Cursus Industrieel Ontwerpen 2020 2021

Ontwerpen CAD
Industrieel ontwerp
Bachelor elektromechanica
Afstudeerrichting onderhoud
Academiejaar 2020-2021
Dhr. Thijs Alain – docent

Dhr. Van Goethem Wim - docent
alain.thijs@ap.be, wim.vangoethem@ap.be
A. INHOUDSOPGAVE
Ontwerpen CAD __________________________________________________________________________ 1
Industrieel ontwerp _______________________________________________________________________ 1
A. INHOUDSOPGAVE ________________________________________________________________ 2
B. Voorwoord ________________________________________________________________________ 6
C - 0. Inleiding ___________________________________________________________________________ 7
C - 0.1. Aanpak - evaluatie _______________________________________________________________ 7
C - 0.2. Documentenlocatie _______________________________________________________________ 7
C - 0.3. Inhoud van de cursus _____________________________________________________________ 7
C - 0.4. Persoonlijke gegevensbank ________________________________________________________ 7
C - 0.5. Methodiek ______________________________________________________________________ 7
C - 0.6. Projectmanagement bij CAD Engineering ___________________________________________ 8
C - 1. Vermogenbilan ______________________________________________________________________ 9
C - 1.1. Welke tools zijn er beschikbaar om een vermogenbilan op te stellen? _____________________ 9
C - 1.2. Welke gegevens heb je nodig om een vermogenbilan op te stellen? ______________________ 10
C - 1.3. Verklaring van een aantal begrippen: Utiliteit (ku). ___________________________________ 10
C - 1.4. Verklaring van een aantal begrippen: Gelijktijdigheid (ks=ks1.ks2)._____________________ 10
C - 1.5. Enkele kencijfers. _______________________________________________________________ 11
C - 1.5.1. Verlichting _________________________________________________________________ 11
C - 1.5.2. Stopcontacten voor algemeen gebruik (utiliteitsstopcontacten) _________________________ 12
C - 1.5.3. Motoren / verbruikers in het algemeen ____________________________________________ 12
C - 1.5.4. Overige ____________________________________________________________________ 12
C - 1.6. Verschillende voedingsbronnen. ___________________________________________________ 13
C - 1.6.1. Normale voeding _____________________________________________________________ 13
C - 1.6.2. Noodvoeding ________________________________________________________________ 13
C - 1.6.3. No-break / UPS ______________________________________________________________ 14
C - 1.6.4. Gebruik van de verschillende voedingen __________________________________________ 14
C - 1.7. Compensatie van reactieve energie. ________________________________________________ 14
C - 1.8. Gebruik en bespreking van het vermogenbilan. ______________________________________ 15
C - 2. Ontwerpen van een persluchtinstallatie _________________________________________________ 16
C - 2.1. Ontwerpen van een persluchtinstallatie _____________________________________________ 16
C - 2.1.1. Free Air Delivery ____________________________________________________________ 17
C - 2.2. Het Persluchtnetwerk: structuur __________________________________________________ 18
C - 2.3. De Luchtbehoefte _______________________________________________________________ 19
C - 2.4. Dimensioneren van de leidingen ___________________________________________________ 20
C - 2.4.1. Bedrijfsdruk ________________________________________________________________ 20
C - 2.4.2. Drukverlies _________________________________________________________________ 20
C - 2.4.3. Hoofdleiding (HL) ___________________________________________________________ 20
C - 2.4.4. Verdelingsleiding (VL) ________________________________________________________ 21
C - 2.4.5. Aansluitingsleiding (AL)_______________________________________________________ 22
C - 2.4.6. Materiaalkeuze ______________________________________________________________ 22
C - 2.4.7. Bepalen van de leidingsdiameter_________________________________________________ 24
C - 2.5. Persluchtverzorging _____________________________________________________________ 27
C - 2.5.1. Wie zijn de vervuilers? ________________________________________________________ 27
C - 2.5.2. Persluchtkwaliteiten __________________________________________________________ 27
C - 2.5.3. Filters _____________________________________________________________________ 28
C - 2.5.4. Dimensioneren verzorgingseenheid ______________________________________________ 29
C - 2.6. Perslucht en REG _______________________________________________________________ 30
C - 2.6.1. Good Housekeeping __________________________________________________________ 30
C - 2.6.2. Onderhoud van het persluchtsysteem _____________________________________________ 30
C - 2.6.3. Lekken opsporen _____________________________________________________________ 30
C - 2.6.4. Juiste instelling werkdruk ______________________________________________________ 31
C - 2.6.5. Controle en onderhoud filters ___________________________________________________ 31
C - 2.6.6. Uitschakelen compressor_______________________________________________________ 31
C - 2.6.7. Aanzuigen koude lucht ________________________________________________________ 32
C - 2.6.8. Optimaliseer het persluchtsysteem _______________________________________________ 32
C - 2.6.9. Warmteterugwinning compressor ________________________________________________ 32
C - 3. Verlichting ________________________________________________________________________ 33
C - 3.1. Begrippen uit de verlichtingswereld ________________________________________________ 33
C - 3.1.1. Energetische grootheden – fotometrische grootheden_________________________________ 33
C - 3.1.2. Het menselijk oog ____________________________________________________________ 34
C - 3.1.3. Fotometrische grootheden ______________________________________________________ 36
C - 3.1.3.1. Lichtstroom _____________________________________________________________ 36
C - 3.1.3.2. Lichtsterkte _____________________________________________________________ 37
C - 3.1.3.3. Verlichtingssterkte _______________________________________________________ 37
C - 3.1.3.4. Luminantie : ____________________________________________________________ 38
C - 3.1.3.5. Fotometrische grootheden : meting. __________________________________________ 38
C - 3.1.4. Toegepaste begrippen _________________________________________________________ 39
C - 3.1.4.1. Specifieke lichtstroom. ____________________________________________________ 39
C - 3.1.4.2. Amatuurrendement. _______________________________________________________ 39
C - 3.1.4.3. Specifiek vermogen. ______________________________________________________ 41
C - 3.1.4.4. Systeemrendement (specifieke lichtstroom van lamp en armatuur) __________________ 43
C - 3.1.4.5. Levensduur van de lamp.___________________________________________________ 43
C - 3.1.4.6. Kleurweergave index. _____________________________________________________ 44
C - 3.1.4.7. Kleurtemperatuur. ________________________________________________________ 45
C - 3.1.4.8. Herkennen op een TL- lamp van kleurtemperatuur (KT) en kleurweergave index (KWI). 47
C - 3.1.4.9. Voorschakelapparatuur voor TL en ontladingslampen.____________________________ 48
C - 3.1.4.10. Verschillende type TL lampen op de markt. ____________________________________ 48
C - 3.1.4.11. Terugval van de lumenoutput van de lampen. __________________________________ 48
C - 3.1.4.12. Depreciatiefactor van de installatie. __________________________________________ 50
C - 3.1.5. Lampen ____________________________________________________________________ 52
Verschillende soorten lichtbronnen _________________________________________________ 52
Overzicht van de meest voorkomende lichtbronnen en de typische eigenschappen. _________________ 53
C - 3.1.6. LED _______________________________________________________________________ 54
C - 3.1.7. Armaturen __________________________________________________________________ 59
C - 3.1.7.1. Armaturen – meetgegevens _________________________________________________ 59
C - 3.1.7.2. Armaturen – IP graad / IK graad _____________________________________________ 60
C - 3.1.7.3. Armaturen – Invloed van de omgeving ________________________________________ 61
C - 3.1.7.4. Armaturen – Invloed van de temperatuur ______________________________________ 61
C - 3.1.7.5. Armaturen – Explosievrije omgeving _________________________________________ 62
C - 3.1.7.6. Armaturen – Keurlabel ____________________________________________________ 62
C - 3.1.7.7. Armaturen – Klasse van een armatuur ________________________________________ 63
C - 3.1.7.8. Armaturen – Keuze van de armatuur__________________________________________ 63
C - 3.1.8. Lichtsturing _________________________________________________________________ 64
C - 3.1.8.1. Lichtsturing met daglichtsensor (lichtmeetcel LMC) _____________________________ 64
C - 3.1.8.2. Lichtsturing met bewegings- of aanwezigheidsmelder (AM). ______________________ 65
C - 3.1.8.3. Overige mogelijkheden. ___________________________________________________ 65
C - 3.1.8.4. Bekabeling / aangepaste driver ______________________________________________ 66
C - 3.2. Rationeel energiegebruik (REG) __________________________________________________ 67
C - 3.3. Software om verlichting te berekenen ______________________________________________ 69
C - 3.3.1. Software installeren en gebruiken ________________________________________________ 69
C - 3.3.2. Vuistregel __________________________________________________________________ 70
C - 3.4. Normen _______________________________________________________________________ 71
C - 4. (Re-) engineering van een mechanische installatie ________________________________________ 72
C - 4.1. Herhaling van veel voorkomende formules (roterende machines) _______________________ 72
C - 5. Kabel- en kortsluitberekeningen _______________________________________________________ 75
C - 5.1. Kabelberekeningen _____________________________________________________________ 75
C - 5.1.1. Berekening m.b.t. overbelasting _________________________________________________ 75
C - 5.1.1.1. Nominale stroom van de beveiliging. _________________________________________ 78
C - 5.1.1.2. Toelaatbare stroom van de elektrische leiding __________________________________ 79
C - 5.1.1.3. Controle op art. 118 voor automaten en thermische relais _________________________ 80
C - 5.1.1.4. Controle op art. 118 voor smeltveiligheden (SV) ________________________________ 80
C - 5.1.2. Berekeningen m.b.t. spanningsval________________________________________________ 80
C - 5.1.3. Berekening m.b.t. kortsluitstroom ________________________________________________ 81
C - 5.1.3.1. Thermische bestandheid van de kabels ________________________________________ 83
C - 5.1.3.2. Demping van de foutstroom door de impedantie van de kabel. _____________________ 86
C - 5.1.4. Berekening m.b.t. indirecte (onrechtstreekse) aanraking. ______________________________ 87
C - 5.1.4.1. Hoe groot moet de foutstroom zijn? __________________________________________ 88
C - 5.1.5. Kabelberekeningen – invloed van harmonische en asymmetrische belasting op de sectie van de
nulgeleider. _________________________________________________________________________ 89
C - 5.1.5.1. Invloed van asymmetrische belasting _________________________________________ 89
C - 5.1.5.2. Invloed van harmonischen__________________________________________________ 89
C - 5.1.5.3. Invloed op de kabelsectie? _________________________________________________ 90
C - 5.2. Kortsluitberekeningen ___________________________________________________________ 91
C - 5.2.1. Minimale – en maximale kortsluitstroom __________________________________________ 93
C - 5.2.2. Bepalen van de verschillende impedanties (Z, R, X) _________________________________ 94
C - 5.2.2.1. HS net (zijde van de netbeheerder) ___________________________________________ 94
C - 5.2.2.2. HS trafo ________________________________________________________________ 94
C - 5.2.2.3. Elektrische leidingen ______________________________________________________ 95
C - 5.2.3. Controle van de apparatuur (en kabels) ____________________________________________ 96
C - 5.2.3.1. Controle kabelberekening __________________________________________________ 96
C - 5.2.3.2. Controle van de apparatuur _________________________________________________ 96
C - 5.3. Diverse________________________________________________________________________ 99
C - 5.3.1. Van HS naar ALSB ___________________________________________________________ 99
C - 5.3.1. Filiatie – Associatie – Coördinatie - Selectiviteit ___________________________________ 100
C - 6. Compensatie van reactieve energie. ____________________________________________________ 101
C - 6.1. Wat is reactieve energie? ________________________________________________________ 101
C - 6.2. Hoe wordt reactief vermogen weergegeven? ________________________________________ 103
C - 6.3. Is arbeidsfactor gelijk aan TPF ? _________________________________________________ 103
C - 6.4. Hoe kan je het reactieve verbruik verminderen? ____________________________________ 104
C - 6.5. Berekening van het vermogen van de condensatorbatterij ____________________________ 104
C - 6.6. Waar wordt de compensatie geïnstalleerd? _________________________________________ 105
C - 6.6.1. Globale compensatie _________________________________________________________ 105
C - 6.6.2. Individuele compensatie ______________________________________________________ 105
C - 6.6.3. Combinatie van beide ________________________________________________________ 106
C - 6.7. Richtwaarden van reactieve verbruikers ___________________________________________ 106
C - 6.7.1. Transformator (voeding) ______________________________________________________ 106
C - 6.7.2. Asynchrone motoren _________________________________________________________ 107
C - 6.7.3. Overige verbruikers __________________________________________________________ 108
C - 6.8. Berekening van de beveiliging en voedingskabel. ____________________________________ 108
C - 6.9. Invloed van harmonische stromen op een condensatorbatterij. ________________________ 109
C - 6.10. Total cost of ownership (TCO) __________________________________________________ 110
C - 7. Dimensioneren van verdeelborden. ____________________________________________________ 111
C - 8. Risico analyse. ____________________________________________________________________ 112
C - 8.1. Waarom een risico analyse? _____________________________________________________ 112
C - 8.2. Wat is een RA? ________________________________________________________________ 112
C - 8.3. Welke analysemethoden kunnen toegepast worden ? _________________________________ 116
C - 8.4. Risico’s rangschikken __________________________________________________________ 117
C - 8.4.1. Kinney Methode ____________________________________________________________ 118
C - 8.4.2. De EN 12100 methode _______________________________________________________ 119
C - 8.4.3. SIL en PL _________________________________________________________________ 120
C - 8.5. Risico’s reduceren _____________________________________________________________ 128
C - 8.6. Normen en richtlijnen __________________________________________________________ 129
C - 8.7. Technisch Constructiedossier (TCD) ______________________________________________ 130
C - 9. Literatuurlijst, bronvermelding, lijsten _________________________________________________ 132
C - 9.1. Bronvermelding, literatuurlijst ___________________________________________________ 132
C - 9.2. Overzicht van de toegepaste figuren_______________________________________________ 133
C - 9.3. Overzicht van de toegepaste tabellen ______________________________________________ 134
C - 9.4. Overzicht van de toegepaste formules _____________________________________________ 134
B. Voorwoord
De cursus is bedoeld voor studenten professionele Bachelor Wetenschap en Techniek
– elektromechanica, afstudeerrichting onderhoudstechnologie.
In deze cursus gaan we dieper in op de aspecten die belangrijk zijn wanneer men aan
een “ontwerpproject” denkt.
Een project moet hier zeer breed bekeken worden, gaande van een eenvoudig ontwerp
(machineonderdeel, kleine aanpassingen aan machines en installaties, tool,…), een
ombouw van een bestaande installatie tot een volledig nieuwe installatie.
Een groot aantal technieken heb je in het afgelopen jaar in theorie bestudeerd en gaan
we in deze cursus praktisch invullen.
De doelstellingen van de cursus zijn:
• het ontwerpen (engineering) van een industriële installatie met

elektrische- en mechanische systemen;
• toepassing op basis van geziene- en/of nieuwe theorie, normen, ...
door gebruik te maken van bestaand cursusmateriaal, software pakketten
(eplan, inventor, caneco, ...), catalogi, enz....
• veilig ontwerpen
• energievriendelijk ontwerpen (R.E.G.)
• onderhoudsvriendelijk ontwerpen (T.C.O. = total cost of ownership)
• kennismaking met diverse documenten en begrippen zoals lastenboeken,
meetstaten, ...
Dit document dient als een naslagwerk voor de student en is een aanvulling op de
geziene leerstof en oefeningen in het labo.
De cursus wordt aangevuld met een OneNote document, welke integraal deel uitmaakt
van de leerstof.
Naast de cursus zijn ook de presentaties beschikbaar.
“Moge het resultaat in evenredigheid met de inzet zijn” is ook hier van toepassing.
Veelvuldig oefenen is een garantie op succes.
Elke PC in het open leercentrum is voorzien van de nodige software om de leerstof in
te oefenen.
Veel succes
Alain Thijs
Wim Van Goethem
Docenten Artesis Plantijn Hogeschool Antwerpen.
C - 0. Inleiding
C - 0.1. Aanpak - evaluatie
Elk nieuw aspect van de cursus wordt a.d.h.v. een reële situatie (case) bestudeerd:
• case I = uitwerking door docent aan de hand van voorbeelden in de les;

• case II = student werkt in de les aan een case en werkt deze thuis (of EMI) verder
uit;
• case III = student werkt in de les en thuis zelfstandig aan een project en toont de
vorderingen aan de docent.
Om in de les zoveel mogelijk zoveel mogelijk met de toepassing actief te zijn, moet VOOR
de volgende les de theorie doorgenomen hebben, waarbij je mogelijk al vragen noteert.
Deze cursus dient als een naslagwerk beschouwd te worden. Een aantal hoofdstukken zullen
niet behandeld worden en zullen op zelfstandige basis moeten bestudeerd worden om
toegepast te worden in de projecten.
Zie ook ECTS-fiche met betrekking tot beoordeling.
C - 0.2. Documentenlocatie
Alle documenten kan je vinden op een OneNote die je door de docent zal ter beschikking
gesteld worden via het digitale platform.
C - 0.3. Inhoud van de cursus
Gezien het beperkt aantal uren, werd een keuze gemaakt m.b.t. vakinhoud rekening
houdende met de overige vakinhouden die je als student in deze opleiding krijgt.
In de OneNote staat een opsomming waarop wordt weergegeven welke aspecten aan bod
komen. Zie ook de inhoudstabel van dit naslagwerk om een beeld te krijgen van de cursus.
C - 0.4. Persoonlijke gegevensbank
Je zal geleidelijk aan een inzicht krijgen over de belangrijkste fabrikanten op de markt.
In je persoonlijke gegevensbank bouw je hiervan een overzicht op, welke je gaat gebruiken
in de verschillende modules (en welke zal beoordeeld worden op punten).
Daarnaast zal je nuttige informatie vinden die je ongetwijfeld gaat nodig hebben tijdens de
modules, tijdens je stage- en bachelorproef en tijdens je professionele carrière.
Zorg ervoor dat deze gegevens op een logische manier worden toegevoegd aan je
gegevensbank.
Beoordeling:
In module 4 dien je een korte presentatie te geven van je tool aan de docent.
Deze presentatie en je tool staan op punten.
C - 0.5. Methodiek
Er zijn vele manieren om kwaliteit te borgen, zodat een minimum aan fouten in je ontwerpen
sluipen. In de cursus wordt onderstaande methodiek nagestreefd.
Je moet als ontwerper niet alleen een technisch onderlegt persoon zijn.
Even belangrijk is de aanpak van je ontwerp, waarbij deze methodiek een goede kapstok is.
CAD Engineering AP Hogeschool Antwerpen Versie I

2020 -2021 Pagina 7 van 135
Figuur 1, PDCA
C - 0.6. Projectmanagement bij CAD Engineering
Zie Onenote voor de uitgebreide versie. De aanpak is vooral gericht op project engineering.

2020 -2021 Pagina 8 van 135
C - 1. Vermogenbilan
Een vermogenbilan geeft een overzicht van beschikbare vermogens in je installatie.

Op basis van een vermogenbilan kan je o.a.:
• het opgenomen vermogen berekenen, zowel actief (P), reactief (Q), als schijnbaar
vermogen (S);
• op basis hiervan bepaal en of men een elektrische aansluiting in laagspanning of
(middenspanning)hoogspanning zal nemen;
• op basis hiervan een eventuele dieselgroep en/of UPS bepalen;
• een inschatting maken van het reactieve verbruik van je installatie.
• een vermogenverdeling per verdeelbord te bepalen (en hieraan gekoppeld:
aankomstautomaat, voedingskabel;
• controleren of een uitbreiding nog kan opgenomen worden in een bestaande
installatie;
Een vermogenbilan is een theoretische rekentabel waaruit totaal- en sub vermogens kunnen
bepaald worden.
Een vermogenbilan is de start van een (elektrisch) ontwerp.

Omdat het in een beginstadium van je project wordt aangemaakt, ken je niet alle details en
is het belangrijk dat in een verder stadium je inschattingen worden gecontroleerd (PDCA).
C - 1.1. Welke tools zijn er beschikbaar om een vermogenbilan op te stellen?
In de markt zijn een aantal softwaretools ontwikkeld.

Een aantal daarvan zijn gebonden aan een leverancier en een aantal zijn onafhankelijk.
Enkele voorbeelden:
• XL-Pro (van Legrand),

• Caneco,
• 3EI,
• Ecodial (van Schneider Electro),
• TR-Ciel,
• Xpider (van Moeller-Eaton).
• …
Elk systeem heeft zijn voor- en nadelen. Leveranciers gebonden software is meestal gratis
maar heeft (uiteraard) als beperking dat je alleen maar met materiaal van de desbetreffende
leverancier kan werken.
In deze cursus gaan we gebruik maken van een excel rekenblad.

Het voordeel hiervan is dat zo’n rekenblad aan elke situatie kan aangepast worden door de
gebruiker. Een tweede voordeel : je wordt gedwongen om na te denken over het inhoudelijke
van een vermogenbilan.
Een nadeel : je moet zelf zorgen dat alle formules kloppen m.a.w. domweg copy/paste
uitvoeren is het NIET aan de orde.

2020 -2021 Pagina 9 van 135
C - 1.2. Welke gegevens heb je nodig om een vermogenbilan op te stellen?
• Een overzicht van alle verbruikers,

Let op : niet alleen de verbruikers die worden opgesomd in de opgave, maar ook alle
verbruikers die daarnaast nodig zijn (verlichting, stopcontacten, vermogen voor sturing,
verliezen, …;
• het vereiste vermogen van alle verbruikers (P, cos ϕ, …);
• het werkingsprincipe van alle verbruikers : werktijden, startstromen,
startfrequentie, gelijktijdigheid met gekoppelde verbruikers, …)
Het geheel van deze eigenschappen resulteert in een aantal correctiefactoren;
• de gewenste reserve.
Een vermogenbilan wordt meestal in een vroeg stadium van een project opgesteld, waardoor
algemene verbruikers niet altijd gekend zijn. Hiervoor worden richtwaarden aangewend
(zie verder )
C - 1.3. Verklaring van een aantal begrippen: Utiliteit (ku).
Ku (Utiliteit) is een correctiefactor om de overdimensionering van bepaalde verbruikers te

corrigeren.
Voorbeeld 1: Uit een procescalculatie blijkt dat een proces 23 kW verbruikt.

Men beslist echter om een standaardmotor te kiezen die een vermogen heeft van 30kW.
In dit voorbeeld bedraagt de Utiliteit 0.77.
C - 1.4. Verklaring van een aantal begrippen: Gelijktijdigheid (ks=ks1.ks2).
Ks1 (gelijktijdigheid) is een correctiefactor om de gelijktijdigheid van bepaalde verbruikers

te corrigeren.
Voorbeeld 1: twee pompen worden redundant voorzien. De gelijktijdigheid bedraagt hier

maximaal 0.5
Voorbeeld 2 : in een carwash worden 10 motoren voorzien voor de wasstraat. Gezien er

maximaal 1 motor per wagen kan actief zijn en gezien er maximaal 2 wagens in de straat
kunnen opgenomen worden, bedraagt de gelijktijdigheid hier 2 x 0.1 = 0.2
Opmerking: ks2 is de correctiefactor wanneer een voedend verdeelbord diverse

onderliggende verdeelborden van voeding voorziet. De ontwerper kan dan een bijkomende
gelijktijdigheidsfactor incalculeren.
In deze cursus gaan we geen gebruik maken van deze factor.
In een aantal softwaretools wordt er nog een Ks3 toegepaste ter hoogte van het hoofdbord
(ALSB), waar je nog eens een bijkomende gelijktijdigheidscorrectie kan toepassen.
In deze cursus gaan we geen gebruik maken van deze factor.

2020 -2021 Pagina 10 van 135
C - 1.5. Enkele kencijfers.
Omdat de leveringstermijnen van trafo’s (vakjargon) , dieselgroepen (NSA), aansluitingen

bij de netbeheerder, ... verschillende weken (tot maanden) in beslag nemen, wenst men in
een vroeg stadium de waarden van het vereiste vermogen te kennen.
Echter...
zijn op dat ogenblik niet alle technieken tot in detail bekend en kan men beroep doen op een
aantal kencijfers.
Opgelet : kencijfers zijn een hulp maar ook een gevaar.

Als ontwerper moet je trachten om een zo reëel mogelijk beeld te krijgen van de installatie
en op basis hiervan de kencijfers aanpassen.
Kencijfers kunnen NOOIT een reden zijn van een foutief ontwerp !
Daarom verwijs ik opnieuw naar het PDCA- principe: een check en aanpassing is absoluut
noodzakelijk op het einde van het ontwerp.
C - 1.5.1. Verlichting
Kencijfers in verlichting worden uitgedrukt in W/m²/100 lux.
(geïnstalleerd vermogen per m² en per 100 lux verlichtingssterkte)
In het hoofdstuk verlichting gaan we hierop dieper in en gaan we ook uitgebreid op de
luxniveaus van de verschillende toepassingen bekijken.
Voorlopig mag je met volgende kencijfers werken:

Nadat het hoofdstuk verlichting werd gezien, gebruik je de norm om de luxwaarden te
bepalen.
Tabel 1, kencijfers voor vermogenbilan
Merk op 1 : hier is de PDCA zeker van toepassing. In het beginstadium worden deze
richtwaarden gebruikt voor het ontwerp, maar nadat de berekeningen zijn uitgevoerd, wordt
het vermogenbilan aangepast met de reële waarden en worden de besluiten nagekeken.
Je moet dus steeds je vermogenbilan aanpassen om tijdig te kunnen ingrijpen mochten je
kencijfers de werkelijke behoeften niet afdekken !
Ku = meestal 1 , Ks = 0.7 … 1 afhankelijk van de toepassing.

Voorbeeld: productiehal = quasi altijd volledig in dienst: ks = 1
Voorbeeld: magazijn met gangen voorzien van bewegingsdetectie : ks = 0.7
Merk op 2: het cijfer 2 W/m²/100 lux is zeker een hoge waarde voor burelen. In realiteit
zullen de cijfers aanzienlijk lager zijn. Is dit erg in dit stadium ? Neen, op die manier genereer
je ook wat reserve in je vermogenbilan voor bijkomende verlichting die in de loop van het
project pas wordt toegevoegd.

