See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/321777625

İLK RUSÇA-TÜRKÇE SÖZLÜK ve ESERDEKİ TÜRKÇE KÖKENLİ RUSÇA

MADDELER (Ölümünün 50. Yılında Uluslararası M. Fuad Köprülü Türkoloji ve
Beşeri Bilimler Sempozyumu)

Conference Paper · December 2017

CITATIONS READS

0 12,945

1 author:

Uğur Gürsu
Istanbul University
23 PUBLICATIONS   6 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Turan Yazgan Armağanı View project

osmanlıca eserler View project

All content following this page was uploaded by Uğur Gürsu on 13 December 2017.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 İLK RUSÇA-TÜRKÇE SÖZLÜK ve ESERDEKİ TÜRKÇE
KÖKENLİ RUSÇA MADDELER

Uğur GÜRSU*

ÖZ
Türk ve Rus milletleri arasındaki ilişkinin yüzyıllar öncesine dayandığı bilinen bir
gerçektir. Özellikle Osmanlı Devleti’nin Duraklama Devri’nden itibaren yoğunlaşan bu ilişki,
zaman zaman barış ve işbirliği, zaman zaman da gerginlik ve çatışma çizgisi izlese de
önemini hiçbir zaman yitirmemiştir. Gelecekte de Türk-Rus ilişkilerinin siyasi, kültürel,
bilimsel ve ekonomik açıdan değerini ve önemini artırarak sürdüreceğini düşünmekteyiz.
Kökeni oldukça eskiye dayanan Türk-Rus ilişkilerinin diller üzerinde de elbette
yansımaları olmuştur; farklı lehçeleriyle Türkçede Rusça kelimelerin, Rusçada ise Türkçe
alıntıların hatırı sayılır yer tuttuğu bilinmektedir. Buna rağmen Rusça-Türkçe sözlüklerin 19.
yüzyıl sonlarından itibaren hazırlanmaya başlamış olması dikkat çekici bir durumdur.
Çalışmamıza konu olan Rusça-Türkçe Lügat, işte bu zincirin ilk halkasını oluşturması
bakımından büyük bir kıymeti haizdir.
Kaymakam (Yarbay) Ahmed Sedad’ın ilk baskısını 1892’de, genişletilmiş ikinci
baskısını ise 1908’de gerçekleştirmiş olduğu sözlük, yazarın ifadesiyle tercüme bir eserdir.
Çalışmamızda öncelikle Ahmed Sedad’ın hayatı ve eserleri hakkında mümkün
olduğunca bilgi vermeye çalıştık. Daha sonrasında ise Rusça-Türkçe Lugat’in içerik ve imla
özelliklerine değindik. Son olarak eserdeki Rusça madde başı kelimelerden Türkçe kökenli
olanlarını inceledik.
Anahtar Kelimeler: Türkçe-Rusça Sözlükler, Ahmed Sedad, Türkçe verintiler, Türk
dili, Rus dili.

THE FIRST RUSSIAN-TURKISH DICTIONARY and RUSSIAN

ITEMS WITH TURKISH ORIGIN IN THE WORK

ABSTRACT
It is a well-known reality that the relationship between the Turkish and Russian
nations has a past of centuries. This relationship which especially had intensified during the
discontinuation period of Ottoman Empire sometimes had a way of peace and co-operation
and sometimes a way of tension and conflict but it has never lost its importance. We think
that Turkish Russian relationship will continue and increase its importance in political,
cultural, scientifical and economical fields in the future.
Turkish-Russian relations which have deep roots of course have reflections on the
languages also, there are many Russian loanwords in Turkic dialects and Turkish loan words
in Russian. Despite this fact, it is significant to note that Russian-Turkish dictionaries started

*
Doç. Dr., İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü,
ugurgursu2012@gmail.com

1
to be published in late 19th century. Rusça-Türkçe Lügat, which is the base for our study is the
first circle of this chain, therefore it has a great value.
The dictionary prepared by lieutenant colonel Ahmed Sedad was published first in
1892, and then extended version in 1908. The work was a “translation” according to the
writer. However Ahmed Sedad did not mention which was the original source he used.
In our study first we tried to give information about Ahmed Sedad’s life and his works
as much as possible. Then we talked about the features of content and orthography of the
work. Finally we analyze the Russian items with Turkish origin in Rusça-Türkçe Lügat.
Keywords: Turkish-Russian dictionaries, Ahmed Sedad, Turkish loanwords, Turkish
language, Russian language.

