DOI: 10.1111/j.1365-3164.2010.00889.
Leczenie atopowego zapalenia skóry psów: Wskazania
kliniczne na rok 2010 Mie˛dzynarodowego Zespołu
Specjalistów do spraw Atopowego Zapalenia Skóry
Psów (International Task Force on Canine Atopic
Dermatitis)
Thierry Olivry*, Douglas J. DeBoer†, Claude
Favrot‡, Hilary A. Jackson§, Ralf S. Mueller¶, Tim
Nuttall**, Pascal Prélaud††, dla International
Task Force on Canine Atopic Dermatitis*
*Department of Clinical Sciences and Center for Comparative
Medicine and Translational Research, College of Veterinary
Medicine, North Carolina State University, Raleigh, North Carolina,
USA
†
Department of Medical Sciences, School of Veterinary Medicine,
University of Wisconsin, Madison, Wisconsin, USA
‡
Clinic for Small Animal Internal Medicine, Dermatology Department,
Vetsuisse Faculty, University of Zürich, Zürich, Switzerland
§
Dermatology Referral Services, Glasgow, Scotland
¶
Medizinische Kleintierklinik, Ludwig-Maximilians University,
Munich, Germany
**The University of Liverpool School of Veterinary Science, Small
Animal Teaching Hospital, Leahurst Campus, Neston, UK
††
Clinique Advetia, Paris, France
Adres korespondencyjny i zamawianie przedruków: Thierry Olivry,
DrVet, PhD Department of Clinical Science North Carolina State
University College of Veterinary Medicine Research Building, 4700
Hillsborough Street Raleigh, NC 27606, USA.
E-mail: Thierry_Olivry@ncsu.edu
W 2009 roku został utworzony Mie˛dzynarodowy Zespół Specjalistów
do Spraw Atopowego Zapalenia Skóry Psów w skład, którego w
porza˛dku alfabetycznym weszli Emmanuel Bensignor (Francja),
Didier Carlotti (Francja), Douglas J DeBoer (Stany Zjednoczone),
Claude Favrot (Szwajcaria), Craig Griffin (Stany Zjednoczone), Richard
Halliwell (Przewodnicza˛cy; Wielka Brytania), Bruce Hammerberg
(Stany Zjednoczone), Peter Hill (Australia), Toshiroh Iwasaki (Japo-
nia), Hilary Jackson (Wielka Brytania), Sadatoshi Maeda (Japonia),
Kenichi Masuda (Japonia), Rosanna Marsella (Stany Zjednoczone),
Ralf Mueller (Niemcy), Tim Nuttall (Wieka Brytania), Thierry Olivry
(Stany Zjednoczone), Pascal Prélaud (Francja), Candace Sousa (Stany
Zjednoczone) oraz Ton Willemse (Holandia).
Konflikt interesów
W odniesieniu do opisanych klinicznych poste˛powań inter-
wencyjnych autorzy zgłaszaja˛ naste˛puja˛ce, istotne dla niniejszego
sprawozdania, a tak_ze dla sprawozdań przeprowadzonych w ostatniej
dekadzie udzielone konsultacje i ⁄ lub prywatnie pozyskane środki
finansowe:
Thierry Olivry: Novartis Animal Health Global (Bazylea, Szwajcaria) i
Virbac (Carros, Francja).
Douglas DeBoer: Heska Corporation (Fort Collins, Colorado USA) and
Greer Laboratories (Lenoir, North Carolina USA).
Claude Favrot: Novartis Animal Health Global (Basel, Switzerland).
Hilary Jackson: Nestlé Purina Petcare (St. Louis, Missouri, USA) and
Novartis Animal Health Global (Basel, Switzerland).
Ralf Mueller: Bayer Animal Health (Leverkusen, Germany), Boehrin-
ger Ingelheim (Copenhagen, Denmark), TEVA Animal Health-DVM
Pharmaceuticals (St Joseph, Missouri, USA), Procter & Gamble Pet
Care (Cincinnati, Ohio, USA), Laboratoire de Dermo-Cosmétique
ª 2010 The Authors. Journal compilation ª 2010 ESVD and ACVD, Veterinary Dermatology
Animale (Castres, France), Novartis Animal Health
(Greensborough, North Carolina, USA), Pfizer Animal Health
(Karlsruhe, Germany) and Virbac (Carros, France).
Tim Nuttall: Virbac (Carros, France), Novartis Animal Health (Basel,
Switzerland), Pfizer Animal Health (Sandwich, UK), Intervet-Schering
Plough (Milton Keynes, UK), Phytopharm plc (Godmanchester, UK)
and Royal Canin (Aimargues, France).
Pascal Prélaud: Novartis Animal Health France (Rueil Malmaison,
France), Pfizer Animal Health (Sandwich, UK), Vetoquinol (Paris,
France) and Royal Canin (Aimargues, France).
Źródła finansowania:
Niezgłoszone.
Cytowanie niniejszego artykułu
This article should be cited as: Olivry T, DeBoer DJ, Favrot C, Jackson
HA, Mueller RS, Nuttall T, Prélaud P for the International Task Force
on Canine Atopic Dermatitis. Treatment of canine atopic dermatitis:
2010 clinical practice guidelines from the International Task Force on
Canine Atopic Dermatitis. Veterinary Dermatology 2010; 21: 233–
248.
Niniejszy artykuł powinien być cytowany jako: Olivry T, DeBoer DJ,
Favrot C, Jackson HA, Mueller RS, Nuttall T, Prélaud P for the Inter-
national Task Force on Canine Atopic Dermatitis. Treatment of canine
atopic dermatitis: 2010 clinical practice guidelines from the Interna-
tional Task Force on Canine Atopic Dermatitis. Veterinary Dermatol-
ogy 2010; 21: 233–248.
Tłumaczenie
This article was translated in polish by Joanna Karaś-Te˛cza and
Joanna Czogała.
Niniejszy artykuł został przeło_zony na je˛zyk polski przez Joanne˛
Karaś-Te˛cze˛ oraz Joanne˛ Czogałe˛.
Streszczenie
Atopowe zapalenie skóry (AZS) jest powszechna˛,
przewlekła˛, nawracaja˛ca˛ choroba˛ skóry psów prze-
biegaja˛ca˛ ze świa˛dem, która w ró_znych krajach była
leczona w ró_zny sposób i której metody leczenia ewolu-
owały w czasie i zale_zały od szerokości geograficznej.
Ostatnio przeprowadzone, wysokiej jakości randomi-
zowane próby kliniczne oraz systematyczne przegla˛dy
piśmiennictwa pozwoliły ustalić jakie leki najpraw-
dopodobniej przyniosa˛ stała˛ poprawe˛ stanu pacjenta.
Mie˛dzynarodowy Zespół Specjalistów ds. AZS u psów
obecnie rekomenduje podejście wielowariantowe
do leczenia psów z AZS. Ostre nawroty powinny być
leczone kombinacja˛ niedra_znia˛cych ka˛pieli i miejscowo
glikokortykoidami przy jednoczesnej próbie ustalenia
i eliminacji przyczyny danego nawrotu. W razie potrzeby
nale_zy doła˛czyć stosowane doustnie glikokortykoidy
oraz terapie˛ antymikrobiologiczna˛. U psów z przewle-
kłym AZS nale_zy równie_z rozwa_zyć zastosowanie
1
Olivry i in.
kombinacji metod terapeutycznych. Tak_ze w tym
wypadku musza˛ zostać rozpoznane, a naste˛pnie uni-
kane, czynniki wyzwalaja˛ce pojawienie sie˛ ostrych ob-
jawów. Obecnie za rozpoznane czynniki wyzwalaja˛ce
ostre objawy uwa_za sie˛: diete˛, alergeny pchle i środo-
wiskowe oraz alergeny gronkowców i dro_zd_zaków
z rodziny Malassezia. Nale_zy poprawić stan higieny
i piele˛gnacji skóry i okrywy włosowej poprzez ka˛piele w
łagodza˛cych szamponach i suplementacje˛ diety nie-
zbe˛dnymi kwasami tłuszczowymi. Nasilenie świa˛du
i zmian skórnych mo_ze zostać zmniejszone przez
zastosowanie kombinacji leków przeciwzapalnych.
Aktualnie za leki o udowodnionej skuteczności uwa_za
sie˛ glikokortykoidy do stosowania miejscowego i doust-
nego oraz inhibitory calcineuryny, takie jak stosowana
doustnie cyklosporyna i stosowany miejscowo takroli-
mus. Dawka oraz cze˛stotliwość wymienionych leków
powinny zostać indywidualnie dostosowane do potrzeb
ka_zdego pacjenta z uwzgle˛dnieniem ich skuteczności,
efektów ubocznych oraz kosztu ka_zdego z leków. W celu
zapobie_zenia ponownemu wysta˛pieniu objawów
klinicznych w przypadku kolejnych kontaktów z alerge-
nami środowiskowymi, nale_zy zaproponować, o ile tyl-
ko jest to mo_zliwe, swoista˛ immunoterapie˛.
Accepted 23 December 2009
Wste˛p
W niniejszej pracy zalecenia co do stosowania kon-
kretnych metod leczniczych były ustalane na podstawie
dwóch parametrów opisanych w Tabeli 11. Kategorie
dowodowe (COE) zostały określone na podstawie
najbardziej przekonuja˛cych dowodów skuteczności dos-
te˛pnych w czasie powstawiania niniejszej pracy, podczas
gdy siła zalecenia (SOR) jest pochodna˛ najwy_zszej war-
tości COE dla konkretnej metody leczenia. Ogólnie, meto-
dy charakteryzuja˛ce sie˛ COE o ni_zszej numeracji i SOR o
ni_zszej pozycji w porza˛dku alfabetycznym powinny być
uwa_zane za skuteczniejsze od metod z wy_zszymi
wartościami COE i pozycjami SOR.
Dla wie˛kszości z metod leczenia zalecanych w nini-
ejszej pracy dowody skuteczności zostały oparte na pod-
stawie wyników eksperymentów klinicznych, które w
istotny sposób wykazywały redukcje˛ specyficznych
ocenianych wskaźników. Praktycy powinni mieć świa-
domość, i_z taka statystycznie istotna skuteczność kon-
kretnej metody leczenia nie oznacza, z_ e w ka_zdym
przypadku zastosowania tej metody osia˛gnie˛ty zostanie
wynik akceptowalny dla właściciela lub, z_ e takie metody
be˛da˛ zawsze skuteczne u ka_zdego pacjenta. Dodatkowo,
podczas czytania niniejszych Wskazań nale_zy pamie˛tać,
z_ e w celu osia˛gnie˛cia satysfakcjonuja˛cego wyniku lecze-
nia cze˛sto niezbe˛dne jest poła˛czone zastosowanie wie˛ks-
zej liczby metod terapeutycznych.
Innym aspektem, na który nale_zy zwrócić uwage˛ jest
to, z_ e w kilku miejscach niniejszej pracy pojawiaja˛ sie˛
stwierdzenia podkreślaja˛ce brak dowodów skuteczności
stosowania konkretnego leku lub produktu. Niewy-
starczaja˛ce dowody skuteczności metody leczenia nie
2 ª 2010 The Authors. Journal compilation ª 2010 ESVD and ACVD, Veterinary Dermatology
Tabela 1. Kategorie dowodowe i siła zaleceń
Kategorie dowodowe
Ia Dowody pochodza˛ce z analizy pośredniej lub ze
szczegółowych sprawozdań
Ib Dowody pochodza˛ce, z co najmniej jednego
zrandomizowanego badania kontrolnego
IIa Dowody pochodza˛ce z co najmniej jednego badania bez
randomizacji
IIb Dowody pochodza˛ce z co najmniej jednego innego badania
typu pseudoeksperymentalnego
III Dowody pochodza˛ce z nieeksperymentalnych badań
opisowych, takich jak badania porównawcze, badania
korelacyjne, badania kontrolne przypadków klinicznych
IV Dowody pochodza˛ce z raportów stowarzyszeń ekspertów lub
ich opinie lub osobiste doświadczenia, lub oba te czynniki
LB Dowody uzyskane dzie˛ki badaniom laboratoryjnym
Siła zaleceń
A Bezpośrednio oparte o typ I zaleceń
B Bezpośrednio oparte o typ II zaleceń lub ekstrapolowany z typu I
C Bezpośrednio oparte o typ III zaleceń lub ekstrapolowane
z typu II
D Bezpośrednio oparte o typ IV zaleceń lub ekstrapolowane
z typu III
E Bezpośrednio oparte o kategorie˛ LB
F Oparte na porozumieniu zespołu ekspertów
Opracowano na podstawie Leung DYM et al. Ann Allergy, Asthma,
Immunol 2004; 93: S1–S21.
znacza˛, z_ e konkretna metoda jest nieskuteczna, a oznac-
zaja˛ jedynie, i_z brak jest badań przesa˛dzaja˛cych o skutecz-
ności tej metody.
W niniejszej pracy zalecenie stosowania konkretnego
leku nie oznacza bezpośredniego poparcia tego produktu
lub producenta przez Mie˛dzynarodowy Zespół Spec-
jalistów, a jedynie to, z_ e istnieje praca badawcza lub kon-
sensus wskazuja˛ce na skuteczność tego leku. Co wa_zne,
zalecenia dotycza˛ce konkretnego leku nie biora˛ pod
uwage˛ tego, w jakich krajach leki te sa˛ doste˛pne i czy zo-
stały w tych krajach dopuszczone do stosowania u psów
lub u psów z AZS. Zanim konkretny lek zostanie zasto-
sowany, lekarz powinien zweryfikować zgodność z pra-
wem u_zywania danego leku w danym państwie.
Je_zeli chodzi o nazewnictwo, to w niniejszej pracy
stosowane sa˛ generyczne nazwy leków. Je_zeli jednak
zalecenie danej metody leczenia jest oparta o prace
badawcze, które wskazuja˛ na skuteczność konkretnego
leku, wówczas stosowane be˛da˛ konkretne nazwy marek i
producentów.
Czytelnika, który chciałby zapoznać sie˛ ze podsumo-
waniem rekomendacji terapeutycznych dotycza˛cych
atopowego zapalenia skóry psów odsyła sie˛ do jednostro-
nicowego suplementu znajduja˛cego sie˛ na końcu artykułu.
Wprowadzenie
AZS jest dermatoza˛ wyste˛puja˛ca˛ powszechnie u psów
zdefiniowana˛, jako uwarunkowana genetycznie choroba
skóry o podło_zu zapalnym, przebiegaja˛ca˛ ze świa˛dem i
charakterystycznymi cechami klinicznymi, zwia˛zana˛ z
wytwarzaniem przeciwciał IgE, skierowanych najcze˛ściej
przeciwko alergenom środowiskowym.2 Obecnie rozpoz-
nawane jest równoległe schorzenie określane, jako
atopowo-podobne zapalenie skóry (APOZS). Oba schorze-
nia charakteryzuja˛ sie˛ podobnym zespołem objawów

Ramka 1. Mie˛dzynarodowy Zespół Specjalistów do Spraw Atopo-
wego Zapalenia Skóry Psów (International Task Force on Canine
Atopic Dermatitis) - definicje atopowego zapalenia (Atopic Dermatitis)
i podobnego do atopii zaplenia skóry u psów (atopic-like dermatitis)
Atopowe zapalenie skóry u psów: Uwarunkowana genetycznie
zapalna i świa˛dowa dermatoza o charakterystycznym obrazie
klinicznym, zwia˛zanym z wytwarzaniem przeciwciał klasy IgE
skierowanych najcze˛ściej przeciwko alergenom środowisk-
owym.
Podobne do atopii zapalenia skóry u psów: przebiegaja˛ca ze sta-
nem zapalnym i świa˛dem choroba skóry o obrazie klinicznym i-
dentycznym z atopowym zapaleniem skóry u psów, w przebiegu
której jednak odpowiedź immunologiczna z udziałem IgE skie-
rowana przeciwko alergenom środowiskowym lub innym, nie
jest mo_zliwa do udokumentowania.
