EKEV AKADEMİ DERGİSİ Yıl: 21 Sayı: 72 (Güz 2017) 337

TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN

KİP HÜVİYETİ KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ

Şahap BULAK (*)

Öz
Fiil kök ve gövdelerinde soyut olarak ifade edilen kılış, oluş veya durum, şekil ve
zaman unsuru ile kişi unsuru alarak somut hale gelir. Somut hale gelen fiil aynı zamanda
çekimli fiil olur. Çekimli fiillerde şekil ve zaman unsuru, kelime, ek veya ek alan kelime-
den; kişi unsuru ise, kişi zamirleri veya kişi eklerinden oluşur. Türkiye Türkçesinde şekil
ve zaman ifade eden duyulan geçmiş zaman, görülen geçmiş zaman, şimdiki zaman, geniş
zaman ve gelecek zaman olmak üzere beş bildirme kipi; sadece şekil ifade eden emir kipi,
istek kipi, şart kipi ve gereklilik kipi olmak üzere dört tasarlama kipi mevcuttur. Tarihî
gelişim süreçlerine bakıldığında bu kiplerden uzun süre kişi unsuruna bağlanmadan kul-
lanıldığı için en geç kip hüviyeti kazanan kip gereklilik kipidir.
Bu çalışmada Türkçenin yazılı kaynaklarla takip edilebildiği ilk döneminden kip hüvi-
yeti kazandığı döneme kadar gereklilik ifadesinde kullanılan yapılar incelenmiştir. Önce-
likle Türkçenin tarihî yazı dilleri olan Eski Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm
Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Çağatay Türkçesi ve Eski Anadolu Türkçesinde gereklilik ifa-
desinde kullanılan yapılar tespit edilmiştir. Daha sonra bu yapılar söz konusu tarihî yazı
dillerine ait metinlerden alınan örneklerle açıklanmıştır. Ayrıca her yazı dilinde gereklilik
ifadesinde kullanılan yapılar, diğer tarihî yazı dillerinde kullanılan şekilleri ile benzer
ve farklı yönleri bakımından karşılaştırılmış, varsa çağdaş yazı dillerindeki kalıntıları
hakkında bilgi verilmiştir. Böylece gereklilik kipinin tarihî yazı dillerindeki ifade seyri ve-
rilerek bu kipin kip hüviyeti kazanmadan önceki gelişim süreci mercek altına alınmıştır.
Anahtar Kelimeler: Türkçe, Tarihî Yazı Dilleri, Fiil Çekimi, Kipler, Tasarlama Kip-
leri, Gereklilik Kipi.

*) Yrd. Doç. Dr., Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Yeni Türk Dili
(e-posta: sahapbulak@gmail.com), https://orcid.org/0000-0002-6459-3680
338 / Yrd. Doç. Dr. Şahap BULAK EKEV AKADEMİ DERGİSİ

The Developmental Process Before the Derivation of the Mode of Necessity in

Turkish
Abstract
Action, happening or state that is abstract in verb roots and trunks becomes concrete
by taking shape, time, and person factor. The concrete verb also becomes a finite verb.
Shape and time factors in finite verbs are composed of word, suffix or words that can take
suffixes while person factor is composed of personal pronouns and person suffixes. There
are five informant modalities for shape and time factors in Turkey Turkish which are
simple past tense, present perfect tense, present continuous tense, simple tense and future
tense while imperative mood, optative mood, conditional mood and necessitative mood
for shape factor. When chronologically investigates, it is seen that necessitative mood is
that latest one that has become a mood because it had been used without depending on
person factor for a long time.
This study investigated necessitative moods from the earliest written manuscripts of
Turkish to the first case that the necessitative mood was identified. First of all, structures that
are used in necessitative mood in Old Uighur Turkish, Karakhanid Turkish, Khorezmian
Turkish, Kypchak Turkish, Chagatai Turkish and Old Anatolian Turkish were detected.
Later, these structures were explained through the samples compiled from texts of old
Turkish manuscripts. Also, necessitative moods used in each language were compared
with other languages in that whether there were any similarities or differences. Thus,
before it gained an identity, the process of necessitative mood in old written languages
were clarified.
Keywords: Turkish, Old Written Languages, Verb Conjugation, Irrealis Moods,
Necessitative Mood.

1. Giriş
Fiil kök ve gövdelerinde soyut olarak ifade edilen kılış, oluş veya durum; şekil ve
zaman unsuru ile kişi unsuru alarak somut hale gelir. Somut hale gelen fiil aynı zamanda
çekimli fiil olur. Çekimli fiillerde şekil ve zaman unsuru, kelimeden, ekten veya kelime
ve eklerden oluşan birleşik bir yapıdan; kişi unsuru ise, kişi zamirleri veya kişi eklerin-
den oluşabilir. Türkiye Türkçesinde şekil ve zaman ifade eden duyulan geçmiş zaman,
görülen geçmiş zaman, şimdiki zaman, geniş zaman ve gelecek zaman olmak üzere beş
bildirme kipi; sadece şekil ifade eden emir kipi, istek kipi, şart kipi ve gereklilik kipi ol-
mak üzere dört tasarlama kipi mevcuttur. Tarihî gelişim süreçlerine bakıldığında bildirme
ve tasarlama kipleri içerisinde, uzun süre kişi unsuruna bağlanmadan kullanıldığı için en
geç kip hüviyeti kazanan kip gereklilik kipidir. Türkçenin yazılı belgelerle takip edile-
bildiği ilk dönemden Osmanlı Türkçesi dönemine kadar çoğu zaman kelime ve eklerden
mürekkep birleşik yapılarla, bazen kelimeyle bazen ise eklerle ifade edilen gereklilik kipi
çok uzun zaman genellikle kişi unsuruna bağlanmadan kullanılmıştır. Bu bakımdan tarihî
TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ 339
KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ

yazı dillerinde gereklilik ifadesi ilginç bir durum arz eder.

Fiil kök veya gövdelerinin çekimli fiil hüviyeti kazanabilmesi için belirli şekil ve
zaman unsuru ve kişi ekleriyle ifade edilmesi gerekir. Bu durumda fiil çekimli fiil halini
alır ve ifade ettiği soyut anlam somut hale gelir. Ancak verilmek istenen anlam her zaman
çekimli fiil ile verilmeyebilir. Bir araya getirilen kelime ve eklerden teşekkül eden yapılar
da çekimli fiillerin verdiği anlamı pekâlâ verebilir. Ancak işlenmiş zengin bir dilde her
kip genellikle belli şekil ve zaman eki ve kişi ekleriyle ifade edilir. Kipler zamanla kişi
unsuru alan belli bir ek veya yapı ile ifade edilmeye başlandığı için her kipin kip hüviyeti
kazanma süreci farklılık gösterir. Örneğin emir kipi Türkçenin yazılı kaynaklarla takip
edilebildiği ilk dönemden itibaren kip hüviyeti kazanmışken istek kipi Eski Türkçe dö-
neminden sonra, gereklilik kipi ise ancak Osmanlı Türkçesinde kip hüviyeti kazanmıştır.
Bugün Türkiye Türkçesinde beş tane şekil ve zaman ifade eden; dört tane de yalnız şekil
ifade eden kip mevcuttur. Bu kipler içerisinde en geç müstakil kip hüviyeti kazanan kip
gereklilik kipidir.
Fiilin bildirdiği kılış, oluş veya durumu gerçekleşmesinin gerekli olduğunu ifade eden
tasarlama kipine gereklilik kipi denir. Tarihî yazı dillerinde daha çok “kergek>kerek>gerek”
kelimesiyle veya bu kelimenin içerisinde yer aldığı kelime ve eklerden oluşan birleşik ya-
pılarla ifade edilen gereklilik kipi, Osmanlı Türkçesi dönemine kadar tam anlamıyla kip
hüviyeti kazanamamıştır (Ergin 1993:296). Bu döneme kadar kişi unsuruna bağlanmadığı
için tam anlamıyla bir kip hüviyeti kazanamayan gereklilik ifadesi, bazen ekle de ifade
edilmiş, hatta süreklilik arz etmese de bu ifade şekilleri zaman zaman kişi unsuruna bağ-
lanarak kullanılmıştır. Gereklilik, Eski Anadolu Türkçesinin son döneminde teşekkül et-
meye başlayan “-mAlI” ekiyle ifade edilmeye başlanmış ve Osmanlı Türkçesi döneminde
kişi unsuruna bağlanarak tam anlamıyla kip hüviyeti kazanmıştır. Türkiye Türkçesinde
“mAlI” eki ve zamir kökenli kişi ekleriyle çekimlenen gereklilik kipi, söz konusu ekin
yanı sıra “gerek, zorunda, lazım” kelimeleri veya bu kelimelerin içerisinde yer aldığı
birleşik yapılarla da ifade edilmeye devam edilmektedir.
Bu çalışmada Türkçenin yazılı kaynaklarla takip edilebildiği ilk dönemden kip hüvi-
yeti kazandığı döneme kadar gereklilik ifadesinde kullanılan yapılar incelenmiştir. Bunun
için öncelikle gereklilik ifadesinin tarihî yazı dillerindeki ifadesi hakkında ayrıntılı bir
araştırma yapılmış ve Türkçenin tarihî yazı dilleri olan Eski Uygur Türkçesi, Karahanlı
Türkçesi, Harezm Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Çağatay Türkçesi, Eski Anadolu Türkçe-
sinde gereklilik ifadesinde kullanılan yapılar tespit edilmiştir. Daha sonra bu yapılar söz
konusu tarihî yazı dillerine ait metinlerden alınan örneklerle açıklanmıştır. Ayrıca her
yazı dilinde gereklilik ifadesinde kullanılan yapılar, diğer tarihî yazı dillerinde kullanılan
şekilleri ile benzer ve farklı yönleri bakımından karşılaştırılmıştır. Bu karşılaştırmalar
sırasında yer yer bu yapıların varsa çağdaş yazı dillerinde kullanılan kalıntılarıyla arala-
rındaki benzer ve farklı yönler de irdelenerek karşılaştırma yoluna gidilmiştir. Böylece
gereklilik kipinin tarihî yazı dillerindeki ifade seyri verilerek bu kipin kip hüviyeti kazan-
madan önceki gelişim süreci mercek altına alınmıştır.
340 / Yrd. Doç. Dr. Şahap BULAK EKEV AKADEMİ DERGİSİ

2. Türkçede Gereklilik İfadesinin Kip Hüviyeti Kazanmadan Önceki Gelişim

Süreci
Fiilin bildirdiği kılış, oluş veya durumu gereklilik şeklinde ifade eden tasarlama kipi-
ne gereklilik kipi denir. Sadece şekil ifade eden gereklilik kipi, fiildeki kılış, oluş veya du-
rumun gerçekleşmesi istenen başka bir kılış, oluş veya durum için gerekli olduğunu ifade
eder. Söz konusu gereklilik emirden çok vücubiyet bildirir. Tarihî yazı dillerinde kişi
unsuruna bağlanan belirli bir ek yerine çeşitli ek ve yapılarla ifade edilmiştir. Bu ek ve
yapılar, tarihî yazı dillerinde ekseriyetle kişi unsuruna bağlanmadan gereklilik ifadesinde
kullanıldığı için gereklilik kipi, istikrarlı bir şekilde kişi unsuruna bağlandığı Osmanlı
Türkçesi dönemine kadar tam anlamıyla kip hüviyeti kazanamamıştır (Bulak 2017a:357).
Dolayısıyla gereklilik ifadesinin kip hüviyetini kazanma süreci, Köktürk Türkçesi, Eski
Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Çağatay Türk-
çesi ve Eski Anadolu Türkçesi döneminden oluşmaktadır. Bu süreci iyi takip edip bütün
ayrıntılarıyla ortaya koyabilmek için söz konusu tarihî yazı dillerindeki gereklilik ifade
şekillerini incelemek gerekir.

