HISTORIA I ŚWIAT

nr 4/2015

Czasopismo naukowe Instytutu Historii

i Stosunków Międzynarodowych
Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach

Siedlce 2015
 Institute of History and International Relations,
Siedlce University of Natural Sciences and Humanities.
ul. Żytnia 39, 08-110 Siedlce, Poland

The Scientific Council:

Jarosław CABAJ (Chairman), Gabriela BELOVA (Neofit Rilski South-West University,
Bulgaria), Oleh DUCH (Ivan Franko National University of Lviv, Ukraine),
Wasyl FUTAŁA (Drohobych State Pedagogical University of name Ivan Franko, Ukraine),
Michael Richard JACKSON BONNER (Toronto, Canada), ks. Roman KRAWCZYK,
Jerzy LINDERSKI (University of North Carolina at Chapel Hill, USA),
Henryk LULEWICZ (Institute of History, Polish Academy of Sciences), Walentyna ŁOŚ
(National Library of Ukraine, Kiev, Ukraine), Katarzyna MAKSYMIUK, Robert PIĘTEK,
Józef PIŁATOWICZ, Marek PLEWCZYŃSKI, Władysław STRUTYŃSKI (Chernivtsi
National University, Ukraine), Walentyna TUGUŻEKOWA (Khakassia Institute of History,
Syberian Branch of the Russian Academy of Sciences, Abakan, Russia), Marek WAGNER,
Wojciech WŁODARKIEWICZ

Editorial Board:
Katarzyna Maksymiuk (Editor in Chief), Adam Lech Kubik (Editorial Assistant), Dorota
Wereda (Subject Editor), Marcin Malik (Statistics Editor), Tomasz Chodowiec, Iwona
Czyżak, Sergiusz Leończyk, Rafał Roguski

Web page: http://www.ihism.uph.edu.pl/historia-i-swiat

Information available at:

Publishing House of Siedlce University of Natural Sciences and Humanities
17/19 Żytnia Street
08-110 Siedlce
tel: +48 25 643 15 20
www.wydawnictwo.uph.edu.pl
Print:
Totem Inowrocław
www.totem.com.pl

ISSN 2299-2464

Typesetting, text makeup and cover design: Adam Lech Kubik, atakan-al-vefa@wp.pl
Ed. I. Size B-5

Cover: Psalter H1665, fragment of folio 212v, National Centre of Manuscripts

(M. Tsurtsumia, Georgia)
 Acknowledgments

We would like here to convey our sincere thanks to Dr Michael Richard

JACKSON BONNER (http://www.mrjb.ca/) for his patience and invaluable
guidance which helped us give this book its final shape.
TABLE OF CONTENTS

ARTICLES

Ahmad SARKHOSH (Tarbiat Modares University, Iran),

Samer NAZARI (Esfahan University of Art, Iran),
Marzieh SHA'RBAF (Esfahan University of Art, Iran)
Introduction to Newly Discovered Petroglyphs with Animal Motifs During
an Archaeological Survey in Southern Regions of Fars (the Beyram Plain)....................15-30

Andrei NEGIN (Lobachevsky State University of Nizhny Novgorod, Russia)

Roman helmets with a browband shaped as a vertical fronton.........................................31-46

Ehsan SHAVAREBI (University of Tehran, Iran)

Roman ‘Soldatenkaiser’ on the Triumphal Rock Reliefs of Shāpūr I
- A Reassessment.............................................................................................................47-63

Vladimir DMITRIEV (Pskov State University, Russia)

The “Night Battle” of Singara: Whose Victory?...............................................................65-70

Ilkka SYVÄNNE (Finnish Society for Byzantine Studies, Finland)

The Reign of Bahrām V Gōr:
The Revitalization of the Empire through Mounted Archery.........................................71-102

Michael Richard JACKSON BONNER (Canada)

Six Problems of interpretation in the reigns of Pērōz, Balāš, Jāmāsp and Kavād........103-121

Katarzyna MAKSYMIUK (Siedlce University, Poland)

The policies of Xusrō I Anōšīrvān (531-579) towards the Christians in Iran..............123-134

Shah Nadeem AHMAD (United Kingdom)

A new Sasanian helmet in the Musee d’Art Classique de Mougins.............................135-156

Adam Lech KUBIK (Siedlce University, Poland),

Shah Nadeem AHMAD (United Kingdom)
Bronze mace with three rams' heads from Ashmolean Museum,
University of Oxford.....................................................................................................157-174

Mamuka TSURTSUMIA (Tbilisi State University, Georgia)

Medieval Georgian Poliorcetica....................................................................................175-204
Leonid BOBROV (Novosibirsk State University, Russia)
Iranian „kula-hud” helmets in the panoply of Turkic nomads of Central Asia
in 17-19th centuries........................................................................................................205-219

Adam KORDYS (Siedlce University, Poland)

National Good Earth of Wiszniów and their managers................................................221-235

Janusz Adam FRYKOWSKI

(Janusz Peter, MD Tomaszów Regional Association, Poland)
The following work depicts the running of the Visitation of the Blessed Virgin
Mary Uniate Parish in Łosiniec since its formation until its liquidation in the 1875...237-266

Adam WIELOMSKI (Siedlce University, Poland)

The French clergy on the theological and on the political during the pontificate
of Pius IX (1846-1878).................................................................................................267-303

Danuta SOWIŃSKA (Poland)

Warsaw and Lublin as the main centers of civil justice
in the Polish Kingdom in 1915....................................................................................305-336

Renata OPŁAKANSKA (Khakassia State University, Russia)

Carrying out the repatriation of Polish prisoners of war in the Minusinsk`s
County of the Yeniseijsk`s province in 1921...............................................................337-344

Radosław BANCERZ (Siedlce University, Poland)

Observations and notes done on preliminary base of analysis of 23 records
gathered The Central Archives of Modern Records in Warsaw The State
Treasury Solicitors Office 1919-1939 in light of utilization for research
of history province Lubelskie......................................................................................345-355

Mykola GENYK (Carpathian National University, Ukraina)

«Beati pacifici: quoniam filii Dei vocabuntur»: Religious factor in Polish
-Ukrainian reconciliation..............................................................................................357-370

REVIEWS AND POLEMICS

Marek WAGNER (Siedlce University, Poland)

Sławomir Augusiewicz, Przebudowa wojska pruskiego w latach 1655-1660.
U źródeł wczesnonowożytnej armii, Oświęcim 2014, ss. 408......................................373-379

Józef PIŁATOWICZ (Siedlce University, Poland)

Sławomir Kindziuk, Kultura fizyczna w Siedlcach. Sport-rekreacja-turystyka
-wychowanie fizyczne, Siedlce 2014, ss. 474...............................................................381-385
Sergiusz LEOŃCZYK (Siedlce University, Poland)
Władimir Żarawin, Helena Czudinowskich, „Bycie Polakiem - ... to los”.
Katalog biograficzny Polaków i obywateli polskich, poszkodowanych
w latach represji stalinowskich w obwodzie kirowskim, Kirow 2013, ss. 358............387-393

Tomasz KOWALCZYK (Siedlce University, Poland)

Janusz Kuligowski, Życie polityczne, społeczno-gospodarcze i kulturalne
powiatu mińskomazowieckiego w latach 1918-1939, Mińsk Mazowiecki 2013
ss. 456...................................................................................................................... .....395-404

Janusz KULIGOWSKI
(Archive of the President of the Republic of Poland, Poland)
In response to Professor Józef Piłatowicz.....................................................................405-408

Józef PIŁATOWICZ (Siedlce University, Poland)

Reply to „In response to Professor Józef Piłatowicz”...................................................409-414

SOURCES

Wojciech WŁODARKIEWICZ (Siedlce University, Poland)

The report of the Volhynia voivodship governor about voivodeship’s security
the day before Polish campaign of 1939.......................................................................417-436

MESSAGES

Kumar ABHIJEET (Magadh University, India)

Looking at Gandhāra.....................................................................................................4 39-447

Sara PROKOPIAK (Poland)

A Journey against the Will............................................................................................449-473

Damian SIEBIESZUK (Siedlce University, Poland)

Report of The Conference of PhD and students of the Institute of History
and International Relations UPH..................................................................................475-486

Klaudia SIESTRZEWITOWSKA (Poland)

Testament of massacre orphans....................................................................................4 87-491

Agnieszka MIODUSKA
(Archives of the Institute of Physics, Polish Academy of Sciences, Poland)
Assosiate Professor Jerzy Prochorow (1938-2006) – the resident of Siedlce..............493-498
SPIS TREŚCI

ARTYKUŁY

Ahmad SARKHOSH (Tarbiat Modares University, Iran),

Samer NAZARI (Esfahan University of Art, Iran),
Marzieh SHA'RBAF (Esfahan University of Art, Iran)

‫منطقهی‬ ‫باستانشناختی‬ ‫بررسی‬ ‫در‬ ‫حیوانی‬ ‫نقوش‬ ‫با‬ ‫نویافته‬ ‫سنگنگارههای‬ ‫معرفی‬
.......................................................................................................)‫فارس جنوبی (دشت بیرم‬
...........................................................................................................................................15-30

Andrei NEGIN (Lobachevsky State University of Nizhny Novgorod, Russia)

Roman helmets with a browband shaped as a vertical fronton.........................................31-46

Ehsan SHAVAREBI (University of Tehran, Iran)

Roman ‘Soldatenkaiser’ on the Triumphal Rock Reliefs of Shāpūr I
- A Reassessment.............................................................................................................47-63

Vladimir DMITRIEV (Pskov State University, Russia)

The “Night Battle” of Singara: Whose Victory?...............................................................65-70

Ilkka SYVÄNNE (Finnish Society for Byzantine Studies, Finland)

The Reign of Bahrām V Gōr:
The Revitalization of the Empire through Mounted Archery.........................................71-102

Michael Richard JACKSON BONNER (Canada)

Six Problèmes d’interprétation dans les règnes de Pērōz, Balāš, Jāmāsp et Kavād......103-121

Katarzyna MAKSYMIUK (Siedlce University, Poland)

Die Politik von Xusrō I. Anōšīrvān (531-579) gegenüber Christen in dem Iran..........123-134

Shah Nadeem AHMAD (United Kingdom)

A new Sasanian helmet in the Musee d’Art Classique de Mougins.............................135-156

Adam Lech KUBIK (Siedlce University, Poland),

Shah Nadeem AHMAD (United Kingdom)
Bronze mace with three rams' heads from Ashmolean Museum,
University of Oxford.....................................................................................................157-174

Mamuka TSURTSUMIA (Tbilisi State University, Georgia)

Medieval Georgian Poliorcetica....................................................................................175-204
Leonid BOBROV (Novosibirsk State University, Russia)
Иранские шлемы «кула-худ» в комплексе защитного вооружения тюркских
кочевников Центральной Азии XVII–XIX вв..........................................................205-219

Adam KORDYS (Siedlce University, Poland)

Dobra Ziemskie Narodowe Wiszniów i ich zarządcy................................................221-235

Janusz Adam FRYKOWSKI

(Janusz Peter, MD Tomaszów Regional Association, Poland)
Dzieje parafii unickiej pw. św. Michała w Łosińcu do 1875 roku...............................237-266

Adam WIELOMSKI (Siedlce University, Poland)

Idee teologiczno-polityczne francuskiego duchowieństwa ultramontańskiego
w czasie pontyfikatu Piusa IX (1846-1878)..................................................................267-303

Danuta SOWIŃSKA (Poland)

Warszawa i Lublin jako główne ośrodki obywatelskiego wymiaru
sprawiedliwości w Królestwie Polskim w 1915 r.........................................................305-336

Renata OPŁAKANSKA (Khakassia State University, Russia)

Проведение репатриации польских военнопленных в Минусинском
уезде Енисейской губернии в 1921 г.........................................................................337-344

Radosław BANCERZ (Siedlce University, Poland)

Spostrzeżenia i uwagi poczynione na podstawie wstępnej analizy zespołu
,,Prokuratoria Generalna RP w Warszawie’’ z lat 1919-1939 przechowywanego
w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Przykłady wykorzystania
do badania dziejów województwa lubelskiego.............................................................345-355

Mykola GENYK (Carpathian National University, Ukraina)

Beati pacifici: quoniam filii Dei vocabuntur»: Релігійний фактор
польсько-українського примирення..........................................................................357-370

RECENZJE I POLEMIKI

Marek WAGNER (Siedlce University, Poland)

Sławomir Augusiewicz, Przebudowa wojska pruskiego w latach 1655-1660.
U źródeł wczesnonowożytnej armii, Oświęcim 2014, ss. 408......................................373-379

Józef PIŁATOWICZ (Siedlce University, Poland)

Sławomir Kindziuk, Kultura fizyczna w Siedlcach. Sport-rekreacja-turystyka
-wychowanie fizyczne, Siedlce 2014, ss. 474...............................................................381-385
Sergiusz LEOŃCZYK (Siedlce University, Poland)
Władimir Żarawin, Helena Czudinowskich, „Bycie Polakiem - ... to los”.
Katalog biograficzny Polaków i obywateli polskich, poszkodowanych
w latach represji stalinowskich w obwodzie kirowskim, Kirow 2013, ss. 358............387-393

Tomasz KOWALCZYK (Siedlce University, Poland)

Janusz Kuligowski, Życie polityczne, społeczno-gospodarcze i kulturalne
powiatu mińskomazowieckiego w latach 1918-1939, Mińsk Mazowiecki 2013
ss. 456.......................................................................................................................... .395-404

Janusz KULIGOWSKI
(Archive of the President of the Republic of Poland, Poland)
W odpowiedzi prof. Józefowi Piłatowiczowi...............................................................405-408

Józef PIŁATOWICZ (Siedlce University, Poland)

Odpowiedź na „W odpowiedzi prof. Józefowi Piłatowiczowi”...................................409-414

ŹRÓDŁA

Wojciech WŁODARKIEWICZ (Siedlce University, Poland)

Sprawozdanie wojewody wołyńskiego o stanie bezpieczeństwa województwa
w przededniu kampanii polskiej 1939 roku..................................................................417-436

KOMUNIKATY

Kumar ABHIJEET (Magadh University, India)

Looking at Gandhāra.....................................................................................................4 39-447

Sara PROKOPIAK (Poland)

Podróż mimo woli.........................................................................................................449-473

Damian SIEBIESZUK (Siedlce University, Poland)

Konferencja naukowa doktorantów i studentów Instytutu Historii
i Stosunków Międzynarodowych UPH.........................................................................475-486

Klaudia SIESTRZEWITOWSKA (Poland)

Testament katyńskiej sieroty.........................................................................................487-491

Agnieszka MIODUSKA
(Archives of the Institute of Physics, Polish Academy of Sciences, Poland)
Prof. dr hab. Jerzy Prochorow (1938-2006) siedlczanin z urodzenia...........................493-498
ARTICLES
 ‫)‪HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015‬‬
‫‪ISSN 2299-2464‬‬

‫)‪Ahmad SARKHOSH  (Tarbiat Modares University, Iran‬‬

‫)‪Samer NAZARI  (Esfahan University of Art, Iran‬‬
‫)‪Marzieh SHA'RBAF  (Esfahan University of Art, Iran‬‬

‫معرفی سنگنگارههای نویافته با نقوش حیوانی در بررسی باستانشناختی منطقهی فارس‬

‫جنوبی (دشت بیرم)‬

‫کلیدواژه‪ :‬بررسی باستانشناسی‪ ،‬قومنگاری‪ ،‬فارس جنوبی‪ ،‬سنگنگاره‪ ،‬نقوش حیوانی‪.‬‬

‫چکیده‬
‫هنر صخرهای جایگاه ویژهای در مطالعات انسانشناسی و باستانشناسی دارد‪ .‬بررسی و تحلیل این نقوش در شناخت‬
‫فرهنگ‪ ،‬باورها‪ ،‬مناسبات اجتماعی و دیگر ابعاد زندگی روزمره نقش عمدهای را ایفا میکند‪ .‬ایجاد سنگنگارهها در ایران سابقهای طوالنی‬
‫دارد و این نقوش در اکثر نقاط کشور پراکنده است‪ .‬منطقهی مورد بررسی در پژوهش حاضر‪ ،‬دشت بیرم شهرستان الرستان در حوزهی‬
‫فارس جنوبی است‪ .‬طی بررسی روشمند باستانشناختی در این حوزه چندین سنگنگاره با نقوش متنوع حیوانی شناسایی و ثبت شد که‬
‫میتوان آنها را گوشهای از آثار هنری و یادمانی مردمان ساکن در این زیستگاه قلمداد نمود‪ .‬مبنای تاریخگذاری نسبی این نقوش بر‬
‫اساس مقایسه و مطالعهی تطبیقی با نمونههای به دست آمده از مناطق همجوار است‪ .‬این مطالعه با روش میدانی‪-‬کتابخانهای انجام‬
‫گرفته و به شیوهی توصیفی‪-‬تحلیلی به معرفی‪ ،‬توصیف‪ ،‬طراحی و مقایسهی سنگنگارههای نویافتهی دشت بیرم میپردازد‪ .‬به منظور‬
‫تحلیل دقیق تر این نقوش‪ ،‬از مطالعات قوم نگاری و گفتگو با چوپانان و افراد بومی نیز استفاده شده است و براساس این مطالعات‪،‬‬
‫کاربردی احتمالی برای اینگونه از نقوش ارائه میگردد‪.‬‬

‫مقدمه‬

‫سنگنگارهها به عنوان شاخهای از هنرهای صخرهای در تاریخ تمدن بشر جایگاه ویژهای دارند و به لحاظ تاریخی در شمار‬
‫کهنترین و قدیمیترین هنرها قرار میگیرند‪ .‬این نقوش یکی از مهمترین مستندات باستانشناسی است که حاوی دادهها و اطالعات‬
‫متنوعی میباشد‪ .‬به طور کلی در توجیه زمان دقیق خلق این آثار‪ ،‬پاسخ مشخصی وجود ندارد و حتی انگیزهی خالقان این نقوش نیز بر ما‬
‫پوشیده است‪ .‬با این وجود فرضیات متنوعی در باب خلق چنین آثاری مطرح شده است‪.‬‬

‫سنگنگارهها نقوشی هستند که به کمک ابزاری تیز یا محکم‪ ،‬مانند شیء فلزی و قلوهسنگ به شیوههای مختلف مانند حک‬
‫کردن‪ ،‬خراش دادن‪ ،‬ضربه زدن‪ ،‬کوبیدن و انواع شیوههای دیگر بر سینهی صخرههایی که سطح آنها در اثر رسوبگرفتگی تیره شده و‬
‫مناسب نقشاندازی است‪ ،‬ایجاد میشوند‪ .1‬این نقوش گاه مرتبط به هم تصویر شده و گاه مجزا و بی ارتباط به هم هستند‪ .‬اگرچه اغلب‬
‫محققان‪ ،‬این نقوش را به دوران پیش از تاریخ نسبت میدهند اما مطالعات اخیر نشان میدهد که ممکن است بسیاری از آنها به ادوار‬
‫تاریخی و حتی دورههای متأخر تعلق داشته باشند‪ 2.‬به طور کلی عوامل گوناگونی در انتخاب مناطق برای ایجاد سنگنگاره‪ ،‬وجود دارد از‬

‫‪‬‬
‫‪sarkhosh.ahmad@yahoo.com‬‬
‫‪ nazarisamer@yahoo.com‬‬
‫‪ marzieh.sharbaf@yahoo.com‬‬
‫‪1‬‬
‫وحدتی (‪.91 )9831‬‬
‫‪2‬‬
‫فاضل (‪91 )9811‬‬
‫‪15 | P a g e‬‬
‫جمله ‪ :‬وجود شکارگاه‪ ،‬آبشخور و آبگاه‪ ،‬گدارگاه (محل عبور و تردد شکار)‪ ،‬بومگاه و برآفتابگاه بودن‪ .‬عالوه بر لزوم وجود موارد ذکر شده‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫برای آفرینش سنگنگارهها در مکانهای مختلف با سبک و سیاق یکسان‪ ،‬به دیدگاهی واحد در میان شکارچیان نیاز است‪.‬‬

‫درحالیکه آثار متنوعی از هنر صخرهای شامل سنگنگاره و رنگیننگاره‪ 4‬در سرتاسر ایران شناسایی شده‪ ،‬به نظر میرسد‬
‫حوزهی فارس جنوبی از نظر مطالعات نقوش صخرهای چندان مورد توجه پژوهشگران نبوده است‪ .‬با گذشت چندین دهه از فعالیتهای‬
‫باستانشناختی در فارس‪ ،‬هنوز بسیاری از مناطق جنوبی آن از لحاظ باستانشناسی برای ما ناشناخته میباشد‪ .‬در سال ‪ 9811‬برنامهی‬
‫بررسی وشناسایی منطقهی فارس جنوبی باهدف شناسایی محوطههای باستانی در چارچوب برنامهی نقشهی باستانشناسی کشور صورت‬
‫گرفت‪ .‬در طی این بررسی سیستماتیک چندین سنگنگارهی حیوانی با نقوش بز‪ ،‬االغ؟‪ ،‬اسب؟ وگربهسان؟ شناسایی شد که در نوع خود‬
‫اولین نمونههای به دست آمده در این منطقه میباشند‪ .‬با توجه به مطالعات اندک در باب هنر صخرهای در این حوزهی جغرافیایی و‬
‫اهمیت منطقه در ادوار مختلف‪ ،‬معرفی و تحلیل این سنگنگارههای نویافته ضروری به نظر میرسد‪ .‬امید است این پژوهش گامی در‬
‫راستای شناخت هنر صخرهای ایران برداشته و به معرفی هر چه بهتر این نقوش کمک نماید‪.‬‬

‫تاریخچهی مطالعاتی‬

‫پیشینهی مطالعات مربوط به هنر صخرهای در ایران به منطقهی غرب کشور بازمیگردد‪ .‬بررسیهای مک بورنی در سال‬
‫‪ 9191‬میالدی در میرمالس و هومیان در استان لرستان‪ ،‬سرآغازی بر این امر بود‪ .5‬پس از آن پژوهشهای متعدد و پراکندهای در‬
‫مناطق مختلف کشور صورت گرفت و مجموعههای متنوعی از هنر صخرهای شناسایی و معرفی شد‪.‬‬

‫در دهههای اخیر نیز‪ ،‬شناسایی این گونه آثار ادامه یافته است‪ .‬در حوزهی جغرافیایی استان فارس‪ ،‬بررسیهای باستانشناختی‬
‫منجر به شناسایی نقوش صخرهای متعددی شد که از آن میان میتوان به بناها و کاخهای باقیمانده در پاسارگاد اشاره کرد‪ .‬بیشترین‬
‫تعداد و تنوع اینگونه آثار بر روی بنای معروف به آرامگاه کمبوجیه دیده میشود‪ .‬اطراف این بنای مرتفع با سنگهای تراشخوردهی‬
‫مکعب شکل‪ ،‬انواع نقوش ه ندسی‪ ،‬حیوانی‪ ،‬انسانی و حتی متن فارسی و عربی در طول دوران گذشته ایجاد شده است‪ .‬بر روی دیگر آثار‬
‫مانند کاخ اختصاصی‪ ،‬کاخ بارعام‪ ،‬بنای دروازه و آرامگاه کوروش تعداد سنگنگارهها به شدت تقلیل یافته و بیشتر سطح پایینی و کم‪-‬‬
‫ارتفاع آثار دیده میشوند‪ .6‬همچنین میتوان به رنگیننگارههای پناهگاه صخرهای تنگ تادوان در جنوب خفر شهرستان جهرم و رنگین‪-‬‬
‫نگاره های غار تنگ تیهویی در بخش سیمکان در شمال شرق همین شهرستان اشاره کرد‪ .‬به عالوه در بررسی شناخت محور باستانی‬
‫فیروزآباد‪ -‬بیشاپور در سال ‪ 9839‬در محدودهی شهرستانهای کازرون‪ ،‬فراشبند و فیروزآباد آثار فرهنگی زیادی از جمله کندهنگارهای‬
‫صخرهای شناسایی شد‪ .‬این کندهنگاره در شمال شهرستان فراشبند و روی صخرهای منفرد‪ ،‬در محوطهای انباشته از رسوب و صخرههای‬
‫منفرد‪ ،‬موسوم به گلی باغک قرار دارد‪ 7.‬با توجه به فعالیتهای انجام شده در این استان‪ ،‬الزم به ذکر است در منطقهی فارس جنوبی‬
‫تاکنون پژوهش مشخصی مبنی بر شناسایی و معرفی کندهنگارها صورت نگرفته است و پژوهش حاضر‪ ،‬فعالیتی در راستای شناخت این‬
‫دادههای باستانشناختی است‪.‬‬
‫موقعیت جغرافیایی‬

‫موقعیت جغرافیایی استان فارس‬

‫استان فارس در جنوب ایران‪ ،‬بین مدارهای ‪12‬درجه و‪ 8‬دقیقه تا ‪ 89‬درجه و ‪ 11‬دقیقه عرض شمالی و ‪ 01‬درجه و‪89‬‬
‫دقیقه تا ‪ 00‬درجه ‪ 80‬دقیقه طول شرقی از نصف النهار مبداء واقع شده است‪ .‬این استان از شمال به استانهای اصفهان و یزد‪ ،‬ازغرب به‬

‫‪3‬‬
‫‪ .‬فرهادی (‪570 -502 )7311‬‬
‫‪4‬‬
‫‪Pictograph‬‬
‫‪5‬‬
‫بورنی (‪71 -73 )7331‬‬
‫‪6‬‬
‫عزیزی خرانقی و سلیمی (‪73 )7330‬‬
‫‪7‬‬
‫فاضل (‪13 )7330‬‬
‫‪16 | P a g e‬‬
‫استانهای بوشهر و کهگیلویه و بویراحمد‪ ،‬ازجنوب به استان هرمزگان و ازشرق به استان کرمان محدود می گردد‪ .‬وسعت این استان‬
‫‪ 919310/89‬کیلومترمربع می باشد‪( 8‬نقشه ‪.)9‬‬

‫موقعیت جغرافیایی بیرم‬

‫بیرم یکی از شهرهای استان فارس است که در ارتفاع ‪ 012‬متری از سطح دریا در ‪ 08‬درجه و ‪ 80‬دقیقه طول شرقی و‬
‫‪ 12‬درجه و ‪ 10‬دقیقه عرض شمالی واقع است‪ .‬بیرم در دشتی قرار دارد که گرداگرد آن را کوه های کم وبیش بلندی احاطه کرده و بدین‬
‫ترتیب شهری محصور در درون رشته کوههای زاگرس جنوبی است‪ .‬از طرف شمال به دهستان فداغ‪ ،‬از شرق به دهستان دیده بان و عماد‬
‫ده‪ ،‬از جنوب به بخش اشکنان و از غرب به شهرستان المرد و بخش عالمرودشت محدود است‪ .‬شهر بیرم از شمال و جنوب حدود‬
‫‪911‬کیلومتر با مرکز شهرستان (الرستان) ‪ ،‬پارسیان در استان هرمزگان و عسلویه در استان بوشهر فاصله دارد و امروزه به عنوان شاهراه‬
‫حیاتی بین سه استان محسوب میشود‪.‬‬

‫اما خود شهر نیز دارای موقعیت طبیعی ویژهای است‪ ،‬این شهر دارای مرزهای طبیعی مستحکمی است و خود به تنهایی‬
‫یک واحد جغرافیایی کامالً مشخص میباشد‪ .‬از طرف جنوب محدود است به مرز طبیعی کوه گاوبست با ارتفاع ‪1990‬متر‪ ،‬از طرف شمال‬
‫‪9‬‬
‫به کوه بل وبالنگستان‪ ،‬که کوه های ذکر شده از چشم اندازها و مناظر طبیعی شهر است‪.‬‬

‫نقشه ‪ -9‬موقعیت استان فارس بر روی نقشهی تقسیمات کشوری‬

‫‪8‬‬
‫سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (‪551 )7313‬‬
‫‪9‬‬
‫خوشرو (‪)7337‬‬
‫‪17 | P a g e‬‬
 ‫‪10‬‬
‫روش انجام بررسی‬

‫در مرحله ی اول با توجه به ماهیت بررسی سیستماتیک‪ ،‬یکی از فرضیات و پرسشهای اساسی تحقیق‪ ،‬شناخت ترتیب توالی‬
‫فرهنگی مناطق جنوبی فارس نسبت به مناطق شمالی آن بوده است‪ .‬بنابراین بررسی و شناسایی همه ی آثار باستانی و تاریخی منطقه‪ ،‬از‬
‫دوران پیش از تاریخ تا دوران معاصر و همچنین بازدید ازتمامی حوزهی مورد نظر ضروری به نظر میرسید‪ .‬قبل از اجرای برنامهی بررسی‪،‬‬
‫سطح دشت شبکهبندی شد‪ ،‬به طوری که کل مساحت دشت به ‪ 3‬شبکه درجهت شرقی‪ -‬غربی با حروف ‪A,B,C,D,E,F,G,H‬‬
‫تقسیم شدکه شبکههای ‪ A‬تا ‪ E‬گرچه در امتداد دشت مورد پژوهش قرار داشتند ولی از لحاظ تقسیمات کشوری در محدودهی شهرستان‬
‫المرد قرارگرفته است و قبالَ توسط دکتر عسکری چاوردی مورد بررسی وشناسایی قرار گرفته بود‪ 11.‬این بررسی در شبکههای ‪F,G,H‬‬
‫صورت گرفت (نقشه ‪.)1‬‬

‫قبل از شروع کار میدانی تالش شد با اتکا به تصاویر ماهوارهای بینگ‪ 12‬وگوگل‪ ،13‬عکسهای هوایی و نقشهی‪9/01111‬‬
‫از سازمان نقشه برداری نیروهای مسلح‪ ،‬شمای کلی منطقه مورد رصد و ارزیابی قرار گیرد تا عوامل مختلف زیست بوم شناختی منطقه‬
‫مانند رودخانهها‪ ،‬چشمهها‪ ،‬چراگاهها‪ ،‬دامنه های کوهی مستعد استقرار کوچ نشینان‪ ،‬نقاط روستایی و شهری و غیره مورد تاکید قرار گیرد‬
‫تا بتوان استراتژی کلی بررسی را سامان داد‪ .‬کلّ منطقه بررسی به بخشهایی با خصوصیات طبیعی زیر تقسیم شد‪.9 :‬دشتهای میان‪-‬‬
‫کوهی و حاشیهی رودخانهها؛ ‪ .1‬مناطق کوهپایهای بین دشتها و ارتفاعات بلند؛ ‪ .8‬پهنههای حاصلخیز سطح دشتها که از چهارسو‬
‫توسط ارتفاعات محصور شده بودند‪.‬‬

‫‪14‬‬
‫نقشه ‪ -1‬شبکه بندی منطقه بررسی باستانشناختی‪ ،‬محدوده پژوهش‬

‫بررسی به صورت پیمایشی (به فواصل معین ‪ 91‬تا ‪ 90‬متری افراد از یکدیگر) و بدون استفاده از هر گونه وسیلهی نقلیه‬
‫اعم از خودرو و موتورسیکلت و همچنین با استفاده از اطالعات افراد محلی درزمینهی وجود احتمالی تپهها و هرگونه اثر باستانی انجام‬

‫‪10‬‬
‫بر خود الزم میدانیم از اعضای هیئت باستانشناسی که در بررسی این محوطه ما را یاری نمودند قدردانی نماییم ‪ .‬هم چنین از خانم مرضیه طالبی‬
‫که طراحی نقوش سنگنگارهها را برعهده گرفتند نیز سپاسگزاریم‪.‬‬
‫‪11‬‬
‫عسکری (‪)7313‬‬
‫‪12‬‬
‫‪Bing‬‬
‫‪13‬‬
‫‪Google‬‬
‫‪14‬‬
‫پژوهشکدهی باستانشناسی (‪)7335‬‬
‫‪18 | P a g e‬‬
‫گرفت‪ .‬محدودهی پژوهش شامل دو دشت نسبتاً وسیع (بیرم و فداغ) بود که مجموعاً ‪9901‬کیلومتر مربع وسعت دارد‪ .‬با توجه به بستر‬
‫جغرافیای و منابع آبی دشت بیرم (همچون رودخانههای فصلی و چشمههای آب شور وشیرین)‪ ،‬و همچنین به دلیل تمرکز نقاط شهری و‬
‫روستاهای امروزی در این منطقه‪ ،‬دشت بیرم در مرحلهی اول بررسی و شروع کار قرار گرفت‪ .‬به طور کلی شمار محوطههای به دستآمده‬
‫در منطقهی بیرم ‪ 10‬اثر میباشد‪ .‬این آثار به اشکال مختلفی مانند تپه‪ ،‬محوطههای فصلی‪ ،‬اشکفت‪ ،‬سنگنگاره‪ ،‬استودان‪ ،‬قلعه‪،‬‬
‫آتشکده‪،‬آثار تدفینی همچون گورستان‪ ،‬تأسیسات آبرسانی شامل آسیاب‪ ،‬قنات‪ ،‬سد و بند‪ ،‬حوض وکانال انتقال آب تقسیم میشود‪.‬‬
‫محوطهها از نظر زمانی مربوط به دورهی پارینه سنگی میانی‪ ،‬مسسنگی‪ ،‬نوسنگی‪ ،‬دورههای مشخصه در فارس شمالی مثل باکون‪،‬‬
‫لپویی‪ ،‬کفتری و ادوار تاریخی هخامنشی‪ ،‬اشکانی‪ ،‬ساسانی واسالمی قدیم‪ ،‬میانه‪ ،‬جدید بوده است که تا زمان معاصر نیز ادامه داشته است‪.‬‬
‫در این بررسی تعداد زیادی سنگ نگاره با نقوش حیوانی شناسایی شدند که ما آنها را در ادبیات باستانشناسی با عنوان نقوش چوپانی‬
‫میشناسیم که در ادامه به آن پرداخته می شود‪.‬‬

‫سنگ نگارههای روستای الورستان‬

‫دشت بیرم یک دشت میانکوهی نسبتاً وسیعی است که از سه طرف توسط ارتفاعات محصور شده است‪ .‬جهت شیب دشت‬
‫شرقی– غربی میباشد و در قسمت شرقی ارتفاعات گاوبست از بزرگترین ارتفاعات جنوب فارس قرار دارد‪ .‬در قسمت جنوبی دشت بیرم و‬
‫در جنوب روستای الورستان‪ ،‬بر روی کوهپایههای مجاور روستا تعدادی سنگهای بزرگ به رنگ قهوهای سوخته و قرمز به فواصل‬
‫مشخص از یکدیگر قرار دارد‪ .‬این گونه سنگ ها از دور قابل رویت هستند زیرا نوع و رنگ سنگ هیچ شباهتی با بافت زمینریختی آن‬
‫محدوده ندارد‪ .‬به نظر میرسد این سنگها مشخصکنندهی محدوده مرزی میان گروههای دامپرور باشد‪ .‬الزم به ذکر است سنگنگاره‪-‬‬
‫های موجود‪ ،‬عالوه بر دامنهها و کوهپایههای مشرف به دشت در داخل کوهستان و در امتداد درههایی که مسیر حرکت دامداران به داخل‬
‫کوهستان هست نیز وجود دارند‪ .‬مسیر دسترسی به این سنگنگارهها ازطریق درهای موسوم به «درهی الورستان» میباشد که نام خود را‬
‫از روستای پایین دست که این دره به آن منتهی میشود‪ ،‬گرفته است‪ .‬درون این دره یک رشته قنات بنام « کَت» وجود دارد که امروزه‬
‫نیز آب مورد نیاز دامداران را تأمین میکند‪ .‬سنگ نگارههای درون کوهستان در محلهایی قرار گرفتهاند که دشتهای کم وسعتی را‬
‫تشکیل میدهند و در اصطالح محلی به آنها « لوئر»‪ 15‬میگویند‪ ،‬و از نظر پوشش گیاهی با مناطق دامنهای که روستاهای کنونی در‬
‫حاشیه آنها قرار دارند وضعیت بهتری را نشان میدهد‪ .‬امروزه این منطقه محل چرای گروههای دامدار که اکثر دامهای آنها را بز تشکیل‬
‫داده است‪ ،‬میباشد (تصویر ‪9‬و‪ .)1‬این گونه سنگنگاره ها قبالً در مناطق همجوار نظیر شهرستان بستک از توابع استان هرمزگان در‬
‫‪16‬‬
‫قسمت شرقی محدودهی پژوهش‪ ،‬به تعداد فراوانتر و متنوعتر از لحاظ نوع نقش شناسایی شدهاند‪.‬‬

‫نکته جالب اینکه سنگ نگارههایی که بیرون از کو هستان و بر روی دامنه و کوهپایه قرار دارند‪ ،‬درون یک محوطهی روباز‬
‫از دوران پارینه سنگی میانی با سنت ابزارسازی لوالوا قرار دارند گرچه هیچ ارتباط زمانی با یکدیگر ندارند‪.‬‬

‫سنگ نگارهها‬

‫این سنگ نگارهها برروی دامنههای مشرف به روستای الورستان در فاصلهی حدوداً ‪ 111‬متری این روستا برروی ‪ 0‬سنگ نسبتاً بزرگ‬
‫که ابعاد هرکدام بین ‪ 9×9‬تا ‪ 1 ×9‬متر متغیر است‪ ،‬قرار دارند‪ .‬بر روی هر سنگ چندین نقش ایجاد شده است‪ .‬از لحاظ تنوع عمدتاً تنوع‬
‫خاصی دیده نمیشود و نقوش تماماً حیوانی است که خود به دو دستهی بزکوهی و اسب؟ تقسیم میشود‪ .‬رنگ پتینهی‪ 17‬ایجاد شده بر‬
‫روی نقوش قهوهای روشن تا قهوهای سوخته است که در اثر عوامل طبیعی و واکنشهای شیمیایی ایجاد شده است‪ .‬از آنجایی که سنگ‪-‬‬
‫ها در فضای باز قرار دارند‪ ،‬لذا تغییرات شیمیایی‪ ،‬خوردگی و فرسایش بر سطح آنها اثر گذاشته است‪ .‬این تغییرات به مرور زمان باعث‬
‫ایجاد الیهای بر روی بخشهای کنده شده میشود؛ بنابراین جهت برداشت دقیق و درست از نحوهی شکلگیری این تغییرات بر روی‬
‫آثار‪ ،‬توجه به محیط شیمیایی فعال و آثار واکنشهای شیمیایی امری مهم و ضروری است‪ .‬همانگونه که اشاره شد نقشمایههای موجود‬

‫‪15‬‬
‫‪loar‬‬
‫‪16‬‬
‫اسدی (‪)7311‬‬
‫‪17‬‬
‫پتینه‪ ،‬پریدگیهای موجود بر روی سنگ است که در اثر هوازدگی ایجاد شدهاند‬
‫‪19 | P a g e‬‬
‫در این منطقه شامل نقوش حیوانی است و در این محدوده برخالف منطقهی بستک که در پیرامون این بخش قرار دارد نقشهای انسانی‪،‬‬
‫هندسی یا نمادین و نقوش گیاهی به دست نیامده است‪ 18.‬تکنیک ایجاد نقوش به شیوههای کنده‪ ،19‬کوبش‪ ،20‬خراش‪ ،21‬کنده‪-‬‬
‫کوبش‪22‬و کَنده‪ -‬خراش‪23‬میباشد‪.‬‬

‫تصویر‪ 9‬و ‪ -1‬درهی الورستان و مسیر حرکت دامداران به داخل کوهستان‬

‫سنگنگارهی‪A‬‬

‫این سنگنگاره بر روی یک سخته سنگ به ابعاد تقریبا ‪ 9 ×9‬متر ایجاد شده است‪ .‬نقش مربوط به یک اسب میباشد که‬
‫در ابعاد ‪ 11×11‬سانتیمتر کامال استلیزه و ساده ایجاد شده است‪ .‬برا نشان دادن این حیوان از دو خط مستقیم افقی و عمودی استفاده‬
‫شده است‪ .‬سرحیوان به سمت راست و در سمت چپ تصویر اسب یک طرح ناتمام دیده میشود که براساس طرح برداشتی از آن یک‬
‫اسب؟ نیمه کارشده را نشان میدهد‪ .‬برای ایجاد این نقش از تکنیک خراش استفاده شده (تصویر‪.)8‬‬

‫تصویر‪ - 8‬طرح و عکس سنگنگارهی ‪ ، A‬دید از نمای شمالی‬

‫‪18‬‬
‫اسدی (‪)7311‬‬
‫‪19‬‬
‫‪engraving‬‬
‫‪20‬‬
‫‪pounding‬‬
‫‪21‬‬
‫‪scratching‬‬
‫‪22‬‬
‫‪engraving- pounding‬‬
‫‪23‬‬
‫‪scratching- engraving‬‬
‫‪20 | P a g e‬‬
 ‫سنگنگارهی‪B‬‬

‫این سنگنگاره بر روی سنگی به ابعاد ‪ 9 ×9‬متر ایجاد شده است‪ .‬نقش حک شده نشانگر حیوانی چهارپا (االغ یا اسب)‬
‫است (البه بیشتر شباهت با االغ را نشان میدهد) که در سمت راست سنگ حک شده است‪ .‬نوع تکنیک این نقش به صورت کوبشی‪-‬‬
‫خراشی میباشد‪ .‬بدن حیوان را با تکنیک کوبش و سوار آن را با تکنیک خراش ایجاد کردهاند‪ .‬این نقش در مقایسه با نقش حیوانی ‪A‬‬
‫طبیعیتر است و حالت استلیزهی تصویر قبل را دارا نیست‪ .‬در کنار این نقش تصویری با تکنیک کنده دیده میشود و خطوط نقش از‬
‫عمق بیشتری نسبت به نقش سوار برخوردار است‪ .‬گرچه این تصویر به صورت نیمه تمام رها شده‪،‬اما نشاندهندهی بدن یک حیوان‬
‫چهارپا میباشد( تصویر‪.)1‬‬

‫تصویر‪ - 1‬طرح و عکس سنگنگارهی ‪B‬‬

‫سنگنگارهی ‪C‬‬
‫از درهی الورستان که به سمت داخل کوهستان حرکت کنیم به یک دشت کموسعت میانکوهی میرسیم که از نظر پوشش گیاهی‬
‫نسبت به دامنههای بیرونی و کوهپایهها غنیتر است و امروزه نیز مورد استفادهی گروههای دامدار میباشد‪ .‬در میان این دشت کموسعت‬
‫چند سنگنگاره بر روی سنگهای قرمز تا قهوهای سوخته که کامالً از بافت آهکی اطراف خود جدا شده‪ ،‬قرار دارد (تصویر‪ .)0‬یکی از‬
‫آنها سنگنگارهی ‪ C‬به ابعاد ‪ 9×9‬متر میباشد که نسبت به همهی سنگنگارههای شناساییشده‪ ،‬نقوش بیشتری دارد و تماماً نیز‬
‫نشانگر بز کوهی است‪ .‬قسمت جنوبی سنگ‪ ،‬تختتر و تعداد نقوش بیشتر است در این قسمت تصویر دو بز کوهی واضح است که برای‬
‫ایجاد آن از تکنیک کنده – کوبش استفاده شده است‪ .‬در این نقش بدن بز کشیدهتر و خمیدگی در خطوط بیشتر نشان داده شده است‬
‫طوری که در بدن حیوان انعطاف خاصی دیده میشود‪ .‬شاخهای حیوان بلند و با خمیدگی به سمت عقب برگشته است و تصویر نقوش بز‬
‫بر روی سفالهای پیش از تاریخ را در ذهن تداعی میکند (تصویر ‪ 9‬و ‪.)2‬‬

‫تصویر‪ - 9‬نمای جنوبی سنگنگارهی ‪C‬‬ ‫تصویر ‪ – 0‬موقعیت سنگنگارهی ‪ C‬نسبت به محیط پیرامونی‬

‫‪21 | P a g e‬‬
 ‫تصویر ‪ – 2‬طرح نقوش سنگنگارهی ‪C‬‬

‫اینگونه نقوش بز برروی سفالهای دورهی باکون ودورهی گَپ درفارس به ویژه در دورهی باکون الف‪ 24‬میتوان مشاهده کرد(تصویر‬
‫‪ .)3‬تعداد فوقالعاده زیاد نقش این حیوان در مجموعههای مربوط به هنر صخرهای در ایران و دیگر کشورها‪ ،‬اهمیت بیچون و چرای این‬
‫حیوان و جایگاه مهم آن را در باورها و اساطیر اقوام گذشته بیش از پیش نمایان میسازد‪ .‬نقش این حیوان یکی از قدیمترین نمادهای‬
‫شناخته شده در تاریخ بشری است‪ .‬بز در اساطیر ایران باستان یکی از نمادهای مشخص آبادانی و فراوانی است و نماد آب نیز بوده است‬
‫که وفور آب خود منشاء فراوانی و آبادانی است‪.25‬‬

‫‪26‬‬
‫تصویر ‪ -3‬نقوش حیوانی بز با شاخهای به عقب برگشته از دورهی باکون الف در فارس‬

‫‪24‬‬
‫‪Alizadeh (2006).‬‬
‫‪25‬‬
‫رفیعفر (‪91 )9839‬‬
‫‪26‬‬
‫‪Alizadeh (2006) 191, 209‬‬
‫‪22 | P a g e‬‬
‫عالوه براین نقش مقداری خطوط افقی و عمودی به صورت نامنظم نیز دیده میشود که با تکنیک کوبشی هستند و در نگاه‬
‫اول بدون معنی به نظر میرسند اما درواقع تعدادی نقوش حیوانی دیگر که عموماً بز هستند‪ ،‬دیده میشوند‪ .‬در سمت دیگر این سنگ‬
‫تصویر یک بُز کوهی درمقیاس بزرگتر ترسیم گشته و در این تصویر نیز از روش کنده – کوبش استفاده شده است‪ .‬اندام حیوان با خطوط‬
‫افقی برای کَمر و خطوط عمودی برای دست و پا ترسیم شده به طوری که ابتدا دو خط افقی برای نشان دادن کمر و شکم حیوان رسم‬
‫شده و بین این دو خط افقی به شیوهی کوبش‪ ،‬فضای بین دور خط را پُر کردهاند‪ .‬شاخها به صورت بلند وباریک و به شکل عمودی با‬
‫انحنای بسیار کمی ایجاد شده است‪ .‬سرحیوان در این تصویر به سمت راست میباشد (تصویر‪ .)1‬برروی سطح باالیی سنگ نیز باز تصویر‬
‫یک بز کوهی ترسیم شده که از همان روش کنده – کوبش استفاده شده و پاها و شاخ حیوان نسبتاً خوب ترسیم شده است و در قسمت‬
‫کمر و شکم این حیوان دقت زیاد به خرج داده نشده است گرچه از روی جهت شاخها میتوان جهت سر بُر را تشخیص داد ولی به طور‬
‫کلی در ترسیم سر و گرد ن حیوان دقت الزم به کار نرفته است و حتی یک دست بز نیز در اینجا اصالً حک شده است‪.‬‬
‫سنگنگارهی ‪D‬‬

‫این قطعه سنگ نیز در ابعاد سنگ نگارههای قبلی که به آن اشاره شد‪ ،‬میباشد‪ .‬در این سنگنگاره نیز تصویر چهارپایی به‬
‫احتمال زیاد بز به صورت کنده دیده میشود‪ .‬این نقش به صورت نیمه تمام رها شده و فقدان شاخ و نیمه بودن سر گواه این امر است‪.‬‬
‫عمق کنده شدن نقش در این تصویر نسبت به نقوش دیگر سنگنگارهها بیشتر است‪ .‬بر روی این سنگ تنها همین یک تصویر نیمه تمام‬
‫ترسیم شده بود (تصویر ‪.)91‬‬

‫تصویر ‪ –1‬نمای شمالی سنگنگارهی ‪C‬‬

‫‪23 | P a g e‬‬
 ‫تصویر‪ - 91‬سنگ نگارهی ‪ D‬دید از نمای شمالی‬

‫سنگنگارهی ‪E‬‬

‫این سنگنگاره در نزدیکی روستای الورستان در کوهپایههای مشرف به روستا قرار گرفته است‪ .‬این نمونه نیز از لحاظ جنس سنگ‪ ،‬نوع‬
‫نقش و تکنیک استفاده شده‪ ،‬مانند نمونههای پیشین میباشد‪ .‬بر روی این تخته سنگ نقش یک بُز کوهی به روش کنده – کوبیده طرح‬
‫شده است‪ .‬این نقش از لحاظ شکل و شمایل شبیه به نقش بُز در قسمت جنوبی سنگنگارهی ‪ C‬میباشد با این تفاوت که در این تصویر‬
‫قسمت های کوبیده و کنده شده دارای عمق بیشتری است و جهت قرارگیری این بز به سمت راست تصویر میباشد‪ .‬در جلو این تصویر‬
‫خطوطی به صورت کنده دیده میشود نقش خاصی را نمیتوان به وضوح تشخیص داد(تصویر ‪.)99‬‬

‫‪24 | P a g e‬‬
 ‫تصویر ‪ - 99‬سنگنگارهی ‪ ، E‬دید ازنمای شمالی‬

‫سنگنگارهی ‪F‬‬

‫این سنگنگاره در قسمت شرقی سنگ نگارهی ‪ E‬به فاصله چند صد متری از آن قرار دارد‪ .‬از لحاظ نقش احتماالً یک اسب‬
‫یا حیوانی از تیرهی گربهسانان؟ را نشان می دهد گرچه این تصویر مانند چند نمونه دیگر ناتمام است و دست حیوان ترسیم نشده ولی از‬
‫لحاظ فیگور به ویژه قسمتهای سر و انتهایی شباهت زیادی به بدن اسب دارد‪ .‬تکنیک استفاده شده به روش کوبیده – خراش می‪-‬‬
‫باشد‪.‬دراین نقش برخالف نقوش قبلی انعطاف زیادی در خطوط دیده میشود (تصویر ‪.)91‬‬

‫سنگنگارهی ‪G‬‬

‫این سنگنگاره در سمت شرق سنگنگارهی ‪ F‬به فاصلهی چند صد متری از آن قرار دارد‪ .‬ابعاد سنگ تقریباً با سنگهای‬
‫پیشین به یک اندازه میباشد‪ .‬در اینجا نیز نقش حیوانی چهارپا به نظر میرسد اما به طور مشخص نمیتوان حیوان بخصوصی را حدس‬
‫زد‪ .‬نوع تکنیک استفاده شده در این تصویر بصورت کنده – کوبش میباشد (تصویر ‪.)98‬‬

‫تصویر ‪ -91‬نمایی از سنگنگارهی ‪F‬‬

‫‪25 | P a g e‬‬
 ‫تصویر‪ -98‬سنگ نگارهی ‪ ، G‬دید از نمای شمالی‬

‫مطالعات مردم نگاری‬

‫همزمان با بررسی باستانشناسی منطقه‪ ،‬مطالعات قومباستانشناسی نیز در دستور کار قرار داده شد‪ .‬درون این دشت چندین روستا وجود‬
‫دارد که اقتصاد تمامی آنها بر پایهی دامپروری وکشاورزی است‪ .‬تمامی دامهای منطقه را گلههای بز تشکیل میدهند‪ .‬عدهای از مردم‬
‫روستا فقط دامپرور هستند‪ .‬آنها بخشی از سال را به ارتفاعات مشرف بر روستا کوچ میکنند (که راه دسترسی به آن کمتر از یک ساعت‬
‫پیادهروی است) و نزدیک به ‪ 0‬ماه از سال را درون اشکفت و پناهگاهها زندگیمیکنند‪ .‬امروزه این شیوهی زندگی به علت برخی از مسائل‬
‫اقتصادی و اجتماعی کمرنگ شده است‪ .‬بخشی از مردم که اقتصاد آنها وابسته به زمین و کشاورزی است حتماً در خانه چنین عدد بز‬
‫نگهداری میکنند که بتوانند از مواد پروتئینی‪ ،‬لبنی و مواد ثانویه آن استفاده کنند‪ .‬این گروه از مردم مانند گروه دامدار کوچ نمیکنند بلکه‬
‫دامهای خود را به چوپانانی میسپارند که در قبال چرای دامها از صاحبان آنها کرایه دریافت میکنند‪ .‬درگذشته این عمل با مبادلهی‬
‫پایاپای صورت می گرفته ولی امروزه صاحبان دام به چوپانان بابت کرایه ماهانه پول رایج پرداخت میکنند‪ .‬چوپانان موظف هستند روزانه‬
‫یک بار دامها را به کوه برده و قبل از غروب به خانه برگردانند‪ .‬هر روستا چندین چوپان اینچنینی دارد‪ .‬جالب اینکه در حوزهی پژوهش‬
‫حاضر‪ ،‬روستاها مرز بندی و محدودهی مشخصی دارند که گلههای هر روستا باید در محدوده چرای خود حرکت کنند‪ .‬واین محدوده و مرز‬
‫با عوامل طبیعی مثل؛ رودخانهها‪ ،‬کوهها‪ ،‬درهها مخروطه افکنها مشخص میشوند‪ .‬درخصوص این موضوع‪ ،‬روستای باالده (تصویر ‪)91‬‬
‫که از دیگر روستاها بزرگتر است و با روستای الورستان حدود ‪ 1‬الی ‪ 0‬کیلومتر فاصله دارد مورد مطالعه قرارگرفت‪ .‬بنابراین عالوه بر‬
‫مصاحبه با چوپانان‪ ،‬چندین روز متوالی همراه آنها در مسیر دام ها حرکت کردیم و محل چرای گله را تا آخرین نقطه‪ ،‬مورد بررسی قرار‬
‫دادیم‪.‬‬

‫‪26 | P a g e‬‬
 ‫تصویر‪ - 91‬نمایی از ارتفاعات شمالی مشرف به دشت وموقعیت قرار گیری روستای باالده در مرکز دشت‬

‫مردم نگاری چوپانان روستای باالده‬

‫روستای باالده بزرگترین روستای دشت بیرم و از نظر موقعیت جغرافیایی در مرکز دشت قرار گرفته است‪ .‬اقتصاد اصلی‬
‫مردمان این روستا بر پایهی کشاورزی و دامپروی میباشد‪ .‬امروزه دو نوع دامپروری در جریان است‪ :‬نوع اول به صورت کوچ فصلی‬
‫بخشی از ساکنین و اسکان در پناهگاهها و اشکفتهای مشرف به روستا صورت میگیرد (تصویر ‪ )90‬و نوع دیگرِ دامپروی توسط‬
‫چوپانانی که دامهای ساکنین را به صورت کرایهای میچرانند‪ ،‬انجام میشود‪ .‬بحث اصلی بر روی نوع دوم استوار است‪ .‬بر مبنای مطالعات‬
‫میدانی‪ ،‬در این روستا تعداد زیادی از این نوع دامداری وجود دارد ( الزم به ذکر است که این شیوه در اکثر روستاهای منطقه نیز رایج می‪-‬‬
‫باشد)‪.‬‬

‫‪27 | P a g e‬‬
 ‫‪27‬‬
‫تصویر ‪ -90‬دامدارانی که بخشی از سال را درون اشکفتهای مشرف به دشت زندگی میکنند‬

‫روستاهای این منطقه هرکدام دارای محدودهی خاصی هستند که درواقع قلمرو آنها محسوب میشود‪ .‬در طی بررسی قوم‪-‬‬
‫شناسی روستای باالده و همراهی با چوپانان‪ ،‬متوجه میشویم که آنها نیز برای چرای دامها مسیر حرکت مشخص و تعریف شدهای در‬
‫میان خود دارند‪ ،‬گرچه این مسیرها در بین آنها گاهی جابجا میشود ولی به طور کلی هرکدام مسیر مشخص خاص خود را دارند‪ .‬آنها‬
‫معموالً هر روز یک نقطهی انتهایی چرا دارند که گله تا آنجا بیشتر پیش نمیرود و در آنجا بیشترین وقت گله و چوپان سپری میشود‪.‬‬
‫در این مکانها غالباً چشمه یا چالههای طبیعی بزرگی از آب وجود دارد؛ به عالوه نقوشی برروی تخته سنگها‪ ،‬صخرهها و کف درهها که‬
‫سنگی و صاف هستند‪ ،‬توسط همین چوپانان حک شده است‪ .‬تکنیک اکثر آنها به صورت کنده و کوبهای میباشد‪ .‬این نقوش بیشتر‬
‫خط و اسامی خود چوپانان می باشد که به صورت اسم و فامیل آورده شده و در برخی از آنها تاریخ حکاکی را نیز با همان روش کنده‬
‫ایجاد کردهاند‪ .‬تاریخ برخی از آنها تا ‪ 91‬سال نیز به عقب میرود‪ .‬نقوش حیوانی با عالمات نمادین به ندرت شناسایی شده و در برخی‬
‫محلها تنها نقوش بز دیده میشود (الزم به ذکر است بز‪ ،‬دام اصلی منطقه است)‪ .‬گفتگو با چوپانان نشان داد که اکثر آنها در بین گله‬
‫نسبت به یک بز (اکثراً بز نَر) توجه خاصی دارند و به آن بز «سرگله» میگویند‪ .‬اسامی و نقوش با تبر دستی فلزی که همراه چوپانان‬
‫است‪ ،‬حک میشود‪.‬‬

‫همانطوری که گفته شد چوپانان مسیر حرکت مشخصی در محدودهی روستای خود دارند‪ .‬چوپانانی که مسیر حرکت آنها‬
‫ارتفاعات‪ ،‬دامنهها و درههای جنوبی دشت است اسامی آنها در آن محدوده دیده میشود و چوپانانی که مسیر حرکت آنها مناطق شمالی‬
‫دشت است نقوش حکاکی شده آنها در آن محدوده قابل مشاهده است‪ .‬گاهی نیز به صورت استثنا اسامی حک شدهی برخی چوبانان در‬
‫هر دو محدودهی چرای روستا دیده میشود (معموال این افراد گلهی بزرگتر و قدرت بیشتری نسبت به بقیه دارند)‪ .‬بنابراین چوپانان با‬
‫توجه به اندازهی دام و مسیر حرکت خود محدودهای را به عنوان محدودهی چرا بین خود قرارداد کردهاند و نوشتن نام خود در آن محدوده‬
‫نوعی مالکیت را نشان میدهد‪ .‬شکل دیگری از این نوع مالکیت را میتوان در میان دامداران اشکفتنشین مشاهده کرد‪ .‬آنها نیز در‬
‫بسیاری از دیوارهی اشکفتها ا اسامی خود را حک کردهاند که نشان دهندهی مالکیت آنها است‪ .‬حتی بیشتر اشکفتها نسل به نسل از‬
‫پدران به پسران رسیده است‪.‬‬

‫نتیجهگیری‬

‫با توجه به اینکه هنوز روش واحد و قابل استنادی برای تاریخگذاری سنگنگارهها وجود ندارد و شیوهای یکسان مورد‬
‫پذیرش همگان قرار نگرفته است‪ ،‬بنابراین از طریق سبک نقوش‪ ،‬تکنیک ایجاد آنها‪ ،‬مقایسات و تطبیق آنها با نقوش دیگر مناطق می‪-‬‬
‫توان تا حدودی به منظور تاریخگذاری سنگنگارهها یاری گرفت‪.‬‬

‫‪27‬‬
‫سرخوش (‪)9818‬‬
‫‪28 | P a g e‬‬
‫عمدهی نقوش به دستآمده از کندهنگارههای دشت بیرم شامل نقوش حیوانی به ویژه نقش بز میباشد که این مسئله به‬
‫دلیل شرایط محیطی و توانایی تطبیق زیستی این نوع حیوان با شرایط اقلیم گرم و خشک در این حوزهی جغرافیایی است‪ .‬همچنین با‬
‫توجه با مطالعات قومباستانشناسی‪ ،‬امرو زه بخشی از مردم منطقه به دامپروری اشتغال دارند که این امر تداومی از ادوار گذشته بوده است‬
‫اما از آنجاییکه تاکنون هیچگونه مطالعات آزمایشگاهی بر روی این نقوش صورت نگرفته‪ ،‬بنابراین نمیتوان تاریخ دقیق و مطمئنی برای‬
‫آنها ارائه کرد‪ .‬از طرف دیگر به دلیل شباهت این نگارههای حیوانی با موتیفهای موجود بر روی سفالهای مربوط به دورهی باکون و‬
‫گپ‪ ،‬در فرهنگهای پیش ازتاریخی فارس به سختی می توان این نقوش را به این دوره نسبت داد یا در ارتباط با این دوره خوانش کرد‪.‬‬
‫ولی با توجه به این موضوع که جوامع دورهی باکون وگَپ دارای ساختاری کوچ نشینی و اقتصادی بر پایهی دامداری و کشاورزی هستند‪،‬‬
‫به احتمال زیاد گسترش این فرهنگ در مناطق فارس جنوبی(که شواهد آن در محوطهی تُمب بحره به دست آمده است) به وسیلهی‬
‫گروهی دامدار انجام شده است‪ 28‬؛ بنابراین شاید بتوان ارتباط احتمالی با این گونه فرهنگ در هزارهی پنجم – چهارم را برای این نوع از‬
‫نقوش پیشنهاد داد‪.‬‬

‫بر اساس مطالعات مردم نگاری بر روی جوامع دامدار و چوپانان این منطقه‪ ،‬این فرض احتمالی مطرح میشود که این نقوش‬
‫در هنگام سرگرمی و زمان بیکاری چوپانان خلق شده وصرفاً جنبه تفننی دارد‪ .‬اما با توجه به شواهدی ازقبیل‪ :‬محدودهی چرا در درجهی‬
‫اول بین روستاهای منطقه و در درجه ی دوم بین خود چوپانان هر روستا‪ ،‬مسیر حرکت چوپانان و تفکیک محدوده به صورت قراردادی‬
‫میان خودشان‪ ،‬حکاکی نام و ایجاد برخی نقوش حیوانی در محدودهی خود و مسیر حرکت‪ ،‬و داشتن حس مالکیت ارضی نسبت به‬
‫محدودهی خود میتوان چنین برداشت کرد که احتماالً نقوش صخرهای و سنگنگارهها در برخی محدوههای جغرافیایی گذشته نیز نوعی‬
‫تقسیمبندی خاص بین گروه یا جوامع دامدار در منطقه بوده است‪.‬‬

‫منابع )‪(Bibliography‬‬

‫اسدی ا‪.‬ع‪ ،)9832( .‬الگوی استقراری وکاربری اراضی دردشت بستک‪،‬هرمزگان‪ ،‬مجله باستان شناسی وتاریخ‪ ،‬سال بیست وسوم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬شماره‬
‫پیاپی‪.10‬‬
‫بورنی م‪ ،)9813( .‬گزارش مقدماتی بررسی و حفاری در غارهای منطقهی کوهدشت‪ ،‬ترجمه ذبیح اهلل رحمتیان‪ ،‬باستانشناسی و هنر ایران‪ ،‬شماره سوم‪:‬‬
‫‪.99-91‬‬
‫خوشرو ح‪ ،)9819( .‬جغرافیای طبیعی بخش بیرم و تاثیر آن بر سکونت گاهها‪ ،‬نشر ایراهستان‪ ،‬فارس‪.‬‬
‫رفیعفر ج‪ ،)9839( .‬سنگنگارههای ارسباران (سونگون)‪ .‬نامهی انسانشناسی‪ ،‬دورهی اول‪ ،‬شمارهی اول‪.20-10 :‬‬
‫سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح‪ ،)9821( .‬فرهنگ جغرافیایی استانهای ایران‪ ،‬انتشارات سازمان جغرافیایی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح‪،‬‬
‫تهران‪.‬‬
‫سرخوش ا‪ ،)9818( .‬گمانه زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه تمب بحره در بیرم الرستان‪ ،‬پژوهشکده باستانشناسی‪ ،‬زیر چاپ‪،‬‬
‫تهران‪.‬‬
‫عزیزی خرانقی‪ ،‬م‪ .‬ح‪.‬؛ سلیمی م‪ ،)9811( .‬سنگنگارههای پاسارگاد‪ ،‬فرهنگ و دیدار‪ :‬فصلنامه تخصصی میراث فرهنگی‪ ،‬سال اول‪ ،‬پیش شماره‪-91 :‬‬
‫‪.19‬‬
‫عسکریچاوردی ع‪.‬؛ آذرنوش م‪ ،)9838( .‬بررسی باستان شناختی محوطههای باستانی پس کرانههای خلیج فارس‪:‬المرد و مهر‪ ،‬فارس‪ ،‬مجله باستان‬
‫شناسی وتاریخ‪ ،‬سال هجدهم‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬بهار و تابستان‪.‬‬
‫فاضل ل‪ ،)9811( .‬تنگ تادوان و تنگ تیهویی‪ :‬نویافتههایی از هنر صخرهای در استان فارس‪ ،‬پژوهشهای باستانشناسی مدرس‪ ،‬سال دوم و سوم‪،‬‬
‫شماره چهارم و پنجم‪.23-91 :‬‬
‫فرهادی م‪ ،)9822( .‬موزههایی در باد‪ :‬گزارش مجموعه سنگنگارهها و نمادهای نویافته صخرهای تیمره‪ ،‬انتشارات دانشگاه عالمه طباطبایی‪.‬‬
‫وحدتی ع‪ .‬ا‪ ،)9831( .‬بومهای سنگی‪ :‬گزارش بررسی دو مجموعهی هنر صخرهای در استان خراسان شمالی (جربت و نرگسلوی علیا)‪ ،‬بجنورد‪ :‬اداره کل‬
‫میراث فرهنگی‪ ،‬صنایع دستی و گردشگری استان خراسان شمالی‪.‬‬

‫‪28‬‬
‫سرخوش (‪)7333‬‬
‫‪29 | P a g e‬‬
Alizadeh, A. with contributions by M. Kimiaie, M. Mashkour, and N. F. Miller. (2006), The Origins of
State Organizations in Prehistoric Highland Fars, Southern Iran: Excavations at Tall-e Bakun, The
Oriental Institute, Chicago.

Summary

The rock art has particular position in anthropological and archaeological studies.
Analysis of these motifs plays a significant role in understanding culture, beliefs, social
relations and other aspects of daily life. Creation of petroglyphs has a long history in Iran
and are widespread in most parts of the country. The area of study in this essay is Beyram
plain which is located in Larestan city in the southern part of Fars province. During
archaeological systematic survey in this area, some petroglyphs with various animal motifs
were detected and recorded, that can be considered as a part of art and memorials of
residents in this settlements. The relative chronology of these motifs is based on analogy and
comparative studies with obtained samples from adjacent areas. This research has been
performed through both field study and library method. It used the descriptive-analytical
methods in order to present, describe, design and compare the newly discovered petroglyphs
at Beyram plain. In order to have a detailed analysis of the motifs, ethnographic studies and
talking with shepherds and natives were done. And based on these studies, a possible
function will be suggested for these kinds of motifs.

Keywords: Archaeological Survey, Ethnography, Southern Fars, Petroglyph, Animal

Motifs

30 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Andrei NEGIN  (Lobachevsky State University of Nizhny Novgorod, Russia)

Roman helmets with a browband shaped as a vertical fronton1

Keywords: history, Roman army, art, helmet, antique

The word “fronton” is primarily an architectural term referring to the completion of

a facade of a building, a portico, or a colonnade (usually triangular, sometimes
semicircular), restricted to the two roof slopes on the sides and to a cornice at the bottom.
This French term comes from the Latin words ‘frons, frontis’, meaning ‘forehead’. As is
well known, narrow sides of ancient temples (the front and the rear) always ended at the top
with a low fronton of triangular field or tympanum that were adorned with sculpted friezes
and figures. The triangular shape of a browband plate of Roman helmets (especially in the I st
century AD) resembles an architectural fronton. What is more, as in the case of temple
frontons the vertical browbands of helmets from the period are also sometimes embellished
with intricate decorations. This part of the helmet is referred to as ‘Stirnband’ or
‘Stirndiadem’2 in the German literature while in English studies uses the term ‘brow-plate’
or ‘forehead-plate’.3

On the heads of Roman soldiers, and in particular as part of the Praetorian

equipment, for a long time Hollywood actors have worn the so-called "Attic" helmets of
various modifications. Costume design in these films have been based mainly on the
accurate reproduction of the Roman reliefs.

However, there are absolutely no similar specimens known to archaeology.

Consequently a question arises as to what kind of helmets were depicted on these reliefs,
and if these illustrations accurately copied the then existing helmets or were merely
a reflection of Hellenistic artistic traditions?

Both iconographic sources and preserved show that helmets from Hellenistic period
had frontal parts decorated as a fronton ending with volutes at the temples.4 They constituted
variation of the Attic helmet, quite popular in Greek art.5 This type of helmet is


Institute of International relations and World History, Department of Ancient History and Classical
Languages; aenegin@mail.ru

1
Работа поддержана грантом (соглашение от 27 августа 2013г. № 02.В.49.21.0003 между МОН
РФ и ННГУ).
2
BRAAT (1961); FISCHER (2012) 155, 208.
3
ROBINSON (1975) 133, 138 - 139; BISHOP, COULSTON (2006) 176; TRAVIS (2014) 97.
4
WAURICK (1983) 266 - 269, Taf. 38 - 39.
5
WAURICK (1983) 265 - 266.
31 | P a g e
characterized by a hemispherical bowl reinforced in the frontal arc of the forehead, and, in
most cases, also by a vertically curved neck-guard. Sometimes this type of helmet was also
provided with cheek-pieces and ridge-plumes of different shapes. Since the end of
Vth century BC volutes above the ears were added to the frontal arc.

However, there is a gap of about three centuries between the "pseudo-Attic"

Hellenistic helmet and the Roman model. For this period of time, there is no archaeological

Fig. 1. 1 – Ares from Villa Torlonia, Rome; 2 – Dolanus tombstone, Wiesbaden museum; 3 – the so-
called “Head of Mars”, The Art Insitute Chicago; 4 – tombstone of Rufus Sita, Gloucester; 5 –
tombstone of C. Romanius Capito, Mainz; 6 – relief from Saintes; 7 – the so-called “Praetorian relief”
in the Louvre Museum (author’s drawing).

evidence of such helmets being widespread in the Roman army. As for the iconographic
sources, there are only few of them from the late Republican period and they show mainly
Greek heroes.

32 | P a g e
 Reliefs of the frieze of the Basilica Aemilia in Rome 6 illustrating stories about the
origins of Rome, which presumably date from the Ist century BC, show soldiers wearing
muscle cuirasses and Attic helmets very similar to the version of Melos (by typology of
G. Waurick).7 The style of these images demonstrates that the authors of these compositions
were influenced by so-called “neo-Attic style”, so the impact of the old Greek samples of
works of art is, of course, reflected in the artistic features of the monument.

Many iconographic sources depicting helmets have survived from the ‘Imperial
period’ (fig. 1). The most important and informative ones include: triumphal arch in
Orange,8 Trajan's Column,9 the Column of Marcus Aurelius,10 friezes from Arch of Trajan11
and from Adamklissi Tropaeum Traiani12 as well as the tombstones of various cavalrymen.

All of them represent exceptional diversity of helmet types. It is, therefore, logical
to wonder whether iconographic sources are reliable. In particular, the following questions
come to the fore: Did all the images we have reflect actual helmets? If not, which ones most
closely imitated the real samples of that time? In order to investigate this issue in more
depth, we need to take in to consideration the function of a given monument, a degree of the
professionalism of an artist and his goals, and a requirements of a customer commissioning
a given piece of art. Moreover, it is useful to scrutinize the quality of the material used by
sculptor, as it may be crucial to the question of whether it was technically possible to show
fine detail. Although, in some cases it is very difficult to find answers to these questions,
generally they help to build a conceptual model of interpretation of iconographic armament.

Roman propaganda monuments are known best of all forms of art of that period.
Their relatively wide familiarity may, at least partially, be attributed to their frequent
appearance in Hollywood blockbusters. Despite numerous doubts expressed by modern
researchers, they continue to be valuable sources in many aspects as those monuments,
mostly located in the capital, show how military weapons were perceived by its inhabitants,
and especially by the sculptors who worked on these monuments. Evidently, these artists
considered primarily the weapons of the metropolitan garrisons, as well as the depictions of
armor on Greek and Hellenistic monuments, from which they were learning their craft.
Apparently, they found it important to display the structural type of helmet, for example, the
so-called Attic one, planted in a common person’s mind; as a Roman saw it as being
removed from the multidirectional and quick change of improvements and deteriorations,
consecrated by tradition and relating to a different, deep and slow-changing sphere of
existence.

6
WAURICK (1983) 286, Taf. 47.
7
WAURICK (1983) 268, Taf. 38, 1 - 3, 9.
8
AMY, DUVAL, FORMIGÉ, HATT (1962).
9
LEHMANN-HARTLEBEN (1926).
10
BECKMANN (2011); COARELLI (2008).
11
L'ORANGE, VON GERKAN (1939).
12
FLORESCU (1961).
33 | P a g e
 Many Roman sculptures bore the traces of propaganda, whether they appeared on
a triumphal arch in honor of an imperial victory or tombstone of a warrior. Their main
function was to praise the deserved status and achievements of the depicted individual, and
a more general, message directed to the public was glorification of the imperial policy.

From the left: Fig. 2. Helmet found at Ponte Sisto in Rome (after DEHN (1911) 252, author’s
drawing), Fig. 3. Helmets from Herculaneum (after ROBINSON (1975) Pl. 150 - 151, author’s
drawing).

Sculptors created a collective image of the Roman soldier, often sacrificing personal details.
In addition, many of the capital's artists were not familiar with the real military equipment,
and less skilled provincial artists who were better acquainted with military fashion,
sometimes created more realistic images. However, the capital monuments should not be
completely ignored, because they are likely to show soldier’s equipment at the garrison of
Rome, including the praetorian cohort. Apart from these monuments some other reliefs
which are interpreted as depicting Praetorians and their armament can be seen on the
fragments of the “Great Trajanic Frieze”13 in Rome and on the so-called “Praetorian relief”
in the Louvre Museum14 (fig. 1, 7). All the soldiers depicted on them have ornate Attic
helmets with crests and plumes which are not similar to common army pieces. However,
there have been found some remnants of helmets of this “Attic” shape, which may suggest
that they existed not only on graphical representations, but also in reality.

Some British researchers completely exclude purely artistic prototype of the

“Attic” helmet and called the "Attic" also Chalcidian helmet if they do not have nasal
guard.15 Judging by the lack of finds, after IVth century BC in Italy, helmets were not placed
in a grave. However, this does not mean that the tradition of making “Attic” helmets was
interrupted. Iconographic sources show that Roman artists of the Imperial period depicted its
lower Italic and Hellenistic variants. In the late republican era and during the reign of
Octavian Augustus there appeared helmet images of Hellenistic mixed types with a wide
brim, fronton and volutes on the sides of the hemispherical or sphero-conical bowl. The
wide brims of these helmets are reminiscent of the samples of the Macedonian cavalry.

13
LEANDER TOUATI (1987).
14
RANKOV (1994) 20; KOEPPEL (1990) 107; GIROIRE (2007) 177, cat. 115.
15
CONNOLLY (1998) 61 - 63.
34 | P a g e
Roman cavalrymen on the altar of Gnaeus Domitius Ahenobarbus 16 wear similar helmets,
which is consistent with the information of Polybius, who asserted that the Roman cavalry
of his time was equipped in Greek style (Polyb. VI. 25). This altar dates from the second
half of the Ist century BC, and hence reflects a continuation of this tradition of helmets at
a later time.

In the first decades AD "Attic" helmets appeared in various scenes depicted on the
so-called "Gemma Augustea".17 Some of these Hellenistic helmets of "Attic" style, were

From the left: Fig. 4. Helmet from Northwich (author’s drawing), Fig. 5. Helmet from Hallaton
(author’s drawing), Fig. 6. Helmet from the Waal at Nijmegen (author’s drawing).

obviously copied from Greek art, for example, a helmet with three crests belonging to
goddess Athena (Roma), which tramples the armor of a defeated enemy. G. Waurick points
to similarity between the helmets depicted on the "Gemma Augustea" and the known
samples of an “Attic” helmet, especially helmets of Melos type, which have volutes on the
sides, an arched neck-guard and a crest on the bowl.18

From the left: Fig. 7. Helmet from Nijmegen (author’s drawing), Fig. 8. Helmet from Brza Palanka
(author’s drawing).

16
WAURICK (1983) Taf. 51.
17
WAURICK (1983) 266 - 271, Taf. 37.
18
WAURICK (1983) 268.
35 | P a g e
 However, it is not just echoes of conservative iconographic tradition, since in
addition to images of “Attic” helmets, there are also similar specimens which have been
excavated and are known to us.

One of them is a bronze helmet with volutes and floral ornaments found19 (fig. 2) at
the Ponte Sisto in Rome. This piece is similar to the helmet found in Pergamum (Bergamo,
Turkey) (von Lipperheide collection)20 and to the helmet from the burial which was

Fig. 9. Frontons (browbands) from Roman helmets: 1 – Amerongen; 2 – Nijmegen; 3 – from the Waal
at Nijmegen; 4 – Pamuk mogila at Brestovets near Plovdiv (before restoration); 5 – former Axel
Guttmann collection (AG 809); 6 – Leidsche Rijn (author’s drawing).

19
DEHN (1911) 252.
20
SCHRÖDER (1912) 327, 34; Beil. 12, 4.
36 | P a g e
destroyed during the construction of the Vladikavkaz fortress (State Hermitage). 21 Unlike
the find in Rome, the latter pieces are not decorated and, apparently, are older dating back to
the Hellenistic era. Unfortunately, it does not seem possible to date this interesting piece
reliably. However, should it indeed date back to the ancient period, then it proves clearly
that the imitation of the Attic helmet existed in Rome of the Imperial period.

From the upper left: Fig. 10. Helmet from Pamuk mogila at Brestovets near Plovdiv (after restoration)
(author’s drawing), Fig. 11. Helmet from private european collection (author’s drawing), Fig. 12.
Helmet from former Axel Guttmann collection (AG 461) (author’s drawing), Fig. 13. Helmet from
Butzbach (author’s drawing).

Also to this group can be attributed two earlier helmets from Herculaneum dated by
the first half of Ist century BC (fig. 3), which H. R Robinson catalogues as the imperial-Italic

21
RABINOVICH (1941) Tabl. XXIII.
37 | P a g e
type (in his classification: Imperial-Italic A).22 However, with their small neck-guards and
the absence of forehead peaks, these specimens differ from other helmets of this type
(according to the above classification). At the same time, as on the helmets of the Attic type,
their frontal part is decorated with a roll forming a sharp top in the middle of the forehead
and with volutes. As a result, both specimens are closer to the Attic type, thought because of
their unusual decoration, it is doubtful whether both helmets are authentic, and
H. R. Robinson even considers the possibility of an antique dealer’s forgery. 23 However, it
is tempting to construe these samples as a transitional form between the “Attic” helmet and
the later Roman cavalry helmets of I-II centuries AD.

On the other hand, these helmets are very different from those depicted on
cavalrymen’s funerary reliefs of Ist century AD, and later on the "realistic" reliefs of
triumphal columns and arches. For instance the soldiers on Trajan's Column wear helmets,
which vary in shape, although most of them belong to the Weisenau type. A small part of
helmets have small vertical frontons in the form of onlaid strap in the frontal part of the
bowl, and some of them also have volutes which are reminiscent of the "Attic" helmet. Such
helmets on the images of infantry and cavalry were combined with lorica segmentata and
a chain mail.24 Therefore, it is unnecessary to search for direct relation of this helmets type
as a specific native troops, and with a certain military rank.

There are many images of Attic helmets on Roman monuments going back to the
first two centuries AD. They are depicted on Trajan’s Column, Trajan’s triumphal relief
(parts of which were subsequently embedded into the Arch of Constantine), and on other
monuments.

Often such helmets are associated with Praetorians. These are soldiers involved in
the funeral ceremony (decursio) on the pedestal relief of Antoninus Pius column and
soldiers on the famous so-called “Praetorian relief” from the Louvre. As a rule, all of them
are richly decorated with embossed floral ornaments, have a browband with volutes in the
temporal region and are equipped with longitudinal crests with plumes.

The soldiers’ armaments shown on the Marcus Aurelius column are similar to what
is depicted on Trajan's Column. Yet they are some minor differences. One of them is
a hemispherical bowl on most of these helmets. In this case, the frontal arc comes back to
the nape of the helmet actually girding it. This form of a helmet has no parallels in real
finds, so most probably it represents an example of some kind of artistic stylization. This
version of the "Attic" helmet is shown on the heads of one third of the Roman soldiers on
Marcus Aurelius column.25 Similar helmets are also presented on the reliefs of Septimius

22
ROBINSON (1975) 65 - 67, Pl. 150 - 151.
23
WAURICK (1983) 65.
24
WAURICK (1983) 293.
25
WAURICK (1983) 297.
38 | P a g e
Severus arch.26 "Attic" helmets with volutes and a fronton continued to be depicted in
Roman iconographic sources until the IVth century AD. For example, they appear on the
Arch of Galerius in Thessaloniki (the beginning of the IV th century AD.) as well on the Arch
of Constantine, and even on the reliefs from Theodosius column (end of the IV th century
AD).27

However, these monuments depict "Attic" type variants not yet known in any
actual findings, such as helmets with a protruding fillet, separating the occipital part of the
bowl and neck-guard. Apparently, it was a common type of helmet, but does not yet have
an exact analogy among archaeological finds.

Later, many of the features of the “Attic” helmet can be observed on the cavalry
helmets of Weiler/Koblenz-Bubenheim type, which are both very close to face-mask
helmets. These helmets are differ from the “Attic” helmet (hence the name “pseudo-Attic”)
because of the presence of the neck-guard and wide cheek-pieces covering the ears. To
soften the "non-classical" impression there were realistic ears portrayed on cheek-pieces,
which visually reduced the width of the upper part of the helmet. Yet volutes do not appear
on any of the known specimens.

The emergence of new types of helmets is well illustrated by cavalrymen’s

tombstones. Additionally archaeological finds of such helmets have appeared recently. Most
of the tombstones clearly demonstrate helmets with small neck-guard and diadem in the
form of ornamental strip (fig. 1, 2, 4–6).

Some of the monuments show bowl’s decoration in the form of curly hair and wide
decorated cheek-pieces covering the ears (eg, tombstones of Flavius Bassus, Romanius etc.).
The earliest representations of these helmets can be seen on the arch in Orange, which
testifies to their existence in the early years of the I st century AD.

In 1981 in Luxembourg in Weller, south of Arlon, on the outskirts of a small urban

necropolis a tomb was discovered dating back of the first half of the Ist century AD28.
A completely preserved helmet was found there, which is known as the type that includes
similar specimens such as Northwich29 (fig. 4), Nijmegen,30 Xanten-Wardt,31 Rennes,32
Koblenz-Bubenheim33 helmets.

26
WAURICK (1983), Taf. 60, 3.
27
WAURICK (1983), Taf. 55, 61, 1.
28
FAIRON, MOREAU-MARÉCHAL (1983) 551 - 564.
29
ROBINSON (1975) 94, Pl. 247 - 249.
30
ENCKEVORT, WILLEMS (1994) 130, Fig. 4.
31
FEUGÈRE (1994) 105.
32
FEUGÈRE (1994) 107.
33
KLUMBACH (1974) 45, No. 32, Taf. 32.
39 | P a g e
From the left: Fig. 14. Face-mask helmet from Roshava Dragana barrow at Chatalka (author’s
drawing), Fig. 15. Helmet from Koblenz-Bubenheim (author’s drawing), Fig. 16. Helmet from
Vechten (after KALEE (1989) Fig. 16, author’s drawing).

This specimen has a bowl of iron, which is decorated with rows of relief curls. Iron
cheek-pieces depicting ears were plated with bronze. Helmets discovered during
gravel-dredging operations in the former Rhine channel near Xanten-Wardt (Germany) 34
give some information about the production of these samples. They were first, mounted
from the bowl of iron, which was then plated with a richly decorated silver sheet. One of
these helmets has retained traces of the textile coating on its surface, which can also be seen
on some other recently discovered cavalry helmets. Other helmets found in the pit for ritual
offerings near the Roman camp at Nijmegen (Netherlands) have a textile coating in such
an excellent condition that it was possible to reconstruct it. It was designed as a knitted hat
that covered a wig of hair (horse or human) covering helmet bowl. At the same time on the
exemplars found in Nijmegen there were no hammered decorations in the form of curls.
This unusual circumstance leads one to believe that perhaps the owners of cheapest
unadorned copies followed the fashion by decorating the helmet with real hair.

The examples mentioned above were coated with silver, giving the helmets
amazing shine and also protecting the iron from rusting. Additional protection against
moisture was provided by horsehair wigs with elements of the textile coating that used to be
put on the bowls.

Hellenistic pieces, as well as iconographic images of Alexander the Great, which

were reflected in Roman art, could be the prototypes of such helmets.35 Most probably,
a helmet with rendered curly hair became popular in the army as it invoked the image of
Alexander’s helmet existing in the iconography. Roman generals were depicted wearing
similar helmets. For example, a bust of Germanicus of Erbach (Odenwald) 36 resembles,
although in a somewhat modified shape, the image of Alexander appearing on a coin of
Seleucus I.37

34
JUNKELMANN (1996) 27, Abb. 42.
35
BRACESSI (1987) 53 - 65; CRESCI MARRONE (1987) 66 - 77.
36
JUNKELMANN (1996) 27, Abb. 43, 48.
37
KÜNZL (1999) 157.
40 | P a g e
 Helmets with the browband fronton or diadem shown on Roman cavalry
tombstones found in recent years correspond to more and more real extant analogies. Due to
archaeological findings their evolution during I-III centuries AD can be reconstructed.
However, the dates of discovered exemplars are only approximate, and in the absence of
precise dating some of the samples cannot be used with confidence to build an evolutionary
series of up to decades. Nevertheless, stages in this evolutionary process can be traced with
reasonable certainly to within a few decades to centuries. In contrast to the iconographic
sources, actual samples of Roman "Attic" and "pseudo-Attic" helmet types have been
discovered so far only as expensive and decorated exemplars, which makes it part of
the defensive cavalry armament.

Based on the available material, there are two variants of a browband fronton they
may be distinguished on the existing helmets. Sometimes the frontal part of a helmet was
decorated with an embossed relief, imitating a kind of a tiara (diadem). An example of such
a helmet comes from Hallaton (fig. 5). It may be called the forerunner of "pseudo-Attic"
helmets of Guisborough/Theilenhofen type, which back to the turn of IInd and the first half
of the IIIrd century AD. In other cases, this "tiara-fronton" was made of a metal sheet, just
riveted to the forehead of the helmet. Such finds with a decorated riveted browband date
back to the Ist – early IInd centuries AD and are classified as Weiler-type helmets. The
helmets from Nijmegen38 (fig. 6, 7) and Brza Palanka39 (fig. 8) provide a good illustration of
this type. A similar helmet is in a private collection. There are also some preserved
browbands that were attached to helmets of this kind. Pieces of this type were found in
Nijmegen40 (fig. 9, 2–3), Leidsche Rijn41 (fig. 9, 6) and in the Pamuk mogila near Plovdiv 42
(fig. 9, 4; 10). The National Museum of Antiquities (Rijksmuseum van Oudheden) in
Leiden has an embossed helmet browband from Amerongen, which bears a bust of
an emperor (?) in the centre and two male heads on the sides 43 (fig. 9, 1). This find dates
from around the early IInd century AD. The pieces from Butzbach44 (fig. 13) and Hallaton45
(fig. 5) can be considered as a transitional design between early and later helmet
modifications with a vertical fronton.

Narrow “diadem” plate is also present on the face-mask helmet from Roshava
Dragana barrow at Chatalka46 (fig. 14). Plate-frontons imitating a "crown" of the “Attic”
helmet were most probably attached to the frontal part of the helmets from Northwich

38
KLUMBACH (1974) 46 - 47, Taf. 33, 61 - 62, Taf. 46; ROBINSON (1975) 98, pl. 269 - 271;
NEGIN (2010) 48, fig. 32.
39
PETROVIĆ (1993) 97 - 106; AMATO, SUMNER (2009) 185 - 186, fig. 270.
40
KLUMBACH (1974) 47 - 48, Taf. 34, 51 - 52, Taf. 37; ROBINSON (1975) 98, pl. 269 - 271.
41
LANGEVELD, GRAAFSTAL, SWINKELS, KÜNZL (2010) 297 - 304.
42
SENZACIONNO (2013); Unikalni artefakti (2013) 7; Представят уникалния боен параден шлем
от Брестовица (2015).
43
KLUMBACH (1974) 52 - 53, Taf. 37; ROBINSON (1975) 138 - 139, pl. 417 - 420.
44
JUNKELMANN (1992) 190 - 191, Abb. 169.
45
SCORE (2011); SHARP, JAMES (2012) 38 - 41.
46
BUJUKLIEV (1986) Pl. 8, №91.
41 | P a g e
(fig. 4), Koblenz-Bubenheim (fig. 15) and Vechten47 (fig. 16). The lack of any decoration on
their frontal part may indicate the initial presence of the described plate on these specimens
of helmets, as this empty space constitutes an ideal place for fastening the fronton plate.
Moreover, on the left side of the Koblenz-Bubenheim helmet there remained a riveted
fragment of the fronton plate. All surviving plates are richly adorned with relief decorations
and are very similar to helmets from iconographic sources, which show similarly
ornamented helmets of Praetorians and cavalrymen.

Because some items of this type have rich decoration, it may be tempting to
consider them parade armor. M. Feugère classifies these helmets as a category between
combat and ceremonial specimens,48 which makes sense, since they display a variety of
features different from both ceremonial and combat helmets.

All known helmets of the Weiler type came from Ist century AD, but in
the beginning of the IInd century AD these helmets were replaced by the Guisborough type.

Maximum distribution of Guisborough/Theilenhofen type correspond to the

IIIrd century AD. They are often considered to be parade helmets because of their richly
embossed decorations. Recently, however, researchers are inclined to believe that they were
ordinary combat helmet.

The basic form of the Guisborough/Theilenhofen type of helmet49 is basically very

reminiscent of the Weiler/Koblenz-Bubenheim helmets.50 The only difference lies in the fact
that in the former the browband diadem was replaced with a vertical fronton with volutes,
and the crown was no longer decorated with curly hair but either bore images of figures,
such as snakes, or several crests that imitated a plume of feathers. The cheek-pieces covered
the ears, but the soldier’s face remained open. The decorative design of the helmets
resembles pseudo-Attic helmets existing at that time. 51

This modification is evidenced by finds from Guisborough52 (fig. 17, 3),

Theilenhofen53 (fig. 17, 4), Chalon-sur-Saône54 (fig. 17, 2), Cetate-Războieni55 (fig. 17, 1).
Helmets from Chalon-sur-Saône and Cetate-Războieni have moderate decor. In contrast, the
richness of decoration present on the helmet from Theilenhofen implies that it may
justifiably be considered a part of ceremonial armor. This specimen has a ridge that make it
similar to the Worthing type of helmets (fig. 17, 5–6).

47
KALEE (1989) 211, Fig. 16.
48
FEUGÈRE (1994) 110.
49
BORN, JUNKELMANN (1997) 63 - 66.
50
FEUGÈRE (1994) 114; JUNKELMANN (2000) 87 - 90.
51
JUNKELMANN (2000) 90.
52
ROBINSON (1975) 132 - 134, pls. 391 - 393; GARBSCH (1978) 73, Taf. 31, 1 - 2.
53
KLUMBACH, WAMSER (1976 - 1977) 41 - 61; GARBSCH (1978) 55 - 56, Taf. 10.
54
DÉCHELETTE (1913) 253 - 258, pls. XLIII–XLIV; ROBINSON (1975) 132 - 134, pls. 394 - 396.
55
GARBSCH (1978) 100, Abb. 6; FEUGÈRE (1993) 112; D’ AMATO, SUMNER (2009) 185, fig. 268.
42 | P a g e
Fig. 17. Helmets of Guisborough/Theilenhofen ant Worthing type: 1 – Cetate-Războieni; 2 – Chalon-
sur-Saône; 3 – Guisborough; 4 – Theilenhofen; 5 – Worthing; 6 – Vetren, Silistra (author’s drawing).

Recently, there have been found several helmets, or their fragments, that form
a class that may be regarded as a transition stage between the Weiler/Koblenz-Bubenheim
and the Guisborough/Theilenhofen type. The most complete piece is in Guttmann collection
(AG 461)56 (fig. 12). Despite the richness of decorations appearing on these helmets,
currently, there are no good reasons to classify them as purely parade ones.

However, in contrast to the Weiler type, the Guisborough/Theilenhofen helmets

were made solely of bronze and had no iron core. With regard to the protective properties of

56
JUNKELMANN (2000) 15 - 160.
43 | P a g e
the material it is undoubtedly a significant step backwards. It is not clear if this was
a reflection of the general trend towards making armour mainly for the sake of splendor, or
whether it is merely a consequence of the fact that archaeologists have only ceremonial
helmets of this type. However, having a less durable material, these helmets to ensure better
protection by increasing the space between the head and helmet’s bowl, which made it
possible to use a thicker lining. The dating of this type of helmet is based on specimens
found in Raetian sites ruined by Alamanni in the middle of the III rd century AD. However,
M. Feugère believes that these helmets appeared in the middle of I st century AD,57 as some
tombstones reliefs depict helmets with more pronounced browband tiara, which can be
interpreted as a vertical fronton.

Thus, we can assume that during the first three centuries AD two modifications of
the Roman imitation of the "Attic" helmet evolved. Helmets with the vertical fronton were
more viable. The earliest archaeological evidence of this variant is the helmet from Hallaton
(dated by the second quarter of the Ist century AD) and later helmets of
the Guisborough/Theilenhofen type can be dated to the first half of the IIIrd century AD.
Helmets with riveted browbands (diadems) did not existed as long, and to judge by
archaeological material they were circulated only in the I-II centuries AD.

Bibliography

AMY R., DUVAL P.-M., FORMIGE J., HATT J.-J. (1962), L'arc d'Orange, Paris.
BECKMANN M. (2011), The Column of Marcus Aurelius : The Genesis & Meaning of a Roman
Imperial Monument, Chapel Hill.
BORN H., JUNKELMANN M. (1997), Römische Kampf- und Turnierrüstungen, Mainz.
BRACCESI L. (1987), Germanico e l'imitatio Alexandri in occidente, [in:] Germanico. La persona, la
personalitа, il personnaggio nel bimillenario dalla nascitа, G. BONNAMENTE, M. P. SEGOLONI
(eds.), Roma, 53 - 65.
BUJUKLIEV H. (1986), La Necropole Tumulaire Thrace pres de Catalka, Region de Stara Zagora,
Sofia.
COARELLI F. (2008), La Colonna di Marco Aurelio - The Column of Marcus Aurelius, Roma.
CONNOLLY P. (1998), Greece and Rome at War, London.
CRESCI MARRONE G. (1987), Germanico e l'imitatio Alexandri, [in:] Germanico. La persona, la
personalitа, il personnaggio nel bimillenario dalla nascitа, G. BONNAMENTE, M. P. SEGOLONI
(eds.), Roma, 67 - 77.
D’ AMATO R., SUMNER G. (2009), Arms and Armour of the Imperial Roman Soldier: From Marius
to Commodus, 112 BC–AD 192, London.
DECHELETTE J. (1913), La collection Millon: antiquités pré-historiques et gallo-romaines, Paris.
DEHN G. (1911), Die Bronzefunde bei Ponte Sisto, „Mittheilungen des Kaiserlich Deutschen
Archäeologischen Instituts. Römische Abteilung = Bullettino dell'Imperiale Istituto archeologico
germanico. Sezione romana”, 26, 238 - 259.
DINTSIS P. (1986), Hellenistische Helme, Roma.
ENCKEVORT H. L. H. VAN, WILLEMS W. J. H. (1994), Roman cavalry helmets in ritual hoards
from the Kops Plateau at Nijmegen, The Netherlands, „Journal of Roman Military Equipment
Studies”, 5, 125 - 137.

57
FEUGÈRE (1994) 113 - 114.
44 | P a g e
FAIRON G., MOREAU-MARECHAL J. (1983), La tombe au casque de Weiler, commune d'Autelbas,
près d'Arlon, “Germania”, 61, 551 - 564.
FEUGERE M. (1993), Les armes des romains de la République à l'Antiquité tardive, Paris.
FEUGERE M. (1994), Casques antiques. Les visages de la guerre de Mycènes à la fin de l’Empire
romain, Paris.
FLORESCU F. B. (1961), Monumental de la Adamklissi: Tropaeum Traiani, Bucharest.
GARBSCH J. (1978), Römische Paraderüstungen, München.
GIROIRE D. R. (2007), Roman Art from the Louvre, Manchester.
JUNKELMANN M. (1992), Die Reiter Roms. Teil 3: Zubehör, Reitweise, Bewaffnung, Mainz.
JUNKELMANN M. (1996), Reiter wie Statuen aus Erz, Mainz.
JUNKELMANN M. (2000), Römische helme, Mainz.
KALEE C. A. (1989), Roman Helmets and Other Militaria from Vechten, [in:] Roman Military
Equipment: The Sources of Evidence, Proceedings of the 5th Roman Military Equipment Conference,
C. VAN DRIEL-MURRAY (ed.), („British Archaeological Reports, International Series”, 476), 193 -
226.
KLUMBACH H. (1974), Römische Helme aus Niedergermanien. Katalog einer Ausstellung in
Rheinischen Landesmuseums Bonn, Köln.
KLUMBACH H., WAMSER L. (1976 - 1977), Ein Neufund zweier außergewöhnlicher Helme der
römischen Kaiserzeit aus Theilenhofen, Landkreis Weißenburg-Gunzenhausen. Ein Vorbericht,
„Jahresbericht der Bayerischen Bodendenkmalpflege”, 17 - 18, 41 - 61.
KOEPPEL G. (1990), Die historischen Reliefs der römischen Kaiserzeit VII: Der Bogen des Septimius
Severus, die Decennalienbasis und der Konstantinsbogen, „Bonner Jahrbücher”, 190, 1 - 64.
KÜNZL E. (1999), Fellhelme. Zu den mit organischem Material dekorierten römischen Helmen der
frühen Kaiserzeit und zur imitatio Alexandri des Germanicus, [in:] Rom, Germanien und die
Ausgrabungen von Kalkriese. Internationaler Kongress der Universität Osnabrück und des
Landschaftsverbandes Osnabrücker Land e. V. vom 2. bis 5. September 1996. Osnabrücker
Forschungen zu Altertum und Antike-Rezeption 1, W. SCHLÜTER (ed.), Bramsche, 149 - 168.
LANGEVELD M., GRAAFSTAL E., SWINKELS L., KÜNZL E. (2010), Een voorhoofdband van
een ruiterhelm uit de inheemse nederzetting, „Basisrapportage archeologie”, 19, 297 - 304.
LEANDER TOUATI A. M. (1987), The Great Trajanic Frieze: The Study of a Monument and the
Mechanism of Message Transmission in Roman Art, Stockholm.
LEHMANN-HARTLEBEN K. (1926), Die Trajanssaule, Berlin.
L'ORANGE, H. P., VON GERKAN A. (1939), Der spätantike Bilderschmuck des Konstantinsbogen,
Berlin.
NEGIN A. E. (2010), Rimskoe ceremonial'noe i turnirnoe vooruzhenie, Sankt-Petersburg.
PETROVIĆ P. (1993), Rimski paradni šlem iz Brze Palanke (Egeta), „Zbornik Narodnog Muzeja.
"Arheologija" 15”, 97 - 106.
RABINOVICH B. Z. (1941), Shlemy skifskogo perioda, „Trudy Otdela Istorii Pervobytnoj Kul'tury
Gosudarstvennogo Ermitazha”, 1, 99 - 171.
RANKOV B. (1994), The Praetorian Guard, Oxford.
ROBINSON H. R. (1975), The Armour of Imperial Rome, London.
SCHRÖDER B. (1912), Thrakische Helme, „Jahrbuch des deutschen archäologischen Institut”, 27,
317 - 344.
SCORE V. (2011), Hoards, Hounds and Helmets. A Conquest-period Ritual Site at Hallaton,
Leicestershire, Leicester.
Senzacionno: zlatni nakiti v Brestovica, „Vestnik Rodopi”, 7. Avgust 2013. URL:
http://www.calameo.com/books/0022208821cf81756a9e1 (accessed: 26.04.2015).
SHARP H., JAMES S. (2012), Reconstructing the Hallaton helmet, „Current Archaeology”, 264, 38 -
41.

45 | P a g e
TOYNBEE J. M. C., CLARKE, R. R. (1948), A Roman decorated helmet and other objects from
Norfolk, „Journal of Roman Studies”, 38, 20 - 27.
TRAVIS J., TRAVIS H. (2014), Roman Helmets, Stroud.
Unikalni artefakti otkriha na Pamuk mogila plovdivski arheolozi, „Trakijski agrovesti Plovdiv”, 27
(807), 25–31.07.2013 g. http://www.sgb-bg.org/docs/presa/807.pdf (accessed: 26. 04. 2015).
VERMEULE C. (1960), A Roman silver helmet in the Toledo (Ohio) Museum of Art, „Journal of
Roman Studies”, 50, 8 - 11.
BRAAT W. C. (1961), Das Stirnband eines römischen Paradehelmes, „Outheidkundige
Mededelingen uit het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden” 42, 60 - 62.
WAURICK G. (1983), Untersuchungen zur historisierenden Rüstung in der römischen Kunst,
„Jahrbuch des Römisch Germanischen Zentralmuseums Mainz”, 30, 265 - 301.
Представят уникалния боен параден шлем от Брестовица за над 1.5 млн евро (2015),
http://www.plovdivskinovini.com/index.php/kultura/ig/item/40577-представят-уникалния-боен-
параден-шлем-от-брестовица-за-над-15-млн-евро-снимки-единствено-в-plovdivskinovinicom
(accessed: 26. 04. 2015).

Summary

Roman propaganda monuments are known best of all and they are still often cited,
especially in Hollywood blockbusters. Despite the many doubts expressed by modern
researchers, they continue to be sources valuable in many aspects as those monuments,
mostly located in the capital, show how military weapons were perceived by the inhabitants
of the capital, including the sculptors who were working on these monuments. There are
many images of so-called Attic helmets on Roman monuments dated back to the first two
centuries AD. As a rule, all of them are richly decorated with embossed floral ornament,
have a browband with volutes in the temporal region and equipped with longitudinal crests
with gorgeous plumes. The question arises, what are the samples were depicted on the
Roman reliefs? How accurately this specimen have been reproduced by artists and sculptors,
or, perhaps, we see only a reflection of the Hellenistic artistic tradition?

There are helmets with a browband shaped as a vertical fronton with volutes
existed. Their later modification is presented by finds from Guisborough, Theilenhofen,
Chalon-sur-Saône. The pieces of the Ist century AD – early IInd century AD are Weiler-type
helmets with a decorated riveted browband. They are the helmets from Nijmegen, Brza
Palanka and from other places. The pieces from Butzbach and Hallaton can be considered as
a transitional design between early and later helmet modifications with a vertical fronton.

Thus, all of the above finds suggest that Attic helmets with browbands, which are
often depicted on Roman propaganda monuments, are not the sculptors’ invention, but
helmets really common in the Roman imperial army, imitating the models of the earlier
period.

Keywords: history, Roman army, art, helmet, antique

46 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Ehsan SHAVAREBI  (University of Tehran, Iran)

Roman ‘Soldatenkaiser’ on the Triumphal Rock Reliefs of Shāpūr I –

A Reassessment
Keywords: Shāpūr I, Sasanian rock reliefs, Gordian III, Philip the Arab, Valerian, Uranius
Antoninus, Bishāpūr, Dārābgerd

Shāpūr I’s triumphal rock reliefs at Dārābgerd (Fig. 1), Naqsh-e Rostam VI (Fig. 2),
Bishāpūr I (Fig. 3), Bishāpūr II (Fig. 4) and Bishāpūr III (Fig. 5) are the most significant
iconographic evidence commemorating his victories over the Roman Empire. These have
been very well studied and interpreted by many scholars during the past century in the light
of both oriental and occidental literary sources. There are three Roman personages depicted
on these reliefs who are signified as three Emperors of the Roman Soldatenkaiserzeit
(235–284/5).1

The corpse of a beardless Roman is lying beneath the horse of Shāpūr on the three
reliefs at Bishāpūr and the Dārābgerd relief. Another Roman is kneeling or approaching
before the horse of Shāpūr on all these reliefs. The third Roman is absent on Bishāpūr I. He
is standing on foot beside Shāpūr’s horse on Bishāpūr II and III. The principal scene on
these two reliefs is surrounded by additional registers depicting equestrian Iranians behind
the King of Kings and the foreigners bearing gifts, perhaps, before him – Bishāpūr II
includes two registers and Bishāpūr III five registers. On Naqsh-e Rostam VI and
Dārābgerd, the third Roman stands before Shāpūr’s horse. In Naqsh-e Rostam, Shāpūr
grasps his wrists above the horse’s head. In Dārābgerd, however, Shāpūr stretches his arm
toward the Roman’s head. On the latter relief, where Shāpūr bears his father’s typical
crown, the Iranian dignitaries are standing behind him and a group of Romans before him. 2

In 1954, B. C. MacDermot identifies these figures as the three Roman Emperors

who are mentioned in Shāpūr’s trilingual Res Gestae on the Ka‘be-ye Zardosht (ŠKZ):


Department of Archaeology, Faculty of Letters and Humanities; ehsanshavarebi@gmail.com

1
On this period of Roman history, see STROBEL (1993) and JOHNE (2008). See also MILLAR
(1993) and BALL (2000) on the Roman activities in the east during this period.
2
Describing the reliefs does not place within the scope the present paper. For detailed descriptions of
the reliefs see the volumes of TRÜMPELMANN and HERRMANN in the Iranische Denkmäler
series: HERRMANN (1983) 7 - 10 on Bishāpūr I; HERRMANN (1983) 11 - 21 on Bishāpūr II;
HERRMANN (1980) on Bishāpūr III; HERRMANN (1989) 13 - 33 on Naqsh-i Rostam VI; and
TRÜMPELMANN (1975) on Dārābgerd; see also MACKINTOSH (1973), MEYER (1990) and
MAKSYMIUK (2012). For a brief survey of the studies until the end of 1980s, see HERRMANN
(1989), 31 - 33 and for a general view over the Sasanian rock reliefs, see CANEPA (2013) and
CALLIERI (2014) 129 - 161.
47 | P a g e
 §7. καὶ Γορδιαν[ὸς] Καῖσα[ρ] ἐπανήρη καὶ ἡμεῖς τὴν στρατείαν τῶν Ῥωμαίων
ἀνηλώσαμεν καὶ οἱ Ῥωμαῖοι Φίλιππον Καίσαρα ἀνηγόρευνσαν.

§8. καὶ νν Φίλιππος ὁ Καῖσαρ εἰς παράκνλησιν ἦλθεν καὶ τῶν ψ[υ]χῶν α[ὐτ]ῶν
ἀντίτειμα πεντακοσίαν χειλιάδα δηναρίων ἡμεῖν ἔδοτο καὶ εἰς φόρους ἡμεῖν ἔστη ....

§22. καὶ ἐκ τοῦ ἐκεῖθεν μέρους Καρρῶν καὶ Ἐδέσσων νν μετὰ ν Οὐα[λερια]νοῦ
Καίσαρος μέγαννς πόλεμος ἡμεῖννν γένγονεν καὶ Οὐαλεριανὸν Καίσαρα ἡμεῖς ἐν
ἰδίαις χερσὶν ἐκρατήσαμεν καὶ τοὺς λοιποὺς τόννν τε ἔπαρχον καὶ συνκλητικοὺννς καὶ
ἡγεμόνας οἵτινες ἐκείνης τῆς δυναμέως ἄρχοντες ἦσαν, πάντας τούτους ἐν χερσὶν
ἐκρατήσαμεν καὶ εἰς τὴν Περσίδα αὐτοὺς ἐξηγάγομεν.3

Then he concludes that the dead Roman lying underneath Shāpūr’s horse is Gordian
III, who was killed in the war; the other Roman kneeling/approaching before the Persian
King should be Philip the Arab, who became tributary and paid 500,000 denarii to Shāpūr;
and the standing figure held by the hand is Valerian, who was made prisoner by Shāpūr’s
own hands.4 Although this identification gained the assent of the majority of scholars, 5
J. Gagé6 and W. Hinz did not find it convincing. Hinz prefers to reverse the attribution of
Philip and Valerian: ‘Tatsächlich hat auch nach meiner Auffassung B. C. MacDermot die
Bestimmung der drei Kaiser auf den Shāpuhr-Reliefs wesentlich gefördert. Nur irrt er
meines Erachtens im letzten, hauptsächtlichen Punkt: der stehende Kaiser dürfte nicht
Valerian sein, sondern Philippus Arabs, und der kniende entsprechend nicht Philippus
Arabs, sondern Valerian, wie schon immer angenommen wurde’. 7 R. Göbl’s study of the
Roman numismatic evidence, however, convincingly confirms MacDermot’s attributions.8

Most scholars do accept the identification of Gordian, Philip the Arab and Valerian
in general, but the attribution of Philip and Valerian is a constant source of controversy
among them, i.e., one group follows MacDermot’s attribution, and another group follows
the reversed attribution of Hinz (see supra, notes 5 and 7). However, from 1970s on, four
authors have presented distinct interpretations of Shāpūr’s triumphal reliefs:

3
See HUYSE (1999), 1/26 - 27, 1/37 for the Middle Persian and Parthian versions of the inscription as
well as its German translation. See also KETTENHOFEN (1982) and EDWELL (2010) on the
conflicts between the Roman Empire and Sasanian Iran during the reign of Shāpūr I.
4
MACDERMOT (1954).
5
See e.g. GHIRSHMAN (1962) 151 - 161; PORADA (1965) 204 - 205; GÖBL (1973); HERRMANN
(1969, 1980, 1989, 1998); TRÜMPELMANN (1975); SHEPHERD (1983) 1082 - 1084; MEYER
(1990); DIGNAS, WINTER (2007) 81 - 82; GAROSI (2009) 50; CANEPA (2009) 58; CANEPA
(2010) 579 n.75; CANEPA (2013) 866; CALLIERI (2014) 143.
6
GAGÉ (1965) 368 - 388; he cannot accept that these reliefs illustrate a compendium of Shāpūr’s
victories. Therefore, he considers that these reliefs merely commemorate the capture of Valerian in
260.
7
HINZ (1969) 175; this alternative attribution is followed by GALL (1971) 199 n. 32; GALL (2008)
150; VANDEN BERGHE (1983) 129 - 132; VANDEN BERGHE (1993) 83 - 84.
8
GÖBL (1974).
48 | P a g e
 1. In 1978, J. M. C. Toynbee challenged the nationality of figures, especially on the
relief of Dārābgerd. She suggests that this relief represents Ardashir I (224-241) celebrating
a victory over the northern and eastern neighbours of the Sasanian Empire. 9

2. In 1992, D. Levit-Tawil attributed the Dārābgerd relief to Ardashir I and asserted

that this relief is a pictorial record of a ‘cosmic victory’ over three Roman Emperors of three
different ages: the teenage Gordian III, the middle-aged Balbinus (238) and the old Pupienus
(238).10

3. In 2008, H. von Gall, accepting the relief at Dārābgerd as the oldest triumphal
relief of Shāpūr, found unconvincing the traditional attribution of the Roman Emperors for
this relief. He maintains that it shows an event which ‘must have taken place at a time when
Shāpūr was still co-regent’.11

4. In 2009, B. Overlaet suggested a new identification for the three Roman figures
on Bishāpūr II, Bishāpūr III and Dārābgerd. He identifies the oval object brought by the
foreign delegation on the right half of the Bishāpūr III relief (‘once held up in the air’ in the
second register from the bottom and ‘once suspended from a pole with two straps carried by
two men’ in the fourth register) as the Sacred Black Stone of Emesa (modern Homs in
Syria). For this reason, he asserts that both the standing and the kneeling/approaching
figures, and perhaps the lying corpse also, are characterising one emperor in different
statuses: the usurper Emperor Uranius Antoninus of Emesa. 12

Here, I shall focus first on the question of the Sasanian King represented on the
rock relief at Dārābgerd, from which both Toynbee’s and Levit-Tawil’s interpretations
originate. Of course, these two authors were not the first to attribute the Dārābgerd relief to
Ardashir I. K. Erdmann was maybe the first scholar who paid attention to the Sasanian
King’s crown at Dārābgerd, which looks like the typical crown of Ardashir I on his coins
and rock reliefs – a simple skullcap surmounted by korymbos. According to Erdmann,
Shāpūr intended to assign the capture of Valerian to his father. 13 MacDermot also doubts
whether this relief belongs to Ardashir or Shāpūr, but the typological resemblance between
this relief and the others in Shāpūr’s triumph series prevents him from attributing the relief
to Ardashir.14 Herrmann, however, because of some stylistic features, attributes this relief
with apparent certainty to Ardashir and dates it to the final decade of that king’s reign. 15
Trümpelmann seems to be interested in such an attribution also, but he proposes cautiously
two different phases for this relief; a beginning phase during the last years of Ardashir’s

9
TOYNBEE (1978) 174.
10
LEVIT-TAWIL (1992) 178.
11
GALL (2008) 150.
12
OVERLAET (2009).
13
ERDMANN (1948) 86.
14
MACDERMOT (1954) 76.
15
HERRMANN (1969) 83 - 88.
49 | P a g e
reign, when the portrait of the first Sasanian monarch was drafted, and a second phase, when
the triumphs of Shāpūr were added to the relief. 16

Hinz realises the complicatedness of the question of Sasanian ‘persönliche Krone’,17

but it is Göbl who finds a solution for this problem. He discovered that Shāpūr wears the
same crown on the rock relief at Salmās and on the famous cameo in the Bibliothèque
Nationale in Paris, which depicts him capturing Valerian by grasping his hand (Fig. 6). This
is why the relief at Dārābgerd is not the sole iconographic evidence illustrating Shāpūr in his
father’s crown. Göbl suggests that this crown was a reduced type specifically used in war. 18
But this suggestion does not justify the usage of this crown on the relief at Salmās, as well
as the Dārābgerd triumph relief itself, while Shāpūr wears his own crown on the other
triumphal reliefs. Actually, Meyer proposes a more convincing interpretation by dating the
earliest sketch of the Dārābgerd relief, as well as the relief at Salmās, to the period of
Ardashir’s joint reign with his son (240-241/2).19 Shāpūr’s hairstyle and the form of his
clothing at Dārābgerd thoroughly resemble his other reliefs at Naqsh-e Rajab, Naqsh-e
Rostam and Bishāpūr. Furthermore, there is numismatic evidence confirming Shāpūr’s
usage of his father’s crown during his own reign. 20

Although these facts are enough to invalidate the reinterpretation of Levit-Tawil,

one can also compare the Roman figures of Dārābgerd with the portraits of Balbinus and
Pupienus on their coins, which have no similarity in details (Figs. 7-8). Even the Roman
numismatics does not support her opinion. Moreover, there is no literary source accounting
any conflict between Ardashir and these two Roman co-Emperors.

Overlaet’s interpretation is more complicated. He recognises the Sacred Black

Stone of Emesa brought by the Roman delegation to Shāpūr in Bishāpūr III. 21 The Stone of
Emesa was a baethyl appearing on the coins of Antoninus Pius (138-161), Caracalla (198-
217), Elagabalus (218-222) and Uranius Antoninus (253/254)22 issued in the mint of Emesa.
On the reverse of the coins, the Sacred Stone is usually depicted as an oval object, on which
an eagle is perching; or as a huge stone held in a temple23 (Fig. 9); or between two
umbrellas, on a quadriga, advancing to left 24 (Fig. 10). In spite of the resemblance between
the oval object in Bishāpūr III and the Sacred Stone figured on the Roman coins, it is

16
TRÜMPELMANN (1975) 16 - 20.
17
HINZ (1969) 146.
18
GÖBL (1974) 38. H. von GALL also considers this headdress as a ‘crown-shapes helmet’, but he
attributes the Paris cameo to Shāpūr II, without providing any convincing reason and interpretation; cf.
GALL (2008) 149 - 150.
19
MEYER (1990) 268 - 271, also followed by OVERLAET (2009) 494 - 495.
20
See SCHINDEL (2009) 13, 48, nos. 22–23; SCHINDEL (2010) 30, Pl. III no. 12 and Pl. IV no 13;
see also SHAVAREBI (2014b) 115 n. 33.
21
OVERLAET (2009) 463 - 470.
22
Cf. RIC IV/III, 205, no. 2; see also BALDUS (1971) on the coinage of Uranius Antoninus.
23
BALDUS (1971), Nr. 35, 38 - 43.
24
BALDUS (1971), Nr. 69.
50 | P a g e
difficult to accept Overlaet’s identification of the Roman Emperors on the reliefs of Shāpūr
as Uranius Antoninus.25

G. Herrmann, contrary to those scholars who consider this relief influenced by

Roman iconographic concepts of victory, 26 convincingly explains it as an attempt to revive
Achaemenid patterns. In this connexion she cites parallels between the right registers in
Bishāpūr III and the reliefs depicting the provincial delegations on the facades of Apadāna
at Persepolis.27 Even so, the appearance of the Black Stone of Emesa on Bishāpūr III is still
not impossible; but, as Overlaet himself confessed, 28 there is still an obvious absence of
precise information concerning the removal of the Stone to Persia during the reign of
Uranius Antoninus and what happened to it afterwards.

Even if we were certain that the carried object on Bishāpūr III is the Emesa Sacred
Stone, it could not be a satisfactory reason for Overlaet’s attribution of Uranius Antoninus
as depicted twice or more in different statuses on one relief. According to him, the artists
have sculpted consecutive moments of a scenario on one relief – once on his knees pleading
for mercy, then accepted as an ally beside the Sasanian King, and probably once more
beneath the hooves of Shāpūr’s horse which could be ‘an indication that he was killed at
some stage’ or ‘an allegorical representation of the defeat of the “Roman Empire”’. 29
Synchronisation of different events is, of course, a well-known feature of the Sasanian rock
reliefs. But Overlaet attempts to foster a concept of diachronic nature for the triumphal
reliefs of Shāpūr, assuming dynamic component(s) within a frozen static whole including the
key constituent (subject). This idea is, however, against the hitherto known patterns and
criteria of the Sasanian iconography. Overlaet states that ‘the combined display in one scene
of consecutive events as well as of events that are separated by a significant amount of time
is a widespread oriental (and Sasanian) artistic convention’ and examples the hunting scenes
of Khosrow II at Tāq-e Bostān.30 Overlaet is to some extent right, of course; but in the Tāq-e
Bostān hunting reliefs, not only are the animals repeatedly depicted in the consecutive
phases of the hunt, but the hunter – the key constituent – is also sculpted in different
positions as a dynamic component. Except for the investiture reliefs, Sasanian sculptors
were always putting stress on the King of Kings, who usually appears as the subject, rather
than the object. Also, in the Sasanian royal imagery, this is exactly the subject who plays the
key role and should be considered as the key constituent. Therefore, if they wished to create
a representation of diachronic nature with dynamic component(s), this dynamic component
(or one of these components) should have been the King of Kings. This idea is not only
illustrated by the Tāq-e Bostān hunting scenes, but also by the double equestrian combat

25
OVERLAET’s reinterpretation has not been completely followed by any further scholars by far; e.g.
cf. CANEPA (2010) 579 n.75; MAKSYMIUK (2012); CALLIERI (2014) 143.
26
E.g. MACKINTOSH (1973) and GALL (2008).
27
HERRMANN (1998) 42 - 46.
28
OVERLAET (2009) 497 - 498.
29
OVERLAET (2009) 471.
30
OVERLAET (2009) 470.
51 | P a g e
relief of Bahram II at Naqsh-e Rostam (Naqsh-e Rostam VII),31 which follows the same
criterion.

After all, though the Roman Emperors have almost similar clothing, hairstyle and
wreath/diadem, their faces look different. I shall briefly discuss the differences of these
figures and try to reattribute them in the following.

The dead Roman: the head of this man (Figs. 11-12) thoroughly fits the figure of
young Gordian represented on his coins and his statues (Figs. 13-14): a beardless teenager
with short hair.32

The kneeling/approaching Roman: this man has the same hairstyle as the dead
Roman. He has whiskers, but no moustache (Fig. 15-16). Roman numismatics supports
MacDermot’s identification of this figure as Philip the Arab (Fig. 17). 33 Furthermore,
Roman statues of Philip (Fig. 18) have a close similarity with the kneeling figure of the
Sasanian reliefs.34 There is, however, a more precise proof confirming this attribution;
a ‘commemorative’ gold coin of Shāpūr with a unique iconography on its reverse. 35 This
coin depicts Shāpūr as a horseman, before whom a standing Roman Emperor approaches as
a suppliant (Fig. 19), quite similar to the approaching Roman on the rock relief at
Dārābgerd. The reverse legend of the coin reads as follows:

ZNE ZK AMTš prypws kycry AP hrwm’y PWN b’cy W OBDk YKAYMWN / HWEd

ēn ān ka-š firipōs kēzar ud hrōmāy pad bāz ud bandag<īh> estād hēnd

‘This (was at) that (time) when the Caesar Philip and the Romans stood in tribute and
subjection to him’.36

In fact, the kneeling/approaching Philip is pleading for peace, after the defeat and
death of Gordian, and agrees to pay 500,000 denarii as ransom. The Perso-Roman peace of
244 was also reflected as an achievement of Philip in the Roman world. A Philip issue of
antoniniani from the mint of Antioch bears the legend PAX FVNDATA CVM PERSIS
‘peace [has been] established with the Persians’.37

The standing Roman: this figure is commonly accepted to be Valerian (Fig. 21),
who was captured by Shāpūr in 260 and spent the rest of his life in captivity. He has been
depicted, on the Sasanian reliefs, as a beardless elderly man. On Bishāpūr II, III and

31
See VANDEN BERGHE (1983) 139 - 140.
32
Cf. GÖBL (1974), Taf. 2. See also RIC IV/III, 1-53 on Gordian III’s coinage.
33
See RIC IV/III, 54-95 on Philip the Arab’s coinage.
34
Nevertheless, Hinz insists that the standing Roman is Philip; cf. HINZ (1969) 182, Taf. 111.
35
M. Alram has introduced and analysed this unique coin; cf. ALRAM, BLET-LEMARQUAND,
SKJÆRVØ (2007). It has recently been reinterpreted by the author; cf. SHAVAREBI (2014a).
36
Transliteration, transcription and translation by P. O. Skjærvø in ALRAM, BLET-LEMARQUAND,
SKJÆRVØ (2007) 23.
37
RIC IV/III, 76, no. 69, pl. 7.2; see also GYSELEN (2010) 75, Fig. 11.
52 | P a g e
Naqsh-e Rostam VI (Figs. 2, 4-5), he is grasped with hand by the Persian King, as pictorial
representation of Shāpūr’s statement in his Res Gestae (see supra). At Dārābgerd, however,
Shāpūr puts his left hand on Valerian’s head. Overlaet challenges his identification on the
Dārābgerd relief, discussing the size of his head in comparison to Philip’s portrait and
concludes that they are both representing the same person. 38 Although one can easily detect
dissimilarities in certain details of these figures, they both have stubble on the cheek
(Fig. 20). At first glance this might preclude the attribution of the standing figure to
Valerian, but a few coins of Valerian do indeed show him with whiskers (Fig. 22) and this
supports MacDermot’s identification.

In conclusion it seems that none of the post-1960s reinterpretations was successful

in rejecting MacDermot’s attribution of the Roman Emperors on the triumphal reliefs of
Shāpūr. The figures should be identified as Gordian III, Philip the Arab and Valerian who
were mentioned by Shāpūr in his Res Gestae – and Shāpūr’s triumphal rock reliefs were
apparently pictorial representations of the text of his Res Gestae. On these reliefs, Shāpūr
appears as a victorious Šāhānšāh enjoying his splendid triumphs over his most powerful
adversary – the Roman Empire. Gordian is killed in the war, Philip is pleading for the peace
which made him tributary, and Valerian is standing beside or before Shāpūr, grasped by
hand as a prisoner.

Bibliography

ALRAM M., BLET-LEMARQUAND M., SKJÆRVØ P. O. (2007), Shapur, King of Kings of

Iranians and Non-Iranians, in: Des Indo-Grecs aux Sassanides : données pour l’histoire et la
géographie historique [Res Orientales 17], R. GYSELEN (ed.), Bures-sur-Yvette, 11 - 40.
BALDUS H. R. (1971), Uranius Antoninus. Münzprägung und Geschichte, Bonn.
BALL W. (2000), Rome in the East: The Transformation of an Empire, London/New York.
CALLIERI P. (2014), Architecture et représentations dans l’Iran sassanide [Studia Iranica. Cahier
50], Paris.
CANEPA M. P. (2009), The Two Eyes of the Earth. Art and Ritual of Kingship between Rome and
Sasanian Iran, Berkeley/Los Angeles/London.
CANEPA M. P. (2010), Technologies of Memory in Early Sasanian Iran: Achaemenid Sites and
Sasanian Identity, „American Journal of Archaeology”, 114, 563 - 596.
CANEPA M. P. (2013), Sasanian Rock Reliefs, [in:] The Oxford Handbook of Ancient Iran,
D. T. POTTS (ed.), Oxford, 856 - 877.
DIGNAS B., WINTER, E. (2007), Rome and Persia in Late Antiquity. Neighbours and Rivals,
Cambridge.
EDWELL P. M. (2010), The Sources for Rome’s wars with Shapur I: Eurocentric and Eastern
Perspectives, „Ancient West & East”, 9, 155 - 179.
ERDMANN K. (1948), Sasanidische Felsreliefs – Römische Historienreliefs, „Antike und
Abendland”, 3, 75 - 87.
GAGÉ J. (1965), Comment Sapor a-t-il « triomphé » de Valérien?, „Syria”, 42, 343 - 388.
GALL H. von (1971), Die Mosaiken von Bishapur und ihre Beziehung zu den Triumphreliefs des
Shapur I., „Archäologische Mitteilungen aus Iran”, N.F. 4, 193 - 205.

38
OVERLAET (2009) 495 - 496, Fig. 15.
53 | P a g e
GALL H. von (2008), New Perspectives on Sasanian Rock Reliefs, [in:] Current Research in Sasanian
Archaeology, Art and History. Proceedings of a Conference held at Durham University, November
3rd and 4th, 2001 [BAR International Series 1810], D. KENNET, P. LUFT, (eds.), Oxford, 149 - 161.
GAROSI R. (2009), Die Kolossal-Statue Šāpūrs I. im Kontext der sasanidischen Plastik, Mainz am
Rhein.
GHIRSHMAN R. (1962), Iran. Parthes et Sassanides, Paris.
GÖBL R. (1974), Der Triumph des sāsāniden Šahpuhr über die Kaiser Gordianus, Philippus und
Valerianus, Wien.
GYSELEN R. (2010), Romans and Sasanians in the Third Century. Propaganda warfare and
ambiguous imagery, [in:] Commutatio et contention. Studies in the Late Roman, Sasanian, and Early
Islamic Near East in Memory of Zeev Rubin, H. BÖRM, J. WIESEHÖFER (eds.), Düsseldorf, 71 - 87.
HERRMANN G. (1969), The Dārābgird Relief – Ardashīr or Shāhpūr? A Discussion in the Context of
Early Sasanian Sculpture, „Iran”, 7, 63 - 88.
HERRMANN G. (1980), The Sasanian Rock Reliefs at Bishapur: Part 1. Bishapur III, triumph
attributed to Shapur I [Iranische Denkmäler 9], Berlin.
HERRMANN G. (1983), The Sasanian Rock Reliefs at Bishapur: Part 3. Bishapur I, The
Investiture/Triumph of Shapur I?; Bishapur II, Triumph of Shapur I; and Sarab-i Bahram, Bahram II
enthroned; The Rock Relief at Tang-i Qandil [Iranische Denkmäler 11], Berlin.
HERRMANN G. (1989), The Sasanian Rock Reliefs at Naqsh-i Rustam. Naqsh-i Rustam 6, The
Triumph of Shapur I [Iranische Denkmäler 13], Berlin.
HERRMANN G. (1998), Shapur I in the East. Reflections from his Victory Reliefs, [in:] The Art and
Archaeology of Ancient Persia: New Light on the Parthian and Sasanian Empires, V. SARKHOSH
CURTIS, R. HILLENBRAND, J. M. ROGERS (eds.), London.
HINZ W. (1969), Altiranische Funde und Forschungen, Berlin.
HUYSE Ph. (1999), Die dreisprachige Inschrift Šābuhrs I. an der Ka‘ba-i Zardušt (ŠKZ) [Corpus
Inscriptionum Iranicarum III/1], 2 Bände, London.
JOHNE K.-P. (ed.) (2008), Die Zeit der Soldatenkaiser, Berlin.
KETTENHOFEN E. (1982), Die Römisch-persischen Kriege des 3. Jahrhunderts nach Chr. nach der
Inschrift Šahpuhrs an der Ka‘be-ye Zartošt (ŠKZ), Wiesbaden.
LEVIT-TAWIL D. (1992), The Sasanian Rock Relief at Darabgird – A Re-Evaluation, „Journal of
Near Eastern Studies”, 51, 161 - 180.
MACDERMOT B. C. (1954), Roman Emperors in the Sasanian Reliefs, „Journal of Roman Studies”,
44, 76 - 80.
MACKINTOSH M. C. (1973), Roman Influences on the Victory Reliefs of Shapur I of Persia,
„California Studies in Classical Antiquity”, 6, 181 - 203.
MAKSYMIUK K. (2012), Datacia reliefów Szapura I. Zarys problematyki, „Historia i Świat”, 1, 13 -
43.
MEYER M. (1990), Die Felsbilder Shapurs I., „Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts”,
105, 237 - 302.
MILLAR F. (1993), The Roman Near East 31 BC – AD 337, Cambridge/London.
OVERLAET B. (2009), A Roman Emperor at Bishapur and Darabgird: Uranius Antoninus and the
Black Stone of Emesa, „Iranica Antiqua”, 44, 461 - 530.
PORADA E. (1965), Ancient Iran – The Art of Pre-Islamic Times, London.
RIC IV/III = The Roman Imperial Coinage, Vol. IV, Part III: Gordian III–Uranius Antoninus,
H. MATTINGLY, E. A. SYDENHAM, C. H. V. SUTHERLAND (eds.), London, 1949.
SCHINDEL N. (2009), Sylloge Nummorum Sasanidarum: Israel, Wien.
SCHINDEL N. (2010), The 3rd Century “Marw Shah” Bronze Coins Reconsidered, [in:] Commutatio
et Contentio. Studies in the Late Roman, Sasanian, and Early Islamic Near East in Memory of Zeev
Rubin, H. BÖRM, J. WIESEHÖFER (eds.), Düsseldorf, 23 - 36.

54 | P a g e
SHAVAREBI E. (2014a), Some Remarks on a Newly-Discovered Coin Type of Shāpūr I, „Studia
Iranica”, 43, 281 - 290.
SHAVAREBI E. (2014b), Historical Aspects, Iconographical Factors, Numismatic Issues, Technical
Elements: How to Obtain a Convincing Chronology for the Rock Reliefs of Ardashīr I, „Anabasis.
Studia Classica et Orientalia”, 5, 108 - 122.
SHEPHERD D. (1983), Sasanian Art, [in:] The Cambridge History of Iran 3(2): The Seleucid,
Parthian and Sasanian Periods, E. YARSHATER (ed.), Cambridge, 1055 - 1112.
STROBEL K. (1993), Das Imperium Romanum im 3. Jahrhundert. Modell einer historischen Krise?,
Stuttgart.
TOYNBEE J. M. C. (1978), Roman Historical Portraits, London.
TRÜMPELMANN L. (1975), Das sasanidische Felsrelief von Dārāb [Iranische Denkmäler 6],
Berlin.
VANDEN BERGHE L. (1983), Reliefs Rupestres de l’Irān ancient, Bruxelles.
VANDEN BERGHE L. (1993), La Sculpture, [in:] Splendeur des Sassanides. L’empire perse entre
Rome et la Chine [224-642], L. VANDEN BERGHE, B. OVERLAET (eds.), Bruxelles, 71 - 88.

Figures

Fig. 1

55 | P a g e
Fig. 2

Fig. 3

56 | P a g e
Fig. 4

Fig. 5

57 | P a g e
 Fig. 6

Fig. 7 Fig. 8

Fig. 9 Fig. 10

58 | P a g e
 Fig. 11 Fig. 12

Fig. 13 Fig. 14

Fig. 15 Fig.16

59 | P a g e
 Fig. 17

Fig. 18 Fig.19

Fig. 20

60 | P a g e
 Fig. 21 Fig. 22

List of Illustrations

Fig. 1. Shāpūr’s triumph rock relief at Dārābgerd; photo by the author.

Fig. 2. Shāpūr’s triumph relief at Naqsh-e Rostam (VI); photo by the author.

Fig. 3. Shāpūr’s triumph relief at Bishāpūr (I); photo by the author.

Fig. 4. Shāpūr’s triumph relief at Bishāpūr (II); photo by the author.

Fig. 5. Shāpūr’s triumph relief at Bishāpūr (III); photo by the author.

Fig. 6. Cameo representing capture of Valerian by Shāpār; Bibliothèque Nationale de France, Inv. No.
camée.360 (reg.L.3558); photo after Ghirshman (1962), Pl. 195.

Fig. 7. Imperial copper alloy coin of Balbinus (238 AD); 21.6 gr.; die-axis: 12 o’clock; mint: Rome;
year: 238. Obverse: bust of Balbinus, laureate, draped and cuirassed, right; legend: IMP CAES
D CAEL BALBINVS AVG. Reverse: Balbinus, Pupienus and Gordian III, seated left on
platform; behind them, officer standing left; before them, Liberalitas standing left, holding
abacus and cornucopia; on left, citizen ascending; legend: LIBERALITAS AVGVSTORVM –
S C. British Museum, Reg. No.: R. 16566; © Trustees of the British Museum.

Fig. 8. Imperial copper alloy coin of Pupienus (238 AD); 25.34 gr.; die-axis: 12 o’clock; mint: Rome;
year: 238. Obverse: bust of Pupienus, laureate, draped and cuirassed, right; legend: IMP CAES
M CLOD PVPIENVS AVG. Reverse: Liberalitas standing left, holding abacus in right hand
and cornucopia in left hand; legend: LIBERALITAS AVGVSTORVM – S C. British Museum,
Reg. No.: R. 16568; © Trustees of the British Museum.

Fig. 9. Bronze coin of Uranius Antoninus (253/254 AD); 23.12 gr.; 32 mm; die-axis: 12 o’clock; mint:
Emesa (Syria); year: 253/254. Obverse: bust of Uranius Antoninus, laureate, draped and
cuirassed, right; legend: ΑΥΤΟ Κ СΟΥΛΠ ΑΝΤωΝΙΝΟС СƐ. Reverse: temple with six
columns enclosing conical Stone of Emesa, ornamented with a facing eagle, between two
umbrellas; crescent on pediment; legend: ƐΜΙСωΝ ΚΟΛΩΝ, ƐΞΦ. Bibliothèque nationale de
France, département Monnaies, médailles et antiques, B 863; © Bibliothèque nationale de
France; available in gallica.bnf.fr

Fig. 10. Gold coin of Uranius Antoninus (253/254 AD); 5.32 gr.; 19 mm; die-axis: 12 o’clock; mint:
Emesa (Syria); year: 253/254. Obverse: bust of Uranius Antoninus, laureate, draped and
cuirassed, right; legend: L IVL AVR SVLP VRA ANTONINVS. Reverse: conical Stone of
Emesa, between two umbrellas, on a quadriga, advancing left; legend: CONSERVATO-R
AVG. Staatliche Museen zu Berlin, Ident.Nr. 18201389; © Münzkabinett der Staatlichen
Museen zu Berlin - Preußischer Kulturbesitz; photo by Lutz-Jürgen Lübke.

61 | P a g e
Fig. 11. Bishāpūr I, details: the dead Roman; photo by the author.

Fig. 12. Bishāpūr II, details: the dead Roman; photo by the author.

Fig. 13. Marble bust of Gordian III (238-244 AD); height: 77 cm; date: between 242 and 244; from
Gabii. Louvre Museum, Inv. MR 513 (no. Ma 1063); photo by the author.

Fig. 14. Imperial gold coin of Gordian III (238-244 AD); 4.43 gr.; die-axis: 12 o’clock; mint: Rome;
year: 244. Obverse: bust of Gordian III, draped, cuirassed, head, laureate, right; legend: IMP
GORDIANVS PIVS FEL AVG. Reverse: Felicitas, draped, standing front, head left, holding
long caduceus, upwards, in right hand and cornucopiae in left: fold of drapery falling over left
arm; legend: FELICIT TEMP. British Museum, Reg. No. 1867,0101.792; © Trustees of the
British Museum.

Fig. 15. Dārābgerd, details: the approaching Roman; photo by the author.

Fig. 16. Bishāpūr I, details: the kneeling Roman; photo by the author.

Fig. 17. Imperial gold coin of Philip the Arab (244-249 AD); 4.31 gr.; die-axis: 12 o’clock; mint:
Rome. Obverse: bust of Philip the Arab, draped, cuirassed, head, laureate, right; legend: IMP
M IVL PHILIPPVS AVG. Reverse: Aequitas, draped, standing front, head left, holding scales
in right hand and cornucopiae in left: fold of drapery over left arm; legend: AEQVITAS
AVGG. British Museum, Reg. No. 1896,0608.57; © Trustees of the British Museum.

Fig. 18. Marble bust of Philip the Arab (244-249 AD); height: 70 cm. The State Hermitage Museum,
Inv. No. ГР-1709; photo by the author.

Fig. 19. Gold coin of Shāpūr I (241-272 AD); 14.85 gr.; 28 mm; die-axis: 12 o’clock. Obverse: bust of
Shāpūr, right, mural crown with korymbos; legend: mzdysn bgy šhpwhry MRKAn MRKA ’yr’n
W’nyr’n MNW ctry MN yzd’n. Reverse: Shāpūr on horseback, left, holding scabbard in left
hand, right hand before his face, standing figure looking at Shāpūr’s face; legend: ZNE ZK
AMTš prypws kycry AP hrwm’y PWN b’cy W OBDk YKAYMWN / HWEd. Private collection;
photo after Alram/Blet-Lemarquand/Skjærvø (2007), Figs. 18-19; drawing by François Ory.

Fig. 20. Dārābgerd, details: busts of the standing Roman (left) and the approaching Roman (right);
resized to the same scale. After Overlaet (2009), Fig. 15; photo by Erik Smekens.

Fig. 21. Imperial gold coin of Valerian (253-260 AD); 2.04 gr.; die-axis: 12 o’clock; mint: Rome;
year: 257. Obverse: bust of Valerian, draped, cuirassed, head, laureate, right; legend: IMP C P
LIC VALERIANVS P F AVG. Reverse: Sol, radiate, naked but for cloak over left shoulder,
standing front, head left, right knee slightly bent, raising right hand in blessing and holding
globe in left; legend: ORIENS AVGG. British Museum, Reg. No. G3,RIG.350; © Trustees of
the British Museum.

Fig. 22. Imperial gold coin of Valerian (253-260 AD); 2.7 gr.; die-axis: 6 o’clock; mint: Rome; year:
253–254. Obverse: bust of Valerian, draped, cuirassed, head, laureate, right; legend:
IMP C P LIC VALERIANVS AVG. Reverse: Jupiter, naked except for cloak over left
shoulder, standing front, head left, holding thunderbolt in right hand and vertical sceptre in
left; legend: IOVI CONSERVA. British Museum, Reg. No. 1867,0101.809; © Trustees of the
British Museum.

Summary

Five rock reliefs surviving in Persis/Fārs province in southern Iran represent the
victories of Shāpūr I (241–272 AD), the second Sasanian King of Kings (Šāhānšāh), over
the Roman Empire. The three Roman Emperors depicted on these reliefs have traditionally

62 | P a g e
been identified as Gordian III (238–244), Philip I – known as ‘the Arab’ – (244–249) and
Valerian I (253–260). From the 1960s onward, new interpretations are presented. In the
most recent of these, Uranius Antoninus (253/254) is recognised on three of Shāpūr’s
triumphal reliefs. The present paper aims to re-examine these new hypotheses by
considering numismatic materials, including a unique gold coin of Shāpūr which bears
an image of the same topic accompanying a legend on its reverse.

Keywords: Shāpūr I, Sasanian rock reliefs, Gordian III, Philip the Arab, Valerian, Uranius
Antoninus, Bishāpūr, Dārābgerd

63 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Vladimir DMITRIEV  (Pskov State University, Russia)

The “Night Battle” of Singara: Whose Victory?

Keywords: Sasanian Warfare, Roman Military History, Sasanian Army, Late Antiquity

The “Night” Battle of Singara, as it is often called in literary sources, 1 occurred in

AD 3442 between the Roman and Persian armies to the east of the modern Iraqi town of
Sinjar. 3 It was one of the most notable, but for all that one of the most mysterious events in
the history of the wars fought between the Romans and Persians during the III–VII centuries
AD.

Prima facie, the historical reconstruction of the Battle of Singara does not cause
undue troubles4 because of the relatively copious number of literary sources in which special
attention is paid to this event, especially in the panegyrics of Libanius5 and Julian the
Apostate6 in honor of Constantius II (337-361), also in the writings of Festus, 7 Eutropius,8
Ammianus Marcellinus,9 Jerome,10 Paulus Orosius,11 Socrates Scholasticus,12 Jacob of
Edessa,13 Ioannes Zonaras14 and in “Consularia Constantinopolitana”. 15

Upon further acquaintance with the sources which contain information on the “Night
Battle”, however, a scholar is immediately confronted by a paradox: despite the apparent
abundance of sources and detailed descriptions of the Battle of Singara, it is impossible to


Faculty of History; dva_psk@mail.ru
1
The name was given to this battle due to the time when it came to its end.
2
There is no unanimity among scholars as to the date of the battle. About options of dating the Battle
of Singara see: TILLEMONT (1704) 672; BURY (1896) 302 - 305; STEIN (1959) 138;
PORTMANN (1989) 2; MOSIG-WALBURG (1999) 330 - 384. I believe that the battle took place in
the summer of 344 AD; see: ДМИТРИЕВ (2012) 77 - 86.
3
See: ДМИТРИЕВ (2010) 87 - 90.
4
In this relation N. H. BAYNES even says that “of one battle alone [i.e. Battle of Singara. – V. D.]
have we any detailed account”; BAYNES (1911) 57.
5
Liban. Or. LIX.99 - 120.
6
Iul. Or. I.22D - 25B.
7
Fest. XXVII.1 - 3.
8
Eutrop. X. 10. 1.
9
Amm. Marc. XVIII. 5 . 7.
10
Hier. Chron. S.A. 348.
11
Oros. VII. 29. 6.
12
Socr. Schol. II. 25. 5.
13
Jac. Edes. Chron. can. P. 311.
14
Zon. XIII. 5.
15
Cons. Const. P. 236.
65 | P a g e
give a definite answer practically any question that a historian studying any military event
usually raises! One of such questions is formulated in the title of present article.

The answer to the question who was the winner of any given battle is not always
obvious due to at least three factors, the latter of which is especially important if we study
ancient or medieval military history:

1) the vagueness of the term “a military victory”;

2) in some cases, the objective uncertainty of the results of the battle; for example,
the Battle of Torgau (1760) or the Battle of Borodino (1812);

3) insufficient awareness and bias of the sources containing the data on the battle and
its outcome.

In addition, the evaluation of the results of any armed conflict (whether a short-term
skirmish or a full-scale war) depends on (a) what goals were set by its participants and (b)
what the consequences of the conflict for its belligerents were in the foreseeable future.

To determine the winner, the criteria by which we can judge that in a particular case
the victory went to one side or another are very important. It is also obvious that the
criteria of achieving (or failure to achieve) victory will depend on the nature (in other
words – level) of military events which are being analyzed (viz. on the tactical,
operational or strategic level). Since the Battle of Singara was a one-off armed conflict
(at least not directly related to others), we can assume that it was an event on the tactical
level. In this connection we can apply to the “Night Battle” the criteria of achieving
victory in a single battle applied by Carl von Clausewitz (1780–1831) who wrote the
recognized classic of military theory. He wrote on this issue: 16 “If we now take a look at
the conception of victory as a whole, we find in it three elements:

1. The greater loss of the enemy in physical power. 17

2. In moral power.18

3. His open avowal of this by the relinquishment of his intentions”. 19

Obviously, given the specific character of sources, we do not possess sufficient and
reliable information allowing us to assess the “physical” and “moral” losses suffered by the

16
Unfortunately, the best English translation of the Clausewitz’s “Vom Kriege” made by
O. J. MATTHIJS JOLLES (CLAUSEWITZ K., von. On War / Trans. by O. J. MATTHIJS JOLLES.
New York, 1943) is inaccessible for me. In this connection I was obliged to use old English edition of
Clausewitz’s work: CLAUSEWITZ (1873).
17
I.e. loss in men and material resources.
18
By “loss in moral power” Clausewitz implies “the loss… in order, courage, confidence, cohesion
and plan, which come into consideration when it is a question whether the fight can be still continued
or not”; CLAUSEWITZ (1873) 128.
19
CLAUSEWITZ (1873) 131.
66 | P a g e
belligerents as a result of the Battle of Singara, and, moreover, this information reflects the
opinion of only side, viz. the Romans. 20 In this regard, the essential feature which allows us
to determine with any certainty whether a victory was achieved or not is the presence of the
third element in the Clausewitz’s “conception of victory”. In its turn, this element can be
detected by analyzing the public and political resonance caused by the battle, because,
according to Clausewitz, only real victory “acts upon the public opinion outside the army,
upon the people and the government in both belligerent states, and upon all others in any
way concerned”.21 Personally, partly paraphrasing, partly developing the idea of Clausewitz,
I can add that not only current public opinion should be regarded as an important criterion of
achieving victory in a battle, but also the perception of the battle’s outcome in the historical
memory of the nation.

Thus, in order to determine the winner of the “Night Battle” we need to analyze the
assessment of its outcome by the most unbiased authors (i.e. certainly not Libanius and
Julian who were the authors of panegyrical orations), and definite priority should be given
to those who wrote their works after the death of Constantius II, since only in this case we
can hope for the impartiality of these writers in their treatment of the events which occurred
during the reign of that emperor. Among all the texts containing information about the
Battle of Singara, there are nine which can be assessed as more or less trustworthy, viz. the
works of Festus, Eutropius, Ammianus Marcellinus, Jerome, Paulus Orosius, Socrates
Scholasticus, Jacob of Edessa, John Zonaras and the “Consularia Constantinopolitana”, but
the latter three are silent about the results of the “Night Battle”, limiting themselves by
a simple and concise mention of the event. In the works of the others the outcome of the
battle is described as follows:

1. Festus: “However, in the battles at Sisara, at Singara and at Singara a second

time (in which Constantius was present), and at Sicgara, also at Constantia and when Amida
was captured, the state suffered a severe loss under that emperor. Nisibis was besieged three
times, but the enemy suffered the greater loss while maintaining the siege. However at the
battle of Narasara, where Narses was killed, we were the winners. But in the night battle at
Eleia near Singara, the outcome of all the expeditions would have been counterbalanced if,
though terrain and night were adverse, the emperor himself by addressing them had been
able to recall his soldiers, excited with their aggression, away from an inopportune time for
a battle” 22 (tr. M. H. Dodgeon).

2. Eutropius: “Nor had he [Constantius II. – V. D.] a single successful engagement

with Shapur, except that, at Singara, when victory might certainly have been his, he lost it,

20
Such a situation is also typical for many other battles and not only of ancient epoch. In this
connection Clausewitz pointed out that “the returns made up on each side of losses in killed and
wounded, are never exact, seldom truthful, and in most cases, full of intentional misrepresentations”;
CLAUSEWITZ (1873) 131; In the case of the Battle of Singara it is especially significant the Julian’s
patently deceitful phrase in which he asserts that the Romans lost only several men (Iul. Or. I. 24D).
21
Even the quitting the field of battle, which Clausewitz considers one of the most important attributes
of victory, in reality can mean nothing; CLAUSEWITZ (1873) 131 - 132.
22
Fest. XXVII. 2 - 3.
67 | P a g e
through the irrepressible eagerness of his men, who, contrary to the practice of war,
mutinously and foolishly called for battle when the day was declining” 23 (tr. J. S. Watson).

3. Ammianus Marcellinus: “After all these continual wars, and especially the
battles of Hileia and Singara, where that fierce combat by night took place, in which we lost
a vast number of our men, as if some herald had interposed to stop them, the Persians,
though victorious, had never advanced as far as Edessa on the bridges over the Euphrates” 24
(tr. C. D. Yonge).

4. Jerome: “Nocturnal battle against the Persians near Singara in which we lost
a highly dubious victory through the stolidity of our forces” 25 (tr. M. H. Dodgeon).

5. Paulus Orosius: “Constans fought nine unsuccessful campaigns against the

Persians and Sapor, who had been ravaging Mesopotamia. Finally his soldiers, now out of
control, mutinied and compelled him to make a night attack, and he not only lost the victory
that had been almost won but was actually defeated himself” 26 (tr. I. W. Raymond).

6. Socrates Scholasticus: “The Persian war was raised against the Romans, in which
Constantius did nothing prosperously: for in a battle fought by night on the frontiers of both
parties, the Persians had to some slight extent the advantage” 27 (tr. A. C. Zenos).

As we can see, four of the six authors: Festus (albeit in a disguised form),
Ammianus, Orosius and Socrates, believe that the Persians won the battle; the two others
(Eutropius and Jerome) give a vague interpretation of the result of the battle for the Roman
side as the “lost victory”. To put it in another way, none of the authors asserts that the
Romans were victorious. Thus, “public opinion outside the army” obviously was not on the
side of the Romans. Moreover, the mere fact that Libanius and Julian clearly made efforts to
prove the idea of the Roman victory does not say much in favor of the Romans: if they were
the winners indeed, why was it necessary to prove this? Also, it should be taken into account
that we have evidence only from the side of Roman and Byzantine writers, who, of course,
can scarcely be suspected of pro-Persian orientation. It is not hard to imagine how much
more obvious the victory of Shapur II would sound if there were reports of the Battle of
Singara representing the opinion of the Persian side!

Thus we can quite confidently answer the question which is contained in the title of
given article: beyond all doubt the winners of the Battle of Singara were the Persians.
Libanius’ and Julian’s pro-Roman version of outcome of the “Night Battle” must be
rejected: both authors obviously were anxious for emperor’s favor, so their writings,
containing utterly flattering assessments as they do, are exceedingly unreliable as sources.

23
Eutrop. X. 10. 1.
24
Amm. Marc. XVIII. 5. 7.
25
Hieron. Chron. S.A. 348.
26
Oros. VII. 29. 6.
27
Socr. Schol. II. 25. 5.
68 | P a g e
Bibliography

Sources
Amm. Marc. - Ammiani Marcellini Rerum gestarum libri qui supersunt, F. EYSSENHARDT (ed.),
Berolini 1871.
Cons. Const. - Consularia Constantinopolitana ad a. CCCXCV cum additamento Hydatii ad
a. CCCCLXVIII: accedunt consularia Chronici Paschalis, [in:] Monumenta Germaniae historica.
Auctores antiquissimi. Vol. 9, Th. MOMMSEN (ed.), Berolini 1892, 196 - 248.
Eutrop. - Eutropii Breviarium historiae romanae, F. RUEHL (ed.), Lipsiae 1887
Fest. - Festi Breviarium rerum gestarum populi romani, G. FREYTAG (ed.), Leipzig 1886.
Hier. Chron. - Die Chronik des Hieronymus, R.W.O. HELM (ed.), Berlin 1956.
Iul. Or. I - Julianus. Oration I. Panegyric in Honour of the Emperor Constantius, [in:] The Works of
the Emperor Julian. Vol. 1, T.E. PAGE, W.H.D. ROUSE (eds.), Cambridge 1913, 4 - 127.
Jac. Edes. Chron. can. - The Chronological Canons of James of Edessa, “Zeitschrift der Deutschen
Morgenländischen Gesellschaft”, 1899, 53, 261 - 327.
Liban. Or. LIX - Libanius. Oratio LIX, [in:] Libanii opera. Vol. 4, K. FOERSTER (ed.), Lipsiae 1908,
201 - 296.
Oros. - Pauli Orosii Historiarum adversus paganos libri VII, C. ZANGEMEISTER (ed.), Lipsiae
1889.
Socr. Schol. - Socratis Scholastici Ecclesiastica Historia with the Latin Translation of Valesius, Vol. 1
- 3, R. HUSSEY (ed.), Oxonii 1853.
Zon. - Ioannis Zonarae Epitome Historiarum, Vol. 1 - 5, L. DINDORFIUS (ed.), Lipsiae 1868 - 1874.

Literature
BAYNES N. H. (1911), Constantine’s Successors to Jovian and the Struggle with Persia, [in:] The
Cambridge Medieval History. Vol. 1. The Christian Roman Empire and the Foundation of the
Teutonic Kingdoms, H. M. GWATKIN, J. P. WHITNEY (eds.), New York, 55 - 86.
BURY J. B. (1896), The Date of the Battle of Singara, „Byzantinische Zeitschrift”, 5, 302 - 305.
CLAUSEWITZ C., von (1873), On War. Three Volumes Complete in One, Tr. J. J. GRAHAM,
London.
DODGEON M. H., LIEU S. N. C. (1994), The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars
(AD 226–363). A Documentary History, London/New York.
MOSIG-WALBURG K. (1999), Zur Schlacht bei Singara, „Historia”, 48.3, 330 - 384.
PORTMANN W. (1989), Die 59. Rede des Libanios und das Datum der Schlacht von Singara,
„Byzantinische Zeitschrift”, 82, 1 - 18.
STEIN E. (1959), Histoire du Bas-Empire I: De l’État Romain à l’État Byzantin (284–476), Paris.
TILLEMONT (1704), Histoire des empereurs et des autres princes qui ont régné durant les six
premiers siècles de l'Église. Vol. 4, Paris.
ДМИТРИЕВ В. А. (2010), К вопросу о месте «ночного» сражения под Сингарой, „Вестник
Военного университета”, 3.23, 87 - 90.
ДМИТРИЕВ В. А. (2012), «Ночное сражение» под Сингарой: к вопросу о хронологии военно-
политических событий середины IV в. н.э. в Верхней Месопотамии, „Проблемы истории,
филологии, культуры”, 3.37, 77 - 86.

Summary

The so-called “Night Battle” of Singara (344 AD) still remains poorly studied
historical event because of discrepancies between the sources. The outcome of the battle is

69 | P a g e
described in them with considerable discrepancies too. The analysis of the sources from the
point of view of the “classical theory of war” elaborated by C. Clausewitz, unambiguously
demonstrates that the winning side in this battle were Persians.

Keywords: Sasanian Warfare, Roman Military History, Sasanian Army, Late Antiquity

70 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464
Ilkka SYVÄNNE (Finnish Society for Byzantine Studies, Finland)

The Reign of Bahrām V Gōr: The Revitalization of the Empire through

Mounted Archery

Keywords: Sasanian Warfare, Military History, Sasanian Army, Late Antiquity, Archery

1. The Sources and Methodology

The sources for the Sasanians are plentiful and varied, but unfortunately all too
often very difficult to use. The Roman sources are naturally very prejudiced towards their
eastern foes. The Armenian and Georgian sources are all too often overlooked thanks to the
plentiful mistakes these make in the dating of the reigns and events. It is very unfortunate
that we no longer possess the official history of the Sasanian Empire, but fortunately
fragments of it are extant in later Arabic and Iranian sources, and in legendary form in
Ferdowsi’s Shahnameh. The principal problem with these texts is that the extant accounts
include so much of so-called legendary material that it is difficult to separate fact from
fiction.

The standard solution to the problem of unreliability of the sources among the
Classicists1 has been to dismiss practically all of the information provided by such sources,
but this will not do. This approach is a travesty of our trade. It values on our own modern
subjective views higher than the actual evidence provided by the period sources. To take
an example from the field of modern espionage, if some intelligence operative would learn
from an unreliable source that the terrorists are about to launch an attack should the
operative in question ignore this piece of information just because the source is considered
unreliable? It is the same with the study of history. If there are no overwhelmingly pressing
reasons to dismiss the evidence such as for example some highly improbable supernatural
phenomenon, the historian should give the source his benefit of doubt. It is the historian’s
job to analyze the relative reliability of the evidence at hand and not dismiss all extant
evidence (not even the supernatural phenomena as these to need to be analyzed rationally)
just because the source is considered unreliable. In the case of ancient and medieval history
this would simply result in the dismissal of practically all extant narrative evidence in favor
of one’s own subjective opinion of how it must have been!

On top of this the Classicists have not even followed up their own faulty approach
towards all available narrative sources, but have adopted a racist attitude. The standard


ilkkasyvanne@yahoo.com

1
Please note that I have also received a Classical education and what I am writing here is meant to
serve as a criticism of the way how we Classicists and Medievalists conduct our research. This is a
follow-up of my previous criticism presented in my Doctoral Dissertation SYVÄNNE (2004) and
subsequent articles and monographs.
71 | P a g e
practice among the Classicists is to consider the sources (in particular the pagan sources) in
the Classical tradition to be superior over the Christian chronicles and “foreign” sources.
The average Classicist does accept that the Classical sources include invented speeches and
fake omens and attempt to analyze the information contained therein by taking these matters
into account, but he/she does not similarly accept that the Christian miracle stories or the
Middle Eastern heroic legends could contain similarly valuable evidence. This approach
does not stand a closer scrutiny. One should subject all sources to the same standards of
analysis and not dismiss those that do not belong to the classical tradition just because one
has been trained as a Classicist. One just has to take into account the “peculiarities” of each
class of sources and then analyze those on their own terms.

It is also all too common for the Classicists and also for Medievalists to dismiss all
evidence presented by a source if it includes any elements of supernatural or supposedly
legendary material. In its most common form the latter means prejudiced attitude towards
the manly feats of arms which are then dismissed as legends. This sort of biased view does
not take into account the importance of these manly feats for the warrior societies. These
were the kind of things that the warrior societies considered particularly worthy of being put
on record. The weirdest part of this approach is that the very same historians are quite often
ready to accept the same stories if these are recorded by a historian following the classical
tradition. This means that these historians are quite ready to accept for example Procopius’s
descriptions of single combats as accurate, as they should be, but not the descriptions of
single combats or hunting scenes in Armenian or Iranian sources. The dismissal of the value
of the former sources in their entirety on the basis that those include supernatural elements is
even sillier and very strange when the same historians are quite prepared to use the pagan
classical sources without the blink of an eye. This approach fails to take into account the
way in which the church historians, bishops, clerics etc. were expected to write. It is the
same as one would claim that the Bible cannot be used as evidence of the history of the
Jewish people because it includes supernatural elements or that Jesus Christ cannot have
existed because the New Testament is full of supernatural elements.2

The following account of the reign of Bahrām is based on my interpretation of the

information provided mainly by Tabari, Ferdowsi, Moses of Khorenatsi, Georgian
Chronicles (henceforth GC), Procopius, and Socrates/Sokrates, but other sources have also
been used. Most of these have been conveniently collected in REF2. I will specify the exact
source in the footnote or text only in such cases where I propose something that is not
generally accepted or is otherwise potentially controversial. In addition to these I have also
used a number of ancient military treatises because these shed light on the way in which the
different nations and empires fought. These include Maurice’s Strategikon and the Persia
military treatises Ayin-nameh (a fragment in Ibn Qutaiba) as well as other remnants of
Persian military treatises in later Muslim manuals. For further details and bibliographical

2
This is a quote from my forthcoming preface to a monograph of mine. This preface includes a
considerably longer analysis of the methodological tools and mistakes than is possible here. However,
I may include the preface in question as an advertisement on my academia.edu website if the publisher
accepts this.
72 | P a g e
information, see my The Age of Hippotoxotai as well as my other publications. My use of
these military treatises is based on these earlier studies of mine and the reader is advised to
consult these for additional information regarding the different military systems.

As is the case with any historical research my interpretation builds upon the work
of others. These others include such eminent historians in no particular order as
A. Christensen, T. Daryaee, K. Farrokh, A. Karbowska, E. Kettenhofen, P. Pourshariati,
I. Shahid, A.D.H. Bivar, and R.W Thomson. I mention these in the text or notes only when
I have specifically used those as a source for a particular piece of information. I have also
broken the tradition of including a running commentary of the various different views
adopted by different historians. I consider this to be one of the topoi used by modern
historians to please the researchers named in the footnotes and not necessary for the topic.
Everyone likes to see one’s own name mentioned, but I break with this tradition
purposefully. This is a study of Bahrām and not a study of the modern studies of Bahrām.

2. The Background: the Détente between East Rome and Persia ca. 402-420

The early fifth century was marked up by a period of détente between East Rome
and Persia. This was a result of the foresight of two remarkable rulers augustus Arcadius
(395-408) and Šāhānšāh Yazdgerd I (ca. 399-420). Arcadius or his advisors came up with
the idea of asking the Persian Šāhānšāh Yazdgerd I to act as guardian for the newly born
Theodosius II (408-450), because the Emperor could not trust any Roman to do this. Even
more remarkable was the fact that Yazdgerd accepted the proposal and dispatched
Antiochus to act as Theodosius’ tutor and his representative in the Court. Arcadius was
satisfied with the results and wrote a will in which he declared his son as augustus and
Yazdgerd as Theodosius’ guardian. These events took place between the years 401 and 404.
Yazgerd’s choice as guardian was a good one, because Antiochus was staunchly Christian
and raised Theodosius II as such. The thaw in the relationship between Rome and Persia led
to positive consequences. Both empires adopted a policy of religious tolerance. 3

The same approach was also adopted by the Šāhānšāh Yazdgerd I regarding his own son
Bahrām. He placed Bahrām in the care of the Lakhmid King of Hira al-Mundhir, because he
could not place any trust in the loyalty of his nobility and magi. It is unfortunate that we do
not know who was imitating whom, on top of which there exists two versions. According to
the first version, Bahrām was born in the seventh year of his reign (i.e. in about 405/406).
This implies that Yazdgerd imitated Arcadius. According to the second version, Bahrām
was 20 years old in 420 with the implication that Arcadius had imitated Yazdgerd. The
former would mean that Bahrām was only 15-16 years old when he became ruler in 420,
while the latter means that he was 20 years old when he assumed the power. The third

3
The dating of this key decision to the years 401-403 was suggested by Geoffrey GREATREX and
Jonathan BARDILL in an important article in 1996. The discussion of the guardianship and
Antiochus’ position is based on: Greatrex and Bardill (the relevant Part 1 written by Greatrex);
GREATREX (2008) 85 - 87; and REF2 32ff.
73 | P a g e
version is that Yazdgerd nominated al-Numan as ruler of Hira in about 404/54 and made him
guardian of his son Bahrām of unknown age. Most of the extant evidence support the
alternative that al-Mundhir became ruler of Hira in 404/5 and was then given charge of
Bahrām. Yazdgerd clearly felt that he could not trust his magnates and magi. In fact,
according to Tabari I.848, only the envoys from other monarchs could speak freely in the
presence of Yazdgerd, which is highly suggestive of the situation. Yazdgerd did not trust
any of his own subjects (Tab. I.848). The tie between Bahrām and the Lakhmids was of the
greatest historical importance as we shall see.

The peace between Rome and Persian was very advantageous for Persia because it
was thanks to this that the Persians were able to consolidate their grip on Hira. Yazdgerd
gave the Lakhmid al-Mundhir al-Numan two units of foreign soldiers to secure his position
in the city against the native tribesmen (Tab. I.853). These consisted of the Dawsar
consisting of 1,000 Tanukhids and the al-Shahba (the Brightly Gleaming) consisting of
1,000 Persian cataphracts (savarans). Tabari (I.853), claims that al-Numan (i.e. al-Mundhir)
conducted deep raids into enemy territories, which included Syria. It is probable that these
raids actually took place during the Romano-Persian War in 421-422 (see later).

Yazdgerd centralized the power into his own hands and sidelined the nobility and
magi. The nobility yarned for war and the magi could not tolerate the policy of religious
tolerance. Consequently, Yazdgerd’s policies were opposed by both his nobles and magi
with the result that, according to Ferdowsi (preface to chapter on Yazdgerd), his head
chamberlain (Mihr-Narseh?) isolated the ruler so that he was unable to learn the true state of
affairs. This suggests that the chamberlain was party to the subsequent plot to kill the
Šāhānšāh.

