CHROMOSOMY

1. Budowa chromosomów

Chromosomy zbudowane są z dwóch chromatyd siostrzanych połączonych ze sobą centromerem.

Zlokalizowany jest on w tzw. przewężeniu pierwotnym. DNA centromerowy stanowi zaledwie 1%
całości jądrowego materiału genetycznego. Budująca go heterochromatyna składa się z tandemowo
ułożonych, nietranskrybowanych sekwencji i nazywana jest satelitarnym DNA (satDNA).
W pobliżu centromerów znajdują się kinetochory, czyli białkowe struktury do których przyłączają się
włókna wrzeciona kariokinetycznego.
Strukturę chromosomów stabilizują telomery. Są one ulokowane na końcach chromatyd i skracają się
podczas każdego podziału komórki. DNA telomerowy nie koduje żadnych genów i nie jest
zorganizowany w struktury nukleosomowe. Zamiast białek histonowych występują tu specyficzne
białka telomerowe tworzące wraz z DNA struktury zwane telosomami. Wykazują one ekstremalny
konserwatyzm ewolucyjny.

Każda komórka posiada chociaż jedną parę chromosomów jąderkotwórczych. Zawierają one
wyspecjalizowany obszar zwany NOR - odcinek zawierający tandemowo ułożone geny rRNA,
warunkujące transkrypcję 45S prerybosomowego RNA. Podczas anafazy obszary te uczestniczą w
tworzeniu jąderka. Geny rRNA są jedynymi genami, które można zlokalizować w genomie na
podstawie struktury chromosomu – dzięki obecności przewężenia wtórnego oddzielającego tzw.
trabant, czyli satelitę.

Centromer (przewężenie pierwotne) – utrzymuje

ze sobą chromatydy siostrzane, zawiera satelitarne
DNA (heterochromatynę)

Kinetochor – jest miejscem przyczepu włókien

wrzeciona kariokinetycznego (mikrotubuli), które
umożliwiają przemieszczanie chromosomów
podczas podziału komórki

Trabant (satelita) – końcowa część chromosomu

oddzielona przewężeniem wtórnym, zawiera DNA,
które po podziale komórki umożliwia odtworzenie
jąderka

Ze względu na lokalizację
centromeru można wyróżnić
chromosomy:

1. metacentryczne
2. submetacentryczne
3. akrocentryczne
4. telocentryczne
Stopnie kondensacji chromatyny

Chromatyna posiada kilka stopni upakowania. Podwójna helisa DNA wraz z białkami

tworzy nukleosomy (owija się wokół oktameru histonowego 1 i 3/4 razy). Nukleosom obejmuje
łańcuch DNA o długości około 200 par zasad (u człowieka 146 par zasad), z których 140-150
nawiniętych jest na rdzeń zbudowany z 4 rodzajów białek histonowych, nazywany także oktamerem
histonowym. Pomiędzy nukleosomami znajduje się DNA łącznikowy o długości około 50-70 par
zasad.
Nukleosomy i DNA łącznikowe układają się w specyficzny, zygzakowaty sposób, tworząc solenoid,
który posiada średnicę 30 nm i dlatego jest czasem określany mianem włókna 30 nm.
Solenoid układa się w pętle, z których składają się chromatydy. Następnie kondensuje w
supersolenoid, ten w superhelisę, by ostatecznie stać się chromosomem metafazowym (składa się
on z 2 chromatyd połączonych centromerem w miejscu przewężenia pierwotnego).

nukleosom = DNA + 8 białek histonowych: 2 H2A, 2 H2B, 2 H3 i 2 H4 + histon łącznikowy H1

Chromatyna może kurczyć się i rozkurczać, powodując zmianę upakowania struktury chromosomów.
Ze względu na upakowanie rozróżniamy:
 euchromatynę - mniej skondensowaną, aktywną genetycznie chromatynę luźną
 heterochromatynę - zazwyczaj nieaktywną genetycznie chromatynę skondensowaną o
włóknach silnie upakowanych
o heterochromatyna konstytutywna – występuje stale we wszystkich komórkach, DNA
nie zawiera genów, dzięki czemu zawsze może być wysoce skondensowany
o heterochromatyna fakultatywna – występuje przejściowo, zawiera geny nieaktywne
w pewnych komórkach lub na niektórych etapach cyklu komórkowego
 2. Determinacja płci u człowieka i innych organizmów