2
 1. Ahmed Sedad’ın Hayatı ve Eserleri
Rusça-Türkçe Lügat’i hazırlayan Kaymakam (Yarbay) Ahmed Sedad
hakkındaki bilgilerimiz maalesef oldukça kısıtlıdır. Yazarın biyografisine ulaşmamız
mümkün olmadığından, kendisi hakkındaki bilgilerimiz ikincil kaynaklara
dayanmaktadır.
Mustafa Gençoğlu’nun “Sultan II. Abdülhamid’in Yurt Dışı Eğitim
Politikası” adlı makalesinde, adı geçen padişahın saltanatı sırasında Rusya’ya
gönderilen askerler arasında Piyade Yüzbaşı Ahmed Sedad’ın ismi de
zikredilmektedir. Erkan-ı Harb Yüzbaşısı Salih Sabri ve Ahmed Sedad Rusça
öğrenmek üzere 1887’de Petersburg’a gönderilmişlerdir. İki subay burada Hassa
Ordusu subaylarının nişancılık eğitimi aldıkları okula kabul edilmiştir. Salih Sabri
ve Ahmed Sedad’ın rütbeleri Rusya’daki eğitimleri sırasında yükseltilmiş ve
nişanlarla taltif edilmişlerdir.1 Yusuf Akçura’nın bildirdiğine göre Ahmed Sedad
Petersburg’dayken Türkçülük akımının önde gelen aydınlarından Hüseyinzade Ali
Bey ile tanışmış ve onu İstanbul’a gitme hususunda teşvik etmiştir.2
Ahmed Sedad İstanbul’a döndükten sonra Erkân-ı Harbiye-i Umumiye
Tercüme Şubesi’nde çalışırken, Mekteb-i Harbiye’de Rusça öğretmenliği de
yapmıştır.
Mustafa Gençoğlu makalesinde Ahmed Sedad’ın Rusça-Türkçe Cep Lügati,
Rusçadan Türkçeye Mükaleme, Rusça-Türkçe Lügat ve Rusça ve Türkçe Gramer
olmak üzere dört basılmış eseri olduğunu belirtmektedir3. Biz bu eserlerden ilk
ikisiyle ilgili herhangi bir bilgiye ulaşamadık. Ahmed Sedad’ın Rusçanın grameriyle
ilgili çalışmasının adı ise Rusça Muhtasar Grameri’dir.
Ahmed Sedad’ın yurda dönüşüyle 27 Aralık 1909’da askerlik mesleğinden
emekliye ayrılması arasında geçen sürede neler yaptığı hakkında bilgimiz
bulunmamaktadır.4
Yusuf Akçura “Hüseyinzade Ali Bey” adlı makalesini tamamlamış olduğu
tarihte (29 Mart 1915) Ahmed Sedad’dan “merhum Ahmed Sedad Bey” diye
bahsettiğine göre5 yazarımız 27 Aralık 1909 ile 29 Mart 1915 arasındaki bir tarihte
vefat etmiş olmalıdır.

1
Mustafa Gençoğlu, “Sultan II. Abdülhamid’in Yurt Dışı Eğitim Politikası”, Kırıkkale
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c. 4, S. 2, 2014, s. 39.
2
Yusuf Akçura, “Hüseyin zade Ali Bey”, Yay. haz. Sabahattin Çağın, Türk Yurdu Dergisi,
1915, s. 2.
3 Gençoğlu, a.g.m., s. 39.
4 Başbakanlık Devlet Arşivi’nde Dosya No: 3681, Gömlek Kodu: 276041 ve Fon Kodu: BEO
ile kayıtlı olan emeklilik belgesinin okunuşu şu şekildedir:
Harbiye Nezâret-i Aliyyesine
Mekteb-i Harbiye Rus lisânı muallimi iken âhiren Dördüncü Ordu-yu Hümâyûn Nizâmiye
yetmiş dördüncü alayına tayîn edilmiş olan piyâde kâ’im-makâmlarından Ahmed Sedâd Bey
tedkîkât-ı lâzıme îfâ ta’b edeceği emvâlden tesviye ve i’tâ olunmak üzere şehrî bin sekiz yüz
yirmi dokuz guruş ma’âşla icrâ-yı tekâ’üdü husûsuna 2 Kânûn-ı Evvel 1325 târîhli ve 583
numerolu takrîr-i vâlâları üzerine bi’l-istîzân 8 Kânûn-ı Evvel 1325 tarihinde irâde-i seniyye-i
Hazret-i hilâfet-penâhî şeref-müte’allik buyurulmuş olmağla îfâ-yı icâbına himmet…
14 Kânûn-ı Evvel 1325/14
Zilhicce 1327 (27 Aralık 1909)
5 Akçura, a.g.m., s. 2.