Arcadius died on 1 May 408. As agreed, Yazdgerd secured the throne for
Theodosius by threatening to wage war against anyone who attempted to oust Theodosius.
The empires confirmed peace for 100 years and sealed it with a new trade treaty (CJ 4.63.4
dated to 23 march 409).5 Consequently, Arcadius’ friendly policy towards Persia was
continued under the guidance of praefectus praetorio Anthemius and eunuch Antiochus
until 413/414. It was then that Theodosius II’s sister Pulcheria became the de facto ruler of

4
As regards the dating of al-Mundhir’s reign, I follow here Tabari (i.850-63) who clearly states that
Yazdgerd placed his son Bahrām in the care of al-Numan, the king of Hira, who ruled 15 years under
Yazdgerd I (i.e. from 404/5 until 420) and 14 years under Bahrām (i.e. from 420 until 434), after
which he renounced the world to serve the God. This al-Numan (I.850-4) is clearly to be equated with
the al-Mundhir (I.854-63) who raised Bahrām and then helped him to gain the throne in 420. In other
words, I do not accept Shahid’s dating 418-462 for the reign of al-Mundhir – Tabari’s al-Numan and
al-Mundhir are one and the same man. However, there also exists another possibility which is that
Tabari has confused al-Mundhir with his son al-Numan (e.g. because al-Mundhir’s name appears to
have been al-Mundhir al-Numan) and that the Numan, who was on friendly terms with Christians and
would have converted into Christianity in 410s had he not lived on Persian territory, was al-Mundhir’s
son. Sources for the friendly pro-Christian Numan collected in REF2, p. 35 - 6. For the system of
coeducation between al-Hirans and Sasanians see TORAL-NIEHOFF.
5
BLOCKLEY (1992) 54.
74 | P a g e
the Empire. She managed to convince her brother Theodosius to abandon first his advisor
cubicularius and eunuch Antiochus, and then Anthemius. 6

Meanwhile, however, the Romans appear to have loaned gold-miners and architects
to the Persians for two projects which were the digging up of gold and the building of the
fort and walls at Derbend to oppose the Huns. The miners may also have been used to build
of the first parts of the Great Walls of Gurgan where the Šāhānšāh can be attested to have
been in the 410s. John Lydus claims that Yazdgerd had attempted and failed to make the
Romans share the expenses of building and garrisoning the Derbend Pass with the result that
he built it without Roman assistance, but in light of the fact that there were Roman
gold-miners and architects in Persia and Arcadius had already paid money to the Persians in
return for their help it seems probable that the Romans had just found a legal loophole that
allowed them to claim not to have contributed anything even if they in practice did. 7

Pulcheria was a religious bigot, which had immediate consequences for all
non-Christians. The first to suffer were the Jews and pagans, but the fire worshippers would
soon feel the same imperial wrath. Holum has also proved that the old Roman doctrine of
Imperial Victory and Victory of Christ became mixed in the imagination of the deeply
religious Pulcheria with the result that she thought that it would be necessary for the
emperor to fight crusades in the name of Christ to prove his and her right to rule.

Yazdgerd’s initial response was to attempt to defuse the situation by sending the
Persian catholicos Yablaha as his envoy to Constantinople either in 418 or 419. The Romans
in their turn sent Acacius of Amida to Persia to take part in the Synod of 420. Consequently,
it seemed as if the empires could work out their differences, but then the Christians of Persia
committed an outrage. The Bishop Abdaa destroyed a fire-altar in Khuzestan and refused to
restore it. Had the East Romans urged Abdaa to do this so that they would get a casus belli?
The hands of Yazdgerd were tied. He had to instigate a persecution of Christians to pacify
the angry Persian nobility, magi, and populace either in late 419 or in early 420. 8 It is
probable that the advice to attempt to pacify the angry nobility and magi had come from the
Prime Minister Mihr-Narseh, who is known to have been a devout Zoroastrian of the “sect”
of Zurvan.

The beginning of the persecution of Christians is described by Cyril of

Scythopolis.9 According to him, the magi stationed Saracen phylarchs at all points to

6
HOLUM (1977) 158 - 161; HOLUM (1982) 93ff.
7
See SYVÄNNE (2016) with Lydus (3.52-3, tr. in REF2, p. 20 - 21) and BLOCKLEY (1992) 50 - 53,
for a fuller discussion. The PIPLA (598ff.) notes that at the time of his death Yazdgerd I was at
Gorgan/Gurgan, and suggests the possibility that the building of the walls could have taken place
under several rulers even if it is still clear that most of the building activity probably took place during
the reigns of Yazdgerd II and Peroz. Of note in this case is that Yazdgerd I established an important
mint there in the 410s. KETTENHOFEN (1994) has noted that it is quite possible that the first
building of the Derbend defences took place under Yazdgerd I.
8
See SYVÄNNE (2016) with BLOCKLEY (1992) 56, for a fuller discussion.
9
Vit. Euthym. 10, tr. in REF2, p. 37.
75 | P a g e
prevent the flight of Christians to the Roman territory, but one of them, a man called
Aspebetus considered the persecution inhuman and helped the Christians across the border
and then took his family and wealth, and fled to the Roman territory. The magister militum
per Orientem Anatolius received him with open arms and appointed him as phylarch of the
Federate Saracens in Arabia. As noted by Shahid, Aspebetus was very high ranking defector
from the Persian side. The name Aspebetus in all probability means the office of Aspet
(cavalry commander).10

Yazgerd I did not live to see the results of this persecution. He was assassinated in
420. The official story claims that a white horse kicked and killed Yazdgerd and then
disappeared. This happened either in Gurgan/Hyrcania or at Tus. The latter of these
belonged to the Kanarangiyan family. Ferdowsi and Dinawari provide us with a list of
conspirators against Yazdgerd and his offspring, which include the Mihrans, the Karins, and
Kanarangiyan. Pourshariati considers the list anachronistic, but I like Christensen see no
reason for this.11 On top of that, the rebels were soon joined by other noble houses the
Surens and Isbahbudhans. See below.

The members of the plot decided that they would not accept Yazdgerd’s offspring
as their ruler. Their choice was to nominate Xusrō, a member of the collateral line of the
Arsacids/Sasanians, as Šāhānšāh.12 Naturally enough, this was not accepted by Yazdgerd’s
sons. Šāpur, the eldest of the sons and the marzpān of Armenia, marched to the scene, but he
was assassinated almost immediately by the nobility. Bahrām in his turn sought help from
his tutor al-Mundhir who decided to back up his claim. The Persarmenian revolt ensured
that the nobles lacked adequate means to suppress the Arabs and Bahrām, while the Arabs
did not possess enough men to challenge the remaining forces to a decisive battle.
Consequently, Al-Mundhir, who was a veteran commander, chose to wear out the enemy
with a guerrilla war. Al-Mundhir dispatched horsemen under his son al-Numan against the
royal twin cities of Ctesiphon and Bih-Ardašīr (Vēh Ardašīr) which lay on the opposite
sides of the Euphrates.

The Arabs adopted a tactic which they were to put to great use during the Muslim
conquests, which consisted of the pitching of an encampment near the cities which was
followed up by raids. The raiders had orders to pillage and take captives, but not to shed
blood which would only have made future negotiations more difficult. If the Persians sent
soldiers against the raiders, the raiders were ordered to engage them (presumably with
skirmishes while retreating into the desert). 13 The nobles whose estates were being pillaged

10
SHAHID (1989) 43, thinks that the name referred to the office of spahbed, but in my opinion the
office must be that of Aspet/Asbedh (cavalry commander). Full analysis of the sources for Aspebetus
in SHAHID (1989), esp. 40 - 49. Note, however, that my interpretation differs slightly from Shahid’s.
11
POURSHARIATI (2006) 173 ff., (2008) 66 – 69; CHRISTENSEN (1936) 269 – 270.
12
The following is based on Tabari I.854ff.
13
Compare with the tactics adopted by the Muslims before the Battle of Al-Qadisiyah c. 634 – 6. The
position of Yazdgerd III’s (632 – 651) was still weak and the pillaging of the lands belonging to the
nobles forced him to commit his army against the Muslims in their own chosen battlefield. For a fuller
analysis, see SYVÄNNE (2014).
76 | P a g e
forced the new ruler, whose position was still weak, to do something. Consequently, the
‘great men of the state’ and the nobles dispatched Yazdgerd’s former head of the Chancery
Juwani (Ferdowsi’s Javanui) to negotiate and a meeting of the rulers was organized.
Al-Mundhir and Bahrām took with them 30,000 horsemen so that the Arab forces
supporting Bahrām’s claim consisted of 40,000 horsemen.

The nobility presented its demands: 1) Bahrām should abandon the anti-nobility
policies of his father; 2) the taxes paid by the nobility should be lowered; 3) the army should
be paid greater salaries; 4) the nobility should be given greater offices. In other words, the
nobility wanted its prerogatives restored and wanted to see its feudal obligations (taxes)
lowered. To put it simply, the higher payments from the imperial treasury to the army
obviously lowered the cost of feudal obligations for the nobles. 14 Bahrām promised to do all
these, but it was then that the nobility claimed that they could not break their oaths to Xusrō.
The nobles agreed make a compromise on the basis of Bahrām’s suggestion. The imperial
regalia were to be placed before two lions so that the first of the claimants to the throne
(either Bahrām or Xusrō) to snatch these would be the new ruler. I see no reason to doubt
this15. This sort of bravado could be expected from men who evaluated personal bravery
above all else. The chief mobadh/mobad, who had the responsibility of crowning each new
ruler, placed the imperial regalia and crown on the ground, and Bistam the Iṣbahbadh
released the two hungry lions with their cubs (Tabari I.861). The chief mobadh was clearly
the hazāruft (Prime Minister) Mihr-Narseh of the Suren family, while Bistam the Isbabadh
should be identified as Besṭām of the Isbahbudhan family, the hereditary commander of the
cavalry forces.16 As noted above, practically all of the Persian noble houses had joined ranks
with the conspirators after the assassination of Yazdgerd. This unity of the nobility did not
bode well for Bahrām. Bahrām suggested that Xusrō would attempt first, but was forced to
take his chances first. Contrary to the expectations of Xusrō and the nobility, Bahrām killed
both lions with a mace and took the regalia. Bahrām’s personal bravery and prowess with
the weapons were to become his trademarks. It was thanks to this that he was able to
introduce military reforms that changed the way in which the Persians fought.

Regardless of having gained the throne Bahrām’s position was by no means secure.
He needed to please the nobility and the hazāruft and Chief Mobadh Mihr-Narseh. This
meant the continuation of the persecution of Christians, which naturally meant that ever
more Christians fled to the Roman side of the border. The Persarmenians also opposed the
rise of Bahrām and the persecution of Christians by revolting with the result that even more
Christians fled over the border. Pulcheria and Theodosius could not overlook such actions
against their fellow Christians. The Romans started to make preparations for the war already
in the spring of 420 or possibly even earlier. Pulcheria’s government issued an Edict 17 on

14
For a discussion of the circumstances, see POURSHARIATI (2008) 67 - 70.
15
For a discussion of symbolic meaning of lion in Sasanian Art see: TANABE (1990) 32, 35-39;
GALL (1977) 151; HERRMANN (1970) 167.
16
BOSWORTH (p.91) identified the Isbabahd with the Spahbed who according to him was the
supreme commander of the army (i.e. the Iran-Spahbed). I have here preferred to identify the Isbabahd
with the family name.
17
CJ 8.10.10, tr. in REF2, p. 36 - 37.
77 | P a g e
5 May 420 which permitted the building of walls on private lands in the eastern provinces. 18
It was only the revolt of the soldiers19 that prevented the launching of the invasion of
Persian territory in 420. Pulcheria intended to launch a Crusade against the infidels. She
started to issue a new coin type, the Long-Cross solidus, which signified the victory of
Christ. The Long-cross was to be the symbol of the emperor and his Christian army in the
coming Crusade against Persia. Pulcheria’s Long- Cross was also used as an Imperial Battle
Standard so that it now served the same purpose for the East Romans as the labarum had
previously done for Constantine the Great. A golden cross was also erected at Golgotha to
demonstrate the victory of Christ over His enemies and the right arm of St. Stephen
Protomartyr was brought to Constantinople where a church was built for it in the imperial
palace. Pulcheria and Theodosius were to be identified with the ‘first athlete of Christ’.
Pulcheria did not stop even at this. Her and her sisters’ vows of virginity were to be seen as

self- sacrifices for the sake of Roman victory. 20 Pulcheria’s religious propaganda worked
remarkably well. It uplifted the morale of the army just when it was needed most. We
should not forget that the army had just mutinied against the imperial authorities.

3. The Persian War 421-42221

The sources for the Persian War of 421-422 are unfortunately very defective. The
most important of these are Socrates (neglects Armenian events) 22 and Moses Khorenatsi
(neglects the Roman role)23 and the Georgian Chronicles.24 The last mentioned has been
neglected by modern research because the events in it have been misdated by about 100
years.

The reasons for the war were: 1) the persecution of Christians in Persia (the treaty
between the empires granted religious freedom); 2) the granting of a place of refuge for the

18
HOLUM (1977) 162.
19
Marcellinus Comes 420.2, tr. in REF2, p. 37.
20
HOLUM (1977); HOLUM (1982) 103ff.
21
SYVÄNNE (2016). I have used as sources the sources mentioned here as well as the sources
collected in the REF2. The following analysis of the events is based on these and on the valuable
modern analyses of GREATREX (1993, 1996, 2008), HOLUM (1977, 1982), SCHRIER (1992),
BLOCKLEY (1992), SHAHID (1989).
22
Socrates 7.18ff, tr. in REF2, p. 38 - 40.
23
Moses Khorenatsi, 326ff.
24
Rewriting Caucasian History, 216ff.
78 | P a g e
Christians in the Roman territory (the treaty between the empires forbid the granting of
asylum to the defectors); 3) the Persian refusal to hand over the Roman gold-miners who
had been working in Persian territory; 4) the confiscation and robbery of Roman merchants
in Persian territory; 5) the need for the Romans to help the Christians of Persarmenia.

Moses Khorenatsi’s account25 clarifies the circumstances in the immediate

aftermath of the death of Yazdgerd. When Šāpur/Shapuh, the eldest son of Yazdgerd and
marzpān of Armenia, heard of this he marched to Ctesiphon where he was immediately
assassinated by the nobility. The Armenian general (sparapet?) Nerses Chichrakatsi
assembled the Armenian princes with their feudal retinues and gave battle to the Persian
army. Moses claims that the Persians were defeated and that their general was killed by
Aprsam Spanduni as a result of which the Persians scattered leaderless into the mountains
and Armenia remained at anarchy for three years (420-423). This account does not make
any sense. The likeliest explanation is that it was actually the Armenian general who was
killed by Aprsam Spanduni and it was thanks to this that Armenia was at anarchy.

Moses also claims that Bahrām V Gōr (420-438/9) concluded peace with the
‘Greeks’ and sought vengeance against the Persarmenians. This is incorrect and should be
taken to refer to the situation after 422. It was the death of the Armenian general that
enabled the Persians to invade Armenia in 420 as a result of which the Armenian Patriarch
Sahak together with his grandson Vardan Mamikonean and Saint Mesrop fled to the Roman
sector of Armenia.26 Pulcheria/Theodosius ordered the magister militum per Orientem
Anatolius to assist the Armenian rebels against the Persians. Anatolius was also ordered to
build a city called Theodosiopolis (mod. Turkish Erzurum, Armenian Karin) in Armenia to
serve as a forward base for the Roman armies in the region. In other words, the Romans
started the war in response to the Armenian and Christian plight just like Quodvultdeus and
Socrates claimed. According to Socrates, the Romans made a pre-emptive strike.

My analysis of the Georgian Chronicles 27 clarifies the issue further. The reign of
the first Vaxtang has been misdated by about 100 years by the Chronicles and by modern
historians, but this analysis will set the record straight. 28 Vaxtang was the grandson of
Mirian who lived during the reign of Constantine the Great and cannot therefore have lived
at the turn of the sixth century.

25
Moses Khorenatsi, 326ff.
26
Moses Khorenatsi, 326ff. and Vardan Arewelci, p. 169.
27
Rewriting Caucasian History, 216ff.
28
The mix-up has resulted from the fact that some unknown Georgian author has confused two
different Vaxtangs with each other so that he believed that there was just one Vaxtang who lived at the
turn of the sixth century. This author has therefore misplaced the reign of the first Vaxtang to the
wrong period probably because he has mixed the Roman general Leo with the Emperor Leo, and the
reigns of Theodosius I and Theodosius II, and the emperor Zeno with the general Zeno. The Georgian
Chronicles are clearly based on oral traditions that have been superimposed on written histories in
a manner that has confused the dates and individuals.
79 | P a g e
 According to the version preserved by the Georgian Chronicles when Xuasro
(Yazdgerd I) was succeeded by his son Xuasro (Bahrām) the latter sent a message to
Vaxtang in which he presented two demands: 1) Vaxtang was to hand his daughter in
marriage (from the first marriage with a Persian lady); 2) the Iberians were to join the
invasion of Greece (East Rome). Vaxtang refused and ordered his subjects to abandon all
unfortified villages and cities and to flee to the Caucasus or to Kaxeti which was forested
and considered impenetrable for the Persians. In the meanwhile, Vaxtang informed the
emperor and divided his forces so that: 1) his eldest son King Dachi was sent to the Valley
of Lopoti; 2) wife and children were left in the Valley of Ujarma; 3) Demetre, Nerse and
Biwritian were left at Mcxeta; 4) while Vaxtang himself occupied the forward based citadel
at Darpaka in Kaxeti.

The Persian King Xuasro (Bahrām) advanced into Iberia and destroyed a number of
places. When Bahrām reached Iori in Kaxeti, he halted because Vaxtang’s army was at
Darpaka. The armies fought inconclusively for three days after which Vaxtang resorted to
a desperate stratagem. The Chronicles claim that the Iberian army consisted of 240,000 men
and the Persian army of 740,000 men. These figures are impossibly high, but if one takes off
one zero from the end, the figures are about right. Vaxtang placed his infantry by the cliffs
and part of the cavalry in front of the enemy so that the Persians would believe that the
entire Iberian army stood in front of them, and then advanced with 100,000 men (i.e. with
10,000 men) against the Persian camp during the night. The Persians were fooled and when
Vaxtang then attacked at dawn he managed to advance as far as the royal tent. The
Chronicle claims that the Persian king fled on horseback so that Vaxtang was able to kill
only Bartam (Bahrām) the son of the King. It is clear that this the author has confused
Xuasro and Bahrām. The king who fled was no-one else but Bahrām V Gōr. The Persians
are claimed to have lost 130,000 (= 13,000) men, while the Iberians are claimed to have lost
28,000 (= 2,800) men. The Iberian victory proved Pyrrhic, because Vaxtang had been shot
in the breast by a Persian (Bahrām?) and the arrow had penetrated his lung. Note the power
of this arrow shot! Vaxtang had been mortally wounded and he went to Ujarma to die. He
ordered the generals to stay in their posts, but these proved incapable of resisting the
Persians who had regrouped their army at Rustavi.

The Persians destroyed Tpilisi and Armazi, but were unable to take Mcxeta. At this
point the Chronicle29 includes another instance of the chronological mix up and claims that
it was then that the King of the Greeks died and was succeeded by Zeno (474-491). It is
probable that the chronicler has confused the emperor Zeno with the general Zeno30 who
was the magister militum per Orientem in 447-451 and therefore likely to have served in the
east also during the 421-422 war. The Chronicle claims that it was “Zeno” who came to
Sper with the intention of advancing into Iberia to assist Vaxtang against the Persians, but
when he learnt of the fate of Vaxtang he halted at Kanu-kalaki. The Persians under their
king Xuasro (Bahrām) marched to the scene and fought with the Romans an inconclusive

29
Rewriting Caucasian History, 221 - 222.
30
Zenon 6 in the PLRE2.
80 | P a g e
but very bloody battle at Karnipora (possibly to be identified with Karin) 31 after which they
withdrew via Iberia back to Persia. This suggests that the Romans had probably employed a
hollow/oblong infantry square which the Persian cavalry had failed to break. According to
the Armenian version of the Chronicle, “Zeno” came to Sper to assist the Iberians, but then
returned back to Karin (Theodosiopolis/Erzurum) when he learnt of Vaxtang’s wound. It
was after this that the Persian King destroyed Tpilisi and Armazi, and the surroundings

of Mcxeta, and marched against the Greeks (=Romans). The battle ended in a stalemate and
the Persians withdrew via Iberia to their own land.

On the basis of this it is easy to see that the Romans were planning to launch a pre-
emptive strike from Karin/Theodosiopolis against the Persians and that the Zeno of the
Chronicle hides behind it the name of the magister militum per Orientem Anatolius who
may have been assisted by the Isaurian general Zeno. 32 The Isaurians would have been more
than eager to contribute their armed strength to such a campaign as it is quite clear that the
gold-miners that the Persians had loaned consisted mainly of the Isaurians. The Persians are
likely to have marched from the neighbourhood of Mcxeta to Artaxata in Armenia and from

31
THOMSON’s note in the translation p. 222.
32
Zenon 6 in the PLRE2.
81 | P a g e
there to the city of Theodosiopolis. The intention was to protect Persarmenia and Iberia
against the Romans and to put a stop to the building of Theodosiopolis. The fact that the
battle between the Romans (with their Armenian allies) and the Persians was a bloody
stalemate is misleading, because the Romans under Anatolius actually won by not losing the
encounter. The Persians were forced to withdraw all the way to Iberia and from there to
Persia. Of particular note is the fact that the Persians did not make any attempt to defend
Persarmenia. This means that Anatolius had liberated Persarmenia and Iberia from the
Persian yoke. It is also very probable that Anatolius pursued the Persians, because it is
difficult to see how the Persians would have abandoned Persarmenia and Iberia if he did not.
There was also another reason for the Persian eagerness to return to the Persian territory,
which was that the Romans under Ardaburius had invaded Arzanene and were therefore
threatening Bahrām’s route of retreat (see above).

The action on the southern theatre of operations has been described by Socrates.
According to him, the Romans launched a pre-emptive strike before the Persians could act,
which would have taken place at about the same time as Anatolius assembled his army at
Karin/Theodosiopolis.33 Theodosius/Pulcheria placed Ardaburius in charge of the campaign
and he in turn duly invaded Persian Arzanene through Roman Armenia. It is possible that
Ardaburius may also have attempted to cut off the route of retreat from the Persian
Šāhānšāh, but if this was the goal then it failed. The Persians in the theatre of operations
were commanded by Narseh. He attempted to stop the invasion on the border, but was
defeated in a battle undoubtedly because the Romans outnumbered him. The defeated
Narseh retreated and Ardaburius was able to advance into Arzanene. Narseh made
a diversionary invasion of Roman Mesopotamia, which worked because Ardaburius
returned on the double after having ravaged Arzanene and forced Narseh to seek shelter
from Nisibis. Narseh proposed that they would set a date for battle, but Ardaburius
answered that the Romans would fight only when it suited them and not when the Persians
wanted.

Narseh sent urgent calls for help to Bahrām, who duly assembled a large army
against Ardaburius. According to the Roman intelligence reports, Bahrām collected all his
available forces against Ardaburius, which appears to be accurate because it was not long
after this that the Persians faced troubles in the east. When the news of this massive build up
of forces was brought to Constantinople, the emperor ordered the transferral of
reinforcements from the Balkans to the East which created a power vacuum in the Balkans
that was duly exploited by the Huns. It is clear that the Romans had a well working
intelligence apparatus working inside the Persian territory.

In the meanwhile, Ardaburius had besieged Narseh inside the city of Nisibis.
Bahrām needed to bring relief fast if he wanted to prevent the fall of this important bulwark,
but Bahrām was also aware that the Romans were sending reinforcements to the scene from
the Balkans, which meant that he too needed even more men. Consequently, Bahrām asked
his old tutor Alamundaras (al-Mundhir) to come to his assistance. This pleased al-Mundhir.

33
Most of the evidence mentioned hereafter have been usefully collected in REF2.
82 | P a g e
He promised nothing less than to deliver Antioch into his hands, but the Romans forestalled
his moves. We do not know what route al-Mundhir took, but we do know that the Romans
surprised him near the River Euphrates with the result that the Arabs panicked and plunged
into the Euphrates River where about 100,000 of them perished according to Socrates. 34 The
figure is exaggerated, but one can make the educated guess that the overall strength for
al-Mundhir’s force could have reached the figure of about 100,000 men (40,000 Arabs, and
40,000 Persians and their servants). Ardaburius sent Vitianus to pursue the remnants of
al-Mundhir’s force. My interpretation is that Ardaburius abandoned the siege of Nisibis
when he learnt that Bahrām was approaching and that the Saracens had invaded further
south, and then attacked with his cavalry al-Mundhir’s army from behind and then marched
back against Bahrām who in the meanwhile appears to have besieged Theodosiopolis
(Resaina).

According to Theodoret’s account Bahrām besieged the city of Theodosiopolis

(Resaina) for 30 days during which he used ‘thousands’ of siege engines and numerous
siege towers. Theoderet claims that the Roman generals did not bring any help and that it
was the Bishop Eunomius who forced the enemy to abandon the siege. Eunomius ordered
a stone thrower called Apostle Thomas be brought on the battlements after which he ordered
the artillerymen to shoot at one of the enemy kings because he had blasphemed the Lord.
The stone landed on his foul mouth and scattered his brains on the ground. Theoderet claims
that Bahrām was frightened, withdrew and made peace.

Theoderet’s account is clearly heavily coloured by Christian propaganda, because

we learn from another Christian chronicler Socrates that Theodoret has exaggerated the
inaction of the generals. According to the summary of the events in Socrates 35: “What
engagements took place, and how Areobindus, another Roman general, killed the bravest of
the Persians in single combat, and by what means Ardaburius destroyed seven Persian
commanders in an ambuscade, and Vitianus, another Roman general, vanquished the
remainder of the Saracens, I believe I ought to pass by, lest I should digress too far from my
subject.” This means that Ardaburius initiated a guerrilla campaign to force the Persians to
abandon their siege. The defeat of the remnants of the Saracens would mean that Vitianus
conducted the pursuit with ruthless efficiency. The killing of seven Persian commanders in
an ambush would probably mean the destruction of the shielding force posted by Bahrām
after which Bahrām would have abandoned the siege of Theodosiopolis/Resaina to face the
Romans. It was then that comes foederatum36 Areobindus fought his single combat with the
bravest of the Persians. This last feat of arms has been preserved by two sources and should
not be doubted despite the fact that there are discrepancies in the accounts. According to
Malalas the duel took place only after Procopius had arrived on the scene with the
reinforcements from the Balkans while Socrates clearly suggests that this took place before

34
See SYVÄNNE (2016) and GREATREX (1993) 2, for additional details.
35
tr. E. WALFORD, H. DE VALOIS, p. 353.
36
Note that this is the first extant referral to the existence of this office and it suggests that the East
Romans had integrated the foederati into their military system more strongly than was the case in the
west.
83 | P a g e
the arrival of Procopius. I have opted to follow the latter version on the basis of the
description of the subsequent battle (see below).

The single combat between the Gothic comes foederatum Areobindus and the
Persian champion would have taken place immediately after Bahrām had withdrawn from
Resaina/Theodosiopolis in very early 422. According to Malalas, the Persian king suggested
that instead of fighting a pitched battle, each side should choose a champion and let the
result of this combat decide the war. Bahrām promised to conclude a 50 year peace and pay
tribute, if the Roman champion won. The Roman commander accepted the challenge and
sent Areobindus forward while the Persians sent Ardazanes from the division of the
Immortals. Areobindus used a lasso while the Persian used a lance. When the champions
charged at each other Areobindus avoided the enemy’s lance by bending down to his right
while he lassoed the enemy who was then duly brought down from his horse and killed by
Areobindus. According to Malalas, Bahrām honoured his word and concluded the peace, but
he has left out the final battle which is fortunately described by Socrates.

The above-mentioned accounts of the single combat between Areobindus and

Ardazanes are important also for another reason, which is that it appears to describe
a situation which is familiar to us from the sixth century Strategikon. The presence of the
comes foederatum in the army suggests that he and his foederati were placed in the centre of
the first line (Areobindus would also have been the second-in-command hypostrategos)
while the commander strategos Ardaburius stood in the middle of the second support line

just like in the array described by the Strategikon. The size of this cavalry army would
therefore have been about 31,000-49,000 horsemen plus squires, servants and other
non-combatants, which also gives us the minimum size for the Persian army.

84 | P a g e
 It should not be forgotten that this war did not happen in a vacuum, but events
elsewhere had direct bearing on it. Theodosius II’s marriage with Athenais/Eudocia resulted
in the downfall of Pulcheria and the rise of the peace with Persia party. Pulcheria had
committed a series of unforgivable mistakes and had almost embroiled East Rome in a civil
war with West Rome at a time when East Rome was fighting against the Persians and were
threatened by the Huns. The emperor nominated Anthemius’ son-in-law Procopius to
succeed Anatolius as magister militum per Orientem already in the autumn of 421.
Procopius and his army (presumably consisting mainly of the reinforcements from the
Balkans) reached the eastern front just in time to take part in the last and decisive battle very
early in 422, but even before this happened the imperial government dispatched magister
officiorum Helion to the headquarters of Ardaburius with instructions to seek peace. It is
probable that he arrived already before the above-mentioned single combat of the
champions. The Romans urgently needed peace because the Huns had invaded the Balkans.
The Persians in their turn needed peace for the very same reason. The Hephthalite Huns had
invaded the East. See below.37

4. The “100 Years’ Peace”

After the death of Ardazanes, the two armies stood opposite each other while
envoys discussed the terms of peace. The Persians were pressed for time because they were
also suffering from the dearth of supplies caused by the Roman guerrilla campaign.
However, according to Socrates,38 the Corps of Immortals opposed the conclusion of peace
with Rome before they would have fought against them. The members of this corps claimed
that it was now possible to surprise the Romans because they were off-guard thanks to the
ongoing negotiations. Bahrām accepted their advice.

We do not know the name of the commander of the Immortals or the name of the
commander leading the Persians against the Romans at this time, but since Tabari claims
that Mihr-Narseh commanded 40,000 men against the East Romans it is quite possible that
he was the commander of the Immortals and of the Persian army sent against the East
Romans and that he had at his disposal 40,000 horsemen.

The Persian plan of attack consisted of two parts: 1) surprise attack during peace
negotiations; 2) hiding of the second line (consisting of the Immortals) behind the first line
to ambush the Romans. The Persian plan failed either because the Romans guessed what the
Persians were planning or because they had prior knowledge of it. What is certain is that the
Romans learnt of the approach of the Persian cavalry force in a timely fashion (from scouts
and possibly from spies/deserters as well) and were able to deploy their army for combat.
The Persians were clearly unaware of the arrival of Procopius with the reinforcements,
which the Romans exploited. Ardaburius deployed one line of cavalry in front of a hill to
lure the Persians forward while the reinforcements under Procopius were posted behind the
hill in ambush. The Persians were fooled into the belief that the Romans had deployed only

37
Fuller discussion of these events in SYVÄNNE (2016) and HOLUM (1977, 1982).
38
Socrates 7.20, tr. in REF2 , p. 40 - 41.
85 | P a g e
one line of cavalry and sent their wings of Immortals forward to outflank the Romans only
to be outflanked by themselves. According to Socrates’ account the Persian army was
completely surrounded and annihilated. This is confirmed by Theophanes’s confused
account.39 The Persians were encircled and the entire force including the 10,000 Immortals
and all their generals were killed. The following diagrams show the different stages of the
battle.

Despite the Roman victory the following terms of peace were not too unfavourable
for the Persians because the East Romans needed peace so that they could transfer their
forces against the Huns who were invading the Balkans. Conversely, Bahrām had every
reason to conclude the peace. He had suffered a defeat, his army was suffering from lack of
supplies, Armenia and Iberia were in a state of revolt, and the Turks/Hephthalites had
invaded. It is quite likely that the defeat of the Persian armies resulting from the policies
followed by the nobles gave Bahrām greater amount of political freedom – after all there
was little else that he could do but to conclude the peace.

According to Holum40 and Blockley41 the terms of peace were as follows: 1) Each
side agreed not to receive any Saracen deserters from the other side; 2) Each side agreed not
to construct new fortifications near the border; 3) Both sides agreed to follow policy of
religious tolerance. In contrast to Holum, Blockley and the consensus view, I see no reason
to think that the Romans would have agreed to pay any money to the Persians in return for
their defence of the Derbend Pass. The Romans made this agreement only after the war of
440.42 On top of that, Moses and Isaac of Antioch, 43 imply in no uncertain terms that the

39
Theophanes’s confused account (A.M. 5918).
40
HOLUM (1977) 170.
41
BLOCKLEY (1992) 57 - 8.
42
SYVÄNNE (2016).
43
see REF2, pp. 44 - 45.
86 | P a g e
Romans were in possession of the city of Nisibis in 440, which does strongly suggest that
the Persians had to hand over Nisibis to the Romans as part of the peace treaty. The Persians
were clearly in no position to make demands of payment to the Romans. Regardless, it is
still clear that the Romans did also make concessions. This included most importantly
Persarmenia which was left within the Persian sphere of influence but so that the Armenians
would retain political and religious autonomy under their own ruler. 44 Regardless of this, it
is still clear that the terms of peace were such that both sides could accept these. The gesture
of goodwill by the Bishop of Amida Acacius 45 removed the final obstacles to the peace. The
bishop ransomed 7,000 Persian prisoners from the Roman army and then released them.
This impressed Bahrām so much that he asked the emperor’s permission for a meeting of
this remarkable man, which was granted. The use of bishops and clemency clearly created
an atmosphere of trust between the two superpowers and it is likely that this is another
instance of the influence wielded by Antiochus the Persian at the Roman court at this time.

Bahrām was quite prepared to make concessions to the Armenians because he

knew that it was impossible to hold the country without the support of the Armenian
princes46 especially at a time when the Hephthalites were threatening the very existence of
the realm. It was for this reason that Bahrām granted general amnesty to all Armenian rebels
together with religious freedom and gave to the Armenians a new Arsacid king who took the
name of Ardašīr. Therefore, Persarmenia remained securely in the Persian sphere of
influence as long as the Persians were prepared to follow the policy of religious tolerance.

The war also changed the geopolitical position of Iberia. As a result of this war
Iberia became temporarily a Roman client state, but before his death Vaxtang in 421 divided
the nation into two halves so that his eldest son Dachi (by the Persian wife) was nominated
as King of Iberia but in such a manner that Vaxtang’s widow Helena and her children were
placed under the custody of the three eristavis (feudal lords) of the west. The descendants of
Dachi became eventually subjects of Persia while the descendants of Helena became
subjects of Rome.

5. The Great Adventures of Bahrām v Gōr during the Years of 423-43847

As noted above, after Bahrām had concluded peace with Rome he still needed to
negotiate peace with the Persarmenian rebels in such a way that it respected the agreement
reached with the Romans. He needed to pacify Armenia before moving against the ‘Turks’
(Hephthalites/Chionitai) who had invaded with 250,000 horsemen. We can use this
information to clarify Tabari’s otherwise difficult description of Bahrām’s Turkish war.

44
see the events of 428 with Moses Khorenatsi, p. 331, 339 - 340 and PLRE 2 Dionysius 13.
45
Socrates 7.21, tr. in REF2 , p. 43.
46
Moses Khorenatsi, p. 330 - 331.
47
This chapter and everything else after that are original to this article and have not appeared and will
not appear anywhere else unless given permission. It is based on mainly on Tabari I.854ff. with the
commentary of BOSWORTH. However, in contrast to BOSWORTH I am more inclined to accept that
there is usually a germ of truth behind Tabari’s account which at times does seem to include legendary
elements.
87 | P a g e
Contrary to the common opinion among the western historians, there is no reason to think
the figure of 250,000 being much inflated – the Chinese sources do confirm the existence of
truly huge armies for the Central Asian theatre of war, which makes this figure quite
believable for the overall strength of the invading force (including the non-combatants)
which would have been divided into at least two to three armies for logistical reasons. One
should not forget that the Mongols also fielded large armies when they invaded the areas in
question!

It is usually assumed that the Turks against whom Bahrām fought in

Khwarazm/Merv were either the Chionitai/Hephthalite or the Kidarite-Kushans, but in light
of the fact that Bahrām subsequently fought as an ally of the Guptas in India it is clear that
one can rule out the Kidarites. It is probable that the Kidarites would have been the ones that
had reconquered the Eastern Persia and Sind so that the Guptas and Persians would have
found reason to cooperate with each other in those areas. This suggests the probability that
the Turks in question would have been the so-called Hephthalite Huns as suggested by
Kaveh Farrokh (209-212) who are known to have pushed the Kidarites towards India. The
Hephthalite Huns and Chionitai in their turn may mean the same group of people.

According to Tabari, after the Turks had invaded, Bahrām, in the company of 300
guards and seven nobles, went to the Fire-Temple of Ganzak (the fire-temple of the military
caste) and from there to Armenia to ‘hunt’. Bahrām made his brother Narseh as viceroy.
This trip is clearly a confused referral to the peace negotiations conducted by Bahrām in
person with the Armenian rebels. In other words, when Tabari claims that Bahrām resorted
to a ruse against the invading Turks by leaving his brother Narseh as viceroy while he went
on a ‘hunting trip’ to Armenia, this trip/ruse hides behind it the actual peace negotiations
with the Armenian rebels. While Bahrām negotiated with the Armenians, his brother Narseh
(Tabari claims that it was the ‘people’) sent an embassy to the Hephthalites which promised
yearly payments of tribute. Bahrām’s intention was only to lull the ‘Turks’ into false sense
of security so that he could attack them immediately after he would have concluded peace
with the Armenian rebels. It is quite probable that the appointment of Narseh as viceroy
reflected Bahrām’s greater freedom of action in the aftermath of the crushing defeat suffered
by Mihr-Narseh and nobles.

Bahrām’s ploy worked. The peace with the Perarmenians secured the rear, and the
visiting of the Fire-Temple of Soldiers at Ganzak encouraged the soldiers. Bahrām had
clearly learnt from the Romans the value of using religion to improve the fighting spirit of
the army. The Romans had improved the morale with religious symbolism after the military
mutiny and now Bahrām did the same in the aftermath of the previous military defeats. At
about the same time when this happened Bahrām received a spy who had returned from
Merv with accurate information of the enemy’s plans. The spy informed Bahrām that the
Khagan was not suspecting anything. Consequently, Bahrām was able to put into effect his
well-prepared lighting attack.48

48
Tabari I.864.
88 | P a g e
 We should not make the mistake of assuming that Bahrām’s own army would have
been as small as stated by Tabari (300 bodyguards and seven nobles). According to another
Arab source studied by Dr. Kaveh Farrokh, Bahrām actually had a picked force of 7,000
horsemen who were ordered to ride on camels and take two horses each (two horses per
horseman mentioned by Ferdowsi). One of the two horses was to be one-year old spare
horse. The seven nobles should be seen to refer to the seven noble houses so that each was
required to choose 1,000 horsemen 49 for the campaign so that there were altogether 7,300
horsemen plus the officers and commanders in the army. The operational security was
guaranteed by the discovery of a Hephthalite spy-ring before the campaign and with the
practise of marching only during the nights. The army marched from Armenia to the
southern coast of the Caspian Sea and then along it to Gurgan and from there through
Khurasan to Nisa/Nasa and from there to Merv. The Khagan was encamped at the village of
Khusmayhan in the Merv Oasis. The night before the attack Bahrām ordered the men to sew
7,000 cowhides and then inflate them so that the hides could be filled with rocks. These
rock-filled cowhides were then hung on the 7,000 one year-old spare horses. When the time
came to attack at dawn, the spare horses were released into the Hephthalite camp to create
chaos while the 7,300 horsemen charged straight at the tent of the Khagan. According to
Tabari, Bahrām killed the Khagan with his own hand. When the nomads witnessed this, it
was every man for himself with the result that the fleeing ‘Turks’ left their families and
baggage in Persian hands after which Bahrām marched to Merv.50 The numerically superior
enemy force had now been crushed with this one finely aimed surgical strike.

Bahrām’s campaign reflected his own experiences and lessons learnt. Bahrām’s use
of the small numbers of elite troops for a surprise attack against enemy encampment had
undoubtedly been copied from his enemy Vaxtang who had used the very same tactic
against Bahrām to great effect. Bahrām was clearly quite ready to learn from his mistakes
and quite prepared to copy from his enemies whatever was found useful. On the other hand,
the use of the camels for travel and horses for surprise attack reflected Bahrām’s Arab
upbringing. He was truly an Arab in Persian disguise.

The victory over the Hephthalites was complete and Bahrām was also able to annex
territories formerly belonging to the Turks. Bahrām appointed a marzpān to take charge of
these conquered lands, set up a tower on the new border, sent generals to conquer
Transoxania from the Turks (= Kidarites or Chionitai or other Turks/Huns), and then
returned to the temple of Ganzak to offer his thanks for the success achieved. After this,
Bahrām returned to Ctesiphon and sent his brother Narseh to Khurasan where he was to
establish his residence at Balkh (former Bactra). In the meanwhile, Bahrām’ military
commanders had already subjected the Turks of Transoxania to tribute paying status. The
booty that Bahrām had captured from the Khagan enabled him to remit the land taxes for
a period of three years in addition to which he gave great sums of money to the poor to

49
The seven nobles were usually required to send 10,000 horsemen each for service for a grand total
of 70,000 horsemen in addition to which came the royal forces. It should be noted that this is my
conclusion, see MLHR vol. 1.
50
Tabari I.864; FARROKH (2007) 212; BOSWORTH, p. 96, n. 246.
89 | P a g e
improve their lot and bribed the nobles with 20 million ‘dirhams’. Contrary to the consensus
opinion among the historians, I see no reason not to accept this version. The subsequent
events make clear that Bahrām had in all probability taken control of the above-mentioned
areas from the Hephthalites and other “Turks / Huns” at least temporarily because Bahrām’s
subsequent operations were clearly meant to establish control over the other portions of the
Silk Road and Spice Roads. Thanks to his personal military skills Bahrām had now
reconquered most of the territories lost in Khurasan in the last quarter of the fourth century.

The later Muslim sources unanimously state that under Bahrām V Gōr the
importance of mounted archery grew among the Persians. The reason for the temporary
decline in the importance of archery was the increasing use of armour by the Persians
resulting from the military reforms of Šāpur II. 51 The archery treatises state that Bahrām Gōr
invented his own grasping technique of the bow52 and lock and also advocated the use of his
own particular archery techniques. 53

There is very interesting piece of evidence for the development of archery

techniques among the Persians and ‘Turks’ in the Arab Archery (124-5). According to this
treatise, when the Persians defeated the ‘Turks’ as a result of their accurate marksmanship,
the ‘Turks’ invented a layered shield in which the different layers resembled the scales of
a fish. It was thanks to this that the ‘Turks’ were able to defeat the Persians. When this
happened the Persians in their turn developed a new archery technique in which they
adopted the use of the oblique shooting method with the outside aiming technique so that
they could lengthen the arrow to increase the penetrative power. Since the old and young
were unable to use this technique because it demanded great strength from the user, the
Persians invented the hollow arrow guide for these weaklings so that they were be able to
achieve the same penetrative power as the mature men. According to the Arab Archery, it
was thanks to the new shooting technique and arrow guide that the Persians then defeated
the ‘Turks’ by being able to shoot through their shields and armour. In addition to this, the
Persians also developed the method of shooting stone balls, long iron needles and iron
missiles with the arrow-guide.

On the basis of the above information, it is not possible to date the invention of
these techniques accurately, but fortunately there exists one important and overlooked piece
of evidence in the Saracen Archery54 which states in the context of describing the outside
and inside aiming that Bahrām V Gōr knew both versions even if he may have called those
differently from the author’s own understanding. When one remembers that the sources
credit to Bahrām the new increased importance of archery in warfare with this piece of

51
See SYVÄNNE (2015a). For archery during the reigns of Ardašīr and Šāpur, see: l’archerie
musulmane …, p. 46 - 47 (archery fell into decline after Ardašīr and Šāpur); Hajiabad Inscription
praising Šāpur’s archery skills (available at Sasanika); BIVAR (1972) 284; Saracen Archery, pp. 37 -
39, p. 200.
52
There exist also diferences between so called “Sasanian bow”, “Parthian bow” or the “Scythian
bow” see: KHUDIAKOV Yu. S. (1993) 109 - 118; NIKONOROV V.P. (1997) 52 - 53.
53
Saracen Archery, pp. 37, 39, 46, 52 - 53, 59.
54
Saracen Archery, p. 59.
90 | P a g e
evidence, it becomes probable that Bahrām had invented these counter measures against the
Turks. This in turn means that it is probable that the ‘Turks’ in question were the
Hephthalites who had adopted the use of the shield in the late 410s so that they were able to
defeat the Persians in about 422-3, or alternatively that the Turks in question were the
Kidarites who had clearly conquered East of Persia with Sind by the 420s. The latter
actually appears likelier, because Tabari’s account doesn’t suggest any importance for
archery in the context of the war against the ‘Turks’ of the Khagan who was defeated with
a surprise attack while against the unknown enemies of the Indian ruler he does note the
importance of archery.

The effectiveness of the archery naturally depended on the type, construction and
quality of bows and arrows and on the physical characteristics of each archer, but in spite of
this one can still detect a change in the way how the Persians fought under Bahrām. It is
obvious that the Persians did not altogether abandon their traditional shower archery which
would still have been used when deemed advantageous, but all the same there exists enough
evidence to suggest that Bahrām stressed the power to penetrate enemy armor with powerful
archery and the speed of movement over the more traditional slow moving or stationary
tactics based on the use of shower archery. It was the oblique shooting technique, Bahrām’s
lock and arrow-guides that made this possible. The increased importance and effectiveness
of the Persian archery techniques would obviously have also bearing on the ‘Western Front’
against the Romans who would subsequently face much more effective Persian archery
barrage in terms of its ability to penetrate Roman shields and armour than previously.
Whether this made any difference in practice is not known, because the Romans feared in
particular the effects of the shower archery which sacrificed penetrative power to sheer
quantity of arrows shot. Furthermore, by the time the Romans and Persians fought against
each other next time in earnest, the Persians appear to have reverted back to the use of
shower archery at least when they faced the Romans. Perhaps, the best educated guess is
that from this date onwards the Persians simply chose the best archery tactic to the situation:
1) against the heavily armoured opponents the power archery; 2) against the less heavily
armoured opponents the shower archery. It is unfortunate that we do not know whether the
Arabs of Hira had played any role in the development of this more powerful archery
technique, but this seems probable in light of the fact that Bahrām had been schooled in
archery and horsemanship by them. 55

According to Tabari’s56 garbled account, after having returned to Ctesiphon,

Bahrām made Mihr-Narseh wuzurg framādār (Supreme-Vizier), which made him the most
important man right after the Šāhānšāh, while he himself (i.e. Bahrām) went to India
disguised as Persian nobleman refugee. It is possible that Bahrām thought that he would not
need to fear Mihr-Narseh because Mihr-Narseh had proved incompetent as military
commander. Bahrām was justifiably famous for his hunting, womanizing, banqueting and

55
Tabari I.856.
56
Tabari I.866ff.
91 | P a g e
personal bravery in combat, but he found the day to day administration of the empire just
too boring and was therefore quite willing to leave that to others. 57

However, the Armenian sources prove that before Bahrām could start his Indian
adventure, he was forced to deal with a crisis in Armenia in about 428. According to the
Armenian sources (Moses and Lazar), the Armenian nobility had become disgusted with the
womanizing of their king Ardašīr – the furious cuckolds sought justice. Ardašīr was also
accused to have been a paedophile. It is no wonder that the Armenian nobles wanted to get
rid of him. It is actually quite possible that Bahrām had appointed Ardašīr as King of
Armenia precisely because he knew that it would not take long for his subjects to grow tired
of him and ask the Persian Šāhānšāh to intervene. The nobles decided to ask Bahrām to
depose Ardašīr and asked the Patriarch Sahak the Great to raise the complaint. Sahak,
however, refused and stated that they should endure the faults of their king until they could
find an acceptable solution with the Roman Emperor Theodosius II and not hand their
Christian king to be judged by a fire-worshipper. This proves that the agreement between
Rome and Persia in 422 had included some clause to the effect that Armenia was to retain
some form of autonomy. The angry nobles, however, could not be calmed down and they
approached the Persian king. They accused that Ardašīr and Sahak were both working for
the Romans and asked that they both be deposed. Both were duly summoned to the court,
but Bahrām decided to attempt to seduce Sahak to his side with the help of the Suren Pahlav
(who was relative of Sahak and possibly none other than Mihr-Narseh), but to no avail.
Bahrām, however, was unwilling to let the opportunity to take full control of Armenia pass
by and deposed both Ardašīr and Sahak. Thereby the Armenian nobles had overthrown
their own king and had handed over to the Persians their lands. Bahrām appointed Persian
Vēh-Mihr-Šāpur as marzpān of Armenia and nominated Surmak as Archbishop of Armenia.
The extant sources record a Roman embassy led by Dionysius to Persia at about this time,
which must be connected with the Armenian situation. 58 It is probable that the Romans
voiced a complaint, but the subsequent events prove that they were ready to accept the fait
accompli – after all it had been brought about by the Armenian princes themselves.
As I note in my A Late Roman Military History Volume 1, the sexual behaviour of the rulers
can cause great political upheavals.

The political situation in Armenia remained volatile. The new Archbishop Surmak
was expelled from his position after one year after which the princes asked Bahrām to give
them a new one. Bahrām acted devilishly and gave the Armenians a Syrian Archbishop. The
Syrian bishop and his companions came with women and lived in a manner that caused the
princes to demand his deposition in 430 or 431 or 432. Half of the princes wanted another
Armenian as Archbishop, while the other half demanded the return of Sahak. It was at this
juncture that the Romans intervened. The magister militum per Orientem Anatolius sent
from Theodosiopolis (Erzurum/Karin) an Armenian called Havuk as ambassador to Bahrām
with the message to send Sahak to the Roman sector, if he didn’t want to appoint him as

57
See the descriptions of the lifestyle of Bahrām in: Tabari, al-Tha'alibi, Ferdowsi, and DARYAEE
(2009) 23.
58
PLRE2
92 | P a g e
Archbishop in Persarmenia. The fact that Anatolius was in Theodosiopolis suggests that the

The Persians employed a great variety of different re-curved

composite bows (short Scythian/Alan, long Parthian /
“Sasanian”, asymmetric long “Hunnic”). The names of the
bows are misleading as all of the above-mentioned models
were in use from the 2nd century BC onwards in Iran. The
Persians also used a great variety of different locks /
releases. The locks shown here are only a small sample of
the different locks in use. The usual mistake is to assume
that the thumb-lock would have allowed more powerful
shots with the bow or that it would have been impossible to
use shower archery with the Mediterranean Release. The
Mediterranean Release was equally suited to both even if
each of the different locks had its own benefits and
drawbacks. In fact, the thumb locks shown far left were
weaker than the Mediterranean lock. The archers had to
use different releases, arrows and types of bows according
to their physical characteristics (height, length of arm and
fingers) and type of armour and helmet worn and the great
variety of bows and releases made this possible. Note the
similarity between Bahram’s Lock and Mongolian release
both of which clearly stressed the importance of power over
speed.

“Sasanian Lock”

93 | P a g e
Romans had concentrated their army there in readiness to intervene in Persarmenia or at
least to put pressure on the Persians. Bahrām agreed to a compromise. He set Sahak free, but
appointed another Syrian as Archbishop. According to Moses, 59 Sahak demanded that
Bahrām should rule Armenia by respecting its customs which also included the hereditary
rights of the noble houses. Bahrām accepted Sahak’s demands and gave back to Sahak’s
grandson (and the previous leader of the revolt) and the sparapet Vardan the family
possessions of the Mamikonean house and then sent him back to Armenia. 60 Despite being
released Sahak did not go to the Roman Armenia, but remained in retirement at Bagravand
in Ayrarat until his death in 439. It seems probable that the readiness of Bahrām to grant
back to Vardan his family property and the position of sparapet as well as the setting free of
Sahak had resulted from the pressure put on Persians by the Romans. The building of
Theodosiopolis/Karin proved its worth once again.

Tabari claims that when Bahrām reached India in disguise, he was appointed as
military commander by the Indian ruler (presumably by one of the Guptas) in which
capacity he defeated the enemy threatening the Indian ruler. According to Tabari 61: “When
the two armies encountered each other, Bahrām said to the Indian cavalrymen (asawirah =
asavaran/savaran) ‘Protect my rear’, and then he led an assault on the enemy. He began to
strike their heads with blows that split the head down to the mouth; to strike another in mid-
body so that he cut him in half; to go up to an elephant and sever its trunk with his sword;
and to sweep a rider off his saddle. The Indians are a people who are not very skilful in
archery, and most of them fought on foot, not having horses, when, on the other hand,
Bahrām shot an arrow at one of the enemy, the shaft penetrated right through him. When the
enemy saw what was happening, they wheeled round and fled, without turning aside to do
anything.” This account suggests several things. Firstly, it shows Bahrām using two cavalry
lines. Secondly, it demonstrates his readiness to charge to the close quarters and use sword.
Thirdly, it demonstrates the great power of his archery shots, which increases the probability
that Bahrām did improve the effectiveness of the Sasanian archery in the manner described
above. Taken together it seems probable that Bahrām introduced elements of Arabic cavalry
tactics into the Persian system so that the first cavalry line was expected to charge at
a gallop straight at the enemy in its entirety while using powerful archery shots after which
they would engage the enemy at close quarters. Notably this very same tactic was later used
by Pērōz against the Hephthalites, but with much poorer results. This was a clear departure
away from the more careful and cautious tactics followed by the Persians for example
against the Romans during the fourth century.

Tabari claims that the Indian ruler rewarded Bahrām for his services by giving him
the hand of his daughter in marriage together with the city of al-Daybul, and the provinces
of Makran and the adjacent parts of Sind all of which were to be added to the Persian lands.
It is quite clear that this confused account refers to a real war in which Bahrām had
concluded an alliance with the Guptas against the Sinds and Kidarites, and that the alliance

59
Moses Khorenatsi, p.344.
60
e.g. Vardan Arewelci, p. 169; Stephen of Taron, p. 55; Stephen of Taron, p. 30.
61
Tabari I.868 (tr. by BOSWORTH, pp. 101 - 102).
94 | P a g e
had been sealed with a marriage pact and land. In this context it is important to note that
Tabari states that the areas in question were added to the Persian territory (!) – all of this
would have been quite out of context if Bahrām would have really been an exile in disguise
(as claimed by Tabari) and not the ruler of Persia.

The territories that the Indian ruler handed to Bahrām were of utmost importance
for the control of the trade routes from China and Central Asia. The port city of al-Daybul
(possibly to be identified with Bhanbore, but exact location is still unknown except that it
lay to the west of Indus’ main channel) was particularly important in this respect. We do not
know how long the conquest of these territories lasted, but one may hazard a guess of
perhaps from about 430/31 to 433/34.

While Bahrām was busy fighting and enlarging his realm, the new wuzurg
framādār Mihr-Narseh amassed all important positions of the state into his own family.
Mihr-Narseh placed his son Zurwāndād in charge of religion and religious law by making
him chief herbed (hērbedān herbed). In this capacity, as chief of the religious police,
Zurvandad was able to act as his father’s eyes and ears. The fact that Mihr-Narseh had
named his son Zurvandad (the name means “created by Zurvan”) suggests that Mihr-Narseh
followed an esoteric version of Zoroasterian faith according to which Zurvan was the
supreme god who had created both Ohrmazd and Ahriman. It was this version of
Zoroastrianism which was called as Zurvanism (notably the Manicheans followed similar
religious doctrine) that Mihr-Narseh promoted both in Persia and then later also in Armenia.
Mihr-Narseh placed his second son Māhgušnasp in charge of the land taxes by making him
the head of the cultivators/peasants as wāstaryōšān salar. To complete the set, Mihr-Narseh
appointed Kārdār, his third son, as supreme commander of the armed forces (and/or military
caste) with the title artēštārān salar. This concentration of power in the hands of one family
was to have its consequences for the Šāhānšāh.62

After Bahrām had returned from his Indian campaign, he immediately set about to
secure the western portions of the Indian trade route by attacking Yemen and even the horn
of Africa and East Africa if we are to believe Tabari. 63 The fact that the attack was
conducted also against the Horn of Africa suggests that the target was Aksum and its clients.
Contrary to what Bosworth64 and many others state, this story is not to be considered to be
a legend, but to reflect very real Persian operations in the area. Indeed, Bahrām’s campaign
appears to have been a great success, because he is said to have inflicted large numbers of
casualties and is said to have taken plentiful numbers of captives before he returned back.
The most logical reason for this campaign would of course have been to wrest control of the
trade route from the East Romans so that the Persians could obtain greater profit from the
international trade between the West (including Arabia and East Africa) and East (Persia,
India, China), but this is not necessarily so (see below). However, if Bahrām’s intention was
to take control of the trade route from the Romans there would be several things that would

62
Tabari I.868 - 9; POURSHARIATI (2008) 62 - 65; DARYAEE (2009) 23.
63
Tabari I.871.
64
BOSWORTH (p. 106, n. 272)
95 | P a g e
lend support to this. Firstly, the East Roman fleet, especially the Alexandrian Fleet, would
have been tied up in the defence of North Africa against the Vandals at least from 431 until
435 and it is probable that detachments from the Alexandrian Fleet were posted in Carthage
even after that. This in its turn would have meant that the Aksumites and Yemenites could
not hope to receive any help from the Romans even if the latter would have wanted to
intervene against the Persians. Secondly, there exists clear evidence to suggest that the
Aksumites lost temporarily control of Yemen probably in the 430s, which they regained
probably in the 450s.65

However, there is also another possibility, which is that Bahrām and the Romans actually
conducted a joint operation against the Yemenites and Aksumites, if one dates the campaign
of Qusayy with the support of the Roman ‘Caesar’ against the city of Mecca to the same
time period. Qusayy was an ancestor of the Prophet Muhammad. He was born in Mecca, but
his father died soon after that. His mother remarried a man from the tribe of Udra. As
a result of this, Qusayy spent his youth among the Udra near the Roman border. According
to the Arabic tradition, Qusayy marched to Mecca and fought against the southern Arabic
tribe of the Khuzaa and with the assistance of Caesar overthrew them. After this, he
gathered together the clans of Quraysh and settled them in and around Mecca, restored the
‘religion of Abraham’, and rebuilt the Kaba and thereby assured the supremacy of Mecca as
a place of worship. Since it is known that Qusayy was a contemporary of al-Mundhir, it is
clear that this event could have taken place at any time between about 405 and 434.66 On the
basis of this it would be possible to date the war against Mecca for example to the
immediate aftermath of the Berber and Arab invasion of the Roman East in 410, or to
coincide with the Persian War of 421-422. However, in my opinion the likeliest date would
be the period 434-437 for the same reasons as stated above. It is quite possible that the
Aksumites had hindered the maritime trade between East and West by demanding exorbitant

65
SYVÄNNE (2016).
66
See SHAHID (1989). See also footnote 4 above.
96 | P a g e
customs duties, and that it would have been in the interest of both Rome and Persia to
restore the previous status quo by crushing the Aksumite power. Since the Vandal threat
preoccupied the Roman fleets, the Romans could have asked Bahrām to assist by invading
Yemen and Horn of Africa while the Roman army consisting mostly of the Arabic foederati
(esp. of the Udra and Salihids) would advance along the coastal caravan routes against
Mecca and its southern Arabic occupiers (who must have been subjects of Himyar and

thereby subjects of Aksum). Additional support for this dating comes from Theodoret’s
Curatio, which names the Ethiopians (Aksumites), the innumerable tribes of the Ishmaelites
(Arabs), the Sanni (Tzani), the Abasgi, and the other barbarians among the Roman client
states, if it is dated to the year 437.67 It is clear that the Aksumites would not have been
clients of Rome immediately after the invasion of their territory unless Bahrām had acted as
an ally of Rome. It is also possible that the Nubian federate King Silko coordinated his
actions against the Ethiopians on behalf of the Romans at the same time as Bahrām

67
as SHAHID does in (1989).
97 | P a g e
advanced there from another direction. In fact, it is possible that one of the reasons for
Bahrām’s subsequent assassination could have been his cooperation with the Romans.

Bahrām’s military campaigns in Yemen, Horn of Africa and East Africa suggest
that he had rebuilt the Persian navy and had probably obtained additional naval assets from
Sind with which he was able to change the balance of power in the region until the 450s. It
is quite probable that Bahrām’s Arabian upbringing played a role in the importance that
Bahrām attached to the control of trade routes. It is also clear that modern historians have
underestimated the naval capabilities of the Persian Empire. This false image has resulted
from the fact that the Persian dhows were unable to engage the Roman war galleys on equal
terms, but immediately after the Romans could not post these ships on the Red Sea the
Persians were there reasserting their own dominance in the region.

When the victorious Bahrām returned from Yemen back to home, he appears to
have concentrated on easy living until his untimely death in about 438. According to Tabari
and other sources, when Bahrām chased a wild ass / onager in Media (the favourite hunting
ground of his and the domain of the Mihran family), he fell to a pit or swamp or quicksand
and sank into the mud and was never found. This sounds like a murder which was covered
up. According to Kaveh Farrokh , 68 the Iran Archaeological Society may have found even
evidence to prove the murder.

Nizam al-Mulk69 has preserved an interesting account of the actions of

a vizier/wazir called Rast-Ravishn (‘Right-Conduct’) for the reign of Bahrām Gōr.
According to him, Bahrām Gōr trusted his vizier blindly and would not listen to any word
against him. He left the ruling of the realm entirely in the hands of this vizier while he
himself spent his days and nights in entertainment, hunting and drinking. However, then
Bahrām received news that some enemy rose against him, which roused him to action.
Consequently, Bahrām went into the treasury to obtain money and supplies for the troops
that he intended to dispatch against the invaders, but found the treasury empty. When he
questioned the staff about the situation and whereabouts of several nobles no-one dared to
say anything.

Bahrām sacked the vizier so that the people would not fear to speak out. It was then
that Bahrām learnt that Rast-Ravishn and his associates were corrupt to the bone: They had
imprisoned persons and then released them in return for bribes; they had stolen property
with false accusations; and they had killed and imprisoned people only to obtain their
property. The end result of all this had been that many of the nobles had fled and the state
treasury was empty. Of the over 700 prisoners questioned only 20 were murderers, thieves
and criminals, all the rest were victims of ‘Right-Conduct’. In addition to this, the inspectors
found incriminating evidence in the form of letters in which Rast-Ravishn encouraged
a foreign ruler to invade. ‘Right-Conduct’ stated that he had won over several officers, had
left most of the troops without provisions or equipment and had made the country poor so
that the foreign ruler could invade. According to this account, Bahrām hanged

68
FARROKH (2007).
69
Nizam al-Mulk, p.24ff.
98 | P a g e
Right-Conduct’ and removed all his creatures from office. The foreign ruler, who had
exchanged letters with ‘Right-Conduct’, sent gifts to Bahrām and managed to obtain pardon.

The problem with this account is of course that we do not know that Bahrām would
have had any vizier/hazarbed named Rast-Ravishn whom he would have then executed.
Therefore, it is possible that the whole account is a fabrication or that Nizam has confused
two Bahrāms with each other. However, in my opinion it is probable that there is a germ of
truth behind the story. Since Nizam’s purpose was to write instructions on good governance,
it is probable that Nizam altered the story to suit his purpose. It is quite possible that he hid
Mihr-Narseh behind the pseudonym of Rast-Ravishn (‘Good-Conduct’) and then claimed
that Bahrām had been able to overcome his corrupt Prime Minister instead of having been
assassinated by him. The story would hardly have been educational if the criminal killed the
ruler. There are two things that suggest this. Firstly and most importantly, we know that
Bahrām’s successor Yazdgerd II suffered from chronic lack of money (which made it
necessary for him to extort money and help from the Romans in 440-441), despite the fact
that Bahrām had achieved great victories and had brought plenty of booty and had
conquered great tracts of land which gave him control over the international trade routes
from East to West – only the existence of a corrupt Prime Minister can explain why the state
coffers were empty in such a situation. Secondly, Mihr-Narseh continued to hold on to his
offices under Yazdgerd II, which makes it probable, that Mihr-Narseh had raised him on the
throne. If Mihr-Narseh had indeed been in communication with some foreign ruler, his goal
had undoubtedly been to force Bahrām to march against him so that he could continue his
corrupt practices uninterrupted without having to fear the possibility of exposure when the
ruler was holding court.

6. Bahrām’s Legacy

Bahrām’s legacy was complex. He had increased the effectiveness of the Persian
mounted archery and he had reconquered the territories lost in the last quarter of the fourth
century and had conquered vast tracts of land previously held only during the third century,
which had given him control over the trade networks from East to West. He had also
improved the efficiency of the navy to a level which it would attain again only in the regin
of Xusrō II. He may also have restored the status quo in Yemen and Horn of Africa on
behalf of Rome, or alternatively he took control of these areas while still acting officially as
an ally of Rome.

On the other hand, Bahrām had allowed the corrupt religious bigot Mihr-Narseh to
grow too powerful with the result that the state coffers were empty, which in turn meant that
at the time of Bahrām’s death the effectiveness of the Persian army suffered from the lack of
provisions and equipment, which the Persians needed compensate for by extorting money
with the threat of war from the East Romans so that they would be able to finance their
eastern campaigns caused by Mihr-Narseh. This last mentioned was to become one of the
standard operating procedures for the Persians whenever they suffered from lack of money.
The Romans were so wealthy that the yearly income of a single wealthy senatorial family
would have been enough to pay all the money extorted by Attila or by the Persians.

99 | P a g e
However, the Roman upper classes paid practically no taxes and were quite unwilling to pay
any extra taxes to maintain the armed forces on top of which the Romans considered it
beneath their dignity to pay anything to the foreigners in return for peace. This ensured
a situation in which the Romans would always fight first before they would agree to make
any payments to the Persians, and it also ensured the fall of West Rome.

As regards Mihr-Narseh, he was undoubtedly able to convince himself like most

religious or political leaders that he had acted for the good of his religion and state, because
he built several villages and fire-temples to commemorate his family’s devotion to the gods,
and because he directed his rulers towards strict observance of the Zoroastrian doctrine
favoured by him, and because he instigated wars against the infidels. This in turn was to
cause plenty of turmoil in the frontiers facing the Romans and Central Asian nomads.

Bibliography

Sources
al-Tha'alibi - Histoire des rois de Perse (texte arabe et traduction française), tr. H. ZOTENBERG,
Paris 1900 (repr. Amsterdam 1979).
Arab Archery - Arab Archery, tr. N.A. FARIS, R.P. ELMER, Princeton 1945.
l’archerie musulmane - Contribution a l’étude de l’archerie musulmane, tr. A. BOUDOT-LAMOTT,
Damas (Damascus) 1968.
Moses Khorenatsi - Moses Khorenatsi, History of the Armenians, tr. R.W. THOMSON.
Cambridge/London 1978.
Nizam al-Mulk - Nizam al-Mulk, The Book of Government or Rules for Kings, tr. H. DARKE, New
Haven 1960.
REF2 - The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars. Part II AD 363-630, G. GREATREX,
S. N. C. LIEU (eds.), London/New York 2002.
Rewriting Caucasian History - Rewriting Caucasian History: The Original Georgian Texts and The
Armenian Adaptation, tr. R. W. THOMSON, New York 1996 (repr. Oxford 2002).
Saracen Archery - Saracen Archery, tr. J. D. LATHAM, W. F. PATTERSON. London 1970.
Stephen of Orbelean - Stephen of Orbelean, History of the State of Sisakan, tr. R. BEDROSIAN
[http://rbedrosian.com/SO/sotoc.html ; access 20.04.2015]
Stephen of Taron - Stephen of Taron/Asolik, Des Stephanos von Taron Armenische Geschichte, tr.
H. GELZER, A. BURCKHARDT, Leipzig 1907.
Strategikon - Das Strategikon des Maurikios, tr. E. GAMILLSCHEG, Vienna 1981; Maurice’s
Strategikon, tr. G. T. DENNIS, Philadelphia 1984.
Tabari - Annales quos scripsit Abu Djafar Mohammed ibn Djarir at-Tabari, ed. M. J. DE GOEJE,
Leiden 1893; The Sāsānids, the Byzantines, the Lakhmids, and Yemen, tr. C. E. BOSWORTH, New
York 1999.
Tafrij - Muslim Manual of War being Tafrij al-Kurub fi Tadbir al-Hurub by Umar ibn Ibrahim al-
Awasial-Ansari, tr. G. T. SCANLON, Cairo 1961.
The Chronicle of Theophanes Confessor: Byzantine and Near Eastern History AD 284–813, tr.
C. MANGO, R. SCOTT, Oxford 1997.
The ecclesiastical history of Socrates, surnamed Scholasticus, or the Advocate : comprising a history
of the church in seven book, tr. E. WALFORD, H. DE VALOIS, London 1853.
Vardan Arewelci - The Historical Compilation of Vardan Arewelci, tr. R.W. THOMSON, „Dumbarton
Oaks Papers”, 43 (1989), 125 - 226.

100 | P a g e
Literature
BIVAR A. D. H. (1972), Cavalry Equipment and Tactics on the Euphrates Frontier, „Dumbarton
Oaks Papers”, 26, 273 - 291.
BLOCKLEY R. C. (1992), East Roman Foreign Policy. Formation and Conduct from Diocletian to
Anastasius, Leeds.
CHRISTENSEN A. (1936), L’Iran sous les sassanides, Copenhagen.
CROKE B. (1977), Evidence for the Hun Invasion of Thrace in A.D. 422, „Greek, Roman and
Byzantine Studies”, 18.4, 347 - 367.
DARYAEE T. (2009), Sasanian Persia. The Rise and Fall of an Empire, London/New York.
FARROKH K. (2007), Shadows in the Desert. Ancient Persia at War, Oxford/New York.
GALL H., von (1990), Das Reiterkampfbild in der Iranischen und Iranisch Beeinflussten Kunst
Parthischer und Sasanidischer Zeit, Berlin.
GREATREX G. (1993), The Two Fifth-Century Wars Between Rome and Persia, „Florilegium”, 12, 1
- 14.
GREATREX G. (2008), Deux notes sur Théodose II et les Perses, „Antiquité Tardive”, 16, 85 - 91.
GREATREX G., BARDILL J. (1996), Antiochus the "Praepositus": A Persian Eunuch at the Court of
Theodosius II, „Dumbarton Oaks Papers”, 50, 171 - 197.
HERRMANN G. (1970), The Sculptures of Bahrām II, „Journal of the Royal Asiatic Society”, 2, 165 -
171.
HOLUM K .G. (1977), Pulcheria’s Crusade A.D. 421-22 and the Ideology of Imperial Victory,
„Greek, Roman and Byzantine Studies”, 18, 153 - 172.
HOLUM K. G. (1982), Theodosian Empresses. Women and Imperial Dominion in Late Antiquity, Los
Angeles/ London.
KARBOWSKA A. (1984), Einige Bemerkungen über Bahram Gur; Epos und Geschichte, „Folia
Orientalia”, 22, 97 - 109.
KETTENHOFEN E. (1994), Darband, „Encyclopedia Iranica”, 7. 1, 13 - 19 [access 20.04.2015]
PIPLA (2013) , Persia’s Imperial Power in Late Antiquity. The Great Wall of Gorgan and Frontier
Lanscapes of Sasanian Iran, E. W. SAUER, H. O. REKAVANDI, T. J. WILKINSON,
J. NOKANDEH (eds.), Oxford/Oakville.
KHUDIAKOV Yu. S. (1993): Evolyutsiya slozhnosostavnogo luka u kochevnikov Tsentral'noy Azii
[in:] Voennoe delo Yuga Sibiri i Dal'nego Vostoka, V. Yu MEDVEDEV, Yu. S. KHUDIAKOV (eds.),
Novosibirsk.
NIKONOROV V.P. (1997) (text): The Armies of Bactria (700 BC-450-AD), Stocport.
PLRE2 (1980/2011), The Prosopography of the Later Roman Empire, J. R. MARTINDALE (ed.),
Cambridge.
POURSHARIATI P. (2008), Decline and Fall of the Sasanian Empire, London/New York.
POURSHARIATI P. (2006), Recently discovered seals of Wistaxm, uncle of Husraw II?, “Studia
Iranica”, 153-180.
SCHRIER O. J. (1992), Syriac evidence for the Romano-Persian War of 421-2, „Greek, Roman and
Byzantine Studies”, 33, 75 - 86.
SHAHID I. (1989), Byzantium and the Arabs in the Fifth Century, Washington.
SKUPNIEWICZ P. (2008), Late Rome’s Nemesis. Sassanian armoured cavalry, „Ancient Warfare”, 1.
4, 22 - 27.
SKUPNIEWICZ P. (2011), Sassanid society and the army it spawned. King, knights and pawns,
„Ancient Warfare”, 5. 3, 14 - 19.
TORAL-NIEHOFF, I (2013), Late Antique Iran and the Arabs: The Case of al-Hira, “Journal of
Persianate Studies” 6, P. POURSHARIATI (eds.), pp.115-126.
SYVÄNNE I. (2004), The Age of Hippotoxotai. Art of War in Roman Military Revival and Disaster
(491-636), Tampere.

101 | P a g e
SYVÄNNE I. (2009), The Battle of Melitene in AD 576, „Saga Newsletter”, 120, Aug./Sept., 32 - 64.
SYVÄNNE I. (2012), East Roman Cavalry Warfare and Tactics 410-641, three parts (based on a
lecture), „Slingshot”, 279 (Nov. 2011), 280 (Jan. 2012), and 281 (March 2012).
SYVÄNNE I. (2013), Las campañas de Belisario contra los Sasánidas, „Desperta Ferro”, 18.
SYVÄNNE I. (2014), Persia, la caida de un imperio, „Desperta Ferro”, 24.
SYVÄNNE I. (2015), La campaña de Juliano en Persia (363 d.C.). Un análisis crítico, „Desperta
Ferro”, 29, forthcoming.
SYVÄNNE I. (2015-16), A Military History of the Sasanian Iran Vol.1 (224-293) , Pen & Sword
forthcoming.
SYVÄNNE I. (2015a), A Military History of Late Rome 284-361, Vol.1 Pen & Sword forthcoming.
SYVÄNNE I. (2015-16a), A Military History of Late Rome 361-395, Vol.2 Pen & Sword forthcoming.
SYVÄNNE I. (2016), A Military History of Late Rome 395-423, Vol.3 Pen & Sword forthcoming.
SYVÄNNE I. (2016-17), A Military History of Late Rome 423-491, Vol.4 Pen & Sword forthcoming.
TANABE K. (1990), The Lions at Sar Mašhad and the Lion-Hunt Bahram II-an Additional Note to
Leo Trümpelmann’s Monograph, Al-Rāfidān, vol. 11, 29-43.
VON GALL H. (1977), Review of Leo Trtimpelmann, Das sasanidische Felsrelief von Sar Mašhad,
Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie 67, 149-152.

Summary

The article reconstructs the military history of Persia under a Bahrām V Gōr, and
points out the historical significance of his reign and campaigns as well as the importance of
his military reforms – in particular the importance of the adoption of the new style of
archery and cavalry tactics.

Keywords: Sasanian Warfare, Military History, Sasanian Army, Late Antiquity, Archery

102 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Michael Richard JACKSON BONNER  (Canada)

Six Problèmes d’interprétation dans les règnes de Pērōz, Balāš, Jāmāsp

et Kavād

Mots-clés: Iran, Sassanides, histoire préislamique

Cet article n’est point une histoire des règnes de Pērōz, Balāš, Jāmāsp et Kavād;
c’est une étude sur six problèmes historiographiques frappants qui peuvent être relevés dans
des sources qui traitent de ces règnes. L’objet de cet article est d’isoler ces problèmes et de
les discuter d’une manière générale, ce qui entraîne la répétition de plusieurs faits et
arguments déjà bien connus mais qui n’ont été que rarement réunis et traités ensemble.

Ce bref essai traite de la période 484-531 de notre ère, l’une des plus difficiles et
consternantes époques dans l’histoire de l’Iran sous les Sassanides. Le récit orthodoxe est le
suivant.1 La fin du cinquième siècle entraîna une série de soubresauts qui inquiétèrent l’état
iranien et ébranlèrent le prestige du Shah. La défaite désastreuse que subit le roi Pērōz face
aux Hephthalites en 484 vit la ruine de l’armée perse, la mort du grand roi, et la perte de
l’autorité iranienne sur le commerce de la soie. L’Iran commença à payer aux hephthalites
un tribut ignominieux. À la suite de l’élection du Balāš, frère et successeur de Pērōz, l’Iran
en vint à un accommodement avec le mouvement séditieux de 482-484 en Arménie, et le roi
ordonna la libre tolérance du christianisme et proclama la destruction de tous les temples de
feu arméniens. Pendant le règne de Pērōz la disette ravagea l’Iran, et son effet fut encore
ressenti durant l’ère de Balāš, dont le règne bref témoigne des troubles intérieurs. La
révolution qui mit sur le trône Kavād, fils de Pērōz, fut accomplie par la noblesse sous la
direction d’un vizir mystérieux, signe d’un pouvoir royal fortement miné. D’ailleurs le fils
de Pērōz fut élevé en tant qu’otage à la cour hephtalite, et son élection ressemblerait à un
geste d’avilissement et une démarche calculée pour apaiser les nomades victorieux.

La montée du mouvement mazdakite, hérésie qui a souvent été taxée de

« communiste », se déroula au milieu du désordre politique. Que Kavād ait pu être
mazdakite convaincu ou non, dans tous les cas, l'appareil militaire et politique nécessaire
pour s'opposer à un tel mouvement cessa de fonctionner. Que sa foi fût réelle ou feinte, la
noblesse et le clergé furent furieux contre l’approbation apparente d’une hérésie odieuse, et
le jeune roi fut renversé de son trône et jeté en prison. Mais sorti de captivité, Kavāds’enfuit
directement auprès de la cour hephtalite, et son retour en Iran accompagné des renforts
nomades fut pour lui l’occasion d’accéder une seconde fois au trône iranien. Jāmāsp, frère
de Kavād qui s’était emparé de l’autorité souveraine à sa place, renonça prudemment au


Institut Oriental de l'Université d'Oxford; mrjb@email.com

1
JACKSON BONNER (2011) 103 - 104.
103 | P a g e
pouvoir. Encore une fois la discorde s’enflamma brusquement en Arménie, les tribus
montagnardes de l’Iran se révoltèrent, et quelques Arabes pillèrent l’Iran du sud. Afin
d’unifier son royaume brisé en éclats, Kavād envahit la Nouvelle Rome en 502.
L’événement principal de cette guerre fut la prise de la ville d’Amide. Mais les hostilités
prirent brusquement fin en 505 ou 506 avec l’invasion des Huns à travers le Caucase. Cette
guerre atteignit son but, à savoir la réforme de l’état qui intervint pendant la période de paix
qui suivit la guerre. Kavād augmenta les défenses du Caucase, améliora l’infrastructure
iranienne, et commença la revue des possessions foncières, œuvre achevée par son fils et
successeur Khusrau. La bureaucratie iranienne était encore assez puissante pour entamer un
tel projet, mais incapable de l'achever rapidement.

Ce fut vers 519 qu’échut la question de la succession. Kavād favorisa son plus
jeune fils plutôt que l’ainé, borgne. L’adoption par l’Empereur Romain Justin de ce que
proposa Kavād, aurait pu consolider la situation de Khusrau, mais également renforcer une
nouvelle influence à la cour iranienne. Déjouée par les efforts d’un ambassadeur hostile,
l’adoption proposée échoua. La persécution des Ibériens annonça l’orthodoxie du régime, et
vers la fin de sa vie et de son règne, Kavād provoqua une deuxième guerre contre la
Nouvelle Rome en 527. Khusrau Ier hérita de ce conflit.

On peut comprendre l’exposé précédent comme un récit fiable de la période en

question, dont les faits fondamentaux semblent clairs et peu nuancés. Néanmoins les sources
dont ces faits furent extraits sont criblées d’erreurs de chronologie et de mensonges
délibérés, déformées et grandement exagérés. On pourrait y a beaucoup de problèmes, mais
ici je me bornerai à en traiter six : I. la chronologie ; II. L’embellissement du récit ;
III. La Pacification de l’Arménie ; IV. La lutte factionnelle en l’Iran ; V. le mazdakisme ;
VI. la guerre de 502.

I. La Chronologie

D’après nos sources, la chronologie de la période en question est dominée par des
problèmes,2 et il serait bond’élucider ces difficultés dès à présent. La date de la mort de
Pērōz en 484, la guerre qui éclata en 502, et celle de la mort de Kavād en 531 ne peuvent
être remises en cause, mais les dates d’autres événements dans les règnes de Balāš, Jāmāsp
et Kavād peuvent soulever des doutes. L’évidence numismatique nous fournirait idéalement
une ossature chronologiquesûre, mais même dans ce cas l’utilisation des monnaies
Sassanides nous déroute plus qu’elle ne nous éclaire. Tout d’abord, le premier règne de
Kavād, dont toutes les sources littéraires font état, n’est pas attesté sur des monnaies qui
portent des dates.3

Toutefois il est de coutume d’attribuer les monnaies au nom de Kavād qui ne

portent pas de dates à son premier règne. Ainsi quant à la durée de ce règne, nous devons
nous fier aux sources littéraires. En deuxième lieu, le règne de Jāmāsp, dont la longueur
dans nos sources littéraires est fixée à quatre ans, doit être ramené à trois ans seulement si

2
BOSWORTH (1999) 30, n. 336.
3
SCHINDEL (2004) 438.
104 | P a g e
nous tenons compte des années de règne que portent ses monnaies. 4 Finalement les
monnaies de Kavād, qui portent des dates, se terminent dans sa quarante-troisième année de
règne.5 Il apparaît que les dates sur ces monnaies comprennent le premier règne de Kavād
d’environ dix ans ainsi que les années du règne de Jāmāsp.

J’ai tendance à me méfier de l’évidence numismatique principalement en raison de

l’irrégularité de sa datation. De plus les monnaies ne sont pas infaillibles. L’instabilité
interne dont témoignent nos sources littéraires nous permet de considérer comme incertain
qui a été sur le trône et pour combien de temps, et la frappe de monnaies pourrait avoir été
un outil de propagande. Donc il nous faut examiner les textes. Parmi les sources qui traitent
des règnes de Balāš, Jāmāsp et Kavād, c’est l’Histoire d’Agathias qui offre le plus de dates
et celles-ci sont calculées en fonction des années de son règne. En considérant que cette
structure est fiable, nous pouvons ainsi établir que la déposition de Balāš et le début du
régne de Kavād ont eu lieu en 488, sa destitution en 498 (la onzième année de son règne), sa
restauration (après quatre ans du règne de Jāmāsp) au milieu de 502. 6

Ces dates nous forcent à rejeter non seulement l’affirmation de Procope selon
laquelle la domination hephtalite sur l’Iran ne dura que deux ans, 7 mais aussi toute sa
chronologie relative à l’emprisonnement et la fuite de Kavād. Selon Procope, les
innovations hérétiques et la destitution de Kavād sont situées en 486 vers la fin du règne de
Balāš et un an avant que Kavād ne soit monté sur le trône. 8 On ne trouve pas chez Procope
une mention quelconque du règne de Jāmāsp qui commença en 498, et l’auteur byzantin
situe d’une manière inexacte la restauration de Kavād en 488.9 Nous serions tentés de
supposer que les deux règnes de Kavād avaient été confondus dans la source qu’a utilisé
Procope, et que c’était sans esprit critique ou aveuglément qu’il l’a reflétée.

De plus comment pouvons-nous comparer nos sources orientales? Dīnawarī et

Ṭabarī en accord avec Agathias situent la montée du mazdakisme et la destitution de Kavād
dans sa dixième année de règne ou immédiatement après la fin de ses dix ans de règne. 10
Ces événements peuvent être considérés comme datés de façon fiable. Ṭabarī affirme que le
règne de Jāmāsp dura six ans, 11 mais c’est difficile d’y croire.12

4
SCHINDEL (2004) 459.
5
SCHINDEL (2004) 490.
6
Le règne de Kavād suiva ce de Balāš, qui regnait pendant quatre ans : τέτταρα...αὐτῷ μόνον ἔτη
κατὰ τὴν βασιλείαν διέδραμεν (Agathias, IV. 27. 5).
7
Procop. Pers. I. IV. 35.
8
Procop. Pers. I. V. 1 et seqq.
9
Procop. Pers.VI. 17 et seqq.
10
Dīnawarī, p. 66 : l. 20; Ṭabarī, p. 885 : l. 16 - 17.
11
Ṭabarī, p. 887 : l. 17 - 18 :
‫بعد ان ملك اخوه جاماسب ستّ سنین‬.
12
Bosworth note cette erreur, mais je ne sais comment traiter sa déclaration selon laquelle le règne de
Jāmāsp dura deux ou trois ans au plus. BOSWORTH (1999) 136, n. 349.
105 | P a g e
II. Erreurs de fait, d’embellissement et de confusion

Il faut corriger quelques erreurs et purger certaines attestations de nos sources de

tradition Khudāynāma. D’abord nous devons éliminer l’affirmation de Ṭabarī selon laquelle
Kavād s’était déjà enfui auprès de la cour hephtalite avant qu’il n’ait réellement commencé
à régner.13 Cette affirmation remonte probablement à un malentendu au sujet de l’exil de
Kavād gardé comme otage à la cour hephtalite, fait qui avait été transmis uniquement par
Ps. Josué le Stylite.14 En deuxième lieu nous devons nous défaire de toutes références chez
les auteurs orientaux à la guerre de revanche contre les hephtalites à la suite de la défaite de
Pērōz, menée par un certain Sūkhrā, éminence grise des règnes de Balāš, Jāmāsp, and
Kavād.15 Un tel conflit n’a jamais eu lieu, mais si cette rumeur devait comporter une once de
vérité nous pourrions imaginer que le recouvrement d’un jeune Kavād de la cour hephtalite
fut opéré par ce Sūkhrā et l’histoire fut exagérée en récits subséquents. En troisième lieu, la
narration de Ṭabarī qui traite de l’adoption de Kavād par la femme du roi hephtalite est
difficilement credible.16 Cette improbabilité représenterait la mauvaise interprétationdu
mariage de Kavād à l’une des filles du roi hephtalite, fait dont nous ne devons pas douter
bien que ce soit uniquement Agathias qui l’ait transmis. 17 En quatrième lieu, le récit
légendaire de la conception et de la naissance de KhusrauAnushirvan, tel qu’il a été raconté
chez Dīnawarī and Ṭabarī,18 n’est point historique et doit être rejeté. Néanmoins il faut noter
que Ṭabarī commence ce récit fabuleux avant le détrônement de Balāš, preuve
supplémentaire de la confusion chronologique dont Ṭabarī est souvent victime.

III. La Pacification de l’Arménie

Pour apporter quelques éléments à ce moment décisif dans l’histoire iranienne, il

faut commencer par l’accession au trône de Balāš. Ce roi infortuné ne fut pas le fils de
Pērōz, mais son frère.19 Quoique cette relation eût pu exclure Balāš de la succession
immédiate, Kavād fils de Pērōz, trop jeune, resta otage parmi les hephtalites. Balāš fut donc
le choix évident, élu par la noblesse de l’Iran sous la conduite d’un certain vizir. Mais
l’élection fut contestée par Zareh, l’un des fils de Pērōz. L’Histoire de Łazar de Pharbe est la
source dont nous disposons pour attester de cet événement. L’auteur décrit une discussion

13
Ṭabarī, p. 883 : l. 12ff ; Ṭabarī, p. 884 : l. 6 - 11.
14
Dans la deuxième de trois campagnes contre les Hepthalites Pērōz tomba dans les mains des
nomades qui le forcèrent à payer une rançon de « trente mulets chargés de pièces d’argent » (Josué le
Stylite, p. 10 : l. 14). Mais on ne rassembla que vingt bêtes et (Josué le Stylite, l. 16 - 18)
‫ܚܠܦ ܗܠܝܢ ܕܝܢ ܥܣܪܐ ܛܥܢܝܢ ܐܚܪܢܝܢ ܣܡ ܠܘܬܗܘܢ {ܡܫ}ܟܢܐ ܘܗܡܝܪܐ ܩܘܕ ܒܪܗ ܥܕ ܡܫܕܪ ܠܗܘܢ‬
15
Dīnawarī, p. 61 : l. 11 et seqq ; Ṭabarī, p. 873 : l. 10 - 12 ; Ṭabarī, l. 13 jusqu’à p. 877 : l. 3 ; Ṭabarī,
p. 878 : l. 3 jusqu’à p.880 : l. 15 ; Pērōz, l. 36 - 155.
16
Ṭabarī, p. 884 : l. 9 - 11.
17
ὀλίγῳ δὲ ὕστερον καὶ τὴνθυγατέρα κατεγγυᾷ πρὸς γάμον τῷ ξένῳ (Agathias, IV. 28. 4). Voir
également Bosworth (1999) 129, n. 334.
18
Dīnawarī, p. 67 : l. 8 jusqu’à p. 68 : l. 4 ;Ṭabarī, p. 883: l. 13 - p. 884 : l. 6 ; Ṭabarī, p. 884 : l. 12 -
19.
19
Contra Dīnawarī, p. 62 : l. 12 ; La vraie relation entre Balāš and Pērōz est à inférer des détails sur la
révolte de Zareh.
106 | P a g e
entre Nikhor Všnaspdat, général iranien et Vahan Mamikonian, chef du mouvement rebelle
arménien : des troupes arméniennes sont requises pour étouffer le soulèvement de Zareh, et
Vahan y prêta son aide.20 Cependant l’exposé des événements laisse supposer que cet
incident précéda la pacification de l’Arménie. Mais s’il nous est permis de faire des
conjectures, nous pouvons conclure que les deux événements furent presque simultanés, et
que l’utilisation des troupes arméniennes dans une guerre civile iranienne constitua l’une
des conditions sur laquelle reposa la tolérance du christianisme arménien. 21

Assurer la loyauté arménienne envers l’Iran fut avantageux pour de nombreuses

raisons. La quasi-destruction de l’armée iranienne aurait nécessité le recrutement de troupes
nouvelles. Célébrés comme robustes et courageux, les arméniens furent le meilleur choix, et
leur utilité ne se limitera pas à la répression de la rébellion. Donc à cet égard il faut prendre
au sérieux la parole que Łazar attribue à Mihran Shapuh qui en fait cas dans sa déclaration
tout simplement.22 Une Arménie stable et favorablement disposée à l’égard de l’Iran était
essentielle à la solidité générale du Caucase et aux intérêts sassanides dans cette contrée.
Une grande partie de cela tient probablement au maintien du contrôle persan sur la passe de
Darial et les portes caspiennes, orchestré par Vakhtang roi d’Ibérie en tant que vassal du
grand roi : les iraniens avaient peur que sur l’ordre funeste de ce roi, des hordes de Huns
venant du Caucase nepénétrèrent à travers ces défilés étroits jusqu’en Iran. 23 L’Arménie
était aussi d’une importance stratégique, car c’était en Arménie que se trouvait la route la
plus praticable du territoire romain.

Une guerre sur deux fronts eut été désastreuse à l’Iran à la fin du cinquième siècle.
L’Iran exigea donc la paix et la stabilité dans l’ouest afin de se recentrer sur les problèmes
provoqués par la menace hephtalite. On peut juger de la gravité de cette situation
désastreuse en considérant la munificence des concessions accordées aux Arméniens, qui
signifièrent un reniement idéologique et une grave perte de prestige de la part des
Sassanides. Vahan demanda principalement l’exercice libre de la religion chrétienne et la
destruction de tous les temples de feu mazdéens. 24 C’est probablement grâce à ce
favoritisme que les sources chrétiennes font l’éloge de la dignité de Balāš. Łazar lui décerne
l’honneur d’être un « homme bienveillant et doux »,25 et Ps. Josué dit de lui qu’il était
« humble et paisible ».26

20
La cavalerie était sous les ordres de Vren Vardanatsi, qui marcha auprès de la court persane. Zareh
fut vaincu. Zareh s’enfuit, fut capturé, et puis fut égorgé sans pitié comme une bête (Łazar, p. 171 : l. 3
jusqu’à p. 172 : l. 6).
21
Pour un peu de contexte sur ce sujet, voir GREATREX (1998) 127.
22
բայց այրն Վահան ևայլ որեարն որ ընդ նմա են, և այսօր խաղաղութեամբ ի ձեր
ծառայութեան էին՝մեծ մասն բարւոյ և մխիթարութեան կարևոր հասելոյ տրտմութեանս
մերոյ համարէի զիրսն զայն։ Զի յորժամ Հայք այնպիսի որերով մեր էին՝ Վիրք և Աղուանք
չիշխէին բնաւ Թիւրել զանձինս այլազգագոյնս ինչ խորհել (Łazar, p. 159 : l. 24 - 28).
23
Łazar, p. 118 : l. 31 - 32.
24
Łazar: p. 161 : l. 11 jusqu’à p. 161 : l. 3 ; Łazar, p. 174 : l. 25 - 33.
25
առն բաբերարի և հեղոյ (Łazar, p. 157 : l. 27).
26
Josué le Stylite, p. 15 : l. 15 :
107 | P a g e
 Quant aux privilèges accordés par l’Iran, il est à noter que ces concessions en
faveur de l’Arménie éloignèrent les intérêts sassanides de la frontière romaine.27 Mais
l’indulgence envers des rebelles n’a guère été la vertu des princes, et la tolérance du
christianisme arménien — même s’il était nécessaire, et qu’une grande partie de la noblesse
l’approuva à contrecœur — a réussi à enrager de nombreuses personnes. Le clergé
zoroastrien, par exemple, y a sûrement fait objection et certains nobles ont dû certainement
avoir été furieux.

Ce fut à ce moment que la cour iranienne devint un théâtre d’intrigues et de

complots pour le pouvoir suprême. L’antagonisme factionnel fut probablement la cause et
del’aveuglement et de la destitution et de Balāš, fait transmis par Ps. Josué et Procope. 28
Il serait difficile de prendre au sérieux la remarque de Ps Josué selon laquelle Balāš fut
détestépour sa construction des thermes romains,29 ainsi un chroniqueur syrien qui eut vent
de certains rapports faisant état de la haine envers Balāš de la part de la noblesse, diffusa
largement ces dénonciations évidemment à travers l’Orient. Cela doit nous conduire à mettre
en doute certaines notions orthodoxes qui entourent l’origine des récits arabes et persans du
règne de Balāš. Si la chronique de Ps Josué est digne de confiance, et il y a de bonnes
raisons de le croire, pourquoi Ṭabarī et Firdawsī semblent-ils si empathiques à l’égard de
Balāš ? Ṭabarī le dépeint comme se comportant toujours d’une manière louable tout
enrésumant les qualités que lui attribue Firdawsī. 30 Aucun de ces auteurs ne mentionne
l’aveuglement etla déposition de Balāš. Dīnawarī n’en fait cas non plus. L’origine de cette
tendance dans nos sources est probablement due à la propagande chrétienne, dont le but fut
de louer Balāš à cause de sa munificence envers les Arméniens. Mais pourquoi cette
tendance se trouve-t-elle dans des sources qui remontent invariablement à une chronique
officielle et sassanide? Une réponse à cette question ne servira qu’à saper les notions
conventionnelles de l’origine Khudāynāma de nos sources.

IV. La Lutte factionnelle en Iran

Les sources concernant la fin du cinquième et début du sixième siècle font allusion
à une période de confusion et d’instabilité. Les maisons nobles contestèrent le pouvoir royal,
Zareh se révolta contre Balāš, et le mazdakisme, hérésie bizarre, prit racine et fleurit sous
l’aval de Kavād. Comme si en accord avec le chaos contemporain, les sources évoquaient
une complexité kafkaïenne où on ne peut détecter pratiquement aucun des détails sur des
troubles de palais. Comme d’habitude les sources du genre Khudāynāma s’occupent

‫ܫܝܢܐ ܘܪܚܡ ܡܟܝܟܐ ܓܒܪܐ ܝܬܘܗܝ ܘܢܐܐ‬.

27
Ce recentrage fut achevé dès la deuxième décennie du sixième siècle; GREATREX (1998) 122.
28
Josué le Stylite, p. 15 : l. 6 - 8; Procop. Pers., I. VI. 17 ; Procopius omet tout à fait le règne du
Jāmāsp de son histoire, et il suppose à tort que le règne de Balāš s’est achevé lors de la seconde
restauration de Kavād.
29
Josué le Stylite, p. 16 : l. 4 - 6 :
‫ ܘܨܒܐ ܗܘܐ ܕܢܒܢܐ ܒܠܢܣ ܒܡܕܝܢܬܐ ܠܡܣܗܘܬܐ‬:‫ܡܓܘܫܐ ܕܝܢ ܬܘܒ ܣܢܝܢ ܗܘܘ ܠܗ ܥܠ ܕܡܒܛܠ ܗܘ ܐܢܡܘܣܝܗܘܢ‬
30
Balāš, l. 23 :
‫بالش جوان را بود نیك خواه‬.
108 | P a g e
uniquement que des événements et leurs résultats plutôt que des causes et d’analyse de
ceux-ci.

La période allant de la mort du roi Pērōz jusqu’au milieu du règne de Balash est
bien décrite dans l’Histoire de Łazar de Pharbe. Cette histoire met l’accent sur la carrière
d’un certain général sassanide qui s’appellait Zarmihr et qui porta le titre Hazarawukht. 31
Zarmihr se hâta vers l’Iran dès la victoire hephthalite, et convoqua un conseil pour l’élection
d’un nouveau roi.32 Au vu de l’Histoire de Łazar, on peut en déduire la faiblesse de la
maison royale. Łazar nous dit explicitement que c’était Zarmihr qui choisit Balāš, et selon
son récit, le noble éclipse le souverain. 33 Nous pouvons, naturellement, douter de
l’authenticité des discours34 attribués à Zarmihr, mais en les incluant, Łazar établit le
pouvoir de ce magnat sans qu’il ait eu besoin d’émettre le moindre doute.

Łazar laisse entrevoir une rivalité croissante entre Zarmihr et un autre potentat
appelé Mihran Šapuh. Pērōz est citer comme ayant donné des ordres écrits à Zarmihr qui a
son tour transmit des instructions à Šapuh pour que celui-ci aille en Géorgie, tuer, capturer
ou chasser de son royaume, le roi Vakht'ang. En outre, le deuxième jour du règne de Balāš,
Zarmihr ayant pris la parole dans un conseil royal explique la nécessité de réintégrer
l’Arménie à l’empire sassanide, tâche difficile et dangereuse de l’aveu de Mihrān Shapuh. 35
Ensuite Zarmihr persuade Balāš à envoyer Mihrān Shapuh en Arménie afin qu’il anéantisse
le mouvement rebelle de Vahan. À part son discours ampoulé sur la vaillance martiale des
Arméniens, Łazar insinue que ces deux magnats iraniens agissaient d’abord en commun—
peut-être en tant que coalition puissante à l’ombre du trône. Néanmoins on est porté à croire
que Łazar semble annoncer que Zarmihr essayait de raffermir son propre pouvoir en
éloignant de la cour un éventuel rival qu’il envoya en une mission comportant des risques.

La perspective de Łazar, le point de vue de l’Arménie, est sélective et partiale aux

préoccupations chrétiennes. L’inimitié entre Zarmihr et Mihrān Šapuh a touché la position
politique de l’Arménie, et c’est grâce à cela uniquement que Łazar a fait allusion à cette
lutte. Néanmoins l’Histoire de Łazar est le récit le plus complet de la période en question, et
elle parait trèscrédible. De plus nous devons essayer de revoir nos sources arabes et
persanesbien que tardives à la lumière du témoignage de Łazar — nécessairement parce que

31
Զարմիհր Հազարաւուխտ (Łazar, p. 157 : l. 23).
32
Łazar, p. 157: l. 22.
33
Łazar nous dit que c’était Zarmihr qui choisit le nouveau roi : եւ ժողովեալք ամենեքեան առ
Վաղարշ ՝սկսանէր խօսել Հազարաւուխտ և յայտնել նմա զխորհեալսն ամենեցու ն (Łazar,
p. 157 : l. 27 - 29). L’éléction de Zarmihr fut unanime : հաստատէին միարանութեամբ զիրսն ի
վերայ Վաղարշու (Łazar, p. 157 : l. 25 - 26).
34
Zarmihr demande l’élection d’un nouveau roi, et ensuite il harangue la cour iranienne, foudroyant
contre le mauvais règne de Pērōz et offrant quelques conseils utiles à Balāš (Łazar, p. 157 : l. 30
jusqu’à p. 158 : l. 6). Le second jour du règne de Balāš, Zarmihr ayant pris la parole encore une fois
exprime la nécessité de restaurer l’Arménie à l’empire (Łazar, p. 158: l. 11 - 23). Tout ce que dit
Zarmihrsays reçoit l’obéissante approbation de Balāš.
35
Łazar, p. 158 : l. 25 et seqq.
109 | P a g e
les carrières de Zarmihr et Mihrān Šapuh, quelles qu’elles aient été en réalité, ont laissé des
traces dans la tradition Khudāynāma.

Nos sources écrites annoncent que la figure dominante de la fin du cinquième, et du

début du sixième siècle fut un homme nommé Šūkhar chez Dīnawarī, Sūkhrā par Ṭabarī, et
Sūfrāī dans le Shahnameh, différences qui suggèrent la mauvaise lecture ou transcription
d’une source commune peut-être au cours de nombreuses différentes rédactions. 36 Ṭabarī
nous donne le lignage complet de cet homme mystérieux qui remonte au passé mythique. 37
Il fut de la noble maison des Karen, l’une des plus puissantes familles d’origine arsacide.38

Ṭabarī et Firdawsī précisent qu’il vint de Šīrāz, et qu’il occupa le rang de marzbān
de Sijistān (que Firdawsī décompose en Zābulistān, Bust, Ghaznīn, et Kābulistān). 39
L’ampleur de son pouvoir au lendemain de la mort de Pērōz est fortement suggérée dans nos
sources. Le témoignage de Ṭabarī et Firdawsī, sans le dire d’une façon explicite, représente
Sūkhrā comme l’éminence grise pendant le règne de Balāš, 40 et cette tradition est peut-être
l’origine d’un détail erroné selon lequel Pērōz laissa le royaume à la charge de Sūkhrā. 41 De
plus, Dīnawarī constate que ce fut Šūkhar qui choisit Kavād comme roi. 42

La ressemblance entre Zarmihr et Šūkhar-Sūkhra-Sūfrāī est frappante. Elle est si

frappante que Nöldeke, Christensen et Bosworth conclurent que Zarmihr et Sūkhrā furent un
seul et même homme. Cependant cette identification s’accompagne de nombreuses
difficultés ahurissantes: Dīnawarī et Ṭabarī font mention d’un fils de Sūkhrā nommé
Zarmihr et ils témoignent que cet homme délivra Kavād de prison et l’accompagna dans sa

36
Dīnawarī, p. 62 : l. 5; Ṭabarī, p. 872: l. 17; Pērōz, l. 46:
‫شوخر؛ سوخرا؛ سوفرا‬.
37
Ṭabarī, p. 887 : l. 20 jusqu’à p. 878 : l 3 :
‫سوخرا بن ویسابور ابن زهان بن نرسى بن ویسابور بن قارن بن كردوان بن ابید بن اوبید بن تیرویه بن كردنك بن ناور بن طوس بن‬
‫نودكا بن منشو بن نودر بن منوشهر‬.
38
NÖLDEKE 1879, p. 127: n. 2.
39
Balash, l. 25 - 26 :
‫جهاندیده از شهر شیراز بود‬ ‫سپهبد دل و گردن افراز بود‬
‫هم او مرزبان بود به زاولستان‬ ‫به بست و به غزنین و كاولستان‬
Ṭabarī, p. 873 : l. 8 - 9 :
.‫ رجل من اهل فارس یقال له سوخرا من اهل شیراز وكان فیهم عظیما‬...
Ṭabarī, p. 878 : l. 3 - 4 :
‫خرة من االعاجم ذو علم وبأس وبطش یقال له سوخرا‬ ّ ‫كان بسجستان رجل من اهل كورة اردشیر‬.
40
Ṭabarī, p. 883 : l. 1 - 3 :
ّ ‫فل ّما عقد التاج لبالش على رأسه اجتمع الیه العظماء واالشراف فهنّؤه ودعا له وسألوه ان یكافئ سوخرا بما كان منه فخ‬
‫صه واكرمه‬
.‫وحباه‬
Pērōz, l. 45 - 46 :
‫بالش از بر تخت بنشست شاد‬ ‫فر و داد‬
ّ ‫كه كهتر پس بود با‬
!‫كه خواندى ورا سوفرا شهریار یكى پارسى بود نامدار‬
41
Dīnawarī, p. 61 : l. 11 ; Ṭabarī, p. 878 : l. 5-7; Pērōz, l. 47.
42
Dīnawarī, p. 62 : l. 13 :
‫فجعل الملك من بعده الخیه قباذ بن فیروز‬.
110 | P a g e
fuite auprès de la cour des Hephthalites. 43 En outre Dīnawarī et Ṭabarī suggèrent que père et
fils furent successivement au service du roi.44 Ṭabarī ajoute d’ailleurs qu’en signe de
reconnaissance de l’aide de Zarmihr, on donna à Sūkhrā la haute distinction et que son fils
aida Kavād à reprendre la couronne suite au bouleversement mazdakite. 45

Que c’était-il réellement passé d’invraisemblable avec ce personnage à travers nos

sources? Selon une suggestion de Nöldeke les auteurs orientaux, ou peut-être les sources
qu’ils utilisèrent, auraient divisé un seul personnage en deux. 46 Certes, c’est une possibilité,
mais elle soulève plus de questions qu’elle n’en résout. Un amalgame de plusieurs
personnages serait facile à imaginer et facile à expliquer: ils auraient eu peut-être pour
commencer des noms similaires ou ils auraient agi de façon semblable. Mais la division
d’un seul homme en deux suggère une confusion profonde au niveau même de la
transmission du texte dans lequel il parût: est-ce que le personnage eut une ahurissante série
de noms ou d’épithètes qui se seraient détachés en quelque sorte les uns des autres ou est-ce
que le texte est fondé sur une base mal rapportée des traditions orales? Ces spéculations
mises à part, nous devons tenir compte du témoignage de Łazar concernant la carrière de
Zarmihr: s’il reste un doute quant à l’identité de Zarmihr, nous devons l’attribuer aux
sources persanes et arabes tardives. Mais en revanche les sources de la tradition
Khudāynāma sont en apparence sans ambiguïté, car elles nous déclarent à l’unanimité que le
fils de Sūkhrā était Zarmihr. Nous pourrions résoudre ce problème d’une manière simple,
mais peut-être un peu désinvolte, si nous renversions la relation entre père et fils dans les
sources arabo-persanes, à savoir que Zarmihr était père de Sūkhrā. En tous cas, la confusion
doit remonter à un stade très précoce dans la transmission de la tradition Khudāynāma, quel
que soit l’ensemble de documents ou récits oraux qui se cachent derrière elle.

Cette identification fait accorder, paraît-il, les sources tardives avec le témoignage
de Łazar, qui est en général plus digne de confiance. Mais en fait nos problèmes ne font que
commencer. On trouve chez Procope, célèbre historien du règne de Justinien, la carrière
d’un certain persan de haut rang qui a beaucoup de points communs avec celle de Zarmihr
dans nos sources orientales. Mais Procope l’appelle Seoses. Seoses délivra Kavād de la
prison, on lui accorda un haut rang à lui seul, et il fut exécuté à un âge avancé ;47 Zarmihr

43
Dīnawarī, p. 67 : l. 6 - 7 :
.‫ثم خرج في خمس نفر من ثقاته فیهم زرمهر ابن شوخر نحو الهیاطلة‬
Ṭabarī, p. 883 : l. 14 :
.‫ومعه جماعة یسیرة ممن شایعه على الشخوص متن ّكرین وفیهم زرمهر بن سوخرا‬...‫صار الى خاقان‬
Ṭabarī, p. 886 : l. 13 - 16 :
‫فل ّما راى ذلك زرمهر بن سوخرا خرج بمن شایعه من االشراف باذال نفسه فقتل من المزداكیة ناسا كثیرا واعاد قباذ الى ملكه وطرح‬
‫اخاه جاماسب‬.
44
Dīnawarī, p. 62 : l. 9 - 20 ; Ṭabarī, p. 885 : l. 5 - 16.
45
Ṭabarī, p. 884 : l. 18 jusqu’à p. 885 : l. 1 :
‫وفوض الیه امره وشكر له ما كان من خدمة ابنه ایاه‬ ّ ‫فل ّما صار الى المدائن واستوسق له امر الملك خصّ سوخرا‬.
46
NÖLDEKE (1879) 140, n. 2.
47
ἦν δέ τις τῶν ἐν Πέρσαις λόγιμων Σεόσης ὄνομα (Procopius, I. VI. 3). Son évasion de prison se
trouve dans Procop. Pers., I. IV. 3 - 9; Suite à la restauration de Kavād, on accorda à Seoses le rang de
« adrastadaran salanes » ; ce qui porte de rang δύνεται...ἐπὶ ἀρχαῖς τεὁμοῦ καὶ στρατιώταις ἅπασιν
111 | P a g e
est décrit de la même façon. L’assassinat de Seoses dans les années 520 48 contredit son
identification avec le Zarmihr de Łazar à moins que nous lui attribuions non seulement une
longévité prodigieuse mais aussi une vigueur et une influence peu commune dans son
extrême vieillesse. Néanmoins selon Dīnawarī et Ṭabarī, Sūkhrā fut exécuté par un certain
Šāpūr de Ray de l’auguste famille Mihrān, marzbān de Bābil et généralissime de tout l’Iran
— nom qui nous fait penser au Mihrān Šapuh de Łazar. 49 Les deux personnages sont
évidemment de la même lignée, comme le montre le nom Mihran, mais il n’est guère
possible qu’ils soient la même personne. Par analogie avec Zarmihr et Sūkhrā, on serait
tenté de déduire que Šāpūr de Ray et Mihrān Šapuh sont père et fils d’une manière ou d’une
autre. Mais cela serai peut-être une affirmation audacieuse.

L’image d’une querelle prend forme: une lutte entre deux maisons nobles, les
Karen et les Mihrān, s’étendant sur deux générations de la fin du cinquième au début du
sixième siècle. Il n’y a rien de surprenant quant à l’existence d’une telle querelle, et on peut
comprendre pourquoi les détails furent abrégés et mutilés au fil de la transmission.
Néanmoins, elle n’est pas la seule querelle aristocratique qui marqua la tradition
Khudāynāma. Firdawsī constate par exemple une lutte entre le vizir Mahbūd et le
chambellan Zarvān dont l’issue fut la diffamation et meurtre du premier dans le règne du
Khusrau Ier.50 En tout cas cette querelle n’a rien à voir avec celle à laquelle participa Sūkhrā.
On dirait plutôt que Firdawsī transmit (de manière romancée) la même histoire que le récit
de Procope concernant le conflit entre Mebodes and Zaberganes, 51 dont les noms répondent
assez bien à Mahbūd et Zarvān. Ces coïncidences nous permettent d’observer que les
problèmes internes de l’Iran qui ont commencé vers la fin du cinquième siècle non
seulement s’aggravèrent mais se multiplièrent dans une bonne partie du sixième.

Si nous considérons que Sūkhrā et Seoses sont une seule et même personne, nous
pouvons tracer à grands traits le portrait d’un magnat disposant d’une grande influence, fils
d’un père doté d’un pouvoir similaire, qui donna un essor à la politique sassanide pendant
plusieurs décennies. Mais l’image est brumeuse et le devient encore plus au fur et à mesure
de la carrière de cet homme. Nos sources arabo-persanes s’accordent à nous suggérer un
noble qui fut tué par ce qu’il s’arrogea trop de pouvoir—mais elles n’en précisent pas la
nature. Nous n’avons aucune raison d’en douter, mais nous pouvons déjouer cette
simplification excessive en consultant Procope qui nous fournit une idée plus complète de la
carrière ultérieure de Sūkhrā-Seoses et sa chute. L’historien byzantin constate que Seoses fit
échouer l’adoption romaine de Khusrau, fils du roi Kavād. C’était dans un effort délibéré de
faire échouer l’adoption et le processus de paix qui allait s’ensuivre que Seoses fit référence

ἐφεστῶτα (Procop. Pers., I. VI. 18). Le meurtre Seoses fut à cause de la diffamation très répandue et
son arrogance insupportable (Procop. Pers., I. VI. 31 - 33).
48
BÖRM (2007) 323 avec n. 1.
49
Dīnawarī, p. 66 : l. 14 - 20; Ṭabarī, p. 885 : l. 5 - 16; Nous sommes en droit, je crois, de lier ce
personnage avec un certain Šāpūh i Mihran mentionné dans l’histoire de Łazar : և զՇապուհն ի
Միհրան տոհմէն անդէն յաշխարհին Հայոց թոզուլ գնդաւ մարզբան (Łazar, p. 146 : l. 14 - 15).
50
Nūšīn-Ravān: l. 1573 - 1716.
51
Procop. Pers., I. XXIII. 25 - 29.
112 | P a g e
à l’annexion romaine de la Lazique.52 Par la suite Mebodes commença à calomnier Seoses,
alléguant son anéantissement prémédité de la position iranienne dans les négociations et un
certain complot avec Hypate, l’un des envoyés romains. 53 De plus le nouveau rang de
Seoses, aussi inconnu que scandaleux, fit enrager de nombreux persans ainsi que son
comportement arrogant et sans égal. 54 Mais l’accusation gravissime qui fut formulée contre
Seoses était celle d’hérésie, à savoir l’adoration de divinités étranges et l’inhumation de sa
femme décédée.55 Peut-être les accusations d’hérésie et de grossière arrogance furent
inventées de toute pièce dans le climat chargé d’une sorte de « péril rouge » mazdakite, ou
peut-être fut-il en réalité mazdakite fervent. Mais en tous cas l’image de Seoses qui se
dégage de l’histoire de Procope est celle d’un pair influent du royaume dont les objectifs
politiques, et peut-être religieux, furent tout à fait en décalage avec ceux du roi et de la
majorité des nobles, contre lesquels ses égaux se sont battus.

Zarmihr avait dû être réceptif aux intérêts des Hephtalites. Autrement il n’aurait
guère favorisé le règne de Kavād qui avait passé sa première jeunesse en otage à la cour de
ces mêmes barbares qui avaient tué l’ancien roi de l’Iran. Il est probable que le fils se soit
rangé à la cause du père: Seoses (ou Sūkhrā fils de Zarmihr si je peux les identifier ainsi)
délivra Kavād de la prison ou les nobles furieux l’avaient écroué, et ensemble ils se
réfugièrent auprès des Hephthalites, démarche difficile à comprendre à moins que Seoses ne
fût véritablement partisan hephthalite. Nous devons prendre au sérieux la suggestion de
Börm selon laquelle l’insuccès de l’adoption du jeune Khusrau est symptomatique d’une
lutte intestine entre une faction pro-hephthalite, dont Seoses était le chef, et une partie
romanophile menée par Mebodes.56

Si telle était la vérité, il est clair que Procope ne comprit l’état des choses à la cour
sassanide que d’une manière peu précise. Mais il reste quelques inférences qu’on peut tirer
de son témoignage. Seoses, s’il était partisan hephtalite convaincu, semble avoir joui d’une
façon surprenante de liens très étroits avec l’ambassadeur romain Hypate. Car il réussit à le
convaincre qu’entre Rome et la Perse une alliance quelconque établie à cause de l’adoption
serait au désavantage de Rome, ou en tout cas moins avantageuse que le statu quo. Peut-être
Seoses agît-il sur les coups de dangers imaginaires que craignait Procle, questeur et pédant
controversé ?57 Nous ne pouvons pas être certains de la manière dont Seoses influença les
intérêts romains, mais ceux des Hephtalites sont plus faciles à discerner. Les Hephtalites
auraient poussé les choses bien au-delà, afin d’empêcher une quelconque alliance entre

52
Procop. Pers., I. XI. 28 - 30.
53
Μετὰ δὲ Μεβόδης μὲν τὸν διέβαλλε Καβάδῃ, ὡς δὴ ἐξεπίτηδες, οὔ οἱ ἐπιτεταγμένον πρὸς τοῦ
δεσπότου, τὸν Λαζικῆς λόγον προθείη, τὴν εἰρήνην ἐκκρούων ῾Υπατίῳ τε κοινολογησάμενος
πρότερον, et d’autres ennemies ajoutèrent d’autres diffamations (Procop. Pers., I. XI. 31).
54
Procopius constate que l’arrogance était ξυμφυὲς chez les persans d’un rang élevé, mais (il continue)
ἐν...τῷ Σεόσῃ καὶ αὐτοὶ ᾤοντο ὑπερφυῶς ἐς τὰ μάλιστα τὸ πάθος ἀκμάσαι (Procop. Pers., I. XI. 33) !
55
καίνα...δαίμονια σέβειν fut la charge; τὴν γύναικα θάψαι the second, et ce malgré le fait que γῇ
κρύπτειν ποτὲ τὰ τῶν νεκρῶν σώματα fût défendu (Procop. Pers., I. XI. 35).
56
Procop. Pers., I. XI. 6; BÖRM (2007) 320.
57
Procop. Pers., I. XI. 13 - 18.
113 | P a g e
Rome et la Perse, car l’union de ces deux puissances, une fois unifiées contre le pouvoir de
Touran, entraînerait la ruine de l’empire hephtalite.

Quand eut lieu le meurtre de Seoses-Sūkhrā? Procope le situe dans les années 520s,
probablement vers la fin de la décennie. La chronologie d’autres sources est confuse. Selon
Dīnawarī, Ṭabarī, et Firdawsī, Kavād monta sur le trône en tant que jeune homme, âgé
seulement de quinze ou seize ans selon Dīnawarī et Firdawsī.58 Neanmoins le témoignage de
Dīnawarī, selon lequel la chute de Sūkhrā survint après les cinq ans du règne de Kavād, est
tout à fait impossible, et on préférerait le rapport de Firdawsī selon lequel le meurtre eut lieu
après vingt-trois ans d’autorité de Kavād.59 Si l’on se souvient du fait que Kavād I meurt en
531 après avoir régné depuis 488, on doit constater qu’il ne peut pas être monté sur le trône
à l’âge de quinze ou seize ans. L’âge de Kavād I chez Dīnawarī et Firdawsī est donc
quatorze ou quinze ans trop plus jeune. Cependant Firdawsī constate que le règne de Kavād
dura quarante ans, chiffre plus proche de la vérité de quarante-trois ans. Mais cela témoigne
d’une erreur de chronologie que le poète n’a tenté point de cacher. Est-il possible de
supposer une falsification délibérée de la part du rédacteur de la source qui se cache derrière
Dīnawarī et Firdawsī? On a rajeuni Kavād de ou seize ans trop jeune afin d’excuser peut-
être la tutelle de Sūkhrā ou la dévotion du roi aux maximes dangereux du mazdakisme.

Nous ne pouvons pas attendre de nos sources une exacte conformité chronologique.
Mais si nous restituions à Dīnawarī les quinze ans qui manquent, et si nous osions
l’audacieuse conjecture suivante, à savoir la source partagée entre lui et Firdawsī avait daté
la chute de Sūkhrā au début du deuxième règne de Kavād (501/502), en ce cas les dates
concorderaient avec celles proposées par Procope pour cet événement, c’est à dire dans les
années 520. Ces inférences expliquent en quelque sorte la précision de Ṭabarī selon laquelle
Sūkhrā meurt « quand la plupart de la vie de Kavād était derrière lui ».60

VI. Le Mazdakisme

Le mazdakisme a reçu beaucoup d’attention, mais on y a attaché trop d’importance.

À part certaines notions lascives de la mise en commun des femmes, l’idée même d’un
hiérophante dont la prédication bouleversa le système des couches sociales et défendit les
pauvres ne pourrait que susciter beaucoup d’intérêt. En outre des auteurs modernes le taxent
d’être « communiste », et certains savants qui se trouvaient du mauvais côté du Rideau de

58
Dīnawarī, p. 66 : l. 9 - 10 :
ّ
‫السن من ابنآء خمس عشرة سنة؛‬ ‫قالوا وكان قباذ عند ما افضى الیه الملك حدث‬
Qubād, l. 23 :
‫جوان بود وسالش سه پنج ویكى‬ ‫ز شاهى ورا بهره بود اندكى‬.
59
Qubād, l. 26-27 :
‫نه موبد بد اورا نه فرمان وراى‬ ‫جهان پر ز داستورى سوفراى‬
‫چنین بود تا بیست وسه ساله گشت‬ ‫به جام اندرون باده چون الله گشت‬.
60
Ṭabarī, p. 885 : l. 7 - 15.
114 | P a g e
Fer étaient d’une façon compréhensible fascinés par l’hérésie du mazdakisme. 61 Mais les
analogies anachroniques — surtout quand les idéologies modernes se transposent dans le
passé lointain — servent plutôt à égarer qu’à clarifier, et nous devons les éviter. Je voudrais
donc revenir sur le sujet du mazdakisme en essayant de répondre à une seule question: que
savons-nous réellement de ce mouvement et des problèmes qu’il est supposé avoir
entraînés?

La réponse est peut-être décevante. Quant à l’hérésie qui prit racine sous protection
royale, le consensus arabo-persan est confirmé par des sources presque contemporaines des
événements qu’elles décrivent. Mais l’image fournie est assez différente de celle qui se
trouve dans la tradition Khudāynāma. Ce fut d’abord Ps. Josué le Stylite qui apporte la
première mention de l’hérésie de Kavād: sa chronique nous informe que Kavād a rétabli
« une secte abominable de mages » se nommant «les Zaraduštaqan», qui a prêché la mise en
commun des femmes.62 L’inquiétude parmi les tribus montagnardes et arabes ainsi qu’une
conspiration pour le tuer ont forcé Kavād à se réfugier directement auprès des Hephtalites. 63
En deuxième lieu, Procope et Agathias déclarent la mise en commun des femmes, mais ils
ne l’envisagent que comme une des lois du roi de la Perse. 64 Les deux historiens romains ne
sont pas du même avis quant à la suite des événements: Procope raconte l’évasion de prison
de Kavād, réussie grâce à l’échange de vêtements avec sa femme, qui était venue lui rendre
visite, et grâce à l’aide de son ami Seoses.65 Agathias, comme s’il corrigeait Procope,
constate uniquement que Kavād fut emprisonné et qu’il s’échappa de façon obscure. 66 On
pourrait mettre à profit l’analyse minutieuse de ces sources, mais pour l’instant il suffit
d’observer qu’on ne trouve point chez ces sources une seule mention de l’hérésiarque
Mazdak, ni le moindre soupçon d’une débilitante agitation sociale.

Jusqu’ici la meilleure tentative pour donner un sens aux troubles mazdakites est
celle de Wiesehöfer. Il y avait, dit-il, deux vagues de répression contre le mazdakisme, dont
la première liquida les dirigeants de la secte en 528-529 et la seconde écrasa le
« mouvement populaire » un peu plus tard pendant le règne de Khusrau I.67 Cela tendrait
à expliquer le silence de nos auteurs chrétiens durant le règne de Kavād: il n’y avait rien

61
Klíma décrit le mazdakisme comme une révolution marxiste [KLIMA (1957) 196; 297].
Pigulevskaja l’imagine comme le résultat de la destruction des communautés collectivistes sous la
pression des seigneurs « féodalisants » [PIGULEVSKAYA (1963) 105 ; 209].
62
Le contexte est le refus de l’empereur Anastase de payer le tribut dû à l’Iran (Josué le Stylite, p. 16 :
19-22) :
‫ܗܘ ܕܝܢ ܨܕ ܫܡܥ ܡܠܘܗܝ ܫܟܘܪܢܝܬܐ ܘܝܠܦ ܥܠ ܙܢܘܗ ܝܟܝܫܐ ܘܕܚܕܬ ܠܗܪܣܝܣ ܠ[?]ܕܝܕܬܐ ܕܡܓܘܫܘܬܐ ܕܡܬܩܪܝܐ‬
‫ܕܙܪܕܫܬܩܢܐ ܕܗܝ ܗܕܐ ܡܠܦܐ ܕܝܗܘܝܢ ܢܫܐ ܕܓܘܐ ܘܟܠܢܫ ܥܡ ܐܝܠܝܢ ܕܨܒܐ ܢܫܬܘܠܦ‬
63
Josué le Stylite, p. 18 : l. 20-22 :
‫ܪܘܪܒܢܐ ܕܝܢ ܕܦܪܣܝܐ ܐܬܚܫܒ ܗܘܘ ܒܟܣܝܐ ܕܢܩܛܠܘ ܢܝܗܝ ܠܩܘܕ ܡܛܠ ܕܘܒܪܘܗܝ ܛܡܐܐ ܘܢܡܘܣܘܗ ܝܗܦܝܟܐ‬
Josué ne mentionne pas l’emprisonnement et l’échappement de Kavād ; il nous offre seulement une
référence à sa fuite auprès des Hephthalites (Josué le Stylite, p. 18 : l. 22 jusqu’à p. 19 : l. 2).
64
Procop. Pers., I. V. 1; Agathias IV. 27. 7.
65
Procop. Pers., I. v. 7 - 9.
66
Agathias, IV. 28. 3; CAMERON (1969-1970) 154 - 159.
67
WIESEHÖFER (2009) 403 - 404.
115 | P a g e
à rapporter de graves bouleversements sociaux. En outre Procope témoigne peut-être d’une
purge dans son récit de la chute de Seoses. 68 Mais la solution de Wiesehöfer ne sert
qu’à résoudre une petite partie du problème: l’existence de Mazdak lui-même et la gravité
des désordres entraînés par le « mouvement populaire » restent douteuses. Abordons
maintenant ces questions.

En ce qui concerne l’existence de Mazdak, on doit se référer a beaucoup

d’éléments connus. Ps. Josué le Stylite et Ṭabarī, qui est dans ce cas seul dans la tradition
Khudāynāma, font remonter l’hérésie de Kavād à la même origine. Ps. Josué nomme la secte
qui inspira Kavād les «Zarāduštaqān»,69 et Ṭabarī l’attribue à un certain Zarādušt fils de
Khurrakān.70 Nous pouvons relier ce détail à une tradition commune. Si c’est Mazdak qui
fut le principal ayatollah à réveiller cette pernicieuse secte pendant le règne de Kavād, il est
vraiment frappant que Ps. Josué n’en avait point eu connaissance. L’ignorance de Procope
est encore plus étonnante, car l’historien s’est intéressé aux événements de la cour iranienne
et il a transmis pas mal d’anecdotes triviales. Pareillement Agathias ne fait point de mention
de Mazdak.71 Agathias écrit son histoire vers la fin du sixième siècle — ce qui lui aurait
laissé assez de temps pour entendre parler de Mazdak s’il y avait eu quelques rumeurs
à travers l’Orient. Agathias a ressenti un certain plaisir à corriger Procope, et il n’aurait pas
manqué l’occasion de combler un vide embarrassant dans l’œuvre de son prédécesseur, s’il
en avait eu connaissance. Enfin Malalas et Theophanes décrivent deux répressions violentes
contre un groupe que nous serions tentés d’identifier comme mazdakite, 72 mais les historiens
invoquent ces hérétiques sous l’appellation de « manichéens » et ni l’un ni l’autre ne fait
mention du nom de Mazdak.

À mon avis le rôle de Mazdak dans la propagation de l’hérésie que favorisa Kavād
a été bien exagéré. Mais je ne partage pas les opinions de Gaube qui, en fondant son
argument sur lesdits détails ci-dessus, a plaidé contre l’existence de Mazdak et pour son rôle
créé de toute pièce en tant que bouc émissaire afin d’occulter le rôle principal joué par roi
Kavād dans la diffusion de l’hérésie. 73 En tout cas ce qui s’est passé en Iran à l’époque en
question est sujet à de nombreux questionnements. Mais nous pouvons expliquer le silence
des témoins contemporains si nous imaginons que le mazdakisme n’était point aussi grave
ou destructeur que nos sources tardives le suggèrent.

Cela nous amène au « mouvement populaire ». Il n’y avait, me semble-t-il, point

d’agitation générale liée au mazdakisme. Certes, les sources de la tradition Khudāynāma—
surtout Ṭabarī et Firdawsī—constatent un très grand désordre dont le but était le

68
Procop. Pers., I. XI. 32 - 37; WIESEHÖFER (2009) 402.
69
Voir note 62.
70
Ṭabarī, p. 893 : l. 8.
71
Quant au témoignage d’Agathias, des questions relatives à l’authenticité de son extrait des annales
royales de l’Iran n’ont rien à voir avec le problème; CRONE (1991); Contra CAMERON (1969-1970)
passim.
72
Malalas, XVIII 30; Theophanes, p. 259.
73
GAUBE (1982) 116 - 180.
116 | P a g e
renversement du système de classe, mais nous devons rejeter ces idées.74 D’abord, les
sources font preuve d’un grand empressement pour dépeindre Khusrau comme sauveur de
l’Iran et donc elles sont susceptible d’exagérer la vraie nature du problème. En deuxième
lieu la guerre de Kavād contre les Romains en 502 ne pouvait guère avoir lieu si l’Iran était
au centre d’un grand désastre comme le suggère Ṭabarī.75 Si le roi hérétique avait aliéné sa
noblesse, et si le système de classes s’était effondré sur l’ordre de Kavād, la noblesse, le
clergé et le peuple n’auraient pas pu supporter son règne une seconde fois, ni subir la guerre
ordonnée par ce roi apostat.76 En troisième lieu quel que soit le but des reformes de Khusrau
relatives aux orphelins et aux femmes, elles n’avaient rien à voir avec un système de classes
délabré. Ṭabarī, qui en a transmis le seul témoignage, nous informe que Khusrau lui-même
prit en charge « des nobles enfants dont les tuteurs étaient morts » et qu’il maria «des
femmes de maisons nobles» à des maris qui leur étaient «égaux». 77 Cela suppose que la
noblesse n’avait pas été exterminée mais plutôt élargie; et si plusieurs enfants nobles avaient
subsisté encore, et s’il y avait eu certains hommes égaux aux femmes d’un haut niveau
social, la tâche de Khusrau aurait consisté à intégrer seulement ces personnes infortunées
dans une structure qui fonctionnait encore. En quatrième lieu, l’évidence des sceaux
démontre que les maisons nobles ont tenu après la montée du mazdakisme les mêmes
positions qu’elles ont occupées auparavant, et que le système de classes était encore solide
pendant le règne de Khusrau II.78

Au vue des réflexions ci-dessus, on est en droit de se demander en quoi consistait la

vraie nature de l’hérésie mazdakite. Wiesehöfer nous a fourni un excellent résumé des
doctrines de cette secte dont il a expliqué l’influence sur la politique sassanide d’une
manière convaincante.79 Loin d’être une préfiguration du mouvement pacifiste ou hippie,
comme on pourrait le penser, le mazdakisme était lié à une faction pro-hephtalite et anti-
romaine, menée par Seoses, qui mit Kavād sur le trône. 80 Donc la faction qui destitua Kavād
dans la dixième année de son règne en faveur de son frère Jāmāsp peut être entendue comme
anti-hephtalite, proromaine, et zoroastrienne orthodoxe. Mais la victoire de ce paisible parti
fut de courte durée. La seconde accession au trône de Kavād en 502 orchestré par Seoses (ou
Sūkhrā si j’aie raison) et les hephtalites entraîna immédiatement une guerre contre les
Romains qui fut aussi acharnée qu’inattendue.81 J’oserais suggérer que cette attaque fut
combinée et ordonnée par les Hephtalites et leurs partisans à la cour iranienne.

Quel rapprochement peut-on faire entre ces évènements et le mazdakisme? Ce qu’il

y a de certain c’est que la cause pro-hephthalite et anti-romaine a été soutenue par les

74
Contra CRONE (1991) 30.
75
Ṭabarī, p. 893 : l. 18 :
.‫شمل الناس بالء عظیم‬
Pour une discussion des désordres attribués aux mazdakites, voir WIESEHÖFER (2009) 395 - 397.
76
WIESEHÖFER (2009) 401 - 402.
77
Ṭabarī, p. 897 : l. 11 - 13.
78
GYSELEN (2008) 109.
79
WIESEHÖFER (2009) 397 - 400.
80
WIESEHÖFER (2009) 400 - 406.
81
Pour quelques détails sur l’éclat de cette guerre, voir GREATREX (1998) 76 - 78.
117 | P a g e
hérétiques mazdakites. Faut-il expliquer ce rapport en détail? Si l’on exige une explication,
nous pouvons constater que de nombreuses personnes dans l’état iranien ont ressenti le
besoin d’une réforme rigoureuse, et certaines idées radicales relatives à la politique
extérieure, à l’organisation sociale, et à la religion se sont fondues et ce mélange néfaste
a fait s’élever une idéologie militante. Il est probable que beaucoup d’hérésies rivalisaient
entre elles lorsque le mazdakisme prit racine, et Mazdak n’était peut-être qu’un seul
réformateur parmi beaucoup d’autres. 82 Mais ce fut vers la fin du cinquième siècle lorsque
l’état iranien a subi les chocs de la défaite militaire dans l’est et du recul idéologique dans
l’ouest que ces idées radicales s’unirent. Malheureusement nos sources ne permettent pas
des inférences plus approfondies.

VI. La Guerre contre les Romains 502-506

La guerre de 502 marque un point décisif dans les relations entre les Romains et la
maison de Sassan. Depuis la fondation de la dynastie sassanide au troisième siècle, les deux
puissances s’étaient battues régulièrement. Mais en 387 fut établie une paix durable
engendrée par l’arrivée des nomades altaïques sur la steppe eurasienne. L’ère du bellicisme
a en apparence pris fin, car les deux puissances ressentirent un intérêt mutuel «in policing
the outer world of the northern barbarians». 83 Surtout la défense des défilés du Caucase, au
travers desquels ces nomades étaient accoutumés à envahir, était d’un avantage réciproque.
Tout au long du cinquième siècle les rapports entre Rome et la Perse ne furent pas
perturbées par le spectre de l’hostilité, et ce malgré la déclaration de guerre de Yazdgard II
en 439. La paix fut rétablie à condition que de nouveaux forts nefussent pasconstruits à la
frontière. L’Iran s’efforça de mettre l’Arménie sous son influence et de contenir ou
d’apaiser les Hephtalites, qui menaçaient de s’étendre depuis la Bactriane. Avec l’échec de
ces projets, l’Iran retourna à la politique du militarisme agressif.

La guerre, dit Procope, fut provoquée par le refus de l’empereur Anastase de payer
le tribut au roi Kavād.84 Mais ce fut plutôt l’occasion, et non la cause, des hostilités, et nous
ne devons pas en déduire que la Perse a attaqué parce qu'elle avait besoin d’argent. 85 J’ai
déjà présumé que cette guerre ait été provoquée par une faction anti-romaine, pro-
hephtalites et surtout mazdakite au sein de la cour iranienne. Que la guerre était anti-
romaine n'a pas besoin de justification supplémentaire; qu'elle était mazdakite suppose
qu’on identifie le principal «faucon» du côté perse comme partisan de cette hérésie—ce que
nous avons suggéré auparavant; que la guerre était pro-hephtalite se fonde sur deux preuves
circonstancielles. D’abord, la guerre persane à l'ouest aurait été inconcevable sans le soutien
des Hephtalites.86 Une telle opération militaire aurait laissé peu de troupes dans l'est de
l'Iran, mais toutefois la guerre s’est poursuivie: Kavād a dû avoir de bonnes raisons de croire
que les Hephtalites, dans une position si avantageuse, aurait laissé ses territoires orientaux

82
WIESEHÖFER (2009) 394 - 395.
83
Howard-Johnston suggère que la guerre de Kavād contre la Nouvelle Rome s’avancait avec la «
permission » des Hephtalites [HOWARD-JOHNSTON (2008) 80].
84
Procop. Pers., I. VII. 1 - 7.
85
Greatrex prend ce détail, pour ainsi dire, à sa valeur nominale [GREATREX (1998) 76].
86
HOWARD-JOHNSTON (2010) 44.
118 | P a g e
intacts. Nous pouvons en déduire, par conséquent, une sorte d'entente entre les Perses et
Hephtalites à la veille de la guerre. En deuxième lieu, il est clair qu’un certain nombre
d’Hephtalites se battaient au côté de l’Iran: fait démontré par un rapport de Procope traitant
d’une atteinte à la vie d’un saint homme par des troupes hephtalites, 87 ainsi que son
témoignage selon lequel deux généraux romains, Patricius et Areobindus, ont rencontré à un
certain point durant la guerre huit cents Hephtalites. 88 Nous ne pouvons pas être certains du
nombre total d’hephtalites: la contribution de Touran n’aurait pu être que symbolique. Mais
nous pourrions inférer que la contribution hephtalite fut calculée pour compenser un manque
de soldats après la défaite ignominieuse de Pērōz. En tout cas le commandement suprême
des hephtalite aurait voulu pouvoir superviser tout engagement militaire de la part d’un
peuple tributaire.

On peut se poser une autre question: qu’avaient à gagner les Hephtalites et leurs
partisans à la cour sassanide dans ce conflit avec Rome? De nombreux Persans, qu’ils furent
pro-hephtalite ou d’autre sensibilité politique, auraient dû penser à venger l’honneur de
l’Iran après la chute de Pērōz — et c’était toujours plus facile de remporter une victoire
contre les Romains qu’en Orient. Pour sa part la cour hephtalite aurait dû penser à sa propre
survie: l’Iran ne demeurerait pas tributaire à jamais, car inévitablement l’argent viendrait
à manquer et l’opinion publique à se lasser. De plus les Hephtalites n’ont pas oublié la
pugnacité de Pērōz, qui s’est attaqué à eux trois fois sans succès, et une quatrième guerre
était peut-être un jour à craindre. Dans la mesure où les nomades devaient faire face à de
problèmes urgents au nord, un détournement de la politique étrangère iranienne, loin de
l’Asie Centrale, aurait permis aux Hephtalites de gérer un arrière-pays devenant de plus en
plus instable en raison de l’effondrement du khaganatRouran et de la montée du pouvoir
turc.

D’une certaine manière la guerre fut un grand succès. Le tribut fut pris de la
Nouvelle-Rome, et l’Iran annexa certaines parties de l’Arménie romaine-sassanide et
subjugua les villes de Théodosiopolis et Amide. Ces victoires surprenantes et la
réunification de plusieurs sujets rétifs auraient dû renforcer le prestige du Šāhanšāh. Mais ce
conflit fut la première d’une série de guerres dont la violence augmenta progressivement.
Malgré quelques trêves la guerre continua au cours du sixième siècle, et la construction de
forts ainsi que l’ancienne course aux armements, recommença au Proche-Orient89. En tout
état de cause, si ma conjecture est juste, les Hephtalites eurent réussi à tourner les intérêts de
l’Iran vers l’ouest, et ce ne fut que vers la fin du sixième siècle, lorsque les Turcs
traversèrent le fleuve Jaxartes, que l’Iran regarda de nouveau à l’est.

87
Procop. Pers., I. VII. 8 - 11.
88
Procop. Pers., I. VIII. 13.
89
Notamment le fort à Dara; GREATREX (1998) 117.
119 | P a g e
Bibliographie

Source
Agathias - Agathiae Myrinaei historiarum libri quinque, ed. R. KEYDELL, Corpus Fontium Historiae
Byzantinae 2, Berlin 1967.
Balāš - Firdawsī, Šāhnāmah, v. 7, eds. DJ. KHĀLEGHĪ-MOTLAGH, M. OMĪDSALAR,
A. KHATĪBĪ, Bibliotheca Persica, New York 1987, 31 - 47.
Dīnawarī - Dīnawarī, Abū Ḥanīfa Aḥmad, Kitāb al-Akhbār al-Tiwāl, (eds.) W. GUIRGASS,
I. KRATCHKOVSKY, Brill, Leiden 1888.
Ibn Quṭayba – Abū Muḥammad 'Abd Allāh ibn Muslim Ibn Qutayba, Kitāb al-Ma‘ārif: Edition
critique avec introduction [également en français] sur l’auteur par Saroite Okacha, Le Caire 1960.
Josué le Stylite - The chronicle of Joshua the Stylite: composed in Syriac A.D. 507, ed. W. WRIGHT,
Cambridge 1882.
Łazar - Łazar P'arpets'i , History of the Armenians and The letter to Vahan Mamikonean:
a photographic reproduction of the 1904 Tiflis edition, ed. D. KOUYMJIAN, New York 1987.
Malalas - Ioannis Malalae Chronographia, ed. J. THURN, New York 2006.
Nūšīn-Ravān - Firdawsī, Šāhnāmah, v. 7, eds. DJ. KHĀLEGHĪ-MOTLAGH, M. OMĪDSALAR,
A. KHATĪBĪ, Bibliotheca Persica, New York 1987, 87- 652.
Pērōz - Firdawsī, Šāhnāmah, v. 7, eds. DJ. KHĀLEGHĪ-MOTLAGH, M. OMĪDSALAR,
A. KHATĪBĪ, Bibliotheca Persica, New York 1987, 15 - 27.
Proc. Bella - Procopius, History of the Wars, ed. H. B.DEWING, Cambridge, Mass. 2006.
Qubād - Firdawsī, Šāhnāmah, v. 7, eds. DJ. KHĀLEGHĪ-MOTLAGH, M. OMĪDSALAR,
A. KHATĪBĪ, Bibliotheca Persica, New York 1987, 51 - 83.
Ṭabarī - Annales quos scripsit Abu Djafar Mohammed ibn Djarir at-Tabari, ed. M. J. DE GOEJE,
Leiden 1893; Die Geschiche der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, tr. T. NÖLDEKE, Leiden
1879; The Sāsānids, the Byzantines, the Lakhmids, and Yemen, tr. C. E. BOSWORTH, New York
1999.
Theophanes - The chronicle of Theophanes Confessor : Byzantine and Near Eastern history AD 284-
813, eds. C. MANGO, R. SCOTT, G. GREATREX, Oxford 1997.

Littérature
BÖRM H. (2007), Prokop und die Perser: Untersuchungen zu den römisch-sasanidischen Kontakten
in der ausgehenden Spätantike, „Oriens et occidens”, 16, Stuttgart.
CAMERON A. (1969-1970), Agathias on the Sassanians, „Dumberton Oaks Papers”, 22-23, 67 - 183.
CRONE P. (1991), Kavád’s Heresy and Mazdak’s Revolt, „Iran”, 29, 21 - 42.
GAUBE H. (1982), Mazdak: Historical Reality or Invention?, „Studia Iranica”, 11, 111 - 122.
GREATREX G. (1998), Rome and Persia at War 502-532, Leeds.
GYSELEN R. (2008), The Great Families in the Sasanian Empire: Some Sigillographic Evidence,
[in:] Current Research in Sasanian Archaeology, Art and History. Proceedings of a Conference held
at Durham University, November 3rd and 4th, 2001 organized by the Centre for Iranian Studies,
IMEIS and the Department of Archaeology of Durham University, D. KENNET, P. LUFT, (eds.),
„British Archaeological Reports International Series”, 1810, 107 - 113.
HOWARD-JOHNSTON J. (2008), The Destruction of the Late Antique World Order, [in:] Current
Research in Sasanian Archaeology, Art and History. Proceedings of a Conference held at Durham
University, November 3rd and 4th, 2001 organized by the Centre for Iranian Studies, IMEIS and the
Department of Archaeology of Durham University, D. KENNET, P. LUFT, (eds.), „British
Archaeological Reports International Series”, 1810, 79 - 85.

120 | P a g e
HOWARD-JOHNSTON J. (2010), The Sasanians’ Strategic Dilemma, [in:] Commutatio et Contentio:
Studies in the Late Roman and Sasanian, and Early Islamic Near East in Memory of Zeev Rubin,
H. BÖRM, J. WIESEHÖFER (eds.), Düsseldorf 2010, 37 - 70.
JACKSON BONNER M. R. (2011), Three Neglected Sources of Sasanian History in the Reign of
Khusraw Anushirvan, „Studia Iranica”, 46, Paris.
KLÍMA O. (1957), Mazdak: Geschichte einer sozialen Bewegung im sassanidischen Persien, Praha.
PIGULEVSKAYA N. V. (1963), Les Villes de l'état iranien aux époques parthe et sassanide.
Contribution à l'histoire sociale de la basse antiquité, Paris.
SCHINDEL N. (2004), Sylloge Nummorum Sasanidarum, III/1: Shapur II. - Kawad I,
Paris/Berlin/Wien.
WIESEHÖFER J. (2009), Kawad, Khusro I and the Mazdakites: A New Proposal, [in:] Trésors
d’Orient: Mélanges offerts à Rika Gyselen, P. GIGNOUX, C. JULLIEN, F. JULLIEN (eds.), „Studia
Iranica”, 42, 391 - 409.

Summary

The period from the fall of Peroz to the rise of Khusraw Anushirvan (484-531) is
one of the most befuddling in all Sasanian history. Persian and Arabic sources for the period
in question narrate or hint at Iran’s pacification of Armenia, factional strife at the Persian
court, the propagation of the Mazdakite heresy, and Kavad’s war with the Romans of 502.
Comparison to contemporary, or near contemporary, sources in Greek, Syriac, and
Armenian shows that indigenous Iranian sources are full of chronological errors, confusion,
embellishment, and perhaps deliberate falsehood. Bonner’s historiographical analysis proves
that we cannot take sources such as Tabari, Dinawari, and Firdawsi at their word, and that
our understanding of the period 484-531 must be substantially revised.

Keywords: Iran, Sassanids, pre-Islamic History

121 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Katarzyna MAKSYMIUK (Siedlce University, Poland)

Die Politik von Xusrō I. Anōšīrvān (531-579) gegenüber Christen in dem

Iran
Suchwörter: persische Kirche, Iran, Xusrō I., Sassanidenreich

Es scheint, dass religiöse Konflikte im 6. Jahrhundert militärische Kämpfe des

Irans gegen das Byzantinische Reichverursacht haben. Justinian I. (527-565) war ein
oströmischer Kaiser, der versuchte, die Kirche wieder zu vereinigen. Das war nicht nur aus
militärischen, sondern auch aus ideologischen Gründen besonders wichtig. Man sollte
merken, dass die Treue gegenüber der Lehre von Chalcedon und die Loyalität gegenüber
dem Kaiser und dem Reich von Justinian I. gleichbedeutend waren.1 Die nachstehenden
Überlegungen sind ein Versuch, Handlungen des iranischen Königs Xusrō I. gegenüber
iranischen Christen2, besonders während der Kriege gegen das Byzantinische Reich, zu
analysieren. Lassen sich die Konflikte vom 6. Jahrhundert, in dem iranisch-oströmischen
Grenzgebiet, wirklich als Kampf von zwei Imperien – des christlichen Byzantinischen
Reiches gegen den mazdaischen (zarathustrischen) Iran zu betrachten? Bestimmten religiöse
Unterschiede von beiden Staaten die Politik des iranischen Königs gegenüber seinen
christlichen Untertanen?

Politische Lage in dem iranisch-oströmischen Grenzgebiet

Militärische Handlungen in dem iranisch-oströmischen Grenzgebiet in den Jahren

527-5313 haben keine Entscheidungengebracht. Der im Jahr 532 geschlossene Frieden
zwischen Xusrō und Justinian betraf finanzielle Regelungen und den Rückzug der
iranischen Armee aus Lasika.4 Obwohl der Frieden als „Ewiger Frieden“ bezeichnet wurde,
hat er kaum ein paar Jahre gedauert. Schon im Jahr 540 erreichte Xusrō problemlos
Antiochia am Orontes,5 indem er Justinians Engagement in Europa ausnutzte. 6 Im folgenden
Jahr kam es zum Konflikt in Lasika, dessen Regent Guzabes II. (541-555) die Herrschaft
des Irans anerkannte und die iranische Armee die Festung Petra übernommen hat. 7 Die im
Jahr 542 erneuerten militärischen Handlungen in dem iranisch-römischen Grenzgebiet


Institute of History and International Relations; katarzyna.maksymiuk@uph.edu.pl
1
Evagr. HE IV 10; GREATREX (2000) 267 - 292.
2
ПИГУЛЕВСКАЯ (1979) 186 - 222; WILLIAMS (1996) 37 - 53; BROCK (1982) 1 - 19;
MCDONOUGH (2005) 231 - 284; WOOD (2013) 93 - 119.
3
Malalas XVIII; Proc. Bella I 12 - 21; Zach. HE IX; MAKSYMIUK (2015) 65 - 67.
4
MAKSYMIUK (2014).
5
Chr. 1234 LVI; Evagr. HE IV 25; Malalas XVIII; Sebeos 69; Proc. Bella II 7 - 8; Ps. Dion. II 69;
Tabarī 898.
6
Proc. Bella VI 28 - 29.
7
Jac. Ede. Chron. 261 - 327. - 321; Proc. Bella II 17.
123 | P a g e
wurden wegen der Pest in Syrien unterbrochen. 8 Im Jahr 543 entschloss sich Justinian, seine
Politik der Nicht-Einmischung in die Sachen von Armenien aufzugeben. Die kaiserliche
Armee hat einen misslungenen Angriff auf Dvin unternommen und die iranischen Truppen
sind in das römische Mesopotamien einmarschiert. 9 Der im Jahr 545 geschlossene
Waffenstillstand umfasste nicht Lasika, dessen Herrscher wandte sich im Jahr 548 an
Justinian und bat ihn um seine Hilfe. Im Jahr 549 hat die römische Armee Truppen von
Xusrō am Hippis besiegt, aber die iranische Armee wurde jedoch, wegen einer nochmaligen
Inversion von Allianzen, erst nach sieben Jahren aus Lasika verdrängt. 10 Im Jahr 562 wurde
Frieden geschlossen, der eigentlich bis zum Justinians Tode dauerte.11 Der neue Kaiser,
Justin II. (565-578) unterstützte militärisch den Aufstand gegen Persien in Armenien.
Gleichzeitig haben römische Truppen einen misslungenen Versuch unternommen, Nisibis
zu übernehmen. Es folgte ein blitzschneller Gegenangriff der Truppen von Xusrō, infolge
dessen die Festung Dara-Anastiapolis erobert wurde.12 Der König hat einen Angehörigen
der Familie Mehrān – Gōrgōn ī Mehrān zum Marzbān ernannt, der allmählich die iranische
Kontrolle in Armenien wiederhergestellt hat.13 Ab 577 begannen Friedensverhandlungen,
die aufgrund des Todes beider Herrscher sowohl in dem Iran als auch in Byzanz
unterbrochen wurden.

Die persische Kirche

Während Xursō die Macht übernahm, funktionierte die schon gestaltete christliche
Kirche im Iran, die auf der theodorischen Lehre basierte. In der Literatur wird diese Kirche,
die heute als die Assyrische Kirche des Ostens funktioniert, als „Nestorianische Kirche“
bezeichnet. In Wirklichkeit basierte sie auf der Lehre des Gründers der Schule in Antiochia,
Theodor von Mopsuestia.14 Schon im Jahr 315 wurde der Bischof von Seleukia-Ktesiphon,
Papa bar ‘Aggai (310-335) zu einen Vorgesetzten der Bischöfe im Iran anerkannt, wodurch
er im Widerspruch zu einem Teil des östlichen Klerus stand. 15 Man darf jedoch in diesem
Fall nicht über das Schisma in der Kirche sprechen, weil sie die Oberherrschaft des
Patriarchats von Antiochia weiter anerkannte. Man kann vorsichtig annehmen, dass die
iranische Kirche bis zum 5. Jahrhundert von Entscheidungen des Patriarchats von Antiochia
unabhängig war, indem sie politisch isoliert wurde. Es wurden jedoch keine offiziellen
Maßnahmen unternommen, die zum Schisma führen konnten. Die wesentlichen
Wandlungen folgten erst in dem nächsten Jahrhundert, infolge des dogmatischen Streites in
der Kirche selbst, sowie politischer Handlungen von iranischen und römischen Herrschern.

8
Evagr. HE IV 29; Proc. Bella II 22. 6; II 23. 1 - 12.
9
Chr. 1234 LVI; Evagr. HE IV 27; Jac. Ede. Chron. 321; Proc. Bella II 12; II 26.
10
Agath. II 19 - 22; III 21. 3; IV 23. 2; Jac. Ede. Chron. 321 ; Proc. Bella II 29 - 30; VIII 1 ; VIII 13 ;
VIII 16 - 17.
11
Agath. IV 30. 9; Menander Protector, frag. 11.
12
Agath. IV 29. 8; Evagr. HE V 9 - 10; V 14; Iohannes Epiphanus, frag. 3 - 5; Mika’el Rabo X 9;
Sebeos 68 - 69; Th. Sim. III 10 - 12; III 15; Joh. Eph. HE VI 5 - 6; VI 8 - 9; VI 13 - 15.
13
Sebeos 68. 70.
14
BROCK (1996a) 23 - 35; BAUM, WINKLER (2000).
15
Synodicon Orientale, 289 - 290; Chr. Arbela XI; WIGRAM (2004) 47.
124 | P a g e
 Der iranische König Yazdegerd I. (399-421)16 hat, unter dem Einfluss von Marutha
dem Bischof von Maypherqaṭ17 - die christliche Religion anerkannt, indem er zugelassen
hat, den Synod Isḥaq zusammen zu berufen (399-411). Auf diesem Synod wurde
entschieden, Diözesen des Ostens zu vereinigen und eine direkt dem Katholikos von
Seleukia-Ktesiphon untergeordnete Provinz zu bilden.18 Dieser Synod hat als die
dogmatische Basis die Kanonen des Konzils von Nicäa angenommen. In diesem Fall ist es
problematisch, dass der syrische Text in zwei Versionen erhalten ist: in einer westlich-
syrischen, und in einer östlich-syrischen Version. Im ersten Fall haben sich die
theologischen Elemente der syrischen Lehre mit der Lehre von Nicäa zusammen verbunden.
Im zweiten Fall geht es um genaue Übersetzung der Kanonen von Nicäa. Obwohl es nicht
sicher ist, welche Version auf dem Synod im Jahr 410 angenommen wurde, 19 können wir
voraussetzen, dass es sich um die Kanonen von Nicäa handelt. Im Jahr 424 hörte die
christliche Kirche in dem Iran auf, die Oberherrschaft von Antiochia weiter anzuerkennen.
Der Katholikos Dadisho‘ (421-456) nahm den Titel des Patriarchen an, wodurch er sich den
Patriarchen von Konstantinopel, Antiochia, Alexandria und Rom gleichstellte. 20 Die
Trennung von der „westlichen“ Kirche folgte wegen Entscheidungen des Konzils von
Ephesos (431)21 und des Konzils von Chalcedon (451),22 die die nestorianische Lehre
abgelehnt haben. Im Jahr 482 hat der Kaiser Zenon einen misslungenen Versuch
unternommen, eine Verständigung Akakios, des Patriarchen von Konstantinopel mit Petros
III. Mongos, dem miaphysistischen Patriarch von Alexandria zu erreichen. Das vom Kaiser
herausgegebene Henotikon23 und das Akakianische Schisma (484-519) 24 verursachten eine
weitere Spaltung der Kirche.

Mitglieder der nestorianischen Kirche, die in der Opposition zu der „kaiserlichen

Kirche“ standen, flüchteten in den Iran. Es ist auch wichtig, dass sie dort nicht mehr als
Staatsfeinde wahrgenommen wurden. Im Jahr 484 zwang Barṣawma, auf dem Synod in
Beth Lapaṭ (Gondēšāpūr) allen Christen in dem Iran die theodorische Konfession auf. In
dieser Zeit kam es auch zu Verfolgungen von Christen anderer Konfessionen, die durch den
König Pērōz (459-484) unterstützt wurden.25 Zwei Jahre später hat der Katholikos Aqaq
(484-495/6) die Unabhängigkeit der iranischen Kirche wieder bestätigt.26 Die Schule in
Nisibis, die von Narsai und Barṣawma geführt wurde, ist zu einem wesentlichen,

16
Chr. 724. 77 - 155. - 137. 9 - 22; MCDONOUGH (2008) 127 - 140; MCDONOUGH (2008a) 87 -
92.
17
Socr. HE VII 8.
18
Synodicon Orientale 253 - 275; MACOMBER (1968) 179 - 200.
19
Synodicon Orientale 259 - 266, 394; BRUNS (2000) 1 - 32; PASQUET (2004) 44 - 55.
20
Synodicon Orientale 296; ABRAMOWSKI (2011) 1 - 55.
21
KOSIŃSKI (2008) 33 - 47.
22
KOSIŃSKI (2010b) 31 - 55.
23
Evagr. HE III 13 - 14; KOSIŃSKI (2010a) 433 - 451; KOSIŃSKI (2010b) 125 - 145.
24
BRENNECKE (2010) 74 - 95; KOSIŃSKI (2010) 63 - 97.
25
Bar‘Ebroyo III 65; Joh. Eph. Lives 17. - 142; BROCK (1996) 69 - 85.
26
Synodicon Orientale 299 - 307; WOOD (2013) 95 - 99.
125 | P a g e
theologischen Zentrum geworden, weil die theologische Schule in Edessa geschlossen
wurde.27

Handlungen von Xusrō I. Anōšīrvān gegenüber der persischen Kirche

Die persische Kirche rivalisierte mit immer mehr werdenden Anhängern der
miaphysistischen Lehre, die seit dem Jahr 520 aus dem Byzantinischen Reich vor
Verfolgungen flüchteten. Die doktrinäre Einheit wurde auch durch Aussiedlungen von
Einwohnern, die im Grenzgebiet lebten, bedroht. Infolge dieser Aussiedlungen kamen die
Christen in den Iran, die die theodorische Lehre nicht kannten. Als Beispiel kann man die
Verbannungen von 80 000 Einwohner der Stadt Āmed nennen, die von Kawād (488-
497/499-531) im Jahr 502 veranlasst wurden. 28 Ein anderes Beispiel ist die, im Jahr 540 von
Xusrō durchgeführte Aussiedlung von Einwohnern der Stadt Antiochia. 29 Die Einheit der
persischen Kirche wurde auch durch das innere Schisma, das in den Jahren 521-539
andauerte, geschwächt (die Wahl von beiden Katholikos: Elisha‘ und Narsai). 30 Im Jahr 540
wurde Aba (540-552) zum Katholikos gewählt. 31 In dem ersten Jahr hat Aba einen Versuch
unternommen, Folgen des Schismas zu mildern. Er hat eine neue kirchliche Hierarchie
geschaffen, indem er Bischöfe in den umstrittenen Diözesen austauschte. 32 Danach war er in
Seleukia-Ktesiphon, wo er sich mit seiner literarischen Tätigkeit beschäftigte. 33

Das Jahr 542 war in dem Verhältniss des Xusrō zu der persischen Kirche eine
Wende. Die christlichen Quellen informieren, dass zwei Iraner, der Offizier Pirān Gušnāsp
und Yazd Panāh als Märtyrer gestorben sind. 34 Es kam auch zum Konflikt mit dem
Katholikos Aba, dem mazdaische Priester die Bekehrung von mazdaischen Gläubigen zum
Christentum vorgeworfen haben. Es wurde ihm auch vorgeworfen, dass er heimlich das
Byzantinische Reich fördere.35 Der Katholikos wurde nach Āturpātakān verbannt, wo
er 7 Jahre blieb.36

Xusrō befahl im Jahr 544, den Synod der persischen Kirche zu berufen. 37 Die
wesentlichen Entscheidungen des Synods betrafen die Bestätigung der Neugestaltung der
Kirche durch Aba und die Feststellung von Wahlregeln des Katholikos (die Wahl des
Katholikos sollte ohne eine Einmischung der weltlichen Behörden stattfinden). Der Synod

27
WOOD (2013) 106 - 112; IZDEBSKI (2014) 185 - 204.
28
Yeshu' the Stylite LIII; Malalas XVI 9; Mika’el Rabo IX 7; Tabarī 887 - 888; Zach. HE VII 4;
JULLIEN CH. (2006) 105 - 142
29
Proc. Bella II 14. 1- 4; Tabarī 898; Th. Sim. V 6. 10.
30
Bar‘Ebroyo II 82; Chr. Seert. 147 - 152.
31
Chr. Seert. 147 - 152; MAKSYMIUK (2011/2012) 17 - 24.
32
Chr. Seert.157; Synodicon Orientale 320 - 328; AAPM 20. 11.
33
Bar‘Ebroyo II 95 - 96; Chr. Seert.158.
34
APM 78 - 86; 87 - 91; BHO 353 - 354; 431 - 432; BECKER (2009) 300 - 336.
35
AAPM 20. 11 - 12 ; 20. 25 ; 20. 28; Bar‘Ebroyo II 89 - 90; Chr. Seert.157 - 158; Maris Amri et
Slibae 23.
36
AAPM 20. 25; 20. 36 ; 20. 41; Bar‘Ebroyo II 95 - 96.
37
Synodicon Orientale 318-351; Nau (1900) 20 - 27; PEETERS (1946) 69 - 112.
126 | P a g e
hat auch das Zölibat38 und, für die Christen, das Verbot der Eheschließung unter
Verwandten (xwēdōdah)39 eingeführt. In den Akten des Synods vom Jahr 544 wurde Xusrō
als der Betreuer der Kirche dargestellt. 40

Im Jahr 549 kehrte Aba ohne die Genehmigung des Königs nach Seleukia-
Ktesiphon zurück, wo er verhaftet wurde. 41 Zwei Jahre später kam es, infolge der Gerüchte
über den Tod von Xusrō, zum Versuch der Machtübernahme durch seinen Sohn. Dieser
Sohn, Anōš Āzād wurde, wegen der Annahme des christlichen Glaubens, aus der Erbfolge
ausgeschlossen und lebte in Beth Lapaṭ. 42 Den militärischen Aufstand von Anōš Āzād
haben Christen unterstützt.43 Der Katholikos hat Aufständigen, auf Befehl des Xusrōs, mit
der Exkommunizierung bedroht44 und ist dann zur Provinz Bēţ Huzayē gereist. 45 Der
Aufstand wurde beendet. Aba ist am 29. Februar 552 in Seleukia-Ktesiphon gestorben.46
Ungeachtet des Drucks des mazdaisischen Klerus hat der König befohlen, ihn nach dem
christlichen Ritus in Al-Ḥīra zu beerdigen.47

Unter dem Druck von Xusrō wurde sein Freund und Arzt - Yawsep (552-567) zum
Nachfolger von Aba gewählt.48 Yawsep hat, wohl als Antwort auf Entscheidungen des
zweiten Konzils von Konstantinopel, das im Jahr 553 auf Befehl Justinians die theodorische
Lehre abgelehnt hat,49 mit Unterstützung des Königs, die kirchliche Verwaltung
neugestaltet.50

Der Nachfolger als Katholikos, Ḥazqiel (567-581),51 wurde durch den König
ernannt. Im Jahr 576 verlangte Xusrō, seinen Namen in die Liturgie einzuführen. 52

Handlungen von Xusrō gegenüber der miaphysistischen Kirche.

Im 6. Jahrhundert begann die miaphysistische Kirche sich neu zu organisieren.