2020 -2021 Pagina 11 van 135
C - 1.5.2. Stopcontacten voor algemeen gebruik (utiliteitsstopcontacten)
Merk op : dit zijn NIET de stopcontacten die voor specifieke verbruikers bedoeld zijn.
Dit zijn stopcontacten voor algemeen gebruik.
Voor de algemene stopcontacten in burelen : 6 W/m²

Voor de stopcontacten in industriële omgeving wordt 3W/m² genomen.
Ku = meestal 1,
Ks = ± 0,1+ (0,9/N), met N het gemiddeld aantal stopcontacten per kring
Ks = 1 voor de stopcontacten die bedoeld zijn voor PC gebruik.
C - 1.5.3. Motoren / verbruikers in het algemeen

Een richtwaarde voor vermogen kan uiteraard niet en is afhankelijk van het proces.
De ontwerper moet zich hierover infomeren.
Ku = wordt meestal 0.75 genomen.

Ook hier is het belangrijk dat de ontwerper zich informeert, vooral bij grotere verbruikers.
Grote verbruikers : uit veiligheid wordt Ku, Ks meestal 1 genomen.
Voorbeeld om het gevaar van blindelings toepassen van kencijfers aan te tonen :
Er wordt in een bestaande installatie met een gemiddeld verbruik van 80 kVA een machine
toegevoegd van 44 kW. Deze machine wordt gekenmerkt met een langdurige
aanloopstroom.
Hier zou men volgens de kencijfers ku.ks = 1 mogen nemen.
Hier moet men echter de utiliteit corrigeren naar 1,2 om de aanloopstroom te compenseren.
Immers is de 44 kW tov 80 kVA een aanzienlijk deel van de installatie en zal de lange
aanloopstroom wel degelijk een impact hebben op de totale installatie.
C - 1.5.4. Overige
Keuken : Ks = 0.7...0.85
Liften: Ks = 1 voor 1 lift, 0.75 voor 2 liften, 0.6 voor 3 liften en meer

2020 -2021 Pagina 12 van 135
C - 1.6. Verschillende voedingsbronnen.
Een elektrische installatie dient voorzien te worden van een voeding.

Dit kan een laagspanningsaansluiting zijn of een middenspannings aansluiting
In de industrie is dit laatste meestal van toepassing.
(Merk op : dit is afhankelijk van het beschikbare vermogen in het net, te bepalen door de
netbeheerder).
In theorie kan de netbeheerder een LS aansluiting weigeren vanaf 15 kVA.
Als vuistregel kan men 100 kW als limiet van laagspanning beschouwen.
Onderstaande tekst heeft NIET als doel om de verschillende voedingsbronnen te bespreken

en beperkt zich tot de toepassing ervan.
C - 1.6.1. Normale voeding

= primaire voeding
= de voeding van het net (laagspanning LS of
middenspanning)
Merk op : in het vakjargon spreekt men meestal over

Hoogspanning (HS), ook al gaat het over een
middenspanningsinstallatie (of hoge spanning cat. 1)
C - 1.6.2. Noodvoeding
= de voeding van een tweede – onafhankelijke – bron.
Meestal is deze bron een DIESEL groep.
Men noemt deze een noodstroomaggregaat (NSA).
Deze bron kan online of stand-by zijn.

Online wil zeggen dat de bron continue parallel aan de
normale voeding aanwezig is en onmiddellijk het
benodigde vermogen kan leveren.
Stand-by wil zeggen dat de bron zal opgestart worden

(meestal automatisch), nadat gedetecteerd werd dat de
normale voeding is weggevallen.
Dit betekent wel dat een opstarttijd moet gerespecteerd worden (bvb 10 seconden voor een
dieselgroep).
In de praktijk worden Dieselgroepen (omwille van hun verbruik) quasi altijd in stand-by
voorzien, waardoor er gedurende een korte periode van omschakeling geen spanning
aanwezig is.
Merk op : in zeer grote bedrijven kunnen 2 HS netten aangeleverd worden, waardoor deze
onafhankelijk t.o.v. elkaar kunnen beschouwd worden. Deze toepassing wordt buiten
beschouwing gelaten in deze cursus.

2020 -2021 Pagina 13 van 135
C - 1.6.3. No-break / UPS
=online voeding van een tweede – onafhankelijke – bron, die
zonder onderbreking het wegvallen van de normale voeding
opneemt.
Meestal zijn dit systemen op basis van een batterij.

Ook systemen met een vliegwiel zijn hier mogelijk, maar dan in
combinatie met een dieselgroep.
Een UPS wordt zelden separaat opgesteld, maar wordt meestal

voorzien van een NSA, waardoor de UPS enkel dient om de
opstarttijd van de NSA te overbruggen.
Daarnaast kan de UPS ook de micro- onderbrekingen op zich nemen en kan (afhankelijk van
de techniek) de UPS eveneens voor een verbetering van de netkwaliteit zorgen.
C - 1.6.4. Gebruik van de verschillende voedingen

In een aantal gevallen vereist het proces dat de elektrische voeding niet mag wegvallen,
waardoor bijkomende systemen (NSA, UPS) moeten voorzien worden.
De ontwerper moet hierbij rekening houden met een aantal aspecten.
Een NSA en/of een UPS is een aanzienlijke investering, zowel in aankoop als in onderhoud.
Daarom moet gestreefd worden naar een minimale omvang.
Hiervoor moet de ontwerper een onderscheid maken tussen:
• niet kritische verbruikers,

• belangrijke verbruikers,
• kritische verbruikers.
Kritische verbruikers moeten ter aller tijde voorzien worden van een voeding en dienen
daarom voorzien te worden op de UPS
Mogelijke voorbeelden : centrales, aantal PLC’s, kritische procescontrollers, …
Belangrijke verbruikers zijn verbruikers die even mogen uitvallen (namelijk de duur van de
opstart van de NSA).
Mogelijke voorbeelden : centrales met eigen batterij, delen van de ventilatie, delen van de
verlichtingsinstallatie, delen van het proces, …
Niet kritische verbruikers zijn de overige verbruikers die niet essentieel zijn voor de veiligheid
of werking van het geheel.
C - 1.7. Compensatie van reactieve energie.
Om boetes te vermijden, die een eindklant moet betalen wanneer er teveel reactieve energie
wordt gebruikt, dient een systeem voor compensatie van reactieve energie voorzien te
worden.
De uitwerking hiervan wordt verder in deze cursus in een separaat hoofdstuk besproken.

2020 -2021 Pagina 14 van 135
C - 1.8. Gebruik en bespreking van het vermogenbilan.
Om een goed inzicht te krijgen werd gekozen om een rekenblad te gebruiken als ontwerptool.
Een rekenblad heeft als nadeel dat je quasi alles manueel moet ingeven (zowel waarden als
formules).
Anderzijds heeft een rekenblad het grote voordeel dat je heel flexibel bent in de uitwerking.
Een aantal tips :
• toevoegen van een lijn : gebruik copy/invoegen van een vorige lijn;
• opletten met verwijderen van lijnen: laat de lijn VOOR de gekleurde lijnen steeds
staan (omdat hier formules inzitten);
• opgelet met de cellen die een formule bevatten.
Resultaat :
• onderaan de tabel kan het resultaat bestudeerd worden en kunnen de uiteindelijke

(weerhouden) keuzes ingevuld worden.
• Indien er veel verbruikers zijn, kan een bijkomende Gelijktijdigheidsfactor Ks3
ingevuld worden
• Een NSA dient gecorrigeerd te worden, omdat deze gevoelig zijn aan plotse
schommelingen van de belasting. De correctie stijgt naarmate de weerhouden NSA
het voorziene benodigde vermogen benaderd.
Opmerking betreft de cos ϕ van de NSA. Deze is standaard gelijk aan 0,8.
Dit betekent dat een NSA van 100 kVA in staat is om 80 kW actief vermogen te leveren. Ook
dit zou moeten nagekeken worden, maar dat valt buiten de scope van de cursus.

2020 -2021 Pagina 15 van 135
C - 2. Ontwerpen van een persluchtinstallatie
C - 2.1. Ontwerpen van een persluchtinstallatie
Een persluchtleiding is een energieleiding die verdichte atmospherische lucht zoveel mogelijk
zonder verlies moet transporteren van de fabrikant naar de verbruiker. Atmospherische lucht
is fysiek gezien een gasmengsel, bestaande uit stikstof (≈78 %), zuurstof (≈21 %) en argon
(≈1 %) evenals sporen van kooldioxide en andere gassen.
De leiding moet zoveel mogelijk zonder vermindering van:
• de luchtkwaliteit,
• de hoeveelheid lucht,
• de bedrijfsdruk,
de perslucht van de fabrikant (compressor) naar de verbruiker leiden.
Figuur 2, perslucht, overzicht van een persluchtinstallatie
Teneinde de juiste loop van het netwerk weer te geven tekenen we dit vaak in een
isometrische weergave.
Figuur 3, perslucht, isometrische weergave

2020 -2021 Pagina 16 van 135
Perslucht moet zonder verlies getransporteerd worden van de fabrikant naar de verbruiker.
Dat betekent dat persluchtnetten dicht moeten zijn om onnodig hoge kosten te vermijden,
perslucht is immers een erg dure vorm van energie.
Figuur 4, perslucht,energiekost perslucht
Verlies van lucht en dus ook van energie, dat optreedt door ondichtheden in het verdelernet
en aan de machines, leidt tot onnodig hoge bedrijfskosten.
Tabel 2, , perslucht,overzicht verliezen
C - 2.1.1. Free Air Delivery

Om debieten en opbrengsten van compressoren met elkaar te kunnen vergelijken
herrekenen we deze meestal terug naar “normale omstandigheden”
De normaal capaciteit is de werkelijke effectieve opbrengst terug gerekend naar de
aanzuigtoestand: druk van 1 bar, een temperatuur van 20°C en een relatieve vochtigheid
van 0%. (daling van RV doet ook het volume verminderen met max 1,5%)
De meeste constructeurs vermelden deze normaal capaciteit (bij aanzuigtoestand) en geven
ook de persdruk waarbij deze opbrengst berekend is.
De Engelse benaming voor deze term is FAD (Free Air Delivery)

2020 -2021 Pagina 17 van 135
C - 2.2. Het Persluchtnetwerk: structuur
Een persluchtinstallatie wordt onderverdeeld in drie segmenten:
• productie,
• verdeling,
• verbruiker.
De verdeling wordt opgedeeld in:
• hoofdleiding,
• verdelingsleiding,
• aansluitingsleiding.
Figuur 5, perslucht,structuur
De drukdaling van het drukreservoir tot aan de verbruikeraansluiting mag niet meer
bedragen dan 0,1 bar (6 bar werkdruk) . Veel gebruikte drukvallen voor de verschillende
delen zijn:
• 0,03 bar voor de HL (hoofdleiding),

• 0,03 bar voor de VL (verdelingsleiding),
• 0,04 bar voor de AL (aansluitingsleiding.
Figuur 6, perslucht,indeling type leidingen
Algemene regel = 1,5% van de werkdruk

2020 -2021 Pagina 18 van 135
Het totaal drukverlies van de installatie incl. filter, separator, droger, onderhoudseenheden
en aansluitingsslangen mag niet meer zijn dan 1,0 bar.
Bij een verbruiker-bedrijfsdruk van 6 bar moet het productiestation dus ingesteld worden op
7 bar.
Figuur 7, perslucht, drukverlies in een installatie
C - 2.3. De Luchtbehoefte
De nodige hoeveelheden lucht worden bepaald door de verbruikers.
De behoefte aan lucht wordt berekend en opgeteld uit de gegevens van de aangesloten
toestellen, apparaten en machines.
Opdat het leidingsnet echter niet onnodig overdreven zou gedimensioneerd worden moet de
benuttingsgraad η berekend worden en moet daarmee rekening gehouden worden.
Het is raadzaam om bij de bepaling van de nodige hoeveelheid lucht toevoegingen en

reserves in te plannen.
Toevoegingen kunnen zijn bv:
• lekkages van de verbruiker (bvb 10%),

• verkeerde inschattingen (bvb 10%),
• reserves (bvb 20%).
Voorbeelden voor de berekening van de totale behoefte aan lucht (persluchtbalans):
Tabel 3, perslucht,voorbeeld luchtbehoefte
V tot
Vergelijking 1, perslucht, bepaling van de totale luchtbehoeft
Behoefte aan lucht incl. toevoegingen: Vtot = 600 l/min.

2020 -2021 Pagina 19 van 135
C - 2.4. Dimensioneren van de leidingen
C - 2.4.1. Bedrijfsdruk
Iedere persluchtverbruiker (machine of werktuig) heeft naast de luchtkwaliteit en de
luchthoeveelheid een bepaalde bedrijfsdruk nodig. Een te lage bedrijfsdruk, 5 bar in plaats
van 6 bar, vermindert het vermogen van een machine of een werktuig met ca.
30 %. Een met 1 bar hogere verdichting veroorzaakt aanvullende kosten van ca.10 %.
Een te grote drukdaling van de fabrikant naar de verbruiker ontstaat door een te kleine
dwarsdoorsnede van de buis, door vernauwingen in de leiding.
De drukdaling van de fabrikant (ketel) naar de verbruiker mag niet meer zijn dan 0,1 bar.
Iedere buisleiding biedt weerstand aan de doorstromende lucht. De weerstand is afhankelijk
van de ruwheid van het oppervlak van de buizen, van de lengte van de leiding en van de
doorstromingssnelheid.
C - 2.4.2. Drukverlies
Voor de exploitant van een persluchtinstallatie zijn de economische gegevens van de
installatie van zeer groot belang. Verhoogde stromingsweerstanden- door te kleine
dimensionering omwille van berekingsfouten of besparingen bij de investeringkosten leiden
tot verhoogd drukverlies en daarmee tot hogere energiekosten bij het ter beschikking stellen
van de perslucht. In het onderstaand voorbeeld worden de verhoogde energiekosten
aangetoond voor de compensatie van het drukverlies.
Tabel 4, perslucht, drukverlies
Men kan eenvoudig uitrekenen hoe lang het duurt vooraleer de iets hogere
investeringskosten van de grotere leiding terugverdiend zou zijn door de verhoogde
energiekosten van de kleinere leiding.
C - 2.4.3. Hoofdleiding (HL)

De hoofdleiding verbindt het productiestation (compressorenkamer) met het verdelernet. De
hoofdleiding moet zodanig gedimensioneerd zijn dat er voor toekomstige uitbreidingen
reserves voorhanden zijn.
De drukdaling in de hoofdleiding mag meestal niet meer bedragen dan ΔpHL ≤ 0,03 bar.

2020 -2021 Pagina 20 van 135
C - 2.4.4. Verdelingsleiding (VL)
De verdelingsleiding verdeelt de lucht in een verbruikersegment. Zij kan geconcipieerd
worden als steek- of ringleiding resp. als ringleiding met geïntegreerde steekleidingen.
In machinehallen zonder specifieke vereisten aan de persluchtverdeling geeft men de
voorkeur aan ringleidingen. Het is gunstig om kleinere ringleidingen te maken die
geconcipieerd zijn voor machine- of installatiegroepen. Waar dit niet mogelijk is en er alleen
een grote ringleiding geplaatst kan worden is het zinvol deze te voorzien van steekleidingen.
Figuur 8, perslucht, leidingen, ringleiding
Door het doelmatig gebruik van afsluitingsarmaturen kunnen voor onderhouds- en

uitbreidingswerken de afzonderlijke leidingssegmenten afgesloten worden. Bij leidingen met
specifiek gekozen waarden voor machinegroepen of productiestraten worden er ook
afzonderlijke steekleidingen uitgevoerd. Dit is vooral zinvol wanneer productiemethodes en
-installaties (montagelijnen) vaker omgesteld moeten worden en zich daardoor ook de
infrastructuur verandert.
Figuur 9, perslucht, leidingen, ringleiding met steekleiding
De drukdaling in de verdelingsleiding mag niet meer bedragen dan Δp ≤ 0,03 bar.
Nominale breedte (DN) van de HL of VL bij een lengte van max. 100 m en een bedrijfsdruk

2020 -2021 Pagina 21 van 135
van 6 bar.
Tabel 5, perslucht, leidingen VL
C - 2.4.5. Aansluitingsleiding (AL)

De aansluitingsleiding is de verbinding tussen verdelingsleiding en aftapapparaat van de
machine of de installatie.
De aansluiting van de aansluitingsleiding aan de verdelingsleiding is afhankelijk van de
luchtkwaliteit. Bij niet gedroogde lucht moet de aansluitingsleiding bovenaan uit de
verdelingsleiding gevoerd worden om te vermijden dat er samen met de lucht
condensvloeistof uit de leiding komt.
Bij droge lucht kan de aansluitingsleiding rechtstreeks naar beneden geleid worden.
Aansluitingsleidingen moeten aan hun uiteinde steeds voorzien zijn van een
afsluitingsarmatuur.
Bij rechtstreekse aansluiting van een machine of productie-eenheid aan de verdelingsleiding
is het raadzaam de afsluitingsarmatuur te voorzien van een elektrisch bedienbare
aandrijving. Bij het uitschakelen van de machine wordt ook de luchttoevoer onderbroken.
Op die manier wordt luchtverlies vermeden door lekkages binnen in de machine.
De drukdaling van de aansluitingsleiding mag niet meer bedragen dan Δp ≤ 0,04 bar.
De nominale breedte (DN) van de AL bij een lengte van 10 m en een bedrijfsdruk van 6 bar.
Tabel 6, perslucht, leidingen AL
C - 2.4.6. Materiaalkeuze
Een persluchtleiding moet dicht, onderhoudsvrij en voldoende gedimensioneerd zijn.

2020 -2021 Pagina 22 van 135
Het buismateriaal voor persluchtleidingen kan ingedeeld worden in twee groepen:
• materiaal in metaal,
• materiaal in kunststof.
Onder het materiaal in metaal vallen:
• staal,
• koper,
• roestvrij staal,
• aluminium.
en onder het materiaal in kunststof:
• polybuteen (PB),
• polyethyleen (PE),
• polypropyleen (PP),
• acrylnitril-butadien-styrol (ABS).
De stijgende kwaliteitsvereisten in de persluchttechniek met het oog op zuiverheid,

eenvoudigere montage en eenvoudiger onderhoud maken buissystemen in kunststof steeds
meer populair.
Een ideaal materiaal voor persluchtleidingen bestaat over het algemeen niet. De telkens
gestelde criteria voor de vereisten bepalen het materiaal.
Belangrijke keuzecriteria zijn:
• plaats van gebruik,

• druk-/temperatuurgrenzen,
• levensduur,
• veiligheid,
• verbindingstechniek,
• plaatsingstechniek,
• dimensionering.

2020 -2021 Pagina 23 van 135
C - 2.4.7. Bepalen van de leidingsdiameter
Om de drukval in een leiding te bekomen, heeft men volgende formule empirisch opgesteld:
Drukverlies in een rechte ,

leiding :
Δp
450
Δp = drukval [bar]
Q = debiet [Nl/s]
d = inwendige buisdiameter [mm]
L = lengte van de buis [m]
P = absolute druk aan de inlaat [bar]
Vergelijking 2, perslucht, drukval in rechte leidingen
Om vlot te kunnen werken heeft men deze formule in een nomogram geplaatst.
Willen we dit toepassen, dan moeten we echter eerst alle bochten, kleppen, T-stukken…,
kortom alle appendages, vervangen door hun equivalente meter rechte leiding.
Tabel 7, perslucht, equivalente lengte
Vb: Een T-stuk met binnendiameter 80mm, heeft een equivalente lengte 1.6m. D.w.z. dat
het T-stuk evenveel drukverlies opbrengt als een stuk rechte leiding van 1.6m lang.
Kennen we nu het benodigde debiet uit de persluchtbalans (in vrij l lucht!), en de toegepaste
werkdruk, dan kunnen we dit uitzetten in ons nomogram (punt A).

2020 -2021 Pagina 24 van 135
Vervolgens combineren we dit met de bekomen leidinglengte (punt C). We volgen de lijnen
in de grafiek nu evenwijdig tot we de toegelaten totale drukval in het systeem snijden. (punt
D), waarna we de inwendige diameter vinden in punt E.
Figuur 10, perslucht, nomogram 3,2-60 mm

2020 -2021 Pagina 25 van 135
Figuur 11, perslucht, nomogram 25-150 mm

2020 -2021 Pagina 26 van 135
C - 2.5. Persluchtverzorging
De persluchtverzorgingsgroep garandeert de juiste druk en ziet erop toe dat de lucht die
men gebruikt zuiver is en eventueel geolied. Kortom, dit middel staat in voor de lange
levensduur van de installatie.
Verontreinigde lucht is vaak de oorzaak van problemen in persluchtnetwerken. Zuivere lucht

garandeert de goede werking van de aangesloten componenten zoals cilinders en ventielen.
Met andere woorden: de betrouwbaarheid van een pneumatische installatie hangt af van de
kwaliteit van de perslucht. Reden genoeg om een goede persluchtverzorgingseenheid te
voorzien.
C - 2.5.1. Wie zijn de vervuilers?

Vaste vuildeeltjes zoals stofdeeltjes die in de vorm van roet, corrosie en stof kunnen
voorkomen. Je kan ze onderverdelen in drie categorieën:
• grote vuildeeltjes: groter dan 10 μm;

• fijne vuildeeltjes: tussen 1 en 10 μm;
• zeer kleine vuildeeltjes: kleiner dan 1 μm.
Ook water is een vervuiler. Bij het afkoelen van perslucht komen door condensatie grote
hoeveelheden vocht vrij. Als de lucht niet gedroogd wordt, kan ingevolge de aanwezigheid
van condenswater beschadiging of een slechte werking van de componenten optreden.
Ten slotte is olieconcentratie ook een mogelijke vuilmaker. Zelfs met olievrije compressoren
kunnen uiterst fijne olienevels in de aangezogen lucht voor verontreiniging zorgen. Die
olienevels kunnen gevoelige pneumatische delen in de ventielen verstoppen en de
beschermende vetlagen in de cilinders wegspoelen.
C - 2.5.2. Persluchtkwaliteiten
De kwaliteit van perslucht wordt bepaald aan de hand van een tabel. Afhankelijk van de
soort en de mate van verontreiniging wordt de perslucht in klassen onderverdeeld.
Tabel 8, perslucht, persluchtkwaliteiten

2020 -2021 Pagina 27 van 135
Voor elke specifieke toepassing bestaat een aanbevolen persluchtkwaliteitsklasse. Zo is
het bijvoorbeeld nogal logisch dat de kwaliteitsklasse van de perslucht in de fotoindustrie
heel wat hoger moet zijn dan die van perslucht voor mijninstallaties.
Tabel 9, perslucht, kwaliteitsklasse
Om de kwaliteit van de perslucht onder controle te houden, monteert men volgende

componenten in de persluchtaanvoerleiding:
• een filterwaterafscheider,
• een drukregelaar,
• een olienevelaar.
Men mag stellen dat voor 80% van alle toepassingen het inzetten van een
filterwaterafscheider en een drukregelaar al voldoende zijn om de vereiste persluchtkwaliteit
te bereiken.
De olienevelaar wordt dan ook enkel ingezet als de toepassing het echt vereist.
C - 2.5.3. Filters
De keuze van het filtertype is afhankelijk van de toepassing. Zo gebruikt men voor de meeste
toepassingen een standaardfilter. Dit is een oppervlaktefilter met een poriëndiameter van 5
μm of 40 μm wat meestal ruimschoots volstaat.
Kiest men voor een verzorgingseenheid zonder olienevelaar, dan gebruik men een
oppervlaktefilter van 5 μm.
Sommige ventielen vragen omwille van hun kleine afmetingen eveneens 5 μm gefilterde
lucht.
Wilt men tot in de puntjes verzorgde perslucht, dan gebruikt men een dieptefilter, want die
haalt de allerkleinste vaste olie- en stofdeeltjes uit de perslucht.
In zeer gevoelige omgevingen, zoals de voedingsindustrie, gebruikt men best de meer
verfijnde actiefkoolstoffilter die ook oliedampen en -geuren tegenhouden.
De filtertypes verschillen onderling door het erin toegepaste filterprincipe.
Voor de werking van de verschillende types vewijzen we naar de cursus hydropneumatica

deel 1 – 1e jaar.

2020 -2021 Pagina 28 van 135
C - 2.5.4. Dimensioneren verzorgingseenheid
Het juist dimensioneren van de verschillende componenten van de verzorgingseenheid is
zeer belangrijk. Een ondergedimensioneerd element laat onvoldoende debiet door, met als
gevolg een te grote drukval. Bij een overgedimensioneerd element is de kans groot dat de
vloeistof onvoldoende wordt afgescheiden in de centrifugaalfilter doordat de luchtsnelheid
en daarbijhorende centrigfugaalkracht te klein is.
Te grote olienevelaars zullen eveneens geen goede smering voorzien omdat de drukval over
de venturi bij te kleine debieten onvoldoende is om olie aan te zuigen. Het totaaldebiet dat
door de installatie na de verzorgingseenheid wordt afgenomen, is bepalend voor de grootte
van deze eenheid.
De keuze van de meest aangepaste verzorgingseenheid doet men best aan de hand van
productgebonden tabellen of diagrammen, zoals bijvoorbeeld hieronder afgebeeld.
Onderstaand debietdiagram voor filterregelaars van het Festo type LF toont ons dat het
debiet sterk afhankelijk is van de bouwgrootte en de aansluitingsdoorlaat.
Figuur 12, debietdiagram voor filter drukregelaars
Selectie van de verschillende types drukregelaars, filters e,/of olienevelaars kan via de
website van de fabrikanten.
Een aantal voorbeelden hiervan zijn:
• www.festo.be,
• www.norgren.com/be/.

