1-0 mís';

1-1 çLrkouk
1-2 T;ksfr"k 'kkL= dh çfr"Bk
1-3 T;ksfr"k&'kkL= dh LdUèk&dYiuk
1-4 f=LdUèkkRed T;ksfr"k dk Lo:i
1-4-1 fl)kUr LdUèk
1-4-2 Qfyr LdUèk
1-4-3 lafgrk LdUèk
1-5 cgqLdUèkkRed T;ksfr"k 'kkL=
1-5-1 i¥~pLdUèkkRed T;ksfr"k
1-5-2 "kV~LdUèkkRed T;ksfr"k
1-6 lkjka'k
1-7 'kCnkoyh
1-8 cks/k ç'u
1-9 mi;ksxh iqLrdsa

bl bdkà ds vè;;u ls vki%

• T;ksfr"k ds mRifÙk&dky dks fu:fir dj ldsaxsA
• T;ksfr"k ds fodkl&Øe dk o.kZu dj ldsaxsA
• f=LdUèkkRed T;ksfr"k ds Lo:i dks js[kkafdr dj ldsaxAs
• f=LdUèkkRed vkSj "kV~LdUèkkRed T;ksfr"k ds vUrj dks le>k ldsaxsA
• T;ksfr"k ds fofoèk vk;keks dk ewY;kadu dj ldsaxsA

çFke ikBîØe ds r`rh; [k.M dh bl çFke bdkà esa vkidk Lokxr gSA bl [k.M
esa T;ksfr"k 'kkL= ds fofoèk vaxksa dk vki foLrkj ls vè;;u djsaxsA ;|fi T;ksfr"k
'kkL= dh ^f=LdUèkkRed* laKk çfl) gS rFkkfi dky&Øe ls T;ksfr"k ds vU; vaxksa
o mikaxksa dk fodkl gqvkA
vc D;wafd ;g [kaM dh çFke bdkà gS vr% bl bdkà esa ge T;ksfr"k&'kkL= dh
çfr"Bk vkSj mlds fodkl dk vè;;u djsaxsA fu'p; gh bl Øe esa
T;ksfr"k&'kkL= ds lHkh i{kksa ij] tks fd lkèkkj.kr;k ^vax* ;k^LdUèk* bl uke ls
tkus tkrs gSa] ij fogaxe n`f"V Mkyus dk ç;kl Hkh fd;k tk,xkA rRi'pkr~ vkxs
dh bdkb;ksa esa eq[; LdUèkksa ij foLrkj ls ppkZ gksxhA
171
 bl lrr ifjorZu'khy lalkj esa fdlh Hkh 'kkL= ds lE;ä;k Kku ds fy, ,oa
mlds laj{k.k o laoèkZu ds fy, mldk bfrgkl tkuuk vR;ko';d gSA dksà Hkh
'kkL= dc] fdlds }kjk vkSj fdl ifjfLFkfr esa çfrf"Br gqvk\ çfr"Bk ds ckn ls
fdl çdkj ls blus Åapkà vFkok fuEurk dks çkIr fd;k\ bu lc ç'uksa ds mÙkj
rks rHkh feysaxs tc blds bfrgkl dk lE;d~ Kku gksxkA vr% bl vè;k; es
aT;ksfr"k&'kkL= ds bUgÈ i{kksa dks mn~Hkkfor djus dk ç;kl fd;k tk,xkA la{ksi esa
dgsa rks] ;g bdkà u dsoy T;ksfr"k 'kkL=&:ih fo'kky çklkn dh lq–<+
vkèkkjf'kyk dh ifjpkf;dk gS vfirq bl Hkou dh fo'kkyrk vkSj HkO;rk dk n'kZu
Hkh djkrh gSArks vkb,] bl vè;k; dh rjQ vxzlj gksrs gSaA

tSlk fd vki tkurs gh gSa fd fdlh Hkh 'kkL= ds ,sfrgkfld i{k ij ppkZ vkjEHk
djrs gq, lcls igys ge mldh mRifÙk dh ckr djrs gSa] fdUrq vxj vki è;ku nsa
rks ;gka eSaus ^çfr"Bk* 'kCn dk ç;ksx fd;k gS u fd mRifÙk dkA vc vki lkspsaxs
fd ,slk D;ksa gS\ rks bldk dkj.k ;g gS fd T;ksfr"k&'kkL= ds cht ;=&r=
çdh.kZ ¼fc[kjh gqý voLFkk esa osnksa vkSj brj oSfnd lkfgR; esa feyrs gSaA bldk
vFkZ ;g gqvk fd bl 'kkL= dh mRifÙk ;k dgsa fd bldh çkphurk LokHkkfod :i
ls osnksa dh çkphurk esa fufgr gSA
vc tgka rd ç'u osnksa dh çkphurk dk gS buds dky&fuèkkZj.k esa eq[; :i ls nks
i{k pyrs gSaA çFke i{k lukru&ijEijk dk gS] rks nwljk mldk fojksèkh i{k gSA
;fn igys ¼lukru½ i{k dh ckr djsa rks ;g osn dks ^vikS#"ks;* ekurs gq,] dky
dh e;kZnk ds ijs vukfn&vuUr&fpjUru ekurk gS vkSj pwafd T;ksfr"k osn dk gh
vax gS vr% mldk Hkh vikS#"ks;Ro Lohdkjrs gq, mRifÙk&dky&lkfgR; ekurk gSA
bl rjg osn ds leku ,oa lkFk gh T;ksfr"k ds 'kkÜor~ gksus ds dkj.k mldh
mRifÙk&dky dk ç'u gh ugÈ mBrk gS] D;ksafd loZnk fo|eku osn ;k osnkaxHkwr
T;ksfr"k ds mRifÙk dh ckr djuk mudks dky dh e;kZnk esa ckaèkus tSlk gksxk] tks
bl fl)kUr ds fo#) gSA iq#"klwä ds bl eU= dks nsf[k,&

