływa na emocje, wzrusza, wywołuje określone, najczęściej
pozytywne, uczucia': Jej słowa przepełnione były głęboką liryką. Nostalgia i liryczność późnych
wierszy Lechonia. Liryzm w muzyce.
LIRYK l. 'autor utworów lirycznych; poeta': Wielki liryk, Leopold Staff, w czasie pobytu w
Starachowicach bardzo zaprzyjaźnił się z księdzem, u którego mieszkał. 2. 'utwór o charakterze
lirycznym': Liryki lozańskie Adama Mickiewicza.
LIRYCZNY l. 'odnoszący się do liryki, zaliczany do liryki, mający cechy właściwe liryce': Utwór liryczny.
Pierwiastki liryczne w powieści. () Podmiot liryczny w nauce o literaturze 'fikcyjna osoba lub kilka
osób wypowiadające swoje poglądy, przemyślenia i doznania w formie monologu' 2. 'odznaczający
się uczuciowością, na-
448
LISP
LITUANISTYKA
strojowością, pełen liryzmu, także: łzawy, rzewny': Treści liryczne. Nastrój liryczny. 3. w muzyce
'odnoszący się do utworów muzycznych opartych na tekstach poetyckich, a także utworów
instrumentalnych naśladujących w wyrazie i formie liryczną pieśń wokalną': Liryczna aria. Pieśń,
miniatura liryczna. () Tenor liryczny 'wysoki głos męski o miękkiej barwie' () Sopran liryczny 'najwyższy
głos żeński (także chłopięcy) o miękkiej barwie'
UWAGA: Lisp to wyraz, podobnie jak inne nazwy języków programowania, pisany wielką literą;
rzeczownik rodzaju męskiego, nieodmienny.
LISTING w informatyce 'komputerowy wydruk zawartości pliku, dokumentu, treści programu itp.'
ang. listing
I LIT 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 3 i masie atomowej 6,94, symbol Li: srebrzystobiały,
lekki metal, rzadko spotykany w przyrodzie': Lit jest wykorzystywany m.in. jako katalizator w
syntezach organicznych.
od nazwy: Litwa
LITANIA l. 'w Kościele: śpiewana lub mówiona modlitwa, składająca się z szeregu pochwalnych
wezwań, skierowanych do Boga, Matki Boskiej albo świętych, z powtarzającymi się prośbami o
pomoc, opiekę i obronę': Odmawiali litanię do Najświętszej Marii Panny. Do formy litanii nawiązuje
wiele utworów poetyckich, np. "Litania do Marii Panny" Jerzego Lieberta, "Litania" Juliana Tuwima.
l.przen. 'długie i monotonne wyliczanie czegoś albo jakiś długi spis czy rejestr': Nie miałem ochoty na
codzienne wysłuchiwanie litanii skarg, żalów i próśb.
LITO- cząstka wyrazów złożonych, zwykle terminów naukowych o znaczeniu 'kamień', wskazująca na
ich związek z kamieniem, minerałem, np. litosfera, litotomia
LITOGRAF 'artysta wykonujący dzieła techniką litografii': Pierwszym litografem, wynalazcą tej techniki
oraz techniki oleodruku, był niemiecki grafik Aloys Senefel-der, żyjący w latach 1771-1834.
LITOSFERA w geologu 'zewnętrzna powłoka kuli ziemskiej o grubości do 120 kilometrów, obejmująca
skorupę i górną część płaszcza Ziemi, zbudowana z różnych skał i minerałów': Litosfera oceaniczna,
kontynentalna. Wierzchnia część litosfery powstała z granitów i skał osadowych, spodnia zaś z
bazaltów.
LITOSFERYCZNY w geologii 'taki, który dotyczy litosfery, ma związek z litosferą': Płyta litosferyczna.
LITUANISTYKA 'nauka zajmująca się językiem, literaturą, historią i kulturą litewską; także kierunek
studiów uniwersyteckich w tym zakresie'
W języku polskim można spotkać m.in. takie lituanizmy jak: sterta, swireń i więcierz.
W procesie lituanizacji imię i nazwisko autora "Pana Tadeusza" przyjęło postać Adamus Mickieviczius.
449
LITURGIA
LOGARYTM
LITUANIZOWAC 'narzucać ludności nielitewskiej kulturę, narodowość litewską oraz język litewski':
Litwini lituanizują mniej szóści narodowe m.in. przez narzucanie języka litewskiego jako języka
urzędowego.
LITURGIKA 'nauka o liturgii': Liturgika zajmuje się m.in. opisem i wyjaśnianiem obrzędów religijnych.
LIVE (czytaj: lajf) 'odbywający się na żywo - w odniesieniu do bezpośredniego przekazu radiowego lub
telewizyjnego, zwłaszcza z występów artystycznych': Przekaz, transmisja live. Koncert live.
ang. live
LIZOL 'mieszanina roztworu mydła potasowego i krezolu, służąca do odkażania': Wodne roztwory
lizolu mają właściwości bakteriobójcze i są stosowane jako środek odkażający podłogi, pomieszczenia
i urządzenia sanitarne.
LIZYNY w biologii 'przeciwciała znajdujące się w surowicy krwi, rozpuszczające komórki bakterii lub
krwinki czerwone'
przerzucenie piłki tak silne, by przeleciała ona łukiem ponad przeciwnikiem lub zawodnikiem drużyny
przeciwnej': Wysoki, daleki lob. Strzelić gola lobem nad bramkarzem.
LOBOWAĆ 'przerzucić pitkę łukiem ponad przeciwnikiem lub zawodnikiem drużyny przeciwnej'
ang. lob
LOBBY 'wpływowa grupa osób, która poza parlamentem wywiera nacisk na organa władzy w interesie
jakichś ugrupowań politycznych, gospodarczych, regionalnych, zawodowych itp.': Lobby górnicze
naciska rząd w celu utrzymania dotacji kopalń. Nie należę do żadnego lobby, ani "patriotycznego", ani
"kosmopolitycznego". W Holandii wpływy lobby cyklistów są już tak wielkie, że zmienia się zabudowę
miast.
LOBBYSTYCZNY 'taki, który dotyczy lobby, który polega na wykorzystaniu lobby': Trzeba było podjąć
wcześniej działania lobbystyczne.
ang. lobby
LOCUM (czytaj: lokum) albo LOKUM 'pomieszczenie, lokal dla kogoś albo na coś': Spółdzielnia
proponuje lokatorom także zamianę locum na mniejsze. Znaleziono odpowiednie lokum na sklep
spożywczy.
ŁODZIĄ l. 'typ krytego balkonu, utworzonego przez cofnięcie ściany zewnętrznej budynku; wnęka w
elewacji budynku, osłonięta balustradą': Zrezygnowaliśmy z lo-dżii, dzięki czemu zyskaliśmy kilka
dodatkowych metrów kwadratowych w naszym małym mieszkanku. 2. 'w architekturze zabytkowej,
gotyckiej lub renesansowej:
część budynku lub wolno stojący pawilon o płaskim dachu, mający otwartą kolumnadę albo arkady
zamiast ściany frontowej': Lodzie były szczególnie charakterystyczne dla will i pałaców
renesansowych we Włoszech.
wl. loggia
LOGARYTM 'wartość wykładnika potęgi, do której należy podnieść liczbę stałą (podstawę logarytmu),
by otrzymać liczbę logarytmowaną; funkcja matematyczna określona przez wartość tego wykładnika,
skrót: log lub lg': Obliczyć, wyznaczyć logarytm. Logarytmem liczby 16 dla podstawy 4 jest 2.
450
LOGATOM
II LOGO
LOGIKA l. 'nauka zajmująca się formami i zasadami poprawnego myślenia oraz formułowania i
uzasadniania wniosków; także: przedmiot nauczania w szkole, zwłaszcza wyższej, na kierunkach
takich, j ak matematyka, prawo, filozofia, obejmujący wiedzę z zakresu tej nauki': Logika obejmuje
logikę formalną, semiotykę i ogólną metodologię nauk. Skrypt do logiki. Zaliczyć kolokwium z logiki.
Wykładowca logiki. () Logika formalna 'jeden z najważniejszych działów logiki, w którym bada się
schematy rozumowań niezawodnych': Logikę formalną charakteryzuje najwyższy stopień ogólności. O
Logika matematyczna 'logika formalna wraz z teoriami badającymi własności systemów
dedukcyjnych': Logika matematyczna posługuje się językiem symbolicznym, wzorowanym na
matematyce. 2. 'prawidłowe, właściwe rozumowanie, myślenie': Działać, postępować zgodnie z
logiką. Jasna, prosta logika. Sprzeczne z logiką. 3. 'występowanie określonych zjawisk zgodnie z
danymi prawami, regułami; poprawność, sensowność, konsekwencja': Logika czyjegoś postępowania.
Żelazna logika. Wewnętrzna logika rozwoju wypadków.
LOGIK 'specjalista w zakresie logiki': Do wybitnych polskich logików należą m.in. Kazimierz
Ajdukiewicz i Tadeusz Kotarbiński.
LOGICZNY l. 'mający związek z logiką - dyscypliną nauk': () Analiza logiczna 'badanie poprawności
formalnej rozumowań dedukcyjnych': Analiza logiczna bada odpowiedniość podstawienia zmiennych
logicznych oraz przełożenie wyrażeń języka naturalnego na stałe logiczne' () Kwadrat logiczny 'wykres
w formie kwadratu, prezentujący w formie graficznej takie związki logiczne, jak: sprzeczność,
przeciwieństwo, podprzeciwień-stwo i podporządkowanie': Prawa kwadratu logicznego stanowią
zasady wnioskowania bezpośredniego. 2. 'taki, który opiera się na logice, korzysta z reguł, wzorów
rozumowania wypracowanych przez logikę - dyscyplinę naukową': W swej pracy o języku
przeprowadza wzorowe dowodzenie logiczne oraz analizę historii znaczeń słów. () Akcent logiczny w
językoznawstwie 'akcent zdaniowy, padający na wyraz, który ma być szczególnie uwydatniony przez
mówiącego' Podmiot logiczny w językoznawstwie 'podmiot wyrażony w przypadku zależnym, czyli w
każdym innym niż mianownik': W zdaniu "Wody przybywa" słowo "wody" jest podmiotem logicznym.
Rozbiór logiczny zdania w językoznawstwie 'wyszczególnienie w zdaniu określonych jego części:
podmiotu, orzeczenia, przydawki, dopełnienia i okolicznika' () Pamięć logiczna w psychologii 'pamięć,
przy której proces zapamiętywania i przypominania dokonuje się na zasadzie zrozumienia' 3.
'opierający się na konsekwentnych,
LOGIZACJA 'ujmowanie zjawisk od strony logicznej, postępowanie według norm i prawideł logicznych;
lać. logica 'sztuka należytego wnioskowania' odgr. logikós 'zgodny z rozumem, należący do rozumu'
I LOGISTYKA 'logika formalna wraz z teoriami badającymi własności systemów dedukcyjnych; logika
matematyczna': Logistyka to nauka wprowadzona przez Louisa Couturata i Josepha Lalande'a.
II LOGISTYCZNY 'taki, który dotyczy logistyki': Służby logistyczne. Systemy logistyczne. Ten dział firmy
zajmuje się wszelkimi czynnościami logistycznymi.
I LOGO 'symbol graficzny, znak jakiejś firmy, przedsiębiorstwa, instytucji, który jest umieszczany na
ich wyrobach, wydawnictwach reklamowych, drukach itd.': W pierwszej części (logo z zielonym
kwiatkiem) znajduje się m.in. największy w Polsce hipermarket. Jakie jest logo pańskiego
wydawnictwa?
LOGOWAĆ SIĘ 'wchodzić do jakiegoś systemu komputerowego przez podanie specjalnego hasła lub
znaku':
II LOGO 'język programowania wysokiego poziomu stworzony w latach 60., będący wersją języka
Lisp': Lo-
451
LOGOGRYF
LOKALIZACJA
go to język bardzo łatwy do opanowania, stworzony z myślą o dzieciach.
nazwa firmowa
LOGOPEDIA 'nauka zajmująca się badaniem, opisem oraz leczeniem wad i zaburzeń mowy oraz
kształtowaniem prawidłowej wymowy': Logopedia jest nauką interdyscyplinarną, korzystającą z
osiągnięć językoznawstwa, medycyny, psychologii i pedagogiki.
LOGOPEDA 'specjalista w dziedzinie logopedii': Zgłoś się do logopedy, jeśli dziecko dwuletnie nie
próbuje mówić, zamiast wyrazów wypowiada pojedyncze dźwięki lub wymawia wyrazy z trudem albo
tak, że są one całkowicie niezrozumiałe.
LOGOPEDYCZNY 'taki, który dotyczy logopedii lub logopedy': Prace, badania logopedyczne.
Logopedyczna klasyfikacja zaburzeń mowy.
LOJALNY l. 'rzetelny i godny zaufania w stosunkach z innymi ludźmi, nie występujący przeciw nim':
Mąż był w stosunku do niej bardzo lojalny: nie zdarzyło się, by wystąpił przeciw niej, nawet wówczas,
gdy nie do końca był przekonany, czy ma rację. 2. 'postępujący zgodnie z zasadami prawa i nakazami
władz, nawet wówczas, gdy te władze nie pochodzą ze społecznego wyboru': Jako lojalny i
praworządny obywatel patrzył bez aprobaty na podziemne gazetki, znoszone do domu przez syna.
UWAGA: w języku propagandy komunistycznej zawężano pojęcie lojalizmu do okresu zaborów, by nie
budzić skojarzeń, że podporządkowanie władzom PRL, nie pochodzącym z uczciwych,
demokratycznych wyborów, to także pewna forma lojalizmu.
LOKACJA l. 'umieszczenie czegoś lub kogoś w określonym miejscu': Lokacja pieniędzy. Lokacja
kapitału. 2. 'w średniowieczu: założenie miasta lub wsi na prawie niemieckim (magdeburskim) albo
polskim (chełmińskim); miasto lub wieś w ten sposób założone; dokument, przywilej, na podstawie
którego dokonywano takiego założenia': Lokacja Krakowa. Przyznanie lokacji. Odnowienie lokacji. 3.
w technice 'wykrywanie i określanie położenia w przestrzeni lub prędkości obiektów ruchomych,
stosowane w technice wojskowej, nawigacji i lotnictwie': Przyrządy służące do lokacji w lotnictwie.
LOKACYJNY l. 'taki, który odnosi się do zakładania i organizowania miast albo wsi na prawie
niemieckim lub polskim; także: dotyczący miast lub wsi założonych na podstawie tych praw lub
odnoszący się do dokumentów, wydanych przez panującego, na których podstawie zakładano nowe
miasta lub wsie': Przywilej lokacyjny. Dokument lokacyjny. 2. 'taki, który dotyczy precyzyjnego
określania pozycji albo prędkości obiektów ruchomych znajdujących się w przestrzeni objętej polem
widzenia urządzeń wykrywających, dotyczący urządzeń wykorzystywanych do tych czynności':
Urządzenia lokacyjne. Pomiary, namiary lokacyjne. 3. w bankowości 'taki, który dotyczy umieszczenia
kapitału w banku, kupowania papierów wartościowych, cennych przedmiotów i kruszców': Bon,
papier lokacyjny. Suma lokacyjna.
lać. locatio
LOKALIZATOR 'przyrząd służący do precyzyjnego określania bądź wyznaczania miejsca czegoś lub
kogoś w przestrzeni': () Lokalizator uszkodzeń w elektryce 'urządzenie służące do określania miejsca
uszkodzenia linii kablowej' Lokalizator drogi startowej w lotnictwie 'urządzenie radionawigacyjne
służące do precyzyjnego naprowadzania statku powietrznego na drogę startową'
LOKALIZOWAĆ l. 'sytuować w jakimś miejscu, wyznaczać czemuś miejsce, precyzować miejsce czegoś
lub
452
LOKALNY
LORA
kogoś': Lokalizować autostradę. 2. 'ograniczać dane zjawisko do określonego obszaru; zawężać zakres
danego zjawiska; nie dopuszczać do rozprzestrzeniania się czegoś': Dopiero pod wieczór policja
zdołała zlokalizować rozruchy. Lokalizować pożar. 3. 'ustalać położenie czegoś; stwierdzać, że coś lub
ktoś ma określone miejsce w przestrzeni': Szybko zlokalizowano miejsce uszkodzenia rurociągu.
Zlokalizowali nieprzyjacielski samolot.
fr. localisation
LOKALNY l. 'taki, który działa na małym, ograniczonym obszarze; miejscowy': Lokalny komitet
protestacyjny. Lokalny program telewizyjny. Lokalni urzędnicy. 2. 'taki, który ma ograniczony wpływ,
ograniczony zasięg oddziaływania; nieduży': Lokalne wpływy polityków. Lokalny charakter
czasopisma.
LOKOWAĆ l. 'umieszczać coś gdzieś, zwłaszcza umieszczać pieniądze w jakimś banku, w jakiejś
inwestycji':
Można zachęcić obcych inwestorów do tego, żeby lokowali swoje pieniądze w poszczególnych
regionach Polski. Swoje oszczędności lokował w BIZE. przen. Wszystkie nadzieje lokowali w córkach.
2. 'w średniowiecznej Polsce: zakładać wieś lub miasto, nadając mu przywilej lokacyjny, dokonywać
lokacji': Miasto lokowane na prawie magdeburskim.
LOKOWAĆ SIĘ 'zajmować jakieś miejsce (dziś głównie w znaczeniu przenośnym)': "Legia" lokuje się
gdzieś w środku tabeli.
II LOKATA 'miejsce w jakiejś klasyfikacji albo hierarchii': W tej chwili nasz zawodnik zajmuje piątą
lokatę i majeszcze szansę na medal. Zob. też hasło: LOKOWAĆ. z łac. locare 'umieszczać,
wynajmować'
ang. lockout, dosłownie 'zamknięcie kogoś na zewnątrz, zamknięcie przed kimś drzwi'
() Choroba lokomocyjna w medycynie 'zespół objawów takich, jak zawroty głowy, nudności, wymioty,
występujący u niektórych osób podczas podróży statkiem, samolotem lub samochodem, rzadziej
pociągiem; także:
następstwo huśtania się lub szybkiego obracania': Aby uniknąć skutków choroby lokomocyjnej,
należy przed podróżą zażyć aviomarin. () Ruch lokomocyjny w zoologii 'czynna zmiana miejsca,
dokonywana przez zwierzę w środowisku lądowym, wodnym lub powietrznym'
LOMBARDOWY 'taki, który ma związek z lombardem': () Kredyt lombardowy 'kredyt udzielany przez
banki pod zastaw papierów wartościowych, złota, dokumentów towarowych i wartościowych
przedmiotów' () Stopa lombardowa 'podstawowa stopa procentowa, w stosunku do której udzielane
są zaliczki pod zastaw przedmiotów lub papierów wartościowych'
niem. Lombard(-haus) 'bank żydowski'; od Lombardia, prowincji włoskiej, która w średniowieczu była
głównym centrum lichwiarzy żydowskich
LONT 'rodzaj sznura, rurki lub pręta z rdzeniem z materiału palnego lub wybuchowego, służących do
przenoszenia płomienia do ładunku wybuchowego i detonowania go':
LONTOWY 'taki, który jest związany z lontem': Otoczka lontowa. Rdzeń lontowy.
niem. Lunte
LORA 'odkryty wagon kolejowy; platforma kolejowa lub samochodowa': Samochody stojące na
lorach. Lora z węglem.
453
LORD
LUCYFER
LORD l. 'tytuł wyższej szlachty angielskiej noszony przez parów Anglii i Szkocji oraz członków Izby
Lordów, dziedziczony lub nadawany za zasługi; także: osoba mająca ten tytuł': Tytuł lorda uprawnia
do zasiadania w Izbie Lordów. Wielu lordów sprawuje w Anglii wysokie urzędy. 2. 'część tytułu
niektórych wysokich urzędników w Wielkiej Brytanii': Lordowie administracji i skarbu 'członkowie
rady marynarki i najwyższej rady skarbowej' Lord major 'burmistrz Londynu lub niektórych innych
miast Anglii' Lord protektor 'regent w okresie małoletniości, nieobecności lub choroby panującego' ()
Lord wielki kanclerz 'przewodniczący Izby Lordów, członek gabinetu, przeważnie minister
sprawiedliwości' 3. 'z ironią o osobie udającej wielkiego pana, dumnej, zarozumiałej, przemądrzałej':
To dopiero lord! Nawet nikomu nie podał ręki.
LORDOSTWO l. 'tytuł lorda': Synowie margrabiów i książąt dziedziczą lordostwo. Otrzymać lordostwo.
Nadać komuś lordostwo. 2. 'lord wraz z małżonką': Lordostwo przybyli na koktajl ostatni.
LORENS 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 103 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu)
256, symbol Lr: promieniotwórczy metal, otrzymywany sztucznie':
n.-lac. lawrencium, ku czci Ernesta Orlando Lawrence'a (1901-58), fizyka amerykańskiego, twórcy
cyklotronu
LOTERIA l. 'gra losowa, w której uczestnicy kupują bilety z numerami, a zwycięski numer jest
wybierany w losowaniu': () Loteria fantowa: 'loteria, w której wygrywa się nagrody rzeczowe, czyli
fanty' () Loteria wizowa 'loteria, w której uczestnicy w drodze losowania otrzymują wizy imigracyjne
do USA' 2. przen. 'sytuacja niepewna, związana z ryzykiem ': Mówią, że małżeństwo to loteria.
LOTERYJKA 'towarzyska, kameralna odmiana loterii, w której zwycięża ten, kto pierwszy zbierze
odpowiednią liczbę losów, numerów, nazw': Loteryjka numerowa, fantowa, liczbowa.
fr. loterie
LOTOS l. 'roślina wodna o tarczowatych liściach i dużych, wonnych kwiatach koloru różowego lub
białego;
występuje w Azji zwrotnikowej i w Ameryce Środkowej i Północnej': Kwiat lotosu jest częstym
motywem w ornamentyce starożytnej. Kwiat lotosu 'pozycja służąca medytacji, rzadziej: odbywaniu
stosunku seksualnego, w której człowiek, siedząc, umieszcza każdą ze stóp na górnej części uda
drugiej nogi' 2. 'tkanina ze sztucznego włókna o splocie płóciennym, barwnie tkana': Z lotosu szyje się
m.in. sukienki.
LOTOSOWY 'taki, który dotyczy lotosu': W sztuce asyryjskiej często można spotkać fryz lotosowy.
gr. lotos
LOTION 'preparat kosmetyczny w postaci płynu, np. emulsja do włosów, środek do pielęgnacji ciała':
Lotion nawilżający do ciała znanej firmy.
LOŻA l. 'wydzielone, reprezentacyjne pomieszczenie na widowni teatru, kina itd., przeznaczone dla
niewielkiej liczby osób, mające zwykle formę balkonu lub wnęki': W loży honorowej zasiadł premier z
małżonką. 2. 'jednostka organizacyjna masonerii; także: miejsce jej zebrań': Pierwsza loża masońska
powstała w Polsce w 1738 r. Zebrani w loży masoni powstali na widok mistrza.
fr. loge
Ltd albo LTD - skróty wyrażenia: LIMITED COMPANY zob. pod hasłem: COMPANY
LUCYFER inaczej: LUCYFER l. 'w pismach Ojców Kościoła i wielkiej literaturze (np. w "Boskiej
Komedii"):
szatan, władca piekła': W wyniku pomyłki w przekładzie Biblii - Lucyfer jest utożsamiany z upadłym
"najjaśniejszym" aniołem. W niektórych dziełach, np. w "Raju utraconym" Miltona, Lucyfer jest
demonem pełnym grzesznej pychy, strąconym do piekieł, l. przen. czasem żart. 'człowiek bardzo zły,
taki jak diabeł': Bawiło go to, że teściowa uważała go za lucypera z piekła rodem, który uwiódł jej
niewinną córeczkę.
454
LUDDYZM
LUMEN
LUDDYSTA inaczej: LUDDYTA 'zwolennik luddyzmu': Policja angielska krwawo stłumiła wystąpienie
lud-dystów z 1816 roku.
ang. Luddism od: Lud, nazwiska robotnika, prowodyra grupy niszczącej maszyny
LUDYCZNY książk. 'odnoszący się do rozrywek, gier, zabaw; rozrywkowy, zabawowy': Najstarszą
polską imprezą ludycznąjest Jarmark Dominikański, organizowany rokrocznie w Gdańsku.
LUDYZM książk. 'odczuwanie potrzeby częstej rozrywki, skłonność do częstego bawienia się':
Średniowieczny ludyzm.
LUDYCZNOŚĆ książk. 'bycie ludycznym; także: cecha tego, co jest ludyczne': Ludyczność utworu.
Ludyczność kultury ludowej.
LUK l. 'zamykany pokrywą otwór w pokładzie statku lub kadłubie samolotu, służący do załadunku i
wyładunku towarów, doprowadzania powietrza i światła do wnętrza kadłuba itp.': Luk wejściowy.
Luki oświetleniowe i wentylacyjne. 2. 'pomieszczenie, którego wylotem jest ten otwór': Luk
bagażowy. Luki ładunkowe.
ŁUKOWY l. 'związany z lukiem': Otwór, właz łukowy. Pokrywa łukowa. 2. 'pracownik portu morskiego
lub lotniczego nadzorujący załadunek luków': Załadunek był nadzorowany przez łukowego.
niem. Lukę
LUKARNA 'okno w dachu (zazwyczaj owalne), montowane w celach zdobniczych lub dla oświetlenia
wnętrza budynku': Lukamy, często w ozdobnym obramowaniu, zapewniają oświetlenie na strychach i
w mansardach.
fr. lucame
LUKROWAĆ l. 'pokrywać warstwą lukru': Sernik lukrujemy po ostudzeniu, l.przen. 'przedstawiać jakieś
zjawiska lub osoby w zbyt dobrym świetle, nieprawdziwie, wychwalając ich zalety; także: chwaląc
obłudnie': Lukrowali tę przaśną rzeczywistość, aż przykro było słuchać.
LUKROWANY l. 'taki, który jest pokryty lukrem': Lukrowana babka często zdobi wielkanocny stół. 2.
przen. 'przesadnie lub obłudnie wychwalony': Lukrowany obraz pana prezesa tworzyło jego najbliższe
otoczenie.
lać. lucrum
LUKS w fizyce 'jednostka natężenia oświetlenia w układzie SI, równa natężeniu oświetlenia
wytworzonego przez strumień świetlny l lumena, padający na powierzchnię l metra kwadratowego;
skrót: lx': Natężenie oświetlenia wyrażone jest w luksach.
LUKSFER 'szklany element budowlany, mający postać cegiełki lub płytki, służący do budowania ścian
lub stropów, tam gdzie pożądane jest przenikanie światła do wnętrza': Ściankę we wnęce zbudował z
luksferów, dzięki temu było tam w miarę widno, choć nie było okna.
LUMENOGODZINA 'jednostka ilości światła w układzie SI: ilość światła wypromieniowanego w ciągu l
godziny przez źródło wysyłające strumień świetlny l lumena; skrót: Imh'
LUMENOSEKUNDA 'jednostka ilości światła w układzie SI; ilość światła wypromieniowanego w ciągu l
sekundy przez źródło wysyłające strumień świetlny l lumena; skrót: Ims'
455
LUMINAL
LUT
nazwa firmowa
LUMINARZ 'człowiek wybitny, zasłużony w jakiejś dziedzinie kultury, nauki lub sztuki': Ludwik Solski,
luminarz sceny narodowej, występował na warszawskich i krakowskich scenach od 20. do 99. roku
życia. Kongres zgromadził luminarzy kultury polskiej, w tym wielkie sławy naukowe.
Luminescencja jest wywołana innymi czynnikami niż energia cieplna. () Luminescencja radiacyjna
'świecenie wywołane działaniem promieniowania jonizującego' O Luminescencja rekombinacyjna
'świecenie występujące podczas rekombinacji atomów, jonów, cząsteczek itp., rozdzielonych w czasie
wzburzenia' O Luminescencja rentgenowska 'świecenie wywołane promieniowaniem rentgenowskim
lub promieniowaniem gamma' O Luminescencja ultradźwiękowa 'zjawisko świecenia cieczy pod
wpływem ultradźwięków; sonolumines-cencja'
ang. luminiscence
LUNAPARK 'miejsce zabaw, w którym są różnego rodzaju urządzenia rozrywkowe, np. beczki śmiechu,
karuzele, strzelnice itp., służące wypoczynkowi i rozrywce o charakterze masowym; wesołe
miasteczko': Do lunaparku dowoził dzieci specjalny, bezpłatny autobus.
niem. Lunapark
LUNCH (czytaj: lancz) albo LANCZ 'lekki, zazwyczaj ciepły posiłek, jedzony w porze południowej'
(zwyczaj anglosaski, rozprzestrzeniający się obecnie po świecie):
Dwa hamburgery, cola - i lunch zjedzony. Zbliżała się pora lunchu, urzędy pustoszały.
ang. lunch
LUSTRACJA l. 'przegląd określonych stanowisk albo sprawdzanie jakichś osób pod kątem ich
przydatności do pewnych funkcji; dziś szczególnie: sprawdzanie przeszłości osób kandydujących na
stanowiska publiczne pod kątem ich udziału we władzach komunistycznych, współpracy z
komunistycznymi władzami bezpieczeństwa i wywiadem': Zespół, który przygotowywał lustrację,
posłużył się głównie aktami UB i SB. Lustracja i dekomunizacja to procesy, które zdominowały nasze
życie polityczne. 2. w historii 'opis dóbr królewskich sporządzany przez specjalną komisję': Lustracja
króle-wszczyzn to główne hasło opozycji szlacheckiej XVI wieku.
LUSTROWAĆ 'przeprowadzać lustrację': Czy jest możliwe to, żeby lustrować wszystkich urzędników
państwowych? Jak długo będziemy się przyglądać deptaniu prawa przez niezlustrowanych pachołków
nowego reżimu?!
LUT 'stop dwu lub więcej metali, będący spoiwem łączącym metale o wyższej niż on temperaturze
topnienia': Lut miękki, twardy.
LUTOWAĆ 'łączyć elementy metalowe za pomocą spoiwa metalowego lub stopu, mającego niższą
temperaturę topnienia niż metale, z których wykonane są te elementy': Lutować cyną, mosiądzem.
niem. Lot
456
LUTERANIZM
LYCRA
LUTET 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 71 i masie atomowej 174,97, symbol: Lu:
srebrzystobiały metal ciemniejący na powietrzu': Lutet jest stosowany m.in. do wyrobu
nadprzewodników.
lać. lutetium, od łac. nazwy Paryża Lutetia (w którym mieszkał odkrywca tego pierwiastka)
Muzyka na lutnię. Grać na lutni. Zbiór wierszy Lechonia "Lutnia po Bekwarku" przypomina, że lutnia
to jeden z najstarszych symboli poezji.
LUTNICZY 'taki, który pozostaje w związku z lutnictwem, charakterystyczny dla lutnika': Brescia i
Cremona to dwa miasta włoskie, które w XVI-XVIII wieku były słynnymi ośrodkami sztuki lutniczej.
LUTZ (czytaj: luc) 'skok w łyżwiarstwie figurowym, który wykonuje się poprzez odbicie się zewnętrzną
krawędzią jednej łyżwy, wykonanie jednego, dwu lub trzech obrotów do tyłu i lądowanie tyłem na
zewnętrznej krawędzi drugiej łyżwy': Nie zdołał poprawnie wykonać żadnego z trzech lutzów
przewidzianych w programie jego występu.
od nazwiska łyżwiarza austriackiego A. Lutza, który w latach 30. XX w. pierwszy wykonał taki skok
LYCRA (czytaj: lajkra) 'rodzaj sztucznego włókna, stosowanego do wyrobu bielizny i ubrań; także:
tkanina lub dzianina z tego włókna': Kupiła włoskie rajstopy z łyc-ry. Włożyła sweterek z łycry.
ang. łycra
457
ŁACHA l. 'odnoga rzeki albo jej dawne koryto, stopniowo zarastające, często pokryte zaroślami': Przy
wyższych stanach wody łachy często zamieniają się w mokradła. 2. 'piaszczysta mielizna na rzece;
ławica': Łacha wynurzała się ponad lustro wody.
niem. Lachę
ŁACINA albo JĘZYK ŁACIŃSKI l. język z italskiej grupy języków indoeuropejskich, używany przez
starożytnych Rzymian, a później w liturgii Kościoła; uczony do dziś w niektórych typach szkół średnich
i na wyższych uczelniach w wielu krajach': Bernardyn zmówił krótki pacierz po łacinie (Mickiewicz), l.
pot. Przekleństwa, wyrazy wulgarne i obraźliwe, zwłaszcza mówione w ciągu, w jednej wypowiedzi':
Zaczął bluzgać taką łaciną, że przechodnie odwracali się, żeby zobaczyć, co się dzieje.
ŁACINKA 'pismo łacińskie, alfabet, w którym używa się liter takich jak starożytni Rzymianie (czasem
wzbogaconych o dodatkowe znaki)': Chorwaci piszą łacinką, a Serbowie zmodyfikowaną cyrylicą.
ŁAGIERNIK 'więzień łagru': Przy budowie Kanału Biełomorskiego zginęło z głodu i zimna ponad 30
tysięcy łagiemików.
ŁAN l. 'obszar ziemi obsiany zbożem, zboże rosnące na zagonie, ziemia uprawna': Pod lasem zboże
rosło szerokim łanem. 2. w historii 'jednostka powierzchni ziemi uprawnej': W różnych rejonach kraju
łany miały
różną wielkość: od 17 do 26 hektarów. 3. w historii 'obszar ziemi dany osadnikowi przez panującego
księcia do uprawy, z którego poddany płacił panu czynsz i daninę'
PIECHOTA ŁANOWA 'utworzona w 1655 r. piechota, do której powoływano jednego chłopa z każdych
15 łanów dóbr królewskich, duchownych i prywatnych'
ŁAWRA l. 'w danym Kościele wschodnim: osiedle ana-choretów i monastycznych wspólnot, przede
wszystkim w Palestynie': W IX wieku powstała słynna ławra na górze Atos. 2. 'w Kościele wschodnim:
duży klasztor, uzależniony bezpośrednio od synodu': Ławra w Supraślu jest dla prawosławnych
jednym z najważniejszych miejsc kultu w Polsce.
ŁAZARZ l. 'w Biblii, w Ewangelii wg św. Jana: przyjaciel Jezusa, wskrzeszony przez Niego 4 dni po
śmierci' 2. 'w Biblii, w Ewangelii wg św. Łukasza: biedak, który daremnie czekał pod drzwiami bogacza
na jałmużnę': Po śmierci Łazarz poszedł do nieba, zaś bogacz, który nie chciał go wspomóc - do piekła.
3.przen. 'człowiek wycieńczony i osłabiony, taki jak przyjaciel Jezusa, gdy zmartwychwstał': Odwiedzili
go w szpitalu i aż się przestraszyli na widok tego łazarza, leżącego nieruchomo, bez kropli krwi w
twarzy. 4.przen. 'biedak, żebrak': Eleganckie panie i zamożni panowie odsuwają się ze wstrętem od
łazarzy, grzebiących co rano w śmietnikach, przychodzą do nich po kęsek tylko bezdomne zwierzęta,
które nigdy nic nie dostają od "porządnych" ludzi.
ŁUG l. 'wodny roztwór wodorotlenku sodu lub potasu; w szerszym znaczeniu: wszelkie roztwory
substancji przerabianych przemysłowo': Ług sodowy, potasowy. 2. 'wybielający środek do prania,
mycia, zawierający roztwór wodorotlenku sodu z dodatkiem soli': Ług bielący.
ŁUGOWAĆ l. 'wykorzystując działanie wody, rozpuszczać sole lub inne substancje rozpuszczalne' 2.
'wybielać coś za pomocą ługu; myć coś ługiem'
niem. Lauge
ŁUT 'jednostka masy stosowana dawniej w Europie, odpowiadająca 1/32 części funta, co stanowi
12,8 grama' Łut szczęścia 'trochę szczęścia, odrobina szczęścia':
niem. Lot
458
M (czytaj: em albo emka) 'symbol rozmiaru odzieży oznaczający średnią wielkość': Wszystkie te
koszulki były w rozmiarze M.
MACA l. 'cienki, chrupki placek, pieczony z przaśnego ciasta, spożywany przez Żydów na święto
Paschy' 2. 'rodzaj pieczywa podobnego do tego placka': Odkąd zaczęła się odchudzać, zamiast chleba
je macę.
hebr. massah
MACEROWAĆ 'dokonywać maceracji, moczyć przez dłuższy czas tkanki roślinne albo zwierzęce':
Macero-wać rodzynki w rumie. Macerować mięso w marynacie. Macerować skóry zwierząt w
garbnikach.
MACEWA albo MACEBA 'żydowski nagrobek w formie pionowej płyty, pokrytej napisami hebrajskimi i
symbolicznymi płaskorzeźbami': Ocalałe kirkuty są w Polsce objęte całkowitą ochroną prawną, a
niszczenie ma-cew grozi surowymi sankcjami.
hebr. masebha
MACH w fizyce 'jednostka prędkości równa średniej prędkości rozchodzenia się fali dźwiękowej w
powietrzu, tj. 340 m/s, 1224 km/h, skrót Ma': Prędkość większą niż l Ma rozwijają samoloty
ponaddźwiękowe.
MACHISMO (czytaj: maczizmo) 'zespół cech, którymi charakteryzuje się macho; męskość, samczość'
MACZETA 'nóż o wygiętym ostrzu, mający wielkość krótkiego miecza, używany w Ameryce
Południowej i kra
jach tropikalnych do wycinania buszu, cięcia trzciny cukrowej itp.': Żołnierze z tych oddziałów, które
jako pierwsze miały się przedzierać przez busz, zostali wyposażeni w potężne maczety.
hiszp. machete
MADAME (wymowa: madam) 'wyszukana forma zwracania się do kobiet, zwłaszcza zamężnych,
używana we Francji i w innych krajach': Tu siadaj, rozgość się. I zdradź mi, kim tyś jest, madame?
(Stachura). Zaanonsowaną madame Poniatowską.
MADĘ IN... (wymowa: mejd in) 'wyprodukowany w... -napis na wyrobach, zwłaszcza przeznaczonych
na eksport, informujący, w jakim kraju je wytworzono': Madę in Itały 'wyprodukowany we Włoszech',
madę in Po-land 'wyprodukowany w Polsce'
ang. madę in
MADERA l. 'mocne wino portugalskie, produkowane na wyspie o tej samej nazwie, lub wino
wytwarzane w innym kraju, poddane procesowi maderyzacji, który powoduje, że ma ono smak
podobny do win wytwarzanych na Maderze': Wina typu madera są wytwarzane z różnych odmian
winorośli, są to zarówno wina deserowe, jak i wytrawne. 2. 'sos zaprawiony tym winem':
Madery używa się do ciemnego mięsa. 3. 'cienka tkanina bawełniana, zwykle miękka i mająca lekki
połysk, stosowana zwłaszcza na letnie wdzianka, wiatrówki itp.'
MADEROWY l. 'zrobiony z madery albo z wykorzystaniem madery - wina': Sos maderowy. 2. 'zrobiony
z madery - materiału': Maderowe wdzianko.
459
MADONNA
MAGIA
MADRAS 'tkanina bawełniana podobna do gazy, w którą wplecione są dodatkowe wzory, najczęściej
używana na zasłony i firanki'
wl. madrigale
MADY w geologii 'typ żyznych gleb, powstałych z osadów naniesionych przez wody rzeczne': W Polsce
mady występują m.in. na Żuławach Wiślanych, a także w dolinach dużych rzek: Wisły, Sanu i Odry.
MADZIARSKI przestarz. 'węgierski': Węgrzynów prawdziwych wcale nie było w tej piechocie, która
tylko dlatego zwała się węgierską, iż moderunek miała madziarski. (Sienkiewicz).
MADZIARYZOWAĆ SIĘ rząd. 'podlegać wpływom węgierskim, nabierać węgierskich cech, np. w
zakresie kultury czy języka'
MAESTRIA 'kunszt, doskonałość techniczna w tym, co się robi, szczególnie w dziedzinie związanej ze
sztuką':
Utwór muzyczny wykonany z niezrównaną maestrią. Gra Łapickiego była pełna maestrii.
MAESTRO 'zaszczytny tytuł nadawany wybitnym muzykom; muzyk noszący ten tytuł; także:
wyszukana forma zwracania się do mistrzów muzyki': Grał wówczas sam maestro Padarewski.
Maestro, czy mogę prosić o autograf?
MAESTRA 'kobieta maestro; także: forma zwracania się do nauczycielek muzyki; nauczycielka muzyki':
Maestra kazała mi to jeszcze raz powtórzyć.
MAGIA l. 'nauka tajemna, uprawiana głównie w starożytności i średniowieczu, zajmująca się tym, jak
za pomocą zaklęć i specjalnych praktyk zawładnąć siłami przyrody' 2. 'niezwykła siła, z jaką coś
oddziałuje na kogoś lub na coś': Magia perfum, poezji, seksu. Biała magia l. 'w dawnych czasach:
magia, która miała polegać na współpracy z dobrymi duchami i nie wiązała się ze szkodzeniem
ludziom' 2. 'dziś: popisy iluzjonistów' () Czarna magia l. 'w dawnych czasach: 'magia, która miała
polegać na współpracy z szatanem i wiązała się ze szkodzeniem ludziom': Czarownicy i czarownice,
uprawiający czarną magię, byli w wiekach średnich prześladowani i podlegali surowym karom. 2.
'dziś: coś, czego nie rozumiemy': Analizy statystyczne to dla niego czarna magia.
MAG 'czarnoksiężnik zajmujący się magią': Najsłynniejszym w Europie magiem był niemiecki astrolog
- doktor Johannes Faust (ok. 1480-1538), którego życie stało się tematem wielu utworów literackich,
m.in. słynnej tragedii Goethego "Faust".
MAGICZNY l. 'związany z magią- nauką tajemną': Do tradycyjnych praktyk magicznych należało m.in.
wróżenie, przygotowanie talizmanów, robienie złota z metali
460
MAGISTER
MAGNAT
nieszlachetnych oraz wpływanie na wolę innych osób. 2. 'czarodziejski, tajemniczy': Był przywódcą
obdarzonym niezwykła charyzmą, mającym magiczny wpływ na tłumy.
Magik wkładał do cylindra białego królika, a po chwili wysypywał całe kilogramy konfetti, l.przen.
'człowiek postępujący zręcznie, przebiegle'
MAGISTER l. 'tytuł, który otrzymuje się po ukończeniu wyższych studiów magisterskich, napisaniu
pracy magisterskiej i zdaniu końcowego egzaminu magisterskiego;
także: osoba mająca ten tytuł': Obecnie w wielu szkołach wyższych kształcenie jest dwustopniowe:
pierwszy, trwający od 2 do 3 lat, etap studiów kończy się uzyskaniem stopnia licencjata, kolejny,
zwykle dwuletni, etap - stopnia magistra. Chorzy przebywali pod stałą opieką magistra rehabilitacji. 2.
'zwyczajowa forma zwracania się do aptekarza - magistra farmacji': Pani magister, czy są wszystkie
lekarstwa, które mam przepisane na recepcie?
MAGISTERIUM 'stopień magistra lub egzamin magisterski': Kupiła trzy butelki wina, by uczcić z przyj
a-ciółmi magisterium.
lać. magister 'nauczyciel, przełożony' odlać, magis 'więcej, w większym stopniu'; magistrant,
magisterium utworzone analogicznie do: doktorant, seminarium
MAGISTRAT l. inaczej: MAGISTRATUS 'w starożytnym Rzymie: jeden z wybieranych corocznie przez
lud wysokich urzędników, mający władzę wojenną i sądowniczą, np. konsul; także: urząd takiej osoby'
l.przestarz. 'zarząd miejski; także: siedziba tego zarządu': Dziadek oświadczył, że musi iść z tą sprawą
do magistratu.
MAGISTRATURA l. 'w starożytnym Rzymie: zespół wyższych urzędów' 2. przestarz. 'urząd, władze
magistrackie'
MAGISTRACKI 'związany z magistratem w l. lub 2. znaczeniu': Urząd magistracki, urzędnik
magistracki.
MAGMA l. w geologii 'gorąca, płynna masa skalna, znajdująca się w głębi skorupy ziemskiej, w której
rozpuszczone są różne minerały i gazy': Magma, wyrzucana na powierzchnię ziemi w czasie erupcji
wulkanu, osiąga temperaturę ponad 1000 °C. l.przen. 'coś bez wyraźnej formy, postaci, coś
nieuporządkowanego, co otacza zewnątrz i co jest trudne do opanowania i zrozumienia':
Z tej magmy plotek, oszczerstw, niedomówień i uśmieszków trudno się było zorientować, o co
naprawdę chodzi, na czym polega "sprawa Kozłowskiego", kto jest winien, a kto oskarża. Panie! to już
nie gąszcz przepisów, to magma, która otacza, pochłania i z której wydostać się niepodobna.
MAGNA CHARTA LIBERTATUM (czytaj: magna karta libertatum) 'Wielka Karta Swobód - akt prawny
wydany w Anglii w 1215 r. przez króla Jana bez Ziemi':
lać. śr. Magna Charta Libertatum, tytuł ang. The Great Charter
MAGNAT l. w historii 'bogaty i obdarzony wielkim zakresem władzy arystokrata': Król Władysław IV z
niepokojem patrzył na niebywały wzrost fortun i potęgi magnatów polskich na Ukrainie, nazywanych
pospolicie "kró-lewiętami". l.przen. 'bardzo bogaty człowiek, który odgrywa w pewnej branży ważną
rolę': Magnat prasowy. Magnat telewizyjny, przemysłowy.
MAGNATERIA w historii 'wszyscy magnaci w jakimś kraju lub jakiejś części świata': Magnateria polska.
Mag-nateria węgierska.
461
MAGNES
MAGNIFICENCJA
MAGNES l. 'kawałek magnetytu lub specjalnego gatunku stali, mający właściwość przyciągania żelaza,
niklu, kobaltu oraz innych ciał ferromagnetycznych': Magnesy najczęściej mają kształt sztabki lub
podkowy. Zawieszony swobodnie magnes ustawia się w ściśle określonym położeniu względem stron
świata, l.przen. 'coś, co wzbudza zainteresowanie wielu ludzi naraz, przyciąga ich': Magnesem,
ściągającym tłumy, była zapowiedź sprzedaży wielu produktów za połowę ceny. Znany włoski
piosenkarz miał być magnesem, który zapewni organizatorom imprezy ściągnięcie wielu tysięcy
widzów.
lać. magnes z gr. lithos magnetes 'kamień magnetyczny', pierwotnie 'kamień ze starogreckiej krainy
Magnezja'
MAGNETO- pierwszy człon wyrazów złożonych, informujący, że mają one związek ze zjawiskami
magnetycznymi, np. magnetofon, magnetometr
MAGNETOWID inaczej: WIDEO 'urządzenie do zapisu dźwięku i obrazu na taśmie magnetycznej': Czy
odtwarzacze DVD wyprą magnetowidy, tak jak odtwarzacze CD wyparły adaptery?
MAGNETYT 'tlenek żelaza, Fe304, minerał zawierający ponad 70% żelaza i mający silne właściwości
magnetyczne': Bogate złoża magnetytu, niezwykle cenionego jako ruda żelaza, występują m.in. w
Rosji na Uralu, w Krzyworoskim Zagłębiu na Ukrainie oraz w okolicach miasta Kiruna w Szwecji.
MAGNEZ 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 12 i masie atomowej 24,305, symbol Mg:
srebrzysto-biały, lekki i twardy metal, niewystępujący w przyrodzie w stanie wolnym, ale będący
składnikiem bardzo wielu związków chemicznych i minerałów, np. magnezytu i dolomitu': Magnez
jest szeroko wykorzystywany w przemyśle, jest też makroelementem, niezbędnym dla zdrowia
człowieka. Objawami niedoboru magnezu w organizmie człowieka są: drżenie mięśni, kurcze i
drgawki, rzadziej występują zaburzenia rytmu serca.
MAGNEZYT 'węglan magnezu, MgC03, minerał, który jest surowcem do produkcji magnezu': Bogate
złoża magnezytu występują na Uralu, w Kalifornii, a także w Słowacji, Austrii i Grecji.
MAGNIFICENCJA 'tytuł rektorów wyższych uczelni; także: osoba, której przysługuje ten tytuł - rektor':
Na wstępie przedstawiciel studentów zwrócił się do rektora: - Wasza magnificencjo, chcieliśmy
podziękować za przybycie na nasze spotkanie. Jego magnificencja przybył na otwarcie sesji naukowej
w swym wspaniałym, purpurowym stroju z gronostajowym kołnierzem.
462
MAGNOLIA
MAJESTAT
MAGNOLIA 'ozdobne drzewko lub krzew o bardzo wcześnie rozwijających się na wiosnę białych i
czerwonych kwiatach, przypominających nieco tulipany. Kwiat magnolii jest symbolem narodowym
Korei Północnej.
MAHAJANA 'młodszy kierunek buddyzmu, o początkach sięgających I w. p.n.e., w którym kładzie się
n-acisk na pracę nad wyzwoleniem innych z koła samsa-ry i poświęcenie się dla ich dobra (ideał
bodhisattwy), bezinteresowną miłość i współczucie cierpiącym bliźnim': Wyznawcy mahajany
uważają ją za powszechną drogę do wyzwolenia i dlatego nazywają Wielkim Wozem. Podstawowe
założenia mahajany sprawiły, że właśnie ona, a nie starsza hinajana, rozprzestrzeniła się w całej Azji.
MAHARADŻA 'tytuł wielkich książąt indyjskich i władców wysp Archipelagu Malajskiego; także: osoba,
której przysługuje ten tytuł - wielki książę w Indiach lub król na Malajach': Na uroczystości było
dwóch maharadżów w pięknych, zdobionych złotem i diamentami strojach.
sanskr. maharaja, hindi maharani od maha 'wielki', rają 'król', rani 'królowa'
MAHDI 'w religii islamskiej: oczekiwany przez muzułmanów odnowiciel religii i wybawiciel, który ma
dokończyć dzieło Mahometa': Wielu przywódców, chcąc uzyskać szerokie poparcie społeczne wśród
muzułmanów, podawało się za mahdiego. Do najsłynniejszych należał Muhammad Ahmad, który jako
"mahdi z Sudanu" w 1881 r. stanął na czele powstania derwiszów przeciwko armii egipskiej i
brytyjskim kolonizatorom.
MAHDYSTA 'zwolennik mahdiego' ar. mahdi 'dobrze prowadzony, prowadzony przez Boga'
MAHOMETANIN 'to samo, co muzułmanin': Dla mahometan Jezus jest nie Bogiem, ale jednym z
proroków.
MAHOMETAŃSKI 'to samo, co muzułmański': Maho-metańskie wyznanie wiary brzmi: "Nie ma Boga
nad Allacha, a Mahomet jest jego prorokiem".
MAHOŃ l. inaczej: MAHONIOWIEC 'drzewo wysokości 20-30 m, o korze łuszczącej się małymi płatami
oraz drewnie odznaczającym się pięknym rysunkiem słojów; występuje w wielu gatunkach w
Ameryce Południowej i Środkowej' 2. 'czerwonobrunatne drewno, uzyskiwane z różnych gatunków
drzew mahoniowych, ciężkie, mocne i odporne na wilgoć': Mahoń ze względu na swe właściwości jest
drewnem niezwykle poszukiwanym, używa się go do wyrobu drogich mebli i oklein oraz cennych
przedmiotów. 3. 'czerwonobrązowy kolor, przypominający barwę tego drewna': Ufarbować włosy na
mahoń.
MAHONIOWY 'wykonany z mahoniu lub mający kolor mahoniu': Mahoniowa szkatułka, mahoniowa
boazeria;
mahoniowe włosy, mahoniowa twarz. Mahoniowe drzewo 'drzewo, z którego uzyskuje się mahoń,
najczęściej mahoniowiec'
MAILBOMBING (czytaj: mejlbombink) 'zasypywanie skrzynki e-mailowej jakiegoś adresata dużą ilością
listów, najczęściej po to, by wprowadzić zakłócenia do odbioru przez niego istotnych informacji;
rodzaj szkodnictwa komputerowego': Maiłbombingjest perfidną formą karania kogoś lub zemsty na
kimś, gdyż bombardowany listami odbiorca właściwie nie może się bronić.
ang. mail-bombing
MAITRE D'HÓTEL (wymowa: metr dotel) 'szef służby hotelowej lub restauracyjnej; rzadziej - starszy
kelner':
MAJESTAT l. 'godność, dostojeństwo, powaga jakiejś władzy, zjawiska lub rzeczy': Majestat
prezydenta. Majestat prawa. Majestat gór, śmierci, przyrody. Od cesarza bił majestat, który nawet
niechętnym kazał nisko skłonić głowy. 2. 'wspaniałość, okazałość': Pojawił się w majestacie zwycięzcy.
3. 'dawniej: godność, tytuł monarchy; monarcha': Do wszystkiego jednak trzeba pieniędzy, a tych mi
elektor ni jego szwedzki majestat nie dali, bo sami nie mają. (Sienkiewicz)
463
I MAJOR
MAKIAWELIZM
I MAJOR 'stopień oficerski w wojsku polskim, wyższy od kapitana, a niższy od podpułkownika; oficer
mający ten stopień': Awansował na majora i zaczął nosić pagony z dwiema belkami i gwiazdką.
II MAJOR inaczej: DUR w muzyce 'rodzaj tonacji muzycznej, która ma za podstawę trój dźwięk
majorowy, jest połączeniem wielkiej i małej tercji i charakteryzuje się tym, że między 3 i 4 oraz 7 i 8
stopniem skali jest tylko j eden półton'
Opozycja, stanowiąca 1/3 posłów, była zawsze majory-zowana przez przedstawicieli koalicji rządowej.
2. 'wyzyskiwać swoją przewagę liczebną, dominować': Życie społeczne i kulturalne kraju zostało
zmajoryzowane przez zwolenników jednego światopoglądu.
MAJTEK przestarz. 'prosty marynarz, wykonujący prace pokładowe, zajmujący się utrzymaniem
czystości na statku, załadunkiem i rozładunkiem towaru': Majtkowie szorowali pokład.
MAKARONIZM w nauce o literaturze 'obcy, zwłaszcza łaciński, wyraz wpleciony do tekstu w ojczystym
języku'
MAKATA l. 'wzorzysta tkanina jedwabna, przetykana złotem i srebrem, używana do dekoracji ścian
lub mebli': Gołe belki w ścianach pookrywane były makatami. (Sienkiewicz) 2. 'każda dekoracyjna
tkanina rozwieszana na ścianach lub rozkładana na meblach'
MAKE-UP (czytaj: mejk ap) 'podkład (o konsystencji kremu lub emulsji) pod kosmetyki upiększające,
nakładany na skórę twarzy po to, żeby nadać jej jędrność, gładkość i jednolity odcień': Cera sucha lubi
make-up o konsystencji kremu. Zamiast make-up można mówić po prostu: podkład.
ang. make-up
MAKIAWELIZM l. 'w polityce: postępowanie w myśl zasady: cel uświęca środki, stosowanie podstępu,
przemocy i zdrady dla realizacji swych zamierzeń': Ani Churchill, ani tym bardziej Roosevelt nie byli w
stanie właściwie ocenić obłudy i makiawelizmu Stalina. 2. 'w życiu: postawa nacechowana
wyrachowaniem, przewrotnością i brakiem skrupułów w dążeniu do zamierzonego celu': Czy słusznie
zarzuca się makiawelizm niektórym kobietom sukcesu?
od nazwiska Niccolo Machiavellego (1469-1527), włoskiego dyplomaty i filozofa, który swe myśli na
temat skutecznej polityki przedstawił w dziele "Książę" (1532)
464
MAKIETA
MAKROKLIMAT
fr. maquette
MAKIJAŻ l. 'upiększanie twarzy przez nałożenie odpowiednich kosmetyków; także: efekt tej
czynności': Makijaż wieczorowy, fantazyjny, sportowy. Robić sobie makijaż. Zrobić komuś makijaż.
Zmienić, poprawić makijaż. Umiejętnie wykonany makijaż tuszuje braki w wyglądzie twarzy i
podkreśla jej urodę. 2. 'środki kosmetyczne, służące do upiększania twarzy: szminka, puder, tusz itd.'
fr. maquillage
niem. Makler
maklerem, z maklerami;
Przedsiębiorstwo makler-
MAKRO w informatyce 'pojedyncze polecenie, które rozwija się w cały ciąg poleceń, dokonujących
jakiejś operacji': Wywołanie makra. Sprawdź przed wyłączeniem komputera, czy wszystkie makra są
zamknięte.
ang. macro 'długi' odgr. makrós 'wielki, długi'
MAKROKLIMAT 'klimat dużych obszarów Ziemi': Makroklimat jest związany z szeregiem czynników
geograficznych, m.in. z wysokością nad poziomem morza oraz odległością od oceanów.
465
MAKROKOSMOS
MALAKSER
MAKSI (czytaj: maks-i) l. 'strój kobiecy znacznie dłuższy od typowego, zazwyczaj sięgający do kostek -
rzeczownik': Chodzić w maksi. 2. 'o spódnicy lub sukience:
długa do kostek (w przeciwieństwie do mini) - przymiotnik': Nosiła tylko spódnice maksi. 2. 'o
rozmiarze konfekcji, bielizny: duży, większy od typowego - przymiotnik': Rajstopy maksi.
od ang. maxi(mal)
MAKSIMUM (czytaj: maks-imum) l. 'najwyższy stopień, największa wartość czegoś, najwięcej czegoś':
Zwiększyć moc silników do maksimum! Włożyć w coś maksimum wysiłku. Okazać maksimum dobrej
woli. 2. 'co najwyżej, nie więcej niż': Ta aula pomieści maksimum 150 osób.
dziennika musi pracować szybko i efektywnie, licząc się z możliwością popełnienia drobnych błędów,
nie może więc być ani maksymalistą, ani pedantem, opętanym manią doskonałości w każdym
działaniu.
MAKSYMA 'zasada postępowania lub ogólna reguła o charakterze filozoficznym, ujęta w krótką i
dobitną formę': Od ojca nauczył się tej praktycznej maksymy:
MAKUCH 'wyciśnięte nasiona oleiste, zwykle w postaci sprasowanych plastrów, używane jako pasza
dla zwierząt hodowlanych': Makuch jest wartościową paszą dla bydła i nierogacizny ze względu na
dużą zawartość tłuszczu, białka, węglowodanów i soli mineralnych.
MALACHITOWY l. 'taki, który wykonany jest z malachitu'. Biżuteria malachitowa była chętnie noszona
przez kobiety w okresie klasycyzmu. 2. 'taki, który ma kolor zielony, zbliżony do szmaragdowego':
Znów wędrujemy ciepłym krajem, malachitową łąką morza [...]. (Baczyński) () Zieleń malachitowa
'sproszkowany malachit używany jako pigment do produkcji farb'
MALAGA 'hiszpańskie wino deserowe, o ciemnozłotej barwie, bardzo słodkie i mocne'. Malagę
produkuje się z podsuszonych winogron w Andaluzji. Malaga ze szczepu Moscatel jest szczególnie
aromatyczna. Do najlepszych win typu malaga należy gatunek "Lagri-ma".
od nazwy miasta Malaga w południowej Hiszpanii
MALAKSER 'robot kuchenny, służący nie tylko do rozdrabniania, mieszania i ubijania surowców
spożyw-
466
MALARIA
MAMELUK
fr. malaxeur
MALARIA 'choroba pasożytnicza, wywoływana przez zarazki przenoszone przez komara widliszka,
charakteryzująca się nawrotami wysokiej temperatury i dreszczy;
zimnica': Charakterystyczne dla malarii napady gorączki rozpoczynają się bólami głowy i nagłymi
dreszczami.
MALIGNA 'bardzo wysoka gorączka, której towarzyszą zaburzenia świadomości i majaki': Majaczyć,
bredzić w malignie. Leżeć w malignie. <) Chodzić, żyć jak w malignie 'postępować w sposób
irracjonalny, tracić kontakt z otoczeniem'
lać. maligna
MALKONTENT 'osoba wiecznie niezadowolona i narzekająca, we wszystkim dopatrująca się wad': Nie
sposób dogodzić malkontentom.
MALTAŃSKI 'związany z Maltą': Język maltański, urzędowy (oprócz angielskiego) język na Malcie, jest
spokrewniony z dialektami arabskimi, silne są w nim też wpływy włoskie. Kawaler maltański 'członek
rycerskiego zakonu joannitów, założonego około 1130 roku w Jerozolimie do walki w obronie
Królestwa Jerozolimskiego, w 1530 r. przeniesionego na Maltę i od tego też czasu zwanego Zakonem
Kawalerów Maltańskich': By zostać kawalerem maltańskim, dziad musiał udowodnić swoje
szlacheckie pochodzenie i zaangażowanie w obronę religii katolickiej. () Krzyż maltański 'odznaka
zakonu maltańskiego w kształcie białego krzyża o ośmiu rogach, które symbolizowały osiem cnót
rycerza-zakonnika'
MALTRETOWAĆ 'znęcać się nad kimś fizycznie lub psychicznie: bić, głodzić, upokarzać itd.': Prokurator
wystąpił z oficjalnym aktem oskarżenia wobec polskich strażników z obozu w Łambinowicach, którzy
w latach 1945-1946 maltretowali przetrzymywanych tam niemieckich więźniów.
MALWERSANT 'osoba, która popełnia malwersację, przywłaszcza sobie powierzone jej pieniądze'
fr. malversation
MAŁMAZJA 'dawna nazwa słodkiego wina gronowego wyrabianego na wyspach Morza Śródziemnego
i na południu Europy': A tę małmazję, którą u Państwa piłem, do końca życia wspominać będę - tak
rozkoszny był ów napój.
MAMAŁYGA l. 'potrawa z kukurydzianej mąki albo kaszy gotowanej na gęsto, okraszona stopioną
słoniną':
MAMBO l. 'taniec towarzyski, w metrum parzystym i tempie dość szybkim, wykonywany przy muzyce
stanowiącej połączenie melodii i rytmów muzyki krajów Ameryki Łacińskiej (zwłaszcza kubańskiej
rumby) z charakterystycznymi elementami jazzu': Mambo popularne było w połowie lat 50. XX wieku
w Stanach Zjednoczonych i Europie. 2. 'muzyka do tego tańca lub samodzielny utwór muzyczny w
rytmie tego tańca': Skomponował wiele mamb, ale jego specjalnością były jednak rumby.
hiszp. mambo
MAMELUCKI 'taki, który dotyczy mameluka, jest dla niego charakterystyczny, albo składa się z
mameluków':
467
MAMMOGRAFIA
MANDRAGORA
MAMONA l. pot. 'pieniądze': Jak masz mamonę, to ci się wszyscy kłaniają i nie zwracają uwagi na
kołnierzyk bez guzika i brudne paznokcie. 2. 'dawniej: bogactwo, majątek, dobra doczesne':
Niewolnicy mamony.
aramejskie mamona
MAMUT l. 'wymarły słoń z okresu lodowcowego, o gęstej, długiej sierści i ogromnych kłach': Mamuty
zamieszkiwały północne obszary Europy i Azji oraz północną Amerykę. 2. 'odmiana żółtej fasoli
szparagowej o dużych, szerokich strąkach': Zupa jarzynowa z mamutem. Kupiła kilogram mamuta,
nagotowała i podała z przysmażoną tartą bułką i masłem. 3.przen. 'człowiek stary i zacofany, o
skostniałych poglądach': Chcesz wyjść za takiego mamuta? I o czym ty z nim będziesz rozmawiać,
przecież dla niego nawet Piłsudski to socjalistyczny rewolucjonista.
MAMUTOWY rząd. 'taki, który dotyczy mamuta, jest charakterystyczny dla mamuta': Mamutowe
kości, szczątki. <) Drzewo mamutowe 'mamutowiec'
MAMUCI 'taki, który dotyczy mamuta, jest charakterystyczny dla mamuta'. Mamuci szkielet.
Mamucia skóra. <} Skocznia mamucia 'największy typ skoczni narciarskiej, umożliwiającej bardzo
dalekie (i bardzo niebezpieczne) skoki': Na skoczniach mamucich rozgrywa się zawody w tzw. lotach
narciarskich.
niem. Mammut
ang. management
MAŃANA (czytaj: mańjana) 'jutro': Z typowo latynoskim spokojem odpowiadał wciąż: mariana, co w
praktyce o-znaczało "nigdy" lub "kiedyś w dalekiej przyszłości".
hiszp. mariana
I MANDAT 'nieduża kara administracyjna, np. kara za przekroczenie przepisów drogowych, za jazdę
bez biletu środkami komunikacji itp.': Kontrolerzy MZK będą karali mandatami za kasowanie
fałszywych biletów. Zapłaciłem mandat - 200 złotych, i pojechałem dalej.
II MANDAT l. 'pełnomocnictwo, które daje się komuś do pełnienia funkcji pochodzącej z wyboru':
Daje to panu mandat do reprezentowania interesów naszego regionu na forum ogólnopolskim. 2.
'miejsce uzyskane w organie wybieralnym, zwłaszcza miejsce w sejmie lub senacie': Żadna partia nie
obsadzi połowy mandatów w nowym parlamencie. Nie możemy zrezygnować z walki o mandaty.
Uzyskać mandat. Zrzec się mandatu. 3. 'pełnomocnictwo do zarządzania niesamodzielnym politycznie
terytorium, udzielane jakiemuś państwu przez organizację międzynarodową': Mandat ONZ w Namibii
sprawowała RPA.
wf. mandola
wl. mandolino
gr. mandragóras
468
MANEKIN
MANIA
MANEKIN l. 'figura o kształtach ludzkich, zrobiona z drewna lub tworzywa sztucznego, używana w
krawiectwie i w domach odzieżowych jako model do przymierzania i demonstrowania ubrań, także
wykorzystywana jako model dla artysty plastyka': W witrynie sklepowej stały manekiny prezentujące
suknie sylwestrowe. 2. przen. 'człowiek manipulowany, kierowany przez innych, osoba bezwolna': Jak
długo będziesz manekinem, usłużnie prezentującym poglądy swojego szefa?
MANE, TEKEL, FARES l. '"policzono, zważono, rozdzielono (królestwo twoje i dano je Medom i
Persom)" -ostrzeżenie, a jednocześnie przepowiednia zagłady, wypisane tajemniczą ręką na ścianie
pałacu króla Babilonu, Baltazara, podczas uczty' l. przen. 'groźne ostrzeżenie, złowieszczy znak,
zapowiadający zagładę czegoś lub czyjąś klęskę': Już widzę w wyobraźni, jak na ścianach tej instytucji
jakaś tajemnicza ręka pisze: MANE, TEKEL, FARES-inawet wiem, co tojest za ręka-to "niewidzialna
ręka rynku"!
aramejskie
MANEWR l. 'złożony ruch ciałem lub jakimś przedmiotem, wymagający od osoby, która ten ruch
wykonuje, zręcznego kierowania': Kierowca usiłował uniknąć zderzenia, przyspieszając i skręcając
gwałtownie w prawo. Manewr się udał. 2. w wojsku ' takie przesunięcie oddziałów wojskowych, które
umożliwia zajęcie dogodniejszej pozycji bojowej': Manewr oskrzydlający. By zasłonić się przed
nieprzyjacielem, konieczny był manewr całej kolumny. 3. przen. 'zręczne posunięcie w jakiejś
dziedzinie, umożliwiające realizację zamierzonego celu': W zarządzie firmy dyskutowano o manewrze
rynkowym, polegającym na szybkiej zmianie profilu produkcji. Prezydent wykonywał zakulisowe
manewry, mające doprowadzić do nowego sojuszu z demokratami.
Kelner zręcznie manewrował między stolikami. Na tyłach dworca, w białej parze, manewrowała
lokomotywa. 2. przen. pot. 'działać zręcznie, stosując różne - niekiedy podstępne albo nieuczciwe -
posunięcia, dla osiągnięcia celu': Manewrował tak, że nigdy nie dał się złapać na kłamstwie. Szef
oświadczył: -No cóż, zostaliśmy wymanewrowani przez konkurencję.
znaczeniu': Na kursie prawa jazdy wiele czasu spędzili na placu manewrowym. Lokomotywa
manewrowa.
MANEŻ l. 'plac albo budynek do treningu, pokazów, konkursów jazdy konnej lub ujeżdżania koni;
ujeżdżalnia':
fr. manege
MANGAN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 25 i masie atomowej 59,94, symbol: Mn: metal
srebrzy-stobiały z odcieniem różowym, bardzo twardy i kruchy': Mangan jest stosowany między
innymi do wyrobu specjalnej stali, bardzo odpornej na ścieranie i uderzenia.
MANGANOWY 'związany z manganem albo zawierający mangan': <) Kwas manganowy 'kwas, który
zawiera czterowartościowy mangan' <) Sole manganowe 'związki chemiczne powstałe w wyniku
reakcji zobojętnienia, złożone z manganu i reszty kwasowej' niem. Mangan, dawniej: Manganesium
od łac. sr. magnesia
MANIA l. pot. 'niezwykle silny pociąg do czegoś, znacznie przekraczające normę zainteresowanie
czymś: jakimiś przedmiotami, jakąś dziedziną, czynnością itd.':
Miał manię na punkcie płyt. Koleżanka ze studiów uważała, że wszyscy chłopcy maj ą manię
seksualną. Nikt go nie lubił, był zarozumiały i miał manię wielkości -wszędzie chciał być najważniejszy
i najmądrzejszy. 2. w medycynie 'występujący w chorobach psychicznych stan wzmożonego
pobudzenia, połączonego z poczuciem siły, szczęścia i urojeniami, np. że się jest wielkim
człowiekiem': Mania jest odwrotnością depresji i apatii. W manii często występują urojenia
"wielkościowe":
chory wyobraża sobie, że jest wielkim człowiekiem, osobą o nieograniczonych możliwościach, boskim
posłańcem itd.
MANIAK l. pot. 'osoba mająca bardzo silny pociąg do czegoś': Wędkarzy, którzy potrafią wstawać o
3.00 i stać w ciemnościach i zimnie z kijem nad wodą, uważał za maniaków. Z uporem maniaka
powtarzał im, że do każdej definicji w słowniku należy dodać przykład, bo bardzo zwiększa to
zrozumiałość tekstu i uczy stosowania nieznanych słów. 2. w medycynie 'osoba cierpiąca na manię':
Leczenie maniaków, podobnie jak leczenie osób w depresji, na ogół przynosi pozytywne wyniki'
469
MANICHEIZM
MANIFESTACJA
MANIACKI pot. 'związany z manią- niezwykle silnym pociągiem do czegoś': To j ego maniacki upór
sprawił, że w końcu pismo zaczęło się ukazywać. Z maniacką dokładnością malował wszystkie detale
jej ciała.
MANICHEIZM 'system filozoficzno-religijny, starający się pogodzić dualizm starej religii Zoroastra z
chrystia-nizmem, uznający za zasadę bytu dwa przeciwstawne, jednakowo wieczne, zwalczające się
pierwiastki: dobro i zło, światłość i ciemność': W manicheizmie odzwierciedleniem dualistycznej
natury świata był dualizm natury człowieka: cielesnej, związanej ze złem, oraz duchowej, związanej z
dobrem. A z tego bezpośrednio płynął nakaz ascezy, umartwiania grzesznego ciała -szczególnie
częsty, podobnie jak wiele innych wątków manichejskich - w średniowiecznych herezjach
chrześcijańskich.
MANICHEJSKI 'taki, który związany jest z maniche-izmem': Doktryna, filozofia manichejska. Albigensi
wierzyli w manichejski dualizm duszy i ciała.
fr. manicheisme od: Mani-perski filozof, żyjący w III w. n.e., twórca tego systemu religijno-
filozoficznego
MANIERA l. 'charakterystyczny dla pewnego kręgu twórców sposób kształtowania dzieł': Maniera
barokowa, młodopolska. W angielskiej rzeźbie nagrobnej do XV wieku stosowana była maniera
gotycka. 2. 'zagęszczenie elementów typowych dla ukształtowanego już stylu, mechaniczne
powielanie wzorów, odczuwane jako przejaw wtómości': Pierwsze jego obrazy zostały przez krytykę
ocenione przychylnie, potem jednak popadł w manierę, w jego pracach coraz mniej było
oryginalności, a coraz więcej powielania wcześniejszych pomysłów i rozwiązań artystycznych. 3. tylko
w liczbie mnogiej MANIERY 'zachowanie się, sposób bycia; ogłada towarzyska': Dobre, nienaganne,
staroświeckie maniery. Nabrać manier.
MANIEROWAĆ SIĘ 'stawać się w swoim zachowaniu lub działaniu nienaturalnym; wpadać w manierę
w 2. znaczeniu': Po sukcesie tego spektaklu aktor zmanierował się, powtarzał gagi i chwyty znane
stamtąd i chyba zaczął się utożsamiać z bohaterem. Młodzi aktorzy ma-nierują się, grając z
gwiazdami.
MANIERYCZNY l. 'taki, który jest nienaturalny, sztuczny; pełen maniery': Manieryczne zachowanie,
manieryczne gesty. 2. inaczej: MANIERYSTYCZNY 'związany z manieryzmem - kierunkiem w sztuce':
Manieryczna poezja Morsztyna.
MANIERYZM l. 'powielanie przez artystę istniejących wzorców cudzych lub własnych': Popaść,
wpadać w manieryzm. 2. 'kierunek w sztuce europejskiej, ukształtowany we Włoszech w XVI w.,
charakteryzujący się szczególnym wyszukaniem w dziedzinie formy i treści dzieła, wyrafinowaniem i
wirtuozerią wykonania': Manieryzm stanowił przejściową fazę od renesansu do baroku. 3. w
medycynie 'zaburzenia nerwowe, które objawiaj ą się niekontrolowanym, bezcelowym
wykonywaniem ruchów mimicznych oraz ruchów kończyn i głowy'
MANIERYSTA l. 'artysta, który w swej twórczości powiela istniejące wzory cudze lub własne': Był
manie-rystą, tworzącym afektowane i dziwaczne dzieła. 2. 'przedstawiciel manieryzmu'.
MANIFEST l. 'uroczysta odezwa władcy lub władzy do narodu, zazwyczaj zawierająca program
działania politycznego, informacje o planowanych reformach, deklaracje dotyczące zagwarantowania
obywatelom pewnych praw': Manifest PKWN, ogłoszony 22 lipca 1944 r., zapowiadał walkę z
hitleryzmem, sojusz ze Związkiem Radzieckim oraz przekształcenia ustrojowe w kierunku socjalizmu.
2. 'pismo - zwykle artykuł lub broszura - w którym jakaś grupa, najczęściej polityczna lub artystyczna,
formułuje swój program': W 1924 r. ogłosił Breton swój pierwszy "Manifest nadrealizmu" jako
program nowej szkoły, składającej się przeważnie z byłych dada-istów [...]. (Hutnikiewicz)
Opublikowany w 1848 r. "Manifest komunistyczny" Marksa i Engelsa zaczynał się od słów: "Widmo
krąży po Europie, widmo komunizmu". 3. w transporcie morskim 'dokument wyszczególniający
ładunki na statku podczas rejsu, przesyłany z portu załadunku do portu docelowego przez maklera
lub armatora'
470
MANSARDA
MANIKIUR albo MANICURE (czytaj: manikiur) 'zabieg kosmetyczny dłoni, zwykle polegający na
obcięciu, opiłowaniu i polakierowaniu paznokci': Zrobiła sobie manikiur.
MANIPULACJA l. 'nieuczciwe sterowanie poglądami albo działaniami ludzi, którzy nie są tego działania
świadomi, po to, żeby osiągnąć pewne cele, najczęściej sprzeczne z interesami tych ludzi albo
nieuczciwe moralnie': Stworzenie niezależnego od państwa i manipulacji partyjnych systemu
ubezpieczeń społecznych to nasz cel. Ich postępowanie w tej sprawie było efektem manipulacji służb
specjalnych. 2. 'tendencyjne i nieuczciwe posługiwanie się faktami albo danymi po to, żeby
przeprowadzić to, co się chce przeprowadzić': Dziennikarze robiący te programy przeszli nas w sztuce
manipulacji. Manipulacja danymi statystycznymi pozwoli pokazać, że gospodarka przezwyciężyła
stagnację. 3. 'ręczne wykonywanie jakichś prac, czynności, zwłaszcza takich, które wymagają
zręczności, precyzji i fachowości': Manipulacje przy naprawie magnetofonu.
MANIPULOWAĆ l. 'nieuczciwie kierować ludźmi poza ich świadomością i wolą dla osiągnięcia swoich
własnych celów': Nauczyli się tak manipulować słuchaczami, że ci przyjmują za swoje poglądy
wygłaszane z anteny. Manipulować uczuciami niewinnych dziewcząt. 2. 'tak nieuczciwie posługiwać
się faktami albo danymi, żeby przeprowadzić to, co się chce przeprowadzić': Tymi materiałami z
posiedzeń KC można dowolnie manipulować. 3. 'wykonywać ręcznie jakąś pracę, czynność, zwłaszcza
wymagającą precyzji, zręczności, fachowości': Długo manipulował przy zepsutym telewizorze.
MANIPULATOR l. 'osoba, która manipuluje ludźmi albo faktami': Łatwo odniesie tu sukces demagog
lub polityczny manipulator. 2. 'różne typy urządzeń technicznych, służące do manipulacji w znaczeniu
3.'
MANIPULANT 'to samo, co manipulator w znaczeniu l., człowiek przebiegły, który podstępnie kieruje
sprawami innych, wykorzystując okoliczności i układy': Strzeż się go, to manipulant, który nie zawaha
się poświęcić prawdę dla swoich korzyści.
MANIPUŁ 'w starożytnym Rzymie: jednostka wojskowa, część kohorty'. Manipuły liczyły od 120 do
200 żołnierzy.
lać. manipulus
algonkinskie Manitoo
MANIZM 'forma wierzeń i praktyk religijnych różnych ludów, polegająca na kulcie duchów osób
umarłych, przodków danego plemienia, szczepu czy rodu': Podstawę manizmu stanowi wiara w
pośmiertną siłę duchową przodków. Manizm jest najbardziej rozpowszechniony w Afryce.
MANKAMENT 'wada czegoś, czasem drobna, czasem większa, lub jakiś brak, niedostatek tego':
Usunięcie mankamentów organizacyjnych usprawniło proces produkcji. Mankamenty wykształcenia
nadrabiał wielkim tupetem. Gdy nasze prababki mówiły o mężczyźnie, że ma mankament, znaczyło
to, że jest impotentem. A te w czułym atramencie urodzone nimfy wodne pana Słowackiego Jula, o
którego mankamencie wie dzisiaj każda smarkula. (Boy-Żeleński)
MANKO 'brak pieniędzy w kasie lub towarów w magazynie, stwierdzony przez porównanie stanu
rzeczywistego ze stanem wynikającym z rachunku': Kontrola wykryła manko w kasie. Kasjerka miała
manko.
MANSARDA l. 'małe mieszkanie lub pokój na poddaszu, znajdujące się w kondygnacji strychowej,
najczęściej w obrysie dachu mansardowego, czyli łamanego':
Źródłem światła w mansardzie są okna dachowe. 2. 'dach łamany, składający się z dwóch części:
górnej -szerokiej na prawie całą powierzchnię piętra i płaskiej, dolnej - bardzo stromej, przebiegającej
prawie tak, jak
471
MANTRA
MARATON
MANTRA l. 'wedyjska modlitwa lub hymn' 2. 'modlitewny werset lub magiczna formuła w niektórych
odmianach hinduizmu i buddyzmu': Powtarzanie mantry sprzyja koncentracji osoby medytującej.
Najbardziej znana mantra to: "Om mani padme hum".
MANTYLA l. 'rodzaj chusty lub lekkiego szala, zwykle z czarnej lub białej koronki, zakładanych na
głowę i ramiona kobiet, noszony głównie w Ameryce Łacińskiej i Hiszpanii': Moda na noszenie mantyli
w XVIII wieku w Europie została przejęta z lokalnego zwyczaju hiszpańskiego. 2. 'dawniej: krótka
pelerynka damska, zwykle jedwabna': Mantyla była ozdobą kobiecego stroju balowego w modzie
secesyjnej końca XIX i początku XX w.
lać. manualis
MANU PROPRIA 'własnoręcznie': Podstawę do kolumny wykonał manu propria wielki architekt, co
odnotowano w specjalnym zapisku.
MANUSKRYPT 'rękopis, zwłaszcza stary, cenny rękopis lub rękopis znanego autora': Przeglądał
średniowieczne
lać. manuscriptum
MANUS MANUM LAVAT 'ręka rękę myje - dwie osoby, które przeprowadzają jakąś nielegalną
transakcję, przynoszącą im obu zysk, popierają się wzajemnie, "uniewinniają się wzajemnie'": Kto
komu dał łapówkę, co na tym zyskał-dziś już nie dojdziesz, panuje solidarna zmowa milczenia, jak
zwykle "manus manum lavat".
lać. z Seneki
wl. maraschino
MARATON l. 'miejscowość w Grecji, oddalona mniej więcej 42 kilometry od Aten, pod którą w 490 r.
p.n.e. Grecy pokonali w bitwie Persów': Legenda głosi, że z placu boju pod Maratonem jeden z
żołnierzy został do Aten wysłany jako posłaniec. Całą drogę biegł w ciężkiej zbroi, znalazłszy się na
miejscu, krzyknął: - Zwycięstwo!... i zmarł z wyczerpania. 2. inaczej: BIEG MARATOŃSKI 'bieg na
dystansie 42 195 m': Maraton jest konkurencją olimpijską, jest też w programie wielu in-
472
MARAZM
MARIHUANA
nych imprez lekkoatletycznych. Popularne biegi maratońskie, w których biorą udział tysiące osób, są
też rozgrywane w wielu miastach świata, m.in. w Londynie, Bostonie i Tokio. 3. 'jakieś działanie, które
bardzo długo trwa': W tym tygodniu kończy się już przedwyborczy maraton. Nocny maraton filmowy.
Jednym z najsłynniejszych maratończyków świata jest Bikila Abbebe z Etiopii, który zwyciężył w
maratonie dwukrotnie na kolejnych igrzyskach olimpijskich (w 1960 i 1964 r.), przebiegając
czterdziestodwukilome-trową trasę boso.
gr. Marathon
fr. marcepain z wi. marzapane, dawniej w Polsce 'rodzaj placków z migdałów i cukru'
MARCHIA 'w państwie Franków oraz w cesarstwie niemieckim w XI-XII wieku: okręg administracyjny
zarządzany przez margrabiego, dobrze zorganizowany wojskowo, tworzony w celu obrony ziem
pogranicznych' : Marchia Brandenburska włączała w swe granice ziemie zamieszkane przez Słowian
połabskich. Marchia Północna. Marchia Wschodnia. Marchia Nowa.
MARENGO l. 'zgrzebna wełniana przędza melanżowa, z białych i czarnych lub szarych włókien':
Marengo przędzie się w celu otrzymania tkaniny na płaszcze. 2. 'gruba wełniana tkanina z przędzy
szarej lub czarnej, z jaśniejszymi cętkami, jednostronna albo dwustronna': Marengo to tkanina, z
której szyje się kostiumy, płaszcze i garnitury. 3. 'o kolorze: ciemnoszary, taki jak tkaniny ma-rengo -
przymiotnik'
MARGIEL w geologii 'jasnoszara skała osadowa, składająca się z węglanów wapnia i magnezu oraz
materiału bezwęglanowego (iłu, piasku, gliny)': Margiel stosowany jest jako surowiec do produkcji
cementu i nawozów sztucznych. Margiel dolomitowy. Pokłady marglu.
MARGLOWY 'taki, który zawiera margiel, obfitujący w margiel': Margiel, przy zawartości ponad 50
procent węglanu wapnia, przechodzi w wapień marglowy. Gleba marglowa. Iły marglowe.
niem. Mergel
MARGRABIA 'w średniowieczu: zwierzchnik marchii, mający większą niż hrabia władzę wojskową,
administracyjną i sądową; także: tytuł arystokratyczny wyższy od hrabiego oraz osoba nosząca ten
tytuł, skrót: margr.':
Za szczególne zasługi dla króla hrabia mógł otrzymać margrabstwo. 2. 'ziemia należąca do
margrabiego, posiadłość, majątek margrabiego' 3. 'w państwie Franków i w Niemczech
średniowiecznych: okręg pograniczny, zorganizowany wojskowo, podlegający margrabiemu'
MARGRABIOWSKI 'taki, który dotyczy margrabiego':
niem. Markgraf
MARIAGE BLANC (czytaj: mariaż bla) 'białe małżeństwo - związek małżeński zawarty tylko formalnie,
taki, w którym osoby sobie poślubione nie współżyją ze sobą seksualnie i nie miały zamiaru tego robić
już w chwili zawierania małżeństwa'
MARIASZ l. w grze w karty 'król i dama tego samego koloru w kartach jednego z graczy': Miał
mariasza w treflach. 2. 'dawna gra w karty'
MARIAŻ l. 'związek jakichś sił politycznych, partii, państw itd., połączenie jakichś dziedzin, np. nauki,
techniki': Mariaż sił prawicy z partią centrum. Mariaż japońskiej i amerykańskiej elektroniki. 2.
przestarz. 'małżeństwo': Babcia była rada mariażowi swego jedynego syna z piękną sąsiadeczką.
473
MARINA
MARKOWAĆ
MARINES 'oddziały piechoty morskiej, dokonujące desantu z okrętów na brzeg, zwłaszcza tego typu
oddziały w armii Stanów Zjednoczonych; także: żołnierze lub żołnierz należący do tych oddziałów':
Służył w marines. Marines czekali na hasło do ataku. Ranny marines dopłynął do plaży.
ang. marines (liczba mnoga) od: marinę (słowo o ogólniejszym znaczeniu: 'żołnierz służący w
marynarce wojennej')
I MARKA l. 'znak, który firma - zazwyczaj dobra i znana - umieszcza na swych wyrobach po to, by je
odróżnić od innych': Reklamuje się tysiące kosmetyków, zawierających ten sam zestaw składników,
różniących się tylko opakowaniem i marką, l.przen. 'gatunek lub wartość jakiegoś wyrobu, oceniane
ze względu na solidność firmy, której znak jest na tym wyrobie': Na naszych drogach przybyło aut
najdroższych marek. 3.przen. 'czyjaś opinia u innych': Miał u nas wszystkich dobrą markę. 4.
przestarz. 'znaczek pocztowy'
MARKOWY 'oznaczony marką konkretnej firmy, zwłaszcza dobrej i znanej; także: odznaczający się
dobrą, sprawdzoną jakością': Nasz nauczyciel ma do sprzedania markowe skrzypce Stradivariusa.
Markowe dżinsy. Markowy komputer. Markowe produkty.
niem. Markę, Mark z dawnego niem. marc 'znak, sztaba srebra lub złota z urzędowym znakiem'
II MARKA l. 'jednostka monetarna w Niemczech, równa 100 fenigom, i w Finlandii, równa 100 penni'
2. 'średniowieczna jednostka masy i pieniądza, używana w krajach germańskich i na zachodzie Europy
od XI w., oparta na funcie karolińskim': Odpowiednikiem germańskiej marki była słowiańska grzywna.
niem. Mark
MARKER 'gruby flamaster, wypełniony zwykle tuszem fluoryzującym, robiący szeroki ślad, używany
do zaznaczania w tekście fragmentów przez ich zamalowywanie': Definicje podstawowych pojęć
zaznaczała żółtym markerem.
ang. marker
MARKET 'sklep, zwłaszcza większy': (wyraz używany prawie wyłącznie w złożeniach typu:
hipermarket, me-gamarket, minimarket, supermarket}.
UWAGA: używanie tego wyrazu na szyldach nawet małych sklepików jest pretensjonalne jako
przejaw snobizmu i ulegania złudzeniu, że obca nazwa podniesie rangę sklepu.
Marketing ma tak ukształtować produkcję lub usługi przedsiębiorstwa, by przyniosły mu one jak
największy
ang. marketing
MARKIER l. 'przy grze w bilard, szachy itp. w lokalu publicznym: pracownik obsługujący graczy,
sprawdzający rachunki w grze': Markier prócz prowadzenia rachunków poszczególnych graczy pilnuje
także porządku podczas gry. 2. 'pracownik stoczni zajmujący się znakowaniem materiału
przeznaczonego do obróbki, prefa-brykacji lub montażu na pochylni': Markier sygnuje materiał
przeznaczony do obróbki według szablonów i instrukcji technologicznej. 3. 'radiolatamia znajdująca
się na trasie samolotu, umożliwiająca załodze określenie pozycji samolotu w przestrzeni powietrznej'
4. 'narzędzie rolnicze do wyznaczania bruzd przy sadzeniu lub sianiu roślin okopowych': Markier
przypomina grabie o długich, rzadkich zębach osadzonych dwustronnie, co zapewnia równoległość
pasów siewnych.
fr. marqueur
niem. Marketenderin
MARKIZ 'tytuł arystokratyczny, pośredni między księciem i hrabią, używany zwłaszcza we Francji,
również we Włoszech, Anglii i Hiszpanii; także osoba nosząca ten tytuł': Podczaszyc, mimo równość,
wziął tytuł markiza / Wiadomo, że tytuły przychodzą z Paryża / A natenczas tam w modzie był tytuł
markiza. (Mickiewicz)
fr. marquis
MARKOWAĆ l. 'stwarzać pozory czegoś, udawać, że coś się robi, pozorować': Markować pracę, naukę.
2. 'w brydżu: sygnalizować partnerowi za pomocą ustalonych konwencją wyjść lub zrzutek informacje
o wartości własnych kart': Markować w grze. Markować karty. 3. 'w różnych dyscyplinach sportu:
pozorować ruchy lub działania w celu zmylenia przeciwnika': Zamarkował cios lewą, odskoczył i
uderzył prawą.
474
MARKSIZM
MARSZAŁEK
MARKSOWSKI 'taki, który dotyczy poglądów Karola Marksa, odnoszący się do teorii stworzonej przez
niego':
MARMUR 'twarda skała, składająca się głównie z ziaren kalcytu, o barwie białej, szarej, różowej lub
czarnej, używana najczęściej jako materiał budowlany i rzeźbiarski': Marmur powstaje z
przeobrażenia wapienia pod wpływem wysokiej temperatury i dużego ciśnienia. Marmur kararyjski
odmiana marmuru wydobywanego w Karrarze we Włoszech' () Marmury kieleckie, marmury
Chęcińskie potoczne określenie zbitych, krystalicznych wapieni poprzecinanych żyłkami kalcytu,
dających się polerować, występujących w Górach Świętokrzyskich'
MARMUROWY 'taki, który zrobiony jest z marmuru, wyłożony, ozdobiony marmurem': Marmurowa
kolumna. Marmurowy grobowiec. () Marmurowa choroba kości 'choroba, w której w miejsce istoty
gąbczastej kości rozwija się zbita tkanka kostna, na przekroju kości przypominająca strukturę
marmuru'
MARMURKOWY 'taki, który układem kolorów i deseni naśladuje marmur': () Papier marmurkowy
'papier introligatorski o deseniu imitującym marmur Szkło marmurkowe 'szkło barwne, w którym
barwy rozchodzące się smugami w różnych kierunkach przypominają żyłkowanie marmuru' () Dżins
marmurkowy 'tkanina bawełniana farbowana tak, że wyglądem przypomina marmur' () Kot
marmurkowy 'gatunek kota leśnego występujący w Nepalu, Indiach, Birmie, Indochinach, Malezji, na
Borneo i Sumatrze'
MARSOWY 'o wyrazie twarzy: taki, który jest wyrazem niezadowolenia, groźny, posępny': Marsowa
mina pułkownika.
lać. Mars
MARSZAŁEK l. 'najwyższy stopień wojskowy w armiach niektórych państw; także: osoba mająca ten
stopień': Pierwszym marszałkiem odrodzonej po okresie zaborów Polski był Józef Piłsudski. 2.
'przewodniczący sejmu lub senatu': W Polsce marszałków sejmu i senatu wybierają spośród siebie
posłowie i senatorowie na okres kadencji parlamentu. 3. 'w średniowiecznej Polsce najwyższy
urzędnik dworski; później wysoki urzędnik państwowy o bardzo szerokich kompetencjach': W dawnej
Polsce marszałek zarządzał dworem monarszym, pilnował porządku i ceremoniału dworskiego.
475
MARSZAND
MASA
marszałka wielkiego koronnego z dobranymi asesorami podczas pobytu króla w jakimś mieście': Sądy
marszałkowskie rozstrzygały w sprawach karnych oraz w sprawach o naruszenie bezpieczeństwa i
spokoju w miejscu pobytu króla.
MARSZAND 'osoba zajmująca się handlem dziełami sztuki, głównie obrazami': Niekiedy marszand jest
także mecenasem sztuki. Paryscy marszandzi nie ocenili zrazu zbyt wysoko jego obrazów.
fr. marchand
MARTEN inaczej: PIEC MARTENOWSKI w hutnictwie 'piec płomienny służący do wytopu stali z
surówki z dodatkiem złomu stalowego': Stosowane niegdyś powszechnie marteny z czasem zostały
wyparte przez piece elektryczne.
MARTYROLOGIA 'wielkie cierpienia, zwłaszcza cierpienia jakiegoś narodu lub grupy ludzi':
Martyrologia polskich dzieci w czasie okupacji hitlerowskiej. Martyrologia Polaków w stalinowskich
łagrach.
MARUDER l. 'żołnierz, który na wojnie samowolnie odłącza się od oddziału, np. idąc wolniej, zwykle
po to, by rabować ludność cywilną': Za oddziałami liniowymi wlokły się grupy uzbrojonych
maruderów, napadających nocami na wsie. l.przen. 'osoba niepunktual-na lub powolna i przez to
opóźniająca działanie innych, maruda': Mijał już dobry kwadrans, odkąd cała drużyna czekała na
dwóch maruderów, którzy nie potrafili na czas zwinąć namiotów i spakować plecaków.
fr. maraudeur
także podest, podwyższenie, na którym ustawia się trumnę': Leżeć na marach. 2. 'trumna ze
zwłokami ustawiona na podwyższeniu'
MARYNATA l. 'mięso, ryby, grzyby lub warzywa zaprawione odpowiednio przygotowaną zalewą
octową z dodatkiem korzeni i przypraw smakowych': Marynata może być dodatkiem do głównych
posiłków lub przekąską. 2. 'roztwór wodny otrzymywany z octu i przypraw smakowych': Ostra
marynata. Grzybki w marynacie. Zalać warzywa marynatą.
fr. marinade
MARYNISTYKA 'twórczość artystyczna z dziedziny malarstwa lub literatury, której tematem jest
morze, statki, bitwy i wyprawy morskie itd.'
MARYNISTA 'artysta, zwłaszcza malarz lub pisarz, podejmujący w swych dziełach tematykę morską':
Jednym z czołowych pisarzy marynistów był Teodor Józef K-on-rad Korzeniowski, który zasłynął na
świecie jako Joseph Conrad.
MARINA l. 'obraz o tematyce morskiej': Marina może przedstawiać np. widok portu, nabrzeże, morze
z łodziami lub okrętami, niekiedy bitwę morską. 2. w żeglarstwie 'przystań jachtowa, zwykle
prywatna; port niewielkich jednostek żaglowych'
MARŻA 'część ceny towaru, która jest różnicą między ceną, po jakiej ten towar jest sprzedawany, a
ceną po jakiej został przez sprzedającego zakupiony (jeżeli nie uwzględnić podatku VAT)': Marża
pokrywa sprzedającemu koszty działalności handlowej oraz stanowi jego zysk. W praktyce marża to
wyższy lub niższy narzut na cenę, po której handlowiec sam kupuje towar. <) Marża detaliczna
'różnica między detaliczną a hurtową ceną towaru': W tym sklepie marża detaliczna jest wyjątkowo
wysoka - w przypadku niektórych towarów przekracza 40%.
476
MASAŻ
MASKA
cechami, np. pochodzeniem, rodzajem wykonywanej pracy': Masy chłopskie, ludowe. Masy
żołnierskie, członkowskie. (> Ciemna masa pot. 'człowiek niewykształcony, zacofany' 4. w fizyce i
chemii 'cecha obiektów fizycznych, określająca ich bezwładność i oddziaływanie grawitacyjne' () Masa
atomowa 'względna masa atomu określonego pierwiastka chemicznego, obliczona w stosunku jeden
do dwunastu masy izotopu węgla, przyjętej za atomową jednostkę masy; ciężar atomowy' () Masa
cząsteczkowa 'suma mas atomowych pierwiastków chemicznych tworzących cząsteczkę' O Masa
krytyczna 'graniczna minimalna ilość materiału rozszczepialnego, po której przekroczeniu jest
możliwy rozwój jądrowych reakcji łańcuchowych': Wielkość masy krytycznej uzależniona jest od
rodzaju materiału rozszczepialnego i od jego czystości. Masa spoczynkowa 'masa ciała pozostającego
w spoczynku względem danego układu odniesienia' O Masa właściwa 'masa jednostki objętości
danego ciała; gęstość' 5. w elektrotechnice 'zespół złączonych ze sobą metalowych elementów, które
normalnie nie pozostają pod napięciem i są połączone z obudową lub podstawą':
Podłączyć coś do masy. Zewrzeć plus z masą. 6. 'duży obiekt lub kilka obiektów dużych rozmiarów,
widzianych niewyraźnie, np. z oddali; wielka, potężna bryła czegoś'. Masa samolotu, statku. Ujrzeć
masę bloku, budynku.
MASOWY l. 'taki, który obejmuje wielką liczbę jednostek, elementów': O Broń masowej zagłady
'nowoczesna broń o sile niszczycielskiej, której skutków działania nie da się ograniczyć do ściśle
określonych obiektów wojskowych': Broń masowej zagłady, do której należy broń jądrowa,
chemiczna i biologiczna, powoduje zniszczenie środowiska naturalnego, śmierć i kalectwo mas ludzi.
(> Środki masowego przekazu 'środki służące do przekazywania informacji możliwie dużej liczbie
odbiorców, przede wszystkim: prasa, radio, telewizja, intemet' 2. 'taki, który jest przeznaczony dla
ogółu ludzi powiązanych ze sobą określonymi celami': <) Kultura masowa 'kultura charakteryzująca
współczesne społeczeństwa, oparta na wysokiej randze środków masowego przekazu, przeznaczona
dla rozproszonej, bardzo licznej i zróżnicowanej publiczności': Kultura masowa jest zwykle
synonimem kultury popularnej, o małych wartościach artystycznych. 3. w chemii 'taki, który dotyczy
masy jako wielkości fizycznej, związany z grawitacją': <) Liczba masowa 'liczba równa sumie protonów
i neutronów, zawartych w jądrze atomu': Różne izotopy tego samego pierwiastka mają różną liczbę
masową.
MASOWIEC 'statek przeznaczony do transportu wielkich ładunków, przewożący towary, które nie są
zapakowane i posortowane': Masowce służą do przewozu rudy, węgla, zboża, nasypywanych wprost
do ładowni.
MASÓWKA l. 'otwarte zebranie, w którym zakłada się udział osób zainteresowanych, albo spotkanie,
w którym bierze udział większa liczba ludzi': Robotnicy zamykanego zakładu wzięli udział w masowce.
2. pot. 'produkcja masowa obliczona na wytworzenie dużej liczby tanich towarów; także taki towar i
handel nim'
MASAŻ 'oklepywanie, rozcieranie i ugniatanie ciała albo jakiejś jego części w celach leczniczych,
kosmetycznych lub innych, zwykle rękami lub specjalnym aparatem': () Masaż serca w medycynie
'zabieg, którego celem jest przywrócenie akcji serca' () Masaż kosmetyczny 'zabieg, którego celem
jest przywrócenie lub podtrzymywanie młodego wyglądu skóry, jej sprężystości i jędmości' () Masaż
erotyczny 'masaż, którego celem jest pobudzenie seksualne jakiejś osoby': Pod przykrywką salonów
masażu erotycznego działają nielegalne w Polsce domy publiczne, świadczące różnorakie usługi
seksualne.
fr. massage
MASCARA (czytaj: maskara) 'tusz do rzęs': Mascarę nanosi się na rzęsy cienką, spiralną szczoteczką.
MASKA l. 'osłona twarzy lub jej części z otworami na oczy' 2. 'zasłona na twarz w kształcie ludzkiej
twarzy, pyska zwierzęcia, głowy ptaka lub głowy jakiegoś potwora': Maski używane były głównie w
teatrze starożytnym, w komedii dell'arte i w obrzędach ludowych. 3. przen. 'twarz nieruchoma,
zastygła w jakimś grymasie':
Swój żal ukrywał pod maską obojętności. 4. 'osoba z maską na twarzy (zwykle w przebraniu), będąca
uczestnikiem balu maskowego': Maski utworzyły tańczący korowód. 5. 'odlew twarzy ludzkiej
wykonany z gipsu lub wosku': Maska pośmiertna. 6. 'ochronna lub izolująca osłona twarzy używana
podczas pracy w niektórych zawodach lub w sporcie': Maska spawalnicza. Maska szermierza. Q
Maska przeciwgazowa 'maska wykonana z gumy i połączona z filtrem wdychanego powietrza, która
po założeniu szczelnie przylega do twarzy, chroniąc drogi oddechowe i oczy przed środkami
trującymi, promieniotwórczymi itp.' () Maska chirurgiczna 'osłona na nos i usta zrobiona z kilku
warstw gazy, używana podczas operacji przez lekarzy i pielęgniarki w celu zapewnienia warunków
aseptycznych' 7. 'zewnętrzna pokrywa silnika samochodu': Otworzył-maskę i zaczął oglądać silnik. S.
pot. 'twarz': Dostać w maskę. Uderzyć kogoś w maskę. 8. w wojskowości 'naturalna lub sztuczna
zasłona stanowisk wojskowych': Maskami naturalnymi mogą być nasypy ziemne, a także gaje i pa-
477
MASKOTKA
MASONERIA
górki. 9. w śpiewie, śród. 'przednia, twarda część podniebienia': Opierać głos na masce.
MASECZKA l. 'preparat kosmetyczny, który nakłada się na określone części twarzy i szyi w celu
nadania jędrnego i zdrowego wyglądu skórze': W gabinecie kosmetycznym można skorzystać z
maseczki ogórkowej, oczyszczającej, regenerującej i relaksującej. 2. 'kobieta z maską na twarzy
(zwykle w przebraniu), będąca uczestnikiem balu maskowego'
MASKARADA l. 'zabawa, podczas której uczestnicy występują w specjalnie przygotowanych
kostiumach, maskach': Wielka, huczna, karnawałowa maskarada. 2. pot. 'śmieszna, niedorzeczna
sytuacja, nienaturalne zachowanie się': Robić, odstawiać maskaradę.
MASKOWAĆ l. 'zakrywać, zasłaniać coś w taki sposób, by uczynić niewidzialnym lub trudno
zauważalnym': Maskować pułapkę. Maskować stanowiska wojskowe. <) Powieść maskująca w nauce
o literaturze 'powieść, w której zdarzenia i postacie przedstawione są pod zmienionymi nazwami,
jednak dają się odczytać, rozszyfrować; powieść z kluczem' 2. 'kryć emocje, zamiary, taić coś, nie
wydawać się z czymś': Maskować strach, lęk, głupotę.
MASKOWY 'taki, który ma związek z maską': <) Bal maskowy 'zabawa, podczas której uczestnicy
występują w specjalnie przygotowanych kostiumach, maskach'
fr. masque
MASKOTKA l. 'mała zabawka dziecięca, najczęściej mająca zwierzęcą postać': Ania ma setki
pluszowych maskotek. 2. 'przedmiot, rzadziej osoba, którą uważa się za przynoszącą szczęście;
amulet': Podarować komuś maskotkę. Mówił, że jest jego maskotką, a wszyscy uważali, że jest jego
kochanką; dla żony nie miało to znaczenia - postanowiła ją usunąć z jego życia.
fr. mascotte
MASKULINIZACJA l. 'opanowywanie jakiej ś dziedziny życia albo jakiegoś zawodu przez mężczyzn;
poddawanie czegoś wpływowi mężczyzn': Często mówi się o maskulinizacji niektórych kierunków
studiów na politechnice, np. budowy maszyn ciężkich, oraz o feminizacji niektórych kierunków
studiów humanistycznych, np. pedagogiki i polonistyki. 2. w biologii 'wystąpienie u kobiety lub samicy
jakiegoś gatunku zwierząt - cech męskich': Maskulinizację można wywołać przeszczepiając zwierzęciu
gonady lub wstrzykując substancje hormonalne.
MASKULINIZOWAĆ 'sprawiać, że mężczyźni opanowują jakąś dziedzinę życia lub jakiś zawód;
poddawać maskulinizacji albo doprowadzać do niej': Do najbardziej zmaskulinizowanych obecnie
zawodów należą m.in. te, które wymagają dużej siły fizycznej, oraz te, które wiążą się z pracą w
bardzo trudnych warunkach, np. zawód górnika (dołowego), hutnika (zatrudnionego w dziale
produkcji).
wyraz lub forma rodzaju żeńskiego, skrót: m': W tym słowniku po rzeczownikach męskich znajdujemy
skrót:
m, po nijakich: n, po żeńskich: f. Słowo opus to neutrum, a nie -jak sądzi wiele osób - maskulinum,
mówimy: to opus, opus dziesiąte.
MASOCHISTA l. pot. 'osoba, która znajduje przyjemność w przykrych doznaniach': Uważała, że tylko
masochista może bezustannie przypisywać sobie wszystkie winy i grzechy, tak jak on to robił. 2. w
psychologii 'osoba doznająca przyjemności seksualnej w sytuacjach związanych z upokarzaniem się
lub bólem fizycznym':
Reklamowało się berlińskie studio dominacji, w którym masochiści mogą poddać się fachowej
"opiece" swej pani, wyposażonej w pejcz, kajdanki oraz mającej stosowną wiedzę o ich potrzebach.
Masoneria powstała w XVIII w. w Londynie, stąd szybko rozpowszechniła się po Europie. Masoneria
szerzyła postępowe idee, związane z duchem oświecenia. Masoneria była wielokrotnie potępiana
przez papieży, w XX w. stanowisko Kościoła wobec ruchu wolnomularskiego zostało złagodzone.
MASON inaczej: WOLNOMULARZ 'osoba należąca do masonerii': Masonami byli m.in. król Stanisław
August Poniatowski, Aleksander Fredro, Gabriel Narutowicz i Antoni Słonimski.
478
MATA
MEDIALNY 'dotyczący mediów, związany z nimi, pochodzący z nich': Medialna wpadka kanclerza:
rozmawiał w radiu z fikcyjnym prezydentem i nie spostrzegł podstępu.
MASTURBACJA 'pobudzanie własnych narządów płciowych (lub rzadziej: narządów partnera), rękami
albo jakimś przedmiotem, aby osiągnąć podniecenie seksualne i orgazm': Masturbacja to jedna z
form zaspokajania popędu płciowego.
MASYW l. w geologii 'obszar górski, słabo rozczłonkowany, oddzielony od sąsiednich gór głębokimi
dolinami lub przełęczami': Masywy górskie utworzone są głównie ze skał magmowych i niektórych
skał osadowych. 2. 'duży obiekt lub kilka obiektów zajmujących dużo miejsca w przestrzeni': Masyw
lodowca. 3. w technice 'pierścień gumowy zamocowany na stałe na obręczy koła jezdnego;
ogumienie pełne'
Masywna sylwetka. 3. 'taki, który jest wypełniony wewnątrz; pełny, lity': Masywne ogumienie. niem.
Massiv, ang., fr. massifod łac. massa 'bryła'
MASZKARA l. 'człowiek budzący swoim wyglądem obrzydzenie lub inna odpychająca istota': Wyglądać
jak maszkara. Zląc się maszkary. 2. w architekturze 'element dekoracyjny przedstawiający zwierzęcą
lub ludzką głowę w groteskowym ujęciu, to samo, co maszkaron': Maszkary o nienaturalnych rysach
twarzy i wielkich fryzurach. 3. przestarz. 'maska' 4. inaczej: MASZ-KARADA 'bal maskowy': Była to
maszkarada, zapustna swawola / Po której miał przyjść wkrótce wielki post - niewola. (Mickiewicz)
Maślacz powstaje przez zalanie osadu pozostałego z lepszych gatunków win tokaj skich
drugorzędnym gatunkiem wina tokąjskiego.
węg. masias
I MAT 'brak połysku, a także niewypolerowana, pozbawiona połysku powierzchnia': Mat papieru,
skóry.
MATOWY l. 'taki, który cechuje się słabym połyskiem, lub taki, który nie ma połysku, nie lśni': Matowy
jedwab. Matowy papier fotograficzny. 2. 'taki, który jest nieprzezroczysty, słabo przepuszcza światło':
Matowe szyby. Matowa żarówka.
niem. matt
II MAT l. 'w szachach: rozstrzygająca o zwycięstwie pozycja, w której zaatakowany król jest pod
biciem i nie ma możliwości wycofania się spod niego ani żadnej zasłony': Dać mata. Dostać mata.
l.przen. 'sytuacja bez wyj ścia, w której należy się poddać': Kochanka dała mu mata: przesłała żonie
listy i zdjęcia, niedwuznacznie wskazujące na zdradę.
III MAT 'najniższy stopień podopficerski w marynarce wojennej; także: marynarz mający ten stopień':
Mat to odpowiednik kaprala w wojskach lądowych.
niem. Maat
MATA l. 'gruba plecionka ze słomy, trzciny, trawy morskiej lub liści palmowych, służąca do
przykrywania podłóg, inspektów, do okrywania ścian, przykrywania towaru, stosowana też w celach
leczniczych': Kantala to
479
MATADOR
MATRYCA
twarde włókno z agawy używane do wyrobu mat. 2. 'rodzaj grubego, miękkiego nakrycia,
wyściełającego podłogę, na którym odbywają się niektóre ćwiczenia i walki sportowe': Walki
dżudoków i zapaśników rozgrywane są na matach.
lać. matta
MATADOR 'główny toreador, zapaśnik korridy, którego zadaniem jest zabicie byka': Matador zadaje
bykowi śmiertelny cios szpadą.
Materializować pojęcia, idee, myśli. 2. rząd. 'czynić coś ściśle związanym z korzyściami materialnymi':
Materializować i komercjalizować twórczość artystyczną.
fr. materialisation
MATERIALIZM l. pot. 'postawa życiowa polegająca na kierowaniu się przede wszystkim korzyściami
materialnymi, nie zaś wartościami duchowymi': Znane zestawienie "być lub mieć" wyraża opozycję
idealizmu, rozumianego tutaj jako dążenie do samorealizacji, i materializmu. 2. 'kierunek filozoficzny,
głoszący, że realnie istnieje tylko materia, zaś świadomość i wytwory ducha sąjedyniejej funkcjami':
Zasadnicza teza materializmu, jego teoria bytu, brzmi: świat jest w całości materialny. Albo, mówiąc
nieco inaczej: jedyną pierwotną i samoistną postacią bytu jest materia, nie zaś duch. Materializm
Marksowski nie zaprzeczał, że istnieje duch, ale twierdził, że istnieje tylko w związku z ciałem, że jest
wynikiem rozwoju materii, a nie bytem pierwotnym, samoistnym, od materii niezależnym.
(Tatarkiewicz)
MATERIALISTA l. pot. 'osoba kierująca się w życiu przede wszystkim korzyściami materialnymi':
Uważał, że ludzie są materialistami tylko w pewnej części, do pewnego stopnia - pieniądze są
rzeczywiście dla nich ważne, ale często ważniejsza jest np. rodzina lub udane, sensowne życie. 2.
'zwolennik materializmu - kierunku w filozofii': Materialistami byli m.in.: stoicy i epikurejczycy,
Feuerbach, Engels i Marks.
MATIAS albo MATIES 'bardzo tłusty i delikatny w smaku gatunek śledzia solonego': Matiasy są
poławiane przed pierwszym tarłem u wschodnich wybrzeży Szkocji i Wysp Szetlandzkich.
hol. maatjes(-haring)
NY w historii i etnografii 'ustrój rodowy, w którym władza nad rodem należała do kobiety, matki
wielu członków rodu': Niektórzy badacze kwestionuj ą wy stepowanie matriarchatu jako pewnej fazy
rozwoju społeczeństw. 2. inaczej: MATRIARCHALIZM 'dominująca pozycja matki w rodzinie
(współcześnie)': U niej w rodzinie jest prawdziwy matriarchat, wszystkim rządzi matka, a ojciec -
pantoflarz, pyta ją nawet o to, czy może wieczorem przeczytać gazetę.
roś. matrioszka
MATRONA l. żart. 'starsza lub niemłodo wyglądająca kobieta, stateczna, godna szacunku'. Litania ku
czci P.T. matrony krakowskiej. (Boy-Żeleński) 2. 'w starożytnym Rzymie: zamężna kobieta, która ze
względu na swoje przykładne zachowanie i wysokie stanowisko społeczne cieszyła się ogólnym
poważaniem'
lać. matrona
MATRYCA l. w informatyce 'układ logiczny takich samych elementów, przedstawiony w postaci tablicy
(siatki)' 2. w biochemii 'pojedynczy łańcuch DNA lub RNA, na którym właściwe polimery syntetyzują
odpowiednie łańcuchy DNA i RNA': Dane genetyczne powielane na matrycy są przekazywane do
potomnych organizmów lub komórek. 3. -w poligrafii 'wklęsła forma metalowa służąca do odlewania
pojedynczych czcionek, składu czcionkowego albo składu wierszowego': Metalowa matryca. Odlewać
czcionki w matrycy. 4. w poligrafii 'forma z kartonu, tworzywa sztucznego, wosku lub blachy
ołowianej, odciśnięta ze złożonej kolumny drukarskiej': Matryca służy do sporządzania odlewów
stereotypowych. 5. w poligrafii 'klisza używana w powielaczach' 6. w technice 'forma kuźnicza
wykorzystywana podczas tłoczenia różnych przedmiotów': Matryca zwykle składa się z dwóch bloków
z formami o kształcie odkuwanych w nich przedmiotów.
UWAGA: dawne znaczenie słowa matryca, które jest podstawą wszystkich wyżej wymienionych
specjalistycznych znaczeń to 'forma przedmiotu, w której jest on odlewany lub za pomocą której jest
wytłaczany'
480
MATRYMONIALNY
I MECENAS
MATRYCOWNIA 'część zakładu, w której wykonuje się formy do tłoczarek': Pracować w matrycowni.
Zakładowa matrycownia.
fr. matrice z łac. matrix, dopełniacz: matricis 'macica'
abiturient'
MATURALNY 'związany z maturą': <) Egzamin maturalny 'egzamin kończący naukę w szkole średniej;
egzamin dojrzałości' () Świadectwo maturalne 'świadectwo, dyplom ukończenia szkoły średniej,
otrzymane po zdaniu egzaminu maturalnego, upoważniające do ubiegania się o przyjęcie na wyższą
uczelnię': W nieodległej przyszłości świadectwo maturalne będzie dokumentem upoważniającym do
wstępu na wyższą uczelnie, tak jak to już obecnie jest w wielu krajach na Zachodzie.
MATUZALEM l. 'w Biblii: patriarcha, który miał żyć 969 lat' 2. przen. 'człowiek bardzo stary': Ten
matuzalem tutejszej społeczności dobrze pamięta pobyt w miasteczku cara Mikołaja II i chętnie o tym
opowiada, dodając coraz nowe szczegóły.
MATUZALEMOWY 'taki, jak Matuzalem; stary, długowieczny': () Wiek matuzalemowy 'sędziwy wiek'
() Lata matuzalemowe 'lata późnej starości' <) Gen matuzalemowy w genetyce 'gen odkryty u
niektórych osobników muszki kwiatowej, przedłużający im długość życia o 35%'
hebr. Mathuszalach
MAUZOLEUM l. 'wielki grobowiec Mauzolosa, władcy K-arii (kraina w dzisiejszej Turcji), zbudowany w
IV w. p.n.e.': Mauzoleum zaliczane jest do siedmiu cudów starożytnego świata. 2. 'monumentalny
grobowiec': W Moskwie zwiedzili Mauzoleum Lenina i widzieli zabalsamowane zwłoki "wodza
rewolucji październikowej".
gr. Mausoleion
MAZDAIZM 'staroirańska, dualistyczna religia, w której centralną postacią jest bóg dobra i światła
Ahura-Mazda (Ormuzd), walczący z bogiem zła i ciemności Angra-Mainja (Arymanem)': W
mazdaizmie człowiek poprzez swoje czyny bierze udział w walce między bogiem dobra Ormuzdem a
bogiem zła Arymanem.
Mazdaistami byli władcy perscy, dla których wiara w Or-muzda stała się kultem państwowym.
od: Ahura-Mazda
hebr.
MAZUT 'ciężka ciecz oleista o ciemnobrązowej lub czarnej barwie, będąca pozostałością po przeróbce
niskoga-tunkowej ropy naftowej': Mazut jest wykorzystywany jako paliwo na statkach i w przemyśle.
roś. mazut
MEANDER l. w geografii 'zakręt, zakole charakterystyczne dla rzek nizinnych o małym spadku'. Brzegi
w obrębie meandra są zróżnicowane. Meandry rzeki Kamiennej. 2. w sztuce 'typ ornamentu ciągłego,
stosowany często w architekturze starożytnych Greków': Meander ma kształt linii wielokrotnie
załamującej się pod kątem prostym. 3. przen. tylko w liczbie mnogiej: MEANDRY 'zawiłości czegoś,
zakręty': Menady polityki. Opisanie meandrów naszej miłości dałoby całkiem niezły, wie-loodcinkowy
serial telewizyjny.
MEANDROWAĆ w geografii 'o rzece: tworzyć meandry, zakola; płynąć krętym korytem'
481
II MECENAS
MEDYTACJA
ryków. Bezdyskusyjna wydaje się jedynie rola, którą król odegrał jako mecenas nauk i sztuk.
Ministerstwo Kultury sprawuje mecenat nad artystami ludowymi. Mecenat Komitetu Badań
Naukowych nad placówkami badawczymi polega m.in. na wspieraniu finansowym badań uznanych za
najważniejsze i najoryginalniejsze.
MECENASOWAĆ 'opiekować się jakąś dziedziną, wspierać jakieś przedsięwzięcie lub twórcę czegoś,
zwłaszcza w zakresie nauki lub sztuki': Znany amerykański milioner mecenasujący sztuce. Jutrzejszej
imprezie młodzieżowej mecenasuje firma elektroniczna, zaś patronat medialny nad nią objęła
popularna stacja telewizyjna.
II MECENAS 'forma zwracania się do adwokatów i radców prawnych': Panie mecenasie, chcieliśmy
zapytać o procedurę rozwiązania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Na ostatnim sądu
posiedzeniu firmę reprezentował mecenas Nowakowski.
hebr.
II MEDIA 'energia elektryczna, energia cieplna, gaz itp., dostarczane odpowiednimi instalacjami do
budynków mieszkalnych': Mieszkania będą miały niski standard wykończenia, ale będą wyposażone
we wszystkie media - prąd, ogrzewanie, gaz. Dawniej mówiono: wygody, mieszkanie z wygodami, dziś
powie się modnie: "lokal wyposażony w media".
ang. media
MEDIATOR 'osoba, która podjęła się mediacji': Mediator z ramienia ONZ w Bośni, Lord Owen, przybył
do Genewy. Zawsze pełniłeś funkcję mediatora między Zosią a jej rodzicami.
lać.
MEDIUM l. w technice 'materiał lub urządzenie, które coś przewodzą': Drut miedziany jest
doskonałym medium elektryczności. 2. w spirytyzmie 'osoba lub przedmiot, które pośredniczą w
przekazie sygnałów z zaświatów':
Naszym medium była siostra Zenka, która łatwo zapadała w trans i przekazywała informacje ze świata
duchów.
MEDUZA l. 'w mitologii greckiej: jedna z trzech sióstr Gorgon, którą Atena przekształciła w potwora o
wężowych włosach, wielkich kłach, wiszącym języku i pazurach z brązu': Meduza zmieniała w kamień
każdego, na kogo padł jej wzrok. 2. -w zoologii 'zwierzę morskie, należące do typu jamochłonów, o
ciele galaretowatym w kształcie parasola': Morskie meduzy mają parzydełka, którymi paraliżują
zdobycz.
gr. Medousa
MEDYTACJA l. wyraz używany zwykle w liczbie mnogiej: MEDYTACJE forma skupienia religijnego,
która jest jedną z podstawowych praktyk w takich religiach, jak hinduizm i buddyzm': Praktykowała
codziennie medytacje. Na medytacjach spotykała się co tydzień cała sanga buddyjska. 2. 'rozmyślanie
nad czymś, zagłębianie się w myślach, rozważanie myślowe jakiejś kwestii':
482
MEETING
MELANCHOLIA
MEDYTACYJNY 'mający formę medytacji, służący medytacji (w znaczeniu l. i 2.)': Zajęcia medytacyjne.
Spotkanie medytacyjne.
sam szatan': Mefistofeles pojawia się m.in. w "Tragicznej historii doktora Fausta" Marlowe'a, w
"Fauście" Goethego i w "Pani Twardowskiej" Mickiewicza.
MEGA- pierwszy człon wyrazów złożonych, który wskazuje na ich związek znaczeniowy z wielkimi
rozmiarami, dużym natężeniem czegoś, np. megafon, megalomania, lub też, który oznacza jednostki
miary milion razy większe od podstawowych, np. megabajt, megaherc
MEGALIT l. w archeologii 'wielka budowla nagrobna lub sakralna wzniesiona z dużych bloków
kamiennych układanych bez zaprawy': Megality wznoszone były na całym świecie przeważnie w
okresie neolitu, tj. od 3000 do 750 roku p.n.e. 2. w geologii 'wielki blok kamienny'
MAGALOMAN 'osoba ogarnięta megalomanią': Pisarz mówił, że wśród wybitnych twórców niewielu
jest megalomanów. Krytycy rzadko pozwalają artyście na samouwielbienie.
MEGAMARKET 'sklep samoobsługowy, w którym jednocześnie może robić zakupy ponad 5000 osób'
MEGIERA l. 'w mitologii greckiej: jedna z trzech Erynii, bogiń kary i zemsty': Megierajest
przedstawiana jako kobieta o twarzy wykrzywionej wściekłością, z wężowymi włosami oraz batem w
ręku, mająca zatruty oddech i pianę płynącą z ust. 2. przen. 'kobieta złośliwa, kłótliwa, zawzięta i zła,
zwykle przy tym stara i brzydka': Przed ślubem była słodkim dziewczątkiem, kiedy się postarzała,
przeobraziła się w złowrogą megie-rę, która już od świtu zaczynała się kłócić ze wszystkimi i o
wszystko.
gr. Megaira
MEHR LICHT! 'więcej światła! - ostatnie słowa Goethego' niem. mehr Licht
MEKKA l. 'miasto w Arabii Saudyjskiej, w którym urodził się Mahomet - prorok religii islamskiej':
Świątynia Al-Kaaba znajdująca się w Mekce jest celem pielgrzymek muzułmanów z całego świata. 2.
przen. 'miejsce będące centrum jakiejś działalności i celem "pielgrzymek" ludzi z nią związanych;
także szerzej: miej sce z j a-kichś względów atrakcyjne dla ludzi, takie, do którego przybywająoni
masowo': Nashvillejestmekką miłośników country. Paryż jest mekką turystów i artystów, zwłaszcza
malarzy.
ar. Makkah
p.-lać. melancholia od gr. melancholia 'czarna żółć' (zalewająca człowieka w tym stanie)
483
MELANŻ
MEMBRANA
MELANŻ l. 'mieszanina różnych rzeczy, pomieszanie różnych nazw, zlepek, konglomerat': Melanż
kolorów. Melanż znaczeń, nazw. 2. 'połączenie nitek o różnych barwach we włóczce, dzianinie': 3. w
geologii 'twór złożony z nieregularnych brył i soczew różnorodnych skał'
MELANŻOWY 'o tkaninie, dzianinie, przędzy: taka, która powstała z połączenia nitek o różnych
barwach':
fr. melange
MELASA 'produkt uboczny powstały przy produkcji cukru; gęsty ciemnobrunatny syrop': Melasa
stosowana jest jako surowiec do otrzymywania wielu substancji chemicznych, m.in. acetonu,
butanolu, gliceryny, kwasu cytrynowego i mlekowego.
łzawy, prosty psychologicznie dramat, często odgrywany przy akompaniamencie nastrojowej muzyki'
3. pot. 'wydarzenia z czyjegoś życia, pełne sentymentalno--wzniosłych uczuć, zwłaszcza wydarzenia
związane z nieszczęśliwą miłością': Moja historia to melodramat kobiety, której mężczyźni szczęścia
dać nie mogli.
MELOMAN 'miłośnik muzyki, zwłaszcza muzyki klasycznej ': Przed salą czekał na Pavarottiego tłum
melomanów.
MELONIK 'nieduży, sztywny kapelusz męski o twardym, półkolistym denku i wąskim, pogiętym
rondzie': Melonik noszony był w drugiej połowie XIX wieku i na początku wieku XX.
hebr. melammed
484
MEMENTO
MENISK
Do gmpy membranofonów należą takie instrumenty, jak bęben, bongosy czy kazoo.
MEMORIAŁ l. 'pismo, łagodne w tonie, przesyłane do władz przez grupę osób, jakąś organizację,
rzadziej przez jedną osobę, przedstawiające stanowisko w określonej sprawie, zawierające prośbę o
zajęcie stanowiska w tej sprawie przez władzę, o poparcie jakiejś inicjatywy, o wsparcie finansowe
itp.': Wystosowali memoriał do Sejmu w sprawie zaprzestania bezplanowego wycinania lasów.
Memoriał o wsparcie finansowe bibliotek powiatowych. 2. 'zawody sportowe, zwykle organizowane
cyklicznie, dla uczczenia pamięci jakiegoś wybitnego sportowca lub trenera': Memoriał Bronisława
Czecha i Heleny Marusarzówny. Memoriał Janusza Kusociń-skiego był w latach 50. i 60. czołową
imprezą lekkoatletyczną Warszawy.
MENADA l. 'w mitologii greckiej: kobieta towarzysząca Dionizosowi, jego kapłanka biorąca udział w
orgii na cześć tego boga': W wędrówce towarzyszyły mu [Dionizosowi] bachantki i menady, ubrane w
cętkowane skóry jelonków i wywijając tyrsami śpiewały pieśni dzikie, szalone. (Parandowski) 2. przen.
'kobieta nienaturalnie czymś podekscytowana, podniecona': W otoczeniu tych menad artysta opuścił
salę koncertową i został przez nie niemal siłą wtłoczony do sali recepcyjnej hotelu, gdzie
zaplanowano małe przyjęcie.
MENAŻER 'osoba, która zajmuje się organizowaniem występów estradowych albo imprez
sportowych, kieruje sprawami administracyjnymi artystów albo sportowców, opiekuje się ich
interesami': Nie miał menażera,
MENAŻERIA l. 'dawniej: dzikie zwierzęta w klatkach, pokazywane publiczności; także: miejsce, gdzie
się trzyma i pokazuje te zwierzęta' l. przen. 'grupa ludzi o dziwnym wyglądzie lub nietypowych
upodobaniach; także: zbiór dziwacznych przedmiotów': W sobotę u babci gromadziła się istna
menażeria: woźny, który w młodości był podobno wielkim artystą, lekarz, który zamiast leczyć
malował obrazy, oraz bezrobotny kierowca, układający zagadki dla szachistów - wszyscy poubierani w
jakieś dziwne stroje i rozprawiający o rzeczach, które normalnym ludziom nawet się nie śniły.
MENDEL l. przestarz. 'miara liczbowa odpowiadająca jednej czwartej kopy, tj. 15 sztukom czegoś
(zwłaszcza jaj)' 2. 'piętnaście (czasem mniej) snopów zboża ustawianych razem na polu po żniwach':
Snopki w mendle układano na krzyż albo w krąg, kłosami do środka.
niem. Mandel
MENDELEW 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 101 i masie atomowej 258, symbol: Md:
promieniotwórczy pierwiastek, niewystępujący w stanie naturalnym w przyrodzie':
od nazwiska Dmitrija I. Mendelejewa, 1834 - 1907, chemika rosyjskiego, twórcy układu okresowego
pierwiastków, przedstawionego w słynnej "Tablicy Mendelejewa"
ang. manager
MENHIR 'potężny blok kamienny, surowy lub z grubsza obrobiony, ustawiony pionowo w grupach
albo pojedynczo, mający charakter kultowy (związany zwłaszcza z kultem zmarłych), pochodzący
głównie z okresu neolitu i epoki brązu': Menhiry, bloki od czterech do dwudziestu metrów wysokości,
znaleźć można w Anglii, Bretanii i Skandynawii.
485
MENNICA
MERCHANDISER
ne, które z jednej strony jest wypukłe, a z drugiej wklęsłe': Menisk to soczewka wklęsło-wypukła. 3.
inaczej: ŁĘKOTKA w anatomii 'ruchoma chrząstka stawu kolanowego w kształcie pierścienia': Menisk
przesuwa się na panewce przy ruchach stawu. 4. w anatomii 'pierścieniowa chrząstka międzykręgowa
w części grzbietowej kręgosłupa'
MENNICA 'zakład, podległy władzom państwowym, w którym bite są monety oraz medale, ordery i
pieczęcie sygnowane godłem państwowym'
hebr. menorah
MENS SANA IN CORPORE SANO (czytaj: mens sana in korpore sano) 'w zdrowym ciele zdrowy duch'
MENTALNY 'taki, który dotyczy umysłu, umysłowy': Pojęcia mentalne. Rozwój mentalny.
Upośledzenie mentalne.
MENTALNOŚĆ 'specyficzny sposób myślenia, wyróżniający jakąś osobę lub grupę społeczną na tle
innych, także zespół charakterystycznych dla kogoś przekonań i przyzwyczajeń myślowych':
Mentalność drobnomiesz-czańska. Mentalność inteligencka. Mentalność prowincjusza.
MENTOR l. 'w mitologii i literaturze greckiej: przyjaciel Odyseusza, który w czasie jego długiej
nieobecności był opiekunem jego domu i wychowawcą syna - Tele-macha': Kilkakrotnie postać
Mentora przybierała Atena, udzielając Odyseuszowi i Telemachowi mądrych rad. l.przen. 'czyjś
doświadczony doradca; także: osoba mędrkująca i narzucająca się ze swymi radami': Profesor był
przez nich szanowany nie tylko jako mentor, na którego doświadczeniu zawsze można było polegać,
ale i jako szczery, wyrozumiały przyjaciel. On zaczyna już być męczący w roli mentora.
doświadczonego doradcy lub osoby mędrkującej i narzucającej się ze swoimi radami': Uważał
natrętne mentor-stwo ojca za niezbyt odpowiednie w sytuacji, w której nie miał on żadnych
osobistych doświadczeń.
gr. Mentor
MENU (czytaj: meni) l. 'spis potraw oferowanych w zakładzie gastronomicznym; jadłospis; także: to,
co składa się na jakiś posiłek': Poprosiła kelnera o menu i uważnie je przejrzała. W menu
współczesnych Polaków za mało jest ryb i warzyw. 2. w informatyce 'lista tego, co - zgodnie z
określonym programem komputerowym lub programem pewnego urządzenia elektronicznego -
można wykonać w danym momencie, wyświetlona na ekranie monitora po to, by wybrać jedną z
proponowanych operacji': W programie tym możesz wydać tyle przeróżnych poleceń, że muszą one
być w jakiś sposób uporządkowane. I do tego celu wykorzystuje się menu, po którego wywołaniu na
ekranie wyświetlają się polecenia. W tym menu są przechowywane cztery tablice, widoczne po
wybraniu na ekranie kolorowego wizjera.
I MER 'we Francji: obieralny urzędnik gminy, który jest jednocześnie przedstawicielem władzy
państwowej; w Paryżu: mianowany kierownik administracji państwowej poszczególnych dzielnic':
Mer przewodniczy radzie municypalnej.
MEROSTWO l. 'urząd, godność mera' 2. 'biuro, w którym urzęduje mer, a także budynek, w którym
takie biuro się znajduje' 3. 'rejon administracyjny zarządzany przez mera' 4. 'mer z żoną'
486
MERITUM
METABOLIZM
ang. merchandiser
MERITUM (czytaj: meritum) 'sedno, istota sprawy, j ej zasadnicza treść': Po tych uwagach ogólnych
autor przechodzi do meritum.
MERYTORYCZNY 'taki, który odnosi się do treści, do istoty jakiegoś zagadnienia, a pomija sprawy
zewnętrzne, np. formy': Merytoryczna dyskusja nad projektem reformy administracji terenowej
rozpocznie się we wtorek. Spór merytoryczny.
MERKANTYLNY książk. 'taki, który jest nastawiony na zysk, na uzyskanie korzyści materialnych;
handlowy, kupiecki': Merkantylny charakter tego przedsięwzięcia był od początku widoczny.
Merkantylny stosunek do życia.
MERKANTYLIZACJA 'nastawienie wyłącznie na zysk, na przynoszenie korzyści materialnych':
Merkantyliza-cja wydawnictw skazuje na śmierć dobre książki naukowe i popularnonaukowe, z
których zyski nie mają przecież charakteru finansowego.
MESA 'pomieszczenia na statku lub okręcie, przeznaczone na jadalnie oraz miejsce wspólnego
wypoczynku, zebrań i zajęć załogi': Mesa oficerska. Jadać posiłki w mesie.
ang. mess z dawnego y?", mes 'porcja jedzenia', a to od p.-lać. mis-sum m.in. 'posiłek'
MESJASZ l. 'w Biblii: wysłannik Boży na ziemię, zbawiciel i założyciel królestwa sprawiedliwości': Dla
chrześcijan Mesjasz to Chrystus, którego imię - podobnie jak słowo mesjasz - znaczy 'pomazaniec'.
Żydzi na całym Świecie nadal oczekują na zapowiedziane w Starym Testamencie przyjście Mesjasza.
2. 'wybawiciel jakiegoś narodu, zwłaszcza w sensie politycznym': Wymienione w "Dziadach" imię
mesjasza, który wybawi Polskę z niewoli -"Czterdzieści i cztery" - zostało najprawdopodobniej
zaczerpnięte z kabały. Nie dowierzał kolejnym politycznym mesjaszom, których nigdy nie brakowało
na świecie.
MESJANIZM l. 'wiara w nadejście mesjasza, który dokona dzieła odkupienia i wybawienia': Mesjanizm
w religii żydowskiej jest głęboko związany z koncepcją historii rodzaju ludzkiego, która ma swój
początek i zmierza do określonego celu. 2. 'przekonanie o wyjątkowym posłannictwie historycznym
jakiegoś narodu lub jakiejś jednostki - mających do spełnienia na świecie zbawczą misję': Polski
mesjanizm romantyczny wiązał się z przekonaniem, że Polska jest "Chrystusem narodów" i swą ofiarą
odkupi ludzkość.
487
METAFIZYKA
METAMORFOZA
METAFIZYKA l. inaczej: ONTOLOGIA 'dział filozofii: nauka o bycie': Metafizyka próbuje racjonalnie
wyjaśnić istnienie rzeczywistości, w oderwaniu od doświadczenia, uwzględnianego w rozważaniach
jedynie jako punkt wyjścia. 2. 'tajemnicza istota czegoś; także: coś, co jest tajemnicze i niezwykłe': Od
dzieciństwa fascynowała go metafizyka kosmosu. Przekroczył granicę duchową, za którą rozciąga się
świat metafizyki. 3. 'mętne i oderwane od rzeczywistości spekulacje': Nie potrafiła nic zrozumieć z tej
jego metafizyki.
gr. meta ta physika 'to, co następuje po "Fizyce"' - w ten osobliwy sposób nazwano dzieło
Arystotelesa, niemające tytułu, a następujące po księgach "Fizyki", dotyczące właśnie problemów,
którymi zajmuje się opisywany wyżej dział filozofii
METAFORA inaczej: PRZENOŚNIA w nauce o literaturze 'takie użycie wyrazu, w którym zyskuje on
nowe, zmienione pod jakimś względem znaczenie; także: wyrażenie, w którym łączone są ze sobą
wyrazy zawierające niezgodne cechy semantyczne, przez co przynajmniej jeden z nich zyskuje nowe
znaczenie, zaś całość stanowi środek ekspresji artystycznej': Piękne, poetyckie metafory z wiersza
Herberta "Mona Liza" to m.in. "kolczaste druty rzek", "tyka jej regularny uśmiech", "od mięsa życia
odrąbana". Metofory potoczne to "kamienne serce", "wiatr wyje" lub nazwanie przez kapłana
wiernych "owieczkami". Jedna z najstarszych teorii metafory mówi, że metafora to skrócone
porównanie: zamiast "oczy jak chabry" mówi się "chabry oczu". Współcześnie mówi się raczej, że to
odkrycie podobieństwa w rzeczach niepodobnych.
METAFORYKA 'zbiór metafor jakiegoś twórcy, metafor w jakimś tekście, okresie literackim itd.':
Metaforyka Leśmiana. Metaforyka romantyczna.
METAFORYCZNY inaczej: PRZENOŚNY 'będący metaforą; taki, który należy rozumieć w przenośnym
sensie': Konstrukcje metaforyczne w wierszu. Wyjaśnił nam, że jego opowiadanie o tonącym okręcie
należy rozumieć w sensie metaforycznym, nie chciał zbyt dosłownie mówić przy szefie o sytuacji w
naszej firmie.
METALIK albo METALLIC (czytaj: metalik) l. 'o kolorze lakieru samochodowego lub stolarskiego: taki,
który ma metaliczny połysk': Samochód w kolorze niebieski metalik. 2. 'o samochodzie: pomalowany
takim lakierem': Wsiadła do pięknego zielonego metalika, budząc zazdrość koleżanek.
ang. metallic
METALURGIA 'dział nauki i przemysłu zajmujący się wytwarzaniem metali z rud i kruszców, ich
oczyszczaniem i dalszą obróbką prowadzącą do nadania im określonych kształtów': Postęp w
metalurgii związany był z rozwojem hutnictwa. Metalurgia żelaza obejmuje procesy technologiczne
związane z otrzymywaniem surówki przerabianej następnie na stal.
METAMORFOZA w geologii 'przekształcenia, którym podlegają w głębi Ziemi skały magmowe lub
osadowe pod wpływem podwyższonego ciśnienia i wysokiej
488
METAN
METODYKA
Metanol jest stosowany jako rozpuszczalnik i paliwo silnikowe. Metanol należy do silnie trujących
alkoholi, wywołujących m.in. ślepotę.
METEOR l. w astronomii 'ciało niebieskie w postaci skalistego okruchu wielkości od ułamka milimetra
do kilku metrów, krążące w przestrzeni międzyplanetarnej; także świetlny ślad zakreślony na niebie
przez takie ciało po jego zetknięciu się z atmosferą ziemską i rozżarzeniu się przy przelatywaniu przez
nią': Meteor może być oderwaną cząstką komety lub planetoidy. Kiedy Ziemia przecina orbitę
komety, pozostałe na niej cząstki komety spalają się w atmosferze ziemskiej i są widoczne jako deszcz
meteorów. 2. w meteorologii 'zjawisko meteorologiczne występujące w atmosferze Ziemi lub na jej
powierzchni': Zorza jest jednym z meteorów.
METEORYT 'odłamek ciała niebieskiego, pochodzący z przestrzeni międzyplanetarnej, który nie uległ
całkowitemu spaleniu w atmosferze ziemskiej i spadł na ziemię':
W Polsce największy meteoryt, ważący prawie 80 kg, znaleziono w Morasku pod Poznaniem. Niemal
wszystkie meteoryty to duże kamienie, o wiele rzadsze są meteoryty żelazne, metalowe.
METODOLOGIA 'nauka, której przedmiotem są metody badań naukowych, ich naukowa wartość,
poprawność, przydatność i skuteczność'. Metodologia badań literatu-roznawczych. Jedną z
ciekawszych pozycji metodologicznych z połowy XX w. jest książka Hansa Eysencka "Sens i nonsens w
psychologi".
METODYKA l. 'ogół reguł, które opisują sposoby postępowania w danej sytuacji, metody osiągania
określonego celu': Metodyka badań naukowych. 2. 'dział pedagogiki, zajmujący się metodami
nauczania jakiegoś przedmiotu': Metodyka to dziedzina charakteryzująca cele nauczania oraz
opisująca sposoby ich osiągania.
489
METODYSTA
METROPOLIA
ang. Methodist
Metonimią posługujemy się wówczas, gdy zamiast "dobry pisarz" mówimy "dobre pióro" albo też
zamiast "czyta powieść Prusa" piszemy "czyta Prusa".
I METR l. 'podstawowa jednostka długości w układzie SI, skrót: m': Pierwotnie metr definiowano jako
jednostkę długości odpowiadającą w przybliżeniu 1/40 000 000 południka ziemskiego, dziś określa się
go przez odniesienie do drogi, jaką światło przebywa w próżni - l metr to droga, którą światło
przebywa w ciągu 1/299792485 sekundy. O Metr kwadratowy 'jednostka powierzchni równa polu
powierzchni kwadratu o boku długości l metra, skrót: m ' () Metr sześcienny 'jednostka objętości
równa objętości sześcianu o krawędzi długości l metra, skrót: m3' 2. 'taśma lub linia, często składana
lub zwijana o długości l metra lub jego wielokrotności, wyposażona w podziałkę centymetrową': Metr
krawiecki, stolarski. 3. pot. '100 kilogramów określonego towaru': Metr węgla, koksu.
METRYCZNY 'związany z metrem': <) Dziesiętny system metryczny 'system jednostek miar, w którym
za podstawę obrano metr jako jednostkę długości i kilogram jako jednostkę masy' O Przestrzeń
metryczna w matematyce 'przestrzeń, w której każdej parze punktów przyporządkowana jest
wielkość nieujemna'
km'
II METR inaczej: METRUM w nauce o literaturze 'miara wierszowa, stały schemat uporządkowania
elementów
II METRYKA w nauce o literaturze l. 'ogół zasad i cech budowy niektórych rodzajów wiersza, zwłaszcza
iloczasowego wiersza antycznego': W metryce antycznej poszczególne gatunki literackie miały
typowe dla siebie rodzaje miar. 2. 'nauka o wierszu; wersologia':
Metryka bada przede wszystkim iloczasowy wiersz antyczny i wzorowany na nim nowożytny wiersz
syla-botoniczny.
III METR przestarz. 'nauczyciel, zwłaszcza takich przedmiotów, jak języki obce, muzyka i taniec'
METRESA przestarz. 'kochanka, utrzymanka': Słynna metresa Ludwika XV, pani du Barry, miała wpływ
nie tylko na obyczaje dworskie. Z zagranicznych wojaży powrócił z metresa, którą umieścił w swoim
warszawskim apartamencie.
fr. maitresse
METRO 'szybka, elektryczna, zwykle podziemna kolej miejska': Pierwszą elektryczną kolej podziemną,
niena-zywanąjednak metrem (w języku angielskim ten termin odnosi się głównie do metra w Paryżu),
uruchomiono pod koniec XIX w. w Londynie. Skasować bilet do metra. Stacja metra.
fr. metro, skr. od metropolitain 'stołeczny' (a to z nazwy paryskiego metra "Chemin de Fer
Metropolitain")
METRONOM w muzyce 'przyrząd mechaniczny (działający na zasadzie wahadła) lub elektroniczny,
służący do dokładnego oznaczania tempa utworu muzycznego;
taktomierz': Głośne, regularne uderzenia metronomu były tym, co zapamiętała na całe życie ze
swoich pierwszych lekcji muzyki. Metronom bywa czasami wykorzystywany do regulowania szybkości
tempa przy wykonywaniu ćwiczeń gimnastycznych.