Rodzaj płci, jaką dany organizm wykształci, jest zależny od sygnału wywoławczego, jakim może być:
 środowisko rozwoju organizmu – płeć u niektórych gatunków kształtowana jest przez
czynniki środowiskowe (np. krokodyle czy żółwie rozwijają płeć w zależności od temperatury
inkubacji jaj – temperaturowa determinacja płci)
 środowisko hormonalne, w jakim rozwija się dany organizm – hormonalna determinacja płci
 obecność chromosomu płci
1. system XY – samce są heterogametyczne, a samice homogametyczne (człowiek),
2. system ZW – samice są heterogametyczne, a samce homogametyczne (ptaki, ćmy),
3. system UV – występuje u mszaków i części glonów, w fazie gametofitu osobniki z
chromosomem U wytwarzają komórki jajowe, a osobniki z chromosomem V
plemniki
4. system X0 – samice XX mają parzystą liczbę chromosomów, a samce nieparzystą -
brak chromosomu Y (u większości owadów)
 stosunek liczby autosomów do heterosomów (na przykład muszka owocowa)
 obecność konkretnego genu
1. pojedyncze geny autosomalne determinują płeć (u żab, ryb i wielu roślin)
2. mtDNA zawiera geny warunkujące męską sterylność (geny CMS), DNA jądrowe
zawiera geny przywracające męską płodność (restorery) – determinacja
cytoplazmatyczna
 liczba kompletów chromosomów – zestaw 1n (haploidalne) warunkuje rozwój samca lub 2n
(diploidalne) – samicy, to znaczy, że w wyniku zapłodnienia rozwija się osobnik żeński, a w
przypadku braku tejże możliwości powstaje organizm męski danego gatunku.
(determinacja haplodiploidalna występuje np. u owadów błonkoskrzydłych – pszczoły, osy)

Sygnał wywoławczy uruchamia kaskadę genów regulatorowych, które następnie wpływają na różne

procesy rozwoju, prowadzące do wykształcenia konkretnej płci.

3. Mechanizm kompensacyjny u człowieka – lionizacja, występowanie, mechanizm

kondensacji chromosomu X, ciałko Barra

Inaktywacja chromosomu X, lionizacja – inaktywacja jednego z dwóch chromosomów X zachodząca

w komórkach samic ssaków. Proces ten wyrównuje poziom ekspresji genów położonych na
chromosomie X u osobników męskich i żeńskich (samce ssaków mają jeden chromosom X).
Inaktywacja chromosomu X zachodzi zasadniczo raz w danej komórce zarodka, na określonym,
wczesnym etapie embriogenezy i chromosom ten jest przekazywany dalej w stanie nieaktywnym
komórkom potomnym (dziedziczenie mitotyczne).
Inaktywacja dotyczy całego chromosomu, z wyjątkiem części homologicznej do chromosomu Y, co
umożliwia ich parowanie podczas mejozy.

W przypadku osobników z nadmierną liczbą chromosomów X (osoby z trisomią chromosomu X o

kariotypie 47, XXX oraz z zespołem Klinefeltera o kariotypie 48, XXXY i 49, XXXXY) inaktywacji ulegają
wszystkie dodatkowe chromosomy X (aktywny pozostaje tylko jeden chromosom).

Chromatyna płciowa (inaczej ciałko Barra lub ciałko X) – jest to jeden z dwóch chromosomów X

samic ssaków, który został inaktywowany na wczesnym etapie rozwoju zarodkowego i nie zachodzi
na nim odczyt genów. Ciałko Barra ma postać grudki skondensowanej chromatyny. Inaktywacja
chromosomu X jest losowa, a więc połowa komórek (np. u kobiet) zawiera skondensowany jeden
chromosom X, a połowa - drugi.
4. Płeć homogametyczna i heterogametyczna, hemizygotyczność

Płeć homogametyczna – płeć związana z obecnością 2 chromosomów płci X (XX).

Płeć heterogametyczna  – płeć determinowana przez różne chromosomy płci.

U człowieka heterozygotyczna płeć męska determinowana jest przykładowo chromosomami X i Y.