Halliwell R: Revised nomenclature for veterinary allergy. Veteri-
nary Immunology and Immunopathology 2006; 114: 207–8.
klinicznych, z tym, z_ e w przypadku APOZS zwykłymi me-
todami nie udaje sie˛ stwierdzić odpowiedzi immunologi-
cznej z udziałem przeciwciał z klasy IgE na alergeny
środowiskowe lub alergeny innego typu (ramka 1).2
Patogeneza. Patogeneza atopowego zapalenia skóry
psów nie jest do końca wyjaśniona. Tradycyjny dogmat
podkreśla istotna˛ role˛ reakcji wczesnych i reakcji późnej
fazy nadwra_zliwości typu natychmiastowego (I) zwia˛zan-
ych z obecnościa˛ przeciwciał klasy IgE skierowanych prze-
ciwko aeroalergenom środowiskowym, jednocześnie
jednak, pojawia sie˛ coraz wie˛cej dowodów świadcza˛cych
o mo_zliwym udziale w patogenezie schorzenia defektu
ektodermalnego3. Obecnie obowia˛zuja˛ca teoria patoge-
nezy AZS u psów jest naste˛puja˛ca.3,4 Uwa_za sie˛, i_z w
ostrej fazie schorzenia przypuszczalne uszkodzenia w bari-
erze naskórkowej ułatwiaja˛ kontakt alergenów środ-
owiskowych (i prawdopodobnie tak_ze bakteryjnych) z
komórkami układu immunologicznego obecnymi w nas-
kórku. Komórki epidermalne prezentuja˛ce antygeny wyc-
hwytuja˛ alergeny przy udziale alergenowospecyficznych
przeciwciał klasy IgE, a naste˛pnie migruja˛ do skóry właści-
wej i lokalnych we˛złów chłonnych. Metabolity dro-
bnoustrojów i mediatory zapalenia pochodza˛ce z komórek
układu immunologicznego aktywuja˛ keratynocyty, które z
kolei wydzielaja˛ wie˛ksza˛ ilość chemokin i cytokin. Komórki
tuczne skóry właściwej opłaszczone przeciwciałami IgE
uwalniaja˛ histamine˛, proteazy, chemokiny i cytokiny w
wyniku kontaktu z alergenami. Dochodzi do nacieku
komórkowego zło_zonego z granulocytów (neutrofilów i
eozynofilów), limfocytów T swoistych dla alergenu oraz
dermalnych komórek dendrytycznych. Naste˛pnie eozyno-
file ulegaja˛ de granulacji uwalniaja˛c proteiny, które pow-
oduja˛ uszkodzenia skóry właściwej oraz naskórka. Typ
drugi pomocniczych limfocytów T wydziela cytokiny
wspieraja˛ce synteze˛ IgE i wydłu_zaja˛ce czas prze_zycia
eozynofilów. Drobnoustroje, samouszkodzenia oraz neur-
omediatory moga˛ sie˛ te_z przyczyniać do utrwalenia stanu
zapalnego w przewlekłych postaciach choroby. Wyste˛-
puje stały cykl uwalniania chemokin prowadza˛cy do
napływu i aktywizacji leukocytów i uwalniania kolejnych
mediatorów prozapalnych. Niemo_zność zahamowania
mechanizmów prozapalnych prowadzi do wyste˛powania
ª 2010 The Authors. Journal compilation ª 2010 ESVD and ACVD, Veterinary Dermatology
Wskazania dotycza˛ce atopowego zapalenia skóry psów
zapaleń o samonape˛dzaja˛cym sie˛ charakterze. Niestety,
mimo poste˛pów w rozumieniu patogenezy AZS u psów,
mediatory powoduja˛ce uczucie świa˛du pozostaja˛ niezn-
ane. Co wa_zne, u psów, w przeciwieństwie do ludzi i
myszy, histamina nie powoduje świa˛du.5
Objawy kliniczne i rozpoznanie. Ramy niniejszej pracy nie
pozwalaja˛ na szczegółowe omówienie wielu aspektów
(i kontrowersji) diagnostyki AZS. Autorzy chcieliby jednak
podsumować obecny stan wiedzy i zwrócić wage˛ na kilka
kluczowych a jednocześnie najcze˛ściej nieprawidłowo
rozumianych zagadnień.
Rozpoznanie atopowego zapalenia skóry u psów opi-
era sie˛ głównie na zebranym wywiadzie, objawach
klinicznych i historii choroby nie zaś na wynikach
testów laboratoryjnych 6, 7
Diagnoza atopowego zapalenia skóry stawiana jest na
podstawie stwierdzenia istnienia konstelacji typowej his-
torii choroby pacjenta i charakterystycznego obrazu kli-
nicznego a naste˛pnie,w drodze diagnostyki ró_znicowej,
wykluczeniu innych, podobnych schorzeń.
U wie˛kszości psów z atopia˛ pierwsze objawy pojawiaja˛
sie˛ miedzy 6 miesia˛cem a 3 rokiem z_ ycia. Nie istnieje
predyspozycja zwia˛zana z płcia˛. Zwykle historia choroby
obejmuje wyste˛powanie świa˛du poła˛czonego lub nie z
nawracaja˛cymi infekcjami skóry i przewodów słucho-
wych. ‘Wyste˛puja˛ce w przeszłości łzawienie, przekrwie-
nie gałki ocznej lub kichanie ⁄ wodnisty wyciek z nosa
moga˛ wskazywać na przebiegaja˛ce równolegle, odpow-
iednio, atopowe zapalenie spojówek lub zapalenie błony
śluzowej nosa. Objawy moga˛ wyste˛pować sezonowo lub
całorocznie. Zaostrzenie objawów mo_ze, ale nie musi,
wysta˛pić, co zale_zy przede wszystkim od tego, jaki aler-
gen jest czynnikiem wyzwalaja˛cym oraz od otoczenia, w
jakim przebywa pies.
Zmiany o charakterze pierwotnym zwykle maja˛ postać
rumieniowych plamek, rumienia i małych grudek. W
wie˛kszości przypadków, jednak pacjenci wykazuja˛
zmiany wtórne wywołane samouszkodzeniami - takie jak
otarcia i wyłysienia, zliszajowacenia czy przebarwienia.
Rozmieszczenie zmian wywołanych AZS u psów jest
zró_znicowane i zale_zy najcze˛ściej od czasu trwania cho-
roby oraz alergenów, które biora˛ w niej udział. Rejonami
ciała, na których zmiany wyste˛puja˛ najcze˛ściej sa˛: okolica
twarzowa, wewne˛trzna cze˛ść mał_zowiny usznej,
brzuszna cze˛ść szyi, pachy, pachwiny, brzuch, okolice
odbytu, brzuszna strona ogona, jak równie_z przyśrodkowe
i zginaczowe strony kończyn. Cze˛sto zmianami dotknie˛te
sa˛ grzbietowe i podeszwowe powierzchnie stóp, a
powszechnie diagnozuje sie˛ zapalenie kanałów słucho-
wych zewne˛trznych. Zmiany wokół oczu i nosa moga˛ być
oznaka˛ wyste˛puja˛cych równolegle, odpowiednio, atopo-
wego zapalenia spojówek przebiegaja˛cego ze świa˛dem,
lub zapalenia śluzówki nosa.
Pierwszorze˛dne znaczenie ma uświadomienie sobie
faktu, z_ e inne dermatozy moga˛ naśladować objawy AZS
lub nakładać sie˛ na przebieg AZS. Dermatozy te maja˛
zwykle podło_ze paso_zytnicze (szczególnie świerzbowiec
dra˛z_ a˛cy, rzadko nu_zyca), zakaźne (np. powierzchniowe
ropne gronkowcowe zapalenie skóry lub dermatozy
spowodowane przez dro_zd_zaki z rodziny Malassezia) lub
3
Olivry i in.
inne o charakterze alergicznym. Opisywane choroby pow-
inny zostać wykluczone w drodze diagnostyki ró_znicowej
przed postawieniem ostatecznego rozpoznania atopowe-
go zapalenia skóry.
Opisywanie zasad leczenia i rozpoznawania tych klinicz-
nie podobnych do atopii chorób wykracza poza zakres
niniejszych wytycznych, dlatego autorzy odsyłaja˛ lekarzy
praktyków do aktualnych sprawozdań dotycza˛cych kli-
nicznych zaleceń poste˛powania w odniesieniu do tych
schorzeń w danym kraju.
Ostatnio pojawiło sie˛ zalecenie stosowania zestawu
kryteriów (rodzaju checklisty) jako narze˛dzia pomocnicz-
ego w diagnozowaniu AZS u psów (Tabela 2).8 Nale_zy jed-
nak pamie˛tać, z_ e zastosowanie tych kryteriów nie daje
absolutnej pewności co do poprawności diagnozy. Mniej
wie˛cej jeden przypadków na pie˛ć (20%) zostałby zdi-
agnozowany mylnie, gdyby kryteria te zastosować
bezkrytycznie. Jednak_ze przy poprawnym wykluczeniu
dermatoz na tle paso_zytniczym i zaka_zeń skóry, swoistość
powy_zszych kryteriów znacznie wzrasta. Wa_zne wresz-
cie, by pamie˛tać, z_ e we wczesnym stadium AZS, zmiany
najprawdopodobniej nie be˛da˛ wyste˛powały we wszystk-
ich charakterystycznych miejscach, a jedynym objawem
choroby w tej fazie mo_ze być świa˛d.
Zale_zność pomie˛dzy AZS u psów i niepo_za˛danymi skór-
nymi reakcjami pokarmowymi (CAFR albo ,,alergiami pok-
armowymi’’) była przedmiotem sporów przez długi czas.
Ostatnio Zespół Specjalistów, popiera koncepcje˛ ze CAFR
u niektórych psów mo_ze manifestować sie˛ klinicznie jak
AZS. Ujmuja˛c to inaczej – składniki pokarmowe moga˛
wywoływać ostre nawroty AZS u psów z nadwra_zliwościa˛
na te alergeny pokarmowe (Ramka 2).9 Nale_zy przy tym
zauwa_zyć, ze obok objawów typowych dla atopowego
zapalenia skóry, u pacjentów w przebiegu CAFR moga˛
pojawiać sie˛ inne objawy takie jak pokrzywka lub świa˛d
bez z_ adnych wykwitów skórnych lub te_z ze zmianami w
nietypowych dla AZS lokalizacjach (boki ciała, grzbiet,
krocze, okolica wokół jamy ustnej).
Panuje powszechna zgoda co do tego, i_z do wste˛pnej
diagnozy AZS u psów nie moga˛ być zastosowane ani testy
Tabela 2. Kryteria diagnostyczne atopowego zapalenia skory u psów
wg Favrota 2010
1. Pojawienie sie˛ pierwszych objawów choroby przed 3 rokiem z_ ycia
2. Wyste˛powanie objawów chorobowych u psów
przebywaja˛cych głównie w domach
3. Obecność świa˛du uste˛puja˛cego po podaniu glikokortykoidów
4. Obecność na pocza˛tku choroby świa˛du jako jedynego objawu
(bez towarzysza˛cych zmian skórnych)
5. Obecność zmian chorobowych w okolicach stóp kończyn
przednich
6. Obecność zmian chorobowych w obre˛bie mał_zowin usznych
7. Brak zmian skórnych na brzegach mał_zowin usznych
8. Brak zmian skórnych w okolicy le˛dźwiowej
Spełnienie pie˛ciu z wy_zej wymienionych kryteriów pozwala z 85%
czułościa˛ i 79% swoistościa˛ odró_znić psy z AZS od psów z
przewlekłym lub nawracaja˛cym świa˛dem o innym ni_z AZS
podło_zu. Po spełnieniu sześciu opisywanych powy_zej
kryteriów swoistość rośnie do 89%, czułość natomiast spada
do 58%.
Favrot C, Steffan J, Seewald W, et al. A prospective study on the
clinical features of chronic canine atopic dermatitis and its diagno-
sis. Veterinary Dermatology 2010; 21:23-30.
4 ª 2010 The Authors. Journal compilation ª 2010 ESVD and ACVD, Veterinary Dermatology
serologiczne, ani testy śródskórne na IgE swoiste dla
konkretnego alergenu.10, 11 Wiele psów, niezale_znie od
tego czy choruja˛ na atopie˛ czy nie, wykazuje pozytywne
wyniki takich testów, co w sposób istotny ogranicza swo-
istość tych metod diagnostycznych. Dlatego zastosowa-
nie testów śródskórnych lub testów serologicznych jako
podstawowego kryterium diagnostycznego w przypadku
AZS prowadzi do błe˛dnych wniosków. Jednak_ze
przeprowadzenie takich testów mo_ze okazać sie˛ po_zyt-
eczne z naste˛puja˛cych wzgle˛dów: 1) w celu potwierdze-
nia lub wykluczenia, udziału alergenowo swoistych
przeciwciał klasy IgE (np. w celu weryfikacji czy dany pies
cierpi na AZS czy na atopowo-podobne zapalenie skóry),
2) w celu wprowadzenia celowanych strategii unikania an-
tygenów (np. w postaci eliminacji roztoczy kurzu domo-
wego) oraz ⁄ lub 3) w celu umo_zliwienia selekcji alergenów
do przeprowadzenia immunoterapii swoistej. Wszystkie
te poste˛powania be˛da˛ szerzej omówione poni_zej.
Głównym celem niniejszej pracy jest podniesienie pozi-
omu opieki medycznej nad psami z AZS. Wskazówki w
niej zawarte zostały opracowane przez komitet Mie˛dzy-
narodowego Zespółu Specjalistów ds. AZS u psów i maja˛
Ramka 2. Stanowisko Mie˛dzynarodowego Zespółu Specjalistów
do Spraw Atopowego Zapalenia Skóry Psów (International Task
Force on Canine Atopic Dermatitis) dotycza˛ce skórnych postaci
niekorzystnych reakcji pokarmowych i atopowego zapalenia skóry
Alergia pokarmowa (znana równie_z jako ,,niekorzystna reakcja
pokarmowa’’) jest diagnoza˛ etiologiczna˛. U psów, skórne
objawy alergii pokarmowych manifestuja˛ sie˛ jako ogniskowe,
wieloogniskowe lub uogólnione postaci świa˛du, zapalenie prze-
wodów słuchowych, łojotok, powierzchniowe ropne zapalenie
skóry, a tak_ze, u niektórych psów jako objawy charakterystyczne
dla atopowego zapalenia skóry. Powy_zszym objawom skórnym
towarzyszyć moga˛ cze˛sto symptomy ze strony przewodu pokar-
mowego.
Atopowe zapalenie skóry, u psów i ludzi, jest diagnoza˛
kliniczna˛. Mo_ze być nasilane przez ekspozycje˛ na alergeny
środowiskowe (np. roztocza, pyłki), mikrobiologiczne, a tak_ze, u
niektórych psów, pokarmowe.
Oświadczenie: Zespół Specjalistów do Spraw Atopowego
Zapalenia Skóry Psów podziela koncepcje˛, z_ e niekorzystne skórne
reakcje pokarmowe (alergie pokarmowe) moga˛ objawiać sie˛ jako
atopowe zapalenie skóry u niektórych psów, lub, innymi słowy, z_ e
składniki pokarmowe moga˛ powodować ostre nawroty atopowe-
go zapalenia skóry u psów uczulonych na tego typu alergeny.
Wnioski praktyczne: Alergie pokarmowe moga˛ manifestować
sie˛ klinicznie, u niektórych psów jako atopowe zapalenie skóry,
jednak nie ka_zdy pies z alergia˛ pokarmowa˛ be˛dzie wykazywał ob-
jawy atopowego zapalenia skóry. Symptomy atopowego zapale-
nia skóry moga˛ sie˛ nasilać pod wpływem alergenów
pokarmowych, lecz nie ka_zdy pies z atopowym zapaleniem skóry
be˛dzie wykazywał zaostrzenia choroby spowodowane alerge-
nami pokarmowymi. Ka_zdy pies z diagnoza˛ niesezonowego
atopowego zapalenia skóry powinien przejść jedna˛ lub kilka di-
etetycznych prób terapeutycznych, poła˛czonych z testami prow-
okacji (np. ,,diete˛ eliminacyjna˛’’) w celu określenia, a naste˛pnie
wykluczenia wszelkich alergenów dietetycznych, które moga˛
powodować zaostrzenie choroby.