Diese Kirche wird in der Literatur auch als die monophysistische oder jakobitische Kirche

38
AAPM 20. 28; Bar‘Ebroyo II 93 - 96; Chr. Seert.158; Maris Amri et Slibae 24.
39
AAPM 20. 17 ; 20. 19; 20. 28; Synodicon Orientale 335; HUTTER (2003) 167 - 173; MACUCH
(2010) 133 - 148.
40
Synodicon Orientale 318.
41
Bar‘Ebroyo II 95 - 96.
42
Panaino (2006) 167 - 182.
43
AAPM 20. 35 - 36; Chr. Seert.162 - 163; The Rauzat-us-safa 376 – 381; JACKSON BONNER
(2012) 50 - 55.
44
AAPM 20. 36; Chr. Seert. 163.
45
AAPM 20. 38.
46
AAPM 20. 38; Bar‘Ebroyo II 95 - 96; Chr. Seert. 170; Maris Amri et Slibae 24.
47
Chr. Seert.169 - 170.
48
Bar‘Ebroyo II 96 - 98; Chr. Seert. 176 - 188; Maris Amri et Slibae 24 - 25; Synodicon Orientale 352
- 367; Zach. HE XVI 24.
49
Evagr. HE IV 39.
50
Synodicon Orientale 366; JULLIEN (2008) 1 - 14.
51
Bar‘Ebroyo II 98; Maris Amri et Slibae 25 - 26.
52
Synodicon Orientale 623 - 624.
127 | P a g e
bezeichnet.53 Das Dogma der Kirche basierte auf der Lehre des Patriarchen von Antiochia
Severus (512-518).54 Nachdem Severus von dem Patriarchat von Antiochia abberufen
worden war, hat Johannes von Tella mit einer Gruppe von Mönchen und Geistlichen, gegen
das Jahr 520 eine separatistische, kirchliche Organisation geschaffen. 55 In der Mitte des
Jahres 530 ist die Gemeinschaft in den Iran umgesiedelt. 56 Im Jahr 532 verbot Justinian dem
Johannes von Tell, Priesterweihen zu erteilen. Seine Aktivitäten konnten auch als Verrat
betrachtet werden.57 Der Patriarch von Antiochia, Ephraim (526-545) bat im Jahr 536, Mehr
Dāt, den Marzbān der Stadt Nibisis, um dessen Hilfe bei der Festnahme von Johannes.
Johannes wurde festgenommen und nach Nibisis gebracht. 58 Dort wurde er u.a. wegen
illegalen Aufenthaltes im Iran angeklagt. Man warf ihm auch vor, dass er Geld gesammelt
hat, um wohl einen Aufstand vorzubereiten. Er wurde auch wegen Ungehorsamkeit
gegenüber Justinian und Xursō angeklagt. 59 Danach wurde Johannes ins Gefängnis von
Antiochia gebracht, wo er im Jahr 538 gestorben ist. 60

Im Jahr 542 wurde, mit Unterstützung von Theodora,61 Justinians Frau, ein
Anhänger der miaphysistischen Lehre, Ya‘qub Burd‘oyo (542-578) zum Bischof von Edessa
geweiht.62 Gegen 555 fing Ya‘qub Burd‘oyo an, die Kirche im Grenzgebiet neu zu
organisieren.63 Im Jahr 559 ernannte Ya‘qub Burd‘oyo den Aḥudemmeh zum Bischof von
Beth ‘Arbaye. 64 Aḥudemmeh hat eine Kirche in Ain Qone, circa 565 errichtet. Zum Patron
dieser Kirche wurde Saint Sergius ernannt.65 Der neue Bischof handelte mit Unterstützung
Xusrō. Dies wird durch die Überlieferung des goldenen Reliquienkästchens von Saint
Sergius, das, im Jahr 540, durch die iranischen Truppen aus Barbalissos entwendet wurde,
bestätigt.66 Man kann in diesem Fall den neuen Aspekt in der Politik von Xusrō gegenüber
Christen erkennen. Diese Kirche sollte wahrscheinlich Alternative für den Kult des Saint
Sergius in Ruṣāfa (Sergiopolis) sein. Die Stadt lag an dem römischen Ufer des Euphrats.
Nach dem Jahr 562 haben die Vertreter der persischen Kirche in Nibisis dem Bischof
Aḥudemmeh vorgeworfen, dass seine Lehre mit der offiziellen Lehre nicht übereinstimmt. 67
Am Hof von Xusrō fand eine theologische Diskussion statt, an der die Anhänger der
theodorischen und der miaphysistischen Lehre teilgenommen haben. Der miaphysisitischen

53
ПИГУЛЕВСКАЯ (1979) 222 - 228; WINKLER (1997) 33 - 40.
54
TORRANCE (2006).
55
Joh. Eph. Lives 18. - 317; Zach. HE VIII 5.
56
ANDRADE (2009) 199 - 234.
57
V. Ioh. ep. Tell. 59 - 60; MENZE (2008) 58 - 67.
58
V. Ioh. ep. Tell. 65. 24 - 66. 21.
59
V. Ioh. ep. Tell. 71. 21 - 73. 11.
60
Joh. Eph. Lives 18. - 321.
61
Joh. Eph. HE I 1 - 2.
62
Joh. Eph. HE IV 15 - 22. 32; Anecdota Syriaca II 249 - 253. 364 - 383; JULLIEN (2006) 143 - 184.
63
Joh. Eph. Lives 19. - 153 - 154.
64
Bar‘Ebroyo II 99 - 100; Histoire d’Ahoudommeh 15 - 51; Ps. Dion. II 99; MAKSYMIUK (2012)
183 - 195.
65
Histoire d’Ahoudommeh 29; FOWDEN (1999).
66
Chr. 1234 LVI.
67
Mika’el Rabo IX 30.
128 | P a g e
Quellen zufolge, soll der König durch die Klugheit seines Bischofsbeeindruckt worden
sein.68 Aḥudemmeh hat im Jahr 573 seine Tätigkeit als Bischof beendet, nachdem er
angeklagt wurde, da er einen Angehörigen der königlichen Familie (Gregor) getauft hatte. 69
Aḥudemmeh ist am 2. August 575 im Gefängnis gestorben. 70

Die „religiöse“ Klausel des Friedens vom Jahr 562

Man könnte glauben, dass Christen während der Herrschaft von Xursō die Freiheit
des Kultes hatten. Ihre wirkliche Situation wurde jedoch durch den zusätzlichen
Friedensvertrag vom Jahr 562, der mit dem Byzantinischen Reich geschlossen wurde,
bestimmt. Laut dieses Vertrages durften Christen Kirchen bauen, den Gottesdienst öffentlich
abhalten und ihre Toten beerdigen. Christen durften keine Aktionen führen, um mazdaische
Gläubige zum Christentum zu bekehren.71 Es gab wohl viele Christen im Iran, deren Status
durch den internationalen Vertrag geregelt wurde. Im Kontext der Politik von Xusrō
gegenüber Christen und auf Grund der religiösen Klausel sollten wir annehmen, dass die
Freiheit des christlichen Kultes vor dem Jahr 562 begrenzt war.

Im Verhältnis Xusrō zu Christen lässt sich eine gewisse Konsequenz feststellen.

Die Verfolgungen während seiner Herrschaft waren nur durch die Konversion der
mazdaischen Gläubigen zum Christentum gebunden. Als Beispiel kann hier der oben
genannte Tod von Pirān Gušnāsp und Yazd Panāh (542) dienen. Beide Märtyrer sind
während der militärischen Handlungen gestorben, wobei der erste Offizier war. Im Jahr 559
ist Širin, Tochter des mazdaischen Priesters gestorben. Sie wurde zum Hungertod verurteilt,
weil sie den Altar des Feuers geschändet hat.72 Während der Herrschaft von Xursō wurde
die iranische Adlige Golān-doḵt für die Konversion zum Christentum zum Tode verurteilt. 73
Sie ist aber erst im Jahr 591, während der Herrschaft des Xursō II. gestorben. Golān-doḵt
wurde, genauso wie Anōš Āzād, der Sohn von Xusrō, nach der Annahme des christlichen
Glaubens, isoliert. Man kann also vorsichtig voraussetzen, dass das Hauptziel der Politik des
Königs war, zu verhindern, den Mazdaismus durch den iranischen Adel aufzugeben. Die
Ursache für den Tod als Märtyrer des Katholikos Aba (552), sowie des Bischofs
Aḥudemmeh (575) war die Taufe eines Angehörigen der königlichen Familie. Während der
Herrschaft von Xusrō wurden nur wenige Christen, mit einem hohen gesellschaftlichen
Status, verfolgt. Pirān Gušnāsp, Širin und Golān-doḵt wurden im Mazdaismus erzogen.

Schlussfolgerungen

Man kann feststellen, dass Xusrō im allgemeinen gegenüber Christen tolerant war.
Die Ausnahme waren Geistliche, die das Byzantinische Reich unterstützten 74 und Personen,

68
Joh. Eph. HE VI 20.
69
Bar‘Ebroyo II 101 - 102; Histoire d’Ahoudommeh 35 - 40.
70
Bar‘Ebroyo II 101 - 102; Ps. Dion. II 99; Histoire d’Ahoudommeh 44 - 46.
71
Menander Protector frag. 11; Tabarī 1000 - 1001; HERMAN (2010) 31 - 60.
72
Mart. Shir. 87 - 131; 4 - 31.
73
Evagr. HE VI 20; Mart. Gol. 405 - 440; 74 - 125.
74
Evagr. HE V 9.
129 | P a g e
die mazdaische Gläubigen zum Christentum bekehrt haben. Die durch Xursō erzwungenen
Aussiedlungen haben eine Menge von miaphysisitischen Christen in den Iran getrieben. Als
offizielle Kirche ist in dem Iran weiter die persische Kirche geblieben. Xursō unterstützte
die persische Kirche, und gleichzeitig strebte er danach, sie der königlichen Macht
unterzuordnen. Es scheint, dass der Grund für die Entlassung von Aba war, die Kirche
kontrollieren zu können und dadurch den Staat zu reformieren. 75

Interessant sind die Handlungen des Xursō gegenüber dem miaphysistischen

Bischof Aḥudemmeh. Aḥudemmeh stand ohne Zweifel seit 559 in Opposition zu der
persischen Kirche. Er durfte auch eng mit dem königlichen Hof auch verbunden gewesen
sein, weil er Reliquien von Saint Sergius erhalten hat. Er hatte auch Möglichkeit, einen
Angehörigen der königlichen Familie zu taufen. Vielleicht sollte auch das neue religiöse
Zentrum in Ain Qone die iranischen Einflüsse im Grenzgebiet stärken.

Die Karte: K. Maksymiuk

Bibliographie

Quellen
AAPM - Ausgewählte Akten persischer Märtyrer: mit einem Anhang: Ostsyrisches Mönchsleben, tr.
O. BRAUN, München 1915.

75
GARIBOLDI (2006).
130 | P a g e
Agath. - Agathiae Myrinaei historiarum libri quinque, ed. R. KEYDELL, Corpus Fontium Historiae
Byzantinae 2, Berlin 1967.
Anecdota Syriaca - Joannis Episcopi Ephesi monophysitae scripta historica quotquot adhuc inedita
supererant, t. 2, ed. J. P. N. LAND, Leiden 1868.
APM - Auszüge aus syrischen Akten persischer Märtyrer, G. HOFFMANN, Leipzig 1880.
Bar‘Ebroyo - Gregorii Bar Hebraei Chronicon Ecclesiasticum, eds. B. ABBELOOS, TH. LAMY,
Louvain 1877.
BHO - Bibliotheca Hagiographica Orientalis, ed. P. PEETERS, Subsidia Hagiographica 10, Bruxellis
1910.
Chr. 1234 - Chronicon anonymum ad a.c. 1234 pertinens, ed. J. B. CHABOT, Corpus Scriptorum
Christianorum Orientalium 109, Louvain 1937; PALMER A. (1993), The Seventh Century in the
West-Syrian Chronicles, Liverpool, 111 - 221.
Chr. 724 - Chronicon Miscellaneum ad a. d. 724 pertinens, ed. J. B. CHABOT, Corpus Scriptorum
Christianorum Orientalium 3, Paris 1904; PALMER A. (1993), The Seventh Century in the West-
Syrian Chronicles, Liverpool, 14 - 23.
Chr. Arbela - Die Chronik von Arbela, ed. E. SACHAU, Berlin 1915.
Chr. Seert. - Anonyme. Histoire nestorienne inédite chronique de Séert, ed. A. I. SCHER, Patrologia
Orientalis 7. 2, Paris 1950.
Evagr. HE - The Ecclesiastical History of Evagrius, eds. J. BIDEZ, L. PARMENTIER, London 1898.
Histoire d’Ahoudommeh - Histoire d’Ahoudommeh et de Marouta, métropolitains jacobites de Tagrit
et de l’Orient (VIe et VIIe siecles), ed. F. NAU, Patrologia Orientalis 3, Turnhout 1982.
Iohannes Epiphanus - Iohannes Epiphanus, ed. C. MÜLLER, Fragmenta Historicum Graecorum 4,
Paris 1851, 272 - 276.
Jac. Ede. Chron.- Chronicon Jacobi Edesseni, ed. E. W. BROOKS, Scriptorum Christianorum
Orientalium 5, Paris 1955; PALMER A. (1993), The Seventh Century in the West-Syrian Chronicles,
Liverpool, 36 - 40.
Joh. Eph. HE - The Third Part of the Ecclesiastical History of John Bishop of Ephesus, tr. R. PAYNE
Smith, Oxford 1860.
Joh. Eph. Lives - John of Ephesus. Lives of the Eastern Saints, ed. E. W. BROOKS, Patrologia
Orientalis 17. 18. 19, Paris 1923-1925.
Malalas - Ioannis Malalae Chronographia, ed. J. THURN, Corpus Fontium Historiae Byzantinae 35,
Berlin/New York 2000.
Maris Amri et Slibae - Maris Amri et Slibae: de patriarchis nestorianorum commentaria ... , ed.
H. GISMONDI, Romae 1897.
Mart. Gol. - La passion géorgienne de sainte Golinduch: Traduction latine du texte géorgien, tr.
G. GARITTE, Analecta Bollandiana 74 (1956), 405 - 440; Sainte Golinduch, martyre perse (m.
13.7.591), tr. P. PEETERS, Analecta Bollandiana 62, (1944), 74 - 125.
Mart. Shir. - Sainte Sirin martyre sous Khosrau Ier Anosarvan, ed. P. DEVOS, Analecta Bollandiana
64, (1946), 87-131; La jeune martyre perse sainte Shirin (†559), tr. P. DEVOS, Analecta Bollandiana
112, (1994), 4 - 31.
Menander Protector - Menandri Protectoris, ed. C. MÜLLER, Fragmenta Historicum Graecorum 4,
Paris 1851, 201 - 269.
Mika’el Rabo - Chronique de Michel le Syrien, ed. J. B. CHABOT, Paris 1899-1910.
Proc. Bella - Procopius. History of the Wars, ed. H. B. DEWING, The Loeb Classical Library,
Cambridge, Mass. 1914-1940.
Ps. Dion. II. - Incerti auctoris Chronicon Pseudo-Dionysianum vulgo dictum, ed. J. B. CHABOT,
Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium 91, Paris 1927; Pseudo-Dionysius of Tel-Mahre,
Chronicle, known also as the Chronicle of Zuqnin. Part III, tr. W. WITAKOWSKI, Liverpool 1996;
The Chronicle of Zuqnin, parts 3 and 4: A.D. 488-775, tr. A. HARRAK, Toronto 1999.

131 | P a g e
Sebeos - The Armenian History attributed of Sebeos, tr. R. W. THOMSON, Liverpool 1999.
Socr. HE – Socrates, Kirchengeschichte, ed. G.C. HANSEN, Berlin 1995.
Synodicon Orientale - Synodicon Orientale, Recueil de synodes nestoriens, ed. J. B. CHABOT, Paris
1902.
Tabarī - Annales quos scripsit Abu Djafar Mohammed ibn Djarir at-Tabari, ed. M. J. DE GOEJE,
Leiden 1893; The Sāsānids, the Byzantines, the Lakhmids, and Yemen, tr. C. E. BOSWORTH, New
York 1999.
Th. Sim. - Theophylact Simocatta. Historiae, ed. C. de Boor, rev. P. WIRTH, Stuttgart 1962.
The Rauzat-us-safa - The Rauzat-us-safa, or, Garden of purity: containing the histories of prophets,
kings, and khalifs by Muhammad bin Khâvendshâh bin Mahmûd, commonly called Mirkhond, tr.
E. REHATSEK., London 1892.
V. Ioh. ep. Tell. - Eliae Metropolitae Nisibeni: Vitae Iohannis episcopi Tellae, Vitae Virorum apud
Monophysitas celeberrimorum, ed. E. W. BROOKS, Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium,
Scriptores Syri 7-8, Paris 1907.
Yeshu' the Stylite - The chronicle of Joshua the Stylite: composed in Syriac A.D. 507, ed.
W. WRIGHT, Cambridge 1882.
Zach. HE - Historia Ecclesiastica Zachariae Rhetori vulgo adscripta, ed. / tr. E. W. BROOKS, Corpus
Scriptorum Christianorum Orientalium, Scriptores Syri 39, 42, Paris 1924.

Literatur
ABRAMOWSKI L. (2011), Der Bischof von Seleukia-Ktesiphon als Katholikos und Patriarch der
Kirche des Ostens. [in:] Syrien im 1.-7. Jahrhundert nach Christus. Akten der 1. Tübinger Tagung zum
Christlichen Orient (15.-16. Juni 2007), D. BUMAZHNOV, H. SEELIGER (Hgg.), Tübingen, 1 - 55.
ANDRADE N. (2009), The Syriac Life of John of Tella and the Frontier Politeia, „Hugoye”, 12.2,
199 - 234.
BAUM W., WINKLER D. W. (2000), Die Apostolische Kirche des Ostens, Geschichte der
sogenannten Teodorianen, Klagenfurt.
BECKER A. (2009), Martyrdom, Religious Difference, and „Fear” as a Category of Piety in the
Sasanian Empire: The Case of the Martyrdom of Gregory and the Martyrdom of Yazdpaneh, „Journal
of Late Antiquity”, 2. 2, 300 - 336.
BRENNECKE H. (2010), Das akakianische Schisma: Liberatus, Breviarium 15-18, „Zeitschrift für
Antikes Christentum”, 14. 1, 74 - 95.
BROCK S. (1982), Christians in the Sasanid Empire: a Case of Divided Loyalties, [in:] Religion and
National Identity. Studies in Church History XVIII, S. MEWS (Hg.), Oxford, 1 - 19.
BROCK S. (1996), The Church of the East in the Sasanian Empire up to the sixth century and its
absence from the councils in the Roman Empire, [in:] Syriac Dialogue. First Non-Official
Consultation on Dialogue within the Syriac Tradition, F. STIRNEMANN, W. GERHARD (Hgg.),
Vienna, 69 - 85.
BROCK S. (1996a), The 'Nestorian' Church: A Lamentable Misnomer, „Bulletin of the John Rylands
Library”, 78.3, 23 - 35.
BRUNS P. (2000), Bemerkungen zur Rezeption des Niceanums in der ostsyrischen Kirche,
„Annuarium Historiae Conciliorum”, 32, 1 - 32.
FOWDEN E. K. (1999), The Barbarian Plain: Saint Sergius between Rome and Iran, Berkeley.
GARIBOLDI A. (2006), Il regno di Xusraw dall’anima immortale: riforme economiche e rivolte
sociali nell’Iran sasanide del VI secolo, Milano.
GREATREX G. (2000), Roman identity in the sixth century, [in:] Ethnicity and Culture in Late
Antiquity, S. MITCHELL, G. GREATREX (Hgg.), London, 267 - 292.

132 | P a g e
HERMAN G. (2010), “Bury My Coffin Deep!” Zoroastrian Exhumation in Jewish and Christian
Sources, [in:] Tiferet Leyisrael: Jubilee Volume in Honor of Israel Francus, J. ROTH,
M. SCHMELZER, Y. FRANCUS (Hgg.), New York/Jerusalem, 31 - 60.
HUTTER M. (2003), Mār Abā and the Impact of Zoroastrianism on Christianity in the 6th Century,
[in:] Religious Themes and Texts of Pre-Islamic Iran and Central Asia: Studies in Honour of Professor
Gherardo Gnoli on the Occasion of his 65th Birthday on 6th December 2002, C. CERETI,
M. MAGGI, E. PROVASI (Hgg.), Wiesbaden, 167 - 173.
IZDEBSKI A. (2014), Cultural Contacts between the Superpowers of Late Antiquity: The Syriac
School of Nisibis and the Transmission of Greek Educational Experience to the Persian Empire,
„Byzantina et Slavica Cracoviensia” 8, 185 - 204.
JACKSON BONNER M. R. (2012), Eastern Sources on the Roman and Persian War in the Near East
540-545, [in:] Appeared in Late Antiquity: Eastern Perspectives, A. SILVERSTEIN,
T. BERNHEIMER (Hgg.), Oxford, 42–56.
JULLIEN CH. (2006), La minorité chrétienne sassanide, [in:] Chrétiens en terre d’Iran: implantation
et acculturation, R. GYSELEN (Hg.), Paris, 105 - 142.
JULLIEN CH. (2008), VIe siècle, un temps de réformes en Iran. Échos dans l'Église syro-orientale?,
„Parole de l'Orient”, 33, 1 - 14.
JULLIEN F. (2006), Le monachisme chrétien dans l’empire iranien (IVe-XIVe siècles), [in:] Chrétiens
en terre d’Iran: implantation et acculturation, R. GYSELEN (Hg.), Paris, 143 - 184.
KOSIŃSKI R. (2008), The Fate of Nestorius after The Council of Ephesus in 431, „SAÜ Fen Edebiyat
Dergisi”, 10.1, 33 - 47.
KOSIŃSKI R. (2010), Dzieje Akacjusza, patriarchy Konstantynopola w latach 472-489, „U schyłku
starożytności”, 9, 63 - 97.
KOSIŃSKI R. (2010a), Kilka uwag o Henotikonie i domniemanym zwrocie w polityce religijnej
cesarza Zenona, [in:] Społeczeństwo i religia w świecie antycznym, S. OLSZANIEC,
P. WOJCIECHOWSKI (Hgg.), Toruń, 433 - 451.
KOSIŃSKI R. (2010b), The Emperor Zeno Religion and Politics, Kraków.
MACOMBER F. W. (1968), The Authority of the Catholicos Patriarch of Seleucia-Ctesiphon,
„Orientalia Christiana Analecta”, 181, 179 - 200.
MACUCH M. (2010), Incestuous Marriage in the Context of Sasanian Family Law, [in:] Ancient and
Middle Iranian Studies: Proceedings of the 6th European Conference of Iranian Studies, Held in
Vienna, 18-22 September 2007, M. MACUCH, D. WEBER, D. DURKIN-MEISTERERNST (Hgg.),
Wiesbaden, 133 - 148.
MAKSYMIUK K. (2011/2012), Działalność katolikosa Aby I w kontekście sytuacji Kościoła
nestorianskiego w Iranie w VI wieku, „Szkice Podlaskie”, 19/20, 17 - 24.
MAKSYMIUK K. (2012), „Apostoł” Arabów - Ahudemmeh. Kilka uwag na temat. sporów
doktrynalnych i wiarygodności przekazów źródłowych, „Scripta Biblica et Orientalia”, 4, 183 - 195.
MAKSYMIUK K. (2014), Problem obrony Kaukazu w relacjach irańsko-rzymskich w okresie
sasanidzkim (im Druck).
MAKSYMIUK K. (2015), Geography of Roman-Iranian wars. Military operations of Rome and
Sasanian Iran, Siedlce.
MCDONOUGH (2005) Power By Negotiation: Institutional Reform in the Fifth Century Sasanian
Empire, diss., [file:///D:/Iran%20biblioteka/McDonoughDissertation05-libre.pdf ; Zugriff 28.03.2015].
MCDONOUGH S. (2008), A Second Constantine?: The Sasanian King Yazdgard in Christian History
and Historiography, „Journal of Late Antiquity”, 1.1, 127 - 140.
MCDONOUGH S. (2008a), Bishops or Bureaucrats? Christian Clergy and the State in the Middle
Sasanian Period, [in:] Current Research in Sasanian Archaeology, Art and History, D. KENNET,
P. LUFT (Hgg.), Oxford, 87 - 92.
MENZE V. (2008), Justinian and the Making of the Syrian Orthodox Church, Oxford.

133 | P a g e
NAU F. (1900), Ordonnance de Mar Aba, patriarche nestorien, relative aux de mariage, „Le
Canoniste contemporain”, 23, 20 - 27.
PANAINO A. (2006), References to the term Yast and other Mazdean elements in the Syriac and
Greek Martyrologia, [in:] Proceeding of the Fifth Conference of Iranian Studies, held in Ravenna, 6-
11 October 2003, A. PANAINO, A. PIRAS (Hgg.), Milan, 167 - 182.
PASQUET C. (2004), Le synode de Séleucie-Ctésiphon (410): Quelques remarques sur l'ecclésiologie
des communautés chrétiennes de Perse au Ve siècle, „Connaissance des Pères de l'Église”, 96, 44 - 55.
PEETERS P. (1946), Observations sur la vie syriaque de Mar Aba, catholicos de l’église perse (540-
552), „ Miscellanea Giovanni Mercati”, 5, 69 - 112.
TORRANCE I. (2006), Christology After Chalcedon: Severus of Antioch and Sergius the
Monophysite, New York.
WIGRAM W. A. (2004), An introduction to the history of the Assyrian Church, or, The Church of the
Sassanid Persian Empire, 100-640 A.D., Piscataway (1 ed. 1910).
WILLIAMS A. V. (1996), Zoroastrians and Christians in Sasanian Iran, „Bulletin of the John
Rylands University Library of Manchester”, 78.3, 37 - 53.
WINKLER D. (1997), Miaphysitism: A New Term for Use in the History of Dogma and Ecumenical
Theology, „The Harp”, 10, 33 - 40.
WOOD Ph. (2013), The Chronicle of Seert: Christian Historical Imagination in Late Antique Iraq,
Oxford 2013.
ПИГУЛЕВСКАЯ Н. В. (1979), Культура сирийцев в Средние века, Москва.

Summary

It seems that the 6th century military clashes between Byzantium and Iran stemmed,
at least to some extent, from religious conflicts. The article offers an attempt to analyze the
actions of the king of Iran - Xusrō I taken towards the Christians, especially during the
periods of wars. One may observe a certain dose of tolerance towards the Christians in the
policies of Xusrō I, as the persecutions were generally directed against the apostates from
Masdaism. Xusrō I supported the Persian/Teodorian Church, with parallel attempts to
subduing it to the crown. It seems that support of developing miaphysite Church aimed at
strengthening Iranian influence in the border areas.

Keywords: Persian Church, Iran, Xusrō I., Sassanid Empire

134 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Shah Nadeem AHMAD (United Kingdom)

A new Sasanian helmet in the Musee d’Art Classique de Mougins

Keywords: Sasanian Warfare, Military History, Sasanian Army, Late Antiquity, Helmets,
Armour

Introduction

The helmet was an essential item for Sasanian warriors.1 Several helmets dating from the
Sasanian period are already well known and are found in various museum collections, for
example, in the British Museum, the Baghdad Museum, the Metropolitan Museum of Art New
York, and the Yale Art Gallery. With the exception of the 3rd Century Sasanian helmet from

Figure 1 – The Musee d’Art Classique de Mougins Sasanian helmet, anterolateral view. Photograph
courtesy of the Musée d'Art Classique de Mougins


naddem.i@googlemail.com

1
SKUPNIEWICZ (2007) 9 - 28; LITVINSKY (2003) 176 - 180.
135 | P a g e
Dura Europos (in the Yale University Art Gallery), all such helmets are normally termed
“Sasanian spangenhelms”.2 Many of them are highly decorated, with silver embossed foil (0.1 –
0.2 mm thick) covering the segments, or with copper-alloy covering on the strips.3

Fig. 2-3. From the left: The Musee d’Art Classique de Mougins Sasanian helmet, posterior view.
Photograph courtesy of the Musée d'Art Classique de Mougins. The Musee d’Art Classique de Mougins
Sasanian helmet, lateral view, Photograph courtesy of the Musée d'Art Classique de Mougins.

Fig. 4. The Musee d’Art Classique de Mougins Sasanian helmet, detail of the top plate. Photograph
courtesy of the Musée d'Art Classique de Mougins.

2
OVERLAET (1982) 189 - 206.
3
OVERLAET (1982) 189 - 206; KHORASANI (2006).
136 | P a g e
Fig. 5. The Musee d’Art Classique de Mougins Sasanian helmet, interior / inferior view. Photograph
courtesy of the Musée d'Art Classique de Mougins.

Typology of Sasanian helmets

Before examining the Mougins Musee helmet in detail, it is important to look at the
typology of Sasanian helmets. These can be broadly broken down into the following categories,
based on their construction (not on their aesthetic appearance). This typology is further
explained in accompanying Figures.
1. Single piece helmets. Such a helmet was excavated from the Persian Gulf (Figure 11)
but is currently undated 4. Such helmets are also known from the period of the Arab
conquest5 and from Central Asia6 around the same period. They also appear on
Sasanian art, notably in the rock-carved jousting scene at Firuzabad and in a cameo
showing Shapur I's victory over the Roman Emperor Valerian.
2. Ribbed helmets. These consist of a single-piece helmet strengthened with multiple
vertical and horizontal bands riveted on to it. Such helmets are better known in
a Sarmatian context and famously appear depicted on Trajan's column. The helmet

4
TOFIGHIAN (2011) 1 - 5.
5
MOHAMED (2008) 314.
6
LITVINSKY (2003) 176 - 180.
137 | P a g e

Figure 6. – The Metropolitan Museum of Art
Sasanian helmet, anterolateral view. The
Metropolitan Museum of Art, Rogers Fund,
1962, www.metmuseum.org
from Taxila, dated to the Saka or
Kushan periods, is of similar
construction.7 A similar helmet is
depicted on a Kushan terracotta
from Kashka Darya.8 In
a Sasanian context, such a helmet
appears on a terracotta from Tepe
Yahya (Figure 12) dated from
before 400 AD.9 Comparable
helmets are also known in Korea
and Japan in late antiquity.
3. Bandhelms. These helmets are
consist of a shell in two halves,
joined by a coronal band. The
most famous example of
a Sasanian bandhelm is the ridge
7
MARSHALL (1951) 550; NIKONOROV
(1997) 13, 67.
8 11
LITVINSKY (2003) 176 - 180.
9
LAMBERG-KARLOVSKY, LAMBERG-
KARLOVSKY (1971) 102 - 111.
helmet from Dura Europos
(Figure 13).10 Bandhelms may
have their origin with the
Kushans, as bandhelms are
depicted on the sculptures of
Khalchayan.11 Bandhelms are
extremely common on Haniwa
Japanese figurines, and their use
from Western Europe to Japan is
testament to their popularity.
4. Concentric helmets. These are
related to bandhelms, but consist
of a number of coronal bands
riveted together to form the
helmet. There is one depiction of
such a helmet in a Sasanian
context. It comes from Naqsh-e-
Rostam. However, such helmets
also became popular in the 5th –
12th Centuries among the
Romano-Byzantines.12
5. Crossed spangenhelms. In
a Sasanian context, crossed
spangenhelms consist of four
plates that have been joined
together with two spangen. The
coronal spangen overlaps the top
of the transverse spangen. This is
the most common type of
Sasanian helmet known from
archaeological finds, and is the
helmet most typically associated
with Sasanian warriors. Examples
can be seen in the British
Museum, the Metropolitan
Museum of Art New York, the
Romische Germanische
Zentralmuseum (RGZM) in
Mainz, and the Baghdad Museum.
10
JAMES (2010) 104-105.
PUGACHENKOVA (1966).Plate XXVI,
XXVII.
12
BISHOP, COULSTON (1993) 167 - 172.
138 | P a g e
 Such helmets are also known in a Sarmatian context,13 Sarmatian context and the
famous Sasanian examples may have had Sarmatian or Arsacid (Parthian) antecedents.
See Figure 6-10.
1. Radial spangenhelms. This form of spangenhelms is made with multiple plates and
multiple strips that meet at the apex. There are two such excavated helmets from
a Sasanian context, both of which are Sogdian or Central Asian in form. It is unclear
whether or not the low-dome helmet depicted on the Taq-e-Bostan equestrian relief is
a radial spangenhelm or a low crossed spangenhelm.
2. Lamellar helmets. Lamellar helmets consist of plates laced together. There is one
depiction of such a helmet from the Taq-e-Bostan capital.14 In construction, this helmet
appears almost identical to a 5th Century example from Liaoning Province, China.15
This could again be seen as an example of Central Asian influence. Lamellar helmets
are similarly known from several Eurasian finds16 and are ubiquitous in Inner Asian
art.17 Another lamellar helmet was found at Shaikhan Dheri, in a Kushan context, and
is dated to the 3rd century18.

Category 5 (the crossed spangenhelm) requires further subdivision because of the

substantial number of known helmets that can be placed in that group. Stylistically, they can be

Fig. 7-8. From the left: The Romische Germanische Zentralmuseum helmet, anterior view. Photograph
courtesy of Damien Fegan. The Nineveh helmet from the British Museum, anterior view. © Trustees of
the British Museum.

13
ZUBOV, RADYUSH (2014) 94 - 104.
14
SKUPNIEWICZ (2007) 9 - 28.
15
RONGJIN, SHAOYI (2008) 293.
16
SKUPNIEWICZ (2007) 9 - 28.
17
LECOQ (1925) 57.
18
NIKONOROV (1997) 14, 67; ALLCHIN (1970) 113 - 120.
139 | P a g e
placed into three sub-groups. The “Mesopotamian” and “North Iranian” groupings have already
been proposed.19 North Iranian helmets typically have broad bands that are entirely separated
and taper only slightly. Furthermore they do not feature the sharp angle (when seen from the
front) known on the Mesopotamian group and on Arsaco-Sasanian kolah hats. A typical North
Iranian helmet is the one seen in the Metropolitan Museum of Art (MMOA), seen in Figure 6,
and one of the Amlash helmets in the RGZM can also be placed into this category and is seen in
Figure 7. The Mesopotamian group is more angular, and the front-to-back strip is connected
with the side strips above the browband. A typical example is the Sasanian helmet in the British
Museum, seen in Figures 8 and 9.

Fig. 9-10. From the left: – The Nineveh helmet from the British Museum, lateral view. © Trustees of the
British Museum. The Nineveh keyhole helmet from the British Museum, posterolateral view. © Trustees
of the British Museum.

In the light of several new helmets that have been excavated, a third group can now be
proposed – termed “keyhole” helmets. There are now currently several known examples. In
terms of their overall geometry they are similar to the Mesopotamian group, however the
front-to-back and side strips are disjointed at the base above the browband, whereas in the
Nineveh group they are continuous at the browband. The bands are cut in such a way that the
exposed part of the segment resembles a keyhole. The most well-known example of such
a helmet is in the British Museum and was excavated at Nineveh (Figure 10). However, several
others have been unearthed in Siberia, often covered entirely in copper-alloy. Their presence in
Siberia, and may have been linked with the fur trade.20

Of note, there are two European helmets that match Sasanian helmets in construction and
aesthetic. One is a 6th Century helmet also in the MACM, obtained on auction from Herrman

19
OVERLAET (1982) 189 - 206; JAMES (1986) 107 - 134.
20
MIKS (2009) 395 - 538; FRYE (1972) 263 - 269.
140 | P a g e
Historica, and the other is in the Romische-Germanische Zentralmuseum (RGZM), also dated to
the 6th Century. They differ from Sasanian helmets in their exact geometry and pattern of rivets,
and are likely to have been made in Europe in a Sasanian fashion, rather than being Sasanian
exports (such as the two keyhole helmets found in Siberia).

Sasanian helmets were often worn with additional protection for the back of the head and
the neck.21 In the early Sasanian period, this could consist of either mail or scale armour. Mail is
depicted as forming an aventail on a 3rd Century graffito of a spear-armed horseman from Dura
Europos22, and fragments of mail were found in a 3 rd Century context associated with the
helmet from Dura Europos23. Scale aventails are shown on the rock reliefs of Firuzabad and
Naqsh-e-Rostam. By the late Sasanian period, this scale form had been replaced entirely by
mail armour, and a mail aventail can be seen hanging from the helmet on the carving at
Taq-e-Bostan, where it covers the face of the rider. Mail was also found inside the helmet bowl
of the keyhole helmet from the British Museum, being made with extremely fine links. This
indicated the use of a coif rather than an aventail. Coifs are also frequently depicted on the
artwork of Sogdiana.24

Fig. 11. A one piece helmet excavated from the Persian Gulf. Photograph courtesy of Touraj Daryaee.

21
ALOFS (2015) 132 - 154.
22
KUBIK (2015).
23
JAMES (1986) 107 - 134 ; JAMES (2010) 104 - 105.
24
AZARPAY (1981) 125.
141 | P a g e

The Musee d’Art Classique de Mougins
helmet
The helmet in Musee d’Art
Classique de Mougins (MACM) is of
a new type aesthetically, but is still related
to all known Sasanian helmets in
construction. It is tall, at 34.5 cm, making it
the tallest known Sasanian helmet. It is
14cm in width and 21 cm in length. The
helmet came to the museum from a private
collection in the UK, but its whereabouts
prior to this is unknown. It is made in
copper-alloy and steel with decorative
elements in silver. (Fig. 1)
Fig. 12. A figure from Tepe Yahya showing a
warrior wearing a ribbed helmet, 4th Century
AD. Photograph courtesy of Carl Lamberg-
Karlovsky.
The construction of this helmet is of
the “bandhelm” variety. It features two
halves of the hemisphere, joined together
by a coronal strip, and strengthened with a
browband. Curiously, the coronal band is
made up of two sections – one anterior and
one posterior, joined at the summit of the
helmet with a square plate decorated with
a dotted motif and joined on by rivets.
Silver crescent moons are riveted near the
base of both the anterior and posterior
coronal bands, while heraldic devices are
also riveted onto the sides of the helmet.
Unlike many known helmets, it does not
feature a sharp angle on the coronal band.
Several of the rivets are rod shaped with
a square cross section, in a similar fashion
to the helmet in the Metropolitan Museum
of Art New York, while several other rivets
are silvered and hammered flat. Four
triangular rivets are seen on the top,
attaching a plate at the summit of the
helmet, to which is attached a ring,
presumably for attaching a korymbos or
ribbons. The browband, the crescent moon,
the square plate at the summit, and the
heraldic devices on the sides are all
decorated with a dotted motif. The heraldic
device consists of a larger crescent moon,
joined by a strip to a smaller crescent moon
within it. A series of holes can be seen on
the lower edge of the browband, possibly
for a leather edging or lining.
Comparison with other helmets
The overall shape and construction
lies somewhere between the helmet from
Dura Europos25 and the known helmets
from Cheragh Ali Tepe.26 The helmet from
Dura Europos has been labelled as a “ridge
helmet” due to the large ridge seen on the
front-to-back strip, but we can nevertheless
categorise is as a bandhelm because of the
construction. Unlike all other known
25
JAMES (2010) 104 - 105.
26
OVERLAET (1982) 189 - 206; GRANCSAY
(1963) 253 - 262.
142 | P a g e
Sasanian helmets, it is made entirely of iron and features no copper-alloy decoration. It is 25
cm tall, 25.5 cm long, and 16 cm wide. It features several small holes spaced closely
together along its lower edge which were used for suspending a mail aventail and possibly
a mail face covering. Like a helmet depicted on the much later rock relief at Taq-e-Bostan, it
has separate eyebrows that are riveted on to the surface. James27 has interpreted this as
evidence for a nasal plate,28 however it is more likely that it was used as a point for hanging
the mail face covering, as seen on the equestrian relief at Taq-e-Bostan. The Dura Europos
helmet has a fairly sharp and angular shape, accentuated by means of the ridge. Ridges do
not appear on any other known Sasanian helmet, but the angular shape is typical for helmets
of the Mesopotamian group. This helmet is frequently cited as the origin for late Roman
ridge helmets.29 Much like the Dura Europos helmet, the MACM helmet only has a coronal
band and no transverse band, but unlike the Dura helmet, it lacks a ridge, a cylindrical finial,
eyebrows, and holes for mail, and the coronal band is made in multiple parts. In fact the
holes on the MACM helmet are more likely to have been holes by which an edging or lining
was laced on as they are too far apart and too far from the edge of the browband to have
been used for directly hanging a mail aventail. Furthermore, the MACM helmet is much
more ornate.

The shape of the MACM helmet bears much greater similarity to the North Iranian
group of spangenhelms than it does to any other group. The coronal band is broad and
relatively flat, similar to the examples in the Musees Royaux d'Art et d'Histoire in Brussels,
and the Metropolitan Museum of Art in New York. The crescent moon on the front of the
helmet is similar to a helmet in the Romische-Germanische Zentralmuseum in Mainz. The
rod shaped rivets, which are used on the bowl of the helmet, are also similar to the Sasanian
helmet in the Metropolitan Museum of Art, New York. 30

The heraldic devices on the side of the helmet are not known on any other surviving
helmets, but may be seen in Sasanian art. In particular, the third knight on the Firuzabad
combat scene wears a helmet with a heraldic device marking his clan, and such a device is
also seen on a defeated rider at Naqsh-e-Rostam. Devices were clearly common on headgear
and many examples are known from seals and rock reliefs. 31

Dating the helmet

The helmet was not acquired through a controlled excavation and as a result it is not
possible to give a definite date. The Mougins Musee has provisionally dated it to the 4 th - 6th
Century. However several features can be used to date the helmet – namely the overall
construction, the presence of heraldic decoration, and the style of the rivets used in its

27
JAMES (2010) 104 - 105.
28
JAMES (2010) 102 - 105.
29
JAMES (1986) 107 - 134.
30
GRANCSAY (1963) 253 - 262.
31
GYSELEN (2008) 32 - 34.
143 | P a g e
construction. The remarks on the dating of the helmet will come only from an aesthetic and
typological viewpoint, rather than from any analysis of the metal.

1) Construction
In terms of construction, bandhelms may represent a transitional form between
single-piece helmets and spangenhelms. Bandhelms in Iran had a longevity of at least 300
years, from the early Kushan period, until the early Sasanian period. However, due to the
lack of a large enough sample of formally dated helmets, it is impossible to give a firm
period by which they were phased out. There are no bandhelms in the artwork of Sogdiana
or Xinjiang. The latest known bandhelm from a West Asian context is a Roman ridge
helmet from Jordan, provisionally dated to the 6 th Century AD.32 Bandhelms were known
and well used in western and northern Europe during the 6 th and 7th Centuries AD and
numerous examples have been found, alongside examples of crossed spangenhelms. 33
Additionally, they are commonly seen in the terracotta figurines of Haniwa Japan, where
they are often accompanied with an exaggerated ridge, in a manner similar to that of the
Dura Europos helmet. Post Sasanian Iranian art rarely shows military costume, and
Nishapur art from the Samanid and Ghaznavid period is often too stylised to make out clear
details on the construction of the depicted subject.

Another interesting aspect of the helmet’s construction is the plate at the top of the
helmet. Such plates are rare on Sasanian armament, but are observed in three other known
helmets – namely the keyhole helmet from the British Museum, the low-dome spangenhelm
from the Romische Germanische Zentralmuseum (RGZM), and the complex multi-part
Amlash-style helmet from the Los Angeles County Museum of Art (LACMA). All three of
these helmets date from the late 6th – 7th Centuries, and as such, a plate on the top can be
seen as a feature of late Sasanian helmets. In the case of the MACM helmet, this square
plate was structural and not purely decorative, and was used to join together the anterior and
posterior coronal bands. It is unknown whether the plate on the summit was structural or
purely aesthetic in the British Museum, RGZM, and LACMA helmets.

Aesthetically the construction bears greater similarity to the Amlash / Northern type
helmets than the Mesopotamian / Nineveh or keyhole helmets. Northern helmets have
a broad coronal band without an exaggerated angle, similar to the MACM helmet, whereas
the coronal band on the Nineveh helmets is generally sharply angled and much narrower.
The earliest date for a Northern type helmet is the 4 th – 5th Century Sasanian helmet in the
MMOA (tentatively dated)34. However the geometry of the coronal band did not change
significantly from the 4th – 5th Century to the 6th – 7th Century, as can be evidenced in the
Amlash helmet from Brussels35. The only differences between the Brussels helmet and the

32
NICOLLE (1996) 22.
33
MORTIMER (2011) 28 - 44.
34
GRANCSAY (1963) 253 - 262.
35
OVERLAET (1998) 267 - 297.
144 | P a g e
MMOA helmet are the style of the rivets used, and that the Brussels helmet also features
a feathered decoration on the spangen as well as the plates.

2) Rivets
Rivets are a feature commonly used to date Sasanian helmets. It has been noted that
the rivets in the early Sasanian helmet at Dura Europos were of a simple, slightly domed
shape. However, the late Sasanian helmets from Nineveh and Sogdian helmets often have
large, fully spherical rivets that add to the decorative effect, as do the “keyhole” helmets.
Smaller spherical rivets can also be seen on some late Sasanian swords, 36 for example, the
silver-decorated sword in the British Museum.

In addition to the above types of rivet, we also observe triangular rivets and rod-
shaped rivets on Sasanian armament. Rod shaped rivets, seen on the MACM helmet, are
also seen on the Sasanian helmet from the Metropolitan Museum of Art, which has been
dated tentatively to the 4th – 5th Centuries.37 These rivets are frequently square in cross
section, as can be seen in detail in the MACM helmet. In the MACM helmet they are used
to join the coronal band to the segments in a fashion similar to the Metropolitan Museum of
Art (MMOA) helmet. Triangular rivets are seen in the Sasanian gauntlet from Amlash, 38
where they were used on the wrist / forearm portion of the gauntlet. They are otherwise rare.
However, they are observed on a Tibetan helmet in the Metropolitan Museum of Art, dating
from the 8th – 10th Centuries.39 Triangular rivets in the MACM helmet have been used to
attach a plate to the top of the helmet. The flat rivets seen in MACM helmet are not seen
anywhere else and represent a new form of rivet in Sasanian armament. Here they are used
to attach the browband to the upper portions of the helmet, and an additional central rivet
lies in the middle of the browband for purely decorative purposes. This feature can also be
regarded on the 7th Century Amlash helmet in the RGZM, and the LACMA helmet (also
dated 7th Century), and as such, can be regarded as a late feature. Despite their flattened
shape, it is clear from their size and colour (silvered) that they were also intended to have
a strikingly decorative effect. Finally, the MACM helmet also features spherical rivets,
which are here used to join the heraldic motifs and crescent moons onto the helmet bowl and
bands. These types of rivets are known from the Amlash helmet in the RGZM. Spherical
rivets are believed to be a feature of the 6th - 7th Centuries and not earlier.

The use of decorative rivets can also be evidenced in the post-Sasanian period, and
are seen on an Umayyad fresco at Qasr Amra in Jordan, dated to the early 8 th Century AD.
Here, a warrior wears a helmet with a zig-zag outline and a shape matching Sasanian
crossed spangenhelms – the zig-zag outline can be interpreted as decorative rivets. In
contrast, the rivets on the MACM attaching the heraldic silver plates to the helmet are small

36
OVERLAET (1982) 189 - 206; (1998) 267 - 297; MASIA (2000) 185 - 289.
37
GRANCSAY (1963) 253 - 262.
38
NICOLLE (2012) 38.
39
LAROCCA (2006) 68 - 69.
145 | P a g e
and unremarkable – in a fashion similar to the RGZM helmet, which features a decorative
moon in the middle just above the browband.

The MACM helmet features four types of decorative rivets, and one type of
unremarkable, purely structural rivet. With the exception of the large, flat, silvered rivets,
the other rivet types (rod shaped, spherical, and triangular) are known from other items of
Sasanian armament and vary in their date. The earliest estimation of the other helmet
featuring rod-shaped rivets is from the 4th Century (although this is speculative), whereas the
latest estimation of the gauntlet featuring triangular rivets is the 7 th Century. Spherical rivets
are only known from the 6th Century onwards, and do not appear on earlier helmets. It is
unknown whether this helmet represents an earlier introduction of triangular and spherical
rivets, a 300 year longevity of rod-shaped rivets, or whether the late features on the MACM
helmet can be used to redate the MMOA helmet to the late Sasanian period.

3) Decoration
In terms of decoration, the helmet features the decorative rivets mentioned above,
a dotted motif on the browband, and heraldic elements riveted onto the coronal band on the
sides of the helmet. Other helmets featured an embossed feather motif, the use of fabric
coverings, and markers of rank may have been applied via the use of diadems and korymboi.

The dotted motif on the browband is a relatively unusual feature on this helmet. It
has two parallels: in the low-dome helmet in the RGZM; and the one piece helmet excavated
from the Persian gulf,40 however, the execution of the motif is very different. The RGZM
helmet appears to feature a thin sheet of foil, onto which are stamped four rows of dots two
rows at the top of the sheet and two rows at the bottom. The Persian gulf helmet has
a double row of large circles embossed onto a separate sheet of metal and attached as the
browband (in a fashion similar to the depiction of Shapur II’s crown in the MMOA and
what might be a diadem around a lamellar helmet depicted on a capital from Taq-e-Bostan).
In contrast, the dotted motif on the MACM helmet appears to be stamped directly onto the
browband, and consists of one disjointed row. There are no dots in the centre at the back,
whereas at the front, there are two rows, and the slight curvature of the lines make them
appear more like eyebrows. This is a completely new feature on Sasanian armament and has
no parallels in other Sasanian or any other late antique helmets; in contrast, the dotted motif
on the RGZM helmet is continuous and straight. However, several Sasanian helmets did
have cut-outs for the eyes giving the appearance of eyebrows. The keyhole Nineveh helmet
in the British Museum has cut-outs at the front (shaped to the eyes), and smaller cut-outs at
the back (possibly purely decorative in nature). Structurally separate riveted eyebrows with
a cut-out are seen on the Dura Europos helmet, the helmet depicted at Taq-e-Bostan, and
several helmets shown in the artwork Sogdiana.

In terms of decorative appliques, the MACM helmet features four appliques,

decorated with dots, and riveted onto the helmet. On each side of the helmet on the iron

40
TOFIGHIAN (2011) 1 - 5.
146 | P a g e
segments is a motif consisting of a small crescent inside a larger crescent, made out of
copper alloy and attached with silver spherical rivets. This motif bears some resemblance of
motifs seen on certain Hephthalite crowns41 on their coins and paintings, although more
frequently, Hephthalite crowns consist of either circles or tridents inside a crescent moon. 42

The use of appliques on the side can be seen on other helmets, being seen at
Firuzabad on the third knight, and at Naqsh-e-Rostam on the defeated tumbling knight,
however, it is unclear whether these are metal appliques riveted onto a metal helmet, metal
appliques applied onto a textile cover, or textile based decorations such as painting or
embroidery on a textile cover. Regardless of the construction, they nevertheless prove the
existence of heraldic motifs emblazoned onto the side of helmets – a practice also common
with hats.43 In these examples, they were used to indicate the identity or family of the
wearer,44 and it is possible that the motif on the MACM helmet may have been used in
a similar fashion, rather than serving as a mark of rank linked with Central Asian crown
typology. The exact identification of such a motif remains unknown, as there are at present
no known seals or inscriptions with the motif of a small crescent inside a large crescent.

Fig. 13. The Sasanian ridge helmet from Dura Europos, 3rd Century AD. Yale University Art Gallery.

41
HAMID (2014).44, 50 - 52, 59 - 65.
42
HAMID (2014) 45, 55, 66; KAGEYAMA (2007) 11 - 22; STARK (2009) 287 - 305.
43
GYSELEN (2008) 32 - 33.
44
GYSELEN (2008) 32 - 33.
147 | P a g e
 The helmet also features two riveted moon motifs – one on the front, and one on the
back made out of silver and riveted on with copper alloy spherical rivets. The use of
a crescent moon can also be seen in other helmets. For example the Sasanian helmet from
the RGZM features a silver crescent moon riveted above the browband and again decorated
with a dotted motif. The crescent moon was an important feature in Sasanian visual
language and can frequently be seen on the crowns of later Shahanshahs, as well as on
diadems; a practice that was particularly common in Central Asia, and India 45. It is also
incorporated into architectural visual language, such as at Taq-e-Bostan. The helmet in the
RGZM only features a crescent moon on the front, whereas the MACM helmet has
a crescent on the back also. In both cases, there are rivets on each point of the moon, and in
the middle. In both cases, the dotted motif forms an outline of the crescent moon, but it also
marks out a midline on MACM helmet. It is likely that the crescent moon here served as an
indicator of social status or rank, rather than heraldry, due to the presence of crescent moons
on Iranian and Central Asian crown forms. The crescent moon does not feature heavily in
Iranian iconography in the early Sasanian period. Yazdgerd I (399 – 420) is the first
Shahanshah to feature a crescent moon on his royal portrait on his coinage, where it appears
to be the only decorative element in a diadem surrounding a cap and korymbos. However,
Shapur II (309 – 379), on his bust in the MMOA, sports a crescent moon appliqued onto the
anterior merlon on his crown. From the time of Kavad I (488 – 531), the use of a crescent
moon on the front of the crown became ubiquitous, and this persisted into the post-Sasanian
period and into Central Asia as well. In northwestern Europe, the crescent moon motif was
also found in late antiquity46. Due to the longevity of the crescent moon motif, and the
presently unknown significance of the motifs on the side of the helmet, these silver
appliques cannot definitively help us with dating, although the similarity with the 6 th – 7th
Century Sasanian helmet in the RGZM cannot be ignored or understated.

Other Sasanian helmets have been decorated in a number of ways. One of the most
common form of decoration (from museum pieces) is to cover the iron segments with a thin
sheet of silver that has a feather motif embossed into it. This motif may have been linked to
the deity Verethragna47 and was common on Sasanian swords, where bronze and gold are
also used48. The Brussels helmet features a feather motif made using dots on the
copper-alloy spangen of the helmet as well as on the segments. Such a motif has also been
noted on Hunnic weapony49 and in Korea as well, indicating that it was widespread over
Eurasia and may have had Central Asian origins. The motif only appears during the middle
and late Sasanian period so it may have been introduced from Central Asia.

45
KAGEYAMA (2007) 11 - 22; STARK (2009) 287 - 305.
46
MORTIMER (2011) 46.
47
OVERLAET (1982) 189 - 206; GRANCSAY (1963) 253 - 262.
48
KHORASANI (2006) 94 - 97.
49
OVERLAET (1982) 189 - 206; (1998) 267 - 297; MIKS (2009) 395 - 538.
148 | P a g e
 Textile covers for Iranian helmets have also been noted. 50 It is difficult to interpret
monochrome iconography such as coinage and rock reliefs and make definitive statements
about the exact nature of the items depicted. However, some evidence for this may be drown
from such iconographical sources. From the pre-Sasanian period, coinage of Tanlis
Mardates from Margiana often show him in eastern Iranian armour. The details of the tall
armoured collar (neck armour) and the scale or lamellar cheek pieces are clearly visible, but
there are no details on the helmet bowl indicating its construction, even though from its
shape it is likely to have been of the same type as the bandhelms from Khalchayan. This
lack of detailing on the helmet, along with the presence of a heraldic motif, may suggest
a textile cover. From the early Sasanian period, the third knight at Firuzabad wears a helmet
similar in shape to the Dura Europos helmet but also incorporates a heraldic symbol. It is
unknown whether or not this was done directly onto the metal helmet itself or was done on
a textile cover. From the post-Sasanian period, there is a coin of Yazid ibn-Muhallab
showing him in military attire.51 On the obverse we see him wearing a tall item on his head
in the same shape as a kolah, but decorated with appliques, a crescent moon finial, and
a korymbos. The korymbos and crescent moon finial are unknown on Sasanian kolahs but
are seen on crowns, and korymboi are common on helmets as possible markers of status. 52
On the reverse, we see him in full lamellar or scale armour. The detail on his helmet can be
compared and contrasted with the details on the helmet of Abzay, from Bishapur, from the
Umayyad period (Figure 14), which is clearly of a Sasanian crossed spangenhelm in which
construction and the spangen are clearly visible. The helmet of Abzay also features wings
and a crescent finial. As with the Firuzabad knight, it is not clear entirely from
ibn-Muhallab’s coin whether the helmet is a solid metal structure, similar to the 8 th Century
Arab helmet, although of a different shape, 53 or whether it is a Sasanian spangenhelm with
a fabric cover. However the shape is identical to Sasanian helmets, including the one
depicted on the coinage of Bishapur, but is quite different to the one piece helmets from
both Arabia and Sogdiana.

Textile covers may also have been used on Roman and Central Asian helmets. A few
of the 7th Century David plates shows Roman soldiers wearing helmets with a spotted
design. The spotted design comprises of three dots close together, arranged in a triangle.
This is the famous cintamani motif, which was ubiquitous in Sasanian Iran and would later
become very popular among the Ottomans. Soudavar 54 has linked this motif to Tishtrya. The
same decoration appears on some of the cavalrymen depicted on the 8 th – 10th Century
Anikovs plate. Here, some cavalrymen wear helmets with a dotted decoration (previously

50
ALOFS (2015) 132 - 154.
51
HAIDER (1991) 26.
52
SKUPNIEWICZ personal correspondence.
53
MOHAMED (2008) 314.
54
SOUDAVAR (2009) 20.
149 | P a g e
interpreted by Nicolle55 as mail) whereas others wear helmets with a spangenhelm
construction.56

Textually, there is an indication of fabric covers over helmets when Khosrow I is

assisted by a group of Qarenid knights who were covered in green, including their horses. 57
The use of horse armour indicates a heavily armoured cavalry unit, with their armour and
helmets covered with a green textile.

There is one Sasanian helmet that was actually found with traces of textile remaining
the Mesopotamian helmet in the British Museum. This helmet has fairly plain, undecorated
iron segments and rivets of an unremarkable shape. The fabric on this helmet was likely
decorated and divided into three bands that featured the feather motif in different
orientations. It is likely that this motif was embroidered onto the textile covering. However,
on this helmet, the textile decoration only covered the iron segments and not the copper
alloy frame.

Helmets could also be ornamented with symbols of rank. We have already discussed
the use of the crescent moon above, in relation to the MACM and RGZM helmets. Related
to the crescent moon is the spread wing motif, a motif that may have been linked with
royalty and the royal farr.58 The wing motif is rarely seen on Sasanian helmets but is noted
on one rock relief depicting Hormozd II (302 – 209) at Naqsh-e-Rostam. The headdress of
Hormozd II at Naqsh-e-Rostam may be a helmet as it is depicted in a military context.
However, it may also be a crown, and certain details of it are very similar to the crowns on
his coinage. In coinage from the time of Kavad I onwards, wings became a ubiquitous
feature on the finials of crowns. The helmet of Abzay from 8 th Century Bishapur, on his
coinage, shows wings around the base of the helmet and a crescent moon surmounting it the
placement of wings here is similar to that in Central Asia. Wings on helmets were much
more common in Central Asia and Inner Asia. From a Sogdian context, they may be seen on
the famous Kulagysh plate showing two warriors on foot duelling. 59 They can also be seen
attached to the helmet of a warrior in one painting at Panjakent, and wings may also be
depicted in a stylised fashion on the Anikovs plate. They are exceedingly common among
the 6th – 8th Century sculptures of warriors from Qarashahr, where they are worn around the
base of the helmets, and wing-like features appear in on helmets depicted in the 8 th – 10th
Century paintings from Dunhuang, where they appear like cheek pieces cut and folded up to
resemble wings, in a manner similar to much later Tibetan and Bhutanese helmets.60 Wing
motifs also appeared on several Korean helmets during to the later part of the Korean Three

55
NICOLLE (1999) 257 - 258.
56
NICOLLE (1999) 257 - 258.
57
POURSHARIATI (2008) 113; SKUPNIEWICZ (2014) 35 - 59.
58
COMPARETI (2010) 201 - 232.
59
NICOLLE (1996) 59.
60
LAROCCA (2006) 134 - 136.
150 | P a g e
Fig. 14. The Taq-e-Bostan capital, showing a figure in armour and a lamellar helmet. Photo from:
http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=1522763.

Kingdoms period. The combination of a crescent moon and pair of wings was common on
Central Asian diadems,61 and it may be possible to trace a link from the crescent moon and
wings on Sasanian and Central Asian helmets to the kabuto maedate and fukigaeshi on
much later Japanese helmets.

Fig. 15. Coin of Abzay, Bishapur, showing the ruler in a winged Sasanian spangenhelm. Photograph
courtesy of A. H. Baldwin & Sons Ltd, London, www.baldwin.co.uk.

61
HAMID (2014) 44, 51 - 53, 62 - 63; KAGEYAMA (2007) 11 - 22.
151 | P a g e
 Other marks of rank that could be applied to helmets included diadems and
korymboi. The use of different diadems as markers of rank, role, and status has been
expanded upon and catalogued by Gyelesen,62 although here the majority of the diadems
were worn around hats rather than helmets.63 The only military depiction showing a specific
diadem was the spahbed, shown on their seals from the time of Khosrow I’s reforms
onwards. The spahbeds are shown with a diadem consisting of five or six crescent moons
worn at the base of their helmets on their seals. This is a feature seen on the majority of
spahbed seals, but not seen anywhere else, and thus it can be concluded that such a design
was linked to the rank. A seal of a marzban also shows a particular type of diadem,
consisting of five repeated motifs of a trident inside a spread wings motif. 64 However, this is
again worn around a hat rather than a helmet and it is unknown whether this was common
for all marzbans. Diadems are not commonly seen on early Sasanian depictions of helmets,
but can be seen on the lamellar helmet depicted on the Taq-e-Bostan capital, and can be seen
around a crown worn around the helmet of the lancer at Taq-e-Bostan also. Korymboi on
military attire likely evolved from the horsehair plume which was used during the late
Arsacid period, as can be seen on the Parthian knights at Firuzabad. They were also
common on Sasanian crowns and on helmets, where they may also have served as markers
of rank.65

Other remarks on the MACM helmet

It must be noted that despite several symbols indicating a high status for the wearer
of the helmet, such as the crescent moon and the silvered rivets, the helmet itself is of
exceptionally crude workmanship when compared with other known Sasanian helmets.
Even the low-class Dura Europos helmet appears to have more consistent shapes, axes, and
lines that this seemingly high status MACM helmet. The riveting appears uneven, and many
of the straight lines are not fully straight. We can observe irregularities in the shape of the
browband, the rivets are set slightly differing distances from each other and are not in
a straight line, and there is a great deal of deviation in the holes at the base of the helmet
used for attaching an edging or lining. The centre of the coronal band doesn’t appear to be
perfectly in line with the centre of the browband, and the embossed angle going along the
midline of the coronal bands is disjointed in parts. The embossed midline on the anterior and
posterior coronal bands are also misaligned and do not meet perfectly in the middle at the
summit of the helmet. In contrast, the other known Sasanian helmets have relatively perfect
geometry, even accounting for damage over time. The relative high-class of the decorations
on the helmet does not correlate with the irregular workmanship on the helmet. Might it be
possible that this Sasanian helmet is in fact a post-Sasanian helmet produced for a local lord
with limited resources but attempting to imitate earlier high status Sasanian warriors? This is

62
GYSELEN (2008) 35 - 37.
63
GYSELEN (2008) 35 - 37.
64
GYSELEN (2008) 35.
65
SKUPNIEWICZ personal correspondence.
152 | P a g e
a question that unfortunately can only be answered by metal analysis to give a firm date to
the helmet. Nevertheless, is a tempting possibility when we consider some of the other
irregular features on the helmet such as the variable dating and style of the rivets.

Remarks on the development of Iranian helmets in late antiquity

Taking into account all iconography and known examples of helmets, we have
a large sample size dating from the Arsacid and Kushan periods until the post-Sasanian
period and we may be able to construct a speculative timeline of the development of Iranian
helmet technologies. This can be augmented by examples of similar construction from
across Eurasia. In the ancient and late antique periods, we can observe a trend from one-
piece helmets, to helmets made of multiple parts riveted together. In the medieval periods
and beyond, this trend reverses somewhat and helmets made of a single piece once again
become common.

The earliest helmets in Asia (excluding scale and lamellar helmets, which have
an entirely different genealogy) were one-piece helmets, such as the one-piece bronze
“Kuban” helmets worn by the Sakas and Scythians. Numerous examples of these have been
excavated66. Subsequently Hellenistic type helmets were introduced by the Greeks following
Alexander’s invasions.67 These one piece helmets may have given rise to the earliest
bandhelms, such as those seen at Khalchayan. As in Europe several centuries later, this
would make production easier and cheaper and allow greater numbers of helmets to be
produced.68 These bandhelms may have led to the development of crossed spangenhelms by
the addition of a transverse band, or to radial spangenhelms by splitting the coronal band in
two, adding other radial bands, and a centre or finial at the top. It should be noted that
although crossed spangenhelms were ubiquitous in Iran, the earliest find of a radial
spangenhelm is from the early 4th Century in Roman Egypt – the Deir el Medineh
helmet – although there is iconographic evidence for the use of radial spangenhelms in
Europe two centuries prior to this. Unfortunately, due to the lack of adequate iconography or
archaeological finds, it is not yet possible to construct the genealogy of radial spangenhelms
in Central Asia. However, such helmets became ubiquitous in this region from the 6 th
Century onwards, as can be evidenced in Sogdian artwork. 69

One piece helmets may also have given rise to ribbed helmets. With the exception of
the Taxila helmet, which is poorly described, all evidence for such helmets in western and
Central Asia come from iconography rather than finds and so their exact construction and
evolution remains unknown. However, there are a number of Japanese ribbed helmets that
consist of a coronal band and ribs going in the same direction, so it is possible that such
helmets were derived from bandhelms rather than directly from one piece helmets.

66
LITVINSKY (2003) 176 - 180.
67
NIKONOROV (1997) 48.
68
JAMES (1986) 107 - 134.
69
AZERPAY (1981) 125.
153 | P a g e
Conclusion

The new Sasanian helmet in the MACM has several features that make an exact
attribution and dating of the helmet difficult. These features include the overall bandhelm
construction, the rivet shape and style, and the decorative motifs used on the helmet. The
helmet is unique among all known Sasanian helmets and this can provide useful insight on
the development of helmets and armament in Sasanian Iran and western and Central Asia as
a whole. Further analysis, including metal analysis, may be required for definitive dating of
this magnificent piece.

Bibliography

ALLCHIN F. R. (1970), A piece of scale armour from Shaikhān Dherī, Chārsada (shaikhān dherī
studies, 1), „Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland (New Series)”, 102, 113 -
120.
ALOFS E. (2015), Studies on Mounted Warfare in Asia III: The Iranian Tradition Cavalry Equipment,
Infantry, and Servants, c. CE 550-1350, „War in History”, 22. 2, 132 - 154.
AZARPAY G. (1981), Sogdian Painting: The Pictorial Epic in Oriental Art, Los Angeles/London.
BISHOP M. C., COULSTON J. C. N. (1993), Roman Military Equipment from the Punic Wars to the
Fall of Rome, London.
COMPARETI M. (2010), The Spread Wings Motif on Armenian Steles: Its Meaning and Parallels in
Sasanian Art, „Iran and the Caucasus”, 14. 2, 201 - 232.
FRYE R. N. (1972), Byzantine and Sasanian trade relations with northeastern Russia, „Dumbarton
Oaks Papers”, 26, 263 - 269.
GRANCSAY S. V. (1963), A Sasanian Chieftain's Helmet, „The Metropolitan Museum of Art
Bulletin, (New Series)”, 21, 253 - 262.
GYSELEN R. (2008), Great-commander (vuzurg-framadar) and court counsellor (dar-andarzbed) in
the Sasanian empire (224-651) : the sigillographic evidence, Roma.
HAIDER S. Z. (1991), Islamic arms and armour of Muslim India, Lahore.
HAMID N. (2014), Agency in Material? The Iconography of Headdresses at Bamiyan and what it
suggests about Relations with neighboring regions between the 5th and 8th Centuries A.D., Leiden.
JAMES S. (1986), Evidence from Dura Europos for the Origins of Late Roman Helmets, „Syria”, 63,
107 - 134.
JAMES S. (2004), Excavations at Dura Europos: Final Report VII: Arms and Armour and other
Military Equipment, London.
KAGEYAMA E. (2007), The Winged Crown and the Triple-crescent Crown in the Sogdian Funerary
Monuments from China: Their Relation to the Hephthalite Occupation of Central Asia, „Journal of
Inner Asian Art and Archaeology”, 2, 11 - 22.
KUBIK A. L. (2015), A new view on the possible reconstruction of the “famous clibanarius” graffiti
from Dura Europos, „Akanthina” forthcoming.
LAMBERG-KARLOVSKY C. C., LAMBERG-KARLOVSKY M. (1971), An early city in Iran,
„Scientific American”, 224. 6, 102 - 111.
LAROCCA D. J. (2006), Warriors of the Himalayas. Rediscovering the Arms and Armor of Tibet,
New York.
LECOQ A.. von (1925), Bilderatlas zur Kunst und Kulturgeschichte Mittel-Asiens, Berlin.
LITVINSKY B. A. (2003), Helmet: In Pre Islamic Iran, „Encyclopaedia Iranica”, 12. 2, 176 - 180.
MARSHALL J. H. (1951), Taxila : an illustrated account of archaeological excavations carried out at
Taxila under the orders of the Government of India between the years 1913 and 1934, London.

154 | P a g e
MASIA K. (2000), The Evolution of Swords and Daggers in the Sasanian Empire, „Iranica Antiqua”,
35, 185 - 289.
MIKS C. (2009), Relics of an Early Medieval Elite Tomb, „Jahrbuch des Römisch-Germanischen
Zentralmuseums”, 56, 395 - 538.
MOHAMED B. (ed.), (2008), The Arts of the Muslim Knight. The Furusiyya Art Foundation
Collection, Milano.
MORTIMER M. (2011), Woden's warriors : warfare, beliefs, arms and armour in Northern Europe
during the 6th and 7th centuries, Little Downham, Cambs.
KHORASANI M. M. (2006), Arms and Armor from Iran: The Bronze Age to the End of the Qajar
Period, Tubingen.
NICOLLE D. (1996), Medieval Warfare Sourcebook: Christian Europe and Its Neighbours, London.
NICOLLE D. (1999), Arms and Armour of the Crusading Era, 1050-1350: Islam, Eastern Europe and
Asia, London.
NICOLLE D (1996), Sassanian Armies: Iranian Empire Early 3rd to Mid-7th Centuries AD, Montvert
Publications.
NICOLLE D. (2012), The Great Islamic Conquests AD 632-750, Oxford.
NIKONOROV V. (1997), Armies of Bactria, Stockport.
OVERLAET B. J. (1982), Contribution to Sasanian Armament in connection with a decorated
Helmet, „Iranica Antiqua”, 17, 189 - 206.
OVERLAET B. J. (1998), Regalia of the Ruling Classes in Late Sasanian Times: The Riggisberg
Strap Mountings, Swords, and Archer’s Fingercaps, [in:] Entlang der Seidenstrasse:
Fruhmittelalterliche Kunst zwischen Persien und China in der Abegg Stiftung, K. OTAVSKY (ed.),
Riggisberg, 267 - 297.
POURSHARIATI P. (2008), Decline and Fall of the Sasanian Empire: The Sasanian-Parthian
confederacy and the Arab conquest of Iran, London/New York.
PUGACHENKOVA G. A. (1966), Khalchayan, Tashkent.
RONGJIN B., SHAOYI Z. (2008), Armor restoration, Elephant Prints.
SKUPNIEWICZ P. (2007), Helm wojownika przedstawionego na kapitelu w Tak-e Bostan, „Acta
Militaria Mediaevalia”, 3, 9 - 28.
SKUPNIEWICZ P. (2014), Sasanian Horse Armour, „Historia i Świat”, 3, 35 - 59.
SOUDAVAR A. (2014), Mithraic Societies: From brotherhood to religion’s adversary, Houston.
STARK S. (2009), Central and Inner Asian Parallels to a Find from Kunszentmiklós-Bábony
(Kunbábony): Some Thoughts on the Early Avar Headdress, „Ancient Civilizations from Scythia to
Siberia”, 15, 287 - 305.
TOFIGHIAN H. et al., (2011), Sasanians in the Persian Gulf according to Archeological data,
Sasanika Archaeology 4, 1 - 5 [http://www.sasanika.org/wp-content/uploads/sas-arch211.pdf , access:
1.05.2015].
ZUBOV S. E., RADYUSH О. А. (2014), Шлемы Среднего Поволжья в среднесарматское время,
„Уфимский археологический вестник”, 14, 94 - 104.

Summary

This article will describe a previously unknown helmet in the Musee d’Art
Classique de Mougins (MACM) in southern France. The helmet is of the “bandhelm”
variety and is decorated with heraldic motifs plus silvered rivets. The helmet bears some
resemblance to known helmets from Cheragh Ali Tepe / Amlash but also differs in several
crucial ways. In the light of this new example, a new typology of Sasanian helmets and
some novel insights on the development of Sasanian helmets is also offered.

155 | P a g e
Acknlowedgements

Many thanks to Katia Schorle of the Musee d’Art Classique de Mougins for providing
photographs, measurements, and information on the MACM helmet, and to Adam Kubik
and Patryk Skupniewicz for discussing some of the ideas in this article.

Keywords: Sasanian Warfare, Military History, Sasanian Army, Late Antiquity, Helmets,
Armour

156 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Adam Lech KUBIK* (Siedlce University, Poland)

Shah Nadeem AHMAD** (United Kingdom)

Bronze mace with three rams' heads from Ashmolean Museum, University
of Oxford
Keywords: Sasanian Warfare, Military History, Sasanian Beliefs, Central Asian Beliefs, Late
Antiquity, Maces, Sceptres

Plate 1.a Bronze mace with three rams' heads from the Ashmolean Museum, University of Oxford.

A mace with three rams’ heads is kept at

the Department of Antiquities of
Ashmolean Museum (Pl. 1) in the
University of Oxford. It was acquired from
the Bomford collection in 1971. P. R. S.
Moorey1 initially dated the mace to the
early 1st Millennium BC, but a revised
dating to the Sasanian period is more likely
in the light of several maces that have
come to light from the Arsacid-Sasanian
and post-Sasanian periods. The Ashmolean
mace is constructed with three rams’ head

Plate 1.b Bronze mace with three rams' heads

* Institute of History and International
from the Ashmolean Museum, University of
Relations; atakan-al-vefa@wp.pl
Oxford, the mace head.
** naddem.i@googlemail.com

1
MOOREY (1966) 47.
157 | P a g e
attached to a metal socket. It features pronounced bumps and a distinct handle ending in
a closed hand holding a ball. The zoomorphic heads with almond shaped faces have markedly
rounded eyes, clearly visible ears and horns. The horns also have scratches marking the
segmented construction of the horn. The neck of the mace head is embellished with a “triple
dot” motif. The zoomorphic head ends with a “double pearl necklace” motif, and after that
transforms into a hexagonal form ending with another collar. The straight shaft finishes with the
handle. The handle itself has a round cross section and starts with a polygonal bump and ends
with a closed hand or fist holding a ball or orb complete with a “pearl necklace” in the upper
part. The dimensions of this artifact are: its total length 56,7 cm, the mace head 5 cm x 5,8 cm.

Introduction

Maces have a unique place in the imagery, religion and tradition of Iran,2 but research
in the subject is very limited. An attempt to classify this kind of weaponry was made by
M. M. Khorasani, who placed zoomorphic maces in the third group of his classification. 3 But it
must be said that Khorasani's classification only shows the simplest similarities of the shape of
the maces and has not been helpful in studies on the dating or origin of Iranian maces. Some
statements about a possible future typology of Iranian zoomorphic maces were presented in
A. L. Kubik's work “About one group of Iranian maces in the context of the new find from
Sivas, Turkey: an analysis from the Sasanian to the Safavid Period”, published in 2014. 4 Here
Kubik explored common elements among the parts of the maces which could be helpful in
a future grouping or in creating a proper typology. Some similar elements in such maces may
also suggest close relations between them and even suggest similar dates for these object.

Some possible further observations about animal headed maces 5

In addition to the common elements among the parts of maces, discussed by Kubik in
his work, the most obvious element in overall typology is the form of the head. All the maces

2
HARPER (1985) 246; DOOSTKHAH (2002) 165 - 166; KHORASANI (2006a) 251; KUBIK (2014)
156; KUBIK (2015).
3
KHORASANI (2006a) 251 - 261.
4
KUBIK (2014) 154 - 180.
5
See KUBIK (2014), where the main theses are:
1) Canonical weapons of the Sasanians consisted of swords, spears/lances and javelins, and archery
equipment. Other forms of weaponry do not appear as commonly in Sasanian art (including
maces).
2) The provenance of the maces from the beginning of the Sasanian period until the rise of Islam is
rather problematic. The author has shown in his work that an analysis of Kushan and post-
Kushan (Eastern Iran territory) material is an important aspect.
3) Some of the maces in this type, independent of the type or shape of the mace, share common
elements including: hand on the bottom of the handle, Heraclean knot, and a small additional
bull head which can be observed also in post-Sasanian finds. This enables us to group and date
more closely some of the maces/scepters with zoomorphic and anthropomorphic mace heads.
4) The art forms and objects from the new eastern provinces may have been absorbed and then
evolved into new forms in the heartlands and main territories of the Sasanian dynasty in the late
Sasanian period, most likely after the conquests of Xusro I Anushirwan.
158 | P a g e
from the third group in Khorasani's classification, known to the current authors, can be
described in two ways as either single or multiple animal or human heads. Furthermore, one can
divide the heads into human (male and female) or animal (bull, goat, lion, bird).

Plate 2. Stamp of the Sasanian seal from Derbent showing two animals, possibly a bull and a ram, whose
long necks tie in the middle of the seal in a so called Heraclean knot plus a surrounding inscription. After:
M. Gadjiev.6

Mace heads in the form of multiple anthropomorphic or zoomorphic heads appear to

have been an important item of regalia used by the individuals of high status in Iran and Central
Asia. Mace heads with multiple zoomorphic heads were also well known in Assyria and
Luristan in the 1st Millennium BC,7 with a strong symbolic and mythological connection.
Curiously, this type of regalia was abandoned in Sasanian art; 8 nevertheless some researchers
still wrongly connect the evolution of animal-headed maces, or gorz,9 with the Shahnama of
Ferdowsi as a primary source for the study Sasanian arms and regalia. 10 It needs to be stated
that the Shahnama epic was written for Mahmoud of Ghazni, several centuries after the fall of
the Sasanians. From the reports of Fakhr al-Din Mubarrak Shah we know that Mahmoud's

6
GADJIEV (2004) 116, ris. 1.
7
MUSCARELLA (1988) 288 - 289; GORELIK (1993) 60, tab. XXXI, 278 - 279.
8
KUBIK (2014) 159 - 160.
9
KOBYLAŃSKI (2000) 66; KHORASANI (2010a) 436.
10
HARPER (1985) 247 - 259; KHORASANI (2006a) 258 - 261; KHORASANI (2006b) 89;
KHORASANI (2010b) 56 - 61.
159 | P a g e
eldest son, Sultan Mas’ud, used a horned mace. 11 We also know that some forms of zoomorphic
and anthropomorphic maces survived until the Ghaznavid period 12 but in time they evolved in
to the single animal predator form, most commonly a lion.13 It must also be noted that before
the phrase gurza-ye gāvsār (bull headed mace) appeared in the Shahnama, a strict connection to
one specific animal cannot be found in written Middle Persian sources from the Sasanian era. 14
It is thus likely that Ferdowsi suited his work to his sovereign and to have changed the image of
such an interesting piece of regalia to one where a mace with a single ox head had a supreme
position, as seems to have been the case in the early Ghaznavid court.

Plate 3. Stamp of the Sasanian seal from the collection of M. A. Piruzan, showing two animals, possibly
(from the left) a bull, a deer and two ibexes, whose long necks tie in the middle of the seal in a so called
Heraclean knot plus a surrounding inscription. After: M. Gadjiev.15

11
BOSWORTH (1963) 120; NICOLLE (1976) 134; KUBIK (2014) 165.
12
For post-Sasanian mace as continuation of late Sasanian or Indo-Iranian tradition see: finds: mace head
from Jartepa-II [BERMIDURADOV, SAMIBAEV (1999) 7 - 63], mace head from the Furusiyya Art
Foundation [MOHAMED (2008) 244], possibly mace from MMA, gift of Parviz H. Rabenou, pl. 4
[KUBIK (2014) 164 - 165], ilustrations: Silver dish from Hermitage Museum [OVERLAET (1998) fig.
146], Sogdian terracotta ossuary from Kaška Darya [MODE (1991/92) fig. II], Panjikent wall painting of
seated king [MARSHAK, RASPOPOVA (1990) fig. 31], Panjikent wall painting of standing warrior VI/I
[JAKUBOVSKIJ (1954) Tab. XXXV; BELENICKIJ, PIOTROVSKIJ (1959) Tab. III, Tab.VII], in the
opinion of the current author also on a wall painting of a mounted warrior from mural at Panjikent VI/41
see: AZARPAY (1981) Plate 6-7.
13
KUBIK (2014) 167 - 168.
14
TAFAZOLLI (1997) 194.
15
GADJIEV (2004) 116, ris. 2.
160 | P a g e

Plate 4. Late or post-Sasanian mace with three
Heraclean knots ending with a bull's head from
the MMA collection, gift of Parviz H. Rabenou,
1966. Available online:
http://www.metmuseum.org/collection/the-
collection-online/search/325840
The symbolic and mythological
connection between anthropomorphic and
zoomorphic mace heads in the pre-
Achaemenid period is well known.16 It
seems that this remained true during the
Arsaco-Sasanian period, when the mace is
16
see for example: JANTZEN (1972) 57.
shown as a tool used in the combat
between a hero and demon on the amulet-
seals published by A. D. H. Bivar.17
Ferdowsi also makes comparable
references in his Shahnama: namely to the
killing of Zahhāk by Faridun, and in the
story of Bahram Gur killing a lion.18 It is
therefore possible that maces which are the
subject of the current paper are actually
sacral/magical or status symbols with
a purely ceremonial character rather than
being real combat weapons.19 In fact, the
Arsacid-Sasanian mace heads published
and known to the author, made from such
soft material as bronze, did not have any
scuff marks or scratches which could
indicate a use in combat. In Iran animal
motifs in mace heads only appear to make
a significant appearance in the late
Sasanian period20 (although there are some
anthropomorphic mace heads dated to the
Arsacid period). They are clearly related to
late Sasanian art, and to certain motifs seen
in late Sasanian seals: as for example the
motif of an animal head and Heraclean
knot a combination seen in one late
Sasanian mace in the Metropolitan
Museum of Art.21 This combination is
displayed even more clearly in the seals
from Derbent in the Caucasus region. The
Caucasus is the region where Sasanian
seals seem to be popular finds from this
period. K. I. Ol’shevski's excavations alone
produced more than 35 of them and the
collection of the Hermitage Museum
in Saint Petersburg, Russia, contains
more than 800 Sasanian
17
BIVAR (1967) 518; KUBIK (2014) 160.
18
BIVAR (1967) 524; HARPER (1985) 257.
19
OVERLAET(1998) 254; KUBIK (2014) 169.
20
KUBIK (2014) 168.
21
FRYE (1973) fig. D. 25, OVERLAET (1999)
261.
161 | P a g e
seals.22 During an excavation near the citadel of Naryn-Khala, in 1979, a particularly interesting
Sasanian seal was found. Its dimensions are: 1.2x1 cm and 1.3 cm in height, and it is dated to
the 5th-7th century.23 It shows two animals, possibly a bull and a ram, whose long necks are
tied in the middle of the seal in the so-called Heraclean knot. There is also an inscription around
the seal (Pl. 2). This piece is clearly related to two seals from the private collection of
M. M. Piruzana. These again include standing animals with long necks tied in the so-called
Heralclean knot (Pl. 3).24 The mace showing a bull’s head with its neck tied in a Heraclean knot
in the Metropolitan Museum of Art, New York, has already been mentioned (acc. Nr. 66.215,
Pl. 4). The MMA mace, a gift of Parviz H. Rabenou from 1966, consists of a square iron shaft
with three bronze units cast on it. At the top, three so-called Heraclean knots are shown, with
a stylized ox head on the summit.25 It is quite possible that in future other animal heads (for
example deer, ibex or ram as on the Sasanian seals mentioned above) added on top of the so-
called Heraclean knot26 could be found. Sasanian maces with ram or ibex heads are already
known,27 and the combination of such animals with knots is well known in Sasanian
sigillography.
The Ashmolean Museum mace
As mentioned above, the Ashmolean Museum mace head consists of three rams’ head
placed on a metal socket. The three-headed human figures exist in Arsacid-Sasanian art but it is
hard to connect them to any strict mythological tradition. 28 However, B. Overlaet and
M. Compareti29 have linked the tricephalism represented on different kinds of Eastern Iranian
and Indian art30 (including coins31, paintings32 and reliefs33) with the examples of the
three-headed maces.
A similar phenomenon can be observed in regard to the mace from the Ashmolean
Museum. So far the four mace heads decorated with rams' heads which can be dated to the late
Sasanian period were brought to light. The first comes from Dinkha Tepe in the Ushlu valley of
north western Iran. It was found by a peasant from the Dinkha village at the base of the Dikha
mound where the Gadar river had eroded the mound. The mace was then presented to O. W.
Muscarella.34 The second mace comes from a private collection and was presented at the Iranian
Art Exhibition in Tokyo in 1971 by the Japanese Committee for the 2,500 Anniversary of the

22
GADJIEV (2004) 100.
23
GADJIEV (2004) 102.
24
GADJIEV (2004) ris. 2.
25
MUSCARELLA (1988) 419.
26
Similar to pl. 1-2 form.
27
These kinds of maces are listed later in the article.
28
OVERLAET (1998) 264.
29
Matteo Compareti lecture on UCI available online on : https://vimeo.com/87109361
30
OVERLAET (1998) 264 - 265.
31
BROWN (1922) pl. IV ; GHIRSHMAN (1962) fig. 302c, 244, 393; GÖBL (1993) Taf. 14; CRIBB
(1997) 13, 47, 50; and others.
32
STEIN (1928) 915 - 916; KAWAMI (1987) 26; TANABE (1997) 267, fig. 4.
33
TANABE (1981) 109 - 110.
34
MUSCARELLA (1988) 294 - 295, fig. 26-27.
162 | P a g e
Plate 5. So called India mace of the 7th century,
from the MMA collection, gift of Steven
Kossak, The Kronos Collections, 1986.
Available online:
http://www.metmuseum.org/collection/the-
collection-online/search/37682

Founding of the Persian Empire, and was

described by O. W. Muscarella. This mace
had the shape of a beardless human head
(in the opinion of O.W. Muscarella it is a
woman's head35) crowned by a rams head.
The third mace comes from the Abegg-
Stiftung collection (inv. nr. 8.7.63) and was
well presented by B. Overlaet in his article
“Sasanian Bronze Sculptures in the Werner
Abegg Collection”. Its head consists of
three so-called Heraclean knots, thought to
be symbols of luck,36 separating three
beardless human heads. Each human head
is crowned with a small ram’s head with
curved horns, while a line seen beside the
face may represent a fabric cap or may
even be the hide of the ram covering the
ears of the human head. Below the knots
there are well presented lions' heads and
above them were possibly three bovine
heads with short crescent horns. On the top
of the mace head there may originally have
been one more animal head, which it is
now missing.37 The fourth example is our
mace from the Ashmolean museum
constructed with three rams’ head. The
image of a ram can be easily connected to
Iranian animism (but also to the art of
Gandhāra). The connection between the
ram and the royal farr in Sasanian Iran
clearly point a special role of the so-called

35
MUSCARELLA (1988) 294.
36
LERNER (1996) 18.
37
OVERLAET (1998) 254.
163 | P a g e
“ram crowns” which deserve more attention in the future study. As mentioned by
B. Overlaet, such crowns may form part of the Kushano-Sasanian tradition, in which they
appeared in two forms: one consisting of a full ram's head on the top of the wearer, or
simply the horns alone of this animal.38 The crown in the form of a full ram's head can be
seen in two maces mentioned above, and importantly can be found in Ammianus
Marcelinus's report as a headdress or helmet possibly39 worn by Shapur II during a siege of
Amida in 35940. The rams’ horns on their own can be observed on Kushano-Sasanian, and
Sasanian coins41 as for example the coins of Wahrām.42 We can see a similar style on certain
items of Sasanian silver; for example on the well known silver plate kept in Hermitage
Museum in Saint Petersburg (inv. no. S-24.) which has a hunting scene on the front and
a Sogdian inscription on the reverse in Samarqand script, and possibly showing
a Kushanshah on a silver plate.43 Similar horns can also be found on the Sasanian seals
showing women. For example on a seal from the National Library of France published in
2006 by R. Gyselen in her “L’art sigillaire: camées, sceaux et bulles” (cat. nr. 156)44 which
shows a noble woman, and also on the Sasanian seal from K. Tanabe's book describing the
Hirayama Collection loaned and exhibited at the British Museum from 1 st April to 31st of
May of 1993.45 An even more interesting form of the ram-decorated head cover comes from
a Bactrian seal from the Aman ur Rahman Collection, Islamabad/Dubai, published in 2009
by J. A. Lerner.46 The seal itself shows an unbearded individual with three full rams’ heads
on the top of his head.47 The full ram's head recalls the description of Ammianus Marcelinus
and the mace head mentioned above described by B. Overlaet. However, the fact that the
multiple heads are shown on the individual's headdress makes this seal a unique piece of
Eastern Iranian art. What is even more interesting is that this visualization is in the form of
a beardless individual without any sexually identifying features. So it could be argued that
the face is that of a youth, a clean-shaven man, a woman, or a eunuch. Furthermore, it was
made in the same style as the two maces with full rams’ heads identified above as bearing
women’s heads. It seems that we can observe here a similar visual tradition which could, in

38
OVERLAET (1988) 263.
39
For the problems with identification of the king under Amida see for example: GHIRSHMAN
(1955) 5 - 19; BIVAR (1979) 327 - 328.
40
Amm. Marc. XIX. 1. 3. ROLFE (1935) 470:
Insidens autem equo. ante alios celsior, ipse praeibat agminibus cuactis, aureum capitis arientini
figmentum, interstinctum lapillis, pro diademate gestans, multiplici vertice dignitatum, et gentium
diversarum comitatu sublimis.
41
GÖBL (1993) taf. 32, taf. 36, taf. 38; TANABE (1989) fig. 4; TANABE (1993) 32, pl. 95-97;
OVERLAET (1998) 263; DMITRIEV (2012) 146, ris. 2.
42
GÖBL (1993) taf. 32, k2 a.
43
LIVSHITZ, LUKONIN (1964) 170 - 172, MARSHAK (1986) pl. 7, TREVER, LUKONIN (1987)
pl. 147; TANABE (1993) 32, pl. 72; LUKONIN, IVANOV (1999) 116, pl. 52; DMITRIEV (2012) ris.
1, p. 145, and others
44
GYSELEN (2006); COMPARETI (2010) 98, fig. 5.
45
TANABE (1993) 33, pl. 74.
46
LERNER (2009) 215 - 226; LERNER (2010) pl. II.8.
47
LERNER (2009) fig.1.
164 | P a g e
the current author's opinion, suggest that both maces mentioned are Indo-Iranian,48 from
post-Kushan territory. This is because of their close similarity with the seal mentioned
above, and might possibly be dated to the same period, namely the 4 th-5th century.49 The
current author suggests that these types of anthropomorphic maces should be called the
Bactrian type, as they come from the Kushanshahr territory. A female crown is also shown
on a silver plate from the Walter Art Gallery, showing a banquet scene, and is identified as
provincial Sasanian art from the 6th-7th century.50 There is also a known depiction of
a woman wearing a ram's horn head decoration from Uzbekistan, near Termez, that was
discovered on the Fayaz-Tepe painted murals.51 This monastery was founded in the Kushan
period (1st-3rd century), but the paintings could date to the later period. 52 However, this piece
is quite different from the other horn headgear as the horns might be placed on the sides of
the head, not strictly on the top of the head as seen on other Iranian artefacts containing this
kind of imaginary. What should also be mentioned as an interesting line of future studies on
Eastern-Iranian headdresses of this type, is the fact that such crowns were commonly used
by Central Asian Kidarites.53

Scholars have mostly focused on the connection of such Kushano-Sasanian horns

with the Hellenistic post-Alexander tradition, where coins often showed Alexander the
Great with additional rams horns,54 and also connecting such horns with Zeus-Amon.55

In the present author's opinion, we cannot of course disregard western influences.

Nevertheless, we also cannot simply point to such influence, as M. Compareti did in his
article on horned figures in late Bactrian painting. In reality, we are facing much longer and
wider tradition of using ram symbolism in Asia. It becomes even more complicated if we
look at the nomadic Altai tribes where additional ram horns on headgear starts at least as
early as the Pazyryk period56 and survived in different forms until at least the Mongol
period. In fact we are here facing a bigger Asian tradition of using animal horn formulae

48
Connection between maces from Kushan and Kushano-Sasanian art of Eastern Iran and later
traditions of Greater Iran were shown in A. L. Kubik work: About one group of Iranian maces in the
context of the new find from Sivas, Turkey: an analysis from the Sasanian to the Safavid Period,
Pskov, 2014. Some of the maces described in this paper show a connection to Bactrian and Gandhāran
art. The term Eastern-Iranian or following Kushano-Sasanian aesthetic tradition will be used here as
a synonym of bigger term Indo-Iranian to place those maces much more in some “regional tradition”
or provenance then to give them strict datation of period in history of art.
49
LERNER (2009) 216.
50
HARPER (2000) pl. 26; COMPARETI (2010) fig. 6.
51
Mural from the south-western wall of the central court: a female donor with a ram’s horn headdress.
Taškent, Muzej istorii narodov Uzbekistana see: TANABE, MAEDA (1999) fig. 156; COMPARETI
(2010) 97; LO MUZIO (2012a) fig. 7, pl. 6, 194, 207; (2014) fig. 3.13, 129.
52
COMPARETI (2010) 97; LO MUZIO (2012b) 319 - 327; (2014) 130.
53
COMPARETI (2010) 97; LO MUZIO (2012a) 199 - 201.
54
COMPARETI (2010), DMITRIEV (2012); DMITRIEV (2013).
55
DMITRIEV (2013) 67.
56
YATSENKO (2006) 83 - 101.
165 | P a g e
which, in the current author's opinion, was widespread throughout Asia and was possibly
suited and modified to local traditions and beliefs. This needs future detailed study.

As was mentioned above, we can in fact connect such late Sasanian or - in the
author's opinion - Indo-Iranian maces, or the maces following the Kushano-Sasanian
aesthetic tradition, with a strictly ceremonial or even liturgical function.57 We cannot
exclude the possibility that in Iran the ram, as part of a mace, could refer to the Victory God
Verethragna or could be shown as the bearer of xvarnah – the royal glory, guarded by
Verethragna58 as, perhaps, could other animals shown in Sasanian art. But as was mentioned
above and suggested by Kubik,59 the maces of this type share many elements with eastern
art and possibly entered Sasanian Iran during the late Sasanian period from the

Plate 6. Four-Armed Goddess with a ram’s head in her hand. North India, from the MMA collection,
gift of Mr. and Mrs. Perry J. Lewis, 1984.
Available online: http://www.metmuseum.org/collection/the-collection-online/search/38252

57
The current paper only discusses anthropomorphic and zoomorphic maces. It is important to note
that there were a variety of mace forms in Arsacid and Sasanian Iran, for example, the mace head
found at Dura Europos [JAMES (2004) 189]. The mace as a weapon of war is also mentioned by
Tabari [see: BIVAR (1972) 275 - 276, 291; BOSWORTH (1999) 262 - 263].
58
LERNER (2009) 219 ; SIMPSON (2013) 104.
59
KUBIK (2014) 161 - 163.
166 | P a g e
Sasanian Empire's eastern provinces or neighbors.60 Some interesting elements are present
in Gandhāran art, for example, the appearance of ram's heads in the hands of deities.
As an example we can show here a Goddess sculpture from MMA (acc. nr. 1984.488),
which was acquired as a gift of Mr. and Mrs. Perry J. Lewis in 1984 (pl. 6). This piece has
been interpreted by S. Kossak as a four-armed Durgā Śāradā.61 Controversies concerning the
meaning of rams' head in Gandhāran art were well presented by A. Di Castro in his article, 62
but are outside the remit of the present study. However, the connection between the part of
the animal and the use of the animal symbolism on maces was not investigated further by Di
Castro. A similar pattern of influence from bird symbolism to bird-headed maces or scepters
can clearly be seen on Kushan coins, where the motif of a bird held on an outstretched open
hand exists in the same formulae as the bird on Kushan maces or scepters. 63 It is likely that
the two motifs are related, and that the animal held in the hand may have formed the
precedent for the same animal forming the head of a mace or scepter. Interestingly, the motif
of animal symbols held in the hand or on mace heads existed mainly on Kushan coins, in the
most north-western area of Indic influence, but was absent in central and southern India. 64

Plate 7. From the left: A cast of a coin showing the God Yamsho standing to right with a bird sitting
on his outstretched arm, The British Museum, London, coin of Kushan king Huvishka published by
Meenakshi Singh in JNSI Vol. LXVII, after R. Bracey. 65

The second interesting features of the Ashmolean mace are the so-called “double
pearl necklace”66 and “three dots” decorative pattern. The “three dots” motif, or “cintamani”

60
KUBIK (2014) 168.
61
KOSSAK (1994) 33.
62
DI CASTRO (2015).
63
BRACEY (2009); KUBIK (2015).
64
DI CASTRO (2015) 288.
65
BRACEY (2009) 39 - 40.
66
Perl necklaces survived on the animal maces till the Ghaznavid period and can be observed on the
mace from The Furusiyya Art Fundation published by MOHAMED (2008) 239, see also: KUBIK
(2014) 178 - 179, fig. 2.
167 | P a g e
is a common motif that was ubiquitous in Sasanian Iran and had been seen as early as the
Arsacid period. In the Sasanian and post-Sasanian periods, this motif most commonly
appeared on textiles and clothing (as seen on Sasanian and post-Sasanian metalwork, and on
a find from Xinjiang), but could also be seen as a decorative motif on metalwork, on certain
seals, and on coins.67 It was also used on banners and decorative covers for armor (as seen
on the 8th - 10th century plates from Semirechye) and on the handles of implements (such as
a knife handle from Qasr-e-Abu Nasr, 5th - 7th Century).68 The exact meaning and origin of
this motif is debated. Soudavar has linked it to the Chamrosh bird and the star Tishtrya. 69
This reference backs up the idea of such a mace having religious or ceremonial importance
although it must be noted that arms and armor and textiles in a secular setting were also
often adorned with such a motif. The motif has been linked to a Buddhist tradition where the
dots are thought to represent three pearls or jewels of the Buddha.70 This variety of
“cintamani” is often accompanied by a “wave” or “tiger stripe” pattern (the identification of
a “wave” pattern links back to Apam Napat, the Iranian water deity, in Soudavar’s
opinion).71 However it must be noted that the association of the triple dot motif with the
tiger stripe motif in close juxtaposition was rare during the Sasanian period when they were
more commonly used as separate motifs. Much later, this “cintamani” or “three dots” motif
returned and became extremely popular during the Timurid and Ottoman periods. 72
Interestingly, the link between the triple dot motif and a motif consisting of three animals
has been brought to light.73 Hence it is possible that the three heads of the mace may also be
linked with this feature.

The double pearl necklace is another common motif that was very frequently seen
on textiles depicting animals. Pearl roundel textiles often show animals either wearing
a double pearl necklace, or holding one in their mouths (as for example by the Ducks in
‘Sasanian’ Pearl Roundels, on wall paintings from Kucha, Xinjiang, Kyzil, Cave 60 in the
State Hermitage Museum, St Petersburg). These are linked to investiture rings as seen on
Sasanian art, and were a symbol of the royal farr. This motif was also common in the post-
Sasanian period in Central and Inner Asia, but did not become as widespread either
geographically or chronologically as the triple dots motif.

The shaft of the Ashmolean Museum mace can be regarded as ‘typical’. The
polygonal bulb on the handle section does not seems to be a significant feature in close
association with other finds of zoomorphic maces, because similar forms of decoration

67
SIMPSON (2013) 104.
68
WHITCOMB (1985) 171.
69
SOUDAVAR (2014) 47 - 48.
70
Named also wish-fulfilling jewel, possibly adopted from the art of Central Asia see: ARNOLD-
DÖBEN (1978) 58 - 60.
71
SOUDAVAR (2014) 48.
72
SOUDAVAR (2014) 50 - 52.
73
For example with three hares motif see: J. Lees “Three hares and cintamani: two well-travelled
motifs”, 2013, available online: http://www.green-man-of-cercles.org/articles/cintamani.pdf
168 | P a g e
survived at least until the 14th century.74 A much more interesting part of the handle seems
to be the right human hand which ends the mace where it serves as a pommel. What is
clearly visible is that it is holding a hemispheric object, identified as a ball by P. O. Harper
and associated with the Roman or Byzantine tradition.75 However, it should be noted that in
her work Harper did not explore the motif of a ball or a sphere held in the hand familiar
from Indian art.76 Further study may help to link many other symbolic aspects of the maces

Plate 8. From the left: Sasanian silver plate, the king Yazdgard I killing a stag, MMA, Harris
Brisbane Dick Fund, 1970, available online: http://www.metmuseum.org/collection/the-
collection-online/search/326007 , Penjikent mural, hunting scene from the museum on the site
of Old Penjikent, Tajikistan, 2007, Photograph courtesy of Jack Farrell.

under consideration to an Indo-Iranian tradition as well as to Central Asian and Western

traditions. The hand motif could be seen on other Sasanian or late Sasanian tools and is not
a feature unique to maces. In Sasanian art, shafts ending with fists are known from a certain
silver-gilded plate now in The Metropolitan Museum of Art which shows Yazdagird I
killing a deer (pl. 8).77 It also appears on Kushan luxury items78 which were initially and
incorrectly understood by A. L. Kubik79 as bone maces or scepters. A similar motif appears
as the pommel of a dagger of a hunter from Panjikent, dated to the 7th — early 8th centuries
(pl. 8). These hands existed in many different forms: right and left clenched hands holding
a hemispheric object, sometimes with an extended index finger (pl. 5); as open hands; and as

74
KUBIK (2014) 169.
75
HARPER (1985) 253 - 254.
76
For example: in the hand of India Goddess Durga ( see for example: Goddess Durga Slaying the
Buffalo Demon (Mahishasuramardini), Kushan period, 2nd century, The Art Institute Chicago, USA,
Gift of Mr. and Mrs. Lawrence R. Philips (inv. no. 1985.1108)) or in the hand of Siva-Mahesvara (see
for example: painting of Siva-Mahesvara from Dandan-Uiliq, 6th century, British Museum, London,
England) and also in the hand of Mesopotamian Goddess Nana.
77
GRABAR (1967) 98; HARPER, MAYERS (1981) 64; SKUPNIEWICZ (2009) 51.
78
PUGACHENKOVA, RTVELADZE (1978) 61,111; STANČO (2005) 54 - 64 ; ABDULAEV,
STANČO (2011) 140; STANČO (2013) 19 - 40.
79
KUBIK (2014) 163, 169.
169 | P a g e
fists. In the current author's opinion, such hand endings need also further study in relation to
the hand gestures which had a prominent place in Sasanian80 and Buddhist traditions. The
“pearl bracelet” of the hand from the Ashmolean mace corresponds to the upper ending of
the hand from a so called “Indian mace” (pl. 5), a mace from MMA collection, gift of Parviz
H. Rabenou, 1966 (pl. 4) and a mace from Iran Bastan Museum, Tehran, mentioned above.
This gives us the opportunity to group those maces together for the more precise dating of
the objects. Two of them can be dated to the late or the end of the Sasanian period. The so
called “Indian mace” is dated by the Department of Asian Art of MMA to the 7th century.
The mace from MMA collection with three Heraclean knots ending with a bull's head
(pl. 4), because of a clear simplification of the form of the hand81 and connection with late-
Sasanian seals as for example those mentioned above dated to the 5th-7th century, can be
also dated to the late-Sasanian or post-Sasanian period. We need to state here that the
symbol of the hand with the orb or the ball cannot be found in post-Sasanian iconography. It
is quite possible that this motif was abandoned or disregarded in early Islamic period.
Therefore we can state that those four maces date from the similar late-Sasanian period.
However, a major difference between the hand seen here, and the hands on other Indo-
Iranian maces, is the hole that may have been intended for a thong or strap to hang the mace
by, or it may have held a pair of floating ribbons. Such ribbons are seen in late Sasanian
iconography flowing from sword hilts or pommels and from the upper siyah of bows (and in
several places on clothing as well). Many maces have unique features that, while fitting an
overall Iranian theme, all differ slightly in aesthetic terms. This may suggest differences in
local traditions or perhaps changes in art style over time. 82

Conclusion

The mace was an essential weapon in Greater Iran, while anthropomorphic and
zoomorphic maces and scepters also had an important symbolic and liturgical role. The
mace from the Ashmolean Museum has not been fully studied so far and it is an important
example in the study of Sasanian and post-Sasanian iconography. Although several
triceaphalic maces are known (including an example with three human heads, and
an example with three ox heads), this is the first example with three ram's heads. The three
rams’ heads are likely to have been connected with Central Asia or Eastern Iran and the
motif is well known from Kushano-Sasanian and Kidarite seals, coinage, and artwork. The
ram itself is also strongly associated with the farr in Sasanian symbolism. The Ashmolean
mace has two other important symbolic features – the triple dot motif, common in Sasanian
Iran on textiles and metalwork, and the pearl necklace motif, a common symbol for the royal
farr. Overall, the mace itself highlights several important new ideas and motifs regarding
animal symbolism in Asia which, while briefly touched upon the present study, require
further research to fully explore their significance. Such motifs include the widespread

80
FRYE (1972) 102.
81
Such simplifications are well known from late Sasanian and post-Sasanian periods in Iranian art.
82
The possibility of travelling artists cannot be excluded, as such individuals may have travelled into a
region carrying art forms from a different region but which were nevertheless suited to local traditions.
Every new mace that is brought to light can help shed further light on these interesting concepts.
170 | P a g e
visualization of rams heads and rams horns throughout Asia (including in hairstyles); the
Herakles knot; the use of the hand pommel and hand gestures in Asia; and the use of the
pearl necklace and triple dots and its connotations in Central Asian visual language.
Interestingly a full exploration of these complex concepts would be an important topic for
future study.

Bibliography

Sources:
Ammianus Marcellinus Roman History, Book XIX, transl. J. C. ROLFE [The Loeb Classical Library],
Vol. 1. London. 1935.

Literature
ABDULAEV K., STANČO L. (2011), Jandavlattepa. The Excavations Report for Sezons 2002-2006,
Prague.
ARNOLD-DÖBEN V. (1978), Die Bildersprache des Manichäismus, Cologne.
AZARPAY G. (1981), Sogdian Painting: The Pictoral Epic in Oriental Art, (With contribution by
A. M. BELENICKIJ, B. I. MARSHAK, M. J. DRESDEN), Berkley/Los Angeles/London.
BELENICKIJ A. M., PIOTROVSKIJ B. B. (1959), Skulptura i Zivopis’ Drevnego Pjandzikenta,
Moscow.
BERDIMURADOV A. E., SAMIBAEV M. K. (1999), The Temple of Jartepa-II (the Problem of
Cultural Life of Sogdiana in the 4th -8th c. A. D.), Tashkent.
BIVAR A. D. H. (1967), A Parthian Amulet, „Bulletin of the School of Oriental and African Studies”,
30. 03, 512 - 525.
BIVAR A. D. H. (1972), Cavalry Equipment and Tactics on the Euphrates Frontier, „Dumbarton
Oaks Papers”, 26, 273 - 291.
BIVAR A. D. H. (1979), The absolute chronology of the Kushano-Sasanian governors of Central
Asia, [in:] Prolegomena to the Sources on the History of Pre-Islamic Central Asia, J. HARMATTA
(ed.), Budapest, 317 - 332.
BOSWORTH C. E. (1963), Ghaznavids, Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran, Edinburgh.
BOSWORTH C. E. (1999), The history of Al-Tabari, Vol. 5, the Sasanids, the Byzantines, the
Lakhmids, and Yemen, Albany.
BRACEY R. (2009), Bird Symbolism on the Coinage of the Kushana Kings, „Journal of the
Numismatic Society of India”, 71, 33 - 40.
BROWN C. J. (1922), The Coins of India, London.
CRIBB J. (1997), Shiva images on Kushan and Kushano-Sasanian Seals [in:] Studies in Silk Road
coins and culture: Papers in honour of Professor Ikuo Hirayama on his 65 th birthday, K. TANABE,
J. CRIBB, H. WANG (eds.), Kamakura, 11 - 66.
COMPARETI M. (2010), Short Note on a So-Called Iskandar Dhu'l-Qarnayn in a Bactrian painting,
„Parthica”, 12, 95 - 106.
DI CASTRO A. A. (2015), Goat heads and Goddesses in Swāt , Gandhāra and Kashmir and
connected problems, „Asian Horizons. Serie Orientale”, 106, 263 - 295.
DOOSTKHAH J. (2002), Gorz, „Encyclopædia Iranica”, 11. 2, 165 - 166.
[http://www.iranicaonline.org/articles/gorz ; access: 22.02.2015]
DMITRIEV V. (2012), Roga barana I krylja sokola: K voprosu o religioznoj simbolike v oformlenii
charskih koron Sasanidov, „Journal of historical, philological and cultural studies. Problemy Istorii,
Filologii, Kultury. Moscow-Magnitogorsk-Novosybirsk”, 1. 35, 144 - 152.

171 | P a g e
DMITRIEV V. (2013), Roga Amona, kult byka i farr Kejanidov (eshche raz k voprosu o charskih
koronah Sasanidov), „Journal of historical, philological and cultural studies. Problemy Istorii,
Filologii, Kultury. Moscow-Magnitogorsk-Novosybirsk”, 3. 41, 64 - 79.
FRYE R. N. (1972), Gestures of deference to Royality in Ancient Iran, „Iraniqa Antiqa”, 9, 102 - 107.
FRYE R. N. (1973), Sasanian Remains from Qasr-i Abu Nasr. Seals, Sealings, and Coins, Cambridge.
GADJIEV M. (2004), Sasanidskie gemmy so srednepersidskimi nadpisami iż Dagestana, [in:]
Problemy Drevnej Istorii i Kultury Severnogo Kavkaza, R. M. MUNCHAYEV, S. N. KORENEVSKY
(eds.), Moscow, 100 - 117.
GHIRSHMAN R. (1955), Notes iraniennes VI: une coupe sassanide à scene de chasse, „Artibus
Asiae”, 18, 5 - 19.
GHIRSHMAN R. (1962), Parthians and Sassanians, London.
GORELIK M. V. (1993), Oruzhie Drevnego Vostoka. IV tisyacheletiye - IV vek do n. e., Moscow.
GÖBL R. (1993), Donum Burns. Die Kušānmünzen im münzkabinett bern und die chronologie, Wien.
GRABAR O. (1967), Sasanian silver : late antique and early mediaeval arts of luxury from Iran :
August-September 1967, the University of Michigan Museum of Art, Ann Arbor.
GYSELEN R. (2006), L’art sigillaire: camées, sceaux et bulles [in:] Les Perses sassanides. Fastes
d’un empire oublié (224-642), F. DEMANGE (ed.), Paris, 199 - 213.
HARPER P. O., MEYERS P. (1981), Silver vessels of the Sasanian period. Vol. I: royal imaginary,
New York.
HARPER P. O. (1985), The Ox-headed Mace in Pre-Islamic Iran, „Acta Iranica”, 24, 246 - 259.
HARPER P. O. (2000) Sasanian Silver Vessels: The Formation and Study of Early Museum
Collections [in:] Mesopotamia and Iran in the Parthian and Sasanian periods: rejection and revival c.
238 BC-AD 642: proceedings of a seminar in memory of Vladimir G. Lukonin, J. CURTIS (ed.),
London, 46 - 56.
JAKUBOVSKIJ A. YU. (1954), Voprosy Izuchenija Pjandzikenskoi Zivopisi, Moscow.
JAMES S. (2004), The Excavations at Dura Europos: Final Report VII, London.
JANTZEN U. (1972), Ägyptische und orientalische Bronzen aus dem Heraion von Samos, Bonn.
KAWAMI T. (1987), Kuh-e Khwaja, Iran, and Its Wall Paintings: The Records of Ernst Herzfeld,
„Metropolitan Museum Journal”, 22, 13 - 52.
KHORASANI M. M. (2006a), Arms and Armour from Iran. The Bronze Age to the End of Qajar
Period, Tübingen.
KHORASANI M. M. (2006b), Arms and Armor of Achamenians and Sassanians, „Fezana Journal”,
Summer Issue, 87 - 93.
KHORASANI M. M. (2010a), Lexicon of Arms and Armor from Iran. A Study of Symbols and
Terminology. Tübingen.
KHORASANI M. M. (2010), La Masse d’Arme à Tête de Taureau: Une Combinaison de Puissance et
de Prestige, „La Revue de Téhéran. Mensuel Culturel Iranien en Langue Française”, 53, 56 - 61.
KOBYLAŃSKI L. (2000), Oręż Perski i Indoperski XVI–XIX wieku ze zbiorów polskich: katalog
wystawy, Malbork.
KOSSAK S. (1994), The Arts of South and Southeast Asia, „The Metropolitan Museum of Art
Bulletin”, 51. 4, New York.
KUBIK A. L. (2014), About one group of Iranian maces in the context of the new find from Sivas,
Turkey: an analysis from the Sasanian to the Safavid Period, „Metamorphoses of History”, 5, Pskov,
154 - 180.
KUBIK A. L. (2015), On some religious aspects of East Iranian figurative mace/scepter heads of
Kushan era [in:] Istoria Religji v Ukraini, Lviv, 412-416.
LEES J. (2013), Three hares and cintamani: two well-travelled motifs, available online:
http://www.green-man-of-cercles.org/articles/cintamani.pdf

172 | P a g e
LERNER J. A. (1996), Horizontal-Handled Mirrors: East and West, „Metropolitan Museum Journal”,
31, 11 - 40.
LERNER J. A. (2009), Animal headdresses on the Sealings of the Bactrian Documents [in:] Exegisti
Monumenta: Festschrift in Honour of Nicholas Sims-Wiliams, W. SUNDERMANN, A. HINTZE,
F. DE BLOIS (eds.), Wiesbaden, 215 - 226.
LERNER J. A. (2010), Observations on the Typology and Style of Seals and Sealings from Bactria
and the Indo-Iranian Borderlands, [in:] Coins, Art and Chronology II. The First Millennium CE in the
Indo-Iranian Borderlands, M. ALRAM, D. KLIMBURG-SALTER (eds.), Vienna, 245 - 266.
LIVSHITS V. A., LUKONIN V. G. (1964), Srednepersidskie i sogdijskie nadpisi na serebryanykh
posudakh, „Vestnik Drevnei Istorii”, 3, 155 - 176.
LO MUZIO C. (2012a), Notes on Gandharan Painting [in:] Glimpses of Indian History and Art.
Reflections on the Past, Perspectives for the future (ed. T. LORENZETTI, F. SCIALPI), Roma, 319-
336.
LO MUZIO C. (2012b), Remarks on the Paintings from the Buddhist Monastery of Fayaz Tepe
(Southern Uzbekistan), „Bulletin of the Asia Institute”, 22, 189 - 206.
LO MUZIO C. (2014), The Legacy of Gandhāra in Central Asian Painting, [in:] Studies In Asien Art
and Culture, J. A. B. HEGEWALD (ed.), vol. 1, Berlin, 115 - 138.
LUKONIN V. G., TREVER K. V. (1987), Sasanidskoe serebro: khudozhestvennaja kul’tura Irana III-
IV vv. v sobranijakh Gosudarstvennogo Ermitazha, Moscow.
LUKONIN V. G., IVANOV A. (1999), The lost treasure: Persian Art, New York.
MARSHAK B. I., RASPOPOVA V. I. (1990), A Hunting Scene from Panjikent, „Bulletin of the Asia
Institute. NS. ”, 4, 77 - 94.
MODE M. (1991/92), Sogdian Gods in Exile: Some Iconographic Evidence from Khotan in Light of
Recently Excavated Material from Sogdiana, „Silk Road Art and Archeology”, 2, 179 - 214.
MOHAMED B. (2008) The Art of Muslim Knight: The Furusiyya Art Fundation, Milano.
MOOREY P. R. S. (1966), Exhibition of Ancient Persian Bronzes Presented to the Department of
Antiques by James Bomford, Esquire and other selected items of Ancient Art. From the collection of
Mrs. Brenda Bomford, Oxford.
MUSCARELLA O. W. (1988), Bronze and Iron. Ancient Near Estern Arti-facts in the Metropolitan
Museum of Art, New York.
NICOLLE D. (1976), Early Medieval Islamic Arms and Armour, Instituto de Estudios Sobre Armas
Antiguas, Madrid.
OVERLAET B. (1998), Sasanian Bronze Sculptures in the Werner Abegg Collection, [in:] Entlang
der Seidenstrasse: Fruhmittelalterliche Kunst zwischen Persien und China in der Abegg Stiftung,
K. OTAVSKY (ed.), Riggisberg, 247 - 267.
PUGACHENKOVA G. A., RTVELADZE Z. V. (1978), Dal’verzitepe Kushanskij gorod na juge
Uzbekistana, Tashkient.
SIMPSON S. J. (2013), Rams, stags and crosses from Sasanian Iraq: elements of ashared visual
vocabulary from Late Antiquity, [in:] Animal, Gods and Men from east to the west. Papers on
archeology and history in honour of Roberta Venco Riccardi, A. PERUZZETTO, F. DORNA
METZGER, L. DIRVEN (eds.), Oxford (BAR International Series 2516), 103 - 117.
SKUPNIEWICZ P. N. (2009) Shafted weapons of Sasanian hunting iconography, „Fasciculi
Archaeologiae Historicae”, 22, 49 - 64.
STANČO L. (2005), Současná Archeologie Severni Baktrie, „Avriga”, 47, 54 - 64.
STANČO L. (2013), Arheologicheskie raskopki na Dzhandavlattepa v 2002–2006 gg. [in:]
Arheologicheskoe issledovanie Dzhandavlattepa i Sherabadskogo rayona, L. STANČO,
A. SHAYDULLAEV et Al. (eds.), Prague, 19 - 40.
STEIN A. (1928), Innermost Asia. Detailed report of explorations in Central Asia, Kan-Su, Eastern
Iran, Vol. 2, London.

173 | P a g e
SOUDAVAR A. (2014), Mithraic Societies. From Brotherhood Ideal to Religion’s Adversary,
Houston.
TAFAZZOLI A. A (1993/94), List of Terms for Weapons Armour in Western Middle Iranian, „Silk
Road Art and Archeology”, 3, 187 - 198.
TANABE K. (1981), An identification of the chain-armoured equestrian image at the larger grotto,
Taq-i Bustan, „Orient”, 17, 105 - 118.
TANABE K. (1989), A discussion of one Kushano-Sasanian silver plate and relation to Gandharan
art, „Orient”, 25, 51 - 80.
TANABE K. (1993), Silk Road Coins The Hirayama Collection, Kamakura.
TANABE K. (1997), “Shiva” has “gone with the wind” -OHŚO=VAYU RESTARTED-, „Al-Rāfidān”,
17, 263 - 280.
TANABE K. MAEDA K. (eds.), (1999), Art in the world, oriental art 15, Central Asia, Tokyo.
YATSENKO S. A. (2006), Kostjum Drevnej Evrazii (Iranojazychne Narody), Moscow.
WHITCOMB D. S. (1985), Before the Roses and Nightingales: Excavations at Quasr-i Abu Nasr, Old
Shiraz, New York.

Summary

The present study brings to light a new Sasanian mace in the Ashmolean Museum
in Oxford, England, acquired in 1971 from the Bomford Collection. The bronze mace head
is in the shape of three ram heads, has an iron shaft, and a bronze pommel in the shape of
a hand holding a ball. The mace incorporates several important decorative motifs – the ram
heads which can be linked to the royal farr and to Central Asian visual language; the pearl
necklace which is another symbol of the royal farr, and the triple dot motif which may have
links to the star Tishtriya, to Apam Napat, or to Buddhist symbolism. In addition to these
elements there is the hand motif, whose meaning is still unknown but might be linked to
Asian symbolic hand gestures. The mace or scepter was an important element of royalty and
of religion in Iran and Central Asia and the example in the Ashmolean museum is
an important addition in the study of Iranian visual language and royal image in the specific
context of Indo-Iranian mutual influence.

In the present authors' opinion, the present mace is likely to date, based on relations
with other objects, from the 5th - 7th Centuries and is likely to originate from Eastern-Iran
or is rooted in Eastern-Iranian artistic tradition.

Keywords: Sasanian Warfare, Military History, Sasanian Beliefs, Central Asian Beliefs,
Late Antiquity, Maces, Sceptres

174 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Mamuka TSURTSUMIA (Tbilisi State University, Georgia)

Medieval Georgian Poliorcetica

Keywords: Georgian Warfare, Military History, Army, Middle Ages

Poliorcetica is the art of siege warfare, more precisely that of capturing strongholds
and their defense. Owing to the large number of castles, siege actions were highly characteristic
of the Middle Ages.1 According to Philippe Contamine, “in its most usual form medieval
warfare was made up of a succession of sieges accompanied by skirmishes and devastation, to
which were added a few major battles...”2 Hence, the accompanying “siege mentality”. 3 Indeed
seizure castles held the most important place in the art of war of the period, sieges being much
more frequent than field battles.4 This was natural, for in the Middle Ages war was carried on to
master land, and land was controlled by castles. 5

In the Middle Ages, when fighting took place at arms length, he who had the
advantage of height and was protected behind walls enjoyed considerable superiority. 6 Hence
capturing a fortress was a difficult and laborious undertaking. It demanded the participation of
many people (soldiers and various specialists) and diverse materials (wood, iron, hides, ropes
for the camp and siege engines, stones for artillery). The besieger had to take into account
numerous factors: correct place for the camp, ensuring food supplies, keeping to elementary
sanitary norms to prevent an epidemy, putting an end to the garrison’s sorties, repulsing outside
attacks.

Apart from the difficulties generally attending military operations, conducting a siege
required from the besieger to solve certain specific problems. Complex siege operations made
necessary definite mathematical calculations and the use of a theodolite type device. The
Byzantine anonym, conventionally called Heron of Byzantium, who in the 10th century wrote
extremely important works in poliorcetics (Parangelmata Poliorcetica and Geodesia),
considers that the besieger had to know and make a correct calculation of the height of a wall


Faculty of Social and Political Sciences; mkhedari@mkhedari.ge

1
In the Classical period a city was basically besieged, and in the Middle Ages castles were oftener the
objects of siege; BRADBURY (1992) 1.
2
CONTAMINE (1984) 101.
3
CONTAMINE (1984) 219.
4
GRAVETT (1990) 3; DEVRIES (1992) 125; BRADBURY (1992) 71.
5
MCGLYNN (2010) 265.
6
FRANCE (2000) 53.
175 | P a g e
from afar, for error would necessitate the use of wrong size devices (ladder, tower, etc.),
inevitably resulting in casualties.7

The techniques of capturing a castle and a city did not differ, yet they were
characterized by certain peculiarities. As a rule, a castle was built on a more inaccessible site
and its fortifications were stronger. In taking a city, however, its residents created an additional
difficulty. During the attack, a city was defended not only by the garrison but city militia and
even the part of the population that was usually noncombatant. Moreover, even women took
part in the defense of a city. The residents of a city played a significant role in repairing
breaches and supplying the combatants, they participated in the defense of the ramparts too.
From this standpoint the defense of cities was an example of a “total war” of old times.

Taking a well-fortified city was rather difficult and use was made of every favourable
opportunity, including earthquakes. This chance was used by Egypt’s Mamluk Sultan Qalawun
in 1287 when he took the earthquake-damaged Latakia.8 In D. Nicolle’s assessment, “the
earthquake offered Sultan Qalawun an opportunity that was too good to miss.” 9 The Georgians
made similar use of the earthquake of 1139 when in the reign of Demetre I (1125-55) they
attacked, under the command of Ivane Abuletisdze, earthquake-damaged Gandja, seizing
numerous captives and spoils.10

Several basic techniques of capturing a fortress are identified, such as storming the
wall, breaching the wall, digging an underground tunnel under the wall and weakening the
garrison as a result of siege.11 This list does not involve the capturing of strongholds by
stratagem, by bribing or threatening the garrison, using the effect of surprise and so on. Such
cases rather belong to the general sphere of warfare, not being considered widely as the subject
of classic poliorcetica.

In general, all techniques of taking fortresses may be united under two methods:
assault or siege. Both assault and siege may be carried out by various means; their joint use is
also frequent.

That Georgians were familiar with diverse siege methods is seen in a 10th century
manuscript. “The Life of Jacob of Nisibis” narrates: “they set numerous engines to bombard the

7
Heron, Geodesia…, p. 115; At the turn of the 4th-5th centuries Vegetius names two methods of
measuring the height of walls: with a thread tied to an arrow and by measuring the shadow of the towers
and walls; Vegetius IV. 30. According to Anne Komnene, in 1107 during siege of Dyrrachium the Franks
revealed good knowledge of optical theory or at least they understood the use of optical instruments as
they correctly measured the height of the walls and constructed the siege tower of the appropriate height.
Anna Komnene XIII.3, p. 365.
8
The Muslim siege engines inflicted additional damage to the earthquake-stricken city, forcing the
Christians to surrender; MARSHALL (1992) 232.
9
NICOLLE (2005) 15.
10
DJAPARIDZE (1995) 92 - 93.
11
WISE (1976) 164.
176 | P a g e
city, and made carts with engines to come up to the wall and undermine its foundation.” 12 As
we see, described here is the attack of a city with stone-throwing artillery and digging the
foundation of fortress wall under movable cover. But the method described in the manuscript is
one thing and its use in practice is another matter. Therefore I shall begin the discussion of
Georgian medieval siege warfare considering the siege techniques, for the level of their
development will demonstrate the siege capabilities of the Georgian army.

Siege machinery

Generally, three basic materials were required for the construction of siege machinery:
timber, iron details and ropes, and of course talented engineers and craftsmen. 13

Heron of Byzantium lists diverse machinery used by besiegers: various types of

tortoises, composite and of a single piece of wood rams, mobile wooden towers, various ladders
including composite, light and for observation, different tools for digging through walls,
drop-bridges for ditches, etc.14 If we add to this list medieval artillery, we shall obtain a list of
principal war-machines: ram, tortoise, siege tower, assault ladders, stone-thrower and
arrow-shooting engines, as well as diverse pyrotechnical means. 15

Bearing in mind various data, in the Middle Ages the Georgians used the following
technical means: assault ladders, rams and other wall-breaching devices, ballista,
stone-throwing engines and subterranean tunnels.

Regrettably, not only a trace but even a substantial description or representation has
not survived. This is the more deplorable that according to Jean François Gamba, in the 1820s
specimens of old siege machinery had survived in Georgia: “At Ilori there is one more old
church where a few years ago catapults, rams and old weapons of war, used prior to the
invention of gunpowder, could be found.”16

Stone-throwing artillery

The siegers used ballistic (stone-throwing and arrow-shooting) engines against

fortified places to demolish its rampart and battlements and to inflict damage to the garrison. 17
In the Middle Ages Classical-type catapults were replaced by a new type stone-throwing engine

12
MSHVENIERADZE (1961) 65.
13
ROGERS (1992) 21.
14
Heron, Parangelmata…, p. 29.
15
HOFFMEYER (1966) 128.
16
GAMBA (1826) 98.
17
Beginning with Classical times, making stone-throwing engines was a difficult task which could not be
done by everyone. As G. Lordkipanidze points out, such engines were made only by those who could
carry out complicated mathematical calculations and had appropriate material and technical facilities and
highly skilled masters; LORDKIPANIDZE (1976) 173.
177 | P a g e
– trebuchet.18 The principle of operating of trebuchet differed from that of Greek-Roman torsion
engines that used the energy of twisted sinews (ropes). Trebuchets are of two types: traction and
counterweight. The former, operated by human force, is an earlier engine, while the
counterweight trebuchet was invented later.

Traction trebuchet is a Chinese invention and perhaps is first mentioned in a military

manual written between the fifth and third centuries BC.19 Towards the end of the 6th century it

Fig. 1. In the centre of the miniature, conjecturally traction trebuchet is crudely represented. Second
Tetraevangelion of Jruchi (Ms H1667), f. 111r, National Centre of Manuscripts.

entered the Mediterranean region from Central Asia. The traction trebuchet was introduced by
Avars to the Byzantines and in the 7th century it already constituted standard armament of the
Byzantine army.20

18
Trebuchet is a later, French name of a stone-throwing engine, used due to terminological simplicity. The
7th cantury Arab historians used the word manjaniq to describe the new stone-throwing engines, that
stems from Byzantine manganikon, while the later comes from the Greek manganon denoting the lifting
device; MCCOTTER (2003); D. Nicolle believes that the root of the designations of Byzantine stone-
throwing engines (manganon, manganikon, magganika) or the Arabic-Persian-Turkish name (manjaniq)
derived from them should be sought in the Greek word mangano which means “demolition.”; NICOLLE
(2003) 10; In P. Chevedden’s view, the word manganon means “charming, bewitching” pointing to
trebuchet – a new type engine, the power of which cast a spell on everyone; CHEVEDDEN (1998) 199.
19
GILLMOR (1981) 1; CHEVEDDEN (1998) 179.
20
MCCOTTER (2003); DAWSON (2007) 11; In Europe, the fact of the use of trebuchet occurs in the 9th
century – before the Crusades; GILLMOR (1981) 2 - 3, 6.
178 | P a g e
 Traction trebuchet is a stone-throwing engine operated by man. Its making, assembly,
transporting and use were easier than the Greco-Roman torsion engines.21 Apart from this, in
comparison with Classical period artillery, traction trebuchet was a more powerful engine. 22 It
was much more safer and more “patient” to the operator’s error than Classical torson engines. 23
Onager – the best Roman stone-throwing engine was a much more expensive, complex and
hazardous.24

Traction trebuchet consists of a long wooden beam resting on a frame. ropes were
fixed to its shorter arm and a gigantic sling to the long end. The ropes were pulled by men
which generated quite a strong force; sudden release of the sling endowed the longer arm with
motion that would hurl the projectile. The power and precision of the traction trebuchet largely
depended on the training of the operators. The better the team was trained and action
coordinated the more effective the trebuchet was. 25 A major role was assigned to the so-called
“shooter” who pulled the sling with the missile, letting it to go at the right moment and the
correct angle.26 In a military treatise written for Salah al-Din, al-Tarsusi gives an advice on how
to fire correctly from a traction trebuchet and how to adjust the aim. According to al-Tarsusi,
such an engine shot to the distance of 80-120 m. The beam of a traction trebuchet should be
flexible and the cherry-tree was considered best for it.27

The largest Chinese traction trebuchet was managed by a 250-strong team and it hurled
a 56 kg stone to the distance of 77 m. 28 According to Aristakes Lastivertc’i, in 1054 in the siege
of Manzikert the Seljuks of Toghril Beg (-1063) used a trebuchet of such size that its ropes
were pulled by 400 men. 29 But such an engine was a great rarity. In general, traction trebuchet
was a smaller and simpler engine. According to a Chinese military treatise of 1044, the majority
of traction trebuchets hurled 15 kg stones to the maximum of 92 m. 30 Traction trebuchets
operated at the distance of the shot of an arrow and their personnel had to be protected. Thus,
during the above-cited Manzikert siege the Seljuks set up a wall of fabric to protect their
artillery team.31

21
NICOLLE (1988) 45; NICOLLE (1990) 18.
22
CHEVEDDEN (1995) 164; GILLMOR (1981) 4.
23
TARVER (1995) 141.
24
TARVER (1995) 165; In comparison with trebuchet the onager was heavier and had a powerful recoil.
Its rate of fire was much slower and required diverse spare parts; PURTON (2009) 9.
25
DEVRIES (1992) 133 - 134, 137.
26
HILL (1973), 103.
27
TARVER (1995) 148 - 149; HILL (1973) 103.
28
While the counterweight trebuchet hurled 50-300 kg stone; CHEVEDDEN (1999) 37 - 38;
CHEVEDDEN (1998) 183.
29
Aristakes Lastivertc’i (1985); According to Matthew of Edessa, this engine had been built by the
Byzantine Emperor Basil II; Matthew of Edessa, 87.
30
CHEVEDDEN (1998) 213.
31
Aristakes Lastivertc’i (1985).
179 | P a g e
 In comparison with the more powerful counterweight trebuchet, the traction one was
much easier to build and had faster fire rate. 32 It was primarily an anti-personnel weapon which
destroyed relatively weak battlements and prevented the garrison from manning the walls. 33 In
1147 at the siege of Lisbon 100 men managed to hurl 5000 relatively small-sized stones with
2 engines in ten hours.34 This is the best illustration of the fire rate of traction trebuchet. In
1032, while campaigning in Syria, the Byzantine army bombarded a Muslim stronghold.
Entering the stronghold, the Byzantines found 200 dead as a result of the bombardment. 35

Continual wars between Christendom and the Islamic world contributed to the
invention of a powerful siege engine such as counterweight trebuchet. 36 Prior to the invention of
gunpowder weapon the counterweight trebuchet was the most powerful weapon. 37 It was
a masterpiece of medieval engineering in which even kings took pride, giving large machines
their own names.38 The counterweight trebuchet appeared in the 12th century. 39 The precise
time and place of its origin are unknown. D. Nicolle believes that the counterweight trebuchet
was created in the Islamic Near East. However, he does not rule out the possible authorship of
the Byzantines.40 After all, it seems priority should be assigned to the Byzantines. 41
In Chevedden’s view, the counterweight trebuchet was invented in Byzantium early in the 12th
century, perhaps even slightly earlier. He adduces convincing arguments to illustrate that the
counterweight trebuchet is a Byzantine invention. 42

The counterweight trebuchet was acting in the same way as that of its traction
counterpart, with the difference that in place of human power a heavy counterweight was used.
It had a longer sling which increased the length of the arm and enabled the hurling of a heavier
projectile with more acceleration.43 The beam of the counterweight trebuchet had to be stronger
in order to withstand the bending stresses caused by the heavy counterweight. 44
The counterweight weighed several tons, its weight being proportional to the power of the
trebuchet. The counterweight trebuchet was more powerful and precise than its predecessor, for

32
GILLMOR (1981) 2.
33
Only the strongest fortress could stand the bombardment by counterweight trebuchet;
NICOLLE (2002) 6.
34
ROGERS (1992) 185.
35
NICOLLE (2003) 11 - 12.
36
ROGERS (1992) 247.
37
It took a century for gunpowder weapon to reach the power of the counterweight trebuchet;
NICOLLE (2007) 226.
38
The spread of counterweight trebuchet was followed by changes in fortification: it led to the
construction of larger and more solid towers that should withstand the impact of such powerful weapon;
CHEVEDDEN (1999) 35; NICOLLE (2002) 24.
39
HILL (1973) 103 - 104.
40
NICOLLE (2003) 4 - 5; Purton also believes the counterweight trebuchet to have been a Muslim
invention; PURTON (2009) 300.
41
DENNIS (1998) 110 - 113.
42
CHEVEDDEN (2000) 76 - 87, 102 - 111.
43
CHEVEDDEN, EIGENBROD, FOLEY, SOEDEL (1995) 69; TARVER (1995) 164.
44
HILL (1973) 109.
180 | P a g e
it enabled adjustment of the distance of shooting by altering the size of the counter or the
pivotal length.45 This fairly precise engine was served by a relatively small team. 46

The counterweight trebuchet could hurl heavy stones to the distance of up to 200
meters,47 which means that it acted from a distance inaccessible to the arrows of the garrison for
the effective range of the arrow is up to 140 m. 48 This was of paramount importance for the
safety of the artillerists. In 1138 when the Byzantines breached the walls of the Sheizar, Usama
ibn Munqidh paid attention to the fact that the artillery of the besiegers threw stones from
a longer range than the arrows of the defenders could reach. 49

Making stone-throwing engines was expensive (especially of a counterweight

trebuchet). They needed timber, ropes, leather, iron details. In order to throw precisely,
specially dressed stones of standard weight and shape were used. Stones of firmer species were
also carefully selected for projectiles.50

In the Georgian language pilakavani was used to denote a stone-throwing engine.

P. Cheveden has ascertained the Persian provenance of this word and explained its meaning.
Similarly to the Armenian p‘ilipan (p‘ilikian), “the Georgian term p‘ilekavani are derived from
the Persian pilvar-afkan or its abbreviated form – pol(o)kan. The Persian term means “a thrower
of elephant-size objects.”51 This must have been the original designation of the traction
trebuchet spread in Iran in the sixth century. Following the conquest of Iran by the Arabs the
original Persian term was replaced by the Arabic manjaniq, though it survived in the Armenian
and Georgian languages.52

It should be said that in the majority of cases Georgian sources do not give a lavish
description of the use of stone-throwing artillery, to say nothing of their design and other
peculiarities. Often the chronicler only notes the siege of some stronghold without mentioning
the war machines used. Only archaeologists can find the trace of this machine. Thus, Life of
Kartli tells us about the battles fought by the kings of Abkhazia, Kakheti, Tao and Armenia for
dominance over Uplistsikhe. There is not a single mention of pilakavani or any siege engines in
the said battles. At the same time, the use of stone-throwing machines is attested
archaeologically. D. Mindorashvili, the author of a special study of the former city site of

45
JONES (1999) 174.
46
NICOLLE (1988) 31.
47
PURTON (2009) 384.
48
EDBURY (1999) 109.
49
Kitab al-I’Tibar, p. 143.
50
NICOLLE (2002) 16; During the Third Crusade Richard the Lionheart brought especially hard stone
projectiles from Sicily to Palestine, using them in the siege of Acre; NICHOLSON (2004) 93; One such
stone killed 12 persons; the astonished Muslims showed it to Salah al-Din; HINDLEY (2009) 43; We
know that in 1244 in Northumberland a certain Gerard cut stones for the engines from a mold; HILL
(1973) 104; In 1304 the English besieging Stirling had specially cut 784 stone projectiles; HINDLEY
(2009) 97.
51
CHEVEDDEN (1998) 202 - 203.
52
CHEVEDDEN (1998) 203.
181 | P a g e
Uplistsikhe, writes: “Numerous finds have been made of specially cut and dressed sling stones
and fairly large projectiles. The latter were designed for pilakavanis.”53 Conjecturally, these
projectiles are of the 9th-10th centuries, when intensive struggle was underway for the
possession of Uplistsikhe. The “fairly large projectiles” were designed against the personnel,
pointing to the traction trebuchet.

The term pilakavani itself shows that traction trebuchets came from Sassanian Iran
towards the close of the 6th or early 7th century. The first evidence on the use of traction
trebuchet occurs in the siege of Tbilisi in 627 by the Emperor Heraclius and the Turks. Movses
Dasxurants’i relates that “They [The inhabitants] saw the four-wheeled ballista and various
other weapons built by Byzantine engineers with which [the enemy] unerringly hurled huge
rocks to breach the walls.”54 By that time the Byzantines had been familiar with traction
trebuchet for at least 30 years, which in comparison with earlier siege machines (onager) hurled
larger stones, which was exaggerated in the chronicler’s report (“hurled huge rocks”).

The next report on the stone-throwing artillery dates only from the early 11th century.
This obviously does not mean that over this period of time such engines were not used in
Georgia. An analysis of a report cited below will convince us that we are dealing with a well-
developed branch which could not have started from scratch. The formation of new Georgian
kingdoms and continued wars with neighbors in the 9th-10th centuries must have been special
stimulus for the development of siege warfare when capturing strongholds was of primary
importance.
The anonymous author of Matiane Kartlisa supplies a very interesting report on the
use of Georgian stone-throwing artillery. In 1011 or 1012 Bagrat III (978-1014) jointly with the
Armenian allies campaigned against the Shaddadids: “This Great and totally victorious King
Bagrat devastated the land of Ran, besieged the city of Šank‘or, and set up catapults
[p‘ilakavanni]. Within a few days they had demolished the walls of Šank‘or. The next day he
was intending to attack and reduce the city, but that night P‘adlon sent an envoy and requested
mercy.”55 As we see, described here is the action of fairly powerful ballistic engines that in
a short time demolished the city walls. As is known, trebuchets had a greater effect in clustered
action when they were concentrated on one section of the wall. It is noteworthy that Bagrat used
several trebuchets in attacking the city. Nevertheless, such demolition of the wall that brought
about the surrender of the opponent raises many questions. The stone-throwing artillery of the
early 11th century could not demolish strong walls. 56 As indicated above stone-throwing
engines of various epochs and design had different capacities. In the Middle Ages the wall of

53
MINDORASHVILI (2008) 80.
54
Movses Dasxurants’i (2010).
55
Rewriting Caucasian History…, p. 279.
56
On the basis of a study of the four military treatises of the 10th-11th centuries (the Parangelmata
Poliorcetica of Heron of Byzantium and the De obsidione toleranda of an anonymous author, the Taktica
of Nikephoros Ouranos and the Strategikon of Kekavmenos) E. MCGEER points out that until the 12th
century digging underground tunnells was the most favoured tactic of the Byzantines. This points to the
relative weakness and little effectiveness of Byzantine, and in general, synchronous artillery against
fortifiactions; MCGEER (1995) 123 - 129.
182 | P a g e
a strong fortress could be breached only with a counterweight trebuchet which, unlike its
predecessors, threw projectiles of considerable weight to a long range. In the early 11th century
the counterweight trebuchet had not yet been invented, it came into use only in the 12th century.
It is hard to judge about the variety of weapon used by such scanty evidence and it would be too
bold to presume that Georgians used the counterweight trebuchet in such an early period. 57 At
the same time it is doubtful for an ordinary traction trebuchet to have breached a city walls. The
more so that the city’s fortifications were quite strong. 58 We should assume that at Shamkor
(Šank‘or) Georgians used transitional type or large-size trebuchets that were more powerful
than the ordinary traction trebuchet. So far there is no consensus among scholars regarding the
design of such artillery.59 Neither do I have any information to enable me to discuss design
details. However, it is obvious that there were such experienced engineers in Bagrat III’s army
who could design and manage heavy war machines. These machines threw such heavy stones
that could demolish the wall. This speaks of a highly advanced status of Georgian
stone-throwing artillery early in the 11th century.

Further development and the numerousness of the Georgian artillery park in the mid-
11th century is indicated by other evidence as well. In 1045, during one season of campaigning
Bagrat IV (1027-72) fought the Byzantines with stone-throwing engines at Anakop‘i (“[Bagrat]
was besieging Anakop‘i, and was about to take it... He posted Ot‘ago, son of Čača K‘uabuleli,
outside Anakop‘i with the Ap‘xaz army”) 60 and at the fortress of Xup‘at‘i (“He led off to
Xup‘at‘i the nobles of Guria and Lomsiani; they set up catapults [p‘ilakavanni]”)61 and Tbilisi
residents to take citadel (“The people of Isni had broken down the bridge, and they had not

57
As only the counterweight trebuchet can demolish walls, some try to use such evidence as a proof of the
existence of counterweight engines. Unlike them, J. Bradbury refuses to see a counterweight “trebuchet
every time a source says considerable damage was done to walls.”; BRADBURY (1992) 264; I, too, share
his opinion.
58
According to Yakut, Shamkor (Šank‘or) was an old, “always settled and fluorishing city,” renovated and
rebuilt in 854 by Bugha al-Kabir; Yakut, p. 67.
59
In Chevedden’s view, it was a hybrid trebuchet. Apart from ropes a load was fastened to its beam and
along with human force it used gravity force as well, making for its enhanced Power; CHEVEDDEN
(1998) 180 - 181; Basista calls such an engine a counterpoise trebuchet and believes that a weight added
to the end of the short side acted as a counterpoise thus negating the actual weight of the throwing arm;
BASISTA (2007) 47 - 55; The simplest and probably correct explanation is proposed by Purton who
believes that engines simply became larger and better designed; PURTON (2009) 381.
60
Rewriting Caucasian History…, p. 291; The chronicler says nothing about about the use of p‘ilakavani
but on the basis of a Greek inscription T. Qaukhchishvili determined that during the siege Georgians
damaged castle buildings; QAUKHCHISHVILI (1951) 26 - 28; J. Samushia finds it possible that the
Georgians used stone-throwing engines; SAMUSHIA (2008) 96; I concur with this view: the destroyed
buildings must indeed be indicative of the use of ballistic artillery. A. Vinogradov who studied two
inscriptions made in February and March 1046 in Anakop‘i, considers that Byzantium urgently sent
protospatharios Eugene Despotes and Theodore Balantes, the turmarchos of Kasa to carry out repair work
in the fortress and to reinforce the garrison; VINOGRADOV (2011) 214 - 218; Clearly enough, the need
for repair works would arise following an unsuccessful siege of the Georgians. It is intersting that the
water cistern, restored by the Byzantines is within the citadel. Apparantly, Bagrat’s army took the outer
wall of the fortress and aimed stone-throwing artillery at the inner castle on the mountain top.
61
Rewriting Caucasian History…, p. 291.
183 | P a g e
submitted. They [Georgians] set up catapults [p ‘ilakavanni], attacked the Isni and shot arrows at
them”).62 This means that the Georgian army had mastered well the technology of building war
engines and was capable of fighting with stone-throwing machines at three points far from each
other geographically. Obviously, not only separate engineers but many others were capable of
building siege engines and their exploitation. In the Georgia of Bagrat IV’s period we find
a team of specialists who guided siege actions and served numerous ballistic engines. Such
specialists are called a “technological elite” of the epoch. 63

As to a counterweight trebuchet, it must have become known in Georgia in the reign of

David IV (1089-1125). The chronicler reports that the Georgians, victorious in the Didgori
battle, captured various new (“foreign”) types of military equipment including p ‘ilakavannis.64
It is noteworthy that the king’s historian, who is not much interested in military affairs and as
a rule does not take trouble in conveying such details, stresses the capture of foreign type stone-
throwing engines. In 1121 only the counterweight trebuchet may have been foreign and new,
for they were already familiar with other types of trebuchet. The army of Il-Ghazi may indeed
have been equipped with such advanced artillery. Aleppo, the administration city of Il-Ghazi,
was famous for its engineers and siege specialists. 65 In 1119, following the routing of Roger of
Antioch in the battle of Balat, Il-Ghazi took Atharib and Zardana, both after heavy
bombardment. Walter the Chancellor points out that following his success at Atharib, Il-Ghazi
used the same stone-throwing engine at Zardana, in both cases three to four times during the
day.66 Such a low rate of fire must point to the counterweight trebuchet; setting it for firing
required some time. Purton also notes that Il-Ghazi’s artillery was unusually effective. 67
Besides, we know that the ally of the Artukid did possess such artillery. In 1125 the governor of
Mosul Ak Sunkur al-Bursuki and the Atabeg Tughtigin of Damascus used counterweight
trebuchets to breach the walls of Azaz, referred to in sources as manganiqe rawrbe (great
trebuchets).68 Tughtigin was Il-Ghazi’s father-in-law and he gave the latter all-round support.
David’s historian points to the presence of Damascenes in Il-Ghazi’s coalition army.69 Thus, we
may assume that Il-Ghazi carried dismantled counterweight trebuchets in his train and their
service personnel.

Subsequently, reports on Georgian stone-throwing artillery become more sporadic and

vanish in general.70 The age of George III (1157-84) is an exception when certain information

62
Rewriting Caucasian History…, p. 292.
63
NICOLLE (2007) 241.
64
King David’s Chronicler, 1: 341.
65
NICOLLE (1993) 25; NICOLLE (2007) 231, 241.
66
Walter the Chancellor, pp. 145 - 146, 149.
67
Though he does not consider it to be a new type weapon; PURTON (2009) 223 - 224.
68
CHEVEDDEN (2000) 92.
69
King David’s Chronicler, 1: 340.
70
Which does not mean that the Georgians stopped using them. The reason lies in the scarcity of sources
and their terseness. The age of of David the Builder will also serve as an example of the neglect of
Georgian sources of siege warfare, with the King’s chronicler passing in silence the methods of capturing
184 | P a g e
can still be found. In 1163 Toreli, residing in Anisi in anticipation of the Muslim offensive,
“made ready the weapons and machines.” 71 Presumably, the Georgian garrison made ready the
stone-throwing engines and ballistas that were placed in the fortress and on its towers and was
prepared to open counter-battery fire against Muslim manjaniques. Owing to their relatively
small size, placement of traction trebuchets on towers was especially practicable. Only
a strongly built tower with a large platform could offer room for and withstand the action of
a counterweight trebuchet. In this aspect the advantage was on the side of the besiegers for they
were not restricted and could construct larger and more powerful engines. Hence the garrison
placed machines on the towers which gave them the advantage of height and accordingly of
distance for a projectile thrown from a height went further. 72

In 1177 George III besieged the rebels in the Agaraki castle. According to
an Armenian colophon, “the siege continued for two and half months. With the aid of machines
the king was in a hurry to destroy the ramparts and palaces within them.” 73 These machines
must have been counterweight trebuchets for only a powerful trebuchet could reach and destroy
buildings within a rampart.

The miniature of the 12th century Second Tetraevangelion of Jruchi is the only
Georgian representation in which we may assume a trebuchet is depicted. The picture conveys
an assault of a city. In its centre some device is visible the ropes of which are being pulled by
two men. Although it is hard to perceive a trebuchet in this representation, the basic design of
a traction trebuchet is present: the beam fixed to a support and the ropes suspended from it,
pulled by the personnel. Perhaps, the artist who was skilled in iconography had only been told
about the traction trebuchet, drew this siege engine according to the story he had heard and by
his own imagination (fig. 1).

Ballista

Ballista was a large bow horizontally fixed to a wooden frame, shooting a large-sized
arrow. As is known, in the Middle Ages the Byzantines used crossbow-like arrow-shooting
engines resembling the devices from the Hellenistic period (gastrafetes, euthytona). 74 The
medieval ballista shot the arrow at a considerable initial speed travelling at a relatively flat
trajectory.75 This determined precise hitting of the target, hence it was used for the killing of the
enemy personnel. An arrow shot from a ballista could simultaneously kill several men. 76 It was
used also to shot incendiary arrows.

numerous castles and cities. However, the very fact of their capture is enough for Purton to consider David
IV (as well as Bagrat IV) skilled in the siege warfare; PURTON (2009) 183.
71
The Histories and Eulogies of the Sovereigns…, 2: 13.
72
CHEVEDDEN (1999) 38.
73
ABDALADZE (2005) 38.
74
HOFFMEYER (1966) 137.
75
ROGERS (1992) 264.
76
In the siege of Paris of 885-86, a ballista arrow shot by the garrison killed 7 Vikings; BRADBURY
(1992) 252.
185 | P a g e
Fig. 2. Ballista arrowhead. From the left: a) front, b) back.

The construction of a ballista was rather expensive, 77 though less than that of
a powerful trebuchet. At the same time, in comparison with trebuchets the transportation of
ballista was much easier.78 Owing to difficulty of recharging, ballista was fired slower. Because
of this it was not effective in the battlefield. Instead, the ballista was used intensively in the
siege where the slow rate of shooting was not of much hindrance. As noted above, “the
weapons and machines,” made ready by Toreli at Anisi, must have included ballistas too, as
they were used actively in the defense of strongholds of that period.

Preserved in the Georgian National Museum is a large-sized arrowhead the shooting of

which from an ordinary bow is unimaginable. This arrowhead claimed the attention of
S. Margishvili who assumes that it might be an arrow of a ballista. 79 This conjecture seems to
be justified. I have had a chance to study the cited arrowhead. It proved to be larger than it
appeared at first sight. From the beginning its curiously blunt head attracted my attention.
A close examination showed that the tip of the arrow had been broken off and was attached to it
at the back. The length of the arrowhead to the point of the breach is 10.5 cm, the length of the
broken-tipp is 11.4 cm and the length of the tang is 6 cm; the reconstructed width is ca. 9 cm.
The arrow is corroded so much as to make weighing it irrelevant, nor is it generally resorted

77
PURTON (2006) 86.
78
NICOLLE (2002) 34.
79
MARGISHVILI (2006) 333.
186 | P a g e
to.80 Clearly enough, the balancing of such a large arrowhead would need a fairly long shaft.
An arrowhead of this size is unusual even for a ballista and would need a large device for
operation81 (fig. 2). This arrowhead, discovered at Urbnisi, dates from the early feudal period
(probably the beginning of the 6th century). It is interesting to note that this arrow was not used
by the enemy; it was kept indoors and belonged to the garrison.

Scaling

Attacking the fortress with assault ladders was technically the easiest but most
hazardous way. Ladders were mainly made of wood, sometimes with a hook at the top. 82 Apart
from ladders, hooked nets and ropes were also used to mount the wall. This was the most
bloody method with the greatest human losses. 83 Usually the attacker adopted this tactic when
his numerous superiority was obvious.

In 1289 the residents of Derbend rebelled against the Ilkhans. The chronicler describes
the developments in the following way: “Then the Derbendians broke away from the Khan.
And he set out for Derbend calling on King Demetre 84 to join him. The latter went with him and
they entered Derbend. And the Derbendians failed to put up resistance. They fled to the fortress
and were besieged. Arghun Khan commanded the king to attack the castle which was very
strong. The king and his army equipped themselves and surrounding the castle, they rushed into
it. For Rati son of Bega climbed first the wall and the castle was taken.” 85 It is not surprising
that Arghun Khan (1284-91) ordered the Georgians (rather than the Mongols) to take the most
hazardous part of assault – to mount the fortress wall which must have entailed great
humanlosses. King Svimon (1556-69, 1578-99) resorted to a different tactic in 1599. He
intended to take Gori fortress held by the Turks using assault ladders, but being well aware of
the huge losses, he ordered his followers to prepare many ladders in secret and using them he
took the fortress by night attack.86

However, in a number of cases when the fortress walls or the garrison allowed it, the
besieging side launched a direct assault without preliminary preparation or bringing up heavy
siege engines. The attackers tried to mount the wall by ladders, being supported by intensive
shooting of arrows, which prevented the garrison from counterattacking.87 At such a rapid

80
JAMES (2010) 209, 214.
81
By way of comparison, the 10.2 cm long arrowhead discovered at Dura-Europos (N783) is considered to
be of large size; JAMES (2010) 220.
82
GRAVETT (1990) 30.
83
Vegetius notes that storming the walls was very bloody for the assailants; Vegetius IV. 12.
84
Georgian King Demetre II (1270 - 1289).
85
Zhamtaaghmtsereli, p. 177.
86
Parsadan Gorgijanidze, 220-221; To reduce human losses Robert Bruce took Perth in 1312 using ladders
in a night attaca; MCGLYNN (2009) 145.
87
SULLIVAN (1998) 200; According to Leo the Deacon, during the 964 campaign Nikephoros Phokas,
using this tactic, took away from the Muslims more than 20 fortresses; Leo the Deacon, p. 101 - 102.
187 | P a g e
assault the ladder was the principal means of attack. 88 If such a risky assault proved successful,
the attacking side – at the cost of original losses – would avoid a long siege with its attending
difficulties which may have been heavier and bloody.89 There is no doubt that the Georgians
also possesed such tactic. The miniature on 186v of the Second Tetraevangelion of Jruchi
depicts the taking of a fortress by using this stratagem. In the picture we see a besieged city; the
archers try to cover the attackers and to overcome the garrison; part of the attackers have set up
a ladder against the wall and are moving upward under cover of shields (fig. 3).

Fig. 3. Scaling of fortress walls under cover of archers. Second Tetraevangelion of Jruchi (Ms H1667),
fragment of folio 186v, National Centre of Manuscripts.

Occasionally, the fortress wall was mounted by improvised means. At the end of the
9th century when the kings of the Ap‘xaz and the Armenians fought for Kartli, “Kostanti, king
of the Ap‘xaz, seized K‘artl‘i, and became an enemy of the king of Armenia, Sumbat
tiezerakali. (The latter) marched forth with a large army and besieged Up‘lis-c‘ixe. They
brought pack-saddles, piled them up, and by this stratagem captured the fortress.” 90 Exactly the
same fact occurred in 896, when attacking Rome the Germans piled baggage at the wall and
climbed it.91

Breaching the wall

Breaching the fortress wall was effected with a battering ram or bore. A battering ram
was a massive tree trunk with a head of iron. The battering ram was served by dozens of men

88
Vegetius notes that “there is a risk of defenders being frightened off the fortifications by a mass of
archers, who then set up ladders and occupy the wall.”; Vegetius IV. 6.
89
MCGLYNN (2010) 266.
90
Rewriting Caucasian History…, p. 265.
91
GRAVETT (1990) 31.
188 | P a g e
while several men were enough to drive the borer. Usually both engines were kept under
protective shelter.92 Walls were demolished with a pick as well, used by besiegers working
under cover.

In 1122 David the Builder took Tbilisi after breaching the wall. Following his victory
at Didgori, he besieged Tbilisi: “He camped before Tiflis and besieged it for a while. Then he
tore down its walls from the west and entered it by the sword, burning and plundering it.” 93 The
Georgians broke the western wall of Tbilisi which was probably done with a battering ram.

The capture of Zandjan in 1209, during a campaign in Iran shows the diverse siege
methods possessed by the Georgian army of the period: “They reached a small city of Zandjan
fortified with an adobe wall. The city was strongly fortified and a stiff battle began. As the war
became protracted, they divided the walls of the city to bore. And they began to bore the walls.
First on the right side the Meskhians made a hole in the wall (it was made of adobe), and they
entered the first and began to slay and destroy those who were warriors.” 94 According to the
chronicler’s report the Georgians breached the city wall built of unfired bricks (adobe). Such
wall stands better stone projectiles than a stone wall: the stone breaks while the softer adobe
partially absorbs the force of impact.95 A brick wall also withstands better the impacts of ram. 96
It is noteworthy that in the given situation the Georgians chose the most effective tactic, i.e.
drilling the walls. Such a large-scale operation, simultaneously at several sections, must have
been conducted under protection of numerous wooden or wickerwork shelters, under which the
attackers felt relatively secure.97

It is interesting to note that the action of the Georgians during the siege of Zandjan
followed, as it were, the instructions of a Byzantine military treatise, which seems to points to
their awareness of this type of literature. According to Heron of Byzantium, if the attacker
wishes to destroy brick walls quickly, he should try to bore the wall. Such bores are 1.5 m long
and their correct use requires fairly good knowledge of siege skills. The drillers should observe
the required distance and sequence of the holes, give appropriate form and direction to the
holes, and fix them to prevent their premature collapse. 98 There is no doubt that the Georgian
army had this knowledge which is indicated apart from the use of drills, by the quick capture of
Zandjan as well.

92
GRAVETT (1990) 47; BRADBURY (1992) 274.
93
HILLENBRAND (1990) 41.
94
The Histories and Eulogies of the Sovereigns…, 2: 106.
95
DENNIS (1998) 104.
96
Heron, Parangelmata…, p. 57, 63.
97
The protection of the attackers, especially of those borers and tunnel diggers with artificial cover was
paid considerable attention in Byzantine military treatises; MCGEER (1991) 135 - 138.
98
Heron, Parangelmata…, p. 51 - 57.
189 | P a g e
Underground mines

Digging the earth under the wall was one of the oldest stratagems of taking a fortress. 99
When the soil allowed it, an underground mine was a powerful weapon against fortresses.
As a rule, digging was started in secret at some distance from the wall, so that the garrison
might not learn about it. In building a tunnel its walls and ceiling were buttressed with timber.
When the tunnel reached the basement of the wall, it was broadened, filled with inflammable
material and set on fire; as a result part of the wall would collapse. Occasionally, a tunnel was
used to penetrate into the fortress.100 This was done by the Georgians at storming Baghdad. 101
Underground mines were oftener resorted to against towers; it was apparently easier to
demolish the corners of a tower than a longitudinal section of a wall. 102 The tunnel had to be
dug as deep as possible so as to prevent the opponent from noticing it and digging
a counter-tunnel to destroy the attackers with smoke or water.103

Nikephoros Ouranos, a successful 10th-11th century Byzantine commander and

military theoretician, considered underground mines to be the most effective means of capturing
fortresses. He wrote: “The men of old, in their conduct of siege warfare, constructed many
devices such as rams, wooden towers, scaling ladders with various features, as well as tortoises
and all kinds of other things which our generation has never even seen. It has, however, tried all
these devices and discovered that of all of them, the more effective way, one the enemy cannot
match, is undermining the foundations.” 104 However, in a number of cases it was simply
impossible to drive a tunnel: rocky ground, the presence of several deep moats constituted
an insurmountable obstacle for a tunnel.

Unlike most offensive means, in digging a mine the besiegers were protected from the
garrison’s fire.105 At the same time, building tunnels was heavy, long and hazardous labour,
requiring specific training in engineering and coordinated work. 106 In 1099 in besieging a city
Arqa the crusaders attempted unsuccessfully to use an underground mine. Albert of Aachen
notes that the army was exhausted in digging. 107 Nevertheless, Georgians must not have found it
difficult to build underground tunnels as they had engineers and appropriate knowledge.
Archaeological studies revealed that in the Middle Ages, to mine iron the Georgians had to dig
deep mines, e.g. the Poladauri iron mines were 80 m deep. 108 Georgian miners were well-versed

99
The oldest picture of taking a fortress by means of an underground tunnel is to be found in the palace of
the Assyrian king Ashurnasirpal II (883-859 BC) in Nimrud; WIGGINS (2003) 9.
100
In comparison with demolishing walls by means of a tunnel, such cases were rare; PURTON (2010) 25.
101
For some reason, Purton believes that the Georgians demolished the walls through a tunel; PURTON
(2010) 20.
102
NICOLLE (2007) 239.
103
Heron, Parangelmata…, p. 43 - 45.
104
Nicephoros Ouranos, 161.
105
AYALON (1971) 474.
106
B. Bachrach compares medieval sappers even to the crew of a submarine; BACHRACH (1994) 132 -
133.
107
Albert of Aachen 379, 385; FRANCE (1994) 321.
108
GDZELISHVILI (1969) 92.
190 | P a g e
in the art of management of the ceilings of mines, which was of major importance for safety.
Ventilation was so good that a strong fire could be built in the tunnel.109 This knowledge was of
major importance both in the process of building a tunnel and at the last stage when a fire was
lit under a tower or wall in order to demolish it.

We find examples of the use of underground mines by Georgians in the sources as

well. In 1258 a Georgian contingent accompanied the Mongols during the siege of Baghdad.
According to the version of the chronicler, the Georgians dug an underground tunnel fairly
quickly under the wall of the city, 110 got into Baghdad and opened the gates of the city: “King
David ordered his troops to dig under the walls and they did so, the Georgians entered the city
and stiff fighting followed, the Baghdadians were massacred and the citizens of Baghdad had
great fear, and the Georgians opened the gates of the city and the Tartars entered.”111 The
chronicler surely exaggerates the role of the Georgians in the capture of Baghdad but the
episode of digging a mine should be true to a certain extent. In 1281 the Mongol army that set
out against Egyptian Mamluks was accompanied by the prince of Samtskhe Beka. In siege
warfare in Syria the Georgians again used the mine. 112

Siege tower

Siege tower was a wooden structure of several floors, higher than the fortress walls and
towers,113 being covered with raw hides, they protected the besiegers from fire, allowed them to
dominate over the garrison and enabled to carry on various types of offensive operations. 114
Siege tower was a fighting platform from which arrows were shot and ballistic engines were
placed on it. They were very difficult to build and the main problem while using them was their
transportation to the walls under enemy fire. 115

In D. Berdzenishvili’s view, “In the late medieval Georgian sources, wooden towers
made for attack were referred to under the Mongolian name siba. Originally, siba was the name
of a defensive structure – a ditch fortified with a fence. Later, in Georgia siba acquired the
meaning of a mobile, offensive tower.”116 By way of illustration, the researcher refers to “New

109
GDZELISHVILI (1964) 31.
110
For which some twelve days proved enough; Zhamtaaghmtsereli, p. 113.
111
Zhamtaaghmtsereli, p. 113.
112
Zhamtaaghmtsereli, p. 169 - 170.
113
In 1099, in the storming of Jerusalem the height of the city walls was 12-15 m, while that of the
crusaders siege tower – 15-17 m.; FRANCE (1994) 350.
114
FRANCE (1994) 352 - 253.
115
In describing medieval battles, siege towers are occasionally reffered to as Helepolis which is an
anachronism. In the Classical Age the siege towers were indeed called Helepolis (the taker of cities). In
the course of time the meaning of this term altered and in the Middle Ages it no longer solely denoted
a siege tower. The Byzantines used this term in reference to ballistic or other assault engines. Helepolis
referred to the most powerful assault device of its time; at one time it was siege tower, at another –
battering ram, sometime – ballistic artillery; DENNIS (1998) 101 - 104; CHEVEDDEN (2000) 78 - 79;
PURTON (2009) 116.
116
BERDZENISHVILI (2007) 182.
191 | P a g e
Kartlis Tskhovreba”, describing the siege of Ateni by Shah Tahmasp (1524-76) in 1556:
“Taking the fortress proved difficult because neither a siba could be brought up to it, nor could
the walls be dug under.”117 It may be added that the Parsadan Gorgijanidze too mentions siba in
a similar context and points out that the siba must have been high.118 It is seen from the sources
that the Georgians were familiar with the siba, considering them to be one of the means of
capturing a fortress; however, their direct use by the Georgians is not confirmed. This is not
surprising, for because of the character of the terrain the use of siege towers was rather limited.

Siege

Blocking a fortress through siege was a bloodless method but it tied down the army for
a long period of time around the fortress and economically was highly disadvantageous. Siege
was a rather costly undertaking, for the besieging army needed full-valued supplies.

Medieval Georgian army was capable of carrying on long-term siege, pointing to the
high level of its organization and discipline. Besides, long-term siege required enormous
resources. Unfortunately, the evidence at our disposal does not allow to determine even
an approximative cost of a siege. The use of a comparative method remains the only to form
an idea. As is known, Louis VII introduced the universal tax in his domains in order to launch
the siege of Verneuil in 1173; in 1224 to carry on the siege of Bedford, Henry III imposed a tax
on the church; and in 1215 the two-month siege of Rochester required 60 000 marks. 119 The
eleven-month siege of Calais in 1346-47 cost £150 000 to the king of England Edward III while
the royal income was slightly above £80 000.120 These examples show clearly the huge effort
that is needed for a long siege and the pressure on the state system at the time. At the same it is
clear that the capacity of carrying on a long siege points to well-organized military and state
structure. Beginning with the 11th century, Georgian armies conducted such sieges fairly often.