2.1. Köktürk Türkçesinde Gereklilik

Köktürk Türkçesine ait yazıt ve metinlerde gereklilik ifade eden örnekler tespit edi-
lememiştir. Diğer tarihî yazı dillerinde gereklilik ifadesinde kullanılan “kergek” kelime-
sinin yer aldığı sınırlı sayıdaki cümlede de açık bir gereklilik anlamı yoktur: özi anca
kergek bol-miş “kendileri öyle vefat etmişler” (KT D 3-4) gibi. Eski Uygur Türkçesinde
gerekliliğin beş farklı şekilde ifade edildiği göz önünde bulundurulursa Köktürk Türkçe-
sinde gereklilik ifadesinin olduğu ancak ele geçen sınırlı sayıdaki yazılı kaynaklarında
kullanılmadığı söylenebilir (Bulak 2017a:358).

2.2. Eski Uygur Türkçesinde Gereklilik

Eski Uygur Türkçesinde gereklilik ifadesi için belirli (müstakil) bir şekil veya ek yok-
tur. Gereklilik, “…-mIş kergek” yapısı “-gU(lUk ol) yapısı, “kergek” kelimesi, “…-gU
kergek” yapısı ve “…-mAk kergek” yapısı ile olmak üzere beş farklı şekilde ifade edilir.

2.2.1. Eski Uygur Türkçesinde 1.Tip Gereklilik İfadesi

Eski Uygur Türkçesinde 1. tip gereklilik, “-mIş” sıfat fiil ekini alan herhangi bir fiil
ile “kergek” kelimesinden oluşan “…-mIş kergek” yapısı ile ifade edilir: tözinte alḳu
nomlar körkdeş teg közünser yime ol nomlar toġmaz erkenki ödte tile-miş kergek (KTUN
XX 257), anı teg işke tuşḳa edgü saḳınç saḳınıp utru edgüleş-miş k(e)rgek (U IV D 58-
60) gibi. Kişi anlamı, “-mIş” sıfat fiil ekine getirilen iyelik eki ile sağlanır: men yime
amtı nomla-mış-ım kergek (KTLG 552), tınlıġlarıġ ozġurup ḳutġarıp nirvanka bar-mış-
ım kergek (KTLG 552). Bu dönemde çok işlek olarak kullanılan söz konusu gereklilik
ifadesinin örnekleri incelendiğinde bu tip gereklilik ifadesinin genellikle geçmiş zaman,
şimdiki zaman ve geniş zamanlı metinlerde kullanıldığı görülür: men özüm ıtta sansız yėr
TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ
Eski Uygur Türkçesinde 2. tip gereklilik, “-gU” sıfat fiil eki ile 341
KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ
ifade edilir. Söz konusu ek, tarihî yazı dillerinde gereklilik ifadesi
körü yorı-mış
dışında başka kergek (Prens
işlevlerde KP LVII), anın
de kullanılmıştır atanmı tapın-mış kergek (Kuanşi
tınlıġlar 1953:347-350;
(Mansuroğlu
212), taḳı ne ayıt-mış kergek (USt. 140), igke yaraşı yürün teg ot bir-miş k(e)rgek (BTT
ITürk 1995:354).
B 163-164) gibi.Ahmet Bican Ercilasun, bu ekin kendinden sonra gelen
“kergek” kelimesinin düşmesiyle gereklilik anlamını tek başına
üstlendiğini
2.2.2. Eskisöyler
Uygur Türkçesinde
(Ercilasun, Gerekliliğin İfadesi
2.Tip Gereklilik
1984:150). aynı dönemde
Eski kergek”
“…-gU Uygur Türkçesinde
yapısı ile de 2. tip edilmesi,
ifade görüşüsıfat
gereklilik,bu“-gU” fiil eki ile ifade edilir. Söz ko-
destekler.
nusu ek,Gereklilik
tarihî yazı
ifadesi taşıyan “-gU” sıfat fiil eki, çoğu zamanişlevlerde
dillerinde gereklilik ifadesi dışında başka “-gU de kullanılmıştır
(Mansuroğlu 1953:347-350; Türk 1995:354). Ahmet Bican Ercilasun, bu ekin kendinden
ol” veya “-GUlUk ol” şeklinde genişletilerek kullanılır. İçerisinde
sonra gelen “kergek” kelimesinin düşmesiyle gereklilik anlamını tek başına üstlendiğini
söyler
bazen (Ercilasun,
teklik 3. kişi1984:150).
zamiri yer Gerekliliğin
alsa da kişi aynı
unsurudönemde
genellikle“…-gU kergek” yapısı ile de
cümlenin
ifade
öznesiedilmesi,
veya anabuyükleminden
görüşü destekler.
anlaşılır: bidi öze ur-ġu ol (TT VII 41v,
Gereklilik
4-5), kirliligig ifadesi
kirsizigtaşıyan “-gU” sıfat
yinçge adırtla-ġu ol fiil eki, çoğu zaman
(Xuanzang-Biogr. “-gU ol” veya “-GUlUk
465-466),
ol” şeklinde genişletilerek kullanılır. İçerisinde bazen teklik 3. kişi zamiri yer alsa da kişi
ḳartḳa genellikle
unsuru basur-ġu ol 180), atın
(HK (I)öznesi
cümlenin veyabiranay(i)grmi ujik orunlar
yükleminden sayu
anlaşılır: bidi öze ur-ġu ol (TT
VII 41v,
birer 4-5),
birer kirliligig
ur-ġu ol (TTkirsizig yinçge
VII 41v, adırtla-ġu
19-21), (Xuanzang-Biogr.
muntaolbasa üç y(a)vlaḳ 465-466), ḳartḳa
basur-ġu (HKburxanlarḳa
yoldaḳılarolüçün (I) 180), atınyükünç
bir y(i)grmi ujik orunlar
yükün-külük ol (BTTsayu birer birer ur-ġu ol (TT VII
II 154-156).
41v, 19-21), munta basa üç y(a)vlaḳ yoldaḳılar üçün burxanlarḳa yükünç yükün-külük ol
turġur-guluk
(BTT ol (BTT,
II 154-156). I, D, 186)
turġur-guluk ol gibi.
(BTT, BuI,şekilde
D, 186)ifade
gibi.edilen gereklilik
Bu şekilde ifade edilen gereklilik
kipinin
kipinin olumsuz örnekleride
olumsuz örnekleri de mevcuttur:
mevcuttur:ıdıd tonguz yoḳ
͡ yoḳçıġay
çıġayḳodıḳı
ḳodıḳıyavız aşunḳa kir-me-
gü ol (Totenbuch,
yavız aşunḳa kir-me-gü216-217), edgüke ayıġka
ol (Totenbuch, y(i)me
216-217), tepren-me-gü
edgüke ol (BTT I B 76) gibi.
ayıġka y(i)me
tepren-me-gü ol (BTT I B 76) gibi.
2.2.3. Eski Uygur Türkçesinde 3.Tip Gereklilik İfadesi
2.2.3. Eski Uygur Türkçesinde 3.Tip Gereklilik İfadesi
Eski Uygur Türkçesinde 3. tip gereklilik, “-gU” sıfat fiil ekini alan herhangi bir fiil
Eski Uygur Türkçesinde 3. tip gereklilik, “-gU” sıfat fiil ekini
ile “kergek” kelimesinden oluşan “…-gU kergek” yapısı ile ifade edilir. Kişi unsuru
cümlenin öznesi
alan herhangi veya
bir fiil ile ana yükleminden
“kergek” anlaşılır.
kelimesinden oluşanGereklilik ifadesi taşıyan “-gU” eki,
“…-gU kergek”
yine gereklilik ifade eden
yapısı ile ifade edilir. Kişi unsuru cümlenin öznesi veyagereklilik
“kergek” kelimesi ile birleştirilerek ana anlamı bir nevi
pekiştirilir: bo iki törlüg edgü(lerke tükel)lig bol-ġu k(e)rgek (Suv. 23, 6-7). Örnekleri
yükleminden anlaşılır. Gereklilik ifadesi taşıyan “-gU” eki, yine
incelendiğinde bu tip gereklilik ifadesinin geniş zaman ve gelecek zamanlı metinlerde
kullanıldığı görülür.
gereklilik ifade eden “kergek” kelimesi ile birleştirilerek gereklilik
anlamı bir nevi pekiştirilir: bo iki törlüg edgü(lerke tükel)lig bol-ġu
2.2.4. Eski
k(e)rgek (Suv.Uygur Türkçesinde
23, 6-7). Örnekleri4.incelendiğinde
Tip Gereklilikbuİfadesi
tip gereklilik
Eski Uygur
ifadesinin genişTürkçesinde
zaman ve 4.gelecek
tip gereklilik,
zamanlı“kergek” kelimesi
metinlerde ile ifade edilir. Kişi un-
kullanıldığı
suru, cümlenin öznesi veya ana yükleminden anlaşılır: (Anın) bon om erdinig boşġunġalı
görülür.
tutgalı oḳıġalı oḳıtġalı bitigeli bititgeli ögretig ḳılġalı k(e)rgek (Suv. 24, 15-17) gibi.