Olivry T, DeBoer DJ, Bensignor E, Prélaud P for the International
Task Force on Canine Atopic Dermatitis. Food for thought: ponder-
ing the relationship between canine atopic dermatitis and cuta-
neous adverse food reactions. Veterinary Dermatology 2007; 18:
390–1.

słu_zyć lekarzom pierwszego kontaktu. Artykuł jest
podzielony na dwie odre˛bne cze˛ści: (i) leczenie ostrych
nawrotów AZS, (ii) leczenie przewlekłych zmian skórnych
spowodowanych AZS. W artykule prezentowane sa˛
przypadki w celu zilustrowania sytuacji, które moga˛ sie˛
zdarzyć w praktyce i które moga˛ być skutecznie leczone
opisanymi metodami. Ró_zne metody terapeutyczne
wymienione sa˛ w określonym porza˛dku, co nie oznacza
jednak, z_ e stosowanie wszystkich z nich jest konieczne
lub wskazane w takiej właśnie kolejności. Co jednak na-
jwa_zniejsze – lekarze praktycy winni sami ocenić przydat-
ność poszczególnych metod biora˛c pod uwage˛ pacjenta,
jego właściciela oraz koszt i doste˛pność leków w danym
kraju. Nie nale_zy zapominać o tym, z_ e cze˛sto niezbe˛dne
jest zastosowanie szeregu metod leczniczych w celu
osia˛gnie˛cia po_za˛danego rezultatu.
Leczenie ostrych nawrotów AZS
Przypadek 1: Trzyletni wykastrowany samiec bullterier
przez ostatnie 2 lata cierpiał z powodu nawracaja˛cych
zmian skórnych przebiegaja˛cych ze świa˛dem zdiagnozo-
wanych jako AZS. Badanie ma miejsce w momencie
najwie˛kszego ste˛z_ enia pyłków traw, na które pies jest
uczulony. Objawy kliniczne zacze˛ły powracać.
Przypadek 1a (nawroty o małym nate˛z_ eniu). Pies wy-
kazuje plamy,rumień i obrze˛k oraz otarcia w okolicach
pach (Rys. 1); pacjent od czasu do czasu drapie okolice˛
twarzowa˛ i li_z e okolice stóp.
Przypadek 1b (nawroty o średnim i silnym nate˛-
eniu). Pies wykazuje wieloogniskowe plamy z obrze˛kiem,
rumień, grudki i otarcia w pachwinach,kroczu i na
przyśrodkowej stronie ud (Rys. 2). Pacjent stale wykazuje
objawy uogólnionego świa˛du.
Rozpoznanie i unikanie czynników wyzwalaja˛cych
Rozpoznanie i usunie˛cie przyczyn nawrotów AZS o podło_z u
alergicznym. Siła zalecenia SOR D (przypadki 1a i 1b)
Uzasadnienie zaleceń. W sytuacji, gdy wyste˛puje
zaostrzenie objawów u psa, u którego w przeszłości
nasta˛piła całkowita lub prawie całkowita remisja, lekarz
musi, o ile jest to w ogóle mo_zliwe, szukać przyczyn
Fotografia 1. Miejscowa postać zmian skórnych w przebiegu ostr-
ego nawrotu atopowego zapalenia skóry u psa. Widoczne plamy
rumieniowe i obrze˛k skóry oraz obustronne otarcia w okolicach pach
(przypadek 1a).
ª 2010 The Authors. Journal compilation ª 2010 ESVD and ACVD, Veterinary Dermatology
Wskazania dotycza˛ce atopowego zapalenia skóry psów
nawrotu, a naste˛pnie je wyeliminować. Obecnie powsz-
echnie uznanymi źródłami nawrotów AZS u psów sa˛: al-
ergeny pchle oraz alergeny pokarmowe i środowiskowe
(np. roztocza kurzu domowego, pyłki roślin). W przypadku
ostrych nawrotów AZS, szczególnie w środowiskach, w
których pchły wyste˛puja˛ endemicznie, lekarze praktycy
powinni w pierwszej kolejności ustalić czy to właśnie
pchły nie maja˛ zwia˛zku z zaistniałym pogorszeniem stanu
pacjenta. Równolegle właściciel powinien udzielić od-
powiedzi na pytanie o to, czy zwierze˛ spo_zyło jakiś ze
składników pokarmowych, na które jest uczulone. Wresz-
cie sprawdzenie raportów o ste˛z_ eniu pyłków roślin dos-
te˛pnych online powinno pomóc w określeniu czy pyłki, na
które zwierze˛ jest uczulone wyste˛puja˛ w powietrzu w
obszarze zamieszkania psa. W kolejnych rozdziałach czy-
telnik znajdzie informacje dotycza˛ce szczegółów terapii
przeciwpchelnej jak równie_z eliminacyjnego poste˛powa-
nia dietetycznego.
Ocena zastosowania terapii antymikrobiologicznej: SOR
D (przypadki 1a i 1b)
Uzasadnienie zaleceń. Zaka_zenia skóry i uszu sa˛ cze˛sta˛
przyczyna˛ pogarszania sie˛ stanu zmian skórnych i nasila-
nia świa˛du u psów z AZS. Jeśli na podstawie kombinacji
objawów klinicznych, cytologii i ⁄ lub badań kultur ho-
dowlanych zostana˛ rozpoznane stany zapalne o podło_zu
bakteryjnym lub dro_zd_zakowym, zwykle stosowana jest
terapia antymikrobiologiczna kilkoma preparatami o działa-
niu miejscowym, którym mo_ze towarzyszyć lub nie,
za_zywanie specyfików doustnych (COE IV). W przypadku
zaka_zeń skóry pozytywny efekt daje stosowanie szampo-
nów lub roztworów zawieraja˛cych środki bakteriobójcze
(np. chlorheksydyne˛, mleczan etylu, triclozan) i ⁄ lub grzy-
bobójcze (np. mikonazol, ketokonazol). Ze wzgle˛du na
działanie wysuszaja˛ce, specyfiki zawieraja˛ce nadtlenek
benzoilu nie sa˛ zalecane dla psów z AZS o ile po ich
aplikacji nie zostanie zastosowany środek miejscowo
nawil_zaja˛cy (COE IV). Je_zeli zmiany skórne o podło_zu
bakteryjnym lub grzybiczym maja˛ charakter zlokalizow-
any, wówczas zaleca sie˛ stosowanie maści, kremów,
z_ eli i chusteczek zawieraja˛cych środki bakteriobójcze (np.
chlorheksydyne˛), antybiotyki (np. mupirocyne˛, kwas
fusydowy, klindamycyne˛ i in.) lub środki grzybobójcze (np.
mikonazol, ketokonazol, terbinafine˛) (COE IV). Nale_zy przy
tym pouczyć właściciela o konieczności obserwacji, czy
w wyniku miejscowego zastosowania środków bak-
teriobójczych stan zmian skórnych sie˛ nie pogorszył i czy
nie nasta˛piło nasilenie świa˛du. W takim, bowiem przy-
padku nale_zy wykonać badanie kultur hodowlanych z
antybiogramem i zalecić zmiane˛ leku. Je_zeli zmiany
skórne i zaka_zenia sa˛ powa_zne lub wyste˛puja˛ na du_zym
obszarze, wówczas zwykle konieczne jest zastosowanie
antybiotyków i preparatów przeciwgrzybiczych o char-
akterze ogólnoustrojowym (COE IV). Lekarze powinni
stosować w takich przypadkach antybiotykoterapie˛
doustna˛ według prawideł dobrej praktyki lekarskiej obow-
ia˛zuja˛cej w danym państwie (poni_zej ,,w propozycjach
terapii przewlekłych postaci AZS’’ znajduja˛ sie˛ dalsze
wskazówki dotycza˛ce odpowiedzialnego, miejscowego i
ogólnego, stosowania antybiotyków).
5
Olivry i in.
(a) (b)
(c) (d)
Poprawa stanu higieny i piele˛gnacji skóry i okrywy
włosowej
Ka˛piele w niedra_z nia˛cych szamponach: SOR B (przypadki
1a i 1b)
Uzasadnienie zaleceń. Zrandomizowne kliniczne badanie
eksperymentalne z zastosowaniem podwójnie ślepej
próby przeprowadzone na niewielka˛ skale˛ (RCT) wyk-
azało, z_ e cotygodniowa ka˛piel z 10-minutowym zastosow-
aniem szamponu zawieraja˛cego lipidy, wielocukry i środki
bakteriobójcze (Allermyl, Virbac, Carros, Francja) prowadzi
w ciagu 24 godzin u 25% leczonych w ten sposób psów
do redukcji o połowe˛ nasilenia świa˛du (COE Ib).12 Szam-
pon ten u_zyty w ka˛pieli wirowej wykazywał jeszcze
silniejsze działanie przeciwświa˛dowe. Co ciekawe, sama
ka˛piel wirowa bez zastosowania szamponu miała efekt
przeciwświa˛dowy u jednego z pie˛ciu psów.12
W chwili obecnej nie istnieja˛ z_ adne dowody na skutecz-
ność stosowania innych szamponów lub od_zywek zawi-
eraja˛cych składniki takie jak: koloidalny wycia˛g z owsa,
pramoksyna, leki antyhistaminowe, lipidy czy glukokorty-
kosteroidy (COE IV). Wszystkie te fakty wydaja˛ sie˛ wska-
zywać na to, z_ e po_zytek płyna˛cy z ka˛pieli wynika przede
wszystkim z samego faktu mycia zwierze˛cia.
Redukcja świa˛du i ograniczenie zmian skórnych z
zastosowaniem terapii farmakologicznej
Krótkoterminowa terapia miejscowa glukokortykosteroid-
ami: SOR A (przypadki 1a i 1b)
Uzasadnienie zaleceń. Trzy badania RCT13)15 i systemat-
yczny przegla˛d doniesień literaturowych16 wskazuja˛ na
wysoka˛ skuteczność aerozoli zawieraja˛cych glukokorty-
kosteroidy o długim czasie działania [np. 0,015% roztwór
triamcinolonu (spray Genesis, Virbac, Fort Worth, TX,
USA); lub 0,0584% aceponian hydrokortyzonu (spray
Cortavance, Virbac, Carros, Francja)] w leczeniu zmian
skórnych i świa˛du w AZS u psów. (COE Ia). Takie metody
6 ª 2010 The Authors. Journal compilation ª 2010 ESVD and ACVD, Veterinary Dermatology
Fotografia 2. Wieloogniskowa do uogolni-
onej postać ostrego nawrotu choroby w
przebiegu atopowego zapalenia skóry
psów. Pies z objawami ostrego nasilenia
dotychczasowych objawów atopowego
zapalenia skóry. Rumień, obrze˛k, otarcia i
grudki, widoczne w okolicach pach (b, c),
mostka (b), pachwin (a, b, d) i przyśrodko-
wych stron ud (przypadek 1b).
terapeutyczne sa˛ skuteczne szczególnie dla zmian zlokali-
zowanych14 i przez krótki czas (COE Ib). Lekarze praktycy
musza˛ dostosować cze˛stotliwość i okres stosowania
leków do nasilenia objawów klinicznych (COE Ib).15
Je_zeli powy_zsze preparaty nie sa˛ doste˛pne, pozytywne
rezultaty mo_ze przynieść stosowanie innych preparatów
glukokortykosteroidowych, aczkolwiek skuteczność i bez-
pieczeństwo ich stosowania be˛da˛ zale_zały od zastosowa-
nego glukokortykosteroidu oraz od u_zytych nośników
(COE IV). Lekarze praktycy powinni zwrócić uwage˛ na to,
z_ e te preparaty moga˛ być u_zywane jedynie przez ogranicz-
ony okres. Stosowanie ich przez dłu_zszy czas mo_ze dop-
rowadzić do efektów ubocznych takich jak zmniejszenie
grubości skóry, któremu mo_ze towarzyszyć jej pe˛kanie,
zaskórniki i podnaskórkowe cysty zastoinowe17, 18
Krótki kurs stosowanych doustnie
glukokortykosteroidów: SOR A (przypadek 1b)
Uzasadnienie zaleceń. Jeśli symptomy sa˛ zbyt nasilone
lub maja˛ zbyt du_zy zasie˛g aby miejscowe stosowanie
glukokortykosteroidów mogło odnieść po_za˛dany skutek
konieczne mo_ze okazać sie˛ zastosowanie doustne
glukokortykosteroidów. Systematyczny przegla˛d opu-
blikowanych RCT sugeruje skuteczność prednizonu, pred-
nizolonu lub metylprednizolonu w dawce 0,5 mg ⁄ kg
jeden do dwóch razy dziennie a_z do usta˛pienia objawów
klinicznych. Je_zeli objawy kliniczne sa˛ bardzo dolegliwe
lub te_z nie uste˛puja˛ szybko, konieczne mo_ze sie˛ okazać
dłu_zsze stosowanie leków w najni_zszej skutecznej
dawce oraz najni_zszej cze˛stotliwości podawania. Przeci-
wwskazaniem do doustnego zastosowania glukoko-
rtykosteroidów jest zazwyczaj równoległe wyste˛powanie
rozległych powierzchownych lub głe˛bokich bakteryjnych
zaka_zeń skóry. Nasilenie efektów ubocznych jest zwykle
wprost proporcjonalne do siły działania glukokortykoster-
oidu, dawki i cze˛stotliwości dawkowania oraz czasu trwa-
nia terapii. Leczenie ostrych nawrotów AZS u psów
zastrzykami glukokortykosteroidów o długim okresie dzia-
łania nie jest zalecane (SOR D). Objawy AZS u wie˛kszości

psów wykazuja˛ wra_zliwość na glukokortykosteroidy
stosowane doustnie. Je_zeli zatem stosowanie tych leków
nie daje szybkich efektów klinicznych, lekarz powinien
ponownie rozwa_zyć diagnozy alternatywne lub obecność
wtórnych powikłań (np. zaka_zenia skóry, ektopaso_zyty lub
inne, nieatopowe reakcje pokarmowe).
Metody terapeutyczne, które z du_z ym prawdopodo-
bieństwem be˛da˛ mało skuteczne lub nieskuteczne w
leczeniu ostrych nawrotów AZS u psów
Leki antyhistaminowe. Ze wzgle˛du na mechanizm
działania, antagoniści ⁄ odwracalni agoniści receptorów
histaminowych typu 1 -H1,(np. hydroksyzyna, difenhy-
dramina, chlorfeniramina) sa˛ prawdopodobnie mało
skuteczne ,,po fakcie’’ czyli w okresach zaostrzeń AZS u
psów. Zasadniczo wynika to z faktu, z_ e leki te nie maja˛
szansy zablokować receptorów histaminowych gdy_z te
zostały ju_z aktywowane przez histamine˛ uwolniona˛ we
wczesnych etapach reakcji alergicznej.
Nie istnieja˛ przekonywuja˛ce dowody, na skuteczność
leków przeciwhistaminowych typu I (I generacji) jako
grupy, w leczeniu aktywnych postaci AD u psów. (COE
Ia).16
To, czy preparaty takie moga˛ być skuteczne w leczeniu
psów z łagodnymi objawami AZS lub w zapobieganiu
nawrotom nie zostało ustalone.
Niezbe˛dne kwasy tłuszczowe. Poniewa_z działanie nie-
zbe˛dnych kwasów tłuszczowych (NKT) oparte jest o ich
wbudowanie w błony komórkowe, a wie˛c zjawisko, które
wymaga kilku tygodni, skuteczność preparatów zawi-
eraja˛cych te kwasy w leczeniu ostrych nawrotów AZS
jest wa˛tpliwa (COE Ia)16.
