Professional Documents
Culture Documents
garemos dacva
Tbilisi
2000
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
S. adamia
garemos dacva
a 1502000000
608(06)-00
ISBN 99928-77-95-2
garemo. planeta dedamiwa daaxloebiT 4.5-5 miliardi wlis win Seiqmna, pirveli
savaraudo mikroorganizmebi ukve 3.5-3.0 miliardi wlis win gaCenilan, adamianis –
homo habilisis warmoSobidan TiTqmis 2 milioni welia gasuli, xolo adreuli homo
sapiensis _ Tanamedrove adamianis gaCenidan _ 0.5 milioni weli. kacobriobis civili-
zaciaTagan uZvelesni aTasobiT wlebs iTvlian. fiqroben, rom amJamad dedamiwa erTaderTi
planetaa mTel samyaroSi, sadac aris sicocxle, yovel SemTxvevaSi _ CvenTvis Cveuli
maRalorganizebuli saxiT. dedamiwaze sicocxlis arsebobis yvela piroba arsebobs.
adamiansac, Tu is daicavs zomierebas, gaufrTxildeba da dazogavs garemos, SeuZlia
iarsebos da daikmayofilos aucilebeli moTxovnebi. asec iyo, adreuli adamianebi,
maTi arsebobis ramdenime milioni wlis ganmavlobaSi, bunebasTan harmoniulad Tanaar-
sebobdnen, iRebdnen misgan yvelafers, arsebobisaTvis aucilebels da ar ayenebdnen
garemos gamousworebel zians. magram, bolo xans, gansakuTrebiT ki am saukunis meore
naxevridan moyolebuli, viTareba mkveTrad Seicvala, imdenad, rom saWiro gaxda
sagangebo garemosdacviTi RonisZiebebis ganxorcieleba.
dRevandeli dedamiwa SeiZleba SevadaroT nayofs, romelsac matli gasCenia da
dasaRupavad aris ganwiruli. matli RrRnis da anadgurebs mis marCenals _ nayofs,
ris gamoc masac daRupva moelis. aseTi Sedarebis samarTlianobaze mravali ram
metyvelebs. bunebrivi resursebis, maT Soris araganaxlebadi resursebis, gansakuTrebiT
ki ganamarxebuli sawvavi nivTierebebis _ navTobis, qvanaxSiris, torfis, bunebrivi
airis, amas garda, liTonebis da qimiuri nedleulis gamalebuli, TiTqmis SeuzRudavi
mopoveba da moxmareba, nedleulisa, romelTa Seqmnas bunebrivma procesebma milionobiT
wlebi moandoma. mecnierebis, specialistebis monacemebis Tanaxmad, navTobis da bunebrivi
airis maragebi ukve momavali saukunis Sua wlebSi SeiZleba amoiwuros maTi moxmarebis
dRevandeli tempis SenarCunebis SemTxvevaSi. mosaxleobis iseTi siCqariT zrda, rasac
dRes aqvs adgili saerTod msoflioSi, umTavresad ki ganviTarebad qveynebSi, kidev
ufro gazrdis resursebis mopoveba-moxmarebas, kidev ufro daaCqarebs mineraluri
nedleulis maragebis amowurvas. amasTanave, gaizrdeba adamianis sxva mavne zemoqmedeba
garemoze: gaudabnoeba tyeebis gaCexvis Sedegad, biomravalferovnebis da ekosistemebis
Semcireba-gaRaribeba xarisxobrivad da raodenobrivad, atmosferuli haeris, niadagis
dabinZureba. ufro swrafad wava klimatis globaluri Secvla, ozonis faris daSla,
landSaftebis dazianeba, saxifaTo narCenebis dagroveba, niadagis erozia, misi nayofi-
erebis daqveiTeba. yovelive amas Sedegad SeiZleba mohyves mosaxleobis mzardi gaRatakeba,
rac SeiZleba gaxdes saomari moqmedebis mizezi, aqedan gamomdinare mZime SedegebiT
garemosaTvis da kacobriobisaTvis. adamianma SesaZloa TviTonve mospos sakuTari
garemo, maSasadame, Tavisi Tavic. aseTi saSiSroebis realoba karga xania dainaxa
civilizebulma msofliom. bunebis qomagebma _ environmentalistebma, mecnierebma,
sazogado da politikurma moRvaweebma saTanado yuradReba miaqcies garemos gauaresebis
mzard tendenciebs, atexes gangaSi, gaaCaRes aqtiuri moqmedeba unariani da jansaRi
garemos SenarCunebisaTvis.
garemos mdgradi ganviTarebis principebi. ukve aT welze meti gavida qalbaton
gro harlem brundtlandis komisiis moxsenebis gaero-Si wardgenidan. am moxsenebaSi
PDF created
4 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
ganviTarebis politikis da strategiis SemuSavebaze, konkretuli ekonomikuri
programebis ganxorcielebaze. xelisuflebaSi gamefebulia Tvalsazrisi, rom garemos
dacvis problemebi ar aris umTavresi da maTi gadawyveta moicdis.
politikuri Tu ekonomikuri viTareba arc danarCen msoflioSia uRrublo. jer
kidev Zlieria saxelmwifoTa ideologiuri dapirispireba, maT Soris maRali sam-
xedro potencialis zesaxelmwifoebisa. aris teritoriuli gadanawilebis, wiaRiseu-
liT mdidari qveynebis dapyrobis mcdelobebi. amis magaliTebad gamodgeba erayis mier
kuveitis okupirebis cda, samxedro Zalis demonstrireba taivanis sruteSi, da-
pirispireba or koreas Soris, mwvave reagireba ruseTis federaciis mxridan natos
aRmosavleTisaken gafarToebaze. did saSiSroebas uqmnis garemos, kacobriobis sasi-
cocxlo interesebs da momavals sxvadasxva juris fundamentalizmi (irani, libia,
alJiri da sxv.), agresiuli separatizmi, eTnokonfliqtebi, terorizmis arnaxuli
gavrceleba. iaraRis axali saxeobebis, maT Soris masobrivi ganadgurebis saxeobaTa
Seqmnis gamo, terorizmi sul ufro metad saSiSi gaxdeba. aseTi problemebis mogvarebis
gareSe ki garemos mdgradi ganviTarebis principi Zalze Znelad gansaxorcielebelia.
magram, imavdroulad, ar SeiZleba yuradRebisa da aRniSvnis gareSe dagvrCes msoflioSi
mimdinare dadebiTi Zvrebic, rogorc erovnuli, aseve zogadsakacobrio, maT Soris
garemos dacvis sferoSi. amis dasadastureblad mravali faqtis moyvana SeiZleba.
mdgradi ganviTarebis, jansaRi garemos SenarCunebis TvalsazrisiT, bolo wlebis
movlenebidan aRsaniSnavia is erTsulovneba, rac gamoixata lucernis (1993) da
sofiis (1995) panevropuli konferenciebis dokumentebSi evropis garemos dacvis
ministrebis mier, agreTve mravali qveynis mier iseTi konvenciebis ratificirebaSi,
rogoric aris rio de Janeiros deklaracia (1992), monrealis protokoli ozonis
Sris dacvis Sesaxeb (1987, 1990), klimatis globaluri cvlis, biomravalferovnebis
SenarCunebis, transsasazRvro gadatanebis Taobaze da sxva mravali. aseTi viTareba
optimisturad ganawyobs bunebis qomagebs.
PDF created
6 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
resursebis degradirebam SeiZleba gaaqarwylos maTi Zalisxmeva _ miaRwion warmatebebs
erovnuli masStabiT.
ra viRonoT . garemos dacvis, misi amtanunarianobis SenarCunebisaTvis brZolaSi
ZiriTadi sirTule gamowveulia imiT, rom adamianma garemo unda daicvas Tavisive
Tavisagan, piraduli, ojaxur-klanuri, saxelmwifoebrivi Tu sxva individualuri
interesebis daTmobis xarjze, zogadsakacobrio, samomavlo interesebis primatis
aRiarebiT piradulTan SedarebiT. adamianma Tavisi saqmianobis uzenaes wesad unda
aRiaros momavali Taobebis keTildReobisaTvis zrunva, garemos mdgradobis SenarCunebis
principebis uzenaesoba. man unda ixelmZRvanelos dedamiwis unarianobis SezRudulobis
principiT, rogorc bunebrivi resursebis odenobis, aseve dazianebisagan garemos
amtanobis mxriv. unda moawesrigos mosaxleobis (ojaxis) odenobis zrdis problema.
kacobriobis istoria naTlad gviCvenebs, rom aRniSnuli principebis ganxorcieleba
Zalze Znelia. amis magaliTebia: mosaxleobis odenobis zrdis dRevandeli maRali
tempi im qveynebSi, sadac mZvinvarebs siRatake, Cveulebrivi movlenaa SimSili, maRalia
bavSvTa sikvdilianoba, xSiria epidemiebi. ar wydeba saxelmwifoTa dapirispireba,
omebi, magram, amis miuxedavad, garemos mdgradi ganviTarebis principebis ganxorcieleba
savsebiT SesaZlebelia. saWiroa rwmena, aqtiuri mizanmimarTuli, organizebuli saqmianoba,
rasac sakmao warmatebiT axorcieleben kidec adgilobrivi, erovnuli, regionuli da
saerTaSoriso samTavrobo da arasamTavrobo garemosdacviTi organizaciebi, maT Soris
organizaciebi moqmedni gaeros egidiT.
mtkiceba ar sWirdeba imas, Tu raoden mniSvnelovania warmatebisaTvis mosaxleobis
zogadi, aseve specialuri ekologiuri ganaTleba, rac xorcieldeba kidec mraval
qveyanaSi uwyveti swavlebiT: ojaxebSi bavSvTa aRzrdiT, dawyebiT skolebSi, kole-
jebSi, umaRles saswavleblebSi; ekologiuri xasiaTis seminarebis, konferenciebisa
da sxva Sekrebebis meSveobiT, masobrivi informaciis farTo qselis gamoyenebiT,
specialuri da popularuli saxelmZRvaneloebisa da sxva publikaciebis meSveobiT.
garemos damcvelebma unda miaRwion imas, rom mosaxleoba droulad, srulad da
obieqturad iyos informirebuli lokaluri, regionuli, Tu globaluri masStabiT
garemos, bunebrivi resursebis mdgomareobis Sesaxeb. sazogadoebrioba uzrunvelyo-
fil unda iqnes uflebiT, miiRos monawileoba nebismier stadiaze iseTi gadawyveti-
lebebis miRebisa da ganxorcielebisas, romelTac SesaZlebelia mavne gavlena iqonion
garemoze, adamianisa da misi STamomavlobis janmrTelobasa da keTildReobaze.
mecnierebi, specialistebi dRes floben sakmaod did informacias calkeuli
qveynebis, regionebisa da mTlianad msoflios potencialze bunebrivi resursebis
odenobis mxriv, calkeul saxeobaTa mixedviT, iqneba es ganaxlebadi (wyali, mcenareuli,
cxoveluri da sxv.), Tu araganaxlebadi (navTobi, airi, qvanaxSiri da sxv.) resursi.
sakmaod kargi miaxloebiT aris gamoTvlili, maTi moxmarebis garkveuli tempis Sem-
TxvevaSi ra odenobis mosaxleobis moTxovnilebaTa dakmayofileba SeuZlia aseT
resursebs da ras niSnavs `moTxovnileba~ raodenobrivad. gamoTvlilia agreTve mTeli
rigi nivTierebebisaTvis atmosferoSi, wyalSi, niadagSi ganTavsebis zRvrulad dasaSvebi
odenobebi, anu garemos amtanunarianoba dabinZurebisadmi. magram, aucilebelia ufro
srulad, mecnierulad damajereblad iyos gansazRvruli resursuli potenciali da
amtanunarianoba calkeuli ubnebisaTvis, qveynebisaTvis, regionebisaTvis da mTlianad
msofliosaTvis. unda SemuSavdes resursebiT sargeblobis da dabinZurebis zRvrulad
dasaSvebi normativebi calkeuli olqebisaTvis, saxelmwifoebisaTvis da regione-
bisaTvis, agreTve, saerTod, msofliosaTvis. unda mivaRwioT normativebis dacvas
PDF created
8 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
SemTxvevebSi maTi sanacvlo dedamiwaze araferi ar moipoveba da maTi ganaxleba
aRarasodes moxdeba.
environmentalistebis _ bunebis qomagebis azriT, garemoze zemoqmedebis dRevandeli
masStabebi da tendenciebi safrTxes uqmnis garemos mdgradobas _ sicocxles dedamiwaze.
gardauvals xdis resursebis amowurvas, sicocxlis mospobas. kornukopializmi SeiZleba
SevadaroT mflangvel memkvidres, romelic veRarafers dautovebs STamomavlobas,
maSin, roca kacobriobis mdgradi ganviTarebis principi moiTxovs, dRevandelma sazo-
gadoebam icxovros ise, rom ar gauuaresos sacxovrebeli garemo momaval Taobebs, ar
amowuros bunebis mier nawyalobevi simdidreebi, ar daabinZuros garemo ise, rom
ziani Seuqcevadi gaxdes, xifaTi Seuqmnas momavali Taobebis janmrTelobasa da keTil-
dReobas.
environmentalistebis SeSfoTeba usafuZvlo rom ar aris, amis dasadastureblad
araerTi faqtis moyvana SeiZleba, romelTa umravlesoba dRevandeli sazogadoebisaTvis
kargad aris cnobili, aseTebia:
1. naxSirorJangis gatyorcna atmosferoSi, ganamarxebuli sawvavis dawvis Sedegad,
sxva dambinZureblebTan erTad, SeiZleba gaxdes globaluri daTbobis mizezi;
2. qlorftornaxSirwyalbadebis gafrqveva atmosferoSi iwvevs ozonis faris
daSlas;
3. tyeebis gaCexva yovelwliurad iwvevs mcenareTa da cxovelTa samyaros mravali
saxeobis gadaSenebas;
4. momwamlavi qimiuri nivTierebebis kvali napovnia sasmel wylebSi da okeaneebSic;
5. naxSirze momuSave fabrika-qarxnebidan atmosferoSi didi odenobiT gatyor-
cnili gogirdis orJangis gamo, Zalze did farTobebze aRiniSneba mJave
wvimebi;
6. msoflios bevr regionSi, wylis Warbi moxmarebis gamo, SeimCneva misi resursebis
Semcireba;
7. mdinareTa da miwisqveSa wylebi dasvrilia niadagis dabinZurebis gamo;
8. sayovelTao problemad iqca myari narCenebis, maT Soris momwamlavi da
radiaqtiuri narCenebis ganTavseba da gauvnebloba;
9. swrafi tempiT xdeba ganuaxlebadi bunebrivi resursebis, pirvel rigSi,
navTobisa da airis maragebis Semcireba;
10. mTian mxareebSi tyeebis gaCexvis gamo katastroful masStabebs iZens niadagis,
misi nayofieri fenis erozia-mospoba;
11. sasuqebis, sxvadasxva qimikatebis Warbi moxmarebiT SeimCneva niadagis
nayofierebis klebis tendenciebi da sxv.
garemoze zemoqmedebis uaryofiTi Sedegebis CamoTvla SeiZleba kidev gavagrZeloT,
magram zemoT naxsenebic sakmarisia imis sailustraciod, Tu ra Sedegebi moitana
bunebisadmi momxmareblurma midgomam sul ramdenime aTeuli wlis ganmavlobaSi da ra
Sedegebis motana SeuZlia momavalSi, Tu kacobriobis midgoma ar Seicvleba kor-
nukopialisturidan environmentulisaken, xelgaSlilobidan _ momWirneoba-dazogvisaken.
garemos mdgradobis misaRwevad ar aris sakmarisi mxolod survili, am problemis
mniSvnelobis mxolod gacnobiereba, aramed saWiroa codna imisa, Tu ra aris garemo,
ra bunebrivi Tu sazogadoebrivi kanonzomierebebi ganageben arsebul mdgomareobas,
ganviTarebas; ras niSnavs garemos mdgomareoba _ `ra aris kargi da ra aris cudi~,
rogor gamovikvlioT garemos mdgomareoba konkretul adgilze, calkeul saxel-
mwifoSi, regionSi, mTel msoflioSi; rogor gaverkveT garemos cvlis tendenciebSi
PDF created
10 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
nawili I. dedamiwa
sur 1.2. asaxavs dedamiwis formirebis oTx adreul stadias. pirveli (marcxnidan)
suraTi gviCvenebs, Tu rogori SeiZleba yofiliyo dedamiwa mzis sistemis nislovanebis
kondensirebidan ramdenime milioni wlis Semdeg. axalgazrda planeta `dakenkilia~
milionobiT planetezimaliis masze dacvenis Sedegad. misi akreciuli atmosfero
Sedgeba wyalbadis da keTilSobili airebisagan. ramdenime aTeuli milioni wlis
gasvlis Semdeg, gravitaciuli SemWidrovebis, radioaqtiuri daSlis da meteoritebis
dartymebis Sedegad, moxda misi gaxureba da galRoba, ramac gamoiwvia nivTierebis
diferenciacia. mZime masala CaiZira da Seqmna birTvi da mantia, xolo msubuqi masala
zRvis fskeris
kontinenti spredingi
vulkanebi
kontinenti
subduqcia
mantia
PDF created
12 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
1.1. dedamiwis agebuleba, geosferoebi
dedamiwa sakmaod araerTgvarovania SedgenilobiT da struqturulad. uSualo
dakvirvebisaTvis xelmisawvdomia misi zedapiri da e.w. qerqis an liTosferos sul
zeda nawili, daaxloebiT 10-15 km siRrmemde. informacias ufro Rrma fenebis Sesaxeb
mecnierebi iReben dedamiwis fizikur velebze dakvirvebis meSveobiT. aseTebia
gravitaciuli, magnituri da siTburi velebi; seismuri talRebis gavrcelebis xasiaTi
da siCqareebi. geofizikuri da geologiuri monacemebis mixedviT, miwis SigneTSi
gamoiyofa ramdenime geosfero, rac aris asaxuli sur. 1.3.
fiqroben, rom geosferoebi dedamiwis pirveladi nivTierebis diferenciaciis
Sedegad aris gaCenili. diferenciaciis pirvel stadiaze pirveladi nivTierebisagan
gamoiyo mZime liTonebi: rkina da nikeli, romlebic qveviT CaiZirnen da Seqmnes
birTvi, xolo narCenma nivTierebam Seadgina mantia – piroliTi. mantiaSi, dedamiwis
pirveladi nivTierebisagan gansxvavebiT, ar aris metaluri rkina, igi birTvSi gadavida.
