Bay, Bayan, Bayin ve

Sayin Kelimeleri zerine

PROF. DR. OSMAN F. SERTKAYA

on gnlerde bayan voleybol takm yerine kadn voleybol takm

sznn kullanlmas kamuoyunda yeni bir tartma balatt. Hadi Uluengin de daha nce Hrriyet gazetesinin 31 Mart 2007 Cumartesi gnk

nshasnn 24. sayfasndaki Modern Zamanlar balkl kesinde Ayn m, sayn

m balkl bir yaz yaymlamt. Yazda bey yerine bay, hanm yerine bayan, muhterem
yerine sayn kelimelerinin kullanllar zerinde durarak bay ve bayan kelimeleri yerine bey ve hanm kelimelerinin kullanlmas gerektiini vurguluyordu.
Doan Hzlan da Hrriyet gazetesinin 9 Ekim 2007 Sal gnk nshasnn 22. sayfasndaki Bak balkl kesinde Elenceli bir szlk balkl yazsnda yle
diyordu: Bay hitab cumhuriyetin ilk yllarnda ok kullanlrd, ben hl kullanrm,
bayan da kullandm gibi. Bay szc Trkede, varlkl adam, zengin adam
anlamna geliyor. Daha sonra bayan da buradan tretmiiz.
Acaba Doan Beyin syledikleri gerek mi? Gelin bu kelimelerin gemilerini derinliine deerlendirelim.
*****

Trk Dil Kurumunun 2005 ylnda Ankarada yaymlanan Trke Szlknn 10. basksnda bay ve bayan kelimeleri yle veriliyor:
bay (I) sf. esk. Paras, mal ok olan zengin (kimse); bay (II) is. 1.
Erkeklerin ad ve soyadlarnn nne getirilen sayg sz: Bay Doan. 2.
Erkek: Bir bay sizi aryor. (s. 225b)
bayan is. 1. Kadnlarn ad ve soyadlarnn nne getirilen sayg
sz: Bayan nci. 2. Kadn: Bir bayan geldi. 3. E, kar: Sleyman Bolluk da,
bayann smsk koluna girmiti. - H. E. Advar. 4. nl. Kadnlara bir
seslenme sz: Bayan! Kimi aradnz? (s. 225b)

*****
Bay: Bay kelimesi 7. yzyldan 20. yzyln 1930lu yllarna kadar genel
Trkede ve Trkenin lehe ile ivelerinde de hep ayn anlamda kul-

195

TRK
DL

lanlmtr.
Sir Gerard Clauson Eski Trkenin Etimolojik Szlnde bay kelimesinin
eski Trkedeki kullanllarn vermekte ve kelimeyi ba:y rich, a rich man
[zengin, zengin bir kimse] eklinde anlamlandrmakta ve Ysuf Has Hacibin
Kutadgu Biliginden u msray zikretmektedir:
tili n btn hem kzi kngli bay
dili gerek ve btn, ayn zamanda gz ve gnl zengin.

Gerhard Doerfer Yeni Farsada Trke ve Moolca Unsurlar adl szlnde kelimeyi bay reich [zengin] t. [trke] bay eklinde ak2
lamtr.
Hamit Zbeyr [Koay] ile shak Refet [Itman] bay kelimesini Anadolu
3
Trkesinde bay zengin eklinde tespit etmilerdir.
*****

196

Bayan: lk Uygur kaan Kutlu Bilge Kl Kaann olu olan ikinci Uygur
kaannn Tegride Bolm l tmi Bilge Kaan eklindeki Trke ad Tang devrinin ince kaynaklarnda Mo-yen o olarak geer. smin Orta a in kaynaklarndaki telaffuzunun Mo-yen eklinde olmas gerektii Bernhard Karlgren
4
tarafndan tespit edilmitir.
Gstav John Ramstedt ince Mo-yen odan *Moyun or eklinde tamir
5
edilen ismin Trke Bg orun incedeki ifadesi olabileceini sylemiti.
Ancak daha sonralar bu tamir yerine Trke eklin *Bayan or olduu
ngrlmtr.
Fakat ne eski Trkede, ne orta Trkede ne de yeni Trkede yani
Trkenin hibir devresinde bayan eklinde bir kelime kullanlmamtr. Bu
yzden Trkenin etimolojik szlklerinde, sz gelimi Drevnetyurkskiy Slovar
[Eskitrke Szlk]te, Martti Resnnin Versuch Eines Etymologischen Wrterbuchs der Trksprachen [Trkdillerinin bir Etimolojik Szl Denemesi], G.
1