2.2.5. Eski Uygur Türkçesinde 5. Tip Gereklilik İfadesi

Eski Uygur Türkçesinde 5. tip gereklilik, “-mAk” isim fiil ekini alan herhangi bir fiil
ile “kergek” kelimesinden oluşan “…-mAk kergek” yapısı ile ifade edilir. Kişi unsuru
6
 2.2.5. Eski Uygur Türkçesinde 5. Tip Gereklilik İfadesi
geli bititgeli ögretig ḳılġalı k(e)rgek (Suv. 24, 15-17) bitigeli gibi. bititgeli ögretig 2.2.5. ḳılġalıEskik(e)rgek (Suv. 24,
Uygur Türkçesinde 2.2.5. 15-17) 5. Tip
Eski gibi. Gerekli
Uygur Tü
2.2.4. Eski EskiUygur UygurTürkçesindeTürkçesinde 5. 4. tipTip gereklilik,
Gereklilik “-mAk” İfadesi isim fiil ekini
2.2.5. Eski Uygur Türkçesinde 5. Tip Gereklilik İfadesi 2.2.5. Eski Uygur Türkçesinde
Eski Uygur Türkçesinde 5.Eski 5. Tip Gereklilik İfadesi
tip gereklilik,
Uygur Türkçe “-m
alan Eski herhangiUygur bir fiil ile “kergek”
Türkçesinde 4. tip gereklilik, kelimesinden “kergek” oluşan kelimesi “…-mAk ile
Eski Uygur Türkçesinde 5. tip gereklilik, “-mAk” isim fiilEski ekiniUygur alanTürkçesinde
herhangi bir 5. tip fiil gereklilik,
ile alan“kergek” “-mAk” isim fiil
kelimesinden fiil ek
ifade kergek” edilir. yapısı Kişi ile ifade edilir.
unsuru, cümlenin Kişiöznesi unsuru veya cümlenin ana öznesi yüklemindenveya herhangi
ana bir ile
n herhangi bir fiil ile “kergek” kelimesinden oluşan alan “…-mAk herhangi bir kergek” fiil ileyapısı “kergek” ile ifadekelimesinden
edilir. Kişi oluşan
unsuru
kergek” yapısı ile ifade e “…-mA
cümlenin
342 / Yrd. Doç. anlaşılır:Dr.yükleminden
Şahap BULAK
(Anın) anlaşılır:
bon om birök erdinig övkelig
boşġunġalı yaġıġEKEV utayın
tutgalı tiser bilge
AKADEMİ
oḳıġalı biliglig
DERGİSİ
oḳıtġalı
gek” yapısı ile ifade edilir. Kişi unsuru cümlenin öznesi kergek” veya yapısı ile ifade edilir.
ana yükleminden Kişi unsuru
anlaşılır: cümleninyaġıġ
birökyükleminden
övkelig öznesi veya
utayın
anlaşılır: birökanti
y(i)tibititgeli
bitigeli ḳılıçıġ tayan-mak
ögretig ḳılġalı k(e)rgek (BTT(Suv.
k(e)rgek I B 77-78),
24, 15-17) ḳıl-maḳ gibi. k(e)rgek erti
leminden anlaşılır: birök övkelig yaġıġ utayın tiser yükleminden bilge biligliganlaşılır: birök tayan-mak
y(i)ti ḳılıçıġ övkelig yaġıġ k(e)rgek utayın
y(i)ti (BTT
ḳılıçıġ tiser B bilge
Itayan-mak
77-78), biligl
ḳıl-
k(e
cümlenin öznesi veya (X ͮaana
2.2.5. yükleminden
stvanift,
Eski177, Uygur 261-265)anlaşılır:
Türkçesinde birök
tut-maḳ 5. övkelig
k(e)rgek
Tip yaġıġ
Gereklilik er-tiutayın tiser
(X ͮastvanift,
İfadesi bilge 175,bi-
ti ḳılıçıġ tayan-makligligk(e)rgek (BTTtayan-mak
y(i)ti ḳılıçıġ I B 77-78), k(e)rgek y(i)ti
ḳıl-maḳ k(e)rgek ḳılıçıġ
(BTT I Berti tayan-mak
77-78), k(e)rgek
ḳıl-maḳ 177,
(X ͮastvanift, (BTT
k(e)rgek 261-265)I B 77-78),
erti (Xtut-maḳ ḳıl-maḳ
ͮastvanift, k(e)rgek k(e)rgek
177, 261-265 er-tier
164-165). Eski Uygur Örnekleri Türkçesinde incelendiğinde bu tip gereklilik
5. tip gereklilik, “-mAk”ifadesinin isim fiil ekini gelecek
177, 261-265)
astvanift, 177, 261-265) tut-maḳ tut-maḳ k(e)rgek k(e)rgek er-tier-ti (X ͮa(X ͮastvanift,
stvanift, 175,175, 164-165).
177,164-165). 261-265)Örnekleri Örnekleri incelendiğinde
tut-maḳ incelendiğinde
k(e)rgek 164-165). er-tibu(X ͮastvanift,
tip
Örnekleri gereklilik 17
incele
alan zamanlı
bu tip gereklilik ifadesinin gelecek zamanlı
herhangi metinlerde
bir fiil kullanıldığı
ile metinlerde
“kergek” görülür. kullanıldığı
kelimesinden görülür.
oluşan “…-mAk
-165). Örnekleri incelendiğinde bu tip gereklilik ifadesinin 164-165). gelecek Örnekleri zamanlı incelendiğinde
metinlerde kullanıldığı bu tip zamanlı gereklilik
görülür. ifadesinin kullanı
metinlerde gelece
kergek” 2.3.Karahanlı
yapısı ile ifade Türkçesinde edilir. KişiGereklilikunsuru cümlenin öznesi veya ana
manlı metinlerde kullanıldığı görülür. zamanlı metinlerde 2.3.Karahanlı kullanıldığı görülür. Türkçesinde Gereklilik Türkçe
2.3.Karahanlı
2.3. Karahanlı Türkçesinde
yükleminden Karahanlı
anlaşılır:Gereklilik
Türkçesinde
birök övkelig gereklilik,
yaġıġ utayın “-gU” tiser eki, bilge “…-gUbiliglig kerek”
2.3.Karahanlı Türkçesinde Gereklilik 2.3.Karahanlı Türkçesinde Karahanlı Gereklilik Türkçesinde gereklilik, Karahanlı “-gU” Türkçesineki,
Karahanlı Türkçesinde
y(i)ti yapısı
ḳılıçıġ ve gereklilik,
“kerek ... -sA”
tayan-mak “-gU”
k(e)rgek eki,
yapısı (BTT“…-gU
olmak I Büzere kerek”
77-78), yapısı
üç ḳıl-maḳ
farklı ve
şekilde “kerek
k(e)rgek ifadeerti ... -sA”
edilir.
Karahanlı Türkçesinde gereklilik, “-gU” eki, “…-gU kerek” Karahanlıyapısı Türkçesinde
ve “kerekgereklilik, ... -sA” yapısı “-gU”
yapısıolmak veeki, “…-gU
üzere
“kerek kerek
...üç-sA”
farklı yş
yapısı olmak üzere (X ͮaüç farklı 177,
2.3.1.
stvanift, şekilde
Karahanlı ifadeTürkçesinde
261-265) edilir.
tut-maḳ k(e)rgek 1. Tip Gereklilik
er-ti (X ͮastvanift, İfadesi 175,
ısı ve “kerek ... -sA” yapısı olmak üzere üç farklı şekilde yapısı ifadeve edilir.
“kerek ... 2.3.1. -sA” yapısı Karahanlıolmak üzere Türkçesindeüç2.3.1.
farklı 1. şekilde ifade edil
Tip Gereklili
164-165). Karahanlı Örnekleri Türkçesindeincelendiğinde 1. bu tip tip gereklilik,
gereklilik “-gU (ol)” sıfat
ifadesinin gelecek fiil eki Karahanlı Tür
2.3.1. Karahanlı 2.3.1. Türkçesinde 1. Tip Gereklilik İfadesi 2.3.1. Karahanlı Türkçesinde Karahanlı Türkçesinde 1. Tip Gereklilik 1. tip İfadesi
gereklilik, “-gU
Karahanlı zamanlıile Türkçesinde
ifade edilir: bayat
metinlerde
1. Tip
birdiGereklilik
kullanıldığı devlet ay terken
görülür.
İfadesi ḳutı / anın͡ g şükri ḳıl-ġu oḳıp
Karahanlı Türkçesin
Karahanlı Türkçesinde 1. Türkçesinde
tip gereklilik, 1. “-gU (ol)” sıfat “-gU Karahanlı
fiil eki(ol)” Türkçesinde
ile ifade 1.
bayat tip gereklilik,
birdi devlet “-gU
ay terken (ol)” sıfat
ḳutı birdi fiil ͡ deg
/ anın
Karahanlı min ͡ g atı (KB tip 109),
gereklilik,
katıġlan-ġu sıfatedilir:
ötrü yetürgü fiiltapuġ/
eki iletümen
ifade edilir:
ile ifade
edgülükke bayat
edilir: bayat
2.3.Karahanlı Türkçesinde Gereklilik ͡ gyetürgü
fade edilir: bayatbirdi
birdidevlet
devlet ayay terken
terken ḳutı ḳutı // anın͡ g şükri şükri
ile ifade ḳıl-ġu
ḳıl-ġu oḳıp
edilir:
oḳıp bayat min͡ gbirdi atı (KB 109),
atı (KB
devlet 109),
ay terken katıġlan-ġu
katıġlan-ġu ḳutı
min͡ g/ anın ötrü
ötrü
atı (KB şükri 109),ḳıl-ġu
tapuġ/ oḳ
katıġla
açılġay kapuġ (KB-4859),
Karahanlı Türkçesinde yanut kıl-ma-ġu-mu
gereklilik, “-gU” ay köngli
eki, tirig (KB-5772)
“…-gU kerek” oġul
yetürgü tapuġ/ tümen
g atı (KB 109), katıġlan-ġu ötrü yetürgü tapuġ/ tümen edgülükke açılġay ͡
minedgülükke kapuġ
g atı (KB 109), (KB-4859),
açılġay katıġlan-ġu yanut
kapuġ (KB-4859),kıl-ma-ġu-mu
ötrü yetürgü ay
yanut köngli
tapuġ/ tümen
kıl-ma-ġu-mu edgülükk
ay köngli t
͡ g bolsa açılġay kapuġ (KB-4859),
tirig (KB-5772) oġul yapısıkız
kızatasın
atasın
ve “kereksugurka-ġu
sugurka-ġu... -sA” ol (KB-3388)
ol (KB-3388)
yapısı olmak özünüzere bolsa hacibşekilde
üç hacib
farklı orunçal-ma-ġu
orunç al-ma-ġu
ifade edilir. (KB-
(KB-
ġay kapuġ (KB-4859), yanut kıl-ma-ġu-mu ay köngli tirig açılġay kapuġ oġul (KB-4859), yanut kıl-ma-ġu-mu ayatasın
köngli ͡ gtirig (KB-5772) oġ
4144) gibi. Karahanlı 4144) Türkçesinde
2.3.1. Karahanlı
gibi.Karahanlı 1.(KB-5772)
tip gereklilik
Türkçesinde
Türkçesinde 1.
1.
kız atasınbasit
ifadesi,
tip
Tip
sugurka-ġu
gereklilik
Gereklilik
çekimde ol (KB-3388)
ifadesi,
İfadesi
kişikızçekimde
basit
özünsugurka-ġu
unsuruna bolsa hacib
ol (KB-3oru
atasın sugurka-ġubağlanmadan
ol (KB-3388) özün ͡ g bolsa hacib
kullanılır. Kişi unsuru kız
orunç al-ma-ġu cümlenin
atasın sugurka-ġu
(KB-öznesi 4144) olveyagibi. ana
(KB-3388) Karahanlı ͡
yükleminden
özüngTürkçesinde
bolsa4144) anlaşılır.
hacib 1.orunçtip al-ma-ġu
gereklilik (KB
ifad
gibi. Karahanlı Türkç
kişi Karahanlı
unsuruna Türkçesindebağlanmadan1. kullanılır. tip gereklilik, Kişi“-gU unsuru (ol)” cümlenin
sıfat fiil öznesi
eki
4) gibi. KarahanlıAncak hikâye 1.
Türkçesinde birleşik
tip gereklilikçekiminde ifadesi,kişi4144)unsuru
basit gibi.olarak
çekimde Karahanlı iyelik
kişi ekleri ilebağlanmadan
Türkçesinde
unsuruna kullanılır:
1. tip gereklilik burunifadesi,
kişi kullanılır.
ıd- basit unsuru
unsuruna Kişi çekimd
bağlanmada
gu+m er-di kamug ile ifade edgülüg
veya ana bayat
edilir: (KB-1131)
yüklemindenbirdi devlet eşit-me-gü+m
anlaşılır. Ancaker-di
ay terken hikâye
ḳutı / anınbirleşik sözlerin
͡ g şükri çekiminde
ḳıl-ġu (KB-3859)
oḳıpkişi
unsuruna bağlanmadan kullanılır. Kişi unsuru cümlenin kişi unsuruna öznesi bağlanmadan
veya ana yükleminden kullanılır. anlaşılır.
Kişiveyaunsuru Ancak
ana cümlenin
hikâye birleş
yükleminden özne
anl
(Bulak 2017a:400). ͡ g“…-gU
minunsuru atı (KB olarak(ol)”
109), eki
iyelik ileekleri
katıġlan-ġu ifadeileedilen kullanılır:
ötrü gereklilik,
yetürgü burun
tapuġ/ Eski
ıd-gu+m Uygur
tümen Türkçesinde
er-di
edgülükke kamug
a ana yükleminden de kullanılır.
anlaşılır. Ancak
Ancak Karahanlı hikâye birleşik veya
Türkçesindeki ana
çekiminde örneklerde yükleminden
kişi unsuruEski anlaşılır.
olarak Uygur Ancak
iyelikTürkçesine hikâye
ekleri unsuru birleşik
ile nazaran olarak burun
kullanılır: çekiminde ıd-guk
iyelik ekleri
açılġayedgülüg kapuġ (KB-1131)
(KB-4859), eşit-me-gü+m
yanut kıl-ma-ġu-mu er-diayanın köngli ͡ g tirig
sözlerin
(KB-5772) (KB-3859)
oġul
-gU”
uru olarak “ol”
eki, iyelik
gereklilik zamiri
ekleri daha azdışında
ifadesinin
ile kullanılır: kullanılır.
burun gelecek Karahanlı
ıd-gu+m zaman
unsuru
er-di Türkçesinde
olarak iyelik
kamug işlek
edgülüg bir(KB-1131)
ekleri şekilde
ile kullanılır:sıfat fiil
burun eki olarak
eşit-me-gü+m
edgülüg ıd-gu+m er-dier-di
(KB-1131) anın͡ gkamu sö
eşit-
da kullanılan “-gU”
kız eki,
(Bulak
atasın gereklilik
2017a:400).
sugurka-ġu ol “…-gU
ifadesinin
(KB-3388) (ol)”
özün ͡
dışında g eki
bolsagelecek
ile ifade
hacib zaman
orunçedilen ifadesinde
gereklilik,
al-ma-ġu (KB-de kul-
Eski
de
ülüg kullanılmıştır (Bulak 2017a:236-238).
(KB-1131) eşit-me-gü+m er-di anın͡ g Bu sözlerin durum,
edgülüg (KB-3859) (KB-1131) (Bulakeşit-me-gü+m
2017a:400). “…-gU er-di (Bulakanın ͡
(ol)” g 2017a:400).
sözlerin
eki ile ifade (KB-385 edile
lanılmıştır (Bulak 2017a:236-238). Bu de durum, Çağatay Türkçesinde “…-g
4144) Uygur Türkçesinde
gibi. Karahanlı Türkçesinde kullanılır.
1. Ancak
tip gereklilik ifadesi, de
Karahanlı görülür
basit Türkçesindeki
çekimde (Bulak
kçesinde
lak de görülür
2017a:400). (Bulak(ol)”
2017a:268-273).
“…-gU 2017a:268-273).
eki ile ifade edilen gereklilik, (Bulak 2017a:400). Eski Uygur“…-gU Türkçesinde (ol)” ekideile Uygur ifade edilen
kullanılır. Ancak
Türkçesinde gereklilik, deEs
Karaha
kişi örneklerde
unsuruna Eski Uygur Türkçesine
bağlanmadan kullanılır. nazaran
Kişi unsuru “ol”cümlenin zamiri öznesi daha az
hanlı Türkçesinde
gur Türkçesinde de 1. tip
Karahanlı gereklilik
Türkçesinde
kullanılır. Ancak kipininKarahanlı
1.olumsuz
tip gereklilik şekli,
Uygur
Türkçesindeki Türkçesinde
kipinin olumsuz
örneklerde deşekli, kullanılır.
Eskiolumsuz Uygur Ancak Karahanlınazaran
fiil Türkçesine
tabanlarına
örneklerde Eski Türkçesinde“ol”
Uygur
veya kullanılır.
ana yüklemindenKarahanlı Türkçesinde anlaşılır. işlek hikâye
Ancak bir şekilde birleşiksıfat çekiminde
fiil eki olarak kişi da
tabanlarına
eklerde getirilen“-gU”
Eski getirilen
Uygur “-gU”ekiyle
Türkçesine ekiyle nazaran ifade “ol”
ifade edilir: ödin
edilir: zamiri ͡
örneklerdegedaha küdezgü Eskiişig
az ivme-gü
Uygur
kullanılır. / kamuġ
Türkçesine
Karahanlı işnazaran
ödinde
Türkçesinde kullanılır. bolur
“ol”
işlekKarahanlızamiri
bir şekilde daha sıfat
Türkçe
ivme-gü / kamuġay bügü
iş (KB
ödinde 557),
bolur unsuruaynegübügü tir
olarak eşitgil
(KB iyelik sınamış
557), ekleri
negü
kullanılır. bügü/
ile sözüg
kullanılır:
Karahanlı sözleme-gü
burun
Türkçesinde
ıd-gu+m eşit-gü
işlek ögü
er-di
bir (KB
kamug
şekilde 1913) 7
sıfat fiil eki olarak d
anılır. Karahanlı Türkçesinde işlek bir şekilde sıfat fiil eki olarak da
gibi. edgülüg (KB-1131) eşit-me-gü+m er-di anın ͡ g sözlerin (KB-3859)
namış bügü/ sözüg sözleme-gü eşit-gü ögü (KB 1913) gibi.
(Bulak 2017a:400). “…-gU (ol)” 7 eki ile ifade edilen gereklilik, Eski
Karahanlı Türkçesinde 2. Tip Gereklilik İfadesi
2.3.2. Karahanlı Türkçesinde
Türkçesinde 2. Tip kullanılır.GereklilikAncak İfadesiKarahanlı Türkçesindeki
hanlı Türkçesinde 2. tip gereklilik, Uygur“-gU” sıfat fiil de ekini
Karahanlı Türkçesinde
örneklerde 2. Eski tip Uygur
gereklilik, “-gU” sıfat
Türkçesine nazaran fiil ekini
“ol” alan zamiri herhangi
daha az bir fiil
gi bir fiil ile “kerek” kelimesinden oluşan “…-gU kerek”
ile “kerek” kelimesinden oluşan “…-gU kerek” yapısı ile ifade edilir. Gereklilik ifadesi
taşıyan
de edilir. Gereklilik “-gU”
ifadesi taşıyan kullanılır.
sıfat fiil eki,
“-gU” Karahanlı
sıfat yine Türkçesinde
fiil gereklilik
eki, yine ifade işlek
eden bir “kerek”
şekilde sıfat kelimesi fiil ekiileolarak beraber da kul-

