KUANTOR

Jenis – Jenis Kuantor

• Kuantor Universal
“Untuk semua 𝑥 berlaku . . .” atau “Untuk setiap 𝑥 berlaku . . .”
𝑆𝑃 : Himpunan semua bilangan asli
1. “𝑥 > 1” merupakan kalimat terbuka.
2. “Untuk semua 𝑥 berlakulah 𝑥 > 1” merupakan kalimat deklaratif
bernilai salah.

• Kuantor Eksistensial
“Terdapat 𝑥 sedemikian hingga . . .” atau “Ada 𝑥 yang memenuhi. . .”
𝑆𝑃 : Himpunan semua bilangan asli
1. “𝑥 > 1” merupakan kalimat terbuka.
2. “Terdapat 𝑥 sedemikian hingga 𝑥 > 1” merupakan kalimat deklaratif
bernilai benar.
Simbol Kuantor
1. “Untuk semua 𝑥 berlakulah 𝑥 > 1”
∀𝑥 𝑃 𝑥
• Semua 𝑥 bersifat 𝑃
• Setiap 𝑥 mempunyai sifat 𝑃
• Untuk semua 𝑥 berlaku sifat 𝑃
dengan sifat “𝑃” : lebih besar daripada 1.

2. “Terdapat suatu 𝑥 yang memenuhi (sifat) 𝑥 > 1”

∃𝑥 𝑃 𝑥
• Terdapat 𝑥 yang mempunyai sifat 𝑃
• Beberapa 𝑥 mempunyai sifat 𝑃
• Paling sedikit ada satu 𝑥 dengan sifat 𝑃
• Simbol kuantor mengikat lebih kuat daripada kata penghubung
lainnya.
• Di bidang ilmu eksata sifat – sifat (hukum – hukum) yang berlaku
umum kuantor universal sering tidak ditulis.

Contoh :
1. ∀𝑥 𝑃 𝑥 ∨ 𝛼 ⇔ 𝛽
yang dimaksud adalah :
∀𝑥 𝑃 𝑥 ∨ 𝛼⇔𝛽

2. 𝑥 𝑛 − 1 = 𝑥 − 1 𝑥 𝑛−1 + 𝑥 𝑛−2 + ⋯ + 1
seharusnya :
∀𝑥 ∙ 𝑥 𝑛 − 1 = 𝑥 − 1 𝑥 𝑛−1 + 𝑥 𝑛−2 + ⋯ + 1
Kuantor Jamak
𝑆𝑃 : Himpunan semua bilangan real.
1. (∀𝑥)(∀𝑦)(−𝑦 < 𝑥 < 𝑦 ⇒ 𝑥 2 < 𝑦 2 )
2. (∀𝑥)(∃𝑦) 𝑥 − 𝑦 = 0 = −𝑦 + 𝑥
3. (∃𝑥)(∀𝑦) 𝑥 + 𝑦 = 𝑦 + 𝑥 = 𝑦
4. ∀𝑥 𝑥 ≠ 0 ⇒ ∃𝑦 𝑥𝑦 = 𝑦𝑥 = 1

Bagaimanakah cara mengucapkannya?

Urutan, Sifat – Sifat, dan Hubungan Antar Kuantor
Misalkan 𝑝 adalah suatu predikat tertentu.
1. ∀𝑥 ∀𝑦 ∙ 𝑝 𝑥, 𝑦 , juga ditulis ∀𝑥, 𝑦 ∙ 𝑝 𝑥, 𝑦
Dibaca : Untuk semua 𝑥 dan 𝑦 berlaku 𝑥 dan 𝑦 bersifat 𝑝.

2. ∀𝑥 ∃𝑦 ∙ 𝑝 𝑥, 𝑦
Dibaca : Untuk semua 𝑥 terdapat 𝑦 yang memenuhi 𝑥 dan 𝑦 bersifat 𝑝.

3. ∃𝑥 ∀𝑦 ∙ 𝑝 𝑥, 𝑦
Dibaca : Terdapat 𝑥 yang memenuhi untuk semua 𝑦 berlaku 𝑥 dan 𝑦
mempunyai sifat 𝑝.

