IX.

ULUSLARARASI TÜRK DILI

KURULTAYI
Bilge Tonyukuk Anısına
(Ankara: 26-30 Eylül 2021)

I. CILT
 IX. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bilge Tonyukuk
Anısına (Ankara: 26-30 Eylül 2021)
IX. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bilge Tonyukuk
Anısına Ankara: Türk Dil Kurumu, 2021
1034 s.:— (Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek
Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları; 1445/1)
Kaynakça bölüm sonlarındadır.
ISBN 978-975-17-5089-1 (1. cilt)
ISBN 978-975-17-5088-4 (Tk.)
1. Toplantılar, Türk Dili I. e.a
410
 Türk Dil Kurumu Yayınları

IX. ULUSLARARASI TÜRK DILI

KURULTAYI
Bilge Tonyukuk Anısına
(Ankara: 26-30 Eylül 2021)

I. CILT

Ankara, 2021
 Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu
Türk Dil Kurumu Yayınları: 1445

IX. ULUSLARARASI TÜRK DILI KURULTAYI

Bilge Tonyukuk Anısına
(Ankara: 26-30 Eylül 2021)

*
Metin Denetimi:
AYK Uzmanı Abdullah DURKUN - AYK Uzmanı Âdem TERZI -
AYK Uzmanı Betül EYÖVGE YILMAZ - AYK Uzmanı Beyza GÜLTEKIN -
AYK Uzmanı Burcu ŞEN - AYK Uzmanı Cemil EKER - AYK Uzmanı Dr. Reşide GÜRSES -
AYK Uzmanı Ekrem BEYAZ - AYK Uzmanı F. Belgin AKSU -
AYK Uzmanı Hatice MALKOÇ - AYK Uzmanı Hikmet ERDEM -
AYK Uzmanı Irem Işıl ALTUN - AYK Uzmanı Kadir UZUN -
AYK Uzmanı Mustafa TIZLAK - AYK Uzmanı Semih TOPSAKAL -
AYK Uzmanı Serdar KARACA - AYK Uzmanı Uğur MANTU -
AYK Uzmanı Yaşar YILMAZ

*
Kapak Tasarımı:
TDK - Dilek ŞERBETÇI
*
Sayfa Tasarımı:
TDK - Dilek ŞERBETÇI, TDK - Faik YANGIR, TDK - Mehmet GÜVEN
*
*
Birinci Baskı: Ankara, 2021 Aralık
ISBN: 978-975-17-5089-1 (1. cilt)
ISBN: 978-975-17-5088-4 (Tk.)
*
Dağıtım:
Türk Dil Kurumu
Atatürk Bulvarı No.: 217
06680 Kavaklıdere / ANKARA
Telefon: +90 (312) 457 52 00
Belgegeçer: +90 (312) 468 07 83
Genel ağ: http://tdk.gov.tr
*
©5846 sayılı Yasa’ya göre
eserin bütün yayın, çeviri ve alıntı hakları
Türk Dil Kurumuna aittir.
İçindekiler
Eski Türk Tengricilik Inancı ile Islam Dininin Arasındaki Bağlantılar ● 11
Bekjan ABDUALLİ

“Tonyukuk”Un Dilinde Gramerleşen Şahıs Zamirlerinin Şahıs Ekleriyle

Eş Değerliliği ● 19
Gızılgül ABDULLAYEVA

Yunus Emre “Divan”ında Arap Kökenli Kelimelerin Leksik-Semantik

Gelişimi ● 29
Hatıra ABDULLAYEVA

Ulu Kazak Şairi Abay’ın Dilinin Özellikleri ● 41

Marlen ADİLOV

Et-Tuhfetü’z-Zekıyye Fi’l-Lugâti’t-Türkiyye” ve Azerbaycan Türkçesinde

Ortak Kullanılan Giyim Kuşam Adları Üzerine ● 49
Zülfiye AĞAYEVA

Tonyukuk Yazıtı’nda Geçen Boy ve Ulus Isimleri ve Onların Ifade Ettiği

Tarihî Olaylar ● 63
Aysel AHMEDOVA

Eren Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü’nün (Etdes) Yayımı ve

Dizini Üzerine ● 81
Şükrü Halûk AKALIN

Türk Dilinde “Ayakta Durmak” Eylemi ve Sorut- Fiili Üzerine ● 101

Ali AKAR

Türkiye Türkçesinde Bir Anlam Kötüleşmesi Örneği: Çakma ● 109

Hakan AKCA

Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri

ve Edebiyatları Bölümü Öğrencilerinin Türk Dili Konularına Bakış Açılarının
Incelenmesi ● 127
Cüneyt AKIN Sinan SARAÇLI
 TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE BİR ANLAM
KÖTÜLEŞMESİ ÖRNEĞİ: ÇAKMA

Hakan AKCA*

Özet
Bir kelimenin asıl anlamından az veya çok uzaklaşarak zamanla yeni
bir anlam kazanmasına anlam değişmesi denir. Anlam değişmeleri sebepsiz
olarak gerçekleşmez, her anlam değişmesinin mutlaka bir sebebi vardır. Dilin
nitelikleri, zaman, toplum hayatındaki sosyal ve kültürel değişmeler, yabancı
dillerin tesiri vb. anlam değişmelerinde önemli rol oynar. Anlam değişmeleri;
anlam daralması, anlam genişlemesi, anlam iyileşmesi, anlam kötüleşmesi
şeklinde gerçekleşebilir. Önceden iyi, güzel anlamları olan kelimelerin zamanla
kötü veya kötüye doğru giden anlamlar kazanmasına anlam kötüleşmesi denir.
Anlam değişmeleri genellikle uzun bir sürede, çoğu kez birkaç yüz yıl içinde
gerçekleşir. Ancak toplumlarda kısa bir dönemde meydana gelen gelişmeler
sebebiyle çok daha kısa sürede anlam değişmesi görülebilir. Bu çalışmanın
konusu, Türkiye Türkçesinde yakın zamanda anlam kötüleşmesine uğramış
olan “çakma” kelimesinin incelenmesidir. Bildirinin amacı ise “çakma”
kelimesindeki anlam kötüleşmesi sürecini incelemek, kelimedeki anlam
değişmesinin sebebini ortaya koymaktır. Türkçe sözlüklerde 2010’lu yıllara
kadar “çakmak işi, vurulup çakılarak yapılarak çakılmış kuyumcu işi, bu işte
kullanılan kuyumcu kalıbı” gibi anlamları bulunan “çakma” kelimesi son
yıllarda “sahte, taklit” gibi kötü bir anlam kazanmıştır. Kelimedeki anlam
kötüleşmesi önce argoda gerçekleşmiş ve halk dilinde hızla yaygınlaşmıştır.
Yaygın kullanım sebebiyle “çakma” kelimesinin “taklit olan, sahte” anlamı
Türkçe Sözlük’ün (TDK) 2011 yılı baskısına girmiştir. Çalışmada ilk önce
anlam değişmeleri üzerinde durulacak, daha sonra “çakma” kelimesindeki
anlam değişmesi süreci, tarihî ve çağdaş sözlükler yardımıyla ortaya konacaktır.
Bu çalışmada eş zamanlı ve art zamanlı dil bilgisi yöntemleri kullanılacaktır.