ade eden “kerek” lanılarakkelimesi

gereklilik ile anlamı beraber bir kullanılarak
nevi pekiştirilir. Kişi unsuru cümlenin öznesi veya ana
7
yükleminden anlaşılır: tapuġçı yangılsa okıt-ġu kerek / negüke yangılmış ayıt-ġu kerek
(

lamı bir nevi pekiştirilir.

(KB 641),Kişi unsuru birle
ḳapuġdakı cümlenin yaraş-ġu öznesikerek veya/ ḳatılġu kelişgü barış-ġu kerek (KB 4168), ḳalı
mundaġ yan
nden anlaşılır: tapuġçı ͡ gılsa
erse sewün-gü okıt-ġukerek kerek / ayıtmış
/ negüke sözümni sen ay-ġu kerek (KB 1910) gibi. “…-gU
yıt-ġu kerek (KB 641), ḳapuġdakı birle yaraş-ġu kerekkipi,
kerek” yapısı ile ifade edilen gereklilik / Eski Uygur Türkçesinde de kullanılır.
gü barış-ġu kerek (KB 4168), ḳalı mundaġ erse sewün-gü
mış sözümni sen ay-ġu kerek (KB 1910) gibi. “…-gU kerek”
ade edilen gereklilik kipi, Eski Uygur Türkçesinde de
TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ 343
KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ

2.3.3. Karahanlı Türkçesinde 3. Tip Gereklilik İfadesi

Karahanlı Türkçesinde 3. tip gereklilik, “kerek” kelimesi ile “-sA” şart kipi ekini alan
herhangi bir fiilden oluşan “kerek …-sA” yapısı ile ifade edilir. “-sA” ekini alan fiil, “ke-
rek” kelimesinden sonra gelir: neçe me bu begler sözin kizlese / bu iki kişike kerek sözle -se (KB-2678),
kerek oğlum er-se yakın ya yaguk / kerek barkın er-se keçigli konuk (KB-817), ukuşlug kerek ked
ödür-se kişig / biliglig kerek ked bütür-se işig (KB-327) gibi. Kişi unsuru genellikle “-sA” ekini
alan fiile getirilir: kerek korksalar (KB-2299), kerek sevseler KB-2299) gibi. Bazen de cümlenin öz-
nesi veya ana yükleminden anlaşılır.

2.4. Harezm Türkçesinde Gereklilik

Harezm Türkçesinde gereklilik ifadesi için belirli (müstakil) bir ek yoktur. Gereklilik
ifadesi, “-gU(lUk ol) yapısı, “…-gU kerek” yapısı, “…-sA kerek” yapısı ve “…-mAk
kerek” yapısı ile olmak üzere dört farklı biçimde ifade edilir.

2.4.1. Harezm Türkçesinde 1. Tip Gereklilik İfadesi

Harezm Türkçesinde 1. tip gereklilik, “-gU” sıfat fiil eki ile ifade edilir. Kişi unsuru,
cümlenin öznesi veya ana yükleminden anlaşılır: arıt-ġu bu tilni ḳamuġdın oza / kedin
bolsa hamd ü senâġa sezâ (MM 16/1-2), oruç ayı içre bėrilse revâ / faḳîrlerġa bėr-gü ya
ol bî-nevâ (MM 174/1-2), namâzdın taş altı taḳı altısı / namaznın içinde erür bil-gü ḥaḳ
(MM 66/3-4) gibi. Metinlerde bu tip gereklilik ifadesinin olumsuz örnekleri de mevcut-
tur: bol-ma-ġu (MM 358/3) çıḳ-ma-ġu (MM 79/3) ḳıs-ma-ġu (MM 288/3) gibi. “-gU”
eki ile ifade edilen gereklilik ifadesi, Eski Uygur Türkçesi ve Karahanlı Türkçesinde de
kullanılır.

2.4.2. Harezm Türkçesinde 2. Tip Gereklilik İfadesi

Harezm Türkçesinde 2. tip gereklilik, “-gU” sıfat fiil ekini alan herhangi bir fiil ile
“kerek” kelimesinden oluşan “…-gU kerek” yapısı ile ifade edilir. Kişi unsuru cümlenin
öznesi veya ana yükleminden anlaşılır: şėşip bėlni andın körüş-gü kerek / körüşse köküz-
ni sürüş-gü kerek (MM 289/1-2) gibi. “-gU” ekini alan fiil bazen “kerek” kelimesinden
sonra gelir: on ėkki fariza alıng bu sebaḳ / bilip munı mü’min kerek tur-ġu saḳ (MM 66/1-
(

2), velî kėl ėşitgil ayâ ‘âḳil ėr / nėtegler kerek bil-gü mü’min işi (MM 15/3-4) gibi. Ge-
reklilik ifadesi taşıyan “-gU” eki, yine gereklilik ifade eden “kerek” kelimesi ile birlikte
kullanılarak gereklilik ifadesi bir nevi pekiştirilir.
“…-gU kerek” yapısı ile ifade edilen gereklilik ifadesi, Eski Uygur Türkçesi, Kara-
hanlı Türkçesinde de kullanılır. Ancak bu tarihî yazı dillerinde “kergek/kerek” kelimesi,
“-gU” ekini alan fiilden sonra gelirken Harezm Türkçesinde “kerek” kelimesi, “-gU”
ekini alan fiilden bazen önce bazen sonra gelir: bil-gü kerek (MM 15/4), bile-gü kerek
((MM 95/4), kerek tur-ġu saḳ (MM 66/1-2) gibi.
344 / Yrd. Doç. Dr. Şahap BULAK EKEV AKADEMİ DERGİSİ

2.4.3. Harezm Türkçesinde 3. Tip Gereklilik İfadesi

Harezm Türkçesinde 3. tip gereklilik, “kerek” kelimesi ile “-sA” şart kipi ekini alan
herhangi bir fiilden oluşan “kerek …-sA” yapısı ile ifade edilir. Kişi unsuru, cümlenin
öznesi veya ana yükleminden anlaşılır: sücûd cûd u iḥsân ḫayır birle köz / kerek körmese
öz özini bu öz (MM 343/1-2) mürîd muḳtedî tėg kerek tursa râst / ėrür şeyḫ munung tėg

(
müridġa imam (MM 272-3-4) “-sA” şart kipi ekini alan fiil, bazen “kerek” kelimesinden
önce bazen ise sonra gelir: bėril-se kerek (MM 210/3), kör-me-se kerek (MM 343/2), ke-
rek körmese öz özini bu öz (MM 343/1-2) gibi.

2.4.4. Harezm Türkçesinde 4. Tip Gereklilik İfadesi

Harezm Türkçesinde 4. tip gereklilik, “-mAk” isim fiil ekini alan herhangi bir fiil ile
“kerek” kelimesinden oluşan “…-mAk kerek” yapısı ile ifade edilir. Kişi unsuru cümlenin
öznesi veya ana yükleminden anlaşılır: eger resulnı sizge ata tesem siz andın ol sizdin
ḳaçmaḳ kerek erdi (KE 200v/8), yana ġıybat ḳılmaḳdın saḳlanmaḳ kerek anıng üçün kim

(
ġıybat ḳılmaḳ uluġ kerek anıng üçün kim ġıybat ḳılmaḳ uluġ yazuḳlardın turur (NF
(

384/4) gibi. Örnekleri incelendiğinde bu tip gereklilik ifadesinin gelecek zamanlı metin-
lerde kullanıldığı görülür. Bu durum, Eski Uygur Türkçesinde de görülür.

2.5. Kıpçak Türkçesinde Gereklilik

Kıpçak Türkçesinde gereklilik, “…-mAk kerek” yapısı, “…-sA kerek” yapısı, “…-Ar
kerek” yapısı, “-mAlI” eki, “kerek + …-GAy+ kişi ekleri” yapısı ve “…+GA tiyer /tiye-
sidir /tiyişlidir” yapısı ile olmak üzere altı farklı şekilde ifade edilir.