¼_Xosn] n'ke e.My] iq#"k lwä] ‹½

vFkkZr~ txr~ dks mRiUu dj.ks okys czãk th us vius ;KlkèkuHkwr pkjks eq[kksa ls
pkjksa osnksa ¼_d~] ;tq%] lke vkSj vFkoZ½ dks Øe'k% mRiUu fd;kA
;fn vki mifjfyf[kr eU= vkSj mlds vFkZ dks ns[ksa rks blesa ^vtk;r* 'kCn vk;k
gS ftldk vFkZ ^mRiUu fd;k* gS] rc ,sls esa fopkj.kh; ;g gS fd ;fn ;gka osnksa ds
fy, ^mRiUu fd;k* 'kCn dk ç;ksx gqvk gS rks fQj budh mRifÙk ls fojksèk D;w\a
vkSj D;k ;g osn&eU= Lo;a lukru&i{k ds fo#) er miLFkkfir ugÈ dj jgk gS
tks bls 'kkÜor eku dj bldh mRifÙk&dky dk fojksèk dj jgs gSaA rks bldk
lekèkku ;g gS fd bl eU= esa lukru&i{k ds fojksèk tSlh dksà ckr ugÈ gSA bl
eU= esa nks ladsr fufgr gSaA çFke ;g fd tc bls czãk th ds eq[k ls mn~Hkwr
ekuk x;k gS rks bldk vFkZ ;g gqvk fd fdlh euq";] _f"k vkfn us bldh jpuk
;k mRifÙk ugÈ dh gS] Qyr% ;g ^vikS#"ks;* gSA ;fn euq"; vkfn ds }kjk bldh
jpuk dh tkrh rks vo'; gh bldh jpuk ¼mRifÙk½ dk dksà u dksà dky&[k.M
172 vo'; gksrkA rks ,sls esa tc euq"; vkfn ds }kjk jfpr gh ugÈ gS rks bldh
mRifÙk&dky dk fuèkkZj.k laHko gh ugÈ gSA vc vkb, nwljs fufgrkFkZ ij] ;s osn
czãk th ls mRiUu gSaA ;gk¡ Hkh „ ladsr fufgr gSaA igyk] ^mRiUu fd;k* ls ;g
vfHkçk; gS fd ^èkkrk ;Fkk iwoZedYi;r* ds leku czãk th us Lo;a esa igys ls
fo|eku vUrfj{k] lw;Z] pUæ] u{k=] xzg]dky&rÙo vkfn ds lkFk&lkFk osnksa dh
mifLFkfr] txr~ ds çorZu dh –f"V ls iqu% dhA bl çdkj tks igys ls gh
fo|eku gS mldh mRifÙk ugÈ vfirq iqu% çfr"Bk dh tkrh gSA nwljk ladsr ;g gS
fd ;fn vki bls osnksa dh mRifÙk ¼ekulh&l`f"V½ ekuHkh ysa rks mlh ds lkFk
mRiUu rks dky&rRo Hkh gSA vFkkZRk~ osnksa dh mRifÙk ds lkFk rks Lo;a dky&rÙo
dh Hkh mRifÙk gqà vkSj dky&foèkk;d lw;kZfn ds dkj.k mldh ço`fÙk gqà rks fQj
osn dks dky dh lhek esa dSls ckaèkk tk ldrk gSA fQj Hkh ;fn dksà dguk pkgs
rks dg ldrk gS fd tcls dky dh ço`fÙk gS rHkh ls osnksa dk dky ekuuk
pkfg,A;gh dkj.k gS fd lukru&i{k ds er dk miLFkkiu djus ds fy, eSaus
T;ksfr"k dh mRifÙk ugÈ vfirq mldh çfr"Bk vFkkZr~ tks fo|eku gS mldh LFkkiuk
dh ckr ;gka dh gSA
osn ;k T;ksfr"k dh mRifÙk ds fo"k; esa tgka rd nwljs i{k dk ç'u gS] mlesa dÃ
er pyrs gSaAbu erksa ds vkèkkj ij bUgsa nks oxks± esa ckaVk tk ldrk gSA çFke oxZ
dqN ijEijkfHkekfu;ksa dk gS ftlesa yksdekU; cky xaxkèkj fryd] ia nhukukFk
'kkL=h pqysV vkfn gSa tks osnksa ds dky dks Ãlk ds †ååå&‡ååå o"kks± ds iwoZ ls
ysdj çk;% ˆååå&‰ååå o"kks± iwoZ rd dk ekurs gSa vkSj çk;% ik'pkR; fo}ku~
eSDlewyj] tSdksch vkfn dks nwljs oxZ esa j[kk tk ldrk gS] tks osnksa dh mRifÙk
dky dks Ãlk ds ƒ‡åå&„ååå o"kks± rd ds eè; j[krs gSaA eSDlewyj ds er esa Ãlk
iwoZ ˆåå ds igys oSfnd&xzaFkksa dh jpuk iw.kZ gks pqdh FkhA eSDlewyjus Ã-iw- ˆåå ls
Ã-iw- Šåå o"kZ rd ^lw=dky* dgk gS] Ã-iw- Šåå ls ƒååå o"kZ rd ds eè; dks
^czkã.k&dky*] Ã-iw- ƒååå ls „ååå o"kZ rd ds eè; ^eU=&dky* ekuk gSA
bu fo}kuksa ds erksa dk ;fn lkj j[kus dk ç;kl d:a rks ;g dg ldrk gwa fd
oSfnd&dky dh mÙkj&vofèk 'kdiwoZ yxHkx ƒ‡åå o"kZ gSA blds ckn osnkax&dky
dk vkjEHk gksrk gSA lafgrk,a] czkã.k vkSj mifu"kn~ oSfnd&dky ds gSaA rSfÙkjh;
lafgrk ds dqN Hkkx dk jpuk dky 'kdiwoZ …ååå o"kZ gSA
;fn osnksa ds dky&fuèkkZj.k esa çkphure mRifÙkdky ij Hkh fopkj djsa rks 'kdkjEHk
ds yxHkx ˆååå o"kZ ls igys osn dc dSls mRiUu gq,] ;g dg ikuk vR;Ur
nq"dj gS] vr% ;g ¼osnksa dh mRifÙk dk½ dky vukfnor~ gS ,slk dgk tk ldrk
gSA vc pwafd osn vkSj T;ksfr"k esa Bhd mlh çdkj dk vHksn lEcU/k gS] ftl çdkj
'kjhj vkSj vax esa] ;gh dkj.k gS fd T;ksfr"k dk mRifÙk&dky Hkh osnksa dh
mRifÙk&dky ds leku gh vukfn le>uk pkfg,A
laL—r ok³~e; dh le`f) vkSjmldh oSKkfudrk dh çfr"Bk esa T;ksfr"k&'kkL= dh
egrh Hkwfedk jgh gSA tSlkfd vki tkurs gSa osnk³~x gksus ds dkj.kT;ksfr"k dh
mRifÙk osnksa ls ekuh tkrh gSA _Xosn] rSfÙkjh;ksifu"kn~] 'kriFk czkã.k vkfn oSfnd
ok³~e; esa ix&ix ij T;ksfr"kh; voèkkj.kk,a] ladYiuk,¡ ,oa fl)kUr dgÈ ij lw=
:i esa ¼vçR;{kr%½ rks dgÈ ij foLr`r :i esa ¼çR;{kr%½ –f"Vxkspj gksrs gSaA ;gk¡
,d 'k³~dk vkids eu esa ;g gksrh gksxh fd _f"k;ksa us ,d= ¼xzUFk&:i esa½ bu
T;ksfr"kh; fo"k;ksa dh ppkZ D;ksa ugÈ dh\ vkSj T;ksfr"k&'kkL= dks ,d LorU= :i
D;wa ugÈ fn;k\ oLrqr% bu nksuksa gh ç'uksa dk ,d gh okD; esa lekèkku ;g gS fd
rRdkyhu _f"k dk mís'; fdlh 'kkL=&fo'ks"k dk çorZu djuk ugÈ Fkk vfirq
mldk y{; ç—fr ;k ;wa dgsa fd laiw.kZ czãk.M o tho dks ,d leku vkSj ml 173
 ijefirk ijesÜoj dh fofPNfÙk ekurs gq, çR;sd çk—frd rÙo dh nsoRo ds :i esa
Lrqfr&xku djuk rFkk bl Øe esa muds Lo:i] xq.k&èkeZ] dk;Z vkSj ikjLifjd
lEcUèk dh O;k[;k djuk FkkA vr% bu fo"k;ksa ds miLFkkid vkpk;ks± us
çl³~xo'kkr~ u{k=ksa] xzgksa] xzg.k] ekl] frfFk vkfn T;ksfr"kh; rÙoksa dh ppkZ
Lrqfr&xku ds Øe esa dhA gk¡--- dkykUrj esa czkã.k xzUFkksa vkSj ijoÙkÊ oSfnd
lkfgR; esa T;ksfr"kh; fo"k;ksa dks foLrkj :i esa çLrqr fd;k x;kA
dky&Øe ls vusdksa _f"k;ksa] vkpk;ks± us l³~ØkfUr] xzg.k] xzg&;qfr] u{k=] eqgwÙkZ
vkfn ij vius&vius fl)kUr çdV fd;sA T;ksfr"k ds ƒŠ çorZd vkpk;Zekus x,]
tks fd bl çdkj gSa &