490
I METRYKA
MEZZA VOCE
nym: prowincja złożona z kilku diecezji, zarządzana przez metropolitę' 3. 'państwo kolonialne w
stosunku do swych kolonii': Rozluźnienie więzów między metropolią a koloniami. 4. 'w starożytnej
Grecji: państwo-miasto w stosunku do utworzonego przez nie -miasta-kolonii'
gr. metropólis
I METRYKA l. 'dokument potwierdzający czyjeś narodziny, chrzest, ślub lub śmierć, będący zazwyczaj
odpisem z akt, wystawiany przez urząd państwowy lub kancelarię kościelną': Metryka urodzenia,
ślubu. Przed pierwszą komunią dzieci musiały przynieść metrykę chrztu. 2. 'dokument potwierdzający
rodowód rasowego zwierzęcia' 3. 'szczegółowe informacje dotyczące ważnych cech albo pochodzenia
przedmiotu, umieszczone bezpośrednio na nim lub przechowywane w odpowiednim miejscu':
Metryka książki, urządzenia. 4. 'w dawnej Polsce, w okresie przedrozbiorowym: księga kanclerska lub
podkanclerska, zawierająca dokumenty publiczne wychodzące z kancelarii królewskiej;
także sama kancelaria królewska, archiwum koronne albo litewskie akt państwowych': Księgi metryki
królewskiej .
METRYKALNY 'taki, który dotyczy metryki, jest związany z metryką': <) Księga metrykalna 'księga
zawierająca akta stanu cywilnego' <) Wyciąg metrykalny 'odpis z akt stanu cywilnego, zawierający
najważniejsze dane'
p.-lać. matricilla 'katalog, opis' II METRYKA zob. pod hasłem II METR
gr. metropólis
fr. methyle
METYS 'osoba, której rodzice lub dalsi przodkowie należeli do różnych ras, zwłaszcza rasy białej i
czerwonej':
MEZALIANS 'dawniej: małżeństwo z osobą niższego stanu; dziś: małżeństwo z osobą pod jakimś
względem nieodpowiednią': Małżeństwo wybitnej uczonej z disc jockeyem - podobny mezalians
nawet najnowocześniejszym kobietom w głowie się nie mieści.
fr. mesalliance
MEZOLIT w archeologii 'środkowa część epoki kamienia, trwająca od około 8000 lat p.n.e. do 4800 lat
p.n.e.': Z okresem mezolitu związane są początki rolnictwa, udomowienie pierwszych zwierząt, w tym
też okresie wynaleziono siekierę i łuk. Mezolit był okresem przejściowym między paleolitem z
gospodarką łowiecko-zbieracką a neolitem z gospodarką rolniczo--hodowlaną.
MEZON w fizyce 'nietrwała cząstka elementarna o ładunku elektrycznym dodatnim, ujemnym lub
zerowym i masie pośredniej między masą protonu i elektronu': Mezony występują w promieniowaniu
kosmicznym, są zbudowane z kwarka i antykwarka.
ang. mesone od gr. mesos 'środkowy' i cząstki: -on (na wzór nazw innych cząstek elementarnych)
MEZOZOIK w geologii 'czwarta era w dziejach Ziemi, trwająca od około 230 do 65 milionów lat temu':
Mezo-zoik obejmuje trzy okresy: trias, jurę i kredę, charakteryzuje się dominacją gadów i
występowaniem pierwszych ptaków i ssaków. Typowymi przedstawicielami fauny mezozoiku są
dinozaury.
MEZZA VOCE (czytaj: medza wocze) w muzyce 'określenie wykonawcze, nakazujące realizację
oznaczonego fragmentu bez stosowania silniejszych kontrastów dynamicznych, niepełnym,
połowicznym dźwiękiem'
MEZZO FORTE (czytaj: medzo forte) 'określenie wykonawcze, nakazujące realizację oznaczonego
fragmentu ze średnią dynamiką, głośnością'
MEZZO PIANO (czytaj: medzo piano) 'określenie wykonawcze, nakazujące realizację oznaczonego
fragmentu z niewielką dynamiką, raczej cicho'
491
MEZZOSOPRAN
MIGRACJA
MEZZOSOPRAN (czytaj: medzosopran albo mecosop-ran) w muzyce l. 'głos kobiecy o średniej skali,
między sopranem i altem': Liryczny, dramatyczny mezzosopran. Śpiewać mezzosopranem. 2.
'śpiewaczka o takim głosie': Koncert mezzosoprana.
Partia mezzosopranowa.
wl. mezzo-soprano
Mg symbol pierwiastka chemicznego: magnez (zob.) Mgr skrót słowa: monseigneur Mgr skrót słowa:
magister
MIAZMATY 'szkodliwe, demoralizujące kogoś czynniki, złe wpływy na kogoś : Są one oskarżane o
zatruwanie Polski miazmatami z Zachodu. Miazmaty demoralizacji dotarły już nawet do szkół.
MIDI 'określenie wielkości, rozmiaru, długości odzieży, zwłaszcza damskiej, oznaczające wielkość
średnią, pośrednią': Spódnica midi sięga czasem nawet połowy łydki.
MIENSZEWIZM albo MIEŃSZEWIZM 'nurt polityczny, który ujawnił się na drugim Zjeździe
Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji w 1903 roku w Brukseli i Londynie, przeciwstawiający
się leninowskiej koncepcji partii robotniczej i walki o zdobycie władzy w Rosji': Mienszewizm kładł
nacisk na ekonomiczną walkę proletariatu, negując potrzebę walki politycznej .
MIGDAŁ l. 'jadalne nasiono migdałowca - duża pestka, pokryta brązową łuską, wewnątrz biała lub
kremowa':
MIGDAŁOWIEC 'krzew lub niewielkie drzewo z rodziny różowatych, uprawiane ze względu na jadalne
nasiona - migdały': Owocem migdałowca jest pestkowiec osiągający długość do sześciu centymetrów.
MIGDAŁEK w anatomii 'to samo, co migdał w 3. znaczeniu': O Migdałki podniebienne 'parzyste mig-
dałki, znajdujące się w zagłębieniu między łukami podniebiennymi' <} Migdałek gardłowy 'migdałek
znajdujący się w nosowej części gardła, którego przerost upośledza słuch i zmusza chorego do
oddychania przez usta; trzeci migdał'
MIGDAŁOWATY 'taki, który przypomina nasiona migdałowca': Wielki rubin migdałowatego kształtu
zdobił jej szyję.
MIGRACJA l. w socjologii 'masowe przemieszczanie się ludności między różnymi krajami lub w
obrębie jednego kraju, po to, by osiedlić się w nowym miejscu': Migracja ludów azjatyckich do
Europy. Migracja ze wsi do rejonów uprzemysłowionych. 2. w botanice 'przemieszczanie się zasięgu
pewnych gatunków roślin wywołane zmianami warunków klimatycznych, glebowych lub
ewolucyjnych oraz przystosowaniem się do nowych warunków': Migracja roślin górskich w rejony
nizinne. Migracja roślinności pustynnej. 3. w zoologii 'masowe przemieszczanie się zwierząt, mające
charakter jednorazowy lub okresowy, związane np. ze zmianami klimatycznymi na pewnych
obszarach, cyklem rozrodczym, trwałymi zmianami środowiska naturalnego': Sezonowe migracje
ptaków i ryb. Migracja organizmów wodnych na ląd. 4. w geologii 'przemieszczanie się tworów
geologicznych, spowodowane czynnikami atmosferycznymi lub tektonicznymi': Migracja lodowca.
MIGRANT w socjologii 'osoba migrująca': Badaniami objęto dużą grupę migrantów zarobkowych.
MIGROWAĆ l. w socjologii 'w odniesieniu do grup ludzi: przesiedlać się, przenosić się w nowe miejsce
zamieszkania': W II połowie XVI w. protestanci, prześladowani w wielu krajach, np. w Holandii,
migrowali do Prus. Migrować ze wsi do miasta. 2. w biologii 'w odniesieniu do zwierząt i roślin:
przenosić się z jednego środowiska do drugiego, zmieniać zakres, miejsce występowania': Te ptaki
migrują sezonowo w okresie lęgowym. Ryby migrują na tarło.
492
MIGRENA
MIKROFILM
MIGRENA 'silny ból głowy, przeważnie jednostronny, któremu mogą towarzyszyć mdłości i zaburzenia
wzroku'. Niedawno wykryto, że migrena jest przekazywanym genetycznie czynnościowym
zaburzeniem krążenia wewnątrz- i zewnątrzczaszkowego.
MIGRENOWY 'związany z migreną': Napady bólu migrenowego są bardzo męczące dla chorego.
MIKA 'minerał skałotwórczy, występujący pod postacią blaszkowatych kryształów, odznaczający się
podatnością na łupanie, stosowany w technice jako materiał termo- i elektroizolacyjny': Mika to
glinokrzemian potasu, magnezu, żelaza i innych metali.
MIKADO 'tradycyjny tytuł cesarza japońskiego': Tytułu mikado używają głównie cudzoziemcy.
MIKO- pierwszy człon wyrazów złożonych, wskazujący na ich związek znaczeniowy z grzybem,
grzybami, np. mikologia
MIKOLOGIA 'nauka, która zajmuje się badaniem grzybów'. Ostatnio prężnie rozwijają się dwa działy
mikolo-gii - przemysłowy i lekarski.
MIKROBIOLOGIA 'nauka zajmująca się badaniem budowy i fizjologii drobnoustrojów oraz ich
znaczeniem w przyrodzie': Mikrobiologia obejmuje m.in. bakteriologię, immunologię i wirusologię.
MIKROB l. 'jednokomórkowy organizm żywy, bardzo małych rozmiarów, bakteryjny lub wirusowy;
drobnoustrój, zarazek': Mikroby grypy, ospy, odry. 2. przen. 'element, czynnik, który sprzyja
rozwojowi negatywnych odczuć, sytuacji niepożądanych': W kraju szerzą się mikroby rozpusty i
zepsucia.
MIKROBUSOWY 'taki, który dotyczy mikrobusu': Linia, trasa mikrobusowa. Mikrobusowa wycieczka.
MIKROCZĄSTKA 'cząstka materii o rozmiarach nie przekraczających rozmiarów atomów, która nie
podlega prawom fizyki klasycznej, a ruchem jej i wzajemnymi oddziaływaniami rządzą prawa teorii
kwantów': Do mi-krocząstek należą cząstki elementarne oraz jądra atomowe.
MIKROFALÓWKA pot. 'to samo, co kuchenka mikrofalowa' : Mikrofalówka rozgrzewa potrawy dzięki
drganiom cząsteczek wody i tłuszczu. złożenie przedrostka: mikro- i słowa: fala
493
MIKROKLIMAT
MIKST
II MIKROMETR inaczej MIKRON 'jednostka długości równa jednej milionowej części metra, skrót urn':
Dla określania wymiarów atomów mikrometr jest jednostką zdecydowanie za dużą: l urn = l'6 m, zaś
atom ma wielkość ok. l'10 m.
MIKROPROCESOR 'typ elektronicznego układu scalonego o dużej skali scalenia, który jest
podstawową częścią wielu urządzeń elektronicznych, takich jak programatory, sterowniki cyfrowe,
urządzenia automatyki przemysłowej; jest także zasadniczą częścią komputera': Do sterowania pracą
odtwarzacza wykorzystano 32-bitowy mikroprocesor RISC, który optymalizuje jakość obrazu i
dźwięku. W programatorze pralki zepsuł się mikroprocesor.
ang. microprocessor
MIKROSKOPIJNY 'bardzo mały, taki, że dobrze byłoby go widać dopiero pod mikroskopem (wyraz
używany często w przenośni)': Mikroskopijna drobinka. Mikroskopijne cząstki kurzu. Mikroskopijny
zasiłek. Obdarzała go mikroskopijnym uczuciem, a on i tak był z tego powodu bardzo szczęśliwy.
II MIKSER l. 'pracownik baru, który miesza różne składniki i przygotowuje koktajle' 2. 'pracownik
studia radiowego, telewizyjnego lub filmowego, który łączy, nakłada na siebie różne sygnały za
pomocą miksera'
MIKSOWAĆ l. 'rozdrabniać i mieszać produkty spożywcze za pomocą miksera; także: mieszać napoje
lub ich składniki': Zmiksowała zupkę dla dziecka. Miksował drinki. 2. 'łączyć, nakładać na siebie różne
sygnały dźwiękowe lub wizualne za pomocą miksera': Miksować dźwięk, obraz. Zmiksował podkład
pod piosenkę.
STÓŁ MIKSERSKI 'to samo, co konsoleta' ang. mixer 'mieszacz' od łac. mixtura 'mieszanina'
ang. mixed
494
MIKSTURA
MILITARNY
MILA 'jednostka długości stosowana w krajach anglosaskich, równa 1609,344 metra': Pędzili
autostradą z szaleńczą prędkością 80 mil na godzinę. O Mila morska 'jednostka długości równa 1852
metrom': Mila morska to jednostka długości równa przybliżonej odległości dwóch punktów na
powierzchni Ziemi o jednakowej długości geograficznej, których szerokości geograficzne różnią się o
kąt równy jednej minucie.
MILOWY 'taki, który jest związany z milą, wynoszący milę': Milowy odcinek, dystans. () Kamień
milowy l. 'kamienny słupek przy drodze wyznaczający odległość l mili' 2. przen. 'wielkie osiągnięcie w
jakiejś dziedzinie, wiążące się z wielkim w niej postępem': Skonstruowanie układów scalonych było
kamieniem milowym w dziedzinie elektroniki.
MILADY (czytaj: milej dy) 'angielski tytuł grzecznościowy, stosowany zwłaszcza dawniej przy
zwracaniu się do kobiet z arystokracji lub do żon wyższych urzędników'
MILENIUM albo MILLENNIUM albo MILLENIUM l. 'tysiąc lat; także tysiąc lat istnienia, trwania czegoś':
Wchodzimy w trzecie milenium chrześcijaństwa. Po upływie dwóch milleniów naszej ery należy się
zastanowić nad jej miejscem w historii rozwoju duchowego ludzkości. 2. 'tysięczna rocznica jakiegoś
wydarzenia, początku czegoś itp.': Millennium przyjęcia chrześcijaństwa Kościół katolicki w Polsce
obchodził uroczyście w roku 1966.
MILI- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca, iż oznaczają one tysiączną część miary podstawowej,
np. milimetr, miligram
MILIARD l. 'tysiąc milionów, l 000 000 000': W lotto w ubiegłą środę można było wygrać pięć
miliardów starych złotych. 2. w niektórych krajach, np. w USA: termin zastąpiony słowem bilion (w
obowiązującym w tych krajach, odmiennym niż w Polsce znaczeniu)' 3. zwykle w liczbie mnogiej:
MILIARDY przen. 'ogromna suma pieniędzy, niezliczona ilość kogoś lub czegoś':
MILIARDER 'osoba, której majątek przedstawia wartość miliarda dolarów, marek, franków itd. lub jest
jeszcze większy': Bili Gates należy do czołówki światowych miliarderów.
fr. milliard
MILICJA l. 'w niektórych krajach, zwłaszcza w dawnych krajach socjalistycznych, organ państwowy,
którego zadaniem było utrzymywanie porządku i bezpieczeństwa publicznego oraz ściganie
przestępców; także: funkcjonariusze i siedziba jednostki organizacyjnej tego organu': W Polsce milicja
obywatelska funkcjonowała w latach 1944-1990. Z tą sprawą poszedł na milicję. 2. 'terytorialne
oddziały zbrojne, złożone z obywateli, przeszkolonych wojskowo w czasie pokoju, a powoływanych
do służby czynnej tylko w przypadku wojny':
Milicja szwajcarska. Milicja narodowa. 3. 'oddziały straży, składające się z ochotników': Porządku
pilnowały uzbrojone w pistolety gazowe oddziały milicji obozowej.
od łac. militia 'służba wojskowa'; słowo milicja od dawna funkcjonuje w polszczyźnie, niegdyś za
milicję uważano wojsko nieregularne, np. miejskie oddziały wojskowe, i zorganizowane na wojskowy
sposób różnego typu oddziały straży, np. straży obozowych - co nie odbiega znacznie od opisanych
znaczeń: 2. i 3.
MILIONER 'osoba, której majątek przedstawia wartość miliona dolarów, marek, franków itd. lub jest
jeszcze większy': W Stanach Zjednoczonych milionerów nie ma wprawdzie jeszcze milionów, ale są
już tysiące.
fr. million
MILITARIA książk. 'przedmioty związane z wojskiem, zwłaszcza takie przedmioty gromadzone przez
zbieraczy i muzea': Mój ojciec ma w swojej kolekcji militariów stare karabiny, szable i części
umundurowania z okresu I i II wojny światowej.
495
MILITARYZM
MIMOZA
MILITARYZACJA l. 'wprowadzenie do jakiegoś zakładu lub do pewnej dziedziny życia lub gospodarki
wojskowych form organizacji, często też podporządkowanie gospodarki potrzebom wojska i produkcji
uzbrojenia':
MILITARYSTA 'zwolennik militaryzmu - doktryny politycznej, polityki zbrojeń lub systemu rządów, w
którym armia ma szczególnie ważny głos (często te czynniki występują razem)': Militaryści parli do
wojny.
MILITARYSTYCZNY 'związany z militaryzmem - doktryną, polityką zbrojeń lub systemem rządów':
Tendencje military styczne w polityce państwowej. Ciągoty mili-tarystyczne w pewnych kołach
prawicy. Państwa military styczne.
MILORD 'angielski tytuł grzecznościowy, stosowany zwłaszcza dawniej przy zwracaniu się do głów
rodzin arystokratycznych, członków Izby Lordów i wybranych wysokich urzędników państwowych'
MIMIKA l. 'ruchy mięśni twarzy, wyrażające przeżywane uczucia i nastroje': Dziecko odznaczało się
żywą, bogatą mimiką. 2. 'sztuka wyrażania za pomocą ruchów mięśni twarzy pewnych uczuć i
nastrojów': Pięknie recytował, z mistrzostwem posługiwał się też mimiką i gestem.
MIMIK 'osoba, która potrafi za pomocą mimiki wyrażać uczucia i nastroje': Aktorzy kina niemego z
wielkim mistrzostwem posługiwali się gestem i byli doskonałymi mimikami.
MIMICZNY 'związany z mimiką': Gra mimiczna aktora. Zdolności mimiczne. Język mimiczny.
MIMOZA l. 'drzewo, krzew, pnącze lub roślina zielona z rodziny mimozowatych, o drobnych, białych,
żółtych lub fioletowych kwiatach i pierzastych liściach, składających się przy dotknięciu': Mimozy
rosną głównie w strefie podzwrotnikowej, w Europie uprawiane są jako rośliny ozdobne. 2. przen.
'osoba delikatna, niezwykle wrażliwa, często słaba fizycznie': Nie bądź taką mimozą, biegaj, ćwicz
mięśnie, graj w tenisa.
MIMOZOWATY l. 'taki, który jest wrażliwy, delikatny i czuły, mało odporny na przeciwności losu': Ten
Czarek jest taki mimozowaty, wszystko go uraża. 2. tylko w liczbie mnogiej MIMOZOWATE 'rodzina
roślin z rzędu strączkowców, obejmująca około 2800 drzew, krzewów, pnączy lub roślin zielonych,
charakteryzująca się drobnymi kwiatami i pierzastymi, dużymi
496
I MINA
MINI-
n.-lać. mimosa
I MINA 'układ rysów twarzy, oddający pewien przejściowy stan uczuć, chwilowy nastrój,
odzwierciedlający czyjś humor, temperament, charakter, usposobienie lub upodabniający daną
osobę do kogoś; także: nadający tej osobie pozory czegoś': Stroić, robić miny. Nadrabiać miną.
fr. minę
kopalnia minerałów': Miny złota, srebra. Miny solne. 5. przen. żart. 'ekskrementy zwierzęce, np. kupa
krowy':
MINERSKI 'taki, który dotyczy minera': () Obrona minerska w -wojsku 'zakładanie min lub przeciwmin
w celu obrony własnych obiektów przed działaniem nieprzyjaciela' () Natarcie minerskie w wojsku
'unieszkodliwienie, wysadzenie za pomocą min obiektów wroga'
MINOWY 'taki, który dotyczy miny lub min' y Pole minowe w wojsku 'pewien obszar, na którym
rozmieszczono i zamaskowano dużą liczbę min': Uciekinierzy stanęli, przed nimi rozciągało się pole
minowe.
MINARET 'wysoka, smukła wieża meczetu, z której mue-zin zwołuje wiernych na modlitwę': Minarety
wznoszone były przy medresach i meczetach.
MINERAŁ 'pierwiastek chemiczny lub częściej jego związek, powstały w przyrodzie dzięki procesom
naturalnym, o swoistych właściwościach fizycznych i chemicznych, mający najczęściej budowę
krystaliczną; także substancja otrzymana syntetycznie, charakteryzująca się podobnymi
właściwościami': Do minerałów należą m.in. złoto, miedź, grafit i kwarc. Najważniejszy składnik
skorupy ziemskiej stanowią minerały skałotwórcze.
MINERALNY 'taki, który dotyczy minerałów, zawiera lub tworzy minerały': () Nawozy mineralne
'nawozy sztuczne zawierające sole mineralne lub inne związki chemiczne, które są dobrze
przyswajane przez rośliny':
MINERALIZATOR l. w geologii 'ciekły lub lotny składnik magmy, który umożliwia przebieg procesu
krystalizacji niektórych minerałów' 2. w chemii i technice 'urządzenie służące do wzbogacania jakiejś
substancji (np. wody) w składniki mineralne'
MINERALIZOWAĆ l. 'nasycać coś solami mineralnymi': Woda mineralizowana. 2. 'wywoływać,
przeprowadzać rozkład substancji organicznej na proste związki mineralne': Aby zmineralizować
zanieczyszczenia, należy wykorzystać działalność drobnoustrojów lub czynników chemicznych.
MINEZINGER albo MINNESINGER (czytaj: minezin-ger) 'średniowieczny muzyk dworski (XII-XIV w.);
śpiewak wykonujący pieśni miłosne z towarzyszeniem wioli lub harfy': Wolfram von Eschenbach,
Hartmann von Aue, Walther von der Vogelweide to jedni z najwybitniejszych niemieckich
minezingerów.
niem. Minnesinger
MINI 'strój kobiecy znacznie krótszy od typowego, zazwyczaj sięgający do połowy uda - rzeczownik; o
spódnicy, sukience: mała, krótka, w odróżnieniu od midi i maksi -przymiotnik': Chodzić w mini.
Spódnica mini.
ang. mini(mal)
497
MINIA
MINISTER
MINIOWY 'związany z minią': Farby miniowe chronią elementy stalowe przed korozją.
MINIATURA l. 'model obiektu lub konstrukcji, mający rozmiary znacznie mniejsze od oryginału':
Miniatura czołgu, samolotu. 2. 'krótki utwór literacki, muzyczny, sceniczny, filmowy itp., mający
zwięzłą formę': Miniatura fortepianowa, baletowa, poetycka. 3. w sztukach plastycznych 'malowidło,
najczęściej portretowe, obrazek o małych wymiarach, charakterystyczne dla rokoka i klasycyzmu':
Miniatura wykonywana była najczęściej na kości słoniowej, masie perłowej, porcelanie, blasze lub
papierze. 4. 'barwny, ręcznie wykonany rysunek, mający formę małego obrazka, winiety, inicjału,
zdobiący średniowieczny rękopis; iluminacja'
wl. miniatura
MINIBAR 'nieduży zakład gastronomiczny, zajmujący niewielką powierzchnię, w którym spożywa się
posiłki i napoje, zwykle na stojąco': Dworcowy minibar. Mini-bar w zakładzie pracy.
MINIGOLF 'odmiana golfa, polegająca na podbijaniu zakrzywionymi kijkami małej piłki, która przy jak
najmniejszej liczbie uderzeń powinna kolejno trafić do kilkunastu dołków umieszczonych na
specjalnej trasie (zwykle zabawnej, pomysłowej) ułożonej z odpowiednich płyt z bandami': Popływali
trochę, a potem razem z dzieciakami poszli zagrać w minigolfa, na polu obok basenu.
MINIMUM (czytaj: minimum) l. 'najmniejsza dopuszczalna ilość, wielkość, najmniej czegoś': Aby
zmniejszyć straty, należy koszty ograniczyć do minimum. Mógłbyś wykazać choć minimum
zaangażowania. 2. 'nie mniej niż, przynajmniej': Przejazd przez zatłoczone miasto zabiera minimum
godzinę.
MINISTER 'wysoki urzędnik państwowy, członek rządu, kierujący określonym resortem administracji
państwowej ': W Polsce ministra powołuje prezydent na wniosek premiera. () Minister bez teki
'członek rządu w randze ministra, który nie kieruje żadnym działem administracji': W skład rządu
wchodziło dwóch ministrów bez teki - koordynator do spraw służb specjalnych i koordynator do
spraw reformy emerytalnej. <) Minister pełnomocny 'przedstawiciel dyplomatyczny przy obcym
rządzie, niższy rangą od ambasadora' () Rada ministrów 'konstytucyjny organ państwa, w którego
skład wchodzą premier, wicepremierzy, ministrowie oraz przewodniczący komisji i komitetów':
Radzie ministrów przewodniczy premier, czyli prezes Rady Ministrów.
498
MINISTRANT
MINISTERIALNY l. 'związany z ministrem lub ministerstwem': Teka ministerialna, l. przen. 'taki, jak u
ministra: dystyngowany, poważny': () Ministerialny podpis 'podpis zamaszysty, wyszukany, ale
nieczytelny'
MINISTRANT 'w Kościele katolickim: osoba usługująca księdzu w czynnościach liturgicznych - podczas
mszy lub innych nabożeństw': Dziadek wspominał, że jako chłopiec był ministrantem.
MINOS 'w mitologii greckiej: syn Zeusa i Europy, sprawiedliwy król Krety, który po śmierci został
jednym z sędziów sądzących dusze zmarłych': Kiedy Tezeusz przybył na Kretę i zjawił się na dworze
króla Minosa, oczy wszystkich patrzyły nań złowrogo i podejrzliwie. (Parandowski)
gr. Minos
MINOR w muzyce 'jeden z dwu trybów, za pomocą których porządkuje się materiał dźwiękowy w
gamach, tonacjach, trój dźwiękach': Utwór ułożony w minorze. Grać w tonacji minor.
MINOROWY l. w muzyce 'taki, który jest uporządkowany zgodnie z trybem minor, oparty na tercji
małej':
(> Skala minorowa 'skala diatoniczna oparta na małej tercji' (> Tonacja minorowa 'tonacja oparta na
małej tercji' 2. przen. 'pełen melancholii i żalu, charakteryzujący się liryzmem i smutkiem': Po
ogłoszeniu wyników wyborów w sztabie wyborczym kandydata zapanował minorowy nastrój.
MIOCEN w geologii 'czwarta epoka okresu trzeciorzędowego, trwająca od około 22 do ok. 5 milionów
lat temu;
także nazwa powstałych w tym czasie formacji skalnych': Obszar Polski południowej zalany był w
młócenie morzem, które stanowiło odnogę Morza Czarnego.
MIOCEŃSKI 'taki, który jest związany z miocenem, występujący w młócenie, powstały w miocenie':
Małpy mioceńskie dały początek małpom człekokształtnym.
MIRABILE DICTU (czytaj: mirabile diktu) 'aż dziw powiedzieć, rzecz trudna do powiedzenia,
zadziwiająca'
tac.
MIRAŻ l. 'zjawisko optyczne, polegające na ukazywaniu się obrazów bardzo dalekich, normalnie
niewidocznych obiektów i miejsc': Miraż to zjawisko wywołane załamywaniem się światła w
warstwach powierza o różnej temperaturze, występujące np. nad pustynią, morzem, rozgrzaną
powierzchnią autostrady. 2. przen. 'złuda, urojenie, coś, co wydaje się bliskie i realne, a czego nie ma
lub jest niemożliwe do osiągnięcia': Miraże sławy i szczęścia. Nęcił ich mirażami dobrobytu.
fr. mirage
MIRZA albo MURZA (czytaj: mir-za, mur-za) 'dawny tytuł przysługujący perskim i tureckim książętom,
uczonym i arystokratom (umieszczany po imieniu), obecnie w znaczeniu "pan" umieszczany przed
imieniem; także osoba, której taki tytuł przysługuje': Składali pokłony mirzie.
499
MISCELLANEA
MISTRESS
MISERERE MEI! 'ulituj się nade mną': Święty Pietruniu! Zaklinam cię na ucho Malchusowe, nie czyńże
mi wstrętu, boć to poganie tak mi popsowali szatki cielesne... Mi-serere mei! A będzie jaka wyprawa
św. Michała na potencję piekielną, to się stary Zakrzewski przyda jeszcze. (Sienkiewicz)
MISJA l. 'ważne zadanie, które ma wykonać jakaś osoba lub grupa ludzi albo pewne urządzenie':
Prezydent powierzył mu misję utworzenia nowego rządu. Celem ich misji było odnalezienie dawnego
miasta Indian, znajdującego się gdzieś w dżungli. Misja wahadłowca "Discovery" nie powiodła się. 2.
'grupa ludzi wysłanych gdzieś lub przebywających gdzieś w określonym celu': Dołączył do misji
naukowej profesora Michałowskiego. 3. oficj. 'przedstawicielstwo jakiegoś państwa, działające na
terytorium innego państwa': Polska misja handlowa. 4. 'grupa księży lub zakonników, którzy w
odległym kraju szerzą swą religię; także: miejsce, gdzie mieszkają': Zakonnicy z niemieckiej misji byli
ludźmi niezwykle praktycznymi, czym szybko zjednali sobie serca tubylców: potrafili leczyć,
opatrywać rany, znali się na mechanice i ciesielce, a przede wszystkim zawsze byli gotowi nieść
pomoc i współczucie.
MISJE 'w Kościele katolickim: kilkudniowy cykl nabożeństw w danej parafii, służących odnowie
moralnej i pogłębieniu wiary, w czasie których kazania głosi kaznodzieja spoza tej parafii, a całość
kończy spowiedź parafialna': Misje są organizowane w parafii co kilka lat, a także przed szczególnie
ważnymi w życiu parafii wydarzeniami.
MISJONARZ 'duchowny upowszechniający swą religię w innym kraju': Razem z polskimi misjonarzami
wyjechali do Sudanu dwaj lekarze.
MISS l. 'w języku angielskim: forma zwracania się do panien, łączona z imieniem lub - w kontaktach
oficjalnych -z nazwiskiem': Miss Barbara. Miss Franklin. 2. 'tytuł przyznawany zwyciężczyni w
konkursie piękności':
Proszę państwa! Oto nowa Miss Polski! Na spotkaniu była tegoroczna Miss Polonia.
UWAGA: l. Skrót Ms często spotykany w korespondencji oznacza zarówno formę: panna (miss), jak i
pani (mistress), nie niesie więc ze sobą informacji o stanie cywilnym adresatki. 2. Dawniej w
połączeniu ze słowem miss używano wyłącznie mianownika, mówiono np. tylko Miss Warszawa.
Obecnie taka reguła już nie obowiązuje, nadal jednak mówimy: Miss Polonia, a nie "Miss Polonii".
ang. miss
MISTERIUM l. 'obrzęd religijny albo ceremonia czy zwyczaj zawierające tajemnicę; także: zjawisko lub
proces, w których tkwi tajemnica': Misterium wielkanocne. Misterium odradzania się przyrody.
Misterium narodzin. 2. w nauce o literaturze 'średniowieczny dramat religijny, oparty na motywach
zaczerpniętych z Biblii lub żywotów świętych': Elementy misteriów średniowiecznych występują w
popularnych do dziś szopkach. 3. zwykle w liczbie mnogiej: MISTERIA 'w starożytności: obrzędy
religijne, wprowadzające uczestników w tajemnice bóstwa, w których mogli brać udział jedynie
wybrani, wtajemniczeni': Na tym miejscu zbudowano później świątynię Demetry, gdzie corocznie
odprawiały się wielkie misteria. W złociste dni wrześniowe szły pochody z Aten do Eleuzis. [...] Po
drugich postach i wstrzemięźliwości przystępowano do obrzędów, w których mogli brać udział
jedynie wtajemniczeni. Dla nich otwierały się w końcu wrota [...] wielkiej sali, jakby teatralnej,
otoczonej z trzech stron rzędami siedzeń, kutymi w żywej skale. (Parandowski)
500
MISTYFIKACJA
MIT
skrót pisany z kropką)': Formy mistress używa się zazwyczaj w połączeniu z imieniem lub nazwiskiem
kobiety.
MISTYFIKACJA 'celowe wprowadzanie kogoś w błąd przez karmienie go pozorami prawdy; udawanie
prawdy po to, żeby kogoś oszukać; oszustwo': Cały ten festiwal to jedna wielka mistyfikacja. Wizyta
potomka Paderew-skiego okazała się mistyfikacją.
MISTYFIKOWAĆ rząd. 'celowo wprowadzać w błąd, oszukiwać': Nikt nie mógł lepiej niż on
mistyfikować słuchaczy.
MISTYFIKATOR 'sprytny oszust, osoba celowo wprowadzająca kogoś w błąd; sprawca mistyfikacji': Był
genialnym mistyfikatorem, potrafił oszukać nawet specjalistów od kryminalistyki.
niezwykła, tajemnicza siła czegoś': Dosłyszał tylko koniec zdania: - ...ukazywały się podobno duchy,
same przesuwały się meble, wymawiane były dziwne słowa, no po prostu mistyka. Czy w naszym, aż
nazbyt trzeźwym świecie można jeszcze mówić o mistyce piękna i wielkiej miłości?
Do najsłynniejszych hiszpańskich mistyków należy św. Teresa, której pisma, zwłaszcza listy i traktaty
religijne, wpłynęły na wielu myślicieli i filozofów. 2. 'filozof rozwijający tezy mistycyzmu': Oprócz
mistrza Eckharta słynnym średniowiecznym mistykiem był Tomasz a Kem-pis, autor dzieła "O
naśladowaniu Chrystusa".
MIT l. 'fantastyczna opowieść o bogach, bohaterach, demonach itd., która zawiera podstawowe dla
jakiejś społeczności prawdy religijne i moralne, służy interpretacji świata oraz spełnia funkcję
jednoczącą tę społeczność': Mit o Prometeuszu, w starożytnej Grecji należący do opowieści
tłumaczących początki ludzkiej cywilizacji, w naszych czasach pobudza artystów do myśli o tragicznej
wolności człowieka i idei cierpienia dla dobra ludzi. 2. pot. 'zmyślona, nieprawdziwa opowieść, często
przy tym barwna i niezwykła': O jego zamożności krążyły mity.
MITYCZNY 'związany z mitem, zazwyczaj w 2. znaczeniu': Jego mityczne bogactwo okazało się zupełną
bujdą.
MITOMAN 'osoba, która wymyśla i opowiada o sobie niezwykłe historie': To mitoman, połowa tych
niezwykłych sukcesów zrodziła się w jego głowie.
MITOLOGIZACJA l. 'nadanie czemuś cech niezwykłych i bohaterskich, często też cech ideału':
Sienkiewiczowi bardzo wielu krytyków zarzucało mitologi-zację przeszłości Polski. 2. 'nasycenie
czegoś elementami mitologicznymi, wprowadzanie do czegoś elementów z mitologii': Mitologizacja w
twórczości polskich poetów renesansu i baroku.
501
MITOCHONDRIA
MITOCHONDRIA w biologii 'organelle komórkowe, twory nitkowate, ziarniste lub pałeczkowate, które
znajdują się zarówno w komórkach zwierzęcych, jak i roślinnych': Mitochondria dostarczają komórce
energii w wyniku zachodzących w nich procesów biochemicznych.
MITOZA w biologii 'podział jądra komórkowego, w wyniku którego powstają dwa jądra potomne
(siostrzane) o takim samym jak w jądrze macierzystym zespole chromosomów; także łącznie: podział
cytoplazmy komórki i podział jej jądra'
MITRA l. w historii 'dwurożna czapka noszona przez władców starożytnego Wschodu': W starożytnej
Persji, Frygii i Asyrii mitra była ozdobnym nakryciem głowy panujących. 2. 'czapka z czterema
półkolistymi wypukłościami noszona przez książąt wschodnich (jako oznaka ich władzy) lub przez
duchownych obrządku wschodniego (jako część stroju liturgicznego); także:
symbol tych godności': Rysunek mitry jako symbol książęcej godności umieszczany był m.in. w herbie
i na pieczęci. 3. 'w Kościele katolickim: to samo, co infuła' 4. 'godność lub tytuł związany z noszeniem
tego nakrycia głowy': Ubiegać się o mitrę książęcą. Otrzymać mitrę biskupią.
fac. mitra
MITRAIZM 'system religijny oparty na dualizmie staro-irańskim (walce dobra ze złem) i kulcie Mitry':
Mitra-izm był religią rozpowszechnioną w Rzymie w III i IV wieku n.e.
MITYGOWAĆ ksiąźk. 'powściągać czyjeś emocje przez zwracanie mu uwagi na niewłaściwość jego
zachowania': Mitygował co bardziej krewkich uczestników spotkania, mówiąc, że w czasie oficjalnej
wizyty nie wypada, a nawet nie należy obrażać gospodarzy.
MITYNG l. 'publiczne spotkanie wielu ludzi': Stoczniowcy spotkali się na wielkim mityngu. W czasie
mityngu wyborczego w Nowym Jorku kandydat Partii Demokratycznej przedstawił swój program. 2.
'zawody sportowe, w których liczą się wyniki indywidualne, a nie zespołowe': Nasz skoczek wzwyż
odniósł sukces w mityngu lekkoatletycznym w Berlinie.
ang. meeting
MIZANTROPIA ksiąźk. 'niechęć do ludzi i unikanie kontaktów z nimi': Nie wiem, co mogło być
przyczynąjego mizantropii: może świadomość, że źle wygląda, a może uraz po tym, czego doznał od
ludzi. Dość, że na starość stał się odludkiem, unikającym kontaktów z kimkolwiek.
MIZANTROP ksiąźk. 'osoba odznaczająca się mizantro-pią, odczuwająca niechęć do ludzi i unikająca
kontaktów z nimi': Uważał, że pisarz - w przeciwieństwie do wielu innych artystów - nie może być
mizantropem. Literatura żyje ludzkimi sprawami i tym jest bogatsza, im większa wiedza piszącego o
ludziach, im większy jego zasób życiowych doświadczeń.
MIZERAK 'osoba źle wyglądająca, nikłej postury, wychudzona; także: człowiek biedny, ubogi'
MIZERNY l. 'o ludziach, zwierzętach, roślinach: taki, który źle wygląda; bardzo mocno wychudzony,
zabiedzony'. Mizerna twarz. Mizerna kobieta. 2. 'taki, który ma małą wartość (często z odcieniem
politowania)': Mizerny dobytek. Mizerny film. łac. miseria 'bieda'
MIZO- pierwszy człon wyrazów złożonych, wskazujący na ich związek znaczeniowy z nienawiścią do
czegoś lub kogoś, np. mizoandria, mizoginia'
MIZOGINIA albo MIZOGINIZM w psychologii 'chorobliwa niechęć mężczyzny do kobiet, wyrażająca się
w zachowaniu i postępowaniu, a także w wypowiedziach':
Mizoginia może być wyrazem orientacji homoseksual-nej, następstwem urazów lub szoku.
502
MME
MODALNOŚĆ
MOBIL albo MOBILE 'konstrukcja, składająca się z kilku części, poruszanych mechanicznie (zwykle
podmuchem powietrza), zawieszana nad łóżeczkiem, kojcem małego dziecka albo będąca ozdobą,
zwieszającą się spod sufitu': Nad łóżeczkiem małego dziecka zawieś mobile: działają kojąco i
przyciągają uwagę. Rybki czy ptaszki zawieszone pod sufitem jako mobile to ozdoba banalna, żeby nie
powiedzieć kiczowa; i w tym wypadku potrzebna jest inwencja projektanta.
ang. mobile
MOBILIZACJA l. 'przestawienie sił zbrojnych państwa oraz administracji i gospodarki ze stanu pokoju
w stan wojny, polegające m.in. na powoływaniu do służby wojskowej rezerwistów': Ogłoszono stan
mobilizacji. W sierpniu 1939 r. zbyt późno ogłoszono powszechną mobilizację i wielu rezerwistów nie
dotarło do swych jednostek wojskowych. 2. 'zebranie i uaktywnienie sił; także: pobudzenie do
działania, do szybszego i lepszego
zrobienia czegoś': Mobilizacja sił twórczych. Mobilizacja drużyny przed meczem. Obietnica ojca, że
jeśli zda dobrze egzaminy, dostanie wymarzony motor, była dla niego najlepszą mobilizacją do nauki.
Mobilizować armię. Zmobilizowano kolejne roczniki rezerwistów. 2. 'zbierać i uaktywniać siły; także:
pobudzać do działania, do szybszego i lepszego zrobienia czegoś':
Mobilizować kapitały. Mobilizować uczniów do pracy. Jej słowa miały mobilizujące działanie.
Plany mobilizacyjne. Każdy z rezerwistów miał kartę mobilizacyjną, w której zostało zapisane, w
której jednostce ma się stawić. 2. rząd. 'związany z mobilizacją -uaktywnieniem sił; pobudzeniem do
działania': Mobilizacyjne działania dyrekcji nie przyniosły większych efektów.
MOBILNY l. 'taki, który można łatwo wprowadzić w ruch, ruchomy': Prezentowane urządzenie jest
mobilne i można je ustawiać w dowolnym miejscu parku. 2. 'zdolny do szybkiej zmiany działania,
elastyczny, rzutki, dobrze przystosowujący się do nowych warunków': Mobilny pracownik. Mobilne
centra dyspozycyjne są podstawą wszelkiego sprawnego zarządzania i, szerzej, wszelkiej władzy.
tac. mobilis 'ruchomy'
MODALNOŚĆ l. w logice 'charakterystyka sądów logicznych pod względem stwierdzania przez nie
faktów, czyli stopnia pewności, z jakim sądy te coś orzekają': W zależności od tego, czy nasz sąd
wyraża zwykły fakt rzeczywisty (np. "Jest ładna pogoda"), prawdopodobną hipotezę (np. "Wyjdę z
domu, jeśli będzie ładna pogoda") czy konieczne prawo ("2 + 2 = 4"), modalność dzieli się na
asertoryczną, problematyczną oraz apodyktyczną. 2. w językoznawstwie 'stosunek osoby mówiącej
do tego, co jest treściąjej wypowiedzi, wyrażany głównie przez formy trybów czasownika oraz za
pomocą partykuł, niektórych przysłówków, intonacji itp.': Wyrażeniu modalnoś-ci służą w języku
polskim np. takie wyrazy, jak: może, chyba, ponoć, jakoby.
MODALNY l. w logice 'taki, który odnosi się do stopnia pewności sądu': <) Logika modalna 'logika, w
której u-względnia się operatory intensjonalne, odnoszące się do konieczności, możliwości, wiary,
wiedzy itp.' {> Zdanie modalne 'zdanie, którego wartość logiczna zależna jest od intensji sensu' 3. w
językoznawstwie 'taki, który dotyczy stosunku osoby mówiącej do tego, co jest treściąjej
wypowiedzi': () Czasownik modalny 'czasownik tworzący orzeczenie dopiero w połączeniu z innym
czasownikiem w bezokoliczniku': Do czasowników modalny ch w języku polskim zaliczamy m.in.:
musieć, móc, raczyć. 4. w muzyce 'taki, który ma związek z trybami, skalami kościelnymi,
archaicznymi, w których półtony były ina-
503
MODEM
MODUŁ
fr. modal
MODERNIZACJA 'unowocześnienie czegoś, zwykle przez wymianę starych elementów na nowe lub
wprowadzenie nowych form działania': Modernizacja taboru kolejowego. Modernizacja form
zarządzania.
MODERNIZM 'zespół kierunków w kulturze i sztuce na przełomie XIX w., których wspólne cechy to
m.in. przeciwstawienie się pozytywistycznemu realizmowi, kulturze i moralności mieszczańskiej,
głoszenie indywidualizmu, swobody i uczuciowości': W ramach modernizmu mieszczą się m.in. takie
kierunki, jak dekadentyzm, symbolizm i secesja. W odniesieniu do modernizmu w Polsce najczęściej
używa się nazwy "Młoda Polska".
MODERNISTA 'artysta lub myśliciel związany z modernizmem': Polscy moderniści to m.in. Stanisław
MODŁA l.przestarz. 'model, wzór, sposób, norma postępowania': () Na modłę czegoś, na jakąś modłę
(często z odcieniem niechęci) 'na wzór czegoś, według jakiegoś wzoru': Urobił sąsiada na swoją
modłę.
MODULACJA l. 'sposób akcentowania wyrazów i zdań -dostosowanie głosu (jego wysokości, siły i
intonacji) do treści wypowiedzi': Recytowała wiersz z przesadną modulacją. 2. w fizyce 'proces
polegający na przekształcaniu przebiegu (elektrycznego, akustycznego, świetlnego) o jednej formie w
przebieg o innej formie, lepiej dostosowanej do dalszego wykorzystania; także: zmiana jakiejś
wielkości fizycznej wprowadzania przez inną wielkość': Modulacja jest wykorzystywana w
radiotechnicznych urządzeniach nadawczych. 3. w muzyce 'przejście z jednej tonacji do innej; także:
stosowanie w technice wokalnej zmian wysokości, głośności i barwy głosu': Modulacja polega na
zmianie funkcji akordu na inną w nowej tonacji.
MODULATOR l. w technice 'przyrząd do modulacji -przekształcania przebiegu jakiegoś zjawiska
fizycznego': Modulator stosowany jest m.in. w urządzeniach nadawczych systemów
telekomunikacyjnych. 2. w muzyce 'przyrząd wskazujący obniżenia i podwyższenia dźwięku':
Modulator jest stosowany przede wszystkim dla celów instruktażowych, ułatwia czytanie dźwięków i
ich modulacji.
MODULANT inaczej: WYRAZ MODALNY w językoznawstwie 'nieodmienna część mowy, wiążąca się
składniowo z różnymi częściami zdania, charakteryzująca stosunek treści zdania do rzeczywistości,
wyrażająca postawę mówiącego wobec realności treści wypowiedzi lub też wprowadzająca inny
rodzaj jej interpretacji': Modularny to np. naprawdę, istotnie, na pewno, chyba, ewentualnie,
mianowicie.
MODULOWAĆ 'dokonywać modulacji (w l., 2., 3. znaczeniu)': Modulować głos, dźwięk. Modulować
amplitudę, częstotliwość. Modulować melodię, głos, śpiew.
504
MODUS
MOJŻESZ
MODULARNY albo MODUŁOWY 'związany z modułem, taki, którego budowa jest oparta na modułach
- w znaczeniu l. lub 2': Modularna budowa sprzętu komputerowego ułatwia dokonywanie w nim
zmian i rozbudowę go. Dom o budowie modułowej.
MODUS VIVENDI (czytaj: modus wiwendi) 'sposób współżycia, współistnienia stron (np. państw),
którym grozi potencjalny konflikt': W tym państwie ustalił się modus vivendi, oparty na tymczasowym
kompromisie, bez rozstrzygania zasadniczych problemów spornych.
MODYFIKACJA l. 'niewielka zmiana w czymś wcześniej zrobionym lub ustalonym, mająca na celu
ulepszenie tego, usprawnienie lub dostosowanie do nowych, zmienionych warunków; także: rezultat
tej zmiany':
Nowe zdarzenia sprawiły, że konieczna była modyfikacja pierwotnych planów. Przedstawił nam na
kartce skonsultowane już z prawnikiem modyfikacje obowiązującego dotąd systemu wyborczego. 2.
w biologii 'wykształcenie się w organizmie jakiejś cechy, odmiennej niż u innych organizmów tego
samego gatunku, wywołane przez odmienne warunki środowiska, a nie przez czynniki genetyczne':
Przykładem niewielkiej modyfikacji biologicznej jest wzrost odporności na pewne warunki
klimatyczne, jak zimno czy gorąco, występujący u organizmów mających stale z nimi kontakt.
MODYFIKATOR l. w wielu naukach 'czynnik wywołujący zmianę czegoś lub zmianę w czymś':
Modyfikatory klimatu. 2. w technice 'substancja dodawana w niewielkich ilościach do ciekłego
metalu, by zmienić strukturę odlewów, podwyższyć ich właściwości mechaniczne, wytrzymałość itd.'
MOHEROWY 'taki, który jest charakterystyczny dla moheru, wykonany z moheru': Moherowa
miękkość. Z moherowej przędzy produkuje się także sztuczne futra.
MOHIKANIN 'członek plemienia indiańskiego, które żyło w Ameryce Północnej w XVIII w. i zostało
niemal całkowicie wytępione przez białych osadników'
ang. Mohican T. języków indiańskich, w których to słowo znaczyło 'wilk'; Mohikanie zamieszkiwali
dolinę rzeki Hudson w stanie Nowy Jork
MOJŻESZ 'w Biblii: wódz i prawodawca Izraela, prorok, który wyprowadził swój lud z niewoli
egipskiej': Niektórzy uważają Mojżesza za bohatera mitycznego, na ogółjednak traktuje się go jako
postać historyczną, izraelskiego przywódcę z XIII wieku p.n.e.
505
MOKASYN
MONADA
MOKASYN l. 'rodzaj buta używanego przez Indian Ameryki Północnej, szytego z jednego kawałka
wyprawionej jeleniej skóry, najczęściej zdobionego koralikami i haftowanego': Indiańskie mokasyny
są podobne do góralskich kierpców. 2. 'rodzaj skórzanego pantofla męskiego lub damskiego na
płaskim obcasie, wzorowanego na butach indiańskich': Czarne, brązowe mokasyny. Chłopięce,
dziewczęce mokasyny.
MOKASYNOWY 'taki, który jest charakterystyczny dla mokasyna, przypomina mokasyn': Mokasynowy
fason.
MOLALNY, MOLARNY albo MOLOWYw chemii i fizyce 'związany z molem': () Stężenie molalne 'liczba
moli substancji rozpuszczona w jednym kilogramie rozpuszczalnika' () Roztwór molamy albo molowy
'roztwór zawierający jeden mol substancji rozpuszczonej w jednym decymetrze sześciennym
roztworu'
MOLEKUŁA inaczej: CZĄSTECZKA, DROBINA w chemii i fizyce 'najmniejsza trwała cząstka pierwiastka
lub chemicznej substancji złożonej, wykazująca właściwości tego pierwiastka lub tej substancji,
składająca się z różnych lub jednorodnych atomów': Za pomocą wzorów chemicznych przedstawia się
budowę cząsteczek, zaś za pomocą wykresów - ich strukturę.
MOLESTOWAĆ l. 'natrętnie prosić o coś, naprzykrzać się komuś, nudzić kogoś ciągłymi prośbami':
Molestował go o załatwienie dobrze płatnej pracy w ministerstwie. 2. zwykle w połączeniu
molestować seksualnie:
'natrętnie zaczepiać kogoś w celach seksualnych, napastować kogoś seksualnie; także: próbować
wykorzystać kogoś seksualnie z użyciem siły': Oskarżała go o to, że w czasie pracy wielokrotnie
molestował ją seksualnie.
MOLOWY 'taki, który jest uporządkowany zgodnie z trybem moll': Gama, skala, tonacja molowa.
MOLO l. 'nawodny pomost spacerowy zbudowany prostopadle lub skośnie do brzegu, przeznaczony
także do cumowania małych statków i łodzi': Sopockie molo przeżywało w tym roku prawdziwe
oblężenie turystów. 2. 'w porcie morskim: budowla hydrotechniczna wysunięta w morze,
przystosowana do ruchu pojazdów, cumowania i rozładunku statków': Molo pełni także funkcję
falochronu.
wl. molo
MOLOCH l. 'coś wielkiego, potężnego (najczęściej miasto albo budynek) w czym łatwo można się
zgubić, stracić orientację i co napawa przerażeniem': Miasto było molochem wchłaniającym ogromne
rzesze przybyszów. Stanęła bezradna na dworcu: ten moloch nie pozwalał się jej skupić. 2. 'jakaś
organizacja, jakieś miejsce (rzadziej jakaś idea), sprawiające wrażenie czegoś nienasyconego, co
wymaga stałych ofiar i jest przez to przerażające': Domagamy się rozbicia molocha administracji
centralnej. Kiedy raz cię wchłonie ten moloch pieniądza, musisz mu służyć stale.
MONADA w filozofii 'elementarny, cielesny albo duchowy składnik rzeczywistości; w teorii Gottfrieda
Wilhelma Leibniza: niematerialna substancja pozbawiona oddziaływania zewnętrznego, mogąca się
poruszać i posiadająca zdolności poznawcze': Pitagorejczycy uważali,
506
MONA LISA
MONITOR
MONADOLOGIA inaczej: MONADYZM 'teoria monadycznej budowy świata, stworzona przez Gott-
frieda Wilhelma Leibniza': Monadologia to teoria mówiąca, że rzeczywistość jest zbiorem substancji
(monad), zróżnicowanych ze względu na zdolności poznawcze.
MONARCHA 'władca monarchii - cesarz, król, sułtan itd.': Monarcha zasiadł na tronie. Na Kongresie
Wiedeńskim zebrało się wielu europejskich monarchów.
MONARCHIZM l. 'to samo, co monarchia, czyli typ ustroju, w którym władzę sprawuje dożywotnio
jedna osoba (król, cesarz itp.)': Zwolennicy monarchizmu w Polsce są rozbici na kilka odłamów. 2.
'ruch polityczny opowiadający się za monarchiąjako ustrojem państwa':
MONARCHISTA 'człowiek, który jest zwolennikiem monarchizmu, który opowiada się za królestwem
(cesarstwem itp.) jako formą ustroju państwa': Monarchiści są u nas ciągle postrzegani jako
nieszkodliwi maniacy.
lać. moneta 'pieniądz' (od przydomka Junony, w której świątyni bito pieniądze)
MONGOLIZM w medycynie 'to samo, co zespół Downa, (zob. pod hasłem: DOWN)
507
MONITORING
MONOFONIA
MONITORING 'śledzenie, kontrolowanie czegoś w sposób stały, ciągle; także: nasłuch czegoś':
Prowadzić regularny monitoring ruchu na autostradzie.
MONITOROWAĆ 'śledzić coś w sposób ciągły, kontrolować, czuwać nad czymś przez stałą
obserwację':
Monitorować cały proces produkcyjny.
ang. monitoring
MONITOWAĆ 'przypominać komuś (pisemnie lub ustnie) o upływaniu terminu, w którym należało
załatwić jakąś sprawę, uregulować jakieś należności; przypominać o tym, że należy się wywiązać z
zaległych zobowiązań; ponaglać': Wielokrotnie monitowany, wysłał w końcu zaległy czek.
MONIZM l. książk. 'doktryna wywodząca ogół swych twierdzeń, hipotez bądź ocen z jednej zasady lub
źródła i uznająca jednolitość jakiejś rzeczywistości, występujących w czymś aspektów, zjawisk, pojęć':
Monizm estetyczny, etyczny. 2. w filozofii 'pogląd, iż w rzeczywistości istnieje tylko jeden pierwiastek
- materia (mo-nizm materiał i styczny) albo duch (monizm spirytualis-tyczny)': Materialistyczny
monizm Karola Marksa przeciwstawia się spirytualistycznemu monizmowi Ge-orga Hegla.
MONISTA 'zwolennik monizmu filozoficznego': Monis-tami w historii filozofii byli m.in. Plotyn, Baruch
Spino-za i Johann Gottiieb Fichte.
MONISTYCZNY l. książk. 'taki, który dotyczy monizmu, doktryny uznającej jednolitość czegoś': Teoria
mo-nistyczna mówi, że prawa wewnętrzne państwa i prawo międzynarodowe tworzą wzajemnie
uzupełniający się jeden system prawny. 2. 'związany z monizmem filozoficznym': Monistyczne
motywy filozofii Schellin-ga. od gr. mónos 'jedyny'
MONO 'to samo, co monofoniczny': Ten magnetofon jest mono czy stereo? Stary sprzęt mono.
MONO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'jedno', wskazująca, że to, o czym mówi człon drugi,
dotyczy jednej osoby lub rzeczy, np. monochromatyczny, monolog
MONODRAM 'krótki utwór dramatyczny, z reguły sceniczny, w którym występuje tylko jeden
bohater; także: wystawienie takiego utworu na scenie': Monodram, np. "Śmieszny staruszek"
Tadeusza Różewicza, ma formę monologu bohatera skierowanego do wyobrażonych słuchaczy. Z
zainteresowaniem obejrzeli monodram Jerzego Stuhra "Kontrabasista", będący popisem gry
znakomitego aktora.
złożenie cząstek: mono- i -dram od: dramat (dawniej ta forma bywała też niekiedy nazywana
monodramatem)
508
MONOGAMIA
MONOPOL
fon, magnetofon, mikrofon, wzmacniacz monofoniczny. (> Muzyka monofoniczna 'to samo, co
monotonia'
MONOGAMISTA l. ksiąźk. 'mężczyzna żyjący w związku z jedną kobietą' 2. przen. iron. 'osoba bardzo
wierna swojemu współmałżonkowi': Nigdy nawet nie spojrzałeś na żadną inną kobietę? Ależ z ciebie
monoga-mista!
MONOGRAM 'znak graficzny w postaci związanych liter, zwykle inicjałów, tytułu itp.; używany jako
podpis lub znak własności': Monogram często zastępował podpis panującego.
złożenie cząstki: mono- i stówa: kultura (w pierwotnym znaczeniu, związanym z uprawą ziemi)
MONOLIT l. 'jednolity blok kamienny; także: rzeźba wykonana z takiego bloku': Granitowy monolit. Z
grubsza obciosane monolity zdobią wejście do świątyni. 2. przen. 'coś, co stanowi zwartą, jednolitą
całość, zwłaszcza grupa ludzi lub człowiek': Badania socjologiczne wskazują, że nasz naród nie jest
bynajmniej monolitem, nawet w podstawowych sprawach Polacy bardzo wyraźnie różnią się od
siebie. Nasza drużyna to monolit.
MONOLITYCZNY l. 'będący monolitem -jednolitym blokiem kamiennym lub rzeźbą z takiego bloku':
Monolityczne bloki skalne. Monolityczne płyty. Monolityczne bryły, rzeźby, l.przen. 'będący
monolitem-zwartą, jednolitą całością': Monolityczni bohaterowie rzadko znajdują uznanie w oczach
krytyki.
gr. monólithos
MONOLOG l. ksiąźk. 'dłuższa, ciągła wypowiedź jednej osoby': Słuchał cierpliwie przez kilka minut,
wreszcie postanowił jej przerwać ten nieskładny monolog. 2. w nauce o literaturze 'wypowiedź
bohatera w dramacie, będąca formą rozmowy z samym sobą, skierowana do widza lub czytelnika':
Monolog Hamleta. Wygłosić monolog.
MONOLOGOWAĆ ksiąźk. 'wygłaszać monologi: dłuższe, ciągłe wypowiedzi': Może pan skończy
monologować i pozwoli wypowiedzieć się innym.
509
MONOSYLABA
MONSUN
nopol na wiedzę o sposobie zbawienia duszy. 2. 'związek kilku przedsiębiorstw z tej samej branży,
który produkuje większość towarów jakiegoś typu i przez to ma decydujący wpływ na ich sprzedaż,
cenę, zysk itp.':
Monopol spirytusowy.
MONOPOLIZOWAĆ 'uzyskiwać albo wprowadzać monopol na coś': Wyroby tej firmy w praktyce
monopolizują rynek.
MONOPOLISTA 'człowiek albo instytucja mający na coś monopol': PZU nie jest już monopolistą na
naszym rynku.
MONOSYLABA 'wyraz, który zawiera tylko jedną sylabę, zgłoskę': {) Mówić, odpowiadać
monosylabami: 'mówić "tak" lub "nie", krótkimi, urywanymi zdaniami, w sposób lakoniczny, często z
niechęcią': Był zmęczony czy może przygnębiony, na wszystkie moje pytania odpowiadał
monosylabami.
MONOTEIZM książk. 'wiara w istnienie tylko jednego Boga': Monoteizm chrześcijański. Religioznawcy
wyróżniaj ą monoteizm i politeizm.
MONOTEMATYCZNY książk. 'związany tylko z jednym tematem, jedną myślą': A ty cały czas o seksie,
mógłbyś nie być taki monotematyczny. Monotematyczna wystawa malarska.
ograniczenie treści czegoś, najczęściej utworu literackiego lub naukowego, do jednego zasadniczego
tematu, myśli'
MONOTONNY 'taki, który jest nieurozmaicony, pozbawiony atrakcji, zmian; jednostajny': Monotonny
tryb życia.
Mgr.; także: osoba, której przysługuje ten tytuł': Tytuł monseigneur odpowiada polskiemu "Wasza
Wysokość", "Wasza Świątobliwość".
fr. monsieur
Obawiał się, że spomiędzy drzew wyskoczy na niego jakieś monstrum, a zielone ramiona oplotą mu
się dookoła szyi. 2. 'człowiek, który budzi odrazę': Jak długo jesz-cze to zapij aczone monstrum będzie
tu przychodzić?
MONSTRUALNY l. 'niespotykanie duży pod względem rozmiarów lub natężenia': We śnie ujrzał
chrząszcza monstrualnych rozmiarów. 2. 'potworny, bardzo brzydki, a przy tym wielki': Naprzeciw
mieli jakąś monstrualną budowlę, równie brzydką, jak wielką.
510
MONTAŻ
MORALISTYKA
niej wiejącymi monsunami są wiatry występujące na Oceanie Indyjskim, gdzie siła ich dochodzi do 10
stopni w skali Beauforta.
Montaż konstrukcji. Montaż ręczny, taśmowy. 2. w sztuce 'łączenie poszczególnych części w jedną
artystyczną, kompozycyjną całość': <) Montaż filmowy, telewizyjny 'ostatnia faza produkcji filmu lub
programu telewizyjnego, polegająca na łączeniu i komponowaniu w całość utrwalonych na taśmie
ujęć zgodnie z założeniami sce-nopisu i koncepcją reżyserską oraz dostosowaniu do ich układu zapisu
dźwiękowego' () Montaż radiowy 'proces łączenia poszczególnych elementów i warstw wchodzących
w skład ścieżki dźwiękowej programu radiowego' () Montaż literacki 'zestaw tekstów, któremu
towarzyszy zazwyczaj słowo wiążące, publikowany jako osobna książka lub wystawiany na estradzie'
3. 'przedstawienie, widowisko, akademia złożone z elementów utworów literackich i fragmentów
utworów muzycznych; składanka słowno-muzyczna': Montaż słowno-muzyczny przygotowany z
okazji święta patrona szkoły. 4. 'dzieło sztuki plastycznej powstałe w wyniku łączenia elementów
będących przedmiotami użytkowymi lub ich częściami; kolaż'
MONTAŻOWNIA l. 'dział fabryki, zakład, w którym odbywa się montaż urządzeń technicznych,
maszyn;
MONTAŻOWY l. 'taki, który dotyczy montażu gotowego wyrobu technicznego lub konstrukcji
budowlanych': Brygada montażowa. Hala montażowa. 2. 'taki, który dotyczy montażu filmowego,
telewizyjnego i radiowego' : O Film montażowy 'utwór filmowy, złożony z fragmentów innych filmów,
opatrzonych komentarzem' () Stół montażowy 'urządzenie, pozwalające łączyć ze sobą poszczególne
elementy dzieła filmowego (obrazy i
fr. montage
MONUMENT książk. l. 'pomnik wielkich rozmiarów': Na polu bitwy pod Grunwaldem ustawiono
wspaniały monument. Bohaterów bitwy stalingradzkiej uczczono gigantycznym monumentem,
przedstawiającym kobietę ze wzniesionym mieczem. 2.przen. 'wielkie dzieło kultury, mające
nieprzemijającą wartość': Każda historia architektury jest w mniejszym lub większym stopniu historią
monumentów, budowli trwalszych niż czas i kultura, która je wydała. "Boska komedia " Dantego to
monument dojrzałej kultury średniowiecza, która przechodzi już w kulturę nowych czasów.
MOP 'rodzaj miotły do czyszczenia (mycia) podłóg, zwłaszcza kamiennych, mającej zamiast szczotki
gąbkę lub pęk pasków z materiału, które zamacza się w wodzie, a po wytarciu podłogi wyciska w
specjalnym sitku, zamocowanym w wiadrze'
ang. mop
MORALE 'postawa moralna, świadomość obowiązku i gotowość wypełniania go; także: duch, wola
walki, działania (zwykle w odniesieniu do wojska, załogi, zespołu)': Podnieść morale pracowników.
Wysokie morale żołnierzy.
fr. morale
MORALISTA l. 'filozof lub pisarz zajmujący się zagadnieniami moralności, propagujący zasady
moralne': Se-neka był jednym z największych moralistów starożytnego Rzymu. 2. 'osoba stosująca się
rygorystycznie do zasad moralnych i często udzielająca innym moralnych pouczeń'
511
MORAŁ
MORFOLOGIA
wszystkie przejawy działalności ludzkiej trzeba oceniać z punktu widzenia dobra moralnego':
Zwolennikami mo-raiizmu byli m.in. Sokrates, Blaise Pascal i Immanuel Kant.
MORALISTYCZNY 'związany z moralistą lub mo-raiizmem': Postawa moralistyczna. Utwór moralistycz-
ny.
MORALIZATOR 'osoba, która propaguje zasady moralne; także: ten, kto napomina i prawi morały'
MORALIZOWAĆ 'głosić nauki moralne, także: pouczać, napominać': Starsze osoby lubią czasem
morali-zować.
fr. moralistę
nauka umoralniająca': Morał występuje najczęściej w gatunkach literatury dydaktycznej, np. w bajce,
czasem też w drobnych gatunkach lirycznych, np. w epigrama-cie i fraszce.
wy wiersz.
MORATORIUM 'odroczenie na określony czas terminu, w którym należy spłacić dług albo wykonać
jakieś świadczenia; praktykowane także w stosunkach międzynarodowych': Państwa zrzeszone w tej
organizacji ogłosiły roczne moratorium na polskie długi. (} Moratorium na próby nuklearne
'wstrzymanie się jakiegoś państwa od dokonywania prób z bronią jądrową': USA ogłosiły
bezterminowe moratorium na próby nuklearne i wezwały inne państwa do przyłączenia się do niego.
MORENA w geologii 'materiał skalny składający się z gliny, piasku, żwiru i głazów, przenoszony i
osadzany przez lodowiec u jego czoła': Na morenę składa się materiał skalny pochodzący z usypisk
spadających na powierzchnię lodowca z otaczających go gór oraz z materiału zrywanego przez
lodowiec z ich zbocza i z podłoża.
MORENOWY 'związany z moreną': Po stopieniu się lodowca materiał morenowy pozostaje jako
mieszanina głazów, okruchów skalnych i glin, tworząca charakterystyczny pofałdowany krajobraz, na
którym występują niewielkie morenowe jeziorka.
fr. moralne
MORFEUSZ 'w mitologii greckiej: jeden z trzech synów boga snu Hypnosa, zsyłający marzenia senne':
() Znaleźć się, być w objęciach Morfeusza, na łonie Morfeusza przestarz. 'zasnąć, spać, śnić'
gr. Morpheus
MORFINA 'silny narkotyk otrzymywany z opium, mający postać białego proszku lub bezbarwnych,
połyskliwych igiełek': Morfina jest stosowana w medycynie jako silny środek przeciwbólowy. Zażycie
morfiny powoduje podniecenie i euforię oraz uśmierza ból. Przy większych dawkach morfina
wywołuje sen, utratę przytomności i śmierć.
512
MORGA
MOTET
nek czerwonych, białych i płytkowych oraz ocenie rozmazu, ze zwróceniem uwagi na budowę
poszczególnych rodzajów komórek'
MORGA l. 'jednostka powierzchni ziemi uprawnej, używana w różnych krajach; w Polsce: dawna
jednostka powierzchni (około 5600 metrów kwadratowych), obecnie nieużywana oficjalnie': Jeden
hektar równa się około 1,75 morgi. 2. 'grunt o powierzchni jednej morgi'.
| UWAGA: inne, obecnie już bardzo rzadko stosowane naz-|| wy morgi to mórg i jutrznia
MORGOWY 'taki, który mierzy jedną morgę, lub taki, który posiada jedną morgę gruntu'. Morgowa
działka.
niem. Morgen 'ranek', dawna miara: tyle ziemi, ile można było w ciągu dnia (ranka) zaorać
MORMON l. 'osoba należąca do wspólnoty religijnej założonej w latach 20. XIX w. w USA przez
Josepha Smitha, opierającej się na Biblii i na Księdze Mormona, łączącej elementy religii
chrześcijańskiej, judaistycznej i islamskiej': Mormoni wyznają wiarę w objawienia proroków. Wśród
mormonów jest wielu zamożnych farmerów, początkowo w tej wspólnocie panowało wielo-żeństwo.
2. 'prorok mormonizmu': Księga Mormona została spisana przez wielu starożytnych proroków w
duchu proroctwa i objawienia. Ich słowa, zapisane na płytach ze złota, zostały w części przytoczone i
w części streszczone przez proroka Mormona, (z Księgi Mormona)
MORMONIZM 'powstałe w latach 20. XIX w. wyznanie religijne, uznające chrzest dorosłych i
propagujące bardzo surową ascezę': Wyznawcy mormonizmu z Utah uważają się za lepszych od
innych mormonów, ponieważ są najbliżsi Bogu.
MORMOŃSKI 'taki, który dotyczy mormona lub mormonizmu': Często używana nazwa wspólnoty
mor-mońskiej to "Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich".
MORMORANDO l. 'śpiew z zamkniętymi ustami, bez tekstu, oparty na głosce "m"; stosowany
najczęściej w utworach chóralnych w formie akompaniamentu zespołu do śpiewu solisty -
rzeczownik; także: mrucząc, nucąc melodię bez słów, z zamkniętymi ustami -przysłówek': Pieśń z
mormorandem. Akompaniament
II MORS iof. l. 'alfabet Morse'a': Na morzu używa się morsa do porozumiewania się na odległość za
pomocą dźwięku, światła i radia. 2. 'aparat telegraficzny, umożliwiający nadawanie i odbiór sygnałów
elektrycznych odpowiadających znakom alfabetu Morse'a; także: zapis tych znaków na taśmie
papierowej'
ALFABET MORSE'A 'alfabet, w którym litery są przedstawione za pomocą układu kropek i kresek albo
długich i krótkich sygnałów świetlnych albo dźwiękowych'
Samuel F.B. Morse (1791-1872) był amerykańskim malarzem i wynalazcą (zbudował m.in. pierwszy
telegraf i wymyślił stosowny dla tego urządzenia sposób przekazywania sygnałów - nazwany potem
alfabetem Morse'a)
MORULA 'wczesne, poprzedzające blastulę, stadium rozwojowe zarodka człowieka i wielu zwierząt':
Morula, powstająca w wyniku brustkowania całkowitego, ma kształt kulistej bryłki złożonej z
kilkunastu komórek.
MOSZCZ 'surowy sok, wyciskany z owoców, wykorzystywany np. do wyrobu win, soków i galaretek': ()
Moszcz winny 'młode, niskoalkoholowe wino owocowe, najczęściej gronowe'
MOTEL 'hotel przy drodze, autostradzie, przeznaczony dla osób podróżujących samochodem,
odpowiednio wyposażony: zazwyczaj z restauracją, parkingiem lub garażami': Zatrzymali się w
motelu, przy którym była też stacja benzynowa i warsztat naprawy samochodów.
MOTET l. w muzyce 'polifoniczny utwór wokalny, oparty na łacińskim tekście religijnym, przeznaczony
do wykonywania w czasie nabożeństw w Kościele rzymskokatolickim; także: utwór świecki o takiej
formie': Motety były wykonywane od XIII do XIX w., w tym okresie
513
MOTO-
MOTYW
przechodziły różne zmiany stylistyczne. 2. w nauce o literaturze 'w średniowiecznej poezji francuskiej:
wiersz składający się z siedmiu wersów powiązanych dwoma rymami': Szósty wers motetu był
najczęściej krótszy niż pozostałe.
niem. Motor od łac. motor 'ten, kto porusza, wprawia w ruch' od:
movere 'poruszać'
MOTOLOTNIARZ 'pilot motolotni': Aby zdać państwowy egzamin na motolotniarza, należy przejść
wielogodzinne ćwiczenia praktyczne i odbyć szkolenie teoretyczne.
MOTORYCZNY w fizjologii 'taki, który dotyczy ruchu, ośrodków ruchowych w mózgu i rdzeniu,
zawiadujących skurczami i rozkurczami mięśni ruchowych': <) Afazja motoryczna -w medycynie
'zaburzenia w mówieniu przy zdolności rozumienia'
MOTORYNKA 'mały motor, który zastąpił dawne motorowery': Motorynka ma silnik o małej mocy,
dwustopniową skrzynię biegów i rozwija stosunkowo niewielką prędkość.
fr. motorisation od łac. motor 'ten, kto porusza, wprawia w ruch' od: movere 'poruszać'
MOTTO l. 'zdanie lub cytat, które autor jakiegoś dzieła umieszcza na jego początku, zwykle po to, by
uwypuklić pewne aspekty jego treści lub jego przesłanie': Do najsłynniejszych mott literatury
światowej należy cytat z wiersza siedemnastowiecznego angielskiego poety Jo-hna Donnę'a,
umieszczony przez Ernesta Hemingwaya na początku powieści "K-omu bije dzwon" (w przekładzie),
kończący się słowami: "Śmierć każdego człowieka umniejsza mnie, albowiem jestem zespolony z
ludzkością. Przeto nigdy nie pytaj, komu bije dzwon: bije on tobie". 2. przen. 'czyjaś zasada
postępowania, ujęta w zwięzłej formie': Ich mottem było: "ciągle naprzód i nie oglądać się za siebie".
wl. motto
MOTYW l. zwykle w liczbie mnogiej: MOTYWY ksiażk. 'czynniki, które skłaniają kogoś do takiego, a nie
innego postępowania lub decyzji': W śledztwie brano pod uwagę różne motywy zbrodni: pieniądze,
zazdrość, powiązania ofiary ze światem przestępczym. Do decyzji o wstąpieniu do partii
niepodległościowej skłoniły go motywy ideowe i tradycja rodzinna. W uzasadnieniu wyroku sąd podał
motywy, którymi kierowano się, ustalając wymiar kary. 2. w literaturze i filmie 'charakterystyczny
element konstrukcji utworu, zwłaszcza element świata przedstawionego, powtarzający się w wielu
utworach': Motywem może być element krajobrazu, np. rozdarta sosna, zdarzenie, np. ćma spalająca
się w ogniu, a także pewien temat, np. nieszczęśliwa miłość. 3. w muzyce 'najmniejszy składnik formy
utworu, od dwóch do kilkunastu dźwięków, stanowiących pewną całość melodyczną' 4. w sztukach
plastycznych 'dający się wyodrębnić, charakterystyczny fragment kompozycji, często dekoracyjny':
Oglądaliśmy starą złocistą tkaninę u góry i u dołu ozdobioną motywami zwierzęcymi i roślinnymi.
514
MOZAIKA
MULAT
rozwoju akcji': Uczeń porównał motywację losów Jacka Soplicy i Andrzeja Kmicica, dwóch bohaterów,
którzy przechodzą podobną przemianę psychiczną.
MOTYWOWAĆ l. 'tłumaczyć swoje postępowanie, podając motywy, które do niego skłaniają: także:
uzasadniać coś, podając odpowiednie argumenty': Tego, co on zrobił, nie da się niczym innym
umotywować: to była zwykła kradzież. Podanie o zasiłek motywował trudną sytuacją materialną. 2.
'skłaniać lub pobudzać kogoś do zrobienia czegoś': Starała się umiejętnie motywować uczniów do
nauki.
MOTYWACYJNY 'taki, który motywuje - skłania do robienia czegoś': Niewiele jeszcze zrobili, ale
szefuznał, że przyzna im premie motywacyjne.
MOZAIKA (czytaj: mozajka)!. 'obraz lub wzór dekoracyjny ułożony z małych kolorowych kamyków,
kawałków marmuru, kolorowych szkieł itp. na twardym podłożu; także: technika wykonywania takich
obrazów lub wzorów': Mozaika w prezbiterium przedstawiała Matkę Boską. Obok malarstwa
ikonowego w Bizancjum wspaniale rozwinęła się mozaika. 2. 'układ zróżnicowanych, niewielkich
elementów, tworzących pewną całość': Mozaika liści. Mozaika pól. Bałkany to mozaika narodów i
języków.
MOZAIKOWY 'będący mozaiką lub przypominający mozaikę': Mozaikowy obraz. Mozaikowy wzór. <)
Mozaikowe szkło 'szkło artystyczne, uzyskiwane poprzez wtopienie kolorowych pręcików w kawałki
bezbarwnego szkła, które po skomplikowanych zabiegach wytapiania, wydmuchiwania i cięcia
układają się w piękne wzory'
wl. mosaico
MOZZARELLA (czytaj: moccarella) 'biały, miękki, łagodny ser, najczęściej spotykany w formie zbliżonej
do wyrośniętych bułeczek, używany do bardzo wielu potraw (np. pizzy, spaghetti, sałatek, surówek)
w kuchni włoskiej ': Kiedyś mozzarellę robiono z mleka bawolic, dziś wytwarza się z mleka krowiego.
wl. mozzarella
MR albo MR. skrót ang. słowa: mister MRS albo MRS. skrót ang. słowa: mistress (zob.)
MS albo MS. (czytaj: miz) 'anglosaska forma grzecznościowa używana z nazwiskiem kobiety bez
względu na jej stan cywilny': Formy "Ms" używają niekiedy kobiety, które nie chcą ujawniać, czy są
mężatkami ("Mrs" -pani) czy też nie ("Miss" - panna).
ang.
M/s, m/s, m.s. skróty wyrażenia ang.: "motor ship" -'statek motorowy'
| UWAGA: Skróty wyjątkowo zapisywane w polskiej orto-|| grafu z użyciem znaku nieliterowego /,
tzw. ukośnika.
od ar. mudżahidin, liczba mnoga od: mudżahid 'bojownik o słuszną sprawę (religijną)'
MUESLI albo MUSLI (czytaj: musii, misli albo miusii) 'mieszanka suszonych owoców, orzechów,
płatków zbożowych, ziaren itp., jedzona zwykle z mlekiem albo jogurtem jako danie śniadaniowe':
Polecano przepis na muesli, nazywając je "surówką piękności". Na rynku mamy duży wybór muesli.
Od kilku tygodni zajadamy się mueslami.
MUEZIN 'niższy duchowny islamski, wzywający z minaretu wiernych na wspólną modlitwę': Rano i
wieczorem, pięć razy w ciągu dnia, muezin głośnym śpiewem zachęca wiernych do modlitwy.
tur. miiezzin
MUFA w technice 'rodzaj masywnego pierścienia lub cylindra przeznaczonego do łączenia dwu rur;
także: duże złącze przewodów elektrycznych w rurze izolacyjnej':
Przy betoniarce pracowali też w deszczu, ale mufę zawijali wówczas w nieprzemakalny worek
foliowy.
MUFKA l. w technice 'krótki odcinek rury, służący do połączenia dwóch odcinków rurki izolacyjnej, w
której biegną przewody instalacji elektrycznej': Spięcie spowodowało nadtopienie izolacji kabli i
uszkodzenie mufki. 2. 'dawniej: futrzane lub uszyte z ocieplanej tkaniny okrycie dłoni przypominające
kształtem rulon': Panie używały mufki zimą dla ochrony rąk przed zmarznięciem.
niem. Muffe
MULAT 'osoba, której jedno z rodziców lub dalszych przodków było rasy białej, a drugie - czarnej':
Wyszła za pięknego Mulata, mającego skórę koloru kawy z mlekiem.
hiszp. mulato
515
MULDA
MUSICAL
MULDA l. w geologii 'szeroka, wklęsła forma terenu o okrągłym lub eliptycznym kształcie': Muldy
powstają m.in. przez wgięcie się warstw skorupy ziemskiej. 2. w sporcie 'nierówność terenu na
trasach narciarskich' O Jazda po muldach 'rodzaj konkurencji narciarskiej (także snowboardowej),
polegającej na jak najszybszym zjeździe po specjalnie przygotowanym stoku, na którym znajduje się
wiele muld'
hiszp. muleta
MULINA 'grubsza jedwabna przędza, służąca do haftowania': Mulina otrzymywana jest przez
skręcenie nitek przędzy pojedynczej. Wzory wyszyte muliną. Serwety obrabiane muliną.
MULTI- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'wielo', wskazująca, że nazywają one coś, co jest
wielokrotnością tego, o czym mówi drugi człon złożenia, często jest przy tym połączeniem
różnorodnych elementów lub czynników, np. multimedia, multiiateralizm
MULTIKINO 'budynek albo jego część, mieszczące kilka sal projekcyjnych; rodzaj dużego,
kilkusalowego kina;
zespół kinowy': W multikinie znajdują się zawsze kawiarnie i bufety, często też obszerne foyer.
tekstu, obrazu, dźwięku, animacji)': Często zapomina się o tym, ze multimedia to nie tylko
skomputeryzowana zabawka, lecz także narzędzie pracy.
MULTIMEDIALNY 'będący wynikiem zastosowania multimediów, łączący różne sposoby
przekazywania informacji, np. tekst, grafikę, animację, dźwięk': Wykorzystało to wielu producentów
komputerów, wypuszczając na rynek gotowe zestawy multimedialne, tzn. wyposażone w monitor,
kartę dźwiękową, czytnik CD-ROM, dwa głośniczki oraz mikrofon.
ang. multimedia
MULTIPLEKS l. w technice 'wieloczęściowe urządzenie działające jako połączony system, sieć, wieża
elektroniczna'. 2. 'to samo, co multikino'
tac. multum
MUMIA l. 'zwłoki zabezpieczone przed rozkładem przez balsamowanie lub wskutek naturalnego
wysuszenia':
Mumia faraona Tutenchamona znaleziona została w sarkofagu obitym złotą blachą. l.przen.pot.
'człowieknie-przystępny, zachowujący się sztywno; także: człowiek wyznający przestarzałe,
nieaktualne już poglądy' 3. przen. pot. 'człowiek chudy, mizerny, także: flegma-tyczny': Ta mumia to
jej mąż? Rzeczywiście, nie wygląda na osiłka.
MUNDIAL 'mistrzostwa świata w piłce nożnej': W finale mundialu zmierzyły się zespoły Francji i
Brazylii.
MUNICYPALNY 'taki, który dotyczy miasta jako organizmu, jako jednostki samorządowej; miejski':
Władze municypalne. Wybory municypalne.
MUPETY (czytaj: mapety) albo MAPETY 'rodzaj lalek teatralnych, połączenie pacynek z kukiełkami, o
bardzo różnym, fantastycznym wyglądzie, występujące w telewizyjnych programach dla dzieci'
ang. muppet - nazwa lalek z programu "Muppet show", utworzona od stów m(arionette) i (p)uppet
'marionetka' i 'lalka'
MURZA zob. MIRZA
MUSICAL (czytaj: muzikal) 'przedstawienie muzyczne lub film muzyczny, zwykle o pogodnym lub
komediowym charakterze, w którym prostą fabułę dopełnia po-
516
MUSIC-HALL
MUTACJA
amer. musicale od łac. śr. musicalis 'muzyczny'; gatunek musicalu rozwinął się w latach 20. XX w. w
Stanach Zjednoczonych
MUSTIERSKI w archeologii 'taki, który odnosi się do okresu i kultury archeologicznej środkowego
paleolitu':
<) Okres mustierski 'okres przypadający na koniec epoki międzylodowcowej, w którym żyli ludzie typu
neandertalskiego': Ludzie okresu mustierskiego trudnili się łowiectwem i zbieractwem, posługiwali
się narzędziami odłupkowymi (nożami i skrobakami), zamieszkiwali wejścia napotkanych grot. O
Kultura mustierska 'kultura charakterystyczna dla tego okresu w północnej Afryce i Azji oraz we
wschodniej Europie': Ludzie kultury mustierskiej pozostawiali w grobach żywność oraz narzędzia.
niem. Muskateller
MUSZKIET w historii 'ręczna lontowa broń palna o dużym kalibrze, używana przez piechotę w XVI-XVII
w.': Ze względu na duży ciężar i odrzut muszkiet musiał być podpierany podczas oddawania strzału na
specjalnym stojaku.
MUŚLINOWY 'zrobiony z muślinu; także taki, który przypomina muślin': Muślinowa sukienka, firanka.
MUTACJA l. w genetyce 'spontaniczna lub sztucznie wywołana zmiana w zapisie cech dziedzicznych,
która powoduje wykształcenie się w nowym organizmie cech odmiennych niż u jego przodków; także:
osobniki o nowych cechach dziedzicznych': Mutacje są często określane jako "motor ewolucji", są
bowiem podstawowym źródłem rozwoju nowych cech organizmów. Odkryto nowe mutacje wirusa
HIV. 2. 'zmiana wysokości i skali głosu u chłopców w okresie dojrzewania':
Chłopcy przechodzący mutację często mówią raz głosem niskim, a raz - piskliwym i wysokim. 3.
'zmiana odbywająca się wewnątrz czegoś, zwłaszcza jakichś zjawisk społecznych lub artystycznych;
także: coś nowego, przypominającego to, co było dawniej, co powstaje dzięki tej zmianie': Kultura
masowa przechodzi różne mutacje. Lubił wszystkie mutacje literatury science-fiction. Mutacje jazzu.
4. 'dostosowane do warunków lokalnych, częściowo zmienione wydanie gazety centralnej'
MUTANT 'zwierzę lub roślina o zmienionych cechach, powstałe w wyniku mutacji': W filmach
fantastycz-nonaukowych przedstawia się często ludzkich mutantów, zrodzonych po wojnie
nuklearnej lub katastrofie ekologicznej, np. kobiety mające trzy piersi lub ludzi mających skrzela
zamiast płuc i błony pławne między palcami.
MUTOWAĆ l. 'o głosie chłopięcym: zmieniać się w mutacji': Mówił mutującym głosem. 2. w genetyce
517
MUTATIS MUTANDIS
MYTO
'przekształcać się w mutacji': Poszukiwali szczepionki przeciw nowym rodzajom mutującego wirusa.
tac.
MUTRA w technice 'pierścień zaopatrzony w wewnętrzny gwint, nakręcany na sworzeń śruby, zwykle
dość masywna nakrętka': Dokręcić, zakręcić mutrę.
MUZA l. 'w mitologii greckiej: jedna z bogiń sztuk i nauk, towarzyszek Apollina': Jako bóg muzyki i
poezji [...] był Apollo zwierzchnikiem muz, dziewięciu cór Zeusa i Mnemosyne (Pamięć). Mieszkały
one na szczytach gór, na beockim Helikonie i Parnasie [...]. (Parandowski) 2. przen. 'jakaś dziedzina
twórczości artystycznej, zwłaszcza poezja; także: osoba, która jest dla artysty źródłem natchnienia':
Był urzeczony pełną przejmującej nostalgii muzą Lechonia. Delfina Potocka była muzą wielkich
poetów romantycznych. X muza 'film' () XI muza 'telewizja' () Lekka muza 'lekki repertuar muzyczny i
teatralny'
fr. musulman
MY HOUSE IS MY CASTLE (czytaj: maj hołm is maj kastel) 'mój dom jest mój ą twierdzą': Dewiza "my
home is my castle"jest uważana za wyraz angielskiego izola-cjonizmu.
ang.
MYKEŃSKI 'taki, który dotyczy Myken, pochodzi z Myken, jest charakterystyczny dla Myken -
starogreckiego miasta na Peloponezie': () Kultura mykeńska 'końcowy okres kultury helladzkiej,
obejmujący lata od około 1600 do 1100 r. p.n.e.': Twórcami kultury mykeńskiej byli Achajowie.
Mykeny, zniszczone w starożytności przez Dorów, straciły swoje znaczenie, wykopaliska na terenie
tego miasta odsłoniły wiele wspaniałych zabytków kultury Achajów
MYTO l. 'w dawnej Polsce: opłata pobierana za przejazd mostem, brodem, groblą przez rogatkę itp.':
Myto było pobierane od kupców za przewóz towarów i liczone od konia lub wozu bez względu na
rodzaj towaru. 2. 'w dawnej Polsce: urząd pobierający te opłaty, a także budynek, w którym je
pobierano'
518
II N skrót ang. słowa: north 'północ', symbol północy jako strony świata
III N skrót słowa: niuton (zob.) Na symbol pierwiastka chemicznego: sód (zob.)
NACJONALIZACJA 'przejęcie przez państwo majątku prywatnego lub niemającego właściciela (np.
ziemi, przedsiębiorstw); upaństwowienie': Nacjonalizacja kopalni miedzi w Zimbabwe. Nacjonalizacja
majątku poniemieckiego na Ziemiach Zachodnich.
Czy można znacjonalizować wszystkie fermy hodowlane? Nowe władze nacjonalizowały nawet
wytwórnie lodów.
NACJONALIZM 'ideologia oraz postawa społeczna i polityczna, która z niej wynika, według których
naród jest największą wartością, a mój naród i jego interesy są ważniejsze od innych narodów i ich
interesów; w związku z czym mój naród powinien uzyskiwać przywileje, nawet kosztem innych
narodów (zazwyczaj traktowanych jako mniej warte, gorsze)': Zwolenników nacjonalizmu można
znaleźć w partiach o różnych orientacjach politycznych.
NADIR w astronomii 'punkt sfery niebieskiej przeciwny zenitowi': Określił położenie zenitu i nadiru i
połączył je osią.
NAFTA l. 'produkt destylacji ropy naftowej, bezbarwna lub lekko żółtawa ciecz o charakterystycznym
zapachu, dawniej używana przede wszystkim do oświetlania, dzi
siaj jako paliwo, rozpuszczalnik itp.': Na zniszczone i przesuszone włosy nakładamy odżywkę zrobioną
z nafty kosmetycznej, żółtka i kilku kropel soku z cytryny. 2. pot. 'ropa naftowa': Z roku na rok rośnie
wydobycie nafty.
NAFTOWY l. 'dotyczący nafty, zwłaszcza jej produkcji i wydobycia': Pola naftowe. Przemysł naftowy.
2. 'działający na naftę': Lampa naftowa.
NAFTALINA pot. 'naftalen stosowany w gospodarstwie domowym -jako środek przeciw molom':
Naftalina o zapachu lawendowym.
NAGAR 'osad powstający w silniku w wyniku niecałkowitego spalenia cząstek paliwa i oleju
smarowego, odkładający się na ściankach komory spalania': Mechanik usunął nagar z denka tłoka,
świec i zaworów.
roś. nagar
NANOMETR w fizyce 'jednostka długości równa jednej milionowej milimetra, czyli jednej miliardowej
metra, skrót nm'. W nanometrach mierzy się m.in. długości fal świetlnych.
NAPA 'rodzaj plastikowego lub metalowego zapięcia sweterków, bluzeczek itp., podobny do
zatrzasku': Napy przymocowujemy po obu stronach ubranka.
szwedzkie napa
519
NAPALM
NARRACJA
I NARCYZ 'w mitologii greckiej: niezwykle piękny młodzieniec, który ujrzał w wodzie własne odbicie i
zakochał się sam w sobie': Narcyz zakochał się sam w sobie. O całym świecie zapomniał, wpatrzony w
zwierciadło wodne. W końcu umarł z próżnej tęsknoty, a gdy go złożono w ziemi, na grobie wyrósł
kwiat o białych płatkach i złotym sercu, który nazwano narcyzem. (Paran-dowski) l.przen. 'osoba
zakochana w sobie, obojętna na uczucia innych': Koleżanka przestrzegała ją, że związek z takim
narcyzem przyniesie wiele bolesnych momentów.
II NARCYZ 'pachnący kwiat o białych lub lekko żółtych płatkach i złocistym środku': Zasadził cebulki
narcyzów.
NARCYZM l. 'samouwielbienie': Był bardzo zdolnym chłopcem, ale ostre uwagi ojca nie pozwalały mu
popaść w narcyzm. 2. w psychologii 'zakochanie się w samym sobie': Narcyzm u osób dorosłych jest
formą dewiacji seksualnej.
gr. Narkissos
NARKO- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'związany z narkotykami', np.
narkobiznes, narkodolar
NARKODOLAR pot. 'dolar zarobiony na produkcji, przemycie narkotyków lub na handlu nimi'. Polska
jest jednym z miejsc, gdzie "pierze się" narkodolary.
NARKOTYZOWAĆ SIĘ 'wprawiać się w stan odurzenia, zażywając narkotyki': Narkotyzował się paląc
skręty z marihuaną. Uczniowie narkotyzowali się najtańszą metodą - wąchając klej.
520
NARTO-
NATYWIZM
NARTOROLKI zazwyczaj w liczbie mnogiej: NARTO-ROLKI 'narta wyposażona w rolki lub gumowe
gąsienice, służąca do zjeżdżania albo biegów wtedy, gdy nie ma śniegu': Trenował na nartorolkach.
NARTOSANKI 'sanki o trzech, podobnych do nart, płozach, z których dwie są umieszczone po bokach,
a jedna z przodu, mające wysokie siodełko, kierownicę i hamulec': Wyścigi nartosanek. Zjeżdżać na
nartosan-kach.
NATURALIZOWAĆ SIĘ 'przyjmować obywatelstwo państwa innego niż ojczyste (niż to, w którym się
urodziło i którego obywatelstwo miało się wcześniej)': Nie chciała się naturalizować, do końca życia
zachowała polski paszport.
- były typowe dla drugiej połowy XIX w. Dopiero na przełomie XX wieku objawiła się opozycja przeciw
nim, dowodząca, że są błędne, bo z tego, że coś jest, nie można wnioskować, że być powinno.
(Tatarkiewicz)
NATURALISTA 'artysta, pisarz lub filozof tworzący zgodnie z założeniami naturalizmu': Niektórzy
krytycy za pisarza naturalistę uznają Tadeusza Borowskiego, twórcę szokujących w swej wyrazistości
opowiadań z Oświęcimia, np. "Proszę państwa do gazu".
fr. naturalisme
NATURYSTA inaczej: NUDYSTA 'osoba, która jest zwolennikiem naturyzmu (nudyzmu), propaguje go':
UWAGA: dawniej przebywanie nago na świeżym powietrzu nazywano częściej nudyzmem, obecnie
przeważa forma naturyzm, która budzi skojarzenia z modną ideą powrotu do natury.
ang. naturism./y. naturisme, z łac. natura 'przyroda'
NATYWIZM l. 'pogląd filozoficzny, głoszący, że w umyśle ludzkim istnieją idee wrodzone, związane z
samąjego konstrukcją- pewna wiedza niezależna od doświadczenia i. wszelkich zewnętrznych
czynników': Natywizm występuje m.in. w filozofii Platona, K-artezjusza i Leibniza. 2. 'teoria
psychologiczna, podkreślająca wpływ cech wrodzonych i dziedzicznych na kształtowanie się
psychicznych właściwości człowieka'
521
NAWA
NEGLIŻ
NAWA l. w architekturze 'główna część kościoła, znajdująca się między prezbiterium a kruchtą, w
której gromadzą się wierni'. Nawa główna. Nawa boczna. 2. prze-starz. 'okręt, statek': Nawa przybiła
bo brzegu. () Nawa państwowa oficj. 'państwo'
NAWIGATOR 'członek załogi statku zajmujący się nawigacją, mający do tego odpowiednie
przygotowanie':
NAZIZM 'niemiecki faszyzm': Nazizm na tle innych form faszyzmu wyróżniał się wyjątkową
brutalnością.
NAZISTA 'niemiecki faszysta, hitlerowiec': Zbrodnie nazistów w okupowanych przez Niemcy krajach.
Naziści uważali, że Niemcy są narodem panów.
Nb symbol pierwiastka chemicznego: niob (zob.) nb. skrót wyrażenia łacińskiego: notabene Nd
symbol pierwiastka chemicznego: neodym (zob.) Ne symbol pierwiastka chemicznego: neon (zob.)
od nazwy geograficznej: Neandertal - dolina rzeki Neander w Nadrenii, gdzie po raz pierwszy w
połowie XIX w. znaleziono szczątki takiego człowieka
NĘĆ HERCULES CONTRA PLURES (czytaj: nekHer-kules kontra plures) 'i Herkules nie poradzi przeciw
wielu; siła złego na jednego': Był silnym mężczyzną, ale z pięcioma przeciwnikami nie zdołał sobie
poradzić - nęć Hercules contra plures.
NEGATON w fizyce 'elektron mający ujemny ładunek elektryczny': Negaton to nazwa elektronu
ujemnego, będącego przeciwieństwem elektronu dodatniego - pozytonu.
ang. elekctron od łac. negativus 'negatywny' i cząstki -on, za pomocą której tworzy się nazwy cząstek
elementarnych, np. elektron, pozyton itd.
błona fotograficzna z odwróconym w ten sposób obrazem': Zbiór zdjęć i negatywów. Po obróbce
fotograficznej z negatywu otrzymujemy zdjęcie. 2. w technice i sztuce 'element będący odwrotnością
zamierzonego kształtu, np. forma odlewnicza, matryca itp.; także: taki odwrócony kształt': Negatyw
wiernie odwzorowuje przedmiot, rzeźbę itp., które mają być wykonane. 3. w geologu 'odwrotny
odcisk czegoś, zachowany w skamielinie'
fr. negatif
NEGLIŻ l. 'niekompletny strój': Gdy zapukał, była w negliżu, więc poprosiła, by chwilę zaczekał aż,
założy coś na siebie. 2. przestarz. 'swobodny strój domowy, poranny lub wieczorny': Przyszedł zaraz
po śniadaniu i zastał przyjaciela jeszcze w negliżu. 3. przen. 'odsłonięcie ukrytych stron czegoś,
zwłaszcza czegoś abstrakcyjnego': Negliże polityki, sztuki.
NEGLIŻOWAĆ l. 'odsłaniać ukryte strony czegoś, "obnażać coś": Negliżował jego twórczość, l.
przestarz. 'zaniedbywać coś': Negliżować problemy społeczne.
NEGLIŻOWAĆ SIĘ 'nosić niedbały strój lub rozbierać się do niekompletnego stroju': Babcia była
bardzo ele-
522
NEGOCJACJE
NEMEZIS
gancką osobą, która przestrzegała ją, by nigdy się nie negliżowała, nawet w obecności rodziny.
NEGOCJATOR 'osoba prowadząca negocjacje': Główny negocjator ONZ w sprawie zakończenia wojny
w Bośni opuścił wczoraj Nowy York.
z łac. negotiatio 'wielki interes handlowy, zajmowanie się handlem' od negotior 'handluję,
pertraktuję' i negotiator 'zajmujący się interesami'
NEGROID w antropologii 'człowiek należący do rasy czarnej, mający brunatną skórę, czarne, skręcone
lub wełniste włosy, bardzo ciemne oczy, wydatne wargi i szeroki, płaski nos': Negroidzi zamieszkują
głównie Afrykę i Australię.
NEGUS albo NYGUS 'tytuł władców Etiopii (Abisynii) w okresie monarchii; także: władca noszący ten
tytuł': Oj, Negus Negesti / Ratuj Abisynię / Bo są zagrożone / Południowe linie [...]. (z przedwojennej
piosenki, stanowiącej motto do "Cesarza" Ryszarda Kapuścińskiego)
NEKROBIZNES pot. 'świadczenie wszelkich usług związanych z pogrzebem'. Nekrobiznes okazał się dla
niego bardzo popłatną działalnością. Jego szwagier zatrudnił się w nekrobiznesie.
nawet na obcowaniu płciowym ze zwłokami': Nekrofilia jest niezwykle rzadkim typem dewiacji, w
związku z czym nie jest nawet wymieniana w wielu książkach poświęconych nietypowym i
nienormalnym zachowaniom seksualnym.
Pracownicy instytutu zamieścili w gazecie nekrolog, w którym przypomnieli osiągnięcia zmarłej pani
docent na polu naukowym i wyrazili swój żal po jej stracie. 2. 'artykuł poświęcony zmarłej osobie': Po
śmierci Zbigniewa Herberta w wielu pismach ukazały się nekrologi i wspomnienia o nim.
NEKROPOLIA albo NEKROPOLA l. 'podniosła nazwa cmentarza, zwłaszcza dużego i ważnego dla jakiejś
społeczności': Cmentarz Łyczakowski we Lwowie, Cmentarz na Rossie w Wilnie to nekropolie, będące
świadectwem naszej przeszłości w takim samym stopniu, jak warszawskie Powązki czy Cmentarz
Rakowicki w Krakowie. 2. 'cmentarz starożytny lub wczesnochrześcijański, znajdujący się w pobliżu
wielkiego miasta'
NEKROZA l. inaczej: MARTWICA w medycynie 'miejscowe obumarcie tkanek, narządu lub jego części,
spowodowane np. niedotlenieniem, uszkodzeniem mechanicznym, porażeniem prądem itp.': Lekarz
stwierdził u niego nekrozę dużych grup komórek. 2. w biologii 'obumarcie jakiejś części organizmu
roślinnego, spowodowane np. przez pasożyty, choroby, nieprowadzące jednak do śmierci całego
organizmu': Zaawansowany proces nekrozy młodych pędów.
NEKTAR l. 'w mitologii greckiej: napój bogów': W złote puchary nalewano nektar, wino olimpijskie o
niewysłowionym smaku. (Parandowski)2.rzew. 'wyjątkowo smaczny napój': Ta nalewka twojej roboty
to prawdziwy nektar. 3. 'napój owocowy, przygotowany z przecieru rozcieńczonego wodą z cukrem':
Kupili w sklepie nektar jabłkowy i brzoskwiniowy. 4. 'słodka wydzielina kwiatów, wabiąca owady,
które je zapylają': Pszczoły wytwarzają z nektaru miód.
gr. nektar
NEMEZIS (czytaj: nemez-is) l. 'w mitologii greckiej: bogini zemsty': Nemezis była mścicielką zbrodni, a
zwłaszcza prześladowała tych, co dopuścili się pohańbienia grobów. (Parandowski) 2. przen. 'karząca,
nieubłagana sprawiedliwość': Żołnierze polscy zatykający flagę na gruzach stolicy III Rzeszy - oto
dziejowa neme-
523
NEO-
NEOLOGIZM
gr. Nemesis
NEODYM 'pierwiastek o liczbie atomowej 60 i masie atomowej 144,24, symbol Nd: srebrzystobiały
metal o odcieniu żółtym, bardzo aktywny chemicznie': Neodym stosowany jest do wyrobu
specjalnych stopów magnetycznych używanych w przemyśle lotniczym i rakietowym.
NEOFITA l. 'osoba, która nawróciła się na jakąś wiarę (zwykle na wiarę chrześcijańską); nowo
pozyskany wyznawca jakiejś religii': Hierarcha kościelny objaśniał odchodzenie od Kościoła
niedawnych dysydenckich neofitów. 2. przen. często iron. 'nowy, gorliwy zwolen-nikjakiejś ideologii,
jakiejś doktryny, teorii itp.': Neofici wegetarianizmu zwykle przyjmują jego postać skrajną- bez
jedzenia jaj i picia mleka.
NEOGEN w geologii 'późny okres trzeciorzędu, od ok. 28 do ok. 2 min lat temu, dzielący się na miocen
i pliocen':
NEOGENICZNY w geologii 'powstały w okresie neogenu': Złoża siarki koło Tarnobrzega to osady
neoge-niczne.
Celem polityki neokolonialnej jest m.in. utrzymanie przez bogate i silne kraje szerokich stref
wpływów na świecie, zapewnienie sobie rynków zbytu i łatwego dostępu do surowców.
n.-lać. neocomum, od: Neocomum, zlatynizowana nazwa miasta szwajcarskiego Neuenburg, gdzie
występują skały z tej epoki
NEOLIBERALIZM w ekonomii 'kierunek głoszący liberalizm gospodarczy połączony z ograniczonym
interwencjonizmem państwowym': Neoliberalizm narodził się w latach 30. XX w.
NEOLIT w archeologii 'końcowy okres epoki kamienia, poprzedzający epokę brązu od ok. 8000 lat
p.n.e. w rozwiniętych cywilizacjach Egiptu i Bliskiego Wschodu oraz ok. 4000 lat w naszej części
Europy do ok. 2000 lat p.n.e.': W neolicie rozwinęło się rolnictwo i hodowla, handel, kulty religijne, a
także ukształtowały się pierwsze zorganizowane osiedla ludzkie.
NEOLOGIZM w językoznawstwie 'wyraz, zwrot, forma lub znaczenie wyrazu nowo utworzone w
danym języku': Do neologizmów zalicza się np. nowo utworzone wyrazy, takie jak apartamentowiec,
rurabomber, nowe konstrukcje językowe, takie jak e-handel, stare wyrazy o nowych znaczeniach,
takie jak kondominium -ro-dzaj wspólnoty lokatorów nowoczesnego bloku miesz-
524
I NEON
III NEPTUN
fr. nćologisme
I NEON 'pierwiastek o liczbie atomowej 10 i masie atomowej 20,179, symbol Ne: bezbarwny i
bezwonny gaz szlachetny, występujący w stanie wolnym jako składnik powietrza i w niektórych
wodach mineralnych':
NEONÓWKA inaczej: LAMPA NEONOWA pot. 'świetlówka, lampa mająca formę rurki, wypełnionej
gazem szlachetnym, zwłaszcza neonem': Wielki korytarz oświetlany był neonówkami.
od l neon
II NEON 'napis, rysunek zrobiony zwykle z kolorowych świetlówek, zapalany o zmierzchu w celach
reklamowych lub dekoracyjnych': Wszedł między błyskające neony reklamowe. Zapalający się i
gasnący co chwila neon kinowy denerwował przechodniów.
NEOPOZYTYWIZM 'kierunek w filozofii XX wieku głoszący m.in., że wszelka wiedza o świecie powinna
być oparta na doświadczeniu i dawać się sprowadzić do pojęć fizyki, pojmujący filozofię naukowąjako
logiczną analizę języka i podkreślający wartość logiki i technicznej analizy problemów':
Neopozytywizm jest często nazywany filozofią "Koła Wiedeńskiego", ponieważ na jego rozwój
najbardziej wpłynęła grupa uczonych i filozofów, skupionych w założonym w latach 20. XX w. "Kole
Wiedeńskim" (Wiener Kreis), m.in.: Moritz Schlick, Rudolf Camap i Otto Neurath. (Tatarkiewicz)
NEPOTYZM 'praktyka, czasem przeradzająca się w system, popierania swojej rodziny i krewnych przy
obsadzaniu stanowisk państwowych, nadawaniu im godności i przywilejów przez osoby będące u
władzy': Nepo-tyzm był praktykowany nie tylko w egzotycznych krajach Trzeciego Świata, jego
przykłady odnajdziemy też w Związku Radzieckim czy Rumunii jeszcze w latach 70.
NEPOTYSTA 'osoba wpływowa, zajmująca wysokie stanowisko, która popiera swoich krewnych,
obsadza nimi ważne stanowiska, rozdaje im przywileje itd.'
I NEPTUN 'w mitologii rzymskiej: bóg mórz, opiekun m.in. rybaków i żeglarzy, odpowiednik greckiego
Posejdona': W późniejszych czasach na czele bóstw wodnych stanął Neptun. Rzymianie widzieli w
nim swojego Posejdona i przedstawiali go w ten sam sposób: z trójzębem. Z początku był to jednakże
podrzędny bóg chmur i deszczu. (Parandowski) Czy ktoś, kto był w Gdańsku, mógł nie widzieć posągu
Neptuna?
lać. Neptunus
II NEPTUN 'ósma planeta Układu Słonecznego': Neptun ma osiem satelitów. Zanim zauważono
Neptuna na niebie (w 1846 r.), jego istnienie przewidziano na podstawie obliczeń. Po ich
opublikowaniu większość astronomów nie kwestionowała istnienia Neptuna.
od I Neptun
III NEPTUN 'pierwiastek o liczbie atomowej 93 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 237, symbol
Np:
525
NESESER
NEUROZA
jest też głównie wykorzystywany do otrzymywania tego ostatniego. Odkrycie neptunu nastąpiło w
roku 1940.
od l Neptun
NESESER 'niewielka walizka lub torba na niezbędne drobiazgi, używana w podróży': Rzeczy spakował
do skórzanego nesesera.
NESKA 'kawa rozpuszczalna - proszek i przyrządzony z niego napój': Nasypał do szklanki neski i zalał
gorącą wodą. Wypić neskę ze śmietanką.
Władysław Kopaliński, wielki erudyta, nestor polskiej leksykografii, obchodził w 2000 roku 93.
urodziny.
gr. Nestor
NET 'w tenisie ziemnym, stołowym i siatkówce: błąd przy serwowaniu polegający na tym, że piłka,
przelatując na boisko przeciwnika, dotyka siatki': Sędzia potwierdził net.
NETTO l. w handlu 'w odniesieniu do wagi towaru: bez opakowania - przymiotnik lub przysłówek': Na
opakowaniu jest podana waga towaru netto. Serek waży netto pół kilograma. 2. w finansach 'o cenie
czegoś: bez dodatkowych składników, np. podatku VAT; o dochodach lub zyskach: po odliczeniu
kosztów związanych z uzyskaniem, podatków itp.; o płacy, wynagrodzeniu: po potrąceniu składek na
ubezpieczenie, podatków itp. - we wszystkich przypadkach przymiotnik lub przysłówek':
W wielu reklamach, by zachęcić klientów, podaje się cenę towaru netto; w rzeczywistości trzeba za
nie zapłacić więcej, ale informacje o wysokości podatku doliczanego do ceny, o kosztach przesyłki itd.
- podawane są drobnym druczkiem na dole lub nie ma ich wcale. Brutto zarabiał 2000 złotych, ale
netto, "na rękę", dostawał tylko 1400.
NEUROLOGIA (czytaj: nełrologia) 'dział medycyny zajmujący się leczeniem chorób układu
nerwowego, z wyjątkiem chorób psychicznych (którymi zajmuje się psychiatria)': Neurologia rozwija
się od połowy XIX w. Do połowy XX w. nazwa neurologia oznaczała dział anatomii, obejmujący
badanie i opis systemu nerwowego.
NEUROPATIA (czytaj: nełropatia) 'choroba układu nerwowego, zwłaszcza choroba mająca podłoże
metaboliczne lub zwyrodnieniowe, objawiająca się m.in. nadwrażliwością emocjonalną, łatwym
wyczerpywaniem się, zaburzeniami snu i bólami głowy': () Neuropartia obwodowa 'choroba nerwowa
objawiająca się niedowładem kończyn'
526
NEURULA
NEUTRON
NEURULA (czytaj: nełrula) w biologii 'stadium rozwojowe strunowców, w którym powstaje zawiązek
układu nerwowego'
NEUTRALNOŚĆ l. 'postawa polegająca na nieopowia-daniu się po żadnej ze stron w jakimś sporze lub
konflikcie, na zachowaniu bezstronności i niezależności':
Starała się zachować neutralność i nie mieszać do sporu między rodzicami. Wiele osób uważa, że
prezydenta obowiązuje całkowita neutralność polityczna, w czasie sprawowania swego urzędu nie
powinien popierać żadnej partii bardziej niż innych. 2. w prawie międzynarodowym 'regulowany
przez specjalne normy stan państwa, które nie bierze udziału w wojnie prowadzonej przez inne
państwa; także: stan państwa, które w czasie pokoju zobowiązuje się do nieuczestni-czenia w
żadnych sojuszach militarnych i blokach wojskowych': W świetle norm prawa międzynarodowego
neutralność w czasie wojny zapewnia nienaruszalność terytorium państwowego. W 1955 r.
parlament Austrii uchwalił ustawę o neutralności. 3. 'niewykraczanie poza przyjęte normy, brak
ekstrawagancji w ubiorze, zachowaniu itd.': Neutralność ubioru. Neutralność uczesania.
NEUTRALNY l. 'taki, który nie opowiada się po żadnej ze stron w jakimś sporze lub konflikcie,
bezstronny i niezależny': Zajął neutralne stanowisko w sporze prezesa z innymi członkami zarządu
spółki. Podręczniki do historii powinny być neutralne światopoglądowo. Arbitraż powierzono
neutralnemu ekspertowi. 2. w prawie międzynarodowym 'mający status neutralności': Od bardzo
dawna neutralnym państwem jest Szwajcaria. 3. 'o miejscu spotkania, rozgrywek sportowych:
niestawiający nikogo w lepszej sytuacji': Spotkali się na neutralnym gruncie. Mecz miał się odbyć na
neutralnym terenie. 4. 'o właściwościach substancji: obojętny, niewchodzący w reakcje z innymi
substancjami': Neutralny roztwór. Zalecano stosowanie preparatów neutralnych dla gleby. 4. 'o
ubiorze, zachowaniu itd.: zgodny z przyjętymi normami, pozbawiony ekstrawagancji; o pytaniach,
wypowiedziach: niebudzący emocji, niedotyczący spraw drażliwych': Neutralna kolorystyka wnętrza.
Na konferencji prasowej stawiano ministrowi tylko neutralne pytania.
NEUTRON (czytaj: nełtron a. ne-utron) w fizyce 'nietrwała cząstka elementarna, będąca składnikiem
jądra atomowego, niemająca ładunku elektrycznego, ulegająca rozpadowi promieniotwórczemu'.:
Jądro atomowe jest
527
NEUTRUM
NIHILIZM
zbudowane z nukleonów - protonów i neutronów. Izotopy różnią się liczbą neutronów w jądrze.
NEUTRUM (czytaj: ne-u-trum) w językoznawstwie 'rodzaj nijaki; także: wyraz lub forma rodzaju
nijakiego, skrót:
n': W tym słowniku po odczasownikowych rzeczownikach niemieckich, takich jak (das) Leben 'życie',
(das) Lesen 'czytanie', zamiast rodzajnika, znajdujemy oznaczenie rodzaju: n - neutrum. W języku
polskim neutra zakończone na -urn, np. liceum, muzeum, nie odmieniają się w liczbie pojedynczej.
NEW DEAL (czytaj: nju dii) 'program reform przedstawiony w 1932 r. przez prezydenta Stanów
Zjednoczonych - Franklina Delano Roosevelta, mający zwalczać następstwa wielkiego światowego
kryzysu gospodarczego i uzdrowić amerykańską gospodarkę': New Deal zawierał także program
pomocy dla bezrobotnych i ich rodzin, polegający m.in. na zorganizowaniu wielkich robót
publicznych.
NEW LOOK (czytaj: nju luk) 'nowy kierunek, nowy trend - początkowo w modzie, obecnie także w
polityce, strategii, sztuce': New Look w kampanii prezydenckiej. New Look w filmie, modzie,
literaturze.
ang. 'nowe spojrzenie, nowy wygląd', określenie wprowadzone w 1947 r. przez Christiana Diora, jako
znak reklamowy jego kolekcji mody damskiej, radykalnie zrywającej ze sposobem ubierania się kobiet
w czasie wojny
NEWRALGIA inaczej: NERWOBÓL w medycynie 'ból wzdłuż jakiegoś nerwu i jego odgałęzień':
Przyczyną newralgii może być np. stan zapalny nerwu lub ucisk.
XX w. zdarzyło się dwukrotnie. Trener karate pokazywał chłopcom newralgiczne punkty na ciele
człowieka.
NEW ROMANTIC (czytaj: nju romentik) 'styl w muzyce pop, dla którego charakterystyczne są m.in.
łagodne brzmienie i wyrazisty rytm oraz styl w modzie -swobodne, kwieciste stroje noszone przez
mężczyzn i kobiety; także: ubiory lub muzyka w tym stylu': New romantic, zarówno jako styl w
muzyce, jak i w modzie, był najbardziej popularny na początku lat 80. XX w. Ubiór w stylu new
romantic. Zespół gra new romantic.
NEWS (czytaj: njus) 'nowa informacja, zwykle: nowa wiadomość, podana przez agencję prasową lub
dziennikarza, atrakcyjna dla środków upowszechniania informacji': Wiadomość o dymisji premiera
była newsem we wszystkich agencjach europejskich. Spośród newsów wybrała jeden, mówiący o
zakończeniu śledztwa w sprawie "wampira z Kutna".
NIHILIZM l. 'pogląd filozoficzny, głoszący, że wszystko jest względne, negujący znaczenie wartości i
norm przyjętych w danej epoce, zwłaszcza wielkich wartości duchowych i sakralnych; także:
światopogląd oparty na podobnych przesłankach': Z podobnych źródeł, jak filozofia Renana,
wypłynęło to, co nazwano "nihilizmem":
nie ma nic, co by było pewne, bezwzględnie dobre, na czym by można oprzeć życie. (Tatarkiewicz) 2.
pot. 'pogląd negujący ogólnie przyjęte w społeczeństwie wartości, głoszący, że nie obowiązują-
zwłaszcza jego zwolenników - żadne tradycyjne normy': Kościół zwalcza nihilizm, popularny w
niektórych kręgach młodzieży.
528
NIHIL NOVI
NIOSOMY
NIHIL NOVI (czytaj: nihii nowi) pot. 'uchwała sejmowa z 1505 r., zabraniająca królowi wydawania
ustaw bez zgody senatorów i posłów': Konstytucja nihii novi stwierdzała m.in., że król nie może
stanowić bez zgody posłów i senatorów nic nowego, co mogłoby spowodować krzywdę lub
ograniczenie praw jednostki, zmianę prawa ogólnego lub ograniczenie wolności publicznej. Historycy
zaznaczają, że uchwała ta - wbrew pozorom -godziła nie w króla, lecz w możnowładców, była
zwycięstwem obozu królewskiego sprzymierzonego ze szlachtą.
tac. nihii novi 'nic nowego' - kluczowe, łacińskie słowa uchwały z 1505 r.
NIKE 'w mitologii greckiej: bogini zwycięstwa, przedstawiana jako kobieta ze skrzydłami': Homer jej
jeszcze nie zna, dopiero Hezjod podaje jej rodowód. Odtąd Nike, córka tytana Pallasa i bogini
podziemnej rzeki Styks, wchodzi do mitologii greckiej. Czarnowłosa dziewica ma wielkie skrzydła u
ramion. Towarzyszy bitwom i zawodom szermierzy, spełnia ofiary po odniesionym zwycięstwie, leci
nad ziemią z wieścią o szczęśliwie zakończonej wojnie, trąbą głosząc triumf bohaterów. (Paran-
dowski)
(WARSZAWSKA) NIKE 'popularna nazwa pomnika Bohaterów Warszawy, dłuta Mariana Koniecznego,
który przedstawia postać wpółleżącej kobiety ze wzniesionym mieczem'
NIKIEL 'pierwiastek o liczbie atomowej 28 i masie atomowej 58,69, symbol Ni: miękki, ciągliwy i
kowalny metal o barwie srebrzystobiałej i silnym połysku': Nikiel używany jest m.in. na powłoki
ochronne i jako składnik stali nierdzewnych.
niem. Nickel
NIKOTYNA 'związek organiczny występujący w liściach tytoniu, będący silną trucizną, której małe
dawki pobudzają czynności układu nerwowego': Na opakowaniach papierosów podawana jest dawka
nikotyny, którą zawierają. Roztwór wodny nikotyny jest używany jako środek owadobójczy.
NIKOTYNIZM książk. 'nałóg palenia tytoniu, rzadziej -żucia lub zażywania tabaki, powodujący zatrucie
nikotyną': Niewiele osób sięgających po pierwszego papierosa zdaje sobie sprawę z tego, czym grozi
nikotynizm.
fr. nicotine, od nazw. Jeana Nicota (1530-1600), francuskiego dyplomaty, który wprowadził we Francji
zwyczaj palenia tytoniu
NIMB l. 'świetlisty krąg wokół głowy świętych lub bogów przedstawianych na obrazach lub w rzeźbie,
przybierający formę koła, promieni itp.': Tym, co przykuwało wzrok do owego malowidła, był
bladoniebieski nimb wokół głowy świętego, rozświetlający mroczne tło. 2. przen. 'chwała, sława,
otaczająca jakąś osobę': Nimb bohaterstwa. Chodzić w nimbie zwycięzcy.
tac. nimbus
NIMFETKA 'bardzo młoda, atrakcyjna dziewczyna, przedwcześnie dojrzała pod względem płciowym':
Najbardziej znana w literaturze naszych czasów historia związku dojrzałego mężczyzny z nimfetką to
"Lolita" Władimira Nabokowa. Od tytułu tej powieści nimfetki nazywa się też lolitkami.
gr. nymphe
NINDŻA albo NINJA (czytaj: nindża) 'mistrz w staroja-pońskiej sztuce szpiegowania, ukrywania się i
kamuflażu oraz zabijania bez śladu': Nindża znali farmację i meteorologię.
NINJUTSU (czytaj: nindżutsu) 'sztuka szpiegowania i kamuflażu oraz zabijania bez śladu, która
stanowiła podstawę treningu ninja': Elementy ninjutsu należały także do treningu samurajów.
NIOB 'pierwiastek o liczbie atomowej 41 i masie atomowej 92,906, symbol Nb: srebrzystoszary metal,
niezbyt twardy, kowalny, ciągliwy, trudno topliwy'
n.-lac. niobum od imienia mitologicznej: Niobe (przez skojarzenie z jej ojcem - Tantalem, od którego
imienia nazwano inny pierwiastek - tantal, a z tego właśnie wydzielono po raz pierwszy niob)
NIOSOMY 'mikroskopijne cząstki tłuszczu, przenoszące w głąb skóry substancje odżywcze, zawarte w
kremach':
529
NIRWANA
NIWELOWAĆ
NIRWANA l. 'w religiach Wschodu: stan doskonałości i szczęścia, osiągany przez zanik pragnień i
związanych z nimi cierpień oraz całkowite wyzwolenie duszy z materii': Nirwana jest ostatecznym
wyzwoleniem duszy w łańcuchu kolejnych wcieleń. Złożonemu pojęciu nirwany nie odpowiada żadne
z pojęć europejskiej filozofii, w naszym rozumieniu nirwana jest najbliższa śmierci. 2. pot. 'miły stan
zapomnienia': Rozkoszował się słońcem, leniuchował i drzemał całymi dniami. Wreszcie z tej nirwany
wyrwał go telefon przyjaciela.
NISZA l. 'półkolista lub prostokątna wnęka w murze, w której zwykle umieszczona jest rzeźba; także:
naturalne lub sztuczne zagłębienie w murze': W niszy stał posąg młodzieńca z łukiem. 2. 'wnęka w
większym pomieszczeniu, zwykle bez okna i drzwi, powstała przez załamanie i cofnięcie ściany': W
niszy postawiła biurko i malutki regał na książki.
fr. niche
NIT 'metalowy bolec, z jednej strony zakończony łbem, służący do trwałego łączenia różnych
elementów i powierzchni': W otworach wywierconych w obu częściach umieszczamy nity i
zaklepujemyje.
niem. Niete
NITROLAKIER 'szybko schnący lakier, którego głównym lub jedynym składnikiem jest nitroceluloza':
Boazeria pomalowana nitrolakierem.
NITROZWIĄZKI inaczej: ZWIĄZKI NITROWE 'związki organiczne, których cząsteczki zawierają grupę
nitrową -NO; nitrozwiązki': Nitrowe związki są stosowane jako barwniki.
NIUANS zwykle w liczbie mnogiej: NIUANSE l. 'drobne, lecz istotne cechy lub elementy czegoś': By
dobrze zrozumieć tę sprawę, trzeba poznać wszystkie jej niuanse. Niuanse towarzyskie. 2.
'nieznaczne, subtelne różnice':
NIUTON w fizyce 'jednostka siły w układzie SI: siła, która ciału o masie l kg nadaj e przy spieszenie l
m/s2; skrót N'
NIUTONOMETR w fizyce 'jednostka momentu siły w układzie SI: moment siły l N względem punktu
leżącego w odległości l m od kierunku działania siły'
NIWELOWAĆ l. 'wyrównywać powierzchnię terenu do jednego poziomu" Niwelować teren pod tory
kolejowe. 2. 'znosić różnice, wyrównywać': Przewaga nad zawodnikami "Stali" została w praktyce
zniwelowana. Wciąż musimy niwelować różnice w poziomie dojrzałości szkolnej dzieci tych dwóch
grup. 3. w geodezji 'robić pomiary dla wyznaczenia wysokości punktów w terenie'
530
NKWD
NOKTOWIZJA
NKWD 'Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych - organ bezpieczeństwa państwowego oraz tajna
policja polityczna, działające w Związku Radzieckim w latach 1934-1946': NKWD było głównym
narzędziem terroru politycznego Stalina. Funkcjonariusze NKWD są m.in. odpowiedzialni za zbrodnię
katyńską.
roś. skrót od: Narodnyj komissariat wnutriennich diet (1833-1896), chemika szwedzkiego
I NOBEL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 102 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu)
259, symbol Nb: promieniotwórczy, sztucznie otrzymywany w przemianach jądrowych, o
właściwościach zbliżonych do takich pierwiastków,jaknp.: cer,neodym, gadolin, europ, dysproz'
Został nobilitowany przez Stefana Batorego. 2. 'podnieść rangę kogoś lub znaczenie czegoś': Wejście
do tego towarzystwa niewątpliwie ją nobilituje.
NOBIL l. 'w starożytnym Rzymie: członek najwyższej warstwy społecznej, wykształconej między III a I
w. p.n.e. z rodów patrycjuszowskich i wybitnych rodów plebej-skich': Spośród nobilów rekrutowali się
członkowie senatu i najwyżsi rzymscy urzędnicy. 2. 'w średniowieczu:
szlachcic'
UWAGA: w źródłach historycznych spotykana jest także forma: nobiles - oznaczająca bądź najwyższą
warstwę społeczną starożytnego Rzymu i średniowieczną szlachtę, bądź wielu nobilów.
NOBLESSE OBLIGE (czytaj: nobless obliż) 'szlachectwo zobowiązuje - formuła używana dla
podkreślenia konieczności jakiegoś zachowania lub postępowania, wynikającego z przynależności do
określonej, wysoko cenionej grupy społecznej; z poczucia konieczności dania świadectwa swoim
wzorom': Odkąd objął swoje stanowisko, zaczął się elegancko ubierać i zachowywać nienaganne
maniery. Na pytanie, skąd ta zmiana, rozłożył ręce i powiedział: - No cóż, mili państwo, noblesse
oblige.
NOBLISTA pot. 'laureat Nagrody Nobla': Polscy nobliści w dziedzinie literatury to Wisława
Szymborska, Czesław Miłosz, Władysław Reymont i Henryk Sienkiewicz.
II NOBEL pot. 'Nagroda Nobla - nagroda ustanowiona przez Alfreda Nobla, wręczana corocznie za
najwybitniejsze osiągnięcia w dziedzinie fizyki, chemii, fizjologii i medycyny, ekonomii, literatury oraz
za działalność "dla braterstwa między narodami".: Dziennikarze zastanawiali się, komu w tym roku
przypadnie Nobel w dziedzinie literatury.
Alfred Nobel (1833 - 1896), szwedzki chemik i przemysłowiec, wynalazca m.in. dynamitu, fundator
Nagrody Nobla (wypłacanej z odsetek od kapitału zostawionego przez niego na ten cel)
NOBLIWY książk. 'wytworny i szlachetny - obecnie najczęściej o starszych osobach lub ich
zachowaniu': Nobliwa starsza pani. Nobliwe grono. Nobliwe zachowanie.
NOETYKA rząd. 'dział filozofii zajmujący się myśleniem i duchowym poznaniem': Noetyka
fenomenologiczna.
NOETYCZNY rząd. książk. 'związany z noetyką, także szerzej: odnoszący się do aktywności umysłowej i
poznania duchowego': Rozważania noetyczne. Procesy no-etyczne.
NOKAUT (czytaj: nokałt) 'w boksie: powalenie jednego przeciwnika przez drugiego silnym ciosem na
czas dłuższy niż 10 sekund, co oznacza rozstrzygnięcie walki, skrót ang.: k.o.': Wygrał walkę przez
nokaut.
NOKAUTOWAĆ (czytaj: nokałtować) l. 'w boksie: powalać przeciwnika silnym ciosem na dłużej niż na
10 sekund': Został znokautowany już w drugiej rundzie przez pięściarza amerykańskiego. 2. pot.
przen. 'odbierać komuś na pewien czas zdolność działania, np. zupełnie niespodziewaną
wiadomością': Znokautowała go informacja o ślubie Beaty.
NOKAUT TECHNICZNY 'uznanie przez sędziego za pokonanego zawodnika wówczas, gdy odniósł on w
czasie walki obrażenia i jej kontynuowanie może szkodzić jego zdrowiu, skrót angielski: r.s.c.': Jednym
z częstszych powodów ogłoszenia nokautu technicznego jest rozcięcie łuku brwiowego i silne
krwawienie z tej rany.
NOKDAUN (czytaj: nokdałn) 'w boksie: powalenie jednego przeciwnika przez drugiego silnym ciosem
na deski na czas krótszy niż l O sekund': Nokdaun nie kończy walki, wiąże się tylko z przyznaniem
punktów jednemu z zawodników. W trzeciej rundzie był nokdaun, a zaraz po nim nokaut i walka
zakończyła się zwycięstwem Polaka.
ang. knockdown
531
NOKTURN
NOMINALIZM
Japoński pianista grał nokturny Chopina. 2. w malarstwie 'pejzaż nocny lub scena figuralna
przedstawiana w nocy': Nokturny są charakterystyczne dla sztuki XVI i XVII w. 3. w poezji 'utwór
liryczny wykorzystujący motywy nocy: opisy nocy lub nocne rozmyślania': Recytował "Nokturny"
Leopolda Staffa.
nolens wolens - lub odwrotnie) 'chcąc nie chcąc - formuła podkreślająca konieczność jakiegoś
działania, niezależnie od woli tego, kto maje podjąć': Nolens volens udałem się z wizytą do przyszłych
teściów, którzy, tego jestem pewien, nie byli mi przychylni.
NOMADA l. 'członek koczowniczego ludu pasterskiego lub łowieckiego w Azji, Afryce i Australii':
Azjatyccy nomadzi tworzą z reguły niewielkie liczebnie grupy, trudniące się łowiectwem i
rybołówstwem. 2. przen. 'człowiek, który często zmienia miejsce pobytu, wędrowiec, tułacz': Byli
wiecznymi nomadami, bez domu, bez rodziny, wciąż w drodze, wciąż żądni nowych wrażeń.
NOMADYZM książk. 'tryb życia nomadów': W swej pracy próbował opisać nomadyzm przede
wszystkim pod kątem wierzeń ludów koczowniczych.
NOMEN OMEN 'nazwa - znak: wyrażenie wtrącane dla zauważenia osobliwego zbiegu okoliczności,
polegającego na tym, że nazwa własna bezpośrednio nawiązuje do treści tego, o czym się mówi, lub
zawiera w sobie jakąś wróżbę, przepowiednię': Dyrektor zakładu pogrzebowego nazywał się - nomen
omen - Grabarski.
Jej nominacja na stanowisko asystenta prasowego premiera wzbudziła wiele sprzecznych opinii. 2.
'pismo, w którym powołuje się kogoś na jakieś stanowisko': Doręczono mu nominację z
kilkugodzinnym opóźnieniem. 3. 'oficjalne przedstawienie kogoś (rzadziej: czegoś) jako kandydata do
jakiejś funkcji, nagrody, tytułu itp. pochodzących z wyboru': Otrzymała nominację do tytutu "Kobiety
roku". Ten film miał aż cztery nominacje do "Oskara" w różnych kategoriach.
NOMINOWAĆ 'oficjalnie przedstawiać kogoś (rzadziej: coś) do jakiejś funkcji, nagrody, jakiegoś tytułu
itp.': Rada nominowała ostatecznie do tego tytułu 7 produktów krajowych. Był trzy razy nominowany
do nagrody "Feliksa".
albo rzecz, albo wyraz. I stąd powstało przeciwieństwo realizmu pojęciowego, który uznawał, że
gatunkom odpowiadają realne przedmioty, i nominalizmu, który zaprzeczał istnieniu takich
przedmiotów i w gatunkach widział tylko wyrazy. (Tatarkiewicz) 2. w ekonomii 'teoria głosząca, że
pieniądz tylko symbolizuje pewną wartość;
także: trzymanie się wartości wyrażonej w pieniądzach, bez uwzględnienia jej siły nabywczej,
wyrażonej w towarach'
532
NOMINALNY
NOMINALNY l. książk. 'istniejący tylko z nazwy; tytularny': Od kilku lat był jedynie nominalnym
prezesem związku. Płaca nominalna w ekonomii 'wartość wynagrodzenia w pieniądzach, w
odróżnieniu od jego wartości w towarach, które można za nie kupić - płacy realnej': Gdy płaca
nominalna w jakimś roku rośnie z 2000 na 2100 złotych, a inflacja wynosi 10%, płaca realna spada o
5%. Q Wartość, cena nominalna (banknotów, papierów wartościowych itp.) 'wartość emisyjna
banknotów, znaczków pocztowych itp. uwidoczniona na nich': Obecnie za ten pieniądz o wartości
nominalnej 200 000 zł bank wypłaci 20 zł. 2. w technice 'odnoszący się do wielkości fizycznych
charakterystycznych dla danego urządzenia': Wartości nominalne prądu podano na tabliczce
znamionowej obrabiarki.
NOMINAŁ l. w ekonomii 'wartość emisyjna banknotów, znaczków itp. uwidoczniona na nich': Znaczek
pocztowy o nominale sześćdziesięciu groszy. Banknoty o dużych nominałach. 2. w poligrafii 'cena
katalogowa książki umieszczona zazwyczaj na ostatniej stronie okładki'
ang. Nonconformist od: non 'nie', conformist 'stosujący się' (do aktu uniformistycznego)
NON OMNIS MORIAR 'nie wszystek umrę - formuła wyrażająca przekonanie, zwykle przekonanie
artysty lub człowieka, który wiele dokonał, że śmierć fizyczna nie stanowi końca jego istnienia, jego
sławy, że będzie znany i wspominany także po wielu latach'.: Ksiądz proboszcz jegomość taki polecił
mi wyciąć napis na krzyżu:
Non omnis moriar... Ażeby ludzie wiedzieli, że choć stary zamek, pamiątka z czasów dawnych, w
gruzy się rozleciał, to przecie nie wszystek zginął i jeszcze niemało po nim do widzenia, nawet dla
naszych wnuków... (Prus, chodzi o krzyż na miejscu domniemanej śmierci Wokul-skiego).
lać. non omnis moriar, z pieśni III 30 Horacego, której treścią jest przekonanie o trwałości sławy
artysty
NONSENS 'wypowiedź, stan rzeczy lub czyn pozbawione sensu; także: bezsensowność czegoś, brak
logiczności':
NON STOP 'bez przerwy, bez ustanku - przysłówek; coś, co funkcjonuje bez przerwy (zwykle sklep) -
rzeczownik'. Sklep czynny non stop. Siedział za kierownicą non stop dziesięć godzin. Zrobiłem o
drugiej w nocy zakupy w non stopie.
fr. nonchalance
Wolałajasnowłosych nordyków, natomiast jej koleżance bardziej podobali się śniadzi południowcy,
pełni temperamentu.
NOSTALGIA
NOSTALGICZNY 'pełen nostalgii (w znaczeniu l. i 2.), tęskny': Jego utwory są nostalgiczne, czasem
smutne. W Brukseli odbywały się nostalgiczne wieczory działaczy "Solidarności".
tac. nostalgia z gr. nóstos 'powrót' ialgos 'cierpienie', w znaczeniu 2. zapożyczenie z ang. nostalgia
'tęsknota za minioną szczęśliwością'
NOSTRYFIKACJA 'uznanie zagranicznego dyplomu, tytułu lub stopnia naukowego albo zawodowego za
równoważny z krajowym': Przed otworzeniem przewodu doktorskiego Barry'ego K-eana Rada
Wydziału Polonistyki musiała wystąpić do Ministerstwa Edukacji Narodowej z wnioskiem o
nostryfikację jego dyplomu magisterskiego uzyskanego w Anglii.
Pod tekstem wystąpienia premiera umieszczona była nota redakcyjna. 4. w ekonomii () Nota
obciążeniowa 'pismo zawierające żądanie zapłacenia przez jakąś firmę należności za pewien towar
czy wykonaną na rzecz tej firmy usługę' () Nota księgowa 'notatka, gdzie zaksięgować pozycję, na
którą nie ma dokumentów'
NOTABENE 'nawiasem mówiąc, w dodatku' (zwrot wtrącany w tok zdania po to, by zwrócić uwagę na
jakąś część wypowiedzi): Samorząd, notabene, też jest częścią systemu przedstawicielskiego. Był
przecież czołowym działaczem Komitetów Obywatelskich, notabene popierających wtedy
kandydaturę Wałęsy.
NOTACJA 'oznaczanie czegoś za pomocą umownych znaków, symboli; także: zbiór takich znaków,
symboli':
Notacja muzyczna. Notacja szachowa. Symbole należące do notacji logicznej zastępują we wzorach
logiki formalnej wyrażenia języka naturalnego.
NOTARIUSZ 'urzędnik, powołany przez władze państwowe, który m.in. stwierdza dokonanie pewnych
czynności z mocą prawa, poświadcza i uwierzytelnia dokumenty, przyjmuje oświadczenia osób w
sprawach prawnych': U notariusza podpisali akt sprzedaży mieszkania. W akcie zawiązania spółki,
sformułowanym u notariusza, zapisane było, że on i szwagier wnoszą udziały w wysokości 50 000
złotych. Do konsulatu polskiego w Kolonii przesłał dokumenty z urzędu meldunkowego w
Saarbriicken, poświadczone przez miejscowego notariusza.
NOTEBOOK (czytaj: nołtbuk) 'mały, podręczny komputer osobisty, zwykle wielkości książki':
Multimedialne komputery klasy notebook nie są już dziś niczym nowym. Dostęp do różnych usług
intemetowych można uzyskać także w plenerze, przy użyciu notebooka, połączonego z telefonem
komórkowym.
NOTORYCZNY 'taki, który stale się powtarza (zwykle coś ocenianego ujemnie), który stale postępuje
w ten sam (niewłaściwy) sposób; osławiony': Notoryczny kłamca. Notoryczne zakłócanie porozumień
między społeczeństwem a organami decyzyjnymi władzy.
fr. notification
NOUMEN albo NOUMENON w filozofii Kanta '"rzecz sama w sobie" (Ding an sich), przedmiot będący
takim, jakim jest w rzeczywistości, istniejący poza świadomością i nieuchwytny doświadczeniem,
przejawiający się przez zjawiska i stanowiący źródło wrażeń': Pojęcie "rzeczy w sobie" (Dinge an sich)
nie było bynajmniej pomysłem Kanta; było odwiecznym pojęciem metafizyki, było używane nawet
przez empirystów w rodzaju Locke'a; natomiast szczególnego znaczenia nabrało dzięki Kantowi, który
z niebywałą dotychczas stanow-
534
NOVUM
NUKLEINOWY KWAS
NOVUM (czytaj: nowum) 'coś nowego, nowość wprowadzona w jakiejś dziedzinie': Skonstruowanie
telefonu komórkowego to istotne novum w telekomunikacji. Taki typ rozwiązania układu
rozrządczego to novum, ale czy się przyjmie w masowej produkcji, czas pokaże.
tac. novum
I NOWELA w prawie 'ustawa zawierająca uzupełnienia lub zmiany do ustawy uchwalonej wcześniej':
Sejm uchwalił nowelę do ustawy uwłaszczeniowej, zawierającą szczegółowe uregulowania praw do
przekazywanych mieszkań spółdzielczych.
II NOWELA 'krótki utwór prozatorski lub film o prostej, zwykle jednowątkowej, fabule i wyrazistej
akcji': Do najsłynniejszych dziewiętnastowiecznych nowel, opowiadających o losach dzieci wiejskich,
należą "Janko Muzykant" Henryka Sienkiewicza i "Antek" Bolesława Prusa.
UWAGA: wyraz nowela nie znaczy 'wieloodcinkowy serial telewizyjny'; w tym znaczeniu jest to
niepoprawnie przetłumaczony hiszpański (i portugalski) wyraz novela, znaczący w tamtych językach
'powieść'.
NOWELOWY 'związany z nowelą, charakterystyczny dla noweli': Nowelowe wątki. Temat nowelowy, v
Film nowelowy 'film składający się z kilku nowel filmowych': Do najsłynniejszych filmów nowelowych
w polskiej kinematografii należy "Eroika" Andrzeja Munka.
NOWELISTYKA 'zbiór nowel jakiegoś pisarza lub reżysera, nowel z jakiejś epoki, kraju itd.':
Nowelistyka Marii Konopnickiej. Nowelistyka pozytywizmu. Nowelistyka polska.
NOWELISTA 'pisarz, który pisuje nowele': Do wybitnych polskich nowelistów II połowy XX w. należą
m.in. Tadeusz Borowski, Jerzy Andrzejewski i Jarosław Iwasz-kiewicz.
NOWENNA 'w liturgii katolickiej: 'dziewięciodniowe nabożeństwo poprzedzające jakieś ważne święto
lub uroczystości': Odprawiać nowennę do św. Antoniego.
NOWICJUSZ l. 'osoba nowa w jakimś środowisku i nie-obeznana z nim lub dopiero zaczynająca
wykonywać pewien zawód, niemająca w nim wprawy i doświadczenia':
Wśród członków wyprawy było dwóch nowicjuszy. Od razu można było poznać, że aktor jest
nowicjuszem. 2. 'osoba odbywająca nowicjat - okres próbny w zakonie':
Przygotowania nowicjusza.
N/S albo n/s 'międzynarodowy znak, oznaczający statek o napędzie jądrowym, umieszczany na burcie
statku przed jego nazwą'
NUGAT l. 'ciastko zrobione z dwóch wafli przełożonych masą orzechową lub migdałową z miodem':
Zajadała ze smakiem nugaty. 2. inaczej: NUGGET 'bryłka metalu, zwłaszcza złota, powstała w sposób
naturalny': Poszukiwacz wysypał z woreczka złoty piasek i kilka nugatów. Największe nuggety,
podobnie jak wielkie diamenty i rubiny, mają swoje nazwy i przechowywane są w muzeach.
fr. nougat (ciasto), ang. nugget (samorodek) - obie formy od łac. nux 'orzech'
NUKLEARNY 'związany z jądrem atomu, a zwłaszcza z bronią wykorzystującą energię wyzwalającą się
podczas rozpadu lub syntezy jąder atomowych': Broń nuklearna. Wojna nuklearna.
NUKLEOTYD w biochemii 'podstawowy składnik kwasów nukleinowych': Kwasy DNA i RNA rozróżnia
się ze względu na rodzaj sacharydu występującego w ich nu-
535
NUKLEON
NYGUS
NUKLEON w fizyce 'podstawowy składnik jądra atomu, występujący jako naładowany elektrycznie
dodatnio proton lub obojętny elektrycznie neutron'
NUKLID w fizyce 'rodzaj atomu, charakteryzujący się określoną budową jądra': O nuklidach mówi się
najczęściej w odniesieniu do pierwiastków niewystępujących w różnych odmianach izotopowych.
osoba, czasem rzecz, najważniejsza, stawiana przed innymi': Krzysiek to dla mnie number one i
najlepszy kumpel na świecie.
NUMERUS CLAUSUS (czytaj: numerus klau-zus) oficj. 'ograniczenie ogólnej liczby osób albo osób
jakiejś kategorii przy przyjmowaniu gdzieś, np. na studia'. Na tym kierunku studiów zawsze
obowiązywał numerus ciausus. Numerus ciausus może być czasem formą dyskryminacji.
niem. numerisch
NUMIZMATYKA l. 'nauka zajmująca się opisem i systematyką zabytkowych monet': Zajmować się
numizmatyką. 2. 'kolekcjonowanie monet': Jego hobby to numizmatyka.