2.5.1. Kıpçak Türkçesinde 1. Tip Gereklilik İfadesi

Kıpçak Türkçesinde 1. tip gereklilik, “-mAk/-mAḫ” isim fiil ekini alan herhangi bir fiil
ile “kerek” kelimesinden oluşan “…-mAk/-mAḫ kerek” yapısı ile ifade edilir. Kişi unsuru
cümlenin öznesi veya ana yükleminden anlaşılır. “-mAk” isim fiil ekinin sonundaki ün-
süz çoğu zaman k>ḫ değişimiyle /ḫ/ şeklinde kullanılır: bar-maḫ kerek (TB 90) bėr-meḫ
kerek (TB 107) bildir-mek kerek sėn (DM 22b) bol-maḫ kerek (TB 70) cuvap bėr-meḫ
kerek (TB 96) dut-maḳ kerek (İN 34v) gibi. Bu dönemde en sık kullanılan gereklilik
kipi ifadesidir. Örnekleri incelendiğinde bu tip gereklilik kipi ifadesinin gelecek zamanlı
metinlerde kullanıldığı görülür. Bu durum, Eski Uygur Türkçesi ve Harezm Türkçesinde
de görülür.

2.5.2. Kıpçak Türkçesinde 2. Tip Gereklilik İfadesi

Kıpçak Türkçesinde 2. tip gereklilik, “-sA” şart kipi ekini alan herhangi bir fiil ile
“kerek” kelimesinden oluşan “…-sA kerek” yapısı ile ifade edilir: âdet bolsa kerek (MG
18b) gibi. Kişi unsuru, genellikle cümlenin öznesi veya ana yükleminden anlaşılır. “-sA”
şart kipi ekini alan fiil, genellikle “kerek” kelimesinden önce gelir.
TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ 345
KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ

2.5.3. Kıpçak Türkçesinde 3. Tip Gereklilik İfadesi

Kıpçak Türkçesinde 3. tip gereklilik, “-Ar” sıfat fiil ekini alan herhangi bir fiil ile
“kerek” kelimesinden oluşan “…-Ar kerek” yapısı ile ifade edilir. Kişi unsuru, cümlenin
öznesi veya ana yükleminden anlaşılır: kid-er kerek (MG 21b) gibi. Bu şekilde ifade edi-
len gereklilik çok az kullanılmıştır. Genellikle geniş zamanlı metinlerde kullanılır.

2.5.4. Kıpçak Türkçesinde 4. Tip Gereklilik İfadesi

Kıpçak Türkçesinde 4. tip gereklilik, “-mAlI” eki ile ifade edilir: ėşit-meli (KZ 150),
kėl-meli (AB 164) gibi. Kişi unsuru cümlenin öznesi veya ana yükleminden anlaşılır.
Ermeni Harfli Kıpçak metinlerinde görülür (Güner 2013:249). Kıpçak Türkçesinde ekle
ifade edilen tek gereklilik kipi ifadesidir. Bu tip gereklilik ifadesi, daha sonraki dönemler-
de yaygınlaşarak gereklilik kipine özel bir ifade şekli haline gelmiştir.

2.5.5. Kıpçak Türkçesinde 5. Tip Gereklilik İfadesi

Kıpçak Türkçesinde 5. tip gereklilik, “kerek” kelimesi ile kişi unsuruna bağlanmış “-
GAy” gelecek zaman ekini alan herhangi bir fiilden oluşan “kerek …-GAy+kişi unsuru”
yapısıyla ile ifade edilir. Kişi unsuru, “-GAy” gelecek zaman eki alan fiile getirilir: kerek
ayt-ḳay (TB 108) kerek bėr-gey-ler (TB 107) kerek çıḫar-ġay (TB 106) kerek kör-gey-ler
(TB 161). Ermeni Harfli Kıpçak metinlerinde görülür (Güner 2013:249). Genellikle gele-
cek zamanlı metinlerde kullanılır.

2.5.6. Kıpçak Türkçesinde 6. Tip Gereklilik İfadesi

Kıpçak Türkçesinde 6. tip gereklilik, “+GA” yönelme hali ekini alan herhangi bir
isim ile “tiyer/tiyesidir/tiyişlidir” kelimelerinden birinden oluşan “…+GA tiyer/tiyesi-
dir/tiyişlidir” yapısı ile ifade edilir. Kişi unsuru cümlenin öznesi veya ana yükleminden
anlaşılır: angar tiyer ant içmege (TB 48), tiyişlidir manga yazmaġa (TB 26), tiyişlidir
(

yarġuçıġa (TB 32-33) gibi. Ermeni Harfli Kıpçak metinlerinde görülen bu tip gereklilik
ifadesinde özne yönelme hali ekiyle “tiyer/tiyesidir/tiyişlidir” kelimelerine bağlanır. “ti-
yer” yapısı ile kurulan örneklere daha az rastlanır (Kasapoğlu Çengel 2012:56). Genel-
likle geniş zaman ve gelecek zamanlı metinlerde kullanılır. Söz konusu gereklilik ifadesi,
bazı şeklî değişikliklere uğramakla birlikte, Doğu Türkçesinin bazı çağdaş yazı dillerinde
kullanılmaya devam edilmektedir.

2.6. Çağatay Türkçesinde Gereklilik

Çağatay Türkçesinde gereklilik; “kėrek (turur)” yapısı, “…-mAk kėrek” yapısı, “…-
sA kėrek/-kėrek …sA” yapısı, “-mAlI” eki ve “GU, -GUlUK” ekleri olmak üzere beş
farklı şekilde ifade edilir.
346 / Yrd. Doç. Dr. Şahap BULAK EKEV AKADEMİ DERGİSİ

2.6.1. Çağatay Türkçesinde 1. Tip Gereklilik İfadesi

Çağatay Türkçesinde 1. tip gereklilik, “-mAk” isim fiil ekini alan herhangi bir fiil ile
“kėrek” kelimesinden oluşan “…-mAk kėrek” yapısı ile ifade edilir. Kişi unsuru, cümle-
nin öznesi veya ana yükleminden anlaşılır: aların ḳutḳarmak fikr ḳılmaḳ kėrek (Z 45a/2),
körmek kėrekher ne Tėngri salmış olsa alına (L Div. P 100a/14), barmaḳ kėrek sizni
(
pâdşâh köterürler (B 118a/9), anıng ḫâlâtını tamâm bitilse yana bir başḳa kitâb bitimek

(
kėrek (NM 1), dė-di ol köngül za’fı vü rencürluġın bolġay, anga ‘ilâc ḳılmaḳ kėrek (NM
(

(
24) gibi. Bu dönemde en çok kullanılan gereklilik ifadesidir. Örnekleri incelendiğinde
bu tip gereklilik ifadesinin gelecek zamanlı metinlerde kullanıldığı görülür: ya’ni özümiz
arıtmaḳ kėrek ve yitken dervişlere fütûhnı dervîşler işige sarf ḳılmaḳ kėrek. (NM 55), Ve
hem ol dipdür ki her kim bu yolġa kirer, tört ölümni özige tutmaḳ kėrek (NM 63) gibi. Bu
durum, Eski Uygur Türkçesi, Harezm Türkçesi ve Kıpçak Türkçesinde de görülür.

2.6.2. Çağatay Türkçesinde 2. Tip Gereklilik İfadesi

Çağatay Türkçesinde 2. tip gereklilik, “kėrek” kelimesiyle “turur” fiilinden oluşan
“kėrek (turur)” yapısı ile ifade edilir. Ancak “turur” fiili çoğu zaman kullanımdan düşer:
tabîbġa öz fennîde hazâḳat kėrek (Mahb. 29/8), vefâ kėrek anga ḳılġan sayı cefâ maḥbûb
(

(FK 17b/2) gibi. Kişi unsuru, cümlenin öznesi veya ana yükleminden anlaşılır.

2.6.3. Çağatay Türkçesinde 3. Tip Gereklilik İfadesi

Çağatay Türkçesinde 3. tip gereklilik, “-sA” şart kipi ekini alan herhangi bir fiil ile
“kėrek” kelimesinden oluşan “…-sA kėrek/-kėrek …sA” yapısı ile ifade edilir: Hudâyâ
sining ḳasıngda eger mining ḳadrım bolsa, ölümüm beyne’l-menzileynde kėrek bolsa ėr-
(

di (NM 117), kėrek ki inkâr ḳılmasang (Küll. S 137a/27), kėrektür raḳam tapsa şehnâmeî
(

(Küll. R 396b/16) gibi.

Çağatay Türkçesinde “-sA” ekini alan fiil, bazen “kėrek” kelimesinden önce bazen
ise sonra gelir: körsem kėrek ay u kün bulutsuz (L Div. 148), ėr kėrek ėmgek bile tapsa
huzur (Mahz. 118b/8) gibi.

2.6.4. Çağatay Türkçesinde 4. ve 5. Tip Gereklilik İfadesi

Çağatay Türkçesinde gereklilik, çok nadir olarak “-mAlI” ve “GU(lUk)” ekleriyle de
ifade edilir (Argunşah 2014:177-178).

2.7. Eski Anadolu Türkçesinde Gereklilik

Eski Anadolu Türkçesinde gereklilik ifadesi için özel bir ek yoktur. Gereklilik anlamı
“…-sA+kişi unsuru gerek” yapısı, “gerek (kim) …-A / gerek …-A” yapısı ve “…-mAk/-
mAḫ gerek” yapısı, “gerek” kelimesi, “…-Up gerek” yapısı, “…-mIş gerek” yapısı ve
“gerek …-IsAr” yapısı ile olmak üzere yedi farklı şekilde ifade edilir.
TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ 347
KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ

2.7.1. Eski Anadolu Türkçesinde 1. Tip Gereklilik İfadesi

Eski Anadolu Türkçesinde 1. tip gereklilik, kişi unsuruna bağlanmış “-sA” şart kipi
ekini alan herhangi bir fiil ile “gerek” kelimesinden oluşan “…-sA+kişi unsuru ge-
rek” yapısı ile ifade edilir: yėl bigi bir subḥ ‘azm-i kûy-i yâr ėt-se-m gerek / ol havâyile
dimaġum müşkbâr ėt-se-m gerek (ŞD 117/6), ya’ni saġ ve sol yanından ver-se-ler gerek
(MC 88b/12) gibi. Bu dönemde en sık kullanılan gereklilik kipi ifadesidir. “-sA” ekini
alan fiil, genellikle “gerek” kelimesinden önce gelir.
Eski Anadolu Türkçesini bu tip gereklilik ifadesi bakımından diğer tarihî yazı dille-
rinden ayıran özellik, söz konusu gereklilik ifadesinin kişi unsuruna bağlanmasıdır. Diğer
tarihî yazı dillerinde kişi unsuru, ana cümlenin yükleminden ya da cümlenin öznesinden
anlaşılırken Eski Anadolu Türkçesinde 1. tip gereklilik ifadesi kişi unsuruna bağlanmıştır.
Kişi unsuru, “-sA” ekinden sonra gelir ve çekimde kişi unsuru olarak genellikle iyelik
kökenli kişi ekleri kullanılır. Ancak çokluk 1. kişi çekiminde kişi unsuru olarak daha çok
“-vUz” zamir kökenli çokluk 1. kişi eki kullanılır: tevbe vü zühd ü salâḥ ile bulımadum
felâḥ / ḥâzır ol Şeyhî melâmet ihtiyar ėt-se-m gerek (ŞD 117/12), bir ḳaç haslet birle
ârâste ol-sa-ŋ gerek (Mrzb. 64b/14), yine bâd-ı seherihemdem-i cân ol-sa gerek/ çümki
bu pîr-i köhen tâze cevan olsa gerek (ŞD 119/6), dėdiler ki topraḳ olup çüridükten soŋra
ḥayât bulup sînlelerümüzden gėrü mi çıḳa-sa-vuz gerek (TS/Leys. Ar. 167), çü anlar sen-
süz sohbetler ėdüp gül-se-ler gerek (TS/Maarif 45) gibi.
Batı Türkçesi çağdaş lehçelerinde kullanılmayan “…-sA gerek” yapısı, bazı şeklî de-
ğişikliklere uğramakla birlikte Doğu Türkçesinin çağdaş lehçelerinden Tatar Türkçesi,
Kazak Türkçesi, Özbek Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Uygur Türkçesi, Başkurt Türkçesi ve
Kırım Türkçesinde gereklilik ifadesinde kullanılmaya devam edilmektedir.