buesa lw;Z vkSj firkeg dks lukru ijEijk esa _f"k u ekudj nso ekuk x;k gSA
'ks"k _f"k gSaA ;s gSa O;kl] of'k"B] vf=] ijk'kj] d';i] ukjn] xxZ] ejhfp] euq]
vf³~xjk] ykse'k] ikSfy'k] P;ou] ;ou] Hk`xq vkSj'kkSudA
;gk¡ vkids eu esa ;g ftKklk gksxh brus vkpk;ks± ds gksus ds ckotwn osnksÙkj dky
ls ysdj osnkax dky rd ds chp esa T;ksfr"k dk dksà LorU= xzUFk vkt rd D;wa
ugÈ çdk'k esa vk;k\ blds nks çeq[k dkj.k gSaA
igyk rks ;g gS fd oSfnd ;k osnksÙkj dky eq[;r;k çopu&dky jgk gSA
çl³~xo'kkr~ vkpk;ks± us vius er f'k";ksa ds lkeus j[ks ftUgksaus mu erksa dks vkxs
c<+k;kA bl çdkj d.kkZdÆ.k ijEijk }kjk bu _f"k;ksa }kjk çoÆrr o çfrikfnr
fl)karksa ds vkèkkj ij ;s vkpk;Z T;ksfr"k&'kkL= ds çorZd rks ekus x, fdUrq] Lo;a
bu vkpk;ks± ;k muds ijEijkxr f'k";ksa }kjk 'kkL=kè;;u esa ys[ku&fofèk dh mis{kk
ds dkj.k rÙkf}"k;d 'kkL=h;&xzUFkksa dk vHkko jgkA dkykUrj esa LorU= :i ls
'kkL=h; xzUFkksa dh jpuk cgqr ckn esa çkjEHk gqÃA rc fudV iwoZorÊ vkpk;ks± ,oa
'kkL=&fo'ks"k ds fof'k"V vkpk;ks± ;Fkk& T;ksfr"k'kkL= esa ikjk'kj] tSfefu bR;kfn ds
erksa ds ladyu :i xzUFkksa dh jpuk gqà ftuesa vfrçkphu vkpk;ks± ds erksa dk
;=&r= lekos'k fd;k x;k çR;{k –f"Vxkspj gksrk gSA
nwljk çeq[k dkj.k ;g gS fd Hkkjro"kZ fiNys yxHkx nks gt+kj o"kks± ls
vkØe.kdkfj;ksa ls nq"çHkkfor jgkA ftUgksaus le;&le; ij Hkkjr dh laL—fr dks
cykr~ lekIr djus ds mís'; ls laL—fr ds vkèkkjHkwr 'kkL=ksa vkSj 'kkL=&laj{k.k esa
layXu laLFkkvksa ds fouk'k dk dk;Z fd;kA bl dkj.k ls vusdksa xzUFk foyqIr gks
x,A tks cps muesa Hkh dà xzUFkksa dh gLrfyf[kr çfr;ksa ds va'k ;=&r= çdhÆ.kr
voLFkk esa gksus ls o vU; dkj.kksa ls viw.kZ voLFkk esa çkIr gq,Ablds vfrfjä dÃ
vU; çR;{k ,oa ijks{k dkj.k jgs ftUgksaus Hkkjr dh vewY; 'kkL=h; ijEijk dks vkSj
bl Øe esa Hkkjrh;&T;ksfr"k&ijEijk dks viwj.kh; {kfr igqapkÃA
blls gqvk ;g fd Åij ifjxf.kr Hkkjrh;&T;ksfr"k&ijEijk ds vusdksa çorZd
vkpk;ks± ds fl)kUr] LorU= xzUFk dk :i u ys ldsA ysfdu bruk t+:j gS fd
miyCèk 'kkL=h; xzUFkksa esa bu vkpk;ks± ds fl)kUr] fu;e vkfn ewy xzUFk ;k
Vhdkvksa esa çlaxo'kkr~ ;=&r= fyf[kr ;k oÆ.kr feyrs gSa tks bu vkpk;ks± ds
174 vfLrÙo o muds çorZdRo dks çekf.kr djrs gSaA
tSls&tSls cjxn dk isM+ i`Foh ds uhps tkrk gS oSls&oSls mldh uÃ&uÃ'kk[kk,a
i`fFkoh ds Åij mRiUu gksrh gSa vkSj c<+rh pyh tkrh gSaA rnuq Øe'k% ;s 'kk[kk,a
lq–<+ vkSj eksVh gksrh tkrh gSaA Bhd blh çdkj osnksa esa lqçfrf"Br T;ksfr"k&:ih
dYir#] lekt dh vko';drk vkSj mi;ksfxrk dks y{; djds èkhjs&èkhjs
dky&Øekuqlkj foLr`r gksrk pyk x;kA blds i'pkr~ T;ksfr"k&'kkL= ds vusdksa
{ks= ;k fo"k;fodflr gq,A çR;sd fo"k; esa fo}ku~ T;ksfrf"k;ksa ds }kjk xEHkhj ls
xEHkhj ,oa xw<+rj fopkj&rjax miLFkkfir fd, x,A bl fo"k; ds _f"k;ksa o
vkpk;ks± ds er&erkUrjksa }kjk] vkykspuk&çR;kykspukvksa ds }kjk fo'kky gksrk gqvk
T;ksfr"k&lkfgR; vusdksaèkkjkvksa esa foHkä gksrk gqvk Li"V :i ls çokfgr gksus yxkA
T;ksfr"k ds ;s lHkh fo"k; os lHkh {ks= vkSj os lHkh èkkjk,a T;ksfr"k ds
LdUèk&miLdaèk ds :i esa fo}kuksa ds }kjk ifjdfYir dh xb±A