qondritebs Semadgenlobis mixedviT ukaviaT gardamavali mdgomareoba dedamiwis pirvelad
nivTierebas da piroliTs Soris. Semadgenlobebis gaTvaliswinebiT, dedamiwis birTvs
xSirad uwodeben nife-s (nikeli+ferumi), xolo mantias sima-s (siliciumi+magniumi).
qerqi
mantia
Sida birTvi
gare birTvi
0.1 trilobitebi
eokariatuli ujredebi
glenoboTridioni
eoastrion
mcenareTa fotosinTezi
0.001
stromatolitebi
0.0001
5 4 3 2 1 0
sur. 1.4. sicocxlis evoluciis damokidebuleba Jangbadis odenobaze atmosferoSi [19].
triasi
iura
permi karboni
qveda karboni
409m.w.
i
me zozou r
siluri
439 m.w.
iul i
65 m.w. prekambr
1 b.w.
ki i
vi our
57 m.w. eo
z
510 m.w. l o
p a rd
o
370 m.w. birTvuli ujredebis
35 m.w. evolucia
i
kamb r iu l
paleo
23 m.w.
c
2 b.w.
eni
ka
5 m.w.
in
uZvelesi
eo
oz
ou
3 b.w. ujredebi
mes
r i
am
l
eu
i
ol
ig
ce
4 b.w.
o
ni 4.6 miliardi
mi wlis win
oc dedamiwis uZvelesi
en i
Tx daTariRebuli qanebi
meo
eu era
li
plioceni
periodi
epoqa
holoceni
PDF created
14 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
dedamiwis istoriis zogi umTavresi movlena aris asaxuli spiraluri `saaTis~
formiT sur. 1.5. yoveli xveuli daaxloebiT 1 mlrd wlis tolia. Tu vimoZravebT
saaTis isris moZraobis mimarTulebiT 4,6-dan 0,0 miliard wlamde (dRevandlamde),
pirveli mniSvnelovani TariRi iqneba 4,5 mlrd weli. es TariRia mTvaris uZvelesi
qanebis asaki. meore mniSvnelovani TariRia 3,7 mlrd weli – pirveli danaleqi qanebis
asaki, aRmoCenili grenlandiaSi, mikuTvnebuli arqeulisadmi. aqedan 350 mln wlis
Semdeg dros miekuTvneba svazilendSi (afrika) aRmoCenili ganamarxebuli organiz-
mebis msgavsi struqturebi. es SeiZleba iyos Cveni planetis pirveli flora. 2
miliardi wlis win unda iyos kanadaSi, kaJebSi aRmoCenili Rrublebis msgavsi pi-
rveli mcenareulis gaCena dro, xveulis Semdegi monakveTebi mcenareTa da cxovelTa
samyaros evoluciis sailustracio masalas gvawvdis umartivesi organizmebidan _
adamianamde [22].
miwis qerqis (liTosferos), wylis garsis (hidrosferos) da haeris (atmosferos)
im nawils, sadac cocxali organizmebi binadroben, biosfero an ekosfero uwodes
(sur 1.6). gamoCenilma rusma geoqimikosma vernadskim kidev erTi sferos _ noosferos
anu gonieri sferos arsebobaze gaamaxvila yuradReba, rac gulisxmobs am sferos
SemadgenlobaSi iseTi fenomenis gaCenas, rogoric aris adamiani. samwuxarod, adamianis
gaCenis dRevandel etapze, samecniero-teqnikuri revoluciuri ganviTarebis dros,
gansakuTrebiT sagangaSo gaxda swored biosfero-noosferos mdgradoba, eWvis qveS
dadga misi sicocxlisunarianoba. aqedan gamomdinare, garemosdacviTi saqmianobis war-
matebiT ganxorcielebis saqmeSi, sxvebTan erTad, mecnierebis erT-erT umniSvnelova-
nes dargs warmoadgens saerTod cocxali organizmebis, gansakuTrebiT ki adamianebis
urTierToba erTmaneTTan da bunebriv Tu anTropogenul garemosTan, anu biologiuri
mecnierebis is dargi, romelsac ekologia ewodeba.
atmosfero
(haeri)
ekosfero
h idrosfero liTosfero
(miwa)
(wyal i)
Tavi 2. ekosistemebi
PDF created
16 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Seqmnasa da ganviTarebaSi, mTeli rigi nivTierebebis aRdgenasa da kvlavwarmoebaSi.
amrigad, biosfero Sedgeba erTmaneTze damokidebuli, erTmaneTs dakavSirebuli da
erTmaneTisTvis sasicocxlod aucilebeli cocxali organizmebis, sagnebis da
movlenebisgan. adamianic erT-erTi maTgania da misi arsebobac aranaklebad aris ganpirobe-
buli sxvaTa arsebobiT, Tumca adamiani xSirad iviwyebs amas. biosfero araerTgvarovania.
misi sxvadasxva nawili sxvadasxva organizmebisaTvis metnaklebad aris arsebobisaTvis
xelsayreli.
dedamawa biosfero
mTlianad (erTi uzarmazari
ekosistema)
foTliani biomi
tyeebi (didi ekosistema masTan
dakavSirebuli ekosis-
temebiT)
sur. 2.1. biosferos Semadgeneli biomebi, ekosistemebi, mcenareTa erToba, saxeobebi [1].
PDF created
18 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
xmeleTis gardamavali
wylis
saxeobebi saxeobebi
saxeobebi
iseTi didi ekosistema, rogoric aris okeane, mraval ufro mcire ekosistemas
da biomas moicavs, romelTa Soris gadasvlebi xSirad mkveTria, xSirad ki TandaTanobiT.
okeanur ekosistemaSi ufro mcire ekosistemebisa da biomebis arsebobas ganapirobebs
wylis siRrme, misi temperatura, wylis dinebebi, klimaturi zonaloba, xmeleTisagan
dacileba, geologiuri agebuleba da procesebi (mag. wyalqveSa vulkanebi), wylis
siwmindis xarisxi da aqedan _ sinaTlis gamtarunarianoba, marjnis rifebis arseboba-
ararseboba da sxva mravali faqtori. igive SeiZleba iTqvas xmeleTis ekosistemaze da
mis Semadgenel ekosistemebsa da biomebze (sur. 2.4 - 2.8).
mze
nerituli gaSlili
zona zRva
moqceva
miqceva zRvis done
0
estuarebis zona
estuarebis kontinenturi 200
zona Selfi
baTialuri zona
kontinenturi
ferdobi
2000
abisuri zona
4000 da
ufro Rrma
mwarmoeblebi (fitoplanqtoni)
pirveli momxmarebeli (zooplanqtoni)
meore momxmarebeli
sur. 2.5. mtknari wylis auzis ekosistemis Zalze gamartivebuli suraTi [2].
PDF created
20 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
sur. 2.7. xmeleTis erT-erTi ekosistema.
PDF created
22 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
2.1.1. bioturi struqtura
didi nairgvarobis miuxedavad, yvela ekosistemas gaaCnia urTierTmsgavsi bioturi
struqtura, yvelani Sedgeba organizmebis 3 kategoriisagan, romlebic urTierTkavSirs
axorcieleben erTnairi gzebiT. organizmebis es sami umTavresi kategoriaa: 1 _
mwarmoeblebi, 2 _ momxmareblebi da 3 _ detritusis (naSTebi) mWamelebi da gamxrwnelebi.
mwarmoeblebi _ es ZiriTadad mwvane mcenareebia, romlebic mzisagan miRebuli
sinaTlis energiis meSveobiT naxSirorJangs da wyals gardaqmnian glukozad. am
reaqciis drosve xdeba Jangbadis, rogorc meoradi produqtis, gamonTavisufleba.
aseT qimiur reaqcias fotosinTezi ewodeba. aseT mcenareebs unari aqvT, agreTve,
sakuTari sxeulis zrdisaTvis Seqmnan sxva ufro rTuli molekulebic, risTvisac
wylidan da niadagidan moipoveben damatebiT mineralur nivTierebebs, iseTebs, rogoric
aris azoti, fosfori, kaliumi, gogirdi da sxva.
mcenareulis im molekulas, romelic sinaTlis energias fotosinTezisaTvis
gardaqmnis, qlorofili ewodeba da, rogorc wesi, mwvaned aris Seferili, Tumca
arian sxvagvarad Seferili, fotosinTezis unaris mqone mcenareebi. amgvarad, is
mcenareebi, romlebic fotosinTezs axorcieleben, warmoadgenen sakvebis mwarmoeblebs.
arseboben iseTi mcenareebic, romlebic ar qmnian sakvebs. umaRlesi mcenareebidan
aseTebs miekuTvneba mag. `induri salamura~, agreTve mcenarismagvari yvela is organizmi,
romlebic fungiebis saxeliTaa cnobili (sokoebi, obi da sxva msgavsi organizmebi). es
mcenareebi da organizmebi ar axdenen fotosinTezs da zogierTi cxovelis msgavsad
sxvis mier nawarmoebi organuli nivTierebebiT ikvebebian.
moxmarebuli sakvebis saxeobaTa mixedviT, rogorc viciT, yvela cocxali organizmi
2 jgufad aris dayofili: 1 _ autotrofulad da 2 _ heterotrofulad (autos _
TviT, trof _ kveba, heteros _ sxva). autotrofebi TviTon qmnian TavisTvis aucilebel
organul nivTierebebs _ sakvebs. heterotrofuli organizmebi moklebuli arian organuli
nivTierebis sinTezis unars da mza organuli nivTierebebisagan iReben maTTvis saWiro
sakvebs. sakvebis xasiaTis mixedviT arsebobs agreTve Sereuli tipis jgufebic, mag.,
zogierTi baqteria, lurj-mwvane wyalmcenareebi da sxva.
sakvebis momxmarebelia yvela cocxali organizmi. kvebis moxmarebis wesis mixedviT
cocxali organizmebi ramdenime qvejgufad iyofa. aseTebia mag., pirveladi momxmareblebi,
meoradi momxmareblebi, balaxismWamelebi (herbivora), mtaceblebi _ xorcismWamelebi
(karnivora), mcenareulis da cxoveluris mWamelebi (omnivora). am terminebis fuZeebia:
herbi _ balaxi, karni _ xorci, omni _ yvelaferi, vora _ mWameli.
cocxali organizmebis mniSvnelovan jgufs qmnian parazitebi. maT Soris aris
sxvadasxva Wiebi, matlebi, baqteriebi, sxvadasxva mcenareebi, sokoebi da sxva.
cocxali organizmebis mesame kategoria _ detritusis (naSTebis) mWamelebi _
gamxrwnelebi _ ikvebebian mkvdari mcenareebiT, cxovelebiT da maTi nawilebiT (dacvenili
foTlebi, Stoebi da sxva) da cxovelTa gamonayofebiT. aqve Sedis uaRresad mniSvnelovani
jgufi, warmodgenili ZiriTadad fungiebiT da baqteriebiT, romlebic xels uwyoben
mkvdari organizmebis daSlas, lpobas, gaxrwnas.
zemoT CamoTvlili kategoriebi da sakvebis gziT maTi urTierTdamokidebuleba
SeiZleba gamovsaxoT cxrilis da suraTebis meSveobiT (sur. 2.9 da 2.10, cxrili 2.1).
balaxis xorcis
mWamelebi mWameli
msxverpli
msxverpli
mtacebeli
mtacebeli-
msxverpli
patroni
paraziti
patroni-parazitis urTierToba
omnivora
niadagi,
soko
Wupri maiti
springtaili
miwis matli baqteria psevdomoriela
mozrdili
detritusi detritusis momxmareblebi
detritusis pirveli
mWameli meore mWameli
1. miwis matlebi 1. milipodebi
2. umartivesni
2. baqteriebi da sokoebi (gamxrwnelebi) 3. mwerebis Wupri
sur. 2.10. kvebiTi urTierTobani narCenebis pirveladi mWamelTa, narCenebis meoradi mWamelTa da
gamxrwnelTa Soris [1].
PDF created
24 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
cxrili 2.1.
autotrofebi heterotrofebi
sakuTari sxeulisaTvis orga- energiis misaRebad unda ikvebon
nul nivTierebas qmnian araor- organuli nivTierebebiT
ganuli nivTierebis da garemo-
dan miRebuli energiis meSveo-
biT
parazitebi, mcenareebi
da cxovelebi, romle-
bic Tanaarseboben sxva
mcenareebsa da cxove-
lebTan da xangrZli-
vad ikvebebian maTi
sxeuliT.
siTbo
siTbo
sur. 2.11. ekosistemis ZiriTadi komponentebi. Savi isrebiT naCvenebia qimiuri nivTierebebis wrebrunva
ekosistemaSi, xolo TeTri isrebiT _ energiis nakadi [2].
PDF created
26 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
mesame trofuli
done _ yvela
pirveli karnivora
meore trofuli
done _ yvela
herbivora
pirveli
trofuli
done _ yvela
mwarmoebeli
sur 2.13. sakvebis da energiis gadacemis sami gza [1]. yoveli martivi gza Ziridan Tavamde qmnis
kvebiT jaWvs, yvelani erTad ki _ kvebiT qsels. yovel calkeul kvebiT dones trofuli done ewodeba.
meore mesame
momxmareblebi momxmareblebi
(xorcis
siTbo siTbo
pirveli siTbo siTbo (karnivorebi)
mWamelebi)
mwarmoeblebi momxmareblebi
(mcenareebi) (herbivorebi)
mzis
energia
gamxrwnelebi
sur 2.14. martivi kvebiTi mwkrivi, sadac naCvenebia energiis nakadis gadacema sxvadasxva troful
doneze [2].
miwaze adamiani
brinji
Zoveba
xmeleTis
detritusi
foTlebi baqteriebi
miwaze
Zoveba-
detritusi
foTlebi sokoebi ciyvi qori
wyalSi
Zoveba
fitoplanqtoni zooplanqtoni qorWila basi adamiani
miwaze-wyalSi
Zoveba
marcvleuli kalia bayayi kalmaxi adamiani
PDF created
28 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
mTis lomi
pirveli
momxmareblebi
virTxa bu
gveli
mela
meore
momxmareblebi
Tesli
Tagvi mWameli ciyvi
frinvelebi kurdReli
iremi
mcenareuli mwarmoeblebi
balaxi
xeebi
gamxrwnelebi
yvela
mesame
karnivoras
trofuli
saerTo =
donis
jamuri
biomasa
masa
yvela meore
herbivoras trofuli
saerTo = donis
jamuri masa biomasa
yvela pirveli
mwarmoeblis trofuli
saerTo = donis
jamuri biomasa
masa
PDF created
30 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
2.1.2. abioturi faqtorebi
cocxali organizmebi abioturi faqtorebis sxvadasxvagvar pirobebs arian
Seguebuli. zogi notio havis pirobebSi grZnobs Tavs kargad, zogi _ mSralSi, zogs
sicive awyobs, zogs _ sicxe, zogi tyis gareSe ver arsebobs, zogi ki velis pirobebs
aris Seguebuli. iseT garemo pirobebs, romlis dros organizmi saukeTesod grZnobs
Tavs, optimaluri ewodeba. radgan pirobebi mravalricxovania, laparakoben maT
optimalur doneze. optimaluri donis qveda da zeda zRvrebs Soris moqceul pirobebs
tolerantobis (Semguebloba) diapazons uwodeben, Tavad sazRvrebs – tolerantobis
sazRvrebs, maT gare pirobebs ki _ stresis zonebs. yoveli saxisaTvis, iqneba es
mcenareuli Tu cxoveluri, arsebobs Semgueblobis zRvari – stresis zonebi sxvadasxva
abioturi faqtoris mimarT (mag. temperaturis, wnevis da a.S.). zogi organizmis
Semguebloba did farglebSi meryeobs, zogis naklebia an Zalze viwro (ix. sur. 2.2).
zRvruli faqtorebis wesis Tanaxmad, optimumis diapazonis miRma arsebuli
nebismieri romelime faqtori, nebismier mocemul droSi, SeiZleba gaxdes organizmis
arsebobis SemzRudveli piroba. aseT pirobas zRvruli faqtori ewodeba. mcenare
SeiZleba daiRupos zedmeti wylis an zedmeti sasuqis gamo, iseve, rogorc uwylobis
an sasuqis naklebobis SemTxvevaSi. sasazRvro pirobebi SeiZleba icvlebodes droSi:
sezonurad, dRe-Ramis ganmavlobaSi, organizmis asakis mixedviT da a.S.
galaqtika
varskvlavebi
planetebi
ekosfero
dedamiwa
ekosfero
ekosistemebi
ekosistemebi
Tanaarsebobani ekologiuri
CarCo
populaciebi
organizmi
organoTa Tanaarsebobani
sistemebi
organoebi
qsovilebi
ujredebi
populaciebi
protoplazma
molekulebi
organizmi
atomebi
subatomuri nawilakebi
mzis
energia
PDF created
34 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
fosfori fosfatebis saxiT gvxvdeba qanebsa da mineralebSi. maTi daSlis
Sedegad fosforis ionebi ganTavsdeba niadagebsa da wyalSi, saidanac xvdebian mce-
nareTa sxeulebSi, ris gamoc fosforis aseT SenaerTebs organul fosfatebs uwode-
ben. kvebiTi jaWvebis Sedegad organuli fosfatebi sxva organizmebis sxeulebSi
xvdebian, Semdgom ki, organizmebis kvdomis an sxva procesebis meSveobiT, ubrundebian
niadagsa da wyals.
azotis ZiriTadi nawili haerSia moqceuli, magram mcenareebs maTi haeridan
SeTvisebis unari ar gaaCniaT. amitom maTTvis azotis wyaro wyalsa da niadagSia,
sadac es elementi amoniumis da nitratebis ionebis saxiT aris warmodgenili. azotis
mobrunalic naxSirbadisa da fosforis mobrunalis msgavsia.