NUMIZMATYK l. 'człowiek zajmujący się numizmatyką - nauką o monetach' 2. 'człowiek
kolekcjonujący monety': Mój ojciec jest zapalonym numizmatykiem, ma piękną kolekcję monet
polskich, rosyjskich i niemieckich.
NUMIZMAT 'cenna i rzadka, zwykle - zabytkowa, moneta': Wśród swoich numizmatów ma także
talara odlanego ze srebra podarowanego Kościuszce w czasie powstania przez mieszkańców
Warszawy.
numizmatyczny.
NUNCJUSZ 'stały przedstawiciel dyplomatyczny Watykanu przy rządzie jakiegoś państwa': Nuncjusz
apostolski, nuncjusz papieski. W 1993 r. polski minister spraw zagranicznych i nuncjusz papieski
podpisali konkordat miedzy Polską a Stolicą Apostolską.
NUNCJATURA l. 'urząd nuncjusza; także: czas sprawowania tego urzędu': Objąć nuncjaturę. Jego
nuncjatura trwała 12 lat. 2. 'oficjalne przedstawicielstwo dyplomatyczne Watykanu przy rządzie
jakiegoś państwa':
NUWORYSZ 'człowiek, który dopiero co się wzbogacił (i najczęściej popisuje się swoim bogactwem),
nowobogacki, dorobkiewicz': Wśród miejscowych nuworyszy wyróżniał się kulturą i sposobem bycia.
NYGUS l. 'to samo, co negus' 2. przestarz. 'nicpoń i próżniak': Babcia pogroziła chłopcom palcem,
wołając:
536
I OAZA l. 'obszar na pustyni porośnięty obfitą roślinnością, pojawiającą się tam dzięki obecności
słodkiej wody gruntowej': Po wielu godzinach wędrówki karawana dotarta do oazy. 2. przen. 'miejsce
ciche, spokojne, w którym można znaleźć wytchnienie, szczęście, ukoić nerwy': Maleńka działka
położona na skraju puszczy była dla nich ucieczką od zgiełku miasta, oazą, w której mogli schronić się
przed ludźmi. 3. przen. 'miejsce wyraźnie różniące się od otoczenia, będące jego przeciwnością':
Oświetlone molo było oazą jasności w mroku.
II OAZA l. 'ruch młodzieżowy w Kościele katolickim, którego celem jest pogłębienie życia religijnego
jego członków; także: spotkanie członków tego ruchu, poświęcone modlitwie, rozmowom na tematy
religijne itp.': Chodzić na spotkania oazy. 2. 'obóz organizowany dla młodzieży skupionej w tym
ruchu': Wyjeżdżać na oazę.
od słowa: I oaza
OBDUKCJA oficj. 'lekarskie oględziny ciała osoby, która odniosła jakieś obrażenia, mające na celu
ustalenie ich wielkości i przyczyn, zwykle po to, by informację o tym przekazać policji lub sądowi;
także: dokument będący protokołem tych oględzin, przedstawiany odpowiednim władzom': W
wyniku obdukcji ustalono, że ma złamane palce prawej ręki, liczne sińce i zadrapania na całym ciele.
W obdukcji lekarz napisał, że ma złamaną szczękę.
OBDUCENT oficj. 'lekarz dokonujący obdukcji': Obdu-cent stwierdził u niego liczne sińce i otarcia
naskórka.
II OBEDIENCJA 'jedna z dwu części świata chrześcijańskiego w okresie wielkiej schizmy zachodniej':
Jedna z obediencji uznawała władzę papieża, a druga antypapieża.
OBELISK 'wysoki, czworoboczny słup, mający zwykle kształt ściętego u góry ostrosłupa, będący
pomnikiem
lub elementem zdobniczym': Uczniowie złożyli wiązanki pod obeliskiem ku czci pomordowanych w
czasie wojny.
OBIEKCJE 'zastrzeżenia, wątpliwości dotyczące tego, o czym się mówi, co się rozważa': Projekt ustawy
wywołał rozmaite obiekcje w środowisku lekarskim. Miał obiekcje, co do pomysłu żony o samotnym
wyjeździe do sanatorium.
537
OBIIT
OBSESJA
Zwrócił przyjacielowi uwagę, że sądy wyrażone w oficjalnym dokumencie powinny być bardziej
zobiektywizowane.
OBIIT 'zmarł - łaciński napis umieszczany dawniej na nagrobkach, często w skrócie: ob.': Znakiem
słynnej przemiany wewnętrznej bohatera "Dziadów" jest napis na murze "Gustavus obiit, hic natus
est Conradus" -'Gustaw umarł - tu narodził się Konrad'.
tac. obiit
OBJECTOR (czytaj: obdżektor) albo OBDŻEKTOR 'człowiek, który sprzeciwia się służbie wojskowej w
jakiejkolwiek formie, odmawia pójścia do wojska i zdecydowanie publicznie protestuje przeciwko
temu': Ruch objectorów w Polsce zaktywizował się po roku 1989. Protest przeciwko służbie
wojskowej obdżektorzy wyrazili spaleniem swoich książeczek wojskowych.
OBLAT l. 'członek katolickiego zgromadzenia zakonnego, w którym zamiast ślubów składa się
przyrzeczenie wytrwania': Zgromadzenie Oblatów założone we Francji w 1816 r. zajmuje się przede
wszystkim wychowaniem młodzieży i pracą misyjną. 2. 'osoba świecka podejmująca stałą służbę przy
klasztorze, mająca prawo noszenia stroju zakonnego' 3. 'w średniowieczu: dziecko, które rodzice
przeznaczyli do stanu zakonnego'
OBLATA l. dawniej w prawie 'wpis aktu prawnego do właściwej księgi sądowej' 2. 'dar, zwłaszcza dar
pieniężny, na kościół': Wniósł wielkie obiaty na cele kościelne.
OpLIG albo OBLIGO l. w finansach 'pisemne zobowiązanie do pokrycia długu': Potwierdził oblig
własnoręcznym podpisem. 2. w bankowości 'suma zadłużenia klienta lub grupy klientów, którym
bank udzielił kredytu': Obligo wynosiło 10 milionów złotych.
| UWAGA: w 2. znaczeniu wyraz nadużywany; lepiej moll wić: zobowiązywać, czuć się zobowiązanym.
tac. obligo
od łac. obseryator
OBSESJA l. pot. 'opanowanie świadomości przez jakąś uporczywą myśl': On ma jakąś obsesję
seksualną, bez przerwy myśli o jednym! Byli grupą ludzi ogarniętych obsesją zysku, gotowych
poświęcić dla pieniędzy nawet szczęście rodzinne. 2. w medycynie 'zaburzenia choro-
538
OBSKURANT
OFENSYWA
bowe polegające na niemożności uwolnienia się od pewnych myśli': Obsesje występują w wielu
nerwicach.
OBSESYJNY l. pot. 'związany z obsesją - opanowaniem świadomości przez pewną myśl': Nuży mnie ta
obsesyjna gadanina w kółko o jednym i tym samym. 2. w medycynie 'związany z obsesją-
zaburzeniami chorobowymi, polegającymi na niemożności uwolnienia się od pewnych myśli': To był
potworny, obsesyjny strach, godzinami siedział w mieszkaniu, trzęsąc się z przerażenia.
lać. obsessio 'opętanie' -w średniowieczu częstymi obsesjami były bluźniercze myśli, nachodzące
osoby niezwykle religijne, co uważano za dowód opętania przez szatana
OBSKURANT 'człowiek, który jest przeciwny postępowi, oświacie; wstecznik': Obskuranci znowu chcą
nam narzucić swój światopogląd.
OBSKURANTYZM 'postawa życiowa, która charakteryzuje się niechęcią, a nawet wrogością do oświaty
i postępu; wstecznictwo': Objawem obskurantyzmu był wówczas sprzeciw wobec ćwiczeń
gimnastycznych i w ogóle kultury fizycznej w szkole.
OBSTRUKCJA l. 'niemoc, hamowanie, zatrzymanie się jakiegoś procesu, utrudnianie przebiegu jakiejś
sprawy':
OCHMISTRZ l. 'w dawnej Polsce: urzędnik zarządzający dworem władcy lub magnata, będący także
opiekunem dzieci na tym dworze': Ochmistrz z niepokojem patrzył na zabawy królewicza. 2. 'oficer na
statku zajmujący się sprawami administracyjno-handlowymi': Z kapitanatu portu dzwoniono, by
ochmistrz zgłosił się z papierami.
OCHMISTRZYNI l. 'w dawnej Polsce: kobieta nadzorująca żeńską służbę na dworze królewskim lub
magnackim': Królewska ochmistrzyni. 2. przestarz. 'kobieta zarządzająca gospodarstwem w dużym
majątku'
od niem. Hofmeister
OCHRA l. 'glinka o żółtym albo brunatnym zabarwieniu, służąca do wyrobu farb' 2. 'żółta albo
brunatna farba otrzymywana z tej glinki, używana do malowania, drukowania tkanin,
wykorzystywana w przemyśle włókienniczym i kosmetycznym': Tkaniny moczono w ochrze. 3. 'kolor
brunatnoczerwony': Artysta uważał, że młodzi malarze używają zbyt wiele ochry i błękitu.
gr. ochra
OCTAVO (czytaj: oktawo) w poligrafii 'format książki powstały po trzykrotnym złożeniu arkusza
papieru, ósemka': Octavo to format książki: 30 na 21 cm.
IN OCTAVO (czytaj: in oktawo) w poligrafii 'w formacie oktawo': Bibliofilska seria in Octavo.
ODA l. w nauce o literaturze 'patetyczny utwór literacki, wierszowany, chwalący jakąś osobę,
opiewający ideę lub zdarzenie': Ody Horacego. "Oda do młodości" Adama Mickiewicza. Odśpiewano
"Odę do radości" Schillera ze wspaniałą muzyką Beethovena. 2. w muzyce 'kompozycja wokalno-
instrumentana zbliżona do kantaty'
ODIUM książk. 'wstręt, odraza, nienawiść do kogoś albo do czegoś; nieprzyjazna, wroga atmosfera,
otaczająca kogoś albo coś': Takie hasła, jak "socjalizm" czy "sprawiedliwość społeczna", przestało
otaczać odium, jakie powstało po 40 latach komunistycznego reżimu. Czuła to odium, z jakim
odnosiła się do niej całajego familia.
ODYSEJA l. 'epopeja Homera ukazująca ostatni etap dziesięcioletniej tułaczki Odyseusza, wracającego
spod Troi do rodzinnej Itaki': "Iliada" i "Odyseja" należą do najbardziej znanych dzieł światowej
literatury. 2. przen. 'droga, pełna przygód wędrówka': Po dwóch miesiącach skończyła się nasza
Odyseja - niezapomniana, wyczerpująca i zachwycająca podróż przez Australię.
gr. Odysseia
539
OFEROWAĆ
OFSAJD
| UWAGA: w ostatnim znaczeniu wyraz ofensywa jest nadu-|| żywany, ten sam sens wyraża polski
rzeczownik atak.
Działania ofensywne wrogiej armii. Ofensywna gra naszych piłkarzy. 2. w publicystyce 'nastawiony na
zdobycie, osiągnięcie czegoś': Ofensywna polityka rządu.
OFEROWAĆ 'proponować komuś kupno jakiegoś towaru albo jakiejś usługi': Firma oferuje bogaty
wybór kopiarek. Szkoła oferuje następujące specjalizacje: [...]. Oferowane w sklepach bluzki i koszule
nie mają modnego kroju ani modnych kolorów. Pozostałe 20% akcji zostało zaoferowanych załodze.
OFERTA 'propozycja kupienia jakiegoś towaru, wykonania jakiejś usługi, zawarcia jakiejś transakcji,
najczęściej przedstawiona w sposób formalny i wiążący': Niektóre banki kuszą ofertami całkiem
atrakcyjnymi. Możemy ci pomóc w racjonalnym wyborze spośród mnogości ofert rynkowych. Panie
znajdą zatrudnienie, jeśli same złożą ofertę.
OFERENT 'osoba, przedsiębiorstwo, instytucja, która składa ofertę': Oferenci są liczni, trudno się
zdecydować na wybór.
OFFSET l. w poligrafii 'technika druku płaskiego, w której rysunek przenosi się z metalowej płytki na
gumowy cylinder, a z niego na papier': Drukowanie offsetem. 2. w poligrafii 'maszyna drukująca taką
techniką': Kupić offset.
ang. offset
OFICJEL 'osoba występująca oficjalnie, będąca przedstawicielem władzy, urzędu itp. - słowo używane
często z odcieniem niechęci lub lekceważenia': Na uroczystości zjechali się różni oficjele, żeby
wygłosić parę słów otuchy do robotników i życzyć im godnego życia za głodowe pensje.
OFICYNA l. przestarz. 'w XVI-XVII w. drukarnia lub zakład wydawniczo-drukarski': Dla rozwoju języka
polskiego w XVI w. wielkie zasługi położyła oficyna Hieronima Wietora, wydająca także dzieła
wybitnych humanistów w obcych językach. 2. ksiązk. 'wydawnictwo': Nakładem naszej oficyny
ukazały się ostatnio przepiękne albumy ukazujące polskie krajobrazy. 3. w architekturze 'boczne
skrzydło kamienicy czynszowej lub budynek stojący za kamienicą': Zakład krawiecki mieścił się w
oficynie. 4. w architekturze 'budynek znajdujący się w pobliżu pałacu lub dworu (niekiedy jego
skrzydło), będący pomieszczeniem gospodarczym albo przeznaczonym dla służby': W pewnej
odległości od dworu znajdowała się zrujnowana oficyna, w której mieszkał już tylko stary, niedołężny
lokaj, pamiętający jeszcze czasy świetności majątku.
OFLAG 'w czasie II wojny światowej: niemiecki obóz jeniecki dla oficerów': Amerykański lotnik został
umieszczony w oflagu. Jednym z największych oflagów był II C Woldenberg.
OFSAJD w piłce nożnej i niektórych innych grach zespołowych 'spalony: podanie piłki do napastnika,
wysuniętego tak bardzo do przodu, że pomiędzy nim a bramką przeciwnej drużyny nie ma
przynajmniej dwóch graczy tej drużyny': Sędzia odgwizdał ofsajd i legioniści zaczęli grę od rzutu
wolnego. Sędzia boczny pokazywał, że nie było ofsajdu.
PUŁAPKA OFSAJDOWA w pitce nożnej i niektórych innych grach zespołowych 'szybkie przesunięcie się
obrońców do przodu, tak by pozostawić napastnika przeciwnej drużyny, do którego jest podawana
piłka, na spalonym': Pułapka ofsajdowa to manewr, który wymaga bardzo dobrego zgrania obrony;
jej niepowodzenie jest często połączone z utratą gola, bowiem zostawia się napastnika w bardzo
dogodnej sytuacji do strzału.
540
OKAY
OKUPACJA
OKAY (czytaj: okej) l. pot. 'w porządku, dobrze; tak, jak ma być; zgoda; zapisywane w skrócie OK':
Powiedziałam sobie, okay, nie chcesz mnie znać, to nie. Okay, możemy pojechać do Jarocina. 2. pot.
'taki, jak powinien być; taki, któremu nie można nic zarzucić; właściwy, stosowny': Byłem zawsze okay
i mój syn też musi być okay. Koncert był okay; gliniarze byli okay, ludzie byli okay i tylko panowie
redaktorzy się czepiali. ang. okay, OK - skrót od: all correct 'wszystko w porządku'
OKCYDENT książk. 'Zachód, zwłaszcza kraje Europy Zachodniej': W swych pracach opisywał kulturę
Orientu i Okcydentu w minionych wiekach.
OKOWITA l. przestań, 'mocna wódka': Szlachcic wypił kwartę okowity i aż mu się zadymiło z
podgolonego łba. 2. przestarz. 'spirytus nieoczyszczony' łac. aqua vitae 'woda życia'
OKSYDACJA w chemii 'proces polegający na odłączaniu elektronów od jonu, atomu lub grupy
atomów, na skutek czego wzrasta stopień utlenienia pierwiastka oddającego elektrony - najczęściej
proces, w którym w wyniku działania tlenu, powietrza lub innych środków utleniających powstaje
produkt o większej liczbie atomów tlenu w cząsteczce': W procesie oksydacji jako katalizatory stosuje
się srebro, miedź.
OKSYDOWAĆ w chemii i technice 'wytwarzać na powierzchni metali ochronną warstwę ich tlenków w
celu zabezpieczenia ich przed korozją, dla ozdoby lub z innych względów': Oksydować srebro.
Oksydowana broń ma barwę matową i nie odbija światła.
OKSYMORON w nauce o literaturze 'rodzaj epitetu, w którym zestawia się wyrazy mające
przeciwstawne cechy znaczeniowe': "Ogień krzepnie", "blask ciemnieje" śpiewamy przy wigilijnym
stole, często nie wiedząc nawet, że te dziwnie brzmiące zestawienia słów to oksy-morony.
OKTAN w chemii 'węglowodór nasycony mający osiem atomów węgla w cząsteczce, bezbarwna ciecz
występująca w ropie naftowej, będąca składnikiem benzyny'
OKTAWA l. 'okres ośmiu dni od jakiegoś święta, od jakiejś daty; także: ósmy dzień tego okresu':
Oktawa Bożego Ciała. 2. w nauce o literaturze 'ośmiowersowa strofa zbudowana z
jedenastozgłoskowców, o układzie rymów: abababcc': Czytał fragmenty "Króla Ducha" Juliusza
Słowackiego, napisane piękną oktawą. 3. w muzyce 'ósmy stopień skali muzycznej; także: odległość
między pierwszym a ósmym stopniem skali diatonicznej':
Podnieść głos o oktawę. 4. w muzyce 'w instrumentach klawiszowych: odległość między dwoma
klawiszami o równoimiennym dźwięku i różnej wysokości' 5. w poligrafii 'ósemkowy format książki'
zob. hasło OCTAVO
OKUPACJA l. 'zajęcie siłą terytorium jakiegoś państwa przez inne państwo i sprawowanie nad nim
kontroli administracyjnej; także: czas trwania tego stanu': Przyczyną podjęcia operacji "Pustynna
burza" była iracka okupacja Kuwejtu. 2. 'czasowe zajęcie czegoś, często wbrew obowiązującemu
prawu': Okupacja gmachu ministerstwa przez protestujących.
OKUPANT 'państwo, które zajęło siłą terytorium innego państwa, jego siły zbrojne lub poszczególni
żołnierze': Bezwzględne traktowanie chińskiej ludności przez japońskiego okupanta. Zbrodnie
hitlerowskich okupantów w Polsce.
541
OLDBOY
OLIMPIADA
OKUPOWAĆ l. 'być okupantem, zajmować siłą jakieś terytorium, najczęściej terytorium innego
państwa': Przez 20 lat okupowali terytorium Czechosłowacji. Od 1949 roku Chiny okupują Tybet, l.
pot. 'zajmować jakąś pozycję, jakieś miejsce': Stale okupowali ostatni rząd w kinie.
| UWAGA: w tym znaczeniu jest to wyraz nadużywany zali miast słów: zajmować, plasować się, być.
OKUPACYJNY l. 'związany z okupacją - zajęciem siłą terytorium jakiegoś państwa przez inne państwo':
Surowe przepisy okupacyjne. Okupacyjne gwałty na ludności. 2. 'związany z okupacją - czasowym
zajęciem czegoś': Ogłoszono strajk okupacyjny, górnicy zamknęli się w kopalni i wystawili warty.
OLDBOY (czytaj: oldboj) l. 'sportowiec, który zakończywszy, ze względu na wiek, karierę sportową,
występuje jedynie w rozgrywkach pokazowych, imprezach charytatywnych itp.': Na murawę wyszła
drużyna narodowa i stara gwardia - nasi oldboye, którym zawdzięczamy największe sukcesy polskiej
piłki. 2. żart. 'artysta powracający po latach na estradę, zwykle na krótko; także:
ktoś, kto zajmował się kiedyś czymś bardzo intensywnie, a dziś tylko kibicuje innym, lub podstarzały
mężczyzna zachowujący się jak nastolatek': Oldboye rocka.
OLIGARCHIA l. 'system rządów w państwie, w którym władzę sprawuje niewielka grupa osób
zamożnych lub uprzywilejowanych w inny sposób, np. dobrze urodzonych, dziś także: należących do
jednej partii, jednej orientacji światopoglądowej itp.': Oligarchia nie skończyła się u nas z upadkiem I
Rzeczypospolitej, w zadziwiający sposób, w odmiennej formie, lecz niezmienionej istocie, odrodziła
się w czasach PRL-u. 2. 'grupa osób będących u władzy w państwie o takim ustroju; także szerzej:
bogacze lub osoby inaczej uprzywilejowane, mające decydujący wpływ na rządy w kraju': Oligarchia
finansowa. Oligarchia partyjna.
OLIGOCEN w geologu 'epoka w dziejach Ziemi, część trzeciorzędu, między eocenem a miocenem, od
ok. 35 do
23 min lat temu': W powstałej w oligocenie warstwie ziemi geologowie odkryli różnorodne bogactwa
naturalne, np. złoża ropy.
OLIGOCEŃSKI 'taki, który pochodzi z oligocenu': Woda oligoceńska 'woda wydobywana z warstw
ziemi sięgających pokładów, które powstały w okresie oligocenu;
ang. oligopoły odgr. oligos 'mały, mała liczba' na wzór: monopoły 'monopol'
OLIMP l. 'masyw górski w Grecji, będący w mitologii greckiej siedzibą bogów': Pięknie urządził się
Zeus na Olimpie. Dzikie zwierzęta nie miały tam przystępu i nigdy wiatr zimny nie niósł zadymki
śnieżnej. Czystego powietrza nie ćmiła żadna chmura. Panowała tam wieczna wiosna. (Parandowski)
2. przen. książk. 'grupa wybitnych artystów, pisarzy, uczonych': Ówczesny olimp to przede wszystkim
trójka wielkich fizyków: Albert Einstein, Niels Bohr i Wemer Heisenberg.
gr. Ółympos
OLIMPIADA l. 'starożytne igrzyska sportowe ku czci Zeusa odbywające się co cztery lata w Olimpii,
mieście na Peloponezie; także: czteroletni okres między nimi': W czasie starożytnych olimpiad
ogłaszano w całej Grecji "pokój boży", by nic nie mąciło odświętnego charakteru igrzysk. 2.
'międzynarodowe zawody sportowe, odbywające się co cztery lata w różnych krajach świata,
organizowane na wzór igrzysk starożytnych': Olimpiada zimowa i letnia. Olimpiady zostały
wznowione w 1896 r. z inicjatywy barona Pierre'a de Coubertin. 3. 'zawody sportowe lub konkursy z
różnych dziedzin wiedzy organizowane najczęściej dla uczniów': Olimpiada polonistyczna.
Międzyszkolna olimpiada wiedzy o Polsce.
OLIMPIJCZYK l. 'zawodnik biorący udział w igrzyskach olimpijskich; także: zwycięzca tych zawodów':
Jednym ze znakomitych polskich olimpijczyków jest Jerzy Kulej. 2. 'uczeń biorący udział w
olimpiadzie, zwykle - zwycięzca olimpiady': Olimpijczycy nie muszą zdawać egzaminów wstępnych na
wyższe uczelnie, wygranie olimpiady zapewnia wstęp bez egzaminu na określony kierunek studiów.
3. w mitologii greckiej 'jeden z dwunastu najważniejszych bogów zamieszkujących Olimp'
542
OM
ONKOLOGIA
OM w fizyce 'jednostka opom elektrycznego w układzie SI, symbol Q'; Jeden om to opór między
dwoma punktami przewodu jednorodnego prostoliniowego, gdy występujące między tymi punktami
niezmienne napięcie elektryczne l wolta wywołuje w tym przewodzie prąd o natężeniu l ampera.
OMBUDSMAN (czytaj: ombudzmen) 'urzędnik powołany przez rząd do badania, rozpatrywania skarg
ludności przeciw rządowi, administracji lub organizacjom społecznym;
OMEGA l. 'ostatnia litera alfabetu greckiego - duża: O, mała: o' (} Alfa i omega 'osoba mająca
ogromną wiedzę w jakiejś dziedzinie, ktoś uważany za autorytet': Był alfą i omegą w historii Polski. 2.
'popularny jacht szkoleniowy, jednomasztowy, przeznaczony dla 2-6 osób'
OMEN 'coś, co uchodzi za dobrą lub złą przepowiednię, zwykle jakieś zdarzenie lub zjawisko':
Wchodząc do domu narzeczonej po raz pierwszy potknął się w progu i uznał, że to bardzo zły omen.
Gromady kolorowych ptaków, które ze śpiewem otaczały jej postać, były dobrym omenem.
lać. omen
OMNIA MEA MECUM PORTO (czytaj: omnia mea mekum porto) 'wszystko, co mam, noszę ze sobą -
dewiza tych, którzy uważają, że prawdziwą wartość ma dusza, serce i rozum człowieka, a nie dobra
materialne'
lać. omnia mea mecum porto - zasada przypisywana starogreckie-mu filozofowi - Biasowi z Prieny
RI (czytaj: omnia winc-it amor et nos cedamus amori) 'miłość wszystko zwycięża - i my ulegnijmy
miłości -stwierdzenie używane obecnie np. wówczas, gdy chce się coś uzasadnić lub wytłumaczyć siłą
miłości, często w skrócie: amor omnia vincit': Nie mogę uwierzyć - powiedział - że on za nią pojechał
aż do Australii, no, ale cóż, amor omnia vincit.
OMNIBUS l. 'w XVIII i XIX w.: duży, ciągnięty przez konie pojazd z wieloma miejscami dla pasażerów,
służący
jako środek komunikacji publicznej': Omnibusy, "pojazdy dla wszystkich", były poprzednikami
współczesnych tramwajów i autobusów, l.przen. żart. 'człowiek mający wiedzę i umiejętności z
bardzo różnych dziedzin': On jest naprawdę dobry i z matematyki, i z polskiego, i w ogóle ze
wszystkiego, to prawdziwy omnibus.
ONANISTA 'osoba uprawiająca onanizm, słowo używane zwykle z lekkim zabarwieniem negatywnym':
W dziewiętnastym wieku onaniści byli traktowani niemal jako zboczeńcy.
fr. onanisme, od imienia biblijnego Onana, który - by nie mieć dzieci - "wypuszczał nasienie na
ziemię", czym rozgniewał Boga;
współcześnie w wielu językach tego rodzaju działania seksualne na sobie samym nazywa się raczej
masturbacją, co jest o tyle trafniejsze, że Onanowi chodziło najwyraźniej nie o przyjemność, lecz o
antykoncepcję (tłumaczy to fakt, że w angielskim drugie znaczenie rzeczownika onanism to 'stosunek
przerywany')
ON CALL (czytaj: on ko:l) w finansach 'na żądanie, na wezwanie': Pożyczka on cali. Kredytu
bankowego on cali udziela się zwykle pod zastaw papierów wartościowych. Jeżeli osoba lub firma,
która wzięła taki kredyt, nie zwróci bankowi na pierwsze wezwanie pieniędzy, ten sprzedaje
zastawione papiery.
ONKOLOGIA 'dział medycyny, zajmujący się nowotworami i metodami ich leczenia': Współczesna
onkologia zna wiele metod walki z rakiem, np. chemoterapię, radioterapię, chirurgiczne usuwanie
guzów. Warunkiem ich skuteczności jest rozpoznanie choroby we wczesnym stadium.
543
ONDULACJA
OP. CIT.
ONDULOWAĆ przestarz. 'układać włosy w loki, fale, robić ondulację': Zawsze przed świętami fryzjerka
ondu-Iowałajej włosy.
ONIRYZM 'w literaturze, sztuce, filmie: kreowanie rzeczywistości na wzór marzeń sennych': Oniryzm
w wierszach Leśmiana. Oniryzm w sztuce XX w. jest związany m.in. z psychologią Freuda, w której
silnie podkreślana jest rola podświadomości, ujawniającej się w marzeniach sennych.
ONIRYCZNY książk. 'dotyczący snów, mający charakter marzeń sennych': Oniryczne pejzaże
surrealistów.
00- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na ich związek z jajem, np. oogamia, oogeneza
W oogenezie wyróżnia się stadium mnożenia się komórek, stadium wzrostu komórki płciowej oraz
stadium jej dojrzewania.
Procesy oogenetyczne.
OPACTWO 'klasztor katolicki razem z dobrami klasztornymi, zarządzany przez opata': Opactwo
benedyktynów.
OPAL l. 'przezroczysty lub zabarwiony domieszkami minerał, będący uwodnioną krzemionką, którego
szlachetne odmiany, odznaczające się piękną grą barw, są cenionymi kamieniami ozdobnymi': Białe
opale, oprawione w srebro, wyglądają pięknie. Błyszczące, mieniące się opale. 2. 'cienka tkanina
bawełniana, lekko przezroczysta, podobna do batystu': Sukienka z opalu.
OPAŁOWY l. 'zrobiony z opalu - kamienia ozdobnego, taki, w którym jest opal lub opale': Opałowe
oczko pierścionka. Opałowa bransoletka. 2. 'taki jak opal - kamień ozdobny': Po lśniących, opałowych
powierzchniach wykładanych ścian błądziły świetlne refleksy. 3. 'zrobiony z opalu - tkaniny': Opałowa
bielizna.
OPALIZACJA 'mienienie się barwami tęczy powierzchni niektórych przedmiotów, ciał, drogich kamieni
na skutek rozszczepiania przechodzącego przez nie światła'
Moda opartowska.
OP. CIT. skrót wyrażenia: operę citato 'w cytowanym (powyżej) dziele': Skrót op. cit. jest stosowany
najczęściej
544
OPCJA
OPERACJA
w przypisach do prac naukowych po to, by nie powtarzać tytułu wielokrotnie przywoływanego dzieła.
lać.
OPCJA l. 'ta z możliwości danych do wyboru, którą się przedkłada nad inne; to, co się wybiera; to, za
czym się opowiada': Ostrzegaliśmy przed złudnymi założeniami opcji europejskiej. A jakie są pańskie
opcje polityczne? Opcja proreformatorska ciągle się jeszcze utrzymuje. Gdyby wybrał opcję
prezydencką, zostałby zapewne ministrem.
UWAGA: w tym znaczeniu wyraz modny i nadużywany, używany zamiast stów preferencja, wybór,
opowiedzenie się za czymś.
OPTOWAĆ 'wybierać coś spośród przedstawionych możliwości, opowiadać się za czymś, preferować
coś, głosować na coś': A za jakim rozwiązaniem pan optuje? W styczniu optował za liberałami.
UWAGA: wyraz modny, używany zamiast słów: wybierać, preferować, opowiadać się za czymś,
głosować na kogoś itp., np. "Helmut Koni optował za zgodą na choćby ograniczone dostawy
uzbrojenia" (lepiej: Helmut Kohl opowiadał się za zgodą...).
OPEN l. w sporcie 'o zawodach (rzadziej także: o ligach i klubach zrzeszających zawodników): otwarte,
takie, w których mogą występować sportowcy niezależnie od różnorodnych kategorii, np. i amatorzy,
i profesjonaliści; i seniorzy, i juniorzy; nawet: i mężczyźni, i kobiety; o kategorii w dyscyplinach
wagowych: taka, w której mogą walczyć zawodnicy z różnych wag, np. średniej i ciężkiej': Liga open w
kręglarstwie. Pierwotnie w dżudo walki rozgrywano w czterech kategoriach: lekkiej, średniej, ciężkiej
i - najbardziej prestiżowej - kategorii open (wszechwag). 2. 'o bilecie: taki, na który można jechać w
dowolnym terminie (zwykle jednak w wyznaczonym okresie ważności) pod warunkiem, że są wolne
miejsca': Wykupiła też bilet powrotny open, ważny przez 3 miesiące.
UWAGA: po angielsku słowo open znaczy 'otwarty' i ma równie szeroki jak polski przymiotnik zakres
stosowania. W jednym ze swych użyć stało się ono intemacjonalizmem:
za granicą, a często też w miejscach odwiedzanych przez turystów w Polsce, można je spotkać na
sklepach, instytucjach i innych miejscach - tam, gdzie znajduje się informacja, od której do której
działają, są otwarte.
ang. open
OPEROWAĆ l. 'wykonywać zabieg chirurgiczny': Przez kilka godzin lekarze operowali pacjenta. 2. oficj.
'oddziaływać, działać, być obecnym': Słońce operuje od rana. 3. ksiązk. 'posługiwać się czymś,
wykorzystywać coś': Myślę, że dużo czytasz, bo operujesz słowami, których chyba nie używa się w
szkole. 4. 'o finansach, pieniądzach itp.: mieć do dyspozycji, obracać': Operować dużymi sumami.
| UWAGA: Słowo operować bywa błędnie używane w znali czeniu 'prowadzić jakąś działalność'
Sala operacyjna. Blok operacyjny. 2. 'związany z operacją militarną, policyjną itp.': Działania
operacyjne podjęte przez policję. Plan operacyjny. 3. 'związany z operacją - działaniami zmierzającymi
do wykonania określonego zadania': Rachunek operacyjny w banku.
OPERATOR l. 'członek ekipy filmowej obsługujący kamerę, twórca zdjęć do filmu': Operator filmowy
dobiera poszczególne rodzaje ujęć we współpracy z reżyserem i scenarzystą. 2. 'osoba obsługująca
jakąś maszynę, urządzenie': Operator dźwigu. 3. śród. 'chirurg przepro-
545
OPERETKA
OPTIMUM
OPERATYWNY 'działający skutecznie, zaradny, pełny inicjatywny': Nowy szef był bardzo operatywny,
umiał załatwiać korzystne kredyty i intratne kontrakty.
wt. operetta
Opinie rozmówców były podzielone. Wyrazić swoją opinię. Opinia publiczna 'pogląd, opinia
społeczeństwa jako całości na jakąś sprawę, często personifikowana':
OPORTUNIZM 'postawa życiowa, która charakteryzuje się rezygnacją z zasad moralnych lub
przekonań ideowych dla osiągnięcia doraźnych korzyści w życiu; wybieranie zawsze tego, co jest w
danej sytuacji bezpieczne i korzystne; wygodnictwo życiowe': Nie znosiła oportunizmu Jolanty
zwłaszcza po roku 1976, kiedy to Jolanta razem z innymi manifestowała przeciw "wichrzycielom".
Oportunizm Witolda przejawiał się tym, że zawsze kupował "słuszne" gazety prorządowe.
UWAGA: wyrazy oportunizm i oportunistą bywają rozumiane całkowicie błędnie i opacznie, jako
'stawianie oporu' i 'ten, kto stawia opór' (!).
OPOZYCJA l. 'przeciwstawianie się komuś albo czemuś, opór przeciwko komuś albo czemuś':
Opozycja przeciwko budowie elektrowni atomowej w Żarnowcu. 2. 'ludzie, którzy mają poglądy
polityczne odmienne od poglądów grupy aktualnie rządzącej; także: organizacje, partie, które
skupiają takich ludzi':
OPONOWAĆ 'przeciwstawiać się komuś albo czemuś, zwłaszcza: mieć odmienne zdanie w jakiejś
sprawie albo w dyskusji': Przeciwko takim rozwiązaniom oponowali jedynie nieliczni działacze.
OPONENT 'człowiek, który się komuś albo czemuś przeciwstawia, który ma inne zdanie, zwłaszcza w
dyskusji': Ale sam pan G. jest równie zdogmatyzowany jak j ego oponenci.
OPOZYCYJNY 'związany z opozycją; także: nie zgadzający się na coś, przeciwstawiający się czemuś':
Pismo opozycyjne. Działacze opozycyjni. Jego wystąpienie miało charakter opozycyjny.
OPTIMUM (czytaj: optimum) l. 'najlepsze warunki do realizacji lub rozwoju czegoś; zespół warunków
najbardziej czemuś sprzyjający': Optimum ekologiczne. 2. 'najkorzystniejsze w określonych
warunkach stadium czegoś, szczyt możliwości': Optimum możliwości intelektualnych osiągnął w
wieku trzydziestu pięciu lat. Optimum rozwoju.
546
OPTOWAĆ
ORATIO OBLIOUA
UWAGA: wyrazu tego ze względu na jego znaczenie nie powinno się stopniować; formy "bardziej
optymalny" i "najbardziej optymalny" są niepoprawne, np. "Trzeba wybrać rozwiązanie najbardziej
optymalne" (poprawnie: rozwiązanie najbardziej korzystne albo rozwiązanie najlepsze, albo
rozwiązanie optymalne).
OPTYKA l. 'sposób widzenia jakiejś sprawy, sposób patrzenia na jakąś kwestię': Optyka się zmieniła,
kiedy partia ta uzyskała większość w parlamencie. To wystąpienie należy niewątpliwie rozpatrywać w
optyce zbliżających się wyborów.
UWAGA: w tym znaczeniu jest to wyraz modny, używany zamiast określeń: punkt widzenia, sposób
patrzenia na cos. 2. 'dział fizyki, którego przedmiotem badań są zjawiska świetlne'
OPTYK l. 'specjalista w zakresie optyki - działu fizyki' 2. 'osoba zajmująca się zawodowo
wytwarzaniem okularów' : Po badaniu okulistycznym zamówił u optyka nowe okulary.
wzrokowy': Czarna sukienka wyszczupla sylwetkę pod względem optycznym. Złudzenia optyczne.
w znaczeniu l. fr. optique 'perspektywa', w znaczeniu 2. gr. (techne) optike 'nauka o zjawiskach
wzrokowych'
OPTYMIZM 'postawa wyrażająca się wiarą w pomyślny rozwój zdarzeń i dostrzeganiem pozytywnych
stron życia': Ojca cechował niewzruszony optymizm, był zawsze przekonany, że musi się udać - i
rzeczywiście, z nim wszystko udawało się najlepiej.
OPUS w muzyce 'utwór albo zbiór utworów jednego kompozytora numerowany według kolejności
pierwszych wydań; skrót: op.': Mazurek h-moll, opus trzydzieste, numer drugi Fryderyka Chopina.
lać. dosłownie 'dzieło'
Oracja pogrzebowa. 2. iron. 'długie, napuszone i często nudne przemówienie': Przy lada okazji
wygłaszał niekończące się oracje. 3. w liturgii rzymskokatolickiej 'uroczysta modlitwa'
ORATOR 'osoba wygłaszająca oracje - uroczystą przemowę; także: osoba mająca dar przemawiania':
Orator zaczerpnął tchu i zaczął znowu: - Szanowni zebrani... Pan Zagłoba był nie lada oratorem.
Kultura oralna. 2. 'związany z ustami; polegający na pieszczeniu narządów płciowych partnera ustami
lub językiem': Oralna faza rozwoju w psychologii Freuda. Seks oralny.
p.-lac. oralis
ORANŻ 'kolor pomarańczowy': Pokój sprawiał dziwne wrażenie, a to za sprawą zestawienia zimnego
błękitu ścian z gryzącym oranżem mebli.
ORANŻOWY 'pomarańczowy': Uważał, że tylko osoba zupełnie pozbawiona smaku może założyć
oranżową bluzkę do zielonej spódnicy.
ORANŻERIA 'parterowy budynek ogrodowy, przeszklony, w którym hoduje się rośliny egzotyczne i
ciepłolubne': W pałacowej oranżerii hodowano wiele odmian różnokolorowych storczyków.
fr. orangerie
ORATIO OBLIOUA (czytaj: oracjo oblikfa) 'przytoczenie czyjejś wypowiedzi przez zreferowanie jej w
zdaniu podrzędnym; mowa zależna'
ORATIO RECTA (czytaj: oracjo rekta) 'przytoczenie czyjejś wypowiedzi dosłownie, w cudzysłowie;
mowa niezależna': Oratio recta to np.: "Powiedział: - Jestem zmęczony", zaś oratio obliqua:
"Powiedział, że jest zmęczony".
547
ORATORIUM
ORFIZM
ORATORIUM l. w muzyce 'utwór wokalno-instrumental-ny, zwykle o tematyce religijnej, złożony z
partii solowych, chóru, recytatywów, zbliżony do opery, lecz pozbawiony akcji scenicznej i
wykonywany bez dekoracji i charakteryzacji': Oratorium Haendla. 2. w architekturze 'kaplica,
pomieszczenie przeznaczone dla ściśle określonej grupy wiernych': Papieskie oratorium.
ORBITA l. 'droga, po której jedno ciało porusza się wokół drugiego': Orbita Ziemi. Po miesiącach lotu
satelita wszedł na orbitę marsjańską. Orbita elektronu, krążącego wokół jądra atomu. 2. przen.
'zasięg oddziaływania czegoś': Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa Polska znalazła się w orbicie
oddziaływania kulturalnego i politycznego Zachodu. 3. przestarz. 'oczodół': Na wieść o wielkości
wygranej oczy wyszły mu z orbit.
ORBITOWAĆ l. 'poruszać się po orbicie': Statek kosmiczny orbitował wokół Księżyca. 2. 'poruszać się
bezwładnie w przestrzeni kosmicznej, zwykle krążąc wokół jakiegoś ciała': Kosmonauta orbitował
przymocowany do swego statku długą liną.
ORBITALNY 'znajdujący się na orbicie, poruszający się po orbicie': Stacja orbitalna "Mir". Orbitalny
ruch Księżyca.
ORDA l. w historii 'kwatera władcy mongolskiego lub tureckiego; także: feudalne państwo mongolskie
lub tureckie': Złota Orda. 2. w historii 'obóz wojsk tatarskich; także: całe wojsko tatarskie': W nocy
orda zbliżyła się do obozu wojsk polskich.
ORDYNIEC w historii 'Tatar należący do ordy': Ordyń-cy prowadzili jeńców przy koniach.
tur. ordu 'obóz, wojsko', od tego samego słowa pochodzi też rzeczownik: horda, obecnie używany
najczęściej w znaczeniu 'zgraja, tłuszcza, banda', dawniej zaś odnoszący się do grup Tatarów
ORDER 'odznaczenie w postaci krzyża, gwiazdy lub medalu nadawane za wybitne zasługi i
osiągnięcia': Za zasługi dla Polski został odznaczony Orderem Orła Białego. () Kawaler jakiegoś orderu
'osoba odznaczona tym orderem': Kawaler Orderu Uśmiechu przyznawanego przez dzieci.
ORDOWIK w geologii 'drugi okres ery paleozoicznej, trwający od około 500 do około 435 milionów lat
temu':
W ordowiku istniała bogata fauna morska, pojawiły się też pierwsze kręgowce.
ang. ordovician od łac. Ordovicies - nazwa plemienia żyjącego w starożytności w północnej Walii (na
obszarach, na których odkryto osady z tego okresu geologicznego)
ORDYNACJA l. 'zbiór przepisów prawnych ustalających sposób postępowania w jakiejś sprawie lub
regulujących pewną dziedzinę działalności': Ordynacja wyborcza nakazuje zakończenie kampanii
wyborczej na 48 godzin przed rozpoczęciem wyborów. 2. 'dawniej w Polsce: wielka posiadłość
rodowa, dziedziczona przez jednego spadkobiercę, niepodzielna i niezbywalna': Ordynacja
Zamoyskich. Zasady dotyczące ordynacji ustanowiono po to, by nie dopuścić do rozdrobnienia
majątków. 3. 'w Kościele: udzielenie święceń, na mocy których dana osoba otrzymuje stopień w
hierarchii i może wykonywać czynności liturgiczne'
ORDYNOWAĆ l. książk. 'aplikować komuś lekarstwo, leki, jakąś kurację': Lekarz zaordynował j ej
kąpiele błotne. 2. przestarz. 'zarządzać coś': Ordynował podwładnym surowe kary.
ODYNANS 'dawniej w wojsku; żołnierz przydzielony oficerowi do posług osobistych': Ordynans czyścił
jego mundur i broń.
OREGANO l. inaczej: LEBIODKA 'roślina zielna o drobnych liściach i różowawych kwiatach, rosnąca w
Europie i Azji, pospolita w Polsce' 2. 'ziele lecznicze lub przyprawa z wysuszonych liści tej rośliny': Na
wierzch pizzy kładziemy starty żółty ser i całość posypujemy oregano.
hiszp. oregano
ORFIZM l. doktryna filozoficzno-religijna powstała w Grecji w VIII w. p.n.e., głosząca tezę o dwoistości
natury ludzkiej, wprowadzająca koncepcję świata pozagrobowego i reinkarnacji': Orfizm głosił walkę
dobra ze złem i nieśmiertelność duszy, dążącej do wyzwolenia się z więzów ciała 2. w sztuce 'kierunek
w malarstwie, powstały jako konsekwencja kubizmu, przeciwstawiający mu malarstwo czyste, pełne
bogactwa ekspresji, liryzmu, dążenia do syntezy'
ORFIK ' zwolennik - czy może lepiej: wyznawca - orfiz-mu w starożytnej Grecji': [Nowe poglądy]
jeszcze wyraźniej [...] urabiali orficy. Była to sekta religijna, która podawała za swego założyciela
legendarnego wieszcza Orfeusza. (Parandowski)
548
ORGAN
ORIENT
ORFICKI albo ORFICZNY 'dotyczący orfizmu lub orfików, także: związany z misteriami ku czci
Orfeusza':
ORFEUSZ 'w mitologii greckiej: syn Kaliope, śpiewak, muzyk i poeta, który dzięki swej muzyce zdołał
dotrzeć do Hadesu i wyprowadzić stamtąd swoją ukochaną żonę Eurydykę': Orfeusz był królem
śpiewakiem Tracji, jak król Wenedów u Słowackiego. Tylko że nie był stary. Był młody i piękny.
(Parandowski)
ORGAN l. 'część organizmu żywego spełniająca określone funkcje': Badał jego organy wewnętrzne:
serce, płuca i wątrobę. Ręka ludzka jest niezwykłym organem. 2. 'jednostka organizacyjna, urząd,
instytucja, mająca określone przeznaczenie i funkcje': Organy administracji państwowej. 3. 'pismo
wydawane przez jakąś partię polityczną, organizację, instytucję itp., prezentujące jej poglądy, racje i
bliskąjej tematykę': Organ prasowy partii lewicowej.
ORGANIZM l. 'żywa istota jako zespół tkanek, narządów itp., zdolna do rozmnażania, regenerowania,
wydalania, rozwoju itp.': Organizmy samożywne i cudzożywne. Organizmy roślinne i zwierzęce.
Organizm ludzki. 2. 'ciało człowieka, narządy wewnętrzne': Jego organizm był wycieńczony. 3. przen.
'pewna całość złożona ze współpracujących ze sobą elementów': Organizm państwowy,
samorządowy.
ORGANICYZM l. 'pogląd filozoficzny, głoszący, iż cała natura lub jej dziedziny tworzą struktury
organiczne podlegające podobnym prawom jak żywy organizm': W biologii [w latach 1918-1939]
uformował się pogląd nie mechanistyczny, ale niebędący także witalizmem, bo nie odwoływał się do
siły życiowej, lecz zjawiska życiowe traktował jako struktury tych samych składników, które i poza
nimi znajdują się w przyrodzie. Pogląd ten nazywany bywa organicyzmem. (Tatarkiewicz) 2. 'kierunek
socjologiczny, zakładający, iż społeczeństwo wykazuje podobieństwa strukturalne i funkcjonalne do
organizmów biologicznych': Organicyzm był popularny zwłaszcza w XIX i na początku XX w.
fr. organisme
ORGIA l. w starożytnej Grecji: 'obrzędy religijne ku czci Dionizosa, połączone ze śpiewami, tańcami i
piciem wina, wprowadzające uczestników w stan ekstazy i podniecenia' 2. 'hulaszcza, rozwiązła
zabawa, zwłaszcza w dużym gronie, np. podczas wielkiej uczty': Po nocach odbywały się wielkie orgie,
wśród których dźwięki arf mieszały się z wrzaskami biesiadników i spazmatycznym śmiechem kobiet.
(Prus) 3. przen. 'mnogość, bogactwo, różnorodność czegoś, przepych': Orgia świateł, kolorów.
ORGIETKA pot. 'wyuzdana zabawa w niewielkim gronie': W każdą sobotę urządzał orgietki w domku
na Mazurach, na które ściągał kumpli i kilka chętnych panienek.
fr. orgie, od łac. orgia (liczba mnoga) - nazwa nocnych uroczystości ku czci Bachusa, z gr. orgia (liczba
mnoga) 'obrzędy religijne'
ORIENT 'kraje Wschodu, zwłaszcza kraje Azji i Afryki Północno-Wschodniej': Świat Orientu fascynował
wielu dziewiętnastowiecznych twórców, czego dowody znajdujemy m.in. w twórczości Byrona,
Goethego i Mickiewicza.
ORIENTALNY 'związany z Orientem': W kulturze dawnej Polski bez trudu można wskazać wiele
elementów orientalnych, np. bardzo wykrzywione szable polskiej szlachty - karabele, dzwoneczki przy
uprzęży końskiej - janczary, zamiłowanie do wschodnich przysmaków - bakalii.
ORIENTALIZM l. 'wyraz lub konstrukcja językowa przejęte z języków wschodnich': Wielu krytyków
oburzało się na orientalizmy w poezji Mickiewicza, np. wyrazy: giaur i kurhan. 2. 'odznaczanie się
cechami charakterystycznymi dla Orientu': Orientalizm architektury. Orientalizm strojów.
ORIENTALISTYKA 'nauka o kulturach i językach Orientu; także: kierunek studiów poświęcony tym
kulturom i językom na uniwersytecie': W Polsce badania w
549
ORIGAMI
ORTOEPIA
| UWAGA: można pisać Orient lub orient - wielką lub małą || literą.
ORIGAMI 'japońska sztuka robienia z kartki papieru, przez jej zaginanie, wymyślnych figurek
wyobrażających zwierzęta, rośliny, przedmioty, itp.': Uczyć się trudnej sztuki origami. 2. 'papierowa
figurka wykonana zgodnie z tą sztuką': Na półce stała okazała kolekcja origami, wśród których
najwięcej było różnej wielkości łabędzi.
ORKAN 'gwałtowny wiatr, zwykle połączony z burzą i dużymi opadami deszczu lub śniegu': W nocy
szalał na wybrzeżu orkan. W wielu miejscach pozrywane są przewody elektryczne, a na drogach leżą
połamane drzewa.
ORNAMENTACJA albo ORNAMENTYKA l. 'wszystkie ornamenty w jakimś dziele sztuki lub stylu,
sposób, w jaki coś jest ozdobione': Surowa, oszczędna ornamentacja. Różnorodność, bogactwo
ornamentyki. Barokowa ornamentacja utworu literackiego. Interesująca ornamentyka dzieła
muzycznego. 2. 'zdobnictwo': Sztuka ornamentacji. Kanony ornamentyki.
ORNITOLOGIA 'dział zoologii, nauka zajmująca się ptakami, ich budową, życiem, zwyczajami':
Ornitologia
jest dziedziną mającą bardzo długie tradycje. Pierwsze usystematyzowane obserwacje zachowania
ptaków w Polsce związane były m.in. z polowaniami za pomocą rarogów i sokołów.
ORTO- cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'prosty, prawidłowy, poprawny, dobry, słuszny',
np. or-toepia, ortodoncja
ORTODOKSJA 'ścisłe przestrzeganie zasad jakiejś doktryny, ideologii, prawd i kanonów jakiej ś wiary
itp.': Jego zaciętość wypływała raczej z głupoty niż z ortodoksji naukowej.
ORTODOKSYJNY 'taki, który jest oparty na ortodoksji, prawowierny, ściśle doktrynalny': Ortodoksyjni
wyznawcy islamu. Demonstracja grupy ortodoksyjnych marksistów. Ortodoksyjni katolicy. Było to
związane z ich mniej lub bardziej ortodoksyjnym zaangażowaniem lewicowym.
ORTODOKS l.'człowiek ściśle przestrzegający zasad jakiejś doktryny, ideologii, prawd i kanonów jakiejś
wiary itp.': Był ortodoksem, jeśli chodzi o wychowanie synów, dla córek był bardziej pobłażliwy. 2.
rząd. 'wyznawca prawosławia'
550
ORTOPEDIA
OSTEOPOROZA
rainy środowisk, używających pewnych form, związek elementów języka z tradycją i kulturą
narodową, uzus -zwyczaj społeczny związany z posługiwaniem się językiem.
ORYGINALNY l. 'niebędący kopią ani imitacją czegoś, niemający żadnego pierwowzoru, autentyczny':
Oryginalne dokumenty z czasów wojny. Oryginalne zabytki średniowieczne. 2. 'inny niż wszyscy,
niebanalny, taki, który się nie powtarza, jest nowy': Oryginalny smak potrawy. Oryginalna
kompozycja kwiatowa. Oryginalny pomysł. Oryginalny pisarz, reżyser.
OSCAR (czytaj: oskar) 'nagroda amerykańskiej Akademii Nauk i Sztuk Filmowych, przyznawana co
roku najlepszemu filmowi krajowemu i zagranicznemu, najlepszemu reżyserowi, aktorowi
pierwszoplanowemu, scenarzyście itd.': Oscara za całokształt twórczości otrzymał polski reżyser
Andrzej Wajda. Oscar to pozłacana statuetka mężczyzny, będąca przedmiotem pożądania filmowców
na całym świecie.
amer. Oscar, pochodzenie tej (nieoficjalnej) nazwy jest nieznane, być może wzięła się od imienia
wujka Margaret Herrick, która była w latach 20. XX w. jednym z dyrektorów Akademii
OSCYLOWAĆ l. 'odchylać się raz w jedną, raz w drugą stronę od pewnego punktu, zmieniając się w
określonym zakresie': Kurs złotówki wobec marki oscyluje wokół dwóch złotych. 2. 'o ludziach i ich
postępowaniu:
skłaniać się raz w jedną, raz w drugą stronę': Oscylował między fascynacją a obojętnością wobec
nowych kierunków w sztuce. 3. w fizyce 'wykonywać ruchy wahadłowe; także: drgać, falować':
Wahadełko oscyluje wokół punktu równowagi.
OSCYLACJA l.'wahanie się, skłanianie się raz w jedną, raz w drugą stronę': Oscylacja nastrojów.
Oscylacja między miłością a nienawiścią. 2. w fizyce 'ruch drgający, falowanie, wahanie'
fr. osciller, pierwotnie tylko w fizyce, od łac. oscillare 'kołysać się, wahać'
OSM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 76 i masie atomowej 190,2: szaroniebieski, bardzo
twardy, kruchy, trudno topliwy metal, symbol Os': Osm jest zaliczany do metali szlachetnych i
używany m.in. w stopach z irydem do produkcji części do urządzeń pomiarowych.
członkowie jednego z plemion tureckich, tego, z którego wywodził się w XIII w. założyciel dynastii
osmańskiej, potem to samo co Turcy'
OSTEOPOROZA 'przewlekłe schorzenie kości, polegające na zmniejszeniu się ich masy i-gęstości,
spowodowane odwapnieniem, zaburzeniami hormonalnymi lub urazami': Na osteoporozę cierpi
mniej więcej jedna trzecia kobiet po menopauzie. U osób chorych na osteoporozę zwiększa się ryzyko
złamań kości.
551
OSTRACYZM
OZON
OSTRACYZM l. 'w starożytnych Atenach: sąd skorupkowy': Procedura ostracyzmu polegała na tym, że
obywatele zgromadzeni na specjalnym zebraniu mieli udzielić odpowiedzi na pytanie, czy jest wśród
nich ktoś taki, kogo należy ukarać (czasowym) wygnaniem, a następnie wypisywali imię owej osoby
na specjalnych tabliczkach, skorupkach. 2. przen. 'bojkot towarzyski jakiejś osoby, odwrócenie się od
niej wszystkich i nie-utrzymywanie z nią kontaktów': Książki Zenona Kosi-dowskiego poświęcone
Biblii: "Opowieści biblijne" i "Opowieści ewangelistów" spowodowały, że w niektórych kręgach
skazano pisarza na ostracyzm, zaś co bardziej krewcy wierni wybijali mu kamieniami okna.
OSTRAK 'gliniana tabliczka, na której w starożytnej Grecji zapisywano krótkie notatki': Ostraków
używano m.in. w czasie sądu skorupkowego.
OSZOŁOM pot. 'człowiek ogarnięty jakąś ideą, fanatyk, próbujący za wszelką cenę narzucić swe
poglądy innym': Parlamentarne oszołomy znowu próbuj ą planować życie przeciętnemu
Kowalskiemu, pouczając go, kiedy ma pracować, kiedy odpoczywać, co oglądać, a co ze wstrętem
odrzucać.
OSZOŁOMSTWO l. pot. 'zachowanie oszołoma': To oszołomstwo, co oni wyprawiają, nie dają ludziom
spokojnie obejrzeć filmu, tylko pikietują pod kinem! l. pot. 'grupa oszołomów': Trzeba rozgonić
rasistowskie oszołomstwo i nie pozwolić więcej na podobne ekscesy. 3.pot. 'głupota, bzdura':
Wygadywał takie oszołomstwa, że wszyscy słuchacze wyszli z sali.
od słowa: oszołomić, które w dawnych słownikach definiowane jest 'otumanić, ogłupić, odurzyć'
O TEMPORA! O MORES! 'o czasy, o oby czaj e': Kobiety odkryły kolana, dzieci nie całująjuż starszych
w rękę, a starsi zamiast w zaciszu domowym dni swoich dożywać, po świecie jeżdżą, o tempera! o
mores!, co to się porobiło?
OUTRE (czytaj: utre) 'niestosujący się do przyjętych zwyczajów, zasad, panującej mody,
ekstrawagancki, szokujący': Dla mnie ta kompozycja jest zbyt outre, jakaś udziwniona i szokująca.
Babcia była uparta: tego stroju nie założy, bo wygląda w nim na 200 lat, ten znów jest outre, tak się
starszej pani ubierać nie wypada.
fr. outre
OWACJA l. 'głośne wyrażanie uznania dla kogoś przez zebrane osoby, np. brawa, wiwaty i okrzyki
publiczności na cześć artysty, sportowca, polityka': Polskim medalistom zebrany na lotnisku tłum
zgotował gorącą owację. 2. 'w starożytnym Rzymie: uroczysty wjazd zwycięskiego wodza do Rzymu,
przemarsz orszaku wodza,
któremu towarzyszyły brawa i wiwaty widzów. Owacja była wyróżnieniem przyznawanym przez
senat, niższym niż tryumf.
OWACYJNY 'mający charakter owacji, głośny, entuzjastyczny': Owacyjne przyjęcie artysty. Owacyjne
przywitanie prezydenta.
lać. ovatio
OWALNY 'mający kształt spłaszczonego okręgu': Na stole stał owalny porcelanowy półmisek z
zakąskami, a obok niego babcina salaterka w kwiatki, wypełniona po brzegi apetyczną sałatką.
OWERLOK (czytaj: owerlok albo owerlok) l. 'obrębianie na maszynie brzegów materiału': Spodnie
trzeba skrócić, zrobić owerlok, poprawić talię. 2. 'maszyna wykonująca tę czynność': Do pracowni
kupiono nowy owerlok.
ang. overlock
ang. overall
OZON inaczej: TRÓJTLEN 'odmiana tlenu o wzorze chemicznym 03: niebieskawy gaz o
charakterystycznym zapachu': Ozon powstaje m.in. w wyniku działania słonecznego promieniowania
ultrafioletowego na tlen w górnych warstwach atmosfery.
OZONOWY 'związany z ozonem': () Warstwa ozonowa 'to samo, co ozonosfera' () Dziura ozonowa
'miejsce, gdzie ilość ozonu w atmosferze jest znacznie obniżona i do Ziemi dociera zwiększona dawka
zabójczego dla życia promieniowania ultrafioletowego Słońca': Dziura ozonowa występuje m.in. nad
Antarktydą.
OZONOSFERA 'warstwa atmosfery, w której występuje większa ilość ozonu': Ozonosfera rozciąga się
od ok. 10 do ok. 50 km nad powierzchnią Ziemi.
552
PACTA CONVENTA (czytaj: pakta konwenta) 'w Polsce przedrozbiorowej: umowa szlachty z nowo
obieranym królem, zawierająca jego zobowiązania dotyczące m.in. polityki zagranicznej, spraw
finansowych i wojska, będąca warunkiem elekcji': Pacta conventa zostały po raz pierwszy
sformułowane w 1573 r. i przedłożone do podpisania Henrykowi Walezemu. Początkowo pacta
conventa obejmowały ogólne i w przypadku każdego króla te same zasady ustrojowe oraz szczególne
zobowiązania kandydata do tronu wobec szlachty.
PACYFIKACJA 'zaprowadzenie siłą porządku w mieście, regionie lub w państwie, tłumienie buntu;
rzadziej: rozbijanie demonstracji': Pacyfikacja antychińskiego powstania w Tybecie. Pacyfikacja
Zamojszczyzny przez Niemców w czasie II wojny światowej. Przeciwnicy demokracji musieli oglądać
tę pacyfikację z najwyższą satysfakcją: oto rząd "solidarnościowy" wysłał policję przeciw
demonstrantom.
PACYFIKAŁ 'w Kościele katolickim: ozdobny krzyż lub monstrancja z relikwiami, podawane wiernym
do ucałowania': Wierni całowali srebrny pacyfikał, zawierający drzewo z krzyża Chrystusa.
PACYFIZM l. 'ruch potępiający wojnę w każdej postaci, głoszący pokój i ogólnoświatowe rozbrojenie':
Pacyfizm zaczął się żywiej rozwijać w początkach XX w., zwłaszcza w czasie I wojny światowej, w
Anglii i Stanach Zjednoczonych. 2. 'postawa wyrażająca się w głoszeniu takich idei': Nieprzejednany
pacyfizm Ber-tranda Russela był przyczyną wielu przykrości i represji, których doznał on w swoim
życiu.
PACYFA albo PACYFKA śród. 'znak pokoju: okrąg z czterema liniami rozchodzącymi się od środka':
Hipisi nosili luźne, kolorowe szaty i pacyfki, głosili hasło: "mąkę love, not war - czyń miłość, a nie
wojnę".
PACZULA l. inaczej: KOLEUS 'roślina występująca w Afryce i tropikalnej części Azji, doniczkowa lub
jednoroczna rabatowa, uprawiana ze względu na piękne wielobarwne liście i słodko pachnący olejek'
2. 'olejek eteryczny otrzymywany z liści tej rośliny; także: perfumy z tego olejku'
PADYSZACH 'tytuł królów perskich, potem sułtanów tureckich z dynastii Osmanów, a w latach 1923-
1973 tytuł króla Afganistanu': W 1672 r. potężna armia padysza-cha obiegła Kamieniec Podolski.
PAELLA (czytaj: paelja) 'popularna hiszpańska potrawa z owoców morza, warzyw, ryżu i innych
składników, smażonych lub duszonych, a następnie zapiekanych':
Podstawą paelli są krewetki, mule, langusty, ryby i kraby, do których dodaje się mięso wieprzowe i z
kurczaka, pikantne kiełbasy z czosnkiem, wiele warzyw, a także ryż lub kuskus.
hiszp. paella
PAGER (czytaj: pejdżer) 'elektroniczny aparacik, noszony stale przy sobie, który służy do
przywoływania danej osoby np. przez dźwiękowe zasygnalizowanie jej, że jest poszukiwana przez
kogoś, czyj numer telefonu wyświetla się na ekranie tego aparaciku': Pagery produkują tylko nieliczne
firmy w Polsce.
ang. pager
PAGODA 'świątynia we wschodniej Azji (buddyjska, hinduska lub związana z innym wyznaniem)
mająca kształt czworobocznej wieży o wielu piętrach, z których każde ma oddzielny dach, na końcu
lekko wygięty do góry':
553
PAJDOKRACJA
PALEO-
PAKERNIA 'siłownia'
PAKIET l. 'paczka, plik': Pakiet książek. Pakiet banknotów. 2. 'grupa jednakowych problemów,
omawianych kwestii, uchwał wspólnie podjętych itp.': Przedstawiłem państwu pakiet propozycji w tej
sprawie. Omawiano pakiet ustaw dotyczących rolnictwa.
UWAGA: w 2. znaczeniu jest to wyraz modny, używany zamiast słów: zestaw: grupa, zespól, np.:
"Pakiet koncesji ekonomicznych zaoferowanych w Kopenhadze nie jest duży" (lepiej: zestaw
koncesji).
() Kontrolny pakiet akcji w ekonomii 'taka liczba akcji danego przedsiębiorstwa, która w praktyce
umożliwia kontrolowanie całej spółki akcyjnej': Przystąpiono do sprzedaży pakietu kontrolnego akcji
"Porcelany". 3. w informatyce () Pakiet dysków 'zespół kilku wymiennych dysków, osadzanych na
wspólnej osi' () Pakiet programów 'zbiór programów do rozwiązywania określanej grupy problemów '
PALADYN w historii 'sławny ze swych czynów rycerz, towarzyszący panującemu, wiemy towarzysz
broni': Rycerze Okrągłego Stołu byli paladynami króla Artura.
PALANKIN 'lekka lektyka używana na Dalekim Wschodzie, zwykle bogato zdobiona': Z palankinu
wysunęły się małe stopy, a po chwili ujrzeliśmy całą postać spowitą w bogate, jedwabne kimono.
554
PALEOCEN
PALINGENEZA
PALEOGEN w geologii 'okres w dziejach Ziemi, starsza część trzeciorzędu, dzieląca się na paleocen,
eocen i oli-gocen, trwający od ok. 65 do ok. 23 milionów lat temu':
W paleogenie trwały intensywne ruchy górotwórcze i rozwijały się liczne gatunki ssaków lądowych i
morskich oraz rośliny kwiatowe.
PALEOLIT w archeologii 'starsza epoka kamienia, okres poprzedzający neolit, od ok. 4,5 min lat temu
do ok. 8000 lat p.n.e': W paleolicie człowiek zaczął wytwarzać prymitywne narzędzia kamienne,
wznosić budowle mieszkalne i umiał wykorzystywać ogień.
PALEOZOIK w geologii 'trzecia era w dziejach Ziemi, trwająca od około 590 do około 230 milionów lat
temu, dzieląca się na sześć okresów, w czasie której nastąpiła znaczna ewolucja roślin i pojawiły się
nowe gatunki zwierząt; erapaleozoiczna': Z paleozoiku pochodzą pierwsze szczątki płazów i gadów. W
pierwszym okresie paleozoiku - kambrze, powstały złoża węgla kamiennego.
PALESTRA l. ksiąźk. 'ogół adwokatów': Starsi członkowie palestry nie wróżyli młodemu koledze
kariery. 2. przestarz. 'kancelaria adwokacka' 3. przestarz. 'zawód, zajęcie adwokata, notariusza,
rejenta, aplikanta sądowego' 4. 'w starożytnej Grecji: budynek do ćwiczeń gimnastycznych dla
chłopców'
PALETA l. 'owalna deska służąca malarzowi do rozrabiania farb i łączenia kolorów': Rozmazane w
dziesiątki fal i ścieżek, gryzące się ze sobą odcienie, czyniły z palety arcydzieło samo w sobie,
przewyższające obraz. 2. 'zestaw, dobór barw charakterystyczny dla danego malarza, szkoły
malarskiej itp.': Modernistyczna paleta. Paleta Chełmońskiego. 3. 'platforma służąca do układania
towarów, umożliwiająca ich transport wózkami podnośnymi': W magazynie ujrzeliśmy całe palety
winogron i brzoskwiń. 4. przen. 'duży wybór czegoś, różnorodność': Paleta kolorów. Bogata paleta
proponowanych klientom usług.
UWAGA: w znaczeniu 4. wyraz paleta jest nadużywany i pretensjonalny. To samo znaczenie ma np.
rzeczownik wybór, który w kontekstach odnoszących się np. do handlu brzmi o wiele bardziej
naturalnie niż paleta.
fr. palette 'łopatka', z tego też znaczenia rozwinęły się w językach zachodniej Europy pozostałe sensy
PALIATYW l. ksiąźk. 'środek mało skuteczny, zwłaszcza środek pomagający tylko częściowo lub tylko
na krótko': Półprawdą można się posłużyć, by uniknąć dosłowności, ale będzie ona jedynie
paliatywem w walce z własnym strachem przed rzeczywistością. 2. w medycynie 'środek
farmakologiczny, zabieg lub operacja, stosowane w celu zmniejszenia bólu i innych dolegliwości
spowodowanych przez chorobę, nie usuwające jednak jej przyczyny'
PALIATYWNY 'taki, który przynosi ulgę, zmniejsza cierpienie, ale nie usuwa przyczyny choroby, nie
leczy':
fr. palliatifod: pallier 'przynosić chwilową ulgę' T. p.-lać. palliare 'przykrywać płaszczem'
PALIMPSEST l. 'rękopis napisany na papirusie lub pergaminie, z którego usunięto tekst dawniejszy':
Średniowieczne i antyczne palimpsesty. 2. w nauce o literaturze 'tekst wielowarstwowy, zawierający
ukryte podteksty':
Profesor wskazywał liczne utwory poetyckie z czasów zaborów, będące rodzajem palimspestu, pod
ich powierzchniową treścią, dotyczącą np. przemian przyrody, ukrywają się aluzje do sytuacji Polski i
życia Polaków.
PALINGENEZA l. w filozofii i religii 'odrodzenie się duszy w innym ciele; także: teoria ciągłego
odradzania się, wiecznych powrotów, np. świata': Teorie palingenezy występują np. w filozofii
Nietzschego, który głosił, że dzieje dobiegają końca - a potem zaczynają się na nowo. 2. w biologii 'w
teorii Ernesta Haeckla: występowanie w ciągu indywidualnego rozwoju organizmu cech za-nikłych już
w procesie ewolucji danej grupy': Przejawem palingenezy w teorii Haeckla jest np. występowanie
skrzeli w jednym z wczesnych stadiów rozwojowych zarodka ludzkiego. 3. w geologii 'proces
zachodzący w głębi skorupy ziemskiej, polegający na stopniowym topieniu się starszych skał i
gromadzeniu się powstałej w ten sposób wtórnej magmy' 4. w nauce o li-
555
PALISANDER
PANAMERYKANIZM
n.-lać. palladium od nazwy planetoidy Pallas (Pallada), odkrytej w 1803 r., krótko przed odkryciem
tego pierwiastka
PALLADIUM l. inaczej: PALLADION 'w starożytnej Grecji: posąg boginii Pallas Ateny, który według
wierzeń miał zapewniać bezpieczeństwo i niezależność miastu, w którym go wystawiono i czczono':
[Diomedes i Odyseusz] szli wykraść palladion, cudowny posąg bogini, który miał taką siłę, że dopóki
znajdował się w Troi, miasto nie mogło być zdobyte. (Parandowski) 2. przestarz. 'talizman, coś, co
chroni od złego'
lać. Palladium, gr. Palladion; Pallas Atena - przydomek Ateny zbrojnej, pełnej mocy
ang. palmtop
PALPITACJA zwykle w połączeniu PALPITACJA SERCA 'nadmiernie szybkie i silne bicie serca, będące
skutkiem choroby lub zdenerwowania': Na wieść o tym, że wujka znów widziano w kasynie, cioteczka
dostała palpitacji serca.
PAMFLET 'utwór literacki lub tekst publicystyczny zawierający ośmieszającą, często też zjadliwą,
krytykę jakiejś znanej osoby, instytucji lub jakiegoś środowiska':
Pamflety to często utwory anonimowe, powstające w okresach napięć politycznych, przełomów lub
przewrotów, takich jak np. okres Sejmu Czteroletniego.
PAMFLECISTA 'autor pamfletu': Do znanych pamfle-cistów należeli m.in. Wolter w XVIII w., Heinrich
Heine w XIX w. i Henryk Mann w XX w.
UWAGA: słowo pampas jest przejętą z angielskiego liczbą mnogą od: pampa. Oczywiście w polskim
istnieje też urobiona według naszych wzorów gramatycznych liczba mnoga: pampy.
PAN- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na ich związek z czymś powszechnym, obejmującym
wszystkie elementy czegoś (odpowiednik polskiego: wszech-), np. paneksualizm, panamerykański
556
PANARABIZM
PANEL
PANARABIZM 'ruch polityczny podkreślający wspólnotę języka i kultur państw arabskich i wzywający
do ich zjednoczenia i uwolnienia spod obcych wpływów': W rozwoju panarabizmu ważnym
momentem było powołanie w 1945 r. Ligi Państw Arabskich.
PANCERFAUST 'typ ręcznej broni przeciwpancernej, wykorzystywanej przez armię niemiecką w czasie
II wojny światowej: bezodrzutowy granatnik, strzelający pociskiem kumulacyjnym': Pancerfausty
wprowadzono do uzbrojenia armii niemieckiej w 1943 r. Były jedną z najskuteczniejszych broni
przeciwczołgowych w czasie wojny.
PANCZENY l. 'łyżwy do szybkiej jazdy, o długich, prostych i cienkich ostrzach': Jeździć na panczenach.
2. 'wyścig na łyżwach na torze długim - ponad 400 m': Startować w panczenach.
PANDEMIA w medycynie 'epidemia obejmująca bardzo duży obszar, czasem cały kontynent lub
nawet cały świat': Pandemia dżumy w czternastowiecznej Europie.
obejmująca wielkie obszary': We współczesnym świecie chorobą pandemiczną jest np. grypa. 2.
przen. 'mający wielki zasięg, nie ograniczony do jednego miejsca, ogólny': Pandemiczne panowanie
intemetu. Pandemiczną sztuka.
PANDEMONIUM l. 'piekło, królestwo szatana, miejsce pobytu demonów lub ogół demonów' 2. przen.
'sytuacja, zdarzenie, miejsce wyjątkowo nieprzyjemne albo przerażające; chaos, zamieszanie,
anarchia': Nagle zrobiło się zupełnie ciemno, zerwał się silny wiatr, a po chwili zaczęło się prawdziwe
pandemonium, błyskawice, pioruny i trzask łamanych drzew.
PANDORA 'w mitologii greckiej: pierwsza kobieta, która w darze od bogów otrzymała wielką puszkę,
w której zamknięte były nieszczęścia': [...] szybkomówna Pandora nakłoniła go [męża] do otwarcia
beczki. I oczywiście stało się nieszczęście. Ledwo podniesiono wieko, wyleciały na świat wszystkie
smutki, troski, nędze i choroby i jak kruki obsiadły biedną ludzkość. (Parandowski) () Puszka Pandory
przen. 'źródło nie kończących się nieszczęść, chorób, problemów, wszelkiego zła': Konflikty
narodowościowe otworzyły prawdziwą puszkę Pandory, stały się przyczyną cierpień wielu ludzi.
gr. Pandora
PANEGIRYK 'utwór literacki lub tekst publicystyczny albo przemówienie wychwalające w przesadny
sposób jakąś osobę, czyn, wydarzenie, zazwyczaj pisane po to, by zjednać sobie czyjąś przychylność':
W literaturze polskiej panegiryki pisano od czasów odrodzenia do oświecenia. Nie był to rzeczowy
artykuł o dokonaniach obecnego rządu, ale panegiryk, zawierający same pochwały.
PANEGIRYCZNY 'mający formę panegiryku; przesadnie kogoś lub coś wychwalający': Styl
panegiryczny. Literatura, poezja panegiryczna.
fr. panegyrique z łac. panegyricus
PANEL l. 'rodzaj wymiennego zasobnika, który zawiera pewną liczbę jakichś rzeczy, urządzeń itp.;
także: wymienny element, kostka czegoś, wstawiane w różnych układach jako składnik jakiejś
konstrukcji': Panele budowlane. 2. 'rodzaj dyskusji naukowej albo publicznej, w której biorą udział
specjaliści z różnych dziedzin (albo osoby reprezentujące rozmaite orientacje światopoglądowe,
polityczne itp.), zorganizowanej po to, żeby przedstawić różne punkty widzenia na jakąś sprawę': W
panelu przedwyborczym wzięli udział przedstawiciele wszystkich liczących się partii. Towarzystwo
Naukowe Warszawskie zorganizowało panel na temat etyki komunikacji międzyludzkiej. 3. w
socjologii 'badania ankietowe, które przeprowadza się co jakiś czas wśród tych samych osób'
ang. panel
557
PANEM ET CIRCENSES
PANORAMA
PANEM ET CIRCENSES (czytaj: panem et circenzes) 'chleba i igrzysk - zawołanie ludu rzymskiego, dziś
przypominane jako przykład ograniczenia potrzeb tłumu do jedzenia i prymitywnych rozrywek': Czy
wypełnione po brzegi hale w czasie meczów bokserskich i puste teatry to przypadkiem nie
współczesna odmiana ideologii panem et circenses?
PANEW l. 'szerokie i płytkie naczynie, używane dawniej do smażenia, gotowania itp., a dziś tylko w
przemyśle do warzenia soli': Dawne panwie przypominały dzisiejsze duże patelnie lub płaskie miski;
używano ich do smażenia potraw, a także w odlewnictwie do roztapiania metali. 2. w technice 'część
łożyska w kształcie tulei przeciętej na dwie części, która przejmuje ciśnienie obracającego się w niej
wału'
PANEWKA l. w anatomii 'część stawu: zagłębienie w kości, w którym mieści się główka drugiej kości':
Panewka stawu biodrowego. 2. w historii 'w dawnej broni:
część zamka - rynienka, na której był podsypany proch, połączona kominkiem z komorą nabojową':
Iskra padająca na panewkę zapalała proch, a ogień przez kominek przenosił się do komory nabojowej,
co powodowało wystrzał pocisku. Często zdarzało się jednak, że proch na panewce spalił się, a
wystrzał nie nastąpił. Spalić na panewce 'o jakimś rozpoczętym działaniu: nie udać się, zakończyć się
przed osiągnięciem pierwszych rezultatów': Zawiązali spółkę z "Marinexem", próbowali coś zrobić, i
ot - wszystko spaliło na panewce -okazało się, że bez poręczenia firmy amerykańskiej nikt nie udzieli
im kredytu. 3. 'mała panew - szerokie i płytkie naczynie'
I PANIER 'mąka, jajko i tarta bułka, w których obtacza się mięso, ryby, warzywa itp. przeznaczone do
smażenia':
od niem. panieren
II PANIER (czytaj: pańje) 'rokokowa szeroka suknia, upięta na trzech owalnych obręczach
rozszerzonych po bokach i spłaszczonych z przodu i z tyłu'
fr. paner
PANORAMA l. 'rozległy widok czegoś z oddalonego, wysoko położonego miejsca': Ze szczytu góry
Świętego Krzyża patrzyliśmy na panoramę kielecczyzny. 2. przen. 'szerokie, plastyczne ujęcie czegoś,
zwłaszcza jakiegoś zjawiska dziejącego się w czasie': Panorama dziejów Polski. Panorama kultury
polskiej. 3. 'malowidło wielkich rozmiarów, zwykle ukazujące pejzaż lub scenę batalistyczną, rozpięte
na wewnętrznych ścianach okrągłej sali, dające widzom złudzenie, że znajdują się w środku
przedstawionego świata': Panorama Racławicka to obraz Wojciecha Kossaka i innych malarzy, o
wymiarach 15 na 120 m., przedstawiający bitwę pod Racławicami w 1794 r. 4. 'okrągły budynek, w
którym znajduje się takie malowidło': Weszliśmy do panoramy.
558
PANSEKSUALIZM
PAPARAZZI
PANSLAWIZM 'doktryna powstała w XIX w., głosząca zbliżenie między narodami słowiańskimi':
Panslawizm był doktryną wykorzystywaną przez Rosję do podporządkowania sobie narodów
słowiańskich pod hasłem ich zjednoczenia.
Panslawistyczne idee głosili m.in. tacy rosyjscy działacze polityczni, jak Aleksander Hercen i Mikołaj
Bakunin.
PANTALON albo PANTALONE 'postać kochliwego i zrzędliwego starca z komedii dell'arte': Prototypem
Pantalona w komedii dell'arte byli weneccy kupcy, noszący szpiczaste bródki i długie, rurkowate
spodnie.
PANTALONY l. żart. 'niezgrabnie uszyte spodnie lub majtki, zwykle mające długie nogawki': Nosił
komiczne, barchanowe pantalony. 2. 'dawne spodnie, zwłaszcza szerokie i długie'
PANTA RHEI (czytaj: parna rej) 'wszystko płynie-wyrażenie używane najczęściej wówczas, gdy chce się
wyrazić refleksję, że wszystko się zmienia lub że wszystko jest nietrwałe': Patrzył w nurt rzeki i mówił
do nas: pan-ta rhei - niegdyś był to bogaty rejon przemysłowy, dziś z daleka straszą opuszczone huty i
kopalnie, z których już nie opłaca się wydobywać węgla.
PANTEIZM 'pogląd filozoficzno-religijny utożsamiający Boga z przyrodą, światem, często też głoszący,
że Bóg nie istnieje jako oddzielna osoba': Emerson pojmował całą przyrodę materialną tylko jako
"metodę bożą" pouczania nas o prawdzie, nie zaś jako samą prawdę (zależny w tym od Carlyle'a,
który przyrodę nazwał "szatą bóstwa"). Przyroda [...] rozwija się w kierunku, jaki nadaje jej dusza
świata. Jednostka jest narzędziem celów kosmicznych, czuje to i przez to doznaje błogości zupełnego
bezpieczeństwa. Mimo to jednak niedoskonałość jest nieunikniona we wszelkich ludzkich próbach
wyrażenia prawdy i urzeczywistnienia ideału. Dlatego Emerson, mimo swój panteizm, był relatywistą;
stąd też czerpał swe antydogmatyczne, buntownicze nastawienie. (Tatarkiewicz)
PANTEISTA 'zwolennik panteizmu': Panteistami byli m.in. starogreccy stoicy, Giordano Bruno i Baruch
Spi-noza.
świątynia poświęcona wszystkim bogom': Rzymski Panteon został wzniesiony przez cesarza Hadriana
na Polu Marsowym. 2. 'wszyscy bogowie religii polite-istycznej': Starożytni Grecy czcili bogów ze
swego panteonu. 3.przen. 'budowla, w której są pochowani wielcy ludzie lub znajdują się
upamiętniające ich pomniki': W paryskim Panteonie spoczywają m.in. Jan Jakub Rous-seau, Wiktor
Hugo i Maria Skłodowska-Curie. 4.przen. 'grupa szczególnie zasłużonych osób, należących do
pewnego narodu, wielcy ludzie pewnej epoki': Do polskiego panteonu należą m.in. Tadeusz
Kościuszko i Józef Piłsudski. Dopiero w XX w. Norwid zajął należne mu miejsce w romantycznym
panteonie.
od łac. Pantheon - nazwy świątyni na Polu Marsowym, gr. pantheion od: pan 'wszystko', theós 'Bóg'
PANTOMIMA 'widowisko sceniczne, w którym treść jest przekazywana bez użycia słów, jedynie za
pomocą gestów, ruchu i mimiki': Wieczorem obejrzeliśmy pantomimę, wystawianą przez znany nie
tylko w Polsce teatr z Wrocławia.
PAPAMOBILE (czytaj: papamobile) 'kuloodporny, przeszklony samochód papieża Jana Pawła II,
używany w czasie jego przejazdów między tłumami wiernych': Jan Paweł II używa papamobile od
czasu zamachu na swoje życie w 1981 r.
wl. papamobile
559
PAPETERIA
PARAFA
zdjęcia w sytuacjach z życia prywatnego': Wiele osób obwiniało paparazzich, ścigających samochód
księżnej Diany, o spowodowanie wypadku, w którym zginęła.
wl. paparazzo, postać z filmu Felliniego "Słodkie życie"; słowo będące złożeniem: papatacci 'tnąca
mucha', razzi 'błyskać'
PAPETERIA 'koperty i papier listowy, zwykle ozdobne, umieszczone w twardej okładce, używane do
prywatnej korespondencji': Kolorowa papeteria. Wydostał ozdobną kartkę z żółtej papeterii z
motywami roślinnymi.
fr. papeterie
PAPIROLOG 'znawca i badacz papirusów': Jednym z najwybitniejszych polskich papirologów jest Jerzy
Manteuffel-Szoege, profesor Uniwersytetu we Lwowie, a potem w Warszawie.
PARA- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'niby', wskazująca, że oznaczają one coś podobnego
do tego, co określa drugi człon złożenia, ale nie to samo, paralek, paramilitarny
gr. parabole
UWAGA: oprócz dopuszczanych form: paradentoza oraz paradontoza pojawia się też forma
parodontoza. Ta, zaczerpnięta z języka niemieckiego forma (od: Parodontose) przez wielu
językoznawców nie jest akceptowana w pol-szczyźnie, bowiem pierwszy człon omawianego słowa
pochodzi od greckiego wyrazu 'para', znaczącego 'przy' (zębie).
n.-lać. paradentosis odgr. para 'przy, obok' i łac. dens dentis 'ząb'
PARADOKS l. 'sformułowanie lub sytuacja, które zawierają elementy sprzeczne ze sobą (niekiedy
tylko pozornie) albo sprzeczne z tym, do czego przywykliśmy i co jest ogólnie uznawane za prawdę':
Paradoksem jest zdanie z "Myśli nieuczesanych" Stanisława Lecą: Pierwszym warunkiem
nieśmiertelności jest śmierć. To paradoks, że ten wielki kraj o żyznych glebach, który mógłby być
rolniczym potentatem, musi kupować żywność za granicą. 2. w logice 'rozumowanie pozornie
prawdziwe, które jednak z powodu występującego w nim błędu logicznego prowadzi do wniosków
sprzecznych ze sobą': Paradoksem jest stwierdzenie Euklidesa o Elek-trze i Orestesie: Elektra wie, że
Orestes jest jej bratem, jednak w tej chwili, gdy Orestes stanął przed nią, mając zasłoniętą twarz,
Elektra nie wie tego, co wie.
PARADOKSALNY 'zawierający paradoks, będący paradoksem': W sejmie po raz kolejny doszło do
paradoksalnej sytuacji: posłowie rządzącej koalicji sprzeciwili się przedstawionemu przez rząd
projektowi, zyskał on natomiast poparcie ze strony posłów opozycji.
wzorzec': Ale chociaż konkretne historie się zmieniają, to stojące za nimi mit i paradygmat są
wieczne. Paradygmaty zachowań seksualnych. 2. w językoznawstwie 'wzorzec odmiany wyrazów': O
Paradygmat deklinacyj-ny 'wzorzec odmiany rzeczowników i przymiotników' O Paradygmat
koniugacyjny 'wzorzec odmiany czasowników'
rzeczownik żeński tworzy się od niego, czyniąc go nieodmiennym (rozmawiam z inżynier Nowak).
PARAFA 'skrót podpisu składany np. na dokumencie; także: inicjały jako podpis': Szef skreślił na
umowie swą parafę na znak akceptacji.
560
PARALIŻ
kumenty, numerując ich karty i przeciągając przez nie sznurek, przytwierdzany na ostatniej stronie
łąkową pieczęcią': Parafowano dokumenty z posiedzeń zarządu spółdzielni.
Promują oni nie tylko artykuły żywnościowe, ale również parafarmaceutyki i zioła. Długotrwałe
stosowanie para-farmaceutykówjest także szkodliwe dla organizmu.
PARAFRAZA l. -w nauce o literaturze 'swobodna przeróbka tekstu, dokonywana jednak w ten sposób,
by zachować istotne cechy pierwowzoru lub tak, by związek z nim był widoczny; także: dzieło
literackie lub jakiś tekst będący efektem takiej przeróbki': Franciszk Dmochowski dokonał parafrazy
traktatu poetyckiego Nicolasa Boileau "L'art Poetique" - polska wersja dzieła ukazała się w 1788 r.
pod tytułem "Sztuka rymotwórcza". 2. w językoznawstwie 'wyrażenie lub zdanie różniące się formą
od innego wyrażenia lub zdania, ale mające tę samą treść':
Parafrazą zdania: "Dowiedział się, że matka jest chora" -jest zdanie "Dowiedział się o chorobie matki".
3. w muzyce 'utwór, zwykle instrumentalny, będący oryginalną kompozytorską przeróbką jednego lub
kilku tematów z innego utworu (niekiedy całego utworu)': Zagrała kilka parafraz pieśni Schuberta
skomponowanych przez Liszta.
Paragon, nazwa niem. firmy papierniczej, która pierwsza zaczęła wytwarzać bloczki kasowe
PARAGRAF l. 'przepis prawny, będący fragmentem ustawy, zarządzenia itp.': Treść przepisu ujęto w
kilku paragrafach. Panowie posłowie, zgłaszam jeszcze dwie poprawki do paragrafu 7. ustawy. 2.
'fragment tekstu prawnego lub pisma urzędowego stanowiący pewną całość, opatrzony znakiem § i
kolejnym numerem poprzedzającym treść': Być sądzonym z jakiegoś paragrafu. Podjąć decyzje na
podstawie odnośnego paragrafu. 3. 'znak § stawiany na początku przepisu, rozdziału itp. przed liczbą
oznaczającą kolejny numer'
PARALELNY 'równoległy do czegoś innego: mający podobne lub analogiczne cechy, występujący w
tym samym czasie itd.': Paralelne wątki w mitologii greckiej i rzymskiej. Paralelny rozwój wydarzeń.
Paralelizm losów wojennych bohaterów "Kolumbów". Paralelizm duszy i ciała. Paralelizm w rozwoju
gospodarczym Polski, Czech i Węgier po roku 1989. 2. w sztuce 'równoległe lub cykliczne
występowanie takich samych lub podobnych elementów kompozycyjnych utworu, np. podobnych
zwrotów, sformułowań, refrenu': Paralelizm w pieśniach ludowych.
PARALIŻ l. w medycynie 'całkowita utrata siły mięśniowej, zdolności poruszania jakąś częścią ciała, na
skutek uszkodzenia ośrodkowego lub obwodowego układu nerwowego w wyniku urazu, wylewu itp.':
Paraliż lewostronny. Paraliż obu nóg. Człowiek dotknięty paraliżem.
561
PARAMETR
PARAZYTOLOGIA
Paraliż woli. Postępuje paraliż gospodarczy, pogłębia się bezrobocie: czas na zmiany, panowie!
PARALIŻOWAĆ l. 'powodować paraliż - unieruchomienie ciała lub jego części na skutek uszkodzenia
układu nerwowego': Gaz paraliżujący. 2. 'obezwładniać, pozbawiać kogoś możliwości swobodnego
poruszania się, wywoływać uczucie niemożności robienia czegokolwiek': Paraliżował go lęk o
przyszłość najbliższych. Zimna woda paraliżowała ruchy rozbitków. Paraliżuje ją strach, ale jednak
stara się przejść przez płonące drzwi. Przed wystąpieniami publicznymi zawsze nieśmiałość go
paraliżowała. 3. 'uniemożliwiać komuś działanie, robienie czegoś': Strajki komunikacji miejskiej
paraliżują życie całego miasta.
PARALITYK l.'człowiek dotknięty paraliżem': Rehabilitacja paralityków. 2. pot. 'ktoś poruszający się
niesprawnie, tak jakby był sparaliżowany'
PARAMILITARNY 'zorganizowany na wzór wojska, ale nie będący regularną armią': Organizowano
oddziały paramilitarne, nazywane strzeleckimi lub sportowymi, które w chwili powstania miały się
przekształcić w wojsko narodowe. Oddziały NATO przystąpiły do rozbrajania grup paramilitarnych w
Kosowie.
tropie wielkiej tajemnicy lub wynalazku, l.pot. 'nienormalna sytuacja albo nienormalne zachowania
jakichś ludzi, zwłaszcza takie, które charakteryzują się pewną spójnością w swym obłędzie': Tysiące
Polaków, którzy zdecydowali się w latach 80. na emigrację na Zachód, chciało przede wszystkim
wyrwać się ze świata komunistycznej paranoi. To, co robisz, to paranoja; czy zamierzasz zajmować się
w swoim życiu tylko szpiegowaniem żony, czytaniem jej listów i przeszukiwaniem jej torebki?
PARANTELA l. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: PARANTELE książk. 'powiązania, koligacje,
zwłaszcza z osobami należącymi do znakomitego rodu':
Dzięki właściwym parantelom został dopuszczony przed oblicze króla. 2. książk. 'krewni należący do
tego samego rodu'
PARAPSYCHOLOGIA 'dziedzina wiedzy, zajmująca się badaniem takich zjawisk psychicznych, których
nie wyjaśnia psychologia naukowa': Parapsychologia zajmuje się m.in. telepatią, telekinezą,
jasnowidzeniem i różdż-karstwem.
PAR AVION (czytaj: parawią) 'pocztą lotniczą': Urzędniczka na poczcie powiedziała mu, że nie musi na
listach do Ameryki przyklejać nalepki "par avion" - i tak przecież są przewożone pocztą lotniczą.
PARAZYTOLOGIA 'dział biologii, nauka zajmująca się badaniem pasożytów zwierząt i człowieka':
Parazytologia zajmuje się między innymi związkami między pasożytem a żywicielem oraz
wykrywaniem procesów powstawania pasożytnictwa. Jako nauka kompleksowa parazytologia jest
ściśle związana z medycyną, weterynarią, chemią, naukami rolniczymi itd.
562
PARCELA
PARLAMENT
PARCELA 'wydzielony kawałek gruntu przeznaczony zwykle pod zabudowę': Kupili niewielką parcelę
pod lasem. Kawałek ziemi pod miastem, który miał w spadku po matce, podzielił i rozprzedał na
parcele budowlane, dobrze na tym zarabiając.
PARCELACJA 'podział większego obszaru na mniejsze działki, dobrowolny lub przymusowy, będący
częścią powojennej reformy rolnej': Parcelacja ziem dworskich.
PARDON l. (czytaj: partią) 'przepraszam': Pardon, pani wybaczy nazbyt dosadne słowo. 2. przestarz.
'darowanie, przebaczenie winy': Pardonu nie proszę, ale pozwólcie mi odpokutować winy dopiero
wtedy, gdy pomszczę wszystkich zabitych. 3.przestarz. 'litość, na wojnie: darowanie życia': Ani jeden
nie poprosił o pardon, ale stanąwszy koń przy koniu bodli rapierami tak zaciekle, iż przez chwilę
zwycięstwo zdawało się chylić na ich stronę. (Sienkiewicz) Bez pardonu 'nie zważając na nic, bez
litości': Bez pardonu niszczył wszystkich, którzy stanęli mu na drodze kariery.
fr. pardon
Wyobraź sobie, par example, że jedziesz na wielbłądzie przez pustynię; o czym możesz wtedy myśleć?
PAR EXCELLENCE (czytaj: par ekscelas) książk. 'w najwyższym stopniu, w całym tego słowa znaczeniu'
(zwrot wtrącany w zdanie dla podkreślenia jakiegoś słowa): Był to pisarz par excellence narodowy.
Wystąpienie pana posła było par excellence niestosowne.
PAR FORCE (czytaj: parfors) książk. 'siłą, przemocą, gwałtem': Nie wolno było par force żądać, by
wyjawił to, co wie, należało wziąć go podstępem. Nie weźmiesz mnie pan dzisiaj, chyba że par force,
o co takiego dżentelmena nie posądzam.
PARIAS l. 'w Indiach: osoba należąca do najniższej grupy społecznej, będącej poza systemem czterech
tradycyjnych kast': W dawnych Indiach pariasi byli pozbawieni
praw i pogardzani tak bardzo, że uważano, iż samo ich dotknięcie przynosi hańbę, l.przen. 'osoba
traktowana jako gorsza od innych, pogardzana i wykorzystywana':
fr. parquet
PARKINSONA PRAWO 'teza (początkowo żartobliwa) głosząca, że administracja publiczna rozrasta się
automatycznie, bez względu na to, ile rzeczywiście jest pracy do wykonania i jaka jest ta praca': W
tym urzędzie prawo Parkinsona sprawdziło się co do joty: po dwóch latach urzędników było o 50%
więcej, choć kompetencje urzędu zostały uszczuplone o kwestie rolnicze.
PARKINSONA CHOROBA 'choroba układu nerwowego, której przyczyny nie są jeszcze znane,
występująca głównie u mężczyzn po pięćdziesiątym roku życia, objawiająca się drżeniem rąk,
wzmożeniem napięcia mięśniowego i maskowatym wyrazem twarzy': U co trzeciego chorego na
chorobę Parkinsona obserwuje się objawy otępienia. Choroba Parkinsona prowadzi do całkowitego
zniedołężnienia.
PARKOMAT albo PARKOMETR 'automatyczne urządzenie parkingowe, do którego wrzuca się monety,
a które wydaje kwitki z zapisaną godziną, do której zapłaciło się za postój samochodu na parkingu': W
centrum Warszawy parkomaty wskazują miejsca dozwolonego, ale płatnego postoju. Pamiętajmy
jednak o tym, że parko-metr nie wyda nam reszty.
złożenia z cząstek: parko- od: parking i -mat na wzór: automat, bankomat; -metr na wzór: termometr,
barometr
563
PARLAMENTARIUSZ
PAROL
stwa oraz sprawuje kontrolę nad działalnością rządu. Polski parlament składa się z dwu izb: sejmu,
liczącego 460 posłów i senatu, w którego skład wchodzi 100 senatorów. Nad parlamentem powiewa
flaga narodowa.
PARLAMENTARNY l. 'związany z parlamentem':
| UWAGA: nie należy mylić tego słowa z wyrazem parla-|| mentarzysta (zob.i.
z/r. parlementaire
Często spędzał w parlatorium długie godziny, tłumacząc zbłąkanym duszom, czym jest wiara.
PARMEZAN 'twardy, dojrzewający ser wyrabiany we Włoszech z mleka krowiego, utarty dodawany do
potraw jako przyprawa': Formę żaroodporną po posmarowaniu masłem napełnić krabami
zmieszanymi ze spaghetti i posypać 30 dag tartego parmezanu.
PARNAS l. 'masyw górski w środkowej Grecji, w mitologii przedstawiany jako siedziba Dionizosa,
Apollina i muz, zwłaszcza poezji i muzyki': Wśród gór Parnasu, u podnóża dwóch skał nagich i
czerwonych, otoczona gajem, wznosiła się świątynia Apollina, a dookoła zbiegały się liczne budynki i
posągi. (Parandowski) l.przen. 'elita artystyczna, zwłaszcza środowisko wybitnych pisarzy':
Warszawski parnas. W końcu minionego wieku odeszło kilku wielkich twórców polskiego parnasu,
m.in. Zbigniew Herbert, Kazimierz Brandys i Gustaw Herling-Grudziński.
gr. Pamassós
PARNASIZM 'kierunek w poezji francuskiej w II połowie XIX w., preferujący poezję zobiektywizowaną,
klasyczną i wykwintną w formie, chętnie czerpiący ze wzorów antycznych i głoszący hasło "sztuka dla
sztuki": Par-nasizm wyrósł z programowego sprzeciwu wobec romantycznego subiektywizmu i
uczuciowości poezji oraz jej swobody w dziedzinie formy.
PARNASISTA 'poeta, przedstawiciel pamasizmu': Do wybitnych pamasistów należeli m.in. Teofil
Gautier, Charles Leconte de Lisie i Sully Prudhomme.
fr. pamassiens, nazwa od antologii "Le Pamasse contemporain" 'Parnas współczesny' (pierwszy tom
wydany w r. 1866)
Do najwybitniejszych polskich parodystów należał Artur Maria Swinarski. 2. 'artysta, który naśladuje
na scenie głos i sposób mówienia znanych osób': Parodysta dał prawdziwy popis, przedstawiając
wyimaginowaną rozmowę między czterema kandydatami do urzędu prezydenckiego.
PARODIOWAĆ 'naśladować coś w satyrycznym celu, wyolbrzymiając pewne cechy tego': W kabarecie
parodiowano absurdalne telenowele. Sparodiował w swym przedstawieniu spektakl wystawiany
przez konkurencyjny teatr. Na przyjęciu parodiował sposób bycia prezesa.
PAROKSYZM l. 'nagłe i silne zaostrzenie choroby lub złego stanu': Dławiła się, nie mogła oddychać w
paro-ksyzmie kaszlu. 2. 'krótki, lecz ostry przejaw jakichś przeżyć, zwłaszcza negatywnych': Paroksyzm
zazdrości. W paroksyzmie rozpaczy targnęła się na swe życie.
PAROL \.przestarz. 'słowo honoru': Wejdzie tam waćpa-nu [w drogę] kto inny, lepszy ode mnie - ale
nie ja. - / Jak to? / - Parol kawalerski. (Sienkiewicz) 2. przestarz. 'umówione, tajne hasło pozwalające
np. na odróżnienie swoich żołnierzy wracających z patrolu od nieprzyjaciół': Nie umieli podać parolu,
tośmy ich aresztowali i do pana dowódcy prowadzimy. 3. przestarz. 'w grze kar-
564
I PAROWAĆ
PARTNER
cianej: podwojenie stawki po pierwszej wygranej, sygnalizowane zagięciem rogu karty; także: taka
gra w karty - dziś żywe we frazeologii': () Zagiąć (na kogoś, na coś) parol 'podjąwszy względem kogoś
lub czegoś jakiś plan, zamiar, konsekwentnie dążyć do jego zrealizowania, bez względu na
przeciwności, za wszelką cenę': Zagięła na niego parol i zaprowadziła go w końcu do ołtarza.
I PAROWAĆ l. 'o cieczy: zamieniać się w parę': Popatrzcie: podgrzewam probówkę i woda powoli
zaczyna parować; czy wiecie, dlaczego? 2. 'o powierzchni nasyconej wodą: wydzielać parę': W oddali
widać było parujące podmokłe łąki. 3. 'wystawiać coś na działanie pary': Cały dzień parowali
ziemniaki w pamiku.
od słowa: para
II PAROWAĆ l. 'w szermierce, w boksie: odpierać ataki przeciwnika, uniemożliwiać mu zadanie ciosu
przez umiejętne zasłanianie się': Odparował cios Francuza i zaatakował. 2. 'odpierać czyjeś
argumenty w sporze':
Starała się parować zarzuty opozycji, ale brakowało jej wiedzy i doświadczenia w dyskusji z
wytrawnymi politykami.
wf. parare
PARSEK w astronomii 'jednostka długości (nienależąca do układu SI), równa odległości, którą światło
przebywa w ciągu 3,26 roku': Nasz Układ Słoneczny jest odległy od centrum Drogi Mlecznej o tysiące
parseków.
ang. parsec od: par(allax), sec(ond) (jeden parsek to odległość, przy której roczna paralaksajest równa
jednej sekundzie łuku)
PARS PRO TOTO w nauce o literaturze 'figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu nazwy jakiejś
rzeczy, czynności, stanu itd. nazwą jego części': Własne cztery kolka zamiast własny samochód to
typowe pars pro toto używane w publicystyce.
PART l. 'grube płótno domowej roboty, konopne lub lniane używane kiedyś na letnie ubrania
chłopskie' 2. 'mocna taśma pleciona ze szpagatu używana zamiast rzemienia w wyrobach rymarskich'
rodzime - od starocerkiewnego rdzenia: prt 'płótno'; inne pochodzące od niego słowa to np. partacz,
partolić, może też: portki
PARTYJNY l. 'należący do partii': Odwiedzali go partyjni koledzy. 2. 'związany z partią, dotyczący partii,
świadczący o przynależności do partii': Legitymacja partyjna. Zebranie partyjne. 3. 'członek partii -
przymiotnik w funkcji rzeczownika': Partyjni głosowali za odwołaniem nowego kierownika, który nie
był jednym z nich.
PARTYJNIAK pot. 'lekceważące lub pogardliwe określenie członka partii komunistycznej w okresie
PRL':
PARTNER l. 'współuczestnik jakichś zabaw, rozrywek, gier, a także interesów itp.': Partner w brydżu,
w tenisie. Ona jest moim partnerem w spółce. Firma "Burten"jest naszym nowym partnerem w
kontaktach ze Wschodem. 2. 'osoba z którą się żyje, uprawia seks': Miała stałego partnera życiowego.
Częste zmiany partnerów zwiększają ryzyko zachorowania na choroby weneryczne, a przede
wszystkim na AIDS. 3. 'osoba, którą traktuje się jak równą sobie': Uczniowie uwielbiali go, bo zawsze
traktował ich jak partnerów w dyskusji, czasem partnerów o nieco mniejszej wiedzy, ale chłonnych i
gotowych tę wiedzę poszerzać. 4. 'w teatrze, kinie: aktor grający wspólnie z innym aktorem w
przedstawieniu lub filmie':
565
PARTY
PARWENIUSZ
PARTNEROWAĆ 'w teatrze, kinie: być partnerem danego aktora, grać wspólnie z nim': Młodej aktorce
partnerują takie sławy, jak Danuta Szaflarska i Joanna Szczep-kowska.
ang. partner
PARTY 'przyjęcie towarzyskie': Po południu spotkali się na party u Anny. Wystawne party.
ang. party 'impreza, przyjęcie', garden party 'przyjęcie ogrodowe', cocktail party 'spotkanie
koktajlowe'
PARTYCJA l. w informatyce 'wydzielona część dysku twardego; rzadziej także: część pamięci, pliku
itd.': Określiłem na tym dysku dwie partycje: drive C i drive D. 2. w logice 'wyróżnianie części
składowych przedmiotu'
partis 'część'
PARTYCYPACJA książk. 'ponoszenie części kosztów czegoś lub uczestniczenie w podziale zysków':
Partycypacja sołectw w budowie gminnej oczyszczalni ścieków. Partycypacja w podziale zysków
firmy.
PARTYCYPOWAĆ książk. 'ponosić część kosztów czegoś lub brać udział w podziale zysków': W
budowie autostrady partycypuje niemiecka firma. Partycypować w podziale zysków z imprezy.
Partykuły to np. no. U, bądź, niech. Partykuła to klasa części mowy trudna do oddzielenia od innych
części mowy, zwłaszcza od przysłówków. Niektórzy badacze mówią więc o jednej części mowy -
partykuło-przy-słówkach.
wl. partitura
PARUZJA w religii 'powtórne przyjście Chrystusa na świat jako zwycięzcy zła, wskrzesiciela umarłych i
sędziego na Sądzie Ostatecznym': Pierwsi chrześcijanie wierzyli, że moment paruzji jest bliski, że
nastąpi ona nawet za ich życia.
gr. parousia
PARWENIUSZ 'dorobkiewicz, który stara się naśladować wyższe warstwy społeczne, ale brak mu
kultury i obycia': Wokuski, bohater "Lalki" Prusa, nie jest typowym parweniuszem, ponieważ
inteligencją, obyciem i kulturą zachowania góruje nad przedstawionymi w utworze arystokratami,
brak mu właściwie tylko tytułów książęcych lub hrabiowskich. Rodzina żony, wśród której było kilku
słynnych artystów i uczonych, uważała go za parweniusza, który dorobił się na jakichś ciemnych
566
PARYTET
II PASJA
interesach i swoimi manierami zdradza w każdej sytuacji to, kim naprawdę jest.
PARYTET l. w ekonomii 'stosunek do siebie walut różnych państw, obliczany na podstawie zawartości
kruszcu w ich jednostkach monetarnych': Parytet dolara i marki pozostał bez zmian. 2. w prawie
'zrównanie na podstawie prawa'.
| UWAGA: wyraz ten nie znaczy 'zrównoważenie czegoś' || ani 'równowaga sił'.
I PAS w kartach 'deklarowana w danej chwili rezygnacja z dalszej gry lub licytacji': Trzy piki. No to ja
pas.
PASOWAĆ l. w kartach 'rezygnować w danej chwili z dalszej gry lub licytacji': Pasuję, grajcie panowie!
2. pot. 'rezygnować z kontynuowania czegoś': Trzy lata wytężonej pracy, a warunków nie ma; dłużej
nie mogę, pasuję.
II PAS (czytaj: pa) l. 'krok w tańcu, zwłaszcza w tańcu artystycznym': Wykonywała jakieś pas, wtem się
potknęła i zgubiła rytm. Tańczyli na trzy pas, walca oczywiście. 2. w sporcie: 'pozycja szermiercza,
polegająca na wysunięciu do przodu lewej nogi': Wykonał szybkie pas i zaatakował przeciwnika.
fr. 'krok'
niem. Passat
PASAŻ l. 'przejście między ulicami lub budynkami, niekiedy kryte szklanym dachem, po bokach
mające sklepy i wystawy': Do Świętokrzyskiej przeszliśmy śródmiejskim pasażem, oglądając wystawy
sklepowe i czytając repertuar kin. 2. w muzyce 'efektowny, wirtuozowski zwrot wykonawczy, oparty
zwykle na rozłożonym akordzie, utrzymany w równych, drobnych wartościach rytmicznych'
PASCHA l. 'w judaizmie: jedno z najważniejszych świąt żydowskich, obchodzone na pamiątkę wyjścia
Izraelitów z Egiptu': W Izraelu Pascha - zwana też: Pesach -zaczyna się na przełomie marca i kwietnia i
trwa 7 dni (w diasporze 8). 2. 'u chrześcijan obrządku wschodniego: Wielkanoc' 3. 'słodka potrawa
wielkanocna robiona z białego sera, żółtek i bakalii': Święta u babci zawsze kojarzyły mu się z z suto
zastawionym stołem, na którym pyszniły się wielkanocne baby, mazurki i paschy. Tradycyjnie paschę
przygotowywano w specjalnej drewnianej formie z wywierconymi otworami, żeby mogła przez nie
ściekać serwatka.
PASCHAŁ 'bardzo duża, ozdobna świeca z wosku, zapalana podczas mszy w okresie wielkanocnym,
poświęcana w Wielką Sobotę jako symbol Chrystusa Zmartwychwstałego'
PASER 'osoba trudniąca się paserstwem': Przedmioty pochodzące z włamań i drobnych kradzieży
odwozili w nocy do pasera.
I PASJA l. 'bardzo silne upodobanie do czegoś, zajmowanie się tym z namiętnością': Pasja naukowa.
Pasja kolekcjonerska. 2. 'obiekt tego upodobania, zwykle dziedzina, którą ktoś się z namiętnością
zajmuje':
Znaczki to pasja jego życia. Hazard stał się jego pasją. 3. 'wściekłość, uczucie bardzo silnej złości': Nie
do-porowadzaj mnie do pasji! Ogarnęła go pasja, gdy zobaczył, co smarkacze robią z jego
wypieszczonym ogródkiem.
PASJONAT l. 'człowiek łatwo wpadający w pasję, człowiek gwałtowny, porywczy, furiat': Uważaj, jak
do niego mówisz - to pasjonat i łatwo wybucha gniewem. 2. 'człowiek ogarnięty jakąś pasją -
namiętnością do czegoś': Są to prawdziwi pasjonaci jazzu. Takiego pasjonata sztuki ludowej
spotkałem niedawno pod Kod-niem.
fr. passion 'namiętność', łac. passio 'cierpienie'
567
PASJANS
PASTORAŁKA
PASJONAŁ l. 'księga liturgiczna, zawierająca opis męki Chrystusa' 2. 'w średniowieczu: zbiór historii o
śmierci męczenników i świętych': Wpływy opowieści z dawnych pasjonatów widać wyraźnie w wielu
późniejszych żywotach świętych.
PASJANS 'rozkładanie kart według określonych zasad po to, by uzyskać pewien ich układ; osiągnięcie
tego celu jest uznawane za dobrą wróżbę': Stawiać, układać pasjansa. Pasjans komuś wyszedł.
Układała pasjanse namiętnie, co wieczór, wróżąc z nich sobie, co ją czeka następnego dnia.
PASKAL w fizyce 'jednostka ciśnienia w układzie SI, skrót: Pa': Jeden paskal to ciśnienie wywierane
przez siłę jednego niutona na powierzchnię jednego metra kwadratowego.
HEKTOPASKAL 'l O2 Pa, sto paskali, skrót hPa': Dziś jest wysokie ciśnienie, 1050 hPa.
PASO DOBLE 'hiszpański taniec towarzyski, w szybkim tempie, w takcie 6/8 lub 2/4': Figury tańczone
w paso dobie mają się kojarzyć z elementami walki byków. Pa-so dobie był popularny w Europie w
połowie lat 20. XX w.
PASSA 'okres, w którym następują po sobie kolejno dobre lub złe wydarzenia': Prasa pisała o złej
passie naszych kolarzy: na kolejnych etapach ani razu Polak nie stanął na podium. Nasi zawodnicy
przełamali złą passę -wczorajszy mecz zakończył się zwycięstwem. Dobra passa w interesach.
fr. passę
PASSIM (czytaj: pass-im) 'w wielu miejscach - określenie używane w przypisach, najczęściej po to, by
poinformować, że o danym zagadnieniu jest mowa nieprzerwanie albo w wielu miejscach na
podanych (zazwyczaj od -do) stronach'
PASSUS l. 'fragment tekstu': Odczytała odpowiedni passus testamentu stryja, potwierdzający jej
prawo do połowy majątku. 2. 'starożytna miara długości, równa około l ,5 metra'
lać. 'krok'
PASTEL l. 'technika malowania farbami - pastelami, mającymi formę miękkich kredek, dających
łagodną kreskę o delikatnej, świetlistej barwie': Technika pastelu znana była już w XV i XVI w.,
szczególny jej rozkwit to malarstwo portretowe w XVIII w.. 2. 'obraz namalowany tą techniką': W
salonie wisiał pastel po pradziadku.
PASTELE 'farby do malowania mające formę miękkich kredek, dających łagodną kreskę o delikatnej,
świetlistej barwie': Malować pastelami.
PASTELOWY l. 'malowany pastelem, będący elementem pastelu lub pastelem': Pastelowe portrety
dzieci. Kreda pastelowa. 2. 'mający jasne, delikatne, świetliste barwy': Pokój utrzymany w
pastelowych odcieniach. Pastelowa sukienka.
wl. pastello
fr. pasteurisation - od nazwiska Ludwika Pasteura (1822-1895), francuskiego biologa, wynalazcy tej
metody, a także wynalazcy pierwszej w dziejach medycyny szczepionki ochronnej (przeciw
wściekliźnie)
PASTISZ 'świadome naśladowanie stylu jakiegoś autora, jakiejś epoki, prądu literackiego bądź jakiegoś
dzieła w utworze literackim, muzycznym albo plastycznym': Dla jednych było to dzieło oryginalne, dla
innych pastisz teatru renesansowego. Krytycy sztuki dopatrują się w tym obrazie elementów pastiszu.
PASTOR 'duchowny protestancki': Pastor oraz jego żona udzielali pomocy rodzinom imigrantów i
uchodźców, mieszkających w ich parafii.
PASTORAŁKA l. 'pieśń ludowa, której treść związana jest z Bożym Narodzeniem, utrzymana zwykle w
rytmie
568
PASYWA
PATERA
PASYWNY ksiąźk. 'bierny, obojętny, odznaczający się brakiem chęci i woli działania': Pasywne
uczestnictwo w lekcji. Pasywny charakter. Pasywna postawa środowiska. () Pasywny bilans handlowy
w finansach 'przewaga wartości importu nad wartością eksportu w obrocie międzynarodowym'
Pasywny bilans płatniczy w finansach 'przewaga zobowiązań nad roszczeniami w . obrocie
międzynarodowym'
PASYWNOŚĆ 'bycie pasywnym, zachowanie biernej postawy': Do dziś trwają dyskusje nad
przyczynami pasywności wielu plemion indiańskich, braku ich reakcji na dokonywany przez białego
człowieka podbój.
PASYWIZM l. 'to samo, co pasywność' 2. 'w okresie I wojny światowej: prorosyjska orientacja
niektórych polityków polskich, którzy zachowywali bierność wobec austriackich i niemieckich
propozycji współpracy, skierowanych do Polaków'
PASYWISTA 'zwolennik pasywizmu w czasie I wojny światowej': Do pasywistów należeli m.in.: książę
Zdzisław Lubomirski i Władysław Jabłonowski.
PASZKWIL 'utwór literacki lub tekst publicystyczny, napisany w złośliwy sposób w celu zniesławienia
kogoś, ośmieszenia i skompromitowania go przed opinią publiczną, zwykle anonimowy lub
opublikowany pod pseudonimem': Opublikowano paszkwil, w którym zarzucano mu wszystko, co
tylko było możliwe: że jest homoseksualistą, że jego syn siedzi w amerykańskim więzieniu, zaś jego
organizacja ma powiązania z neofaszystami i jest przez nich finansowana.
wl. pasquillo od nazwy "Pasquino" nadanej w języku ludowym rzymskiemu pomnikowi, na którym w
XVI i XVII w. wypisywano złośliwe i oszczercze teksty o znanych osobach
PAT l. 'w szachach: sytuacja remisowa, w której niemożliwe jest zwycięstwo żadnego z graczy': Po
tym ruchu Kar-powa nastąpił pat. 2. 'sytuacja trudna, bez wyjścia, nie do rozwiązania': Pat w
rokowaniach gruzińsko-abchaskich.
PATOWY w wyrażeniu: sytuacja patowa - 'to samo, co pat w znaczeniu 2.': Przy stole rokowań od
trzech dni sy-tuacja patowa, pełne ożywienie tylko w kuluarach.
PATENT l. 'dokument wydawany przez specjalnie do tego powołany urząd, stwierdzający oryginalność
wynalazku i nadający jego autorowi prawo wyłączności do korzystania z niego na terenie kraju,
którego dotyczą decyzje tego urzędu': W Polsce patenty wydaje Urząd Patentowy. Ochrona
patentowa obejmuje okres 20 lat. 2. 'dokument poświadczający nadanie jakiejś osobie określonej
funkcji na statku; dawniej także: dokument uprawniający do prowadzenia jakiegoś zakładu lub
sklepu' Patent kapitański. 3. przen. 'prawo do posiadania czegoś, na co nie ma oficjalnych zezwoleń':
Zachowuje się tak jakby miał patent na mądrość. A nie pomyślałeś, że to może być właśnie twój błąd?
Nie masz przecież patentu na nieomylność.
PATENTOWAĆ 'wydawać lub uzyskiwać patent - dokument nadający prawo wyłączności korzystania z
wynalazku': Opatentował nowy rodzaj silnika elektrycznego. To rozwiązanie techniczne jest
opatentowane pod nazwą "detromeon". () Patentowany leń, osioł pot. 'człowiek tak leniwy lub głupi,
że mógłby starać się o uzyskanie oficjalnego dokumentu, stwierdzającego jego lenistwo lub głupotę'
PATENTOWY 'związany z patentem lub wydawaniem patentów': Ochrona patentowa. Urząd
Patentowy w Warszawie przy alei Niepodległości.
niem. Patent od łac. sr. littera patens 'list otwarty' (w którym panujący nadawał komuś pewne prawa)
PATERA l. 'płaskie, okrągłe naczynie na nóżce, zwykle ozdobne, służące do podawania ciast i
owoców': Srebrna patera. Na koniec podano słodkie kosztele poukładane na kryształowych paterach.
2. 'w starożytnej Grecji i Rzymie: bogato zdobione naczynie do składania ofiar'
lać. patera
569
PATER FAMILIAS
PATRIARCHA
PATER FAMILIAS l. 'w starożytnym Rzymie: ojciec (dość szeroko pojmowanej) rodziny, mający władzę
nad dziećmi, żoną i niewolnikami': Pater familias miał w tradycyjnej rzymskiej rodzinie dużą władzę,
także karną i majątkową. 2. przen. często żart. 'starszy mężczyzna sprawujący lub chcący sprawować
władzę w rodzinie'
PATERNALIZM l. 'przekonanie (i wynikająca z niego ideologia) o tym, że ład społeczny jest czymś
zbliżonym do zasad istniejących w rodzinie, a więc należy przyznać osobie sprawującej władzę funkcję
ojca, opiekuna': Jedni próbowali porównywać Edwarda Gierka w Polsce do łaskawego monarchy, inni
sądzili raczej, że przypomina on gospodarza czy też ojca, a ideologia, którą się posługuje to dość
zabawna polska forma paternalizmu. 2. w ekonomii 'system zarządzania przedsiębiorstwem,
odwołujący się do patriarchalnego modelu rodziny - oparty na osobistej władzy właściciela, za
podstawę mający uzależnienie pracowników od pracodawcy, stworzenie relacji pracodawca-patron i
pracownik': Paternalizm stosowany jest współcześnie w niektórych przedsiębiorstwach japońskich.
Włoskie organizacje mafijne działają na zasadach paternalizmu.
PATERNALISTYCZNY 'utrzymany w duchu paternalizmu, często przy tym władczy i arbitralny': Jego
uwagi, choć życzliwe, przyjmowaliśmy z niechęcią, nie mogąc znieść patemalistycznej nutki w jego
głosie, jakbyśmy wciąż byli małymi i, co gorsza, głupiutkimi dziećmi.
PATER PATRIAE (czytaj: pater patrie) l. 'w starożytności: tytuł honorowy nadany po raz pierwszy
Cyceronowi przez senat, później nadawany władcom rzymskim, a w czasach nowożytnych także
innym osobom zasłużonym dla swojego państwa' 2. 'osoba ciesząca się powszechnym szacunkiem ze
względu na wyjątkowe zasługi dla ojczyzny': Dla wielu współczesnych Józef Piłsudski był pater
patriae, człowiekiem, który najwięcej przyczynił się do odrodzenia Polski, obronił młodą
niepodległość i strzegł ładu państwa.
PATIO 'wewnętrzny dziedziniec pałaców, willi, mający kamienną posadzkę, otoczony krużgankami,
ozdobiony fontanną i kwiatami, charakterystyczny dla architektury hiszpańskiej': Popołudniami
siadywała na ocienionym patio i pogrążała w lekturze ulubionych powieści.
hiszp. patio
PATOLOGIA l. 'stan odchylenia od normy w organizmach żywych': Patologia ciąży. Patologia układu
rozrodczego u zwierząt napromieniowanych. 2. skrót od wyrażenia: patologia społeczna 'zachowanie
osób albo grup ludzi sprzeczne z normami kulturalnymi i społecznymi uznawanymi przez jakąś
społeczność': Zagrożenie patologiami jest dużo większe w przypadku rodzin alkoholików. A stąd już
tylko krok do patologii życia towarzyskiego. Patologie społeczne to nie tylko alkoholizm czy
narkomania, to także nieuznawanie takich wartości, jak dobro ogółu, brak szacunku dla pracy innych i
celowe niszczenie jej rezultatów. 3. 'nauka o chorobach': Podręcznik patologii roślin.
PATOS 'podniosłość, uroczysta powaga': Patos wydaje się naturalny, gdy cechuje rzeczy wielkie i
ważne lub relacje o nich, sztuczny - gdy odnosi się do rzeczy codziennych i zwykłych. Patos rewolucji.
Z patosem opowiadał o ich wielodniowych zmaganiach z wrogiem.
Patriarcha rzymski. Patriarcha w Jerozolimie. 3. 'w Kościele katolickim: tytuł honorowy niektórych
biskupów;
także: biskup, któremu przysługuje ten tytuł': Patriarcha wenecki. 4. 'w Kościele prawosławnym: tytuł
zwierzchnika kościoła w jakimś kraju; także: ten zwierzchnik':
Patriarcha Rosji. 5. 'w ustroju rodowym w średniowieczu: starszy mężczyzna, który stał na czele
rodu': Patriarcha był traktowany przez pozostałych członków rodu z niezmiernym szacunkiem, jego
władzę uznawano w wielu sprawach rodzinnych, majątkowych i na wojnie. 6. przen. 'sędziwy starzec,
otoczony powszechnym szacunkiem, najstarszy żyjący przedstawiciel jakiegoś
570
PATRIOTYZM
PATRYCJAT
gr. patriarches
PATRIOTYZM 'miłość do ojczyzny, wyrażająca się w gotowości pracy i poświęceń dla niej': Patriotyzm
żołnierzy polskich walczących w czasie II wojny światowej na wschodzie i zachodzie Europy o wolność
Polski. Patriotyzm artystów II połowy XIX w., którzy w swych dziełach ukazywali wielkie chwile z
historii narodu i państwa polskiego, "ku pokrzepieniu serc" czwartego już pokolenia Polaków żyjących
w niewoli.
Wiele osób szczególnie wysoko ceni postawę Tadeusza Kościuszki jako polskiego patrioty i bohatera
Stanów Zjednoczonych, realizującego szczytne hasło walki "za naszą i waszą wolność".
PATRIOTYCZNY 'związany z patriotyzmem, wynikający z miłości do ojczyzny, wyrażający ją':
Manifestacja patriotyczna w rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego. Generał powiedział nad
grobami żołnierzy, że spełnili swój patriotyczny obowiązek.
PATROL l. 'grupa żołnierzy lub policjantów dokonująca zwiadu, rozpoznania, kontroli jakiegoś terenu
itp.': Po ulicach krążyły patrole policyjne, legitymujące osoby nietrzeźwe i podejrzanie wyglądające.
Dowódca rozesłał patrole w różne strony. 2. 'czynności wykonywane przez te osoby': Poszedł na
patrol. Był to jeden z najtrudniejszych patroli w jego służbie.
PATROLOWIEC l. 'w wojsku: okręt patrolowy albo samolot patrolowy': Wysłano trzy patrolowce,
wieczorem wrócił do portu tylko jeden. 2. 'w wojsku: żołnierz, który wchodzi w skład patrolu':
Patrolowcy wrócili skonani, ale zadowoleni: zadanie wykonali, pozycje nieprzyjaciela zostały
rozpoznane i opisane.
fr. patrouille
PATRON l. 'osoba lub instytucja, które roztaczają nad kimś albo nad czymś opiekę, najczęściej opiekę
polegającą na finansowaniu zamierzeń pewnej osoby lub pewnego przedsięwzięcia': Patronem
imprezy jest firma "Eltrax", producent urządzeń elektronicznych. 2. 'osoba zmarła, darzona wielkim
szacunkiem, której nazwisko jest nadawane szkole, jednostce wojskowej itd.': Patronem naszej szkoły
jest Stefan Żeromski. 3. 'w Kościele katolickim: święty obrany za opiekuna jakiejś osoby, grupy
zawodowej, określonego terytorium lub obiektu; także: orędownik w szczególnych sprawach': Patron
myśliwych, kierowców. Patron Europy. Patron Polski. Patron zakochanych. 4. w prawie 'starszy
prawnik opiekujący się bezpośrednio aplikantem' 5. 'w starożytnym Rzymie: arystokrata, który
opiekował się wyzwolonymi przez siebie niewolnikami lub innymi osobami, potrzebującymi jego
wsparcia i pomocy'
PATRONAT l. 'pełnienie roli patrona - opiekuna, wspierającego finansowo lub pod jakimś innym, np.
informacyjnym, względem pewne przedsięwzięcie, instytucję lub osobę': Patronat medialny nad akcją
objęła popularna, ogólnopolska rozgłośnia radiowa. 2. 'w starożytnym Rzymie: system opieki
sprawowanej przez patrona': Patronat zobowiązywał osoby otoczone nim do wdzięczności i lojalności
wobec patrona.
PATRONOWAĆ 'pełnić funkcję patrona - opiekuna, wspierającego finansowo lub pod innym
względem pewne przedsięwzięcie, instytucję lub osobę': Wyprawie na biegun patronuje firma,
będąca producentem sportowych ubiorów zimowych.
PATRONACKI 'związany z patronatem, działający pod patronatem, opieką jakiejś instytucji lub osoby':
W sklepie patronackim zakładów mięsnych, funkcjonującym pod ich opieką i kontrolą, można było
zawsze kupić wszystkie wyroby tych zakładów po niskiej cenie.
lać. patronus od pater 'ojciec'
PATRYCJAT l. 'w starożytnym Rzymie: warstwa społeczna składająca się z rodów arystokratycznych,
sprawująca władzę, skupiająca w swych rękach ziemię, piastująca najwyższe urzędy i godności':
Sztuka znajdowała wielu mecenasów wśród patrycjatu. Niektóre funkcje sakralne pozostały
zastrzeżone dla patrycjatu aż do upadku cesarstwa. 2. 'w starożytnym Rzymie: godność patrycjusza,
honorowy tytuł nadawany przez cesarza wysokim urzędnikom rzymskim lub wodzom państw
zaprzyjaźnionych': Cesarz nadał mu patrycjat. 3. 'w średniowieczu: grupa najbogatszych mieszczan
sprawująca rządy w mieście': Decyzje podjęte przez patrycjat Krakowa. Patrycjat w Polsce
początkowo był pochodzenia niemieckiego, w XV-XVI w. spolonizował się.
571
PATRYSTYKA
PEDAGOGIKA
PATRYC JUSZ l. 'w starożytnym Rzymie: osoba należąca do patrycjatu': Na cesarskich ucztach znika
powaga, a wielu dostojnych patrycjuszy przeobraża się w opil-ców. 2. 'to samo co patrycjat w
znaczeniu 2.': Tytuł pa-trycjusza utrzymał się w cesarstwie bizantyjskim. 3. 'w średniowieczu: członek
patrycjatu miejskiego': Toruńscy patrycjusze bogactwem i wpływami niejednemu arystokracie
dorównywać mogli.
dział teologii chrześcijańskiej, przekształcony później w historię dogmatów; także: gałąź teologii
zajmująca się treścią pism Ojców Kościoła'
PATYNA l. 'niebieskozielona warstwa zasadowego węglanu miedzi, tworząca się na wyrobach z miedzi
i jej stopów pod wpływem czynników atmosferycznych, czasem wytwarzana sztucznie w celach
zdobniczych':
Z daleka widać było pokryte patyną wieże kościoła. 2. przen. 'oznaka upływającego czasu, przydająca
czemuś wartości, znaczenia, szlachetności': Trudno było przeniknąć patynę wieków, dotrzeć do
historycznej prawdy.
Ten system pauperyzuje ludzi związanych z kulturą i nauką. Spauperyzowano służbę zdrowia, a teraz
oczekuje się doskonałych efektów jej pracy.
PAUPERYZOWAĆ SIĘ książk. 'ubożeć i obniżać swą pozycję społeczną': W XIX w. drobna szlachta
spaupe-ryzowała się. Odkąd stracił pracę, a na domiar złego zaczął pić. Kowalscy się zupełnie
spauperyzowali.
Mówił, mówił i mówił, robiąc tylko krótkie pauzy, by zaczerpnąć powietrza. 2. 'w szkole: przerwa
między lekcjami': Na dużej pauzie uczniowie jedli śniadanie. 3. 'w piśmie: znak interpunkcyjny w
postaci dłuższej poziomej kreski; także: czcionka drukarska tego znaku':
Podwojona pauza może być użyta do wyodrębnienia fragmentu tekstu. 4. w muzyce 'przerwa między
dźwiękami
znak na pięciolinii określający tę wartość': Pauza ćwierć -nutowa. Motywy melodyczne oddzielane
pauzami.
PAUZOWAĆ pot. 'robić pauzę w jakiejś czynności': Pauzować w pracy przez miesiąc. Panowie ja
pauzuję, więcej nie gram.
PAX VOBISCUM (czytaj: paks wobiskum) 'pokój z wami': "Pax vobiscum" - tymi słowami biskup
przywitał zgromadzonych na placu wiernych. [Robak] Chwilę z rozciągniętymi stał w miejscu rękami
/1 pax, pax, pax vobiscum! Krzyczał, pokój z wami (Mickiewicz).
tac.
PC (czytaj :pece)albo PECET 'niewielki komputer, przeznaczony w zasadzie do pracy dla jednego
użytkownika;
komputer osobisty': Komputery klasy PC oferują dziś lepszą rozdzielczość obrazu, większą moc
obliczeniową, a przy tym są bardziej uniwersalne. Do peceta stworzono specjalny panel sterowniczy
na ekranie monitora.
ang. PC, skrót od: Personal Computer; nazwa nadana tego typu komputerom przez końcem IBM.
Pd symbol pierwiastka chemicznego: pallad (zob.)
PEAN l. tylko w liczbie mnogiej: PEANY ' wyrazy uwielbienia, pochwały': Wygłaszali peany na cześć
wodza rewolucji. 2. w nauce o literaturze 'starogrecka pieśń ku czci Apollina, potem także: pieśń ku
czci innych bogów, dziękczynna, pochwalna, sławiąca bohaterów lub zwycięstwa'
PECUNIA NON OLET (czytaj: pekunia non olet) 'pieniądze nie śmierdzą; pochodzenie zysku nie jest
istotne, ważny jest sam zysk': Wszystko jedno, handlujesz perfumami czy rybami - pecunia non olet -
jak mawiali starożytni, tylko towar może trochę razić twoje powonienie.
tac.
572
PEDANTERIA
PEEP SHOW
nią wiedzę i talent': Otrzymał dyplom pedagoga. Ich matka była świetnym pedagogiem.
Doświadczenie pedagogiczne. Praca pedagogiczna. Jego wypowiedź, że nie warto się uczyć, bo w
życiu o sukcesie nie decyduje nauka i praca, ale układy i spryt, oceniono jako bardzo
niepedagogiczną. 2. 'związany z kształceniem w zakresie pedagogiki': Studia pedagogiczne. Wydział
pedagogiczny.
gr. paidagógkike
PEDANT 'osoba odznaczająca się pedanterią': W sprawach domowych jej mąż okazał się dość
denerwującym pedantem, wymagał, by zawsze wszystko było idealnie poukładane w szafach, a każdy
z setek przedmiotów domowych leżał na swoim, wyznaczonym przez niego miejscu.
taki, który jest wynikiem działania osoby odznaczającej się pedanterią': Jako redaktor cudzych
tekstów był niezwykle pedantyczny, jako autor - odznaczał się bałaga-niarstwem. U nich w domu
panuje pedantyczny porządek.
PEDERASTA 'mężczyzna homoseksualista': Niektórzy pederaści żenią się i zakładają rodziny, ale
kobiety, które za nich wyszły - zwykle nieświadomie - nie mogą chyba mówić o wielkim szczęściu.
fr. pćdćraste odgr. pais 'dziecko, chłopiec', erastes 'miłośnik'; w dawnych słownikach 'gwałciciel
chłopców'
dziecięcego i ich leczeniu': Specjalizować się w pediatrii. l. pot. 'oddział chorób dziecięcych w
szpitalu': Leżeć, pracować na pediatrii.
Muszę pójść z dzieckiem do dobrego pediatry, bo te ciągłe katary i zaziębienia już mnie niepokoją.
Moja pediatra rzadko przepisuje dzieciom antybiotyki.
PEDIKIUR albo PEDICURE (czytaj: pedikiur) 'zabieg kosmetyczny stóp, zwykle polegający na obcięciu
paznokci i usunięciu zrogowaciałego naskórka': Żeby ładnie wyglądać w odkrytych, letnich butach,
zrobiła sobie pedikiur.
PEDIKIURZYSTKA 'kobieta zawodowo zajmująca się wykonywaniem pedikiuru'
PEDOFIL 'osoba odczuwająca popęd seksualny do małych dzieci': Zbrodnie dokonane na dzieciach
przez pedofilów sprawiły, że w wielu krajach opinia publiczna ocenia ich gorzej niż najgroźniejszych
przestępców.
PEELING (czytaj: piling) l. 'rodzaj kosmetyku, krem-ma-seczka zawierający drobne ziarenka substancji
o działaniu oczyszczającym i złuszczającym, stosowany najczęściej do pielęgnowania skóry twarzy':
Peeling wygładza i odświeża skórę, poprawia jej barwę. Czy używa pani peelingu do pielęgnacji
twarzy? 2. 'zabieg kosmetyczny wykonywany za pomocą takiego kremu-maseczki': Za wykonanie
peelingu kosmetyczka bierze dodatkową opłatę.
ang. peeling
PEEP SHOW (czytaj: pip szot) 'pomieszczenie, z którego za opłatą podgląda się lub ogląda striptiz albo
inne zachowania podniecające seksualnie; także: te zachowania prezentowane odpłatnie': W filmie
"Paris -Te-xas" bohaterowie spotykają się w jakimś peep show, gdzie prowadzą długą i nudną dla
widza rozmowę. W wielu sex shopach można obejrzeć taniec erotyczny, który nie wiadomo dlaczego
u nas nazywa się peep show. Na Zachodzie pod tą nazwą rozumie się rzeczywiście erotyczny show,
oglądany zwykle przez spe-
573
PEGAZ
PENELOPA
Dzieci słuchały jego opowieści o Pegazie, o Cerberze, o Minotaurze jak najcudowniejszych baśni. Z
rozciętej szyi Meduzy wyskoczył koń skrzydlaty. Pegaz. (Paran-dowski). 2. 'skrzydlaty koń
symbolizujący natchnienie twórcze; także: samo takie natchnienie': Gdy dosiadał Pegaza, wszelkie
sprawy przyziemne, jak jedzenie czy spanie, przestawały się liczyć.
gr. Pegasos
PEJORATYWNY książk. 'o wyrazach i wypowiedziach:
mający ujemne znaczenie lub ujemny odcień, oceniający negatywnie': Redaktorowi zwrócono uwagę,
że wyraz sławetny ma pejoratywne znaczenie i nie można go po prostu używać zamiast sławny.
Politykier to pejoratywne określenie.
PEJSACHÓWKA pot. 'żydowska mocna wódka wytrawna, robiona zwykle ze śliwek, z zachowaniem
przepisów rytualnych': Wypili po kieliszku pejsachówki.
PEJSY l. 'długie, wijące się kosmyki włosów przy uszach, noszone przez ortodoksyjnych żydów': Nosić,
zapuścić długie pejsy. 2. 'kosmyki włosów przy uszach, będące ozdobą fryzury kobiecej': Podkręcić
pejsa na lokówce.
z języka jidysz
PEJZAŻ 'krajobraz; także: obraz lub zdjęcie przedstawiające krajobraz': Podziwiali piękne, górskie
pejzaże. Realistyczny pejzaż.
PEJZAŻYSTA 'malarz pejzaży': Znani polscy pejzażyści to m.in. Jan Chełmoński i Franciszek Ruszczyc.
niem. pókein
PEKTORAŁ l. 'w Kościele katolickim: ozdobny krzyż, wykonany ze szlachetnego metalu, zawierający
relikwie, noszony na piersiach przez wyższe duchowieństwo' 2. w historii 'ozdobny napierśnik, będący
częścią uroczystego stroju, noszony przez faraonów, dostojników rzymskich i żydowskich
arcykapłanów jako symbol władzy': Pektorał wysadzany drogimi kamieniami.
PELENGACJA w lotnictwie i nawigacji morskiej 'określenie położenia jakiegoś obiektu przez pomiar
kąta zawartego między przyjętym kierunkiem odniesienia, np. osią samolotu, a prostą łączącą miejsce
obserwatora z obserwowanym obiektem'
PELENG w lotnictwie i nawigacji morskiej 'kąt płaski zawarty między kierunkiem odniesienia, np. osią
samolotu, a prostą łączącą miejsce obserwacji z obserwowanym obiektem'
hol. peiling
PENALIZACJA 'objęcie karą jakiegoś czynu'; w prawie 'rozszerzenie zakresu czynów, które
prawodawca uznaje za karalne': Powstał ruch przeciwko penalizacji aborcji. Zniesienie penalizacji
posiadania walut obcych.
PEN CLUB albo PENKLUB (czytaj: penklub) l. 'międzynarodowa organizacja, skupiająca pisarzy,
założona w 1922 r. w Londynie, mająca na celu szerzenie idei zbliżenia kulturalnego narodów, obronę
wolności słowa, pokoju, tolerancji i równości': Nagroda Pen Ciubu. Prezesem polskiego Pen Ciubu
przez prawie pół wieku był Jan Parandowski. 2. pot. 'siedziba tej organizacji': Spotkanie tłumaczy w
Penklubie.
ang. PEN - od pierwszych liter ang. słów: poets, playwrights 'poeci, dramaturgowie', editors
'wydawcy', essayists 'eseiści', no-yelists 'powieściopisarze' oraz słowa: elub 'klub, związek'
PENDANT (czytaj: pada) książk. 'rzecz albo pojęcie, które uzupełniają coś i tworzą razem z innymi
rzeczami albo pojęciami harmonijną całość': Pańska ostatnia powieść jest, rzec by można, pendant do
napisanej dziesięć lat temu trylogii. Tańczące strumienie fontann były wspaniałym pendant do
muzyki.
fr.pendant
PENELOPA l. 'w mitologii greckiej: żona Odyseusza, przez dwadzieścia lat czekająca wiernie na powrót
męża z wojny' 2. przen. żart. 'wierna żona': Jego Penelopa
574
PENETRACJA
PENTAGON
gr. Penelópe
PENETRACJA l. 'przeszukiwanie czegoś, docieranie dokądś, zagłębianie się w jakiś obszar': Policja
natychmiast przystąpiła do penetracji okolicznych miejscowości. Początek XX wieku przyniósł
penetrację obszarów podbiegunowych. 2. 'przedostawanie się jakichś wpływów, przenikanie ich na
nowe obszary': Penetracja grecka na Sycylii w VII w. p.n.e. Penetracja polskiego rynku przez obcy
kapitał. Penetracja producentów kosmetyków na nowe rynki zbytu.
PENETRACYJNY 'taki, który polega na penetracji czegoś, zwłaszcza na wchodzeniu w jakieś wnętrze':
Stosunek penetracyjny.
PENICYLINA 'antybiotyk, mający postać białego, dobrze rozpuszczalnego w wodzie proszku, skuteczny
w leczeniu chorób wywołanych przez paciorkowce, gronkowce i krętki': Penicylinę otrzymuje się z
grzybów z gatunku pędzlaków lub półsyntetycznie. Penicyliny nie działają na wirusy, pierwotniaki i
grzyby.
PENIS w anatomii, oficj. 'narząd kopulacyjny samców ssaków, męski członek, prącie': Niektóre
aspekty ujednolicania wszystkiego w Unii Europejskiej wywoływać mogą rozbawienie, np.
opracowanie prezerwatyw o "wymiarze europejskim", które poprzedzone zostało długimi dyskusjami
o przeciętnych wymiarach penisa współczesnych Europejczyków.
tac. penis
PENITENCJARIUSZ albo PENITENCJARZ 'w Kościele katolickim: duchowny mający prawo udzielania
rozgrzeszenia w przypadku ciężkich przewinień, podlegających jurysdykcji papieża lub biskupa'
PENITENT 'w Kościele katolickim: ten, kto przystępuje do spowiedzi, osoba spowiadająca się':
Penitenci czekali cierpliwie przed konfesjonałem, niektórzy odmawiali modlitwę.
fr. penitentiare
PENIUAR l. 'lekki, jedwabny, damski szlafroczek, narzucany zwykle na koszulkę nocną, używany
głównie w
XIX w.': Chodziła po mieszkaniu w zwiewnym peniua-rze. 2. 'pelerynka narzucana na ramiona podczas
czesania': Gdy siadła przed lustrem, służąca zarzuciła jej na ramiona różowy peniuar i delikatnymi
ruchami starała się rozczesać bujne loki.
PENS JONOWAĆ \. przestarz. 'wyznaczać komuś pensję' 2. przestarz. 'wysłać kogoś na emeryturę':
Babcia spotykała się raz w miesiącu na ploteczki z pensjonowa-nym nauczycielem.
II PENSJA 'pod koniec XIX i na początku XX w.: prywatna szkoła ogólnokształcąca dla dziewcząt; także:
budynek, w którym się ta szkoła mieściła': Po ukończeniu pensji pozostało jej już tylko jedno - czekać
aż pojawi się jakiś starający się, jakiś kandydat do jej kościstej ręki. W tym miejscu znajdowała się
kiedyś pensja, do której uczęszczała nasza prababka.
PENSJONARIUSZ 'osoba przebywająca gdzieś w jakimś ośrodku, stale lub czasowo': Pensjonariusze
domu starców.
fr. pension
PENSUM l. 'ustalona liczba godzin zajęć dydaktycznych lub naukowych obowiązująca nauczyciela,
pracownika naukowego itp.': Zmniejszyć, zwiększyć pensum. Pensum asystenta wynosiło 210 godzin
zajęć dydaktycznych w roku akademickim. 2. przestarz. 'materiał z danego przedmiotu lekcyjnego,
komuś przeznaczony do opanowania przez ucznia w ustalonym czasie': A tu macie panowie studenci
pensum z geografii Europy, z którego po feriach pytani będziecie.
575
PENTHOUSE
PERFIDIA
PENTHOUSE (czytaj: penthałs) 'eleganckie, duże mieszkanie albo biuro, wybudowane na płaskim
dachu wysokiego budynku; część dachu jest tarasem tego mieszkania': Inwestor oferuje także
penthousy z dużymi tarasami na ostatnich kondygnacjach wysokościowca.