Sir Gerard Clauson, An Etymological Dictionary of the Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford, 1972,
s. 384a-b. ba:y.
2
G. Doerfer, Trkische und mongolische Elemente im Neupersischen, II, Wiesbaden 1965, 714, s. 259260.
3
Hamit Zbeyr - shak Refet, Anadilden Derlemeler, 1932. s. 29a. bay (Mara, Malatya): Zengin. bay
olmak : zengin olmak.
4
B. Karlgren,
5
Gstav John Ramstedt Kak byl najden Selenginskiy Kamen. Perevod nadpisi Selenginskago
kamnya, Trud Troitskosavko-kyahtinskogo Otdeleniya Priamurskogo Otdela mperatorskiy Russkago
Geografieskogo Obestva, XV, 1912, s. 34-49.

TRK
DL

Clausonun An Etymological Dictionary of the Pre-Thirteenth-Century Turkish [13.

yzyldan nceki Trkenin bir Etimolojik Szl], Yervant V. Sevortyann
Etimologieskiy Slovar Tyurkskiy Yazkov [Trk Dilinin Etimolojik Szl] gibi
tannm eserlerde, gemez.
Kelime hakknda bilgi Gerhard Doerferin szlndeki (TMEN II, 1965,
714, s. 259-260) bay maddesi ierisinde verilmektedir. Doerfere gre bay zengin kelimesi Trkeden Moolcaya gemi, Moolcada da -yan; -an eklerini
6
alp Moolcalaarak bayyan ve bayan ekillerinde kullanlmtr. Bugn
Moolistann batsnda Kazak Trklerinin oturduu eyaletin ad Bayan lgiy
[Zengin Beik] eyaletidir.
Doerfer, mongolistlerden G. J. Ramstedtin Trke: bay = Moolca: bayan
= Tunguzca: bayan eitliini, N. N. Poppenin de Moolca: bayan = Trke
bay eitliini vurguladn zikretmektedir.
Ksacas Trkede bayan diye bir kelime yoktur. Bayan kelimesi, Trke
bay zengin kelimesinin Moolcada -an ekli bayan zengin eklindeki paralelidir. Trke: Bay balk Zengin ehir. Moolca: Bayan lgiy Zengin beik
(Moolistann batsnda Kazak Trklerinin yaad eyaletin ad. Dolaysyla
Bayan lhanllardan sonra Trkenin baz lehelerine Moolcadan geen bir
kelime olarak kabul edilmelidir.
bayan kelimesinin Trkiye Trkesine mal edilii ise 30lu yllarn banda
aatay, Kpak szlkleri, Radloff szl gibi eserlerin taranmas srasnda
kelimenin Moolca olduu bilinmeden Trke zannedilerek derlenmesinden
kaynaklanmaktadr.
Trkede ve Moolcada kelimelerin erkeklik-diilik gibi bir durumu olmad iin bay ve bayan kelimeleri cinsiyet bildirmezler.
*****
Bayn: bayn kelimesi Kgarl Mahmudun Divan Lugatit-Trknde bir
yerde
bayn: Koyu krmz. Gelincik iei renginde olan herhangi bir
ey. u savda dahi gelmitir:
klnu bilse kzl keder / yaran bilse yal keder
Nazlanmay bilse kzl giyer / yaranmal bilse yeil giyer.
DLT Arapadan eviren Besim Atalay madde ba olarak geen ke6

-n; -an/-en; -gen; -yen eklerini alarak Moolcalaan Trke kelimeler iin bk. Aleksandr M. erbak, Tyurksko-Mongolskiye Yazkovye Kontakt v storii Mongolskih Yazkov, Sankt-Peterburg, 2005,
s. 118-119.