3
 Kaymakam (Yarbay) Ahmed Sedad’ın yaşamı hakkındaki tespitlerimizden
sonra, kendisinin ulaşabildiğimiz ikinci çalışması olan Rusça Muhtasar
Grameri’nden bahsetmek faydalı olacaktır. Ahmed Sedad 1892 yılında yayımlamış
olduğu kitabının önsözünde, Harp Okulu’ndaki öğrencilerin Rus dili grameri
konusunda kaynak kitapları olmadığından dolayı Kirpiçnikov’un Rusya’da yirmi beş
kez basılan eserini tercüme ettiğini belirtmektedir.6 Kirpiçnikov’un Sintaksis
Russkogo Yazıka adını taşıyan grameri 1870 yılındaki ilk baskısından itibaren yirmi
kez basılmıştı ve Ahmed Sedad’ın Rusya’da bulunduğu yıllarda Rus okullarında
okutulmaktaydı.7
Ahmed Sedad’ın Rus dili ile ilgili çalışmalarında esas aldığı ilkenin pratiklik
olduğunu söylemek mümkündür. Harp Okulu öğrencilerinin ders kitabı ve sözlük
ihtiyaçlarının farkında olan yazar, bu ihtiyacı gidermenin en pratik yolunun
tercümeden geçtiğini düşünerek bu iki değerli çalışmayı Türkçeye kazandırmıştır.
Kaymakam (Yarbay) Ahmed Sedad’ın yaşamı ve eserleri ile ilgili bu
bölümün sonunda isim benzerliğinden kaynaklanan bir karışıklığa değinmek
istiyoruz.
Murat Çulcu Boğazlar Meselesi ve Çanakkale Deniz Zaferi adlı kitabında
Mîrlîva Ahmed Sedad’ın (Soyadı Kanunu’ndan sonra Ahmed Sedat Doğruer)
eserlerini sayarken Rusça-Türkçe Lügat’in adını da zikretmiştir. Yazarı yanlışlığa
sevk edenin Rusça-Türkçe Lügat’in ilk baskısına (1892) ulaşamaması olduğunu
düşünmekteyiz. 1908’deki ikinci baskıyı gören Çulcu bu eserin de Ahmet Sedat
Doğruer’e ait olduğunu düşünmüş olmalıdır.8
Kaymakam (Yarbay) Ahmed Sedad’ın doğum tarihini tespit edememiş olsak
da 1887’de yüzbaşı rütbesinde olduğunu düşünerek yirmili yaşların başlarında
olduğu tahmininde bulunmak mümkündür. Tanzimat sonrasında Osmanlı ordusunda
yapılan yeniliklerin bir halkası olarak 1869’da Terfi-i Rütbe Nizamnamesi
çıkarılmıştır. Bu nizamname gereğince Harp okulunu bitiren öğrenciler “mülâzım”
(teğmen), erkân-ı harbiye mezunları ise “yüzbaşı” olarak orduya katılmaktaydı.
Yüzbaşı rütbesindeki subaylar bir yıllık hizmetten sonra kolağası (kıdemli
yüzbaşı) rütbesine terfi ediyorlardı.9 Buna göre sözlüğümüzün yazarının 1865-1867
yılları arasında doğmuş olduğunu tahmin edebiliriz. Ahmed Sedat Doğruer ise 1884-
1955 yılları arasında yaşamış ve Balkan, Çanakkale ve İstiklal savaşlarında Türk
ordusunda vazife yapmıştır. Subaylık görevinin yanı sıra bir yazar olarak da
milletine hizmet eden Doğruer’in 25 kadar eseri bulunmaktadır. Ahmet Sedat
Doğruer’in biyografisi hakkındaki yardım ricamızı derhal cevaplandıran Harita
Genel Komutanlığımıza teşekkürü borç bildiğimizi ifade etmek isteriz.

6 Ahmed Sedad, Rusça Muhtasar Grameri, Aramyan Matbaası, İstanbul, 1892, s. 3-4.
7 Altan Aykut, “Türkiye’de Rus Dili ve Edebiyatı Çalışmaları Rus Edebiyatından Çeviriler
(1884-1940) ve Rusça Öğrenimi (1883-2006)”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya
Fakültesi Dergisi, 46, 2, 2006, s. 20.
8 Murat Çulcu, Mîrlîva Sedâd: Boğazlar Meselesi ve Çanakkale Deniz Zaferi, E Yayınları, İstanbul,
2008, s. 18.
9 Ayten Can Tunalı, Tanzimat Döneminde Osmanlı Kara Ordusunda Yapılanma, Ankara
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Ankara, 2003, s.
147-149.