4. ∃𝑥 ∃𝑦 ∙ 𝑝 𝑥, 𝑦 juga ditulis ∃𝑥, 𝑦 ∙ 𝑝 𝑥, 𝑦

Dibaca : Terdapat 𝑥 dan 𝑦 yang memenuhi sifat 𝑝.
PERTUKARAN LETAK KUANTOR
TEOREMA 4.1
∀𝑥 ∀𝑦 ∙ 𝑝 𝑥, 𝑦 ⇔ ∀𝑦 ∀𝑥 ∙ 𝑝 𝑥, 𝑦

TEOREMA 4.2
∃𝑥 ∃𝑦 ∙ 𝑝 𝑥, 𝑦 ⇔ ∃𝑦 ∃𝑥 ∙ 𝑝 𝑥, 𝑦

TEOREMA 4.3
∃𝑥 ∀𝑦 ∙ 𝑝 𝑥, 𝑦 ⇒ ∀𝑦 ∃𝑥 ∙ 𝑝 𝑥, 𝑦
(belum tentu berlaku sebaliknya)

Contoh :
𝑆𝑃 : himpunan semua bilangan real
1. ∀𝑥 ∃𝑦 𝑥 − 𝑦 = 0 = −𝑦 + 𝑥 T
2. ∃𝑥 ∀𝑦 𝑥 − 𝑦 = 0 = −𝑦 + 𝑥 F
Ingkaran Kalimat Berkuantor

Ingkaran dari “Semua 𝒙 mempunyai sifat 𝒑” adalah

• Tidak benar semua 𝑥 mempunyai sifat 𝑝
• Tidak semua 𝑥 bersifat 𝑝
yang maknanya sama dengan “ada 𝒙 yang tidak mempunyai sifat 𝒑”.

TEOREMA 4.4
∀𝑥 ∙ 𝑝 𝑥 ⇔ ∃𝑥 ∙ 𝑝 𝑥
Contoh :
𝑆𝑃 : himpunan semua bilangan real
Tentukan ingkaran dari kalimat – kalimat berikut ini!
1. ∀𝑥 𝑥 2 + 2𝑥 + 1 ≥ 1
2. ∀𝑥 −𝑎 ≤ 𝑥 ≤ 𝑎 ⇒ 𝑥 2 ≤ 𝑎2

Penyelesaian :
1. ∃𝑥 𝑥 2 + 2𝑥 + 1 ≥ 1
Sama dengan : ∃𝑥 𝑥 2 + 2𝑥 + 1 ≱ 1
Atau : ∃𝑥 𝑥 2 + 2𝑥 + 1 < 1

2. ∃𝑥 −𝑎 ≤ 𝑥 ≤ 𝑎 ⇒ 𝑥 2 ≤ 𝑎2
Sama dengan : ∃𝑥 −𝑎 ≤ 𝑥 ≤ 𝑎 ∨ 𝑥 2 ≤ 𝑎2
Dengan kata lain : ∃𝑥 −𝑎 ≤ 𝑥 ≤ 𝑎 ∧ 𝑥 2 ≤ 𝑎2
Atau : ∃𝑥 −𝑎 ≤ 𝑥 ≤ 𝑎 ∧ 𝑥 2 > 𝑎2
TEOREMA 4.5
∃𝑥 ∙ 𝑞 𝑥 ⇔ ∀𝑥 ∙ 𝑞 𝑥

Contoh :
Tentukan ingkaran dari kalimat – kalimat berikut!
1. Ada mahasiswa yang IPK – nya lebih besar daripada 3,85.
2. Dengan semesta himpunan bilangan real : ∃𝑥 𝑥 2 + 2𝑥 + 1 < −1

Penyelesaian :
1. Tidak ada mahasiswa yang IPK – nya lebih besar daripada 3,85.
Sama dengan : Semua mahasiswa IPK – nya tidak lebih besar daripada 3,85.
Atau : Semua mahasiswa IPK – nya kurang dari atau sama dengan 3,85

2. ∀𝑥 𝑥 2 + 2𝑥 + 1 < −1
Sama dengan : ∀𝑥 𝑥 2 + 2𝑥 + 1 ≮ −1
Atau : ∀𝑥 𝑥 2 + 2𝑥 + 1 ≥ −1
Ingkaran Kuantor Jamak
TEOREMA 4.6
Ingkaran kuantor jamak :
1. ∃𝑥 ∃𝑦 ∙ 𝑝 𝑥, 𝑦 ⇔ ∀𝑥 ∀𝑦 ∙𝑝 𝑥, 𝑦
2. ∃𝑥 ∀𝑦 ∙ 𝑝 𝑥, 𝑦 ⇔ ∀𝑥 ∃𝑦 ∙𝑝 𝑥, 𝑦
3. ∀𝑥 ∃𝑦 ∙ 𝑝 𝑥, 𝑦 ⇔ ∃𝑥 ∀𝑦 ∙𝑝 𝑥, 𝑦
4. ∀𝑥 ∀𝑦 ∙ 𝑝 𝑥, 𝑦 ⇔ ∃𝑥 ∃𝑦 ∙𝑝 𝑥, 𝑦