PEPITKA albo PEPITA l.' drobna, dwukolorowa kratka, będąca deseniem na tkaninie': Marynarka w
pepitkę. 2. 'tkanina z takim deseniem': Kupić belę pepitki. 3. 'bryłka złota rodzimego'
PEPPERONI l. 'ostro przyprawiona kiełbaska wołowo-wieprzowa (rzadziej: inny rodzaj mięsa lub
wędliny z ostrymi przyprawami) - rzeczownik; także o potrawie:
PEPSYNA w biochemii 'enzym trawiący białka, znajdujący się w soku żołądkowym': Lekarstwa
zawierające pepsyny stosowane są w leczeniu nieżytu żołądka, nie-dokwaśnośności i braku łaknienia.
Pepsyn używa się także do wyrobu serów.
PER tylko w wyrażeniach () Mówić komuś per pan 'zwracać się do kogoś, używając formy: pan':
Zwracali się do niej per pani dyrektor, chociaż po cichu mówili Zosia, bo po prostu miała w sobie urok
Zosi i ani cienia dyrektorskiej oficjalności. <) Mówić komuś per ty 'zwracać się do kogoś po imieniu i w
drugiej osobie liczby pojedynczej':
Mówili sobie per ty, choć dzieliło ich ponad 25 lat. Mówił jej per ty, a ona jemu per panie profesorze.
() pot. Traktować kogoś per noga albo per nogam 'lekceważyć, ignorować kogoś, traktować jak kogoś
gorszego'
lać. 'przez'
PER ANALOGIAM książk. 'przez analogię (wyrażenie stosowane zwykle w tekstach naukowych)': Per
analo-giam do świata przyrody możemy powiedzieć, że następuje okres wiosny w życiu naszego
społeczeństwa. Rozumowanie per analogiam nie jest w tym wypadku uprawomocnione.
PER ASPERA AD ASTRA (czytaj: per aspera ad astra) 'przez ciemię do gwiazd, przez trudy i cierpienia
do sukcesu': Per aspera ad astra - to dewiza wypisywana dawniej często na budynkach szkół i innych
instytucji edukacyjnych. Po najcięższych ćwiczeniach dowódca powtarzał im: per aspera ad astra,
panowie.
lać.
PERCEPCJA 'odbieranie wrażeń, postrzeganie czegoś;
odbiór, sposób rozumienia jakichś informacji': Percepcja utworu muzycznego była utrudniona z
powodu złej akustyki sali. Właściwa percepcja tego wiersza jest możliwa tylko wówczas, gdy zna się
fragmenty Biblii, do których jego autor się odwołuje.
PERFEKCJA 'doskonałość w robieniu czegoś, idealna biegłość w czymś, absolutna sprawność': System
kontroli doprowadzony jest do perfekcji. Dążenie do perfekcji to rys charakterystyczny jego
twórczości.
PERFIDNY 'o człowieku lub jego postępowaniu: odznaczający się perfidią': Był perfidnym typem,
który, udając życzliwość i serdeczność, dążył do ośmieszenia przyjaciela.
lać. perfidia 'niewierność, wiarołomstwo' (w tym też znaczeniu w dawnej polszczyźnie)
576
PERFORACJA
PERŁA
Perforacja narządów jamy brzusznej jest najczęstszą przyczyną zapalenia otrzewnej. Perforacja
żołądka. 2. w technice 'maszynowe wycinanie dziurek w arkuszach papieru, tektury itp. po to, by
ułatwić odrywanie ich części; także: rezultat tej czynności: odpowiednio wykonany układ takich
dziurek': Maszyna do perforacji. Uważaj, by nie zniszczyć perforacji znaczka pocztowego. Perforacja
na taśmie filmowej.
fr. perforation
PERGAMIN l. 'nieprzepuszczający wilgoci ani tłuszczu papier, obecnie służący głównie do pakowania
żywności': Zawinął wędlinę w pergamin. Pergamin rysunkowy, 2.'cienka skóra owcza, cielęca lub
jagnięca odpowiednio przygotowana, służąca od starożytności jako materiał piśmienny i malarski,
także: dokument sporządzony na takiej skórze': Księgi pisane na pergaminie. Pergamin z królewską
pieczęcią. Najstarszy zachowany zwój pergaminu pochodzi z II tysiąclecia p.n.e. i jest przechowywany
w Bibliotece Egipskiej w Kairze.
PERGAMINACJA 'proces, w którym papier nieklejony poddaje się odpowiedniej obróbce, by uzyskać
papier pergaminowy': Pergaminacja odbywa się w specjalnej maszynie, zwanej pergaminiarką.
PERGAMINOWY l. 'wykonany na pergaminie lub wykonany z pergaminu - papieru': Pergaminowe
opakowanie. 2. 'służący do robienia pergaminu, wykonany na pergaminie - skórze': Szczątki rękopisu
pergaminowego. Pergaminowa skóra.
p.-lać. Pergamena (charta) '(papier) pergameński', pochodzący z Pergamos - greckiego miasta w Azji
Mniejszej
PERGOLA 'lekka budowla ogrodowa, złożona z dwóch rzędów słupów i osadzonej na nich poziomej
kraty, oplecionej pnączami': Pergole znano już w starożytnym Rzymie, były one powszechne w
renesansowych ogrodach włoskich, są także częste współcześnie, zwłaszcza w krajach o łagodnym
klimacie. Pod pergolą można było znaleźć odrobinę cienia w ten skwarny dzień.
lać.
PERIOD l. 'to samo, co menstruacja' 2. przestarz. 'czas, po którym dane zjawisko się powtarza'
PERIODYK książk.' czasopismo wydawane regularnie co jakiś czas': Czytać periodyki. Niedochodowe
periodyki naukowe muszą być dotowane przez państwo.
PERIODYZACJA książk. 'dzielenie czegoś na okresy, epoki itp. na podstawie jakichś wyznaczników':
Periody-zacja dziejów. Periodyzacja historycznoliteracka nie zawsze jest zgodna z wydzielaniem
okresów historycznych.
PERIODYCZNY książk. 'ukazujący się, powtarzający się regularnie co jakiś czas': Periodyczne napady
złości. Periodyczne imprezy teatralne.
PERKAL 'podobna do płótna, cienka, usztywniona tkanina bawełniana, z której szyto bieliznę
pościelową, zasłony, fartuchy itp.': Niedzielna sukienka z różowego perkalu.
fr. percaline
PERŁA l. 'twór, zwykle kulisty, powstający między ciałem a muszlą perłopławów wokół ciała obcego,
np. ziarenka piasku, które się tam dostało': Naszyjnik z pereł. Naturalne perły. Hodowane perły. 2.
przen. 'rzecz bardzo rzadka, cenna i piękna, zwłaszcza taki wytwór kultury': Perła literatury
słowiańskiej. Zabytek ten nazywano perłą włoskiego renesansu.
577
FERM
PERSONALIA
'wewnętrzna część muszli mięczaków mieniąca się perłowo' 2. 'wykonany z pereł, zawierający perły':
Naszyjnik perłowy.
PERM w geologii 'szósty okres paleozoiku, trwający od około 280 do 230 min lat temu, podczas
którego przejawiała się silna działalność wulkaniczna i następowała transgresja morza': W utworach
permu odnaleźć można ślady zlodowacenia.
Osady permskie.
PERMANENTNY 'taki, który się ciągle powtarza, który trwa nieprzerwanie; stały, bezustanny':
Telewizja przeżywa permanentne kłopoty. Czy wyprowadzi on Polskę z permanentnego kryzysu
politycznego? Pracownicy koncernu wykazują gotowość permanentnego uczenia
Się.
PEROROWAĆ l. książk. 'mówić dużo, przeważnie rozwlekle, rozwodzić się nad czymś': Od godziny
perorował o czymś, co nikogo z nas nie interesowało. 2. przestarz. 'uroczyście przemawiać'
PERPETUUM MOBILE 'maszyna wiecznego ruchu, dla tradycyjnej fizyki twór z dziedziny fantazji, który
wiecznie poruszałby się, nie zasilany energią z zewnątrz':
PER SALDO książk. 'ogółem, w rezultacie, w sumie': Pomimo wszelkich wątpliwości podjęta decyzja
jest per saldo słuszna. Na początku trochę na tym straciliśmy, ale per saldo rzecz się opłaciła.
wl., z łac.
PER SE książk. 'samo przez się, samo z siebie': Jest to decyzja zrozumiała per se.
lać.
PERSONA 'z odcieniem ironii lub żartu o ważnej osobie lub osobie zachowującej się z przesadną
powagą i tajemniczością': Nie wiem, czy dla mnie znajdzie się miejsce za stołem, za którym zasiadają
tak znakomite persony. Przybył z jakąś tajemniczą personą w kapeluszu i ciemnych okularach.
PERSONA NON GRATA w dyplomacji 'osoba niepożądana': Dyplomata, który zostanie zawiadomiony
przez władze kraju, w którym pełni swoją misję, iż jest persona non grata, musi opuścić ten kraj w
określonym terminie.
UWAGA: wyrażenie persona non grata jest nieodmienne. Mówimy: został uznany za persona non
grata, a nie za "personę non grata".
PERSONAT przestarz. 'ważna osoba, zajmująca dość wysokie miejsce w hierarchii społecznej': Obok
licznych magnackich kawalkad ciągnęły i szczuplejsze dygnitarzy powiatowych i ziemskich. Co chwila z
kurzawy wychylały się pojedyncze karabony szlacheckie, zaprzężone w parę lub w cztery konie, a w
każdym siedział szlachcic personat z krucyfiksem na szyi [...]. (Sienkiewicz)
PERSONEL 'zespół osób pracujących w jakiejś instytucji': Płace nie wzrosły, choć personel naszej
szkoły zmniejszył się o kolejne dwie osoby.
lać. persona
PERSONALIA 'dane osobiste; także: dane z życiorysu, szczegóły biograficzne': Sprawdzono personalia
zatrzymanych. Wpisanie personaliów we właściwe rubryki zajęło mu sporo czasu.
PERSONALNY 'osobisty, dotyczący jakiejś osoby, jej personaliów': Teczki personalne; w użyciu
rzeczownikowym, potocznie: 'kierownik dziani kadr': Rozmowa z personalnym nie wyjaśniła jego
sytuacji. Dane personalne 'to samo co personalia': Ankieta personalna.
578
PERSONALIZM
PERWERSJA
nie z układem sprzed 1989 roku. W recenzji skrytykował personalnie autorów podręcznika.
lać. personalia (liczba mnoga od: personale) 'rzeczy osobiste' i per-sonalis 'osobisty'
fr. personnification
PERSPEKTYWA l. 'otwarty widok na coś, panorama czegoś': Otwarła się przed nimi malownicza
perspektywa gór. 2. 'widoki na przyszłość': Jest to możliwe dzięki zarysowującym się perspektywom
gospodarczej stabilizacji. Perspektywy wyjazdu są nadal mgliste. 3. 'odległość w czasie, która
umożliwia lepszą (albo właściwą) ocenę czegoś': Z perspektywy lat potrafię ocenić jego przenikliwość.
4. 'punkt widzenia, stanowisko w jakiejś kwestii, zapatrywanie na coś': W takiej perspektywie błędy
są wezwaniem do nawrócenia się, a nie tylko ostrzeżeniem i przestrogą. Czy można wydawać sądy z
perspektywy Jasła? S. 'przedstawianie przedmiotów trójwymiarowych na płaszczyźnie zgodnie z
prawami widzenia, tak żeby zachować złudzenie ich trójwymiarowości': Na obrazie zachowano
perspektywę.
PERSWAZJA 'przekonywanie kogoś do czegoś, tłumaczenie komuś, że trzeba coś zrobić albo czegoś
zaniechać': Nie wiadomo, czy perswazje prezydenta były skuteczne. Przymuszenie polega tu na
perswazji - może być łagodna. Uległ perswazjom żony i pił coraz rzadziej .
PERSWADOWAĆ 'stosować wobec kogoś perswazję, przekonywać kogoś do czegoś, tłumaczyć komuś
coś':
fr. persiflage
PERTRAKTOWAĆ 'prowadzić pertraktacje, rokowania; układać się z kimś w jakiejś sprawie': Rolnicy
pertraktują z rządem w sprawie cen minimalnych na zboże. Z wrogiem nie wolno mi pertraktować.
lać. pertractatio 'zajmowanie się czymś' od: pertractare 'zajmować się czymś'
579
PERYFERIE
PERYSTYL
PERYFRAZA w nauce o literaturze 'omówienie, zastąpienie jakiegoś słowa przez opis, metaforę lub
charakterystykę': Peryfrazy są stosowane także w tekstach nie-atrystycznych, najczęściej ze
względów stylistycznych - by nie powtarzać nazwiska Prus piszemy np. autor "Lalki". W utworach
oświeceniowych kunsztowna pe-ryfraza stanowiła wyróżnik mowy ukształtowanej artystycznie.
PERYFRASTYCZNY w nauce o literaturze i w językoznawstwie 'określający jakiś wyraz lub pojęcie przez
peryfrazę': Peryfrastyczne określenia ukochanej w poezji miłosnej.
gr. periphrasis
PERYGEUM w astronomii 'punkt orbity Księżyca albo sztucznego satelity najbliższy Ziemi': Perygeum i
apogeum Księżyca.
CKA 'szkoła filozoficzna Arystotelesa, także jego nauka, rozwijana przez uczniów i komentatorów':
Szkoła znajdowała się w Likeionie; czy to od szpalerów Likeio-nu, czy też od tego, że dysputowano
tam chodząc, otrzymała nazwę "perypatetyckiej". (Tatarkiewicz)
PERYPETIE 'powikłane zdarzenia, przygody i kłopoty na drodze do celu, zwłaszcza tego typu zdarzenia
i przygody w utworze literackim': Perypetie pary kochanków w "Ogniem i mieczem". Opowiedziała mi
o swoich perypetiach rodzinnych.
PERYSKOP l. 'przyrząd optyczny, służący do obserwacji obiektów nieznaj dujących się bezpośrednio w
polu widzenia, zwłaszcza obserwacji z zanurzonego okrętu podwodnego tego, co znajduje się na
powierzchni wody' : Kapitan obserwował nieprzyjacielskie okręty przez peryskop. 2. 'obiektyw
fotograficzny składający się z dwóch soczewek zbierających, ustawionych po obu stronach przysłony i
skierowanych ku sobie stroną wklęsłą'
fizjologii 'ruchy jelit, żołądka i innych narządów, wywoływane skurczami mięśni okrężnych,
powodujące przesuwanie się pokarmu (lub innej zawartości narządu) od żołądka ku odbytowi':
Jedzenie potraw zawierających dużo błonnika poprawia perystaltykę jelit.
PERYSTYL l. 'w architekturze starożytnej: otoczony kolumnadą i osłonięte dachem podwórze, którego
konstrukcja była wsparta na kolumnach, dzięki czemu stanowił wnętrze otwarte': Perystyle mieściły
niekiedy małe dziedzińce. 2. 'kolumnada otaczająca budynek, np. świątynię, dziedziniec lub ogród'
580
PESTYCYD
PIANO
PESYMIZM 'postawa życiowa, charakteryzująca się brakiem wiary w pomyślny rozwój zdarzeń i
dostrzeganiem przede wszystkim negatywnych stron życia': Owładnął nią skrajny pesymizm i brak
wiary w sens jakichkolwiek działań dla poprawy swej sytuacji.
PESYMISTA 'osoba odznaczająca się pesymizmem lub osoba niewierząca w pomyślny rozwój jakiejś
konkretnej sytuacji': W tej sprawie jestem pesymistą- no cóż, jeśli się uda, radość będzie tym większa.
PETARDA l. 'środek imitujący wybuchy pocisków, granatów itp., używany zwykle w czasie ćwiczeń
wojskowych': Sierżant rzucał petardy, imitujące pociski nieprzyjaciela. Czy w sklepach z zabawkami
powinno się sprzedawać petardy? 2. 'w XVI-XVII w. ładunek wybuchowy używany do wysadzania w
powietrze mostów, bram itp.': Pod bramę zamku podłożono petardę.
PETENT óficj. 'osoba załatwiająca jakąś sprawę w urzędzie, zwłaszcza taka, która o coś prosi, składa
jakieś podanie': Urzędniczka zawiadomiła go, że dzisiaj już nie przyjmują petentów.
PETRO- cząstka wyrazów złożonych, o znaczeniu 'ropa naftowa', wskazująca na ich związek z
wydobyciem, przerobem lub sprzedażą ropy naftowej, np. petrochemia, petrodolary
PETROCHEMIA 'dział przemysłu chemicznego, zajmujący się przeróbką ropy naftowej i gazu
ziemnego; także: przedsiębiorstwo, które się tym zajmuje': Do roku 1989 polska petrochemia
związana była głównie z dostawami ropy naftowej ze Związku Radzieckiego, obecnie znaczna część
przetwarzanej ropy pochodzi z Zachodu. Natomiast używany w Polsce gaz ziemny nadal jest prawie
wyłącznie sprowadzany z Rosji. Petrochemia Płock SA to największy na naszym rynku producent paliw
płynnych.
PETRODOLARY 'dolary, zwłaszcza wielkie sumy, uzyskane ze sprzedaży ropy naftowej': Strumień
petrodola-rów może odwrócić tendencje na europejskich rynkach walutowych.
Układy społeczne petryfikują się tylko w ściśle określonych warunkach; w innych mają tendencje do
zmieniania się.
PETTING 'wszelkie pieszczoty erotyczne poza stosunkiem': Żeby zabezpieczyć się przed ciążą i w
obawie przed AIDS, uprawiali petting.
PETYCJA 'pismo skierowane do władz, zwykle przez jakąś grupę obywateli, zawierające postulaty,
wnioski lub prośby': Petycję w sprawie ochrony Tatrzańskiego Parku Narodowego podpisało
kilkudziesięciu wybitnych pisarzy i ludzi kultury. Zbierał podpisy pod petycją do burmistrza w sprawie
budowy oczyszczalni ścieków.
PIANO w muzyce l. 'określenie wykonawcze: cicho, delikatnie - przysłówek': Grajmy tak, jak było w
nutach -piano. 2. 'partia utworu wykonywana cicho, delikatnie -rzeczownik': Po forte następuje
piano, jak w utworach sprzed XVIII w. Kochałem wszelkie piana, nie przepadałem jednak za tym, by
stanowiły główną część utworu. 3. 'cichy, delikatny - przymiotnik': Dźwięk piano.
bardzo cicho, najciszej jak można- przysłówek': Zagraj to pianissimo, inaczej cały efekt diabli wezmą.
2. 'partia utworu wykonywana bardzo cicho - rzeczownik': Pianissimo w drugiej części sonaty nie było
jeszcze wówczas powszechne w utworach tego typu. 3. 'bardzo cichy - przymiotnik': Fragment
pianissimo artysta wykonał znakomicie, dźwięk był tak delikatny, jakby wychodził spod ręki muzyka
po tygodniowym poście.
581
PICADILLO
PIGMEJ
PIANOFORTE w muzyce 'określenie wykonawcze: cicho i nagle bardzo głośno': Przejście od moderato
do pia-noforte.
PICADILLO (czytaj: pikadiiio albo pikadijo) 'hiszpańska potrawa przyrządzana z siekanego mięsa z
warzywami (np. z pomidorami, papryką, fasolą), czosnkiem, cebulą, oliwkami i pikantnym dodatkiem
- kaparami': Przyprawy i kapary czynią z prostego dania, jakim jest picadiiio, prawdziwy specjał.
Zamiast indyka można do picadiiio użyć wołowiny lub wieprzowiny.
hiszp.
PIDGIN albo PIDŻIN (czytaj: pidżin) 'język mieszany, odznaczający się uproszczoną składnią i odmianą
wyrazów oraz ograniczonym słownictwem zapożyczonym z różnych języków, używany jako środek
porozumienia na obszarach wielojęzycznych': Pidżin jest używany zwłaszcza w kontaktach
handlowych przez kupuj ących i sprzedających, którzy posługują się na co dzień innymi językami.
Pidgin english (czytaj: pidżin inglisz) 'język mieszany, używany głównie w Azji Wschodniej i Oceanii
jako język handlowy, oparty na słownictwie angielskim i chińskim'
PIEDESTAŁ 'podstawa, na której stoi pomnik, popiersie itp.': Z piedestału spoglądał na spacerujących
kamienny rycerz z mieczem w dłoni. () Postawić kogoś na piedestale 'wynieść kogoś ponad innych,
wysoko go cenić, przypisać mu szczególne cnoty, zalety Spaść z piedestału 'przestać być osobą
szczególnie cenioną, godną szacunku, stracić autorytet'
fr. piedestał
PIĘTA 'motyw w sztuce sakralnej: obraz lub rzeźba przedstawiające Matkę Bożą, trzymającą na
kolanach martwego Chrystusa': Smuga wieczornego światła padała wprost na stojącą w bocznej
nawie piętę, ożywiając jej delikatne, tu i ówdzie pościerane już złocenia.
PIĘTA (WATYKAŃSKA) 'wspaniała rzeźba Michała Anioła przedstawiająca piętę': Po wejściu do Bazyliki
św. Piotra, z prawej strony, naszym oczom ukazała się słynna Pięta.
PIETYZM l. 'szacunek, poszanowanie, poważanie kogoś lub czegoś połączone z troskliwością, a nawet
uwielbieniem': Z pietyzmem układała wszystkie zdobyte medale i nagrody. Mieć, żywić pietyzm dla
kogoś. 2. w historii 'w XVII i XVIII w. nurt w luteranizmie, za cel stawiający sobie pogłębienie uczuć
religijnych, m.in. przez wspólne modlitwy oraz odczytywanie i omawianie Pisma Świętego': Żarliwość
religijna pietyzmu, na czele wszystkich uczuć stawiającego wiarę w Boga, była niekiedy traktowana
ironicznie. Z pietyzmem wiąże się przekonanie o powszechnym kapłaństwie, kapłaństwie wszystkich
ludzi wierzących, ruch ten propagował też działalność charytatywną.
PIGMALION l. 'w mitologii greckiej: król Cypru, który zakochał się w wyrzeźbionym przez siebie z kości
słoniowej posągu, przedstawiającym niebywale piękną kobietę': Obejrzał się: przed nim stał
ukochany posąg, łaską Afrodyty zmieniony w żywą kobietę. Nazywała się ona odtąd Galatea.
Pigmalion uczynił j ą swój ą żoną i królową [...]. (Parandowski) Historia Pigmaliona stała się kanwą
słynnej sztuki George'a Bernarda Showa oraz amerykańskiego musicalu "My fair Lady". 2. przen.
'mężczyzna, który uwzniośla i uduchawia kochaną kobietę; także: twórca, którego geniusz i miłość są
zdolne tchnąć ducha w martwą materię, który "ożywia" swe dzieło': I byłeś [mowa o Szopenie] jako
owa postać, którą / Z marmurów łona, / Niźli je kuto, / Odejmą dłuto / Geniuszu - wiecznego
Pigmaliona! (Norwid)
gr. Pygmalion
PIGMEJ l. 'członek niskorosłych ludów, zwłaszcza ludów zamieszkujących lasy Afryki Równikowej,
przeciętnie mający ok. 130-150 cm wzrostu': Pierwotnie Pigmeje byli ludem koczowniczym
zajmującym się myślistwem,
582
PIGMENT
PIKOWAĆ
dziś prowadzą osiadły tryb życia i uprawiają ziemię. 2. przen. pot. 'człowiek niskiego wzrostu':
Koleżanki śmiały się z niej, że umawia się z takim pigmejem.
PIGMEJSKI 'związany z Pigmejami': Chaty pigmejskie. Typ pigmejski w antropologii 'typ czarnej
odmiany człowieka, charakteryzujący się niskim wzrostem, występujący u afrykańskich Pigmejów, a
także w Azji i Nowej Gwinei'
gr. pygmaios, dosłownie 'wielkości pięści'; wzmianki o Pigmejach występują już u historyków
starożytnych
PIK l. 'kolor w kartach oznaczony czarnym listkiem o serco-watym kształcie (podobnym do wyglądu
listka wina)':
Licytować piki. 2. 'karta oznaczona takim listkiem':
PIKADOR 'konny uczestnik korridy, uzbrojony w pikę, którą kłuje byka, by go rozdrażnić': W korridzie
zwykle bierze udział dwóch lub trzech pikadorów.
hiszp. picador
PIKANTNY l. 'o potrawach: ostry w smaku': Podano mocno przyprawioną, bardzo pikantną "zupę
węgierską". l.przen. 'o jakichś historiach lub ich szczegółach: ostry, powodujący ożywienie u
odbiorców, często dwuznaczny i nieprzyzwoity': Opowiadał pikantne anegdotki o znanych osobach.
PIKANTERIA 'bycie pikantnym, to, że jakaś historia lub pewne jej elementy są pikantne: ostre, często
nieprzyzwoite': A pikanterii temu opowiadaniu dodaje,
PIKAP albo PICK-UP (czytaj: pikap) 'nadwozie, które jest połączeniem samochodu osobowego i
małego samochodu ciężarowego: z przodu takie samo, jak u samochodu osobowego, z tyłu -
składające się z niewielkiej platformy bagażowej, na której montuje się budę lub furgon: także:
samochód o takim nadwoziu': Oferujemy klientom także wersję: pick-up i kombi. Pikapy są chętnie
wykorzystywane przez rolników i właścicieli niewielkich przedsiębiorstw.
PIKIETA l. 'grupa demonstrantów, która przed jakimś urzędem obnosi plakaty protestacyjne w pewnej
sprawie politycznej lub społecznej albo stoi nieruchomo z takimi plakatami przed gmachem urzędu':
Przed Radą Miejską wystawiono pikiety. Pikiety rolników domagających się oddłużenia blokowały
wejście do ministerstwa. 2. 'grupa robotników, która w czasie strajków nie dopuszcza łamistrajków
do zakładu pracy': Strajkujący wystawili pikietę blokującą wejście do fabryki. 3. przestań. 'żołnierz lub
mały pododdział stojący na czatach': Stoi ułan na pikiecie.
PIKIETOWAĆ 'organizować pikietę, brać w niej u-dział': Pracownicy przemysłu drzewnego pikietowali
wczoraj Ministerstwo Rolnictwa i Leśnictwa. Rolnicy pikietujący pod sejmem przedostali się przez
kordon straży sejmowej.
PIKLE 'pokrojone warzywa, marynowane w occie z dodatkiem przypraw': Pikle z ogórków, z marchwi.
By przyrządzić pikle, warzywa kroi się w płaty lub krążki, układa w słojach i zalewa przegotowanym
octem z dodatkiem cukru i korzeni.
ang. piekłeś
PIKLING 'uwędzony w gorącym dymie, lekko solony śledź': Zjeść kanapkę z piklingiem.
niem. Buckling z niederlandzkiego, od słowa: Bock 'kozioł' (ze względu na zapach)
PIKNIKOWY 'związany z piknikiem, bawiący się na pikniku': Piknikowe towarzystwo spędził dopiero
wieczorny chłód.
ang. pienie
PIKOWAĆ l. 'przeszywać co najmniej dwie wartstwy materiału przełożone watą, watoliną, wełną itp.,
tworząc jakiś wzór': Pikować kurtkę. Pikowana kołdra. 2. 'o ptakach, samolotach: lecieć pionowo w
dół': Na pokazie
583
PIKSEL
PIONIER
przyglądaliśmy się pikującym samolotom. 3. w ogrodnictwie 'przerywać lub rozsadzać młode, gęsto
posiane rośliny': Pikować sałatę.
PIKSEL w technice 'punkt świetlny na ekranie monitora, który jest najmniejszym, podstawowym
składnikiem wyświetlanego obrazu': Piksel, czyli plamka świetlna albo punkt światłoczuły, wskutek
odchylenia strumienia elektronów zmienia położenie i kreśli na ekranie linie świetlne.
PIKTOGRAFIA 'pismo obrazkowe, składające się z rysunków przedstawiających jakąś treść, będące
pierwotną formą zapisu sytuacji i zdarzeń, jeszcze nie oddającą języka': Piktografia była częsta u
ludów rybackich i myśliwskich, stosowali j ą Eskimosi, Indianie, ludy Afryki Południowej i Oceanii.
PIKTOGRAM l. 'znak pisma obrazkowego; także: napis wykonywany tym pismem': Piktogram
przedstawia pewne sytuacje, a od zwykłego rysunku różni się rozczłonkowaniem treści. 2.
'międzynarodowy graficzny znak informacyjny': Współczesne piktogramy wyparły napisy na
dworcach kolejowych, w centrach handlowych i na ulicach.
PILASTER w architekturze 'filar o prostokątnym przekroju, stojący przy ścianie lub wpuszczony w nią,
pełniący funkcję podpory albo dekoracji': Żłobkowany pilaster z bazą i głowicą. Niekiedy pilastry są
obramowaniem okien i drzwi.
wl. pilastro od: pilą 'słup, filar'
PILAW 'potrawa z gotowanego ryżu, baraniny lub innego mięsa z dodatkiem ostrych przypraw,
popularna w krajach bałkańskich i na Bliskim Wschodzie': Pilawy, czyli pikantne potrawy z ryżem,
przyrządza się przez powolne gotowanie ryżu, którego ziarenek nie miesza się do chwili, aż płyn, w
którym ryż gotujemy, nie zostanie całkowicie wchłonięty. Jedli pilaw jagnięcy z morelami i
rodzynkami.
tur.
PILZNER 'piwo jasne wysokiej jakości, początkowo produkowane w Pilznie w Czechach; obecnie
nazwa używana jako określenie wysokiej jakości piwa jasnego, mocno pieniącego się, o
charakterystycznym gorzkawym smaku': Dzisiaj pilznerjest wytwarzany w wielu browarach
zachodnioeuropejskich.
PILOT l. 'osoba kierująca samolotem, prowadząca statek do portu, kierowcę rajdowego; ktoś, kto
oprowadza
fr. pilote
PIMENT inaczej: ZIELE ANGIELSKIE 'przyprawa kuchenna z drobnych owoców drzewa pimentowego,
zebranych przed dojrzeniem i wysuszonych': Piment to ostra, silnie pachnąca przyprawa, stosowana
podobnie jak pieprz.
PIN 'tajny numer karty do bankomatu, telefonu komórkowego itp.': PIN najlepiej jest zapisać w
notesie jako część innego numeru, np. jakiegoś wymyślonego numeru telefonu. Ktoś, kto nie może
sobie przypomnieć swojego PIN-u i nigdzie go nie zapisał, musi starać się o nową kartę do
bankomatu.
Wśród niesłychanych trudów pionierzy zajmowali i kolonizowali nowe tereny. 2. przen. 'osoba, firma,
instytucja a nawet państwo, które wprowadza coś nowego w pewnej dziedzinie, dokonuje postępu w
nauce, medycynie, poszerza ludzką wiedzę o świecie itd.': Pionierzy badań naukowych w dziedzinie
informatyki. Pionierzy lotów kosmicznych. 3. 'członek dziecięcej organizacji w ZSRR i niektórych
krajach komunistycznych': Delegacja pionierów z Leningradu przybyła wówczas do Gdańska.
PIONIERSKI l. 'związany z pionierami - osadnikami na nowych terenach, także: typowy dla nich,
trudny, surowy': Pionierska odwaga. Uprzedzili mnie, że będę miał w nowym mieszkaniu pionierskie
warunki. 2. przen. 'związany z pionierami - nowatorami': Pionierskie badania naukowe. 3. 'związany z
pionierami w ZSRR':
Pionierska chusta.
PIONIERSTWO 'bycie pionierem, to, że ktoś jest pionierem - nowatorem': Pionierstwo astronautów,
którzy uczestniczyli w pierwszym załogowym locie na Księżyc.
amer. pioneer, pierwotnie 'żołnierz oddziałów piechoty, których zadanie polegało na rozpoznaniu
terenu'
584
PIRAT
PITAGOREIZM
Piraci ostrzelali statek handlowy, a następnie weszli na jego pokład. () Pirat drogowy 'kierowca, który
w rażący sposób narusza przepisy ruchu drogowego, narażając życie innych osób': Policja zatrzymała
pirata drogowego jadącego uliczką osiedlową z prędkością 100 km/h. 2. 'osoba lub firma naruszająca
prawa autorskie, kopiująca i sprzedająca nielegalnie programy komputerowe, nagrania na płytach,
dyskietkach, kasetach itd.': Piraci powodują ogromne straty firm działających legalnie, opłacających
podatki i tantiemy autorskie.
PIRACKI l. 'związany z piratem - rozbójnikiem': Piracki statek miał banderę z trupią główką. 2.
'związany z osobami lub firmami łamiącymi prawa autorskie': Pirackie płyty. Piracka kopia filmu.
PIRACTWO l. 'rabowanie statków morskich lub porywanie samolotów': Obecnie piractwo morskie
występuje u wybrzeży Afryki, w Malezji i Indonezji. 2. 'łamanie praw autorskich, nielegalne
kopiowanie i sprzedawanie kaset z filmami, płyt CD, programów komputerowych itd.': Partnerzy
zachodni domagają się od naszego rządu skuteczniejszej walki z piractwem komputerowym.
lać. pirata 'rozbójnik morski'
PIROTECHNIKA 'dział techniki, który zajmuje się wytwarzaniem materiałów, dających podczas
spalania efekty świetlne, akustyczne, zapalające i dymne oraz służących do przenoszenia ognia'
Wybuchy i inne efekty na planie filmu były dziełem grupy polskich pirotechników.
PIRUET l. 'szybkie okręcenie się wokół własnej osi, w tańcu - na palcach jednej nogi, w jeździe
figurowej na
łyżwach - na czubku jednej łyżwy': Kręcić piruety. 2. 'obrót konia na tylnych nogach z podniesionymi
jednocześnie przednimi': Koński piruet jest jednym z częstych elementów tresury.
fr. pirouette
PIRYT 'odmiana siarczku żelaza, twardy i kruchy minerał, mosiężnożółty, o silnym połysku
metalicznym, najpospolitszy siarczek w skorupie ziemskiej': Pirytu używa się do produkcji kwasu
siarkowego. Piryt często zawiera domieszki złota i srebra.
PISTACJA l. 'nieduży krzew lub drzewo występujące w rejonie śródziemnomorskim w kilku gatunkach,
będące źródłem aromatycznych żywic i olejków, garbników oraz, w przypadku niektórych gatunków,
jadalnych nasion' 2. 'jadalne nasiono pistacji; orzeszek pistacjowy'
lać. pistacium
PISUAR 'muszla klozetowa wisząca na ścianie, na wysokości kilkudziesięciu centymetrów,
przeznaczona specjalnie dla mężczyzn do oddawania moczu; także: ubikacja, w której są takie
muszle': Skorzystać z pisuaru.
fr. pissoir
Pitagorejczycy głosili, że dusza istnieje niezależnie od ciała i może się łączyć z dowolnym ciałem, jest
też od ciała trwalsza, doskonalsza i potężniejsza. Wszechstronność zainteresowań pitagorejczyków
kazała im zajmo-
585
PITAWAL
PLAGIAT
wać się m.in. medycyną i etyką społeczną, samodoskonaleniem się człowieka i jego miejscem w
społeczności.
PITEKANTROP albo PITEKANTROPUS w archeologii 'wymarły gatunek człowieka, który żył w epoce
środkowego plejstocenu, mający cechy pośrednie między australopitekiem i neandertalczykiem':
Pitekantropjest pod względem budowy ciała podobny do małp człekokształtnych, ma jednak większą
od nich pojemność puszki mózgowej i wyprostowaną postawę. Pitekantrop umiał wytwarzać
prymitywne narzędzia kamienne, tzw. pięściaki, i podtrzymywać ogień. Populacje pitekantro-pa
rozprzestrzeniły się z Afryki, skąd prawdopodobnie pochodził, na obszary Europy i Azji.
PIŻMO 'wydzielina gruczołów piżmowców (także wydzielina gruczołów innych ssaków o podobnym
zapachu): brunatna, tłusta substancja zapachowa, używana do wyrobu perfum i olejków
zapachowych, otrzymywana też syntetycznie': Wszystkie ubrania babci pachniały piżmem.
PIŻMOWY 'zrobiony z piżma, pachnący, zaprawiony piżmem': Woń piżmowa. Perfumy piżmowe.
PKB skrót wyrażenia: produkt krajowy brutto, zob. pod hasłem: BRUTTO
PLACEBO w lecznictwie 'środek nie mający żadnego działania farmakologicznego, nie będący
lekarstwem, podawany pacjentom w celach psychoterapeutycznych': Gdy natarczywie domagała się
leczenia najnowszymi, na pewno skutecznymi lekami, podawano jej przez kilka dni placebo, po
którym z reguły czuła się lepiej. W swoim referacie zastanawiał się nad etycznym aspektem
stosowania placebo w pewnych chorobach psychicznych.
PLACENTA l. inaczej: ŁOŻYSKO w anatomii 'narząd tworzący się w czasie ciąży u większości ssaków,
pośredniczący między matką a płodem w wymianie gazów oddechowych, dostarczaniu substancji
odżywczych i usuwaniu produktów przemiany materii': Płód jest połączony z płacenia pępowiną.
Prawidłowo płacenia jest umiejscowiona na dnie, przedniej albo tylnej ścianie macicy. 2. w
farmakologii 'wyciąg ze świeżego łożyska kobiecego, wykorzystywany dla zwiększenia odporności
organizmu'
PLACET 'pozwolenie, zgoda na coś dawana przez osobę mającą do tego formalne, zwyczajowe albo
moralne prawo': Otrzymać, mieć, dostać na coś placet. A gdyby tak jeszcze uzyskać placet od pana
wojewody - marzył Zygmunt - to wtedy nikt by się nie odważył konkurować z nami na tym terenie.
fr. plafond
PLAGA l. zjawisko groźne, szybko się rozprzestrzeniające i trudne do opanowania': Trudno poradzić
sobie z plagą narkomanii i pijaństwa. 2. 'coś uciążliwego, wyrządzającego duże szkody': Plaga
komarów. () Dziesięć plag egipskich 'w Starym Testamencie: dziesięć klęsk i nieszczęść, które Bóg
spuścił na Egipt, gdy faraon nie chciał zgodzić się na wypuszczenie Żydów z niewoli egipskiej; po
ostatniej z nich faraon zgodził się na wyjście Żydów z Egiptu'
lać. 'uderzenie, kara'; w dawnej polszczyźnie to słowo występowało często w znaczeniu zgodnym z
łacińską etymologią, np. dostał dziesięć plag
PLAGIAT 'forma intelektualnej kradzieży w świecie nauki i sztuki: przypisywanie sobie autorstwa
czyjegoś dzieła naukowego lub artystycznego - całości lub jakiejś jego części': Plagiat często polega na
przepisaniu z cudzego dzieła znaczących fragmentów i włączaniu ich - bez podania autorstwa - do
własnej pracy. George'owi Harri-sonowi zarzucono, że jego piosenka "My sweat Lord" to plagiat.
586
PLAJTA
PLANTY
Nie myślisz się układać?/ Nie, plajty nie zrobię, mogę tylko uczciwie zbankrutować. (Reymont) 2.
przen. 'niepowodzenie jakiegoś przedsięwzięcia, zwłaszcza przedstawienia teatralnego': Premiera
sztuki zakończyła się całkowitą plajtą, na widowni zasiadło nie więcej niż 30 widzów, a i ci zaczęli w
czasie spektaklu wychodzić z sali.
PLAKOWAĆ 'pokrywać wyroby drewniane cienką warstwą srebra, złota lub płytkami jakiegoś innego,
cennego drewna': Plakowana szkatułka.
PLAOUE (czytaj: plake) 'przedmiot drewniany pokryty cienką warstwą srebra, złota lub innego
cennego drewna;
fr. plaquer
PLANETA 'ciało niebieskie o średnicy powyżej 1000 km, krążące wokół gwiazdy i odbijające wysyłane
przez nią światło, świecące światłem odbitym': Jedną z planet sąsiadujących z Ziemiąjest Mars. W
ostatnich latach odkryto wiele planet krążących wokół innych niż Słońce gwiazd. Być może na nich też
mieszkają istoty rozumne?
PLANETOIDA (czytaj: planetojda) w astronomii 'ciało niebieskie o średnicy poniżej 1000 km: zwykle
bryła skalna, krążąca wokół Słońca': Najwięcej planetoid krąży po orbitach między Marsem a
Jowiszem. Pierwszą odkrytą planetoidą była Ceres, bryła o średnicy 914 km.
PLANETARNY 'związany z planetą, dotyczący planety, planet': Układ planetarny. System planetarny.
Orbita planetarna.
PLANIGLOBY w geografii 'mapa obu półkul Ziemi lub innego ciała niebieskiego w postaci dwóch kół'
PLANKTON 'niewielkie organizmy zwierzęce lub roślinne, unoszące się biernie w morzach, oceanach,
jeziorach i rzekach, będące podstawowym pożywieniem wielu zwierząt wodnych': Skład planktonu
zależy od temperatury, żyzności i zasolenia wody. W planktonie wyróżnia się fitoplankton,
zooplankton i bakterioplankton. Organizmy planktonu są specjalnie przystosowane do unoszenia się
w toni wodnej.
PLANSZA l. 'duża tablica, zwykle tekturowa lub płócienna, z rysunkami, wykresami itp., używana np.
w celach dydaktycznych albo informacyjnych': Na planszy widzą państwo zwierzęta z epoki
lodowcowej, zamieszkujące jaskinię. Plansza z wynikami naszej klasy za ostatni rok. Plansza do gry w
warcaby. 2. w sztuce 'odbitka rytowni-cza, rycina; także: płyta drewniana lub metalowa do rytowania'
3. w sporcie 'prostokątne podium o określonych wymiarach, na którym rozgrywane są walki
szermiercze': Szpadziści wyszli na planszę.
PLANTACJA 'duży obszar ziemi, wykorzystany pod wieloletnią uprawę roślin jednego rodzaju o
znaczeniu przemysłowym albo handlowym; także: gospodarstwo zajmujące się taką uprawą':
Plantacja bawełny. Mieszkać na plantacji.
I PLANTOWAĆ 'zakładać plantację jakichś roślin, uprawiać rośliny na plantacji': Plantować kawę.
fr. planter
587
PLASOWAĆ
PLATYNA
PLANT 'nasyp kolejowy i pasy gruntu przylegające do niego z obu stron': Wysokie topole rosnące
wzdłuż plantu.
PLASOWAĆ 'wyznaczać komuś jakieś miejsce, umieszczać kogoś na jakiej ś pozycji w określonej
klasyfikacji':
| UWAGA : w tych znaczeniach oba wyrazy są nadużywane, || używane zamiast określeń: umieszczać
{zajmować miejsce.
PLASTYKA l. 'dziedzina sztuki, obejmująca twórczość odbieraną wizualnie: malarstwo, rzeźbę, grafikę,
rzemiosło artystyczne' 2. 'wyraźne zarysowanie konturów, kształtów przedmiotów, bryłowatość
form, ich wyrazistość': Malarzowi udało się wydobyć plastykę form na obrazie. 3. 'wyraziste, barwne
przedstawienie, ukazanie czegoś': Plastyka opowiadania stryja przesłaniała niecałkowitą rzetelność
jego relacji. 4. w medycynie pot. 'chirurgia, operacja plastyczna': Plastyka twarzy. 5. pot. 'lekcja w
szkole, na której dzieci malują, rysują, lepią z plasteliny itd.': Wczoraj na plastyce układaliśmy zielniki.
Dzieła znakomitego plastyka. Wrocławscy plastycy otworzyli nową galerię na placu Solnym.
PLASTIK albo (rzadziej) D PLASTYK l. 'tworzywo sztuczne, które jest podatne na formowanie w
określonych warunkach, a po uformowaniu zachowujące nadane mu kształty; także: przedmiot z tego
tworzywa': Plastik ma różnorodne zastosowania w przemyśle i w gospodarstwie domowym. Kupili
sobie kilka plastików. 2. 'materiał wybuchowy o dość dużej mocy, dający się ugniatać i formować w
dowolne kształty': Plastik to materiał wybuchowy często stosowany przez terrorystów.
ang. plastic
PLATEAU (czytaj: plato) inaczej: PŁASKOWYŻ w geografii 'rozległy, równy obszar wyżynny położony
ponad otaczającym go terenem, wyraźnie oddzielony od sąsiednich, niższych terenów': Powierzchnia
plateau zbudowana była z nakładających się na siebie płyt, tworzących na zboczach stopnie.
fr. plateau
PLATER l. zwykle w liczbie mnogiej: PLATERY 'przedmioty metalowe pokryte cienką warstwą innego,
cenniejszego metalu, zwykle sztućce lub naczynia': W spadku po dziadkach odziedziczyliśmy platery
na 12 osób. Kupić komuś platery w prezencie. 2. rząd. 'warstwa metalu szlachetnego, pokrywająca
jakiś przedmiot metalowy'
PLATEROWAĆ 'pokrywać jakiś przedmiot metalowy warstewką innego, cenniejszego metalu, aby go
ozdobić lub zabezpieczyć przed korozją': Platerować łyżeczki.
niem. plattieren
6. w geologii 'bardzo duży obszar skorupy ziemskiej, składający się ze sfałdowanego podłoża i
położonej na nim warstwy osadowej, który przez długi czas nie ulegał większym pofałdowaniom'
PLATFUS l. inaczej: PŁASKOSTOPIE 'wrodzone lub nabyte zniekształcenie stopy, polegające na jej
obniżeniu albo spłaszczeniu': Mieć platfusa. 2. pot. 'człowiek mający płaskostopie': Z takim platfusem
nie można iść na żadną dłuższą wycieczkę, zaraz jęczy i narzeka.
PLATOŃSKI 'związany z Platonem, starogreckim filozofem idealistą; taki jak u Platona': W filozofii
Platońskiej tym, co naprawdę istnieje są tylko wieczne idee, wobec których rzeczy materialne są
jedynie marnym cieniem. Wielu filozofów posługiwało się formą dialogów platońskich, by w prosty
sposób wyłożyć swoje myśli.
PLATONICZNY l. 'duchowy, a nie zmysłowy': To była miłość platoniczna, nigdy nie dotknęła nawet
jego ręki. 2. 'nie dający się urzeczywistnić': Wszystko to, o czym mówisz, to tylko platoniczne
marzenia, które nigdy się nie spełnią.
Platon, gr. Platon, żył od 427 do 347 r. p.n.e.; w starożytności oddziaływanie jego filozofii i niezwykłej
osobowości było tak silne, że uważano go za półboga
PLATYNA 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 78 i masie atomowej 195,08, symbol Pt;
srebrzystobiały, dość miękki, bardzo ciężki, ciągliwy i kowalny metal szlachetny': Platyna jest odporna
na działanie czynników chemicznych. Platyna, znana już w starożytności,
588
PLAY
PLEBS
jest cennym surowcem jubilerskim. Wyroby z niej są droższe niż wyroby ze złota.
PLATYNOWY l. 'zrobiony z platyny, zawierający platynę': Swej ukochanej żonie kupił platynowy
pierścionek z wielkim brylantem. Platynowa biżuteria. 2. zwykle o włosach 'mający kolor platyny,
srebrzysto-biały'. Zakochał się w platynowej blondynce, ale już po miesiącu, gdy przefarbowała włosy,
przestała mu się podobać.
PLAY (czytaj: piej) l. 'grać - komenda sędziego w różnych grach sportowych': Sędzia machnął
chorągiewką i krzyknął: - Play! 2. 'przycisk na elektronicznych urządzeniach odtwarzających dźwięk
lub obraz, którego wciśnięcie sprawia, że zaczynają one grać': Wcisnął "play" i magnetofon zaczął
grać.
ang. play
PLAYBACK (czytaj: plejbek) l. 'wcześniejszy zapis muzyki, śpiewu, gry, emitowany w trakcie występu
artysty, który wówczas jedynie udaje, że śpiewa czy gra': Śpiewać z playbacku. 2. 'w ten sposób
zrealizowane przedstawienie muzyczne': Cały ten koncert to jeden wielki playback! 3. 'sposób
realizacji filmu dźwiękowego, polegający na nakręcaniu zdjęć do uprzednio przygotowanego
podkładu dźwiękowego'
ang. playback
PLAYBOY (czytaj: plejboj) 'młody mężczyzna, który uwodzi kobiety, spędza czas na zabawach i oddaje
się innym uciechom życia': Arystokratyczna dama była następną ofiarą przystojnego playboya.
Prowadził życie playboya do czasu poznania Betty.
ang. playboy
OSOCZE w anatomii 'płynny składnik krwi, zawierający głównie wodę i rozpuszczone w niej
substancje organiczne oraz nieorganiczne' 3. w fizyce 'zjonizowa-ny gaz zawierający jednakowe ilości
ładunków dodatnich i ujemnych, dobry przewodnik elektryczności, występujący w bardzo wysokich
temperaturach np. w gwiazdach': Plazma jest nazywana czwartym stanem skupienia materii. W
warunkach ziemskich plazma występuje stosunkowo rzadko, ale we Wszechświecie jest stanem
materii występującym najczęściej. 4. 'ciemnozielona odmiana chalcedonu, kamień półszlachetny
wydobywany głównie w Indiach i Chinach': Pierścionek z plazmą.
PLEBAN przestarz. 'proboszcz': Po kolędzie przyszedł do nas sam ksiądz pleban. Czytaliśmy "Krótką
rozprawę między panem, wójtem i plebanem" Mikołaja Reja.
PLEBANIA 'dom znajdujący się przy kościele, będący własnością parafii, przeznaczony na mieszkanie
dla proboszcza, często też mieszczący urzędy parafialne': Opodal kościoła znajdowała się okazała
plebania. Musimy pójść na plebanię, żeby porozmawiać o tym z proboszczem.
lać. kość. parochus plebanus 'proboszcz wiejski' od: plebs 'prosty lud'
PLEBEJUSZ l. 'w starożytnym Rzymie, w okresie królestwa i wczesnej republiki: wolny obywatel, nie
mający wszystkich praw politycznych i cywilnych; później:
mający wszelkie prawa, ale ubogi': Historyk przedstawił stosunki między plebejuszami i patrycjuszami
rzymskimi. 2. 'w dawnej Polsce: człowiek wywodzący się z ludu, nienależący do stanu szlacheckiego':
W Polsce szlacheckiej plebejuszowi za zabicie szlachcica wymierzano karę śmierci, zaś szlachcicowi za
zabicie plebeju-sza - grzywnę. 3. przestarz. 'człowiek nie należący do grupy uprzywilejowanej, często
nie mający obycia, prosty': Był w tym dystyngowanym towarzystwie ledwie zauważanym
plebejuszem.
PLEBEJSKI l. 'dotyczący plebejuszy - ludzi z niższych warstw społecznych, charakterystyczny dla nich
(często z zabarwieniem negatywnym)': Drażniły ją jego plebej-skie maniery, a najbardziej gwizdanie i
spluwanie przez zęby. 2. 'ludowy': Nurt plebejski w literaturze staropolskiej.
PLEBS l. 'zwykli, przeciętni ludzie - przeważnie z odcieniem pogardy': Politykom plebs potrzebny jest
tylko przed wyborami, potem nikt nie słucha jego głosów. 2. 'w starożytnym Rzymie: warstwa
plebejuszy': Plebs rzymski miał wpływ na losy państwa, zarówno w okresie republiki, jak i w czasie
rządów cezarów, nieprzypadkowo mówiono: "vox populi - vox dei: głos ludu jest głosem
589
PLED
PLIK
boga". 3. 'w miastach średniowiecznych: najniższa warstwa społeczna, nie mająca prawa miejskiego'
PLEJSTOCEN w geologii 'bliższa naszym czasom część epoki czwartorzędu, trwająca od około 1,8
miliona lat temu do około 11 tysięcy lat temu': W plejstocenie wystąpiły zlodowacenia, które objęły
znaczny obszar kuli ziemskiej. W epoce tej słabły ruchy górotwórcze.
niem. Plexiglas (nazwa firmowa) od fac. plexus 'przepleciony' i niem. Glas 'szkło'
PLENER l. 'otwarta przestrzeń pod gołym niebem, zwłaszcza przestrzeń będąca miejscem jakiegoś
przedstawienia artystycznego lub miejscem tworzenia dzieł malarskich albo filmowych': Wielkie
wrażenie zrobiła na nim wystawiona w plenerze, w warszawskich Łazienkach, piękna sztuka
opowiadająca o wielkiej miłości Puszkina i o jego śmierci. Zdjęcia do tego filmu kręcono w
autentycznych plenerach nad jeziorem Bajkał. 2. pot. 'pod gołym niebem, a nie w pomieszczeniu':
Następne pół litra postanowili wypić w plenerze.
PLENERY 'widoki otwartych przestrzeni będące tematem malarstwa': Złośliwi mówili o nim, że
mógłby
wzbogacać niekiedy swe plenery jakąś ludzką postacią, by nie podejrzewano go o swoistą, malarską
mizantropię.
PLENERZYSTA 'malarz, który maluje plenery lub maluje w plenerze (zwykle jedno łączy się z drugim)':
Wielu słynnych impresjonistów, np. Ciaude Monet, August Renoire i Kamil Pissarro, było
plenerzystami.
PLENEROWY 'tworzący, tworzony lub odbywający się w plenerze': Plenerowy malarz. Plenerowy film.
Plenerowa impreza.
PLENUM 'zebranie wszystkich członków jakiejś organizacji lub wyłonionego przez nią ciała, np.
komitetu':
Przed 1989 r. ważne decyzje, dotyczące losów Polski, zapadały w Biurze Politycznym PZPR oraz na
plenach Komitetu Centralnego tejże partii.
PLEONAZM w językoznawstwie 'błąd językowy, wyrażenie składające się z dwóch wyrazów, z których
jeden -podrzędny - wyraża tę samą treść, co drugi - nadrzędny' : Pleonazmy to np. masło maślane,
cofnąć się do tyłu, spadać w dół, akwen wodny.
PLIK l. 'duża liczba takich samych rzeczy, zwłaszcza papierów złożonych, ułożonych razem': Plik
dokumentów. Plik banknotów. 2. w informatyce 'zapisany na dyskietce lub na dysku zbiór danych,
mający określoną nazwę i inne atrybuty': Otworzyć, zamknąć plik. Dostać
590
PLIOCEN
PNEUMATYCZNY
PLOTER w informatyce 'urządzenie do kreślenia, sterowane przez komputer': Plotera używa się do
sporządzania wykresów, planów architektonicznych. Ploter składa się zwykle z przykładnicy i
zamocowanego na niej wózka z pisakiem, które są napędzane w precyzyjny sposób.
PLURALE TANTUM w językoznawstwie 'rzeczownik występujący tylko w liczbie mnogiej, nie mający
liczby pojedynczej': Rzeczownik spodnie to plurale tantum.
PLURALIA TANTUM 'rzeczowniki występujące tylko w liczbie mnogiej': Pluralia tantum łączą się często
z liczebnikami zbiorowymi, np. dwoje drzwi, troje skrzypiec.
tac.
PLUTOKRACJA l. 'system rządów w państwie, w którym władzę sprawują osoby najbogatsze': Wolę już
plu-tokrację od demokracji, bo w tej pierwszej rządzący przynajmniej tyle nie kradną, gdyż dużo już
mają. 2. 'warstwa społeczna składająca się z ludzi naj zamożniejszych': Miej scowa plutokracj a nie
zwykła epatować
PLUTOKRATA 'członek plutokracj i': Zwykle plutokra-ci nie wywodzą się z arystokracji, to parweniusze.
gr. plouto-kratia od: ploutos 'bogactwo', kratos 'władza'
I PLUTON 'w różnych rodzajach wojsk: mały (pododdział wojskowy, składający się z kilku drużyn,
działo-nów lub załóg wozów bojowych': W naszym plutonie były 3 drużyny po 10 żołnierzy każda.
I PLUTONOWY l. 'w wojsku: stopień podoficerski, wyższy od starszego kaprala, a niższy od sierżanta;
także: żołnierz mający ten stopień': Trzech plutonowych otrzymało przepustki. Plutonowy bywał w
gwarze żołnierskiej nazywany "kaloryferem", bo na pagonach nosi cztery belki, co rzeczywiście trochę
przypomina kaloryfer. 2. 'związany z plutonem': Plutonowa oferma.
II PLUTON 'w mitologii greckiej: przy domek Hadesa, boga świata podziemnego, jako opiekuna
bogactwa': Groźna postać Hadesa trochę wyszlachetniała. Zaczęto mu dawać nowe imię: Pluton, czyli
rozdawca bogactw. (Pa-randowski)
gr. Plouton
od II Pluton
PŁATNERZ 'rzemieślnik robiący tarcze, zbroje, hełmy, miecze': Odwiedziłem był wczoraj płatnerza, ale
mi rzekł, że przed miesiącem zbroi wyrychtować nie zdoła, tak, iż mam czas wolny, który na
fechtunek przeznaczę.
niem. Plattner
591
Po
POHYBEL
rzem': Pociski z broni pneumatycznej są wyrzucane przez sprężone powietrze. Poczta pneumatyczna
polega na przesyłaniu pojemników specjalnymi rurami, w których utrzymywana jest różnica ciśnienia.
Kości pneumatyczne, występujące np. u ptaków, mają wewnątrz jamy wypełnione powietrzem, są
dzięki temu lekkie i sprężyste.
POCKET-BOOK (czytaj: poket buk) 'tania książka o formacie kieszonkowym, wydana w masowym
nakładzie':
Produkcja pocket-booków rośnie, popyt na nie jest wciąż duży. Oficyna ta podjęła (czy udaną?) próbę
wydania arcydzieł poezji w formie pocket-booków.
PODAGRA 'choroba stawów palucha stopy, objawiająca się obrzękiem i ostrym bólem, spowodowana
odkładaniem się kwasu moczowego i jego soli w obrębie tych stawów': Cierpieć na podagrę. Mieć
podagrę. W ostrym napadzie podagry występuje dokuczliwy ból, zaczerwienienie stawu, wrażliwość
na ucisk i gorączka.
PODAGRYK 'człowiek cierpiący na podagrę' łac. podagra od g?-, pous, dopełniacz: podos 'stopa', agra
'ofiara'
PODEST l. 'pozioma płaszczyzna między jednym a drugim szeregiem schodów': Zatrzymał się na
chwilę na podeście trzeciego piętra, żeby odsapnąć i potem znów zaczął iść w górę. 2. 'podwyższenie,
na którym staje mówca lub inne osoby występujące publicznie, by było je lepiej widać i słychać': Chór
śpiewał, stojąc na szerokim, wielostopniowym podeście.
PODIUM 'szerokie podwyższenie dla artystów lub mówców, występujących na wolnym powietrzu lub
w sali, w której nie ma sceny': () Podium zwycięzców 'zwykle niewielkie, trzystopniowe podwyższenie,
na którym stają zwycięzcy zawodów sportowych lub innego rodzaju rywalizacji podczas uroczystej
dekoracji': Sportowcy na podium podali sobie ręce.
POEMAT 'dłuższy utwór wierszowany, epicki lub liryczny': Poemat dydaktyczny 'traktat naukowy,
filozoficzny, religijny o charakterze rozprawy pouczającej':
Poematy dydaktyczne są znane już w literaturze starożytnej Grecji. () Poemat dygresyjny 'poemat, w
którym elementy epickie i liryczne łączą się z dygresjami autora, stanowiącymi ważną, a nawet
zasadniczą, część utworu': Peter Hoelscher-Obermeier przełożył najęzyk niemiecki poemat
dygresyjny Juliusza Słowackiego "Beniowski". <} Poemat epicki 'powieść poetycka z wyraźnie
zarysowaną fabułą, zwykle j ednowątkową' () Poemat heroikomiczny 'poemat, w którym błahy temat
przedstawiany jest na sposób eposu bohaterskiego': Autorem "Monachomachii", najbardziej znanego
poematu
heroikomicznego polskiego oświecenia, jest Ignacy Krasicki. () Poemat symfoniczny w muzyce 'utwór
o swobodnej budowie zależnej od treści pozamuzycznej, zaczerpniętej najczęściej z literatury': Za
twórcę poematu symfonicznego uważa się Franciszka Liszta.
POEZJA l. 'dziedzina twórczości literackiej, obejmująca utwory pisane wierszem': Poezja romantyczna.
Poezja awangardowa. 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: POEZJE 'wiersze': Poezje Staffa.
Wydano poezje Zbigniewa Herberta. S.przen. 'poetycki, romantyczny nastrój': W jego słowach było
wiele poezji i miłości. Poezja letniego wieczoru. Nie wiem, co to poezja, nie wiem, po co i na co,
wiem, że czasami ludzie czytają wiersze i płaczą. (Broniewski)
POETA 'człowiek piszący wiersze': Poeci starożytni. Do najsławniejszych poetów rosyjskich należą
Aleksander Puszkin i Michał Lermontow.
POETYCKI 'związany z poezją lub z poetą': Poetycki nastrój. Poetycki utwór. Wieczór poetycki.
Poetyckie umiejętności.
POETYZOWAĆ l. 'przedstawiać coś w sposób bliższy własnym wyobrażeniom o tym, niż realiom,
idealizować, czynić wzniosłym': Poetyzować miłość. Proszę przestać poetyzować i zacząć mówić o
konkretach. 2. 'dokonywać poetyzacji': Poetyzować język sztuki.
POETYKA l. 'dział teorii literatury, zajmujący się strukturą dzieła literackiego jako swoistej formy
wypowiedzi i jego ukształtowaniem językowym; obejmuje też systematykę utworów literackich,
dokonaną pod tym kątem': Poetyka opisowa. Poetyka powieści historycznej. 2. 'zespół środków
artystycznych charakterystycznych dla danego utworu, pisarza, szkoły poetyckiej': Poetyka wierszy
Tuwima. Poetyka filmu. Poetyka baroku.
POGANIN 'dla chrześcijan: osoba nieochrzczona, wyznająca inną religię niż chrześcijańska':
Nawracanie pogan było w wiekach średnich jedną z ważnych powinności chrześcijańskich rycerzy.
592
POINTA
POLIANDRIA
POKER 'hazardowa gra w karty, w której uczestniczy od 2 do 5 osób, po każdym rozdaniu odbywa się
licytacja, a wygrywa ten, kto potrafi dostosować deklarowane przez siebie kwoty do faktycznie
posiadanych zestawów kart i oceny kart przeciwnika oraz jego psychiki': W pokerze rozróżnia się
m.in. takie zestawy kart: para, dwie pary, mały i duży strit, ful, maks, kareta i poker.
POLARNY 'leżący, żyjący na terenach podbiegunowych, właściwy tym terenom': Klimat polarny.
Niedźwiedź polarny. <) Dzień polarny 'okres w okolicach podbiegunowych, kiedy słońce w ogóle nie
zachodzi przez dłużej niż 24 godziny' <) Noc polarna 'okres w okolicach podbiegunowych kiedy słońce
w ogóle nie wschodzi przez dłużej niż 24 godziny' O Zorza polarna 'zjawisko charakterystyczne dla
obszarów podbiegunowych, polegające na świecieniu fragmentów górnych warstw atmosfery,
przybierających formę wielobarwnych pasm, łuków itp.'
POLARYZACJA l. 'kształtowanie się skrajnych poglądów, stanowisk, sądów itp.; ujawnianie się
skrajności w jakiejś ważnej kwestii; krańcowe różnicowanie się stanowisk w jakiejś sprawie':
Polaryzacja stanowisk w sprawie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej jest już widoczna.
Polaryzacja sił politycznych w parlamencie. 2. w fizyce 'zjawisko uwydatniania się różnic': Polaryzacja
magnetyczna. Polaryzacja światła.
się w ostatnich pięciu latach. 2. w fizyce 'ulegać polaryzacji': Atomy polaryzują się pod wpływem
zewnętrznego pola elektrycznego.
II POLAROID 'cienka folia lub płytka z przezroczystego tworzywa, zawierająca kryształki substancji
organicznej, używane do polaryzacji światła'
fr. polarisation
FOLDER 'tereny rolnicze, leżące poniżej poziomu morza, osuszone za pomocą specjalnych zabiegów
agrotechnicznych, otoczone groblami, aby ochronić je przed ponownym zalaniem': Na urodzajnych
holenderskich pol-derach uprawia się pszenicę.
niederlandzkie polder
POLEMIKA (czytaj: polemika) 'publiczne spieranie się z kimś; dyskusja, głównie na tematy polityczne,
naukowe albo artystyczne, prowadzona przeważnie na łamach prasy, w radiu lub telewizji': Polemika
ze wszystkimi drukowanymi banialukami zajęłaby mi zbyt wiele czasu. Przez wiele lat polemika z
oficjalnymi poglądami partii była niemożliwa.
POLI- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'wiele', równoznaczna z polskim przedrostkiem: wielo-
np. poli-gamia, poliglota
POLIAMID zwykle w liczbie mnogiej POLIAMIDY w chemii 'polimery używane do wyrobu włókien
odzieżowych i technicznych, folii, artykułów gospodarstwa domowego itp.': Poliamidy charakteryzują
się dużą sprężystością i odpornością na ścieranie.
593
POLICENTRYZM
POLIGRAFIA
Lakiery poliwinylowe.
POLICHROMIA l. w sztuce 'wielobarwne dekoracje zdobiące ściany i inne elementy budowli, a także
rzeźby i wyroby rzemiosła artystycznego': Polichromie drewnianego kościółka. 2. w sztuce, rząd.
'barwy, malunki pokrywające rzeźby lub inne przedmioty artystyczne'
POLIESTER w chemii 'polimer używany do wyrobu włókien syntetycznych i tworzyw sztucznych, które
odznaczają się dużą wytrzymałością i odpornością chemiczną oraz dobrymi właściwościami
termoizolacyjny-mi i elektroizolacyjnymi'
POLIESTROWY 'zrobiony z poliestrów': Żywice poliestrowe. Włókna poliestrowe.
POLIFONICZNY w muzyce 'oparty na polifonii, składający się z wielu głosów': Dzieło polifoniczne.
Wykonanie polifoniczne.
POLIGLOTA 'osoba władająca biegle wieloma językami': Studenci uwielbiali wykłady profesora Adama
Weinsberga, językoznawcy i poligloty, autora wielu prac z dziedziny lingwistyki i przekładów z
języków obcych.
POLIGON l. 'zamknięty teren wojskowy, na którym przeprowadza się ćwiczenia i próby z nowymi
rodzajami broni': Jego kompania wyjechała na dwa tygodnie na poligon. Niemcy przeprowadzali na
poligonie w okolicach Łeby próby z rakietami VI. l.przen. 'miejsce jakichś doświadczeń albo dziedzina,
w której ktoś eksperymentuje': Niektóre zachodnie firmy traktowały Polskę jako poligon, na którym
można zdobyć doświadczenia przed ekspansją na wschód.
POLIGRAFIA l. dział przemysłu, obejmujący wszelką działalność drukarską': Przez długie lata rozwój
polskiej poligrafii był hamowany przez brak "środków de-
594
POLIGYNIA
POLISZYNEL
fr. połygraphie
POLIGYNIA w antropologii 'forma małżeństwa, polegająca na tym, że jeden mężczyzna ma wiele żon':
Przyczyną poligynii może być -jak przypuszczają etnografowie - dążenie do zwiększenia
produktywności gospodarstwa rodzinnego, ale także chęć podniesienia prestiżu mężczyzny.
POLIHISTOR książk. 'człowiek odznaczający się wszechstronną i dogłębną wiedzą z różnych dziedzin
nauki i kultury, erudyta i encyklopedysta zarazem': Ostatnim wielkim polihistorem dawnej Polski był
Aleksander Briickner. Na miano polihi stora zasługuje niewątpliwie Władysław Kopaliński.
niem. Połyhistor od gr. połys 'liczny, wiele', histor 'znawca' -'wiele wiedzący, znawca wielu dziedzin'
POLIKLINIKA 'znajdująca się przy klinice przychodnia, w której udziela się ambulatoryjnych porad
lekarskich i w której odbywaj ą praktykę studenci medycyny': Praktykować w poliklinice.
gatunku, rodzaju itp.; także: mający ten sam skład chemiczny, a tworzący kryształy o odmiennej
symetrii': Komórki polimorficzne. Polimorficzne właściwości siarczku żelaza, występującego w postaci
pirytu i markasytu.
POLIO 'to samo, co choroba Heinego i Medina': Dzięki szczepieniom ochronnym zachorowania dzieci
na polio są w Polsce sporadyczne.
POLISZYNEL 'osoba z francuskiego teatru lalek, pierwotnie zaś z włoskiej komedii dell'arte (jako
Pulcinella), osoba niesolidna, głupia i arogancka' Q TAJEMNICA
595
POLITECHNIKA
POMADKA
Jej skrzętnie ukrywany romans był tajemnicą poliszynela, mówiło o nim całe miasteczko.
fr. polichinelle
POLITEIZM książk. 'wiara w wielu bogów': Politeizm był rozpowszechnioną formą wierzeń religijnych
ludów starożytnych.
Religie politeistyczne. Politeistyczny grecki Olimp miał swoją hierarchię i rozbudowaną strukturę
wewnętrzną.
WINYLU
I POLO 'gra prowadzona na koniach lub rowerach między dwiema drużynami, polegająca na tym, że
zawodnicy za pomocą długich kijów, zakończonych drewnianymi młoteczkami, usiłują wrzucić
piłeczkę do bramki przeciwnika': Grać w polo. Rozgrywki polo.
ang. polo
II POLO 'fason koszulki wkładanej przez głowę, mającej małe, zapinane na guziki rozcięcie pod szyją i
niewielki kołnierzyk': Włożył niebieskie polo.
ang.
POLON 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 84 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 209;
biały, promieniotwórczy metal, symbol Po': Polon jest otrzymywany sztucznie, w niewielkich ilościach
występuje też w rudzie uranowej.
n.-lać. polonium od: Polonia 'Polska' (pierwiastek odkryty przez Marię Skłodowską-Curie)
POLONIA 'Polacy mieszkający poza granicami kraju oraz potomkowie polskich emigrantów, którzy
czują więź z Polską': Największe skupiska Polonii są w Stanach Zjednoczonych, Francji i Niemczech.
POLONIKA albo POLONICA (czytaj: polonika) 'pamiątki kultury polskiej, przede wszystkim różne
pisma, druki i książki, znajdujące się poza granicami kraju': W czasie swego stypendium w Paryżu
znalazł ciekawe polonika związane z Norwidem. Moi przyjaciele z Lotaryngii, których dziadkowie
emigrowali po I wojnie światowej do Francji, uczą się polskiego i gromadzą polonika.
POMADA 'tłusta, pachnąca substancja, używana dawniej jako środek kosmetyczny do smarowania
włosów w celu nadania im połysku i miękkości': Nałożyła pomadę na włosy.
596
POMBA
POP
z języka suahili
POMONA 'w mitologii rzymskiej: bogini sadów': Po-mona była nimfą sadów. Po całych dniach
chodziła z nożem, obcinała zeschłe gałęzie i doglądała młodych szczepów. (Parandowski)
złożenie z łac. pomum 'jabłko' i cząstki: -logia od gr. logos 'nauka, słowo'
I POMPA l. 'urządzenie służące do przetłaczania wody, cieczy z niższego poziomu na wyższy lub z
obszaru o niższym ciśnieniu do obszaru o ciśnieniu wyższym, także do zagęszczania lub rozrzedzania
powietrza albo innego gazu i do wytwarzania próżni' l. pot. 'pompa studzienna, zwykle w formie
niewielkiego słupa z ruchomym ramieniem, którego poruszanie powoduje czerpanie wody gruntowej
i wytłaczanie jej na powierzchnię': Żołnierze umyli ręce pod pompą. 3. żart. 'bardzo ulewny deszcz':
Ale dzisiaj była pompa! Zmokliśmy do suchej nitki.
POMPOWAĆ 'podnosić ciecz z obszaru niższego na wyższy, przetłaczać ją lub napełniać zbiornik
cieczą albo gazem, wydobywać ciecz lub gaz za pomocą pompy':
fr. pompę
II POMPA 'wielka, często przesadna, okazałość, wystaw-ność': Jubileusz odbył się z wielką pompą,
niestety zapomniano o zaproszeniu na uroczystości robotników, którzy byli głównymi aktorami
ówczesnych wydarzeń. Mówił prosto i serdecznie, unikając pompy.
POMPATYCZNY 'pełen pompy': Pisał swoje teksty napuszonym, pompatycznym stylem. Nie lubił
pompatycz-nych i sztucznych uroczystości.
POMPADOUR (czytaj: pompadur) 'dawniej: barwa różowa, karmazynowa lub wiśniowa': I byłabym
włożyła tę suknię pompadour, ale gdym ją zmierzyła, skonstatowałam ze smutkiem, że nie tylko
kostki, ale pół łydki mi odsłania, co przyzwoite nie jest; no cóż, wyrosłam.
PONCHO (czytaj: ponczo) 'wierzchnie okrycie z materiału przypominającego koc, mające kształt
kwadratu z wyciętym pośrodku otworem na głowę, noszone głównie przez pasterzy w Ameryce
Środkowej i Południowej ': Czterech mężczyzn w sombrerach i ponczach zbliżało się niespiesznie do
rancza.
hiszp.
PONCZ 'gorący napój alkoholowy, robiony z wina, araku, rumu, herbaty, soku cytrynowego lub
pomarańczowego, cukru i przypraw korzennych': Po zagotowaniu nalać poncz do szklanek i włożyć po
plasterku cytryny. Do ponczu na gorąco można dodać 250 ml mocnej, świeżo zaparzonej herbaty.
PONDERABILIA rząd. 'coś istniejącego konkretnie, dającego się zważyć, zmierzyć, dokładnie określić':
W dawnej fizyce i filozofii ponderabilia - rzeczy mające ciężar, "ważkie", przeciwstawiano
imponderabiliom - rzeczom pozbawionym ciężaru, "nieważkim".
PONTYFIKAŁ 'w Kościele katolickim: księga liturgiczna, która zawiera zbiór zasad dotyczących
sprawowania obrzędów przez biskupów'
PONTYFIKAT 'okres, w którym papież sprawuje swój urząd, swoją funkcję': Pontyfikat Jana XXIII trwał
5 lat. Było to za pontyfikatu Leona XIIL
PONY 'mały konik z Wysp Brytyjskich, łagodny i wytrzymały': Dzieci jeździły na angielskim kucyku
pony.
ang.
POP 'duchowny prawosławny (określenie potoczne)': W bramie witał ich pop, trzymający w rękach
starą ikonę.
597
PORNOGRAFIA
POPADIA 'żona popa': Z gustami bowiem -jak wypadnie: Kto woli popa, kto popadię. Ja za popadią,
jeśli ładna... (Tuwim) roś. pop zgr. pappas 'ojciec'
POP-ART albo POPART 'kierunek we współczesnej sztuce, rozwijający się od połowy XX w., głównie na
Zachodzie, prezentujący kulturę popularną wielkich miast, łączący z elementami malarstwa wytwory
współczesnej techniki i rzemiosła, np. posługujący się w komponowaniu dzieła przedmiotami
codziennego użytku - puszkami i opakowaniami, fotografiami itd.': Do najbardziej znanych prac
artystów pop-artu należą kompozycje Andy'ego War-hola, prezentujące bohaterów masowej
wyobraźni, m.in.:
POPCORN (czytaj: popkom) 'prażona kukurydza': Porcja popkomu w trójkątnej torebce kosztowała 2
złote.
POPELINA 'bawełniana, jedwabna, półjedwabna albo wełniana tkanina, mająca mocny połysk':
Koszula, płaszcz z popeliny. Wzorzysta popelina. () pot. Robić, siać popelinę 'panikować': Co tu siejesz
popelinę, żaden gliniarz się tu nie pokazał od miesięcy.
fr. popelinę
POPPERS 'członek subkultury młodzieżowej, powstałej pod koniec lat siedemdziesiątych w Wielkiej
Brytanii, manifestujący swą odrębność charakterystycznym strojem i fryzurą': Poppersi wywodzili się
głównie z wielkomiejskich środowisk robotniczych. Rodzimych pop-persów charakteryzował "turecki
fason": szerokie, pum-piaste spodnie, białe skarpetki, mokasyny, fryzura podgolona z długą grzywką,
często podkolorowaną.
ang. popper (poppers to liczba mnoga), słowo utworzone od: pop i różnych zestawień z tym
wyrazem, np. pop-art
POPULACJA l. 'ludność, która żyje na określonym obszarze, terenie; zaludnienie': Taka produkcja
opłaca się dopiero dla ponadstutysięcznej populacji. 2. w biologii 'grupa zwierząt jednego gatunku,
żyjąca w izolacji od innych zwierząt swojego gatunku i rozmnażająca się tylko między sobą': Populacja
łosi w Kampinosie. 3. w statystyce 'zbiór, który jest poddawany badaniom, najczęściej zbiór ludzi
badanych ze względu na jakieś cechy':
Wskaźnik liczby książek przeczytanych w ciągu roku w tej populacji wyraźnie się obniżył.
POPULISTYCZNY 'taki, który ma cechy populizmu, który jest oparty na populizmie': Niecierpliwość
wyznawców populistycznej filozofii jest zrozumiała. Głoszenie populistycznych haseł przed wyborami
jest rzeczą nagminną.
POPULISTA 'działacz, polityk, który kieruje się populizmem, który głosi hasła populistyczne': Jest to
czas dla populistów i demagogów. Teraz głos zabierają socjaliści i populiści wszelkiej proweniencji.
fr. populisme z łac. populus 'lud'
wł. porcellana, pierwotnie 'ślimaki morskie o białej skorupie' (sądzono, że surowec do produkcji
porcelany jest uzyskiwany ze sproszkowanej skorupy tych ślimaków)
PORCELIT 'pokryty szkliwem wyrób ceramiczny, mający cechy pośrednie między fajansem a
porcelaną, pokryty szkliwem, z którego robi się naczynia kuchenne, urządzenia sanitarne itp.':
Talerzyki z porcelitu.
PORFIR 'skała magmowa zawierająca duże, widoczne gołym okiem, wykształcone wcześniej kryształy':
Blat z porfiru.
PORFIROWY 'związany z porfirem, zrobiony z porfiru': Bloki porfirowe do budowy egipskich świątyń.
Porfirowa waza.
598
grafii są obecnie bardzo rzadkie. Wpływa na to z jednej strony płynność pojęcia pornografii, z drugiej
- dość powszechne poczucie, że inne rodzaje przestępstw są znacznie groźniejsze dla życia obywateli i
ich własności prywatnej. Specjaliści dyskutowali nad tym, jak skutecznie walczyć z pornografią
dziecięcą w intemecie.
dał pomosy.
Oglą-
ang.
ang.
POROHY 'poprzeczne progi w korycie rzecznym, często tworzące wodospady, charakterystyczne dla
wielkich rzek Ukrainy, zwłaszcza Dniepru': Pokonywać porohy w takiej łupinie to rzecz niebezpieczna,
rzekłbym ryzykowna, panie Ambroży. Z powodu wysokich wód porohy nie przedstawiały wielkiego
niebezpieczeństwa. Minęli Surski, Łochanny [...] aż wreszcie w dali ujrzeli piany i wiry strasznego
Nienasytca. (Sienkiewicz)
ukr. porohy
PORT l. 'obszar wodny przy brzegu wraz z przylegającym do niego pasem lądu, gdzie zawijają i cumują
statki, który zapewnia ich obsługę i bezpieczny postój': Statek zawinął do portu. Port rzeczny,
dalekomorski, wojenny. 2. 'miasto nadbrzeżne, do którego zawijają statki': Odwiedzamy słynne porty:
Hamburg, Rotterdam, Havr. 3. 'dworzec lotniczy': Startujemy z portu lotniczego Okęcie. 4. w
informatyce 'gniazdo w komputerze przeznaczone do podłączenia urządzenia peryferyjnego':
Podłączyć drukarkę do drugiego portu. S.przen. 'miejsce spokojne,
lać. portus
PORTIER 'pracownik jakiejś instytucji, zwłaszcza hotelu, strzegący wejścia': Przy drzwiach zatrzymał
nas portier, pytając o cel naszej wizyty w instytucie.
PORTIERNIA 'miejsce pracy portiera, zwykle mały kantorek przy wejściu': Zostawić w portierni klucze
od sali konferencyjnej. Pracować na portierni.
PORTIERA 'zasłona u drzwi lub okna, zwykle gruba i ciężka': Zasunąć portierę. Zza portiery słychać
było jakieś podniecone głosy.
fr. portierę
PORTLANDZKI CEMENT 'cement otrzymywany przez wypalenie wapieni albo margli zmieszanych z
gliną i zmielenie produktu tego procesu z dodatkiem żużla oraz gipsu': Różne odmiany cementu
portlandzkiego są obecnie powszechnie używane w budownictwie.
od nazwy angielskiego półwyspu: Portland, na którym znajdują się pokłady wapienia, używanego od
dawnych czasów do produkcji tego typu cementu
I PORTO albo PORTWAJN 'wino portugalskie, czerwone lub białe, wzmiacniane alkoholem':
Poszczególne gatunki porto mogą być białe, bardzo wytrawne, mogą też być czerwone, półwytrawne
lub słodkie. Porto musi dojrzewać od 20 do 30 lat, by osiągnąć doskonałość.
599
II PORTO
POSTMODERNIZM
PORTO-FRANKO 'o przesyłce pocztowej: wolny od opłaty przez odbiorcę; dawniej też: wolny od
opłacenia przez odbiorcę cła': Przesyłka porto-franko.
wl. porto franco 'wolny port' - taki, w którym od wwożonych i wywożonych towarów nie pobierano
cła
PORTWAJN zob. I PORTO
POSESJA oficj. 'czyjaś działka z zabudowaniami, zwłaszcza taka, na której stoi dom mieszkalny': Za
zarobione za granicą pieniądze kupili niewielką posesję koło Warszawy i wyremontowali stojący na
niej dom. Jego posesja graniczy ze stadionem.
POSESOR przestarz. 'właściciel jakiegoś majątku lub posiadacz kapitału; także: dzierżawca majątku':
Posesor sprzedał zadłużony majątek. Posesorzy podpisali kontrakt z właścicielem.
fr. postdater
POSTER 'rodzaj plakatu, który najczęściej przedstawia znanego piosenkarza, aktora, sportowca itp. i
ma pewne walory artystyczne': Z postem uśmiechała się roznegliżowana gwiazda show businessu.
Miała w domu wszystkie postery z portretami członków kapel "metalowych".
POSTE RESTANTE (czytaj: post restant albo post restat) l. 'system przesyłania listów i paczek nie do
domu adresata, ale do pewnego urzędu pocztowego, z którego może on je odebrać na swe nazwisko
albo na umówione hasło': Kochanka wysyłała mu listy na poste restante. Przez telefon podał
przyjacielowi hasło na poste restante. 2. 'dział urzędu pocztowego zajmujący się odbiorem,
przechowywaniem i wydawaniem takich przesyłek': Okienko poste restante. Poszła na poste restante
odebrać list od przyjaciółki.
POST FACTUM (czytaj: post faktum) 'po fakcie, po dokonanym czynie': Zrozumiał post factum, że
swoimi słowami zrobił przykrość rodzinie.
lać.
charakterystyczny dla nowoczesnej gospodarki, w której przemysł ciężki nie odgrywa już zasadniczej
roli':
Mówiąc o kraj ach postindustrialnych, zwykle wymienia się najbardziej rozwinięte kraje
współczesnego świata, których gospodarki w coraz większym stopniu powiązane są z nowoczesnymi
technologiami, np. z elektroniką, a w coraz mniejszym z tradycyjnym przemysłem ciężkim, np. z
hutnictwem i górnictwem.
POSTKOMUNIZM l. 'okres po upadku komunizmu; także: ogół warunków, jakie wytworzyły się w
państwach, w których obalono komunizm, zwłaszcza w krajach Europy Środkowo-Wschodniej i
byłego ZSRR': Żyć w postkomunizmie. 2. 'ideologia wyrastająca z komunizmu i nawiązująca do niego'
3. inaczej POSTKOMUNA pot. 'ugrupowania utworzone z dawnych partii komunistycznych': Działacze
prawicy zachowują się tak, jakby to nie oni sprawowali władzę przez prawie dziesięć lat, nie widzą
swego niedołęstwa i głupoty, za wszystko zawsze winią postkomunę.
600
POST MERIDIEM
POTENTAT
tac.
POSTPONOWAĆ książk. 'lekceważyć kogoś, okazywać komuś lub czemuś brak szacunku': Zupełnie
spostponowałeś dziewczynę, nawet na nią nie spojrzawszy. Postponować czyjeś nazwisko.
lać. postponere
POSTULOWAĆ 'domagać się zrobienia czegoś, proponować coś, zgłaszać wniosek w jakiejś sprawie':
Postulowano, aby dwukrotne zaleganie z płatnością czynszu powodowało wypowiedzenie umowy. Na
zebraniu postulował, żeby budowę parkingu rozpocząć jeszcze w tym roku. Tak, to prawda:
postulujemy, żeby przeprowadzić konsekwentną lustrację.
POSTUMENT l. 'podstawa pomnika, rzeźby; cokół': Na placu najpierw zostaną ustawione trzy
ogromne postumenty. 2. 'przenośna podstawa w formie kolumny do ustawiania wazonów,
kandelabrów itp.': Na ogrodowym postumencie stała waza z kwiatami.
POSTURA 'czyjś wygląd zewnętrzny, zwłaszcza oceniany pod kątem wielkości i siły': Zwalista, ciężka
postura.
POTAŻ 'węglan potasu, biała krystaliczna substancja, rozpływająca się pod wpływem wilgoci': Potaż
jest wykorzystywany w wielu dziedzinach, np. do produkcji szkła i w farbiarstwie. Dawniej potaż
otrzymywano z popiołu drzewnego.
POTENCJAŁ l. 'wszelkie możliwości, moce, zdolności, które tkwią w kimś albo w czymś (np. w jakiejś
instytucji, przedsiębiorstwie itp.)': Dysponujemy ogromnym potencjałem ekonomicznym. Nie
możemy też pominąć potencjału ludzkiego, którym rozporządzamy. 2. w fizyce 'wielkość, która
charakteryzuje stan pola (elektrycznego, magnetycznego, grawitacyjnego) w danym punkcie': Różnica
potencjałów elektrycznych.
możliwy'; także 'taki, który tkwi w czymś i w sprzyjających okolicznościach może się ujawnić':
Potencjalni klienci odeszli z kwitkiem. Potencjalny inwestor. Potencjalni przywódcy ruchu
związkowego. Potencjalna klientela polityczna prawicy.
POTENTAT 'ktoś albo coś (spółka, organizacja), mający wielkie znaczenie w jakiejś dziedzinie
gospodarki, a przez to i wpływy polityczne, dzięki temu, że rozporządza znacznymi pieniędzmi, że jest
bogaty;
wpływowy bogacz': Jest potentatem na rynku budowli hydrotechnicznych. Kielecki potentat sprzedał
swoje gazety. Końcem ten jest potentatem na rynku wydawniczym.
601
POZA
PRAGMATYZM
POZA l. 'ułożenie ciała': Zastygł w przedziwnej pozie. Ćwiczyła różne pozy przed lustrem. 2. 'udawanie
czegoś, nienaturalne, sztuczne zachowanie': To nie jest żaden intelektualista, to tylko poza, w
rzeczywistości ten facet jest prostakiem i głupcem.
POZOWAĆ l. 'służyć komuś za model': Do dziś pozostaje zagadką, kto pozował Goi do słynnego aktu
"Maja naga". Może sama księżna Alba? 2. 'udawać coś, zachowywać się sztucznie, nienaturalnie':
Pozował na wielkiego uczonego, ale w jego mieszkaniu trudno było znaleźć fachowy księgozbiór.
POZER 'osoba udająca coś swoim sztucznym, nienaturalnym zachowaniem': To nędzny pozer, udaje
świętoszka, a niejedno ma na sumieniu.
fr. fosę
ang. posilone od łac. positivus 'oparty, uzasadniony, pozytywny' i cząstki -on, na wzór nazw: elektron,
negaton itd.
fr. positif
Prądem inaugurującym nowy okres w dziejach filozofii był pozytywizm; powstał we Francji, początek
dał mu Comte. Jego dążeniem było trzymanie się faktów, a unikanie metafizyki. (Tatarkiewicz) 2. 'w
Polsce: ruch poli-tyczno-społeczny i publicystyczno-literacki, rozwijający się jako reakcja przeciw
romantyzmowi, głoszący wiarę w zdobycze nauki, kult pracy, dążenie do gospodarczego i
kulturalnego rozwoju kraju': W pozytywizmie rozwinęła się powieść realistyczna.
POZYTYWISTA l. 'filozof rozwijający tezy pozytywizmu': Pozytywiści to m.in. August Comte, John
Stuart Mili i Herbert Spencer. 2. 'publicysta, pisarz tworzący zgodnie z założeniami pozytywizmu lub
zwolennik tego kierunku': Do najbardziej znanych polskich pozytywi-stów należą pisarze: Henryk
Sienkiewicz, Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa oraz publicysta: Aleksander Swięto-chowski.
PÓŁPRZEWODNIK w fizyce i technice 'ciało stałe, którego opór elektryczny właściwy jest większy niż
opór metali, a mniejszy niż dielektryków i - odwrotnie niż w metalach - wraz ze wzrostem
temperatury maleje':
lać.
PRAGMATYZM l. 'postawa kierowania się w życiu tym, co praktyczne, co wykonalne, co użyteczne dla
jednostki lub społeczności, a odrzucania tego, co nierealne, niewykonalne, niepraktyczne; trzeźwy
realizm': Muszą wykazać się pragmatyzmem i mieć program na "tak". Unia znana jest ze swojego
pragmatyzmu, nie wyklucza więc sojuszu z nikim. Kierując się pragmatyzmem politycznym odwiedził
także Hanoi. 2. 'kierunek filozoficzny rozwijający się od końca XIX w., głównie w Stanach
Zjednoczonych, głoszący, że zasadniczą kategorią filozofii jest praktyczne działanie, skupiający się
zwłaszcza na teorii prawdy i zagadnieniach metodologii': Peirce, wymyślając pragmatyzm, chciał jako
kryterium prawdy wprowadzić przydatność twierdzeń, ale przydatność teoretyczną. James zaś,
zgodnie ze swą aktywistyczną postawą, pojął jąjako przydatność w postępowaniu. (Tatarkiewicz)
602
PRAKSEOLOGIA
PREDESTYNACJA
kiem a jego odniesieniem, syntaktykę, zajmującą się stosunkami między znakami, pragmatykę,
opisującą zależności między znakiem a jego użytkownikami. 2. 'zestaw przepisów, w których są
określone prawa i obowiązki pracowników, związane z czynnościami służbowymi':
PRAGMATYK l. 'ktoś, kto wykazuje się pragmatyzmem w działaniu; realista, ktoś myślący trzeźwo':
Starali się prezentować siebie jako pragmatyków. Był pragma-tykiem, odrzucał wszelkie mrzonki o
niepodległości kraju w tamtej sytuacji. 2. 'filozof rozwijający w swej twórczości idee pragmatyzmu':
Do pierwszych pragmatyków należeli William James i Charles Peirce.
PRAWOŚLAZ inaczej: MALWA 'roślina o dużych, dło-niastych liściach i dużych kwiatach, dochodząca
do trzech metrów wysokości': Korzenie i liście prawoślazu lekarskiego są używane w lecznictwie.
rodzime, słowo prawy znaczyło niegdyś 'pełny, prawidłowy', zaś ślaz to dawna nazwa roślin
malwowatych, zapewne związana ze śluzem, który wydzielał się z ich liści przy gotowaniu
PRAZEODYM 'pierwiastek o liczbie atomowej 59 i masie atomowej 140,908, symbol Pr:, srebrzysty
metal, w różnych związkach - zielonkawożółty, utleniający się w powietrzu': W postaci tlenków
prazeodym j est używany do barwienia szkła.
n.-lać. praseodymium od gr. praseoios 'szczypiorkowe zielony' oraz n.-lac. didymium 'dydym' (nazwa
innego pierwiastka)
PRĘ- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'przed', wskazująca, że są one związane z czymś, co było
przed czymś innym, wcześniej, z czymś bardzo dawnym albo
PREAMBUŁA 'uroczysty wstęp do jakiegoś aktu prawnego, wyjaśniający cele i motywy jego
powstania': Preambuła do konstytucji. Preambuła umowy międzypaństwowej.
PRECEDENS l. ksiązk. 'zdarzenie lub sytuacja, które poprzedzają inne, podobne do nich, są więc z
jednej strony czymś nowym, z drugiej zaś - czymś mogącym służyć za wzór postępowania w
podobnych wypadkach': Był to w jej życiu wypadek bez precedensu i nie bardzo wiedziała, jak się
zachować. Wyniosłym tonem oświadczył mi, że także dzisiaj nie pomoże mi zmywać naczyń, by nie
stwarzać precedensów. 2. w prawie 'decyzja sądu lub ważna decyzja urzędowa w sprawie pewnego
typu, która służy za wzór decyzji w podobnych sprawach':
Kierownik zastanawiał się długo, bowiem tego rodzaju problem podatkowy zdarzył się w jego dziale
pierwszy raz i nie było żadnych precedensów ułatwiających decyzję. W krajach anglosaskich
orzecznictwo sądów opiera się w głównej mierze na precedensach.
PRECEDENSOWY -w prawie 'będący precedensem, taki, na którym będą się wzorować inne sądy lub
urzędy przy wydawaniu decyzji': Zapadł precedensowy wyrok w sprawie o zwrot bezprawnie
zagarniętego mienia.
PRECJOZA ksiązk. 'kosztowności, wartościowe rzeczy, zwłaszcza klejnoty, biżuteria': Rodowe precjoza,
od wieków gromadzone, zastawić musiałem, by wyłożyć pieniądze na oddziałek zbrojny. Przy wejściu
na basen kluczyki od samochodu, dokumenty i inne precjoza zostawił w specjalnym schowku.
PRECYZOWAĆ 'uściślać coś, przedstawiać to z precyzją, dokładnie': Precyzować żądania. Czy mógłby
pan profesorze sprecyzować swe poglądy?
PREDESTYNACJA 'to, co jest komuś z góry przypisane, nieodwracalny los, przeznaczenie': Zawód
grabarza był najwyraźniej jego predestynacją. Predestynacja do grzechu.
603
PREDYLEKCJA
PREKAMBR
| UWAGA: wyraz ten nie znaczy: 'skłonności', i nie należy || go mylić ze słowem predyspozycje (zob.).
fr. prefabrique
wyższy urzędnik administracji lub naczelnik policji miejskiej' 2. 'w starożytnym Rzymie: wyższy
urzędnik lub oficer' 3. rząd. 'katecheta' 4. 'w Kościele: zwierzchnik kościelny niektórych obszarów
misyjnych' 5. 'w Kościele: kardynał stojący na czele jednej z kongregacji rzymskich' 6. 'w Kościele:
pomocnik kierownika seminarium duchownego'
także: miejsce urzędowania prefekta; także: urząd, godność prefekta': Kiedy obejmował urząd,
sytuacja w prefekturze nie była dobra. Szefa zastanie pani w prefekturze. Objął prefekturę w
czerwcu.
PREFEROWAĆ 'dawać, okazywać preferencje komuś lub czemuś; przedkładać coś nad coś, woleć coś
zamiast czegoś': Preferuje się nielegalnych producentów choćby przez to, że się ich nie ściga.
Zatrudnienie spadło nawet w preferowanych gałęziach przemysłu. Kiedy wreszcie telewizja
przestanie preferować miernotę?
PREFIGURACJA książk. 'fakt, zjawisko, wydarzenie mające cechy czegoś, co nastąpiło później, będące
jakby jego zapowiedzią': Listy Norwida dlatego są dla badaczy jego twórczości tak ciekawym
materiałem, że wiele wypowiedzi w nich to prefiguracja późniejszych dzieł literackich pisarza.
PREHISTORIA 'najstarszy okres dziejów ludzkich, przed pojawieniem się pisma i źródeł pisanych,
dokumentujących zdarzenia historyczne': Badacze prehistorii ziem polskich zadają sobie pytanie, z
jakich przyczyn pradawni mieszkańcy Biskupina opuścili swój gród: czy była to ucieczka przed
najazdem, ochrona przed zarazą czy też może wędrówka w poszukiwaniu innego miejsca na
osiedlenie się.
PREKAMBR w geologii 'jednostka czasu, obejmująca dwie najstarsze epoki w dziejach Ziemi: archaik i
prote-rozoik, czasy od ok. 4500 do ok. 500 milionów lat temu;
także: utwory geologiczne z tego okresu': Prekambr to niebywale dawne czasy w dziejach Ziemi,
wszystko to,
604
PREKOLUMBIJSKI
PREMIERA
PREKURSOR l. 'osoba wyprzedzająca swymi osiągnięciami w jakiejś dziedzinie nauki lub sztuki epokę,
w której żyje, zapowiadająca swą twórczością powstanie nowych kierunków, dziedzin lub wielkich
wynalazków':
Za prekursora współczesnej genetyki uważa się czeskiego przyrodnika Gregora Mendla, który już w
połowie XIX w. sformułował podstawowe prawa dotyczące dziedziczenia. Jego prace zostały
przypomniane i docenione kilkadziesiąt lat później, gdy rozpoczęto intensywne badania nad
przekazywaniem cech potomstwu i nazwano je właśnie genetyką (w 1906 r.). 2. w chemii 'substancja,
która tworzy się lub występuje w pierwszym etapie reakcji, a następnie przekształca się w inną
substancję'
PRELEGENT 'osoba wygłaszająca prelekcję': Chociaż trudno mi się zgodzić z wieloma tezami
prelegenta, muszę jednak przyznać, że potrafił mnie zaciekawić.
Profesor ustalił wspólnie z księgową preliminarz konferencji naukowej. W hufcu przyjęto preliminarz
obozu harcerskiego na Mazurach. 2. 'wstępny projekt budżetu jakiejś instytucji lub państwa,
zawierający wykaz planowanych dochodów i wydatków': Ustalenie preliminarza budżetowego i
dyskusja nad nim poprzedziły sporządzenie ostatecznej wersji budżetu państwa.
PREMIER 'polityk stojący na czele rządu, powoływany przez parlament lub prezydenta, formujący
rząd, kierujący jego pracami i odpowiedzialny za jego poczynania': Spotkanie premiera z delegacją
państwową Japonii. Minister rolnictwa złożył na ręce premiera rezygnację ze swego stanowiska.
PREMIERA 'pierwszy, często uroczysty, publiczny pokaz jakiegoś dzieła sztuki, zwłaszcza utworu
scenicznego lub filmu przed publicznością; także: pierwszy publiczny pokaz jakiegoś
skomplikowanego pod względem technicznym wyrobu przemysłowego': Teatr rozpoczął sezon
premierą sztuki Mrożka. W warszawskim kinie "Palladium" odbyła się premiera nowego filmu Jerzego
Hoffmana. Premiera piosenki w radiowej "Trójce". Premiera nowego modelu samochodu na
międzynarodowym salonie motoryzacyjnym.
605
PRENATALNY
PRESTIŻ
PREMIEROWY 'związany z premierą, będący premierą': Premierowa obsada uległa później pewnym
zmianom. Premierowy spektakl.
PRAPREMIERA 'pierwszy w ogóle publiczny pokaz jakiegoś dzieła, często odbywający się w wąskim
gronie':
Długo trwały badania nad preparatem torfowym profesora Tołpy, w końcu uznano, iż istotnie jest on
pomocny w walce z rakiem. 2. 'organizmy zwierzęce lub roślinne albo jakieś ich części, zabezpieczone
przed rozkładem, służące do badań, pokazów itd.': Preparaty anatomiczne. Preparat mikroskopowy.
Preparaty motyli, paproci. Preparat nabłonka, nerki.
Preparować dokumenty. Preparować dowody winy. Tak spreparowane teczki miały posłużyć
szantażowaniu parlamentarzystów.
elickie idee Johna Ruskina, łączące tendencje religijne, etyczne i mistyczne. ang. preraphaelitism
PRERIA 'bezdrzewny step Ameryki Północnej': Akcja wielu westernów rozgrywa się na bezkresnych
preriach środkowych stanów USA.
PRERIOWY albo PRERYJNY 'związany z prerią, charakterystyczny dla prerii': Preriowa szata roślinna.
Szakal preriowy. Gleby preryjne.
fr. prairie
PRESJA 'nacisk, przymuszanie kogoś do czegoś': Wywierał na nią presję, żeby udostępniła mu tajne
rozporządzenia. Nieuleganie presji innych ludzi to podstawowa zaleta polityka.
PRESTIŻ 'szacunek i poważanie u ludzi, autorytet, jakim się ktoś (albo jakaś instytucja) cieszy w
środowisku':
Cieszył się prestiżem wśród kolegów z pracy, choć był najmłodszy. Prestiż uczonego nie powinien być
narażany przez jego nieprzemyślane wystąpienia polityczne. Największym prestiżem w
społeczeństwie polskim cieszy się nadal armia. Mięso jest symbolem dobrobytu, prestiżu, awansu
społecznego.
fr. prestige
606
PRESTO
PREZENCJA
PRESTO w muzyce l. 'określenie wykonawcze: szybko - przysłówek': To należy grać presto, nie
zwalniając tempa. 2. 'utwór lub fragment utworu wykonywany w takim tempie - rzeczownik':
Wirtuozowskie presto w zakończeniu koncertu.
PRETEKST 'nieważny, często zmyślony powód, który podaje się po to, żeby coś zrobić, ukrywszy
powód właściwy': Pod byle pretekstem zaczyna rozmowę. Zakupił nie ten towar, co trzeba, pod
pretekstem, że innej możliwości nie miał. Podniesienie upuszczonej chusteczki było niegdyś dobrym
pretekstem do zawarcia znajomości.
PRETEKSTOWY 'taki, który jest pretekstem, który służy za pretekst; pozorowany': Sama rozmowa
miała charakter pretekstowy - chodziło o to, żeby przewodniczący zatrzymał się na chwilę.
lać. praetextus
PRETENDOWAĆ l. 'rościć sobie prawa albo pretensje do czegoś (najczęściej dojakiejś funkcji,
dojakiegoś stanowiska)': Pretendował do roli arbitra mody, ale sam ubierał się nadzwyczaj
niemodnie. Bolszewizm pretendował do wyznaczania przyszłości ludzkości. 2. 'ubiegać się o coś,
kandydować do czegoś': Pretenduje do tytułu mistrza Polski w zapasach w stylu klasycznym.
Dwadzieścia cztery dziewczęta pretendują do tytułu "Miss Polonia".
PRETENDENT 'osoba, która ubiega się o jakiś tytuł, stanowisko, funkcję; ten, kto pretenduje do czegoś
(w znaczenie l. i 2.)': Do trójki pretendentów do władzy w Azerbejdżanie dołączył czwarty. Był
pretendentem do tronu serbskiego.
PRETENSJA l. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: PRETENSJE 'żądania, roszczenia': Rościć sobie
pretensje do spadku. 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: PRETENSJE 'żal do kogoś
spowodowany niespełnieniem przez tę osobę jakichś oczekiwań, zrobieniem czegoś, czego robić nie
należało, lub zrobieniem czegoś nie tak, jak należało': Mam do ciebie pretensje o to, że pożyczyłeś tę
książkę Basi bez mojej wiedzy. Miała pretensje do całego świata o to, że nie powiodło jej się w życiu.
3. 'niezgodne z opinią innych postrzeganie siebie jako kogoś lepszego': Być w pretensjach. Miał
pretensję do bycia światowcem, a nie przepuszczał kobiet w drzwiach.
PRETENSJONALNY l. 'sztuczny, nienaturalny, udający coś, czym nie jest': Pretensjonalna dziewczyna.
2. 'będący przejawem takich cech': Pretensjonalne zachowanie. Pretensjonalny styl. Pretensjonalny
krawat.
PRETORIANIN l. 'żołnierz należący do gwardii rzymskich cezarów': Korpus pretorianów liczył 10 000
żołnierzy. Pretorianie odgrywali ważną rolę w rozgrywkach o władzę w starożytnym Rzymie. 2. przen.
'żołnierz należący do uprzywilejowanego oddziału, który stanowi straż jakiegoś dyktatora':
Pretorianie Hitlera.
lać. praetorianus
lać. praeventio
PREZBITERIUM 'w kościołach katolickich: część kościoła, w której znajduje się ołtarz główny,
przeznaczona w zasadzie dla duchowieństwa, oddzielona od nawy głównej, np. niewielkim
podwyższeniem, balustradą'
PREZBITERIANIN 'osoba należąca do jednego z kościołów, w których władzę nad gminą wyznaniową
sprawują prezbiterowie'
Kościoły prezbiteriańskie.
ang. Presbyterianism od łac. presbyter i gr. presbyteros 'starszy'
PREZENCJA 'czyjś wygląd, powierzchowność, postawa' : Starsza pani miała nienaganną prezencję. Ten
polityk ma fatalną prezencję i jeszcze gorszą wymowę.
607
PREZENTACJA
PREZENTACJA l. 'przedstawienie sobie nie znających się osób': Panowie pozwolą, że dokonam
prezentacji:
pan dyrektor Nowak, pan prezes Kowalski. 2. 'pokazywanie, przedstawianie czegoś publicznie':
Prezentacja nowej kolekcji ubiorów wiosennych.
PREZENTER l. 'osoba zapowiadająca coś, a zwłaszcza kogoś, czyjś występ': Prezenterzy radiowi. 2.
'osoba pokazująca coś szerszej publiczności': Prezenter proszków do prania.
PREZERWATYWA l. 'gumowa osłonka zakładana na członek przed stosunkiem płciowym -jako środek
antykoncepcyjny i jako zabezpieczenie przed chorobami przenoszonymi drogą płciową' 2. 'dawniej:
środek zapobiegawczy lub ochronny, także w przenośni': Gdy już wydobrzał, doktor przepisywał mu
prezerwatywy rozmaite, by znów na dawną słabość nie zapadł. Od złudzeń wyborną prezerwatywą
jest rzeczywistość i obowiązki.
fr. preseryatif od: preseryer 'ochraniać'
PREZES 'osoba, która stoi na czele pewnej organizacji, instytucji lub firmy': Wybrano go na prezesa
Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich. Został mianowany prezesem Głównego Urzędu Ceł. W skład
zarządu spółki wchodzili: prezes, wiceprezes oraz skarbnik. Pani prezes podpisała z nim umowę o
pracę.
PREZESURA 'funkcja i tytuł prezesa; także: czas sprawowania władzy przez prezesa': Objął prezesurę.
Jego prezesura nie trwała długo.
Prezydent Francji. Prezydenci Polski i Słowacji spotkali się wczoraj w Trenczynie. 2. 'burmistrz
wielkiego miasta': Prezydent Warszawy, prezydent Krakowa.
UWAGA: wyraz ten jest w polszczyźnie niepoprawnie używany jako określenie prezesa,
przewodniczącego jakiejś instytucji lub organizacji, np. zamiast "prezydent FIFA", należy mówić
przewodniczący FIFA.
PREZYDIUM l. 'grupa osób, które stanowią kierowniczy organ jakiejś instytucji lub organizacji,
wyłoniona w drodze wyboru spośród jej członków lub osób uczestniczących w jej pracach': Kwestię tę
przedyskutowano na posiedzeniu prezydium sejmu. Prezydium tej partii zdecydowało o
niewystawianiu żadnego kandydata w wyborach prezydenckich. 2. 'grupa osób wybrana po to, by
przewodniczyć obradom na zjeździe, zgromadzeniu, posiedzeniu itd.': Razem z prezesem Nowakiem
zasiadł wówczas w prezydium, za stołem przykrytym zielonym suknem.
PRĘGIERZ 'w miastach średniowiecznych: słup, do którego przykuwano winowajców i przy którym
karano ich chłostą': Karą było też samo przykucie do pręgierza:
wystawienie na widok publiczny, na obrazy i uderzenia gawiedzi. () Stanąć, być itp. pod pręgierzem
'być publicznie obwinionym o coś i napiętnowanym za coś': Nazwiska winnych tej kompromitacji
powinny być podane do publicznej wiadomości, należy ich postawić pod pręgierzem opinii publicznej!
niem. Pranger
PRIMABALERINA 'pierwsza tancerka zespołu baletowego (także jako zaszczytny tytuł), solistka
wykonująca główne partie w balecie': Primabalerina Teatru Wielkiego. Primabalerina jest najwyższym
tytułem w hierarchii stopni baletowych; tylko wyjątkowo kilkakrotnie przyznawano tancerkom
"nadzwyczajnym" tytuł prima assoluta.
PRIMADONNA l. 'śpiewaczka wykonująca główne role w operze lub operetce (także jako zaszczytny
tytuł)':
Primadonna opery. Tytułową rolę w filmie Pasoliniego "Medea" zagrała Maria Callas, nazywana
często "pri-madonną stulecia", l. pot. 'dziewczyna kapryśna, mająca humory, zmienna w nastrojach':
Uważaj, to primadon-na, nie wiadomo czym możesz j ą urazić!
PRIMA VISTA albo A PRIMA VISTA w literaturze i w muzyce 'bez przygotowania, od razu': Wykonywać
608
PRIMO
PROBIERNIA
utwór prima vista. Czytanie nut a prima vistajest umiejętnością, którą można wykształcić.
wl. (a) prima vista, dosłownie 'od pierwszego spojrzenia, na pierwsze wejrzenie'
PRIMO l. 'po pierwsze': Primo: jesteś nieznośna, secun-do: i tak cię kocham. 2. w muzyce 'partia
wiolinowa w utworach fortepianowych na cztery ręce'
UWAGA: Niekiedy słyszy się formę: po primo - oczywiście błędną, słowo primo w l. znaczeniu samo
znaczy 'po pierwsze'
wl. primo
PRIMO VOTO (czytaj: primo woto) książk. 'z pierwszego małżeństwa, nazywająca się po pierwszym
mężu':
lać.
PRIMUS INTER PARES 'pierwszy wśród równych sobie': Maksyma "primus inter pares" jest często
przywoływana w rywalizacji uczniów lub studentów.
lać.
PRO- l. 'pierwsza cząstka przymiotników oznaczająca pozytywny stosunek do tego, o czym mówi
druga cząstka, np. prozachodni' 2. 'pierwsza cząstka rzeczowników, oznaczająca wstępny charakter
tego, co określa druga cząstka, lub zastępstwo tego, np. proseminarium, prorektor'
PROBIER 'osoba pracująca w mennicy, zajmująca się oznaczaniem zawartości metali szlachetnych w
stopach'
PROBIERZ l. książk. 'miernik, który jest podstawą oceny kogoś albo czegoś; kryterium, sprawdzian':
To, jak się zachowa w stosunku do Zosi, będzie probierzem jego prawdziwych intencji. Stosunek do
Kościoła jest probierzem wiarygodności polityki tej partii. 2. 'przyrząd służący do sprawdzania składu i
zawartości ciał stałych i płynnych': Powoli, rozglądając się dookoła, zanurzył probierz w kieliszku wina.
609
PROBLEMATYZACJA
PRODUKCJA
ang. problematize
PROCEDER l. 'działania niezgodne z prawem': Polska jest niestety jednym z tych krajów, gdzie na
masową skalę odbywa się proceder "prania" pieniędzy pochodzących z handlu narkotykami.
Złodziejski proceder. 2. 'dawniej: zajęcie zarobkowe, wymagające pracy fizycznej, nieprzystojące
ludziom szlachetnie urodzonym'
PROCEDURA oficj. 'przyjęty sposób postępowania w pewnej sprawie lub wykonywania określonej
czynności, często unormowany specjalnymi przepisami': Rozpatrując jego podania, urzędnicy trzymali
się obowiązującej w takich wypadkach procedury. Chemik przeprowadzał kolejne doświadczenia
zgodnie z procedurą badawczą. W sprawach o orzeczenie separacji obowiązuje podobna jak przy
rozwodach procedura prawna.
PROCENT l. 'jedna setna danej wielkości, oznaczana znakiem % (skrót, proc.)': Plan robót wykonano w
dziewięćdziesięciu procentach. 2. 'część jakiejś wielkości':
Duży procent absolwentów szkół zawodowych nie może znaleźć pracy. 3. 'dodatkowa suma oprócz
pożyczki należna pożyczkodawcy, określona umową lub ustawą i obliczana jako odsetki od kwoty
pożyczonej': Spłacać procenty. Procenty rosną, maleją, obciążaj ą czyj ś rachunek. Pożyczyć pieniądze
na lichwiarski procent. 4. 'dochód, który przynosi kapitał, np. złożony w banku':
PROCES l. 'następujące po sobie i wynikające z siebie zdarzenia, zmiany, będące kolejnymi etapami,
fazami czegoś': Proces dziejowy, historyczny. Proces ewolucji. 2. 'następujące po sobie zmiany
fizykochemiczne': Proces fermentacji. Proces gnilny. Proces starzenia się organizmu. 3. 'sprawa
sądowa, postępowanie sądowe':
Proces karny, cywilny. Rozpocząć proces. Proces przeciwko handlarzom narkotyków. Zeznawać w
procesie.
Niekończące się procesje interesantów męczyły kierownika i w końcu zakazał im wstępu do swojego
biura.
PROCESOR l. 'centralny układ komputera i wielu innych urządzeń elektronicznych, wykonujący ciągi
rozkazów i sterujący pracą innych układów': Procesor to połączenie układów arytmetyczno-
logicznych oraz układów sterowania. Procesor służy bezpośrednio do przetwarzania danych,
wykonuje polecenia i porównuje liczby. 2. w elektronice 'jeden z układów urządzenia elektronicznego
lub sieci takich urządzeń, służący do przetwarzania danych zgodnie z instrukcjami': Procesor wejścia-
wy-jścia. Procesor sieci. Procesor grafiki.
PRO DOMO SUA książk. 'dla własnej korzyści, dla siebie, do siebie': Ale to, com zrobił, o com się przez
cały czas kariery swojej starał, nie pro domo sua robiłem, lecz dla dobra ogólnego. A dlaczegóż to
panna odnosi te uwagi pro domo sua, przecież ja mówiłem tylko ogólnie.
610
PRODZIEKAN
PROFETYCZNY
'to, co zostało wytworzone; ogół wyrobów': Zakład sprzedał całą swoją kwartalną produkcję. 3.
'realizacja filmu': Produkcja mojego filmu trwała wyjątkowo krótko, zaledwie dwa miesiące.
UWAGA: snobistyczne jest używanie tego wyrazu jako synonimu y?/WK, np. "Najnowsza produkcja
amerykańska z gatunku science fiction".
PRODZIEKAN 'zastępca dziekana': Prodziekan do spraw studenckich okazał się miłym człowiekiem,
który ze zrozumieniem odniósł się do mojej prośby o przedłużenie sesji egzaminacyjnej.
PROFANACJA 'znieważenie przedmiotu kultu albo miejsca mającego dla kogoś wartość kultową,
uważanego za święte, otaczanego powszechną czcią i szacunkiem, także potraktowanie bez szacunku
wartości obowiązujących w jakiejś społeczności': Profanacja kaplicy. Profanacja pamięci ofiar
morderstwa. Dopuścili się profanacji wszystkiego, co dla naszego narodu święte.
PROFANUM książk. 'rzeczy świeckie, sfera świecka w przeciwieństwie do rzeczy świętych, sfery
świętości -sacrum': W naszym świecie sacrum przeplata się z pro-fanum.
PROFAN książk. 'osoba niewtajemniczona w jakąś szczególną dziedzinę, zwłaszcza związaną z wielką
sztuką, niezdolna zrozumieć to, co niezwykłe lub święte': Wiersz Goethego "Święta tęsknota" mówi o
rzeczy, której nie pojmie żaden profan: przemożnej chęci zniszczenia samego siebie, jak czyni ćma
spalająca się w świecy, po to, by znów się odrodzić w doskonalszej postaci.
Na estradzie pokazała profesjonalizm najwyższej próby. Jego prace zawsze odznaczały się
profesjonalizmem. 2. 'zawodowstwo w sporcie': Po sukcesach na olimpiadzie przeszła na
profesjonalizm. Profesjonalizm w lekkiej atletyce nie odebrał jej widowiskowości, czego się niektórzy
obawiali.
PROFESJONALISTA l. 'ktoś, kto fachowo, bardzo dobrze robi to, czego się podjął; dobry fachowiec,
zawodowiec': Po szczegółach wykonania poznać można profesjonalistę. Do zakładu przyjmuję tylko
profesjonalistów, partacze mnie nie interesują. 2. 'zawodowiec w sporcie': Wyścigi profesjonalistów.
Walka o tytuł mistrza świata profesjonalistów.
PROFESJONAŁ 'to samo, co profesjonalista w znaczeniu 2.': Znany angielski profesjonał piłkarski.
PROFESURA l. 'stanowisko lub tytuł profesora': Objęła profesurę na wydziale fizyki we Wrocławiu.
Profesurę uzyskał pięć lat po habilitacji. 2. 'ogół profesorów':
lać. professor
PROFETYCZNY książk. 'proroczy, wieszczy': Profetyczny styl utworów wielkich polskich romantyków.
od gr. prophetes
611
PROFIL
PROGRESJA
PROFIL l. 'twarz widziana z boku': Książę miał piękny, klasyczny profil. 2. 'kontur, zarys czegoś': Profil
zamku majaczył we mgle. 3. 'charakter czegoś': Profil czasopisma, wydawnictwa. 4. w geologii
'przekrój pionowy ukazujący budowę geologiczną jakiejś części skorupy ziemskiej' 5. w sztuce
'ozdobna listwa wystająca z powierzchni budynku lub jakiegoś przedmiotu, służąca do uwydatnienia
podziału poziomego danej płaszczyzny' 6. w technice 'długi wyrób walcowany, mający różny kształt
przekroju poprzecznego; kształtownik'
PROFIT oficj. 'korzyść z czegoś, zwłaszcza korzyść finansowa': Miejsce w radzie nadzorczej spółki
dawało mu znaczne profity. Z tego interesu miał niezły profit.
PROFITOWAĆ l. oficj. 'dawać zyski; także: ciągnąć zyski z czegoś': Inwestycja profiluje. Profilować z
czyjejś pracy. 2. przen. 'przynosić jakieś niematerialne korzyści': Doświadczenia zdobyte za granicą
profilują na kierowniczym stanowisku.
fr. profit
PRO FORMA 'dla zachowania pozorów, dla przyzwoitości; wyłącznie formalnie': Musiał powiedzieć
pro forma kilka komplementów gospodarzom imprezy. Pro forma zameldowali się w oddzielnych
pokojach. Jeśli robisz to tylko pro forma, to lepiej się nie fatyguj.
PROGNOZA l. 'przewidywanie na podstawie jakichś przesłanek, danych, obliczeń itd. tego, co nastąpi':
Nadajemy prognozę pogody dla rybaków. Centrum przedstawiło prognozy gospodarcze na najbliższe
dwa lata. Prognozy są zachęcające. 2. w medycynie 'przewidywany przebieg choroby i jej skutki,
rokowanie': Z uwagą wysłuchali prognozy lekarza, prowadzącego leczenie ich wuja.
ang.
PROGRESYWNY l. 'zawierający progresję w zn. l., stopniowo wzrastający, nasilający się': O Podatek
progresywny 'rosnący proporcjonalnie do wzrostu wartości tego, co jest podstawą opodatkowania' 2.
'postępowy':
612
PROHIBICJA
PROKURA
PROHIBICJA 'zakaz (zwykle wydany przez państwo) prowadzenia działalności, którą uznaje się za
szkodliwą społecznie; zwłaszcza: zakaz produkowania i sprzedaży alkoholu': W wielu krajach Bliskiego
Wschodu wciąż obowiązuje prohibicja. Częściową prohibicją można nazwać zakaz sprzedaży alkoholu
w niektóre dni tygodnia.
PROJEKCJA l. 'rzutowanie na ekran powiększonych obrazów taśmy filmowej, przezroczy itp.; także:
emisja filmu w telewizji': Rozpoczynamy dziś projekcję czteroodcinkowego serialu czeskiego.
Projekcja slajdów z Indii zajęła aż 3 godziny. 2. w geografii ' od-wzorowywanie całości lub części
powierzchni kuli ziemskiej na płaszczyźnie z zaznaczeniem siatki równoleżników i południków':
Projekcja ukośna azymu-talna. Projekcja normalna na stożek styczny w danym równoleżniku. 3. w
matematyce 'odwzorowanie figury na płaszczyźnie lub innej powierzchni; rzutowanie' 4. w
psychologii 'mechanizm obronny osobowości, polegający na przypisywaniu innym własnych
negatywnych, nieakceptowanych uczuć, pragnień, myśli, motywów itp.; także szerzej: rzutowanie
własnych stanów wewnętrznych, pragnień na świat zewnętrzny, interpretowanie rzeczywistości
według swojego nastawienia, według swoich oczekiwań': W przypadku projekcji - treści wyparte do
podświadomości ujawniają się w formie nadmiernego uwrażliwienia na dostrzeganie w zachowaniu
innych osób tych cech, których nie akceptuje się u siebie'
PROJEKT l. 'pomysł czegoś, co się zamierza zrobić, zamierzenie': Przedstawił nam projekt wyjazdu na
Huculszczyznę dla zbadania tamtejszego folkloru. 2. 'szkic, plan jakiejś inwestycji, maszyny, ustawy
itp.':
Projekt zabudowy placu Defilad. Projekt ustawy o Polonii leży jeszcze w komisjach sejmowych.
PROKLAMACJA oficj. 'uroczyste obwieszczenie czegoś, zwłaszcza czegoś ważnego; także: ulotka, druk,
w których coś się obwieszcza': Proklamacja niepodległości. Proklamacja republiki. Proklamacja
dowódcy do armii. Na murach rozlepiano proklamację prezydenta do narodu.
PROKONSUL 'w starożytnym Rzymie: były konsul, otrzymujący funkcję zarządcy jednej z prowincji
Rzymu, skupiający w swym ręku władzę sądowniczą i administracyjno-wojskową; także: tytuł
przysługujący tej osobie': W wierszu "Powrót prokonsula" Zbigniew Herbert przedstawia wahania i
obawy prokonsula, który wracając z prowincji na dwór cezara zastanawia się, jak ma się zachować, by
nie ściągnąć na siebie gniewu władcy.
tac. proconsul
PROKREACJA książk. 'płodzenie dzieci, wydawanie na świat potomstwa': Dawniej Kościół katolicki
aprobował tylko takie stosunki seksualne, które mają na celu prokreację, obecnie uważa się raczej, że
małżonkowie mogą "cieszyć się sobą".
PROKRUSTES 'w mitologii greckiej: przydomek rozbójnika Damastesa, który napadał na podróżnych i
torturował ich, dopasowując do wymiarów specjalnego łoża:
obcinając im nogi albo rozciągając ich': [Tezeusz pokonał] okrutnego Prokrustesa, który każdego
spotkanego zapraszał do domu i kładł do łóżka, a wedle tego, czy łóżko było dlań za krótkie, czy za
długie, wyciągał mu kości w stawach lub obcinał nogi. (Parandowski) O Łoże Prokrustowe 'sytuacja
nie do zniesienia, w której coś jest naginane, na siłę dostosowywane do sztywnego schematu; także:
praktyka lub system, w których zmusza się kogoś siłą do dostosowania się do czegoś bez względu na
indywidualne cechy czy szczególne okoliczności'
gr. Prokroustes
PROKURA w prawie 'typ pełnomocnictwa, zwłaszcza handlowego, w którym upoważnia się kogoś jako
zastępcę do podejmowania w imieniu kupca wszystkich czynności wiążących się z prowadzeniem
przedsiębiorstwa':
613
PROKURATOR
PROLONGATA
udzielenie prokury wymaga zgody wszystkich wspólników mających prawo do prowadzenia spraw
spółki.
PROKURENT wprawie 'osoba, której udzielona została prokura': Prokurent to alter ego kupca.
PER PROCURA (czytaj: per prokura) w prawie 'w zastępstwie, z upoważnienia, przez pełnomocnika': Z
ważnych powodów małżeństwo może być zawarte per pro-cura. Zezwolenie na zawarcie małżeństwa
per procura wydaje sąd rejonowy.
fr. procure
PROKURATOR l. 'wysoki urzędnik prokuratury, ścigający przestępstwa, zbierający dowody przeciw
przestępcom, popierający oskarżenie przed sądem; także:
PROKURATURA l. 'organ państwowy, którego zadaniem jest strzeżenie praworządności, głównie przez
ściganie przestępstw i nadzór nad przestrzeganiem prawa przez organy administracji państwowej,
przebsiębior-stwa i różne organizacje': Prokuratura wojskowa, wojewódzka, rejonowa. Prokuratura
wszczyna postępowanie w jakiejś sprawie. 2. 'urząd prokuratora': Objąć prokuraturę.
PROKURATORIA 'w Polsce: urząd państwowy broniący interesów skarbu państwa, a także instytucji
publicznych i samorządowych w postępowaniu cywilnym': Prokuratoria Generalna została
zlikwidowana w 1951 r. W ostatnich latach dyskutowano o powołaniu na nowo tej instytucji.
tac. procurator
PROLETARIAT l. w marksizmie 'klasa społeczna ludzi, żyjących ze sprzedaży swojej siły roboczej':
Proletariat miejski i wiejski. I właśnie proletariat wielkich zakładów pracy wystąpił w 1980 r. przeciw
władzy tych, którzy go rzekomo reprezentowali. Słowo proletariat występowało w nazwach wielu
partii robotniczych i komunistycznych. 2. 'w starożytnym Rzymie: najniższa warstwa społeczna,
utrzymywana w znacznym stopniu przez państwo, zwolniona z podatków i służby wojskowej':
Proletariusze zazwyczaj niczego nie posiadali, prócz licznego potomstwa (proles) - stąd też ich nazwa.
PROLETARYZOWAĆ SIĘ 'stawać się proletariuszem': W latach kryzysu wuj, który wcześniej ze swoim
sklepikiem żelaznym zupełnie nieźle sobie radził, sproletaryzował się zupełnie i zaczął się imać
różnych dorywczych robót.
I PROLOG l. 'wstępna, wprowadzająca część powieści, dramatu, opery lub innego, muzycznego
widowiska scenicznego': W prologu przedstawione są najczęściej informacje i zdarzenia
poprzedzające właściwą akcję. W prologu do "Kordiana" Słowacki z gorzką ironią przedstawia
wodzów powstania listopadowego. 2. przen. 'coś, co poprzedza jakieś zdarzenia': Wystąpienie posła
Kowalskiego było prologiem batalii o nową ustawę uwłaszczeniową. 3. 'jazda na czas, rozpoczynająca
wieloetapowy wyścig kolarski': Bohaterem krakowskiego prologu jest kolarz rosyjski.
W latach 70. XX w., m.in. w związku z pracami nad sztuczną inteligencją, stworzono nowy język
programowania - Prolog.
PROLONGATA oficj. 'przedłużenie ważności jakiejś umo-wy lub odroczenie jakiegoś terminu,
zwłaszcza terminu płatności zobowiązania finansowego': Prolongata umowy między firmami na
następne półrocze. Prosił o prolongatę ostatniej raty kredytu. Prolongata weksla.
PROLONGOWAĆ oficj. 'przedłużać ważność czegoś albo odraczać jakiś termin': Student prolongował
w bibliotece książkę, bardzo potrzebną mu do egzaminów. Prolongować dług, kontrakt.
614
PRO MEMORIA
II PROMOCJA
PRO MEMORIA 'dla pamięci - ku pamięci; na pamiątkę, skrót: PM': Na blankiecie umieszczono litery
PM - czyli "dla przypomnienia" - o sobotnim spotkaniu w ambasadzie. Z wolna odsłaniał się napis na
starej płycie: - pro-
-me-mo-ria - zaczął sylabizować Franek - tak, to musi być ten grób. No czekaj ty urwisie - ciotka
pogroziła mu palcem -już ojciec da ci pro memoria, jak tylko wróci.
lać.
PROMENADA 'ulica z szerokimi chodnikami, aleja lub szpaler, służące do spacerów': Szli powoli
nadmorską promenadą, trzymając się za ręce.
fr. promenadę
PROMET 'pierwiastek o liczbie atomowej 61 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 145, symbol
Pm: sztucznie otrzymywany, promieniotwórczy metal srebrzystej barwy': Izotop prometu jest
stosowany w specjalnych bateriach.
PROMETEUSZ 'w mitologii greckiej: tytan, który wykradł bogom ogień, aby podarować go ludziom':
Prometeusz jest jedną z najwznioślejszych postaci w mitologii
PROMETEIZM książk. 'postawa moralna, w myśl której ideałem etycznym jest poświęcenie się
jednostki dla dobra ogółu: jakiejś grupy społecznej, narodu, ludzkości':
PROMIL 'tysięczna część danej wielkości, wyrażana znakiem %o': Zatrzymany miał dwa promile
alkoholu we krwi.
I PROMOCJA l. 'nadanie tytułu naukowego (dziś prawie wyłącznie tytułu doktora nauk) lub
mianowanie na stopień oficerski w wojsku; także: ceremonia, uroczystość, która towarzyszy tym
aktom': Promocja doktorska. Wziąć udział w promocji oficerskiej. 2. 'przyznanie uczniowi prawa do
nauki w wyższej klasie, przejście ucznia do wyższej klasy': Otrzymała właśnie promocję do szóstej
klasy.
I PROMOWAĆ l. 'nadawać stopień naukowy albo oficerski': Promowano nowych doktorów nauk
technicznych. Minister Obrony Narodowej promował nowych oficerów. 2. 'przyznać uczniowi prawo
do nauki w wyższej klasie': Z jego klasy nie promowano dwojga uczniów. Świadectwo promujące
ucznia z klasy do klasy.
PROMOTOR 'osoba (najczęściej profesor), która sprawuje formalną opiekę nad czyjąś pracą
doktorską (dziś także: magisterską), kieruje czyimś doktoratem (magisterium)': Był promotorem
trzech doktorantów.
615
PROMULGACJA
PROPORCJA
klamą, często mające uroczysty charakter; lansowanie, popieranie jakiegoś produktu': To tytuł
książki, której promocja - z udziałem autora - odbędzie się pojutrze. Bywają na promocjach
różnorakiego sprzętu medycznego. Uczestniczyli w promocji nowego typu zmywarek do naczyń. 2.
'sprzedawanie nowych towarów albo oferowanie usług po cenach specjalnie obniżonych po to, by
zachęcić i zdobyć klientów': Rozpoczynamy promocję naszych nowych proszków do prania. Czas
trwania promocji: lipiec-sierpień. Rewelacyjnie niskie ceny!
lansować, popierać coś': Sklepy promuj ą nie tylko artykuły spożywcze, lecz i usługi. Wydawnictwo
promuje książki popularnonaukowe, przen. Swoje regiony promowali wczoraj wojewodowie lubelski i
łódzki.
PROMOCYJNY 'taki, który zawiera promocję (w znaczeniu 2.); taki, który promuje jakiś towar': Ceny
konkurencyjne!!! Sprzedaż promocyjna! Promocyjna cena. Akcja promocyjna prowadzona podczas
prywatyzacji banku, przen. promocyjna funkcja państwa.
PROMULGACJA -w prawie 'oficjalne ogłoszenie jakiejś ustawy lub prawa ustanawiającego normy
ogólne, w urzędowym organie prasowym, nadające im moc obowiązującą': Obecnie promulgacja
polega najczęściej na ogłoszeniu nowej ustawy w "Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej" lub w
"Monitorze Polskim".
PROMULGACYJNY wprawie 'taki, w którym ogłasza się teksty aktów prawnych': Organ promulgacyjny.
lać. promulgatio
PROOF (czytaj: pruf) 'używana w krajach anglosaskich miara mocy destylowanego alkoholu, w której
100% odpowiada około 57% objętości alkoholu': Słowo proof pojawia się często na angielskich
wyrobach alkoholowych, np. proof 132.
PRO PATRIA 'dla ojczyzny, za ojczyznę': Ranny, przytom-ny jeszcze, powtarzał co chwilę po łacinie:
pro patria, pro patria, ale lud go nie zrozumiał, sądząc, że wzywa ukochaną o imieniu Propatria.
lać.
PROPELLER w technice 'element wprawiający w ruch pojazd powietrzny lub wodny, np. śmigło
samolotu, śruba okrętowa'
PROPINACJA l. 'w dawnej Polsce: wyłączne prawo szlachty do produkcji i sprzedaży napojów
alkoholowych w obrębie swych dóbr': Propinacja była często rozumiana jako obowiązek zakupienia
przez każdego chłopa w karczmie dworskiej określonej ilości piwa lub wódki w pewnym czasie. Prawo
propinacji było przez szlachtę czujnie strzeżone, bowiem często dochody ze sprzedaży alkoholu - z
reguły bardzo lichego - przewyższały sumy uzyskiwane z innych, głównie rolniczych, źródeł. 2.
przestarz. 'szynk, karczma'
PROPINATOR 'w dawnej Polsce: posiadacz propinacji, także: dzierżawca wyszynku napojów
alkoholowych'
gr. propolis
PROPORCJA l. 'wzajemny stosunek dwóch albo więcej wielkości': Proporcja długości i wysokości.
Obliczać, ustalać proporcje czegoś. 2. 'stosunek części tworzących jakąś całość do siebie lub do tej
całości': Dolać wódki do soku w proporcji jeden do czterech. Proporcje
616
PRO PUBLICO BONO
PROSTACYKLINA
wody i mąki w cieście. 3. 'harmonijny, właściwy stosunek między częściami a całością, np. w sztuce, w
architekturze': Była niezwykle piękną kobietą o idealnych proporcjach ciała. 4. w matematyce
'równanie o postaci a / b = c l d, wyrażające fakt, że stosunek wielkości a do b jest taki sam, jak
stosunek wielkości c do d'
PRO PUBLICO BONO (czytaj: pro publiko bono) 'dla dobra publicznego, dla dobra ogółu': Twierdził, że
kandyduje w wyborach nie dla zaspokojenia własnych ambicji, lecz pro publice bono. Jedna jest
restrykcyja: jeśli popełniono [zbrodnię] nie z zemsty głupiej, ale pro pub-lico bono. (Mickiewicz)
lać.
PROPYLEJE 'w architekturze starożytnej Grecji: wielka brama na planie prostokąta z kolumnadą i
nieparzystą liczbą przejść, prowadząca zwykle do sanktuarium':
gr. propylaia
PROREKTOR 'zastępca rektora wyższej uczelni': Większe uczelnie wybierają zwykle kilku prorektorów
z kandydatów zgłoszonych przez rektora-elekta.
gr. proskenion
PROSEKTORIUM 'pomieszczenie, w którym przeprowadza się badania, sekcje zwłok': Obok szpitala
było prosektorium z chłodnią, w której przechowywano zwłoki.
PROSEK-TOR 'lekarz przeprowadzający sekcje zwłok' niem. Prosektorium od łac. prosector
'wycinający'
PROSEMINARIUM 'zajęcia na wyższej uczelni, przeznaczone dla studentów młodszych lat studiów,
przygotowujące do samodzielnej pracy seminaryjnej': Prosemi-narium dotyczące języka Polonii
cieszyło się wielkim zainteresowaniem studentów. Żeby zaliczyć rok, trzeba mieć wpis z dwóch
proseminariów.
PROSIT! (czytaj: proz-it) *na zdrowie! - słowa wypowiadane w krajach niemieckojęzycznych przed
wypiciem trunku': Podochoceni bursze podnosili się co chwila i krzycząc: prosit! wypijali kolejne
kieliszki taniego wina.
PROSPEKT l. 'broszura zawierająca informacje o czymś, np. informacje o jakiejś imprezie, planach
pewnej firmy, oferty reklamowe sklepu': Przejrzał prospekt reklamowy sieci hipermarketów.
Prospekt wyrobów walcowanych. W prospekcie podano krótkie informacje o wystawie i
najciekawszych eksponatach. () Prospekt emisyjny w ekonomii 'dokument, zawierający szczegółowe
informacje o spółce, która przystępuje do emisji akcji' 2. przestarz. 'widok, panorama': Pieniędzmi -
on, skąpiec - na wszystkie strony sypał, lasy kazał na mile całe wycinać, by panna z okien miała
prospekt lepszy [...]. (Sienkiewicz)
PROSPERITY (czytaj: prosperity) w ekonomii 'szczytowa faza cyklu gospodarczego, w której jest
wysokie zatrudnienie, wysokie ceny produktów i duży popyt na nie, powstają nowe
przedsiębiorstwa': Po latach stagnacji nastąpiła prosperity. Profesor omawiał zjawiska ekonomiczne
charakterystyczne dla prosperity, depresji, recesji i kryzysu. Lata prosperity w przemyśle
samochodowym.
rozwijać się, przynosząc duże zyski z działalności': Miał świetnie prosperującą firmę. Ostatnio
przemysł samochodowy na Dalekim Wschodzie prosperuje nieco gorzej. 2. 'o osobie: działać z
powodzeniem, dużo zarabiając': Świetnie prosperował jako adwokat.
617
PROSTATA
PROTEROZOIK
hamujący zlepianie się płytek krwi, obniżający ciśnienie krwi i rozszerzający naczynia krwionośne':
Niedobór prostacykliny sprzyja powstawaniu zmian miażdżycowych. Prostacyklina nie dopuściła do
wytworzenia się skrzepu.
gruczoł z kształtu podobny do kasztana, znajdujący się pomiędzy dnem pęcherza a mięśniami dna
miednicy, przez który przechodzi początkowy odcinek cewki moczowej': Najczęstszym schorzeniem
prostaty jest gruczolak, inaczej określany jako przerost prostaty.
W polsce prostytucja nie jest karalna, karalne jest natomiast ciągnięcie zysków z uprawiania przez
kogoś prostytucji, sutenerstwo. Została wywieziona do niemieckiego domu publicznego, gdzie
zmuszano ją do prostytucji.
W tych okolicach prostytuuje się co piąta kobieta w odpowiednim wieku, l.przen. 'postępować
nieetycznie dla osiągnięcia korzyści materialnych': Prostytuujesz się, pisząc nic niewarte teksty, tylko
dlatego, że ci za nie dobrze płacą.
UWAGA: wyraz błędnie używany w znaczeniu 'człowiek popierający kogoś lub coś', np. "Był
protagonistą nowego kierunku w sztuce" (poprawnie: Był zwolennikiem nowego kierunku w sztuce).
PROTAKTYN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 91 i masie atomowej 231,0359, symbol Pa:
promieniotwórczy, srebrzystobiały metal, bardzo toksyczny w związkach, powstający w wyniku
rozpadu promieniotwórczego uranu': Protaktyn jest spotykany w przyrodzie w minimalnych ilościach.
od ang. proteins
ang. proteins
PROTEKCJA 'poparcie, pomoc uzyskane od osoby mającej wpływy': Szukać protekcji w ministerstwie.
Załatwiać coś przez protekcję.
PROTEGOWAĆ 'popierać kogoś, pomagać komuś, polecać komuś kogoś': Zaprotegowała mnie
znakomitej modystce. Kto proteguje tego aktora?
PROTEKTOR l. 'osoba wpływowa, która kogoś popiera': Miał możnego protektora, który finansował
jego wystawy. Czasy protektorów sztuki już mijają. 2. 'środek kosmetyczny chroniący skórę przed
działaniem szkodliwym czynników, na przykład słońca; także: odżywka wzmacniająca włosy': Krem do
opalania z protektorem. Szampon z protektorem.
PROTEKCYJNY l. 'taki, który zawiera protekcję, oparty na protekcji, załatwiony dzięki protekcji':
Protekcyjne przyjęcie na wyższą uczelnię. 2. 'taki, który popiera produkcję krajową, chroni ją przed
obcą konkurencją': Cło protekcyjne. Polityka protekcyjna wobec rolnictwa.
PROTEKCJONIZM 'ochrona rodzimej produkcji i handlu krajowego przed zagraniczną konkurencją jako
oficjalna polityka państwa': Czy dadzą się pogodzić protekcjonizm i wolny handel?
lać. protectio 'osłona, obrona' od: protegere 'osłaniać, chronić' i ang. protection i protector 'środek
chroniący'
PROTEROZOIK inaczej: EOZOIK w geologii 'druga era w dziejach Ziemi, trwająca od około 2500
milionów do około 500 milionów lat temu, podczas której występowały potężne ruchy górotwórcze i
pojawiły się pierwsze zwierzęta bezszkieletowe': W Sudetach występują skały z proterozoiku.
618
PROTEST SONG
PROTOPLASTA
złożenie cząstki protero- od gr. protos 'pierwszy' i -zoik od gr. zoe 'życie'
niem. Protestantismus, nazwa pochodzi od protestu złożonego w 1529 r. w sejmie Rzeszy w Spirze
(niem. Speyer), w którym luteranie domagali się zaprzestania szykanowania ich przez katolicką
większość
PROTEZA l. 'sztuczny odpowiednik lub uzupełnienie brakującego organu albo jego części': Proteza
stomatologiczna. Proteza nogi, ręki. Nosić, mieć protezę. Prace nad protezą serca. 2. w
językoznawstwie 'zjawisko występowania na początku wyrazu głoski nieuzasadnionej etymologicznie,
zwykle dodatkowej spółgłoski przed samogłoską': Proteza przydechowa. Protezą labialnąjest głoska
,j" w gwarowej formie imion "Jadam" i "Jewa".
PROTEZOWAĆ 'zastępować protezami brakujące organy':
technik wykonujący protezy': Protetyk zrobi mi tę dostawkę na jutro, więc już w sobotę będzie się
pan mógł uśmiechać na przyjęciu.
PROTOKÓŁ l. 'pisemne sprawozdanie z jakiegoś posiedzenia, zawierające streszczenia lub pełną treść
wystąpień, treść wniosków i uchwał oraz wyniki głosowania nad nimi': Przewodniczący komisji
sejmowej naniósł drobne poprawki do protokołu ostatniego posiedzenia i podpisał go. 2. 'dokument
sporządzony przez uprawnioną osobę, zawierający opis podjętych przez nią czynności oraz
stwierdzonych faktów': Policjant spisał krótki protokół na miejscu wypadku. Protokół zdaw-czo-
odbiorczy. Protokół sekcji zwłok. 3. -w handlu 'umowa, w której zapisano, jakie towary i w jakiej ilości
będą wymieniane między państwami lub firmami'
PROTOKOLANT 'osoba, która spisuje protokół': Pod protokołem widnieją z reguły dwa podpisy:
przewodniczącego zebrania i protokolanta. Po każdym głosowaniu protokolant wyszczególniał liczbę
uprawnionych do głosowania, liczbę oddanych głosów, liczbę głosów "tak", liczbę głosów "nie" oraz
liczbę wstrzymujących się, a następnie pisał dokładnie, jaka jest konkluzja tego głosowania: treść
przyjętego lub odrzuconego wniosku.
PROTOKOŁOWAĆ 'spisywać protokół jakiegoś posiedzenia' : Przez dwa lata protokołował posiedzenia
Rady Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Proszę zaprotokołować wypowiedź
oskarżonego.
PROTOKOLARNY 'związany z protokołem w l. lub 2. znaczeniu, przewidziany w protokole, znajdujący
się w nim': Zapisy protokolarne. Arkusz protokolarny. Czynności protokolarne. Wytłumaczenia
protokolarne.
niem. Protokoll od gr. protókollon 'pierwszy arkusz doklejony do urzędowych papirusów' (zawierający
np. ich wyszczególnienie)
PROTON w fizyce 'składnik jądra atomowego, trwała cząstka elementarna o dodatnim ładunku
elektrycznym' : Protony stanowią podstawowy składnik atomów wszystkich pierwiastków.
PROTOPLASTA l. 'założyciel jakiegoś rodu, osoba, od której się ten ród wywodzi': Dziadek opowiadał
mu o tym, że protoplastą ich rodu był rycerz przybyły z Lota-
619
PROTOTYP
PROWIZORIUM
ryngii, któremu Stefan Batory nadał ziemię i szlachectwo w Polsce. 2. w zoologii 'gatunek pierwotny,
od którego wywodzą się inne gatunki': Protoplasci zwierząt domowych. Różne gatunki wilków i
szakali są protoplastami wielu ras psów.