*
Doç. Dr., Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı
Bölümü Yeni Türk Dili Ana Bilim Dalı öğretim üyesi, hakan.akca@hbv.edu.tr
110 Türkiye Türkçesinde Bir Anlam Kötüleşmesi Örneği: Çakma

Anahtar Kelimeler: Türkiye Türkçesi, anlam bilimi, anlam değişmesi,

anlam kötüleşmesi, çakma

A Pejoration Example in Turkish: Çakma

Abstract
Semantic change is when a word moves away from its original meaning
more or less over time and gains a new meaning. Semantic changes don’t
happen without reason, there is always a reason why every semantic changes.
Features of the language, time, social and cultural changes in social life,
influence of foreign languages etc. plays an important role in semantic
changes. Semantic changes, may occur in the form of semantic restriction,
semantic extension, meliorative and pejoration. Pejoration is the downgrading
or depreciation of a word’s meaning, as when a word with a positive sense
develops a negative one. Semantic changes usually occur over a long period
of time, often within a few hundred years. However, it can be seen that the
semantic changes in a much shorter time due to the developments in societies
in a short period of time. The subject of this study is to examine the word
“çakma”, which has recently depreciated in Turkish. The aim of the study is
to examine the process the pejoration of the word “çakma” and to reveal the
reason for the semantic change of the word. The word “çakma”, which has
meanings such as “hammering, jewelry work made by striking and hammered,
jewelry mold used in this work” in Turkish dictionaries until the 2010s, has
gained a bad meaning as “fake, imitation” in recent years. The pejoration of
the word occurred first in slang and spread rapidly in colloquial language. Due
to the widespread usage, the meaning of “imitated, fake” in the word “çakma”
entered the 2011 edition of the Turkish Dictionary (TDK). The study will first
focus on the semantic changes, then the process of semantic changing of the
word “çakma” will be revealed with the help of historical and contemporary
dictionaries. In this study, synchronic and diachronic grammar methods will
be used.
Key Words: Turkish, semantics, semantic change, pejoration, çakma
 Hakan AKCA 111

1. GİRİŞ
Anlam değişmeleri, dil bilimi çalışmalarında en çok ilgi duyulan
konulardan biridir. Canlı bir varlık olan dil, sürekli bir değişim ve gelişim
içerisindedir. Dildeki değişmeler ses bilgisinde, şekil bilgisinde, söz varlığında
ve anlam bilgisinde görülebilir. Örneğin Tarihî Türk Lehçeleri ile bugünkü
Türkiye Türkçesi karşılaştırıldığında ses bilgisindeki değişmeler tarihî ses
değişmeleri veya ses düşmeleri şeklinde görülür: Eski Türkçe (ET) bar- >
Türkiye Türkçesi (TT) var-, ET kör- > TT gör-, ET tirig > TT diri vb. Şekil
bilgisindeki değişmeler, bir ekin artık kullanılmaması veya ses bakımından
değişmesi şeklinde gerçekleşebilir: ET közel turur >> TT güzeldir, Eski Anadolu
Türkçesi (EAT) gide yorur >> TT gidiyor vb. Söz varlığındaki değişmeler,
daha çok Tarihî Türk Lehçeleri’ndeki pek çok kelimenin unutulması ve artık
kullanılmaması şeklinde ortaya çıkar. Örneğin Eski Türkçede kullanılan
eçü “ağabey”, apa “ata, amca”, yış “orman”, süle- “asker sevk etmek”, yaġı
“düşman” vb. kelimeler bugünkü Türkiye Türkçesinde yoktur (Geniş bilgi
için bk. Eker, 2005: 159-161).
Dilde anlam bakımından da değişmeler gerçekleşebilir. Dilin kendi
özellikleri, tarih, toplumsal ve ruhsal etkenler, yabancı dillerin etkisi vb. anlam
değişmelerinde önemi rol oynar. Anlam değişmeleri1, genellikle şu başlıklar
altında incelenir: Anlam genişlemesi “bir sözcüğün ilk anlamından daha geniş
anlamlar kazanması” (örneğin, ET katun “kağanın karısı” > TT kadın “erişkin
dişi insan”), anlam daralması “bir sözcüğün eskiden karşıladıklarının bir
bölümünü karşılar duruma gelmesi” (örneğin, ET oġlan “erkek ve kız çocuk”
> TT oğlan “erkek çocuk”), anlam iyileşmesi “kötü anlamlı bir sözcüğün
zamanla daha olumlu bir anlam kazanması” (örneğin, ET yabız “kötü, fena”
> TT yavuz “yiğit, kahraman”), anlam kötüleşmesi “iyi, güzel anlamlı bir
kelimenin zamanla kötü veya olumsuz bir anlam kazanması” (örneğin, Far.
canavar “canlı, mahluk” > TT “yırtıcı, vahşi hayvan”), genelleşme “biz
sözcüğün veya özel adın genelleşerek bir tür adına dönüşmesi” (örneğin, ET
araba “at arabası” > TT araba “motorlu, motorsuz bütün tekerlekli araçlar”,
Diesel “Alman mühendis” > dizel “motorinle çalışan bütün araçlar”) ve başka
anlama geçiş “sözcüğün çok farklı bir anlamı karşılar duruma gelmesi”
(örneğin, ET teŋri “gök” > TT tanrı “Allah”, ET kiyik “yabani hayvan” > TT
geyik “geyik”).

1
Anlam değişmeleri hakkında geniş bilgi için bk. Aksan, 2000/III: 211-216, Aksan, 2009:
88-94, Vardar, 2002, Imer vd. 2011, Eker, 2005: 522-526, Kerimoğlu, 2017: 209-210,
Demirci, 2017: 228-231.
112 Türkiye Türkçesinde Bir Anlam Kötüleşmesi Örneği: Çakma

1.1. Bildirinin Konusu, Amacı ve Yöntemi

Bu bildirinin konusu, Türkiye Türkçesinde yakın zamanda anlam
kötüleşmesine uğramış olan “çakma” kelimesinin incelenmesidir. Bildirinin
amacı ise “çakma” kelimesindeki anlam kötüleşmesi sürecini incelemek,
kelimedeki anlam değişmesinin sebebini ortaya koymaktır.
Türkçe Sözlük’te 1. Çakmak işi. 2. Vurulup çakarak yapılmış kuyumcu
işi 3. Bu işte kullanılan kuyumcu kalıbı (TDK, 2005: 425) şeklinde olumlu
anlamları olan “çakma” kelimesi son yıllarda anlam kötüleşmesine uğrayarak
“sahte, taklit” (TDK, 2011: 483) anlamlarını kazanmıştır. Hatta son
yıllarda adeta argoda sahte ve taklit kelimelerinin yerine “çakma” kelimesi
kullanılmaya başlanmış ve bu kullanım çok yaygınlaşmıştır. Örneğin çakma
çanta, çakma ayakkabı, çakma gözlük, çakma sarışın vb. Türkçe Sözlük’ün
11. baskısında (TDK: 2011) “çakma” maddesine “sahte, taklit” anlamının
eklenmesinin sebebi de bu kullanımının yaygınlaşmasıdır.
Bir kelimede anlam değişmesi olabilmesi için belli bir sürenin geçmesi
ve belli şartların oluşması gerekir. Dolayısıyla anlam değişmeleri zamandan
bağımsız olarak incelenmez. Bu sebeple bildiride eş zamanlı (synchronic) ve
art zamanlı (diachronic) dil bilgisi yöntemleri kullanılmıştır.
1.2. Anlam Değişmeleri
Anlam değişmeleri (Alm. Bedeutungswandel, Ing. Semantic change),
anlam bilim çalışmalarında en eskiden beri üzerinde durulan konuların başında
gelir. Bir göstergenin başlangıçta dile getirdiği kavramda bir daralma, bir
genişleme belirmesi ya da aynı sözcüğün bir zaman sonra başka bir kavramı
anlatır duruma gelmesine anlam değişmesi denir. Her dilde görülen bu olaylar
bazı bilginlere göre gösteren (ya da gösterge) değişmesi olarak değerlendirilir
(Aksan, 2009: 88).
Vardar’a (2002: 21) göre anlamlı dil birimlerinin içerik düzlemlerinde
ortaya çıkan değişikliğe anlam değişimi denir. Örneğin erik sözcüğü önceleri
çeşitli meyvelerin ortak adıyken anlam değişimi geçirerek bir tek meyveyi
belirtmeye başlamıştır.
Imer, Kocaman ve Özsoy (2011: 27), anlam değişmesini “tarihsel süreç
içinde bir sözcüğün anlamında çeşitli nedenlerle ortaya çıkan, gösterge
ile sözcük ya da gösterilen arasında var olan ilişkinin değişmesi” şeklinde
tanımladıktan sonra bu değişmenin anlam daralması, anlam iyileşmesi, anlam
kötüleşmesi, anlam genişlemesi biçiminde olabileceğini belirtir.
Yılmaz, anlamsal değişme terimini tercih eder ve bu terimi şöyle açıklar:
Dil içi veya dil dışı etkenlerle bir göstergenin bağlamında meydana gelen
 Hakan AKCA 113

