Erzurum/Bingöl, Kığı Surp Haç (Khatch) kilisesi [Սուրբ Խաչ

եկեղեցի] Topraklı Köyü (Hakusdun) Eski Kavaklı mezrası (*)

Ardachès S./KHODJASARIAN
armenian on web
08.10.2022
https://bit.ly/3MeCigg

Erzurum Ermenilerinin resmi tehcir öncesi, tehcir döneminde vilayet içinde ve Suriye`ye kadar olan
sürgün yollarında uğradıkları katliam yerleri şunlar : Pasin yaylası, Tercan (Nenehatun), Sansa Geçidi ve köprüsü,
Piriz yakınları, Kemah boğazı, Zenberek Köprüsü, Telli (Tebelli) Çayı, Bayburt-Erzincan yolu,
Aşkale, Hınıs vadisi, Çividih dağı, Kütür Köprüsü, Piriz, Erzincan`ın güney-batısında Karasu ırmağı,
Kahta, Çoruh nehri kıyısı, Erzincan`da 60 Ermeni köyü, Bayburt`un kuzeyindeki Yanbastı`daki Değirmendere
ve Hus Boğazı, Çağ Boğazı, Güvendüz köyü, Burnaz/Purnak köyleri ve Karaköprü, Kasaba ve Erzincan arası,
Kemah kazasına bağlı 15 yerleşim bölgesi, Refahiye/Gercaniş kazasına bağlı Gercaniş, Horopel ve Melikşerif köyleri,
Kemah-Arapkir köprüsünden sonra Gümüşmaden, Samsat, Samsat yakınlarında Fırat nehri kıyısı, Suruç, Raffa,
Birecik, Urfa, Kiğı köyleri, Deli Mizi Palu Tepesi, Fırat nehri üzerindeki Palu Köprüsü, Palu yakınlarındaki Dabalu mevkiinde,
Erzincan Doğusunda Çerbelek köprüsü, Akpunar kazasına bağlı Sarpıçay, Erzurum İçkale, Fırıncılar Malatya mevkii,
Diyarbakır-Mardin arası, Nusaybin civarı, Cizre`ye 3 saat uzaklıktaki bir bölge, Erzurum Aşkale Boğazı, Ardahan, Artvin,
Olti, Ardanus, Eleşkirt, Diyadin, Beyazıt ve Karakilise. Eğer bir Türkiye haritası üzerinde yerleri kırmızı kalemle işaretlemeye
kalkarsanız, tüm vilayetin kıpkırmızı olduğunu görürsünüz.
-in 1915-16´da Erzurumlu Ermeniler nasıl yok edildi? -SELCUK UZUN-24 June 2012

Işgalci devlet [Türkiye] tarafından "Doğu Anadolu" olarak adlandırılan Küçük

Asya'daki her kasaba ve köyde en az bir tarihi bina vardır. Ermenilerin topa tutularak
yıkılan, yakılan, harabe haline gelen, kitabelerinden mahrum kiliseleri ahır olarak
kullanılmakta ve yok olmakla tehdit edilmektedir. Bu yapıların varlığı korunmadıkça
her geçen gün biraz daha yok olacaklardır.

Nairi Devletlerinin bir parçası olan Ermeniler, MÖ 900 yıllarında Asur

İmparatorluğu'nun sürekli saldırılarına karşı bir konfederasyon oluşturarak Urartu
Devleti'ni kurar. Zamanının en güçlü ve en organize devletlerinden biri haline gelir.

Batı Ermenistan tarihinde Garyn / Çabağçur (Erzurum/Bingöl) Urartu Devleti sınırları

içerisinde bulunmaktaydı ; 1515 yılında Osmanlı topraklarına ilhak edilir. Kığı,
Osmanlı idarî sisteminde 1864 yılından itibaren Erzurum’a bağlı olup, « Cumhuriyet
»’ten sonra 1936’da il olmasıyla Bingöl’e dahil edilir.

Tarihi Ermeni idari bölgeside nüfus

Kığı, Murat Nehri’nin (Արածանի, Արածանու Լճիկ (Լծիկ) կամ Մեծգետ) sağ
kolunda Yukarı ve Orta Kayl (վերին և միջին ավազանը Գայլգետ =Perisu nehri )
havuzlarında bulunmaktadır. Daha sonraki dönemde ilçe Yukarı ve İç kısımlara
ayrılmıştır. Ermeni tarihi idarî biriminde bölge, Büyük Hayk'ın (Մեծ Հայքի) dördüncü
(- Չորրորդ -) dünyasına ait olan Dzopk (Sophene, Ծոփք) eyaletinde Khortsan
(Խորձեան գավառ, Խորձէն) olarak adlandırılmaktaydı. Devletin ilk ili olarak
hatırlanır. 13. yüzyıla kadar Khordzian, daha sonra Kghi veya Kighi eyaleti olarak
adlandırıdı. Bölgede Ermeni varlığ 7. Yy’a kadar inmektedir.