4
 Bizden sonraki araştırmacılara faydalı olabileceği düşüncesiyle komutanlık
tarafından gönderilen biyografiyi ek olarak bu bölümün sonuna yerleştirmeyi uygun
bulduk.10

10 Ahmet Sedat Doğruer’in hayatı ve eserleri için ayrıca bakınız: 1. Mehmet Köçer, Boğazlar
Meselesi ve Çanakkale Deniz Savaşı’nda Türk Zaferi, Phoenix Yayınevi, Ankara, 2007. 2. Kemal
Gurulkan, Mirliva Sedat: Yıldırım Ordularının Bozgunu Filistin’e Veda, Yeditepe Yayınları,
İstanbul, 2009.

5
Ek 1: Kaymakam (Yarbay) Ahmed Sedad’ın emekliye ayrıldığını gösteren arşiv belgesi.

Ek 2: Korgeneral Ahmet Sedat Doğruer’in biyografisi

6
 2. Rusça-Türkçe Lügat’ın İmla ve İçerik Özellikleri
Rusça-Türkçe Lügat Kaymakam (Yarbay) Ahmed Sedad tarafından ilki
1892’de, ikincisi ise 1908 olmak üzere iki kez yayımlanmıştır. 1892’deki ilk
basımda 645, çalışmamızda esas aldığımız genişletilmiş ikinci basımda ise 678 sayfa
yer almaktadır. Tespitlerimize göre sözlükte yaklaşık 18.000 madde ve alt madde
bulunmakta olup toplam Rusça kelime sayısı ise 19.000’i aşmaktadır.
Rusça-Türkçe Lügat’in önsözünde yazar, sözlüğü Harp Okulu öğrencilerinin
istifadesi için tercüme etmiş olduğunu vurgulamaktadır. Ahmed Sedad orijinal
sözlüğün mahiyeti hakkında ise herhangi bir bilgi vermemektedir. Dolayısıyla Rusça
bir sözlükten mi yoksa Rusça ile yabancı bir dil arasında hazırlanmış bir sözlükten
mi yararlandığı konusunda net bir şey söylemek mümkün değildir. Bununla birlikte
Rusça “Унція” kelimesini açıklarken İngilizce “ounce” kelimesinin hem pars hem
de ağırlık birimi ons anlamına gelmesine dayanan bir hataya düşmesi, orijinal
sözlüğün Rusça – İngilizce olabileceğini bize düşündürmektedir.
Rusça-Türkçe Lügat genel kullanıma uygun bir sözlük olarak hazırlanmıştır,
bununla birlikte çağın gerektirdiği askerî, teknolojik ve bilimsel terminolojiye de yer
verildiği görülmektedir. Bu durum sözlüğün orijinalinden kaynaklanabileceği gibi,
öğrencilerini bu terimler konusunda bilgilendirmek isteyen Ahmed Sedad’ın katkısı
da söz konusu olabilir.
Sözlüğün Türkçe yayımlanmış ilk Rusça-Türkçe sözlük olması değerini
artırmaktadır. Ayrıca Rusça-Türkçe Lügat Türkiye’de basılmış ve Rus alfabesinin
tadilinden önceki dönemde hazırlanmış tek Rusça - Türkçe sözlük olma özelliğini de
taşımaktadır. Aleksey Şahmatov başkanlığındaki heyet tarafından 11 Mayıs 1917’de
yapılan düzenlemelerle alfabeden Ѣ, i, ѳ, v harfleri çıkarılmış, eskiden sıklıkla
kullanılan ъ harfinin ise kullanım alanı daraltılmıştır.11
Telif bir eser olmamasına rağmen Rusça-Türkçe Lügatı’nı tüm Rusça-Türkçe
sözlüklerin de en eski örneği saymamız gerekir. Zira Rusya’da hazırlanan ilk Rusça-
Türkçe sözlük Piotr Tsvetkov’a ait olup 1902 yılında tamamlanmıştır. 30.000 madde
başına sahip olan bu hacimli sözlük el yazısıyla tutulmuş bir defter hâlinde
araştırılmayı beklemektedir.12 Bu iki sözlüğü ise Sultan Mecid Ganizade’nin
1922’de Bakü’de basılan 500 sayfa hacmindeki sözlüğü takip etmektedir. Oldukça
nadir bulunan bu eserin bir nüshası İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Kütüphanesi’nde mevcuttur.
Rusça-Türkçe Lügat’te yer alan Rusça kelimelerin önemli bir kısmı ayrıntılı
şekilde açıklanmamış, bunların Türkçedeki karşılıkları verilmekle yetinilmiştir.
Türkçede tam olarak karşılığı bulunmayan kelimelerin ise bugünkü sözlüklerde
olduğu gibi, açıklamalarına yer verilmiştir. Söz konusu karşılıklarda ve
açıklamalarda zaman zaman hatalar görülmektedir. Rusça kelimelerin yazımında ise
imla hatalarına oldukça nadir rastlanmaktadır. Yüz yıldan eski, üstelik türünün ilk