değişikliklerin anlamsal içeriğe yansıması sonucunda oluşan “genişleme,

daralma, eksilme, artma, iyileşme, kötüleşme, genelleştirme” vb. yeni
durumlara denir (2014: 7).
Korkmaz, Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü adlı kitabında anlam değişmesini
“bir kelimenin gösterdiği anlamdan uzaklaşarak yeni bir anlam kazanması
olayı” olarak tanımlar ve okşamak, sakınmak, küpe, beklemek, yapmak, uslu
kelimelerindeki anlam değişmelerini örnek olarak inceler (2017: 73).
1.2.1. Anlam Değişmelerinin Sınıflandırılması
Aksan, anlam değişmelerini Gelişmeli Anlambilim başlığı altında anlam
daralması, anlam genişlemesi, başka anlama geçiş (anlam kayması): Anlam
iyileşmesi, anlam kötüleşmesi olmak üzere üç başlıkta incelemiştir (Aksan,
2000/III: 211-216).
Aksan, Anlambilim adlı eserinde anlam değişmelerine genelleşmeyi de
ilave etmiş ve anlam değişmelerini anlam daralması, anlam genişlemesi,
genelleşme, anlam iyileşmesi ve anlam kötüleşmesi olmak üzere beşe
ayırmıştır (2009: 90).
Anlam değişmeleri, dil bilimciler tarafından genellikle: Genişleme,
daralma, iyileşme, kötüleşme ve başka anlama geçiş olmak üzere beş bölümde
incelenmiştir (bk. Kerimoğlu, 2017: 209; Demirci, 2017: 228-231; Imer,
Kocaman ve Özsoy, 2011: 27; Korkmaz, 2017: 73; Eker, 2005: 522-526).
1.2.2. Anlam Kötüleşmesi
Bildiride incelenen “çakma” kelimesinde anlam kötüleşmesi meydana
geldiği için burada kısaca dil bilimcilerin anlam kötüleşmesi ile ilgili tanımları
ve görüşleri üzerinde durulmuş, verilen örneklerdeki anlam değişmeleri
gelişme işareti (>) ile gösterilmiştir.
Dil bilimciler, anlam kötüleşmesini benzer şekilde şöyle tanımlamışlardır:
“Bir sözcüğün eskisine göre daha kötü bir anlam taşır duruma gelmesi”; örneğin
Lat. hostis “yabancı misafir” > “düşman” (Aksan, 2000/III: 216), “Anlamın
daha olumsuz (negatif) bir hâle gelmesi” (Traugott, 2006: 125), “Iyi anlamlı
bir kelimenin zamanla kötü veya kötüye doğru giden bir anlam kazanması”;
örneğin EAT canavar “canlı, mahluk” > TT canavar “yırtıcı, vahşi hayvan”;
ET katun “kraliçe, hükümdar hanımı” > “kibar hanım, hanımefendi” > TT
kadın “dişi cinsten erişkin insan, hizmetkâr; ET bayakı “önceki, daha önce
zikredilen” > TT bayağı “adi, değersiz, aşağı, alçak” Onun sözlerinde ve
davranışlarında bir bayağılık var; bayağı mal, bayağı adam” (Korkmaz, 2017:
74-75; Karaağaç, 2016: 578), “Önceden güzel anlamları olan kelimelerin
çeşitli sebeplerle anlamlarının kötüleşmesi sonucunda ortaya çıkan dilsel
114 Türkiye Türkçesinde Bir Anlam Kötüleşmesi Örneği: Çakma

durumun adı” kenef (Ar.): sığınak, korunak > tuvalet, hela; dayı: annenin erkek
kardeşi > torpil yapan tanıdık; numara: sayı, sıra > kötü plan, kötü metot,
kıraathane: okuma evi > okey, tavla, kâğıt oynama salonu. (Demirci, 2017:
229-230), “Sözcüğün insanlarca daha olumsuz bulunan bir kavramı karşılar
duruma gelmesi” Örneğin, sürtük “sürtülmüş, aşınmış” > “evinde oturmayan,
çok gezen kadın” (Kerimoğlu, 2017: 210), “Sözcüğün eskiye göre daha kötü
bir anlamı yansıtır duruma gelmesi” (Imer, Kocaman ve Özsoy, 2011: 28),
“Bir sözcüğün başlangıcındaki anlamına göre daha olumsuz, kötü bir anlam
kazanması” Örneğin, Osmanlıcada efendi “eğitimli kişilere verilen bir unvan”
> TT “eğitim, kültür düzeyi vb. noktalardan düşük kimselere seslenme sözü”,
kaltak “ata vurulan bir çeşit eyer > “iffetsiz kadın” (Eker, 2005: 525).
Anlam değişmeleri genellikle uzun bir sürede, genellikle birkaç yüzyıl
içinde gerçekleşir ancak bir toplumda kısa bir dönemde hızlı gelişmeler
olmuşsa bu anlam olayları da kısa bir süre içinde, bazen on on beş yılda
gerçekleşebilir (Aksan, 2000/III: 217). Örneğin Eski Türkçede sakınmak
fiili, “düşünmek, üzerinde durmak, planlamak” anlamlarında kullanılırken
Türkiye Türkçesinde sakınmak “sakınmak, bir şeyi yapmaktan uzak durmak”
anlamındadır. Cumhuriyet’e kadar hatta Cumhuriyet’in ilk yıllarında efendi
kelimesi “saygın insan, yönetici” anlamlarındayken bugünkü Türkiye
Türkçesinde “kapıcılık, odacılık, temizlikçilik yapan kişiler için hitap sözü”
anlamında kullanılmaya başlamıştır. “Sakınmak” fiilindeki anlam değişmesi
uzun bir süreçte, efendi kelimesindeki anlam değişmesi ise daha kısa bir
sürede gerçekleşmiştir.
1.2.3. Anlam Değişmesinin Sebepleri
Aksan; anlam değişmesinin bir bölümünün ruhsal, toplumsal nedenlerle
ve dilin niteliklerinden kaynaklanan etkenlerle gerçekleştiğini, bu değişmelerin
birçoğunda aktarmalarının, güzel adlandırma ve terbiyeliliğin, toplumun
dünya görüşündeki değişikliklerin etkileri olduğunu söyler (2000/III: 216-
217).
Vardar anlam değişimlerinin genellikle tarihsel, dil bilimsel, toplum
bilimsel, ruh bilimsel nedenlerle ortaya çıktığını; bilimlerde, kurumlarda,
törelerde görülen değişimlerin nesneleri değiştirerek dil dizgesini dolaylı
olarak etkilediğini (tarihsel nedenler); seslere, biçimlere, söz dizimine
ilişkin nedenlerin bulaşmaya, köken yakıştırma ya da yerlileştirmeye, eş adlı
çatışmasına yol açtığını (dil bilimsel nedenler), sözcüğün dar bir toplumsal
kesimden geniş bir kesime aktarılmasıyla anlamca genişlemesi ya da bunun
tersine bir süreç sonunda anlamca daralmasının içerik alanını etkilediğini
 Hakan AKCA 115