H2O
atmosfero
O2
CO2
300 weli
liTosfero
2 000 weli
mzis
energia siTbo
Jangva
da
gamofitva
sunTqva da daSla
ganamarxebuli (mcenareebi da cxovelebi)
sawvavi da
kirqvebi
dagrovili
qimiuri energia
rTuli organuli molekulebi+O2
(dagrovili qimiuri energia)
fotosinTezi
(mwvane mcenareebi)
fotosinTezi
gliukoza
mcenareTa ganamarxe-
sunTqva buli
sawvavi
mcenareTa
qsovilebi
detriusi
PDF created
36 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
mzis energias ori Zalzed mniSvnelovani Tviseba gaaCnia: ar axdens garemos
dabinZurebas da misi energia praqtikulad uSretia.
dedamiwamde moRweuli mzis energiidan 30% airekleba miwis, wylis da Rrublebis
zedapiridan da gaibneva kosmosSi, 60% STainTqmeba miwis, wylis da atmosferos mier
da ixarjeba maT gaTbobaze. gaTboba iwvevs wylis aorTqlebas, atmosferosa da
hidrosferoSi cirkulaciur moZraobebs, qmnis aminds. mcenareebi mzis energiis mxolod
10% iTviseben, saidanac misi 2-5% dabanddeba biomasis pirvel troful doneze. es
raodenoba sakmarisi xdeba mTlianad miwis ekosistemis sicocxlisunarianobisaTvis
(sur. 3.9).
mopoveba
fosfatis madani
sasuqi
niadagis fosfati
mosavali
erozia gamoyofa organuli
fosfati
mcenareebi
fosfatebis gamotutva cxovelebi
da erozia
organuli
fosfati
araorganuli
fosfati
araorganuli
fosfati
sur. 3.6. fosforis cikli. cisferi isrebi – mcenareTa mier fosfatebis STanTqma-
Sewova, wiTeli – fosfatebis moZraoba kvebiTi jaWvebis meSveobiT, mwvane – araorganuli
fosfatis garemoSi gamoyofa [1].
gamxrwnelebi
sur. 3.7. azotis cikli. cisferi isrebi – mcenareTa mier azotis Sewova, wiTeli –
azotis moZraoba kvebiTi jaWvebis meSveobiT, mwvane – araorganuli azotis garemoSi
gamoyofa [1].
mze
maRali dabali
energia energia
gama
sxivebi
mokle grZeli
talRebi miwis zedapiramde moRweuli talRebi
speqtris nawili
PDF created
38 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
siTbo
Rrublebidan
arekvlili
30%
areklili wylis,
haerisa da niadagis, haeris da
wylis mcenareulis mier
cirkulacia 10 % STanTqma
60 % mcenareulis mier
STanTqma
avdari
haeris,
wylis da fotosinTezis
miwis mier wili 2-5%
miwis, wylis 0.2-0.5 % mzis ener-
da haeris gisa, dagrovili bio-
gaTboba masaSi pirvel tro-
ful doneze
PDF created
40 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
4.1.3. populaciebis balansis meqanizmi
bunebaSi arsebobs meqanizmebi, romlebic xels uwyoben populaciebis ricxovnobis
wonasworobis damyarebas, roca ama Tu im populaciisaTvis ricxovnoba mocemul
drosa da sivrceSi aris optimaluri. saWiroa am meqanizmebis codna imisaTvis, rom
ar davarRvioT bunebrivi wonasworobebi, magaliTad mtacebeli-msxverplis da patroni
-parazitis urTierTTanasworoba. TvalnaTeli magaliTia focxveris da kurdRlis an
mglisa da Svel-irmis urTierToba. focxvrebis populaciis xelovnur Semcirebas
Sedegad kurdRlebis populaciis afeTqebiTi zrda mohyva, ramac daarRvia ekosistemis
bunebrivi balansi, mcenareuli safaris zomaze meti Zovebis gamo. mglebis populaciebis
xelovnur Semcirebas Sedegad mohyva daavadebuli Svel-irmis odenobis zrda da
sabolood, didi ziani swored am populaciam ganicada.
msgavsi movlenebi SeiniSneba patroni-parazitis urTierTobaSic. patroni orga-
nizmebis populaciis zrdis SemTxvevaSi izrdeba parazitebis odenobac, agreTve im
avadmyofobaTa ricxvi, rasac es parazitebi iwveven, aqedan _ populaciaSi sikvdilianobis
zrda. parazitebma SeiZleba Tavad ar moklan patroni, magram daaavadon igi, daadablon
organizmis amtanianoba, rac, SesaZloa gaxdes misi daRupvis mizezi. magram msxverplis
an patronis daRupva, maTi populaciebis Semcireba, emuqreba agreTve mtaceblisa da
parazitis populaciebis mdgradobas, rac aseve wonasworobis damamyarebeli faqtoria.
populaciebis bunebrivi wonasworobis darRvevis mniSvnelovani faqtoria ekosi-
stemisaTvis ucxo populaciebis Canergva – introducireba. Canergil ucxo populaciebs
xSirad ar xvdebaT adgilze bunebrivi mteri – maregulirebeli, rac maT afeTqebiT
gamravlebas iwvevs sxva populaciebis SezRudvis an sruli mospobis xarjze. saamiso
mravali faqti arsebobs, maT Soris saqarTvelosTvisac, risi magaliTia farTod
gaxmaurebuli lafanWamia, romelmac udidesi ziani miayena borjomis da mimdebare
raionebis tyeebs.
mcenare/balaxismWamelTa balansis darRveva populaciis mdgradobis daqveiTebis
Zlieri faqtoria. mglebze specialuri nadirobis saxelmwifo waxalisebam, rig qveyanaSi,
gamoiwvia balaxismZoveli cxovelebis iseTi swrafi tempiT gamravleba, rom uricxvma
jogebma mTlianad mospes saZovrebi, herbivorebis populaciebi iZulebuli gaxdnen
axali sacxovrebeli adgilebi moepovebinaT. mTel rig SemTxvevaSi maT es ver SeZles,
amitom populaciebma didi ricxovnuli danakargebi ganicades. adamianis Carevis Sedegad
herbivora/mcenareTa balansis darRvevis magaliTebia cxvrebis farebis mier balaxis
Warbi Zoveba da misi saziano Sedegebi, rac gamoixata saZovrebis gauvargisebiT da
niadagis eroziiT. aqedan gamomdinare, ekosistemis mdgradobis – populaciebis balansis
SenarCunebisaTvis mniSvnelovania vicodeT adgilis tevadoba, anu momxmarebeli popu-
laciis is zRvruli ricxovnoba, romelsac SeuZlia iarsebos garkveul ekosistemaSi
ise, rom ar gamoiwvios misi degradacia. magaliTad, ramdeni cxvari, ra drois
ganmavlobaSi SeiZleba aZovoT romelime aRebul teritoriaze ise, rom, saZovars
hqondes SesaZlebloba aRidginos Tavisi produqtiuloba.
populaciis
gawonasworeba
bunebrivi mtrebis
meSveobiT
populaciis
afeTqeba
populacia
J mrudi
S mrudi
generacia
sur. 4.1. naxazze populaciis zrdis ori mrudia naCvenebi. pirveli mrudi
uCvenebs SemTxvevas, roca populacias ar hyavs metoqe (mteri), Seeqmna uaRresad
xelsayreli pirobebi gamravlebisaTvis da misi gamravleba afeTqebiT xdeba.
magram amis Sedegad am populaciam mTlianad SeWama ekosistemaSi arsebuli
sakvebi, ris gamoc Tavi daRupvis piras miiyvana. meore mrudi asaxavs SemTxvevas,
roca populacias ekosistemaSi hyavs mteri (mag. Tagvs _ gveli, arwivi da sxv.),
romelic awesrigebs mis odenobas da xels uwyobs warmoeba-moxmarebis
wonasworobis damyarebas [1].
PDF created
42 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
sur.4.2. wylis ekosistemis Secvla (tba, Waobi) xmeleTis ekosistemiT [1].
PDF created
44 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com 45
Tavi 5. ekosistemebis adaptirebis unari
cvlilebebisadmi
enzimaturi metaboluri
proteinebi maxasiaTeblebi
kontroli
hormonuli
zrdaze da
proteinebi
ganviTarebaze
erTi geni-
metaboluri
segmenti,
gadacemis
romelic erT
procesi
proteins
Seicavs
sur.5.1. dnm, genebi, proteinebi da Tvisebebi [1]. dnm molekula memkvidroebiTia, anu geneturia
yvela organizmisaTvis. dnm Zewkvis yvela monakveTi, romelic erT proteins aniWebs garkveul kods,
warmoadgens gens. dnm molekulis struqtura iseTia, rom mas SeuZlia Seqmnas Tavisi asli, romelic
gaivlis ujredis monakveTs. dnm Zewkvis (jaWvis) suberTeulis monakveTi warmoqmnis kods, romlis
ujredi metabolizmis meSveobiT gardaiqmneba specifikuri proteinebis SenaerTebad. sxvadasxva saxis
aseTi proteinebi ganapirobeben organizmis damaxasiaTebel niSnebs. amrigad, erTi geni SeiZleba warmovidginoT
rogorc dnm jaWvis erT-erTi monakveTi, romelic romelime proteins aniWebs genetur kods. nebismieri
cocxali organizmis fizikuri saxe da funqcionireba (funqcia – moqmedeba, laT.) warmoadgens mravali
aTeuli genis koordinirebuli urTierTobis Sedegs.
PDF created
46 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
5.1.3. genuri fondis da Tvisebebis cvlilebebi SerCeviTi zewolis
gamo
erTi da imave saxis sxvadasxva individs gamravlebis (reproduqciis) sxvadasxvagvari
unari aqvT, zogi swrafad mravldeba da viTardeba, zogi naklebad. amis gamo populaciaSi
mravldeba iseTi alelebi, romelTa matareblebi arian maRali reproduqciis mqone
individebi, xolo dabali reproduqciis mqone individebis alelebis ricxvi populaciaSi
mcirdeba (mag. SavTmianebis meti gamravleba qeraTmianebTan SedarebiT). gamravlebis
gansxvavebul unarianobas iwvevs e.w. seleqciuri (seleqcia – SerCeva, laT.) zewola.
adamianisaTvis es SeiZleba iyos socialuri, ekonomikuri, kulturuli da politikuri
faqtorebi. Sinauri da sasoflo-sameurneo organizmTa saxeobebisaTvis seleqciur
zewolas axorcielebs adamiani, xolo bunebriv garemoSi _ TviT buneba. Sedegi orive
SemTxvevaSi erTnairia: erTni ufro metad mravldebian, vidre sxvani. es ki iwvevs
genuri erTobis cvlas.
cvlilebebi seleqciuri Sejvarebis gziT. yvela Sinauri cxoveli Tu sasoflo-
sameurneo mcenareuli kultura, seleqciuri Sejvarebis gziT aris miRebuli. asea
miRebuli, magaliTad, ZaRlebis sxvadasxva jiSi: monadire, mwevrebi, nagazebi, mokle-
fexa Tu grZelfexa saxeobebi da sxv., rasac mravali weli da mravali Taobis
seleqciuri Sejvareba dasWirda. asevea mcenareTa SemTxvevaSic.
cvlilebebi bunebrivi SerCevisas. populaciebi bunebriv pirobebSi mudmivad ganicdian
seleqciur zewolas, rac aiZulebs gamoimuSaon iseTi Tvisebebi, romlebic SesaZlebels
gaxdis gadarCnen da gamravldnen. amitom, bunebrivad xdeba iseTi alelebis SerCeva-
gaZliereba, romlebic individs aniWeben ama Tu im garemoebisadmi winaaRmdegobebis
gawevis unars. es procesi gadadis Taobidan TaobaSi da populacia iZens garemo
pirobebisadmi amtanianobis unars. amas bunebrivi seleqcia ewodeba. am movlenas jer
kidev Carlz darvinma miaqcia yuradReba da aRwera Tavis cnobil naSromSi, romelsac
ewodeba `saxeTa warmoSoba bunebrivi SerCevis gziT~. marTalia, im dros ar iyo
mecniereba genebis da genetikis Sesaxeb, magram uaxlesma gamokvlevebma am dargSi
mTlianad daadastures Carlz darvinis evoluciuri Teoria.
faqtobrivad saxeobaTa yvela maxasiaTebeli Tviseba mimarTulia iqiTken, rom
ukeTesad Seeguos gareSe pirobebs, imisaTvis, raTa iarsebos da gamravldes. Seguebis
(adaptirebis) rigi aseTnairad SeiZleba CamovweroT:
1. Segueba klimaturi da sxva abioturi faqtorebisadmi;
2. adaptireba im pirobebisadmi, rom moipovon sakvebi da sasmeli (cxovelebi) an
sakvebi, wyali da energia (mcenareebi);
3. adaptireba iseTi pirobebisadmi, rom Tavi daicvan mtaceblebisagan, gauZlon
daavadebebs da parazitul organizmebs;
4. iseTi Tvisebebis gamomuSaveba, rac xels Seuwyobs gamravlebas (wyvilis
mozidva-Tavis mowoneba da sxv.);
5. migraciisadmi (gadaadgilebisadmi) Segueba (cxovelebSi), mcenareTa Teslis
did manZilze gadatana-gabneva.
nebismieri Tvisebis (maxasiaTeblis) mimarT erTi ZiriTadi sakiTxi ismis: xels
uwyobs Tu ara igi organizmis sicocxlisunarianobas da gamravlebis unars. Tu
pasuxi dadebiTia, maSin es maxasiaTebeli gauZlebs bunebriv SerCevas. cxadia, aseTi
Tvisebebi organizmebs araerTi aqvT. mag., swrafi sirbili, frena an curva; miwaSi
Caflobis an wyalSi CayvinTvis unari; unari, gamoyos arasasiamovno an, piriqiT,
sasiamovno suni; miiRon sxvadasxvagvari Seferiloba; gamoscen SemaSinebeli an mimzid-
veli bgerebi; gamoimuSaon sivrceSi orientirebis unari da sxva mravali.
eklebi
mtaceble- eklebi
bisagan sirbilis mZoveli
unari Sxami
Tavis cxovelebisaTvis
Znelad misawvdomi
daRweva cudi suni adgilis SerCeva
damcavi
Seferva
wyvilis
wyvilis mosazidad
mozidva sunis
gamoyeneba
da moxi-
SerCe- mwerebis mizidva
blva; uli damtvervis
damt- `Tavsam- gansaxorcieleblad
verva kauli~
egzotikuri morTuloba
qariT
migracia, gadatanisaTvis
Teslis Sesabamisi
formebi
gabneva
webovani
bususebi
sur.5.2. adaptirebis magaliTebi [1]. nebismieri saxeoba SeiZleba ganxilul iqnes rogorc adaptaciuri
niSnebis simravle, romlebic zrdian mis sicocxlisunarianobas.
PDF created
48 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
erT-erTi yvelaze ufro mkacri seleqciuri wnexi aris konkurencia erTi saxis
sxvadasxva individs Soris, rogorc sakvebis mopovebis, aseve wyvilis povnis da sxva.
erT-erT magaliTad SeiZleba moviyvanoT Jirafis saxeobis evolucia mravali Taobis
manZilze, rac sakvebis mopovebisaTvis brZolis gamo moxda da rac asaxulia sur. 5.3.
xis dabali jiSebis maRali tanis jiSebiT Secvlis gamo Jirafebis is individebi,
romelTac ufro maRali kiseri hqondaT, ufro iolad moipovebdnen sakvebs, vidre
dabalkisrianebi.
adaptaciis procesis Sedegad miRebuli saboloo `produqti~ _ grZelkisera
Jirafi _ SeiZleba imdenad iyos gansxvavebuli sawyisi populaciisagan, rom igi sxva
saxed iqnes miCneuli. es aris saxeobaTa warmoSobis erTi aspeqti. saxeTa warmoqmnis
sxva aspeqts ki warmoadgens erTi saxidan ori an ufro meti saxeobis warmoqmna. aseTi
ram SeiZleba moxdes im SemTxvevaSi, roca erTi da imave saxeobis ori populacia
erTmaneTs gaeyofa da sxvadasxva garemoSi moxvdeba, rac gamoiwvevs populaciebis
cvalebadobebs gansxvavebuli mimarTulebiT. amis magaliTad SeiZleba moviyvanoT meliebis
ori saxeoba: TeTri melia da nacrisferi melia. es, Soreul warsulSi erTi saxeoba,
gaiyo orad, erTi dasaxlda CrdiloeTSi, meore ki samxreTSi. Sesabamisad CrdiloeTis
populaciam gaiCina sqeli bewvi, Seferili TeTrad, aqvs mokle kudi, mokle fexebi,
yurebi da drunCi, xolo samxreTeli meliis bewvi Txelia da nacrisferi, kudi,
yurebi da drunCi grZeli (sur. 5.4.).
saxeTa warmoqmnis mravali msgavsi magaliTia cnobili rogorc cxovelebis,
aseve mcenareTaTvis. saxeTa warmoqmnis aRwerili meqanizmi kargad xsnis, Tu ratom
aris aseTi xSiri msgavsi saxeobebis arseboba mcenareebsa da cxovelebSi.
gareSe pirobebi ar aris ucvleli. arc dedamiwaa ucvleli ciuri sxeuli.
sxvadasxva geologiuri procesis Sedegad icvleba klimati, meryeobs msoflio okeanis
done, xmeleTis adgils ikavebs zRva da piriqiT, Cndeba mTebis axal-axali sistemebi,
Zveli mTebi iSleba, dabldeba da adgils uTmobs velebsa da dablobebs da a.S. Tumca
es yvelaferi xdeba Zalze nela, aTasobiT, milionobiT da aTeuli milionobiT
wlebis ganmavlobaSi. cvalebadi garemo aiZulebs populaciebs Seeguon mas an gadaSendnen.
geologiuri procesebis mcire siCqaris gamo mravali maTgani aswrebs cvalebadi
pirobebisadmi Seguebas, magram viTareba mkveTrad icvleba adamianis gaCenis Semdeg.
garemos cvlis tempi mravaljeradad gaizarda. magaliTad, Tu klimatis daTboba
dReisaTvis arsebuli tempiT gagrZelda, es procesi 100-jer ufro swrafi iqneba,
vidre bolo 10000 wlis ganmavlobaSi iyo. aseT SemTxvevaSi mravali populacia
daiRupeba.