Hemizygotyczność – stan organizmu, u którego zamiast par genów – alleli występują pojedyncze
geny; występuje u gatunków mających zróżnicowane chromosomy płci lub w przypadku utraty
jednego z chromosomów homologicznych względnie poszczególnych odcinków chromosomów.

5. Abberacje chromosomowe strukturalne i liczbowe

Aberracja chromosomowa – zmiana struktury lub liczby chromosomów. Do aberracji

chromosomowych może dochodzić spontanicznie lub pod wpływem czynników
mutagennych (np. promieniowania jonizującego, promieniowania ultrafioletowego, wysokiej
temperatury).

 Aberracje chromosomowe liczbowe to mutacje, w wyniku których zaburzona zostaje liczba

chromosomów. Zaburzenia te powstają wskutek nieprawidłowego rozdzielenia się
chromosomów podczas podziałów komórkowych.
o aneuploidie – zmiana liczby chromosomów w obrębie jednej pary
 monosomie (2n-1)
 zespół Turnera – brak jednego z chromosomów X u kobiet
 trisomie (2n+1)
 zespół Downa – trisomia 21
 zespół Edwardsa – trisomia 18
 zespół Pataua – trisomia 13
 zespół Klinefeltera – obecność dodatkowego chromosomu X u
mężczyzn
 zespół XXX – obecność dodatkowego chromosomu X u kobiet

o polipoidie – zwielokrotnienie całych genomów (3n,4n, 5n), u większości organizmów

prowadzą do śmierci osobnika, a u roślin często do korzystnych zmian

 Aberracje chromosomowe strukturalne to zmiany w obrębie struktury

chromosomów, powstające wskutek przerwania ciągłości chromosomu i reorganizacji jego
odcinków.
o delecja – utrata fragmentu chromosomu
o duplikacja – podwojenie fragmentu chromosomu
o inwersja – odwrócenie fragmentu chromosomu
o translokacja – przeniesienie fragmentu chromosomu na inny chromosom
niehomologiczny lub wymiana fragmentów między chromosomami
niehomologicznymi
6. Zasady konstrukcji schematów rodowodów

I. Najstarsze pokolenie umieszcza się na górze rodowodu, a na dole – najmłodsze.

II. Członków tego samego pokolenia umieszcza się w jednej linii.
III. Małżeństwo zaznacza się poziomą kreską łączącą małżonków.
IV. Rodzeństwo jest połączone poziomą kreską znajdującą się między nim a rodzicami.
V. Bliźnięta zaznacza się liniami mającymi wspólny początek.

7. Podział genetycznie uwarunkowanych chorób człowieka ze względu na przyczynę i sposób

dziedziczenia:
a. dziedziczenie cech autosomalnych
 recesywne:
 fenyloketonuria
 albinizm
 alkaptonuria
 anemia sierpowata
 mukowiscydoza
 dominujące:
 choroba Huntingtona
 achondroplazja
b. dziedziczenie cech sprzężonych z płcią
 recesywne:
 hemofilia
 daltonizm
 dystrofia mięśniowa Duchenne’a
 dominujące:
 krzywica oporna na witaminę D
8. Przeglądy najczęściej spotykanych chorób genetycznych człowieka
9. Dziedziczenie cech związanych z płcią
Choroby związane z płcią wykazują ekspresję fenotypową genu w zależności od płci
osobnika. Allel warunkujący chorobę nie znajduje się na chromosomie płci (chromosom X), jak w
przypadku chorób sprzężonych z płcią, lecz na autosomie.
Cechy ograniczone do jednej płci będą występowały tylko u niej, natomiast cechy zależne od płci
przejawiają się fenotypowo u obu płci lecz z różnym natężeniem.

Klasycznym przykładem cechy związanej z płcią jest łysienie.

Za łysienie odpowiada pojedynczy gen o dwóch allelach: B i b. Homozygoty BB łysieją przedwcześnie,
homozygoty bb nie łysieją. Fenotyp Bb zależy od płci: mężczyzna łysieje, kobieta jest nosicielką, lecz
nie łysieje. Dominacja genu B jest wyraźnie uzależniona od równowagi hormonalnej danej osoby
(płci).