In the 11th century Bagrat III’s army took a castle in Kakheti after one year of siege. 121
In 1037/8 along with his Kakhetian allies, Bagrat IV besieged Tbilisi, which lasted two years:
“For two years they battled over Tp‘ilisi.” 122 Even longer lasted the siege of Kars which started
in 1202 when after capturing the city, the Georgians besieged the citadel. The siege of the
citadel lasted more than 5 years and the garrison surrendered only at the turn of 1206-7.123

Water supply acquired the primary importance for a besieged garrison. Stopping the
supply of water to a fortress caused its quick surrender. According to Basil, historian of Queen
Tamar, the many-year siege of Kars ended only when the besieging Georgian army cut off the

117
New Life of Kartli, Third Text, 2: 506.
118
Parsadan Gorgijanidze, 259, 303.
119
STRICKLAND (1996) 207.
120
HINDLEY (2009) 143.
121
Matiane Kartlisa, 1: 279.
122
Rewriting Caucasian History…, p. 289.
123
For the siege of Kars, see DJAPARIDZE (1995) 121 - 122, 161 - 162.
192 | P a g e
water supply to the Muslim garrison. 124 The rebels who had found shelter in the Agaraki
fortress surrendered to George III because of the cutting of their water supply. 125

Often a siege that lasted for many months, following the exhaustion and weakening of
the garrison, was crowned successfully with storming. Thus, Tbilisi was taken by storm by
David the Builder after a siege lasting six months.

Siege castle

When, for a number of reasons a fortress failed to be taken and full blockade was not
feasible, a siege castle was set up nearby. It was located close to the gate of the besieged
stronghold with the purpose of preventing all communication. 126 Such a siege castle had at least
three functions: blocking the besieged fortress, preventing sorties by the garrison, and using it
as a convenient bombardment platform.127 It was also used for observation. Unlike a complete
blockade, a siege castle needed a relatively small unit, releasing the main forces of the besiegers
for other duties. The method of blocking a stronghold with a siege castle was widespread in
11th century Europe.128 This method was known and used in Georgia too.

In the 10th century the fortress of Locobanni refused to submit to the Abkhazian King
George II (916-60). He built a siege castle and installed troops inside, thereby blocking the
fortress.129 If need arose, several siege castles were used.130 According to Beri Egnatashvili, to
block Birtvisi fortress Timur Lang built three siege castles. 131

The present paper does not deal with such methods as entering a fortress by ruse or
sudden bursting into it, for they are indirect methods of capturing fortresses. However, in the
Middle Ages they were frequently used.

Fortresses were often seized by methods of psychological pressure as well, by

combining cruelty and threat, and mercy in the case of surrender. 132 These too constituted
indirect methods of taking fortresses. 133 Scaring the garrison by encroaching upon the life of its
master belongs to the same method, followed in the majority of cases by the surrender of the
garrison. Claude Cahen is quite right in not assigning it to “proper” military operations. 134
However, it is worth touching upon this stratagem which allowed seizing important strongholds

124
Basili ezosmozghuari, 2: 143.
125
ABDALADZE (2005) 38.
126
GRAVETT (1990) 23 - 24.
127
SHAISHMELASHVILI (1987) 46.
128
ROGERS (1992) 39; PURTON (2009) 162.
129
Rewriting Caucasian History…, p. 270.
130
During the siege of Antioch (1097-98), the crusaders used three siege castles; ROGERS (1992) 25 - 39.
131
Beri Egnatashvili, 2: 337.
132
CONTAMINE (1984) 101 - 102.
133
CONTAMINE (1984) 102.
134
CAHEN (1971) 470.
193 | P a g e
without costly and problematic siege. 135 Such cases were especially frequent during feudal
internecine wars. If we pass under review the cases gathered by Matthew Strickland from the
history of 11th-12th centuries England and Normandy, we shall become convinced in the
frequency of such occurrences. For example, Robert of Gloucester made the captive William
Martel give up the castle of Sherbourne. 136 The king of England Stephen made special use of
this stratagem: in 1143 he seized three fortresses by threatening to hang Geoffrey de
Mandeville. Earlier, he took possession of Lincoln, Newark, Salisbury, Malmesbury and other
castles by starving the bishops Salisbury and Lincoln and threatening to hang Roger of
Salisbury’s son.137 Occasionally, such practice assumed the form of ransom: in 1044, Geoffrey
Martel, count of Anjou in battle took captive Theobald of Blois and forced him to cede the city
of Tours as the price of freedom. 138 Rarely, this method brought no result: in 1146, Roger de
Berkeley fell captive to his own brother Walter who hanged him thrice in front of Berkeley
castle. Yet the garrison refused to surrender.139

In Georgian historiography J. Samushia was the first to pay attention to this

stratagem.140 He cites several facts from 11th century Georgian history: in 1046 Liparit
Bagvashi forced the captive Grigol, son of Abuser to give up Artanuji by threats of death; in
1055 Bagrat IV put Liparit and his son on the gibbet, taking Kldekari fortress in this way; in the
same way did Samshvilde surrender to Bagrat IV when he put the Armenian King Kwirike on
the gibbet for three days.141

It appears that seizure of fortresses by threats to the life of the owner was a fairly
widespread practice in medieval Georgia, which is attested to by other examples as well. In 914
invasion, the Arabs used the same method: “The women of the garrison who were found outside
fell into his hands. Therefore they handed over the fortress.” 142 In 1032 the Georgians gained
hold of Birtvisi in exchange for the freedom of Japar, emir of Tbilisi. 143 In the 1030s, Bagrat IV
defeated Kakhetians and captured several eristavis: “At his insistence these erist‘avis gave up
their castles.”144 Of course, the captured eristavis gave up their castles to Bagrat as a result of
appropriate pressure. Especially prominent in this respect is the fate of the emir of Gandja. In
1068 Fadl II (1067-73), Gandja’s Shaddadid ruler fell into the hands of Aghsartan I (1058-84),
king of the Kakheti, who with his “assistance” took possesion of Khornabuji and Aradeti
castles.145 Subsequently, Aghsartan gave Fadl II to Bagrat IV in exchange for Bochorma and

135
STRICKLAND (1996) 198.
136
STRICKLAND (1996) 199.
137
STRICKLAND (1996) 199.
138
STRICKLAND (1996) 198.
139
STRICKLAND (1996) 198; In 1046, when the enemy’s “captured Sula, the erist‘avi of Kalmaxi; with
severe tortures and laceration on a gibbet they demanded Kalmaxi; but he did not give it up.”; Rewriting
Caucasian History…, p. 294.
140
SAMUSHIA (2008) 90, 98.
141
SAMUSHIA (2008) 98; Rewriting Caucasian History…, p. 294, 297, 299.
142
Rewriting Caucasian History…, p. 266.
143
Rewriting Caucasian History…, p. 289.
144
Rewriting Caucasian History…, p. 290.
145
Rewriting Caucasian History…, p. 303.
194 | P a g e
Ujarma; instead Bagrat took Tbilisi through Fadl: “They fixed him to a gibbet and captured
Tp‘ilisi.”146

This method of capturing fortresses points clearly to the desire of the besiegers to seize
the stonghold without siege, averting thereby expenses and human losses, to say nothing of the
possible failure.

Antipoliorcetica

In comparison with storming fortresses, evidence is still less in Georgian sources on

the peculiarities of their defense. In the Graeco-Byzantine world numerous theoretical works
were available dealing with means of defending fortresses. The Byzantine De obsidione
toleranda is a manual written in the 10th century for the commander of a besieged fortress
containing diverse and detailed instructions. 147

According to De obsidione toleranda, the commander of the fortress which is

threatened with siege must lay a store of at least 6 months’ or one year provisions and fill all the
reservoirs and vessels with water,148 should have engineers, arms manufacturers, siege machine
operators, physicians, ropemakers, stone cutters, builders, architects and various artisans;
should prepare and keep a store of shields, arrows, swords, helmets and other arms; 149 should
repair the wall and place war machines on them. 150 If possible, he should dig a deep moat round
the fortress and fill it with water; at the same time, he should have a reliable bridge to be thrown
across the moat, enabling unexpected sorties. 151 It is necessary to train the garrison to shoot the
bow rapidly and with good aim and to throw stones skilfully by hand; should have a stock of
small and heavy stones.152 It is advisable to have a large garrison and many war engines.153
Finally, if the attackers breach the wall, a new one must be erected that will keep the enemy
out.154

Now, after this theoretical introduction, on the basis of an analysis of the fragmentary
evidence, we may ascertain how fortresses were defended in medieval Georgia and to what
special attention was given.

From one section of Matiane Kartlisa it is clear that they were well aware of the
importance of a strong garrison. In 927, the Abkhazian King George II jointly with his Tao and
Kakhetian allies besieged Uplistsikhe “yet were unable to damage the fortress in which there

146
Rewriting Caucasian History…, p. 303 - 304.
147
De obsidione toleranda follows that of the tradition of military manuals starting in the 4th century BC
from Aineias Tacticus’ How to Survive under Siege; De obsidione toleranda, p. 144.
148
De obsidione toleranda, p. 151 - 153, 159.
149
De obsidione toleranda, p. 155.
150
De obsidione toleranda, p. 161.
151
De obsidione toleranda, p. 163 - 165.
152
De obsidione toleranda, p. 171 - 173.
153
De obsidione toleranda, p. 257.
154
De obsidione toleranda, p. 197.
195 | P a g e
were many defenders.”155 It was the bridge spanning the moat was removed by
multiplicity of the garrison that ensured the the garrison.158 The Fortress of Gandzi (in
impregnability of the fortress. Javakheti) was surrounded with a man-
made moat which was supplied with water
The Georgians paid relevant from the river Mtkvari.159 The moat of
attention to equipping a fortress with Rustavi and Urbnisi fortresses were also
ballistic artillery and other technical means.
This is exemplified by the above case
when, expecting an enemy attack, the
commander of a city prepared stone- and
arrow-throwing engines at Anisi.

In the written sources we find no

evidence on stones thrown from above
during the defence of a fortress. Instead,
this technique is often reflected in
Georgian miniatures. In the miniatures of
the Second Tetraevangelion of Jruchi and
Psalter H1665, dating from the 2nd half of
the 14th century, apart from the archers the
defenders of the fortress are depicted,
throwing stones on the assailants. It is
notable that in the 111r miniature of Jruchi,
a guard covers himself with a shield while
throwing a stone, pointing to a definite
technique of throwing (fig. 4). It is also
interesting that in the miniatures the guards
are always holding specially dressed stones
which cannot be accidental156 (fig. 5). True,
we have no illustration on the use of
a heavy stone but we know that it was
called sagoravi (“to be rolled”).157 The
Georgians understood the significance of
moats; where the landscape allowed, they Fig. 4. Stone-throwing under cover of a shield.
dig moats and filled them with water. In Second Tetraevangelion of Jruchi (Ms H1667),
the 11th century Akhalkalaki was protected fragment of folio 111r, National Centre of
by a very deep moat filled with water. In Manuscripts.
1064, during the attack of the Seljuks, the

155
Matiane Kartlisa, 1: 267.
156
Vegetius points out specially that the
garrison of the fortress had to gather round
stones from rivers, owing to their weight and
158
good ballistic properties; Vegetius IV. 8. Sadr al-Din Ali al-Husayni, p. 50.
157 159
ORBELIANI (1993) 23. BERDZENISHVILI (1964) 89.
196 | P a g e
filled with water diverted from the Mtkvari.160 The Melouri fortress, defended from three sides
by natural obstacles, was defended on the easily approachable side by two deep moats. 161
Dmanisi fortress too was fortified with two moats. 162 In 1235, the Mongols besieged Shamkor
which at the time was Varam Gageli’s dominion. The attackers committed a blunder by filling
the moat of the city with wood. The defenders made instant use of this circumstance, setting on
fire the wood at night. To take the city the Mongols had to fill the moat anew with stones.163

The desire of the garrison to continue fighting to the end and not surrender at the first
setback was of major importance in defending a fortress. In this case resistance was continued
even after the wall was demolished. We can find such an example in 1485, when Yakub Khan
(1478-90) attacked Akhaltsikhe; According to Fadlullah b. Ruzbihan, the artillery of the
Ak Koyunlu demolished the wall; despite the continuous bombardment the Georgians managed
to repair it with iron and other materials.164

The activity of the garrison was given major importance in the course of the siege, with
surprise attack and sorties holding a special place. A well-planned sortie, even with a small
force, might cause a confusion in the enemy camp. 165 The activity of the garrison and sorties
pointed primarily to their high morale and fighting mood, a necessary condition to withstand the
siege successfully. Researchers into the crusading warfare pay attention to the fact that the
crusaders frequently left the strongholds and responded to Muslim attacks with counterattacks.
Bearing in mind the Muslim vast superiority in numbers, it is surprising that Christian garrisons
often renounced the security of the fortress walls and met the Muslim army outside. 166
As C. Marshall puts it, the “aggressive side of Christian defensive techniques included
a willingness to meet a Muslim attack outside the walls of a stronghold.” 167

Interestingly enough, such episodes – bold sorties against numerous besiegers – occur
frequently in medieval Georgian history. It is hard to find an unambiguous explanation to this
attitude of the Georgians, though similar chivalrous psychology of the crusaders and the
Georgians played its role. It should be taken into account that both the crusaders and Georgians
had to live in permanent encirclement against numerous enemies, which – like the crusaders –
dictated an aggressive fighting style of which the enemy must beware.

In 1064, during the invasion of Alp Arslan (1063-73), the Georgian garrison chose to
engage the enemy in an open battle rather than offer resistance through defense of the city, with
its wall not completed. “They [Georgians] fought for three days, but because Axalk‘alak‘i was

160
LOMTATIDZE (1968) 38; LOMTATIDZE (1988) 27 - 28.
161
BERADZE (1977) 30.
162
CHILASHVILI (1970) 2: 112.
163
Kirakos Gandzaketsi, p. 157.
164
Fadlullah b. Ruzbihan Khunji, p. 51.
165
MARSHALL (1992) 237.
166
MARSHALL (1992) 236.
167
MARSHALL (1992) 236.
197 | P a g e
not surrounded by strong walls, they were unable to resist the powerful attackers.
The inhabitants of the city armed themselves, opened the gates, and made a valiant sortie.” 168

Fig. 5. Guard throwing a rounded stone at the assailants. Psalter H1665, fragment of folio 212v, National
Centre of Manuscripts.

168
Rewriting Caucasian History…, p. 298 - 299.
198 | P a g e
The losses of the Muslims and the sortie of the Georgians is also attested to by Ibn al-Athir.169
According to Sadr al-Din al-Husayni, only the intervention of the Sultan saved the Seljuks who
were retreating under the pressure of the Georgians. 170

The Georgians resorted to similar aggressive tactics in the 13th century when
Samtskhe was invaded by the Mongols. In defending Tsikhisjvari, which “was not completely
surrounded by strong wall,” the defenders of the fortress “did great harm to those outside,
making sorties day and night and slaying the enemy at many places.” 171 At the same time,
Georgian garrisons did not resort to sorties only in condition of defective fortifications. In 1226,
when Djalal al-Din attacked Tbilisi, the defenders of the city made a bold sortie.172 The sortie is
noted by al-Nasawi as well.173 In 1386 it was Timur Lang who besieged Tbilisi. Bagrat V
(1360-93) had no time call an army. He was accompanied only by own household.
Nevertheless, the Georgians did not shut themselves up but confronted the enemy with an
aggressive tactic and attacked them outside the city.174 In 1403, during the siege of Birtvisi
castle, the garrison again made a sally against Timur’s army: “Then a large number of [Muslim]
troops went up to the castle; and the garrison came out – chosen warriors, who attacked and
massacred many.”175 The sorties of the Birtvisi garrison is attested to by Muin al-Din Natanzi as
well.176

Thus, in spite of the scarcity of sources and lack of attention on the part of Georgian
chroniclers to the siege warfare, a general picture can still be formed. By the available evidence
it is not apparent that Georgians made use of all the siege techniques known in the medieval
world; however, it can be said that they were familiar with and used successfully the basic
methods of siege warfare.

Bibliography

Sources
Albert of Aachen - Albert of Aachen, Historia Ierosolimitana: History of the Journey to Jerusalem, ed. /
tr. S. B. EDGINGTON, Oxford 2007.
Anna Komnene - Anna Komnene, The Alexiad, tr. by E. R. A. SEWTER, rev. with introduction and notes
by P. FRANKOPAN, London 2009.
Aristakes Lastivertc’i - Aristakes Lastivertc’i, History, tr. R. BEDROSIAN, New York 1985
[http://rbedrosian.com/a6.htm#16 ; Accessed 15 April 2015].

169
The Annals of the Saljuq Turks…, p. 154.
170
Sadr al-Din Ali al-Husayni, p. 50; Such an example can be found with the crusaders as well. In 1278,
the prince of Antioch Bohemond besieged Gibelet. The city fortifications were weak and Embriaco
preferred to meet the enemy in the open; MARSHALL (1992) 138.
171
Zhamtaaghmtsereli, p. 125.
172
Zhamtaaghmtsereli, p 59.
173
Shihab al-Din Muhammad al-Nasawi, p. 162.
174
New Life of Kartli, Second Text, 2: 450.
175
New Life of Kartli, Second Text, 2: 470.
176
KATSITADZE (1975) 156.
199 | P a g e
Basili ezosmozghuari - Basili ezosmozghuari (Master of the Court), The Life of Queen of Queens Tamar,
[in:] Kartlis tskhovreba, S. QAUKHCHISHVILI (ed.), Tbilisi 1959, 115 - 150.
Beri Egnatashvili - Beri Egnatashvili, New Life of Kartli, First Text, [in:] Kartlis tskhovreba,
S. QAUKHCHISHVILI (ed.), Tbilisi 1959, 326 - 442.
De obsidione toleranda - A Byzantine Instructional Manual on Siege Defense: The De obsidione
toleranda, tr. D. F. SULLIVAN, [in:] Byzantine Authors: Literary Activities and Preoccupations. Texts
and Translations Dedicated to the Memory of Nicolas Oikonomides, J. W. NESBITT (ed.), Leiden 2003,
139 - 266.
Fadlullah b. Ruzbihan Khunji - Persia in A.D. 1478-1490: An Abridged Translation of Fadlullah
b. Ruzbihan Khunji’s Tarikh-i ‘Alam-ara-yi Amini, tr. V. MINORSKY, London 1957.
Heron, Geodesia… - Heron of Byzantium, Geodesia, [in:] Siegecraft: Two Tenth-Century Instructional
Manuals by “Heron of Byzantium”, ed. D. F. SULLIVAN, Washington 2000, 114 - 151.
Heron, Parangelmata… - Heron of Byzantium, Parangelmata Poliorcetica, [in:] Siegecraft: Two Tenth-
Century Instructional Manuals by “Heron of Byzantium”, ed. D. F. SULLIVAN, Washington 2000, 26 -
113.
King David’s Chronicler - King David’s Chronicler, The Life of King of Kings David, [in:] Kartlis
tskhovreba, S. QAUKHCHISHVILI (ed.), Tbilisi 1955, I: 318 - 364 [in Georgian].
Kirakos Gandzaketsi - Kirakos Gandzaketsi, History of Armenia, ed. L.A. KHANLARYAN, Moscow
1976. [In Russian].
Leo the Deacon - The History of Leo the Deacon: Byzantine Military Expansion in the Tenth Century, tr.
A.-M. TALBOT, D. F. SULLIVAN, Washington 2005.
Matiane Kartlisa - Matiane Kartlisa, [in:] Kartlis tskhovreba, S. QAUKHCHISHVILI (ed.), Tbilisi 1955,
I: 249 - 317 [in Georgian].
Matthew of Edessa - The Chronicle of Matthew of Edessa, tr. A. E. DOSTOURIAN, Lanham 1993.
Movses Dasxurants’i - Movses Dasxurants’i, History of the Aghuans, tr. R. BEDROSIAN, Long Branch,
NJ 2010 [http://rbedrosian.com/md7.htm#11 ; Accessed 15 April 2015].
New Life of Kartli, Second Text - New Life of Kartli, Second Text, [in:] Kartlis tskhovreba,
S. QAUKHCHISHVILI (ed.), Tbilisi 1959, II: 443 - 476 [in Georgian].
New Life of Kartli, Third Text - New Life of Kartli, Third Text, [in:] Kartlis tskhovreba,
S. QAUKHCHISHVILI (ed.), Tbilisi 1959, II: 477 - 540 [in Georgian].
Nicephoros Ouranos - Nicephoros Ouranos, Taktika, [in:] Sowing the Dragon’s Teeth: Byzantine Warfare
in the Tenth Century, ed. E. MCGEER, Washington 1995, 79 - 167.
Parsadan Gorgijanidze - Parsadan Gorgijanidze, History, „Saistorio moambe”, 2 (1925), 209 - 316
[in Georgian].
Rewriting Caucasian History… - Rewriting Caucasian History: The Original Georgian Texts and The
Armenian Adaptation, tr. R. W. THOMSON, New York 1996 (repr. Oxford 2002).
Sadr al-Din Ali al-Husayni - Sadr al-Din Ali al-Husayni, Akhbar al-Dawla al-saldjukiyya,
ed. Z. M. BUNIATOV, Moscow 1980. [In Russian]
Shihab al-Din Muhammad al-Nasawi - Shihab al-Din Muhammad al-Nasawi, Sirat al-sultan Djalal al-Din
Mingirni, ed. Z. M. BUNIATOV, Moscow 1996. [In Russian]
The Annals of the Saljuq Turks…- The Annals of the Saljuq Turks: Selections from al-Kamil fi’l-Ta’rikh of
‘Izz al-Din Ibn al-Athir, tr. D. S. RICHARDS, London 2002.
The Histories and Eulogies of the Sovereigns… - The Histories and Eulogies of the Sovereigns,
[in:] Kartlis tskhovreba, S. QAUKHCHISHVILI (ed.), Tbilisi 1959, 1 - 114. [in Georgian].
Usamah Ibn-Munqidh - An Arab-Syrian Gentleman and Warrior in the Period of the Crusades. Memoirs
of Usamah Ibn-Munqidh (Kitab al-I’Tibar), tr. Ph. K. HITTI, New York 2000.
Vegetius - Vegetius: Epitome of Military Science, tr. N. P. MILNER, Liverpool 1996.
Walter the Chancellor - Walter the Chancellor’s The Antiochene Wars, tr. T. S. ASBRIDGE,
S. B. EDGINGTON, Aldershot 1999.

200 | P a g e
Yakut - Yakut’s evidence on Georgia and Caucasia, ed. / tr. E. SIKHARULIDZE, Tbilisi 1964).
[in Georgian].
Zhamtaaghmtsereli - Zhamtaaghmtsereli, Chronicle of One Hundred Years, ed. R. KIKNADZE, Tbilisi
1987. [in Georgian]

Literature
ABDALADZE A. (2005), Data of Codicils on Georgia in the Armenian Manuscripts of 10th-13th
Centuries, Tbilisi. [in Georgian]
AYALON D. (1971), Hisar: The Mamluk Sultanate, [in:] Encyclopaedia of Islam, v. 3, 2, B. LEWIS,
V.L. MÉNAGE, CH. PELLAT, J. SCHACHT (eds.), Leiden, 472 - 476.
BACHRACH B. S. (1994), Medieval Siege Warfare: A Reconnaissance, „Journal of Military History”, 58,
119 - 133.
BASISTA M. (2007), Hybrid or Counterpoise? A Study of Transitional Trebuchets, „The Journal of
Medieval Military History”, 5, 33 - 55.
BERADZE T. (1977), On the historical geography of Vani district, [in:] Vani III: archaeological
excavations, O. LORDKIPANIDZE (ed.), Tbilisi, 28 - 42 [In Georgian].
BERDZENISHVILI N. (1964), Diary of the 1933 Javakheti expedition, [in:] Issues of Georgian History,
v. 1., D. MEGRELADZE (ed.), Tbilisi, 45 - 173. [In Georgian].
BERDZENISHVILI D. (2007), Some varieties of fortresses of old Georgia according to written sources,
„Annals”, 1, 171 - 195 [in Georgian].
BRADBURY J. (1992), The Medieval Siege, Woodbridge.
CAHEN C. (1971), Hisar: General Remarks, [in:] Encyclopaedia of Islam, v. 3, 2, B. LEWIS,
V. L. MÉNAGE, CH. PELLAT, J. SCHACHT (eds.), Leiden, 469 - 470.
CHEVEDDEN P. E. (1995), Artillery in Late Antiquity: Prelude to the Middle Ages, [in:] The Medieval
City Under Siege, I. A. CORFIS, M. WOLFE (ed.), Woodbridge, 131 - 175.
CHEVEDDEN P. E. (1998), The Hybrid Trebuchet: The Halfway Step to the Counterweight Trebuchet,
[in:] On the Social Origins of Medieval Institutions. Essays in Honor of Joseph F. O’Callaghan,
D. J. KAGAY, T. M. VANN (eds.), Leiden, 179 - 222.
CHEVEDDEN P. E. (1999), Fortifications and the Development of Defensive Planning in the Latin East,
[in:] The Circle of War in the Middle Ages: Essays on Medieval Military and Naval History,
D. J. KAGAY, L. J. A. VILLALON (eds.), Woodbridge, 33 - 44.
CHEVEDDEN P. E. (2000), The Invention of the Counterweight Trebuchet: A Study in Cultural Diffusion,
„Dumbarton Oaks Papers”, 54, 71 - 116.
CHEVEDDEN P. E., EIGENBROD L., FOLEY V., SOEDEL W. (1995), The Trebuchet, „Scientific
American”, 273, 66 - 71.
CHILASHVILI L. (1970), Cities in Feudal Georgia, Tbilisi. [In Georgian]
CONTAMINE Ph. (1984), War in the Middle Ages, Oxford.
DAWSON T. (2007), Byzantine Infantryman: Eastern Roman Empire c. 900-1204, Oxford.
DENNIS G. T. (1998), Byzantine Heavy Artillery: The Helepolis, „Greek, Roman and Byzantine Studies”,
39, 99 - 115.
DEVRIES K. (1992), Medieval Military Technology, Peterborough.
DJAPARIDZE G. (1995), Georgia and the Near-Eastern Islamic World in the 12th - first third of the 13th
Century, Tbilisi. [in Georgian]
EDBURY P. (1999), Warfare in the Latin East, [in:] Medieval Warfare: A History, M. KEEN (ed.),
Oxford, 89 - 112.
FRANCE J. (1994), Victory in the East: A Military History of the First Crusade, Cambridge.
FRANCE J. (2000), Crusading Warfare and its Adaptation to Eastern Conditions in the Twelfth Century,
„Mediterranean Historical Review”, 15, 49 - 66.
GAMBA J. F. (1826), Voyage dans la Russie méridionale, par le chevalier Gamba , Paris.

201 | P a g e
GILLMOR C. (1981), The Introduction of the Traction Trebuchet into the Latin West, „Viator”, 12, 1 - 8.
GRAVETT Ch. (1990), Medieval Siege Warfare, Oxford.
GDZELISHVILI I. (1964), Mining and iron metallurgy in 12th century Georgia, „Metsniereba da
teknika”, 4, 31 - 33 [in Georgian]
GDZELISHVILI I. (1969), Mining and iron metallurgy in the medieval period (Georgia and other
countries of Eurasia), „Arhaeological sites of feudal Georgia”, 1, 85 - 93 [in Georgian]
HILL D. R. (1973), Trebuchets, „Viator”, 4, 99 - 115.
HILLENBRAND C. (1990), A Muslim Principality in Crusader times: The Early Artuqid State, Leiden.
HINDLEY G. (2009), Medieval Sieges and Siegecraft, New York.
HOFFMEYER A. B. (1966), Military Equipment in the Byzantine Manuscript of Scylitzes, „Gladius”, 5, 1
- 160.
JAMES S. (2010), Excavations at Dura-Europos 1928-1937. Final Report VII: The Arms and Armour and
other Military Equipment, Oxford.
JONES R. L. C. (1999), Fortifications and Sieges in Western Europe, c.800-1450, [in:] Medieval Warfare:
A History, M. KEEN (ed.), Oxford, 163 - 185.
KATSITADZE D. (1975), Georgia at the turn of the 14th-15th centuries (according to Persian sources),
Tbilisi. [In Georgian].
КУЧМА В. В. (1979), Византийские военные трактаты VI-X вв. как исторический источник,
„Византийский временник”, 40, 49 - 75.
КУЧМА B.B· (2001), Теория и практика ведения горной войны по данным византийской
полемологии, „Византийский временник”, 85, 59 - 68.
LOMTATIDZE G. (1968), Towards the archaeology of Georgia’s former fortresses, „Dzeglis Megobari”,
14, 35 - 44.
LOMTATIDZE G. (1988), The city of Rustavi according to archaeology, [in:] Rustavi: archaeological
excavations in 1946-1965, Ts. CHIKOIDZE (ed.), Tbilisi, 6 - 61 [In Georgian]
Lordkipanidze G. (1976), Weapons and tools, [in:] Vani II: Archaeological Excavations, O. Lordkipanidze
(ed.), Tbilisi, 167 - 190 [in Georgian]
MARGISHVILI S. (2006), Myths and Reality About the Reign of David the Builder, Tbilisi. [in Georgian]
MARSHALL Ch. (1992), Warfare in the Latin East, 1192-1291, Cambridge.
MCCOTTER S. (2003), Byzantines, Avars and the Introduction of the Trebuchet,
[http://deremilitari.org/2014/06/byzantines-avars-and-the-introduction-of-the-trebuchet/ ; Accessed 15
April 2015]
MCGEER E. (1991), Tradition and Reality in the “Taktika” of Nikephoros Ouranos, „Dumbarton Oaks
Papers”, 45, 129 - 140.
MCGEER E. (1995), Byzantine Siege Warfare in Theory and Practice, [in:] The Medieval City Under
Siege, I. A. CORFIS, M. WOLFE (eds.), Woodbridge, 123 - 129.
MCGLYNN S. (2009), By Sword and Fire: Cruelty and Atrocity in Medieval Warfare, London.
MCGLYNN S. (2010), Siege Warfare: Tactics and Technology, [in:] The Oxford Encyclopedia of
Medieval Warfare and Military Technology, t. 3, C. ROGER (ed.), New York, 265 - 270.
MINDORASHVILI D. (2008), Uplistsikhe in the Middle Ages, Tbilisi. [in Georgian]
MSHVENIERADZE D. (1961), Lexical Material on Engineering in Georgian Written Sources, Tbilisi.
[in Georgian].
NICHOLSON H. (2004), Medieval Warfare: Theory and Practice of War in Europe 300-1500, New York.
NICOLLE D. (1988), The Crusades, Oxford.
NICOLLE D. (1990), Attila and the Nomad Hordes, Oxford.
NICOLLE D. (1993), Hattin 1187: Saladin’s Greatest Victory, Oxford.
NICOLLE D. (2002), Medieval Siege Weapons: Western Europe AD 585-1385, Oxford.
NICOLLE D. (2003), Medieval Siege Weapons: Byzantium, the Islamic World and India AD 476-1526,
Oxford.

202 | P a g e
NICOLLE D. (2005), Acre 1291: Bloody Sunset of the Crusader States, Oxford.
NICOLLE D. (2007), Crusader Warfare: Muslims, Mongols and the Struggle against the Crusades 1050-
1300 AD, vol. II, London.
ORBELIANI S.-S. (1993), Sagoravi, [in:] Georgian Dictionary, v. 2, T. ABULADZE (ed.), Tbilisi, 23.
[In Georgian].
PURTON P. (2006), The Myth of the Mangonel: Torsion Artillery in the Middle Ages, „Arms and
Armour”, 3.1, 79 - 90.
PURTON P. (2009), A History of the Early Medieval Siege, c.450-1220, Woodbridge.
PURTON P. (2010), A History of the Late Medieval Siege, 1200-1500, Woodbridge.
QAUKHCHISHVILI T. (1951), Greek Inscriptions in Georgia, Tbilisi. [in Georgian].
ROGERS R. (1992), Latin Siege Warfare in the Twelfth Century, Oxford.
SAMUSHIA J. (2008), Siege Warfare in 11th-12th centuries Georgia, „Saistorio Dziebani”, 10-11, 87 -
100. [in Georgian]
SHAISHMELASHVILI I. (1987), A City of Eternal Glory, Tbilisi. [in Georgian]
STRICKLAND M. (1996), War and Chivalry: The Conduct and Perception of War in England and
Normandy, 1066-1217, Cambridge.
SULLIVAN D. (1998), Tenth Century Byzantine Offensive Siege Warfare: Instructional Prescriptions and
Historical Practice, [in:] Byzantium at War (9th-12th Century), N. OIKONOMIDES (ed.), Athens, 179 -
200.
TARVER W. T. S. (1995), The Traction Trebuchet: A Reconstruction of an Early Medieval Siege Engine,
„Technology and Culture ”, 36. 1, 136 - 167.
VINOGRADOV A. (2011), Epigraphy, [in:] The Art of the Abkhazian Kingdom from the 8th to the 11th
Centuries, E. ENDOLTSEVA (ed.), Saint Petersburg, 209 - 224. [in Russian]
WIGGINS K. (2003), Siege Mines and Underground Warfare, Buckinghamshire.
WISE T. (1976), Medieval Warfare, New York.

Summary

In the medieval art of war siege constituted one of the principal forms of fight. Several
basic techniques were used in taking a stronghold, such as assaulting the walls of the fortress,
breaching the wall, digging a subterranean tunnel under the wall and enfeeblement of the
garrison by lengthy siege.

Bearing in mind various data, in the Middle Ages Georgians used the following
technical means to capture fortresses: assault ladders, battering rams and other engines for
breaching walls, ballistas, stone throwing engines and subterranean tunnels. In the article light
is shed on the siege capabilities of the Georgian army of the period. Extensively discussed are
the Georgian army’s stone throwing artillery, various types of stone hurling engines and the
time of their spread in Georgia.

Various techniques of capturing fortresses, applied by the Georgians are described.

These include mounting the walls with ladder or various improvised means. The hazardous
technique of directly assaulting the fortress without preliminary preparation or bringing up
heavy siege engines is shown. The capturing of fortresses by means of underground tunnels is
discussed separately.

203 | P a g e
 By the available evidence it is not apparent that Georgians made use of all the siege
techniques known in the medieval world; however, it can be said that they were familiar with
and used successfully the basic methods of siege warfare.

Keywords: Georgian Warfare, Military History, Army, Middle Ages

204 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Leonid BOBROV (Novosibirsk State University, Russia)

Иранские шлемы «кула-худ» в комплексе защитного вооружения

тюркских кочевников Центральной Азии XVII–XIX вв.1

Ключевые слова: иранские шлемы, вооружение, тюркские кочевники, Центральная

Азия

Шлемы «кула-худ» (kula–khud, kulah–khud, kulah khud)2 и их дериваты

являются своеобразной «визитной карточкой» комплекса защитного вооружения
Ирана периода позднего Средневековья и раннего Нового времени. Они представляют
собой финальную стадию развития традиционных боевых и парадных наголовий
воинов Передней Азии. В XVII–XIX вв. шлемы данного типа получили широкое
распространение среди состоятельных панцирников многих стран Мусульманского
мира. Их конструкция оказалась настолько удачной, а декоративное оформление
настолько эффектным, что «кула-худ» практически без изменений воспроизводилась
оружейниками Западной, Центральной и Южной Азии на протяжении нескольких
столетий.3 В отдельных регионах (Иран, Казахстан, Мавераннахр, Восточный
Туркестан, Индия, Северная и Центральная Африка и др.) они продолжали
применяться в ходе боевых действий даже в середине – второй половине XIX в.
Наряду с «тюрбанными» шлемами и османскими «шишаками» «кула-худ» могут быть
отнесены к числу наиболее узнаваемых воинских наголовий Мусульманского
Востока.

До нашего времени дошли сотни подлинных экземпляров «кула-худ», десятки

их изображений и описаний, выполненных авторами XVII–XIX вв. Отдельные
особенности конструкции и системы оформления шлемов «кула-худ» были
рассмотрены Д. К. Стоуном, Р. Робинсоном, Л. Кобылинским, М. М. Хорасани и др. 4
Однако, не смотря на обилие источников, тема эволюции данной разновидности
шлемов ни разу не становилась объектом специального научного исследования
основанного на комплексном анализе вещественных, изобразительных и письменных


Department of Archaeology and Ethnography, The Faculty of Humanities; spsml@mail.ru
1
Исследование проведено по проекту № 2718 в рамках базовой части государственного задания
Минобрнауки России.
2
В российском оружиеведении подобные шлемы традиционно именуются «индо-
персидскими», однако подобное название представляется нам не совсем точным (см. ниже).
3
РОБИНСОН (2006) 50, 51, 53, 54, 132, 136, табл. II, IV, XIV–XVI, XX; СТОУН (2008) 347,
349, рис. 390.
4
РОБИНСОН (2006) 50, 51, 53, 54, 132, 136, табл. II, IV, XIV–XVI, XX; СТОУН (2008) 347, 349,
рис. 390; KOBYLINSKI (2000) 69; KHORASANI (2006) 284, 716 - 723, 725, 726; KHORASANI
(2010) 215, 532 - 534.
205 | P a g e
источников. Данный факт весьма негативно сказывается на изучении иранского
комплекса защитного вооружения на завершающем этапе его эволюции, а так же
анализе позднесредневекового доспеха мусульманских народов в целом. Таким
образом, обращение к данной теме представляется весьма актуальной научной
задачей.

Нами собраны сведения о 314 экз. «кула-худ» и их дериватах хранящихся

в музейных собраниях России, Ирана, Индии, Великобритании, США, ФРГ,
Казахстана, Узбекистана и др. стран. Типология и особенности декоративного
оформления данных наголовий будет рассмотрена нами в специальной работе.
В настоящей публикации мы наметим основные этапы эволюции «кула-худ», а также
рассмотрим данную разновидность шлемов на примере боевых и парадных
наголовий, входивших в состав комплекса защитного вооружения тюркских
кочевников Центральной Азии позднего Средневековья и раннего Нового времени. 5

Родиной «кула-худ» является позднесредневековый Иран.6 В виду наличия

большого количества дериватов и подражаний представляется необходимым
выделить типичные черты классического иранского (переднеазиатского) «кула-худ»,
который является эталонным образцом данной разновидности боевых и парадных
наголовий Мусульманского Востока.

Классический «кула-худ» состоит из пяти основных конструктивных элементов

(рис. 1, 2):
1. Цельнокованая тулья полусферической (реже низкой сфероконической)
формы.
2. Навершие состоящее из конического (реже полусферического)
«подвершия» (пластины-основания) и пиковидного острия (рис. 1, 2а;
6е).
3. Подвижный наносник-«стрелка» (рис. 1, 2с).
4. Парные трубки-втулки для плюмажа на височных сторонах тульи (рис. 1,
2d, 6b).
5. Кольчатая бармица «переднеазиатского типа» (рис. 1, 2, 3, 5, 6),
снабженная специальным сегментом-налобником, прикрывающим
верхнюю часть лица (как правило, лоб, в редких случаях лицо до губ).

5
В научных исследованиях XIX–XX вв. границы Центральной Азии определялись весьма
разнообразно. Так, например, советские исследователи нередко разделяли Центральную Азию
(Монголия, Тибет) и Среднюю Азию (территория Узбекистана, Туркменистана, Кыргызстана,
Казахстана, Таджикистана). Во избежание путаницы особо оговоримся, что в настоящей статье
под названием Центральная Азия мы понимаем территории нынешнего Узбекистана,
Казахстана, Кыргызстана, Туркменистана, Таджикистана, а также Восточного Туркестана
(Синцзяно-Уйгурского автономного района Китайской Народной Республики). На протяжении
большей части периода позднего Средневековья данный регион находился под военно-
политическим контролем тюркских народов мусульманского вероисповедания.
6
РОБИНСОН (2006) 50, 51, 53, 54; СТОУН (2008) 347, 349, рис. 390.
206 | P a g e
 Комплексный анализ вещественных, изобразительных и письменных
источников позволяет реконструировать основные вехи становления шлемов «кула-
худ».

Рис. 1. Шлемы «кула-худ», их дериваты и подражания с территории Казахстана (1-3, 6) и

Узбекистана (4, 5).
1, 3. Из частных казахских коллекций.
2. Из ЦГМРК (КП 100337/1).
4. Из музея г. Уральска.
5. Из Национального музея истории Узбекистана.
6. Из РЭМ (№ 3806–1).

207 | P a g e
Начальные этапы эволюции «кула-худ» связаны с трансформацией иранского
комплекса защитного вооружения в период позднего Средневековья. В конце
XV–XVI вв. в рамках Западноазиатской военно-культурной традиции выделились два
региональных оружейных комплекса: «Малоазиатский» («Османо-мамлюкский»)
и «Переднеазиатский» («Иранский»). Первый доминировал на территории Османской
империи и оказал существенное влияние на развитие защитного вооружения народов
Восточной и, в меньшей степени, Центральной Европы. Второй, стал популярен на
территории Передней, Центральной и Южной Азии. 7 Сохраняя единство
в преобладающих структурах бронирования корпусных панцирей (кольчатые
и кольчато-пластинчатые доспехи), конструкции шлемов (цельнокованые наголовья)
и дополнительных защитных деталей (створчатые наручи, кольчато-пластинчатые
набедренники и т.д.) региональные комплексы существенно разошлись в некоторых
конструктивно-технологических решениях и системе оформления панцирных
элементов. Так, если высшей стадией развития боевых наголовий «Малоазиатского»
регионального оружейного комплекса стали сфероконические и полусферические
шлемы с пластинчатой защитой лица, ушей и шеи, 8 то в восточных районах
Мусульманского мира восторжествовали «кула-худ» сочетающие низкий
цельнокованый купол, с наносником-стрелкой и длинной кольчужной бармицей
прикрывающей шею, горло и верхнюю часть лица. Подобные различия были
обусловлены, как особенностями развития региональных оружейных технологий,
военными и культурными традициями, так и спецификой актуальных боевых задач
(комплекс вооружения, преобладающие способы и тактика ведения боя, вооружение
и тактика противника и т.д.).

На наш взгляд, шлем типа «кула-худ» сложился на основе эволюции низких

полусферических наголовий с ровным нижним краем и цельнокованой тульей. Такие
цельнокованые полусферические шлемы были известны воинам Передней Азии еще
в период развитого Средневековья. 9 В Монгольскую эпоху они продолжали
применяться панцирниками региона параллельно с местными дериватами шлемов
«цзиньского типа».10 Позднее они сосуществовали с «тюрбанными»
и цилиндроконическими шлемами. Не смотря на то, что тулья таких наголовий имела
полусферическую форму сам шлем хулагуидского и постхулагуидского периода
обычно обладал сфероконическим силуэтом. Данный эффект достигался за счет того,
что к полусферической тулье приклепывалась пластина подвершия с трубкой-втулкой
для плюмажа или коротким (часто загнутым назад) острием. 11 В XIV в. такие шлемы

7
БОБРОВ (2011) 40, 41, 46.
8
К данной категории боевых наголовий, наряду с собственно османскими шлемами, относятся
и их европейские дериваты снабженные наушами, назатальниками, а также козырьками
с подвижными наносниками. В том числе: русские «шишаки» и «ерихонки», польские
«szyszak», чешские «sisak», немецкие «zischagge», «pappenhaimer» и др. См. ТУМАНОВСКИЙ,
ПОЛУШКИНА (2002) 56 - 67; ЕФИМОВ, РЫМША (2009) 126 - 131.
9
MOHAMED (2008) 314, 316.
10
ГОРЕЛИК (2002) 76, рис. 12, 15, 31, 44 - 46, 51.
11
ГОРЕЛИК (2002) 76, рис. 12, 15, 31, 44, 46, 51.
208 | P a g e
стали снабжаться подвижными наносниками-«стрелками». В конце XV – первой
половине XVI вв. в конструкции рассматриваемых наголовий произошли другие
важные изменения. Типичные для шлемов степной полосы Евразии макушечные
трубки-втулки для плюмажа стали постепенно замещаться железными остриями
пиковидной формы (рис. 3, 1, 3). Примерно в то же время фиксируется рост
популярности височных трубок для плюмажа. Изобразительные материалы
свидетельствуют, что западноазиатские шлемы данного периода могли снабжаться,
как одинарными, так и парными трубками. Позднее, массивные одинарные височные
трубки, стали характерным признаком османских шлемов, в то время, как
отличительной особенностью иранских наголовий (и в первую очередь «кула-худ»)
стали изящные парные втулки, приклепанные к височным сторонам железной тульи.
Вопрос о времени появления на наголовьях рассматриваемого образца бармиц
«переднеазиатского» типа остается открытым. Наиболее вероятно, что это произошло
во второй половине XV – первой половине XVI вв. на фоне распространения
в Мусульманском мире «мисюрок»- новой разновидности легких боевых наголовий
сочетавших полусферический или плоский железный «наплешник» с кольчатой или
кольчато-пластинчатой бармицей защищавшей не только уши и шею, но и верхнюю
часть лица.

Рис. 2. Фрагмент миниатюры из рукописи «Шах-наме», 1524 г.

Таким образом, формирование нового типа шлема, получившего известность

под названием «кула-худ» происходило по мере того, как к традиционному для
Передней Азии полусферическому наголовью добавлялись новые конструктивные
элементы – наносник-«стрелка», пиковидное навершие, височные трубки-втулки,
кольчатая бармица «переднеазиатского типа». Появление новой разновидности
209 | P a g e
боевых наголовий (ближайших предшественников классических «кула-худ») совпало
по времени с появлением и становлением обновленного иранского доспеха в период
военно-политических успехов кызылбашей и династии Сефевидов (первая половина–
середина XVI в.). В отличие от классических образцов, такие наголовья совмещали
в себе, как новые, так и старые элементы конструкции и системы оформления (см.
ниже). С некоторой долей условности их можно обозначить, как «протокула-худы».

Самое раннее, из известных нам, изображений шлема, который может

рассматриваться, как ближайший прототип классического «кула-худ» датируется
1524 г. (рис. 2; 3, 1). Латник на миниатюре рукописи «Шах-наме» носит
сфероконический шлем, увенчанный пиковидным острием. Височные стороны шлема
снабжены парными втулками, в которые вставлены пышные перья. Наносник не
показан, зато имеется характерный кольчужный сегмент прикрывающий лоб воина.
Сама бармица отличается от классических образцов наличием пластинчатых наушей
вплетенных в кольчужную основу. На других изображениях датированных XVI в.
представлены альтернативные варианты оформления «протокула-худ». Так,
например, на некоторых экземплярах парные трубки-втулки приклепаны не
к височной, а к затылочной части шлема (рис. 3, 3), на других пиковидное навершие
заменено длинной металлической трубкой (рис. 3, 2) и т.д. Самые ранние экземпляры
иранских «кула-худ», дошедших до нашего времени, датируются XVII в.12 С этого
столетия наголовья данного типа начинают стремительно распространяться среди
знатных латников Передней, Средней и Южной Азии. 13

Нам представляется, что в основе популярности «кула-худ» лежали

несколько факторов. Важнейшим из них было соответствие данных шлемов
оружейному комплексу и тактике народов региона, которая была основана на
динамичном конном сражении с применением рубящего длинноклинкового оружия,
а также лука и стрел. Секущий рубяще-режущий сабельный удар скользил по гладкой
тулье «кула-худ» не причиняя вреда его владельцу (чтобы вражеский клинок не
зацепился за височные втулки, их приклепывали под углом, вплотную к куполу
шлема). От прямых и косых рубящих ударов лицо воина защищали наносник-
«стрелка» и кольчужный налобник (наличие последнего, помимо прочего, позволяло
мастерам уменьшить высоту купола, что существенно снижало общий вес шлема).
Длинные кольчужные лопасти, застегивавшиеся под подбородком, защищали шею
воина от боковых рубящих ударов и небронебойных стрел. В то же время, эластичная
кольчатая броня не мешала обзору, не стесняла воина в ходе сражения и позволяла
свободно наклонять и поворачивать голову в любом направлении. В целом,
относительно легкий и компактный «кула-худ» достаточно эффективно защищал
голову своего владельца в ходе скоротечной конной схватки. По мере того, как

12
РОБИНСОН (2006) 50, 51, табл. II; MOHAMED (2008) 334.
13
РОБИНСОН (2006) 50, 51, 53, 54, 132, 136, табл. II, IV, XIV–XVI, XX; СТОУН (2008) 347,
349, рис. 390.

210 | P a g e
Рис. 3. Изображения шлемов «протокула-худ» (1–4), шлемы центральноазиатского
производства, подвергшиеся переделке под влиянием моды на «кула-худ».
1. Изображение шлема с миниатюры из рукописи «Шах-наме», 1524 г.
2. Из «Хамсе» Низами, 1541 г. (из собрания ГЭ).
3. Из «Куллият», 60-70-е гг. XVI в. (из собрания Российской национальной библиотеки).
4. Изображение шлема казахского воина с миниатюры последней трети XVII в. из
рукописи «Аламарайи шах Исмаил» (музей Реза Аббаси, г. Тегеран).
5. Казахский шлем из собрания МАЭС ТГУ.
6. Казахский или уйгурский шлем из собрания Летнего дворца (г. Чаньду, пр. Хэбэй,
КНР).
7. Джунгаро-казахский шлем из собрания ЦГМРК (КП 100337/1).
8. .Центральноазиатский шлем из собрания ГЭ.

сильноизогнутые «шамширы» вытесняли из военной практики тяжелые сабли

с елманью тактико-технические преимущества «кула-худ» становились все более
211 | P a g e
очевидными. Пик популярности «кула-худ» пришелся на вторую половину XVIII –
начало XIX вв., когда массовый металлический доспех практически исчез с полей
сражений Западной и Центральной Азии, а тяжелый панцирный комплекс, состоящий
из «кула-худ», кольчуги, зерцального доспеха «чар айна», наручей и стального щита
стал исключительной прерогативой знати и латников элитных подразделений.
Сильноизогнутые «шамширы» обладавшие повышенной рубяще-режущей функцией
представляли исключительную опасность для легковооруженных воинов, но были
практически бессильны против цельнокованых «кула-худ» с гладким
сфероконическим куполом. В этих условиях «кула-худ» превратились
в доминирующий (а в некоторых регионах в единственный) тип боевых наголовий,
применявшихся представителями местной феодальной знати.14

Вторым важным фактором, обусловившим популярность «кула-худ», стал

военно-культурный аспект. Особенности конструкции «кула-худ» открывали широкое
поле для творчества оружейников-оформителей. В результате, иранские мастера
создали более двух десятков вариантов декоративного оформления шлемов «кула-
худ» отличавшихся исключительным богатством и изяществом отделки. Комбинация
точеного силуэта с густым насыщенным орнаментом и пышным перьевым
плюмажом, придавали шлемам «кула-худ» запоминающийся яркий образ, быстро
полюбившийся иранской аристократии. Учитывая тот факт, что оружейники
Передней Азии в XVI – первой трети XIX вв. являлись законодателями военной моды
для своих коллег в Центральной и Южной Азии, в данных регионах достаточно
быстро сформировалась мода на «кула-худ», которая проявилась, как в прямом
копировании конструкции и системы оформления наголовий, так и в появлении
многочисленных дериватов и подражаний.

К числу наиболее известных дериватов можно отнести так называемые:

«индийские кула-худ», «птичьи шлемы» и «шлемы демонов».

Употребляемый в российской историографии термин «индо-персидский

шлем» по отношению к «кула-худ» представляется нам не совсем корректным, так
как он предполагает некоторое участие индийской оружейной традиции в появлении
данной разновидности боевых наголовий. Однако в реальности генезис классического
«кула-худ» связан исключительно с иранским оружейным комплексом. В Индии
XVII–XIX вв. применялись как классические иранские «кула-худ» импортированные
из Передней Азии, или изготовленные местными мастерами по иранским образцам,
так и местные варианты «кула-худ». Последние отличались от своих
переднеазиатских прототипов более низкой тульей, особенностями конструкции
навершия и наносника. 15 Считаем, что именно к этой разновидности «кула-худ»

14
В самом Иране традиционное защитное вооружение стало выходить из широкого военного
обихода в первой половине XIX в., однако местные мастера продолжали изготавливать шлемы
«кула-худ», щиты и наручи в качестве сувениров, которые продавали европейским
коллекционерам. См. РОБИНСОН (2006) 56.
15
РОБИНСОН (2006) 53, 135, 136; АНИСИМОВА (2013) 334.
212 | P a g e
может быть применен термин «индо-персидский шлем», то есть «индийский» вариант
«персидского» шлема.

Отличительной особенностью так называемых «птичьих шлемов» являлось

характерное навершие, выполненное в виде головы птицы на длинной шее (рис. 1, 3).
Боковые стороны и задняя часть купола покрывалась чешуеобразными перьями,
выполненными в технике гравировки, чеканки или золотой насечки по металлу.
В височные трубки-втулки вставлялись пышные перьевые султаны. Плюмаж трепетал
на ветру, и постороннему зрителю казалось, что металлическая птица машет
крыльями. Налобная часть шлема обычно снабжалась выпуклым изображением
антропоморфного солнечного диска. Некоторые «птичьи» шлемы не имели
наносника-«стрелки». В тех случаях, когда наносник добавлялся, он имел
характерный S-образный в сечении силуэт (рис. 1, 3). К нижнему краю купола
подвешивалась кольчатая бармица «переднеазиатского типа».

«Шлем демона» представлял собой металлическое наголовье с массивными

загнутыми рогами, рельефным носом и бровями на налобной части тульи. Из-за
наличия выпуклых деталей наносник имел S-образное сечение. Височные трубки-
втулки были частым, но не обязательным элементом оформления.

Если большинство «индо-персидских кула-худ» активно применялись в ходе боевых

действий, то другие дериваты использовались, в основном, в качестве «парадных»
наголовий.16 Длинные птичьи шеи и загнутые рога снижали тактико-технические
характеристики шлемов, но придавали им известный колорит. Кольчатые бармицы,
хотя и напоминали свои боевые аналоги, но часто выполнялись не из клепанных, а из
сведенных колец. В декоративный элемент превратились и наносники-«стрелки»,
которые из-за выпуклых налобников шлемов имели S-образную форму и уже не
могли опускаться на лицо прикрывая его от сабельного удара (рис. 1, 3). Вопрос
о времени появления «птичьих шлемов» и «шлемов демонов» остается открытым.
Большинство известных экземпляров, были изготовлены во второй половине XVIII –
первой половине XIX вв. и использовалась в ходе торжественных церемоний, парадов
и празднеств.

Наряду с дериватами известное распространение среди воинов Центральной

и Южной Азии, а также Северной и Центральной Африки получили шлемы,
подвергшиеся переделке под влиянием моды на «кула-худ». Как правило, в рамках
такой трансформации к шлему добавлялись наиболее яркие элементы декоративного
оформления «кула-худ»: пиковидные навершия и парные височные трубки-втулки
для плюмажа. Большой популярностью пользовались также наносники-«стрелки».
Несколько реже к наголовьям дподвешивались бармицы «переднеазиатского типа»
с кольчужным сегментом для защиты верхней части лица.

16
Это, впрочем, не означает, что при определенных обстоятельствах, «птичьи шлемы»
и «шлемы демонов» (особенно их ранние версии) не могли использоваться отдельными
военачальниками в ходе военных кампаний.
213 | P a g e
 Одним из регионов, в которых шлемы «кула-худ» и их дериваты получили
широкое распространение, была Центральная Азия. Рассмотрим историю
распространения и применения наголовий «кула-худ» тюркскими кочевниками
Мавеарннахра и Казахстана более подробно.

В конце XV – начале XVI вв. в Центральноазиатском регионе произошли

важные военно-политические события. Армиям тюркских номадов Восточного Дашт-
и Кипчак во главе с Мухаммедом Шейбани-ханом удалось нанести поражения
войскам тимуридских правителей и поставить под свой контроль большую часть
Мавераннахра и Хорасана. Однако дальнейшее продвижение кочевников-узбеков на
запад было остановлено панцирной конницей кызылбашей. В сражении при Мерве
в 1510 г. сефевидские войска разбили узбекскую армию, причем сам Мухаммед
Шейбани был убит. Эта первая война положила начало серии ирано-узбекских
конфликтов, в которых правители Мавераннахра выступали в качестве союзника
Османской Турции. На протяжении XVI–XVII вв. узбекские и иранские войска
неоднократно сходились на полях сражений. Не удивительно, что узбеки хорошо
изучили военное искусство своих иранских противников. Убедившись в высокой
эффективности иранского оружейного комплекса, узбеки заимствовали многие его
элементы, что существенным образом изменило традиционный доспех и оружие
воинов Мавераннахра.17 Иранское военно-культурное влияние затронуло не только
собственно узбеков, но и их северных соседей – казахов, которых правители Бухары
периодически привлекали для участия в совместных походах в Хорасан.

Можно предполагать, что первые шлемы «кула-худ» попали в руки тюркских

номадов Центральной Азии в качестве военных трофеев. В XVII в. представители
степной знати уже весьма активно использовали «кула-худы», что подтверждается,
как вещественными, так и изобразительными источниками. Интересно, в данной
связи, что иранский художник последней трети XVII в. иллюстрировавший битву
казахско-узбекской армии с войсками шаха Исмаила I одел в «кула-худы» именно
казахских панирников.18 Шлем казахского воина на миниатюре имеет цельнокованую
тулью увенчанную высоким и заостренным коническим навершием (рис. 3, 4). Поверх
тульи намотана оранжевая чалма, которая скрывает наносник-стрелку. При этом,
хорошо видны пышные желтые и белые перья вставленные в парные височные втулки
и кольчатая бармица. Интересно, что шлем казахского воина снабжен наушами, как
и рассмотренный выше «протокула-худ» на миниатюре 1524 г. (рис. 3, 1).

В музейных собраниях и частных коллекциях Казахстана, Узбекистана

и Кыргызстана хранятся не менее 32 шлемов, которые могут быть отнесены
к классическим «кула-худ» (рис. 1, 2, 4–6) . Все они имеют схожую конструкцию
и различаются, в основном, лишь особенностями декоративного оформления.

17
БОБРОВ, ХУДЯКОВ (2002); БОБРОВ (2011) 34, 35, 40, 41.
18
Воины-кызылбаши на той же миниатюре носят характерные красные колпаки,
а узбеки- белые чалмы.
214 | P a g e
Рассмотрим данную разновидность «кула-худ» на примере шлема из собрания
Центрального Государственного Музея Республики Казахстан (КП 100337/1).

Цельнокованая тулья шлема (высота – 19,0 см, диаметр – 21,5 см) имеет
полусферическую форму (рис. 1, 2). Сфероконический силуэт шлему придает
навершие состоящее из конического подвершия и граненого пиковидного острия
с уплощенным «яблоком» на шейке (рис. 1, 2, 2 a,b). К налобной части шлема
прикреплен подвижный наносник-стрелка (рис/ 1, 2, 2c). К височным частям тульи
приклепаны парные трубки-втулки для плюмажа снабженные миниатюрными
«яблоками» на шейке (рис. 1, 2, 2d). Поверхность шлема покрыта арабскими
надписями, геометрическим и растительным орнаментом, выполненным в технике
золотой насечки по металлу. Узор в нижней части шлема образует золотой венец,
в ячейки которого вписаны айяты из Корана (рис. 1, 2, 2с) Зубцы венца представляют
собой распускающиеся цветы с пятилепестковыми бутонами в обрамлении
растительных побегов (рис. 1, 2с). Верхняя часть тульи украшена рядом
горизонтальных «картушей» с надписями на арабском языке. Ими же покрыта
поверхность подвершия, фиксаторы втулок и концевых пластин наносника (рис. 1, 2,
2а, 2с, 2d). Стержень наносника и его обойма украшены растительным орнаментом.
В ячейки на поверхности втулок вписаны золотые «жемчужины» (рис. 1, 2d). Острие
навершия покрыто изображениями птиц и цветочных бутонов (рис. 1, 2а, 2b).
К шлему подвешена кольчужная бармица нижний край которой оформлен длинными
и короткими остроугольными фестонами (рис. 1, 2). Конструкция и система
оформления шлема указывают на то, что он был изготовлен иранскими мастерами
XVII–XVIII вв. Менее вероятно, что авторами шлема были узбекские или таджикские
оружейники выковавшие шлем по иранскому образцу. Владельцем шлема был
знатный казахский воин.

Наиболее популярным элементом декоративного оформления «кула-худ»

рассматриваемой серии является узор в виде золотого «венца» с зубцами в виде
трехлепестковых бутонов, которые переходят в узкие вертикальные полосы,
имитирующие клепанность тульи (рис. 1, 4, 5). Большинство шлемов происходящих
с территории Центральной Азии изготовлены иранскими оружейниками. Однако
некоторые образцы можно атрибутировать, как изделия местных мастеров. Для таких
шлемов характерны удлиненная форма конического подвершия, а также узор в виде
золотых «жемчужин».

Известным своеобразием отличается богато оформленный «кула-худ» из

собрания Российского этнографического музея (РЭМ, колл. № 3806–1). Общая высота
шлема – 32,0 см (в том числе навершие – 17,7 см), диаметр – 20,0 см. Оригинальным
элементом оформления шлема является высокое воронковидное подвершие,
увенчанное граненым пиковидным острием с уплощенным «яблоком» на шейке (рис.
6, 6е). Нижний край пластины-основания оформлен полукруглыми фестонами.
К налобной части шлема прикреплен подвижный наносник-стрелка. К височным
частям тульи приклепаны парные трубки-втулки для плюмажа (рис. 6, 6b). Вдоль

215 | P a g e
нижнего края купола пробиты отверстия для крепления бармицы. 19 Поверхность
шлема покрыта густым орнаментом, выполненным в технике золотой насечки по
металлу. Декоративный эффект усилен методом чеканки благодаря которой тулья
наголовья имеет рельефную поверхность. Орнамент визуально скомбинирован
в несколько ярусов разделенных золотыми лентами. Нижний ярус тульи выделен
двумя парами выпуклых поясков. Пространство между поясками заполнено
надписями на арабском языке и растительным орнаментом («букет» из трех цветков
и листьев в обрамлении золотого фигурного картуша) (рис. 1, 6а). Второй ярус
представляет собой ряд остроугольных арок образующих зубчатый венец. В каждую
ячейку этой стилизованной «короны» вписаны арабские надписи в окружении
золотых «жемчужин» (рис. 1, 6d). Третий ярус формирует ряд ромбических картушей
украшенных растительным орнаментом (четыре переплетенных крестом цветка).
Наконец, четвертый (верхний) ярус покрыт изображениями крестов с цветочными
бутонами на концах и вертикальными каплевидными листьями с зубчатым краем
(«саз») (рис. 1, 6с). Этот же рисунок повторяется на «подвершии» шлема (рис. 1, 6е).
«Яблоко» и острие не орнаментированы. Узор на стержне наносника сохранился
фрагментарно. Концевые пластины наносника украшены изображением «букета» из
трех больших цветков вырастающих из единого стебля в обрамлении распустившихся
пятилепестковых бутонов и листвы. Фиксаторы височных втулок покрыты
изображением золотых «жемчужин» (рис. 1, 6b). По своей конструкции шлем из РЭМ
может быть определен, как один из вариантов классического «кула-худ». От
эталонных образцов он отличается необычно высокой пластиной навершия
воронковидной формы (как на упомянутых выше иранских миниатюрах XVI – XVII
вв.), а также особенностями декоративного оформления. Анализ конструкции
и системы оформления шлема показал, что шлем из РЭМ был изготовлен в XVII –
начале XIX вв. иранскими или среднеазиатскими оружейниками. Наиболее вероятно,
что владельцами шлема были представители казахской военной элиты данного
исторического периода.20

Дериваты «кула-худ» в центральноазиатском регионе представлены

«птичьими» шлемами (3 экз.). Рассмотрим данную разновидность наголовий на
примере шлема из частной казахской коллекции. Общая высота шлема – 27,0 см,
диаметр – 20,0 см. Рельефная полусферическая тулья шлема переходит в длинное
изогнутое навершие выполненное в виде птичьей головы. Налобная часть шлема

19
В настоящее время к шлему подвешена кольчатая бармица, сплетенная из железных
и медных колец малого диаметра. Сгруппированные особым образом медные кольца
формирует на поверхности бармицы характерный узор: расположенные в щахматном порядке
ряды желтых ромбов на сером фоне. Нижний край бармицы оформлен девятью
остроугольными фестонами различной длины (самые длинные фестоны на затылке, более
короткие по бокам). Необходимо отметить, что данная бармица, скорее всего, не является для
шлема из РЭМ «родной». Она лишена традиционного налобного кольчатого сегмента
и подвешена к наголовью с помощью сведенных колец, форма и цвет которых, резко
контрастируют с основными кольцами бармицы.
20
БОБРОВ (2014) 263 - 270.
216 | P a g e
снабжена выпуклым солнечным ликом, декоративным S-образным в сечении
наносником и парой трубок-втулок для плюмажа. Поверхность шлема украшена
густым орнаментом, выполненным в технике насечки и чеканки. К нижней части
тульи подвешена кольчатая бармица оформленная остроугольными фестонами (рис.
1, 3). Шлем был изготовлен во второй половине XVIII – начале XIX вв.
и принадлежал знатному казахскому воину.

Относительно широкое распространение среди тюркских кочевников

Центральной Азии получили шлемы, переделанные под влиянием моды на «кула-
худ». Самым популярным элементом стали пиковидные навершия в комбинации со
сферическим «яблоком» на шейке. Так, например, казахскими воинами XVIII в.
применялись цельнокованые сфероконические шлемы с уплощенным верхом,
к которому приклепывалось или приваривалось пиковидное острие с «яблоком»
(рис. 3, 5, 5а). Некоторые образцы помимо этого, снабжались и другими элементами
характерными для «кула-худ». Так, например, на тулье шлема из частной казахской
коллекции сохранились височные трубки-втулки для плюмажа, а также отверстия для
крепления наносника-стрелки и бармицы «переднеазиатского типа» (рис. 1, 1).
В некоторых случаях традиционная для шлемов кочевников Евразии макушечная
трубка-втулка просто удалялась, а на ее место приклепывалось пиковидное острие.
Интересно, что таким образом переоформлялись не только цельнокованые, но
и клепанные наголовья. В данной связи характерен пример джунгарского
узкопластинчатого шлема из собрания ЦГМРК. Его новый казахский владелец
подверг шлем переделке, в результате которой вместо втулки шлем получил новое
пиковидное острие (рис. 3, 7). Другой клепаный шлем из собрания Государственного
Эрмитажа получил не только новое навершие, но и кольчатую бармицу
«переднеазиатского типа» (рис. 3, 8d). Местные мастера подвесили бармицу
к специальным железным скобам, которые приклепали к нижнему части тульи.
Интересно, что шлем, при этом, сохранил типичный для региона «коробчатый»
козырек, что придало наголовью весьма оригинальный вид (рис. 3, 8).

Подводя итог необходимо отметить следующие моменты.

Шлемы «кула-худ» сформировались на базе цельнокованых полусферических

переднеазиатских шлемов развитого Средневековья. Формирование «кула-худ»
происходило по мере добавления к полусферической тулье подвижного наносника-
«стрелки», пиковидного навершия, парных височных трубок-втулок и кольчатой
бармицы «переднеазиатского типа» (с кольчужным налобником). Появление
«протокула-худ» произошло значительно раньше, чем принято считать. Материалы
иконографии XVI в. свидетельствуют, что ранние образцы «протокула-худ»
использовались знатными иранскими воинами еще в первой половине XVI в., что
совпадает по времени с формированием обновленного «переднеазиатского»
панцирного комплекса, который в дальнейшем распространился на территорию
Центральной и Южной Азии. «Протокула-худы» XVI в. стали прямыми
предшественниками классических шлемов типа «кула-худ», которые не позднее XVII

217 | P a g e
в. получили значительное распространение не только в Иране и Индии, но
и в тюркских государствах Центральной Азии. Важнейшим фактором
предопределивших популярность «кула-худ» было соответствие данных шлемов
оружейному комплексу и тактике народов региона, которая была основана на
динамичном конном сражении с применением рубящего длинноклинкового оружия,
а также лука и стрел. По мере того, как сильноизогнутые «шамширы» вытесняли из
военной практики тяжелые сабли с елманью тактико-технические преимущества
«кула-худ» становились все более очевидными. Пик популярности «кула-худ»
пришелся на вторую половину XVIII – начало XIX вв., когда массовый
металлический доспех практически исчез с полей сражений Западной и Центральной
Азии, а тяжелый панцирный комплекс, состоящий из «кула-худ», кольчуги,
зерцального доспеха «чар айна», наручей и стального щита стал исключительной
прерогативой знати и латников элитных подразделений. В этих условиях «кула-худ»
превратились в доминирующий (а в некоторых регионах в единственный) тип боевых
наголовий, применявшихся представителями местной феодальной знати.

Анализ шлемов «кула-худ» и их дериватов происходящих с территории

тюркских государств Центральной Азии показал, что большая часть наголовий была
ввезена в регион с территории Ирана и использовалась представителями степной
узбекской и казахской знати. Кроме того, часть шлемов «кула-худ» изготавливалась
местными центральноазиатскими мастерами по иранским образцам. Характерной
особенностью центральноазаитского комплекса защитного вооружения было наличие
значительного числа шлемов переделанных под влиянием моды на «кула-худ». Так,
в частности, макушечные втулки для плюмажа на клепаных шлемах
центральноазаитского образца заменялись на пиковидные навершия, к тульям
приклепывались парные трубки для султанов, а сами шлемы снабжались бармицами
«переднеазиатскими» типа. Процесс распространения шлемов «кула-худ» среди
степной аристократии Центральной Азии, а также факты переделки традиционных
шлемов региона под влиянием моды на «кула-худ» наглядно демонстрируют
высокий престиж иранского комплекса защитного вооружения среди тюркских
кочевников региона эпохи позднего Средневековья и раннего Нового времени.

Список сокращений

ГЭ — Государственный Эрмитаж (г. Санкт-Петербург).

МАЭС ТГУ — Музей археологии и этнографии Сибири Томского государственного
университета (г. Томск).
РЭМ – Российский Этнографический музей (г. Санкт-Петербург).
ЦГМРК- Центральный Государственный Музей Республики Казахстан (г. Алматы).

Список литературы

АНИСИМОВА М. А. (2013), Оружие Востока XV – первой половины XX века: из собрания

Военно-исторического музея артиллерии, инженерных войск и войск связи, Санкт-Петербург.
БОБРОВ Л. А. (2011), Основные направления эволюции комплексов защитного вооружения
народов Центральной, Средней и континентальной Восточной Азии второй половины XIV–XIX
218 | P a g e
в. Защитное вооружение кочевников Центральной Азии XV – первой половины XVIII вв.:
Автореферат дис. … докт. истор. наук. Барнаул.
БОБРОВ Л. А. (2014), Шлем «кула-худ» из «Арсенала хана Джангира», „Вестник НГУ. Сер.:
История, филология”, 13. Вып. 5, 263 - 270.
БОБРОВ Л. А., ХУДЯКОВ Ю. С. (2002), Защитное вооружение среднеазиатского воина
периода позднего Средневековья, [в:] Военное дело номадов Северной и Центральной Азии,
Ю. С. ХУДЯКОВ, С. Г. СКОБЕЛЕВ (ред.), Новосибирск, 106 - 168.
ЕФИМОВ С. В., РЫМША С. С. (2009), Оружие Западной Европы XV–XVII вв., Кн. I,
Санкт-Петербург.
РОБИНСОН Р. (2006), Доспехи народов Востока. История оборонительного вооружения,
Москва.
СТОУН, Д. К. (2008), Большая энциклопедия оружия и доспехов, Оружие и доспехи всех времен
и народов, Москва.
ТУМАНОВСКИЙ В., ПОЛУШКИНА В. (ред.), (2002), Государева Оружейная палата, Санкт-
Петербург.
KHORASANI M. M. (2006), Arms and Armor from Iran. The Bronze Age to the End of the Qajar
Period, Tubingen.
KHORASANI M. M. (2010), Lexicon of Arms and Armor from Iran, Tubingen.
KOBYLINSKI L. (2000), Persian and indo Persian arms and armour of 16-19 century from polish
collection, Malbork,
MOHAMED B. (ed.), (2008), The Arts of the Muslim Knight. The Furusiyya Art Foundation
Collection, Milano.

Summary

The article considers the topic of the evolution of Iranian „kula-hud” helmets, their
construction and decorations system in the perspective of their employment by Turkic
nomads of Central Asia. Basing on thorough analyze of the sources it was proved that the
„kula-hud” helmet type was created on the foundation of the helmets manufactured from
one-piece of metal from Near East in high Middle Ages. „Kula-hud” were originally formed
by adding a moveable nasal, two sockets at the temples and a sharp spike at the top of
hemispherical body. Chain mail aventail was also added. Early variants of the helmets of
this type (proto-kula-hud) can be found as early as 16th century and should be linked with
the reform of Iranian protective armament by the first Safavids. In 17th century „kula-hud”
helmets were spread widely not only in Iran and India but also in Turkic states of Central
Asia. An important factor in popularization of „kula-hud” was its relation with other
weaponry (archery, sabers) and the tactics of the peoples of the area.

The analyze of „kula-hud” helmets from Central Asia allowed to state that the
majority of them are the imports from Iran. Part of the helmets was manufactured by the
local masters according to Iranian patterns. The modification of some traditional riveted
segmented helmets proves high prestige of Iranian armament among Turkic nomads of the
area.

Keywords: Iranian helmets, equipment, Turkic nomads, Central Asia

219 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Adam KORDYS (Siedlce University, Poland)

Dobra Ziemskie Narodowe Wiszniów i ich zarządcy

Słowa kluczowe: Wiszniów, Wiśniew, Siedlce, Królestwo Polskie, administracja

Wiśniew1 jest obecnie miejscowością gminną i parafialną, położoną w powiecie

siedleckim przy trasie Siedlce-Lublin. W XIX wieku była centrum dóbr ziemskich,
zorganizowanych najpierw jako ekonomia wiszniowska, a po 1815 roku jako Dobra
Ziemskie Narodowe Wiszniów. Majętności te były brane pod uwagę jako donacje, najpierw
w okresie Księstwa Warszawskiego, a następnie w czasie panowania rosyjskiego.

Celem artykułu jest przedstawienie ogólnej charakterystyki tych dóbr, przede

wszystkim zmian granic. W tym zakresie odnotowujemy szczególną dynamikę, związaną
z polityką zmieniających się gospodarzy tych ziem. Podejmowana tematyka ma wymiar
przede wszystkim lokalny, gdyż obejmuje obszar dzisiejszych kilku gmin powiatu
siedleckiego, tj. Wiśniew, Domanice, Siedlce i Zbuczyn. Jednak sprawy omawiane przy
okazji m. in. zmian granic dóbr, czy warunków obejmowania dzierżaw, odnoszą się także do
zagadnień wspólnych dla całego zaboru austriackiego w jego kształcie przed 1809 r.,
następnie Księstwa Warszawskiego i w końcu Królestwa Polskiego. Poznajemy przy tym
stosunek zmieniających się władz do własności skarbowych.

Zakres chronologiczny pracy obejmuje okres od początku XIX wieku do 1868 r.,
gdy Dobra Ziemskie Narodowe Wiszniów weszły jako donacje w posiadanie generała
Zachara Stiepanowicza Maniukina. 2


Institute of History and International Relations; kordys.adam@gmail.com

1
Nazwa współczesna miejscowości.
2
Zachar Stiepanowicz Maniukin (?-1888) – rosyjski generał; uczestnik wielu konfliktów zbrojnych na
Kaukazie. W latach 1848-53 dowodził pułkiem szyrwańskim, którego nazwa pochodziła od Chanatu
Szyrwańskiego mającego stolicę w Baku, a w czasie 1857-60 sprawował funkcję wojskowego
gubernatora Dagestanu. Natomiast w latach 1863-64 brał udział w dławieniu Powstania Styczniowego
na terenie Królestwa Polskiego. Jego działalność antypowstańcza i antypolska upamiętniona została
szczególnie na terenach byłego obwodu białostockiego, zwłaszcza po bitwie pod Siemiatyczami oraz
pod Ossową - na terenie powiatu włodawskiego. W 1863 r. Maniukin sprawował też funkcję
naczelnika wojskowego powiatu augustowskiego, zaś w grudniu tego roku, był już naczelnikiem
siedleckiego oddziału wojennego. Pod koniec lat 60. XIX wieku został nagrodzony przez cara
Aleksandra II donacją Wiszniów, usytuowaną na terenie powiatu siedleckiego. Prawa do tej donacji,
zgodnie z zasadą majoratu, przeszły następnie na najstarszego syna Maniukina - Mikołaja Zachara
Maniukina nazywano „pokurczem”, co oznacza po rozszyfrowaniu tej nazwy, iż musiał być postacią
niezgrabną i brzydką. Jego ojciec - Stiepan Maniukin był Rosjaninem, natomiast matka - była Polką.
221 | P a g e
 Sprawa organizacji dóbr wiśniewskich w omawianym okresie nie była dotychczas
całościowo podejmowana w badaniach historycznych. Niektóre aspekty fragmentarycznie
pojawiały się w publikacjach Bogusława Gierlacha, 3 Krystyny Jastrzębskiej,4 Katarzyny
Niedziółka,5 Jarosława Cabaja.6 Praca niniejsza oparta jest na bazie źródłowej, rozproszonej
w kilku archiwach. Cenne materiały dotyczące organizacji dóbr znajdują się w zespole
Hipoteka w Siedlcach w Archiwum Państwowym w Siedlcach. Warunki przejmowania
majątków w dzierżawy zawierają akta Zarządu Dóbr Państwowych w Archiwum
Państwowym w Radomiu. Uzupełnieniem danych osobowych są materiały stanu cywilnego
Parafii Rzymskokatolickiej w Zbuczynie, do której należał Wiśniew w XIX wieku.

W omawianym okresie Wiśniew był wsią średniej wielkości, włościańską. W

dostępnych źródłach spotykamy różne nazwy miejscowości. W księgach hipotecznych jest
to Wiszniów, zaś w aktach wydawanych przez urzędy spotykamy Wiszniew. W tekście
niniejszym stosuję przede wszystkim współczesną nazwę, chociaż w cytowanych źródłach
pojawia się nomenklatura XIX-wieczna.

Wiśniew w XIX w. miał raczej korzystne ulokowanie, bo przy głównym szlaku

komunikacyjnym łączącym miasta Siedlce i Łuków, ale też w niewielkiej odległości od
rzeki Muchawki. Ta z kolei ograniczała rozwój osady jedynie do południowej strony
dorzecza, a to ze względu na korzystniejsze ukształtowanie terenu. Pobliska rzeka nazywana
wówczas także rzeczką Muchawiec, stanowiła naturalną granicę z Dobrami Rządowymi
Mościbrody (dawna nazwa Maścibrody), rozciągającymi się po jej północnej stronie. 7

Na przełomie XVIII i XIX w. funkcjonowało starostwo niegrodowe Wiszniów

zarządzane przez Dymitra i Józefę Jabłonowskich, a następnie ich syna Stanisława. 8
Dzierżawy tej królewszczyzny na rzecz Jabłonowskich zostały nadane za czasów panowania
Stanisława Augusta Poniatowskiego. Taki stan posiadania użytkowników tych dóbr
przetrwał upadek Rzeczypospolitej. Z urzędowych danych, powstałych blisko dziesięć lat
po III rozbiorze Polski, wynika że w okresie od 24 czerwca 1804 r. do 24 czerwca 1807 r.
majątek znajdujący się na terenie zaboru austriackiego, został oddany w dzierżawę
Antoniemu Malinowskiemu.9 Książę Stanisław Jabłonowski przekazał wówczas

Urodził się w województwie mohylewskim, a wychowanie zdobywał w dawnym zakładzie witebskich

jezuitów; GRALEWSKI (1877) 170 - 173 ; SZAREK (2013); ZDANOWICZ (2013); Ponadto
Maniukin jako właściciel majoratu Wiszniew oraz będąc już w stanie spoczynku, sprawował w latach
1885-88 urząd sędziego gminnego w Sądzie Gminnym IV okręgu z siedzibą w Wiszniewie; BEREZA,
OKNIŃSKI (2010) 93.
3
GIERLACH (1986); GIERLACH (2003).
4
JASTRZĘBSKA (2003).
5
NIEDZIÓŁKA (2005).
6
CABAJ (2013) 347 - 381.
7
Archiwum Państwowe w Radomiu (dalej APR), Zarząd Dóbr Państwowych (dalej ZDP - Sukcesje,
sygn. 15550, Protokół okazania i oddania dotychczasowemu dzierżawcy Dóbr Wiszniew granic nowo
urządzonego folwarku Wiszniew, z dnia 25 czerwca/7 lipca 1848, b.n.k.
8
CABAJ (2013) 343.
9
CABAJ (2013) 344 - 345.
222 | P a g e
Malinowskiemu: wieś Wiszniów z przyległościami, Kaczory, Ciosna, Myrcha, Wolka, Stok,
Koty, Ruda i Goschorz [obecnie Gostchorz – A.K.]; wieś Domanice z przyległymi wioskami
Kopcie, Czachy, Przywory, a także Wójtostwo Domanickie osobnym prawem posiadane,
wszystkie należące do tych dóbr folwarki, młyny, browary, karczmy, pola, ogrody, stawy,
sadzawki oraz wszystkich poddanych i ich robocizny, czynsze oraz daniny.10 Malinowski nie
zarządzał tymi posiadłościami do końca oznaczonego terminu, a to dlatego, że w 1806 r.
Jabłonowski zmarł i majątek przejął rząd austriacki. W maju 1807 r. dobra Wiszniów
zostały ponownie wypuszczone w arendę, a jego dzierżawcą został, na okres lat 12, Szymon
Kosiński.11

W 1809 r. Wiśniew zmienił przynależność administracyjno-państwową. Z terenów

tzw. Galicji Zachodniej, przyłączonych wówczas do Księstwa Warszawskiego, utworzono
cztery nowe departamenty, w tym siedlecki. Na terenie tego ostatniego znalazły się
omawiane dobra ziemskie. Włączono je wówczas do grupy majątków przewidzianych na
donacje dla francuskich oficerów. Do końca istnienia Księstwa Warszawskiego te tzw.
donacje galicyjskie nie zostały jednak wydzielone, 12 a Kosiński zarządzał dobrami
Wiszniów do 1819 r. Ostatnie cztery lata przypadły więc na okres istnienia Królestwa
Polskiego.

Od 1 czerwca 1819 r. dzierżawcą ekonomii Wiszniów, w skład której wchodziły

folwarki Wiszniów i Domanice, został Antoni Sienkiewicz, pułkownik armii Księstwa
Warszawskiego.13 On to na mocy kontraktu zawartego z rządem Królestwa Polskiego
otrzymał powyższe folwarki w dzierżawę na lat 12 tj. do końca maja 1831 r.14 W 1820 r., za
zgodą Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, oddał folwark Domanice w dzierżawę
Pawłowi Pniewskiemu – kapitanowi prawdopodobnie również armii Księstwa
Warszawskiego, na lat 12. Pniewski zarządzał dobrami Domanice, zgodnie z kontraktem od

10
CABAJ (2013) 344 - 345.
11
APR, ZDP - Sukcesje, sygn. 21860, Uchwała Delegacji Administracyjnej w zastępstwie Rady Stanu
Królestwa Polskiego do rozstrzygnienia sporów administracyjnych, nr 623 z dnia 12 lipca 1820 r.,
b.n.k.
12
SENKOWSKA-GLȔCK (1968) 142 - 146.
13
Antoni Sienkiewicz (Sinkiewicz) - mieszkał w Warszawie, a na folwarku przebywał najczęściej
jego syn Józef; Antoni Sienkiewicz to uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, dowodził mieszczanami
w dniu 18 kwietnia 1794 r. w szturmie na pałac O. Igelströma a także na kościół i klasztor Kapucynów
w Warszawie, po przegranej bitwie pod Maciejowicami został komisarzem prowiantowym przy
dywizji gen. Józefa Zajączka, nie wiadomo w jakich okolicznościach został pułkownikiem, jednak
w tej randze walczył w armii Księstwa Warszawskiego już w 1807 r. mając za zwierzchnika gen.
Zajączka. W 1808 r. został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Virtuti Militari. W wojnie z Austrią
walczył również pod dowództwem Zajączka. W 1810 r. przeniesiony został w stan spoczynku. Zmarł
w 1825 roku; IPSB.
14
APR, ZDP - Sukcesje, sygn. 20418, Pismo od Kommissyi Województwa Podlaskiego Wydział Dóbr
i Lasów Rządowych do Kommissyi Rządowej Przychodów i Skarbu, Siedlce, dnia 30 października
1820 r., b.n.k.
223 | P a g e
dnia 1 czerwca 1819 r.,15 ale już w 1822 r. zrzekł się dalszej dzierżawy tego folwarku na
rzecz Aleksandra Rozwadowskiego. Głównym tego powodem były problemy zdrowotne
tego pierwszego. Przejęcie dzierżawy pomiędzy wymienionymi osobami dokonało się
formalnie w dniu 31 maja 1822 r.16

Sienkiewicz scedował również prawo do dzierżawy folwarku w Wiśniewie.

Powodem podjęcia takiej decyzji były przede wszystkim kłopoty finansowe, ale też
stawiane mu zarzuty złego obchodzenia się z włościanami. Nowym posesorem majątku
został Aleksander Hordziejewski, który dzierżawę rozpoczął w listopadzie 1821 r., 17 lecz
wkrótce bo w dniu 26 marca 1822 r. zmarł w wieku 53 lat. 18 Wdowa po zmarłym posesorze
(dokument nie zawiera jej imienia), złożyła deklarację w imieniu swoim i kilkorga swoich
nieletnich dzieci w Wydziale Skarbu Komisji Województwa Podlaskiego. W dokumencie
tym Hordziejewska zobowiązywała się dotrzymać terminu dzierżawy dóbr Wiszniów,
określonego w kontrakcie, tj. do 1831 r. Gwarantem prawidłowego prowadzenia majątku
miał być zaproponowany przez nią administrator, Franciszek Celiński. Takiemu
rozwiązaniu była zapewne przeciwna rada familijna, gdyż po zasięgnięciu jej opinii
wnioskodawczyni odstąpiła prawo dalszej dzierżawy majątku na rzecz wyżej wymienionego
zarządcy19. Z tego to względu od 1822 r. zarządzał on omawianymi dobrami.

W tym okresie do ekonomii Wiszniów przyłączone zostały sąsiednie folwarki:

w Wołyńcach, w Mościbrodach i Zbuczynie. Taki stan majątkowy potwierdza wykaz
hipoteczny dotyczący Dóbr Ziemskich Wiszniów, założony w 1825 r. na podstawie ustawy
Prawo o przywilejach i hipotekach. W pierwszym dziale tej hipoteki zatytułowanym
Wymienienie nieruchomości i opisanie granic, wyszczególnione zostały immobilia
wchodzące w skład tejże ekonomii, a mianowicie […] Dobra Ziemskie Narodowe Wiszniów
składające się z folwarku i wsi Wiszniów oraz młyna wodnego tegoż nazwiska, wsi Ciosna
i młyna wodnego Kaczory, wsi Goschorza i młyna wodnego tegoż nazwiska i młyna
wodnego Myrcha zwanego, wsi Kaczory, wsi Kot, wsi Myrcha, wsi Stok, wsi Wola
Wiśniowska i wsi Baranek, niemniej wodnego młyna Ruda zwanego; folwarku i wsi
Domanice oraz wiatraku tamże będącego, wsi Czachy, Kopcie i Przywory, wójtostwa
Domanice; folwarku i wsi Zbuczyn oraz wiatraku tamże będącego, wsi Rówce i wsi Karcze;
folwarku i wsi Maścibrody oraz awulsu Wolka zwanego, wsi Białki; folwarku i wsi Wołyńce,

15
Tamże, Kontrakt urzędowy pomiędzy Antonim Sienkiewiczem a Pawłem Pniewskim o wypuszczeniu
P. Pniewskiemu folwarku Domanice z wsiami Przywory, Czachy i Kopcie na lat 12, z dnia 26
października 1820 r. (kopia), b.n.k.
16
Tamże, Pismo od Kommisyi Województwa Podlaskiego do Kommisyi Rządowej Przychodów
i Skarby, Siedlce, dnia 31 maja 1822 r.,b.n.k.
17
Tamże, sygn. 21867, Pismo od dzierżawcy Sienkiewicza do Komissyi Rządowej Przychodów
i Skarbu, Warszawa dnia 9 maja 1822 r., b.n.k.
18
Archiwum Państwowe w Siedlcach (dalej APS), Akta Stanu Cywilnego Gminy Zbuczyn, urodzenia
i zgony - rok 1822 (poz. Nr 69), sygn. 27, s. 224. (posesor A. Hordziejewski był żonaty, mieszkał
w Wiśniewie pod numerem 1).
19
APR, ZDP - Sukcesje, sygn. 21867, Pismo od Kommissyi Województwa Podlaskiego z Wydziału
Skarbu Sekcji Dóbr i Lasów Rządowych do Kommissyi Rządowej Przychodów i Skarby, Siedlce, dnia
18 maja 1822 r., b.n.k.
224 | P a g e
wsi Wola Wołyniecka i Grabianów, wybraniectwa Wiszniów, Kaczory, Domanice, Przywory
i Zbuczyn z przyległościami i przynależytościami w powiecie i obwodzie siedleckim,
województwie podlaskim położone […].20

Z informacji znajdującej się w tym wykazie wynika, iż w składzie omawianych

dóbr ziemskich znajdowało się w 1825 r. ogółem pięć folwarków: Domanice, Mościbrody,
Wiśniew, Wołyńce i Zbuczyn oraz dwadzieścia jeden wsi.21 Porównując to z danymi
majątkowymi pochodzącymi z 1804 r., łatwo wyliczymy, iż majątek rządowy Wiszniów
powiększył się w okresie 20. letnim o trzy kolejne folwarki i osiem wiosek.

Wszystkie majątki skarbowe istniejące wówczas na terenie Królestwa Polskiego,

oddane zostały władzy monarszej, którą stanowił car. On to zgodnie z własną wolą mógł
nagrodzić dobrami narodowymi lub też dochodami pieniężnymi pochodzącymi z tych
majątków osoby wskazane jako zasłużone, pośród których najczęściej znajdowali się
wysokiej rangi wojskowi bądź urzędnicy państwowi. Podstawą prawną do tworzenia takich
darowizn oraz uzyskania przez obdarowanych prawa do ich własności był ukaz tzw.
nadawczy. Taki akt wydany został po raz pierwszy w dniu 4/16 października 1835 r.22
Powstała również tabela nadawcza, na podstawie której wszystkie donacje kwalifikowano
do jednej z czterech podanych tam klas, a to znowu uzależnione było od kwoty rocznego
czystego dochodu przynoszonego przez konkretny majątek. 23

Na podstawie tegoż prawa, car Mikołaj I ukazem z dnia 9/21 grudnia 1835 r. nadał
Dobra Zbuczyn,24 położone w ekonomii Wiszniów (a należące do klasy IV), radcy stanu
pułkownikowi Janowiczowi,25 który w roku 1836, w zamian za tę donację otrzymał od cara
dziedzictwo nad dobrami Łukowa.26

20
APS, Hipoteka w Siedlcach, Wiszniów, sygn. 760,k.2
21
Miejscowości te to: Baranek (obecnie osada ta została włączona do miejscowości Ciosny), Białki,
Ciosny, Czachy, Domanice, Gostchorz, Kaczory, Karcze, Kopcie, Kot (obecnie taka miejscowość już
nie istnieje, a jej dawne terytorium zostało włączone do dzisiejszej miejscowości Wiśniew-Kolonia),
Mościbrody, Myrcha, Przywory, Rówce, Ruda (obecnie nie istnieje taka miejscowość), Stok (obecny
Stok Wiśniewski), Wiśniew, Wołyńce, Wola (obecnie Wólka Wiśniewska), Wola Wołyniecka
(obecnie to Wólka Wołyniecka) i Zbuczyn.
22
Po upadku powstania listopadowego zaczęto upowszechniać w Królestwa Polskiego stosowanie w
urzędach podwójnego sposobu datowania, zaś od 10 stycznia 1835 r. Rada Administracyjna nakazała
już komisjom rządowym stosowanie podwójnej datacji. Oznaczano w niej jednocześnie datę wg
kalendarza juliańskiego (stary styl – s.s.) i gregoriańskiego (nowy styl – n.s.). Kalendarz gregoriański
wyprzedzał kalendarz juliański, a w XIX wieku różnica pomiędzy tymi kalendarzami wynosiła 12 dni.
W przypadku tego ukazu, cyfra 4 oznacza datę wg kalendarza juliańskiego a cyfra 16 – wg kalendarza
gregoriańskiego; IHNATOWICZ, BIERNAT (2003) 39.
23
KUKULSKI (2007) 74.
24
Dobra Ziemskie Zbuczyn obejmowały: folwark i wieś Zbuczyn z wiatrakiem, wieś Rówce i Karcze
z propinacją miejscową i lasem do nich przydzielonym, z odpadkami i osadami służby leśnej; APS,
Hipoteka w Siedlcach …., k. 2v.
25
DPKP – Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. 17, s. 453.
26
Tamże, t. 20, s. 278.
225 | P a g e
 Dobra Wiszniów natomiast (wg tabeli przynależne do klasy III i mające przynosić
10 tysięcy złotych polskich rocznego dochodu), podarowane zostały ukazem z dnia 1/13
czerwca 1836 r., generałowi majorowi Mikołajowi Iwanowi baronowi Korf, będącemu od
marca 1835 r. dowódcą 2. Brygady 2. Dywizji Dragonów, a od 18 lipca (s.s.) 1835 r.–
dowódcą 2. Dywizji Ułanów. 27 Korf swoją karierę wojskową rozpoczął w wojsku polskim.
Jednak w 1831 r. w czasie powstania listopadowego, walcząc po stronie rosyjskiej, pełnił
już funkcję wojennego naczelnika województwa podlaskiego. Brał również udział
w walkach pod Grochowem, Ostrołęką a także w zajęciu Warszawy. 28

W następstwie kolejnego opublikowanego ukazu, dobra Domanice 29 o powierzchni

całkowitej 684 mórg,30 wchodzące w skład omawianej ekonomii, otrzymał generał lejtnant
Włodzimierz Aleksander Obruczew, dowodzący 3. Dywizją Grenadierów. Car w uznaniu za
liczne jego dokonania, postanowił go nagrodzić poprzez obdarowanie majątkiem w naturze,
co zostało upublicznione w dekrecie wydanym w dniu 31 sierpnia/12 września 1837 r.
W związku z tym na rzecz obdarowanego wydzielono dobra Krynka, Dąbie i Gręzówka
znajdujące się dotychczas w ekonomii Łuków oraz wspomniane wyżej dobra Domanice
(tzw. klucz domanicki), 31 dającymi w sumie czystego rocznego dochodu - 20 tysięcy
złotych polskich (wg tabeli - należące do klasy II).32 Obruczew przejął oficjalnie
w posiadanie donację w 1841 r.

27
Tamże, t. 19, s. 149; Nikołaj Iwanowicz von Korf – urodzony w dniu 23 lipca 1793 r. we wsi Sala
położonej w powiecie jamburgskim i guberni Sankt-Petersburskiej, wywodził się z kurlandzkiego
rodu, który w końcu XVI wieku wyróżniony został baronowskim tytułem. Jego ojciec Iwan
Józefowicz Korf był kapitanem narewskiego pułku piechoty, a matką była baronówna Anna Iwanowna
Wrangiel. Nikołaj miał 10. rodzeństwa i urodził się jako 5. dziecko w kolejności. W 1812 r. będąc
młodym podporucznikiem wziął udział w wojnie ojczyźnianej, a następnie uczestniczył
w zagranicznych kampaniach 1813-14 r. W bitwie pod Borodino - Korf dowodził 2. batalionem 2.
baterii gwardyjskiej artylerii konnej. W 1815 r. awansował na porucznika, trzy lata później na
kapitana, w 1819 r. na pułkownika, a w 1828 r. awansował na stopień generał-majora. Przed
powstaniem listopadowym służył jeszcze jako dowódca artylerii i stacjonował w miejscowości Góra
znajdującej się w powiecie stanisławowskim na terenie guberni warszawskiej. Podczas wojny polsko-
rosyjskiej pełnił obowiązki szefa sztabu księcia Konstantego Pawłowicza. Uczestniczył w bitwach na
Pradze, pod Grochowem i Ostrołęką. Od 29 sierpnia 1931 r. sprawował obowiązki naczelnika
wojennego województwa podlaskiego. W marcu 1835 r. otrzymał dowództwo nad 2. brygadą 2.
dywizji dragonów, a już w lipcu t.r. dowodził dywizją ułanów. Był wielokrotnie nagradzany. W 1851
r. otrzymał awans na stopień generała od artylerii. Od 1822 r. był żonaty. Miał sześcioro dzieci: Iwana,
Józefa, Konstantyna, Aleksandra, Luizę, i Michała. Zmarł w dniu 10 października 1869 r. w wieku 76
lat, na folwarku Sielcow; Корф, Николай Иванович.
28
KUKULSKI (2007) 84, 327.
29
Do dóbr Domanice wchodziły: folwark, wieś, wybraniectwo i wójtostwo Domanice wraz
z wiatrakiem tamże będącym, wsie Czachy i Kopcie, wieś i wybraniectwo Przywory, które odłączone
od dóbr Wiszniów i do księgi wieczystej dóbr Dąbie przyłączone zostały; APS, Hipoteka
w Siedlcach…., k. 2v.
30
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego…(1881) 808.
31
Szerzej na ten temat: CABAJ (2012) 275 - 294.
32
DPKP, t. 21, s. 236; Obruczew został awansowany na stopień generała lejtnanta za kampanię polską
w1831 r. oraz za zasługi bojowe.
226 | P a g e
 Skomplikowała się natomiast sprawa przejęcia donacji wiśniewskiej. Obdarowany
nią gen. Mikołaj Korf zrzekł się jej na rzecz Skarbu Królestwa Polskiego. W zamian,
zgodnie z obowiązującym prawem, zażyczył sobie pobieranie ekwiwalentu pieniężnego
z kasy Skarbu Królestwa Polskiego. Zgodnie z ukazem donacyjnym mógł odbierać go w
gotówce.33 Oto jak ocenił tę decyzję, sekretarz stanu przy Radzie Administracyjnej w piśmie
skierowanym do dyrektora głównego Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu: […] co do
żądania Jenerała Lejtnanta Barona Korfa obdarowanego dobrami Wiszniew, Jego Książęca
Mość w drodze szczególnej łaski i wyjątku, który dla innych obdarowanych za wzór służyć
nie może, zezwolić raczył […] aby odebranie od niego w posiadanie Skarbu dóbr Wiszniew,
dokonanem było dopiero od dnia 1czerwca 1846 r. […].34 Zanim jednak Korf zrezygnował
z tegoż majątku, zwrócił się we wrześniu 1843 r., tak wynika z ustaleń Jerzego
Kukulskiego, do władz Królestwa Polskiego z żądaniem zmniejszenia kwoty podatków
płaconych do Skarbu, a żądanie to uwarunkował pozostaniem przy donacji Wiszniew.
Wielkość tego podatku, wg Korfa, została błędnie wyliczona. W odpowiedzi Iwan
Paskiewicz - namiestnik Królestwa Polskiego, wydał dyrektorowi Komisji Rządowej
Przychodów i Skarbu (dalej KRPiS) polecenie przejęcia donacji Wiszniew na rzecz
Skarbu.35 Dokumentuje to pismo skierowane przez tę komisję do Rządu Gubernialnego
Lubelskiego z dnia 22 kwietnia/2 maja 1846 r., z którego wynika, iż majątek przejęto
i zabezpieczono. Oto fragment tego pisma: […] Gdy generał Korf zrzekł się posiadania
dóbr Wiszniewa prawem majoratu, a Rada Administracyjna zatwierdzając to zrzeczenie się
pod datą 27 października/8 listopada 1844 r. […] poleciła odebrać zaraz lasy a dobra od 1
czerwca 1846 r., przeto Komisja Rządowa poleca, aby Rząd Gubernialny lasy w dobrach
Wiszniewa natychmiast pod dozór i administrację Urzędu Leśnego Łuków zajął, całość ich
przez ustanowienie potrzebnych strzelców zabezpieczył i wnioski dla wyjednania
potrzebnego na ten cel funduszu przedstawił […].36

Przejęcie majątku Wiszniów na rzecz Skarbu, z dniem 20 maja/1 czerwca 1846 r.,
potwierdza także treść innego dokumentu urzędowego zatytułowanego „Protokół ogólny
objaśniający dzieło oddania dóbr Wiszniew w dzierżawę JW. Franciszkowi Celińskiemu na
lata 1850-1862, z dnia 26 lipca/7 sierpnia 1851 r.” Dokument informuje również
o kolejnych osobach - dzierżawcach tego majątku. Oto fragment wspomnianego
protokołu:[…] Dobra Wiszniew po zrzeczeniu się ich posiadania przez JW. Generała
Barona Korff, w dniu 20 maja/1 czerwca 1846 r. powróciły w posiadanie Skarbu Królestwa,
następnie przeznaczone zostały od powyższej daty w dwunastoletnią bezpłatną arendę do
wysokości rocznego dochodu r.s. [rubli srebrnych – A. K.] 900 W. [Wielmożnemu – A.K.]
Aleksemu Kozaczkowskiemu Radcy Kolegialnemu Kancelarii Gubernatora Wojennego
Miasta Warszawy, a podług deklaracji na dniu 19 kwietnia/1 maja 1846 r. w Biurze

33
Tamże, t. 64, s. 417.
34
APR, ZDP - Sukcesje, sygn. 15545, Pismo od sekretarza Stanu przy Radzie Administracyjnej w
Warszawie dnia 27 października/8 listopada 1846 r. do Kommissyi Rządowej Przychodów i Skarbu,
b.n.k.
35
KUKULSKI (2007) 116.
36
APR, ZDP - Sukcesje, sygn. 15546, Pismo od Kommissyi Rządowej Przychodów i Skarbu do Rządu
Gubernialnego Lubelskiego, Warszawa, dnia 22 kwietnia/2 maja 1846 r., k. 1.
227 | P a g e
Kommissyi Rządowej Przychodów i Skarbu spisanej, W. Kozaczkowski nadaną sobie
arendę, ze wszystkimi prawami i obowiązkami odstąpił W. Franciszkowi Celińskiemu, na tej
więc zasadzie Komissja Rządowa Przychodów i Skarbu powyższe dobra, za kontraktem
w Biurze swem na dniu 24 kwietnia/6 maja 1846 r. spisanym, wydzierżawiła
W. Franciszkowi Celińskiemu na lat dwanaście 1846-58 […].37

W roku 1844 odłączono z ekonomii Wiszniew kolejny folwark i ziemie przyległe

do niego, a leżące na terenie Zbuczyna, 38 o powierzchni całkowitej 3810 mórg. 39 Car
postanowił tym razem, nagrodzić tymi dobrami należącymi do klasy IV z dochodem
rocznym 5 tysięcy złotych polskich, pułkownika Mikołaja Mielnikowa, dowódcę pułku
huzarów im. Jego Królewskiej Mości Króla Hanoweru, co też usankcjonował w dekrecie
wydanym w dnia 28 marca/9 kwietnia 1844 r.40

Z dniem 1 czerwca [n.s. – A.K.] 1846 r. folwark Mościbrody został oddany

w dzierżawę na 25. lat tj. na lata 1846-71, inżynierowi Antoniemu Hinczowi, piastującemu
stanowisko naczelnika powiatu siedleckiego. 41

W roku 1849 przeprowadzono, zgodnie z rozporządzeniem Komisji Rządowej

Przychodu i Skarbu, wydanym w dniu 28 maja/9 czerwca 1849 r., kolonialne urządzenie
i oczynszowanie włościan osiadłych w dobrach skarbowych Wiszniew. Skutkiem tego
urządzenia została wydzielona Kolonia Wiszniew, oddalona od rzeki Muchawki o 2 km
w kierunku południowym. Jest to teren dzisiejszej miejscowości Wiśniew. W wyniku tego
oczynszowania, dotychczasowy kontrakt o dzierżawę dóbr zawarty w 1846 r. pomiędzy
KRPiS a Franciszkiem Celińskim, uległ rozwiązaniu, zaś […] od dnia 20 maja/ 1 czerwca
1850 r. rzeczone dobra Wiszniew z czynszami od włościan wsi Wiszniew, Wólka
Wiśniewska, Myrcha, Stok, Kaczory, Goschorza, Baranek i Ciosna przypadającymi,
dochodem z młynów we wsiach Wiśniew i Goschorz będących, oraz z prawem propinowania
za umową w Rządzie Gubernialnym Lubelskim na dniu 15/27 września roku 1850 spisaną,
a przez Komisję Rządową Przychodów i Skarbu pod dniem 19/31 października b.r.
zatwierdzoną, z wolnej ręki W. Franciszkowi Celińskiemu za sumę roczną r.s. 2099 kopiejek
19 ½, na lat dwanaście 1850/62 wydzierżawione zostały […].42

37
Tamże, sygn. 15543, Protokół ogólny objaśniający dzieło oddania dóbr Wiszniew w dzierżawę JW.
Franciszkowi Celińskiemu na lata 1850-1862, z dnia 26 lipca/7 sierpnia 1851 r., b.n.k.
38
Dobra Ziemskie Zbuczyn obejmowały: folwark i wieś Zbuczyn z wiatrakiem, wieś Rówce i Karcze
z propinacją miejscową i lasem do nich przydzielonym, z odpadkami i osadami służby leśnej; APS,
Hipoteka w Siedlcach ….,s. k. 2v.
39
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego…(1895) 534.
40
DPKP, t. 33, s. 443.
41
APR, ZDP - Sukcesje, sygn. 15545, Pismo Asesora Ekonomicznego Okręgu Siedleckiego do Jaśnie
Wielmożnego Gubernatora Cywilnego Guberni Lubelskiej, Siedlce, dnia 18/30 sierpnia 1846 r., b.n.k.
42
Tamże, sygn. 15543, Protokół ogólny objaśniający dzieło oddania dóbr Wiszniew w dzierżawę JW.
Franciszkowi Celińskiemu na lata 1850-1862, z dnia 26 lipca/7 sierpnia 1851 r., b.n.k.
228 | P a g e
 Kształt terytorialny omawianych dóbr w tym okresie przedstawia mapa
zamieszczona na końcu pracy.

A oto jak ówczesny dzierżawca Franciszek Celiński wspominał w 1850 r. sytuację

ekonomiczną i swoje doświadczenia związane z prowadzeniem powierzonego mu
majątku:[…] Dobra Wiszniew zostają w dzierżawie mojej od 1 czerwca 1822 r. [n.s. – A.K.]
czyli już lat 28. W tej epoce zastała mnie Rewolucja 1831 r. w której straciłem wszystkie
inwentarze i zapasy gospodarskie: w zbożu, w wódkach i w różnych szczegółach i w tym
roku skończył się kontrakt dzierżawny. Na lata następne zawarłem kontrakt o tę dzierżawę
z Rządem jaki wówczas eksystował [urzędował] w Siedlcach pod prezydencjom JW.
Generała Becherzewskiego, lecz po skończonej rewolucji, kontraktu tego Komissja Rządowa
Przychodów i Skarbu nie chciała dotrzymać, dlatego że zapewniał dzierżawcy
wynagrodzenie strat z klęsk wojennych, które zł. 100.000 z górą wynosiły, uległy więc woli
Rządu musiałem zrzec się kontraktu w rewolucję zawartego i przyjąć kontrakt na dalszą
dzierżawę z warunkami, które nie zapewniały żadnych strat. W czasie trwania tego
kontraktu dobra Wiszniew przeszły na donacją JW. Generała Korfa przez którego jako
administrator pozostawiony zostałem w tych dobrach, a po 9 latach tenże zrzekł się donacji,
dobra te przeznaczone zostały w arendę 12-to letnią JW. Radcy Stanu Kozaczkowskiemu, od
którego nabyłem prawo i zawarłem kontrakt dzierżawny z Komissją Rządową Przychodów
i Skarbu pro 1846 na 1958 na lat 12, do układu z JW. Kozaczkowskim o ustąpienie praw
zmuszały mnie nie tylko znakomite zakłady gospodarskie lecz i założenie fabryki cukru na
zbudowanie której swój własny fundusz wyłożyłem, lecz ta fabryka w r. z. [roku zeszłym –
A.K.]uległa pożarowi. Budowla na tę fabrykę była ubezpieczoną, a że była na gruncie
skarbowym więc w miejsce tej odbudowałem za podniesiony fundusz [w tym miejscu tekstu,
nie można odczytać wyrazu – A.K.] do gruntowej potrzeby budowle, które wynoszą 2.000
przeszło rubli srebrnych– nie skończyło się na pożarze, w którym znakomite poniosłem
straty, dotknęły mnie następnie w tym czerwcu i lipcu t. r. [tego roku – A.K.] gradobicie
i nadzwyczajna burza powietrzna w której utraciłem całą krescencję [zbiory – A.K.]
i zasiewy ozime i jare jako też i na żywność dla ludzi i obroku dla koni zboże kupować
musiałem. Burza powywracała budowle a niektóre uszkodziła. 10 budowl [budynków] co do
dachów uszkodzonych zreperowałem, budowle zaś obora 100 łokci43 długa[odpowiadało to
długości 57,6 m – A.K.], karczma zajezdna w Wiszniewie i karczma zajezdna we wsi
Gostchorzy zupełnie zrujnowane wymagają zupełnie nowego odbudowania, na które już
anszlagi przygotowane zostały. Obok tych strat nastąpiła w roku zeszłym kolonialna
regulacja dóbr Wiszniewa, a skutkiem tej wypowiedziana mi została posesja od 1 czerwca
r.b. z powodu tej regulacji grunta folwarczne usterkoryzowane 44 i uprawne w ugorze do
obsiewu ozimego przypadłe, przeznaczone zostały na kolonie włościańskie, a od włościan do
folwarku przeznaczone są jarzyny obsiane, z tego powodu zasiew ozimy w r.z. [roku zeszłym
– A.K.] na r.b. [rok bieżący – A.K.] jest bardzo mały gdyż niepodobno było dopełnić
zasiewów na gruncie po zbiorach jarych niedoprawnych, gdyby więc kto inny niż ja pozostał

43
Łokieć nowopolski (miara długości) obowiązujący w Królestwie Polskim to 0,576 metra;
IHNATOWICZ, BIERNAT (2003) 39.
44
Sterkoryzacja – (stercus = nawóz) uprawa gruntu z zastosowaniem nawozów naturalnych lub
sztucznych.
229 | P a g e
przy tej dzierżawie, wyrosłyby z tego powodu niewątpliwe pretensje do Skarbu. Wreszcie
przy urządzeniu kolonialnym zaprojektowane zostało założenie nowego folwarku na osadzie
Kot Komisarza Chmielińskiego z powodu odległości gruntów z urządzenia od włościan
odpadłych, tak pod względem pastwisk, jak też sterkoryzacji gruntów, zwózki zboża itp.
nieodzownie potrzebnego, do którego potrzeba budowl jak niemniej i w Wiszniewie na
pomieszczenie czeladzi z powodu ubyłej pańszczyzny, a mianowicie: 1) obory na bydło,
karczmy z zajazdem w Wiszniewie jako na trakcie, podobnież karczmy we wsi Gostchorzy
o których już wyżej nadmieniłem, jako przez burzę powietrzną wywróconych na których
odbudowanie anszlagi są podstawione; 2) dla parobków do obrabiania gruntów w miejsce
pańszczyzny potrzebne kilka budowli w Wiszniewie na nowo postawić; 3) Na folwarku nowo
zaprowadzić się mającym na osadzie Kot zaprojektował komisarz ekonomiczny Chmieliński
budowle: stodołę, oborę, spichlerz, szopę, ośmiorak – czyli dwa czworaki dla parobków, na
które to budowle koszt, anszlagi obejmują.45

Z zacytowanego obszernie źródła jawi się nie najlepszy stan omawianych dóbr. Nie
dziwi też sposób przedstawiania sytuacji majątku przez dotychczasowego dzierżawcę, który
składa relację organowi władnemu w kwestii przedłużenia umowy dzierżawnej. Celiński
wyraźnie daje do zrozumienia, że nie jest za ten stan odpowiedzialny. Straty w majątku były
według niego spowodowane czynnikami zewnętrznymi, powstaniem listopadowym,
wydzieleniem donacji i klęskami żywiołowymi. Rozpoczęte zaś inwestycje upoważniały
dotychczasowego dzierżawcę do przedłużenia umowy.

Franciszek Celiński nie cieszył się długo dzierżawą dóbr, gdyż zmarł w dniu 17
kwietnia [n.s.- A.K.] 1855 roku. 46 Prawa dzierżawne do tegoż majątku scedowano na brata
zmarłego - Andrzeja Celińskiego. Uprawnienia przekazano mu reskryptem rządu
gubernialnego z dnia 20 czerwca/1 lipca 1856 r.47 Jednak nowy dzierżawca po zaledwie
czterech latach zarządzania, w 1860 r., a więc w terminie wcześniejszym niż zawierał
podpisany kontrakt, zrzekł się dalszej dzierżawy i odstąpił je Karolowi Hildebrandtowi –
byłemu właścicielowi dóbr Pogorzel, znajdujących się w powiecie stanisławowskim
w guberni warszawskiej.48 Nowy posesor w dniu 1/13 maja 1862 r. zawarł już w swoim

45
APR, ZDP - Sukcesje, sygn. 15547, Protokół kwalifikacji W. Franciszka Celińskiego
dotychczasowego dzierżawcy dóbr Rządowych Wiszniewa do dalszej possesyj tychże dóbr z powodu
oczynszowania włościan przez Kommissję Rządową Przychodów i Skarbu z dniem 1 czerwca 1850 r.
wypowiedzianej, Wiszniew, dnia 1/13marca 1850 r., b.n.k.
46
APS, Akta Stanu Cywilnego parafii wyznania rzymsko-katolickiego w Zbuczynie, (UMZ 1855),
sygn. 30, poz. 169, s. 173 (lat w chwili śmierci, czy też kim byli jego rodzice, czy skąd pochodził
Franciszek Celiński zmarł w wieku 64 lat i pozostawił żonę Kamillę).
47
APR, ZDP - Sukcesje, sygn. 15548, Protokół sprawdzenia jak P. Karol Hildenbrandt dzierżawca
dóbr Rządowych Wiszniewa dopełnił warunków kontraktowych z upłynionej 12 letniej tenuty
dzierżawnej pro1850-62, b.n.k.
48
Tamże, sygn. 15544, Protokół ogólny objaśniający postępowanie przy sporządzeniu aktu odbiorczo-
podawczego dóbr Rządowych Wiszniew na lata 1862-74 P. Karola Hildebrandt dzierżawcę
obowiązującego, Wiszniew, dnia 14/26 lipca 1863 r., k. 2.
230 | P a g e
imieniu, umowę z Rządem Gubernialnym Lubelskim o dzierżawę dóbr Wiszniew na kolejne
12 lat, tj. do 1874 roku.49

Wykaz hipoteczny Dóbr Ziemskich Wiszniów i znajdujący się tam wpis,

poczyniony pod datą 1857 r. dokumentuje pełny opis majątku, z którego wynika, iż dobra te
[…] składają się z folwarku i wsi Wiszniów, młyna wodnego w Wiszniowie, wybraniectwa
tamże, wsi Ciosna, wybraniectwa i wsi Kaczory, wsi Goschorza, młyna wodnego Goschorza,
młyna wodnego Myrcha, osady Kot, wsi Stok, wsi Wola Wiszniowska czyli Wolka, wsi
Baranek, folwarku Maścibrody, wsi Białka, folwarku Wołyńce, wsi Wołyńce, wsi
Grabianów, awulsu dworskiego Helenów, z lasów i odpadów leśnych, mających rozległości
morgów nowopolskich 2492 prętów 123, w okręgu i powiecie siedleckim, guberni lubelskiej
położone […].50 Pięć lat później, w 1862 r., w skład majątku wchodziły […] folwark
Wiszniew tegoż nazwiska z należącymi doń wsiami urządzonemi i oczynszowanemi, Wólka
Wiszniowska, Myrcha, Kot, Stok, Kaczory, Goschorza i Ciosna […] z dochodami z młynów
we wsiach: Wiszniew, Goschorz, Kaczory, Myrcha i Ruda położonych […].51 Jak widać po
wyliczeniach zawartych w obu przedstawionych dokumentach, dobra te zmniejszyły się
o dwa folwarki: w Mościbrodach i w Wołyńcach.

W 1866 r. gen. Artylerii Mikołaj Iwanowicz Korf, na skutek złożonej prośby do

cara, przejął ponownie w posiadanie majorat Wiszniew. Jednocześnie wyraził życzenie, aby
prawo dziedziczenia tegoż majoratu przeszło na jego najstarszego syna barona Jana /Iwana/
Korfa – pułkownika Lejb-Gwardii Kirasjerskiego pułku nazwanego imieniem cesarza
Aleksandra II.52 Tenże pułkownik zwrócił się również z prośbą do cara, tym razem
o zamianę dóbr Wiszniewa na inne dobra. Aleksander II przychylił się i do tej prośby,
i w zamian za dobra Wiszniew, obdarował Jana Korfa czterema folwarkami z ekonomii
Piotrków: Koło, Uszczyn, Witów v. Witówek i Zalesice wraz z lasami położonymi na
terenie Leśnictwa Piotrków. Decyzja cara Aleksandra II była pozytywna dla Korfów
i usankcjonowana ukazem wydanym w dniu 8/20 marca 1866 r.53

Jeszcze w 1866 r. car obdarował kolejnego swojego oficera - generała lejtnanta

Zachara Stiepanowicza Maniukina (m. n. dowódcę siedleckiego okręgu wojskowego), 54
majoratem (nieokreślonym) z terenów Królestwa Polskiego, przynoszącym 3000 rs.
rocznego dochodu. Maniukin zażądał, aby przekazano na ten cel, z terenu powiatu
siedleckiego, następujące folwarki: Wiśniew, Mościbrody, Wołyńce, Żabokliki, Strzała

49
Tamże, sygn. 15549, Umowa o dzierżawę dóbr Wiszniewa, Lublin, dnia 1/13 maja 1862 r., b.n.k.
50
APS, Hipoteka w Siedlcach ….., k. 3.
51
APR, ZDP - Sukcesje, sygn. 15549, Umowa o dzierżawę dóbr Wiszniewa, Lublin, dnia 1/13 maja
1862 r., b.n.k.
52
Iwan Nikołajewicz Korf był najstarszym synem gen. Artylerii Mikołaja (Nikołaja) Korfa oraz
Marianny Krasowskiej, c. Jozefa; urodził się w 1827 r. Zgodnie z treścią strony internetowej
WIKIDATA Iwan Korf zmarł w 1883 r., ale data jego śmierci nie została potwierdzona w innych
dostępnych źródłach; Корф, Николай Иванович.
53
DPKP, t. 64, s. 417; KUKULSKI (2007) 241 - 242.
54
GERESZ (2014) 23.
231 | P a g e
i Chodów. Zastrzegł też, że gdyby jednak folwark Strzała nie mógł być przeznaczony na
darowiznę, której to żądał dla siebie właściciel majoratu Golice jako wynagrodzenie za
poniesione straty związane z powinnościami włościańskimi, to w zamian za to może mu być
przydzielony folwark Dobryń, znajdujący się w powiecie bialskim. Okazało się jednak, że
zarówno folwark Strzała, Chodów jak i Dobryń, nie mogą wejść w skład tworzonego
majoratu dla Maniukina, ponieważ folwark Dobryń przeznaczony został ukazem w 1865 r.,
na majorat dla generała Baronowa, a folwark Chodów miał pozostać w dotychczasowej 30.
letniej dzierżawie.55 Majorat Maniukina uzupełniono więc dodaniem folwarku Łomazy
z awulsem Szymonów, położonych również w powiecie bialskim 56.

W związku z utworzeniem nowego majoratu dotychczasowych pięciu dzierżawców

otrzymało w 1867 r., od zarządu finansów Królestwa Polskiego, stosowne pisma
informujące o tym, iż dzierżawione przez nich dobra zostaną przeznaczone na majorat dla
generała Maniukina, któremu przekazany zostanie dnia 20 maja/1 czerwca 1868 r. Z tego
też powodu zostali zobowiązani do ustąpienia z powyższych folwarków najpóźniej do dnia
przekazania.57 Decyzje takie otrzymali: Adolf Roszkowski z dzierżawy w Wołyńcach, 58
Karol Hildebrandt w Wiśniewie, 59 Antoni Hincz w Mościbrodach, Józef Nurzyński
w Żaboklikach60 i Antoni Szeliga w Łomazach.61

W dniu 3/15 listopada 1867 r. car zatwierdził powstanie nowych 12 donacji, w tym
również majoratu złożonego z dóbr wiśniewskich, przeznaczonego dla gen. Maniukina.
Ukaz ten opublikowany został dopiero w dniu 1/13 sierpnia 1968 r. Tym samym dobra
Wiśniew znalazły się w posiadaniu rosyjskiego generała. Zgodnie z obowiązującym prawem
były niewielkie szanse, aby majątki donacyjne w warunkach państwa rosyjskiego wróciły
w polskie posiadanie.

Dobra Wiszniów przeszły później na syna Maniukina –Mikołaja, który był ich
właścicielem jeszcze w 1918 r.62 Rok później wszystkie majoraty ustanowione w okresie
panowania rosyjskiego weszły w posiadanie Państwa Polskiego.

55
APR, ZDP – Izba Skarbowa Siedlecka, sygn. 193, Pismo Wydziały Dóbr i Lasów Rządowych Sekcja
Ogólna z 1866 r., b.n.k.
56
Tamże, Pismo do Wydziału Regulacji Podatków Stałych, Warszawa, z dnia 26 stycznia/7 lutego
1867 r., b.n.k.
57
Tamże.
58
Tamże, Pismo Wydziału Dóbr i Lasów Rządowych Sekcja Techniczna do Dzierżawcy Dóbr
Rządowych Wołyńce, b.n.k.
59
Tamże, Pismo Wydziału Dóbr i Lasów Rządowych Sekcja Techniczna do Dzierżawcy Dóbr
Rządowych Wołyńce, b.n.k.
60
Tamże, Pismo Wydziału Dóbr i Lasów Rządowych Sekcja Techniczna do Dzierżawcy Dóbr
Rządowych Żabokliki, b.n.k.
61
Tamże, Pismo Wydziału Dóbr i Lasów Rządowych Sekcja Techniczna do Dzierżawcy Dóbr
Rządowych Łomazy, b.n.k.
62
KUKULSKI (2007) 370.
232 | P a g e
Dobra wiśniewskie składające się w 1866 r. z sześciu folwarków należały raczej do
większych majątków. W tym okresie folwarki te, znajdujące się na terenie powiatu
siedleckiego, tworzyły powierzchnię wielkości 4126 morgów i 798 prętów. Największy
terytorialnie folwark znajdujący się w Wiśniewie, zajmował 2306 morgów i 211 prętów.
Folwark w Mościbrodach ze względu na swoją powierzchnię 1084 morgów i 207 prętów,
plasował się na drugiej pozycji w kolejności. Trzeci zaś folwark w Żaboklikach posiadał
457 morgów i 58 prętów, a najmniejszym obszarowo był folwark w Wołyńcach. Liczył
tylko 278 morgów i 80 prętów.63 Pozostałe dwa folwarki Łomazy i Szymonów przynależące
od 1866 r., do ekonomii wiśniewskiej, znajdowały się na terenie powiatu bialskiego.
Największą liczbę mórg dobra te posiadały na przełomie lat 20. i 30. XIX wieku. Pięć
folwarków stanowiących majątek narodowy liczyły wówczas 8163 morgów i 218 prętów.
Po tym jak folwarki Domanice i Zbuczyn zostały wyłączone na rzecz odrębnych donacji,
dobra wiśniewskie liczyły tylko 3669 morgów i 218 prętów.

Fot. 1 – Plan zbiorowy Ekonomii Rządowej Wiszniew, APR, ZDP, sygn. 15544.

Analiza materiałów archiwalnych dotyczących dóbr wiśniewskich pokazuje

dynamikę ich sytuacji własnościowej, obszarowej i ekonomicznej. Przez cały omawiany
okres majętności te były w posiadaniu i dyspozycji monarchy. Zmieniali się natomiast

63
APR, ZDP – Izba Skarbowa Siedlecka, sygn. 193, Pismo Wydziały Dóbr i Lasów Rządowych Sekcja
Ogólna z 1866 r., b.n.k.
233 | P a g e
dzierżawcy. Warto przy tym zauważyć, że przy zmianach przynależności administracyjno-
państwowej zachowywały ważność umowy dzierżawne. Tak na przykład Stanisław
Jabłonowski korzystał do swojej śmierci z nadania dokonanego jeszcze przez króla
polskiego.

Bez względu na przynależność państwową dobra królewskie takie, jakimi były

wiśniewskie, traktowano jako przedmiot donacji na rzecz osób zasłużonych w służbie
monarchy. O ile jednak w okresie I Rzeczypospolitej służyło to sprawie polskiej, o tyle
w okresie Księstwa Warszawskiego, a szczególnie za panowania rosyjskiego majętnościami
tymi planowano lub zrealizowano nagrodzenie obcych za zasługi w działaniach,
polegających często na zwalczaniu polskiej działalności niepodległościowej. Tak było
z nadaniem Dóbr Ziemskich Narodowych Wiszniew, które dwukrotnie nadawano oficerom
rosyjskim – najpierw Korf, później Maniukin. Rezygnacja tego pierwszego może świadczyć
z jednej strony o nie najlepszym stanie ekonomii wiśniewskiej, z drugiej zaś o rywalizacji
między oficerami rosyjskimi o uzyskanie najbardziej dochodowych majętności,
o dogodnym położeniu. Omawiane dobra nie należały do atrakcyjnych dla donatariuszy.
Ostatecznie jednak i one dostały się w ręce rosyjskie.

Bibliografia

Źródła
Archiwum Państwowe w Radomiu (dalej APR):
- Zarząd Dóbr Państwowych (dalej ZDP) - Sukcesje, sygn. 15543, 15544, 15545, 15546, 15547,
15548, 15549, 15550, 20418, 21860, 21867.
- ZDP – Izba Skarbowa Siedlecka, sygn. 193.

Archiwum Państwowe w Siedlcach (dalej APS):

- Akta Stanu Cywilnego Gminy Zbuczyn (urodzenia i zgony), sygn. 27
- Akta Stanu Cywilnego parafii rzymsko-katolickiej w Zbuczynie, (UMZ 1855), sygn. 30.
- Hipoteka w Siedlcach, Wiszniów, sygn. 760

Dziennik Praw Królestwa Polskiego (dalej DPKP) t. 17, 19, 20, 21, 33, 64,

Opracowania
BEREZA A., OKNIŃSKI W. (2010), Sądownictwo Siedleckie. Tradycje i współczesność, Warszawa.
CABAJ J. (2012), Wydzielenie i organizacja dóbr donacyjnych Dąbie (Domanice, Gręzówka,
Krynka), [w:] Dla dobra rządu chłopskich dusz… Wiciarz – ludowiec – nauczyciel – uczony. Księga
poświęcona pamięci Profesora Józefa Ryszarda Szaflika, M. ADAMCZYK, J. GMITRUK,
A. KOSESKI (red.), Warszawa/Kielce/Pułtusk, 275 - 294.
CABAJ J. (2013), Podanie Dworzańskie Starostwa Wiśniewskiego z 1777 roku, czyli jak Dymitr
i Józefa Jabłonowscy dzierżawę królewszczyzny synowi przekazali, „Historia i Świat”, 2, 347 - 381.
GERESZ J. (2014), Zaskakująca opinia gen. Maniukina, „Echo Katolickie”, 42 (z dnia 16-22
października 2014 r.), 23.
GIERLACH B. (1986), Wiśniew 1819-1985, Siedlce.
GIERLACH B. (2003), Wiśniew – osiem wieków; jak ja to widzę?, Pruszków.
GRALEWSKI M. (1877), Kaukaz: Wspomnienia z dwunastoletniej niewoli: opisanie kraju – ludność -
zwyczaje i obyczaje, Lwów.

234 | P a g e
IHNATOWICZ I., BIERNAT A. (2003), Vademecum do badan nad historią XIX i XX wieku,
Warszawa.
Internetowy Polski Słownik Biograficzny – Antoni Sienkiewicz,
http://ipsb.nina.gov.pl/index.php/a/antoni-sienkiewicz, [dostęp dnia 21.03.2015]
JASTRZĘBSKA K. (2003), Dzieje zaścianka szlacheckiego Jastrzębie. Między Domanicami
a Wiśniewem, Siedlce.
Корф, Николай Иванович, http://ru.wikipedia.org/wiki/Корф,_Николай_Иванович [dostęp dnia
23.03.2015] .
KUKULSKI J. (2007), Generałowie carscy i ich majątki ziemskie w Królestwie Polskim (1835-1920),
Warszawa.
NIEDZIÓŁKA K. (2005), Dzieje Domanic 1548-2002, Siedlce.
SENKOWSKA-GLȔCK M. (1968), Donacje Napoleońskie w Księstwie Warszawskim. Studium
historyczno-prawne, Wrocław.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 2, red. F. SULIMIERSKI,
B. CHLEBOWSKI, W. WALEWSKI, Warszawa 1881.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, red.
B. CHLEBOWSKI, J. KRZYWICKI, Warszawa 1895.
SZAREK J. (2013), Nie dość Moskwie mordów, http://niezalezna.pl/38603-nie-dosc-moskwie-mordow
[dostęp dnia 24.03.2015]
ZDANOWICZ H. (2013), Kazimierz Kobyliński – najpiękniejsza postać Grodzieńskiego Powstania
1863 roku, http://pamiec.org.pl/844/ [dostęp dnia 21.03.2015]

Summary

National Good Earth or landed estates existing in the period of the Polish Kingdom,
included the in sites of former crown lands. These numerous estates were owned by of the
National Treasure. I discussed estate in Wiszniowie (Wiśniew in the present) located in the
district Siedlce, is an example of national properities.

Property in the Wiśniew is an example the nineteenth-century, a Polish village is

located under Russian partition. Grange was their central location (house) inhabited mostly
by the owner or lessee. Grange was center of administration and representative. The owners
of these goods was the Treasury of the Kingdom but nevertheless they were repeatedly put
a lease of or even included in the donation.

This article is primarily a response to a question about which ones the village
belonged in the nineteenth century to the property and who, when and to what extent
o managed to land estates in Wiszniów. We also brings the people associated with these
assets, and provides information about legal ways to acquire such assets owned lease or as
a donation.

The land reform of the countryside in the Polish Kingdom, the beginning of a long-
term possession of the property by the Tsarist officers from the lineage of Maniukin. Their
reign lasted time until the end of First World War.

Keywords: Wiszniów, Wiśniew, Siedlce, Polish Kingdom, administration

235 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Janusz Adam FRYKOWSKI (Janusz Peter, MD Tomaszów Regional Association, Poland)

Dzieje parafii unickiej pw. św. Michała w Łosińcu do 1875 roku

Słowa kluczowe: cerkiew unicka, kościół parafialny, Łosiniec

Wprowadzenie

Współczesny Łosiniec to miejscowość położona na wschodnim skraju gminy

Susiec, w powiecie tomaszowskim, województwie lubelskim. W okresie staropolskim wieś
administracyjnie przyporządkowana była do powiatu i województwa bełskiego.
Miejscowość powstała w I połowie XVI w. Przed 1558 r. Łosiniec był w posiadaniu Piotra
Marcinkowskiego, a następnie Macieja Marcinkowskiego, który w 1578 r. na nowo ją
lokował, najprawdopodobniej na prawie wołoskim. 1 W roku następnym nabył ją Jan
Zamoyski, by w 1589 r. włączyć do Ordynacji Zamojskiej.

Łosiniec leżał na terenie dwóch funkcjonujących obok siebie diecezji, tj. eparchii
chełmskiej prawosławnej (po 1596 r. unickiej) 2 oraz chełmskiej diecezji katolickiej. Granice
administracyjne obu diecezji niemal się pokrywały. 3 Opisywaną miejscowość
zamieszkiwała ludność obydwu wyznań, a w okresie po 1596 r. – obydwu obrządków.

Prawosławna diecezja chełmska4 funkcjonowała do 1596 r., wówczas na mocy unii

brzeskiej w jej miejsce utworzona została diecezja unicka. 5 Pierwotnie obejmowała ona


januszf@etomaszow.org.pl

1
JABŁONOWSKI (1902) 207; Pewne jest, że do początku XVI w. wieś ta nie była na prawie
wołoskim. Zob. JAWOR (2004).
2
O unii brzeskiej: LIKOWSKI (1907); DYLĄGOWA (1996); DYLĄGOWA (1989);
ALEXANDROWICZ, KEMPA (1998); STRADOMSKI (2003); WALCZAK (2010); ZEMŁO,
DOBROWOLSKI (2012).
2
BIEŃKOWSKI (1970) 863.
3
BIEŃKOWSKI (1988), T. III, kol. 132; MIRONOWICZ (1993) 48 - 58; GIL (1999) 167.
4
Szerzej na temat eparchii zob. MIRONOWICZ (1993) 48 - 58; GIL (1999).
5
Prawa Cerkwi prawosławnej zostały ponownie uznane dopiero przez sejmy w latach 1607 i 1609.
Stosunki między obydwoma Kościołami nie układały się najlepiej, zaś apogeum wrogości miało
miejsce w 1623 r., kiedy to został zamordowany Józef Kuncewicz, unicki arcybiskup płocki,
późniejszy święty i patron unii. Wybór na króla Władysława IV w 1632 r. doprowadził do uspokojenia
stosunków pomiędzy prawosławnymi a unitami. Nowy król w pactach conventach zobowiązał się
zezwolić na działalność metropolii kijowskiej, zgodził się też na wybór metropolity według dawnych
praw i na wyświęcenia biskupów przez patriarchę konstantynopolitańskiego na mocy przywileju
królewskiego. Postanowienia te zostały zatwierdzone przez sejm w 1635 r. W tym samym roku także
237 | P a g e
obszar ziemi chełmskiej, województwa bełskiego (bez okolic Lubaczowa), a także liczne
enklawy-parafie.6 Zmiany terytorialne diecezji nastąpiły w okresie rozbiorów i podczas
wojen napoleońskich, a jej terytorium ostatecznie ukształtowało się około 1824 r. 7
Organizacyjnie dzieliła się na dwa oficjalaty (chełmski i bełski), te z kolei na 13 oraz 22
dekanaty. W obrębie dekanatów wyodrębniono parafie, których liczba, zależnie od okresu,
była różna (np. w 1772 roku – 542).8 Unicka diecezja chełmska funkcjonowała do 1875 r.,
czyli do czasu, kiedy cesarz Aleksander II ogłosił jej zjednoczenie z Kościołem
prawosławnym.

Dokładna data utworzenia protopopii tomaszowskiej jest nieznana. Pewna jest

jednak informacja, że miało to miejsce pod koniec XVII w. Świadczą o tym wykazy parafii
diecezji chełmskiej z lat 1619-1620 i dekanatów z lat 1683-1685. W obydwu tych źródłach
trzy tomaszowskie parafie unickie są przyporządkowane do dekanatu tyszowieckiego. 9 Po
raz pierwszy protoprezbiteria tomaszowska odnotowana została w rejestrze cerkwi diecezji
chełmskiej i bełskiej z 1696 r. Dekanat tomaszowski, podobnie jak dwa inne dekanaty-
horodelski i zamojski, utworzony został w drodze podziału większych jednostek. Dekanat
tomaszowski powstał na skutek podziału protoprezbiterii tyszowieckiej. Nowo utworzona
jednostka administracyjna w początkowym okresie funkcjonowania obejmowała swoim
zasięgiem obszar 23 parafii.10 Powiększenie dekanatu o kolejne 3 parafie nastąpiło między

unici wystarali się o przywilej, który zagwarantował im dotychczasowy stan posiadania. Z tego też
powodu nastąpił podział cerkwi i monastyrów znajdujących się w królewszczyznach pomiędzy unitów
i prawosławnych, i tym samym dokonał się i utrwalił formalny podział Kościoła wschodniego
w Rzeczypospolitej. Względny spokój między obydwoma wyznaniami zakończył się w 1648 r. wraz
z wybuchem wojny z Kozakami i w jej następstwie – w 1654 r. z Rosją. Klęski poniesione przez
wojska polskie doprowadziły do wzrostu znaczenia prawosławia i widma całkowitej likwidacji unii.
Kościół unicki, choć osłabiony, przetrwał ten burzliwy okres. Kończący wojny rozejm w Andruszowie
w 1667 r. pozbawił unitów diecezji smoleńskiej, ale umożliwił im powrót do połockiej. Natomiast
utrata na rzecz Rosji lewobrzeżnej Ukrainy wraz z Kijowem osłabiła prawosławie w Rzeczypospolitej.
Nie bez znaczenia dla dalszego funkcjonowania unii była przychylna dla niej polityka szlachty, a także
osłabienie kozactwa, które dotychczas dawało silne oparcie polityczne i militarne Kościołowi
prawosławnemu. Niestety, w wyniku zawartego w 1686 r. pokoju wieczystego między Polska a Rosją
metropolicie kijowskiemu zostało przyznane zwierzchnictwo nad Kościołem prawosławnym w Polsce,
a ludność prawosławna otrzymała wolność wyznania i prawo swobodnego kontaktowania się
z metropolią w sprawach cerkiewnych. Konsekwencją tych postanowień były częste interwencje rządu
rosyjskiego w sprawach o naruszenie praw prawosławia, bardzo często domniemane. Zob.
BIEŃKOWSKI (1970), 852 - 853; DYDYCZ (2004) 159 - 176.
6
BIEŃKOWSKI (1970) 863.
7
Szerzej na temat zmian terytorialnych diecezji po rozbiorach zob. LEWANDOWSKI (2007) 77 - 84.
8
KOŁBUK (1998) 45; Według L. Bieńkowskiego i J. Kani było 538 parafii. Zob. BIEŃKOWSKI
(1970) 1038 - 1039; KANIA (1988) kol. 134.
9
GIL (2005) 305 - 307; GIL (2000) 43 - 44.
10
Jak informuje „Regestr Cerkwiow w Diocezji Chełmskiey Bełzskiey bendących a w jedności
Świętej
z Kosciołem Rzymskim zostaiących y iak wiele do Ktorey Protoprezbiterji Kapłanów należeć ma,
Roku 1696 Juni 3 dnia iest spisany” w skład dekanatu tomaszowskiego wchodziły 3 parafie
z Tomaszowa i po jednej z Rogóźna, Szarowoli, Łosińca, Maził, Łaszczówki, Rudy, Przeorska,
238 | P a g e
1696 r. a pierwszym rozbiorem Polski. Jak wyliczył Witold Kołbuk, około roku 1772
protopopia ta liczyła 26 parafii i powiększyła się o kolejne: Ciotuszę, Wieprzowe Jezioro,
Bełżec, Gródek, Krupiec, Lipsko i Podhorce.11

Ogromne znaczenie dla funkcjonowania Cerkwi unickiej miał odbyty w 1720 r.

synod w Zamościu, który wprowadził zmiany zbliżające obrządek unicki do łacińskiego.
Wówczas ustanowiono uroczystość Bożego Ciała, codzienne Msze Święte, jednolitą
administrację sakramentów, wprowadzono monstrancję do wystawiania na ołtarzu oraz
miejsce do przechowywania Najświętszego Sakramentu, tzw. tabernakulum. W czasie
nabożeństw zaczęto używać organów, a podczas procesji chorągwi, sztandarów, feretronów
i dzwonków. Ponadto odprawiano Drogę Krzyżową, Gorzkie Żale, odmawiano różaniec
i koronki. Należy nadmienić, że unici do cerkwi wstawili ławki, konfesjonały oraz boczne
ołtarze. Wprowadzone zmiany spowodowały, że wznoszone w drugiej połowie XVIII w.
cerkwie były najczęściej pozbawione ikonostasu. Kapłanom nakazano głosić kazania
i wykładać katechizm, pozwolono także nosić takie same sutanny jak księżom katolickim
oraz golić zarost. Synod zobowiązał też kapłanów do posyłania synów na naukę do szkół,
a proboszczowie mieli podlegać pod bezpośredni zarząd dziekanów
.
Artykuł ten przedstawia dzieje nieistniejącej już parafii unickiej pw. św. Michała w
Łosińcu i jest próbą rekonstrukcji jej funkcjonowania do 1875 r.

Powstanie parafii

Parafia jest najmniejszą terytorialnie jednostką organizacyjną Kościoła. Obejmuje

ona obszar zamieszkały przez określoną grupę ludzi, dla której kapłan, wyposażony
w specjalne uprawnienia, wypełnia posługi duszpasterskie. 12 Parafia jest zaliczana do tych
jednostek w strukturze organizacyjnej Kościoła i społeczeństwa, które określa się jako
podstawowe i jednocześnie najbardziej trwałe elementy krajobrazu kulturowego. Życie
lokalnej społeczności było w całym interesującym nas okresie nierozerwalnie związane
z parafią, która pełniła w niej o wiele więcej funkcji niż współcześnie. Obok zadań ściśle
religijnych, wypełniała też funkcje oświatowe i wchodzące w zakres opieki społecznej oraz
stanowiła ważne ogniwo w systemie administracji państwowej. Kontakt wiernych
z Kościołem był jednym z zasadniczych czynników integrujących lokalną społeczność.
Przymus parafialny, legitymizujący minimalny zakres norm obowiązujących w tych
kontaktach, podkreślał i utrwalał naturalne więzi tworzące się poprzez związek
z Kościołem, pogłębiając tym samym proces konsolidacji zbiorowości zamieszkującej
parafię.13

Korhyń, Jarczowa, Jurowa, Wierszczycy, Szlatyna, Hubinka, Rzeczycy, Ulhówka, Żernik, Ratyczowa,
Posadowa, Steniatyna i Nedeżowa, za GIL (1996) 52.
11
KOŁBUK (1998) 309 - 310.
12
NOWODWORSKI (1892) 200.
13
WIŚNIOWSKI (1965) 9; WIŚNIOWSKI (1966) 237 - 238; WIŚNIOWSKI (1969) 207.
239 | P a g e
 Utworzenie każdej parafii było wynikiem dwóch zasadniczych czynności. Pierwszą
z nich była fundacja, która obejmowała budowę świątyni oraz zapewnienie nowej parafii
podstaw materialnych. Drugi etap stanowiła erekcja, czyli prawno-kanoniczne
sankcjonowanie procesu zapoczątkowanego przez inicjatywę fundatora. 14

Dla określenia czasu powstania kościołów parafialnych najbardziej wiarygodne są

dokumenty fundacyjne i erekcyjne. Dokument fundacyjny zapowiadał jedynie zaistnienie
stanu prawnego, jakim jest utworzenie parafii, dokument erekcyjny stan ten tworzył. 15
Trudno jest ustalić czas powstania parafii unickiej pw. św. Michała w Łosińcu. Należy
sądzić, że została utworzona po zawarciu unii brzeskiej w miejsce wcześniej działającej
parafii prawosławnej. Nie wiadomo, kiedy we wsi wybudowano pierwszą cerkiew,
a najstarsza wiadomość o niej pochodzi z 1567 r.16 Wiadomo też, że parafia prawosławna w
tej wsi funkcjonowała do zawarcia unii brzeskiej. 17 Ze względu na ograniczony zasób źródeł
trudno jest dzisiaj ustalić, jak w Łosińcu przebiegała realizacja unii brzeskiej. Na to ubóstwo
źródeł miało wpływ wiele czynników. Można do nich zaliczyć straty i zniszczenia
spowodowane działaniami wojennymi oraz klęskami żywiołowymi, a także brak skłonności
Kościoła wschodniego do stałego dokumentowania swojej organizacji i działalności. 18

Parafia Łosiniec była największą w dekanacie tomaszowskim pod względem liczby

wiosek. W 1744 r. liczyła ich siedem: Łosiniec, Wólka Łosiniecka, Kunki, Ulów, Ruda
Rybnicka, Huta Susiecka i Huta Grabowiecka. 19 W przypadku Rybnicy wiadome jest, że:
„w tej był kiedyś monastyr zakonników, po kasacji onych nie wiadomo przez kogo i kiedy,
i zniesieniu cerkwi, od niepamiętnego czasu Rybnica do parafii Łosiniec wcielona
została”.20 Należy zaznaczyć, że pod tym względem była także największą w oficjalacie
bełskim, gdzie parafie jednowioskowe stanowiły 86,7% ogółu parafii wiejskich,
a dwuwioskowe 9,3%.

Kolejne zmiany w strukturze parafii Łosiniec miały miejsce w okresie józefińskim,

kiedy parafia znajdowała się pod zaborem austriackim. 21 Nastąpiła wówczas likwidacja
parafii w Maziłach i Szarowoli i przekształcenie ich w cerkwie filialne, które włączono do
parafii w Łosińcu.

14
WIŚNIOWSKI (1965) 11, 14.
15
Zasadniczą funkcją dokumentu fundacyjnego było określenie materialnych podstaw funkcjonowania
świątyni, bez których nie mogłaby ona spełniać swoich zadań. Zob. WÓJCIK (1989) kol. 760 - 761.
16
ПOВOPOЗНИК (1988); CЛОБОДЯН (2005) 266.
17
GIL (1999) 230.
18
Na temat zniszczeń w diecezji chełmskiej w wyniku wojen z połowy XVII w. zob. GIL (2005a) 61
- 66.
19
Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: APL), Chełmski Konsystorz Greckokatolicki (dalej:
ChKGK), sygnatura (dalej: sygn.) 107, k. 84v.
20
APL, ChKGK, sygn. 228, k. 27.
21
KOŁBUK (1992) 15 - 17.
240 | P a g e
 W początkowym okresie funkcjonowania parafia unicka w Łosińcu organizacyjnie
należała do dekanatu potylickiego, 22 zaś po utworzeniu dekanatu tomaszowskiego została
przyłączona do niego, i w jego strukturach funkcjonowała do kasacji unii.

Źródła nie informują, jak przebiegała likwidacja parafii unickiej w Łosińcu, ale
można się domyślać, że był to burzliwy proces, podobnie jak w innych parafiach diecezji
chełmskiej.23

Cerkiew parafialna i filialna

Pierwsza znana adnotacja o wyglądzie cerkwi w Łosińcu pochodzi z protokołu

wizytacji z 1720 r.24 Niestety, źródło to nie opisuje budynku świątyni, a ogranicza się

Rys. 1. Łosiniec. Wycinek z mapy F. v. Miega, Karte des Königsreiches Galizien und Lodomerien,
1:28800, 1779-1782 (Źródło: Kriegsarchiv Wiedeń, rps. B. IX a, k. 390)

jedynie do określenia jej stanu technicznego zapisem: „w ścianach i dachach dobra”.

W protokole kolejnej wizytacji z 1744 r. dokonujący przeglądu ks. Jan Łużecki, dziekan
tomaszowski, napisał o świątyni jedynie: „we wszystkim porządna”.25 Pierwsze szczegóły

22
GIL (2005) 302, 308.
23
Szerzej na ten temat zob. DĘBSKI (1993).
24
APL, ChKGK, sygn. 101, k. 22v.
25
Tamże, sygn. 107, k. 84.
241 | P a g e
dotyczące wyglądu świątyni pochodzą dopiero z 5 lipca 1761 r., kiedy parafię wizytował
biskup Maksymilian Ryłło.26 Hierarcha w protokole powizytacyjnym zaznaczył, że budynek
posiadał okna (nie podał ile) oprawione w drewno, i że prowadziły do niego drzwi osadzone
na zawiasach, zamykane na zamek. Jej stan biskup określił jako dobry. Co prawda żaden
z wizytujących nie podał, z jakiego materiału była wykonana cerkiew, ale można być
pewnym, że było nim drewno, z którego wówczas na obszarze diecezji chełmskiej
najczęściej wykonywano budowle sakralne nie tylko we wsiach, ale także w miastach. 27

Następne informacje o świątyniach parafii Łosiniec, z przyłączonymi już filiami

w Maziłach28 i Szarowoli,29 pochodzą z początku XIX stulecia. Ich wygląd utrwalił Jan
Panasiński, dziekan tomaszowski, po przeprowadzeniu wizytacji dekanatu w 1811 r.
O cerkwi łosinieckiej dziekan pisał tak: „po spaleniu na nowo w formie kościoła przez
ordynację wybudowana, jasna, obszerna w sieniach i dachu mocna, kopułą ozdobioną,
skarbem i zakrystią. W środku ozdobę z ołtarza wielkiego ma przyzwoitą, poboczne ołtarze
miernej i starszej struktury, niektóre tylko malowania niedorzeczne na antependia
i chorągwiach zagluzować kazałem. Światło jest wystarczające, przez prowizora
utrzymywane”. Z dalszych informacji wynika, że przy świątyni znajdowała się dzwonnica
„we wiązaniu osłabiona”, której naprawę zarządził, a całość była ogrodzona solidnym
parkanem. Niestety, z tego przekazu niewiele wiadomo na temat wyposażenia wnętrza,
ponieważ dziekan ograniczył się jedynie do wzmianki, że sprzęt cerkiewny zgadza się
z inwentarzem. Zgodnie z tym samym źródłem cerkiew filialna w Maziłach była budowlą
niezbyt dużą, określoną przez wizytatora jako: „szczupła i ciemna”, potrzebującą naprawy
dachu. Wnętrze cerkwi było ozdobione „staroświecko”, a oświetlenie zostało uznane za
niewystarczające. Podobnie jak przy poprzedniej cerkwi, tak i przy tej informację dotycząca
wyposażenia świątyni sprowadzono do zapisu „według inwentarza” z uwagą dziekana, że
naczynia srebrne kazał zabrać parochowi: „żeby uniknąć kradzieży”. Miernego poziomu
budowali sakralnej dopełniała dzwonnica w kiepskim stanie i otaczający całość walący się
parkan. Jak zauważył dziekan, na taki stan świątyni miała wpływ mała liczba wiernych,
którzy nie mogli podołać remontowi oraz niechęć kolatorów do ponoszenia wydatków na
„skasowaną cerkiew”.30 Niewiele lepiej wyglądała druga cerkiew filialna w Szarowoli. 31
Wizytator napisał, że świątynia wyglądała tak kiepsko, że: „przyzwoicie tylko kapliczką
nazwać się może, ponieważ szczupła i na zrębie kwadratowym tylko dach i krzyżyk.
W środku ozdoba nieliczna i staroświecka”. Dziekan poinformował także, że 28 czerwca
1811 r. włamano się do kościoła i skradziono puszkę wartą 26 zł, srebrną patenę za 8 zł,
srebrną łyżeczkę za 4 zł, aparat za 36 zł, dwie alby za 2 zł, obrusy (bez podania ilości) za
3 zł, zasłonkę za 1 zł 10 gr., antymins i dwa cynowe lichtarze razem warte 2 zł oraz dziesięć

26
Tamże, sygn. 110, s. 484.
27
GÓRAK (1984); GÓRAK (2004).
28
O dziejach cerkwi w Maziłach w XVIII w. zob. FRYKOWSKI (2014) 137 - 154.
29
Maszynopis o dziejach parafii w Szarowoli złożony 6 I 2015 r. w Redakcji „Biblioteki Muzea
i Archiwa Kościelne”. Zob. FRYKOWSKI (2015).
30
Parafie takie zwano też „przyłączonymi”. Zob. LEWANDOWSKI (2007) 79.
31
APL, ChKGK, sygn. 139, k. 115-115v.
242 | P a g e
świeć, których wartości nie podano.32 Obrazu zniszczenia i zaniedbania dopełniały
zdezelowany parkan i resztki dzwonnicy, z której zachowały się tylko słupy.
Kolejna informacja o świątyni w Łosińcu pochodzi z wykazu cerkwi potrzebujących
naprawy z 1821 r. W źródle widnieje informacja, że drewniana świątynia potrzebowała
generalnego remontu, jest tam także zawarta adnotacja, że władze rosyjskie wyraziły zgodę
na ten remont.33 Należy sądzić, że remont został przeprowadzony, skoro dokonujący
wizytacji w 1834 i 1835 r. ks. Michał Bratkiewicz, dziekan tomaszowski, napisał o budowli:
„w dobrym zupełnie stanie”.34 Podczas tych wizytacji po raz kolejny jest mowa o cerkwiach
filialnych pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Maziłach i pw. Wniebowstąpienia
Pańskiego w Szarowoli. Z protokołu pierwszej z tych wizytacji wynika, że świątynia
w Maziłach była w dobrym stanie, natomiast szarowolska potrzebowała: „remontu w dachu
i podwalinach”. Jak pokazał protokół wizytacji cerkwi w Szarowoli z 1835 r., między wyżej
wspomnianymi wizytacjami przeprowadzono częściowy remont, wymieniając podwaliny. 35
Remont dachu musiał być wykonany przed grudniem 1840 r., ponieważ w wykazie stanu
cerkwi na dzień 25 grudnia 1840 i 25 grudnia 1841 r. jest zapis, że wszystkie cerkwie parafii
łosinieckiej były w dobrym stanie.36 Kolejne tego typu źródło z 1849 r., oprócz określenia
stanu cerkwi, zawiera także informacje o czasie wystawienia świątyni. 37 Z rzeczonego
wykazu wynika, że drewniana świątynia w Łosińcu wystawiona była w końcu XVIII w.,
i posiadała ikonostas oraz carskie wrota. Natomiast w przypadku cerkwi w Maziłach
i Szarowoli nie ma podanego czasu budowy, a zapis brzmi: „nie wiadomo, kiedy powstała”.
Stan pierwszej z nich został określony jako zły, a drugiej jako dość dobry. Należy także
odnotować, że cerkiew w Maziłach miała ikonostas i carskie wrota. Podobne informacje
dotyczące kondycji obiektów sakralnych zawiera wykaz o ich stanie na rok 1852.38
Oznaczać to może, że w ciągu trzech lat między przedmiotowymi wykazami nie dokonano
żadnych prac remontowych. Zapewne uczyniono to później, ponieważ w wykazie o stanie
cerkwi na dzień 30 grudnia 1855 r. o wszystkich świątyniach napisano, że są w dobrym
stanie.39 Jak wynika z podobnych źródeł z lat 1858, 1859 i 1862, stan cerkwi utrzymywał się
na podobnym poziomie i nie wzbudzał zastrzeżeń urzędników dokonujących spisu. 40
Ostatnie w przebadanym materiale informacje o stanie wszystkich świątyń w parafii

32
Jak wynika ze źródeł, dziekan 5 VIII 1811 r. nakazał proboszczowi, żeby: „pod własną odpowiedzią
starał się wyszukiwać tej szkody, zwłaszcza że w skasowanej cerkwi gdzie ksiądz nie mieszka nie
powinien żadnych precjozów trzymać, oprócz małej puszeczko „pro viatico” i łyżeczki, który z sądu
spornego podsędkowskiego sprowadził komisję do indugacyi, któren z tych osób, na które padło
podejrzenie nie wybadał u sprzęty te za zagubione uznał”. Ponadto przypomniał austriackie
zarządzenie, że: „na skasowanych cerkwiach na od ludności i nie zamieszkałych przez parocha
będących żadnych osobliwie sprzętów srebrnych, oprócz puszeczki małej „cum viatico” i łyżeczki po
własną za szkodą odpowiedzią, utrzymywać nie powinni”. Tamże, sygn. 139, k. 115-115v.
33
Tamże, sygn. 147, s. 199.
34
Tamże, sygn. 228, k. 47v-48, 52v-53.
35
Tamże.
36
Tamże, sygn. 151, s. 287, 458.
37
Tamże, sygn. 154, s. 35.
38
Tamże, sygn. 154, s. 666.
39
Tamże, sygn. 156, k. 39.
40
Tamże, sygn. 156, k. 645; sygn. 160, s. 180; sygn. 171, k. 73.
243 | P a g e
Łosiniec pochodzą z 1870 r. Według źródła najlepiej prezentowała się cerkiew w Szarowoli,
której stan określono jako dobry, następnie w Maziłach, której stan nazwano średnim,
natomiast o świątyni w Łosińcu napisano, że jest w złym stanie. 41

Wyznacznikiem kondycji i zamożności kościoła, oprócz okazałości bryły świątyni

i jej uposażenia, jest także jego zasobność w sprzęty. Ogólnie rzecz biorąc, wśród sprzętu
kościelnego możemy wyróżnić naczynia liturgiczne – argentaria (kielich, patena, ampułki,
puszki na komunikanty), wyposażenie ołtarza (krzyż, świecznik, obrusy) oraz szaty
liturgiczne, czyli oficjalny strój dla celebransów i ich pomocników (alba z paskiem, ornat,
komża, sutanna, stuła, kapa, itp.).42

Stan posiadania świątyni w Łosińcu w naczynia liturgiczne można prześledzić na

podstawie trzech osiemnastowiecznych wizytacji duszpasterskich. Na podstawie pierwszej
z nich, z 1720 r.43 wiadomo, że w cerkwi znajdowały się dwie puszki, jedna srebrna „pro
venerabili”44 z wierzchem, druga zaś mała, z którą księża chodzili do chorych. Oprócz tego
były dwa kielichy. Pierwszy – srebrny w komplecie ze srebrną łyżeczką, 45 pateną46
i spiżową gwiazdą. Drugi kielich w komplecie z pateną, łyżeczką i gwiazdą – wykonany był
z cyny. Zmiany, jakie zaszły w argentariach w ciągu dwudziestu czterech lat, w czasie
dzielącym wizytacje, pokazuje protokół z 1744 r.47 Źródło informuje, że z dwóch srebrnych
puszek została tylko mała, przeznaczona do chorych, ponieważ dużą paroch Jana Rawski
przerobił na monstrancję, a w jej miejsce nabyto puszkę cynową. Z pozostałych naczyń były

41
Tamże, sygn. 166, k. 354v-356.
42
W tradycji bizantyjskiej wyróżnia się 5 kolorów szat liturgicznych: białą (srebrną) symbolizująca
światłość Bożej Chwały i oświecenie umysłu, używa się na największe święta np. Paschę –
Zmartwychwstanie Pańskie; żółty (złoty) symbolizuje aniołów, używany najczęściej w przeciągu roku
liturgicznego; czerwony – symbolizuje szatę, w którą był ubrany Chrystus przed Piłatem, krew
męczenników; kolor postny używany szczególnie w Wielkim Poście, na pogrzebach; niebieski kolor
używany podczas świąt Maryjnych; zielony raz w roku na Zesłanie Ducha Świętego. Zob. SNELA
(2002) kol. 385 - 386.
43
APL, ChKGK, sygn. 101, k. 22v.
44
Puszka – naczynie w kształcie kielicha do przechowywania chleba eucharystycznego. Zob.
MARKUNAS, UCZITIEL (2001) 92.
45
Łyżeczka – zwana w liturgicznych księgach lawyna, służy do udzielania wiernym Komunii Świętej.
Ma być wykonana z tego samego materiału co kielich i dyskos. Symbolizuje kleszcze, którymi Serafin
wziął żarzący się węgiel z ołtarza Bożego i oczyścił nim usta proroka Izajasza. Podobnie kapłan przy
pomocy łyżeczki udziela wiernym Komunii Świętej i oczyszcza ich grzechy. Przenajświętsze Ciało
i Krew Pańska, niejako żarzący się węgiel, oczyszcza ciało i duszę, tych którzy wierzą w naukę
Chrystusa – słowa z modlitwy na poświęcenie łyżeczki liturgicznej. Zob. MARKUNAS, UCZITIEL
(2001) 59.
46
Patena (dyskos) – jest to złoty, pozłocony lub wykonany z innego drogocennego metalu mały
talerzyk, na którym kapłan kładzie chleb eucharystyczny (prosforę). Dyskos powinien mieć nóżkę,
która pomaga przenosić chleb eucharystyczny ze stołu ofiarnego (proskomydyinyka) na Święty Ołtarz.
Podczas obrzędu przygotowania darów ofiarnych symbolizuje żłobek betlejemski, jak również
pojednanie i zjednoczenie wszystkich ludzi wierzących w Jezusa. Zob. MARKUNAS, UCZITIEL
(2001) 79.
47
APL, ChKGK, sygn. 107, k. 84.
244 | P a g e
dwa kielichy- jeden srebrny, wewnątrz pozłacany, drugi – cynowy, trzy pateny – dwie
srebrne, w tym jedna pozłacana i cynowa, tyle samo łyżeczek, z czego dwie srebrne i jedna
cynowa oraz trzy gwiazdy – srebrna, cynowa i spiżowa.

Ostatnia informacja źródłowa o naczyniach liturgicznych w tej cerkwi pochodzi

z wizytacji z 5 lipca 1761 r.48 Jak pokazuje sporządzony przez biskupa Maksymiliana Ryłłę
protokół, ilość naczyń w stosunku do poprzedniej wizytacji zmniejszyła się do dwóch
puszek, dwóch cynowych kielichów i paten oraz dwóch srebrnych łyżeczek. Wśród puszek
była srebrna „pro venerabili” z monstrancją na wierzchu oraz wykonana z tego samego
materiału puszka do chorych. W dekretach po wizytacji hierarcha nakazał proboszczowi,
żeby się postarał o srebrne kielichy.

Jak w każdej świątyni, tak i w Łosińcu znajdowało się wyposażenie ołtarza

(krzyże, świeczniki, obrusy), które dopełniało i uświetniało przebieg nabożeństwa. Pierwsza
informacja o nim pochodzi z protokołu wizytacji duszpasterskiej z 1720 r. 49 W źródle tym
odnotowano kilkanaście przedmiotów wykonanych z różnego rodzaju materiałów. Ze srebra
wykonane były miernice50 (wewnątrz pozłacane), krzyż srebrny: „na sedesie porządny
własnym sumptem przez księdza Rawskiego, parocha tomaszowskiego, sprawiony”, cztery
srebrne korony i taki sam krzyżyk. Ponadto były dwie pary blaszanych lichtarzy, trzy
tabliczki, dwa sznury korali, dwa antyminsy, 51 dwa korporały52 oraz osiem rożnego koloru
zasłonek, z czego sześć kitajkowych. 53 Bardzo ważnych informacji dostarczył protokół
wizytacji z 1744 r.54 Dzięki niemu wiadomo, że w cerkwi znajdowało się pięć: „ołtarzy
porządnych, na których może się msza święta odprawiać. Na tych obrusów i innych chust
białych dwadzieścia. Krzyże na ołtarzach drewniane”. W stosunku do stanu z poprzedniej
wizytacji przybyły: dodatkowy korporał, antependium malowane na drewnie, 55 dwie pary
lichtarzy mosiężnych oraz po trzy cynowych i drewnianych, cynowy talerz i srebrny krzyż
na „sedesie porządny, w którym grzywien srebrnych siedem”. Po raz ostatni,
w przebadanych źródłach, o wyposażeniu ołtarza cerkwi łosinieckiej jest mowa w protokole

48
Tamże, sygn. 110, s. 484.
49
Tamże, sygn. 101, k. 22v.
50
Miernica – pojemnik na specjalny wonny olej – mirrę, sporządzany z wielu aromatycznych
składników, stosowany przy bierzmowaniu. Zob. MARKUNAS, UCZITIEL (2001) 62.
51
Antymins – jedwabna lub płócienna chusta przedstawiająca scenę złożenia Chrystusa do grobu
rozkładana na prestole (najświętsze miejsce w ołtarzu cerkwi) do sprawowania Eucharystii. Zob.
MARKUNAS, UCZITIEL (2001) 12 - 13.
52
Korporał – lniane płótno, na którym stoi kielich i patena z hostią w czasie Mszy Świętej. Zob.
MARKUNAS, UCZITIEL (2001) 53.
53
Kitajka – cienka, dość gęsta, gładka tkanina jedwabna o splocie płóciennym, jednobarwna lub
mieniąca się. Najprostsza i najpospolitsza z tkanin jedwabnych. Wyrabiana na Wschodzie, w XVII w.
Importowana do Polski z Turcji. Za Stanisława Augusta wytwarzana w Gdańsku. Zob. TURNAU
(1999) 87.
54
APL, ChKGK, sygn. 107, k. 84.
55
Antependium – dekoracyjna zasłona przedniej części mensy ołtarzowej, z przedstawieniem scen z
życia Chrystusa, Matki Bożej lub świętych. Zob. SENIUK (2000) 336.
245 | P a g e
z 5 lipca 1761 r.56 Dokonujący wówczas wizytacji parafii biskup Maksymilian Ryłło zastał
w świątyni cynowe miernice, srebrny krzyż, cztery srebrne koronki, dwa sznurki korali, trzy
srebrne tabliczki, cynowy talerz, cynową miseczkę, dwa cynowe krzyżyki, dwie pary
mosiężnych i pięć cynowych lichtarzy, dwa mosiężne trybularze 57 i cztery dzwonki do
elewacji.

Szaty liturgiczne, zwane także paramentami (od paramenta – szaty ozdobne), to

rodzaj odzieży stosowanej w czasie liturgii, mającej na celu określenie i zaznaczenie funkcji
osoby ją noszącej. Początkowo nie różniły się od odzieży świeckiej używanej od święta.
Różnice wyłaniają się począwszy od VII-IX wieku. Średniowieczna symbolika szukała
związków szat liturgicznych z osobą Jezusa Chrystusa, bądź też z Mszą Świętą. Od XI w.
do modlitw odmawianych przy wkładaniu szat liturgicznych weszła symbolika
o charakterze moralnym. W szatach tych symbolika ilustruje cnoty, jakimi odznaczać się
mają ci, którzy je noszą. Rozmaitość szat jest znakiem zewnętrznym różnych funkcji
wynikających z różnych stopni święceń i posług liturgicznych. Używa się ich dla pokazania
pewnych różnic między kapłanem, służbą liturgiczną a wiernymi, a także dla podkreślenia,
że każda z nich coś symbolizuje.