W gronie kolegów uchodził za prowincjusza. W towarzystwie tego dystyngowanego starca czul się jak
prowincjusz.
tac. provincia
PROWITAMINA 'chemiczny związek organiczny, który pod wpływem enzymów lub energii świetlnej
przekształca się w organizmie w witaminę': Karoten jest prowitaminą witaminy A.
PROWIZJA 'wynagrodzenie dla pośrednika w jakiejś transakcji handlowej lub operacji pieniężnej,
stanowiące zwykle pewien procent od sumy transakcji czy operacji': Prowizję zazwyczaj płaci ta
strona, która daje polecenie dokonania transakcji. Ten bank pobiera zbyt wysoką prowizję. Kontroler
biletów pobiera prowizję od wystawionych przez siebie mandatów.
PROWIZYJNY SYSTEM PŁAC 'taki system płac, w którym wielkość wynagrodzenia - w całości lub w
części -jest uzależniona od wyników ekonomicznych firmy'
PROWIZORIUM 'stan tymczasowy, także: coś chwilowego, niestałego': Ten ich dom to było wieczne
prowizorium. Prowizorium budżetowe 'tymczasowy (miesięczny, kwartalny) budżet państwa,
zatwierdzany do chwili akceptacji budżetu rocznego': Sejm uchwalił prowizorium budżetowe na
pierwszy kwartał.
PROWIZORYCZNY 'taki, który nie jest na stałe, tymczasowy' (zwykle o pomieszczeniach albo
urządzeniach). Mieszkali w prowizorycznych barakach. Prowizoryczne zabezpieczenie okien.
620
PROWODYR
PRUDERIA
PROWODYR 'osoba, która nakłania jakąś grupę ludzi do złych czynów, często dając osobisty przykład i
przewodząc tej grupie': Najwyższą karę sąd wymierzył prowodyrowi, który nakłonił ich do napadów
na bezdomnych i zwykle sam bił ich pierwszy. Osiemnastolatka była prowodyrem szajki małoletnich
złodziei.
ukr. prowodyr
PROWOKACJA l. 'podstępne działanie, którego celem jest skłonienie jakiejś osoby lub osób do
zrobienia czegoś, co przyniesie im szkodę': Prowokacja służb specjalnych spowodowała burzliwe,
masowe wystąpienia i doprowadziła do aresztowań oraz do rozbicia organizacji. O Prowokacja
policyjna wprawie 'działanie policji polegające na nakłanianiu jakichś osób, z reguły podejrzanych o
dokonanie poważnych, lecz trudnych do udowodnienia przestępstw, do (kolejnego) przestępstwa po
to, by mieć niezbite dowody, umożliwiające wszczęcie postępowania karnego' 2. przen. 'zrobienie
czegoś nietypowego w sferze artystycznej, obyczajowej lub intelektualnej po to, by pobudzić ludzi do
myślenia i działania':
Ostatnia wystawa malarza Grzałka była niewątpliwie prowokacją: goście chodzili po dziełach mistrza,
współtworząc butami jego obrazy.
Proza emigracyjna. 3. 'zwykłe, codzienne sprawy i problemy': Bali się, czy ich miłości nie zniszczy
proza życia. Proza domowych obowiązków.
PROZAIK 'pisarz piszący prozą, twórca powieści, nowel, opowiadań': Jarosław Iwaszkiewicz zasłynął i
jako liryk, i jako prozaik, twórca wielu nowel i opowiadań oraz takich powieści, jak "Czerwone tarcze"
oraz "Sława i chwała".
W l. tomie dzieł Edwarda Stachury znajdujemy jego wiersze, zaś w 2. i 3. - utwory prozatorskie.
PROZELITA książk. 'świeżo pozyskany wyznawca jakiejś religii lub ideologii': Uprawiali praktyki
religijne z gorliwością prozelitów. Prozelici nowej fali.
621
PRYMARNY
PRYWATYZACJA
młodych ludzi całujących się na ulicy. Nasze babki wcale nie były tak pruderyjne, jak sądzi obecnie
wiele osób.
fr. pruderia
PRYMAT 'pierwszeństwo; największe znaczenie': U nas sprawy polityczne zawsze miały prymat.
Poprzednio ligowy prymat wywalczył sobie "Lech" Poznań.
PRYMICJE 'czyjeś pierwsze utwory, pierwsze wystąpienie w jakiejś dziedzinie': Prymicje literackie
Makuszyńskiego przypadły na okres Młodej Polski.
PRYMITYW l. 'niski poziom cywilizacyjny jakiegoś środowiska, zacofanie': Prymityw wielu plemion
indiańskich jest tylko pozorny. 2. pot. 'ktoś, kto odznacza się brakiem kultury osobistej, człowiek
prostacki i chamski': Nie zadawaj się z nimi, to prymitywy gotowe na wszystko, byle się nażłopać
gorzały. 3. 'dzieło artysty prymitywisty albo dzieło powstałe u zarania sztuki':
Prymitywy Nikifora.
PRYMITYWNY l. 'będący na niskim poziomie rozwoju cywilizacji, świadczący o nim': Prymitywne ludy,
plemiona. Prymitywne narzędzia kreślarskie. 2. 'będący świadectwem zacofania cywilizacyjnego':
Prymitywne warunki życia. 3. 'odznaczający się brakiem kultury, obycia': Prymitywny facet.
Prymitywne zaczepki, dowcipy. 4. 'związany z prymitywizmem w sztuce': Malarstwo prymitywne.
PRYMITYWIZM l. 'pierwotny stan rozwoju czegoś, znajdowanie się czegoś na początku rozwoju':
Prymitywizm budownictwa neolitycznego. 2. 'niski poziom kogoś, czegoś, świadczący o jego braku
kultury, obycia':
Prymitywizm twoich kolegów przeraża mnie. Prymitywizm poglądów. 3. 'cecha sztuki ludów
pierwotnych, sztuki ludowej i dzieci, poleg' ,ąca m.in. na upraszczaniu kształtów, deformacji postaci ;.
przedmiotów' 4. 'twórczość artystyczna charakteryzująca się naiwnym realizmem i swobodnym
przeplataniem tworów wyobraźni z elementami rzeczywistości'
fr. primitif, z p.-lac. primitiviis 'najwcześniejszy', od: primitiae 'zaczątki, pierwsze płody, nowalie'
I PRYMUS 'najlepszy uczeń w klasie, szkole itd.': Przed Grobem Nieznanego Żołnierza odbyła się
uroczysta promocja oficerska prymusów Wojskowej Akademii Technicznej.
niem. Prinzipal
PRYNCYPIALNY 'taki, który się trzyma raz przyjętych zasad moralnych i zasad postępowania;
nieodstępujący od tych zasad w żadnych okolicznościach; zasadniczy w ważnych kwestiach': W
sprawach wiary był zawsze pryncypialny, choć nie odmawiał dyskusji. Ojciec był bardzo pryncypialny,
jeśli chodzi o nasze wychowanie.
PRYNCYPIUM 'podstawa, zasada, na której coś się opiera': Nienaruszalność granic federacji to
pryncypium, którego nie kwestionuje żadna licząca się siła politycz-na.Wszyscy twierdzą, że chodzi im
o pryncypia, choć często okazuje się, że w grę wchodziły stanowiska, pieniądze i przywileje...
622
PRYZMA
PSEUDONIM
PRYWATYZACYJNY 'taki, który jest związany z prywatyzacją': Zmiany w polityce prywatyzacyjnej. łac.
priyatus 'prywatny'
PRYZMA l. 'bryła o regularnym kształcie, usypana z jakiegoś sypkiego materiału - piasku, żwiru,
tłucznia, ziemi itp.; także; stos o kształcie ściętego ostrosłupa, ułożony z czegoś (węgla, drzewa, jarzyn
itp.)': Układali marchew w małe pryzmy. Na pryzmie z piasku wygrzewały się w jesiennym słońcu
dwie żmije. 2. w matematyce 'bryła o kształcie ostrosłupa ściętego od góry, której podstawy są
wielobokami podobnymi, o wzajemnie równoległych bokach' 3. w meteorologii 'przybór pomocniczy,
służący do ustawiania przedmiotów mierzonych na stołach z przyrządami pomiarowymi'
PRZEOR l. 'zastępca opata': Godność przeora. 2. 'w niektórych zakonach: przełożony prowincji
klasztornej lub klasztoru': Przeor klasztoru benedyktynów.
PSALM l. 'w Biblii: utwór poetycki, mający charakter śpiewanej modlitwy': W biblijnej Księdze
Psalmów znajdują się m.in. utwory wyrażające uwielbienie dla Boga, dziękczynienie, skargę oraz
utwory żałobne i pokutne. 2. 'utwór literacki stylizowany na biblijny psalm': "Psalmy przyszłości"
Zygmunta Krasińskiego. "Psalm wigilii" Cypriana Norwida.
PSALMISTA l. 'autor psalmów (biblijnych)': Powtarzał za psalmistą: "Z głębokości wołałem ku Tobie,
Panie". 2. 'w Kościele prawosławnym: śpiewak kościelny'
PSAŁTERZ 'zbiór biblijnych psalmów, zwłaszcza taki zbiór wydany osobno': Polscy tłumacze psałterza
to m.in. Jan Kochanowski, Roman Brandstaetter i Czesław Miłosz. Średniowieczne psałterze - np.
"Psałterz puławski" i "Psałterz floriański" - należą do najcenniejszych zabytków literatury polskiej.
PSEUDONIM 'imię, nazwisko lub jedno i drugie, których ktoś z jakichś względów używa zamiast
swojego prawdziwego imienia i nazwiska': Artyści często przybierają
623
PSYCHE
PSYCHOLOGIA
gr. Psyche
PSYCHIATRIA 'dział medycyny zajmujący się leczeniem chorób psychicznych': Psychiatria jest nauką
rozwijającą się mniej więcej od dwóch wieków. Wcześniej wiele chorób psychicznych uważano nie
tyle za choroby, ile za stany duszy wywołane działalnością szatana -i aplikowano stosowne w takich
wypadkach, często bardzo okrutne, środki zaradcze.
PSYCHIKA 'życie wewnętrzne człowieka, jego uczucia, myśli, wola; także: życie duchowe jakiejś
zbiorowości ludzkiej': Artysta był człowiekiem o bardzo bogatej psychice, zdolnym do przeżywania w
wyobraźni różnych stanów z tak wielką intensywnością, jakby to działo się naprawdę. Próbował
zrozumieć psychikę mordercy. Sport oddziałuje pozytywnie na system nerwowy człowieka i jego
psychikę.
PSYCHO- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na ich związek z psychiką, np. psychopatia,
psychoterapia
PSYCHOANALIZA l. 'ogólna teoria życia psychicznego stworzona przez Zygmunta Freuda, głosząca, iż
rozwój osobowości, jej struktura i finkcjonowanie - to wynik działania nieświadomych sił
psychicznych, pozostających we wzajemnym konflikcie, na świadomą warstwę psychiki': W teorii
psychoanalizy ważne jest wyróżnienie trzech warstw psychiki: Id, Ego i Superego. 2. 'metoda
diagnozowania i leczenia zaburzeń psychicznych, polegająca na odkrywaniu, interpretowaniu i
usuwaniu nieuświadamianych konfliktów wewnętrznych i kompleksów pacjenta': W psychoanalizie
ważne znaczenie ma analiza swobodnych skojarzeń, marzeń sennych i najdawniejszych wspomnień.
Poddać się psychoanalizie.
PSYCHOANALITYK l. 'Zygmunt Freud lub jeden z psychologów rozwijających jego teorię': Oprócz
Freuda do wybitnych psychoanalityków należą m.in. Alfred Ad-ler i Cari Gustaw Jung. 2. 'lekarz
leczący psychoanalizą':
niem. Psychoanałyse
PSYCHODELICZNY l. 'o stanie umysłu: taki, który odznacza się wielkim spokojem, dużą wrażliwością na
przyjemne bodźce i skłonnością do zachwytów estetycznych': Z dawnych utworów zespołu Pink Floyd
najbardziej lubił "Psychodeliczne śniadanie Alana". 2. 'o narkotykach: wywołujący taki stan umysłu'
- zajmujące się przede wszystkim mechanizmami postrzegania. 2. 'cechy charakteru jakiejś osoby,
zwłaszcza będące przedmiotem analizy i opisu': Opisał psy-
624
PSYCHOLOGIZACJA
PUBLIC RELATIONS
Psychologizacja sztuki.
niem. Psychologisation
PSYCHOTROPOWY 'o lekach: działający na ośrodkowy układ nerwowy i wywierający silny wpływ na
określone zachowania i rodzaj aktywności umysłowej człowieka':
Do środków psychotropowych zaliczane są m.in. leki przeciwdepresyjne i przedwiekowe. Wydawanie
leków psychotropowych odbywa się tylko na podstawie recept lekarskich.
fr. psychose
Pt symbol pierwiastka chemicznego: platyna (zob.) Pu symbol pierwiastka chemicznego: pluton (zob.)
PUB (czytaj: pab) 'piwiarnia, będąca miejscem spotkań towarzyskich, typowa dla krajów
anglosaskich': Co tydzień spotykamy się w pubie, żeby porozmawiać o polityce. Na Marszałkowskiej
otwarto nowy lokal gastronomiczny wzorowany na angielskich pubach.
ang. pub
PUBLIC RELATIONS (czytaj: pablik rylejszn) l. 'stosunki między jakąś firmą, organizacją,
przedsiębiorstwem a grupą ludności, do której odnosi się działalność tej firmy; ogół układów między
firmą a tymi, których stara się ona pozyskać dla swojej działalności; wszelkie sposoby i metody
pozyskiwania opinii publicznej, stosowane przez określoną firmę, organizację itp.':
625
PUBLICITY
PULPIT
PUBLICITY (czytaj: pablic-ity) 'rozgłos, popularność, sława uzyskiwane najczęściej dzięki środkom
upowszechniania informacji': Jak rzadko który uczony, dbał o swoje publicity. Robi się wokół tego
pisma takie publicity, że chyba w końcu zaczną je kupować.
ang. publicity
PUBLICYSTYKA 'odmiana twórczości dziennikarskiej, obejmująca takie gatunki, jak reportaż, felieton,
omówienie wydarzeń, korespondencję; służy omówieniu, skomentowaniu aktualnych spraw życia
politycznego, społecznego, gospodarczego itd.': Publicystyka społeczna. Publicystyka kulturalna.
Podanie wiadomości to informacja, ich skomentowanie to już publicystyka.
PUBLICYSTA 'dziennikarz, pisarz itp. piszący felietony, komentarze itd.; twórca publicystyki'
PUBLIKACJA l. 'ogłaszanie, wydawanie czegoś drukiem': Publikacja wspomnień znanego reżysera stała
się sensacją w środowisku. Redakcja gazety dokonała publikacji poufnych materiałów. 2. 'rzecz
wydana drukiem': Do wniosku o stypendium naukowe należało dołączyć listę publikacji z ostatnich
dwóch lat.
PUBLIKOWAĆ 'wydawać, ogłaszać coś drukiem': Pierwsze swoje utwory publikował w podrzędnych
pisemkach. Nazajutrz wystąpienie premiera zostało opublikowane we wszystkich porannych
gazetach.
PUD 'dawna rosyjska jednostka masy, używana także w Królestwie Polskim, równa 16,38 kilograma':
Pewien rosyjski marynarz zasłynął z tego, że 300 razy, raz po razie, podniósł jedną ręką nad głowę
odważnik o wadze dwóch pudów. () Nudy na pudy 'bardzo wielkie nudy':
PUDDING (czytaj: pudink) 'potrawa angielska, przyrządzana z kaszy, mąki jaj, masła i różnych innych
składników, gotowana na parze lub pieczona, konsystencją przypominająca budyń': Na deser podano
pudding. Mrożony pudding to masa zrobiona z kremu ze śmietanki i żółtek, wzbogaconego bakaliami
i owocami oraz alkoholem i aromatami.
ang.
PUEBLO (czytaj: pue-blo) l. 'wznoszone z płyt kamiennych, niewypalanych cegieł lub wykuwane w
skale tarasowe budowle użytkowe (w tym także domy), wykonywane przez niektóre plemiona
indiańskie': Plemiona budujące puebla zamieszkiwały dzisiejsze stany USA Arizona i Nowy Meksyk. 2.
'osiadłe plemiona indiańskie, zamieszkujące dolinę Rio Grandę oraz płaskowyż aż do rzeki Małe
Kolorado, zachowujące do dziś swoje zwyczaje, kulturę i sztukę': Sztuka Indian Pueblo to przede
wszystkim garncarstwo artystyczne, tkactwo oraz wyrabianie biżuterii ze złota, srebra i kamieni
szlachetnych.
PUENTA albo POINTA (czytaj: puenta) 'zakończenie jakiejś wypowiedzi, zwłaszcza literackiej,
dobitnym, celnym, dowcipnym, zwykle zaskakującym sformułowaniem': Stosowanie puent, np.
podsumowujących w jednym celnym sformułowaniu długie wyliczenia, było bardzo
charakterystyczne dla poezji baroku.
PUENTOWAĆ albo POINTOWAĆ (czytaj: puentować) 'kończyć wypowiedź puentą': Norwid chętnie
puentuje swe wiersze, nawet niezbyt długie. Np. wiersz "Język-oj-czysty" kończy stwierdzeniem,
wypowiadanym przez lir-nika: - "Nie miecz, nie tarcz - bronią Języka / Lecz arcydzieła".
PULA l. 'zasób czegoś, co się ma do dyspozycji': Komisja przyznała kierownikowi dodatkową pulę
pieniędzy. Wyczerpano pulę nagród. 2. w grach hazardowych 'stawka ogólna, wszystkie stawki
złożone do banku':
Zgarnąć całą pulę. Podwoić pulę. 3. w niektórych grach 'partia, tura': Już w pierwszej puli przegrał
wszystko.
fr. poule
PULARDA l. 'młoda, specjalnie tuczona, kura': Do najsłynniejszych scen romansu Fryderyka Chopina z
Geor-ge Sand należy ich kłótnia o potrawę z piersi pulardy. 2. 'potrawa z takiej kury, zwłaszcza z
piersi'
fr. poularde
PULPIT l. 'pochyły, ruchomy lub stały blat ławki szkolnej, biurka, klęcznika itp.; także: stolik z takim
blatem':
626
PULS
PURYTANIZM
Rołożył książki na pulpicie. 2. 'podstawka do nut, mająca kształt pochyłej deseczki, osadzonej na
wysokiej nóżce i przenośnej lub wbudowanej w pianino, fortepian itp.': Na pulpicie leżały rozłożone
nuty, jakby czekały na pianistę. Pulpit dyrygenta.
lać. pulpitum
PULS l. inaczej: TĘTNO 'wywołane pracą serca kurczenie się i rozkurczanie ścian tętnic': Regularny,
przyspieszony puls. Puls najłatwiej można wyczuć, naciskając delikatnie tętnicę opuszkami palców.
Lekarz stwierdził, że puls zanika. 2. 'miejsce na ciele, w którym bada się tętno': Wziął za puls pan
doktor poważnie chorego i dziwy mu prawi. (Jachowicz)
PULSOWAĆ l. 'o sercu , tętnicach itp.: rytmicznie kurczyć się i rozkurczać': Patrzył na nią, a serce
pulsowało mu coraz szybciej. 2. 'o krwi: krążyć w układzie krwionośnym': Żyły mu wystąpiły, w
skroniach czuł pulsującą krew. 3. w astronomii 'o gwiazdach: zmieniać okresowo rozmiary i jasność' 4.
w fizyce 'zmieniać okresowo napięcie, siłę, prędkość itp.' 5. 'o mieście, szkole itp.: być pełnym życia,
ruchu, gwaru': Ulica pulsuje gwarem.
PULSACJA l. w astronomii 'pulsowanie gwiazd': Pul-sacja, widoczna jako okresowa zmiana jasności
gwiazd, jest związana z ich kurczeniem się i rozkurczaniem. 2. w fizyce 'wielkość, która charakteryzuje
zmiany okresowe zachodzące bez zmiany znaku (prądu, napięcia i innych zjawisk)': Pulsacja drgań
harmonicznych.
PULSACYJNY 'rytmicznie się powtarzający, ale nie-ciągły': Pulsacyjne światła. Pulsacyjne hamowanie
jest bezpieczniejsze i skuteczniejsze od długiego naciśnięcia pedału hamulca do oporu, powodującego
często poślizg samochodu.
PULSAR w astronomii 'obiekt, którego promieniowanie jest wysyłane w postaci krótkich błysków,
powtarzających się cyklicznie w okresie jednej sekundy i krótszym': Pulsary to złożone z supergęstej
materii gwiazdy neutronowe, obracające się bardzo szybko i wyświecające wiązki fal radiowych.
PUMPERNIKIEL 'ciemny chleb z grubo mielonej żytniej mąki z miodem, o gorzkawosłodkim smaku,
zwykle sprzedawany w cienkich kromkach, w opakowaniu pozwalającym na zachowanie świeżości
przez dłuższy czas': Zjadła pumpemikiel z serem. Słowo pumpemi-kiel ma zabawną etymologię: w
XVII w. w Westfalii było to wulgarne określenie niestrawnego chleba, pochodzące od słów: Pumper
'gazy z jelit, wiatry' i Nikiel -'lekceważące zdrobnienie imienia Mikołaj', czyli -tłumacząc dosadnie:
pierdy Mikusia.
niem. Pumpemickel
PUMPY 'krótkie, bufiaste spodnie męskie, zapinane poniżej kolan': Strój sportowy dziadka: sweter z
golfem i pum-
py-
niem. Pumphose
PUNK (czytaj: pank) 'przedstawiciel jednej ze współczesnych podkultur młodzieżowych, który swój
światopogląd, oparty głównie na sprzeciwie wobec istniejących stosunków i oficjalnej kultury, wyraża
ekstrawaganckim uczesaniem, strojem i zachowaniem oraz ostrą muzyką rockową z "mocnymi"
tekstami': Grupa punków opanowała amfiteatr w Jarocinie. Była uczesana na punka, ze sterczącym
różowofioletowym "kogutem" na czubku głowy.
PUNKOWY (czytaj: pankowy) 'będący punkiem, wyrażający punka, charakterystyczny dla punka':
Muzyka punkowa. Grupa punkowa. Punkowy szpan.
ang. punk
PURE NONSENSE (czytaj: pjurnonsens) albo PURNON-SENS 'dowcip, w którym efekt komiczny
powstaje z jawnej niedorzeczności, ze skojarzenia obrazów lub pojęć zaskakująco niedorzecznego,
pozbawionego logicznej motywacji, bezinteresownie absurdalnego': Przykładem pure nonsense'u
mogą być powiedzenia: U nas w domu było troje dzieci, każde innej płci; Czym różni się ptaszek? Tym,
że ma jedną nóżkę bardziej.
PURPURA l. 'kolor ciemnoczerwony z dodatkiem fioletu' 2. 'tkanina tego koloru': Meble obite
purpurą. 3. 'ubiór, szaty w tym kolorze, zwłaszcza płaszcz cesarza, króla lub kardynała, będący oznaką
ich godności': Chodził w purpurze. 4. 'naturalny barwnik, otrzymywany kiedyś z wydzieliny ślimaków
szkarłatników, a dziś syntetycznie': Strój królewski uszyto z jedwabiu barwionego purpurą. 5. w
medycynie 'wylewy krwi do skóry stawów albo błon śluzowych, będące wynikiem zaburzeń
krzepliwości krwi'
PURPURAT l. 'kardynał': Tylu purpuratów Rzym nie oglądał od czasów ostatniego konklawe. 2.
przestarz. 'dostojnik noszący purpurę'
627
PURYZM
o purytanizmie. Czy epidemia AIDS to nie jest przypadkiem dobry powód, by to zapomniane słowo
przypomnieć?
PURYTANIN l. w historii 'zwolennik purytanizmu - ruchu społecznego i religijnego w XVI i XVII w.':
Purytanie odegrali ważną rolę w kolonizacji Ameryki Północnej. 2. przen. 'osoba odznaczająca się
przesadną surowością obyczajów, zwłaszcza w dziedzinie erotycznej': Początkowo sądziła, że jej mąż -
niespotykanie przyzwoity - to puryta-nin. Potem okazało się, że jest homoseksualistą.
PURYZM l. 'przesadna dbałość o czystość lub poprawność w jakiejś dziedzinie': Był wyznawcą
puryzmu dietetycznego, który głosił, że są trzy trucizny: biały cukier, biała sól i biała mąka. W
postawach wobec języka puryzm przyjmuje najczęściej dwie postacie: tradycjona-listycznego i
nacjonalistycznego. Pierwszy jest niechętny jakimkolwiek zmianom języka. Drugi - potępia wszelkie
wyrazy obce. 2. 'kierunek w malarstwie, rozwijający się w latach 1916-1925, cechujący się
stosowaniem czystych pastelowych kolorów i geometrycznych form': Puryzm związany był z
artystyczną ideą "czystej formy".
Niegdyś puryści językowi proponowali, by słowo parasol zastąpić wyrazem deszczochron, obecnie
domagają się, by zamiast sex-shop używać chutnik (od chuć). 2. 'artysta, tworzący zgodnie z zasadami
puryzmu - kierunku w malarstwie': Purystą był m. in. Le Corbusier, bardzo znany później jako
architekt.
PYTIA
PUZZLE (czytaj: puzle albo pucle) 'układanka obrazkowa, złożona z kilkudziesięciu, kilkuset albo kilku
tysięcy kartoników o nieregularnym kształcie, które należy złożyć w jeden obrazek': Układaliśmy te
puzzle do późnego wieczora. Kupił synkowi dwa pudełka puzzli.
PYTIA l. 'w starożytnej Grecji: wieszczka i kapłanka w świątyni Apollina w Delfach, będąca wyrocznią i
przepowiadaj ąca przyszłość': Odurzona wonią dymów palonych liści mirry i wawrzynu Pytia
wygłaszała oderwane, najczęściej mało zrozumiałe słowa lub zdania, interpretowane następnie i
ogłaszane jako wyrocznie przez kapłana-proroka. (Parandowski) l. przen. 'osoba wypowiadaj ąca się
w zagadkowy, niejasny sposób'
PYTYJSKI 'niejasny, dwuznaczny': I cóż ma znaczyć ta pytyjska wypowiedź pana posła? gr. Pythia
628
QUASI (czytaj: kfazi) cząstka o znaczeniu 'niby', dodawana do różnych wyrazów, wskazująca na to, iż
nazywają one coś, co przypomina pod pewnym względem to, o czym mówi człon drugi złożenia, ale
tym naprawdę nie jest, np. quasi-wykształcenie, quasi--nauka
UWAGA: cząstkę quasi zapisujemy z łącznikiem, podobnie jak cząstkę niby, np. niby-człowiek, niby-
nauka (wyjąwszy ustalone połączenia, będące często terminami, np. nibynóż-ki)
QUASIMODO (czytaj: kfazimodo) l. 'bohater powieści Wiktora Hugo "Katedra Mani Panny w Paryżu" -
wyjątkowo brzydki, koślawy, zezowaty garbus, przepełniony piękną i głęboką miłością do Cyganki
Esmeraldy': Po śmierci Esmeraldy Quasimodo rzucił się do dołu, gdzie ją pochowano. Po wielu latach
obok szkieletu Esmeraldy znaleziono jego pokrzywiony, garbaty szkielet. 2. przen. 'człowiek
wyjątkowo brzydki, człowiek o odpychającym wyglądzie'
QUASI-NAUKA (czytaj: kfazi na-uka) 'niby-nauka, dyscyplina, która chce uchodzić za naukę, ale nią nie
jest':
Mówił, że dla niego parapsychologia to quasi-nauka, która zajmuje się niezwykłymi rzeczami, ale nic
nie ustaliła z całą pewnością ani nie sformułowała żadnego ogólnego prawa.
QUE SERA, SERA (czytaj: ke sera, sera) 'co będzie, to będzie; co ma być, to będzie': Que sera, sera to
wyraz pogodnej zgody na rzeczywistość, nieprotestowania przeciw temu, co się ma wydarzyć,
zawierający jednak element bierności i rezygnacji
fr., znane m.in. jako refren popularnej piosenki
QUO VADIS, DOMINE? (czytaj: kfo wadis domine) 'dokąd idziesz. Panie? - pytanie, które uciekający z
Rzymu św. Piotr miał zadać - według apokryfów i legend chrześcijańskich - spotkanemu przez siebie
na drodze Chrystusowi': W powieści Sienkiewicza "Quo vadis" odpowiedź Chrystusa na Piętrowe
pytanie brzmiała:
"Gdy ty opuszczasz lud mój, do Rzymu idę, by mnie ukrzyżowano raz wtóry".
tac.
629
RABAT 'obniżka ceny towaru, będąca formą zachęty do kupowania go, zwłaszcza kupowania w
większych ilościach lub kupowania bardzo drogich towarów i płacenia za nie gotówką': Osobom
kupującym jednorazowo więcej niż pięć opakowań firma udziela dziesięcioprocentowego rabatu. Przy
zakupie lodówki za gotówkę przysługuje panu kilkuprocentowy rabat, gwarantujemy też dostawę
zakupionego sprzętu do domu.
wf. rabatto
RABBI l. 'zaszczytny tytuł żydowskiego mędrca, znawcy ksiąg świętych; także: osoba nosząca ten
tytuł': Tyle książek słowników / opasłe encyklopedie / ale nie ma kto poradzić /[...]- szukam cię rabbi /
- za którym firmamentem ukryłeś mądre ucho [...]. (Herbert) 2. 'w Ewangeliach:
RABINAT 'w judaizmie: godność rabina, urząd sprawowany przez niego; także: siedziba tego urzędu'
RABINACKI 'związany z rabinem': Sąd rabinacki. hebr. rabbi 'mój mistrzu, nauczycielu'
RACHITYZM inaczej: RACHITIS albo KRZYWICA 'choroba występująca u dzieci, objawiająca się m.in.
rozmiękczeniem i skrzywieniem jednych kości, nadmiernym zgrubieniem drugich i wielkością mięśni':
Rachityzm występuje u dzieci w pierwszym roku życia, zazwyczaj jest wywołany niedoborem
witaminy D.
RACHITYCZNY l. 'taki, który ma objawy krzywicy, krzywiczny': Troje rachitycznych dzieci bawiło się na
podwórzu. 2. 'powykrzywiany, wątły, słabowity': Rachityczne drzewo rosło w końcu podwórka, przen.
rachityczna gospodarka.
I RACJA 'odmierzona ilość czegoś, zwłaszcza żywności lub napoju': Więźniom wydzielano niewielkie
racje chleba i wody.
RAC JONOWAĆ 'dzielić coś na racje': Pod koniec rejsu kapitan zaczął racjonować żywność i wodę
pitną.
II RACJA l. 'słuszność, prawdziwość jakiegoś poglądu lub stanowiska': Czy uważasz, że on ma rację?
Przyznałem jej rację. Bronili w dyskusji swych racji. 2. 'argument, dowód popierający czyjeś poglądy':
Jego racje były nie do odparcia. 3. 'podstawa istnienia czegoś, powód': Tamten zakład stracił rację
bytu. Z jakiej racji wtrącasz się do moich spraw? <) Racja stanu 'wzgląd na dobro państwa'
RACJONALIZM l. pot. 'postawa życiowa, według której w postępowaniu należy się kierować
wskazaniami rozumu; uznawanie rozumu za wartość, przekonanie o jego możliwościach
poznawczych; wiara w rozum': Jego in-tuicjonizm przeciwstawiał swojemu racjonalizmowi. Chyba już
się przekonaliście, że racjonalizm nie pozwala wytłumaczyć wszystkich zjawisk. 2. 'kierunek
filozoficzny głoszący, że podstawowym żródełem poznania jest rozum, a nie doświadczenie -
przeciwieństwo empiryzmu': Wiązała się z tym [z aprioryzmem szkoły Durkheima] rehabilitacja
racjonalizmu: pewne prawdy mają źródło nie we wrażeniach, ale w rozumie. Ale wbrew
dotychczasowemu racjonalizmowi, w rozumie nie ma nic transcendentnego. (Tatarkiewicz)
630
I RAD
RADIOLOGIA
RACJONALISTYCZNY l. 'taki, który charakteryzuje osoby, uznające rozum za najwyższą wartość, oparty
na racjonalizmie, wynikający z niego': Racjonalistyczny stosunek do życia. Racjonalistyczny program
gospodarczy. 2. 'związany z racjonalizmem - kierunkiem filozoficznym':
racjonalistyczne poglądy prezentowali już filozofowie starożytni, m.in. Demokryt, Sokrates i Platon.
RACJONALISTA l. 'osoba kierująca się rozumem w zachowaniu i postępowaniu, ktoś, kto uznaje rozum
za najwyższą wartość': Nie można być racjonalistą i irra-cjonalistąjednocześnie, a mój polemista tak
właśnie prezentuje się w swoim tekście. Racjonaliści w ogóle nie podejmują dyskusji na temat istoty
duszy. 2. 'filozof rozwijający tezy racjonalizmu': Do wybitnych racjonalistów należą: Kartezjusz,
Spinoza i Leibniz.
I RAD 'pierwiastek o liczbie atomowej 88 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 226, symbol Ra:
promieniotwórczy, srebrzystobiały metal ciemniejący w powietrzu na skutek utleniania': Odkryty
przez małżonków Curie rad jest stosowany w leczeniu nowotworów złośliwych.
wysyłające fale radiowe, które odbijają się od tych obiektów i wracają do punktu wyjścia, gdzie są
odbierane i analizowane': Radar to urządzenie wykorzystywane zwłaszcza w nawigacji lotniczej i
morskiej. Radar umożliwia nie tylko wykrycie i zlokalizowanie przedmiotu, lecz także określenie
parametrów jego ruchu, np. prędkości, co jest wykorzystywane przez policję. 2. 'ogólna nazwa
radiolokacji i aktywnego systemu radiolokacyjnego, opartego na porównywaniu sygnałów
odniesienia i sygnałów odbitych od obiektu obserwowanego'
skrót ang. wyrażenia ra(dio) d(etecting) a(nd) r(anging) 'wykrywanie i określanie odległości za
pomocą radia'
RADIACJA inaczej: PROMIENIOWANIE w fizyce 'emisja energii w postaci strumieni cząstek albo fal'
RADIALNY 'o kierunku ruchu: idący wzdłuż promienia, przenoszący siły wzdłuż promienia; także:
promieniowy lub promienisty': Radialne rozchodzenie się fali. Radialny układ ulic miasta. () Opona
radialna 'opona, w której układ wzmocnień szkieletu jest zgodny z promieniami rozchodzącymi się od
środka koła, zatem prostopadły do powierzchni jezdnej opony'
RADIAN w matematyce 'jednostka kąta płaskiego; kąt środkowy, którego łuk równa się promieniowi
koła, symbol:
rad'
RADIESTEZJA 'wykrywanie wody i minerałów znajdujących się pod powierzchnią ziemi za pomocą
różdżki; różdżkarstwo': Moda na radiestezję jakby mija.
RADIESTETA 'osoba, która zajmuje się (zwykle zawodowo) radiestezją; różdżkarz': Odbył się trzeci
zjazd polskich radiestetów.
fr. radiesthesie, a to złożenie z łac. radio od: radius (promień) i gr. aisthesis 'wrażliwość na coś'
od rzeczownika: radio
RADIOLOGIA 'dział fizyki, zajmujący się badaniem własności wszystkich rodzajów promieni
jonizujących oraz ich wykorzystaniem w technice, rolnictwie itp.':
RADIOLOG 'specjalista w dziedzinie radiologii': Wybitnym polskim radiologiem jest Maria Curie-
Skłodo-wska.
631
RADIOLOKACJA
RAJZEFIBER
RADIOPELENG inaczej RADIONAMIAR 'kąt między kierunkiem zasadniczym (północą geograficzną lub
magnetyczną) a pozycją radiostacji nadawczej, mierzony zgodnie z ruchem wskazówek zegara'
RADYKAŁ 'zwolennik radykalizmu, zwłaszcza jako programu politycznego lub społecznego': Klub
radykałów. Z radykała stał się liberałem.
RADYKALNY 'bezkompromisowo skrajny, zasadniczy, taki, który proponuje daleko idące zmiany w
jakiejś dziedzinie': Radykalna reforma ordynacji wyborczej. Stanowisko partii w tej sprawie nie uległo
radykalnej zmianie, lecz tylko modyfikacji. Radykalne metody walki z piratami muzycznymi.
RADŻA 'tytuł władców lokalnych w Indiach; także: osoba nosząca ten tytuł': Pierwotnie radża był
obierany przez lud i miał władzę sądowniczą oraz wojskową.
RANI l. 'królowa lub księżniczka hinduska' 2. 'żona radży' sanskr. rają 'król'
RAFINAT w technice i chemii 'produkt, który powstaje z surowca wyjściowego w wyniku pozbawienia
go jednego albo więcej składników': Rafinatjest pozostałością poekstrakcyjną, która składa się z
rozpuszczalnika pierwotnego, niewielkich ilości składnika ekstrahowanego oraz ekstrahenta.
RAFINERIA 'zakład przemysłowy, w którym przerabia się ropę naftową; także: taki, w którym
oczyszcza się różne produkty spożywcze': Rafineria ropy naftowej.
niem. Raffination
RAGOUT (czytaj: ragu) 'potrawka z pokrojonego w kawałki mięsa (często: baraniny), duszonego z
włoszczyzną i przyprawami': Ragout, tradycyjną potrawę francuską, można przygotowywać na wiele
sposobów, z różnymi rodzajami mięsa lub z rybą.
RAGTIME (czytaj: ragtajm) w muzyce l. 'styl w jazzie, rozwijający się na przełomie XIX i XX wieku,
powstały z połączenia elementów folkloru muzycznego zachodniej Afryki i muzyki europejskiej':
Ragtime charakteryzuje się silnie synkopowaną melodią, wykonywaną na tle regularnie
akcentowanego basu. Ragtime był początkowo muzyką fortepianową. 2. 'utwór muzyczny w tym
stylu': Sławę przyniosły mu ragtime'y - mocno synkopowane kompozycje na fortepian, powielane
przez setki mechanicznych pianoli.
632
RAKIJA
RAPORT
RAKIJA 'popularna na Bałkanach, mocna wódka pędzona ze śliwek': Po kilku kieliszkach rakiji, pitej do
tłustej baraniny, gotowi byliśmy zbratać się z tubylcami, tańcząc choro.
serbsko-chorwackie
RALLY albo RALLYE (czytaj: raii) 'wyścigi samochodowe, liczące jeden lub wiele etapów połączonych
ze szczególnymi konkurencjami, odbywające się na drogach publicznych w terenie, poza miastem'
RAM w informatyce 'pamięć podręczna, operacyjna, o szybkim dostępie swobodnym': Pamięć RAM
jest stosowana jako pamięć operacyjna w komputerach cyfrowych. Każde słowo pamięci RAM ma
własny, jednoznaczny adres, co oznacza, że może ono być zapisywane i odczytywane niezależnie od
innych słów. Powiększę panu RAM, to przyspiesza o tyle pracę na komputerze, że jednocześnie
będzie pan mógł mieć otwartych wiele programów i dokumentów.
RAMA 'bohater Ramajamy - sanskryckiego eposu, uznany za siódme wcielenie boga Wisznu, będące
jednym z najważniejszych wcieleń tego boga'
RAMAJANA 'staroindyjski epos rycerski napisany w sanskrycie między IV wiekiem p.n.e. a II wiekiem
n.e., którego treścią są losy Ramy'
sanskr.
ar. ramadan
RANCZO albo RANCHO (czytaj: ranczo) l. 'gospodarstwo wiejskie w Ameryce Łacińskiej, w którym
hoduje się bydło lub owce': Hodowali na ranczo krowy. 2. 'gospodarstwo rolne, także sadownicze lub
warzywnicze, w Ameryce Północnej': Najsłynniejszym filmowym ranczem stała się Ponderosa.
RANGA l. 'stanowisko lub stopień służbowy jakiejś osoby, zwłaszcza stopień wojskowy': Dowodził
nimi młody oficer w randze porucznika. W biurze było dwóch urzędników wyższych od niego rangą. 2.
'ważność czegoś, miejsce tego w pewnej hierarchii': Kwestie ekologiczne zaliczono do spraw
najwyższej rangi. Ranga Polski na arenie międzynarodowej wzrosła po przyjęciu naszego kraju do
NATO. 3. w statystyce językoznawczej 'liczba porządkowa wyrazu na liście ułożonej od wyrazów
występujących w jakimś tekście, zbiorze tekstów najczęściej - do występujących najrzadziej': Wyrazy
mające w słownictwie telewizyjnym rangi od l do 20 -czyli najczęstsze - to np. w, być, i, ten, z, na, to,
pan.
niem. Rang
RANKING 'klasyfikacja osób, zespołów, którą przeprowadza się według określonych zasad, najczęściej
na podstawie wyników, osiągniętych w jakiejś dziedzinie w pewnym okresie; lista zestawiona według
jakichś osiągnięć': Według rankingu "Gazety Bankowej" jest on czwartym co do wielkości bankiem w
Polsce. Tegoroczny ranking tenisistek otwiera Stefi Graff. Ranking polityków według popularności.
ang. ranking
RAP 'styl w muzyce popularnej, wywodzący się z tańców Murzynów amerykańskich, charakteryzujący
się bardzo rytmiczną melorecytacją ostrych, czasem wulgarnych tekstów i rytmicznymi a
gwałtownymi ruchami tanecznymi': Zwolenników rapu można spotkać w klubie "New Dance"i w jego
okolicach.
RAPOWAĆ 'tańczyć rap albo wykonywać muzykę w stylu rap': Można rapować także po polsku.
RAPER 'ten, kto śpiewa i tańczy muzykę rap': Liczba ra-perów wciąż się powiększa.
ang. rap
RAPORT 'ustne lub pisemne sprawozdanie z czegoś albo doniesienie o czymś, które podwładny składa
przełożonemu albo instytucja podrzędna - nadrzędnej': Po powrocie do bazy przedstawił dowódcy
szczegółowy raport ze swej wyprawy. Magazynier sporządził raport, w którym opisał stan zapasów i
poinformował o złożonych zamówieniach oraz spodziewanych dostawach. {) Raport kasowy 'wykaz
wszystkich transakcji gotówkowych wykonanych przez firmę w pewnym okresie' O Stanąć do raportu
w wojsku, policji Ud. 'zameldować się u przełożonego po to, by złożyć jakąś prośbę lub zażalenie' Q
Raport karny ' wy słuchanie przez przełożo-nego w wojsku, policji itd. wyjaśnień podwładnego, który
naruszył regulamin, i wymierzenie mu kary'
633
RAPSOD
RATYFIKACJA
RAPORTOWAĆ 'składać sprawozdanie o czymś lub meldować o czymś': Kierownik drugiego odcinka
raportuje o wykonaniu zadania. Na bieżąco raportował generałowi o sytuacji oddziału.
fr. rapport
RAPSOD l. w nauce o literaturze 'patetyczny utwór poetyc-ki lub fragment epopei opiewający
doniosłe wydarzenia historyczne albo bohaterskie czyny': Budowę wiersza sylabotonicznego
analizowali na przykładzie "Bema pamięci żałobnego rapsodu" Cypriana Norwida. 2. 'w starożytnej
Grecji: wędrowny śpiewak, recytujący pieśni epickie przy akompaniamencie muzyki; także: twórca
narodowych pieśni epickich': Rapsodowie występowali publicznie podczas różnych uroczystości, z
wieńcem laurowym lub złotym na głowie i z laską (symbolem władzy nad audytorium).
gr. rhapsódós
RARYTAS l. 'coś bardzo rzadko spotykanego, trudnego do zdobycia, a przez to cennego': Miał w
swojej biblioteczce kilka prawdziwych rarytasów. Jeszcze kilkanaście lat temu banany były rarytasem.
2. 'coś bardzo smacznego': Babcine pierożki to prawdziwy rarytas.
lać. raritas
RASA 'grupa ludzi lub grupa zwierząt albo roślin należących do jednego gatunku, odznaczających się
wspólnymi, dziedzicznymi cechami, zwłaszcza cechami budowy zewnętrznej': W antropologii istnieje
wiele różnych podziałów na rasy ludzkie, najczęściej wyróżnia się rasę białą, żółtą i czarną
zamieszkującą Afrykę, od której niekiedy odróżnia się australijskich Abory genów i afrykańskich
Buszmenów (w podziale Carletoona Co-ona stanowiących osobne rasy). Najbardziej znane rasy psów
obronnych to owczarek niemiecki, doberman, bokser i rottweiler.
RASOWY l. 'związany z rasą': Różnice rasowe. Podziały rasowe. 2. 'związany z podziałem na rasy
ludzkie uważane przez kogoś za lepsze i gorsze': Segregacja rasowa. Dyskryminacja rasowa. 3. 'o
zwierzętach: mający wszystkie cechy swojej rasy': Rasowy koń. Rasowy kot. 4. przen. 'o ludziach:
mający wszystkie cenione cechy swej grupy': Rasowy polityk. Rasowy aktor.
RASIZM 'ideologia głosząca wyższość jednych ras nad drugimi oraz to, że rasy lepsze powinny mieć
większe
prawa od ras gorszych': Najbardziej radykalnym przykładem rasizmu w historii był hitleryzm, w
którym zrodziła się idea całkowitej eksterminacji Żydów -jako rasy, która w ogóle nie zasługuje na to,
by żyć.
fr. race - termin wprowadzony w XVIII w. przez francuskiego przyrodnika Georgesa Buffona w
odniesieniu do ras zwierzęcych
od nazwy Ras Tafari Makonnen, przedkoronacyjny tytuł i nazwisko cesarza Hajle Sellasje
RASTER l. w poligrafii 'przyrząd optyczny w postaci płytki szklanej z wygrawerowanymi
nieprzezroczystymi liniami równoległymi': Raster służy do rozkładania obrazu na elementy punktowe,
które można następnie odtworzyć na odbitce drukarskiej. 2. w technice telewizyjnej 'siatka na
ekranie lampy obrazowej, utworzona z linii (a te składają się z punktów), na które dzieli się obraz
telewizyjny w procesie nadawania'
może od łac. toastu: rata fiat (conventio) 'niech będzie zawarta (umowa)'
RATATUJA albo RATATOUILLE (czytaj: ratatuj) 'sałatka z bakłażanów, kabaczków, pomidorów, papryki,
czasem też mięsa, wymieszanych z oliwą, przyprawionych czosnkiem i innymi przyprawami'
634
I RAUT
REASEKURACJA
I RAUT (czytaj: rałt) 'dość oficjalne spotkanie towarzyskie, zwykle wieczorne, bez tańców': Zaprosić
gości na raut. Potem mówił jej na raucie: "Dałbym życie, żebym miał cię". (Boy-Żeleński)
ang. rout
niem. Raut
RAVIOLI (czytaj: rawjoli) 'pierożki lub uszka nadziewane mięsem, szpinakiem lub serem': Ravioli
można jeść w zupie, mogą też być, polanę masłem, oddzielnym daniem, podanym zamiast zupy.
Rb symbol pierwiastka chemicznego: rubid (zob.) Re symbol pierwiastka chemicznego: ren (zob.)
RE- przedrostek o znaczeniu 'powtórnie, jeszcze raz', dodawany do rzeczowników, przymiotników i
czasowników, wskazujący na to, że czynność, cecha, stan, o których informuje dalsza część wyrazu,
zachodzi powtórnie, powtarza się, np. relegalizacja, retransmisja; refinansować, renegocjować
READMISJA oficj. 'odsyłanie osób ubiegających się o azyl w jakimś państwie do państwa, z którego
bezpośrednio przybyły': Umowa o readmisji między Polską a Niemcami.
REAKTYWACJA oficj. 'wznowienie działalności czegoś, zwłaszcza jakiejś organizacji lub instytucji, po
przerwie': Na zebraniu radni dyskutowali o reaktywacji klubu piłkarskiego w naszym miasteczku.
badania rynku, by stwierdzić, czy nowy produkt znajdzie na tyle liczną grupę nabywców, by opłacało
się uruchamiać jeszcze jedną linię produkcyjną. 2. 'kierunek w sztuce, który głosi, że należy skupić się
na świecie realnym i dążyć do jego wiernego przedstawienia w dziele':
REALISTYCZNY l. 'związany z realizmem - postawą życiową': To nie jest ocena ani optymistyczna, ani
pesymistyczna - to jest ocena realistyczna. Znów ci się nie udało, powinieneś być bardziej realistyczny
w swoich zamierzeniach. 2. 'związany z realizmem w sztuce lub filozofii': Realistyczna literatura II
połowy XIX w. Realistyczna filozofia Santayany.
REANIMACJA 'przywrócenie do życia osoby będącej w stanie śmierci klinicznej przez odpowiednie
zabiegi, których efektem jest wznowienie funkcji życiowych, przede wszystkim pracy serca, oraz
odzyskanie świadomości': W fachowej literaturze medycznej podkreśla się, że warunkiem pełnej
reanimacji jest odzyskanie świadomości, często bowiem (ok. 75% przypadków) zdarza się tak, że
wprawdzie udaje się przywrócić akcję serca, ale chory nie odzyskuje świadomości i prędzej czy
później umiera.
635
REASUMOWAĆ
RECEPTA
mem. reassumieren
REASUMPCJA oficj. 'ponowne rozpatrzenie czegoś, ponowna ocena czegoś, wyciągnięcie nowych
wniosków':
Nowa sytuacja sprawia, że konieczna jest reasumpcja budżetu. <) Reasumpcja uchwały 'ponowne
rozpatrzenie uchwały już raz podjętej, z jednoczesnym unieważnieniem jej poprzedniej wersji'
niem. Reasumption
REBELIANT 'uczestnik rebelii': Uciekł w piątek z Baku przed rebeliantami. Otoczyli i aresztowali grupę
rebe-liantów.
lać. rebelio
REBUS l. 'zagadka, polegająca na odgadnięciu hasła (słowa lub zdania) na podstawie rysunków i liter':
Rozwiązać rebus. 2. przen. 'kwestia, sprawa, zagadnienie przedstawiane nie wprost, w sposób
zawikłany, taki, że trzeba się domyślać ich istoty': Co ty mi tu za rebusy zadajesz, nie możesz
powiedzieć wprost, o co ci chodzi?
fr. rebus
RECENZJA 'wypowiedź, zazwyczaj pisemna, zawierająca ocenę jakiegoś dzieła naukowego albo
artystycznego lub jakiegoś wydarzenia kulturalnego, spektaklu teatralnego, koncertu, wystawy,
rzadziej także: jakiegoś planu, projektu z różnych dziedzin': Swoje recenzje teatralne publikował w
poczytnym tygodniku. W prasie ukazała się obszerna recenzja nowego słownika, zawierająca
omówienie jego zawartości, analizę przykładowych haseł oraz wyważoną ocenę użytkowej i naukowej
wartości dzieła.
RECENZENT 'autor recenzji': Niektórzy recenzenci "Ogniem i mieczem" - np. Bolesław Prus - zwracali
RECENZOWAĆ 'oceniać coś, pisząc lub wygłaszając recenzję': Niektórzy polscy krytycy filmowi,
recenzujący film Adriana Lyne'a "9 i pół tygodnia", uznawali, że prezentuje on wynaturzony obraz
erotyki, polegającej na uprzedmiotowieniu partnera. Wielka sława filmu i u-znanie widowni w wielu
krajach jeszcze raz pokazały, jak rozmijają się gusty zwykłych ludzi i - często podbarwione ideologią -
poglądy fachowców. Profesor ekonomii negatywnie zrecenzował przedstawiony mu plan
restrukturyzacji i oddłużania kopalń.
RECEPCJA l. 'miejsce w pobliżu wejścia do hotelu, małe biuro lub kontuar, gdzie m.in. przyjmuje się
gości, udziela informacji o wolnych pokojach, otrzymuje się klucze od pokojów i zostawia je; także:
przyjmowanie gości w hotelu': W recepcji zostawił klucz i wiadomość dla żony, że jest na spotkaniu z
prezesem. Był odpowiedzialny za recepcję gości. 2. książk. 'przyswajanie sobie czegoś, odbiór czegoś':
Recepcja zwyczajów amerykańskich w kulturze europejskiej. Recepcja dzieł literatury współczesnej w
kręgach młodzieży. 3. 'oficjalne przyjęcie dyplomatyczne': Ambasada polska w Bratysławie wydała
recepcję z okazji Święta Niepodległości.
Wypisać, wykupić, zrealizować receptę. 2. 'przepis na coś (także w sensie przenośnym)': Recepta na
babciną nalewkę. Czy ktoś wymyślił receptę na długowieczność? Ty masz na wszystko receptę, tylko
sam nie wychodzisz z kłopotów.
636
RECEPTOR
RECYTACJA
także: zbiór recept, przepisów': Receptariusz weterynaryjny. 2. 'w szpitalach, sanatoriach: księga
przeznaczona do rejestrowania recept'
RECIPE! (czytaj: rec-ipe) 'napis umieszczany na receptach, zwykle w formie skrótu: Rp., znaczący:
przyjmij' łac. recepta (liczba mnoga od: receptus) 'wzięte, przyjęte (rzeczy)'
RECEPTOR l. zwykle w liczbie mnogiej: RECEPTORY w biologii 'zakończenia włókien nerwowych lub
odrębne komórki, wrażliwe na pewne rodzaje bodźców, przekazujące je w postaci impulsów do
ośrodków nerwowych': Pobudzenie receptora powoduje zmianę energii bodźca na energię procesu
nerwowego. 2. w technice 'urządzenie w układzie automatycznym, odbierające bodźce zewnętrzne i
przekazujące je innym członom układu': Receptor przekazuje informacje o zmianach, które zachodzą
w zasięgu jego pracy, do sterownika, a ten wywołuje odpowiednie działanie układu sterowniczego,
który może spowodować oddziaływanie całego układu na otoczenie.
RECYPOWAĆ książk. 'przejmować, przyswajać sobie coś': Recypować nowe wartości i wzory kultury.
Recy-pować prawa.
RECESJA l. 'ustępowanie jakichś objawów, cofanie się czegoś': Recesja choroby. Recesja lodowca. 2. w
ekonomii 'faza cyklu gospodarczego, w której następuje spadek aktywności życia gospodarczego,
zastój albo niewielki spadek wskaźników gospodarczych': Gospodarka rynkowa i jej niechciane
bliźnięta - recesja i bezrobocie. Jak wyjść z recesji bez pobudzania inflacji?
RECESYWNY l. 'taki, który wykazuje recesję, cofanie się w jakimś zakresie': Cechy recesywne. Geny
recesywne. 2. 'taki, który wskazuje na recesję w gospodarce': Recesywna faza gospodarki. Okres
recesywny w gospodarce.
RECITAL (czytaj: reczital albo reczital) 'solowy koncert jakiegoś muzyka, koncert jakiegoś zespołu lub
koncert poświęcony muzyce jednego kompozytora': Artystka dała recital, na który złożyły się utwory
dawnej muzyki
/'••
RECYDYWA l. wprawie 'powtórne popełnienie przestępstwa przez osobę wcześniej karaną (zazwyczaj
w pewnym czasie od popełnienia poprzedniego przestępstwa)': Za przestępstwo popełnione w
warunkach recydywy kara jest znacznie surowsza. Rozróżnia się recydywę ogólną i specjalną; ta druga
polega na ponownym popełnieniu podobnego przestępstwa albo na popełnieniu przestępstwa w
podobnych warunkach. 2. w medycynie 'ponowne wystąpienie objawów choroby w czasie
rekonwalescencji' 3. pot. 'wielokrotnie karani przestępcy': Siedział w celi razem z recydywą.
UWAGA: wyraz błędnie używany w znaczeniu 'powtórzenie się, nawrót czegoś': "Recydywa dawnych
rządów" (poprawnie: Powrót dawnych rządów.)
Wśród członków gangu większość stanowili recydywiści. 2. przen. żart. 'osoba ciągle popełniająca te
same błędy albo stale robiąca bez powodzenia to samo': Śmiali się, że jeśli chodzi o małżeństwo, to
jest recydywistą, bo żeni się już po raz czwarty.
ang. recycling
RECYTACJA 'publiczne wygłaszanie z pamięci lub artystyczne czytanie utworów poetyckich, rzadziej -
proza-torskich': Recytował poezje Leśmiana.
RECYTATOR 'osoba, często aktor, wygłaszająca publicznie utwory poetyckie': Gałczyński był
najlepszym recytatorem swoich wierszy.
637
REDA
REEDUKACJA
REDA 'obszar wodny przed portem, przeznaczony dla statków oczekujących na wejście do portu,
czasem służący też do ich załadunku i wyładunku': Reda musi mieć odpowiednią głębokość i właściwy
rodzaj dna, powinna być także osłonięta przed wiatrem i falą. Na redę wpłynął rosyjski
rudowęglowiec.
niem. Reede
REDAKTOR l. 'osoba pracująca w redakcji, zajmująca się redakcją tekstów - cudzych lub własnych':
Pracować na stanowisku redaktora. 2. 'tytuł używany w stosunku do dziennikarza lub pracownika
wydawnictwa': Panie redaktorze, uważam, że pańskie pytanie jest nie na miejscu, ja nic nie ukradłem.
REDAGOWAĆ l. 'dokonywać redakcji własnego lub cudzego tekstu': Szybko zredagował notatkę
służbową. 2. 'kierować redakcjąjakiegoś pisma, dzieła zbiorowego itp.': Redagował wówczas "Poezję",
miesięcznik dość popularny w pewnych kręgach.
REDAKCYJNY l. 'dotyczący redakcji - instytucji, grupy ludzi w niej pracujących i jej siedziby': Zespół
redakcyjny. Kolegium redakcyjne. 2. 'związany z redagowaniem tekstów': Poprawki redakcyjne.
REDUKCJA 'zmniejszenie, obniżenie liczby albo ilości czegoś': Redukcja polskiego długu. Redukcja
kredytu finansowego. Redukcja zatrudnienia. Redukcja etatów.
UWAGA: wyraz błędnie używany w znaczeniu 'nadmiar czegoś', np. "Redundancja zwolnień w
pierwszym kwartale" (poprawnie: Nadmiar zwolnień w pierwszym kwartale).
lać. reduplicatio
REDUTA l. 'pojedyncze umocnienie ziemne w dawnej fortyfikacji, mające kolisty, kwadratowy lub
wielobocz-ny kształt, z wałem i fosą, przystosowane do samodzielnej obrony, stosowane od XVI
wieku do początku pierwszej wojny światowej' 2. 'doraźne umocnienie, coś, co stanowi zaporę,
barykadę': Ostatnią redutę wznieśliśmy na przedpolu dworca kolejowego. 3. 'dawniej: publiczny bal
maskowy': Pierwsze reduty w Warszawie były przy ulicy Piekarskiej za panowania Augusta II Sasa.
(Gloger) Za Augusta III Sasa tak były ulubione reduty, że je dawano zacząwszy od października aż do
adwentu i znowu przez całe zapusty. (Gloger)
fr. redoute
REDYK 'wypędzanie owiec na wypas na górskich łąkach lub spędzanie ich stamtąd po zakończeniu
sezonu': Redyk wiosenny, jesienny.
REEDUKACJA l. ksiąźk. 'ponowne uczenie kogoś, kto z jakichś powodów, np. z powodu urazu lub
choroby, utracił wcześniejsze umiejętności, wiadomości': Był dzieckiem tak zaniedbanym, że
konieczna okazała się długotrwała reedukacja. 2. ksiąźk. 'wychowywanie młodych przestępców,
mające na celu przystosowanie ich do życia w społeczeństwie po odbyciu kary' 3. w me-
638
REEDYCJA
REFORMA
REEDYCJA książk. 'ponowne wydanie jakiegoś dzieła, zwykle książki': Reedycja dzieł wybitnego
pisarza.
REFERENT l. 'osoba wygłaszająca referat - opracowanie pisemne jakiegoś problemu': Referent nie
umiał odpowiedzieć na pytania słuchaczy. 2. 'pracownik referatu - instytucji': Swoją sprawę załatwiła
u bardzo uprzejmego, młodego referenta.
REFEROWAĆ l. 'zdawać komuś sprawozdanie z jakichś wydarzeń, z tego, co się działo': Referował
wszystkim przebieg rozmowy z szefem. 2. 'przedstawiać coś w formie referatu': Referować treść
swojej pracy naukowej.
REFERENCJE 'zaświadczenie wystawione komuś, kto poszukuje pracy, zawierające opinię o nim
(zazwyczaj pozytywną)': Miał doskonałe referencje od poprzednich pracodawców, przen. Nasz zakład
to firma z referencjami.
lać. referens 'informujący, odnoszący się do' od: referre 'informować, odnosić się do'
REFERENDUM 'powszechne głosowanie w jakiejś sprawie, będące formą wypowiadania się ogółu
obywateli lub członków jakiejś społeczności w ważnej dla nich kwestii': Członkowie Rady Najwyższej
domagają się rozpisania referendum w sprawie tempa i kierunku reform. Akcja na rzecz referendum
w sprawie reprywatyzacji lasów. Wśród mieszkańców Trójmiasta planuje się przeprowadzenie w tej
sprawie referendum.
lać. referendum dosl. 'to, z czym się należy zwrócić (do narodu)'
REFINANSOWAĆ 'zwracać koszty jakiegoś przedsięwzięcia komuś, kto wyłożył na nie własne
pieniądze': To była podróż służbowa, nasza firma w pełni żre finansuj e panu j ej koszt.
KREDYT REFINANSOWY w ekonomii 'kredyt, którego udziela bank centralny bankowi specjalnemu,
np. inwestycyjnemu, gdy działalność kredytowa tego banku przekracza jego zasoby pieniężne'
REFLAGGING oficj. 'zmiana bandery statku': Reflagging polskiej floty handlowej budzi o wiele za dużo
emocji.
ang.
REFLEKTOWAĆ 'być chętnym coś zrobić, być gotowym przyjąć coś proponowanego, zwykle pracę,
jakieś zajęcie; mieć na to ochotę': Reflektować na wyjazd zagraniczny. Reflektować na proponowane
stanowisko. Czy pani reflektuje na ten torcik?
REFLEKTOWAĆ SIĘ 'opanowywać swoje emocje, zacząć się zachowywać rozważnie, opamiętać się,
mitygować się': Najpierw wyrzuciła z siebie zarzuty, potem się zreflektowała i powiedziała, że to nie
zarzuty, tylko uwagi do kierownictwa. Człowieku! zreflektuj się, ona ma męża, którego kocha i
którego nigdy nie zdradzi!
REFLEKTANT 'osoba zabiegająca o coś, reflektująca na coś': Znaleźć reflektanta na kupno samochodu.
REFORMA 'zmiana jakiegoś systemu społecznego lub politycznego, zmiana w jakiejś firmie lub
instytucji, która polega na ich ulepszeniu, prowadzącym do sprawniejszego i bardziej wydajnego
funkcjonowania': W pierwszej połowie lat 90. XX w. przeprowadzono w naszym kraju reformy
polityczne, których efektem jest m.in. demokratyzacja wyborów oraz usprawnienie działania
organów przedstawicielskich, wyłonionych w tych wyborach. Dziennikarze pytali ministra, czy można
nazwać reformą zmiany, które w powszechnym odczuciu przyniosły pogorszenie i tak trudnej sytuacji
i powiększyły ogólne zamieszanie.
639
REFORMIZM
REGENERACJA
chylącą się ku upadkowi Polskę. Wiekopomnym świadectwem ich wysiłku jest uchwalona w 1791 r.
"Konstytucja 3 maja".
REFORMIZM l. 'kierunek w ruchu robotniczym, który odrzuca idee rewolucyjne i głosi, że poprawa
położenia ludzi pracy jest możliwa drogą stopniowych reform i przekształceń prowadzących od
państwa kapitalistycznego do państwa socjalistycznego (lub: socjalnego)':
Reformizm jest kierunkiem ostro zwalczanym przez ortodoksyjny marksizm, określanym przez
komunistów jako "oportunistyczny". 2. rząd. 'dążenie do wprowadzenia reform w jakiejś dziedzinie'
REFORMACJA 'ruch religijno-społeczny w XVI w., krytykujący stosunki panujące w Kościele katolickim
i propagujący jego odnowę, który doprowadził do w rezultacie do trwałego rozłamu wśród
chrześcijan w Europie Zachodniej i wyodrębnienia się Kościołów protestanckich': Reformacja została
zapoczątkowana w 1517 r. wystąpieniem Marcina Lutra, który opublikował swoje religijne tezy,
zdecydowanie krytykujące m.in. sprzedawanie przez Kościół odpustów.
REFUNDOWAĆ 'zwracać komuś poniesione przez niego koszty': Zakład pracy powinien refundować
Panu pobyt w sanatorium.
REGATY 'zawody jachtów, łodzi wiosłowych, żaglowych, motorowych, kajaków lub kanadyjek, będące
wyścigami na torach wodnych, wyznaczonych rzędem boi':
fr. regates
REGENCJA l. 'rządy jednej lub kilku osób, sprawowane w imieniu małoletniego władcy lub w
przypadku choroby czy dłuższej nieobecności panującego; także: okres trwania tych rządów':
Regencja, czyli rządy opiekuńcze, były najczęściej sprawowane przez krewnych władcy lub jego żonę.
W Polsce od XVI w. swoistym typem regencji było sprawowanie rządów przez prymasa - in-terreksa -
po śmierci króla aż do czasu wyboru następnego władcy w wolnej elekcji. 2. w historii 'urząd regenta'
3. w historii 'w państwie pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego: jednostka administracyjna; także:
urząd administrujący taką jednostką' 4. w architekturze 'styl w sztuce francuskiej mający cechy
pośrednie między barokiem a rokokiem, rozwijająca się między 1710 a 1730 rokiem' 5. 'kierunek w
sztuce angielskiej rozwijający się w latach 1800-1830, w którym występowały jednocześnie: nurt
klasycystyczny, neogotycki i orientalny'
REGENT l. 'osoba sprawująca rządy w czasie nieobecności, choroby lub małoletności króla' 2. 'w
dawnej Polsce: urzędnik zarządzający kancelarią królewską, sekretarz kanclerza albo podkanclerza' 3.
'w dawnej Polsce:
urzędnik przyjmujący wpisy do ksiąg sądowych, opiekujący się kancelarią i archiwum sądowym'
REGENERACJA l. 'odtwarzanie zniszczonych lub u-szkodzonych części ciała, tkanek u roślin, zwierząt i
człowieka': Regeneracja tkanki tłuszczowej. 2. 'odnawianie zużytej lub uszkodzonej części maszyny,
640
REGGAE
REHABILITACJA
urządzenia technicznego itp.': Regeneracja wałów korbowych. Regeneracja kineskopu telewizora. 3.
'odzyskiwanie sprawności fizycznej, powrót do zdrowia': Regeneracja sił po zawodach sportowych.
Regeneracja pooperacyjna.
REGGAE (czytaj: rege) 'styl w muzyce pop, dla którego charakterystyczne są: umiarkowany,
swobodny, "kołyszący" rytm, wielokrotnie powtarzane struktury melodyczne oraz wyeksponowanie
gitary jako instrumentu rytmicznego': Reggae wywodzi się z Jamajki i uważane jest za muzykę
gorącego lata. Do światowej popularności reggae przyczynił się najsłynniejszy wokalista tego stylu -
Bob Marley.
ang. reggae, słowo ze slangu hiszpańskojęzycznych mieszkańców (być może znaczące: 'obdartus')
REGIMENT l. 'w dawnej Polsce: pułk piechoty albo jazdy, zwłaszcza w wojskach zaciężnych':
Pozostawali jeszcze Niemcy, z którymi trudniejsza była sprawa, bo regiment składał się z tysiąca
starego i wyćwiczonego w różnych wojnach żołnierza. (Sienkiewicz) 2. w historii 'krótka laska, będąca
oznaką wyższych dowódców w zachodniej Europie, a w Polsce - w zaciężnych wojskach
cudzoziemskich'
REGIMENTARZ 'w Polsce w XVII i XVIII w.: zastępca hetmana lub dowódca większej grupy wojsk,
sprawujący swą funkcję okresowo, mianowany przez króla lub sejm'
REGLAMENTACJA oficj. 'wydzielanie towarów w okresie ich niedoboru na rynku, sprzedawanie tylko
określonej ich liczby pojedynczym klientom': W okresie socjalizmu systematyczne braki na rynku
powodowały konieczność reglamentacji wielu towarów, m.in. mięsa i cukru.
fr. reglementation
REGLAN l. 'fason, np. płaszcza, bluzki, sukienki, charakteryzujący się szwem biegnącym wzdłuż
ramienia i rękawa' 2. 'płaszcz, sukienka itp. o takim kroju': Regla-ny, jeszcze niedawno tak popularne,
wychodzą z mody.
Czy postmodernistyczny eklektyzm to cecha charakterystyczna nowej sztuki, czy też może raczej znak
regresji artystycznej, braku twórczej inwencji i oryginalności? () Regres) a morza w geologii 'cofanie
się morza': Przyczyny regresji morza to m.in. obniżenie lub podwyższenie dna morza, spowodowane
przez ruchy klimatyczne, zamrożenie w lodowcach podbiegunowych większej ilości wody,
spowodowane przez oziębienie klimatu. O Regres-ja podatkowa w ekonomii 'zmniejszanie się stawki
opodatkowania w miarę wzrostu podstawy opodatkowania':
Regresja podatkowa to system współcześnie niezwykle rzadko stosowany. Dotyczy to jednak tylko
zasad prawa i teorii, gdyż w praktyce ludzie bardzo dużo zarabiający - dzięki swej przemyślności i
wybiegom finansowo-praw-nym - płacą stosunkowo niewielkie podatki.
REGRESYJNY albo REGRESYWNY książk. 'taki, który się cofa lub zmniejsza, wsteczny': Przez wiele lat
ujawniały się tendencje regresywne w budownictwie, z roku na rok spadała liczba oddawanych do
użytku mieszkań.
od łac. regressus 'ruch wsteczny, powrotny'; p.-lać. regressio 'odwrót, cofnięcie się'
REGULOWAĆ l. 'wprowadzać porządek, nakładać jakieś przepisy, granice itp.': Regulować system
prawny. 2. 'ustawiać parametry jakiegoś urządzenia tak, aby działało jak najlepiej': Regulować budzik.
3. 'wpływać na właściwe funkcjonowanie czegoś': Środki regulujące przemianę materii. 4. oficj.
'wyrównywać, płacić rachunki': Regulować należności.
641
REIFIKACJA
REKAPITULACJA
linowskich procesach politycznych. Do jego rehabilitacji przed opinią publiczną przyczynił się ksiądz,
który zaświadczył o jego godnej postawie w trudnych chwilach 2. 'przystosowanie do życia i pracy
osoby, która w wyniku wrodzonych wad rozwojowych, wypadku lub choroby jest niepełnosprawna':
Rehabilitacja to długotrwały proces, wymagający wykonywania żmudnych ćwiczeń, nauki
samodzielnego wykonywania wielu codziennych czynności oraz przystosowania psychicznego do
nowej sytuacji życiowej.
REHABILITOWAĆ SIĘ 'odzyskiwać utracone dobre imię, oczyszczając się z zarzutów lub dokonując
dobrych uczynków, które przeważają szalę dawnych win': Kmi-cic zrehabilitował się dzięki swym
czynom w obronie Częstochowy, króla i dzięki poświęceniu w walce ze Szwedami.
REIFIKACJA l. w filozofii 'nadawanie czemuś, co nie jest rzeczą - charakteru rzeczy': Reifikacja pojęć
abstrakcyjnych. 2. książk. 'urzeczowienie osoby ludzkiej; także:
Personalizm przestrzega przed reifikacją człowieka, postrzeganiem go jako rzeczy, elementu przyrody
ożywionej, uczy natomiast dostrzegać wyjątkowość osoby ludzkiej wśród bytów. Reifikacja jest
nieodłączna od pracy artysty: jej rezultatem jest rzecz, namacalny kształt piękna.
REINKARNACJA 'odradzanie się duszy zmarłego w innym ciele': W wielu wschodnich systemach
religijnych występuje koncepcja reinkarnacji, w której dusza zmarłego odradza się w kolejnych
wcieleniach aż do momentu osiągnięcia doskonałości i wyzwolenia z więzów materii.
REISEFIEBER albo RAJZEFIBER (czytaj: rajzefiber) pot. 'podniecenie, zdenerwowanie przed podróżą':
Widzę, że cię już ogarnia rejzefiber - no, nic dziwnego, Indie to nie byle jaka wyprawa.
REISTA 'zwolennik reizmu': Reistą był oczywiście sam Kotarbiński, do podobnego stanowiska doszedł
też Franz Brentano - filozof niemiecki, który konsekwentnie głosił realizm epistemologiczny.
REISTYCZNY 'związany z reizmem lub reistami': Reis-tyczne poglądy Kotarbińskiego połączone były z
ateiz-mem oraz opracowaniem szczególnej etyki, niezależnej od nakazów religijnych, etyki "opiekuna
spolegliwego".
REJENT \. przestarz. 'to samo, co notariusz' 2. 'w dawnej Polsce: urzędnik kierujący kancelarią
królewską; także:
REJENTURA przestarz. 'to samo, co notariat' REJENTALNY przestarz. 'to samo, co notarialny'
642
REKIET
REKONKWISTA
REKIET 'wymuszanie okupu na właścicielach sklepów i innych lokali oraz na podróżnych; także sam
ten okup':
Rekiet nie jest u nas specjalnością tylko przybyszów zza wschodniej granicy, choć ten proceder
kojarzy się głównie z nimi.
REKIETER 'przestępca wymuszający okup od sklepikarzy, właścicieli innych lokali albo napadający dla
okupu na podróżnych': Ofiarami trzech rekieterów stali się podróżni autokaru wycieczkowego,
jadącego do Turcji.
REKLAMA l. 'wszelkie zabiegi mające na celu zwrócenie uwagi klienta na oferowany towar i
zachęcenie go do jego kupienia': Specjalista od reklamy uznał, że te kolory są zbyt matowe i zlewają
się z tłem. Robisz w ten sposób reklamę konkurencyjnym produktom! 2. 'plakat, film, hasło itp.
mające zachęcić klienta do kupienia określonego towaru': Reklamy piwa bezalkoholowego pojawiły
się na billboardach. Reklama telewizyjna nie powinna przerywać - zdaniem wielu osób - nadawanych
programów.
REKLAMÓWKA l. pot. 'ulotka, plakat, krótki film - reklamujące coś': Młode dziewczyny wręczały
wszystkim reklamówki szkoły przetrwania. 2. pot. 'drobny przedmiot, oznaczony logo firmy, w której
jest używany i która go udostępnia innym itp.': Dostałem plastikowy długopis i mazaki, takie
reklamówki z firmy. 3. pot. 'plastikowa torebka na zakupy, mająca nadruk informujący o czymś,
reklamujący coś': Pożyczę ci reklamówkę, żeby ci te książki nie zmokły.
REKLAMACJA 'skarga na złą jakość jakiegoś towaru lub usługi albo ich niezgodność z zamówieniem,
wnoszona przez klienta lub odbiorcę do sprzedawcy lub producenta': Buty tej firmy zaczęli
sprzedawać w poniedziałek, a już w czwartek zgłosił się pierwszy klient z reklamacją, pokazując, że
odrywa się źle przyklejona podeszwa. Szef zgłosił reklamację ostatniej partii dostarczonych do nas
detali, które nie spełniały ustalonych w umowie norm technicznych.
II REKLAMOWAĆ 'zgłaszać reklamacje czegoś': Zareklamowaliśmy nazajutrz niedziałającą prawidłowo
wieżę. Właściciel sklepu zareklamował wybrakowany towar.
REKOLEKCJE 'w Kościele katolickim: odbywające się przed wielkimi świętami lub powtarzane
okresowo praktyki religijne, mające na celu odnowienie moralne, umocnienie wiary i skupienie
wewnętrzne, przybierające zazwyczaj formę nauk, połączonych z modlitwą;
fr. recollection 'duchowe skupienie się ' odlać, recollectus 'ponownie zebrany'
REKOMENDACJA l. 'polecenie komuś kogoś albo czegoś, poparcie kogoś albo czegoś ': Te nazwiska nie
wymagają rekomendacji. 2. 'pochlebna opinia wydana komuś': Przyjęto go na podstawie
szczegółowych rekomendacji Zarządu.
REKOMENDOWAĆ l. 'polecać coś komuś': Tej książki Państwu nie rekomendujemy. 2. 'wydawać
komuś pochlebną opinię': Rekomendował go wówczas sam przewodniczący jako człowieka, na
którym można polegać.
lać. recompensatio
REKONESANS l. w wojsku 'rozpoznawanie stanowisk i sił przeciwnika; także: żołnierze, którzy się tym
zajmuj ą' : Pododdział wysłany na rekonesans wrócił z wiadomością, że nieprzyjaciel zgromadził siły
wokół wzgórz 17 i 24. l. pot. 'pobieżne, wstępne zapoznanie się z czymś, dowiedzenie się czegoś':
Zrobiła mały rekonesans w stołecznych sklepach z biżuterią, ale takiej bransoletki, o jakiej marzyła,
nie znalazła.
643
REKONSTRUKCJA
REKTYFIKACJA
okresami pokojowego współżycia Maurów i chrześcijan. Rekonkwistę prowadzili nie tylko władcy,
lecz także zakony rycerskie, możni panowie świeccy i duchowni.
hiszp. reconquista
REKONWALESCENCJA 'powrót do zdrowia po chorobie lub wypadku; także: okres tego powrotu':
Rekonwalescencja wymagała długiej opieki lekarza i terapeuty. Wracał do zdrowia powoli,
rekonwalescencja przedłużała się.
REKONWALESCENT 'osoba, która wraca do zdrowia po chorobie lub wypadku': Lekarz systematycznie
badał rekonwalescentów.
walescencyjny.
REKRUT 'nowo wcielony do wojska żołnierz, zwłaszcza żołnierz, który jeszcze nie złożył przysięgi':
Przed złożeniem przysięgi rekruci nie dostaj ą zwykle urlopów ani przepustek.
REKTOR l. 'przełożony szkoły wyższej, stojący także na czele jej senatu, wybierany spośród jej
profesorów':
REKTORAT l. 'stanowisko , urząd, godność rektora najczęściej w l. znaczeniu': Rektorat był dla niej
kolejnym szczeblem w karierze administracyjnej, a potem - politycznej. 2. 'czas piastowania godności
rektora': Współcześnie na wyższych uczeniach publicznych rektorat trwa trzy lata i może być tylko raz
powtórzony przez tę samą osobę. 3. 'biuro rektora': Urzędniczka z rektoratu zawiadomiła ją o
uroczystości wręczenia dyplomów doktorskich.
REKTORSKI 'związany z rektorem lub rektoratem najczęściej w l. znaczeniu': Nagroda rektorska. Dzień
rektorski ' dzień wolny od zajęć na mocy rozporządzenia rektora': Drugi maja ogłoszono dniem
rektorskim. () Godziny rektorskie 'godziny wolne od zajęć na mocy rozporządzenia rektora': Na czas
pogrzebu profesora ogłoszono godziny rektorskie.
REKTYFIKAT l. 'ostateczny lub pośredni produkt rektyfikacji - rozdzielania mieszanin' 2. pot. 'spirytus
rektyfikowany'
644
REKULTYWACJA
RELATYWNY
REKWIEM albo REQUIEM (czytaj: rekfiem) 'w Kościele katolickim: utwór muzyczny o charakterze
żałobnym, opracowany na głosy i orkiestrę; także: żałobna msza za zmarłych': Rekwiemjest śpiewane
w Dzień Zaduszny oraz podczas uroczystości żałobnych. Wysłuchali słynnego Requiem Mozarta,
niedokończonego przez kompozytora.
REKWIZYCJA 'zajęcie, zabranie czegoś przez władze, zwłaszcza: zabranie przez władze wojskowe
żywności, środków transportu i innych przedmiotów na potrzeby wojska': Rekwizycja koni dla
naszego oddziału przebiegała bez incydentów. Rekwizycja żywności dla ar-
REKWIROWAĆ 'zabierać coś (zwykle jakiś towar) z polecenia władz, często: zabierać coś na potrzeby
wojska':
4,5 tony haszyszu zarekwirowali celnicy na lotnisku. Żywność zarekwirowana przez żołnierzy
serbskich.
REKWIZYT l. 'przedmiot wykorzystywany na planie podczas kręcenia filmu lub na scenie teatralnej
podczas przedstawienia': Przygotowanie rekwizytów, potrzebnych do nakręcenia filmu, którego akcja
rozgrywa się przed wiekami, np. dawnej broni, naczyń, części garderoby, wymaga zazwyczaj
konsultacji z historykami. 2. przen. 'potrzebny do czegoś przedmiot, przedmiot używany przy
pewnych czynnościach': Przygotował broń, nóż, torbę i inne rekwizyty myśliwskie. W tym piśmie
reklamowano rozmaite rekwizyty seksualne, które można kupić w seks sho-pach.
REKWIZYTOR 'osoba zatrudniona w teatrze lub w wytwórni filmowej, która zajmuje się
przygotowaniem rekwizytów': Rekwizytor ściśle współpracował z charak-teryzatorem i dekoratorem
wnętrz.
RELACJA l. 'stosunek czegoś do czegoś innego, zależność między czymś a czymś': Relacja między
popytem a podażą towarów. Relacje wzajemne walut na rynku europejskim kształtowały się wczoraj
następująco: [...] 2. 'sprawozdanie z jakichś wydarzeń': Relację ze spotkania prezydenta z
dziennikarzami nadamy po "Wiadomościach". Wysłuchaliśmy relacji ze spotkań o mistrzostwo I ligi. 3.
w kolejnictwie 'trasa pociągu od stacji początkowej do końcowej': Pociąg relacji Przemyśl--Szczecin.
UWAGA: pod wpływem angielskim wyraz relacja bywa używany niepoprawnie w znaczeniu 'stosunki
między osobami', np. "Jego osobiste relacje z premierem są dobre" (poprawnie: Jego osobiste
stosunki, kontakty z premierem...). "Relacje międzyludzkie" (poprawnie: Stosunki międzyludzkie).
RELACYJNY l. 'taki, który zawiera relację - sprawozdanie z czegoś': Dokument miał charakter relacyjny,
nie było w nim ani słowa komentarza. 2. 'związany z relacją między czymś a czymś innym': Pojęcie
relacyjne.
RELAKS 'odprężenie psychiczne połączone z odpoczynkiem fizycznym, zazwyczaj trwające krótko': Nie
mogę sobie pozwolić nawet na relaks, a co dopiero na urlop! Pełny relaks.
RELAKSOWY 'zawierający w sobie relaks, polegający na relaksie': Relaksowy dzień. Relaksowy film.
RELAKSOWAĆ SIĘ 'zażywać relaksu, poddawać się relaksowi, odprężać się': Musisz się częściej
relaksować, inaczej nie wytrzymasz.
RELATYWIZOWAĆ książk. 'ujmować coś, oceniać i rozumieć, w relacji do czegoś innego': Czy wysokość
mandatów za wykroczenia drogowe należy relatywizo-
645
RELEGACJA
REMEDIUM
wać do zamożności osoby ukaranej? W efekcie tego za takie samo wykroczenie właściciel mercedesa
zapłaci 200 złotych, a właściciel trabanta 50 złotych!
RELATYWIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, że poznanie, wartości estetyczne lub etyczne są względne
-zależne od poznającego podmiotu oraz przeróżnych czynników': Relatywizm etyczny głosi, że
wartości i oceny są historycznie zmienne i to, co jest dla pewnych ludzi dobre, dla innych jest złe. [...]
idee Spencera wydały swoistą postać relatywizmu w teorii poznania. Najzwyklejszą jego postacią była
psychologiczna, twierdząca, że poznanie jest zależne od umysłu poznającego, od jego procesów
psychicznych. Spencer zaś zainicjował relatywizm biologiczny. Twierdził, że poznanie jest zależne od
organizmu poznającego, od jego przystosowania się do potrzeb i warunków życia. (Tatarkiewicz)
RELEGACJA książk. 'wyrzucenie, usunięcie, oddalenie ucznia ze szkoły lub studenta z uczelni':
Relegować ucznia z liceum. Po marcu 1968 r. nastąpiły liczne rele-gacje studentów, którzy wystąpili
przeciw komunistycznej władzy.
lać. relegatio
RELEGALIZOWAĆ oficj. 'czynić ponownie legalnym jakąś organizację, rzadziej jakieś działania, po
okresie, w którym były one nielegalne, prawnie zakazane':
Władze nie relegalizowały organizacji opozycyjnych, obawiając się zbytniej ich popularności.
RELEGALIZACJA oficj. 'ponowna legalizacja czegoś, co było przez jakiś czas prawnie zakazane':
Relegaliza-cja "Solidarności" była głównym postulatem opozycji w drugiej połowie lat 80.
RELIKT l. 'coś, co jako przeżytek z innej epoki przetrwało do naszych czasów: rzecz, zwyczaj, cecha
itd.':
Zlikwidowano wreszcie ostatni w naszym rejonie relikt z epoki socjalizmu - nierentowną, zatruwającą
środowisko hutę, usytuowaną prawie w centrum miasta. 2. w biologu 'gatunek zwierząt lub roślin,
który na jakimś obszarze występuje jako pozostałość dawnej fauny lub flory': Relikty fauny
polodowcowej w Europie to m.in. zając bielak i pardwa, występujące w Alpach.
RELIKTOWY w biologii 'będący reliktem': Reliktowa fauna i flora. Reliktowe gatunki skorupiaków.
Jezioro reliktowe w geografii 'jezioro, które niegdyś stanowiło część morza lub innego, dużego
jeziora, a obecnie jest od niego oddzielone w wyniku procesów geologicznych':
RELIKWIA zwykle w liczbie mnogiej RELIKWIE l. 'szczątki ciał świętych lub przedmioty mające z nimi
jakiś związek': [...] jest w klasztorze w Oliwie siła innych najprzedniejszych relikwii, bez których nie
byłby Zakon do takiej siły doszedł. [...] Jest krajka z szaty Najświętszej Panny, [...] jest ząb trzonowy
Marii Magdaleny i głowienki z krza ognistego, w którym się Bóg Ojciec Mojżeszowi pokazał, jest ręka
św. Liberiusza, a co kości innych świętych, tych bym na palcach u rąk i nóg nie zliczył... (Sienkiewicz)
2. 'cenne pamiątki po kimś lub pamiątki z jakiegoś okresu, niekiedy w formie żartobliwej': W
październiku 1989 r. pod bramą Uniwersytetu Warszawskiego studenci sprzedawali relikwie z
minionej epoki. Można było m.in. kupić - za jedyne 5 złotych - oddech Kiszczaka w słoiku.
REMAKE (czytaj: rimejk) 'powtórne nakręcenie filmu na podstawie tego samego scenariusza; nowa
wersja starego filmu (zwykle znanego, popularnego)': Aktorzy ci wystąpili w remake'u słynnego filmu
"Casablanka".
ang. remake
REMEDIUM l. książk. 'lek na coś, sposób na coś': Remedium na kłopoty. 2. w technice 'dopuszczalne
odstęp-
646
REMILITARYZACJA
RENEGOCJACJE
lać.
REMILITARYZOWAĆ 'dokonać remilitaryzacji jakiegoś państwa lub obszaru': W 1936 roku Hitler
remilitary-zował Nadrenię, łamiąc tym samym postanowienia traktatu pokojowego z Wersalu.
REMITOWAĆ w finansach 'wskazywać na wekslu osobę, której ma być wypłacona suma wekslowa'
administracyjnym 'środek umożliwiający zmianę lub uchylenie decyzji przez organ, który ją wydał' 3.
prze-starz. 'przedstawienie, zazwyczaj władzy zwierzchniej, odmiennego punktu widzenia, pokazanie
niesłuszności jakichś decyzji, postanowień itp.'
niem. Remonstration
REMOULADE (czytaj: remulad) 'zimny sos, przyrządzony z majonezu, jajek, czosnku, musztardy, octu,
oliwy, cytryny i korzeni oraz innych składników': By przyrządzić remoulade, należy jajka drobno
pokroić, a czosnek rozetrzeć z solą.
fr.
REN 'pierwiastek o liczbie atomowej 75 i masie atomowej 186,207, symbol Re: srebrzystoszary, ciężki
metal, odporny chemicznie': Ren występuje w łupkach miedzio-nośnych.
RENDEZ-VOUS (czytaj: radewu albo randewu)pot. żart. 'spotkanie z sympatią, ukochaną osobą w
umówionym miejscu, o określonej porze': Ich ostatnie rendez-vous zakończyło się grubo po północy.
Miał rendez-vous z własną żoną.
/'••
RENEGAT l. 'człowiek, który zdradził ojczyznę, przyjaciół, bliskich, a w dodatku połączył się z ich
przeciwnikami': W czasie okupacji specjalne grupy AK wykonywały wyroki-na szczególnie okrutnych
hitlerowskich oprawcach i Polakach - renegatach, którzy denun-cjowali rodaków i pomagali wrogowi.
2. przestarz. 'odstępca od wiary, odszczepieniec od Kościoła'
UWAGA: Słowo renegat zawiera bardzo silny ładunek negatywny. Dla większości osób jest on w
oczywisty sposób powiązany z treścią l. znaczenia, nie wynika natomiast z treści znaczenia 2., bowiem
według współczesnych pojęć zmiana religii nie jest równa zdradzie ojczyzny i bliskich. Dlatego też
znaczenie 2. pojawia się tylko w kontekstach historycznych.
647
RENESANS
REPARACJE
RENESANS l. inaczej: ODRODZENIE 'okres w kulturze europejskiej, rozpoczęty we Włoszech w XIV w.,
w Europie Zachodniej - w XVw., a w Polsce - w XVI w., charakteryzujący się m.in. rozkwitem nauk i
sztuk, w centrum swego zainteresowania stawiających człowieka i jego sprawy, nawiązujący wyraźnie
do antycznych idei artystycznych, np. harmonii i realizmu, oraz starożytnych ideałów obywatelskich i
republikańskich': W odrodzeniu, będącym reakcją przeciw surowym formom średniowiecznego życia,
hasłem musiała stać się wolność. Odrodzenie głosiło ją we wszystkich dziedzinach: w religii
wytworzyło reformację, w polityce hasło wolności jednostek i narodów, godzące w powszechną
monarchię średniowieczną - a podobnie było w nauce i filozofii. (Tatar-kiewicz) 2. 'odrodzenie,
ponowny rozkwit czegoś': Renesans muzyki barokowej. Renesans ideałów rycerskich. Po wspólnym
urlopie nastąpił renesans ich miłości.
RENOMA 'opinia, którą człowiek, firma, instytucja cieszy się u innych'; dziś zazwyczaj: 'dobra opinia',
dawniej:
'opinia w ogóle': Renomę zdobył sobie solidnością i rzetelnością. Ale ten polityk nie cieszy się dobrą
renomą.
RENOMOWANY 'odznaczający się bardzo dobrą opinią, znany z dobrej strony, cieszący się uznaniem
w jakimś środowisku': Właściciel renomowanej waszyngtońskiej firmy adwokackiej. Najbardziej
znane i renomowane firmy kosmetyczne przeznaczają ogromne środki na badania.
fr. renommee
RENTA l. 'świadczenie pieniężne wypłacane z tytułu ubezpieczeń społecznych osobom chorym lub
niezdolnym do pracy': Żyć z renty. Renta inwalidzka. 2. w prawie 'długoterminowe świadczenie
pieniężne, realizowane z funduszów ubezpieczeniowych, obejmujące trzy typy świadczeń: emeryturę
(dawniej zwaną rentą starczą), rentę inwalidzką i rentę rodzinną (przyznawaną po śmierci żywiciela
rodziny)': Po śmierci ojca dzieci dostawały niewielką rentę. 3. 'regularny dochód od kapitału' : Renta z
tytułu wydzierżawionej ziemi. Renta kapitałowa.
RENTIER 'osoba, z reguły bardzo zamożna, utrzymująca się z odsetek od wkładów bankowych oraz
papierów wartościowych': W Polsce zachodni rentierzy kojarzą się z rozleniwionymi bogaczami,
tymczasem wielu z nich to osoby bardzo zaangażowane w działalność kulturalną, naukową lub
charytatywną, przeznaczające nieraz znaczne sumy pieniędzy na cele społeczne.
RENTGEN l. pot. 'aparat służący do wykonywania prześwietleń promieniami Roentgena': Szpital kupił
nowy rentgen. 1. pot. 'prześwietlenie tymi promieniami': Zrobić rentgen klatki piersiowej. 3. pot.
'zdjęcie wykonane za pomocą tych promieni': Obejrzeć rentgen. 4. w fizyce 'jednostka dawki
promieniowania jonizującego, symbol R'
Wilhelm Conrad Rontgen (1845-1923), fizyk niemiecki, jako pierwszy uczony tej specjalności został w
1901 r. uhonorowany za swe odkrycia Nagrodą Nobla
RENTOWNY oficj. 'taki, który przynosi znaczące dochody, opłacalny': Rentowny zakład. Rentowna
branża. Rentowna produkcja. Eksploatacja wielu kopalń jest nierentowna.
REORGANIZACJA 'ponowne zorganizowanie czegoś, np. jakiegoś przedsiębiorstwa albo całej gałęzi
gospodarki, według nowych zasad, ustaleń itp., mające przynieść korzyści i poprawić funkcjonowanie
tego': Reorganizacja służby zdrowia. Przeprowadzono reorganizację instytutu naukowo-badawczego.
REPARACJE 'odszkodowanie, które musi zapłacić państwo, które przegrało wojnę - państwu
zwycięskiemu':
W latach 50. mocarstwa zachodnie, a także ZSRR i Polska, zrezygnowały z pobierania reparacji od RFN
i NRD.
648
REPARTYCJA
REPLIKA
REPARTYCJA w ekonomii 'rozdzielanie przez państwo różnych dóbr - w sytuacji, gdy jest ich zbyt
mało, np. z powodu wojny lub klęski żywiołowej* () Repartycja znaczeń w językoznawstwie
'zróżnicowanie znaczeń wyrazów pierwotnie jednoznacznych lub podział ich zakresów
znaczeniowych': Między znaczeniami wyrazów: śnieżny i śniegowy - zachodzi powolna repartycja
znaczeń.
REPASAŻ rzadziej: REPESAŻ 'w niektórych konkurencjach sportowych, np. w żeglarstwie, szermierce,
judo dodatkowa rozgrywka dla zawodników lub drużyn, mających ten sam wynik, przeprowadzana w
celu wyłonienia zwycięzcy, przechodzącego do dalszych rozgrywek': Wygrać w repasażach.
Zakwalifikować się do następnej rundy dopiero po repasażach.
fr. repassage
REPATRIACJA 'powrót do ojczyzny osób, które znalazły się poza jej granicami nie z własnej woli:
jeńców wojennych, osób wywiezionych na roboty, przesiedlonych przymusowo, takich, którzy znaleźli
się w obcym państwie w wyniku powojennej zmiany granic itd.': Repatriacja obywateli polskich po
drugiej wojnie światowej objęła m.in. osoby wywiezione na roboty do Niemiec, jeńców obozów na
terenie Rzeszy, osoby wywiezione ze wschodnich ziem polskich w głąb Związku Radzieckiego oraz
Polaków mieszkających za Bugiem, którzy przesiedleni zostali na Ziemie Odzyskane.
REPATRIANT 'osoba, która znalazła się poza granicami ojczyzny nie z własnej woli i wraca do niej':
Urzędnicy polscy wydawali repatriantom tymczasowe dokumenty tożsamości na czas podróży.
REPATRIOWAĆ SIĘ 'o osobach wywiezionych, przymusowo przesiedlonych itd.: wracać do ojczyzny':
Nie wszystkie osoby, które znalazły się po zakończeniu działań wojennych w Europie Zachodniej,
chciały się repatriować do Polski. Znaczna część - tzw. dipisi - postanowiła zostać na Zachodzie i
została przez aliantów zachodnich umieszczona w specjalnych obozach przejściowych.
REPERKUSJE książk. 'reakcje na coś, zwłaszcza reakcje polityczne lub społeczne, odbicie się tego w
działaniach pewnych instytucji i zachowaniach ludzi': Aresztowanie przywódców opozycji przez rządy
tego kraju wywołało natychmiastowe reperkusje na forum międzynarodowym. Nie przypuszczano, że
przemówienie ministra wywoła tak poważne reperkusje wśród posłów.
p.-lać.
REPERTUAR 'zbiór filmów, sztuk lub przedstawień granych w określonym czasie w kinie, teatrze,
operze itd. lub spis tego zbioru; także: zbiór utworów, ról, piosenek, "numerów" opracowanych i
wykonywanych przez jakiś zespół artystów estradowych lub jakiegoś aktora, śpiewaka, sztukmistrza
itd.': W repertuarze "Teatru Polskiego" w tym sezonie sąm.in. utwory Aleksandra Fredry, Juliusza
Słowackiego i Sławomira Mrożka. Repertuar kin znajdziesz na ostatniej stronie miejscowej gazety.
Pianista włączył do swego repertuaru kilka mniej znanych utworów Mozarta. Akrobata
zaprezentował dyrektorowi cyrku kilka "numerów" ze swego bogatego repertuaru.
REPETENT przestarz. 'osoba powtarzająca klasę': A dla panów repelentów będę miał specjalne
zadanie: udekorować klasę na 3 maja.
fiEPETOWAĆ przestarz. l. 'powtarzać klasę': Dwa razy repetował szóstą klasę. 2. w wojsku 'ładować
broń przed oddaniem strzału': Repetuj! - rozległa się komenda.
REPETYTORIUM 'cykl wykładów, wykład, ćwiczenia itp. na wyższych uczelniach, na których dokonuje
się powtórzenia już przerobionego materiału; także:
REPLAY (czytaj: riplej albo riplej) 'odtworzenie jakiegoś fragmentu nagrania magnetowidowego
(rzadziej: magnetofonowego)': Na replayu widać było wyraźnie, że zawodnik dotknął piłki ręką. Puścić
replay.
ang. replay
649
REPORT
REPRYWATYZACJA
REPORT w finansach 'umowa, zwykle zawierana przez osoby lub firmy grające na giełdzie na zwyżkę,
której celem jest zarobienie na różnicy w kursie giełdowym w różnych momentach czasu'
fr. report
REPORTAŻ 'artykuł - zwykle średniej długości - w którym autor opowiada o czymś, co widział lub w
czym brał udział': Do mistrzów polskiego reportażu należą m.in. Hanna Krall i Ryszard Kapuściński. Q
Fotoreportaż 'reportaż w formie ciągu zdjęć, często uzupełnionych krótkim tekstem' () Reportaż
radiowy 'opowiadanie na antenie o jakimś zdarzeniu, ciekawej osobie itd., często zawierające
fragmenty wywiadów i podkład muzyczny' <) Reportaż filmowy 'filmy nakręcone przez naocznego
świadka jakichś zdarzeń i połączone w jedno opowiadanie o czymś'
REPORTAŻYSTA 'autor reportażu': Wielu wojennych reportażystów przypłaciło życiem swą odwagę.
REPRESJE l. 'prześladowania za coś, surowe środki odwetu': Kraj ogarnęła fala represji politycznych.
Nie ulegli represjom, trwali w oporze. 2. w prawie represje karne, represje administracyjne 'karanie
przez państwo za czyny zabronione pod groźbą kary'
REPRESJONOWAĆ 'stosować represje (w znaczeniu l. i 2.)': Byli wiele razy represjonowani przez
milicję.
Był to pisarz reprezentatywny dla romantyzmu. Powieść reprezentatywna dla Brandysa. 2. 'taki, który
jest wiarygodnym odzwierciedleniem jakichś stosunków, poglądów i układów w jakiejś grupie':
Badania przeprowadzono na reprezentatywnej próbie 4995 osób. Badania reprezentatywne.
Reprezentatywne wyniki.
REPRINT 'nowe wydanie książki (zwykle dawnej) identyczne z pierwowzorem, robione np. metodą
fotokopiowa-nia lub kserowania': Reprint "Słownika wileńskiego". Zrobiono reprint "Pana Tadeusza"
z roku 1834.
REPRODUKTOR 'dojrzały samiec, najczęściej bydła domowego, zwykle najokazalszy i mający najlepsze
cechy swego gatunku, używany do rozpłodu'
REPRYMENDA książk. 'stanowcze, ostre napomnienie, udzielone przez osobę ważniejszą- mniej
ważnej': Dostaliśmy od ojca reprymendę za próby wtrącania się do nie swoich spraw. Szef znowu
udzielił jej reprymendy, a tak ją kiedyś chwalił.
UWAGA: wyrazów reprywatyzacja i reprywatyzować nie można używać do obiektów, które nigdy nie
były prywatne, np. w Polsce koleje. Te obiekty można tylko prywatyzować, czyli: Prywatyzacja (nie:
reprywatyzacja) kolei w Polsce. Prywatyzować (nie: reprywatyzować) hutę "Katowice".
650
REPUBLIKA
RESORPCJA
REPUBLIKA 'forma ustroju państwa, w którym najwyższą władzę sprawują organy wybierane w
wyborach pośrednich lub bezpośrednich - w zależności od regulacji konstytucyjnych; także: państwo
o takim ustroju': We współczesnych republikach władza ustawodawcza należy do wybieranego
parlamentu, zaś wykonawcza do odpowiedzialnego przed nim rządu, na którego czele stoi premier
lub prezydent.
REPUBLIKANIN l. 'zwolennik republiki jako formy ustroju państwowego' 2. 'członek partii mającej w
nazwie słowo republika lub republikański': Demokraci i republikanie w senacie Stanów
Zjednoczonych.
UWAGA: słowo rzeczpospolita to dokładne tłumaczenie -tzw. kalka językowa - łacińskiego wyrażenia
res publica;
tłumaczenie to zostało dokonane przed wiekami przez naszych przodków i całkowicie wrosło w nasz
język i naszą świadomość, co pięknie świadczy o tradycjach republikańskich w Polsce.
Nie chcieliśmy psuć reputacji polskim podróżnikom. Jeśli ktoś z taką reputacją trafił do tego klubu, to
dla mnie tam już nie ma miejsca. Osoba o złej reputacji.
REQUIESCAT IN PACE (czytaj: rekfijeskat in pace) 'w Kościele katolickim: napis umieszczany na
nagrobkach, a także zwrot używany w obrzędach pogrzebowych:
lać.
RESENTYMENT wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: RESENTYMENTY 'silna niechęć do kogoś
albo do czegoś, uraza żywiona do kogoś': Odżywają zadawnione resentymenty, znowu obcych
traktuje się jak wrogów. Czy ten film nie rozbudzi resentymentów antyniemiec-kich? Trzeba łagodzić
resentymenty, unikać zadrażnień.
UWAGA: wyraz resentyment bywa błędnie rozumiany jako "powrót uczucia", "nowe uczucie",
"odrodzenie się sympatii".
RESOR 'element zawieszenia pojazdu, amortyzujący wstrząsy wywoływane w pojeździe podczas jazdy
po nierównych drogach': Jechał po tak wyboistej drodze, że pękł mu resor.
Resort ochrony zdrowia. Resort oświaty. Niektórzy dziennikarze w odniesieniu do wojska i policji
używają określenia "resorty siłowe".
RESORPCJA w chemii 'wchłanianie tlenu przez pęcherzyki płucne lub wchłanianie substancji
chemicznych, np. substancji odżywczych, z jelit do naczyń krwionośnych lub limfatycznych; także:
proces wchłaniania zachodzący w jakichś układach chemicznych': Resorpcja tlenu.
RESORBOWAĆ w chemii 'wchłaniać': Składniki pokarmowe, np. glikoza i białka, są resorbowane przez
ścianę jelita.
RESORBER w technice 'urządzenie, w którym odbywa się resorpcja, będące elementem urządzeń
chłodniczych'
RESPEKTOWAĆ
RESTYTUCJA
RESPEKTOWAĆ 'przestrzegać czegoś (zasad, układów, umów)': Od dawna respektuje się zasadę, że
nie należy łączyć ze sobą biżuterii z prawdziwego i sztucznego złota. Co do mnie, uważam, że nie
trzeba już respektować układów i porozumień Okrągłego Stołu.
lać. respiratio
RESPONDENT oficj. 'osoba, która odpowiada na pytania zawarte w ankiecie socjologicznej': 60%
respondentów przyznało, że nie odczuwa pozytywnych skutków reform.
ang.
RES SACRA MISER (czytaj: res sakra mizer) 'nieszczęśliwy jest rzeczą świętą - napis spotykany na
budowlach kościelnych i budynkach organizacji charytatywnych'
lać., z Seneki
Trwały prace nad restauracją renesansowych kamieniczek. 2. 'przywrócenie na tron jakiejś dynastii,
przywrócenie monarchii w jakimś państwie lub istnienia jakiegoś państwa; także: pierwszy okres
funkcjonowania państwa po przywróceniu w nim na tron pewnej dynastii':
RESTAURATORSKI 'związany z restauracją - odnawianiem zabytków lub dzieł sztuki - lub osobami,
które
Cała nasza gospodarka będzie wymagała bolesnej restrukturyzacji. Ich przedsiębiorstwom grozi
restrukturyzacja. Taka polityka nie umożliwi faktycznej re-strukturalizacji.
652
RESUME
RETURN
RESUME (czytaj: rez-ime) książk. 'krótkie podsumowanie, streszczenie czegoś': Resume dyskusji.
/'••
RETENCJA l. w hydrologii 'czasowe zatrzymanie wody opadowej, np. w zbiornikach wodnych, ciekach,
lodowcach; także: woda zmagazynowana w taki sposób' 2. w prawie 'przysługujące dłużnikowi prawo
odmówienia zwrotu cudzej rzeczy do tego momentu, w którym zostaną zaspokojone jego roszczenia
wobec tej osoby'
RETRO 'o stylu, modzie, wyrobach rzemiosła: nawiązujący do przeszłości': Moda retro zazwyczaj
nawiązuje do przeszłości niezbyt odległej. Np. stroje retro z lat 70. XX w. - przypominały te z lat
dwudziestolecia międzywojennego.
RETROSPEKTYWA l. książk. 'ułożony chronologicznie przegląd dzieł jakiegoś twórcy, jakiejś epoki itp.,
głównie w zakresie sztuk plastycznych i filmu': Retrospektywa znanego rysownika przyciągnęła tłumy
miłośników jego kreski i barwy. 2. książk. 'odtwarzanie, przypominanie dawnych wydarzeń; także: te
wydarzenia': W retrospektywie Mickiewicz przedstawił dzieje Horesz-ków i Sopliców z ostatnich lat I
Rzeczypospolitej.
ang. retrospection
RETROWIRUSY w biologii 'rodzina wirusów zawierających materiał genetyczny w postaci RNA (kwasu
rybonukleinowego)': Retrowirusy mogą wywoływać u zwierząt i ludzi białaczkę i mięsaki. Jednym z
retrowiru-sówjest HIV - wirus wywołujący chorobę AIDS.
ang. retrovirus
RETURN 'w tenisie i badmintonie: odegranie piłki lub lotki': Po dwóch kolejnych retumach zawodnik
hiszpański przeszedł do ataku.
ang. retum
653
RETUSZ
REWELACJA
RETUSZ 'drobne poprawki jakiegoś, już gotowego, dzieła plastycznego; usunięcie jakichś szczegółów z
negatywu fotografii lub naniesienie ich na negatyw; także: drobne poprawki tekstu': Artysta nanosił
na obraz niewielkie, kolorystyczne retusze. Konieczne były retusze tekstu, złagodzenie niektórych
sformułowań.
RETUSZOWAĆ 'dokonywać retuszu czegoś': Fotograf starał się wyretuszować z negatywu znamię na
jej ramieniu.
fr. retoucher, złożenie cząsti: re- oraz słowa: toucher 'poruszać' w języku francuskim
REUMATYZM inaczej GOŚCIEC 'grupa różnych chorób, objawiających się dotkliwym bólem stawów,
mięśni, ścięgien i kości': Chorować na reumatyzm. Nabawić się reumatyzmu.
REUMATYK 'osoba cierpiąca na reumatyzm': Jako reu-matyk dotkliwie odczuwał każdą zmianę
pogody.
fr. revalider
REWALORYZACJA l. 'przywrócenie wartości jakiemuś świadczeniu pieniężnemu, np. emeryturom,
także oszczędnościom, poprzez dodanie do nich pewnej kwoty':
2. 'dokonywać rewaloryzacji w znaczeniu 2.': Japonia nie zamierza obecnie rewaloryzować jena. 3.
'dokonywać rewaloryzacji w znaczeniu 3.': Dzięki temu można będzie zrewaloryzować niemal całe
lubelskie Stare Miasto.
REWANŻ l. 'odpłacenie się komuś za coś czymś podobnym, zwłaszcza odegranie się na kimś za swoje
krzywdy': Traktują one rozwód jako okazję do osobistego rewanżu za nieudane małżeństwo. W
rewanżu przetrzymywał jej sprawę przez następne trzy miesiące. Dodał kryształ, w rewanżu otrzymał
wspaniały pozłacany puchar. 2. 'możliwość, sposobność do odegrania się (zwłaszcza w sporcie)',
także: 'spotkanie, mecz, które dają sposobność do takiego odegrania się': Liczyłem na rewanż za
Barcelonę. Tym razem wygrał ŁKS, jak będzie w rewanżu - trudno przewidzieć.
REWANŻOWAĆ SIĘ 'odpłacać tym samym za to samo, zwłaszcza odgrywać się czymś podobnie złym
za doznane zło': Zrewanżował mu się tak samo wredną opinią zawodową. Konserwatyści rewanżują
się twierdzeniem, że to właśnie rządy liberałów doprowadziły do recesji. Musimy się im zrewanżować
równie wystawnym przyjęciem.
fr. revanche
REWELACJA 'coś zupełnie nowego, a przy tym bardzo pod jakimś względem pozytywnego; także ktoś
niezwykły, np. niebywale uzdolniony': Jego odkrycia archeologiczne uznano za rewelację. Ta
wiadomość to prawdziwa rewelacja. Młoda belgijska skrzypaczka była prawdziwą rewelacją w świecie
muzyki.
REWELACYJNY 'będący rewelacją, niezwykły, zdumiewający, niecodzienny': Rewelacyjny wynalazek.
Rewelacyjny lek. Znajoma powiedziała jej, że w tym sklepie ceny są po prostu rewelacyjne, nawet o
połowę niższe niż gdzie indziej.
UWAGA: Rewelacyjność czegoś i w ogóle całe pojęcie rewelacji ma bardzo względny charakter: to, co
w nauce jednej epoki jest rewelacją (np. machina parowa), w innej jest przeżytkiem. W środkach
masowego przekazu słowa: rewelacja, rewelacyjny - są nadużywane ze względów reklamowych, co
dzień pojawiają się nowe rewelacje na wszelkie możliwe tematy.
654
REWELERS
REWOKACJA
REWELERS 'członek kwartetu lub kwintetu wokalnego (rzadziej tercetu) męskiego, rzadziej żeńskiego
lub mieszanego, wykonującego a cappella lub z akompaniamentem utwory muzyki rozrywkowej,
zwykle żartobliwe, czasem liryczne': Do najpopularniejszych na świecie zespołów rewelersów należeli
śpiewacy z amerykańskiego kwartetu kierowanego przez Franka Banta. Dużą popularność w latach
40. XX w. zdobył żeński zespół rewelersów "Andrews sisters". Rewelersi wyszli z mody, gdy zyskały
popularność zespoły rockowe.
REWERS l. 'lewa, spodnia część jakiegoś płaskiego przedmiotu': Awers i rewers monety. Rewers karty
do gry. Rewers tkaniny, haftu. Rewers rysunku, obrazu. 2. w handlu i bankowości 'dokument, na
którym kwituje się pożyczone pieniądze lub odbiór jakichś przedmiotów': Podpisał rewers i odebrał
pieniądze z kasy. 3. 'w bibliotece: krótki formularz wypełniany przez czytelnika zamawiającego
książkę': Wpisał na rewersie autora, tytuł i sygnaturę książki oraz numer swojej karty bibliotecznej .
ang. reverser
REWIA l. 'widowisko rozrywkowe, składające się ze skeczów, monologów, piosenek itp., złączonych
zwykle zapowiedziami konferansjera, mające bogatą oprawę sceniczną': Teatrzyk "Qui pro quo"
wystawił nową rewię. 2. pot. 'pokaz, przegląd czegoś': Obejrzeliśmy prawdziwą rewię kostiumów
plażowych i kąpielowych, wypełnionych apetyczną treścią. Rewia mody. 3.przestarz. 'przegląd
wojska'
fr. revue
także; rejon łowiecki': Leśniczy wyszedł na obchód swojego rewiru. 2. 'w lokalu gastronomicznym:
stoliki obsługiwane przez jednego kelnera' 3. 'dawniej: dzielnica miasta, obwód' 4. 'w obozach
hitlerowskich: szpital obozowy'
niem. Revier
fr. revitalisante
REWIZYTA 'wizyta składana komuś, u kogo wcześniej było się gościem, zwłaszcza taka wizyta o
charakterze oficjalnym': We wrześniu premier uda się z rewizytą na Węgry.
655
REWOLTA
REZERWA
REWOLWER 'krótka broń palna, z magazynkiem w kształcie bębenka, obracającym się po każdym
strzale, służąca do strzelania z niewielkiego dystansu': Rewolwer jest bronią, którą ładuje się wolniej
niż zwykły pistolet; do jego zalet, które sprawiają, że jest używany przez armie i policje wielu krajów,
należy natomiast prostota konstrukcji i niezawodność.
REWOLWEROWIEC 'osoba, która szybko i trafnie strzela z rewolweru, a walkę przy użyciu tej broni
traktuje jako sposób na życie i źródło utrzymania': Rewolwerowiec to jedna z typowych postaci
westernu. Pojedynek rewolwerowców.
amer. revolver od łac. revolvere 'obracać ponownie'; pierwszy rewolwer został skonstruowany w
połowie XIX wieku przez amerykańskiego inżyniera Samuela Colta (1814-1842)
REZERWA l. 'zapas czegoś, odkładany na chwilę, gdy może być bardzo potrzebny': Rezerwa żywności,
opału, amunicji. Sięgać do rezerwy. Mieć coś w rezerwie. 2. 'powściągliwość, nieufność, dystans w
zachowaniu':
Odnosić się do kogoś, do czegoś z rezerwą. Zachowywać rezerwę w kontaktach z ludźmi. 3. 'osoby,
które odbyły przeszkolenie wojskowe i mogą być powołane do wojska w razie potrzeby': Po odbyciu
rocznej czynnej służby wojskowej zostali przeniesieni do rezerwy. 4. 'oddziały wojskowe
pozostawione w odwodzie w czasie działań wojennych' 5. 'zawodnicy sportowi, przygotowani do
zastąpienia na zawodach, w rozgrywkach swoich kontuzjowanych lub z jakichś powodów odwołanych
kolegów'
REZERWOWY l. 'będący w zapasie, stanowiący zapas': Rezerwowy sprzęt. 2. 'taki, który zastępuje
kogoś w zawodach sportowych - przymiotnik; także: zawodnik zastępujący kolegę z drużyny -
rzeczownik': Rezerwowy bramkarz. Rezerwowi rozgrzewali się na murawie. 3. 'związany z rezerwą -
osobami przygotowanymi do służby w wojsku': Oddziały rezerwowe.
REZERWISTA 'żołnierz rezerwy': Panowie rezerwiści, czyście zapomnieli, jak się bawią żołnierze 3.
Pułku?
656
REZERWACJA
REZYDENCJA
REZERWACJA 'wcześniejsze zamówienie sobie miejsca gdzieś, biletu na coś itp.': Rezerwacja miejsca
w samolocie, w hotelu. Zrobić rezerwację biletów na występ słynnego barytona.
Waćpana rezolucja aż w oczy bije: mało kto by tak gładko odpowiadał i tak przemyślnie z łap tego
oprawcy by się wywinął.
REZOLUT przestarz. 'osoba odznaczająca się rezolucją w 2. znaczeniu': Pan Michał rozweselił się
słuchając opowiadania, a w końcu rzekł: - Niech ci Bóg sekunduje, Jędrek! Z takim rezolutem można
by i do piekła iść! (Sienkiewicz)
REZON książk. 'pewność siebie, śmiałość': Odzyskać, stracić rezon. Odpowiedziała z rezonem, nie
bacząc na to, że rozmawia z następcą tronu.
REZONACYJNY <} Narządy rezonacyjne 'u niektórych zwierząt: narządy, które wzmacniają głos i
wpływają na jego barwę, wysokość'
II REZONOWAĆ 'mówić, wypowiadać się z dużą pewnością siebie, z przekonaniem o swojej racji': Nie
rezo-nuj pan, panie Rybka, bo będę zmuszony przypomnieć stare powiedzenie, że dzieci i ryby głosu
nie mają.
fr. raisonneur
REZUREKCJA 'w liturgii katolickiej: uroczysta msza z procesją odprawiana o świcie w dzień
Wielkiejnocy lub wieczorem w Wielką Sobotę': Uczestniczyć w rezurekcji. Odprawiać rezurekcję.
REZYDENCJA 'okazała, reprezentacyjna siedziba jakiegoś dostojnika lub osoby bardzo zamożnej':
Rezydencja papieska. Rezydencja premiera. Rezydencja magnata prasowego.
657
REZYSTANCJA
REZYDOWAĆ książk. 'o osobach ważnych lub bogatych: mieszkać, przebywać gdzieś': Król rezydował
w letnim pałacu o dziesięć mil od stolicy.
fr. resistance
REŻIM albo REŻYM l. 'system rządów, porządek ustrojowy, władza' (określenie używane niemal
wyłącznie z bardzo ujemnym nacechowaniem emocjonalnym): Po 40 latach komunistycznego reżimu
trudno jest się przyzwyczaić do wolności. Uchodźcy spod reżimu Poi Pota. Pachołkowie nowego
reżymu. 2. 'rygorystycznie przestrzegany tryb postępowania, odżywiania się, pracy;
dyscyplina, którą ktoś sobie narzuca': Miał ściśle określony reżim dnia. Przestrzegać reżimu
żywieniowego.
REŻIMOWY albo REŻYMOWY 'taki, który należy do reżimu, który jest dla niego charakterystyczny':
Reżymowi pisarze. Reżimowi oprawcy w UB. Prasa reżimowa.
fr. regime
REŻYSER 'twórca dzieła teatralnego, filmowego lub radiowego: osoba, która kieruje całością prac nad
tym dziełem i kształtuje je według swej koncepcji artystycznej': Jerzy Hoffman jako reżyser jest
najbardziej znany ze swych filmów będących adaptacjami dzieł literackich, m.in. całej "Trylogii"
Henryka Sienkiewicza, "Trędowatej" Heleny Mniszkówny i "Znachora" Tadeusza Dołęgi-Mostowicza.
REŻYSERIA 'ogół czynności związanych z artystyczną realizacją sztuki teatralnej, filmu, słuchowiska
radiowego itd.': Reżyseria filmowa polega m.in. na kierowaniu wieloosobowym zespołem aktorów, a
także pracą scenografów, autorów zdjęć, kompozytorów itd. W tradycyjnym hollywoodzkim modelu
reżyseria ograniczała się do realizacji zdjęć, we współczesnym kinie reżyser jest wyłącznym twórcą
dzieła filmowego. Wiele filmów w reżyserii Andrzeja Wąjdy należy do wybitnych osiągnięć
europejskiego kina.
REŻYSEROWAĆ 'tworzyć jako reżyser film, spektakl lub audycję radiową': Reżyserując "Cyda"
Comeille'a, powierzyła główne role młodym, niedoświadczonym aktorom. W rezultacie powstała
piękna opowieść o miłości.
RHYTHM AND BLUES (czytaj: rytm end blus) l. 'styl w rozrywkowej muzyce wokalno-instrumentalnej,
powstały pod koniec lat 40. XX wieku w USA, pochodzący od tradycyjnego bluesa, wykorzystujący
instrumenty elektryczne i elektroniczne': Grać rhythm and bluesa. 2. 'utwór utrzymany w tym stylu'
RICHTER SKALA 'skala wykorzystywana do określania siły trzęsienia ziemi w jego ognisku': Skala
Richte-ra jest skalą otwartą, nie określa więc, jaka jest największa moc badanego zjawiska.
Najsilniejsze odnotowane dotąd trzęsienie ziemi miało moc 9,5 w skali Richte-ra.
niem. Riesling
RIKSZA albo RYKSZA l. 'lekki, dwukołowy pojazd, ciągnięty przez człowieka, używany w krajach
Dalekiego Wschodu, głównie do przewożenia pasażerów' 2. 'trzy-
658
I RING
ROJALIZM
kołowy rower do przewożenia pasażerów (jednego lub dwóch) albo towarów': Ryksze używane były
w Polsce w czasie okupacji hitlerowskiej.
RIKSZARZ 'osoba prowadząca, napędzająca siłą swych mięśni rikszę - w l. lub 2. znaczeniu':
Rikszarz.pedałował zawzięcie.
RINGOWY 'odbywający, znajdujący się na ringu, związany z ringiem': Sędzia ringowy został przez
pomyłkę uderzony przez jednego z bokserów.
ang.
II RING w ekonomii 'zwykle krótkotrwałe porozumienie firm zawierane w celu podwyższenia cen na
rynku na pewien towar': Ring to jedna z prostszych form monopolizacji rynku, polegająca np. na
zatrzymaniu przez producentów towarów w składach, by w ten sposób wywołać popyt
przewyższający podaż i wzrost ceny.
RIPOSTA książk. l. 'odpowiedź komuś w dyskusji, zwłaszcza inteligentna i cięta': Błyskotliwe riposty
pisarza peszyły jego oponentów. 2. przen. 'działanie, które jest odpowiedzią, reakcją na działanie
kogoś innego, zwłaszcza kontratak w sporcie': Na każdy atak Angielek nasze piłkarki odpowiadały
błyskawiczną ripostą.
RIPOSTOWAĆ książk. l. 'odpowiadać komuś w dyskusji, zwłaszcza inteligentnie i dość ostro': Minister
wysłuchał zarzutów dziennikarzy francuskich, dotyczących przeprowadzanej reformy, a potem
ripostował, przypominając im, jak wielkie trudności wywołało wprowadzenie podobnych zmian w ich
kraju.
RITTBERGER (czytaj: ritberger) 'w łyżwiarstwie figurowym: skok z jazdy tyłem, w którym łyżwiarz po
odbiciu sięjedną nogą wykonuje jeden obrót lub więcej obrotów i spada na tę samą nogę, z której się
odbił'
niem. od nazwiska W. Rittbergera (1891-1975), łyżwiarza niemieckiego, który pierwszy wykonał taki
skok
osłonięte górami od północy lub od strony, z której wieją chłodne wiatry': Riwiera jest zwykle
miejscem wypoczynku i rozrywki, odwiedzanym tłumnie przez większą część roku. Francuska Riwiera.
Riwiera włoska.
ROCK albo ROCK AND ROLL (czytaj: rokendrol) l. 'gatunek popularnej muzyki (najczęściej) tanecznej o
parzystym metrum, z mocno wybijanym rytmem i prostą melodią, zazwyczaj granej przez nieduże
zespoły muzyczne używające gitary, gitary basowej i perkusji': Rock narodził się w połowie XX wieku
w Stanach Zjednoczonych z połączenia muzyki Czarnych - rhythm and bluesa, oraz Białych - country.
W kolejnych dziesięcioleciach powstawały różne odmiany muzyki rokowej, często bardzo różne od
pierwotnego rocka: soul, rock psychodeliczny, jazz rock, rock progresywny, hard rock, punk rock i
heavy metal. 2. 'szybki taniec towarzyski w metrum 4/4 z dużą liczbą figur': Wywijał partnerką w
szalonym rock and rollu.
ROCKER (czytaj: roker) albo ROCKMAN (czytaj: rok-men) 'wykonawca muzyki rockowej': Wielu
słynnych rockmanów wywodziło się z niezamożnych, robotniczych rodzin.
ROCKOWIEC (czytaj: rokowiec) l. 'to samo, co rocker' 2. 'miłośnik muzyki rockowej': Na ich występ
oczekiwało tysiące rockowców.
ROCK-OPERA inaczej: OPERA ROCKOWA 'opera, której podstawą jest muzyka rockowa': Do
najsłynniejszych oper rockowych świata należą dzieła Andrew Lioy-da Webbera i Tima Rice'a "Jesus
Christ Superstar" oraz "Evita".
ROD 'pierwiastek o liczbie atomowej 45 i masie atomowej 102,906, symbol Rh: srebrzystobiały,
twardy, trudnoto-pliwy metal szlachetny': W przyrodzie rod występuje w platynie. Rod jest używany
do wyrobu zwierciadeł reflektorów.
RODEO 'w Ameryce: popisy w ujeżdżaniu koni, mocowaniu się z byczkami, władaniu lassem itp.': Na
rodeo do miasteczka zjechali wszyscy okoliczni kowboje. Był mistrzem rodea, specjalistą w ujeżdżaniu
koni i krępowaniu byczka lassem.
amer. z hiszp.
ROJALIZM 'wierność i podporządkowanie się królowi, zwłaszcza w tej sytuacji, gdy walczy on o władzę
w państwie z innymi siłami politycznymi': Dzieje osiem-nastowiecznej Francji świadczą o tym, że
rojalizm był
659
ROKFOR
ROMANS
tam dość silny. W czasie rewolucji i po niej zarówno we Francji, jak i na emigracji, istniały poważne
siły polityczne opowiadające się za przywróceniem monarchii i osadzeniem ponownie na tronie
Burbonów.
ROJALISTA 'zwolennik rojalizmu': W końcu XVIII w. we Francji rojaliści byli przeciwnikami politycznymi
republikanów i bonapartystów.
ROKFOR 'ser pleśniowy robiony z owczego mleka, mający ostry smak': Przy produkcji rokforu warstwy
masy serowej są przekładane (przy umieszczaniu w foremkach) warstwami zarodników pleśni.
Roquefort
ROKOSZ l. 'w dawnej Polsce: bunt szlachty wzniecony przeciwko królowi w obronie zagrożonych
swobód':
Rokosz Zebrzydowskiego. Szlachta podnosząca rokosz zawiązywała zwykle konfederację. 2. 'w dawnej
Polsce:
ROKPOL 'ser z mleka krowiego, z przerostem pleśni, produkowany w Polsce': Do rokpolu, podanego z
pieczywem lub z krakersami, serwujemy czerwone wino.
ROLLERY 'rodzaj wrotek, połączonych z butami, w których kółeczka są ustawione jedno za drugim, w
jednej linii; łyżworolka': Rollery powinny pozostawiać jeden ślad, jeśli tak nie jest, nie są one sprawne.
ROLLLER 'ten, kto jeździ na łyżworolkach': Grupy rol-lerów próbowały swoich umiejętności na
specjalnym podjeździe.
ROLLERKA 'kobieta-roller'
ang. roller
niem. Rolimpos od: rollen 'zwijać'. Mops - rasa psa: tak zwinięty, zrolowany, że przypomina mopsa
(słowo z dialektu berlińskiego)
ROM 'komputerowa pamięć stała, tylko do odczytu': Pamięć ROM nie może być zmieniona w czasie
pracy z programem, lecz przez zmianę konstrukcyjną. W ROM-ie są zapisane podstawowe dane i
programy komputera, nie zmieniające się w czasie jego pracy, np. program uruchamiający komputer.
ROMADUR 'miękki ser dojrzewający, mający łagodny smak, pokrywający się szarożółtą lub
czerwonawą pleśnią': Romadur, tak jak inne sery z porostem pleśni, ma najlepszy smak i aromat
wówczas, gdy skórka jest jeszcze miękka, a głąb masy - elastyczny.
niem. Romadur
ROMANCA l. w nauce o literaturze 'hiszpański utwór epicko-liryczny, początkowo ludowy,
wykorzystujący fragmenty dawnych epopei, pokrewny balladzie': Romanca, od XVI wieku obecna w
literaturze dworskiej, wywarła wpływ na poezję europejską w okresie romantyzmu. 2. w muzyce
'pieśń lirycz-no-sentymentalna o prostej budowie zwrotkowej, popularna pod koniec XVIII wieku'
hiszp. romance
ROMANISTYKA l. 'nauka zajmująca się badaniem języków i literatur romańskich oraz kultury i tradycji
narodów romańskich' l. pot. 'wydział uniwersytecki, na którym studiuje się tę naukę': Zdawać na
romanistykę.
ROMANS l. w nauce o literaturze 'obszerny utwór narracyjny, pisany prozą lub wierszem, poświęcony
przygodom miłosnym, o powikłanej, pełnej perypetii i nieprawdopodobnych zdarzeń fabule; gatunek
powstały przed ukształtowaniem się powieści': Romans był znany już w literaturze starożytnej, w
Polsce rozwinął się w XVII w. 2. 'lekka powieść o tematyce miłosnej, zazwyczaj nie-mająca wartości
artystycznej': W pociągu czytywała zwykle harlekiny lub inne romanse. 3. w muzyce 'pieśń liryczno-
sentymentalna wywodząca się z pieśni trubadurów': Nucili piękny rosyjski romans, opowiadający o
Puszkinie, zaśnieżonej Moskwie i zapomnianej miłości.
660
ROMANTYZM
ROMANTYZM l. 'prąd ideowy i artystyczny w I połowie XIX w., głoszący wyzwolenie narodowe i
demokratyzację społeczeństw, pełny i nieskrępowany rozwój osobowości, kult uczucia i pierwiastków
irracjonalnych, zainteresowanie ludowością, kulturą Wschodu, średniowieczem, zaś w sferze formy
artystycznej - odrzucenie ścisłych rygorów klasycyzmu': W literaturze polskiej za początek
romantyzmu przyjmuje się wydanie "Ballad i romansów" Mickiewicza w 1822 r., za koniec zaś -
upadek powstania styczniowego w roku 1864. 2. 'postawa osoby, która w swym postępowaniu
kieruje się bardziej uczuciami niż rozumem; także: uczuciowość, poetycki urok, tajemniczość czegoś':
Wzruszał mnie jej romantyzm, jej zamiłowanie do piękna, chęć zatrzymania na dłużej tego, czego
zatrzymać się nie da. Romantyzm wielkiej włóczęgi.
ROMAŃSKI l. 'wywodzący się ze starożytnej kultury rzymskiej, powstały pod jej wpływem, mający z
nią związek': Pismo romańskie. Kultura romańska. () Styl
ROMEO I JULIA l. 'młodzi kochankowie ze starej włoskiej legendy, połączeni gorącą, głęboką miłością,
silniejszą niż dzieląca ich rody nienawiść i mocniejszą niż śmierć': Historia Romea i Julii stała się kanwą
niezliczonych utworów literackich, z których niewątpliwie najsłynniejszy jest dramat Szekspira.
Cyprysy mówią, że to dla Julietty, / Że dla Romea, ta łza znad planety / Spada - i w groby przecieka;
(Norwid) 2. przen. często żart. 'para młodych, bardzo zakochanych osób'
ROMEO żart. 'ukochany, mężczyzna zalecający się do kobiety': Pozbądź się choć na chwilę tego
swojego Romea, bo chciałam z tobą spokojnie porozmawiać o Dusi.
661
RORATY
RUBIEŻ
RORATY 'w liturgii katolickiej: msza odprawiana ku czci Najświętszej Maryi Panny, wcześnie rano w
okresie adwentu': Zrywał się na roraty.
od łac. rorate coeli 'spuście rosę, niebiosa' - pierwsze łacińskie słowa mszy śpiewanej na roratach
RO-RO albo STATEK RO-RO 'statek przy stosowany do przeładunku drobnicy, przy wykorzystaniu
pojazdów kołowych, które wjeżdżają na jego pokłady przez specjalne wrota': Statki ro-ro są ładowane
i rozładowywane za pomocą specjalnych pojazdów, bez użycia dźwigów portowych.
ROSTBEF 'mięso z tylnej części wołu; także: pieczeń z tego mięsa': Przyrządzić rostbef. Rostbef po
angielsku z puddingiem.
I ROTA 'formuła przysięgi, np. składanej przed sądem, wojskowej; także: tekst przyrzeczenia':
Studenci czytali staropolskie roty sądowe. Po 1989 r. zmieniła się rota przysięgi wojskowej. Słynny
wiersz Marii K-onopnic-kiej "Rota" ma formę uroczystego przyrzeczenia.
II ROTA l. 'w wojskach od XV do XVII w.: podstawowy oddział pieszy lub konny': W dawnym wojsku
rota odpowiadała współczesnej kompanii lub szwadronowi kawalerii. 2. 'oddział pieszy, będący
najmniejszą jednostką organizacyjną w wojskach zaciężnych w XVII w.':
Do najwyżej cenionych w XVII w. oddziałów należały roty zaciężnej piechoty niemieckiej, słynne z
umiejętności wojskowych i męstwa.
ROTACJA l. w fizyce i technice 'obracanie się jakiegoś ciała wokół swej osi': Rotacja pocisku
karabinowego zaczyna się w lufie. W ruch obrotowy wprawiają ją spiralne bruzdy lufy. 2. oficj.
'przesuwanie pracowników na kolejne miejsca pracy (jakby ruchem okrężnym) lub zwalnianie (się)
jednych pracowników i przyjmowanie na ich miejsce innych': W wielu nowoczesnych firmach
obowiązuje zasada rotacji pracowników, uważa się, że powinni oni poznać specyfikę pracy na różnych
stanowiskach. Niskie pensje i wysokie wymagania doprowadziły do bardzo dużej rotacji kadr w tej
instytucji, rocznie zwalniało się ponad 30% pracowników, na których miejsce siłą rzeczy przyjmowano
ludzi nowych i niedoświadczonych. 3. w rolnictwie 'jeden cykl płodozmia-nu' 4. w poligrafii 'druk za
pomocą maszyny rotacyjnej' 5. w sporcie 'ruch skrętny górnej połowy tułowia w ewolucjach
narciarskich'
ROTACYJNY 'obrotowy, wirujący; taki, którego działanie jest związane z obracaniem się elementów':
Ruch rotacyjny. Scena rotacyjna. Kosiarka rotacyjna. () Maszyna rotacyjna 'maszyna drukarska, w
której papier przesuwa się między dwoma obracającymi się cylindrami: dociskającym i tym, na
którym są formy drukowe.
ROTUNDA l. 'budowla na planie koła, zazwyczaj zawierająca jedno pomieszczenie, kryte kopułą' 2.
'okrągła sala o charakterze reprezentacyjnym' 3. 'płaszcz damski, skrojony w kształcie koła, długi, z
niewielkim kołnierzem, mający po bokach pionowe rozcięcia na ręce, zapinany na całej długości': 4. w
poligrafii 'odmiana pisma gotyckiego, pismo o zaokrąglonym kształcie liter'
ROZBRATEL l. 'mięso wołowe z kością z górnej tuszy, z odcinka grzbietowego za łopatką': Używany na
kotlety rozbratel musi pochodzić z młodych sztuk - tylko wówczas po usmażeniu zachowuje
soczystość. 2. 'kotlet z wołowiny': Rozbratel to kotlet grubości ok. 2 cm, lekko rozbity, smażony lub
duszony.
ROZETA inaczej: RÓŻYCA l. w architekturze 'element zdobniczy, stylizowany na rozwinięty kwiat róży'
2. 'charakterystyczne dla gotyckiej architektury kościelnej okno witrażowe, w fasadzie lub innej
ścianie szczytowej, ozdobione bogatą, różnokolorową dekoracją geometryczną o układzie
koncentrycznym' 3. -w botanice 'pęd z płaskim pękiem liści na szczycie'
RUBID 'pierwiastek o liczbie atomowej 37 i masie atomowej 85,467, symbol: Rb: srebrzystobiały,
bardzo miękki i łatwo topliwy metal': Rubidjest wykorzystywany do produkcji specjalnych szkieł
optycznych i szkła laboratoryjnego.
n.-tac. rubidium od łac. rubidus 'czerwony' (od dwóch ciemnoczerwonych linii spektralnych rubidu)
RUBIEŻ l. 'obszar przygraniczny, teren leżący przy granicy': Wschodnich rubieży Rzeczpospolitej
strzegły nieliczne oddziały wojskowe. 2. w wojsku 'pas terenu, mający znaczenie w działaniach
obronnych lub zaczepnych, często przy tym odznaczający się jakimś szczegól-
662
RUBIKON
RUSAŁKA
nym ukształtowaniem powierzchni': W sobotę rano nasze oddziały osiągnęły rubież rzeki i zatrzymały
się pod ogniem nieprzyjaciela.
RUBIKON 'dawna nazwa rzeki granicznej w północnej Italii, której przekroczenie w 49 r. p.n.e. przez
Juliusza Cezara wraz z oddziałami wojskowymi oznaczało złamanie obowiązujących praw i
rozpoczęcie wojny domowej' () Przekroczyć Rubikon 'powziąć stanowczą, nieodwołalną decyzję,
zrobić decydujący krok'
RUBINOWY l. 'zrobiony z rubinów': Rubinowy naszyjnik. 2. 'mający kolor rubinu': Rubinowe jabłka,
liście.
W tym okresie dzieciństwa zawiązują się rudymenty poglądu na świat. 2. 'pozostałość, szczątek, część
czegoś - konkretnego lub abstrakcyjnego': W ręku został mu rudyment szabli.
RUFA 'tylna część łodzi, statku itp., służąca do zamocowy-wania urządzeń napędowych i
sterowniczych': Siedzieć na rufie. Na rufie łopotała polska bandera.
hol. roef
RUGI l. w historii 'wysiedlanie chłopów z uprawianej przez nich ziemi albo przenoszenie ich na grunty
gorzej uprawne po to, aby powiększyć ziemię folwarczną': Rugi chłopskie były stosowane już od XV
w., szczególnie nasiliły się w wieku XIX w Królestwie Polskim. O Rugi pruskie w historii 'wydalenie z
ziem polskich należących do Niemiec (Prus) Polaków mających obywatelstwo rosyjskie lub
austriackie, będące rodzajem represji rządu pruskiego wobec Polaków' 3. 'w dawnej Polsce:
sprawdzanie ważności mandatów poselskich w sejmie' 4. 'w dawnej Polsce: odbywające się pod
przysięgą zeznawanie szlachty o wiadomych jej przestępstwach'
RUGOWAĆ l. 'usuwać z zajmowanego miejsca': Rugować chłopów z uprawianej przez nich ziemi,
l.przestarz.
'zastępować czymś innym, nowszym, lepszym': Nowoczesne technologie ruguj ą z przemy słu dawne
formy produkcji.
ang.
RUMBA l. 'pochodzący z Kuby szybki taniec towarzyski w takcie 4/4': Rumba była popularna w latach
50. XX w. 2. 'muzyka do tego tańca lub samodzielny utwór muzyczny w tym rytmie': Tańczyć rumbę. Z
otwartych drzwi dolatywały dźwięki popularnej rumby.
hiszp.
RUMSZTYK 'potrawa z mięsa wołowego, bitego i duszonego z cebulą lub smażonego z obu stron,
przyrządzana także jako krwisty befsztyk': Zjadł rumsztyk. Przed smażeniem można trzymać rumsztyki
przez parę godzin w zaprawie z posiekanych warzyw i przypraw z olejem.
ang. rumpsteak od: rump 'krzyż, zad', steak 'kotlet'
RUN l. 'masowe wycofywanie pieniędzy z banku lub sprzedawanie papierów wartościowych przez
ogarniętych paniką ludzi': Run na giełdzie nowojorskiej w 1929 r. 2. 'pęd po jakieś towary i masowe
wykupywanie ich;
pęd na jakiś kierunek studiów lub - szerzej - masowe dążenie do uzyskania, zdobycia czegoś': Run na
kierunki ekonomiczne.
także: napisy wykonane tymi znakami': Runy zachowane zostały m.in. jako napisy na kamieniach,
spotykane w Skandynawii. Odczytywać runy.
RUNICZNY 'zawierający runy': Badacze głagolicy-naj starszego alfabetu Słowian, uważają, że jego
twórca, św. Cyryl, musiał dobrze znać nie tylko alfabet grecki, lecz także wiele innych systemów
pisma, w tym również znaki runiczne. Istnieją dwa typy alfabetu runicznego, zwane futhark starszy i
futhark młodszy.
wodna lub leśna boginka, rzucająca urok na wędrowców, wyobrażana w postaci pięknej dziewczyny':
Śpiew rusałki. Tańczące rusałki. Według wierzeń wschod-
663
RUSTYKALNY
RYGOR
niesłowiańskich rusałki są dziewczętami lub dziećmi zmarłymi śmiercią nienaturalną albo przed
ślubem. 2. w zoologii 'motyl dzienny, pięknie ubarwiony'
RUSTYKALNY 'mający cechy wiejskie, wiejski albo na wiejskim wzorowany': Rustykalny ogród. Meble
rustykalne. Rustykalny wystrój wnętrza domu. Moda rustykalna.
RUSZNICA l. 'typ długiej broni palnej, początkowo z zamkiem lontowym, później kołowym, używanej
od połowy XV do początku XVII w.' 2. 'strzelecka broń o długiej lufie, używana do zwalczania celów
opancerzonych za pomocą specjalnych pocisków uderzeniowych, używana w czasie I i II wojny
światowej': Strzelił w gąsienicę czołgu z rusznicy przeciwpancernej.
RUSZNIKARZ l. 'żołnierz zajmujący się naprawą i konserwacją broni' 2. 'dawniej: rzemieślnik
wyrabiający rusznice'
czes. rućnice
RUTEN 'pierwiastek o liczbie atomowej 44 i masie atomowej 101,07, symbol Ru: szarobiały, twardy,
kruchy metal': Ruten jest stosowany do utwardzania stopów platyny i palladu.
RUTENIZM 'wyraz, zwrot, konstrukcja składniowa przejęte z języka ukraińskiego lub - rzadziej -
białoruskiego': Wjęzyku polskim rutenizmami sąm.in. wyrazy:
RUTYNA 'wprawa, biegłość w wykonywaniu jakiejś czynności, jakiejś pracy, którą się osiągnęło w
wyniku długoletniej praktyki, ale którą często ocenia się ujemnie, gdyż prowadzi do działania
schematycznego, bez brania pod uwagę nowych lub szczególnych okoliczności, do pracy bez
inicjatywy, bez polotu': W prowadzeniu lekcji miała sporą rutynę. Podobno rutyna jest grobem
miłości. Rutyna w pracy lekarza nie pozwala mu na indywidualne traktowanie pacjentów.
RUTYNOWY l. 'taki, który odznacza się rutyną': Rutynowe postępowanie. Rutynowe odpowiedzi na
pytania klientów. 2. 'zwyczajowo przyjęty, taki, który jest częścią normalnych obowiązków; typowy,
standardowy':
Były to rutynowe działania ochronne w obiektach państwowych. Rutynowa kontrola policji drogowej.
fr. routine
RYBOZA w biologii 'cukier prosty, który jest składnikiem wielu ważnych biologicznie związków, np.
kwasów nukleinowych, niektórych witamin'
ang. ribose
RYCYNA inaczej: OLEJ RYCYNOWY 'tłuszcz roślinny, lepka, jasnożółta ciecz, będąca mieszaniną
glicerydów i kwasów, otrzymywana z nasion rącznika': Rycyna jest używana jako środek
przeczyszczający, a także jako składnik różnych maści, kremów i pokostów.
RYCZAŁT w finansach 'opłata za coś lub wypłata dla kogoś o ogólnej, ustalonej z góry wysokości, bez
wyszczególnienia konkretnych pozycji i odrębnych punktów kalkulacji': Weterynarz otrzymywał
miesięczny ryczałt na benzynę w wysokości 250 zł. Ryczałt za godziny nadliczbowe. Opłacał ryczałt na
podatek dochodowy w wysokości 300 złotych miesięcznie.
