Bitlis, Tatvan, Tokal ky ( Paaelmal mezras) Pavants, Aziz Meryem Ana Ermeni Manastr

( / Bae, / Baae), , / / , (1) Bitlis, Tatvan, Tokal ky ( Paaelmal mezras) Pavants Aziz Meryem Ana Ermeni Manastr

( / Bae, / Baae), , / / ,

armenian on web 27 Eyll 2013 Ardaes S./Hocasaryan http://team-aow.discuforum.info/t15087-Bitlis-Tatvan-...-Ermeni-Kilisesi.htm

Konum ve Tarihe
Ermeni yerleim yerlerinden olan Tatvan, Bat Ermenistann Osmanl idaresinde Bitlis Vilayeti, Bitlis Sanca ( /) Khizan (Hizan) Kazas ( ) Sparkert ve Nzar Ky topluluklar ( ) ierisinde bulunmaktadr. Mezra, Bitlisten Rahva platosu ile ayrlr. Gnmzde Adilceviz (Ardzgue / ), Ahlat (), Groymak, Bitlis Merkez, Hizan () ve Van Gl ( ) ile snrldr. Bitlis vilayeti 13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Antlamas'na gre Bat Ermenistanda ( ) bulunan Alt Ermeni Vilayetleriden biridir ( , Vilyat- Sitte - - Alt vilayet, Alt il). Dierleri ise Erzurum (), Van (), Mamret'l Aziz, Diyarbekir, Sivas dr. 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mtarekesinin 24. maddesinde "Alt Ermeni ili" olarak bahsedilir. (2) Datvan / Tatvan ( / )n tarihi, son yaplan aratrmalarla elde edilen bulgulara gre gnmzden takriben be bin yl ncesine dayanmaktadr. M.. IX. yzyldan itibaren Urartular, Van ve evresi ile birlikte Tatvanda asr boyunca egemenlik kurdular. Urartularn Tatvandaki hakimiyetleri sona erdikten sonra Asur, ran, Roma ve Bizans gibi eitli devletler egemenliine girdi. 1071deki Malazgirt Meydan Savandan sonra bu kez Tatvan Seluklularn eline geti ve bu durum M.S. 1200lere kadar devam etti. 1514 tarihli aldran Sava ile Osmanl hakimiyetine girdi. Byk Haykn Turuberan Eyaletinin Bznunik blgesinde ( ), Van Glnn gneydou kysnda bulunan yerleim yeridir. Bznuni Beylerinin mlk. Sparkert Sanca (, Sparket, Spaykert, spayit, , ) kazasnda bulunur. Datvann dousunda, gl kysnda, Ermeni Kral Senekerim Ardsruninin yazlnn ( ) kalntlar vard. VIII. yzyl balarnda Arap ayban Aireti tarafndan igal edilir, X. yzylda Vaspurakan Ermeni Ardsruni krallna ( ) dhil edilir, 1555te Osmanllar tarafndan igal edilir ve daha sonra Bitlis Vilayetine dahil edilerek, ayn isimle anlan kazann Datvan (Rahva / ) ky grubunun merkezi olur. (3) Movses Khorenatsi, Badmutiun Hayots ( , ) / Horenli Movses Ermeni Tarihi kitabnda Tadavan / Tadgavan, 1282 tarihli Ibn Bibi, Seluknamesinde Tadvan, Venedik 1902 tarihli H. S. Eprigyan, Pnakharhig Pararan (Corafya Szl). ) (Illustrated geographic dictionary) kitabnda da Tadvan olarak anlmakta. Asl Tatvan, bugnk kasabann 5 km kuzeyindeki Eskitatvan mevkiindedir. 1930'lu yllarda yerleim merkezi demiryolu istasyonu civarna tanmtr. Khoren'li Movses'in aktard rivayete gre kral Vaarak (M 2. yy?) bu blgeyi Karnik slalesinden Tad'a vermi ve Tadavan kenti onun adna kurulmutur. Ancak ok daha eski Urartu kaynaklarnda Dati adyla geen yerin de buras olmas mmkndr. Ermenicede Tadik' ovann ad, Tadgavan `Tadik kenti` yerleim addr. (4) Baronyann Ermenice elyazmalar katalogunda da Tatik (Dadig ) kenti olarak anlmakta. (5) 1909 ylnda 35 haneye dalm 325 Ermeni yaamaktayd. (6) XX. yzyl banda yaklak 120 haneye varan Ermeniler genellikle tarm, hayvanclk ve ticaretle uramaktayd. 1918 ylnda Bitlis Iline bal bir nahiye merkezi durumunda olan Tatvan, 1936 ylnda ileye dntrlr. Tatvan ve Paaelmal ( / ) mezrasnda Aziz Teodorus, Aziz Sargis, Aziz

Harutyun (. ), Aziz Sahag (. / ), Aziz Ha (. ) gibi 7-8 Ermeni kilisesi bulunmaktayd. Bunlardan Surb Sargis mezarlnda Ermenice yazlarla hatalar (Hakar ) ayaktayd. Datvan Ermenilerinin byk bir ksm 1915 Soykrm esnasnda tehcire zorland, bir ksm da katledildi, kurtulabilenler Dou Ermenistana sndlar. (7) Pazents Ky Ermenileri toplu halde islamiyete gemek zorunda brakldlar. (8) Orta ada Ermeni elyazmalar merkezi olan kilise bugn gzetleme kulesi ve ahr olarak kullanlmakta. Elyazmas eserler ise Hayastanda (Ermenistan) Mesrop Matots Ktphanesinde ve dier memlektlerdeki merkezlerde sakldr. 2012 Ylnda Jelle Verheijin kliesinde ise giri kaps zerindeki yazl yekpare ta gzkmemekte.