LdUèk&ijEijk ds Øe esa T;ksfr"k'kkL= dks rhu eq[; LdUèkksa esa foHkkftr djus dh
ckr lHkh vkpk;Z djrs gSaA vkpk;Z ukjn dgrs gSa &

¼ukjnlafgrk] ƒ@†½
dYe"k ¼ey] 'kadk½ ls jfgr osn ds fueZy p{kq&:i T;ksfr"k'kkL= ƒ- fl)kUr] „-
lafgrk vkSj …- gksjk tSls rhu LdUèkksa okyk gSABhd blh çdkj vkpk;Z xxZ dgrs
gSa&

tks f}tJs"B xf.kr vkSj tkrd :ih 'kk[kk dks tkurk gS og lgh vFkks± esa
lafgrkLdUèk dks tkuus okyk f=LdUèk&eeZK dgk x;k gSA
bu vkpk;ks± ds i'pkr~ ojkgfefgj us Hkh T;ksfr"k ds rhu LdUèkksa dh u dsoy ckr
dh vfirq muds y{k.kksa dk Hkh Li"V o.kZu fd;k gSA

¼c`gRlafgrk] ƒ@‹½
cgq&foèk fo"k;ksa ds dkj.k vusd Hksnksa esa foLr`r T;ksfr"k'kkL= tks fd rhu LdUèkksa
ij fVdk gqvk gS] mlds lexz :i dks eqfu;ksa ds }kjk ^lafgrk* dgk x;k gSAvxj
bl 'yksd dks ns[ksa rks blesa dqN ladsr fufgr gSa &
vkpk;Z ojkgfefgj us igyk ladsr ;g fn;kfd;g T;ksfr"k&'kkL= vusdksa fo"k; ls
;qä gSA nwljk ladsr ;g gS fd bu fo"k;ksa esa Hkh cgqr fofoèkrk,a gSa ftuds dkj.k
;g 'kkL= vR;Ur fo'kky gSA rhljk ladsr ugÈ] vfirq ;g Li"V gh dgk x;k gS
fd ;g 'kkL= rhu LdUèkksa ¼xf.kr] Qfyr vkSj lafgrk½ esa foHkkftr gSA prqFkZ ladsr
175
 esa oLrqr% lafgrk ds y{k.k dks ifjHkkf"kr djus dk ç;kl fd;k x;k gS] ftlds
vuqlkj xf.kr vkSj tkrd bu nksuksa dks tkuus okyk gh lafgrk dks lEiw.kZrk esa
tku ldrk gSA vFkkZr~ mä nksuksa gh dk lekos'k lafgrk LdUèk esa gksrk gSA tSlk
fd iwoZ esa eSaus Lo;a ladsr fd;k fd T;ksfr"k&'kkL= dh bu rhuksa 'kk[kkvksa ¼LdUèkksa½
dk dky&Øe ls foLrkj gqvk] ifj.kker% ç'u] rkftd] Loj] okLrq]lkeqfæd bR;kfn
miLdUèk mRiUu vkSj fodflr gq,A bu LdUèkksa vkSj miLdUèkksa ij vkxs Hkh
foLrkjiwoZd ckr dh tk,xhA T;ksfr"k&'kkL= ds LdUèk&miLdUèklfgr lexz Lo:i
dk,d js[kkfp= ds ekè;e ls fodkl&o`Ùk miLFkkfir fd;k tkrk gS &
T;ksfr"k&'kkL=

fl)kUr Qfyr lafgrk

fl)kUr rU= dj.k tkrd rkftd Loj

'kdqu okLrq eqgrw Z lkeqfnzd o`f"V v?kZ LoIu

T;ksfr"k&'kkL= ds vusdkusd ç;kstu gSa fdUrq ;fn mu lHkh ç;kstuksa dks nks oxks±
esa foHkä fd;k tk, rks igyk oxZ ^Li"Vxzg&x.kuk* dk ,oa nwljk oxZ ^xzg&çHkko
dFku* dk gksxkA vc tks Qy crk, x, gSa og fdlh u fdlh jkf'k ;k u{k= esa
xzgksa ds lapj.k] mudh fLFkfr ds vkèkkj ij gh crk, x, gSaA blfy, ;fn mä
nksuksa eq[; ç;kstuksa dh ckr djsa rks Qy&dFku&:ih ç;kstu Li"V&x.kuk&:ih
ç;kstu ij gh vkèkkfjr gSA nwljs 'kCnksa esa dgsa rks tc rd xzg dh vkdk'kh;
fLFkfr dk Li"V Kku ugÈ gksxk rc rd Qy&dFku esa Hkh Li"Vrk ugÈ gksxhA ;gh
dkj.k gS fd ç[;kr xf.krK o xzg&x.kuk ds if.Mr HkkLdjkpk;Z Li"V :i ls
dgrs gSa &

¼fl)kUrf'kjksef.k] xf.krkè;k;] Li"Vkfèkdkj]ƒ½

;k=k&fookg&mRlo vkfn ds vk;kstu esa] dq.Myh vkfn ds fopkj esa tc rd
Li"V xzg dh fLFkfr dk Kku ugÈ gksxk rc rd Li"V Qy ¼visf{kr ifj.kke½
çkIr ugÈ gksaxAs
;g Li"V&xzg&x.kuk ftl LdUèk ds }kjk gksrh gS mls gh ^fl)kUr* LdUèk dgrs
gSaA vkidks ;g Kkr gh gS fd tgka x.kuk dh ckr vk,xh ogka xf.kr vo'; gh
gksxkA ;g xf.kr] tks fd x.kuk dk lkèku&ek= gSA ;g Kku oLrqr% [kxksyh;
fl)karksa ij gh vkèkkfjr gSA bl çdkj fl)kUr vkSj xf.kr dk leosr Lo:i gh
^fl)kUr&LdUèk* ds xzaFkksa esa feyrk gSA

176
;fn ,d okD; esa dgsa rks xzgksa dh xfr] fLFkfr] xzg.k vkfn dh x.kuk T;ksfr"k ds
ftl LdUèk esa dh tk, og ^fl)kUr* dgykrk gSA fl)kUr ds laf{kIr ifjp; dks
cM+s gh lqUnj 'kCnksa esa ifjHkkf"kr djrs gq, Lo;a HkkLdjkpk;Z dgrs gSa &