2020 -2021 Pagina 29 van 135
C - 2.6. Perslucht en REG
Er bestaan verschillende mogelijkheden om het energieverbruik van een persluchtsysteem

te beperken. Deze komen neer op het beperken van het gebruik, het reduceren van
persluchtverliezen en drukvallen in de leidingen, terugwinning van vrijkomende warmte en
het optimaliseren van het opwekkingsrendement.
C - 2.6.1. Good Housekeeping

Vermijd persluchtverbruik.
Een elektrische aandrijving is steeds energiezuiniger dan een persluchtaandrijving. Het is
dan ook verstandig om bij het ontwerp van de installatie al na te gaan of het gebruik van
perslucht wel noodzakelijk is.
C - 2.6.2. Onderhoud van het persluchtsysteem

Perslucht is een dure vorm van energie. Regelmatig onderhoud kan een substantiële
energiebesparing tot gevolg hebben, ieder leidingnet raakt perslucht kwijt als er geen lucht
wordt gebruikt. Het is zinvol om regelmatig vast te stellen wat de omvang van de lekverliezen
is. De omvang van de lekverliezen kan het eenvoudigst worden bepaald als alle
persluchtverbruikers zijn afgesloten. Het persluchtverbruik is dan gelijk aan de lekverliezen.
Dit verbruik kan op verschillende manieren worden bepaald. Als het leidingnet is voorzien
van een flowmeter kan dit direct worden afgelezen. Zoniet is het mogelijk om aan de hand
van een chronometer te bepalen wat het persluchtverbruik van de lekken is. Met de
chronometer bepaal je de tijd T [min] die de compressor nodig heeft om van zijn minimum
druk (druk waarbij de compressor normaal aanslaat) naar de maximum druk (druk waarbij
de compressor normaal uitvalt of in nullast gaat) te gaan. Daarna meet je de tijd t [min] die
verstrijkt tussen het moment dat de compressor gestopt is totdat de compressor weer
opslaat. Het lekverlies volgt dan uit de formule:
Lekverlies L : T
L =Q
T +t
L = persluchtverlies [l/s vrije lucht] of [m³/min vrije lucht]
Q = Capaciteit van de compressor [l/s vrije lucht] of
[m³/min vrije lucht]
T = Tijd [min]
Vergelijking 3, perslucht, lekverlies.
C - 2.6.3. Lekken opsporen

Lekken in de persluchtleidingen maken een sissend geluid. Daarom zijn ze vrij gemakkelijk
op te sporen (bv. dmv zeepsop). In een ruimte waar veel andere geluidsbronnen zijn, kan
de precieze opsporing moeilijk zijn. In die gevallen maken we gebruik van een ultrasoon
detectie apparaat. Lekkages gaan gepaard met een turbulente luchtstroom die een specifiek
ultrasoon geluid voortbrengt, dat goed te detecteren is, ook als er andere geluidsbronnen
zijn.

2020 -2021 Pagina 30 van 135
C - 2.6.4. Juiste instelling werkdruk
De druk in het persluchtsysteem wordt ingesteld op de hoogste gevraagde druk van de
persluchtverbruikers. Verlaging van de druk in het leidingnet verlaagt het energieverbruik
en vermindert lekverliezen. Per bar drukdaling bespaart een compressor ca. 7% elektriciteit.
Bovendien zal een lagere persluchtdruk er ook voor zorgen dat de eindafnemers een lager
massadebiet lucht verbruiken.
Zo kunnen we ook bv. een verschillende werkdruk instellen voor de in- en uitgaande slag
van een cilinder.
Figuur 13, perslucht, instellen van de juiste werkdruk
Een bijkomend hulpmiddel voor een zo laag mogelijke drukinstelling, is "remote sensing"
Hierbij meet een sensor, die buiten de compressor is opgesteld, de netdruk na de
persluchtnabehandeling. Op die manier zal de werkdruk van de compressor laag zijn als bijv.
de persluchtfilter nog heel zuiver is, en zal de druk stelselmatig toenemen naarmate de
persluchtfilter meer vervuilt. Zonder de remote-sensing zal men de druk op de compressor
instellen zodat de druk na de filters te allen tijde hoog genoeg is, ook als de filters vervuild
zijn.
C - 2.6.5. Controle en onderhoud filters

Filters (of combinaties van filters) moeten voorzien zijn van een drukverschilmeter. Door
vervuiling neemt het drukverschil over de filter toe. In het algemeen geldt dat het rendabel
is het filter schoon te maken als het drukverschil groter wordt dan 0,3 bar. Het tijdig
schoonmaken van de filters voorkomt bovendien vervuiling van het leidingnet.
C - 2.6.6. Uitschakelen compressor

Als er geen vraag is naar perslucht, zal de compressor toch af en toe draaien omdat er altijd
perslucht verloren gaat via lekken. Daarom is het beter de compressor uit te schakelen
buiten bedrijfstijden of wanneer er geen vraag is naar perslucht. Wanneer de compressor
regelmatig buiten bedrijfstijd aan blijft staan, is het rendabel de compressor te voorzien van
een tijdschakelaar.

2020 -2021 Pagina 31 van 135
C - 2.6.7. Aanzuigen koude lucht
Een compressor hoort niet in een ruimte te staan met andere installaties die warmte afgeven,
zoals een cv-ketel. De besparing die door het aanzuigen van koude lucht bereikt kan worden,
bedraagt rond de 6% op het jaarverbruik.
Tabel 10, perslucht, invloed van de aanzuigtemperatuur
C - 2.6.8. Optimaliseer het persluchtsysteem

Verouderd gereedschap vervangen door persluchtzuinige toepassingen.
Een conventioneel blaaspistool verbruikt tot 120 l/min. Het gebruik van een goed
blaaspistool met een aangepaste spuitkop, kan het persluchtverbruik tot 80% verminderen.
C - 2.6.9. Warmteterugwinning compressor

Tot 95% van de toegevoerde elektriciteit kan uit een persluchtcompressor gerecupereerd
worden onder de vorm van warmte. Bij elke kubieke meter per minuut vrij aangezogen lucht
komt 5 a 6 kW warmte vrij. Warmte komt vooral vrij bij de compressor zelf of bij de oliekoeler
als het om een oliegeïnjecteerde compressor gaat, onder vorm van warme lucht of eventueel
warm water (compressorhuis met waterkoeling).
Deze warmte is grotendeels beschikbaar voor terugwinning op voorwaarde dat er een

behoefte aan is, op het ogenblik dat de compressor draait. De hoeveelheid recupereerbare
warmte hangt bovendien af van het compressortype en van de temperatuur waarop de
warmte benutbaar is.
De divisie Oil-free Air van Atlas Copco ontwikkelde de serie watergekoelde, olievrije
luchtcompressoren met geïntegreerde energieterugwinningssystemen. Deze zijn
gecertificeerd voor ‘net zero energy consumption’ onder specifieke ontwerpomstandigheden.
Figuur 14, perslucht, warmteterugwinning

2020 -2021 Pagina 32 van 135
C - 3. Verlichting
Doel van dit deel van de cursus:
• inleiding als “verlichtingsdeskundige”;

• kennismaking met de verschillende begrippen die in de verlichtingswereld worden
toegepast;
• kennismaking met de belangrijkste eigenschappen van lampen en armaturen;
• kennismaking met Dialux – software om verlichting te berekenen
• diverse manieren van lichtsturing bestuderen;
• omgaan met verlichting versus energieverbruik
• Relighting: hoe detecteer je een verouderde installatie,
• lichtmeting,
• nieuwe installatie – TCO (total cost of ownership).
C - 3.1. Begrippen uit de verlichtingswereld
C - 3.1.1. Energetische grootheden – fotometrische grootheden

Men definieert licht als de elektromagnetische straling die het menselijke oog waarneemt.
Deze laatste vormen dan ook de fotometrische grootheden.
Figuur 15, verschillende energievormen
Figuur 16, Licht = energie naar het menselijk brein

2020 -2021 Pagina 33 van 135
Het menselijk oog is niet voor alle golflengte even gevoelig en daarnaast verschuift deze
gevoeligheid bij dag en
nachtsituaties.
Vergelijk een uitstraling van 1W bij

450nm en 1W bij 507 nm.
Energetisch zijn beide waarden
gelijk, maar fotometrisch niet, omdat
de uitstraling bij 507 nm als “meer”
wordt ervaren.
Daarom heeft men een gemiddelde

ooggevoeligheidskromme
vastgelegd.
Figuur 17, ooggevoeligheidskromme
Merk op : deze cursus gaat niet in op de derde curve (invloed van licht op bioritme) die werd
toegevoegd aan bovenstaande grafiek.
C - 3.1.2. Het menselijk oog

Het menselijk oog kan het licht waarnemen binnen een golfbereik van 380 – 780nm
In het oog zijn kegeltjes en staafjes aanwezig (voornamelijk in de gele vlek).
De kegeltjes zorgen voor de kleurwaarneming en zijn gevoelig voor licht.
De staafjes zorgen voor contouren en hebben minder licht nodig.
Figuur 18, het menselijke oog: kegeltjes en staafjes
De gevoeligheid van het oog om licht te ontvangen neemt af met de leeftijd.

en is persoonsgebonden.
Als ontwerper is het belangrijk om te weten dat de waarden die we in de normen
terugvinden gemiddelde waarden zijn. De toepassing vereist soms een verhoging van het
lichtniveau in vergelijk met de norm.

2020 -2021 Pagina 34 van 135
Tabel 11, lichtbehoefte i.f.v. leeftijd
Kleurwaarnemeing door het menselijk oog

Een bron zendt een bepaald spectrum uit (verschillende frequenties).
Een voorwerp reflecteert enkel die golflengtes die aanwezig zijn op het voorwerp (de overige
worden geabsorbeerd).
Figuur 19, het menselijke oog: kleurwaarneming
Stel dat een lichtbron geen rood uitzendt in het spectrum. Kan je dan het rood van het
lieveheersbeestje zien?

2020 -2021 Pagina 35 van 135
C - 3.1.3. Fotometrische grootheden
Figuur 20, overzicht fotometrische grootheden
C - 3.1.3.1. Lichtstroom
Dit is de totale hoeveelheid LICHT, die een lichtbron in ALLE richtingen uitstraalt.
Symbool : Ф (phi)
Eenheid : Lumen (lm)
Enkele praktische richtwaarden :

Een gloeilamp van 60W (welke niet meer mag verkocht worden) geeft 710 lm
Een goedkope industriële TL lamp van 36W geeft 2850 lm, terwijl er eveneens TL lampen
van 36W bestaan die 3350 lm geven voor eenzelfde vermogen.
Merk op : wordt een lichtstroom uitgedrukt in Watt, dan is de ooggevoeligheid niet in

rekening gebracht.

2020 -2021 Pagina 36 van 135
C - 3.1.3.2. Lichtsterkte
Dit is de lichtstroom in een bepaalde richting, per eenheid van driedimensionale ruimtehoek.
(= intensiteit in een bepaalde richting)
Symbool : I
Eenheid : Candela (Cd)

Een halogeen van 50W(24°) geeft een lichtsterkte van 4400 cd.
C - 3.1.3.3. Verlichtingssterkte
Dit de lichtstroom per eenheid van oppervlakte op een werkvlak = hoeveelheid licht per m²
(lm/m²)
Symbool : E
Eenheid : Lux

Een bureelomgeving vraagt 500 lux op het werkvlak en 300 lux rondom het werkvlak.
Tekenwerk in een bureel : 800 à 1000 lux
Een gang : 100 lux
Een klaslokaal in dagonderwijs: 300 lux, een klaslokaal voor avondonderwijs: 500 lux,
bordverlichting 500 lux

2020 -2021 Pagina 37 van 135
C - 3.1.3.4. Luminantie :
Dit is de meetgrootheid die een maat is

voor de helderheid van een lichtbron of een voorwerp
Symbool : L
Eenheid : Candela/m² (cd/m²)

TL36W high performance heeft een luminantie van 0.95
cd/m² terwijl een TL5 lamp 28W een gemiddelde luminantie
heeft van 1.70 cd/m²
C - 3.1.3.5. Fotometrische grootheden : meting.

Wat wordt er “in het werkveld” gemeten?
Eigenlijk zou men Luminantie (of helderheid) moeten meten,

maar in de praktijk wordt verlichtingssterkte (E in lux) gemeten
omdat dit een objectief meetbare eenheid is.
Merk op : hoe ervaar je 500 lux op een wit blad en 500 lux op een
zwart blad?
Enkele raadgevingen:
• Je hebt al gezien dat ons oog niet voor elke golflengte
even gevoelig is.
Een goede luxmeter heeft een geïntegreerde correctie volgens
de ooggevoeligheidskromme.
• Goedkope luxmeters meten alleen maar correct indien een continu spectrum
(gloeilampen, halogeenlampen) wordt gemeten.
• Een luxmeter mag niet verward worden met een spectroradiometer, die een
energiewaarde over meerdere golflengte kan meten.
• Kalibratie van een lichtmeter = ijken van een lichtmeter in een erkend labo, waarbij
een attest wordt afgeleverd hoeveel de meter afwijkt t.o.v. de ijking. Dit is
belangrijk in geval van discussie over een lichtniveau. Je dient dan een geijkte of
gekalibreerde meter te gebruiken.

2020 -2021 Pagina 38 van 135
C - 3.1.4. Toegepaste begrippen
Hierna worden een aantal begrippen besproken die naast de fotometrische grootheden,
veelvuldig worden toegepast en waarvan de kencijfers belangrijk zijn om een installatie te
kunnen beoordelen naar comfort, onderhoud, kostprijs, …
Een aantal van deze begrippen worden bvb gebruikt op het subsidie aanvraagformulier.
Als ontwerper is het belangrijk dat je deze begrippen kan herkennen en op zijn waarde kan
inschatten.
C - 3.1.4.1. Specifieke lichtstroom.

De specifieke lichtstroom wordt ook wel rendement van de lichtbron genoemd.
Dit is NIET het rendement van de gehele armatuur. (zie verder).
Een specifieke lichtstroom is de verhouding van de totale lichtstroom (lm) en het totaal
opgenomen vermogen in Watt (W)
Enkele richtwaarden:
• gloeilamp : 12 lm/w,
• TL: 65 … 105 lm/W,
• spaarlamp : 60 …75 lm/W.
C - 3.1.4.2. Amatuurrendement.
Ook wel L.O.R. van een armatuur genaamd (Light Output Ratio).
Dit is de verhouding van de lichtstroom uit de armaturen en de lichtstroom uit de lampen.
Merk op : een naakte TL strip heeft een bijzonder hoog armatuurrendement, terwijl een goed
afgeschermd industrieel toestel een lager armatuurrendement heeft.
Je mag dus geen 2 verschillende armatuurtype met elkaar vergelijken, maar wel 2 gelijke
type met elkaar vergelijken.

2020 -2021 Pagina 39 van 135
Voorbeeld van een armatuur Lichtverdeling (zie verder) en LOR
Figuur 21 : voorbeeld van LOR van 2 type armaturen
Merk op : Bij TL5 lampen kan het zijn dan je rendementen ziet boven de 100%.
Dat komt door de toepassing van de norm, waarbij deze meting van de lamp moet gebeuren
bij 20°C, terwijl de lamp haar maximale output heeft bij 30°C (wat zo is in de top van een
armatuur)

2020 -2021 Pagina 40 van 135
C - 3.1.4.3. Specifiek vermogen.
Het specifiek vermogen wordt ook wel de efficiëntie van de installatie genoemd.
Het is de verhouding van het totale geïnstalleerde vermogen (W), de totale oppervlakte van
de installatie in m² en het gemeten lichtniveau als veelvoud van 100.
Het specifiek vermogen wordt uitgedrukt in W/(m².100 lux).

Het specifiek vermogen wordt gebruikt om de efficiëntie van de installatie te onderzoeken.
Enkele richtwaarden :
Burelen, industrie, … : 2 W/(m².100 lux).
Met de komst van LED is 2 W/(m².100 lux) voor burelen al een hoge waarde, de reële
waarden liggen dikwijls tussen 1 en 2 W/(m².100 lux).
Uittreksel uit het aanvraagformulier van de netbeheerder Sibelga

Hierin wordt het specifiek vermogen als maatstaf gebruikt.
Voor de netbeheerder EANDIS is dit een rekenblad, waarbij de factor niet meer zichtbaar is,
maar wel wordt toegepast op de achtergrond.
Figuur 22, voorbeeld van een REG aanvraag document
Voorbeeld
In een productielokaal (L=80m, B=25m) zijn 60 lichtbronnen opgesteld met onderstaande
gegevens. Je voert een meting uit (zie tabel).
Wat is het specifiek vermogen van dit lokaal ?

2020 -2021 Pagina 41 van 135
Gegevens Armatuur :
Lamp = ontladingsbron van 400W.
De ballast verbruikt 52W.
Figuur 23 : "klokarmatuur", een veelvuldig

toegepast armatuur in de industrie
Gegevens metingen
Meting Lux Meting Lux

1 348 6 320
2 365 7 335
3 380 8 338
4 366 9 402
5 367 10 396
Oplossing :
Oppervlakte : 80 x 25 = 2000 m²
Geïnstalleerde vermogen = 60 x 452 = 27 120 W
Lichtniveau : gemiddelde van de meetwaarden = 362 lux = 3,62 als veelvoud van 100 lux
Specifiek vermogen = 27 120 / (2000 x 3.62) = 3,75 W / (m².100 lux)

Dit is een hoge waarde en vraagt zeker aandacht van een onderhoudsverantwoordelijke
die nu verder moet onderzoeken of deze installatie niet beter zou vernieuwd worden (zie
verder).

2020 -2021 Pagina 42 van 135
C - 3.1.4.4. Systeemrendement (specifieke lichtstroom van lamp en armatuur)
Vooral sinds de komst van de LED wordt deze term meer toegepast.
Omdat er een aanzienlijk verschil is

tussen het rendement van de lamp
(LED) en alle componenten rond de
lamp (koeling, driver, …) worden
voor LED armaturen dikwijls
systeemrendementen
weergegeven. Dit is gelijk aan de
specifieke lichtstroom, maar nu
toegepast voor het gehele systeem.
Deze term wordt dus ook uitgedrukt

in lm/W
Men spreekt ook van LER = Light
efficiency Ratio
C - 3.1.4.5. Levensduur van de lamp.

Per definitie is de levensduur van een lot lampen, het aantal branduren waarbij 50% van de
lampen stuk zijn, OF MINDER dan 70% van hun initiëel lumenpakket geven.
In de praktijk spreekt men ook van een nuttige levensduur. Dit is het moment dat onderhoud
is aangewezen (bvb bij 80% uitval van de lampen)
Figuur 24, lumenbehoud van een TL lamp i.f.v. de levensduur
In het voorbeeld worden 2 lampen met elkaar vergeleken. De bovenste lamp is ene TL36W-
840 en de onderste lamp is een goedkopere industriële TL36W-33.

2020 -2021 Pagina 43 van 135
C - 3.1.4.6. Kleurweergave index.
De kleurweergave index is een rapportcijfer, die de echtheid van kleuren weergeeft, waartoe
een lichtbron in staat is.
Lichtbronnen hebben een bepaald lichtspectrum. De mate waarin een bepaalde lichtbron een
lichtspectrum afdekt wordt weergegeven in een kleurweergave index.
Er worden diverse benamingen toegepast:

• KWI (kleurweergave index)
• CRI (Color rendering index)
• Ra (Rendering average)
Figuur 25, overzicht van de kleurbeoordeling (KWI, Ra, CRI)
Voorbeeld van kleurweergave index.

Links zie je de “autostradeverlichting”, rechts zie je de gloeilamp.

2020 -2021 Pagina 44 van 135
Enkele richtwaarden :
Een gloeilamp en een halogeen hebben een KWI van 100
Een industriële TL (36W-33) heeft slechts een KWI van 60
Een TL36W-830 heeft een KWI van 85
Een TL36W-930 heeft een KWI van 90.
Is kleurweergave belangrijk in de industrie?

Niet alleen voor het comfort van de arbeiders is een hoge kleurweergave belangrijk maar
dikwijls is ook het herkennen van kleuren belangrijk in een proces.
Heeft kleurweergave een invloed op je energieverbruik?

Er is geen eenduidig verband tussen energieverbruik en kleurweergave.
Het is dikwijls wel zo dat een toenemende kleurweergave een hoger energieverbruik (of
lagere lichtstroom) geeft, wanneer men dezelfde lichtbron gaat vergelijken.
Voorbeeld :
Een TL36W-830 heeft een KWI van 85 en heeft een lichtstroom van 3350 lm
Een TL36W-930 heeft een KWI van 90 en heeft een lichtstroom van 2800 lm
Merk op :
In die toekomst zullen begrippen zoals Rf (Color Fidelity), Rg (Color Gamut – Color
Saturation) opgenomen worden als referentiewaarden voor kleurweergave.
Hiervoor zal de norm TM-30-15 mogelijk als basis gebruikt worden.
C - 3.1.4.7. Kleurtemperatuur.
De kleurtemperatuur geeft de indruk van de kleur van een lichtbron weer.
Hoe hoger het cijfer , hoe “kouder” het licht, hoe lager het cijfer, hoe “warmer” het licht. Je
kan dit vergelijken met het smeden van een hoefijzer.
Figuur 26, Kleurtemperatuur
Kleurtemperatuur wordt uitgedrukt in KELVIN

Bvb 3000K (let op geen graden kelvin)

2020 -2021 Pagina 45 van 135
De kleurtemperatuur van het
daglicht varieert gedurende
de dag.
Figuur 27, Kleurtemperatuur van het daglicht
Is kleurtemperatuur belangrijk in de industrie?

Kleurtemperatuur kan een belangrijk gegeven zijn voor een proces maar is eigenlijk meer
een gevoel dat men wil bereiken.
Hierbij een aantal voorbeelden :
In zuiderse landen zal men eerder hoge kleurtemperatuur kiezen omdat deze “koeler”
overkomen, terwijl in noordelijke landen meer naar “warmere” kleur zal teruggegrepen
worden.
In moderne burelen wordt de kleurtemperatuur aangepast aan het verloop van de dag.
Zo zullen in de ochtend warmere kleuren toegepast worden en naar de avond toe koelere
kleuren. Deze regeling is een continu regeling.
Heeft kleurtemperatuur een invloed op je energieverbruik?

Ook hier is dit afhankelijk van de lichtbron.
Voorbeeld 1 : TL lamp – meestal onafhankelijk van de kleurtemperatuur
Een TL36W-830 heeft een KT van 3000K en heeft een lichtstroom van 3350 lm
Een TL36W-840 heeft een KT van 4000K en heeft een lichtstroom van 3350 lm
Voorbeeld 2 : LED – armatuur : zeer afhankelijk van de kleurtemperatuur.

2020 -2021 Pagina 46 van 135
Een lagere kleurtemperatuur wordt meestal gekenmerkt door een lagere lichtstroom (dus
hoger energieverbruik)
Figuur 28 ; Vergelijk lichtstroom LED- lichtbron bij verschillende kleurtemperatuur
C - 3.1.4.8. Herkennen op een TL- lamp van kleurtemperatuur (KT) en

kleurweergave index (KWI).
Op de lamp staat een code. Uit deze code kan de KWI en KT afgeleid worden.
Dit is belangrijk voor lampvervanging en om het rendement van de lamp te beoordelen.
Figuur 29, Kleurweergave-index op TL lampen

2020 -2021 Pagina 47 van 135
C - 3.1.4.9. Voorschakelapparatuur voor TL en ontladingslampen.
De markt evalueert naar elektronische voorschakelapparaten. Hieronder wordt een korte
opsomming gegeven van de voordelen t.o.v. een klassieke voorschakelapparatuur.
• Ouder: Elektromagnetische voorschakelapparatuur

> Ballast en starter
> Eigenverbruik = 10 à 20% totaal energieverbruik
> Lamp flikkert bij ontsteking
• Huidige aanbeveling: Elektronische voorschakelappartuur

> Eigenverbruik < 10% totaal energieverbruik
> Lamp ontsteekt onmiddellijk
> Dimbaar (0-10V / Dali / eigen fabrikant protocol)
> Arbeidsfactor > 0,94…0,99
> Langere levensduur lamp
C - 3.1.4.10. Verschillende type TL lampen op de markt.

Omdat niet alle lampen uitwisselbaar zijn, wordt hieronder een overzicht gegeven van de
voornaamste TL lampen op de markt.
Momenteel dienen daar ook LED TL lampen aan toegevoegd worden. Voor deze groep moet
de datasheet bestudeerd worden om de uitwisselbaarheid te kennen.
C - 3.1.4.11. Terugval van de lumenoutput van de lampen.

Een aantal type lampen hebben een terugval van de lumenoutput i.f.v. de levensduur van
de lampen.
Onderstaande grafiek geeft de terugval weer van verschillende type lampen.
Merk op : de populaire LED lamp – waarvan men een levensduur geeft van 50 000 branduren
– heeft een aanzienlijke terugval van de lumenoutput, vooral als de temperatuur ter hoogte
van de LED hoog is.

2020 -2021 Pagina 48 van 135
Figuur 30, overzicht van het lumenbehoud van een LED i.f.v. levensduur en temperatuur
Als ontwerper is het belangrijk om rekening te houden met de terugval van de lumenoutput.
(zie ook verder : dialux)

2020 -2021 Pagina 49 van 135
C - 3.1.4.12. Depreciatiefactor van de installatie.
Deze factor wordt ook wel verouderingsfactor of onderhoudsfactor genoemd.
Deze factor geeft de correctie van een aantal invloeden weer, die ervoor zorgen dat de
installatie minder licht zal uitstralen dan de installatie bij aanvang.
Deze invloeden zijn o.a.:
• terugval van de lichtstroom van de lampen

• vervuiling van de lamp
• vervuiling van de armatuur
• vervuiling van de omgeving
…
Deze factor wordt in de berekeningsprogramma’s toegepast.