Aziz Meryem Ana Ermeni Manast r

Pavants Aziz Meryem Ana Ermeni Manastrn deiik yazllarda bulmak mmkn : Pavadzk, Pasuank, Pavants, Pavask, Pavank, Pavatsk, Pasuank Kilisesi, Pashvatsk Armenian church , , , , , . , . , , , , , . , . , , . . . El yazmalarnda ve arasndaki yakn benzerlik nedeniyle bazen de hatal olarak olarak yazlmtr. Kilise, 1970 ylnda Vaspuragan (Van Ermeni Krall) Manastrlar konulu aratrmalar neticesinde Roma niversitesi tarafndan ortaya karlarak incelenmitir. (9) Kmbetsiz olan kilise bazilika eklinde olup byk olaslkla V-VI yzyllarda ina edilmitir. Osmanl idari tanmlamasyla Bitlis Vilayeti Tatvan Kazas, Bat Toroslar, yani tarihi adyla Haygagan (Ermeni) Toros sradalarnn kuzeyinde bulunur. Kk bir tepe zerinde ina edilen kilise uzun kp eklinde olup ats beik tonozla rtldr. D duvarlarnda hala byk, parlak, dzenli plakalar mevcuttur. Yeni yaplanma ve onarm gzlenmekle birlikte bunun btnl etkilemedii ve kilisenin ii iyi korunduu grlmektedir. Mkemmel simetrike sahip olan bu tek nefli bazilika boyuna, be ardk eit paralardan oluup dou ksm kemerli derin absidle bitmektedir. Onun her iki yannda da drtke kilise eyalarnn sakland oda (sacristies) bulunmaktadr. Bazilikann blm deprem veya imha sonucu hasar grp tahrip olmutur. Tek giri kaps bulunan Bat cephesi, geri kalan blmleri koruma amac ile desteklenmitir. Bat cephesi : zerine yklm duvarlarlarn kalntlar birkmi bulunan bu cephenin sa tarafnda onarmlar ve kazklarla rtl at gzkmekte ; nc blm drtdncye birletiren duvar stunlar bulunmaktadr. Sol taraftaki stunun zerine dayal kemerin ilk ta kabartmalarla sslenmitir. Ileri dnemlerde eklenen dier kabartmalarla duvarlar gelitirilmitir. Bu kemer ta tipik erken dnem profilidir. Orta ksmnda, daire iinde, gller ve lilyumlar (uan ) oyulmutur. Sa tarafnda, ba eritle sarlm, kanatlar ak ku kabartmas bulunmakta. Ku, peneleri arasnda dalgal, sonu dz ve gen kesilmi bir bant tutmakta.. Sslemeler arasndaki boluklarda ise bitki motifleri oyulmutur. Bazilika giriindeki yekpare kemer eklindeki ta zerinde sonraki dneme ait yazlar bulunmakta. Giri kapsnn olduka yukarsnda dar, kk bir pencere mevcut. zerinde yzyze e eksenli yarm daireler, daireler iinde sslenmi ha motifleri bulunmakta. Okunamaz duruma gelmi izler grlmekte. Bu yontmata, yeni yaplanma dnemine ait olup geometrik ekiller bulunan ta ise binann yapl dnemine ait olmas gerekir. Dekorasyon temas, dizi halinde yontulmu kesien daireler badem eklini alp ilerinde sekiz yaprakl gl saklamasdr.