RYCZAŁTOWAĆ w finansach 'ustalać całościowo, z góry kwotę opłaty za coś lub wypłaty dla kogoś,
bez wyszczególniania konkretnych pozycji': Sekretariat otrzymywał zryczałtowaną kwotę 100 zł
miesięcznie na zakup materiałów biurowych.
Ostry rygor. Gdzieś panuje, obowiązuje rygor. 2. częściej w liczbie mnogiej: RYGORY 'zbiór surowych
przepisów ograniczających swobodę': Złagodzić rygory stanu wojennego. Obostrzyć rygor. 3. w
prawie 'prawnie ustanowiony środek przymusu': Nadać wyrokowi rygor natychmiastowej
wykonalności. Podatki na-
664
RYKOSZET
II RYZA
Cechował go rygoryzm postępowania nie tylko w pracy zawodowej, lecz także w życiu rodzinnym.
RYGORYSTA 'osoba bezwzględnie trzymająca się przepisów, postępująca zgodnie z nimi': Naczelnik
wydziału był bezdusznym rygorystą, ale z jego zastępcą można było to i owo załatwić - niezupełnie
formalnie, choć zwykle - legalnie.
RYKOSZET 'odbicie lecącego z dużą prędkością przedmiotu od czegoś twardego, powodujące zmianę
kierunku lotu; także: lecący przedmiot, który się od czegoś odbił, zwłaszcza kula lub piłka': Piłka
odbiła się od muru zawodników i rykoszetem wpadła do bramki. Przyniesiono rannego, trafionego
rykoszetem.
RYKOSZETOWAĆ 'odbijać się rykoszetem': Piłka, ry-koszetując, wyszła na aut. Kula zrykoszetowała i
trafiła w drzewo.
fr. ricochet
RYNGRAF 'medalion mający kształt tarczy, ozdobiony rysunkiem o tematyce religijnej, potem godłem
państwowym, często też napisem, noszony przez rycerzy (na zbroi) lub żołnierzy, dziś wieszany na
ścianie': Ryngraf z Matką Boską.
fr. rhingrave
RYNSZTUNEK l. 'w dawnym wojsku polskim: uzbrojenie i wyposażenie żołnierza' 2. żart. 'wyposażenie,
komplet przedmiotów do czegoś': Rynsztunek pierwszaka to nie tylko worek na kapcie i tornister, to
także bogata zawartość tego tornistra.
I RYT l. 'rysunek wykonany rylcem w twardym materiale': Płyta marmurowa zdobiona kunsztownym
rytem. 2. 'typ druku wklęsłego'
II RYT l. 'sposób sprawowania liturgii utrwalony w postaci religijnego obrządku': Msza w rycie
koptyjskim. 2. 'zewnętrzny wyraz kultu, rytuał'
lać. ritus
RYTUALNY 'związany z rytuałem, będący częścią rytuału, zwłaszcza religijnego': Rytualne tańce.
Rytualne obrzędy. Rytualny mord w dawnych religiach południowoamerykańskich Indian.
niem. Ries
niem. Riese
665
S skrót słowa ang.: south 'południe', symbol południa jako strony świata
SABAT l. 'nocny zlot czarownic i demonów na spotkanie z diabłem, narady i orgie': Według wierzeń
ludowych sabaty odbywają się w odludnych miejscach, często na kamienistych szczytach gór, takich
jak np. Łysa Góra w paśmie Gór Świętokrzyskich. Goethe w "Fauście" opisuje scenę sabatu na górze
Brocken w górach Hartzu. 2. przen. 'spotkanie, zgromadzenie ludzi pełne krzyków, przekleństw i
kłótni': Uczestnicy wstali ze swoich miejsc, zawzięcie kłócąc się wszyscy ze wszystkimi; zebranie
przeobraziło się w sabat, pełen przekleństw i złości. 3. 'spotkanie feministek': Jej koleżanki oceniły, że
był to bardzo udany sabat.
niem. Hexesabbat 'sabat czarownic' od hebr. szabbat
SABOTAŻ 'działania, których celem jest osłabienie siły gospodarczej i militarnej państwa, które jest
przeciwnikiem w konflikcie zbrojnym (trwającym lub planowanym), dokonywane - w przeciwieństwie
do dywersji -bez użycia broni': Akty sabotażu, dokonywane w czasie II wojny światowej przez
robotników w krajach okupowanych przez Niemcy, polegały m.in. na wykonywaniu wadliwych
wyrobów dla wojska, uszkadzaniu maszyn, spowalnianiu produkcji i dezorganizacji pracy w zakładach.
SABOTAŻYSTA 'osoba, która dokonuje aktów sabotażu': W czasach stalinowskich także osoby, które
nieumyślnie spowalniały wykonywanie zadań produkcyjnych, uznawano za imperialistycznych
sabotażystów i skazywano na wysokie wyroki więzienia.
SABOTOWAĆ 'nie wykonywać zarządzeń władzy lub wykonywać je tak, by przyniosły złe efekty - w
ramach akcji sabotażu lub w ramach innej akcji zorganizowanego protestu': Robotnicy sabotowali
zarządzenia hitlerowskiej dyrekcji. Umówił się z kolegami, że będą sabotować polecenia nowego
kierownika.
"MAŁY SABOTAŻ" 'akcja polskich harcerzy w czasie II wojny światowej: malowanie na murach haseł
antynie-
fr. sabotage od: saboter 'stukać sabotami (drewnianymi butami) psuć, niszczyć'
SACRUM (czytaj: sakrum) 'coś świętego, rzecz, postępowanie, które należą do sfery świętości, a nie
do sfery codzienności': Czy sztuka zawsze należy do sfery sacrum? Sacrum i profanum to dwa
pierwiastki stale przeplatające się w kulturze ludowej.
SADOMASOCHISTYCZNY 'taki, który jest typowy dla sadomasochizmu w znaczeniu l. lub 2., jest
przejawem sadomasochizmu': Zachowania sadomasochistycz-ne. Sadomasochistyczna agresja.
Sadomasochistyczne oddanie się pracy.
666
SADYZM
SAKRAMENT
SADYZM l. pot. 'znajdowanie przyjemności w robieniu komuś przykrości lub zadawaniu bólu ludziom
albo zwierzętom': Prasa opisywała przypadki sadyzmu wśród dzieci, mordujących w okrutny sposób
bezdomne psy i koty. 2. w psychologii 'zboczenie seksualne polegające na doznawaniu przyjemności i
rozkoszy podczas zadawania partnerowi bólu lub upokarzania go': Sadyzm seksualny, polegający na
osiąganiu satysfakcji seksualnej przez fizyczne i psychiczne znęcanie się nad tą drugą osobą, jest o
wiele rzadziej spotykany niż cechy sadystyczne w szerszym pojęciu, McCary uważa, że występuje on u
około 5% mężczyzn i 2% kobiet. (Lew-Sta-rowicz)
SADYSTA l. pot. 'osoba, która znajduje przyjemność w robieniu komuś przykrości albo zadawaniu bólu
ludziom i zwierzętom': Hitlerowscy sadyści. Tępy sadysta okładał konia batem. 2. w psychologii
'osoba doznająca przyjemności seksualnej podczas zadawania partnerowi bólu lub upokarzania go':
W przypadku sadystów niebezpiecznych podawane są leki [...], które zmniejszają popęd, umożliwiają
ograniczenie lub likwidowanie zachowań sadystycznych. (Lew Starowicz)
SAFARI l. 'wyprawa po drogach i bezdrożach jakiegoś dzikiego kraju, zwłaszcza myśliwska lub
turystyczna wyprawa do Afryki Wschodniej': W latach 1890-1891 Henryk Sienkiewicz odbył podróż do
Afryki, gdzie brał udział w myśliwskim safari. 2. 'przypominający krojem i fasonem stroje myśliwskie
używane w Afryce -przymiotnik': Kurtka safari. Bluza safari. () Rajd safari 'rajd samochodowy lub
motocyklowy rozgrywany w bardzo trudnych, naturalnych warunkach'
SAFIAN 'cienka i miękka skóra kozia, wyprawiona substancjami roślinnymi, barwiona na żywe kolory,
używana do wyrobu luksusowych rzeczy, np. obuwia, opraw książek, obić meblowych': Na środku
salonu stała okazała kanapa obita czerwonym safianem.
SAFIANOWY 'taki, który jest wykonany z safianu': Safianowe rękawiczki. Safianowe cholewki.
Safianowa oprawa.
SAGO 'produkt w postaci mączki skrobiowej lub kaszki o kuleczkach o średnicy ok. 1-2 mm,
otrzymywany z rdzenia pni niektórych palm lub sagowców': Sago jest używane do zup i deserów.
Czerwone sago można gotować wyłącznie na czerwonym winie, białe zaś - zarówno na białym, jak i
na czerwonym.
malajskie sagu
SAKE 'napój alkoholowy o zawartości alkoholu ok. 10-15 %, otrzymywany w wyniku fermentacji
rozgotowanego ryżu przy użyciu pleśni i drożdży': Japońskim napojem narodowym jest sake
podawana zazwyczaj na gorąco w specjalnych małych filiżankach. Sake używa się często podczas
różnych rytuałów i do celów sakralnych.
W-
SAKRA l. w religii: 'święcenie duchowne, zwłaszcza uroczyste święcenie biskupie': Przyjąć sakrę
biskupią. 2. przestarz. 'namaszczenie władcy podczas koronacji'
SAKRALIZACJA 'nadanie religijnego charakteru osobom, przedmiotom, zjawiskom pochodzącym ze
sfery świeckiej; uświęcenie': Sakralizacja życia rodzinnego. Sakralizacja nauczania. Sakralizacja
władzy.
Sakralizować sztukę. Stachura sakralizuje ziemię, blask słoneczny, rośliny, drzewa i kamienie, a przede
wszystkim "znojny łomot prawych serc".
SAKRAMENT 'w religii chrześcijańskiej: obrzęd, dzięki któremu człowiek włącza się w to, co święte,
uznawany za widomy znak łaski Boga': W Kościele katolickim istnieje 7 sakramentów: chrzest,
bierzmowanie, eucharystia, małżeństwo, pokuta, namaszczenie chorych i kapłaństwo.
667
SALAMI
SALUT
SAKRAMENTALIA 'w Kościele katolickim: poświęcenia przedmiotów kultu lub osób, a także
przedmioty z nimi związane, np. woda święcona'
SALAMI l. 'sucha, mocno uwędzona kiełbasa z białym nalotem pleśni na skórce, robiona z mięsa
oślego, dziś również wieprzowego lub wołowego z dodatkiem drobno pokrojonej słoniny': Salami
produkuje się głównie we Włoszech i na Węgrzech. 2. 'półtwardy ser żółty (podpuszczkowy)
produkowany z krowiego mleka': Na ladzie leżały równe, dwukilogramowe wałki salami.
wl. salame
SALDO w finansach 'różnica między sumą wszystkich wpływów na pewne konto a sumą wydatków z
niego lub między ogólnymi sumami w obrocie handlowym': Saldo minimalne to minimalna suma, jaką
należy utrzymać na określonym rodzaju rachunku bankowego. Od wielu lat utrzymuje się ujemne
saldo w wymianie handlowej Polski z zagranicą: wartość naszego eksportu jest znacznie niższa od
wartości importu, zwłaszcza importu z bogatych państw Zachodu.
wl. saldo, pierwotnie 'pewna ilość pieniędzy, która zawsze musiała być na koncie'
SALETRA 'nazwa niektórych azotanów lub nawozów mineralnych zawierających azotany,
wykorzystywanych m.in. do produkcji materiałów wybuchowych, barwników, do konserwacji mięsa':
Dzięki saletrze dodanej do mięsa przy peklowaniu zachowuje ono swój czerwony kolor. Saletrę
amonową stosuje się jako nawóz mineralny, łatwo przyswajalny przez rośliny.
SALETROWAĆ l. 'dodawać saletry podczas konserwowania lub peklowania mięsa': Saletrować szynkę
przed wędzeniem. 2. 'nawozić ziemię saletrą': Po wzejściu roślin można saletrować pola.
SALETROWY 'taki, który zawiera w swoim składzie saletrę': Nawóz saletrowy. Utleniacz saletrowy.
SALICYL 'salicylan sodowy, pochodna kwasu salicylowego w postaci białej krystalicznej substancji o
swoistym zapachu i słodko-gorzkawym smaku, łatwo rozpuszczająca się w wodzie, spirytusie i
glicerynie': Salicyl jest stosowany w lecznictwie ze względu na właściwości przeciwbólowe,
przeciwgorączkowe i przeciwzapalne.
od łac. salix, dopełniacz: salicis 'wierzba' - ponieważ łyko i liście niektórych drzew i krzewów (np.
wierzb) zawierają związki organiczne, z których otrzymuje się kwas salicylowy
SALMIAK 'chlorek amonu, bezbarwna substancja krystaliczna, rozpuszczalna w wodzie, pod wpływem
ogrzewania rozkładająca się na amoniak i chlorowodór': Sal-miakjest stosowany jako nawóz sztuczny,
do lutowania, w farbiarstwie, a także jako składnik proszków do prania.
SALMONELLOZA 'ostre zatrucie pokarmowe, zakaźne, występujące u ludzi i zwierząt, wywołane przez
bakterie - salmonelle': Głównymi objawami salmonellozy są biegunka i wysoka gorączka.
SALOMON 'król panujący w Izraelu w latach ok. 970-925 p.n.e.': Słynący z mądrości król Salomon
umocnił państwo izraelskie, a jego dwór stał się silnym ośrodkiem kultury. Salomonowi przypisuje się
autorstwo dwóch ksiąg starotestamentowych: "Księgi przysłów" i "Pieśni nad pieśniami".
Salomonowy wyrok 'mądre i sprawiedliwe, choć zaskakujące rozwiązanie sytuacji konfliktowej,
uwzględniające racje przeciwnych stron': Pokłóceni bracia zwrócili się do ojca w nadziei, że ten wyda
salomonowy wyrok i zakończy ich spór. Werdykt jury został uznany przez publiczność za iście
salomonowy wyrok.
SALUT l. 'oficjalne i uroczyste powitanie ważnej osoby lub uczczenie ważnego wydarzenia przez
oddanie salw armatnich albo wydanie okrzyku': Oddano salut artyleryjski na cześć zwycięstwa. Salut
zgromadzonych przywitał gościa. 2. w wojsku 'określony regulaminem gest, zwykle uniesienia ręki,
oznaczający pozdrowienie wyższego rangą, okazanie mu szacunku, oddanie mu honorów': Generał
odpowiedział skinieniem głowy na salut kapitana.
668
SAMAR
SANKTUARIUM
SAMAR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 62 i masie atomowej 150,36, symbol Sm:
srebrzystobiały metal, łatwo się utleniający': Samar jest wykorzystywany do produkcji lamp łukowych
używanych w kinematografii, do produkcji materiałów stosowanych w technikach laserowych oraz w
technice jądrowej jako pochłaniacz neutronów, katalizator, składnik nadprze-wodników i szkieł
optycznych.
n.-fac. samarium od łac. samarskit - nazwy minerału, w którym odkryto ten pierwiastek
SAMBA l. 'taniec towarzyski pochodzenia brazylijskiego (na wzór tańca murzyńskiego), tańczony w
szybkim tempie, w metrum 4/4': Samba rozpowszechniła się w Europie w pierwszych latach
powojennych. Tancerka uwodzicielsko poruszała biodrami w rytm gorącej samby. Co roku w czasie
karnawału w Rio rywalizują ze sobą liczne szkoły samby. 2. 'muzyka do tego tańca': Zagrali sambę, a
potem rumbę.
SAMURAJ 'rycerz japoński': Samuraje przestrzegali bardzo surowego kodeksu honorowego. "Siedmiu
wspaniałych" Johna Sturgesa to remake słynnego filmu Aki-ry Kurosawy "Siedmiu samurajów".
Coraz częściej mówi się o konieczności sanacji naszej gospodarki. 2. 'potoczne określenie ekipy
politycznej rządzącej w Polsce w latach 1926-1939': W okresie PRL-u nazwa "sanacja" była symbolem
kapitalistycznego zła i wyzysku panującego w przedwojennej Polsce. Tłumienie strajków chłopskich za
sanacji.
SANDWICZ 'kanapka z dwóch kawałków chleba lub bułki, przełożonych wędliną, serem, mięsem,
sałatą itd.': W przerwie między wykładami zjedli szybko dwa sandwicze i wypili kawę.
od angielskiego lorda Sandwicha (1718-1792), hazardzisty, który jadał takie kanapki przy stole, by nie
przerywać gry
SANGWINIK 'człowiek bardzo uczuciowy, krewki, gwałtowny, porywczy, który na wszystko reaguje
szybko i silnie, ale bardzo łatwo i równie szybko zmienia swoje nastawienie': Według temperamentu
Hipokrates dzielił ludzi na cztery typy: sangwiników, flegmatyków, choleryków i melancholików. Nie
traktowałem poważnie jego zapału do pracy, bo wiedziałem, że Robert jest typem sangwinika.
SANKCJA 'nadanie jakiemuś dokumentowi mocy prawnej wskutek zatwierdzenia go przez wyższą
instancję': W ten sposób umowa uzyskała sankcję prawną.
SANKCJONOWAĆ 'zatwierdzać coś, nadawać czemuś moc prawną': Nie można przecież sankcjonować
bezprawia. przen. 'udzielać zgody na coś, dawać czemuś urzędowe przyzwolenie': Sankcjonując
piractwo, preferuje się nielegalnych nadawców, nielegalne radiostacje.
SANKCJE l. 'utrudnienia, zakazy, represje gospodarcze, polityczne albo wojskowe nakładane na jakieś
państwo przez organizacje międzynarodowe albo przez inne państwo za naruszanie prawa
międzynarodowego': Nakładane na Haiti rozmaite sankcje nie przynosiły rezultatów. Sankcje
gospodarcze przeciwko Serbii. Cofnięto sankcje polityczne wobec RPA. 2. wprawie 'ogólna nazwa
nakładanych przez sąd (albo przez organ administracji) kar za naruszenie prawa': Sankcje prawne.
Sankcje administracyjne. Będziemy stosować odpowiednie sankcje wobec wszystkich naruszających
prawo, np. poprzez blokadę dróg.
669
SARKOFAG
świętych, relikwii'. 3. 'pomieszczenie traktowane przez kogoś jak świętość albo jak miejsce wybrane, z
którym jest się szczególnie związanym uczuciowo': Ta pracownia była jego sanktuarium, do którego
wpuszczał tylko nielicznych, najbardziej zaufanych.
lać. sanctuarium
kolejne, powtarzające się cyklicznie, przejścia duszy zmarłego w poszczególne wcielenia (ludzkie,
zwierzęce, roślinne, demoniczne), zależne od jego uczynków za życia, wędrówka dusz': Każdy
człowiek może się narodzić nieskończoną liczbę razy, a proces ów jest określany jako sansara, czyli
niekończąca się wędrówka.
SAPERKA l, 'krótka składana łopata, używana często przez saperów, innych żołnierzy, harcerzy i in.':
Druhowie okopywali saperkami namioty. 2. wyraz używany zwykle w liczbie mnogiej: SAPERKI 'ciężkie
buty z grubą podeszwą i krótką cholewką sznurowaną i zapinaną na pasek': Para saperek.
fr. sapeur
SAPERE AUDE 'odważ się być mądrym - zdanie wypowiadane zwłaszcza po to, żeby zachęcić lub
zmobilizować kogoś do powiedzenia tego, co wie i co naprawdę myśli, do tego, by nie ukrywał się ze
swoją wiedzą':
Znał dobrze odpowiedź, ale bał się mówić wobec tylu nieznanych osób, w końcu powtórzył sobie w
myśli:
SAPROBIONTY w biologii 'lądowe i wodne organizmy roślinne lub zwierzęce, które żyją w środowisku
rozkładających się substancji organicznych (szczątków roślinnych i zwierzęcych) i wykorzystują je jako
pokarm': Ściółka leśna, gleba czy muł denny są doskonałym podłożem dla egzystencji saprobiontów.
SARDONICZNY 'o śmiechu lub uśmiechu: szyderczy, złośliwy, ironiczny, pogardliwy': Określenie przez
starożytnych szyderczego śmiechu sardonicznym wywodzi się od nazwy gorzkiego ziela z Sardynii,
którego zjedzenie powodowało mimowolne ruchy mięśni ust, przypominające nienaturalny śmiech.
Spojrzała na mnie z sardonicznym uśmiechem: - Czy na pewno wiesz wszystko o swoim mężu?
lać. sardonicus z gr. sardónios, sardanios 'szyderczy, gorzki, ironiczny'
SARIN 'trylon 144, trylon 46, bojowy środek trujący, substancja z grupy organicznych pochodnych
kwasu fosforowego w postaci bezbarwnej i bezwonnej cieczy lub gazu, powodująca paraliż i drgawki':
Dostanie się do organizmu przy oddychaniu kilkunastu miligramów sari-nu powoduje śmierć już po
kilku minutach.
SARKAZM ksiazk. 'drwina i złośliwa ironia, które towarzyszą wypowiedzi o czymś lub ukazaniu czegoś,
co - zdaniem autora - jest pozbawione wartości': Śmiech człowieka był wściekły - wymowa odrębna /
Coś -jak tętno za trumną noszonego bębna, / Którym wybrzmie-wał sarkazm, chrypnąc z nienawiści: /
"Patrzcie!... jak Duch-stworzenia obuwie mi czyści!..." (Norwid)
670
SARKOMA
SATRAPA
riałami; dziś: wszelka duża, bogato zdobiona trumna lub kamienna osłona, obudowa tmmny, często
przedstawiająca postać zmarłego': Wielu uczonych, którzy w 1922 r. odkryli sarkofag Tutanchamona
wkrótce potem zmarło, co stało się podstawą legendy o "klątwie faraona". Żądni sensacji
dziennikarze głosili, że śmierć niektórych polskich archeologów, którzy po II wojnie światowej
otwierali sarkofagi królewskie na Wawelu, to także zemsta duchów monarchów, którym naruszono
spokój pośmiertny. 2. 'kamienna, betonowa lub stalowa osłona czegoś niebezpiecznego': Reaktor
elektrowni jądrowej w Czamobylu został przykryty potężnym betonowym sarkofagiem.
SARKOMA w medycynie 'rak, nowotwór złośliwy, tworzący się głównie z tkanki łącznej lub
mięśniowej, który szybko się rozrasta i daje przerzuty drogą krwiopochodną, mięsak': Sarkomę,
powstającą często u ludzi młodych, leczy się operacyjnie lub za pomocą chemote-rapii.
-pasterskiego pochodzenia irańskiego, zamieszkującego przed IV w. p.n.e. stepowe tereny nad dolną
Wołgą, przemieszczającego się stopniowo na zachód, aż do brzegów Dunaju i granic imperium
rzymskiego': Pod naciskiem Słowian, Gotów i Hunów część Sarmatów uznała zwierzchnictwo Rzymu i
osiedliła się na ziemiach naddunajskich, część w Hiszpanii i północnej Afryce, a pozostali schronili się
w Kaukazie. 2. 'polski szlachcic, wywodzący swe pochodzenie od starożytnych Sarmatów
spokrewnionych ze Scytami, hołdujący starym obyczajom, często o tradycyjnych poglądach,
połączonych z megalomanią narodową i stanową': Jak każdego Sarmatę, cechowały go
samouwielbienie, nietolerancja, niechęć do obcych i fanatyzm religijny. Tradycyjnym strojem
Sarmatów był żupan i bogaty kontusz przepasany pasem litym.
SARMATYZM 'ideologia polskiej szlachty żywa od schyłku XVI w. do pół. XVIII w., oparta na tezie
niektórych polskich kronikarzy o pochodzeniu polskiej szlachty od bitnych Sarmatów, osiadłych nad
Wisłą, mająca swój wyraz w kulturze, obyczajowości i stylu życia oraz literaturze i sztuce': Swoją
pełnię sarmatyzm osiągnął za panowania Jana III Sobieskiego, który popierał ów nurt i wykorzystywał
w walce politycznej.
SATANIZM 'kult szatana, oddawanie szatanowi czci boskiej', także: 'podkultura, w której wyznaje się i
propaguje praktyki związane z kultem szatana': Polski satanizm ma bardzo słabe podłoże kultowe.
Przyjmuje się, że koncert Kata na festiwalu w Jarocinie zapoczątkował polską wersję satanizmu.
SATANISTA 'zwolennik, wyznawca satanizmu': W Polsce sataniści zyskali dość ponurą sławę po
ekscesach na cmentarzu w Jarocinie. "Być satanistą" zaczęło znaczyć "być przeciw wszystkim".
SATELITA l. 'ciało niebieskie, które krąży wokół innego ciała niebieskiego; także: urządzenie
umieszczone przez człowieka na orbicie ciała niebieskiego': Księżyc jest naturalnym satelitą Ziemi.
"Sputnik I" był pierwszym sztucznym satelitą Ziemi. 2. 'państwo politycznie niesamodzielne, takie,
które pozostaje w zależności od innego państwa, jest mu podporządkowane': Czechosłowacja była
najwierniejszym satelitą Związku Radzieckiego. 3. przestarz. 'ktoś stale przebywający w czyimś
towarzystwie, najczęściej: ktoś, kto nadskakuje osobie wpływowej lub bogatej': Wokół prezesa banku
zawsze kręciło się kilku satelitów.
SATELICKI 'taki, który jest satelitą, taki, który charakteryzuje satelitę (w znaczeniu 2.)':. Państwa
satelickie wobec ZSRR. Miasto satelickie 'miasto w pobliżu większego miasta, pełniące najczęściej
wobec niego funkcje usługowe'
SATI l. 'obowiązujący w Indiach do 1829 r. zwyczaj palenia na stosie wdowy (żywcem lub po
uprzednim zabiciu) razem ze zwłokami jej męża': Obyczaj sati został opisany między innymi w eposie
Ramajana. 2. 'staroindyjskie określenie cnotliwej żony, zwłaszcza tej, która zgodnie ze zwyczajem po
śmierci męża dawała się spalić razem z jego zwłokami': Sati wolno wstąpiła na stos pogrzebowy.
SATORI 'w buddyzmie zeń: olśnienie, iluminacja oznaczająca odkrycie w sobie natury Buddy,
wyzwolenie duchowe i zespolenie się z rzeczywistością': Wskazówki mistrza i medytacje maj ą pomóc
człowiekowi w przygotowaniu się do satori.
671
SATURACJA
Sc
SATURACJA l. 'nasycanie cieczy gazem lub substancją rozpuszczalną': W celu otrzymania wody
sodowej należy wodę poddać saturacji. 2. w technice cukrowniczej 'nasycanie soku buraczanego
dwutlenkiem węgla w celu wytrącenia osadu węglanu wapnia': Po uprzednim nawapnieniu w celach
oczyszczających poddaje się sok buraczany saturacji.
SATYNA 'tkanina bawełniana lub jedwabna, podobna do atłasu, mająca jedną (zazwyczaj używaną
jako prawa) stronę matową, a drugą (zwykle lewą) lekko błyszczącą' : Suknia z satyny.
SATYNOWY 'taki,któryjestwykonanyzsatyny': Satynowa wstążka.
fr. satin
SATYR l. 'w mitologii greckiej: j eden z bożków płodności i urodzaju, przedstawianych jako mężczyźni z
rogami i koźlimi nogami, lubiący zabawę, alkohol i kobiety': O satyrach nie wiedziano ani ilu ich jest,
ani skąd pochodzą. Było ich wszędzie pełno. Mieli nogi koźle, zakończone rozszczepionymi kopytami,
porosłe aż do pasa gęstą sierścią. [...] Ich królem [...] był Dionizos, którego dzieckiem nosili na rękach i
kołysali do snu gramem na fujarce. On im pozwalał na wszystko i poił winem, którego nigdy nie mieli
dosyć. (Parandowski) 2. przen. 'rozpustny i lubieżny mężczyzna, zwłaszcza starszy': Pod koniec
przyjęcia przysiadł się do niej jakiś stary satyr, który szeptał jej coś pożądliwie do ucha i koniecznie
chciał ją zabrać na przechadzkę.
gr. Satyros
SATYRA 'utwór literacki lub inne dzieło sztuki ośmieszające wady jakichś osób, społeczeństw, postawy
światopoglądowe, kierunki polityczne itd.': Satyry to utwory literackie należące do różnych gatunków,
mogą to być dłuższe wiersze - np. "Pijaństwo" Ignacego Krasickiego, poematy - np. "Bal w operze"
Juliana Tuwima, dramaty - np. "Łaźnia" Wodzimierza Majakowskiego czy powieści - np. "Martwe
dusze" Mikołaja Gogola.
SATYRYCZNY 'będący satyrą, typowy dla satyry, ośmieszający': Utwór satyryczny. Cel satyryczny.
Satyryczny film Andrzeja Munka "Zezowate szczęście".
SATYSFAKCJA l. 'zadowolenie z czegoś, co się zrobiło, co się osiągnęło, uczucie przyjemności z tego
płynące':
Z satysfakcją śledził grę zespołu, którego był trenerem. Choć wygrali, nie pokazali po sobie
nadmiernej satysfakcji. Satysfakcja z wychowania syna. Poczucie satysfakcji. l.przestarz.
'zadośćuczynienie za jakąś krzywdę, za zło, które ktoś wyrządził (niegdyś: głównie w formie
pojedynku)': Satysfakcja moralna. Żądać satysfakcji finansowej i prawnej. Wyzywając go na
pojedynek, powiedział tradycyjnie: "Żądam od pana satysfakcji".
SATYSFAKCJONOWAĆ 'zadowalać kogoś, zaspokajać czyjeś ambicje, być dla kogoś satysfakcją': Wynik
ten nie satysfakcjonował legionistów, którzy wciąż atakowali. Niestety, pańska odpowiedź mnie nie
satysfakcjonuje. Wyjaśnienia oskarżonego uznano za satysfakcjonujące.
SAUNA 'sucha łaźnia: pomieszczenie, w którym ludzie siadają na drewnianych ławeczkach i pocą się
pod wpływem panującej tam wysokiej temperatury (zwykle ok. 70°C - 80°C, niekiedy więcej)': Po
dziesięciu minutach wyskoczył z sauny i wszedł pod lodowaty prysznic. Kąpiel w gorącym powietrzu
sauny odświeża i oczyszcza skórę, sprawia, że zaczyna ona oddychać. Nie chodziła do sauny, bojąc się,
że popękają jej naczyńka krwionośne na policzkach.
z języka fińskiego
SAUTE (czytaj: sote) 'o kawałku mięsa lub ryby: smażony bez panierowania w niewielkiej ilości
rozgrzanego tłuszczu': Wątróbka cielęca sautć. Kotlet saute. Dorsz saute.
-A-.
SAVOIR-VIVRE (czytaj: sawu-ar wiwr) 'reguły, zasady dobrego, właściwego zachowywania się w
towarzystwie': Savoir-vivre przewiduje, że pierwszy kłania się mężczyzna kobiecie, chyba że zachodzą
okoliczności szczególne. Znajomość savoir-vivre'u ustrzegła go przed niejedną gafą w tym dość
snobistycznym gronie.
/'••
SAWANNA 'zbiorowisko roślin: głównie wysokich traw oraz pojedynczych drzew i krzewów; także
obszar w strefie międzyzwrotnikowej, na którym występuje tego typu roślinność': Sawanny zajmują
szczególnie duże obszary w Afryce, Australii i środkowej Brazylii. Sawanna ciernista. Sawanna
trawiasta. Z dzikich zwierząt żyjących w sawannie można wymienić lwy, gepardy, żyrafy, antylopy.
672
SCENARIUSZ
SCHIZMA
SCENARIUSZ l. 'tekst literacki, będący podstawą filmu, przedstawienia scenicznego lub spektaklu
teatralnego -rozpisany na dialogi, zawierający zarys fabuły oraz rozmaite uwagi dotyczące wykonania,
charakterystyki postaci, scenerii itd.': Scenariusz do filmu Andrzeja Wajdy "Popiół i diament" napisał
sam Jerzy Andrzejewski. 2. 'szczegółowy plan jakiejś imprezy, jakiegoś spotkania;
także: przewidywany rozwój jakichś zdarzeń, bieg spraw': Scenariusz spotkania prezydenta z
wyborcami. Doradca premiera uważał, że trzeba uzupełnić scenariusz jego wizyty w Moskwie o kilka
ważnych spotkań. Niestety powtórzył się tym przypadku znany już scenariusz zwolnień grupowych.
SCENARZYSTA 'autor scenariusza - tekstu literackiego, będącego podstawą filmu lub przedstawienia':
Do najbardziej znanych polskich scenarzystów należy Aleksander Ścibor-Rylski, autor m.in.
scenariuszy do filmów Wajdy "Człowiek z marmuru", "Człowiek z żelaza" i "Popioły".
SCENOGRAF 'artysta, który projektuje scenografię do danego przedstawienia, widowiska lub filmu':
Marzył o studiach w łódzkiej szkole filmowej i pracy scenografa filmowego.
SCENERIA l. 'wszystko, co stanowi tło plastyczne, na którym rozgrywają się wydarzenia sztuki, filmu
itp.':
Oryginalna, baśniowa sceneria sztuki. Koncert odbył się w letniej, nadmorskiej scenerii, l.przen. 'tło,
otoczenie, w którym rozgrywają się różne wydarzenia': Spacer w nocnej scenerii.
SCEPTYCZNY 'oparty na sceptycyzmie (w znaczeniu l.), taki, który zawiera w sobie sceptycyzm':
Sceptyczne spojrzenie na świat. Sceptyczna wypowiedź.
majątek, ziemia itd.': Schedę podzielono równo między obu braci, l.przen. 'dziedzictwo po
wcześniejszych pokoleniach lub wybitnych osobach, rozumiane jako zbiór wartości duchowych,
moralnych, jako tradycja, religia, wielkie idee itd.': Nasza scheda ideowa i moralna to nie tylko
tradycje powstańcze, ale i idea pracy organicznej oraz walki kulturalnej i ekonomicznej o polskość
takich ziem jak Wielkopolska i Śląsk.
lać. scheda 'oddarty kawałek papieru (papirusu)'
SCHERZO (czytaj: skerco) 'utwór instrumentalny złożony zwykle z trzech części, w metrum
trójdzielnym, w szybkim tempie, często o pogodnym żartobliwym charakterze, może stanowić utwór
samodzielny lub wchodzić w skład sonaty klasycznej': Beethoven w miejsce menueta wprowadził do
sonaty scherzo. Chopin był autorem licznych scherz fortepianowych.
SCHIZMA l. w religii 'rozłam w Kościele, zerwanie jedności kościelnej, oderwanie się od organizacji
kościelnej dużej grupy dotychczasowych wyznawców, która tworzy niezależną organizację i podobnie
jak macierzysta organizacja pretenduje do zwierzchnictwa nad całym Kościołem; zwykle zerwanie jest
spowodowane rozbieżnościami politycznymi, narodowymi, kulturowymi, doktrynalnymi': W Kościele
chrześcijańskim miały miejsce dwie wielkie schizmy, wschodnia z XI wieku, która doprowadziła do
podziału na Kościół prawosławny i Kościół rzymskokatolicki, oraz zachodnia, która doprowadziła do
przejściowego rozłamu w Kościele rzymskokatolickim, na przełomie XIV i XV w. 2. 'ogólniej: odejście
jakiejś grupy osób z większej organizacji':
W partii nastąpiła schizma i wyodrębnienie się grupy, która do dawnej nazwy dodała słowo
"ojczyzna".
673
SCHIZOFRENIA
SCJENTYZM
SCHOLASTYK l. 'przedstawiciel scholastyki w dziedzinie filozofii': Znanymi scholastykami byli m.in. św.
Tomasz z Akwinu, św. Anzelm z Canterbury i Pierre Abćłard. 2. 'katolicki duchowny, który jako
członek kapituły nadzoruje szkoły w danej diecezji': Pismo scholastyka do przełożonych szkół
diecezjalnych.
SCIENCE FICTION (czytaj: sajens fikszn) l. 'fantastyka naukowa: gatunek literacki i filmowy,
przedstawiający świat przyszłości, w którym istnieją nieznane obecnie wynalazki naukowe i
odgrywają one istotną rolę dla akcji utworu - rzeczownik': Sławnym w wielu krajach świata klasykiem
science fiction jest polski pisarz Stanisław Lem. 2. 'fantastyczno-naukowy, przedstawiający świat w
przyszłości - przymiotnik': Do słynnych powieści science fiction z I połowy XX w. należą m.in. dzieła
Herberta George'a Wellsa "Wehikuł czasu" i "Wojna światów".
674
SCLEROSIS MULTIPLEX
SEGMENT
n.-lac. sclerosis multiplex odgr. sklerós 'suchy, twardy' i łac. multiplex 'wieloraki, wielostronny'
SCOOP (czytaj: skuup) w środowisku dziennikarskim 'ważna, sensacyjna wiadomość, podana przez
jedną gazetę, stację lub rozgłośnię przed jej rozpowszechnieniem się przez inne': Jeszcze nigdzie o
tym nie wiedzą, to prawdziwy scoop! - wykrzyknął redaktor.
SCRABBLE (czytaj: [ten] skrabi albo [te] skrable) 'gra planszowa, polegająca na układaniu słów w
różnych kombinacjach przestrzennych z żetonów z literami': Grać w skrabbie albo w skrabble'a.
SCRUB (czytaj: skrab) 'preparat kosmetyczny o właściwościach takich, jak peeling, czyli ścierających
naskórek':
Scrub ma postać kremu lub żelu z twardymi, drobnymi ziarenkami, przyczyniającymi się do
złuszczania naskórka.
ang. scrub
SCYLLA I CHARYBDA 'w mitologii greckiej: dwa potwory morskie, żyjące na przeciwległych urwistych
brzegach cieśniny (obecnie utożsamianej z Cieśniną Mesyńską) i niosące zagładę żeglującym tam
ludziom':
Scylla, córka Forkisa i Hekate, była ukochaną Posejdo-na, za pomocą magicznych ziół zamienioną
przez zazdrosną rywalkę w potwora o 12 nogach, 6 szkaradnych głowach z paszczami wypełnionymi
trzema rzędami zębów, który porywał i pożerał ludzi ze statków przepływających w pobliżu, Charybda
zaś była straszliwą poczwarą, która trzy razy na dzień wciągała w swą ogromną gardziel morskie wody
wraz z tym, co było na ich powierzchni, by później wypluć samą wodę. W czasie swojej podróży
Odysowi udało się przepłynąć niebezpieczny przesmyk zamieszkany przez Scyllę i Charybdę, stracił
jednak sześciu ludzi, których porwała okrutna Scylla. () Znaleźć się między Scyllą a Charybdą 'znaleźć
się w sytuacji bez wyjścia, bardzo trudnej, gdy każde rozwiązanie musi być okupione dużymi
stratami':
Znalazłem się między Scyllą a Charybdą: odmówienie dyrektorowi oznaczało bowiem zwolnienie z
pracy, wykonanie zaś zadania równało się z bojkotem ze strony współprac owników.
SCYSJA 'ostra kłótnia wywołana różnicą zdań, awantura, spór': Scysja między sąsiadami. Doszło do
scysji z ojcem. Spowodowało to scysję między przedstawicielami handlowymi konkurujących firm.
Se symbol pierwiastka chemicznego: selen (zob.) sec skrót słowa: sekans (zob.)
SECESJA l. 'oderwanie się, odłączenie się jakiejś części kraju, jakiejś prowincji od innych': Społeczność
międzynarodowa uzna zaaranżowaną przez Serbię sececję Krainy za fakt dokonany. Partia ta
zapowiedziała secesję sześciu wschodnich prowincji Kambodży. 2. 'zerwanie przez jakąś grupę
związków ze swoją organizacją, np. wystąpienie kogoś, jakiejś grupy z partii politycznej, ze związku
zawodowego, z ugrupowania literackiego itp.': Secesja grupy kaliskiej ze Stronnictwa zapoczątkowała
tworzenie nowej partii. 3. 'kierunek w sztuce na przełomie XIX i XX wieku, którego przedstawiciele
stosowali falistą linię, ornamentykę roślinną, a ich kompozycje, łączące rozmaite elementy,
odznaczały się swobodą formalną': Secesja odkryła walory artystyczne przedmiotów użytkowych.
SECUNDO (czytaj: sekundo) 'po drugie': Dlaczego tego nie kupimy? Primo: nie mamy tyle pieniędzy,
secundo:
SECURITY (czytaj: sekjurity) 'organizacje ochraniające kogoś albo coś; także: członkowie takich
organizacji':
ang. security
SEDAN 'typ nadwozia samochodu osobowego z płaskim dachem i wyraźnie wyodrębnionym z tym
bagażnikiem;
także: samochód o takim nadwoziu': W latach 80. hatch-back był typem nadwozia znacznie bardziej
popularnym niż sedan. Typowym pod względem kształtu nadwozia sedanem był stary fiat 125 p.
SEGMENT l. 'jedna z wielu takich samych części składowych jakiegoś urządzenia, konstrukcji, która
może stanowić samodzielną całość': Stalowe segmenty mostu. 2. 'rodzaj domku jednorodzinnego,
zwykle budowanego w szeregu połączonych, typowych domków': Kupili pod Warką segment o
powierzchni 110 m2. 3. pot. 'rodzaj mebla, złożonego z kilku składanych części, np. szafek,
biblioteczki, kredensu': W segmencie pod oknem znalazła stary album rodzinny. 4. w matematyce
'odcinek kołowy, część koła ograniczona łukiem i jego cięciwą':
Pole segmentu. 5. w zoologii 'jeden z szeregu odcinków ciała zwierzęcia powtarzających się i
podobnych do
675
SEGREGACJA
SEKS
SEIGNEUR (czytaj: senior) 'dawny francuski tytuł przysługujący wielkim posiadaczom ziemskim lub
wysokim urzędnikom': Król nadał mu tytuł seigneura.
SEJSMICZNY 'związany z ruchami tektonicznymi ziemi, z trzęsieniami ziemi': Polska nie leży w strefie
sejsmicznej, na obszarze naszego kraju wstrząsy skorupy ziemskiej występuj ą rzadko i są bardzo
słabe. Fale sejsmiczne rozchodzą się koliście od epicentrum, nad którym trzęsienie ziemi jest
najsilniejsze i powoduje największe zniszczenia.
SEJSMO- cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'trzęsienie ziemi', wskazująca, że to, o czym
mówi drugi człon złożenia, jest związane z trzęsieniem lub wibracją ziemi, ruchami tektonicznymi itp.,
np. sejsmograf, sejsmologia'
określać wielkość trzęsienia ziemi. Za pomocą sejsmografu drania gruntu są przetwarzane na impulsy
elektryczne i zapisywane w pamięci komputera. 2. 'coś czułego, co pozwala rozpoznać zachodzące
gdzieś zmiany': Jego twórczość była zawsze sejsmografem nastrojów społecznych.
SEJSMOGRAM 'zapis drgań gruntu na specjalnej taśmie światłoczułej lub w pamięci komputera':
Właściwie odczytany sejsmogram pozwala określić czas nadejścia trzęsienia ziemi.
SEKANS w matematyce 'funkcja trygonometryczna, która jest odwrotnością funkcji cosinus, skrót:
sec': Okresem podstawowym funkcji sekansjest liczba 2.
SEKCJA l. 'niezbyt duża jednostka organizacyjna wew-• nątrz jakiejś instytucji, urzędu, towarzystwa
itp., dział, wydział': Sekcja kulturalna. Sekcja koszykówki. Sekcja plastyków. 2. w medycynie 'badanie
zwłok ludzkich w celu określenia przyczyny śmierci, które obejmuje oględziny zewnętrzne i badanie
wewnętrzne': Przeprowadzić sekcję zwłok. Sekcja zwłok wykazała przedawkowanie heroiny. 3. w
technice 'powtarzający się element urządzenia, który ma określony zakres działania': Sekcja tłocząca
urządzenia wtryskowego.
SEKCYJNY l. 'związany z działalnością sekcji w znaczeniu l.': Spotkania sekcyjne. 2. 'związany z sekcją w
znaczeniu 2.': Stół sekcyjny. Sala sekcyjna.
SEKS 1. 'życie płciowe człowieka, zwłaszcza w jego fizycznym, zmysłowym aspekcie': Dyskutowano o
tym, jak przekazywać uczniom wiedzę o seksie. Filmy pornograficzne są o tyle szkodliwe, że
deformują wyobrażenia ludzi o seksie, przedstawiają nieistniejący świat "kobiet, które zawsze chcą, i
mężczyzn, którzy zawsze mogą". 2. pot. 'stosunek płciowy': Uprawiali seks niemal codziennie. Zapytał
ją, czy ma ochotę na seks. 3. 'cechy osoby, wpływające na jej atrakcyjność dla płci przeciwnej':
Dziewczyna z seksem.
676
SEKSIZM
SEKSTYLION
UWAGA: 2. znaczenie słowa seks 'stosunek płciowy' jest zapożyczone z języka angielskiego. Jest ono
jednak tak bardzo rozpowszechnione, że trudno je potępiać, zwłaszcza wobec ubóstwa polskiego
słownictwa, którym można w kulturalny sposób nazywać zjawiska związane z życiem płciowym
człowieka. Obecnie zresztą do wymienionych wyżej znaczeń należałoby dodać jeszcze jedno: 'bliskie,
fizyczne kontakty między osobami tej samej płci, sprawiające im zmysłową przyjemność' - bowiem
tylko tak rozumiejąc seks można to słowo odnosić do homoseksualistów, którzy - zgodnie ze
współczesnymi przekonaniami -są pewną mniejszością seksualną.
SEKSOWNY 'atrakcyjny dla płci przeciwnej, podkreślający atrakcyjność dla płci przeciwnej': Seksowny
facet. Seksowne ciało. Seksowna bielizna.
SEKSAPIL 'atrakcyjność seksualna': Seksapil to nasza broń kobieca, seksapil to coś, co was podnieca, (z
piosenki Eugeniusza Bodo)
SEKSBIZNES 'biznes związany z seksem': Współczesny seksbiznes to nie tylko prostytucja, lecz także
rozmaite typy przedstawień, np. peep show, live show, taniec erotyczny, produkcja gadżetów
związanych z seksem i sprzedawanych w seks shopach, sekstelefony, wreszcie cały wielki "przemysł"
pornograficzny.
SEKSBOMBA 'kobieta niezwykle atrakcyjna pod względem seksualnym': Za seksbombę wszech czasów
czytelnicy tego pisma uznali Marylin Monroe.
SEKSTELEFON 'numer telefoniczny, pod który dzwoniąc, można za specjalną, znacznie podwyższoną
opłatą posłuchać odgłosów seksualnych, zwierzeń seksualnych lub porozmawiać o seksie'
od łac. sexus 'płeć'; do czasów rewolucji seksualnej w latach 60. XX w. słowo seks było wyrazem
niezbyt częstym (odnotowywanym nie we wszystkich słownikach), definiowanym jako "pleć,
atrakcyjność dla płci przeciwnej"
SEKSIZM 'dyskryminowanie człowieka ze względu na jego płeć; rasizm seksualny': Panie te uznały się
za ofiary seksizmu i złożyły odwołanie w sądzie.
SEKSISTA rząd. 'zwolennik seksizmu': Gdy nie podpisałem jej awansu, uznano mnie za seksistę i
męskiego szowinistę.
SEKSISTKA rząd. 'zwolenniczka seksizmu': Proszę pana, jeśli walka o prawa kobiet to seksizm, to tak:
jestem seksistką.
SEKSER 'pracownik, który zajmuje się rozpoznawaniem płci piskląt, zwłaszcza kurzych': Zawód seksera
wymaga dużego doświadczenia.
SEKSOWANIE 'rozpoznawanie płci piskląt, zwłaszcza kurzych': Pisklęta były już wystarczająco duże, by
poddać je seksowaniu.
SEKSTANS albo SEKSTANT 'przyrząd nawigacyjny używany przez żeglarzy, także lotników oraz
astronomów, który służy do mierzenia wysokości Słońca i innych ciał niebieskich nad horyzontem, co
pomaga określić położenie statku, samolotu itp.': Sekstans składa się z metalowej ramy w kształcie
wycinka 1/6 koła (czemu zawdzięcza swoją nazwę), przymocowanego do niej łuku z podziałką,
wskaźnika, ruchomego ramienia, śruby mikrometrycznej, dwóch zwierciadeł i lunetki.
Grać, śpiewać w sekstecie. 2. 'utwór muzyczny skomponowany na sześć instrumentów lub część
dzieła operowego, kantaty itp. przeznaczona dla sześciu śpiewaków': Sekstety smyczkowe Brahmsa i
Dworzaka. Sekstety dęte Mozarta i Beethovena. Sekstet wokalny z "Wesela Figara".
SEKSTYLION 'w Polsce, Niemczech, Anglii: milion kwinty lionów, liczba zapisana w postaci jedynki i
trzy-
677
SEKTA
SELEKCJA
dziestu sześciu zer, wyrażająca wartość 10 , w niektórych krajach, np. we Francji, liczba o wartości
1021'
fr. sextillion z łac. sextus 'szósty'
SEKTA l. 'odłam wyznaniowy jakiejś dużej religii, głoszący nieco odmienne od tej religii prawdy o Bogu
i zasady moralne, mający zwykle wyraźnego duchowego przywódcę': W XVI w. działało na terenie
Niemiec wiele sekt chrześcijańskich. Spotkał się z duchowym przywódcą niewielkiej sekty buddyjskiej.
Kościół katolicki bardzo ostro przeciwstawia się działalności sekt w naszym kraju, uznając, że
deprawują one młodzież i przyczyniają się do dezorientacji moralnej społeczeństwa. 2. przen.
'niewielka grupa izolująca się od ogółu': To była nie tyle grupa artystów, co sekta, zamknięta w sobie,
mająca swego guru i swoje tajemnice, którymi nie dzieliła się z nikim.
UWAGA: wyraz sekta jest dziś nacechowany ujemnie, i to w obu znaczeniach. W wyniku tego
przedstawiciele jakiegokolwiek odłamu religijnego czy grupy wyznawców obrażają się, jeśli się o ich
wspólnocie powie: sekta.
SEKTOR l. 'wyodrębniona część jakiejś przestrzeni, jakiegoś terenu': Policja oddzieliła te sektory
stadionu, w których zasiadali kibice gości. Trwa przebudowa arterii komunikacyjnych w zachodnim
sektorze miasta. 2. 'dział gospodarki narodowej wyodrębniony ze względu na to, kto jest w nim
właścicielem majątku, środków produkcji': Sektor prywatny. Sektor państwowy. Sektor
samorządowy. 3. w informatyce 'część dysku wydzielona przez jego podział za pomocą pewnej liczby
promieni': Niedostępne sektory twardego dysku. U-szkodzony sektor dyskietki.
UWAGA: słowa: sekularyzacja i laicyzacja mają bardzo podobny sens i często są używane zamiennie.
Zazwyczaj jednak przez laicyzację rozumie się zeświecczenie jakichś obyczajów, kultury itd., zaś przez
sekularyzację - zeświecczenie urzędów podległych kościołowi lub jego majątku.
SEKUNDANT l. 'dawniej: osoba wybrana przez uczestnika pojedynku, będąca jego pełnomocnikiem
przy ustalaniu warunków walki i świadkiem, strzegącym uczciwego jej przebiegu': Dobrze. Będę
twoim sekundantem. Masz rozbić łeb, rozbij go przy mnie; może ci co pomogę... (Prus) 2. 'w walce
bokserskiej: doradca i opiekun
boksera, zasiadający w narożniku, mogący m.in. poddać swojego podopiecznego w czasie trwania
walki, jeżeli uzna, że jej kontynuowanie zagraża jego zdrowiu': Sekundant rzucił na ring ręcznik i tym
samym zakończył walkę przez poddanie swego podopiecznego.
SEKUNDOWAĆ przestarz. 'towarzyszyć komuś i wspierać go': Pan Michał rozweselił się słuchając
opowiadania, a w końcu rzekł: - Niech ci Bóg sekunduje, Jędrek! (Sienkiewicz)
lać. secundans 'wspierający'
SEKUNDARNY książk. 'mniej ważny, wtórny albo drugoplanowy': Prymame i sekundame funkcje
akcentu w języku.
od łac. secundarius
SEKWESTR w prawie l. 'przekazanie osobie trzeciej majątku albo rzeczy spornej pod zarząd lub na
przechowanie do czasu rozstrzygnięcia sporu przez sąd': Dokonać sekwestru. 2. 'sądowe zajęcie
majątku w celu zapewnienia realizacji roszczeń': Nałożyć sekwestr na majątek. Obłożyć posiadłość
sekwestrem.
SELEKCJA 'wybór czegoś przez odrzucanie tych egzemplarzy, które uznaje się za niewłaściwe (zwykle:
za gorsze)': Selekcja jabłek przed odesłaniem na bazar. Selekcja zwierząt do hodowli. Selekcja
zawodników do reprezentacji kraju.
678
SELEN
SEMIOTYKA
SELEKCJONER w sporcie 'osoba, która wybiera, kwalifikuje zawodników do drużyny, na jakieś zawody,
do reprezentacji kraju itp.'
SELEKTYWNY 'powstały w wyniku wyboru z większej całości, wybiórczy': Selektywne przyjmowanie
bodźców. Uwaga selektywna.
SELEN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 34 i masie atomowej 78,96, symbol Se: szary lub
czerwony półmetal, który występuje w kilku odmianach alotropo-wych': W przyrodzie selen
występuje w niewielkich ilościach, głównie w złożach siarki i jej związków, powszechnie jest
stosowany do barwienia na czerwono szkła i porcelany. Selen został odkryty w 1817 roku przez
szwedzkiego chemika - Jónsa Jacoba Berzeliusa.
SELENKI 'związki selenu z metalami, rzadko spotykane w przyrodzie w postaci minerałów, zwykle
otrzymywane sztucznie': Selenki, podobnie jak selen, wykorzystuje się do produkcji ogniw
fotoelektrycznych i diod foto- i elektroluminescencyjnych, barwienia szkła i porcelany na czerwono
oraz jako dodatek do stali nierdzewnej. n.-lac. selenium z gr. selene 'księżyc'
SELF-MADE MAŃ (czytaj: selfmejdmen) 'człowiek, który wszystko, co osiągnął, zawdzięcza samemu
sobie, własnym staraniom i pracy': Kiedy się tu pojawił, był tylko biednym emigrantem, swój pierwszy
mały zakład otworzył za pożyczone pieniądze, teraz zarządza nowoczesną fabryką i może o sobie
mówić jako o self-made manie.
SELWA lub SELWAS 'wiecznie zielone, wilgotne lasy równikowe porastające ogromne obszary w
dorzeczu Amazonki': Brazylijskie selwy. Wyprawa do selwy.
SEMANTYKA l. 'dział językoznawstwa, który zajmuje się badaniem znaczeń wyrazów i wyrażeń
językowych, zakresów znaczeń, związków między znaczeniem a budową formalną wyrazu, zmian
znaczeń i motywacji znaczeniowych': Kontynuacją teorii generatywnej Chom-skiego były prace
Lakoffa i Fillmore'a z zakresu semantyki generatywnej. 2. 'dział semiotyki logicznej, który zajmuje się
badaniem związków między wyrażeniami językowymi a przedmiotami i stanami rzeczy, o których się
orzeka za pomocą tych wyrażeń': Podstawowym pojęciem współczesnej semantyki logicznej jest
pojęcie prawdy. 3. książk. 'wymowa czegoś, właściwe rozumienie znaczenia wypowiedzi lub utworu':
Wykład poświęcony semantyce ostatnich utworów poety.
SEMANTYK 'specjalista w dziedzinie semantyki': Problematyką leksykalną zajęli się wnikliwie rosyjscy
semantycy: Jurij Apresjan i Igor Mielczuk.
SEMINARIUM l. 'zajęcia dydaktyczne dla studentów starszych lat, których celem są dokładne studia z
wybranej dziedziny, pomagające w przygotowaniu pracy dyplomowej': Chodził na seminarium
profesora Kazimierza Wyki, którego tematem była literatura modernizmu. 2. 'kościelny zakład
naukowo-wychowawczy przygotowujący do tego, by zostać księdzem': Ukończył seminarium
duchowne. 3. 'publiczna konferencja, poświęcona zagadnieniom społecznym, politycznym lub
kulturalnym, w której biorą udział obywatele, politycy i specjaliści z różnych dziedzin': W Gdańsku
odbyło się dwudniowe seminarium na temat działalności różnych sekt, w którym wzięli m.in. udział
przedstawiciele władz, religioznawcy, księża i przedstawiciele wielu grup religijnych. 4. 'dawniej:
szkoła o charakterze półwyższym, kształcąca nauczycieli szkół podstawowych': Skończył dwuletnie
seminarium nauczycielskie. 5. 'dawniej: zakład naukowy w wyższej uczelni, związany z katedrą;
SEMIOTYKA l. 'nauka z pogranicza filozofii i językoznawstwa, która zajmuje się ogólną teorią znaku, w
szczególności zaś typologią różnego rodzaju znaków, ich istotą i rolą w procesie porozumiewania się':
Semio-tyka obejmuje trzy podstawowe działy: semantykę, syn-taktykę i pragmatykę. Jako dyscyplina
naukowa semio-tyka została wyodrębniona przez Charlesa Morrisa. 2. inaczej SYMPTOMATOLOGIA
'dział medycyny, który zajmuje się objawami chorobowymi i ich ogólnym znaczeniem w stawianiu
diagnoz lekarskich; także zespół objawów w określonej chorobie': Semiotyka jest działem medycyny
klinicznej. Semiotyka duru brzusznego.
679
SEMITA
SENSOR
SEMIOTYK 'specjalista w dziedzinie semiotyki': Znanym polskim semiotykiem logicznym był Kazimierz
Aj-dukiewicz.
SEMICKI 'związany z Semitami': Języki semickie. Pismo semickie. Semicki typ urody.
lać. Sem od hebrajskiego imienia Szem, noszonego przez biblijnego protoplastę, jednego z trzech
synów Noego, którego potomkiem był Abraham
ang. semtex od nazwy Semtin, wsi w Czechach, w pobliżu której ten materiał wybuchowy jest (był?)
produkowany
SENAT l. 'izba wyższa w parlamencie dwuizbowym': Obrady senatu. Zasiadać w senacie. Marszałek
senatu. 2. 'w szkołach wyższych: grupa osób, wybranych spośród prorektorów, dziekanów,
pracowników naukowo-dy-daktycznych, młodzieży, które wraz z rektorem współuczestniczą w
kierowaniu szkołą': Wybory do senatu Uniwersytetu Gdańskiego. 3. 'rada miejska większych miast w
okresie średniowiecza; także: organ rządzący i administracyjny w niektórych miastach, określanych
mianem wolnych': Senat Wolnego Miasta Gdańska. Uchwały senatu krakowskiego z lat 1815-1846. 4.
'w niektórych państwach: stały zespół orzekający w ramach sądu': Niegdyś instytucja senatu
funkcjonowała w carskiej Rosji, obecnie zaś funkcjonuje m.in. w Niemczech. 5. 'w starożytnym
Rzymie:
początkowo organ doradczy władcy, złożony z przedstawicieli możnych rodów, a w okresie republiki
naczelny organ rządzący, który kierował polityką wewnętrzną i zewnętrzną państwa, dbał o finanse i
sprawy kultu religijnego': W okresie archaicznym głową państwa rzymskiego był król, który spośród
starszyzny rodowej wybierał sobie radę, czyli senat. Za czasów cesarstwa znaczenie senatu stopniowo
malało.
SENATOR 'członek senatu': W starożytnym Rzymie godność senatora była sprawowana dożywotnio.
Senatorowie zgromadzeni na posiedzeniu.
Komisja senacka. Senacka poprawka do projektu ustawy. łac. senatus 'rada starców' od: senex
'starzec'
SENIOR l. 'mężczyzna starszy wiekiem, mający w rodzinie wysoką pozycję, często sławny i bogaty
ojciec, w odróżnieniu od swego syna -juniora': Rockefeller senior wezwał do siebie syna, by omówić
sprawę jego małżeństwa. 2. 'osoba najstarsza wiekiem lub stażem w jakimś zespole': Klub seniora.
Przedstawili nową koleżankę dwóm seniorom w naszym zakładzie. Na spotkaniu obecni byli seniorzy
polskiej sceny. 3. 'jeden ze starszych wiekiem członków sejmu lub senatu, który prowadzi obrady do
czasu obioru marszałka' 4. w sporcie 'dorosły zawodnik, w zależności od dyscypliny: mający więcej niż
18,21,22 lub 23 lata': Odbyły się kolejno zawody młodzików, juniorów i seniorów. 5. 'w
średniowieczu: pan feudalny mający władzę nad wasalem i sprawujący nad nim opiekę': Wasale
składali seniorowi hołd lenny. 6. 'w okresie rozbicia dzielnicowego w Polsce: rezydujący w Krakowie
książę, nadrzędny (bardziej w teorii niż w praktyce) wobec innych książąt dzielnicowych'
SENIORAT l. 'w średniowieczu: władza i opieka seniora nad wasalem' 2. 'w okresie rozbicia
dzielnicowego w Polsce: dziedziczenie funkcji seniora przez najstarszego członka rodu': Seniorat
faktycznie przestał obowiązywać w końcu XII wieku.
SENSAT l. pot. 'człowiek doszukujący się we wszystkim sensacji, dający się łatwo poruszyć sprawami
drobnymi, żywo reagujący na nowinki': Taki z niego sensat, że z byle plotki zrobi aferę. 2. przestarz.
'człowiek, który przesadnie okazuje powagę i stara się wyglądać na mądrego, uczonego': Stał przed
obrazem i pozując na sensata, milczkiem kiwał głową od czasu do czasu.
SENSATKA l. pot. 'kobieta sensat, doszukująca się we wszystkim sensacji': Nowa koleżanka okazała się
sensatką, co rano przybiegającą z wiadomościami o nowych niezwykłych zdarzeniach, 2. przestarz.
'kobieta sensat, zwłaszcza bardzo poważna młoda dziewczyna':
W III tomie "Potopu" Sienkiewicz zestawia dwie najzupełniej różne panny: Oleńkę, nazywaną
sensatką, i trzpiotowatą Anusię Borzobochatą.
SENSOR 'urządzenie (zwykle przetwornik, czujnik, włącznik lub wyłącznik) działające pod wpływem
określone-
680
SENSUALNY
SERAFIN
go impulsu, bodźca, np. światła, dotyku, ciepła': Sensory czułe na pole magnetyczne.
SENSORYCZNY książk. 'taki, który jest odbierany, doznawany za pomocą zmysłów, czucia; także
związany z tego typu doznawaniem': Nerw sensoryczny. Poznanie sensoryczne i rozumowe.
II "y-
SENSUS COMMUNIS (czytaj: sensus kommunis) książk. 'zdrowy rozum, powszechne odczucie tego, co
rozsądne': Powinieneś był się odwołać do sensus communis, a nie do swojej intuicji.
SENTENCJA 'zdanie wyrażające jakąś ogólną, filozoficzną lub moralną, myśl w zwięzłej, wyrazistej
formie':
Głupoty dotyczą znane sentencje: "Głupich siać nie trzeba, sami się rodzą", "Byka strzeż się z przodu,
konia - z tyłu, a głupoty - ze wszystkich stron".
SENTENCJONALNY 'mający charakter sentencji lub typowe dla sentencji cechy': Sentencjonalna
wypowiedź. Sentencjonalny ton głosu.
UWAGA: Wyraz ten bywa błędnie używany w znaczeniu 'emocjonalny, uczuciowy', np. "Pisząc o Basi,
zobowiązany się czuję do zdania okresowego raportu z aktualnej sytuacji w dziedzinie naszych
związków sentymentalnych", poprawnie: ...naszych związków uczuciowych.
ang. sentimental
SEPARACJA l. 'oddzielenie czegoś od czegoś albo kogoś od kogoś, rozdzielenie, rozłączenie': Separacja
tego ugrupowania od innych partii prawicowych w sejmie nie jest całkowita. 2. 'uchylenie wspólnoty
małżeńskiej (rozłączenie "od stołu i łoża") bez rozwiązania małżeństwa, co uniemożliwia osobom
rozdzielonym zawarcie nowego związku małżeńskiego' Nastąpiła formalna separacja diuka Yorku i
jego żony, Sary Ferguson.
SEPIA l. 'przytłumiony kolor brązowy, jakby trochę wyblakły': Artysta sięgał głównie po ciepłe kolory:
żółcienie, czerwienie, sepie. Stary album z fotografiami w kolorze sepii. 2. 'ciemnobrunatny barwnik
stosowany w malarstwie, zwłaszcza przy wykonywaniu jednobarw-nych akwareli lub rysunków
piórkiem; także: rodzaj atramentu produkowany z tego barwnika': Naturalną sepię otrzymuje się z
wydzieliny mątw. 3. 'jednobarwna akwarela lub rysunek wykonany przy użyciu sepii': Na ścianie
wisiało kilka sepii, wszystkie przedstawiały tę samą postać. 4. inaczej: MĄTWA w zoologii 'drapieżny
mięczak z gromady głowonogów, gatunek dziesięcior-nicy o owalnym ciele długości około 30 cm,
która żyje przy dnie w ciepłych morzach, w sytuacjach zagrożenia wypuszcza do wody czarną
wydzielinę': Sepie, występujące powszechnie w Atlantyku i Morzu Śródziemnym, mają możliwość
maskowania się przez zmianę barwy ciała.
gr. sepia
SEPTYLION 'w Polsce, Niemczech, Anglii: liczba zapisana w postaci jedynki i czterdziestu dwóch zer,
wyrażająca wartość l O42, wyjątkowo w niektórych krajach, np. we Francji, 1024'
681
SERAJ albo SARAJ
SERWIS
miłości. Serafini unoszą się wokół Bożego tronu, śpiewając bezustannie "Święty, święty, święty".
SERAFICZNY książk. 'anielsko piękny, pełen wzniosłości, uwielbienia': Seraficzna muzyka. Seraficzna
uroda.
SERAJ albo SARAJ 'rezydencja muzułmańskiego władcy, stanowiąca zespół pałaców i innych
budynków':
Podczas wycieczki do Stambułu największe wrażenie zrobił na mnie seraj nazwany przez
mieszkańców Top-kapi Sarayi.
fr. serenadę z wf. serenata 'pieśń wieczorna' od: sera 'wieczór' i se-reno 'czysty, pogodny'
SEROLOGIA 'dział medycyny, nauka, która zajmuje się badaniem właściwości surowicy krwi ludzkiej
lub zwierzęcej, zwłaszcza wywarzaniem przeciwciał i antygenów': Dzięki rozwojowi serologii możliwe
jest trafne typowanie przy dobieraniu dawcy przeszczepu.
SERPENTYNA l. 'dość wąska górska droga, zwykle biegnąca zboczem góry, mająca wiele ostrych
zakrętów': Do zamku na szczycie prowadziła malownicza serpentyna.
2. 'wąska, kolorowa taśma papierowa, zwinięta w rulonik, którą podczas balów i innych zabaw,
zwłaszcza karnawałowych, rzuca się tak, by się rozwinęła i spadła na uczestników zabawy': Na
tańczących sypało się konfetti i leciały różnokolorowe serpentyny. Rzucać serpentyny. 3. 'szabla
polska wygięta w łuk, nieozdobna, noszona w XVII-XVIII w. przez uboższą szlachtę do codziennego
stroju; także: działo małego kalibru o długiej lufie używane w XVI-XVII w.': Blizna po cięciu
serpentyną. Wytoczyć serpentynę.
SERUM 'beztłuszczowy preparat kosmetyczny w postaci kremu lub żelu, zawierający wiele związków
aktywnie działających na skórę': Serum ułatwia odnowę tkanki łącznej, ujędrnia, regeneruje,
poprawia ukrwienie. Polska firma Dermika wyprodukowała dobre serum pod oczy.
SERWER 'centralny komputer w sieci, w którym gromadzi się duże zasoby danych, udostępnianych
następnie na życzenie wielu różnym odbiorcom': Obydwa programy można ściągnąć za darmo z
serwera intemetowego tej firmy. System został zapisany po raz pierwszy w serwerze służącym do
celów szkoleniowych.
ang. serwer
SERWILIZM książk. 'bezkrytyczne podporządkowanie się władzom, służalczość wobec nich': Serwilizm
podwładnych. Serwilizm pewnych kręgów społeczeństwa Galicji wobec władz zaborczych.
SERWILISTA 'osoba, której zachowanie cechuje się serwilizmem': W sytuacjach konfliktowych zawsze
okazywali się obłudnymi serwilistami.
SERWIS l. 'komplet naczyń stołowych': Piękny, stary serwis po babce był używany tylko w czasie
bardzo uroczystych przyjęć rodzinnych. 2. inaczej: SERW 'w siatkówce, tenisie i innych grach:
rozpoczynające grę podanie piłki na pole przeciwnika': Mocny serwis polskiego tenisisty. 3. 'obsługa i
naprawy maszyn, pojazdów i różnych innych urządzeń technicznych; także: punkt, gdzie te usługi są
świadczone': Firma poszukuje dealerów samochodów tej marki, którzy prowadzą ich gwarancyjny i
pogwarancyjny serwis. 4. 'komplet informacji lub filmów zebranych w pewnym celu lub regularnie
dostarczanych np. przez agencję prasową': Agencje w swoich serwisach na czołowych miejscach
podają wiadomości o najnowszych zdarzeniach w Polsce.
SERWOWAĆ l. 'w grach sportowych: podawać piłkę zza linii autowej na pole przeciwnika,
rozpoczynając ko-
682
SERWITUT
SFERA
lejny fragment gry': Serwuje siatkarz francuski, l. 'podawać jakąś potrawę': Na przyjęciu serwowano
wyłącznie dania bezmięsne. 3. 'dostarczać komuś czegoś, zwłaszcza jakichś informacji, wrażeń, często
ocenianych negatywnie': Serwował nam głupie dowcipy. Zaserwowała im garść najnowszych plotek.
To ty mi takie przyjemności zamierzasz serwować?
UWAGA: w 2. znaczeniu słowo serwować jest nadużywane, zamiast "w barze serwuj ą naleśniki"
znacznie lepiej powiedzieć podają naleśniki. W 3. znaczeniu serwować to neologizm, przez wielu
językoznawców oceniany jako błąd językowy. Lepiej więc mówić: opowiadać dowcipy, plotki itd.
SESJA l. 'posiedzenie jakiejś instytucji, organizacji, poświęcone określonej sprawie': Sesja zarządu
spółki. Sesja naukowa 'typ konferencji naukowej, zazwyczaj mniejszej' 2. 'okres, w którym odbywają
się regularne posiedzenia jakiegoś organu': Sesja Sejmu. Sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ. O Sesja
egzaminacyjna 'część roku akademickiego, w której studenci muszą zdać egzaminy' 3. 'czas otwarcia
giełdy w ciągu doby': Sesja giełdowa. Na wtorkowej sesji giełdowej utrzymywała się hossa.
SEX SHOP (czytaj: seks szop) 'sklep z artykułami, które mają uprzyjemniać, uatrakcyjniać seks,
pobudzać seksualnie':
Bielizna z sex shopu. Sex shopy oferują coraz większy wybór kaset z filmami erotycznymi i
pornograficznymi.
SEZAM l. 'w baśniach arabskich: tajemna jaskinia otwierana słowami zaklęcia, w której rozbójnicy
przechowywali zdobyte skarby': Kiedy Ali Baba poznał tajemnicze zaklęcie, mógł wchodzić do sezamu
i korzystać z bogactw rozbójników. 2. 'roślina jednoroczna lub wieloletnia, pochodząca z Afryki, o
dość wysokiej łodydze, drobnych kwiatach białych lub fioletowych i owocach w postaci torebek,
zawierających drobne, spłaszczone nasiona': Ze względu na bardzo dużą zawartość tłuszczu nasiona
sezamu doskonale nadają się do wyrobu cennego oleju, a ponadto są wykorzystywane w przemyśle
cukrowniczym, kosmetycznym i mydlarskim. Sezam uprawia się w krajach tropikalnych i
śródziemnomorskich.
SEZAMOWY l. 'dotyczący sezamu - tajemnej jakini ze skarbami': Sezamowe wrota otworzyły się z
łoskotem. 2. 'wykonany z sezamu, związany z sezamem - rośliną':
SEZON l. 'pora roku': Sezon jesienny. Sezon wiosenno--letni. Sezon deszczowy. 2. 'okres, kiedy coś się
odbywa, czas o szczególnie sprzyjających warunkach do określonej działalności, wykonywania
pewnych czynności itp.:
Sezon narciarski. Sezon urlopowy. Szczyt sezonu. Rozpocząć sezon myśliwski. 3. 'okres dojrzewania i
zbioru owoców lub innego rodzaju płodów rolnych': Sezon truskawek. Sezon żniwny. Sezon na
pomidory. Kupować warzywa w sezonie.
SEZONOWY 'związany z określonym sezonem - porą roku, okresem, gdy coś się odbywa, lub czasem
zbioru pewnych płodów rolnych': Sezonowy wzrost zachorowań na grypę. Robotnicy sezonowi.
Sporty sezonowe. Praca sezonowa przy zbiorze truskawek. Warzywa sezonowe.
fr. saison
SFERA l. 'pewien zakres związanych ze sobą spraw, tematów, działalności itp.': Różne sfery
zainteresowań. Sfera uczuć. Żyć w sferze marzeń. 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: SFERY
'określona, zwykle duża, grupa ludzi, których łączą wspólne sprawy, pochodzenie, wykształcenie,
stopień zamożności, zainteresowania itp., warstwa społeczna': Sfery arystokratyczne. Niższe sfery.
Sfery rządowe. Ktoś znany w sferach naukowych. 3. 'dość duży, wyodrębniający się obszar lub
przestrzeń, zwykle rozciągające się wokół czegoś lub między czymś a czymś': Sfera roślinności
tropikalnej. Sfera klimatyczna. Sfera przyciągania ziemskiego. 4. 'przestrzeń nieba, otaczająca Ziemię,
wyobrażona w postaci kuli': Obserwacje sfery niebieskiej. Położenie ciał niebieskich na sferze. 5. w
matematyce: 'powierzchnia kuli, stanowiąca zbiór punktów w przestrzeni równoodległych od danego
punku, zwanego środkiem': Sfera powstaje w wyniku pełnego obrotu okręgu wokół osi symetrii.
683
SFINKS
Si
SFERYCZNY 'mający kształt sfery - kuli': Sferyczne sklepienie kościoła. Kopuła sferyczna. łac. sphaera
'kula' z gr. sphaira
SFINKS l. 'w sztuce starożytnego Egiptu: wyobrażenie lwa, w pozycji siedzącej lub leżącej, z ludzką
twarzą':
Sfinks symbolizował potęgę i mądrość faraona. 2. 'w mitologii greckiej: potwór z głową i piersiami
kobiety, tułowiem lwa i skrzydłami ptaka': [...] w kilka dni później w górach podmiejskich pojawił się
dziwny potwór, który zaczął porywać ludzi i rzucać w przepaście. Nazywał się Sfinks. [...] Powiedział,
że dopiero wtedy ustąpi z ziemi tebańskiej, jeśli się znajdzie ktoś, kto rozwiąże jego zagadkę. Tej
zagadki nauczył się od muz, a sens jej był taki: "Co to za zwierzę, obdarzone głosem, które z rana
chodzi na czworakach, w południe na dwóch nogach, a wieczorem na trzech?" (Parando-wski)
gr. Sphinks
SHAKER (czytaj: szejker) 'naczynie metalowe lub, rzadziej, szklane, ze specjalną nakładką i pokrywką,
w którym miesza się składniki (wstrząsając nim) w celu przygotowania koktajlu lub innego rodzaju
napoju': Shakery mają zwykle pojemność 0,5-0,75 l, co pozwala na przygotowanie 2-3 porcji napoju.
SHERRY (czytaj: szery) 'wino południowe, wzmacniane przez dodanie brandy, produkowane w
Andaluzji w kilku rodzajach, o zawartości alkoholu od 15,5 do 25%; ma kolorjasnożółty lub
ciemnobrązowy w zależności od rodzaju, zwykle jest nieco cierpkie i ma delikatny posmak migdałów
lub orzechów': W połączeniu z wermutem sherry doskonale nadaje się do przyrządzania aperitifów.
Sherry jest na dużą skalę eksportowane do Wielkiej Brytanii. Lampka półwy-trawnego sherry.
ang. sherry z hiszp. xerez, także: jerez - od nazwy hiszpańskiego miasta Jerez de la Frontera
SHINTO (czytaj: śinto) albo SINTO (czytaj: śinto) także SHINTOIZM albo SINTOIZM 'religia Japonii, nie-
mająca historycznego założyciela, sięgająca korzeniami do japońskiego kultu etnicznego,
charakteryzująca się wielobóstwem, kultem istot mitycznych, duchów przodków i sławnych ludzi oraz
sił przyrody, obecnie zawierająca też m.in. elementy buddyzmu': W latach 1868-1945 shinto jako
religia państwowa została poddana ministerstwu spraw wewnętrznych, obowiązywał wówczas także
boski kult cesarza. Najwcześniejsze spisane teksty shintoizmu pochodzące z VIII w. zawierają
starożytne mity, opisujące narodziny bóstw, tzw. karni, oraz stworzenie świata.
Wśród niektórych grup shintoistów praktykuje się magię leczniczą, nekromancję, a także
wróżbiarstwo.
SHOAH (czytaj: szoah albo szoa) albo SZOAH albo SZOA 'zagłada Żydów podczas II wojny światowej'
SHOCKING (czytaj: szoking) pot. 'budzący zgorszenie, odrazę, niestosowny - przymiotnik, rażący;
także rzecz, sytuacja wywołująca takie odczucia - rzeczownik': -Jak film? - Shocking, lepiej żeby
dziewczyny tego nie oglądały.
SHOP 'sklep' (wyraz używany niemal wyłącznie w złożeniach typu: porno shop, minishop).
UWAGA: używanie tego wyrazu na szyldach nawet małych sklepików jest pretensjonalne jako
przejaw snobizmu i ulegania złudzeniu, że obca nazwa podniesie rangę sklepu.
SHOPOHOLIK albo SZOPOHOLIK 'osoba, która nałogowo kupuje towary w sklepach, nie może się
powstrzymać od zakupów': Po miesiącu takiego życia spostrzegł, ze zaczyna się robić shopoholikiem,
który musi wstąpić do każdego niemal sklepu i kupić choćby drobiazg.
SHOW (czytaj: szot) l. 'przedstawienie estradowe, widowisko o charakterze rewiowym': Brał udział w
dwóch międzynarodowych show. l. pot. 'widowisko' (czasem z odcieniem ujemnym). Ceremonia
powitania przekształciła się w wielki show.
SHOW BUSINESS (czytaj: szot biznes) albo SHOW BIZNES 'przemysł rozrywkowy, produkcja
programów rozrywkowych i ludzie z nią związani': Rekiny show businessu potraktowały tę działalność
pobłażliwie, nie widząc w niej zagrożenia dla siebie. Pracować w show biznesie.
SHOWMAN (czytaj: szołmen) 'człowiek, który jest zawodowo związany z przemysłem rozrywkowym':
Zobaczyć tam można prawdziwą erupcję talentów i osobowości telewizyjnych: prezenterów i
showmanów.
LIVE SHOW (czytaj: lajfszoł) 'seks na żywo - przedstawienie, w czasie którego jakieś osoby, zwykle
mężczyzna i kobieta, prezentują oglądającym (za opłatą) czynności seksualne'
684
SI
ISIMA
SI 'układ jednostek miar przyjęty i powszechnie zalecony przez Generalną Konferencję Miar,
zawierający 7 jednostek podstawowych i 2 uzupełniające oraz spójny sys-temjednostekpochodnych':
W Polsce jednostki miar SI zostały wprowadzone jako legalne w 1966 r.
SIAŁ (czytaj: s-ial) w geologii 'nazwa zewnętrznej warstwy skorupy ziemskiej lub, według nowszych
poglądów, całej kontynentalnej części skorupy ziemskiej, zbudowanej głównie z granitów i skał
pokrewnych bogatych w krzem i glin': Pod warstwą sialu znajduje się płaszcz. Siał może mieć grubość
do 40 km pod kontynentami i około 5 km na dnie mórz.
SIC! (czytaj: s-ik!) 'uwaga, zwykle ironiczna, umieszczana w tekście po zacytowanym wyrazie albo
zwrocie - zazwyczaj zawierającym błąd - oznaczająca, że został on przytoczony zgodnie z oryginalnym
zapisem': Mężczyzna, siląc się na kulturę, zapytuje sprzedawcy: Czy te wino [sic!] naprawdę pochodzi
z Bordeaux?
SIDING (czytaj: sajdink) 'plastikowa lub drewniana okładzina zewnętrznych ścian budynku, mocowana
ze względów ochronnych lub estetycznych': Położenie sidingu sprawiło, że stara, murowana oficyna
wyglądała jak nowy, kryty drewnem dom. Firma szczególnie poleca najlepszej jakości siding winylowy
i rynny dachowe.
SIERRA (czytaj: sjerra) 'pasmo gór, łańcuch górski, zwłaszcza w Hiszpanii, Portugalii i Ameryce': Sierra
Grandę. Sierra Nevada, Sierra Mądre.
hiszp. sierra
SIGNOR(E) (czytaj: s-inior) 'pan, forma grzecznościowa używana we Włoszech': Signor Bartolomeo
Borricelli.
SIGNORA (czytaj: s-iniora) 'pani, forma grzecznościowa używana we Włoszech': Przyjęcie u signory
Margarity.
SILENTIUM! (czytaj: s-ilentium) książk. 'cisza! proszę zamilknąć! - zwrot wypowiadany w sytuacji
oficjalnej w celu uciszenia osób zgromadzonych w danym miejscu': Silentium! Panowie, pozwólmy
referentowi dokończyć wywód!
lać. silentium!
SILIKONOWY lub SYLIKONOWY (czytaj: s-ilikono-wy) 'związany z silikonem, wykonany z silikonu, taki,
w który wstrzyknięto silikon': Uszczelka silikonowa. Proteza silikonowa. Laminat silikonowy.
Silikonowy biust amerykańskiej seksbomby.
SILOSOWAĆ (czytaj: s-ilosować) 'zakwaszać i przechowywać w silosach paszę dla bydła': Silosować
buraki cukrowe.
SILVA RERUM (czytaj: s-ilwa rerum) l. książk. 'zbiór różnego rodzaju wiadomości albo utworów o
rozmaitej treści': Publikacja ta jest wartościowym dwudziestowiecznym silva rerum, jednak jej lektura
wymaga dobrej orientacji w historii. 2. 'dawniej: księga domowa lub rodzinna, w której dorywczo
spisywano wiadomości o różnych wydarzeniach politycznych, a także przepisy, sentencje itp.': W
zbiorach biblioteki znajduje się kilka cennych egzemplarzy silva rerum z XVI w.
I SIMA (czytaj: s-ima) w geologii 'warstwa skorupy ziemskiej, zbudowana ze skał bogatych w krzem i
magnez, stanowiąca spodnią warstwę kontynentalnej części skorupy ziemskiej położoną pod siałem
lub -według nowszych poglądów - odpowiadającą oceanicznej skorupie ziemskiej': Według większości
badaczy sima jest częścią skorupy ziemskiej, niektórzy jednak sądzą, że należy ona do górnego
płaszcza Ziemi.
685
II SIMA
SIT-IN
II SIMA (czytaj: s-ima) w architekturze l. 'rynna, zwykle o esowatym profilu, stosowana w klasycznych
porządkach architektonicznych, którą umieszczano nad gzymsem wieńczącym i zakańczano
ozdobnym rzygaczem':
SINE IRA ET STUDIO (czytaj: s-ine ira et studjo) 'bez gniewu i zawziętości - zdanie wypowiadane
zwłaszcza wtedy, gdy zauważamy, że osoby mające coś rozważyć, o czymś dyskutować, decydować,
podchodzą do sprawy bardzo emocjonalnie i chcemy je uspokoić, przypomnieć, żeby traktowały rzecz
bezstronnie, obiektywnie':
Kiedy przy stole zaczęła podnosić się wrzawa, odezwał się prezes: - Proszę państwa, sine ira et studio,
podpisanie umowy z Niemcami jest sprawą poważną...
lać. sine ira et studio - zdanie z początku "Roczników" Tacyta, będące zapewnieniem o obiektywizmie
autora
SINE TEMPORE (czytaj: s-ine temperę) 'punktualnie, bez kwadransa akademickiego, skrót: s.t.': Na
wielu zachodnich uniwersytetach godzinę rozpoczęcia zajęć o-znacza się: c.t - co oznacza, że można
przyjść kwadrans później - lub: s.t. - co oznacza, że trzeba być o ustalonej godzinie, bez żadnego
opóźnienia. W przeciwieństwie do innych profesor rozpoczynał wykład sine temperę i bardzo nie
lubił, jeśli ktoś się spóźniał.
SINGEL l. (czytaj: s-ingiel) 'niewielka płyta gramofonowa z nagraniem jednego utworu na każdej
stronie' 2. inaczej:
SINGLISTA (czytaj: s-inglista) 'w tenisie, badmintonie itp.: zawodnik grający w singlu'
SINGLOWY (czytaj: s-inglowy) l. 'związany z singlem - płytą gramofonową lub kompaktową': Nagranie
singlowe nie różni się od nagrania na płycie długogrającej. 2. 'związany z singlem - grą jeden przeciw
jednemu':
SINUS (czytaj: s-inus) w matematyce 'jedna z funkcji trygonometrycznych, wyrażająca się stosunkiem
przy-prostokątnej przeciwległej do danego kąta do przeciw-prostokątnej'
'krzywa przedstawiająca przebieg funkcji sinus, wykres funkcji sinus': Na tablicy narysował sinusoidę.
2. 'krzywa, podobna do tej, która przedstawia wykres funkcji sinus, obrazująca rozwój jakiegoś
zjawiska lub procesu':
Znana sinusoida następstwa epok literackich określa jedne z nich jako "romantyczne", a inne jako
"klasyczne".
SINUSOIDALNY (czytaj: s-inuso-idalny) 'taki, który ma kształt sinusoidy': Linie sinusoidalne. Wzory
sinusoidalne.
SIR (czytaj: ser ) l. 'pan - angielski tytuł szlachecki, stawiany przed imieniem i nazwiskiem lub przed
samym imieniem, przysługujący osobom zasłużonym lub wielkim posiadaczom ziemskim': Sir
Laurence Kerr Olivier zasłynął wielkimi kreacjami szekspirowskimi. 2. 'pan -angielska forma
grzecznościowa używana w nagłówkach listów albo wobec osób starszych lub wobec przełożonych':
Stary lokaj zwrócił się do mężczyzny:
ang. sir
SIT-IN (czytaj: s-it-in) 'forma protestu, polegająca na tym, że demonstranci siadają gdzieś ze swymi
żądaniami na plakatach, np. przed jakimś budynkiem publicznym, i odmawiają opuszczenia tego
miejsca do czasu spełnienia ich postulatów': Protestujący przeciw przewozowi materiałów
radioaktywnych urządzili sit-in na torach kolejowych. Sit-in przed budynkiem ministerstwa.
ang. sit-in
686
SKAND
SIT TIBI (El) TERRA LEVIS (czytaj: s-it tibi (eji) terra lewis) 'niech ci (jej, jemu) ziemia lekką będzie -
zdanie używane w mowach pogrzebowych lub umieszczane na nagrobkach': Pod datą śmierci widniał
drobny napis:
lać.
SYTWApot. 'grupa osób, które się wzajemnie popierają i wykorzystują swoje pozycje społeczne (nie
zawsze etycznymi sposobami) w celu osiągnięcia własnych korzyści, często wbrew interesowi ogółu':
Małomiasteczkowa si-twa.
SI VIS PACEM PARA BELLUM (s-i wiś pacem, para bellum) 'jeśli chcesz pokoju, gotuj się do wojny-
tylko respekt przeciwników przed twą siłą może zapewnić ci bezpieczeństwo': W
dziewiętnastowiecznej polityce mocarstw europejskich zasada "si vis pacem para helium" zapewniła
dość drugi okres pokoju, zwłaszcza w drugiej połowie stulecia.
fac.
SIZAL (czytaj: s-izal) l. 'inaczej AGAWA SIZALSKA, AGAWA SIZALOWA 'gatunek agawy pochodzący z
Meksyku i Ameryki Środkowej': Uprawy sizalu spotyka się nie tylko w Ameryce Środkowej, ale i w
Brazylii, Afryce, Indonezji. 2. 'mocne włókno, otrzymywane z liści agawy sizalskiej lub roślin
pokrewnych, twarde, wytrzymałe i tanie w produkcji': Sizalu używa się do wyrobu lin, mat, worków
itp.
SJESTA l. 'w niektórych krajach o ciepłym lub gorącym klimacie: czas około południa, przeznaczony na
odpoczynek': Kiedy dojechaliśmy do Barcelony, była akurat pora sjesty, więc wszystkie sklepy były
pozamykane. 2. 'poobiedni odpoczynek lub drzemka': Czas na sjestę. Zrobić sobie krótką sjestę.
hiszp. siesta 'południowy odpoczynek' z fac. sexta 'szósta' (godzina od wschodu słońca)
I SKALAR 'drobna ryba, zwykle szarozielona, z czterema poprzecznymi, ciemnymi paskami na płaskim
ciele, o długości do 15 cm, kształcie ciała zbliżonym do trójkąta, z dobrze rozwiniętymi płetwami
grzbietową i odbytową oraz płetwami brzusznymi w postaci drugich, nitkowatych wyrostków, żyje w
wodach dorzecza Amazonki':
II SKALAR w matematyce i fizyce 'wielkość, która wyraża się jedynie liczbą i nie ma żadnego kierunku
w przestrzeni, np. pole, masa, objętość, temperatura, gęstość, praca, czas itp.': Często liczby
rzeczywiste określa się skrótowo skalarami. W układzie współrzędnych skalar zaznacza się jako punkt,
wektor natomiast (jako uporządkowaną parę punktów) przedstawia się w postaci strzałki.
ang. scalar (quantity) 'stopniowalna (wielkość)' z łac. scalaris 'drabiniasty, mający stopnie'
SKALD 'średniowieczny skandynawski poeta i śpiewak, będący zarazem wojownikiem, który służył na
dworze króla lub możnowładcy i pisał utwory o bohaterach, ich zwycięstwach i miłościach, czerpiąc
tematy z mitologii nordyckiej': Fakty utrwalone przez skaldów i zachowane w zabytkach pisanych są
ważnym źródłem historycznym. Najbardziej znanymi skaldami byli Egill Saklla-grimson, Einarr
Helgason i Snorri Sturiuson.
skandynawskie skald
SKALP 'dawne trofeum wojenne w postaci skóry z włosami, zdartej z głowy zwyciężonego wroga':
Zwyczaj zdzierania skalpów występował u Indian z Ameryki Północnej i Południowej, jak również u
niektórych ludów starożytnych, m.in. Scytów. Skalp był dowodem męstwa wojownika, a ponadto
miał znaczenie magiczne i kultowe. Łowca skalpów.
SKALPEL inaczej: BISTUR 'mały, wąski i bardzo ostry nóż chirurgiczny, prosty albo zakrzywiony, o
ostrzu jednostronnym lub na końcu dwustronnym, używany do przecinania skóry, tkanek itp.': Naciąć
ropień skalpelem.
SKAND 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 21 i masie atomowej 44,956, symbol Sc:
srebrzystobiały metal o dużej aktywności chemicznej, w przyrodzie wy-
687
SKANER
SKLEROZA
stepujący w stanie rozproszonym': Skand został odkryty w 1879 roku. Skand i tlenek skandu są
wykorzystywane do produkcji materiałów mikroelektronicznych, innych zaś związków skandu często
używa się jako katalizatorów.
SKANER 'urządzenie, połączone z komputerem, które służy do wprowadzania do niego map, obrazów,
rysunków, a także tekstu książek, gazet itp.': Za pomocą skanera uzupełniono tekst autentycznym
rękopisem poety.
SKANOWAĆ 'wprowadzać za pomocą skanera jakiś fragment tekstu, rysunek itd.': Wskanował godło
uniwersytetu na l. stronę zaproszenia.
ang. skaner
dawne chaty, narzędzia pracy, sprzęty domowe i gospodarskie itp.': W Oslo zwiedzili piękny skansen,
w którym można było zobaczyć, jak żyli i pracowali dawni Norwegowie.
szwedzkie Skansen - park w Sztokholmie, w którym przy końcu XIX w. założono pierwsze takie
muzeum
SKARABEUSZ l. inaczej: POŚWIĘTNIK 'duży, czarny chrząszcz, lekko błyszczący, o spłaszczonym ciele,
żywiący się nawozem, w którym też samica składa jaja;
żyje w północnej Afryce, południowej Europie i Azji Mniejszej': Skarabeusze magazynują część
nawozu jako zapas pokarmu dla dojrzewających larw. 2. w mitologii egipskiej 'święty żuk, który
według wierzeń miał tylko postać samca i powstawał sam z siebie, był symbolem nieśmiertelności,
zmartwychwstania, tworzenia':
Skarabeusz był czczony przez starożytnych Egipcjan pod imieniem Chepry jako bóg wschodzącego
słońca. Kamienne lub fajansowe wyobrażenie skarabeusza używane było powszechnie jako amulet.
lać. scarabeus
SKATEBOARD (czytaj: skejtbord) inaczej: DESKOROL-KA 'przyrząd sportowy: deska lub płaski kawałek
mocnego plastiku, o długości do 50 cm, z zamocowanymi pod spodem kółeczkami, na którym - stojąc
-jeździ się i wykonuje różne ewolucje'
SKATING (czytaj: skejting) 'jazda na deskorolce, zwykłych wrotkach lub rolkach (butach z
przymocowanymi pod spodem w rzędzie pojedynczymi kółeczkami':
ang. od: skate 'jeździć na łyżwach, deskorolce lub rolkach', board 'deska, pokład'
SKAUT (czytaj: skałt) 'członek organizacji młodzieżowej, skupiającej chłopców i dziewczęta, mającej
na celu wychowanie ich w poszanowaniu wartości ogólnoludzkich, nauczenie ich samodzielności i
pracy w grupie dla dobra własnego i innych, wykształcenie w nich sprawności fizycznej i szacunku dla
świata przyrody': Podczas tygodniowego obozu nad jeziorem skauci wspólnie się bawili i zdobywali
sprawności przydatne w życiu obozowym.
SKECZ 'krótka, żartobliwa scenka z żywym dialogiem, oparta na humorze słownym lub sytuacyjnym':
Skecz kabaretowy. Przedstawić kilka skeczy. Zespół przedstawił kilka skeczów, zarówno własnych, jak
i znanych autorów powojennych.
ang. sketch
SKIBOB (czytaj: skibop) l. 'pojazd przeznaczony dojazdy po śniegu, będący połączeniem roweru i nart,
złożony z kierownicy i siodełka przymocowanego do płóz nart, zastępujących koła': Zjeżdżający na
skibobie powinien mieć dodatkowo na nogach krótkie nartki dla utrzymania równowagi. 2. wyraz
używany w liczbie mnogiej:
SKIBOBY 'dyscyplina sportu polegająca najeździe na czas na skibobie': Mistrzostwa Europy w
skibobach są rozgrywane od 1963 roku. Slalom gigant w skibobach.
ang. skibob
SKIN albo SKINHEAD (czytaj: skinhet) 'przedstawiciel podkultury młodzieżowej, w której wyraża się
gwałtowny sprzeciw wobec zastanych norm współżycia społecznego poprzez brutalne zachowanie,
awantury publiczne, a także poprzez szokujący sposób ubierania się i uczesania; często powiązanej
lub sympatyzującej z ruchami i partiami nacjonalistycznymi': Węgierscy skini są coraz groźniejsi dla
Cyganów. Było to następstwem niedawnego napadu grupy skinheadów na Niemców w Krakowie.
ang. skinhead
688
SKOLIOZA
SLALOM
zmianach w ścianach tętnic, gdzie gromadzą się substancje tłuszczowe, głównie cholesterol, których
ogniska następnie wapnieją i twardnieją, co powoduje stwardnienie i zwężenie światła tętnic':
Skleroza atakuje głównie aortę, tętnice wieńcowe i mózgowe, rzadziej występuje w tętnicach
kończyn. Do przyczyn sklerozy zalicza się m.in. niewłaściwy sposób odżywiania, nadciśnienie tętnicze,
zaburzenia krzepnięcia krwi.
SKLEROTYK l. 'osoba chora na sklerozę': Sklerotykom zaleca się odpowiednią, niskotłuszczową dietę,
ruchliwy tryb życia i racjonalny odpoczynek. 2. pot. 'człowiek mający skłonność do zapominania
faktów i ciągłego powtarzania tych samych pytań, skierowanych do tych samych ludzi': Nie warto mu
już dziś mówić o tym koncercie, bo to stary sklerotyk, jeszcze nieraz będzie o to pytał.
SKOLIOZA 'wada kręgosłupa, polegająca na jego bocznym skrzywieniu, będąca skutkiem m.in. wad
postawy, wad kończyn, porażeń mięśni grzbietu': Skolioza prowadzi do poważnych zniekształceń
kręgosłupa i miednicy, może też powodować garb.
SKOPOLAMINA inaczej: HIOSCYNA 'alkaloid pochodzenia roślinnego, mający postać białego proszku
rozpuszczalnego w wodzie, alkoholu i eterze, który działa hamująco na układ przywspółczulny oraz
narkotycznie na ośrodkowy układ nerwowy, ma też działanie przeciwwymiotne': W wypadku choroby
morskiej lub lokomocyjnej podaje się choremu skopolaminę lub zawierający ją scopolan.
ang. scrub
SKRUTACYJNA KOMISJA 'zespół ludzi powołanych do liczenia głosów w czasie głosowania': Przed
rozpoczęciem głosowania powołano komisję skrutacyjną. Protokół komisji skrutacyjnej.
SKRYPT l. 'zbiór wykładów z danej dziedziny wiedzy, opracowany zwykle przez wykładowców
akademickich, wydany tanim kosztem, służący studentom za podręcznik': Uczyć się ze skryptów
akademickich. Skrypt do biomechaniki. 2. 'zwykle nieopracowana ostatecznie pierwsza wersja książki,
referatu itp.': Profesor zawsze wygłaszał wykłady bez skryptów. 3. 'dawniej: pismo urzędowe, często
tajne, lub innego typu
dokument': Skrypty z kancelarii ministra. () Skrypt dłużny w prawie 'dokument wystawiony przez
dłużnika, potwierdzający zaciągnięcie długu i zobowiązanie do jego zwrotu': Podpisać skrypt dłużny.
SKRYPTOR 'w średniowieczu: osoba przepisująca rękopisy, głównie księgi': Skryptor z kancelarii
królewskiej. Równe pismo skryptora.
SKUTER 'odmiana motocykla o małych kołach i nisko umiejscowionym silniku, mającego osłony nóg
oraz zbiornik paliwa pod siodełkiem': Na uczelnię jeździła na małym skuterze.
SKUTER WODNY 'jednoosobowy pojazd mechaniczny z siodełkiem, ruchomą kierownicą i osłoną nóg,
poruszający się po wodzie na płozach': Policjanci patrolowali jezioro na skuterach wodnych.
SKUTER ŚNIEŻNY 'jednoosobowy pojazd mechaniczny z siodełkiem, ruchomą kierownicą i osłoną nóg,
poruszający się po śniegu na płozach': Zjeżdżali po stoku na skuterze śnieżnym.
ang. scooter
ang. slide
SLALOM l. 'konkurencja sportowa, zwykle narciarska, polegająca na jak najszybszym pokonaniu trasy
z rozstawionymi bramkami, tyczkami itp., które trzeba omijać na zmianę raz z prawej, a raz z lewej
strony': Slalom specjalny. Slalom gigant. Slalom narciarski. Slalom kajakowy. Przygotować stok do
slalomu. 2. 'poruszanie się między przeszkodami, zwykle trudne i dość szybkie': Slalom między
przechodniami na zatłoczonej ulicy. Slalom kelnera między stolikami.
SLALOMISTA albo SLALOMOWIEC 'zawodnik, którzy bierze udział w slalomie': Slalomista sunął w dół
po stoku.
norw. slalom
689
SLANG
SNOWBOARD
SLANG 'język określonej grupy społecznej lub pewnego środowiska, różniący się od języka ogólnego
słownictwem': Slang żołnierski. Slang młodzieżowy. Ostatnio w środkach masowego przekazu często
używa się słowa przekręt, pochodzącego ze slangu finansistów, a oznaczającego jakąś nielegalną
operację, np. malwersację. Ciekawostką jest to, że w wielu kontekstach słowo to nabiera
pozytywnego znaczenia - kojarzy się przede wszystkim z przemyślnością i sprytem, a nie z
przywłaszczaniem sobie cudzych pieniędzy.
ang. slang
SLIPING 'wagon kolejowy z miejscami do spania': Wykupić bilet na sliping. Podróżować slipingiem.
od ang. sleeping car 'wagon sypialny' od: sleep 'spać', car 'wóz, wagon'
SLOGAN l. 'zręczne, zwięzłe sformułowanie, będące hasłem politycznym lub reklamowym': Do dziś
pamiętamy slogany z 1939 r.: "Silni, zwarci i gotowi" oraz "Nie oddamy nawet guzika". 2. 'to samo, co
frazes': Z mównicy sejmowej rzucał puste slogany.
SLUMSY (czytaj: slamsy) albo SLAMSY 'dzielnice wielkich miast, zwłaszcza w Ameryce Południowej i
Środkowej, zamieszkiwane przez biedotę': Miasto Meksyk otaczają wielkie slumsy, w których, w
domkach z blach, puszek i gliny, gnieżdżą się miliony nędzarzy.
Przy tej uliczce stoją jeszcze cztery slamsy, w których mieszkająjacyś pijacy.
ang. slum (slums to liczba mnoga), słowo ze slangu biedaków, w którym znaczy 'pomieszczenie,
pokój'
SMECZ w sporcie 'silne zbicie lecącej piłki tenisowej lub lotki z odchyleniem ciała do tyłu i mocnym
zamachem sponad gfowy tak, by piłka (lotka) spadła szybko na pole przeciwnika': Nie obronić
smeczu. Zepsuć smecz. Kilka udanych smeczów.
ang. sn|iash
SMOG 'mgła z dymu, kurzu i spalin, która utrzymuje się nad niektórymi wielkimi miastami i rejonami
przemysłowymi': W Polsce smog występuje nad Krakowem i niektórymi rejonami na Górnym Śląsku.
SMOKING 'elegancki, męski strój wieczorowy, zwykle z czarnej tkaniny wełnianej, złożony z marynarki
o jedwabnych, lśniących klapach, zapinanej na jeden guzik, kamizelki oraz spodni ozdobionych wzdłuż
zewnętrznych
szwów bocznych lśniącą, jedwabną taśmą': Moda na smokingi zapanowała u schyłku XIX wieku.
od ang. smoking jacket 'bonżurka, marynarka noszona dawniej w czasie palenia, nakładana na
garnitur, żeby nie przeszedł zapachem tytoniu'
SNACK BAR (czytaj: snakbar albo snekbar) 'rodzaj baru samoobsługowego, w którym można zjeść
szybko przyrządzone dania, kanapki, sałatki itp., bar przekąskowy':
ang. sniper
SNOB 'człowiek, który robi różne rzeczy na pokaz i przesadnie, chcąc, by inni uważali go za osobę
zamożną, wykształconą, światową, kulturalną itd.': Gospodarz, dość zabawny snob, poustawiał na
półkach dziesiątki książek w złoconych oprawach, do których nigdy nawet nie zajrzał.
SNOBIZM 'postawa snoba': Angielskiego uczyła się nie tyle z potrzeby, ile ze snobizmu, ze snobizmu
też - kupiła sobie piękny narciarski strój, w którym paradowała po Zakopanem, chociaż nie umiała
jeździć na nartach.
SNOBOWAĆ SIĘ 'robić różne rzeczy na pokaz, naśladować swoimi zachowaniami ludzi zamożnych,
wykształconych itd.': Snobowali się na biznesmenów.
SNOWBOARD (czytaj: snołbort) l. 'szeroka narta, do której są przymocowane oba buty': Jeździć na
snowboar-
690
SNYCERSTWO
SOCJALIZM
ang. snowboard
SNYCERSTWO 'sztuka rzeźbienia w drewnie (dawniej także w kamieniu)': Obecnie snycerstwo rozwija
się jako gałąź rzemiosła ludowego. W okresie baroku i rokoka, kiedy nastąpił bujny rozwój
snycerstwa, powstało wiele cennych wielokondygnacyjnych ołtarzy i rzeźb nagrobnych, często
polichromowanych.
SNYCERKA pot. 'sztuka rzeźbienia w drewnie, dawniej także w kamieniu; snycerstwo': Trudnić się
snycerką.
SNYCERZ 'artysta rzemieślnik zajmujący się snycerstwem': W ażurowych zdobieniach blatu stołu znać
sprawne dłuto snycerza. Snycerz ludowy czerpiący z folkloru góralskiego.
od niem. Schnitzer
SOAP OPERA (czytaj: sołp opera) 'bardzo długi serial telewizyjny, wyświetlany zwykle przed
południem, którego treścią są dzieje pewnej (licznej i rozgałęzionej) rodziny, przedstawione zwykle w
sposób sentymentalny i tak, by z treści jednego odcinka rodziło się wiele następnych': Bohaterowie
kolejnej soap opery rozstają się, potem wracają do siebie, mnożą się ich nieślubne dzieci i odrzucone
narzeczone, a wszystko po to, by wymusić jeszcze kilkadziesiąt nowych odcinków.
ang. soap opera, dosłownie 'opera mydlana' (początkowo w przerwach tych seriali nadawano zwykle
reklamy mydeł)
roś. sobór
SOCJALIZM l. 'ideologia głosząca zniesienie prywatnej własności środków produkcji i związanych z nią
podziałów klasowych, władzę klasy robotniczej, rządzącej państwem w koalicji z chłopami i
inteligencją pracującą oraz centralne sterowanie gospodarką': Socjalizm to ideologia wyrosła ze
sprzeciwu wobec kapitalizmu. Jej zasady formułowano z myślą o stworzeniu sprawiedliwego
społeczeństwa, w którym nie będzie biednych, bogatych i wyzysku. Zdaniem wielu krytyków,
troszcząc
691
SOCJO-
SODA
się o sprawiedliwy podział dóbr, zapomniano o konieczności stworzenia mechanizmu sprawnego ich
wytwarzania - w rezultacie w państwach socjalistycznych można było mówić raczej o sprawiedliwym
dzieleniu niedostatku. 2. 'ustrój państwowy, będący - w myśl założeń teoretyków marksizmu -
przejściową formą na drodze od kapitalizmu do komunizmu': W socjalizmie zasada podziału dóbr to:
"każdemu według jego pracy", w komunizmie: "każdemu według jego potrzeb".
SOCJALISTA l. 'zwolennik socjalizmu': Czy członków PZPR należy nazwać komunistami, czy też może
raczej socjalistami? 2. 'członek partii, mającej w nazwie słowo: soc jalistyczny': We Francji nowy rząd
utworzyli socjaliści.
SOCJO- cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'społeczny', wskazująca, że to, o czym mówi
drugi człon złożenia, jest związane ze społeczeństwem lub zjawiskami społecznymi, np. socjologia,
socjotechnika, socjopatia'
SOCJOLOG 'specjalista w dziedzinie socjologii': W Polsce pierwszy Instytut Socjologii został założony w
1921 roku przez wybitnego polskiego socjologa Floriana Znanieckiego.
Socjopatię można leczyć metodą terapii społecznej, np. przez pracę z rodziną.
złożenie cząstek: łac. socjo- i -patia od gr. patheia od pathos 'uczucie, cierpienie'
złożenie cząstki: soc- od słowa: socjalizm) i słowa: realizm, kalka z języka rosyjskiego
692
SODOMA I GOMORA
SOLDATESKA
zasadą': Soda kaustyczna niszczy substancje organiczne i działa żrąco na skórę. () Soda oczyszczona
'wodorowęglan sodu, nieorganiczny związek chemiczny o wzorze NaHC03, w postaci białej,
krystalicznej substancji słabo rozpuszczalnej w wodzie': Soda oczysz-czonajest stosowana jako
składnik do wyrobu proszków do pieczenia, napojów musujących, proszków gaśniczych oraz w
lecznictwie.
niem. Soda
SODOMA I GOMORA l. 'w Biblii: dwa miasta, które Bóg zniszczył deszczem siarki i ognia za niemoralne
życie ich mieszkańców, głównie: rozpustę i stosunki ho-moseksualne' 2. przen. przestarz. 'rozpusta,
coś niemoralnego': Babcia, gdy dowiedziała się o tym, że zdradził żonę z jej przyjaciółką, zawołała
wznosząc ręce do nieba: - Matko kochana, sodoma i gomora, jak ty możesz ludziom w oczy spojrzeć!
l.przen. 'zamieszanie, straszny bałagan, awantura': Na remontowanym piętrze w ubikacji pili
budowlańcy, czasem obrywała się jakaś część sufitu, a czasem iskrzyły odsłonięte przewody
elektryczne - to była sodoma i gomora.
SODOMIA l. 'to samo, co zoofilia' l. przestarz. 'to samo, co homoseksualizm'
SOFISTYKA l. 'ruch umysłowy w starożytnej Grecji, rozwijający się od V w. p.n.e., który w centrum
zainteresowania stawiał człowieka, cechujący się krytycznym stosunkiem do uznanych wartości
religijnych, etycznych i do ustalonego porządku społecznego, głoszący indywidualizm oraz relatywizm
poznania ludzkiego': Szczególnie intensywny rozwój sofistyki można było obserwować w Atenach w
V-IV w. p.n.e. 2. 'metoda argumentowania, stosowana zwłaszcza w sofistyce przez późniejszych
przedstawicieli tego nurtu, która polega na wykorzystaniu wieloznaczności słów, stosowaniu
trudnych do wykrycia nieścisłości i prowadzeniu fałszywych wywodów': Sofistyka [w wyniku krytyki
Platona] stała się synonimem erysty-ki, tj. rozumowania, które dla fałszywego twierdzenia stwarza
pozory prawdy. (Tatarkiewicz) 3. ksiazk. 'posługiwanie się nieuczciwą, często pokrętną, argumentacją
i fałszywymi dowodami w celu udowodnienia nieprawdy': Uprawiana przez autora sofistyka od-
stręcza od sięgnięcia po książkę.
SOFT CÓRĘ (czytaj: soft kor) 'lekka pornografia - wydawnictwa, filmy itp., które nie przedstawiają
czynności seksualnych wprost, w dużych zbliżeniach (jak to jest w hard córę), ale w sposób pośredni,
delikatny': Ci, których odstręcza dosadna pornografia, sięgaj ą po soft córę.
SOLDATESKA l. 'grupa wojskowych lub militarystów, sprawująca rządy w jakimś państwie': Soldateska
pozostawała u władzy przez kolejne lata. 2. 'niezdyscyplinowani, nieokrzesani żołnierze zachowujący
się w sposób brutalny i bezwględny': Zamieszki w okupowanej stolicy wszczynane przez soldateskę.
693
SOLDY
SOMBRERO
SOLDY 'wyprzedaż, zwykle posezonowa, towarów po obniżonych cenach': Przez cały sierpień w Klifie
trwały soldy, a ceny obniżano nawet o 60%.
SOLENNY l. książk. 'traktowany bardzo poważnie, podniosły, uroczysty': Złożył solenną obietnicę
poprawy. 2. książk. 'taki, na którego można liczyć, obowiązkowy, sumienny': Solenna uczennica.
Solenny pracownik.
SOLILOKWIUM w nauce o literaturze 'rozmowa z samym sobą prowadzona przez bohatera dramatu,
zawierająca j ego przemyślenia': Długie solilokwium. Prowadzić solilokwium na scenie.
SOLO l.' utwór lub fragment utworu przeznaczony do wykonywania przez jednego wykonawcę, jeden
instrument, jeden głos - rzeczownik': Solo skrzypcowe. Solo na fortepian. 2. 'o utworze lub jego
fragmencie: wykonywany przez j ednego artystę - przymiotnik': Utwór solo. Partia solo. 3. 'o sposobie
wykonywania utworu: pojedynczo, osobno - przysłówek': Śpiewał i tańczył solo. 4. pot. 'w pojedynkę,
samotnie': Przyszła solo, partner zawiódł.
SOLISTA l. 'artysta, który występuje solo: piosenkarz, który śpiewa nie w chórze, lecz sam; muzyk,
który gra nie w orkiestrze, lecz sam, baletmistrz, który sam tańczy': Występ solistów baletu
zgromadził nadkomplet widzów. 2. 'sportowiec, który występuje indywidualnie': Występy solistów na
tafli lodowiska.
SOLOWY l. 'to samo, co solo w 2. znaczeniu': Występ solowy. 2. 'wykonywany przez jednego
sportowca, niezależnie od drużyny; należący do konkurencji indywidualnej ': Solowy rajd napastnika
"Legii". Solowe występy łyżwiarzy rozpoczną się we wtorek.
wl. solo 'sam jeden'
I SOMA w biologii: 'cały organizm z wyjątkiem komórek rozrodczych, ciało jako przeciwstawienie
sfery psychicznej': Soma i psyche.
II SOMA l. 'górska roślina, z której w starożytnych Indiach wytłaczano kultowy napój': Ziele somy. 2.
'napój kultowy wywołujący halucynacje': Starożytni Hindusi składali somę w ofierze bogom. 3. 'w
mitologii indyjskiej: jedno z głównych bóstw wedyjskich, będące personifikacją somy-napoju': W
późniejszych okresach Hindusi utożsamiali Somę z bogiem księżyca - Ćandrą.
sanskr. soma
SOMBRERO 'miękki kapelusz filcowy lub słomiany z wysokim denkiem i bardzo szerokim rondem,
zwykle o wywiniętych brzegach, przepasany sznurem lub wstążką': Tradycyjnie nosi się sombrera w
Hiszpanii i w krajach Ameryki.
694
SOMNAMBULIZM
SOPRAN
ang. skrót od nazwy: So(und) Na(vigation) R(anging) od: sound 'dźwięk', navigation 'nawigacja' i
ranging 'obliczanie odległości'
SONATA 'wykształcona w XVII w. kompozycja instrumentalna o budowie cyklu, tradycyjnie złożona z
trzech (rzadziej czterech) odrębnych części w układzie: szybka - wolna - szybka, w ujęciu klasycznym
komponowana na instrument solowy albo na instrument melodyczny i fortepian, w ujęciu szerszym -
także na zespoły kameralne i orkiestrę': Sonata fortepianowa. Sonata skrzypcowa. Adagio z "Sonaty
księżycowej" Beethovena.
SONATOWY 'mający cechy budowy typowe dla sonaty, będący częścią sonaty': Forma sonatowa.
Allegro sonatowe.
SONDA l. 'przyrząd (o różnej budowie i różnym stopniu skomplikowania), który służy do badania
czegoś przez wnikanie, zagłębianie się w przedmiot badany': Sonda głębinowa. Sonda atmosferyczna.
Sonda kosmiczna. Sonda żołądkowa. 2. 'sposób badania opinii publicznej':
SONDAŻ l. 'rodzaj badania opinii publicznej; badanie poglądów i ocen ludzi w jakiejś sprawie poprzez
ankietowanie wybranej albo przypadkowej grupy osób; sonda':
Sytuację gospodarczą, jeśli wierzyć sondażom, ocenia się jako złą. 2. 'badanie, mierzenie czegoś
sondą': Sondaż atmosfery. Sondaż głębin morskich. SONDAŻOWY 'taki, który polega na sondażu (w
zn. l. i 2.)': Sondażowe badanie opinii społecznej. przen. Już sondażowe wyniki przepowiadały
zwycięstwo Unii.
SONET w nauce o literaturze 'utwór poetycki zbudowany z dwóch strof czterowersowych, zwykle
opisowo-nar-racyjnych o układzie rymów abab abab lub abba abba, i dwóch strof trzywersowych,
liryczno-refleksyjnych, najczęściej o układzie rymów cdc dcd albo cde cde': Sonet został
ukształtowany we Włoszech w XIII-XIV w. Sonety Franciszka Petrarki. Zbiór sonetów Staffa.
SONETOWY 'mający cechy budowy typowe dla sonetu, złożony z wielu sonetów': Cykl sonetowy.
SONG l. 'pieśń murzyńska, związana ze starszymi odmianami jazzu': Zapamiętał piękną scenę z filmu
"Chwała", poświęconego pierwszemu murzyńskiemu oddziałowi w wojnie Północ - Południe,
przedstawiającą czarnych żołnierzy, którzy spędzają ostatni wieczór przed atakiem, śpiewając przy
ognisku swe songi, mówiące o ich życiu, doznaniach i miłości do Jezusa. 2. 'pieśń o tematyce
społecznej lub politycznej, często będąca fragmentem spektaklu teatralnego lub przedstawienia
kabaretowego': Do najsłynniejszych należą songi z dramatów Bertolda Brechta z muzyką Kurta
Weilla, np. songi z "Opery za trzy grosze". 3. 'w muzyce pop: utrzymana w spokojnym rytmie
piosenka, której treść o czymś opowiada': Kupił płytę z balladami rockowymi i songami. Songi Boba
Dylana.
SOPRAN w muzyce l. 'najwyższy głos kobiecy lub chłopięcy': Śpiewać sopranem. Wyróżnia się
następujące typy sopranu: sopran dramatyczny, sopran liryczny i sopran koloraturowy. 2. 'śpiewaczka
lub śpiewak o takim głosie': Soprany z chóru akademickiego. 3. 'instrument muzyczny o skali dźwięku
zbliżonej do głosu sopranowego': Linia melodyczna prowadzona przez sopran. 4. 'najwyższy głos w
chórze mieszanym albo w średniowiecznym lub renesansowym utworze polifonicznym': W tle
sopranu zabrzmiały melodie kontrapunktujące.
SOPRANOWY 'związany z sopranem, o skali głosu lub dźwięku takiej,jaką ma sopran': Głos
sopranowy. Saksofon sopranowy.
695
SORBENT
SOWIETY
SORBENT w chemii 'ciało stałe lub ciecz o cząstkach zdolnych do zatrzymywania jonów, głównie
kationów, lub innych cząstek chemicznych': Sorbenty utmdniają wypłukiwanie i przenikanie w głąb
gleby mineralnych składników pokarmowych, dostarczanych roślinom w nawozach.
SORBOWAĆ 'o glebie, roślinach itp.: pochłaniać, przyswajać różnego rodzaju jony lub inne cząstki
chemiczne rozpuszczalne w glebie, jak również mikroorganizmy':
Sorbować mikroelementy.
SORTOWAĆ l. 'przeglądać i dzielić towary, materiały, wyroby itp. na grupy według określonych
kryteriów, cech': Sortować warzywa. Sortować węgiel. Sortować listy, paczki. 2. w informatyce
'porządkować dane według przyjętych zasad': Komputer sortuje dane przy ich przetwarzaniu.
Sortować rekordy w pliku według relacji między ich kluczami.
SORT 'zespół czegoś, zwykle towarów o określonych cechach, towarów jednakowej jakości': Owoce
gorszego sortu. Pracownik drugiego sortu.
SORTOWNIA 'pomieszczenie lub oddział w zakładzie, w którym sortuje się wyroby, towary itp.':
Pracować w sortowni. Sortownia węgla.
od ang. sort
SOS (czytaj: es-o-es) 'międzynarodowy umowny sygnał radiowy albo optyczny, który nadaje się
alfabetem Morse'a (... ---...) jako znak niebezpieczeństwa, wezwanie na pomoc': Statek wysłał sygnał
SOS. Często mylnie interpretuje się SOS jako skrót angielskiego wyrażenia "save our souls" - 'ratujcie
nasze dusze'.
ang. SOS
SOUL (czytaj: sołl) w muzyce l. 'rodzaj muzyki rozrywkowej nawiązujący do motywów murzyńskiej
muzyki religijnej i jazzu, łączący m.in. elementy bluesa i rhythm and bluesa': Do przedstawicieli soulu
zalicza się m.in.:
Arethę Franklin, Sade, Barry'ego White'a. Grać soul. 2. 'związany z soulem': Muzyka soul.
ang. soul'dusza'
SOUVENIR (czytaj: suwenir) 'pamiątka albo upominek, przywiezione z podróży, wycieczki itp.': Na
krakowskim rynku kupiłem kilka souvenirów dla przyjaciół, którzy z nami nie wyjechali.
fr. souvenir
SOWCHOZ 'państwowe gospodarstwo rolne w sowieckiej Rosji lub Związku Radzieckim': Sowchozy
zaczęli bolszewicy tworzyć w 1917 r. na terenach wywłaszczonych gospodarstw.
SOWIETY l. 'rady delegatów, po raz pierwszy powstałe w okresie rewolucji 1905-07, będące
reprezentacją polityczną robotników, później także chłopów i żołnierzy, okresowo sprawujące władzę
w rewolucyjnej Rosji i ZSRR': Sowiety, zlikwidowane w czerwcu 1907 r. przez policję, masowo
odrodziły się podczas rewolucji lutowej 1917 r. 2. wyraz pisany wielką literą, pot. 'Związek
Socjalistycznych Republik Radzieckich':
Obywatele Sowietów. Żyć w Sowietach.
SOWIECKI pot. 'związany z Sowietami; dotyczący Sowietów, radziecki - słowo mające odcień
lekceważenia lub pogardliwe': Armia sowiecka. Sowiecka władza. Czołgi sowieckie. Po wojnie Polska
dostała się pod sowieckie panowanie.
SOWIETYZACJA l. 'po II wojnie światowej: narzucanie przez Związek Radziecki krajom i narodom
zależnym od ZSRR sowieckiego systemu ustrojowego, czemu towarzyszyła ideologiczna indoktrynacja
i narzucanie sowieckiego modelu życia jednostkowego': Sowietyzac-ja, będąca dążeniem do
całkowitej unifikacji, szczególnie intensywnie przebiegała w latach 1949-1954. 2. 'przeobrażenia w
mentalności indywidualnej i zbiorowej społeczeństwa radzieckiego, jak również innych społeczeństw
zależnych od ZSRR, objawiające się konformizmem, oportunizmem, zanikiem moralności w życiu
publicznym': Jednym z efektów sowietyzacji był powszechny zanik postaw obywatelskich na rzecz
absolutnej uległości wobec władzy.
696
SÓD
SPECIALITE DE LA MAISON
SÓD 'pierwiastek chemiczny z grupy litowców o liczbie atomowej 11 i masie atomowej 22,9898,
symbol Na;
miękki i lekki metal o srebrzystym połysku, bardzo aktywny chemicznie': Czysty sód przechowuje się
w nafcie lub w atmosferze gazu obojętnego. Najważniejszym minerałem, w którym występuje sód,
jest sól kamienna. W procesie utleniania lotne sole sodu barwią płomień na żółto. Sód jest używany
m.in. do produkcji szkła, papieru, lamp.
od łac. sodium
SPACJA l. 'odstęp między wyrazami lub literami w obrębie wyrazu w tekście drukowanym': Klawisz
spacji na klawiaturze komputera. 2. w poligrafii 'materiał zecerski, niższy od czcionek, służący do
wypełniania tych miejsc w składzie tekstu, które nie powinny dać odbitki w druku; ślepy materiał':
Wypełniać skład spacjami.
SPACJOWAĆ 'wstawiać spacje między wyrazy albo litery w tekście lub jego składzie': Spacjować
wyróżniony wyraz.
Ugotować paczkę spaghetti. 2. 'włoska potrawa, której podstawowym składnikiem jest długi, cienki
makaron':
SPARING albo SPARRING 'trening sportowy, polegający na robieniu tego samego, co robi się na
zawodach w danej dziedzinie, zwłaszcza tego typu trening w sportach walki oraz grach sportowych':
Podczas sparingu bokserzy zadają sobie uderzenia lżejsze niż w prawdziwej walce. Przed spotkaniem
eliminacyjnym kadra Polski rozegrała sparing z trzecioligowym zespołem z Rzeszowa.
SPARING PARTNER 'partner w walce lub grze sparingowej': Był zawodnikiem najcięższej wagi i trudno
było znaleźć dla niego odpowiedniego sparing partnera.
SPARINGOWY 'będący sparingiem, mający charakter sparingu': Mecz sparingowy. Walka sparingowa.
stolica jednego z najpotężniejszych miast państw i to miasto państwo': Okres hegemonii Sparty w
starożytnej Grecji kończy się po przegranej z Tebańczykami bitwie pod Leuktrami w 371 r. p.n.e.
SPARTANIN l. inaczej: SPARTIATA 'mieszkaniec Sparty - współczesnego miasta greckiego lub dawnego
miasta państwa': Do najsłynniejszych czynów bojowych Spartan należy walka stoczona w 480 r. p.n.e.
przez Leo-nidasa i jego 300 żołnierzy, którzy stanęli przeciw całej armii perskiej w obronie wąwozu w
Termopilach, prowadzącego do Grecji. W miejscu śmierci bohaterów wykuto na skale napis:
"Przechodniu, powiedz Sparcie, że tu leżymy, wierni jej prawom". 2. przen. 'osoba, która prowadzi
surowy, pozbawiony wygód i przyjemności tryb życia': Jego przyjaciel był to prawdziwy spartanin:
spał nie więcej niż sześć godzin, co dzień uprawiał rano gimnastykę, pracował od świtu do nocy i
nigdy nie pozwalał sobie na takie przyjemności, jak pójście z kolegami na piwo.
SPARTAŃSKI l. 'związany ze Spartą, zwłaszcza ze starożytnym miastem państwem': Spartańskie
wychowanie polegało na zastosowaniu bardzo surowej dyscypliny oraz forsownych ćwiczeniach
fizycznych i wojskowych. W spartańskim trybie życia nie było natomiast zbyt wiele miejsca na naukę i
kulturę. 2. 'bardzo surowy, taki jak w starożytnej Sparcie - zwłaszcza pod względem dyscypliny lub
warunków życia': Studentów uprzedzano, że na praktyce w Chinach będą mieszkać w spartańskich
warunkach i spać na matach rozłożonych na podłodze.
gr. Sparte
SPAZM 'nagły, mimowolny i bolesny skurcz mięśnia, grupy mięśni lub przewodu w organizmie':
Spazmy są objawem towarzyszącym m.in. dychawicy oskrzelowej . Nie mógł nic przełknąć z powodu
dławiącego spazmu.
SPAZMY 'gwałtowny płacz, któremu zwykle towarzyszy łkanie, krzyk lub śmiech': Dostać spazmów.
Atak spazmów. Cała w spazmach opowiadała o przebiegu wypadku. Spazmy bólu. Spazmy rozkoszy.
SPAZMOWAĆ 'dostawać spazmów, gwałtownie płakać, szlochając, jęcząc lub śmiejąc się przy tym':
Dziecko zaczęło spazmować, kiedy nie dostało następnej porcji czekolady.
gr. spasmós
697
SPECTRUM
SPIN
biet były jego spćcialite de la maison. Wszyscy z trudem znosili jej kaprysy, ale to było właśnie
babcine specialite de la maison.
SPECYFIK 'gotowy lek o odrębnej nazwie handlowej, sprzedawany w aptekach': Leczył się ziołowymi
specyfikami. Specyfik nasenny. Specyfik przeciw grypie.
fr. spćcification
"i'e"i. Spedition
SPEKTAKULARNY 'widowiskowy, pokazowy, taki, który rzuca się w oczy': Otrzymaliśmy porcję
spektakularnej brutalności władzy. Spektakularne przemówienie sejmowe. Spektakularne akcje
zawodników "Ruchu" w końcowej części spotkania.
fr. spectaculaire
SPEKTRUM l. 'zakres, rozpiętość, zasięg czegoś': Spektrum działania tego lekarstwa jest bardzo
szerokie. Mamy więc dzięki tym partiom całe spektrum polityczne w tak małym miasteczku. 2. w
fizyce 'widmo optyczne'
SPEKULACJA l. 'skupowanie towarów i odsprzedawanie ich z nadmiernym zyskiem wtedy, gdy brakuje
ich na rynku': Spekulacja zbożem była już wówczas oceniana jako proceder nieuczciwy. 2.
'wielokrotne kupno i sprzedaż akcji na giełdzie dla osiągnięcia dużego zysku z różnic ich cen w
różnych okresach; gra na giełdzie': Spekulacje giełdowe udają się tym, którzy umieją ryzykować. 3.
'rozumowanie oparte na przypuszczeniach, których nie można udowodnić; wyciąganie wniosków na
podstawie domysłów i niepewnych wiadomości; wróżenie z fusów': Od spekulacji nie stronili politycy
największego kalibru. Kuluary sejmowe pełne były spekulacji na temat osoby przyszłego premiera.
To, że spekulowała ziemią, nie było dla nikogo tajemnicą. 2. 'zajmować się spekulacjami (w znaczeniu
2.)':
SPEKULACYJNY 'będący spekulacją, mający charakter spekulacji (w znaczeniu l.)': Ceny spekulacyjne.
Zakupy spekulacyjne.
SPELEOLOGIA 'nauka o jaskiniach, zajmująca się badaniem procesów powstawania jaskiń, ich
budową, warunkami w nich panującymi, jak również występującymi w nich roślinami i zwierzętami':
Początki speleologii datuje się na wiek XVII, jednak jej największy rozwój nastąpił dopiero po II wojnie
światowej.
SPERMA w biologii 'u mężczyzn i samców: wydzielina gruczołów rozrodczych, mająca postać płynu,
zawierającego plemniki oraz substancje odżywcze i enzymy':
SPICZ pot. 'tekst przeznaczony do wygłoszenia; przemówienie, mowa': Uroczystość rozpoczęła się
wygłoszeniem paru okolicznościowych spiczów na temat osiągnięć polskich sportowców.
ang. speech
SPIKER l. 'osoba zapowiadająca w radiu lub telewizji poszczególne pozycje programu albo odczytująca
treść komunikatów': Dziennik był prowadzony przez dwójkę spikerów. 2. 'przewodniczący izby niższej
w parlamentach krajów anglosaskich': Od momentu wyboru spiker, którym jest na ogół
przedstawiciel partii większościowej, formalnie staje się bezpartyjny.
SPIKERSKI 'związany ze spikerem radiowym albo telewizyjnym': Dyżur spikerski. Zakres obowiązków
spikerskich.
SPIN w fizyce 'w mechanice kwantowej: moment pędu, właściwy danej mikrocząsteczce, niezależny
od jej ruchu postępowego w przestrzeni': Dzięki odkryciu spinu możliwe było zbudowanie teorii
układu okresowego pierwiastków. Spin elektronu wynosi 1/2.
698
SPINEL
SPONSOR
SPINOWY w fizyce 'związany ze spinem': Spinowa liczba kwantowa.
SPINEL 'jeden z grupy minerałów, będących podwójnymi, izomorficznymi tlenkami metali dwu- i
trójwartościowych': Niektóre przezroczyste lub pięknie barwione odmiany spineli są używane w
jubilerstwie jako kamienie ozdobne.
wl. spinello
SPINNING l. 'metoda łowienia ryb, polegająca na zarzucaniu wędki ze sztuczną przynętą na dużą
odległość i powolnym, nierównomiernym ściąganiu żyłki za pomocą kołowrotka': Zawody w
spinningu. Uprawiać spinning. 2. 'średniej długości wędka z długą żyłką, nawijaną na kołowrotek':
Złowić szczupaka na spinning. Rozłożyć spinning.
SPIRITUALS (czytaj: spiritjuelz lub spiriczjuelz) albo NE-GRO SPIRITUALS (czytaj: nigrou spiritjuelz lub
ni-grou spiriczjuelz) 'pieśni religijne Murzynów amerykańskich, zwykle chóralne, o wyraźnie
zaznaczonym rytmie i narracji typowej dla ludowej ballady': Spirituals, których początki sięgają
jeszcze XVIII w., sąjednym ze źródeł klasycznego jazzu. Spośród znanych wykonawców spirituals
należy wymienić Mahalię Jackson i Raya Charlesa.
SPIRITUS MOVENS (czytaj: spiritus mowens) 'osoba, która przez swoje wielkie zaangażowanie w
jakieś przedsięwzięcie sprawia, że coś zaczyna się dziać, inspirator': Instytut powstał dzięki
profesorowi, to on był spiritus movens tego niezwykłego przedsięwzięcia.
SPIRITUS SANCTUS (czytaj: spiritus sanktus) 'trzecia osoba boska - Duch Święty': Nad nimi unosi się
Spiritus Sanctus, przedstawiony w postaci białej gołębicy.
SPIRYTYSTA 'osoba, która wywołuj e duchy lub wierzy w możliwość ich wywoływania': W latach 20.
XX w. prasa donosiła o kompromitacjach kolejnych spirytys-tów, którym udowadniano dokonywanie
szalbierczych sztuczek na rzekomych seansach z duchami. W każdy sobotni wieczór w zaciemnionym
pokoju w podziemiach gromadzili się spirytyści.
SPLENDOR (czytaj: splendor) książk. l.'to, co świadczy o bogactwie, świetności; przepych': Gościa
olśnił splendor magnackiego dworu. Splendor uczelni odchodził w zapomnienie. 2. 'powszechne
poważanie, zaszczyt, honor': Otrzymanie Nagrody Nobla przydaje uczonemu splendoru. Spłynął na
kogoś splendor.
tac. splendor
ang. spleen 'śledziona; złość' od gr. splen 'śledziona', schorzenia śledziony były niegdyś powszechnie
uważane za przyczynę depresji nerwowej, hipochondrii
SPOILER (czytaj: spojler) 'podłużna listwa umieszczana z tyłu nadwozia samochodu, która ma
zmniejszać opór powietrza, zwiększać jego przyczepność do podłoża lub nadawać autu bardziej
sportowy wygląd'
ang. spoiler
SPONSOR 'osoba albo instytucja (firma, spółka itd.), która daje pieniądze i inne środki na jakąś
imprezę, jakieś przedsięwzięcie, jakiś produkt, na czyjąś działalność itp., najczęściej w zamian za
robienie przez obdarowywanego reklamy tej osobie lub instytucji': Kto był sponsorem konkursu "Miss
Polonia"? Jak się ma sponsora, to można się nawet węgierskiego nauczyć.
699
SPORADYCZNY
STACJONOWAĆ
Łętowska sponsorowała jeżozwierze w warszawskim ZOO.
SPONSORING lepiej: SPONSOROWANIE 'to, że się jest sponsorem kogoś lub czegoś'
ang. sponsor
SPORADYCZNY 'taki, który się zdarza od czasu do czasu, występuje nieregularnie': Słychać tylko
sporadyczne strzały.
SPRAY (czytaj: sprej) albo SPREJ 'płyn zawierający substancję leczniczą, perfumy, lakier itp.
przeznaczony do rozpylania, zamknięty pod ciśnieniem w specjalnym pojemniku; także: pojemnik z
takim płynem': Używać sprayu na komary. Lakier do włosów w sprayu.
SPRINTER 'zawodnik trenujący sprint, zwłaszcza biegacz': Sprinterzy ustawili się na bieżni.
SPRINTERSKI 'związany ze sprintem, odnoszący się do sprintu; taki, jak w sprincie': Sprinterski dystans
200 metrów zwycięzca przebiegł w 20,3 sekundy. Następny mówca wygłosił swój odczyt w iście
sprinterskim tempie.
ang. sprint
SQUAW (czytaj: skłoł) 'Indianka pochodząca z Ameryki Północnej, kobieta indiańska': Dziewczyna
udała się po radę do starej squaw.
STABAT MATER DOLOROSA (czytaj: stabat mater doloroza) l. 'średniowieczna pieśń religijna
(sekwencja) z melodią wziętą z chorału gregoriańskiego, autorstwa prawdopodobnie franciszkanina
Jacopona da Todi, napisana rymowaną tercyną, mówiąca o Matce Boskiej stojącej pod krzyżem Syna':
W 1727 r. "Stabat Mater dolorosa" została włączona do liturgii Kościoła rzymskokatolickiego. 2.
'kompozycja wokalna lub wokal-no-instrumentalna, o poważnym, podniosłym charakterze, oparta na
tekście łacińskiej sekwencji lub jego tłumaczeniu': Stabat Mater dolorosa pojawiała się szczególnie
często w twórczości kompozytorów barokowych, ale sięgali po nią także i twórcy późniejsi, m.in.
Franciszek Schubert, Giuseppe Verdi, Karol Szymanow-ski, Krzysztof Penderecki.
STABILNY 'odznaczający się - w sferze konkretnej lub abstrakcyjnej - trwałością, stałością lub
niezmiennością, a także tym, że po zakłóceniu równowagi samoistnie szybko do niej wróci': Sternik
zapewniał nas, że łódź jest stabilna i nie ma dużych przechyłów. Odporność na światowe kryzysy
dowiodła, że mamy w Polsce stabilną, dojrzałą gospodarkę rynkową. Dowodzący nimi major był
spokojnym, stabilnym psychicznie typem, który budził zaufanie i poczucie bezpieczeństwa.
STABILIZOWAĆ SIĘ 'uzyskiwać stan równowagi, głównie w sferze materialnej': Stan jego zdrowia
powoli się stabilizował. Ożenił się, ustabilizował i nikt by w nim nie poznał dawnego donżuana.
STACHANOWIEC l.pot. żart. 'osoba, która, rywalizując z innymi, pracuje bardzo dużo, szybko i często
niedokładnie': Mógłbyś się trochę opamiętać, istny stachanowiec z ciebie! 2. 'przodownik pracy w
krajach socjalistycznych, biorący udział w rywalizacji, zazwyczaj robotnik': Brygada stachanowców.
STACJONOWAĆ l. 'o wojsku: przebywać w jakimś miejscu przez pewien czas, zatrzymać się gdzieś na
postój': We wsi stacjonował oddział kawalerii. 2. rząd. 'wyznaczać komuś lub czemuś miejsce, w
którym ma przebywać': Dowódca stacjonował lotników w zamku.
STACJONARNY 'taki, który nie zmienia swojego położenia, miej sca pobytu, j est nieruchomy,
zamontowany gdzieś na stałe': Telefon stacjonarny. Skaner stacjonarny. O Studia stacjonarne 'forma
studiowania, pole-
700
STADIUM
STATUS
STADIUM 'wyodrębniona faza jakiegoś procesu, pewien jego etap': Kolejne stadia rozwoju dziecka.
Rak wykryty we wczesnym stadium jest zazwyczaj uleczalny. Ostatnie stadium wojny.
STAGNACJA l. 'okres zastoju, braku rozwoju lub postępu w czymś; czas, w którym nic się nie dzieje':
Na rynku walut od trzech dni ogólna stagnacja. W stosunkach prezydenta z premierem obserwujemy
już od miesiąca niejaką stagnację i czekamy na pierwszy ruch któregoś z tych mężów stanu'. 2. w
ekonomii 'ten okres w cyklicznym rozwoju gospodarki, w którym następuje zastój gospodarczy z
niskimi cenami towarów i nadmiarem wolnego kapitału pieniężnego': W dojrzałej gospodarce
występuje tendencja do wydłużania się okresu stagnacji.
STALAG 'w okresie II wojny światowej: niemiecki obóz jeniecki dla żołnierzy - podoficerów i
szeregowców:
Stalagi dla polskich żołnierzy znajdowały się m.in. w Drzewicy, Olsztynku i Żaganiu.
STALAGMIT w geologii 'forma skalna w postaci nacieku krystalicznego, występująca na dnie jaskiń
(utworzonych w wapieniach i dolomitach), powstała wskutek wytrącania się węglanu wapnia z wody
kapiącej ze stropu jaskini': Masywne stalagmity, wznosząc się coraz wyżej w górę, często łączą się ze
zwisającymi ze stropu stalaktytami.
Nacieki stalagmitowe.
Kolumny stalagmitowo-stalaktytowe.
fr. stalactite - wyraz zbudowany na wzór: stalagmite od gr. staktós 'kapiący'
STALLE 'ławy w prezbiterium kościoła, przeznaczone dla dostojników, zazwyczaj ozdobne, o wysokich
oparciach i obudowanych z przodu klęcznikach': W stallach siedzieli kanonicy kapituły i dygnitarze
świeccy.
STANDARD l. 'poziom czegoś ustalany według określonych norm; także: przeciętny typ czegoś,
norma': A standard hoteli jest wciąż niski. Europejskie standardy co do obecności religii w życiu
publicznym. Standardy moralności w naszym społeczeństwie 2. używane jako przymiotnik: 'będący
standardem': Samochód osobowy - wersja standard. 3. w muzyce 'popularny temat dżezowy, który
staje się punktem wyjścia improwizacji':
STANDARDOWY 'taki, który jest standardem, typowy, przeciętny': Standardowe możliwości roweru.
Standardowe wyposażenie kuchni.
ang. standard
STANDING 'ranga, poważanie, jakim się ktoś cieszy, wysoka pozycja jakiejś osoby lub grupy w
społeczeństwie;
W ostatnich latach nie stało się nic, co mogłoby naruszyć standing tej grupy społecznej. Standing
finansowy firmy.
| UWAGA: zamiast słowa standing lepiej używać polskich || odpowiedników, np. sytuacja, pozy ej a.
nazwa nadana przez współczesnych badaczy najstarszemu językowi Słowian, znanemu z zabytków
pisanych
STASIMON (czytaj: stas-imon) w nauce o literaturze 'część dramatu antycznego: śpiew chóru
stojącego w miejscu':
Dialogi i monologi postaci w dramacie antycznym wygłaszane były między stasimonami - pieśniami
chóru.
STATUS l. 'stan prawny kogoś albo jakiejś organizacji, instytucji, jakiegoś terytorium itp.': Polska
uzyskała status obserwatora w tej organizacji. Określali oni status etnicz-
701
STATUT
I STEK
ny tej części federacji. Nastąpiła zmiana statusu prawnego firm. 2. rząd. 'pozycja społeczna kogoś w
grupie albo grupy w społeczeństwie': Status aktorów w społeczeństwie nie był wówczas wysoki.
Status kobiety w rodzinie wielopokoleniowej.
STATUS QUO 'stan (prawny, polityczny itp.) istniejący w danym momencie': Serbowie dążą do zmiany
status quo w północnej części Bośni. Dążyli oni bądź do zachowania status quo, bądź też do
odtworzenia tego, co było.
STATUT 'zbiór przepisów, które określają zadania, cele jakiejś organizacji, a także jej strukturę i
sposoby działania': Do statutu ma wpisane najwyższe standardy moralne. Statut naszej partii
dokładnie określa sposoby postępowania w takich wypadkach.
STATUTOWY 'zawarty w statucie, opierający się na statucie, zgodny ze statutem': Zadania statutowe.
Cele statutowe.
Między statyczne, emanujące spokojem postacie na swych obrazach wprowadzał niekiedy elementy
dynamiczne, iskrzące kolorami i pełne ruchu. Obok bohaterów takich, jak Zagłoba czy Wołodyjowski,
którzy w kolejnych tomach "Trylogii" dość zasadniczo się zmieniają, są też w dziele Sienkiewicza
postacie zadziwiająco statyczne, jak np. Anusia Borzobochata, która i w "Ogniem i mieczem", i w
"Potopie" jest zupełnie taką samątrzpioto-watą panienką, choć przecież akcję tych powieści dzieli
prawie 8 lat. 2. 'związany ze statyką- dziełem mechaniki lub stanem równowagi; zachowujący
równowagę': Ciśnienie statyczne. Statyczny pojazd.
STATYKA l. 'dział mechaniki, nauka o równowadze ciał materialnych poddanych działaniu różnych sił'
2. 'równowaga, niezmienność lub nieruchomość czegoś':
Statyka jesiennego pejzażu. Statyka to częsta cecha sztuki w okresach "apollińskich", np. renesansu i
oświecenia.