PDF created
50 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
geneturi saxesxvaobebi sawyis populaciebSi. Tu sawyis populaciaSi arsebobs
didi geneturi mravalferovneba, maSin, zogierTs mainc aRmoaCndeba iseTi alelebi,
romlebic SesaZlebels gaxdian Seeguon axal pirobebs. xolo Tu populacia mcire da
erTgvarovania, maSin mis kodSi naklebad aris mosalodneli Seguebis unaris mqone
alelebis arseboba da saxeobas gadaSeneba daemuqreba.
saxeTa bioturi potenciali. Zalze mniSvnelovania, mag. gamravlebis unari – Tu
ra siswrafiT SeuZlia gamravleba ama Tu im saxeobas, Tu individs. swrafi gamravlebis
(mravalSvilianobis) unaris mqone individebis gadarCenis SesaZlebloba ufro metia,
vidre neli gamravlebis (mcireSvilianobis) unaris individebisa.
organizmis zoma. mcire zomis organizmebis Segueba-gadarCenis unari ufro metia,
vidre didi tanis organizmebis.
geografiuli gavrceleba. rac ufro did farTobebzea gansaxlebuli organizmebi,
miT ufro metia maTi Segueba-gadarCenis SesaZlebloba.
wignis meore nawilis Sesabamis TavebSi ukve aRvniSneT, rom ekosistemis mdgra-
dobisaTvis aucilebelia davicvaT wonasworoba produqciis warmoebasa da moxmarebas
Soris populaciaTa raodenobis regulirebis gziT. es gansakuTrebiT Seexeba adamian-
Ta populaciebis ricxovnobas regionuli Tu globaluri masStabiT.
PDF created
52 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
9000
8000
sur. 6.2. msoflios mosa-
xleobis zrda regionebis
msoflios mosaxleoba (milionebSi)
7000
okeania mixedviT 1950-2025 ww. [16].
6000 CrdiloeT amerika
afrika
4000
evropa (yofili
3000 ssrk-s CaTvliT)
azia
2000
sul
1000
0
1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020
ganviTarebadi qveynebi
milionebi
ganviTarebuli qveynebi
wlebi
miliardebi
ganviTarebadi qveynebi
ganviTarebuli qveynebi
wlebi
sur.6.3. mosaxleobis zrda ganviTarebul da ganviTarebad qveynebSi. a) mosaxleobis
saSualo-wliuri mateba aTwleulebis mixedviT, b) ganviTarebadi qveynebis mosaxleobis
wili saerTo odenobaSi.
mosaxleobis
zrda
15%-ze meti
12.5 - 15%
10 - 12.5%
7.5 - 10%
5 - 7.5%
2.5 - 5%
0 - 2.5%
-2.5 - 0%
-5 - -
naklebi
2.5% vidre -5%
monacemebi ar aris
0 km 1000
PDF created
54 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
mosaxleobis
simWidrove
500-ze meti
101-500
51-100
26-50
6 - 25
5 an naklebi
monacemebi ar aris
0 km 1000
PDF created
56 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
qveynebis macxovrebelze. mdgomareobas arTulebs isic, rom ganviTarebadi qveynebi
ekonomikuri mdgomareobis gaumjobesebis procesSi naklebad zrunaven garemos
mdgomareobaze, xSirad iyeneben moZvelebul teqnologiebs, manqanebs, danadgarebs da
sxv., rac aZlierebs garemos dabinZurebas.
2000
evropa yofili ssrk-s
CaTvliT
mosaxleoba (mln.)
1500 ganviTarebadi qveynebi
yofili ssrk
500
0
1950 1960 1970 1980 1990 2000
a) gardacvaleba b)
1990 aRwera mosalodneli 1995 wlis Semdeg
80 - 84
75 - 79
70 - 74
65 - 69
60 - 64
55 - 59
50 - 54
45 - 49 qali kaci
40 - 44
asaki
35 - 39
30 - 34
25 - 29
20 - 24 dabadeba
15 - 19 TFR=2
10 - 14
5 - 9 TFR=3
0 - 4
6 4 2 0 2 4 6 4 2 0 2 4
mosaxleoba (SefardebiTi raodenoba)
sur.6.9. populaciis profili, aSS, 1990 wlis monacemebiT [1]. grafikis marcxena
mxares cifrebiT aRniSnulia asakobrivi jgufebi 0-dan 84 wlamde. feradi
marTkuTxedebiT naCvenebia asakobriv jgufebSi individTa raodenoba, aqedan mamakacebi
_ Sua xazis marcxniv da qalebi _ Sua xazis marjvniv. erTi da igive feri
miaxloebiT miuTiTebs mSoblebis _ STamomavlobis raodenobriv urTierTobebs. marjvena
suraTze (b) mocemulia prognozi, Tu rogori SeiZleba iyos populaciis profili
1995 wlis Semdeg. amisaTvis yoveli ujra erTi safexuriT aris zeviT aweuli,
mocilebulia sul zeda ujra, xolo ZirSi damatebulia axali ujra, romelic
aRniSnavs axalSobilTa mosalodneli raodenobis or variants, Sobadobis saerTo
sididis 2 an 3 mniSvnelobis gaTvaliswinebiT.
PDF created
58 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
a) b)
1990 aRwera mosalodneli 2000 wlis Semdeg
85+
80 - 84
75 - 79 gardacvaleba
70 - 74
65 - 69
60 - 64
55 - 59
50 - 54
45 - 49
40 - 44 qali kaci
35 - 39
asaki
30 - 34
25 - 29
20 - 24
15 - 19 dabadeba
sur.6.10. populaciis profili keniisaTvis 1990 w. monacemebiT (a) da savaraudo 2000 wlisaTvis (b). TvalSi sacemia mosaxleobis
raodenobaSi axalSobilTa da bavSvebis udidesi wili, profilis klebadi xasiaTi asakis matebasTan erTad, rac metyvelebs bavSvebisa
da mozardebis sikvdilianobis maRal maCvenebelze. keniaSi mosaxleobis odenobis SenarCuneba, Tu zrda, xerxdeba Zalian maRali
Sobadobis xarjze.
59
sur. 6.11. mesame msoflioSi gansakuTrebiT mZafria siRatake, maRalia bavSvTa da mozardTa
sikvdilianoba.
PDF created
60 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Tavi 7. problemebi mosaxleobis zrdis gamo
100
15-49 ww. asakis gaTxovili qalebis procenti,
90
80
70 korea
romlebic iyeneben kontraceptivebs
tailandi
60
kolumbia
50
meqsika
40
30
egvipte
bangladeSi
20
kenia
10 nepali
pakistani
sur.7.1. kontraceptivebis gamoyenebis tendeciebi zog SerCeul qveyanaSi 1970-1987 wlebSi. kargad
Cans, rom kontraceptivebis gamoyeneba saerTod ki izrdeba, magram sxvadasxva sididiT: Zalze mcired
ganviTarebul qveynebSi da mniSvnelovnad im qveynebSi, romlebic swrafi ekonomikuri aRmavlobis gzaze
arian. tailandSi, 1960 wlidan, Sobadoba 7-dan 2,2-mde Semcirda.
PDF created
62 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Tavi 8. sakvebis warmoeba da ganawileba
suladobis iseTi swrafi zrda msoflioSi, rogoric naCvenebia sur. 6.1., pirvel
yovlisa did dartymas miayenebs mosaxleobis sakvebiT uzrunvelyofas, vinaidan dedamiwis
SesaZleblobebi am mxriv (noyieri niadagi, wyali, energia, sasuqebi) ar aris ganuzomeli.
2100 wlisaTvis ki, gamravlebis arsebuli maRali tempis SenarCunebis SemTxvevaSi,
mosalodnelia mosaxleobis gaorkeceba (sur. 8.1., 8.2., 8.3., 8.4.).
msoflio 11 16 40 30
afrika 9 21 45 25
laTinuri amerika 5 20 27 48 t ye (% )
samxreT az ia 22 19 40 25
aRmosavleT az ia 10 15 63 12
ekeania 4 54 33 9
evropa 31 18 23 28
sur. 8.4. potenciurad vargisi miwebis mxolod mcire nawilis gamoyeneba xerxdeba
kultivirebisaTvis.
PDF created
64 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Tavi 9. niadagi da niadagis ekosistema
wvimis
Sxefebi
garecxva
qari
Sedegi
a b
sur.9.3. mcenareuli safari icavs niadags yoveli saxis eroziisagan (a); SiSveli niadagi fxvierdeba
da iSleba wvril nawilakebad wvimis SemTxvevaSi, xolo wylis nakadebs da qars advilad gaaqvT
niadagidan wminda masala, rCeba mxolod qva-RorRi (b). wminda masalasTan erTad niadagidan gaitaneba
sakvebi mineraluri da organuli nivTierebebic, Zlierdeba aorTqleba, niadagi Sreba da ifiteba,
nayofiereba ecema [1].
PDF created
66 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
sur. 9.4. eroziis Sedegi, Tbilisi.
wyliT erozia
niadagis dakargva, eqstremalurad mwvave
0 km 1000
sur. 9.5. wylismieri erozia evropaSi. kavkasiaSi erozia maqsimaluria kavkasionze, gansakuTrebiT
mis RerZul-wyalgamyof qedze [18].
PDF created
68 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
gaudabnoebis riski
Zalian maRali
maRali
zomieri
gaudabnoebis midrekilebis ar mqone
udabnoebi
69
sur.9.8. udabnos warmoSobas, klimatu-
ri faqtorebis garda, didad uwyobs xels
adamianis araswori saqmianobac, mag., tyeebis
gaCexva. amis erT-erTi magaliTia amierkav-
kasiis naxevradudabnoebi md. mtkvris Sua-
welSi.
PDF created
70 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
9.3. irigacia, damlaSeba
niadagis xelovnuri gawylianeba-morwyva sayovelTaod aris cnobili da farTod
aris gavrcelebuli msoflioSi. amis Sedegad mniSvnelovnad maRldeba niadagis
nayofiereba, magram xelovnur morwyvas Tan axlavs niadagisaTvis saziano movlenebic,
iseTi, rogoric aris niadagis damlaSeba (sur.9.10 da cxrili 9.1).
cxrili 9.1.
damlaSebis Sedegad gaudabnoebuli morwyuli miwebi (milion heqtarebSi)
sudani 3 30
samxreTi afrika 2 30
CrdiloeTi afrika 1 40
dasavleTi azia 8 40
samxreTi azia 59 35
yofili ssrk aziuri nawili 8 25
CineTi da monRoleTi 10 30
avstralia 2 19
xmelTaSua zRvis evropuli nawili 6 25
samxreTi amerika da meqsika 12 33
CrdiloeTi amerika 20 20
sul 131 30
Sinauri cxove-
lebis da frin- cxovelTa mier adamianTa mier
velebis sakvebi moxmareba moxmareba
araor-
gawmendili
ganuli sakvebi
nakelidan an gauwmen-
sasuqebi niadagSi
gamorecxva davi gamona-
(N,P,K)
(N da P) yofebi
sasuqebis (N da P)
Carecxva
(N,P)
PDF created
72 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Tavi 10. mavneblebi da maTTan brZola
450
150
100
50
wlebi
1.wyalma da qarma
sanapiro qviSebi
gaamdidres ddt-Ti,
romlis raodenoba 2.zooplanqtonma 3.WiWyinam SeWama 4.WiWyina SeWama 5.didi Tevzebi
jer ar aris SeiTvisa ddt da zooplanqtoni: didma Tevzma: SeWama didma
didi: 0.00003 misi odenoba gaxda 0.5 ppm. 2.0 ppm. frinvelebma
0.04 ppm.
sur. 10.2. am suraTze asaxulia (ddt) koncentraciis TiTqmis 10 milionjeradi gazrda sakveb
jaWvSi [2].
PDF created
74 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
... a
a .S S, d
Sesabamisad kvlav
a.
izrdeba
da
Semguebloba,
gamZleoba
m
pro avnebel
m a bl i z
pr d go
vn em r
ble
mis Ta
Se
o m
eb
m
l is
el ebis da
zrd
i , m d e ba
ba
mZ o b
Ta
eo
ar aR d
ga eg
u n i na i z r
pest ic mi u ri
g am oye ebis
w
neba
ba qi
id
izrd e
izrdeba qimiuri
pesticidebis
aq iwyeba
gamoyeneba
pe st oyene ba
qimi d ebis
ga m
ic i
ur i
ga mo idebi i
ur
yene s
pest a qimi
S e md
p rob m i zrd
m a v ne em eb i s
mavneblebis
ba
av
problema
m Z bl a l
go
ic
be l
l
ga u e eb k v
deb
mg zrd a d
ba ,
izr
Ta
eo oba
i is
ma
m
p r v n eb
ba
sa
Se m obl e l Ta
a
Se
dg e
om i m e bi s
Se
zr
da
Sesabamisad kvlav
izrdeba
Semguebloba,
gamZleoba
PDF created
76 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
rasac win uswrebs da Tan sdevs maTi Tvisebebis Seswavla, gamocda cocxal organizmebze
zemoqmedebis TvalsazrisiT. mraval saxelmwifoSi politikas pesticidebis warmoeba-
moxmarebis sferoSi gansazRvravs Sesabamisi kanonebi da kanonqvemdebare aqtebi, Seqmnilia
da moqmedebs specialuri makontrolebeli organizacia-dawesebulebebi. amis miuxedavad,
xSirad adgili aqvs maT ukontrolo warmoebas, imports, moxmarebas, rasac didi
ziani moaqvs mosaxleobisaTvis. amisi magaliTebi bevria, maT Soris saqarTveloSic.
SeiZleba gavixsenoT viTomc Sabiamnis Semcvleli nivTierebebis Semotana da moxmareba
dasavleT saqarTveloSi, ris gamoc ganadgurda venaxebi.
PDF created
78 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
wylis gantvirTva
wylis sarke mdinaris kalapotSi
wyliT
gauJRenTavi zona
wyliT gaJRenTili
zona wyaluxvobisas
wyliT gaJRenTili
zona
sezonurad cvalebadi
wylis done
burRilSi
11.2. wyalmoxmareba
wyalmoxmarebis or mxares ganvixilavT: raodenobrivs da xarisxobrivs. pirveli
pasuxobs kiTxvas _ aris Tu ara dedamiwaze wyali sakmarisi odenobiT, raTa
daakmayofilos adamianis saWiroebebi da ra zemoqmedebas axdens wylis resursebze,
mis mobrunalSi, adamianis SeWra. meore sakiTxi Seexeba wylis sisufTaves _ aris Tu
ara igi imdenad sufTa, rom ar Seuqmnas xifaTi adamianis da sxva cocxali organizmebis
janmrTelobas.
cxrili 11.1.
3000 azia
1500 okeania
1000
500
0
1950 1960 1970 1980 1990 2000
700
600
500
400
300
200
100
0
1950 1960 1970 1980 1990 2000
PDF created
80 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
nawili IV. dabinZureba
mZime liTonebi
myari narCenebi
radiaqtiuri narCenebi
suspenziuri nawilakebi
wyalSi Seqmnili
mrewvelobis narCenebi
naxSirorJangi
navTobi
gogirdorJangi da
sulfatebi
narCeni siTbo
momavali
momavali
azotis orJangi
nagavi, skore
radiaqtiuri narCenebis
sawyobebi
pesticidebi
naxSirwyalbadebi haerSi
fotoqimiuri oqsidebi
xmauri
naxSirorJangi
mtver
i
eb
i erozia uwvadi wa
r m
eq na moJav
na
l naSTi er mq is
T mn
soflis eb el
naxSirze
i
okeane
i
meurneoba
momuSave
samTamadno qarxnebi
tyis Wra
gamodnoba
CO 2
Camdinare wylebis mSenebloba
sakvebii
gamwmendebi
zedmet
CFC`S
sasoiflo-sameurneo kondicionerebi,
miwebidan
macivrebi
zogi sawarmos
pirdapiri
gamonayofi
nebli
i
gamotutva
Ce v u
ganTavsebis
rT
nar
adgilebidan
bi
gamotutva
mindvrebidan,
baRebidan, yanebidan
i/
t gabneva d
e b bi
e
qioqs i d
mi i icci
ka ku s t bi
te ri p e er
bi h
tba
mdinare
12.1. evTrofikacia
evTrofikacias ganicdian sakvebi organuli nivTierebebiT zomaze metad gamdid-
rebuli da JangbadiT gaRaribebuli marCxi wyalsatevebi, ris gamoc wyalsatevebSi
xdeba wyalmcenareTa swrafi zrda, misi amovseba da wyalsatevis kvdoma. process
gansakuTrebiT uwyobs xels sasoflo-sameurneo miwebidan da fermebidan organuli
nivTierebebis da sasuqebis didi odenobiT Catana (sur. 12.3. da 12.4.).
PDF created
82 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
kulturuli evTrofikacia
sakvebi da naleqebi,
e
aTl
ganlagebuli miwaze
sin
fotosinTezis
gazrda O2
a
reb
qalaqidan
oki
erozia bl Camorecxva
sasuqebis
Carecxva sakvebiT
is
naxmari
Tl
gamdidreba wylebi
a
sin
gamxrwnelebi Wamen
detrituss da STanTqaven
Jangbads Tevzebi da kiborCxalebi
O2 ixocebian Jangbadis
naklebobis, sakvebis
Semcirebis da garemos
moSlis gamo
tbis ekosis-
Jangeulebi da damuSavebuli miw-
tema sakvebiT ga-
azoti Sida wvis dajereba, qimiuri ebidan, agreTve
Zravebidan sabadoTa narCene-
ciklis daqvei-
Teba bidan eroziiT
Catana
PDF created
84 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
m i w a
tbis ekosistema
araor- Semcireba miwaT- Care-
ganu- gamoyenebis Semcireba (nutrientebiT cxva
li sa- cxoveluri narCenebi gadajerebis sargeblobaze mkacri
suqebi da Camdinare wylebi kontroliT
Semcireba)
X X
sakvebis aRwarmoebis
axali xerxi
cxovelis gamonayofebis
Semcavi Camdinare wyali
sakvebiT gamdidrebuli
wyali Zveli xerxi iwvevs
evTrofikacias
sur. 12.6. Zroxebis fermidan da yanidan gamorecxili narCenebis gawmendis sqema. im SemTxvevaSi,
roca Tavlidan da yanidan gamorecxili sasuqebi da cxovelebis gamonayofi uSualod mdinareSi xvdeba,
es abinZurebs mdinares da wyalsatevs, romelsac mdinare erTvis. amis Tavidan asacileblad unda
moewyos gamwmendi gubura, rac, wylis sisufTavis SenarCunebis garda, saSualebas iZleva organuli
nivTierebebi kvlav gamoviyenoT sasuqebad [1].