Takrolimus i cyklosporyna. Stwierdzono, z_ e stosowana 2
razy dziennie maść zawieraja˛ca takrolimus w ste˛z_ eniu
0,1% (Protopic, Astellas Pharma, Tokio, Japonia) pozwala
zmniejszyć zmiany skóry i obni_zyć świa˛d zwia˛zane ze
zlokalizowanym AZS u psów (COE Ib).19 Niestety obser-
wowane wolne tempo poprawy stanu skóry, jak równie_z
mo_zliwe lokalne łagodne jej podra_znienie powoduja˛, z_ e
metode˛ te˛ trudno uwa_zać za odpowiednia˛ w leczeniu
ostrych nawrotów AZS. Jak pokazujemy w dalszej cze˛ści
niniejszej pracy, wolne tempo działania cyklosporyny
czyni ja˛ mało przydatna˛ w leczeniu ostrych nawrotów
AZS u psów.
Metody leczenia przewlekłego AZS u psów
Przypadek 2: Sześcioletni wykastrowany samiec West
Highland White Terriera wykazuje zmiany skórne i objawy
świa˛du od 18 miesia˛ca z_ ycia. Objawy sa˛ przewlekłe i obe-
jmuja˛: rumień, zliszajowacenia, przebarwienia i wyłysienia
powstałe w wyniku samouszkodzeń.
Przypadek 2a (zlokalizowane przewlekłe AZS): Zmiany
skórne sa˛ ograniczone do przednich stóp (rys. 3), które
zwierze˛ cze˛sto z_ uje
Przypadek 2b (uogólniona postać AZS o stopniu
nasilenia od umiarkowanego do silnego): Zmiany
skórne wyste˛puja˛ na: cze˛ści twarzowej (wokół oczu,
wokół warg), wewne˛trznej stronie mał_z owin usznych,
ª 2010 The Authors. Journal compilation ª 2010 ESVD and ACVD, Veterinary Dermatology
Wskazania dotycza˛ce atopowego zapalenia skóry psów
Fotografia 3. Postać miejscowa przewlekłego atopowego zapalenia
skóry u psów. Wyłysienia, obrze˛k, rumień, otarcia i nasilony wysie˛k
widoczne na grzbietowej stronie śródre˛czy i palców (przypadek 2a).
Dzie˛ki uprzejmości Dr Candace Sousa.
brzusznej cze˛ściszyi, pachwinach, bokach, brzuchu i
stopach (rys. 4). Zwierze˛ praktycznie bez przerwy drapie
lub z_ uje te obszary ciała.
Identyfikacja i unikanie czynników wyzwalaja˛cych
Przeprowadzenie diety restrykcyjnej a naste˛pnie
prowokacji dietetycznych u psów, u których objawy AZS
wyste˛puja˛ całorocznie (nie sezonowo) SOR D (przypadki
2a i 2b)
Uzasadnienie zaleceń. Substancje uczulaja˛ce zawarte
w pokarmach moga˛ powodować nawroty objawów
klinicznych AZS u psów wykazuja˛cych reakcje nad-
wra_zliwości na te substancje. Tacy pacjenci moga˛
wykazywać nawracaja˛ce objawy choroby przez cały rok.
W tej sytuacji, w celu stwierdzenia, czy u psów z przew-
lekłym i niesezonowym AZS alergeny pokarmowe
przyczyniaja˛ sie˛ do pojawiania sie˛ objawów klinicznych,
nale_zy przeprowadzić jedna˛ lub kilka prób stosowania diet
eliminacyjno-prowokacyjnych (np. diety eliminacyjnej)
(COE IV).9 Przed rozpocze˛ciem u psów z niesezonowym
przebiegiem AZS długoterminowej terapii środkami
przeciwzapalnymi lub przeciwświa˛dowymi, lekarze
praktycy musza˛ pamie˛tać, i_z poste˛powanie to be˛dzie
najprawdopodobniej nieskuteczne u psów, które regular-
nie spo_zywaja˛ pokarmy zawieraja˛ce substancje, na które
owe psy sa˛ uczulone. Oznacza to, z_ e u psów z niesezon-
owym przebiegiem AZS zawsze nale_zy rozwa_zyć
wdro_zenie diety prowokuja˛co-eliminacyjnej. Nawet je_zeli
we wczesnym stadium choroby dieta była kontrolowana,
nale_zy ponownie rozwa_zyć ten aspekt o ile wyste˛puja˛
nawroty choroby, szczególnie w przypadku gdy terapia
przeciwzapalna nie przynosi lub nie przyniosła rezultatów.
Psy chore na AZS cze˛sto nabawiaja˛ sie˛ nowych uczuleń i
rozwój nowej alergii pokarmowej mo_ze być przyczyna˛
zaostrzenia objawów AZS.
Zazwyczaj terapie dietetyczne polegaja˛ na stosowaniu
przez 8 do 10 tygodni gotowych diet lub te_z diet przygoto-
wywanych we własnym zakresie, zawieraja˛cych niewi-
elka˛ liczbe˛ nowych lub zhydrolizowanych składników
(COE III). Obecnie nie istnieja˛ przekonuja˛ce dowody
pozwalaja˛ce rozstrzygna˛ć czy diety gotowe oparte na
hydrolizatach sa˛ skuteczniejsze od diet gotowych zawi-
eraja˛cych składniki niezhydrolizowane20 a tak_ze, czy diety
gotowe sa˛ skuteczniejsze od tych przygotowywanych we
7
Olivry i in.
(a)
Fotografia 4. Uogólniona przewlekła postać atopowego zapalenia skóry u psów. Pies z przewlekłymi, zaawansowanymi zmianami skórnymi w
postaci wyłysień, rumienia, lichenizacji, przebarwień i łuszczenia sie˛ naskórka okolic brzucha, przyśrodkowych cze˛ści ud, pachwin (a), dobrzusznej
strony szyi, pach i mostka (b) (przypadek 2b).
własnym zakresie. Teoretycznie stosowanie diet przygo-
towywanych we własnym zakresie ma sens w sytuacji
gdy podejrzewane jest uczulenie na jeden z mniej isto-
tnych składników diety gotowej (dodatek, barwnik,
substancja konserwuja˛ca itd.). Nale_zy jednak zwrócić
uwage˛ na to, z_ e jak dota˛d nie pojawiły sie˛ doniesienia o
tym, aby dodatki do diet były przyczyna˛ alergii skórnych.
Wdro_z enie skutecznego re_z imu zwalczania pcheł: SOR D
(przypadki 2a i 2b)
Uzasadnienie zaleceń. pojawiły sie˛ doniesienia o tym, i_z
atopia predysponuje psy do nadwra_zliwości na alergeny
zawarte w ślinie pcheł o ile zwierze˛ta sa˛ nara_zone na pow-
tarzaja˛ce sie˛ uka˛szenia tych owadów (COE IV).21 W
zwia˛zku z powy_zszym w rejonach endemicznych dla
pcheł, u wszystkich psów z AZS powinny być stosowane
całoroczne środki zwalczaja˛ce dorosłe postaci pchły
(adultycydy) w poła˛czeniu z odpowiednimi środkami środ-
owiskowymi. Lekarze powinni zastosować standardowe
środki zwalczania pcheł specyficzne dla kraju ba˛dź re-
gionu zamieszkania psa. Nale_zy zwrócić uwage˛ na to, z_ e
cze˛ste stosowanie szamponów nierzadko wpływa ujem-
nie na skuteczność środków przeciwpchelnych o działa-
niu miejscowym. Dlatego w przypadku psów cze˛sto
ka˛panych wskazany jest przemyślany dobór, a je_zeli
trzeba tak_ze cze˛stsze stosowanie adultycydów. W takim
przypadku szczególnie korzystne be˛dzie zastosowanie
doustnych środków zwalczaja˛cych dorosłe postaci pcheł.
Skuteczność testów śródskórnych oraz ⁄ lub testów sero-
logicznych w wykrywaniu potencjalnych czynników
wyzwalaja˛cych o charakterze środowiskowym : SOR C
(przypadki 2a i 2b)
Uzasadnień zaleceń. stwierdzono, z_ e alergeny środowis-
kowe takie jak roztocza kurzu domowego, powoduja˛ naw-
roty AZS u psów z nadwra_zliwościa˛ na te alergeny (COE
IIb).22)24 Testy śródskórne (TŚ)oraz ⁄ lub testy serologi-
czne sa˛ pomocne w wykrywaniu nadwra_zliwości psów z
AZS na alergeny środowiskowe (COE III).10,11 Dodatkowo
te testy sa˛ przydatne przy odró_znianiu AZS od APOZS
czyli od schorzenia z identycznymi objawami klinicznymi
ale w którego przypadku nie mo_zna stwierdzić nad-
wra_zliwości na alergeny wziewne.2 Wreszcie ident-
yfikacja nadwra_zliwości, w której biora˛ udział przeciwciała
klasy IgE mo_ze posłu_zyć jako baza dla immunoterapii
8 ª 2010 The Authors. Journal compilation ª 2010 ESVD and ACVD, Veterinary Dermatology
(b)
(ASIT, patrz ni_zej). Pamie˛tać nale_zy jednak, z_ e pozytywne
wyniki alergicznych testów śródskórnych i serologicznych
wyste˛puja˛ równie_z u psów bez objawów AZS (COE III).
W konsekwencji, testy te nie moga˛ być u_zywane jako
metoda rozró_zniaja˛ca psy z AZS od psów zdrowych. Co
wa_zne nie ma z_ adnych dowodów, potwierdzaja˛cych, z_ e
wyniki testów serologicznych czy śródskórnych określa-
ja˛ce nadwra_zliwość na trofoalergeny maja˛ jakiekolwiek
przeła_zenie na efektywność określonej diety eliminacyjnej
i prób prowokacyjnych u psów z niekorzystnymi reakcjami
pokarmowymi. (COE III). W konsekwencji opisane testy
nie moga˛ być stosowane w celu wykrycia nadwra_zliwości
na pokarmy u psów z AZS wywołanym czynnikami dietet-
ycznymi AD (SOR C).
Wdro_z enie środków zwalczaja˛cych roztocza kurzu domo-
wego: SOR C (przypadki 2a i 2b)
Uzasadnienie zaleceń. glikoproteiny roztocza kurzu
domowego z rodzaju Dermatophagoides sa˛ najcze˛ściej
wyste˛puja˛cymi alergenami u psów z AZS (COE III).25
Zmniejszenie populacji roztoczy, a tym samym ste˛z_ enia
wydzielanych przez nie alergenów, jest proste w teorii,
lecz trudne w praktyce.26
Dylemat ten pogłe˛biaja˛ kontrowersje wokół skutecz-
ności metod zwalczania roztoczy kurzu domowego w
leczeniu ludzi cierpia˛cych na uwarunkowana˛ roztoczami
astme˛ lub atopowe zapalenie skóry (COE Ia).27)29
Stwierdzono statystycznie znacza˛ce obni_zenie ste˛z_ enia
alergenów pochodza˛cych od roztoczy zgromadzonych w
dywanach pokojowych domostw z psami dotknie˛tymi
atopia˛ po bezpośrednim zastosowaniu przez okres roku
środowiskowych metod zwalczania pcheł (COE IIb).30 Ist-
nieje niekontrolowane doniesienie raportuja˛ce pozytywny
wpływ preparatu w sprayu do zwalczania roztoczy kurzu
domowego zawieraja˛cego benzoesan benzylu (Acarosan
Spray, Bissell, Grand Rapids, MI, USA) na zmniejszenie
nasilenia objawów klinicznych AZS u atopowych psów z
nadwra_zliwościa˛ na roztocza (COE IIb).31 Produkty
(aerozole szampony do dywanów, proszki, preparaty do
stosowania na skóre˛ zwierze˛cia itp.) zawieraja˛ce sub-
stancje czynne ró_zne od benzoesanu benzylu sa˛ obecnie
sprzedawane w niektórych krajach jako skuteczne środki
obni_zenia ste˛z_ enia alergenów w domostwach lub nawet
na zwierze˛ciu. Niestety obecnie nie istnieja˛ z_ adne donie-
sienia dotycza˛ce pozytywnego wpływu tych środków na
psy z AZS.

Reasumuja˛c: środki słu_za˛ce zwalczaniu roztoczy kurzu
domowego ,,teoretycznie’’ powinny być skuteczne w
przypadku psów uczulonych na roztocza. Jednak_ze, mimo
to i_z stwierdzono skuteczność konkretnych metod w
znacza˛cym obni_zeniu ste˛z_ enia alerganów roztoczy kurzu
domowego w otoczeniu, nie oznacza to, ze zastosowanie
tych preparatów przyniesie pozytywny skutek na objawy
kliniczne u uczulonych psów. Gdyby jednak zdecydowano
sie˛ na zastosowanie tych metod, wówczas logiczna˛ kon-
sekwencja˛ be˛dzie ograniczenie ich stosowania jedynie do
przypadku psów uczulonych na roztocza kurzu domowe-
go oraz do u_zycia kombinacji metod takich jak: środki ro-
ztoczobójcze, nieprzepuszczalne okrycia legowisk dla
psów oraz cze˛ste i dokładne pranie i odkurzanie środow-
iska przebywania zwierze˛cia i jego posłania.Ze wzgle˛du
na długi okres trwania alergenów roztoczy w środowisku,
po_zytek z takiego poste˛powania, o ile w ogóle zostanie
stwierdzony, pojawi sie˛ dopiero po kilku miesia˛cach. Nie-
zbe˛dne sa˛ dodatkowe badania dla potwierdzenia czy
zwalczanie roztoczy ma klinicznie pozytywny wpływ na
psy z atopia˛.
Ocena skuteczności terapii antymikrobiologicznej: SOR D
(przypadki 2a i 2b)
Uzasadnienie zaleceń. skóra i uszy psów z AZS sa˛ zwykle
zaka_zone lub zasiedlone przez gronkowce i dro_zd_zaki z
rodziny Malassezja. Podejrzewa sie˛, z_ e te drobnoustroje
moga˛ mieć wpływ na objawy kliniczne u niektórych psów
(COE IV).32 Do ustalenia czy w zmianach skórnych obe-
cne sa˛ gronkowce i dro_zd_zaki z rodziny Malassezja przy-
datna jest cytologia powierzchniowa skóry i uszu (COE
III). Poniewa_z przy powstawaniu objawów klinicznych role˛
moga˛ odgrywać tak_ze inne czynniki, takie jak zjadliwość
drobnoustrojów czy wra_zliwość organizmu, podejmowa-
nie decyzji dotycza˛cych antybiotykoterapii w oparciu jedy-
nie o liczbe˛ mikrobów jest niepoprawne i niewskazane.
Na przykład, nawet ,,niewielka’’ liczba drobnoustrojów
mo_ze prowadzić do powstania zmian skórnych zwia˛zan-
ych z AZS o ile te mikroby sa˛ patogenne lub produkuja˛ su-
perantygeny czy toksyny,lub te_z pies jest uczulony na
alergeny pochodza˛ce odtych drobnoustrojów. Dla kontra-
stu, stwierdzona ,,wielka’’ liczba mikrobów mo_ze nie
mieć z_ adnego znaczenia, o ile sa˛ one gatunkiem lub
szczepem niepatogennym i niezjadliwym, lub te_z pies wy-
tworzył przeciwko nim ochronna˛ bariere˛ immunologiczna˛.
Wynik badania cytologicznego powinien być zatem trak-
towany jedynie jako wskaźnik obecności lub braku wy-
krywalnych bakterii lub dro_zd_zaków w preparacie.
Pojawiły sie˛ doniesienia, z_ e u niektórych psów z atopia˛
rozwija sie˛ za pośrednictwem IgE nadwra_zliwość na
dro_zd_zaki z rodziny Malasezja33)36 i gronkowce37 (COE
LB) ale kliniczne znaczenie tego zjawiska pozostaje nie-
jasne. Wielu dermatologów wykonuje testy śródskórne
wycia˛gami z Malassezii lub próbuje ocenić obecność
IgE swoistych dla dro_zd_zaków usiłuja˛c stwierdzić nad-
wra_zliwość na Malasezje˛. Jakkolwiek od czasu do czasu
obserwowane sa˛ dodatnie reakcje, kliniczne znaczenie
tego zjawiska nie jest obecnie znane. Obecnie nie istnieja˛
przekonuja˛ce dowody pozwalaja˛ce rekomendować
wła˛czenie tego alergenu do protokołów immuno-
terapeutycznych (SOR D).