¼fl)kUrf'kjksef.k] xf.krkè;k;]eè;ekfèkdkjƒ@‡½
=qfV ls ysdj çy; rd dh dky x.kuk vkSj ml dky dks ekius ds fofoèk rjhds]
xzgksa ds fofHkUu jkf'k ;k u{k=ksa esa lapj.k] ç'u rFkk mÙkj bu nks çdkj dh xf.kr]
i`Foh] u{k=] vkSj xzgksa dh vkdk'kh; fLFkfr vkSj fofoèk ;U=ksa dk vè;;u ftl
xf.kr&Ldaèk esa djrs gSa mls gh fo}ku~ yksx ^fl)kUr* dgrs gSaA
mifjfyf[kr 'yksd dh Vhdk esa gh u`Çlg nSoK fl)kUr dks ifjHkkf"kr djrs gq,
dgrs gSa vFkkZr~ O;ä vkSj
vO;ä Lo:i [kxksy'kkL=&lEcUèkh Vhdk ls ;qä fl)kUr uked LdUèk lHkh
LdUèkksa esa çFkegSA
;|fi lHkh LdUèk vR;Ur egRo ds gSa fdUrq fcuk fl)kUr Ldaèk ds Kku ds O;fä
dk T;ksfr"k Kku viw.kZ gSA HkkLdjkpk;Z us rks fl)kar&Kku ls jfgr euq"; dks
nhokj ij Vaxs jktk ds fp= ds leku egRoghu dg fn;k gS ;Fkk&

¼fl)kUrf'kjksef.k] xf.krkè;k;]eè;ekfèkdkjƒ@‰½
tkrd ¼gksjk½ vkSj lafgrk bu LdUèkksa dks tkurk gqvk Hkh tks vusd ¼Hksn ds
vkèkkj ij eq[;r% rhu vkSj fo"k; ds vkèkkj ij vusd½ çdkj ds xf.krh; Hksnksa ls
;qä bl fl)kUr LdUèk dks ugÈ tkurk] og T;ksfr"k 'kkL=h; lkjiw.kZ xEHkhj ç'uksa
ds mÙkj esa fopkj'kwU; gksrk gqvk mlh çdkj dk egRoghu ;k çHkkoghu ekuk tkrk
gS tSlk fd nhokj fp= ds :i esa Vaxk gqvk jktk ;k cgqr gh lqUnjrk ls x<+k
fdUrq dkB dk 'ksj ¼daBhjo½ egRoghu vFkok çHkkoghu gksrk gSA
bldk dkj.k ;gh gS dh fcuk xf.kr ;k [kxksy ds Li"V Kku ds xzgksa dh Li"V
vkdk'kh; fLFkfr tkuuk laHko ugÈ gS] ftlds vHkko esa xzgksa ds O;fäxr
¼gksjk'kkL=h;½ ;k lef"Vxr ¼lafgrkLdaèkkRed½ çHkko dk Hkh lgh vkadyu vkSj
vè;;u lEHko ugÈ gSAbl fl)kUr ds gh rhu vokUrj Hksn gSa & ƒ- fl)kUr] „-
rU=] …- dj.kA

ftl Hksn esa dYi ls ysdj vHkh"V le; rd ds fnuksa dh x.kuk ds vkèkkj ij xzg
dkLi"V jk';kfn Kku fd;k tk, og ^fl)kUr* uke ls çfl) gSA çfl) fl)kUr
xzaFkksa esa lw;Z&fl)kUr] HkkLdjkpk;Z dk fl)kUr f'kjksef.k] deykdj dk fl)kUr
rÙo foosd] lkear paæ'ks[kj dk fl)kUr niZ.k vkfn çeq[k gSaA

177
 ftl Hksn esa vHkh"V ;qx ls ysdj orZeku le; rd ds fnuksa dh x.kuk ds vkèkkj
ij xzg dk Li"V jk';kfn Kku fd;k tk, og ^rU=* uke ls çfl) gSA yYy dk
f'k";èkho`f)nEk~ çfl) rU= xzUFk gSA

ftl Hksn esa vHkh"V 'kd ls ysdj oÙkZeku le; rd ds fnuksa dh x.kuk ds vkèkkj
ij xzg dk Li"V jk';kfn Kku fd;k tk, og ^dj.k* uke ls çfl) gSA HkkLdj
dk dj.kdqrwgye~] 'krkuUn dk HkkLorh] x.ks'k nSoK dk xzgyk?koe~] dsrdj dk
dsrdhxzgxf.kre~ bR;kfn çfl) dj.k xzUFk gSaA
bl LdUèk ds fo"k; esa vkSj blds miHksnksa ds fo"k; esa vxys vè;k; esa foLrkj ls
i<saxAs

xzgksa dh Li"V vkdk'kh;&fLFkfr dks tku ysus dk dqN ç;kstu rks gksuk pkfg,A
og ç;kstu D;k gS\ D;k mu xzgksa ij varfj{k&;ku ys tkdj ogka dh feêh]
okrkoj.k vkfn dk 'kksèk gh gesa czãk.M&lEcUèkh lHkh ç'uksa ds mÙkj ns nsxk! ugÈ]
;gh i;kZIr ugÈ gSA D;ksafd l`f"V&ç—fr vkSj euq"; ds lEcUèkksa dk
rkfRod&vUos"k.k ek= HkkSfrdh;&lkèkuksa ls laHko ugÈ gSA bl xos"k.kk gsrq ekxZ
ç'kLr djrk gS T;ksfr"k&'kkL= dk ^QfyrLdUèk*A ;g ekuoek= ds xzgksa ls lEcUèk
dks ifjHkkf"kr vkSj O;k[;kf;r djrk gSA lHkh xzg çR;sd jkf'k ;k u{k= esa fLFkr
gksdj çkf.k;ksa ij vyx&vyx 'kqHk ;k v'kqHk çHkko Mkyrs gSaA fdl çk.kh ;k
tkrd ij dSlk çHkko xzgMkyrs gSa bldk Kku ml tkrd ds tUe&dkyhu
xzg&fLFkfr ij fuHkZj djrk gSA bl çdkj tUe ds le; vFkok dkyfo'ks"k esa xzgksa
ds iM+us okys çHkko dk vè;;u Qfyr ;k gksjk LdUèk esa fd;k tkrk gSA
blds fy, Qfyr&xzaFkksa esa lglzksa fl)kUr vkSj lw= crk, x, gSaA ojkgfefgj bl
LdUèk ds fo"k;ksa dk mYys[k bl çdkj djrs gSa &

