Bloque 1: Uvod u iberoromansku sociolingvistiku

Ferdinand de Sosir (Ferdinand de Saussure) je prvi definisao jasnu dihotomiju između

jezika kao uređenog sistema – langue – i jezika kao konkretne realizacije, govora – parole. S tim
u vezi, Čomski (Noam Chomsky) pravi razliku između kompetencije, koja je u stvari znanje o
jeziku, od performanse, a to predstavlja upotrebu jezika u konkretnim društveno određenim
situacijama. Tvrdnja Sosira i Čomskog da je govor heterogen je istinita, međutim, nisu bili u
pravu kada su ga otpisivali kao mogući objekat proučavanja. Sociolingvistika je, dakle, nauka o
parole, a glavni izazov sa kojim se od samog početka suočava jeste da razume i objasni jezik kao
,,objekat koji poseduje uređenu heterogenost“. (Kuzmanović Jovanović 2020: 11, 12)
Profesorka Jelena Filipović u svojoj knjizi ,,Moć reči: Ogledi iz kritičke sociolingvistike“
(2009: 12, 13, 14, 15) definiše jezik kao sistem znakova koji se koristi u komunikaciji, u
interakciji sa ostalim članicama i članovima jedne ili više govornih zajednica na jednom ili više
jezika, a lingvistiku kao nauku koja ga izučava. Kada bismo poredili lingvistiku sa filozofijom i
prirodnim naukama, društvenim naukama, mogli bismo reći da je ona relativno nova nauka.
Kako navodi u svojoj knjizi, po Sosiru, jezik se posmatra kao zaokružena celina i princip
organizacije koji, za razliku od govora, predstavlja nešto što možemo analizirati nezavisno.
Možemo zanemariti sve druge elemente govora – zapravo, nauka o jeziku je moguća samo
ukoliko su ti drugi elementi isključeni. Međutim, Sosirova ideja o jeziku kao sistemu,
apstraktnom i nezavisnom od društvenih promenljivih imala je relevantniju ulogu u istoriji
lingvistike. Ta ideja je da je jezik 1 sve ono što ostaje kada se od langage2 odbije sve ono što je
parole3. Ali, to bi bio samo jezik posmatran van društvene realnosti, kako iznosi sam Sosir,
pošto, da bi jezik postojao, potrebna je govorna masa koja se služi jezikom – jezik živi u
kolektivnoj svesti. Dalje u knjizi, profesorka Filipović navodi Sosirov citat: ,,Naravi jedne nacije
odražavaju se u jeziku, dok je, s druge strane jezik ono što u velikoj meri čini naciju“. Zaključuje
da se Sosir takođe osvrće na pitanja kao što su odnosi manjinskih i većinskih jezika, pitanja
standardnojezičkih kultura, jezička politika, jezik i kulture. Naravno, ovakav pristup jeziku kao
sistemu relativno nezavisnom od jezičke upotrebe je bio od izuzetne važnosti u afirmaciji
lingvističke nauke koja u nekoj meri zanemaruje psihosocijalne varijable koje utiču na način na
koji koristimo jezik kako bismo razumeli svet koji nas okružuje. Te psihocoijalne varijable mogu
biti društveni činioci, kontekst, interakcija. Strukturalistička lingvistika definiše jezik kao sistem,
odnosno kao pravila uređenog kognitivnog konstrukta. Ona pretpostavlja da su jezičke
sposobnosti govornika objašnjive kroz ranije navedeni koncept kompetencije. Dakle, jezička
kompetencija shvata se kao sposobnost uma i zajednička je karakteristika svih ljudskih bića.