ª 2010 The Authors. Journal compilation ª 2010 ESVD and ACVD, Veterinary Dermatology
Wskazania dotycza˛ce atopowego zapalenia skóry psów
Poniewa_z wyste˛puja˛ce na powierzchni gronkowce i
dro_zd_zaki z rodziny Malasezja cze˛sto maja˛ wpływ na na-
silenie objawów AZS poza ,,klasycznymi’’ płytkimi zaka_ze-
niami (np. bakteryjne zapalenie mieszków włosowych lub
złuszczaja˛ce rozprzestrzeniaja˛ce sie˛ ropne zapalenie
skóry), lekarze praktycy powinni stosować pie˛cioetapowa˛
strategie˛ do określenia na ile takie organizmy z_ yja˛ce na
powierzchni sa˛ istotne dla choroby pacjenta. W takich
sytuacjach nale_zy: (i) zlokalizować w szczególnych miejs-
cach, w tym na uszach, zmiany skórne sugeruja˛ce zasie-
dlenie przez mikroorganizmy (rumień, obrze˛k, łuszczenie
sie˛,łojotok tłusty); (ii)stwierdzić istnienie bakterii ⁄ dr-
o_zd_zaków na tych zmianach skórnych; (iii) zastosować
swoiste środki bakterio- ⁄ grzybobójcze (patrz wy_zej); (iv)
stosuja˛c metody cytologiczne obserwować zanikanie mi-
kroorganizmów na uprzednio zaka_zonych zmianach skór-
nych wynikaja˛ce z działania zastosowanych lekarstw; (v)
stwierdzić zmniejszenie ⁄ zanik uprzednio zaka_zonych
zmian skórnych wynikaja˛ce z działania terapii anty-
mikrobiologicznej (COE IV).
Rutynowe przepisywanie antybiotyków i leków prze-
ciwgrzybiczych ka_zdemu psu z AZS nie jest zalecane,
poniewa_z takie poste˛powanie zwie˛kszy powszechność
wyste˛powania mikroorganizmów opornych na leki (SOR
D). Z podobnych powodów terapia pulsacyjna układo-
wymi lub miejscowymi środkami zwalczaja˛cymi mi-
kroorganizmy powinna być stosowana tylko wyja˛tkowo i
rozwa_zana tylko w przypadkach nawracaja˛cych zaka_zeń,
które nie moga˛ być wyleczone z_ adnymi innymi metodami
(SOR D).
Określenie znaczenia innych czynników moga˛cych wyzw-
alać ostre nawroty choroby: SOR D
Uzasadnienie zaleceń. stwierdzono, z_ e u ludzi z AZS czyn-
niki środowiskowe (np. mała wilgotność powietrza, ubiór,
detergenty) i psychologiczne (np. stres) moga˛ przyczyniać
sie˛ do pogorszenia obrazu klinicznego choroby. Obecnie
nie istnieja˛ przekonuja˛ce dowody na to, z_ e czynniki te
odgrywaja˛ role˛ w nawrotach AZS u psów (COE IV). Je-
dnakowo_z spostrzegawczy właściciele psów powinni
mimo to być zache˛cani do identyfikacji potencjalnych
czynników wyzwalaja˛cych nawroty AZS u swoich pupili.
Poprawa stanu higieny i piele˛gnacji skóry i okrywy
włosowej
Ka˛piele z zastosowaniem niedra_z nia˛cych szamponów:
SOR D (przypadek 2a i 2b)
Uzasadnienie zaleceń. cotygodniowa ka˛piel w letniej
wodzie z zastosowaniem łagodnego niedra_znia˛cego
szamponu przynosi najcze˛ściej pozytywne efekty łagod-
za˛ce i nawil_zenie skóry oraz fizyczne usunie˛cie alergenów
i mikroorganizmów powierzchniowych. Obecnie nie
istnieja˛ przekonuja˛ce dowody na to, z_ e jakiś preparat prz-
ewy_zsza inny skutecznościa˛ w osia˛gnie˛ciu wymienionych
powy_zej efektów (COE IV). W przypadku skóry tłustej
i łuszcza˛cej sie˛, zaleca sie˛ stosowanie szamponów
przeciwłojotokowych (SOR D). W przypadku gdy lekarz
uzna, i_z wkład w powstawanie i utrzymywanie sie˛ ob-
jawów klinicznych maja˛ zaka_zenia, nale_zy zastosować
9
Olivry i in.
szampony antyseptyczne (patrz wy_zej) (SOR D). Pon-
iewa_z cze˛ste stosowanie szamponów mo_ze prowadzić
do wysuszania i podra_zniania skóry, nale_zy uwra_zliwić
właścicieli psów na to, by zgłaszali ka_zde pogorszenie
stanu pacjenta naste˛puja˛ce po ka˛pieli, co pozwoli na
zastosowanie innego szamponu. W niektórych przypadk-
ach zastosowanie preparatów nawil_zaja˛cych mo_ze pom-
óc zmniejszyć objawy wysuszania skóry wyste˛puja˛ce po
ka˛pieli (COE IV).
Uzupełnianie diety o niezbe˛dne kwasy tłuszczowe NKT:
SOR B (przypadki 2a i 2b)
Uzasadnienie zaleceń. u zdrowych psów uzupełnienie
diety o NKT lub podawanie karm bogatych w NKT
(szczególnie karm bogatych w kwas linolowy omega-6
skutkuje zwykle poprawa˛ wygla˛du i połysku sierści, której
towarzyszy zmniejszenie utraty wody przez naskórek
(COE IIb).38 Dwa zrandomizowne kliniczne badania ek-
sperymentalne z zastosowaniem podwójnie ślepej próby
analizuja˛ce wpływ bogatej w nienasycone kwasy tłus-
zczowe diety u psów z AZS wykazały znaczna˛ poprawe˛
jakości włosa przy suplementacji zarówno karma˛ Speci-
phic CXD Eicosa (Leo Animal Health, Ballerup, Dania;
obecnie produkt ten wyste˛puje pod nazwa˛ SPECIFIC Skin
& Joint Support, a producentem jest Dechra Veterinary
Products Oslo, Norwegia)39 lub Hill’s Prescription Diet
Canine d ⁄ d Salmon & Rice (Hills Pet Nutrition, Hamburg,
Niemcy) (COE Ib)40 pozwala osia˛gna˛ć poprawe˛ stanu
sierści. Niestety nie wszystkie karmy bogate w NKT po-
zwalaja˛ osia˛gna˛ć podobny skutek.40 Obecnie nie istnieja˛
przekonuja˛ce dowody na to, z_ e jakaś szczególna
kombinacja NKT, ich dawki, stosunku i postaci tak_ze w
dietach ywzbogaconych przewy_zsza inne skutecznościa˛
w poprawie stanu skóry i sierści u psów z AZS (COE Ia).16
Ogólnie rzecz biora˛c diety wzbogacone NKT dostarczaja˛
organizmowi wie˛kszych ilości NKT ni_z NKT stosowane
doustnie. 41)42 Pozytywny efekt stosowania NKT, o ile
wysta˛pi, be˛dzie widoczny nie wcześniej ni_z po 2 miesia-
cach.16,43 Reasumuja˛c – ograniczona skuteczność pow-
oduje, z_ e suplementy dietetyczne zawieraja˛ce NKT czy
karmy wzbogacone NKT raczej nie powinny być jedynymi
produktami stosowanymi w terapii AZS u psów (COE Ia).
Preparaty lipidowe do stosowania miejscowego
Obecnie nie istnieja˛ przekonuja˛ce dowody skuteczności
stosowanych miejscowo preparatów zawieraja˛cych NKT,
niezbe˛dne oleje czy zło_zone mieszaniny lipidów na
poprawe˛ stanu i funkcji ochronnych sierści czy te_z na inne
istotne klinicznie efekty u psów z AZS (COE IV). Autorzy
pragna˛ jednak zauwa_zyć, z_ e niektóre lipidowe preparaty
zmie˛kczaja˛ce skóre˛ do stosowania miejscowego sa˛
skuteczne u ludzi z AZS i z_ e kilka takich produktów jest
obecnie opracowywanych i badanych pod ka˛tem ich przy-
datności w medycynie weterynaryjnej. W szczególności
pewna zło_zona mieszanina lipidowa została uznana
wostatnim czasie za skuteczna˛ w odbudowie uprzednio
istnieja˛cych ultrastrukturalnych nieprawidłowości w budo-
wie lipidów naskórka u małej grupy psów z AZS.44 Zalece-
nie wykorzystania tego czy innego preparatu lipidowego
do stosowania miejscowego u psów z AZS musi poc-
zekać, a_z zostana˛ przeprowadzone wiarygodne badania,
10 ª 2010 The Authors. Journal compilation ª 2010 ESVD and ACVD, Veterinary Dermatology
które uzasadnia˛ sensowność stosowania tych środków
pod wzgle˛dem ich efektywności kosztowej oraz klinicznej
(SOR D).
Inne suplementy dietetyczne
U zdrowych psów stwierdzono, z_ e za_zywanie niektórych
suplementów dietetycznych (np. pantotenianu, chol-
iny,witaminy PP, histydyny czy inositolu) zwie˛ksza prod-
ukcje˛ ceramidów w skórze in vitro oraz zmniejsza utrate˛
wody przez naskórek in vivo (COE LB).45 Potrzebne sa˛ do-
datkowe badania, by potwierdzić skuteczność tych środ-
ków u psów z AZS.
Zmniejszenie świa˛du i zmian skórnych środkami
farmakologicznymi
Miejscowo stosowane glukokortykosteroidy i takrolimus:
SOR A (przypadek 2a)
Uzasadnienie zaleceń. Najnowsze sprawozdanie ze zran-
domizowanych badań klinicznych potwierdza skutecz-
ność miejscowo działaja˛cych glikokortykoidów w leczeniu
AZS u psów(patrz wy_zej (COE Ia).20
Pojawiło sie˛ te_z oparte na badaniach randomizowanych
doniesienie o wysokiej skuteczności aerozolu zawi-
eraja˛cego 0,015% triamicinolonu (Genesis, Virbac, Fort
Worth, TX, USA) oraz aerozolu zawieraja˛cego 0,0584%
aceponianu hydrokortyzonu (Cortavance, Virbac, Carros,
Francja) stosowanych pocza˛tkowo raz (Cortavance) lub
dwa razy (Genesis) dziennie, a naste˛pnie w dawce stop-
niowo zmniejszaja˛cej sie˛ (COE Ib).13,15 Zache˛ca sie˛ le-
karzy praktyków do dostosowywania cze˛stotliwości
miejscowego stosowania glukokortykosteroidów i dłu-
gości trwania terapii do stopnia nasilenia objawów kli-
nicznych.(COE Ib).15 Preparaty tego typu nadaja˛ sie˛
najlepiej do stosowania na zmiany skórne jedno- (np. na
stopie) lub wieloogniskowe przez stosunkowo krótki czas
(np. mniej ni_z 2 miesia˛ce). Inne, do tej pory nieprzeba-
dane, preparaty glukokortykosteroidowe stosowane mie-
jscowo be˛da˛ prawdopodobnie równie_z skuteczne pod
wzgle˛dem klinicznym; ich skuteczność oraz objawy ub-
oczne be˛da˛ zwykle zale_zeć od postaci leku, ste˛z_ enia sub-
stancji czynnej i sposobu stosowania (COE IV).
Najcze˛stszym i najwa_zniejszym skutkiem ubocznym
pojawiaja˛cym sie˛ przy przedłu_zonej terapii miejscowymi
glikokortykoidami jest ścieńczenie skóry (atrofia skóry)
powstawanie zaskórników oraz podnaskórkowych cyst
zastoinowych (prosaków).17,18
Mimo z_ e przy zastosowaniu nowych diestrowych
postaci glikokortykoidów tj. aceponian hydrokortyzonu
(Cortavance spray, Virbac, Carros, France) ryzyko poja-
wienia sie˛ atrofii skóry jest niewielkie przy terapii trwaja˛-
cej nawet do 7015 dni jak wykazało pojedyncze RCT. Inne
eksperymenty kliniczne wykazały, ze objawy uboczne po
stosowaniu tego preparatu wyste˛powały u niektórych os-
obników46 a były nieobecne u innych.47 Ze wzgla˛du na
wspomniany efekt atrofogeniczny miejscowe postaci gli-
kokortykoidów moga˛ być zalecane do terapii czasowej w
przypadku przewlekłych zmian z objawami lichenifikacji
skóry w celu indukowania jej ścieńczenia.
Udowodniono, z_ e szczególnie u psów ze zlokaliz-
owanym AZS skuteczna˛ alternatywa˛ do stosowanych

miejscowo glukokortykosteroidów mo_ze być maść zawi-
eraja˛ca takrolimus w ste˛z_ eniu 0,1% (Protopic, Astellas
Pharma, Tokio, Japonia).19, 48 Skuteczność takrolimusu
jest najwy_zsza, kiedy jest on stosowany dwa razy dzien-
nie przez okres tygodnia, a naste˛pnie ze zmniejszona˛
cze˛stotliwościa˛ aplikacji w celu utrzymania objawów pod
kontrola˛. Podobnie jak u ludzi z AZS efektem stosowania
takrolimusu moga˛ towarzyszyć objawy świadcza˛ce o nie-
wielkim podra_znieniu.19 Jak wspomniano w poprzedniej
cze˛ści, stosunkowo powolne działanie maści zawieraja˛cej
takrolimus wydaje sie˛ wskazywać, i_z preparat ten nie jest
przydatny w leczeniu ostrych nawrotów AZS u psów.
Leczenie doustnymi glukokortykosteroidami i cyklos-
poryna˛: SOR A (scenariusz 2a i 2b)
Uzasadnienie zaleceń. systematyczne przegla˛dy badań
klinicznych pozwoliły stwierdzić skuteczność sto-
sowanych doustnie glukokortykosteroidów16 i cyklospor-
yny16, 49 w leczeniu AZS u psów (COE Ia). Leki tego typu
sa˛ szczególnie zalecane w przypadku psów z niezlokaliz-
owanym AZS oraz wówczas, gdy inne czynniki wyzw-
alaja˛ce zostały zidentyfikowane i wyeliminowane (COE
IV). Glukokortykosteroidy daja˛ widoczne oznaki poprawy
wcześniej ni_z cyklosporyna (COE Ia).
Jak pokazano powy_zej, doustne stosowanie glu-
kokortykosteroidów (np. prednizonu, prednizolonu, mety-
loprednizolonu) nale_zy rozpoczynać od dawki ok.
0,5 mg ⁄ kg masy ciała raz lub dwa razy dziennie, a naste˛p-
nie lek nale_zy stosować rzadziej i w mniejszych dawkach
w miare˛ uste˛powania objawów do najni_zszej dawki i
cze˛stotliwości podawania, które zapewnia˛ komfort z_ ycia
zwierze˛cia, utrzymywanie objawów pod kontrola˛ oraz
dadza˛ jak najmniejsze efekty uboczne (np. od dwóch razy
dziennie, przez raz dziennie, a_z do stosowania co drugi
dzień) (COE Ia).16 Objawy uboczne doustnego podawani
a glukokortykosteroidów (np. wielomocz, nadmierne
pragnienie i łaknienie, skłonność do zaka_zeń układu
moczowego) wyste˛puja˛ powszechnie, a ich nasilenie
jest wprost proporcjonalne do dawki i czasu trwania
terapii (COE Ia).16 Lekarze praktycy powinni zdawać
sobie sprawe˛ z tego, z_ e długotrwałe stosowanie glu-
kokortykosteroidów mo_ze prowadzić do wapnicy skóry, a
czasami predysponować do rozwoju nu_zycy. Stany zap-
alne zwia˛zane z tymi schorzeniami moga˛ wprowadzać
właścicieli psów w bła˛d sugeruja˛c, z_ e objawy alergiczne
sie˛ zaostrzaja˛, co skłania właścicieli do zwie˛kszenia
cze˛stotliwości stosowania miejscowego lub doustnego
glukokortykosteroidów. Ze wzgle˛du na ryzyko objawów
ubocznych długookresowe stosowanie glukokortyko-
steroidów w formie iniekcji nie jest obecnie zalecane,
chyba z_ e w sytuacji gdy wyste˛puje niemo_zność doustne-
go podawania leku (SOR D).