Dit betekent (fysisch) dat de installatie bij start een hoger lichtniveau zal hebben.
Tip : hierin zit een potentiële energiebesparing, wanneer je dit hoge lichtniveau via dimming
kunt afvlakken.
Figuur 31, invloed van onderhoud op de depreciatiefactor
In bovenstaande grafiek worden 3 installaties met elkaar vergeleken:

• In een eerste installatie wordt er geen onderhoud uitgevoerd, met een aanzienlijke
terugval tot gevolg.
• In de tweede en derde installatie wordt om de twee jaar een reiniging van spiegels
en lampen uitgevoerd
• In de derde installatie worden de lampen na 6 jaar vervangen
In OneNote wordt een tabel opgenomen waarin deze onderhoudsfactoren worden

beschreven

2020 -2021 Pagina 50 van 135
Opgelet : voor de LED lichtbron moet je de MF zeer nauwkeurig gaan berekenen (zie verder).
Vooral de lumenterugval in combinatie met de zeer hoge levensduur is hierbij een belangrijk
aspect
Figuur 32 LED versus TL m.b.t. MF i.f.v. levensduur
In deze figuur dienen de TL lampen op de 20 000 vervangen te worden, terwijl de LED mogelijk
80 000 uren meegaan, maar een zeer sterke terugval kennen van de lumenoutput.
Hoe wordt de MF (maintenance factor) berekend?
In de CIE097:2005 vind je hiervoor een methode
Figuur 33 Samenstelling van de MF

2020 -2021 Pagina 51 van 135
LSF = 1 indien een defecte lamp of defect verlichtingstoestel onmiddellijk vervangen wordt
bij defect.
LSF < 1 is van toepassing indien de lampvervanging slechts periodiek gebeurt, wat een optie
is in toepassingen waar een oppervlak verlicht wordt door meerdere lichtbronnen en/of een
goede uniformiteit niet vereist is. De andere componenten die defect kunnen gaan zoals
ballast/voorschakelapparaat/driver, dimmer, constant lichtregeling worden niet
meegenomen in de maintenance factor. Er wordt verondersteld dat deze onmiddellijk
vervangen worden bij defect.
C - 3.1.5. Lampen
Verschillende soorten lichtbronnen

In de tabel op de volgende bladzijde wordt een overzicht gegeven van de meest
voorkomende types lichtbronnen met hun typische eigenschappen.
Het is niet de bedoeling dat je als onderhoudsverantwoordelijk deze eigenschappen allemaal
van buiten kent. Je kan het eerder als naslagwerk beschouwen.
Het is als onderhoudsverantwoordelijke wel belangrijk dat je een aantal kencijfers kent.
Deze zijn hernomen op de volgende pagina.

2020 -2021 Pagina 52 van 135
Overzicht van de meest voorkomende lichtbronnen en de typische eigenschappen.
Figuur 34 : vergelijk verschillende type lichtbronnen

2020 -2021 Pagina 53 van 135
C - 3.1.6. LED
Uit bovenstaande blijkt de grote spreiding in LED lichtbronnen en de waarschijnlijkheid dat
LED in de toekomst nog veel belangrijker zal worden, zelfs alle overige verlichting zal
vervangen.
Om deze reden zullen we deze lichtbron verder in detail bespreken.
Zie ook voorgaande hoofdstukken waar al een paar belangrijke aspecten aan bod kwamen,
die we hier niet gaan hernemen :
• Fout! Verwijzingsbron niet gevonden.
• Levensduur van een LED Lichtbron
In deze hoofdstukken hebben we geleerd dat het ontwerp van de armatuur zeer belangrijk
is. Een LED – lichtbron moet zijn warmte kunnen afgeven, zo niet zal de levensduur en
lumenbehoud bijzonder sterk dalen !
We hebben in deze hoofdstukken ook geleerd dat de elektronica momenteel nog

doorslaggevend is naar falen van de lamp, maar dat deze informatie uit de brochures wordt
gehouden…
LED – Kort uitgelegd

LED staat voor Light Emitting Diode en is een halgeleider (diode) die licht uitstraalt wanneer
er stroom door vloeit.
Figuur 35 LED – kort uitgelegd
Dat is ook de reden waarom de aansturing van de LED (driver genaamd), dikwijls een
stroombron is i.p.v. een spanningsbron.
Figuur 36 LED Driver – spanning- of stroombron

2020 -2021 Pagina 54 van 135
Leds stralen monochromatisch licht uit (1 golflengte). Wit licht kan nooit rechtstreeks uit een
LED bekomen worden, maar zijn steeds het resultaat van een omzetting (poedercoating) of
lichtmenging (RGB). Vooral de Fosfor-methode wordt hierbij toegepast.
Figuur 37 LED als wit licht
Een LED lamp heeft quasi geen opstarttijd en LED gedraagt zich zeer goed bij lage
temperaturen. In onderstaande wordt een opstart vergeleken in een diepvries bij -30°C.
Figuur 38 LED - starttijd

2020 -2021 Pagina 55 van 135
LED - kleurweergave
Omdat elke LED “uniek” is kan de producent geen exacte kleur garanderen en werkt men
eerder met kleurzones. Dit wordt dikwijls uitgedrukt met een Mc Adam Ellips cijfer. Hoe
kleiner dit cijfer, des te nauwkeuriger een geproduceerd licht bij de exacte
kleurtemperatuur aanleunt, die op de black body Locus ligt.
Figuur 39 LED Kleurspreiding
Na productie gaat men de LED indelen (binning) volgens een SDCM (standard Deviation
Colour matching, waarbij 1 SDCM overeenkomt met 1 Mc Adam)
Figuur 40 LED Mc Adam
Niet alleen de lumenoutput wijzigt in functie van de tijd, ook de kleurtemperatuur kan
gaan wijzigen in functie van de tijd. Dit wordt eveneens uitgedrukt in aantal stappen
SDCM.

2020 -2021 Pagina 56 van 135
LED - Bepaling van de Maintenance Factor - MF
Zie ook voorheen in deze cursus, waar de MF werd verklaard.
Vooral de factor LLMF (Lamp Lumen Maintenance Factor) is hier bepalend voor een LED.
Daarnaast kan een LED stukgaan = geen lumenoutput meer = LSF.

Dit wordt aangeven met L0Cw - vh ((bvb L0C1 – 100 000h). Deze factor is minder
belangrijk gezien de LED technologie volledig statisch is en de kans op uitval kleiner is.
Figuur 41 LED – LxBy – L0Cz.
Bij een LED installatie zijn de gebruiksuren (dit zijn de uren dat de installatie effectief in
dienst zal zijn gedurende de gehele levensduur van de installatie zeer belangrijk om in te
schatten, omdat hiervan de LLMF afhankelijk zal zijn.
Als energiemanager ben je best om aan de leverancier de tabel met de MF te eisen in

functie van de gebruiksuren van de installatie.
Onderstaande tabel is een voorbeeld van 1 fabrikant, waarbij men in functie van de
kwaliteit van de LEDs en in functie van het vermoedelijk aantal branduren, de LLMF (en
ook de LSF) kan bepalen.
Figuur 42 LED LLMF; LSF
Een fabrikant zal in de technische fiche opgeven welke LED’s men heeft toegepast in de
armatuur.

2020 -2021 Pagina 57 van 135
Let hierbij op : vraag steeds naar de SYSTEEMgegevens (LED + Driver) of zorg dat je de
gegevens van de driver apart kan bekomen.
Vergelijk eens de MF voor een armatuur met L70B50 – 50 000h met een armatuur
L80B10 – 100 000h, wanneer een installatie 10 jaar volcontinue moet functioneren.
Uiteraard staat hier een kostprijs tegenover, die je moet meenemen in je T.C.O calculatie
(zie verder).
Wanneer enkel een vermelding L wordt gegeven (bvb L70 – 30 000h), dan impliceert dit
automatisch een B50 (L70B50 – 30 000h)
LED - Nog enkele eigenschappen en aanbevelingen

• hoge rendementen mogelijk (zie voorgaande hoofdstukken);
• hoge kleurweergave mogelijk (zie voorgaande hoofdstukken);
• zeer goed dimbaar (maar aangepaste drivers en dimmers te gebruiken);
• hebben geen UV of IR straling in de bundel (merk op, het armatuur kan in die mate
opwarmen dat er toch een IR straling wordt gegenereerd);
• heeft de potentie om de laagste ecologische voetafdruk te hebben (productie –
verbruik –recyclage);
• onmiddellijke start;
• Nadelige hoge luminanties mogelijk (een “naakte” led kan 100 000 000 cd/m² zijn
(vergelijk dit met een naakte TL5 – HO: 33 000 cd/m²), welke door de fabrikant
moet beheerst worden;
• Vermijd de gegevens van de “naakte” LED, vraag steeds om het geheel (LED,
Driver, Armatuur)
• Denk na over welke type Driver je gaat toepassen en bekijk aandachtig de
eigenschappen (stroom of spanning gestuurd, levensduur, rendement, Powerfactor,
inschakelstroom die het aantal armaturen per kring gaat bepalen, …)
• Als installateur moet je rekening houden met de inschakelstroom, waardoor het
aantal LED-drivers per kring beperkt wordt
• LED is momenteel nog in een evolutiefase. Dit is een gegeven dat je moet
meenemen in je T.C.O. met betrekking tot levensduur van je installatie.
• Niet alleen de lumenoutput wijzigt in functie van de tijd, ook de kleurtemperatuur
kan gaan wijzigen in functie van de tijd. Deze metingen kan je ook opvragen bij de
betere LED producenten. Dit wordt eveneens uitgedrukt in aantal stappen SDCM

2020 -2021 Pagina 58 van 135
C - 3.1.7. Armaturen
In dit deel van de cursus worden een aantal technische eigenschappen van armaturen
besproken.
Als ontwerper moet je deze begrippen beheersen en moet je in staat
zijn om een polair diagram van een armatuur te interpreteren.
Op basis van de technische eigenschappen en op basis van de
lichtverdeling kan je als ontwerpen een gepast armatuur kiezen voor
je toepassing.
De armaturenindustrie is bijzonder uitgebreid. Deze cursus beperkt

zich dan ook tot de basistoepassingen en basisbegrippen.
C - 3.1.7.1. Armaturen – meetgegevens

Armaturen worden opgemeten, zodat de waarden kunnen geïnterpreteerd worden en zodat
de waarden kunnen gebruikt worden in berekeningsprogramma’s.
Deze opmetingen gebeuren in erkende laboratoria (onafhankelijke of fabrikant gebonden).
Dikwijls wordt een lichtmeting weergegeven in

een polair lichtsterktediagram.
In een polair diagram wordt de uitstraling

weergegeven in de langsrichting (C90-C180) en
dwarsrichting (C0-C180) van de armatuur
Daarnaast wordt ook het rendement weergeven:

• totaalrendement
• rendement naar onderen gemeten
• rendement aan de bovenzijde van de
armatuur
In OneNote wordt een overzicht gegeven van diverse type armaturen met de bijhorende
polaire verdeling.

2020 -2021 Pagina 59 van 135
C - 3.1.7.2. Armaturen – IP graad / IK graad
Voor een groot aantal toepassingen, moet de armatuur een bepaalde dichtheid hebben,
welke wordt uitgedrukt in een IP graad
Weergegeven als IP XY-Z, waarbij:
• X staat voor de stofindringing (vaste stoffen)

• Y staat voor de waterindringing (vloeibare stoffen)
• Z kan verschillende betekenissen hebben. Voor oudere documenten staat dit cijfer
voor de schokvastheid van het toestel volgens de oudere norm NBN C20-001/A
Bij nieuwe documenten kan dit een aanvullende letter zijn voor de
bescherming tegen toegang tot gevaarlijke delen (IEC61032)
Bvb een IP54 armatuur (wordt in het vakjargon dikwijls een HWD
genoemd)
De bescherming tegen uitwendige mechanische stoten wordt gegeven door de norm EN50
102 en wordt uitgedrukt in een IK graad.
Enkele veelgebruikte graden :

IK02 = standaard open armatuur
IK04 = open armatuur met versterkt optisch systeem
IK07 = versterkt armatuur
IK08 = vandalisme beschermd armatuur
IK10 = vandaalbestendig armatuur.
In OneNote wordt een overzicht gegeven van de IP en IK graden.

2020 -2021 Pagina 60 van 135
C - 3.1.7.3. Armaturen – Invloed van de omgeving
Wanneer een armatuur wordt opgesteld in een agressieve omgeving, dient men na te kijken
of de armatuur mag toegepast worden in deze omgeving.
Hiervoor moet men bij de fabrikant de bestendigheid gaan opzoeken.
Bvb in een omgeving met zoutnevel (kustlijn) is een open armatuur met aluminium niet
bruikbaar omdat zout op het aluminium inwerkt en de optiek onbruikbaar maakt.
In OneNote wordt een voorbeeld gegeven van een tabel van een fabrikant.
C - 3.1.7.4. Armaturen – Invloed van de temperatuur

Een TL lamp wordt geoptimaliseerd voor een bepaalde temperatuur in de directe omgeving
van de lamp.
Voor een T8 lamp bedraagt deze 25°C, voor een T5 bedraagt deze 35°C.
Wanneer een lamp wordt opgesteld in een warme omgeving of in een koude omgeving, dan
heeft dit aan aanzienlijke invloed op de hoeveelheid licht die wordt uitgestraald.
Figuur 43, invloed van de temperatuur op lumenoutput van een lamp
Onderstaande grafiek geeft de invloed weer van een aangepast ontwerp van een armatuur
met TL lamp voor een koude omgeving.
Figuur 44, invloed van de temperatuur op een lumenoutput bij een aangepast armatuur

2020 -2021 Pagina 61 van 135
C - 3.1.7.5. Armaturen – Explosievrije omgeving
In een aantal toepassingen kan een kleine vonk zorgen voor een ontsteking met een
ontploffing tot gevolg. Een ontlading tussen contacten kan een vonk veroorzaken.
In zulke omgeving moet alle apparatuur aangepast zijn, opdat de vonk nooit buiten de
behuizing kan komen.
Mogelijk kan zelfs een temperatuursverhoging voor een ontsteking in de omgeving zorgen,
zodat ook de temperatuur van alle delen van de behuizing beneden bepaalde waarden
moeten blijven.
De armaturen die hier toegepast worden moeten ingedeeld worden volgens:
• groep,
• klasse,
• zone
en moeten gekeurd worden.
In OneNote wordt deze specifieke materie verder

uitgediept.
Als ontwerper moet men zorgen voor een aangepast

ontwerp, mocht een omgeving met EX zich voordoen.
C - 3.1.7.6. Armaturen – Keurlabel

Armaturen dienen te voldoen aan een aantal normen (waarvan de 60598 de belangrijkste
is) en dienen daarom gekeurd te worden door een erkende organisatie, waarna een keurlabel
kan gegeven worden
Een CE-label is geen keurlabel, maar een (niet gecontroleerde) verklaring van
de leverancier dat zijn product veilig is
Alleen het eerste label heeft een keuring van een erkend organisme ondergaan. De laatste
2 hebben enkel een CE label, opgesteld door de fabrikant.

2020 -2021 Pagina 62 van 135
C - 3.1.7.7. Armaturen – Klasse van een armatuur
Afhankelijk van de manier, waarop een armatuur moet geaard worden, spreekt van een
klasse:
• klasse 1 : aarding is verplicht,

• klasse 2 : dubbel geïsoleerd armatuur,
• klasse 3 : voeding op zeer lage veiligheidsspanning (spanning volgens BB
classificatie)
Figuur 45, voorstelling van de diverse klasse van armaturen
Let op de symbolen die bij de verschillende klassen staan vermeld

Zie ook vorige paragraaf, label 1.
C - 3.1.7.8. Armaturen – Keuze van de armatuur

In het kader van deze les is het onmogelijk om “de ideale armatuur” voor alle oplossingen
te bepalen. Deze paragraaf alleen zou het onderwerp zijn van een gehele cursus.
A.d.h.v. de oefeningen die we zullen maken zal je een eerste ervaring opbouwen met de
keuze van armaturen.
Je voegt deze ervaringen toe aan je persoonlijke gegevensbank.

2020 -2021 Pagina 63 van 135
C - 3.1.8. Lichtsturing
Ook hier moet aangegeven worden dat deze paragraaf op zich een cursus vereist.
Er zijn bijzonder veel verschillende oplossingen op de markt.
Onderstaande voorstelling geeft enkel de grote lijnen weer en beperkt zich tot de eenvoudige
sturingen.
Het sturen van de verlichting zal een belangrijk aspect worden in kader van energiebesparing
en in kader van comfortverhoging.
Het moet als ontwerper duidelijk zijn dat een juiste toepassing van lichtsturing een
aanzienlijke besparing kan betekenen naar energieverbuik.
Hierbij een aantal aspecten die je als ontwerper moet bestuderen bij de keuze van de sturing:
• beschikbare budget; een eenvoudige schakelaar is immers goedkoper als een lokale
detectie, wat goedkoper is in vergelijk met een gebouwenbeheersysteem;
• mogelijkheid tot energiesparing d.m.v. dimming in functie van invallend daglicht
heeft alleen maar zin als er voldoende daglicht is.;
• Je sturing moet aangepast zijn aan de toegepaste technologie. Zo heeft een
bewegingsdetectie op gasontladingslampen heeft weinig zin,
• Je sturing moet aangepast zijn aan de toepassing. Zo heeft een volledige
uitschakeling in een diepvriesruimte (-27°C) weinig zin als je een TL lamp gebruikt,
omdat de opwarmtijd aanzienlijk lang wordt;
• bewegingsdetectie in een ruimte waar continue beweging is brengt geen
toegevoegde waarde, integendeel, je detector heeft ook een eigenverbruik
• is de sturing niet te moeilijk voor de gebruiker die aanwezig is. Zo is een
touchscreen met vele mogelijkheden in een vergaderzaal met een steeds wijzigend
publiek geen goede oplossing, omdat de gebruiker het (dure) systeeem
onvoldoende kent en zal toepassen
In de paragrafen hierna wordt van een aantal eenvoudige stuursystemen de voor- en

nadelen besproken.
De klassieke lichtsturing (aan/uit schakelaars) wordt hierbij niet besproken.
C - 3.1.8.1. Lichtsturing met daglichtsensor (lichtmeetcel LMC)

In deze lichtsturing zal een daglichtsensor het aanwezige daglicht meten en het kunstlicht
bijsturen in functie van het daglicht.
Zo’n sensor kan :
• geïntegreerd zijn in de armatuur,

• geïntegreerd zijn in de bewegingsdetector
• separaat zijn.
Daarnaast kan het systeem:

• de verlichting dimmen (i.f.v. de lichtbron)
• de verlichting schakelen

2020 -2021 Pagina 64 van 135
C - 3.1.8.2. Lichtsturing met bewegings- of aanwezigheidsmelder (AM).
Een bewegings- of aanwezigheidsdetector zal een beweging detecteren (of het ontbreken
van een beweging) en zal de verlichting uit- of inschakelen.
Meestal is de tijd van inschakelen instelbaar en meestal is een daglichtsensor geïntegreerd.
Omdat de instelling van deze detectoren niet altijd makkelijk is, worden er bij bepaalde
merken en types ook zenders voorzien voor de programmering van zone, tijd, lichtniveau,
…
Omdat het belang van dit soort detectoren toeneemt, neemt ook het aantal functionaliteiten
sterk toe. Hierbij een greep van de mogelijkheden die men heeft:
• aangepaste detectzone aan gangen (lang en smal detectiegebied);

• ingang voor een drukknop voor geforceerde ontsteking. Men kan de detector zo
programmeren dat het inschakelen – zelfs bij beweging – pas wordt uitgevoerd
nadat de drukknop bekrachtigd is. Zo blijft de gebruiker baas over de situatie. De
detector zal dan enkel uitschakelen;
• mogelijkheid tot 2 zone dimsignalen (voor TL armaturen). Zo kan men een
onderscheid maken tussen armaturen opgesteld dicht bij het raam en armaturen
opgesteld verder van het raam;
• integratie van een geluidsdetector
• draadloze detectoren (met ontvanger bvb in het verdeelbord)
• detectoren geschikt voor bussystemen zoals EIB-KNX, LON, …
C - 3.1.8.3. Overige mogelijkheden.

Hierna wordt een greep uit de vele mogelijkheden die er zijn opgesomd:
• via een gebouwenbeheerssysteem. Dit is meestal voor grotere gebouwen, waarbij

men centraal de verlichting wil beheersen. Zo kan men bvb ’s avonds een algemeen
uitschakelcommando geven;
• volledige integratie in de armaturen (zowel LMC als AM), op basis van klassieke IR
detectoren, maar nu ook op basis van RF detectoren;
• via specifieke databussen. Zo is DALI een universeel systeem (over de merken
heen) waarmee de ontwerper compacte bussystemen kan integreren;
• …

2020 -2021 Pagina 65 van 135
C - 3.1.8.4. Bekabeling / aangepaste driver
Als ontwerper moet je aandacht besteden aan de bekabeling.
Een aantal stuursystemen vereisen een specifieke aanpassing in je bekabeling.
Hierna worden een aantal veelvoorkomende bronnen besproken.
Om TL armaturen te dimmen worden een aantal systemen toegepast in de markt:
• 1-10V sturing. Dit vereist – naast de 230V voeding – een dimkabel naar elk
armatuur, tenzij de detector geïntegreerd is in de armatuur. Daarnaast moet de
armatuur ook uitgerust zijn met een dimbare ballast
• DALI sturing. Dit is een digitaal signaal, waarvoor eveneens een separate
stuurkabel vereist is. Hier moet de ballast een DALI ballast zijn
Dit geldt ook voor uitgebreide systemen zoals EIB-KNX, LON, …
• Merkgebonden systemen. Hiervoor moet de ontwerper de datasheet raadplegen,
meestal vereist dit eveneens een bijkomende stuurkabel en een aangepast ballast.
Om gasontlading te dimmen vereist dit een aangepaste driver. Dit is de voeding naar de
lamp. Gasontladingslampen zijn minder geschikt om te dimmen. Deze technologie is
momenteel sterk aan het evolueren.
Om LED- armaturen te dimmen zijn er wederom diverse mogelijkheden. Veruit het meest
toegepast is een DMX sturing. Dit vereist – naast de voeding- eveneens een stuursignaal
voor het DMX signaal.

2020 -2021 Pagina 66 van 135
C - 3.2. Rationeel energiegebruik (REG)
Doorheen dit hoofdstuk is “energie” al een aantal keuren aan bod gekomen. Verlichting is
een belangrijke energieverbruiker in een aantal bedrijfstakken.
Daarom wordt in deze paragraaf aangegeven hoe u als ontwerper makkelijk een
energievriendelijke installatie kan ontdekken en verbeteren.
Tip 1 : zoek het specifieke vermogen op van de installatie

Zie ook : C - 3.1.4.3 Specifiek vermogen., pagina 41
• Meet de oppervlakte van de ruimte;

• meet het gemiddelde lichtniveau van de ruimte;
• stel de verhouding op van het specifieke vermogen.
Indien deze verhouding groter is dan ± 2W/m²/100lux moet je bijkomend kijken of er

verbeteringen mogelijk zijn.
Merk op : lichtsturing is geen factor in het specifiek vermogen en moet je apart beoordelen.
Tip 2 : kijk het type ballast na bij TL en ontladingsbronnen

Een oudere installatie zal eerder gebruik maken van elektromagnetische ballast (+ starter).
Deze ballast heeft een groot eigen
verbruik (bvb 8W voor een 58W lamp),
waardoor de efficiëntie sterk daalt.
Elektronische voorschakelapparatuur heeft een aanzienlijk lager eigen verbruik en slaagt er

ook in om de voeding aan de lamp te verbeteren, waardoor de efficiëntie sterk toeneemt.
De foto hiernaast toont 2

elektronische ballasten.
Ballast 1 is hierbij niet dimbaar en
ballast 2 heeft bijkomende ingangen
1-10V en is dimbaar.
Tip 3 : kijk het type optiek na

De armatuurfabrikanten streven naar zeer hoge rendementen van de armaturen, wat niet
altijd zo was.
In de foto hieronder zie een plexi afscherming. Deze afscherming zorgt voor een bijzonder
laag rendement van de armatuur ( grootorde 55%) en kan makkelijk vervangen worden
door een armatuur met een hoog rendement (grootorde 90%).

2020 -2021 Pagina 67 van 135
Tip 4 : kijk het type lamp na
De bronnen zijn sterk geëvalueerd naar een hoger rendement. Hieronder worden een aantal
voorbeelden gegeven.
Halogeen en/of gloeilampen kan je makkelijk vervangen door TL,

spaarlampen en LED. Let op indien dimmers werden toegepast.
TL lampen van de oude generatie (38mm lampen,

industriële TL lampen), kan je makkelijke vervangen door
de nieuwe generatie TL lampen met hoger rendement en
hoger comfort (hogere KWI)
Let op : de 38 mm lampen en de T8 (26 mm lampen
hebben een gelijke lengte en zijn wisselbaar, maar de T5
(16mm) lampen zijn korter en daardoor niet uitwisselbaar.
1ste generatie gasontlading heeft een laag rendement en vooral een zeer sterke
terugval van de lichtoutput i.f.v. de tijd. Ook hier zijn uitwisselbare lampen
verkrijgbaar.
LED lampen worden momenteel veelvuldig toegepast. Er is echter een bijzonder groot
rendementsverschil tussen verschillende fabrikanten en types. Daarnaast wordt het
rendement enorm beïnvloed door de koeling die moet aanwezig zijn op de armaturen.
Kijk het type na en zoek de datasheet van het gehele
systeem op, waarbij je kan oordelen naar de lichtoutput
van het gehele systeem.
De foto hiernaast is een voorbeeld van de achterzijde van

een downlighter, waarbij je de koeling kan zien.

2020 -2021 Pagina 68 van 135
Tip 5 : kijk de toepassing na
Mogelijk heeft de toepassing de installatie een slecht rendement gegeven.
Mogelijk heeft het nalaten van een onderhoud een slecht rendement gegeven.
Een aantal voorbeelden:
• extreme koude en armaturen zijn niet voorzien van een aangepaste afscherming of
de verkeerde lichtbron werd toegepast;
• stoffige omgeving en de lampen (+optieken) worden nooit gereinigd;
• de muren, plafond en vloeren zijn zeer donker en reflecteren niet meer voldoende;
• …
Tip 6 : kijk de lichtsturing na

De impact van de lichtsturing kan je niet zien a.d.h.v. de waarde van het specifiek vermogen.
Deze moet je als ontwerper zelf beoordelen.
Neem hiervoor de paragraaf van de lichtsturing door, waar de eigenschappen van lichtsturing
worden besproken. (zie C - 3.1.8, Lichtsturing, pagina 64)
Je moet er als ontwerper bewust van zijn dat besparingen tot 50% makkelijk mogelijk zijn
i.f.v. de toepassing.
C - 3.3. Software om verlichting te berekenen
Er bestaan diverse tools om de verlichting van

een bepaalde ruimte te berekenen. Een aantal
hiervan worden ter beschikking gesteld door
fabrikanten (maar beperken zich dan ook tot de
data van die fabrikanten) en een aantal zijn merk
onafhankelijk.
Zo zijn RELUX en DIALUX voorbeelden van

merkonafhankelijke software.
De fabrikanten leveren hier enkel de
meetgegevens (data) van de armaturen.
Wij hebben gekozen voor DIALUX om
lichtberekeningen uit te voeren. Deze software is gratis te downloaden en de
basisberekeningen zijn vrij eenvoudig uit te voeren.
C - 3.3.1. Software installeren en gebruiken

• Ga naar de website van dialux (www.dial.de),
• download de software,
• installeer de software,
• installeer daarna een aantal plug-ins van leveranciers.
In onedrive staat een handleiding voor beginners en een voorbeeldproject.