Pierwsze wiadomości o szatach liturgicznych w Łosińcu pochodzą z protokołu

wizytacji z 1720 r.58 Jak pokazuje źródło, tamtejszy duchowny miał do dyspozycji cztery
aparaty i cztery różne alby. Wśród aparatów były dwa aksamitne – czerwony i wiśniowy,
jeden kitajkowy – zielony i jeden żałobny określony jako stary. Jak dowodzi protokół
wizytacji z 1744 r., stan posiadania cerkwi w paramenty uległ niewielkiej zmianie. 59 Liczba
aparatów utrzymała się na takim samym poziomie (aksamitny czerwony, kitajkowy zielony,
adamaszkowy wiśniowy, tabinowy60 czerwony), natomiast przybyła jedna alba i dwa
paski.61 Jak zaznaczył wizytator wszystkie alby wykonane były z płótna kramnego. 62
Ostatnie informacje o szatach pochodzą z wizytacji duszpasterskiej z 1761 r.63 Według
protokołu sporządzonego po niej na stanie cerkwi znajdowały się tylko cztery aparaty, które
wymienione były podczas poprzedniej wizytacji.

Niezbędnym elementem wyposażenia każdej świątyni, oprócz wymienionego

wyżej sprzętu, były także księgi liturgiczne i kościelne. Pierwsze dane o księgach
znajdujących się w cerkwi łosinieckiej pochodzą z wizytacji duszpasterskiej, która miała

56
APL, ChKGK, sygn. 110, s. 484.
57
Trybularz – kadzielnica. Zob. MARKUNAS, UCZITIEL (2001) 113.
58
APL, ChKGK, sygn. 101, k. 22v.
59
Tamże, sygn. 107, k. 84.
60
Tabin – tkanina z grubej, wysokogatunkowej przędzy jedwabnej, tkana splotem płóciennym i
kalandrowana, czego efektem były faliste smugi inaczej odbijające światło niż tło; barwiona, niekiedy
wzorzyście broszowana, zwykle metalowym wątkiem. Zob. TURNAU (1999) 184.
61
Pas – element szat kościelnych używanych podczas Mszy Św. Zob. MARKUNAS, UCZITIEL
(2001) 78.
62
Kramne towary – importowane płótno i inne tkaniny, chustki, odzież i wszelkie wyroby nabywane
w kramach. Zob. TURNAU (1999) 96.
63
APL, ChKGK, sygn. 110, s.484.
246 | P a g e
miejsce w 1720 r.64 Zgodnie z tym źródłem w cerkwi były dwie ewangelie, dwa służebniki –
uniewski i lwowski,65 oktoich,66 triod pastnaja i cwietnaja,67 psałterz,68 czasosłow,69
trefołoj,70 trzebnik,71 półustaw wielki72 i klucz do kazań. Należy zaznaczyć, że jedna
z dwóch ewangelii była bogato zdobiona. Na okładkach powleczonych aksamitem
znajdowało się: „sztuk rożnych sześć srebrnych”, cztery odlane anioły i cztery bez bliższego
określenia „pukle”. Księga była zamykana zdobionymi klauzurkami. 73 Jak pokazuje
wizytacja z 1744 r. wyposażenie cerkwi w księgi niewiele się zmieniło. 74 W stosunku do
poprzedniej przybył tylko jeden służebnik lwowski. Dzięki temu źródłu wiadomo także, że
druga ewangelia była oprawiona w skórę. Stabilność księgozbioru cerkiewnego została
potwierdzona protokołem z kolejnej wizytacji. 75 Okazało się, że z wcześniej występujących
ksiąg ubyło trzy służebniki, przybył natomiast mszał wileński 76 i apostoł.77

64
Tamże, sygn. 101, k. 22v.
65
Służebnik – księga przeznaczona dla diakonów i prezbiterów Kościoła Wschodniego, zawiera
porządek nabożeństw i krótkie uwagi dla chóru lub psalmisty. Zob. MARKUNAS, UCZITIEL (2001)
100.
66
Oktoich – księga zawierająca materiał liturgiczny przeznaczony dla chóru i psalmisty podczas
nabożeństw
w cerkwi w ciągu tygodnia oraz w ciągu roku według ośmiu tonacji śpiewu liturgicznego w cyklu
ośmiotygodniowym. Zob. MARKUNAS, UCZITIEL (2001) 73 - 74.
67
Triod postnaja i cwietnaja – ogólna nazwa księgi liturgicznej w Kościele Wschodnim, zawierającej
porządek nabożeństw świat ruchomych. Postnaja zawiera części zmienne liturgii godzin okresu
przedpościa i wielkiego postu, do Wielkiej Soboty. Cwietnaja zawiera zmienne części liturgii godzin
okresu paschalnego do Niedzieli Wszystkich Świętych. Zob. PAŃCZUK (2004) kol. 110.
68
Psałterz – część księgi Liturgii zawierająca psalmy, podzielona na różne dni i pory dnia w cyklu
czterotygodniowym. Zob. MARKUNAS, UCZITIEL (2001) 92.
69
Czasosłow – księga niezbędna dla psalmisty oraz chóru cerkiewnego przy odprawianiu codziennych
nabożeństw, zawiera teksty niezmienne i zmienne, odnoszące się do Liturgii cyklu tygodniowego lub
rocznego z podaniem kalendarza liturgicznego. Zob. MARKUNAS, UCZITIEL (2001) 25.
70
Trefołoj (minieja prazdnicznaja) – książka cerkiewna, zawierająca wybór tekstów formularzy
świątecznych większych świąt wyjętych z minei miesięcznej. Zob. NARBUTT (1979) 128.
71
Trebnik – zbiór modlitw okazjonalnych i rytuałów towarzyszących posługom religijnym w Kościele
Wschodnim. Zawiera porządek udzielania sakramentów, sakramentaliów, błogosławieństw. Zob.
MARKUNAS, UCZITIEL (2001) 112.
72
Typikon (ustaw) – zawiera szczegółowy opis wszystkich nabożeństw na cały rok liturgiczny i
metody korzystania z wszystkich pozostałych ksiąg liturgicznych. Zob. MARKUNAS, UCZITIEL
(2001) 113.
73
Klauzurki – dekoracyjne klamry-zamki na księgach cerkiewnych. Przytwierdzone do okładek
metalowe płytki, zdobione ornamentyką, nieraz filigranem i kamieniami szlachetnymi, łączone
zawiaskowym, metalowym, lub metalowo – skórzanym zatrzaskiem, SENIUK (2000) 340.
74
APL, ChKGK, sygn. 107, k. 84-84v.
75
Wizytacja przeprowadzona przez biskupa Maksymiliana Ryłłę 5 VII 1761 r. Zob. tamże, sygn. 110,
s. 484.
76
Mszał – księga liturgiczna zawierająca stałe i zmienne modlitwy celebransa w czasie Mszy Św. Zob.
MARKUNAS, UCZITIEL (2001) 65.
77
Apostoł – księga zawierająca dzieje i listy apostołów. Zob. MARKUNAS, UCZITIEL (2001) 13.
247 | P a g e
Uposażenie duchowieństwa

Podstawę uposażenia duchowieństwa stanowiły majątki beneficjalne, z którymi

związane były także serwituty. Beneficja plebańskie składały się z ziemi uprawnej, łąk,
ogrodów, czynszów, najmu domów, propinacji, mesznego, stołowego 78 i dziesięcin
(iskopu).79 Uzupełnienie tego wszystkiego stanowiły serwituty: wolny wyrąb w lasach na
opał i budowę, łowienie ryb oraz korzystanie z pastwisk. Ważnym źródłem dochodów
duchowieństwa były dotacje państwowe oraz opłaty „iura stolae”. 80 Ten ostatni rodzaj
świadczeń powodował jednak pewne nadużycia, gdyż kapłani żądali wygórowanych
należności z tytułu świadczenia posług religijnych. Dlatego też, aby uniknąć takiej sytuacji,
w Kościele były powszechnie stosowane taksy opłat „iura stolae”.81 Największy jednak
dochód płynął z dziesięcin (snopowej i pieniężnej). 82 Należy jednak zaznaczyć, że nie
wszystkie parafie posiadały wyżej wymienione źródła dochodów, szczególnie dotyczy to
dziesięcin, które sporo parafii unickich utraciło na rzecz parafii rzymskokatolickich, a wiele
w ogóle ich nie otrzymało przy fundacji, gdyż były nadane już wcześniej innej parafii. 83

Podczas wizytacji z 1720 r. nie stwierdzono dokumentu nadającego uposażenie

cerkwi w Łosińcu, wobec tego nie wiadomo, jak ono wyglądało pierwotnie. 84 Z protokołu
wynika, że pleban do dyspozycji posiadał trzy kawałki gruntu. Pierwsza „niwka”, 85 na której
było 12 staji,86 położona było obok gościńca prowadzącego do Narola. Przy tym polu
znajdował się także ogród. W przypadku drugiego gruntu (na 3 ½ staji) nie określono
położenia, a dodano jedynie, że „leżał na kręgłych”. Oprócz tego: „Także pole „noviter” od
Tomasza na Zamościu Ordynata Zamoyskiego wyżej mienionemu ojcu nadane, w jednym
miejscu staji 16, w drugim 12, obsiadłości leżące i trzecim do tych pól przymiarkiem staji
6”. Proboszcz miał także prawo pobierać dziesięcinę w wymiarze pół kopy z ćwierci gruntu.
Dokonujący w 1744 r. wizytacji parafii dziekan Jan Łużecki zanotował, że po erekcji nowej
cerkwi (25 maja 1740 r.) jej kolator 87 (Michał Zamoyski) uposażył ją także w grunty. Pola

78
Stołowe – rodzaj czynszu płaconego od domów proboszczowi. Meszne – rodzaj daniny rocznej,
składanej przez parafian proboszczowi w formie czynszu pieniężnego lub w naturze (zapewne
zobowiązującej go do odprawiania mszy). Zob. ZAJDA (1979) 126, 186.
79
Iskop – danina oddawana w zbożu. Zob. KOŚĆ (1988) 73.
80
Szerzej na temat „iura stolae” zob. KARBOWNIK (1995).
81
W 1818 r. Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wydała taksy
wysokości opłat „iura stolae”. Ich wysokość była zależna od jednej z trzech klas, na jakie zostali
podzieleni parafianie. Przynależność do klas zależała od majętności wiernego. Zob. APL, ChKGK,
sygn. 604, s. 438-439. Wysokość opłata „iura stolae” patrz aneks nr 1.
82
Półćwiartek (1974) 93.
83
Szerzej na ten temat zob.: KOSSOWSKI (1939).
84
APL, ChKGK, sygn. 101, k. 23.
85
Niwami określano dawniej pasy ziemi, często o granicach naturalnych, w postaci rowów, łąk, lasów.
Niwą określano także parcele o kształcie wydłużonym, niezbyt szerokie.
86
Staropolska rolna miara powierzchni 14 364m2. Zob. Ihnatowicz (1981) 520. Według
J. Szymańskiego staj liczyła 1,39 ha (13 900 m2): SZYMAŃSKI (2005) 167.
87
Kolator, „collator” – patron sprawujący aktualnie opiekę materialną nad cerkwią, posiadający prawo
opiniowania kandydatów na proboszczów, SENIUK (2000) 337.
248 | P a g e
tego: „w erekcji specyfikowanego między miedzami i granicami, w kilku miejscach może
być na 24 korce miary tomaszowskiej.88 Łąki nie ma. Grunt, na którym stoi cerkiew
i plebania poczynający się od drogi bez wieś idącej, a kończący się u rzeki Wierszchowiny”.
Niestety, z tego źródła trudno jest wywnioskować, czy było to dodatkowe uposażenie,
oprócz wymienionego w protokole wizytacji z 1720 r., czy też całkiem nowe, i co
potencjalnie stało się z tym wcześniejszym. Problemu tego nie pomaga rozstrzygnąć także
kolejny protokół wizytacji z 1761 r., ponieważ jest w nim tylko zapis : „grunty według
dawnych wizytacji”.

Kolejna, pochodząca z XIX wieku informacja dotycząca funduszu cerkiewnego,

znajduje się w wykazie rocznych dochodów duchowieństwa unickiego za 1815 r., czyli po
okresie likwidacji wielu mniejszych parafii i uczynienia z nich cerkwi filialnych. 89
W wykazie tym przedstawiono dochód parafii z podziałem na zyski osiągnięte z gruntów,
wynajmu domów, dziesięcin i sum umieszczonych na funduszu. Proboszcz łosiniecki
uzyskał dochody z gruntów w wysokości 250 zł i z dziesięcin w wysokości 4 zł, co dało w
sumie 254 zł. Należy zaznaczyć, że była to jedna najwyższych kwot w całym dekanacie
tomaszowskim. Większy dochód osiągano tylko w parafii Tarnawatka (275 zł 13 gr.)
i Tomaszów (ponad 256 zł). Zupełnie inne informacje o dochodach parafii w Łosińcu
przedstawia zestawienie sporządzone przez dziekana tomaszowskiego w grudniu 1819 r. 90
Zgodnie z nim stały dochód z dziesięcin i gruntów w tymże roku wyniósł tylko 21 zł 15 gr.
24 denary (dalej: den.).91 Zastanawiające jest zatem, co spowodowało w ciągu czterech lat,
że dochód tak drastycznie się zmniejszył – może różnica wynikała z innego przelicznika
pieniądza np. w 1815 r. kwota mogła być podana w złotych Księstwa Warszawskiego, a w
1819 r. już Królestwa Kongresowego.92 W wykazie z 1828 r. tak scharakteryzowano
uposażenie proboszcza: „Grunta tej plebani kamieniste, piaszczyste i zaprzałe, a niektóre
odległe o 11/4 mili, przeto w żaden sposób obsiewanymi być nie mogą. Nic zgoła na intratę
plebana z gospodarstwa rachować nie można z tego względu”.93 W wykazie z 1832 r.
dochód niewiele się zmienił i wyniósł 21 zł 13 gr. 1/6 den. 94 Utrudnieniem dla plebana
w gospodarowaniu była zarówno zła jakość gruntów, jak też ich rozdrobnienie, stąd
zapewne podjęto działania zmierzające do komasacji gruntów cerkiewnych. 95 Jak informuje
źródło z 13 czerwca 1834 r. grunta cerkiewne znajdowały się w 13 miejscach, w Łosińcu,
Maziłach i Szarowoli. W tym samym źródle jest także przedstawiona regulacja gruntów,

88
Korzec – polska przedrozbiorowa jednostka miar pojemności ciał sypkich, 1 korzec=120,605 litra.
Zob.IHNATOWICZ (1967) 42. Niestety, w literaturze przedmiotu nie określono pojemności korca
tomaszowskiego.
89
APL, ChKGK, sygn. 147, s. 25.
90
Tamże, sygn. 228, k. 10-10v.
91
1 złoty = 30groszy, 1 grosz = 18 denarów. Zob. SZYMAŃSKI (2005) 580 - 583.
92
Ihnatowicz (1967) 85 - 86.
93
APL, ChKGK, sygn. 228, k. 18.
94
Tamże, sygn. 149, s. 233.
95
Korespondencja z 29 IV 1834 r. do Michała Panasińskiego: „Administracja Ordynacji zamojskiej
mając w projekcie zamianę gruntów cerkiewnych na dworskie w Majdanie Sopockim, Łosińcu,
Szarowoli, Maziłach oświadczyła że do stosownych komisarzy został złożony projekt zamiany”. Zob.
APL, ChKGK, sygn. 228, k. 35.
249 | P a g e
jaka została dokonana przez właściciela Ordynacji Zamojskiej w porozumieniu z dziekanem
tomaszowskim, proboszczem i parafianami. 96 Ze sporządzonego po regulacji w 1841 r.
wykazu funduszu na utrzymanie kościoła wynika, że grunty parafialne znajdowały się tylko
w Łosińcu.97 Proboszcz miał do dyspozycji 3 morgi 98 192 pręty ogrodu, 130 mórg 20 prętów
pola ornego, 18 mórg 173 prętów łąki oraz 9 mórg 217 prętów pastwiska. Z pozostałych wsi
tylko w Maziłach duchowny pobierał dziesięcinę od parafian w wysokości 4 kop. Według
wykazu statystycznego sporządzonego w 1846 r. dochód z gruntów za 1844 i 1845 r.
utrzymał się na tym samym poziomie i wyniósł 3 ruble i 211/2 kopiejki. 99 Takie samo
źródło z lat 1854 – 1860 ujawnia, że dochód między badanymi okresami wzrósł tylko
o niecały 1 rubel i wynosił 4 ruble 11 ½ kopiejki. 100 W tych źródłach znajduje się także
zapis, że w sądzie toczy się sprawa o dziesięcinę od parafian. Niestety, zapis nie podaje
żadnych szczegółów dotyczących tej sprawy. Ostatnia informacja o ilości gruntów w parafii
Łosiniec, przed jej likwidacją, pochodzi z 1870 r.101 Według wykazu gruntów cerkiewnych
z tego roku w parafii było 125 mórg pola ornego, 18½ mórg łąki i 18 mórg lasu. 102

Jak wcześniej wspomniano, oprócz wyżej wymienionych dochodów, niektórzy

plebani, w tym paroch łosiniecki, mogli także korzystać z wolnego wyrębu w lesie
i pastwisk. Jak informuje źródło z 1819 r.: „Pleban ma nigdy nie zaprzeczone od
Ordynata używanie lasu na wszelkie potrzeby gruntowe”.103

Nie bez znaczenia dla utrzymania duchownych pozostawała także pobierana przez
nich opłata „iura stolae”. O jej wysokości (pobranej przez proboszcza w Łosińcu) informują
źródła z lat 1817-1819. Wyniosła ona w kolejnych latach 86, 90 i 60 zł rocznie.104 Dla
porównania – w pobliskim dekanacie tyszowieckim , w parafii Pieniany były to kwoty 74,
56 i 47 zł rocznie,105 w Grodysławicach – 90, 81 i 50 zł,106 a w Żernikach „iura stolae” było
pobrane w wysokości 90, 80 i 40 zł rocznie.107 Jak pokazują powyższe dane, dochody
parochów z tego tytułu nie różniły się znacząco.

96
W sprawie zamiany gruntów cerkiewnych z Ordynacja Zamojską zob. Aneks nr 2, Tamże, sygn.
228,
k. 37-38v.
97
Tamże, sygn. 151, s. 373.
98
W tym okresie w Królestwie Polskim obowiązywał system miar zwany nowopolskim, mórg liczył
0,56 ha, pręt 0,19 m2. Zob. SZYMAŃSKI (2005) 173 - 174.
99
APL, ChKGK, sygn. 152, s. 38 - 39.
100
Tamże, sygn. 155, k. 243; sygn. 156, k. 492; sygn. 160, k. 31.
101
Tamże, sygn. 167, k. 84v-85.
102
Tamże, sygn. 167, k. 86v-87.
103
Tamże, sygn. 228, k. 11v-12.
104
Tamże, sygn. 228, k. 11v-12.
105
Tamże, sygn. 230, k. 27v-28.
106
Tamże, sygn. 230, k. 23v-24.
107
Tamże, sygn. 230, k. 23v-24.
250 | P a g e
Plebania i zabudowania ekonomiczne

Pierwszy zapis o istnieniu drewnianej plebanii w Łosińcu zawiera protokół

powizytacyjny z 1744 r.108 Zgodnie z tym źródłem plebania zlokalizowana była obok
świątyni.109 Budynek mieszkalny składał się z izby zwanej białą,110 z: „dwoma
przybokami”, piekarni i drewnianej sieni. W przypadku powyższego zapisu potrzebne są
pewne wyjaśnienia. Protokół określił, że sień była drewniana, nie ma w nim natomiast
informacji wyjaśniającej, z jakiego materiału były zbudowane pozostałe pomieszczenia.
Druga kwestia dotyczy „przyboków”, które znajdowały się przy białej izbie. Zgodnie ze
słownikiem Samuela Lindego zwano je także przybocznicami. Były to mniejsze
pomieszczenia leżące po bokach większego. 111 Oprócz miejsca do zamieszkania
niezbędnym elementem gospodarstwa plebańskiego były zabudowania gospodarcze.
Pierwsza wiadomość o budynkach ekonomicznych w tej parafii także pochodzi z protokołu
wizytacji z 1744 r.112 Zgodnie z tym źródłem niedaleko plebanii położone było gumno, 113
w którym stały dwie „słuszne” stodoły, obora, stajnia, spichlerz i inne „przybudynki
drewniane”. Trudno sobie wyobrazić gospodarstwo wiejskie bez kur, kaczek czy też gęsi.
Jeżeli założymy, że pleban hodował ptactwo domowe, musiał posiadać także pomieszczenie
do jego przetrzymywania, czyli kurnik. Kolejna informacja o plebani i zabudowaniach
pochodzi z protokołu po wizycie dziekana Jana Panasińskiego w roku 1811. 114 Zapis jest
bardzo lakoniczny, wizytator stwierdził jedynie, że: „Plebania nowa przez ordynację
wystawiona dla parochów dogodna”. Natomiast o pomieszczeniach ekonomicznych napisał,
że są w dobrym stanie. Natomiast w cerkwiach dołączonych nie było ani plebani, ani
zabudowań ekonomicznych. Podobnego typu informacje pochodzą z 1835 r. 115 Wizytujący
parafię dziekan Michał Bartkiewicz stan wszystkich zabudowań w Łosińcu określił jako
dobry i dodał, że jego polepszenie nastąpiło za urzędującego proboszcza Jana
Krypiakiewicza. Nieco więcej wiadomości w tym zakresie zawiera wykaz opisujący stan
plebanii w dniu 31 października 1841 r.116 Zgodnie z nim mieszkanie plebana było dość
obszerne i w dobrym stanie. Wśród budynków gospodarczych jedynie stodoła potrzebowała
naprawy, zaś pozostałe, nie wymienione z nazwy, określone zostały jako „w miernym
stanie”. Zdecydowanie zasobniejszym w wiadomości o zabudowaniach plebana jest wpis

108
Tamże, sygn. 107, k. 84v.
109
„Grunt na którym stoi cerkiew i plebania poczynający się od drogi bez wieś idącej, a kończący się
u rzeki Wierszchowiny”. Zob. tamże.
110
Biała izba – było to pomieszczenie reprezentacyjne, służące tylko celom mieszkaniowym. W izbie
nie było pieca, przechowywano w niej odświętne ubrania i cenne przedmioty. Zob. KAROLCZUK-
KĘDZIERSKA (2004) 86;. BRÜCKNER (1990) 466 - 467; GLOGER (1985) 277.
111
Słownik Języka Polskiego przez M. Bogumiła Samuela Linde (1811) 1787.
112
APL, ChKGK, sygn. 107, k. 84v.
113
Gumno – w dawnych gospodarstwach rolnych przestrzeń między zabudowaniami gospodarskimi:
podwórze gospodarskie otoczone spichrzami, stodołami i brogami. Zob. KAROLCZUK-
KĘDZIERSKA (2004) 224.
114
APL, ChKGK, sygn. 139, k. 115.
115
Tamże, sygn. 228, k. 47v-48.
116
Tamże, sygn. 151, s. 417.
251 | P a g e
z 1850 r.117 Dzięki niemu pewne jest, że plebania była budynkiem drewnianym z dwoma
pokojami, spiżarnią i kuchnią. Z zabudowań gospodarskich źródło wymienia dwie stodoły,
oborę, stajnie, dwie szopy, wozownie i spichlerz. Poza stodołami i spichlerzem, wymagały
one remontu a nawet odbudowy. Kolejna informacja (z 1868 r.) wnosi, że świaszczennik
miał do dyspozycji drewnianą plebanię z trzema komnatami. 118 Ostatnie dane w tym
zakresie, przed likwidacją parafii unickiej w Łosińcu, pochodzą z 1871 r.119 Źródło
potwierdza, że plebania potrzebowała naprawy. Dalej dowiadujemy się, że w budynku były
cztery pokoje i komora. Ponadto mowa jest o drewnianym domu dla „пρичeтникa”. 120
Źródło potwierdza także wcześniejsze informacje, że przy cerkwiach filialnych nie było
żadnych budynków.

Duchowieństwo parafii

Wśród duchowieństwa parafialnego naczelną pozycję zajmował paroch, któremu

podlegali pozostali duchowni działający przy kościele parafialnym. Parochem nazywano
duchownego stojącego na czele kościoła parafialnego, który był zarządcą parafii.
Decydujący wpływ na wybór parocha mieli w ówczesnym czasie kolatorzy kościołów
parafialnych, którzy przedstawiali kandydata biskupowi. Biskup kandydata instytuował,
a odpowiedni dziekan wprowadzał na urząd. Paroch więc był prawnie zatwierdzonym –
stałym, w zasadzie nieusuwalnym duszpasterzem w określonej parafii. Także majątek
parafialny znajdował się pod jego zarządem. Podobną grupę duchownych stanowili
administratorzy, którzy byli tymczasowymi zarządcami majątku parafialnego i opiekunami
duchowymi powierzonych im parafian. Ta właśnie „tymczasowość” w zasadzie odróżniała
administratorów od parochów. 121
Część duchownych, po otrzymaniu święceń kapłańskich, swoją pierwszą pracę
podejmowała w charakterze pomocników rządców parafii. Tę grupę duchowieństwa
parafialnego stanowili wikariusze122 i koadiutorzy.123 W pierwszej połowie XIX w.

117
Tamże, sygn. 154, s. 207.
118
Tamże, sygn. 165, k. 585v-586.
119
Tamże, sygn. 166, k. 361v-362.
120
„Пρичeтник", czyli osobę posługująca do mszy, która nie była kapłanem czy diakonem (czyli
osobą, posiadającą święcenia), mógł natomiast czytać Pismo Św., śpiewać, sprzątać cerkiew itd.
121
Staranie się o objęcie w XIX w. beneficjum parafialnego w charakterze parocha wymagało sporo
zabiegów. Najpierw należało zdać egzamin konkursowy. Następnie należało zgłosić się do władz
kościelnych ze stosownymi dokumentami takimi jak: metryka urodzenia, życiorys, opinia dziekana
i prezenta od kolatora parafii. Wszystkie te dokumenty po rozpatrzeniu przez władze diecezjalne w
Chełmie, przesyłane były do władz wojewódzkich administracji państwowej, które jeśli nie znalazły
przeszkody, przesyłały je do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych w Warszawie.
Tam była podejmowana ostateczna decyzja, po której, jeżeli była pozytywna, kandydat składał
stosowną przysięgę i dopiero wówczas był „instalowany” na proboszcza przez odpowiedniego
dziekana. Wszystkie te zabiegi wymagały kosztów, czasu i niekoniecznie kończyły się powodzeniem.
Szerzej na temat parafialnego duchowieństwa unickiego zob. KOŁBUK (1992) 65 - 77.
122
Wikariusz, łaciński „vicarius” – zastępca działający w czyimś imieniu. Zob. SONDEL (1997) 989.
W języku słowiańskim: vikar, pomožni duhovnik (ksiądz pomocniczy. Zob. VODNIK (1977) 1030.
252 | P a g e
na koadiutora i wikariusza używano również określenia „кooпepaтop” (kooperator). 124 Byli
oni najbliższymi współpracownikami proboszczów, którzy często ze względu na podeszły
wiek lub stan zdrowia, nie mogąc podołać swym duszpasterskim obowiązkom, angażowali
pomocników. W zdecydowanej większości przypadków wikariusze utrzymywani byli
wyłącznie z prowizji plebanów, którzy określali wikariuszowi i kooperatorowi należną
pensję.125 Ze względu na stałe zmniejszanie się liczby duchowieństwa unickiego, liczba
takich pomocników była niewielka, a okres ich pracy był zazwyczaj krótki. Najczęściej
wynosił od kilku miesięcy do jednego, dwu, rzadko kilku lat.

W przypadku parafii w Łosińcu, dla omawianego okresu, odtworzono

dziewiętnastoosobową grupę duchownych, związanych z kościołem parafialnym. Niestety,
sporządzenie pełnej listy duchowieństwa miejscowej parafii nie jest możliwe z powodu
niekompletności źródeł.

Tabela nr 1. Duchowni cerkwi w Łosińcu126.

Czas sprawowania funkcji/data skrajna/data

Imię i nazwisko Stanowisko
wystąpienia w źródłach
Jan Rawski proboszcz 1720 r.
Jan Rawski proboszcz 1744 r., 1761 r.
Tomasz Rawski koadiutor 1761 r.
Teodor Dmitrowski proboszcz od 16 VIII 1763 r. do 28 VII 1778 r.
Jan Grabowiecki proboszcz 21 VI 1781 r.
Aleksander Panasiewicz proboszcz 1811 r.
Jan Lebedyński administrator po 1813 r.
Stefan Lebedyński administrator od 27 X 1816 do 3 IX 1820 r.
administrator przed 29 I 1819 r.
Antoni Teodorowicz
proboszcz od 29 I 1819 r., 8 VII 1826
Julian Słabniewicz kooperator od 8 VII 1826 r. do 11 XI 1826 r.
Jan Krypiakiewicz proboszcz od 18 IX 1830 r.
Ignacy Krypiakiewicz kooperator od 3 VI 1838 r.
Demytry Zański proboszcz 13 XII 1848 r. zrezygnował
Andrzej Bojarski administrator od 3 XII 1848 r.
Jakub Krypiakiewicz kooperator od 12 V 1851 r.
Mikołaj Nazarewicz administrator od XII 1859 do 27 XI 1860 r.
Filip Własiewicz administrator od 22 XII 1859 r.

123
W języku łacińskim „koadiutor” (koadiutor), to współpracownik, pomocnik. Zob. JOUGAN (1958)
116. „W szczególności Koadjutor, którego osoba duchowna dla podeszłości wieku, lub dla starości
przybiera, wyznaczając po śmierci swojej następcą na urzędzie”. Zob. LINDE (1860) 390.
124
DZENDZELIWSKI (1997) 107, 326.
125
Dla XVIII w. znane są przypadki wydzielania przez parochów kawałków gruntów ze swego
uposażenia wikarym i koadiutorom. Często wikariusze i koadiutorzy, którzy w kościele unickim
przejęli rolę dawnych diaków, korzystali z uposażenia, które było niegdyś nadane diakom.
126
Źródła: zob. Aneks nr III.
253 | P a g e
 proboszcz od 1862 r.
Emil Własiewicz administrator od 27 XI 1860 r.
proboszcz od 2 III 1865 r.
Symeon Salwicki proboszcz od 13 III 1874 r.

Podstawowym obowiązkiem duszpasterskim było odprawianie nabożeństw

cerkiewnych i udzielanie posług religijnych (chrzty, śluby, grzebanie zmarłych, spowiedź).
Ważnym elementem w pracy księdza było nauczanie wiary Cerkwi greckokatolickiej.
Sprowadzało się to do niedzielno-świątecznego odmawiania pacierza i katechizacji ludu.
Plebani byli zarządcami majątku parafialnego. Ponadto do ich obowiązków należało
prowadzenie akt stanu cywilnego, wykonywanie rozporządzeń władz zwierzchnich, a także
dawanie wiernym swoją osobą przykładu moralnego prowadzenia się i wzorców
chrześcijańskiego życia. Z reguły duchowni wypełniali te powinności w sposób
prawidłowy, zgodnie z zasadami Cerkwi, chociaż zdarzały się odstępstwa w tym zakresie.
Niestety, nie dysponujemy zbyt bogatym materiałem źródłowym, mówiącym o pracy
duszpasterskiej księży w parafii Łosiniec. Z protokołu wizytacji z 1761 r. wiadomo, że
pleban: „naukę duchową co święta i niedziele po mszy, a katechizm po obiedzie”
z wiernymi studiował. Jak pokazało źródło, nie wszyscy z tych nauk korzystali, skoro
wizytujący parafię biskup Maksymilian Ryłło pod karą kanoniczną zabronił plebanowi
dawać ślub osobom: „nieumiejącym przedniejszych artykułów wiary świętej [i]
katechizmu”.127 Hierarcha zwrócił także uwagę na niegospodarność proboszcza, który będąc
przez kilkadziesiąt lat na parafii nie dbał ani o plebanię, ani zabudowania gospodarcze. 128
Ksiądz Jan Rawski został wysłany na ośmiodniowe rekolekcje do katedry w Chełmie a jego
żonę skierowano do monastyru zakonnic w Pustelni. Na koadiutora parafii wyznaczono
księdza Tomasza Rawskiego.

Co najmniej od 1874 r. proboszcz w Łosińcu miał do pomocy „пρичeтникa" –

osobę posługującą do mszy, która nie była kapłanem czy diakonem (czyli osobę posiadającą
święcenia), mogła natomiast czytać Pismo Św., śpiewać, sprzątać cerkiew, itd. Na to
stanowisko 1 czerwca 1874 r. został mianowany Mikołaj Łukasiuk. 129

127
APL, ChKGK, sygn. 110, s. 484.
128
„Ksiądz paroch przez kilkadziesiąt lat bywszy na tutejszym Beneficjum że żadnej reperacji nie
uczynił y owszem zażywał też Beneficjum, iako to w rezydenci Paroch ten w Budynkach
Gospodarskich żadney nie czyni reperacyi y owszem znaie się reperowania tychże budynków niechce
y nie sposobnym sam bydz się uznaie, przez to My onego a medytate prowentus suspenduiemy, a na
reparacya one applikuiemy za dozerice teyże reperacyi naznaczamy WX Tomasza Rawskiego...”. Zob.
Tamże, sygn. 110, s. 484.
129
Urodził się w 1838 r. Ukończył szkołę „пρичeтникob" w Chełmie. Wcześniej był nauczycielem w
szkole podstawowej w Stryju. Zob. Tamże, sygn. 170, k. 3.
254 | P a g e
 Po likwidacji unii pierwszym duchownym prawosławnym w Łosińcu został
dotychczasowy proboszcz Symeon Salwicki, który przeszedł na prawosławie.130

Wierni

Dane dotyczące ilości wiernych w parafii Łosiniec pochodzą dopiero z XVIII w.,
a ich źródłem są protokoły wizytacji parafii. Nie podają one liczby parafian, ograniczając się
jedynie do określenia „sposobnych do spowiedzi”. Pierwsza informacja o wiernych tej
parafii pochodzi z 1744 r.131 Wizytujący wówczas cerkiew dziekan Jan Łużecki zaznaczył,
że „sposobnych do spowiedzi” było 160 parafian. Z protokołu powizytacyjnego biskupa
Maksymiliana Ryłły z 1760 r. wynika, że w parafii Łosiniec było ok. 600 wiernych
mogących przyjmować sakrament komunii. 132 Oczywiście, wykaz wiernych
przystępujących do poszczególnych sakramentów nie pozwala nam na określenie liczby
parafian, ale może dostarczyć podstawowych informacji o stanie i dynamice zaludnienia
parafii, a także nieco bliżej opisuje jej strukturę demograficzną. Jednakże wyciąganie na tej
podstawie wniosków na temat liczby wiernych w parafii jest nieuzasadnione i może
prowadzić do dużych nieścisłości czy też przekłamań. Mając tego typu dane i chcąc
oszacować ogólną liczbę wiernych należy (za Cezarym Kuklo) do uprawnionych do
przyjmowania komunii św. doliczyć co najmniej 25% wiernych, które stanowiły dzieci
młodsze.133

Tabela nr 2. Liczba wiernych parafii unickiej w Łosińcu w latach 1744-1872.134

Lata 1744 1761 1811 1816 1817 1819 1822 1829 1832 1836 1837 1838 1840 1841
Liczba ogółem 200 750 860 860 1016 1160 1114 920 1438 1306 1345 1306 1220 1231
wiernych sposobnych do ok. ok.
738 730 - - - - - - - - - -
spowiedzi 160 600
Lata 1846 1849 1850 1851 1852 1856 1857 1859 1860 1862 1863 1871 1872 1873
Liczba ogółem 1238 1648 1680 1618 1529 1566 1524 1590 1590 1656 1717 1912 1995 1995
wiernych sposobnych do
- - - - - 998 - - 1028 1060 - - - -
spowiedzi

Dane dotyczące liczby ludności w XIX w. pochodzą ze spisów statystycznych

i raportów periodycznych dziekanów. Informacje tam zawarte występują w dwóch formach.
Pierwszy typ danych zawiera tylko ogólną liczbę wiernych, natomiast drugi określa także
liczbę sposobnych do spowiedzi. Niestety, tak dokładne dane występują tylko w pięciu
przypadkach. Na ich podstawie obliczono, że osoby mogące przystępować do sakramentów

130
Tamże, sygn. 170, k. 470.
131
Tamże, sygn. 107, k. 84v.
132
Tamże, sygn. 110, s. 484.
133
KUKLO (2009) 74.
134
Źródło: APL, ChKGK, sygn. 107, k. 84v; sygn, 110, s. 484; sygn. 146, s. 199; sygn. 147, s. 50, 95,
163, 212; sygn 228, k. 10-10v; sygn. 148, s. 187; sygn 149, s. 233; sygn. 150, s. 176, 352; sygn. 151,
s. 81, 541; sygn. 151, s. 38-39; sygn. 154, s. 114, 256, 472, 750; sygn. 155, k. 120; sygn. 156, k. 694;
sygn. 157, k. 183; sygn. 161, k. 104, 146; sygn. 160, k. 42; sygn. 163, k. 433; sygn. 166, k. 35v-36;
sygn. 170, k. 596v-597; sygn. 171, k. 80
255 | P a g e
stanowiły od 64,0% do 85,8%, a średnia dla tych czterech lat kształtowała się na poziomie
ok. 72,6% ogółu wiernych.135 Właśnie taki współczynnik posłużył do oszacowania ludności
mogącej przyjmować sakramenty w okresach, dla których brakowało tych danych. Należy
zaznaczyć, że dla lat 1811 i 1816 wskaźnik komunikujących do ogółu wiernych jest wyższy
o około 20% niż w pozostałych badanych latach. Można sądzić, że z powodu niepewnych
czasów (m.in. działań wojennych i związanego z tym wyjazdu części mężczyzn) rodziło się
mniej dzieci, co odbiło się na strukturze wiernych. Mniej dzieci oznaczało, że ich udział w
ogólnej liczbie parafian spadł, a tym samym odsetek dorosłych – mogących przystąpić do
spowiedzi wzrósł. Tak uzyskane dane posłużyły do oszacowania ludności parafii unickiej
w Łosińcu w latach 1744-1872, co przedstawia powyższa tabela. Informacje wyliczone na
podstawie przeliczników zapisano kursywą.

Tabela nr 3. Liczba urodzeń i zgonów w parafii unickiej w Łosińcu w latach 1837-1870.136

Lata 1837 1838 1840 1841 1849 1850 1852

Urodzeń/
zgonów/ U Z R U Z R U Z R U Z R U Z R U Z R U Z R
różnica
Liczba 72 38 34 75 33 42 71 45 26 60 57 3 75 45 30 75 54 21 51 89 -38
Lata 1853 1858 1859 1860 1862 1863 1870
Urodzeń/
zgonów/ U Z R U Z R U Z R U Z R U Z R U Z R U Z R
różnica

Liczba 71 33 38 59 17 42 64 34 30 64 34 30 70 33 37 63 29 34 95 64 31

Z powyższej tabeli wynika, że tylko raz w badanym okresie wśród wiernych

wystąpił ujemny przyrost naturalny i miało to miejsce w 1852 r. Niestety, na podstawie
źródeł trudno dociec, jaka była tego przyczyna. Wiadome jest, że nie panowała wówczas
żadna epidemia, bo według wykazu na ten rok, spośród 89 denatów 12 zeszło na gorączkę, 3
na suchoty, 5 na darje (Należy też zaznaczyć, że w pozostałych badanych latach ilość
zmarłych na różnorodne choroby nie różniła się znacząco od siebie).137 Być może wpływ na

135
Należy zaznaczyć, że podobny współczynnik dla parafii Pieniany wyniósł 63,55%, dla parafii
Łaszczów 62%, parafii Grodysławice 65,35%, a parafii Żerniki 74,4%.
136
Źródło: Patrz tabela nr 2.
137
W 1849 r. spośród 45 denatów 8 zmarło na gorączka, 10 na suchoty, 5 na kolki, 8 na szkarlatynę.
W 1850 r. spośród 54 na gorączkę zmarło 20 gorączka, na suchoty 10 i na koklusz 3. W 1851 r.
zmarło 41 w tym 4 na gorączkę, 3 na suchoty i 3 na darje. W 1853 r. umarło 33 z czego 3 na gorączkę
i 2 suchoty). W 1858 r. zmarło 17 w tym 2 na gorączka, 2 na suchoty, 4 na darję. W 1859 r. zmarło 34
z czego 6 na grypę, 4 na odrę, 1 w połogu, 2 na darje, 4 na robaki, 2 na ospę, 3 febrę. W 1860 r.
zmarło 34 z czego 2 na suchoty, 2 na odrę, i 12 na darje. W 1862 r. zmarło 33 w tym 2 na suchoty, 2
na grypę, 22 na darje, 2 na febrę, 2 na ospę, pozostali w sposób naturalny. W 1870 r. zmarło 64
z czego na gorączka 12, na suchoty 2, na szkarlatynę 5, na robaki 5, i na kolki. Darje (дapьѐ) –
dziedziczna choroba skóry, charakteryzująca się naruszeniem procesu zrogowacenia i przejawiająca
256 | P a g e
spadek urodzeń miała, nie ujawniona w źródłach, klęska głodu. I to zapewne ona
spowodowała gwałtowny skok liczby zgonów i spadek urodzeń. Może z powodu głodu
wzrosła śmiertelność, a niedożywienie i niepewność przyszłości spowodowały spadek
liczby ciąż u kobiet.

Tabela nr 4. Liczba unitów w poszczególnych wsiach parafii Łosiniec w latach 1819

i 1857.138
Łosiniec Kunki Ulów Rybnica Susiec Maziły Pary
1819 338 198 112 43 48 210 69

1857 405 227 154 60 48 274 15

Szaro-wola Wólka Łosiniecka Zawadki Pasieki Nowe Łasochy Zamiany

1819 142 - - - - -
1857 185 40 24 21 11 10

Dzięki wykazom o liczbie wiernych w poszczególnych parafiach dekanatu

tomaszowskiego z 1819 i 1857 r. wiadome jest także, ilu grekokatolików zamieszkiwało
wsie należące do parafii w Łosińcu. Jak pokazuje tabela zdecydowanie najwięcej unitów
mieszkało w siedzibie parafii, a następnie Maziłach, Kunkach i Szarowoli.

Jednym z najistotniejszych aspektów charakterystyki społeczności parafialnej

pozostaje zagadnienie kształtowania się wierzeń i poziomu religijnego uświadomienia.
Niestety, w przypadku parafii Łosiniec występuje niedostatek źródeł, które pozwoliłyby na
określenie poglądów religijnych tamtejszej wspólnoty religijnej. Te dostępne nie pozwalają
na zbyt daleko idące wnioski i uogólnienia. Pierwsza tego typu, pośrednia informacja
pochodzi z 5 lipca 1761 r. i pozwala wnioskować, że niektórzy wierni nie znali podstaw
wiary, ponieważ wizytator (biskup Maksymilian Ryłło) dał polecenie parochowi, że:
„nieumiejącym przedniejszych artykułów wiary i katechizmu osobom ślubu dawać nie
powinien”.139 Druga tego typu informacja znajduje się w: „Wykazie obejmującym
wiadomości co do wykonywania obowiązków religijnych i w ogóle stanu moralności
parafian dekanatu tomaszowskiego w 1857 r.” Wyjaśniono w nim, że: „parafianie
obowiązki religijne wypełniają należycie. 140 Tak samo został określony stosunek parafian do
obowiązków religijnych przez dziekana tomaszowskiego Mikołaja Nazarewicza w 1859
i 1860 r.141

się wysypywaniem się pęcherzykowatych grudek. Wysypka najczęściej lokalizuje się na twarzy, szyi,
klatce piersiowej i między łopatkami. Może wywoływać zmiany hormonalne, jak dysfunkcja
gruczołów płciowych, tarczycy. Zob.: Дарье болезнь (1989) 357.
138
Źródło: Patrz tabela nr 2.
139
APL, ChKGK, sygn. 110, s. 484.
140
Tamże, sygn. 158, k. 355.
141
Tamże, sygn. 160, k. 246; sygn. 161, k. 104.
257 | P a g e
Zakończenie

Artykuł zawiera informacje dotyczące funkcjonowania cerkwi w Łosińcu od 1567

do 1875 r., czyli likwidacji unii. Parafia łosiniecka, podobnie jak i inne tego typu jednostki,
w ciągu pierwszych lat istnienia, otrzymała niezbędne podstawy ekonomiczne
i wyposażenie do obrzędowości unickiej. Paramenty liturgiczne zmieniały się i były
uzupełniane przez okres funkcjonowania parafii. Mimo to ich ilość i jakość była często
przyczyną trosk wizytujących parafię duchownych.

Niewiele wiadomo na temat warunków mieszkaniowych parocha, zwłaszcza

w okresie między XVII a XVIII w. Dane pochodzące z XIX są bardziej szczegółowe, ale
ograniczają się jedynie do opisu mieszkania i określenia jego stanu. Podobnie przedstawia
się sytuacja w przypadku budynków ekonomicznych.

Określenie liczby wiernych jest szczególnie trudne dla XVII i XVIII stulecia, kiedy
to wizytatorzy nie badali szczegółowo tego zjawiska, zadowalając się jedynie pobieżnymi
wyliczeniami. Sytuacja uległa zmianie w następnym stuleciu, w którym władze zaborcze
nakazywały dokonywać spisów ludności. Temu rygorowi byli także podporządkowani
zarządcy parafii unickich.

W przypadku duchowieństwa zarządzającego parafią zidentyfikowano 19 księży.

Niestety, ze względu na niekompletność źródeł nie odtworzono pełnej obsady parafii, nie
ustalono także wszystkich dat krańcowych sprawowanych przez kapłanów funkcji.

258 | P a g e
Aneks nr 1
Taksa opłata „iura stolae” dla plebanów obrządku Rzymsko-Katolickiego wydana 30
grudnia 1818 r.142
Taxa opłat „Jura stolae” dla Plebanów obrządku Rzymsko-Katolickiego Klasa I Klasa II Klasa III

opłata w zł/gr.

Chrzest bezpłatnie - - -

Od zapisania metryki urodzenia 3 1/15 0/20

Od ślubu i zapisania metryki kościelnej 18 8 2

Od zapowiedzi każdej 2 1/10 0/20

Od wywodów 1 0/20 0/10

Chowanie ciche bezpłatnie - - -

Zapisanie kościelnej metryki śmierci 2 1 0/15

Za pochowanie ze śpiewaniem i zapisem metryki kościelnej

4) od osób nad lat 15 12 6 3
5) od osoby niższego wieku 8 4 2
(kościelnym za posługę czwarta część powyższej taxy)

Od wystawienia katafalku mniejszego 6 3 2

ditto ditto, ditto mniejszego 3 2 1

Za exporatcję 4 2 1

Od wigilii śpiewanych 3 3 3
(kościelnym trzecią część tax wyżej wyrażonych)

Za mszę czytaną 3 2 2

Za mowę pogrzebową podług umowy stron - - -

Za każdą świecę przy pochowaniu 0/20 0/20 0/15

Za każdą lampę 0/10 0/10 0/10

Za dzwonnego jeden raz, gdy więcej jak dwa dzwony 2 1/10 0/10

Gdy dwa tylko lub jeden dzwon 1 0/20 0/10

Od wydania extraktu każdej metryki 3 1/15 0/20

Pokładanie do skrzynki na fundusz cmentarza opłacać się mające:

 Od osób wieku nad lat 15
 Od osób młodszych nad lat 15 4 2 1
2 1 0/15

Aneks nr 2
W sprawie zamiany gruntów cerkiewnych z Ordynacja Zamojską, 13 czerwca 1834 r. 143
Jako że beneficjenci gruntów nie odpowiadali ani osobiście ani pisemnie, sam dziekan udał
się do parafii Łosiniec i wspólnie z parafianami uznał potrzebę zamiany gruntów:
Grunty funduszowe cerkwi w Łosińcu, do której cerkiew filialna w Maziłach, Szarowoli
z gruntami ornymi, łąkami i ogrodami przyłączonymi znajdują się.
1. Administracja ordynacji raczyła, żeby grunta w Łosińcu, Maziłach i Szarowoli,
znajdujące się w trzynastu miejscach, na polach ornych we wsiach Łosińcu
w dwóch oddziałach to jest w pierwszej ręce na tak zwanym miejscu

142
Obowiązywała także parochów unickich. Zob.: APL, ChKGK, sygn. 604, s. 438-439
143
APL, ChKGK, sygn. 228, k. 37-38v.
259 | P a g e
 Niedźwiedziu, ku lasowi pańskiemu ciągnącemu się przy miejscach do różnych
gruntów funduszowych cerkwi Łosinieckiej służących. W drugiej zaś ręce od
cmentarza łosienickiego z zastrzeżeniem, żeby położenie gruntu ornego
cerkiewnego mogło być względnie w wymiarze geometrycznym do lasu
sosnowego, o dwie ćwierci pola oddalone.
2. Ponieważ w Szarowoli należy odstąpić grunta w zamian za pół lepsze, jakie
znajdują się w Łosińcu, wypada więc bonifikacyja morgów pola ornego od
Ordynacji w zapisie sprawiedliwości i przynajmniej o trzy część, jak dotąd plebani
od niepamiętnych czasów gruntów cerkiewnych w Szarowoli używali.
3. Co się tyczy gruntów ornych przy cerkwi w Maziłach, teraźniejszy beneficjent
zgadza się łącznie z opinią dziekana miejscowego, na zupełne przemienienie
gruntów do Łosińca w miejsca powyżej wyrażone, w całej ilości morgów, jakie
w Maziłach używane były.
4. Gdy w Łosińcu, Szarowoli i Maziłach w znacznej części pola cerkiewnego
funduszowe lasem sosnowym w niektórych miejscach pozarastane znajdzie się (co
przy gruntów może się okazać) raczy względnie Ordynacji zwrócić uwagę
w zamianie gruntu ornego w Łosińcu udzielić.
5. Łąki cerkiewne w Łosińcu, Maziłach i Szarowoli, mają być według życzenia
beneficjenta w dwóch miejscach, w ilości morgów funduszowi przeznaczone to jest
w Łosińcu w jednym miejscu obszar łąki na miejscu Brudku zwanym, na teraz
będących łąkach gruntowych włościańskich Jędrzeja Czarnego, Aleksego Żuka,
Jana Ważnego, Bartłomieja Strumidło, do miedzy Piotra Gorczycy, w drugim zaś
miejscu na Stawiska między polami i łąkami mieszczan tomaszowskich, gdzie
poprzednio był staw i młyn w dobrach Ordynacji około (wyrwany róg strony)
morgów zawierający.
6. Przy ogrodach funduszowych przy cerkwiach w Łosińcu i Szarowoli używanych
(brak kartki) bez żadnej zamiany na przyszłość pozostać ma. Co się tyczy ogrodu
przy cerkwi w Maziłach, na którym kiedyś plebania była, później spaliła się i ogród
zaorany na pole został, za takowy przy zamianie gruntów, wynagrodzenie
w gruncie ornym, ma być.
7. Przy zamianie gruntów w parafii Łosinieckiej, Maziłach i Szarowoli raczy
Ordynacja przy wszelkich wolnościach plebana i jego następców na przyszłość
pozostawić, jakie do gruntów plebańskich od najdawniejszych czasów
beneficjentom służyły.

Aneks nr 3
Podstawowe dane biograficzne duchownych parafii Łosiniec
Zamieszczony poniżej aneks zawiera podstawowe, skrócone dane biograficzne
księży unickich parafii w Łosińcu. Zamieszczone są w nim najistotniejsze informacje
dotyczące kariery duchownej, wykształcenia świeckiego, czasu wyświęcenia, a także daty,
miejsca urodzenia i pochodzenia. Dane zostały ułożone według poniższego schematu:
1. Data urodzenia.
2. Miejsce urodzenia.
3. Pochodzenie społeczne.

260 | P a g e
 4. Wykształcenie świeckie z uwzględnieniem liczby ukończonych klas, miejsca
pobierania nauki i dat krańcowych pobierania nauki.
5. Wykształcenie duchowne z podaniem dat krańcowych i siedziby seminarium.
6. Datę uzyskania święceń kapłańskich.
7. Przebieg kariery duchownego.
8. Data śmierci.

Bojarski Andrzej; 1. 7 VIII 1808 r.; 2. Biszcza; 3. kapłańskie; 4. ukończył 4 klasy

w Szczebrzeszynie; 5. Chełm; 6. 1835 r.; 7. Administrator (dalej: adm.). w Biłgoraju do 21
X 1837 r., adm. w Wieprzu do 29 III 1843 r., adm. w Złojcu do 7 IV 1846 r., od 1846 r.
adm. w Biszczy, wikary (dalej: wik.) w Biszczy do 30 XII 1847 r., od 13 XII 1848 r. adm.
w Łosińcu, wik. w Sopocie do 24 XII 1848 r., adm. w Sopocie do 7 VII 1852 r., od 19 VII
1852 r. proboszcz (dalej: prob.) w Sopocie; 8. 23 IV 1858 r.
Źródła: APL, ChKGK, sygn. 44, s. 47; sygn. 154, s. 247, 509, 705; sygn. 156, k. 276.
Dmitrowski (Mirowski) Teodor; 1. 1738 r.; 2. -; 3. -; 4. -; 5. -; 6. -; 7. od 16 VIII 1763 r.
prob. w Łosińcu; 8. 28 VII 1778 r.
Źródła: APL, ChKGK, sygn. 636, s. 149, 820.
Grabowiecki Jan; 1. -; 2. -; 3. -; 4. -; 5. -; 6. -; 7. 21 VI 1781 r. prob. w Łosińcu; 8. -.
Źródła: APL, ChKGK, sygn. 636, s. 741.
Krypiakiewicz Jan; 1. 24 IX 1801 r.; 2. Goździowo; 3. kapłańskie; 4. od 1813 do 1816 r.
nauki początkowe i niemieckie w Przemyślu, od 1816 do 1821 r. nauki łacińskie
we Lwowie (4 klasy gimnazjum lwowskiego); 5. od 1822 do 1825 r. Chełm; 6. 14 II 1826 r.;
7. od 18 IX 1830 r. adm. w Kosobudach, od 18 IX 1830 r. prob. w Łosińcu; 8. 22 IX 1859 r.
Źródła: APL, ChKGK, sygn. 150, s.75; sygn. 154, s. 539; sygn. 160, k. 31; sygn. 643, s. 52-
53; sygn. 869, s. 3-114.
Krypiakiewicz Ignacy; 1. 10 XII 1814 r.; 2. Potok; 3. kapłańskie; 4. ukończył 4 klasy
w Szczebrzeszynie; 5. od 14 X 1834 r. Chełm; 6. 6 III 1838 r.; 7. od 3 VI 1838 r. kooperator
(dalej: koop.) w Łosińcu, od 1838 r. do 20 V 1854 r. adm. w Przeorsku, od 1838 do 1840 r.
i w 1849 adm. w Szlatynie, od. 8 VIII 1854 r. prob. w Przeorsku, od 26 II do 12 IX 1855 r.
adm. w Typinie; 8. -.
Źródła: APL, ChKGK, sygn. 151, s. 27; sygn. 154, s. 539; sygn. 155, k. 8; sygn. 643, s. 54-
55.
Krypiakiewicz Jakub; 1. 24 XII 1826 r.; 2. Kosobudy; 3. kapłańskie; 4. ukończył 5 klas
w Szczebrzeszynie; 5. Chełm; 6. 10 V 1851 r.; 7. od 12 V 1851 r. koop. w Łosińcu, adm.
w Krzeszowie, prob. w Krzeszowie; 8. po 1885 r.
Źródła: APL, ChKGK, sygn. 44, s. 60; sygn. 643, s. 52-53.
Lebedyński Jan; 1. 1785 r.; 2. -; 3. -; 4. Zamość; 5. Poczajów; 6. 1813 r.; 7. adm.
w Łosińcu; 8. -.
Źródła: APL, ChKGK, sygn. 147, s. 82.
Lebedyński Stefan; 1. 28 III 1790 r.; 2. Huta Różaniecka; 3. kapłańskie; 4. uczył się
retoryki w Zamościu do 1809 r., a klasę 6 ukończył w Szczebrzeszynie; 5. od 1813 do 1814
r. Łuck; 6. 26 XII 1814 r.; 7. prob. w Koźminie do 21 X 1816 r., od 27 X 1816 do 3 IX 1820
r. adm. w Łosińcu i Tereszpolu, od 3 IX 1820 r. prob. w Tarnawatce; 8. 22 VI 1852 r.
Źródła: APL, ChKGK, sygn. 147, s. 154; sygn. 150, s. 92; sygn. 154, s. 543, 707; sygn.
887, s. 1-176.

261 | P a g e
Nazarewicz Mikołaj; 1. 10 V 1819 r.; 2. Tomaszów; 3. mieszczańskie 4. ukończył 5 klas
w Szczebrzeszynie; 5. Chełm; 6. 17 VIII 1842 r.; 7. od 1 VI 1843 do 13 VI 1844 r. adm.
w Wisznicach, adm. w Terebiniu do 25 I 1848 r., adm. w Tomaszowie do 15 VI 1852 r., od
5 VI 1852 r. prob. w Tomaszowie, od 13 XII 1851 r. instruktor dekanatu tomaszowskiego,
od 18 XII 1851 do 8 V 1859 r. wicedziekan dekanatu tomaszowskiego, od 1852 do 10 VII
1854 r. adm. w Tarnawatce, od 8 V 1859 dziekana dekanatu tomaszowskiego, od XII 1859
do 27 XI 1860 r. adm. w Łosińcu; 8. 1895 r.
Źródła: APL, ChKGK, sygn. 45, s. 81-82; sygn. 150, s. 338; sygn. 154, s. 557, 707; sygn.
163, k. 164; sygn. 643, s. 81-82.
Panasiewicz Aleksander; 1. 1772 r.; 2. -; 3. -; 4. skończył filozofię; 5. Lwów; 6. -; 7. 1811
r. prob. w Łosińcu; 8. przed 29.I.1819
Źródła: APL, ChKGK, sygn. 41, s. 135; sygn. 107, k. 84v; sygn. 110, s. 484; sygn. 146, s.
151; sygn. 147, s. 18.
Rawski Jan; 1. ok. 1674 r.; 2. -; 3. -;, 4. -; 5. -; 6. -; 7. 1720 r. prob. w Łosińcu; 8.-;
Źródła: APL, ChKGK, sygn. 101, k. 23.
Rawski Jan; 1. ok. 1704 r.; 2. -; 3. kapłańskie; 4. -; 5. -; 6. -; 7. 1744 r., 1761 r. prob.
w Łosińcu, dziekan tomaszowski; 8.16 VIII 1763r.
Źródła : APL, ChKGK, sygn. 107, k. 84v; sygn. 110, s. 484; sygn. 636, s. 149, 284.
Rawski Tomasz; 1. -; 2. -; 3. kapłańskie; 4. -; 5. -; 6. -; 7. 1761 r. koadiutor (dalej: koad.)
w Łosińcu; 8.-;
Źródła: APL, ChKGK, sygn. 107, k. 84v; sygn. 110, s. 484.
Słabniewicz Julian; 1. 14 II 1804 r.; 2. Czarnystok; 3. kapłańskie; 4. ukończył 4 klasy
w Szczebrzeszynie; 5. Chełm; 6. 9 VII 1826 r.; 7. koop. w Łosińcu do 11 XI 1826 r., adm.
w Dołhobyczowie do 26 XI 1828 r., adm. w Nowosiółkach do 11 X 1830 r., po 1830 r. prob.
w Nowisiółkach, od 1835 r. wicedziekan dekanatu tyszowieckiego, od 31 I 1851 r. adm.
dekanatu tyszowieckiego, od 29 IX 1851 r. dziekan dekanatu tyszowieckiego; 8. 1857 r.
Źródła: APL, ChKGK, sygn. 42, s. 108; sygn. 45, s.103-104; sygn. 47, s.15; sygn. 154, s.
572; sygn. 643, s. 107-108.
Salwicki Symeon; 1. 14 X 1823 r.; 2. Drogomyśl; 3. kapłańskie; 4. Lwów; 5. Lwów,
Przemyśl; 6. 3 III 1850 r.; 7. wcześniej w Galicji, od 13 III 1875 r. prob. w Łosińcu; 8. 1880
r.
Źródła: APL, ChKGK, sygn. 170, k. 491-492.
Teodorowicz Antoni; 1. -; 2. -; 3. ; 4. -; 5. -; 6. -; 7. adm. w Łosińcu, od 29 I 1818 r. prob.
w Łosińcu; 8. 2 VI 1829 r.
Źródła : APL, ChKGK, sygn. 41, s. 135; sygn. 107, k. 84v, sygn. 110, s. 484; sygn. 147, s.
324; sygn. 148, s. 299; sygn. 642, s. 5.
Własiewicz Emil; 1. 20 VII 1838 r.; 2. Hrubieszowie (Dłużniów); 3. kapłańskie; 4. od 1849
r. w szkole powiatowej w Hrubieszowie, gdzie skończył 4 klasy; 5. od 1854 do 1859 r.
Chełm; 6. 27 XI 1860 r.; 7. od 27 XI 1860 r. adm. w Łosińcu, od 2 III 1865 r. prob.
w Łosińcu; 8. 1894 r.
Źródła : APL, ChKGK, sygn. 161, k. 485; sygn. 163, k. 196; sygn. 430, s. 1, 7; sygn. 980,
k. 195v-196.
Własiewicz Filip; 1. 22 X 1810 r.; 2. Hrubieszów; 3. kapłańskie; 4. ukończył 4 klasy
w Szczebrzeszynie; 5. Chełm; 6. 1837 r.; 7. od 5 III 1837 r. koop. w Grodysławicach; od 23

262 | P a g e
IV 1858 r. adm. w Sopocie, od 22 XII 1859 r. adm. w Łosińcu, od 1862 r. prob. w Łosińcu,
prob. w Dubie; 8. po 1885 r.
Źródła: APL, ChKGK, sygn. 43, s. 93; sygn. 45, s. 141-142; sygn. 170, k. 209v-210; sygn.
646, s. 499-502, 505-506;
Zański Demytry; 1. 1 II 1795 r.; 2. Bukowiec; 3. mieszczańskie; 4. ukończył 6 klas
w Szczebrzeszynie; 5. od 1824 r. Chełm; 6. 12. XI 1828 r.; 7. od I 1829 r. do 5 VII 1840 r.
adm. w Sopocie, od 17 VII 1840 r. prob. w Sopocie, 13 XII 1848 r. zrezygnował
z probostwa w Łosińcu, od 18 I 1849 r. wicedziekan i instruktor w dekanacie
tarnogrodzkim, od 12 VI 1850 r. pełnił obowiązki dziekana w Tarnogrodzie, od 1 X 1852 r,
adm. dekanatu w Tarnogrodzie, od 11 X 1855 r. dziekan dekanatu w Tarnogrodzie, od 1855
do 1867 r. prob. w Biszczy; 8. 1867.
Źródła: APL, ChKGK, sygn. 45, s. 143-145; sygn. 47, s. 18; sygn. 148, s. 161; sygn. 149, s.
137; sygn. 150, s. 71; sygn. 154, s. 247; sygn. 163, k. 198.

Bibliografia

Źródła
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Państwowe w Lublinie:
Chełmski Konsystorz Greckokatolicki, sygn. 41, 42, 44, 45, 47, 101, 107, 110, 139, 146, 147, 148,
149, 151, 152, 154, 155, 156, 157, 160, 161, 163, 165, 166, 167, 170, 171, 228, 604, 636, 642, 643,
869, 887, 980
Kreigsarchiv Wiedeń:
rps. B. IX a, k. 390, Wycinek z mapy F. Von Miega, Karte des Königsreiches Galizien und
Lodomerien, 1:28800, 1779-1782

Źródła drukowane
Źródła dziejowe, Tom XVIII, Część I, Polska XVI wieku pod względem geograficzno –
statystycznym, Tom VII, Część I, Ziemie Ruskie. Ruś Czerwona, oprac. A. JABŁONOWSKI (1902),
Warszawa.

Opracowania
BIEŃKOWSKI L. (1988), Diecezja prawosławna, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 3,
R. ŁUKASZYŃSKI, L. BIEŃKOWSKI, F. GRYGLEWICZ (red.), Lublin, kol. 132.
BIEŃKOWSKI L. (1970), Organizacja Kościoła Wschodniego w Polsce, [w:] Kościół w Polsce, t. 2,
J. KŁOCZOWSKI (red.), Kraków, 781 - 1050.
BRÜCKNER A. (1990), Encyklopedia staropolska, t. 1, Warszawa.
Czterechsetlecie zawarcia Unii Brzeskiej 1596-1996. Materiały sesji naukowej zorganizowanej w
Toruniu w dniach 28-29 listopada 1996 r., S. ALEXANDROWICZ, T. KEMPA (red.), Toruń 1998.
Дарье болезнь (1989), [w:] Кpаткая медuцuнская энцuклопедя. Cоветская Енцuклопедя, т. 1,
Москва, с. 357.
DYDYCZ A.P. (2004), Opisanie odnalezienia relikwii św. Jozafata Kuncewicza na tle jego życia oraz
dziejów doczesnych szczątków, „Rocznik Bialskopodlaski”, 12, 159 - 176.
DYLĄGOWA H. (1996), Dzieje unii brzeskiej (1596-1918), Warszawa-Olsztyn.
DYLĄGOWA H. (1989), Unia brzeska i unici w Królestwie Polskim, Warszawa.
DĘBSKI K. (1993), Bohaterstwo unitów podlaskich (1875-1905), Warszawa.
Kościół unicki w Rzeczypospolitej, W. WALCZAK (red.), Białystok 2010.

263 | P a g e
FRYKOWSKI J. (2014), Dzieje parafii unickiej pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny
w Maziłach w świetle osiemnastowiecznych wizytacji kościelnych, „Historia i Świat”, 3, 137 - 154.
FRYKOWSKI J. (2015), Z dziejów parafii unickiej p.w. Wniebowzięcia Pańskiego w Szarowoli
w świetle XVIII-wiecznych wizytacji kościelnych (Maszynopis złożony w Redakcji Biblioteki Muzea
i Archiwa Kościelne)
GIL A. (1999), Prawosławna Eparchia Chełmska do 1596 r., Lublin.
GIL A. (2000), Chełmskie diecezje obrządku wschodniego. Zagadnienia organizacji terytorialne
w XVII i XVIII wieku, [w:] Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 3, S. STĘPIEŃ (red.), Przemyśl, 29
- 61.
GIL A. (2005), Chełmska diecezja unicka 1596-1810. Dzieje i organizacja. Studia i materiały
z dziejów chrześcijaństwa wschodniego w Rzeczpospolitej, Lublin.
GIL A. (2005a), Chełmska Diecezja Unicka w okresie rządów biskupa Jakuba Suszy (1649-1687), [w:]
Sztuka sakralna i duchowość pogranicza polsko-ukraińskiego na Lubelszczyźnie (Materiały
z Międzynarodowej Konferencji „Sztuka Sakralna Pogranicza”, Lublin 13-15.10.2005 r.),
S. BATRUCH, R. ZILIONKO (red.), Lublin, 61 - 66.
GLOGER Z. (1985), Encyklopedia staropolska, t. 2, Warszawa.
GÓRAK J. (1986), Kościoły drewniane Zamojszczyzny, Zamość.
GÓRAK J. (2004), Dawne cerkwie drewniane w dawnym województwie zamojskim, Zamość.
Dziedzictwo Unii Brzeskiej, M. ZEMŁO, R. DOBROWOLSKI (red.), Lublin/Supraśl 2012.
IHNATOWICZ I. (1967), Vademecum do badań nad historia XIX i XX wieku, cz. I, Warszawa.
JAWOR G. (2004), Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym
Średniowieczu, Lublin.
JOUGAN A. (1958), Słownik kościelny łacińsko-polski, Poznań/Warszawa/Lublin.
KANIA J. (1988), Diecezja unicka, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 3, R. ŁUKASZYŃSKI,
L. BIEŃKOWSKI, F. GRYGLEWICZ (red.), Lublin, kol. 134.
KARBOWNIK M. (1988), Ofiary iura stolae na ziemiach polskich w latach 1285- 1918, Lublin.
KOŚĆ J. (1988), Słownictwo regionalne w XVII-XVIII- wiecznych księgach miejskich wschodniej
Lubelszczyzny, [w:] Studia językoznawcze. Streszczenia prac doktorskich, t. 13, W. BORYŚ (red.),
Wrocław, 57 - 102.
KOŁBUK W. (1992), Duchowieństwo unickie w Królestwie Polskim 1835-1875, Lublin.
KOŁBUK W. (1998), Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku, Lublin.
KOSSOWSKI A. (1939), Blaski i cienie unii kościelnej w Polsce w XVII i XVIII w., [w:] Księga
pamiątkowa ku czci J.E.X. Biskupa Macieja Fulmana, cz. 3, Lublin.
KUKLO C. (2009), Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa.
LIKOWSKI E. (1907), Unia brzeska, Warszawa.
LEWANDOWSKI J. (2007), Greckokatolicka diecezja chełmska w realiach polityczno-ustrojowych
Księstwa Warszawskiego, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio F, Historia”, 57,
77 - 84.
LINDE S. B. (1860), Słownik języka polskiego, t. 6, Lwów.
MARKUNAS A., UCZITIEL T. (2001), Popularny słownik sakralizmów polskich i ukraińskich,
Poznań.
MIRONOWICZ A. (1993), Struktura organizacyjna kościoła prawosławnego w Polsce w X-XVIII
wieku, [w:] Kościół prawosławny w Polsce dawniej i dziś, L. ADAMCZUK, A. MIRONOWICZ
(red.), Warszawa, 48 - 58.
NARBUTT O. (1979), Historia i typologia ksiąg liturgicznych bizantyńsko-słowiańskich. Zagadnienie
identyfikacji według kryterium treściowego, Warszawa.
NOWODWORSKI M., (1892) Parafia, [w:] Encyklopedia kościelna, M. NOWODWORSKI (red.),
Warszawa, 200.

264 | P a g e
PAŃCZUK B. (2004), Księgi liturgiczne, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 10, A. SZOSTEK,
E. ZIEMANN, R. SAWA, K. GÓŹDŹ, J. HERBUT, S. OLCZAK, R. POPOWSKI (red.), Lublin, kol.
110.
ПOВOPOЗНИК М. (1988), Aльбoм укpaїнcьких цepкoв. Зaкapпaття, Лeмкiвщинa, Хoлмщинa тa
Пiдяшшя, Лoндoн.
PÓŁĆWIARTEK J. (1974), Z badań nad rolą gospodarczo-społeczną plebanii na wsi pańszczyźnianej
ziemi przemyskiej i sanockiej w XVI-XIX wieku, Rzeszów.
ϹЛОБОДЯН B. (2005), Церкви Холмскоі епархії, Львів.
SENIUK B. M. (2000), Osiemnastowieczna terminologia z zakresu architektury i sztuki cerkiewnej
oraz organizacji kościoła wschodniego. Materiały do słownika na podstawie protokołów
wizytacyjnych Eparchii Włodzimierskiej, [w:] Polska Ukraina 1000 lat sąsiedztwa, t. 5, S. STĘPIEŃ
(red.), Przemyśl, 309 - 346.
Słownik polsko-cerkiewnosłowiańsko-ukraiński Teodora Witwickiego z połowy XIX wieku, oprac.
J. DZENDZELIWSKI (1997), Warszawa.
Słownik Języka Polskiego przez M. Bogumiła Samuela Linde (1811), Tom II, Część II, P., Warszawa.
SNELA B. (2002), Kolory liturgiczne, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 9, B. MIGUT, A. SZOSTEK,
R. SAWA, K. GWÓŹDŹ, J. HERBUT, S. OLCZAK, R. POPOWSKI (red.), Lublin, , kol. 385 - 386.
STRADOMSKI J. (2003), Spory o wiarę grecką w dawnej Rzeczypospolitej, Kraków.
SONDEL J. (1997) , Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków.
SZYMAŃSKI J. (2005), Nauki pomocnicze historii, Warszawa.
TURNAU I. (1999), Słownik ubiorów. Tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, broń i klejnoty oraz barwy
znane w Polsce od średniowiecza do początku XIX w., Warszawa.
Unia brzeska. Materiały z radomskiego sympozjum, A. HEJDA (red.), Radom 1998.
Unia brzeska, geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich, R. ŁUŻNY,
F. ZIEJKO, A. KĘPIŃSKI (red.), Wrocław 1994.
VODNIK F. (1997), Słownik polsko-słoweński, Ljubljana.
Wielka encyklopedia Polski, t. 4, M. KAROLCZUK-KĘDZIERSKA (red.), Kraków 2004.
WIŚNIOWSKI E. (1965), Rozwój sieci parafialnej w prepozyturze wiślickiej w średniowieczu.
Studium geograficzno-historyczne, Warszawa.
WIŚNIOWSKI E. (1966), Rozwój organizacji parafialnej w Polsce do czasów reformacji, [w:]
Kościół w Polsce, t. 1, J. KŁOCZOWSKI (red.), Kraków, 237 - 238.
WIŚNIOWSKI E. (1969), Kościół parafialny i jego funkcje społeczne w średniowiecznej Polsce,
„Studia Theologica Varsaviensia”, 7, 197 - 238.
WÓJCIK E. (1989), Fundacja, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 5, L. BIEŃKOWSKI (red.), Lublin,
kol. 760 - 761.
ZAJDA A. (1979), Nazwy staropolskich powinności feudalnych, danin i opłat (do 1600 roku),
Warszawa.

Summary

The following work depicts the running of the Visitation of the Blessed Virgin
Mary Uniate Parish in Łosiniec since its formation until its liquidation in the 1875.

The introduction of the article contains the parish geographical location, its size and
the place within the Church hierarchical structure. Having analyzed post- visit inspection
protocols by Chelm Bishops as well as statistical specifications the look, fittings and
ancillary equipment of the parish church and its affiliated churches was recounted. As far as
possible the look of vicarage and ancillary buildings was introduced as well. Not only was

265 | P a g e
the list of 19 clergy recreated but also the Orthodox church benefice was defined. The other
part render the number of worshipers as well as the number of Holy Communion receivers.

Keywords: Uniate Church, parish church, Łosiniec

266 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464
Adam WIELOMSKI  (Siedlce University, Poland)

Idee teologiczno-polityczne francuskiego duchowieństwa

ultramontańskiego w czasie pontyfikatu Piusa IX (1846-1878)

Słowa kluczowe: Francja, XIX wiek, ultramontanizm, Kościół katolicki, Pius IX

I. Źródła i główne postacie francuskiego ultramontanizmu

1. Narastanie tendencji papalistycznych w epoce Piusa IX

Skłonność do traktowania papieża jako nieomylnego naczelnika Kościoła notujemy

od stuleci. Jednak aż do XIX wieku ruch ultramontański był jedną z grup dyskutujących
o modelu eklezjologicznym, obok koncyliarystów i zwolenników etatyzmu, czyli oparcia
chrześcijaństwa o ścisły sojusz z państwem, nawet kosztem instytucjonalnej niezależności
Kościoła. Aż do XIX stulecia w dyskusjach tych udział brali głównie kanoniści oraz ci
duchowni, którzy byli stroną wewnątrzkościelnych sporów. Laikat był tymi debatami mało
zainteresowany, a sami biskupi byli mocno podzieleni w tej kwestii. Na ostatnim soborze
ekumenicznym, jakim dla katolików połowy XIX wieku był Sobór Trydencki (1545-1563),
o władzy pontyfikalnej namiętnie dyskutowano, ale występowanie rozmaitych kierunków
uniemożliwiło zajęcie jakiegokolwiek spójnego i wspólnego stanowiska ojców soborowych.
Ostatecznie dyskusję nad ewentualnym uznaniem papieskiej nieomylności i absolutnego
prymatu przerwano, choć Trydent znacząco powiększył pontyfikalne kompetencje. 1

Francja przez całe stulecia sprzeciwiała się postulatom ultramontańskim.

W wyniku Konkordatu Bolońskiego (1516) Król Francji faktycznie wymusił na papieżu
prawo do mianowania biskupów, 2 co doprowadziło do faworyzowania zwolenników
podporządkowania Kościoła monarchii (gallikanizm), acz aż do 1789 roku starannie
baczono, aby nie doprowadzić do schizmy na wzór angielski. Wykonując polecenia
monarsze na Soborze Trydenckim francuscy biskupi sprzeciwiają się zdefiniowaniu
papieskiego prymatu, parokrotnie omal nie zrywając przy tym obrad soboru.3 Pod
wypływem doświadczeń wojen religijnych i anty-królewskich proklamacji Rzymu w XVII


Institute of Social Sciences and Security; adam.wielomski@uph.edu.pl

1
W dokumentach Soboru Trydenckiego czytamy, że biskupi są zaledwie „delegatami” papieskimi
(Sobór Trydencki, [w:] BARON, PIETRAS (2004) 21, kanony 3-8; 22, II, § 10; 22, III, kanony 6, 10;
24, II, kanon 14); papież jest sędzią w sporach między biskupami, a także samych biskupów w razie
przestępstwa lub złamania prawa kanonicznego (13, II, kanon 8; 24, II, kanon 5; 25A, IV, 14h); jest
najwyższym interpretatorem Tradycji (25A, II, § 13); obrońcą ortodoksji (25A, IV, § 2a); najwyższym
autorytetem w Kościele (25B, I, § 21). Szerzej na ten temat zob. np. GANZER (1989) 109 - 163; LILL
(2006) 55 - 58.
2
Konkordat Boloński (1516r.), [w:] LESIŃSKI, WALACHOWICZ (1992), 52 - 53.
3
MARTIN (1919) 17n.; JEDIN (1970) 3: 252n; JEDIN (1970) 4: 27n., 54n.
267 | P a g e
wieku tendencje gallikańskie narastały i Kościół francuski politycznie oraz dyscyplinarnie
został podporządkowany monarchom. 4 Uwieńczeniem tego procesu etatyzacji była słynna
Deklaracja kleru (1682), która formalnie w kwestiach dyscyplinarnych podporządkowywała
francuskie duchowieństwo królowi. 5 Autorytetem i piewcą gallikanizmu był wielki teolog
i polemista eklezjalno-polityczny XVII wieku Jacques Bossuet.6

Doświadczenia Rewolucji Francuskiej i kolejnych rewolucji z 1830 i 1848 roku

spowodowały odrodzenie się francuskiego ultramontanizmu, szczególnie za pontyfikatu
Piusa IX (1846-1878), gdy nurt ten we Francji rozwijał się niezwykle żywiołowo, obficie
czerpiąc tak z wcześniejszej tradycji francuskiej, jak i z zagranicznej. Impulsem dla tego
ruchu była ogromna osobista popularność Ojca Świętego. 7 Jak się wydaje, fakt osobistej
charyzmy Biskupa Rzymu i jego nieustępliwość wobec rewolucjonistów miały ogromne
znaczenie dla upowszechniania się koncepcji papieża jako personifikacji całego Kościoła.
Naoczny świadek z tej epoki Prosper Guéranger tak opisuje ten proces:
Charakter dzisiejszej gorliwości (la piété) katolickiej wyraża się poprzez szacunek
dla papieża. Oto znak łaski naszych czasów. Stąd te niezliczone pielgrzymki przedsięwzięte
wyłącznie aby ‘zobaczyć papieża’, te ustawiczne inicjatywy dla obrony papieskiej domeny
doczesnej, te bezustanne zbiórki pieniędzy. W tej epoce buntów przeciwko wszelkim
autorytetom, Bóg najwyraźniej chciał aby najwyższa władza papieska coraz to bardziej
wzrastała. (...) Lud chrześcijański chce prawdziwego Wikariusza Jezusa Chrystusa, Doktora
wszystkich chrześcijan, którego orzeczenie jest wiążące, który sądzi wszystkich, a sam nie
jest sądzony przez nikogo.8

Z osobistą popularnością Piusa IX łączyła się organicznie popularność idei obrony

Państwa Kościelnego przed sabaudzką aneksją, która to kwestia po raz pierwszy oficjalnie
stanęła w 1859 roku. Ruch obrony papieskiego państwa we Francji był organizowany przez
biskupów i katolickie czasopisma, szczególnie przez L’Univers Louisa Veuillota, który
z obrony Państwa Kościelnego uczynił główny postulat katolicyzmu politycznego wobec II
Cesarstwa. Ówcześni francuscy katolicy uważali, że ultramontanizm eklezjologiczny ściśle
łączy się z zachowaniem pontyfikalnej państwowości. W liście jednego z francuskich
biskupów do żołnierzy broniących Rzymu przed armią sabaudzką znajdujemy takie
wyjaśnienie tego rozumowania:
Papież jest królem, aby mógł lepiej być papieżem. Ojcowie Święci zaakceptowali,
że posiadają władzę doczesną tylko po to, aby zagwarantować sobie wolność swojej świętej
posługi. W pierwszych stuleciach, gdy nie mieli siły materialnej aby się bronić, byli wydani

4
MARTIN (1929) 268n.; WIELOMSKI (2009a) 41 - 58.
5
Cztery artykuły gallikańskie francuskiego zgromadzenia kleru [1682], za: SCHATZ (2004) 267 -
268.
6
Zob. np. NOURISSON (1867) 280n.; MARTIMORT (1953); FANTAPPIE (2001) 739 - 769;
WIELOMSKI (2009a) 59 - 77.
7
AUBERT (1952) 302n.
8
GUÉRANGER (1870a) 66 - 67, 254. Szerzej na temat tego zjawiska we Francji zob. GUÉRANGER
(1870a) 229 - 236; Pisze o tym także DE SÉGUR, Les noces d’or de Pie IX [1877], [w:] Oeuvres..., 6:
33 - 62; Formuła “ten który sądzi wszystkich, a sam nie jest sądzony przez nikogo” pochodzi z prawa
kanonicznego – zob. WATT (1965) 51.
268 | P a g e
na liczne gwałty, prześladowania i niegodne traktowanie ze strony suwerenów, którzy
panowali nad Rzymem. Wielu z nich (papieży – A.W.) zginęło śmiercią męczeńską,
uprowadzeni za granicę lub rzuceni do więzień, woląc to niż ustąpić z swoich obowiązkach
duszpasterskich przed władcami. To Francja skończyła to nieszczęście, gdy Karol Wielki
(...) zapewnił sukcesorom św. Piotra ojcowiznę zdobytą na Longobardach. 9

Drugą sprawą, która żywo interesowała ultramontanów była obrona nauczania

Piusa IX przed atakami antyklerykalnych liberałów oraz defiguracjami nauczania przez
liberalnych katolików. Szczególnie dotyczyło to Syllabusa z 1864 roku, który został
poddany najróżniejszym dziwacznym interpretacjom przez liberalnych hierarchów,
szczególnie przez bpa Dupanloupa, wedle następującej metody: papież nie potępił
liberalizmu jako takiego, lecz radykalny liberalizm; nie potępił scjentyzmu, lecz radykalny
scjentyzm etc.10 Ultramontanie bronili literalnej interpretacji Syllabusa.11

Ultramontanie liberalnych katolików uważali za część obozu rewolucyjnego. Louis

de Ségur pisze, że „katolicyzm liberalny jest niczym innym jak tylko zamaskowanym
przejściem do protestantyzmu i kościołów narodowych, znajdujących się pod
zwierzchnością państwa”.12 Jeszcze mocniej atakuje ich Louis-Edourad Pie, uważając, że
reprezentują „chrześcijaństwo codziennie kapitulujące przez Szatanem (...) łączące
ciemność ze światłem, Beliala z Jezusem Chrystusem”, czyli „chrześcijaństwo wątpiące
samo w siebie, nie mające ani odwagi, ani godności swoich przekonań”. 13 Zdaniem
ultramontanów, to dlatego katolicy liberalni tak obawiają się dogmatu o papieskiej
nieomylności: przerażało ich, że papież może potępić ich nauki jako heretyckie, a oni nie
mogliby apelować do przyszłego soboru. Decyzja zostałaby podjęta natychmiast i byłaby
ostateczna. Katoliccy liberałowie, chcąc dokonać melanżu katolicyzmu i buntowniczych
ideologii, nie chcą nieomylności papieskiej. Nic w tym dziwnego, przecież papież to – pisze
Ségur - „jedyny i nieomylny środek ratunku przed Rewolucją”. 14

2. Henri Maret i doktryna gallikańska

Ultramontanie organizowali się tak w ramach poparcia dla papiestwa i osobiście

dla Piusa IX, jak i polemicznie – przeciwko gallikanom i liberałom katolickim. Pośród
francuskiego duchowieństwa nie wygasły jeszcze całkowicie ciągoty gallikańskie.
W przededniu otwarcia obrad Soboru Watykańskiego I we Francji panuje uzurpator
(przynajmniej w oczach miejscowych konserwatystów) Napoleon III, który jednak otacza
Kościół troskliwą opieką. Dlatego wielu tutejszych biskupów broni modelu zetatyzowanej
wspólnoty eklezjalnej. We Francji istnieje wtenczas faktyczna koalicja biskupów
o poglądach gallikańskich (eklezjologia) i liberalnych (w teologii i poglądach politycznych),

9
DE SÉGUR, Quelques mots sur Rome adressés aus soldats français en 1852 [1852], [w:] Oeuvres...,
2: 431 - 432.
10
Zob. broszurę DUPANLOUP (1865).
11
DE HEDOUVILLE (1957) 517n.
12
DE SÉGUR, Le dogme de l’infallibilité [1870], [w:] Oeuvres..., 6: 347.
13
PIE, Sermon prêché dans la cathédrale de Tours [1858], [w:] Oeuvres..., 3: 294.
14
DE SÉGUR (2003) 114.
269 | P a g e
zasilona dodatkowo zwolennikami II Cesarstwa. 15 W przededniu otwarcia Soboru
Watykańskiego I można wyliczyć 47 biskupów-ultramontanów, gdy przeciwników jest 31.
Tymi ostatnimi kierują abp Georges Darboy i wspomniany wcześniej bp Félix-Antoine
Dupanloup.

Najważniejszym teoretykiem gallikanizmu w interesującym nas okresie jest bp

Henri Maret – autor dwutomowej rozprawy O soborze i pokoju religijnym (Du Concile et de
la paix religieuse, 1869). W dziele tym mieszają się wątki liberalne politycznie
i światopoglądowo z koncyliarystycznymi. Wątki liberalne przejawiają się w postaci
akceptacji zasady suwerenności ludu i tej formy władzy, która wynika z woli narodu
(republika lub plebiscytarne II Cesarstwo). Maret uznaje, że naród ma prawo tak się
ukonstytuować, jak tylko ma na to ochotę:
Dziś zasada suwerenności narodowej dominuje nad naszym życiem politycznym.
Winna być szanowana, bowiem byłoby dla Kościoła wielkim zagrożeniem łączyć się
z odwrotną zasadą polityczną. Nie ma dla katolicyzmu nic gorszego, niż myśl, że należy ze
wszystkich wiernych uczynić przeciwników idei suwerenności narodu. Dzięki Bogu nic nas
nie zmusza do wrogości wobec tejże suwerenności. 16

Gallikański teoretyk nie głosi także postulatu odbudowy państwa katolickiego.

Zadaniem Kościoła jest kierowanie tylko tymi obywatelami, którzy są katolikami i winien
zaakceptować, że ci, którzy do katolicyzmu się nie przyznają cieszą się większymi
wolnościami w dziedzinie światopoglądowej. Zamiast polityki anatemizowania
społeczeństwa liberalnego należy się z nim pogodzić, zakreślając jednak granice np.
w badaniach naukowych, obowiązujące jednak wyłącznie samych katolików. 17

Jednak Henriego Mareta interesuje przede wszystkim ustrój Kościoła i większość

jego książki poświęcona jest obronie koncyliaryzmu jako modelu ustrojowego oraz praw
biskupów tak przed koncepcjami eklezjalnej demokracji z powszechnymi wyborami
biskupów, jak i przed pontyfikalną monarchią absolutną – tak bowiem należałoby
zdefiniować ustrój Kościoła katolickiego po ewentualnej dogmatyzacji papieskiej
nieomylności.18 Oparty na Literze i Tradycji archetypiczny model eklezjologiczny to
episkopalna arystokracja uwidaczniająca się w ustroju opartym o cyklicznie zwoływane
sobory, gdzie Biskup Rzymu pełni funkcję moderującą i administracyjną w przerwach
pomiędzy kolejnymi obradami zgromadzenia. 19 Papież winien także utracić przywilej
wyznaczania nowych biskupów. Winni ich wybierać inni biskupi wraz z klerem lokalnej
diecezji.20 Ten prawidłowy porządek eklezjalny Maret kojarzy z Soborami w Konstancji
(1414-1418) i w Bazylei (1431-1445).
W perspektywie gallikańskiej nieomylność papieska jest nie do zaakceptowania,
gdyż historia Kościoła dowodzi omylności Biskupów Rzymu, a nawet zna przypadki, gdy

15
SCHATZ (1992) 42 - 43.
16
MARET (1869) 1: 56 - 57.
17
MARET (1869) 1: XI-XV.
18
MARET (1869) 1: XVII, 335, 344; 2: 3.
19
MARET (1869) 1: 92 - 94.
20
MARET (1869) 1: 121.
270 | P a g e
popadali w herezję (rzekomy przypadek Honoriusza). Maret odnotowuje pieczołowicie
wszystkie wypadki, gdy sobory uznawały papieskie błędy lub stanowiły o możliwej
pontyfikalnej omylności.21 Pozwala mu to sformułować tezę, że ultramontanizm nigdy nie
był eklezjologią ogólno-katolicką. Przeciwnie, zawsze popularny był w Italii i można go
nazywać mianem „szkoły włoskiej” (l’école italienne).22 Model francuski to koncyliaryzm
z pewnymi elementami ścisłej zależności od państwa narodowego W sumie to
ultramontańska formuła papieskiej nieomylności prowadzi do potencjalnej herezji:
Na soborze (…) papieżowi nie wolno odrzucić, nie dając swojej sankcji, decyzji
dotyczących wiary i reformy Kościoła przegłosowanych przez moralną jednomyślność lub
przytłaczającą większość biskupów. Gdyby, niech nas Bóg broni, odciął się definitywnie od
przytłaczającej soborowej większości, to oddzieliwszy się od Kościoła, przestałby być
papieżem.23

Dlatego też, kontynuuje gallikanin, „papież jest monarchą elekcyjnym (…) który
może, w skrajnych przypadkach, być prawowicie sądzony”. 24 Właściwie to, wedle Tradycji,
papież nie jest monarchą, gdyż w pierwotnym Kościele było kilka równoprawnych
metropolii: Rzym, Efez, Cezarea, Herakleja. I tylko dlatego, że chrześcijaństwo upadło na
Wschodzie pozostał samotnie Rzym, roszcząc sobie prawa do panowania nad całym
chrześcijaństwem.25 Ultramontanizm to nadbudowa doktrynalna do przypadkowego
zdarzenia, które uformowało nasze myślenie eklezjalne.

Program sformułowany przez Mareta cieszył się cichym poparciem cesarskiej

administracji i imperialnych elit politycznych, które ultramontanizmowi były mocno
niechętne,26 ale brakowało mu bazy społecznej pośród francuskich katolików. Niższy kler
i wierni byli nastawieni radykalnie ultramontańsko, czemu w czasie obrad soborowych
dawano wyraz w postaci manifestacji oraz masowych listów do biskupów-gallikanów
z żądaniem poparcia dogmatu o papieskiej nieomylności. Jeden z atakowanych przez
katolicki L’Univers i własnych diecezjan biskupów miał rzec, że „jeśli Duchowi Świętemu
i soborowi spodoba się uchwalić definicję, to tym, którzy będą przeciw, będzie
niebezpiecznie wracać”.27 Nie była to obawa bezzasadna.

3. Główne postacie ultramontanizmu28

Zajmijmy się jednak obozem ultramontańskim i neoultramontańskim. Pod tym

drugim pojęciem rozumiemy tych ultramontanów, którzy uznają pontyfikalną nieomylność

21
MARET (1869) 1: 287n., 331 - 332, 355 - 356.
22
MARET (1869) 1: 313, 474, 475; 2: 4.
23
MARET (1869) 1: 539 - 540.
24
MARET (1869) 1: 541.
25
MARET (1869) 1: 21 - 23.
26
AUBERT (1965) 99 - 111; SCHATZ (1993) 304 -310.
27
Cyt. za: AUBERT (1965) 194.
28
W tekście uwzględniono tylko duchownych, a to z tej racji, że poglądy L. Veuillota przedstawiliśmy
już wcześniej [WIELOMSKI (2012/13) 239 - 254].
271 | P a g e
także w kwestiach stricte politycznych.29 Na jego czoło wybija się kard. Louis-Edouard Pie
(1815-1880). W jego działalności polityka i religia często się stykają. Pie aktywnie walczy
z laicyzmem i ateizmem, zwalcza liberalizm we wszystkich postaciach, widząc
w nim antropocentryczną ideologię, która ubóstwia człowieka w miejsce Boga. Zawzięcie
krytykuje też Rewolucję Francuską. Domaga się swobody dla katolickiego szkolnictwa.
W II Cesarstwie widzi wprawdzie obronę przed radykalną rewolucją więc pośrednio wyraża
poparcie dla Napoleona III, ale nie kryje swoich sympatii dla legitymizmu i sprawy hr.
Chamborda. Piorunuje rządy cesarskie, gdy te dopuściły do wkroczenia armii włoskiej do
Państwa Kościelnego. Porównuje wtenczas Cesarza do Poncjusza Piłata, który przygląda się
egzekucji niewinnego. W tym czasie porównuje Króla Włoch do Antychrysta, za co został
nawet skazany przez sąd za obrazę zagranicznego panującego. Pie toczy zacięte boje
z liberalną prasą (Le Journal des Débats i La Revue des Deux Mondes) i antykatolickimi
pisarzami (E. Renan, V. Cousin, E. Littré). Miał swój wkład w prace nad encykliką Piusa IX
Quanta cura i nie jest przypadkiem, że często odwoływał się do tekstu Syllabusa.30 Zwalcza
zawzięcie liberalny katolicyzm, nawołujący do kapitulacji Kościoła przed liberalizmem
i scjentyzmem.

Drugi czołowy ultramontański człowiek Kościoła to bp Louis G.A. de Ségur (1820-

1881). Była to postać dobrze znana w swojej epoce, choć niedoceniana intelektualnie, gdyż
trudno byłoby go uznać za oryginalnego myśliciela politycznego czy teologa. Był raczej
propagatorem idei stworzonych przez innych neoultramontanów, ale miał autentyczny dar
pisania ciekawie i prosto o skomplikowanych kwestiach, dlatego redagowane
i współredagowane przezeń czasopisma i broszury (ulubiona forma pisarska) rozchodziły
się w dziesiątkach, a nawet setkach tysięcy egzemplarzy. Popularność przynosiła mu też
praca społeczna z ruchami i organizacjami katolickimi. Ponieważ Ségur nie stworzył
żadnych oryginalnych idei, to poszedł obecnie w zapomnienie, a badacze skupili się na
studiowaniu oryginalnych twórców. 31 Redagowanie oryginalnych prac teologicznych
i eklezjologicznych uniemożliwiła mu zresztą nagła utrata wzroku. Prawie wszystkie jego
broszury i prace napisane zostały we współpracy z osobistym sekretarzem ks. Diringerem,
który wyszukiwał materiały i czytał je na głos. Ségur dyktował następnie zarys tekstu, który
sekretarz szlifował stylistycznie.32 Umiejętność pisania szybko, prostym językiem
i zmieszczenia się w formacie broszury powodowała, że znakomicie umiał opisywać trudne
problemy eklezjalne i polityczne. Znany był przede wszystko jako pogromca nie tylko
liberalizmu, ale i radykalny oponent francuskiego protestantyzmu i poddającego
w wątpliwość Objawienie pozytywistycznego scjentyzmowi. 33
Wyliczając francuskich ultramontanów nie można tutaj pominąć frankofońskiego
Belga, kard. Victora A. Dechampsa (1810-1883), prymasa swojego kraju, arcybiskupa

29
Na temat pojęcia „neoultramontanizm” zob. BETTI (1961) 328 - 330.
30
PIE, Entretien avec le clergé pendant les exercices de la retraite et du onzième synode diocésain,
suivi d’un décret synodal portant condamnation de la brochure intitulée: L’Encyclique et la Liberté,
Adresse aux evêques [1865], [w:] Oeuvres..., 5: 436 - 438, 441 - 445.
31
DE HEDOUVILLE (1957) 7 - 8.
32
DE HEDOUVILLE (1957) 277 - 278.
33
DE SEGUR, Causerie sur le protestantisme d’aujourd’hui [1894], [w:] Oeuvres..., 2 : 37 - 239; DE
SEGUR, La Foi devant la science moderne [1867], Oeuvres..., 5: 115 - 224.
272 | P a g e
walońskiej diecezji Mecheln. Pochodził ze znanej rodziny (jego brat Adolphe był ministrem
spraw zagranicznych Belgii w l. 1845-47). Początkowo, jak wielu belgijskich katolików, był
liberalnym katolikiem i znajdował się pod wpływami Felicité La Mennais’go,34 ale w 1848
roku w Neapolu poznał Piusa IX, w czasie jego emigracyjnego pobytu w Gaecie, po
dramatycznej ucieczce przed rewolucją, która wybuchła w Państwie Kościelnym. Wtedy
zmienia poglądy na neoultramontańskie i tradycjonalistyczne. Bierze aktywny udział
w rekrutacji żuawów papieskich, to on namawia gen. Lamoricière’a, aby objął komendę nad
tą jednostką. Następnie jest jednym z najaktywniejszych przywódców infallibilistów na
Soborze Watykańskim I. Dlatego uważany jest za lidera ultramontanizmu nie tylko
belgijskiego, ale i światowego.35

Za najważniejszy francuskojęzyczny traktat ultramontański tej epoki uchodzi praca

opata zakonu benedyktynów w Solesmes Prospera Guérangera (1805-1875) zatytułowana
O monarchii papieskiej. À propos książki Biskupa Sury (De la Monarchie pontificale.
À propos du livre de M. l’évêque de Sura, 1870), stanowiąca rozwinięcie i podsumowanie
jego wcześniejszym broszur polemicznych skierowanych przeciwko francuskim
przeciwnikom dogmatyzacji papieskiej nieomylności.36 Guéranger był wybitnym
benedyktyńskim liturgistą, ojcem nowoczesnego ruchu reformy liturgicznej, którego celem
było wyeliminowanie lokalnych tradycji francuskich w tym względzie, traktowanych jako
deformacje Mszy Św., i zastąpienia ich jednolitym rytem rzymskim, 37 Był także
przeciwnikiem traktowania historii chrześcijaństwa jako naturalistycznego przedmiotu
badań naukowych.38 Jak sugeruje sam tytuł magistralnej pracy Guérangera, jest to dzieło
polemiczne z tytułowym Biskupem Sury, czyli z Henri Maretem i jego rozprawą uchodzącą
za manifest soborowych przeciwników dogmatyzacji papieskiej nieomylności.

II. Nieomylność pontyfikalna (aspekt wewnątrzkościelny)

1. Techniczna konieczność wszechwładzy papieskiej

Ultramontanie francuscy wyprowadzali papieską nieomylność i prymat z trzech

źródeł: 1/ Litery biblijnej; 2/ Tradycji katolickiej; 3/ wymogów praktycznych wiążących się
z zarządzaniem strukturą tak wielką jak Kościół katolicki. Źródła te nie różniły się
szczególnie od tych, które przedstawiano w czasie obrad Soboru Watykańskiego I.39

34
JÜRGENSEN (1963) 176n., 200n. W późniejszej epoce kard. Dechamps mocno z La Mennaisem
polemizował – zob. JÜRGENSEN (1969) 14 - 15.
35
KREMER (1930) 679 - 702.
36
Te wcześniejsze prace P. Guérangera to: GUÉRANGER (1870b); GUÉRANGER (1870c).
37
Szerzej na ten temat zob. np. GUERARD (1844) 188 - 193; MOLINA PIÑEDO (1991); FLORES
ARCAS (2013) 403 - 410; Główne prace liturgiczne P. Guérangera to: GUÉRANGER (1887b), 5 -
110; GUÉRANGER (1970).
38
Zob. prace historyczne P. Guérangera, przede wszystkim jego monografię o św. Ludwiku
GUÉRANGER (2008) oraz wielką pracę polemiczną z Broglim na temat rozwoju chrześcijaństwa w
Cesarstwie Rzymskiem GUÉRANGER (2004).
39
Argumentację tę omawiają m.in. HASLER (1977) 216 - 316, 333 - 366; SCHATZ (1994) 47 - 61.
273 | P a g e
 Jeśli chodzi o Literę biblijną, to francuscy teologowie nie piszą niczego
oryginalnego, przytaczając te same świadectwa biblijne, które przytaczano przed nimi
wielokrotnie (Mt. 16, 18-19; Łk. 22, 31-32; J. 21, 17).40 Odwołując się do Tradycji
katolickiej cytują pisma Ojców, Doktorów, dekrety soborowe i Magisterium pontyfikalne. 41
W obydwu przypadkach można tu francuskich teologów pochwalić za erudycję i sprawność
poruszania się w Literze i Tradycji, ale trudno pochwalić za oryginalność, gdyż wszystkie
one były dobrze znane. Co zresztą można wynaleźć oryginalnego w Literze i Tradycji? Dla
tradycyjnego katolika pochwała za oryginalność byłaby raczej równoznaczna zarzutem
o nowatorstwo.

Zdecydowanie bardziej interesujące jest trzecie źródło wywodzenia pontyfikalnej

nieomylności. Ultramontanie francuscy nie wahają się wyprowadzać ją z bardzo
praktycznych potrzeb zarządzania Kościołem katolickim jako wielką strukturą, łącząc
harmonijnie klasyczne argumenty z Litery i Tradycji, z argumentami z dziedziny
zarządzania i decydowania politycznego. Wskazują, że bez nieomylności papieskiej
i absolutnego prymatu Biskupa Rzymu jednolity Kościół musiałby się przekształcić
w pluralistyczne ciało, gdzie nie byłoby ośrodka mającego status pozwalający obiektywnie
oddzielać prawdę od błędu, czyli ortodoksję od herezji. Ségur stwierdza, że „bez naczelnika
Kościół nie byłby już jeden (...) to byłaby tylko mnogość oddzielonych członków, obcych
sobie indywiduów”.42 Wtóruje mu Guéranger:
Kwestia nieomylności osobistej papieża definiującego ‘ex cathedra’ w materiach
wiary jest przede wszystkim kwestią praktyczną. (...) Kościół przestałby być Kościołem
mającym gwarancję jego Boskiego Twórcy, że nie popada w błąd, gdyby się okazało, że
omylne usta mogłyby nauczać wiernych bezkarnie, ale z mocą autorytetu. Byłby to wielki
skandal.43

Ultramontanie nie wyobrażają sobie sprawnego zarządzania Kościołem katolickim

bez pontyfikalnego suwerena, gdyż jego wielkość i liczebność uniemożliwia rządy
arystokratyczne (koncyliaryzm), nie wspominając o demokratycznych. Anarchia byłaby
jeszcze większa, gdyby od decyzji dogmatycznych i dyscyplinarnych papieża można było
odwoływać się do przyszłego soboru, jak ustawicznie argumentowali niegdyś janseniści.
Skoro sobory zwoływane są co kilkadziesiąt, a nawet kilkaset lat (ostatni w XVI wieku), to
przez całe dziesięciolecia i stulecia nie byłoby wiadomo, które decyzje papieskie są ważne
i ostateczne, a które zostaną w przyszłości podważone przez przyszły sobór. Nie byłoby
wiadomo kto jest ortodoksyjny, a kto heterodoksyjny; kto jest schizmatykiem, a kto
prawowitym biskupem (w razie kontrowersji). Kościół ogarnąłby chaos. 44 Nieład jest zaś

40
Dowody z Litery przedstawiają DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 41 -
53; DE SÉGUR, Le dogme de l’infallibilité [1870], [w:] Oeuvres..., 6: 230-242; DECHAMPS (1869)
58 - 61, 91 - 93; GUÉRANGER (1870a) 140 -145.
41
Dowody z Tradycji zob. DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 57 - 96, 153 -
228; DE SÉGUR, Le dogme de l’infallibilité [1870], [w:] Oeuvres..., 6: 245 - 259; DECHAMPS
(1869) 93 - 103; GUÉRANGER (1870a) 146 - 245.
42
DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 38.
43
GUÉRANGER (1870a) 36 - 37.
44
GUÉRANGER (1870a) 71 - 73, 136 - 137.
274 | P a g e
rzeczą najgorszą z możliwych, dlatego Guéranger wprowadza do katolickiej eklezjologii –
jak ujmuje to Hermann J. Pottmayer – „element decyzjonistyczny i absolutystyczny”, czyli
„suwerenność papieską w rozumieniu de Maistre’a”. 45 Gwoli ścisłości dodajmy, że
u samego Guérangera nie pojawia się polityczno-prawny termin suwerenność i analogię tę
wprowadza do jego myśli współczesny badacz. Termin ten jednak pojawia się expressis
verbis u Dechampsa,46 który zresztą powołuje się na wspomnianego de Maistre’a
bezustannie i cytuje w swoim dziele całe fragmentu z jego wielkiego dzieła O papieżu.47

Równocześnie ultramontanie nie uważają, aby Kościołowi konieczne do istnienia

były sobory powszechne zwoływane co kilka stuleci. „Kościół mógłby obejść się bez soboru
ekumenicznego” pisze Guéranger.48 Może się obejść nie tylko w praktyce, skoro w sposób
absolutny zarządza nim Ojciec Święty, ale także w pojęciu kanonicznym. W przeszłości
miało miejsce kilkanaście soborów i faktom tym trudno zaprzeczyć. Ale ich zwoływanie nie
wynikało z przyczyn kanonicznych, lecz praktycznych, czyli nie były konieczne. Papieże je
zwoływali, bowiem z rozmaitych praktycznych względów uważali to za korzystne dla
Kościoła. Zwoływali je, ale wcale nie musieli tak czynić. Biskupi Rzymu mogli zarządzać
Kościołem mocą jedynie własnego autorytetu. 49

Skąd taki pogląd? Podobnie jak Joseph de Maistre, tak i Guéranger uważa, że
sobory nie posiadają własnej mocy udzielonej im bezpośrednio przez Ducha Świętego,
którego zasadniczym narzędziem w formowaniu Magisterium jest Biskup Rzymu, a nie
zgromadzenie biskupów. Władza soborów nie jest samoistna, lecz jedynie delegowana przez
papieża. To on zwołuje sobór, który nie może być zwołany przez nikogo innego; to papież
przewodniczy soborowi i kieruje jego obradami osobiście lub przez swoich legatów; to on
wreszcie konfirmuje wszystkie postanowienia soborowe, które bez tego potwierdzenia są
nieważne. Wszystkie prawa takiego zgromadzenia pochodzą z delegacji suwerena
eklezjalnego. Co więcej, Biskup Rzymu może konfirmować postanowienia nie tylko soboru
ekumenicznego, ale każdego zgromadzenia duchownych, np. synodu narodowego. Jeśli
zostaną one konfirmowane to nabywają statusu konstytucji lub deklaracji soboru
ekumenicznego. Czyli to papież decyduje, które zgromadzenie jest soborem i które jego
uchwały są nieomylne. Moc tychże uchwał, deklaracji czy konstytucji wynika wyłącznie
z decyzji papieskiej. Czyli sobór nie ma własnej nieomylności i posługuje się tylko tą, która
została mu udzielona przez Ojca Świętego. 50

Wreszcie kwestie natury zarządczej łączą się z problemem walki ze światem

nowożytnej kultury i filozofii. Dechamps pisząc, że Sobór Watykański I zajmie się kwestią

45
POTTMEYER (1975) 93, 95.
46
DECHAMPS (1869) 105 - 107.
47
Akcentuje ten problem POTTMEYER (1975) 112 - 113. Tamże cytaty z korespondencji
Dechampsa, w których widać inspiracje sabaudzkim ultramontaninem.
48
GUÉRANGER (1870a) 45.
49
GUÉRANGER (1870a) 45, 67, 283-84; DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres...,
3: 193.
50
DECHAMPS (1869) 64 - 65, 138-39; GUÉRANGER (1870a) 46n., 82-83; DE SÉGUR (1894) 10 -
11.
275 | P a g e
nieomylności papieskiej zauważa, że kwestia ta pojawia się w kontekście zmagań
z cechującą współczesny świat „apostazją”.51 Ze stwierdzenia tego wynika, że pontyfikalna
nieomylność jest koniecznym narzędziem nie tylko zaprowadzenia porządku w samym
Kościele, ale także w świecie dotychczas katolickim, który właśnie – dosłownie na oczach
kontrrewolucyjnych ultramontanów – przechodził gwałtowną laicyzację, a jej wyrazem były
liberalne rewolucje. Dechamps przeciwstawia takie terminy jak nieomylność i pewność -
których nosicielem jest Kościół katolicki - nowoczesnemu światu, gdzie panują zasady
wolności indywidualnych poszukiwań (libre examen) i wolności sumienia, gdzie nie ma już
żadnej niepodważalnej prawdy i pozostały tylko indywidualne opinie.52

2. Problem ewolucji dogmatów i nieomylności papieskiej

W połowie XIX wieku na mapie teologicznej świata dominowała jezuicka Szkoła

Rzymska, której mistrzowie przygotowywali teologiczne i eklezjalne koncepcje dla Piusa
IX i Soboru Watykańskiego I. To tutaj było centrum katolickiego ultramontanizmu, gdzie
popularyzującej się idei dawano podstawy w Literze, a przede wszystkim w Tradycji
katolickiej.53 Niestety, związki i wpływy pomiędzy Szkołą Rzymską a francuskim
ultramontanizmem nie zostały po dziś dzień zbadane i trudno jednoznacznie orzec jak i na
ile był on inspirowany przez papieskich jezuitów, acz wpływy takie z pewnością istniały.

Nasze bardzo wstępne badania w tej materii wykazały, że pewne związki nie mogą
budzić wątpliwości. Dechamps i Ségur byli pod wpływami Szkoły Rzymskiej i związek ten
datuje się przynajmniej od ich wizyt w Italii. Udało się to nam potwierdzić za pomocą kilku
przykładów związanych z tym drugim hierarchą katolickim:
1/ Gdy w 1869 roku jeden z traktatów Ségura na temat łaski trafił na Indeks to
duchowny poprosił jezuitę Klemensa Schradera o jego korektę tak, aby zawarta w nim
nauka w następnym wydaniu była w pełni zgodna z ortodoksją.54
2/ W Ségurowskiej rozprawce Papież (Le Souverain-Pontife, 1863), w ostatnim
akapicie krótkiego wstępu mamy wzmiankę wskazującą na taki związek, gdyż autor
deklaruje, że w pracy tej „przepisał z dokładną wiernością nauczanie szkół rzymskich (des
écoles romaines) na temat dogmatu o papieżu”. 55 Liczba mnoga w tym przypadku niczego
nie dowodzi w sposób negatywny, bowiem termin Szkoła Rzymska powstał dopiero w XX
wieku i Ségur miał na myśli teologów pracujących w Rzymie, a tymi byli właśnie
wspomniani jezuici.
2/ W innej pracy, pisanej dla katolickiej młodzieży, duchowny zaleca do dalszej
lektury pracę Protestantyzm i reguły wiary (Le Protestantisme et la règle de foi, wyd.
fr. 1854) jezuity włoskiego Giovanniego Perrone. 56

51
DECHAMPS (1869) 11 - 12.
52
DECHAMPS (1869) 17 - 27.
53
Na temat Szkoły Rzymskiej zob. WIELOMSKI (2009b); WIELOMSKI (2013, 2014).
54
DE HEDOUVILLE (1957) 317 - 319.
55
DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 31.
56
DE SÉGUR (2003) 123.
276 | P a g e
 W przypadku innych przywoływanych w tym rozdziale autorów sprawa jest już
mniej oczywista, gdyż brak odwołań imiennych do pisarzy jezuickich ze Szkoły Rzymskiej,
acz na związki takie wiele wskazuje:
1/ Magistralna rozprawa Guérangera została napisana z pozycji zbliżonych do
Szkoły Rzymskiej, choć żaden z jej autorów nie jest tutaj cytowany, dlatego trudno
jednoznacznie orzec czy i na ile francuski duchowny znał współczesne mu koncepcje
rzymskie. Brak odniesień można stosunkowo łatwo wytłumaczyć tym, że preferując
argumentację z Tradycji, benedyktyn bardzo chętnie cytował dokumenty i teksty klasyczne,
a pomijał odwołania do autorów współczesnych.
2/ Również bardzo zbliżony do teologii Szkoły Rzymskiej Dechamps nigdy nie
przywołuje ani Giovanniego Perronego, ani Johannesa Franzelina zadowalając się
powoływaniem na klasycznych scholastyków i neoscholastyków (św. Tomasz z Akwinu,
R. Bellarmin, F. Suarez), Alfonsa Muzzarelliego, Mauro Cappellariego i – szczególnie
często - de Maistre’a. Są to ci sami mistrzowie na których powołują się rzymscy jezuici.

Te zbieżności można zinterpretować dwojako. Być może chodzi tylko o te same, co

w przypadku jezuitów, inspiracje scholastyczne i neoscholastyczne, bowiem w kwestii
nieomylności papieskiej Guéranger powołuje się na św. Tomasza z Akwinu (szczególnie na
słynny fragment o ustalaniu symboli przez papieża z Sumy teologicznej II, II, 1, 10, który
przytacza w całości), Bellarmina i Suareza. 57 Z drugiej strony wydaje się wprost
nieprawdopodobne, aby pisarze kościelni nie znali najnowszej i najbardziej szacownej
w swojej epoce literatury teologicznej i eklezjologicznej. Należy przypuszczać, że autorzy
jezuiccy byli Francuzom bardzo dobrze znani i jeśli ci ostatni – poza Ségurem – nie
cytowali ich, to zapożyczali od nich koncepcje, motywy, argumenty z Litery i z Tradycji.

Wpływ teologii jezuickiej wydaje się być szczególnie mocno widoczny u Prospera
Guérangera w jego koncepcji postępu dogmatycznego. Benedyktyn rozróżnia dwa rodzaje
dogmatów: 1/ wynikłe bezpośrednio z zachowanego w formie pisemnej dla potomnych
Objawienia (Nowy Testament); 2/ ustalone i zdefiniowane w późniejszym okresie przez
Kościół, w wyniku pogłębionej refleksji teologicznej na podstawie Litery lub Tradycji.
Francuski teolog pisze:
wszystkie prawdy objawione zostały powierzone Kościołowi na samym początku;
tyle, że jedne zostały zaproponowane wyraziście (explicitement), do wierzenia od samego
początku, podczas gdy inne, chociaż zawarte w ukryciu (impicitement) w tych pierwszych,
ujawniły się dopiero po upływie czasu, za pomocą wyrazistych definicji uczynionych przez
Kościół z asystencją Ducha Świętego, za pomocą którego jest on nieomylny.58

Ultramontanie francuscy, podobnie jak pisarze jezuiccy, twierdzą, że dogmaty

rozwijają się ze stadium pierwotnego (implicite), gdy się o nich rozprawia i dyskutuje na

57
GUÉRANGER (1870a) 220 - 226; DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 54,
249 - 250. Na temat roli fragmentu II, II, 1, 10 a problemu nieomylności papieża u Akwinaty zob. np
CONGAR (1974) 81 - 105; HORST (1978) 7 - 23. Na temat problemu nieomylności papieskiej
u neoscholastyków zob. np. VARGAS-MACHUCA (1967) 92n., 124n., 169n., 189n., 269-70; BELDA
PLANS (1978) 519 - 580; HORST (1978); RICHARDT (2004) 193 - 196; 380 - 404.
58
GUÉRANGER (1870a) 32.
277 | P a g e
podstawie danych z Litery lub Tradycji, do etapu teologicznej pewności, a wtedy są
dogmatyzowane przez sobór lub papieża, stając się oficjalnym wyznaniem wiary, czyli
Magisterium kościelnym (explicite).59 Guéranger pisze:
Kiedy jakaś prawda dojrzewa do definicji, to wtedy gdy można o niej rzec ‘quod
semper, quod ubique, quod ab omnibus’; ponieważ była zawsze obecna przynajmniej
w sposób ukryty (implicitement) w myśli i wierze Kościoła, który nauczał jej w innych
prawdach zadeklarowanych w sposób bezpośredni (explicitement). Tak więc, na przykład,
Kościół od początku powtarzał za św. Janem ‘A słowo stało się ciałem’, podczas gdy Sobór
w Efezie zadeklarował, że Człowieka-Boga należy uznać w jednej i tej samej osobie.
W Chalcedonie, rozwijając tę tajemnicę, nauczano wiernych, że Osoba w którą wcieliło się
Słowo miała dwie natury, Boską i ludzką. W Konstantynopolu zadekretowano, że w Jezusie
Chrystusie uznajemy podwójną wolę i podwójne akty.60

Ultramontanie przekonują, że asystencja Ducha Świętego powoduje, że rozwój

dogmatyczny nie ma charakteru przypadkowego, ale teleologiczny (celowy), czyli jest to
„rozwój w jedności, ruch w określonym kierunku, marsz po drodze wyznaczonej przez
zasady”.61 Ta asystencja daje gwarancje, że Kościół nie popada w herezję definiując
dogmaty.62 Z kolei dla ludzi wskazówką, że definiują dogmaty słusznie jest przestrzeganie
zasad logiki i rozumowania wyznaczonych przez wielkich scholastyków. Ich metoda
badawcza w teologii nadal pozostaje aktualna. Guéranger chwali scholastykę jako metodę
nauk teologicznych:
Funkcja filozofii szkolnej w Kościele polega na pogłębianiu i sygnalizowaniu
związków jakie znajdują się pomiędzy prawdami w porządku objawionym. Są one
otrzymywane za pośrednictwem wiary, a ona (filozofia szkolna – A.W.) je kontroluje
z pełnym uszanowaniem dla źródeł z których te prawdy wynikają, czyli Pismo i Tradycję.
Metodą filozoficzną teologia najpierw naukowo określa, które dogmaty zostały dokładnie
objawione przez Boga. Zastanawia się nad bezpośrednimi konsekwencjami, które mogą
wynikać z zestawienia np. dwóch prawd objawionych, czy też z jednej prawdy objawionej,
która zestawiana jest z zasadami racjonalności. Działalność ta, pod czujnym okiem
Kościoła i w podporządkowaniu się jego autorytetowi, prowadzi teologię do tego, że daje
nam poszerzoną świadomość o różnych punktach doktryny Bożej. Daje nam to pomnożenie
pewnych zastosowań i rozwoju, przygotowując w ten sposób definicje, które Kościół
ustanowi, gdy nadejdzie ku temu odpowiedni czas. 63

Teleologiczne rozumienie Tradycji przydaje olbrzymie znaczenie stanowisku

samych teologów, których powszechna zgoda jest warunkiem kluczowym rozwoju
dogmatycznego. Pie wielkim doktorom scholastycznym przyznaje „tę samą rangę co

59
GUÉRANGER (1870a) 2, 129 - 132.
60
GUÉRANGER (1870a) 130.
61
DECHAMPS (1869) 15 - 16.
62
GUÉRANGER (1870a) 129 - 135, 263; DE SEGUR, Le Pape est infaillible [1870], [w:] Oeuvres...,
6: 186; DE SÉGUR, Le dogme de l’infallibilité [1870], [w:] Oeuvres..., 6: 219, 222, 268, 286, 290;
PIE, Lettre pastorale annonçant l’élection de N.S.P. le pape Léon XIII et Mandement pour le carême
[1878], [w:] Oeuvres..., 9: 613 - 617.
63
GUÉRANGER (1870a) 220 - 221.
278 | P a g e
apostołom i ewangelistom”.64 Tak też jest w przypadku papieskiej nieomylności. Guéranger
pisze:
Jest w Kościele szkoła doktorów, złożona ze wszystkich doktorów ortodoksyjnych,
bez różnicy rasy pochodzenia i kraju. Ich całość tworzy jedno ze ‘źródeł teologicznych’. (...)
Jest rzeczą pewną, że gdybyśmy skompletowali bibliotekę zawierającą dzieła teologów ze
wszystkich krajów, którzy wypowiadali się na tematy poruszane przez Biskupa Sury w jego
książce, to autorzy podtrzymujący tezy gallikańskie stanowiliby nie więcej niż trzy procent
całości.65

Dogmaty wynikłe nie bezpośrednio z Litery biblijnej, lecz z Tradycji

i zdefiniowane w kolejnych stuleciach przez Magisterium, ultramontanie określają mianem
„dogmatów wiary teologicznej” (les dogmes de foi théologique) lub jako „wiarę eklezjalną”
(la foi ecclésiastique).66 Równocześnie uznają, że mają one charakter historyczny, gdyż
jakkolwiek wyrażają prawdy uniwersalne w czasie i przestrzeni, to zostały odkryte przez
teologów w procesie dziejowym. Co więcej, nadal są odkrywane, czego świadectwem jest
ustanowienie przez Piusa IX dogmatu o Niepokalanym Poczęciu (1854) i zbliżająca się –
czego spodziewali się francuscy teologowie – dogmatyzacja papieskiej nieomylności, która
zapewne będzie miała miejsce na zbierającym się w Rzymie soborze. Nowy dogmat
papieski będzie stanowić pokłosie nie tylko rozwoju teologicznego, ale i wielkich wydarzeń
dziejowych, szczególnie Konkordatu Napoleońskiego (1801), który – zresztą wbrew woli
cesarza - utrwalił ideę papieskiego prymatu w Kościele, skoro papieżowi przyznano
kompetencję odwoływania biskupów. W ten sposób, jednym aktem prawnym, Ojciec
Święty stał się „źródłem episkopatu”.67

Jakkolwiek nieomylność nie została jeszcze ujęta w sposób dogmatyczny, to sama

zasada nieomylności nie ma charakteru historycznego, lecz meta-historyczny. Przecież już
pierwsi papieże nieomylnie definiowali i rozstrzygali: św. Klemens potępił herezję
ebionitów; św. papież Hygin wykluczył z Kościoła heretyków Tertuliana, Euzebiusza
i Walentyna z Egiptu; św. papież Anicet to samo zrobił z Marcjonem; św. papież
Eleuteriusz potępił błędy montanistów itd.68 Nieomylność dogmatyczna Biskupa Rzymu
była więc znana od zawsze. Tyle, że przez długi czas dogmat o nieomylności miał charakter
implicite – wszyscy wiedzieli, że papież jest nieomylny, ale nikt tego nie definiował, gdyż
nie było takiej potrzeby. Guéranger pisze:
Co do praw Ojca Świętego, to znajdujemy je od samego początku w Kościele, tyle,
że ani papieże, ani sobory nie myślały o tym, aby to dosłownie definiować, aż do schizmy

64
PIE, Lettre pastorale ordonnant les prières prescrites par N.S.P. le pape avec indulgence en forme
de Jubilé, et promulguant le décret qui atribbue à Saint Hilaire de Poitiers le titre de Docteur de
l’Eglise universelle [1851], [w:] Oeuvres..., 1: 466.
65
GUÉRANGER (1870a) 10.
66
GUÉRANGER (1870a) 1; DECHAMPS (1869) 149.
67
DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 258; GUÉRANGER (1870a) 7, 228.
O problemie zob. WIELOMSKI (2009a) 405 - 428.
68
GUÉRANGER (1870a) 147.
279 | P a g e
Greków, która dokonała się w XI wieku, a opierała się na negacji praw danych św. Piotrowi
i jego sukcesorom.69

Dopiero w czasie zmagań z Wielką Schizmą Wschodnią „Lyon II i Sobór we

Florencji, w wyrazistych stwierdzeniach, formułują doktrynę katolicką o monarchii
papieskiej”.70 O ile Guéranger uważa spory z Bizancjum za moment, gdy nastąpiła
konieczność sformułowania praw papieża w Kościele, to Ségur za taki moment uważa
dopiero polemiki z Marcinem Lutrem i reformatorami, którzy zakwestionowali prymat
i nieomylność papieża w Kościele Zachodnim.71

Za nieomylne potępienia doktrynalne francuscy ultramontanie uważają min.: bullę

Leona X Exsurge Domine punktującą błędy Lutra (1520); potępienie doktryn Bajusa przez
Piusa V (1567); potępiającą jansenizm bullę Unigenitus Klemensa XI (1713); odrzucającą
uchwały tzw. małego soboru w Pistoi encyklikę Piusa VI Auctorem fidei (1794); punktującą
liberalizm Mirari vos (1832) Grzegorza XVI; encyklikę Quanta cura (1864) Piusa IX
potępiającą błędy racjonalizmu (wraz z Syllabusem).72 Co istotne, wszystkie te wymienione
potępienia były dziełem samych papieży i nie były konsultowane z soborem, episkopatami,
dowodząc tym samym powszechnego uznania nieomylności samego papieża, bez
konsultacji z kimkolwiek.

Już w przededniu otwarcia Soboru Watykańskiego I Prosper Guéranger uważa

sprawę papieskiej nieomylności za przesądzoną, a to z tej racji, że Biskup Rzymu nie tylko
nieomylnie definiuje i rozstrzyga (patrz przykłady powyżej), ale i dlatego, że czyni to
wprost mocą personalnej decyzji. Ultramontanie ustawicznie podają w tym miejscu jeden
i ten sam dowód: osobiste ustanowienie przez Piusa IX dogmatu o Niepokalanym
Poczęciu.73 Polemizując z Maretem, Guéranger pisze:
nieomylność papieska opiera się na wewnętrznym odczuciu Kościoła od pierwszych
stuleci. Została potwierdzona przez ustawiczną praktykę, więc definicja jest dostatecznie
przygotowana i nie przedstawia żadnych problemów teologicznych (...) Papież zbyt wielką
ma reputację, że jest nieomylny, aby takim nie był.74

Victor Dechamps dowodzi, że orzeczenie przez Sobór Watykański I papieskiej

nieomylności jest nie tyle ustanowieniem jakiegoś nowego dogmatu, co raczej
potwierdzeniem explicite tego, co od zawsze było wiadome jako implicite:
jeśli sobór powszechny zdefiniuje nieomylność Stolicy Apostolskiej w materiach
wiary, to nie objawi nowej prawdy, ‘nie wymyśli nowego dogmatu’, ale zdefiniuje
dogmatycznie ‘wiarę tak samo starą i tak samo katolicką jak sam Kościół.’75

69
GUÉRANGER (1870a) 33.
70
GUÉRANGER (1870a) 33.
71
DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 87 - 88.
72
GUÉRANGER (1870a) 37, 151 - 153.
73
DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 255 - 256; DE SÉGUR, Le dogme de
l’infallibilité [1870], [w:] Oeuvres..., 6: 259 - 260; DECHAMPS (1869) 138 - 139.
74
GUÉRANGER (1870a) 251, 257.
75
DECHAMPS (1869) 11.
280 | P a g e
 Ultramontańska koncepcja rozwoju dogmatycznego powoduje, że Tradycja
katolicka jest stawiana na tym samym poziomie znaczenia jak Litera biblijna. Guéranger bez
wahania uznaje równą wartość obydwu źródeł teologicznych: „Tradycja jest Słowem Boga,
tak jak Pismo”.76

No i na koniec musimy przytoczyć argument dla ultramontanów rozstrzygający.

Teologowie ci twierdzą, że implicite Biskupi Rzymu od zawsze, od samego św. Piotra, byli
nieomylni, a przywilej ten uzyskał już św. Piotr od samego Jezusa Chrystusa, który
podyktował Kościołowi ustrój monarchiczny. 77 Z kolei zasady „konstytucji Kościoła są
obiektem wiary”78 i stanowią, że skoro biskupi są następcami apostołów, to są zobowiązani
papieżowi takie same posłuszeństwo, do jakiego apostołowie byli zobowiązani wobec
Chrystusa. Zauważmy, że z rozumowania tego wynika, że papieże nie są następcami św.
Piotra, lecz samego Chrystusa. Jeszcze mocniej wyraża to Ségur, który uważa, że „papież
jest, poprzez adopcję, drugim Chrystusem, reprezentantem tego pierwszego” (Souverain-
Pontife par adaption, le second Christ, représentant du premier).79 Gdzie indziej pisze, że
papież to „żywa personifikacja” Chrystusa, jak też cytuje z zachwytem swoją rozmowę
z pewnym włoskim dzieckiem, które na pytanie kim jest papież? Odpowiedziało mu, że
„papież jest Chrystusem na ziemi” (il Papa è Cristo in terra). Pozwala mu to stwierdzić, że
„po Świętym Sakramencie nie ma niczego bardziej Boskiego na ziemi niż papież”, gdyż
Biskup Rzymu jest „hipostazą” Boga.80

3. Przeciwko koncyliaryzmowi i gallikanizmowi

Przyjmując wypracowaną przez Szkołę Rzymską koncepcję ewolucyjnej Tradycji

katolickiej, ultramontanie muszą wyeliminować z jej teleologicznego rozwoju
dogmatycznego te elementy, które zaprzeczają ich tezie, że Biskupi Rzymu cieszą się
przywilejem nieomylnego definiowania i rozstrzygania. Innymi słowy, muszą dokonać
kompleksowej delegitymizacji tradycji koncyliarystycznej i gallikańskiej, uznając idee tych
kierunków za błędne eklezjologicznie lub wręcz za heretyckie. Muszą więc dokonać rzeczy
dla swoich eklezjalnych przeciwników trudnej do zaakceptowania, a mianowicie uznać całą
francuską gallikańską eklezjologię od XVI wieku, na czele z Jacquesem Bossuetem, za błąd
ocierający się o herezję. Dla znanego nam już Mareta to pomysł przerażający. 81

76
GUÉRANGER (1870a) 138. Równoprawność tych źródeł teologicznych podkreśla V.A. Dechamps:
DECHAMPS (1869) 30 - 31, 37, 54, 86.
77
DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 63, 155n.; DECHAMPS (1869) 73 -
74.
78
GUÉRANGER (1870a) 59.
79
DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 43.
80
DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 233, 236, 319.
81
MARET (1869) 1: XXVI.
281 | P a g e
 Po pierwsze, francuscy ultramontanie muszą rozprawić się z koncyliarystyczną
tradycją soborów w Konstancji i Bazylei z XV wieku. 82 Oficjalna historiografia kościelna
uznaje dziś ekumeniczność obydwu tych soborów, ale rzadko obecnie pamiętamy, że
jednoznaczne uznanie ich ekumeniczności nastąpiło dopiero w obliczu rewolucji jaką był
Sobór Watykański II - czyli w latach sześćdziesiątych XX wieku, gdy zapanowała moda na
kolegialność - i to z zastrzeżeniem, że dokumentacja tych dwóch soborów winna być
traktowana jako dokumenty prawa kanonicznego, a nie teologiczne. 83

W XIX wieku zdania w tej kwestii były mocno podzielone: ekumeniczność

uznawali przeciwnicy papalizmu, czyli liberałowie katoliccy, gallikanie i koncyliaryści;
ultramontanie ekumeniczność tę negowali, powołując się na bardzo poważne zastrzeżenia
związane ze zwołaniem i celami soborów, a przede wszystkim wiążące się z dosyć
dziwacznym składem osobowym ojców soborowych: 1/ w Bazylei funkcjonowała zasada
głosowania narodami zamiast głowami; 2/ tamże ok. 85-95% uczestników stanowili ci
dokooptowani przez biskupów, gdy samych biskupów nigdy nie było na posiedzeniach
więcej niż 40; 3/ w Soborze w Konstancji uczestniczyło w sumie 2.000 osób, z czego jednak
tylko ok. 10% stanowili biskupi.84 Fakt, że ok. 90% uczestników tych soborów nie była
biskupami w oczach ultramontanów czynił z nich zgromadzenia duchownych i świeckich,
a nie sobory w pełnym rozumieniu tego terminu. Było to jednak zgodne z zasadami
piętnastowiecznego koncyliaryzmu, który głosił, że władzę w Kościele sprawuje nie papież,
nie biskupi, ale „lud chrześcijański”. 85

Prosper Guéranger, podobnie jak wszyscy ówcześni autorzy ultramontańscy, nie

uznaje koncyliarystycznych soborów za prawowite. O Bazylei pisze z pogardą, że był to
„pseudo-sobór” (ce pseudo-concile), na którym panoszyły się „idee anarchistyczne” i gdzie
„nigdy nie było więcej niż dwudziestu biskupów”; z kolei Konstancja to „pełne tumultu
zgromadzenie osiemnastu tysięcy osób, gdzie głosowano narodami”. 86 Co gorsza,
zgromadzeni na tych soborach koncyliaryści „popełnili śmieszny i zbrodniczy zamach
usiłując zdjąć papieża i obrać nowego”.87 Obserwacje te pozwalają mu odmówić
prawowitości soborom w Konstancji i Bazylei, a więc i ich antypapieskim dokumentom,
które ewidentnie stały w sprzeczności z koncepcjami rozwoju dogmatu o papieskim
prymacie i nieomylności.88

82
Na temat idei koncyliarystycznych tych soborów zob. np. DE LA BROSSE (1965) 297 - 309;
BLACK (1970) 7 - 52.
83
SCHATZ (2002) 141 - 144.
84
SCHATZ (2002) 130, 146.
85
BLACK (1970) 26n.
86
GUÉRANGER (1870a) 5 - 6.
87
GUÉRANGER (1870a) 6, 123.
88
Warto zauważyć problemy jakie ma K. Schatz, który ukazuje historyczny rozwój dogmatu o
papieskiej nieomylności, uznając równocześnie Konstancję i Bazyleę [SCHATZ (2004) 162 - 172].
Sobory te omawia także V.A. Dechamps: DECHAMPS (1869) 178 - 190. L-G. de Ségur nie poświęca
temu problemowi tyle miejsca, gdyż uważa, że uchwały tych soborów należy uznawać za historyczne,
czyli ważne tylko w tym krytycznym dla Kościoła okresie, gdy było równocześnie 2 czy nawet 3
antypapieży. Miałyby nie być wiążące po przywróceniu władzy prawowitemu papieżowi – zob. DE
SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 222-26.
282 | P a g e
 Po drugie, ultramontanie muszą rozprawić się z gallikanizmem, która to tradycja
była nad Sekwaną silniejsza niż koncyliaryzm – argumenty koncyliarystyczne zwykle
stanowiły jedynie eklezjalne uzasadnienie praktyki gallikanizmu, legitymizując narodowy
i nie-rzymski charakter francuskiego Kościoła. Ultramontanie dowodzą, że gallikanizm
wcale nie jest żadną historyczną francuską eklezjologią, jak próbują go przedstawiać jego
zwolennicy, lecz wymysłem nowoczesnym, a więc religijnym nowatorstwem. Ségur
i Dechamps pieczołowicie przytaczają liczne świadectwa starożytnego i średniowiecznego
Kościoła w Galii i Francji wskazujące, że uznawał on za aksjomat bezwzględną podległość
Rzymowi i nie znał żadnych regionalnych wolności gallikańskich. Działo się tak aż do
połowy XVII wieku, gdy monarchowie podporządkowali sobie miejscowy Kościół
mianując jego biskupów spośród powolnych sobie duchownych. 89 Guéranger dowodzi, że
„od XIII do początku XIV wieku Uniwersytet Paryski nie nauczał innych doktryn odnośnie
praw papieża niźli te, których nauczał w tym mieście św. Tomasz z Akwinu”. 90 Nawet tak
zajadły krytyk władzy papieskiej jak Biskup Tuluzy Pierre de Marca przyznawał wtenczas
(ze smutkiem), że Sorbona jest jedynym katolickim uniwersytetem, który nie uznaje
papieskiej nieomylności.

Część ultramontanów francuskich (Guéranger) twierdzi, że to w sumie nie

gallikanie-regaliści – tacy jak Bossuet - zazdrośnie broniący suwerenności Ludwika XIV są
odpowiedzialni za popularyzację tez antypapieskich, lecz janseniści, którzy zanegowali
papieskie nieomylność i prymat przy okazji sporu o bullę Unigenitus (1713). Nie zgadza się
z tym poglądem Ségur, który uważa, że atak na papieża wyszedł najpierw z kręgów
dworskich, dążących do nadmiernego wywyższenia władzy monarszej, gdy janseniści
wykorzystali ten motyw później we własnych intrygach. 91 Dlatego Ségur przeprowadza
druzgocącą krytykę Bossueta jako autora tekstu Deklaracji z 1682 roku. 92

Generalnie ultramontanie nie wahają się określać Ludwika XIV mianem

„despoty”,93 za czasów którego pojawiła się absurdalna koncepcja króla jako „biskupa
zewnętrznego” (l’évêque du dehors),94 co było teologicznym uzasadnieniem etatystycznych
interwencji w życie Kościoła. Częstotliwość przywoływania tego określenia i towarzyszący
jej kpiarski i ironiczny ton wskazują, że była to formuła irytująca Guérangera, uznawana
przezeń za zgodne dzieło „niewiernych teologów” i „usłużnych prawników”, którzy
opracowali teoretycznie „obrzydliwy system wyższości państwa nad Kościołem”, uznając
„władców za rodzaj emanacji siły duchowej”.95 Doprowadziło to Kościół do „jarzma

89
DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 98-120; DECHAMPS (1869) 123n.
90
GUÉRANGER (1870a) 10.
91
DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 120 - 126; DE SÉGUR, Le dogme de
l’infallibilité [1870], [w:] Oeuvres..., 6: 257 - 258.
92
DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 131 - 134; DE SÉGUR, Le dogme de
l’infallibilité [1870], [w:] Oeuvres..., 6: 280 - 284.
93
GUÉRANGER (1887a) 129.
94
GUÉRANGER (1887a) 124; GUÉRANGER (1887c) 185, 286, 288, 324, 341. Wedle doktryny
gallikańskiej „biskup zewnętrzny” to monarcha, który formalnie nie będąc biskupem otacza opieką
Kościół. Sam nie posiada jakiejkolwiek mocy sakramentalnej. Zob szerzej na ten temat np. BOUSSET
(1828) 111; PROMPSAULT (1849) 348.
95
GUÉRANGER (1887c) 179 - 181.
283 | P a g e
niewoli”, a jego panem stał się król Francji panujący nad Kościołem niczym cesarz
bizantyjski lub orientalny „mufti”. 96

Ultramontanie są zgodni, że to janseniści wymyślili formułę apelowania do

przyszłego soboru od nieomylnych decyzji papieskich; to oni też wymyślili, że sobór musi
zatwierdzać papieskie rozstrzygnięcia i definicje jednogłośnie. Ten ostatni pomysł wynikał
z faktu, że Unigenitus został zaakceptowany (biernie) przez wszystkie episkopaty za
wyjątkiem czterech francuskich biskupów (tzw. apelanci, czyli apelujący do kolejnego
soboru). Wymyślenie formuły jednogłośności dawało pewność, że zawsze znajdzie się
choćby jeden biskup, który zablokuje swoim vetem potępienie jansenizmu. 97 Prawda była
dla jansenistów mocno nieprzyjemna i Guéranger ujmuje ją następująco:
Za każdym razem gdy osąd apostolski został wydany, ‘sprawa była skończona’. (...)
Kiedy ‘sprawa jest skończona’, to dla dzieci Kościoła jest właśnie skończona. Heretycy nie
akceptują końca sprawy, i właśnie dlatego są heretykami. 98

Ultramontanie zaznaczają, że pierwszym znaczącym dokumentem gallikańskim

była sławetna Deklaracja z 1682 roku, będąca pierwszym legalnie przyjętym przez francuski
episkopat dokumentem odrzucającym wprost nieomylność papieską i pozwalającym
apelować do soboru powszechnego. Co więcej, Deklaracja uznawała legitymowalność
Soboru w Konstancji, choć papieże miana takiego mu odmawiali, czyli biskupi gallikańscy
uzurpowali sobie pontyfikalne prawo do decydowania o nieomylności i ekumeniczności
soboru, co także było prerogatywą Biskupa Rzymu. Zdaniem Ségura i Guérangera, aż do
1682 roku podobne koncepcje miały być właściwie nieznane tak na Sorbonie, jak
i w episkopacie. Ten akurat pogląd budzić musi uzasadnione wątpliwości współczesnego
badacza.99

96
GUÉRANGER (1887c) 183, 186.
97
GUÉRANGER (1870a) 76 - 77, 286 - 287. Na Soborze Watykańskim I pomysł ten podniosła
antypapieska Mniejszość. W jej imieniu wniosek taki zgłosił Ketteler [MANSI (1925) k. 29]. Szerzej
na ten temat zob. SCHATZ (1993) 173 - 177. Pośród tradycjonalistów w okresie Soboru
Watykańskiego I idea jednomyślności, jako pochodząca z tradycji jansenistycznej i w praktyce
uniemożliwiająca podjęcie jakiejkolwiek uchwały, wzbudzała liczne sprzeciwy – zob. np. ZINELLI
(1870); STECCANELLA (1870); ANONIM (1870); PERRONE (1874). Faktycznie francuscy
janseniści odwoływali się do tej idei niezwykle często – zob. np. DE LA BORDE (1714) 78, 93 - 94;
LE GROS (1716) 318 - 319, 336 - 337, 343 - 344, 395 - 396, 476n, 510 - 511; MEY, MAULTROT
(1752) 176, 481n., 507n, 610, 633. Zob. na temat tej zasady i soborowej dyskusji na jej temat
SIEBEN (1992) 192 - 229.
98
GUÉRANGER (1870a) 153. Tamże 8 błędnych tez jansenistów nt. nieomylności papieża (226 -
227). Formuła „sprawa jest skończona“ to aluzja do znanej formuły przypisywanej św. Augustynowi
Roma locuta, causa finita.
99
P. Guéranger i L-G. de Ségur pomijają tu problem Konkordatu Bolońskiego (1516) i postępującej
w jego wyniku etatyzacji episkopatu, jak również działalność radykalnych gallikanów na Sorbonie,
m.in. E. Richera [zob. WIELOMSKI (2009a) 41 - 58, 95 - 102]. Zresztą w innej pracy P. Guérangera
znajdujemy pogląd zaprzeczający tej tezie, a mianowicie stwierdzenie, że pomysł etatyzacji Kościoła
narodził się w czasie tzw. sporu o inwestyturę między cesarzem a papieżem [GUÉRANGER (1887c)
210 - 238], a krokiem w jego kierunku była Sankcja Pragmatyczna z Bourges z 1438 r.
[GUÉRANGER (1887c) 247 - 258]. W tej sytuacji Konkordat Boloński był jedynie uwieńczeniem
tego procesu, przy czym papieże zachowując konieczność konsekracji biskupów wywalczyli
zachowanie minimum niezależności przez Kościół [GUÉRANGER (1887c) 258 - 284]. Z poglądem
284 | P a g e
 Polemizując z datowaniem pojawienia się gallikanizmu w episkopacie i na
Sorbonie dopiero pod koniec XVII wieku, musimy uznać, że ultramontanie mają
z pewnością rację, iż pierwszym znaczącym dokumentem gallikańskim ze strony episkopatu
rzeczywiście jest Deklaracja z 1682 roku. Guéranger ma też rację stwierdzając, że źródłem
tej ostatniej nie były żadne idee eklezjologiczne, lecz czyste racje polityczne: „sześć
pamiętnych propozycji gallikańskich wynikało z rachub Ludwika XIV, który szukał broni
do niesprawiedliwej i brutalnej walki przeciwko Aleksandrowi VII”. 100 Dokładniej, to nawet
nie był pomysł króla, ale ministra finansów Colberta, który wpadł na pomysł, że od decyzji
papieskich episkopaty winny mieć prawo do odwoływania się do przyszłego soboru, co
oznaczało odświeżenie zapomnianych już po Trydencie idei koncyliarystycznych. Nic
dziwnego, dodają ultramontańscy autorzy, że Deklarację wielokrotnie potępiali papieże
Innocenty XI (1682), Aleksander VIII (1690), Pius VI (1794). Logiczne uwieńczenie
gallikanizmu Guéranger widzi w rewolucyjnej Konstytucji Cywilnej Kleru, która
zanegowała w ogóle zwierzchność papieską nad francuskim Kościołem, podporządkowując
ten ostatni państwu, tyle, że tym razem rewolucyjnemu. 101

Po trzecie, Prosper Guéranger demaskował eklezjologię gallikańską jako

upolitycznioną nie tylko za Ancien Régime’u, lecz także i w XIX wieku. Dlatego zarzuca
wprost Maretowi, że jego koncyliarystyczny gallikanizm sprowadza się do „nadania
Kościołowi konstytucji angielskiej”, z regularnie obradującym parlamentem-soborem, który
winien być zwoływany co dziesięć lat, czyli tak jak opisywały to dokumenty Soboru
z Konstancji.102 W sumie liberalni i gallikańscy katolicy próbują przemycić do wnętrza
Kościoła katolickiego zarodki liberalnej teorii politycznej i ustrojowej, „przyrównując
Kościół Jezusa Chrystusa do poziomu społeczeństw ludzkich, szukając w bieżącej polityce
powodu do zmiany, którą proponują wszczepić w Boże dzieło”. 103 Przy takim spojrzeniu
wspólnota eklezjalna zaczyna być postrzegana w kategoriach „rządu konstytucyjnego”,
wraz z jego logiką „opozycji” i kampanii prasowych przeciwko rządom „arbitralnym”. 104 Po
powyższych utyskiwaniach na liberalizm znajdujemy taki oto Guérangerowy fragment na
temat rzekomego liberalnego postępu:
jest dla nich zdobyczą, gdy nie postrzega się więcej władzy politycznej
w społeczeństwie ludzkim jako emanującej z góry w dół, że nie uznaje się władzy
monarchicznej jak tylko za cenę zasady reprezentacyjnej, która redukuje ją do niemocy tak
w dziele dobra jak i zła, iż zlikwidowano zasadę posłuszeństwa, pozwalając każdemu
indywiduum partycypować w suwerenności. 105

tym trudno się nam zgodzić, ponieważ na paryskiej Sorbonie potępienia teologów ultramontańskich
mnożyły się już od XV w. [BOSSUET (1845) 224 - 225]. Proces ten ulega przyśpieszeniu w XVII w.
W 1663 r., czyli 19 lat przed Deklaracją gallikańską, Sorbona oficjalnie odrzucający ultramontanizm
[MARTIMORT (1973) 62 - 66].
100
GUÉRANGER (1870a) 14.
101
GUÉRANGER (1870a) 6, 30. Na temat Konstytucji Cywilnej Kleru zob. WIELOMSKI (2009a)
175 - 187.
102
GUÉRANGER (1870a) 67.
103
GUÉRANGER (1870a) 69.
104
GUÉRANGER (1870a) 246.
105
GUÉRANGER (1870a) 273 - 274.
285 | P a g e
 W eklezjologii gallikańsko-liberalnej Biskup Rzymu przestaje być suwerenem
reprezentującym Jezusa Chrystusa, przeistaczając się w jeden z organów Kościoła, który
wypowiada się w imieniu całości i za zgodą tejże całości. W sumie próbuje się ograniczyć
władzę papieską do roli władzy wykonawczej w Kościele, przypisując władzę ustawodawczą
soborowi, który musi zatwierdzać papieskie dekrety z mocą ustawy.106 Tymczasem, dowodzi
Guéranger:
wiary Piotrowi nie może zbraknąć, ale nie z powodu wsparcia braci, ale dlatego, że
Jezus Chrystus prosił, aby mu jej nigdy nie zbrakło. (...) Papież nie otrzymał niczego od
Kościoła, św. Piotr niczego nie otrzymał od apostołów. Papież zajmuje miejsce Jezusa
Chrystusa. (...) Jest tylko jedna ważna rzecz, którą musimy wiedzieć: czy Chrystus zbudował
swój Kościół na jednym, czy na wielu?107

4. Zakres i wykonywanie nieomylności przez Biskupa Rzymu

Dla ultramontańskich radykałów Biskup Rzymu był autentycznym suwerenem

w Kościele. Katolik z orzeczeniami papieskimi nie dyskutuje, przyjmuje je z pokorą, nawet
jeśli sprzeciwiają się jego poglądom lub uderzają w osobiste interesy. Przykładami takiego
posłuszeństwa było, dla ultramontanów, zachowanie Fénelona, który, potępiony przez
papieża, natychmiast napisał książkę w której odwołał wszystkie swoje twierdzenia
i skrytykował własne idee, czy postawa Alfonsa de Liguoriego, który bez słowa sprzeciwu
zaakceptował jawnie niesprawiedliwą decyzję papieską o pozbawieniu go stanowisk
i wykluczeniu z zakonu, po czym nadal głosił papieską nieomylność. 108

Jednak postawa Fénelona i Liguoriego to przypadki skrajne i trudno było

oczekiwać, że staną się wzorem dla milionów, szczególnie zaś dla tych, którzy mogliby w
nich dostrzec przejawy papieskiego despotyzmu. Ustaliwszy ponad wszelką wątpliwość, że
Biskup Rzymu dzierży przywilej nieomylności, ultramontanie musieli ustalić prawowity
sposób wykonywania i zakres tego uprawnienia. Kwestia ta przed Soborem Watykańskim I,
jak i nawet po nim, budziła w Kościele liczne kontrowersje.

Po pierwsze, pojawiała się tu kwestia osobistej nieomylności. Problem ten

znajdował silne odzwierciedlenie w literaturze anty-ultramontańskiej, gdzie przyznawano
papieżowi nieomylność pod warunkiem uprzedniej akceptacji definicji lub rozstrzygnięcia
przez biskupów rozproszonych (każdy z osobna w formie pisemnej) lub zebranych na
soborze ekumenicznym. Propozycja ta faktycznie odbierała papieżowi nieomylność
i przyznawała ją ogółowi biskupów, pozostawiając Ojcu Świętemu jedynie inicjatywę
wystąpienia z propozycją przyjęcia nowego dogmatu lub kształtu rozstrzygnięcia
dogmatycznego. Guéranger słusznie wskazywał, że istotą tej propozycji jest przyznanie
nieomylności ogółowi biskupów kosztem Biskupa Rzymu. To nie papież nauczałby
biskupów, lecz biskupi nauczaliby papieża. Co więcej, gdyby ten ostatni zdefiniował

106
GUÉRANGER (1870a) 283.
107
GUÉRANGER (1870a) 78 - 79.
108
DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 293 - 312.
286 | P a g e
cokolwiek wbrew biskupom, to zwolennicy tej koncepcji głosili, że tym samym popadł
w herezję, można go więc osądzić i pozbawić urzędu.

Dla ultramontanów powyższe rozumowanie stanowiło próbę faktycznego

odwrócenia hierarchii kościelnej, której istotą jest idea, że tylko jeden jedyny Biskup
Rzymu otrzymuje jurysdykcję od Boga, a następnie udziela ją – czyli deleguje – innym
biskupom, którzy nie posiadają już jurysdykcji bezpośredniej, lecz pośrednią, co czyni
z nich jedynie papieskich pomocników i pełnomocników. Gdyby wszyscy hierarchowie
posiadali jurysdykcję bezpośrednią, to cieszyliby się charyzmą takiej samej nieomylności
jak sam papież. Skoro hierarchia w Kościele ma kształt piramidy, której źródłem jest stojący
na samym szczycie papież, to cała nieomylność biskupów (soboru, jak i w rozproszeniu)
pochodzić może wyłącznie od papieża. On jeden tylko posiada nieomylność osobistą.109
W radykalnej formule wyraża to Ségur pisząc:
„nieomylność (...) staje się opoką wszystkich nauk, regułą wszelkiej wiary,
lekarstwem na wszelkie błędy. (...) Święty Piotr, pierwszy Pasterz niezmienny w wierze,
potwierdza, wzmacnia swoich braci, podtrzymuje ich w walce, podnosi, kiedy upadną.110

Prosper Guéranger zdecydowanie odrzuca historyczne argumenty

koncyliarystów,111 że papieże Honoriusz i Liberiusz popadli w herezję i uznali twierdzenia
ariańskie. Guéranger nie zaprzecza, że być może wyznawali jakieś formuły ariańskie, ale
nigdy nie wypowiedzieli się w tej kwestii – zdaniem ultramontanina dzięki asystencji Ducha
Świętego - w formule bezwzględnej obowiązywalności, czyli tego, co dzisiaj określamy
mianem ex cathedra.112 Innymi słowy, nigdy w historii żaden Biskup Rzymu nie popadł
w herezję jako papież, a co najwyżej mógł się mylić jako doktor prywatny. Urząd Stolicy
Apostolskiej jest więc nieomylny, podczas gdy sprawujące go poszczególne osoby są
omylne.113

Wedle ultramontanów, nieomylny nie jest człowiek pełniący urząd Następcy Św.
Piotra i przywilej takiej nieomylności przysługuje tylko urzędowi. Należy więc starannie
rozróżnić, które wypowiedzi należą do urzędu, a które mają charakter prywatnych osądów
osoby urząd pełniącej. Problem ten był szczególnie ważny we Francji, gdy weźmiemy pod
uwagę, że tradycja gallikańska niezwykle chętnie dokonywała tego samego
przeciwstawienia, rozdzielając urząd (sede) od osoby urząd sprawującej (sedens).114
Ultramontanie przyjmują ten podział. Ségur dowodzi:

109
DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 192, 257; DE SÉGUR, Le dogme de
l’infallibilité [1870], [w:] Oeuvres..., 6: 287 - 291; GUÉRANGER (1870a) 61, 81, 85, 202, 271 - 272,
279.
110
DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 49.
111
Argumentację omawiają np. PLANNET (1912); HASLER (1977) 239 - 240, 283 - 288;
STOCKMEIER (1970) 109 - 130.
112
GUÉRANGER (1870a) 204. Na temat Liberiusza i Honoriusza zob. DE SÉGUR, Le Souverain-
Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 266 - 274; DE SÉGUR, Le dogme de l’infallibilité [1870], [w:]
Oeuvres..., 6: 273 - 277; DECHAMPS (1869) 112 - 122.
113
DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 278 - 279; GUÉRANGER (1870a)
116n.; DECHAMPS (1869) 88.
114
Zob. np. BOSSUET (1845) 352n.
287 | P a g e
 w św. Piotrze są dwie osoby: 1/ człowiek, święty, apostoł, męczennik; 2/ papież,
człowiek publiczny, Wikariusz Jezusa Chrystusa, Naczelnik Kościoła, papież. Jako człowiek,
jako osoba indywidualna, św. Piotr uległ i zmarł jak wszyscy święci, jak pozostali
apostołowie; jako papież i osoba publiczna, św. Piotr zawsze jest w Kościele. 115

Podział na osobę i urząd nie różni ultramontanów od gallikanów. Obydwa kierunki

różnią wyznaczniki pozwalające odróżnić wypowiedź papieża od wypowiedzi doktora
prywatnego. Gallikanie pozostawiali ten osąd samym wiernym (ew. duchowieństwu), co
zawsze pozwalało im uznać niewygodne dla siebie definicje i rozstrzygnięcia jako
pochodzące od doktora prywatnego i upierać się, że ogłoszone rozstrzygnięcie jest tylko
pontyfikalną opinią. Skoro literalnie każde papieskie rozstrzygnięcie można było nazwać
opinią, to stanowisko to czyniło z papieskiej nieomylności kompletną fikcję, gdyż Biskup
Rzymu teoretycznie był nieomylny, a w praktyce zawsze wypowiadał się jako osoba
prywatna, której autorytet był podważany. 116 Właśnie dlatego ultramontanie stali na
stanowisku, że pontyfikalne rozstrzygnięcie, aby móc je oddzielić od wypowiedzi
prywatnej, musi być jasno określone. Jako zwolennicy pontyfikalnej monarchii stali zaś na
stanowisku, że to sam papież oznacza kiedy mówi jako osoba, a kiedy wypowiada się
w charakterze nieomylnego urzędu, czyli ex cathedra.117 Guéranger pisze:
trzeba rozróżnić w papieżu doktora prywatnego wyrażającego osobiste uczucia od
solennych w formach uczuć Doktora Nieomylnego nauczającego wszystkich chrześcijan,
który przemawia z wysokości Stolca apostolskiego. Warunki aby uznać dekret papieski za
‘ex cathedra’ zostały znakomicie podsumowane, zgodnie z pamiątkami (Tradycją – A.W.)
przez Grzegorza XVI, w jego wspaniałym dziele ‘Il trionfo della santa Sede’.118
Innymi słowy, kontynuuje benedyktyn,
papież musi wypowiedzieć się aktem bezpośrednim do Kościoła, podkreślając
swoją intencję wypowiedzenia się w kwestii i żądając podporządkowania się w wierze,
uznając opinie przeciwne za herezje i rzucając anatemy przeciwko tym, którzy w przyszłości
będą je podtrzymywać. Terminologia może się zmieniać, ale takie są warunki, aby dekret
uznać za sformułowany ‘ex cathedra’.119

Francuscy ultramontanie uważają, że aby papieską decyzję można uznać za

rozstrzygnięcie pochodzące od urzędu, a nie od osoby, to musi być w niej jasno
sformułowane, że ma ona charakter ex cathedra, podobnie jak w konstytucjach soborowych,
gdzie jest mowa, że Kościół definiuje, stanowi i potępia przeciwne poglądy jako błędy.120
Dlatego, wskazują ultramontanie, wielu ludzi zupełnie błędnie rozumie termin nieomylność

115
DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 53. Podobnie DE SÉGUR, Quelques
mots sur Rome adressés aus soldats français en 1852 [1852], [w:] Oeuvres..., 2: 428 - 429; DE
SEGUR, Le Pape est infaillible [1870], [w:] Oeuvres..., 6: 191 - 192; DE SÉGUR, Le dogme de
l’infallibilité [1870], [w:] Oeuvres..., 6: 286, 290; DECHAMPS (1869) 87 - 88.
DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 230; DECHAMPS (1869) 131 - 132.
117
Pogląd taki prezentowali liczni ultramontańscy ojcowie na Soborze Watykański I – zob. MANSI
(1925) t. LI, k. 1001n, 1012-14, 1032, 1055; t. LII, k. 332. W literaturze zob. na ten temat np.
SCHMIDLIN (1934) 280; BETTI (1961) 629; THILS (1989) 221 - 222.
118
GUÉRANGER (1870a) 249.
119
GUÉRANGER (1870a) 250.
120
GUÉRANGER (1870a) 249; DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3: 241.
288 | P a g e
i niesłusznie obawiają się, że po dogmatyzacji pontyfikalnej nieomylności każda papieska
publiczna wypowiedź będzie uznawana za nieomylną. Ségur wskazuje, że formuła ex
cathedra oznacza, że osoba papieża jest omylna, a nieomylne jest tylko i wyłącznie
papieskie oficjalne nauczanie: „Nieomylność to przywilej niemożności błędnego nauczania”
(le privilége de ne pas pouvoir enseigner l’erreur).121

Po drugie, staje przed nami kwestia zasięgu papieskiej nieomylności. Generalnie

ultramontanie francuscy mieli tendencję do traktowania jej stosunkowo szeroko. Guéranger
uważa, że Biskup Rzymu jest nieomylny „w swoim nauczaniu dotyczącym prawdy
objawionej, dogmatycznej, moralnej i w tych kwestiach mieszanych (les questions mixtes),
które dotyczą zarazem porządku nadnaturalnego i porządku naturalnego”. 122 O ile kwestie
wiary i moralności nie budzą kontrowersji, szczególnie w świetle nauczania Soboru
Watykańskiego I, o tyle musi budzić wątpliwości sprawa kwestii mieszanych. Guéranger nie
wyjaśnia co dokładnie pod nimi rozumie – zaznaczając tylko w innym miejscu, że
pozbawienie przez papieża tyrana tronu nie zalicza się do aktów nieomylnych 123 -
tymczasem interpretacje mogą być w tej kwestii bardzo szerokie, nawet takie, że są to
wszelkie kwestie polityczne, gdzie papieski osąd jest uzasadniany religijnie lub moralnie. 124

Sytuację wyjaśniło ostatecznie przyjęcie w 1870 roku konstytucji Pastor Aeternus

przez Sobór Watykański I, gdy zasady i zasięg papieskiej nieomylności nie mogły już
budzić wątpliwości. Ségur z radością opisuje teraz gallikanizm nie w kategoriach błędu,
zamaskowany przez powoływanie się na rozmaite dokumenty, ale jako jawną herezję. Po
1870 roku nie można być równocześnie katolikiem i gallikaninem, gdyż oznacza to negację
papieskiego dogmatu, czyli herezję.125 Sobór Watykański I potwierdził, że z woli Jezusa
Chrystusa papiestwo posiada suwerenność w Kościele, iż jest „monarchią czystą, monarchią
suwerenną i absolutną”.126 Nieomylność papieska jest więc niczym innym, jak tylko
teologicznym odpowiednikiem suwerenności króla w państwie doczesnym. I tak jak
suwerenność w państwie, tak i nieomylność papieska nie może zostać ograniczona. Biskup
Rzymu nie zależy od żadnego czynnika ludzkiego i samodzielnie definiuje prawdy wiary –
wedle znanej soborowej formuły – „sam z siebie”.127 Ségur nie waha się wprost napisać (co
prawda petitem w przypisie), że oto Henri Maret został… heretykiem! 128

Po trzecie wreszcie, poważne wątpliwości budził fakt czy ostateczne papieskie

rozstrzygnięcie lub definicja dogmatyczna oznacza tylko ostateczne zakończenie dyskusji

121
DE SEGUR, Le Pape est infaillible [1870], [w:] Oeuvres..., 6: 185.
122
GUÉRANGER (1870a) 246 - 247.
123
GUÉRANGER (1870a) 264.
124
Stanowisko takie prezentowali tzw. starokatolicy, czyli przeciwnicy dogmatu o papieskiej
nieomylności, którzy widzieli w dogmacie wstęp do pontyfikalnej tyranii politycznej nad światem –
zob. np. SCHULTE (1879) 56 - 58; VON DÖLLINGER (1890) 90.
125
DE SÉGUR, Le dogme de l’infallibilité [1870], [w:] Oeuvres..., 6: 257, 270, 281n., 366, 400.
126
DE SÉGUR, Le dogme de l’infallibilité [1870], [w:] Oeuvres..., 6: 295. Podobnie DE SÉGUR, Le
dogme de l’infallibilité [1870], [w:] Oeuvres..., 6: 210, 232, 353-54.
127
DE SÉGUR, Le dogme de l’infallibilité [1870], [w:] Oeuvres..., 6: 269. Chodzi o słynną soborową
formułę „ex sese“ – zob. DEJAIFVE (1962) 283 - 295; FRIES (1967) 480 - 500; BETTI (1961) 496n.
128
DE SÉGUR, Le dogme de l’infallibilité [1870], [w:] Oeuvres..., 6: 345.
289 | P a g e
i konieczność zewnętrznego podporządkowania się przy zostawieniu sobie prawa do
odmiennego osądu prywatnego?129 Czy też wierni są zobowiązani szczerze wierzyć we
wszystko to, co ogłosił Biskup Rzymu? Ségur bez wahania odpowiada, że „pełna szacunku
cisza nie wystarcza – potrzebna jest wiara, wiara pojęta dosłownie, pełne i całkowite
poddanie umysłu, osądu serca”.130

III.Ultramontanizm jako filozofia polityczna

1. Wobec reżimu Napoleona III

Przed Soborem Watykańskim I i praktycznie przez cały dotychczasowy pontyfikat

Piusa IX (za wyjątkiem okresu Wiosny Ludów) we Francji panowała demokratyczno-
konserwatywna hybryda tzw. II Cesarstwa, czyli autorytarny rząd Napoleona III
legitymizowany co jakiś czas przez ludowe plebiscyty. Słowem, mamy we Francji formę
populistycznej dyktatury ujętej w formuły ustrojowe. 131

Ultramontanie, ze zrozumiałych względów cenzuralnych i politycznych nie pisząc

tego wprost, wydają się uważać reżim Napoleona III za rząd niechrześcijański, choć wielu
z nich – tak jak Veuillot i jego L’Univers – popierało początkowo zamach z 1851 roku,
widząc w nim mniejsze zło w porównaniu z demokratyczną anarchią i tendencjami
rewolucyjnymi. Katolicy nie mogli jednak darować cesarzowi poparcia dla Risorgimento
i cichej zgody na aneksję Państwa Kościelnego. 132 Pie, doceniając, że II Cesarstwo dało
Francji „osiemnaście lat prosperity materialnej i braku nieładu na ulicach”, bardzo
krytycznie wypowiada się o nihilistycznym religijnie charakterze tego reżimu, a udział
Napoleona III w zjednoczeniu Włoch – a tym samym w dziele kasaty Państwa Kościelnego
- wprost nazywa „zbrodnią cesarstwa”. 133 Z kolei Ségur, potępiwszy rewolucyjną
demokrację, ostrze krytyki kieruje przeciwko cesarzowi:

129
Tak pojętą pontyfikalną nieomylność, konieczną z powodu zarządzania Kościołem, aby utrzymać
w nim ład i porządek, ale nie obowiązującą sumień, akceptowali niektórzy liberalni hierarchowie,
m.in. DUPANLOUP (1872) 184. We współczesnej literaturze taką interpetację dogmatu głoszą m.in.
FRIES (1971) 216 - 232; VON BALTHASAR (2004) 227n. Pogląd o „ostateczności” a nie
„nieomylności” w dosłownym rozumieniu tego słowa papieskiej nieomylności prowadzi do uznania
Biskupa Rzymu za monarchę sprawującego absolutną, niepodzielną i suwerenną władzę, który ma
prawo wymagać od katolików całkowitego posłuszeństwa zewnętrznego. Jest to opinia krytykowana
przez teologów, ale podzielana przez wielu współczesnych kanonistów – zob. np. GRANFIELD
(1987) 57 - 76; D’ONORIO (1992) 85 - 86; GÖRG (1999) 13.
130
DE SEGUR, Le Pape est infaillible [1870], [w:] Oeuvres..., 6: 190.
131
Na temat tej ustrojowej hybrydy zob. np. BURDEAU (1956) 54 - 61; RÉMOND (1982) 99 - 121;
HAZAREEISINGH (2004) 129 - 154; HAYWARD (2004) 221 - 240.
132
Na temat tej niekonsekwentnej polityki Napoleona III zob. np. BAINVILLE (1918) 118 - 178;
BAINVILLE (1940) 174n., 201n.
133
PIE, Entretiens avec le clergé assemblée pour la retraite annuelle et le quinzième synode diocésain,
sur les conditions dans lasquelle semble devoir se tenir le prochain Concile oecuménique [1869], [w:]
Oeuvres..., 6: 439; PIE, Eloge funebre des soldats français glorieusement morts dans la journée du 2
décembre 1870 [1871], [w:] Oeuvres..., 7: 321. Na temat potrzeby istnienia Państwa Kościelnego jako
warunku niezależności doktrynalnej papieża zob. PIE, Mandement portant publication de l’allocution
consistoriale du 8 mars 1861, [w:] Oeuvres..., 4: 196 - 205; PIE, Lettre synodale portant promulgation
des décrets du concile provincial tenu à Poitiers au mois de janvier 1868, [w:] Oeuvres..., 6: 345. Co
290 | P a g e
 Na drugim skrajnym końcu znajduje się absolutyzm monarchiczny, czyli władza bez
hamulców, bez kontroli. W istocie uważam ją za jeszcze bardziej fatalną niźli demokrację.
(...) Cezaryzm jest antychrześcijański i rewolucyjny w osobie jego naczelnika. (...) Cezaryzm
to autokratyczna dominacja człowieka nad człowiekiem. 134

Cezaryzm stanowi zaprzeczenie chrześcijańskiej monarchii, gdzie przez prawo

rozumie się „wyraz woli prawowitej prawowitego suwerena”. 135 W cezaryzmie zaś prawo
jest tylko wyrazem arbitralnej woli jednostki, która jest tak samo niesprawiedliwa jak
rewolucyjna wola powszechna. Jak na biskupa to bardzo mocna wypowiedź, szczególnie, że
duchowieństwo generalnie popierało Napoleona III jako klasyczne polityczne mniejsze zło
w stosunku do liberalnej republiki. Tę ostatnią zresztą ultramontanie także potępiają, wraz
z wolnością prasy, „wolnością do błędu”, konstytucyjnym „prawem do herezji” (wolność
wyznania) i „bałwochwalczą deklaracją praw człowieka” – tak pojęta republika wynika
z ateistycznej koncepcji filozoficznej.136

Z kolei Prosper Guéranger, piszący już po rozesłaniu przez Piusa IX zaproszeń na

Sobór Watykański I, odniósł się do kwestii braku zaproszenia na obrady przedstawicieli
państw katolickich – w tym także i Francji Napoleona III137 - i pisze o państwach
katolickich, że
ich populacje są faktycznie katolickie, ale rządzone przez konstytucje stojące poza
prawem chrześcijańskim (...) te rządy nie są już więcej zobligowane do ich (dokumentów
soborowych – A.W.) akceptacji i uznania w formie ustawowej, jakim więc prawem
interesują się tym co ma być na soborze? W krajach tych sojusz Kościoła i państwa istnieje
zawsze, ale tylko w relacjach formalnych. Państwo nie spełnia już funkcji zewnętrznego
biskupa. Papież zrozumiał, że w tej nowej sytuacji obecność ambasadorów na Soborze
byłaby dziś anomalią.138

2. Sen o restauracji chrześcijańskiej monarchii

Skoro bonapartyzm zawiódł nadzieje katolików, to kontrrewolucja mogła mieć

formę wyłącznie restauracji tradycyjnego porządku świata, opartego na sojuszu Tronu

znaczące, z tych samych powodów istnienia Państwa Kościelnego bronili także hierarchowie liberalni
– zob. DUPANLOUP (1849).
134
DE SÉGUR (2003) 85, 89.
135
DE SÉGUR (2003) 87; Podobne aluzje do Napoleona III: DE SÉGUR (2003) 122.
136
DE SÉGUR (2003) 97n.; PIE, Instruction synodale sur la prmière constitution du concile de
Vatican intitulé: Constitutio dogmatica de Fide catholica et commençant par ces mots: Dei Filius
[1871], [w:] Oeuvres..., 7: 205 - 210; PIE, Discours prononcé dans la solennité de clôture du
pèlerinage à Notre-Dame de Chartres [1873], [w:] Oeuvres..., 7: 542; PIE, Seconde instruction
synodale dur les principales erreurs du temps présent, adressée au clergé diocésain assemblé pour la
retraite et le synode [1857-58], [w:] Oeuvres..., 3: 148 - 157.
137
Brak takiego zaproszenia wywołał wielkie poruszenie w sferach rządowych – zob. CECCONI
(1887), dokumenty nr CLXXVI, CLXXVI, CLXXVIII-CXCII, CXCIV-CXCVI (560 - 661, 586 -
639, 639 - 665).
138
GUÉRANGER (1870a) 266. Szerzej na temat tego problemu zob. AUBERT (1965) 59; SCHATZ
(1992) 121 - 126; SCHATZ (2002) 227.
291 | P a g e
i Ołtarza. Ségur i Pie nie kryją, że są monarchistami i to zwolennikami restauracji tzw.
legitymistycznej linii Burbonów.