W celu zmniejszenia dawki stosowanego doustnie glu-
kokortykosteroidu niezbe˛dnej do utrzymywania objawów
AZS pod kontrola˛, lekarze weterynarii powinni rozwa_zyć
równoległe stosowanie dodatkowych leków lub prepara-
tów.
Na przykład wste˛pne badania kliniczne wskazuja˛, z_ e
kombinacja leku przeciwhistaminowego- trimeprazyny
z glukokortykosteroidem- prednizolonem (Vanectyl-P
(Temaril-P), Pfizer Animal Health, Kirkland, Kanada)
ª 2010 The Authors. Journal compilation ª 2010 ESVD and ACVD, Veterinary Dermatology
Wskazania dotycza˛ce atopowego zapalenia skóry psów
wykazywała wy_zsza˛ skuteczność przeciwświa˛dowa˛ ni_z
trimeprazyna lub prednizolon aplikowane oddzielnie (COE
IIa).50 Nie stwierdzono czy podobny efekt pozwalaja˛cy
zmniejszyć dawke˛ zastosowanego steroidu wyste˛puje w
przypadku innych leków przeciwhistaminowych.
Podobnie, badania randomizowane pozwoliły
stwierdzić, z_ e codzienne stosowanie swoistego płynnego
suplementu NKT (Viacutan Plus, Boehringer Ingelheim,
Ingelheim, Niemcy) pozwoliło obni_zyć dawke˛ prednizo-
lonu niezbe˛dna˛ do utrzymania pod kontrola˛ świa˛du u
psów z AZS (COE Ib).51 Statystycznie istotne zmniejsze-
nie dawki zaobserwowano po ok. 2 miesia˛cach. Nie wia-
domo, czy zastosowanie innych suplementów NKT
be˛dzie miało podobne działanie pozwalaja˛ce obni_zyć
dawke˛ glukokortykosteroidu.
Wreszcie badania randomizowane pokazały, i_z suple-
ment z ziół chińskich (Phytopica, Intervet-Schering Plough
Animal Health, Milton Keynes, UK) pozwolił na statystycz-
nie istotna˛ redukcje˛ dawki metyloprednizolonu stosowa-
nego u psów ze średnim i cie˛z_ kim przebiegiem AZS (COE
1b).52
Stosowanie zmodyfikowanej cyklosporyny (Atopica,
Novartis Animal Health, Bazylea, Szwajcaria) nale_zy
rozpocza˛ć od dawki 5mg ⁄ kg masy ciała raz dziennie i kon-
tynuować te˛ dawke˛ tak długo, a_z dolegliwość objawów
zmniejszy sie˛ o połowe˛ lub w sposób wystarczaja˛cy (COE
Ia). Po tym jak zostanie osia˛gnie˛ta taka poprawa nale_zy
zmniejszyć dawke˛ ba˛dź przez rzadsze podawanie leku (co
drugi dzień zamiast codziennie) ba˛dź przez zmniejszenie
dziennej dawki leku o połowe˛. Po tym, jak dolegliwość
objawów zmniejszy sie˛ o 75%, lek powinien być aplikow-
any dwa razy w tygodniu lub w ¼ pierwotnej dziennej
dawki (COE Ia).16, 49 Inne metody obni_zania dawki te_z
moga˛ okazać sie˛ skuteczne, chocia_z nie zostały one w
pełni przebadane. Pojawienia sie˛ satysfakcjonuja˛cych
klinicznie pozytywnych efektów działania cyklosporyny
nie ma co oczekiwać wcześniej ni_z po 4-6 tygodniach od
rozpocze˛cia jej stosowania. W zwia˛zku z tym, oceny ef-
ektów stosowania tego leku nie nale_zy dokonywać przed
upływem co najmniej miesia˛ca od rozpocze˛cia terapii.
Korzystne dla przyśpieszenia pojawienia sie˛ poprawy
w przypadku terapii cyklosporyna˛ mo_ze okazać sie˛
krótkoterminowe zastosowanie doustnych glukokortyko-
steroidów przez pierwsze 2 tygodnie terapii cyklosporyna˛,
jak to opisano powy_zej (SOR D). Po rozpocze˛ciu terapii
cyklosporyna˛ powszechnie wyste˛puja˛ niewielkie objaw
uboczne (np. wymioty, biegunka), które jednak same
uste˛puja˛ w dalszym stadium leczenia (COE Ia).16,49 Dług-
otrwałe równoległe doustne stosowanie cyklosporyny i
glukokortykosteroidów - szczególnie w wy_zszych dawk-
ach obu leków czy tez jednego z nich – powinno przebie-
gać pod szczególnie ścisła˛ kontrola˛. W takiej sytuacji silna
poła˛czona supresja immunologiczna z du_za˛ doza˛ praw-
dopodobieństwa doprowadzi do podwy_zszenia ryzyka ro-
zwoju oportunistycznych zaka_zeń skóry lub innych
narza˛dów.
Leczenie interferonem w formie iniekcji podskórnych:
SOR A (scenariusze 2a i 2b)
Uzasadnienie zaleceń. dwa randomizowane badania kli-
niczne dostarczaja˛ dowodów na skuteczność stosowania
11
Olivry i in.
rekombinantowego psiego interferonu gamma (Interdog,
Toray Industries, Tokio, Japonia) w leczeniu psów z AZS
w Japonii (COE Ib).53,54 Sugerowane dawki to 5000-
10000 jednostek ⁄ kg masy ciała, podskórnie, trzy razy w
tygodniu przez 4 tygodnie, naste˛pnie raz w tygodniu.
Efekty uboczne sa˛ minimalne.53,54 Dwa doniesienia,
z czego jedno oparte o badania randomizowane, sugeruja˛,
z_ e wstrzykiwany podskórnie rekombinantowy koci
omega-interferon (Virbagen Omega, Virbac, Carros, Fran-
cja) mo_ze mieć pewien pozytywny efekt kliniczny u psów
z AZS (COE IIb).55,56 Sugerowane dawki od jednego do
czterech milionów jednostek w jednej iniekcji przez 6 mie-
sie˛cy sa˛ dobrze tolerowane. Niejasne jest, czy powtarz-
ane iniekcje rekombinantowego kociego interferonu
omega u psów prowadza˛ do odpowiedzi immunologicznej
organizmu gospodarza, skierowanej przeciwko tej
obcogatunkowej proteinie i wia˛z_ a˛ sie˛ w konsekwencji z
ograniczeniem jej aktywności jako leku.
Zalecenie stosowania tego preparatu musi poczekać na
przeprowadzenie dłu_zej trwaja˛cych badań klinicznych o
szerszym zakresie.
Terapie nieskuteczne i o niskiej skuteczności w leczeniu
przewlekłego AZS u psów
Jako grupa odwracalni agoniści receptorów histamino-
wych typu I (,,leki antyhistaminowe typu I’’) pierwszej
(sedatywne) i drugiej (miernie sedatywne) generacji na-
jcze˛ściej nie wykazuja˛ skuteczności w leczeniu przewlek-
łych zmian skórnych u psów z AZS (COE Ia).16 Niska
skuteczność leków przeciwhistaminowych typu I mo_ze
być spowodowana brakiem znaczenia receptorów hista-
minowych i histaminy dla utrzymywania sie˛ zmian skór-
nych zwia˛zanych z AZS u psów. Z drugiej strony, brak
efektów klinicznych mo_ze być zwia˛zany ze stosowaniem
nieodpowiednich leków przeciwhistaminowych ich nieod-
powiednich dawek lub cze˛stości aplikacji. Na przykład
mimo i_z Clemastine jest lekiem przeciwhistaminowym
typu I stosowanym przez prawie dwie dekady, ostatnio
pokazano z_ e nie jest on biologicznie doste˛pny i nie daje
efektów po doustnej aplikacji u psów (COE IIb).57 W
sytuacji, gdy przekonuja˛ce wyniki badań klinicznych nie sa˛
doste˛pne, a lekarze zamierzaja˛ zastosować leki przeciwhi-
staminowe typu I, powinni ograniczyć sie˛ do leków, które
odznaczaja˛ sie˛ potwierdzonym wpływem hamuja˛cym w
stosunku do histaminy wprowadzanej śródskórnie u
psów. Obecnie lekami przeciwhistaminowymi o takim
działaniu sa˛ hydroksyzyna (2mg ⁄ kg masy ciała, dwa razy
dziennie, COE IIb)58 i cetyryzyna (0,5-1,0 mg ⁄ kg masy
ciała, raz dziennie, COE IIb).59 Leki przeciwhistaminowe
powinny być aplikowane zapobiegawczo, tj. codziennie w
zalecanej dawce, w celu utrzymania receptorów H1 w
stanie nieaktywnym zanim histamina zostanie wydzielona
w czasie reakcji uczuleniowej (SOR D). Leki przeciwhi-
staminowe typu I moga˛ być bardziej odpowiednie dla
psów z łagodnymi zmianami skórnymi i przejawami
świa˛du (SOR D).
Mimo z_ e leki przeciwhistaminowe, stosowane w for-
mie monoterapii, nie sa˛ skuteczne jako grupa, pojawiło
sie˛ doniesienie o skuteczności kombinacji leków przeciw-
histaminowych typu 1 – hydroksyzyny i maleinianu chlor-
feniraminy (Histacalmine, Virbac, Carros, Francja) w
zastosowaniu do AZS u psów (COE Ib).60 Niejasne jest
12 ª 2010 The Authors. Journal compilation ª 2010 ESVD and ACVD, Veterinary Dermatology
czy kombinacja innych leków przeciwhistaminowych
mogłaby okazać sie˛ równie skuteczna.
Jak pokazano powy_zej, trimeprazyna, lek przeciwhista-
minowy typu I, mo_ze okazać sie˛ przydatna w obni_zeniu
skutecznej dawki glukokortykosteroidu (COE IIa).50 Nie
zbadano, czy podobny efekt uda sie˛ zaobserwować dla
innych leków przeciwhistaminowych. Badania kliniczne
wskazuja˛ na to, z_ e skutkiem ubocznym stosowania leków
przeciwhistaminowych typu I jest uczucie senności.16 To
właśnie ten efekt uboczny mo_ze odpowiadać za pewna˛
skuteczność obserwowana˛ w przebiegu leczenia ta˛ grupa˛
leków u niektórych psów z AZS, i mo_ze okazać sie˛
szczególnie korzystne u osobników z zaburzeniami snu
wywołanymi świa˛dem.61,62 Pojawiło sie˛ doniesienie o
ograniczonej usypiaja˛cej skuteczności difenhydraminy u
psów (COE IIb).63
Niewielka poprawa kliniczna, jak pokazały badania
randomizowane, osia˛gnie˛ta w wyniku stosowania sup-
lementów NKT, diet wzbogaconych w NKT oraz sup-
lementów pokarmowych i ziołowych oznacza, z_ e
preparaty te stosowane jako jedyny lek raczej nie be˛da˛
skuteczne w leczeniu stanów zapalnych i ⁄ lub świa˛du
(COE Ia).16 Jak pokazano powy_zej, NKT moga˛ skutecznie
poprawiać stan sierści i zwie˛kszać stopień nawil_zenia
skóry, ale nie ma z_ adnych dowodów na przewage˛ jakiej-
kolwiek kombinacji NKT, cze˛stotliwości, dawki i postaci
ich stosowania (wła˛czaja˛c w to karmy wzbogacone) nad
innymi je_zeli chodzi o wytworzenie bariery naskórkowej
czy osia˛gnie˛cie efektów antyalergicznych lub te_z poprawy
stanu sierści. Jak pokazano w poprzednim rozdziale do-
brze zaplanowane randomizowane próby kliniczne ud-
owodniły, z_ e kombinacja NKT (Viacutan Plus) i suplement
z ziół chińskich (Phytopica, Intervet-Schering Plough Ani-
mal Health) pozwoliły na obni_zenie skutecznej dawki
glukokortykosteroidu (COE Ib). Nie zbadano czy inne
suplementy pokarmowe be˛da˛ dawały podobne skutki i
dlatego wa_zności tych wyników nie powinno sie˛ ekstr-
apolować na inne, nieprzebadane produkty.
Istnieja˛ doniesienia o pewnej antyalergicznej skutecz-
ności stosowanej doustnie pentoxyfiliny i mizoprostolu
(COE Ia).16 Poniewa_z preparaty te charakteryzuja˛ sie˛ jedy-
nie niewielka˛ skutecznościa˛ przy wysokim koszcie ich
stosowania i wyste˛powaniu skutków ubocznych, najp-
rawdopodobniej nie powinny być one stosowane jako leki
pierwszego wyboru u psów z AZS (SOR A). Ostatnio w
próbach klinicznych badano skuteczność tepoksaliny –
inhibitora dicyklooksygenazy i 5-lipoksygenazy (Zubrin,
Intervet-Schering-Plough Animal Health. Boxmeer, Holan-
dia) u psów z AZS (COE Ib).64 Bardzo ograniczone
zmniejszenie świa˛du i zmian skórnych stwierdzone u
wie˛kszości psów poddanych tej terapii wskazuje, i_z ten
lek nie be˛dzie najprawdopodobniej skuteczny w leczeniu
psów z AZS. Z powodu ryzyka wysta˛pienia owrzodzeń
z_ oła˛dka i dwunastnicy nale_zy unikać stosowania ko-
mbinacji niesteroidowych leków przeciwzapalnych z gli-
kokortykoidami (SOR D).
Aktualny systematyczny przegla˛d potwierdził istnienie
pewnych dowodów niskiej skuteczności lub całkowitego
braku skuteczności inhibitorów leukotrienu, dextrometor-
fanu i kapsaicyny w leczeniu psów z AZS (COE Ia).16 Leki
te nie powinny być zatem stosowane do leczenia AZS u
psów. Inne leki nie zostały przetestowane w sposób na

tyle gruntowny, aby uzasadniało to ich zalecanie jako sku-
tecznego środka w leczeniu AZS u psów.
Wdra_zanie strategii zapobiegaja˛cych nawrotom
objawów chorobowych
Unikanie czynników wyzwalajacych: SOR D (przypadek
2a i 2b)
Uzasadnienie zaleceń. Unikanie poznanych czynników
wyzwalaja˛cych objawy kliniczne jest najbardziej opty-
malna˛ strategia˛ maja˛ca˛ na celu zapobieganie nawrotom
choroby u pacjentów z AZS. Jak opisano w poprzednich
cze˛ściach artykułu, z_ ywienie psa dieta˛ wolna˛ od skład-
ników, na które jest uczulony, wprowadzenie skutecznej
kontroli przeciwpchelnej oraz redukcja kontaktu z
dra_znia˛cymi alergenami środowiskowymi i mikrobiolog-
icznymi powinna być preferencyjnie stosowana w
ka_zdym mo_zliwym przypadku.
Wprowadzenie prewencyjnej farmakoterapii: SOR F
(przypadek 2a i 2b)
Uzasadnienie zaleceń. U ludzi cierpia˛cych na AZS istnieja˛
dowody na prewencyjnie, skuteczne, warte nakładów fin-
ansowych oraz charakteryzuja˛ce sie˛ niewielkimi skutkami
ubocznymi stosowanie glikokorykoidow i takrolimus w
formie miejscowej terapii przerywanej na obszary skóry
obje˛te zmianami chorobowymi w czasie ostrych naw-
rotów AZS (COE Ib).65)68 Takie przerywane stosowanie
silnych przeciwzapalnych preparatów na zagojona˛ skóre˛
zapobiega lub opóźnia wysta˛pienie zaostrzeń objawów
klinicznych w przebiegu AZS. Nie ustalono jeszcze czy
podobna strategia byłaby skuteczna równie_z w przypadku
psów z AZS, jednak ze wzgle˛du na potencjalne korzyści,
niski koszt, i niewielkie ryzyko poste˛powania, takie inter-
wencje terapeutyczne sa˛ warte rozwa_zenia u psów z
nawracaja˛cym umiarkowanym lub silnym atopowym
zapaleniem skory.