(toplum bilimsel nedenler), anlatım gücünü artırma çabalarının da anlam

değişimine yol açtığını (ruh bilimsel nedenler) belirtir (2002: 21).
Demirci’ye (2017: 223) göre anlam değişiminin çok farklı sebepleri vardır
ve bunlardan en önemlisi ihtiyaçlardır. Hızla değişen dünyadaki gelişmelere
göre dil de hızla değişir. Yeni ortaya çıkan maddelere, malzemelere, ithal
veya imal edilen mallara, fikirlere, kavramlara ve türlü türlü duruma isim
bulma ihtiyacı dili harekete geçirir. Dil bazen bu ihtiyacını ödünçlemelerle
karşılarken çoğunlukla kendi iç dinamikleriyle hâlleder. Eski kelimeye yeni
anlam verme de bunlardan biridir.
Kocaman, anlam değişmelerinin sebeplerini, dilsel nedenler, tarihsel
nedenler, toplumsal nedenler, ruh bilimsel nedenler, yabancı dillerin etkisi
ve yeni bir gösterene (kelimeye) duyulan ihtiyaç olmak üzere altı başlıkta
incelemiştir (Geniş bilgi için bk. Kocaman, 1980: 91-92; Eker, 2005: 523).
2. İNCELEME
2.1. “Çakma” Kelimesindeki Anlam Değişmesi Süreci
Osmanlı’nın son dönemlerinden 2010’lu yıllara kadar olan süreçte
“çakma işi, vurup çakmak suretiyle yapılmış kuyumcu işi, bu işte kullanılan
kuyumcu kalıbı” gibi anlamları olan çakma kelimesinin olumsuz bir anlamı
yoktu. Sözlüklerden anlaşıldığına göre çakma, altın üzerinde vurup çakmakla
yapılan bir çeşit el işçiliği ve bu işte kullanılan bir çeşit kalıptır. Dolayısıyla
eskiden çakma altın, “çakmak suretiyle kabartmalar yapılmış olan altın”
anlamındaydı. Oysa günümüzde çakma kelimesi anlam kötüleşmesine
uğradığı için çakma altın ifadesi “sahte altın” anlamını çağrıştırmaktadır.
“çakma” kelimesinde meydana gelen anlam değişmesi sürecini Türkçe
sözlüklerden takip etmek mümkündür. Çünkü bir kelime anlam değişmesine
uğramış veya yeni bir anlam kazanmışsa bu durum kullanım sıklığına bağlı
olarak sözlüklere de yansıyacaktır. Bu sebeple öncelikle kelimenin tarihî ve
çağdaş Türkçe sözlüklerdeki anlamları incelenmiştir. Kelimenin “sahte, taklit”
anlamları argoda yaygınlaştığı için argo sözlükleri de taranmıştır.
2.1.1. Türkçe Sözlüklerde “Çakma” Kelimesi
“Çakma” kelimesine ilk kez Ahmet Vefik Paşa’nın hazırlamış olduğu
Lehçe-i Osmani (1876) adlı sözlükte rastlanmıştır. Bu sözlükte “çakma”
kelimesi, “Kabartma” dişi çakma çökertme, çakmakla yapılmış kuyumcu
işine çakmacı (denir)” anlamlarındadır (Ahmet Vefik Paşa, 2000: 84)
Kamus-i Türkî’de “çakma” kelimesi şöyle açıklanmıştır: 1. Çakmak fiili
2. Vurup çakmakla yapılmış kuyumcu işi: erkek çakma = bunun kabartmalısı;
116 Türkiye Türkçesinde Bir Anlam Kötüleşmesi Örneği: Çakma

dişi çakma = bu işin çukurlusu yani kabartmanın tersi. 3. Bu işte kullanılan

kuyumcu kalıbı (Sami, 1317: 500).
Derleme Sözlüğü’nde üç farklı “çakma” kelimesi mevcuttur. Bunlar:
“Deri hastalığı, yara, çıban” (çakma I); “Hayvanlara işaret vermek için
kullanılan araç” (çakma II); ve “Gelin teli” (çakma III) anlamlarındadır (DS
III, 1993: 1045).
Türkçe Sözlük’ün (TDK) ilk baskısında çakma kelimesi: “1. Çakmak
eylemi. 2. Vurup çakarak yapılmış kuyumcu işi. Dişi çakma, bunun çukurlusu;
erkek çakma bunun kabartmalısı. 3. Bu işte kullanılan kuyumcu kalıbı”
(TDK, 1945: 110) şeklinde açıklanmıştır.
Türkçe Sözlük’ün ikinci baskısında çakma kelimesi: “1. Çakmak eylemi.
2. Vurup çakarak yapılmış kuyumcu işi ki bunun çukurlusuna dişi çakma,
kabartmalısına da erkek çakma denir. 3. Bu işte kullanılan kuyumcu kalıbı”
(TDK, 1955: 148) şeklinde tanımlanmış ve aynı tanım Türkçe Sözlük’ün
üçüncü (TDK, 1959: 158), dördüncü (TDK, 1966: 147), beşinci (TDK, 1969:
148), altıncı (TDK, 1974: 148) ve yedinci (TDK, 1983: 221-222) baskılarında
aynen tekrar edilmiştir.
Türkçe Sözlük’ün sekizinci (TDK, 1988: 270) baskısında aynı tanım
yapılmış ancak kelimeye hlk. kısaltmasıyla “Deri hastalığı, yara, çıban”
anlamı eklenmiştir.
Türkçe Sözlük’ün dokuzuncu (TDK, 1998: 425) ve onuncu (TDK, 2005:
425) baskılarında da sekizinci baskıdakine benzer şu tanımlar yapılmıştır: 1.
Çakmak işi. 2. Vurup çakarak yapılmış kuyumcu işi, çukurlusuna dişi çakma,
kabartmalısına da erkek çakma denir. 3. Bu işte kullanılan kuyumcu kalıbı.
4. hlk. Deri hastalığı, yara çıban.
Görüldüğü gibi Türkçe Sözlük’ün (TDK) 2005 yılındaki onuncu baskısına
kadar “çakma” kelimesinde “sahte, taklit” anlamı yoktur ancak bu anlam
Türkçe Sözlük’ün on birinci baskısında şu şekilde yerini almıştır: çakma
1. Çakmak işi. 2. Vurulup çakarak yapılmış kuyumcu işi, çukurlusuna dişi
çakma, kabartmalısına da erkek çakma denir. 3. Bu işte kullanılan kuyumcu
kalıbı. 4. sf. argo Taklit olan, sahte. 5. hlk. Deri hastalığı, yara çıban (TDK,
2011: 483).
Diğer Türkçe sözlükler incelendiğinde “çakma” kelimesinin “sahte,
taklit” anlamları 2010 yılına kadar olan dönemde görülmez. Örneğin Ali
Püsküllüoğlu’nun hazırladığı Türkçe Sözlük’ün genişletilmiş beşinci (2004:
390) ve yedinci baskılarında (2008: 398) “sahte, taklit” anlamları yer almaz.
Bu sözlüğün her iki baskısında da “çakma” kelimesi şöyle tanımlanır: 1.
 Hakan AKCA 117