11 https://en.wikipedia.org/wiki/Reforms-of-Russian-orthography
12 Alina Minsafina, Rus Sözlükçülüğü ve Tarihi ve Çağdaş Türk Lehçelerinde Rusça-Türkçe Sözlükler,
İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Anabilim Dalı,
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2015.

7
örneği sayılabilecek bir sözlükte bu kadar az imla hatasının bulunması çalışmanın
değerini artırmaktadır.
Ahmed Sedad’ın sözlükte yer alan Rusça kelimelerin karşılanmasında ve
açıklamalarda kullandığı dile baktığımızda, yazarın söz dağarcığının oldukça zengin
olduğu anlaşılmaktadır. Çalışmamızın “Lügatçe” bölümünde görülebileceği gibi,
yazarın zengin kelime kadrosunda Arapça, Farsça, Yunanca, Almanca, Fransızca ve
İngilizce gibi farklı dillerden birçok kelime bulunmaktadır. Arapça ve Farsça
kelimelerin yanı sıra, bu iki dilin kaidelerine göre oluşturulmuş isim ve sıfat
tamlamalarının fazlalığı da dikkat çekicidir. Bilim, sanat ve teknik ile ilgili
terimlerin karşılıkları olarak genellikle Arapça kelimelerin ve tamlamaların tercih
edildiği görülmektedir. Rusça-Türkçe Lügat’te elastikiyet, formelî gibi Batı
dillerinden gelen kelimelere Arapça eklerin getirilmesiyle oluşturulmuş yapma
kelimelere de rastlamak mümkündür.
Rusça-Türkçe Lügat’in söz varlığında yabancı dillerden gelen birçok kelime
bulunmakla birlikte, eser Türkçe bakımından da zengin sayılabilecek bir malzeme
sunmaktadır. Özellikle, günümüzde standart Türkçede yaygın olarak kullanılmayan
“vığıl vığıl, küşdere, küşderele-, yırkan, yeşit, vurgun (at arabası anlamında), verev”
gibi pek çok kelimenin sözlükte kullanılmış olması bu kanaatimizi
kuvvetlendirmektedir.
Rusça kelimelerin imlasında görülen isabetin aksine, Türkçe karşılıkların ve
açıklamaların imlasında pek çok hata mevcuttur. Metinde, yazılması gerektiği hâlde
unutulmuş ekler hatta kelimelere rastlamak da mümkündür.
Rusça-Türkçe Lügat’te kelimelerin farklı anlamlarının numaralandırılarak
ayrılmamış olması sözlüğün kullanımını zorlaştıran bir etken olarak karşımıza
çıkmaktadır. Yazar kelimelerin farklı anlamlarını ayırmak için aralarına nokta
koymuştur, fakat bu uygulama kullanım güçlüğü sorununu tamamen
çözmemektedir.
Ahmed Sedad’ın meçhul bir dilden Türkçeye tercüme ederek hazırlamış
olduğu Rusça-Türkçe Lügat, türünün ilk örneği olmanın yanı sıra, zengin Türkçe söz
varlığı ve günümüzde kullanılmayan bazı Rusça kelimelerin anlamlarını vermesi
bakımından oldukça önemli bir kaynaktır. Sözlüğün Rus dili ve edebiyatı çalışmaları
için yararlı olacağını düşünmekteyiz. Sözlüğün Rus dili açısından kapsamlı bir
incelemesini yapmanın o sahanın uzmanlarına düşen önemli bir görev olduğu
görüşündeyiz.

8
 KISALTMALAR

C.R.D. : Collins Russian Dictionary

R.A.S. : Русско-Английский Словарь
V.G. : Rusça-Türkçe Sözlük
H.E. : Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü
T.G. :Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü
R.T.L. : Rusça-Türkçe Lügat
G.K. : Türkçe Verintiler Sözlüğü

9
 3. Rusça-Türkçe Lügat’te Yer Alan Türkçe Kökenli Rusça
Maddeler

3.1. Алый
R.T.L.: Al, gülgûn, la’l-i gülgûn
C.R.D.: scarlet “kırmızı”.
R.A.S.: scarlet “kırmızı”, vermillion “canlı kırmızı”.
G.K.: Al, parlak kırmızı.
V.G.: Fes rengi, kızıl.
Hasan Eren’in çalışmasında yer vermediği “al” kelimesi Köken Bilgisi
Sözlüğü’nde Türkçe kökenli olarak değerlendirilmektedir.