Prewencyjne stosowanie innych leków (np.anty-
histaminików typu I, innych immunomodulatorów) lub
suplementów (np. mieszanina ziół chińskich, niezbe˛dne
kwasy tłuszczowe itp.) teoretycznie moga˛ okazać sie˛ sku-
teczne w zapobieganiu nawrotom zaostrzeń AZS u psów
w klinicznej fazie remisji choroby. Skuteczność i opłacal-
ność opisanej terapii nie została jeszcze zbadana w
praktyce.
Wprowadzenie immunoterapii swoistej: SOR A (przy-
padek 2a i 2b)
Uzasadnienie zalecenia. Immunoterapia swoista (ASIT)
polega na podawaniu ekstraktów alergenowych w stop-
niowo wzrastaja˛cych dawkach maja˛ce na celu złagodze-
nie objawów klinicznych po kolejnym kontakcie z danym
alergenem.69,70
Dokładna analiza stanu wiedzy pozwala ustalić, z_ e
podskórna immunoterapia jawi sie˛, jako skuteczna i bez-
pieczna metoda ograniczenia symptomów AZS u psów.
(COE Ia).16
Jak wskazano w poprzednim sprawozdaniu 71 (SOR
D), immunoterapia powinna być rozwa_zona u ka_zdego
ª 2010 The Authors. Journal compilation ª 2010 ESVD and ACVD, Veterinary Dermatology
Wskazania dotycza˛ce atopowego zapalenia skóry psów
psa, u którego stwierdzono AZS, z wyła˛czeniem form ato-
powopodobnego zapalenia skóry, a tak_ze u którego na
podstawie testów śródskórnych lub serologicznych
mo_zliwa jest identyfikacja alergenów, które z du_zym
prawdopodobieństwem przyczyniaja˛ sie˛ do wysta˛pienia
objawów choroby, a uniknie˛cie kontaktu z nimi jest
niemo_zliwe. Właściciele psów jednak_ze powinni być
przygotowani na poniesienie inwestycji czasowych, fin-
ansowych i technicznych w przypadku wprowadzenia
tego typu terapii.
Dodatkowo w przypadku kiedy objawowa terapia prze-
ciwzapalna jest nieskuteczna lub wia˛z_ e sie z niemo_zli-
wymi do zaakceptowania objawami ubocznymi (np.
terapia glikokortykoidami) lub te_z na dłu_zsza˛ mete˛ jest nie-
praktyczna, zalecana jest immunoterapia, nawet u psów z
objawami sezonowymi i krótkotrwałymi. Wreszcie, ze
wzgle˛du na swój unikalny mechanizm działania, immuno-
terapia to jedyna mo_zliwość terapeutyczna pozwalaja˛ca
na zapobieganie chorobie i wpływaja˛ca długofalowo na jej
przebieg.
Jak wspomniano, lekarze klinicyści moga˛ stosować
alergiczne testy śródskórne lub serologiczne w celu ident-
yfikacji nadwra_zliwości na pospolicie wyste˛puja˛ce w śro-
dowisku alergeny, poniewa_z nie ma dowodów na wy_zsza˛
skuteczność terapii zaleconej w oparciu o która˛ś z dwu
wymienionych metod diagnostycznych (COE III).72,73
Alergeny, które zostaja˛ wybrane do immunoterapii musza˛
korespondować z okresami nasileń objawów klinicznych,
potencjalna˛ ich obecnościa˛ w środowisku zwierze˛cia i w
danej lokalizacji geograficznej (SOR D).
Oczekuje sie˛, z_ e 50-80% psów poddanych immu-
noterapii przez 6-12 miesie˛cy wyka_ze poprawe˛ stanu
klinicznego lub uzyskana zostanie mo_zliwości redukcji
dawki leków przeciwzapalnych i przeciwświa˛dowych.74
Aktualnie uwa_za sie˛, z_ e nie istnieje jakiś szczególny, sku-
teczniejszy od pozostałych protokół immunoterapii
(np. tradycyjny, nagły, niskimi dawkami) (COE Ia).16
Najistotniejsze jest, aby dawki i cze˛stotliwość iniekcji
była dostosowana do danego pacjenta, w zale_zności od
uzyskiwanej poprawy klinicznej i pojawiaja˛cych sie˛
ewentualnych reakcji niepo_za˛danych (np. wzrost świa˛du
po iniekcji).
Ze wzgle˛du na opóźniony efekt terapeutyczny immu-
noterapii swoistej powinno sie˛ w oczekiwaniu na
poprawe˛ aplikować pacjentowi leki przeciwzapalne w od-
powiednich dawkach, w celu zapewnienia mu komfortu
z_ ycia (patrz wy_zej).
Nie istnieja˛ obecnie dowody na niekorzystny wpływ
miejscowych czy ogólnych leków przeciwzapalnych na
kliniczna˛ skuteczność immunoterapii u psów (COE IV).
Poniewa_z poprawa po rozpocze˛ciu immunoterapii mo_ze
być niezauwa_zalna przez pierwsze miesia˛ce leczenia, jej
wymierny efekt najwcześniej mo_zna oceniać po upływie
roku (COE III). Jak dota˛d nie ustalono jeszcze czy immu-
noterapia swoista powinna być stosowana w postaci
leczenia przypominaja˛cego przez całe z_ ycie psa z AZS.
Poniewa_z bardziej szczegółowa analiza metodyki
immunoterapii swoistej wykracza poza zakres niniejszego
sprawozdania, czytelnika odsyła sie˛ do najnowszego
sprawozdania74 w celu pogłe˛bienia wiedzy na temat
mo_zliwych protokołów i ró_znych czynników, które moga˛
wpływać na przebieg immunoterapii.
13
Olivry i in.
Wnioski
Podsumowuja˛c nale_zy podkreślić, z_ e leczenie atopowego
zapalenia skóry u psów powinno być zawsze indywidual-
nie dostosowane do potrzeb pacjenta. Zaleca sie˛, aby pro-
tokoły terapeutyczne w głównej mierze zale_zały od tego,
czy leczony jest pies z ostrymi nawrotami, czy z przew-
lekła˛ postacia˛ choroby oraz od tego, czy objawy skórne
wyste˛puja˛ lokalnie, czy te_z maja˛ charakter uogólniony.
Terapia przewlekłych postaci AZS psów jest najbardziej
wymagaja˛ca i i powinna obejmować poła˛czenie działań
maja˛cych na celu wykrycie czynników wyzwalaja˛cych za-
ostrzenia choroby i, o ile to mo_zliwe, eliminacje˛ tych czyn-
ników. Powinno sie˛ równie_z zwie˛kszać dbałość o
kondycje˛ skóry, ograniczać zmiany skórne i poziom
świa˛du oraz zapobiegać nawrotom objawów w okresach
remisji.
Trzeba mieć na uwadze, z_ e nie wszystkie działania tera-
peutyczne sa˛ równie odpowiednie dla wszystkich pac-
jentów i be˛da˛ przez nich dobrze tolerowane. Lekarze
klinicyści powinni polegać na najlepszych doste˛pnych
dowodach naukowych dotycza˛cych skuteczności, ef-
ektywności i bezpieczeństwa leczenia AZS przedstawio-
nych w niniejszym sprawozdaniu. Lekarze powinni
równie_z dostosować sie˛ do indywidualnych mo_z liwości
właścicieli zwierza˛t, uwzgle˛dniaja˛c koszty i stopień trud-
ności określonych działań terapeutycznych i jednocześnie
uwzgle˛dniać jakość z_ ycia pacjenta w kontekście zasto-
sowanej strategii leczniczej.
Przyszłe projekty i strategie lecznicze
Autorzy, pisza˛c niniejsze sprawozdanie, maja świado-
mość, z_ e istnieje kilka obiecuja˛cych strategii tera-
peutycznych, które podlegaja˛ intensywnym badaniom, i
które w przyszłości moga˛ okazać sie˛ skuteczne w lecze-
niu AZS u psów. Na przykład inhibitory kinazy tyrozynowej
jako grupa enzymów jest obecnie intensywnie badana w
aspekcie ich przyszłego zastosowania jako leków
przeciwnowotworowych i przeciwalergicznych, wła˛czaja˛c
badania nad ich skutecznościa˛ w atopii u psów. Ponad to
tocza˛ sie˛ intensywne dyskusje na temat poprawy jakości
bariery naskórkowej (poprzez działania dietetyczne i mie-
jscowe) u psów z AZS. Równie_z sama metodyka wer-
yfikacji funkcji barierowej powłoki wspólnej ciała jest stale
jeszcze przedmiotem intensywnych badań. Wyniki ek-
sperymentów klinicznych u psów z AZS dotycza˛ce
wspomnianych działań terapeutycznych nie zostały jes-
zcze uje˛te w formie sprawozdania, jednak podstawy teor-
etyczne ich stosowania pozwalaja˛ mieć nadzieje˛, z_ e w
przyszłości arsenał narze˛dzi do walki z AZS u psów be˛dzie
rozszerzony.
References
1. Leung DY, Nicklas RA, Li JT et al. Disease management of ato-
pic dermatitis: An updated practice parameter. Annals of Allergy,
Asthma & Immunology 2004; 93: S1–21.
2. Halliwell R. Revised nomenclature for veterinary allergy.
Veterinary Immunology and Immunopathology 2006; 114:
2007–8.
3. Marsella R, Samuelson D. Unraveling the skin barrier: a new par-
adigm for atopic dermatitis and house dust mites. Veterinary
Dermatology 2009; 20: 533–40.
14 ª 2010 The Authors. Journal compilation ª 2010 ESVD and ACVD, Veterinary Dermatology
4. Olivry T, Marsella R, Pucheu-Haston CM et al. Mechanism of
lesion formation in canine atopic dermatitis: 2004 hypothesis. In:
Hillier A, Foster AP, Kwochka KW, eds. Advances in
Veterinary Dermatology, 5. Oxford, UK: Blackwell Publishing,
2005: 10–6.
5. Carr MN, Torres SM, Koch SN et al. Investigation of the prurito-
genic effects of histamine, serotonin, tryptase, substance P and
interleukin-2 in healthy dogs. Veterinary Dermatology 2009; 20:
105–10.
6. Griffin CE, DeBoer DJ. The ACVD task force on canine atopic
dermatitis (XIV): Clinical manifestations of canine atopic dermati-
tis. Veterinary Immunology and Immunopathology 2001; 81:
255–69.
7. DeBoer DJ, Hillier A. The ACVD task force on canine atopic
dermatitis (XV): Fundamental concepts in clinical diagnosis.
Veterinary Immunology and Immunopathology 2001; 81:
271–6.
8. Favrot C, Steffan J, Seewald W et al. A prospective study on the
clinical features of chronic canine atopic dermatitis and its diag-
nosis. Veterinary Dermatology 2010; 21: 23–30.
9. Olivry T, DeBoer DJ, Prélaud P et al. Food for thought:
Pondering the relationship between canine atopic dermatitis and
cutaneous adverse food reactions. Veterinary Dermatology
2007; 18: 390.
10. Hillier A, DeBoer DJ. The ACVD task force on canine atopic der-
matitis (XVII): Intradermal testing. Veterinary Immunology and
Immunopathology 2001; 81: 289–304.
11. DeBoer DJ, Hillier A. The ACVD task force on canine atopic der-
matitis (XVI): Laboratory evaluation of dogs with atopic dermati-
tis with serum-based ‘‘allergy’’ tests. Veterinary Immunology
and Immunopathology 2001; 81: 277–87.
12. Loflath A, von Voigts-Rhetz A, Jaeger K et al. The efficacy
of a commercial shampoo and whirlpooling in the treat-
ment of canine pruritus - a double-blinded, randomized,
placebo-controlled study. Veterinary Dermatology 2007; 18:
427–31.
13. DeBoer DJ, Schafer JH, Salsbury CS et al. Multiple-center
study of reduced-concentration triamcinolone topical solution
for the treatment of dogs with known or suspected allergic
pruritus. American Journal of Veterinary Research 2002; 63:
408–13.
14. Bryden SL, Burrows AK, Rème C et al. Efficacy of a 0.0584%
hydrocortisone aceponate spray (Cortavance) for the manage-
ment of pedal pruritus in atopic dogs: A pilot study (abstract).
Veterinary Dermatology 2008; 19: 40.
15. Nuttall T, Mueller R, Bensignor E et al. Efficacy of a 0.0584%
hydrocortisone aceponate spray in the management of canine
atopic dermatitis: A randomised, double blind, placebo-controlled
trial. Veterinary Dermatology 2009; 20: 191–8.
16. Olivry T, Foster AP, Mueller RS et al. Interventions for atopic
dermatitis in dogs: A systematic review of randomized con-
trolled trials. Veterinary Dermatology 2010; 21: 4–22.
17. Gross TL, Walder EJ, Ihrke PJ. Subepidermal bullous dermatosis
due to topical corticosteroid therapy in dogs. Veterinary Derma-
tology 1997; 8: 127–31.
18. Kimura T, Doi K. Dorsal skin reactions of hairless dogs to topical
treatment with corticosteroids. Toxicologic Pathology 1999; 27:
528–35.
19. Bensignor E, Olivry T. Treatment of localized lesions of
canine atopic dermatitis with tacrolimus ointment: A blinded
randomized controlled trial. Veterinary Dermatology 2005; 16:
52–60.
20. Olivry T, Bizikova P. A systematic review of the evidence of
reduced allergenicity and clinical benefit of food hydrolysates in
dogs with cutaneous adverse food reactions. Veterinary Derma-
tology 2010; 21: 31–40.
21. Sousa CA, Halliwell REW. The ACVD task force on canine atopic
dermatitis (XI): The relationship between arthropod hypersensi-
tivity and atopic dermatitis in the dog. Veterinary Immunology
and Immunopathology 2001; 81: 233–8.

22. Marsella R, Olivry T, Nicklin C et al. Pilot investigation of a model
for canine atopic dermatitis: Environmental house dust mite
challenge of high-IgE-producing beagles, mite hypersensitive
dogs with atopic dermatitis and normal dogs. Veterinary Derma-
tology 2006; 17: 24–35.
23. Pucheu-Haston CM, Jackson HA, Olivry T et al. Epicutaneous
sensitization with dermatophagoides farinae induces generalized
allergic dermatitis and elevated mite-specific immunoglobulin E
levels in a canine model of atopic dermatitis. Clinical and Experi-
mental Allergy 2008; 38: 667–79.
24. Marsella R, Nicklin C, Lopez J. Studies on the role of routes
of allergen exposure in high IgE-producing beagle dogs sensi-
tized to house dust mites. Veterinary Dermatology 2006; 17:
306–12.
25. Hill PB, DeBoer DJ. The ACVD task force on canine atopic der-
matitis (IV): Environmental allergens. Veterinary Immunology
and Immunopathology 2001; 81: 159–68.
26. Arlian LG, Platts-Mills TAE. The biology of house dust mites
and the remediation of mite allergens in allergic disease.
Journal of the American Academy of Dermatology 2001; 107:
S406–413.
27. Tan BB, Weald D, Strickland I et al. Double-blind controlled trial
of effect of housedust-mite allergen avoidance on atopic derma-
titis. Lancet 1996; 347: 15–8.
28. Gutgesell C, Heise S, Seubert S et al. Double-blind placebo-
controlled house dust mite control measures in adult patients
with atopic dermatitis. British Journal of Dermatology 2001; 145:
70–4.
29. Gotzsche PC, Johansen HK. House dust mite control
measures for asthma: Systematic review. Allergy 2008; 63:
646–59.