¼c`gRlafgrk] vè;k; „½
bl gksjk'kkL= esa es"k vkfn jkf'k;ksa ds Lo:i] muds gksjk] æs"dk.k] uoka'k] }kn'kka'k]
Ç='kka'k] vkfn foHkkxksa dk vè;;u] xzgksa ds fnd~&dky&ps"Vk&uSlÆxd vkfn cyksa
dk fuèkkZj.k] xzgksa dh ç—fr] èkkrq] tkfr] æO; vkfn vusdksa fo"k;ksa dk vè;;u bl
LdUèk esa fd;k tkrk gSA
bl LdUèk ds oÙkZeku esa miyCèk çfl) xzUFk ikjk'kj _f"k ds
^c`gRikjk'kjgksjk'kkL=] y?kqikjk'kjh] vkpk;Z tSfefu dk^tSfeuhlw=*] ojkgfefgj ds
^c`gTtkrd*] ^y?kqtkrd*] dY;k.koekZ dh ^lkjkoyh* ,oavU; vkpk;ks± ds xzUFk ;Fkk
^ekulkxjh*] ^tkrdikfjtkr*] ^Qynhfidk* vkfn gSaA
;g LdUèk vR;Ur egÙo dk gSA cfYd okLrfodrk rks ;g gS fd T;ksfr"k ds ftl
Lo:i dk lcls vfèkd Kku vFkok Hkze gS og çk;% bl LdUèk ls gh lEc) gSA
178
lq[kn ,oa nq[kn i{k ;g gS fd T;ksfr"k&'kkL= dh lekt esa lcls vfèkd
çklafxdrk] egÙo] çpkj o Lohdk;Zrk ds lkFk&lkFk viçpkj o fookn nksuksa gh ds
ewy esa ;g ^Qfyr* LdUèk gSA blds blh LoHkko ds dkj.k ;g vè;olk;h
T;ksfrf"k;ksa ds le{k lnSo ls gh ,d pqukSrh çLrqr djrk jgk gS vkSj ;g ge
lcdk ije drZO; gS fd ge blds fuÆookn] oSKkfud i{k dks le&lkekf;d :i
ls lçek.k o lrdZ çLrqr djsa rHkh bl 'kkL= dh Lohdk;Zrk o çfr"Bk iqu%
LFkkfir gks ldsxhA

bl lafgrk LdUèk ds fo"k;ksa dk vfèkdrk ls o.kZu T;ksfr"k 'kkL= dh çfr"Bk ds

le; ls gh osnksa ,oa osnkax&lkfgR; esa Le`fr;ksa] iqjk.kksa esa gSA buesa vkpk;ks± ds er
;=&r= çdh.kZ voLFkk esa çlaxo'kkr~ gSa] ftudk vkxs pydj lafgrk&xzaFkksa esa
ladyu fd;k x;kA buesals dqN lafgrk,a feyrh gSa rks vfèkdrj yqIrçk; gSaA
^xxZlafgrk*] ^ckgZLiR; lafgrk*] ^dk';ilafgrk*] ^ikjk'kj lafgrk* tSls dqN lafgrk
xzUFk Dofpr~ va'kksa esa rks dgÈ iw.kZ:is.k feyrs gSa fdUrq bruk fuf'pr~ gS fd vusd
vkpk;ks± ds lafgrk&T;ksfr"k fo"k;d er feyrs gSa ftudk ladyu ijorÊ vkpk;ks±
;Fkk ojkgfefgj us^c`gRlafgrk* esa] cYyklsu us ^vn~Hkqrlkxj* esa vkSj Hkkæckgq us
^Hkæckgqlafgrk* esa Øe'k% fd;k gSA
c`gRlafgrk esa lafgrk dks ifjHkkf"kr djrs gq, vkpk;Z dgrs gSa &

¼c`gRlafgrk] ƒ@‹½
vFkkZr~ ftl LdUèk esa xzgxf.kr dh ^rU=* fo/kk ds }kjk xzg dh xfr&fLFkfr vkfn
dh x.kuk djds ,oa T;ksfr"k ds nwljs vax ¼LdUèk½ ^gksjk* ds }kjk Qy&fu'p; ds
fu;eksa dks tkudj lef"Vxr Qy dk fu'p; fd;k tkrk gS ogh ;g rhljk
^lafgrk* uked LdUèk dgk x;k gSA nwljs 'kCnksa esa dgsa rks lekt ij xzgksa ds iM+us
okys çHkko dk vè;;u T;ksfr"k ds ^lafgrk* Ldaèk esa fd;k tkrk gSA
vkxs ojkgfefgj ^xf.kr* vkSj^Qfyr* LdUèk dks vkSj Li"V djrs gq, dgrs gSa &

¼c`gRlafgrk ƒ@ƒå½
vFkkZr~ e³~xy vkfn ^rkjkxzgksa* ¼vfrnwj fLFkr gksus ds dkj.k rkjs ds leku fn[krs
gSa vr% ;g laKk½ ds oØ&Li"V vkfn fofoèk xfr&Hksnksa vkfn dk o.kZu eSaus ^dj.k*
xzUFk esa dj fn;k gSA blds vfrfjä ^gksjk* LdUèkkUrxZr fo"k;ksa dk Hkh foLrkj ls
o.kZu ^c`gTtkrda* ,oa ^y?kqtkrda* esatUe&;k=k&fookg vkfn eqgrw ks± ds o.kZu ds
lkFk ^fookgiVya*] ^;ksx;k=k* esa eSaus vyx ls dj fn;k gSAbuls vfrfjä vkSj
fo"k;ksa dks eSa ;gka xzUFk ^c`gRlafgrk* esa dgwaxkA
ojkgfefgj dh bl ladsrkRed ifjHkk"kk ds }kjk nks ckrksa dk fu'p;kRed Kku
feyrk gSA igyh ckr rks ;g fd lafgrk ds Kku ds fy, igys xf.kr vkSj Qfyr
LdUèk dk Kku vko';d gS vkSj nwljh ckr ;g gS fd xf.kr vkSj Qfyr LdUèk ds
Kku&ek= lsgh lEiw.kZ T;ksfr"k&'kkL= dk Kku ugÈ gks tkrk] vfirq T;ksfr"k dh
179
 lhek bu nksuksa ls vkxs vifjfer lafgrk dh e;kZnkvksa ls f?kjh gS] ftldks tkus
fcuk T;ksfr"k'kkL= dk Kku viw.kZ gSA;fn lafgrk ds fo"k;ksa dh ckr djsa rks
ojkgfefgj Li"V :i ls dgrs gSa &