197

TRK
DL

limesinde
be-ye-ne srasyla noktalama grldn, ancak bunun yanl bir noktalama olduunu, nk ye harfinin kelimeleri verildii iin doru
noktalamann yani
yani ye-be-ne eklinde olmas gerektiini, dolaysyla
kelimenin yipgin kelimesinden gelen yibin kelimesi olmas gerektiini syle7
mektedir.
Bu husus Sir Gerard Clauson tarafndan EDPT 386adaki bayn maddesinde de yle dzeltilmitir: bayn in Ka. III 20,13 iz an error for yipin
< yipgin and Bul. 56v for boyn [Kagarl III 20,13deki bayn, yipin < yipgin
8
ve Bulgatil-mtak 56bdeki boyn iin bir hata(l yazlan kelime)dir.]
DLT ngilizce yaymlayan Robert Dankoff da bayin maddesini bayin
yepn eklinde dzeltmitir.
Ksacas Trkede bayn diye bir kelime yoktur.
ypin ~ yipin kelimesinin bayn okunmas yannda yapagu kelimesinin de
Tercman szlnde sehven bayagu eklinde yazldn da syleyelim. (Bk.
EDPT 875a).
Burada merhum hocamz Prof. Dr. Tahsin Banguolundan dinlediimiz
Bay, Bayan ve Bayn kelimeleriyle ilgili bir hatray da nakletmek istiyorum:
198

Tahsin Banguolu hocamz anlatyor:

Atatrke zaman zaman Trke hakknda arzlar yaplmtr. Bunlardan
birisi de udur: Paam! demiler. Batnn bizden ileri olmasnn sebebi fiilin
(yklemin) cmlenin banda filden (zneden) hemen sonra gelmesidir. Bizde
ise fiil cmlenin sonunda gelir. Biz bu yzden geri kalmz (!) Biz de cmlede
fiili ne alarak konualm ve yazalm. Arapa-Farsa kelimeleri atalm. Yerlerine ztrke ad altnda genel, okul, onur vs gibi bat kkenli kelimeleri
Trkeye yerletirelim. Bat dillerinde olduu gibi hitaplar veya unvanlar
lakaplar gibi ismin nne getirelim. Yani Paa kelimesini deil General kelimesini kullanalm. vs. vs.
Atatrk sofrada cevap vermemi. Bunu kabul anlamna alan alayl dilcilerden birisi bir ka akam sonra sofrada Atatrke hitaben Paam! demi.
Franszcadaki Msy (Monsieur), Madam (Madame) ve Matmazel
(Mademosielle) kelimelerinin Trke karlklarn bulduk. Atatrk sormu:
Ne buldunuz? Anlatmlar: Msy yerine Dvn Lugatit-Trkten bay kelimesini bulduk. Anlam zengin demek. Madam yerine bayan kelimesini bul7
8

Besim Atalay, Divan Lugat-it-Trk Tercmesi, III, 3. bask, Ankara, 1992, s. 20-21.
Sir Gerard Clauson, An Etymological Dictionary of the Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford, 1972,
s. 386a. bayn.

TRK
DL
duk. Anlam zengin demek. Matmazel yerine Dvn Lugatit-Trkten bayn
kelimesini bulduk. Anlam nazl demek.
Atatrk tekrar sormu: Tamam ama birisi daha evlenmemi bir gen kza
kasden veya yanllkla Bayn Aye yerine Bayan Aye derse ne olacak? O
kzn aabeyi, babas, amcas, days veya yaknlar bizim daha el dememi,
evlenmemi, bakire gen kzmza kadn diyorsun diye kavga karsalar, namus
davas gtseler ne olacak? Atn bu Bayn kelimesini efendim, atn!
Onlar da yle yapmlar. Matmazel karlnda bulduklar bayn kelimesini atmlar, bay ve bayan kelimelerini de kullanmaya balamlar. Bay ve
Bayan kelimelerinin Trkeye girmesinin hikyesi budur.