çakmak eylemi. 2. vurup çakarak yapılmış kuyumcu işi 3. bu işte kullanılan

kuyumcu kalıbı.
Dil Derneğinin hazırladığı Türkçe Sözlük’ün birinci (1998: 245) ve ikinci
(2005: 361) baskılarında “çakma” kelimesinde “sahte, taklit” anlamları yoktur.
Ötüken Türkçe Sözlük’te üç adet “çakma” maddesi vardır ancak bu
maddelerde “sahte, taklit” anlamları yoktur (Çağbayır, 2007: 861).
Ayverdi tarafından hazırlanan Misalli Büyük Türkçe Sözlük’te de
“çakma” kelimesinin “sahte, taklit” anlamları yoktur. Sözlükte kelime şöyle
tanımlanmıştır: 1. Çakmak işi. 2. Maden, deri vb. üstüne kalıpla kabartma
şekiller yapmak işi. 3. Vurmak ve çakma suretiyle üzerine kabartma veya
çukur desenler yapılmış kuyumcu işi. 4. Bu iş için kullanılan kalıp. 5. sıf.
Kalıp çakılarak üzerine kabartma şekiller yapılmış olan: “Çakma deri.”
“Çakma gümüş.” (2010: 208).
Kelimedeki “sahte, taklit” anlamları Mehmet Doğan’ın hazırladığı Doğan
Büyük Türkçe Sözlük’ün genişletilmiş yeni 23. baskısında yer almıştır. Sözlükte
çakma kelimesi şöyle tanımlanmıştır: [i.] 1. Çakmak fiili. 2. Kalıpla vurup
çakmak suretiyle yapılan kuyumcu işi, nakr, bu iş için kullanılan kuyumcu
kalıbı. 3. Dişi ve erkek kalıplar arasına konulan madenî levhaya baskı neticesi
kabartma yapma. 4. Içki içme. 5. [s.] Sahte, taklit (Doğan, 2011: 284).
2.1.2. Argo Sözlüklerinde “Çakma” Kelimesi
Devellioğlu’nun Türk Argo Sözlüğü’nde (1970) ve Püsküllüoğlu’nun
hazırladığı Türkçenin Argo Sözlüğü’nün ilk (1996) ve ekli ikinci (2004)
baskılarında “çakma” kelimesi yer almaz. Arslan (2004) tarafından hazırlanan
Argo Kitabı adlı çalışmada Türkçedeki tarihî argo sözlüklerinin kelime listeleri
verilmiş ancak bu listelerde “çakma” kelimesine rastlanmamıştır.
Türkçenin Büyük Argo Sözlüğü (Tanıklarıyla) adlı çalışmada “çakma”
kelimesi: “(Otomobil motoru için) sahte, numarası değiştirilmiş.” (Aktunç,
2000: 74) şeklinde tanımlanmıştır ancak aynı sözlüğün on birinci (2017) ve on
ikinci (2019) baskılarında kelimeye “sahte, uydurma” anlamları ilave edilmiş
ve kelime şöyle açıklanmıştır: “(Otomobil motoru için) sahte, numarası
değiştirilmiş, Ayr. bk. ÇAKMAK, GENÇ. Sahte, uydurma” (Aktunç, 2017:
78; 2019: 78).
Sezgin tarafından hazırlanan Yeni Argo Sözlüğü’nde “çakma” kelimesi
“sahte, uydurma” anlamlarındadır (2013: 70).
Görüldüğü gibi argo sözlüklerde “çakma” kelimesinin “sahte, taklit”
anlamlarını kazanması süreci Türkçe sözlüklerle paralellik gösterir. Yani
118 Türkiye Türkçesinde Bir Anlam Kötüleşmesi Örneği: Çakma

2010’lu yıllara kadar olan dönemde argo sözlüklerde kelimenin bu anlamları

görülmez. Yalnızca Aktunç’un Türkçenin Büyük Argo Sözlüğü (Tanıklarıyla)
adlı eserinde “(Otomobil motoru için) sahte, numarası değiştirilmiş.” (2000:
74) açıklaması yapılmıştır ancak burada özel bir alanda (otomobil motoru için)
“sahte” anlamı vardır, kelime henüz tam manasıyla “sahte, taklit” anlamında
değildir.
2.1.3. Google Arama Motorunda “Çakma” Kelimesi
“Çakma” kelimesinin anlam kötüleşmesine uğrayarak “sahte, taklit”
anlamını kazanması ve bu anlamın yaygınlaşmasının bir delili de Google
arama motorundaki verilerdir. Google arama motorunda herhangi bir harfe
basıldığında o harfle başlayan ve en çok aranan on kelimenin listesi otomatik
olarak çıkmaktadır. Aynı şekilde arama motoruna herhangi bir kelimeden
sonra bir boşluk bırakılıp herhangi bir harf yazıldığında o kelimenin yazılan
harfle başlayan kelimelerle birlikte kullanıldığı ilk ondaki arama listesi
otomatik olarak sıralanmaktadır. Buna göre Google arama motorunda “çakma”
kelimesiyle birlikte kullanılan kelimeleri tespit etmek için sırasıyla aşağıdaki
adımlar uygulanmış ve şu sonuçlar elde edilmiştir.2
1. Google arama motoruna çakma yazıp bir boşluk bırakıldığında en çok
aranan ve otomatik olarak çıkan ilk on kelime şunlardır (listeyi uzatmamak
için çakma kelimesi ç. olarak kısaltılmıştır):
ç. airpods, ç. rolex, ç. atatürk, ç. nike, ç. iphone 11, ç. iphone, ç. iphone
x, ç. apple watch, ç. airpods pro, ç. adidas
2. Google arama motoruna çakma kelimesinden sonra bir boşluk bırakıp
sırasıyla alfabedeki harfleri yazınca çıkan sonuçlar şunlardır:
çakma a: ç. airpods, ç. atatürk, ç. ayakkabı, ç. apple watch, ç. airpods
pro, ç. airpods fiyat, ç. air force, ç. airpods ekşi, ç. airpod, ç. airpods yorum
çakma b: ç. balenciaga, ç. bluetooth kulaklık, ç. beats, ç. barbie, ç. bot,
ç. brawl stars, ç. beşiktaş forması, ç. bilezik, ç. boxer, ç. beymen
çakma c: ç. çanta, ç. columbia, ç. converse, ç. cat bot, ç. crocs, ç. casio
saat, ç. camper, ç. cüzdan, ç. civata, ç. converse uzun, ç. chanel ayakkabı
çakma ç: ç. çanta, ç. çelik dübel, ç. çakma, ç. çeyrek altın, ç. çevik, ç.
çanta ekşi, ç. çakmak, ç. çeşitleri, ç. çeyrek bileklik, ç. çanta toptancıları
çakma d: ç. dübel, ç. diş, ç. dewalt, ç. diesel saat, ç. dewalt matkap, ç.
dupond çakmak, ç. düğme, ç. deri mont, ç. diploma, ç. dolce gabbana, ç.
2
Bu tarama 11.03.2020 tarihinde yapılmıştır. Google’daki arama sıklığına göre listeler
güncellendiği için sonuçlarda zamanla farklılık görülebilir.
 Hakan AKCA 119