¼c`gRlafgrk] vè;k; „½
vFkkZr~ lw;Z vkfn xzgksa ds pkj vFkkZr~ fofoèk jkf'k;ksa] u{k=ksa esa xeu ds vkèkkj ij
lekt esa gksus okyk 'kqHkk'kqHkQy dFku lafgrk dk fo"k; gSA bu pkjksa ¼xeuks½a dh
vof/k esa xzgksa dh ç—fr ¼LoHkko½] fo—fr ¼fodkj½] muds fcEcksa ds eku] muds o.kZ]
jf'e;ksa dh dkfUr] laLFkku vFkkZr~ ÅèoZ&vèkksxeukfn ds dkj.k rksj.k] gy vkfn
fofoèk vkdkj] lw;Z ls vfr'k; la;ksx ds dkj.k vLraxrRo] ekxZ ekxkZUrj vFkkZr~
vt&xtkfn ohfFk;ksa esa mu xzgksa dk lapj.k] oØ ¼eaxy½ vkfn ‡ rkjk xzgksa dh
oØxfr ls gksus okyk Qy] vuqoØ ¼oØxfr½ ds i'pkr~ iqu% Li"Vxfr ls xeu dk
fopkj] _{kxzglekxe vFkkZr~ u{k=ksa ds lkFk xzgksa dh ;qfr dk fopkj] ,oa u{k=ksa esa
xzgksa ds nf{k.kksÙkj xeu ds }kjk mRiUu gksus okys Qyksa dk foospu lafgrk esa fd;k
tkrk gSAns'ks"kq u{k=dweZfoHkkxsu vFkkZr~ lEiw.kZ Hkkjro"kZ ¼çkphu c`gÙkj Hkkjr½ dks
„‰ u{k=ksa ds }kjk ‹ Hkkxksa esa foHkkftr djds blds vkèkkj ij] vxLR; ds pkj
¼xeu½] lIrÆ"k;ksa ds xeu dk fofoèk LFkyksa ij Qy dk fuèkkZj.k] xzgHkfä vFkkZr~
lw;Z vkfn xzgksa dk ns'k] o.kZ] O;olk;] oLrqvksa ij vfèkdkj ¼vkfèkiR;½] u{k=O;wg
vFkkZr~ u{k=ksa dk ns'k] o.kZ] O;olk;] oLrq vkfn ij vkfèkiR; dk fopkj] Ük`³~xkVd
vFkkZr~ xzg.k ds le; xzká ¼Nk|½ fcEc ds J`ax ds vkèkkj ij vFkok rkjk xzgksa ds
,d u{k= esa vkus ls J`ax vkfn vk—fr&fo'ks"k ds vkèkkj ij Qy&fopkj] xzg;q)
vFkkZr~ xzgksa ds eè; muds nf{k.kksÙkj o ÅèokZèkj fLFkfr ls mRiUu ;q) dk fopkj]
lekxe vFkkZr~ pUæek ds lkFk xzgksa dh ;qfr dk fopkj] xzgo"kZQy vFkkZr~ xzgksa ds
o"kkZfèkifr ¼laoRlj&Lokeh½ gksus dk Qy] xHkZy{k.k vFkkZr~o"kkZdky dk Kku]
^jksfg.kh&Lokrh&vk"kk<h* vkfn o"kkZ ds fofoèk ;ksx] l|kso"kZ.k ¾ 'kh?kz gh o`f"V gksus
ds ;ksx] dqlqeyrk ¾ o`{k vkfn ds y{k.k o 'kqHkk'kqHk Qy½] ifjos"k vFkkZr~ çfrlw;Z
dh ifjfèk ¼e.My½ dk fopkj] ¼ifj?k½vFkkZr~ lw;ksZn; vkSj lw;kZLr ds le; es?kksa dh
fLFkfr dk fopkj] iouksYdkfnXnkgf{kfrpyu vFkkZr~ ok;q&çokg] mYdkikr]
fnXnkgvkSj HkwdEi ds y{k.k vkSj 'kqHkk'kqHk fopkj]lUè;kjkx vFkkZr~ lUè;kdky ds
jäRo dk fopkj] xUèkoZuxjjtksfu?kkZr vFkkZr~ vkdk'k esa cuus ¼fn[kkà nsus okys½
xUèkoZuxj ,oa vU; ds y{k.k] v?kZdk.M vFkkZr~ oLrqvksa ds ewY; dk fopkj]
lL;tUesUæèotsUæpki ¼mit dh mRifÙk&dky½] bUæèkuq"k vkfn ds y{k.k]okLrqfo|k
bR;kfn vusdksa fo"k;ksa dk vè;;u bl ^lafgrk* LdUèk esa fd;k tkrk gSA
lafgrk ds vU; fo"k;ksa dk foLrkj iwoZd o.kZu vxys lafgrk&lEcUèkh vè;k; esa
djsaxsA bu rhu LdUèkksa ¼LrEHkksa½&ij gh T;ksfr"k 'kkL=:i fo'kky çklkn vofLFkr
gSA ,d Hkh LdUèk ¼'kk[kk½ dh ghurk ls çklkn vour gks tkrk gSA vr% T;ksfr"k
'kkL= dks ;FkkFkZ :i ls tkuuk gks rks rhuksa LdUèkksa dk lE;d~ ifjKku vfuok;Z gSA
180
vHkh rd vkius T;ksfr"k ds f=&LdUèkkRed Lo:i dk vè;;u fd;kA fdUrq tSlk
fd eSaus vkjEHk esa gh dgk T;ksfr"k dk cgq&vk;keh foLrkj dky&Øe ls gqvk
ftlds dkj.k bldk ^i¥~pLdUèkkRed* Lo:i vkSj vkxs pydj "kV~LdUèkkRed vkSj
fQj cgqLdUèkkRed Lo:i Hkh T;ksfr"k 'kkL=h; bfrgkl esa çfrf"Br gqvkA bl
fodkl&Øe dk ^LFkkyhiqykdU;k;* ls laf{kIr fu:i.k ;gka fd;k tkrk gSA

ç'u vkSj 'kdqu ds LorU= fodkl ds dkj.k T;ksfr"k dh 'kk[kk,a … ls c<+dj ‡ gks
xb± ;Fkk&

¼c`gRlafgrk] Hkwfedk½
;gk a^dsjfy* laKk ç'u&T;ksfr"k dk cksèk djkrh gSA i`PNd ¼iwNus okyk½ ftl
le; vius Hkfo";&Qy&dFku gsrq T;ksfr"kh ls ç'u djrk gS ml le; dh
dq.Myh ^ç'udq.Myh* dgykrh gSA blds dqN fo'ks"k fu;e gSa tks çpfyr
tkrd&'kkL= ls dqN fHkUu gksrs gSaA bl foèkk us dsjy esa cgqr mUufr dh vr%
^dsjfy* ds uke ls gh ;g çfl) gks x;hA NBoÈ 'krkCnh esa ƒ- ç'uk{kj fl)kUr] „-
ç'uyXu fl)kUr] vkSj …- LojfoKku&fl)kUr ds çknqHkkZo ls bl foèkk esa vusdksa
LorU= xzUFk jps x,ApkSFkh 'krkCnh esa ojkgfefgj ds yM+ds i`Fkq;'kl~ dh
^"kV~ip
a kf'kdk*] NBoÈ 'krkCnh esa Hkêoksljh dk ^vk;Kkufryd*] ^dsoyKkupwMkef.k
,oa ƒˆoh&ƒ‰oÈ 'krkCnh esa u`Çlg dh ^ç'ulkj*] —".k dh ^—".kh;e~*] ^ç'uekxZ*]
cyHkæ dh ^gksjkjRu* vkfn çeq[k jpuk,a gSaA
blh lnh esa 'kdqu&lEcUèkh LorU=&xzaFkksa dh Hkh jpuk gqÃ] ftuesa olarjkt dh
^olUrjkt'kkdqua*] cYykylsu dh ^vn~Hkqrlkxj* vkfn çeq[k xzUFk FksA 'kdqu dk gh
nwljk uke ^fufeÙk* Hkh gSAvkxs pydj ;g T;ksfr"k&'kkL= ˆ LdUèkksa esa vfHkO;ä
fd;k tkus yxkA