Tahsin Banguolu hocamzdan dinlediimiz bu hatra, 1930lu yllarda

Trk filolojisi bilginlerine ne kadar ihtiyacmz olduunu gstermesi bakmndan ok dikkate deer.
Genel Trkede erkekler iin kullanlan Bey kelimesi, kadnlar iin kullanlan Hanm kelimesi Ali Bey, Aye Hanm rneklerinde olduu gibi daima
bir isimden sonra gelir. Buna dil bilgisinde unvan grubu denir. Bey ve Hanm
karl bulunan Bay ve Bayan kelimeleri ise sfat gibi ismin nne getirilecek.
Ali Bey yerine Bay Ali, Aye Hanm yerine Bayan Aye denilecek ve bylece bizler Batl olmu olacaz.
Bu ekilde kullanl Trke dil kurallarna aykr olduu iin bay ve bayan
kelimeleri zaman ierisinde sadece mektup zarf zerinde kullanlr olmutur.
Ayrca bay kelimesi muhterem / saygdeer / sayn dememek iin pejoratif
(kltc, aalayc) anlamda da bir tr gizli hakaret hitab olarak Bay Ali
vs. gibi hitaplarda kullanlmtr.
Bu konuda Hrriyet gazetesi yazarlarndan Sayn Mehmet Y. Ylmaz 21
Kasm 2009 Cumartesi gnk Hrriyetin 27. sayfasnda yaymlanan Baaayanlarla iliki meselesi balkl yazsnda yle diyor:
... 12 Eyll ncesinde, ismin nndeki bay kelimesi TBMMde sayn
dememek iin kullanld. Alpaslan Trke ok yapard bunu. Bay Ecevit
derdi.
Deiim nce gecekondulamayla birlikte ortaya kan minibsler ile
balad. O zamanlar minibslerde muavinler olurdu ve onlar kadnlara
baaayan diye ilk ay uzatarak hitap ederlerdi.
Kylleme o boyutlara vard ki imdi artk haber bltenlerinden tutun
da, savc iddianamelerine kadar her yerde bayan, kadn szcnn yerine kullanlyor.

199

TRK
DL
Kadnn yerini bayana terk ediinde esas rol toplumsal bilinaltmzn oynadn dnyorum.
nk kadn esas olarak ikinci snf bir tr olarak kabul ediyoruz ve
insan cinsinin diisinden sz ederken bayan demenin kibarlk olduunu
zannediyoruz. Yz yze hitaplarda bey kart olarak hanm kullanyoruz
ama kimlii belirsiz bir kadndan sz edirken, erkek karlnda tercih edilen
kelime bayan oluyor.

Bugn, Baym kelimesi Beyim, Beyefendi yerine, hitap sz olarak,

Beyefendi! Bakar msnz? gibi bir hitap cmlesinde Baym! Bakar msnz?
eklinde de kullanlyor.
Bayan kelimesi Hanm, Hanmefendi yerine, hitap sz olarak,
Hanmefendi! Bakar msnz? gibi bir hitap cmlesinde Bayan! Bakar
msnz? eklinde de kullanlyor. Ancak kelime halk aznda bozularak
baayan ve bayan ekillerinde de telaffuz edilmektedir.

200

*****
Sonu: 1934te stanbulda Trk Dili Tetkik Cemiyeti yani Trk Dil Kurumu tarafndan yaymlanan Osmanlcadan Trkeye Sz Karlklar. Tarama Dergisi, Trkeden Osmanlcaya. ndeks adl kitapta bu kelime yle gemektedir:
Bay Asl, cazibe, gan, kumandan, mesut, mtemevvil, ive, zengin*
(s. 899b)
Bayan Baka [beka], gan, hayat, mevcudiyet (s. 899b)
Bayn Nazl (s. 900a).
(Eyll) 1935te stanbulda Trk Dili Tetkik Cemiyeti yani Trk Dil Kurumu tarafndan yaymlanan Trkeden Osmanlcaya Cep Klavuzunda ise bay,
bayan ve bayn kelimeleri yer almamtr.
*****
SAYIN: Trk Dili Tetkik Cemiyetinin Osmanlcadan Trkeye Sz Karlk9
lar. Tarama Dergisi nde muhterem kelimesine karlk olarak u on kelime derlenip tespit edilmitir.
1. Arl (Uygur. Pelliot-Papamkara); 2. Ar (Uygur. Analitischer
Index); 3. Cukaz (?) (Feleknme-i Glehr); 4. Eye (Derleme: Ankara, Sivas,
Malatya, Ahlat); 5. Sagun (Velet elebinin filerinden); 6. Sannarlk, sanlarlk (Radloff, IV, Kazak); 7. Saygdeer (Yeni yaylmaya balayan mrekkep
9

stanbul, 1934, s. 549a.