Duvarn zerindeki halarn kimi ok sade kimi ise ilemelidir. Halar duvarn eski ve yeni talar zerine yontulmulardr. Duvar, kornilerden dar kan ta dizileri ile bitmektedir. atnn ucundaki yatay blmlerden kuzey ve gney cephelerindeki korniler balar. Sa tarafta baka korni izlerine rastlanmaktadr. Gney cephesi : Bu cephede herhangi bir aklk yoktur. Duvar yatay blme ayrlmtr. Alt blgesi normal yontulmu talardan olumakta, ou yerinden karldndan ak kalan yerlerden duvarn i tabakas grlebilmekte. Orta blge dzensiz yotma talardan, st blge ise nispeten iyi muhafaza edilmi, orta boyda dzgn yontma talardan olumakta. Dou cephesi : Kilisenin bu ksm olduka iyi korunmu fakat talar muntazam dizilmemilerdir; baz talar deitirilmi olup sonradan sslemelerle takviye edilmitir. zellikle alt ksm zerindeki daireler, dikdrtgenler ve genler iine yontulmu halardan oluan byk talarla rlmtr. Yatay konumda olan bu talar aslnda bir eit hakarlardr ve dairelerin st veya alt kelerine yontulmu olup ortasnda dier bir ha yontulmutur. Muhtemelen bu hakarlar destek amac ile konulmu olmaldrlar. zerlerinde yazlar bulunmaktadr. Cephenin deiik kademelerinde, apside ve iki papaz odalarina karlk olan pencere almtr. Merkezi pencerenin st ta zerinde ember iine alnm ve ortasnda bir gl olan geometrik ekillerle rlmtr. Bat cephesi iin belirtildii gibi bu duvar da bir metre kadar ykseltilmitir. Kuzey cephesi : st kademe ve sol kesi hari bu duvar zerinde muntazam, yontulmu ta bulunmamakta ve kilisenin ilk halindeki byk talar gibi dzensiz dizilmilerdir. Duvarn sol tarafnda, zerine duvar rlen, daha erken dnemlerde eklenmi korni izlerine rastlanmaktadr. Bugn toprak altnda kalan ve bu cepheye ait duvardaki kapdan nc blme geilmekteydi. Kapnn st eii yekpare olup blme ayrlmaktadr. zerinde ssleme izleri rastlanyor. Orta blmnde dili daire iine alnm ha, sol blmnde ise hayvan anmsatmaktadr. I blm : Bazilikadan gnmzde ayakta kalabilen sadece etkileyici ve geni iki blm vardr. Zarara uramamasna ramen dumandan kararm kaln is tabakas ile kaplanmtr. Dou-bat dorultusunda mutazam simetrike sahiptir. Blmdeki yarm daire ve apsid e merkezlidir, her iki taraftaki derlinlik eittir. T. C. Kltr Bakanlnn yaynlarnda ise aadaki aklamalar bulunmakta. "Ilk yapmdan olan blm ile, farkl duvar dokusu nedeniyle buna eklendii anlalan ve bugn bir blm ykk d duvarlarnn kald jamadundan meydana gelen kilise kk llerdedir (Resim: 8). Bat cephenin ortasna alan bask kemerli bir kap ile girilen ilk yapnn i mekan beik tonozla rtlmtr. Ibadet mekannn orta blmndeki duvar payeleri yanlarda ikier eyvan oluturacak biimde kuzey ve gney duvarlardan tant yapmaktadr. rt sistemi dtan krma at ile kaplanmtr. Dou ynde 2.75 m. derinlikteki yarm daire formlu apsis orta blme geni bir kemerle almaktadr. Apsisin iki yannda dikdrtgen planl beik tonozlu iki pastaforion hcresi yer almaktadr. Kilisede ina tarihini belirleyebilecek bir kitabeye ve snrl saydaki ha motifi ve ssleme amal rozetler dnda sslemeye rastlanmamaktadr. 1999 yl aratrmalarnda Bitlis yresinde farkl trlerde yaplar tespit edilmi ve incelenmitir. Bunlar hakknda genel deerlendirme ve dnemi belirlenemeyenler iin salkl bir tarihlendirme yapabilme, ancak blgedeki bilinmeyen dier eserlerin de aratrlmasndan sonra mmkn olacaktr". (10)

Dip notlar :
(1) - - ; , ; , , , 2009, 79 (Stepan Melik Pakhchyan, Ermeni Ibadet Yerleri, Yerevan, 2009, s. 79) (2) - http://fr.wikipedia.org/wiki/Six_vilayets, http://fr.wikipedia.org/wiki/Armnie_occidentale (3) - Ksaltlm Ermeni Ansiklopedisi, II. cilt, Yerevan, 1995 - , 2, , 1995 (4) - http://www.nisanyanmap.com/?=&y=tatvan&t=&lv=1&u=1&ua=0 (5) - Frderic Macler, Notre-Dame de Bitlis (Novembre-Dcembre 1915), 1916 s. 71 (6) - http://historyarmenia.org/2052.html (7) - Ksaltlm Ermeni Ansiklopedisi, II. cilt, Yerevan, 1995 - , 2, , 1995 (8) - SAIT ETINOLU: 1894-96 Ermeni Katliamlar ve Charmetant raporu, s. 3 (9) - Paolo Cuneo, Architettura Armena (Ermeni Mimarisi) - , , s. 187-194 (10) - 18. ARATIRMA SONULARI TOPLANTISI 1.cLT ; 22-26 MAYIS 2000 ZMR ; T.C. KLTR BAKANLIGI YAYINLARI, Yayn No: 2530/1 ; sayfa 7 Bibliografya : - Armenian Architecture, Volumes I-VII, Project Director: V.L. Parsegian ; Rensselaer Polytechnic Institute, New York 1990, P. 21, Pashvatsk church (Pasha Elmali), Turkey (A-2027),5:029 - Paolo Cuneo Architettura Armena (Ermeni Mimarisi), De Luca Editore - Grace H. Knapp, The tragedy of Bitlis, Fleming H. Revell Company, 1919