3.2. Алѣть
R.T.L.: Yüzü kızarmak, al, la’lgûn olmak.
C.R.D.: to show scarlet “kırmızı göstermek”, to glow scarlet “kırmızı
görünmek”.
R.A.S. to show scarlet “kırmızı göstermek”. :
G.K.: Kızarmak, allaşmak, al renge girmek.
V.G.: Kızarmak.

3.3. Арканъ
R.T.L.: 1. İp. 2. Çalgı teli, veter. 3. Darağacı.
C.R.D.: lasso “kement”.
R.A.S.: lasso “kement”.
G.K.: Urgan.
V.G.: Kement, lasso.
Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü’nde bu kelime yer almamaktadır. Tuncer
Gülensoy ise kelimenin Türkçe olduğunu belirtmektedir.

3.4. Аулъ
R.T.L.: Kafkas ahalisinin köyü, köycük.
C.R.D.: Mountain village in the Caucasus and Middle Asia “Kafkaslar’da ve
Orta Asya’da dağ köyü”.
R.A.S.: Village in the Caucasus and Middle Asia “Kafkaslar’da ve Orta
Asya’da köy”.
G.K.: Köy, oba, mezra, çiftlik.
V.G.: Köy.
Hasan Eren kelimenin kökeninin belli olmadığını ve Orta Türkçe devresinden
itibaren kullanılmakta olduğunu belirtirken, Tuncer Gülensoy kelimenin Türkçe
olduğu görüşündedir.

10
 3.5. Барсъ
R.T.L.: Boz pars.
C.R.D.: leopard “leopar, pars”.
R.A.S.: snow leopard “kar parsı”.
G.K.: Pars.
V.G.: Pars, kar leoparı.
Eren’in Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü’nde bu kelime yer almamaktadır.
Gülensoy’a göre kelime Türkçe olup Rusça’ya “bars” ve “Boris” olmak üzere iki
biçimde geçmiştir.

3.6. Башка
R.T.L.: 1. Balık başı. 2. Yabani domuzun başı.
C.R.D.: head “baş”.
R.A.S.: noddle, pate “baş, kafa”.
G.K.: Kafa, kelle.
V.G.: Baş, kafa, kelle.
Hasan Eren ve Tuncer Gülensoy “baş” kelimesinin Türkçe olduğunu
belirtmektedirler. Kelime Eski Türkçe devresinden beri kullanılmaktadır.

3.7. Башмакъ
R.T.L.: Kundura, potin.
C.R.D.: shop “ayakkabı”.
R.A.S.: shoe “ayakkabı”.
G.K.: Ökçesiz ve alçak ayakkabı çeşidi.
V.G.: Ayakkabı, potin.
Hasan Eren’e göre Türkçe kökenlidir ve Orta Türkçeden beri
kullanılmaktadır. Tuncer Gülensoy da kelimenin Türkçe olduğu görüşündedir.

3.8. Бурань
R.T.L.: Kar kasırgası.
C.R.D.: blizzard, snowstorm “kar fırtınası”.
R.A.S.: snowstorm “kar fırtınası”.
G.K.: Güçlü rüzgar, fırtına, bortan, tufan.
V.G.: Kar fırtınası.
Kelime Hasan Eren’in sözlüğünde yer almaz. Tuncer Gülensoy’un Köken
Bilgisi Sözlüğü’nde kelime “boran” olarak geçmekte ve Türkçe olduğu
belirtilmektedir.

3.9. Камышъ
R.T.L.: Kamış.
C.R.D.: rushes “sazlar”.
R.A.S.: rush, reed, cane “kamış, saz”.
G.K.: 1. Saz, kamış, saz sapı, hasır otu. 2. Bir çeşit baharat.

11
 V.G.: Kamış, saz.
Hasan Eren Türkçe olan bu kelimenin en eski çağlardan beri kullanıldığını ve
komşu dillere de geçtiğini bildirmektedir. Tuncer Gülensoy da kelimenin Türkçe
olduğu görüşündedir.

3.10. Капканъ
R.T.L.: Kapan, tuzak.
C.R.D.: trap “tuzak, kapan”.
R.A.S.: trap “tuzak, kapan”.
G.K.: Kapan, kuş kapanı, tuzak.
V.G.: Kapan, tuzak.
Hasan Eren çalışmasında bu kelimeye yer vermemiştir. Tuncer Gülensoy ise
kelimenin Türkçe olduğunu ve “kap-“ fiilinden geldiğini belirtmektedir.