TRK
DL

szlerden); 8. Saylgan (Derleme: Trabzon 9. Sayn (Pavet de Courteille,

aatay Lugat, Lgat- inas, Velet elebinin filerinden); 10. Syl Radloff,
IV, Karaim); Derleme: Tokat. [Bak.: Aziz, muazzez, hatr saylr].
1934teki bu on karlktaki dokuzuncu kelime 1935te Trk Dili Tetkik
10
Cemiyetinin Osmanlcadan Trkeye Cep Klavuzunda Muhterem = Sayn
eklinde tek kelime olarak alnmtr.
lk dergisinde ilave olarak verilen Osmanlcadan Trkeye Karlklar
Klavuzu s. 122bde de Muhterem = Sayn eklinde tek kelime olarak alnmtr.
Yine Trk Dili Tetkik Cemiyetinin Trkeden Osmanlcaya Cep
11
Klavuzunda da Sayn = mbeccel, muhterem eklinde karlanmtr.

*****
imdi sayn sznn gemiini ve kkenini inceleyelim.
Trk Dil Kurumunun Trke Szlknn 2005te Ankarada yaymlanan
10. basksnda sayn kelimesi yle anlamlandrlm:
sayn is. Konuma ve yazmalarda sayg belirtisi olarak kii adlarnn nne

201

getirilen sz, saygdeer, muhterem. (s. 1715b).

12

Sevan Nianyann Szlerin Soyaac. ada Trkenin Etimolojik Szl

adl eserindeki sayn maddesi ise yle:
sayn YT (1935) muhterem < SAY-.
13

Zeynep Korkmaz Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi) adl eserinde fiilden isim yapan -n, -()n / -(i)n ekini rneklerken basn, yayn, dizin, sayn,
sarn gibi kelimeler, bu ekle Arapalarna karlk olarak tretilmi yeni szlerdir demekte ve sayn kelimesini Trke say- fiilinden -()n eki ile say-()n
eklinde yaplm bir isim olarak dnmekte ve 1935te Arapa muhterem
karlnda tretilen yeni bir sz saymaktadr.
Tuncer Glensoy da Trkiye Trkesindeki Trke Szcklerin Kken Bilgisi
14
Szl, O-Z adl etimoloji szlnde *sa-y-()n eklinde Trkce etimolojik
aklama yapyor ve hocas Zeynep Korkmazn yukarda verilen almasna
10

Haziran 1935, s. 213.

Eyll 1935, s. 248.
12
Sevan Nianyan, Szlerin Soyaac. ada Trkenin Etimolojik Szl, stanbul, 2002, s. 389b.
13
Ankara, 2003, s. 101.
14
Ankara, 2007, s. 745a.
11

TRK
DL

atfta bulunuyor.
Acaba Sevanyann, Korkmazn, Glensoyun grleri doru mudur?
Sayn kelimesinin kk Trke say- fiili midir? Bu kelime Arapa muhterem
kelimesine karlk olarak m tretilmitir. Yine bu kelime 1930lu yllarda
tretilen yeni bir kelime midir?
Bana gre bu gr de yanltr. sayn kelimesinin kk Trke sayfiili deildir. Sayn kelimesi Arapa muhterem kelimesine karlk olarak
tretilmemitir. Sayn kelimesi 1930lu yllarda tretilen yeni bir kelime
deildir. nk sayn kelimesi tarih bir Moolca kelimedir. Bu yzden
Trke metinlerde, dolaysyla da Trke etimoloji szlklerinde yer almaz.
Yukarda da anlattm gibi 1930lu yllarda dou Trkesi szlklerinden
Trke zannedilerek derlenen bir kelimedir.
15

202

Gerhard Doerfer Yeni Farsada Trke ve Moolca Unsurlar adl szlnn ilk cildindeki yin
maddesinde kelimenin etimolojisini, Ramstedt ve Poppenin grleri de ayndr diyerek, yle yapyor:
Trke sa gesund, gut, recht [salkl, iyi, doru] kelimesi Moolcaya
gemi ve -in ekini alarak *sagin > sayin eklinde Moolcalamtr. Moolcada sesi olmad iin kelimenin Moolcadaki telaffuzu sayin eklindedir.
Cengiz Hann torunu Batu Hann bir adnn da Sayin Han olduunu
hatrlayalm.
Doerfer sayin kelimesinin XIII. yzyln mehur tarihisi Rededdnin
Cmit-tevrih adl eserindeki ay yin k men (minu?) O meine gute Mutter [ey benim iyi annem] rneini veriyor.
16