19. yüzyılda Erzurum'un güneyinde, Kığı bölgesinde, 206 köyün 50'sinde sadece
Ermeniler yaşıyordu: 2.676 hanede 6.334 Müslüman ve 18.705 Ermeni vardı.
Patrikhanenin verilerine göre 1913-14 tarihlerinde 51 Ermeni köyünde 19.859
Ermeni yaşamaktaydı. Kığı dini merkezinin verilerine göre 1902’de ise 56 Ermeni
köyünde 25.000 Ermeni yaşamaktaydı. Bu sayı 1908 yılında 27.000 Ermeni nüfusunu
bulmaktaydı. Soykırım öncesi 49 Ermeni köyünde 4981 hanede 28963 Ermeni ve 752
hanede 4373 Kürt yaşıyordu. 1909'da Kığı kasabasında 350 hanede 2.450 Ermeni
yaşıyordu, 1914'te ise 5.000 kişiden 4.000'i (650 hane) Ermeniden oluşmaktaydı.

15.-17. yüzyılda Kiğı, Osmanlı Türkleri tarafından feci akınlara maruz kalır ve nüfus
kılıçtan geçirilir. Kürt aşiretleri ve göçebe Türkler, Ermenilerin terk edilmiş evlerine
yerleşir. Hamidiye katliamları ile birlikte vilayet Ermenileri yeni felaketlerle karşı
karşıya kalır: zulümler, zorla din değiştirmeler, yağmalamalar... Savunmasız kalan
Ermeniler güç farklılığı ve savunma yardımı eksikliğinden Dersim’e, dost aşiretlere
sığınırlar.
AZIZ HAÇ KILISESI (Surp Haç / Khatch) / Սուրբ Խաչ եկեղեցի)

Keği (Kiğı) kazasının yukarısında, 39° 23' 18'' Kuzey enlemi, 40° 20' 8'' Doğu
boylamında bulunan Hankısdun (Topraklık) köyünün kilisesidir. Kiğı HES Barajı
altında kalan eski Topraklık köyünün üst bitiminde, köye hâkim bir noktada bulunur.
1915 yılı Ermeni kıyımlarına kadar 60 öğretmenin görev yaptığı ve 2530 öğrencinin
eğitim gördüğü ilçede 38 kilise, 3 manastır, 3 şapel, 41 karma, 2 erkek, 2 kız okulu
faaliyet gösteriyordu.
Köye varmadan önce Arşakuni kralları tarafından yaptırılan ve önce 1601 tarihinde
Şah Abbas tarafından yıkılan, sonra 1616 yılında büyük bir depremde yerle bir edilen
Kığı Kalesi’nin kalıntıları bulunmaktadır.
62 hanede 421 Ermeninin yaşadığı günümüzdeki Topraklık (Haküsdün / Hanksdun=
Հանգստուն) Köyü’nün üst kısmında, köye hakim bir noktada yer alan 1168
tarihinde inşa edilen kilise, ilk bakıldığında dışarıdan iki ayrı yapı olarak
algılanmaktadır.

Khortsan’ın dinî önderi ve Keği Surp Garabed Manastırı’nın başrahibi, Başepiskopos

Istepannos (1694-1702, 1703 ve 1705), 1703 yılında, bu kilisenin karşısına, ondan
daha büyük olan Surp Khaç Kilisesi’ni inşa ettirir.
Ibadethane 15,6x9,7 metre ölçülerinde, üç çapraz kemerli bir çıkıntılı apsise sahip,
beşikçatılı, tek sahınlı bir yapıdır. Girişi batı tarafından olup çiçek, bitki motifleriyle
süslü olup anıtsal olarak düzenlenmiştir. Kapı üzerinde kabartma olarak yapılmış kuş
motifleri bulunmaktadır. Bunun üst kısmında, ortadaki yüksek, kenardakiler daha
aşağıda olmak üzere üç tane pencere açıklığı vardır. Iç kısmında, uzun duvarlarda 3
adet, köşelerde bire adet paye üzerine oturmuş yalancı kemerler görülmektedir.
Tonoz kilise tavanı bu payeler üzerine oturmaktadır. Kilisede anıtsal kapı çevresi,
payeler, kemerle, absis çevresi düzgün ve yeryer kırmızı renkli kesme taştan
yapılmıştır. Toprak olan üst tonoz örtünün büyük bir kısmı çökmüştür. Yan taraftaki
yapının her tarafı kapalıdır. Giriş, kilise içerisinden sağlanmaktadır. Hankısdun
Kilisesi’nde elyazmaları da bulunuyordu.
Aziz Khat (Սուրբ Խադ մատուռ / Խադ-Հօր Վանքը) şapeli