2.7.2. Eski Anadolu Türkçesinde 2. Tip Gereklilik İfadesi

Eski Anadolu Türkçesinde 2. tip gereklilik, “-mAk/-mAḫ” isim fiil ekini alan herhangi
bir fiil ile “gerek” kelimesinden oluşan “…-mAk/-mAḫ gerek” yapısı ile ifade edilir. Ekin
sonundaki ünsüz çoğu zaman k>ḫ değişimiyle /ḫ/ şeklinde kullanılır: bir arada bir dem
otur-maḫ gerek/hicâbı aradan götür-mek gerek (SN 160), baba maŋa bir ḳız alıver kim
men yėrümden turmadın ol tur-maḫ gerek, men kara koç atuma binmedin ol bin-mek ge-
rek, men karıma varmadın ol maŋa baş getür-mek gerek (DK 81) gibi. Bu durum, Kıpçak
Türkçesinde daha sıklıkla görülür.
“…-mAk gerek” yapısıyla ifade edilen gereklilik ifadesinde kişi unsuru ana cümlenin
yükleminden ya da cümlenin öznesinden anlaşılır: baba bu sözi sen mânâ de-me-mek ge-
rek idüŋ, çünki dėdüŋ elbetde varsam gerek (DK 175), bir kişi vezîr ėdin-mek gerek kim
anda iki ḥaslet ola (KVH 25b/10) gibi. Söz konusu gereklilik ifadesi, genellikle gelecek
zamanlı metinlerde kullanılır.
Bazı şeklî değişikliklere uğramakla birlikte“…-mAk gerek” yapısı, Batı Türkçesi çağ-
daş lehçelerinde gereklilik ifadesinde kullanılmaya devam edilmektedir. Bu şeklin yanı
348 / Yrd. Doç. Dr. Şahap BULAK EKEV AKADEMİ DERGİSİ

sıra kaynağını söz konusu şekilden alan “…-mA+iyelik ekleri gerek/lazım” şekli de kul-
lanılmaktadır. Yine bazı şeklî değişikliklere uğramakla birlikte “…-mAk gerek” yapısı,
Doğu Türkçesinin çağdaş lehçelerinden Tatar Türkçesi, Nogay Türkçesi, Özbek Türkçesi,
Kumuk Türkçesi, Uygur Türkçesi, Başkurt Türkçesi, Kırım Türkçesi, Karakalpak Türk-
çesi ve Çuvaş Türkçesinde de gereklilik ifadesinde kullanılmaya devam edilmektedir.

2.7.3. Eski Anadolu Türkçesinde 3. Tip Gereklilik İfadesi

Eski Anadolu Türkçesinde 3. tip gereklilik, “gerek” kelimesi, “kim” bağlama edatı
ile kişi unsuruna bağlanmış “-A” istek kipi alan herhangi bir fiilden oluşan “gerek (kim)
…-A” yapısı ile ifade edilir. “-A” istek kipi ekini alan fiil, bazen “gerek” kelimesinden
önce, bazen ise sonra gelir: bu benî âdem gerek ḥalin bile / taŋrıya yalvarmak nedür yolın
bile (APG 159/5), pes padişah gerek kim taŋrı buyruġına uya ve ḳur’ânı imân ėdine (KD
42r), gerek kim beni ḫazrete ḳavuşdurasın (MC 11a/3), ḫastayam lebleri tabîbümdür /
hâlumi ben soram hakîme gerek (KBD 431-1110/3), çü tabîbi cânuŋ oldur zikirüm ger
em dėr ise / göŋüli rızasıyiçün ol eme ölem gerekdür (KBD 366-944/4) gibi. Diğer tarihî
yazı dillerinde görülmeyen bu tip gereklilik kipi ifadesi, Eski Anadolu Türkçesine özgü
bir gereklilik ifadesidir. “gerek (kim) …-A” yapısıyla ifade edilen gereklilik ifadesinde
kişi unsuru, istek kipi eki alan fiile getirilir. Çekimde kişi unsuru olarak zamir kökenli kişi
ekleri kullanılır: ammâ ben bu ılanı gerek bâgubân eliyile öldürem (Mrzb. 22a/8), gerek
kim ferrûḫa gösderdesiz yüz / ola zâhirde bir ü ma’nîde yüz (Işk. 8526) gibi.
Günümüzde “gerek …-A” yapısı, Batı Türkçesi çağdaş lehçelerinden Azerbaycan
Türkçesinde gereklilik ifadesinde kullanılmaya devam edilmektedir. Buna benzer bir yapı
da Gagavuz Türkçesinde kullanılmaktadır. Fakat bu yapı “lazım fiil tabanı+emir/istek
kipi” şeklinde kurulmuştur.

2.7.4. Eski Anadolu Türkçesinde 4. Tip Gereklilik İfadesi

Eski Anadolu Türkçesinde 4. tip gereklilik, isim olan “gerek” kelimesi ile ifade edilir.
Kişi unsuru, cümlenin öznesinden veya ana yükleminden anlaşılır: kanı ol gözleri hûnî
ki bize bâde suna / zirâ sâkî olanuŋ gözleri mestâne gerek (ADD 140-122/4), baŋa yine
tutağuŋdan şerabı nab gerek / diriğ olmayısar ger ciğer kebab gerek (KBD 194-492/1)
kişi yolda izde inen sak gerek / niceme acı gelse söz hak gerek (SN 354-2362) gibi.

2.7.5. Eski Anadolu Türkçesinde 5. Tip Gereklilik İfadesi

Eski Anadolu Türkçesinde 5. tip gereklilik, “-Up” zarf fiil eki alan herhangi bir fiil ile
“gerek” kelimesinden oluşan “…-Up gerek” yapısı ile ifade edilir. Kişi unsuru, cümlenin
öznesinden veya ana yükleminden anlaşılır: yoluŋa varlıgğı koyup gerek ki sohbet idem
/ muhib ki ėre habîbine ne hicâb gerek (KBD 492/5), gölgeŋ cihâna çetr-i hümâyûn olup
gerek / halk üzre sâyebân ėde perr-i hümâsını (ADD 10-4/18) gibi. Mehmet Özmen, söz
konusu zarf fiil ekinin duyulan geçmiş zaman ifadesinde kullanılan “-UpdUr” ekinden
geldiğini ve “-mIş gerek” yapısının yanında ikinci bir anlatım yolunu oluşturduğunu be-
TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ 349
KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ

lirtir (Özmen 2010:468-469).

2.7.6. Eski Anadolu Türkçesinde 6. Tip Gereklilik İfadesi

Eski Anadolu Türkçesinde 6. tip gereklilik, “-mIş” sıfat fiil eki alan herhangi bir fiil
ile “gerek” kelimesinden oluşan “…-mIş gerek” yapısı ile ifade edilir. Eski Anadolu
Türkçesinde çok seyrek olarak kullanılan bir gereklilik ifadesidir. Kişi unsuru cümlenin
öznesinden veya ana yükleminden anlaşılır: eli ardın ağzın tut-mış gerek, iki batman buğ-
day vėr-miş gerek, namazı dönder-miş gerek (Akkuş 1995:251) gibi.

2.7.7. Eski Anadolu Türkçesinde 7. Tip Gereklilik İfadesi

Eski Anadolu Türkçesinde 7. tip gereklilik, isim olan “gerek” kelimesi ile “-IsAr”
gelecek zaman eki alan herhangi bir fiilden oluşan “gerek …-IsAr” yapısı ile ifade edilir:
apardı şehâ zülfi yüzüŋden seherî yėl / her yele gerek uçmayısar bâz ahı noldı (KBD 163-
407/11) gibi. Eski Anadolu Türkçesinde çok seyrek kullanılan bir gereklilik ifadesidir
(Özmen 2010:468-469).

3. Sonuç
Gereklilik, Türkçenin yazılı belgelerle takip edilebildiği ilk dönemden Osmanlı Türk-
çesi dönemine kadar kişi unsuruna bağlanan belirli bir kip eki ile ifade edilmediğinden
tam anlamıyla kip hüviyeti kazanamamıştır. Bu uzun süreçte gereklilik birtakım ek, keli-
me veya birleşik yapılarla ifade edilegelmiştir. Köktürk Türkçesine ait yazıt ve metinlerde
gereklilik ifade eden örnekler tespit edilememiştir. Eski Uygur Türkçesinde gerekliliğin
çok çeşitli yapılarla ifade edildiği dikkate alınırsa gereklilik ifadesinin Köktürk Türkçe-
sinde de bulunduğu ancak ele geçen sınırlı sayıdaki yazılı kaynaklarında kullanılmadığı
söylenebilir. Eski Uygur Türkçesinde gereklilik, “…-mIş kergek” yapısı, “-gU(lUk ol)
yapısı, “kergek” kelimesi, “…-gU kergek” yapısı ve “…-mAk kergek” yapısı ile ol-
mak üzere beş farklı şekilde; Karahanlı Türkçesinde “-gU” eki, “…-gU kerek” yapısı ve
“kerek ... -sA” yapısı olmak üzere üç farklı şekilde; Harezm Türkçesinde “-gU(lUk ol)
yapısı, “…-gU kerek” yapısı, “…-mIş kerek” yapısı, “…-sA kerek” yapısı ve “…-mAk
kerek” yapısı ile olmak üzere beş farklı şekilde; Kıpçak Türkçesinde “…-mAk kerek”
yapısı, “…-sA kerek” yapısı, “…-Ar kerek” yapısı, “-mAlI” eki, “kerek …-GAy+ kişi
unsuru” yapısı ve “…+GA tiyer /tiyesidir /tiyişlidir” yapısı ile olmak üzere altı farklı
şekilde; Çağatay Türkçesinde “kėrek (turur)” yapıları, “…-mAk kėrek” yapısı, “…-sA
kėrek/-kėrek …sA” yapısı, “-mAlI” eki ve “GU, -GUlUK” ekleri olmak üzere beş fark-
lı şekilde; Eski Anadolu Türkçesinde “…-sA+kişi unsuru gerek” yapısı, “…-mAk/-mAḫ
gerek” yapısı, “gerek (kim) …-A” yapısı, “…-mIş gerek” yapısı, “kerek” kelimesi, “-Up
gerek” ve “gerek …-IsAr” ile olmak üzere yedi farklı şekilde ifade edilmiştir.
Kip hüviyeti kazanmadan önceki gelişim sürecindeki gereklilik ifade şekilleri yapı-
350 / Yrd. Doç. Dr. Şahap BULAK EKEV AKADEMİ DERGİSİ