PDF created
86 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
infeqciis
agentebis
matareblebi
adamiani
cxoveli
transporti (haeriT,
wyliT, sakvebiT)
mcenare
gadamtanebi (tkipa, koRo,
buzi da sxv.) adamiani
niadagi
individi-individs (pirda-
piri kontaqtiT, arapir-
aracoc-
dapiri gziT, nivTierebiT
xali niv-
_ sagnebiT, narCenebiT,
Tierebebi
xvelebiT, laparakiT)
organuli
nivTie-
rebebi
cxauri
qviSis
gauwmendavi meqanikuri mocileba
wyali gawmenda
saleqaosken
pirveli gawmenda wyali jebirTan
myari organikis mocileba kargavs siCqares,
organuli nawilak-
ebi ileqeba. gaedi-
mbrunavi saxnisi neba SedarebiT
gawmendili wyali
PDF created
88 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
sur.13.4. individualuri gam-
sefsisuri wmendi [1]. sistema mTlianad miwis
avzi
qveS aris ganlagebuli. niadagi
moxsnilia TvalsaCinoebisaTvis.
drenireba
adamianis saqmianobis TiTqmis yvela sferoSi xdeba narCenebis, maT Soris saxifaTo
saxeobebis warmoqmna, Tumca sxvadasxva odenobiT, razec garkveul warmodgenas evropis
rigi qveynebisaTvis iZleva 14.1 suraTze mocemuli informacia.
800
696
narCenebi (milioni tona weliwadSi)
700
600
500
400 357
330
300
200 150
100
24
0
energiis warmoeba municipaluri samrewvelo samTo sasoflo
800
700
600
moxmareba (funti erT adamianze)
500
400
300
sinTetika
200
100
bunebrivi produqtebi
0
1960 1970 1980 1990 2000
PDF created
90 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
14.1. saxifaTo qimikatebi
qimiur nivTierebebSi, saSiSi Tvisebebis mixedviT, gamoyofen Semdeg nairsaxeobebs:
advilad aalebadebs (mag., benzini, spirti), damSlelebs (mag., mJavebi), advilad feTqebadebs
(mag., elementuri fosfori) da momwamlavebs (mag., pesticidebi, formaldehidebi).
CamoTvlilidan nebismieri Tviseba sakmarisia imisaTvis, rom nivTiereba miekuTvnos
saxifaToTa ricxvs. rac Seexeba radioaqtiur nivTierebebs, isini gansakuTrebiT saxifaTos
warmoadgenen da maT ganxilvaze calke SevCerdebiT (Tavi 22).
saxifaTo qimiuri nivTierebebi, rogorc wesi, farTod gamoiyeneba adamianis mier.
amocana mdgomareobs imaSi, rom maqsimalurad Semcirdes riski am nivTierebebis xmarebisas,
efeqturad ganxorcieldes maTi gauvnebloba SesaZlo katastrofebis SemTxvevaSi da
saSiSi nivTierebebi saimedod iqnes ganTavsebuli saamisod Seqmnil samarxebSi da
sacavebSi. usafrTxoebis misaRwevad bevrad umjobesia saxifaTo qimiuri nivTierebebis
naklebad saSiSi an, saerTod, usafrTxo nivTierebebiT Secvla, rac, cxadia, advilad
ver miiRweva.
qvemoT warmodgenil suraTze (sur. 14.3) Cans, rom qimiuri nivTierebebis Seqmnis
yvela etapze, SesaZlebelia avariuli situaciebis warmoSoba.
katastrofebi
transportirebisas
iwveven dabinZurebas
dabinZureba sayofacxovrebo
dabinZureba
nagavsayrelebiT
dabinZureba
klasifikacia
>75% 10-25%
50-75% <10%
25-50% ar aris monacemebi
sur. 14.4 narCenebis gamoyeneba da ganTavseba evropis zogierT qveyanaSi, 1980w. dasasruli [18].
germania
niderlandebi
dania
norvegia
irlandia
safrangeTi
SvedeTi dawva
damarxva
fineTi
gaerTianebuli samefo
espaneTi
PDF created
92 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
14.2. saxifaTo qimikatebis wyaroebi da garemoSi moxvedris gzebi
saxifaTo qimiuri nivTierebebis garemoSi moxvedris gzebi mravalia, maT Soris
aris:
1. pesticidebis, herbicidebis, sasuqebis Setana niadagSi, marilis moyra gzebze
da sxv.;
2. sxvadasxva qimikatebis haerSi moxvedra maTi aorTqlebis Sedegad;
3. qimiuri mrewvelobis narCenebis ganTavseba miwis zedapirze, maTi aorTqleba,
daRvra;
4. naxmari qimiuri gamxsnelebis, sarecxi-sawmendi preparatebis, sacxeb-sapoxi
masalebis da sxvagvari nivTierebebis daRvra;
5. WurWlebSi da sxva saTavsebSi moxmarebis Semdeg CarCenili qimikatebis
aorTqleba an gadaRvra;
6. qimikatebis transportirebisas maTi gaJonva-daRvra dazianebuli WurWlebidan;
7. avariebis da katastrofebis Sedegad maTi daRvra-gatyorcna garemoSi, rogorc
warmoebis, aseve transportirebis an moxmarebis procesSi da a.S.
t y vi i s k o n c en t r a c i a T o v l S i ( t r i l i o n i s na w i l e bi )
sur.14.6. garemos tyviiT dabinZurebis grafikze
naCvenebia am elementis odenobis zrdis tendencia,
2 00
gamokvleuli grenlandiis yinulis safaris
t y vi i s S e mc v el i
Seswavlis Sedegad [2].
b en z i ni
1 50
1 00
50
i nd us t r i u l i
r e vo l u c i a
0
80 0 17 50 18 60 1 88 0 1 90 0 19 20 19 40 1 96 0 1 98 0
w l eb i
swrafi organuli
vercxlis- araorganuli
gardaqmna gardaqmna vercxlis-
wylis orga- vercxlis-
wylis naer-
nuli naerTebi wyali Hg da mikro
sxeulSi da Tebi CH3Hg+
C6H5Hg+ da Hg2+
organizmebis
(C6H5)2Hg garemoSi da (CH3)2Hg
mier
maRali
zomierad toqsikurobis
zomierad
toqsikuri, daavadebebi: RviZlis,
toqsikuri,
xanmokle Tirkmlis, tvinis, sa-
xanmokle
sunTqi organoebis,
gamZleobis gamZleobis
xangrZlivi gamZ-
leobis
cxrili 14.2.
Senatani (tona/weliwadi)
Senatani (tona/weliwadi)
g) spilenZi d) tyvia
Senatani (tona/weliwadi)
Senatani (tona/weliwadi)
Senatani (tona/weliwadi)
kaspiis
TeTri
barencis
norvegiis
baltiis
CrdiloeTis
CrdiloeT atlantikis
sur. 14.8. evropis zRvebSi mdinareebis mier Setanili zogi qimiuri elementis odenoba [18].
PDF created
96 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
a) azoti
19%
31%
atmosferodan daleqili
mrewveloba
sasoflo-sameurneo da sxva
26% miwebidan Catanili
17%
b) fosfori
8%
15%
8%
atmosferodan daleqili
mrewveloba
sasoflo-sameurneo da sxva
miwebidan Catanili
46%
0 km 1000
patara tbebi
0 km 1000
sur. 14.11. evropis did tbebsa da wyalsatevebSi mTliani fosforis koncentraciebi 1988-91
wlebSi (saqarTvelos bunebriv da xelovnur wyalsatevebSi fosforis koncentraciebi dabalia) [18].
mcire mdinareebi
0 km 1000
PDF created
98 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
sur. 14.13. tankeris CaZirva genuasTan, italia [18].
160 800
daRvris odenoba
100
80 400
60
40
200
20
0
0
PDF created
100 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
sur. 14.17. navTobiT dasvrili wyali spobs
cocxal organizmebs: Tevzebs, zRvis ekosistemaSi
mcxovreb frinvelebs da sxv. [18].
TevzismWameli 20.00
frinveli
Cvama
2.0
patara Tevzebi
patara Tevzebi
zooplanqtoni 0.20
protozoa da sxva
planqtonuri 0.04
wyalmcenareebi
zRvis wyalmcenare
wyali 0.000003
sur. 14.18. biomagnifikacia. yoveli momdevno donis momxmarebeli sakveb jaWvSi mzardi odenobiT
iRebs mavne nivTierebebs. dadgenilia, rom ddt-s koncentracia sakvebSi, jaWvis piramidis wveroSi, 7
milionjer aRemateboda mis koncentracias piramidis ZirSi [1].
Teoria praktika
yvelaferi gakeTebulia da wylis praqtikulad mosalodne-
dabinZurebis safrTxe ar rezer- lia araerTi saziano mov-
aris. vuari Casatumbi Wa lena: miwisZvris an sxva
Catumbuli masa izolire- garsacmi mizezebiT izolaciis da-
bulia garemosagan rRveva.
ganmxoloeba
wyalga-
umtari
gruntis wyali,
Rrmad
gaumtari
Sre
uwylo
gaumtari
Sre
sur. 14.19. am suraTze naCvenebia WaburRilis meSveobiT wiaRSi saxifaTo qimikatebis narCenebis
Catumbva. Catumbva xdeba uwylo, nasvretebian wiaRSi, specialuri Wis meSveobiT. miwisqveSa wylis
dabinZurebis Tavidan asacileblad xorcieldeba gruntis wylis doneze Wis gamagreba da izolacia [1].
PDF created
102 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
saxifaTo narCenebis ganTavseba zedapirul sacavSi
Teoria wylis X,Y,Z praqtika
aorTqleba korpusi
narCenebi bevri saxifaTo
wylis did narCeni aorTq-
masaSia ga- lebadia. milebis
jerebul i. dazianebiT SesaZ-
xdeba mxo- loa moxdes ga-
lod aorTq- Jonva. mosalod-
leba. nelia saizola-
cio fenebis da-
zianeba da dabin-
Zurebuli wylis
narCenebi gaJonva.
wylis did
moculobaSi
plastikuri
ganmxoloebeli
wyalgaumtari Tixis
gamyofi feni
gruntiswyali
sur. 14.20. mcired dasvrili Txevadi narCenebis zedapirul wyalsatevebSi CaSvebis iafi
xerxi. wyalsatevis kedlebi wyalgaumtari TixiT an sxva izolatoriT aris Selesili. wylis
aorTqlebisas qimiuri nivTierebebis aorTqleba masTan erTad ar unda xdebodes [1].
bma
be
W a k vi r ve
das ze
wyal
ormagi
a
plastikuri
ganmxoloebuli
miwa
gawmendis
gazi gazi mobiluri sistema
benzinis
orTqli rezer-
vuari
benzinis
benziniT gube benziniT
dasvrili dasvrili wyali
wyali
wylis
zedapiri wyliani feni
a b
gazi
gamwmendi
gawmendili wylis
dabruneba
g d
g d
sur. 14.30 (a, b, g, d). navTobis guburebi da samrewvelo narCenebis jarTi gare kaxeTSi
(samgori-patarZeuli), mitovebuli rekultivaciis gareSe `saqnavTobis~ mier.
atlantis
okeane kievi
dne
d n es pri
t ri sa m
x.b
du vena ug
nai i rostovi
doni
miunxeni
a budapeSti
p odesa
SaviozRvis
r auzi
v belgradi buqaresti
ad
e
ri
d una
i
Savi zRva
a ti
Savi zRva
kis
zR
stambuli
va
ankara
sur. 14.31. Sida zRvebi, gansakuTrebiT ki Savi zRva, Zlier aris dabinZurebuli Camdinare
wylebiT. Sav zRvaSi Cadis mravali toqsikuri nivTierebis Semcveli, dasavleT evropis nawilisa da
centraluri evropis sawarmoebis narCeni wylebi, Sav zRvaSive grovdeba misi wyalSemkrebi auzis
teritoriaze myofi sasoflo-sameurneo miwebis gasanoyiereblad da mavne mwerebis sawinaaRmdegod
gamoyenebuli Sxamqimikatebi, agreTve sayofacxovrebo-komunaluri, xSirad gauwmendavi wylebi [23].
zRvruli
done
araviTari ziani
gogird-
wyalbadi naxSirJangi
gogirdis azotis
orJangi orJangi naxSir-
orJangi
gogirdmJava azotmJava
mikrobebis naxSir-
miwa moqmedeba orJangi
wyali
15.1.1. smogi
industrializaciis Semdgom wlebSi, im did qalaqebSi, sadac mniSvnelovani
odenobiT xdeboda qvanaxSiris gamoyeneba sawvavad, haerSi didi odenobiT grovdeboda
naxSiris Wvartli, romelic gogirdis naerTebsa da wylis orTqlTan erTad qmnida
sasunTqi organoebisaTvis gamaRizianebel naxevradgamWvirvale buruss. amas ewoda
industriuli smogi. amisgan gansxvavebiT, aRniSnaven agreTve fotoqimiur smogs (sur.
15.4. da 15.5.), romelic warmoiSva did qalaqebSi avtotransportis momravlebasTan
erTad am saukunis 50-ian wlebSi. aseTi smogis warmoSobaSi monawileobas iRebs mzis
sinaTle. smogi moyavisfroa da dRis ganmavlobaSi arsebobs. mis warmoSobaSi aminds
aqvs garkveuli mniSvneloba, rac asaxulia suraTze (sur. 15.6).
mzis
radiacia sur. 15.4. fotiqimiuri smogis
Semadgenlebi [2].
organuli naerTebi
NOx
fotoqimiuri smogi
NO
azotis
RCHO2
Jangi (CH)X
naxSirwyal-
badis na- naxSirwyal-
wilakebi badebi
+ O2 Jangbadi
O3 O
ozoni Jangbadis
atomi
+ O2 Jangbadi
sur. 15.5. fotoqimiuri smogis warmoqmnis uxeSi modeli rTuli reaqciebis Sedegad (rac
aq ar aris naCvenebi). pirveladi dambinZureblebi: NO, NO3 da (CH)x, reagireben mzis SuqTan da
warmoqmnian meorad dambinZureblebs _ ozons (O3) da naxSirwyalbadebis sxvadasxva SenaerTs
(RCHO3) [2].
temperatura temperatura
0 0
miwis a miwis b
zedapiri zedapiri
naleqi
jamuri bap (g/h.w)
0-ze meti
5-10
2-5
1-2
0.5-1
0.2-0.5
0.1-0.2
0.1-ze naklebi
sur. 15.7. benzo(a)pirenis daleqvis maCveneblebi evropaSi 1994 wlis monacemebiT. kavkasiaSi
SedarebiT maRali maCveneblebi aRiniSneba Tbilisi-erevani-baqos raionebSi [18].
3000 0.6
2000 04
1000 0.2
0 0
400
350
CFC12 da CFC-11 (mln.kg)
300
CFC-12
250
CFC-11
200
150
100
50
0
1950 1960 1970 1980 1990
0 km 1000
emisia
SO2 emisia (aTasi t/w)
500-ze meti
200-500
100-200
10-100
0-10
0 km 1000
sur.15.12. evropaSi NH3 emisiis sivrcobrivi ganawileba 1990w. SedarebiT maRali maCveneblebiT
(20-50 aTasi tona weliwadSi) xasiaTdeba somxeT-saqarTvelos sasazRvro ubani [18].
emisia
NOxemisia (aTasi t/w)
500-ze meti
200-500
100-200
10-100
0-10
0 km 1000
sur.15.13. evropaSi NOX emisiis sivrcobrivi ganawileba 1990w. kavkasia minimaluri emisiiT
xasiaTdeba [18].
naleqebi
kadmiumis jamuri daleqva(g/ha.w.)
2-ze meti
1-2
0.5-1
0.2-0.5
0.1-0.2
0.1-ze naklebi
0 km 1000
alveola kapilarebi
alveolis
sur. 15.16. zeda su-
garSemo
raTze gamosaxulia ada-
mianis sasunTqi organos
muSaobis sqema (a), qve-
da suraTis marcxena na-
wilSi – filtvi nor-
bronqiolebi malur mdgomareobaSi,
arteriiT da
veniT marjvniv ki – emfizemiT
(filtvis qronikuli
sisxlis kapilarebi daavadeba emfizema _ ga-
sisxlis wiTeli
berva, gasiveba, berZ.)
burTulebiT
daavadebuli adamianis
CO2 filtvi. aseT daavadebas
O2 iwvevs dabinZurebuli
haeri, agreTve sigaretis
a kvamli (b)
40
30
20
10
0
aramweveli 11-20 31-40
dReSi moweuli s igaretis odenoba
cxrili 15.1.
haeris zogi dambinZureblis mavne moqmedeba
haeris baqtericiduli
efeqtis zrda
gogirdis formalde-
orJangi hidebi baqtericiduli efeqtis
industriuli dakargva zogi sigrZis
energiis mox- talRis ultraiisferi
marebis zrda sxivebis qvemoT
erT sul mosax- azotis Jangebi
leze peroqsil-
cetil Tvalebis gaRizianeba
nitrati
+sinaTle
naxSirwyalbadebi
meoradi
naxSirJangi dambinZurebeli
azotis Jangeulebi ozoni peroqsidacetil-
samrewvelo gogirdis orJangi nitratebi
narCenebis dawva
gogirdis da azotis
mJaveebi
avtotransporti
naxSirze
momuSave
elsadguri
saSualo pirveladi
# dambinZureblebi
xangrZlivoba standarti
1 PM-101) nawilakebi 1 weli 50 mg2)/m3
24 saaTi 150 mg/m3
2 gogirdis orJangi _ SO2 1 weli 0.03 ppm3)
24 saaTi 0.14 ppm
0.5 ppm
3 saaTi
3 naxSirJangi _ CO 8 saaTi 9 ppm
1 saaTi 35 ppm
4 azotis Jangeulebi 1 weli 0.05 ppm
5 ozoni 1 saaTi 0.12 ppm
6 tyvia 3 Tve 1.5 mg/m3
1)
PM-10 mtvris nawilakebis fraqcia, romlis diametri naklebia an udris 10
mikrometrs.