Verdere opleiding krijg je in de les.

2020 -2021 Pagina 69 van 135
C - 3.3.2. Vuistregel
Als ontwerper moet je een inschatting kunnen maken van het aantal armaturen dat bij
benadering nodig zijn in een lokaal.
Hiervoor kan je beroep doen op onderstaande vuistregel.
Uiteraard moet men daarna deze waarden controleren a.d.h.v. een softwaretool.
Vuistregel voor het bepalen

van het aantal armaturen :
!" #$ !
AANTAL = aantal te voorziene armaturen
LUX = gewenst lichtniveau [lux]
OPP = oppervlakte van het lokaal in [m²]
REND = correctiecijfer ifv de toepassing. Gebruik hiervoor
0,5 voor binnentoepassingen en 0,3 voor een
buitentoepassing
LUMEN = totaal lumenpakket . Deze moet je opzoeken bij
de lampenfabrikanten, maar je kan ook volgende waarden
toepassen voor TL lampen: 85 lm/W voor T9 lampen, 95
lm/w voor T5 lampen
Vergelijking 4, vuistregel verlichtingsberekeningen
OPGELET : Deze ‘vuistregel’ geeft enkel een RICHTING, en mag NIET beschouwd worden als
een correcte calculatie.
Deze ‘vuistregel’ houdt GEEN rekening met Uniformiteit. Deze ‘vuistregel’ gaat enkel maar
op voor normale lengte/breedte verhoudingen. Gebruik het dus als een VUISTREGEL en niet
als BEWIJSBEREKENING.

2020 -2021 Pagina 70 van 135
C - 3.4. Normen
Recent werd een KB (10.10.2012 – vaststelling van de algemene basiseisen waaraan

arbeidsplaatsen moeten beantwoorden) gepubliceerd, welke een gevolg is van de Europese
Richtlijn 89/654/EEG.
Hierin werd onderstaande voor het gedeelte verlichting opgenomen :
Hierin wordt verwezen naar 2 normen : EN 12464 -1 (werkplaatsen binnenverlichting) en

EN 12464-2 (werkplaatsen buitenverlichting)
Het zijn deze normen die we zullen volgen in het labo.
Merk op : voor noodverlichting verwijst een ander artikel van het ARAB naar de Europse
norm EN 1838. Ook deze is noodzakelijke literatuur in het kader van een ontwerp van een
lichtplan.
In OneNote wordt een korte samenvatting gegeven m.b.t. deze norm

2020 -2021 Pagina 71 van 135
C - 4. (Re-) engineering van een mechanische
installatie
In dit deel van de cursus gaan we vooral inventor als 3D-ontwerptool gebruiken.
Je hebt inventor als tekenpakket leren kennen in het eerste jaar. Je hebt ook inventor als
rekenpakket leren gebruiken om diverse mechanische onderdelen te berekenen.
Het vervolg van deze cursus is hier een toepassing op.
Daarnaast is het sterk aangewezen om de gehele cursus analyse machinesystemen

opnieuw door te nemen.
Een groot deel van de theorie die toegepast wordt in deze cursus zal hier in praktijk worden
gebracht.
In deze lessen zal je ook het tabellenboek voor metaaltechniek toepassen (W. De Clippeleer
– B. Wellekens).
C - 4.1. Herhaling van veel voorkomende formules (roterende machines)
Zie ook cursus analyse machinesystemen, waar deze formules werden toegepast.
Relatie tussen snelheid v, aantal

omwentelingen n en hoeksnelheid ω
%
v = snelheid [m/s]
d = diamter [m]
n = aantal omwentelingen [tr/s]
60
%
n in [tr/min]
Vergelijking 5, roterende machines, relatie tussen v, n
Vervolg
' 2%
ω = hoeksnelheid [rad/s]
n = aantal omwentelingen [tr/s]
2%
'
60
n = aantal omwentelingen [tr/min]
Vergelijking 6, roterende machines, relatie tussen ω, n

2020 -2021 Pagina 72 van 135
Vermogen – koppel - hoeksnelheid
$ '
P = vermogen [W]
M = koppel [Nm]
Vergelijking 7, roterende machines, relatie tussen P, M, ω
Vermogen – koppel - hoeksnelheid $

9550
9550
$
P = vermogen [kW]
M = koppel [Nm]
n = aantal omwentelingen [tr/min]
in geval van een reductor dient het

rendement van de reductor toegevoegd
worden in de formule:
9550
$*
*
η = rendement van de reductor
Ma = uitgaand koppel van de reductor [Nm]
Vergelijking 8, roterende machines, relatie tussen P, M en n
Kracht – moment
$
$ + ,, +
,
F = kracht [N]
M = koppel [Nm]
r = straal [m]
$ 2000
+
d = diameter [mm]
Vergelijking 9, roterende machines, relatie tussen F, M

2020 -2021 Pagina 73 van 135
Vermogen – kracht - snelheid
+
P = vermogen [kW]
F = kracht [N]
v = snelheid [m/s]
η = rendement van de toegepaste

overbrengingen
Vergelijking 10, roterende machines, relatie tussen P, F, v
Koppel - massatraagheidsmoment
$ - .
M = koppel [Nm]
J = massatraagheidsmoment [kg.m²]
. = hoekversnelling [rad/s²]
'
.
t = tijd [s]
Vergelijking 11, roterende machines, relaties tussen M, J, .

2020 -2021 Pagina 74 van 135
C - 5. Kabel- en kortsluitberekeningen
In het elektrisch ontwerp zijn kabel- en kortsluitberekeningen een belangrijk begrip.
Via een kortsluitberekening kan men de maximale theoretische kortsluitstroom bepalen en
kan men bijgevolg de apparatuur kiezen in functie hiervan.
Via de kabelberekeningen kan men een kabel direct dimensioneren in functie van het
netsysteem, zodat zowel mens als machine correct beveiligd zijn.
De software die gebruikt wordt – Caneco – is een open software voor fabrikanten.
Dit wil zeggen dat meerdere merken (Siemens, Schneider Electro, ABB, …) hun data kunnen
aanleveren, waardoor men ze kan toepassen in de software.
Zie ook C - 1.1, pagina 9, waar de diverse softwaretools worden opgesomd om kabel- en
kortsluitberekeningen uit te voeren.
We verwijzen naar de cursus technologie – elektriciteit, waar deze leerstof al op een

theoretische manier aan bod kwam. Doel van dit hoofdstuk is om het praktisch te gaan
toepassen door gebruik te maken van een software tool.
Het is als ontwerper belangrijk dat je inzicht hebt in de achtergrond van de geautomatiseerde
berekeningen.
C - 5.1. Kabelberekeningen
Om een kabel te bepalen zijn er in een TN-netsysteem 4 berekeningen nodig, waarbij de

sectie van de fasegeleiders, van de nulleider en van de PE-geleider bepaald worden:
• berekening m.b.t. overbelasting (thermisch);

• berekening m.b.t. spanningsval;
• berekening m.b.t. minimale- en maximale kortsluitstroom;
• berekening m.b.t. indirecte (onrechtstreekse) aanraking ;
Merk op: 3 en 4 zijn foutsituaties, waarbij voornamelijk de magnetisch stroominstelling

belangrijk is (zie verder).
C - 5.1.1. Berekening m.b.t. overbelasting

Bij een overbelasting (= stroom groter dan de nominale voorziene stroom), stijgt de
stroomwaarden niet ogenblikkelijk naar grote waarden. Vergelijk dit met een kortsluiting,
waarbij de stroom in een tijdspanne van ms naar grote waarden stijft.
Gevolg ? Bij een overbelasting kan de kabel zijn ontwikkelde warmte nog een tijd aan de
omgeving afgeven, wat niet het geval is bij een kortsluiting.
De stroom die door een kabel stroomt mag de kabel niet in die mate opwarmen, zodat de
kabel boven zijn toelaatbare regimetemperatuur komt.
De stroom die een kabel kan verdragen (= Iz) is vastgelegd
in normen.
In de naastliggende grafiek is Tz de toelaatbare regime

temperatuur (en Iz de overeenkomstige regimestroom).
Stijgt de stroom hierboven, dan zal de toelaatbare tijd dalen

opdat de regimetemperatuur gerespecteerd blijft.
Figuur 46, kabelberekening, opwarming van de kabel t.g.v. stroom

2020 -2021 Pagina 75 van 135
De reden hiervoor is de isolatie van de kabels die niet boven een bepaalde – vastgelegde –
waarde mag uitkomen.
De stroom zorgt voor een opwarming van de aders in de kabel omwille van het joule-effect.
De aders hebben een bepaalde weerstand (zie wet van Pouillet). Hoe hoger deze weerstand,
des te groter het joule –effect.
Joule effect
× 01 ×
Q = energie [ J ]
R = weerstand [ Ώ ]
I = stroom [ A ]
T = tijd [ s ]
Wet van Pouillet :

2×
R = weerstand [ Ώ ]
2 = soortelijke weerstand [ Ώm ]
l = lengte [ m ]
A = oppervlakte [ m² ]
Opmerkingen :
2 = 1,67 .10-8 Ώm voor Koper
en 2,65.10-8 Ώm voor aluminium
Weerstand is temperatuursafhankelijk
(wordt verder niet meer besproken)
Vergelijking 12, wet van Joule
Vergelijking 13, wet van Pouillet
Wat is nu de maximale toelaatbare temperatuur?

Deze kunnen we afleiden uit volgende grafiek. Voor kabels met een PVC mantel wordt deze
op 70°C vastgelegd. Voor kabels met een VPE- mantal bedraagt deze 90°C.
Figuur 47, kabelberekening, toelaatbare temperatuur van kabels

2020 -2021 Pagina 76 van 135
Hoe wordt de kabel nu beschermd?
Doordat de uitschakelcurve van de bescherming (automaat, zekering, …) aangepast is om
altijd onder de curve van de kabel te blijven.
Vergelijk deze grafiek met de grafiek van de kabel op pagina 75.
Figuur 48, kabelberekening, max. onderbrekingstijd van een beveiliging
Hoe wordt dit vertaald in het AREI (artikel 118)?
Figuur 49, kabelberekening, overzicht van de verschillende stroomwaarden
Hierbij is :
• Ib = normale stroom van de verbruiker (= bedrijfsstroom)
Bvb een motor van 22 kW heeft een bedrijfsstroom van 41A
• IN = nominale stroom van beveiliging
Bvb in ster/driehoek zou men een beveiliging met een nominale stroom
kunnen kiezen van 50A
• Iz = Toelaatbare stroom van de gekozen kabel
Bvb. Zou men een kabel met een sectie van 10 mm² kiezen, dan bedraagt
de toelaatbare stroom 60A voor een PVC isolatie (oudere VVB kabel) en 75A
voor een VPE (XVB) kabel (zonder rekening te houden met de
correctiefactoren (zie verder)
• Inf, If = Aanspreekstromen van de beveiliging, zie pagina 80, C - 5.1.1.3

2020 -2021 Pagina 77 van 135
C - 5.1.1.1. Nominale stroom van de beveiliging.
De waarde die in de berekening moet toegepast worden is niet altijd de vermelde IN op de

beveiliging maar is de waarde van de stroom die de werking van de beveiliging bepaalt Ir.
(Ir of Ith of Iregelbaar … : allemaal afkortingen voor de ingestelde thermische waarden)
Vooral bij grotere beveiligingen is deze waarde instelbaar.
Voorbeeld van een niet instelbare automaat.
De foto hiernaast toont een modulaire automaat

Deze automaat is niet instelbaar en heeft een vaste Ir
De IN is hier gelijk aan Ir = 50A
In de berekeningen gebruik je 50A als
thermische stroomwaarde.
Voorbeeld van een instelbare automaat.
De foto hiernaast toont een automaat met een instelbare

regeling. Hier moet je als ontwerper goed opletten.
Controleer steeds volgende aspecten :
• de bouwgrootte van de automaat

• de beveiliging die men voorzien heeft voor deze
bouwgrootte. Men noemt dit dikwijls de “losser” of
“relais”
• de instelling van deze beveiliging.
Bvb. Op een automaat staat C250 D160 vermeld:

Dit betekent dat de bouwgrootte geschikt is tot
beveiligingen van 250A en de voorziene beveiliging (losser)
max. 160A is.
Figuur 50, kabelberekening, instellingen van een automaat
Daarop moet men nog de ingestelde regeling toepassn.

In dit voorbeeld wordt Ir = 160 x 0.8 x 0.9 = 115.2A
(zie verder : Im = 115,2 x 5 = 576A)
Merk op :
• zie ook eplan cursus, waar gevraagd wordt om al deze waarden te vermelden op
het elektrische schema.
Dit heeft ook een reden naar keuring. De kabel wordt immers ontworpen op
de instelling. Wanneer nadien iemand de instelling wijzigt, betekent dit dat
de kabel mogelijk niet meer beschermd is!

2020 -2021 Pagina 78 van 135
Dit is voor jou als onderhoudstechnieker omgekeerd ook belangrijk. Je mag
niet zomaar een instelling van een beveiliging wijzigen.
• Curve Type D (zie aanduiding op de niet-instelbare automaat) en Im : zie verder in

de cursus
• Instelbaarheid van automaten zijn mogelijk van 0,4 tot 1 (afhankelijk van het type
losser)
C - 5.1.1.2. Toelaatbare stroom van de elektrische leiding

De max. toelaatbare stroom van de kabels worden vastgelegd in normen. We verwijzen
hiervoor naar het kabelboek dat uitvoering werd besproken in de les technologie-elektriciteit;
Als ontwerper moet u correctiefactoren toepassen op de basiswaarden als de

omstandigheden verschillen van de basisomstandigheden:
• de grond- of omgevingstemperatuur
• de nabijheid van andere kabels voor ondergrondse installatie
• de nabijheid van andere kabels voor bovengrondse installatie
• het effect van kabelkanalen, kabelgoten en kokers
• de nabijheid van andere kabels voor installatie in kabelkanalen, kabelgoten en
kokers
• in invloed van de harmonischen
03 03 × 4
Iz = max. toelaatbare stroom door de

Iz kabel [ A ]
Izo = max. toelaatbare stroom in de kabel,
zonder correctiefactoren, volgens de norm
van de kabel [ A ]
kx = correctiefactoren [ / ]
Vergelijking 14, max. toelaatbare stroom door de kabel.
Voorbeeld :
Een XVB kabel 5G25 wordt in een kabelgoot geplaatst, welke staat opgesteld in een ruimte
met een temperatuur van 40°C.
Het aantal kabels in de kabelgoot is onbekend, maar als ontwerper heeft u ter plaatse gaan
kijken en de kabelgoot is “vol”.
De kabel zal gebruikt worden voor een frequentiesturing.
Izo bedraagt 127A (zie kabelboek – les technologie)

Correctiefactoren :
• k1: temperatuur : 0.91
• k2: kabelgoot: 0.98
• k3: nabijheid van andere kabels : 0.88
• k4: invloed van de harmonische : 0.86
Besluit : Iz bedraagt 127 x 0.91 x 0.98 x 0.88 x 0.86 = 85A

Merk op : indien een kabel doorheen verschillende ruimten gaat met verschillende
omstandigheden, dan moet deze berekening uitgevoerd worden voor alle omstandigheden.

2020 -2021 Pagina 79 van 135
C - 5.1.1.3. Controle op art. 118 voor automaten en thermische relais
Nu dat IB, IN en IZ bepaalt zijn kan de controle op art. 118 van het AREI worden uitgevoerd
in functie van het type beveiliging (automaten, zekeringen, thermisch relais)
Voorwaarde 1
05 ≤ 07 ≤ 08
Voorwaarde 2
09: ≤ 1,15 0<
Voorwaarde 3
0: ≤ 1,45 0<
Vergelijking 15, Ib, Inf, If
Besluit: aan voorwaarden 2 en 3 zijn altijd voldaan omwille van de eigenschappen van de
uitschakelkarakteristieken van de beveiliging.
Voor een thermisch relais en voor een beveiligingsautomaat dient enkel voorwaarde 1
gecontroleerd te worden.
C - 5.1.1.4. Controle op art. 118 voor smeltveiligheden (SV)

De voorwaarden 1,2,3 (art. 118) blijven uiteraard geldig
Voor een smeltveiligheid geldt echter :
gG en gM – EN 60 269-1 : Inf = 1,25.IN en If = 1,6.IN
gG en gM – EN 60 269-2 : Inf = 1,5.IN en If = 2.1.IN (tot 4A, daarna 1,9)
Besluit: aan voorwaarden 2 en 3 is NIET altijd voldaan omwille van de eigenschappen van
de uitschakelkarakteristieken van de beveiliging. Men moet steeds de 3 voorwaarden
bestuderen.
Software (zoals Caneco) houdt rekening met deze voorwaarden.
Voorbeeld : men hanteert een SV gG van 100A (60 269-1) op een XVB kabel van 16 mm²
in ideale omstandigheden (correctie = 1) voor een verbruiker van 80A.
Voor de SV geldt :
IN = 100A,
Inf = 1,25 x 100A = 125A,
If = 1,6 x 100A = 160A,
Voor deze kabel geldt :
IZo = 100A, (zie tabellenboek kabels)
IZ = 100A, (correctie was 1)
Controle op de voowaarden:
Voorwaarde 1 is voldaan : 80A ≤ 100A ≤ 100A
Voorwaarde 2 is niet voldaan: 125A ≤ 1,15 x 100A (=115A)
Voorwaarde 3 is niet voldaan: 160A ≤ 1,45 x 100A (= 145A)
De sectie dient dus verhoogd te worden naar een 25 mm².
C - 5.1.2. Berekeningen m.b.t. spanningsval

Wanneer de spanning op het einde van een kabel (bij de verbruiker) te sterk daalt, dan kan
dit gevolgen hebben voor de goede werking van de verbruiker.

2020 -2021 Pagina 80 van 135
Een aantal voorbeelden :
• verlichting : lichtoutput daalt (voor gloeilampen en halogeen) volgens het kwadraat

van de spanningsval;
• motoren : koppel neemt af ifv de spanning. Het zou kunnen dat het koppel (vooral
startkoppel) onvoldoende wordt.
Tot welke waarde mag de spanning dalen?

• In het AREI is geen beperking opgenomen m.b.t. spanningsval;
• CENELEC heeft een richtlijn uitgevaardigd voor Europese producten. Deze moeten
veilig blijven bij een spanningsverschil van ± 10% en deze moeten blijven
presteren bij – 8% tot +10%;
• de norm IEC 60364-5-52, annex F heeft een aanbeveling opgenomen.
Tabel 12, kabelberekening, toelaatbare spanningsval
De spanningsval wordt steeds berekend op basis van:

• de bedrijfsstroom IB;
• de impedantie van de kabel (R en X)
• de cos ϕ (sin ϕ )van de verbruiker
Figuur 51, kabelberekening, toelaatbare spanningsval
In bovenstaande schets zie je duidelijk dat de spanningsval bepaalt wordt over het geheel
van de keten (van voeding tot eindgebruiker ! ).
C - 5.1.3. Berekening m.b.t. kortsluitstroom

Deze paragraaf is sterk gelinkt met het volgende hoofdstuk : kortsluitberekeningen.

2020 -2021 Pagina 81 van 135
(advies : bestudeer eerst het volgende hoofdstuk zodat je de begrippen van kortsluitstromen
beheerst en keer terug naar deze paragraaf)
Een kortsluiting is een foutsituatie. Bij een kortsluiting ontstaan aanzienlijke thermische- en
(elektro) mechanische krachten.
Voor de kabel- en kortsluitberekeningen heeft dit tot gevolg dat:
• de apparatuur bestand zijn tegen deze krachten. Hiervoor wordt de maximale

kortsluitstroom berekend in de installatie.
Zie hiervoor het volgende hoofdstuk;
• de kabel moet bestand zijn tegen de thermische invloed van de kortsluitstroom.
Hiervoor wordt eveneens de maximale kortsluitstroom berekend in de installatie;
• de kabel mag de kortsluitstroom bij de verbruiker ( = minimale kortsluitstroom)
niet in die mate dempen, zodat de beveiliging de fout niet meer zou herkennen als
een kortsluiting en niet voldoende snel zou uitschakelen.
Welke voorwaarden moeten er gecontroleerd worden bij een kortsluiting?
KABELS
• Voldoet de nulgeleider (die mogelijk een andere sectie dan de fasegeleider) op het
einde van de lijn aan de mogelijke kortsluitstroom (zijnde de minimale
kortsluitstroom)?
Merk op: Fasegeleider is groter of gelijk aan de sectie van de nulgeleider.
• Voldoet de nulgeleider in het begin van de lijn aan de mogelijke kortsluitstroom ?
(zijnde de maximale kortsluitstroom)
• Is de impedantie van de nulgeleider niet te groot (in de foutlus), opdat de
beveiliging niet snel genoeg zou uitschakelen (zodat de kabel teveel opwarmt)
Ook hier is de minimale kortsluitstroom van toepassing.
• Voldoet de aardingsgeleider (die mogelijk een andere sectie dan de fasegeleider en

de nulgeleider) op het einde van de lijn aan de mogelijke kortsluitstroom (zijnde de
minimale kortsluitstroom)?
• (Is de impedantie van de aardingsgeleider niet te groot (in de foutlus), opdat de
beveiliging niet snel genoeg zou uitschakelen (zodat de kabel teveel opwarmt)).
Deze berekening staat tussen haakjes omdat ze in de volgende paragraaf
diepgaander wordt besproken.
APPARATUUR
• (Voldoet de apparatuur aan de optredende (maximale) kortsluitstroom?)
Ook deze berekening staat tussen haakjes, omdat ze in een volgende
paragraaf diepgaander wordt besproken.

2020 -2021 Pagina 82 van 135
C - 5.1.3.1. Thermische bestandheid van de kabels
Bij een kortsluiting is er geen afvoer van warmte van de kabel naar zijn omgeving (=
adiabatische opwarming). In de grafieken geldt dit voor tijden korter dan 5s.
De thermische kortsluitvastheid van een geleider is gelijk aan de hoeveelheid energie die
nodig is op de geleiders adiabatisch op te warmen van de toelaatbare regimetemperatuur
tot zijn toelaatbare piektemperatuur.
Bvb voor een XVB kabel is de regimetemperatuur gelijk aan 90°C en mag deze kortstondig
pieken tot 250°C.
Via een afleiding kan men komen tot volgende formule :
1
=0>> ? 41 @1
Icc : Kortsluitstroom [A]

4 1 @ 1 : de toegelaten thermische belasting van de geleider
k = constante , afhankelijk van materiaal van de geleider, de isolatie
van de geleider en de samenstelling van de geleider. [kA²s]
S = doorsnede [mm²]
Vergelijking 16, thermische belastbaarheid van kabels
Voorbeeld van een aantal k-waarden:
Meeradering leiding Mono geleiderers en blanke geleiders
Tabel 13, kabelberekening, overzicht van diverse k-waarden
Voorbeeld : een XVB 5G16 heeft een k²S² waarde van

(143 x 143 x 16 x 16 ) = 5 234 944 A²s = 5 235.103 A²s =5 235 kA²s = 5,23.10³ kA²s.
Men moet controleren of de energie die doorgelaten wordt door de beveiliging KLEINER is
dan de waarde k²S² van de kabel.
Hiervoor kunnen een aantal methodes worden toegepast:
• via een grafiek (of tabel) met de doorlaatenergie van een automaat kan de
doorgelaten energie aflezen en vergelijken met de waarde k²S²;
• via een I-t grafiek of een I²t-I grafiek kan men informatie bekomen m.b.t. deze
term. Men dient de grafiek van de beveilging samen met de grafiek van de kabel te
interpreteren.

2020 -2021 Pagina 83 van 135
Voorbeeld van een doorlaatenergiekarakteristiek van een gamma automaten.
Figuur 52, kabelberekening, voorbeeld van een doorlaatenergiegrafiek
Eerst werd de minimale- en maximale kortsluitstroom van de desbetreffende stroombaan

berekend (min. Op het einde van de baan, max. in het begin van de baan).
Daarna wordt voor beide waarden de doorgelaten energiewaarde opgezocht.
Deze moet lager zijn dan de k²S² waarde van de kabel.
Voorbeeld : voldoet een XVB 16 mm² kabel bij een berekende Icc, min van 600A en
Icc, max van 1500A voor een 40A automaat?
In voorgaande hebben we berekend dat de kabel kan belast worden tot 5,23.10³ kA²s =
5,23.106 A²s.
Bij de grafiek zien we dat Icc, min. doorslaggevend is en een waarde heeft van 3,2.105A²s.
De beveiliging laat dus minder energie door dan de kabel kan verdragen, waardoor de kabel
goed beveiligd is.

2020 -2021 Pagina 84 van 135
Voorbeeld van een I²-t-I grafiek
Figuur 53, kabelberekening, voorbeeld van een I²t-I grafiek
Eerst werd de minimale- en maximale kortsluitstroom van de desbetreffende stroombaan

berekend (min. op het einde van de baan, max. in het begin van de baan).
Daarna worden beide waarden op een grafiek uitgezet. Op deze grafiek is de I²-t van zowel
de kabel als de beveiliging opgenomen.
Men gaat bij de 2 berekende stromen controleren of eerst de beveiliging de waarde bereikt
zodat deze is uitgeschakeld voor de kabel aan deze max. waarde komt.
Voorbeeld van een I-t grafiek (zie ook caneco software)
Figuur 54, kabelberekening, voorbeeld van een Caneco resultaat

2020 -2021 Pagina 85 van 135
Gelijkaardig bepaalt de software een minimale en een maximale kortsluitstroom voor de
verbruiker en zet deze waarden uit in een grafiek, waar zowel de beveiliging als de kabel zijn
voorgesteld.
C - 5.1.3.2. Demping van de foutstroom door de impedantie van de kabel.