To ważna nowość, gdyż po upadku prawowitej (legitymistycznej) władzy w 1830

roku i ustanowieniu Monarchii Lipcowej, poglądy ultramontanów nie były w tej kwestii aż
tak bardzo jednoznaczne. Guéranger pod koniec 1830 roku, tuż po Rewolucji Lipcowej,
napisał ważny a lojalistyczny tekst z którego wynikało, że Kościół winien modlić się za
każdą władzę ustanowioną, domagając się od niej tylko tego, aby szanowała wolności
Kościoła. Równocześnie deklarował, że Kościoła nie interesuje problem legitymizmu
dynastycznego, który jest tradycją ludzką, wynikłą z „naszych przesądów i wykształcenia”
w wyniku czego „uznano za część wiary prawa tej czy innej dynastii”. 139 Zamiast prawami
dynastycznymi, kontynuował swój wywód benedyktyn, Kościół winien być zainteresowany
chrześcijańskim modelem społeczeństwa i tylko wedle tego kryterium powinien oceniać
władzę ustanowioną.140 W okresie liberalnej Monarchii Lipcowej Guéranger podzielał
nawet pogląd ekskomunikowanego La Mennais’go, że zdrowe byłoby rozdzielenie Kościoła
od państwa.141
W późniejszych pracach Prospera Guérangera nie znajdujemy odniesień do tego
problemu, ani w ogóle odniesień wprost do bieżącej polityki. Tymczasem większość

139
GUÉRANGER (1887a) 123.
140
GUÉRANGER (1887a) 115 - 119.
141
Pogląd ten przewija się bezustannie w piśmiennictwie tego teologa. W cytowanym De la prière
pour le Roi znajdujemy silny sprzeciw wobec mieszania władzy kościelnej z doczesną, w wyniku
czego przez wiele stuleci „Kościół był zmuszony zaakceptować nie tylko nazwę, ale i rolę sojusznika
politycznego. Tak powstawały kościoły narodowe. Wtedy też modlitwa za króla była formą kultu,
a nawet liturgia nabrała wiernopoddańczego charakteru. Nie jeden raz, z powodu tegoż duchowego
zniewolenia, duchowny musiał używać wobec zwykłego tyrana formuł z czasów pełnego cnót Karola
Wielkiego i św. Ludwika” (125 - 126). Guéranger liczył, że dojście do władzy jawnego króla-
wolnomyśliciela w VII 1830 r. spowoduje wprowadzenie rozdziału Kościoła od państwa i skończy się
„teatr pychy” w postaci kadzenia monarsze przez pokornych biskupów (128). Problem ten został
rozwinięty w pracy historyczno-politycznej De l’élection et la nomination des évêques (139), w której
benedyktyn zażądał od Ludwika-Filipa zaprzestania gallikańskiej praktyki powoływania przez
monarchę biskupów. Ultramontanin argumentuje, że pierwotny oraz wczesnośredniowieczny Kościół
sam sobie ustanawiał biskupów (148 - 175, 193 - 210) i nie ma prawa czynić tego „nikt z zewnątrz”
(147). O ile ta zła praktyka stosowana była w czasach, gdy królowie byli chrześcijanami, to Kościół
trwał mimo tego nadużycia. Problem zaczął się w epoce nowożytnej, gdy monarchowie stawali się
coraz bardziej laiccy, a nadal mianowali biskupów, kierując się wyłącznie względami politycznymi
(286). Ostatecznym kresem marzeń o restauracji katolickiego państwa jest Rewolucja 1830 r., gdy
stało się jasne, że „społeczeństwo odrzuciło Boga” (287). W epoce liberalnej „sojusz Kościoła
z władzą stawał się coraz bardziej niebezpieczny. To co wydawało się sprawiedliwe i słuszne gdy
wierzono jeszcze, wydaje się odrażające, gdy przestano wierzyć w cokolwiek” (288). Jeszcze
Restauracja l. 1815-30 przejęła Konkordat Napoleoński i najgorsze gallikańskie obyczaje Cesarstwa
(292n.). Restauracja to system polityczny, gdzie „w konstytucji ludu, który nie wierzy już w nic
zapisano, że ma on religię państwową” (297). W obliczu Monarchii Lipcowej Guéranger domaga się
więc praktycznej realizacji formuły konstytucyjnej „wolności wyznania” i żąda formalnego rozdziału
Kościoła od państwa, dzięki czemu religia przestanie być zetatyzowana i Kościół sam będzie sobie
obierał biskupów (322 - 323) i da sobie ustrój wewnętrzny taki, jaki będzie mu odpowiadał, czyli
ultramontański (342 - 345). Duchowni na parafiach nie będą wtedy „nadzorowani jak konspiratorzy”
(334) przez lokalną administracją, a papież nie będzie postrzegany jako „zagraniczny suweren” (338).
Przekonanie o upadku chrześcijańskich społeczeństw, połączone z wizją rozdziału Kościoła od
państwa i stworzenia w tym pierwszym systemu ultramontańskiego bez wątpienia została zaczerpnięta
od La Mennais’ego. zob. WIELOMSKI (2003) 232 - 251.
292 | P a g e
ultramontańskiego duchowieństwa popiera sprawę legitymizmu. Ségur napisał nawet
broszurę Niech żyje Król! (Vive le Roi!, 1874), poświeconą apologii tradycyjnej i katolickiej
monarchii opartej na zasadach legitymizmu, którą to wizję prezentował, jego zdaniem, hr.
Chambord. Ultramontanin prezentuje się tu nam jako legitymista, który uznaje Prawo Boże
tegoż pretendenta do rządzenia Francją, a wszelkie rewolucje i uzurpacje jego praw do tronu
porównuje z kradzieżą, ponieważ tylko on jest prawowitym dziedzicem korony i jeśli ktoś
uniemożliwia mu sprawowanie rządów, to jest zwykłym złodziejem, nastającym na
królewskie prawo własności.142 Dodajmy, że to bardzo dziwne rozumowanie u tomisty,
bowiem tomiści wywodzili zasady prawa do tronu z prawa publicznego, a nie z prywatnego.

Legitymizm Louisa de Ségura łączy się ściśle z koncepcją Społecznego Panowania

Jezusa Chrystusa. W sumie argumenty jurydyczne na rzecz hr. Chamborda mają tu
znaczenie drugorzędne.143 Więcej, sama instytucja monarchii ma tu znaczenie drugorzędne,
gdyż jest ona tylko narzędziem restauracji ładu prawdziwego, a nie jego istotą. Jeśli
monarcha zbłądzi, to może stać się równie dobrze narzędziem ładu fałszywego. Król-ateista,
premier-ateista, książę-ateista jest rewolucjonistą, bowiem istotą Rewolucji jest bunt wobec
Boga, a nie porządku doczesnego. I czym wyżej w hierarchii znajduje się bezbożnik, tym
bardziej jest niebezpieczny, a więc tym groźniejszym jest rewolucjonistą. Król, który stracił
wiarę i czyta książki bezbożnych filozofów, jest rewolucjonistą niezwykle
niebezpiecznym.144 Tracąc wiarę tym samym traci prawo do tronu.

W istocie chodzi ultramontanom nie o instytucję monarchii, lecz o to, że hr

Chambord stanowi totalną antytezę dla rewolucyjnych ideologii i światopoglądu
oświeceniowego: „Legitymizm – pisze Ségur - jest esencjalnie kwestią zasad. Absolutnie
nie należy zeń czynić, jak się to ciągle robi, kwestii osób”.145 Niedoszły Henryk V jest
zaprzeczeniem rewolucyjnej „negacji prawa Boga nad społeczeństwami, prawa, które dał
Kościołowi do nauczania i kierowania królami i ludami ku zbawieniu”. 146

Zdaniem Louisa de Ségura skrajnym wyrazem idei rewolucyjnej jest –doktryna

głosząca, że:
suwereni i ich rządy nie pochodzą więcej od Boga, ale od ludu; że Bóg nie jest już
panem najwyższym narodu, że to sam lud jest własnym panem; z tego zaś pochodzą
pamiętne formuły ‘ludu-suwerena’ i ‘suwerenności ludu’. Stąd pochodzi głośna
i absurdalna teoria głosowania powszechnego.147

Ségur przeciwstawia tej ludowładczej zasadzie ideę legitymizmu, gdzie prawa do

tronu nie pochodzą z woli ludu, lecz z woli samego Boga, który – za pomocą tradycji –
ustanowił we Francji monarchię i zasady dziedziczenia oparte na prawie salickim. Czyli

142
DE SÉGUR, Vive le Roi! [1875], [w:] Oeuvres..., 6:436 - 437.
143
DE HEDOUVILLE (1957) 568n.
144
DE SEGUR, Le Pape est infaillible [1870], [w:] Oeuvres..., 6: 209.
145
DE SÉGUR, Vive le Roi! [1875], [w:] Oeuvres..., 6: 455.
146
DE SÉGUR, Vive le Roi! [1875], [w:] Oeuvres..., 6: 450.
147
DE SÉGUR, Vive le Roi! [1875], [w:] Oeuvres..., 6: 450.
293 | P a g e
„prawo Boże jest w radykalnej opozycji do teorii rewolucyjnej i rzekomej suwerenności
ludu”.148

Ultramontanie są świadomi niewielkich szans realizacji postulatu restauracji

legitymistycznej idei monarchii w społeczeństwie, które odrzuca nie tylko prawo Boże, ale
samą zasadę hierarchii i posłuszeństwa. 149 Sceptycyzm Pie wynika nie tylko z nikłych szans
samej restauracji monarchii, ale i z oglądu partii monarchistycznych, „pijanych ideami
swoich czasów”, mocno laickich i przesiąkłych „pseudo-konstytucjonalizmem”.150 Ségur,
nie dostrzegając tych błędnych idei u samego Pretendenta, ma jednak także świadomość, że
tradycja burbońska sama jest zainfekowania ideami nowożytnymi. Restauracja lat 1815-
1830 nie unicestwiła laickich uniwersytetów, nie ukróciła wolności liberalnej
i antychrześcijańskiej prasy, nie unicestwiła wolnomularstwa. W jej epoce silne przede
wszystkim były tendencje gallikańskie rządu.151

Obawiając się recydywy gallikanizmu, ultramontanie głoszą ideę ponadczasowego

modelu państwa chrześcijańskiego, gdzie Kościół jest autonomiczny i niezależny od
państwa w dziedzinie tak eklezjalnej jak i dogmatycznej, podczas gdy państwo jest
zobowiązane do posłuszeństwa Kościołowi w swoim prawodawstwie wszędzie tam, gdzie
dotyczy ono religii i moralności. Oznacza to, że Kościół stoi ponad państwem i ma prawo w
pewnych kwestiach nim zarządzać, podczas gdy to ostatnie nie ma żadnych praw do
ingerencji w wewnętrzne sprawy wspólnoty eklezjalnej. Jakkolwiek ultramontanie byli
monarchistami, to uznawali, że państwo jest niezależne we wszystkich tych kwestiach, które
nie znajdują się w polu zainteresowań Kościoła wynikłych z pracy nad zbawieniem dusz
wiernych, może więc przyjmować jakąkolwiek chce formę ustrojową (różne rodzaje
monarchii, arystokracji i demokracji) i zawierać sojusze polityczne i militarne jakie chce
i z kim chce, prowadzić swobodnie politykę gospodarczą i podejmować decyzje polityczne.
We wszystkich kwestiach moralnych nie posiada jednak autonomii, ponieważ jest pouczane
przez Kościół kierowany przez nieomylnego Ojca Świętego. Ważna i charakterystyczna jest
zasada, że tam, gdzie państwo i Kościół stykają się (kwestie mieszane), to do Kościoła
należy ostateczna decyzja.152

Cechą charakterystyczną nauki o państwie Louisa de Ségura jest także silny

element teokratyczny. Uznaje on wszelkie formy ustrojowe i uważa – w ślad za św.
Tomaszem z Akwinu – że wszelka władza pochodzi od Boga, który ustanawia poszczególne
ustroje i osoby sprawujące władzę za pośrednictwem ludzi. Za rząd prawowity należy

148
DE SÉGUR, Vive le Roi! [1875], [w:] Oeuvres..., 6: 452.
149
PIE Entretiens ecclésiastiques pendant les exercices de la retraite et du seizième synode diocésain:
sur les devoirs qu’impose au clergé la gravité des circonstances et sur plusieurs points de discipline et
d’administration [1871], [w:] Oeuvres..., 7: 259 - 261; PIE, Paroles prononcées à la séance de clôture
du congrès catholique de Poitiers [1875], [w:] Oeuvres..., 9: 215.
150
PIE, Entretiens avec le clergé pendant les exercices de la retraite pastorale et du vingt-et-unième
synode diocésain: aperçu dur la rôle de la dernière assemblée nationale [1876], [w:] Oeuvres..., 9:
364 - 368.
151
DE SÉGUR, Vive le Roi! [1875], [w:] Oeuvres..., 6: 453 - 454, 475.
152
PIE, Lettres pastorale et mandement, portant publication de la Bulle apostolique qui annonce la
suspension du concile oecuménique [1870], [w:] Oeuvres..., 7: 63 - 73.
294 | P a g e
uznawać taki, który w swoim prawodawstwie szanuje nauczanie Kościoła, czynnie
propaguje katolicyzm, zwalcza metodami administracyjnymi herezje. Jeśli tak postępuje, to
jest prawowity, nawet jeśli jest republikański. Za rząd rewolucyjny należy uznawać zaś taki
– nawet monarchiczny – który „nie szanuje w teorii i w praktyce, w prawodawstwie
i uczynkach, nie ścieralnych praw Boga i Kościoła”. 153 Problemem XIX wieku nie jest więc
pojawienie się i utrwalenie systemów republikańsko-demokratycznych, lecz to, że
wypływają one z antychrześcijańskiego ducha, konstytuując się jako alternatywa dla
chrześcijańskich monarchii, a więc zawierają silny pierwiastek antyreligijny. 154 To
rozumowanie raz jeszcze pokazuje, że monarchizm ultramontanów jako taki jest
warunkowy, a ich legitymizm dynastyczny ma charakter czysto incydentalny.

Kiedy monarcha staje się tyranem? Kiedy bunt jest prawomocny? Posiłkując się
między innymi pismami de Maistre’a Ségur twierdzi, że o prawomocności takiego buntu
zadecydować może wyłącznie papież. Ma on prawo zwolnić poddanych z obowiązku
posłuszeństwa, gdyż otrzymał władzę kluczy, czyli moc wiązania i rozwiązywania (Mt. 16,
19).155

3. Monarchia pontyfikalna jako narzędzie Kontrrewolucji

Ultramontanie francuscy sentymentalnie związani byli z tradycjonalistyczną

chrześcijańską monarchią. W sumie jednak byli świadomi, że we Francji restauracji
zapewne już nie będzie, gdyż liberalna rewolucja zbyt głęboko zniszczyła stare
społeczeństwo i stary świat. Byli więc monarchistami bez monarchii, którzy w suwerenie
widzieli gwaranta ładu i porządku, utożsamianymi tutaj z konserwatywną wizją świata.
Wymarzona monarchia ma charakter ograniczony, gdyż kościelni konserwatyści
sprzeciwiali się wizji państwa centralistycznego i omnipotentnego, gdzie nie ma granic dla
władzy, która wchłania naturalne uprawnienia i autonomie Kościoła i rodziny. 156
Skoro takiej monarchii, prawdopodobnie, nie będzie już we Francji, to należało
znaleźć sobie inny podmiot, który zdolny jest jeszcze do dokonania kontrrewolucji. Idee
eklezjalne i teologiczne nigdy nie pozostają obojętne w stosunku do spraw politycznych,
gdyż zawsze powstają i są propagowane w jakimś kontekście politycznym wynikłym
z okoliczności czasu i miejsca. Cechą charakterystyczną ultramontanizmu francuskiego jest
to, że nawet nie ma tu próby ukrycia politycznego aspektu tej doktryny: papieska władza
(prymat) i nieomylność nie tylko wzorowana jest na monarchii absolutnej i nowożytnym
pojęciu suwerenności, stanowiąc zaprzeczenie liberalno-demokratycznej wizji świata.
Postulowana pontyfikalna suwerenność to ersatz nieistniejącej francuskiej monarchii. Skoro
nie można mieć monarchii we Francji, to należy poprzeć ideę papieskiej monarchii
uniwersalnej.

153
DE SÉGUR (2003) 83.
154
PIE, Instruction synodale sur la prmière constitution du concile de Vatican intitulé: Constitutio
dogmatica de Fide catholica et commençant par ces mots: Dei Filius [1871], [w:] Oeuvres..., 7: 191,
177 - 256.
155
DE SÉGUR (2003) 76 - 81.
156
DE HEDOUVILLE (1957) 526n.; POTTMEYER (1975) 97. Katalog błędów politycznych
Nowożytności znajdujemy np. w rozprawie DECHAMPS (1869) 158n.
295 | P a g e
 Powyższy pogląd można potwierdzić licznymi świadectwami. Ségur kończy swoją
książeczkę poświęconą pięćdziesięcioleciu kapłaństwa Piusa IX następującym
stwierdzeniem: „Sprawa papieża, w istocie, jest sprawą porządku, prawa, sprawiedliwości,
własności, religii, honoru”. 157 Tenże duchowny w sposób charakterystyczny przedstawia
Kościół walczący, porównując go do armii pontyfikalnej:
Każda armia ma zawsze głównodowodzącego, któremu suweren zlecił dowodzenie
w swoim imieniu. Z tegoż względu, bez żadnego wyjątku, żołnierze, oficerowie, generałowie
winni są głównodowodzącemu ścisłe posłuszeństwo. Armia podzielona jest na korpusy,
każdy kierowany przez oddzielnego dowódcę; te zaś korpusy dzielą się na regimenty,
bataliony, kompanie itd., z oficerami hierarchicznie sobie podporządkowanymi. Wreszcie,
aby lepiej dowodzić armią, głównodowodzący otacza się sztabem generalnym złożonym
z oficerów i doradców, którzy przekazują jego rozkazy poszczególnym oficerom. Kościół jest
zorganizowany dokładnie tak samo. Jego głównodowodzący, reprezentujący Chrystusa,
kieruje wszystkim dzięki władzy Tego, który mu powierzył ten posterunek. Wszyscy są winni
mu posłuszeństwo, a sam Bóg asystuje mu w jego dowodzeniu. 158

Z kolei Guéranger, konstatując, że idee rewolucyjne wszędzie triumfują i nie ma

szans na restaurację porządku prawdziwego we Francji stwierdza, że ultramontański Kościół
to „jedyna ojczyzna, która nie została przeorana przez rewolucyjny pług. To jedyny tron,
który nadal stoi, ucieleśniając w sobie nadzieje rodzaju ludzkiego”. 159 Pie twierdzi, że
„papież jest naszym królem, nie tylko jego wola jest dla nas rozkazem, ale jego życzenia
będą dla nas regułami postępowania”. 160

4. Albo katolicyzm, albo rewolucja

W XIX wieku obrona nieomylności papieskiej esencjalnie łączyła się z problemem

walki z szalejącą w całej Europie rewolucją. Przeciwnicy nieomylności (w większości
zarazem i dalszego istnienia Państwa Kościelnego) zwykle byli zarazem zwolennikami idei
rewolucyjnych. Pie pisze z przerażeniem:
Błąd podnosi czoło z nieznaną dotąd zuchwałością, nie próbuje się miarkować.
Wszystkie prawdy są atakowane, negowane, obrażane. Dotyczy to tak prawd racjonalnych
jak i prawd wiary, prawd moralnych jak i prawd dogmatycznych, prawd dotyczących
egzystencji społeczeństwa, jak i tych, co dotyczą Objawienia i Kościoła. Gazety, broszury,
powieści, teatry, a często jeszcze bardziej katedry uniwersyteckie codziennie wymiotują
bluźnierstwami wobec Boga, oszczerstwami wobec duszy i życia przyszłego, wobec
duchowieństwa. (...) Bluźnierstwo oddycha swobodnie, bezbożność rządzi (...). Tłumy
ulegają deprawacji, wykolejają się, psują. Perwersja moralna, wspomagana zewsząd,
prowadzi do deprawacji umysłów. Panoszą się najgłupsze przesądy, fobie najbardziej

157
DE SÉGUR, Les noces d’or de Pie IX [1877], [w:] Oeuvres..., 6: 116.
158
DE SÉGUR (1894) 11 - 12.
159
GUÉRANGER (1887c) 287.
160
PIE, Entretiens sur la nature du gouvernement ecclésiastique, et sur quelques questions du
momentprésent, adressées au clergé diocésain pendant les exercices de la retraite pastorale [1851],
[w:] Oeuvres..., 1: 346.
296 | P a g e
irracjonalne rosną każdego dnia. Któregoś dnia jedna iskra zapali te wszystkie namiętności
i wielki pożar oświetli scenę na której będą się działy dantejskie sceny takie, jakie widzieli
nasi ojcowie (w czasie Rewolucji Francuskiej – A.W.). Tak Panowie, to jest stan rzeczy taki,
jakim on jest dookoła nas.161

Louis de Ségur również nie kryje, że postulaty ultramontańskie mają bardzo realny
wymiar kontrrewolucyjny:
jesteśmy katolikami bardziej niż kiedykolwiek, pośród bluźnierstw rewolucyjnej
bezbożności. I dlatego dane jest nam słyszeć głos ‘wszystkich’ biskupów z całego świata,
głos przy głosie, proklamujący wobec nieba i ziemi władzę ‘najwyższą’ i ‘nieomylną’
następcy św. Piotra.162

Ségur nie ucieka nawet przed autoklasyfikacją własnej osoby do politycznych

reakcjonistów:
Tak, jesteśmy oczywiście reakcjonistami, jeśli będziemy przez to rozumieć ludzi
wiary i serca, nade wszystko zaś katolików, przestrzegających wszystkich zasad porządku
społecznego ustanowionego przez Boga, trzymających się prawd, szanujących je pośród
bluźnierstw i rewolucyjnych zgliszczy, nie ustępujących przed wymogami zdegenerowanego
świata i uważających za obowiązek duszy dokonanie ‘reakcji antyrewolucyjnej’.163

Warto zwrócić uwagę na ważny wątek polityczno-apokaliptyczny tez Ségura i Pie,

a mianowicie przekonanie, że triumf Rewolucji Francuskiej, liberalizmu czy też socjalizmu,
masowa apostazja zachodnich społeczeństw (apostasia gentium), załamanie się katolickich
państw, upadek Państwa Kościelnego i przeistoczenie Rzymu ze stolicy papieskiej w stolicę
szatańskiej rewolucji to znaki zbliżającego się panowania Antychrysta, który jest nie tyle
bytem osobowym, co systemem politycznego i społecznego ateizmu. 164

Ultramontanie nie ukrywają, że ich poglądy skierowane są przeciwko zasadom

Rewolucji Francuskiej, przedstawiając apokaliptyczną antytezę między ideami
rewolucyjnymi a katolicką wizją świata.165 Ich zdaniem, w XIX wieku toczy się totalny bój
pomiędzy cywilizacją katolicką i cywilizacją racjonalistyczno-rewolucyjną. W istocie jest to
antagonizm pomiędzy dwoma holistycznymi światopoglądami, pomiędzy którymi nie ma
i być nie może kompromisu. Dlatego Ségur pisze:
Kościół proklamuje prawa Boga jako zasadę ludzkiej moralności i zbawienia
społeczeństw; Rewolucja mówi tylko o prawach człowieka i buduje społeczeństwo bez Boga.

161
PIE, Entretien avec le clergé pendant la retraite et le synode de 1868, sur l’état actuel des intérêts
de la société et de l’Eglise [1868], [w:] Oeuvres..., 6: 210 - 211.
162
DE SÉGUR, Le Souverain-Pontife [1863], [w:] Oeuvres..., 3:153.
163
DE SÉGUR (2003) 119.
164
DE SÉGUR (2003) 131 - 38; PIE, Trosième instruction synodale sur les principales erreurs du
temps présent [1862-63], [w:] Oeuvres..., 5: 41 - 45.
165
Np. PIE, Instruction pastorale à l’occasion du prochain concile de Bordeaux, sur l’importance
religieuse et sociale des conciles [1850], [w:] Oeuvres..., 1: 206 - 207; PIE, Paroles d’adieu adressées
au clergé de la ville épiscopale avant le départ pour le concile du Vatican [1869], [w:] Oeuvres..., 6:
509.
297 | P a g e
(...) Antagonizm jest całkowity: podporządkowanie i bunt, wiara i bezbożność. Nie jest
możliwe żadne zbliżenie, żadne porozumienie, żaden sojusz. 166

Kościół, dodaje tenże duchowny, głosi swój światopogląd w postaci religii,

a Rewolucja w postaci ideologii, która jest równie całościową wizją świata, co
chrześcijaństwo. Jest to więc kompletna alternatywa dla chrześcijaństwa: „Rewolucja nie
jest kwestią wyłącznie polityczną; to także kwestia religijna (...) to najważniejsze
zagadnienie religijne naszego stulecia”.167

Zdaniem Ségura, idee rewolucyjne są czystą negacją Objawienia, chrześcijaństwa,

Kościoła, prawa katolickiego i chrześcijańskiego społeczeństwa. Są także negacją
wszelkiego tradycyjnego porządku politycznego i społecznego (korporacyjnego). Negacją
samej zasady hierarchii i władzy. Przeciwko tym starożytnym doktrynom rewolucjoniści
wznieśli wielki sztandar buntu:
Rewolucja (...) to zasada buntu przeciwko wszelkiej regule praktycznej
i fundamentom społeczeństwa; to negacja systematyczna władzy prawowitej; to teoria
buntu, to apologia i pycha buntu, legalne uświęcenie samej zasady rewolty. Nie chodzi tu o
bunt jednostki przeciwko prawomocnemu przełożonemu, gdyż taki bunt nazywa się po
prostu nieposłuszeństwem. To bunt społeczeństwa jako społeczeństwa. (...) Z punktu
widzenia religijnego można ją (rewolucję – A.W.) zdefiniować następująco: ‘legalna
negacja panowania Jezusa Chrystusa na ziemi, społeczna destrukcja Kościoła’.168

Chrześcijańskiej koncepcji królowania Chrystusa rewolucjoniści przeciwstawiają

koncepcję totalnej emancypacji jednostki od tradycji, autorytetu, społeczeństwa i Kościoła.
Dlatego też uważają, że państwo winno ignorować moralne nauczanie chrześcijańskie
i kierować się wyłącznie wolą suwerennego narodu, co czyni z idei 1789 roku „zuchwały
bunt człowieka przeciwko Bogu”. 169 Pie dosyć łatwo wychwytuje źródło rewolucyjnego
błędu, z którego wynika konkurencyjna, w stosunku do katolickiej, koncepcja świata. To
przekonanie, że człowiek nie jest skażony grzechem. Optymistyczna antropologia prowadzi
do politycznej, społecznej i religijnej emancypacji. Przekonany o grzesznej i skażonej
naturze człowieka katolik nie tyle nie zgadza się z tymi ideologiami, co stoi do nich
w radykalnej opozycji filozoficznej i antropologicznej.170

Istotą przeciwieństwa Rewolucji i katolicyzmu rzymskiego jest uprawomocnienie

porządku. Kościół naucza, że świat powstał odgórnie, z woli Boga, który ustanowił papieża
i królów, ci zaś biskupów i elity, te zaś ukonstytuowały społeczeństwo. Wyraża to
znakomicie Pie:

166
DE SÉGUR (2003) 28.
167
DE SÉGUR (2003) 15. Podobny motyw “dwóch cywilizacji” znajdujemy u PIE, Lettre pastorale
de Mgr l’évêque de Poitiers, à l’occasion de sa prise de possession et de son entréedans son diocèse
[1849], [w:] Oeuvres..., 1: 97 - 102.
168
DE SÉGUR (2003) 15, 17.
169
DE SÉGUR (2003) 57.
170
PIE, Homélie prononcé à la messe pontificale du jour de Noël, sur le caractère de l’autorité dans
le christianisme [1873], [w:] Oeuvres..., 8: 45 - 48.
298 | P a g e
 Mandatariuszami Boga, w sferze życia obywatelskiego, są królowie, władcy,
magistraty. W porządku religijnym to papieże, kapłani. I ponieważ Bóg jest zasadą i twórcą
wszelkiej hierarchii, władzy jako takiej, to jest ona zawsze Boska. Nic nie pochodzi
pierwotnie od dołu, czyli z woli ludzkiej, z jakiejś umowy, rzekomego prawa ludu czy
głosowania tłumu. (...) Władza niczego nie dostaje z dołu. Nie. Tak jak światło, jak
inteligencja, tak jak niebiosa, władza pochodzi i pochodzić może tylko z góry. Z tego
wynika, że kto na nią nastaje, jest niszczycielem wszelkiego ładu, a wskutek tego, wszelkiego
porządku, choćby się sam uważał za konserwatystę i człowieka porządku. Każda władza
pochodzi od Boga. Władza ustanowiona ma prawo wymagać posłuszeństwa,
podporządkowania, szacunku, ponieważ pochodzi bezpośrednio od Boga i opór wobec nie
jej jest zbrodnią oporu wobec porządku chcianego i pożądanego przez Boga: ‘qui resistit
potestati Dei ordinationi resistit qui autem resistunt ipsi sibi damnationem adquirunt’ (Rz
13,2).171

Rewolucjoniści nauczają odwrotnie: rzekomo to lud ustanowił sobie elity,

duchowieństwo, królów i papieży; suwerenny lud wymyślił sobie Boga. Rewolucję można
zdefiniować jako „antychrześcijaństwo”, a jej ojcem jest Szatan. Ségur pisze:
Aby zrozumieć Rewolucję, trzeba zawsze wracać do ojca wszelkiego buntu, który
pierwszy ośmielił się powiedzieć, i ośmiela się powtarzać do końca świata: ‘Non serviam’,
nie będę posłuszny. Tak, Szatan jest ojcem Rewolucji. (...) Historia świata jest historią
gigantycznej walki dwóch wodzów: z jednej strony Chrystus ze świętym Kościołem;
z drugiej jest Szatan wraz z ludźmi.172

W tej narracji pierwszym rewolucjonistą wydaje się być biblijny Adam, którego
pycha pchnęła do pierwszego nieposłuszeństwa. Jego następcami byli zbuntowani heretycy,
filozofowie Renesansu, reformatorzy religijni, filozofowie Oświecenia, a wreszcie
rewolucjoniści. Dziś ostatnią falą rewolucyjną są socjaliści domagający się zniwelowania
wszystkiego i zburzenia starego świata oraz włoscy rewolucjoniści domagający się aneksji
Państwa Kościelnego, ponieważ nie mogą znieść samego faktu istnienia Biskupa Rzymu.
Nie mogąc go zniszczyć wprost, chcą go uzależnić od laickiego państwa włoskiego. 173

5. Bliskość dnia ostatecznego rozstrzygnięcia

Ultramontańscy duchowni nie mają wątpliwością: zbliża się dzień rozstrzygnięcia.

Armie Rewolucji i Kontrrewolucji stoją naprzeciwko siebie; świat ideowy buntowników
naprzeciw świata ideowego katolicyzmu. Nie ma i być nie może neutralności w obliczu
historycznej bitwy, która zadecyduje o przyszłości Cywilizacji Zachodniej. W dniu
w którym katolicy zetrą się z rewolucjonistami w śmiertelnym boju nie będzie miejsca na
liberalną neutralność. Ségur pisze o liberałach:

171
PIE, Oraison funèbre de Mgr Charles Fillion, évêque du Mars [1874], [w:] Oeuvres..., 8: 181 -
182.
172
DE SÉGUR (2003) 21, 23.
173
DE SÉGUR (2003) 25; DE SEGUR, Le Pape est infaillible [1870], [w:] Oeuvres..., 6: 205 - 208.
299 | P a g e
 Trzeba wybrać: albo być ‘człowiekiem porządku’ (wielkie słowo, którego nadużywa
się od stu lat), człowiekiem porządku wraz z królem prawowitym; albo być otwartym
rewolucjonistą. ‘Metysi’, których określa się mianem ‘liberałów’, to rewolucjoniści, którzy
się do tego nie przyznając wierzą, że można zmieszać ład z nieładem, władzę z zasadami
zniszczenia wszelkiej władzy. Muszą wybrać albo króla, albo Rewolucję; albo prawo, albo
kaprys; albo biel, albo czerwień. Nie ma miejsca dla flagi trójkolorowej, która jest
zastępowania przez czerwoną, co widzieliśmy wielokrotnie od 1789 roku.174

W wypowiedzi tej mamy zarysowaną, o czym pisał później Carl Schmitt,

charakterystyczną dla romańskiej kontrrewolucji potrzebę ostatecznego, eschatologicznego
rozstrzygnięcia bitwy pomiędzy Chrystusem i Szatanem, gdzie nie ma miejsca na liberalne
wahanie się, kluczenie i negocjacje. W starciu ateistycznej rewolucji i katolickiej
kontrrewolucji nie ma miejsca na neutralność. Katolicka kontrrewolucja może zmieniać
podmioty, które mają ją uskutecznić – najpierw był nim absolutny monarcha francuski,
który ostatecznie zastąpiony został nieomylnym papieżem rzymskim – ale nie cele finalne.
Wskazuje to na głęboko polityczny charakter ultramontańskiej eklezjologii, która jest
niczym innym jak tylko słabo zamaskowanym projektem politycznym. Zresztą sami twórcy
tej doktryny nie bardzo starali się, aby projekt ten w ogóle maskować.

Bibliografia

Źródła
ANONIM (1870), De suffragiorum pluralitate in Conciliis generalibus contra L'unanimità dans les
Conciles oecumèniques, Romae.
BARON A., PIETRAS H. (2004), (red.), Dokumenty soborów powszechnych, T. 3, Kraków.
BOSSUET J. (1845), Défence de l’église gallicane [Defensio Declarationis celeberrimae, quam de
potestate ecclesiastica sanxit Clerus Gallicanus XIX Martii MDCLXXXII], Paris.
BOUSSET P. L. (1828), Droits constitutionnels, des évêques de France et veritables libertés de
l’église gallicaine, B.m.w.
CECCONI E. (1887), Histoire du Concile du Vatican, T. 3, Paris.
DE LA BORDE V. (1714), Du témoignage de la verité, B.m.w.
DE SÉGUR L-G. (1894), L’Eglise, Paris.
DE SÉGUR L-G. (2003), La Révolution expliquée aux jeunes gens, Paris [1862].
DECHAMPS V.A. (1869), L’infaillibilité et le concile général, Paris 1869.
DUPANLOUP F. (1849), De la souveraineté temporelle du pape, Paris.
DUPANLOUP F. (1865), La convention du 15 semptembre et l’encyclique du 8 décembre, Paris.
DUPANLOUP F. (1872), Mandements, w: J. Wallon: La verité sur le concile, Paris, 161-200.
GUÉRANGER P. (1870a), De la Monarchie pontificale. À propos du livre de M. l’évêque de Sura,
Paris.
GUÉRANGER P. (1870b), De la définition de l’infallibilité papale à propos de la letrre de Mgr
d’Orléans à Mgr de Malines, Paris.
GUÉRANGER P. (1870c), Réponse aux dernièrs objections contre la définition de l’infallilibilité du
Pontife romain, Paris.

174
DE SÉGUR, Vive le Roi! [1875], [w:] Oeuvres..., 6: 474. Szerzej nt. krytyki katolickiego
liberalizmu przez tegoż hierarchę zob. DE HEDOUVILLE (1957) 520 - 521.
300 | P a g e
GUÉRANGER P. (1887a), De la prière pour le Roi [1830], [w:] Mélanges de liturgie, d’histoire et de
théologie. T. I. 1830-37. Solesmes, s. 113-132.
GUÉRANGER P. (1887b), Liturgie catholique [1830]. [w:] Mélanges de liturgie, d’histoire et de
théologie. T. I. 1830-37. Solesmes, s. 5-110.
GUÉRANGER P. (1887c), De l’élection et la nomination des évêques [wyd. oryg. ?]. [w:] Mélanges
de liturgie, d’histoire et de théologie. T. I. 1830-37. Solesmes, s. 137-345.
GUÉRANGER P. (1970), Institutions liturgiques, Paris [4 tomy, 1840-51].
GUÉRANGER P. (2004), Essai sur le naturalisme contemporain, Paris [1858].
GUÉRANGER P. (2008), Saint Louis et la papauté, Paris [1861].
GUERARD B. (1844), Institutions liturgiques, tomes I et II, par le R. P. dom Prosper Guéranger,
“Bibliothèque de l'école des chartes”, 5, 188 - 193.
Konkordat Boloński (1516r.), [w:] Historia ustroju państwa w tekstach źródłowych. B. LESINSKI,
J. WALACHOWICZ (red.), Warszawa/Poznań 1992, 52-53.
LE GROS N. (1716), Du renversement dels libertés de l’église gallicane, T. 1, B.m.w.
LESIŃSKI B., WALACHOWICZ J. (1992), (red.), Historia ustroju państwa w tekstach źródłowych ,
Warszawa/Poznań.
MANSI I. D. (1925), Sacrorum Conciliorum. Nova et amplissima Collectio. T. LI. Arnhem/Leipzig.
MARET H. (1869), Du Concil général, t. 1, Paris.
MEY C., MAULTROT G.-N. (1752), Apologie de tous les jugements rendus par les tribunaux
séculiers en France contre le schisme, T. 1, B.m.w.
NOURISSON F. (1867), La politique de Bossuet, Paris.
Oeuvres - Oeuvres Complètes de M. le Comte de Ségur, T. 1-9, Paris 1837.
PERRONE G. (1874), De romani pontificis infallibilitate, seu Vaticana definitio contra novos
hereticos asserta et vindicata, Torino.
PROMPSAULT J.-H.-R. (1849), Dictionnaire raisonné de droit et de la Jurisprudence en matière
civile ecclésiastique, T. 3, Paris.
SCHULTE J. (1879), Le Pouvoir des papes depuis la proclamation du dogme de l’infallibilité exposé
d’après les doctrines et les actes des Pontifes Romains à partir de Grégoire VII, Paris.
Sobór Trydencki. [w:] A. BARON, H. PIETRAS (red.): Dokumenty soborów powszechnych, T. 3,
Kraków 2004-05.
STECCANELLA V. (1870), Adversus novam doctrinam de necessitate unanimis episcoporum
consensus theologica disquisitio, Romae.
VON DÖLLINGER I. (1890), Briefe und Erklärungen über die Vatikanischen Decrete, 1869-1887,
München.
ZINELLI F. (1870), Della unanimità dei suffragi nei decreti dommatici dei concili ecumenici, Torino.

Opracowania
AUBERT R. (1952), Le pontificat de Pie IX (1846-1878), Paris.
AUBERT R. (1965), Vaticanum I, Mainz.
BAINVILLE J. (1918), Historie des trois générations, 1815-1918, Paris.
BAINVILLE J. (1940), Historie de deux peuples continuée jusqu’à Hitler, Paris.
BELDA PLANS J. (1978), La infalibilidad „ex cathedra“ del Romano Pontifice segun Melchior
Cano, „Scripta Theologica”, 10, 519 - 580.
BETTI U. (1961), La Constituzione dommatica „Pastor aeternus” del Concilio Vaticano I, Roma.
BLACK A. J. (1970), Monarchy and Community. Political Ideas in the Later Conciliar Controversy
1430-1450, Cambridge.
BURDEAU G. (1956), La démocratie, Paris.
CONGAR Y. (1974), Saint Thomas Aquinas and the Infaillibility of the papal magisterium, “The
Tomist”, 38, 81 - 105.

301 | P a g e
Schatz K. (2004), Prymat papieski od początków do współczesności, Kraków.
D’ONORIO J.-B. (1992), Le Pape et le gouvernement de l’Eglise, Paris.
DE HEDOUVILLE M. (1957), Monseigneur de Ségur. Sa vie – son action, 1820-1881, Paris.
DE LA BROSSE O. (1965), Le Pape et le concile. La comparaison de leurs pouvoirs à la veille de la
Réforme, Paris
DEJAIFVE G. (1962), Ex sese, non autem ex consensu ecclesiae, "Salesianum" , 25, 283 - 295.
FANTAPPIE C. (2001), Le dottrine teologiche e canonistiche sulla constituzione e sulla riforma della
Chiesa nel settecento, “Il Diritto Ecclesiastico”, 62, 739 - 769.
FLORES ARCAS J. J. (2013), Próspero Guéranger y ‘El año litúrgico’, “Phase”, 316, 403 - 410.
FRIES H. (1967), Ex sese, non ex consensu Ecclesiae, [w:] Volk Gottes.Festgabe für J. Höfer,
Fribourg, 480 - 500.
FRIES H. (1971), Das missverständliche Wort, „Quaestiones Disputatae”, 54, 216 - 232.
GANZER K. (1989), Gallikanische und römische Primatsauffasung in Wiederstreit. Zuden
ekklesiologischen Auseinandersetzungen auf dem Konzil von Trient, „Historisches Jahrbuch“, 109, 109
- 163.
GÖRG P.H. (1999), Das Papstamt am I. Vatikanischen Konzil, Norderstedt.
GRANFIELD P. (1987), The Limits of the Papacy. Authority and Autonomy in the Church, New York.
HASLER A. (1977), Hasler: Pius IX. (1846-1878), Päpstliche Unfehlbarkeit und 1. Vatikanisches
Konzil. Dogmatisierung und Durchsetzung einer Ideologie, Stuttgart.
HAYWARD J. (2004), Bonapartist and Gaullist Heroic Leadership: Comparing Crisis Appeals to an
Impersonated People, [w:] Dictatorship in History and Theory. Bonapartism, Cesarism, and
Totalitarianism, P. BAEHR, M. RICHTER (red.), Cambridge, 221 - 240.
HAZAREEISINGH S. (2004), Bonapartism as the Progenitor of Democracy: The Paradoxical Case
of the french Second Empire, [w:] Dictatorship in History and Theory. Bonapartism, Cesarism, and
Totalitarianism, P. BAEHR, M. RICHTER (red.), Cambridge, 129 - 154.
HORST U. (1978), Papst – Konzil – Unfehlbarkeit. Die Ekklesiologie der Summenkommentare von
Cajetan bis Billuart, Mainz.
JEDIN H. (1970), Geschichte des Konzils von Trient, T. 3-4, Freiburg.
JÜRGENSEN K. (1969), L'infaillibilité et le Conseil général, Paris.
JÜRGENSEN K. (1963), Lamennais und die Gestaltung des belgischen Staates. Der liberale
Katholizismus in der Verfassungsbewegung des 19. Jahrhunderts, Wiesbaden.
KREMER R. (1930), L’apologetique du Card. Dechemps. Ses sources et son influence sur le
Concildu Vatican, “Revue des sciences philosophiques et théologiques”, 19, 679 - 702.
LILL R. (2006), Die Macht der Päpste, Kevelaer.
MARTIMORT A.-G. (1953), Le gallicanisme de Bossuet, Paris.
MARTIMORT A.-G. (1973), Le Gallicanisme, Paris.
MARTIN V. (1919), Le Gallicanisme et la Réforme catholique. Essai historique sur l’introduction en
France des décrets du Concile de Trente (1563-1615), Paris.
MARTIN V. (1929), Le Gallicanisme politique et le clergé de France, Paris.
MOLINA PIÑEDO R. (1991), Dom Próspero Guéranguer: padre de monjes e iniciador del
movimiento litúrgico, Zamora.
PLANNET W. (1912), Die Honoriusfrage auf dem Vatikanischen Konzil, Marburg.
POTTMEYER H. J. (1975), Unfehlbarkeit und Souveränität. Die päpstliche Unfehlbarkeit im System
der ultramontanen Ekklesiologie des 19. Jahrhunderts.
RÉMOND R. (1982), Les droites en France, Paris.
RICHARDT A. (2004), Saint Robert Bellarmin. Le Défenseur de la fois, 1542-1621, Paris.
SCHATZ K. (1992), Vaticanum I. 1869-1870, T. 1, Paderborn.
SCHATZ K. (1993), Vaticanum I. 1869-1870, T. 2, Paderborn.
SCHATZ K. (1994), Vaticanum I. 1869-1870, T. 3, Paderborn.

302 | P a g e
SCHATZ K. (2002), Sobory powszechne. Punkty zwrotne w historii Kościoła, Kraków.
SCHATZ K. (2004), Prymat papieski od początków do współczesności, Kraków.
SCHMIDLIN J. (1934), Papstgeschichte der neuesten Zeit, T. 2, München.
SIEBEN H. J. (1992), Consensus, unanimitas und maior pars auf Konzilien von der Alten Kirche bis
zum Ersten Vatikanum, „Theologie und Philosophie“, 67, 192 - 229.
STOCKMEIER P. (1970), Der Fall des papstes Honorius und die Erste Vatkianische Konzil. [w:]
Hundert Jahre nach dem Ersten Vatikanum, G. SCHWAIGER (red.), Regensburg, 109 - 130.
THILS G. (1989), Thils: Primauté et infallibilité du Pontife Romain à Vatican I et autres études
d’ecclesiologie, Leuven.
VARGAS-MACHUCA A. (1967), Escritura, Tradición e Iglesia como reglas de fe segun Francisco
Suarez, Granada.
VON BALTHASAR H. U. (2004), Antyrzymski resentyment, Poznań.
WATT J. A. (1965), The Theory of papal Monarchy in the Thirteenth Century. The Contribution of the
Canonists, New York.
WIELOMSKI A. (2003), Filozofia polityczna francuskiego tradycjonalizmu (1789-1830), Kraków.
WIELOMSKI A. (2009a), Kościół w cieniu gilotyny. Katolicyzm francuski wobec Rewolucji (1789-
1815), Warszawa.
WIELOMSKI A. (2009b), Jezuickie pojęcie Tradycji na Soborze Watykańskim I, „Pro Fide, Rege et
Lege”, 3, 3 - 23.
WIELOMSKI A. (2012/13), Ultramontanizm w filozofii i strategii politycznej Louisa Veuillota, "Pro
Fide, Rege et Lege", 2, 239 - 254.
WIELOMSKI A. (2013, 2014), Szkoła Rzymska. Szkic o jezuickiej eklezjologii i myśli politycznej w
przededniu Soboru Watykańskiego I. Część pierwsza, „Historia i Świat”, 2, 115 - 140; Część druga,
„Historia i Świat”, 3, 155 - 185.

Summary

This article presents the views of the French clergy on the theological and on the
political during the counter-revolutionary and traditionalist pontificate of Pius IX (1846-
1878). Its aim is show the many parallels and similarities between theological thought and
political thought. In the era of subsequent political revolutions and the secularization French
clergy look for the defender of Church. After the collapse of the catholic monarchy, the only
possible defender is the Papacy. Ultramontanism program is the concept of the recognition
of the Pope for the last point of defense before the Satan's revolution. Therefore
Ultramontanism is a counter-revolutionary movement. Politics and religion come together in
the great synthesis of the Catholic counter-revolution. The head of this movement the
ultramontanes see in the Bishop of Rome.

Keywords: France, the nineteenth century, ultramontanism, the Catholic Church, Pope Pius
IX

303 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Danuta SOWIŃSKA (Poland)

Warszawa i Lublin jako główne ośrodki obywatelskiego wymiaru

sprawiedliwości w Królestwie Polskim w 1915 r.

Słowa kluczowe: Królestwo Polskie, Warszawa, Lublin, sądy cywilne

Wstęp

Początek pierwszej wojny światowej to jeden z przełomowych momentów dla

społeczeństwa polskiego, wówczas zapaliła się iskierka nadziei na zmiany, które mogły
doprowadzić do odzyskania wolności. Był to także czas bardzo istotnego, ale często
niedocenianego faktu w historii sądownictwa polskiego - powołania do życia sądów
obywatelskich. Historycy nie poświęcili temu zganieniu zbyt wiele miejsca w swoich
publikacjach traktując je jako mało znaczący, kilkutygodniowy epizod. Więcej pisali o nim
prawnicy – publicyści, uczestnicy tamtych wydarzeń, prawdopodobnie chcąc ważną dla
nich inicjatywę uwiecznić.

Już z powierzchownej analizy zagadnienia wyłania się obraz dwóch wiodących

ośrodków w Królestwie Polskim, Warszawy i Lublina, gdzie z wielką determinacją
rozpoczęła się budowa obywatelskiego wymiaru sprawiedliwości. Dwa różne miasta, dwaj
okupanci, ale jedna płaszczyzna i cel, do którego dążyli polscy prawnicy.

Warszawskiemu sądownictwu obywatelskiemu poświęcił swoją uwagę Emil

Rappaport, jeden z najwybitniejszych prawników tamtych lat i jeden z budowniczych
sądownictwa Polski niepodległej. Swoje wspomnienia z okresu sądów obywatelskich
uzupełnione również raportami z czynności w nich dokonanych przedstawił na łamach
„Gazety Sądowej Warszawskiej”1 oraz w opracowaniu pt. Sądy obywatelskie w Warszawie:
(karta z dziejów przełomu sierpniowego roku 1915): z dodaniem regulaminu organizacji
oraz listy składu osobistego sądów obywatelskich w Warszawie (od dnia 5 sierpnia do 11
września roku 1915) na podstawie źródłowych materiałów,2 do którego załącznik stanowi
regulamin sądów obywatelskich z 27 VII 1915 r.

Z kolei sądy obywatelskie w Lublinie przedstawił Wacław Salkowski3

w „Biuletynie Towarzystwa Prawniczego” 4 oraz B. Sekutowicz w „Głosie Sądownictwa”. 5


sowińskadanuta@gmail.com
1
RAPPAPORT (1915), nr 34-37.
2
Regulamin Organizacji Sądów Obywatelskich…, s. 48 - 95.
3
Wacław Julian Feliks Salkowski (1869- 1952) ur. się 18 V w Wojsławicach w pow. chełmskim, jako
syn Henryka - rządcy majątku Leopolda Poletyły. Matką Wacława była Joanna z Borowskich.
Edukację rozpoczął w gimnazjum rządowym w Lublinie, skąd po maturze wyjechał na studia na UW.
305 | P a g e
Na istotną rolę adwokatów w organizacji i funkcjonowaniu sądów obywatelskich wskazał
Ferdynand Rymarz na łamach „Palestry”. 6

W 1912 r. wadze rosyjskie zdradzały niepokój związany z sytuacją polityczną

w Europie, dlatego też m.in. powstały plany ewakuacji najważniejszych instytucji i urzędów
państwowych. Określono wówczas niezwykle dokładnie czas, kolejność, miejsca, w których
wskazane instytucje miały odnaleźć swoją siedzibę docelową, najczęściej w głębi Rosji.

Plany ewakuacyjne objęły również instytucje sądowe Warszawy i Lublina, dla

których był to początek drogi ku wolności sądownictwa. Ośrodki te miały wkrótce stać się
pionierami i stanowić przykład funkcjonujących rozwiązań dla innych instytucji wymiaru
sprawiedliwości w kraju. Według ustaleń z 1912 r. w razie potrzeby ewakuacji na siedzibę
lubelskiego Sądu Okręgowego przewidziano Tambów, natomiast siedzibą Warszawskiej
Izby Sądowej i Sądu Okręgowego była Moskwa.7 Wraz z pracownikami wymiaru
sprawiedliwości, którzy w przeważającej części byli Rosjanami, miała być ewakuowana
wybrana dokumentacja spraw, akta personalne natomiast zostały wydane pracownikom.

Tymczasem zbliżające się działania wojenne skłaniały Polaków do opowiedzenia

się po jednej ze stron. Sytuacja na froncie była zmienna, a zdania w społeczeństwie
podzielone.

Obraz niezdecydowania w polskim społeczeństwie widać m.in. na przykładzie

Lublina, gdy w momencie drugiej ewakuacji zakończyło się tu panowanie rosyjskie. Wielu
nawet przyjaźnie odnosiło się do odchodzącego zaborcy, inni nie umieli pogodzić się ze
zniewoleniem i skłaniali się ku Austriakom z powodu ich liberalizmu w Galicji.
Bezstronnemu obserwatorowi Edmondowi Privat reporterowi francuskiego „Le Temps”,
miejscowa społeczność i jej stosunek do okupantów jawił się w kwietniu 1915 r. m.in. tak:

Tam w 1892 r. uzyskał tytuł kandydata nauk prawnych. Wrócił do Lublina, gdzie rozpoczął karierę od
stanowiska pomocnika adwokata przysięgłego, spec. od prawa cywilnego. W 1897 r. został
adwokatem przysięgłym przy Sądzie Okręgowym w Lublinie. W 1915 r. był jednym z organizatorów
sądownictwa obywatelskiego w Lublinie i sprawował obowiązki wiceprezesa Trybunału Lubelskiego.
W 1917 r. zaangażował się w prace Departamentu Sprawiedliwości Tymczasowej Rady Stanu
Królestwa Polskiego. W okresie międzywojennym powrócił do adwokatury. W latach 1922 – 1938 był
członkiem prezydium Okręgowej Rady Adwokackiej w Lublinie, będąc m.in. jej dziekanem ( 1 III – 1
XI 1932) i wicedziekanem(1 III 1931 – 1 III 1932). Początek II wojny światowej zastał go na
stanowisku notariusza Wydziału Hipotecznego przy Sądzie Okręgowym w Lublinie, jednakże już VI
1941 pracował ponownie jako adwokat w Izbie Adwokackiej w Lublinie. W latach 1946 – 1948 pełnił
obowiązki sędziego w Sądzie Okręgowym w Lublinie. Odznaczony Krzyżem Oficerskim „Polonia
Restituta”(1923). Prywatnie teść ministra spraw zagranicznych RP J. Becka. Zmarł 28 I 1952 r.
pochowany na cmentarzu przy ul. Lipowej w Lublinie. Zob. MARCZUK (1996) 254; M.B. (1999) s.
5.
4
SALKOWSKI (2009) 80 - 92.
5
SEKUTOWICZ (1933) 329 - 334.
6
RYMARZ (2009) 70 - 79.
7
Więcej na temat ewakuacji sądów Królestwa Polskiego. KOROBOWICZ (1989) s. 87 - 107.
306 | P a g e
„Wojna i inwazja ochłodziła owe sympatie [mowa o sympatii do Austriaków- przyp. DS],
przy czym nienawiść do Prusaków jest wielkim stopniu pomocą dla Rosjan zarówno tutaj
jak i w całej Polsce. Lecz gdyby Austriacy byli sami, a oddziały węgierskie mniej srogie,
Polacy z tego regionu nie bez satysfakcji zgodziliby się na podbój, gdyż jarzmo carskie jest
dla nich ciężkie. W chwili obecnej społeczeństwo jest zdezorientowane. Wyczekuje. Nie ufa
zbytnio obietnicom carskim, lecz ma nadzieję, że okoliczności zmienią przecież jego los.
W każdym razie odnosi się lojalnie wobec armii rosyjskiej i zaskakuje swą wielką
ofiarnością i miłosierdziem”.8

Rosyjskie decyzje o opuszczeniu terytorium Królestwa stanowiły szansę dla

polskich prawników, którzy pracując dotychczas w nieeksponowanych strukturach
sądownictwa, teraz mogli przejąć inicjatywę i stworzyć prawdziwie polskie instytucje
wymiaru sprawiedliwości. Próbę taką podjęto m.in. w Warszawie i Lublinie tworząc po
wycofaniu się Rosjan sądownictwo obywatelskie. W jednym drugim przypadku były to
twory działające krótko u boku okupantów niemieckich i austro – węgierskich. Obie
okupacje miały określony stosunek do polskiej inicjatywy, która była jedynie stanem
przejściowym przed całkowitym przejęciem administracji. Niemcy od początku spoglądali
niezbyt przychylnie na polskie poczynania dążąc do jak najszybszego ich ukrócenia.
Austriacy natomiast odnosili się do nich z większą tolerancją, bacznie się im przyglądając,
jednak również nie traktowali tego rozwiązania jako długoterminowe.

Choć organizacja i funkcjonowanie sądów obywatelskich w obu miastach różniły

się, to cel przyświecał im ten sam, mianowicie oprócz przejęcia instytucji należało
spraktykować dotychczasowe wyobrażenia o sądownictwie zawarte w projektach polskich
prawników przedłożonych Komitetom Obywatelskim obu miast.

Warszawa jako ośrodek sądownictwa obywatelskiego w Generalnym Gubernatorstwie

Emil Rappaport wspominając historię sądów obywatelskich, zwracał uwagę, że

Warszawa była tym ośrodkiem, w którym od początku działań wojennych powstawały
instytucje i stowarzyszenia mające na celu pomoc słabszym, próbujące złagodzić skutki
narastającego kryzysu. Wśród tych ruchów społecznych i stowarzyszeń ukształtował się
Komitet Obywatelski oparty przede wszystkim na członkach Koła Prawników Polskich
i Związku Towarzystw Gimnastycznych. 9 Na jego barkach po ewakuacji władz i instytucji
rosyjskich, spoczęły najważniejsze zadania dotyczące utrzymania porządku
i bezpieczeństwa w perspektywie nieuniknionego wkroczenia do miasta wojsk niemieckich
i rozpoczęcia okupacji stolicy. Centrum władzy skupiał Komitet Obywatelski miasta
Warszawy. Ośrodkiem władzy wykonawczej zaś była od października 1914 r. Straż
Obywatelska współdziałająca z milicją, a trzecie ogniwo władzy miało stanowić
sądownictwo. Projekt organizacji i funkcjonowania sądów pokoju powstał już
w październiku 1914 r., wraz z pracami nad formowaniem milicji,10 jak pisał Rappaport

8
ŚLADKOWSKI (1970).
9
FRĄTCZAK (2014) s. 38.
10
Sprawozdanie Komitetu Obywatelskiego…, s. 13 - 14.
307 | P a g e
„Była to łączność całkiem naturalna ze względu na ścisły kontakt, jaki z istoty rzeczy, sądy
te przeznaczone pierwotnie do sądzenia drobnych przekroczeń karnych ze Strażą
Obywatelską mieć musiały.”11

Prace te zostały zawieszone na skutek rozpoczęcia działań wojennych, powrócono

do nich w lipcu 1915 r.12 Czynności organizacyjnych podjęli się przedstawiciele
Towarzystwa Prawniczego w Warszawie, Koła Prawników Polskich, Kasy Adwokackiej 13
oraz Warszawskiego Towarzystwa Sportowego m.in. w osobach przewodniczących,
adwokatów Stanisława Popowskiego 14– naczelnika warszawskiej Straży Obywatelskiej,
stojącego również na czele Związku Towarzystw Gimnastycznych i Leona Supińskiego 15
prezesa Koła Prawników Polskich.

11
RAPPAPORT (1915) nr 34, 400.
12
Sprawozdanie Komitetu Obywatelskiego…, s. 14.
13
Komisja prawnicza…, s. 2.
14
Stanisław Kasper Popowski ur. 6 I 1872 r. w Warszawie w rodzinie urzędnika Władysława i Walerii
z Rucińskich prawo studiował na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. W czasie studiów pisał
m.in. recenzje książek, przedstawień teatralnych i wystaw malarskich, które publikował w prasie m.in.
w „Bibliotece Warszawskiej”, „Gazecie Polskiej”, „Głosie”, „Tygodniku Ilustrowanym” Karierę
prawniczą rozpoczął jako adwokat przysięgły. Szybko zaangażował się w działalność polityczną,
należał do ugrupowania związanego ze Stanisławem Patkiem – Koła obrony w sprawach Politycznych
w Warszawie. Był także członkiem Koła Młodych Prawników w Warszawie, przemianowanego
później na Koło Prawników Polskich. Podejmował się trudnych obron w procesach politycznych.
Wraz z Henrykiem Konicem stworzył Polską Partię Postępową. Od 15 X 1906 r. pełnił obowiązki
redaktora naczelnego pisma „Sokół”. Po wybuchu I wojny światowej zaangażował się w organizację
Straży i Sądów Obywatelskich, będąc członkiem Komisji Komitetu Obywatelskiego m.st. Warszawy
rozpatrującej sprawy więźniów politycznych. We wrześniu 1917 r. rozpoczął karierę prokuratorską
przy Sądzie Najwyższym. W 1920 r. stanął na czele Straży Obywatelskiej- formacji mającej zasięg
ogólnokrajowy, którą po kilku miesiącach rozwiązano. Jeszcze w 1919 r. powrócił do adwokatury-
został członkiem Rady Adwokackiej w Warszawie. Niedługo potem został ponownie powołany na
stanowisko prokuratora przy Wydziale Karnym Sądu Najwyższego. Zmarł 20 XI 1921 r.
w Warszawie, pochowany na Powązkach. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Walecznych. Więcej
zob. MUSZALSKI (1983) 625 - 626; MISIUK (1987) s. 23.
15
Leon Władysław Supiński ur. 18 II 1874 r. w Gołębiówce w rodzinie Ludwika i Marii Zaleskiej,
ukończył gimnazjum i zaczął studia prawnicze na Uniwersytecie w Warszawie. W 1894 r. został
skazany i zesłany za działalność polityczną. Studia ukończył w 1896 r. na Uniwersytecie w Dorpacie.
W 1906 r. współtworzył Koło Prawników Polskich oraz Towarzystwo Kooperatystów, a także
Towarzystwo Opieki nad Więźniami Patronat, w którym od 1911 r. pełnił funkcję prezesa. W 1915 r.
został członkiem Komitetu Obywatelskiego Miasta Warszawy, współorganizował polskie
sądownictwo. Od 6 XI 1918 r. do 2 IX 1919 r. był ministrem sprawiedliwości w rządach: Ignacego
Daszyńskiego, Jędrzeja Moraczewskiego i Ignacego Jana Paderewskiego. Od I 1919 r. do IV 1927 r.
był radnym m.st. Warszawy. W latach 30. piastował funkcję prezesa Zarządu Głównego Zrzeszenia
Sędziów i Prokuratorów Rzeczypospolitej Polskiej. W X 1919 r. został prezesem Sądu Apelacyjnego
w Warszawie, a w I 1929 r. został Pierwszym Prezesem Sądu Najwyższego i pozostał na tym
stanowisku do IX 1939, kiedy to udał się na emigrację do Rumunii, a następnie do Francji. W 1946
powrócił do kraju i ponownie podjął pracę w Sądzie Najwyższym, gdzie od 14 V 1946 r. do 3 VI 1947
r. był zastępcą Pierwszego Prezesa SN, po czym przeszedł w stan spoczynku. W latach 1946– 1947
był również sędzią Najwyższego Trybunału Narodowego. Leon Supiński zmarł 2 II 1950
308 | P a g e
 Inaczej przedstawiała się kwestia organizacji sądownictwa wyższego. Paląca
potrzeba zorganizowania jej struktur wyniknęła w końcu lipca 1915 r., kiedy to stolicę
opuściły władze rosyjskie wraz z instytucjami sądowymi. Autorami projektu sądownictwa
obywatelskiego w Warszawie byli obok mecenasa Wacława Makowskiego adwokaci
Eugeniusz Śmiarowski i Bronisław Sobolewski. W zespole pracował również notariusz
Józef Świętopełk Zawadzki oraz Emil Rappaport. Propozycję organizacji sądownictwa
zaopiniowała Komisja Prawna Komitetu Obywatelskiego pod kierownictwem mecenasa
Feliksa Ochimowskiego w jej skład weszli adwokaci Henryk Konic, Dominik Anc,
Wincenty Biskupski, Władysław Kasprzycki, Czesław Mejery i Leon Supiński. Komitet
Obywatelski zatwierdził zarówno przedłożony mu projekt struktury złożonej z Sądów
Pokoju, Trybunału, Sądu Głównego i Prokuratury, jaki ich składy 16. Wszystkie instancje
miały być zorganizowane według wytycznych zgodnych z przepisami konferencji haskiej
oraz z niewielkimi zmianami wymaganymi przez Regulamin z 27 VII 1915 r.17 Ostatecznie,
kiedy wojska niemieckie wkroczyły do Warszawy 5 VIII 1915 r. zastały tutaj
zorganizowane władze obywatelskie zarówno miejskie jak i wymiaru sprawiedliwości. 18

W celu stworzenia stałej łączności między Komitetem a sądami oraz powołania

organu nadzorującego działalność judykatury 11 VIII 1915 r. zdecydowano o utworzeniu
specjalnego Wydziału Sądowego przy Komitecie, którego przewodnictwo oddano w ręce
Dominika Anca,19 a po jego rezygnacji ze względów zdrowotnych przejął je Henryk
Konic.20 Sądownictwo obywatelskie zwróciło uwagę okupanta niemieckiego, który
czasowo zaaprobował jego powstanie, wyłączając spod jego jurysdykcji sprawy obywateli
niemieckich. Na spotkaniach z jego przedstawicielami podkreślano potrzebę całkowitego
odcięcia wymiaru sprawiedliwości od polityki.21

Największą zmianę w stosunku do sądownictwa rosyjskiego odnotowano

w związku ze składem sądów pokoju, dotychczas orzekającego jednoosobowego na rzecz
sądów ławniczych, reprezentowanych zarówno przez czynnik prawniczy, jak i społeczny. W
obywatelskich sądach pokoju skład orzekający tworzył sędzia przewodniczący- prawnik i
dwóch ławników – przedstawicieli miejscowej społeczności, którym również przyznano
głos przy wydawaniu orzeczeń. O słuszności takiego rozwiązania przekonywano m.in. tak:
„W sądach pokoju rozpatrujących drobne pretensje cywilne i drobne przekroczenia karne,
dwaj ławnicy sędzia wespół z przewodniczącym sędzią – prawnikiem wszystkie sprawy

r. w Warszawie. Odznaczony Wielką Wstęgą Orderu Odrodzenia Polski (8 XI 1930) „za zasługi na
polu organizacji i administracji sądownictwa w dziedzinie podniesienia i utrwalenia prawodawstwa
oraz za pracę społeczną i narodową” Przed II wojną światową uhonorowany został jeszcze Krzyżem
Niepodległości, dwukrotnie Złotym Krzyżem Zasługi (po raz drugi w 1937), Medalem Dziesięciolecia
Odzyskanej Niepodległości, Medalem za Długoletnią Służbę, brązowym i srebrnym. zob. Czy wiesz
kto to jest? … 300; JASTRZĘBSKI (2008) 628 - 631.
16
Sprawozdanie Komitetu Obywatelskiego…, s. 14.
17
Regulamin Organizacji Sądów Obywatelskich…, s. 48 - 74.
18
RAPPAPORT (1915) nr 34, 399 - 400.
19
Wydział Sądowy…, s. 2.
20
Sprawozdanie Komitetu Obywatelskiego…, s. 15.
21
Sprawozdanie Komitetu Obywatelskiego…, s. 15.
309 | P a g e
zarówno karne jak i cywilne. Jest to zasada całkiem słuszna, gdyż sprawy cywilne nie są
w sądach tych na ogół zbyt zawiłe i wymagają raczej znajomości obyczajów i zwykłych
szarych trosk codziennych ludności, niźli zawodowego prawniczego wykształcenia.” 22

W sądach wyższego szczebla, zarówno pierwszej instancji, jak i apelacyjnych,

orzekanie we wszystkich sprawach powierzono zawodowym prawnikom. Ławnicy również
mieli zapewniony udział w sądzeniu spraw karnych w obu instancjach. W Trybunale liczba
trzech ławników przewyższała liczbę dwóch sędziów stałych tworzących komplet
orzekający.

We wprowadzonych regulaminem z 27 VII 1915 r. nowych zasadach zawarto

przepis o kwalifikowanej większości (cztery na pięć głosów) niezbędnej dla wydania
wyroku.

Regulamin również wprowadzał znane z sądownictwa francuskiego uproszczenie

instancji apelacyjnej dla Sądów Pokoju. W sądownictwie rosyjskim od ich wyroków
odwoływano się do Zjazdów Sędziów Pokoju. Po wprowadzeniu sądów obywatelskich rolę
tę przejął Trybunał. Wszelkie sprawy dyscyplinarne i organizacyjne sędziów pokoju miało
rozstrzygać od tej pory Kolegium Sędziów utworzone przy poszczególnych sądach.
Kolegium tworzyło tzw. Wydział Specjalny, składał się z pięciu wybranych sędziów
i przewodniczącego Wydziału Prawnego Straży Obywatelskiej, który miał pełnić rolę
łącznika między strażą a sądem.

Kolejną również istotną zmianą było zniesienie instytucji kasacyjnej utworzonej

wzorem rosyjskiego Senatu, pozostawiono jedynie procedurę, pozwalając na wniesienie
apelacji do Sądu Głównego od wyroku Trybunału. W Sądzie Głównym utworzono
specjalny „komplet wyjaśniający” posiadający kompetencje rozstrzygające w kwestii
interpretacji przepisów prawa jak również czynności poszczególnych sądów.

W regulaminie Sądów Obywatelskich wprowadzono również obronę podczas

prowadzonego śledztwa. Oznaczało to, że podczas czynności sędziego śledczego
oskarżonemu mógł towarzyszyć jego obrońca. Przysługiwało mu również prawo do
uzasadnionej interwencji, ale bez wpływania na przebieg śledztwa. 23

Sądy Obywatelskie miały orzekać według dotychczas obowiązujących kodeksów

prawa, modyfikacjom uległa natomiast kwestia związana z karą za przestępstwa. W art. 43
przyjętego regulaminu stanowiono, że: „Trybunał może wyznaczyć karę więzienia na termin
nie krótszy, niż przewidziany w kodeksach rosyjskich, ale w żadnym razie nie dłużej.” 24
W praktyce oznaczało to określenie maksymalnej kary, jaką można było orzec za
popełnione przestępstwa, natomiast wysokość kary minimalnej pozostawiono uznaniu
sędziego. Uregulowano również kwestię kar dodatkowych. O tej pory pozbawienie praw

22
RAPPAPORT (1915) nr 35, 411.
23
Regulamin Organizacji Sądów Obywatelskich…, s. 56 – 60.
24
Regulamin Organizacji Sądów Obywatelskich…, s. 53; Rappaport (1915) nr 35, 412.
310 | P a g e
mogło być zasądzone jedynie na okres pięciu lat po odbyciu kary zasadniczej,
a ograniczenia związane zakazem opuszczania miejsca zamieszkania, jak również nadzorem
administracyjnym zniesiono zupełnie. W sądach pokoju, jak wcześniej, obowiązywały
cztery kategorie kar zasadniczych: upomnienie i nagana, kara pieniężna, areszt, więzienie,
do których dodano jeszcze dwie sankcje dodatkowe, mianowicie zamknięcie
przedsiębiorstwa na siedem dni, a przypadku recydywistów ogłoszenie wyroku w prasie.
W sądach pokoju również stosowano skazanie warunkowe, jako „nowoczesny środek
indywidualizacji kary w Europie zachodniej, nieznany dotychczas ustawodawstwu
rosyjskiemu.” Należy w tym miejscu zaznaczyć, że analogiczną możliwość zawieszenia
kary miał Trybunał, ale nie jak chciał kodeks francuski na pięć, a na dwa lata. 25

Istotne zmiany odnotowano również w codziennym funkcjonowaniu instytucji

wymiaru sprawiedliwości. Obywatelskie sądy pokoju w Warszawie obejmowały
jurysdykcją 28 okręgów, z których I-XV odpowiadały dawnym cyrkułom policyjnym.
Okręgi XVI – XXVI objęły swoją jurysdykcją przedmieścia, XXVII Wisłę, natomiast
XXVIII był sądem przy Rezerwie Sekcji Straży Obywatelskiej. 26 W placówkach tych była
zatrudniona największa grupa urzędników, bo licząca w sierpniu 1915 r. powyżej setki,
obejmowała pracowników stałych, nieetatowych, ponadto ławników, sekretarzy
i kancelistów. Dla większości rozpoczynających pracę 6 VIII 1915 r. obywatelskich sądów
pokoju w Warszawie, ogłoszono listę 39 sędziów, która z czasem powiększyła się do 64
osób. W końcu sierpnia 1915 r. dokonano na nie nominacji. W XVIII okręgu Grochów objął
urząd Antoni Świątecki, Karol Szczeciński objął XIX okręg Koło Budy i XXII Okręg Wola,
Kazimierz Krzymuski został oddelegowany do XXVI okręgu Młociny. 27 Na początku
września 1915 r. stanowiska sędziów pokoju objęli również Adam Bogucki, Mieczysław
Debuis, Czesław Jankowski, Mikołaj Kornfeld, Jan Nowicki, Władysław Piechowski, Józef
Polikier, Stanisław Skibiński i Kazimierz Żukowski.28

W krótkim, bo zaledwie miesięcznym okresie działalności zbudowano wokół

każdej z placówek zespół złożony sędziego, bądź sędziów i ławników. Ich liczba była różna,
najwięcej oprócz Wydziału Sądów Pokoju, pracowało w okręgach II, IV, V, XIV po 4,
w pozostałych okręgach utworzonych dla obszarów dawnych cyrkułów policyjnych 3 lub 2
sędziów. Inaczej rzecz się miała z kadrami w okręgach obejmujących jurysdykcją
przedmieścia. Sądy te zatrudniały zwykle jednego sędziego z wyjątkiem okręgu XX
(Sielce), gdzie pracowało 2 sędziów. Największą liczbę ławników odnotowano w okręgu
VIII, natomiast w połączonych okręgach XVIII i XXV oraz w okręgu XXVIII nie powołano
ławników. W Wydziale Sądów Pokoju natomiast oprócz jego przewodniczącego pracowało
5 członków, 2 delegatów Sądu Okręgowego oraz 2 sekretarzy. 29

25
RAPPAPORT (1915) nr 35, 413.
26
RAPPAPORT (1915) nr 36, 422; L. B., R. K. (1915) 44, 499.
27
Z Sądów Obywatelskich…, nr 104, s. 3.
28
Z Sądów…, s. 4.
29
Z Sądów…, s. 4; L. B., R. K.. (1915) 45, 510.
311 | P a g e
 Grupa ta została najbardziej obarczona sprawami, a ich powiększająca się z dnia na
dzień ilość sprawiała, że rosły w nich również zaległości. Do najbardziej obciążonych
sądów zaliczono placówki w Śródmieściu i w handlowych dzielnicach Warszawy.
Powstanie sądów obywatelskich posługujących się językiem polskim, z sędziami –
Polakami sprawiało, że ludność Warszawy coraz liczniej przybywała tu szukając
rozwiązania swoich problemów. Wnioski, jakie składano dotyczyły odzyskania mienia,
należności handlowych, drobnych zatargów o pracę i zapłatę za nią. Do spraw cywilnych
dołączyła liczna grupa procesów karnych dotyczących niegroźnych wykroczeń. Ich rosnąca
ilość spowodowała konieczność powiększenia składu sędziowskiego, oddelegowano
wówczas do niektórych okręgów po kilku sędziów, również specjalizujących się
w procedurach śledczych.

Ze statystyk, do których dane pozyskano z raportów poszczególnych sędziów

i opublikowanych przez Wydział Specjalny wynika, że przez cały okres funkcjonowania
obywatelskich sądów pokoju najwięcej spraw cywilnych i karnych wpłynęło do sądu okręgu
V obejmującego dzielnicę Powązek. Z cząstkowego raportu sędziego pokoju z tego okręgu
wynikało, że do 26 VIII 1915 r. zarejestrowano tu 1737 spraw cywilnych. W większości
dotyczyły one roszczeń o niezapłacone komorne. Orzeczenia wydano jedynie w 200
z nich.30 Na koniec działalności sądu – na dzień 10 IX 1915 r. wykazano znaczny wzrost
spraw zarówno cywilnych jak i karnych, wpłynęło ich tu odpowiednio 2506 i 483.31

Oprócz sądu pokoju okręgu V, wśród placówek zlokalizowanych przy dawnych

cyrkułach policyjnych najwięcej spraw przez cały okres swej działalności notowały okręgi
II, III, IV, VI, VII i VIII. Każdy z nich wykazał wpływ ponad 1000 spraw cywilnych,
z czego największą ilość, bo 1111 rozpatrzono w Sądzie Pokoju okręgu III obejmującym
ulice Leszno – Pawia w dzielnicy Wola z 1836 zarejestrowanych. Sprawy karne w tym
okręgu to 281, z czego w 153 wydano orzeczenia. 32 Należy wspomnieć, że raportu
cząstkowego sędziego wynikało, że między 6 a 19 sierpnia do Sądu Pokoju okręgu III
wpłynęły 764 sprawy cywilne, z których w 102 wydano orzeczenia. W tym samym sądzie
zarejestrowano 160 spraw karnych, w 56 z nich wydano orzeczenia. W 3 przypadkach
orzeczono karę grzywny w wysokości do 15 rubli z zamianą na areszt od 1 do 3 dni. W 3
przypadkach orzeczono karę do 7 dni aresztu, a 8 osób zostało skazanych na więzienie od 7
dni do 6 miesięcy.33

Najmniej spraw wśród placówek, których siedziby zlokalizowano przy

posterunkach, zanotowano w Sądzie Pokoju okręgu I i IX. Przez cały okres funkcjonowania
sądu w okręgu I wpłynęło 380 spraw cywilnych, z czego rozpatrzono 185 i 250 spraw
karnych, z czego w 92 wydano orzeczenia.34 W IX okręgu Sądu Pokoju obejmującym
jurysdykcją Łazienki odnotowano do 19 sierpnia 41 spraw karnych, a do 20 sierpnia 58

30
RAPPAPORT (1915) nr 36, 422.
31
L. B. , R. K.. (1915a), s. 500.
32
L. B. , R. K.. (1915a), s. 499.
33
RAPPAPORT (1915) nr 36, , 422.
34
L. B. , R. K.. (1915a), s. 499 - 500.
312 | P a g e
spraw cywilnych. Sprawy karne dotyczyły niegroźnych wykroczeń, które mogły zostać
rozstrzygnięte polubownie. Sprawy cywilne dotyczyły roszczeń o wypłatę pensji.35 W tym
okręgu na koniec działalności wykazano 211 spraw cywilnych i 115 karnych. 36

W sądach pokoju, których jurysdykcja objęła przedmieścia Warszawy liczba

wpływających spraw była nieco mniejsza. Sędzia pokoju z okręgu XXIII obejmującego
dzielnicę Czyste, wykazał orzeczenia w 27 sprawach cywilnych i 30 sprawach karnych.
Sprawy cywilne w tym okręgu dotyczyły przeważnie zaległości czynszowych, natomiast
karne to przede wszystkim zakłócenie porządku publicznego, handel alkoholem, kradzież,
lichwa wojenna (sprzedaż chleba po zawyżonych cenach), obelgi czynne i obelgi słowne. 37
W chwili zamknięcia sądu odnotowano najmniej, bo 110 spraw cywilnych i 104 karne. 38
Instancję wyższą od sądów pokoju w sądownictwie obywatelskim stanowił Trybunał.

W pierwszych dniach sierpnia 1915 r. otwarto tu kancelarie prezesa oraz

Wydziałów Cywilnego i Karnego. Prezesem został Władysław Kasprzycki, który w kilka
dni po nominacji zrzekł się stanowiska, a jego miejsce zajął Wacław Witmann.
Przedstawiciele nowopowstałych sądów zwrócili się do Komitetu z prośbą o oddanie im do
dyspozycji budynku przy placu Kasińskich – dawnej siedziby Izby Sądowej oraz pałacu
Paca, gdzie mieścił się Sąd Okręgowy. Czyniono również starania o odzyskanie z rąk wojsk
niemieckich Gmachu Hipoteki39 przy ulicy Kapucyńskiej, który na początku września został
zwolniony z kwaterunku i czynności Wydziału Hipotecznego mogły odbywać się bez
przeszkód.40 W końcu sierpnia zdecydowano również o utworzeniu przy Trybunale
Archiwum Akt Stanu Cywilnego, jego siedzibą był budynek przy ulicy Długiej 25, swoją
działalność rozpoczęło 1 IX 1915 r.41

Pierwsze posiedzenie Wydziału Cywilnego Trybunału odbyło się 18 VIII, w sali

pałacu Paca, w obecności licznie zgromadzonych sądowników, palestry i publiczności. Nie
wygłoszono przemówień, bowiem „[…] niekiedy jednak cisza wymowniejsza od słów być
może. To też uczestnicy tej milczącej inauguracji sierpniowej głęboko odczuli powagę
chwili.”42

Pracę Wydziału Karnego zaś inaugurowano 24 VIII, podobnie jak w Wydziale

Cywilnym uświetnili ją swoją obecnością sądownicy, adwokaci, przedstawiciele władz
miasta Warszawy i licznie przybyła publiczność. Uczestnik tamtych wydarzeń
E. St. Rappaport wspominał pierwsze posiedzenie Trybunału Karnego m.in. tak: „Rzecznicy
stron: czterej obrońcy z urzędu, a w ich liczbie członek prezydium Komitetu

35
RAPPAPORT (1915) nr 36, 422.
36
L. B. i R. K. (1915a), s. 501.
37
RAPPAPORT (1915) nr 36, 422 – 423.
38
L. B. , R. K.. (1915), s. 509.
39
Gmach Hipoteki…, nr 104, s. 3 - 4.
40
Gmach Hipoteki…, nr 114, s. 2.
41
RAPPAPORT (1915) nr 37, 435.
42
RAPPAPORT (1915) nr 37, 433 - 434.
313 | P a g e
Obywatelskiego m. Warszawy oraz prokurator przy Trybunale rozpoczęli swe mowy od
wstępów ogólniejszej natury; drżała w nich nuta głębokiego wzruszenia, że po latach
czterdziestu, sądzone jest wreszcie językowi polskiemu odzyskać należne mu prawa, że
język rodzimy, jak ongi rozbrzmiewa w Trybunale warszawskim, ku chwale
sprawiedliwości i pożytkowi celowej pieczy prawnej!” 43

Do 1 IX 1915 r. wpłynęło tu 126 spraw cywilnych, 2 zrzeczenia się spadku i 2

skargi incydentalne na zwrot spraw, rozdzielono je wg kryterium ważności. Ze 126 jedynie
3 sprawy uznano za mniej pilne. Wnioski cywilne najczęściej dotyczyły zwrotu zaległego
komornego, niezapłaconych weksli, sprostowania aktów notarialnych, pozostałe to m.in.
wnioski o alimenty, rentę, zatwierdzenie uchwały rady familijnej oraz sprawy handlowe. 44
Te ostatnie początkowo miały być rozpatrywane w Wydziale Cywilnym jednak na skutek
interwencji Towarzystwa Przemysłowców Sąd Główny postanowił dokonać zmiany w art.
18 regulaminu o organizacji sądów,45 o co zwrócił się do Komitetu Obywatelskiego. Zmiana
poskutkowała tym, że wszystkie wyroki zapadające w sądach pokoju niezależnie od kwoty
spornej mogły być przedmiotem apelacji w sądach wyższej instancji. Z inicjatywy Sądu
Głównego podjęto również decyzję o reaktywacji Trybunału Handlowego, w którego skład
mieli wchodzić oprócz jego prezesa i sędziów mianowanych przez Komitet Obywatelski
również kupcy, jako członkowie. 46 W skład Trybunału Handlowego zostali powołani 30
sierpnia z grona kupców: Józef Breitkopf, Henryk Fukier, Feliks Kazimierski, Stanisław
ks. Lubomirski, Józef Wogner47 jako zastępcy członków Trybunału Stefan Drège i Julian
Hakowski. Sędziami z urzędu mianowano Jana Andrzejkowicza, Leona Błaszkowskiego,
Stanisława Szyfera. Wybór prezesa i wiceprezesa Trybunału Handlowego powierzono
walnemu zgromadzeniu jego sędziów.48

Sprawy karne rozstrzygano w dwóch sekcjach, w pierwszej były to wnioski

dotyczące m.in. umorzenia sprawy, zatrzymania, bądź zwolnienia z aresztu, wykonania lub
odroczenia wykonania wyroków. Do sekcji drugiej Trybunału natomiast, do początku
września 1915 r. wpłynęło 14 spraw. Były to przede wszystkim odwołania oskarżonych od
wyroków pierwszej instancji, w jednym przypadku odwołanie poszkodowanego.
W jedenastu przypadkach sprawom nadano bieg, 9 wniesiono na wokandę, 8 rozpoznano
podczas trzech jawnych posiedzeń Trybunału, z których jedną odroczono z powodu
konieczności powołania świadków. 49

Po zorganizowaniu kancelarii i sekretariatów obu wydziałów odbył się szereg

zebrań plenarnych z udziałem członków Trybunału i Sądu Głównego. Spotkania te

43
RAPPAPORT (1915) nr 37, 435.
44
RAPPAPORT (1915) nr 37, 434.
45
Regulamin Organizacji Sądów Obywatelskich…, s. 50.
46
Zmiana kompetencji sądów pokoju…, s. 4.
47
Sprostowanie…, s. 2.
48
Z Sądów…, s. 3 - 4.
49
RAPPAPORT (1915) nr 37, 434.
314 | P a g e
poświęcano sprawom organizacyjnym oraz stosowaniu obowiązujących przepisów prawa
w przypadkach wątpliwych.50

Prokuratura oraz sędziowie śledczy, wyznaczeni dla poszczególnych rewirów przez

cztery tygodnie działalności sądów obywatelskich zostali obciążeni także dużą ilością spraw
organizacyjnych, ale przede wszystkim śledztw czekających na kontynuacje, bądź
wszczęcie. Najwięcej spraw, bo 13 odnotował w swoim repertorium sędzia śledczy mający
pod opieką okręgi VII i XI, podobnie jak sędzia wyznaczony na okręgi XIII i XV.
W okręgach VI, VIII, XVI, XX odnotowano po 12 spraw, w okręgu VII -7, a w pozostałych
po 2 lub 3. W czasie funkcjonowania sądownictwa obywatelskiego ukończono 17 śledztw.

W tym samym czasie Prokuratura otrzymała akta dochodzeń prowadzonych przez

Komisariaty Straży Obywatelskiej w liczbie 66, przez Wydział Kryminalno –
Wywiadowczy 33, z art. 253 ustawy o postępowaniu sądowo-karnym51 -5, od komendanta
Straży Obywatelskiej o przeprowadzeniu śledztwa -10, a także skargi 31, sprawy
protokołów sądów pokoju 58, oraz zatwierdzony akt oskarżenia Sądu Głównego.

Z kolei z Prokuratury wysłano do sędziów śledczych 144 wnioski o wszczęcie

śledztwa, 5 o jego dopełnienie, z art. 253 w kwestii prowadzenia dochodzenia do
Komisariatów -10 oraz do Wydziału wywiadowczo – kryminalnego -7. Prokuratura
kierowała również korespondencję do Komitetu Obywatelskiego m. Warszawy oraz sądów
pokoju dotyczącą spraw, przebiegu dochodzeń oraz ich umarzania wg art. 253 upk. 52

Na stanowiskach sędziów śledczych Komitet Obywatelski m. Warszawy

zatwierdził Czesława Mateckiego, Jerzego Szeligowskiego, Karola Grymińskiego,
Aleksandra Skawińskiego, Zygmunta Ślaskiego, Ignacego Krzymuskiego i Cezarego
Smogorzowskiego, Na pomocników prokuratorów zatwierdzono natomiast Mirona
Chyczewskiego, Henryka Czormińskiego, Jana Gumińskiego, Jana Jarmołowicza
i Franciszka Paschalskiego.53 Dodatkowo w drugiej połowie sierpnia 1915 r. do pełnienia
obowiązków sędziów zostali powołani przez Komitet Obywatelski: Marian Zborowski,
Władysław Majsterek, Jan Gadomski, Wacław Łypacewicz, Emilian Łagodziński,
Kazimierz Krywult, Stanisław Roliński, Antoni Bogucki, Kazimierz Gronkiewicz, Wacław
Chmielewski, Wacław Antecki, Benedykt Forelle, Feliks Kramsztyk. 54

50
RAPPAPORT (1915) nr 37, 435.
51
Art. 253 Ustawy o postępowaniu sądowo-karnym z dn. 20 XI 1964 r. brzmiał: „Gdy cechy
przestępstwa lub wykroczenia są wątpliwe, lub gdy w wypadku mającym takie cechy policja powzięła
wiadomość z wieści lub w ogólności ze źródła nie zupełnie wiarygodnego to w każdym razie przed
doniesieniem o tem komu należy, powinna przekonać się za pomocą wywiadowania: czy rzeczywiście
wypadek ten miał miejsce i czy istotnie nosi on na sobie cechy przestępstwa lub wykroczenia” (Ustawy
sądowe obowiązujące w guberniach Królestwa Polskiego…, s. 113).
52
RAPPAPORT (1915) nr 37, 434 - 435.
53
Sądy obywatelskie…, s. 1.
54
Z Sądów Obywatelskich…, nr 100, s. 3.
315 | P a g e
Rys. 1 Odznaka asesora Obywatelskiego Sądu Pokoju m.st. Warszawy (ze zbiorów Muzeum
Narodowego w Krakowie)

Najwyższą instancją sądownictwa obywatelskiego, do którego trafiały odwołania

od wyroków Trybunału, jak również wnioski skargi i zażalenia związane z pracą sądów
niższej instancji był Sąd Główny. 10 VIII 1915 r. Komitet Obywatelski otrzymał odezwę
członków Trybunału i Sądu Głównego, którzy na prezesa Sądu Głównego wybrali mecenasa
Maksymiliana Tyszkę, wiceprezesem został W. Biskupski.55 W końcu sierpnia do Sądu
Głównego powołano dotychczasowych członków Trybunału w osobach Wacława
Witmanna i Bronisława Sobolewskiego. Siedzibę w pałacu Krasińskich najwyższa instancja
sądów obywatelskich zajęła w połowie sierpnia. 56

Przy organizacji sądownictwa obywatelskiego w Warszawie nie zapomniano

również o wyglądzie jego sędziów. W połowie sierpnia 1915 r. pojawiła się propozycja
odnosząca się do oznak urzędów sądowych. Sędziowie w Sądzie Głównym zgodnie
z przedstawioną propozycją mieli zakładać zieloną szarfę z amarantową kokardą.
Amarantowa szarfa z białą kokardą stanowiła symbol referentów Sądu Głównego
i prokuratora. Sędziowie Trybunału zakładali odtąd zieloną szarfę z białą kokardą, na której
umieszczono syrenę, sędziowie pokoju natomiast mieli odznakę w kształcie zielonej
kokardy z syreną. Odpowiednie opaski na ramię przewidziano również dla sekretarzy
i pomocników prokuratora. 57

55
W sprawie organizacji sądów…, s. 4.
56
Gmach Sądu Głównego…, s. 4.
57
Oznaki sędziowskie…, s. 4.
316 | P a g e
 W tym samym czasie Sąd Główny zwrócił się do Komitetu Obywatelskiego
z prośbą o przygotowanie nominacji dla notariuszy, pisarzy hipotecznych i tłumacza
sądowego. Prośba ta była jedynie kurtuazyjnym gestem, dlatego, że według regulaminu
sądów przyjętego przez Komitet, nominacji na te stanowiska miał dokonywać Sąd Główny,
„[…] jednakże wobec doniosłego znaczenia tych urzędów i dla większej powagi ich stanu
Sąd Główny uznał za konieczne zwrócenie się do Komitetu Obywatelskiego z prośbą
o wydanie nominacji dla wymienionych urzędów sądowych. Komitet Obywatelski
propozycję przyjął i zwrócił się do Sądu Głównego z prośbą o przedstawienie listy
kandydatów.”58 Prezydium powołało również ławników, wybranych przez najważniejsze
stowarzyszenia warszawskie.59

Finansowanie obywatelskiego wymiaru sprawiedliwości właściwie odbywało się

dzięki opłatom sądowym pobieranym przy okazji spraw sądowych. Były one przeznaczane
na bieżącą działalność instytucji wymiaru sprawiedliwości, natomiast wszystkie urzędy były
pełnione honorowo i nie pobierano uposażenia. 60

Sądy obywatelskie w Warszawie pracowały do 9 IX 1915 r., kiedy to niemieckie

władze okupacyjne uznały je za nielegalne, zdecydowały o ich zamknięciu i powołaniu
nowych struktur działających na terenie całej okupacji. Wprowadzono je według przepisów
zawartych w ordynacji Naczelnego Wodza na Wschodzie opublikowanej w Dzienniku
Rozporządzeń Władz Cesarsko – Niemieckich w Polsce z 21 III 1915 r. i wprowadzoną
w życie 8 IX 1915 r. obszar zajęty przez okupację niemiecką otrzymał wówczas miano
Generał – Gubernatorstwa.61 Generał-Gubernator niemiecki wydał cztery rozporządzenia
opublikowane w pierwszym numerze „Dziennika Rozporządzeń dla Jenerał -
Gubernatorstwa Warszawskiego” dotyczące nowej organizacji i funkcjonowania
sądownictwa.62

Po zniesieniu obywatelskiego wymiaru sprawiedliwości, judykatywę oparto się na

Cesarsko – Niemieckich Sądach Gminnych, Pokoju, Okręgowych oraz jako najwyższej
instancji „Cesarsko- Niemieckim Sądzie Wyższym dla Jenerał – Gubernatorstwa
Warszawskiego.63

Wyroki orzeczone przez sądy obywatelskie zostały utrzymane w mocy, zezwolono

również na zorganizowanie w gmachu Sądu Głównego posiedzenia przedstawicieli
adwokatury w celu ustalenia obsady w sądach pokoju.64 Utworzono pięć okręgów sądów
pokoju w Warszawie: okręg I z siedzibą przy ul Polnej 65, obejmował część miasta

58
Nominacje na rejentów i pisarzy hipotecznych…, s. 4.
59
RAPPAPORT (1915) nr 37, 435.
60
Opłaty sądowe…, s. 3.
61
Dziennik Rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego z 11 IX 1915, nr 1 § 1
Rozporządzenia Jenerał – Gubernatora z 8 IX 1915 r, s. 1 - 2; GOLDSTEIN (1915) 567.
62
Nowa organizacja sądowa…, s. 453.
63
GOLDSTEIN (1915) 568.
64
Z sądownictwa…, s. 3.
317 | P a g e
położoną na południe od Alei Jerozolimskich. Okręg II znalazł swoją siedzibę w domu przy
ul. Długiej 25 rozpatrywał sprawy mieszkańców części Warszawy między Alejami
Jerozolimskimi, Marszałkowską, Królewską, Graniczną, Placem Żelaznej Bramy, Żabią,
Senatorską, Bielańską, Nalewkami, Pokorną i Mikołajewską. Sędzia pokoju okręgu III
swoją siedzibę miał w budynku przy placu Krasińskich 12, a obszar jurysdykcji stanowiła
część miasta między Alejami Jerozolimskimi a Elektoralną, Chłodną, Wolską, Szosą
Kaliską. Okręg IV z siedzibą w budynku przy ul. Długiej 25, razem z sędzią pokoju okręgu
II, jurysdykcją obejmował część miasta na północ od ulic Bielańskiej, Nalewek, Pokornej
i Mikołajewskiej wchodzących w skład III okręgu. Okręg V obejmował przedmieścia
i Pragę, jego siedziba nie została ustalona.

Oprócz wyznaczenia okręgów pokoju dokonano nominacji na urzędy komorników.

W okręgu I urząd objął Jan Łada, przydzielono mu siedzibę w budynku przy ul. Kruczej 10,
okręg II stanowił rewir Wiktora Radwańskiego urzędującego przy ul. Kapucyńskiej 13.
Komornik Józef Niedźwiecki urzędował w kamienicy przy ul Chmielnej 11 i obsługiwał
obszar okręgu III. Wincenty Siarkowicz urzędujący przy ul. Żelaznej 81 wykonywał
obowiązki komornika w okręgu IV, a Julian Gliński mający siedzibę przy Nowym Świecie
22 był odpowiedzialny z okręg V. 65

W drugiej połowie września 1915 r. „Dziennik Polski” odnotował fakt zajęcia

przez okupanta dotychczasowej siedziby sądów obywatelskich w pałacu Krasińskich.
Władze niemieckie zdecydowały o umieszczeniu Sądu Okręgowego (Bezirkgericht) i Sądu
Wyższego (Obergericht) w pałacu Paca, gdzie natychmiast została uruchomiona kancelaria,
do której w pierwszych dniach wpłynęły powództwa od Niemców chcących wyegzekwować
od warszawskich kupców należności oraz określić formę spłaty przez nich długów. 66

Za zgodą władz niemieckich z kolei pałac Krasińskich udostępniono na czasową

siedzibę Wydziału Sądowego Komitetu Obywatelskiego i Wydziału Prawnego Straży
Obywatelskiej, wstęp mieli tu jedynie adwokaci, pracownicy oraz interesanci obu
wydziałów.67

Obok wprowadzenia nowej organizacji wymiaru sprawiedliwości, dokonano zmian

w przepisach wg. rozporządzenia z 21 III 1915 r. W pierwszej kolejności zajęto się
kwalifikacją na stanowiska sędziowskie. Osoby pretendujące do tego urzędu musiały
spełniać wytyczne zapisane w §2 niemieckiej ustawy o organizacji sądowej z 1877 r.
Sędziami mogli być również czynni adwokaci i sędziowie wypełniający swoje obowiązki za
czasów władzy rosyjskiej. Podobnie miała się rzecz z nominacjami na sędziów Sądu
Wyższego.

Zmiany odnotowano również w kompetencjach poszczególnych sądów. Gminne

w sprawach cywilno –prawnych mogły rozstrzygać, gdy wartość przedmiotu sporu nie

65
Sądy Pokoju…, s. 1 - 2.
66
W pałacu Paca…, s. 3.
67
W pałacu Krasińskich, s. 3.
318 | P a g e
przekraczała 1000 rb. Ich wyroki zaś mogły być zaskarżane, jeśli przedmiot sporu nie
przekraczał 500 rb. Sąd Główny natomiast miał od tej pory rozstrzygać apelacje i zażalenia
we wszystkich sprawach, które Sąd Okręgowy rozstrzygnął w pierwszej instancji, a wartość
przedmiotu sporu nie przekraczała 3000 rb.

Istotną sprawą poruszoną w drugim rozporządzeniu wydanym przez generał –

gubernatora niemieckiego 8 IX 1915 r. była kwestia języka, jaki miał obowiązywać
w sądownictwie. Stwierdzono, iż językiem sądowym ma być niemiecki i polski
z zastrzeżeniem, że rozprawa sądowa będzie odbywała się w takim języku, jakim władają
członkowie składu sędziowskiego tzw. Gerichtspersonen. Zwrócono jednak uwagę na
rozbieżności przy interpretacji tego przepisu, bowiem w polskim tekście słowo
„Gerichtspersonen” przetłumaczono jako strony sprawy. 68 Ostatecznie w sądach pokoju
i gminnych, które rozpoczęły swoją działalność w końcu listopada 1915 r., używano języka
polskiego, natomiast w sądach wyższych instancji” […] prawa języka polskiego miały być
uwzględniane w miarę możliwości.”69 W praktyce oznaczało to możliwość uznania wniosku
stron procesu o używanie języka polskiego w trakcie sprawy. 70

Trzecie rozporządzenie Generał – Gubernatora Warszawskiego dotyczyło procesu

cywilnego, karnego oraz postępowania w sprawach sądownictwa niespornego. Wśród zmian
odnotowano m.in. konieczność zatwierdzenia orzeczonej kary śmierci przez Generał
Gubernatora, któremu również przysługiwało prawo zmiany kary i ułaskawienia. W kwestii
obowiązującego prawa materialnego istotnym był fakt wprowadzenia na całym terytorium
Generalnego- Gubernatorstwa Warszawskiego rosyjskiego kodeksu karnego Tagancewa
z 1903.

O powyższych zmianach i niemieckiej procedurze sądowej tak pisał Aleksander

Kraushar: „Procedura sądowa niemiecka w sprawach cywilnych musiała razić swoją
dziwacznością. Cokolwiek powiedzielibyśmy o dawniejszej rosyjskiej wprowadzonej
w 1876 r. na miejsce francuskiej przyznać należy, że choć wzorowana na pruskiej była
nierównie logiczniejszą od narzuconej tu przez okupantów. Formalność np. wnoszenia
„skarg” cywilnych polegała na wrzucaniu dokumentów procesowych, bez żadnej kontroli do
jakiegoś pudła w przedsionku sądu okręgowego umieszczonego, z którego funkcjonariusze
sądowi niemieccy wyjmowali zawartość, by ją oddać do wydziałów, gdzie znowu
z trudnością przychodziło powzięcie wiadomości o biegu i terminie sprawy.”71

Niedługo po skasowaniu sądów ogłoszono likwidację Komitetu Obywatelskiego

miasta Warszawy – ostatniego organu władzy obywatelskiej. Oficjalne zarzuty pod jego
adresem, które stały się oficjalnym powodem tej decyzji, zostały zawarte w obwieszczeniu
wydanym przez Generał- Gubernatora Warszawskiego Hansa Hartwiga von Besslera 12 IX,
czytamy w nim m.in.: „Komitet jednakże mianował w kraju sędziów, próbował pobierać

68
Nowa organizacja sądowa…, s. 454.
69
Z sądownictwa…, s. 3.
70
Sądy Pokoju w Warszawie…, s. 3.
71
KRAUSHAR (1921) 34.
319 | P a g e
podatki, wydawał rozporządzenia tyczące się utworzenia Straży Obywatelskiej poza
granicami Warszawy i udzielał pozwolenia na noszenie broni, chociaż musiał wiedzieć, iż
każdy- broń na mocy takiego zupełnie bezprawnego pozwolenia noszący- na karę śmierci
zasłużył.”72

Sądy Obywatelskie a władze Generalnego Gubernatorstwa Wojskowego w Lublinie

W Lublinie po ewakuacji sądów pozostali jedynie nieliczni polscy urzędnicy

niższego szczebla, mający za zadanie strzec pozostawionego tutaj majątku. Urzędnicy ci
stali się budowniczymi odradzających się struktur polskiego sądownictwa obok adwokatów,
notariuszy i nielicznych powracających z Rosji sędziów. 73 Podobnie jak w Warszawie
narodziła się tu inicjatywa powołania Komitetu Obywatelskiego, jako organu
koordynującego władzę w mieście, po opuszczeniu go przez Rosjan. 74

W nocy z 29 na 30 VII 1915 r. o godzinie 2 władzę w mieście za zgodą

ówczesnego gubernatora Eliasza Sterligowa przejął Lubelski Miejski Komitet Obywatelski.
Rosyjski gubernator wraz z pozostałą u jego boku policją i urzędnikami, którzy nie zdążyli
ewakuować się wraz instytucjami 4 VII, wyjechał z Lublina. 75 Na czele Komitetu
Obywatelskiego, który natychmiast zgłosił gotowość do objęcia władzy, stanął adwokat
Bolesław Sekutowicz.76 Komitet powstał z inicjatywy miejscowego środowiska

72
Generał – Gubernator H. H. von Bessler (1915), s. 454.
73
KOROBOWICZ (2001) 175; BEREZA (2006) 57.
74
KORZENIOWSKI (1989/1990) s. 161.
75
SALKOWSKI (1916) s. 3.
76
Bolesław Sekutowicz (19 VIII 1881- 23 XII 1939 ), ur. się jako syn Włodzimierza i Stanisławy
z Kozerskich w Warszawie. Maturę zdał w Gimnazjum Męskim w Lublinie, po czym rozpoczął studia
na Wydziale Prawa UW. W 1904 r. rozpoczął pracę jako pomocnik adwokata przy Sądzie
Okręgowym w Lublinie a w 1907 r. został adwokatem przysięgłym przy tymże sądzie. Od 1916
piastował stanowisko p.o. prezesa Lubelskiego Miejskiego Komitetu Obywatelskiego, delegat do
Centralnego Komitetu Obywatelskiego w Królestwie Polskim, członek Rady Naczelnej Milicji
Obywatelskiej, w 1915 wybrany na delegata do Głównego Komitetu Ratunkowego w Lublinie na
obszar okupacji austriackiej, radny Rady Miejskiej 1916-18. W 1918 powołany przez Radę
Regencyjną na członka Rady Stanu Królestwa Polskiego. Od 1919 r. pracował jako sędzia Sądu
Okręgowego w Lublinie, a w 1929 r. otrzymał nominację na prezesa Sądu Apelacyjnego w Lublinie,
Filister honorowy Astrei 1930 (Polska Akademicka Korporacja „Astrea” powstała w listopadzie 1923
roku na Uniwersytecie Lubelskim, nadawała zasłużonym członkom tytuł Filistra Honoris Causa),
w 1937 nominowany na sędziego Trybunału Stanu, po wybuchu wojny w 1939 wspierał poczynania
Komitetu Obrony Miasta. Aresztowany przez Gestapo tuż po wybuchu wojny w grupie zakładników,
więziony na Zamku Lubelskim i 23 XII 1939 r. rozstrzelany. 20 VI 2001 r. w Lublinie został
odsłonięty pomnik pamięci więźniów Zamku Lubelskiego. Wojewódzka Biblioteka Publiczna
im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie 22 XII 2009 r. również upamiętniła osobę Sekutowicza
uroczystością odsłonięcia tablicy w 70 rocznicę śmierci mecenasa, w siedzibie biblioteki przy ul.
Narutowicza 4. Powstała również wystawa ze zbiorów biblioteki poświęcona Sekutowiczowi. Zob.
NYKEL, RECHULICZ, REDZIK, REDZIK, SOKOŁOWSKA (2009) 503; Z prowincji…, s. 437;
RYMARZ (2009) 70 - 71; Tablica pamiątkowa dla Bolesława Sekutowicza
[http://www.um.lublin.pl/um/index.php?t=200&id=119403; dostęp z dn. 9.10.2014].
320 | P a g e
prawniczego już w sierpniu 1914 r. czekano jedynie na odpowiedni moment by przejąć
władzę i rozpocząć budowanie struktur administracyjnych przy poparciu lokalnej
społeczności.

Najwyższą władzę w mieście miała Rada Naczelna licząca dziesięciu członków,

wśród których znaleźli się wspomniany Bolesław Sekutowicz oraz inny lubelski adwokat
Ignacy Steliński.77 Rada, dla zapewnienia bezpieczeństwa i porządku utworzyła Sekcję
Milicji Obywatelskiej. Na jej czele stanął Komendant Główny Julian Wyszyński oraz
Komendanci Okręgowi.78 Przy Radzie powstały pierwsze polskie sądy obywatelskie znane,
również jako milicyjne. Swoją działalność rozpoczęły 30 VII 1915 r. o godzinie 8 rano.
Wojska austriacko – węgierskie, które wkroczyły tego samego dnia, o godz. 13 zastały tu
już działającą Milicję Obywatelską oraz nowe władze wymiaru sprawiedliwości.79

Początkowo na potrzeby nowej struktury sądowniczej podzielono Lublin

z przedmieściami na osiem okręgów sądowych. W każdym z nich, jako sądy I instancji
orzekały zarządy okręgowe. Wyrokowały przede wszystkim w sprawach dotyczących
wykroczeń przeciwko porządkowi publicznemu, zagrożonych karą nie dłuższą niż 48
godzin aresztu lub karą pieniężną w wysokości 50 rb. Od wyroków zarządów okręgowych
można było się odwołać do Rady Naczelnej, która orzekała ostatecznie. 80 W związku z dużą
ilością spraw, jakie przypadły zarządom, powołano do pomocy organ zwany Wydziałem
Śledczym Rady Naczelnej. Tworzyło go 12. inkwirientów byli to adwokaci przysięgli:
Maciej Czerwiński, Bronisław Gołęberski, Marian Jarosławski, Stanisław Orłowski,
Wacław Salkowski, Ignacy Steliński, Józef Szymański, Wiktor Zienkiewicz, Antoni
Żychliński, Bolesław Warman, Antoni Księżopolski i pomocnik adwokata przysięgłego
Bolesław Zawadzki. Inkwirienci mieli uprawnienia do prowadzenia śledztw w zastępstwie
zarządów okręgowych. Mieli również kompetencje do prowadzenia śledztw większej wagi,
kwalifikujących się pod orzecznictwo Rady Naczelnej. Do obsługi kancelaryjnej Wydziału

77
Ignacy Steliński urodził się 31 VII 1865 r. w Kurzelowie w powiecie włoszczowskim, w rodzinie
Stanisława i Marii z Wrońskich. Po ukończeniu gimnazjum studiował prawo na Uniwersytecie
Warszawskim, gdzie w 1890 r. uzyskał dyplom. W tym samym roku osiadł na stałe w Lublinie
i rozpoczął długą karierę prawniczą. Najpierw był aplikantem przy Sądzie Pokoju, następnie
pomocnikiem adwokata przysięgłego przy SO w Lublinie, jednocześnie odbywając aplikację,
specjalizował się w prawie cywilnym. Od 1986 do 1915 r. był adwokatem przysięgłym przy SO
w Lublinie. Jeden z głównych organizatorów sądownictwa obywatelskiego od 1916 r. był sędzią Sądu
Apelacyjnego przy Generalnym Gubernatorstwie Wojskowym w Lublinie. Służbę w polskim
sądownictwie rozpoczął od posady prezesa tego sądu. W latach 1926 – 1938 pełnił obowiązki
notariusza przy Wydziale Hipotecznym SO w Lublinie. W 1937 r. został wiceprezesem Rady
Notarialnej, działał również w Zrzeszeniu Notariuszy i Pisarzy Hipotecznych. Odznaczony w 1929 r.
Medalem Dziesięciolecia Odzyskania Niepodległości. Steliński zmarł 30 VIII 1938 r. w Poznaniu
i został pochowany w na cmentarzu przy ul Lipowej w Lublinie. Z małżeństwa ze Stanisławą
z Kochańskich miał dwóch synów Stanisława i Jana. Za Marczuk (1996) 286 – 287; Śp. Ignacy
Steliński…, s. 799; Wspomnienie…, s. 4.
78
SEKUTOWICZ (1933), s. 329; SALKOWSKI (2009) 80.
79
Referat wygłoszony w dniu 4 XII 1927…, s. 15.
80
SEKUTOWICZ (1933), s. 330.
321 | P a g e
Śledczego zatrudniono trzech sekretarzy w osobach pomocników adwokatów przysięgłych:
Stefana Aleksandrowicza, Juliana Borkowskiego oraz obrońcy sądowego Wincentego
Mazurkiewicza.81

Obowiązki nadzorców aresztu pełnili: inż. Aleksander Jaworski, obrońca sądowy

Władysław Śmigielski, a do wykonywania wyroków powołano 2 kontrolerów: adwokata
Stanisława Przywuskiego i Stefana Głuchowskiego. Przy Wydziale Śledczym stworzono
także Wydział Gospodarczy, którym zarządzali: pomocnicy adwokata przysięgłego Stefan
Grymiński i Stanisław Eustachiewicz. Członkowie Wydziału Śledczego mogli również być
powoływani do zastępstwa członków Wydziału Sądzącego. 82

Z powodu obciążenia napływającymi sprawami do Wydziału Śledczego, już 5 VIII

1915 r. powiększono jego zespół o kolejnych trzech członków: notariusza Dominika
Kochańskiego, adwokatów przysięgłych Aleksandra Wyszyńskiego, Juliana Korsaka.83
Dodatkowo utworzono czwarty wakat dla sekretarza, który objął aplikant sądowy
Mieczysław Zieliński. Wkrótce otrzymał on pomocników w osobach Aleksandra Fiuta -
obrońcy sądowego i pomocnika rejenta Stefana Rudzińskiego. Dynamika czynności
wykonywanych przez Wydział Śledczy, jak również ilość spraw napływających w zaledwie
parotygodniowym okresie wymusiły kolejne ruchy kadrowe. Postanowiono wówczas
jeszcze wzmocnić kancelarię mianując trzech nowych sekretarzy. 18 VIII 1915 r. zostali
nimi Franciszek Śmieciuszewski, Józef Kostarski i Ludwik Rechtszaft. Pracę przy Wydziale
rozpoczął również ekspert chemik Wacław Andrzejczak oraz komornik Julian Mazurek.
W końcu sierpnia 1915 r. powołano na kasjera Wydziału Michała Krokowskiego, na
stanowisko sekretarza Michała Kobierskiego, woźnym został Stanisław Wrona.
Postanowiono również o znacznym rozszerzeniu kadr kancelarii. Zatrudniono wówczas 17
nowych urzędników: Jana Podbielskiego, Leona Olbrychta, Kazimierza Wardaka,
Władysława Wolskiego, Julija Kozakiewicza, Jana Albiniaka, Władysława Szumskiego,
Władysława Matuchniaka, Mieczysława Małeckiego, Władysława Zawadzkiego,
Aleksandra Jedenaka, Bolesława Rycerza, Józefa Dziarmagi, Jana Godlewskiego,
Antoniego Deczkowskiego, Stanisława Saczyńskiego oraz Wacława Trzebińskiego.84
W drugiej połowie sierpnia rozszerzono kompetencje członków Wydziału Śledczego, mogli
oni samodzielnie orzekać karę do 5 dni aresztu i do 50 rb. grzywny.

Sądownicy, którzy zdecydowali się na rozpoczęcie pracy w strukturach

obywatelskiego wymiaru sprawiedliwości traktowali to jak jedna z ważniejszych misji
w swoim życiu zawodowym. Zapewne tylko ważny powód mógł zdecydować o
opuszczeniu służby. W końcu sierpnia 1915 r. na własne żądanie odeszli z Wydziału
Śledczego Wiktor Zienkiewicz, Bolesław Zawadzki, Wacław Salkowski oraz Stanisław
Eustachiewicz. Skład Wydziału 20 VIII uzupełniono o adwokata przysięgłego Józefa

81
Historia sądów obywatelskich w Lublinie…, s. 5 - 6; SALKOWSKI (2009) 81.
82
SEKUTOWICZ (1933); SALKOWSKI (2009) 81.
83
RYMARZ (2009) 70 - 71.
84
Historia sądów obywatelskich w Lublinie…, s. 6; SALKOWSKI (2009) 82.
322 | P a g e
Skolimowskiego, kolejne nominacje otrzymali Julian Borkowski i Stefan Aleksandrowicz,
którzy wcześniej sprawowali funkcje sekretarzy tego Wydziału.85

Przy Radzie Naczelnej funkcjonował również Wydział Sądzący jako sąd wyższy.
W jego skład wchodzili trzej adwokaci Wacław Bajkowski, Alekasnder Hilsberg i Jan
Puchniarski. Wydział Sądzący był sądem II instancji od wyroków Zarządów Okręgowych
i I. w sprawach przestępstw. Pracowali przy nim dwaj sekretarze w osobach obrońcy
sądowego Tomasza Szmigielskiego i pomocnika adwokata przysięgłego Księżopolskiego.
Od 5 VIII 1915 r. przy Wydziale Sądzącym utworzono urząd pomocnika sekretarza, który
objął Józef Grzesikowski.86 Ponadto zdecydowano, że każdy członek Wydziału Sądzącego
w komplecie orzekającym może być zastąpiony przez inkwirienta z Wydziału Śledczego. 87
Kolejne zmiany kadrowe zanotowano, podobnie jak w Wydziale Śledczym 18 VIII 1915 r.,
wówczas nominację na kasjerów Wydziału otrzymali Michał Krokowski i Władysław
Rozdoba. W dniu 25 VIII 1915 r. na własne żądanie opuścił szeregi członków Wydziału
Sądzącego Jan Puchniarski, pozostał natomiast w Wydziale Śledczym. Z czego wynika, że
dopuszczalnym było łącznie stanowisk w obu wydziałach. Na miejsce Puchniarskiego
mianowano Stanisława Przewuskiego.88

25 VIII 1915 r. podjęto decyzję o utworzeniu instancji odwoławczej od wyroków

Wydziału Sądzącego. W jej skład weszli trzej członkowie Rady Naczelnej oraz trzej
prawnicy niebiorący udziału w sądzeniu sprawy, której dotyczyło odwołanie w niższej
instancji.89

Taka konstrukcja sądownictwa obywatelskiego, której twórcą i jednym z głównych

budowniczych był adwokat przysięgły Ignacy Steliński, została zaakceptowana zarówno
przez władze okupacyjne jak i tutejszą ludność, jednocześnie jej kompetencje zostały
rozszerzone na sprawy cywilne. Wzorem dla organizacji sądów obywatelskich w Lublinie
stało się sądownictwo w Warszawie. Jednakże konieczne były zmiany ze względu na
miejscowe warunki, dotyczyły one przede wszystkim struktury instytucji sądowych. Została
ona oparta o ściśle współdziałające ze sobą Komitety Obywatelskie Ziemi Lubelskiej
i Miasta Lublina, co w szczególności nadało wymiarowi sprawiedliwości obywatelski
charakter.90

Należy przypomnieć, że kompetencje władz okupacyjnych na zajętych terenach

określała przyjęta w 1907 r. IV konwencja haska. Szczegóły regulował dołączony do niej
„Regulamin praw i zwyczajów wojny lądowej”, wg. którego okupacja wojenna oznaczała
faktyczne przejęcie władzy, ale jednocześnie miał obowiązek przestrzegania kodeksów
prawa obowiązujących na zajętym terytorium. Wyjątek stanowiły „bezwzględne

85
SEKUTOWICZ (1933).
86
SEKUTOWICZ (1933).
87
Historia sądów obywatelskich w Lublinie…, s. 5.
88
Historia sądów obywatelskich w Lublinie…, s. 7.
89
Historia sądów obywatelskich w Lublinie…, s. 6.
90
SEKUTOWICZ (1933) 331.
323 | P a g e
przeszkody”, w których zastosowanie prawa miejscowego było niemożliwe, lub jeśli zostało
ono zmienione przez cesarza. Miał on bowiem prerogatywę do sprawowania najwyższej
władzy prawodawczej i wykonawczej, z jego upoważnienia działał Naczelny Wódz Armii.
Wadze miały prawo do stworzenia własnej organizacji sądowej. Na postanowienia
konwencji haskiej powoływała się także Naczelna Komenda Armii w wydawanych
dyrektywach dotyczących organizacji zarządu okupacyjnego. Władze austriackie były
zobowiązane także do przywrócenia i utrzymania porządku publicznego. 91

Obywatelski wymiar sprawiedliwości cieszył się zaufaniem władz okupacyjnych

austriacko – węgierskich, a następnie zyskał aprobatę również władz niemieckich po
przejściu miasta Lublina pod tymczasowy zarząd sprzymierzeńców. Akceptacja objawiała
się m.in. pomocą przy prowadzeniu śledztw w postaci delegowania żandarmerii do
wykonywania poleceń sądów. Również więzienie i losy w nim osadzonych powierzono
obywatelskim władzom sądowniczym. Władze okupacyjne pozostawiły sądom wojskowym
rozstrzyganie spraw dotyczących przestępstw przeciwko bezpieczeństwu armii okupanta
oraz współdziałania z wojskiem rosyjskim. Poza tym w ich kompetencjach miały znaleźć się
sprawy niemieszczące się w kompetencjach sądów pokoju i gminnych, a także przestępstwa
popełnione tam gdzie sądy te jeszcze nie funkcjonowały. Wojskowy wymiar
sprawiedliwości stosował austriacki kodeks karny wojskowy i procedurę karną. 92

Kolejny etap budowania lubelskiego sądownictwa obywatelskiego rozpoczął się

we wrześniu 1915 r. Rozpoczęły wówczas działalność w mieście trzy sądy pokoju I
instancji oraz dodatkowy sędzia pokoju wyznaczony do rozpatrywania spraw nieletnich,
prawa rodzinnego i opiekuńczego. Utrzymano również działające przed ewakuacją
w guberni lubelskiej 41 sądów gminnych oraz 7 sądów pokoju. Instytucje te do tej pory
orzekały jednoosobowo, ich obsadę stanowili sędziowie Rosjanie. Wraz z wprowadzeniem
sądów obywatelskich, obok sędziów Polaków z Galicji do sądownictwa pokojowego
wprowadzono czynnik społeczny w postaci ławników. Od tej pory orzekały one w składzie
sędzia i dwóch ławników, wydawały wyroki „w imieniu prawa”. Władze okupacyjne
przekazując im szerokie kompetencje merytoryczne, pozostawiły sobie nad nimi nadzór.
Wszystkie czynności odbywały się w języku polskim, w przypadku jego nieznajomości
przez jedną ze stron w rozprawie miał uczestniczyć tłumacz. W kwestii języka urzędowego
sądy mogły same określić, jaki sposób komunikacji przyjmą. Stopniowo rozpoczęto również
organizowanie sądów powiatowych przy komendach powiatowych. Przy nich urzędowali
sędziowie wojskowi tworzący sąd polowy oraz zwykle dwóch sędziów cywilnych –
Polaków, z których jeden obejmował funkcję sędziego pokoju, drugi zaś zajmował się
organizacją sądów gminnych stanowiąc nad nimi nadzór i instancję odwoławczą. 93

Jak wcześniej wspomniano w mieście Lublinie urzędowało trzech sędziów pokoju

15 IX 1915 r. nominacje otrzymali Dominik Kochański, Stanisław Orłowski, J. Szymoński.
W miastach powiatowych wchodzących w skład dawnej guberni lubelskiej, stanowiska

91
LEWANDOWSKI (1974) s. 225 - 226.
92
LEWANDOWSKI (1974) s. 226.
93
LEWANDOWSKI (1974) s. 227.
324 | P a g e
sędziów pokoju objęli: adwokat przysięgły Julian Korsak w Lubartowie, obrońca przysięgły
Wincenty Mazurkiewicz miał tymczasowo pełnić obowiązki w Krasnymstawie. Do
Zamościa i Tomaszowa został wybrany adwokat przysięgły Romuald Jaśkiewicz, w Janowie
i Biłgoraju urzędować miał tymczasowo obrońca sądowy Tomasz Szmigielski, adwokat
przysięgły Marian Jarosławski w Puławach, pomocnik adwokata przysięgłego Bolesław Tor
w Chełmie. Sędziowie Polacy w osobach R. Jaśkiewicz, T. Szmigielski i A. Lewkowicz nie
objęli swoich stanowisk, zamiast nich do pełnienia obowiązków wyznaczono prawników
z ramienia władz okupacyjnych. 94 Wszystkie nominacje zostały zatwierdzone przez
Trybunał Lubelski.

W sądach gminnych sędziowie zostali mianowani przez Komitet Obywatelski,

obsadzono wówczas 41 stanowisk, większości pozostawiając na nich piastujących je
wcześniej urzędników. W 9 powiatach utworzono po 4 stanowiska dla sędziów gminnych,
oprócz tomaszowskiego gdzie urzędowało ich 5. Obok kadry sędziowskiej zarówno
w sądach pokoju, jak i gminnych mianowano po 3 ławników. 95 Należy wspomnieć również
o sformułowaniu głównego celu działalności sądów obywatelskich, było nim „uczynienie
zadość najbardziej naglącym potrzebom społeczeństwa i sprawiedliwości i rozpoznawać
tylko sprawy nowe, które wpłyną po ukonstytuowaniu się sądów”. 96

Nowa struktura wymiaru sprawiedliwości przewidywała również sąd apelacyjny

dla sądów pokoju i gminnych orzekających w I instancji. Został on utworzony w września
1915 r. jako Trybunał Lubelski. Na jego czele stanął prezes Stanisław Przewózki i dwóch
wiceprezesów I. Steliński i W. Salkowski. Składy orzekające tworzyło siedmiu sędziów
wybieranych przez zgromadzenie Ogólne Prawników Lubelskich. Wybór ten dodatkowo był
zatwierdzany przez lubelski Komitet Obywatelski oraz Centralny Komitet Obywatelski
w Warszawie. W składzie powołanym jesienią 1915 r. znaleźli się A. Księżopolski,
W. Bajkowski, M. Czerwiński, A. Hilsberg, T Kostecki, W. Modrzewski i M. Zieliński.
Prokuratorem został adwokat przysięgły Antoni Żychliński, a podprokuratorami pomocnik
adwokata przysięgłego J. Skolimowski oraz adwokat W. Zienkiewicz. Sędziami śledczymi
zostali wybrani J. Puchniarski i B. Zawadzki, obaj pracowali wcześniej jako pomocnicy
adwokatów przysięgłych.97

W Trybunale funkcjonowały trzy Wydziały: Karny, Cywilny i Hipoteczny.

Wydziałowi Cywilnemu przewodził pomocnik adwokata przysięgłego Stanisław
Eustachiewicz, stanowiska podsekretarzy zajęli Mieczysław Małecki i Bruno Kołaczyński.
Kancelistami zaś zostali Kazimierz Kobierski, Zygmunt Orłowski, Eugeniusz Kamieński.
W Wydziale Karnym sekretarzem był sędzia gminny Feliks Frąckiewicz, podsekretarzami
zostali Władysław Matuchniak i Władysław Zawadzki, a na stanowiskach kancelistów
obsadzeni zostali Wacław Trzebiński, Bronisław Lipecki, Julian Kozakiewicz, Edward
Drewiński.

94
Historia sądów obywatelskich w Lublinie…, s. 12.
95
Historia sądów obywatelskich w Lublinie…, s. 12-13.
96
SEKUTOWICZ (1933) 332.
97
RYMARZ (2009) 73.
325 | P a g e
 Osobną kancelarię miał prezes Trybunału, którą kierował Adam Sotowski,
kancelistą został Józef Dziarmaga. Natomiast kancelarię prokuratora prowadził Stefan
Jakubowski.

Obok siły urzędniczej zostali mianowani komornicy w osobach Michała

Krokowskiego, który również pełnił obowiązki kasjera Trybunału, Adama Modzelewskiego,
Aleksandra Moksza, Mariana Siesickiego, Juliana Mazurka. Woźnymi Trybunału zostali
Stanisław Wrona, Andrzej Sobociński, Władysław Matysiak, Jakub Rosiak. Wraz z kadrą
sądowniczą i urzędnikami do pracy przy Trybunale powołano 30 ławników, jako „głos
społeczny”.

Pierwsze posiedzenie Wydziału Karnego Trybunału odbyło się 24 IX 1915 r.

z udziałem prezesa Trybunału, jak również Trybunału Handlowego w Łodzi oddział
w Lublinie Jakuba Kipmana oraz prokuratora Antoniego Żychlińskiego. Na sali obecni byli
również ławnicy: inż. Teofil Laśkiewicz, dyrektor Banku w mieście Adam Czapski.
Inaugurując pracę Wydziału zarówno prezes jak i prokurator w wyrazili nadzieję, że będzie
ona nawiązywała do tradycji sądownictwa polskiego.98

Podobnie uroczystą była inauguracja pracy Wydziału Cywilnego 25 XI 1915 r.

Wzięli w niej udział prezes Przewuski, wiceprezes Salkowski, sędzia Modrzewski, sekretarz
Eustachiewicz, pierwszą w nim sprawę poprowadzili adwokaci przysięgli S. Głuchowski
i A. Wyszyński. Podniosłość chwili potęgował fakt możliwości poprowadzenia jej w języku
polskim.99

W kompetencjach Trybunału Lubelskiego znalazły się sprawy cywilne i karne

przekraczające kompetencje sądów pokoju i gminnych. Istotna była kwestia funkcjonowania
w nowej rzeczywistości Urzędu Publicznego przy Trybunale Lubelskim. W związku
z brakiem instancji kasacyjnej wprowadzono w rozpatrywanych tu sprawach w drodze
apelacji, wnioski prokuratorskie w sprawach cywilnych i popieranie oskarżenia w sprawach
karnych.

Przy okazji wprowadzenia zmian organizacyjnych, zaistniały również niewielkie

korekty przepisów dotyczące możliwości zawieszania wyroków. Sądy pokoju i gminne
mogły zawieszać wykonanie kary na rok, natomiast Trybunał na dwa lata. Wprowadzono
pojęcie tzw. skazania warunkowego, które oznaczało, że jeśli skazany dopuścił się
wykroczenia od daty wydania wyroku, w okresie roku w przypadku sądów pokoju
i gminnych, a dwóch lat w przypadku Trybunału, wówczas kara aresztu, bądź więzienia
została wobec niego wykonana. Karę umarzano, jeśli osoba skazana nie naruszyła
przepisów prawa. Kolejną zmianą była możliwość zasądzania przez Trybunał niższych
wyroków od przewidzianych w rosyjskim kodeksie karnym. Ponadto wyrok w sprawie
karnej miał zapadać większością 4 na 5 głosów. Chęć ucywilizowania sądownictwa
przejawiała się wprowadzeniem większych uprawnień dla osoby postawionej w stan

98
Trybunał Lubelski…, s. 2; SEKUTOWICZ (1933) 334 - 336; BEREZA (2006) 58.
99
RYMARZ (2009) 73.
326 | P a g e
oskarżenia. Uprawnienia te podobnie jak Warszawie polegały na możliwości wybrania
obrońcy.100

Trybunał początkowo zajmował pomieszczenia znajdujące się w Magistracie,

a następnie urzędował w gmachu Trybunału Koronnego przy ul. Rynek. Nie było to jednak
wygodne lokum, ponieważ oprócz Trybunału Lubelskiego swoje miejsce znalazły tutaj
urzędy i władze okupacyjne.

Interwencja Lubelskiego Obywatelskiego Komitetu Gubernialnego w sprawie

zmiany siedziby Trybunału przyniosła skutek w postaci przeniesienia obywatelskich
instytucji sądowych z powrotem do gmachu byłego Sądu Okręgowego, zgodę na to wydały
3 IX 1915 r. władze niemieckie. Oprócz Trybunału znalazła się tu także hipoteka
gubernialna oraz siedziby kancelarii notarialnych, które Trybunał miał w planie uruchomić.
W dniu 17 IX 1915 r. nakazano definitywne opróżnienie budynku zajmowanego przez sądy
obywatelskie, ponieważ przeznaczono go na siedzibę Cesarsko – Królewskiej Komendy
Obwodowej. Czasowo Trybunał i pozostałe instytucje obywatelskiego wymiaru
sprawiedliwości umieszczono ponownie w budynku dawnego Trybunału Koronnego. 101

Sądy obywatelskie ze swej strony robiły wszystko by nie było do ich pracy
zastrzeżeń. Ich przedstawiciele domagali się od Generalnego – Gubernatorstwa
Wojskowego oficjalnego jej uznania wychodząc z założenia, że zajmują miejsce dawnych
rosyjskich sądów państwowych, a co za tym idzie w myśl konwencji haskiej powinny być
przez okupanta zachowane.

Należy przypomnieć, że po zajęciu całego obszaru Królestwa Polskiego przez

armie państw centralnych powołano z dniem 1 IX 1915 r. Generalne – Gubernatorstwo
Wojskowe (Militӓrgeneralguwernemant) dla austro – węgierskiego obszaru okupowanego
na ziemiach polskich z siedzibą w Kielcach. Od 1 X 1915 r. rozpoczęło ono działalność
w Lublinie i objęło wówczas swoim zasięgiem całą okupację austriacką oprócz powiatów:
chełmskiego, tomaszowskiego i hrubieszowskiego, które włączono dopiero w czerwcu 1916
r. W ramach Sekcji Administracyjnej Generalnego Gubernatorstwa utworzono Oddział
Sądownictwa Karnego, który wobec braku możliwości odwołania się od wyroków sądów
polowych ograniczał się do nadzoru. W tej samej sekcji stworzono Oddział Sądownictwa
Cywilnego, w kompetencjach którego znalazł się nie tylko nadzór, ale również orzekanie
w apelacjach od wyroków I instancji sądów powiatowych. Na jego czele stał Władysław
Műller. Jednocześnie władze okupacyjne przystąpiły do tłumaczenia z języka rosyjskiego
obowiązujących przepisów i zapoznania z nimi urzędników galicyjskich. Wykorzystano do
tego pomoc osób dotychczas pracujących w sądownictwie, powołując na stanowiska
notariuszy, pisarzy hipotecznych, pracowników kancelarii, tworzono także listy adwokatów
i obrońców prywatnych.102

100
Historia sądów obywatelskich w Lublinie…, s. 9.
101
Historia sądów obywatelskich w Lublinie…, s. 13.
102
LEWANDOWSKI (1974) s. 228.
327 | P a g e
 Władze okupacyjne wówczas całkowicie zmieniły stosunek do sądów
obywatelskich i zaczęły dążyć do ich likwidacji. Na ich miejsce miały być powołane sądy
obwodowe orzekające jednoosobowo. Szybko pojawiła się propozycja dobrowolnego
rozwiązania instytucji obywatelskich, jednakże te czując społeczne poparcie i zaufanie nie
podjęły decyzji o samorozwiązaniu. We wspomnieniach z tamtego okresu cytowano jako
anegdotę sytuację z udziałem szefa administracji cywilnej Műllera. Według mecenasa
Salkowskiego – uczestnika tamtych wydarzeń brzmiała ona tak: „[…] p. Műller zapytał
zaproszonych na konferencję pp. Przewuskiego, Stelińskiego, Żychlińskiego
i Salkowskiego, jako adwokatów przysięgłych, <<a skąd Panowie czerpią władzę do
wydawania wyroków w tym Obywatelskim Trybunale>>, na co pan Żychliński
odpowiedział: <<Od Pana Boga>>; zdziwiony tą odpowiedzią p. Műller oświadczył, iż jej
nie rozumie, a wtedy Pan Żychliński mówi: << Panie Nadradco! wszak wszystka władza
pochodzi od Pana Boga, w danym zaś wypadku Pan Bóg przelał część swej władzy na
cesarza Mikołaja II, cesarz na Jenerał – Gubernatora Warszawskiego, Jenerał – Gubernator
na Gubernatora Lubelskiego, a ten ostatni na Komitet Obywatelski, który powołał do życia
Trybunał. Czyż możemy wobec tego być uważani za uzurpatorów władzy i czyż możemy
sami się rozwiązać.”103

Zarówno Trybunał Lubelski jak i Komitet Obywatelski miasta Lublina podjęły

wszelkie możliwe starania by utrzymać funkcjonującą organizację. W sądach obywatelskich
zaczęła narastać niepewność co do przyszłości.

9 X 1915 r. wystosowano Memoriał do Generalnego – Gubernatora, na który

jednak nie otrzymano odpowiedzi. Czytamy w nim m.in.: ”Starania nasze o utrzymanie
istniejącej na terenie Ziemi Lubelskiej organizacji sądowej nie tylko są oparte na ścisłej
interpretacji prawa międzynarodowego, lecz jednocześnie są podyktowane chęcią
oszczędzenia narodowi nowych trosk związanych z wprowadzaniem nowych norm i form
prawnych. […] Przy tworzeniu sądów obwodowych w każdym powiecie zwiększy się
niepomiernie koszt utrzymania sądownictwa. Skoro w myśl art. 48 konwencji [mowa
o konwencji haskiej – przyp. D.S.] podatki, wnoszone przez ludność miejscową, używane
być winny na potrzeby zarządu krajem okupowanym, to wszelka w tym względzie
oszczędność będzie bardzo pożądaną […] Pozatem urządzenie sądów obwodowych pozbawi
ludność ważnego prawa obrony sądowej.”104

Pomimo sprzeciwów Komitetu i władz sądowych, decyzją z 18 XI 1915 r.

Generalnego - Gubernatora Trybunał został rozwiązany z dniem 21 XI. Procedura
przekazywania niedokończonych spraw Sądowi Obwodowemu powołanemu przy Cesarsko
- Królewskim Sądzie Wojskowym ukończona została 27 XI 1915 r. 105 Jedną z pamiątek po
Trybunale Lubelskim jest tablica z takim oto tekstem „Wyłoniony z polskich sądów

103
Referat wygłoszony w dniu 4 XII 1927…, s. 22.
104
Z historii walki o utrzymanie polskiego sądownictwa…, s. 4.
105
SEKUTOWICZ (1933) 333.
328 | P a g e
obywatelskich, w dniu 30 lipca 1915 roku powstałych, Trybunał Lubelski urzędował do
dnia 21 listopada 1915 roku i w dniu tym przez władze okupacyjne rozwiązany został.” 106

W okresie swojej krótkiej, ale bardzo intensywnej działalności, w Wydziale

Śledczym załatwiono 527 spraw, w Wydziale Sądzącym w I pierwszej instancji orzeczono
w 56 sprawach, natomiast w II w 70. W Trybunale natomiast przez trzy miesiące jego
funkcjonowania do Wydziału Cywilnego wpłynęło 38 spraw do rozstrzygnięcia w I
instancji, a w II instancji 24 sprawy. Na piętnastu posiedzeniach sądowych I instancji, które
odbyły się między 25 IX a 20 XI 1915 r. orzeczono wyroki w 15 procesach. Między 16 X
a 18 XI 1915 r. odbyło się 4 posiedzenia sądowe w II instancji, podczas których orzeczono
w 7 sprawach.

Najwięcej procesów w I instancji dotyczyło zwrotu czynszu za lokal i rozwiązania

umów o najem lokali, a także o zwrot należności za zabrane towary i rzeczy. Wśród spraw,
które znalazły się na wokandzie Wydziału Cywilnego były ówcześnie bardzo rzadko
spotykane wnioski o upoważnienie mężatki do prowadzenia spraw bez asystencji męża oraz
o pozbawienie męża praw do użytkowania mienia. Warto zwrócić na nie uwagę szczególne,
że charakteryzowały one obowiązujące prawo cywilne oparte na Kodeksie Napoleona,
w którym kobieta – mężatka była traktowana jak osoba małoletnia całkowicie
podporządkowana woli męża zarówno pod względem społecznym jak i materialnym. 107

W II instancji zaś najwięcej spraw dotyczyło eksmisji i zwrotu zaległego czynszu,

w ciągu kilku tygodni funkcjonowania Wydziału Cywilnego Trybunału Lubelskiego
wpłynęło 16 apelacji od tego typu spraw. Rozpatrzono również 18 skarg incydentalnych.

W momencie likwidacji Trybunału Lubelskiego, Cesarsko – Królewskiemu Sądowi

Obwodowemu w Lublinie przekazano 23 sprawy z pierwszej instancji i 17 z drugiej. W 29.
sprawach były powyznaczane terminy rozpraw, w pozostałych złożono apelacje, bądź
z powodów proceduralnych przełożono terminy, w 3 sprawach zapadły wyroki w dwóch w I
instancji, w jednym przypadku orzeczenie wydano zaocznie. 108

Do Wydziału Karnego wpłynęło w I instancji 9 spraw przekazanych przez Wydział

Sądzący. Spraw apelacyjnych w II instancji rozpatrzono 94, natomiast w okresie od 24 IX
do 19 XI 1915 r. na posiedzeniach sądowych orzeczono w II instancji w 70 sprawach.
Najczęstszą problematyką procesów karnych w I instancji było pobicie, natomiast apelacje
wniesiono w sprawach dotyczących obok pobicia również o nieporządki sanitarne,
zawyżanie cen oraz przekroczenie ustawy akcyzowej. Warto zwrócić uwagę na sprawy
o niepowiadomienie o przypadkach cholery, które mogły sprowadzić realne zagrożenie
epidemiologiczne. Cesarsko – Królewskiemu Sądowi Obwodowemu przekazano łącznie
w obu instancjach 27 spraw, z których jedną odroczono, w pozostałych nie został
wyznaczony termin. Oprócz tego 6 spraw z I instancji zostało przekazanych sądom pokoju.

106
SEKUTOWICZ (1933) 333.
107
SÓJKA – ZIELIŃSKA (1981) 229, 254-255; MAKIŁŁA (2008) 388 - 389.
108
SALKOWSKI (2009) 90; Historia sądów obywatelskich w Lublinie…, s. 17 - 18.
329 | P a g e
 Dodatkowo Wydział Karny odbył 6 posiedzeń ekonomicznych, na których
rozpatrzył 15 spraw. Procesy te dotyczyły w 7 przypadkach umorzenia postępowania, w 2
wydania kaucji, w 3 uwolnienia od zapłacenia kary, po 1 przypadku w sprawach
o przywrócenie, rozłożenia kary na raty i skierowania do odpowiedniego sądu.

W Trybunale Lubelskim przez cały okres jego funkcjonowania odbyto 7 zebrań ogólnych,
w których uczestniczyli oprócz sędziów Trybunału i Prokuratora sędziowie pokoju miasta
Lublina, podprokuratorzy oraz sędziowie śledczy. Na zebraniach tych poruszano kwestie
administracyjne i gospodarcze, przedstawiania kandydatów na różne stanowiska
w Trybunale. Wszystkie osoby zatrudnione w magistraturze sprawowały swoje funkcje
bezpłatnie.

Likwidacja Trybunału Lubelskiego nie oznaczała rozwiązania pozostałych sądów.

W okresie od połowy września do 20 listopada 1915 r. do trzech sądów pokoju miasta
Lublina wpłynęło od 240 do 392 spraw cywilnych i od 126 do 210 spraw karnych.
W czwartym – dodatkowo utworzonym rozpatrzono sprawy nieletnich w liczbie 45,
opieczętowania i spisów inwentarza - 15, dotyczące powołania rad familijnych 4. W sumie
przez dwa miesiące orzeczono wyroki w 64 sprawach. 109

Władze austriackie od początku swojej obecności na terytorium Królestwa

Polskiego przygotowywały się do objęcia nie tylko władzy wojskowej, ale również
administracyjnej na danym terenie. Czyniono to jednak stopniowo, przyglądając się
dotychczasowemu modelowi administracji cywilnej. W końcu 1915 r. w Oddziale
Sądownictwa Cywilnego kierowanym przez wspomnianego wcześniej Władysława Műllera
radcę ministerialnego opracowano projekt statutu organizacyjnego, który został ogłoszony
jako „Rozporządzenie Naczelnego Wodza Armii z 9 V 1916 r. dotyczące sądownictwa.
Dokument ten określił strukturę i zasady funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, które
obowiązywały do 1 IX 1917 r.110

Samo przejęcie sądownictwa, nie było to proces gwałtowny. Jak wcześniej

wspominano sama likwidacja Trybunału w Lublinie nie oznaczała likwidacji niższych
sądów, a i Trybunał rozpoczął funkcjonowanie, tyle że z austriackimi urzędnikami. Przejął
on czynności sądów okręgowych z czasów rosyjskich oraz ich organizację, z tym, że nad
działaniem Wydziałów Karnych nadzór przejęły sądy wojskowe. Trybunały na terytorium
Generalnego- Gubernatorstwa Wojskowego znajdowały sie w dawnych miastach
gubernialnych Piotrkowie, Kielcach Lublinie i Radomiu, orzekano w nich w składzie
trzyosobowym, a obok sędziów państwowych zasiadali również sędziowie i miejscowi
prawnicy111. Ponadto funkcjonowały przy nich urzędy hipoteczne. Instancję odwoławczą
i ostatnią dla spraw z sądów trybunalskich stanowił Sąd Apelacyjny Generalnego

109
Historia sądów obywatelskich w Lublinie…, s. 17 - 18.
110
LEWANDOWSKI (1974) s. 229 - 230.
111
We wrześniu 1916 r. odnotowano po dwóch w Lublinie, Piotrkowie i jednego w Radomiu zob.
LEWANDOWSKI (1974) 230.
330 | P a g e
Gubernatorstwa. W jego kompetencjach znajdowały się również ważniejsze zażalenia. Jego
personel stanowili członkowie Oddziału Sądownictwa Cywilnego Sekcji Administracyjnej.

Sądy gminne i pokoju rozlokowane były w tych samych miejscowościach,

w których były za czasów rosyjskich. W maju 1916 r. wprowadzono w ich ustroju zmianę
polegającą na zastąpieniu dotychczasowych sądów gminnych sądami pokoju. Zniesiono tym
samym 11 placówek gminnych. W większości sądów pokoju orzekali sędziowie miejscowi,
którym przydzielono jako doradców 3 do 5 ławników Austriaków. Instancją odwoławczą
był sąd powiatowy, gdzie orzeczenia wydawano w składzie trzech sędziów, przy czym
przewodniczącym był zawsze sędzia austriacki. W miastach powiatowych przy sądach
pokoju funkcjonowały urzędy hipoteczne dla drobnej własności. 112

Zakończenie

Przez kilka tygodni działalności sądów obywatelskich społeczność warszawska

i lubelska odetchnęła wolością, by ponownie założyć jarzmo okupantów, tym razem
niemieckiego i austro - wegierskiego, którzy zarządzili zmiany wprowadzające chaos nie
tylko w wymiarze sprawiedliwości, ale także na innych płaszczyznach codziennego życia.
Sala sądowa zmieniła się w miejsce, w którym sprawiedliwości i rzetelności procesu próżno
było oczekiwać.

Sądy obywatelskie w obu miastach różniły się w niewielkim stopniu. Początkowo

najbardziej zauważalna była odmienność struktury, wynikająca również potrzeb lokalnej
społeczności. W drugim etapie powstawania sądów obywatelskich w Lublinie
wprowadzono instytucje, wzorowane na sądownictwie warszawskim i odpowiadające
przepisom zawartym w Regulaminie organizacji sądów obywatelskich z 27 VII 1915 r.
Ważną rolę w procesie budowania struktur wymiaru sprawiedliwości miała niewątpliwie
postawa okupantów. Niemcy dążyli do jak najszybszego wprowadzania swojej władzy
i praw w sądownictwie. Nie zwracali większej uwagi na dotychczasowe urządzenie władz
administracyjnych w tym sądowych, jak również na przepisy prawne, które wynikały
również po części z tradycji i stosunków panujących w Królestwie Polskim. Ta ignorancja
była bardzo widoczna najpierw w sposobie traktowania obywatelskich instytucji sądowych,
a następnie w trakcie procesów, szczególnie przed sądami gminnymi i pokoju. Sytuacje,
które stały się codziennością sali sądowej mogły być powodem do zwątpienia, o czym pisał
po wizycie w jednym z sądów warszawskich w charakterze obserwatora Aleksander
Kraushar: „Wygląd sal sądowych, w których zasiadali w obszytych płótnem pikielhaubach
sędziowie, był nad wyraz przykry. Raz jedynie tylko dla ciekawości zaszło się do pałacu
Rzeczypospolitej, gdzie w jednej z sal odbywała się audiencja kryminalna i gdzie sadzono
jakiegoś obszarpańca, obwinionego o kradzież. Obronę wygłaszał nieznany sądownik
w asystencji tłumacza. Prezydujący w kasku na głowie zaledwie przyzwalał na dłuższe
przemówienie. Przerywał nieustannie pytaniami, charcząc po berlińsku i uderzając pięścią

112
LEWANDOWSKI (1980) 49.
331 | P a g e
w stół … Po niedługim zresztą przewodzie usłyszał się wyrok: <<Sechs Jahre
Zuchthaus!>>” 113

Z kolei władza austro- wegierska z większym zainteresowaniem podchodziła do

przedsięwzięcia obywatelskiego w wymiarze sprawiedliwości. Pokuszono się również
o przetłumaczenie kodeksów prawa, które obowiązywały dotychczas na zajętym terytorium.
Ponad to nie odsunięto od wykonywania obowiązków dotychczasowych sędziów w sądach
pokoju i gminnych, tym samym uznając ich działalność. Pozostawiono również,
w przeciwieństwie do niemieckich władz okupacyjnych, siedziby palcówek
w miejscowościach, w których dotychczas urzędowały.

Obywatelski wymiar sprawiedliwości to jedynie kilkutygodniowy epizod w całej

historii polskiego sądownictwa. Na pierwszy rzut oka niewiele znaczący, bo nietrwały,
szybko stłumiony przez okupantów. Jednakże wielce istotną była ta próba funkcjonowania,
stworzonego przez polskich prawników modelu sądownictwa, którego istotą było
wprowadzenie przemyślanych i celowych zmian w dotychczas obowiązujących przepisach
rosyjskich. Zdaniem Emila Rappaporta „ Zbogacono regulamin lipcowy innowacjami, które
przeszły ogniową próbę praktyki najnowszej na zachodzie i wprowadzone zostały tam
w czasie, gdy warunki naszego bytu politycznego w Królestwie Polskim wyłączały wszelką
samoistną reformę sądową, wszelką nieskrępowaną twórczość w tym względzie prawników
polskich.”114

Sądy obywatelskie zdążyły wokół siebie zgromadzić elitę prawniczą, która

stworzyła fundament społeczeństwa w wolnej Polsce. Skuteczność ich działania i dążenie
do jak najdłuższego utrzymania wymiaru sprawiedliwości sprawiły, że niecałe dwa lata
później potrafili sprawnie przejąć obowiązki na sali sądowej mając świadomość istoty
i powagi swojej służby, o czym świadczy takie oto przesłanie: „Gdy kiedyś bezstronny
badacz dziejów polski rozważać będzie krwawe czasy wojny obecnej uchyli niewątpliwie
czoła przed żywotnością i odpornością społeczeństwa polskiego w chwilach wyjątkowych
doświadczeń losu. Obie ciężko dotknięte skutkami pożogi dzielnice Królestwo i Galicja
[…], dały dowody niezwykłego hartu i samorzutnej energii organizacyjnej nie upadły na
duchu i nie straciły głowy.”115

Bibliografia

Źródła

Źródła drukowane
Dziennik Rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego z 11 IX 1915, nr 1 § 1
Rozporządzenia Jenerał – Gubernatora z 8 IX 1915 r., s. 1 - 2.

113
KRAUSHAR (1921) 32 - 33.
114
RAPPAPORT (1915) nr 35, s. 413.
115
RAPPAPORT (1915), nr 34, s. 399
332 | P a g e
Generał – Gubernator H.H. von Bessler, (1915) Obwieszczenie, „Gazeta Sądowa Warszawska”, nr 38,
s. 454.
Muzeum Narodowe w Krakowie, Odznaka sędziego asesora Sądu Pokoju Komitetu Obywatelskiego
Miasta stołecznego Warszawy po Stanisławie Manduku, nr ident. MNK V - 5296
Regulamin Organizacji Sądów Obywatelskich z dn. 27 VII 1915 [w:] Sądy obywatelskie w Warszawie:
(karta z dziejów przełomu sierpniowego roku 1915): z dodaniem regulaminu organizacji oraz listy
składu osobistego sądów obywatelskich w Warszawie (od dnia 5 sierpnia do 11 września roku 1915)
na podstawie źródłowych materiałów, oprac. E. St. RAPPAPORT, Warszawa 1915, s. 48 - 95.
Ustawy sądowe obowiązujące w guberniach Królestwa Polskiego na mocy najwyższej zatwierdzonego
19 lutego 1875 roku postanowienia o zastosowaniu ustaw sądowych z 20 listopada 1864 roku do
Warszawskiego okręgu sadowego. T. 2, Ustawa postępowania sądowego karnego i ustawa o karach,
wymierzanych przez sędziów pokoju, Sankt- Petersburg 1875 .

Prasa
FRĄTCZAK P. (2014), Komuna warszawska czy Rzeczpospolita Partycypacyjna? Komitet
Obywatelski miasta Warszawy sierpień 1914 – sierpień 1915, „Federalistka”, 16, s. 35 - 54.
Gmach Hipoteki, „ Dziennik Komitetu Obywatelskiego Miasta Warszawy” z dn. 24 VIII 1915 r., nr
104, s. 3 - 4.
Gmach Hipoteki, „ Dziennik Komitetu Obywatelskiego Miasta Warszawy” z dn. 4 IX 1915, nr 114, s.
2.
Gmach Sądu Głównego, „ Dziennik Komitetu Obywatelskiego Miasta Warszawy” z dn. 13 VIII 1915
r., nr 94, s. 4.
Goldstein S. (1915), Sądownictwo w okupowanej Polsce, „Gazeta Sądowa Warszawska”, 51, s. 567-
570.
Historia sądów obywatelskich w Lublinie, „ Biuletyn Towarzystwa Prawniczego w Lublinie”, 1916, nr
1(luty), s. 3 - 20.
Komisja prawnicza, „Dziennik Komitetu Obywatelskiego Miasta Warszawy” z dn. 5 VIII 1915 r., nr
87, s. 2.
L. B. , R. K. (1915), Materiały do historii Obywatelskich Sądów Pokoju „Gazeta Sądowa
Warszawska”, nr 45, s. 508 - 510.
L. B., R. K. (1915a), Materiały do historii Obywatelskich Sądów Pokoju, „Gazeta Sądowa
Warszawska”, nr 44, s. 499 - 501.
M.B. (1999), Wspomnienie Wacław Salkowski, „Gazeta Wyborcza” Lublin, 22, s. 5.
Nominacje na rejentów i pisarzy hipotecznych, „ Dziennik Komitetu Obywatelskiego Miasta
Warszawy” z dn. 13 VIII 1915 r., nr 94, s. 4.
Nowa organizacja sądowa, „Gazeta Sądowa Warszawska” 1915, nr 38, s. 454.
Opłaty sądowe, „ Dziennik Komitetu Obywatelskiego Miasta Warszawy” z dn. 18 VIII 1915 r., nr 99,
s. 3.
Oznaki sędziowskie „ Dziennik Komitetu Obywatelskiego Miasta Warszawy” z dn. 13 VIII 1915 r., nr
94, s. 4.
RAPPAPORT E. ST. (1915), Sądy Obywatelskie w Warszawie ( Karta z dziejów przełomu
sierpniowego 1915) „Gazeta Sądowa Warszawska”, nr 34, s. 399 – 400; nr 35, s. 411 - 413, nr 36,
s. 421 – 423; nr 37, s. 433 - 435.
Referat wygłoszony w dniu 4 XII 1927 przez dziekana Rady Adwokackiej W. Salkowskiego podczas
uroczystości obchodu dziesięciolecia sądownictwa, „Rocznik Towarzystwa Prawniczego w Lublinie
na 1928 rok”, 1929, s. 14 - 37.
Sądy obywatelskie, „ Dziennik Komitetu Obywatelskiego Miasta Warszawy” z dn. 16 VIII 1915 r. nr
97, s. 1.

333 | P a g e
Sądy Pokoju w Warszawie, „ Dziennik Komitetu Obywatelskiego Miasta Warszawy” z dn. 24 XI
1915, nr 181, s. 3.
Sądy Pokoju, „ Dziennik Komitetu Obywatelskiego Miasta Warszawy” z dn. 25 XI 1915, nr 182, s. 1 -
2.
SEKUTOWICZ B. (1933), Sądy obywatelskie w Lublinie, „Głos Sądownictwa” 1933, nr 6, s. 329 -
334.
Sprawozdanie Komitetu Obywatelskiego 1915, cz. 2 ( okres od 5 sierpnia do 31 grudnia 1915r.),
Warszawa 1915.
Sprostowanie, „ Dziennik Komitetu Obywatelskiego Miasta Warszawy” z dn. 3. IX 1915 r., nr 113, s.
2.
ŚLADKOWSKI W. (1970), Lublin z 1915 roku w oczach reportera z paryskiego „Le Temps”,
przedruk z „Kalendarza Lubelskiego”, 1970, brak nr wydania i stron.
Śp. Ignacy Steliński, „Głos Sądownictwa” 1938, nr 10, s. 799.
Trybunał Lubelski „Głos Lubelski” 1915 nr 267, s. 2.
W pałacu Krasińskich, „Dziennik Polski” 1915, nr 263, s. 3.
W pałacu Paca, „Dziennik Polski” 1915, nr 263, s. 3.
W sprawie organizacji sądów, „ Dziennik Komitetu Obywatelskiego Miasta Warszawy” z dn. 10 VIII
1915 r., nr 91, s. 4.
Wspomnienie. Ignacy Steliński „Gazeta Wyborcza” Lublin 1999, 203, s. 4.
Wydział Sądowy, „ Dziennik Komitetu Obywatelskiego Miasta Warszawy” z dn. 16 VIII 1915 r., nr
97, s. 2.
Z historii walki o utrzymanie polskiego sądownictwa Memoriał Lubelskiego Obywatelskiego Komitetu
Gubernialnego i Trybunału Lubelskiego do c i k Generał – Gubernatora okupowanego kraju
o utrzymanie miejscowego sądownictwa 9 X 1915, „Głos Lubelski” 1922, nr 239, s. 4 - 5.
Z prowincji. Korespondencja z Lublina. Jubileusz prezesa SA Bolesława Sekutowicza, „Głos
Sądownictwa” 1939, 5, s. 437 - 438.
Z sądownictwa, „Dziennik Komitetu Obywatelskiego Miasta Warszawy” z dn. 5 X 1915, nr 139, s. 3.
Z Sądów Obywatelskich, „ Dziennik Komitetu Obywatelskiego Miasta Warszawy” z dn. 19 VIII
1915 r. nr 100, s. 3.
Z Sądów Obywatelskich, „ Dziennik Komitetu Obywatelskiego Miasta Warszawy” z dn. 24 VIII 1915
r., nr 104, s. 3.
Z Sądów, „ Dziennik Komitetu Obywatelskiego Miasta Warszawy” z dn. 2. IX. 1915 r. nr 112, s. 3 - 4.
Zmiana kompetencji sądów pokoju, „ Dziennik Komitetu Obywatelskiego Miasta Warszawy” z dn. 23
VIII 1915 r., nr 103, s. 4.

Opracowania i artykuły
BEREZA A. (2006), Lublin jako ośrodek sądownictwa, Lublin.
Czy wiesz kto to jest? Uzupełnienia i sprostowania, Warszawa 1984.
KOROBOWICZ A. 2001, Sądownicy Królestwa Polskiego w wymiarze sprawiedliwości odrodzonej
Polski w pierwszych latach niepodległości ( 1917 – 1921) [w:] Historia Integra. Księga pamiątkowa
ofiarowana prof. Stanisławowi Salomonowiczowi w siedemdziesięciolecie urodzin, D. JANICKA,
R. ŁASZEWSKI (red.), Toruń, 161 - 187.
KOROBOWICZ A. (1989), Ewakuacja sądów Królestwa Polskiego i ich losy w czasie pierwsze wojny
światowej, „Czasopismo Prawno – Historyczne”, 41. 1, s. 87 - 107.
KORZENIOWSKI M. (1989/1990), Lubelski Miejski komitet Obywatelski w latach 1914 – 1915,
„Rocznik Lubelski”, 31/32, s. 161.
KRAUSHAR A. (1921), Warszawa w czasie okupacji niemieckiej 1915 -1918,
Lwów/Warszawa/Kraków.