2)
mg _ mikrogrami = gramis erT memilioneds (1:106)
3)
ppm _ 1 grami tonaze
standartebis dacvisaTvis mkacri zomebis miRebis miuxedavad, iseT civilizebul
qveynebSic ki, rogoric aris aSS, ver xerxdeba maTi mTlianad ganxorcieleba. mravali
qalaqi Tu sawarmo ar, an ver axerxebs haeris sisufTavis xarisxis yvela standartis
miRwevas da dacvas. aseTive mdgomareobaa dasavleT evropis qveynebSi. rac Seexeba
ganviTarebad da gardamavali ekonomikis qveynebs, iq mdgomareoba bevrad uaresia:
misaRebia ZiriTadi sakanonmdeblo aqtebi, SesamuSavebelia standartebi da maTi rea-
lizaciis meqanizmebi, saWiroa sawarmoTa teqnikuri gadaiaraReba, mowinave teqnolo-
giebis danergva da a.S. am RonisZiebaTa gatareba mniSvnelovan finansur danaxarjebs
da materialur saSualebebs moiTxovs. amis gamo saWiro xdeba ganviTarebad qveynebSic
garemos dacvis dasafinanseblad ekonomikuri meTodebis danergva, iseTi principebis
ganxorcieleba, rogoric aris `dambinZurebeli (damzianebeli) ixdis~, an/da `jobs ar
daabinZuro, vidre gadaixado~, risTvisac aucilebelia Sesabamisi mowinave teqnologiebis
(mag., unarCeno) danergva, es ki Sesabamis xarjebs moiTxovs.
mezosferosa da Termosferosken
stratopauza
stratosfero
ozonis
simaRle(km)
fari
tropopauza
Rrublebi
da amindi
troposfero dambinZu-
reblebi
temperatura
gogirdmJava H SO
azotmJava HNO
2 4
mJave wvima
sur. 16.2. mJave naleqebi. haerSi gatyorcnili gogirdis orJangi da azotis Jangeulebi reagireben
wyalbadis radikalTan da wylis orTqlTan atmosferoSi, qmnian Sesabamis mJavebs da ubrundebian
miwis zedapirs mSrali mJavebis an wyalTan Sereuli naerTebis saxiT. cocxal organizmebze maTi
gavlena Zalze sazianoa [1].
ob
a
vi
ba
ba
ba
ob
o
ti i
ian
ri
si m a l i
an o
an o
Ja v i
t u al i
tu mier
an o
ian
t u al i
si m a l i
ian
sim mier
neb
Ja v
ti
Ja v
ti
b
ma R
b
ma R
zo
da
bu
da
zo
pH masStabi
PDF created
126 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
gamoTvliT, mJave naleqebis warmomqmneli nivTierebebis atmosferoSi 50%-iT naklebi
odenobiT gatyorcnis SemTxvevaSic ki, miRweul iqneba garemos degradirebis mniSvne-
lovani Semcireba. es 50% qvanaxSirze momuSave sawarmoebze modis, ris gamoc Zalze
Znelia am amocanis ganxorcieleba, Tumca ganviTarebuli qveynebi cdiloben am mxriv
efeqturi RonisZiebebis gatarebas, maT Soris sawvavis alternatiuli saxeobebis
moZebnas, energodamzogavi teqnologiebis danergvas, qvanaxSiris garecxvas an mis
gazur fazaSi gadayvanas da ise gamoyenebas warmoebaSi, wvis produqtebis gawmendas
sxvadasxvagvari filtrebiT da sxv. (sur. 16.5 da sur. 16.6).
PDF created
128 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
mJave wvimebis (naleqebis) odenoba gansakuTrebiT maRalia centralur evropaSi,
msoflios am Zalze industriul regionSi (sur. 16.7). am mxriv kavkasia, aseve
saqarTvelo, bednieri gamonaklisi iyo adrec, miT umetes, 90-ian wlebSi, mrewvelobis
TiTqmis sruli stagnaciis gamo.
naleqi
mJavianobis jamuri daleqva(keq/ha.w)
3-ze meti
2-3
1-2
0.5-1
0.25-0.5
0.25-ze naklebi
355
CO2 koncentracia (ppm)
350
345
340
335
330
325
320
315
310
360 1800
naxSirorJangi (CO2) meTani (CH4)
CH4 -is koncentracia
CO2 -is koncentracia
1600
340
1400
320
(ppmv)
(ppbv)
1200
300 1000
280 800
600
260
1750 1800 1850 1900 1950 2000
1750 1800 1850 1900 1950 2000
wlebi wlebi
310 0,3
CFC-11-is koncentracia
N2O -is koncentracia
300 0,2
(ppmv)
(ppbv)
290 0,1
280 0
1750 1800 1850 1900 1950 2000 1750 1800 1850 1900 1950 2000
wlebi wlebi
sur. 16.9. saTburis efeqtis gamomwvevi airebis koncentraciis zrdis mrudebi atmosferoSi
1750 wlidan (CO2, N2O, CH4, CFC-11) [18].
PDF created
130 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
RrublebiT blokirebuli
siTbos nawili
dakarguli siTbo
CO2-iT daWerili
siTbos nawili
SesaZloa kvlav
gasxivdes atmosferoSi
infrawiTeli sxivebis
minis saxuraviT nawili daWerili
daWerili siTbos CO2-iT
nawili
saTburi
mzis Suqi
mzis Suqi
infrawiTeli radiacia (siTbo)
mokletalRiani gamosxivebis
mze grZeltalRiani
nawili airekleba Rrublebis, gamosxiveba
mtvris da miwis zedapiridan ubrundeba
da ubrundeba kosmosur sivrces kosmoss
mokle da
grZeltalRiani
gamosxivebis
mokletalRiani nawili, STa-
nTqmuli Rru-
gamosxivebis
blebisa da
nawili saTburis ai-
rebis mier
mzis gamosxiveba gaibneva yvela
gaivlis mimarTulebiT.
misi nawili
gamWvirvale
gaaTbobs mi-
atmosferoSi wis zedapirs,
nawili daub-
rundeba kosmoss
meTani CH4
(15%)
azotis Jangi
N2O (6%)
sxva CFCs naxSirorJangi
(7%) CO2 (25%)
CFCs 11 da 12
(17%)
SeerTebuli Statebi
yofili ssrk
CineTi
iaponia
germania
indoeTi
gaerTianebuli samefo
erayi
kanada
italia
safrangeTi
meqsika
poloneTi
samxreT afrika
koreis respublika
0 naxSirorJangis
5 metruli tona
10 15 1 sulze
20 25 30
sur. 16.13. sxvadasxva qveynis mrewvelobis wili 1 sul mosaxleze CO2 emisiaSi, 1991 w [16].
PDF created
132 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
saTburis efeqts sxva airebic qmnian. aseTebia: wylis orTqli, meTani, azotis
Jangi (N2O), qlorftornaxSirwyalbadebis, halogenebis da naxSirbadis sxva SenaerTebi.
varaudoben, rom saTburi airebis gaormagebis SemTxvevaSi temperaturis globaluri
cvla 1-5° farglebSi iqneba (saSualod 3°C). es TiTqos bevri ar aris, magram Tu
gaviTvaliswinebT, rom ukanaskneli gamyinvarebis dros (18 000 wlis win) temperatura
sul 5°C naklebi iyo, vidre amJamad, davrwmundebiT, rom es arcTu ise umniSvnelo
sididea. dedamiwis zedapirze klimatis ramdenime gradusiT Secvla _ daTboba gamoiwvevs
Crdilo yinulovani okeanis da antarqtikis, agreTve maRalmTiani qedebis yinulebis
swraf, intensiur dnobas, amis Sedegad sanapiro da dablobi teritoriebis wyliT
dafarvas da mraval sxva saziano cvlilebas, Sesabamisad, uzarmazar materialur
zarals.
0
gadaxra %
-5
-10
-15
1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990
evropa
10
0
gadaxra %
-5
-10
-15
1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990
Soreuli aRmosavleTi
10
0
gadaxra %
-5
-10
-15
1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990
PDF created
134 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
sur. 16.15. atmosferoSi ozonis
5
CH3Cl faris damSleli qlorinebis ga-
moTvlili koncentraciebi 1950-
qlorinebis koncentracia
CC4
4 CH3CCl3 1990 wlebs Soris. naTlad Cans
CFC-11 maTi umravlesobis mniSvnelovani
CFC-12 zrda droTa ganmavlobaSi [18].
3
CFC-113
sxva
2
0
1950 1960 1970 1980 1990
wlebi
5 oqtomberi, 1989 w.
dobsonis erTeulebi
samxreTi polusi
15 arasruli
monrealis oqmi
10
monrealis oqmi
londonis
5
Sesworeba
kopenhagenis
Sesworeba
0
1900 1950 2000 2050 2100
wlebi
PDF created
136 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Tavi 17. dabinZurebis ekonomikuri Sedegebi da
dabinZurebis riskis Sefaseba
dabinZurebis Semcirebis
Sefardeba dabinZurebis Sem-
0 20 40 60 80 100
dabinZurebis Semcireba (%)
b
amoRebuli
sargebelobis fasi
sargeblis fasi -
(dolarebSi)
fasi efeqtu-
robis
dabinZurebis
optimumi
Semcirebis
fasi
0 20 40 60 80 100
dabinZurebis Semcireba (%)
g
PDF created
138 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
200
qimikatebi da sxvadasxva
50
1992 2010
bazari mTlianad 210 miliardi bazari mTlianad 570 miliardi
dolari dolari
aRm. evropa da axali
Cr.amerika das.evropa iaponia damoukidebeli aRm. da samxreT
saxelmwifoebi aRmosavleTi azia
samxr.amerika CineTi indoeTi sxva
PDF created
140 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
nawili V. bunebrivi resursebi: biota, narCenebi,
energia, miwa da wiaRiseuli
8 000 000
1 000 000
500 000
virusebi
baqteriebi
sokoebi
umartivesni
wyalmcenareebi
umaRlesi mcenareebi
xerxemlianebi
nematodebi
moluskebi
krustaceebi
araqnidebi
mwerebi
sur. 18.3. aRweril saxeTa ricxvi naCvenebia TeTri svetebiT, xolo savaraudo saxeTa ricxvi –
Savi svetebiT. diagramaze SedarebisaTvis motanilia cocxal organizmTa mxolod is jgufebi, sadac
saxeTa odenoba aRemateba 100 000 [19].
PDF created
142 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
2000 wlisaTvis yovelwliu-
rad daaxloebiT 50 000 saxe
gadaSendeba
cocxali organizmebis bunebrivi saxeobebi, anu biota, aris is, rac aucilebelia
sicocxlis SenarCunebisaTvis dedamiwaze. es organizmebi, maTi ekosistemebi warmoadgenen
Cveni planetis biologiur dovlaTs, mis simdidres. daaxloebiT 10 000 wlis win,
dRevandeli adamianis winaprebma daiwyes cocxali organizmebis moSeneba, maTi moSinaureba,
ramac mniSvnelovnad Secvala bunebrivi suraTi. droTa ganmavlobaSi adamianma tyeebis
da velebis uzarmazari farTobi gadaaqcia saZovrebad, yanebad, sxva sasoflo-sameurneo
Tu industriuli sargeblobis teritoriebad, ris gamo mravali cxoveluri Tu
mcenareuli saxeoba gadaSenda maTi sacxovrebeli pirobebis Secvlis gamo, bevri
saxeoba gadaSenebis piras aris misuli (sur. 18.4).
sxva
cxovelebi
s ok
281 000
oeb
protozoa 30 800
umaRlesi
i 6
mcenareebi
9
248 400
000
virusebi
1 000
baqteriebi
wyalmcenare
da maTi
26 900
msgavsi
formebi
yurZeni soio
xorbali
qeri
kombosto,
salaTa,
zeTisxili,
Svria
cercvi
rezina, brinji
Sokoladi
citrusebi
pamidori
simindi
Saqris
sorgo, lerwami
xorbali, yava
bamba
banani,
araqisi iami,
kartofili qoqosi
PDF created
144 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
18.3.2. samedicino mniSvnelobis saxeobebis Rirebuleba
bunebrivi saxeobebi qmnian agreTve samkurnalo medicinaSi gamoyenebuli saxeobebis
`genetur banks~. aTaseuli wlebis ganmavlobaSi dagrovili codnis meoxebiT, mravali
mcenareuli Tu cxoveluri organizmi, maTi nawilebi, an maT mier gamomuSavebuli
nivTierebebi, araerTi sneulebis gankurnebisaTvis gamoiyeneba. futkris Tu qvewarmavlebis
Sxami, mcenareTa foTlebis, ylortebisa Tu fesvebis eqstraqtebi da sxva mravali,
kargad aris cnobili saxalxo medicinaSi da aramarto saxalxo medicinaSi. mcenare-
uli Tu cxoveluri organizmebis meSveobiT Seqmnili medikamentebis realizaciiT
miRebuli Semosavlebi yovelwliurad aTeuli miliardoboT aSS dolars aRemateba.
18.4. biomravalferovneba
biomravalferovnebis mniSvnelobis Sesaxeb ekosistemebis mdgradobis SenarCunebaSi,
wina TavebSi (ix. mag., Tavi 4) sakmaod vrclad iyo msjeloba. aq kidev erTxel
mivaqcevT yuradRebas biomravalferovnebis mdgomareobas globaluri masStabiT, agre-
Tve saqarTvelosa da rigi sxva qveynebis magaliTze.
bolo saukuneebis ganmavlobaSi mravali saxeoba gadaSenda. am mxriv mZime suraTia
okeanur kunZulebze, sadac, teritoriis simciris gamo, populaciebi ar iyo mraval-
ricxovani da ver gauZles adamianTa zewolas. tropikuli zonebis gautyeurebis gamo,
weliwadSi 4 000-mde saxeobis gadaSenebas aqvs adgili. zogi mkvlevaris monacemebiT
am saukunis bolosaTvis gadaSenebul saxeobaTa ricxvi 750 000 miaRwevs. Tumca unda
SevniSnoT, rom amgvar Sefasebas yvela mecnieri ar iziarebs.
sur. 18.8. warmodgenas iZleva aSS-Si 1800 -dan 1986 wlamde saxeobaTa gadaSenebis
odenobaze.
110
100
saxeTa da qvesaxeTa jamuri raodenoba
90
80
70
Tevzebi
60
frinvelebi
50
ZuZumwovrebi
40
30
20
10
0
1800
1820
1840
1860
1880
1900
1920
1940
1960
1980
1986
PDF created
146 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
sur. 18.9. Savi zRvis qveynebis daaxloebiT
150 000 meTevze damokidebulia ekonomikurad
TevzWeris SesaZleblobebze [23].
adamianebi
miwis ekosistemebi
narCeni zeTebi (navTobi)
gaJonva da garRveva gaJonva da gadamuSavebis
narCenebi
WaburRilebi
xmeleTze gaTboba,
milsadenebi transporti, atmosfero
mrewveloba,
soflis meurneoba
milsadenebi
rezeruarebi tankerebi
sawvavis
gamoyenebiT
navTobgadamuSaveba haeris
gaWuWyianeba
okeane
sur. 18.12. haeris, wylis da niadagis dabinZurebis ZiriTadi gzebi [2].
PDF created
148 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
mo s
a xl
a eo b
vl a
Sec sacxovrebeli garemos
u ri danawevreba samSeneblo
struqturebiT
z ik
fi
mJave
s
emo
wvimebi
ga r
bu
a d nebr i
a m i vi
b el i
a ni
s ga re
d a bin
s aW mo
ir s g sa Tb ur is air
ebi
oe ad
o vr e
bi s a k e
Zu r e
a T Teb
vi s a
s ac x
ba
rTuli bunebrivi
garemos gamartiveba mo mw am
l a vi
biologiuri a ir eb i
ev Tr o
dovlaTi fi ka ci
a, nal
eqeb i
uzomod gaCexva
gadaWarbebuli
Tevzaoba kuZu gadametZoveba
gadaWarbebuli
nadiroba
ga
va
da
rg
Wa
ne
rb
Ca
eb a
ul b aT
ad x eo
s ar sa
geb xo
lo uc
ba
PDF created
150 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Tavi 19. ekosistemebi _ bunebrivi resursebi
dabinZurebis STanTqma
asufTavebs haersa
da wyals
dabinZureba
klimatis
Serbileba klimatis gamkacreba
narCenis daSla da
asimilacia xels
icavs bunebrivi uwyobs azotis
ekosistemis damagrebas, niadagis
produqtiulobas aeracias, wylis
gawmendas
b un e br i vi e ko s is -
t e me b i s pr o d u q t i u -
lo bis da ce ma
sur.19.1. bunebrivi ekosistemebi daufasebel samsaxurs gviweven, maT Soris iseTs, rogoric aris
haeris da wylis gawmenda, qimiuri ciklebis ganxorcieleba, niadagis Seqmna da misi dacva eroziisagan,
klimatis formireba, mavneblebisagan Tavis dacva [1].
yvela es sakiTxi ganxiluli iyo wignis sawyis TavebSi. sur. 19.1 da 19.2
SesaZleblobas mogvcems gavixsenoT es masala.
adre
Semdeg
sur. 19.2. zRvis sanapiro zolis Waobebi bevr sasargeblo samsaxurs uwevs
adamians. mecnierTa gamoTvliT, 1 akri (akri _ 0,405 ha) Waobisa wliurad 100 000
aSS dolaris Rirebulebas qmnis. gansakuTrebiT mniSvnelovania wylis gasufTaveba
da Tevzis gamravleba. adamianis Careva, Waobebis saxecvlis TvalsazrisiT (daSroba,
mSenebloba, gardaqmna da sxv.), zaralis momtani ufro aris, vidre mogebis [1].
PDF created
152 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
19.1.2. ekosistemebi _ bunebrivi simdidre
bunebrivi biotis mTeli sikeTe is aris, rom igi ganaxlebadi (Tu adamiani ar
SeuSlis xels) resursia. gavixsenoT mexuTe Tavi imis Sesaxeb, rom yovel saxeobas
aqvs Tavisi sasicocxlo potenciali, rac gulisxmobs misi ricxovnobis zrdas
wonasworobis donemde _ gawonasworebuli ekosistemis Camoyalibebamde. wonasworobis
darRveva xdeba maSin, roca moxmareba gadaaWarbebs aRwarmoebas. mecnierebis dRevandeli
done iZleva imis saSualebas, rom gamovTvaloT biotiT sargeblobis iseTi optimaluri
done, roca ar moxdeba moxmareba-ganaxlebis balansis darRveva.