Surp Haç kilisesinin karşı tarafında, 10,5 × 5,7 metre ölçülerinde, çapraz bir kemerle
güçlendirilmiş, beşik tonozlu tek nefi olan Surp Khat Şehitliği bulunur. Kiliseye
güneyden bağlıdır ve kiliseyle eski kapısının yüksekliğindeki bir geçit vasıtasıyla
bağlanmaktadır.
Aziz Khat (Սուրբ Խադ մատուռ 308-380 / Խադ-Հօր Վանք) şapeli adak yeri olarak
da anılmaktadır. Piskopos Surp Khat’ın mezarı önemli bir hac mekânıydı.
Tarihci Khoren’li Movses, Aziz Krikor Lusavoriç’in (saint Grégoire l’Illuminateur )
soyundan gelen 4. yüzyılda’da yaşamış olan Katolikos Büyük Nerses’in vekili
Episkopos Khat’a (l’évêque Khat) adanmıştır. Burada şehit Piskopos Khat Hayr (Khat
Baba/ Père Khat)’ın mezarı bulunduğundan onun istirahatgâhı anlamında bu isim
verilmiştir. Հանգստեան տուն = Hanksdyan dun anlamındadır.

Piskopos Khat'ın hayatı aynı zamanda Khlbasian Anabad, Abaru, Kedahayats,

Hanksdun olarak da adlandırılan Surp Garabed kilisesine atıfta bulunmaktadır.
Haksdun yakınlarındaki Vank mezrasında, Perisuyu barajının altında kalmayan iki
tepe arasındaki dik yamaçta yer almaktadır. Kiğı Kalesi'nin karşısında olduğu için
Khlbasian Anabad adını almıştır ; Abaru, 1601'de Şah Abbas tarafından yıkılan Abar
şehrine yakın olduğu için. Coğrafi konumundan dolayı adı Haksdun, aynı adı taşıyan
köyün yanında olmasındandır. Bazı kaynaklar onu bu kilisenin kurucusu ve baş rahibi
olarak da sunar.
Katolikos Nerses Konstantin Bolis’e gitmeden önce yönetim yetikisini Erzurum’un
Markats köyü doğumlu diyakoz (diacre) Piskopos Khat’a devreder. Bulunduğu
mevkiye göz dikmiş olan Kral Aşot’un gazabına uğrayan Azize Khat, Keşiş Köprüsü
(Քեշիշ-քյոփրուսի - Խադ հոր կամուրջը ) yakınlarında bir suikast girişiminde
hayatını kaybeder.

Köydeki diğer madur/kilise Surp Asdvadzadzindi. Soykırım öncesinde kazanın en ünlü

manastırı Haksdun S. Garabed Manastırı idi. Manastırın başrahibliğini ise görevi icabı
Kığı Murahhası yürütmekteydi. Her iki kilise de Hamidiye Kıyımları (1895) esnasında
telef olmuşlardır.
Osmanlı Ermenistanı’nın diğer bölgelerinde olduğu gibi, Kiğı’da da manastırlar adak
ziyareti merkezleriydi. Kığı halkı manastırlara tahsis edilmiş özel bayram günlerinde
adak ziyaretleri yapar, içten dualar eder ve adağını ayinlerle gerçekleştirirdi. Hastalar
şifa bulmaları için buraya getirilir, kurak yıllarda ise özel ayinler yapılırdı. (A. S./KH.)
(*)
- Topraklık Köyü, Topraklı, Hakusdun, Hankısdun, Haküsdün, Hanksdun, Hakistan, Hakiston,
Hakistun, Թոփրաքլըք, Հանգստուն, Հանքիսդուն, , Հազարուն
Kığı, Kghi, Kighi, Keği, Keghi, , Kaghi, Kughi, Geghi Geği, Քըղը, Քըղի, Քեղի, Քղի, Կեղի,
Կողաբերդ
- Murat Nehri, Արածանի գետ, Aratsani ked
- Perisu, Գայլգետ, Kaylked
- Ձոփք, Dzopk, Sophene
- Խորձեան գավառ, Խորձէն, Khortsan, Kortzyan