334 | P a g e
LEWANDOWSKI J. (1974), Sądownictwo w Królestwie Polskim w czasie I wojny światowej.
Okupacja austro- węgierska, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sec. F, Nauki
Humanistyczne”, 29, s. 225 - 234.
LEWANDOWSKI J. (1980), Królestwo Polskie pod okupacją austriacką 1914-1918, Warszawa.
MAKIŁŁA D. (2008), Historia prawa w Polsce, Warszawa.
MISIUK A. (1987), Tworzenie się polskich instytucji policyjnych w czasie i wojny światowej,
„Problemy Kryminalistyki”, 176, s. 154 - 178.
NYKEL M., RECHULICZ M., REDZIK A., REDZIK D., SOKOŁOWSKA A. (2009), Adwokaci Izby
Adwokackiej w Lublinie w okresie od 9. marca 1919 do 28. lutego 2009, [w:] Szkice o dziejach
adwokatury lubelskiej. 90 – lecie Izby Adwokackiej w Lublinie, P. SENDECKI (red.), Lublin, 479 -
523.
RYMARZ F. (2009), Palestra lubelska u progu niepodległości, [w:] Szkice o dziejach adwokatury
lubelskiej. 90 – lecie Izby Adwokackiej w Lublinie, P. SENDECKI (red.), Lublin, 70 - 79 = RYMARZ
F. (1988), Palestra lubelska u progu niepodległości, „Palestra”, 8-9, 102 - 111.
SALKOWSKI W. (2009), Historia Polskich Sądów Obywatelskich w Lublinie, [w:] Szkice o dziejach
adwokatury lubelskiej. 90 – lecie Izby Adwokackiej w Lublinie, P. SENDECKI (red.), Lublin, 80 - 82
(przedruk artykułu: Salkowski W. (1916), Historia polskich Sądów Obywatelskich w Lublinie,
„Biuletyn Towarzystwa Prawniczego w Lublinie”, nr 1, s. 3 - 20.
SÓJKA –ZIELIŃSKA K. (1981), Historia prawa, Warszawa.
Szkice o dziejach adwokatury lubelskiej. 90- lecie Izby Adwokackiej w Lublinie, P. SENDECKI (ed.),
Lublin 2009.

Słowniki
JASTRZĘBSKI R. (2008), Supiński Leon Władysław (1871-1950), [w:] Polski Słownik Biograficzny,
t. 45.4, z. 187, Warszawa/Kraków, 628 - 631.
MARCZUK J., (1996) Steliński Ignacy (1865-1938), [w:] Słownik biograficzny miasta Lublina, t. 2, T.
RADZIK, A. A. WITUSIK, J. ZIÓŁEK, (red.), Lublin, 286 - 287.
MARCZUK J., (1996), Salkowski Wacław Julian Feliks (1869-1952), [w:] Słownik biograficzny
miasta Lublina, t. 2, T. RADZIK, A. A. WITUSIK, J. ZIÓŁEK, (red.), Lublin, 254 - 255.
MUSZALSKI E.( 1983), Popowski Stanisław Kasper (1872 – 1921) [w:] Polski Słownik Biograficzny,
t. 27.4, z. 115, Warszawa/Kraków, 625 - 626.

Internet
Tablica pamiątkowa dla Bolesława Sekutowicza
[http://www.um.lublin.pl/um/index.php?t=200&id=119403; dostęp z dn. 9.10.2014]

Summary

The emergence of civil justice after the evacuation of Russians from the Polish
Kingdom in 1915. This is one of the most important moments in the history of Polish
judiciary. After more than a century of power invaders there is a chance to regain control
over the administration and the judiciary. Polish lawyers had hoped that the occupiers leave
the judiciary in their hands.

Warsaw and Lublin - the fastest two centers operating in the Kingdom have
become a role model for other courts. Regulations approved by the Committee of Citizens in
Warsaw described the organization of the local judicial institutions. Its provisions became
a model for the courts of Lublin, modifications resulted only from local relations. In
335 | P a g e
addition to the changes in the organization and structure of the judiciary was introduced
innovations in the rules of substantive law, both civil and criminal. They eased and
modernize the existing legislation of the Russian case studies. The need for the
establishment of the civil courts, as well as their functioning efficiently also testified by the
number of pending cases.

Polish lawyers hope to permanently take over the judiciary in the Kingdom were
quickly snuffed out by the occupation authorities. Both in Warsaw and Lublin Polish
citizens' initiative was considered as illegal and brought to its liquidation. However,
experience has resulted in a few weeks on September 1 IX 1917 at the time of the recovery
from the hands of the occupiers of justice.

Keywords: Polish Kingdom, Warsaw, Lublin, civil justice

336 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Renata OPŁAKANSKA (Khakassia State University, Russia)

Проведение репатриации польских военнопленных в Минусинском

уезде Енисейской губернии в 1921 г.1

Ключевые слова: репатриация, военнопленные, Сибирь, Минусинский уезд

В статье рассматривается процесс проведения мероприятий по репатриации

польских военнопленных на юге Сибири в 1921 г. на примере деятельности органов
советской власти Минусинского уезда. В широком контексте истории польской
диаспоры репатриация получила освещение в диссертационном исследовании
В.Масяжа и в работах Л.К.Островского, а также коллективном монографическом
исследовании М. Коженевского, М.Мандзика, Д. Тарасюка ; в контексте истории 5-й
польской стрелковой дивизии – В.Резмера, Д. Радзиловиловича и С.Леончика. 2
Остается малоизученным процесс проведения репатриации польских военнопленных
в отдельных административно-территориальных образованиях – сибирских губерниях
и уездах. Между тем необходимость проведения такого рода исследования
продиктована не только потребностью реконструировать картину жизни сообщества
военнопленных с учетом специфических особенностей отдельных регионов Сибири,
а равно и рассмотреть судьбу отдельных ее членов в период репатриации.

Статья подготовлена на материалах архивов Новосибирской области, Республики

Хакасия и г. Минусинска Красноярского края.3

В ходе Первой мировой и гражданской войн на территории Сибири оказались

военнопленные армий Германии и Австро-Венгрии. Процесс обмена военнопленными
начался уже после заключения Брестского мира. В 1918 г. были созданы комиссии
Русско-Германская и Русско-Австрийская комиссии по обмену военнопленными, но


roplakanska@mail.ru

1
Статья подготовлена при финансовой поддержке Российского государственного научного
фонда. Проект № 14-11-19002.
2
МАСЯЖ (1995); ОСТРОВСКИЙ (2011) 56 - 58; ОСТРОВСКИЙ (2014) 70 - 74;
KORZENIOWSKI, MĄDZIK, TARASIUK (2007); РЕЗМЕР (2001); RADZIWIŁŁOWICZ (2009);
LEOŃCZYK (2013) 279 - 285.
3
Государственный архив Новосибирской области (ГАНО). Фонд Р-1. Сибирский
революционный комитет (1919-1921 гг.); Государственное казенное учреждение Республики
Хакасия «Национальный архив» (ГКУ РХ «Национальный архив»): Фонд 505. Управление
Минусинского каменноугольного бассейна; Муниципальное казенное учреждение города
Минусинска «Архив города Минусинска» (МКУ «Архив города Минусинска»). Фонд Р-1.
Минусинский уездный военный комиссариат; Фонд Р-25. Исполком Минусинского уездного
Совета рабочих, крестьянских и красноармейских депутатов.
337 | P a g e
начавшаяся в России гражданская война приостановила процесс репатриации
военнопленных, который возобновился в 1920 г. За короткий период времени
политическая карта Европы изменилась. Пали империи и были образованы
национальные государства – Польша, Литва и др. Для обмена военнопленными
Советская Россия подписала новые соглашения.4 В феврале 1921 г. было заключено
соглашение о репатриации между Россией, Украиной с одной стороны и Польшей
c другой, и при Народном комиссариате внутренних дел (НКВД) учреждалась
должность особоуполномоченного по польским военнопленным.5 Для проведения
репатриации в России создавались Смешанная комиссия, состоявшая из российско-
украинской и польской делегаций. Представительство Смешанной комиссии было
направлено в Сибирь, где в плену находились военнослужащие 5-й польской дивизии,
принимавшей участие в гражданской войне на стороне «белого движения». К началу
репатриации в Енисейской губернии находилась самая многочисленная группа
польских пленных в Сибири – в концентрационном лагере под Красноярском
содержалось 8000 человек.6

В Енисейской губернии военнопленные входили в состав трудовых бригад,

которые направлялись на заготовки леса, строительство объектов, обслуживание
железной дороги и на работу на предприятия тяжелой промышленности. Материалы
по деятельности Смешанной комиссии по делам репатриации в Сибири позволяют
установить факты использования польских военнопленных на принудительных
работах даже после прохождения ими процедуры регистрации. Осенью 1921 г., во
время проведения эвакуации репатриантов на родину, польская делегация Смешанной
комиссии неоднократно обращалась к российско-украинской делегации
с требованием об освобождении от работ польских пленных. В частности, 13 октября
1921 г. польская делегация сообщала о том, что на принудительных работах
в Кузнецком уезде Томской губернии числятся около 60 польских пленных,
зарегистрированных в Красноярском губернском исполнительном комитете. 7 Группа
польских военнопленных работала на шахте в деревне Коркино под Красноярском. 8
В ноябре 1921 г., по данным польской делегации, около 30 военнопленных были
заняты на строительстве некоего объекта недалеко от г. Енисейска. 9

В Минусинском уезде Енисейской губернии в 1920-1921 гг. проживала

многочисленная группа военнопленных поляков 5-й стрелковой дивизии.
В соответствии с именным списком их численность составила 418 человек. 10 Список

4
БЕЛОВА (2013) 68 - 71.
5
КОСТЮШКО (2000) 44 - 51.
6
КОСТЮШКО (2000) 44 - 45.
7
ГАНО. Фонд Р-1. Оп. 1. Д. 492 . Л. 144.
8
ГАНО. Фонд Р-1. Оп. 1. Д. 720 а. Л. 83.
9
ГАНО. Фонд Р-1. Оп. 1. Д. 720 а. Л. 25
10
В этот период в Минусинском уезде проживали и другие иностранные военнопленные
«империалистической войны», но их численность была незначительна. По данным волостных
исполнительных комитетов в начале 1921 г. на территории уезда находились в 12 австрияков, 2
338 | P a g e
составлялся по форме, утвержденной Соглашением о репатриации. О пленных
сообщалась подробная информация: год и место рождения, подданство до войны,
образование и род занятий до войны, социальное происхождение, положение в 5-й
дивизии, место пленения, был ли под судом, место нахождения на момент
регистрации, состояние здоровья и партийность. Однако в списке были указаны не
все пленные, находящиеся в уезде. В частности, в списке не был упомянут польский
военнопленный Юзеф Будникович, который, по данным польской делегации, в ноябре
1921 г. все еще находился в уезде на руднике Юлия. 11 Не попали в общий список
данные о польских военнопленных Дорофее Ранцеве, Павле Маковском, Яне
Гащиньском и Гриневич-Линевиче, которые в октябре 1921 г. находились
в Минусинском Доме лишения свободы, хотя по условиям Соглашения должны были
быть освобождены по амнистии и отправлены в Красноярск для эвакуации на
родину.12

Группа польских военнопленных Минусинского уезда отличалась

неоднородностью, которая была характерна в целом для 5-й польской дивизии. В ней
были представлены выходцы из Австро-Венгрии (236 человек или 56,45%), России
(148 человек или 35,4%), Германии (33 человека или 7,9%) и Сербии (1 человек).
Среди военнопленных были не только этнические поляки, но также русские
и белорусы, получившие польское гражданство или происходившие из российских
губерний, которые после войны вошли в состав Польши. «Россияне» отличались от
выходцев из Германии и Австро-Венгрии большей долей представителей дворянства,
а также лиц, получивших до войны образование, в т.ч. высшее, и специальности,
востребованные в условиях восстанавливающийся экономики уезда (агрономы,
ветеринары, врачи и др.). Основную массу (317 человек или 76%) составили мужчины
в возрасте от 21 до 40 лет. Средний возраст группы - 34,15 лет. В 1920-1921 гг. 287
польских пленных (68,7%) трудились на предприятиях тяжелой промышленности
уезда - Калягинских, Черногорских и Изыхских копях и Абаканском заводе. Группа
пленных из 70 человек (16,74%) работала в советских учреждениях. 13

На основании распоряжения НКВД Енисейский губернский исполком начал

проведение процедуры регистрации польских военнопленных «империалистической
войны, а также состоявшим на службе в Польской и Колчаковской армии». Не смотря
на то, что репатриация носила добровольный характер, регистрацию должны были
пройти все военнопленные. В приказе Енисейского губернского исполкома от 26
марта говорилось, что лица, не прошедшие регистрацию своевременно, будут
привлекаться к ответственности. В уезде ответственность за явку на регистрацию
военнопленных возлагалась на волостные исполкомы и сельские советы, а также на
домохозяев, домовых старост и квартальные комитеты, которые должны провести

немца, 2 румына, 4 венгра, 1 серб, 1 чех // МКУ города Минусинска «Архив города
Минусинска». Фонд Р-25. Оп. 1. Д. 15. С. 1-15; Д. 246. Л. 1-254.
11
ГАНО. Фонд Р-1. Оп. 1.Д. 720 а. Л. 30.
12
ГАНО. Фонд Р-1. Оп. 1. Д. 720. Л. 82, 94, 120.
13
ОПЛАКАНСКАЯ (2013) 18 - 21.
339 | P a g e
проверку всех проживающих в домах жильцов, и лиц, подлежащих репатриации,
обязать под подписку к явке на регистрацию. 14

В Минусинском уезде регистрация проводилась дважды: первая в апреле,

вторая в июле 1921 г. Пленные должны были лично явиться в уездные и волостные
исполкомы с документами, устанавливающими национальность. Пленные,
работавшие большими партиями, должны были прибыть на регистрацию
в сопровождении членов администрации предприятия. Тяжело больным пленным
предоставлялась отсрочка до выздоровления. В ходе проведения регистрации
польские пленные концентрировались в центре уезда – городе Минусинске, а затем
направлялись в Красноярск для последующей реэвакуации. 15

Регистрация в уезде осложнялась рядом проблем. Некоторые военнопленные

уклонялись от прохождения регистрации. В июльском приказе Енисейского
губернского исполкома о проведении дополнительной регистрации говорилось:
«…По имеющимся в Отделе Управления сведениям военнопленные поляки,
проживающие в пределах Енисейской губернии не зарегистрировались согласно
приказу по Отделу Управления от 26 марта…в качестве военнопленных, хотя они
фактически являются таковыми…».16 Этот факт можно объяснить опасением пленных
оказаться в поле внимания органов ЧК. В период репатриации аресты польских
репатриантов были частым явлением. В октябре 1921 г. в уезде был арестован
и посажен в Минусинский дом лишения свободы военнопленный Дорофей Ранцев.
25.10. 1921 г. Красноярская ЧК сообщала российско-украинской делегации
Смешанной комиссии о том, что Ранцев прибыл при открытом листе из
Минусинского дома лишения свободы и числится за вторым Отделом военного
трибунала 5 армии.17 В октябре 1921 г. в минусинской тюрьме все еще содержались
Маковский, Гащинский и Линевич-Гриневич. Последний находился в тюремном
заключении с осени 1920 г. и проходил по делу о минусинском тюремном заговоре. 18
Многочисленные факты преследования польских военнопленных органами ЧК,
нарушающих положения Соглашения о репатриации, фиксировались членами
польской делегации Смешанной комиссии. Обращаясь к особоуполномоченному
Чистякову в Ново-Николаевский губернский эвак, глава польской делегации

14
МКУ «Архив города Минусинска» Ф. Р-25. Оп. 1. Д. 345. Л. 18-19.
15
МКУ «Архив города Минусинска». Фонд Р-25. Оп. 1. Д. 345. Л. 7, 18-20.
16
МКУ «Архив города Минусинска». Фонд Р-25. Оп. 1. Д. 345. Л. 7-8.
17
ГАНО. Фонд Р-1. Оп. 1. Д. 720. Л. 36, 82.
18
В ноябре 1920 г. проводилось следствие на основании поступившего в правоохранительные
органы Минусинска доноса о существовании в минусинской тюрьме антисоветской
организации и замысле ее руководителей поднять восстание. По мнению историка
А.П.Шекшеева, посвятившего статью данному событию, заговор был мнимым, а донос,
возможно, был подготовлен кем-то из недоброжелателей заведующего тюрьмой Ковальчика.
СМ ШЕКШЕЕВ (2005) 84 - 88.
340 | P a g e
К. Гинтовт выделял вопрос об амнистии военнопленных в качестве
«безотлагательного».19

Во время регистрации не все военнопленные могли предъявить документы,

подтверждающие их польское происхождение. В апреле 1921 г. Минусинский
уездный исполком сделал запрос в Красноярск: возможна ли регистрация польских
военнопленных на основе удостоверения командира роты военно-трудовой бригады,
которая работала на угольных шахтах уезда. 20

Отдельно решался вопрос о реэвакуации инвалидов, имевших

первоочередное право отъезда на родину. Инвалидами признавались лица,
утратившие трудоспособность на 55 %. По данным на апрель- июль 1921 г. среди
польских пленных числилось 35 инвалидов (с ними 52 члена семьи). В августе 1921 г.
их отправили в Красноярск для последующей реэвакуации. 21

В Красноярске репатриантов ожидали новые проблемы. В частности, имена

многих военнопленных вычеркивались из списков эшелонов и таким образом их
отъезд на родину откладывался. Так произошло с семьей пленного 5-й дивизии
Владимира Гурницкого. Дворянин В.Гурницкий был уроженцем Радомской губернии.
До войны успел закончить 3 класса училища. В 5-й дивизии служил механиком
в техническом взводе железнодорожного батальона. В плен попал на ст. Красноярск.
После капитуляции работал механиком в минусинском отделе здравоохранения.
С ним проживали жена и двое детей. В августе 1921 г. вместе с группой польских
военнопленных-инвалидов семья В.Гурницкого выехала в Красноярск, откуда должна
была отправиться в Польшу эшелоном № 2.22 По неизвестным причинам имена
В.Гурницкого и его родных были вычеркнуты из списка репатриантов эшелона.
Семья оказалось в тяжелом положении. Средства на проживание в Красноярске
иссякли. Сказывалось плохое самочувствие В. Гурницкого. 28.09. 1921 г. польская
делегация ходатайствовала о том, чтобы В. Гурницкого, «утратившего 100%
трудоспособности, обременённого семьей», поместили в ближайший эшелон,
отправляющийся из Красноярска к советско-польской границе.23

Не все инвалиды смогли продолжить путь на родину из Красноярска.

В списке военнопленных-инвалидов Минусинского уезда числился граф Александр
Дунин-Ожаровский, уроженец Вены. В период гражданской войны в Сибири он
служил в уланском полку 5-й дивизии. После капитуляции и до начала репатриации
Ожаровский выполнял обязанности делопроизводителя в одном из советских
учреждений Минусинского уезда. В августе 1921 г. он должен был выехать
в Красноярск вместе с женой Анной и 2-летней дочерью Зофией-Вандой для

19
ГАНО. Фонд Р-1. Оп 1. Д. 720 а. Л. 20.
20
МКУ «Архив города Минусинска» Фонд Р-25. Оп. 1. Д. 345. Л. 21.
21
МКУ «Архив города Минусинска». Фонд Р-25. Оп. 1. Д. 9.
22
МКУ «Архив города Минусинска». Фонд Р-25. Оп. 1. Д. 9. Л. 9-9 об.
23
ГАНО. Фонд Р-1. Оп. 1. Д. 720. Л. 199.
341 | P a g e
эвакуации в Польшу.24 По не выясненным причинам он остался в уезде и вступил
в ряды в Красной Армии, а в мае 1922 г. был принят на должность делопроизводителя
в эвакуационно-иностранный отдел при Минусинском уездном исполкоме. В анкете
Ожаровский написал, что в дальнейшем хотел бы работать в сфере экономики.
Однако в марте 1923 г. в ходе «чистки кадров», проводившихся в советских
учреждениях по постановлению Комиссии НКВД, А.Дунин-Ожаровский был уволен
с занимаемой должности и дальнейшая его судьба в Сибири остается неизвестной. 25

Не удалось установить, сколько польских военнопленных Минусинского

уезда уехало в Польшу. В период проведения репатриации органы советской власти
в Сибири создавали многочисленные препоны для отъезда поляков на родину. Из
материалов переписки польской и российско-украинской делегаций Смешанной
комиссии по делам репатриации в Сибири зафиксированы многочисленные случаи
нарушения прав репатриантов. Речь шла не только о деятельности эваков и местных
отделах ЧК, то также и руководителях предприятий и учреждений, где работали
польские военнопленные. Стремление не допустить отъезд поляков на родину
объяснялось вполне прагматическими причинами – для восстановления экономики
региона требовались трудовые ресурсы, не только рабочие, но и специалисты в сфере
интеллектуальных профессий. В частности, в затруднительном положении оказалось
Управление железных дорог в Сибири. В телеграмме из центра в адрес профсоюзных
организаций, а также транспортных отделов на железных дорогах от 31.10. 1921 г.
сообщалось, что увольнять служащих, подлежащих репатриации, можно только,
«…если это не принесет ущерба делу».26 Многие хозяйственные предприятия Сибири
оказывались перед трудноразрешимой задачей найти замену польским
военнопленным, занимавшим «ответственные должности». 27 Наибольшее количество
жалоб со стороны польской делегации касалось деятельности органов советской
власти в Иркутской, Томской, Омской губерниях. 28 В адрес советских руководителей
Минусинского уезда нареканий со стороны польской делегации (за исключением
истории с содержанием в местной тюрьме нескольких военнопленных) не
встречаются. Нам удалось выявить всего несколько польских военнопленных,
остававшихся на территории Минусинского уезда после 1921 г. В списках
трудящихся Черногорских угольных копий за 1922 г. упоминались счетовод
Константин Чиж, дворянин из Варшавы, получивший до войны высшее образование,
и конторщик Тадеуш Швейцер, бывший учитель из Кракова. 29 Там же в 1924 г.
работал счетоводом Василий Кониченко, уроженец Варшавы, бывший полковник

24
МГА МКУ «Архив города Минусинска». Фонд Р-25. Оп. 1. Д. 15. Л. 1.
25
МКУ «Архив города Минусинска». Фонд Р-25. Оп. 1. Д. 9. Л. 114 – 116 об.; Оп. 2. Д. 58. Л. 1-
5.

26
ГАНО. Фонд Р-1. Оп. 1. Д. 720 а. Л. 75.
27
ГАНО. Фонд Р-1. Оп. 1. Д. 492. Л. 216.
28
ГАНО. Фонд Р-1. Оп. 1. Д. 720. Л. 23, 24, 46
29
МКУ «Архив города Минусинска». Фонд Р-25. Оп. 1. Д. 15. Л. 10 об.-11, 14 об.-15; НАРХ.
Фонд 505. Оп. 1. Д. 14. Л. 41 об.; Оп. 1. Д. 25. Л. 77 об.
342 | P a g e
дивизии.30 Из 8 военнопленных - членов РКПб - в Минусинском уезде остался только
Ян Кулита. В 1925 г. он упоминался в списке «членов и кандидатов РКПб Хакасской
уездной организации западных национальностей». 31

Библиография

Источники
Государственный архив Новосибирской области (ГАНО). Фонд Р-1. Сибирский
революционный комитет (1919-1921 гг.).
Государственное казенное учреждение Республики Хакасия «Национальный архив» (ГКУ РХ
«Национальный архив») Фонд 505. Управление Минусинского каменноугольного бассейна..
Муниципальное казенное учреждение города Минусинска «Архив города Минусинска» (МКУ
«Архив города Минусинска»). Фонд Р-1. Минусинский уездный военный комиссариат; Фонд Р-
25. Исполком Минусинского уездного Совета рабочих, крестьянских и красноармейских
депутатов.

Литература
KORZENIOWSKI M., MĄDZIK M., TARASIUK D. (2007), Tułaczy los. Uchodźcy polscy
w imperium rosyjskim w latach pierwszej wojny światowej, Lublin.
LEOŃCZYK S. (2013), Syberyjska Dywizja Strzelców Polskich. Ostatnie lata na ziemi jenisejskiej
(1919-1921), [в:] Między irredentą a kolaboracją. Postawy społeczeństwa polskiego w latach niewoli
– „W obcym mundurze”, L. MICHALSKA-BRACHA, M. KORBUT-MARCINIAK (ред.),
Warszawa, 279 - 285.
RADZIWIŁŁOWICZ D. (2009), Polskie formacje zbrojne we Wschodniej Rosji oraz na Syberii
i Dalekim Wschodzie w latach 1818-1920, Olsztyn.
БЕЛОВА И. Б. (2013), Долгая дорога домой, „Военно-исторический журнал”, 1, 68 – 71
[ http://history.milportal.ru/wp-content/uploads/2013/01/Book_1.pdf ; дата обращения 20.08.2014]
КОСТЮШКО И.И. (2000), К вопросу о польских пленных 1920 г., „Славяноведение”, 3, 44 - 51.
МАСЯЖ В. (1995), Поляки в Восточной Сибири (1907-1947 гг.), Иркутск [Автореферат
дис…докт. ист. наук.].
ОПЛАКАНСКАЯ Р. В. (2013), Пленные 5-й польской стрелковой дивизии в Минусинском уезде
в начале 1920-х гг., „Гуманитарные науки в Сибири”, 3, 18 - 21.
ОСТРОВСКИЙ Л. К. (2011), Советская власть и польское население Западной Сибири (первая
половина 1920-х гг.), „Гуманитарные науки в Сибири”, 4, 56 - 58.
ОСТРОВСКИЙ Л. К. (2014), Репатриация оптантов, беженцев и военнопленных из Сибири
в Польшу (1921–1924 гг.), „Гуманитарные науки в Сибири”, 3, 70 - 74.
РЕЗМЕР В. (2001), Польские военнопленные в большевистском плену в Сибири в 1920-1922, [в:]
Cибирско-польская история и современность: актуальные вопросы, Б. Шостаковича (ред.),
Иркутск, 127 - 129.
ШЕКШЕЕВ А. П. (2005), Минусинский тюремный «заговор» и нравы местных коммунистов
(1920-1921 гг.), [в:] Поляки в Приенисейком крае. Сб. материалов минусинской научно-

30
МКУ «Архив города Минусинска. Фонд Р-25. Оп. 1. Д. 15. Л. 3 об.-4; НАРХ. Фонд 14. Оп. 1.
Д. 32. Л. 19.
31
МКУ «Архив города Минусинска» Фонд Р-25. Оп. 1. Д. 15. Л. 6 об.-7; НАРХ. Фонд 14. Оп. 1.
Д. 25. Л. 167.

343 | P a g e
практической конференции и семинаров «Польская тема в работе архивов и музеев Хакасии и
Красноярского края». 2003–2004 гг., С. В. ЛЕОНЧИК (ред.), Абакан, 84 - 88.

Summary

The article deals with the issue of repatriation of prisoners of war of the 5-th Polish
rifle Division in the Minusinsk's County of the Yenisejsk`s province in the early 1920 's.

After the conclusion of the of Riga peace treaty between Poland and Soviet Russia
the repatriation procedure was started. At that time in the Minusinsk's County was 418
prisoners of war. There were prisoners of the Austro-Hungarian and German armies and the
former lieges of the Russian Empire. Natives of the Russian Empire accounted for one third
group of Polish prisoners of war, but among them were many representatives of the nobility,
as well as persons who have received education before the war. The Prisoners of war were
part of labour brigades in the Yeniseijsk`s province which were sent to the logging and
working industrial enterprises.

All of the prisoners of war were to be registered. Special Commission including the
Soviet leaders of Polish origin, dedicated to setting of Polish nationality to persons who had
no documents.

During the registration, some of the prisoners of war were persecuted by the Cheka.
The arrested prisoners were charged with voluntary service for Kolchak, counter-
revolutionary propaganda. It was a violation of the Agreement of the repatriation between
Poland and Soviet Russia. After the repatriation a small group of Polish prisoners of war
remained to Minusinsk`s County.

Keywords: repatriation, prisoners of war, Siberia, Minusinsk`s County

344 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Radosław BANCERZ  (Siedlce University, Poland)

Spostrzeżenia i uwagi poczynione na podstawie wstępnej analizy

zespołu ,,Prokuratoria Generalna RP w Warszawie’’ z lat 1919-1939
przechowywanego w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Przykłady
wykorzystania do badania dziejów województwa lubelskiego

Słowa kluczowe: Prokuratoria Generalna Rzeczpospolitej Polskiej, województwo lubelskie,

administracja, okres międzywojenny

Budowane od początku w 1918 roku państwo polskie składało się z trzech części
funkcjonujących przez 123 lata w odmiennych systemach gospodarczych, politycznych
i społecznych. Łączyła je jedynie pamięć o wspólnej kulturze, tradycji państwowej,
przywiązanie do religii katolickiej i języka. Przed architektami nowego organizmu
państwowego stało niezwykle trudne zadanie: spojenia w całość ziem trzech zaborów,
zatarcia różnic tak, by tereny polskie znów tworzyły jedną całość, nie tylko kulturową, ale
i gospodarczą oraz prawną. Jak dziś już wiemy, ten trudny wielofazowy proces po
dwudziestu latach został przerwany przez wybuch II Wojny Światowej. Tworząc struktury
państwa polskiego starano się opierać o pozostałe w spadku po okupantach instytucje,
systemy prawne i mechanizmy funkcjonowania. W ten właśnie sposób wypracowano
formułę prawnej reprezentacji skarbu państwa, która przybrała kształt Prokuratorii
Generalnej. Centralizacja instytucji państwowych służyła unifikacji prawa, miała sprzyjać
zrastaniu się ziem polskich oraz narzucaniu rodzimego narodowego charakteru w każdej
możliwej dziedzinie życia społecznego. Tereny będące pod panowaniem państwa
austriackiego cieszyły się największą autonomią umożliwiającą rozwój polskiego
społeczeństwa. Tu Polacy bez problemu piastowali funkcję w administracji każdego
szczebla. Tak było również w Ekspozyturze Prokuratorii Skarbu we Lwowie, urzędzie
powołanym do prawnego reprezentowania skarbu cesarstwa przed sądami. Chodziło
o skoncentrowanie reprezentacji prawnej państwa w jednej instytucji w celu uzyskania
jednolitych mechanizmów postępowania i interpretacji prawa. (Odmienną praktykę
stosowano w państwie pruskim, gdzie każda instytucja państwowa samodzielnie
występowała przed sądem). Długo można by się rozwodzić nad przykładami takich
instytucji na ziemiach polskich. Genezy ich należy szukać już w I Rzeczpospolitej, 1
następnie w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim rozwijano tą tradycję posiłkując


Institute of History and International Relations; radosław.bancerz@wp.pl

1
XVI wiek funkcja instygatora łącząca w sobie funkcję prokuratora (współczesnym znaczeniu) druga
zastępcy procesowego Skarbu Państwa w procesach cywilnych. Reforma tego urzędu byłą
realizowana przez Sejm Wielki lecz nigdy nie weszła w życie. Kończąc w ten sposób polską drogę
rozwoju form zastępstwa prawnego Skarbu Państwa; DĄBEK (2009a) 105.
345 | P a g e
się rozwiązaniami austriackimi. Po likwidacji autonomii importowano rozwiązania państw
zaborczych. Podczas pracy nad regulacjami praw skarbu państwa, bazowano przede
wszystkim na rozwiązaniach wypracowanych w XIX wieku przez austriacki aparat
państwowy. Ostatecznie przeniesiono je na cały kraj, a więc i te prowincje, gdzie nigdy nie
funkcjonowała taka instytucja (zabór pruski). Warto wspomnieć, że w Prokuratorii
Generalnej Królestwa Polskiego działającej w latach 1815-1915 znajdowali pracę rodzimi
prawnicy, dla których droga do sądownictwa powszechnego w ramach represji
popowstaniowych w KP i ziemiach pod panowaniem Pruskim była zamknięta. 2
Scentralizowana prawna reprezentacja skarbu państwa w II RP miała duży wpływ na
ustawodawstwo a przede wszystkim na orzecznictwo sądowe i tryb postępowania
administracyjnego urzędników każdego szczebla. Związku z tym wydaje się zasadne
wykazanie przydatności wytworzonych przez nią materiałów do badania dziejów
Lubelszczyzny w latach między wojennych. Akta zebrane w zespole Prokuratorii
Generalnej RP w Warszawie z lat 1919-1939 nie są znane badaczom a mogą wnieść sporo
nowego do naszej wiedzy na temat regionu w omawianym okresie. Ze szczególnym
uwzględnieniem rolniczego charakteru tego obszaru.

7 lutego 1919 roku powołano Prokuratorię Generalna Rzeczypospolitej Polskiej

z siedzibą w Warszawie.3 Był to urząd centralny, służący do obrony prawnej i zastępstwa
prawnego państwa polskiego. Oprócz zastępstwa sądowego 4 wymagano od Prokuratorii
opinii i porad prawnych oraz współdziałania przy tworzeniu prawa.5 W zamyśle twórców tej
instytucji scentralizowanie reprezentacji sądowej Skarbu Państwa 6 miało służyć

2
O funkcjonowaniu Prokuratorii Generalnej Królestwa Polskiego więcej w pracach
M. WĄSOWICZA wykorzystanych w bibliografii.
3
Dekret o ustanowieniu prokuratorii wydał Naczelnik Państwa 7 lutego 1919 roku wraz z podpisami
Prezydenta Ministrów i Ministra Skarbu. Dziennik Praw, nr 14, poz. 181; Dekret w przedmiocie
utworzenia Prokuratorji Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej. Dz. P. nr. 65, poz. 390; Ustawa z dnia
31 lipca 1919 r. w przedmiocie utworzenia Prokuratorji Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej.
Z powodu przyjęcia zasady o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej (czyli wiodącej
roli sejmu) ten dekret jak i wiele innych musiał wydać ponownie parlament.
4
Prokuratoria nie była samodzielnym podmiotem postępowania sądowego, taki status miała w latach
1945-1951; GRALIŃSKI (2008) 58.
5
DĄBEK (2009a) 113.
6
W pierwszym akcie normatywnym w 9 punktach wypisano, co ustawodawca miał na myśli pod
terminem majątkowe prawa i interesy państwa, podobna lista widniała w przepisach powołujących
Prokuratorię Królestwa Polskiego. Poniższa lista pochodzi z Rozporządzenia Prezydenta
Rzeczpospolitej z dnia 24 marca 1933 r. w sprawie uzupełnienia rozporządzenia Prezydenta
Rzeczpospolitej z dnia 9 grudnia 1924 r. o zmianie ustroju Prokuratorii Generalnej Rzeczpospolitej
Polskiej. Dz. U., 1933 r., nr 21, poz. 151. 1. Majątek państwa w ogóle, a więc wszystkie państwowe
podatki, opłaty, czynsze, daniny, monopole, dobra i lasy państwowe przedsiębiorstwa i zakłady
wszelkiego rodzaju i wszelkie w ogóle do prowadzenia gospodarstwa państwowego przeznaczone
przedsiębiorstwa i instytucje. 2. Spadki bezdzietne. 3. Prawa terytorialne, granice państwa władze
administracyjne oraz prywatnoprawne i publicznoprawne roszczenia Państwa do państw obcych
wynikające z traktatów i umów międzynarodowych. 4. Nałożone przez państwowe władze
administracyjne kary pieniężne, o ile chodzi o ich ściąganie w drodze sądowej oraz publiczne opłaty
i daniny w ogóle, o ile ściąganie ma się odbywać za pomocą tych samych organów i tymi samymi
346 | P a g e
ujednoliceniu orzecznictwa i sprzyjać kodyfikacji prawa na ziemiach polskich. 7
Funkcjonowała ona na styku rzeczywistości sądowej i urzędniczej. Potwierdzono powołanie
Prokuratorii ustawą z 31 lipca 1919 r. Prokuratoria podlegała prezydentowi Rady
Ministrów. 9 grudnia 1924 r. prezydent RP rozporządzeniem zmienił ustrój Prokuratorii
Generalnej. Jedną z ważniejszych zmian było przejęcie zwierzchnictwa nad prezesem
Prokuratorii przez ministra skarbu. Prezes Prokuratorii był zobowiązany do składania
corocznych sprawozdań.8 Obecnie są dostępne w Bibliotece Narodowej.9 Zakres czynności

środkami, jak opłat państwowych. 5. Wszelki majątek ruchomy i nieruchomy, prawa i wszelkie
fundusze pozostające pod zarządem władz państwowych podczas trwania tego zarządu, oraz te
fundusze, instytucje, przedsiębiorstwa i zakłady, za których rentowność Skarb Państwa przyjął
gwarancję lub które w całości lub części ze Skarbu Państwa są dotowane lub fiksowane, a za ich
niedobory Skarb Państwa jest odpowiedzialny. 6. Prawo patronatu przysługuje Państwu i podmiotom
prawnym w niniejszym artykule pod 1 i 5 określonym. 7. Fundacje będące pod bezpośrednim
zarządem państwowym. 8. Majątek kościelny i majątek beneficjów duchownych, o ile chodzi
o pierwotne fundowanie kościoła albo duchownego beneficjum lub o nienaruszalność majątku
zakładowego, lub tym majątkiem administraturą władze państwowe, a nie o ile chodzi o zastępstwo
lub ściąganie bieżących pożytków z majątku istniejących już kościołów lub duchownych zakładów,
klasztorów i wspólności duchowych w ogóle. 9. Majątek tych indywidualne oznaczonych podmiotów
prawnych, które nie są objęte postanowieniami tego artykułu w pkt. 1-8 zawartymi, a których
zastępstwo poruczone zostanie Prokuratorii Generalnej uchwałą Rady Ministrów. 10. Oprócz
przypadków w tym artykule wyszczególnionych, zastępstwo i ingerencja Prokuratorii Generalnej ma
mieć miejsce także tam, gdzie to specjalne przepisy ustawowe przewidują. 11. Na obszarach byłego
zaboru austriackiego zastępować będzie Prokuratorię Generalną nadto te podmioty prawne, których
zastępstwo zostało poruczone Prokuratorią Skarbu najwyższym postanowieniem z dnia 21 grudnia
1850 i rozporządzeniem całego Ministerstwa z dnia 8 marca 1898 r. i spełniać będzie zadanie, które
tymi przepisami Prokuratorią Skarbu poruczone zostały.
7
GRALIŃSKI (2008) 58.
8
W latach 1919-1939 prezesem Prokuratorii Generalnej był Stanisław Bukowiecki. (ur. 27 kwietnia
1867, zm. 9 lutego 1944 w Warszawie) – adwokat, ekonomista, publicysta, działacz polityczny
i społeczny, współzałożyciel Związku Młodzieży Polskiej "Zet", minister sprawiedliwości w latach
1917-1918, prezes Prokuratorii Generalnej RP w latach 1919-1939, współzałożyciel Związku
"Wolność i Lud", wolnomularz. Stał się twórcą polskiego sądownictwa i prokuratury. Za jego rządów
zbudowano podstawy i zasady humanitarnego więziennictwa, uporządkowano i zharmonizowano
działanie potrójnego ustawodawstwa, obowiązującego w trzech różnych zaborach. Starał się wpoić
sędziom i prokuratorom poczucie obowiązkowości oraz bezwzględnej bezstronności i sprawiedliwości
w wydawaniu wyroków i zarządzeń. Zwalczał także panującą częściowo w Ministerstwie
Sprawiedliwości tendencję niedopuszczania Żydów do stanowisk sędziowskich. Pod koniec 1918 r.
otrzymał zadanie stworzenia Prokuratorii Generalnej RP. Był jej prezesem aż do wybuchu wojny
obronnej 1939 r. Jednocześnie od 1923 r. sprawował funkcję wiceprezesa Komisji Kodyfikacyjnej,
której zadaniem było stworzenie jednolitych dla całej Polski kodeksów: cywilnego, karnego,
handlowego, wekslowego oraz postępowania cywilnego i karnego. Został pochowany na Cmentarzu
Powązkowskim; POL (2011); DANEK (2010).
9
Sprawozdanie Prezesa Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej za rok 1926, wyd. 1927;
1927, wyd. 1928; 1928, wyd. 1929; 1929, wyd. 1930; 1930, wyd. 1931; 1935, wyd. 1936; 1936,
wyd.1937; 1937 maszynopis; 1938 maszynopis. Magazyn druków ulotnych sygnatura DŻS III A 3b.
Sprawozdania za rok 1925, 1931 i 1938 znajdują się w zespole Prokuratorii Generalnej RP
w Warszawie nr zespołu 23 sygn. 52, 53 i 54.
347 | P a g e
urzędu był szeroki. Dla usprawnienia funkcjonowania instytucji powoływano oddziały
terenowe. Docelowo miały się znajdować one przy każdym z sądów apelacyjnych. Do 1939
r. działały we Lwowie, Krakowie, Poznaniu, Wilnie, Katowicach. Powołano specjalną
jednostkę Prokuratorii w Wolnym Mieście Gdańsku. Kierowali nimi prezesi oddziałów,
podlegli prezesowi Prokuratorii Generalnej. Placówki terenowe cieszyły się sporą swobodą
w działaniu i funkcjonowaniu, w sprawach ważnych i wątpliwych, jak również ,,ogólnej
i zasadniczej doniosłości’’, to prezes Prokuratorii zabierał decydujący głos wydając
dyrektywy i wskazówki dla podwładnych.10 Podobnie jak wiele krajowych instytucji
również Prokuratoria borykała się z brakami kadrowymi, spowodowanymi niedostateczną
liczbą osób z odpowiednim wykształceniem. Dla większości kończących studia prawnicze
praca tu nie była atrakcyjna ze względu na zarobki i system awansowania. Powszechnym
problem było zatrzymanie u siebie wybitnie uzdolnionych jednostek. Zakres czynności
wymaganych od Prokuratorii był ogromny. Pracownicy odpowiadali na zapytania
urzędników wojewódzkich, powiatowych i gminnych w sprawie interpretacji aktów
prawnych dotyczących własności, sposobu spisywania umów oraz instrukcji jak odnosić się
do umów zawartych kiedy jeszcze funkcjonowała administracja zaborcza. Należy przy tym
pamiętać, iż te sprawy posiadały swą własną specyfikę w każdym z zaborów. Często
pracownicy prokuratorii, występowali na wniosek urzędu państwowego jako strona
w postępowaniu sądowym bądź pomocniczy oskarżyciel. Do podpisania konkordatu 1925
roku podlegały ich jurysdykcji prawnej majątki kościelne traktowane jako własność
państwa. W toku prac nad umową z Stolicą Apostolską Prokuratoria opiniowała fragmenty
odnoszące się do jej zakresu funkcjonowania. Ponadto pracownicy Prokuratorii byli
proszeni o wydanie opinii dotyczących ustawy o ułatwianiu spłaty uciążliwych zobowiązań
(pakiet antykryzysowy lat 30 XX w.), ustawie o ochronie przyrody, ustawy w sprawie dóbr
skonfiskowanych przez byłe rządy zaborcze uczestnikom walk o niepodległość, reformy
rolnej, grobach i cmentarzach wojennych czy wielu innych. Nie wszystkie ślady tych
działań przetrwały w zespole Prokuratorii, wielu interwencji prawnych należy szukać
w zespołach poszczególnych resortów i urzędów. Z powyższego opisu wynika, iż
Prokuratoria miała znaczny wpływ na stanowienie prawa w Polsce. Oddziaływała
bezpośrednio na prawo w praktyce stosowane, a więc to, które dotykało bezpośrednio
obywateli.

W Archiwum Akt Nowych w Warszawie znajduje się zespół nr 23 Prokuratoria

Generalna RP w Warszawie z lat 1919-1939. Jest to zespół szczątkowy, na podstawie
którego trudno odtworzyć strukturę instytucji. Brak w nim pomocy kancelaryjnych. Teczki
są niepełne zawierają zróżnicowany materiał. Zespół zajmuje 24.4 mb, na które składa się
2827 j.a. Zespół został uszkodzony w 1939 roku podczas nalotów na stolicę w wyniku
pożaru, do końca wojny był zakopany. Gdy go wydobyto, uporządkowano, stwierdzono iż
z 200 tys. poszytów zostało około 70 tysięcy. 11 Obecnie dysponujemy jedynie inwentarzem
książkowym, pozbawionym indeksów oraz w pełni wyczerpującego wstępu. Akta w zespole
numer 23 zostały ułożone następująco: I Akta Prezydialne i Sekretariatu Naczelnego

10
STARZYŃSKI (1928) 109.
11
Inwentarz zespołu akt: Prokuratoria Generalna RP w Warszawie 1919-1939 nr zespołu 23, AAN
Warszawa 18.IV.2007.
348 | P a g e
sygnatury od 1 do 60, II Akta Wydziału I Wojskowego sygnatury od 61 do 104 i 2828,
III Akta Wydziału III Nieruchomości ziemskich państwowych i spraw ustroju rolnego
sygnatury od 105 do 2802, Akta, IV Akta Wydziału V Przemysłu, handlu i lasów 2803,
V Akta Wydziału VI Spraw szkolnych, wyznaniowych, Międzynarodowych
i nieruchomości miejskich państwowych sygnatury od 2804 do 2810, VI Akta Komisji
Dyscyplinarnej sygnatura 2811, dopływy opracowane w 2006 roku sygnatury od 2812 do
2828.

Prowadząc kwerendę w zespole Prokuratorii Generalnej pod kątem jej działań na

terenie województwa lubelskiego, natrafiłem na wiele dokumentów wytworzonych przez
administrację terenową województwa. 12 Przeważają sprawy z dziedziny szeroko pojętego
rolnictwa. Wojewoda lubelski, poszczególni starostowie przesyłali najwięcej pytań
dotyczących udzielenia przez Prokuratorię pomocy procesowej, w sporach z dzierżawcami
folwarków państwowych.13 W aktach tych można odnaleźć niezwykle cenne opisy
nieruchomości folwarcznych, stan zasiewów itp. Większość spraw dotyczy łamania przez
dzierżawców umowy dzierżawnej, niewywiązywania się z niej oraz próby wyłudzenia
korzyści kosztem Skarbu Państwa. Wydzierżawiający zabudowania gospodarskie nie dbali
o ich konserwację. Dewastowali i wykorzystywali je niezgodnie z przeznaczeniem, bądź
w innych sposób niż to przewidywała umowa. 14 Korzystając z zamętu wojennego
przywłaszczali wyposażenie gospodarstw. Próbowali wyłudzić odszkodowania za starty,
jakie mieli wyrządzić żołnierze obcych armii dewastujący gospodarstwa. 15 Oczywiście
obraz wyłaniający się z akt jest bardzo zniekształcony, ponieważ prezentuje jedynie
patologię na linii dzierżawca-wydzierżawiający. Reprezentanci Skarbu Państwa również nie
byli nieomylni. Sporządzali błędne umowy, bądź źle interpretowali już zawarte. Przewlekłe
spory trafiały do prokuratorii generalnej najczęściej na wniosek sądu proszącego o stawienie
się przedstawiciela urzędu na rozprawę. Prokuratoria Generalna, ułożyła wzór umowy
dzierżawy folwarku należącego do skarbu państwa. 16 Dzięki ujednoliceniu umów
rozwiązywanie sporów stało się łatwiejsze już na etapie urzędnika, spadła również liczba
spraw napływających do Prokuratorii za pośrednictwem sądów.

Wyróżnić należy również grupę spraw dotyczących majątków ziemskich

należących przed 1918 rokiem do przedstawicieli państw zaborczych. W przypadku
województwa lubelskiego, byli to rosyjscy wojskowi otrzymujący dobra w Królestwie

12
Archiwum Akt Nowych, Prokuratoria Generalna RP w Warszawie, Wojewoda Lubelski
w przedmiocie przepisania tytułu własności na kol. Orzechów Wielki a nabytą przez Teodora
Romaneczko a maj. Orzechów Wielki sygn. 2552.
13
AAN, Prokuratoria Generalna RP w Warszawie, Związek Ziemian Filia lubelska w przedmiocie
spłaty 5191 rubli 98 k. zahipotekowanej na rzecz b. Rządu Rosyjskiego na majątku Wiszniów A pow.
Hrubieszowskiego, sygn. 2785.
14
AAN, Prokuratoria Generalna RP w Warszawie, Eksmisja z dzierżawy woj. Lubelskie sygn. 366.
15
AAN, Prokuratoria Generalna RP w Warszawie, Straty po bolszewikach, Odszkodowania 1922
sygn. 131.
16
AAN, Prokuratoria Generalna RP w Warszawie, Schemat umów dzierżawnych sygn. 123, 126.
Regulacje dotyczące parceli na linii dzierżawca dotychczasowy rząd Polski sygn. 124.
349 | P a g e
Polskim w nagrodę za wierną służbę. Na pierwszy plan wysuwają się dobra
paskiewiczowskie na północy Lubelszczyzny, okalające twierdzę dęblińską. Pretensję do
poszczególnych części tych dóbr składali potomkowie właścicieli dotkniętych konfiskatą.
Właściciele sąsiednich majątków skarżący się na niekorzystny przebieg granicy, oraz
dzierżawcy wsi dóbr paskiewiczowskich, niezgadzający się z wysokością czynszu. Po
odejściu przedstawicieli rosyjskiego aparatu władzy (wojskowej, cywilnej i duchownej), na
ziemiach zamieszkanych przez większość katolicką pozostały nieruchomości użytkowane
do tej pory przez kościół prawosławny. Były to szkoły, parafie zakony, szpitale uposażone
w majątek ziemski.17 Pochodzący najczęściej z konfiskat bądź niegdyś należące do skarbu
państwa. Obecnie były to puste obiekty wymagające zagospodarowania. Bądź uregulowania
sytuacji tam gdzie znalazły już nowe zastosowania. W przypadku cerkwi często były
rozbierane. Po swą własność upominali się potomkowie właścicieli dotkniętych konfiskatą.
Przekazanie tych dóbr na potrzeby reformy rolnej nie podobało się obecnym dzierżawcom.
Urzędnicy z chęcią przeznaczali dawne majątki notabli rosyjskich na potrzeby reformy
rolnej czy ziemi dla osadników wojskowych.18 Problem tkwił w braku podstaw prawnych
do takiej dyspozycji ziemią. Księgi notarialne były wywiezione, zniszczone bądź nie
założone. Dużej ostrożności wymagały sprawy w regionach gdzie ludność prawosławna
występowała w sposób naturalny. Wznosiła ona wiele skarg na działanie polskich władz.
Sądy prosiły o stawienie się urzędników Prokuratorii i wypracowanie norm postępowania.
Prokuratoria opiniowała projekty ustaw dotyczących odszkodowań dla potomków
właścicieli dóbr konfiskowanych po 1831 i 1863 roku. 19 Przed sądy trafiały sprawy tzw.
białych Rosjan wnoszących o uszanowanie ich praw własnościowych przez państwo
polskie. Zadania, jakie postawiono przed Prokuratorią wymagały opracowania prawa
własnościowego, uregulowania kwestii ksiąg wieczystych, uznania bądź nie założonych
zapisów w księgach, więc i praw ludności rosyjskiej, nie posiadającej już uprzywilejowanej
pozycji.20 Należało uwzględnić również chęć odwetu na władzach zaborczych
reprezentowaną przez większość mieszkańców regionu. Eksperci prokuratorii brali udział
w opiniowaniu kolejnych projektów ustaw, uczestniczyli w rozprawach sądowych czy to na
wniosek władz lokalnych czy sądu proszącego o ich wstawiennictwo. 21 W Polsce toczyła się
dyskusja czy odrodzone państwo jest prawnym spadkobiercą państw zaborczych. A jeśli tak,
to w jakim zakresie? Przedstawiciele prokuratorii dbający o interesy Skarbu Państwa na
arenie międzynarodowej swymi działaniami na salach sądowych oraz udziałem w pracach

17
Np. AAN, Prokuratoria Generalna RP w Warszawie, sygn. 2133 i 2139 Nieruchomości po kościele
prawosławnym.
18
AAN, Prokuratoria Generalna RP w Warszawie, Komisja Między ministerialna do spraw osadnictwa
wojskowego w przedmiocie rozwiązywania umów, dzierżawy nieruchomości ziemskich przejętych na
rzecz Państwa na mocy ustawy z dn. 17.XII.1920 r. sygn. 2526. Komisja Między ministerialna
w spraw osadnictwa wojskowego w przedmiocie interpretacji ustawy, sygn. 2527. I dalej 2828, 2529,
2530.
19
AAN, Prokuratoria Generalna RP w Warszawie, sygn. 8 - 9.
20
AAN, Prokuratoria Generalna RP w Warszawie, Majątek rodziny Paskiewiczów sprawy własności
sygn. 965.
21
W okresie międzywojennym przedstawiciele Prokuratorii występowali na sali rozpraw w togach
z niebieskim żabotem. Obecnie taki kolor przysługuje radcom prawnym, a dla Prokuratorii
przeznaczono kolor błękitno szary; DĄBEK (2009a) 115.
350 | P a g e
nad kolejnymi ustawami o hipotekach (po kościele prawosławnym, wojskowe
nieruchomości, niegdyś skonfiskowane dobra) brali udział w tej dyskusji. 22

W obrębie spraw rolnych znajdowały się również zakłady przetwórstwa, których

prawny aspekt funkcjonowania również został podany opinii prokuratorii np. cukrownie
występujące w województwie lubelskim. Znacznie liczniejsze, lecz o mniejszym potencjale
gospodarczym, były młyny. 23 Te należące do skarbu państwa były często powiązane
z folwarkami. Prokuratoria wypracowała specjalny wzór umów dzierżawy młynów, który
stał się obligatoryjny dla władz wojewódzkich i powiatowych przy zawieraniu umów.
Gorzelnie tracące stopniowo na znaczeniu, znajdujące się przy niemal każdym folwarku nie
były zwykle obejmowane odrębnymi umowami. Jednakże jest kilka spraw dotyczących
użytkowania przetwórni przy folwarcznych. Prokuratoria Generalna RP opiniowała
niejednokrotnie decyzje i działania Urzędów Ziemskich. 24 Do prokuratorii trafiały również
sprawy dotyczące użytkowania lasów państwowych np. umowy na wycinkę drzew.
Województwo lubelskie to nie tylko sprawy rolnicze. W trakcie kwerendy można natrafić na
akta dotyczące sporów własnościowych, dzierżawców w miastach odnośnie kamienic
i parceli.25 Tu również Prokuratoria występowała jako obrońca interesów skarbu państwa.

Ciekawą grupą spraw, są te, dla których wspólnym mianownikiem jest twierdza
Dęblin. Znajdują się tam skargi, spory rozpatrywanie przez sądy cywilne. Wnoszone
najczęściej przez żydowskich dzierżawców działek których właścicielem było wojsko. Nie
zgadzali się oni na przedterminowe wymówienie umowy, bądź domagali się przedłużenia
umowy dzierżawy ze względu na swą sytuację materialną, rodziną. Nie zawsze byłoby to
korzystne dla skarbu państwa reprezentowanego w tym przypadku przez Wojsko Polskie. 26
Sprawy eksmisji cywili z terenów o znaczeniu militarnym. Prokuratoria rozpatrywała
sprawy dotyczące sposobu rozdysponowania mieszkań służbowych dla wojskowych
(w zależności od stopnia): jaki standard i dla kogo, a przede wszystkim kiedy traciło się
uprawnienia do niego. (Również pracowników cywilnych wojska, nauczycieli, policjantów).
Praca urzędników Prokuratorii nie polegała jedynie na fizycznej obecności na sali rozpraw
i pilnowaniu, by nie zostały naruszone interesy skarbu państwa. Przede wszystkim polegała
na pilnowaniu, by nowo stanowione prawo było zgodne z interesami państwa, obywateli
i normami prawa kodyfikowanego dla wszystkich dzielnic. Bazując na doświadczeniu z sal
sądowych, znając specyfikę prawa własności. Prokuratoria Generalna brała udział

22
AAN, Prokuratoria Generalna RP w Warszawie, Parcelacja majątków greko-unitów pisma, opinie,
ogólne, sygn. 1786.
23
AAN, Prokuratoria Generalna RP w Warszawie, Młyn Stara Wieś, sygn. 1752.
24
AAN, Prokuratoria Generalna RP w Warszawie, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie w sprawie
skargi apelacyjnej Zygmunta Majewskiego od decyzji Sądu Okręgowego w Lublinie w sprawie nie
zatwierdzenia aktu kupna sprzedaży kawałka gruntu z wili Krępiec sygn. 2512; Okręgowy Urząd
Ziemski w Lublinie w sprawie Feliksa Starzyńskiego skarga apelacyjna od decyzji Wydziału
Hipotecznego przy Sądzie Okręgowym w Lublinie w przedmiocie nie zatwierdzenia aktu sprzedaży
części działki gruntu numer 18 w Koloni Trębaczów Nr 2 sporządzonego bez zezwolenia urzędu
ziemskiego sygn. 2519.
25
AAN, Prokuratoria Generalna RP w Warszawie, Eksmisja z służbowego lokalu, sygn. 1874.
26
AAN, Prokuratoria Generalna RP w Warszawie, Majątek Dęblin dzierżawa 1928-1936, sygn. 472
351 | P a g e
w procesie tworzenia ustaw. Opiniowała je i wnosiła o poprawki. Największym
nieukończonym w pełni projektem prawnym, ważnym dla całego państwa i dotykający
w znacznym stopniu województwa lubelskiego, była ustawa o reformie rolnej.27
Prokuratoria opiniowała wiele projektów tej ustawy.

Już wstępna analiza akt Prokuratorii Generalnej pokazuje, jak duży potencjał tkwi
w tym zespole. Oczywiście pełna praca nad wąskim zagadnieniem jedynie na podstawie
tych akt jest skazana na porażkę ze względu na duże braki w teczkach. Konieczne jest
posiłkowanie się innymi dokumentami. Znajduje się tu jednak wiele materiałów na ciekawe
artykuły naukowe o tematyce regionalnej i ogólnokrajowej. Aż dziwne, że 90% teczek nie
posiada metryczek a więc nigdy nie było użytkowanych. Z pewnością wiąże się to
z brakiem wiedzy o tej instytucji. Najprawdopodobniej wynika to z faktu braku ciągłości
pracy Prokuratorii, przerwanej w 1951 roku. Społeczeństwo nie wie, że taki urząd w ogóle
działał. Znawcy epoki, historycy nie poruszają akt Prokuratorii ze względu na ich braki,
albo ze strachu przed prawniczym językiem, który spodziewają się tam znaleźć. Znamienny
jest przykład II grupy akt w inwentarzu, Wydziału I Wojskowego (nr. sygnatur 61-104
i 2828). Znajdują się tam bardzo ciekawe na pierwszy rzut oka teczki dotyczące reklamacji
na sprzęt od Browninga. Negocjacji z czeską Skodą czy szwedzkim Bosforem. Prokuratoria
była proszona o opnie w sprawie zerwania umów o przyjmowanie demobilu z Francji, który
był kłopotliwym złomem dla strony polskiej. Wojskowi pytali o konsekwencje prawne
wycofania się z tej wieloletniej umowy. Praca z tymi teczkami jest trudna, ciągu dalszego
tych spraw należałoby szukać w innych zespołach archiwalnych.

Zagadnienie Prokuratorii Generalnej RP w okresie II RP zostało w pełni opisane

tylko w jednej pracy, która nie ukazała się zresztą drukiem. Paweł Dąbek obronił na
Uniwersytecie Jagiellońskim doktorat pod tytułem Prokuratoria Generalna Rzeczpospolitej
Polskiej w latach 1919-1939 na podstawie oddziału w Krakowie w 2004 r. Gwoli
wyjaśnienia zespół dotyczący oddziału w Krakowie jest jedynym pełnym zespołem
prokuratorii w kraju. Żaden inny oddział nie zachował swej dokumentacji w tak dużym
stopniu. Autor nie będący z wykształcenia historykiem, okazał się prawdziwym znawcą
epoki pod kątem środowiska prawniczego, prasy zawodowej, orzecznictwa sądowego, drogi
prawnej prowadzącej do utworzenia Prokuratorii i regulacji jej funkcjonowania. Jest to
obowiązkowa lektura wyjściowa dla wszystkich chcących się dowiedzieć czym była
Prokuratoria Generalna. UJ zapewnił ogólny dostęp do pracy poprzez swą internetową
bibliotekę. Autor opisuje nie tylko oddział krakowski. Również lwowski oraz katowicki,
który był przez pewien czas ekspozyturą zamiejscową oddziału krakowskiego.

Na podstawie analizy zespołów archiwów państwowych wydaje się, iż nie jest

możliwe napisanie monografii innego oddziału prokuratorii czy samej centrali. Inne archiwa
dysponujące aktami prokuratorii: AP w Bydgoszczy 182 j.a., 0.83 mb z lat 1920-1939; AP
w Katowicach 504 j.a., 1.72 mb [1922] 1925-1939; AP w Poznaniu 3182 j.a., 15.30 mb

27
AAN, Prokuratoria Generalna RP w Warszawie, Projekt ustawy o reformie rolnej opinie, od sygn.
2342 do 2350.
352 | P a g e
1919-1939.28 Reaktywacja Prokuratorii Generalnej w III RP nie wpłynęła na identyfikację
tej instytucji przez ogół społeczeństwa jak i samo środowisko dziejopisarzy II RP.29 W toku
dyskusji na temat potrzeby przywrócenia Prokuratorii w nowej po 1989 roku sytuacji
gospodarczej, powstało w prasie prawniczej kilka artykułów traktujących o pracy
Prokuratorii przed II Wojną Światową, bazowały one na tytułach z epoki, a nie na
materiałach archiwalnych.30 Nowa Prokuratoria Generalna nawiązująca do tradycji urzędu
przedwojennego rozpoczęła działanie 15 marca 2006 roku na mocy ustawy z 8 lipca 2005 r.
(Dz.U. Nr 169, poz. 1417 ze. zm.). Potrzebę utworzenia centralnego miejsca skupiającego
prawną reprezentację skarbu państwa składało środowisko ekonomistów i prawników od
początku transformacji w Polsce. Niechętni byli radcy prawni, którzy w dobie PRL przejęli
niejako uprawnienia Prokuratorii. W gospodarce wolnorynkowej skarb państwa potrzebował
scentralizowanej reprezentacji prawnej. Prace nad utworzeniem Prokuratorii przedłużały się
między innymi ze względu na obawy, iż mogłaby taka instytucja spowolnić proces
prywatyzacji (dyskusje sejmowe w 1998 roku), zwolennicy przytaczali to za argument, że
Prokuratoria ucywilizowałaby proces prywatyzacji w Polsce. 31

Autor ma nadzieję, iż udało mi się przybliżyć instytucję Prokuratorii Generalnej

Rzeczypospolitej Polskiej. Uważa, iż zebrane w zespole nr 23 AAN akta mogą być cennym
uzupełnieniem do dziejów województwa lubelskiego w okresie międzywojennym, ze
szczególnym uwzględnieniem rolniczego charakteru tego terenu. Należy zwrócić szczególną
uwagę na z pozoru monotematyczne sprawy sądowe pomiędzy wydzierżawiającymi
a dzierżawcami folwarków należących do Skarbu Państwa. W wielu przypadkach mogą to
być jedyne wiarygodne przekazy nieruchomości i ruchomości danego majątku ziemskiego.
W ten sposób, można weryfikować nazwiska, miejsca, kolejność wydarzeń, a więc
dostarczyć nowych faktów w badaniach dziejów małych ojczyzn.

Bibliografia

Źródła
Archiwum Akt Nowych, Prokuratoria Generalna RP w Warszawie zespół 23.
Dekret Naczelnika Państwa z dnia 7 luty 1919 r. W przedmiocie utworzenia Prokuratoriji Generalnej
Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. P. 1919 nr 14, poz. 181.
Ustawa z dnia 31 lipca 1919 r. W przedmiocie utworzenia Prokuratorji Generalnej Rzeczypospolitej
Polskiej, Dz. P. 1919 nr 65, poz. 390.
Inwentarz zespołu akt: Prokuratoria Generalna RP w Warszawie 1919-1939 nr zespołu 23, AAN
Warszawa 18.IV.2007.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 24 marca 1933 r. W sprawie uzupełnienia
rozporządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 9 grudnia 1924 r. o zmianie ustroju Prokuratorii
Generalnej Rzeczpospolitej Polskiej, Dz.U. 1933 nr 21 poz. 151.

28
http://baza.archiwa.gov.pl/sezam/sezam.php, dostęp 14.XI.2014.
29
Więcej o działaniach Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa na stronie http://prokuratoria.gov.pl
16. XI. 2014.
30
JUREK (1997) 182 - 202.
31
ORGANIŚCIAK (2002), 141 - 154.
353 | P a g e
BAJOR-STAŃCZAK M., LIPIŃSKI J., KRAWCZYK P. (2003), O prokuratorii Generalnej-historia
i teraźniejszość, Biuro Studiów i Ekspertyz. Informacja nr 984, Wrzesień.

Opracowania
DANEK A. (2010), Stanisław Bukowiecki jako geopolityk, Częstochowa.
DĄBEK P. (2009a), Prokuratoria Generalna dawniej i dziś, ,,Zeszyty naukowe Prace z zakresu
prawa. Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie’’, 809, 105 - 117.
GRALIŃSKI W. (2008), Tradycja i postem w instytucji Prokuratorii Generalnej Rzeczpospolitej
Polskiej, ,,Teka Komisji Prawniczej oddział PAN w Lublinie’’, 1, 54 - 70.
JUREK P. (1997), Uwagi o restytucji Prokuratury Generalnej II Rzeczpospolitej, ,,Akta Universitatis
Wratislaviensis. Prawo” 256, 187 - 202.
ORGANIŚCIAK W. (2002), Utworzenie Prokuratorii Generalnej w II Rzeczpospolitej, ,,Mincellanea
Iurdica’’, 1, 141 - 154.
POL K. (2011), Poczet prawników polskich XIX-XX w., Warszawa.
STARZYŃSKI S. (1928), Monografie i podręczniki. Współczesny ustrój prawno-polityczny Polski
i innych państw słowiańskich, Lwów.
WĄSOWICZ M. (1977), Początki Prokuratorii Generalnej Królestwa Polskiego, ,,Czasopismo
prawno-historyczne”, 29.2, 143 - 164 .
WĄSOWICZ M. (1979), Prokuratoria Generalna Królestwa Polskiego w latach 1816-1866/67,
,,Czasopismo prawno-naukowe’’, 31.2, 109 - 146.

Strony internetowe:
Baza SEZAM, http://baza.archiwa.gov.pl/sezam/sezam.php odczyt z dnia 14.XI.2014.
http://prokuratoria.gov.pl odczyt z dnia 16.XI.2014.
Polskie tradycje intelektualne. Strona o myśli politycznej Stanisław Bukowiecki,
http://polskietradycje.pl/authors.php?author=283 11. XI. 2014.

Summary

Discussion about hard theme in years 1919-1939 The State Treasury Solicitors’
Office but giving many joys researcher. Acts allow to learn creation right law in II RP.
I have described state of safe keeping of records gathered and stock in other archives
concerning The State Treasury Solicitors. I have taken advantage available literature in my
work, but it is not enough articles and publication on this theme work. However, personal
observations are done during research been base of work. Researches had to show that
possible find in this records in relation to province Lubelskie. It belongs to ascertain on base
carried research, that group owns many interesting materials general concerning agricultural
character province Lubelskie. First of all, they describe, archives describe relations among
government officials and citizens. Otherwise, that allows to peer at questions from domain
of rural economy in interwar period in the area Lubelskie. Article has to call attention as it
says about office on purpose on meaning on acting administration The State Treasury
Solicitors’ meeting of judicial authority among administration. I have described in concise
form shortened manner for intent observing in forming describe operation role that right
law The State Treasury Solicitors’ and relations administration -citizen. In article describes

354 | P a g e
be that The State Treasury Solicitors Office (Prokuratoria Generalna Rzeczpospolitej
Polskiej) and it serves examples can be for that archives useful.

Keywords: State Treasury Solicitors Office, province Lubelskie, administration, interwar

period

355 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Mykola GENYK (Carpathian National University, Ukraina)

«Beati pacifici: quoniam filii Dei vocabuntur»: Релігійний фактор

польсько-українського примирення

Kлючові слова: польсько-українські відносини, примирення, релігійний фактор

Польсько-українське примирення стало однією із найважливіших подій другої

половини ХХ ст. для Центрально-Східної Європи. Порозуміння двох найбільших
народів регіону створило передумови для розпаду радянського блоку, здобуття
незалежності, подолання тоталітаризму та становлення демократичних режимів.
Велику роль у досягненні міжнаціонального примирення відіграли релігійні ієрархи
обох народів. Особливістю польсько-українського зближення була обставина, що
стимулювання процесові примирення надавали тільки представники католицьких
церков при самоусуненні від участі у нормалізації міжнаціональних відносин
представників православних церков.

Необхідність зміни політики в українському питанні та двостороннього

примирення характеризували дії ієрархії римо-католицької церкви, починаючи з ІІ
світової війни. На рубежі 1943-1944 рр. примас Польщі кардинал Авґуст Гльонд
наступним чином оцінив польсько-українські відносини: «Так, ми не вміли проводити
мудрої політики стосовно українців, наслідком чого є трагічна і братовбивча різня на
Волині та у Східній Малопольщі. Можливо колись обидва народи краще зрозуміють
свої помилки і глибше відчують спільність долі». 1 Пізніше справа
польсько-українського примирення обговорювалася на зустрічах греко-католицьких
і римо-католицьких ієрархів. Зокрема, 22 травня 1945 року в Колегії святого
Йосафата в Римі примас Польщі Авґуст кардинал Гльонд та український єпископ Іван
Бучко дійшли згоди стосовно необхідності міжнаціонального зближення.

Передумовами активного впливу церкви на процес українсько-польського

примирення стало реформування католицької церкви після ІІ Ватіканського собору,
розробка католицької доктрини миру та загальноєвропейські процеси примирення.
Величезний вплив на процеси міжнаціонального примирення відіграло
морально-етичне і суспільне вчення сучасної католицької церкви та її концепція
справжнього миру. В останні десятиліття в католицизмі відбувається перехід від
теології війни до теології миру.2


Department of Political Science; genyk@pochta.ru

1
AILP, CP, 1960, Vol. 2, k. 244, 223; TRZECIAK (1960) 3; Кардинал Гльонд про митрополита
Андрея (1960).
2
MINOIS (1998) 413; NAPIÓRKOWSKI (1988) 184; SALIJ (2003) 104; VANIER (2004) 111.
357 | P a g e
 Зокрема, українська еміграція розглядала початок ІІ Ватіканського собору як
можливість впливу за посередництвом Апостольської столиці на польську римо-
католицьку ієрархію з метою позитивного розв'язання проблем українських віруючих
в Польщі.3 Слід нагадати, що тоді ж, 18 листопада 1965 р., було видано відомий лист
польських єпископів до німецьких, в якому запропоновано принцип примирення
«Прощаємо і просимо прощення». Скептицизм з приводу ролі католицьких діячів для
досягнення польсько-українського примирення пізніше висловив Френк Сисин, який
вважав, що польська католицька ієрархія, яка опрацювала певну модель примирення
для церкви і народу Німеччини, намагається цю модель застосувати до українців.
Однак застосування готової формули може закінчитися розчаруванням. Він звертав
увагу на нерівність сторін: якщо польська католицька ієрархія представляє всю
польську церкву, то греко-католицька ієрархія тільки меншість церкви, яка крім того
діє в нелегальних умовах.4

Процеси примирення активно стимулювалися і підтримувалися католицькою

церквою. Енцикліка Іоанна ХХІІІ «Мир на землі» («Pacem in terris», 11 квітня 1963 р.)
трактувала мир через призму людини, її прав і свобод, джерелом яких є її гідність.
Фундаментальним принципом у відносинах між людьми повинно бути визнання того,
що кожна людина володіє розумом, волею та невід’ємними правами і обов’язками.
Повага цих прав і обов’язків, що випливають з них, становить спільне добро. Кожна
держава повинна реалізовувати спільне добро та дотримуватися принципів рівності
у ставленні до інших держав. Іоанн ХХІІІ розкритикував концепцію підтримання
миру шляхом озброєння та доктрини балансу сил – «справжній і тривалий мир між
народами мусить опиратися не на рівновазі сил, а тільки на взаємній довірі». Єдиною
формою розв’язання суперечок Іоанн ХХІІІ вважав мирні засоби у вигляді порозумінь
і договорів. Звертаючи увагу на зростання взаємозалежності між державами, Папа
стверджував, що мир і безпека не можуть реалізовуватися індивідуально однією
державою, а вимагають спільної діяльності. Іоанн ХХІІІ допускав створення влади на
наднаціональному рівні, зазначаючи, що вона повинна опиратися на принципи
рівності, відкритості, добровільності і прагнути до досягнення спільного добра, яким
є визнання, повага і захист прав людини. 5 «Pacem in terris» проголошувала, що
справедливий мир повинен опиратися на правді, справедливості, любові та свободі. 6

Енцикліка Павла VI «Populorum progressio» («Прогрес народів») розглядала

розвиток, під яким розумілося поєднання його цивілізаційного і морального аспектів,

3
AILP, CP, 1963, p. 70; МИХАЙЛОВИЧ (1963) 125 - 127.
4
JASTRZĘBOWSKI (1989) 24.
5
Jan XXIII, Pacem in terris. Encyklika Pacem in terris o pokoju między wszystkimi narodami opartym
na prawdzie, sprawiedliwości, miłości i wolności Papieża Jana XXIII do czcigodnych braci
patriarchów, prymasów, arcybiskupów i biskupów oraz innych ordynariuszy zachowujących pokój
i wspólnotę za Stolicą Apostolską, do duchowieństwa i wiernych chrześcijan całego świata oraz do
wszystkich ludzi dobrej woli, Wrocław 1997, s. 71 - 72; CHEVALIER (1991) 53; DĘBOWSKI
(1991) 220; BORGOSZ (1989) 280 - 284.
6
RUTOWSKI (2003) 84; S. B. (1987) 133 - 134.
358 | P a g e
як передумову миру. Папа звертав увагу на те, що «великі економічні і суспільні
диспропорції та ідеологічні відмінності спричиняють ворожість і суперечки, і часто
загрожують мирові». Мир може бути досягнутий шляхом культурного та
економічного розвитку і формуванням нового справедливого суспільного порядку
в світі. Павло VI наголошував на необхідності виховання людей для миру. З цією
метою 1 січня 1968 р. було проголошено Всесвітнім днем миру, який почали
відзначати щорічно.7

У вченні Іоанна Павла ІІ мир не є простою антитезою війні, але передбачає

співпрацю держав і народів, взаємну повагу і безпеку. У своєму зверненні з нагоди
Всесвітнього дня миру 1993 р. Папа підкреслював: «Мир вимагає справжньої поваги
гідності і прав кожної людини, які уможливлять їй повний індивідуальний розвиток.
Визиск слабших, бідність і прояви суспільної нерівності, які непокоять, ускладнюють
та затримують створення міцних основ справжнього миру». 8 У зверненні з нагоди
Всесвітнього дня миру 1987 р. Іоанн Павло ІІ стверджував, що до миру ведуть дві
дороги: розвиток і солідарність.9

Іоанн Павло ІІ трактував мир як добро, «яке слід впроваджувати добром, воно
є добром для окремих осіб, для родин, для народів світу і для всього людства; воно
є добром, яке слід стерегти і яке слід розвивати, вибираючи і чинячи добро».
Найважливішою передумовою миру є повага гідності людини, її свобод і прав. «Мир
зводиться в кінцевому підсумку до поваги прав людини – справою справедливості
є мир – війна ж зароджується з їх порушення і поєднується завжди зі ще більшим
порушенням цих прав. (…) Порушення прав людини йде поряд із порушенням прав
народів, з якими людина зв’язана органічними узами, як з великою родиною».
У зверненні з нагоди Всесвітнього дня миру 1999 р. Іоанн Павло ІІ підкреслив
величезну загрозу, яку становлять для гідності людини і для миру ідеології, що
відкидають людину як найвищу ціль (марксизм, нацизм, фашизм, міфи расової
вищості, націоналізму чи етнічного егоїзму та матеріалістичне споживацтво). 10

Іоанн Павло ІІ виділив основні загрози для свободи людини: усунення

громадян від можливості брати участь у здійсненні влади, обмеження чи знищення
особистої свободи, концентрація влади у руках одного суспільного класу, раси, групи
чи ототожнення її з інтересами однієї партії, застосування владою тортур, репресій
і вигнання. Свобода порушується також тоді, коли держава не гарантує людині праці
і належної винагороди. На думку Іоанна Павла ІІ, війна є наслідком відсутності
поваги прав народів. Папа виділив наступні причини війн: територіальна експансія,

7
CYWIŃSKA, KONOPKO (1987); LEWANDOWSKI (2004), 312; KUMALA (2006) 145.
8
Mensaje de Su Santidad Juan Pablo II para la celebración de la XXVI Jornada Mundial de la Paz.
9
Message de Sa Sainteté Jean-Paul II pour la célébration de la Journée Mondiale de la Paix, 1er
janvier 1987.
10
Mensagem de Sua Santidade João Paulo II Para a celebração do XXXII Dia Mundial da Paz;
MATYSIUK (2006) 67.
359 | P a g e
ідеологічний імперіалізм, економічний визиск та одержимість територіальною
безпекою.

Важливим фактором мирного розвитку є відсутність дискримінації людей на

основі етнічної, національної, культурної чи релігійної приналежності. «Мир
всередині однієї людської родини вимагає конструктивного розвитку того, що нас
відрізняє, як індивідів і народи, того, що становить нашу ідентичність (…) та
готовність до внесення вкладу у будову мирного світу. Мікроспільноту
і макроспільноту об’єднують взаємні права і обов’язки, дотримання яких веде до
зміцнення миру». До основоположних прав меншин належить право на існування,
збереження і розвиток власної культури та релігії. Одночасно меншини зобов’язані
співпрацювати для спільного блага зі спільнотою чи державою, в якій проживають, та
поважати свободи і гідність членів власної спільноти, в тому числі їхнє право вибору
переходу до ширшої культури.

У своєму вченні Іоанн Павло ІІ вказував на необхідність діалогу для миру, який
мав відбуватися на національному і міжнародному рівнях. У зверненні 1983 р. Папа
виділив основні принципи, на яких повинен будуватися такий діалог: пошук того, що
правдиве, добре і справедливе для кожної людини, групи, суспільства; опора на
відкритість, готовність сприйняття позицій іншої сторони; пошук того, що є і було
спільним для всіх народів Землі; визнання взаємозалежності на економічному,
господарському, політичному і культурному рівнях; пошук добра за допомогою
мирних засобів, тобто різних форм переговорів, посередництва, арбітражу; прагнення
до того, що зближує, а не поділяє. 11

Іоанн Павло ІІ описав елементарні принципи, на яких повинні опиратися

людські відносини та діяльність для миру: суспільні справи повинні трактуватися по-
людськи, а не за допомогою насильства; напруження, суперечки і конфлікти повинні
вирішуватися шляхом переговорів, а не репресій; ідеологічні відмінності вимагають
зіткнення у кліматі діалогу і вільної дискусії; справедливі інтереси окремих груп
повинні рахуватися зі справедливими інтересами інших зацікавлених груп та
вимогами вищого блага; застосування зброї не може бути відповідним засобом для
розв’язування суперечок; невід’ємні права людини повинні захищатися за всяких
обставин; не можна вбивати, щоб нав’язати ті чи інші рішення. 12 Іоанн Павло ІІ
звертав увагу на необхідність виховання дітей і молоді для життя в мирі. Особливу
увагу Папа надавав ролі сім’ї, яку він назвав «першою і основною школою миру». 13

Католицька церква і скандинавська критична школа дослідження миру,

вживаючи різні терміни, наголошували на спільній тезі про необхідність перенесення
справи зміцнення і гарантування миру із міждержавної сфери у сферу

11
Messaggio del Santo Padre Giovanni Paolo II per la celebrazione della XVI Giornata Mondiale
della Pace.
12
KRZYSZTOFIK (2009) 74 - 75; BORGOSZ (1989) 290 - 294.
13
KRZYSZTOFIK (2009) 76.
360 | P a g e
міжособистісних стосунків та на рівень інститутів громадянського суспільства. Тому
вплив католицької концепції справедливого миру на концепцію позитивного миру
скандинавської школи можна вважати взаємним.

Необхідність польсько-українського порозуміння від ватіканських кіл

передавалася духовенству на місцях. Виявом цього була проповідь о.Яна Зєї 17
вересня 1974 р. у катедрі св. Яна у Варшаві з нагоди 35 річниці початку Другої
світової війни. Згадавши про східних сусідів Польщі, о.Ян Зєя наголосив: «Молячись
сьогодні за душі полеглих і замучених, молимося також про день правди, свободи
й поєднання не тільки для нас, але й для наших братів литовців, білорусів
і українців…».14

Спостерігалися кроки до зближення у діяльності польського вищого духовенства.

Зокрема, кардинал Стефан Вишинський в каплиці Ченстоховської Божої Матері
у підземеллях Базиліки св. Петра в Римі під час Служби закликав до молитви «за
наших переслідуваних братів на Білорусі, Литві, Латвії і Україні». Кс. Ян Зєя на
сторінках «Głosu», звертаючись до білоруського, польського, литовського
і українського народів, застерігав, що «тільки тримаючись разом, зможемо
залишитись як окремі і вільні народи». 15

Могутній стимул польсько-українське примирення отримало із вступом на

папський престол Іоанна Павла ІІ. Обрання Папою Кароля Войтили спочатку
неоднозначно було сприйнято українською еміграцією. «Вибір Папи поляка не зразу
наповнив радістю серця українців. Загальна реакція була радша занепокоєного
очікування, бо відносини між поляками і українцями не були найкращими впродовж
історії. Певне недовір’я існувало в нас, мовляв, чого можемо ми сподіватися від
польського папи?». Заява Канцелярії Йосифа Сліпого на наступний день після
обрання нового Папи 17 жовтня 1978 р. позитивно оцінила вибір польського
кандидата. «Ми, українці, радіємо вибором Папи-слов’янина …, тому що будучи
членом польської страждучої Церкви, він знає, що значить терпіти, бути
переслідуваним, не мати прав». У заяві висловлювалося сподівання на розуміння
новим Папою справи УГКЦ та інших східних церков у їхній боротьбі за права народів
і людини.

14
Archiwum Archidiecezjalne Warszawskie, Zieja Jan, sygn. S.155.12, k. 5. Kazanie na Mszy
Świętej za dusze poległych, pomordowanych w obozach i zaginionych żołnierzy kampanii 1939
roku którzy oddali swe życie za wolną i niepodległą Polskę w 35 rocznicę śmierci na polu chwały
ich dowódców ś.p. generałów brygady Józefa Kustronia (+16.IX pod Oleszycami), Stanisława
Grzmota-Skotnickiego (+18.IX nad Bzurą), Franciszka Włada (+18.IX nad Bzurą), Mikołaja
Bołtucia (+22.IX w Puszczy Kampinoskiej), Józefa Olszyny Wilczyńskiego (+22.IX pod
Sopoćkiniami), wygłoszone 17 września 1974 r. w katedrze św. Jana w Warszawie; AILP, CP,
1975, vol. 1; Бажане і потрібне порозуміння та співпраця; Поляк у Варшаві думає інакше
(1975).
15
AILP, CP, 1978, vol. 2; HERMASZEWSKI (1978) 4 - 5.
361 | P a g e
 Патріарх Йосиф Сліпий наголошував на тому, що українці і поляки мали
і мають спільних ворогів і цим ворогом є Москва. На думку українського ієрарха,
Папа-поляк проводитиме активнішу підтримку переслідуваних греко-католиків. Для
цього слід визнати український патріархат згідно з рішеннями ІІ Ватиканського
Собору і гарантій Брестської унії. «Надіємося, що новий Папа як поляк зрозуміє
також нашу потребу об’єднання у рідну церкву усіх розпорошених українських
єпископів і священиків східнього обряду, які підлягають латинській ієрархії». 16

Йосиф Сліпий наголосив на наявності спільних інтересів в українського

і польського народів. «Спільна небезпека об’єднує і творить спільний фронт. Повинна
створити взаємну допомогу і братерську оборону. В нашій історії, за часів гетьмана
Виговського, був яскравий приклад цього, хоч не приніс позитивних результатів.
Папа слов'янин повинен краще зрозуміти своїх сусідів». 17 Про значення обрання
папою К.Войтили для польсько-українського примирення М.Лесів згадував, що
«клімат у Польщі для українців став мінятися внаслідок діяльності католиків під
впливом ідей Іоанна Павла ІІ та ідей «Солідарності». 18

Під час синодальної наради українського єпископату на аудієнції 20

листопада 1978 р. Йосиф Сліпий вручив Папі лист з проханням підтримки УКЦ,
юридичного об’єднання української церкви у вільному світі та призначення
українського католицького єпископа в Польщі. У відповіді Папи 19 березня 1979 р.
було визначено основні цілі його понтифікату у ставленні до УГКЦ, серед яких було
також підтримка прав українських католиків на їхній батьківщині. 19

У 1980-х роках у період «Солідарності» католицькі кола, які підтримували

польську опозицію, відіграли також важливу, можливо, малодосліджену
і малопомітну однак від цього не менш значиму роль у зміні ставлення польського
суспільства до українського питання.20

Важливою віхою у зближенні українських і польських католиків стало

відзначення 1000-ліття хрещення Русі-України. 25 січня 1988 р. з нагоди Тисячоліття
хрещення Русі Іоанн Павло ІІ видав Апостольський лист Euntes in Mundum (Ідіть
у Світ), в якому торкнувся проблем примирення. «Не може бути правдивого миру без
того процесу, що єднає, в якому кожний нарід буде могти у свободі і правді вибрати
шляхи свого розвитку. (…) Тому ми є глибоко переконані, що дорога правдивого
миру може бути знаменито випрямлена в умах, серцях і сумліннях людей через
присутність і службу того знаку миру, яким є – через свою природу – Церква
слухняна Христові і вірна своєму покликанню. Висловлюємо повне довір’я до всіх

16
AILP, CP, 1978, vol. 2; Патріарх Йосиф Сліпий про нового Папу (1978).
17
AILP, CP, 1979, vol. 1; Wypowiedzi o naszym papieżu (1979).
18
AILP, CP, 1990, vol. 2; Granice ustalali za nas (1990).
19
Archiwum prywatne J.Targalskiego w Warszawie; ДАЦЬКО (1988) 1 - 2.
20
Інтерв’ю з професором Анджеєм Фрішке, Варшава, 14 VIII 2006.
362 | P a g e
людських зусиль, які на мирній дорозі терпеливого діалогу, умів, взаємного
зрозуміння і пошани прямують до усування нагод до напружень і конфліктів». 21

У посланні до українців католиків «Великий Дар Хрещення» (14 лютого 1988

р.) Іоанн Павло ІІ висловлював підтримку прав людини «на власну самобутність та
власне визнання віри».22 У посланнях Іоанна Павла ІІ присутня візія об’єднаної
Європи від Атлантики до Уралу, оскільки цей континент складається з різних народів,
об’єднаний християнською вірою і в ньому повинна існувати повага до свободи
і основних прав людини.23

Зближення відбувалося також на рівні ієрархів обох церков. У січні 1987 р.

з нагоди Різдва примас Польщі Юзеф Глемп видав українською мовою послання до
греко-католиків. Згадавши події спільної історії, славні і сумні, кардинал Ю.Глемп
закликав задуматися над минувшиною та принести Богові «серця Христової любови
і миру». «Всякі суперечки, незгоди, чвари нехай відступлять місце Христовому
миру». Упорядники «Вістей з Риму» відзначали, що це перше у післявоєнній історії
послання примаса Польщі до греко-католиків.24 У 1988 р. глава УГКЦ Мирослав Іван
кардинал Любачівський і примас Юзеф кардинал Глемп обмінялися деклараціями
українсько-польського взаємного пробачення, суть яких передавалася словами:
«Вибачаємо і просимо прощення». 25

Внаслідок відсутності релігійних свобод у СРСР 1000-ліття хрещення

Русі-України широко відзначалося греко-католиками на території Польщі. У промові
примаса Польщі Ю.Глемпа відзначалося об’єднуюча роль християнства для обох
народів, які почуваються братами. «Тут уступають усі різниці, національні, релігійні,
віку чи культури, тут усі віднаходимо спільну мову віри, яка нас єднає». Він також
відзначив, що «поляки розуміють любов братів українців до своєї батьківщини». 26

21
Archiwum prywatne J. Targalskiego w Warszawie; Апостольський лист Euntes in Mundum
Верховного Архиєрея Івана-Павла ІІ З Нагоди Тисячоліття Хрещення Київської Руси, “Вісті
з Риму”, 1988, рік ХХІІІ, ч. 4 (403), квітень, с. 7; MOKRY (2001) 404; MOKRY (1994-1995)
111 - 122.
22
Archiwum prywatne J. Targalskiego w Warszawie; Послання Великий Дар Хрещення
Вселенського Архиєрея Івана-Павла ІІ до українців католиків з нагоди Тисячоліття
Хрещення Київської Русі, “Вісті з Риму”, 1988, рік ХХІІІ, ч. 5 (404), травень, с. 3; MOKRY
(1999) 5 - 28.
23
Archiwum prywatne J. Targalskiego w Warszawie; Апостольський лист з нагоди Тисячоліття
Хрещення Київської Руси, “Вісті з Риму”, 1988, рік ХХІІІ, ч. 4 (403), квітень, с. 1.
24
Archiwum prywatne J. Targalskiego w Warszawie; Примас Польщі до греко-католиків, “Вісті з
Ріму”, Б.д. [1987], c. 2.
25
Archiwum prywatne W. Mokrego w Krakowie; Józef kard. Glemp, Myrosław kard. Lubaczywśkyj.
Dwugłos watykański, “Nowa Koalicja”, № 5, 1988, 2 - 3; Tysiąclecie Chrztu Rusi-Ukrainy (1988);
KARAŚ (1988) 10 - 11.
26
Archiwum prywatne J.Targalskiego w Warszawie; Слово Примаса Польщі на відкриття
урочистого концерту в Ченстохові – 10 вересня 1988, “Вісті з Риму”, 1988, рік ХХІІІ, ч.
10(409), жовтень, с. 1.
363 | P a g e
 Під час Літургії примас Польщі відзначив, що спільна християнська
цивілізація «наказує любити свій нарід, а також бачити в усіх народах спільний корінь
і створювати одну людську родину». Він згадав про складну спільну історію
двосторонніх відносин, які «не завжди були гармонійними». «Однак з цієї важкої
минувшини, при Божій помочі, можна створити кращу майбутність», щоб вона «була
назнаменована відповідальністю, справедливістю, правдою і любов’ю». 27

Настоятель отців павлінів о. Руфін Абрамек у своїй промові ствердив, що під

час святкування в Ченстохові 1000-ліття хрещення Русі «серце України так сильно
билося в цих днях тут, де б’ється серце Польщі. Коли серця обох народів б’ються
ритмом одної любови і віри, тоді з цього родяться благородні овочі». Такі спільні
заходи цінні для польсько-українського зближення тим, що «лікують рани
і скріпляють любов, яка пройшла пробу вогню, крови, підозрінь минувшини,
а єднається в днях великої радости, що виростає із спільного скарбу святої віри». Він
нагадав слова Іоанна Павла ІІ про церкву, яка повинна віддихати обома легенями
і виразив радість, що «не перестала віддихати католицькою вірою легеня Сходу». 28

Перші роки незалежності характеризувалися зближенням двох держав на

офіційному рівні. Роль церков зростала при наявності складних міжнаціональних
проблем, які не вдавалося розв’язати на урядовому рівні. Наближення 60-річниці
Волинської трагедії вимагало кристалізації української позиції, яка в тих умовах була
ще не сформована. Важливу роль у підтриманні міжнаціонального діалогу відіграли
релігійні структури. У березні 2003 р. члени Всеукраїнської ради Церков і релігійних
організацій оприлюднили спільне звернення до своїх вірних. Вони особливо
наголошували на необхідності визнати помилки попередніх поколінь і просити
вибачення за скоєний один одному біль.

Від імені ієрархії УГКЦ 5 травня 2003 р. кардинал Любомир Гузар звернувся
із посланням до українського і польського народів, закликаючи до взаємного
прощення і примирення. «Правда полягає в тому, що нас кривдили. Але правдою
також є, що і ми кривдили. Визнання цих двох сторін правди визволить нас. Історія
перестане бути тим гострим каменем, який ми тримаємо за пазухою проти свого
брата». Міжнаціональне примирення розглядалося як поєднання
зовнішньополітичного та внутрішньорелігійного. Зразком для польсько-українського
примирення вважалося врегулювання відносин інших європейських народів, зокрема,
успішне німецько-французьке і польсько-німецьке зближення.29

27
Archiwum prywatne J. Targalskiego w Warszawie; Слово Примаса Польщі на Літургії
в Ченстохові – 11 вересня 1988, “Вісті з Риму”, 1988, рік ХХІІІ, ч. 10(409), жовтень, с. 2.
28
Archiwum prywatne J. Targalskiego w Warszawie; Привітальне слово настоятеля отців
павлінів о. Руфіна Абрамека в Ченстохові – 11 вересня 1988, “Вісті з Риму”, 1988, рік
ХХІІІ, ч. 10 (409), жовтень, с. 3.
29
“Наше слово” (Варшава), 20, 18 V 2003; Послання Ієрархії Києво-Галицької Митрополії
Української Греко-Католицької Церкви…
364 | P a g e
 Важливим етапом міжнаціонального примирення стало Послання
католицьких єпископів України та Польщі з нагоди акту взаємного прощення
і поєднання. Воно було оголошене у Варшаві 19 червня під час проведення там
Євхаристійного конґресу, та у Львові 26 червня 2003 р. під час Євхаристійного
собору. «Вибачаємо і просимо вибачити», – прозвучало як заклик до примирення.30

Напередодні зустрічі президентів у липні 2003 р. члени Всеукраїнської ради

Церков і релігійних організацій звернулися зі спільним листом до Папи Римського
Іоанна Павла ІІ. У ньому наголошувалося на прагненні України і Польщі до побудови
відносин, при яких минуле не визначатиме їхнього майбутнього. Обов’язком
релігійних ієрархів є внесення духовного виміру у процес примирення і сприяння
його незворотності. Релігійні діячі України заявляли, що прагнуть не забуття,
а прощення й примирення, яке б спонукало кожного до очищення сумління і робило
б неможливими спалахи ненависті та ворожості. Вони зверталися до Папи
з просьбою видати спеціальне послання, присвячене польсько-українському
примиренню. «Ваше прилучення до процесу примирення надасть йому виняткового
значення і виміру, зробить нову сторінку українсько-польських взаємин взірцем для
народів, які ще не винайшли формули примирення між собою». 31

З нагоди 60-ї річниці подій на Волині Іоанн Павло ІІ видав звернення, в якому
зазначив, що нове тисячоліття вимагає, щоб українці і поляки не залишалися
поневоленими сумними споминами минулого. «Роздумуючи над минулими подіями
в новій перспективі і будуючи краще майбутнє для всіх, нехай подивляться на себе
взаємно поглядом примирення. (…) Заохочую обидва братні народи, щоб безмірно
і наполегливо прагнули до пошуків співпраці і миру». 32 У своєму коментарі
Я. Новак-Єзьоранський відзначив, що «лист Папи є дуже міцним виразом підтримки
і заохочення для польсько-українського примирення, зокрема пробачення провин
і кривд, які обидва народи заподіяли у минулому». 33

70 річниця Волинської трагедії актуалізувала проблему оцінки історичної

спадщини двосторонніх відносин. Крім польсько-українського контексту проблема
носила завуальований геополітичний підтекст – цивілізаційний вибір України між
асоціацією з ЄС чи приєднанням до Євразійського простору. Антиукраїнські сили
в Україні намагалися використовувати ситуацію для дискредитації національного
табору та псування відносин з Польщею як одним з основних рушіїв просування
України в європейські структури і укладення угоди про асоціацію з ЄС, наміченої на
листопад 2013 р. Ці дії супроводжувалися активізацією антиукраїнських сил
у Польщі, які педалювали вимоги українського вибачення за Волинь. Частина

30
Примирення Церков…; УГКЦ про поєднання...
31
Папі Римському Його Святості Іоанну Павлу ІІ…
32
ZNiO, DR, akc. 115/06, npgn. Fax. Katolicka Agencja Informacyjna. Jan Paweł II wystosował list z
okazji 60. rocznicy wydarzeń na Wołyniu. 08-07-2003, s. 2; Papież w 60. rocznicę wydarzeń na
Wołyniu. Konieczność pojednania…
33
ZNiO, DR, akc. 115/06, npgn. Jan Nowak-Jeziorański. Fax. 08/07/03.
365 | P a g e
польського духовенства виступила противниками продовження політики примирення
з українцями. Зокрема, кс. Тадеуш Ісакович-Залеський вимагав зміни вектора
зовнішньої політики Польщі, називаючи її «сліпим завулком, протореним Єжи
Ґедройцем, Адамом Міхнііком і Броніславом Ґеремеком». З цього приводу Войцєх
Мазярський влучно зазначив, що «правду не завжди треба виставляти на показ.
Умовою примирення часто буває саме відсування правди на бік, а не її показова
демонстрація».34

Напередодні 70-х роковин Волинської трагедії робилися спроби опрацювати

спільне звернення Римо-католицької і Греко-католицької церков. Однак глава
Римо-католицької церкви в Україні Мечислав Мокшицький повідомив, що виробити
спільної позиції з УГКЦ не вдалося через те, що «запропонована греко-католиками
формула «пробачаємо і просимо пробачення» є нонсенсом», а вибачатися треба тільки
українцям.

11 березня 2013 р. Синод єпископів УГКЦ ухвалив спеціальне звернення

з нагоди 70-х роковин Волинської трагедії. У ньому відзначалося, що польський та
український народи неминуче матимуть відмінну колективну пам’ять про ці події.
Однак «християнська оцінка Волинської трагедії, а також кривд у стосунках українців
і поляків, що їй передували чи нею були зумовлені, – вимагає від нас їх однозначного
засудження. З християнської точки зору, осудливими були як політика, спрямована на
позбавлення права на самовизначення українців на своїй землі, так і збройне насилля
супроти польського населення на Волині».35

В квітні 2013 р. Волинська рада церков ухвалила спільне звернення, в якому

зазначалося, що «останніми десятиліттями Україну й Польщу єднають дружелюбні,
партнерські відносини. Одначе непримиренність окремих осіб або й груп може
роздмухати пригаслі кривди. Не даймо ворогові роду людського знову розсварити
наші народи! Нехай історики й надалі з науковою неупередженістю вивчають ті
страшні події. Але щоденні добросусідські зв’язки поляків і українців по обидва
береги Бугу хай стають нерукотворним пам’ятником жертвам тієї трагедії.
Закликаємо і українців, і поляків і ще раз сказати: «Простіть нас, і ми вас прощаємо,
а ланцюг зла, що тягнувся стільки століть, перериваємо добрими вчинками»«.Це
звернення підписав також ординарій Луцької дієцезії Римо-католицької церкви
Станіслав Широкорадюк.36

В березні 2013 р. для встановлення українсько-польських контактів на

неофіційному рівні було створено Громадський комітет «Примирення між народами»,
до котрого ввійшли представники УГКЦ і УПЦ: Святійший Патріарх Київський
і всієї Руси-України Філарет та Емеритований Верховний Архиєпископ УГКЦ

34
МАЗЯРСЬКИЙ, Кому допомагає.. .
35
Звернення Синоду Єпископів Києво-Галицького Верховного Архиєпископства Української
Греко-Католицької Церкви…
36
Волинські католики кажуть, що за трагедію 1943-го треба простити…
366 | P a g e
кардинал Любомир Гузар. У заяві комітету, зокрема, відзначалося: «Обидва наші
християнські народи впродовж століть неодноразово переступали через Божі заповіді,
чинили зло. Але ми мусимо визнати прогрішення наших предків, простити від їх імені
один одному страшні гріхи, вчинені супроти інших... Так уже зробили безпосередні
учасники конфлікту, які свого часу не лише зуміли зупинити взаємне кровопролиття,
але й піднялися разом на боротьбу проти спільного ворога — комуністичного режиму.
Тим паче здатність до взаємного прощення маємо проявити ми, їхні нащадки, які
живуть в інших умовах, найкраще придатних до гармонійного співіснування». 37

Підтримку прихильникам польсько-українського примиренню висловив

Папа. Під час недільної проповіді 14 липня 2013 р. Франціск торкнувся проблеми
Волинської трагедії, заявивши, що ці події, «продиктовані націоналістичною
ідеологією в трагічному контексті ІІ світової війни спричинили десятки тисяч жертв
і зранили братерство двох народів, польського і українського. Доручаю Божій милості
душі жертв, а для їх народів прошу ласки глибокого примирення і успішного
майбутнього».38

Таким чином, протягом другої половини ХХ і на початку ХХІ ст. відбувалися

складні пошуки польсько-українського примирення. Важливу роль у цьому процесі
відіграли ієрархи греко-католицької і римо-католицької церков. Досягнення польсько-
українського примирення, побудованого на загальнолюдських цінностях
і християнській цивілізації, було ознакою нового європейського мислення і важливим
фактором побудови спільної Європи.

Бібліографія

Архівні джерела
AILP, CP, - Les archives de l’Institut Litteraire a Paris, Les coupures de presse,
AILP, CP, 1960, Vol.2, k. 244, 223.
AILP, CP, 1963, p. 70.
AILP, CP, 1975, vol.1.
AILP, CP, 1978, vol. 2.
AILP, CP, 1979, vol. 1.
AILP, CP, 1990, vol. 2.
Archiwum Archidiecezjalne Warszawskie, Zieja Jan, sygn. S.155.12, k. 5. Kazanie na Mszy Świętej
za dusze poległych, pomordowanych w obozach i zaginionych żołnierzy kampanii 1939 roku którzy
oddali swe życie za wolną i niepodległą Polskę w 35 rocznicę śmierci na polu chwały ich dowódców
ś.p. generałów brygady Józefa Kustronia (+16.IX pod Oleszycami), Stanisława Grzmota-Skotnickiego
(+18.IX nad Bzurą), Franciszka Włada (+18.IX nad Bzurą), Mikołaja Bołtucia (+22.IX w Puszczy
Kampinoskiej), Józefa Olszyny Wilczyńskiego (+22.IX pod Sopoćkiniami), wygłoszone 17 września
1974 r. w katedrze św. Jana w Warszawie.
Archiwum prywatne J.Targalskiego w Warszawie:

37
Мусимо визнати прогрішення наших предків…
38
Papież Franciszek o zbrodni wołyńskiej: podyktowana nacjonalistyczną ideologią…

367 | P a g e
Апостольський лист Euntes in Mundum Верховного Архиєрея Івана-Павла ІІ З Нагоди
Тисячоліття Хрещення Київської Руси, “Вісті з Риму”, 1988, рік ХХІІІ, ч. 4 (403), квітень, с. 7.
Примас Польщі до греко-католиків, “Вісті з Ріму”, Б.д.[1987], c. 2.
Апостольський лист з нагоди Тисячоліття Хрещення Київської Руси, “Вісті з Риму”, 1988, рік
ХХІІІ, ч. 4 (403), квітень, с. 1.
Послання Великий Дар Хрещення Вселенського Архиєрея Івана-Павла ІІ до українців католиків
з нагоди Тисячоліття Хрещення Київської Русі, “Вісті з Риму”, 1988, рік ХХІІІ, ч. 5 (404),
травень, с. 3.
Привітальне слово настоятеля отців павлінів о. Руфіна Абрамека в Ченстохові – 11 вересня
1988, “Вісті з Риму”, 1988, рік ХХІІІ, ч. 10(409), жовтень, с. 3.
Слово Примаса Польщі на відкриття урочистого концерту в Ченстохові – 10 вересня 1988,
“Вісті з Риму”, 1988, рік ХХІІІ, ч. 10 (409), жовтень, с. 1.
Слово Примаса Польщі на Літургії в Ченстохові – 11 вересня 1988, “Вісті з Риму”, 1988, рік
ХХІІІ, ч. 10(409), жовтень, с. 2.
Archiwum prywatne W. Mokrego w Krakowie
Jan XXIII, Pacem in terris. Encyklika Pacem in terris o pokoju między wszystkimi narodami opartym
na prawdzie, sprawiedliwości, miłości i wolności Papieża Jana XXIII do czcigodnych braci
patriarchów, prymasów, arcybiskupów i biskupów oraz innych ordynariuszy zachowujących pokój
i wspólnotę za Stolicą Apostolską, do duchowieństwa i wiernych chrześcijan całego świata oraz do
wszystkich ludzi dobrej woli, Wrocław1997, 71 - 72.
Mensaje de Su Santidad Juan Pablo II para la celebración de la XXVI Jornada Mundial de la Paz, 1
de Enero de 1993, Si quieres la paz, sal al encuentro del pobre, [http://w2.vatican.va/content/john-
paul-ii/es/messages/peace/documents/hf_jp-ii_mes_08121992_xxvi-world-day-for-peace.html; доступ
20.03.2015]
Message de Sa Sainteté Jean-Paul II pour la célébration de la Journée Mondiale de la Paix, 1er
janvier 1987, Développement et Solidarité: deux clés pour la paix, [http://w2.vatican.va/content/john-
paul-ii/fr/messages/peace/documents/hf_jp-ii_mes_19861208_xx-world-day-for-peace.html; доступ
20.03.2015]
Mensagem de Sua Santidade João Paulo II Para a celebração do XXXII Dia Mundial da Paz, 1° de
Janeiro de 1999. No Respeito dos Direitos Humanos, o Segredo da Verdadeira Paz,
[http://w2.vatican.va/content/john-paul-ii/pt/messages/peace/documents/hf_jp-
ii_mes_14121998_xxxii-world-day-for-peace.html; доступ 20.03.2015]
Messaggio del Santo Padre Giovanni Paolo II per la celebrazione della XVI Giornata Mondiale della
Pace, 1° gennaio 1983, Il dialogo per la pace, una sfida per il nostro tempo,
[http://w2.vatican.va/content/john-paul-ii/it/messages/peace/documents/hf_jp-ii_mes_19821208_xvi-
world-day-for-peace.html; доступ 20.03.2015]
Orędzia papieskie na światowy dzień pokoju, Paweł VI, Jan Paweł II, K. Cywińska, T. Konopko
(ред.), Rzym/Lublin 1987.
Papieskie posłania Jana Pawła II do Ukraińców, W. Mokry (ред.), Kraków.
ZNiO, DR, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Dział rękopisów:
ZNiO, DR,, akc. 115/06, npgn. Fax. Katolicka Agencja Informacyjna. Jan Paweł II wystosował list
z okazji 60. rocznicy wydarzeń na Wołyniu. 08-07-2003, s. 2.
ZNiO, DR, akc. 115/06, npgn. Jan Nowak-Jeziorański. Fax. 08/07/03.

Прес
Granice ustalali za nas, rozmawiał Zbigniew Dudzinski, „Po prostu” (Warszawa), nr. 12, 3 V 1990, c.
11.
Józef kard. Glemp, Myrosław kard. Lubaczywśkyj. Dwugłos watykański, “Nowa Koalicja”, 5, 1988,
c. 2 - 3.

368 | P a g e
Tysiąclecie Chrztu Rusi-Ukrainy, “Dialogi. Biuletyn Polsko-Ukraiński’, 2-3 (11-12), 1988, c. 1 - 4.
Wypowiedzi o naszym papieżu, „Gwiazda Polarna” (Stevens Point, Wisc.), 4, 27 I 1979.
Бажане і потрібне порозуміння та співпраця, “Вісті з Риму” (Рим), 10 ІІ 1975, c. 9.
ДАЦЬКО І. (1988), Папа Іван Павло ІІ і Українська Католицька Церква, “Вісті з Риму”,
передрук: “Niepodległość”, 89, рік ХХІІІ, ч. 10 (409), жовтень, 1 - 2.
Кардинал Гльонд про митрополита Андрея, “Українські Вісті” (Едмонтон), 22, 30 V 1960.
“Наше слово” (Варшава), 20, 18 V 2003.
Патріарх Йосиф Сліпий про нового Папу, „Українське Слово” (Париж), 1934, 17 ХІІ 1978.
Поляк у Варшаві думає інакше…, “Батьківщина” (Торонто), 28 ІІ 1975, c. 6.

Література
HERMASZEWSKI A. (1978), Przegląd prasy ukraińskiej w opracowaniu p. A. Hermaszewskiego za
miesiące lipiec i sierpień 1978, London.
LEWANDOWSKI J. (ред.), (2004), Problematyka pokoju u papieży Jana XXIII i Jana Pawła II,
Ząbki.
BORGOSZ J. (1989), Drogi i bezdroża filozofii pokoju (od Homera do Jana Pawła II), Warszawa.
CHEVALIER J.-Y. (1991), Un traite de paix pour l’Europe, Paris.
DĘBOWSKI J. (1991), Watykańska doktryna pokoju i jej polskie odniesienie, Białystok.
JASTRZĘBOWSKI J. (1989), Rozmowy o braciach, “Zeszyty Historyczne”, 88, 3 - 33.
KARAŚ T. (1988), Życie Kościoła Ukraińskiego w Polsce – najnowsze wydarzenia, “Dialogi.
Biuletyn Polsko-Ukraiński”, 2-3, (11-12), 10 - 11.
KRZYSZTOFIK E. (2009), Wsparcie pokoju we współczesnych stosunkach międzynarodowych,
Warszawa
MATYSIUK R. (2006), Prawo dziecka do życia w pokoju w nauczaniu Jana Pawła II, [в:] Pokój jako
przedmiot badań społecznych i pedagogicznych, W. LEŻAŃSKA, T. JAŁMUŻNA (ред.), Łódź, 66 -
76.
MINOIS G. (1998), Kościół i wojna. Od czasów Biblii do ery atomowej, Warszawa.
MOKRY W. (1994-1995), Sprawy ukraińskie w myśli Jana Pawła II, „Krakowskie Zeszyty
Ukrainoznawcze”, 3 - 4 , 111 - 122.
MOKRY W. (1999), Kardynał Karol Wojtyła – Papież Jan Paweł II wśród Ukraińców w Polsce,
„Між сусідами / Między sąsiadami”, 9, 5 - 28.
KUMALA J. (ред.), (2006), Prawda pokoju, Licheń.
RUTOWSKI T. (2003), Źródła pokoju według Powszechnej Deklaracji praw człowieka ONZ (10 XII
1948 r.) i Encykliki “Pacem in terris” (11 IV 1963 r.), [в:] Pokój – dialog – edukacja. Materiały
z sympozjum naukowego w Płocku “Pokój – geneza, współczesne potrzeby edukacji” 26 września
2002 r., I. MROCZKOWSKI, E. A.WESOŁOWSKA (ред.), Płock, 81 - 86.
S. B. (1987), Pacem in terris, [в:] Leksykon pokoju, Warszawa, 133 - 134.
SALIJ J. (2003), Wojna o pokój? O wojnie i pokoju widzianych oczami chrześcianina, Kraków.
TRZECIAK K. E. (1960), Sprawa beatyfikacji ukraińskiego Arcybiskupa, „Tygodnik Katolicki”,33,
(11 VI), 3.
VANIER J. (2004), Odnaleźć pokój, Kraków.
МИХАЙЛОВИЧ Р. (1963), Доля українських католиків у Польщі і 21 Вселенський собор,
“Сучасність”, 11.35, (ХІ), 125 - 127.

Інтернет
Papież Franciszek o zbrodni wołyńskiej: podyktowana nacjonalistyczną ideologią,
[http://wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,Papiez-Franciszek-o-zbrodni-wolynskiej-podyktowana-
nacjonalistyczna-ideologia,wid,15812149,wiadomosc.html; доступ 14.07.2013]

369 | P a g e
"Мусимо визнати прогрішення наших предків",
[http://www.istpravda.com.ua/articles/2013/04/3/119374; доступ. 03.04.2013]
Papież w 60. rocznicę wydarzeń na Wołyniu. Konieczność pojednania,
[http://www2.tygodnik.com.pl/tp/2819/main01a.php ; доступ 20.03.2015]
В. Мазярський, Кому допомагає ксьондз Залеський. Кресов'яки і зовнішня політика,
[http://www.istpravda.com.ua/columns/2013/08/6/133258/; доступ. 6.08.2013]
Волинські католики кажуть, що за трагедію 1943-го треба простити,
http://www.istpravda.com.ua/short/2013/04/24/121966/; доступ 24.04.2013]

Summary

Polish-Ukrainian reconciliation was one of the most momentous events for the East
Central Europe in the second half of the 20th century. Religious hierarchs of both nations
contributed a lot to interethnic reconciliation. Polish-Ukrainian rapprochement was
remarkable for particularly involvement of representatives of the Catholic Church into this
process and keeping aloof of Orthodox clergy from normalization of Polish-Ukrainian
relations. The recommendations of the Second Vatican Council, encyclicals of Saint John
XXIII, Paul VI and John Paul II and implementation of the principle “We forgive and are
asking for forgivness” created preconditions for interethnic reconciliation. Saint John XXIII
in his encyclical “Pacem in terris” had criticized the idea of peacekeeping by an arms race
and the balance of power doctrine – “real and lasting peace between nations must be based
not on a balance of power but on mutual confidence”. Activities of Pope John Paul II gave
a powerful incentive to Polish-Ukrainian reconciliation.

The role of Churches as a kind of people’s diplomacy one could resort to increased
when complicated interethnic problems weren’t managed to resolve at government level.
The most important actions of Rome Catholic and Greek Catholic Churches in behalf of
interethnic rapprochement were celebration of the 1000th Anniversary of the
Christianization of Rus'-Ukraine, Eucharistic Congress in 2003, joint appeals on the
occasion of Volhynian massacre. The achievement of Polish-Ukrainian reconciliation based
on universal values and Christian civilization was an evidence of new European thinking
and significant factor of building of the united Europe.

Keywords: Polish-Ukrainian relations, reconciliation, religious factor

370 | P a g e
REVIEWS AND POLEMICS
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Sławomir Augusiewicz, Przebudowa wojska pruskiego w latach 1655-1660. U źródeł

wczesnonowożytnej armii, Oświęcim 2014, ss. 408; ISBN: 978-83-7889-083-6

Monografia Sławomira Augusiewicza pt. „Przebudowa wojska pruskiego w latach

1655 -1660. U źródeł wczesnonowożytnej armii” stanowi kontynuację zainteresowań
badawczych jej Autora dziejami Brandenburgii - Prus w połowie XVII w., ale również
syntezę podejmowanej przezeń problematyki naukowej, dodajmy także, że z punktu
widzenia polskiej i powszechnej historiografii wojskowej koniecznej dla wypełnienia luki
w jej dotychczasowym dorobku. Przypomnijmy, że Sławomir Augusiewicz jest autorem
kilkudziesięciu rzetelnych rozpraw oraz artykułów naukowych, dotyczących nowożytnych
dziejów politycznych i militarnych Rzeczypospolitej Obojga Narodów i Brandenburgii -
Prus.

Dotychczasowy dorobek naukowy Sławomira Augusiewicza wyraźnie wskazuje na

Jego zainteresowania naukowe koncentrujące się na dziejach Brandenburgii - Prus
i Rzeczypospolitej, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki militarnej XVII w.
Sławomir Augusiewicz należy do grona cenionych w środowisku badaczy dziejów
nowożytnych, a Jego warsztat naukowy ukształtowali znakomici polscy historycy,
przekazując konieczność dążenia do rekonstrukcji procesu historycznego poprzez krytyczne
wykorzystanie pełnej i rzetelnej podstawy dokumentacyjnej.

Publikacje Sławomira Augusiewicza można podzielić na kilka podstawowych

nurtów tematycznych, dotyczących szeroko rozumianych dziejów wojskowości Prus
Książęcych i Brandenburgii oraz Rzeczypospolitej w połowie XVII w., a większość z nich
ukazała się po obronie pracy doktorskiej, co wskazuje na systematyczny rozwój naukowy jej
Autora. Wyróżnimy tutaj bardzo wartościowe publikacje, opisujące oraz analizujące
funkcjonowanie pruskich stałych sił zbrojnych w latach 1655-1660, czy po tym roku,
ilustrujące zasadnicze problemy ówczesnej wojskowości (organizacja oraz liczebność
formacji brandenburskich, kwestie finansowania wojska czy zaopatrzenia jednostek
wojskowych). Również rzetelne i interesujące są publikacje Sławomira Augusiewicza
dotyczące dziejów garnizonów pruskich na Warmii w latach 1656-1663 i garnizonu
w Birżach w latach 1659-1687 ukazane w perspektywie historycznej, przy czym, warto to
szczególnie podkreślić, Autor nie zapomina o wątkach biograficznych, personalnych,
przedstawiając bardzo szczegółowo dorobek militarny pruskiej kadry oficerskiej w XVII w.

Drugi nurt zainteresowań naukowych Sławomira Augusiewicza to opis i analiza

udziału wojsk brandenbursko-pruskich w działaniach zbrojnych podczas Potopu,
np. nowatorski opis starcia zbrojnego pod Prostkami 8 X 1656 r., oparty na nieznanych
dotychczas materiałach rękopiśmiennych z archiwum w Berlinie Dahlem. Sławomir
Augusiewicz wniósł do historiografii wojskowej rzetelne opisy działań zbrojnych w latach
1655 -1660 na mazowiecko - podlaskim, kurlandzkim czy na pruskim teatrach działań
wojennych, przedstawiając nowe ustalenia faktograficzne, a także wnioski historyczno -
373 | P a g e
wojskowe. Kontynuacją ostatnich zainteresowań są Jego badania i publikacje na temat
uczestnictwa wojsk brandenbursko-pruskich w wojnach lat 1672 -1675 (kampanie tureckie
i bitwa pod Fehrbellin), przynoszące nowe oceny naukowe.

Sławomir Augusiewicz jest autorem monografii opublikowanej w Olsztynie

w 1999 r. „Działania militarne w Prusach Książęcych w latach 1656 -1657”, za którą
otrzymał nagrodę Towarzystwa Naukowego im. Wojciecha Kętrzyńskiego. W oparciu
o bogatą dokumentację archiwalną (polską oraz niemiecką) Autor zaprezentował
nowatorskie ustalenia dotyczące przebiegu i konsekwencji bitwy pod Prostkami w dniu
8 X 1656 r. oraz konsekwencji działań formacji tatarskich na terenie Prus Książęcych
w 1656 r. – cenne wnioski wraz z argumentami naukowymi Sławomir Augusiewicz
przedstawił w pracy „Prostki 1656” wydanej w Warszawie w 2001 r.

Godne podkreślenia są nowe i rzetelne ustalenia Autora dotyczące obszaru Prus

Książęcych jako teatru działań operacyjnych w latach Potopu, oparte nie tylko na
niemieckich materiałach rękopiśmiennych, czy na najnowszej niemieckojęzycznej
literaturze przedmiotu, umiejętnie wiążące analizę lokalnych warunków naturalnych
z fachowymi opisami kampanii i operacji wojennych w latach 1655-1660. Warto dodać,
iż Sławomir Augusiewicz swe aktualne wnioski naukowe wykorzystuje w recenzjach
i polemikach naukowych, wykazując się zawsze fachową argumentacją.

Kolejny kierunek poszukiwań archiwalnych oraz prac badawczych Sławomira

Augusiewicza jest związany z aktywną działalnością ks. Bogusława Radziwiłła jako
namiestnika i dowódcy pruskich sił zbrojnych w latach Potopu, ale również do 1669 r.,
wnoszący do dotychczasowych ustaleń wiele nowych wniosków naukowych. Autor
kontynuował zainteresowania biograficzne dziejami rodziny Woyniłłowiczów, a także
opracował biografią Gabriela Woyniłłowicza – znanego i cenionego pułkownika jazdy
koronnej z połowy XVII w.

Nie sposób pominąć cennych artykułów Sławomira Augusiewicza, dotyczących

wybranych wydarzeń historyczno-wojskowych z lat 1648-1654, dziejów stosunków polsko -
kozackich i polsko - tatarskich, walk o Grudziądz w 1659 r. oraz kampanii kurlandzkiej
1658-1659 r., a nawet współdziałania wojsk polskich i brandenburskich w latach 1658 -
1660. Te wszystkie studia, o charakterze historyczno-wojskowym, cechuje znakomita baza
dokumentacyjna, przede wszystkim oparta na rzetelnych kwerendach niemieckich oraz
polskich, czy wynikające z niej poważne ustalenia naukowe, które na trwale weszły do
krajowego obiegu naukowego.

Prezentowana rozprawa, oprócz wstępu, zakończenia, bibliografii oraz aneksów,

obejmuje pięć rozdziałów merytorycznych skonstruowanych chronologicznie, całość
rozprawy liczy 410 stron (w tym ponad 300 właściwego tekstu) i 48 tabel - aneksów. Warto
zaznaczyć, iż poszczególne rozdziały liczą po około 50 - 60 stron, co oznacza że Autor
potrafi umiejętnie skonstruować rozprawę naukową, zaś właściwa objętość całej pracy
oznacza zdolność do sformułowania syntezy historycznej, co dodatkowo stanowi o Jego
niezaprzeczalnym osiągnięciu naukowym.

374 | P a g e
 Wstęp rozprawy jest opracowany według tradycyjnego schematu, a natomiast
w poszczególnych rozdziałach Autor prezentuje w układzie chronologicznym genezę
i rozwój przebudowy wojskowości Prus Książęcych w połowie XVII w. – z pogłębioną
sytuacją polityczną i militarną Brandenburgii. W rozdziale I Autor dokładnie omawia
reformy wojskowości pruskiej do 1655 r., skupiając uwagę Czytelnika na organizacji
i liczebności ówczesnych sił zbrojnych Brandenburgii i Prus Książęcych, opierających się
na dotychczasowych formacjach obrony krajowej w latach 20- i 30-tych XVII w. Sławomir
Augusiewicz wnikliwie zanalizował doraźne akcje werbunkowe w Prusach
i w Brandenburgii, słusznie dochodząc do wniosku że w pierwszym okresie panowania
Fryderyka Wilhelma doszło do zorganizowania skutecznej bazy administracyjnej oraz
finansowej, a także personalnej, stanowiącej podstawę do nowatorskich rozwiązań
w następnym okresie.

Rozdział II Autor poświęcił problematyce czysto militarnej, opisując i analizując

organizację i liczebność wojsk pruskich do 1655 r. z rozbiciem na poszczególne ich
elementy, takie jak formacje wybrańców, służb rycerskich, jednostek dragonii i wojsk
zaciężnych wraz ze szczegółową analizą kadry oficerskiej tychże sił zbrojnych. Do
wyróżniających się fragmentów monografii zaliczam omówienie twierdz i garnizonów
pruskich (Kłajpedy, Piławy, Królewca i Pisza) oraz ich funkcjonowanie w warunkach
polowych. Również i w tym rozdziale swych interesujących rozważań Autor słusznie
podkreśla fakt braku funkcjonowania odrębnej administracji wojskowej czy tzw. stanu
oficerskiego w Prusach Książęcych, tworzonych równolegle z procesem umacniania władzy
elektorskiej wspomnianego wyżej Hohenzollerna.

W kolejnym rozdziale III Sławomir Augusiewicz analizuje organizację

wojskowości pruskiej w drugiej połowie 1655 r., słusznie podkreślając narastające
zagrożenia Prus Książęcych w tym okresie, tak pod względem politycznym, jak
i militarnym. Omówił zatem efekty pierwszych zaciągów wojskowych od kwietnia do
października 1655 r. i reorganizację dotychczasowych formacji obrony krajowej. Kolejne
zagadnienia to np. utworzenie naczelnego dowództwa i dyslokacja jednostek na obszarze
Prus, bardzo ważne ze względu na narastające zagrożenie militarne ze strony wojsk
szwedzkich na przełomie lat 1655/1656. Ostateczne konstatacje Sławomira Augusiewicza są
w tym względzie bardzo interesujące, bowiem prezentuje on pogląd, zresztą źródłowo
udokumentowany, że Fryderykowi Wilhelmowi udało się zorganizować na obszarze Prus
Książęcych nawet silną liczebnie armię, lecz postawiono jej cele obronne, toteż
o zasadniczych rozstrzygnięciach zadecydowały działania polityczne, a nie militarne.
Trudno zatem, zdaniem Autora, mówić o jej walorach taktycznych i wartości bojowej
w omawianym okresie.

W rozdziale IV Autor prezentuje kondycję armii Prus Książęcych podczas wojny

polsko-brandenburskiej w latach 1656 -1657. Bardzo szczegółowo analizuje zatem
funkcjonowanie organizacji naczelnego dowództwa oraz poszczególnych jednostek
pruskich. Omawia ich strukturę organizacyjną, liczebność oraz garnizony, elementy
mobilizacji wojska, a ponadto działania podczas kampanii wojennych 1656 i 1657 r., nie
zapominając także zakwaterowaniu i zaopatrzeniu formacji po zakończeniu walk – wspólnie

375 | P a g e
z sojuszniczą armią szwedzką - z siłami zbrojnymi Rzeczypospolitej. Tutaj również
ostateczne ustalenia Autora są wnikliwe oraz przekonywujące – dotyczą one przede
wszystkim spraw politycznych, a mianowicie faktu „odwrócenia przymierzy” (przejścia do
grona sojuszników Rzeczypospolitej) i podjęcia działań zaczepnych na terenie Danii
(odsunięcie zagrożenia militarnego od Prus Książęcych), w zasadniczy sposób wpływając
na ówczesną kondycję wojsk pruskich. W sferze wojskowej Autor słusznie zwrócił uwagę
na charakter powstałej armii jako „scentralizowanej, jednolitej i ponadkrajowej struktury”,
będącej w dyspozycji elektora Fryderyka Wilhelma.

Następnie w rozdziale V Sławomir Augusiewicz przedstawił sytuację wojskowości

pruskiej – od 1657 r. do redukcji armii latem 1660 r., zatem podczas pełnienia urzędu
namiestnika w Prusach Książęcych przez ks. Bogusława Radziwiłła. Autor analizował
najistotniejsze ówczesne zagadnienia polityczne i militarne, podnosząc problematyką
funkcjonowania wojsk pruskich oraz uczestnictwa w kampaniach wojennych lat 1658 -
1660. Wówczas to, zdaniem Sławomira Augusiewicza, powstały warunki do aukcji sił
zbrojnych, do utworzenia nowych instytucji wojskowych i do ostatecznej reorganizacji
formacji dotychczasowej obrony krajowej. A natomiast rok 1660 – podpisanie pokoju
oliwskiego oraz zakończenie walk na froncie szwedzkim – zamknął okres budowania stałej
i silnej armii zawodowej w Prusach Książęcych. Dokonana wówczas redukcja odbyła się nie
tylko drogą likwidacji i rozwiązania jednostek, ale również przyznania zredukowanym
pułkownikom i komendantom twierdz niższego uposażenia, również ograniczono wydatki
na najważniejsze instytucje wojskowe w Prusach.

Warto zwrócić uwagę, że Sławomir Augusiewicz, oprócz podstawowych formacji

wojsk pruskich (piechoty, kawalerii i artylerii), nie zapomina również o analizie „floty
wojennej” elektora Fryderyka Wilhelma, który wiosną 1657 r. nakazał utworzenie na
wodach Bałtyku tegoż rodzaju wojska obejmującego aż trzy pływające jednostki, 44
marynarzy, 16 żołnierzy wraz ze „szczątkowym” sztabem jednostki. Całość tej flotylli,
pomimo wielu trudności finansowych oraz organizacyjnych, funkcjonowała jeszcze
w kolejnych latach szwedzkiego Potopu.

Zakończenie monografii podnosi wszystkie problemy badawcze postawione przez

Autora, wraz z rzetelnie udokumentowanymi argumentami naukowymi, podkreślając
starania pruskich elit politycznych w celu zorganizowania stałej armii o nowoczesnej
strukturze organizacyjnej (naczelne dowództwo oraz poszczególne rodzaje i służby
wojskowe oraz kadra oficerska), stanowiącej poważny element w procesie utrwalania
systemu władzy absolutnej w Brandenburgii i w Prusach Książęcych w czasie rządów
elektora Fryderyka Wilhelma.

Konstrukcja pracy jest właściwa, zarówno pod względem merytorycznym, jak

i chronologicznym, zaś na szczególne podkreślenie recenzenta zasługuje bibliografia,
w której Autor rozprawy przedstawił bardzo bogaty zestaw źródeł rękopiśmiennych
(z zasobów polskich i zagranicznych) oraz drukowanych, także wyczerpujący i aktualny
zbiór wykorzystanej literatury polskiej i obcej. Niezaprzeczalną zasługą Autora jest
wprowadzenie do obiegu naukowego pruskiej dokumentacji wojskowej z archiwum

376 | P a g e
w Berlinie - Dahlem, obok znaczącej dokumentacji z placówek polskich, litewskich, czy
ukraińskich i białoruskich. Imponująco przedstawia się nadto zestaw wykorzystanych
starych druków, czy źródeł kartograficznych, ale przede wszystkim zaś wykorzystana przez
Autora niemieckojęzyczna literatura przedmiotu, starsza i ta najnowsza, która stanowi
o wysokich walorach recenzowanej rozprawy.

Cennym uzupełnieniem rozprawy są aneksy, w których Autor zaprezentował

(w postaci 48 tabel) wykazy i struktury poszczególnych pruskich jednostek wojskowych,
funkcjonujących w latach 1656 -1660, z podaniem organizacji, obsady personalnej
i liczebności. Omawiane zestawienia są wyjątkowe, o wysokim stopniu rzetelności
i dokładności, obejmujące liczebność regimentów, skwadronów i kompanii - piechoty
i kawalerii czy dragonii (wraz z liczebnością sztabów i szeregowych żołnierzy) oraz
z podziałem na miesiące służby wojskowej w określonych latach. Na wyjątkową uwagę
historyka wojskowości zasługują widoczne starania Sławomira Augusiewicza o pełną
identyfikację personalną kadry oficerskiej tych jednostek z podaniem imion i nazwisk
kapitanów, rotmistrzów, majorów, podpułkowników oraz pułkowników wojsk pruskich
czynnych w latach 1656-1660. Jest to więc pierwsze w polskiej literaturze przedmiotu takie
zestawienie, tym cenniejsze że oparte na obcych materiałach rękopiśmiennych
przechowywanych w zasobie wspominanego archiwum berlińskiego, a przydatne dla
dokonania pogłębionej analizy wojskowości pruskiej podczas Potopu szwedzkiego,
a badacze dziejów wojska polskiego czy szwedzkiego również odnajdą wiele nowego
i interesującego materiału dokumentacyjnego.

Rozprawa Sławomira Augusiewicza po raz pierwszy w polskiej historiografii w tak

rzetelny oraz wyczerpujący sposób opisuje i analizuje wojskowość pruską w latach Potopu,
zatem w ważnym dla Rzeczypospolitej okresie historycznym. Autor postawił ważny,
jednocześnie wartościowy problem badawczy, polegający na przedstawieniu reorganizacji
wojska w Prusach Książęcych w omawianym okresie, wyjaśniając jej genezę, także
mechanizmy tej przebudowy - na szerokim tle ówczesnych wydarzeń społecznych
i politycznych, prawnych i militarnych. Niekwestionowanym dorobkiem Autora jest
dogłębna analiza procesu tworzenia i struktur poszczególnych jednostek wojskowych
i garnizonów pruskich, a nadto opis pruskiego systemu fortyfikacyjnego w latach Potopu,
a zatem ukazanie procesów organizacji stałej armii pruskiej jako ważnego czynnika
militarnego oraz politycznego w nowożytnym państwie. Sławomir Augusiewicz wykazał
znaczącą rolę w procesie formowania wojsk polowych załóg i garnizonów czy struktur
dowódczych i pruskiej kadry oficerskiej, umiejętnie wplatając w wykład najważniejsze
zjawiska społeczne, polityczne oraz wydarzenia militarne, co świadczy o dojrzałości
merytorycznej Autora. Należy również podkreślić nowatorskie ustalenia oraz oceny
końcowe Sławomira Augusiewicza, dotyczące zorganizowania w Prusach naczelnych
instytucji wojskowych oraz stanowisk kolejnych dowódców w armii brandenbursko -
pruskiej i zalążków rodzącej się wówczas administracji (czyli biurokracji) wojskowej –
w wymiarach organizacyjnym, personalnym i finansowym.

Ostateczne konstatacje Autora na trwale weszły już do historiografii wojskowej,

zwłaszcza te o charakterze syntetycznym – a zatem wnioski o słabości ówczesnych pruskich

377 | P a g e
sił zbrojnych z racji niedostatecznej akcji werbunkowej i o niskiej wartości taktycznej
jednostek wojskowych, toteż Sławomir Augusiewicz słusznie podkreślił umiejętności
polityczne Hohenzollernów w ich sukcesach europejskich, jednak nie skuteczności pruskich
sił zbrojnych. Udowodnił również, że dotychczasowa ocena dokonań wojskowych
ks. Bogusława Radziwiłła w zakresie współpracy z wojskami polskimi i litewskimi na
froncie pruskim była błędna, ponieważ jako namiestnik nie posiadał dostatecznych środków
militarnych do prowadzenia skutecznych działań zbrojnych przeciwko wojskom szwedzkim.

Rozprawa Sławomira Augusiewicza, o charakterze historyczno – wojskowym,

w znaczący sposób wypełnia dotychczasową lukę w polskiej, ale także w powszechnej
historiografii, przybliżając Czytelnikowi stan i kondycję wojsk brandenbursko-pruskich
w dobie ówczesnych zmagań polsko-szwedzkich. Generalna ocena monografii jest
pozytywna, bowiem w sensie poznawczym rozwinęła ona, i to w zasadniczy sposób, naszą
dotychczasową wiedzę na temat funkcjonowania wojska pruskiego w latach Potopu.
Rozprawa jest dziełem wyjątkowym, a wprowadzając do nauki historycznej poważną
wiedzę o tychże formacjach stanowi niezaprzeczalne osiągnięcie naukowe jej Autora. Wiele
ze znanych nam wniosków zostało przez Sławomira Augusiewicza potwierdzonych, wiele
pojawiło się nowych ustaleń, które na stałe weszły do polskiej historiografii historyczno-
wojskowej. Równie znaczącym osiągnięciem jej Autora jest wykorzystanie bogatego
zestawu źródeł rękopiśmiennych krajowych i zagranicznych, poprzez wprowadzenie ich do
obiegu naukowego. Poważnym elementem omawianej monografii jest rzetelność Autora
w operowaniu bogatym materiałem źródłowym oraz umiejętność formułowania
nowatorskich wniosków naukowych.

Na szczególne podkreślenie zasługują wyniki wieloletnich kwerend archiwalnych

w zasobach Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlin-Dahlem, gdzie Sławomir
Augusiewicz wykorzystał nieznane dotychczas w polskiej historiografii zasoby,
m.in. rachunki Generalnego Komisariatu Wojennego, raporty Georga Waldecka i księcia
Bogusława Radziwiłła oraz kapitulacje pruskich oficerów, pozwalające na dokładną
rekonstrukcję sił zbrojnych Prus Książęcych w latach Potopu szwedzkiego. Materiał ten stał
się podstawą umieszczonych w monografii tabel oraz aneksów, ilustrujących struktury
poszczególnych jednostek wojskowych w latach 1656 -1660.

Problem jest o tyle istotny, że już od połowy XVII w. coraz częściej spotykamy
w wojsku polskim i litewskim stosunkowo sporą liczebnie grupę oficerów, posiadających
majątki w Prusach Książęcych i pochodzących ze szlachty pruskiej, lecz mających za sobą
służbę wojskową w takich armiach jak brandenburska, krajów niemieckich oraz szwedzka
i niderlandzka. Następnie zaciągali się do sił zbrojnych Rzeczypospolitej, dochodząc
niekiedy do wysokich stopni wojskowych (pułkowników i generałów) czy stanowisk
służbowych (urzędników wojskowych i komendantów garnizonów). Zatem monografia
Sławomira Augusiewicza jest niezwykle pomocna dla uchwycenia także statusu
społecznego, ale przede wszystkim początków ich służby wojskowej, etapów kariery
politycznej i militarnej wielu cenionych w armii Rzeczypospolitej dowódców.
W konsekwencji, historycy wojskowości polskiej otrzymali niezwykle ważne i niezbędne

378 | P a g e
„narzędzie” dokumentacyjne do pogłębienia wielu zagadnień personalnych polskiego
i litewskiego korpusu oficerskiego w XVII-XVIII w.

Interesująco prezentują się oceny i wnioski Sławomira Augusiewicza na temat

organizacji i funkcjonowania wojsk pruskich, a Jego niezaprzeczalnym osiągnięciem
naukowym i wkładem do polskiej historiografii są ustalenia dotyczące opisu i analizy
funkcjonowania tychże formacji. Równie pozytywnie oceniam narrację Autora, gdyż
precyzyjnie oddziela On konstatacje oparte na wykorzystanym materiale źródłowym, nie
budzące wątpliwości, od hipotez, które formułuje często, a sądy wartościujące są rzetelnie
umotywowane źródłowo. Końcowa ocena monografii naukowej Sławomira Augusiewicza
jest nadzwyczaj pozytywna, w zakresie poznawczym i historycznym, a zaprezentowane
treści stanowią o znaczącym osiągnięciu naukowym jej Autora i o Jego niepodważalnym
wkładzie do europejskiej historiografii czasów nowożytnych. Sądzę bowiem, że monografia
powinna być przetłumaczona na język niemiecki albo angielski i wprowadzona do obiegu
naukowego w innych krajach europejskich.

Na zakończenie należy również wspomnieć o znakomitych efektach edytorskich

Wydawnictwa Napoleon V, które pokusiło się o interesującą oprawę książki, ponadto
o przejrzyste wykonanie samego tekstu i aparatu naukowego monografii. Na uwagę
zasługują także starannie wykonane indeksy, osobowy i geograficzny, wzbogacające
wartość merytoryczną omawianej monografii Sławomira Augusiewicza.

Marek WAGNER (Siedlce University, Poland)


Institute of History and International Relations; marek.wagner@uph.edu.pl
379 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Sławomir Kindziuk, Kultura fizyczna w Siedlcach. Sport-rekreacja-turystyka-wychowanie

fizyczne, Siedlce 2014, ss. 474

W kilka miesięcy po obronie pracy doktorskiej w Instytucie Historii i Stosunków

Międzynarodowych Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, Sławomir
Kindziuk opublikował jej nową wersję. To tempo ekspresowe w porównaniu z wydawaniem
książek na Wydziale Humanistycznym UPH, tu cykl wydawniczy trwa 15-16 miesięcy,
a więc niemal tak długo jak w czasach słusznie minionego ustroju. Byłem jednym
z recenzentów doktoratu S. Kindziuka, dlatego spróbuję ustalić, które z moich uwag
krytycznych Autor uwzględnił, a których nie.

Do niedawna historycy w swoich badaniach w niewielkim stopniu uwzględniali

dzieje kultury fizycznej, w tym sportu i turystyki. Zasadnicza zmiana dokonała się w latach
90. XX wieku, nastąpił wręcz swego rodzaju „wysyp”, „zalew” publikacji z tej tematyki,
choć historycy tradycjonaliści w dalszym ciągu nie dostrzegają ważności tej problematyki,
również w pracach nad syntezą dziejów Siedlec. Znalazło to dobitny wyraz w pracy,
niedawno zmarłego, prof. Arkadiusza Kołodziejczyka: Pięć wieków dziejów Siedlec
w historiografii. Stan i potrzeby badawcze (Siedlce 2010), w której zauważono (s. 82)
jedynie trzy prace o tematyce sportowej, w tym dwie dotyczące rugby w latach 1978-2008
(J. Wierzbickiego) i jedną poświęconą „Pogoni” Siedlce (S. Kindziuka), jedną omawiającą
działalność PTTK w Siedlcach oraz jedną poświęconą sportowi niepełnosprawnych
(P. Szyszkowski). Natomiast wśród potrzeb badawczych tematyka sportowa nie znalazła
uznania w oczach autora podsumowującego dorobek historiografii dotyczącej Siedlec, choć
w powszechnej świadomości społecznej sport i turystyka znajdują coraz większą akceptację,
zarówno w sferze biernego uprawiania sportu czyli kibicowania, jak i czynnego,
ogarniającego coraz szersze kręgi społeczne.

Na szczęście Autor pracy, z pomocą promotora, prof. Jarosława Cabaja przełamał

obawy przed nową problematyką i dzięki temu otrzymaliśmy pierwszą próbę opisania
dziejów siedleckiego sportu i turystyki od początków ich uprawiania do współczesności
w sensie dosłownym niemal do „wczoraj”, ponieważ ostatnie informacje pochodzą nawet
z 2014 r.

Książka składa się z 4 rozdziałów plus wstęp, zakończenie i bardzo rozbudowany

aneks „Przegląd najważniejszych sukcesów w sporcie wyczynowym”, liczący niemal 70
stron druku. Pracę uzupełnia spis tabel, spis zestawień i wykaz skrótów. Zaskakuje brak
indeksu nazwisk, to bardzo poważny mankament, nader utrudniający korzystanie z pracy,
zwłaszcza tak obszernej i nasyconej nazwiskami.

W tytule pracy Autor nie sprecyzował cezur czasowych. Podstawowa narracja

dotyczy okresu po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Ale rozdział pierwszy ma charakter
genetyczny i wprowadza czytelnika w początkowe dzieje kultury fizycznej i sportu na
ziemiach polskich, w tym również w Siedlcach. A zatem za datę początkową można uznać
381 | P a g e
pojawienie kultury fizycznej i sportu w Siedlcach, a za datę końcową … No właśnie, o tym
już Autor nas nie poinformował, choć z tekstu i aneksu wynika, że mogą być to lata 2010 -
2014. Sadzę, że Autor winien podzielić się z czytelnikami uwagami o finale swojej narracji.
Wydaje się, że można było przyjąć jako datę końcową symboliczny rok 2000 lub znacznie
mniej symboliczną, ale okrągłą 2010 r., ponieważ w kulturze fizycznej Siedlec nie było
jakiejś wyjątkowo przełomowej daty. Ale koniczna jest w tej materii konsekwencja, której
Autorowi zabrakło. Skrajnym, by nie powiedzieć kuriozalnym przykładem jest tabela 15 na
s. 345 zatytułowana: „Najlepsze szkoły we współzawodnictwie sportowym szkół na terenie
miasta w latach 1989-2012”, ale umieszczono w niej dane także za lata 2012/2013
i 2013/2014, a w źródłach pod tą tabelą nie odnotowano skąd zaczerpnięto dane za lata
2012/2013, 2013/2014. Końcowa cezura czasowa i korelacja z treścią pracy wymaga
większej skrupulatności. Tymczasem Autor nawet nie podjął próby uzasadnienia cezur
chronologicznych pracy.

Autor zaprezentował ujęcie chronologiczno-problemowe. przy czym rozdział

pierwszy pełni rolę rozbudowanego wprowadzenia, w którym Autor prześledził rozwój
kultury fizycznej na świecie i ziemiach polskich, a zwłaszcza w Siedlcach do 1918 r.,
sytuując pierwsze pokazy sportowe w Siedlcach w 1872 r. (s. 24). Pierwszą dyscypliną
sportową, którą uprawiali siedlczanie było kolarstwo, w 1888 r. założono w Siedlcach
oddział Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów (s. 25), a Polskiego Towarzystwa
Krajoznawczego w 1908 r. (s. 30).

Następne rozdziały (II, III, IV) obejmują okres międzywojenny (w tytule rozdziału
II trzeba zasygnalizować, że obejmuje on również wojnę i okupację), lata Polski Ludowej
(1944-1989) i III Rzeczpospolitej z wewnętrznym krótkim epizodem tzw. IV
Rzeczpospolitej. Struktura tych rozdziałów jest podobna, niemal identyczna ( identyczne są
tytuły podrozdziałów), obejmują one tematykę najpierw organizacji szczebla krajowego,
uwarunkowania organizacyjne i materialne rozwoju kultury fizycznej w Siedlcach,
następnie siedlecki sport – kluby i organizacje, wychowanie fizyczne i sport szkolny,
rekreację, rehabilitację ruchową, turystykę i wypoczynek. Taki podział chronologiczny
i struktura wewnętrzna rozdziałów są uzasadnione zasadniczo odmiennymi warunkami
politycznymi, społecznymi i gospodarczymi.

Dyskusyjne jednak mogą być proporcje wewnętrzne tych rozdziałów, a mianowicie

zbyt obszerne części organizacyjno-finansowe w stosunku do części sportowo-rekreacyjno-
turystycznych. Rozdział drugi poświęcono II RP, która była państwem z 1/3 mniejszości
narodowych, w tym z 10% mniejszością żydowską. W miastach i miasteczkach polskich,
generalnie rzecz, im dalej na wschód od Wisły tym większa mniejszość żydowska,
w Siedlcach sięgała a czasami przekraczała 40% ogółu ludności miasta. Tymczasem
informacje o sporcie i turystyce żydowskiej są nader skromne. Zapewne przyczyna tkwi
w obyczajowości żydowskiej i bardzo skąpej bazie źródłowej, będącej wynikiem
olbrzymich strat podczas II wojny światowej. Sądzę, że tę sytuację należy szerzej wyjaśnić
we wstępie. W przeciwnym razie mamy do czynienia z dziwnym zjawiskiem, ludność
żydowska stanowiła olbrzymi procent ludności miast, a nie istnieje w opracowaniach.
W rezultacie otrzymujemy wypaczony obraz społeczeństwa międzywojennego. Interesująca

382 | P a g e
może być kwestia: czy występowała różnica między społecznością polską i żydowską
w uprawianych dyscyplinach, np. zastanawia brak sekcji szachowej w klubach żydowskich
(s. 92). Brak tu szerszej refleksji i próby porównania społeczności żydowskiej i polskiej.

Aneksy pt. Przegląd najważniejszych sukcesów w sporcie wyczynowym, są bardzo

obszerne, liczą bowiem niemal 70 stron (s. 378 - 448). Jest to po prostu wykaz
poszczególnych dyscyplin i osiągnięć w nich w poszczególnych latach, pozbawiony
jakiegokolwiek komentarza i analizy. Szkoda, bo tak bogaty wykaz mógł posłużyć do
głębszych i wszechstronniejszych analiz. Aneks można było wykorzystać również do
całości pracy i ewentualnego odwoływania się do tych ustaleń podczas narracji
we wcześniejszych rozdziałach.

Autor wykorzystał bogaty zestaw archiwaliów, relacji i opracowań. Bogate są

zwłaszcza archiwalia dla okresu powojennego, znacznie gorzej wygląda sytuacja dla
międzywojnia. Skromne są archiwalia klubowe, co jest wynikiem, i sytuacja trwa do dzisiaj,
lekceważącego stosunku do archiwaliów, upychanych zazwyczaj w ciemnych
pomieszczeniach piwnicznych i prędzej czy później zalewanych, i w konsekwencji
niszczonych. Duża część archiwaliów znajduje się w składnicy akt, oby nie spotkał ich
niszczący los.

Autor zebrał dużo relacji, w przypisach chyba nie na wszystkie się powołał.
Wobec skromnych materiałów archiwalnych dla omówienia niektórych problemów, relacje
mogą mieć istotne znaczenie. Dlatego we wstępie Autor powinien poświęcić im więcej
uwagi, a ich wiarygodność skonfrontować z innymi źródłami, ponieważ niektóre nasuwają
wątpliwości. Relacje mogą być mniej przydatne dla ustalenia faktów, ale bardziej dla próby
zrekonstruowania atmosfery sportowej tamtych lat. W tym zakresie wykorzystano je
w niedostatecznym stopniu.

Znacząca część publikacji dotyczących sportu siedleckiego wyszła spod piór

działaczy sportowych lub dziennikarzy związanych ze sportem siedleckim przez wiele lat.
Do tych ostatnich należy również Autor rozprawy. Do opracowań tych, zwłaszcza działaczy
sportowych należy mieć ostrożny, krytyczny stosunek i konfrontować ze źródłami
i opracowaniami. Jest to tym istotniejsze, że Autor we wstępie jedynie wymienia
wykorzystaną literaturę, stroni od jej oceny, a czasami jest to, w niektórych sytuacjach,
wręcz konieczne.

Praca ma przede wszystkim charakter faktograficzny, fakty dominują, wręcz

przygniatają swoją masowością. Natomiast znacznie gorzej jest z analizą i komentowaniem
danych statystycznych. Najczęściej Autor zatrzymuje się na konstatacji faktów, wyraźnie
unika ocen krytycznych, zwłaszcza w ostatnim rozdziale. Być może zaważył na tym
trwający od wielu lat związek Autora ze sportem siedleckim poprzez relacje prasowe
z wydarzeń sportowych na łamach prasy siedleckiej i w miejscowej telewizji.

Brak analizy daje o sobie znać przy omawianiu tabeli 14 (s. 334 - 335), w której
Autor przedstawił kluby i sekcje sportu wyczynowego w Siedlcach w latach 1990 - 2014.
W komentarzu do niej dokonano jedynie reasumpcji pod względem ilościowym,
383 | P a g e
a zróżnicowanie zainteresowań sportowych tłumaczy Autor poluzowaniem przepisów
organizacyjno-administracyjnych, sygnalizuje znaczenie mody. Ale trudno tłumaczyć tymi
przesłankami wieloletnie zainteresowanie różnymi wariantami sztuk walki. Wydaje się, że
konieczna jest tu szersza analiza zmian cywilizacyjnych, socjologicznych, a tym samym
rozszerzenia kwerendy na literaturę socjologiczną, psychologiczną i pedagogiczną
omawiającą zmiany zainteresowań wśród współczesnej młodzieży. Ciekawie mogło wypaść
porównanie zainteresowań sportowych młodzieży II RP, PRL i III RP, czy można zauważyć
kierunek zmian tych zainteresowań?

Sport, przede wszystkim wyczynowy to nie tylko obiekty i sportowcy, ale także
trenerzy, a przede wszystkim kibice. O trenerach Autor trochę napisał, ale niewiele.
Natomiast kibice prawie nie istnieją w pracy, a był i jest to czynnik bardzo istotny ze
względu na swoją masowość. W 1932 r. na 11 meczach piłkarskich było 11 tysięcy ludzi,
czyli przeciętnie około 1 tysiąca na każdym spotkaniu, a w 1933 r. na niektórych
spotkaniach było nawet do 3 tysięcy kibiców. W 40-tysięcznych Siedlcach było to niemal
około 10%, czyli bardzo dużo, współcześnie takiej frekwencji może pozazdrościć niejeden
klub z polskiej ekstraklasy. Poza krótką informacją statystyczną nic o tych kibicach się nie
dowiadujemy, choćby o ich zachowaniu podczas i po meczu.

W ogóle szerszych aspektów społecznych sportu siedleckiego brak, np. informacji

i refleksji na temat stosunku do sportu i lekcji wychowania fizycznego uczniów
i nauczycieli. Czy były to wówczas zajęcia popularne, czy wymigiwano się na wszelkie
sposoby, jak to bywa współcześnie. Brak szerszego omówienia postaw różnych grup
społecznych wobec sportu. Siedlce należały do głównych ośrodków prasy lokalnej, zatem
na podstawie kwerendy tej prasy można zrekonstruować poglądy grup społecznych na sport,
przynajmniej inteligencji, do której głównie skierowana była prasa siedlecka.

Jak już sygnalizowałem, Autor poprzestaje na konstatacji faktów i zjawisk, a nie

podejmuje próby ich wyjaśnienia. Np. akceptuje zgodną opinię historyków, że Siedlce były
w województwie lubelskim „potęgą” sportową, ale nie wyjaśnia źródeł tej potęgi, nie
podejmuje próby wyjaśnienia tego faktu i ustalenia co odróżniało Siedlce od innych miast
regionu i co powodowało, że w Siedlcach sport rozwijał się bujnie, a w innych miastach nie.

Sporo uwagi Autor poświęcił przejmowaniu modelu sowieckiego przez sport

polski, tym samym przez sport siedlecki. Ale jakie były tego konsekwencje: czy wyniki były
gorsze czy lepsze, czy odnotowano mniej czy więcej spektakularnych sukcesów. I wreszcie
czy w sporcie siedleckim pojawiły się elementy indoktrynacji. Jeśli tak, to na czym one
polegały? Do interpretacji tych politycznych aspektów sportu Autorowi mogą być pomocne
najnowsze publikacje, których nie uwzględniono, np.: Artur Pasko, Sport wyczynowy
w polityce państwa 1944-1989, Kraków 2012; Dariusz Wojtaszyn, Sport w cieniu polityki:
instrumentalizacja sportu w NRD, Wrocław 2011.

Brak analiz składu społecznego członków klubów, jak sądzę z różnych grup
społecznych wywodzili się członkowie np. Koła Cyklistów, Towarzystwa Wędkarskiego,
ludzie uprawiający tenis ziemny, podnoszenie ciężarów lub boks. A zatem z jakich? Czy np.

384 | P a g e
powstanie i rozwój sportu akademickiego wpłynęło w znaczny sposób na ogólny obraz
sportu siedleckiego?

Autor wykonał gigantyczną pracę, dokonując bardzo szerokiej kwerendy

archiwalnej, wprowadzając do obiegu naukowego wiele nowych faktów i ustaleń.
Podkreślić należy erudycyjność pracy. Opracowanie uzupełnia naszą wiedzę o dziejach
Siedlec i w przyszłości będzie ważnym fragmentem, dotychczas pomijanym, a często nawet
lekceważonym, syntezy dziejów miasta.

Na podkreślenie zasługują walory wydawnicze książki, choć na mój gust okładka

ma za dużo białego koloru, a rysunek i wyraz twarzy zawodnika nie robią najlepszego
wrażenia, zwłaszcza wyraźnie zarysowana łysina. Pozytywy to twarda okładka i szyty skład,
dzięki któremu książka nie rozpada się przy pierwszym rozłożeniu. Treść uzupełniają
i wzbogacają fotografie zamieszczone niemal na każdej stronie. Pochodzą one z prywatnych
zbiorów, dzięki żmudnej pracy Autora dotarły do szerszego grona odbiorców. Ale Autor nie
wykorzystał ich w pełni, ponieważ same w sobie stanowią znakomite źródło do zapoznania
się np. ze stanem technicznym stadionu, boisk, rodzajem używanego sprzętu, a także
zmieniających się ubiorów sportowych, czyli ewolucji mody sportowej.

Józef PIŁATOWICZ  (Siedlce University, Poland)


Institute of History and International Relations; jozef.pilatowicz@uph.edu.pl
385 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Władimir Żarawin, Helena Czudinowskich, „Bycie Polakiem - ... to los” . Katalog

biograficzny Polaków i obywateli polskich, poszkodowanych w latach represji stalinowskich
w obwodzie kirowskim, Kirow 2013, ss. 358.

W 2013 roku przez Archiwum Państwowe historii społeczno-politycznej obwodu

kirowskiego została wydana książka „Być Polakiem – to los”. Jest to słownik biograficzny
Polaków i obywateli polskich którzy ucierpieli podczas represji stalinowskich na terenie
obecnego obwodu kirowskiego. Autorami słownika są dyrektor archiwum Helena
Czudinowskich oraz kierownik działu obiegu dokumentów archiwalnych Władimir
Żarawin. Tytuł książki – to cytat Honoriusza Balzaka, który brzmi: „Bycie Polakiem – to
jest nie świadectwo narodowości, a los”.

A. Artizow – kierownik Federalnej Agencji Archiwalnej, prezes rady Fundacji

„Rosyjsko-Polskiego Centrum dialogu i porozumienia”, dr. nauk humanistycznych
w specjalności historia – w przedmowie książki napisał: „Mam nadzieję, że przedstawiona
czytelnikom książka zostanie jeszcze jedną nicią łączącą przeszłość z przyszłością, Polaków
i Rosjan, działając ku wzmocnieniu stosunków rosyjsko-polskich”.

Słownik biograficzny został opracowany na podstawie dokumentów,

przechowywanych w Archiwum Państwowym historii społeczno-politycznej obwodu
kirowskiego i zawiera biografie Polaków oraz osób, które ucierpiały za fakt zamieszkania na
terenie Polski w przeszłości oraz za korespondencje z rodziną w tym kraju. Wszyscy
obywatele Polscy którzy zostali wymienieni w książce zostali zrehabilitowani.

Słownik zawiera dwie części, każda zaczyna się od szczególowego opisania historii
represji wobec Polaków i obywateli Polskich w różnych okresach historii radzieckiej oraz
spisy osób represjonowanych w tych czasach. Ogółem w słowniku biograficznym zostały
wymienione biogramy 288 osób. One się różnią ze względu na ilość informacji, jaka była
dostępna dla autorów z posiadanych przez nich dokumentów oraz materiałów. Oprócz
źródeł archiwalnych stosowano również wspomnienia krewnych oraz znajomych
represjonowanych. Przedmowa książki była napisana w języku rosyjskim i polskim.

O losie Polaków, represjonowanych w latach 1920-1930 w guberni wiackiej

i w obwodzie kirowskim (obwód powstał w 1936 r.) jest mowa w pierwszej części książki,
która brzmi: „W okresie międzywojennym”. Stosunki pomiędzy ZSRR a Polską nie były
łatwe: kraje uważały siebie za potencjalnych przeciwników wojennych, prowadziły
przeciwko sobie wywiad. W tej sytuacji rozwijała się podejrzliwość, poszukiwano wrogów.

Do okresu „wielkiego terroru” lat 1937-1938 areszty Polaków w gubernii wiackiej

były nieliczne. Ilość represjonowanych Polaków gwałtownie wzrasta w 1937 roku, gdy
większość z nich ucierpiało na skutek tzw. „polskiego” rozkazu NKWD.

387 | P a g e
 9 sierpnia 1937 roku Biuro Polityczne Komitetu Centralnego WKP (b) zatwierdziło
rozkaz za № 00485 NKWD ZSRR wraz z tajnym listem „O działalności faszystowskiej,
szpiegowskiej, dywersyjnej defetystycznej oraz terrorystycznej wywiadu polskiego w ZSRR”,
który został skierowany do miejscowych organów NKWD do wykonania. Według
dokumentu, aresztowaniu podlegali „ujawnieni podczas śledztwa ale dotychczas
niezatrzymani członkowie „POW” (Polskiej Organizacji Wojskowej), wszyscy pozostali
w ZSRR jeńcy Wojska Polskiego, uciekinierzy z Polski, niezależnie od czasu ich ucieczki do
ZSRR, emigranci polityczni oraz jeńcy do wymiany z Polski, byli członkowie PPS (Polskiej
Partii Socjalistycznej) i innych polskich partii politycznych, najbardziej aktywna część
miejscowych antyradzieckich i nacjonalistycznych elementów rejonów polskich”.
W rzeczywistości, jak to pokazują autorzy książki, ów rozkaz był traktowany znacznie
szerzej. W obwodzie kirowskim byli aresztowani wszyscy, którzy mieli więzi z Polską: ci,
którzy mieli tam krewnych i utrzymywali z nimi kontakt; ci, którzy kiedykolwiek zwracali
się do Ambasady RP lub jej Delegatur; jak również radzieccy wojskowi, którzy byli jeńcami
w Polsce; wszystkie kategorie osób które były wymienione w owym rozkazie. Z osób
narodowości polskiej były „oczyszczone” kolej, wojsko, fabryki. Za polaków były uważane
osoby urodzone na Kresach polskich, które do 1939 r. należały do Polski.

Zestaw oskarżeń dla tej kategorii osób (z reguły bardzo dalekich od polityki) został
zawarty w tajnym liście: szpiegostwo we wszystkich dziedzinach, szczególnie w wojskowej;
organizacja dywersji, szkodnictwo we wszystkich dziedzinach gospodarki, terror, udział
w organizacjach powstańczych, przygotowywanie powstania zbrojnego w przypadku
wybuchu wojny, agitacja antyradziecka. Cały ten spis oskarżeń widać na biogramach,
zawartych w książce.

Zgodnie z „polskim” rozkazem został wydany list gończy za uczestnikami

„Polskiej Organizacji Wojskowej” (POW) – nieistniejącej tajnej organizacji, poprzez którą
szykowano powstanie na rzecz Polski. W rezultacie powstały sfałszowane śledztwa wobec
kilku sekcji POW, „działających” w obwodzie kirowskim.

Jedna z takich organizacji, jak o tym pisano w książce, istniała przy kościele
rzymskokatolickim w Kirowie. Jej „dowódcą” był mianowany ksiądz Franciszek Budris,
który w latach 1920 służył przy kościele wiackim. Aresztowani byli również wiatcy
katolicy, generalnie Polacy, którzy chodzili do kościoła i walczyli przeciwko jego
zamknięciu. W książce zawarte są biogramy 16 osób, aresztowanych w tej sprawie. Z nich
10 osób rozstrzelano, 4 – dostały karę pozbawienia wolności od 5 do 10 lat w łagrach,
2 – zostały uniewinnione.

W książce są także biogramy innych osób tzw. „członków polskiej organizacji

POW”, „ujawnionych” przy Kirowskiej Opytnoj Ługobołotnej stacji w rejonie oriczewskim,
którzy jakoby szykowali się do powstania na wypadek wojny z Polską, do działalności
dywersyjnej na kolei Gorkowskiej, zbierali informacje o charakterze wywiadowczym.
W tym czasie stacja ta podlegała Krajowemu naukowo-badawczemu instytutowi bagna,
który mieścił się w Mińsku. Z reguły kierownicy tej stacji byli specjalistami prowadzącymi
badania naukowe nad obszarami bagiennymi Białorusi. Pomiędzy Ługobołotną stacją

388 | P a g e
(obecnie pos. Jubilejny w rejonie oriczewskim) a instytutem prowadzono korespondencję.
Pracownicy instytutu regularnie odwiedzali służbowo obwód kirowski. To wszystko było
powodem do pojawienia się śledztwa o tym, że z Polski przez Mińsk i do rejonu
oriczewskiego byłi kierowani agenci szpiegowscy.

W książce zawarto również 36 oświadczeń członków tej nieistniającej organizacji

ze stacji Ługobołotnej, 15 osób zostało rozstrzelonych, 2 uniewinnionych podczas śledztwa,
pozostali otrzymali wyrok od 3 do 10 lat łagrów.

Zgodnie z „polskim” rozkazem aresztowano również byłych jeńców Wojska

Polskiego. Na początku lat 20. jeńcy ci wrócili do Polski, ale niektórzy z nich z różnych
powodów pozostali w Rosji. W książce są biografie Kazimierza Koźmińskiego i Józefa
Szymańskiego, którzy w 1919-1920 roku służyli w Wojsku Polskim. W 1920 roku podczas
walki na froncie polskim zostali oni jeńcami Armii Czerwonej, a potem pozostali w guberni
wiackiej. Obydwaj zostali aresztowani we wrześniu-listopadzie 1937 roku K. Kożmiński
został skazany na najwyższy wymiar kary - śmierć, a J. Szymański – na 10 lat łagrów.

Zgodnie z „polskim” rozkazem zostali ujawnieni wszyscy uciekinierzy z Polski.

Granica pomiędzy ZSRR a Polską przebiegała zgodnie z Traktatem Ryskim z 1921 roku.
Dzieliła ona terytoria Ukrainy i Białorusi, które w ciągu stuleci stanowiły jedno państwo -
najpierw Wielkie Księstwo Litewskie, później Rzeczpospolitą i ostatnio Imperium
Rosyjskie. Linia graniczna przebiegała przez lasy i bagna, gdzie trudno było śledzić
przestępców. Dlatego miejscowi często przekraczali ją bez strachu, uważali że nie jest to
działalność podlegająca karze. Granice przekraczano z powodów rodzinnych, społecznych
i ekonomicznych.

Niektórzy uciekinierzy dobrowolnie ujawniali się w Państwowym Zarządzie

Politycznym (OGPU), niektórzy byli zatrzymani przez straż graniczną. W większości
przypadków byli oni aresztowani i po odbyciu kary od półtora miesiąca do trzech lat, byli
kierowani pod nadzór administracyjny do różnych obwodów. W naszym przypadku – do
guberni wiackiej, do obwodu kirowskiego. Tutaj pracowali w zakładach gospodarczych,
gdzie zakładali nowe rodziny.

Wszyscy uciekinierzy zgodnie z rozkazem „polskim” zostali aresztowani,

oskarżeni o szpiegostwo na rzecz Polski. Według faktów podanych w książce, 13 osób z tej
kategorii rozstrzelono, 12 - skazano na 10 lat pozbawienia wolności.

W latach 1920 i 1930 do obwodu kirowskiego przybyli uchodźcy polityczni -

członkowie Partii Komunistycznej Białorusi Zachodniej. Oni wszyscy także nielegalnie
przekraczali granicę państwową, po czym z Mińska kierowali się do różnych obwodów
ZSRR, w tym do kirowskiego. Ich tragiczne losy także zostały przedstawione w książce.
Wszyscy oni po wydaniu „polskiego rozkazu” zostali aresztowani i skazani na karę śmierci.

12 biografii w książce – to przesiedleńcy początku XX wieku z zachodnich

obwodów Rosji na skutek reformy premiera rządu rosyjskiego Piotra Stołypina. Tysiące
takich przesiedleńców - Łotyszy, Polaków, Estończyków – osiedlili się na chutorach wzdłuż

389 | P a g e
linii kolejowej Wiatka-Kotlas. Szczególnie dużo chutorzan zamieszkiwało na terytorium
obecnego rejonu oparińskiego obwodu Kirowskiego, zajmując się rolnictwem i sprzedażą
drewna. Po kolektywizacji na początku lat 30. i likwidacji prawie wszystkich chutorów
pracowali oni na kolei oraz w państwowych zakładach gospodarki leśnej. Ludzie ci byli
bardzo daleko od polityki, dlatego im wszystkim było podano jedno „menu” z oskarżeń -
propaganda antysowiecka. Dwaj zostali rozstrzelani, pozostałych skazano na karę od
siedmiu do dziesięciu lat.