sına göre; ek, kelime ve çeşitli şekillerde kurulan birleşik yapılardan oluşmaktadır. Ek
olarak esasen sıfat fiil eki olan “-gU(+lUk ol)” eki ve “mAlI” ekiyle; kelime olarak isim
olan “kergek/kerek/kėrek/gerek” kelimesiyle; birleşik yapı olarak ise, fiilimsi+gereklilik
bildiren kelime, çekimli fiil+gereklilik bildiren kelime ve isim+gereklilik bildiren kelime
şeklinde kurulan birleşik yapılarla ifade edilmiştir. Fiilimsi+gereklilik bildiren kelime
şeklinde kurulan birleşik yapılardan “…-mAk/mAḫ kergek/kerek/kėrek/gerek” yapısı, isim
fiil+gereklilik bildiren kelimeden; “…-mIş kergek/gerek” yapısı, “…-gU kergek/kerek”
yapısı, ve “…-Ar kerek” yapısı, sıfat fiil+ gereklilik bildiren kelimeden; “…-Up gerek”
yapısı ise, zarf fiil+gereklilik bildiren kelimeden oluşmaktadır. Çekimli fiil+gereklilik bil-
diren kelimeden oluşan birleşik yapılardan “kerek …-GAy+kişi unsuru” yapısı ve “gerek
…-IsAr” yapısı, bildirme kipleriyle çekimlenmiş fiil+gereklilik bildiren kelimeden; “…-
sA kerek/kėrek/gerek” ~ “kerek/kėrek/gerek …sA” yapısı ve “gerek (kim) …-A” ~ “ge-
rek …-A” yapısı ise tasarlama kipleriyle çekimlenmiş fiil+gereklilik bildiren kelimeden
oluşmaktadır. İsim+gereklilik bildiren kelimeden oluşan tek birleşik yapı ise, yönelme
hâli eki alan bir isim ile gereklilik bildiren“ tiyer /tiyesidir /tiyişlidir” kelimelerinden
birinden oluşmaktadır.
Kip hüviyeti kazanmadan önceki gelişim sürecinde gereklilik ifadesinde kullanılan
bazı birleşik yapıların içerisinde yer alan kelimelerin dizilişi yazı dilinden yazı diline göre
farklılık gösterir. Örneğin “…-sA kerek/kėrek/gerek” yapısı ile gereklilik ifade edilirken
Karahanlı Türkçesinde “-sA” şart kipi ekini alan fiil, “kerek/kėrek/gerek” kelimesinden
sonra; Kıpçak Türkçesi ve Eski Anadolu Türkçesinde “-sA” şart kipi ekini alan fiil, “ke-
rek/kėrek/gerek” kelimesinden önce gelir. Harezm Türkçesi ve Çağatay Türkçesinde ise,
“-sA” şart kipi ekini alan fiil, bazen “kerek/kėrek/gerek” kelimesinden önce, bazen ise
sonra gelir.
Kip hüviyeti kazanmadan önceki gelişim sürecinde gereklilik ifadesinde kullanılan
ek, kelime ve yapılar genellikle kişi unsuruna bağlanmadan kullanılmış, kişi unsuru
cümlenin öznesi veya ana yükleminden anlaşılmıştır. Fakat çekimli fiil ve “kergek/ke-
rek/kėrek/gerek” kelimesinden oluşan birleşik yapılarda, gereklilik ifadesinin genellikle
çekimli fiiller yardımıyla kişi unsuruna bağlandığı görülür. İstikrarlı olmayan bu durum,
belirli dönemlerle sınırlı kaldığından süreklilik kazanamamış ve tarihî yazı dillerinde ge-
reklilik ifadesi tamamen kişi unsuruna bağlanamamıştır. Gereklilik ifadesi, ancak Os-
manlı Türkçesi döneminde kişi unsuruna bağlanan bir ekle ifade edilmeye başlanmış ve
tam anlamıyla kip hüviyeti kazanmıştır.
Kip hüviyeti kazanmadan önceki gelişim sürecinde gereklilik ifadesinde kullanılan
kelime ve ekler, fiilin bildirdiği kılış, oluş veya durumun tasarı halinde olması sebebiyle
genellikle gelecek zaman anlamı taşırken gereklilik ifadesinde kullanılan birleşik yapılar,
içerisinde yer alan fiilimsi ve çekimli fiillerden dolayı şekil anlamının yanı sıra gelecek
zaman dışında geçmiş zaman, şimdiki zaman ve geniş zaman gibi zaman anlamları da
taşır. Taşıdıkları zaman anlamından dolayı bu tür yapılarla gereklilik ifade edilirken me-
tinler arasında zaman ayrımı gözetilmiştir.
 2.2.4. Eski Uygur Türkçesinde 4. Tip Gereklilik İfadesi
Eski Uygur Türkçesinde 4. tip gereklilik, “kergek” kelimesi ile
TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ
ifade edilir. Kişi unsuru, cümlenin öznesi veya ana yükleminden 351
KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ
anlaşılır: (Anın) bon om erdinig boşġunġalı tutgalı oḳıġalı oḳıtġalı
bitigeli bititgeliKaynakça
ögretig ḳılġalı k(e)rgek (Suv. 24, 15-17) gibi.
2.2.5. Ankara:
Akkuş, M. (1995). Kitab-ı gunya, Türk Türkçesinde
Eski Uygur Dil Kurumu Yayınları.
5. Tip Gereklilik İfadesi
Arat, R. R. (1947). Kutadgu bilig I, metin. İstanbul.
Eski Uygur Türkçesinde 5. tip gereklilik, “-mAk” isim fiil ekini
Arat, R. R. (1959). Yusufalan
Hasherhangi
Hacib-Kutadgu bilig II, tercüme” Ankara.
bir fiil ile “kergek” kelimesinden oluşan “…-mAk
Argunşah, M. (2014). Çağatay Türkçesi, İstanbul: Kesit Yayınları.
kergek” yapısı ile ifade edilir. Kişi unsuru cümlenin öznesi veya ana
Arıkan, İ. (2006). Ermeni harfleriyle yazılmış Kıpçakça zebur (metin-dizin), Yayımlanmamış
yükleminden anlaşılır: birök övkelig yaġıġ utayın tiser bilge biliglig
Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk
Dili ve Edebiyatı Anaḳılıçıġ
y(i)ti Bilimtayan-mak
Dalı, Gaziantep.
k(e)rgek (BTT I B 77-78), ḳıl-maḳ k(e)rgek erti
Asmussen, J. P. (1965). “(X ͮastvanift, studies in manichaeism”
177, 261-265) Copenhagen:
tut-maḳ k(e)rgek er-ti ATD, VII, s.175,
(X ͮastvanift,
167-292. 164-165). Örnekleri incelendiğinde bu tip gereklilik ifadesinin gelecek
Ata A. (1997a). Kısasü’l enbiyâ I (giriş-metin-inceleme), Ankara: Türk Dil Kurumu Ya-
zamanlı metinlerde kullanıldığı görülür.
yınları.
2.3.Karahanlı Türkçesinde Gereklilik
ATA A. (1997b). Kısasü’l enbiyâ II (dizin-sözlük), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Karahanlı Türkçesinde gereklilik, “-gU” eki, “…-gU kerek”
Bulak, Ş. (2011). Tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerinde şart kipi”Selçuk Üniversitesi Tür-
kiyat Araştırmaları Dergisi,
yapısı 30, ...
ve “kerek s.71-98.
-sA” yapısı olmak üzere üç farklı şekilde ifade edilir.
Bulak, Ş. (2017a). Karşılaştırmalı
2.3.1. tarihî Türk Türkçesinde
Karahanlı yazı dilleri grameri –fiil çekimi-,
1. Tip Gereklilik İstanbul:
İfadesi
Kesit Yayınları. Karahanlı Türkçesinde 1. tip gereklilik, “-gU (ol)” sıfat fiil eki
Bulak, Ş. (2017b). Tarihî Türk yazı dillerinde şimdiki zaman, Siirt Üniversitesi Sosyal
ile ifade edilir: bayat birdi devlet ay terken ḳutı / anın͡ g şükri ḳıl-ġu oḳıp
Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9, s.223-258.
min͡ g atı (KB 109), katıġlan-ġu ötrü yetürgü tapuġ/ tümen edgülükke
Bulak, Ş. (2017c). Tarihî Türk yazı dillerinde fiil çekiminde kişi unsuru, Sosyal Bilimler
Dergisi, 4(13), s.açılġay
243-271.
kapuġ (KB-4859), yanut kıl-ma-ġu-mu ay köngli tirig (KB-5772) oġul
Chirli, N. (2003). Ermenikız
Kıpçakça dualar kitabı-alġış
atasın sugurka-ġu Haarlem:
͡ g bolsaSOTA
bitigi,özün
ol (KB-3388) hacib Yayınları.
orunç al-ma-ġu (KB-
Çağatay, S. (1963). Türk 4144)
lehçeleri
gibi.örnekleri,
KarahanlıVIII. yüzyıldan XIII.
Türkçesinde 1. tipyüzyıla kadar
gereklilik yazı dili,
ifadesi, basitAnka-
çekimde
ra: Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
kişi unsuruna bağlanmadan kullanılır. Kişi unsuru cümlenin öznesi
Dilçin, C. (1991). Hoca Mes’ud, süheyl ü nevbahar, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Ya-
veya ana yükleminden anlaşılır. Ancak hikâye birleşik çekiminde kişi
yını
unsuru olarakI-II,
Eckmann, J. (1995). Nehcü’l-ferâdis iyelik ekleri Türk
Ankara: ile kullanılır:
Dil Kurumu burunYayınları,
ıd-gu+m(Yayımla-
er-di kamug
yanlar: Semih Tezcan-Hamza
edgülüg (KB-1131) Zülfikar). ͡
eşit-me-gü+m er-di anıng sözlerin (KB-3859)
Eckmann, J. (2009). Çağatayca el kitabı, İstanbul:
(Bulak 2017a:400). “…-gU(Çev.
(ol)”Günay
eki ileKaraağaç),
ifade edilenKesit Yayın- Eski
gereklilik,
ları.
Uygur Türkçesinde de kullanılır. Ancak Karahanlı Türkçesindeki
Eraslan, K. (1996). Ali Şîr Nevâyî, nesâyimü’l- maḥabbe min şemâyimi’l-fütüvve, Ankara:
örneklerde Eski Uygur Türkçesine nazaran “ol” zamiri daha az
Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eraslan, K. (2012). Eski kullanılır. Karahanlı Türkçesinde işlek bir şekilde sıfat fiil eki olarak da
Uygur Türkçesi grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ercilasun, A. B. (2014). Kutadgu bilig grameri -fiil-, Ankara: Akçağ Yayınları. 7
Ergin, M. (1958). Dede korkut kitabı I, İstanbul.
Ergin, M. (1963). Dede korkut kitabı II, İstanbul.
352 / Yrd. Doç. Dr. Şahap BULAK EKEV AKADEMİ DERGİSİ

Ergin, M. (1993). Türk dil bilgisi, İstanbul: Bayrak Yayınları.

Ergin, M. (2009). Dede korkut kitabı 2 (indeks-gramer), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayın-
ları.
Ergin, M. (1980). Kadı Burhaneddin divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fa-
kültesi Yayınları.
Ertaylan, İ. H. (1960). Lütfî divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Ya-
yınları, No. 863.
Gabain, A. Von (1938a) Biriefe der uigrischen hüen-tsang-bio-graphie, SBAW, Phil.-hist.
Kl., 29, s. 371-415.
Gabain, A. Von (2007). Eski Türkçenin grameri, Ankara: (Çev. Mehmet Akalın) Türk Dil
Kurumu Yayınları, 5. Baskı.
Gülsevin, G. (1983). Kırk vezir hikâyeleri, Ankara: Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Türk
Dili Bölümü Bitirme Tezi.
Gülsevin, G. (1989). Ahmed-i Dâ'î, miftâhu'l-cenne (metin-dil özellikleri dizin), Yayımlan-
mamış Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde ekler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayın-
ları.
Gülsevin, G., Boz, E. (2013). Eski Anadolu Türkçesi, Ankara: Gazi Kitabevi.
Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi grameri, İstanbul: Kesit Yayınları.
Güvenç, L. (2013). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi metinlerinde -mAlI ekinin kullanılışı-
na dair. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literatu-
re and History of Turkish or Turkic, 8(9), s. 1613-1623.
Hacıeminoğlu, N. (1997). Harezm Türkçesi ve grameri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Yayınları, Ankara.
Hamilton, J. R. (1998). İyi ve kötü prens öyküsü, (Çev.: Vedat Köken), Ankara: Türk Dil
Kurumu Yayınları.
Ilmınskı, N. (1857). Baber-nameh, Kazan.
İsen, M., Kurnaz, C. (1990). Şeyhi divanı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Karamanlıoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Ya-
yınları.
Türk Dil Kurumu (2006) Karşılaştırmalı Türk lehçeleri grameri I -fiil- basit çekim, An-
kara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kasapoğlu, Ç.H. (2012). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi. Dil Araştırmaları, 10, s.17-81.
Kaya, Ö. (1996). Alî Şîr Nevâyî, fevâidü’l-kiber, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kocaman, A. (1981). Türkçede kip olgusu üzerine görüşler. TDAY Belleten, s. 81-85.
Koraş, H. (2006). Günümüz Türk lehçelerinde gereklilik. Sosyal Bilimler Enstitüsü Der-
TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ 353
KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ

gisi, 20, s.131-141.