Zoals in de inleiding van deze paragraaf vermeld, mag de impedantie van de kabel niet te
groot worden, opdat de minimale kortsluitstroom zo klein wordt, dat de magnetische
drempel van de automaat niet meer wordt aangesproken.
Wat is de magnetische drempel?
Bij modulaire automaten is deze

drempel niet instelbaar.
De overeenkomstige stroom (IM)
is afhankelijk van het type
automaat (B, C, D).
Figuur 55, kabelberekening, Type uitschakelcurve van installatie automaten
Merk op : in de berekeningen wordt steeds de slechtste waarde genomen:

• Curve B = 5 x IN
• Curve C = 10 x IN
• Curve D = 20 x IN
Bij grotere installatieautomaten is deze instelbaar :

Zie hiervoor de foto pagina 78., C - 5.1.1.1, Nominale stroom van de beveiliging.
IM = 10 x Ir = 5 x 115,2A = 576A

2020 -2021 Pagina 86 van 135
C - 5.1.4. Berekening m.b.t. indirecte (onrechtstreekse) aanraking.
In deze (fout)situatie dient gecontroleerd te worden opdat de beveiliging uitschakelt binnen
een bepaalde tijd, opgelegd door de veiligheidscurve.
Hierbij zijn BB1, BB2 (en BB3) toestanden van het menselijk lichaam m.b.t. vochtigheid.
Figuur 56, kabelberekening, grafische voorstelling van de foutspanning
In onderstaande zullen we verder de kabelberekening bij een TN netwerk bespreken.

In een TT netwerk wordt de berekening niet uitgevoerd omdat de beveiliging m.b.t.
onrechtstreekse aanraking wordt verzekerd door een differentieelinrichting.
Je moet als ontwerper de foutweg beoordelen en alle factoren die hierbij een rol spelen.
In het voorbeeld hierna is een fase (L2) losgekomen van de klemmen en deze komt tegen
het chassis (omkasting) van de metalen behuizing.
De foutweg (gesloten stroomkring) wordt hier gevormd door:
• de ader L2 van de voedingskabel;

• de PE ader (mogelijk ook in de voedingskabel, mogelijk een separate kabel);
• de verbinding tussen aarding en nulpunt;
• de overgangsweerstand aan de verbruiker;
Figuur 57, kabelberekening, voorstelling van een foutstroom

2020 -2021 Pagina 87 van 135
Net als bij de berekeningen m.b.t. de minimale kortsluiting is het principe hier gelijkaardig:
de foutstroom moet voldoende groot zijn, opdat de beveiliging voldoende snel zou
uitschakelen.
Opdat de foutstroom voldoende groot moet zijn, moet de weerstand voldoende klein zijn.
Deze weerstand wordt voornamelijk bepaald door de weerstand van de fasegeleider en de
weerstand van de aarding (die niet altijd dezelfde sectie heeft).
De berekening is qua foutstroom zeer gelijkaardig aan de berekening m.b.t. minimale

kortsluitstroom. Nu dient de berekening uitgevoerd te worden op het einde van de kabel en
met een fase en de PE geleider (i.p.v. 2F of F/N).
C - 5.1.4.1. Hoe groot moet de foutstroom zijn?

De foutstroom moet groot genoeg zijn, opdat de beveiliging binnen de tijd die wordt
aangegeven door de veiligheidscurve zou uitschakelen.
Die uitschakelstroom is afhankelijk van de verschillende type beveiligingen.
Voorbeeld :
Stel dat voor de foutlus van vorige pagina, de weerstanden (R) van fasegeleider en
aardingsgeleider gelijk zijn en 0,1 Ώ en de reactanties (X) te verwaarlozen zijn.
De foutstroom is dan gelijk aan :
# 230
0: 1150
:*AB C DE 0.1 C 0.1
De contactspanning ter hoogte van de massa is dan gelijk aan :
#> DE 0: 0,1 1150 115

Stel we bevinden ons in een BB1 situatie (droog), dan lezen we af op de veiligheidscurve dat
de max. blootstelling 0.4 seconde bedraagt, maw. de beveiliging moet binnen de 0,4
seconden uitgeschakeld zijn.
Bekijken we nu de uitschakelcurve van een

automaat :
We zien dan dat (voor deze automaat) aan

de voorwaarde voldaan wordt als de
verhouding I/Ir gelijk is aan 10
Dat wil zeggen dat een automaat van max.

115A ingestelde waarde (Ir) voldoet aan
deze voorwaarde.
(1150A / 10).
Concreet zal hier een automaat van max.

100A gekozen worden.
Deze waarde wordt de IM (magnetische

drempel) van de automaat genoemd.

2020 -2021 Pagina 88 van 135
C - 5.1.5. Kabelberekeningen – invloed van harmonische en asymmetrische belasting
op de sectie van de nulgeleider.
C - 5.1.5.1. Invloed van asymmetrische belasting

In een net met een symmetrische verdeling van de belasting, zonder harmonischen heb je
theoretisch geen stroom door het sterpunt (nulgeleider)
Is de belasting echter ongelijk verdeeld over de fasen, dan krijg je een verschuiving van het
nulpunt en zal er een stroom door de nulgeleider stromen.
Figuur 58, kabelberekening, invloed van asymmetrische belasting
C - 5.1.5.2. Invloed van harmonischen

De vectoriële som van de stroom van de
drie fasen is normaal gezien 0, zodat er
geen stroom door de nulgeleider stroomt.
Wanneer de drie fasen perfect dezelfde

sinusvorm vertonen, dan is de som altijd
gelijke aan nul, zodat de stroom door de
nulgeleider 0 is.
Door het veelvuldig toepassing van

voedingen, frequentieregelaars, … is de
vorm niet altijd een sinus. Men spreekt
van van harmonische stromen.
Op de foto zie je de samengestelde golf

(werkelijke stroom) en de uitsplitsing in de grondvorm en de
derde harmonische vorm.

2020 -2021 Pagina 89 van 135
Opnieuw kunnen we nu de vectorïele som maken van de 3
stromen op elk ogenblik.
Figuren 5,6 en 7 zijn de fasen 1, 2 en 3

Figuur 8 geeft de som van de 3 stromen.
Zoals je kan zien is de stroom duidelijk niet gelijk aan nul, maar
neemt de stroom aanzienlijke waarden aan.
In de meting hieronder zie je het resultaat van een groep

verbruikers die enerzijds asymmetrisch verdeeld waren en
waarvan de derde harmonische in grote mate aanwezig was.
De meting toont een stroom van 52A door de nulgeleider, terwijl

fase 2 en 3 respectievelijk slechts 34 en 28A zijn.
Figuur 59, kabelberekening, weergave van harmonische stromen
C - 5.1.5.3. Invloed op de kabelsectie?

Omdat er theoretisch geen stroom vloeit in de nulgeleider, bestaan er (voor de hogere sectie)
kabels, waarbij de sectie van de nulgeleider afwijkt van de sectie van de fasegeleider.
Indien je als ontwerper hiervoor kiest (maar gezien bovenstaande uitleg wordt dit niet
geadviseerd), dan moet je hiermee wel rekening houden in je kabelberekening.
Immers : de impedantie van de nulgeleider zal hoger zijn dan de fasegeleider.
Anderzijds moet je beveiliging aangepast zijn aan deze verlaagde sectie .
Besluit : vermijd om deze halvering toe te passen en gebruik een gelijke sectie als deze van
de fasegeleider.

2020 -2021 Pagina 90 van 135
C - 5.2. Kortsluitberekeningen
Inleiding : Zie C - 5.1.3, Berekening m.b.t. kortsluitstroom, pagina 81.
Voor de berekening van kortsluitstromen bestaan er verschillende methoden met elk voor-
en nadelen:
• impedantiemethode;
• vereenvoudigde methode (op basis van tabellen en vereenvoudigede formules).
Deze methode wordt eerder gebruikt om een benadering te berekenen en kan
aanzienlijke fouten afwijken tov de werkelijkheid;
• methode van de symmetrische componenten. Dit is een wiskundige methode,
waarbij de korsluiting via vectoriële benadering wordt berekend.
Dit is de nauwkeurigste methode, maar ook de meest complexe methode.
De cursus zal de impedantiemethode toepassen. In deze methode worden de verschillende

impedanties (R, X) van de foutlus bepaald en wordt vanuit deze waarde de kortsluitstroom
berekend.
Figuur 60, kortsluitberekening, foutlus tijdens een kortsluiting
In bovenstaand voorbeeld wordt een verbruiker gevoed vanuit een TN- netsysteem via een
kabel met een bepaalde sectie S en een bepaalde lengte L.
Wanneer er zich een kortsluiting voordoet, telt de impedantie van de verbruiker niet meer
en geldt enkel de impedantie van de foutlus.
We kunnen dit voorstellen a.d.h.v. een equivalent schema. Hierbij is Z (impedantie)

opgebouwd uit R en X van elke component die tussenkomt in de foutlus
(HS, trafo, kabel, schakelaars, railstel, …)
Figuur 61, kortsluitberekening, equivalent schema tijdens een kortsluiting

2020 -2021 Pagina 91 van 135
Eens R en X bepaald kan eenvoudig via de wet van ohm de kortsluitstroom berekend worden.
Voor een driefasige (symmetrische) kortsluiting geldt :
Voor een tweefasige kortsluiting geldt :
(= 0.866 x Icc3)
Voor een éénfasige kortsluiting geldt :
= altijd kleiner dan Icc3
Vergelijking 17, bepalen van de kortsluitstroom
Merk op : de laatste tekening geldt ook voor de foutlus Fase / aarding

2020 -2021 Pagina 92 van 135
Merk op: een aantal correctiefactoren werden hier verwaarloosd.
Deze correctiefactoren worden wel toegepast in de softwaretool die we gaan gebruiken.
(correctiefactor 1,05 voor een verhoogde nullastspanning en een correctiefactor c, die gelijk
is aan een eventuele verhoogde instelling van de spanningstap aan de trafo).
C - 5.2.1. Minimale – en maximale kortsluitstroom

Afhankelijk van het doel van de berekening heb je de minimale- of de maximale
kortsluitstroom nodig.
Wil je berekenen of het materiaal bestand is tegen de impact van een kortsluitstroom, dan
gebruik je de maximale kortsluitstroom.
Wil je berekenen of een kabel thermisch voldoet, gebruik je de berekening van de maximale
kortsluitstroom op het einde van de kabel.
Wil je berekenen of een kabel voldoet m.b.t. uitschakeltijd, dan gebruik je de minimale
kortsluitstroom op het einde van de kabel.
Beschouw het voorbeeld van een HS, ALSB, VB, verbruiker .

In de figuur hieronder wordt aangegeven welke berekeningen je dient op te stellen om het
geheel te kunnen controleren.
Figuur 62, kortsluitberekening, minimale en maximale kortsluitstromen
Voorbeeld in VB1:
5 = minimale kortsluitstroom wordt berekend, om te controleren of de beveiliging in het
ALSB (bij 4) nog uitschakelt volgens de veiligheidscurve
6 = maximale kortsluitstroom wordt berekend om te controleren of de beveiliging in VB1
voldoet aan de elektromagnetisch krachten.
7 = minimale kortsluitstroom op het einde van de kabel wordt berekend of de beveiliging in
het VB1 nog uitschakelt volgens de veiligheidscurve.

2020 -2021 Pagina 93 van 135
C - 5.2.2. Bepalen van de verschillende impedanties (Z, R, X)
Volgende componenten moeten in rekening gebracht worden bij het bepalen van de diverse
impedanties die tussenkomen in een foutlus:
• voeding (HS zijde),

• de transformator,
• elektrische leidingen,
• elektrische apparatuur (schakelaars, railstel, …). Deze laatste gaan we in de cursus
verwaarlozen.
C - 5.2.2.1. HS net (zijde van de netbeheerder)

Bij een kortsluiting wordt dit net als quasi oneindig sterk beschouwd.
De specifieke waarde van R en X kan door de netbeheerder worden opgegeven
of kan berekend worden uit :
Meestal wordt voor SHS 500 MVA (500 000 kVA) genomen.
Figuur 63, kortsluitberekening, impedantie van HS net
C - 5.2.2.2. HS trafo
De specifieke waarde van R en X kan opgezocht worden bij de
transformatorfabrikant of kan berekend worden uit :
Figuur 64, kortsluitberekening, impedantie van HS trafo

2020 -2021 Pagina 94 van 135
Merk op : de
kortsluitspanning
kan men aflezen van
de kenplaat van een
transformator.
Figuur 65,
kortsluitberekening, kenplaat van een transformator
Indien geen gegevens beschikbaar zijn,

kan men volgende benaderende tabel
gebruiken :
Tabel 14, kortsluitberekening, kortsluitspanning van transformatoren
C - 5.2.2.3. Elektrische leidingen

De specifieke waarde van R en X kan opgezocht worden bij de kabelfabrikant
Figuur 66, kortsluitberekening, impedantie van elektrische leidingen
Merk op :
• De X van de kabel bij kleine kabelsecties wordt dikwijls verwaarloosd tov R. Dit mag
absoluut niet bij grotere kabelsecties
• De soortelijke weerstand is afhankelijk van de temperatuur
• De reactantie wordt bijkomend beïnvloed door de manier waarop de kabel geplaatst
is (vooral bij monopolaire kabels)

2020 -2021 Pagina 95 van 135
C - 5.2.3. Controle van de apparatuur (en kabels)
Nadat de verschillende kortsluitstromen berekend zijn, kan men deze gaan interpreteren en
kan men kabels en apparatuur gaan controleren.
C - 5.2.3.1. Controle kabelberekening

zie C - 5.1.3, Berekening m.b.t. kortsluitstroom, pagina 81
C - 5.2.3.2. Controle van de apparatuur

Men moet controleren of de opgestelde apparatuur voldoet aan de berekende maxiale
kortsluitstroom die op die locatie kan optregen.
Als ontwerper moet je eerst bepalen volgens welke norm je gaat ontwerpen.
De internationale norm IEC/EN 60898-1 definieert de eisen die gesteld worden aan een
installatie-automaat geinstalleerd in huishoudelijke of aanverwante installaties (zoals
tertiaire gebouwen), alsook in een industriele omgeving.
Deze installatie-automaten zijn bestemd voor de bescherming van de installatie tegen
overstromen (overbelasting en/of kortsluiting). Ze zijn ontworpen om ook gebruikt te worden
door nietgeschoolde personen en om het onderhoud van de elektrische installatie te
beperken, omwille van hun sterk stroombegrenzende eigenschappen.
De norm 60947 is van toepassing in een industriële omgeving, waar BA4, BA5 personeel
onderhoud kan uitvoeren aan de installatie.
Volgens de norm 60947-2 worden 2 type onderbrekingsvermogens vastgelegd :
Icu:
ultiem
kortsluitonderbrekings-
vermogen
Ics:
dienst
kortsluitonderbrekings-
vermogen
Figuur 67, kortsluitberekening, IEC EN 60647, voorbeeld Icu, Ics

2020 -2021 Pagina 96 van 135
Hoe moeten deze waarden zich verhouden tot de berekende Icc ?
Dat wordt bepaald door het type van de kring welke dient beveiligd te worden.
Hoe korter men bij de eindverbruiker komt, des te groter de kans op een foutsituatie.
Voor die verbruikers dient Ics > Icc
Voor de beveiligingen in de distributieborden dient Icu > Icc
Volgens de norm 60898 worden 2 type onderbrekingsvermogens vastgelegd :
Icn: ultiem kortsluitonderbrekings-

vermogen
Deze waarde staat vooraan op de

automaat vermeld. In naastliggend
voorbeeld bedraagt deze 6 kA
Merk op de vermelding van de norm.
Deze wordt meestal niet weergegeven

Ics: of op de zijkant weergegeven (let dan
goed op de normvermelding).
dienst kortsluitonderbrekings- vermogen
Voorbeeld: 100% van Icn
Figuur 68, kortsluitberekening, IEC EN 60898, voorbeeld Icn, Ics
Onderstaande is een voorbeeld van een modulaire automaat, nu toegepast in de industrie

(IEC EN 60 947)
Gezien dit soort automaten meestal voor de eindgebruikers wordt toegepast,
dient de Ics > Icc, maar deze informatie staat diwijls niet op de voorzijde van de automaat.
Deze informatie wordt dikwijls weergegeven op de zijkant van de automaat als een
percentage van Icu
Figuur 69, kortsluitberekening, IEC EN 60 947, voorbeeld Ics
In bovenstaand voorbeeld bedraagt de Ics 7,5 kA bij 415V.

2020 -2021 Pagina 97 van 135
In onderstaande tabel zie je voorbeeld van een datasheet van een gamma
installatieautomaten, waar je wederom de twee normen ziet terugkomen.
Figuur 70,, kortsluitberekening, IEC EN 60 947/ 60898, voorbeeld van een datasheet

2020 -2021 Pagina 98 van 135
C - 5.3. Diverse
C - 5.3.1. Van HS naar ALSB

Zie ook lessen technologie elektriciteit.
Zie ook voorgaande opmerking (hoofdstuk 1) m.b.t. benaming hoogspanning (HS) –
middenspanning.
Onderstaand beeld geeft een typische opstelling in een klein tot middelgroot bedrijf met een
HS installatie.
Figuur 71 – Typisch voorbeeld van een HS – ALSB verdeling.
1: Aankomst / Vertrek HS, 2: Scheider – Beveiliging, 3 en 5 : HS verbindingen, 4 : HS

meetcel (optioneel), 6: Trafo, 7: LS verdeling naar ALSB, 8: ALSB

2020 -2021 Pagina 99 van 135
C - 5.3.1. Filiatie – Associatie – Coördinatie - Selectiviteit
Zie ook lessen technologie elektriciteit.
Zie ook hoofdstuk kabelberekeningen – deel kortsluiting
Filiatie is het aanwenden van de stroombegrenzende functie van een hoger gelegen
automaat, waardoor een lager gelegen automaat (merk op : hoger en lager zijn hier
functioneel bedoeld, niet fysisch) een hogere kortsluitstroom kan verwerken dan diegene
waarvoor de automaat gecertifieerd is.
Filiatie wordt a.d.h.v. labotesten bepaald en beperkt zich dus tussen automaten van
eenzelfde merk, waarvoor de testen zijn uitgevoerd.
Figuur 72 – Begrenzende werking van een hoger gelegen automaat.
Selectiviteit is het afstemmen van een hoger en lager

gelegen automaat, zodat bij een kortsluiting enkel de
desbetreffende automaat wordt uitgeschakeld en niet
de hoger gelegen automaat, m.a.w. een storing in
een bepaald punt op het netwerk schakelt enkel dat
deel van het netwerk uit en niet de gehele installatie.
In dit voorbeeld mag enkel D2 uitschakelen bij de

aangegeven fout. D1 (indien selectief t.o.v. D2) zal in
dienst blijven, waardoor ook de andere delen van de
installatie in dienst zullen blijven.
Beide eigenschappen kan je bij de verschillende leveranciers (dikwijls met een afwijkende
commerciële benaming) opzoeken in tabellen of via softwaretools.
In caneco kan je eveneens deze gegevens gaan opzoeken (zie demo in de les)

2020 -2021 Pagina 100 van 135
Figuur 73
C - 6. Compensatie van reactieve energie.

In dit hoofdstuk gaan we nader in op compensatietechnieken voor reactieve energie.
Naast een verklaring van een aantal begrippen en de studie van diverse technieken gaan we
ook de terugverdientijd van een investering bekijken.
C - 6.1. Wat is reactieve energie?
Alle verbruikers waarvan het werkingsprincipe berust op elektromagnetische velden

verbruiken reactieve energie
Een motor gebruikt stroom om arbeid te leveren, maar ook stroom voor de magnetisatie
Figuur 74, reactieve energie, opname van reactieve energie
Ook andere verbruikers hebben reactieve energie nodig

Een voedingstransformator (spoel) heeft reactieve energie
nodig
Een verlichtingsinstallatie op basis van een klassieke
ballast heeft reactieve energie nodig.
Het stroomverbruik van een installatie met

inductieve verbruikers ziet er als volgt uit :
• de stroom vertraagt t.o.v. de

spanning.
• De stroom ijlt na op de spanning
Figuur 75, reactieve energie, naijlende

stroom

2020 -2021 Pagina 101 van 135
Door de faseverschuiving krijgen we een bijkomende benodigde energie : de reactieve
energie (ook wel blinde energie genoemd of onproductief vermogen)
Figuur 76, reactieve energie, blind vermogen
We kunnen het vermogen ook vectoriëel voorstellen :
S (kVA)
Schijnbaar vermogen
Q (kVAr)
Reactief vermogen
P (kW)
Actief vermogen
Figuur 77, reactieve energie,vectoriële voorstelling P, Q, S
Vergelijking 18, reactieve energie, vermogenberekening
Uit de vectoriële som zien we : des te groter Q (reactief vermogen), des te groter S
(schijnbaar vermogen)
Het schijnbaar vermogen is het vermogen dat de netbeheerder moet leveren en is ook het
vermogen waarop de transformator moet berekend worden.
De netbeheerder zal boetes opleggen als de eindklant “teveel” reactief energie verbruikt.

2020 -2021 Pagina 102 van 135
C - 6.2. Hoe wordt reactief vermogen weergegeven?
Het reactief vermogen wordt weergegeven met de ARBEIDSFACTOR of cos ϕ.
Vergelijking 19, reactieve energie, cos ϕ
Voor een zuiver resistieve belasting bedraagt deze parameter 1.
De netbeheerder meet deze waarde en past een boete toe wanneer deze parameter onder
een contractueel niveau zakt
Bvb. Een waarde kleiner dan 0,9 kan aanleiding geven tot een boete.
Figuur 78, reactieve energie, voorbeeld van een factuur
In deze factuur zie je een cos ϕ van 0,8637 en een toegepaste boete van 66,6€
C - 6.3. Is arbeidsfactor gelijk aan TPF ?
TPF staat voor Total Power Factor.

Het begrip TPF lijkt sterk op het begrip arbeidsfactor en verschilt in het feit dat de
harmonische eveneens in rekening worden gebracht.
In een net zonder harmonsiche stromen, zijn beide factoren aan elkaar gelijk.
In een net met harmonische stromen, zal de TPF lager zijn dan de arbeidsfactor.

2020 -2021 Pagina 103 van 135
C - 6.4. Hoe kan je het reactieve verbruik verminderen?
Ideaal zou een installatie zonder reactief verbruik zijn. Zo zijn verlichtingsarmaturen
momenteel meestal uitgerust met electronische ballasten, die een arbeidsfactor hebben van
0,99 ipv 0,5…0,7.
Echter zal niet alle reactief verbruik kunnen weggenomen worden maar men kan het wel
COMPENSEREN.
Men zorgt dat er naast het reactieve verbruiker (stroom ijlt na), ook een reactieve producent
(stroom loopt voor, of spanning ijlt na) in de
keten wordt opgenomen.
In de grafiek hiernaast is Q1 het oorspronkelijke
reactief verbruik (de reactieve vraag is hier
inductief).
Door het toevoegen van een reactieve producent

(Qc) zal de resulterende reactieve energievraag
kleiner zijn (Q2).
Figuur 79, reactieve energie, vectoriële voorstelling compensatie
Er zijn – als reactieve producent – een aantal mogelijkheden:
• Condensatorbatterijen;
• UPS (AD/DC – DC/AC convertor), welke op een elektronische manier de TPF gaat
regelen (endus ook de arbeidsfactor);
• inzetten van synchrone draaistroommotoren ;
In de cursus beperken we ons tot het toepassen van condensatoren als compensatie van de
inductieve energievraag.
C - 6.5. Berekening van het vermogen van de condensatorbatterij
Beschouwen we opnieuw bovenstaande vectoriële voorstelling, dan vinden we Qc uit

volgende formule :
Qc = Q1 – Q2
Met Q1 = P . tg ϕ1 en Q2 = P . tg ϕ2
Waaruit volgt : Qc = P (tg ϕ1 - tg ϕ2 ) = P . M
Qc = vermogen van de condensatorbatterij in Var

P = actief vermogen in W
M = op te zoeken factor (zie OneNote)
Voorbeeld (zie ook factuur pagina 103)

Het actief vermogen bedraagt 242 kW en de cos ϕ bedraagt 0,8637.
We wensen na de ingreep dat we een cos ϕ bekomen van 0,92.
Dan moeten we een condensatorbatterij voorzien van 0,167 x 243 = 40 kVAr

2020 -2021 Pagina 104 van 135
C - 6.6. Waar wordt de compensatie geïnstalleerd?
Er zijn drie mogelijkheden om de condensatorbatterij te installeren:
• een globale compensatie;

• een individuele compensatie;
• een combinatie van beiden.
C - 6.6.1. Globale compensatie

Een condensatorbatterij wordt op de kop van de installatie voorzien (dicht bij de trafo), die
de gehele inductieve reaktieve energie compenseert met capacitive reaktieve energie.
Op de schets hiernaast zie een

condensatorbatterij geïnstalleerd net na de
trafo, waardoor naar voedingszijde een
goede arbeidsfactor gezien wordt.
Figuur 80, reactieve energie, globale compensatie
Voor- en nadelen :
• geen facturatie van reactieve energie (geen boete);

• vormt de voordeligste oplossing omdat het volledige vermogen in één punt wordt
geconcentreerd;
• ontlast de transformator;
• de verliezen in de kabels (RI²) worden niet verminderd.
C - 6.6.2. Individuele compensatie

Er worden meerdere (kleinere) condensatoren voorzien, direct bij de verbruikers.
Op de schets hiernaast zien we verschillende

condensatorbatterijen, telkens opgesteld
direct bij de reactieve verbruiker.
Figuur 81, reactieve energie, individuele compensatie
Voor- en nadelen :
• geen facturatie van reactieve energie;

• vormt op technisch vlak de ideale oplossing omdat de reactieve energie wordt
geproduceerd waar ze wordt verbruikt; de warmteverliezen in joules (RI²) worden
dus verminderd in alle lijnen;
• ontlast de transformator;
• duur.