T;ksfr"k 'kkL=h; bfrgkl esa dgÈ&dgÈ ˆ LdUèkksa ls ;qä T;ksfr"k&'kkL= dh ppkZ

gS] ftlesa ˆ LdUèk Øe'k% & ƒ- tkrd] „- xf.kr] …- xksy] †- ç'u] ‡- eqgwrZvkSj ˆ-
'kdqu gSaA

¼Hkkjrh; T;ksfr"k] Hkwfedk] usfepaæ 'kkL=h½

vxj vki lw{erk ls ns[ksaxs rks bl foHkktu dk vkèkkj le> esa vk tk,xkA tks …
çeq[k vkSj çfl) LdUèk ƒ- Qfyr] „- fl)kUr] vkSj …- lafgrk Fks muesa ls çR;sd
dk „&„ Ldaèkksa esa fodkl fd;k x;k gSA Qfyr ls ƒ- tkrd vkSj „- ç'u bu nks
LdUèkksa dk fodkl gqvk] rks fl)kUr ls …- xf.kr vkSj †- xksy dk ,oa lafgrk ls ‡-
eqgrw Z vkSj ˆ- 'kdqu dk Øe'k% fodkl gqvkA
181
 ;gk a^xf.kr* 'kCn rks Li"V gh gS fdUrq] fl)kUr xzaFkksa esa xf.kr ek= ^x.kuk* ugÈ
vfirq fl)kUr&Kku ls ;qä x.kuk ds fy, ç;ksx esa vk;k gSA tcfd xksy oLrqr%
[kxksyh; inkFkks± dh d{kkvksa vkSj xfr vkfn esa lEcUèk dks çfrf"Br djus okys
fl)kUrksa dk i{k ek= mn~Hkkfor djrk gSA
xksy vkSj xf.kr dk Li"V foHkkx ;|fi vk;ZHkV ds le; ls gh feyrk gSA muds
^vk;ZHkVh;e~* xzUFk esa ^xksyikn* vkSj ^xf.krikn* ds uke ls vyx&vyx vè;k; gSaA
vkxs pydj HkkLdjkpk;Z us rks ,dne vyx&vyx [k.Mksa esa ^xf.krkè;k;* vkSj
^xksykè;k;* bu nksuksa dk foLrkj fd;k gS vkSj nksuksa ds gh egÙo dks vyx&vyx
fu:fir fd;k gSA

¼fl)kUrf'kjksef.k] xksykè;k;] ƒ@ˆ½

vFkkZr~ tks dsoy xksy dks tkurs gSa oks xf.kr dks tkus fcuk Li"V :i ls xksy dks
Hkh ugÈ tku ldrs gSaA bl 'yksdka'k esa HkkLdj nksuksa gh 'kk[kkvksa ds egÙo dk
çfriknu dj jgs gSaAbu ˆ Ldaèkksa ds vfrfjä Hkh T;ksfr"k&'kkL= ds vU; vaxksa ;Fkk
rkftd] jey] LoIu] Loj vkfn dk LorU= :i ls dky&Øeo'kkr~ fodkl gqvk]
ftlls ;s Hkh LdUèk :i esa iqf"ir vkSj iYyfor gq,A

osn ds dky&fuèkkZj.k esa eq[; :i ls nks i{k pyrs gSaA çFke i{k lukru&ijEijk
dk gS] rks nwljk mldk fojksèkh i{k gSA ;fn igys i{k dh ckr djsa rks ;g osn dks
^vikS#"ks;* ekurs gq,] dky dh e;kZnk ds ijs vukfnvuUr&fpjUru ekurs gSaA
T;ksfr"k osn dk gh vax gSA
vkjEHk esa T;ksfr"k&'kkL= ƒ- fl)kUr] „- lafgrk vkSj …- gksjk bu rhu LdUèkksa esa gh
foHkä ekuk x;kA vkpk;Z xxZ dgrs gSa fd tks f}tJs"B xf.kr vkSj tkrd :ih
'kk[kk dks tkurk gS og lgh vFkks± esa lafgrk LdUèk dks tkuus okyk f=LdUèk&eeZK
dgk x;k gSA Li"V&xzg&x.kuk ftl LdUèk ds }kjk gksrh gS mls gh ^fl)kUr*
LdUèk dgrs gSaA fl)kUr vkSj xf.kr dk leosr Lo:i gh ^fl)kUr* ds xzaFkksa esa
feyrk gSA tUe ds le; esa xzgksa ds ekuo&fo'ks"k ij iM+us okys çHkko dk vè;;u
Qfyr ;k gksjk Ldaèk esa fd;k tkrk gSA lekt ij xzgksa ds iM+us okys çHkko dk
vè;;u T;ksfr"k ds ^lafgrk* Ldaèk esa fd;k tkrk gSAdkykUrj esa T;ksfr"k ds fo"k;ksa
dk foLrkj gqvk vkSj ;g dà Ldaèkksa esa fodflr gks x;kA

dkRL;ksZiu;L; & lEiw.kZrk ¼lexzrk½ esa fy, x, ¼xzg.k fd, x,½ dk

|qlnka & xzgksa ds
fèk".;e~ & u{k=
d.Bhjo% & Çlg
_{kxzglekxe & u{k=ksa ds lkFk xzgksa dh ;qfr dk fopkj
182
u{k=dweZfoHkkxsu & lEiw.kZ Hkkjro"kZ dks „‰ u{k=ksa ds }kjk ‹ Hkkxksa esa foHkktu
vkSj blds vkèkkj ij
xzgHkfä & lw;Z vkfn xzgksa dk ns'k] o.kZ] O;olk;] oLrqvksa ij vfèkdkj
u{k=O;wg & u{k=ksa dk ns'k] o.kZ] O;olk;] oLrq vkfn ij vkfèkiR; dk
fopkj
vfHknèkfr bg & ;gka bl 'kkL= ¼çlax½ esa dgk tkrk gS
xksykJf;.k% & xksy LdUèk dk vkJ; ysus okys ¼mldks tkuus okys½
vUrjs.k & fcuk

1- T;ksfr"k&'kkL= dh çfr"Bk esa dkSu&dkSu ls er gSa\

2- T;ksfr"k ds fl)kUr LdUèk dk laf{kIr ifjp; nhft,A
3- T;ksfr"k ds f=LdUèkkRed Lo:i dk o.kZu dhft,A
4- T;ksfr"k ds ‡ LdUèk crkb,A
5-- T;ksfr"k ds "kV~LdUèkkRed Lo:i dk ifjp; nhft,A

1- Hkkjrh; T;ksfr"k & 'k³~djcky~ —".k nhf{kr] vuqoknd & f'koukFk >kj[kaMh]
m-ç- fgUnh laLFkku] y[kuÅ] laLdj.k
2- eqgwrZrÙoL; ,sfráfoospue~] ys[kd% & Mk- ';kensofeJ%] uà fnYyh

183