çakma e: ç. e posta, ç. erdem hastanesi, ç. eşofman takımı, ç. eşofman,

ç. okul, ç. e okul, ç. erkek spor ayakkabı, ç. earbuds, ç. airpods, ç. emmy, ç.
eşofman takımları
çakma f: ç. forma, ç. forma nereden alınır, ç. foreo, ç. fenerbahçe forması,
ç. fortnite, ç. frodo, ç. ferrari, ç. futbol topu, ç. fendi, ç. frodo ne demek
çakma g: ç. gucci, ç. glock nasıl anlaşılır, ç. guess çanta, ç. gucci cüzdan,
ç. giyim, ç. gözlük, ç. gucci çanta, ç. g shock, ç. glock, ç. gta 5, ç.
çakma h: ç. harley davidson bot, ç. harley, ç. hummel, ç. hermes çanta
fiyatları, ç. hublot, ç. harley davidson motor, ç. huawei, ç. hummel eşofman,
ç. huawei p20 lite, ç. hermes saat
çakma ı: ç. iphone, ç. iphone 11, ç. iphone x, ç. ıwc saat, ç. ıp adresi, ç.
iphone 6, ç. ışın karaca, ç. iphone 7, ç. iphone 8, ç. iphone xs
çakma i: çakma boşluk i yazınca yalnızca iphone ürünleri sıralanmıştır.
çakma j: ç. jordan, ç. jbl, ç. jack wolfskin mont, ç. jordan ayakkabı, ç.
jordan 1, ç. jbl hoparlör, ç. jenga, ç. jordan 11, ç. jbl kulaklık, ç. jbl boombox
çakma k: ç. krampon, ç. kanken, ç. kenzo, ç. kyrie 5, ç. kanken çanta, ç.
kulaklık, ç. kıyafet, ç. kipling çanta, ç. kangal, ç. kamera
çakma l: ç. lacoste, ç. lol bebek, ç. lego, ç. legolas, ç. lol, ç. lois vitton
çanta, ç. lacoste mont, ç. lacoste gömlek, ç. les benjamins, ç. lacoste ayakkabı
çakma m: ç. minecraft, ç. monopoly, ç. mont, ç. makinası, ç. markalar, ç.
mocler, ç. mi band 4, ç. mercedes, ç. moncler mont, ç. mail
çakma n: ç. nike, ç. north face, ç. nike air force, ç. nike krampon, ç. ne
demek, ç. nike mont, ç. netflix, ç. new balance, ç. nike tayt, ç. nike çanta
çakma o: ç. off white, ç. omo, ç. oyunlar, ç. oyuncu koltuğu, ç. oyunu, ç.
omega saat, ç. outdoor, ç. office, ç. oyuncaklar, ç. oyun konsolu
çakma ö: ç. öğrenci, ç. öğrenci kitabının özeti, ç. öğrenci kitap, ç. öğrenci
kitabının özeti uzun, ç. öğrenci kitabının özeti kısaca, ç. örümcek adam filmi,
ç. öğrenci oku, ç. öğrenci belgesi, ç. öğrenci kartı, ç. örnekleri
çakma p: ç. polisler, ç. parfüm, ç. polo, ç. polisler izle, ç. polisler 2, ç.
puma, ç. pandora, ç. pensesi, ç. ps4 kolu, ç. pubg
çakma r: ç. rolex, ç. ronring, ç. rolex ekşi, ç. rolex fiyat, ç. rayban, ç.
ronaldo, ç. razer, ç. redmi airdots, ç. reebok, ç. roblox
çakma s: ç. saat, ç. somun, ç. skechers, ç. sarışın, ç. saatler, ç. salomon,
ç. sakallı dede, ç. samsung, ç. spor ayakkabı toptan, ç. sözler
120 Türkiye Türkçesinde Bir Anlam Kötüleşmesi Örneği: Çakma

çakma ş: ç. şömine, ç. şarjlı matkap, ç. şapka, ç. şömine modelleri, ç. şarj

aleti telefonu bozar mı, ç. şifre, ç. şarj aletiyle iphone şarj etme, ç. şarj kablosu
telefona zarar verir mi, ç. şarj aleti nasıl anlaşılır, ç. şeylere ne denir
çakma t: ç. telefon, ç. the north face, ç. timberland bot, ç. tektaş, ç.
trabzan, ç. telefon numarası, ç. tişört, ç. tabu, ç. tommy hilfiger, ç. taksi
çakma u: ç. ugg, ç. under armour, ç. uno, ç. uçak bileti, ç. us polo, ç. ugg
gri, ç. up watch, ç. uspa, ç. up saat, ç. ugg terlik
çakma ü: ç. ürünler, ç. ürün, ç. ürünler ankara, ç. ürünü satanı nereye
şikayet edebilirim, ç. ünlüler, ç. ürün kullanmak caiz mi, ç. ürün şikayet, ç.
ürünler toptan, ç. ürün almak, ç. ürün satma cezası
çakma v: ç. vans, ç. vakko şal, ç. versace saat, ç. vida, ç. versace, ç.
cersace saat en ucuz, ç. versace gömlek, ç. vakko, ç. vakko eşarp
çakma y: ç. yeezy, ç. yüzük, ç. yumurta, ç. youtube, ç. ysl çanta, ç.
yüzükler, ç. youtube plaketi, ç. yarım altın, ç. yerli oto, ç. yeezy 700
çakma z: ç. zippo, ç. zara, ç. zımba, ç. zımba teli, ç. zımba makinesi, ç.
zippo ekşi, ç. zara mont, ç. zanotti, ç. zara pantolon, ç. zara elbise
Google arama motorundan elde edilen yukarıdaki veriler “çakma”
kelimesinin asıl anlamlarından uzaklaşarak “sahte, taklit, uydurma” anlamları
kazandığını göstermektedir. Çünkü “çakma” kelimesinin sıfat olarak
kullanıldığı yukarıdaki örneklerin neredeyse tamamı çakılarak elde edilen
ürünler değildir.
2.1.4. “Çakma” Kelimesinin Kökeni ve Anlamı ile İlgili Görüşler
Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü (Eyuboğlu, 1991), Türk Dilinin Etimolojik
Sözlüğü (Eren, 1999) ve Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı (Tietze,
2002) adlı eserlerde “çakma” maddesi yoktur.
Yapı bakımından çak- fiili ile -ma fiilden isim yapım ekinden meydana
gelen çakma kelimesi, Gülensoy’un Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin
Köken Bilgisi adlı sözlüğünde “(hlk.) 1. Deri hastalığı, yara, çıban ~ çakmaca,
çakmak, 2. Hayvanlara işaret vermek için kullanılan araç 3. Gelin teli < çak-
ma [-ca/+mak]” şeklinde açıklanmıştır (2007: 213).
Nişanyan’ın internet ortamında kullanıma sunduğu, Nişanyan Sözlük’te
(2020) çakma maddesi şöyle açıklanmıştır: [Ahmed Vefik Paşa, Lehçe-i
Osmanî (1876)] çakma “kabartma, çakmakla yapılmış kuyumcu işi. TTü:
“sahte (argo)” (Ekşi Sözlük, 2003) olm hatun direk çakma elf, o boyla elf mi
olunurmuş. < TTü çak- +mA”.
 Hakan AKCA 121

Nişanyan, kelimedeki anlam değişmesiyle ilgili olarak “2000- sonrası

argoda kullanılan deyim muhtemelen kuyumculuk veya metal işlemeciliğinden
alınmıştır.” notunu kaydetmiştir. (https://www.nisanyansozluk.com, çakma
maddesi).
Evirgen, “Sahte Kavramını Karşılayan Çakma, Imitasyon, Kolpa, Korsan,
Sözde ve Taklit Sözcüklerinin Kullanımları” (2020: 511-512) adlı çalışmasında
çakma kelimesinin sahte anlamının numarası değiştirilmiş otomobil motoru
kullanımından genişlediği kanaatinde olduğunu belirtmiştir. Evirgen ayrıca
çakma kelimesinin kullanımlarını belirlemek amacıyla taradığı gazetelerde
örnekleri oluşturan köşe yazıları ve haberlerin 2010 ile 2020 yılları arasına ait
olduğunu, metinlerde çakma kelimesinin ticari malların (çakma çanta, çakma
ayakkabı vb.) yanı sıra kurum ve kuruluşlar (çakma kolej, çakma dernek vb.),
tanınmış kişilerin adları (çakma Napolyon, çakma Ahmet Kaya vb.), meslekler
(çakma imam, çakma savcı vb.), unvan ve nitelikleriyle (çakma milliyetçi,
çakma sarışın vb.) birlikte kullanıldığını tespit etmiştir.
Ekşi Sözlük ve Uludağ Sözlük gibi bilimsel amaçla hazırlanmayan
internet sözlüklerinde “çakma” kelimesindeki anlam değişmesiyle ilgili bazı
görüşler bulunmaktadır. Ekşi Sözlük’te (Sözlük, 2020) kelimenin Mercedes
marka otomobillerin önündeki Mercedes alyansının çalınıp Serçe marka
araçlara monte edilmesi sebebiyle türediği sanılsa da Roman dilinden ortaya
çıktığı (2005); eskiden bazı araçlarda kullanılan ve tutmaması nedeniyle
artık kullanılmayan bir şanzıman tipi olan çakma vites nedeniyle bu anlamı
yüklenmiş bir kelime olabileceği (2010); eskiden Istanbul’da oto tamircilerinin
debriyaj balatalarının yerine eski balatayı yamayarak tahta çivisi ile çakmaları
sonucunda ortaya çıktığı (2012); eskiden otomobillerde balata bittiği zaman
balatanın tamamının hemen değiştirilmediği, temas eden kısma balatanın
yapıldığı maddeden elde edilen bir parçanın çakıldığı, aslı gibi olmadığından
buna çakma balata dendiği, daha sonra bu ifadenin orijinal olmayan diğer
şeyler için de kullanılmaya başlandığı (2017) görüşleri vardır.
Uludağ Sözlük’te (Sözlük, 2020) bu değişmenin aslının çok eskilere
dayandığı, yaklaşık otuz yıl önce araçların debriyaj balatasına araç sahibinin
maddi gücü elverişsiz olduğu için özel balata çakan dükkanların olduğu,
yenisini almak yerine daha ekonomik olduğu için balataya çakma yapıldığı,
kamyonlarda da arka frenlerde çakma balatalar uygulandığı (2016) görüşü yer
almaktadır.
Nişanyan, argoda kullanılan bu deyimin altın ve metal işlemeciliğinden
çıktığı görüşündedir. Biz bu görüşe katılmıyoruz çünkü kelimedeki anlam
değişmesi altın veya metal işlemeciliği sebebiyle gerçekleşseydi kelime
122 Türkiye Türkçesinde Bir Anlam Kötüleşmesi Örneği: Çakma