3.11. Караулъ
R.T.L.: Karakol.
C.R.D.: guard “bekçi, muhafız”.
R.A.S.: guard “bekçi, muhafız”.
G.K.: Karakol, nöbet yeri.
V.G.: 1. Nöbet görevi. 2. Nöbetçi.
Eren’in çalışmasında bu kelime yer almamaktadır. Türkçe Köken Bilgisi
Sözlüğü’nde kelimenin Türkçe olduğu ve “kara-“ (bakmak) fiilinden geldiği ifade
edilmektedir.

3.12. Кизиль
R.T.L.: Kızılcık ağacı.
C.R.D.: cornel “kızılcık”.
R.A.S.: cornel “kızılcık”.
G.K.: Kızılcık.
V.G.: Kızılcık.
Hasan Eren’in sözlüğünde “kızılcık” kelimesi yer almaktadır. Türkçe kökenli
bu kelimenin Rusçaya “kizil” olarak geçtiği belirtilmektedir.
Tuncer Gülensoy’un sözlüğünde “kızıl” kelimesi yer almakta olup kelimenin
Türkçe olduğu bilgisi verilmektedir.

3.13. Кирпичъ
R.T.L.: Tuğla.
C.R.D.: brick “tuğla”.
R.A.S.: brick “tuğla”.
G.K.: Kerpiç, tuğla.
V.G.: Kerpiç, tuğla.

12
 Hasan Eren’e göre kelime alıntıdır, ancak hangi dilden geldiğine dair bir
açıklama yapmamıştır. Tuncer Gülensoy’a göre, kelime Türkçe olup Kazak
lehçesinden “kirpiç” olarak Rusçaya geçmiştir.

3.14. Корга
R.T.L.: Bir nevi karga. 2. Kocakarı.
C.R.D.: Корга olarak geçiyor, anlamı: hag “cadı, kocakarı”.
R.A.S.: Корга olarak geçiyor, anlamı: hag, harridan, crone “cadı, kocakarı”.
G.K.: Karga.
V.G.: Cadaloz, hırçın kadın.
Hasan Eren ve Tuncer Gülensoy kelimenin Türkçe olduğu konusunda
hemfikirdir.

3.15. Кушакъ
R.T.L.: Kuşak.
C.R.D.: sash, “kuşak”.
R.A.S.: sash, girdle “kuşak, kemer”.
G.K.: Kuşak.
V.G.: Kuşak.
Hasan Eren bu kelimeyi sözlüğüne almamıştır. Tuncer Gülensoy ise
kelimenin Türkçe olduğunu belirtmektedir.

3.16. Тамга
R.T.L.: 1. Damga. 2. Pul.
C.R.D.: -
R.A.S.: -
G.K.: Hayvanlara vurulan ve sahibini belli eden iz. 2. Damga, mühür.
V.G.: -
Kelime Hasan Eren’in sözlüğünde yer almamaktadır. Tuncer Gülensoy’un
sözlüğünde “damga” olarak geçmektedir. Yazar kelimenin Türkçe olduğunu ifade
etmektedir.

3.17. Токмарь, токмачъ

R.T.L.: Çekiç resminde tokmak.
C.R.D.: -
R.A.S.: -
G.K.: “Tokmar”, “tokmak”. Topuz, küçük tokmak, bilardo ıstakası, havaneli.
V.G.: -
Başvurduğumuz etimolojik sözlüklerde yer almayan bu iki kelimeden
“tokmar” Günay Karaağaç’ın Türkçe Verintiler Sözlüğü’nde bulunmakta ve
kelimenin Rusçaya geçtiği bildirilmektedir.

13
 3.18. Ярлыкъ
R.T.L.: 1. Yafta. 2. Şişe yaftası.
C.R.D.: label “etiket, yafta”.
R.A.S.: label, “etiket, yafta”.
G.K.: Etiket, yafta, kağan buyruğu.
V.G.: 1. Yarlık, irade, ferman. 2. Yafta, küçük etiket.
Hasan Eren’in çalışmasında yer almayan “yarlık” kelimesi Köken Bilgisi
Sözlüğü’nde geçmektedir ve kelimenin Türkçe olduğu tespitinde bulunulmaktadır.

3.19. Яръ
R.T.L.: Sarp ve dik sahil.
C.R.D.: -
R.A.S.: 1. Step bank “dik kıyı”. 2. Ravine “dağ geçidi”.
G.K.: Sarp yer, yalçın kaya, dere, diklik, sarplık.
V.G.: 1. Dik kıyı. 2. Yar, uçurum.
Kelime Hasan Eren’in sözlüğünde yer almaz, Tuncer Gülensoy ise kelimenin
Türkçe olduğunu bildirmektedir.