30. Raffan E, Lawrence H, Henderson T et al. Prevalence of the
group 1 Dermatophagoides allergens Der p 1 and Der f 1 in
homes with no dogs, healthy dogs and Dermatophagoides-sen-
sitized atopic dogs in Liverpool. Veterinary Dermatology 2005;
16: 253–60.
31. Swinnen C, Vroom M. The clinical effect of environmental con-
trol of house dust mites in 60 house dust mite-sensitive dogs.
Veterinary Dermatology 2004; 15: 31–6.
32. DeBoer DJ, Marsella R. The ACVD task force on canine atopic
dermatitis (XII): The relationship of cutaneous infections to the
pathogenesis and clinical course of canine atopic dermatitis.
Veterinary Immunology and Immunopathology 2001; 81: 239–
50.
33. Morris DO, Olivier NB, Rosser EJ. Type-1 hypersensitivity reac-
tions to Malassezia pachydermatis extracts in atopic dogs.
American Journal of Veterinary Research 1998; 59: 836–41.
34. Nuttall TJ, Halliwell REW. Serum antibodies to Malassezia
yeasts in canine atopic dermatitis. Veterinary Dermatology 2001;
12: 327–32.
35. Morris DO, DeBoer DJ. Evaluation of serum obtained from ato-
pic dogs with dermatitis attributable to Malassezia pachyderma-
tis for passive transfer of immediate hypersensitivity to that
organism. American Journal of Veterinary Research 2003; 64:
262–6.
36. Farver K, Morris DO, Shofer F et al. Humoral measurement of
type-1 hypersensitivity reactions to a commercial Malassezia
allergen. Veterinary Dermatology 2005; 16: 261–8.
37. Morales CA, Schultz KT, DeBoer DJ. Antistaphylococcal antibod-
ies in dogs with recurrent staphylococcal pyoderma. Veterinary
Immunology and Immunopathology 1994; 42: 137–47.
38. Marsh KA, Ruedisueli FL, Coe SL et al. Effects of zinc and lino-
leic acid supplementation on the skin and coat quality of dogs
receiving a complete and balanced diet. Veterinary Dermatology
2000; 11: 277–84.
39. Baddaky-Taugbøl B, Vroom MW, Nordberg L et al. A random-
ized, controlled, double-blinded, multicentre study on the effi-
cacy of a diet rich in fish oil and borage oil in the control of canine
atopic dermatitis. In: Hillier A, Foster AP, Kwochka KW, eds.
Advances in Veterinary Dermatology, 5; 5. Oxford, United King-
dom: Blackwell Publishing, 2005: 173–87.
ª 2010 The Authors. Journal compilation ª 2010 ESVD and ACVD, Veterinary Dermatology
Wskazania dotycza˛ce atopowego zapalenia skóry psów
40. Glos K, Linek M, Loewenstein C et al. The efficacy of
commercially available veterinary diets recommended for dogs
with atopic dermatitis. Veterinary Dermatology 2008; 19: 280–
7.
41. Roudebush P, Bloom PB, Jewell DJ Consumption of essential
fatty acids in selected commercial dog foods compared to die-
tary supplementation. In: AAVD ⁄ ACVD Meeting, Nashville, TN:
AAVD & ACVD 1997; 10–11.
42. Roudebush P Consumption of essential fatty acids in selected
commercial dog foods compared to dietary supplementation:
An update. In: Annual Meeting of the American Academy of
Veterinary Dermatology & American College of Veterinary
Dermatology. Norfolk, VA: American Academy of Veterinary
Dermatology & American College of Veterinary Dermatology
2001.
43. Olivry T, Marsella R, Hillier A. The ACVD task force on canine
atopic dermatitis (XXIII): Are essential fatty acids effective?
Veterinary Immunology and Immunopathology 2001; 81: 347–
62.
44. Piekutowska A, Pin D, Rème CA et al. Effects of a topically
applied preparation of epidermal lipids on the stratum corneum
barrier of atopic dogs. Journal of Comparative Pathology 2008;
138: 197–203.
45. Watson AL, Fray TR, Bailey J et al. Dietary constituents are able
to play a beneficial role in canine epidermal barrier function.
Experimental Dermatology 2006; 15: 74–81.
46. Bizikova P, Linder KE, Paps JS et al. Effect of a novel topical
diester glucocorticoid spray on immediate and late phase
cutaneous allergic reactions in maltese-beagle atopic dogs: A
placebo-controlled study. Veterinary Dermatology 2010; 21:
70–9.
47. Rème CA, Dufour P. Repeated daily application of 0.0584%
hydrocortisone aceponate spray for 8 consecutive weeks in
dogs: Impact on skin thickness (abstract). Veterinary Dermatol-
ogy 2008; 19(Suppl. 1): 47.
48. Marsella R, Nicklin CF, Saglio S et al. Investigation on the clinical
efficacy and safety of 0.1% tacrolimus ointment (protopic) in
canine atopic dermatitis: A randomized, double-blinded, placebo-
controlled, cross-over study. Veterinary Dermatology 2004; 15:
294–303.
49. Steffan J, Favrot C, Mueller R. A systematic review and meta-
analysis of the efficacy and safety of cyclosporin for the treat-
ment of atopic dermatitis in dogs. Veterinary Dermatology 2006;
17: 3–16.
50. Paradis M, Scott DW, Giroux D. Further investigations on the
use of nonsteroidal and steroidal antiinflammatory agents in the
management of canine pruritus. Journal of the American Animal
Hospital Association 1991; 27: 44–8.
51. Saevik BK, Bergvall K, Holm BR et al. A randomized, controlled
study to evaluate the steroid sparing effect of essential fatty acid
supplementation in the treatment of canine atopic dermatitis.
Veterinary Dermatology 2004; 15: 137–45.
52. Schmidt V, McEwan N, Volk A et al. The glucocorticoid sparing
efficacy of PhytopicaTM in the management of canine atopic der-
matitis: A randomised, double blind, placebo controlled trial. Vet-
erinary Dermatology 2010; 21: 91–104.
53. Iwasaki T, Hasegawa A. A randomized comparative clinical trial
of recombinant canine interferon-gamma (KT-100) in atopic dogs
using antihistamine as control. Veterinary Dermatology 2006;
17: 195–200.
54. Yasukawa K, Saito S, Kubo T et al. Low-dose recombinant
canine interferon-gamma for treatment of canine atopic dermati-
tis: An open randomized comparative trial of two doses. Veteri-
nary Dermatology 2010; 21: 41–8.
55. Carlotti DN, Madiot G, Ducret J et al. Use of recombinant omega
interferon therapy in canine atopic dermatitis (abstract). Veteri-
nary Dermatology 2004; 15(Suppl. 1): 32.
56. Carlotti DN, Boulet M, Ducret J et al. The use of recombinant
omega interferon therapy in canine atopic dermatitis: A double-
blind controlled study. Veterinary Dermatology 2009; 20: 405–
11.
15
Olivry i in.
57. Hansson H, Bergvall K, Bondesson U et al. Clinical pharmacol-
ogy of clemastine in healthy dogs. Veterinary Dermatology 2004;
15: 152–8.
58. Bizikova P, Papich MG, Olivry T. Hydroxyzine and cetirizine phar-
macokinetics and pharmacodynamics after oral and intravenous
administration of hydroxyzine to healthy dogs. Veterinary Derma-
tology 2008; 19: 348–57.
59. De Vos C, Maleux MR, Baltes E et al. Inhibition of histamine and
allergen skin wheal by cetirizine in four animal species. Annals of
Allergy 1987; 59: 278–82.
60. Ewert G, Daems T. Traitement de la dermite atopique canine
par un copolymere d’acides gras: Une etude clinique compar-
ative en double aveugle [treatment of canine atopic dermatitis
by a fatty acid copolymer: Comparative double blind study].
Pratique Médicale Et Chirurgicale De l’Animal De Compagnie
2001; 36: 401–8.
61. Nuttall T, McEwan N. Objective measurement of pruritus in
dogs: A preliminary study using activity monitors. Veterinary Der-
matology 2006; 17: 348–51.
62. Plant JD. Correlation of observed nocturnal pruritus and actigra-
phy in dogs. Veterinary Record 2008; 162: 624–5.
63. Hofmeister EH, Egger CM. Evaluation of diphenhydramine as a
sedative for dogs. Journal of the American Veterinary Medical
Association 2005; 226: 1092–4.
64. Horvath-Ungerboeck C, Thoday KL, Shaw DJ et al. Tepoxalin
reduces pruritus and modified CADESI-01 scores in dogs with
atopic dermatitis: A prospective, randomized, double-blinded,
placebo-controlled, cross-over study. Veterinary Dermatology
2009; 20: 233–42.
65. Hanifin J, Gupta AK, Rajagopalan R. Intermittent dosing of fluti-
casone propionate cream for reducing the risk of relapse in ato-
pic dermatitis patients. British Journal of Dermatology 2002;
147: 528–37.
16 ª 2010 The Authors. Journal compilation ª 2010 ESVD and ACVD, Veterinary Dermatology
66. Berth-Jones J, Damstra RJ, Golsch S et al. Twice weekly flutica-
sone propionate added to emollient maintenance treatment to
reduce risk of relapse in atopic dermatitis: Randomised, double
blind, parallel group study. British Medical Journal 2003; 326:
1367–70.
67. Thaci D, Reitamo S, Gonzalez Ensenat MA et al. Proactive dis-
ease management with 0.03% tacrolimus ointment for children
with atopic dermatitis: Results of a randomized, multicentre,
comparative study. British Journal of Dermatology 2008; 159:
1348–56.
68. Paller AS, Eichenfield LF, Kirsner RS et al. Three times
weekly tacrolimus ointment reduces relapse in stabilized ato-
pic dermatitis: A new paradigm for use. Pediatrics 2008; 122:
e1210–8.
69. Bousquet J, Lockey R, Malling H-. Allergen immunotherapy:
Therapeutic vaccines for allergic diseases. Journal of Allergy and
Clinical Immunology 1998; 102: 558–62.
70. Olivry T, DeBoer DJ, Griffin CE et al. The ACVD task force on
canine atopic dermatitis: Forewords and lexicon. Veterinary
Immunology and Immunopathology 2001; 81: 143–6.
71. Griffin CE, Hillier A. The ACVD task force on canine atopic der-
matitis (XXIV): Allergen-specific immunotherapy. Veterinary
Immunology and Immunopathology 2001; 81: 363–84.
72. Zur G, White SD, Ihrke PJ et al. Canine atopic dermatitis: A retro-
spective study of 169 cases examined at the University of Cali-
fornia, Davis, 1992-1998. part II. response to hyposensitization.
Veterinary Dermatology 2002; 13: 103–11.
73. Schnabl B, Bettenay SV, Dow K et al. Results of allergen-specific
immunotherapy in 117 dogs with atopic dermatitis. Veterinary
Record 2006; 158: 81–5.
74. Loewenstein C, Mueller RS. A review of allergen-specific immu-
notherapy in human and veterinary medicine. Veterinary Derma-
tology 2009; 20: 84–98.
 Wskazania dotycza˛ce atopowego zapalenia skóry psów

Suplement
Leczenie atopowego zapalenia skóry u psów: Praktyczne wskazówki kliniczne na rok 2010 Mie˛dzynarodowej
Grupy Specjalistów do spraw Atopowego Zapalenia Skóry Psów (International Task Force on Canine Atopic
Dermatitis)
- Oświadczenie końcowe -
Uwaga: istnieje niewielkie prawdopodobieństwo skuteczności leczenia w przypadku zastosowania pojedynczej
interwencji terapeutycznej u psa z atopowym zapaleniem skóry. Lekarze praktycy powinni rozwa_zyć ła˛czne stosowanie
kilku proponowanych interwencji leczniczych w celu osia˛gnie˛cia najlepszych rezultatów, przy jednoczesnej minimalizacji
kosztów i skutków ubocznych leczenia.

1. Leczenie ostrych nawrotów atopowego zapalenia skóry u psów:

a. Rozpoznanie i unikanie czynników wyzwalaja˛cych:
i. Identyfikacja i eliminacja alergenowych czynników wyzwalaja˛cych w mo_zliwym zakresie (pcheł, alergenów pokar-
mowych i alergenów środowiskowych)
ii. Rozpatrzenie mo_zliwości zastosowania terapii przeciwbakteryjnej i przeciwgrzybiczej w przypadkach, gdy na
skórze ba˛dź uszach pacjenta pojawiaja˛ sie˛ kliniczne objawy zaka_zenia lub kolonizacji bakteryjnej lub dro_zd_zakowej
b. Poprawa dbałości o stan higieniczny skóry i okrywy włosowej:
i. Ka˛piele w niedra_znia˛cych szamponach
c. Ograniczenie poziomu świa˛du i zmian skórnych z zastosowaniem terapii farmakologicznej:
i. Leczenie lokalnie działaja˛cymi glikokortykoidami, szczególnie w przypadkach zmian miejscowych
ii. Leczenie doustnymi glikokortykoidami, szczególnie w przypadkach uogólnionych i cie˛z_ kich zmian skórnych

2. Leczenie przewlekłych postaci atopowego zapalenia skóry psów:

a. Rozpoznanie i unikanie czynników wyzwalaja˛cych:
i. Zastosowanie prób dietetycznych poła˛czonych z testami prowokacyjnymi u psów z objawami wyste˛puja˛cymi nies-
ezonowo
ii. Zastosowanie skutecznej terapii przeciwpchelnej na terenach bytowania pcheł
iii. Wykonanie alergicznych testów śródskórnych lub serologicznych w celu identyfikacji środowiskowych alergenów,
stanowia˛cych prawdopodobne czynniki wyzwalaja˛ce chorobe˛
iv. Zastosowanie mo_zliwych środków zwalczaja˛cych roztocza kurzu domowego, w razie takiej konieczności
v. Rozpatrzenie mo_zliwości zastosowania terapii przeciwbakteryjnej lub przeciwgrzybiczej w przypadkach, gdy na
skórze ba˛dź uszach obecne sa˛ objawy kliniczne zaka_zenia lub kolonizacji bakteryjnej lub dro_zd_zakowej
b. Poprawa dbałości o stan higieniczny skóry i okrywy włosowej:
i. Ka˛piele w szamponach niedra_znia˛cych lub szamponach przeciwłojotokowych ⁄ przeciwbakteryjnych, w zale_zności
od wygla˛du klinicznego zmian
ii. Wzbogacenie diety w niezbe˛dne kwasy tłuszczowe
c. Ograniczenie poziomu świa˛du i zmian skórnych z zastosowaniem terapii farmakologicznej:
i. Leczenie lokalnie działajacymi glikokortykoidami lub preparatami zawieraja˛cymi tacrolimus, szczególnie w przy-
padku zmian miejscowych, w sposób kontroluja˛cy objawy
ii. Leczenie doustnymi glikokortykoidami, cyklosporyna˛ lub podskórnymi iniekcjami interferonu, szczególnie w przy-
padkach uogólnionych i cie˛z_ kich zmian skórnych, w celu kontroli objawów. Powy_zsze substancje zazwyczaj nie sa˛
stosowane ła˛cznie.
iii. Zastosowanie preparatów pozwalaja˛cych na redukcje˛ dawki glikokortykoidów, takich jak niezbe˛dne kwasy
tłuszczowe, mieszanka ziół chińskich i leki antyhistaminowe, w przypadkach kiedy istnieje potrzeba długofalowej
terapii glikokortykoidami.
d. Zastosowanie strategii ograniczaja˛cych nawroty choroby
i. Unikanie znanych czynników wyzwalaja˛cych, jak wskazano powy_zej
ii. Rozwa_zenie famakologicznej terapii prewencyjnej, w razie potrzeby
iii. Zastosowanie alergenowo swoistej immunoterapii, jeśli to mo_zliwe. Immunoterapia mo_ze być stosowana niez-
ale_znie od wymienionych opcji leczniczych w celu uzyskania długofalowej poprawy funkcjonowania nieprawidłowo
reaguja˛cego układu immunologicznego.

ª 2010 The Authors. Journal compilation ª 2010 ESVD and ACVD, Veterinary Dermatology 17