Ferdinand D. Lessing Mongolian-English Dictionarydeki sain [sayn]

maddesini yle anlamlandryor: Good (both in phsycal and nonmaterial
sense), well, fine, nice; proficient; without trouble or danger; free from discomfort, ilness etc.
17

Bu anlamlar szln Trke evirisinde yle karlanm: yi; gzel,

ho, becerikli, becerili, yeterlikli, ehliyetli; sorunsuz veya tehlikesiz; rahatszlk ve hastalktan uzak.
15

G. Doerfer, Trkische und mongolische Elemente im Neupersischen, I , Wiesbaden 1963, 248, s. 371372.
16
Bloomington, Indiana, 1973, s. 660b.
17
Ferdinand D. Lessing, Moolca-Trke Szlk, 2, O-C (Z), eviren: Gnay Karaaa, Ankara, 2003,
s. 1026b.

TRK
DL

Sayin kelimesi Zemahernin Mukaddimetl-edebinin Moolca blmnde de sayin gut [iyi]eklinde karlanm.18
Sir Gerard Clauson tarafndan yaymlanan Muhammed Mehd Hann
Senglah. A Persian Guide to the Turkish Language19 adl szlnde de sayn kelimesi Indeks Vte Moolca kelimeler listesinde yer alyor.
Kelimelerin alt dilden karlklarn veren King Szlnde Moolca sain
kelimesinin karl Trke yah, Farsa nku good, beautiful, Arapa el-ceyyid vel-zarf good and fine olarak veriliyor.20
Kelime Mool Kalmuk diyalekinde sn eklinde geiyor.
sn gut, gesund, wohlbehalten; hbsch, fein; glcklich [sayin Trke sag,
Kazak ve Krgz sau gesund, recht].21
bn Mhenn szlnde de sayin aatayca yah karlndadr eklinde aklanm.
Abel Pavet de Courteillein 1870te Pariste yaymlad Dictionnaire TurcOriental adl szlkteki sayin
bon, choisi; bien [iyi; sekin; iyi]22 ve
eyh Sleyman Efendi-i Buhrnin 1298 [1881]de stanbulda yaymlad
Lugat- aatay ve Trk-i Osman adl szlklerindeki sayin iyi, hub; hrmetli,
mmtaz23 gibi karlklar yer alyor.
Sonu olarak;
1. Sayin kelimesi Trke say- fiilinden deil Trke sag isminin -in Moolca ekini alarak sag-in > sayin eklinde Moolcalaan ve lhanllar devrinden sonra Trkeye geen tarih bir Moolca kelimedir.
2. Sayin kelimesi 1930lu yllarda sz gelimi 1935te tretilen yeni bir kelime deildir.
3. Sayin kelimesi btn Moolca szlklerde grld zere iyi, yah
anlamlarnda kullanlmtr. Dolaysyla Arapa karl muhterem olan bir
kelime deildir.
4. Sayin kelimesi 1930lu yllarn balarndaki zletirme akm srasnda
Moolca olduu bilinmeden z trke bir kelimedir zannedilerek dou Trkesi szlklerinden derlenmi ve esas anlam ile ilgili olmakszn Arapa mbeccel, muhterem karlnda Trkeye kazandrlm bir kelimedir.
18

N. N. Poppe, Das mongolische Sprachmaterial einer Leidener Handschrift, Dritter Abschnitt,

zvestiya Akademiya Nauk SSSR, 1928, s. 57.
19
London, 1960, s. 99.
20
Peter B. Golden, The Kings Dictionary. The Raslid Hexaglot: Fourteenth Century Vocabularies in
Arabic, Persian, Turkic, Greek, Armenian and Mongol, Brill, 2000, s. 261.
21
Gustav John Ramstedt, Kalmukisches Wrterbuch, Helsinki, 1935, s. 319b.
22
Paris, 1870, s 347.
23
stanbul, 1298, s. 185.

203