Contoh :
𝑆𝑃 : Himpunan semua bilangan real.
Tentukan ingkaran dari:
1. ∀𝑥 ∃𝑦 𝑥 + 𝑦 = 0
2. ∃𝑙 ∀𝜖 𝜖 > 0 ⇒ 𝑃 𝑙, 𝜖
3. ∀𝑥 ∀𝑦 𝑥 > 𝑦 ⇔ ∃𝑢 𝑢 > 0 ∧ 𝑥 = 𝑦 + 𝑢
Penyelesaian :
1. Ingkaran dari ∀𝑥 ∃𝑦 𝑥 + 𝑦 = 0 adalah
∀𝑥 ∃𝑦 𝑥 + 𝑦 = 0
∃𝑥 ∃𝑦 𝑥 + 𝑦 = 0
∃𝑥 ∀𝑦 𝑥 + 𝑦 = 0
∃𝑥 ∀𝑦 𝑥 + 𝑦 ≠ 0

2. Ingkaran dari ∃𝑙 ∀𝜖 𝜖 > 0 ⇒ 𝑃 𝑙, 𝜖 adalah

∃𝑙 ∀𝜖 𝜖 > 0 ⇒ 𝑃 𝑙, 𝜖
∀𝑙 ∀𝜖 𝜖 > 0 ⇒ 𝑃 𝑙, 𝜖
∀𝑙 ∃𝜖 𝜖 > 0 ⇒ 𝑃 𝑙, 𝜖
∀𝑙 ∃𝜖 𝜖 > 0 ∧ 𝑃 𝑙, 𝜖

3. Latihan
Nilai Kebenaran Kalimat Berkuantor
Contoh 1 :
1. ∀𝑥 ∙ 𝑥 2 − 𝑥 > 1 F
2. ∃𝑥 ∙ 𝑥 2 − 𝑥 > 1 T
3. ∀𝑥 ∙ 𝑥 2 = 𝑥 F
4. ∃𝑥 ∙ 𝑥 2 = −𝑥 T
1
5. ∀𝑥 𝑥 > 0 ⇒ ∃𝑦
𝑦
<𝑥 T
𝑥
6. ∀𝑥 ∃𝑦
𝑦
=0 F
7. ∀𝑥 ∀𝑦 𝑥 ≠ 𝑦 ⇒ ∃𝑧 𝑥 < 𝑧 < 𝑦 ∨ 𝑦 < 𝑧 < 𝑥 T
Contoh 2 :
𝑆𝑃 : himpunan bilangan 0, 1, 2, 3 dan 4.
Tentukan nilai kebenaran dari kalimat berikut ini!
1. ∀𝑥 ∙ 𝑥 ≥ −1 T
2. ∃𝑥 ∙ 𝑥 2 − 𝑥 > 𝑥 − 1 T
3. ∀𝑥 ∙ 𝑥 2 ≤ 16 T
4. ∃𝑥 ∙ 𝑥 2 = −𝑥 F
Latihan
1. 𝑆𝑃 : himpunan semua manusia.
Tulislah pernyataan – pernyataan berikut ini dengan menggunakan kuantor!
a. Ada manusia yang suka berolahraga tetapi tidak pandai.
b. Ada mahasiswa yang pandai dan suka berolahraga.
c. Semua manusia yang tidak pandai tetapi suka berolahraga pasti bukan
mahasiswa.
d. Ada manusia yang suka berolahraga tetapi bukan mahasiswa.
2. 𝑆𝑃 : himpunan semua bilangan real.
Nyatakan kalimat berikut ini dalam bahasa sehari – hari, kemudian tentukan nilai
kebenarannya!
a. ∀𝑦 ∃𝑥 𝑥 ≤ 𝑦
b. ∃𝑦 ∀𝑥 𝑦𝑥 = 𝑥𝑦 = 0
c. ∀𝑥 ∃𝑥 𝜖 > 0 ⇒ 𝑥 < 0 ⇒ 𝑥 = 0
d. ∃𝑥 ∃𝑦 𝑥 > 𝑦 > 0 ∧ 𝑥 2 < 𝑦 2