Koraş, H. (2005). Türkiye Türkçesinde gereklilik, Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜ-
BAR), 17, s. 135-154.
Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri (şekil bilgisi), Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları.
Mansuroğlu, M. (1953). Türkçede -gU ekinin fonksiyonları. Türkiyat Mecmuası, X, s.
347-350.
Müller, F.W.K., A. von Gabain (1946). Uigurica IV-B, C, D, Uygurca üç hikâye, (Çev.:
S. Himran), İstanbul.
Müller, W.K. (Herausgegeben von A. von GABAİN) (1931). Uigurica IV, SBAW, Phil.-
hist. Kl., 24, s. 675-727.
Nevâ’î külliyât, El yazması, Topkapı Sarayı Kütp., Revan 808. I Levend, s. 130-142;
Karatay, s. 105-106, No. 2298.
Orkun, H. N. (1940). Prens klayanamkara ve papamkara hikâyesinin Uygurcası, İstan-
bul.
Özdemir, E. (1968). Türkçede fiillerin çekimlenişine toplu bir bakış. TDAY Belleten -
1967, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Özmen, M. (2010). Gerek, gerekmek ve gereklilik çekimleri üzerine. Türk Dili Üzerine
Makaleler, Ankara: Akçağ Yayınları.
Özmen, M. (2017). Ahmed-i Dâî divan, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Rachmatı, R. (1936). Türkische turfan-texte VII, mit sino-logischen Anmerkungen von
Dr. W. Eberhard. ABAW, 12, s. 1-124+Xv Tafel.
Radloff, W. (1911). Kuanşi-im pusar, Petersburg: Eine Türkische Übersetzung des 25.
Kapitels der chinesischen Ausgabe des Saddharmapundârika, Bibliotheka Bud-
dica, 14.
Radloff, W., Malov, S.E. (1913). Suvarnaprabhâsa, (uig. Redaktion), Petersburg: Bibli-
othec a Buddhica 17, 27.
Şen, M. (1993). Gazi Zahirüddin Muhammed Babur, bâburname, İstanbul: Marmara Üni-
versitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Şerefe’d’dîn ‘Alî Yezd’nin zafername adlı eserinin Çağatayca tercümesi, El yazması, Nu-
ruosmaniye Kütphanesi No. 3268.
TDK (2009). Tarama sözlüğü VII ekler. (3. Baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, Ş. (1971b). Uygurca metinler I, kuanşi im pusar (ses işiten ilah) vap ḥua ki atlıġ
nom çeçeki sudur (saddharmapundârika-sûtra), Erzurum.
Tekin, Ş. (1992). Eski Türkçe, Türk dünyası el kitabı, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma
Enstitüsü Yayınları.
Tekin, T. (2003). Orhun Türkçesi grameri, İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
354 / Yrd. Doç. Dr. Şahap BULAK EKEV AKADEMİ DERGİSİ

Tekin, T. (2010). Orhun yazıtları. (4. Baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,
Toparlı R., Argunşah, M. (1987). Mu’înü’l-mürîd, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Toparlı, R. (1993). Ed-dürretü'l-mudiyye fi'l-lügati't-Türkiyye, Ankara: Türk Dil Kurumu Ya-
yınları.
Uğurlu, M. (1987). Münyetü'l-guzât, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Üstünova, K. (2004). Dilek kiplerinde zaman kavramı. Türk Dili, 635 (LXXXVIII), Türk
Dil Kurumu Yayınları, s.678-686.
Yamada, N. (1972) Uigur documents of slaves and adopted sons. Memoirs of the Faculty
of Letters Osaka University, XVI, s. 164-268+12.
Yüksel, S. (1965) Mehmed, ışk-nâme, Ankara: Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
Zieme P., Kara, G. (1978) Ein uigurisches totenbuch, Naropas Lehre in uigurischer Über-
setzung, Budapest.

Kısaltmalar
AB Alġış Bitigi
ADD Ahmed-i Dâ’î Divan
APG Aşık Paşa, Garib-name
BN Bâburnâme
BTT, I Fragmente der uigurischen Version des Jin’gangjing mit des Gâthâs
des Meister Fu,
BTT, II Eine Uigurische Totenmesse
DK Dede Korkut Kitabı
DM Ed-Dürretü'l-Mudiyye fi'l-Lügati't-Türkiyye
FK Nevâ’î, Fevâidü’l-Kiber
HK, I Zur Heilkunde der Uigurien, (I)
Işk. Işk-nâme
İN Kitâb fi İlmi'n-Nüşşâb Tercümesi
KB Kutadgu Bilig Herat nüshası
KBD Kadı Burhaneddin Divanı
KD Kul Mes’ûd, Kelile ve Dimne
KE Kısasü’l Enbiyâ, Burhânü’d-din Rabgûzî
KT D Kültigin Yazıtı doğu yüzü
KTLG Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri Fiil- Basit Çekim-
KTUN Köngül Tözin Uḳıttaçı Nom
Kuanşi Kuanşi-im Pusar
Küll. R Nevâ’î Külliyât, Rubailer
Küll. S Nevâ’î Külliyât
 TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ 355
KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ

KVH Kırk Vezir Hikâyeleri

KZ Kıpçakça Zebur
L Div. P Lutfî, Dîvân, El yazması, Bibliotheque Nationale
Mahb. Mahbübü'l-Kûlûb
MC Ahmed-i Dai, Miftahü'l-Cenne
MG Münyetü'l-Guzât Tercümesi
MM Mu’înü’l-Mürîd
Mrzb. Marzuban-name Tercümesi, Sadruddin Şeyhoğlu
2.2.4. Eski Uygur Türkçesinde
2.2.4. Eski Uygur 4. Tip Gereklilik
Türkçesinde İfadesi
4. Tip Gereklilik İfadesi
NF Nehcü’l-Ferâdis
NM Eski Uygur Türkçesinde
Nesâyimü’l- Maḥabbe
Eski4.Uygur Min“kergek”
Türkçesinde
tip gereklilik, Şemâyimi’l-Fütüvve
kelimesi ile“kergek” kelimesi ile
4. tip gereklilik,
Prensedilir.
ifade KP Kişi unsuru, Prens
ifade Klayanamkara
cümlenin
edilir. Kişi öznesi ve Papamkara
unsuru, veya ana Hikâyesinin
cümlenin öznesi veyaUygurcası
yükleminden ana yükleminden
SN Hoca
anlaşılır: (Anın) bon anlaşılır: Mes'ûd,
om erdinig (Anın) Süheyl
boşġunġalı ü Nevbahâr
bon om tutgalı
erdinig oḳıġalı
boşġunġalı
oḳıtġalı
tutgalı oḳıġalı oḳıtġalı
Suv. Suvarnaprabhâsa
bitigeli bititgeli ögretigbitigeli
ḳılġalı
bititgeli
k(e)rgekögretig
(Suv.ḳılġalı k(e)rgek
24, 15-17) gibi.(Suv. 24, 15-17) gibi.
ŞD Şeyhî Divanı
TB2.2.5. Eski Uygur TöreTürkçesinde
2.2.5. 5. Tip Gereklilik
Bitigi Eski Uygur Türkçesinde İfadesi
5. Tip Gereklilik İfadesi
Totenbuch Ein uigurisches
Eski Uygur Türkçesinde tipTotenbuch
Eski5.Uygur Türkçesinde
gereklilik, “-mAk” 5. tipisim fiil ekini“-mAk” isim fiil ekini
gereklilik,
TS/Leys. Mu.
alan herhangi bir fiil Tarama Sözlüğü
“kergek”
alanile herhangi / Tefsir-i Ebilleys
bir kelimesinden
fiil ile “kergek” Tercümesi, Musa bin
oluşan kelimesinden
“…-mAk Hüseyin
oluşan “…-mAk
TS/Maarif Tarama Sözlüğü / Maârifname, Hızır Bey oğlu Sinan Paşa
kergek” yapısı ile ifade kergek”edilir.yapısı
Kişi ile
unsuru
ifadecümlenin
edilir. Kişi
öznesi
unsuru
veyacümlenin
ana öznesi veya ana
TT VI Türkische Turfan-Texte VI
yükleminden
U VI anlaşılır: Uigurica
yükleminden IV anlaşılır:
birök övkelig yaġıġbirökutayınövkelig
tiser bilge
yaġıġ biliglig
utayın tiser bilge biliglig
USt.ḳılıçıġ tayan-mak
y(i)ti Uigurische
y(i)ti
k(e)rgek Studien
ḳılıçıġ (BTT
tayan-mak k(e)rgek
I B 77-78), ḳıl-maḳ
(BTTk(e)rgek ertiḳıl-maḳ k(e)rgek erti
I B 77-78),
(X ͮastvanift, 177, 261-265)
(X ͮastvanift, Studies
tut-maḳ in Manichaeism
177, k(e)rgek
261-265)er-ti (X ͮastvanift,
tut-maḳ k(e)rgek175,
er-ti (X ͮastvanift, 175,
164-165). Örnekleri Xuanzang
Xuanzang-Biogr. 164-165). Leben
incelendiğinde bu und
Örnekleri Werk, Teilifadesinin
tip incelendiğinde
gereklilik 5.bu
Dietipalttürkische Xuanzang-
gereklilik ifadesinin
gelecek gelecek
Biographie VIII
zamanlı metinlerde kullanıldığı
zamanlı metinlerde
görülür. kullanıldığı görülür.
Z Şerefe’d-din Ali Yezd, Zafer-nâme
2.3.Karahanlı Türkçesinde
2.3.Karahanlı Türkçesinde Gereklilik
Gereklilik
Diğer Karahanlı
Kısaltma Türkçesinde
ve İşaretlergereklilik,Türkçesinde
Karahanlı “-gU” eki, “…-gU “-gU”
gereklilik, kerek”eki, “…-gU kerek”
- ve “kerek ... -sA”
yapısı yapısı yapısı Fiil
ve “kerek
olmak köklerine
-sA”üçgelir.
üzere
... yapısı
farklı olmak
şekildeüzere
ifade üçedilir.
farklı şekilde ifade edilir.
~2.3.1. Karahanlı Türkçesinde Değişken
2.3.1. Karahanlı şekil
1. Tip Türkçesinde
Gereklilik İfadesi 1. Tip Gereklilik İfadesi
+ Karahanlı TürkçesindeKarahanlı İsim köklerine
Türkçesinde
1. tip gereklilik, gelir.
“-gU1. (ol)” sıfat fiil eki
tip gereklilik, “-gU (ol)” sıfat fiil eki
…+… İki kelimenin birlikte ͡ bir yapı oluşturduğunu gösterir.
ile ifade edilir: bayat birdi devlet
ile ifade ay bayat
edilir: terkenbirdi
ḳutı devlet
/ anıngayşükri
terken
ḳıl-ġu / anın͡ g şükri ḳıl-ġu oḳıp
ḳutıoḳıp
< Bu şekilden gelir.
min͡ g atı (KB 109), katıġlan-ġu
min͡ g atı (KB ötrü yetürgü
109), katıġlan-ġu
tapuġ/ tümen
ötrü yetürgü
edgülükketapuġ/ tümen edgülükke
> Bu şekle gider.
açılġay
A kapuġ (KB-4859), açılġay yanut
kapuġ
a,kıl-ma-ġu-mu
e (KB-4859), ay köngli
yanuttirig
kıl-ma-ġu-mu
(KB-5772)ayoġulköngli tirig (KB-5772) oġul
kızGatasın sugurka-ġu ol kız
(KB-3388) özün͡ k/ḳ
g/ġ,
atasın sugurka-ġu g bolsa
ol (KB-3388)
hacib orunç özün͡ al-ma-ġu
g bolsa hacib
(KB- orunç al-ma-ġu (KB-
I gibi. Karahanlı Türkçesinde
4144) ı, 1.
i tip gereklilik
4144) gibi. Karahanlı Türkçesinde
ifadesi,
1. basit
tip gereklilik
çekimdeifadesi, basit çekimde
U
kişi unsuruna bağlanmadan u,
kişi unsuruna ü
kullanılır.
bağlanmadan
Kişi unsuru kullanılır.
cümleninKişiöznesi
unsuru cümlenin öznesi
veya ana yükleminden
veya
anlaşılır.
ana yükleminden
Ancak hikâye
anlaşılır.
birleşikAncak
çekiminde
hikâyekişi
birleşik çekiminde kişi
unsuru olarak iyelik ekleri
unsuru ile
olarak iyelikburun
kullanılır: ekleri ıd-gu+m er-di
ile kullanılır: burun
kamug
ıd-gu+m er-di kamug
edgülüg (KB-1131) edgülüg
eşit-me-gü+m anın͡ g sözleriner-di
er-di eşit-me-gü+m
(KB-1131) anın͡ g sözlerin (KB-3859)
(KB-3859)