2020 -2021 Pagina 105 van 135
C - 6.6.3. Combinatie van beide
Meerdere (kleinere) condensatoren worden voorzien bij de belangrijkste (grote) verbruikers
en aangevuld met een algemene compensatie voor de overige verbruikers.
Figuur 82, reactieve energie, combinatiemethode
Voor- en nadelen :
• geen facturatie van reactieve energie;

• een groot deel van de jouleverliezen in de kabels wordt hierdoor weggenomen;
• ontlast de transformator.
C - 6.7. Richtwaarden van reactieve verbruikers
In de tabellen hierna worden een aantal waarden gegeven van reactieve verbruiken.
Deze tabellen kunnen eveneens toegepast worden in de berekening van het vermogenbilan.
C - 6.7.1. Transformator (voeding)
Tabel 15, reactieve energie, compensatie voor transformatoren

2020 -2021 Pagina 106 van 135
C - 6.7.2. Asynchrone motoren
Bij de individuele compensatie van asynchrone motoren mag het condensatorvermogen niet
hoger zijn dan het reactief nullastvermogen van de motor.
Dit teneinde overcompensatie bij nullast te vermijden en autoexitatie van de motor te
voorkomen wanneer de machine niet meer belast wordt en uitschakelt.
Uit veiligheidsoverwegingen zal het compensatievermogen bij voorkeur beperkt worden tot
90% van het reactief nullastvermogen van de motor.
Vergelijking 20, reactieve energie, compensatie motoren
Indien de compensatie toch groter wordt

gekozen dan deze benaderende waarde, dan
dient in de sturing een uitschakeling van de
condensatorbatterij voorzien te worden
Tabel 16, reactieve energie, compensatie motoren

2020 -2021 Pagina 107 van 135
C - 6.7.3. Overige verbruikers
Hierna wordt een tabel gegeven van enkel veelvoorkomende verbruikers.
Tabel 17, reactieve energie, compensatie overige verbruikers
Merk op : verlichting (fluorescentielampen) in bovenstaande tabel is op basis van klassieke

magnetische ballasten en niet op basis van HF-ballasten.
C - 6.8. Berekening van de beveiliging en voedingskabel.
Bereken de beveiligingsautomaat en de kabel op 1,43 x IN van de condensatorbatterij
Voorbeeld: wat is de beveiliging van een condensatorbatterij van 225 kVAr?
Besluit : een automaat IN = 630A, ingeregeld op Ir = 465A, stel IM = 10 x Ir.

2020 -2021 Pagina 108 van 135
C - 6.9. Invloed van harmonische stromen op een condensatorbatterij.
Zie ook kabelberekeningen, waar de invloed van de harmonische stromen al aan bod
kwamen (zie C - 5.1.5.2, Invloed van harmonischen, pagina 89)
Wanneer de harmonische stromen toenemen (stijgende frequentie), neemt de impedantie

van de condensator af :
Vergelijking 21, reactieve energie, invloed van harmonischen
Aangezien harmonische stromen een hoge frequentie hebben, bestaat er kans op

beschadiging van de condensatoren door te hoge stromen.
Daarom moet met de totale harmonische vervuiling meten en op basis hiervan een
aangepaste condensator kiezen.
Deze kunnen :
• versterkt worden uitgevoerd;

• voorzien worden van een filter (spoel) voor de condensator.

2020 -2021 Pagina 109 van 135
C - 6.10. Total cost of ownership (TCO)
Er zijn verschillende manieren om te bewijzen dat de investering die je wil uitvoeren ook
economisch rendabel is op langere termijn.
In deze cursus maken we gebruik van een vergelijk van de totale kost van de installatie,
beschouwd op het einde van de levensduur.
Hierbij laten we economische facturen zoals renteverlies, NPV (net present value), …
achterwege.
Als ontwerper moet je niet alleen aandacht hebben voor de initiële kost (aankoopprijs), maar
moet je ook rekening houden met de onderhoudskosten en de energiekosten.
Het geheel van kosten samen noemt met TCO of Total Cost of Ownership
(ook wel LTC – Life Time Cost – genoemd).
Dikwijls zal je moeten vaststellen dat een goedkope aankoopprijs niet altijd de beste
oplossing is.
Het begrip wordt in dit hoofdstuk besproken maar is algemeen geldig.

Als ontwerper moet je steeds het totale beeld kunnen voorleggen aan de beslisser.
Bij het toepassen van TCO ga je over een bepaalde tijdspanne (bvb 10 jaar) alle kosten
bekijken:
• aankoopkosten (incl. leveringskosten),

• installatiekosten (niet alleen van het onderdeel, maar ook alle overige aanpassingen
die aan de installatie moeten uitgevoerd worden);
• energiekosten,
• onderhoudskosten,
• vervangingskosten, indien de levensduur kleiner is dan de voorziene tijdspanne;
• stilstandskosten,
• mogelijke kosten verbonden aan de ruimte
In onderstaande grafiek worden (verticaal) de totale kost versus (horizontaal) aantal jaren uitgezet,
waardoor visueel wordt weergegeven wat de kosten zijn mocht men geen aanpassing uitvoeren versus
diverse oplossingen.

2020 -2021 Pagina 110 van 135
C - 7. Dimensioneren van verdeelborden.
In de lessen EPLAN is er veel aandacht besteed aan de opbouw van elektrische schema’s.
Zorg als ontwerper dat je een bordenlay-out kan opstellen vertrekkende van goede,
duidelijke schema’s;
De elektrische schema’s vermelden o.a. netsysteem, type bord, Icc ter hoogte van het bord,
toegepaste bedrading in het bord, IP graad van het bord, …
In de les gaan we een softwaretool gebruiken om een lay-out van een verdeelbord te maken.
Waar let je op als je de lay – out van een bord gaat ontwerpen? Hierbij een aantal tips:
• In welke omgeving wordt je bord opgesteld ? Hou hiermee rekening met de keuze
van je verdeelbord en met de keuze van het materiaal van je verdeelbord. (stof,
water, temperatuur, toegang tot onbevoegden, …)
• warme delen (trafo, voedingen, …) zo hoog mogelijk in het bord, zodat ze de
beveiligingsautomaten niet beïnvloeden
• Aankomstschakelaar of –automaat: hoe ga je die bedienen? In het verdeelbord of
op de deur van het verdeelbord?
• indien de temperatuur in het bord > 40°C wordt zullen de karakteristieken van de
beveiligingsinrichtingen op basis van een thermiek wijzigen. Voorzie een ventilatie:
dit kan een natuurlijke ventilatie zijn of dit kan uitgevoerd worden met een
bordhydrostraat;
• Heb je verbruikers met een rechtstreekse aansluiting (bvb een frequentiedrive met
een afgeschermde kabel, hou dan rekening met de kabelweg;
• hoe zullen de kabels in het verdeelbord toekomen? Langst onderen of langst boven?
Dit wijzigt de inplanting van je klemmenstroken.
Mogelijk kan je het verdeelbord uitbreiden met een bijkomende cel, langst waar je
de kabels kan aansluiten op de klemmen, die hiworden opgesteld.
Zie ook: vorm van een verdeelbord conform NBN EN 60439.1
• Heb je een sokkel nodig om je bord te monteren? Een sokkel zorgt voor een ruimte
onder je verdeelbord, waar langst kabels kunnen geplaatst worden.
• Welke onderdelen moeten op de deur gemonteerd worden?
Voorzie eveneens een lay-out hiervan.

2020 -2021 Pagina 111 van 135
C - 8. Risico analyse.
C - 8.1. Waarom een risico analyse?
Het opstellen van een risico analyse (RA) zal in de toekomst aan belang toenemen.
De door Europa opgelegde richtlijnen zijn hiervan een bewijs.
Ook de ingrijpende wijziging aan het art. 104 van het AREI is hiervan een voorbeeld.
In dit artikel wordt verwezen naar het opstellen van een RA van de elektrische installatie.
Men spreekt van een Dynamische RA, wat er op duidt dat men continue de risico’s moet
inschatten bij elke wijziging waaraan de installatie onderhevig is.
Algemeen gesteld kunnen volgende cijfers je aan het denken brengen.

Een ongeval is voor 2% te wijten aan overmacht, voor 80% aan jezelf en voor 18% aan het
falen van de techniek.
Via een RA trachten we om die 98% te voorkomen.
C - 8.2. Wat is een RA?
Een RA is een deel van een geheel Risico Beheersings proces.

Een RA is het analysereren van mogelijke risico’s van een taak, installatie, machine, ….
Er wordt in een RA steeds gekeken naar mogelijke GEVAREN en de SCHADE die deze kunnen
veroorzaken. Men bestudeert welke preventiemaatregelen kunnen genomen worden en men
stelt een volgorde van maatregelen op om de risico’s te elimineren of te beperken.

2020 -2021 Pagina 112 van 135
In het algemeen geldt dat een goede RA wordt uitgevoerd door een groep van deskundigen
Voorbeeld van een multidisciplinair samengestelde groep van deskundigen :
• Preventieadviseur (kwaliteit),
• ontwerper(s) en werkvoorbereider(s)
• installateur, mogelijk meerdere indien meerdere technieken nodig zijn,
• operator,
• logistiek,
• onderhoud en service
• ….
Indien we risico's willen beoordelen dan dient men de gevaren te kennen. Er kan schade
veroorzaakt worden aan :
• de mens;
• de installaties;
• het product;
• de omgeving;
• het bedrijf.
Mogelijke gevaren:
• thermische gevaren;
• elektrische gevaren;
• mechanische gevaren;
• straling;
• chemische gevaren;
• explosie;
• geluid;
• trillingen;
• ergonomische en omgeving
• combinatie van bovenstaande gevaren
Op de volgende pagina wordt een beeld gegeven van de norm EN 12 100.
De EN 12100 specificeert de definities van risicobeoordeling en risicobeperking om

ontwerpers te helpen bij het bereiken van deze doelstelling.
Procedures voor het identificeren en evalueren van relevante risico’s in de levenscyclus van
de machines en voor de uitbanning van risico’s komen ook aan bod in EN 12100, net als een
nadere uitleg over het reduceren van risico’s en het vermijden hiervan.
EN 12100 is ook bedoeld om ook gebruikt te worden als een basis voor de voorbereiding van
type-B of type-C veiligheidsnormen

2020 -2021 Pagina 113 van 135
2020 -2021 Pagina 114 van 135
Voorgestelde aanpak om risico’s te reduceren conform de norm EN 12 100

2020 -2021 Pagina 115 van 135
C - 8.3. Welke analysemethoden kunnen toegepast worden ?
Er bestaan bijzonder veel methoden en het is niet de bedoeling van deze cursus om de focus
op de analysemethoden toe te splitsen.
Onderstaande beperkt zich tot een opsomming en korte uitleg van een aantal methodes.
What if methode: er worden vragen gesteld over een aantal situaties of mogelijke
gebeurtenissen en er wordt nagegaan wat er kan gebeuren als de situatie of de
gebeurtenis in kwestie zich zou voordoen
HAZOP – methode: deze methode wordt veel toegepast in de procesindustrie en hebben

dikwijls betrekking op procesparameters zoals druk, temperatuur, debiet, concentratie…
Wat gebeurt er als een druk tehoog wordt, een temperatuur te laag, …
FME(C)A – methode (Failure Mode and Critical Effects Analysis). Deze methode is geschikt
voor een procesinstallatie en/of machines.
Men bekijkt het gevolg van het falen van een component of deel van de installatie.
(minder geschikt voor het uitsluiten van fouten van de operator).
Deze methode is vooral geschikt om een bedrijfszekerheid van een installatie te controleren
en daaruitvolgend ook een onderhoudsplan op te stellen.
De C van Critically is toegevoegd om te beoordelen in hoeverre een fout kritiek is. Een
kritieke fout kan mogelijk leiden tot verliezen (veiligheid, milieu, kosten en uitval van de
installatie.
ISHIKAWA – methode (of visgraatmethode)

Is een specifieke vorm van sortering van de gevaren.
Taakanalyse : men kijkt welke risico’s bij de verschillende deeltaken horen.
Checklist : voor verschillende activiteiten bestaan er controlelijsten die een basis kunnen
zijn om gevaren te detecteren (bvb checklist brandgevaren, rugklachten, …).
Voor machines zijn er zo in de norm EN 12100 (voorheen in de EN 1050) een aantal van
deze controlelijsten te vinden, die als basis kunnen gebruikt worden.
De checklist is dus geen methode, maar een hulpmiddel. In die zin is een checklist gevaarlijk.
Men mag zich niet beperken tot enkel maar de checklist.
In OneNote werd – op basis van diverse normen en diverse documenten – een checklist
toegevoegd die door de student als inspiratie kan gebruikt worden, waarbij de student zich
moet bewust zijn dan het niet als een gelimiteerde lijst mag beschouwd worden.
Checklist Snel
voordelen Overzichtelijk
Goed als basis (zeker voor onbekenden met de materie)
…
Checklist Beknopt je denken, doordat je enkel maar binnen de grenzen

Nadeel van de checklist denkt
Checklist is zeer ALGEMEEN, terwijl je zeer project specifieke
gevaren en Risico's kan hebben.
Besluit : tracht eerst om gevaren (en risico's) zonder de checklist te bepalen

Gebruik de checklist om te controleren of je mogelijk gevaren (en risico's) over
het hoofd hebt gezien.

2020 -2021 Pagina 116 van 135
C - 8.4. Risico’s rangschikken
Wanneer een opsomming van de risico’s is uitgevoerd en dit op een degelijke manier is
gebeurd, dan zal het resultaat een reeks van aanbevelingen zijn, namelijk een lijst van
maatregelen die moeten getroffen worden om risico’s te elimineren of te beperken.
Onmiddellijk rijst dan de vraag: waar moeten we mee beginnen? Het is logisch dat men de
zwaarste risico’s eerst gaat aanpakken.
Om te weten hoe men de risico’s kan rangschikken volgens hun graad van ernst, bestaan er
verschillende methoden (“ranking” methoden).
De meeste methoden zijn kwantitatief: ze trachten het risico uit te drukken in cijfers.
Rankingmethoden zijn dus geen methoden om risico’s op te sporen, ze zijn een middel voor
diegenen die belast zijn met risicomanagement om een strategie op punt te stellen en
prioriteiten vast te stellen.
Merk op dat heel het proces van analyse, rangschikking en reduceren in praktijk dikwijls in 1
tabel verwerkt zijn. Toch is het belangrijk om in eerste instantie de focus op het
detecteren van de risico’s te richten. Je doet dit best in een aparte excelsheet of zelfs op
papier, alvorens je aan het werk gaat in specifieke software.
Wij zullen meestal de Kinney-methode toepassen om de Risico’s te rangschikken.

Deze wordt verder in dit hoofdstuk besproken.
Daarnaast bestaan er vele methoden (o.a. risicograven) die eveneens tot een cijferwaarde
komen om een rangschikking mogelijk te maken.
De keuze van je methode hangt af van je werkgever/opdrachtgever en van de toepassing.
Zo zal voor een algemene RA eerder Kinney of EN12 100:TR14121 toegepast worden, terwijl
voor een machine eerder EN12 100:TR14121 of FMEA toegepast worden.
In de chemische industrie zal je dikwijls met de begrippen SIL en PL geconfronteerd worden.
Zie ook verder in dit hoofdstuk.

2020 -2021 Pagina 117 van 135
C - 8.4.1. Kinney Methode
Met deze methoden worden de gevaren beoordeeld en gerangschikt volgens een wiskundige
formule R=WxBxE
Met:
• R = risico cijfer,
• W = Waarschijnlijkheid,
• B = Bloodstelling,
• E = Ernst.
Om cijferwaarden te geven, wordt volgende tabel toegepast:

2020 -2021 Pagina 118 van 135
Zoals eerder vermeld gaat men dikwijls in dezelfde tabel zowel de analyse, rangschikking
als reductie uitvoereren.
Onderstaande is een voorbeeld van een tabel op basis van Kinney:

• De linkerzijde is de analyse
• De rechterzijde is de reductie
• Het cijferwerk is de rangschikking.
Zie ook onenote : hier wordt een blanco file ter beschikking gesteld.
Belangrijke opmerking :
Ook een wiskundige methode moet geïnterpreteerd worden. Je mag niet zomaar de cijfers
voor wet nemen.
C - 8.4.2. De EN 12100 methode

Deze tabel is zeer gelijklopend met Kinney
Men hanteert eigenlijk een risicograaf, waarbij een factor vermijdbaarheid werd opgenomen.
Ook hier gelden dezelfde opmerkingen : het is een wiskundige methode, je moet steeds de
cijfers bijkomend beoordelen.

2020 -2021 Pagina 119 van 135
C - 8.4.3. SIL en PL
Deze manier is meer specifiek voor de besturing van machines (PL) en installaties (SIL).
De machinerichtlijn legt o.a. de volgende eisen op aan de besturing :
• moet bestand zijn tegen de normale bedrijfsbelasting en tegen invloeden van
buitenaf,
• een storing in de apparatuur of de programmatuur van het besturingssysteem mag
niet tot een gevaarlijke situatie leiden,
• fouten in de besturingslogica mogen niet tot een gevaarlijke situatie leiden,
• redelijkerwijs voorzienbare menselijke fouten gedurende de werking mogen niet tot
een gevaarlijke situatie leiden.
Tot voor kort werd voor de uitvoering van besturingstechnische veiligheid gebruik gemaakt
van de Europese geharmoniseerde norm EN 954-1 die werkt met veiligheidscategoriën (CAT
B, 1 , 2 , 3 en 4) .
De EN 954 vervalt, en er zijn twee opvolgers klaar :

• De EN ISO 13849 werkt met performance levels (Pl a tem Pl e)
• De EN IEC 62061 werkt met Safety Integrity Levels (SIL 1 tem SIL 4)
Beide normen leunen dicht tegen elkaar aan. Beide normen maken gebruik van een
(verschillende) risicograaf.
Daarnaast is er nog een IEC 61511 – norm, die eveneens gebruik maakt van SIL-classificatie.
Deze is meer op het proces gericht.
Je moet dus goed naar de norm kijken !
Voor de machinebouw is de EN ISO 13849 de meest interessante, omdat deze zowel

elektrische, hydraulische en pneumatische circuits bespreekt.
De EN IEC 62061 behandelt enkel elektrische aspecten.
Verder bouwt de EN ISO 13849 ook verder op de reeds bestaande veiligheidscategoriën uit
de EN 954, wat een voordeel is voor de mensen die reeds vertrouwd waren met de
veiligheidscategoriën.
Men tracht om in 2018 beide tot 1 norm te vereenvoudigen…de ISO/IEC 17305.
Wat gelijkaardig is in beide normen : men bepaalt a.d.h.v. een risicograaf een vereiste level
(Pl a t/m e of SIL 1,2,3 en 4). Daarna dient men de structuur en betrouwbaarheid van de
veiligheidskring te berekenen. Deze moet dan mininmaal gelijk of beter zijn dan de
vooropgestelde eis.
In deze berekening worden eveneens betrouwbaarheid van componenten, opbouw van de
software, … opgenomen.
In de hieropvolgende pagina’s worden de verschillende risicograven van de diverse normen

weergegeven en verklaard.
Eens de vereiste PL of SIL bepaald is, dient men te bewijzen dat het toegepaste
veiligheidscircuit voldoet aan deze eis.(zie verder)

2020 -2021 Pagina 120 van 135
Risicograaf PL (ISO 13849)
Safety of machinery - Safety-related parts of control systems

2020 -2021 Pagina 121 van 135
Risicograaf SIL (IEC 62061)
Safety of machinery – Functional safety of safety-related electrical, electronic and programmable
electronic control systems

2020 -2021 Pagina 122 van 135
Ter info : Risicograaf SIL (IEC 61511) - procesinstallaties
Functional safety - Safety instrumented systems for the process industry sector

2020 -2021 Pagina 123 van 135
Bijkomende toelichting m.b.t. verschillende parameters
Bepalen van het effect, de enst van de gevolgen voor de gezondheid:
De kans dat deze schade optreed is afhankelijk van :

• frequentie en duur van de blootstelling (Fr – frequency)
De frequentie is de gemiddelde tijd tussen de keren dat men aanwezig is
in de gevaarlijke zone.
• mogelijkheid van optreden van een gevaarlijke gebeurtenis (Pr - probability)
• mogelijkheid om de schade te voorkomen of te beperken (Av – avoiding)
Hulptabel en aantekeningen voor het bepalen van Pr
De volgende aandachtspunten die van invloed kunnen zijn op het menselijk handelen:

2020 -2021 Pagina 124 van 135
• Stress / vermoeidheid – veroorzaakt door werkdruk of specifieke
taakeigenschappen (Pr ≥ 3).
• Kennis machinegedrag – Het machinegedrag is onvoldoende in kaart gebracht (Pr≥
3).
• Training – personeel is onvoldoende op de hoogte van de mogelijke gevaren (Pr
≥3). Alleen bij training met periodieke herhaling en door toetsing geverifieerde
kennis is een Pr < 3 mogelijk.
• Gedrag – Personeel schat risico’s onvoldoende in of gaat er makkelijk mee om (Pr ≥
4). De veiligheidscultuur is onvoldoende; geen actief veiligheidsbeleid: te weinig
aandacht bij management voor veiligheid, management voert geen corrigerende
maatregelen (Pr ≥ 4).
• Complexe machine – de machine is complex, risico’s zijn niet goed te overzien, er
gebeuren meerdere dingen tegelijk waardoor personeel afgeleid kan worden van
het gevaar (Pr ≥ 3).
Hulptabel en aantekeningen voor het bepalen van Av
Factoren met betrekking tot het ontwerp van de machine:

• Snelheid waarmee een gevaarlijke situatie tot schade leidt of de snelheid waarmee
een gevaarlijke situatie ontstaat. Plotseling optreden: Av=3, snel optreden: Av=5,
langzaam optreden met voldoende tijd om situatie in te schatten en weg te komen:
Av=1.
• Weg kunnen komen. Voldoende ruimte om tijdig weg te komen van het gevaar:
Av=1. Obstakels in de vluchtroute: Av=3. Nauwe of gesloten ruimten: Av=5.
• De herkenbaarheid van het gevaar. Niet zichtbare en gevaarlijke objecten zoals
bijvoorbeeld hete oppervlakten, scherpe snijdende onderdelen: Av=5. Indien deze
objecten duidelijk herkenbaar zijn als gevaarobject en zichtbaar: Av=1. De
aanwezigheid van duidelijke waarschuwingssignalen of markeringen: Av=1.
• Alarmsignalering. Wanneer alarmsignalering wordt toegepast bij optredend gevaar
in combinatie met voldoende tijd en ruimte: Av=3.
Menselijke factoren:
• Kennis van de gevaren. Personeel dat getraind is in het herkennen van de gevaren
van de machine: Av=1. Indien dit niet het geval is: Av=3.
• Ervaring: Personeel dat ruime kennis en ervaring heeft in de bediening van de
machine en de herkenning van de gevaren: Av=1. Indien niet Av=3.

2020 -2021 Pagina 125 van 135
Uitgewerkt voorbeeld
De machine:
In een installatie die een poedermengsel verwerkt tot een granulaat staat een zeefmolen om
poederdeeltjes te verkleinen en te zeven.
De machine wordt bediend door ervaren en getrainde procesoperators. Het gevaar van
de machine is bekend bij de operators.
Gemiddeld 3x per dag gaat het inspectieluik van de zeefmolen open om te controleren
of het product niet aankoekt aan de molen. De controle duurt maximaal enkele minuten.
Binnen een armlengte kan de molen geraakt worden. De molen draait met hoge snelheid in
de zeef rond. Vingers kunnen worden gegrepen met verlies van vingers en zelfs een deel
van de hand.
Beveiliging:
Het inspectieluik is niet beveiligd. Als het geopend wordt draait de zeefmolen door. De
operators hebben de instructie om de zeefmolen eerst af te schakelen alvorens de
molen te inspecteren.
Risicobeoordeling:
Om het luik te kunnen beveiligen met een beveiliging wordt het PL bepaald met behulp van
de risicograaf uit de norm ISO 13849
PL - ISO 13849 - Resultaat PL c
S Ernst S2 Vingers en deel van de hand / deel arm kan afgerukt

worden - irreversibel
F Frequentie F1 Cyclische handeling met een gemiddelde frequentie.
Tijdsduur van handeling is kort. Het is niet nodig om arm
in het apparaat te steken.
P Voorkomen P1 Voorkomen gevaar mogelijk - hand hoeft niet in het gat
gestoken te worden: alleen kijken. Operators zijn getraind
en ervaren. Er is een grote kans om het gevaar te
voorkomen.

2020 -2021 Pagina 126 van 135
Hoe bewijst men nu dat het vereiste level behaald wordt?
De norm EN / ISO 13849-1 beschrijft volgende invloeden om het gewenste Performance
Level te bereiken:
• Invloed van de architectuur : bepaald door de oude veiligheid categorieën uit de

EN 954-1
• Invloed van de betrouwbaarheid MTTFd (Mean Time to Dangerous Failure)
• Invloed van de foutbewaking -diagnose DC (Diagnostic Coverage) : fout
detecteren voor ze gevaarlijk wordt.
• Invloed van gemeenschappelijk falen - CCF (Common Cause Failure) : bij
redundant systemen (CAT 3 en CAT4) dient voorkomen te worden dat één fout leidt
tot verlies van beide kanalen in de redundant opbouw
• Systematische Integriteit (‘Good Engineering Practices’) = systematische
storingen voorkomen.
De norm voorziet in een methodiek die een goed evenwicht vindt tussen de structuur
(Categorie) en statistische betrouwbaarheid (MTTFd, DC).
In de praktijk wordt voor de validatie van de veiligheidskringen vaak gebruik gemaakt van
software, waarbij de verschillende eisen bepaald en berekend worden.
Wil men bvb een Pl “d” bereiken, kan men verschillende structuren toepassen :
• een structuur volgens categorie 2, met MTTFd “high“ en DC “medium”
• een structuur volgens categorie 3, met MTTFd “medium“ en DC “medium
Zie ook cursus Technologie, waarin deze materie in detail wordt behandeld.

2020 -2021 Pagina 127 van 135
C - 8.5. Risico’s reduceren
Na de analyse en na het rangschikken moet men gepaste oplossingen zoeken om de risico’s

te reduceren, waarbij je volgende volgorde best respecteert :
1- Voorkom of beperk het gevaar bij de bron: gebruik van

minder gevaarlijke materialen, verlaag snelheid en druk, gebruik
van een veilig spanningsniveau, …
2A - Collectieve beveiliging
 Vaste afschermingen
 Hekbewaking al dan niet met vergrendeling
 Lichtschermen (met sasfunctie)
2B - Individuele bescherming
 Handschoenen
 Veiligheidsschoenen
 Helm, gehoorbescherming, …
3- Organisatorische maatregels
• Pictogrammen
• Instructies
• Procedures en aanbevolen werkwijzes
• Waarschuwingen m.b.t. restrisico’s
Merk op : maar al te veel zien we in de bachelor proef dat men snel teruggrijpt naar delen 2B
en 3. Het is echter veel belangrijker om langer stil te staan bij mogelijkheden 1 en 2A.
Zie ook de samenstelling van de groep : hoe breder deze is qua verschillende technieken en
invalshoeken, des te beter de resultaten.
Een RA van 1 persoon is meestal te eng van opvatting met beperkte resultaten tot gevolg.