Naime, prema mišljenju autorki i autora iz oblasti, između ostalih, i sociolingvistike, gore
opisani pristup jeziku nije jedini moguć. Zatim se poziva na Krausa i kaže da je jezik osnovno
sredstvo prenosa kulturnog znanja i primarni kanal koji nam obezbeđuje pristup misaonim
sadržajima drugih. Jelena Filipović u svojoj knjizi izdvaja ono što smatra važnim za aspekte
lingvističkih istraživanja, a među njima je i činjenica da je jezik dakako društveni fenomen. Jezik
koristimo kako bismo preneli svoje misli i svoje ideje, a to znači da nikako ne možemo tvrditi da
1
Langue
2
Govorna aktivnost
3
Individualni govor
jezik funkcioniše nezavisno od konteksta u kome se koristi, niti da se može analizirati kao sistem
do koga dolazimo intuitivnom analizom uma idealizovanog govornika. Fokusira se na
komunikativnu kompetenciju4, koja podrazumeva sposobnost članice ili člana jedne zajednice da
se prilagodi uslovima i zahtevima situacije. Kontekst i funkcionisanje jezika u komunikativnim
situacijama daju nam ključne signale koji nam omogućavaju da razumemo ono što čujemo,
pročitamo ili vidimo i pomažu nam da osobe sa kojima smo u komunikaciji pravilno rastumače
značenja koja želimo da prenesemo.
Sociolingvistika se potom javlja kao odgovor na strukturalističku interpretaciju jezika kao
apstraktnog i potpuno odvojenog društvenog konteksta u kome se upotrebljava. Nasuprot tome,
ona nudi interdisciplinarni pristup jeziku unutar konkretnih govornih zajednica. Hajms (Hymes)
tvrdi da je jezik ključni fenomen koji je neophodno analizirati ukoliko želimo da shvatimo
celokupnu složenost jezika. Ključno je spomenuti da se profesorka Filipović poziva na Labova
koji pravi razliku između makrosociolingvistike – nauke koja ima jednu širu vizuru odnosa
jezika i društva kroz prizmu pristupa i metoda društvenih nauka i mikrosociolingvistike – nauke
koja ostaje usmerena na lingvističke činjenice, odnosno analizira jezičku varijaciju i promenu u
odnosu na socijalne faktore. Markosociolingvistika i mikrosociolingvistika se razvijaju
pararelno. Kritički, sociolingvistika jezik sagledava kao promenljivi sistem koji se kroz različite
sredine ispoljava u nizu funkcija koje koristimo za komunikaciju u različitim domenima.
(Filipović 2009: 16, 20)
Najzad, jedan od autora čija bibliografija ulazi u ovaj rad je i Asevedo (Milton Azevedo
2005: 36, 37, 38), koji podvlači da je jezik, pre svega, jedna raznolikost 5. Prema rečima ovog
lingviste, dovoljno je pogledati kako ljudi govore – mi i drugi – da bismo shvatili da se naš jezik
veoma razlikuje. Stoga je varijacija osnovna karakteristika svakog jezika i manifestuje se u
različitim dimenzijama. Od jednog vremena do drugog, od jednog regiona do drugog, i između
različitih grupa govornika onoga što se obično smatra istim jezikom. Šta je, onda, jezik, a šta
dijalekat? Odgovor na ovo pitanje zavisi od toga kako se definišu pojmovi jezika i dijalekta. Oba
pojma se odnose na skup zajedničkih karakteristika koje se manifestuju u govoru zajednice. U
kolokvijalnom jeziku, reč dijalekat se često koristi sa određenim negativnim konotacijama, kao
da je reč o nepotpunom govoru. Međutim, u lingvistici, dijalekat je striktno tehnički termin koji
znači isto što i ,,raznovrsnost ili modalitet jednog jezika“, i nema nikakvu vrednosnu konotaciju.
S druge strane, jezik je opštiji pojam. Dakle, govorimo o dijalektima kada želimo da napravimo
razliku između dva ili više varijeteta šireg entiteta. Dijalekti se često definišu geografskim ili
regionalnim terminima. Primera radi, kada govorimo o španskom jeziku u Španiji, mislimo na
skup dijalekata poluostrva, suprotstavljajući ga hispanoameričkim varijetetima (ili dijalektima).
U okviru poluostrva razlikujemo (pod)dijalekte kao što su kastiljanski, andalužanski,
ekstremaduranski i mursijski, između ostalih. A misleći na hispanoamerički španski jezik,
govorimo o argentinskom, meksičkom, karipskom dijalektu, između ostalih.