daha erken dönemde “sahte, taklit” anlamı kazanırdı ve bu anlam 2000 yılı
öncesindeki Türkçe ve argo sözlüklerde görülürdü. Oysa kelimenin “sahte,
taklit” anlamı, 2010 yılından sonra basılan sözlüklerde görülmeye başlanmıştır.
Üstelik altın, gümüş gibi değerli madenlerde çakma işi bir emek ürünüdür ve
bu madenlerin değerini artırır. Değerli madenlerde çakma işi emek ve sabır
istediği için kelime, sahte altın üretimi sebebiyle yaygınlaşmış olamaz.
Biz, kelimedeki anlam kötüleşmesiyle ilgili olarak Ekşi Sözlük yazarları
tarafından 2012 ve 2017, Uludağ Sözlük yazarları tarafından 2016 yılında
yazılan görüşlerin isabetli olduğunu düşünüyoruz. Bizce de çakma kelimesinin
“sahte, taklit” anlamı, 1980’li yıllarda otomobillerin debriyaj ve fren
balatalarının tamirhanelerde çakılarak tamir edilmesi ve bunlara çakma balata
3
denmesi sebebiyle otomobil sanayii dilinde ortaya çıkmış ve yaygınlaşmıştır.
Bu anlam değişmesinde sosyo-ekonomik durumun etkili olduğu
anlaşılmaktadır. Nitekim Türkiye’de otomobil kullanımının 1970’li yıllarda
artmaya başlamasıyla otomobillerde yedek parça ihtiyacı doğmuştur. O yıllarda
araçların yedek parçalarının üretimi Türkiye’de yaygınlaşmamıştı ve orijinal
yedek parçaların maliyeti çok yüksekti. Bu sebeple otomobil tamircileri yedek
parçada maliyeti düşürmek için bazı çözümler üretiyorlardı. Bunlardan biri
de araçların debriyaj veya fren mekanizmasına balatanın çakılmasıydı. Bu
şekilde yapılan balatalara çakma balata deniyordu. Ancak o dönemde çakma
balata tamlamasındaki çakma kelimesi, doğrudan “sahte, taklit” anlamını
değil, “çakılmış, çakmak suretiyle elde edilmiş” anlamını taşıyordu ve aynı
zamanda çakılarak elde edilen bu ürün aslında orijinal değildi, yani taklitti. Işte
bu durum, kelimede anlam değişmesine yol açmış, sanayi dilinde ve argoda
orijinal olmayan, taklit olan bütün ürünler için “çakma” kelimesi kullanılmaya
başlamıştır. Örneğin çakma gözlük, çakma öğrenci, çakma eşofman takımı,
çakma Adidas vb.
Bir kelimedeki anlam değişmesinin sözlüklere yansıması için belli
şartların oluşması gerekir. Bunlardan en önemlisi, kullanım sıklığı ve
yaygınlaşmadır. Nitekim çakma kelimesindeki anlam kötüleşmesi, 2000’li
yıllarda yaygınlaşmaya başlamış, kelimenin “sahte, taklit” anlamları Türkçe
ve argo sözlüklere 2010 yılından sonra yansımıştır.
1970’li ve 1980’li yıllarda otomobil yedek parçası olan çakma balatalar
gerçekten çakılarak elde edilmiş, bu ürünler aynı zamanda taklit, bir bakıma
3
Çakılarak tamir edilen balatalara çakma balata dendiğini 1993 yılında Ankara’da aracımızı
bakıma götürdüğümüzde duyduk. Otomobil tamircisi, değişmesi gereken debriyaj balatası
yerine çakma balata veya orijinal balata takabileceğini söylemiş; çakma balatanın ne
olduğunu sorduğumuzda balatayı kendi dükkanlarında çakarak tamir ettiklerini, çakma
balatanın orijinalinden çok farkı olmadığını ifade etmiştir.
 Hakan AKCA 123

sahte olduğu için çakma balata tamlamasındaki dolaylı olan “orijinal olmayan,
taklit” anlamı taklit edilen bütün ürünler için kullanılıp yaygınlaşmış ve yaygın
kullanım sebebiyle yeni anlam 2010 yılından sonra sözlüklere yansımıştır.
Nitekim Evirgen’in (2020: 518), 2010 ve 2020 yılları arasında yayımlanan
gazetelerin haber metinleri ve köşe yazılarında çakma kelimesinin “aslına
benzetilerek yapılan” ürünlerle ilgili kullanımlarının yanında sözde gibi
“gerçekte öyle olmayıp öyle geçinen veya bilinen” anlamıyla da sıklıkla
kullanıldığını tespit etmesi bizim görüşümüzü desteklemektedir. Çünkü
çakılarak tamir edilen çakma balatalar aynı zamanda aslına benzetilerek
üretilmiştir.
SONUÇ
Bir kelimenin gösterdiği anlamından az veya çok uzaklaşarak yeni bir
anlam kazanmasına anlam değişmesi; iyi anlamlı bir kelimenin zamanla kötü
veya kötüye doğru giden bir anlam kazanmasına anlam kötüleşmesi denir.
Anlam değişmeleri sebepsiz yere gerçekleşmez, her anlam değişmesinin
mutlaka dilsel, tarihî, sosyal, ruh bilimsel vb. sebepleri vardır.
Bu bildiride “çakmak işi, vurulup çakılarak yapılarak çakılmış kuyumcu
işi, bu işte kullanılan kuyumcu kalıbı” gibi olumlu anlamları bulunan ve son
yıllarda anlam kötüleşmesine uğrayarak “sahte, taklit, uydurma” anlamları
kazanan çakma kelimesindeki anlam değişmesinin sebebi ortaya konulmaya
çalışılmıştır.
Bizce kelimenin argoda “sahte, taklit” anlamı kazanması ve bu
anlamın yaygınlaşması otomobil sanayii dilinde sosyo-ekonomik sebeplerle
gerçekleşmiştir. Görüşümüzü destekleyen deliller şunlardır:
1. Türkiye’de 1980’li yıllarda otomobil yedek parça ihtiyacı artmıştır ancak
o dönemde otomobil yedek parçalarının üretimi Türkiye’de yaygınlaşmadığı
için orijinal yedek parçaların maliyeti çok yüksektir. Bu sebeple yüksek
maliyetli olan debriyaj ve fren balataları, otomobil tamircileri tarafından
genellikle çakılarak tamir edilmiş ve bunlara çakma balata denmiştir.
2. Çakma fren veya debriyaj balataları sahte değildir, gerçekten de
çakılarak elde edildikleri için bunlara çakma balata denmiştir ancak çakılarak
elde edilen çakma balataların aynı zamanda orijinal ürünün taklidi, bir bakıma
sahtesi olması sebebiyle bu anlam orijinal olmayan, taklit olan bütün ürünlere
sirayet etmiştir. Kelimedeki anlam kötüleşmesinin argoda yaygınlaşması da
bu anlamın sanayi dilinde ortaya çıktığını göstermektedir.
3. Çakma balatanın ortaya çıkışı (1970’li, 1980’li yıllar), kelimedeki
“sahte, taklit” anlamlarının yaygınlaşması (1990 ve 2000’li yıllar) ve yeni
124 Türkiye Türkçesinde Bir Anlam Kötüleşmesi Örneği: Çakma