STATYSTA l. 'osoba niebędąca aktorem, występująca w filmie lub w sztuce teatralnej, zazwyczaj w
nie-znaczących rolach niemych lub w scenach zbiorowych':
Plan filmowy wypełnił się tłumem statystów w mundurach. l.przen. 'osoba, która jest obecna przy
jakichś zdarzeniach, ale nie bierze w nich udziału': Zachęcali go, by przestał być wiecznym życiowym
statystą i wykorzystał dla dobra ludzi swoją wiedzę i talent. 3. przestarz. 'mąż stanu, wytrawny
polityk': Stokroć mędrszego byłby przekonał, a cóż dopiero mnie, prostaka, żołnierza, on [Janusz
Radziwiłł], taki statysta! (Sienkiewicz)
STATYSTOWAĆ 'odgrywać rolę statysty w filmie lub sztuce teatralnej': W filmie statystowali studenci
miejscowej szkoły wyższej i żołnierze z pobliskiej jednostki wojskowej.
wl. statista
STATYSTYKA l. 'nauka zajmująca się badaniem masowych zjawisk w liczbach, systematyzująca cechy
ilościowe i jakościowe tych zjawisk': Statystyka zajmuje się m.in. zbieraniem danych dotyczących
procesów gospodarczych oraz zjawisk społecznych, np. liczby urodzin, zmian miejsca zamieszkania,
podejmowania pracy, bezrobocia. 2. 'zestawienia liczbowe dotyczące jakichś zdarzeń, zjawisk lub
procesów': Policja prowadzi statystykę wypadów drogowych. Bibliotekarz sporządził statystykę
wypożyczeń książek w tym kwartale.
STAŻ l. 'okres próbny po podjęciu pracy, poprzedzający objęcie jakiegoś stanowiska': Po półrocznym
stażu poinformowano ją, że niestety nie ma wolnych etatów i umowa o pracę nie zostanie podpisana.
2. 'zatrudnienie gdzieś na krótki okres lub krótki pobyt gdzieś, umożliwiające zdobycie doświadczeń
zawodowych': Wyjechał na trzymiesięczny staż na niemieckim uniwersytecie. 3. 'okres pracy gdzieś,
liczony od momentu jej podjęcia, czas sprawowania jakiejś funkcji, bycia członkiem jakiejś organizacji
itd.': Był to doświadczony nauczyciel z dwudziestoletnim stażem pracy. Nasz staż małżeński jest
jeszcze krótki.
STAŻYSTA 'osoba, która jest na stażu - w l. lub 2. znaczeniu': W tej firmie stażyści otrzymuj ą
wynagrodzenie w wysokości 600 zł. Do naszego instytutu przejechali dwaj stażyści z Belgii.
STAŻOWY l. 'związany ze stażem w l. znaczeniu': Pensja stażowa jest zazwyczaj bardzo niska. 2.
'związany ze stażem w 3. znaczeniu': Oprócz pensji podstawowej pracownicy tego urzędu dostają
wysoki dodatek stażowy.
STEARYNA 'biała lub żółta substancja, otrzymywana w procesie zmydlania takich tłuszczów, jak łój i
sadło, używana do wyrobu świec, mydła, past, a także do impregnacji w przemyśle papierniczym i
tekstylnym'
702
II STEK
STEREOTYP
zbiorowisko jakichś ludzi - z reguły z odcieniem negatywnym': Stek kłamstw, wyzwisk. Stek łajdaków.
II STEK 'płat mięsa grubości ok. l cm, usmażony z dodatkiem przypraw': Stek z polędwicy. Zjedli
pyszny stek wieprzowy obłożony zrumienioną cebulką.
ang. steak
STELAŻ l. 'podstawa, podpórka pod coś, często mająca postać ramy, na której się to opiera; także:
rama usztywniająca plecak': Stelaż do nut. Plecak ze stelażem. 2. 'stojak lub półka, służące do
wystawiania, prezentowania czegoś': Stelaże pełne towarów.
niem. Stellage od: stellen 'stawiać' (słowo niemieckie, utworzone na wzór francuski)
STENICZNY w psychologii 'silny i aktywny lub wyzwalający aktywność': Odznaczał się stenicznym
charakterem, był silny i wytrwale dążył do wyznaczonych celów. Steniczne uczucia wyzwalają
aktywność jednostki.
STENOGRAFIA 'metoda szybkiego zapisywania tego, co ktoś mówi, w której stosuje się skróty i
umowne znaki':
W stenografii na ogół stosuje się uproszczone znaki oddające poszczególne litery, opuszcza się
samogłoski, używa umownych skrótów dla często występujących grup spółgłosek oraz szczególnie
częstych wyrazów i wyrażeń. Istnieją różne systemy stenografii.
STENOGRAM 'zapis tego, co ktoś mówi, dokonany metodą stenografii': Stenogram z obrad.
STENTOR 'bohater "Iliady" Homera: herold greckich wojsk, który miał głos tak donośny, jak 50 ludzi'
STENTOROWY GŁOS 'głos donośny, potężny': Woźny, patrząc jak chłopcy skradają się przez
podwórko, złożył dłonie i zawołał stentorowym głosem: - A dokąd to się koledzy wybierają?
gr. Stentór
STEPOWAĆ 'tańczyć (solo), uderzając szybko i rytmicznie w podłogę obcasami i piętami (zazwyczaj
specjalnie podkutych butów)': W dawnych amerykańskich filmach muzycznych wykonawcy śpiewają,
tańczą i stepują z niedościgłym mistrzostwem.
703
STEKOWIEC
STOMATOLOGIA
trudny do zmienienia': W stereotypie Polaka mieści się to, że jest on katolikiem. Stereotyp
biznesmena. Stereotyp grzecznej panienki.
złożenie z gr. stereós 'stężały, twardy, stały' i typos 'obraz, forma, typ'
STEKOWIEC 'olbrzymi balon w kształcie cygara, mający napęd motorowy i stery oraz gondolę dla
pasażerów zaczepioną pod spodem': Nad Warszawą latał sterowiec, reklamujący opony jednej z
wielkich firm.
rodzime; pierwsze sterówce skonstruowano w połowie XIX w., na początku wieku XX spełniały one
podobną funkcję jak współczesne samoloty pasażerskie, w czasie I wojny światowej używano ich
nawet jako bombowców
ang. steroid
STERYLNY 'wyjałowiony, taki, z którego usunięto drobnoustroje; także: idealnie czysty': Sterylne
narzędzia dentystyczne. Sterylny bandaż. Sterylne pomieszczenie.
STERYLIZACJA l. 'zabieg pozbawienia ludzi lub zwierząt zdolności rozrodczych': Poddał się sterylizacji,
polegającej na przecięciu nasieniowodów. 2. 'niszczenie drobnoustrojów za pomocą wysokiej
temperatury, promieniowania, substancji chemicznych itd.': Sterylizacja narzędzi chirurgicznych.
STEWARD (czytaj: stiuart) 'pracownik samolotu lub statku, obsługujący pasażerów na pokładzie':
Poprosili stewarda o filiżankę kawy.
STIUK 'masa plastyczna z zaprawy gipsowej, mielonego marmuru i piasku z wodą klejową, często
barwiona, używana do robienia sztukaterii, a także innych ozdób na ścianach, kolumnach i
sklepieniach': Dekoracja ze stiuku. Kapitel ze złoconego stiuku.
Istota stoicyzmu leżała w połączeniu racjonalizmu z materializmem. [...] Materialna natura jest
jedynym bytem rzeczywistym, jedyną miarą dobra w etyce i prawdy w logice. Ale natura jest
racjonalna, podlega prawom rozumu. [...] Surowość, z jaką stoicy żądali przeprowadzenia zasady
cnoty w życiu, najszerszy znalazła oddźwięk - i ona popularnie nosi nazwę stoicyzmu. (Tatarkiewicz) 2.
'postawa życiowa polegająca na zachowaniu spokoju wewnętrznego, hartu ducha i opanowania w
trudnych sytuacjach': Ze stoicyzmem znosił ciosy, jakich nie szczędził mu los.
STOIK- l. 'filozof starożytny rozwijający tezy stoicyzmu': Do najsłynniejszych stoików należą: Zenon z
Ki-tion - założyciel szkoły, Kleantes z Assos, Chryzyp, Epik-tet, Seneka i Marek Aureliusz - cezar filozof
2. 'człowiek opanowany, ze spokojem znoszący różne koleje losu'
Szkoła stoicka rozwijała się od IV w. p.n.e. Stoicka logika formalna. 2. 'odznaczający się niezmąconym
spokojem, znoszący obojętnie wszelkie koleje losu': Ze stoicką cierpliwością wysłuchiwał kolejnych
proszących i skarżących się. W tych burzliwych czasach zachował stoicki spokój.
lać. stoicus z gr. Stoa Poikile - sala kolumnowa w Atenach, w której nauczał Zenon z Kition
STOMATOLOGIA 'dział medycyny, zajmujący się chorobami zębów (oraz sąsiadujących z nimi
narządów, np. dziąseł) i ich leczeniem': We współczesnej stomatologii zwraca się uwagę na
profilaktykę chorób zębów.
704
STOPER
STREETBALL
STOPER l. 'rodzaj bardzo dokładnego zegarka, do mierzenia czasu z dokładnością ułamków sekundy,
używany głównie w sporcie': Włączył stoper i mierzył czas każdego okrążenia. 2. *w piłce nożnej:
środkowy pomocnik, cofnięty i grający jako obrońca': Drużyna z Parmy ma aż trzech doskonałych
stoperów. 3. wyraz występujący tylko w liczbie mnogiej: STOPERY 'gumowe elementy na skarpetkach
przeznaczonych dla małych dzieci, zwiększające przyczepność i utrudniające pośliźnięcie się':
Skarpetki z kolorowymi stoperami.
STORNO w księgowości 'zapis unieważniający lub poprawiający jakąś pozycję księgową': Stomo na
rachunku bankowym może polegać np. na przeciwstawnym zaksięgowaniu tej samej sumy pod tą
samą datą płatności.
STORNOWAĆ w księgowości 'poprawiać lub unieważniać jakiś zapis przez wprowadzenie stoma':
Księgowa wystomowała tę pozycję ze sporządzonego już rachunku.
wl. stomo
STRATEGIA l. 'teoria i praktyka przygotowania wojny jako całości, a także jej głównych operacji i
kampanii':
Podstawowe działy współczesnej sztuki wojennej to strategia, sztuka operacyjna i taktyka. 2. przen.
'przemyślany plan działań w jakiejś dziedzinie, które mają doprowadzić do osiągnięcia pewnego celu,
zwłaszcza działań na dużą skalę': Dyskutowano o strategii firmy w nowych warunkach rynkowych.
Strategia polityczna partii liberalnej.
STRATEG 'wódz, który kieruje działaniami bojowymi na najwyższym szczeblu': Jednym z największych
nowożytnych strategów był Napoleon Bonaparte, który potrafił tak pokierować w wojnie swymi
armiami, że "maszerowały osobno, ale biły się razem".
STRATEGICZNY l. 'związany ze strategią - działem sztuki wojennej; mający znaczenie dla wojny jako
całości': Strategiczna broń jądrowa. To miejsce ma znaczenie strategiczne, utrata go może oznaczać
poniesienie klęski w wojnie, l. przen. 'związany ze strategią - planem działań w pewnej dziedzinie,
zwłaszcza działań na dużą skalę; mający duże, ogólne znaczenie w tej dziedzinie': Dyrektor podjął
strategiczną decyzję.
od gr. strategós - wódz w starożytnej Grecji, którego zadanie polegało głównie na doprowadzeniu
oddziałów na pole walki, od:
ok. 50 km': W stratosferze prawie w ogóle nie występuje para wodna oraz chmury. Temperatura
dolnych warstw stratosfery jest bardzo niska, sięga nawet -70°C, jednak podwyższa się wraz ze
wzrostem wysokości, co jest spowodowane pochłanianiem przez cząsteczki ozonu, znajdujące się
stosunkowo wysoko, promieniowania słonecznego.
STRATUS w meteorologii 'chmura niska warstwowa: dość nisko występująca chmura, mająca postać
jednolitej, równomiernej warstwy': Stratus to chmura przynosząca najczęściej drobny, długotrwały
deszcz.
STRATYFIKACJA termin stosowany w bardzo wielu naukach, oznaczający układanie się czegoś
warstwami lub kolejne warstwy czegoś: l. w geologii 'nakładanie się poszczególnych warstw skał
osadowych' 2. w socjologii 'wydzielanie się w strukturze społecznej warstw różnicowanych według
różnych kryteriów socjologicznych, np. zamożności, wykształcenia; także: struktura, w której
wydzielono poszczególne warstwy według tych kryteriów': Socjolog rozważał różne metody
stratyfikacji społeczeństwa polskiego. Stratyfikacja współczesnego społeczeństwa polskiego wskazuje
na -jak to określają socjologowie - "rozbieżność czynników statusu społecznego": często np. solidne
wykształcenie nie idzie w parze z wysokim statusem majątkowym. 3. w rolnictwie 'zabieg polegający
na umieszczeniu nasion przed wysiewem w warunkach sprzyjających ich wy-kiełkowaniu'
STREAKING (czytaj: strikink) 'przebiegnięcie nagiej osoby przez jakieś zgromadzenie publiczne':
Streaking może być formą happeningu, może też być rodzajem niespodzianki, którą gospodarz
ekskluzywnego przyjęcia robi gościom - zwłaszcza wówczas, gdy przebiega między nimi piękna
modelka.
amer. streaking od: streak 'smuga, zygzak (błyskawicy)'
STREAMER (czytaj: strimer) 'pamięć zewnętrzna komputera, zazwyczaj specjalna kaseta z taśmą, na
której na bieżąco zapisywane są kopie zapasowe danych zapisanych na dysku twardym': Stosowanie
streamera ma na celu ochronę cennych danych, jest zalecane szczególnie w tych wypadkach, gdy do
danego systemu ma dostęp wielu użytkowników.
STRATOSFERA 'warstwa atmosfery ziemskiej rozciągająca się od ok. 15 km nad powierzchnią planety
do
STREETBALL (czytaj: stritbol) 'uliczna gra w piłkę, zwłaszcza w piłkę nożną lub koszykówkę': Streetball
705
STRES
STRUKTURALIZM
STRES 'stan (najczęściej przykrego) napięcia psychicznego, spowodowany jakąś przyczyną zewnętrzną
lub wewnętrzną': Stres nierozładowany, trwający dłuższy czas, może prowadzić do choroby. Stresy
życia codziennego. Żyć w stresie.
STRESOWY 'taki, który powoduje stres albo jest objawem stresu': Zachowanie stresowe. Sytuacja
stresowa.
STRESOWAĆ SIĘ 'podlegać stresowi': Proszę się nie stresować, konieczne jest odprężenie.
ang. stress
STRETCHING (czytaj: streczink) 'rodzaj gimnastyki, polegającej na rozciąganiu mięśni': Coraz więcej
kobiet w średnim wieku uprawia stretching.
ang. stretching
STRICTE (czytaj: strikte) książk. 'ściśle, dokładnie': To nie jest stricte socjologiczna książka, lecz raczej
reporterski opis społeczeństwa, oparty na wynikach różnych badań i własnych obserwacjach autora.
SENSU STRICTO (czytaj: sensu strikto) książk. 'w ścisłym tego słowa znaczeniu': Buddyzmu nie można
uznać za religię sensu stricte, zwłaszcza w europejskim rozumieniu; jest on raczej pewnym
światopoglądem, występującym zresztą w bardzo różnych odmianach.
lać. stricte
STRIPTIZ albo STRIP-TEASE (czytaj: striptis) 'eleganckie i podniecające rozbieranie się, zwłaszcza
stanowiące pewien pokaz dla publiczności, często wykonywany w rytm muzyki': Obejrzeli striptiz w
wykonaniu kolumbijskiej modelki, która po rozebraniu się zaczęła na scenie prezentować prawdziwie
akrobatyczne numery. Peep show na Zachodzie to zwykle taki striptiz oglądany przez szybkę.
STRIT 'w pokerze: układ kolejnych kart u jednego z graczy, np. - dziewiątka, dziesiątka, waler, dama,
król (mały strit) lub - dziesiątka, walet, dama, król, as (duży strit)': Układ kart określany jako poker to
strit, w którym wszystkie karty są w jednym kolorze.
EFEKT STROBOSKOPOWY w fizyce 'efekt polegający na tym, że przedmiot wprawiony w szybki ruch
okresowy wydaje się nieruchomy lub poruszający się w zwolnionym tempie wówczas, gdy
obserwowany jest w sposób nieciągły, tylko w określonych odcinkach czasu':
STRUCLA 'podłużna bułka drożdżowa, często nadziewana makiem, masą owocową, powidłami itd.':
Zjedli świeże, lukrowane strucle.
niem. Strutzel
budowa czegoś; nieprzypadkowy, zorganizowany układ jakichś elementów, które tworzą większą
całość, i stosunki, jakie między nimi zachodzą': Struktura społeczeństwa polskiego. Struktura
polskiego rolnictwa. Struktura organizacyjna wyższej uczelni.
UWAGA: wyrazy: struktura i strukturalny, są modne, nadużywane, np. "Ważne jest nastawienie
struktur terenowych partii" (lepiej: ...nastawienie organizacji terenowych partii), "Inni organizują z
kolei strukturę antybelwederską" (lepiej: ...organizują partię, tworzą organizację antybelwederską),
"Strukturalne zagrożenie reform" (lepiej: zasadnicze, podstawowe, istotne zagrożenie reform).
706
STRYCHNINA
STYMULACJA
całych ich struktur': Za twórcę językoznawczego stru-kturalizmu uznaje się Ferdynanda de Saussure'a,
zaś za jednego z najważniejszych dziewiętnastowiecznych prekursorów tego kierunku Jana Baudoina
de Courte-nay.
fr. structuralisme
STURM UND DRANG (czytaj: szturm und drank) 'burza i napór - nurt w literaturze niemieckiej w
latach 70. i 80. XVIII w., głoszący sprzeciw wobec rozumowych ideałów oświecenia oraz wobec
dbającej o harmonię i porządek form estetyki klasycyzmu, występujący też przeciw etyce
mieszczańskiej': Sturm und Drang to wczesna faza niemieckiego romantyzmu. Z nurtem tym wiąże się
m.in. wczesna twórczość Schillera i dojrzała -Goethego, zwłaszcza jego powieść "Cierpienia młodego
Wertera.
Patrzył na pooraną bruzdami twarz przyjaciela, naznaczoną stygmatem cierpienia. W jego obrazach
dostrzegł
stygmat geniuszu. - Oni [Mongołowie] przenosili STEP w historię - oni byli pod stygmatem stepu - co
religia stepu zrobiła z nich, ewangelizowali na świat. (Norwid) 2. 'w starożytności: piętno wypalane na
ciele niewolników i przestępców'
STYGMATY 'czerwone znaki lub rany na ciele osoby rozpamiętującej w ekstazie religijnej mękę
Chrystusa, pojawiające się na rękach i nogach, głowie i boku, czyli w miejscach, w których ciało
Chrystusa było przebite':
STYGMATYK 'osoba, u której występują stygmaty religijne': Stygmatykami byli m.in. św. Franciszek z
Asyżu i św. Katarzyna ze Sieny.
I STYLISTA 'pisarz, oceniany ze względu na wartości stylu, którym pisze': Był dobrym stylistą, ale słabo
komponował akcję swoich powieści.
fr. stylistę
II STYLISTA 'osoba zajmująca się tworzeniem czyjegoś fizycznego wizerunku poprzez dobór strojów,
fryzur, makijażu itp. Francuscy styliści lansują w tym sezonie model kobiety ciepłej, pełnej i z lekka
niedoczesanej.
fr. stylistę
fr. stylisation
STYLITA inaczej: SŁUPNIK 'asceta chrześcijański, który za przykładem Szymona Pustelnika spędzał swe
życie na kładce zamocowanej na szczycie wysokiego słupa': Do najbardziej wstrząsających scen filmu
"Thais" należała według niego ta, w której Pafnucy, czczony jako święty i stylita, umyka w nocy ze
swego słupa, by pójść do ukochanej kobiety.
707
STYPENDIUM
SUBLIMACJA
zyczne albo chemiczne) organizmu lub jego narządów do działania': Elektryczna stymulacja serca.
STYMULOWAĆ l. 'pobudzać, dawać impuls do działania': Co pana stymulowało w czasie pracy nad
tym przekładem? 2. 'pobudzać, wzmagać procesy życiowe organizmu za pomocą środków fizycznych
albo chemicznych': Stymulować pracę wątroby. Lekarstwa stymulujące mózg.
STYMULATOR l. 'coś, co jest zachętą, pobudką do jakiegoś działania; bodziec, impuls': Stymulator
rozwoju społeczeństwa. Stymulator postępu. 2. 'czynnik fizyczny albo chemiczny, który wzmaga
czynności życiowe organizmu': Stymulator wzrostu.
STYPENDIUM 'pewna kwota pieniędzy, przyznawana osobie uczącej się, prowadzącej działalność
artystyczną lub naukową na określony czas, zwykle wypłacana co miesiąc': Stypendia są w Polsce
zwolnione od podatku dochodowego.
STYPENDYSTA 'osoba, która otrzymuje stypendium, zwłaszcza stypendium naukowe lub artystyczne':
Był stypendystą Niemieckiej Akademii Nauk z siedzibą w Moguncji.
STYPENDIALNY 'związany ze stypendium, przeznaczony na stypendia': Komisja stypendialna. Fundusz
stypendialny.
SUB- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'pod', oznaczająca położenie pod czymś, zależność od
czegoś, podleganie czemuś, np. sublokator, subkultura
SUBIEKT l. w filozofii 'podmiot, osoba poznająca i działająca': Subiekt i obiekt poznania. 2. w muzyce
'główny temat w fudze' 3. przestarz. 'pomocnik sklepowy': [..,] sklep zmieniał właścicieli i podłogę,
szafy i szyby w oknach, zakres swojej działalności i subiektów;
SUBKONTO w finansach 'wydzielone konto, stanowiące część jakiegoś większego konta': Pieniądze
zostały przelane na subkonto naszego wydziału, stanowiące część konta całego uniwersytetu.
Księgowy otworzył w ramach ogólnego rachunku dwa subkonta, przeznaczone do specjalnych
rozliczeń.
SUBKONTYNENT 'duża, wyodrębniająca się pod jakimiś względami część kontynentu, także olbrzymia
wyspa':
Subkontynent indyjski. Grenlandię uznaje się za największą wyspę świata, stanowiącą bardzo
szczególny pod względami geograficznymi subkontynent.
SUBKULTURA 'kultura - wytworzona albo przyjęta - która obowiązuje w pewnej grupie społecznej,
stanowiącej część większej zbiorowości (zwykle: część społeczeństwa albo narodu) i różni się
wyraźnie, nieraz zasadniczo od kultury tej większej zbiorowości, a czasem pozostaje w opozycji do
niej; podkultura': Hippisi, gitowcy, punki, skini - to przedstawiciele subkultur młodzieżowych
ostatnich dziesięcioleci. Są to subkultury oparte na przemocy. Mały słownik subkultur
młodzieżowych.
SUBKULTUROWY 'charakterystyczny dla subkultury, taki, który zawiera w sobie subkulturę': Grupy
subkultu-rowe. Wzorce subkulturowe.
SUBLIMACJA l. w fizyce i chemii 'przejście jakiegoś ciała ze stanu skupienia stałego w gazowy, z
pominię-
708
SUBORDYNACJA
SUBSTYTUCJA
ciem stanu ciekłego': Przykładem sublimacjijest parowanie lodu. 2. książk. 'uwznioślenie czegoś,
przedstawienie tego jako bardziej wzniosłego i szlachetnego, niż to w istocie jest': Sublimacja szarej
codzienności. Sublimacja życia. 3. w psychologii 'jeden z mechanizmów obronnych osobowości,
polegający na "u-wzniośleniu" niższych instynktów, zwłaszcza agresji i popędu seksualnego - głównie
przez skierowanie czerpanej z nich siły na działalność w wyższych sferach': Wielu psychoanalityków
interpretowało wielkie dzieła sztuki jako sublimację popędów seksualnych artystów.
przechodzić bezpośrednio w stan gazowy' 2. książk. 'uwznioślać coś': Sublimował swe przyziemne
doznania. 3. w psychologii 'poddawać swe niższe instynkty sublimacji': Jego obrazy przepełnione były
dziwną, wysublimowaną agresją.
SUBLIMAT 'chlorek rtęci, silnie trująca, bezbarwna substancja krystaliczna, otrzymywana w procesie
sublimacji': Sublimatjest używany do dezynfekcji oraz jako środek ochrony roślin.
od łac. sublimare 'podnosić'
SUBREGION 'wyodrębniająca się pod jakimiś względami część pewnego regionu': Puszcza Jodłowa
wywiera pewien wpływ na klimat w subregionie Łysogór, najwyższego pasma Gór Świętokrzyskich.
płynną substancją. Substancja gazowa. Substancja trująca. Dziś jako substancje określa się raczej
związki chemiczne, dawniej tym mianem nazywano często pierwiastki. 2. w filozofii 'coś, co istnieje
samo w sobie, a zatem nie jest cechą czegoś innego, lecz właśnie temu przysługują cechy':
Wcześniejsi filozofowie twierdzili, że substancją jest materia. Platon zaś, że substancją są idee. Dla
Arystotelesa ani materia, ani idee nie były substancjami; natomiast i jedna, i druga były składnikami
substancji. (Tatarkiewicz) 3. książk. 'podstawowa, istotna wartość czegoś': II wojna światowa boleśnie
naruszyła naszą narodową i kulturalną substancję: śmierć poniosło wiele milionów polskich
obywateli, zaprzepaszczono dorobek kulturalny i materialny całych pokoleń, sam kraj w zasadniczy
sposób zmienił swe granice. 4.przestarz. 'mienie, nieruchomość, zwłaszcza ich podstawowa,
nienaruszalna część': Młody panicz był lekko-duchem, niedbającym o substancję, lecz szukającym
zabaw i rozgłosu w świecie. Wujaszek panny Anny owszem słynął ze swych szaleństw, nigdy jednak
nie naruszył ani w jakikolwiek sposób na szwank nie naraził swej substancji.
p.-lać. substantia 'istota; to, co stanowi podstawę istnienia' od łac. substare 'stać pod czymś, trwać,
istnieć'
SUBSTRAT l. książk. 'podstawa, podłoże, na którym coś się rozwija; także: podstawowa warstwa w
procesach historycznych, językowych i społecznych': Substrat bakteryjny. Nawarstwienie się obcych
ludów i ich języków na pierwotny substrat słowiański. 2. książk. 'podstawa czegoś rozumiana jako
istota tego, ośrodek, główny składnik': W swej analizie próbował określić istotę jego twórczości i
dotrzeć do substratujego duszy. Umysł nazywano substratem myśli, a serce - uczuć. 3. w chemii
'wyjściowa, początkowa substancja w reakcjach chemicznych': Uczeń zapisał na tablicy wzory
chemiczne substratów i produktów. 4. w filozofii 'to samo, co substancja'
SUBSTYTUCJA l. książk. 'zastąpienie jednej rzeczy inną, podstawienie jednej rzeczy w miejsce innej':
Wiele stosowanych w językoznawstwie testów polega na substytucji. Np. podstawiając w zdaniu:
Strop zaczai trzeszczeć, w miejsce słowa zaczai słowo począł, stwierdzamy, że otrzymane zdanie jest
niepoprawne stylistycznie, co wskazuje na to, że słowa zaczai i począł są bliskoznacz-ne, ale nie
jednoznaczne - różnią się właśnie nacechowaniem stylistycznym. 2. w chemii 'reakcja, w której jeden
atom lub grupa atomów w cząsteczce są zastępowane przez inny atom lub grupę'
SUBSTYTUT książk. 'coś, co zastępuje coś innego, co jest podstawione na miejsce czegoś innego':
Substytut białka zwierzęcego w pożywieniu.
709
SUBSYDIUM
SUŁTAN
SUBSYDIUM 'bezzwrotna pomoc pieniężna, zasiłek na coś; to samo, co subwencja': Uzyskali subsydia
na dokończenie prac remontowych w dworku. Nie mogłem od nikogo dostać subsydium na wykup
apteki.
SUBURBIUM rząd. 'przedmieście wielkiego miasta': Wielu nowobogackich budowało sobie domki na
subur-biach.
lać. suburbium
SUFIKS inaczej: PRZYROSTEK w językoznawstwie 'cząstka, za pomocą której tworzy się nowe wyrazy,
występująca po rdzeniu': W wyrazie śpiewak, utworzonym od: śpiewać, sufiks to -ak.
SUFLER 'osoba podpowiadająca aktorom w teatrze tekst roli, ukryta przed widzami': Sufler ze swej
budki podpowiadał aktorowi: "porywa mię zapał i smutki", ten jednak nie dosłyszał i palnął na cały
głos: "porywa mię zapach wódki". Dziś sufler stoi zazwyczaj w kulisie teatru, a nie jak dawniej w
budce z przodu sceny.
SUFLET 'deser z gotowanych lub smażonych owoców, przetartych przez sitko i osłodzonych,
wymieszanych z pianą z białka jajka i zapieczonych w piekarniku': Podała nam pyszny suflet z
migdałami. Suflet należy podawać na gorąco, zanim opadnie.
fr. souffle
SUFRAGAN 'biskup pomocniczy w danej diecezji lub prowincji kościelnej, podległy jej ordynariuszowi,
często - biskup tytularny, nie mający własnej diecezji':
SUFRAŻYSTKA w historii 'bojowniczka o prawa wyborcze kobiet w USA i Wielkiej Brytanii': Walka
dziewiętnastowiecznych sufrażystek o prawa wyborcze kobiet w krajach anglosaskich została
uwieńczona sukcesem: w 1919 r. takie prawa zostały zagwarantowane kobietom amerykańskim, a w
1928 r. - angielskim.
spuścizna po kimś': Sukcesja po stryju okazała się sporym majątkiem, przen. Automatyczna sukcesja
umów polsko-radzieckich przez Rosję jest tu jedynym rozwiązaniem. 2. 'dziedziczenie tronu': Tron
dostał w sukcesji po zmarłym królu Baudouinie.
SUKCESOR l. 'spadkobierca, dziedzic': Jako jedyny syn będziesz naszym wyłącznym sukcesorem. Byłeś
chyba jedynym politycznym sukcesorem Marszałka. 2. 'następca tronu': Książę Karol jest sukcesorem
tronu brytyjskiego.
SULFONAMID 'jeden ze związków chemicznych, stosowanych jako leki uniemożliwiające mnożenie się
bakterii w organizmie': Popularnym sulfonamidem, używanym w lecznictwie, jest sulfaguanidyna,
podawana np. osobom chorym na czerwonkę bakteryjną.
SUŁTAN 'tytuł władców muzułmańskich, zwłaszcza władców w dawnej Turcji; także: osoba nosząca
ten tytuł': W 1683 r. wojska dowodzone przez króla Jana III Sobieskiego odniosły pod Wiedniem
wspaniałe zwycięstwo nad armią sułtana. Jej dowódca, który zdołał ujść z pola walki - wezyr Kara
Mustafa - został stracony z rozkazu swego władcy.
SUŁTANAT 'państwo, którym włada sułtan; także: panowanie sułtana': Mehmed IV chciał rozciągnąć
granice
710
SUMO
SUPLEMENT
SUMO 'tradycyjne japońskie zapasy, w których biorą udział zawodnicy o wielkiej masie ciała, często
przekraczającej 200 kg': Zwycięzcą walki sumo jest ten zawodnik, który wypchnie przeciwnika poza
zaznaczony na macie krąg lub przewróci go, spowoduje, że tamten dotknie maty jakąkolwiek inną
częścią ciała niż stopą, np. podeprze się ręką.
jap. sumo
SUMPT przestarz. 'koszt, nakład finansowy' - dziś tylko w wyrażeniu: własnym sumptem: Własnym
sumptem zbudował w swych dobrach mały kościółek.
lać. sumptus
SUNNA 'w religii islamskiej: tradycja Proroka - podania o Mahomecie, jego wykłady o Koranie i nauki
o moralności i religii': Sunna, tradycja Proroka jest różnie interpretowana przez różne odłamy w religii
islamskiej, sunnici traktuj ą jaj ako jedyne poza Koranem źródło wiary, zaś szyici dodają do niej nauki
własnych imamów.
SUNNITA 'wyznawca islamu należący do większego spośród dwu nurtów tej religii': Sunnici, których
jest przeszło 800 milionów, stanowią ok. 90% wyznawców Allacha. Rozdział na sunnitów i szyitów
powodował zaostrzenie wielu konfliktów w świecie islamskim, np. wojny iracko-irańskiej w latach 80.
XX w.
ang. super
UWAGA: przedrostek super-jest dziś bardzo modny i nadużywany, zwłaszcza w języku prasy i
telewizji, i powinien być zastępowany innymi określeniami, np. zamiast super-atrakcja - niezwykła
atrakcja, zamiast superoszczędny - nadzwyczaj oszczędny itd
SUPERATA 'nadwyżka towarów w magazynie lub pieniędzy w kasie, stwierdzona przez porównanie
stanu rzeczywistego ze stanem wynikającym z rachunku': Supera-ta, podobnie jak manko, jest
wynikiem pomyłki (np. przy przyjmowaniu towaru lub wydawaniu pieniędzy klientom) lub efektem
nadużycia finansowego.
SUPEREGO (czytaj: super-ego) 'w teorii psychologicznej Zygmunta Freuda: część osobowości
człowieka, w której zapisane są normy moralne i wyuczone od rodziców, opiekunów i innych ludzi
wzory zachowań i wartości duchowe': Superego spełnia w psychice człowieka funkcję kontrolną
wobec popędów i instynków sfery id;
ang. superphosphate
SUPERLATYWY 'słowa wyrażające najwyższe uznanie dla kogoś, najwyższą pochwałę kogoś': Mówił o
nim w samych superlatywach.
amer. supennan, postać z komiksów z początków XX w., popularna do dziś, zdaniem niektórych
nawiązująca do idei "Uber-manscha" Nietzschego (jedno i drugie słowo oznacza nadczłowie-ka)
SUPERMARKET 'duży, wielobranżowy sklep samoobsługowy': Nasz supermarket jest otwarty 7 dni w
tygodniu.
SUPLEMENT 'dodatek do jakiejś publikacji, zwykle wydany nieco później, zawierający uaktualnienie i
uzu-
711
SUPLIKACJE
SUSPENS
SUPLIKACJE 'w Kościele katolickim: pieśni błagalne, śpiewane zwłaszcza podczas jakichś klęsk':
Wieczorem oblężeni zbierali się w kościele i śpiewali suplika-cje.
SUPLIKA 'dawniej: pisemna prośba lub skarga': Chłopi, kłaniając się, wręczyli dziedzicowi suplikę,
wypisaną przez nauczyciela ze szkółki wiejskiej.
SUPPORT (czytaj: sapport) 'grupa muzyczna albo artysta (zwykle piosenkarz), których występ
poprzedza koncert gwiazdy wieczoru': Wystąpią Edyta Bartosiewicz, Kult, jako support kapela Młode
Lwy.
ang. support
SUPREMACJA książk. 'wyższość, przewaga jakiejś osoby w pewnej dziedzinie, także: zwierzchnictwo,
przewaga jakiegoś kraju lub jakiejś instytucji nad innymi':
SURFING 'zabawa albo sport, polegające na ślizganiu się na stojąco na długiej, wąskiej desce
unoszonej przez grzbiety fal morskich': Surfingjest bardzo popularny na zachodnim wybrzeżu Stanów
Zjednoczonych.
SUROGAT 'materiał zastępczy lub produkt zastępczy; także: coś abstrakcyjnego, co zastępuje coś
innego, namiastka czegoś': Sacharyna to surogat cukru. Surogaty prawdziwej skóry. Petting to jedynie
surogat prawdziwego seksu.
fr. surrrealisme od: sur 'nad', realisme 'realizm'; "Manifest surrealizmu" został ogłoszony przez Andre
Bretona w 1924 r.
SURSUM CORDA (czytaj: sursum korda) 'w górę serca-łacińskie słowa wymawiane podczas mszy, w
życiu codziennym używane w znaczeniu: nie traćcie ducha, odwagi': Milczeli, patrząc na ogrom
śnieżnej przestrzeni. Wreszcie odezwał się mocnym głosem szef wyprawy: - Panowie, sursum corda,
musi się udać, jeśli nie my, to kto tam pójdzie?
SURVIVAL (czytaj: serwajwel) 'szkoła przetrwania, w której uczy się umiejętności umożliwiających
człowiekowi przeżycie w skrajnie trudnych warunkach': Na obozach survivalu "westmani" robią
zadziwiające odkrycia: oto można przeżyć bez hamburgerów, koli, codziennego prysznica i telefonu
komórkowego.
ang. survival
SUSPENS (czytaj: saspens) 'napięcie i niespodziewany zwrot w toku akcji filmu, widowiska albo
powieści, opowiadania; chwyt służący wywołaniu napięcia i zaskoczeniu widza albo czytelnika': Film z
suspensem nie może już dziś liczyć na taką kasę, jak jeszcze trzy lata temu. Był mistrzem suspensu w
krótkich opowiadaniach.
ang. suspens
712
SUSPENSA
SYGNATARIUSZ
SUSPENSA 'kara dla duchownego w Kościele katolickim, polegająca na zakazie wykonywania przez
niego czynności religijnych lub urzędowych': Zazwyczaj suspensa ma charakter czasowego
zawieszenia duchownego w jego czynnościach.
SUSPENDOWAĆ 'w Kościele katolickim: wymierzać suspensę, zakazywać duchownemu - zwykle na
pewien czas - wykonywać czynności religijne lub urzędowe'
SUSPENSYWNY ksiąźk. 'zawieszający coś, zwłaszcza jakieś prawa lub postanowienia': Członkowie
komisji podjęli uchwałę o charakterze suspensywnym, uznając, że natychmiastowe wdrożenie
wszystkich tych postanowień mogłoby zachwiać równowagą budżetu.
SUTENER oficj. 'osoba zapewniająca prostytutce ochronę i pobierająca od niej część (zazwyczaj dużą)
zarobku':
Policja zatrzymała kilku sutenerów, którzy zmuszali do prostytucji przy drogach kobiety z Ukrainy i
Bułgarii i zabierali im prawie cały zarobek.
SUTENERSTWO oficj. 'utrzymywanie się z prostytucji uprawianej przez jakąś osobę w zamian za
zapewnianie jej ochrony': W prawie polskim sutenerstwojest przestępstwem.
jr. souteneur
SUWERENNOŚĆ l. 'niezależność państwa, jego najwyższych władz, która przejawia się w stosunkach z
innymi państwami oraz w decyzjach i stosunkach wewnętrznych': Suwerenność to także niepodzielne
zwierzchnictwo nad całym terytorium państwowym, bez obcych enklaw. Po raz ostatni suwerenność
utraciliśmy w wyniku paktu Ribbentrop - Mołotow. 2. 'niezależność w podejmowaniu decyzji':
Suwerenność swojej decyzji podkreślał tym, że sąsiadów nawet nie spytał o zdanie.
niezawisły': Suwerenny władca. Suwerenna decyzja. Kwestionowano w ogóle istnienie PRL jako
państwa suwerennego.
SWEET (czytaj: słit) 'odmiana jazzu, charakteryzująca się łagodnym tempem i sentymentalnym,
"słodkim" brzmieniem': Sweet wykształcił się w Stanach Zjednoczonych w latach 30. XX w. Niektórzy
krytycy muzyczni uważają go raczej za odmianę muzyki przypomi-nającąjazz, ale do niego
nienależącą: sweet bowiem jest pozbawiony elementu improwizacji, jest muzyką skomercjalizowaną,
zawierającą elementy wielu innych rodzajów muzyki.
SWING (czytaj: słink) l. 'styl w muzyce jazzowej rozwijający się głównie w latach 30. i 40. XX w.,
odznaczający się kołyszącym, synkopowanym rytmem; także:
charakterystyczny dla tego stylu rytm, oparty na synkopie': W swingu nastąpiło zwiększenie roli
solisty i
rozwój big-bandów. Słynni muzycy swingowi to m.in. Benny Goodman (oraz jego sławny big-band) i
Duke El-lington. 2. 'utwór muzyczny w rytmie swinga': Tańczyć swinga.
SWINGOWAĆ (czytaj: słingować) 'wykonywać utwór muzyczny w rytmie swinga; także: tańczyć
swinga': Z dawnymi kolegami z zespołu spotykali się kilka razy w roku, żeby trochę poswingować.
SYBARYTA 'człowiek zamożny, pędzący życie próżnia-cze, lubujący się w przyjemnościach i wygodach':
W zamożnych krajach Zachodu, wśród osób z dziada pradziada należących do elity pieniądza, jest
wielu sybary-tów, którzy rozkoszują się luksusowym życiem, nie musząc dbać o pomnażanie i tak
olbrzymich majątków, natomiast we współczesnej Polsce, w której wszyscy, niezależnie od tego, ile
już mają, chcieliby mieć więcej -sybaryta to zjawisko nieznane.
od nazwy gr. kolonii Sybaris, której mieszkańcy słynęli z zamiłowania do wygód i luksusu
SYBILLA 'w starożytnej Grecji: wróżka przepowiadająca przyszłe zdarzenia, zwłaszcza nieszczęście i
katastrofy (imię wielu wróżek)': Nieznajoma natychmiast opuściła pałac i nigdzie już jej później nie
widziano. Mówiono, że była to wróżka, imieniem Sybilla. Owe zaś księgi, zwane odtąd Sybillińskimi,
oddał król [Tarkwiniusz] na przechowanie do miejsca świętego i pieczę nad nimi powierzył
specjalnym kapłanom. (Parandowski)
KSIĘGI SYBILLIŃSKIE 'w mitologii: księgi, które sprzedała Sybilla Tarkwiniuszowi, zawierające
przepowiednie i rady, jak postąpić w trudnych sytuacjach'
gr. Sibylla
SYGNOWAĆ 'podpisywać coś swoim nazwiskiem, pseudonimem lub specjalnym znakiem, zwłaszcza
podpisywać jakiś dokument lub porozumienie, nadając im moc prawną i biorąc odpowiedzialność za
ich postanowienia':
Swoje wczesne teksty literackie sygnował pseudonimem "Aster". Przeczytał im rozkaz generała,
sygnowany z Krakowa. 31 sierpnia 1980 r. w Stoczni Gdańskiej Lech Wałęsa oraz wicepremier
Mieczysław Jagielski sygnowali słynne porozumienie społeczne. Był to dokument sygnowany przez
burmistrza.
SYGNATURA l. 'specjalny znak lub napis na różnych dokumentach, umieszczany przez osobę lub
instytucję, która je wystawia': Na papierach widniała sygnatura
713
SYJONIZM
SYMBOLIZM
znanej firmy. Koperta z sygnaturą Ministerstwa Kultury. 2. 'oznaczenie na książce, określające jej
miejsce w bibliotece': Wypełniał zamówienia na książki, wpisując numer swojej karty bibliotecznej,
nazwisko autora i tytuł oraz długą sygnaturę książki, złożoną z liter i cyfr. 3. w poligrafii 'numer na
dolnym marginesie pierwszej i trzeciej strony arkusza drukarskiego, ułatwiający broszurowanie
książki' 4. 'własnoręczny podpis lub znak artysty na jego dziele': Oglądali obrazy z sygnaturami
Witkacego oraz dość dziwnymi często dopiskami, np. na temat piwa, które wypił, malując obraz.
SYJONIZM 'ideologia i oparty na niej żydowski ruch narodowy, powstały przy końcu XIX w., którego
celem było odbudowanie państwa żydowskiego w Palestynie':
Syjonizm osiągnął swój cel w 1948 r., gdy po wycofaniu wojsk brytyjskich z Palestyny w Tel Awiwie
proklamowano powstanie państwa Izrael.
SYJONISTA 'zwolennik syjonizmu': Propaganda w wielu krajach, także w Polsce po 1968 r.,
przedstawiała syjonistów jako żydowskich nacjonalistów, a nawet rasis-tów.
SYLOGIZM w logice 'schemat wnioskowania pośredniego, w którym z dwu zdań mających jeden
składnik wspólny i po jednym składniku różnym wyprowadza się wniosek dotyczący związku tych
różnych składników':
Przykład sylogizmu to zdanie: Jeżeli stół jest meblem, a mebel jest rzeczą, to stół jest rzeczą.
gr. syllogismós
SYLUR w geologii 'trzeci okres paleozoiku, trwający od ok. 435 do 395 milionów lat temu': W sylurze
pojawiły się w morzach pierwsze ryby.
SYLURSKI w geologii 'związany z sylurem, pochodzący z tego okresu': W Polsce utwory sylurskie są
spotykane m.in. w Górach Świętokrzyskich.
niem. Silurformation od łac. nazwy szczepu brytyjskiego: Silures (wiele utworów sylurskich odkryli
geolodzy w środkowej Anglii i Walii)
SYMBIOZA l. w biologu 'współżycie organizmów dwóch różnych gatunków, korzystne dla nich obu lub
(w nieco szerszym znaczeniu) korzystne dla jednego gatunku i nieprzynoszące szkody drugiemu':
Symbioza bakterii azotowych z roślinami motylkowymi. Rak pustelnik żyje w symbiozie z ukwiałem:
ukwiał żywi się odpadkami z tego, co upoluje rak, a "w zamian" broni go swymi parzydełkami. 2.
przen. 'współżycie dwóch osób, firm, dziedzin, przynoszące im wzajemne korzyści': Symbioza
medycyny i farmaceutyki. Symbioza siłowni i salonu masażu.
SYMBIONT w biologii 'organizm żyjący w symbiozie z innym organizmem': Symbiontami mrówek i
termitów są owady wielu innych gatunków.
SYMBOL l. 'rzecz, osoba, przedmiot itd. lub ich wizerunek, będące znakiem czegoś, kojarzące się z
jakimś pojęciem i wywołujące w myśli pewne - zwłaszcza głębokie - treści': Serce jest symbolem
miłości. Krzyż jest symbolem chrześcijaństwa i męki Chrystusa. Król Salomon jest symbolem
mądrości. 2. 'ustalony znak, stosowany do oznaczania pewnych wielkości, jednostek miar artykułów
handlowych; w chemii - do oznaczania pierwiastków; w matematyce - do oznaczania zbiorów, ich
elementów, działań itd.': W tym słowniku w opisie każdego pierwiastka podany jest jego symbol,
najczęściej będący skrótem nowołacińskiej nazwy, np. ameryk -symbol Am (skrót od: americium), bar
- symbol Ba (skrót od: barium). 3. w literaturze i sztuce 'motyw lub zespół motywów, będących
znakiem głęboko ukrytych, często niejasnych i niewyrażalnych wprost, treści': Do najbardziej znanych
symboli literatury młodopolskiej należy rozdarta sosna z powieści Stefana Żeromskiego "Ludzie
bezdomni" i chochoł z dramatu Stanisława Wyspiańskiego "Wesele".
SYMBOLIKA 'zbiór jakichś symboli, najczęściej -symboli występujących w jakimś dziele sztuki,
twórczości jakiegoś artysty lub w pewnym okresie albo prądzie artystycznym': Symbolika wiersza
Leśmiana "Dziewczyna". Symbolika modernistyczna. Symbolika średniowiecza.
SYMBOLIZOWAĆ 'być znakiem czegoś, oznaczać coś jako symbol': Korona i tron symbolizują władzę
królewską. W Biblii tęcza symbolizuje zgodę między człowiekiem i Bogiem i jest znakiem nadziei.
SYMBOLICZNY l. 'związany z symbolem, często: taki, który należy odczytywać w przenośnym, a nie
dosłownym sensie': Symboliczny charakter wiersza. Wielu współczesnych religioznawców nadaje
opowieściom ze Starego Testamentu symboliczny sens. 2. 'mający tylko wartość symbolu, znaku
jakichś uczuć, a nie znaczenie dosłowne lub wartość materialną': Symboliczne gesty przed pomnikiem
ofiar wojny. To była doprawdy symboliczna kwota. gr. symbolon 'znak rozpoznawczy'
SYMBOLIZM 'kierunek w sztuce na przełomie XIX i XX w., propagujący posługiwanie się symbolami,
odwołujący się do intuicji i stanów mistycznych, jako głównej metody poznania': Jednym z
podstawowych założeń symbolizmu było wyrażenie za pomocą symboli nagłęb-szych, niewyrażalnych
innymi środkami artystycznymi treści.
714
SYMFONIA
SYMULTANICZNY
SYMBOLISTA 'artysta, tworzący zgodnie z założeniami symbolizmu': Polscy symboliści to m.in. Zenon
Prze-smycki, Stanisław Wyspiański i Jacek Malczewski.
dyrygent orkiestry symfonicznej lub jej członek': Do znanych polskich symfoników należą m.in. Karol
Szy-manowski i Witold Lutosławski. Wiele osób wspomina znakomitego symfonika - Herberta von
Karajana i jego znaną orkiestrę.
SYMFONICZNY 'odnoszący się do symfonii lub do orkiestry, w której skład wchodzą instrumenty
smyczkowe, dęte i perkusyjne, przeznaczony na taką orkiestrę':
lać. śr. simonia od imienia Szymona Maga (lać. Simon), który chciał od apostołów kupić dar czynienia
cudów
SYMPLIFIKACJA książk. 'takie uproszczenie jakiegoś zagadnienia, które jest zarazem jego spłyceniem':
Jeden z recenzentów pracy habilitacyjnej krytycznie wypowiedział się ojej zawartości, uznając, że
sposób potraktowania tematu przez autora to symplifikacja złożonego procesu psychologicznego.
SYMPOZJUM 'spotkanie specjalistów zjakiejś dziedziny lub jakichś dziedzin, poświęcone omówieniu
określonych zagadnień, zwłaszcza duże spotkanie międzynarodowe' : Na wielkim sympozjum w
Nowym Jorku dyskutowano o problemie alternatywnych źródeł energii. W Warszawie odbyło się
sympozjum naukowe, poświęcone problemom leczenia nowotworów.
gr. sympósion 'uczta' (na której prowadzono rozmowy o nauce i sztuce, oglądano występy artystów
itd.)
SYMPTOM 'objaw, oznaka, przejaw czegoś, zwłaszcza czegoś ocenianego ujemnie': Jest to
symptomem niebezpiecznej degeneracji aparatu bezpieczeństwa w Polsce. Pierwsze symptomy
choroby pojawiły się wieczorem.
SYMPTOMATYCZNY 'taki, który ma typowe objawy, symptomy czegoś; znamienny, charakterystyczny
dla czegoś': Jest to wypowiedź symptomatyczna dla tego polityka, który zawsze mówił aluzyjnie.
Symptomatyczne, że nie zaprzeczył on tym oskarżeniom.
SYMULACJA l. 'udawanie czegoś po to, by kogoś wprowadzić w błąd': On jest zupełnie zdrowy, to
tylko symulacja choroby. 2. w technice 'odtwarzanie, imitowanie występujących w naturze zjawisk,
procesów, struktury obiektów materialnych itd. - w sztucznych warunkach, za pomocą środków
technicznych, mające na celu lepsze ich poznanie tych zjawisk naturalnych i przewidywanie ich
przebiegu w przyszłości': Symulacja lotu statkiem kosmicznym. Symulacje rozwoju sytuacji
ekonomicznej w Polsce.
SYMULANT 'osoba, która symuluje, udaje coś po to, by kogoś wprowadzić w błąd': Okazało się, że
kilku żołnierzy umieszczonych w izbie chorych to symulanci.
SYMULOWAĆ l. 'udawać coś po to, żeby kogoś wprowadzić w błąd': Symulował, że pije, a w
rzeczywistości wylewał zawartość kolejnych kieliszków za siebie. 2. 'imitować w warunkach
sztucznych jakieś zjawiska i procesy': Symulować warunki lotu.
715
SYN-
SYNDYKAT
SYN- 'cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'razem', wskazująca, że określają one zjawiska albo
cechy występujące ze sobą wspólnie lub zjawiska występujące jednocześnie, np. synchronia,
synestezja'
SYNAGOGA 'świątynia żydowska, zwłaszcza duża': Modły w synagodze. Hitlerowcy wysadzili synagogę
w Warszawie.
SYNCHRONIZACJA 'zgranie z czasie dwu lub więcej zjawisk, procesów lub działań': Synchronizacja
śpiewu i podkładu instrumentalnego. Synchronizacja dźwięku i obrazu w filmie.
SYNCHRONIZATOR 'sprzęgło z urządzeniem syn-chronizującym prędkość obrotów elementów
wirujących': Synchronizator jest stosowany np. w samochodowych skrzyniach biegów.
SYNDROM l. 'zespół cech albo objawów, który jest charakterystyczny dla jakiegoś zjawiska, dla
czyjegoś zachowania albo postępowania, a oceniany zwykle jako nieprzyjemny albo niepożądany':
Syndrom katastrofy, do której podobno dąży nasza gospodarka, jest upowszechniany nie tylko przez
partie prawicowe. Syndrom jedynaczki ciążył jej przez długie lata. 2. w medycynie 'zespół objawów
charakterystyczny dla danej choroby, który umożliwia jej rozpoznanie': Syndrom choroby wieńcowej.
SYNDYK l. w prawie polskim 'zarządca majątku firmy, która zbankrutowała, przeprowadzający jej
likwidację i dzielący majątek między wierzycieli': Syndyk jest wyznaczany przez sąd, syndykiem może
być też osoba prawna. 2. w kodeksach niektórych krajów zachodniej Europy 'przedstawiciel jakiegoś
urzędu lub samorządu terytorialnego, mający pełnomocnictwo do prowadzenia spraw przed sądem;
także: radca prawny'
amer. syndicate - w znaczeniu dość szerokim 'grupa ludzi lub firm wspólnie pracujących, by osiągnąć
duże zyski'
716
SYNEKDOCHA
SYNONIMIA
SYNEKDOCHA w nauce o literaturze 'figura stylistyczna, polegająca na użyciu nazwy całości zamiast
nazwy części lub nazwy części zamiast nazwy całości': Synekdo-chy używamy mówiąc: wejdź w mój
próg - zamiast:
wejdź do mojego domu, oraz mówiąc: oddział liczył 40 głów - zamiast 40 ludzi.
SYNERGIZM l. 'to samo, co synergia' 2. 'pogląd religijny, głoszący, że zbawienie osoby ludzkiej
wymaga współdziałania dwóch czynników (z których żaden z osobna nie jest wystarczający): łaski
Boga i woli człowieka'
SYNOD l. 'w Kościele katolickim: zjazd duchowieństwa jakiejś diecezji lub zjazd biskupów jakiejś
metropolii lub kraju; także: organ doradczy papieża, w którego skład wchodzą osoby duchowne i
świeckie': Synod diecezjalny. Zjazd biskupów całego kraju to synod plenarny. Papież zwołuje synod,
by zasięgnąć rady w sprawach umacniania wiary, pogłębienia dyscypliny kościelnej i rozważenia
sposobów zwiąanych z działalnością Kościoła w świecie. 2. 'w Kościele prawosławnym:
zjazd osób duchownych i świeckich, stanowiący nadrzędną władzę kościelną w danym kraju'
SYNONIM l. w językoznawstwie 'wyraz, który ma to samo znaczenie, co inny wyraz, lub różni się od
niego tylko drugorzędnymi cechami znaczeniowymi': Szczególnie wiele synonimów mają nazwy pojęć
częstych lub szczególnie wyodrębnionych w świadomości społecznej, np. taniego wina, stosunków
miłosnych, młodej, ładnej kobiety itd. 2. 'wyraz bliskoznaczny': Synonim kaloryfera w tej krzyżówce to
grzejnik.
717
SYNOPTYKA
SZABER
SYNOPSIS (czytaj: synpos-is) książk. 'przegląd czegoś, zestawienie (np. artykułów); także: skrót
scenariusza'
SYNTEZA l. książk. 'połączenie pewnych elementów w całość; także: całość będąca efektem tego
połączenia':
W swej twórczości artysta dokonuje syntezy elementów należących do różnorodnych kultur. Zbiór
poezji Goethego "Dywan Zachodu i Wschodu" jest syntezą pierwiastków dwu -jakże różnorodnych -
tradycji kulturalnych w twórczości wielkiego pisarza. 2. książk. 'całościowe ujęcie czegoś, zwłaszcza
takie, które wiąże się z uogólnieniem wniosków wynikających z poszczególnych elementów tego': W
książce Jacka Trznadla znajdujemy analizy poszczególnych wierszy Leśmiana i - będącą ich
podsumowaniem - syntezę twórczości poety. 3. w chemii 'reakcja polegająca na łączeniu się
substancji prostych w związki lub związków prostych w bardziej złożone': Reakcja syntezy chemicznej
przebiega według wzoru: A + B = AB. 4. w filozofii Hegla 'połączenie tezy i antytezy w nową jakość': Za
naczelne prawo logiki Hegel uważał prawo dialektyczne: że każdemu prawdziwemu twierdzeniu
odpowiada nie mniej prawdziwe przeczenie, każdej tezie antyteza, z których potem wyłania się
synteza. (Tatarkiewicz)
SYZYF 'w mitologii greckiej: król Koryntu, który zdradził tajemnice Zeusa, poznane w czasie uczty na
Olimpie, a potem - za życia - długo oszukiwał bogów, unikając ich kary': Tanatos uciął mu pukiel
włosów i knąbmą duszę zabrał do podziemi. W Hadesie wymierzono mu ciężką karę: miał wynieść
ciężki kamień na bardzo wysoką i stromą górę. Syzyf natychmiast zabrał się do roboty, sądząc, że z
łatwością to uczyni, a potem już będzie miał święty spokój. Wydźwignął ów głaz prawie pod sam
szczyt, gdy wtem skała wyślizgnęła mu się z rąk i spadła na dół. Za drugim razem to samo, i za
trzecim, i za dziesiątym. Zawsze. (Parandowski) () Syzyfowa praca 'ciężka praca, nie przynosząca
żadnych rezultatów, daremny trud': Próbowałem zlikwidować na działce perz, ale to syzyfowa praca.
gr. Sisyphos
SZABAS albo SZABAT 'w judaizmie: świąteczny dzień odpoczynku, który trwa od wieczoru w piątek do
wieczoru w sobotę': Żydzi przestrzegają w szabat zakazu pracy, który obejmuje 39 czynności.
hebr. szabbat'odpoczynek'
SZABER 'przywłaszczenie sobie rzeczy pozostawionych bez opieki; także: rzeczy w ten sposób
przywłaszczone':
SZABROWAĆ 'przywłaszczać sobie cudze mienie, pozostawione bez opieki': Grupy łotrów kradły i
szabro-
718
I SZACH
SZARADA
SZABROWNIK 'ten, kto szabruje': Szabrownicy pobili starego niemieckiego doktora, który został w
miasteczku, i zgwałcili jego córkę.
zapożyczenie wewnętrzne: z dawnego języka złodziejskiego, w którym szaber był to łom, używany do
wyważania drzwi
I SZACH 'tytuł dawnych władców niektórych państw muzułmańskich, w XX w. używany przez władcę
Iranu; także: osoba nosząca ten tytuł': Reza Pahiawi był szachem Iranu od 1925 do 1941 r.
II SZACH 'w grze w szachy: sytuacja, gdy król dostaje się pod bicie jakiejś figury; także: słowo
wypowiadane w tej sytuacji przez tego gracza, który wykonał swą figurą taki ruch, że król przeciwnika
znalazł się pod biciem':
SZACHOWAĆ l. 'w grze w szachy: stawiać króla przeciwnika pod szachem' l.przen. 'stawiać kogoś w
trudnej sytuacji, pod jakimś względem zagrażającej mu': Skrzętnie zbierał kompromitujące informacje
o swych politycznych przeciwnikach, chcąc ich w odpowiedniej chwili zaszachować.
SZAFIR 'odmiana korundu, minerał mający postać przezroczystych, najczęściej niebieskich kryształów,
ceniony kamień szlachetny': Szafir, podobnie jak i druga odmiana korundu - rubin, to minerał
niezwykle twardy. Szafiry bywają także różowe oraz złociste, największym ich producentem są:
Australia, Tajlandia i kraje wschodniej Afryki.
SZAFIROWY l. 'zrobiony z szafirów, zawierający szafiry': Szafirowa bransoleta 2. 'mający kolor szafiru,
niebieski': Szafirowe niebo.
SZAMAN 'w religiach wielu ludów, zwłaszcza wśród Eskimosów: czarownik, będący pośrednikiem
między światem duchów i ludzi, mający też posłuch jako znachor i doradca w trudnych sprawach':
Jakuci wierzą, że wielcy szamani otrzymują swą moc czarodziejską od boga Ułu-Tojana.
SZAMANIZM 'forma religii, w której rolę kapłana odgrywa szaman, wierzy się w istnienie życia
pozagrobowego i istnienie duchów, oddziałujących na wszelkie aspekty ludzkiego życia': Zdaniem
niektórych religioznawców szamanizm to forma religii i magii, która występuje na etapie rozkładu
wspólnoty pierwotnej, przed pojawieniem się społeczeństwa klasowego.
SZAMPAN l. pot. 'gazowane wino': Wypili butelkę taniego, rosyjskiego szampana. Strzeliły korki od
szampana. 2. 'białe, gronowe wino (naturalnie) musujące, produkowane we francuskiej Szampanii':
Szampan należy do win drogich i wykwintnych.
SZANTA dawniej: 'pieśń śpiewana przez marynarzy w czasie pracy przy żaglach; dziś: każda pieśń lub
piosenka żeglarska': Festiwal szant.
Osoby zajmujące najwyższe stanowiska w państwie między innymi dlatego muszą być ludźmi o
uczciwej przeszłości i nienagannej postawie moralnej, by nikt nie mógł niczego wymusić na nich
szantażem.
SZANTAŻYSTA 'osoba, która stosuje wobec kogoś szantaż': Szantażystami okazali się dwaj agenci
służb specjalnych, którzy założyli podsłuch w domu polityka.
Prezes był szantażowany przez byłą księgową, która żądała od niego dość znacznej sumy w zamian za
milczenie o nielegalnych transakcjach dokonywanych niegdyś w firmie. Szantażowała kochanka, że
jeśli j ą porzuci, jego żona o wszystkim się dowie.
fr. chantage
SZARADA 'zagadka w formie wiersza, w którym w jakiś sposób zaszyfrowane zostało pewne zdanie
lub pewien wyraz': Pan zgaduje szarady?... Posłałem taką: Pierwsze i drugie - to zwierz kopytkowy, /
Pierwsze i trzecie - ozdabia damskie głowy; / Wszystkie razem na wojnie strasznie goni, / Niech nas
Pan Bóg od tego zabroni. Pan wie-, co to?... Pierwsze i drugie - to jest: ko-za; pierwsze '
719
SZARA STREFA
SZETLAND
trzecie - to jest: ko-ki, a wszystkie - to są: Ko-za-ki. (Prus)
SZARIJAT 'religijne prawo islamu, zawierające normy dotyczące kultu, normy etyczne oraz podstawy
prawa w różnych obszarach życia': W krajach muzułmańskich szarijat odgrywa bardzo ważną rolę,
choć istnieje w nich zazwyczaj także prawo podobne do kodeksów europejskich.
SZARLATAN 'oszust, który zwodzi ludzi swymi rzekomymi umiejętnościami lub uzdolnieniami i
wykorzystuje ich łatwowierność dla swych korzyści materialnych':
Wiele osób korzysta z porad rozmaitych "uzdrowicieli", zwykle szarlatanów i naciągaczy, niemających
żadnego wykształcenia medycznego.
wl. ciarlatano, pierwotnie 'handlarz zachwalający głośno swoje towary i używający różnych sztuczek,
żeby przyciągnąć klientów', dawniej w polszczyźnie 'kuglarz, oszust' (często w postaci: ciarla-tan)
SZARŻA l. 'atak oddziałów jazdy na nieprzyjaciela na rozpędzonych koniach': - Jakże natrą!... Gdy
hufiec tu dzielny, tam dziarski, / Z owej strony Królewski, z tej strony Cesarski, / Chorągiewek tysiące i
barwy pułkowe: / Niebieskie, żółte, białe i amarantowe... / Szarży podobnej dawno nie widziały
dzieje! (Norwid) l.prze-starz. 'ranga, stopień, zwłaszcza w wojsku'
fr. charge
SZASZŁYK 'potrawa z kawałków mięsa, boczku i warzyw, nadzianych na długi szpikulec i upieczonych
nad ogniem, w piekarniku lub na grillu': Szaszłyk podaje się na gorąco, z przyprawami i pieczywem.
SZASZŁYKARNIA 'miejsce lub lokal, w którym piecze się i podaje szaszłyki': Na wczasach zachodziliśmy
często do znakomitej szaszłykami nad brzegiem jeziora.
SZEJKANAT 'w krajach arabskich: jednostka administracyjna podległa władzy szejka' od ar. szejch
'naczelnik, starzec'
SZELF 'przybrzeżna, płytka część dna morskiego lub oceanicznego, kończąca się uskokiem terenu':
Szelf stanowi zalaną przez morze lub ocean część lądu. Na szel-fie przylegającym do zachodnich i
północnych wybrzeży Norwegii znajdują się złoża ropy naftowej.
SZERMOWAĆ 'posługiwać się jakimiś argumentami w dyskusji nadużywając ich; używać jakichś słów,
haseł jako broni w wystąpieniach publicznych': Lewica będzie szermować ogólnikowymi hasłami.
Szermował wygodnym dla siebie argumentem zagrożenia wewnętrznego.
ang. sheriff
przędza z wełny tych owiec, z której wytwarza się delikatne tkaniny wełniane o luźnym splocie' 2.
'sweter lub inna część garderoby, wykonane z przędzy o tej samej nazwie': Przyszedł do nas w
szetlandzie i w dżinsach.
Wyspy Szetlandzkie znajdują się na Oceanie Atlantyckim, u północnych wybrzeży Wielkiej Brytanii
720
SZKAPLERZ
SZOWINIZM
SZKAPLERZ l. 'prostokątny pas płócienny, z otworem na głowę, okrywający plecy i piersi, noszony
przez zakonników na habicie' 2. 'dwa kawałki tkaniny połączone tasiemkami, zdobione wizerunkami
Chrystusa i Matki Boskiej, noszone przez katolików na plecach i piersiach pod ubraniem; rzadziej
także: medalik' łac. śr. scapulare, pierwotnie 'okrycie pleców'
SZKARŁAT l. 'mocny, ciemnoczerwony kolor, podobny do barwy krwi': Szkarłat nieba na zachodzie.
Jego twarz powlokła się szkarłatem. 2. 'tkanina w takim kolorze lub szata z takiej tkaniny': Obicia ze
szkarłatu. Kardynalskie szkarłaty.
SZKARŁATNY 'mający kolor szkarłatu': Zbliżył się do niej rycerz w czarnej zbroi, na którą narzucony był
wspaniały, szkarłatny płaszcz.
wl. scarlatto
SZKOPUŁ 'trudność, przeszkoda': Brak drukarki to poważny szkopuł. W tym szkopuł, że błędy można
zobaczyć dopiero wówczas, gdy się to wydrukuje, a wydrukować się nie da.
SZKUTA 'dawniej: stateczek rzeczny, napędzany głównie siłą żagli, służący do przewozu towarów lub
ludzi':
z języków skandynawskich, w dawniej polszczyźnie szkuta to 'statek, w którym się zboża wożą'
SZKWAŁ 'krótkotrwały, porywisty wiatr, połączony często z deszczem, śniegiem lub gradem': Skoczył
do żagli, bo łódź zakołysała się pod ostrym szkwałem.
ang. squall
SZLEM 'w grze w brydża i wista: wzięcie trzynastu (czyli wszystkich) lew; także: zadeklarowanie tego':
Zrobił, ugrał szlema. Licytował szlema.
SZLEMIK 'w grze w brydża i wista: wzięcie dwunastu lew; także: zadeklarowanie tego'
SZMARAGD 'odmiana berylu, przezroczysty minerał zielonej barwy, ceniony kamień szlachetny':
Najsłynniejsza na świecie kopalnia szmaragdów znajduje się w Chivor w Kolumbii. Jest to miejsce, w
którym szmaragdy wydobywali Inkowie, a od I połowy XVI w. - Hiszpanie.
SZNAPS l. 'w krajach niemieckich: kieliszek lub dwa kieliszki wódki owocowej, pite po posiłku': Wypił
sznapsa na lepsze trawienie' l.pot. 'porcja wódki': Jeden z nich zapytał: - Napijesz się z nami sznapsa?
Potem wyciągnął butelkę i obtłuczoną szklankę oraz kawałek bułki do przegryzienia.
niem. Schnaps
SZNYCEL 'bity, panierowany kotlet z mięsa cielęcego lub wieprzowego; rzadziej: kotlet siekany z
takiego mięsa': Sznycel po wiedeńsku przyrządzamy z płata mięsa z udźca, które rozbijamy tłuczkiem,
obtaczamy w mące z jajkiem, smażymy na patelni w dużej ilości tłuszczu.
SZNYT l. 'elegancki sposób bycia, działania, właściwy jakiejś grupie ludzi, jakiemuś środowisku lub
jakiejś osobie; szyk, fason': Nosili się z małomiasteczkowym sznytem. Sznyt dziennikarski. 2. śród.
'ślad samookale-czenia ostrym przedmiotem, zwykle na przedramieniu'
SZOGUN 'w feudalnej Japonii: tytuł najwyższego dostojnika państwowego, przede wszystkim
będącego dowódcą wojsk': Tytuł szoguna był dziedziczny. Skupienie w rękach szogunów ogromnej
władzy, przede wszystkim władzy nad armią, doprowadziło do tego, że przez wiele wieków byli oni
faktycznymi władcami Japonii.
jap. shogun
721
SZPALER
SZTANGA
tach 60. XX w. przez amerykański "Ruch Wyzwolenia Kobiet" należy "męska szowinistyczna świnia".
fr. chauvinisme od nazwiska Nicolaisa Chauvina - postaci z komedii Eugene'a Scribe'a z 1831 r.:
żołnierza pełnego bezkrytycznego uwielbienia dla Napoleona I
SZPALER l. 'dwa równoległe rzędy drzew lub krzewów, najczęściej tworzące aleję; także: aleja między
dwoma rzędami drzew lub krzewów': Szpaler lip. Przechadzali się cienistym szpalerem. 2. 'dwa
szeregi ludzi, zwykle policjantów lub żołnierzy; także: przejście między ludźmi uformowanymi w dwa
szeregi': Drogę demonstrantom zagradzał szpaler policyjny. Pułkownik szedł przez szpaler żołnierzy.
SZPALTA w poligrafii l. inaczej: ŁAM 'kolumna wierszy na stronie': Na stronie tego słownika są dwie
szpalty. 2. 'skład drukarski o dowolnej liczbie wierszy, odbity do korekty': Korekta w szpaltach.
niem. Spalte
słowo o trudnej do ustalenia etymologii; dawniej w polszczyźnie także: szpoder, kość szpądrowa 'kość
promieniowa' oraz szpąga 'spojenie' - to ostatnie zdaje się wskazywać aa język niem., w którym
spinnen to 'pleść, spajać'
SZTAB l. 'grupa wyższych oficerów pod kierunkiem dowódcy zarządzająca wojskiem, zwłaszcza
działaniami bojowymi oddziałów; także: miejsce pobytu tej grupy':
Ze sztabu przyszły rozkazy, że mamy się powoli cofać w kierunku rzeki. Cały sztab dywizji został
wzięty do niewoli. 2. 'grupa ludzi, zwykle fachowców w jakiejś dziedzinie, kierujących wykonaniem
pewnego zadania lub doradzaj ących komuś': Powołano sztab antykryzysowy, do którego weszli
specjaliści w dziedzinie energetyki jądrowej. Sztab wyborczy kandydata na prezydenta. Nad tym
problemem pracował cały sztab prawników i ekonomistów.
niem. Stab
SZTAFAŻ ksiozk. 'elementy upiększające coś, dodane dla ozdoby i urozmaicenia, zwłaszcza postacie
ludzi i
zwierząt uzupełniające obraz, którego głównym tematem jest krajobraz': Poetycki sztafaż. W tym, co
robisz, bywasz niekiedy trochę sztuczny, przede wszystkim powinieneś się pozbyć zbędnego sztafażu.
Malarz umiejętnie dobrał sztafaż.
niem. Stafette
SZTALUGA 'stojak, zwykle trójnożny, na którym malarz na odpowiedniej wysokości umieszcza ramę z
płótnem malowanego przez siebie obrazu': Na chwilę wstał i odszedł od sztalugi, żeby spojrzeć na
proporcje postaci z większej odległości.
UWAGA: Słowo sztaluga powoli zmienia się w plurale tan-tum. Dziś używane jest często w liczbie
mnogiej, oznaczającej rzecz pojedynczą - jeden stojak malarski, np. na sztalugach rozpięte było
płótno przedstawiające zimowy krajobraz (podobnie jak np. wyrazy: drzwi, sanie i skrzypce - mające
również formę liczby mnogiej, a oznaczające pojedyncze rzeczy).
SZTAMPA 'szablon w grze aktorskiej, twórczości artystycznej lub innym rodzaju działalności (np. w
dziennikarstwie), ciągłe powielanie wypracowanych sposobów gry, realizacji dzieła, zachowań': A w
tym teatrze wciąż nic nowego, nuda i sztampa. Za wszelką cenę chciał uniknąć w swej twórczości
sztampy.
SZTANGA l. 'gruby metalowy pręt': Drzwi podparte sztangą. 2. w sporcie 'drugi metalowy drąg, na
który nakłada się żelazne pierścienie o różnej wadze; także:
cały przyrząd atletyczny złożony z owego drąga i nałożonych nań pierścieni': Sztangą ma zwykle wagę
lOkg. Nie zdołał podrzucić sztangi. 3. pot. 'karton papierosów zawierający 10 paczek': Celnicy
wydobywali ze schowka w wagonie kolejne sztangi przemycanych papierosów.
SZTOLNIA
niem. Stange
SZTOLNIA 'podziemny korytarz w kopalni, poziomy lub lekko pochyły, mający bezpośrednie wyjście
na powierzchnię ziemi, np. w zboczu wzniesienia': Sztolnie wykonuje się w celu badania złoża,
eksploatacji go lub odwodnienia.
niem. Stollen
SZTORM 'silny porywisty wiatr nad morzem, wywołujący wysoką falę': W prognozie pogody
zapowiedzieli sztorm na Bałtyku. Wypłynęli pomimo szalejącego sztormu. O sztormie mówi się
zwykle wówczas, gdy prędkość wiatru przekracza 8 stopni w skali Beauforta.
SZTOS l. 'uderzenie kuli bilardowej kijem': Udany sztos. 2. 'śród. 'ostre, szybkie działanie; także:
stosunek płciowy, zwłaszcza z prostytutką'
SZTRUKS 'rodzaj welwetu, tkanina bawełniana podobna do aksamitu w drobne prążki': Kurtka ze
sztruksu. Spódnica ze sztruksu.
niem. Struck
SZTUKATERIA 'dekoracja rzeźbiarska ścian, sklepień lub sufitów, wykonana w gipsie lub stiuku na
zaprawie murarskiej': Ściany pałacyku zdobione były sztukaterią. Konserwatorzy z mozołem
odtwarzali zniszczone sztukaterie w kaplicy.
SZTUKATOR 'osoba zajmująca się wykonywaniem sztukaterii': Historyk analizował listy pracujących na
polskich dworach magnackich szesnastowiecznych włoskich artystów i sztukatorów.
wl. stuccatura
SZTYCH l. 'ostre zakończenie białej broni, np. szabli lub szpady': Przyłożył mu sztych do gardła. 2.
'pchnięcie białą bronią, mające na celu przebicie przeciwnika':
Chcesz mnie, jako czapla sokoła, sztychem nadziać [...], aleja cię owym wiatraczkiem zażyję, który w
Łubniach jeszcze wykoncypowałem. (Sienkiewicz) 3. 'rycina odbita z płyty metalowej, na której
wyryto obraz; dawniej także: każda ilustracja książkowa': Miał piękną kolekcję sztychów. 4. 'ostre
narzędzie do wykopywania korzeni i sadzenia drzewek' 5. 'wbicie szpadla w ziemię na całą długość
ostrza': Rów głęboki na trzy sztychy.
niem. Stich
SZTYFT l. 'mały cienki gwóźdź z niewielką główką lub bez główki; także: cienki pręcik z metalu; także:
mały drewniany ćwiek' 2. 'kosmetyczna lub lecznicza substancja, uformowana w cienki, twardy
wałeczek, którym smaruje się, wysuwając go z obudowy': Nowy dezodorant - teraz także w sztyfcie i
w kulce. Sztyft do nosa. Sztyft korekcyjny do makijażu.
niem. Stift
SZYCHTA 'czas pracy górnika w jednym dniu (w jednej dobie); także: górnicy jednej zmiany': Dzienna,
nocna szychta. Ranna szychta wyjechała z kopalni.
SZYFONOWY 'wykonany z szyfonu': Szyfonowa szarfa. Zarys jej pięknej twarzy był widoczny zza
szyfonowej woalki.
SZYIZM albo SZYITYZM 'mniejszy z dwu głównych nurtów w islamie, obecnie występujący m.in. w
Iranie':
723
SZYKANA
ŚWITA
Szyizm wykształcił się w walkach o władzę nad światem islamu, którą prowadził w VII w. kalif Ali,
pochodzący z plemienia Mahometa, z Muawiją, namiestnikiem Syrii.
Szyici szczególnym kultem otaczają swych imamów, u-znawanych za następców kalifa Alego.
SZYKANA zwykle w liczbie mnogiej SZYKANY 'rozmyślnie robione komuś trudności, złośliwie stawiane
przed nim przeszkody życiowe': Po swoim proteście musiał znosić szykany ze strony dyrekcji:
pomijano go przy nagrodach, nie dostawał premii, na urlop mógł wyjechać dopiero w drugiej połowie
listopada.
Wielu działaczy opozycyjnych było w latach 80. XX w. szykanowanych przez władze komunistyczne.
fr. chicane
SZYKANY przestarz. 'elementy, które mają dodać czemuś szyku, elegancji': Bal z szykanami. Dziadek
pokazał mu piękny, stary model mercedesa z szykanami.
SZYPER 'kapitan niedużego statku, np. statku rybackiego, handlowego, holownika': Uzgodniliśmy z
szyprem, że rano wypłyniemy razem z nim na połów.
ŚLUZA l. 'ruchome wrota wodne, służące do zatrzymywania lub przepuszczania wody w tamach':
Otworzono śluzę i poziom wody w zbiorniku zaczął się prędko obniżać. Gdy doszedł do właściwego
poziomu, śluzę na powrót zamknięto. 2. 'specjalny basen odgrodzony z obu stron takimi wrotami,
umożliwiający komunikację między dwoma obszarami wodnymi o powierzchniach znajdujących się
na różnej wysokości': Statek wpłynął do śluzy, którą następnie zamknięto i zaczęto wypełniać wodą.
niem. Schleuse
ŚWITA 'grupa osób asystujących bardzo wysokiemu dostojnikowi, zwłaszcza monarsze, podczas
publicznych uroczystości': Świta papieska. Za królem w milczeniu postępowała jego świta, złożona z
książąt i znamienitych rycerzy. Zapytał z przekąsem: - Czy już przybył pan premier ze swą świtą?
fr. suitę
724
T symbol izotopu wodoru: tryt (zob.) Ta symbol pierwiastka chemicznego: tantal (zob.)
TABAKIERA 'płaskie pudełko do przechowywania tabaki, zwykle wykonane z metalu i zdobione': Kupił
w antykwariacie ozdobną tabakierę z czasów napoleońskich. Tłum szlachty go otaczał i uszy
nadstawiał, I nosy ku księdzowskiej chylił tabakierze; Brano z niej, i kichała szlachta jak moździerze.
(Mickiewicz)
TABASCO (wymawiaj: tabasko) 'bardzo ostry sos, używany jako przyprawa, zrobiony z miażdżonej
ostrej papryki i octu': Jedna kropla tabasco wystarczy, by potrawa nabrała ostrości.
TABERNAKULUM (czytaj: tabernakulum) 'w Kościele katolickim: mała szafka w centralnej części
ołtarza, w której przechowuje się naczynia z hostiami': Po obu stronach tabenakulum paliły się
lampki.
lać. tabemaculum 'namiot, potem też: świątynia'
TABOR l. 'grupa ludzi, zwłaszcza Cyganów, wędrujących z wozami; także: założony przez nich obóz':
Minął go cygański tabor. Na polanie rozłożył się tabor. 2. 'zespół środków transportowych jakiejś
instytucji': Tabor zakładów komunikacyjnych stolicy powiększył się o kilkanaście nowych autobusów i
tramwajów. Tabor polskiej białej floty. Tabor kolejowy. 3. 'w dawnym wojsku: wozy wiozące za
maszerującymi oddziałami zaopatrzenie; także: obóz warowny, utworzony z tych wozów,
ustawionych w krąg i połączonych ze sobą': [...] cały krąg objęty taborem strzeżony był jak źrenica
oka. Pan Longinus cieszył się tylko w duchu, że nie napotyka pieszych placówek, które stawiano
zwykle przed taborami, aby podawały wiadomości konnym strażom. (Sienkiewicz)
TABU l. 'zakaz dotykania pewnych rzeczy, wykonywania pewnych czynności, wymawiania nazw i
imion określonych ludzi, zwierząt, pojęć itp. pod groźbą sprowadzenia na łamiącego ten zakaz kary sił
nadprzyrodzonych, obowiązujący w wielu religiach społeczeństw pierwotnych; także: wszystko to, co
jest objęte takim zakazem (osoba, zwierzę, rzecz, czynność, pojęcie itp.): Reliktem dawnego tabu są w
polśzczyżnie powiedzenia: "Obyś nie wypowiedział tego w złą godzinę" czy "Nie wywołuj wilka z lasu"
2. 'coś, co jest nietykalne, o czym nie wolno mówić': Jeżeli w szkołach wychowanie seksualne dalej
będzie tabu, to nie dziwmy się potem rosnącej liczbie aborcji. 3. 'nietykalny, zakazany, obję
ty zakazem mówienia o tym - przymiotnik': Choroba psychiczna matki była w naszej rodzinie
tematem tabu. "Strajk" był w PRL-u słowem tabu.
TABULA RASA (czytaj: tabularaza) 'czysta, niezapisana karta - wyrażenie używane na ogół w
przenośni, w odniesieniu do umysłu ludzkiego': John Locke, angielski filozof siedemnastowieczny,
przedstawiciel empiryz-mu, głosił, iż umysł człowieka jest tabula rasa, jest czystą kartą, którą zapisuje
dopiero doświadczenie, będące jedynym źródłem wiedzy.
lać. tabula rasa, dosłownie 'gładka tabliczka' (dawniej pisano rylcem na tabliczkach, więc taka, która
była gładka, była zarazem niezapisana)
maszyny do pisania, maszyn liczących), służący m.in. do robienia odstępu (np. przy nowym akapicie) i
ustawiania słów lub figur w kolumnach': Tabulatorem posługujemy się często podczas ustawiania
tekstu w tabelach i poruszania się po tabeli.
TABULATURA l. 'notacja muzyczna z XV-XVIII w., oparta na cyfrach i literach; także: zbiór utworów w
ten sposób zapisanych': Tabulatura organowa. Tabulatury lutniowe.
I TABUN l. 'stado koni lub bydła, zwłaszcza stado na prerii lub na stepie': Na amerykańskich preriach
żyły tabuny dzikich koni. Wysuwają nóg rzędy i po niebios sklepie / Przelatują jak tabun rumaków po
stepie. (Mickiewicz) 2. przen. 'wielka, niezorganizowana gromada ludzi': Na boisko szkolne wybiegły
tabuny uczniów.
725
TACHOMETR
TALAR
TACHOMETR 'przyrząd do pomiaru prędkości obrotowej urządzenia wirującego lub wirującej części
maszyny': Wielu kierowców potrafi dość dokładnie określić prędkość samochodu na podstawie
obserwacji tachometru, montowanego w różnych modelach aut i wskazującego liczbę obrotów wału
silnika.
TAFTA 'połyskująca jedwabna tkanina, nieco sztywna i szeleszcząca': Wystąpiła na balu w pięknej
sukni z tafty, mieniącej się w dwóch kolorach.
TAJFUN 'cyklon tropikalny występujący w zachodniej części Oceanu Spokojnego, w Chinach, Japonii i
Korei':
Tajfun odznacza się straszliwą siłą niszczycielską. W środku tajfunu, gdzie panuje pozorny spokój, a
ciśnienie jest szczególnie niskie, powierzchnia oceanu jest znacznie podniesiona, nawet o dwadzieścia
metrów.
TAJGA 'pierwotny las iglasty występujący we wschodnich, europejskich częściach Rosji, na Uralu i
Syberii':
Tajga występuje głównie na glebach bielicowych, jej drzewostan tworzą przede wszystkim: sosna,
świerk, jodła, modrzew i limba. Na północy, w strefie podbiegunowej, tajga przechodzi w tundrę.
TAKSACJA oficj. 'ocena, szacowanie wartości lub ceny czegoś': Taksacja towarów i usług.
Odpowiednie władze powinny zająć się raz jeszcze taksacją czynności notariusza.
TAKSONOMIA 'klasyfikacja zwierząt i roślin, ich podział na gatunki, rodzaje, rodziny, rzędy, klasy,
gromady, i typy': Współczesna taksonomia roślin i zwierząt to wynik prac międzynarodowych komisji,
korzystających z ustaleń wybitnych współczesnych biologów oraz uczonych minionych wieków.
sza.
TAKTYKA l. 'zasady prowadzenia walki przez oddziały należące do różnych rodzajów wojsk': Taktyka
wojsk zmechanizowanych. Współczesna taktyka śmigłowców bojowych. Nowa taktyka wojsk
pancernych zapewniła Wehrmachtowi przewagę w pierwszej fazie II wojny światowej. 2. przen.
'sposób działania w pewnej sprawie, mający zapewnić osiągnięcie celu': W rozmowach ze
związkowcami stosował taktykę pozornych ustępstw. W drugiej połowie meczu polski zespół zmienił
taktykę:
TAKTYK l. 'dowódca wojskowy, który kieruje działaniami oddziałów na polu bitwy': Wśród oficerów
było wielu doskonałych taktyków, l.przen. 'osoba, która potrafi umiejętnie, zgodnie ze swym planem,
rozgrywać pewną sytuację': Jako polityk był dobrym taktykiem, szybko i sprawnie rozwiązującym
konkretne problemy, brakowało mu natomiast ogólniejszego spojrzenia na sprawy państwa.
TAKTYCZNY l. 'związany z taktyką - prowadzeniem walki przez różnego rodzaju oddziały; mający w
działaniach bojowych znaczenie lokalne': Plany taktyczne. Dowodzenie na szczeblu taktycznym.
Obiekt o znaczeniu taktycznym, l.przen. 'związany z taktyką- sposobem postępowania w pewnej
sprawie, mającym doprowadzić do celu, często: zręczny, przemyślany i przebiegły': Jego początkowe
ustępstwa okazały się zręcznym taktycznym posunięciem, w rezultacie otrzymał wszystko to, czego
chciał. Było to zagranie taktyczne, mające ściągnąć piłkarzy przeciwnej drużyny na lewą stronę boiska.
od gr. taktike techne 'sztuka porządkowania, ustawiania' (np. wojsk na placu bitwy)
TAL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 81 i masie atomowej 204,383, symbol Tl: szary lub
niebieskawy metal, bardzo miękki, kowalny, aktywny chemicznie':
Dawniej tal był przede wszystkim stosowany jako składnik trucizn na gryzonie, jest to bowiem
pierwiastek silnie trujący. Obecnie używa się go jako składnika różnych stopów, a także w optyce i
fotografice.
TALAR 'duża moneta srebrna, w Polsce bita od XVI w. do początków wieku XIX': Początkowo talar
stanowił równowartość złotego dukata.
niem. Taler, od Sankt Joachimstal - Dolina św. Joachima (w Czechach), gdzie bito takie monety
726
TALIB
TALIZMAN 'przedmiot, zwykle niewielki, mający przynosić szczęście i chronić od zła': Zawsze przy
sobie nosił talizman podarowany mu niegdyś przez przyjaciela:
TALK SHOW albo TALK-SHOW (czytaj: tok szoł) 'typ widowiska telewizyjnego, rzadziej radiowego, w
którym prowadzący (gospodarz programu) rozmawia półprywatnie z zaproszonymi gośćmi, zwykle
osobami znanymi, po to, by zainteresować i zabawić nie tylko telewidzów, lecz także publiczność
zgromadzoną w studiu': Poprowadzili swój talk show z werwą, którą jednak czasem nadrabiali
niedostateczne przygotowanie do rozmów. Żeby talk show się udał, nie wystarczy, by gospodarzem
jego była znana prezenterka czy gwiazda estrady. ang. talk show
TALMUD 'w religii żydowskiej: zbiór zasad religijnych i obyczajowych oraz praw, którego
najważniejsza część powstała po okresie niewoli babilońskiej; także: księga zawierająca ten zbiór':
Biblia hebrajska i Talmud to dwie najważniejsze księgi judaizmu.
TALMUDYSTA l. 'znawca Talmudu': Zwrócili się z tym problemem do starego rabina, znanego
talmudysty. 2. przen. 'uczony zasklepiony w swej doktrynie, człowiek o ciasnych poglądach'
TANATOS 'w mitologii greckiej: bóg śmierci, przedstawiany jako młodzieniec ze zgaszoną pochodnią':
W jednej Sparcie miał Tanatos własną świątynię [...] Zrazu wyobrażany jako piękny, silny mężczyzna,
zmienił się następnie w chłopca podobnego do Erosa. Ma skrzydła u ramion i pochodnię w ręce; stoi
cichutki i smutny z pochyloną głową, jakby opłakiwał nieboszczyka, nad którym mu czuwać kazano.
(Parandowski)
TANATOLOGIA 'nauka o śmierci - interdyscyplinarny dział wiedzy, zajmujący się problemami śmierci,
np. pod względem przemian biologicznych zachodzących w organizmie, pod względem sposobu
traktowania problemu śmierci w kulturze itd.'
TANATOPRAKSJA 'metoda impregnowania zwłok przez wstrzyknięcie do żył i tętnic specjalnego płynu,
powodującego, że zwłoki ulegają mineralizacji'
gr. Thanatós
TANDEM l. 'rower dla dwu osób, mający dwa siodełka i dwie pary pedałów': Po Łebie jeździli
wypożyczonym tandemem, głośno trąbiąc na samochody i przechodniów. 2. rząd. 'dwie połączone
maszyny albo dwie ściśle współpracujące ze sobą osoby': Ogromny pociąg był ciągnięty przez tandem
lokomotyw. Na scenie wystąpił jeszcze raz znakomity tandem. Wyścig wygrał polski tandem:
Kowalska i Nowakowska.
UWAGA: dawniej słowo tandem było odnoszone także do przeróżnych urządzeń, pojazdów
dwukonnych, psich zaprzęgów itd., połączonych na długość (np. koni lub psów ustawionych w
zaprzęgu jeden za drugim) - zgodnie z łacińskim źródłosłowem. Obecnie ważniejszą niż sposób
połączenia cechą znaczeniową wyrazu wydaj e się to, że tandem składa się z dwu elementów.
TANGENSOIDA w matematyce 'krzywa będąca wykresem funkcji tangens': Tangensoida składa się z
oddzielnych, jednakowych, wznoszących się nieograniczenie gałęzi.
TANGO l. 'południowoamerykański taniec towarzyski w takcie 2/4 lub 4/8, tańczony niezbyt szybko,
ale w wyrazisty sposób, w pełnej bliskości partnerów': Tango przywędrowało do Europy z Buenos
Aires i - choć niektórzy mówili, że jest to taniec "wyuzdany i zmysłowy" - szybko zdobyło wielką
popularność. 2. 'muzyka do tego tańca; także: samodzielny utwór muzyczny w jego rytmie': Orkiestra
zagrała znane, sentymentalne tango.
hiszp. tango
I TANTAL albo TANTALOS 'w mitologii greckiej: król Frygii, skazany na wieczne męki głodu i
pragnienia:
stojący w wodzie, której nie może się napić, pod drzewem z jabłkami, których nie może dosięgnąć':
[...] wniesiono na złotym półmisku pieczeń, którą Taniałoś szczególnie zachwalał. Ale nikt z bogów nie
tknął tego mięsa. Poznali bowiem, że jest to ciało królewicza Pelopsa. (Parandowski) <} Męki Tantala
'cierpienia wynikające z pożądania czegoś bliskiego, a jednak nieosiągalnego'
gr. Taniałoś
727
II TANTAL
TASZYZM
II TANTAL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 73 i masie atomowej 180,94, symbol Ta: ciężki,
trudno topliwy metal szarej barwy': Tantal jest składnikiem trudno topliwych stopów, używa się go
też w elektrotechnice oraz do wytwarzania aparatury chemicznej, jako metalu odpornego na
działanie różnorodnych czynników chemicznych.
n.-lac. tantalum od imienia mitologicznego Tantala (być może ze względu na to, że dawniej był to
pierwiastek bardzo trudny do wydzielenia, wręcz "nieosiągalny", może też ze względu na jego
oddziaływanie na kwasy, "niweczące" pewne ich właściwości)
TANTIEMA l. 'pieniądze wypłacane autorowi dzieła literackiego albo muzycznego (przede wszystkim
autorom sztuk scenicznych), które stanowią określony procent od dochodów z wystawienia sztuki,
wydania kasety, opublikowania książki itp.': Miał zaległe tentiemy z dwóch komedii, ale teatry były
bez grosza. 2. 'wynagrodzenie wypłacane z zysków członkom rad nadzorczych i zarządów spółek':
Tantiemy dla zarządu spółki nie były w tym roku wysokie.
fr. tantiemę
TANTRA 'tekst buddyjski lub hinduistyczny, który w tajemnym, zrozumiałym tylko dla
wtajemniczonych, języku przedstawia ważne prawdy: np. o kosmologii, praktykach magicznych,
technikach panowania nad ciałem':
Tantry to teksty powstałe w VII w. n.e. i później. Podstawą wadżrajany jest zbiór tantr - traktatów
powstałych w Indiach w II połowie I tysiąclecia naszej ery.
TANTRYZM 'w węższym znaczeniu jeden z odłamów buddyzmu, w szerszym - kierunek religijno-
filozoficz-ny, łączący elementy buddyzmu, dżinizmu i hinduizmu, poszukujący drogi do prawdy i
wyzwolenia, wykorzystujący ćwiczenia jogi oraz praktyki i rytuały magiczne':
Tantryzm - choć nie tojestjego istotą- stał się sławny na całym świecie dzięki związanym z nim
praktykom erotycznym. W przeszłości budziły one potępienie ze strony moralistów z różnych religii,
współcześnie zaś raczej zainteresowanie tą osobliwą dla ludzi Zachodu formą religijności. Ponieważ
nirwana i sansara nie różnią się od siebie, to - jak głoszą nauki tantryzmu - wszystko , także
pożądanie, może być z pożytkiem wyzyskane do osiągnięcia wyzwolenia.
TAO wieloznaczny, a zarazem kluczowy termin chińskiej filozofii, najczęściej rozumiany jako 'zasada
doskonałego istnienia; pełnia istnienia, związana z osiągnięciem harmonii ducha i ciała; także: droga
prowadząca do tejże pełni': Niektórzy porównywali chińskie tao z kluczowym pojęciem filozofii
starogrec-kiej, pojęciem logosu. Częściej jednak mówi się, że tao jest czymś niewyrażalnym, co
istnieje w świecie i w czym wszystko, co istnieje, ostatecznie znajduje swe ujście.
TAOIZM 'jeden z wielkich kierunków religijno filozoficznych Chin, głoszący jedność materialno-
duchową świata, rządzącego się zasadą tao, oraz wolność i swobodę człowieka, poszukującego tao,
które jest zarazem drogą
ku cnocie i mądrości': Klasyczna księga taoizmu "Tao-te-cing" ("Księga o drodze i jej mocy") jest
przypisywana legendarnemu mędrcowi Lao-tsy, żyjącemu w VI w. p.n.e.
chin. tao
TARA w handlu 'waga opakowania towaru': Tara to różnica między wagą brutto a wagą netto.
TAROT albo TAROK l. 'średniowieczna gra w karty, do której używano specjalnej talii': W tarota grały
trzy osoby. 2. 'talia do gry w tarota, składająca się z kart zwykłych i 21 kart ze specjalnymi figurami,
dziś używana do różnych wróżb; także: wróżba postawiona z takiej talii kart': Odkrywała przed nim
ezoteryczne tajemnice tarota.
wł.tarocco.
TARPEJSKA SKAŁA 'skała na wzgórzu kapitolińskim w Rzymie, z której w czasach republiki zrzucano
przestępców, wykonując na nich w ten sposób wyrok śmierci'
TARTA 'cienkie, kruche ciasto, pieczone w tortownicach lub innych niskich formach, z różnym
nadzieniem, którym jest przekładane': Oryginalne ciasto tej tarty z nadzieniem z tuńczyka i szpinaku
przyrządza się z mąki kukurydzianej.
fr. tarte
TARYFA l. oficj. 'urzędowy wykaz stawek, cen i opłat za pewne usługi': Od stycznia obowiązuje nowa
taryfa celna i przewozowa. W taksówce taryfa opłat powinna być umieszczona w widocznym miejscu.
Taryfa ulgowa 'łagodniejsze traktowanie kogoś lub czegoś': Nauczycielka nie stosowała wobec nikogo
taryfy ulgowej. 2. pot. 'taksówka': Wrócił do domu taryfą.
TARYFOWY oficj. 'związany z taryfą, wynikający z taryfy': Ulgi taryfowe. Opłata taryfowa.
TARYFIKATOR oficj. 'zbiór norm określających czynności w różnych zawodach i ustalających ich
zaszeregowanie, zwłaszcza zaszeregowanie płacowe': Pracownicy otrzymywali pensje według
taryfikatora.
728
TATAMI
TEIZM
TASZYSTA 'artysta tworzący swoje dzieła techniką faszyzmu': Francuscy faszyści. fr. tachisme od:
tache 'plama'
TATAMI l. 'pleciona mata ze słomy, którą pokryta jest podłoga w tradycyjnym domu japońskim' 2.
'mata do walki dżudo': Nasz zawodnik spotkał się na tatami z mistrzem świata.
jap.
wl. tavema
Tb symbol pierwiastka chemicznego: terb (zob.) Te symbol pierwiastka chemicznego: technet (zob.)
Te symbol pierwiastka chemicznego: tellur (zob.)
TEAM (czytaj: tim) 'zgrany zespół - drużyna sportowa lub zespół razem pracujących ludzi': Polski team
rozkręca się z meczu na mecz. Do naszego teamu redakcyjnego dołączył nowy kolega.
UWAGA: team to słowo modne, nadużywane i w polszczyź-nie niepotrzebne, lepiej używać naszych
rodzimych wyrazów: zespól, drużyna lub paczka.
TECHNET 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 43 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 98,
symbol Te: srebrzysty, trudno topliwy metal promieniotwórczy': Technet to pierwiastek otrzymany
sztucznie, w wyniku przemian jądrowych wywołanych bombardowaniem neutronami. Technet
występuje w Słońcu i innych gwiazdach.
Nad nim wynajęło pokój dwóch disc jockeyów, którzy od rana do wieczora słuchali techno. 2. 'taniec
dyskotekowy o niezwykłych figurach, wykonywany w rytm tej
TECHNOPARTY 'dyskoteka, na której tańczy się przy muzyce techno': Muzyki techno najlepiej słucha
się nie w domu, ale na technoparty - ona wymaga mocy, głośności i przestrzeni.
TECHNOKRATA 'zwolennik technokracji lub jeden ze specjalistów w dziedzinie techniki, ekonomii itd.
sprawujących władzę nad społeczeństwem': W wielu zachodnich dziennikach na początku lat 70. XX
w. pisano, że ekipa Edwarda Gierka, która objęła w Polsce rządy, to grupa technokratów, którym dość
obojętne są kwestie ideologiczne.
TEFLON 'tworzywo sztuczne odporne na działanie czynników chemicznych i cieplnych': Teflon służy
do wytwarzania aparatury chemicznej, powleka się nim także naczynia kuchenne, dzięki czemu m.in.
nie przywierają do nich cząsteczki gotowanych i smażonych potraw.
TEINA 'kofeina występująca w herbacie': W niektórych odmianach herbaty, np. herbaty zielonej,
występuje tak dużo teiny, że ma ona równie silne jak kawa działanie pobudzające.
729
TEKSAS
TELENOWELA
TEKSAS 'rodzaj dżinsu, tkanina bawełniana dość gruba, sztywna i mocna, używana na stroje
sportowe, spodnie i kurtki': Kurtka z teksasu.
od nazwy stanu USA, w którym tradycyjnie zamieszkiwało wielu kowbojów, używających mocnych
spodni z tego materiału (do dziś stan ten znany jest z najwyższego w USA pogłowia bydła)
TEKTONIKA l. 'dział geologii, zajmujący się budową skorupy ziemskiej, układem mas skalnych, ich
wzajemnymi oddziaływaniami i historycznymi zmianami':
We współczesnej tektonice przyjmuje się teorię, że zasadnicza budowa skorupy ziemskiej jest
związana z ruchem olbrzymich płyt litosfery, np. płyty afrykańskiej, północnoamerykańskiej,
euroazjatyckiej. 2. 'budowa skorupy ziemskiej albo jakiegoś jej fragmentu, układ mas skalnych,
historia ich ukształtowania itd.': Tektonika Tatr. Badali tektonikę dna morskiego. 3. rząd.
'jednorodność i zwarta budowa dzieł sztuki'
TEKTONICZNY 'związany z tektoniką w l. lub 2. znaczeniu - z nauką o budowie skorupy ziemskiej lub z
budową skorupy ziemskiej': Badania tektoniczne. Z tektonicznymi ruchami płyty oceanicznej
związane są takie zjawiska, jak trzęsienia ziemi i wypiętrzanie gór.
od gr. tektonikę techne 'sztuka budownicza, ciesielska'
TELE- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenia: l. 'działający na odległość, np.
teleobiektyw, telepatia 'przekazywanie myśli na odległość'; 2. 'mający związek z telewizją', np.
telegazeta, telekonfe-rencja, teletransmisja, telekino, teleturniej, telezakupy, telesklep
TELEDYSK inaczej: WIDEOKLIP 'krótki, kilkuminutowy film, który jest muzyczną, w założeniu
atrakcyjną, ilustracją nadawanej piosenki': Nagrali trzy teledyski, pokazywane obecnie często w
programach telewizji komercjalnych.
ang.
TELEKINEZA 'przesuwanie różnych przedmiotów na odległość - siłą woli, bez dotykania ich ręką albo
narzędziami': Opowiadali wszystkim, że podczas seansu spirytystycznego widzieli telekinezę -
medium, siedząc nieruchomo za stołem, poruszało za pomocą myśli różnymi przedmiotami w pokoju.
TELEKONFERENCJA 'konferencja, w której biorą udział osoby znajdujące się w różnych, oddalonych od
siebie miejscach, kontaktujące się za pomocą technik radiowych, telewizyjnych lub komputerowych':
Szef naszej firmy, który wyjechał do Francji, odbył dziś ze swoim zastępcą i księgowym krótką
telekonferencję za pośrednictwem intemetu.
730
TELEOBIEKTYW
TEO-
UWAGA: nazwa telenowela nie jest właściwa w języku polskim (nowela to po polsku utwór krótki i
jednowątko-wy); lepiej używać określenia: serial telewizyjny, albo neologizmu telepowiesć.
TELEOLOGIA 'wieloznaczny termin filozoficzny, najczęściej oznaczający: celowość lub pogląd, iż coś
jest celowe, zmierza do pewnego celu': Zdaniem wielu filozofów, np. witalistów, teleologia jest nie
tylko cechą działań człowieka, lecz także własnością życia jako takiego. Teleologia jest składnikiem
doktryny chrześcijańskiej, uznającej, iż świat zmierza do pewnego celu.
Wartości teleologiczne, inaczej: instrumentalne, to takie wartości, które służą osiągnięciu innych -
ostatecznych. Np. uprawianie sportu jest wartością teleologiczną, dla jednych służy utrzymaniu
zdrowia, dla innych zdobyciu pieniędzy lub sławy.
TELLUR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 52 i masie atomowej 127,60, symbol Te:
srebrzystobiały półmetal': Tellur jest składnikiem wielu stopów, m.in.
TEMBLAK l. 'opaska podtrzymująca złamaną lub zwichniętą rękę albo rękę w gipsie, zawieszana na
szyi': Miał rękę na temblaku. 2. 'dawniej: pasek u rękojeści szabli lub innej broni białej, zaczepiony o
rękę walczącego':
Widząc ruch przeciwnika, błyskawicznie puścił szablę, która zwisła na temblaku, i wydobył pistolet.
TEMBR albo TIMBR (czytaj: tembr) 'ton głosu ludzkiego albo barwa dźwięku instrumentu
muzycznego, różnicująca dźwięki o tej samej wysokości i głośności': Poważny, groźny tembr głosu.
Przejmujący timbr skrzypiec.
fr. timbre
TEMIDA l. 'w mitologii greckiej: bogini sprawiedliwości, przedstawiana jako kobieta z zawiązanymi
oczami, w jednej ręce trzymająca wagę, a w drugiej - miecz': Te-mida była jednym z najstarszych
bóstw, córką Nieba i Ziemi. [...] Uważano ją za boginię sprawiedliwości, obyczaju i porządku i
stawiano jej ołtarze w miejscach zgromadzeń ludowych, aby swą obecnością ożywiała narady w
duchu dobra i prawości. (Parandowski) 2. przen. 'wymiar sprawiedliwości, system instytucji -sądów,
prokuratury itd. - strzegących praworządności w kraju': Wiele osób bardzo krytycznie wypowiada się
o polskiej temidzie: sprawy sądowe są przewlekane ponad wszelkie dopuszczalne granice, zapadają
kuriozalne wyroki, z więzień są zwalniani pod byle pretekstem nawet ci nieliczni bandyci, których uda
się zatrzymać policji-lać. Themis, dopełniacz: Themidis z gr. Themis
I TENOR 'najwyższy głos męski; także: śpiewak o takim głosie': Tenor liryczny to głos odznaczający się
dużym zasięgiem rejestru górnego, zaś tenor dramatyczny (bohaterski) - siłą rejestru środkowego. Do
najwybitniejszych polskich tenorów XX w. należy Wiesław Och-man.
wl. tenore
Swą odpowiedź zaczął tak: "Zadziwił mię tenor listu wujaszka, czyż już młody człowiek nie może wcale
życia pokosztować, tylko cały czas przy lampie nad książką ślęczeć?".
TEO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'Bóg', wskazująca, że to, co wyraża druga część
znaczenia, należy odnieść do Boga, religii lub Kościoła, np. teocen-tryzm, teokracja
731
TEOCENTRYZM
TERCET
niem. Theodolit (od tak samo brzmiącej nazwy angielskiej) - może od gr. theaomai 'patrzę' i dęłoś
'jasny'?
TEODYCEA 'dział teologii, zajmujący się problemem: jak pogodzić wszechmoc i dobroć Boga z
istnieniem w świecie zła': Do najbardziej znanych szkiców Leszka K-ołakowskiego należą te dotyczące
teodycei, zwłaszcza "Czy diabeł może być zbawiony?".
niem. Theodizee, termin wprowadzony przez Leibniza w 1710 r., od gr. theós 'bóg', dike
'sprawiedliwość'
TEOFANIA 'objawienie się ludziom Boga w widzialnej postaci': W politeistycznej religii starożytnych
Greków teofania była na porządku dziennym: bogowie objawiali się ludziom i ingerowali w ich sprawy
bezustannie. W Nowym Testamencie występuje teofania, zwana też chrystofanią - objawienie
Chrystusa po śmierci.
TEOKRACJA 'władza duchownych, zwłaszcza ustrój państwowy, w którym faktyczną władzę sprawują
duchowni': Czy ustrój Iranu po rewolucji Chomeiniego to przykład rzadkiego we współczesnym
świecie połączenia demokracji i teokracji?
TEOLOGIA 'nauka o Bogu - dyscyplina, w której ramach prowadzi się dociekania o Bogu lub bogach,
interpretuje i uzasadnia twierdzenia danej religii': Teologia może być uprawiana niezależnie od
określonej religii albo -częściej - uprawiana w ścisłym związku z pewnym wyznaniem. Do
najważniejszych źródeł teologii katolickiej należą: Biblia oraz nauczanie Kościoła, w tym m.in.:
nauczanie papieskie i nauczanie soborów oraz nauki ojców Kościoła.
TEOLOGICZNY 'związany z teologią': Wywody teologiczne. Pod koniec XX w. pojawił się nowy nurt
teologiczny związany z feminizmem, ukazujący żeńskie aspekty boskości oraz rolę kobiet w Biblii.
TEOUILA (czytaj: tekila) 'bardzo mocny, bezbarwny napój alkoholowy, wytwarzany z soku kaktusa
meksykańskiego, zwanego agava tequilana': Tequilę podaje się schłodzoną z cytryną i solą.
hiszp.
TERB 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 65 i masie atomowej 158,92, symbol Tb:
srebrzystobiały, miękki metal, aktywny chemicznie': Terb jest pierwiastkiem rzadkim w przyrodzie,
jego związki wykorzystywane są do wytwarzania ekranów fluorescencyjnych.
n.-lac. terbium od nazwy miejscowości: Ytterby w Szwecji, w której został ten pierwiastek odkryty
TERCET l. 'zespół trojga śpiewaków, zwłaszcza wykonujących utwory z zakresu muzyki poważnej': Na
scenie wystąpił tercet, śpiewający a capella, a potem znakomite trio instrumentalistów. 2. w muzyce
'utwór wokalny na trzy głosy, samodzielny lub będący częścią większego utworu muzycznego'
732
TERCJA
TERPENTYNA
TERCJA l. 'jedna z trzech części meczu hokejowego': W drugiej tercji Kanadyjczycy uzyskali wyraźną
przewagę. 2. w muzyce 'interwał (odległość) między dźwiękiem pierwszym a trzecim, drugim a
czwartym itd.' 3. 'modlitwy liturgiczne odmawiane w czwartej godzinie kanonicznej (po jutrzni,
laudzie i prymie), odpowiadającej trzeciej godzinie dnia, liczonej od 6 rano - czyli o godzinie 9.00': W
klasztorze zadzwoniono na tercję. 4. w szermierce 'trzecia pozycja obronna, chroniąca przed cięciem
cały bok'
TERMY 'starożytne łaźnie publiczne': Do najokazalszych zalicza się termy rzymskie, stanowiące cały
kompleks budynków, przeznaczonych do kąpieli, wypoczynku i rozrywki.
TERMICZNY w różnych naukach 'cieplny, związany z ciepłem': Fizyk badał rozszerzalność termiczną
różnych ciał. Obróbka termiczna metali.
TERMALNY 'związany z termami - ciepłymi lub gorącymi źródłami': Wody termalne.
TERMINAL l. 'końcowa (albo początkowa) stacja kolejowa, takiż dworzec lotniczy albo port': Z
terminalu lotniczego pasażerowie są odwożeni do miasta samochodami. Załadunek towarów na
statki odbywa się teraz w nowoczesnym terminalu.
UWAGA: wyraz terminal jest charakterystyczny dla języka zawodowego i handlowego, poza tymi
odmianami brzmi pretensjonalnie. Lepiej używać określeń: port, port lotniczy, stacja końcowa,
dworzec.
TERMINATOR l. 'człowiek lub robot do zabijania': Arnold Schwarzenegger gra w filmie rolę
elektronicznego mordercy, terminatora przysłanego ze świata przyszłości. 2. w astronomii 'linia
oddzielająca oświetloną przez Słońce część ciała niebieskiego od nieoświetlonej' 3. 'dawniej: chłopiec
uczący się u majstra rzemiosła, terminujący'
w l. znaczeniu ang. terminator, dosłownie 'wykańczacz' od łac. ter-minus 'granica, kres'; 2. znaczenie
od tegoż słowa łacińskiego, zaś
TERMO- cząstka wyrazów złożonych wskazująca na ich związek z ciepłem, np. termoizolacja,
termoregulacja
TERMOJĄDROWY 'polegający na przemianie lekkich jąder atomowych w jądra ciężkie wskutek reakcji
syntezy w bardzo wysokiej temperaturze, z wydzielaniem się olbrzymich ilości energii': Reakcje
termojądrowe we wnętrzu gwiazd. Broń termojądrowa jest wielokrotnie potężniejsza od zwykłej
broni atomowej.
TERMS OF TRADE (czytaj: terms of trejt) w ekonomii 'stosunek indeksu cen towarów eksportowanych
do indeksu cen towarów importowanych przez jakiś kraj lub kraje': Na rynkach światowych utrzymuje
się korzystny dla przemysłowych potęg Zachodu terms od trade: rosną ceny wysoko przetworzonych
wyrobów przemysłowych, spadają ceny surowców i wyrobów rolniczych.
TERPENTYNA 'zielonożółta lub bezbarwna ciecz otrzymywana z żywicy, głównie żywicy sosny, dobry
rozpuszczalnik tłuszczów': Terpentyna jest wykorzystywana m.in. przy produkcji farb, pokostów,
smarów i pasty do butów.
733
TERRARIUM
TETRALOGIA
TERROR l. 'stosowanie przemocy i okrucieństwa po to, żeby kogoś zastraszyć i zmusić do uległości lub
zgodnych ze swą wolą działań': Krytycy "Ogniem i mieczem" zarzucali Sienkiewiczowi, że w
najzupełniej niewłaściwy sposób przedstawił postać Jeremiego Wiś-niowieckiego - dumnego i
okrutnego magnata, który posłuszeństwo w swych dobrach na Ukrainie wymuszał terrorem,
wbijaniem opornych na pale i przemocą wojskową. Zagrożenie terrorem we współczesnym świecie
wzrasta, mnożą się ataki bombowe, których ofiarą padają najczęściej zupełnie przypadkowi ludzie,
l.przen. 'wymuszanie czegoś na kimś': Gdy z płaczem opowiadał mamusi o terrorze żony i teściowej,
zawsze odpowiadała mu z satysfakcją: - Widziały gały, co brały.
TERRORYZM 'stosowanie współcześnie terroru jako metody politycznej, dla wywarcia presji na
władze i społeczeństwa': Stany Zjednoczone oskarżyły Libię o popieranie terroryzmu.
TERRORYSTA 'osoba dopuszczająca się współcześnie aktów terroru': Terroryści grożą, że w razie
niespełnienia ich żądań politycznych będą kolejno mordować pasażerów samolotu.
TERTIO 'po trzecie': Nie pójdę tam, bo: primo - to jest za daleko, secundo - to się zaczyna za późno,
tertio - wcale nie mam ochoty tam iść.
lać.
TEST l. 'metoda badania jakiegoś zjawiska, procesu itp., która polega najczęściej na przygotowaniu
odpowiedniego zestawu pytań i ilościowej analizie odpowiedzi na nie'. Przeprowadzać test na
inteligencję wśród młodzieży szkół średnich. Testy socjologiczne. 2. 'rodzaj egzaminu pisemnego w
formie pytań i kilku odpowiedzi na nie, z których trzeba wybrać jedną, właściwą': W tym roku
egzaminy wstępne na polonistykę będą miały formę testu. Test na prawo jazdy. 3. ogólnie 'próba,
sprawdzian': Test sprawności fizycznej. Test na pilota doświadczalnego. Test ciążowy. Test
popularności polityków.
TESTOWAĆ l. 'robić test, sprawdzać za pomocą testu (w znaczeniach: l .-3.)': Testować inteligencję
uczniów.
Testować nowe wyroby. 2. ogólnie 'badać, kontrolować, sprawdzać': Będziemy nie tylko reklamować
towary, ale także testować rynek i obiektywnie radzić.
TESTER l. 'próbka kosmetyku (perfum, kremu itd.) przeznaczona do darmowego używania przez
klientów drogerii, perfumerii': Testery kremów należy często zmieniać, by nie traciły swoich walorów.
2. 'urządzenie do sprawdzania prawdziwości banknotów': Testery sprzedawane na naszym rynku są
już całkowicie niezawodne.
TESTOSTERON 'hormon męski wytwarzany przez jądra, stymulujący wykształcenie się męskich cech
płciowych oraz popęd płciowy': Obecnie testosteron jest również wytwarzany sztucznie, stosuje się
go w leczeniu zaburzeń czynności męskich narządów płciowych oraz w niektórych chorobach
kobiecych.
ang. testosterone od gr. testes 'jądra męskie'
A,A
TETE-A-TETE (czytaj: tetatet) 'sam na sam - przysłówek; także: spotkanie we dwoje, sam na sam -
rzeczownik' : Panno Halinko, a kiedy spotkamy się tete-a-tete? Babcia ze wzruszeniem wspominała
swe pierwsze tete-a-tete z dziadkiem, który wszedł w nowym garniturze do sadzawki w parku, by
narwać dla niej lilii.
TETRA- cząstka o znaczeniu 'czterokrotnie', wskazująca, iż to, o czym mówi druga część złożenia,
występuje cztery razy lub składa się z czterech części, np. tetra-gram, tetralogia
TETRA l. 'tkanina bawełniana o luźnym splocie, używana do szycia pieluch' 2. 'czterochlorek węgla,
bezbarwna, niepalna substancja używana jako rozpuszczalnik i środek gaśniczy'
TETROWY l. 'wykonany z tetry - tkaniny': Pieluszki jednorazowe prawie zupełnie wyparły już dawne
pieluchy tetrowe. 2. 'zawierający czterochlorek węgla, wypełniony nim': Gaśnica tetrowa.
TETRAGRAM 'napis złożony z czterech znaków': Do dziś trwaj ą dyskusje biblistówJak odczytać
tajemniczy tetragram JHWE, będący imieniem Boga.
TETRALOGIA w nauce o literaturze 'cykl literacki złożony z czterech części': W starożytnej Grecji w
czasie Wielkich Dionizji wystawiano tetralogie złożone z
734
TEZA
Tm
TEZA l. 'twierdzenie, zawierające ważną dla pewnej dyscypliny treść, które ktoś zamierza uzasadnić,
udowodnić': Przedstawił tezę, a następnie argumenty, które za nią przemawiają. W dyskusji obalono
sformułowane przez nią tezy. 2. w filozofii 'twierdzenie lub stan rzeczy, które jest punktem wyjścia
pewnego rozumowania i rozwoju': Heglowska triada to teza, antyteza i synteza. 3. w matematyce
'część twierdzenia, którą należy udowodnić, opierając się na założeniu (będącym drugą częścią
twierdzenia)' 4. w nauce o literaturze 'proponowane przez autora rozwiązanie pewnego problemu,
wyraziście przedstawione czytelnikowi': Pozytywistyczne powieści z tezą.
lać. thesis 'twierdzenie, założenie'
TEZAURUS 'obszerne dzieło, obejmujące wiedzę z jakiejś dziedziny; także: słownik obejmujący całość
słownictwa danego języka, zawierający cytaty i wyjaśnienia encyklopedyczne': Do najwybitniejszych
dzieł dawnej polskiej leksykografii należy tezaurus Grzegorza Kna-piusza, słownik polsko-łacińsko-
grecki, wydany na początku XVII wieku pod tytułem "Thesaurus Polono-Latino-Graecus". łac.
thesaurus zgr. thesaurós 'skarbiec'
THE REST IS SILENCE (czytaj: de rest is sajlens) l. 'reszta jest milczeniem - ostatnie słowa umierającego
Hamleta': Oryginalną parafrazę Szekspirowskiego "The rest ist silence" znajdujemy w wierszu
Herberta "Tren Fortynbrasa": "Reszta nie jest milczeniem ale należy do mnie / wybrałeś część
łatwiejszą efektowny sztych / lecz czymże jest śmierć bohaterska wobec wiecznego czuwania". 2.
'słowa wypowiadane żartobliwie na zakończenie wypowiedzi, sugerujące, że mówiący wie jeszcze coś
więcej na dany temat, ale nie chce o tym mówić'
THRILLER (czytaj: triller) 'film grozy, dreszczowiec, rzadziej: sztuka teatralna albo książka o takim
charakterze': Wielbiciele thrillerów erotycznych będą tym razem zawiedzeni. Alfred Hitchcock,
twórca najsłynniejszych thrillerów w historii kina, mawiał [...].
ang. thriller
TIAMINA 'witamina B[, związek organiczny występujący m.in. w drożdżach, roślinach strączkowych i
ziarnach zbóż, którego niedobór w organizmie powoduje upośledzenie przemiany węglowodanowej
oraz zaburzenia układu nerwowego': Długi, ostry niedobór tiaminy wywołuje chorobę beri-beri.
ang. thiamine - pierwsza witamina odkryta w 1912 r. przez Kazimierza Funka (Amerykanin polskiego
pochodzenia) i wówczas nazwana po prostu witaminą
TIARA l. 'nakrycie głowy papieża: zakończona krzyżem czapka z trzema koronami, symbolizującymi
Trójcę Świętą oraz potrójną władzę papieża: arcykapłana, króla i proroka': Tiara była używana przez
papieży do 1965 r. w sytuacjach oficjalnych, zwłaszcza wówczas, gdy występowali w roli głowy
Kościoła. 2. 'w starożytności:
stożkowate, złote lub srebrne nakrycie głowy władców i wysokich kapłanów na Bliskim Wschodzie'
TIE-BREAK (czytaj: taj-brek) 'skrócony set, będący dogrywką w tenisie lub w siatkówce': W tie-breaku
zwyciężyła drużyna polska.
z języków indiańskich
TIUL 'lekka, delikatna tkanina ażurowa z bawełny lub sztucznego jedwabiu, używana m.in. na firanki i
zasłonki': Twarz zakrywała jej woalka z tiulu.
TIULE 'stroje z tiulu': Damy w tiulach i koronkach. TIULOWY 'wykonany z tiulu': Tiulowa firanka.
Tl symbol pierwiastka chemicznego: tal (zob.) Tm symbol pierwiastka chemicznego: tul (zob.)
735
TO BE OR NOT TO BE...
TOMIZM
(czytaj: tu bi or not tu bi, ded is de kłeszczn) 'być albo nie być, oto jest pytanie - najsłynniejsze słowa
Szekspirowskiego Hamleta'
Rannego ułożono w toboganie. 2. 'sanie Indian kanadyjskich, ciągnione przez psie zaprzęgi, zwykle
mające jedną, szeroką płozę'
z języków indiańskich
TOFU 'biały twaróg sojowy, spożywany głównie w krajach Dalekiego Wschodu': Przez wieki tofu było
podstawowym źródłem białka dla ubogich warstw ludności Chin, Korei i Japonii. Tofu jest
wdzięcznym tworzywem do eksperymentów kulinarnych: ponieważ nie ma smaku i jest białe, można
przez dodanie różnych składników (papryki, curry, szpinaku) nadać mu dowolny smak i kolor.
jap. tofu
TOGA l. 'urzędowy strój prawników podczas rozpraw, a także profesorów uniwersytetu podczas
uroczystych ceremonii: długa, luźna szata ciemnego koloru, uszyta zwykle z grubego materiału': Toga
sędziego. Toga dziekańska. 2. 'długie, drapowane, przerzucone przez lewe ramię męskie okrycie
wierzchnie, noszone przez pełnoprawnych obywateli w starożytnym Rzymie'
TOKAJ 'wysokogatunkowe wino węgierskie o złocistej barwie, produkowane w rejonie miasta Tokaj':
Do najbardziej znanych rodzajów tokaju należą: tokaj aszu (słodki, deserowy) i tokaj szamorodni
(wytrawny lub półwytrawny).
miasto Tokaj leży w póhiocno-wschodnich Węgrzech, tradycje winiarskie tego regionu sięgają
średniowiecza
TOKSYNA 'trucizna pochodzenia organicznego': Toksyny są wydzielane przez wiele węży, grzybów i
owadów. Najgroźniejsza ze znanych toksyn to jad kiełbasiany.
TOKSYCZNY l. 'mający trujące działanie, powodujący zatrucia': Środek toksyczny. Toksyczne działanie
tlenku węgla. 2. 'spowodowany trującym działaniem': Toksyczne uszkodzenie wątroby. Toksyczna
biegunka.
TOLERANCYJNY 'wykazujący tolerancję wobec kogoś lub czegoś': Holendrzy i Duńczycy są niezwykle
tolerancyjni pod względem obyczajowym.
TOMBAK 'odmiana mosiądzu, stop miedzi z cynkiem, niekiedy z dodatkiem innych metali (np. cyny),
wyglądem przypominający złoto': Tombak jest używany jako imitacja złota przy wyrobie taniej
biżuterii, wyrobie instrumentów muzycznych i ich części oraz różnych wyrobów artystycznych.
Dziecinna bransoletka z tombaku.
TOMIZM 'kierunek filozoficzny rozwijający poglądy św. Tomasza z Akwinu, stanowiący podstawę
filozoficzną nauczania Kościoła katolickiego': To, co było w tomizmie nowe, nieoczekiwane, to oparcie
chrześcijańskiej filozofii na doświadczeniu, tej filozofii głoszącej istnienie Boga, opatrzności,
nieśmiertelnej duszy, wolnej woli. Iluminizm, nadprzyrodzone oświecenie umysłu, wiedza
aprioryczna, wrodzona, intuicyjna, do której dotąd odwoływała się scholastyka, to wszystko jest
niepewne i niepotrzebne, wystarcza doświadczenie. Najogólniejszymi właściwościami to-mizmu były:
dualizm Boga i ciała, hilemorfizm [obro-najedności ludzkiej natury: duchowo-cielesnej], empi-ryzm,
uniwersalizm, realizm, intelektualizm. (Tatar-kiewicz)
736
TOMOGRAFIA
I TOR
TOMISTYCZNY 'związany z tomizmem': Po śmierci św. Tomasza idee tomistyczne były rozwijane przez
uczniów, wśród których wielu było związanych z zakonem dominikanów, a potem także jezuitów.
Nawrót do nauki św. Tomasza nastąpił w 1879 r. pod wpływem papieskiej encykliki, wzywającej do
odnowienia filozofii chrześcijańskiej w duchu tomizmu.
św. Tomasz z Akwinu (1225-1274) był dominikaninem, z pochodzenia Włochem, potomkiem hrabiów
Akwinu
TOMOGRAFIA 'jedna z metod rentgenowskiego badania narządów wewnętrznych, która polega na
robieniu zdjęć warstwowych, wykonywanych w różnych płaszczyznach i na różnych głębokościach
ciała, co umożliwia wykrycie schorzeń niewykrywalnych innymi metodami': Zrobili mu tomografię
mózgu. Tomograficzne badanie wątroby.
ang. toner
TONIK l. 'napój gazowany, gorzkawy (zawiera chininę), pity samodzielnie albo mieszany z alkoholem':
Poproszę o dżin z tonikiem i cytryną. 2. 'rodzaj kosmetyku:
wodnisty preparat do mycia skóry (przede wszystkim skóry twarzy), oczyszczania jej i nawilżania':
Zamiast wodą twarz należy przemywać tonikiem, na przykład z wyciągu aloesu.
ang.
TOP l. zwykle w zwrocie: być na topie pot. 'największe osiągnięcie w jakimś zakresie, czołowa pozycja
na jakiejś liście': Na topie naszej listy przebojów bez większych zmian. 2. pot. grupa osób zajmujących
czołowe miejsca w jakiejś dziedzinie życia; elita': Należała do topu polskich wykonawców swinga.
TOPAZ 'fluorokrzemian glinu, minerał mający postać przezroczystych kryształów o różnych kolorach,
często żóhych lub bezbarwnych, z których najpiękniejsze, złociste, są wykorzystywane
wjubilerstwiejako kamienie szlachetne': W Polsce niewielkie ilości topazów występują w Górach
Izerskich. Szkatułka zdobna dużym, żółtym topazem.
TOPLES albo TOPLESS l. 'damski kostium plażowy bez części górnej, czyli odsłaniający piersi,
najczęściej składający się z samych majteczek': Kostiumy toples przyjęły się już na większości plaż
europejskich. 2. 'bez górnej części damskiego kostiumu plażowego; z odkrytymi piersiami -
przysłówek': Chodziła zawsze topless, czym budziła pewną sensację. Fotografia znanej gwiazdy
filmowej - toples.
TOPMODELKA 'wzięta modelka, prezentująca kolekcje najlepszych projektantów mody, ale także
popularna w kręgach biznesowo-artystycznych; gwiazda wśród modelek': Czołowe topmodelki
zarabiają krocie, ale też niedługo utrzymują swoją pozycję: muszą walczyć z konkurencją coraz
młodszych rywalek.
ang. top model
TOPOGRAFIA l. 'dział geodezji zajmujący się dokonywaniem pomiarów terenu, odległości między
różnymi punktami w terenie, ukształtowaniem jego powierzchni, rzeźbą terenu itd. - w celu
opracowania szczegółowych map': Obecnie w topografii powszechnie wykorzystuje się zdjęcia
lotnicze i satelitarne. 2. 'cechy zewnętrzne jakiegoś terenu: jego rzeźba, usytuowanie na nim różnych
obiektów, sieć dróg itd.':
Dowódca szczegółowo omówił z żołnierzami topografię wyżyny, na której miały rozpocząć się
ćwiczenia.
TOPOS l. w retoryce 'ustalony schemat perswazji lub argumentacji, chwyt retoryczny': Do najbardziej
znanych toposów należą: antyteza, alegoria, metafora i wyliczenie. 2. w nauce o literaturze
'powtarzający się w wielu dziełach literackich, zakorzeniony w kulturze motyw lub temat': Do znanych
toposów literatury europejskiej należą przeciwstawienia: miłość - śmierć, niebiański -ziemski, starość
- młodość. W wierszu "Święta tęsknota" Goethe wykorzystuje jeden z ulubionych w poezji barokowej
toposów: ćmę krążącą wokół ognia i na koniec spalającą się w nim.
737
II TOR
TOTEM
II TOR w fizyce 'dawna jednostka ciśnienia, skrót: Tr': l Tr odpowiada ciśnieniu słupa rtęci o wysokości
l mm w temperaturze 0°C. l tor to 133,32 Pa i 1,33 bara.
od nazwiska Evangelisty Tomcelliego (1608-1647), włoskiego fizyka, znanego m.in. ze swych badań
nad zjawiskiem ciśnienia
TORF 'zbita masa, która powstaje na bagniskach z resztek rozkładających się roślin': Torf jest
wydobywany i wykorzystywany m.in. jako opał, nawóz lub żyzna pod-ściółka.
TORFOWY 'zawierający torf, wykonany z torfu': Pod warzywa podsypali ziemi torfowej. Antyrakowy
preparat torfowy prof. Tołpy.
niem. Torf
TORLEN 'niegniotąca się tkanina sztuczna z ciągłych włókien poliestrowych': Torlen, podobnie jak np.
elana, to tkanina produkcji polskiej.
nazwa firmowa
TORNADO 'olbrzymia trąba powietrzna w kształcie lejka rozszerzającego się ku chmurom, wirująca z
wielką prędkością i przemieszczająca się, niszcząca na swej drodze uprawy oraz zabudowania,
porywająca ludzi, zwierzęta i przedmioty, nawet tak duże jak samochód': Tornada występują m.in.
wiosną i latem na południu Stanów Zjednoczonych oraz na Kubie.
TORPEDA 'wielki pocisk w kształcie cygara, służący do zatapiania okrętów, mający własny napęd,
dzięki któremu przemieszcza się pod wodą i po powierzchni morza':
TORPEDOWY 'związany z torpedą, polegający na użyciu torped': Napęd torpedowy. Atak torpedowy
okrętów podwodnych.
niem. Torpedo od łac. torpedo 'ryba drapieżna, porażająca ofiary wytwarzanym przez siebie prądem'
- po polsku: drętwa
TORTELLINI 'małe pierogi - uszka, wypełnione różnego rodzaju farszem': Jeśli tortellini ugotuje się w
bulionie, potrawa z nich zyska bardzo na smaku.
wl. tortellini
Torysi byli wspierani głównie przez angielskie ziemiań-stwo, do tradycji tego stronnictwa w pewien
sposób nawiązują współcześni brytyjscy konserwatyści.
TORYS 'członek stronnictwa torysów albo jego zwolennik': Nazwa torys początkowo miała obraźliwe
zabarwienie, odnosiła się bowiem do irlandzkich zbójników.
ang. toaster
TOTALITARYZM 'ustrój polityczny i towarzyszący mu system organizacji państwa, który opiera się na
całkowitej i bezwzględnej ingerencji państwa oraz jego organów we wszystkie dziedziny życia
publicznego i gospodarczego, a nawet w życie prywatne obywateli, i na sprawowaniu nad wszystkim
całkowitej kontroli za pomocą rozbudowanego aparatu policyjnego i partyjnego': Totalitaryzm
faszystowski. Sowiecki totalitaryzm komunistyczny.
TOTALITARNY 'taki, który opiera się na totalitaryzmie': Państwo totalitarne. Ustrój totalitarny.
Totalitarny reżim komunistyczny.
fr. total
TOTEM 'w religiach wielu ludów: przedmiot, zwierzę lub roślina albo ich wizerunek, któremu
członkowie jakiegoś plemienia lub rodu okazują cześć, wierząc, że uosabia on ich przodków':
Totemem wielu plemion indiańskich był wizerunek jakiegoś zwierzęcia, w którym -jak wierzono -
mieszkają duchy przodków, ochraniające członków plemienia.
738
TOURNEE
TRAŁ
TOURNEE (czytaj: turne) 'podróż artysty lub zespołu artystów, której celem są występy w różnych
miejscach':
fr. toumee
TRADE MARK (czytaj: trejd mark) 'chroniony prawem znak towarowy - napis umieszczany obok
towarowych znaków firmowych, zarejestrowanych w specjalnym urzędzie (w Polsce - w Urzędzie
Patentowym), których wykorzystanie przez innych producentów (np. na swoich produktach) jest
zakazane'
TRAGEDIA l. w nauce o literaturze 'gatunek dramatu, obejmujący utwory, których podstawą akcji jest
konflikt między ukazanymi postaciami lub między jednostką a siłami wyższymi: losem, prawami
społecznymi, moralnymi itd. - prowadzący bohaterów do nieuchronnej klęski i - często - śmierci': Do
najbardziej znanych w literaturze światowej tragedii należą: "Król Edyp" Sofoklesa, "Medea"
Eurypidesa i "Hamlet" Szekspira. 3. przen. 'nieszczęśliwe zdarzenie lub ciąg zdarzeń - przynoszące
stratę, rozpacz i ból': Tragedia Powstania Warszawskiego. Tragedia rodzinna. Tragedia opuszczenia i
odrzuconej miłości.
TRAGIK l. 'pisarz, tworzący tragedie': Trójka wielkich tragików starogreckich to Ajschylos, Sofokles i
Eurypides. 2. 'aktor, który specjalizuje się w graniu ról w tragediach': Juliusz Osterwa był wybitnym
polskim tragikiem, choć grywał także role komediowe.
Konflikt tragiczny w nauce o literaturze 'typowy zwłaszcza dla tragedii antycznej nieprzezwyciężalny
konflikt między dwiema równie słusznymi racjami, który nieubłaganie prowadzi bohaterów do klęski'
2. 'związany z tragedią - nieszczęśliwym zdarzeniem, wywołujący rozpacz, cierpienie': Tragiczne
zdarzenia. Tragiczna wiadomość. 3. of. 'bardzo słaby, zły': Ten wiersz jest tragiczny. Mieszkają w
tragicznych warunkach.
TRAGIZM l. 'cecha sytuacji, która jest bardzo zła i nie ma z niej wyjścia, klęska jest nieuchronna': Film
w poruszający widza sposób przedstawia tragizm ostatnich minut na tonącym okręcie. 2. 'konflikt
między realizowanymi przez jakąś osobę wartościami i okolicznościami zewnętrznymi, nieubłaganą
koniecznością, prowadzący do klęski, katastrofy': Tragizm bohatera. Tragizm pokolenia Kolumbów.
TRAGIZOWAĆ pot. 'rozpaczać bez istotnej przyczyny': Wzruszyła ramionami i powiedziała: - Nie
tragizuj, nic aż tak strasznego się nie stało.
gr. tragoidia - gatunek dramatu; pierwotnie 'pieśń kozła' - tragedia wywodzi się z pieśni satyrów
śpiewanych podczas starogreckich świąt na cześć Dionizosa
TRAJEKTORIA 'linia lotu jakiegoś przedmiotu, zwłaszcza linia zakreślona przez pocisk wystrzelony z
jakiejś broni': Specjaliści od balistyki zakreślili trajektorię pocisku. Trajektoria rakiety.
739
TRAMP
TRANSCENDENCJA
którego wykrywa się i rozbraja lub niszczy miny morskie i rzeczne': Do wykonywania przejść w
zaporach minowych ustawionych w rzekach stosuje się trały przeciwminowe.
TRAŁOWAĆ l. w rybołówstwie 'poławiać ryby za pomocą trału': Trałowanie odbywa się zwykle na
trawlerze. 2. w wojskowości 'wykrywać i rozbrajać lub niszczyć miny': Saperzy trałowali pole minowe.
TRAŁOWIEC w wojskowości 'nieduży specjalny okręt, przeznaczony do wykrywania i niszczenia min
morskich za pomocą trałów': Trałowce wyposażone są również w artylerię i mogą służyć do
konwojowania innych statków.
ang. trawi
TRAMP l. 'człowiek, który lubi wędrować, zwłaszcza pieszo po nieznanych, dzikich terenach': Ubierała
się jak tramp, w wojskową kurtkę i mocne skórzane buty. 2. 'statek towarowy, który wypływa w
nieregularne rejsy, niemające z góry ustalonej trasy'
TRAMPING l. w żegludze morskiej 'morskie przewozy ładunków, odbywające się bez ustalonych z
góry czasu i trasy rejsu, a jedynie w zależności od potrzeb przewozowych': Tramping dotyczy
przewożenia dużych ładunków, zwykle takich, które zajmują cały okręt. 2. 'dawniej: daleka wędrówka
piesza, dziś również podróżowanie samochodem, autobusem lub autostopem': W czasach
studenckich tramping z namiotem po Polsce był jego ulubioną formą wypoczynku.
ang. tramping
TRAMPOLINA l. w sporcie 'długa, giętka deska, mocowana na określonej wysokości nad powierzchnią
wody, służąca do odbijania się przed skokiem do wody': Odbił się z trampoliny i wykonał podwójne
salto. 2. w sporcie 'pochyła deska zamocowana na sprężynach, służąca do odbijania się przed
skokiem, np. przez kozioł lub skrzynię': Zawodniczka wzięła rozbieg, odbiła się od trampoliny i zwinnie
przeskoczyła przez wysoką skrzynię. 3. w lotnictwie 'skocznia spadochronowa, którą stosuje się w
czasie ćwiczeń'
niem. Trampolin
TRANS l. 'stan zbliżony do niepełnego snu, charakteryzujący się obniżeniem świadomości i kontaktu
ze światem zewnętrznym, osłabieniem woli oraz zagłębieniem w siebie': Trans hipnotyczny. Trans
występuje w niektórych chorobach psychicznych. 2. 'stan, w którym obniżona jest świadomość, ale
uwalniają się niezwykłe umiejętności drzemiące w podświadomości': Tworzył swe wielkie dzieła w
transie poetyckim. Podobno media spirytystyczne w transie przekraczały granicę świata duchów.
'przez, z jednej strony na drugą; a także: za, z tamtej strony', np. transformacja, transatlantyk,
transatlantycki
TRANSAKCJA (czytaj: tranzakcja) 'operacja handlowa albo bankowa typu kupno-sprzedaż, ale na
większą skalę; także: porozumienie, układ w jakiejś sprawie, które jest wynikiem rokowań,
przetargów i ustępstw': Stało się możliwe zawarcie transakcji tymi walorami. Dokonano transakcji
kupna znacznej partii mebli fińskich. Firma zawarła transakcję ubezpieczeniową na znaczną sumę.
TRANSATLANTYCKI 'związany z tym, co jest po drugiej stronie Atlantyku; rzadziej także: związany z
tym, co przebiega przez Atlantyk, lub z tym, co znajduje się po jego obydwu stronach': Europejscy
dziennikarze dyskutowali o sukcesach transatlantyckiej gospodarki, zwłaszcza o nowych
rozwiązaniach w gospodarce Stanów Zjednoczonych i Kanady. Transatlantycki rejs. Na konferencji
mówiono o transatlantyckiej wspólnocie kulturalnej.
TRANSCENDENCJA l. 'pogląd filozoficzny, uznający istnienie kogoś lub czegoś, zwłaszcza Boga, ponad
czymś albo na zewnątrz czegoś, np. świata, a także głoszący, że przedmiot poznania znajduje się poza
umysłem poznającego': Zdaniem niektórych filozofów miłość nosi piętno transcendencji w stosunku
do świata, w którym znalazła swój wyraz i swą realizację. 2. w filozofii 'istnienie ponad czymś lub na
zewnątrz czegoś, zwłaszcza w odniesieniu do rzeczy abstrakcyjnych':
TRANSCENDENTNY w filozofii 'istniejący ponad czymś lub na zewnątrz czegoś; także poza umysłem
poznającego oraz poza granicą doświadczenia i poznania':
740
TRANSFER
TRANSLACJA
Poznanie transcendentalne.
niem. Transzendenz od łac. transcendens 'przekraczający'
TRANSFER l. 'przeniesienie, przepływ, przekazanie jakichś walorów - pieniędzy, rzeczy, usług - z jednej
instytucji (przedsiębiorstwa itp.) do innej': Transfer znacznej kwoty dolarowej do banku
zachodnioniemieckiego. Najświeższe zakupy i transfery telewizyjne można uznać za udane. 2. w
sporcie 'przej ście zawodnika (zwykle piłkarza) z jednego klubu do drugiego za odpowiednio dużym
wynagrodzeniem': Rozmowy na temat transferu dwóch piłkarzy są zaawansowane. Zainteresowane
transferem są Legia i Górnik.
TRANSFERAZA w biologii 'jeden z enzymów, należących do grupy, której zadaniem jest przenoszenie
różnych grup chemicznych z cząsteczki jednego związku na cząsteczkę innego związku': Grupa
transferaz liczy ponad 450 enzymów.
ang. transferases
11 przekształcenie, przeobrażenie.
TRANSFUZJA w medycynie 'zabieg polegający na przetoczeniu osobie chorej krwi, pobranej od osoby
zdrowej (zazwyczaj krwi zakonserwowanej)': Transfuzję stosuje się w razie niedoboru krwi u jakiejś
osoby, np. po wypadku lub operacji, albo w razie niedoboru pewnych składników krwi. W
szczególnych przypadkach, np. przy ciężkim zatruciu tlenkiem węgla, stosowana jest transfuzja krwi,
polegająca na wymianie dużej jej części lub całości.
TRANSGENICZNY 'o organizmie żywym, zwykle (jak dotąd) o roślinach: zmodyfikowany genetycznie,
to znaczy taki, w którym dokonano zmian w ilości, jakości lub układzie genów, co spowodowało
zmianę cech tego organizmu': Modyfikacja transgeniczna może nastąpić a) przez wyłączenie jednego
własnego genu, b) przez wymianę genów własnych na geny innego gatunku, c) przez wszczepienie
genu innego gatunku. Uodpornionej genetycznie na herbicyt soi było 40%, trangenicznego rzepaku-
10%. Czekoladki zaprawione lecytyną, otrzymaną z transgenicznej soi, szybko musiały zniknąć z półek
sklepowych.
TRANSKONTYNENTALNY 'taki, który przebiega przez kontynent lub kontynenty': Transport, przelot
trans-kontynentalny. Kolej transkontynentalna.