Kaynaklar :

- SELCUK UZUN, 1915-16´da Erzurumlu Ermeniler nasıl yok edildi?, 2012

- Գեղամ Մ. Բադալյան, Վէմ համահայկական հանդես, Ը (ԺԴ) տարի, թիվ 1 (53)
հունվար-մարտ, 2016, էջ XXIV
- Արարատ (ամսագիր), 1896, ԻԹ տարի, Բ
- Հայոց պատրիարքարանի՝ 1913-14թթ. Մարդահամար
- Գարեգին Թուրիկյան, Քըղիի գավառակի տեղեկագիրը, 1917թ
- Մաղաքիա արքեպիսկոպոս Օրմանյան, Հայոց Եկեղեցին (ՔՂԻ-ԿԵՂԻ-Քեղի)
(Ազգապատում. Ցանկեր)
- Ռոբերտ Թաթոյան, ԷՐԶՐՈՒՄԻ ՆԱՀԱՆԳԻ ՀԱՅ ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ԹՎԱՔԱՆԱԿԸ ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԻ
ՆԱԽՕՐՅԱԿԻՆ, Ցեղասպանագիտական հանդես 2(1), 2014
- ՎՐԴ. ՂՈՒԿԱՍ ԻՆՃԻՃԵԱՆ, Նոր Հայաստան, 1806
- Ա-Դո (Տեր-Մարտիրոսյան Հովհաննես Գրիգորի), Վանի, Բիթլիսի և Էրզրումի
վիլայեթները, Ե.
- Հովհաննես ԶԱՏԻԿՅԱՆ, ԿԱՐԻՆԻ ՆԱՀԱՆԳԸ XIX ԴԱՐԻ ԵՐԿՐՈՐԴ ԿԵՍԻՆ, Երևան 2013
- Փառանձեմ Մուրատեան, Քղի (Խորձայն գաւառ), Տարեգիրք Քղիի հայրենակցական
միութեան, 1937
- Envanter… (kültür envanteri)
- Գարեգին Թուրիկեան, Եփրատեան Հայաստան կամ Քղի եւ շրջակայ գաւառներ, 1947
Փարիզ
- Պսակ Ծ. Վրդ. Տէր Խորէնեան, ՀՈՎՈՒՆ ՁԱՅՆԸ՝ ՔՂԻԷՆ
- ՍՏԵՓԱՆ Մելիք-բախշեան, ՀԱՅՈՑ ՊԱՇՏԱՄՈՒՆՔԱՅԻՆ ՎԱՅՐԵՐ, ԵՐԵՎԱՆ, 2009
- Ա. Խ. ՍԱՖՐԱՍՏԵԱՆ, ԿՈՆՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼԻՍԻ ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՐԻԱՐՔԻ ԿՈՂՄԻՑ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ
ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ԴԱՒԱՆԱՆՔՆԵՐԻ ՄԻՆԻՍՏՐՈՒԹԵԱՆԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒԱԾ ՀԱՅԿԱԿԱՆ
ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ ԵՒ ՎԱՆՔԵՐԻ ՑՈՒՑԱԿՆԵՐԸ ԵՒ ԹԱՔՐԻՐՆԵՐԸ (ԶԵԿՈՅՑՆԵՐԸ) 1912-
1913ԹԹ, ԷՋՄԻԱԾԻՆ, 1965 Թ
- Հիւբշման, Հին Հայոց տեղւոյ անունները, Վիեննա, 1907
- Հ. Ս. Էփրիկեան, Բնաշխարհիկ Բառարան, Վենետիկ
- Համազասպ Ոսկեան, Բարձր Հայքի վանքերը, Վիեննա, 1951
- Topraklık Köyü Kilisesi, KÜLTÜR VE TABIAT VARLIKLARINI KORUMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ,
Erzincan J.44.b.2
- German Military Map of Keghi
- Jean Michel Thierry, Revue des Études Arméniennes, 1988
- Collection RAA
- Յովսէփ Թօքաթ, Աւերակ Քղի, 2015
- Raymond Kevorkian, Le Génocide des Arméniens, 2006
- Immigration and settlement of Armenians in Southern Ontario.
- Կարնեցի Հ., Տեղեկագիր Վերին Հայոց, Վաղարշապատ, 1903,…, էջ 10
- Գ. Ղազարեան, Թրքական ցեղասպանութիւնը Էրզրումի նահանգին մէջ (Դ.) Հայկազն
- Wikipedia