2020 -2021 Pagina 128 van 135
C - 8.6. Normen en richtlijnen
Een richtlijn is een door Europa opgesteld document die WET is.
Alle lidstaten van de EU zijn er juridisch aan gebonden.
Men kent twee soorten richtlijnen :
• sociale richtlijnen : doel = minimum veiligheidseisen in te stellen, lidstaten mogen

strengere eisen stellen in eigen land.
• productrichtlijnen (CE): doel is om handel te bevorderen, d.w.z. lidstaten mogen
geen strengere eisen stellen om gelijke handelspositie fabrikanten te waarborgen
(is concurrentie)
Een aantal voorbeelden zijn :
• Machinerichtlijn,
• Laagspanningsrichtlijn,
• Arbeidsmiddelen richtlijn (sociale richtlijn),
• PED: drukapparatuur,
• EMC: elektromagnetische compatibiliteit,
• ATEX: explosieve omgevingen
• Liften
• ….
Een norm is meer een technisch document. Je kan het beschouwen als een document van
goed vakmanschap. Een norm is GEEN WET op zich.
Bovenstaande richtlijnen verwijzen echter veelvuldig naar deze normen.
Een contract of een lastenboek kan ook naar een norm verwijzen, waardoor ze bindend
wordt.
Normen geven wel geschikte oplossingen voor bepaalde situaties, zoals bijvoorbeeld een
norm voor schroefdraad : alle schroefdraadgegevens zijn vastgelegd in de norm, een
fabrikant is niet verplicht deze schroefdraadnorm te gebruiken doch zal baat hebben dit wel
te doen omwille van uitwisselbaarheid van producten.
Normen vereisen een voldoend groot draagvlak, daarom worden normen samengesteld door
commissies waar alle belanghebbenden zitting kunnen hebben. Uiteindelijk zal men tot een
consensus moeten komen die dan norm wordt.
Normen kunnen van toepassing zijn op nationaal niveau, voor Belgische normen
voorafgegaan door de letters NBN. Europese normen worden aangeduid door EN.
Internationaal zijn ISO en IEC normen de meest bekende.
Europese geharmoniseerde normen zijn van groot belang, op deze wijze worden de nationale
normen op één lijn gebracht. Let wel dat niet alle Europese normen geharmoniseerde
normen zijn.
Enkele gekende afkortingen :
• NBN : Bureau voor normalisatie (België),

• NEN : Nederlands Normalisatie Instituut,
• CEN : Comité Européen de Normalisation,
• CENELEC : Comité Européen de Normalisation Electrotechnique,
• ETSI : European Telecommunications Standards Institute,
• ISO : International Standardization Organisation,
• IEC : International Electrotechnical Commission,
• ITU : International Telecommunication Union.

2020 -2021 Pagina 129 van 135
Producten die onder één of meerdere van de bovenstaande richtlijnen vallen moeten voldoen
aan de CE markering. Dit houdt in dat de producten vergezeld moeten worden door een
verklaring van overeenstemming.
Met een verklaring van overeenstemming bevestigt de fabrikant dat zijn product aan alle
eisen van de Europese Richtlijnen die van toepassing zijn op zijn product, voldoet.
Dit betekent dat hij zijn product op de markt kan brengen en verkopen binnen de EU, zonder
rekening te houden met de nationale wetgevingen
Het CE traject bestaat uit de volgende stappen :

• Uitvoeren van een risicoanalyse
• Machine ontwerpen zodat deze voldoet aan de essentiële eisen van de richtlijn zoals
beschreven in bijlage 1 (van de norm)
• Aanleggen van een technisch constructiedossier (TCD)
• Duidelijke gebruiksaanwijzing maken
• Gepaste procedure voor conformiteitsverklaring doorlopen
• Ondertekenen van conformiteitsverklaring
• Aanbrengen van de CE-markering op de machine = Conformité Européenne,
overeenkomstig de Europese richtlijn
C - 8.7. Technisch Constructiedossier (TCD)
De fabrikant of zijn gemachtigde vertegenwoordiger moeten een technisch dossier

samenstellen waarin materiaal wordt opgenomen dat overeenstemming met de veiligheids-
en gezondheidseisen aantoont.
In dit dossier dienen alle relevante gegevens te zijn opgenomen, zoals de testresultaten,
tekeningen, specificaties enzovoort.
Het is niet noodzakelijk dat alle informatie permanent op papier beschikbaar is.
Het complete technisch dossier moet echter wel op verzoek van een deskundige autoriteit
(een door een EU-land aangemelde instantie die de overeenstemming van de
machines bewaakt) gecontroleerd kunnen worden.

2020 -2021 Pagina 130 van 135
Het technisch dossier moet ten minste de volgende documentatie bevatten:
• Overzichtstekeningen van de apparatuur, met inbegrip van tekeningen van

stuurkringen.
• Gedetailleerde tekeningen, opmerkingen met betrekking tot berekeningen die zijn
vereist voor het controleren van de overeenstemming van de machine met de
essentiële veiligheids- en gezondheidseisen.
• Risicoanalysedocumentatie, waaronder een lijst met de essentiële veiligheids- en
gezondheidseisen die op de machines van toepassing zijn, en een omschrijving van
de geïmplementeerde veiligheidsmaatregelen, alsook een lijst met restrisico’s.
• Een lijst met toegepaste normen en andere technische specificaties die aangeeft
welke essentiële veiligheids- en gezondheidseisen van toepassing zijn.
• Een omschrijving van de methoden die worden gebruikt om machinegevaren te
elimineren.
• Indien van toepassing, technische rapporten of certificaten van een testfaciliteit of
een andere instantie.
• In het geval van een verklaring van overeenstemming met een geharmoniseerde
Europese norm dient elk technisch rapport de relevante testresultaten te
vermelden.
• Een exemplaar van de gebruiksaanwijzing van de machine.
• Indien van toepassing, de inbouwverklaring voor aanwezige niet-voltooide machines
en de bijbehorende montage-instructies.
• Indien van toepassing, exemplaren van de EG-verklaring van overeenstemming
voor machines of andere producten die in machines zijn ingebouwd.
• Een exemplaar van de EG-verklaring van overeenstemming.

2020 -2021 Pagina 131 van 135
C - 9. Literatuurlijst, bronvermelding, lijsten
C - 9.1. Bronvermelding, literatuurlijst
• VEI, Geel, diverse opleidingsdocumenten m.b.t. kabelberekeningen en

kortsluitberekeningen
• CEBEO, Installatiekabel, 2009
• BOGAERT, ing, J.H., Van straling tot verlichting, Coaster Publications bvba,
Oostende, 2000, 715 blz.
• IBE-BIV groep B, Code van goede praktijk voor binnenverlichting, 36 blz.
• LABORELEC, DOE USA, 2008
• DIAL website, software DIALUX
• NORKA website , algemene documentatie
• PHILIPS website, diverse technische bronnen
• ETAP website, diverse technische bronnen
• ZUMTOBEL website, diverse technische bronnen
• LEGRAND, website, diverse technische bronnen
• SCHNEIDER ELECTRO, website, diverse technische bronnen
• ABB, website, diverse technische bronnen
• KLUWER, website, diverse technische bronnen
• PILZ, basiscursus functionele veiligheid
• ROCKWELL, Safebook 4, veiligheidsgerelateerde machinebesturing
• Diverse websites normering :
 www.iso.org
 www.iec.ch
 www.cen.eu
 www.cenelec.eu
 www.etsi.org
 www.nbn.be

2020 -2021 Pagina 132 van 135
C - 9.2. Overzicht van de toegepaste figuren
FIGUUR 1, PDCA ......................................................................................................................................................... 8

FIGUUR 2, PERSLUCHT, OVERZICHT VAN EEN PERSLUCHTINSTALLATIE .................................................................................... 16
FIGUUR 3, PERSLUCHT, ISOMETRISCHE WEERGAVE ............................................................................................................ 16
FIGUUR 4, PERSLUCHT,ENERGIEKOST PERSLUCHT .............................................................................................................. 17
FIGUUR 5, PERSLUCHT,STRUCTUUR ................................................................................................................................ 18
FIGUUR 6, PERSLUCHT,INDELING TYPE LEIDINGEN ............................................................................................................. 18
FIGUUR 7, PERSLUCHT, DRUKVERLIES IN EEN INSTALLATIE ................................................................................................... 19
FIGUUR 8, PERSLUCHT, LEIDINGEN, RINGLEIDING .............................................................................................................. 21
FIGUUR 9, PERSLUCHT, LEIDINGEN, RINGLEIDING MET STEEKLEIDING .................................................................................... 21
FIGUUR 10, PERSLUCHT, NOMOGRAM 3,2-60 MM .......................................................................................................... 25
FIGUUR 11, PERSLUCHT, NOMOGRAM 25-150 MM ......................................................................................................... 26
FIGUUR 12, DEBIETDIAGRAM VOOR FILTER DRUKREGELAARS ............................................................................................... 29
FIGUUR 13, PERSLUCHT, INSTELLEN VAN DE JUISTE WERKDRUK............................................................................................ 31
FIGUUR 14, PERSLUCHT, WARMTETERUGWINNING ........................................................................................................... 32
FIGUUR 15, VERSCHILLENDE ENERGIEVORMEN ................................................................................................................. 33
FIGUUR 16, LICHT = ENERGIE NAAR HET MENSELIJK BREIN .................................................................................................. 33
FIGUUR 17, OOGGEVOELIGHEIDSKROMME ...................................................................................................................... 34
FIGUUR 18, HET MENSELIJKE OOG: KEGELTJES EN STAAFJES................................................................................................. 34
FIGUUR 19, HET MENSELIJKE OOG: KLEURWAARNEMING.................................................................................................... 35
FIGUUR 20, OVERZICHT FOTOMETRISCHE GROOTHEDEN..................................................................................................... 36
FIGUUR 21 : VOORBEELD VAN LOR VAN 2 TYPE ARMATUREN ......................................................................... 40
FIGUUR 22, VOORBEELD VAN EEN REG AANVRAAG DOCUMENT .......................................................................................... 41
FIGUUR 23 : "KLOKARMATUUR", EEN VEELVULDIG TOEGEPAST ARMATUUR IN DE INDUSTRIE ..................................................... 42
FIGUUR 24, LUMENBEHOUD VAN EEN TL LAMP I.F.V. DE LEVENSDUUR ................................................................................. 43
FIGUUR 25, OVERZICHT VAN DE KLEURBEOORDELING (KWI, RA, CRI) .................................................................................. 44
FIGUUR 26, KLEURTEMPERATUUR ................................................................................................................................. 45
FIGUUR 27, KLEURTEMPERATUUR VAN HET DAGLICHT ....................................................................................................... 46
FIGUUR 28 ; VERGELIJK LICHTSTROOM LED- LICHTBRON BIJ VERSCHILLENDE KLEURTEMPERATUUR ............................................. 47
FIGUUR 29, KLEURWEERGAVE-INDEX OP TL LAMPEN ........................................................................................................ 47
FIGUUR 30, OVERZICHT VAN HET LUMENBEHOUD VAN EEN LED I.F.V. LEVENSDUUR EN TEMPERATUUR ....................................... 49
FIGUUR 31, INVLOED VAN ONDERHOUD OP DE DEPRECIATIEFACTOR ..................................................................................... 50
FIGUUR 32 LED VERSUS TL M.B.T. MF I.F.V. LEVENSDUUR ................................................................................................ 51
FIGUUR 33 SAMENSTELLING VAN DE MF ........................................................................................................................ 51
FIGUUR 34 : VERGELIJK VERSCHILLENDE TYPE LICHTBRONNEN ............................................................................................. 53
FIGUUR 35 LED – KORT UITGELEGD............................................................................................................................... 54
FIGUUR 36 LED DRIVER – SPANNING- OF STROOMBRON ................................................................................................... 54
FIGUUR 37 LED ALS WIT LICHT ..................................................................................................................................... 55
FIGUUR 38 LED - STARTTIJD ........................................................................................................................................ 55
FIGUUR 39 LED KLEURSPREIDING ................................................................................................................................. 56
FIGUUR 40 LED MC ADAM ......................................................................................................................................... 56
FIGUUR 41 LED – LXBY – L0CZ. .................................................................................................................................. 57
FIGUUR 42 LED LLMF; LSF ........................................................................................................................................ 57
FIGUUR 43, INVLOED VAN DE TEMPERATUUR OP LUMENOUTPUT VAN EEN LAMP .................................................................... 61
FIGUUR 44, INVLOED VAN DE TEMPERATUUR OP EEN LUMENOUTPUT BIJ EEN AANGEPAST ARMATUUR ........................................ 61
FIGUUR 45, VOORSTELLING VAN DE DIVERSE KLASSE VAN ARMATUREN ................................................................................. 63
FIGUUR 46, KABELBEREKENING, OPWARMING VAN DE KABEL T.G.V. STROOM ........................................................................ 75
FIGUUR 47, KABELBEREKENING, TOELAATBARE TEMPERATUUR VAN KABELS ........................................................................... 76
FIGUUR 48, KABELBEREKENING, MAX. ONDERBREKINGSTIJD VAN EEN BEVEILIGING .................................................................. 77
FIGUUR 49, KABELBEREKENING, OVERZICHT VAN DE VERSCHILLENDE STROOMWAARDEN .......................................................... 77
FIGUUR 50, KABELBEREKENING, INSTELLINGEN VAN EEN AUTOMAAT .................................................................................... 78
FIGUUR 51, KABELBEREKENING, TOELAATBARE SPANNINGSVAL ........................................................................................... 81
FIGUUR 52, KABELBEREKENING, VOORBEELD VAN EEN DOORLAATENERGIEGRAFIEK.................................................................. 84
FIGUUR 53, KABELBEREKENING, VOORBEELD VAN EEN I²T-I GRAFIEK .................................................................................... 85
FIGUUR 54, KABELBEREKENING, VOORBEELD VAN EEN CANECO RESULTAAT ........................................................................... 85
FIGUUR 55, KABELBEREKENING, TYPE UITSCHAKELCURVE VAN INSTALLATIE AUTOMATEN .......................................................... 86
FIGUUR 56, KABELBEREKENING, GRAFISCHE VOORSTELLING VAN DE FOUTSPANNING................................................................ 87

2020 -2021 Pagina 133 van 135
FIGUUR 57, KABELBEREKENING, VOORSTELLING VAN EEN FOUTSTROOM ............................................................................... 87
FIGUUR 58, KABELBEREKENING, INVLOED VAN ASYMMETRISCHE BELASTING ........................................................................... 89
FIGUUR 59, KABELBEREKENING, WEERGAVE VAN HARMONISCHE STROMEN ........................................................................... 90
FIGUUR 60, KORTSLUITBEREKENING, FOUTLUS TIJDENS EEN KORTSLUITING ............................................................................ 91
FIGUUR 61, KORTSLUITBEREKENING, EQUIVALENT SCHEMA TIJDENS EEN KORTSLUITING............................................................ 91
FIGUUR 62, KORTSLUITBEREKENING, MINIMALE EN MAXIMALE KORTSLUITSTROMEN................................................................ 93
FIGUUR 63, KORTSLUITBEREKENING, IMPEDANTIE VAN HS NET ........................................................................................... 94
FIGUUR 64, KORTSLUITBEREKENING, IMPEDANTIE VAN HS TRAFO ........................................................................................ 94
FIGUUR 65, KORTSLUITBEREKENING, KENPLAAT VAN EEN TRANSFORMATOR ........................................................................... 95
FIGUUR 66, KORTSLUITBEREKENING, IMPEDANTIE VAN ELEKTRISCHE LEIDINGEN ...................................................................... 95
FIGUUR 67, KORTSLUITBEREKENING, IEC EN 60647, VOORBEELD ICU, ICS ........................................................................... 96
FIGUUR 68, KORTSLUITBEREKENING, IEC EN 60898, VOORBEELD ICN, ICS ........................................................................... 97
FIGUUR 69, KORTSLUITBEREKENING, IEC EN 60 947, VOORBEELD ICS ................................................................................ 97
FIGUUR 70,, KORTSLUITBEREKENING, IEC EN 60 947/ 60898, VOORBEELD VAN EEN DATASHEET ............................................ 98
FIGUUR 71 – TYPISCH VOORBEELD VAN EEN HS – ALSB VERDELING. ................................................................................... 99
FIGUUR 72 – BEGRENZENDE WERKING VAN EEN HOGER GELEGEN AUTOMAAT...................................................................... 100
FIGUUR 73 ............................................................................................................................................................. 101
FIGUUR 74, REACTIEVE ENERGIE, OPNAME VAN REACTIEVE ENERGIE ................................................................................... 101
FIGUUR 75, REACTIEVE ENERGIE, NAIJLENDE STROOM ..................................................................................................... 101
FIGUUR 76, REACTIEVE ENERGIE, BLIND VERMOGEN ........................................................................................................ 102
FIGUUR 77, REACTIEVE ENERGIE,VECTORIËLE VOORSTELLING P, Q, S.................................................................................. 102
FIGUUR 78, REACTIEVE ENERGIE, VOORBEELD VAN EEN FACTUUR....................................................................................... 103
FIGUUR 79, REACTIEVE ENERGIE, VECTORIËLE VOORSTELLING COMPENSATIE ........................................................................ 104
FIGUUR 80, REACTIEVE ENERGIE, GLOBALE COMPENSATIE ................................................................................................ 105
FIGUUR 81, REACTIEVE ENERGIE, INDIVIDUELE COMPENSATIE............................................................................................ 105
FIGUUR 82, REACTIEVE ENERGIE, COMBINATIEMETHODE.................................................................................................. 106
C - 9.3. Overzicht van de toegepaste tabellen
TABEL 1, KENCIJFERS VOOR VERMOGENBILAN .................................................................................................................. 11

TABEL 2, , PERSLUCHT,OVERZICHT VERLIEZEN................................................................................................................... 17
TABEL 3, PERSLUCHT,VOORBEELD LUCHTBEHOEFTE .......................................................................................................... 19
TABEL 4, PERSLUCHT, DRUKVERLIES ............................................................................................................................... 20
TABEL 5, PERSLUCHT, LEIDINGEN VL .............................................................................................................................. 22
TABEL 6, PERSLUCHT, LEIDINGEN AL .............................................................................................................................. 22
TABEL 7, PERSLUCHT, EQUIVALENTE LENGTE .................................................................................................................... 24
TABEL 8, PERSLUCHT, PERSLUCHTKWALITEITEN ................................................................................................................ 27
TABEL 9, PERSLUCHT, KWALITEITSKLASSE ........................................................................................................................ 28
TABEL 10, PERSLUCHT, INVLOED VAN DE AANZUIGTEMPERATUUR ........................................................................................ 32
TABEL 11, LICHTBEHOEFTE I.F.V. LEEFTIJD ....................................................................................................................... 35
TABEL 12, KABELBEREKENING, TOELAATBARE SPANNINGSVAL ............................................................................................. 81
TABEL 13, KABELBEREKENING, OVERZICHT VAN DIVERSE K-WAARDEN ................................................................................... 83
TABEL 14, KORTSLUITBEREKENING, KORTSLUITSPANNING VAN TRANSFORMATOREN ................................................................ 95
TABEL 15, REACTIEVE ENERGIE, COMPENSATIE VOOR TRANSFORMATOREN .......................................................................... 106
TABEL 16, REACTIEVE ENERGIE, COMPENSATIE MOTOREN ................................................................................................ 107
TABEL 17, REACTIEVE ENERGIE, COMPENSATIE OVERIGE VERBRUIKERS ................................................................................ 108
C - 9.4. Overzicht van de toegepaste formules
VERGELIJKING 1, PERSLUCHT, BEPALING VAN DE TOTALE LUCHTBEHOEFT ............................................................................... 19

VERGELIJKING 2, PERSLUCHT, DRUKVAL IN RECHTE LEIDINGEN ............................................................................................. 24
VERGELIJKING 3, PERSLUCHT, LEKVERLIES. ....................................................................................................................... 30
VERGELIJKING 4, VUISTREGEL VERLICHTINGSBEREKENINGEN ................................................................................................ 70
VERGELIJKING 5, ROTERENDE MACHINES, RELATIE TUSSEN V, N............................................................................................ 72
VERGELIJKING 6, ROTERENDE MACHINES, RELATIE TUSSEN Ω, N ........................................................................................... 72
VERGELIJKING 7, ROTERENDE MACHINES, RELATIE TUSSEN P, M, Ω ...................................................................................... 73

2020 -2021 Pagina 134 van 135
VERGELIJKING 8, ROTERENDE MACHINES, RELATIE TUSSEN P, M EN N ................................................................................... 73
VERGELIJKING 9, ROTERENDE MACHINES, RELATIE TUSSEN F, M .......................................................................................... 73
VERGELIJKING 10, ROTERENDE MACHINES, RELATIE TUSSEN P, F, V ...................................................................................... 74
VERGELIJKING 11, ROTERENDE MACHINES, RELATIES TUSSEN M, J, . ................................................................................... 74
VERGELIJKING 12, WET VAN JOULE ................................................................................................................................ 76
VERGELIJKING 13, WET VAN POUILLET ........................................................................................................................... 76
VERGELIJKING 14, MAX. TOELAATBARE STROOM DOOR DE KABEL......................................................................................... 79
VERGELIJKING 15, IB, INF, IF ........................................................................................................................................ 80
VERGELIJKING 16, THERMISCHE BELASTBAARHEID VAN KABELS ............................................................................................ 83
VERGELIJKING 17, BEPALEN VAN DE KORTSLUITSTROOM .................................................................................................... 92
VERGELIJKING 18, REACTIEVE ENERGIE, VERMOGENBEREKENING ....................................................................................... 102
VERGELIJKING 19, REACTIEVE ENERGIE, COS Φ ............................................................................................................... 103
VERGELIJKING 20, REACTIEVE ENERGIE, COMPENSATIE MOTOREN ...................................................................................... 107
VERGELIJKING 21, REACTIEVE ENERGIE, INVLOED VAN HARMONISCHEN ............................................................................... 109

2020 -2021 Pagina 135 van 135

Cursus Industrieel Ontwerpen 2020 2021

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cursus Industrieel Ontwerpen 2020 2021

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ontwerpen CAD

Dhr. Thijs Alain – docent

De doelstellingen van de cursus zijn:

• het ontwerpen (engineering) van een industriële installatie met

C - 0.1. Aanpak - evaluatie

• case I = uitwerking door docent aan de hand van voorbeelden in de les;

C - 0.3. Inhoud van de cursus

C - 0.4. Persoonlijke gegevensbank

CAD Engineering AP Hogeschool Antwerpen Versie I

C - 0.6. Projectmanagement bij CAD Engineering

CAD Engineering AP Hogeschool Antwerpen Versie I

Een vermogenbilan geeft een overzicht van beschikbare vermogens in je installatie.

Een vermogenbilan is de start van een (elektrisch) ontwerp.

C - 1.1. Welke tools zijn er beschikbaar om een vermogenbilan op te stellen?

In de markt zijn een aantal softwaretools ontwikkeld.

• XL-Pro (van Legrand),

In deze cursus gaan we gebruik maken van een excel rekenblad.

CAD Engineering AP Hogeschool Antwerpen Versie I

• Een overzicht van alle verbruikers,

C - 1.3. Verklaring van een aantal begrippen: Utiliteit (ku).

Ku (Utiliteit) is een correctiefactor om de overdimensionering van bepaalde verbruikers te

Voorbeeld 1: Uit een procescalculatie blijkt dat een proces 23 kW verbruikt.

C - 1.4. Verklaring van een aantal begrippen: Gelijktijdigheid (ks=ks1.ks2).

Ks1 (gelijktijdigheid) is een correctiefactor om de gelijktijdigheid van bepaalde verbruikers

Voorbeeld 1: twee pompen worden redundant voorzien. De gelijktijdigheid bedraagt hier

Voorbeeld 2 : in een carwash worden 10 motoren voorzien voor de wasstraat. Gezien er

Opmerking: ks2 is de correctiefactor wanneer een voedend verdeelbord diverse

CAD Engineering AP Hogeschool Antwerpen Versie I

Omdat de leveringstermijnen van trafo’s (vakjargon) , dieselgroepen (NSA), aansluitingen

Opgelet : kencijfers zijn een hulp maar ook een gevaar.

Voorlopig mag je met volgende kencijfers werken:

Tabel 1, kencijfers voor vermogenbilan

Ku = meestal 1 , Ks = 0.7 … 1 afhankelijk van de toepassing.

CAD Engineering AP Hogeschool Antwerpen Versie I

Voor de algemene stopcontacten in burelen : 6 W/m²

C - 1.5.3. Motoren / verbruikers in het algemeen

Ku = wordt meestal 0.75 genomen.

CAD Engineering AP Hogeschool Antwerpen Versie I

Een elektrische installatie dient voorzien te worden van een voeding.

Onderstaande tekst heeft NIET als doel om de verschillende voedingsbronnen te bespreken

C - 1.6.1. Normale voeding

Merk op : in het vakjargon spreekt men meestal over

Deze bron kan online of stand-by zijn.

Stand-by wil zeggen dat de bron zal opgestart worden

CAD Engineering AP Hogeschool Antwerpen Versie I

Meestal zijn dit systemen op basis van een batterij.

Een UPS wordt zelden separaat opgesteld, maar wordt meestal

C - 1.6.4. Gebruik van de verschillende voedingen

• niet kritische verbruikers,

C - 1.7. Compensatie van reactieve energie.

CAD Engineering AP Hogeschool Antwerpen Versie I

Een aantal tips :

• onderaan de tabel kan het resultaat bestudeerd worden en kunnen de uiteindelijke

CAD Engineering AP Hogeschool Antwerpen Versie I

C - 2.1. Ontwerpen van een persluchtinstallatie

De leiding moet zoveel mogelijk zonder vermindering van:

de perslucht van de fabrikant (compressor) naar de verbruiker leiden.

Figuur 2, perslucht, overzicht van een persluchtinstallatie

Figuur 3, perslucht, isometrische weergave

CAD Engineering AP Hogeschool Antwerpen Versie I

Figuur 4, perslucht,energiekost perslucht

Tabel 2, , perslucht,overzicht verliezen

C - 2.1.1. Free Air Delivery

CAD Engineering AP Hogeschool Antwerpen Versie I