19.1.3. ganaxleba-aRdgena
wina TavebSi aRvniSneT, rom msoflio masStabiT SeimCneva biomravalferovnebis
da saxeobaTa Semcirebis Zalze SemaSfoTebeli tendencia (ix. Tavi 18, qveTavi 18.3).
amis sapasuxod bunebis qomagebma xeli mihyves gadaSenebis piras misul saxeobaTa
xelovnur moSenebas (sur. 19.3), im saxeobaTa aRwarmoebas, romelTa eqspluataciis
zrdis tempebi Warboben am saxeobaTa bunebrivi momravlebis SesaZleblobebs. samwuxarod,
es yvelgan da yovelTvis ver xdeba sxvadasxva mizezis gamo. gansakuTrebiT Zneli
xdeba samTamadno warmoebis mier mitovebul ubnebSi adre arsebuli ekosistemebis,
maTi biotis aRdgena.
sur. 19.3. hovard gilmanis rezervati aSS floridis StatSi (uait ouki).
sur. 19.4. tropikuli wvimebis zonis tyeebi Tavdapirvelad faravdnen samxreT amerikis, afrikisa da indoneziis ekvatoruli zonis
umetes nawils. maTi farTobebi Zalze Semcirda gautyeurebis gamo [1].
1. miwis farTobebis didi nawilis produqtiulobis Semcireba;
2. biomasis moculobis Semcireba;
3. biomravalferovnebis Semcireba;
4. niadagis eroziis gaZliereba;
5. hidrologiuri ciklis Secvla gauaresebisaken.
tyiT dafaruli farTobebis Semcirebis erT-erTi mniSvnelovani faqtoria agreTve
xanZrebi,xelovnuri Tu bunebrivi.
70 1.2
evropa (yofili ssrk-s gareSe)
evropa (yofili ssrk-s gareSe) evrogaerTianeba
60 evrogaerTianeba 1.0
farTobi (mln ha)
50 0.8
(aTasebi)
40 0.6
ricxvi
30 0.4
20 0.2
10 0
1980 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90
0 wlebi
1980 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90
wlebi
100
80
60 mTliani
40 zRvis
20
mtknari wylis
0
1950 1960 1970 1980 1990
wlebi
viwrozurga veSapi
daWerili veSapebis ricxvi
30 000
20 000
10 000
cisferi veSapi
1937 1947 1957 1967
wlebi
sur 19.8. cisferi da viwrozurga veSapebis Weris mrudi 1930-1967 wlebSi [2].
PDF created
156 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
19.2.3. TevzWera mtknar wylebSi
TevzWera mtknar wylebSic (mdinareebi, tbebi, estuariebi) xSirad barbarosul
xasiaTs atarebs. yofili ssrk-s qveynebSi brakonieroba Cveuli movlena iyo, aseve
saqarTveloSic. mdgomareoba dResac ar aris mogvarebuli, Tumca nabijebi ukve ga-
daidga sakanonmdeblo aqtebis SemoRebis gziT. aseTia mag., TevzWerisaTvis licenzirebis
aucilebloba.
wylis binadrebis saarsebo garemos Zalze auaresebs wylis dabinZureba sxvadasxva
qimikatiT, navTobproduqtiT, Camdinare gauwmendavi wylebiT. dabinZurebuli Sida
wylebis Tevzi xSir SemTxvevaSi sakvebad uvargisi xdeba.
a)
sur 19.9 (a,b). kolxeTis erovnuli parki: kolxeTis Warbteniani ubnebi q. foTis
samxreTiT [23].
sur. 19.10. migrirebadi frinvelebis dacvis konvenciis miRebis procedura. saqarTvelos saxeliT
konvenciaze xels awers garemos dacvis ministri SoTa adamia.
PDF created
158 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
sur 19.11. kolxeTis erovnuli parkis samxreTi nawilis ruka [23].
mineraluri
nedleuli
liTonuri araliTonuri
mineralebi mineralebi
PDF created
160 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
sur. 20.1. myari komunaluri narCenebis gadamuSaveba-aRdgenis sqema [2].
161
sur. 20.2. sayofacxovrebo narCenebi, Tbilisi.
nagvis ormo
6-8” d
at kepni niadagis wyali
Tixa li
plastiki
ormo naJonis
gamonaJoni drenirebis
wylisaTvis sistema
PDF created
162 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
20.2. problemis gadawyvetis gzebi
myari narCenebis problemis gadawyvetis ramdenime gza arsebobs: 1. narCenebis
masis Semcireba; 2. narCenebis xelaxali gamoyeneba; 3. narCenebisagan nedleulis miReba
maTi gadamuSavebis Sedegad. magram, am RonisZiebaTa cxovrebaSi gatareba yvelgan da
yovelTvis ar xerxdeba, gansakuTrebiT ki Znelad gansaxorcielebelia kulturulad
CamorCenil, ekonomikurad ganuviTarebel qveynebSi. narCenebis xelaxali gamoyenebisaTvis
didi mniSvneloba aqvs maT daxarisxebas TviT mosaxleobis mier: organuli nivTiere-
bebis gancalkevebas liTonisagan, aseve minisagan da sxv., vinaidan SemdgomSi maTi
erTmaneTisagan gancalkeveba rTul teqnologiebs da did danaxarjebs moiTxovs (sur.
20.4 da 20.5.).
daumuSavebeli
nagavi
danaku- qaRaldi
weba
haeris
SeberviT
daxaris-
xeba
haeri
rkina-
foladi magnituri
separireba
vibratoriT daxarisxeba
mina alumini
alumini
rkina-foladi
qaRaldi mina
saqvabe
turbina
amwe krani orTqlis generatori
nagvis Casayreli cilindri
Zabri eleqtrostatikuri
amaCqarebeli
CanarTebis
mimRebi adgili hidravlikuri
mimwodebeli vibraciuli gamamdid-
saqvabis rebeli sakva-
sawvavis ormo gadamcemebi muri
masalis ferfli marao
aRdgenis
sistemisken
200
sur. 20.7 1970
wels narCenebisagan
mokle tonebi (1000000)
aRsadgenad
150 5 SesaZlebeli aRdgenili masalebi.
aRdgenili
4
100
3
2
50
1
0 0
spilenZi
alumini
rezina
uJangavi foladi
tyvia
nikeli
TuTia
qsovili
foladi
qaRaldi
iSviaTi liTonebi
n e dl e ul i
PDF created
164 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Tavi 21. energoresursebi; namarxi sawvavi
ukve didi xania rac namarxi (ganamarxebuli) sawvavi _ qvanaxSiri, mura naxSiri,
torfi, nedli navTobi da bunebrivi sawvavi airi, warmoadgenen sawvav-energetikuli
resursebis ZiriTad saxes, miuxedavad imisa, rom es nivTierebebi warmoadgenen garemos
ZiriTad gamWuWyianebels, maTi maragebis ganaxleba praqtikulad ar xdeba. kacobriobis
winaSe ori gzaa, an ganagrZos Cveuli tempebiT maTi gamoyeneba, daabinZuros garemo,
amowuros namarxi sawvavis maragebi, an eZios energiis alternatiuli saxeobebi,
pirvel rigSi iseTebi, romlebic ganaxlebadia da ar azianebs garemos.
sul 100%
(kvadri-
lioni/w) transporti
27.2
navTobi
mrewveloba
23.7
bunebrivi
sayofacxovrebo
airi
komerciuli (binebis
da wylis gaTboba,
ganaTeba da sxva)13.2
eleqtruli denis
qvanaxSiri
gamomuSaveba
35.9
birTvuli
energia
wylis energia
sxva 2.0 energiis konversia
mzis energia
CO2
T wlebi
milionobi
is dagroveba
detritus
T wlebi
milionobi
bs daSl as
zi Wa rbo
fotosinTe
marxva
masalis da
organuli
qveS
naleqebis
o, wneva
dro, siTb
T wlebi energia
milionobi siTbo
navTobi qvanaxSiri CO2
i
naturalur
gazi
w el i
bi T 10 0
da a x l oe
sur 21.2. ganamarxebuli sawvavi, rogorc energiis wyaro. qvanaxSiri, navTobi da gazis sabadoebi
organuli nivTierebebis dagrovebis, maTi wiaRSi ganamarxebis da Sesabamisi gardaqmnebis Sedegad
warmoiqmnen, rasac milionobiT wlebi dasWirda. maTi maragebi gansazRvrulia da maragebis amowurvis
Semdeg ganaxleba, drois adamianur masStabSi, aRar moxdeba [1].
PDF created
166 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Tavi 22. birTvuli energia
safrangeTi
belgia
taivani
SvedeTi
germania
Sveicaria
fineTi
bulgareTi
iaponia
espaneTi
ungreTi
samxreT korea
gaerTianebuli samefo
aSS
Cexoslovakia
kanada
argentina
ruseTi
niderlandebi
iugoslavia
italia
brazilia
0 20 40 60 80
sur. 22.2. sxvadasxva wyaroebidan eleqtroenergiis gamomuSavebis wili evropis qveynebSi [18].
sur. 22.3. evropaSi birTvuli elsadgurebis ganlagebis da maTi maqsimaluri simZlavris sqe-
maturi suraTi [18].
centraluri evropa
200
150
100
50
0
1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990
sur. 22.4. birTvuli energiis wilis zrda eleqtroenergetikaSi 1970-1990 wlebSi [18].
PDF created
168 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
22.1. birTvuli energetikis dadebiTi da uaryofiTi mxareebi
birTvuli energiis praqtikuli gamoyeneba meore msoflio omis damTavrebisTanave
daiwyo, atomuri bombis Seqmnis da misi xirosimasa da nagasakSi gamocdebiT. amas,
SemdgomSi, mohyva aSS da ssrk gamalebuli SeiaraReba, birTvuli iaraRis, axal-axali,
sul metad da metad damangreveli Zalis mqone bombebis da maTi gasrolis saSualebebis
warmoeba. paralelurad daiwyo saqmianoba atomuri energiis sxva, maT Soris energetikaSi,
gamoyenebis mxrivac, atomuri eleqtrosadgurebis proeqtireba da mSenebloba
ekonomikurad mowinave an militarizebul saxelmwifoebSi. amis gamo meoce saukunis
meore naxevars `birTvul xanas~ uwodeben.
atomur energetikas, myar wiaRiseul sawvavTan SedarebiT, mravali upiratesoba
aRmoaCnda. cnobilia, rom 0,5 kg uranis sawvavisgan SeiZleba miRebul iqnes imdeni
energia, rasac iZleva 1000000 kg qvanaxSiri. Tu SevadarebT erTmaneTs 1000 megavatian
atomur eleqtrosadgurs aseTive simZlavris qvanaxSirze momuSave eleqtrosadgurTan
1 wlis muSaobis ganmavlobaSi, davinaxavT atomuri elsadguris did upiratesobebs,
rac gamoxatulia sur. 22.5-ze.
qvanaxSiri mJave
wvimebi
globa-
sxva dambinZureblebi luri
daTboba
CO2
nacari
niadagis
moxsna
landSaftis dazianeba
mJave wylebi
birTvuli
siTbos
araviTari gamoyofa
sakvamuri
uranis
mopoveba
radiaqtiuri
narCenebi
PDF created
170 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
pirdapiri gaxleCvis arapirdapiri
produqti gaxleCvis
reaqtoris produqtebi
araradiaqtiuri
komponentebi araradiaqtiuri
neitronebi elementi
urani-235
neitronebi +
gaxleCva
235
U
radioizotopebi radiaqtiuri
gamosxiveba
radiaqtiuri
stabiluri
gamosxiveba
izotopebi
araradiaqtiuri
cxrili 22.1
cxrili 22.2
naxevardaSlis
xanmokle periodis
dro (dRe)
stronciumi - 89 54
itriumi _ 91 59.5
cirkoniumi _ 95 65
niobiumi _ 95 35
molbdeniumi _ 99 2.8
naxevardaSlis
xangrZlivi periodis
dro (wlebi)
kriptoni _ 25 10.27
stronciumi _ 90 28
ceziumi _ 137 30
neitronuli bombardire-
naxevardaSlis
bis damatebiTi produq-
dro (wlebi)
tebi
plutoniumi _ 239 24 000
PDF created
172 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
22.1.3. radiaqtiuri narCenebi
22.2. cxrilidan Cans, rom mravali radiaqtiuri izotopi swrafad iSleba, zogi
ki nela an Zalze nela. amitom, maT mier Seqmnili problemebic sxvadasxva sirTulisaa.
xanmokle naxevardaSlis periodis mqone nivTierebebis usafrTxod Senaxva did sirTules
ar warmoadgens da ar moiTxovs did danaxarjebs. farTod gavrcelebuli teqnologiuri
sqemis mixedviT, maT aTavseben wyliT savse cisternebSi, sadac isini swrafad iSlebian.
ramdenime wlis Semdeg maTi mcire nawiliRa rCeba, romelsac uwylo kasrebSi aTavseben
da inaxaven specialur saTavsebSi. rac Seexeba naxevardaSlis xangrZlivi periodis
izotopebs, maTi Senaxva rTul teqnologiur nagebobebs moiTxovs, did xarjebTan
aris dakavSirebuli da maRali riskis obieqtebs warmoadgens. aseTi samarxis sqema
mocemulia sur. 22.7.
narCenebis sawyobi
mTavari Senoba
maRlivi
Senoba saoperacio da
administraciuli
Senobebi liftis Senoba
liftis Senoba
mTavari Saxta
kirqvebi done 1024 futi
saventilacio gvirabi
Rrma Saxta
fiqlebi
marili
sur. 22.7. radiaqtiuri narCenebis samarxis sqema. es narCenebi mravali aTeuli wlis
ganmavlobaSi unda iqnen ganmxoloebuli garemoze zemoqmedebis Tavidan asacileblad [1].
imis miuxedavad, rom atomuri elsadgurebis mqone mravali qveyana did yuradRebas
uTmobs da Sesabamisad xarjebs swevs radiaqtiuri narCenebis movla-patronobis da
SenaxvisaTvis, problema globaluri masStabiT mainc mougvarebeli rCeba. gansakuTre-
biT mouwesrigebelia es problema yofil ssrk-Si da axlandel ruseTSi, saerTod, im
saxelmwifoebSi, sadac radiaqtiuri nivTierebebi farTod gamoiyeneba samxedro Tu
samrewvelo miznebisaTvis da amis Sedegad didi odenobiT radioaqtiuri narCenebia
dagrovili. cnobilia, rom nebismieri qveynis Tu regionis mosaxleoba ibrZvis
radioaqturi narCenebis samarxebis maT teritoriaze ganTavsebis winaaRmdeg, vinaidan
ar arsebobs garemos radioaqtiuri nivTierebebidan dacvis garantiebi, ragind saime-
dodac ar unda avaSenoT samarxebi.
Cernobilis katastrofis
Sedegad daleqili
ceziumis odenoba
100-ze meti
32-100
10-32
3.2-10
1-3.2
0.32-1
0.10-0.32
0.10-ze naklebi
0 km 1000
sur. 22.9. Cernobilis atomuri sadguris katastrofis Sedegad evropaSi CS-137 gamoleqvis
jamuri mniSvnelobebi [18]. saqarTvelos Sesaxeb monacemebi ar aris gamoqveynebuli.
PDF created
174 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
narCenebis mier Seqmnili problemebis da aes-ebis maRali riskianobis gamo,
mravali qveynis mosaxleoba maTi sacxovrebeli adgilis maxloblad Sesabamisi mSeneb-
lobebis winaaRmdeg ilaSqrebs, amitom, bolo aTwleulebSi, mkveTrad Semcirda,
mravalgan ki saerTod Sewyda aes-ebis mSenebloba.
1960-70-ian wlebSi atomuri eleqtrosadgurebis mSenebloba aSS-Si swrafi
tempiT mimdinareobda (sur. 22.10.) da 1975 wlisaTvis am qveyanaSi 53 sadguri
muSaobda, romlebic mTeli eleqtroenergiis 9% iZleodnen. dagegmili iyo, an mimdi-
nareobda kidev 170 aes-is mSenebloba. varaudobdnen, rom maTi ricxvi am saukunis
dasasrulisaTvis 1000 miaRwevda. sxva qveynebic gegmavdnen Tavis teritoriaze aes-is
agebas, magram 1975 wlidan suraTi mkveTrad Seicvala. aSS-Si Sewyda maTi mSenebloba,
iseT SemTxvevaSic ki, roca mSeneblobaze ukve iyo daxarjuli milionobiT dolari.
1991 w. dasasrulisaTvis mxolod 113 aes funqcionirebda (mTeli energiis 21%).
225
200 moqmedis da
sadgurebis raodenoba
125
100 moqmedi
75
50
25
1964 1966 1968 1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990
weli
a)
moqmedi reaqtorebi
mSenebare reaqtorebi
b)
sargebloba
medicinaSi x sxivebi (diagnozi,
mkurnaloba)
radioizotopebi (diagnozi,
mkurnaloba, gulis aparatebis
energowyaro)
feradi televizia
(garToba, ganaTleba, informacia)
sur. 22.11. adamianis mier radioaqtiuri nivTierebebis gamoyenebis sargebloba da riski [2].
PDF created
176 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Tavi 23. energiis ganaxlebadi wyaroebi
dguSi
sarqvlis
sasule mdgomareoba RamiT
sarqvlis
mdgomareoba
br dRisiT
ty
el
cxeli i
qvebis ko
l
saTavsi eq
to
izolacia ri
sur. 23.2. mziT binis gasaTbobad SesaZloa gamoyenebul iqnes damgrovebeli qvebi, vinaidan
isini advilad SeiTviseben siTbos da iaf masalas warmoadgenen [1].
PDF created
178 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
cxadia, rom sacxovrebeli da administraciuli Senobebis, sayofacxovrebo mox-
marebisaTvis saWiro wylis gaTbobisaTvis aucilebelia am nagebobaTa daproeqteba _
mSeneblobis procesSive gaTvaliswinebul iqnes Sesabamisi arqiteqtura, saTanado
izolacia siTbos SesanarCuneblad.
koleqtori
i
al
wy
i
el
cxeli wylis
cx
sadinari
wyali cirkulirebs
konveqciiT
i
al
wy
i
il
a
sur. 23.5. (a) fotogalvanur elementebze momuSave msoflioSi pirveli elsadguri kaliforniaSi,
aSS, romlis piki 6,5 megavatis tolia da yofnis 2400 saxls. (b) jeneral-motorsis mier Seqmnili
mzis batareebze momuSave avtomanqana [1].
sur. 23.7. mzis elsadguri. amreklavi sarkeebi mimarTaven mzis sxivebs koSkze
damagrebuli boilerisaken. wylis gaxurebis Sedegad warmoqmnili orTqli amuSavebs
turbogenerators da miiReba eleqtrodeni [1].
PDF created
180 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
samxreT kaliforniaSi (aSS) aseTi elsadgurebis mTeli rigia aSenebuli, romelTa
jamuri simZlavre 350 megavats udris, rac atomuri elsadguris 1/3-s tolia.