TRANSLACJA l. ksiąźk. 'tłumaczenie tekstu z jednego języka na drugi': Już nie zajmuje się
tłumaczeniem, teraz wykłada na uczelni i jest teoretykiem translacji. 2. w matematyce 'jedno z
najprostszych przekształceń geometrycznych, polegające na przesunięciu każdego punktu figury
geometrycznej o taki sam wektor, wskutek czego powstaje identyczna figura, znajdująca się w
odległości równej długości tego wektora od pierwszej figury':
Translacja figur geometrycznych może odbywać się na płaszczyźnie lub w przestrzeni. 3. w genetyce
'proces syntezy białka z aminokwasów, których kolejność jest zapisana w kodzie genetycznym,
zachodzący w cytoplaz-
741
TRANSLITERACJA
TRANSWESTYTYZM
mię przy udziale rybosomów' 4. w technice 'technika odbierania za pomocą specjalnych aparatów
sygnałów, a potem ponownie ich nadawania': Translacja jest stosowana w radiofonii i telewizji do
wzmacniania sygnałów i ulepszania jakości odbioru.
Zazwyczaj transliteracji poddawane są teksty zapisane w innym alfabecie niż łaciński, np. rosyjskim,
bułgarskim lub macedońskim.
ang. transliteration
Telewizja transmituje obrady sejmu. Uszkodzeniu uległy rury transmitujące gaz i ciepłą wodę do
nowego osiedla mieszkaniowego.
TRANSPOZYCJA l. 'przekształcenie czegoś tak, żeby znalazło zastosowanie gdzie indziej, niż
planowano na
początku; także: przeniesienie czegoś, np. jakiegoś pojęcia, z jednej dziedziny do drugiej': Scenarzysta
zajmuje się transpozycją powieści na komedię. 2. w muzyce 'przeniesienie utworu muzycznego lub
jego fragmentu do innej tonacji': W wyniku transpozycji w zapisie nutowym zmieniają się znaki, które
stoją przy kluczu, oraz pozycja nut na pięciolinii.
TRANSPONOWAĆ l. 'dokonywać transpozycji czegoś po to, żeby znalazło zastosowanie gdzie indziej,
niż planowano; dokonywać transpozycji czegoś z jednej dziedziny do drugiej': Wszystkie swoje
radosne i bolesne przeżycia transponował na muzykę. 2. w muzyce 'dokonywać transpozycji utworu
muzycznego lub jego fragmentu': Przetransponował sonatę z tonacji C-dur do tonacji F-dur.
TRANSSEKSUALISTA 'osoba, która odczuwa rozbieżność między swoją płcią fizyczną a psychiczną':
Większość transseksualistów z trudem przyznaje się do swoich skłonności.
TRANSSYBERYJSKI 'taki, który przebiega przez Syberię, w poprzek Syberii': Kolej transsyberyjska.
TRANSWESTYTA 'mężczyzna, który lubi się przebierać za kobietę i zachowywać jak ona': Ulicami
spacerują transwestyci, o których nigdy byś nie powiedział, że nie są to kobiety.
742
TRANSZA
I TRASOWAĆ
TRANSZA l. 'jedna z części pewnej całości; partia czegoś, zwykle towarów': Dostawa drugiej transzy
materiałów budowlanych. Trzecia transza przedsiębiorstw przeznaczonych do prywatyzacji.
UWAGA: w tym znaczeniu wyraz modny, nadużywany, np. zamiast: "kolejna transza obniżki cen",
należy powiedzieć: kole/na obniżka cen, następny etap obniżki cen.
2. w ekonomii 'część pożyczki państwowej albo kredytu bankowego, puszczone w obieg': Trzecia
transza środków przeznaczonych na odbudowę terenów popowodziowych została przekazana
gminom. Termin wykupu kolejnej transzy obligacji.
fr. transze
TRANSZEJA w wojskowości 'długi, głęboki rów, często o zygzakowatym kształcie, łączący w całość
stanowiska strzeleckie i obiekty obronne, umożliwiający także ukrywającym się żołnierzom
poruszanie się wzdłuż frontu': W niszach transzei złożono amunicję.
ang. transistor, stówo utworzone w połowie XX w. od łac. trans- i ang. conductance 'przewodzenie'
TRANZYT 'przejazd, przewóz osób lub towarów z jednego państwa do drugiego odbywający się przez
terytorium trzeciego państwa, zgodnie z zasadami przyjętymi w prawie i umowach
międzypaństwowych': Tranzyt przez Czechy do Austrii. Wiele firm przewozi towary z Europy
Zachodniej na Wschód tranzytem przez Polskę.
TRANZYTOWY 'związany z tranzytem': Ruch tranzytowy. Cło tranzytowe. Trasa tranzytowa ze Świecka
do Brześcia. W konsulacie wydano mu wizę tranzytową ważną przez 48 godzin.
Czasowniki przechodnie, czyli tranzytywne, to np. czytać, bronić, jeść, zaś nieprzechodnie to np.
lecieć, iść. Czasowniki tranzytywne odznaczają się tym, że możliwe jest przekształcenie zdania, w
którym czasownik taki jest orzeczeniem, na zdanie w stronie biernej, np. Jan czyta książkę - Książka
jest czytana przez Jana.
hol. trap
II TRAP 'zapadnia na scenie teatralnej': Nagle aktor, grający ducha, momentalnie znika, zapada się w
trap.
fr. trappe
ang. trap
TRAPERSK-I 'związany z traperami, charakterystyczny dla traperów': Traperski szlak. Traperska chata.
Traper-ska dzielność.
TRAPEZ l. w matematyce 'czworokąt, którego tylko dwa boki, zwane podstawami, są do siebie
równoległe': Odległość między podstawami trapezu to jego wysokość. 2. w sporcie 'drążek
zamocowany na długich, grubych linach, służący do wykonywania ćwiczeń gimnastycznych i
akrobatycznych': W cyrku najbardziej podobały mu się popisy akrobatów na trapezie.
TRAPEZOID w matematyce 'czworokąt, który kształtem przypomina trapez, ale którego żadne dwa
jego boki nie są do siebie równoległe'
I TRASOWAĆ l. 'wyznaczać w terenie lub wykreślać na mapie miejsce, którędy będzie przebiegać
droga, linia komunikacyjna, rury wodociągowe itp.': Trasowali drogi dla czołgów, przeprawiających
się po dnie przeszkody wodnej. Ponad pół roku zajęło im trasowanie linii nowego gazociągu. 2. w
technice 'zaznaczać na powierzchni jakiegoś przedmiotu lub materiału punktami i liniami miejsca,
według których ten przedmiot albo materiał zostanie poddany obróbce': Cienkim rysikiem trasował
linie cięcia na blasze.
TRASER w technice l. 'pracownik zakładu mechanicznego, zajmujący się trasowaniem linii i punktów
na przedmiotach lub materiałach, które poddane zostaną obróbce': Zdaniem trasera wysokość
kosztów związa-
743
II TRASOWAĆ
nych z wyprodukowaniem nowych nadwozi samochodowych zależy m.in. od tego, jak będą
naniesione linie cięcia, a więc ile zużyjemy materiału. 2. 'pracownik stoczni, zajmujący się kreśleniem
poszczególnych elementów statku w naturalnych rozmiarach oraz przygotowywaniem ich
szablonów': Dwaj traserzy pracują nad projektem nowego okrętu.
II TRASOWAĆ w finansach 'wystawiać weksel ciągniony, czyli taki, za który ma zapłacić inna firma lub
osoba (z którą wystawca zawarł odpowiednie porozumienie)':
TRASANT w finansach 'osoba, która wystawia trasowany weksel': Trasant złożył swój podpis na
wekslu.
TRASAT w finansach 'osoba, która jest wymieniona na trasowanym wekslu, jako ta, która ma zapłacić
określoną kwotę pieniężną': Często była trasatem weksli swojego ojca.
niem. trassieren
Leczeniem traumy zajmuje się chirurgia urazowa. 2. w psychologii 'silne przeżycie, którego
następstwem mogą być stałe zmiany w psychice człowieka': Wielu z tych, którzy przeżyli koszmar
obozów hitlerowskich, nosi w sobie traumę, która zmienia ich stosunek do ludzi i do świata.
TRAVELLER'S CHECK (czytaj: trawlez czek) 'czek podróżny wystawiony przez bank lub jakieś biuro
podróży, uznawany za ważny w chwili, kiedy właściciel złoży na nim swój podpis': Traveller's check to
bardzo przydatny dokument płatniczy dla osób, które wybierają się w podróż zagraniczną.
sytuacji, nowego kontekstu': Trawestując stwierdzenie Norwida, że "przeszłość jest to dziś - tylko
cokolwiek dalej", powiedział, że "przyszłość jest to jutro, tylko cokolwiek bliżej".
TRAWLER (czytaj: trałler) 'statek rybacki przeznaczony do łowienia ryb za pomocą sieci
przypominającej kształtem duży worek, ciągniętej za statkiem po dnie morza': Trawlery zwykle są
wyposażone w urządzenia służące do przetwarzania, mrożenia i przechowywania ryb.
TREF w judaizmie I. 'gatunki mięsa, przede wszystkim wieprzowina, których nie mogą spożywać
wyznawcy judaizmu; także: każde jedzenie, które zostało skażone przez kontakt z takim mięsem' 2.
'zasada zabraniająca wyznawcom judaizmu spożywania określonych pokarmów'
TREFIĆ przestarz. 'zwijać włosy w loki; układać fryzurę z loków': Dawniej każdy monarcha miał na
swym dworze osobę, która zajmowała się trefieniem jego peruk. Zanim zgłosiła swojego pudełka na
wystawę psów rasowych, bardzo starannie utrefiła mu sierść.
TREFL l. 'kolor w kartach oznaczony czarnym znaczkiem, przypominającym listek koniczyny': Na stole
leżały dwa walety - trefl i karo. 2. 'karta w tym kolorze': W pierwszym rozdaniu dostał prawie same
trefle.
TREMO 'duże lustro, w którym można obejrzeć się w całości': Początkowo tremo zawieszano na
ścianie międzyokiennej lub umieszczano nad kominkiem albo na
suficie.
fr. trumeau
TREMOLO albo TREMOLANDO w muzyce l. 'w grze na instrumencie: ozdobnik muzyczny, polegający
na bardzo szybkim powtarzaniu jednego, dwóch lub więcej
744
I TREN
TRIALIZM
I TREN w nauce o literaturze 'utwór żałobny poświęcony zmarłej osobie, w którym zwykle sławione są
jej zalety i opłakiwana jej śmierć': Za twórców trenu jako samodzielnego gatunku literackiego przyjęło
się uznawać greckich poetów: Symonidesa i Pindara. Dzięki "Trenom", które Jan Kochanowski napisał
po śmierci ukochanej córki Urszulki, tren jako gatunek literacki był niezwykle popularny w literaturze
polskiej aż do XVIII w.
gr. threnos
fr. traine
TRENCZ 'męski lub damski długi, luźny płaszcz, przepasywany szerokim paskiem, przypominający
angielski płaszcz żołnierski': Po alejkach parku spacerowały panie w pięknie skrojonych kostiumach i
panowie w ciemnych trenczach. Znów modne stają się trencze i długie dyplomatki.
prąd': Zdrowy rozsądek oraz obserwacja trendów politycznych podpowiadają bowiem rozwiązanie.
Na giełdzie utrzymują się trendy wzrostu akcji.
ang. trend
TREPAK 'rosyjski i ukraiński skoczny taniec ludowy, w trakcie którego tancerze poruszają się drobnymi
krokami, przytupują i często uginają kolana': Piotr Czajkow-ski wprowadził trepaka do swojego baletu
"Dziadek do orzechów".
roś. triepak
którąjest stan zapalny, lub po to, żeby dotrzeć do miazgi próchniejącego zęba.
Żeby usunąć odłamek żelaza, który tkwił w głowie chłopca, lekarze musieli trepanować jego czaszkę.
TRESKA 'sztuczne lub prawdziwe włosy zaplecione w warkocz, ułożone w kok lub loki, dopinane przez
kobiety do prawdziwych włosów w celu zwiększenia ich ilości lub dla ozdoby': Dodatkiem do
wytwornego stroju wieczorowego była kunsztowna, ufarbowana w kolorze sukni treska, którą upięto
na jej głowie, tuż przed wyjściem na bal.
fr. tresse
TREZOR l. 'skarbiec, zwłaszcza skarbiec bankowy': Klucze do trezoru były zdeponowane w trzech
miejscach. 2. 'skrytka w gmachu banku, do której wkłada się utarg dzienny'
fr. (resor
TRI- albo TRY- cząstki wyrazów złożonych o znaczeniu 'trzy', najczęściej wskazujące, że odnoszą się
one do czegoś, co jest potrójne, złożone z trzech elementów, np. trylion, lub są związane z
geometrycznymi trójkątami, np. triangulacja, trygonometria
UWAGA: cząstka tri- jest łączona z wyrazami lub innymi cząstkami, zaczynającymi się od samogłoski,
zaś try- - od spółgłoski.
TRIADA l. 'zespół złożony z trzech elementów: pojęć, rzeczy lub ludzi': Starogrecka triada wielkich
wartości duchowych to prawda, dobro i piękno. Heglowska triada to teza, antyteza i synteza. Triady
w chińskiej mafii. 2. w chemii 'grupa trzech pierwiastków chemicznych, mających podobne
właściwości fizyko-chemiczne':
Triada żelazowców. 3. w muzyce 'grupa trzech akordów w danej tonacji durowej lub molowej
stanowiących główne funkcje danej tonacji': Triada durowa, molowa.
fr. triadę z p.-lac. trias, dopełniacz: triadis 'trójka'
TRIALIZM 'koncepcja polityczna, która pojawiła się w czasie I wojny światowej w Austrii, zmierzająca
do przebudowy dualistycznej monarchii w trialistyczną: w Austro-Węgro-Polskę'
745
TRIANGULACJA
TROFEUM
TRIAS w geologii 'pierwszy okres w erze mezozoicznej Ziemi, od około 230 do około 195 milionów lat
temu':
Trias dzieli się na trzy epoki: trias dolny, środkowy i górny. W triasie występowały ruchy tektoniczne,
które zapoczątkowały proces powstawania nowych oceanów -Atlantyckiego i Indyjskiego. W triasie
szeroko rozprzestrzenione były amonity i ryby oraz pojawiły się pierwsze dinozaury.
od gr. trias 'trójca, trójka' (ze względu na trójdzielność odkrytych niegdyś utworów z tego okresu)
TRIATLON inaczej: TRÓJBÓJ 'konkurencja obejmująca trzy następujące po sobie wyścigi, w której
wygrywa zawodnik mający najkrótszy łączny czas tych wyścigów':
Triatlon letni obejmuje wyścig kolarski, pływacki i bieg na długim dystansie, triatlon zimowy - bieg
narciarski, wyścig kolarski i łyżwiarski.
ang. triathlon, złożenie gr. cząstki tri- i słowa gr. athlon 'zapasy, walka'
TRIK l. 'celowy zabieg stosowany w filmie, sztuce, przedstawieniu cyrkowym itp., mający na celu
przede wszystkim zaskoczenie widza lub zastąpienie jakiegoś rzeczywistego działania lub przedmiotu
- upozorowanym lub sztucznym': Klaun bawił publiczność różnymi trikami. W najnowszych filmach
science fiction stosuje się wiele trików technicznych. 2. 'pomysłowe, sprytne działanie, dzięki
któremu chce się coś osiągnąć': Dzięki inteligencji, umiejętnościom, a także trikom finansowym zbił
ogromną fortunę.
TRIKOWY 'związany z trikiem w filmie, sztuce, przedstawieniu cyrkowym itp.; wykorzystujący taki
trik':
ang. trick
TRIO (czytaj: trijo) l. zespół trzech muzyków instrumentalistów': Trio fortepianowe tworzą: skrzypek,
wiolonczelista i pianista, zaś trio smyczkowe: skrzypek, alto-wiolista i wiolonczelista. 2. 'utwór
muzyczny, który mają wykonywać trzy różne instrumenty': Ostatnią jego kompozycją było trio
smyczkowe. Wirtuozowsko zagrali trio sonatowe. 3. 'środkowa część wielu trzyczęściowych utworów
muzycznych, zwłaszcza tanecznych,
wl. trio
TRISMUS w medycynie 'mimowolne, kurczowe, silne zwarcie szczęk': Trismus towarzyszy atakowi
padaczki.
TRIUMWIR 'mąż stanu wchodzący w skład trium-wiratu': Po śmierci triumwira Marka Krassusa
rozpadł się pierwszy triumwirat.
od: Trocki - pseudonimu Lwa Bronsteina (1879-1940 ), działacza rosyjskiego ruchu robotniczego, a
potem radzieckiego działacza państwowego
746
TROFICZNY
TROPIZM
związanych z dziejami Polski, znajdujących się we Włoszech, zobaczyć można trofea wojenne
przywiezione przez króla Jana III Sobieskiego spod Wiednia. 3. 'przedmiot, który jest oznaką czyjegoś
zwycięstwa, sukcesu, zwykle odniesionego w jakiejś rywalizacji': Na półce trzymał wszystkie swoje
trofea sportowe. Statuetka Oscara przyznana Andrzejowi Wajdzie trafiła do muzeum Uniwersytetu
Jagiellońskiego, gdzie znajdują się już poprzednie trofea reżysera - Złoty Lew i Złota Palma. Trofeum
myśliwskie 'pamiątka z polowania, w postaci okazu upolowanego zwierzęcia, spreparowanego w
całości bądź w części': Najczęściej trofea myśliwskie to poroża zwierzyny łownej, kły i skóry dzików,
pióra ogonowe cietrzewia, ptaki łowne spreparowane w całości oraz medaliony, czyli spreparowane
głowy bądź przednie części ciała zwierząt.
TROLL wyraz często używany w liczbie mnogiej: TROLLE 'w folklorze skandynawskim: demoniczne
istoty, męskie lub żeńskie, przedstawiane w postaci karłów lub olbrzymów; także: figurka takiej istoty
- popularna pamiątka turystyczna z krajów skandynawskich lub amulet': Magiczne moce trolli
skuteczne były jedynie w nocy, w promieniach słonecznych każdy troll przekształcał się w kamień.
Znajomi z Norwegii podarowali mu drewnianego trolla z bujną czupryną, którą należało trochę
poczochrać - wtedy zadowolony duszek przynosił szczęście.
szwedzkie troll
TROMBOCYTY w fizjologii 'ciałko krwi, odpowiedzialne za krzepnięcie krwi': W jednym litrze krwi
występuje ok. 200-300xl09 (200-300 tys./mm3) trombocytów.
TRON l. 'fotel z wysokim oparciem, bogato zdobiony, zwykle stojący w specjalnej sali na podium, do
którego prowadzą schody, będący honorowym miejscem monarchy lub dostojnika kościelnego': Tron
pojawił się we wczesnym średniowieczu i od samego początku, podobnie jak insygnia, był oznaką
władzy monarszej, l.przen. 'władza królewska, monarsza': Po śmierci króla tron objął jego jedyny syn
z prawego łoża.
TRONOWAĆ rząd. 'zasiadać na tronie; być królem, panować': Obraz przedstawiał tronującego władcę.
I TROPIK zwykle w liczbie mnogiej TROPIKI 'obszar kuli ziemskiej, rozciągający się między zwrotnikami
Raka i Koziorożca, na którym panuje gorący i wilgotny klimat': Wyprawa w tropiki.
TROPIKALNY 'usytuowany w strefie międzyzwrotni-kowej; typowy dla tej strefy, upalny, gorący':
Niszczenie lasów tropikalnych może zagrozić równowadze ekologicznej na całej Ziemi. Kraje
tropikalne to m.in. Wenezuela, Kolumbia, Etiopia i Zair. Prażyło ich tropikalne słońce. Tropikalne
upały w kwietniu i śnieg we wrześniu to anomalie pogodowe.
od I tropik
TROPIZM w biologii 'podatność roślin i niektórych niższych zwierząt, np. jamochłonów, na bodźce
zewnętrzne, np. promienie słoneczne lub wodę, objawiająca się ruchem tych roślin lub zwierząt albo
ich części w kierunku działającego bodźca; także taki ruch, zwykle polegający na wzroście rośliny lub
zwierzęcia w pewnym kierunku': Dzięki tropizmowi roślina może się prawidłowo rozwijać, gdyż jej
korzenie rosną w stronę gleby, zaś łodyga i liście w stronę światła.
747
TROTYL
TRYGONOMETRIA
TROTYL 'materiał wybuchowy, używany do rozsadzania oraz napełniania bomb i pocisków, mający
postać białej substancj i krystalicznej': Górnicy użyli kilkanastu lasek trotylu, żeby rozsadzić węgielną
ścianę.
fr. troubadour
TRUCK (czytaj: trak) 'pojazd kołowy - zwłaszcza duży, służący do przewożenia towarów': Słowo
truck)est często dodawane do nazw samochodów firm znanych raczej z produkcji aut osobowych, by
wskazać, że chodzi w tym wypadku o ciężarówkę.
ang. truck
TRUIZM 'stwierdzenie prawdziwe, ale o banalnej, wszystkim znanej i oczywistej treści': Stwierdzenie,
że w kulturze polskiej widoczne są zarówno wpływy zachodnie, jak i wschodnie - należy do truizmów.
Warto byłoby natomiast zastanowić się, jak tę naszą specyfikę kulturalną wyeksponować i
pielęgnować w jednoczącej się Europie.
ang. trust
TRUWERZY 'średniowieczni poeci francuscy, tworzący w XII-XIV w., przede wszystkim dworską poezję
miłosną i pieśni epickie (tzw. chanson de gęste), wzorujący się w swojej twórczości na trubadurach':
Pieśni truwerów wykonywane były nierzadko z towarzyszeniem muzyki zawierającej motywy ludowe.
Najwybitniejszym truwerem był Chretien de Troyes.
fr. trouvere
TRYB l. 'określony sposób, porządek, zwyczaj, w jakim realizuje się jakieś sprawy, przeprowadza się
jakieś działania itp.': Lekarz nakazał mu zmienić dotychczasowy tryb życia. Ustalono tryb
przyjmowania i zakwatero-wywania turystów. 2. wyraz używany zwykle w liczbie mnogiej: TRYBY
'zęby na kole lub walcu, znajdującym się w jakimś urządzeniu, dzięki którym wprowadzane są w ruch
odpowiednie części tego urządzenia': Trzeba
p.-lać. tribularium
TRYBUN l. 'w starożytnym Rzymie: urzędnik, będący obrońcą plebsu, wybierany przez plebejuszy ze
swojego grona': Trybun ludowy miał prawo zwoływania zgromadzenia ludowego, sprawował
sądownictwo w sprawach politycznych w mieście, mógł zawiesić każdy akt senatu, jeżeli uznał go za
szkodliwy dla plebsu. Osoba trybuna ludowego była nietykalna. 2. 'w starożytnym Rzymie: jeden z
sześciu najwyższych oficerów w legionie rzymskim': Każdy trybun był dowódcą oddziału. 3. przen.
'obrońca ludu; walczący o prawa dla prostych i najbiedniejszych ludzi': Sędzia zlikwidował
pańszczyznę w swoim majątku i stał się trybunem uciśnionych. 4. przen. 'osoba upowszechniająca
jakieś poglądy, idee, zwykle społeczne': Od pierwszych dni rewolucji był jej żarliwym trybunem.
lać. tribunus
TRYBUNA l. 'podium stawiane na czas defilady, manifestacji, pochodu itp., na którym miejsca zajmują
przedstawiciele wyższych władz': Zasiadł na trybunie tuż obok prezydenta i ministrów rządu. 2.
'podium, z którego przemawia mówca; mównica': Wygłosił mowę z trybuny. 3. 'czyjś, zwłaszczajakiejś
zbiorowości, głos, czyjaś opinia': Gazeta była trybuną ugrupowań demokratycznych. 4. wyraz
używany tylko w liczbie mnogiej: TRYBUNY 'miejsca na stadionie, w amfiteatrze, cyrku itp.,
przeznaczone dla publiczności; także: publiczność zajmująca takie miejsca na stadionie, w
amfiteatrze, cyrku itp.': Mecz miał być tak ważnym wydarzeniem sportowym, że już w drugim dniu
sprzedaży biletów zapełniono trybuny do ostatniego miejsca. Trybuny wiwatowały na cześć
zwycięskiej drużyny.
TRYGONOMETRIA 'dział geometrii badający relacje między bokami a kątami trójkątów, rzadziej
innych wie-lokątów': Trygonometria zaczęła kształtować się już w starożytności, głównie w związku z
rozwojem astronomii i technik nawigacyjnych.
748
TRYKOT
TSE-TSE
TRYKOT l. 'elastyczny materiał wełniany, bawełniany lub jedwabny; dzianina': Bluzka z kremowego
trykotu. 2. 'ubranie, zwykle kostium kąpielowy lub sportowy, uszyte z takiego materiału': Baletnica
wystąpiła w białym trykocie, tiulowej spódniczce i srebrnych balet-kach.
TRYLION w matematyce l. 'milion bilionów, l O18' Atom promieniotwórczego berylu żyje przeciętnie
około stu trylionów lat. 2. 'w dawnym systemie (do dziś używanym w niektórych krajach): milion
milionów, 1012'
TRYLOGIA 'cykl trzech utworów literackich, filmowych lub muzycznych, z których każdy jest ściśle
powiązany z innymi, zarazem jednak stanowi odrębne dzieło': Tytuły filmów składających się na
trylogię Krzysztofa Kieś-Iowskiego: "Niebieski", "Biały" i "Czerwony" - są utworzone od kolorów flagi
francuskiej, co stanowi nawiązanie do hasła wielkiej rewolucji z 1789 r.: "wolność, równość i
braterstwo". W skład "Trylogii" Henryka Sienkiewicza wchodzą powieści historyczne, których akcja
rozgrywa się od czasów powstania Chmielnickie-go w 1648 r. do zdobycia przez Turków Kamieńca
Podolskiego w 1672 i (w epilogu) bitwy pod Chocimiem w roku 1673.
gr. trilogia
TRYPTYK l. 'trzyczęściowa kompozycja malarska lub rzeźbiarska, zwłaszcza ołtarz złożony z trzech
części':
Ołtarz był tryptykiem, którego środkowa część była nieruchoma, a dwie boczne tworzyły zamykające
się skrzydła. 2. szerzej 'trzyczęściowa kompozycja z jakiejś dziedziny sztuki': Tryptyk dramatyczny,
filmowy. Tryptyk poetycki.
TRYT 'izotop wodoru, mający właściwości promieniotwórcze, o liczbie atomowej 3, którego jądro
składa się z jednego protonu i dwóch neutronów, symbol: T': Tryt stosowany jest w reakcjach
termojądrowych oraz jako wskaźnik, za pomocą którego określa się wiek różnych produktów.
TRYUMF albo TRIUMF l. w starożytnym Rzymie: 'uroczysty wjazd zwycięskiego wodza do Rzymu,
będący najwyższym wyróżnieniem wojskowym; z czasem także: uroczystość z okazji zwycięstwa':
Wódz, po uzyskaniu zgody senatu na tryumf, składał swe naczelne dowództwo i odbywał uroczysty
wjazd na Kapitel, w wieńcu laurowym i purpurowej, wyszywanej złotem todze, na rydwanie, w
otoczeniu swojego wojska, prowadząc jeńców i wioząc łupy. Triumf kończył się złożeniem ofiar
Jowiszowi, bogu wojny, i ucztą. 2. 'pokonanie przeciwnika w walce': Słynnego miecza Cezara używał
cesarz Oktawian, a po tryumfie pod Akcjum kazał go złożyć w jednej ze świątyń w Rzymie. 3. 'sukces
osiągnięty w jakiejś dziedzinie': Sklonowanie owcy uznano za tryumf człowieka w dziedzinie genetyki.
4. 'radość lub duma z osiągniętego zwycięstwa lub sukcesu': Po podpisaniu porozumienia między
przedstawicielami pracowników a właścicielami fabryki, na dziedzińcu rozległy się okrzyki tryumfu.
TRYUMFOWAĆ albo TRIUMFOWAĆ l. 'w starożytnym Rzymie: odbywać tryumf, który przysługiwał
zwycięskiemu wodzowi': Przez blisko dwa dni zwycięski wódz tryumfował, biorąc udział w uczcie
zorganizowanej na jego cześć. 2. 'odnosić tryumf w walce': Dopiero kiedy do szturmu przyłączyły się
dodatkowe oddziały piechoty, zatryumfowano nad wrogiem. 3. 'odnosić tryumf w jakiejś dziedzinie':
Polscy konstruktorzy samolotów ćwiczebnych znów tryumfują. 4. 'cieszyć się, być dumnym z
osiągniętego zwycięstwa lub sukcesu': Po odebraniu pierwszej nagrody w konkursie pianistycznym,
długo tryumfował wraz z najbliższymi.
TRYUMFALNY albo TRIUMFALNY l. 'taki, który głosi tryumf: Tryumfalny marsz, pochód, wjazd. () Łuk
tryumfalny w architekturze 'monumentalna budowla w postaci wolno stojącej bramy, której wejście
lub wjazd zakończone są łukiem, budowana w starożytnym Rzymie na część zwycięskiego wodza, zaś
współcześnie zwykle w celu upamiętnienia jakiegoś wydarzenia' 2. 'taki, który odnosi tryumf w walce;
taki, na który składają się tryumfy': Tryumfalna armia. Tryumfalny wódz. Tryumfalne lata w dziejach
państwa. 3. 'taki, który wyraża tryumf - radość lub dumę ze zwycięstwa':
lać. triumph
TRYWIALNY l. 'prostacki, pospolity o odcieniu wulgarnym': Trywialny dowcip. Trywialne zachowanie.
Trywialny gust. 2. 'banalny, nieodkrywczy, oczywisty':
|| banalny, nieodkrywczy.
TSE-TSE (czytaj: tse-tse) 'mucha występująca w kilkunastu gatunkach w tropikalnej Afryce, znana
przede wszystkim z tego, że przyczynia się do roznoszenia groźnych chorób, np. śpiączki': Tse-tse,
wyglądem przypominająca dużą muchę domową, żywi się krwią ludzi i
749
T-shirt
TURBO-
zwierząt, którą potrafi jednorazowo wessać w ilości dwukrotnie przekraczającej ciężar swojego ciała.
ł języka baniu
T-shirt (czytaj ti szert) 'podkoszulek z krótkimi rękawami, który rozłożony ma kształt litery T, noszony
jako bluzka': Przecena T-shirtów w sklepach odzieżowych.
ang. T-shirt
TSUNAMI w geografii 'długie i po zbliżeniu się do lądu bardzo wysokie fale, powstające na oceanach i
morzach, w wyniku podwodnego trzęsienia ziemi, wybuchu podwodnego wulkanu lub oberwania się
wielkich mas lodu od lodowców schodzących do morza': Najczęściej tsu-nami występują u brzegów
Japonii i Chile. Największe tsunami odnotowano w 1933 r. w Japonii, u wybrzeża wyspy Honsiu, kiedy
prawie dwudziestopięciometrowe fale, powstałe w wyniku podmorskiego trzęsienia ziemi, wdarły się
na ląd, powodując śmierć ponad 3 tyś. osób.
jap. tsunami
TUL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 69 i masie atomowej 168,934, symbol Tm: srebrzysty,
bardzo miękki, aktywny chemicznie metal': Tul jest stosowany jako składnik niektórych materiałów
mikroelektronicz-nych oraz jako źródło tzw. miękkiego promieniowania gamma.
n. -lać. Thulium od gr. Thoule - nazwy bajecznej wyspy leżącej rzekomo na północ od Brytanii
TUNDRA 'obszar znajdujący się między tajgą a polarną pustynią lodową, pozbawiony lasów i
porośnięty tylko małą lub karłowatą roślinnością, np. mchami, porostami, borówkami, karłowatymi
brzozami i wierzbami':
Wiele miejsc w tundrze jest zabagnionych i tam występują torfowiska, zwane mszarami.
TUNER (czytaj: tuner albo tjuner) l. 'podstawowa część odbiornika radiowego lub telewizyjnego,
służąca do odbioru sygnałów' 2. 'odbiornik radiowy bez wzmacniacza, będący częścią zestawu
wieżowego': Oprócz tunera w zestawie jest odtwarzacz CD, magnetofon i klasyczny gramofon.
ang. tuner
TUNIKA l. w starożytnym Rzymie: szata noszona przez kobiety i mężczyzn, uszyta z niebarwionej
tkaniny wełnianej, zwykle bez rękawów, sięgająca do połowy łydek lub do kolan, rzadziej do kostek,
wkładana przez głowę i przepasywana na biodrach': Przed zgromadzonym na placu wojskiem pojawił
się młody wódz, ubrany w białą tunikę przepasaną kosztownym pasem, przy którym wisiał krótki
miecz. 2. 'dawniej: krótka spódniczka zakładana przez kobiety na długą, wąską suknię' 3. 'wąska lub
luźna damska bluzka, sięgająca do ud, zakładana do spodni lub do wąskiej spódnicy':
Wyglądała bardzo zwiewnie w jedwabnej tunice zestawionej z delikatną, tiulową suknią wieczorową.
lać. tunica
TURA l. 'jedna z czynności kolejno powtarzanych, jedna z powtarzających się faz jakiegoś procesu;
kolejka, etap':
TURBINA w technice 'silnik przetwarzający energię pary lub cieczy, zwykle wody lub sprężonego gazu,
w energię wprawiającą w ruch łopatki wirnika znajdującego się w tym silniku': Wzdłuż kanału
zbudowane były fabryki, działające dzięki ogromnym turbinom wodnym.
fr. turbinę z łac. turbo, dopełniacz: turbonis 'wir, ruch kołowy, krąg'
TURBO- 'cząstka wyrazów złożonych mająca znaczenie 'związany z turbiną lub ruchem wirowym'
wskazująca,
750
TURBOAGREGAT
III TUSZ
że to, o czym mówi drugi człon złożenia, będący zwykle nazwą jakiegoś urządzenia, składa się z
turbiny lub występuje w tym zjawisko ruchu wirowego, np. turbogenerator, turboodrzutowy
Pierwszym na świecie samolotem z silnikiem turboodrzutowym był samolot "Hę 178", skonstruowany
w 1939 r.
TURBULENTNY l. w fizyce 'taki, w którym zachodzi turbulencja - chaotyczny ruch cząsteczek cieczy lub
gazu': Turbulentny przepływ wody. 2. w meteorologii 'taki, w którym zachodzi turbulencja -
chaotyczny ruch strumieni powietrza': Turbulentny ruch ciepłego powietrza.
TURKUS l. 'minerał, powstający w skałach zawierających glin i fosfor pod wpływem działania roztworu
związków miedzi, mający barwę zieloną, zielononiebieską lub niebieską, ceniony kamień szlachetny':
Turkus od starożytności jest stosowany w jubilerstwie i zdobnictwie. Na ramieniu miała ozdobną
klamrę wysadzaną turkusami. 2. 'kolor zielononiebieski': Przez małe okienko poddasza widać było
kawałek turkusu nieba.
TURKUSOWY l. 'zrobiony z turkusa, wysadzany turkusami': Turkusowe kolczyki. Turkusowa kolia. 2. 'w
kolorze turkusa; zielononiebieski': Turkusowy płaszcz. Turkusowa tapeta.
TURMALIN 'minerał o barwie zazwyczaj czarnej, rzadziej zielonej, czerwonej, żółtej lub granatowej,
mający bardzo skomplikowany i zmienny skład chemiczny':
Turmalin jest wykorzystywany w jubilerstwie jako kamień ozdobny, znajduje także zastosowanie w
radiotechnice.
I TUSZ l. 'dość szybko schnąca farba wodna, o nasyconej barwie, zwykle czarnej, z połyskiem,
używana do kreślenia znaków, pisania lub rysowania': Tusz, wyrabiany w postaci pałeczek lub gałek z
sadzy po spalonych drzewach iglastych albo olejkach roślinnych, z domieszką gumy arabskiej, już od
dawna stosowano w Chinach i Japonii, a w Europie znany jest od XVIII w. 2. 'rysunek, obraz zrobiony
tą farbą': Początkowo malował akwarele, ale potem zaczął robić tusze. 3. 'kosmetyk, w postaci
czarnej farbki w specjalnym pojemniczku, służący do malowania rzęs': Tusz do rzęs nakłada się
spiralną szczoteczką, od brzegu powieki ku końcom rzęs.
TUSZOWAĆ l. 'pisać, rysować tuszem': Przez kilka godzin starannie tuszował miniaturę. 2. 'malować
rzęsy tuszem': Zawsze była bardzo skupiona, kiedy malowała usta lub paznokcie albo kiedy tuszowała
rzęsy. 3. 'pokrywać tuszem defekty urody': Pani Krysia jasnym podkładem tuszuje popękane naczyńka
na policzkach i nosie. 4. przen. 'postępować w taki sposób, żeby ukryć coś złego lub nieładnego; także
łagodzić przykre wrażenie': Politycy próbowali całą sprawę zatuszować, ale dziennikarze i tak
wszystko odkryli i zrobił się hałas.
II TUSZ w muzyce 'krótka, głośna, efektowna przygrywka, grana przez orkiestrę przy toastach,
wiwatach na czyjąś cześć itp.': Orkiestra co godzinę grała tusz na cześć młodej pary.
niem. Tusch
III TUSZ w sporcie l. 'w szermierce: trafienie przeciwnika': Trener liczył jego tusze. 2. 'w zapasach:
położenie
751
IV TUSZ
TYNKTURA
przeciwnika na łopatki': Walka zapaśnicza zwykle trwa pięć minut, a o zwycięstwie decyduje większa
liczba punktów zdobytych za tzw. akcje techniczne - chwyty i rzuty, tusz (położenie przeciwnika na
łopatki) lub dyskwalifikacja (np. za pasywność), kończąca walkę przed czasem.
IV TUSZ l. inaczej: PRYSZNIC 'urządzenie, zwykle w postaci długiej rurki zakończonej sitkiem,
montowane w łazience, służące do kąpieli': W rogu campingu znajdował się pawilon z WC, kilkoma
umywalkami i tuszami. 2. inaczej: NATRYSK, PRYSZNIC 'kąpiel, w czasie której korzysta się z takiego
urządzenia': Lekarz zalecił mu, żeby wstawał z samego rana, brał letni tusz i przez dwie godziny
spacerował.
TUTOR (czytaj: tutor albo tjutor) l. 'w anglosaskim systemie szkolnym: wychowawca i opiekun grupy
uczniów lub studentów' 2. 'w niektórych uczelniach w Polsce po roku 1990: opiekun studenta
studiującego według specjalnego programu': Był Pan Profesor futorem już kilku osób; jak Pan ocenia
tę funkcję?
ang. tutor
TUTTI FRUTTI l. 'deser z wielu różnych owoców, pokrojonych i posypanych cukrem, często też
polanych likierem lub rumem': Nie będę brała lodów, bo boli mnie gardło, zamówię tutti frutti. 2.
'puchar lodów przybranych różnymi owocami': Specjalnością łodziami są tutti frutti z cząstkami
ananasów, mandarynek i fig. 3. 'konfitury wieloowocowe': Na obiad podano naleśniki z serem i tutti
frutti.
TUZ l. przestarz. 'w kartach: as': Wiedział, że wygra, bo już w pierwszym rozdaniu miał trzy tuzy. 2.
'osoba, która ma wpływy w jakimś środowisku, zwykle polityków lub finansjery, zajmująca ważną
funkcję; taka, z którą wszyscy się liczą': Do tego ośrodka wypoczynkowego przyjeżdżają same tuzy. 3.
'osoba wybitna, wyjątkowa w jakiejś dziedzinie': Propozycje zagrania w reklamie przyjmowały takie
tuzy przedwojennej sceny kabaretowej, jak Loda Halama, Mira Zimińska czy Adolf Dym-sza.
TUZIN l. 'dwanaście sztuk': Kup tuzin jajek. W szafce wiszącej w kuchni stał tuzin szklanek i tyle samo
talerzy. 2. wyraz używany tylko w liczbie mnogiej: TUZINY 'duża liczba kogoś lub czegoś, np. jakichś
przedmiotów': Do urzędu, jak co dzień, przychodzą tuziny petentów. W pokoju na podłodze walały
się tuziny książek, gazet i pomiętych papierów.
TUZINKOWY 'taki, który niczym się nie wyróżnia spośród innych; zwyczajny, przeciętny':
Denerwowały go nadawane wieczorami tuzinkowe filmy, których akcja była tak prosta, że już po paru
chwilach wiedział, jak się
skończą. Nie był tuzinkowy, przeciwnie, uchodził za duszę towarzystwa, dlatego chętnie go wszędzie
zapraszano.
TWEED (czytaj: tłid) 'luźno tkany materiał z grubej wełnianej przędzy, ze skośnym splotem': Ubrana
była w kostium z ciemnego tweedu w kratkę.
TWEEDOWY (czytaj: tłidowy) 'zrobiony, uszyty z tweedu': Tweedowe ubranie. Marynarka, kurtka
tweedo-wa.
ang. tweed
TWIST (czytaj: tłist) l. 'dość szybki taniec towarzyski, w czasie którego partnerzy tańczą obok siebie,
ale osobno, wykonując dynamiczne skręty bioder, nóg i rąk': Twist zapoczątkował falę tańców
rockowych. W czasie balu wszyscy żywiołowo tańczyli modnego w tym sezonie twista. 2. 'muzyka do
tego tańca': Nagle, ku zdziwieniu wszystkich, orkiestra zagrała twista. 3. 'zakrętka do słoika, z
nacięciem w kształcie spirali na wewnętrznej ściance' 4. 'słoik z taką zakrętką': Gotowe powidła
babcia przekładała z garnka do twistów, które szczelnie zamknięte stawiała na półce w spiżami.
TYFUS inaczej DUR 'groźna choroba zakaźna, występująca przeważnie w dwóch odmianach: tyfusu
brzusznego i tyfusu plamistego, objawiająca się bardzo wysoką temperaturą lub wysypką, biegunką i
wymiotami':
Zakażenie tyfusem następuje przez kontakt z chorym, przez zakażoną wodę lub zakażone produkty.
Najczęściej zachorowania na tyfus wy stępuj ą w lecie i jesienią.
TYLŻYCKI Ser tylżycki 'ser żółty wyrabiany z mleka krowiego, mający specyficzny zapach i dużo
małych, nieregularnych dziurek'
od nazwy miejscowości Tylża, leżącej w dawnych Prusach Wschodnich, gdzie początkowo wyrabiano
ten ser
TYNF 'dawna moneta polska, którą zaczęto masowo bić za panowania króla Jana Kazimierza,
zawierająca mniej srebra (zastępowanego miedzią), niż wynikało z jej wartości nominalnej':
Świadome fałszerstwo tynfa, usankcjonowane przez Sejmową Komisję Menniczą, znalazło
odzwierciedlenie w haśle wybitym po łacinie na jego awersie: "Wartość tej monecie nadaje zbawienie
ojczyzny, które jest więcej warte od metalu". W rzeczywistości emisja tynfów przyczyniła się do
znacznego wzrostu cen i ruiny gospodarki.
od nazwiska Andrzeja Tynfa, projektodawcy tej monety i dzierżawcy mennic w Krakowie, Bydgoszczy
i Lwowie za panowania Jana Kazimierza
Wśród tynktur herbowych dominowały barwy: czerwona, zielona, niebieska lub czarna, z czasem
zastępowane wzorami graficznymi, np. odpowiednikiem czerwonego
752
TYPOGRAFIA
TYRAN
było pole z pionowymi kreskami, a zielonego - pole ze skośnymi kreskami. 2. przestarz. 'preparat
lekarski zawierający alkohol': Aptekarz sam zbierał zioła, suszył je i robił z nich tynktury. Lekarz
przepisał pacjentowi kompresy z ziół oraz przeróżne mikstury, m.in. wyciąg z gencjany i tynkturę z
aloesu.
lać. tinctura
fr. typographie
TYPOLOGIA 'podział czegoś na pewne typy i opis tych typów': Typologia jest często stosowana w
socjologii i psychologii. W odróżnieniu od klasyfikacji - spotykanej w naukach przyrodniczych - jest
ona podziałem nieostrym: nie ma charakteru wyczerpującego, wyróżniane typy mogą się krzyżować,
zwykle też jest tak, że np. większość obiektów nie ma wszystkich cech danego typu, lecz jedynie dużą
ich część. Znane typologie psychologiczne to podział na ekstrawertyków i introwertyków oraz podział
na sangwiników, choleryków, melancholi-ków i flegmatyków.
Maria Ossowska w swych pracach często typologizuje ludzkie postawy, rozróżniając pewne typy
wzorcowe, będące zbiorem określonych cech i dzieląc świat społeczny ze względu na podobieństwo
do tych typów.
Niekiedy typizowanie dzieł literackich jest trudne, nie można ich przyporządkować do żadnej
konkretnej epoki lub prądu w sztuce. 2. 'dokonywać typizacji - ujednolicenia czegoś': Typizować
oprzyrządowanie i konstrukcje budowlane.
TYRADA 'długa mowa na jakiś temat, zazwyczaj pouczająca i utrzymana w podniosłym tonie': W
czasie tyrady dyrektora uczniowie zaczęli szemrać i kręcić się.
fr. tirade
TYRALIERA w wojsku l. 'luźny szyk bojowy oddziałów żołnierzy walczących pieszo, znajdujących się w
równych odległościach od siebie, zazwyczaj co 8-10 metrów, ale nie w jednej linii': Tyralierę na polu
walki zaczęto stosować od 2. połowy XVIII w. w związku z rozwojem broni palnej. Wówczas to
tyraliera zastąpiła stosowany wcześniej przez walczącą piechotę szyk zwarty. 2. 'żołnierze ustawieni i
walczący w takim szyku': Na znak dowódcy tyraliera ruszyła do ataku.
fr. tiraillerie
TYRANIA l. 'rządy tyrana': Rewolucja położyła kres jednej tyranii, a wprowadziła drugą. 2.
'bezwzględne narzucanie innym własnej woli przez jakąś osobę': Tyrania ojca w rodzinie. 3.przen. 'siła
dużych grup społecznych lub pewnych ogólnie uznanych przekonań, wymuszająca podporządkowanie
się im': Tyrania mody. Tyrania poglądów religijnych większości. 4. 'w starożytnej Grecji: czas rządów
tyrana'
753
TYTAN
TYTULARNY
TYRANSKI 'związany z tyranem w l. lub 2. znaczeniu, charakterystyczny dla tyrana': Tyrańskie rządy.
Tyrań-skie postępowanie. Tyraóska bezwzględność.
gr. tyrannos
TYTAN l. 'w mitologii greckiej: jeden z olbrzymich synów Uranosa (Nieba) i Gai (Ziemi)', z którymi Zeus
stoczył walkę o władzę nad światem': Ze szczytów Olimpu Zeus bez przerwy ciskał pioruny, które
dniem i nocą wykuwali cyklopi. [...] Płomienne opary otoczyły tytanów, którym oczy ślepły od
niesamowitego blasku. (Pa-randowski) l.przen. 'człowiek ogromny i bardzo silny lub człowiek wielki
duchem, mądrością, geniuszem, niezwykle pracowity': W filmie występuje tytan współczesnego kina -
Arnold Schwarzenegger. Ojciec był tytanem pracy. W swej książce przedstawił sylwetki tytanów
odrodzenia - Michała Anioła i Leonarda da Vinci.
TYTANICZNY 'olbrzymi, nadludzko wielki': Tytaniczny wysiłek. Tytaniczne dzieło. Tytaniczna siła.
gr. Titan
II TYTAN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 22 i masie atomowej 47,90, symbol: Ti:
stalowoszary, lekki, twardy, wytrzymały mechanicznie metal, który nie koroduje': Tytan znajduje
zastosowanie jako dodatek do
TYTULARNY 'taki, który może używać jakiegoś tytułu, np. stopnia naukowego, ale bez obowiązku oraz
uprawnień do pełnienia funkcji związanych z tym tytułem':
TYTULATURA l.przestarz. 'tytuł lub tytuły, które ktoś posiada': W IV w. n.e. z tytulatury cesarzy
rzymskich zniknął tytuł najwyższego kapłana, co oznacza, że wtedy też nastąpiło formalne odłączenie
władzy cesarskiej od religii pogańskiej. 2. 'wszystkie informacje znajdujące się na stronie tytułowej
książki i w jej metryczce, np. nazwisko autora, tytuł książki, nazwa wydawnictwa i rok wydania':
Redaktor książki znalazł braki i błędy w tytu-laturze.
754
UBI TU GAIUS, IBI EGO GAIA (czytaj: ubi tu gajus, ibi ego gaja) 'dosłownie: Gdzie ty Gąjusie, tam ja -
Gaja -deklaracja lojalności i wierności żony względem męża, jej posłuszeństwa wobec niego'.
lać. Ubi tu Gaius, ibi ego Gaia - słowa, które rzymska panna młoda miała wypowiadać, wchodząc do
domu swego małżonka
UBUNG MACHT DEN MEISTER (czytaj: ibung macht den majster) 'dosłownie: ćwiczenie czyni mistrza,
prowadzi do doskonałości w wykonywaniu czegoś - słowa wypowiadane wówczas, gdy chcemy
pochwalić sprawność jakiejś osoby w robieniu czegoś, wynikającą z długiej praktyki, lub gdy chcemy
zachęcić kogoś do ćwiczeń': Kiedy przyszło mu po raz pierwszy naprawić popsuty zamek w drzwiach,
zajęło mu to prawie dwie godziny. Za to przy piątym zamku - poradził sobie w 20 minut, jak mawiają:
Ubung macht den Meister.
UFO skrótowiec angielski oznaczający 'niezidentyfikowany obiekt latający' (który, według poglądów
niektórych osób, może być statkiem kosmicznym cywilizacji pozaziemskich). Widział latające UFO.
Cztery UFO pojawiły się - według relacji świadków - nad Los Angeles wczoraj wieczorem.
UFOLOG 'człowiek zajmujący się urologią': W Buffalo odbył się zjazd ufologów z całych Stanów
Zjednoczonych.
UFITA 'pasażer UFO, będący wysłannikiem cywilizacji pozaziemskiej na Ziemię': Czy naprawdę
widziała wtedy ufitów?
ang. UFO skrót nazwy: U(nidentified) F(lying) O(bject) 'niezidentyfikowany obiekt latający'
UGIER l. 'barwnik mineralny o kolorze mieszczącym się w palecie barw od żółtej do złocistobrunatnej;
odmiana ochry': Ugier znajduje zastosowanie przede wszystkim
w produkcji farb olejnych. 2. 'kolor należący do takiej palety barw': Słońce z wolna chowało się za
szczytami gór, opalizując kolorem ciemnego ugru. Po chwili znaleźliśmy się w salonie pełnym różów,
ugrów i ciemnych brązów. 3. 'farba w takim kolorze': Malując, dość często sięgał po tubki jasnego
ugru i błękitu paryskiego.
ULTIMA RATIO (czytaj: ultima racjo) 'argument, który przeważa w jakiejś sprawie; coś, co stanowi
ostateczny sposób uzyskania lub osiągnięcia czegoś': Podniósł dumnie głowę i powiedział: - Gdy inne
argumenty nie zdołają ich przekonać, zostaje zawsze ultima ratio: armaty na murach.
ULTIMA THULE (czytaj: ultima tulę) 'dosłownie: najdalej położona, ostatnia Thule (wyspa), przen. -
kraniec świata'
gr. ultima Thoule, od nazwy jakiejś wyspy leżącej na północ od Brytanii, o której to wyspie wspomina
w Georgikach Wergiliusz
ULTIMATUM l. 'ostre w tonie oświadczenie wystosowane przez jakieś państwo lub organizację
międzynarodową wobec innego państwa lub organizacji, w którym sformułowane są pewne warunki,
które adresat musi spełnić pod groźbą zastosowania surowych sankcji, często -wojny': Po dokonaniu
w 1914 r. w Sarajewie zamachu na arcyksięcia Ferdynanda, austriackiego następcę tronu, rząd Austrii
postawił Serbii ultimatum, zawierające szereg upokarzających warunków. Tylko częściowe spełnienie
go przez Serbię stało się dla Austrii formalnym powodem wypowiedzenia wojny. 2. przen.
'bezwzględne żądanie postawione innej osobie, zawierające jakąś groźbę w razie niespełnienia go':
Postawiła mu ultimatum, że jeśli nie przestanie pić, to się z nim rozwiedzie.
ULTYMATYWNY 'mający charakter ultimatum politycznego; także: ostry, grożący jakimiś karami w
razie niespełnienia żądań': Ambasadorowi przekazano ultyma-tywne pismo. Jego wypowiedź była
utrzymana w tonie ultymatywnym, w niedwuznaczny sposób mówił, co nas spotka, jeżeli nie
spełnimy jego żądań.
755
ULTRA-
UNCJA
ULTRADŹWIĘKI 'dźwięki niesłyszalne dla ludzkiego ucha, których częstotliwość wynosi więcej niż 16
000 herców; mają zastosowanie w medycynie, technice pomiarów itp.': Pewne nieprawidłowości w
strukturze budowli wykryto za pomocą ultradźwięków.
ULTRAKRÓTKI O Fale ultrakrótkie 'bardzo krótkie fale radiowe, o długości 1-10 m i częstotliwości 30-
300 MHz': W Polsce fale ultrakrótkie są oznaczane skrótem UKF, zaś na świecie - VHF. Zaczynamy
nadawanie programu literackiego na falach ultrakrótkich w paśmie 105 MHz.
ang. ultramarine od łac. ultra 'ponad' marinus 'morski' (w łac. śr. 'zamorski')
kański, nic więc dziwnego, że jego ultramontanizm stał się prawie przysłowiowy.
fr. ultramontain, z łac. śr. ultramontanus, dosłownie: 'znajdujący się za górami', tzn. zaalpejski z
punktu widzenia Francuzów, czyli rzymski, watykański
ang. ultrasonography od łac. ultra 'ponad' i sonus 'dźwięk' oraz gr. grapho 'piszę'
UMBRA l. 'barwnik naturalny, najczęściej koloru brunat-nokasztanowego, rzadziej żółtego lub
zielonobrązowe-go, będący odmianą gliny': Umbra jest stosowana do wyrobu farb malarskich,
olejnych i drukarskich. 2. 'farba w kolorze brunatnokasztanowym': Liście drzew namaluję umbrą. 3.
przestarz. 'abażur': W rogu pokoju stała lampa przykryta czerwoną umbrą w kwiaty.
od Umbria - kraina w środkowych Włoszech, gdzie wydobywano glinkę brązowego koloru; łac. umbrą
'cień'
UNCJA l. 'jednostka masy ciała i objętości cieczy, stosowana przede wszystkim w krajach
anglosaskich': Uncja handlowa masy jest równa 1/16 części funta angielskiego, czyli 28,35 gramom.
Uncja objętości cieczy jest równa 1/160 galona, czyli 28,41 centymetrom sześciennym. 2. 'dawniej:
jednostka wagowa stosowana w
756
UNDERGROUND
UNIWERSALIZM
aptekach': Uncja aptekarska wynosiła ok. 30 g. 3. 'w starożytnym Rzymie: oficjalna jednostka masy':
Rzymska uncja była równa dzisiejszej wadze ok. 27 g.
UNITA 'osoba należąca do Kościoła powstałego w wyniku Unii Brzeskiej z 1596 r.. Kościoła unickiego'
UNIONISTA 'zwolennik lub członek partii mającej w nazwie słowo unia; w Stanach Zjednoczonych
podczas wojny secesyjnej: żołnierz lub zwolennik Unii, stanów Północy': Unioniści z Leszkiem
Balcerowiczem na czele dyskutowali o możliwych sojuszach wyborczych. Oddziały czarnych
unionistów zasłynęły ze szczególnego męstwa.
UNICKI 'związany z Unią Brzeską w 1596 r., powstały w wyniku tej Unii': Duchowieństwo unickie.
Obrządek unicki. W Kościele unickim, podobnie jak w Kościele prawosławnym, dopuszczano
małżeństwa księży.
UNIJNY 'związany z organizacją lub partią, mającą w nazwie słowo unia (obecnie najczęściej w
odniesieniu do Unii Europejskiej)': Chcąc przystąpić do Unii Europejskiej, Polska musi zaakceptować
unijne rozwiązania prawne w wielu dziedzinach.
UNIFIKACJA 'sprowadzenie do jednej normy, ujednolicenie czegoś, łączące się zwykle z uczynieniem
czegoś spójnym, jednorodnym, typowym': Unifikacja przepisów przeciwpożarowych. Unifikacja
prawa. Unifikacja kryteriów ocen w szkolnictwie ponadpodstawowym.
fr. unification
UNIFORM 'ujednolicony strój przedstawicieli pewnej grupy zawodowej, służby państwowej lub
członków jakiejś organizacji': Uniformy wojskowe i policyjne. Strażnicy w granatowych uniformach.
UNIFORMIZACJA 'ujednolicenie czegoś: stroju, zachowań, zwyczajów, myślenia itd.': Moda wpływa na
uniformizację strojów. Czy globalizacja musi oznaczać też uniformizację kulturalną?
UNIFORMIZOWAĆ 'dokonywać uniformizacji czegoś, ujednolicać to pod względem formy lub treści':
Bez trudu można zaobserwować, jak telenowele uniformizują zachowania dzieci: po obejrzeniu
czterdziestego odcinka o wszystkich sprawach życiowych zaczynają one mówić wyuczonymi z tych
filmów zdaniami i zachowywać się jak ich bohaterowie. Patrzył na monotonny krajobraz miasta, w
którym dominowała zuniformizowana architektura przemysłowa.
UNIKAT 'coś wyjątkowego, niepowtarzalnego, jedynego w swoim rodzaju; rzadkość, wyjątkowy okaz':
Ta książka jest dziś unikatem, pozostało tylko kilka jej egzemplarzy. Tygrysy syberyjskie żyjące na
wolności to dziś unikaty; polowanie na nie jest zakazane.
UNIKALNY 'to samo, co unikatowy': Unikalna okazja taniego spędzenia urlopu nad Morzem
Śródziemnym.
UNIWERSALIZM l. 'dążenie do tego, żeby ogarnąć całość; dążenie do objęcia jakimś działaniem
wszystkiego, co może być tym działaniem objęte': W jego pracy widać jakiś, zamierzony chyba,
uniwersalizm. 2. 'stawianie dobra ogółu ponad dobro jednostek': Uniwersalizm jest poglądem
filozoficznym przeciwstawnym indywidualizmowi. 3. pot. 'nadawanie się na każdą okazję, do
wszystkiego; bycie wszechstronnym, możliwym do różnorodnego zastosowania': Uniwersalizm tej
mody nie ulega kwestii, iron. Uniwersalizm poglądów politycznych.
757
UNIWERSAŁ
UROLOGIA
UNIWERSALNY l. 'mający wartości powszechne, obejmujący całość': Uniwersalne prawa fizyki. Papież
nadawał także solidarności pewną uniwersalną treść. 2. 'taki, który może mieć różnorodne
zastosowanie, wszechstronny': Uniwersalna maszyna rolnicza. Uniwersalny proszek do prania.
UNIWERSALIZOWAĆ rząd. 'robić coś uniwersalnym, nadawać czemuś wartość ogólną': Odkryli
wartości uni-wersalizujące w losach ludzkich.
UNIWERSALISTYCZNY 'taki, który obejmuje albo stara się objąć całość; zgodny z uniwersalizmem (w
znaczeniu l. i 2.)': Uniwersalistyczne koncepcje dziejów. Uniwersalistyczny idealizm.
UNIWERSAŁ 'w dawnej Polsce: dokument, często mający charakter listu otwartego lub aktu
prawnego, sporządzany przez władcę, wojewodę, głównodowodzącego wojskiem lub na ich
polecenie, zawierający jakieś istotne informacje, np. wprowadzający nowe zasady prawne, regulujący
sytuację gospodarczą i obronną kraju, wzywający szlachtę na sejm lub pospolite ruszenie itp.': W
1655 r. król Jan Kazimierz podpisał uniwersał do narodu polskiego, wzywający do powstania przeciw
najeźdźcy szwedzkiemu. Uniwersał Połaniecki, wydany przez Tadeusza Kościuszkę w 1794 r. w obozie
pod Połańcem, poprawił sytuację chłopów w Rzeczypospolitej, m.in. przez nadanie im wolności
osobistej i zmniejszenie pańszczyzny.
UP TO DATĘ (czytaj: ap tu dejt) 'taki, który jest bardzo modny, nowoczesny, zwłaszcza w odniesieniu
do stroju': Kostiumy tej projektantki, zawsze up to datę, można kupić w kilku salonach firmowych
"Mody".
ang. up to datę
związki są trujące': Uran stosowany jest przede wszystkim jako paliwo jądrowe; jego związki znajdują
także zastosowanie m.in. w przemyśle ceramicznym i szklarskim oraz fotografice.
URBANIZACJA 'wzrost liczby miast na jakimś obszarze, zwiększenie się na nim procentowego udziału
ludności miejskiej oraz związane z tym przemiany socjologiczne i gospodarcze': Industrializacja,
uprzemysłowienie Europy szło w parze z urbanizacją. Celem budowy Centralnego Okręgu
Przemysłowego w latach 30. XX w. było nie tylko stworzenie oddalonego od granic ośrodka
przemysłu zbrojeniowego, ale też urbanizacja i industrializacja Polski.
URNA l. 'skrzynia z otworem, do której wrzuca się kartki wyborcze': Wyborcy wrzucali do urny listy z
zakreślonymi przez siebie nazwiskami. 2. 'ozdobny pojemnik z prochami zmarłej osoby': Zmarła
prosiła o kremację jej ciała, więc przed ołtarzem stała tylko niewielka, ozdobna urna z prochami.
UROLOGIA 'dział medycyny zajmujący się anatomią, chorobami i leczeniem układu moczowego oraz
męskich narządów płciowych': Pierwsza w świecie klinika urologii założona został w Paryżu w 1896 r.
758
USG
UZUS
UROLOG 'specjalista w zakresie urologii': Na kongresie spotkali się światowej sławy urolodzy.
fr. urologie odgr. ouron 'mocz' i logos 'nauka, słowo'; łac. urina
UTENSYLIA przestarz. 'narzędzia, przybory potrzebne do wykonania określonej czynności; także różne
sprzęty domowe, zwłaszcza kuchenne': Hydraulik nie zabrał ze sobą wszystkich potrzebnych mu
utensyliów, bez których nie naprawi cieknącej rury. Na biurku sekretarki główne miejsce zajmowały
utensylia do pielęgnacji paznokci. Na ścianie, tuż obok pieca, wisiały rozmaite domowe utensylia,
takie jak patelnia, sagan, warząchwie.
UTOPIA 'coś, o czym się marzy, a co się nigdy nie urzeczywistni, zwłaszcza w zakresie stosunków
społecznych; idealny ustrój społeczny, idealne stosunki międzyludzkie itp.': Zgoda społeczna nie jest
utopią. Silny parlament, sprawny rząd, zdyscyplinowane społeczeństwo - ach, jakże to miła utopia!
ang. utopia
fr. utiiitarisme
fr. utiiiser
UWERTURA l. w muzyce 'orkiestrowy utwór muzyczny będący wstępem do opery, operetki, baletu
itp.': Od połowy XVIII w. uwertury są zazwyczaj komponowane w formie sonaty, opartej na temacie,
który pojawi się następnie w utworze. () Uwertura koncertowa 'samodzielny utwór, przeznaczony do
wykonania przez orkiestrę' 2. przen. 'wstęp do czegoś, zwykle czynność poprzedzająca inną,
ważniejszą czynność': Przyznanie medali kombatantom było uwerturą do uroczystości rocznicowych
związanych z wybuchem Powstania Warszawskiego. Ale to spięcie na temat rodzinnych finansów
okazało się tylko uwerturą do prawdziwej awantury, spowodowanej pytaniem żony o wczorajszy
wieczór.
UZURPACJA 'bezprawne zagarnięcie (praw do) czegoś, zwłaszcza zagarnięcie władzy': Objęcie władzy
w Polsce w 1733 r. przez Augusta III było uzurpacją, możliwą tylko dzięki zbrojnej interwencji Rosji,
prawnie tron należał się Stanisławowi Leszczyńskiemu.
UZURPATOR 'ktoś, kto bezprawnie coś zagarnął, zwłaszcza - władzę': W artykułach w niemieckiej,
austriackiej i rosyjskiej prasie z początków XIX w. często nazywano Napoleona I uzurpatorem. Wiele
osób sądziło jednak, że prawo do najwyższych godności nadaje mu geniusz i wielka miłość własnego
narodu.
UZURPOWAĆ 'dokonywać uzurpacji': Uzurpował sobie prawo do korony. Kanapowe partyjki uzurpują
sobie prawo do przemawiania w imieniu społeczeństwa.
fr. usurpation z łac. usurpatio 'przywłaszczenie, użytkowanie', usur-pare 'przywłaszczyć sobie coś,
używając tego'
UZUS książk. 'zwyczaj społeczny': We współczesnym uzusie już nie mieści się całowanie kobiet w rękę,
dla młodzieży jest to bardzo staromodne. Dla językoznawców uzus jest ważnym kryterium przy
ocenie, czy należy popierać jakieś formy językowe, czy też nie. Formy częste w uzusie, np. tą kobietę,
zyskują obecnie aprobatę normatywną, choć nie są zgodne z dawnymi wzorcami odmiany.
759
VA BANQUE (czytaj: wabank) 'o całość - wyrażenie używane wówczas, gdy ktoś stawia na szali
wszystko, by dużo zyskać lub stracić': Postanowił zagrać va banque, postawił wszystko, co miał, na
numer 13. Zagrał va banque, oświadczając szefowi, że zostanie w firmie tylko wówczas, gdy będzie
przeniesiony na tamto stanowisko.
VACATIO LEGIS (czytaj: wakacje legis) w prawie 'o-kreślony okres od dnia ogłoszenia aktu prawnego
do dnia, kiedy zacznie on obowiązywać': Zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami o publikacji
"Dziennika Ustaw", jeżeli w samej ustawie Sejm nie wskazuje daty, od której ta ustawa ma
obowiązywać, wchodzi ona w życie po 14-dniowym vacatio legis. Obowiązek uzyskiwania zezwoleń
na import węgla został wprowadzony niemal z dnia na dzień, bez vacatio legis.
VAE VICTIS! (czytaj: wae wiktis) 'biada zwyciężonym! Według Plauta vae victis krzyknął Brennus,
legendarny wódz Galów, w chwili, kiedy rzymski trybun zaprotestował przeciw nieuczciwości Galów,
ważących okup złożony przez Rzymian przy użyciu nierzetelnych odważników. Brennus dorzucił
wtedy na szalę z odważnikami swój miecz, wypowiadając słynne zdanie. Inni historycy przytaczali
słowa Brennusajako wypowiedziane po klęsce Rzymian nad rzeką Allią (w 390 p.n.e.). Zob też: gloria
victis.
lać. yale
VAN (czytaj: wan) 'typ samochodu osobowego, większego i wyższego od przeciętnego samochodu
osobowego, przeznaczony do przewozu większej liczby osób'
lać.
VARIA l. 'rozmaite rzeczy': W starym kufrze znaleźli akt własności ziemi z 1797 r., jakieś varia i księgi
inwentarzowe. 2. 'w czasopiśmie: dział, w którym poruszane są różne tematy, zwykle mające
charakter ciekawostek i nowinek': W drukowanych w miesięczniku variach zazwyczaj umieszczane są
recenzje najnowszych książek, filmów, sztuk i płyt.
VARIETES (czytaj: wariete) l. 'widowisko rozrywkowe składające się z piosenek, skeczów, tańców,
krótkich pokazów akrobatycznych itp.': Wieczorem idą ze znajomymi na jakieś varietes. 2. 'teatr, w
którym się takie widowiska przedstawia': Przed wojną występowała w varietes jako tancerka.
fr. varietes
VAT (czytaj: wat) 'typ podatku od zakupu towaru: podatek od tego, co zyskuje towar w trakcie
sprzedaży po kolejnych fazach procesu produkcji (czyli od tzw. wartości dodanej)': W Polsce VAT
obowiązuje od roku 1993.
ang. VAT, skrót od: value added tax 'podatek od wartości dodanej' (w Polsce: podatek od towarów i
usług, skrót: PTU)
VEL (czytaj: wel) 'albo, lub, czyli; wyraz używany zwłaszcza przy zestawieniu dwu określeń tej samej
osoby, np. nazwiska i pseudonimu': W przestępczym światku znany był jako Jasio Grubas vel Kiełbasa.
Nieślubny syn księcia Józefa Poniatowskiego - Józef Ponitecki, vel Po-niatowski - zbierał laury jako
tenor na scenach paryskich operetek.
słowo (honoru) szlachcica': - Mości Twardowski - zakrzyknął czart - a gdzież twoje verbum nobile?
tac., skrócona wersja dłuższego powiedzenia: verbum nobile debet esse stabile 'słowo szlacheckie
winno być dotrzymane'
strona parzysta'
VERTE!
VERTE! (czytaj: werte) 'odwróć! - napis na dole strony, umieszczany po to, by ten, kto czyta, odwrócił
ją i przeczytał też to, co jest na odwrocie'
lać. verte od: vertere 'odwracać'; od tego czasownika łacińskiego pochodzi też słowo: wertować,
oznaczające, podobnie jak verte, odwracanie zapisanych kartek
informacja często umieszczana na bagażach lub przesyłkach': Planowali podróż do Afryki Północnej
via Włochy.
VICE VERSA (czytaj: wice wersa) 'na odwrót, przeciwnie': W regulaminie internatu jest napisane, że
odwiedziny chłopców w tych częściach budynku, które są zajmowane przez dziewczęta, i vice versa,
mogą się odbywać tylko po uprzednim uzgodnieniu tego z opiekunami.
VIDE (czytaj: wide) 'patrz; tym słowem zazwyczaj odsyła się czytelnika do innego miejsca w książce':
Zainteresowanie wyborami rośnie (vide: wykres porównawczy z 1996 i 2000 r.).
VIP (czytaj: wip) 'bardzo ważna osoba - ktoś, kto z racji swego stanowiska, dochodów, znaczenia w
państwie korzysta z określonych przywilejów': Prezydent miasta wszedł na stadion specjalnym
wejściem dla VIP-ów. Zauważyła, że siedzi w ministerialnej loży, między VIP-a-mi.
VIRTUTI MILITARI (czytaj: wirtuti militari) 'najwyższy polski order wojskowy, nadawany żołnierzom,
którzy odznaczyli się w boju szczególnym męstwem oraz wielkimi zasługami': Order Virtuti Militari
został ustanowiony w 1792 r. przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego po bitwie pod
Zieleńcami. Do pierwszych kawalerów Virtuti Militari należał młody
oficer, którego męstwo i wielki talent wojskowy sprawiły, że Polska tę bitwę wygrała - Tadeusz
Kościuszko.
VIVAT, CRESCAT, FLOREAT! (czytaj: wiwat, kreskat, floreat) 'dosłownie: niech żyje, niech wzrasta,
niech kwitnie!'
VIVENTE REGE (czytaj: wiwente rege) 'wybór króla za życia jego poprzednika': W Polsce elekcja
vivente rege odbyła się tylko raz, kiedy to za życia Zygmunta I Starego w 1529 r. ogłoszono następcą
tronu Zygmunta II Augusta i koronowano go w 1530 r.
VOX POPULI - VOX DEI (czyatj: woks populi - woks deji) 'dosłownie: głos ludu jest głosem Boga -
powiedzenie przytaczane zazwyczaj przez osobę, która podjęła decyzję niekoniecznie zgodną z
własnymi przekonaniami, ale taką, której oczekuje większość pewnego grona (zebranych, członków
organizacji itp.)'
lać., z "Listu do Karola Wielkiego" (800 r.), autorstwa Alkuina, anglosaskiego mnicha, teologa i filozofa
761
I W skrót angielskiego słowa: west 'zachód', symbol zachodu jako strony świata
II W skrót słowa: wat (zob.) III W symbol pierwiastka chemicznego: wolfram (zob.)
WADIUM 'kwota, którą się wpłaca, jeśli chce się stanąć do jakiegoś przetargu, będąca gwarancją
tego, że się na pewno do niego przystąpi': Wadium wynosi 10% ceny wywoławczej samochodu
dostawczego.
niem. z łac.
WAGINALNY -w anatomii 'dotyczący pochwy - końcowego odcinka żeńskich dróg rozrodczych':
Przyczyną AIDS jest wirus zwany HIV. Znajduje się on we krwi osób zakażonych oraz w spermie i
wydzielinie waginal-nej.
WAJDELOTA 'na pogańskiej Litwie: wieszcz i niższy kapłan spełniający czynności kultowe w obrzędach
religijnych, niekiedy także śpiewak wędrowny, guślarz, wróżbita': Wajdeloci znani byli nie tylko
mieszkańcom przedchrześcijańskiej Litwy, ale również Jaćwingom i Prusom. Słynna Mickiewiczowska
"Pieśń wajdeloty" zaczyna się od słów: "Już w gruzach leżą Maurów posady"
wyraz przyswojony językowi polskiemu (być może też: utworzony) przez Adama Mickiewicza, w
powieści poetyckiej "Konrad Wal-lenrod"; od niem. Waidler 'guślarz - wróżbita staropruski'
WAKAT albo VACAT (czytaj: wakat) l. 'nieobsadzone stanowisko, wolne miejsce pracy': Minister
kultury i sztuki - vacat. W Urzędzie mamy jeszcze dwa wakaty. 2. 'niezadrukowana stronica książki':
Przed stroną tytułową otwierającą każdy rozdział dajemy wakat.
WAKOWAĆ rząd. 'być wolnym, nie obsadzonym' (o jakimś stanowisku, urzędzie). Powołał Wachima
Achme-
dowa na wakujące stanowisko premiera. Wakuje prawie 30% stanowisk w komendach rejonowych.
WAKUUM l. w fizyce 'obszar wypełniony gazem o ciśnieniu znacznie mniejszym niż ciśnienie
atmosferyczne;
inaczej: próżnia' 2. książk. 'próżnia': Ale polityka nie znosi wakuum: miejsce działacza, który odszedł,
bo po-winęła mu się noga, zajmuje inny, jeszcze bardziej pazerny na zaszczyty i pieniądze.
ang. walkie-talkie
WALKIRIA 'w mitologii skandynawskiej: posłanka boga Odyna, pojawiająca się na polu bitwy na koniu
lub na wilku albo unosząca się w postaci drapieżnego ptaka i zwiastująca śmierć tym wojownikom,
którzy mieli polec, wybierająca jednocześnie spośród nich bohaterów, z którymi powróci do Odyna
do Walhalli i będzie im usługiwać podczas wspólnej uczty': Najbardziej znaną walkirią była piękna
Brunhilda.
WALKOWER w sporcie 'uznanie jednego z przeciwników (zawodników lub drużyn) za zwycięzcę w tej
sytuacji, gdy rywal nie stawił się do walki lub gry albo nie spełnił regulaminowych wymagań,
pozwalających mu wziąć w niej udział': Kubańczyk nie wyszedł na ring i nasz bokser wygrał walkę
walkowerem. Drużyna "Czerwonych" oddała przeciwnikowi trzy punkty walkowerem.
WALL STREET (czytaj: łoi strit) 'ogół najważniejszych finansistów, przedsiębiorców i bankierów
amerykańskich': Wali Street podjęło decyzję o rozpoczęciu drugiej rundy w wojnie walutowej po obu
stronach Atlantyku.
ang. Wali Street, nazwa ulicy w Nowym Jorku, na której i w pobliżu której mieszczą się największe
banki i giełda papierów wartościowych
WALORYZACJA 'przywracanie określonej wartości takim świadczeniom, jak płace, renty, emerytury,
którą to
762
WALUTA
WAPORY
wartość straciły one na skutek inflacji'; także: 'przywracanie wartości papierom wartościowym,
kredytom itp.': Waloryzacja płac nauczycieli. Waloryzacja emerytur.
WALUTA l. w finansach 'jednostka pieniężna obowiązująca na terenie jakiegoś państwa lub grupy
państw':
Waluta francuska to frank francuski, ukraińska - hryw-na, włoska - lir, norweska - korona norweska.
Wspólna waluta wielu państw Unii Europejskiej to euro. 2. 'rodzaj pieniądza będącego w obiegu':
Waluta srebrna, złota, miedziana. Waluta papierowa. 3. pot. 'zagraniczne pieniądze, zwłaszcza takie,
które można bez trudu wymieniać w każdym kraju: dolary amerykańskie, marki niemieckie itd.': W
latach 50. XX w. za handel walutą groziły w Polsce surowe kary, do kary śmierci włącznie.
wl. valuta
WAMPIR l. 'w baśniach i podaniach ludowych: upiór, wstający nocą grobu i wysysający krew śpiących
ludzi, którzy przez to również stają się wampirami': Po śmierci hrabia Dracula miał jakoby zmienić się
w wampira, a z czasem miał być nawet obwołany księciem wampirów. l.przen. 'osoba bezwzględnie
wykorzystująca innych; wyzyskiwacz': Ten właściciel firmy to wampir! Jak można wymagać od ludzi,
żeby pracowali dziesięć godzin dziennie, zmuszać ich, żeby przychodzili jeszcze w soboty, a na
dodatek dawać im tak śmiesznie niskie wynagrodzenie?! 3. pot. 'mężczyzna, który dopuścił się wielu
morderstw, często na tle seksualnym':
WAMPIRZYCA l. 'kobieta wampir - wysysająca krew śpiących ludzi': Wbił kołek osikowy w pierś
wampirzycy i dopiero wtedy poczuł, że uwolnił się od niej na zawsze. 2. 'kobieta, która ubiera się i
zachowuje wyzywająco': Była wcieleniem kobiety z reklamy - wampirzycy, obiektu pożądania, której
walory urody w podświadomości odbiorcy mają być przenoszone na reklamowany produkt.
WAMP pot. 'kobieta, która ubiera się i zachowuje tak, żeby zwrócić na siebie uwagę; prowokująca i
uwodzicielska w stosunku do mężczyzn': Umiała zmieniać swój wygląd: rano mogła być skromną
myszką biurową, po południu matką i gospodynią domową, zaś wieczorem stawała się wampem,
otulonym futrem z norek i owianym zapachem dobrych perfum.
fr. vampire
WAMPUM 'muszelki lub koraliki nawlekane na sznurki lub naszywane na ubranie, używane dawniej
przez Indian Ameryki Północnej m.in. jako środek płatniczy, zastaw, oznaka godności, ozdoba, a także
służące do przekazywania informacji': Kolor muszelek lub paciorków, z których robiono wampum, był
symboliczny, np. barwa biała oznaczała pokój, a czerwona - wojnę.
niektóre jego związki są wykorzystywane przy wytwarzaniu farb i lakierów, w fotografice oraz do
produkcji specjalnych gatunków szkieł.
WANDAL l. 'członek plemienia germańskiego, które w 455 r. n.e. najechało Rzym, niszcząc miasto i
znajdujące się w nim zabytki kultury oraz dzieła sztuki': W 418 r. Wandalowie zostali w Hiszpanii
pobici przez Wizygotów; po tej klęsce przenieśli się do Afryki, gdzie założyli swe państwo. 2.
'człowiek, który niszczy dobra kultury i dzieła sztuki, nie rozumiejąc ich wartości': W nocy jacyś
wandale próbowali podpalić muszlę koncertową w parku.
WANDALIZM 'bezmyślne niszczenie dóbr kultury i sztuki': Norwid w swych listach opisuje
przerażające, a zarazem komiczne, akty wandalizmu dokonywane przez rosyjskich żołnierzy,
tłumiących powstanie listopadowe, np. przepiłowywanie na pół bezcennych ksiąg średniowiecznych,
wywożonych z polskich bibliotek do Petersburga - by były łatwiejsze w transporcie.
WAPORY l. przestarz. 'gazy o nieprzyjemnym zapachu, ulatniające się z rozgrzanych cieczy lub ciał
stałych;
opary, wyziewy': Drzewa były jakby nadęte od wilgoci i od intensywnych waporów, które po długich
deszczach unosiły się tuż nad ziemią. 2. 'dawniej: nagły atak spazmatycznego płaczu i histerii, który
dość często dotykał
763
WARIACJA
WATERGATE
WARIACJA l. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: WARIACJE w muzyce 'zmiany tematu lub
innych fragmentów utworu muzycznego w trakcie jego trwania': Wariacje należą do najczęściej
stosowanych środków konstrukcyjnych w muzyce. 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej:
WARIACJE 'utwór muzyczny, w którym główny temat pojawia się co jakiś czas w zmienione] formie':
Temat w wariacjach jest oryginalny, tzn.jest dziełem inwencji twórczej kompozytora, albo jest
zapożyczony z innych dzieł, jak np. w wypadku Wariacji na temat "Don Giovanniego" Wolfganga
Amadeusza Mozarta, skomponowanych przez Fryderyka Chopina. 3. w choreografii 'doskonały,
popisowy taniec solowy' 4. w astronomii 'brak regularności w ruchu Księżyca polegający na
okresowym hamowaniu lub przyspieszaniu tego ruchu, wywołanym działaniem Słońca' S. pot. rząd.
'stan wielkiego, trudnego do opanowania podniecenia; szaleństwo, obłęd': - Stare chłopy, chcecie coś
zdziałać w życiu, a jak przyjdzie co do czego, to jak dzieci kłócicie się o byle głupstwo. Jak Boga
kocham, ja już wariacji dostaję!
WARIANT 'coś, co jest odmienną realizacją, inną wersją czegoś': W sztabie opracowano kilka
wariantów działania, uwzględniających odmienny rozwój zdarzeń. Wymyślał różne warianty gry w
kości, sądząc, że w ten sposób wygra wielki majątek.
WARRANT w ekonomii 'część potwierdzenia wystawianego przez przedsiębiorstwo, które zajmuje się
przechowywaniem towarów, na podstawie której można towar dać pod zastaw': Tylko podmioty
uprawnione mogą wystawić warrant. Druga - oprócz warrantu - część dokumentu składowego to
rewers, pozwalający na sprzedaż towaru.
ang. warrant, słowo wieloznaczne, m.in. 'dokument stanowiący tytuł prawny do czegoś', 'kupon
dywidendowy', 'świadectwo udziałowe'
WASAL 'w ustroju feudalnym: osoba, która poddana była zwierzchnictwu seniora - króla lub
możnowładcy - zobowiązana wobec niego (pod przysięgą) do wiernej, dożywotniej służby, a w
zamian za to otaczana opieką, otrzymująca ziemię i przywileje': Początkowo wasalami byli tylko
rycerze, później wasalem nazywano każdego, kto złożył hołd lenny.
WAT 'jednostka mocy w układzie SI; skrót: W': Jeden wat to moc, przy której praca jednego dżulajest
wykonywana w ciągu jednej sekundy.
Lochę, która przewodzi watasze dzików, nazywa się przodownicą. Jesienią i zimą wilki polują
zazwyczaj w watahach składających się z kilku do kilkunastu osobników. 2. 'dawniej: uzbrojony
oddział, zwłaszcza niesforny': Miasto zdobyły kozackie watahy. 3. pot. 'banda, zgraja, zwykle
opryszków, chuliganów': Wataha pseudokibiców co sił w nogach uciekała przed oddziałami policji.
Zbierali się w watahy i uzbrojone grupy, by na własną rękę wypadać po łup do osiedli emigrantów.
WATAŻKA l. 'dawniej: dowódca Kozaków ukraińskich': Na chrzcie dano mu imię Jeremi, a zatem jego
patronem nie został żaden święty (nie było takiego w kalendarzu), lecz znany ze swego okrucieństwa
watażka kresowy. 2. 'dawniej: dowódca watahy - oddziału zbrojnego': Oddział żołnierzy wrócił do
miasteczka dopiero na szósty dzień, przywożąc ze sobą wziętego do niewoli watażkę rozbitego
upowskiego oddziału. 3. 'osoba przewodząca watasze - bandzie opryszków, chuliganów': Staszek był
mały, ale zadziomy. Nieraz wyłaziła z niego natura watażki, który nadrabiał niedostatki postury
zawziętością i upartym dążeniem do podjęcia bitki.
WATERGATE (czytaj: lotergejt) l. 'budynek w Waszyngtonie, w którym w 1972 znajdował się sztab
wyborczy Partii Demokratycznej' () Afera Watergate 'skandal polityczny, który miał miejsce w USA w
1972 r. i doprowadził do dymisji w 1974 r. ówczesnego prezydenta Ri-charda M. Nixona': Afera
Watergate zaczęła się od aresztowania w budynku "Watergate" pięciu osób podejrzanych o
włamanie do siedziby Komitetu Wyborczego Partii Demokratycznej, założenie w niej podsłuchu i
próbę kradzieży ważnych dokumentów. Wśród aresztowanych znalazł się doradca prezydenta
Richarda Nixona starającego się o ponowny wybór. Mimo zatrzymania oskarżonych, sprawie nie
nadano rozgłosu z uwagi na wybory prezydenckie, w których zwyciężył Nixon. Z czasem powołano
dwie komisje, prezydencką i senacką, które zbadały sprawę inwigilacji politycznej i przygotowały
wniosek o postawienie prezydenta w stan odpowiedzialności konstytucyjnej. W sierpniu 1974 r.
Nixon złożył dymisję, przyznając się tym samym do przedłożonych mu zarzutów, l.przen. 'wielki
skandal polity-
764
WATERPROOF
WELON
czny nagłośniony przez media, zwłaszcza taki, w którym zatajono niewygodne fakty'
ang. waterproof
WEEKEND (czytaj: łikent albo łikend) l. 'czas od piątkowego popołudnia do niedzielnego wieczoru,
wolny od pracy i nauki, zwykle przeznaczany na odpoczynek':
Przez cały weekend było słonecznie i bardzo ciepło. Kursy językowe prowadzone są rano, po południu
i wieczorem, a także w weekendy. 2. 'wyjazd zorganizowany w tym czasie': Z weekendu w Wiedniu
wróciła wypoczęta i chętna do pracy.
WEGETACJA l. 'nędzne, bezczynne, nudne życie bez wyższych celów i pragnień; ograniczanie swojego
istnienia do zaspokajania podstawowych potrzeb biologicznych': Wegetacja w prowincjonalnym
miasteczku. 2. 'o roślinach: rośniecie, rozwijanie się, życie': Okres wegetacji zbóż.
WEGETARIANIN 'człowiek żywiący się tylko produktami roślinnymi, niejedzący mięsa; jarosz': Nie
znam otyłych wegetarianów. Nie wszyscy wegetarianie nie jedzą jajek i nie piją mleka.
WEHIKUŁ 'urządzenie o dziwnym, często przestarzałym wyglądzie, które służy jako środek lokomocji -
wyraz używany zwykle z odcieniem ironii lub żartu': Zajechał do nas tym swoim wehikułem,
pamiętającym jeszcze czasy Bolesława Bieruta. W powieściach fantastycznych z początków XX w. roi
się od niezwykłych wehikułów przenoszących ludzi w czasie, umożliwiających podróże do wnętrza
Ziemi, po dnach oceanów, a nawet podróże na Księżyc.
WEKSEL 'dokument, zwykle wypisany na specjalnym blankiecie, w którym wystawca zobowiązuje się
do zapłacenia komuś w wyznaczonym terminie określonej sumy': Pożyczył mu 5 000 złotych i wziął od
niego na tę sumę weksel, płatny po dwóch miesiącach. Finansiści rozróżniają wiele rodzajów weksli,
np. weksel domicy-Iowany - ze wskazaniem miejsca płatności, weksel płatny za okazaniem - który
musi być przez wystawcę zapłacony po przedłożeniu mu go, weksel suchy - wystawiony tylko w
jednym egzemplarzu itd.
niem. Wechsel od: Wechselbrief, pierwotnie 'list, pismo, które można zamienić na pieniądze'
WEKTOR l. w matematyce 'odcinek prostej, w którym odróżnia się początek i koniec, przedstawiany
w piśmie za pomocą liter i umieszczanej nad nimi strzałki' 2. w fizyce 'wielkość, która ma określoną
wartość liczbową, kierunek i zwrot, i może być ukazana w postaci odcinka':
765
WELUR
WERBALNY
WELUR l. 'gładka lub wzorzysta tkanina bawełniana z krótkim, puszystym włoskiem na wierzchu,
otrzymywanym z dodatkowych nici, biegnących wzdłuż lub wszerz tkaniny': Puszyste włoski po
prawej stronie weluru otrzymuje się z wyciągniętych na wierzch dodatkowych nitek materiału, które
się rozcina, a następnie strzyże. W tym sezonie najmodniejsze są sukienki i spódnice z weluru. 2.
'miękka, aksamitna, zwykle barwiona, skóra cielęca, świńska, barania lub kozia, przypominająca
zamsz': Na nogach miała długie kozaczki z weluru, które doskonale pasowały do torebki i rękawiczek.
3. 'wełniana tkanina przypominająca aksamit': Technika wyrobu aksamitu i weluru pochodzi z Indii, a
same tkaniny znane były w Europie już od XII w.
WELWET l. 'bawełniana albo wełniana tkanina z połyskiem, prążkowana lub gładka, przypominająca
aksamit': Miał na sobie koszulę flanelową, pomięte granatowe spodnie i rozpiętą kurtkę z welwetu. 2.
'bardzo miękka skóra, której zewnętrzna powierzchnia jest oszlifowana' : Garbarnia produkuje
welwet przeznaczony przede wszystkim na ubrania.
ang. velvet 'aksamit' przez wiele języków od łac. vellus, dopełniacz: velleris 'wełna; skóra zwierzęcia'
WENDETA 'krwawa zemsta rodu za krzywdę wyrządzoną jednemu z jej członków, zwykle za
zabójstwo': Do dziś w pewnych regionach Europy, np. na Sycylii, Korsyce, Sardynii, w Albanii,
funkcjonuje zwyczaj, a nawet niepisane prawo wendety. Przypadek szczególnie absurdalnej wendety
wśród plemion indiańskich żyjących na Alasce opisuje London w "Odysei Północy": członkowie dwóch
rodów mordowali się przez wiele pokoleń z powodu zabójstwa popełnionego w zamierzchłych
czasach przez ich protoplastów.
zawór': W rurze odprowadzającej gaz zamontowano specjalny wentyl. Wentyl bezpieczeństwa przen.
'coś, np. jakieś działanie, mające służyć zmniejszeniu napięcia społecznego, rozładowaniu
społecznych emocji':
Organizowanie koncertów rockowych i nadawanie muzyki młodzieżowej w radiu i telewizji było na
początku lat 80. XX w., po wprowadzeniu stanu wojennego, wentylem bezpieczeństwa dla środowisk
młodzieżowych. 3. w muzyce 'urządzenie umożliwiające dopływ powietrza do piszczałek organów' 4.
w muzyce 'specjalna część w instrumentach dętych blaszanych, np. trąbce lub puzonie, dzięki której
powietrze może być skierowane do określonego miejsca w instrumencie i wysokość dźwięku ulega
zmianie': Wentyl, który znalazł zastosowanie w instrumentach dętych blaszanych, wynaleźli na
początku XIX w. F. Bluhmel i H. Stółzer.
Otwory w kształcie koła, które dawniej murarze wykonywali w szczytowych ścianach strychów,
służyły przede wszystkim do wentylacji poddasza. 2. 'system urządzeń służących do wymiany
powietrza w pomieszczeniu': W żadnym ze starych domów nie zainstalowano wentylacji.
WENTYLATOR 'urządzenie, zwykle kształtem przypominające wiatrak lub śmigło, które służy do
wentylacji pomieszczenia': Pod sufitem głośno pracują szklane wentylatory, doprowadzające do
wnętrza zawsze świeże powietrze.
WENUS albo WENERA l. 'w mitologii rzymskiej: bogini miłości': [Wenus] utożsamiano z grecką
Afrodytą, a najbujniejszy rozkwit jej kultu datuje się od Cezara, który podawał się za potomka bogini
[...]. (Parandowski) 2. 'nazwa drugiej planety w Układzie Słonecznym': Wenus, nazywana też
Jutrzenką, świeci rano i wieczorem na niebie pięknym, liliowym blaskiem.
WERBALIZOWAĆ 'wyrażać coś za pomocą słów, u-jmować jakąś myśl w słowa': Według Miłosza rolą
poety jest werbalizować doświadczenie narodu, wyrażać jego
766
WERBUNEK
WERYFIKACJA
WERDYKT 'orzeczenie ławy przysięgłych lub komisji sędziowskiej w procesie sądowym albo decyzja
jury o tym, kto zwyciężył w jakimś rodzaju współzawodnictwa': Sędzia Barbara Piwnik odczytała
werdykt. Werdykt jury był jednomyślny: tegoroczną królową piękności zostaje mieszkanka Poznania.
WEREDYK książk. 'osoba, która zawsze mówi innym prawdę w oczy, nawet wtedy, kiedy wie, że może
to być przykre dla kogoś': Jerzy był weredykiem, zawsze mówił, co myśli, nie dbając o to, czy jest to
dla kogoś przyjemne i czy jest to w ogóle w danej sytuacji potrzebne.
WEREDYZM książk. 'postawa charakterystyczna dla weredyka; mówienie prawdy w oczy bez względu
na jakiekolwiek okoliczności i konsekwencje': W towarzystwie drażnił wszystkich jej weredyzm, który
nieraz już doprowadził do tego, że któraś z koleżanek śmiertelnie się na nią obraziła za kilka gorzkich
słów prawdy.
WERNISAŻ 'oficjalne, uroczyste otwarcie wystawy dzieł sztuki, w którym biorą udział krytycy,
dziennikarze i zaproszeni goście, odbywają się dyskusje i wywiady z autorem albo autorami prac':
Innym razem zaproszony
byłem na wernisaż, na wystawę późną nocą w głębokich piwnicach, (z piosenki Marka Grechuty)
fr. vemissage od: vemisser 'powlekać werniksem' (pierwotnie wernisaż to było poprzedzające
wystawę spotkanie malarzy, którzy powlekali werniksem swoje prace, dyskutując przy tym)
WERS l. 'linijka tekstu pisanego lub czytanego': Przeczytaj jeszcze raz ostatni wers. 2. w teorii
literatury 'podstawowa jednostka kompozycyjna i rytmiczna wiersza, zazwyczaj wyodrębniona
graficznie jako oddzielna linijka tekstu': Budowa wersu decyduje o tym, z jakiego typu wierszem
mamy do czynienia, np. jeśli w każdym wersie utworu występuje jednakowa liczba sylab, a akcent
przypada na przedostatnią sylabę wersu, to wiersz nazywamy sylabicznym.
WERSET 'fragment tekstu wyodrębniony graficznie, czasem też oznaczony kolejnym numerem,
tworzący całość znaczeniową i rytmiczną': Wersety są charakterystyczne dla tekstów biblijnych,
Koranu i innych tekstów religijnych lub nawiązujących do stylistyki biblijnej, jak np. "Anhelli" Juliusza
Słowackiego.
p.-lać. verticalis
767
WERYZM
WIADUKT
WERYZM 'kierunek w sztuce końca XIX i przełomu XIX i XX w., w którym główny nacisk kładziono na
wierne odtworzenie rzeczywistości, odmiana naturalizmu': W literaturze weryzm przejawiał się w
podejmowaniu tematyki wiejskiej, w malarstwie - w przedstawianiu scen z życia wsi i biedoty
miejskiej, a w muzyce, zwłaszcza operowej - polegał na wprowadzeniu do libretta realistycznych
wątków fabularnych zamiast romantycznych bądź mitologicznych, a także na rezygnacji z popisów
wokalnych.
WERYSTA 'artysta będący zwolennikiem weryzmu, taki, w którego utworach dominuje weryzm':
Najsłynniejsi weryści w muzyce to Piętro Mascani, Giacomo Puccini i Umberto Giordano. Jan
Kasprowicz na początku swojej twórczości był zapalonym werystą, czego dowodem są sonety "Z
chałupy" i "Obrazki z natury".
wl. verismo od: vero 'prawdziwy' z łac. verus 'prawdziwy, istotny, rzeczywisty'
WETERAN l. 'stary żołnierz, zasłużony w dawnych walkach': Młodzież słuchała opowiadań weterana o
bitwie pod Monte Cassino. 2. 'zasłużony, długoletni pracownik jakiejś instytucji lub branży': Na
spotkaniu z dyrekcją byli obecni weterani zakładu, którzy uczestniczyli w jego odbudowie i
uruchomieniu po wojnie. Udekorowano medalami weteranów górnictwa. 3. 'w starożytnym Rzymie:
żołnierz, który odsłużył w armii cały obowiązkowy czas (nawet do 25 lat)': Rzymianie otaczali
weteranów wielkim szacunkiem, otrzymywali oni nagrody pieniężne i kawałek ziemi na własność.
WETO 'sprzeciw, protest, zwłaszcza sprzeciw wobec uchwały jakiegoś zgromadzenia': Przewodniczący
poinformował radę, że dwóch członków komisji zgłosiło swoje weto do przedstawionej uchwały.
Weto prezydenta do ustawy uwłaszczeniowej powoduje, że wraca ona do sejmu. Q Prawo weta
'prawo odmowy zatwierdzenia ustawy sejmowej, przysługujące senatowi oraz prawo odmowy
zatwierdzenia ustawy parlamentarnej przysługujące prezydentowi': Jeżeli prezydent skorzysta z
prawa weta, ustawa wraca do parlamentu i jest ponownie rozpatrywana. Odrzucenie prezydenckiego
weta wymaga, by za tą ustawą w jej pierwotnym kształcie głosowało co najmniej 2/3 posłów przy
obecności co najmniej połowy posłów uprawnionych do głosowania.
WETOWAĆ 'odmawiać zatwierdzenia jakiejś ustawy, wyrażając oficjalnie swoje weto': Prezydent
zawetował nowelizację prawa karnego. Prezydent wetuje ustawy wtedy, gdy są one niedoskonałe
pod względem prawnym lub mogą się okazać szkodliwe dla polskiej gospodarki i społeczeństwa.
WEZYR 'w większości krajów muzułmańskich: wysoki urzędnik państwowy, zwykle minister lub radca
stanu':
W dawnej Turcji osmańskiej wezyrowie wchodzili w skład rady sułtańskiej, a wielki wezyr był szefem
rządu i głównym dowódcą armii.
WEZYRAT l. 'bycie wezyrem; urząd wezyra': Po śmierci wielkiego wezyra, wezyrat przejął jego
najstarszy syn. 2. 'okres, w którym ktoś piastuje urząd wezyra': Bitwa pod Wiedniem miała miejsce w
czasie wezyratu Kara Mustafy.
WHISKY (czytaj: łiski) 'mocna wódka zbożowa, wytwarzana ze słodu jęczmiennego, żyta lub
kukurydzy, o złocistej barwie oraz specyficznym zapachu i smaku, uzależnionym od regionu
wytwarzania i okresu leżakowania w dębowych beczkach': Whisky uznawana jest za narodowy trunek
Anglików. Wyróżnia się cztery typy whisky: szkocką, np. Johnnie Walker, White Horse lub Black and
White; amerykańską, np. Bourbon i Com Whisky; irlandzką, np. Single-Single, Malt lub Blended, oraz
kanadyjską, np. Rye Whisky.
WHO IS WHO (czytaj: hu is hu) 'rodzaj leksykonu, przedstawiającego sylwetki znanych żyjących osób,
zwłaszcza polityków i naukowców': Pierwsze who is who wydane zostało w Anglii w 1849 roku.
Pomimo że w różnych "Who is who" celowo nie umieszczano nazwiska tego felietonisty, to jednak
czytelnicy gazety zawsze przedkładali jego artykuły nad inne.
WIADUKT 'konstrukcja podobna do mostu, zbudowana nad jakąś drogą, torami kolejowymi, łącząca
brzegi wąwozu itp., przez którą biegnie droga dla samochodów lub tory kolejowe': Z powodu prac na
wiadukcie w nie-
768
WIATA
WIDEO-
aqueduct 'akwedukt'
WIATA 'budowla, zwykle bez ścian lub tylko z lekkimi przeszklonymi ściankami, w postaci dachu
zamocowanego na słupach, umieszczana np. na przystankach tramwajowych lub autobusowych':
Jego koledzy całymi dniami wysiadują w wiacie na przystanku, palą papierosy, piją piwo i przeklinają.
WIATYK wyraz używany tylko w liczbie pojedynczej 'w Kościele katolickim: komunia święta udzielana
ciężko choremu lub umierającemu, zwykle w jego domu lub w szpitalu': Jak ci się podobała scena,
kiedy ksiądz przychodzi z wiatykiem do umierającego Jacka Soplicy? łac. viaticum 'zaopatrzenie na
podróż, pieniądze na drogę'
WIBRACJA 'wyraźne, częste drganie czegoś, np. powietrza, struny lub dźwięku': Śpiewacy uzyskują
efekt wibracji przez celowe napinanie i rozluźnianie mięśni krtani. Po jakimś czasie udzieliła mu się
wibracja młota pneumatycznego i czuł, jak strumień wirujących dźwięków przepływa przez jego ciało.
WIBRATOR l. 'maszyna lub urządzenie, które wytwarzają wibrację mechaniczną, wykorzystywaną np.
do ubijania betonu lub do masażu ciała': Na budowie piasek zagęszcza się zazwyczaj za pomocą
elektrycznego wibratora. Masaż można wykorzystać w walce z celluliti-sem, używając do tego
specjalnego wibratora i odpowiedniego kremu. W sex shopie kupili wielki wibrator i podarowali go na
urodziny koleżance ze studiów, śmiejąc się z jej onieśmielenia, zgorszenia i oburzenia. 2. w muzyce
'część instrumentu muzycznego, stanowiąca źródło wibracji dźwięku, np. napięta struna w
instrumentach strunowych': Wysokość i barwa dźwięku instrumentu zależą od właściwości wibratora.
3. w elektronice 'urządzenie służące do przetwarzania prądu stałego w prąd tętniący lub w prąd stały
o wyższym napięciu': Podstawowe elementy wibratora to źródło prądu stałego, transformator i
elektromagnes.
WIBROWAĆ l. 'o powietrzu, strunie, dźwięku itp.: być w stanie wibracji; drgać, falować': Zaraz o
zmroku na ulicy pojawił się stróż nocny i zaczął przeraźliwie gwizdać na wibrującej metalowej
świstawce z kamyczkiem w środku. Na pytanie odpowiedział wibrującym głosem, który zdradził jego
zdenerwowanie. 2. 'wprowadzać coś w wibrację, zwykle za pomocą wibratora - maszyny lub
urządzenia': Ziemia może być zagęszczana ubijakiem, a także przez wibrowanie.
WICEMISS 'tytuł przyznawany dziewczynie, która zajęła w konkursie piękności inne niż pierwsze
miejsce, w zależności od regulaminu konkursu: drugie, trzecie, czasem czwarte miejsce; także
dziewczyna, która nosi ten tytuł': Pierwszą wicemiss świata została Amerykanka, a drugą wicemiss -
Iranka.
WICEMISTRZ 'tytuł przyznawany zawodnikowi lub drużynie, którzy zajęli drugie miejsce w jakichś
zawodach, rozgrywkach lub w jakiejś rywalizacji; także zawodnik lub drużyna, którzy noszą ten tytuł':
W ćwierćfinale piłkarskiej Ligi Mistrzów wystąpią wicemistrzowie poszczególnych grup.
Wicemistrzem ortografii został sześćdziesięcioletni rencista z Krakowa.
WICEPREMIER 'funkcja zastępcy premiera; także osoba pełniąca tę funkcję': W skład nowego rządu
weszli dwaj reformatorsko nastawieni wicepremierzy.
WIDEO l. 'to samo, co magnetowid - rzeczownik': Nagrywał filmy dla dzieci nowym wideo. Dwa stare
wideo wyniósł do piwnicy. 2. 'związany z techniką rejestrowania obrazu i dźwięku na taśmie
magnetycznej, służący do tego celu - przymiotnik': Technika wideo. Film wideo. Kaseta wideo.
UWAGA: wideo to słowo nieodmienne, i jako przymiotnik, i jako rzeczownik. W języku potocznym
niekiedy używa się form: tego widea, te widea, ale w starannej polszczyźnie lepiej ich unikać.
WIDEO- albo (mniej poprawnie) VIDEO- cząstka dodawana do rzeczowników, wskazująca na to, że
zjawisko, o którym mówi druga część wyrazu, ma związek z techniką rejestrowania na taśmie
magnetycznej obrazu i dźwięku, np. wideokaseta, wideoklip, albo odnosi się do przedsięwzięć
związanych z kasetami wideofoniczny-mi, np. wideowypożyczalnia, wideopiractwo
769
WIDEOFON
WINIDUR
Oboje mieli wideofony, więc mogli sobie głęboko patrzeć w oczy podczas swych czułych rozmów.
WIDEOKINO 'niewielkie kino, w którym wyświetla się filmy z kaset wideo': W szkole projektuje się
budowę wideokina, w którym będzie można wyświetlać filmy stanowiące ekranizację lektur
szkolnych.
WIDEOKLIP inaczej: TELEDYSK 'krótki telewizyjny film z nagraniem piosenki albo melodii': Produkcja
wi-deoklipów. Gwiazdor wideoklipów Michael Jackson.
ang. videoclip
WIDEOMAN 'człowiek namiętnie oglądający filmy z kaset wideo; maniak wideo': Reżyser, znany
wideoman z komedii "Zakład", przytakuje. Sławny w całym miasteczku wideoman Zyzio.
WIDEOTEKA 'zbiór, kolekcja nagranych wideokaset': W prywatnej wideotece miał wszystkie filmy
Alfreda Hitchcocka.
WIGOWIE 'angielskie stronnictwo polityczne działające od XVII do XIX w., dążące do uzyskania
gwarancji swobód obywatelskich i tolerancji wobec protestanckich dysydentów oraz walczące o
przewagę parlamentu nad władzą królewską; przeciwnicy konserwatywnych torysów': Wigowie
popierani przez część arystokracji, burżuazję miejską i dysydentów przez długi czas pozostawali
decydującą siłą polityczną w państwie, a dzięki rewolucji angielskiej (1688-1689) wprowadzili w Anglii
monarchię konstytucyjną zależną od parlamentu. W latach 60. XIX w. ugrupowanie wigów weszło w
skład Partii Liberalnej.
W młodości był wigiem, ale po bogatym mariażu i wejściu do arystokracji stał się umiarkowanym
torysem.
ang. whig
WIGWAM 'indiański namiot w kształcie stożka, wykonany z długich żerdzi, przykrytych skórami
zwierząt, trzciną lub korą': Już pod koniec XVIII w. sytuacja Indian z Ameryki Północnej była
katastrofalna; wegetowali w rozpadających się wigwamach, żyli z dnia na dzień, od jednego
zdobytego posiłku do następnego, wyplatali kosze, szyli worki, a poza tym pili i próżnowali.
amer. wigwam z języków indiańskich weko-om-ut, dosłownie 'w swoim domu'
określić albo jej się nie zna lub się jej nie pamięta': U-rwał mi się taki wihaj ster przy silniku. Daj mi
tamten wi-hajster do przykręcania śrub.
WIKARIUSZ 'w Kościele katolickim: ksiądz, który pomaga proboszczowi parafii': Mszę w nowo
wybudowanym kościele odprawił miejscowy wikariusz.
WIKARY 'to samo, co wikariusz': Na czele niewielkiej parafii stał proboszcz i dwóch wikarych.
WIKTORIAŃSKI Q Epoka wiktoriańska 'okres panowania w Anglii królowej Wiktorii, który przypadł na
lata 1837-1901, charakteryzujący się wzbogaceniem się osób pochodzących z zamożnych warstw
społecznych, rozwojem przemysłu i nauki oraz osiągnięciem przez państwo brytyjskie statusu
imperium kolonialnego' <) Moralność wiktoriańska 'surowa, obłudna moralność, która dominowała w
zachowaniu możnych za panowania królowej Wiktorii' () Styl wiktoriański 'styl w sztuce angielskiej,
zwłaszcza w architekturze i meblarstwie, który obowiązywał za panowania królowej Wiktorii,
charakteryzujący się łączeniem różnych stylów artystycznych, wystawnością i przepychem
zdobnictwa'
WILLYS (czytaj: wilis) 'marka dżipa': Na wyprawę po stepowych bezdrożach pożyczył służbowego
wiłłysa. Przez most przetoczył się karawan samochodów, ciężarówek i wiłłysów, wyładowanych po
brzegi rzeczami zebranymi w czasie akcji humanitarnej.
WINDSURFING (czytaj: Hndserfing) 'sport, który polega na poruszaniu się po falach na desce z
przymocowanym do niej niedużym żaglem': Mistrzowie windsurfingu. Uprawiać amatorsko
windsurfing.
ang. windsurfing
WINDYKACJA 'sądowe dochodzenie swoich praw do majątku, rzeczy, pieniędzy, którymi włada w tej
chwili ktoś inny': Windykacja dworku. Windykacja długów.
WINEGRET (czytaj: winegre) 'sos z oliwy, octu, musztardy, z dodatkiem soli, pieprzu, estragonu itp.':
Przyprawić sałatkę winegretem albo: sosem winegret.
WIRYDARZ
jest do produkcji mr, płyt, elementów armatury, wykładzin zbiornikowych, folii oraz części pomp
kwasood-pomych.
WINIETA 'niewielki rysunek, np. przedstawiający ornamenty roślinne lub postacie ludzkie albo
zwierzęce, umieszczany w celach zdobniczych przy tytule czasopisma, na karcie tytułowej, końcowej
lub na końcu rozdziału książki': Okładka była dwustronnie ozdobiona czamo-białymi winietami, które
uzyskiwano przez zastosowanie nowej techniki powielaczowej.
Miała zawinkulowany wkład w spółdzielni mieszkaniowej i spodziewała się, że w ciągu kilku lat
wprowadzi się do nowego mieszkania.
WINYL 'chemiczna grupa organiczna, którą tworzą atom węgla i dwa atomy wodoru, połączone
podwójnym wiązaniem z jednym atomem węgla i jednym atomem wodoru, wywodząca się od
etylenu i wchodząca w skład związków organicznych, będących podstawowym składnikiem różnych
tworzyw sztucznych': Ważnym związkiem zawierającym w cząsteczce winyl jest chlorek winylu.
WINYLEUM 'rodzaj tkaniny pokrytej z wierzchu warstwą chlorku winylu': Winyleum stosowane jest
przede wszystkim jako wykładzina podłogowa.
niem. Vinyl
WIOLIN w muzyce l. 'część muzycznej skali dźwiękowej, obejmująca wysokie i najwyższe dźwięki' 2.
'w grze na instrumentach klawiszowych: wszystkie fragmenty utworu, które wykonywane są przez
grającego prawą ręką'
WIORSTA 'jednostka długości równa 1,0668 km, używana dawniej przede wszystkim w Rosji': W
wiorstach mierzona była głównie długość drogi, którą ktoś miał przebyć. Pałac był oddalony od wsi o
pół wiorsty.
roś. wiersta
WIRTUALNY l. 'taki, jaki może zaistnieć, zakładany, wyobrażany sobie przez kogoś': Wirtualny
odbiorca dzieła sztuki. 2. 'tworzony za pomocą techniki komputerowej i stwarzający pozory czegoś
rzeczywistego':
WIRTUOZ l. 'wykonawca utworów muzycznych, zwłaszcza z zakresu muzyki poważnej, którego grę
cechuje mistrzostwo wykonania, perfekcja techniczna': Wystąpił na koncercie i jako kompozytor, i
jako wirtuoz. Niccolo Pa-ganini, włoski skrzypek żyjący na przełomie XVIII i XIX w., zyskał przydomek
"wirtuoza wszech czasów". l.przen. 'człowiek wykonujący coś lub posługujący się czymś po
mistrzowsku, zwłaszcza artysta sceniczny':
Wirtuoz słowa. Wirtuoz wiersza, formy. Wirtuozi koszykówki z zespołu "Chicago Bulls".
WIRUS l. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: WIRUSY 'pasożytnicze drobnoustroje mniejsze od
bakterii, rozwijające się w komórkach żywych organizmów i wywołujące choroby tego organizmu': Te
same wirusy mogą u jednego pacjenta wywołać tylko lekkie objawy choroby, a innego zwalić z nóg.
Wirus grypy przenosi się drogą kropelkową - podczas rozmowy, kaszlu i kichania. 2. w informatyce
'program wprowadzony do pamięci komputera lub do sieci komputerowej bez wiedzy i zgody ich
użytkownika, mający zdolność samoczynnego powielania się i zakłócania pracy komputera, a nawet
niszczenia danych': Często wirus objawia swoje istnienie przez prezentację rozmaitych efektów
graficznych i dźwiękowych.
771
WIRYLIZM
WIWISEKCJA
niewielki ogród ozdobny, w którym rosły kwiaty, zioła i drzewka': W wirydarzach większych
rozmiarów mogły się zmieścić stawy rybne i zwierzyńce.
WIRYLIZM w biologii 'pojawienie się u kobiety typowych zewnętrznych cech męskich, np. zarostu na
twarzy i klatce piersiowej, niskiego głos lub przerostu mięśni ciała': Główną przyczyną wirylizmu są
zaburzenia hormonalne w organizmie kobiety.
WISHFUL THINKING (czytaj: łiszfiil fmking) 'nierealne i naiwne plany, pomysły, pragnienia, których nie
można zrealizować; utożsamianie własnych marzeń i mrzonek z rzeczywistością, pobożne życzenia':
Jedną z charakterystycznych cech histerii jest zafałszowanie obrazu rzeczywistości; histeryk widzi to,
co chce widzieć (wish-ful thinking) i czuje się zawiedziony, gdy inni nie po-dzielająjego opinii.
WISKOZA l. 'lepka, bardzo gęsta substancja, uzyskiwana z drzewnych mas celulozowych, które są
poddawane działaniu ługu sodowego, a następnie dwusiarczku węgla': Wiskoza jest produktem
pośrednim w produkcji niektórych włókien, np. sztucznego jedwabiu i celulozy. 2. 'włókno otrzymane
z tej substancji': Pościel szyje się w zasadzie wyłącznie ze stuprocentowej bawełny, czasem z
domieszką elany lub wiskozy. 3. 'tkanina lub włóczka z tego włókna': Bluzka z wiskozy. Czapka z
wiskozy.
WIST l. 'gra w karty dla czterech graczy, którzy graj ą parami przeciwko sobie całą talią kart': Wist
pochodzi z Anglii. Raz w tygodniu spotykamy się na partyjkę wista. 2. 'pierwsze położenie na stole
jakiejś karty, rozpoczynające rozgrywkę, np. w brydżu': - Ja zaczynam. A zatem: wist! Wychodzę w
piki.
ang. whist
WITALNY l. 'związany z życiem, z siłą życiową': Siły witalne narodu. Sukces pisarski wywołał w duszy
Marti-na Edena efekt paradoksalny -jego energia witalna wyczerpała się, utracił moc twórczą i chęć
do życia. 2. 'pełen energii i siły życia': Niezwykle witalny człowiek. Witalne społeczeństwo.
WITALIZM l. inaczej: WITALNOŚĆ 'bycie witalnym, pełnym siły życiowej': W zakończeniu "Krzyżaków"
Sienkiewicz przedstawia obraz narodu polskiego w XV w., pełnego siły i witalizmu. 2. 'koncepcja
filozoficzna, głosząca, iż funkcje istot żywych, ich rozwój i zmiany są spowodowane niematerialną,
przenikającą przyrodę "siłą życiową" (vis vitalis, elan vital)': Badania te [synteza chemiczna substancji
występujących w żywych organizmach z substancji nieorganicznych] przemawiały przeciwko
witalizmowi, przeto zdawały się przemawiać
WITALISTA 'filozof rozwijający tezy witalizmu': Witaliści to m.in. Paracelsus i Henryk Bergson. od łac.
vitalis 'życiowy'
niem. Vitamine od łac. vita 'życie' i amine 'aminy', nazwa utworzona na początku XX w.
WIWARIUM 'pomieszczenie do hodowli zwierząt, zwłaszcza małych, takich jak płazy, gady czy owady,
w którym panują warunki podobne do naturalnych warunków życia tych zwierząt': Wiwaria mogą być
stosowane do celów laboratoryjnych oraz amatorskiej hodowli zwierząt.
772
WIZA
WIZYTÓWKA
WIZA 'pisemne zezwolenie na pobyt cudzoziemca na terytorium własnego państwa lub przejazd
przez nie, udzielane przez organy konsularne i z reguły odnotowywane w paszporcie': Obywatele
Polscy, udający się turystycznie do krajów Unii Europejskiej, nie potrzebują wiz. Jednak wówczas, gdy
zamierzaj ą tam na pewien czas zamieszkać lub podjąć pracę - wiza jest konieczna. Wydano mu wizę
tranzytową, ważną 48 godzin od chwili przekroczenia granicy.
WIZOWY 'związany z wizą': Rozpoczyna się amerykańska loteria wizowa: zostaną wylosowane kolejne
osoby, które otrzymają wizę Stanów Zjednoczonych, będą tam mogły wyjechać i podjąć pracę.
WIZJA l. 'stworzony przez kogoś obraz czegoś, istniejący w wyobraźni tej osoby, zwykle jako jakiś plan
lub jakieś zamierzenie albo ukazany w książce, filmie, sztuce, na obrazie itp.': Na zebraniu wytknięto
mu m.in. brak wizji rozwoju miasta. Twierdził, że bez swoistego wniknięcia w przedmiot i ujrzenia go
tak, jakby nigdy przedtem go nie widział - nie jest w stanie wyrazić jakiejkolwiek wizji malarskiej. 2.
'obraz czegoś, np. świata w przyszłości, pojawiający się w umyśle jakiejś osoby pod wpływem
natchnienia, snu, wysokiej gorączki itp.':
Szamana owładnęły prorocze wizje. Wizja końca świata wyłaniająca się z biblijnej Apokalipsy
fascynowała wielu artystów. 3. wyraz używany tylko w liczbie pojedynczej w technice 'sygnały
przesyłane od nadajnika do odbiornika, których efektem jest obraz w telewizorze':
Łącznościowcy nie mieli kłopotów z wizją, natomiast fonia stwarzała bezustanne problemy. 4. wyraz
używany tylko w liczbie pojedynczej w technice 'obraz, który widzimy na ekranie telewizora': Spiker
uprzedził, że w związku z konserwacją nadajnika mogą nastąpić zakłócenia w wizji.
WIZJONER l. 'osoba, która ma wizje, zwykle pod wpływem natchnienia': Prorocy żydowscy byli
duchowymi przywódcami narodu, kaznodziejami i natchnionymi wizjonerami. 2. 'artysta, którego
twórczość polega przede wszystkim na ukazywaniu własnych wizji': El Greco, Velasquez i Goya
uchodzili za cudownych opo-wiadaczy życia hiszpańskiego, wielkich magów malarstwa i wizjonerów.
WIZJONERSTWO l. 'miewanie wizji, zwłaszcza pod wpływem natchnienia': Był naturą skłonną do
mistycyzmu i wizjonerstwa. 2. 'tendencja artysty do ukazywania w swej twórczości wizji': Poeci
romantyczni dobrze się
WIZJER l. 'mały oszklony otwór w drzwiach, dzięki któremu widać, co dzieje się po ich drugiej stronie':
Spojrzała przez wizjer, żeby zobaczyć, kto dzwoni. 2. 'otwór w ściance jakiegoś naczynia,
pomieszczenia lub zbiornika, umożliwiający obserwację ich wnętrza' 3. 'część jakiegoś przyrządu lub
urządzenia optycznego, dzięki której można określić granice fragmentu przestrzeni, który się
obserwuje': Gdy na podest weszli dwaj mężczyźni w eleganckich garniturach i stanęli przed
mikrofonami, rozbłysły reflektory, a operatorzy przywarli do wizjerów kamer 4. 'celownik w broni
palnej': Spojrzał na cel przez wizjer. 5. 'dawniej: zasłona w hermie rycerza, którą można było opuścić
na twarz': Rywale zanim skrzyżowali kopie, przez jakiś czas stali z podniesionymi wizjerami i długo
wpatrywali się w siebie.
Wspaniałe efekty wizualne podczas koncertu Jeana Mi-chela Jarre'a. Kupił wielojęzyczny słownik
wizualny na płycie kompaktowej.
WIZYTACJA l. 'oficjalna wizyta przedstawicieli wyższych władz w jakiejś placówce lub instytucji, w celu
sprawdzenia ich działania': Dwa razy do roku przeprowadzana jest wizytacja miejscowego ośrodka
zdrowia. 2. 'przedstawiciele wyższych władz, którzy biorą udział w takiej oficjalnej wizycie': Wizytację
przyjęli delegaci załogi. Wizytacja dokładnie sprawdziła stan aparatury laboratoryjnej.
WIZYTOWAĆ 'przeprowadzać wizytację': Dobrze byłoby, gdyby każdy nauczyciel opracowywał własny
plan pracy dydaktycznej na podstawie programu przysłanego z kuratorium, a następnie przedstawiał
go dyrektorowi oraz innym władzom oświatowym wizytującym szkołę.
lać. visitatio
WIZYTÓWKA l. 'niewielki kartonik, na którym umieszczone jest imię i nazwisko jakiejś osoby, jej
adres, numery telefonu, faksu itp.': Na wizytówce umieszczono adres e-mail i adres intemetowy
firmy. 2. 'tabliczka na drzwiach mieszkania informująca o tym, kto w nim mieszka': Na drzwiach
nowego domu przymocowali mosiężną wizytówkę. 3-przen. 'cos, co świadczy o pew-
773
WOAL
WOLFRAM
nych cechach, zwłaszcza dodatnich, jakiejś osoby, rzeczy, jakiegoś miejsca itp.': Dobrze rozwinięta
agroturys-tykajest wizytówką tego regionu. Zdaniem większości węgierskich historyków literatury to
właśnie poezja, a nie proza, była zawsze naj świetniej szą wizytówką piśmiennictwa węgierskiego.
Na zabawę sylwestrową uszyła sobie suknię z różowego woalu. 2. 'dawniej: przezroczysty, zwiewny,
długi szal, który kobiety nosiły przy kapeluszu': Pod ścianą, tuż obok stolika kelnerek, siedziała młoda
kobieta z kapeluszem okręconym czerwonym woalem.
WOALKA 'przybranie damskiego kapelusza lub toczka w postaci kawałka przezroczystej tkaniny,
często spuszczanego na twarz': Podniosła woalkę i dopiero wtedy zauważył, że ma cerę
przezroczystą, niemal białąjak śnieg.
fr. vaudeville
'WOJAŻprzestarz., dziś żart. 'podróż, zwłaszcza długa, często za granicę': W powrotnej drodze z
wojażu po Rosji zatrzymałem się w Moskwie.
WOJAŻERprzestarz., dziś żart. 'osoba, która odbywa wojaż lub wojaże, zwłaszcza w odległe strony':
Mimo swoich siedemdziesięciu lat był wytrawnym wojażerem, któremu niestraszne były lody
Grenlandii i pustynie Afryki.
WOJAŻOWAĆ przestarz., dziś żart. 'odbywać wojaż lub wojaże, zwłaszcza daleko': Wraz ze swoim
zespołem teatralnym wojażował po całej Europie.
fr. voyage
WOKALISTA 'śpiewak, często: ten członek grupy muzycznej, który śpiewa': Wokalista śpiewał ballady
rycerskie pięknym, głębokim głosem. Wokalistą zespołu "Queen" był niezapomniany Freddie
Mercury.
WOKAL po?, 'śpiew- słowo umieszczane na płytach, by poinformować o tym, który członek zespołu
śpiewa':
Kupił starą płytę Beatlesów z informacją: Pauł McCart-ney - wokal, gitara basowa, wokal, John
Lennon - wokal, gitara rytmiczna, George Harrison - gitara solowa, Ringo Star - perkusja.
UWAGA: zamiast wokal lepiej mówić i pisać śpiew, polskie słowo jest prostsze i jednoznaczne, w
przeciwieństwie do angielskiego, które w młodzieżowym slangu występuje też w innych, dość
dziwacznych użyciach, np. "ależ ona ma wokal".
WOKALIZA 'śpiew bez słów, zazwyczaj polegający na wymawianiu tylko samogłosek lub prostych
sylab (np. la, la)'
WOKALIZOWAĆ 'śpiewać bez słów, wymawiając same samogłoski lub proste sylaby'
WOKALIZOWAĆ SIĘ w językoznawstwie 'przekształcać się w pełną samogłoskę': Jer twardy w tej
pozycji wokalizował się w głoskę "e".
WOKANDA w prawie 'spis spraw, które mają być w danym dniu rozpatrywane przez sąd': Ile dziś jest
spraw na wokandzie? Dopiero po 9 miesiącach ta sprawa weszła na wokandę.
niem. Volapiik;vol 'świat'z ang. worid, plik 'mówić' z ang. speak-dosłownie 'mowa światowa'
WOLEJ w sporcie l. 'w tenisie lub piłce nożnej: odbicie piłki w locie, zanim jeszcze dotknie podłoża':
Wygrał drugi gem, uderzając piłkę z woleja. 2. 'piłka odbita w taki sposób': Piłkarz wyskoczył w
powietrze, zrobił zamach i mocny wolej utkwił w rogu bramki.
ang. volley
774
WOLICJONALNY
WORKSHOP
ciężki metal, o temperaturze topnienia najwyższej spośród temperatur topnienia wszystkich metali':
Wolfram znajduje zastosowanie m.in. w produkcji wysokogatunkowej stali, elektrod i smarów.
niem. Wolfram
WOLICJONALNY w psychologii 'związany z wolą; taki, który zależy od woli': Sądy wolicjonalne.
Zdaniem wielu psychologów sfera wolicjonalna to obszar świadomości, od którego zależy to, w jaki
sposób podejmujemy decyzje.
WOLONTARIUSZ l. 'osoba, która bez wynagrodzenia wykonuje prace pożyteczne społecznie, np.
opiekę nad ludźmi chorymi lub bezdomnymi, pomoc niepełnosprawnym, kształcenie ludzi i
zaznajamianie ich z ich prawami itp': Coraz więcej wolontariuszy uczestniczy w akcji pomocy osobom
wychodzącym z nałogu narkomanii. 2. 'praktykant, np. lekarz, wykonujący gdzieś bezpłatną pracę w
celu zaznajomienia się z zawodem.
WOLONTARIAT 'społeczny ruch bezpłatnej pracy dla innych i pomocy osobom potrzebującym,
zwłaszcza chorym, starym, niepełnosprawnym; ogół wolontariuszy (w znaczeniu l.).
skrót: V: Jeden wolt to napięcie, powodujące wydzielenie się mocy l wata w przewodniku, przez który
płynie prąd o natężeniu jednego ampera. l V = l W/1 A Przyrząd składa się z rurki będącej pod
napięciem tysiąca kilkuset woltów.
WOLTA l. 'bardzo szybki i sprawny obrót ciała, zwykle mający na celu uniknięcie uderzenia': Karateka
uniknął ciosu swojego przeciwnika dzięki zręcznej wolcie. 2. 'duży okrąg, który zatacza jeździec na
koniu w czasie jazdy konnej': Na następnych zajęciach zamienimy się końmi i dalej będziemy ćwiczyć
wolty. 3. w muzyce 'oznaczenie jednego z dwóch zakończeń utworu muzycznego, z których pierwsze
wykonywane jest tuż przed powtórzeniem jakiegoś fragmentu tego utworu, a drugie na koniec tego
powtórzenia, z pominięciem pierwszego zakończenia' : W oznaczeniach muzycznych pierwsza wolta
zapisywana jest jako "prima volta", a druga volta - jako "seconda volta". 4. 'nagła, zręczna zmiana
stanowiska, poglądów, wygłaszanych w dyskusji sądów itp., spowodowana względami praktycznymi,
chęcią dostosowania się do takich poglądów, które okazują się przeważające, bardziej opłacalne w
danym momencie itp.':
Wolta, jaką wykonał ten działacz, przechodząc z obozu posierpniowego do obozu lewicy, zdumiała
wielu obserwatorów.
WOLTYŻER l. 'mężczyzna uprawiający akrobatyczną jazdę na koniu': Z cyrku dzieci zapamiętały przede
wszystkim zapierające dech w piersiach popisy woltyżera. 2. 'wyraz częściej używany w liczbie
mnogiej: WOL-TYŻEROWIE 'w wojskach napoleońskich: strzelcy wyborowi piechoty': Woltyżerowie,
tworzący tzw. kampanie wyborcze lub wyborowe, przeznaczeni byli przede wszystkim do walki w
szyku rozproszonym.
WOLTYŻERKA l. wyraz używany tylko w liczbie pojedynczej 'jazda akrobatyczna na koniu': W słynnej
Szkole Rycerskiej założonej przez króla Stanisława Augusta wielką rolę odgrywało wychowanie
fizyczne, woltyżer-ka i fechtunek. Woltyżerka od 1983 r. jest uznana przez Międzynarodową
Federację Jeździectwa za dyscyplinę sportową. 2. 'kobieta woltyżer': Po występie tresowanych słoni
na arenę wyszedł mężczyzna w czerwonym surducie i zapowiedział paradę koni oraz występ wolty-
żerki.
fr. yoltigeur
WOLUNTARYZM l. 'kierowanie się przez osoby zajmujące ważne stanowiska tylko własną wolą i
własnym zdaniem, nieliczenie się z opiniami innych': W czasach komunistycznych najczęściej
oskarżano polityków o woluntaryzm, teraz oskarża się o korupcję. 2. 'pogląd filozoficzny i
psychologiczny, przyznający ludzkiej woli prymat w poznaniu i kształtowaniu rzeczywistości':
WORDS, WORDS, WORDS (czytaj: łords, łords, łords) 'dosłownie: słowa, słowa, słowa - odpowiedź
Hamleta, tytułowego bohatera tragedii Szekspira, na pytanie Po-loniusza o to, co czyta'
ang.
WORKAHOLIC (czytaj: łerkaholik) 'człowiek, który nie umie nie pracować, człowiek "chory na
pracowanie";
WORKSHOP (łerkszop) 'spotkanie artystyczne lub naukowe, mające na celu kształcenie i ćwiczenie
umiejętności; warsztaty artystyczne lub naukowe; seminarium':
775
WOTUM
WUNDERWAFFE
ang. workshop
WOTUM dziś tylko w wyrażeniach: WOTUM NIEUFNOŚCI i WOTUM ZAUFANIA O Wotum nieufności
'uchwała ciała ustawodawczego (najczęściej: parlamentu) cofająca poparcie dla organu
wykonawczego (najczęściej: dla rządu) na skutek ujemnej oceny jego działalności': Wotum nieufności
parlamentu powoduje konieczność ustąpienia rządu. Sejm większościąjednego głosu uchwalił wotum
nieufności dla rządu. Q Wotum zaufania 'uchwała ciała ustawodawczego (najczęściej parlamentu)
będąca poparciem, wyrażeniem zaufania dla organu wykonawczego (najczęściej: dla rządu).
Zgromadzenie głosowało wczoraj za przyjęciem wotum zaufania dla premiera.
związkami oraz substancjami przyspieszającymi ten proces, w celu wytworzenia gumy lub ebonitu':
Proces wulkanizacji kauczuku przeprowadza się zazwyczaj w temperaturze 140-180°C, często pod
zwiększonym ciśnieniem.
WULKANIZOWAĆ l. 'naprawiać uszkodzone wyroby z gumy, np. dętki i opony': Stare gumy roweru
trzeba było bez przerwy wulkanizować. 2. 'ogrzewać kauczuk z siarką lub jej związkami, żeby
otrzymać gumę lub ebonit': Wulkanizował kauczuk, dzięki czemu stał się odporniejszy na działanie
różnych rozpuszczalników.
fr. vulcanisation
776
YETI (czytaj: jeti) 'podobne do człowieka stworzenie, pokryte na całym ciele długim włosem,
mieszkające jakoby w górnych partiach Himalajów': Wielu himalaistów twierdzi, że widziało z daleka
yeti lub jego ślady. Jeśli stwierdzimy, że yeti istnieje - lub, co logiczniejsze, yeti istnieją- może powstać
ciekawy problem antropologiczny: czy to człowiek, czy zwierzę? Przy okazji ludzie będą musieli raz
jeszcze odpowiedzieć sobie, czym właściwie jest człowiek, co go odróżnia od zwierząt.
YUPPIE (czytaj: japi) afóo JAPS, pot. JAPISZON 'młody rzutki biznesmen albo przedstawiciel wolnego
zawodu, zamożny i zawsze elegancki': W latach 80. yuppie zdo-
XY
minowali wielkie miasta Ameryki. Polscy yuppies są tylko karykaturą swojego anglosaskiego
pierwowzoru. Chciał, żeby zaliczyli go do japsów, choć do bogactwa było mu daleko.
ang. yuppie, skrótowiec od: young, urban, professional 'miody, miejski, zawodowiec'
777
ZEŃ 'japońska odmiana buddyzmu, zalecająca dyscyplinę wewnętrzną, medytacje i kontemplacje jako
drogę do osiągnięcia oświecenia': Mistrz zenu. Praktykować zeń.
jap. zeń
ZENIT l. w astronomii 'najwyżej położony na sferze niebieskiej punkt, znajdujący się w miejscu
przecięcia się linii wybiegającej pionowo z punktu obserwacji i sfery niebieskiej': Gdy słońce stoi w
zenicie - co w naszej szerokości geograficznej nigdy się nie zdarza - świeci prosto nad głową i
wyprostowany człowiek nie rzuca w ogóle cienia. 2. 'największe natężenie, szczyt czegoś':
fr. zenith z ar. samt ar-ra's 'droga głowy' (tj. pionowo nad głową)
GRAF ZEPPELIN 'olbrzymi sterowiec zbudowany pod koniec lat 20. XX w., który w 21 dni obleciał
dookoła świat'
ZODIAK 'wielkie koło na sferze niebieskiej, pas, na którego tle pozornie porusza się w cyklu rocznym
Słońce i znajduje się 12 gwiazdozbiorów': Zodiak jest podzielony umownie na dwanaście części,
odpowiadających jego poszczególnym gwiazdozbiorom. Znak zodiaku 'jedna z umownie wydzielonych
części zodiaku, mająca swój symbol, a także pewne ramy czasowe - ustalane ze względu na położenie
Słońca na tle pewnego gwiazdozbioru zodiaku': Urodzenie się pod określonym znakiem zodiaku od
niepamiętnych czasów było wykorzystywane we wróżbach dotyczących losu i charakteru człowieka.
lać. zodiacus z gr. zoidiakós (kyklos) 'koło zwierzęce' (nazwy gwiazdozbiorów zodiaku w większości
odpowiadają nazwom zwierząt)
ZOIL 'złośliwy, niesprawiedliwy, dokuczliwy krytyk, zwłaszcza krytyk dzieł artystycznych': Gałczyński
lubił posługiwać się metaforami dawno już zapomnianymi, które dla niektórych zoilów literackich
trącą myszką.
od: Zoroaster, gr. formy imienia Zaratustra (prawdopodobnie VII-VI w. p.n.e.), legendarnego proroka,
reformatora mazdaizmu
ZYGOTA w biologii 'komórka powstała w wyniku połączenia się gamety żeńskiej z gametą męską, daj
ąca początek nowemu organizmowi; także: sam ten organizm': Wytwarzanie dużych ilości nadtlenku
wodoru jest niebezpieczne dla zygoty i zarodka w pierwszych stadiach jego rozwoju.
778
ŻABOT 'ozdoba z kawałka cienkiej, dekoracyjnej tkaniny ułożonej w fałdy, przypinana lub przyszyta
pod szyją do bluzki, sukienki lub koszuli': Usiadł w wygodnym foteliku naprzeciw portretu prababki w
koronkowym żabocie i z namaszczeniem zaczął przeglądać pamiątki po przodkach.
fr. jabot
ŻAK 'średniowieczny uczeń lub student': Najubożsi z żaków mieszkali w przytułkach i obchodzili domy
z garnuszkiem prosząc o jadło z okrzykiem: "Ubogim!". Niekiedy żakiem nazywano lekceważąco
uczonego lub duchownego, mającego jedynie niższe święcenia.
ŻAKIET l. 'górna część damskiego ubrania, zapinana, z długimi lub krótkimi rękawami, przypominająca
męską marynarkę': Coco Chanel wylansowała kostium składający się z prostej spódnicy, sięgającej
przed kolano i żakietu z półokrągłym wycięciem. 2. 'rodzaj męskiej marynarki wizytowej, zwykle
czarnej, o długich, skośnie ściętych połach, z wyłożonym kołnierzem':
Wszyscy zwrócili uwagę na siwego staruszka ubranego w doskonale skrojony żakiet, z żółtym
kwiatem w butonierce. 3. 'dawniej: rodzaj męskiej marynarki wciętej w pasie': Żakiety noszono we
Francji już od XIV w.
fr. jaquette, zdrobnienie od: jaque 'kaftan'
ŻALUZJA l. 'zasłona okienna w postaci ułożonych równolegle poziomych lub pionowych listewek,
metalowych pasków itp., które można ustawiać tak, żeby wpuszczały więcej lub mniej światła': W
gabinecie, gdzie siedzieliśmy, było jasno, mimo zapuszczonych żaluzji. 2. 'zwijana lub zsuwana
metalowa krata, która chroni witryny i drzwi sklepowe': Ulica była prawie pusta, większość sklepów
miała już na wpół zasunięte żaluzje.
ŻANDARM 'w niektórych krajach, np. we Francji lub we Włoszech: osoba, która służy w oddziale
policji, policji wojskowej lub oddziale pełniącym funkcje porządkowe': Otaczające nas towarzystwo
było tak głośne, że dwaj żandarmi poprosili ich i nas o dokumenty.
ŻANDARMERIA l. 'w niektórych krajach: oddział lub oddziały żandarmów tworzące policję, policję
wojskową lub pełniących funkcje porządkowe': Po telefonie anonimowego informatora do jednego z
oficerów Żandarmerii Wojskowej udało się odnaleźć prawie 120 kilogramów trotylu, który kilka dni
wcześniej zniknął z magazynu Wojskowej Szkoły Oficerskiej. 2. 'budynek, w którym mieści się oddział
lub oddziały żandarmów': Złodzieja samochodów złapano na gorącym uczynku i odprowadzono na
żandarmerię. 3. w historii 'od XV do XVIII w. ciężkozbrojna jazda francuska, której oddziały wchodziły
w skład gwardii ludowej'
fr. gendarme
ŻARGON l. 'język specjalny, właściwy grupie ludzi jakiegoś środowiska lub zawodu (np. żargon
komputerowców, żołnierzy), odznaczający się przede wszystkim swoistym, odrębnym słownictwem':
Żargon niekiedy pełni funkcję języka tajnego, niezrozumiałego dla osób postronnych. 2. pot. 'język
niezrozumiały w brzmieniu, sprawiający wrażenie niechlujnego, niepoprawnego':
Mówił jakimś żargonem, z którego można było zrozumieć tylko co drugie słowo, więc nie zdołaliśmy
się dowiedzieć, o co mu chodzi.
ŻEL w chemii 'lepka substancja, wyglądem przypominająca galaretę, powstająca w wyniku łączenia
się cząstek koloidalnych rozproszonych w płynie': Żel jest wykorzystywany w przemyśle spożywczym,
farmaceutycznym i kosmetycznym.
ŻELOWAĆ 'pokrywać coś żelem': Krysia co rano żeluje włosy, bo -jak twierdzi - tylko wówczas, gdy
położy na nie żel, fryzura utrzymuje się jej do wieczora.
ŻETON l. 'niewielki krążek, zwykle metalowy lub plastikowy, który zastępuje pieniądze w automatach
telefonicznych, automatach ze słodyczami lub napojami, w niektórych grach hazardowych itp.': Jak
będziesz na poczcie, kup kilka żetonów do telefonu. 2. rząd. 'metalowy znaczek o charakterze
pamiątkowym lub świadczący o przynależności do jakiejś organizacji, do jakiegoś stowarzyszenia, o
sprawowaniu jakiejś funkcji itp.': Każdemu z uczestników zjazdu kombatantów przypinano żeton z
podobizną marszałka Piłsudskiego.
fr. jeton od: jeter 'rzucać' z łac. iactare 'rzucać'
ŻIGOLO (czytaj: żigolo) albo pot. ŻIGOLAK l. 'w lokalu rozrywkowym: mężczyzna, któremu się płaci za
taniec z nim': Przystojni żigolo wirowali w tańcu, pocieszając w swych ramionach samotne panie. 2.
'młody mężczyzna, który utrzymuje się z kontaktów ze starszymi, zwykle bogatymi kobietami': Ten
młodzieniec, który wynajmuje nad nami mieszkanie, to chyba jakiś żigolo, bo znów widziałam go w
czułych uściskach z dużo starszą od niego kobietą.
779
ŻOŁD
ŻYROSKOP
ŻOŁDAK l. 'dawniej: żołnierz, który pobierał żołd': X legion rzymski uformowany był z żołdaków,
którzy znani byli z okrucieństwa. 2. pogardliwie 'żołnierz, który postępuje wbrew zasadom
żołnierskiego honoru': W Da-chau ginęli niemieccy antyfaszyści i ludzie z krajów okupowanych przez
hitlerowskich żołdaków.
ŻORŻETA 'przezroczysta, bardzo lekka tkanina wełniana, bawełniana lub jedwabna o niejednolitej,
delikatnie chropowatej fakturze': Żorżeta używana jest głównie na suknie.
ŻUŁ pot. 'chuligan, który dopuszcza się drobnych przestępstw': Przewodził gangowi żuli
terroryzujących miejscowy targ.
ŻULlApot. 'grupka żuli lub środowisko żuli': Film pokazuje meliny nadwiślańskich hipisów, sklepiki ze
śrubami na Grzybowskiej i twierdze żulii z Czerniakowskiej.
ŻUPAN 'dawny ubiór męski w postaci długiej, zapinanej do pasa sukni z podniesionym lub niskim
kołnierzem i wąskimi, długimi rękawami, noszony pod kontuszem przez szlachtę polską w okresie od
XVI do połowy XIX w.': Rodzaj żupana odzwierciedlał status jego posiadacza, co odzwierciedlało się w
odpowiednich nazwach. Szlachta nosząca drogie żupany karmazynowe zwana była karmazynami;
biedna szlachta, odziana w żupany z szarej, niebarwionej wełny, nosiła miano szlachty szaraczkowej,
zaś mieszczan, noszących żupany z tkaniny wykonanej z łyka, zwano łykami lub łyczkami.
ŻURNALISTA 'dawniej, dziś żartobliwie: dziennikarz pracujący w redakcji czasopisma lub piszący
teksty do
gazet': Zdaniem niektórych krytyków prawdziwy pisarz powinien mówić przede wszystkim o rzeczach
najważniejszych, jeśli nie przyświeca mu ta myśl, pozostanie sprawnym żurnalistą lub
dostarczycielem tekstów reklamowych.
ŻYRO l. w prawie i finansach 'przeniesienie praw z weksla lub czeku przez jego posiadacza na inną
osobę, realizowane przez umieszczenie na odwrocie tego weksla lub czeku stosownej informacji z
podpisem lub tylko podpisu' 2. wprawie i finansach 'poręczenie zapłaty sumy wekslowej przez osobę
wskazaną przez posiadacza weksla, potwierdzone jej podpisem na odwrocie weksla' 3. w bankowości
'tradycyjna nazwa rozliczeń pieniężnych o charakterze bezgotówkowym; także: formularz takich
rozliczeń': Bankowe żyro polega na przeksięgowaniu pieniędzy z jednego rachunku na drugi.
Wypełniła żyro bankowe.
ŻYRANT wprawie 'osoba, która ręczy za kogoś spłatę sumy wekslowej': Firma oferuje swoim klientom
wygodne i bezpieczne usługi, bez konieczności wizyty w banku, bez wypełniania skomplikowanych
formularzy i zdobywania żyrantów.
ŻYROWAĆ w prawie 'poręczać spłatę sumy wekslowej': W najbliższych dniach zwołana zostanie sesja
Rady Powiatu, na której podjęte zostaną uchwały w sprawie żyrowania szpitalnego kredytu oraz
pieniędzy na modernizację kotłowni.
ŻYROSKOP w technice 'krążek bardzo szybko obracający się wokół własnej osi, zwykle połączony
przegubowo z podstawą, utrzymujący stale jednakowe położenie w przestrzeni': Żyroskopy są
podstawowymi elementami budowy urządzeń pokładowych i nawigacyjnych.
780