Zauzvrat, ,,portenjo6“ bi bio poddijalekat argentinskog dijalekta. S druge strane, pojam
makrodijalekat označava skup dijalekata ili jezičkih varijeteta regiona. Na primer, kubanski,
4
Definiše je kao mnogo širi pojam kompetencije Čomskog.
5
Varijacija
6
Porteño
dominikanski i portorikanski dijalekti su (pod)klijalekti karipskog (marko)dijalekta. Nešto slično
se dešava i sa katalonskim (poreklom iz regiona Katalonije koji se nalazi na severoistoku
Španije), čije su varijacije poznate po regionalnim nazivima poput valensijanskog u Valensiji i
majorkanskog na Majorci. I pored malih razlika u izgovoru, morfologiji, sintaksi i vokabularu,
reč je o istom jeziku, mada ima i onih koji iz političkih razloga kažu da su to različiti jezici.
Negativne konotacije koje reč dijalekat ima u običnom govoru korišćene su u represivne
svrhe. U Španiji, diktatorski režim generala Franciska Franka (1939-1975) koji je usledio nakon
građanskog rata koji se odigrao između 1936. i 1939. godine, pokušao je da potisne regionalne
jezike kao što su katalonski ili galisijski. Zbog toga je širio pogrešnu ideju da to nisu jezici,
već ,,regionalni dijalekti“ španskog jezika, neprikladni za kulturnu upotrebu. Međutim, ova
manipulacija terminologijom ne odražava lingvističku stvarnost, već ideološku i političku
motivaciju.
S obzirom na to da se ovaj rad bavi samim uvodom u iberoromansku sociolingvistiku, i
pozivajući se na ,,Rečnik lingvistike i fonetike“ Davida Kristala, potrebno je dati jasne definicije
nekih od pojmova koji su nesumnjivo sastavi deo sociolingvistike.
Kao što je prethodno objašnjen pojam dijalekta, sledeći relevantan pojam bio bi diglosija Termin
koji se koristi u sociolingvistici kako bi ukazao na situaciju u kojoj se dva veoma različita
varijeteta jezika spajaju u čitavoj jezičkoj zajednici, od kojih svaki ima različitu sferu društvene
funkcije. Oba varijeteta su standardizovana u određenom stepenu, a izvorni govornici ih smatraju
alternativama i često im se daju posebna imena. Sociolingvistika ih obično klasifikuje na visoki
varijetet (A) i niski varijetet (B) koji odgovara razlici u formalizmu: visoki varijetet se uči u
školi, to je onaj varijetet koji se obično koristi u crkvi, u ozbiljnoj literaturi, i kao posledica toga
uživa veći društveni prestiž. Dok se s druge strane niski varijetet koristi u porodičnim
razgovorima i u drugim relativno neformalnim situacijama.
Govorna zajednica je pojam koji se koristi u odnosu na bilo koju ljudsku grupu koja je,
društveno ili regionalno definisana, identifikovana zajedničkim lingvističkim sistemom.
Idiolekt je termin koji se koristi u lingvistici kako bi ukazao na jezički sistem određenog
govornika – njegov lični dijalekat. Neki lingvisti daju ovom terminu užu definiciju, upućujući na
govorne navike osobe koje se u datom trenutku prikazuju u određenoj varijaciji.
Bibliografija:
Asevedo 2005: Asevedo, Milton M. “Introducción a la lingüística española”, 2. izdanje, Upper
Saddle River, NJ: Pearson Education.
Kuzmanović Jovanović 2020: Kuzmanović Jovanović, Ana, ,,Sociolingvistička istorija iberijskog
poluostrva i iberoromanskih jezika (sa posebnim osvrtom na kastiljanski (španski), portugalski,
galisijski i katalonski jezik), Beograd: Filološki fakultet.
Kristal 2000: Kristal, David, “Diccionario de lingüística y fonética”, Barselona: Octaedro.
Filipović 2009: Filipović, Jelena, „Moć reči: Ogledi iz kritičke sociolingvistike“, Beograd:
Zadužbina Andrejević.