Tanamedrove mzis elsadguris mier gamomuSavebuli 1 kilovatsaaTi eleqtroenergiis
Rirebuleba aSS-Si 8 centia, rac odnav mcirea aes-is an qvanaxSiris elsadgurebis
mier gamomuSavebuli eleqtroenergiis fasze, magram Tu gaviTvaliswinebT, rom mzis
Suqidan eleqtroenergiis miReba ar abinZurebs garemos, ar qmnis mavne narCenebs da
a.S., saboloo jamSi misi fasi mniSvnelovnad naklebi gamodis. gasaTvaliswinebelia
isic, rom mzis elsadgurebi SeiZleba aigos Senobebis saxuravebze (e.i. ar saWiroebs
miwis nakveTebs), udabno, naxevarudabno an soflis meurneobisaTvis uvargis
teritoriebze. Tanamedrove teqnologiebi, imavdroulad SesaZlebels xdian, dRisiT,
dagrovili siTbos meSveobiT, mzis eleqrtosadgurebma RamiTac mogvcen saWiro odenobis
eleqtroenergia.
2H2O
(xsnari)
2H2 2H2
airi airi
energiis
wyaro
siTbos gamoyeneba:
binebis gasaTbobad,
wylis gasacxeleblad,
energiis misaRebad
tye pirdapiri
dawva
biogazi
meTani
baqteriebis mier ga
cxovelTa mo (bunebrivi
eqskrementi anaerobuli sunTqva xd
a airi)
alkoholi
Txevadi
sawvavi
marcvleuli, fermentacia siTbo
lerwami, da sxva safuariT
PDF created
182 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
23.3. miwis SigneTis siTbo _ geoTermuli energia
cnobilia, rom miwis siRrmeSi temperatura TandaTan matulobs. gansakuTrebiT
swrafia temperaturis zrda axalgazrda vulkanuri aqtivobis regionebSi (islandia,
iaponia, italia, kamCatka, axali zelandia da sxv.), maT Soris kavkasiaSi, sadac
uamravi Camqrali vulkania cnobili (ialbuzi, yazbegi, yelis plato, javaxeTi da
sxv.). dedamiwis wiaRis siTbos gamoyenebis yvelaze gavrcelebuli xerxia miwisqveSa
cxeli wylebiT sargebloba, iseTisa, rogoricaa mag., geizerebis gamoyeneba axal
zelandiaSi, cxeli wyaroebi kamCatkaze, Tbilisis gogirdis wyaroebi da sxv. cxeli
wylebi wiaRidan SesaZloa xelovnuradac amoviyvanoT burRvilebis meSveobiT. dasavleT
saqarTveloSi (kolxeTis dablobi) aseTi daniSnulebis araerTi burRili arsebobs,
romelTa meSveobiT ≈1000C wyalia amoyvanili zedapirze. Tbilisis zogi ubani (mag.,
saburTalos raionSi) maragdeba burRilebiT amoyvanili cxeli wyliT, romelsac
binebis gasaTbobad iyeneben. geoTermuli siTbos misaRebad aseTi xerxic gamoiyeneba:
WaburRilis meSveobiT CaburRaven wyals wiaRSi, iq igi cxeldeba da mere, meore
WaburRiliT amoyavT zedapirze. Termuli wylebis uaryofiTi Tvisebebidan aRsaniSnavia
maTSi gaxsnili marilebis gamoleqva niadagSi, zedapirze, milebSi an sxva danadgarebsa
da mowyobilobebSi (sur. 23.11 - 23.14).
cxeli wylis
amomyvani burRili
wylis Casatumbi
burRili
PDF created
184 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Tavi 24. cxovrebis wesi da garemos mdgradoba
biomraval- napirebis
ferovnebis miwis
erozia problemebi
Semcireba
gzebze gareuli
wylis xarisxis mariliani wylis
cxovelebis
daRupva gauareseba moWarbeba
PDF created
186 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
sur. 24.2. susteinvilis (mdgradi qalaqi) modeli [1]. misTvis mTavari damaxasiaTebelia is, rom
nebismier adgilamde advilad SeiZleba fexiT, an velosipediT misvla. avtotransporti mxolod
gansakuTrebul SemTxvevebSi gamoiyeneba. sacxovrebeli, samuSao, saswavlo, savaWro da sxva nagebobebi
erTmaneTTan axlos aris ganTavsebuli. farTod gamoiyeneba eleqtrotransporti sxva dasaxlebebTan
dasakavSireblad. energiis wyarod, ZiriTadad, mzisa da sxva ganaxlebadi resursebia gamoyenebuli.
cifrebiT aRniSnulia: 1. sacxovrebeli binebi, 2. skola, 3. maRazia, matareblis sadguri, fosta, 4.
religiuri centri, 5. sastumro da dasvenebis centri, 6. daxmarebis centri, 7. profesiuli ofisebi,
8. samkiTxvelo, 9. sawyobebi, 10. jandacvis centri, 11. saxerxi, xis masala, 12. qaRaldis warmoeba da
aRwarmoeba, 13. gazeTebi, televizia, kavSirgabmuloba, 14. fabrika, 15. naqsovi tansacmlis nawarmi, 16.
sakvebis warmoeba, minis taris miReba-wmenda, 17. tyavis nawarmi, 18. kvleva, mecniereba, 19. saxanZro
razmi, 20. sasamarTlo, marTlmsajuleba, 21. xelmZRvaneloba, 22. saTamaSo moednebi, 23. parki, 24.
wylis sacavi da gasawmendi, 25. sasmeli wylis sacavi, 26. wylisgamwmendi, 27. baRi, skebi, 28. tye,
29. qaris elsadguri, 30 mcenareuli kulturebi, patara cxovelebi, 31. marcvleuli, bamba, xorbali,
33. brinji, 34. Camdinare wylis gawmenda, xelovnuri Waobi, irigacia, 35. saZovrebi, beReli, mewveli
cxovelebi, 36. narCenebisagan sawvavis miReba, 37. qvis karieri, 38. Sida saqalaqo eleqtromobilebis
sistema.
PDF created
188 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
sur. 24.4. binaTmSenebloba, birminhemi [18].
b)
sur. 24.6. madneulis karieri (a) da karieridan monadeni wyali, dabinZure-
buli mZime liTonebiT (b).
PDF created
190 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
sur. 24.7. bazaltis mitovebuli karierebi walkasTan. javaxeTi.
b)
PDF created
192 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
sur. 24.10. qvanaxSiris karieri. germania [18].
PDF created
194 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
ikavebs xmeleTis adgils, zogan zRvis napiri ukan ixevs. aseT moZraobebs adgili aqvs
saqarTveloSic. cnobilia, rom kavkasioni maRla iwevs daaxloebiT 20 mm/weli siCqariT,
xolo kolxeTis dablobi iZireba daaxloebiT 5 mm/weli siCqariT. maRla iwevs
samxreT saqarTvelos mTianeTic, dabla – mtkvris dablobi. kaspiis zRvis donis
meryeoba, rac ukanaskneli aTeuli wlebis ganmavlobaSi SeimCneva, am regionis miwis
qerqis vertikaluri moZraobiT unda iyos gamowveuli.
kavkasiis reliefis cvlilebebi mniSvnelovan rols asrulebs regionis klimatur
Taviseburebebsa da, maSasadame, mis ekosistemebze, ganapirobeben Zlier erozias mTian
mxareebSi, daWaobebas dablobebSi (kolxeTi) da sxv.
aq aRwerili movlenebi globaluri gavrcelebiT sargeblobs, kavkasia gamonakliss
ar warmoadgens (sur. 25.3. da sur. 25.4).
gondvana
evrazia
Crd.amerika
samxr.
afrika indoeTi
amerika
avstralia
antarqtida
antraqtikis
fila
PDF created
196 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
sur.25.4. Tanamedrove vertikaluri moZraobebis gamartivebuli
suraTi aRmosavleTi evropisaTvis. pirobiTi niSnebiT aRniSnulia
moZraobis mimarTuleba da siCqare (milimetri/weliwadSi). aweva +,
daweva – niSani [9].
yinuli moskovi
Cikago
niu- londoni
iorki
at l
a
oke antik is
ne
cxrili 25.1.
bolo 2 milioni wlis ganmavlobaSi gamyinvarebis da gamyinvarebaTaSorisi
periodebis monacvleoba
antiuri
b/d
Turniuli 1,8
interglaciali
ludhamiuri
PDF created
198 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
simaRle zRvis donidan. erTiani kontinentis – pangeas arsebobisas farTo gavrcele-
biT sargeblobda kontinenturi hava, mSrali da udabno areebi, xolo danawevrebuli
kontinentebis periodebis klimati ufro zomieri iyo, rasac xels uwyobda dinebebi
okeaneebSi (msgavsad imisa, romelsac dRes asrulebs golfstrimi).
klimatis cvlis sxva miwieri faqtorebidan unda aRiniSnos zRvis da xmeleTis
farTobebis Sefardeba (rac metia zRvis wili, miT zomieria hava) da reliefis
Taviseburebebi (maRalmTiani da dablobi areebis Sefardeba).
klimatTan mWidro korelaciur damokidebulebaSi imyofeboda msoflio okeanis
donis cvalebadoba. acivebis (gamyinvarebis) periodebSi wylis masis dabandeba yinulis
saxiT iwvevda msoflio okeanis donis dawevas, gamyinvarebaTaSorisi periodebi ki
xasiaTdeboda okeanis donis aweviT, xmeleTis didi teritoriebis zRvis wyliT
dafarviT.
sur. 25.6. cxovelTa samyaros evoluciis zogi fragmenti: a _ 80 mln wlis win gadaSenebuli
giganturi reptilia; b _ Tanamedrove adamianis winaprebi.
filipinebis karibis
300 300
arabeTis fila fila
fila qoqosis fila
0 wynari okeanis fila
0 00
naskas
afrikis samx. amerikis
fila
fila fila
indoeT-avstraliis
300 fila 300
PDF created
200 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
sur.26.2. san-andreasis seismurad aqtiuri transformuli rRveva.
PDF created
202 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
sur. 26.5. samgzavro matareblis liandagidan gadavardnili vagonebi.
spitaki – giumris rkinigza.
PDF created
204 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
a)
b)
sur. 26.9. dangreuli saxlebi raWis (a) da imereTis (b) soflebSi.
26.2. vulkanizmi
bunebrivi stiqiuri movlenebidan garemoze mniSvnelovani zemoqmedebiT xasiaTdeba
vulkanuri amofrqvevebi. kacobriobis istoriam icis adamianebisaTvis da maTi saarse-
bo garemosaTvis vulkanizmis Sedegad miyenebuli zianis mniSvneloba. sakmarisia gavixsenoT
vulkan vezuvis ZirSi ganlagebuli qalaqebis _ pompeis, herkulaniumisa da stabiis
bedi: Cveni welTaRricxvis 79 wlis 24 agvistos vulkanuri amofrqvevis Sedegad es
qalaqebi myisierad dafara vulkanurma ferflma, mosaxleoba daiRupa. sxva msgavsi
SemTxvevebic aris cnobili, mag. vulkani mon-pele kunZul martinikaze (mcire antilis
kunZulebis arqipelagi vestindoeTSi) – 1902 wlis katastrofuli amofrqvevis
Sedegad qalaqi sen-pieri myisierad dafara vulkanuri ferflisa da lavis natexebisagan
Semdgarma gavarvarebulma Rrubelma, daiRupa qalaqis mTeli mosaxleoba, 25000 kaci.
vulkanuri procesebi swrafad da mniSvnelovnad cvlian dedamiwis zedapirs, mis
ekosistemebs. iseve, rogorc miwisZvrebi, vulkanizmic liTosferuli filebis sazRvrebTan
aris Tavmoyrili.
vulkanur procesebTan dakavSirebulia agreTve qva-RorRiT gajerebuli
Rvarcofebis, e.w. laxarebis movardna, romelTac damangreveli Sedegebi moaqvT
ekosistemebisaTvis (sur. 26.11-26.14).
PDF created
206 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
sur. 26.11. vulkani sakurajima. iaponia.
1982
galungungi
PDF created
208 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
sur. 26.16. wyaldidoba mdinaris
adidebis Sedegad luizianaSi.
sur. 26.17. wyaldidobebis Sedegad mTidan Camotanili da vakeze dagrovili masebi xSirad
ramdenime aTeuli metris sisqis danagrovebs qmnian (iaponia).
PDF created
210 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
gvarebis 120
odenoba triasi iura carci
100 dinozavrebi
rifuli Tanamedrove rifuli
marjnebi marjnebi
80
60 rifuli
marjnebi
rudistebi
40
globigerinebi
20
0
225 200 175 150 125 100 75 50 25 0
sur. 26.20. ganamarxebuli organizmebis jgufebis raodenobis maCvenebeli
mrudebi triasulidan dRemde.
era
ZuZumwovrebi
adamiani-maimunis
i
zour
gaCena
pirveli
primatiuli
ZuZumwovrebi
225 mln.w.win
pirveli reptiliebi
xmeleTis amfibiebi
era
xmeleTis pirveli
i
zour
mcenareebi
pirveli javSniani
Tevzebi
o
pale
600 mln.w.win
vulkanizmi
6108 wlis win
PDF created
212 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
daniuri
maasrixtuli
sasazRvro Tixa (2 sm)
1. Nebel B.J, and Wright R.T. Environmental Science: the way the world works (4 th ed.).
Pretince Hall, New Jersey, 1993, 630 p.
2. Tyler Miller G., Jr. Living in the Environment. Concepts, problems and alternatives.
Belmont, California, 1975, 595 p.
3. Банников А.Г., Рустамов А.К., Вакулин А.А. Охрана природы (изд. второе),
Москва, Агропромиздат, 1985, 287 с.
4. gulisaSvili v., uruSaZe T. bunebis dacvis safuZvlebi, Tb., `ganaTleba~,
1983, gv. 300.
5. jayeli qr., jayeli o. bunebrivi resursebis gamoyeneba da bunebis dacva. Tsu,
Tb., 1977, gv. 135.
6. eliava i., naxucriSvili g., qajaia g. ekologiis safuZvlebi. Tbilisi,
Tbilisis universitetis gamomcemloba, 1992, gv. 365.
7. uruSaZe T., loria v. ekologiuri samarTali. Tb., `ganaTleba~, 1996, gv. 220.
8. namgalaZe p. Camdinare wylebis gawmenda. Tbilisi, `ganaTleba~, 1978, gv. 268.
9. adamia S., alfaiZe v., Wabukiani a. geoteqtonika, Tb., Tsu gamomc., 2000, gv. 287.
10. beruCaSvili n., elizbaraSvili n. saqarTvelos geografia. naw. 1, fizikuri
geografia. Tb., `ganaTleba~, 1996, gv. 200.
11. Катастрофы в истории Земли: Новый униформиз (под редак. У. Берггрена и
Дж. Ван Кауверинга). Москва `Мир~, 1986, 471 с.
12. Эйби Дж. И. Землятрясения. Москва, `Мир~, 1982.
13. Хуродзе Р.А., Кормилицын В.И., Цицкишвили М.С. Инженерная экология.
Тбилиси, Техн. университет, 1996, 423 с.
14. Plummer Gh., Mcgeary D. Physical Geology. Fifth edition, Wm.C.Brown Publishers,
USA, Dubuque, 1991, 543p.
15. Global biodiversity assessment (V.H. Heywood, exec. edit., R.T. Watson, chair). UNEP,
Cambridge, University press, 1995, 1140p.
16. Environmental assessement. Special publication 96. London, UK, 1994, 278p.
17. Bakuradze T., Gwilawa M., Lortkipanidze Z., Khurtsidze M., and Kutubidze M. Envi-
ronmental information system in Georgia. UNEP/GRID-Arendal, 1995, 42p.
18. Europe’s Environment. The Dobris Assessement (Ed. D.Stanners and Ph. Bondrean).
European Environment Agency, Copenhagen, 1995, 676p.
19. Sci. American, 1975, N91843, T-9.
20. Фарб П. Популярная экология. `Мир~, Москва, 1971, 190с.
21. Montgomery C.W. Environmental Geology. Wm. C. Brown Publishers, USA, Dubuque,
1992, 466p.
22. Press F., Silver R. Understanding Earth. W.H. Framan and Company, USA, New York,
1994, p.594.
23. Saving the Black Sea. New York, Nairobi, Washington DC, June 1993, 28p.
24. Pipkin B.W., and Trent D.D. Geology and Environment. 2 ed., 1977, West/Wadswort,
522p.
25. Lewis R. Behavior and Ecology of life. Wm.C. Brown Publishers, 1992, Ap. 666-760.
26. Derr A.H. Fundamentals of Geograpy. Wm. C. Brown Publishens. 1993, 372p.
27. Felmann J., Getis A., Getis J. Human Geography, Wm. C.Brawn Publishers, 1990,
482p.
27. Одум Ю. Основы экологии. `Мир~, Москва, 1975, 742 с.
PDF created
214 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
S i n a a r s i
Sesavali ...................................................................................................................................................................................................................................... 3
garemo; garemos mdgradi ganviTarebis principebi; politikuri
cvlilebebi dRevandel msoflioSi; garemoze mavne zemoqmedebis ZiriTadi
mizezebi; ra viRonoT; orgvari midgoma garemosadmi.
PDF created
216 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Tavi 14. narCenebis sa SiSi qim ikat ebi T da binZ ureb a ...................... 90
14.1. saxifaTo qimikatebi . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 91
14.2. saxifaTo qimikatebis wyaroebi da garemoSi moxvedris gzebi ......................... 93
14.3. mZime liTonebi da biologiurad dauSladi sinTezuri organuli
naerTebi ........................................................................................................................................................................................................................... 93
14.4. saxifaTo narCenebis movla-patronoba .............................................................................................................. 101
14.5. sayofacxovrebo narCenebi ............................................................................................................................................................ 106
14.6. Savi zRva – evropis nagavsayreli ormo? ................................................................................................ 108
PDF created
218 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
25.2. klimatis cvla . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . 197
25.3. sicocxlis evolucia .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 199
fasi saxelSekrulebo
firma
stamba
PDF created
220 with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
aiwyo da dakabadonda garemosa da bunebrivi resursebis
dacvis saministros wiaRis dacvisa da samTo
saqmis departamentis kompiuterul centrSi
damkabadonebeli: T. qurdagia
operatorebi: n. narozauli
m. axsabaZe
n. maxaraZe