3.20. Ятаганъ
R.T.L.: Yatağan, bıçak.
C.R.D.: -
R.A.S.: Yataghan “yatağan”.
G.K.: Yatağan.
V.G.: Yatağan.
Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü’nde geçmeyen bu sözcük, Köken Bilgisi
Sözlüğü’nde yer almakta ve kelimenin Türkçe olduğu bilgisi verilmektedir.

3.21. Яшма
R.T.L.: Yeşim, yeşit.
C.R.D.: jasper “yeşim taşı”.
R.A.S.: jasper “yeşim taşı”
G.K.: Yeşim.
V.G.: Yeşim.
Hasan Eren’in ve Tuncer Gülensoy’un sözlüklerinde “yaşma” kelimesi yer
almamaktadır. Günay Karaağaç ise Türkçe Verintiler Sözlüğü’nde kelimenin Türkçe
olduğunu ve Rusçaya geçtiğini belirtmektedir.

14
 SONUÇ

Yarbay Ahmed Sedad tarafından hazırlanmış olan Rusça-Türkçe Lügat,

Rusçadan Türkçeye ilk sözlük olma özelliği taşımaktadır. Yaklaşık 18.000 madde
bulunan sözlükte, 19.000 civarında Rusça kelime yer almaktadır. Rusça maddelerde
geçen kelimeleri incelediğimizde, sözlükte Türkçeden Rusçaya geçmiş olan 21
kelimenin mevcut olduğu görülmüştür. Sözlükte yer alan Türkçe kökenli kelimelerin
önemli bir kısmı bugün de Rusçanın söz varlığındaki yerini korumaktadır. “Korga”
ve “yarlık” kelimelerinin ise Rusçada anlam değişikliğine uğradığı görülmektedir.
Türkçeden Rusçaya geçen “al” kelimesine ise Rusça yapım ekleri getirilmek
suretiyle sıfat, isim ve fiil türetildiği anlaşılmaktadır.

15
 KAYNAKÇA

AHMED SEDAD, Rusça Muhtasar Grameri, Aramyan Matbaası, İstanbul, 1892.

AKÇURA, Yusuf, “Hüseyinzade Ali Bey”, Türk Yurdu Dergisi, İstanbul, 1915.
AKHMANOVA, O.S., Русско-Английский Словарь , Sovetskaia Entsiklopedia,
Moskva, 1965.
AYKUT, Altan, “Türkiye’de Rus Dili ve Edebiyatı Çalışmaları: Rus Edebiyatından
Çeviriler (1884-1940) ve Rusça Öğrenimi (1883-2006)” Ankara
Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 46/2, 2006.
ÇULCU, Murat, Mîrlivâ Sedâd: Boğazlar Meselesi ve Çanakkale Deniz Zaferi, E
Yayınları, İstanbul, 2008.
EREN, Hasan, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Bizim Büro Basım Evi, Ankara,
1999.
GENÇOĞLU, Mustafa, “Sultan II. Abdülhamid’in Yurt Dışı Eğitim Politikası”,
Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c. 4, S. 2, 2014.
GURULKAN, Kemal, Mirliva Sedat: yıldırım Ordularının Bozgunu Filistin’e Veda,
Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2009.
GÜLENSOY, Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken bilgisi
Sözlüğü: Etimolojik Sözlük Denemesi, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara, 2011.
GÜLTEK, Vedat, Rusça Türkçe Sözlük, Multilingual Yabancı Dil Yayınları,
İstanbul, 2012.
http://en.wikipedia.org/wiki/Reforms-of-Russian-orthography
KARAAĞAÇ, Günay, Türkçe Verintiler Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara, 2008.
KÖÇER, Mehmet, Boğazlar Meselesi ve Çanakkale Deniz Savaşı’nda Türk Zaferi,
Phoenix Yayınevi, Ankara, 2007.
MİNSAFİNA, Alina, Rus Sözlükçülüğü ve Tarihi ve Çağdaş Türk Lehçelerinde
Rusça-Türkçe Sözlükler, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Anabilim Dalı, (Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2015.
OZIEVA, Albina, Harper Collins Russian Dictionary: Russian-English, English-
Russian, Harper Collins, New York, 1995.
TUNALI, Ayten Can, Tanzimat Döneminde Osmanlı Kara Ordusunda Yapılanma,
Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim
Dalı, Doktora Tezi, Ankara, 2009.

16

View publication stats