anlamın Türkçe sözlüklere ve argo sözlüklerine yansıması (2010 yılından

sonra) zaman bakımından da uyuşmaktadır.
Ayrıca teknolojinin ilerlemesi ve makineleşmenin artması sebebiyle son
yıllarda altın, gümüş gibi madenlerde çakma işçiliğinin neredeyse yok olması
da çakma kelimesinin “sahte, taklit, uydurma” anlamına geçişini hızlandırmış
olmalıdır.
Kaynaklar
Ahmet Vefik Paşa (2000). Lehçe-i Osmanî. (Haz. Recep Toparlı). Ankara: TDK.
Aksan, D. (2000/III). Her Yönüyle Dil – Ana Çizgileriyle Dilbilim 3. Cilt. Ankara:
TDK.
Aksan D. (2009). Anlambilim. 4. Basım. Ankara: Engin Yayınevi.
Aktunç, H. (2000). Büyük Argo Sözlüğü (Tanıklarıyla). YKY’de 2. baskı.
Istanbul: Yapı Kredi.
Aktunç, H. (2017). Büyük Argo Sözlüğü (Tanıklarıyla). 11. baskı. Istanbul: Yapı
Kredi.
Aktunç, H. (2019). Büyük Argo Sözlüğü (Tanıklarıyla). 12. baskı. Istanbul: Yapı
Kredi.
Arslan, M. (2004). Argo Kitabı. Istanbul: Kitabevi.
Ayverdi, I. (2010). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 1. baskı. Istanbul: Kubbealtı
Iktisadi Işletmesi.
Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe Sözlük. Istanbul: Ötüken.
Demirci, K. (2017). Türkoloji İçin Dilbilim. 4. Baskı. Ankara: Anı.
Derleme Sözlüğü (DS) III (1993). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü.
C. III. Ankara: TDK.
Devellioğlu, F. (1970). Türk Argo Sözlüğü. Ankara: Bilgi Basımevi.
Doğan, M. (2011). Doğan Büyük Türkçe Sözlük. Genişletilmiş, yeni 23. baskı.
Ankara: Yazar Yayınları.
Eker, S. (2005). Çağdaş Türk Dili. 3. Baskı. Ankara: Grafiker.
Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro.
Evirgen, A. E. (2020). “Sahte Kavramını Karşılayan Çakma, Imitasyon, Kolpa,
Korsan, Sözde ve Taklit Sözcüklerinin Kullanımları”. XII. Uluslararası
Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı. Ankara: Gazi Üniversitesi:
510-519.
Eyuboğlu, I. Z. (1991). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. Istanbul: Sosyal Yayınlar.
Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi
Sözlüğü. Ankara: TDK.
Imer K., Kocaman, A. ve Özsoy A. S. (2011). Dilbilim Sözlüğü. Istanbul:
Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
 Hakan AKCA 125

Karaağaç, G. (2016). Türkçenin Dil Bilgisi. 3. Baskı. Ankara: Akçağ.

Kerimoğlu, C. (2017). Genel Dilbilime Giriş. Gözden Geçirilmiş 4. Baskı.
Ankara: Pegem Akademi.
Kocaman, A. (1980). “Dilbilimsel Anlambilim”. Dilbilim ve Dilbilgisi
Konuşmaları I. Ankara: TDK.
Korkmaz, Z. (2017). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. Gözden geçirilmiş ve
genişletilmiş 5. Baskı. Ankara: TDK.
Püsküllüoğlu, A. (2004a). Türkçenin Argo Sözlüğü. Ankara: 2004.
Püsküllüoğlu, A. (2004b). Türkçe Sözlük. Genişletilmiş 5. Baskı. Istanbul: Doğan
Yay.
Püsküllüoğlu, A. (2008). Türkçe Sözlük. 7. basım. Istanbul: Can Sanat.
Sami, Ş. (1317). Kâmûs-i Türkî. Istanbul: Ikdam Matbaası.
Sezgin, B. (2013). Yeni Argo Sözlüğü. Istanbul: Cinius.
Tarama Sözlüğü (1995). Ankara: TDK.
TDK (1945). Türkçe Sözlük. Haz. Mehmet Ali Ağakay ve başk. Birinci baskı,
Istanbul: TDK.
TDK (1955). Türkçe Sözlük. Haz. Mehmet Ali Ağakay ve başk. Ikinci baskı,
Ankara: TDK.
TDK (1959). Türkçe Sözlük. Haz. Mehmet Ali Ağakay ve başk. Üçüncü
baskı, Ankara: TDK.
TDK (1966). Türkçe Sözlük. Haz. Mehmet Ali Ağakay ve başk. Dördüncü baskı,
Ankara: TDK.
TDK (1969). Türkçe Sözlük. Haz. Mehmet Ali Ağakay ve başk. Beşinci baskı.
Ankara: TDK.
TDK (1974). Türkçe Sözlük. Haz. Kemal Demiray ve başk. Altıncı baskı, Ankara:
TDK.
TDK (1983). Türkçe Sözlük. Haz. Mustafa Canpolat ve başk. Yedinci
baskı, Ankara: TDK.
TDK (1988). Türkçe Sözlük. Haz. Hasan Eren ve başk. Yeni (Sekizinci) baskı,
Ankara: TDK.
TDK (1998). Türkçe Sözlük. Haz. Ismail Parlatır ve başk. Dokuzuncu baskı,
Ankara: TDK.
TDK (2005). Türkçe Sözlük. Haz. Şükrü Halûk Akalın ve başk. Onuncu baskı,
Ankara: TDK.
TDK (2011). Türkçe Sözlük. Haz. Şükrü Halûk Akalın ve başk. 11. baskı, Ankara:
TDK.
Tietze, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. Istanbul: Simurg.
Topaloğlu, A. (2014). Türkçe Sözlük Güzel Türkçenin Sözlüğü. Istanbul: Kapı.
126 Türkiye Türkçesinde Bir Anlam Kötüleşmesi Örneği: Çakma

Traugott, E. C. (2006). “Semantic Change: Bleaching, Strengthening, Narrowing,

Extension”. Encyclopedia of Language & Linguistics. Second Edition. Palo
Alto, CA, USA. s. 124-131.
Türkçe Sözlük (1998). Birinci Baskı. Ankara: Dil Derneği.
Türkçe Sözlük (2005). Ikinci Baskı. Ankara: Dil Derneği.
Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Istanbul: Multilingual.
Yeni Tarama Sözlüğü (1983). Ankara: TDK.
Yılmaz, E. (2014). Temel Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Pegem Akademi.
Elektronik Kaynaklar
https://eksisozluk.com/cakma--559164 (erişim tarihi: 15.08.2020)
https://www.google.com.tr/ (erişim tarihi: 11.03.2020)
https://www.nisanyansozluk.com/?k=çakma (erişim tarihi: 11.03.2020)
https://sozluk.gov.tr (erişim tarihi: 11.03.2020)
https://www.uludagsozluk.com/k/%C3%A7akma/2/ (erişim tarihi: 15.08.2020)