Północ Rosji zawsze była miejscem zsyłki dla niechcianych. W latach 30. po
rozkułaczaniu znalazło się tutaj wielu Polaków pochodzących z zamożnych gospodarstw
chłopskich z terenu Białorusi. Spośród zamieszczonych w książce biografii 12 nazwisk to
represjonowani specprzesiedleńcy z trudposiołka „Nowy put” przy stacji Luza rejonu
lalskiego (obecnie Łużski rejon dzielnica obwodu kirowskiego). Z dala od domu oni często
zbierali się razem i dzielili się swoimi przemyśleniami na temat bieżących wydarzeń. Jak
pokazują autorzy, oskarżenia po „przetwarzaniu” przez funkcjonariuszy NKWD brzmiały
następująco: „Brał udział w nielegalnych zgromadzeniach, gdzie jako forma walki
z istniejącym ustrojem został wybrany terror wobec dowódców WKP(b) i rządu
sowieckiego. Prowadził antysowiecką propagandę o charakterze defetystycznym, próbując
udowodnić nieuchronność i klęskę ZSRR w nadchodzącej wojnie z Niemcami i Polską...”.
Takie oskarżenia przewidywały najwyższą karę. 9 z 12 osób zostało rozstrzelanych,
pozostali byli skazani na 8 i 10 lat pozbawienia wolności.

Część życiorysów przedstawionych w książce – są to biografie Polaków

i Białorusinów, których w 1935 roku przetransportowano z Kolei Południowo-Zachodniej,
czyli jak najdalej od granicy państwowej z Polską. Te materiały świadczą o tym, że
aresztowania zostały przeprowadzone praktyczne na wszystkich większych węzłach
kolejowych obwodu kirowskiego. Osoby te zajmowały różnorodne stanowiska w branży
kolejowej: od sekretarzy do zwrotników. Ich biografie także zawierają określony wykaz
oskarżeń: zamachy, szkodnictwo, propaganda antysowiecka. Wszyscy oskarżeni o sabotaż
i terroryzm zostali skazani na karę śmierci, pozostali – od 5 do 10 lat więzienia.

Realizacja „polskiego” rozkazu była prowadzona do dnia 1 sierpnia 1938 roku.

Łącznie książka zawiera nazwiska 174 osób represjonowanych podczas „polskiej operacji
NKWD” w obwodzie kirowskim.

Druga część książki ma tytuł „W czasie II Wojny Światowej” i poświęcona jest

Polakom i obywatelom polskim, deportowanym do obwodu kirowskiego w 1940 roku
z Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi. Ta część książki zawiera również atykuły
o posiołkach polskich specprzesiedleńców w północnej części obwodu kirowskiego;
o tragedii Żydów polskich przesiedlonych do obwodu wiackiego; o działalności Delegatury
Ambasady RP w Kirowie w czasie II wojny Ojczyżnianej; o polskich domach dziecka na
terytorium obwodu.

Autorzy książki wprost piszą, że we wrześniu 1939 roku Związek Radziecki

zgodnie z umową z hitlerowskimi Niemcami okupował wschodnie tereny przedwojennej
Polski, które weszły w skład Białoruskiej SRR, Ukraińskiej SRR i częściowo Litwy.
390 | P a g e
W marcu 1940 roku zgodnie z decyzją Biura Komitetu Centralnego WKP (b) na Zachodniej
Ukrainie i Zachodniej Białorusi była przeprowadzona operacja „oczyszczania” terytorium.
Praktycznie całą polską ludność z tych terenów deportowano w głąb ZSRR i skierowano do
ciężkich prac pod jurysdykcją Narkomlesa ZSRR, czyli na tartak. Ogółem odbyły się
4 deportacje, każda była skierowana dla określonej kategorii obywateli. W ten sposób, na
północy obwodu kirowskiego pojawiły się posiołki polskich osadników. Wysłano tam
łącznie 2204 osoby.

Prowadząc politykę polonizacji ziem wschodnich, rząd polski przyciągał tam

Polaków rozdając im ziemię za darmo (na przykład kombatantom wojska Polskiego) lub za
niewielką opłatą. Po 20 latach tej polityki powstała pewna warstwa społeczna ludzi, którzy
mieli własną organizację - „Unię osadników”. 10 lutego 1940 roku wraz z osadnikami
deportowano również „leśników” – pracowników Ministerstwa Gospodarki Leśnej, którzy
służyli na obszarach leśnych na tym terenie.

Polscy osadnicy w obwodzie kirowskim zamieszkiwali w specposiołkach,

wybudowanych w 1930 roku dla byłych kułaków. W ciągu ostatnich 5 lat w koszarach tych
osiedli nikt nie mieszkał, i one się rozpadły. Piece popsute, a szyby rozbite. Brakowało
stołów, krzeseł, zlewozmywaków, nie było naczyń. Takie warunki życia spowodowały
protesty i oburzenie osadników. Osoby, które szczególnie protestowały przeciwko rządowi,
aresztowano. Wszyscy oni byli oskarżeni zgodnie z art. 58 p. 10 Kodeksu Karnego RFSRR
za prowadzenie propagandy antyradzieckiej, za krytykę ustroju sowieckiego i za
porównywanie życia w Związku Radzieckim i Polsce. Większość oskarżeń brzmiało
następująco (jak na przykład, w biografii Konstantego Hryniewicza): „Prowadził agitację
antysowiecką, chwalił życie w burżuazyjnej Polsce, wypowiadał antysowieckie rozważania
o radzieckiej rzeczywistości”, co oznacza że został oskarżony zgodnie z Art. 58, pkt. 10 -
„agitacja antysowiecka”.

Autorzy książki po raz pierwszy poruszyli kwestię działalności Delegatury

Ambasady RP w ZSRR w Kirowie. Książka zawiera osobny artykuł na ten temat, a także 12
biografii represjonowanych pracowników Delegatury.

Podczas wybuchu II wojny światowej miały miejsce istotne zmiany w stosunkach

radziecko-polskich. ZSRR oficjalnie uznał Rząd Polski na emigracji w Londynie. 30 Lipca
1941 roku było podpisane porozumienie radziecko-polskie, zgodnie z którym strony
zobowiązywały się do okazania wzajemnej pomocy i wsparcia w wojnie z Niemcami.
Wkrótce strony otworzyły przedstawicielstwa dyplomatyczne.

W ZSRR została otwarta Delegatura Polska, która jak i cały polski korpus
dyplomatyczny, znajdował się w Kujbyszewie (obecnie Samara). W porozumieniu
z Komisariatem Ludowym do spraw zagranicznych ZSRR zostały otwarte Delegatury
w różnych regionach kraju. Polska Delegatura została otwarta w styczniu 1942 roku także
i w Kirowie. Wzięła ona na siebie kwestię obrony interesów obywateli polskich
zamieszkałych na terenie obwodów kirowskiego, gorkowskiego, mołotowskiego
(permskiego) oraz w Maryjskiej ASRR. Delegatura powołała swoich przedstawicieli do
obwodów – mężów zaufania.
391 | P a g e
 Delegatura istniała w Kirowie niedługo. W lipcu 1942 roku została ona zamknięta,
podobnie jak wszystkie inne, zgodnie z decyzją Ludowego Komisariatu do Spraw
Zagranicznych ZSRR.

W 1943 roku zaczął się nowy etap stosunków polsko-sowieckich. Po tragedii

Katyńskiej Rząd Polski przedstawił notę protestu do Związku Radzieckiego i zarządał
wyjaśnienień. 25 kwietnia 1943 roku Związek Radziecki jednostronnie zerwał stosunki
dyplomatyczne z Polską. Ambasada została zlikwidowana. Jak i wszędzie, w obwodzie
kirowskim zlikwidowano stanowiska mężów zaufania. Ich losy śledzone przez autorów
książki były tragiczne: 9 z 12 męży zaufania Delegatury Polskiej było aresztowanych
w latach 1943-1944. Pięcioro z nich - A. Grigajtis, M. Distler, G. Goldsztadt, S. Rejn,
A. Luczkiewicz - zostałi oskarżeni o szpiegostwo na rzecz Polski i za propagandę
antyradziecką. Czworo z nich - G. Erlichson, M. Zawadzki, A. Czerniak, M. Kate - tylko za
propagandę antyradziecką. Byli również aresztowani dyrektor polskiego magazynu
J. Kutyba i kierownik magazynu B. Gitlin, mieli podobne oskarżenia. Wszyscy zostali
skazani od 5 do 15 lat do odbycia kary w zakładach GUŁAGu.

Duże zainteresowanie budzą opublikowane w książce biografie polskich Żydów.

Tragedia narodu żydowskiego rozegrała się we wrześniu 1939 roku, kiedy Polska, będąc
zaatakowana, została podzielona między nazistowskimi Niemcami a Związkiem
Radzieckim.

Książka opisuje Żydów polskich, którzy znaleźli się we wrześniu 1939 roku po
różnych stronach od granicy. Żydzi polscy po stronie wschodniej byli departowani do
obwodu kirowskiego jako „obcy dla społeczeństwa element” lub jako uchodźcy, jak
również jako ewakuowani. Żydzi polscy po stronie zachodniej byli skierowani do obwodu
wiackiego. Jak świadczy katalog, droga tam była bardzo ciężką. Wszyscy oni z zostali
poddani upokorzeniom i nadużywaniom przez hitlerowców, niezależnie od miejsca ich
zamieszkania: w Cieszynie, Łodzi, Krakowie, Warszawie i innych miastach. Z ich
opowieści powstaje ten sam obraz, że po zajęciu wsi i miast wszystkich Żydów
rejestrowano, pokazując im, że są ludźmi drugiego gatunku, kpili z nich, zmuszali do
najtrudniejszej i brudnej pracy.

O to jedna z opowieści Józefa Fausta, mieszkańca Cieszyna (na granicy między

Polską i Czechosłowacją), którą zamieszczono w książce: „Do dnia 26 października
1939 roku, byłem, jak i wszyscy Żydzi, na pracy przymusowej. Zanim otrzymałem wezwanie
na 27 października żebym przyjechał na stację z rzeczami osobistymi. Wraz z innymi
mężczyznami Żydami wsiadłem do w pociągu pasażerskiego i powieźli nas na wschód,
a następnie na jednej ze stacji mieliśmy przesiadkę, dalej pojechaliśmy w wagonie
towarowym do stacji Nisko. Stamtąd pieszo prowadzili nas do lasu 15 km od stacji
i powiedziano nam urządzić swoje miejsca do zamieszkania, a sami odeszli. Będąc
w pobliskiej wsi dowiedzieliśmy się że blisko jest sowiecko-niemiecka granica, i razem
z włościanami tam poszliśmy. Zebrało się około dwa tysiąca osób, jednak na drugą stronę
nas nie puszczano. Wtedy podzieliliśmy na małe grupy i zaczęliśmy nielegalnie przekraczać
granicę”.

392 | P a g e
 Biografie tych ludzi świadczą, że niektórzy za nielegalne przekroczenie granicy
byli osądzeni i wysyłani na 5 lat do obozów karnych. Innych puszczono i udzielono
instrukcji gdzie powinni się udać. Niektórzy unikali spotkań z radziecką strażą graniczną
i przystosowywali się do życia na własną rękę, w tym w obwodzie kirowskim, przybywając
aby podjąć pracę w przemyśle, oraz przy wydobyciu torfu. Widzimy, że wszyscy
aresztowani w czasie wojny polscy Żydzi byli oskarżeni zgodnie z Art. 58, p. 10 – za
„agitację antysowiecką”, którą z reguły dostawali oni za porównanie życia w Polsce i ZSRR
i porównanie to nie było korzystne dla Związku Radzieckiego. Niezależnie od przyznawania
się do winy, skazywani byli na 7, 8 lub 10 lat łagru.

Biografie Polaków i obywateli polskich w każdej części katalogu umieszczono

według alfabetu; zawierają one imiona, daty urodzenia i śmierci, podstawowe informacje
biograficzne; opisują drogę, którą byli deportowani i kierowani do obwodu wiackiego,
podają informację o przyczynie i dacie aresztowania, informacje o śledztwie oraz
rehabilitacji, zdjęcia.

Aneks książki zawiera artykuły i eseje, które uzupełniają informacje biograficzne.

Pozwalają one dokładniejsze zgłębienie przez czytelnika tematu polskości, poznanie
większej ilości informacji o ciekawych ludziach cierpiących przez lata represji.
Zamieszczone tutaj wykazy nazwisk polskich dzieci – wychowanków polskich domów
dziecka w obwodzie kirowskim w latach 1943-1944 mogą komuś pomóc odnaleźć swoich
krewnych. Uzupełniają książkę komentarze, spis skrótów, indeks imion i nazwisk. Książka
została opublikowana w formie tradycyjnej oraz w formie elektronicznej. Wersja
elektroniczna książki została zamieszczona na stronie internetowej archiwum:
http://polish.gaspiko.ru/

Podczas prezentacji katalogu M. Sozontowa, Wice-Prezes Regionalnego

Zgromadzenia Ustawodawczego, Prezes Zarządu Kirowskiego oddziału Stowarzyszenia
„Rosja - Polska”, powiedziała: „To jest dzień niezwykły i symboliczny, bo pomysły
i marzenia się spełniają. Musimy znać prawdę, żeby podłość i zdrada nigdy nie się
powtórzyły”.

Książka „Być Polakiem - ... To los” otrzymała pozytywne recenzje publiczności

miasta Kirowa. Kirowscy naukowcy zauważyli, że praca archiwistów jest wykonana na
dobrym poziomie naukowym, użyto licznej bazy faktologicznej. Ale, oczywiście,
najbardziej oczekiwali tej książki krewni represjonowanych, zamieszkujących nie tylko
w obwodzie kirowskim, ale także w innych regionach. Wszyscy oni otrzymali książkę
w prezencie. Książka również została rozesłana do bibliotek obwodu.

Książka przeznaczona jest dla wszystkich zainteresowanych historią regionu.

Sergiusz LEOŃCZYK (Siedlce University, Poland)


Institute of History and International Relations; sergiusz.leonczyk@uph.edu.pl
393 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Janusz Kuligowski, Życie polityczne, społeczno-gospodarcze i kulturalne powiatu

mińskomazowieckiego w latach 1918 – 1939, Mińsk Mazowiecki 2013, ss. 456.

Autor książki zatytułowanej Życie polityczne, społeczno-gospodarcze i kulturalne

powiatu mińskomazowieckiego w latach 1918 – 1939 jest historykiem, archiwistą
i regionalistą zajmującym się badaniem dziejów Mazowsza, głównie jego wschodniej części
w postaci Ziemi Mińskiej. Ukończył studia historyczne na Katolickim Uniwersytecie
Lubelskim a następnie podjął studia doktoranckie na Uniwersytecie Przyrodniczo-
Humanistycznym w Siedlcach gdzie w 2011 roku uzyskał tytuł dra nauk. hum. (kierunek
historia). Recenzowana praca jest rozprawą doktorską Janusza Kuligowskiego, która została
opublikowana w roku 2013.

Trzeba zaznaczyć, że dr Kuligowski jest znanym regionalistą, członkiem licznych

stowarzyszeń tj. „Towarzystwo Przyjaciół Mińska Mazowieckiego (był jego prezesem
w latach 1992-2008), „Stanisławowskiego Towarzystwa Naukowego”, „Mazowiecko-
Podlaskiego Towarzystwa Naukowego”, czy „Stowarzyszenia Archiwistów Polskich”. Jest
jednym z inicjatorów oraz długoletnim redaktorem wydawanego przez „Towarzystwo
Przyjaciół Mińska Mazowieckiego” periodyku „Roczniki Mińskomazowieckie”
(ukazującego się od 1992 roku). Jego artykuły pojawiają się również w „Roczniku
Stanisławowskim” oraz „Mińskich Zeszytach Muzealnych”. Dr Kuligowski jest również
autorem licznych samodzielnych opracowań i artykułów koncentrujących się głównie na
historii regionu. Jak sam pisze: „Niniejsza publikacja jest podsumowaniem jego
wieloletnich badań związanych z dziejami Mińska Mazowieckiego i powiatu mińskiego
w latach 1918 – 1939” (tylna okładka).

Recenzowana pozycja wydana jest bardzo starannie. Oprawiona jest w sztywną

okładkę przedstawiającą wizerunek biało-czerwonego liścia. Wadą z pewnością jest to, że
opracowanie pozbawione jest bibliografii. Na końcu przedstawiony został jedynie spis
wykorzystanych w pracy materiałów archiwalnych. Niedogodność tę rekompensują
przypisy, które zawierają dokładne opisy wykorzystanych opracowań, artykułów
i archiwaliów. W książce wykorzystana została także bogata ikonografia. Niestety
wszystkie zdjęcia są czarno białe. Część z nich wykonana została przez samego autora,
jednak większość to skany różnego typu dokumentów i fotografii pochodzących z okresu
międzywojennego. W pracy nie brakuje także tabel i wykresów, dzięki którym w sposób
klarowny udało przedstawić się różnego typu dane statystyczne. Opracowanie ma strukturę
typową dla układu rzeczowo – chronologicznego i składa się ze wstępu, dziesięciu
kolejnych rozdziałów, zakończenia, indeksu nazwisk oraz spisu materiałów archiwalnych.
Zwraca uwagę dokładna korekta tekstu, ponieważ brak jest jakichkolwiek błędów
drukarskich.

Jeśli chodzi o merytoryczne uwagi dotyczące opracowania J. Kuligowskiego to

z pewnością, praca zasługuje na uznanie, głównie ze względu na bardzo bogatą bazę
źródłową. Analizując wykaz materiałów archiwalnych wykorzystanych w pracy nie można
395 | P a g e
zaprzeczyć, że autor wykonał dużą pracę. Odwiedził 6 archiwów (analizując zawartość
kilkudziesięciu zespołów archiwalnych), biblioteki specjalistyczne (jak np. Centralna
Biblioteka Statystyczna), muzea (Muzeum Pożarnictwa w Kotuniu, Muzeum Ziemi
Mińskiej), Towarzystwo Przyjaciół Mińska Mazowieckiego, Zakład Historii Ruchu
Ludowego i Muzeum Historii Ruchu Ludowego. Uzupełnieniem zebranych archiwaliów
były liczne źródła drukowane w postaci dzienników urzędowych, wydawnictwa GUS,
księgi adresowe, informatory, prasa regionalna, pamiętniki i wspomnienia. Wykorzystywał
ponadto zbiory własne (w postaci relacji bezpośrednich świadków, planów, zdjęć itp.) oraz
zbiory osób prywatnych. Atutem książki jest również to, że zagadnienia dotyczące historii
powiatu mińskiego przedstawione są w szerszym kontekście wydarzeń w kraju. Było to
możliwe dzięki wykorzystaniu licznych opracowań naukowych odnoszących się do dziejów
Polski w okresie międzywojnia.

Należy podkreślić, że pomimo iż jest to praca naukowa, autor posługuje się bardzo
przystępnym językiem co pozwala „przebrnąć” przez ponad 400 stron tekstu bez wielkiego
zmęczenia. Książka napisana jest dobrą polszczyzną i w sposób zrozumiały dla ludzi nie
zajmujących się na co dzień historią. Z całą pewnością jest to jeden z większych atutów
omawianej pozycji. Jedynym zarzutem jaki można postawić autorowi odnośnie stylu
pisarskiego jest pewna maniera dodawania zbyt często frazy: „- o czym już pisano” [s.179,
181, 186, 227 i wiele innych], która pojawia się nader często, zaburzając rytm czytania.
Zaletą jest również to, że autor jest obiektywny w swych sądach i w zasadzie nigdzie nie
ujawnia swych poglądów politycznych, zapatrywań na kwestie społeczne, gospodarcze itp.
W pracy pojawiają się również pewne nieścisłości. Przykładowo, na stronie 55 pośród
najstarszych kościołów nie został wymieniony kościół w Cegłowie, a dopiero później
zostaje opisany jako jeden z najcenniejszych zabytków ziemi mińskiej. Za wadę należy też
uznać, brak umieszczenia w spisie treści nazw podrozdziałów, pomimo iż występują one
w tekście. Brak takiego wykazu mocno utrudnia wyszukiwanie różnego typu informacji,
tym bardziej, że tytuły rozdziałów są sformułowane dość ogólnie. Widoczny jest również
brak równowagi pomiędzy objętością poszczególnych rozdziałów co także należy uznać za
niedociągnięcie. W całej pracy dominują dwa rozdziały poświęcone samorządowi
terytorialnemu (prawie 70 s.) oraz sytuacji gospodarczej (prawie 100 s.) gdy tymczasem np.
rozdziały omawiające ochronę zdrowia i opiekę społeczną oraz wojsko zamknęły się
w liczbie niespełna 20 stron. Pewne wątpliwości może budzić też dodatnie ostatniego
rozdziału (zatytułowanego Wojsko w życiu powiatu), który nie pasuje tematycznie do reszty
rozdziałów i sprawia wrażenie jakby został dodany nieco „na siłę”. Dużo lepszym
pomysłem byłoby umieszczenie go w którejś z wcześniejszych sekcji, gdzie mógłby
funkcjonować jako zwykły podrozdział.

Trzeba podkreślić, że recenzowana pozycja jest jedną z nielicznych publikacji

zajmujących się w tak kompleksowy sposób historią Ziemi Mińskiej, czy też innymi słowy
jej administracyjnego odpowiednika w postaci powiatu Mińsko-Mazowieckiego.
W zasadzie do roku 1989, czyli do momentu transformacji ustrojowej w Polsce, jedynym
naukowym opracowaniem opisującym dzieje Mińska od momentu założenia miasta do
czasów współczesnych była monografia wydana przez Mazowiecki Ośrodek Badań

396 | P a g e
Naukowych, zatytułowana Dzieje Mińska Mazowieckiego 1421 – 1971.1 Dzieje miasta
w okresie 1918 – 1939 opisane zostały tam dość pobieżnie w liczącym 24 strony, artykule
autorstwa Krystyny Kubiak pt. Mińsk Mazowiecki w latach 1918 – 1939.2 Z uwagi na fakt,
iż książka ukazała się w latach siedemdziesiątych, nie była wolna od subiektywnych
i „jedynie słusznych” ocen tego okresu. Ponadto brak tam również wielu istotnych
informacji dotyczących np. struktury narodowej mieszkańców, struktury wyznaniowej,
zmian w podziale administracyjnym czy informacji związanych z wojskowością. Kolejnym
zarzutem, jaki można postawić wydanej w 1976 roku monografii jest to, że w dużej mierze
należy zakwalifikować ją jako pozycję popularnonaukową, ponieważ składa się ze
wspomnień i artykułów pisanych przez ludzi nie posiadających warsztatu historyka. Bez
względu na te zarzuty, opracowanie to należy uznać za podstawowy materiał książkowy
zajmujący się historią miasta Mińsk Mazowiecki w okresie PRL.

Wraz z przemianami jakie zaszły w Polsce po 1989 roku, historia regionalna

zaczęła cieszyć się coraz większym zainteresowaniem historyków. Ziemia Mińska również
nie była tu wyjątkiem. Od roku 1992 zaczęły ukazywać się „Roczniki
Mińskomazowieckie”, a w nich artykuły poświęcone historii miasta oraz powiatu.
Wydawnictwo to prezentowało dotąd nieznane fakty z historii regionu, jednak do 2006
roku, wciąż brak było zwartej, obszernej i w pełni naukowej publikacji poświęconej
okresowi 1918 – 1939. Lukę tę ostatecznie udało się wypełnić dzięki pracy Lilli Małgorzaty
Kłos zatytułowanej Mińsk Mazowiecki. Miasto i powiat w drugiej Rzeczypospolitej.3 Tę
licząca 272 strony publikację należy uznać za pierwsze naukowe opracowanie historii
powiatu mińsko mazowieckiego w latach 1918-1939. Wydana w 2010 roku książka tak
naprawdę jest opublikowaną wersją liczącej 358 stron rozprawy doktorskiej L. Kłos,
obronionej w 2006 roku w Akademii Humanistycznej w Pułtusku. Z pewnością jest to
bardzo cenne wydawnictwo o czym może świadczyć fakt, że praca została laureatem szóstej
edycji konkursu Mazowieckiej Akademii Książki (2009 rok) w kategorii „Nauki
historyczne”. Znany historyk Andrzej Krzysztof Kunert zrecenzował ją następującymi
słowami: „Monografię Lilli Małgorzaty Kłos oceniam wysoko zarówno z racji
przestrzegania rygorów naukowych, jak i wyważonych sądów, a wreszcie języka służącego
potoczystej narracji, nie odstraszającej czytelników nadmierną „naukowością”.4

Recenzując pracę dr Kuligowskiego nie sposób nie odnieść się do tego

wydawnictwa. Swą rozprawę doktorską Dr Kłos obroniła, a następnie opublikowała kilka lat
wcześniej, jeszcze przed ukazaniem się opracowania Janusza Kuligowskiego. Może
zastanawiać fakt, że pomimo iż obydwie prace powstały jako rozprawy doktorskie
poświęcone są w zasadzie tej samej tematyce. W tym kontekście może pojawić się zarzut,

1
Dzieje Mińska Mazowieckiego 1421 – 1971, J. KAZIMIERSKI (red.), Warszawa 1976.
2
KUBIAK K. (1976), Mińsk Mazowiecki w latach 1918 – 1939, [w:] Dzieje Mińska Mazowieckiego
1421 – 1971, J. KAZIMIERSKI (red.), 199 - 223; Należy zauważyć, że w zasadzie za pierwszą pracę
naukową opisującą dzieje powiatu mińskiego w międzywojniu, należałoby uznać pracę magisterską
A. Radzia zatytułowaną Monografia powiatu mińsko-mazowieckiego obronioną w 1930 roku. Praca
jest przechowywana w Bibliotece Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie i nigdy nie została
opublikowana stąd dostęp do niej jest mocno utrudniony.
3
KŁOS L. M. (2010), Mińsk Mazowiecki. Miasto i powiat w drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa.
4
KŁOS (2010), tylna okładka.
397 | P a g e
że dr Kuligowski mógł wykorzystać w swej pracy rozprawę doktorską L. Kłos. Wskazywać
na to mógłby już sam spis treści, który jest podobny w przypadku obydwu prac.
Przykładowo I rozdział w pracy L. Kłos to Terytorium i społeczeństwo, natomiast rozdział II
to W okresie odzyskiwania niepodległości państwa polskiego i wojny 1920 r.
U J Kuligowskiego rozdział I to Walka o niepodległość i jej obrona 1920 r. a rozdział II
zatytułowany jest Podział administracyjny i ludność. Dalsze rozdziały są również bardzo
podobne: rozdział III u L. Kłos Sytuacja polityczna (u J. Kuligowskiego rozdział V Życie
polityczne), rozdział IV u L. Kłos Wojsko Polskie i bezpieczeństwo (u J. Kuligowskiego
rozdział X Wojsko w życiu powiatu). Po przeczytaniu obydwu pozycji, z pewnością
o plagiacie nie może być mowy. Z drugiej strony wykorzystanie struktury pracy stworzonej
przez L. Kłos wydaje się być wielce prawdopodobne.

Czytając wstęp do pracy dr Kuligowskiego autor jak gdyby chciał się odciąć od
tych zarzutów, pisząc co następuje: „Mimo opracowania wspomnianej pracy doktorskiej,
nie przerwałem badań, wręcz przeciwnie, nawet je pogłębiłem, wykorzystując źródła dotąd
mało lub w ogóle niewykorzystane przez dotychczasowych badaczy, w tym także przez
L. Kłos” [6]. Podkreśla, że prowadził badania równorzędnie a na dodatek były one bardziej
pogłębione. Ponadto argumentuje, iż swą pracę badawczą rozpoczął znacznie wcześniej,
zanim doszło do obrony rozprawy doktorskiej L. Kłos. Analizując dorobek
J. Kuligowskiego, trzeba zauważyć, że rzeczywiście tematyką tą zajmował się od dawna.
Efektem tej pracy był np. siedmiostronicowy artykuł opublikowany w 2004 roku (czyli 2
lata przed obroną rozprawy doktorskiej pani Kłos) na łamach „Rocznika
Mińskomazowieckiego” zatytułowany Powiat Miński. Rys historyczny. 5 J. Kuligowski
przyznaje ponadto iż „… dysertacja [Pani Kłos] ma układ przejrzysty i stanowi
podsumowanie badań dotyczących powiatu mińskiego w tym okresie. Niestety autorka nie
uniknęła błędów i nieścisłości”. Zarzuca autorce m.in. niewykorzystanie jako źródeł dwóch,
jego zdaniem, kluczowych pozycji do badań tego okresu, mianowicie pracy magisterskiej
A. Radzia zatytułowanej Monografia powiatu mińsko-mazowieckiego z 1930 roku6 oraz
Monografii gminy Ładzyń obronionej na SGGW w roku 1935.7 Autor uznał je za cenne
ponieważ obydwie prace zostały napisane na podstawie dokumentów urzędowych dziś już
niedostępnych [s. 6]. Zarzuty jakie podnosi J. Kuligowski mają swoje uzasadnienie, jednak
zdają się podważyć rangę naukowego opracowania L. Kłos. Bez wątpienia obydwie książki
opierają się na szerokiej bazie źródłowej, licznych źródłach archiwalnych, drukowanych
oraz naukowych opracowaniach poświęconych Polsce w okresie międzywojennym. Zarzut
J. Kuligowskiego może więc sprawiać wrażenie, że autor chciałby w jakiś sposób podkreślić
to, że jego praca wydobywa na światło dzienne wiele nowych, istotnych elementów
dotyczących badanego wycinka rzeczywistości, przez co odróżnia jego pracę od

5
KULIGOWSKI J., KULIGOWSKI S. (2014), Powiat Miński (rys historyczny). „Rocznik
Mińskomazowiecki”, 12, 7 - 14.
6
L. Kłos we wstępie do swej pracy zasygnalizowała, że pomimo iż miała wiedze o tejże pracy
dyplomowej, jednak praca niniejsza, przechowywana w w Bibliotece Szkoły Głównej Handlowej
w Warszawie, nie została jej udostępniona.
7
WRZOSEK J. (1934), Monografia gminy Ładzyń, Warszawa; Jest to praca magisterska obroniona na
SGGW w 1934 roku. Egzemplarz znajduje się w zbiorach Towarzystwa Przyjaciół Mińska
Mazowieckiego.
398 | P a g e
opracowania L. Kłos. Aby wzmocnić ten przekaz powołuje się na opinie dwóch
recenzentów pracy L. Kłos – E. Noińskiego oraz A. Gontarek.8 O ile recenzję E. Noińskiego
rzeczywiście należy uznać za krytyczną, o tyle recenzja autorstwa A. Gontarek z pewnością
nie potwierdza zarzutów J. Kuligowskiego. A. Gontarek wyraża głównie pozytywne opinie
na temat pracy L. Kłos. E. Noiński przedstawia kilka poważnych zarzutów odnośnie tej
publikacji i w tym przypadku bez wątpienia J. Kuligowski może powoływać się na
krytyczną ocenę opracowania autorstwa L. Kłos.

Analizując zarówno recenzje E. Noińskiego jak i słowo wstępne J. Kuligowskiego,

na plan pierwszy wysuwa się zarzut, że L. Kłos nie wykorzystała części materiałów
źródłowych lub też powoływała się na materiały niedotyczące powiatu mińskiego. 9
Tymczasem również J. Kuligowski nie wykorzystał wszystkich źródeł archiwalnych.
Z pewnością za takie źródło należałoby uznać zbiór dokumentów zgromadzonych
w Archiwum Samodzielnego Specjalistycznego Zespołu Zakładów Opieki Zdrowotnej
w Rudce (obecnie w Archiwum Państwowym w Siedlcach). Z uwagi na fakt, że ówczesne
sanatorium było w międzywojniu największym w powiecie zakładem opieki zdrowotnej
(dwukrotnie większym niż szpital powiatowy w Mińsku) z pewnością można było
w szerszym zakresie przeanalizować działanie tej placówki. Autor nie wykorzystał również
wydanej w 2002 roku pracy Tomasza Kowalczyka zatytułowanej Dzieje sanatorium
w „Rudce”,10 z której również mógłby zaczerpnąć wiele ciekawych informacji na temat jej
funkcjonowania, wyposażenia, sposobów leczenia, liczby pacjentów itd. Z pewnością
informacje te pomogłyby lepiej zobrazować różne aspekty związane z ochroną zdrowia na
obszarze powiatu. Autor jednak nie zrobił użytku z tego materiału, co być może było
jednym z powodów, dla których rozdział poświęcony ochronie zdrowia został mocno
okrojony. Być może warto było również przestudiować akta metrykalne z okresu
międzywojennego oraz bezpośrednio go poprzedzającego. Bez wątpienia można tam
odnaleźć wiele ciekawych informacji, które wzbogaciłyby wiedzę na temat mieszkańców
powiatu, a zwłaszcza ich struktury społecznej i zawodowej.

Autor nie ustrzegł się również innych błędów. Poważnym zarzutem, jaki można
postawić książce, jest to, że pomimo iż w tytule jest mowa o powiecie mińskim, koncentruje
się głównie na dwóch miastach - Mińsku Mazowieckim i Kałuszynie. Z jednej strony, jest to
zrozumiałe, ponieważ były to największe ośrodki na tym terenie w okresie międzywojnia.
Z drugiej jednak strony, więcej miejsca można było poświęcić opisowi innych miejscowości
z terenu powiatu. To prawda, że Mińsk Mazowiecki i Kałuszyn odgrywały dominującą rolę
w powiecie jednakże pojawiały się miejscowości, które dość szybko zyskiwały na
znaczeniu. Znakomitym tego przykładem mogą być Mrozy, które bezwzględnie swój
obecny, miejski status, zawdzięczają w dużej mierze szybkiemu rozwojowi w okresie

8
NOIŃSKI E. (2012), Lilla Małgorzata Kłos, Mińsk Mazowiecki. Miasto i powiat w drugiej
Rzeczypospolitej, Warszawa 2010, – recenzja, „Prace Archiwalno-Konserwatorskie”, 18, 283 - 290;
GONTAREK A. (2011), Lilla Małgorzata Kłos, Mińsk Mazowiecki. Miasto i powiat w drugiej
Rzeczypospolitej, Warszawa 2010, ss. 271, „Rocznik Mazowiecki”, 23, 244 - 246.
9
Przykładowo E. Noiński zwraca uwagę że autorka powołała się na dokument z zasobu zespołu
archiwalnego CAW, które odnosiły się nie do Mińska Mazowieckiego ale do Mińska Białoruskiego:
NOIŃSKI (2010) 288.
10
KOWALCZYK T. (2002), Dzieje Sanatorium w „Rudce”, „Problemy higieny”, 76, 15 - 154.
399 | P a g e
międzywojnia. Jest to jedyna miejscowość, położona w granicach przedwojennego powiatu
mińskiego, która została podniesiona do rangi miasta. Zrównała się więc statusem
z Mińskiem i Kałuszynem dlatego wydaje się, że miejscowości tej powinno się poświęcić
nieco więcej miejsca w tego typu pracy. Autor sam zwraca uwagę już we wstępie, że
„Najlepiej udokumentowane są dzieje gmin: Cegłów, Iwowe, Kuflew i Mińsk” [s.7].
Dowodzi to, że można było pokusić się o przedstawienie historii Mrozów oraz analizę
przyczyn jakie złożyły się na ich rozwój w szerszym zakresie.

Innym poważnym zarzutem jaki należy podnieść jest to, iż nie zostały opisane
w sposób wystarczający wszystkie zjawiska, które na to zasługiwały. Co prawda autor
pozostawił sobie „furtkę” pisząc że „miał prawo do tematycznego wyboru” [s. 9], jednak
wydaje się, że pewne zagadnienia powinny zostać bardziej zaakcentowane. Z pewnością
takim zagadnieniem powinna być turystyka, która w podwarszawskim powiecie mińskim,
odgrywała dość znaczącą rolę.11 Autor rzeczywiście wspomina [s. 302] o miejscowościach
turystycznych takich jak Mrozy, Glinianka czy Marianka, ale w zasadzie są to tylko
wzmianki, nie poparte głębszą analizą. Tymczasem zagadnienie to wydaje się być bardzo
interesujące zwłaszcza w kontekście tego, że niewielu dzisiejszych mieszkańców powiatu
mińskiego zdaje sobie sprawę, że tego typu „epizod” turystyczny miał miejsce w pierwszej
połowie XX wieku. Przykładowo w Mrozach w miesiące letnie jak pisze sam J. Kuligowski
„przejeżdżało ponad 1000 letników…” [s. 302]. Warto zauważyć, że w tym czasie Mrozy
wraz z Wolą Kałuską liczyły ok. 1700 mieszkańców 12 Niestety w książce brak dokładnej
analizy tego zjawiska pod kątem statystycznym, gospodarczym i społecznym. Być może
spowodowane jest to tym, że pewne miejscowości powiatu są J. Kuligowskiemu bliższe
(lepiej znane) natomiast inne nie zostały tak dokładnie przebadane. Podany przykład
Mrozów zdaje się potwierdzać tę tezę. Bardzo dobrze ilustruje to opis młynarstwa na terenie
powiatu. Na stronach 240 – 241 autor przedstawia opis licznych młynów nie wspominając
o licznych młynach usadowionych w gminie Kuflew, głównie na rzece Witówka (poza
jedną wzmianką). Tymczasem jak wynika ze spisu młynów tejże gminy 13 tuż przed
odzyskaniem niepodległości funkcjonowało tu aż 13 młynów (głównie wodnych).
Większość z nich działało również w okresie międzywojnia jak również w okresie
powojennym, co wydaje się istotną informacją w kontekście opisywania młynarstwa na
terenie powiatu.

Innym zagadnieniem, które nie zostało należycie wyeksponowane, była kwestia

przeanalizowania znaczenia (w kontekście rozwoju regionu) dwóch, ważnych szlaków
komunikacyjnych przechodzących przez teren powiatu – Traktu Brzeskiego oraz traktu
kolejowego Warszawa – Brześć (najkrótszej drogi prowadzącej ze Wschodu na Zachód).
Brak wyraźnego zaakcentowania tego faktu, może powodować szereg nieporozumień

11
Przykładowo już na początku XX stulecia Mrozy i Wola Rafałowska uzyskały status kurortów
i wpis do rejestru wsi letniskowych: KOWALCZYK T. (2011), Albumowy przewodnik po gminie
Mrozy. Krajobraz architektoniczno – przyrodniczy, Mrozy, 15.
12
NOWIK A. (2014), Dzieje Mrozów od XIX wieku do czasów współczesnych [w:] Mrozy, wieś –
miasto – gmina. Przewodnik po gminie Mrozy, historii, kulturze, tradycji i miejscach,
K. JUŚKIEWICZ (red.), Mrozy, 54.
13
NOWIK (2014) 51; Wykaz młynów z 1917 r.
400 | P a g e
odnośnie przemian jakie dokonywały się w powiecie w okresie międzywojennym. Widać
wyraźnie, że miejscowości zlokalizowane przy ważnych węzłach komunikacyjnych
rozwijały się bardzo szybko natomiast te oddalone od nich traciły na znaczeniu. Do
pierwszej kategorii z pewnością można zaliczyć takie miejscowości jak Dębe Wielkie czy
Mrozy, natomiast do drugiej grupy będą należeć np. Kuflew czy Jeruzal. Wydaje się, że
o ile dla znawców historii regionu jest to zjawisko zrozumiałe, o tyle dla ludzi, którzy nie są
dobrze z nią zaznajomieni może wydawać się nieco dziwne, że w dawnych centrach życia
powiatu nagle pojawia się zastój i przestają one odgrywać znaczącą rolę. Kwestia ta
powinna zostać odpowiednio zasygnalizowana i przeanalizowana.

Warto zaznaczyć, że dysertacja J. Kuligowskiego została poddana krytyce przez

prof. Józefa Piłatowicza. W swej recenzji, która została opublikowana w 2014 roku, na
łamach czasopisma „Historia i Świat”, zwrócił on uwagę na szereg istotnych
niedoskonałości w pracy J. Kuligowskiego. Trzeba zaznaczyć, że prof. Piłatowicz również
dostrzegł liczne podobieństwa pomiędzy pracą J. Kuligowskiego i L. Kłos, jednak nie były
to jedyne zastrzeżenia. Jak napisał prof. Piłatowicz: „Nie zamierzam dokładnie porównać
tych prac, ani szczegółowo analizować pracy J. Kuligowskiego – pozostawiam to
regionalistom znającym dzieje regionu i źródła oraz opracowania do nich… w tym miejscu
skupię się na zagadnienia o charakterze ogólnym, ale mającym dla historyka znaczenie
kluczowe”14. Stosownie do słów prof. Piłatowicza, można spróbować zestawić argumenty
specjalisty od okresu międzywojnia ze spostrzeżeniami autora niniejszej recenzji, który od
dłuższego czasu zajmuje się badaniem historii zwłaszcza południowo- wschodniej części
powiatu mińsko-mazowieckiego.15

Większość przedstawionych przez prof. Piłatowicza zarzutów wydaje się trafnych,

choć nie wszystkie. Rzeczywiście, profesor słusznie zauważył, iż brak jest krytycznego
omówienia najnowszej literatury na temat Mińska Mazowieckiego i powiatu w okresie 1918
- 1939. Od mniej więcej 20 lat, na łamach „Roczników Mińskomazowieckich” czy
„Roczników Kałuszyńskich” ukazało się wiele artykułów oraz kilka opracowań dotyczących
dziejów poszczególnych miejscowości oraz gmin powiatu mińskiego. Autor jedynie
zasygnalizował to we wstępie jednak nie dokonał krytycznej oceny tych publikacji.
Wspominał o pracach Zygmunta Gajowniczka, Zdzisława Ćmocha, Danuty Grzegorczyk,
Lilli Kłos, Wiktora Cygana, Emila Noińskiego oraz własnych publikacjach [s.6]. Nie
wszyscy z wymienionych osób posiadają wykształcenie historyczne (np. Zygmunt
Gajowniczek czy Danuta Grzegorczyk), co rzecz jasna nie deprecjonuje ich osiągnięć
jednak wskazywać może na to, że nie wszystkie opracowania zostały napisane
z wykorzystaniem warsztatu historycznego charakterystycznego dla osób, które ukończyły

14
PIŁATOWICZ J. (2014), J. Kuligowski, Życie polityczne społeczno-gospodarcze i kulturalne
powiatu mińsko mazowieckiego w latach 1918-1939, Mińsk Mazowiecki 2013, ss. 456 – recenzja,
„Historia i Świat”, 3, 265 - 271.
15
Jako “nieregionalista” prof. Piłatowicz nie ustrzegł się kilku błędów w swojej recenzji. Są to
głównie literówki np. przekręcenie dwóch nazw miejscowości Rudzienko (nie Rudzianko), Kołbiel
(nie Kobiel) oraz błędnie podana jest numeracja dotycząca kwestii dynamiki wzrostu (s. 61 zamiast
51).
401 | P a g e
studia historyczne. Z pewnością krytyczna ocena tych i innych publikacji byłaby wskazana,
zwłaszcza że duża ich część opiera się na wspomnieniach i relacjach świadków.

Nie do końca trafnym zarzutem wysuniętym przez prof. Piłatowicza wydaje się być
ten dotyczący braku charakterystyki źródeł. Autor na stronach 7-8 opisuje bazę źródłową
oraz stan jej zachowania. Pisze co następuje: „Podstawowa baza źródłowa do niniejszej
dysertacji jest przechowywana w archiwach państwowych. Cennym i wciąż jeszcze do
końca niezbadanym jest zasób Archiwum Państwowego m. st. Warszawy. Jest to skarbnica
wiedzy o powiecie. Najważniejsze zespoły to akta (Mińska Mazowieckiego i Kałuszyna),
akta gmin powiatu mińsko mazowieckiego, niestety – nierównomiernie zachowane.
Najlepiej udokumentowane są dzieje gmin: Cegłów, Iwowe, Kuflew i Mińsk. Pozostałe akta
gmin oraz wspomnianego miasta Kałuszyna na ogół zachowały się w formie szczątkowej,
co miało bezpośredni wpływ na zakres informacyjny o tych jednostkach samorządowych”
[s.7-8]. W kolejnych zdaniach autor opisuje również inne źródła z jakich korzystał oraz stan
ich zachowania (np. s. 8 o tym, że protokoły posiedzeń Wydziału Powiatowego nie
zachowały się w całości w przeciwieństwie do posiedzeń mińskiego Magistratu, Rady
Miejskiej czy posiedzeń Sejmiku). Z inną sytuacją mamy do czynienia jeśli idzie
o nieuwzględnienie trudnodostępnych tytułów prasy żydowskiej. Jeśli nawet udałoby się do
nich dotrzeć to z pewnością wykorzystanie tego źródła w sposób pełny wymagałoby
znajomości języka hebrajskiego lub dużych nakładów na tłumaczenia. Z tego względu
niewykorzystanie tego rodzaju źródeł informacji nie powinno dziwić. Z drugiej strony,
pomimo tego, że autor korzystał z wielu opracowań dotyczących okresu międzywojennego,
trudno nie zauważyć braku (lub marginalnego wykorzystania) kluczowych pozycji
dotyczących zwłaszcza zagadnień gospodarczych tj. książek Z. Landaua
i J. Tomaszewskiego (Gospodarka Polski Międzywojennej t 1-4) czy prac
M. Mieszczankowskiego dotyczących rolnictwa (np. Rolnictwo II Rzeczypospolitej).
Z pewnością chcąc opisywać gospodarkę czy rolnictwo nie można pozwolić sobie na
niewykorzystywanie tego typu kluczowych opracowań.

Warto również odnieść się do innego zarzutu podniesionego przez prof.

Piłatowicza. Chodzi o rozmieszczenie na terenie powiatu ludności żydowskiej, która
zamieszkiwała nie tylko w ówczesnych miastach. 16 Wydaje się, że dla regionalisty, którym
jest J. Kuligowski oczywistym jest fakt, że Wschodnie Mazowsze to teren licznych lokacji
miejskich z okresu XV i XVI wieku. Szereg miejscowości to dawne miasteczka, które do
końca nie utraciły miejskiego charakteru, pomimo iż zostały zdegradowane do roli
zwykłych osad wiejskich. W świadomości mieszkańców nadal zachowała się jednak pamięć
o miejskiej przeszłości np. Kuflewa, Jeruzala czy Latowicza. Analizując wpisy ksiąg
metrykalnych parafii Jeruzal, bardzo często miejscowość tę nazywano „miasteczkiem”
pomimo utraty praw miejskich. 17 Wydaje się, że to są główne powody dla których wciąż
zamieszkiwała tam ludność żydowska. Warto zaznaczyć, że autor bardzo mało miejsca
poświęcił również ludności niemieckiej, która osiedlała się w licznych miejscowościach
powiatu, takich jak np. Mrozy, Wola Kałuska czy Pełczanka. Z pewnością informacje

16
PIŁATOWICZ (2014) 268.
17
Skany akt metrykalnych parafii Jeruzal w zbiorze własnym autora recenzji.
402 | P a g e
dotyczące liczebności obydwu nacji można było odnaleźć w dokumentach zgromadzonych
w AP Otwock. Z zachowanych akt wynika, że np. w Mrozach w roku 1921 mieszkało 306
Żydów, a w Woli Kałuskiej było ich 229. W czerwcu 1940 odnotowano odpowiednio 414
(42,8%) i 323 (43,9%) osób pochodzenia żydowskiego. 18

Bez wątpienia najważniejszym zarzutem wysuniętym przez prof. Piłatowicza jest

fakt podawania dużej ilości bardzo szczegółowych informacji przy jednoczesnym braku
wyjaśnień pewnych zdarzeń oraz wniosków autora. Wydaje się, że zarzut ten jest nie do
końca uzasadniony, a przynajmniej ważna jest perspektywa z jakiej spogląda się na książkę
J. Kuligowskiego. Z perspektywy osoby, która ocenia pracę z punktu widzenia znajomości,
jak pisze prof. Piłatowicz „zagadnień o charakterze ogólnym” 19, ta duża ilość szczegółów
może wydawać się czymś negatywnym. Z kolei patrząc z punktu widzenia regionalisty,
który jest dość mocno „zakotwiczony” w opisywanej rzeczywistości, szczegóły te wydają
się być niezwykle cenne. W książce, można odnaleźć cały szereg informacji, które po raz
pierwszy ujrzały światło dzienne właśnie dzięki pracy J. Kuligowskiego. Fakt ten jest nie do
przecenienia dla kogoś, kto od dawna bada lub też po prostu interesuje się historią regionu,
a dotychczas nie natknął się na nie. Z drugiej strony można zrozumieć, że ktoś kto nie jest
wtajemniczony w niuanse historii danej zbiorowości może zastanawiać się nad
mechanizmami, które kryją się za opisywanymi zdarzeniami. Stąd domaganie się analizy
i wniosków wydaje się ze wszech miar uprawnione. Przykładowo, autor nie pokusił się
o wyjaśnienie przyczyn częstych zmian na stanowisku burmistrzów Mińska
Mazowieckiego. Nie wyjaśnił również dlaczego w Kałuszynie, mieście zamieszkiwanym
głównie przez ludność żydowską, w radzie miasta większość stanowili Żydzi, natomiast
w zarządzie miasta dominowali Polacy? Interesującym byłoby również zbadanie powodów
dla których kolejnymi burmistrzami Kałuszyna byli Polacy a nie Żydzi? [s. 117], czy też
dlaczego jedna z większych gmin w powiecie – gmina Kuflew - miała stosunkowo
niewielką liczbę sołectw? [s. 135] Niestety wszystkie te pytania pozostały bez odpowiedzi.

Analizując wyżej przedstawione zarzuty z punktu widzenia regionalisty, trudno

zgodzić się z tym, że tłumaczenia wymagają np. procesy decydujące o dynamice rozwoju
takich miejscowości jak np. Dębe Wielkie czy Mrozy. Dla mieszkańca tego regionu jest
oczywistym, że o rozwoju tych miejscowości zdecydowała linia kolejowa Warszawa –
Brześć oraz Trakt Brzeski. Z drugiej strony dawne centra życia społecznego
i gospodarczego takie jak np. Jeruzal czy Wielgolas, znalazły się w bardzo trudnym
położeniem, ponieważ niegdysiejsze ruchliwe szlaki komunikacyjne, przy których były
zlokalizowane straciły na znaczeniu. Z pewnością rosła też ranga miejscowości położonych
w okolicach Mińska czy też w zachodnich częściach powiatu, co przybliżało je do
Warszawy. Dokładnie te same procesy można zaobserwować również i dziś. Miejscowości
takie jak Barcząca, Wrzosów czy Cisie rozwijają się bardzo dynamicznie czego nie sposób
nie zauważyć. W tym kontekście można podnieść kolejny zarzut dotyczący nie zauważenia
tego jak wielką rolę w rozwoju miejscowości odgrywało wspomniane połączenie kolejowe.
Bardzo dobrym tego przykładem jest gmina Kuflew. Przedstawiając szybką dynamikę

18
NOWIK (2014) 51.
19
PIŁATOWICZ (2014) 266.
403 | P a g e
wzrostu w tej gminie [s. 51], należało wspomnieć, że wysoki wskaźnik wzrostu (13%) jaki
został jej przypisany, z całą pewnością był podyktowany bardzo szybkim rozwojem
Mrozów. Samo miasteczko Kuflew traciło na znaczeniu i zapewne wskaźnik jego rozwoju
oscylowałby podobnie jak Jeruzala w okolicach 5% wzrostu, jednak szybko rozwijające się
Mrozy, a zapewne i Wola Rafałowska, wydatnie podwyższył ten wskaźnik do poziomu
13%. Autor nie zasygnalizował jednakże tego problemu w swojej pracy.

Reasumując dotychczasowe rozważania należy stwierdzić, że praca

J. Kuligowskiego może być cennym materiałem do badań historii powiatu mińskiego.
Zawiera bardzo dużo szczegółów - być może czasem jest ich nawet zbyt wiele - jednak
dzięki nim dowiadujemy się o wielu interesujących wydarzeniach, które rozgrywały się na
terenie powiatu w okresie 1918-1939. Z pewnością praca ta powinna być dedykowana
głównie ludziom zajmującym się historią regionalną, którym nie trzeba wyjaśniać różnego
typu mechanizmów rzutujących na różnego typu zachowania i zmiany zachodzące
w poszczególnych miastach i wsiach powiatu. Z drugiej strony brak takowej analizy będzie
stanowić przeszkodę dla ludzi słabiej zaznajomionych z historią regionu, którzy nie będą
w stanie zrozumieć przyczyn i konsekwencji określonych zdarzeń. Bez wątpienia
niedociągnięcie to należy uznać za najsłabszą stronę recenzowanego opracowania, które
mocno obniża jego wartość naukową, zwłaszcza w oczach osoby nie zajmującej się na co
dzień badaniem historii Ziemi Mińskiej.

Tomasz KOWALCZYK  (Siedlce University, Poland)


Institute of History and International Relations; tomekov@wp.pl
404 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Janusz KULIGOWSKI  (Archive of the President of the Republic of Poland, Poland)

W odpowiedzi prof. Józefowi Piłatowiczowi1

W nr 3/2014 „Historii i Świat” Pan dr hab., prof. UPH Józef Piłatowicz zamieścił
recenzję mojej książki pt. „Życie polityczne, społeczno-gospodarcze i kulturalne powiatu
mińskomazowieckiego w latach 1918-1939”, wydanej w 2013 r. Pan Profesor nadmienił, że
swoją uwagę skoncentrował „na zagadnieniach o charakterze ogólnym, ale mającym dla
historyka znaczenie kluczowe” (s. 266). Na wstępie chciałbym podziękować Panu
Profesorowi za zgłoszone, cenne uwagi i propozycje. Jednakże w kilku przypadkach zarzuty
wysunięte pod moim adresem są niezasadne i mogą w oczach czytelnika recenzji
dyskredytować niniejszą pracę. Dlatego zdecydowałem się zająć stanowisko i na nie
odpowiedzieć.

Autor recenzji w przewodzie doktorskim przeprowadzonym w 2010r. był jednym

z recenzentów, zatem wydawać by się mogło, że dobrze zna treść pracy. Wówczas to
w podsumowaniu stwierdził, iż „odpowiada ona wymogom stawianym pracom doktorskim
i stanowi podstawę dopuszczenia Autora do dalszych etapów przewodu doktorskiego”.2
Wydanie drukiem mojej pracy spowodowało ponowną jej ocenę przez Pana Profesora.
Z lektury recenzji z 2014 r. można odnieść wrażenie, iż odbiega od stanowiska prof. Józefa
Piłatowicza sprzed czterech lat. Nie chciałbym dłużej zastanawiać nad przyczyną tych
różnic, ale nie ukrywam, iż jestem tym faktem zaskoczony.

Ponadto, stwierdzić muszę, iż Pan Profesor podejmując po raz drugi recenzję mojej
pracy, niezbyt dokładnie się z nią zapoznał, ponieważ niektóre zarzuty są – moim zdaniem –
bezpodstawne i nieuzasadnione, a to z kolei może nasuwać wątpliwość, co do obiektywizmu
Recenzenta.

Warto zaznaczyć, że tekst publikacji książkowej nieco różni się do tekstu pracy
doktorskiej. Nie tylko dokonano w niej niewielkich skrótów i zrezygnowano z niektórych
przypisów, ale także nie opublikowano bibliografii, wykazu tabel i ilustracji – co jest chyba
(i w tym miejscu podzielam zdanie Recenzenta) największym mankamentem, niestety
niezależnym od autora. Nie pozwoliła na to – ograniczone przez Wydawcę – objętość
i koszt publikacji.

Brak bibliografii pozwoliły Panu Profesorowi wysunąć – moim zdaniem –

krzywdzące zarzuty, mocno akcentowane, jak np. o rzekomej, „bardzo skromnej znajomości


j.kuligowski@vp.pl
1
Riposta na recenzję książki - Janusz Kuligowski, Życie polityczne, społeczno-gospodarcze
i kulturalne powiatu mińsko mazowieckiego w latach 1918-1939, „Historia i Świat”, nr 3 (2014),
s. 265 - 271.
2
Maszynopis w posiadaniu autora.
405 | P a g e
literatury historycznej poświęconej II Rzeczypospolitej”(s. 269). Profesor Józef Piłatowicz
wręcz arbitralnie stwierdza, że jej wybiórczość „ogranicza Autor niemal wyłącznie do
„Encyklopedii historii Drugiej Rzeczypospolitej (Warszawa 1999)” s. 269 i 270.
Szczególnie ta ostatnia teza jest wręcz absurdalna, gdyż wspomnianą „Encyklopedię”
wykorzystywałem pomocniczo. Treść książki została opatrzona ponad 1500 przypisami,
a tylko w 21 jest przywołana wspomniana „Encyklopedia”. Recenzent mija się z prawdą
pisząc, że w książce „Autor nie uwzględnia dwóch podstawowych opracowań dla rolnictwa
II RP pióra prof. M. Mieszczankowskiego: Struktura agrarna polski międzywojennej
(Warszawa 1960) i Rolnictwo II Rzeczypospolitej (Warszawa 1983)” (s. 270), a przecież tę
ostatnią publikację przywołuję na stronie 230. Natomiast cytat o zastosowaniu
nieprofesjonalnej metody „uczniowsko-studenckiej” (s. 270) pozostawiam już bez
komentarza. Dodam tylko, iż w opinii o rozprawie doktorskiej z 2010 r., a więc cztery lata
wcześniej, prof. Józef Piłatowicz napisał, iż „Autor wykonał gigantyczną pracę, dokonując
bardzo szerokiej kwerendy archiwalnej, wprowadzając do obiegu naukowego wiele nowych
faktów i ustaleń. Podkreślić należy erudycyjność pracy”.

Profesor Józef Piłatowicz jako skrajny przykład rzekomej skromnej znajomości

przez Autora literatury historycznej poświęconej II Rzeczypospolitej wskazał, iż autor
książki „nie wykorzystał w początkowej fazie pracy nad książką dwóch bibliografii”. Przede
wszystkim zamieszczonej w starszych tomach „Roczników Mazowieckich”, a także
„Bibliografii Warszawy” (s. 269). Pan Profesor dobrze wie, iż nie tylko korzystałem
z bibliografii zamieszczanej w „Roczniku Mazowieckim”, ale także z innych, m.in.
zamieszczonej w czasopiśmie „Prace Archiwalno-Konserwatorskie na Terenie
Województwa Siedleckiego”, bardzo istotnej dla omawianego tematu recenzowanej
książki.3

Jak słusznie zauważa prof. Józef Piłatowicz, recenzowana praca jest kolejną
publikacją o powiecie mińskomazowieckim w dwudziestoleciu międzywojennym, ponieważ
trzy lata wcześniej ukazało się drukiem opracowanie dr Lilli Małgorzaty Kłos, „Mińsk
Mazowiecki. Miasto i powiat w drugiej Rzeczypospolitej” (Warszawa 2010), obronionej
w 2006 r. Nie podzielam zdania Recenzenta, iż nie odniosłem się do dotychczasowej
literatury przedmiotu, a zwłaszcza do przywołanej wyżej, pracy dr L. M. Kłos – notabene
niezwykle ważnej i cennej dla historiografii miasta i powiatu mińskiego. Pan prof. Józef
Piłatowicz imputuje, iż skupiłem się jedynie na wytknięciu błędów dotyczących
szczegółów, które rzekomo uzasadnić miałyby napisanie pracy na niemal identyczny temat
(s. 266). Podjęcie przeze mnie tego tematu wynika z wieloletniego zainteresowania historią
najnowszą miasta i okolic, jak również z faktu, że zachowana w archiwach i bibliotekach
baza źródłowa nie do końca została w pełni wykorzystywana przez badaczy, w tym
i wspomnianą dr L. M. Kłos. Czytelnik recenzji może odnieść wrażenie, że w pracy „nie ma
nawet pół zdania”– co wskazuje Pan Profesor - na temat różnic między moją pracą,
a opracowaniem dr L. M. Kłos (s. 266). Zagadnienie to może nie zostało wyeksponowane

3
SZCZECHURA T. (1977), Materiały bibliograficzne do dziejów zachodniego Podlasia
i południowo-wschodniego Mazowsza, „Prace Archiwalno-Konserwatorskie na Terenie Woj.
Siedleckiego”, Siedlce, 119 - 144; (cz. 2 ukazała się w kolejnym zeszycie – tamże, Siedlce 1980, 104 -
111.
406 | P a g e
w taki sposób oczekiwany przez Recenzenta, ale taka uwaga jest nieprawdziwa. Takie
informacje zawarto nie tylko we wstępie książki (s. 6), ale i w przypisach np. do rozdziału II
Podział administracyjny i ludność (przypisy nr 4, 12, 18, 63) i rozdziału III Administracja
rządowa (przypis nr 6 i 49).

Profesor Józef Piłatowicz sygnalizuje, że ze wstępu „Nie wiemy jaki jest stan
zachowania większości źródeł, poszczególnych zespołów” (s. 266). Tymczasem autor
książki [J.K.] omawiając we wstępie źródła archiwalne – wbrew temu co podaje Recenzent
– sygnalizował stan zachowania w stosunku do najważniejszych materiałów archiwalnych,
jakimi są akta miast i gmin z omawianego powiatu. Z informacji, które podał o archiwaliach
z zasobu otwockiego archiwum, można jednak dowiedzieć się, które zespoły akt zachowały
się najlepiej, a które w formie szczątkowej, np. akta m. Kałuszyna (s. 7-8). Przyznać jednak
muszę, iż pod tym względem mógł powstać pewien niedosyt, gdyż nie zamieściłem tych
uwag do wszystkich źródeł. Polemizowałbym także z kolejną uwagą, iż „całkowicie
pominięto charakterystykę źródeł statystycznych, z których Autor nader często korzysta…”
(s. 267). Swoje wątpliwości, co do wiarygodności niektórych źródeł, sygnalizowałem
w rozdziałach (głównie w przypisach). Dla przykładu, np. o rozbieżnościach danych
statystycznych dotyczących wyborów do Sejmu Ustawodawczego podawanych przez
Tadeusza Rzepeckiego i przez wydawnictwa GUS – s. 194, o trudnościach ustalenia liczby
sklepów i kiosków– s. 271, o problemach związanych ze statystyką budowlaną – s. 293,
o braku pełnej statystyki bezrobotnych – s. 405.

Nieprawdziwa jest również informacja Pana Profesora, iż „Autor [publikacji J.K.]

zasygnalizował, że nie uwzględnił, ale nie podał dlaczego, zapewne ze względów
językowych, prasy żydowskiej.” Dalej Recenzent napisał, iż – „Sądzę, że kwestie te należy
znacząco wyeksponować, i nie dotyczy to tylko pracy J. Kuligowskiego, ale wszystkich
autorów zajmujących się dziejami ziem polskich, głównie na wschód od Wisły…” (s. 266).
Ta dyskredytująca uwaga prof. Józefa Piłatowicza jest w tym miejscu także niezasadna,
ponieważ podstawową przyczyną nie jest kwestia językowa, lecz stan zachowania tych
źródeł. W książce przecież podałem, iż nie udało mi się dotrzeć do prasy żydowskiej, „która
jest znana głównie ze źródeł pośrednich” (s. 8). Pomimo rozległych poszukiwań w wielu
archiwach i bibliotekach, nie udało mi się dotrzeć do oryginałów, czy kopii prasy
żydowskiej wydawanej w okresie międzywojennym w Mińsku Mazowieckim. Na
marginesie byłbym bardzo wdzięczny Panu Recenzentowi za wskazówkę o miejscu jej
przechowywania.

Nie podzielam konstatacji Recenzenta, iż „Autor [J.K.], jak można sądzić na

podstawie obszerności pracy, uważa, że im więcej szczegółowych informacji, tym nasza
wiedza jest większa” (s. 267), ale słusznie dalej zauważa, iż taka teza – której nie
postawiłem w mojej pracy –„nie jest do końca uprawniona” – i z tą tezą zdecydowanie się
zgadzam. Jednakże polemizowałbym ze stwierdzeniem, że „można było sobie darować
obszerne różnego rodzaju wyliczenia i składy osobowe”(s. 267). Ta uwaga dotyczy m.in.
składów imiennych radnych miejskich Kałuszyna. Jednak pragnę zauważyć, że z powodu
braku źródeł do dziejów tego miasta (większość spłonęła w czasie II wojny światowej) takie
wykazy są mimo wszystko cenną informacją. Pozwalają bowiem ukazać aktywność

407 | P a g e
społeczną i polityczną jego mieszkańców oraz wydobyć z zapomnienia konkretnych ludzi,
dotychczas nieznanych, którzy przez swoją aktywność wpływali na losy tej czy innej
miejscowości. Ponadto, dzięki takim właśnie zestawieniom, można stwierdzić udział
niektórych mieszkańców w ciągłości sprawowania funkcji, np. w strukturach organów
samorządu terytorialnego.

Kwestie, które fragmenty pracy mogłyby zostać skrócone lub znacznie

ograniczone, czy wykorzystania podsumowania (zakończenia) pracy do refleksji w sprawie
oddziaływania aglomeracji warszawskiej na kierunki rozwoju Mińska, pozostawiam otwarte
i warte rozważenia, za co Recenzentowi dziękuję. Wdzięczny jestem również za uwagi
wskazujące fragmenty, przy których zabrakło analiz, np. przy omawianiu statystyk, chociaż
podany w recenzji przykład dotyczący analiz wyników wyborczych, iż „była ona wyższa na
wsi (s. 197-201), w Stanisławowie sięgała przeszło 87%, a np. w Kałuszynie niewiele ponad
60 % [… iż – J.K.] przyczyny tak dużych rozbieżności, czy tak wielkiej absencji
w Kałuszynie miała związek z dużym odsetkiem Żydów tam zamieszkałych?”(s. 268) – teza
Pana Profesora wydaje się jak najbardziej trafna, tylko nie zauważył On, że o tych
przyczynach już napisałem w recenzowanej książce, w kontekście wcześniejszych wyborów
w 1919 r. Podałem bowiem, iż wpływ na niską frekwencję w miastach „mogła mieć agitacja
antywyborcza ugrupowań radykalnych wśród klasy robotniczej, głównie KPRP. Inną
przyczyną był też skład narodowościowy wyborców, np. ludność żydowska wykazała słabe
zainteresowanie wyborami” (s. 195).

Kolejna uwaga Pana Profesora, co do podania przyczyn zakorzenienia się ruchu

mariawickiego na terenie powiatu mińskiego (s. 269) wykracza poza ramy chronologiczne
pracy. Podstawowa sieć terytorialna mariawickich placówek duszpasterskich ukształtowała
się bowiem już w pierwszej dekadzie XX w., a więc jeszcze przed 1918 r., dlatego problemu
powstawania mariawityzmu na omawianym obszarze autor książki nie musiał szczegółowo
omawiać.

Obszerność pracy, na którą tak narzeka Recenzent nie pozwoliła Mu do wnikliwej

jej oceny, bowiem niezasadny jest także inny zarzut, iż autor nie skomentował istotnej
karuzeli stanowisk starostów (s. 269). Może nie wszędzie zamieściłem komentarze, ale
akurat w tym konkretnym przypadku zarzut Pana Profesora jest bezpodstawny, gdyż autor
książki skomentował to na stronie 67. Żeby nie być gołosłowny zacytuję stosowny
fragment: „wynikało [to – J.K.] z polityki personalnej władz rządowych. W ten sposób
uniemożliwiano kierownikom władzy terenowej administracji rządowej i ich zastępcom
zasiedzenia w jednej miejscowości i wejścia w ewentualne układy lokalne, które mogły
sprzyjać korupcji. Kolejną przyczyną tych zmian wynikała z aktualnej sytuacji politycznej,
co sygnalizowano na początku niniejszego rozdziału”. Uważam, iż powyższy cytat
w sposób dostateczny wyjaśnia te przyczyny.

Na koniec mojej odpowiedzi, jeszcze raz chciałbym podziękować Panu prof.

Józefowi Piłatowiczowi za zainteresowanie się moją książką i trud włożony w recenzję.
Dziękuję również za wskazanie w niej mankamentów,od których – niestety – się nie
ustrzegłem.

408 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464
Józef PIŁATOWICZ (Siedlce University, Poland)

Odpowiedź na „W odpowiedzi prof. Józefowi Piłatowiczowi”1

Szanowny Panie Doktorze,

zapewne Pan zauważył, że w swojej recenzji nie napisałem ani słowa o, delikatnie
mówiąc, meandrach obrony Pańskiej pracy doktorskiej. Pan również, choć twierdzi Pan, że
w przewodzie doktorskim byłem jednym z recenzentów. Jeśli tak, to dlaczego we wstępie
(s.9) Pańskiej książki figurują profesorowie Wiesław Bolesław Łach i Henryk Herman,
a brak mojego nazwiska. Z tego właśnie powodu muszę napisać kilka zdań na ten temat,
choć to niezmiernie delikatna materia.

Rzeczywiście napisałem recenzję pracy doktorskiej J. Kuligowskiego, przy czym

miała ona inny tytuł, o ile pamiętam identyczny z książką Lilli Małgorzaty Kłos. Tekst tej
recenzji w warstwie krytycznej był niemal identyczny z tekstem opublikowanym, a wniosek
końcowy opiewał na dopuszczenie do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Podczas
obrony pracy doktorskiej zamierzałem podkreślić konieczność uwzględnienia uwag
krytycznych przy ewentualnej publikacji tekstu.

Niestety do tego nie doszło. Komunikaty o obronach prac doktorskich rozsyłane są

do wszystkich uczelnianych placówek historycznych. Z uczelni pułtuskiej nadeszła
informacja, że praca o niemal identycznym tytule L.M. Kłos – Mińsk Mazowiecki. Miasto
i powiat w drugiej Rzeczypospolitej została obroniona niedawno na tej uczelni. Powstało
zamieszanie, z którego wybrnięto (szczegółów nie znam, ponieważ nie uczestniczyłem już
w rozmowach i pracach nad tym doktoratem) poprzez nowy tytuł pracy, zamknięcie starego
przewodu, otwarcie nowego i powołanie nowych recenzentów. Treści ich recenzji nie znam.
Dla mnie na tym sprawa się zakończyła, w pracach nowej komisji doktorskiej nie brałem
udziału.

Po ukazaniu się książki z ciekawości przejrzałem ją i stwierdziłem, że żadna moja

uwaga krytyczna nie została uwzględniona przez Autora. I dlatego postanowiłem
opublikować swoją recenzję. Konfrontując te dwie recenzje, a raczej dwie wersje tej samej
recenzji Autor stwierdza: „Z lektury recenzji z 2014 r. można odnieść wrażenie, iż odbiega
od stanowiska prof. Józefa Piłatowicza sprzed czterech lat. Nie chciałbym dłużej
zastanawiać nad przyczyną tych różnic, ale nie ukrywam, iż jestem tym faktem zaskoczony”
(s. 1 odpowiedzi). Ależ wprost przeciwnie, szkoda że Pan nie zwerbalizował rezultatów
swoich refleksji i domniemań. Ciekawość mnie zżera, ponieważ Pan wie o czymś, o czym ja


Institute of History and International Relations; jozef.pilatowicz@uph.edu.pl
1
W przypisie do tego tytułu pojawia się słowo „riposta”, to według Władysława Kopalińskiego,
Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, T. V, Warszawa 2007 s. 128:
„riposta celna i bezzwłoczna odpowiedź; w szermierce a. pchnięcie zadane bezpośrednio po udanej
własnej zasłonie (paradzie)”.
409 | P a g e
nie wiem. Ciekawe!!! A sytuacja dla mnie jest nader prosta: przeczytałem tekst doktoratu,
sfomułowałem krytyczne uwagi, żadnej z nich Pan nie uwzględnił w wersji książkowej.
Postanowiłem opublikować recenzję. Autor nie zauważył różnicy, między tekstem doktoratu
a książką. Występuje tu proste następstwo czasu: wydruk pracy doktorskiej, recenzja,
książka. Recenzje są niemal identyczne, może tylko trochę język wyostrzony, ale nie
zmierzający do dyskredytacji, ale jedynie do pokazania słabych stron i niedoróbek.

Poniżej kilka uwag szczegółowych do uwag dr. J. Kuligowskiego. Jedną

z zasadniczych kwestii, którą wyeksponowałem w recenzji to konieczność ustosunkowania
się do pracy L. M. Kłos. Podtrzymuję swoją opinię, że ocenę tej pracy ograniczył Pan
wyłącznie do szczegółów. Skomentował to Pan następująco: ”Pan prof. Józef Piłatowicz
imputuje, iż skupiłem się jedynie na wytknięciu błędów dotyczących szczegółów, które
rzekomo uzasadniać miałyby napisanie pracy na niemal identyczny temat (s.266)”.

Może na początek znaczenie słowa „imputować”. Sięgam ponownie do

Władysława Kopalińskiego – Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych
z almanachem T. IV, Cz. I (Warszawa 2007) s. 251: „imputować - przypisywać, zarzucać co
komu; pomawiać, obwiniać, posądzać o co”. No to zobaczmy kto imputuje? Po pierwsze,
mój tekst o pracy L.M. Kłos nie znajduje się na s. 266, ale na s. 262. Na s. 266 jest wykaz
literatury, której Pan nie wykorzystał. Pański komentarz na temat tej pracy znajduje się
głównie na s. 6, pominę pochwały, chętnie bym zacytował całość, ale to spory tekst,
a w nim: L.M. Kłos nie wykorzystała dwóch prac magisterskich, nabyto dobra nie w 1874 r.
a w 1870 r., urząd burmistrza ktoś pełnił tylko do maja, a nie grudnia 1920 r., autorka nie
uwzględniła liczby szkół z obszaru dwóch gmin. Czy to nie są szczegóły?

A w przypisach, na które Pan się powołuje ? Proszę bardzo:

s.43 przypis 4 – L.M. Kłos nie zauważyła granic powiatu mińskiego z pow.
łukowskim;
s. 45 przypis 12 – nie zauważyła przyłączenia gminy;
s.48 przypis 18 – mylna data rozszerzenia granic miasta;
s. 63 przypis 63 – dotyczy nie książki ale artykułu L.M. Kłos;
s. 67 przypis 6 – błędna data zmiany stanowisk starosty;
s. 77 przypis 49 – błędna data zamknięcia sądów pokoju.
Nie chcę wypowiadać się na temat merytoryczności wytkniętych błędów, sądzę że
powinna to uczynić L. M. Kłos.

Czy powyższa wyliczanka to nie szczegóły? Proszę wskazać na s. 6-7 lub

w przypisie (chociaż w tym miejscu byłoby to nie na miejscu) Pańskiej pracy choćby
przejaw refleksji na temat wykorzystania archiwaliów, wniosków, ocen, różnicy w ujęciu
tematu. W recenzji podkreślałem, że nie o szczegóły mnie chodzi, i tu powtórzę fragment
swojej recenzji ze s. 262: „Dlatego J. Kuligowski w części wstępnej powinien obszernie
uzasadnić różnicę między swoją pracą a opracowaniem L. M. Kłos, np. w zakresie
wykorzystania źródeł i opracowań, zastosowanych metod, identyczności tez i wniosków”.
Szanowny Panie Doktorze kto tu imputuje?

410 | P a g e
 Protestuje Pan, że w enumeracji szczegółowych, a nie zasadniczych błędów L. M.
Kłos upatruje Pańskie uzasadnienie napisania drugiej książki na ten sam temat. Ale jaką dał
Pan alternatywę czytelnikom? jest tylko wyliczanka błędów szczegółowych, a szerszej
refleksji brak. To jaki może być wniosek? Sądzę, że jedyny, który oględnie sformułowałem.

Choć Pańska praca jest późniejsza i obszerniejsza od rozprawy L.M. Kłos, to

w zakończeniu wylicza Pan zagadnienia do przyszłego opracowania niemal identyczne jak
Pani Kłos w zakończeniu swojej książki.

Tak na marginesie: trudno zrozumieć, że L. M. Kłos i J. Kuligowski wywodzący

się z tego samego środowiska, członkowie Towarzystwa Przyjaciół Mińska Mazowieckiego
(J. Kuligowski prezes w latach 1992-2008), publikujący w tych samych czasopismach nie
wiedzieli o swoich badaniach, prowadzonych przecież przez wiele lat. Tymczasem ukazanie
się pracy L. M. Kłos było zaskoczeniem dla J. Kuligowskiego, na co wskazuje Jego
sformułowanie: „Mimo pojawienia (podkreślenie moje) się pracy L. M. Kłos,
kontynuowałem swoje badania /…/” (s. 7).

Przyznaję się do niejasności mojego fragmentu dotyczącego karuzeli stanowisk

starostów. Mój tekst jest rzeczywiście niemal identyczny z Pańskim. Mówię o niejasności
mojego tekstu, ponieważ chodziło mi o coś innego, a mianowicie karuzela stanowisk
stanowiła wypaczenie słusznej koncepcji. Zauważyć bowiem można w tej karuzeli wyraźne
znamiona znajomości przy wymianie stanowisk.

Nie upieram się przy narracji o ruchu mariawickim, pragnę jednak zwrócić uwagę,
że procesy społeczne nie kończą się konkretną datą, np. z chwilą odzyskania niepodległości.

Moja refleksja na temat prasy żydowskiej spotkała się z zarzutem: „W książce

przecież podałem, że nie udało mi dotrzeć do prasy, »która jest znana głównie ze źródeł
pośrednich« (s.8). Pomimo rozległych poszukiwań w różnych archiwach i bibliotekach nie
udało się dotrzeć do oryginałów, czy kopii prasy żydowskiej wydawanej w okresie
międzywojennym w Mińsku Mazowieckim” (s. 3 odpowiedzi). Autor nie podał gdzie
prowadził poszukiwania, nie wymienił konkretnych archiwów i bibliotek oraz ograniczył
poszukiwania do prasy wydawanej w Mińsku Mazowieckim, ale przecież wobec bliskości
Warszawy informacje o Mińsku Mazowieckim zapewne można znaleźć w żydowskiej
prasie ogólnopolskiej, a zwłaszcza warszawskiej. Oczywiście, w związku z tym, co
w recenzji podkreśliłem, że szczegółowych studiów na problematyką mińskomazowiecką
nie prowadziłem, dlatego nie jestem w stanie zrealizować Pańskiego postulatu: „Na
marginesie byłbym wdzięczny Panu Recenzentowi za wskazówkę o miejscu jej
przechowywania” (s. 3 odpowiedzi). W tym zakresie nie jestem w stanie Panu pomóc, ale
szeroką informację o żydowskiej prasie ogólnopolskiej i warszawskiej znajdzie Pan
w: A. Paczkowski, Prasa polska w latach 1918-1939, Warszawa 1980 s. 349-355 plus spis
literatury i tytułów prasowych. Prasa warszawska sporo uwagi poświęcała miejscowościom
podwarszawskim. W każdym razie choćby wstępna kwerenda byłaby niezbędna.

411 | P a g e
 Wśród historyków znajomość języków jidysz i hebrajskiego jest śladowa, dlatego
zasugerowałem, że przeszkodą w korzystaniu z czasopism żydowskich jest nieznajomość
tych języków. Autor zaprotestował i dał do zrozumienia, że zna te języki: „Ta
dyskredytująca uwaga prof. Józefa Piłatowicza jest w tym miejscu także niezasadna,
ponieważ podstawową przyczyną nie jest kwestia językowa, lecz stan zachowania tych
źródeł” (s. 2 odpowiedzi). Jeśli dobrze odczytuję to zdanie to Autor deklaruje znajomość
jidysz i hebrajskiego. Jeśli tak, to chylę czoło, przepraszam i podziwiam lingwistyczne
zdolności. Z pewnością ułatwi to Panu kwerendę w czasopismach żydowskich
ogólnopolskich i warszawskich.

Autor zgadza się, że nie dokonał charakterystyki wszystkich źródeł. Ale mnie
chodziło nie tylko o taką enumerację jakiej dokonał Pan we wstępie, ale o korelację stanu
zachowania źródeł a szczegółowością przedstawienia problemów w poszczególnych
rozdziałach, czy wpłynęło to na znaczące dysproporcje w objętości poszczególnych
rozdziałów. L.M. Kłos udało się uniknąć znaczących dysproporcji objętości rozdziałów.

Najbardziej bałamutne są uwagi o statystyce, której analiza według

J. Kuligowskiego ma polegać na zgłaszaniu wątpliwości co do rozbieżności danych
statystycznych w poszczególnych źródłach statystycznych, co uczynił w sprawie np.
sklepów i kiosków. Szanowny Panie doktorze w moich uwagach chodziło całkowicie o co
innego i szczegółowo to przedstawiłem na s. 263-264. Nie będę tu przywoływał tam
sformułowanych zarzutów, tu zasygnalizuję tylko dwa najbardziej symptomatyczne. Po
pierwsze, nie odpowiedział Pan na pytanie, czy spenetrował Pan archiwum GUS? Po drugie,
posługiwanie się statystyką nie polega na zamieszczaniu kolejnych tabel, ale na analizie
umieszczonych w nich danych statystycznych. Na s. 231 pracy w tabeli nr 7 podał Pan
wysokość plonów ziemniaków z ha i gwałtowny wzrost z 96 w 1931 r. do 137 q w 1938 r.
W ciągu kilku lat wzrost o 40%, ale Pan tego oczywiście nie zauważył i nie odpowiedział na
podstawowe pytanie dla historyka: dlaczego? I o to mi chodziło w zarzutach dotyczących
statystyki, upraszczając: dlaczego coś rosło lub dlaczego spadało.

Mimo zaprzeczeń i zaklęć Autora podtrzymuję zarzuty dotyczące nie

wykorzystania podstawowej literatury poświęconej II RP. Postawiłem zarzut pominięcia
bibliografii zamieszczonych w „Roczniku Mazowieckim” i „Bibliografii Warszawy”, teraz
dodałbym „Rocznik Warszawski”. Autor stwierdza: „Pan Profesor dobrze wie, iż nie tylko
korzystałem z bibliografii zamieszczonej w „Roczniku Mazowieckim”, ale także z innych,
m.in., zamieszczonej w czasopiśmie »Prace Archiwalno-Konserwatorskie na Terenie
Województwa Siedleckiego«, bardzo istotnej dla omawianego tematu recenzowanej
książki” (s. 2 odpowiedzi). A skąd mam wiedzieć, we wstępie nic Pan o tym nie napisał.
Mogę się tylko domyślać, że jeżeli korzystał Pan z artykułów „Rocznika Mazowieckiego”,
to skorzystał Pan również z bibliografii. Ale po doświadczeniach z literaturą dotyczącą II
RP pewności brak. „Bibliografię Warszawy” wymownie Pan przemilczał. W przypisie
o „Pracach Archiwalno-Konserwatorskich …” podał Pan daty wydań 1977 i 1980, ile już lat
upłynęło? Przeszło 30!!! Bez komentarza.

412 | P a g e
 Powyższy cytat skłania mnie do refleksji na temat języka w Pańskiej
„Odpowiedzi”. Używa Pan takich sformułowań: „Pan Profesor dobrze wie” (s. 2
odpowiedzi), „Nie chciałbym dłużej zastanawiać się, nad przyczyną tych różnic”, „a to
z kolei może snuć wątpliwości, co do obiektywizmu Recenzenta” (takie sformułowanie
Autora) (s. 1 odpowiedzi). To już tylko krok do znanej metody znanego polityka „wiem, ale
nie powiem”. Ależ Panie Doktorze śmiało: niech się Pan zastanawia i werbalizuje, niech
Pan snuje wątpliwości i werbalizuje, niech Pan odkrywa drugie, a jak Pan uzna za stosowne
to trzecie i kolejne następne, i oczywiście również werbalizuje. Te wszystkie Pańskie znaki
zapytania, niedopowiedzenia, skłaniają do różnych wniosków, ale ich już nie sformułuję,
zgodnie z Pańską metodą.

Podtrzymuję w całej rozciągłości zarzuty dotyczące braku głębszej znajomości

literatury dotyczącej podstawowych kwestii społeczno-gospodarczych II RP. Autor broni się
w sposób kompromitujący zestawiając 21 przypisów związanych z Encyklopedią historii
Drugiej Rzeczypospolitej z ogólną liczbą ponad 1500 przypisów. Ale mój zarzut dotyczy nie
stosunku do przypisów związanych z archiwaliami i literaturą dotyczącą zagadnień
regionalnych, ale do literatury dotyczącej całości II RP, ponieważ w tych kwestiach Autor
niemal wyłącznie posługiwał się Encyklopedią. Proszę policzyć ten stosunek, przy czym
wpisane w wersji książkowej do przypisów opracowania ogólne nie wpłynęły na kształt
narracji, też i wniosków. Zresztą, sam Autor przyznaje, że książka niewiele różni się od
tekstu pracy doktorskiej. Jako przykład negujący moje twierdzenie o pospiesznym
wprowadzaniu do tekstu literatury ogólnej ma świadczyć przywołanie książki
M. Mieszczankowskiego Rolnictwo II Rzeczypospolitej (Warszawa 1983). Autor
wprowadzał ten przypis tak szybko, że w tekście nie wprowadzono numeru przypisu 72,
który znajduje się pod tekstem, ale w formie skróconej „M. Mieszczankowski, Rolnictwo
…, s. 199-200”. W indeksie nazwisk Mieszczankowski M. (bez podania pełnego imienia,
a przecież figuruje ono na okładce i stronie tytułowej książki) wskazano tylko na s. 230 –
jeśli tak to dlaczego skrócony opis bibliograficzny. Sprawdziłem wcześniejsze strony
dotyczące rolnictwa i nie natknąłem się na przypis z Mieszczankowskim. W pośpiechu
wprowadzono tylko opis skrócony. Ale to drobiazg w porównaniu z brakiem czterotomowej
Gospodarki Polski międzywojennej Z. Landaua i J. Tomaszewskiego, co Autor znaczącą
przemilcza w „Odpowiedzi”, a przecież komentarz byłby wskazany.

W powyższym kontekście Autor cytuje z mojej recenzji z 2010 r. następujące

stwierdzenie: „Autor wykonał gigantyczną pracę dokonując bardzo szerokiej kwerendy
archiwalnej, wprowadzając do obiegu naukowego wiele nowych faktów i ustaleń.
Podkreślić należy erudycyjność pracy”. Ocenę tę podtrzymuje, może z jednym
uzupełnieniem, że erudycyjność dotyczy literatury regionalnej.

Autor nie zgadzając się z moja oceną wykorzystania literatury poświęconej II RP

tak pisze: „Natomiast cytat o zastosowaniu nieprofesjonalnej metody »uczniowsko-
studenckiej« (s. 270) pozostawiam bez komentarza” (s. 1 odpowiedzi). Szanowny Panie
Doktorze szkoda, ze nie skorzystał Pan z możliwości, chętnie bym przeczytał w jaki sposób
wpłynęła ta lektura na Pańskie wnioski i interpretacje.

413 | P a g e
 Autor broni obszerności pracy, ba daje nawet do zrozumienia, że obszerność ta
spowodowała, iż nie przeczytałem całości z należytą uwagą oraz wnikliwością. Zarzut jest
chybiony, jak sądzę dowodem są moja recenzja i niniejsza odpowiedź. Szkoda, że podobną
troską nie potraktował Pan literatury dotyczącej II RP. Broniąc obszerności pracy Autor nie
ustosunkował się do dysproporcji objętościowych między poszczególnymi rozdziałami.
W wielokrotnie przywoływanej tu książce L. M. Kłos zdołała te proporcje utrzymać.

Autor broni także długich list składów osobowych, upamiętniających działalność

poszczególnych ludzi. W pracy popularnej tak, w naukowej wyliczanki nazwisk powinny
zastąpić analizy , np. pod katem narodowościowym, wieku, wykształcenia, płci itd. i itp.

Niewielki fragment „Odpowiedzi” Autor poświęcił podziękowaniom za uwagi,

których jednak Pan nie uwzględnił. Dlaczego? Przecież od mojej recenzji upłynęło sporo
czasu, a od formalnego nadania Panu stopnia doktora 6 IV 2011 r. przeszło 2 lata. To
wystarczający czas aby uwzględnić choćby tylko część uwag krytycznych.

Nie jest to przypadek odosobniony. Utarł się dziwny zwyczaj, doktoranci

przyjmują recenzję, podczas obrony dziękują za cenne uwagi, a potem… A potem w wersji
książkowej zazwyczaj niewiele uwzględniają. Wcześniejsza recenzja i obecna odpowiedź są
formą protestu wobec tej sytuacji.

Na koniec jeszcze jedna uwaga, nie będę odpowiadał na Ripostę nr 2, pozostańmy

przy własnych zdaniach. Nie będę odpowiadał ponieważ spieszę na zajęcia z „Warsztatu
badawczego historyka”, podczas których wykorzystam naszą polemikę.

414 | P a g e
SOURCES
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Wojciech WŁODARKIEWICZ  (Siedlce University, Poland)

Sprawozdanie wojewody wołyńskiego o stanie bezpieczeństwa

województwa w przededniu kampanii polskiej 1939 roku

Słowa kluczowe: województwo wołyńskie, bezpieczeństwo, II wojna światowa

Województwo wołyńskie powołano 1 marca 1921 r. na mocy ustawy z 4 lutego

1921 r. „O unormowaniu stanu prawno-politycznego na ziemiach przyłączonych do obszaru
Rzeczypospolitej na podstawie umowy o preliminariach pokoju i rozejmie podpisanej
w Rydze dnia 12 października 1920 roku” 1. Jego powierzchnia w 1939 r. wynosiła 35,7 tys.
km2, dzieliło się ono na 11 powiatów, 22 miasta 2, 103 gminy wiejskie oraz 2740 gromad 3.

Województwo wołyńskie, zgodnie z wynikami spisu z 1931 r., liczyło 2085,6 tys.
mieszkańców, z tego 252,5 tys. mieszkało w miastach, a 1.833,1 tys. na obszarach
wiejskich4. Województwo było zamieszkałe głównie przez ludność pochodzenia
ukraińskiego: 1426,9 tys. (68,4%) mieszkańców deklarowało język ukraiński lub ruski,
346,6 tys. (16,6%) język polski, 205,5 tys. (9,9%) jidysz i hebrajski, 47,0 tys. (2,2%)
niemiecki, 23,4 tys. (1,1 %) rosyjski, a 31 tys. (1,5%) czeski. Bardzo podobnie
przedstawiała się struktura wyznaniowa mieszkańców: 327,9 tys. zadeklarowało wyznanie
rzymsko-katolickie (15,7%), 11,5 tys. greckokatolickie (0,5%), 1.455,9 tys. (69,8%)
prawosławne, 53,4 tys. (2,6%) ewangelickie, 27,9 tys. (1,3 %) inne niechrześcijańskie,
207,8 tys. mojżeszowe (10,0%), a 1,5 tys. (0,1%) inne, w tej grupie byli również
bezwyznaniowcy5. Podstawowym zajęciem większości mieszkańców województwa – 79%
wg spisu z 1931 r. było rolnictwo, dostarczało ono żyto i pszenicę (ok. 17%), jęczmień (ok.
11%), chmiel (60%), grykę i konopie (30%) oraz rzepak (20%) produkcji polskiego
rolnictwa.6

W województwie wołyńskim działały też zakłady przemysłowe, w grupie rolno-

spożywczych dominowały młyny, następnie kaszarnie, olejarnie, browary (12), cukrownie
(4), rzeźnie, masarnie, mleczarnie, dwie fabryki konserw mięsnych oraz spółdzielnie
mleczarskie. Przemysł przetwórczy charakteryzował się niewielkim potencjałem, obok


Institute of History and International Relations; wojciech.wlodarkiewicz@uph.edu.pl

1
AJNENKIEL (1975) 61.
2
W 1939 r. Równe liczyło 41,9 tys. mieszkańców, Łuck 35,6 tys., Kowel 29,1 tys., a Włodzimierz
Wołyński 25,6 tys. Mały rocznik statystyczny (1990) 16.
3
Mały Rocznik Statystyczny (1939) 11.
4
Mały Rocznik Statystyczny (1939) 22 - 23.
5
KĘSIK (2004) 66 - 71; Żydzi dominowali w większości z wołyńskich miast, 2/3 Żydów
utrzymywało się z handlu. SNYDER (2004) 272.
6
MĘDRZECKI (1988) 42 - 56.
417 | P a g e
zakładów przemysłu rolno-spożywczego poważną rolę odgrywało leśnictwo i przemysł
drzewny, zatrudniający w 1931 r. 25 000 pracowników. Od połowy lat dwudziestych
w województwie zaczęło się rozwijać wydobycie kamienia, kamieniołomy były w powiecie
sarneńskim i kostopolskim7.

W wojskowym podziale administracyjnym kraju województwo wołyńskie

wchodziło w skład Okręgu Korpusu nr II „Lublin”, na jego terenie stacjonowały: dwie
dywizje piechoty: 13 i 27 oraz Wołyńska Brygada Kawalerii 8. Z powodu nadgranicznego
położenia, Wołyń odgrywał istotną rolę w polskim planowaniu operacyjnym na kierunku
wschodnim.

Wojewoda wołyński w latach 1938-1939 Aleksander Hauke-Nowak był

zwolennikiem umacniania polskości województwa, miała temu celowi służyć akcja
rewindykacyjna dawnych świątyń katolickich, repolonizacja szlachty zagrodowej
i likwidacja mieszanych narodowo organizacji, co przyczyniło się do zaognienia stosunków
polsko-ukraińskich w województwie. Inne narodowości, zamieszkujące województwo,
starały się zachować neutralnie w tym sporze oraz deklarowały pozytywny stosunek do
państwa polskiego9. Postawy społeczeństwa województwa wołyńskiego wobec państwa
polskiego bezpośrednio przed kampanią polską 1939 r. były zróżnicowane: od aktywnego
udziału w różnych formach przygotowań wojennych, a następnie czynnego w nich udziału,
po przez obojętność, różne stadia niechęci aż do różnych form wrogich aktywnych
wystąpień przeciwko polskiej administracji i tym wszystkim, którzy to państwo
reprezentowali: urzędnikom, policjantom, żołnierzom10.

W Państwowym Archiwum Obwodu Wołyńskiego (Dzierżawnyj Archiw

Wołyńskoj Obłasti DAWO) w Łucku znajduje się wiele zespołów, zawierających bogate
źródła z okresu międzywojennego, m.in. charakteryzujące postawy mieszkańców
województw wschodnich Rzeczypospolitej, głównie województwa wołyńskiego w okresie
międzywojennym. W obszernym zespole (fondzie) Wołyński Urząd Wojewódzki 11 m.in.
przechowywane jest Sprawozdanie ze stanu bezpieczeństwa nr 7 za miesiąc lipiec 1939
roku z 16 sierpnia 1939 r., podpisane przez wojewodę wołyńskiego A. Hauke-Nowaka
(sygnatura 46-9-4641) składające się ze strony tytułowej z rozdzielnikiem, części
analitycznej, liczącej 16 stron maszynopisu oraz 11 załączników (w formie tabel) o łącznej
objętości 10 stron. Opracowanie przygotowano w 39 egzemplarzach, na jego pierwszej
stronie znajduje się rozdzielnik: sześć egzemplarzy otrzymało Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych, po jednym: Nadzór Prokuratorski Ministerstwa Sprawiedliwości, Oddział II
(wywiadowczy) Sztabu Głównego WP, wojewodowie: poleski, lwowski, lubelski,

7
MĘDRZECKI (1988) 57 - 62.
8
Centralne Archiwum Wojskowe, zespół Dowództwo Okręgu Korpusu nr II, sygn. I.371.2.173, Układ
narodowościowy Wołynia, pismo DOK II do MSWojsk., Lublin, 10 VII 1936.
9
MĘDRZECKI (1988) 192 - 193; KĘSIK (1995) 110 - 153; KUCZEREPA (1999) 266 - 270.
10
Szerzej: WŁODARKIEWICZ (2013) 385 - 399.
11
Zespół Urząd Wojewódzki Wołyński w Archiwum Akt Nowych w Warszawie ma charakter
szczątkowy i tworzy go jedynie 97 jednostek archiwalnych.
418 | P a g e
nowogródzki, stanisławowski, tarnopolski, białostocki i wileński (łącznie 8) oraz wszyscy
starostowie woj. wołyńskiego (łącznie 11), a także prokuratorzy: Sądu Apelacyjnego
w Lublinie oraz Sądów Okręgowych w: Łucku, Równem i Pińsku, Samodzielny Referat
Informacyjny Dowództwa Okręgu Korpusu nr II w Lublinie i jego Ekspozytury w Równem
i w Kowlu, pułki KOP „Sarny” i „Zdołbunów”, naczelnik Urzędu Śledczego w Łucku,
a dwa egzemplarze pozostały w zapasie Wydziału Społeczno-Politycznego Wołyńskiego
Urzędu Wojewódzkiego.

Część analityczna Sprawozdania… składa się z siedmiu części o numeracji

rzymskiej o zróżnicowanej objętości, tworzą ją: część I pt. Sytuacja ogólna (jedna strona
maszynopisu), cz. II Bezpieczeństwo ogólne (4 strony), cz. III Ruch zawodowy (4 strony),
cz. IV Ruch komunistyczny (3 strony), cz. V Wywrotowa działalność polskich organizacji
politycznych (jeden wiersz), cz. VI Ukraiński ruch nielegalny (OUN – UWO), jedna strona,
cz. VII Szpiegostwo i dywersja – meldunek negatywny oraz cz. VIII pt. Sprawy graniczne
o objętości dwóch i pół strony.

Tekst uzupełniają załączniki: nr 1 pt. Użycie broni przez funkcjonariuszy

publicznych – z którego wynika, że Policja Państwowa 5 razy użyła broni w sprawach
kryminalnych (po jednym w powiecie Łuck, Kowel, Dubno, dwa w pow. Kostopol) oraz raz
(pow. Łuck) z powodu politycznego. Załącznik nr 2 pt. Pożary informuje, że w lipcu w
województwie wołyńskim wybuchło 209 pożarów, z tego było: 11 podpaleń, 22 z powodu
wadliwej konstrukcji komina, 47 z braku ostrożności, 17 wznieciły dzieci oraz 112
wybuchło z nieustalonych przyczyn. Załącznik nr 3 pt. Wyniki akcji [roz]brojeniowej
stanowi wykaz broni odebranej mieszkańcom: 4 karabiny, 8 karabinów ze skróconą lufą, 11
pistoletów, 3 strzelby myśliwskie, ogółem 26 sztuk broni palnej i 4 broni białej, 143 naboje,
2 kg prochu i 744 kapiszony do strzelb myśliwskich. Załącznik nr 4 pt. Dane liczbowe
o działalności i stanie organizacyjnym pracowniczych związków i stowarzyszeń
zawodowych w miesiącu lipcu 1939 r. informuje o liczebności Związku Polskich Związków
Zawodowych – 1.140 członków. Załącznik nr 7 pt. Wykaz statystyczny do działów 4 i 5.
Rozdział IV zawiera jedynie informację o ujawnieniu na słupach telegraficznych dwóch
przypadków umieszczenia ręcznie napisanych odezw. Załącznik nr 8 pt. Wykaz
statystyczny do działu 11 i 12. Rozdział IV informuje o 6 osobach czasowo zatrzymanych
przez PP i osadzonych w areszcie zapobiegawczym oraz o 6 osobach zwolnionych z więzień
po odbyciu kar i 3 osobach zwolnionych z obozu w Berezie Kartuskiej. Załącznik nr 10 pt.
Kronika wystąpień OUN – UWO lub wydarzeń pozostających w związku z akcją OUN –
UNO jest najobszerniejszy, ponieważ liczy 3 strony i zawiera chronologiczny wykaz 14
wystąpień i wydarzeń, przypisywanych ukraińskim nacjonalistom: pierwszy zapis z 4 lipca
informuje o zatrzymaniu w m. Ozdów pow. Łuck dwóch osób w związku z likwidacją OUN
oraz ich zwolnieniu po przesłuchaniu, a ostatni z 26 lipca dotyczy 28 letniego mieszkańca
m. Obhów, pow. Dubno, który agitował oraz używał gróźb wobec młodzieży, aby nie
uczestniczyła w imprezach polskich organizacji. Załącznik nr 11 pt. Zestawienie wyroków
odnośnie spraw zarejestrowanych w kronikach miesięcznych zawiera cztery zapisy o 15
wyrokach więzienia i utraty praw publicznych, wydanych przez Sąd Okręgowy w Łucku za

419 | P a g e
działalność komunistyczną: 10 lipca skazano dwie osoby, a 22 lipca 13 osób w trzech
procesach, obejmujących: sześć, pięć oraz dwie osoby.

Dokument w części I zawiera syntetyczną charakterystykę sytuacji ogólnej – stanu

bezpieczeństwa w województwie wołyńskim w lipcu 1939 r., ocenionego przez wojewodę
jako „pewne polepszenie się”, głównie z powodu likwidacji ośrodków OUN, energicznego
prowadzenia dochodzeń o obrazę państwa i szerzących się wśród mieszkańców
województwa pogłosek o odbyciu kilku rozpraw sądowych przeciwko członkom OUN
i KPZU. W części II pt. Bezpieczeństwo ogólne opisano: 6 przypadków użycia broni przez
policję, wystąpienie robotników przeciwko policji na osiedlu Kierownictwa Budowy Kanału
Kamiennego, stan bezpieczeństwa na kolejach – opisano wypadki z udziałem pociągów,
dwie ucieczki więźniów, trzy zabójstwa., sześć ciężkich uszkodzeń ciała, 8 rozbojów,
podpalenia, pożary oraz katastrofy – pożary torfowisk. Część III dotyczy działalności ruchu
związkowego, stanu bezrobocia, zatargów zbiorowych i strajków. W części IV
przeanalizowano działalność komunistyczną oraz jej zwalczanie przez organy
bezpieczeństwa. Część V pt. „Wywrotowa działalność polskich organizacji politycznych”
nie zawiera żadnych danych, a jedynie zapis „meldunek negatywny. Kolejna część (VI) pt.
Ukraiński ruch nielegalny (OUN – UWO) zawiera syntetyczną charakterystykę ich
działalności, zamierzeń organizacyjnych i wiadomości organizacyjnych. Część VII pt.
„Szpiegostwo i dywersja” to podobnie jak część V – „meldunek negatywny” – czyli brak
tego typu aktywności. Część VIII (ostatnia) nosi tytuł „Sprawy graniczne” i zawiera
charakterystykę legalnego i nielegalnego ruchu granicznego, przejawów aktywności
mniejszości narodowych w pasie granicznym oraz obserwacje terytorium Związku
Radzieckiego.

Przygotowując dokument do druku, stosowano się do wskazówek dotyczących

edycji źródeł XIX i XX-wiecznych. Ingerencje w tekst mają ograniczony charakter,
ponieważ jedynie uwspółcześniono pisownię i interpunkcję oraz ujednolicono skróty,
a część z nich rozwinięto. Wszelkie ingerencje przygotowującego tekst do druku zostały
umieszczone w nawiasach kwadratowych. Zrezygnowano z opublikowania załączników do
„Sprawozdania…”, których treść omówiono powyżej.

420 | P a g e
WOJEWODA WOŁYŃSKI Łuck, dnia 16 sierpnia 1939 roku12
Nr SPNO-45/tjn./39 TAJNE

Sprawozdanie ze stanu
bezpieczeństwa nr 7 za
miesiąc lipiec 1939 r. Do
(według rozdzielnika)

Przekładam (przesyłam) w załączeniu sprawozdanie ze stanu

bezpieczeństwa za m-c lipiec 1939 roku

WOJEWODA
(- )13
(A. Hauke-Nowak)

Rozdzielnik14:
I. SYTUACJA OGÓLNA

Mimo pewnego podniecenia nastrojów, spowodowanego sytuacją

międzynarodową, stwierdzić należy raczej pewne polepszenie się stanu bezpieczeństwa, do
czego przyczyniła się przeprowadzana stale likwidacja ośrodków O[rganizacji]
U[kraińskich] N[acjonalistów], energiczne dochodzenia w sprawach o obrazę państwa
i rozszerzanie niepokojących pogłosek oraz odbycie kilku rozpraw sądowych przeciw
członkom OUN i K[omunistycznej] P[artii] Z[achodniej] U[krainy], zakończonych
surowymi wyrokami.

Układ stosunków na odcinku ruchu zawodowego w dalszym ciągu wykazuje

znaczny wzrost wpływów Z[wiązku] P[olskich] Z[wiązków] Z[awodowych], napotykając
jedynie na terenie zagłębia klesowskiego 15 na rywalizację Z[jednoczenia] Z[awodowego]
P[olskiego], przy czym jednak obie strony nie stosują form walki szkodliwej dla obecnej
sytuacji.

Podkreślić należy jedynie zaistnienie kilku poważnych sytuacji z punku widzenia

zagrożenia bezpieczeństwa, powstałych w ośrodkach robotniczych w zagłębiu klesowskim
i przy budowie Kanału Kamiennego. Sytuacje te zostały każdorazowo opanowane i do
poważniejszych zakłóceń spokoju i porządku publicznego nie dopuszczono. Analizując te
momenty należy stwierdzić, że w dużej mierze na ich powstanie złożyły się: zła organizacja
pracy i nie wypłacanie w terminach należności robotniczych. Poza tym na odcinku ruchu
zawodowego w ubiegłym miesiącu panuje spokój, a zwiększona produkcja przemysłu

12
Datę dzienną wpisano ręcznie.
13
Odręczny podpis wojewody A. Hauke-Nowaka
14
Rozdzielnik składa się z 25 pozycji, obejmuje 39 egzemplarzy, adresatów wskazano we
wprowadzeniu.
15
Zagłębie Klesowskie – skupisko kamieniołomów w woj. wołyńskim w okolicach m. Klesów.
421 | P a g e
kamieniarskiego powoduje nadal znaczne rozładowanie bezrobocia, którego stan utrzymuje
się prawie bez zmian na poziomie poprzedniego okresu sprawozdawczego.

Ruch komunistyczny w dalszym ciągu wykazuje silne osłabienie, gdzie niegdzie

tylko czynne są słabe bardzo próby odbudowy komórek, czy werbunku do Kompartii 16 i to
tylko na własną rękę. Brak powiązania choćby najlżejszego między przejawami ruchu
w różnych punktach terenowych województwa.

OUN, wykorzystując okres letnich ferii szkolnych, mimo zatrzymania całego

dotychczasowego aktywu, przystąpiła do montowania nowych komórek i szkolenia nowo
zwerbowanych osób.

Ciekawym zjawiskiem jest ujawniona w czasie likwidacji UNAKOR ścisła

zależność tej organizacji od OUN, co znalazło potwierdzenie w zeznaniach zatrzymanych
osób.

II. BEZPIECZEŃSTWO OGÓLNE

Użycie broni przez policję17

Miało miejsce w 6 wypadkach, a mianowicie:
Dnia 6 lipca, o godz. 11.00 w czasie ucieczki przez okno z lokalu S[ądu] O[kręgowego]
w Łucku z sali rozpraw Nagórnego Andrzeja, członka OUN – st. przod. sł[użby] śl[edczej]
Matuszewicz Aleksander z Wydziału Śledczego w Łucku i st. poster. Kolanek
z miejscowego komisariatu [Policji Państwowej] – użyli krótkiej broni palnej, lecz bez
wyniku. W czasie dalszego pościgu Nagórny został ujęty;
Dnia 9 lipca, o godz. 19.00 użył krótkiej broni palnej post. Zajdziński Stanisław, ze stanu
posterunku [PP] w Deraźnem, pow. kostopolskiego, do uciekającego, mimo wezwania do
zatrzymania się Wudzke Samuela, mieszkańca kol. Michałówka, gm. Deraźne. Po strzałach
Wudzke ukrył się w zbożach, gdzie go zatrzymano. Przy zatrzymaniu znaleziono pistolet
kal. 6,35 [mm] z 3 nabojami. Broń posiadał nielegalnie. Wudzke został lekko zraniony
w mięsień podudzia prawej nogi;
Dnia 20 lipca, przod[ownik] Leis Jan ze stanu posterunku w Zabramiu, pow. Dubno, natknął
się w Zdołbicy, pow. Dubno – na śpiącego we własnej stodole Mularczuka Teodora,
ukrywającego się od dłuższego czasu na różne oszustwa. Mularczuk w czasie
zatrzymywania stawił opór, w następstwie którego zbiegł. Do uciekającego przod. Leis
strzelił jeden raz z kbk, lecz nie trafił;
Dnia 22 lipca, o godz. 23.30, st. poster. Lenartowicz Henryk, z posterunku Bogusze, pow.
Kostopol, w trakcie zatrzymywania podejrzanego osobnika, został 2-krotnie ranny z krótkiej
broni palnej. St. post. Lenartowicz również strzelił kilka razy do podejrzanego, lecz bez
skutku;
Dnia 22 lipca, o godz. 13.45 w Kowlu, w czasie zatrzymywania prostytutki Ławryniuk
Marii i jej kochanka Kowalczuka Jana przez przod. Sokołowskiego Władysława

16
Czyli: Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy, będącej częścią Komunistycznej Partii Polski.
17
Podkreślenie w tekście dokumentu, w publikacji zachowano wszystkie podkreślenia.
422 | P a g e
z komisariatu [PP] w Kowlu – sutenerzy w liczbie 8 osób – usiłowali odbić zatrzymaną.
Przod. Sokołowski w celu odstraszenia napastników strzelił jeden raz z rewolweru „Nagant”
nie raniąc nikogo. Sprawcy zbiegli. Jeden z uczestników oraz Ławryniuk Maria
i Kowalczuk Jan zostali zatrzymani i doprowadzeni do komisariatu;
Dnia 29 lipca, o godz. 4.15 patrol policyjny w składzie: przod. sł. śl. Sałacińskiego Jana
i st. post. sł. śl. Szelągowskiego Antoniego, ze stanu Wydziału Śledczego w Łucku oraz
poster. Prończuka Juliana z posterunku [PP] w Ulanikach, pow. Łuck – osaczył
zabudowania Chomicza Anastazego we wsi Krawatka, gm. Szczurzyn, w których ukrywał
się poszukiwany za udział w rozboju Szwed Sawa. Szwed Sawa, zauważywszy policję,
wyskoczył z domu oknem i począł uciekać. Do uciekającego policjanci użyli broni, lecz bez
skutku. Szwed Sawa zdołał zbiec do pobliskiego lasu.
W przytoczonych wypadkach użycie broni [przez PP] było uzasadnione w myśl
obowiązujących przepisów.

Użycie broni przez innych funkcjonariuszy publicznych

Meldunek negatywny.

Zamachy na życie policjantów i innych funkcjonariuszy publicznych

Meldunek negatywny.

Wystąpienia przeciwko policji i innym funkcjonariuszom publicznym

Dnia 5 lipca, do osiedla robotniczego Kierownictwa Budowy Kanału Kamiennego
w Mianowszczyźnie wezwany został policjant ze stanu posterunku [PP] w Rudni
Karpiłowskiej, pow. sarneńskiego, celem usunięcia pijanego robotnika Pucha Henryka,
który awanturował się. Robotnicy rzucili się na przybyłego policjanta, poturbowali go, przy
czym odebrali mu pistolet służbowy, uniemożliwiając wykonanie czynności służbowych.
Następnie kilkunastu robotników poturbowało również kilku techników oraz zdemolowało
barak, w którym mieściła się kancelaria. W związku z tym zajściem posterunek w Rudni
Karpiłowskiej został wzmocniony o 7 policjantów. Sprawcy zajścia zostali zatrzymani, przy
czym: 1) Puch Józef-Mieczysław, 2) Mikołajczyk Władysław, 3) Nabiałek Władysław, 4)
Malik Andrzej i 5) Podgórski Stanisław – postanowieniem Sądu Grodzkiego w Sarnach
zostali osadzeni w areszcie, zaś 6) Sztekler Aleksy został zwolniony.

Zaburzenia spokoju publicznego

Poza drobnymi incydentami, spowodowanymi nadużyciem alkoholu - poważniejszych
wystąpień nie notowano.

Bezpieczeństwo na kolejach
Dnia 8 lipca pociąg towarowy, idący [jadący] z Równego do Kowla najechał na przejeździe
kolejowym we wsi Kadyszcze, gm. Ołyka, pow. łuckiego na furmankę naładowaną
piaskiem, wskutek czego zostały zabite dwa konie i rozbity wóz, zaś właściciel wozu,
Żółciański Dymitr, zam. we wsi Czemeryn, gm. Ołyka, został lekko potłuczony. Wypadek
został spowodowany niezabezpieczeniem przejazdu, który jest z jednej strony zasłonięty

423 | P a g e
budką dróżnika, a z drugiej strony sadem. Na tymże przejeździe był już wypadek najechania
pociągu na furmankę w dniu 29 VI br., kiedy straciły życie 4 osoby.
Dnia 8 lipca Mielnik Aleksander, s. Grzegorza, lat 15, zam.[ieszkały] przy rodzicach
w Kamiennej Górze, gm. Aleksandria, pow. rówieńskiego, wybił kamieniem szybę
w pociągu osobowym, zdążającym w kierunku Równego. Straty wynoszą 16 zł 50 gr.
Spośród pasażerów nikt szwanku nie doznał.
Dnia 11 lipca o godz. 15.05 na 96 km linii [kolejowej] Uściług-Włodzimierz [Wołyński],
została zabita przez pociąg osobowy Bobrowska Jadwiga, [wiek] lat dwa z Włodzimierza.
Władze prokuratorskie powiadomiono. Dnia 17 lipca na przejeździe kolejowym Wełnianka-
Walerianka, gm. Rożyszcze powiatu łuckiego, przez pociąg osobowy, jadący z Rożyszcz do
Kiwerc, została rozbita furmanka Krupińskiego Jana, mieszkańca kol. Wełnianka. Konie
ocalały, wypadku w ludziach nie było. W dniu 18 lipca, pasący bydło przy torze kol.
w Zwiniaczach, gm. Skobełka, mieszkaniec tejże wsi – Zabójszcz Jan, s. Wincentego
i Stanisławy, ur. 20 września 1919 r., wskutek wybryku, rzucił kamieniem na przejeżdżający
pociąg osobowy nr 2324, wybijając jedną szybę w wagonie pocztowym [o] wartości 7 zł.
Na winnego sporządzono doniesienie karne do Starostwa Powiatowego w Łucku.
Dnia 24 lipca pociąg osobowy zdążający z Łucka do Lwowa, na 3 km przy stacji kol.
Nieświcz, najechał na NN kobietę umysłowo chorą, która poniosła śmierć na miejscu.

Uszkodzenie linii telefonicznych

Meldunek negatywny.

Włamania do urzędów i instytucji publicznych.

Meldunek negatywny.

Ucieczka więźniów
Dnia 7 lipca pod zarzutem porżnięcia nożem na tle porachunków osobistych Hajduczyka
Antoniego, mieszkańca wsi Huta, gm. Zabłocie, pow. kowelskiego, został zatrzymany
Łucyk Dymitr, syn Tarasa i Agafii, lat 24, mieszkaniec wsi Huta i następnie osadzony
w areszcie gminnym, skąd w nocy na 10 VII br., za pomocą podkopu zbiegł. Poszukiwania
za zbiegłym zarządzono.
Dnia 9 lipca z aresztu policyjnego w Sielcu zbiegł Kijach Stefan, syn Jacka i Katarzyny,
ur. 19 grudnia 1911 r., w Łowczycach, pow. Rudki, ostatnio zamieszkały na kolonii
Wodzinek, gm. Werba, pow. włodzimierskiego, 7-krotnie karany za różne przestępstwa.
Wymieniony przebywał w areszcie jako podejrzany o dokonanie kilku kradzieży.
Poszukiwania za zbiegłym zarządzono.

Zabójstwa i uszkodzenia ciała

W okresie sprawozdawczym zanotowano 3 wypadki zabójstwa, z tego 2 – na tle
porachunków osobistych i 1 – bratobójstwo na sporze o schedę. Ciężkiego uszkodzenia ciała
zanotowano 6 wypadków: 2 – w czasie bójki, 2 – w czasie zabawy, 1 – na tle porachunków
osobistych i 1 wypadek poranienia właściciela sadu przez złodziei, przyłapanych na
kradzieży jabłek.

424 | P a g e
Rozboje
Zanotowano 8 wypadków rozboju, przy czym w jednym wypadku napastnicy użyli broni
palnej, raniąc 2 osoby, z których jedna zmarła. Pozostałe wypadki o charakterze drobnym.

Podpalenia i pożary
Z pożarów, połączonych z ofiarami w ludziach – był jeden, który powstał wskutek
podpalenia, dokonanego przez Hotaluka Zachara, mieszkańca wsi Kośkowce, gm.
Wyszogródek, pow. Krzemieniec – własnych zabudowań. Po dokonaniu podpalenia Hotaluk
powiesił się w swej stodole, gdzie ujawniono zwęglone jego zwłoki. Hotaluk Zachar cierpiał
na rozstrój nerwowy i podpalenia dokonał w czasie ataku szału. Ogólna wartość spalonych
budynków wynosi 1105 zł.
Pożarów, połączonych z utratą dachu nad głową przez większą ilość osób, masowych,
z chęci uzyskania premii asekuracyjnej i o charakterze sabotażowym – nie notowano.
Nadmienia się, że oprócz pożarów, wykazanych w załączniku nr 2, na terenie województwa
wołyńskiego miało miejsce ponad 50 wypadków pożarów, powstałych od uderzenia
pioruna.

Katastrofy
Wobec długotrwałych upałów i samozapalania się złóż torfowych, szczególnie szerokie
rozmiary przybrała w okresie sprawozdawczym klęska pożaru lasów. Zanotowano około 40
wypadków pożarów lasów i szereg wypadków pożarów torfowisk (nieużytków).
Spowodowane straty przez pożary lasów wynoszą w przybliżeniu około 100.000 zł.
Największe pożary miały miejsce w lasach dóbr berezeńskich na terenie Nadleśnictwa
Zasłuczańskiego – Michalin, pow. kostopolskiego. Pożar trwał tam od 16 do 22 lipca i objął
694 ha, wyrządzając straty na 51.567 zł. Stopień zniszczenia lasów od 10 do 100%. Akcja
ratownicza była utrudniona ze względu na okres żniw i brak elementu ludzkiego, dopiero
akcja rezerw policyjnych zmobilizowała ludność i spowodowała zlikwidowanie pożaru.

III. RUCH ZAWODOWY

Uwagi ogólne.
Na odcinku pracowniczego ruchu zawodowego zanotować należy w dalszym ciągu spokój.
Przysłany przez władze centralne Z[jednoczenie] P[olskich] Z[wiązków] Z[awodowych]
sekretarz okręgowy Szulc Maksymilian stara się bardzo energicznie o ożywienie ruchu
organizacyjnego i zgromadzeniowego związków, należących do Zjednoczenia i zdołał
uzyskać w tym kierunku nawet dość znaczny sukces, tak, że ZPZZ wybitnie przoduje
w ruchu zawodowym.
Z[jednoczenie] Z[awodowe] P[olskie] z całym powodzeniem utrzymując swój stan
posiadania na terenie Zagłębia Klesowskiego, dzięki dużej dbałości o interesy robotnicze
i solidnemu podejściu do zagadnień, interesujących ogół robotników, a związanych
z warunkami pracy i płacy.
Na odcinku strajków [i] zatargów zbiorowych pewne naprężenie utrzymuje się w dalszym
ciągu, przy czym nadal zagłębie klesowskie i berestowieckie oraz ośrodki budowy Kanału

425 | P a g e
Kamiennego są terenami powstawania incydentów zagrażających bezpieczeństwu
i spokojowi publicznemu.
Stan bezrobocia pozostaje niemal bez zmian, wzrost liczbowy bezrobotnych o 114 osób jest
jedynie zjawiskiem przejściowym.

Ruch organizacyjny i zgromadzeniowy

Z[jednoczenie] P[olskich] Z[wiązków] Z[awodowych]
Sekretariat Okręgowy ZPZZ w Łucku prowadził w miesiącu sprawozdawczym intensywną
działalność w kierunku rozszerzenia i ugruntowania swych wpływów na terenie
województwa wołyńskiego. Dotychczasowa praca ZPZZ, prowadzona była w kierunku
podporządkowania terenu wpływów ZPZZ i pomyślana była jako praca wszerz. Zamierzony
cel został w znacznym stopniu osiągnięty, gdyż w dn. 1 czerwca br., ZPZZ miał na terenie
województwa wołyńskiego 50 mniej lub bardziej czynnych oddziałów, grupujących
w swych szeregach kilkanaście tysięcy członków, z których jednak zaledwie może 1/3 część
płaciła składki członkowskie.
Obecnie sekretarz okręgowy ZPZZ przestawił swą działalność w pierwszym rzędzie na
pracę w głąb, dążąc do należytego zorganizowania swych oddziałów i właściwego
nastawienia i skoordynowania ich poczynań, nie rezygnując jednak z dalszego rozszerzania
swych wpływów, co objawiło się zorganizowaniem w miesiącu sprawozdawczym pięć
nowych oddziałów, a mianowicie: 1) Górników w Maciejowie – 400 zatrudnionych, 2)
Górników w Lubomirsku – 180 zatrudnionych, 3) Drzewno-Budowlanego w Kostopolu –
400 zatrudnionych, 4) Kelnerów w Łucku – 60 zatrudnionych i 5) Użyteczności Publicznej
w Łucku – 60 zatrudnionych.
Natomiast w dziedzinie wewnętrzno-organizacyjnej Sekretariat [Okręgowy] przystąpił do
zorganizowania Rad Miejscowych, które działając każda na terenie jednego powiatu, miałby
za zadanie uzgadnianie działalności podległych im oddziałów związków w sprawie akcji
zawodowych, prac oświatowych oraz wystąpień zewnętrznych związków.
W miesiącu sprawozdawczym powołano do życia Radę Miejscową w Sarnach oraz podjęto
przedwstępne prace w kierunku zorganizowania Rad Miejscowych w Łucku, Równem
i Kostopolu. Dla zorientowania się w istniejących w tym kierunku możliwościach
i potrzebach przeprowadził Sekretariat w okresie sprawozdawczym lustrację następujących
oddziałów związków: Spożywców w Równem, Sarnach, Ołyce i Łucku; Rolnych –
w Równem; Drzewno-Budowlanych – w Kiwercach, Klewaniu, Kostopolu, Orżewie
i Sarnach oraz Górników – w Janowej Dolinie i Klesowie.
Ponadto Sekretariat Okręgowy spowodował zwołanie w okresie sprawozdawczym walnych
zebrań w następujących oddziałach: w Kiwercach w dn. 9 lipca, obecnych 250 osób,
w Klewaniu w dn. 23 lipca, obecnych 70 osób i we Włodzimierzu w dn. 23 lipca, obecnych
100 osób oraz w dn. 16 lipca w Klesowie konferencji prezydiów oddziałów powiatów
sarneńskiego i kostopolskiego.
Oprócz tego w okresie sprawozdawczym Sekretariat Okręgowy przeprowadził interwencje
w Dyrekcji Lasów Państwowych w Łucku, w Zarządzie Miejskim w Łucku i u czterech
prywatnych pracodawców oraz objął kierownictwo strajku w kamieniołomach
w Lubomirsku o wypłacenie zaległych od trzech miesięcy zarobków. Dalej w dziedzinie

426 | P a g e
zawodowej Sekretariat [Okręgowy] wszczął układy o umowę zbiorową dla piekarzy
w Łucku i Sarnach.
W dziedzinie uspołecznienia prac ZPZZ, Sekretariat Okręgowy uruchomił w miesiącu
sprawozdawczym jedno biuro pisania podań w Łucku, a ponadto przystąpił do prac
przygotowawczych nad zorganizowaniem Spółdzielni Pracy: budowlanej, piekarskiej
i transportowej w Sarnach oraz hutniczo - szklarskiej w Kostopolu.

Z[jednoczenie] Z[awodowe] P[olskie]

Pow. Sarny. W dniu 30 lipca, w Domu Strzelca w Klesowie, odbyło się Walne Zebranie
członków Związku Robotników i Rzemieślników Zjednoczenia Zawodowego Polskiego –
oddział w Klesowie, które zagaił sekretarz Piekarek Antoni. Na zebraniu tym omawiane
były sprawy założenia Kasy Zapomogowej przy związku z kapitałem zakładowym i stałym
dochodem z opodatkowania się członków w wysokości 1% od zarobków. Wniosek ten
został przyjęty. Następnie Piekarek odczytał odpis skargi złożonej przez Związek do Izby
Lekarskiej w Lublinie na lekarza Ubezpieczalni Społecznej w Klesowie – dra Borkę
Wacława – w której przytoczono kilka wypadków nieudzielenia członkom Związku pomocy
lekarskiej. Na zebraniu było 40 osób. Przebieg obrad [był] spokojny.

Z[wiązek] S[towarzyszeń] Z[awodowych]

Pow. Równe. W dniu 9 lipca, Zarząd Oddziału Związku Zawodowego Pracowników
Przemysłu Spożywczego w Równem, w lokalu własnym przy ul. Legionów 6, urządził
zebranie członków, na którym omawiana była sprawa zawarcia układu zbiorowego
pracowników tegoż Związku z pracodawcami. W wyniku dyskusji uchwalono przedstawić
w tej sprawie memoriał Inspektorowi Pracy w Łucku. Na delegatów do Łucka zostali
wybrani: Kahl Emil oraz Majewski Tadeusz, najbardziej czynni członkowie Związku.
Obecnych na zebraniu 40 członków.

Akcja prewencyjno-represyjna
Meldunek negatywny.

427 | P a g e
Stan bezrobocia.
Stan bezrobocia na terenie województwa wołyńskiego na dzień 1 sierpnia 1939 r.
przedstawia się następująco:
m. Łuck 439 osób, w tym 216 prac. umysłowych
m. Kowel 221 osób
m. Równe 215 osób
Pow. Dubno 77 osób
Pow. Horochów 22 osoby
Pow. Kostopol 144 osoby
Pow. Kowel 75 osób
Pow. Krzemieniec 43 osoby
Pow. Lubomi 13 osób
Pow. Łuck 122 osoby
Pow. Równe 103 osoby
Pow. Sarny 813 osób
Pow. Włodzimierz 275 osób
Pow. Zdołbunów 151 osób
razem: 2.713 osoby

Nastroje wśród bezrobotnych zastrzeżeń nie budzą.

Zatargi zbiorowe i strajki

Pow. Dubno. W dniu 4 lipca 130 robotników z powodu niewypłacenia im należności za trzy
tygodnie, porzuciło pracę w tartaku Thorna Ludwika w Werbie, oświadczając, że do pracy
przystąpią z chwilą gdy otrzymają zaległe należności. Dnia 6 lipca robotnicy przystąpili do
pracy. Właściciel tartaku zaległe należności wypłacił robotnikom w trzech ratach, przy
czym pierwszą ratę robotnicy otrzymali w dniu 5 lipca br.
Pow. Kostopol W dniu 3 lipca wybuchł strajk w kamieniołomach w Berestowcu, należących
do firmy: Towarzystwo Eksploatacji Kamieniołomów w Krakowie, ul. Basztowa 2.
Powodem strajku było niewypłacanie należności robotnikom już od miesiąca maja br. Strajk
objął 350 pracowników, przebieg strajku [był] spokojny. Wobec wypłacenia przez firmę
wszystkich zaległości, robotnicy w dniu 14 lipca przystąpili do pracy.
Pow. Sarny W dniu 27 lipca w kamieniołomach „Stribo” w Klesowie wybuchł strajk na tle
niewypłacania przez firmę zarobków za ubiegłe tygodnie. Zaległość wynosi przeszło 8 tys.
złotych, zaś strajkowało 170 robotników. Przebieg strajku był zupełnie spokojny, nastroje
opanowane, usiłowań elementów wywrotowych do wykorzystania tej sytuacji w kierunku
agitacji antypaństwowej nie stwierdzono. Strajk został zlikwidowany w dniu 29 lipca przez
wypłacenie przez firmę wszystkich zaległości.
W dniu 31 lipca 40 robotników, przysłanych z Funduszu Pracy z Konina, urządziło
awanturę w biurze zarządu kamieniołomów „Kamienne” w Wyrach, gm. Klesów,
domagając się zmiany warunków pracy lub odesłania ich na koszt firmy do miejsc
zamieszkania. Kiedy jeden z pracowników firmy, sztygar Urban Kazimierz, nazwał ich
przybłędami, wtedy robotnicy rzucili się do niego, usiłując go pobić. W obronie sztygara
wystąpił dozorca Grabowski Józef, którego robotnicy lekko pobili. Robotnicy uspokoili się
428 | P a g e
dopiero, gdy otrzymali 50 zł zaliczki na życie, przy czym przyrzeczno im, że w dniu 1
sierpnia przybędzie na miejsce przedstawiciel Funduszu Pracy i sprawę ich załatwi.
Awantura powstała na tle nieporozumień, robotnicy twierdzą bowiem, że obiecano im na
miejscu w Koninie po 4 zł dziennie za pracę plus mieszkanie z łóżkami, siennikami, kocami
oraz całodzienne wyżywienie za potrąceniem 80 gr. dziennie. Tymczasem Zarząd
kamieniołomów kuchni robotniczej w ogóle nie prowadzi i postawił im cenę 4 zł za metr
sześcienny tłuczenia szabru. Ponadto robotnicy twierdzą, że zamieszkanie w barakach
firmowych jest niemożliwe ze względu na zapluskwienie tychże. Robotnicy rozłożyli się
obozem przy kolejce w pobliżu biura w Wyrach i oświadczyli, że nie ustąpią do czasu
uzyskania warunków przyrzeczonych im przez Fundusz Pracy, lub odesłania ich do miejsc
zamieszkania. Robotnicy ci otrzymali zniżki kolejowe i w dniu 2 sierpnia wyjechali do
swych domów. Na trzech awanturujących się robotników sporządzono doniesienia karne do
władz administracyjnych.
Robotnicy nadsyłani przez poszczególne biura Funduszu Pracy do Kierownictwa Budowy
Kanału Kamiennego w Białej pow. stolińskiego masowo porzucają pracę, udając się do
miejsc stałego zamieszkania. Powodem porzucenia pracy jest według oświadczenia
robotników: złe traktowanie pracowników przez techników i nadzorców, niedostateczne
odżywianie, trudne warunki bytowania i zbyt ciężka, a mało popłatna praca. I tak: W dniu
10 lipca porzuciło pracę 40 robotników, którzy ze stacji Dąbrowica dostali się do Sarn
i tegoż dnia o godz. 19.53, po otrzymaniu zniżkowych biletów, wyjechali do Częstochowy
i Zawiercia.
W dniu 15 lipca porzuciło pracę 27 robotników, którzy tego samego dnia pociągiem
Łuniniec-Zdołbunów, bez biletów, przyjechali do Sarn. Część robotników tego samego dnia
pociągiem o godz. 21.38, po wykupieniu biletów, odjechała do swych miejsc zamieszkania.
Pozostali z braku gotówki zatrzymali się chwilowo w Sarnach, a następnie po uzyskaniu
biletów ulgowych, wyjechali do domów. Robotnicy ci pochodzą z Dąbrowy Górniczej
i Sosnowca. Dnia 18 lipca porzuciło pracę 10 robotników, którzy bez biletów pociągiem
osobowym ze stacji Biała nad Horyniem przyjechali do Sarn. Wieczorem tego samego dnia
wszyscy robotnicy po zaopatrzeniu się w bilety kolejowe odjechali do Częstochowy
i Sosnowca. Dnia 21 lipca porzuciło pracę 10 robotników. Wszyscy do m. Sarn przyjechali
pociągiem bez biletów, po czym po zaopatrzeniu ich w takowe odjechali w dalszą drogę do
województw centralnych.
Pow. Zdołbunów. W dniu 29 lipca robotnicy cukrowni Mizocz nie przystąpili do pracy
z powodu niewypłacania im od dłuższego czasu zarobków. Dnia 30 lipca dyrekcja cukrowni
wypłaciła częściowo zaległości, dzięki czemu robotnicy w tymże dniu podjęli pracę.

IV. RUCH KOMUNISTYCZNY

Ogólna ocena sytuacji

Sytuacja na odcinku komunistycznym w dalszym ciągu pozostaje prawie bez zmian. Ruch
organizacyjny na ogół słaby, nieznaczne ożywienie pracy notuje się jedynie w punkcie
stykającym powiaty włodzimierski, lubomelski i kowelski. Przeprowadzona w lipcu br.
likwidacja miała mniejszy zakres niż w poprzednim miesiącu. Notowano pewną działalność
MOPR, mającą jednak charakter sporadycznych wystąpień o słabych zresztą wynikach.

429 | P a g e
Ruch organizacyjny
W dalszym ciągu prowadzona jest działalność Kompartii [KPZU] we wsiach Szklin
i Trysteń pow. Łuck. We wsi Szklin przygotowywane są transporty do wywieszania
z początkiem sierpnia. W tym celu zrobione zostały specjalne litery z drzewa i rzemieni,
które starannie się przechowuje. We wsi Trysteń odbyło się 9 lipca zebranie w mieszkaniu
Maksyma Wiktoruka, zwołane przez Fedora Stolarczuka. Obecnych było 21 osób.
Przewodniczył jak w poprzednim miesiącu (15.VI) Jan Korniejczuk. Wymieniony
przedstawił zebranym sytuację polityczną, zaznaczając, że podczas najbliższej wojny
wybuchnie rewolucja komunistyczna tak w Niemczech jak i w Polsce. Następnie wezwał on
do płacenia podatku partyjnego i zebrał ogółem 3 zł 10 gr. Zebranie zakończono
odśpiewaniem pieśni antywojennej.
Wznowiona została również działalność Kompartii na terenie gminy Rafałówka, pow.
Sarny. Jak wynika z uzyskanych informacji, Kompartia interesuje się ruchem
rewindykacyjnym, w związku z czym nawet dwu komunistów miało zapisać się do Związku
Szlachty Zagrodowej w Rafałówce, aby mieć stałe wiadomości o rewindykacji.
Komórka KPZB w Dąbrowicy, znana ze swej działalności, zaczęła penetrację przy pomocy
jednego z działaczy, wśród robotników zatrudnionych przy budowie Kanału w Białej pow.
Stolin [woj. poleskie]. Obserwacje prowadzone są w dalszym ciągu.
Ponadto zaobserwowano pewne próby werbowania członków we wsi Wólka gm. Turzysk,
pow. Kowel, jak również powstanie nowych ośrodków pracy Kompartii w okolicy
Chworostowa pow. Włodzimierz [Wołyński], a mianowicie w Olesku i Nowosiółkach.
Między Jakubem Markusem (prawosławny), a wspomnianymi miejscowościami
utrzymywany jest stały kontakt partyjny. Markus utrzymuje poza tym kontakty z wsiami
Ruda pow. Luboml i Powórsk, pow. Kowel. Należy zaznaczyć, że Markus jest zdolnym
organizatorem i pozostaje pod stałą obserwacją organów bezpieczeństwa. Miał on się
wyrazić do niejakiego Jana Muca z Rudy, że stalinowcy muszą wchodzić w organizacje
trockistów po to, aby je rozbijać od wewnątrz.
Pojawienie się podpolnych [nielegalnych] zanotowano w dwu miejscowościach, we wsiach
Trysteń i Perechody. Jeden podpolny pseudonim Sokołow ukrywał się jakiś czas
w Trysteniu, drugi zaś Flor Omelczuk był ukrywany przez rodzinę w okolicy Perechodów.
Na podpolnego natrafiono również w okolicy wsi Belina pow. Kowel, jest to
przypuszczalnie ukrywający się przed pościgiem Andrzej Kościuczyk, poszukiwany za
morderstwo.

Trockiści i ruch opozycyjny w Kompartii

Meldunek negatywny.

Wystąpienia zewnętrzne
W nocy na 16 lipca we wsi Mielce, gm. Datyń, pow. Kowel, na słupie telefonicznym
nieznany sprawca nakleił ulotkę pisaną ręcznie drukiem w języku ruskim: „Nie chodźcie żąć
do tych leniuchów, jak nie zapłacą po 3 zł. i nie dadzą odpoczynku, a kto pójdzie za mniej
pracować, będzie karany ogniem lub kulą. CKM KPZU”. Tej samej treści ulotkę znaleziono
we wsi Niecy, gmina Datyń.

430 | P a g e
Wystąpienia na terenie więzień
Meldunek negatywny.

Terror partyjny
Meldunek negatywny.

Zaopatrywanie się w broń palną

Meldunek negatywny.

Akcje, obchody, kampanie komunistyczne

Meldunek negatywny.

K[omunistyczny] Z[wiązek] M[łodzieży], Pionier i organizacje komunistyczne na terenie

szkół
Meldunek negatywny.

Czerwona Pomoc.
Szewczuk Mikołaj, członek KPZU, mieszkaniec wsi Baszarówka, gm. Radziwiłłłów, pow.
Dubno, przeprowadził w dniu 16 lipca zbiórkę w swojej wsi gotówki i chleba, które
następnie przesłał dla więźniów politycznych. Wysokość zebranej sumy nie została
ustalona. Dochodzenia prowadzi się. Podobną akcję przeprowadzili w ciągu lipca
Poliszczuk Nikifor i tow[arzysze] we wsi Chopniów pow. Łuck, na rzecz uwięzionego
Mikołaja Barabuchy i in. Wysokość zbiórki również nieznana, dochodzenia trwają.
Jako swoisty objaw czerwonej pomocy należy zanotować fakt, że członkowie i sympatycy
Kompartii [KPZU] we wsi Kozin, w liczbie ok. 20 osób, przeprowadzili roboty polne na
korzyść rodzin osób, przebywających w więzieniu.

Akcja prewencyjna organów bezpieczeństwa.

Organa bezpieczeństwa w okresie sprawozdawczym dokonały 6 aresztowań komunistów,
głównie w pow. kowalskim.

431 | P a g e
Zwolnienia z więzień i M[miejsca] O[dosobnienia w Berezie Kartuskiej] .
W miesiącu lipcu zostali zwolnieni z więzienia:
Lp. Nazwisko i Miejsce Data Z jakiego Za co, przez
imię Zamieszkania zwolnienia więzienia jaki sąd był
skazany i na
jaką karę
1. Kiliszczuk Czeremszanka 4.07.1939 Koronowo Wyr. SO Łuck
Stefan pow. Kowel za komunizm
na 6 lat
więzienia
2. Grynberg Targowica gm. 30.07.1939 Lwów SO Łuck, 4
Mordko Jarosławicze, lata więzienia
pow. Dubno za komunizm
3. Ciupak Jan Rudnia, gm. 27.07.1939 Sieradz j. w. 3 lata
Maciejów, pow. więzienia
Kowel
4. Sawczak Stara Wyżwa, 6.07.1939 Sieradz j. w. 3 lata
Terenty pow. Kowel więzienia
5. Maryszczuk Bakowce, pow. 19.07.1939 Koronowo j. w., 6 lat
Arsenij Łuck więzienia
6. Diehtiaruk Czarnoplesy 27.07.1939 Chojnice j. w. 3 lata
Stefan pow. Kowel więzienia

W miesiącu lipcu zostali zwolnieni z M[iejsca] O[odosobnienia w Berezie]:

Lp. Nazwisko i imię Miejsce Data Data
zamieszkania osadzenia zwolnienia
1. Arendarczyk Łuck 17.12.1938 8.07.1939
Mirosław
2. Schoechet Szmul Łuck 11.02.1939 6.07.1939
3. Kapitaniuk Stefan Skiby, pow. 11.02.1939 6.07.1939
Luboml

V. WYWROTOWA DZIAŁALNOŚĆ POLSKICH ORGANIZACJI

POLITYCZNYCH

Odnośnie całego działu meldunek negatywny.

VI. UKRAIŃSKI RUCH NIELEGALNY (OUN – UWO)

Charakterystyka działalności
Poza kilku wypadkami wystąpień zewnętrznych, o których mowa w kronice wystąpień,
OUN starała się przez rozsiewanie defetystycznych pogłosek – utrzymać przekonanie co do

432 | P a g e
nietrwałości obecnych stosunków i mającej nastąpić bezpośrednio po żniwach ich zmianie
na korzyść Ukraińców. Wśród kursujących pogłosek notowano rozsiewanie pogłoski
o szkodliwości wpłacania należnych rat na P[ożyczkę] O[brony] P[rzeciwlotniczej],
z groźbą, że Hitler po stworzeniu Ukrainy zniszczy wszystkich, którzy wykupili pożyczkę.
Dla podtrzymania poczucia odrębności Ukraińców prowadzona była w miesiącu
sprawozdawczym akcja za niebraniem udziału przez młodzież ukraińską w zabawach
i uroczystościach organizowanych przez ludność polską. Poza tym OUN, jak stwierdzono
wywiadem, wykorzystując okres ferii szkolnych, prowadziła za pośrednictwem swych
mężów zaufania z pośród młodzieży gimnazjalnej i akademickiej akcję przygotowawczą do
odbudowy sieci organizacyjnej, zniszczonej trwającą jeszcze [jej] likwidacją.

Zamierzenia organizacyjne.
Zamierzenia organizacyjne szły w kierunku wytypowania nowych ludzi na stanowiska
kierownicze i odpowiedniego ich instruowania.

Wiadomości organizacyjne.
Jak stwierdzono wywiadem, w Werbie pow. dubieńskiego istnieje jedna trójka i jedna piątka
OUN. Ośrodki te mają utrzymywać kontakt ze wsią Komarówką. W ośrodkach tych, według
dalszych informacji wywiadu, prowadzona jest akcją gromadzenia broni. Akcja dozbrajania
członków OUN prowadzona jest również na terenie pow. łuckiego, gdzie ośrodek OUN
w Ławrowie posiada, według informacji wywiadu, specjalną instrukcję o sposobie
dokonywania kradzieży broni w organizacjach polskich, [takich] jak Strzelec, Krakusi
i inne. Na terenie pow. łuckiego stwierdzono wywiadem próby montowania rejonu
w Holeszowie.
W czasie prowadzonej likwidacji UNAKOR stwierdzono zeznaniami zatrzymanych, że
ośrodek UNAKOR we wsi Zapole, pow. lubomelskiego pracował w ścisłym kontakcie
z OUN, mając umówiony zakonspirowany sposób porozumiewania się. Jaceniuk Paweł,
pełniący funkcję atamana „futoru” UNAKOR we wsi Zapole dyrektywy do prowadzenia
roboty otrzymywał od członka OUN we wsi Stare Koszary, pow. kowelskiego Osiejuka
Danyły za pośrednictwem Kałużnego Aleksandra z Kowla.

VII. SZPIEGOSTWO I DYWERSJA

Meldunek negatywny.

VIII. SPRAWY GRANICZNE

Na obszarze własnym

Zachowanie się ludności wobec wprowadzonych ograniczeń w strefie nadgranicznej

Na terenie pow. krzemienieckiego ustalono, że ludność przy nabywaniu nieruchomości
załatwia te sprawy miedzy sobą i dopiero po faktycznym wejściu nabywców w posiadanie
nabytej ziemi, podejmowane są starania o formalne załatwienie sprawy.

433 | P a g e
Ruch graniczny legalny i nielegalny
Pow. Dubno. Dnia 7 lipca przez posterunek [PP] w Smydze został zatrzymany Mistryk
Franciszek, s. Augustyna i Teresy z Sobowa, ur. 5.III.1917 r. w Dolnej Lachocie (Słowacja)
za nielegalne przekroczenie granicy ze Słowacji do Polski. Odstawiono go do Placówki
Wywiadowczej KOP nr 8 w Równem.
Pow. Równe. Dnia 25 lipca, o godz. 3.30 przez patrol strażnicy KOP „Cukrownia Korzec”,
w odległości 200 metrów od linii granicznej został zatrzymany pod zarzutem usiłowania
nielegalnego przekroczenia granicy z Polski do ZSRR Jefim Wasiuchnik, s. Zachara
i Heleny z d. Maciuk, ur. 2.IV.1876 r. we wsi Starosiele, gm. Kołki, pow. Łuck, rzekomo
zamieszkały we wsi Raźnicze, gm. Kołki, pow. Łuck, prawosławny, rolnik, notowany
w kartotece Wydziału Śledczego w Równem, jako dn. 1.IV.1925 r. aresztowany przez
Posterunek [PP] Kołki, pow. Łuck, na polecenie prokuratora S[ądu] O[kręgowego]
w Łucku, L.116/25 i odstawiony do więzienia w Łucku. Wymienionego posterunek [PP]
w Korcu odstawił [go] do miejscowego Sądu Grodzkiego, który osadził go w więzieniu
w Równem.
Pow. Zdołbunów. W dniu 12 lipca, o godz. 10.30 na odcinku granicznym koło wsi
Baranówka przekroczył granicę z Rosji Sowieckiej [ZSRR] do Polski podoficer sowiecki
w pełnym uzbrojeniu i ekwipunku wraz z koniem. Podoficer został zatrzymany przez organa
KOP w pobliżu wsi Sadki i odstawiony do strażnicy w Baranówce. W dniu 20 lipca
zatrzymano w Ostrogu Kostorza Ryszarda, s. Ryszarda i Zofii Czelińskiej, ur. 25.XII.1917 r.
w Mariampolu – Rosja Sow., [wyznanie] rzym.- kat., Polak, kawaler, elektrotechnik,
ostatnio zamieszkały w Chorzowie-Batory, ul. Ratuszowa 11, który usiłował nielegalnie
przekroczyć granicę do Rosji Sowieckiej [ZSRR]. Kostorza przekazano oficerowi
eksponow. Pl[acówki] Wyw[iadu] KOP w Ostrogu.
W dniu 26 lipca, między godz. 14.05 a 14.30 od strony sowieckiej, na wysokości ok. 4000
metrów ukazał się samolot dwupłatowiec sowiecki, który przeleciał granicę
polsko-sowiecką i skierował się na Ostróg ponad koszarami wojskowymi, dalej futor
Międzyrzeckie, wieś Luczyn i Bór, po czym zawrócił i odleciał na stronę sowiecką między
słupami granicznymi nr 1734-1735. Po upływie 5 minut powrócił tą samą drogą ponad Bór
do Nowomalina, skąd zawrócił i w rejonie słupów granicznych nr 1734-1735 odleciał do
Rosji Sow[ieckiej], ponad wsią Słobudką, Czerniwodą, Sołowie, Kamionką do Krzywina.
W czasie przelotu samolot został ostrzelany z karabinu maszynowego przez sowiecką Straż
Graniczną [Wojska Ochrony Pogranicza ZSRR] ze strażnicy Słobudka i Czernowoda oraz
przez polską strażnicę KOP – Bór. Jakiego typu był samolot, nie zdołano stwierdzić
z powodu znacznej wysokości lotu.
W okresie sprawozdawczym przez graniczny punkt przejściowy w Zdołbunowie przejechało
z Rosji Sowieckiej [ZSRR] i Persji – 77, do Rosji Sowieckiej i Persji – 168 osób różnej
narodowości.

Przejawy działalności narodowych mniejszości w pasie granicznym

W miesiącu sprawozdawczym stwierdzono rozsiewanie przez mniejszości narodowe,
a specjalnie ukraińską i niemiecką, wiadomości defetystycznych oraz nawoływanie do
niepłacenia podatków, rat na P[ożyczkę] O[brony] P[rzeciwlotniczej], gdyż to może źle

434 | P a g e
odbić się na płatnikach, którzy wg twierdzenia, po zajęciu przez Hitlera Polski będą
podlegać represjom. Akcja ta w niektórych ośrodkach wywarła pewne wrażenie.
Poza tym znane są również wypadki nawoływania do gromadzenia zboża i przechowywania
go w ukryciu przed władzami polskimi, zboże tak przechowane ma być oddane do
dyspozycji Hitlera po jego przybyciu na ziemie przez ludność ukraińską zamieszkałe.
Z drugiej zaś strony lansowana była pogłoska o kontrybucji, która rzekomo ma być
nałożona na ludność w postaci składania na rzecz Państwa pewnego quantum plonów z 1 ha.
Wypadki te, jakkolwiek w skali ogólnej głębszego znaczenia nie mają, nie mniej jednak
świadczą o złej woli niektórych jednostek z pośród mniejszości narodowych. Sprawcy
rozsiewania tych i temu podobnych pogłosek spotykają się z surową represją.

Na obszarze sąsiedniego państwa

Zaobserwowano, że po stronie sowieckiej, w okolicy wsi Sadki gm. Dederkały, pow.
krzemienieckiego w tempie przyspieszonym dniem i nocą budowane są fortyfikacje przy
użyciu motorowych koparek. Zauważono na powierzchni wielkie zwały ziemi, które
powstają i znikają co raz to w innych miejscach. Zwały te najczęściej są maskowane
żywopłotami. Naprzeciw wsi Juśkowce, gm. Łanowce, pow. krzemienieckiego, po stronie
sowieckiej został wybudowany w pobliżu granicy obserwator [wieża obserwacyjna],
z którego obserwować można stację kolejową w Łanowcach.
Dnia 26 lipca około godz. 24.00 słychać było w rejonie Białozórki z Rosji Sowieckiej
[ZSRR] strzały armatnie i karabinów maszynowych oraz zauważono światło 4 rakiet
w kolorze białym, wypuszczane w odstępach kilku minutowych. Strzały te ludność na
terenie gm. Białozórka różnie komentuje: jedni jako ćwiczenia wojskowe, natomiast drudzy
jako walki z włościanami [chłopami], burzącymi się z powodu zabierania zboża przez
władze sowieckie.
Po stronie sowieckiej praca przy żniwach idzie całą dobę, przy czym używane są maszyny
motorowe. W porze dziennej władze sowieckie sprowadzają orkiestry, które przygrywają
pracującym. Ludność pogranicza ze strony polskiej naśmiewa się z tych zarządzeń.
W ostatnich dniach władze sowieckie powykopywały swoje słupy graniczne. Ludność po
stronie polskiej komentuje to tym, że obecnie Sowiety zamalują napisy „Ukraina
Sowiecka”, a umieszczą tylko napisy „ZSRR”. Później rozeszły się pogłoski, że bolszewicy
dlatego usuwają słupy, ponieważ mają oddać Polsce pas ziemi do 75 km w głąb. Pogłoski te
ludność przyjmuje z zadowoleniem, mówiąc, że między Polską a Rosją do wojny wobec
tego nie dojdzie. Według innej wersji pogłosek, Sowiety mają Polsce odstąpić pas ziemi 200
km. Usuwanie słupów tłumaczone jest również tym, że słupy zostaną zamienione
z drewnianych na żelazne, a jeszcze inni twierdzą, że Sowiety w ten sposób przygotowują
się do wojny z Polską. Ludność, która w możliwość wojny wierzy, przyspiesza wykańczanie
swych prac w polu.
Wzdłuż granicy po stronie sowieckiej w kierunku wsi Mołotkowa, Brzeziny i Konfederacji
zauważono cztery punkty świetlne. Obserwacją stwierdzono, że są to balony obserwacyjne
lub zaporowe. Umieszczone są w odległości 5 do 10 km od granicy na wysokości 1000 do
2000 metrów. W dzień balonów tych nie widać. Że są to balony stwierdzono na podstawie
zauważonych ruchów wahadłowych pod działaniem powietrza. Balony te w nocy są
oświetlone i dlatego wyglądają jak punkty świetlne.

435 | P a g e
Bibliografia

Źródła
Centralne Archiwum Wojskowe, zespół Dowództwo Okręgu Korpusu nr II, sygn. I.371.2.173, Układ
narodowościowy Wołynia, pismo DOK II do MSWojsk., Lublin, 10 VII 1936.
Państwowe Archiwum Obwodu Wołyńskiego (Dzierżawnyj Archiw Wołyńskoj Obłasti) w Łucku,
zespół Wołyński Urząd Wojewódzki, sygn. 46-9-4641, Sprawozdanie ze stanu bezpieczeństwa nr 7 za
miesiąc lipiec 1939 roku, Łuck, 16 VIII 1939.

Opracowania
AJNENKIEL A. (1975), Administracja w Polsce. Zarys historyczny, Warszawa.
KĘSIK J. (1995), Zaufany Komendanta. Biografia polityczna Jana Henryka Józewskiego 1892-1981,
Wrocław.
KĘSIK J. (2004), Struktura narodowościowa województwa wołyńskiego w latach 1931-1939, [w:]
Przemiany narodowościowe na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1931-1948, S. CIESIELSKI
(red.), Toruń, 66 - 71.
KUCZEREPA M. (1999), Z historii ukraińsko-polskiego porozumienia na Wołyniu, [w:] Ukraina-
Polska. Kultura, wartości, zmagania duchowe, R. DROZD, M. ZYMOMRIA (red.), Koszalin, 266 -
270.
Mały Rocznik Statystyczny 1939, Warszawa 1939.
Mały rocznik statystyczny Polski wrzesień 1939 – czerwiec 1941, wyd. II, Warszawa 1990.
MĘDRZECKI W. (1988), Województwo wołyńskie 1921-1939. Elementy przemian cywilizacyjnych,
społecznych i politycznych, Wrocław/Warszawa/Kraków/Gdańsk, Łódź.
SNYDER T. (2004), Żydzi wołyńscy pod rządami polskimi oraz w okresie okupacji sowieckiej
i nazistowskiej 1939-1944, [w:] Świat NIEpożegnany. Żydzi na dawnych ziemiach wschodnich
Rzeczypospolitej w XVIII-XX wieku, K. JASIEWICZ (red.), Warszawa/Londyn 2004, 266 - 291.
WŁODARKIEWICZ W. (2013), Przed zagładą. Społeczeństwo Wołynia i Małopolski Wschodniej
wobec państwa polskiego (1935-1939), Warszawa.

Summary

Sources, related with this topic, are stored in Polish and foreign archives, mainly in
Ukrainian – National Archives of Volhynia District in Luck. Volhynia voivodeship
amounted to 35,7 thousand sq meters, the voivodeship formed 11 countries, 22 towns and
103 rural municipalities. According to the data in the census from 1931, population
accounted to 2 085,6 thousands, of which 252,5 thousands lived in the towns, and 1 833, 1
in the rural areas. Province was inhabited mainly by Ukrainian citizens – 1 426,9 thousand
(68,4%) declared Ukrainian language, 346,6 thousand (16,6%) Polish language, and 205,5
thousand (9,9%) Yiddish and Hebrew.

There were complicated relationship between Voivodship’s inhabitants (mainly

Ukrainians) and Polish authorities. The attitudes of Province’s society towards Polish
authorities were differentiated. The record contains numerous examples of different
residents attitudes towards Polish authorities in July 1939. First part contains mainly the
voivodship governor’s synthetic evaluation of Volhynia voivodeship’s security as “certain
[its] improving”, which extensively justifies.

Keywords: Volhynia District, security, World War II

436 | P a g e
MESSAGES
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Kumar ABHIJEET  (Magadh University, India)

Looking at Gandhāra

Keywords: Art History, Silk Route, Gandhāra

It is not the object of the story to convey a happening per se, which is the purpose of
information; rather, it embeds it in the life of the storyteller in order to pass it on as
experience to those listening. It thus bears the marks of the storyteller much as the earthen
vessel bears the marks of the potter's hand.

—Walter Benjamin, "On Some Motifs in Baudelaire"

Discovery of Ancient Gandhāra

The beginning of the 19th century was revolutionary in terms of western world
scholars who were eager to trace the conquest of Alexander in Asia, in speculation of the
route to India he took which eventually led to the discovery of ancient Gandhāra region
(today, the geographical sphere lies between North West Pakistan and Eastern Afghanistan).
In 1808 CE, Mountstuart Elphinstone was the first British envoy sent in Kabul when the
British went to win allies against Napoleon. He believed to identify those places, hills and
vineyard described by the itinerant Greeks or the Greek Sources on Alexander's campaign in
India or in their memory of which the Macedonian Commanders were connected. It is
significant to note that the first time in modern scholarship the word “Thupa (Pali word for
stupa)” was used by him.1 This site was related to the place where Alexander’s horse died
and a city called Bucephala (Greek. Βουκεφάλα ) was erected by Alexander the Great in
honor of his black horse with a peculiar shaped white mark on its forehead. The Britons
were rather more excited to link with their Anglo Saxon ancestry to Greeks which triggered
the modern explorations and studies in Gandhāra. It was Jean-Baptiste Ventura who was an
Italian General in the services of Maharaja Ranjit Singh of Punjab; explored the Mankiala
Stupa in 1830 CE. He found reliquaries and Kushana coins 2 which later presented to James
Princep for further studies. Initially land surveying team of British Army explored the stupas
of Greater Gandhāra region and a few decades later it was explored by Alexander
Cunningham and the Archaeological Survey of India. But these explorations were not


Department of History of Art, National Museum Institute; Pali Language and Literature;
rx.food@gmail.com

1
The Asiatic journal and monthly register for British and foreign India, China and Australasia,
Volume 17 (1824) 12.
2
RAY (2014) 64.
439 | P a g e
scientific due to more like just digging to get sculptures for museums, it lacked proper
excavation and recording, almost destroying many of the stupas that a reconstruction was
not possible.3 First Scientific Excavation started in 1913 when John Marshall excavated
Taxila. One of the most beautiful Buddhist monastery of Gandhāra stands 500 feet above the
ground on a hill behind the town of Takht-i-Bahi, nine miles north of Mardan city.
Dr D. B. Spooner, then curator of the Peshawar Museum, was the first archaeologist to
excavate Takht-i-Bahi systematically in January 1907 as instructed by Sir John Marshall.
These British army officers posted in Mardan excavated many sites in the district as amateur
archaeologists. The Mardan district was the richest area for archaeological explorations and
excavations at the time. Maj-Gen Sir Alexander Cunningham, Director-General
Archaeological Survey of India (ASI), revisited it in 1873. It was first mentioned in 1836 by
General Court, a French officer during Maharaja Ranjit Singh’s time. The group of
buildings exposed after the systematic archaeological excavations are (1) The court of Many
Stupas (2) The Monastery (3) The Main Stupa (4) The Assembly Hall (5) The Low-Level

Fig.1.Archaelogically Excavated Sites in Gandhāra. Photo Credit: Maps designed by Dirk Fabian,
ingraphis.de, Kassel, © Kunst- und Ausstellungshalle der Bundesrepublik Deutschland, Bonn.

Chamber (6) The Courtyard (7) The Court of Three Stupas (8) The Wall of Colossi and (9)
The Secular Buildings.4 An unfinished Buddha confirms that the stone sculptures were
carved at the site for the installation in chapels of the monastery of Takht-i-Bahi. They are
surrounded by lofty walls 30-ft tall on the three sides in which the colossal Buddha images
in stucco were installed in their chapels. Dr. Leitner collected sculptures from Guides Mess
at Mardan in 1870.5 Shows in Vienna, 1871 and Florence, 1872, he exhibited which made

3
GRIFFIN (1886).
4
Takht i Bahi by Jim Down
5
PHUOC LE HUU (2010) 56.
440 | P a g e
western world widely to know about Gandhāran artifacts. Other important site in Pakistan
include Sehri Bahlol, Shahbaz Garhi, Jamal Garhi, Sawal Dher, Mekha Sanda, Chanakai
Dheri, Aziz Dheri and Butkara in Swat valley etc. Hadda, Begram, Bamiyan, Mes Aynak
etc. are the important Gandhāra sites in Afghanistan.

Gandhara, the name in Literature.

The etymology of the term “Gandhāra” is derived from Sanskrit word Gandhā,
which means perfume and it is assumed that valley was blooming with flowers. Other
meaning of Gandhā in Sanskrit is red lead, and it was important ingredient of beautifying
product of makeup for women; which was mainly produced in Persia and imported via
Gandhāran silk routes to India and Mediterranean. Gandhāra is also mentioned in Rigveda,
a 7th century BCE text, which describes the ‘fat tailed sheep’ coming from Gandhāra
region. Buddhist scriptures, Anguttara Nikaya counts Gandhāra as one among solas
janapadas (sixteen Janapada), divided on the basis of people lived in the region. According
to Mahaparinibbana Sutta, one tooth relic of Buddha went to Gandhāra. Hindu texts,
Mahabharata and Puranas mention this place as well. Behistun inscription of Darius 1
mentions this region as part of Persian Achaemenid Empire from where the supply of Yak-
wood was imported. According to Herodotus - Darius 1 appointed Skylax (a Greek captain)
to explore the lower reaches from Kabul river down to Indus in the South (Peshawar).
Herodotus we learn a set of names of

Fig.2. Acc. No. 48.3/44 National Museum, New Delhi

people of the Indus- Gandhārier (Gandhāri) is one of them. Hecataeus of Miletus (560-480
BCE) writes- conquest of Alexander, he marched from Bactria to Gandhāra, his troops took
control over all trade in the mountainous range. He found no appreciable resistance in
Gandhāra and moved further to Taxila where the diplomatic ruler joyfully received him. It
followed the decisive battle with Porus, the ruler of Punjab. The Macedonian conquest had

441 | P a g e
immense effects. It linked these area to the western world. Trade goods were- elephants,
spices, etc. To manage the areas, Alexander had some veterans, some indigenous dynasties
were appointed.6 Other Greek and Roman accounts mention this region and Gandhāri people
in their writings.

Chronicles of Xuanzang and Faxian gives a detailed version of Gandhara region.

Faxian emigrated in the early 5th century CE Udyana (i.e. Swat valley) , area around Hadda
in Afghanistan, he describes which is five days after Gandhāra, i.e. Peshawar valley and
seven days further east to Taxila.

Dynastic Rules

After the conquest of Alexander in the 4th century BCE, this region as assimilated
with Greek culture and had influenced in terms of economical and political aspect as well as
artistic tradition. Chandragupta the first monarch of Indian Mauryan Empire defeated
Seleucus Nicator- a marriage contract then combined the two dynasties and the Gandhāran
region came under Mauryas as marriage dowry exchange of 500 elephants. His grandson,
Ashoka’s rule laid the beginning of Buddhism, he put relic of Buddha in Taxila. The
creation of this stupa was brick build. Legends that his son Kunala worked there. Another
stupa in Butkara is also attributed to him. Time of Indo-Greek rule in 2nd century BCE
came after the fall of Mauryan Empire in India. It’s great king Milinda (Menander) was
a patron of Buddhism. Discovery of Milinda’s coin in Butkara approves it. Scythian tribes
from the North of Bactria destroyed the remains of Graeco Bactrian rule. A little later came
Yuezhi from the North in Bactria and pushed Scythians to the west in South West
Afghanistan. Parthians were under the Indo Greek dominion. Then came the Scythian and
Parthian rule, Maues (80-65 BCE) and Azes (50-10 BCE), it is in his rule, reliquaries-votive
offering for Buddhist monasteries prepared. Scythian families held high office.
Gondophernes I (c. 20–10 BCE) had empire of Eastern Afghanistan to the Ganges. New
Power Kusana, Kujula Kadaphises (30-80 CE) had alliances with Indo-Greek princes. Silk
export via Silk Route were controlled by them and Parthians in the west still influenced by
Hellenistic forms and trade. Maritime trade was developed from Red Sea-via Arabia to
Mediterranean.7 Kanishka I was the greatest of all Kushan king and had an extent of his
empire from Bactria to Magadha in India. Kusana (Yuezhi race) from North Bactria in 1 st -
2nd century CE proved to be great patron of Buddhist monastic activities. Sasanians
(i.e. Indo-Sasanians) destroyed Kusanas in 240 CE and took over the Silk Route control. In
410 CE, by the invasion of Huna (Hephthalites) won Bactria and Gandhāra.

Modern Study in Art History

Beginning of 20th century also saw the beginning of Study of Gandhāra in Art
History. Greek influence was studied by Foucher, L'Art Gréco-Bouddhique du Gandhāra

6
LANE FOX (1973).
7
CASSON (1991) 8 - 11.
442 | P a g e
and John Marshall, Ananda Coomaraswamy in his work, Origin of the Buddha image.
Roman influences in Gandhāran Art was studied by D Ahrens, H. CH. Ackermann and
Mortimer Wheeler. Iranian influences in Gandhāran Art was studied by M. Bussagli and
D. Schlumberger. Johanna E. Van Louhizen-De Leeuw in 1949 published The "Scythian"
period an approach to the history, art, epigraphy, and palaeography of North India from the
1st century B.C. to the 3rd century A.D. Later studied by scholars John M. Rosenfield, his
book The Dynastic Arts of the Kushans, Francine Tissot, M. Taddei, John & Susan
Huntington and Lolita Nehru, Elizabeth Errington etc.

Fig.3. Indian-standard coin of King Maues (80–65 BCE). The obverse shows a rejoicing elephant
holding a wreath, symbol of victory. The Greek legend reads ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΜΕΓΑΛΟΥ
ΜΑΥΟΥ (Great King of Kings Maues). The reverse shows a seated king, or possibly Buddha in
Dhyana Mudra. Kharoshthi legend: RAJATIRAJASA MAHATASA MOASA (Great King of Kings
Maues).8

Synthesis of Gandhāran Culture

Silk Route trade and the influence of local cults, Soma or Haoma; Zoroastrian fire
cult, and rising Buddhism slipped into Syncretism of Gandhāran traditions of rituals and art.
The Gandhāran region had been a crossroad of Cultural influences. Buddhism from India
via Gandhāra to Central Asia became a world religion. The Art of Kusanas time having two
important centres, Gandhāra and Mathura and they both seem to have influenced each other.
Gandhāra Art was more naturalistic in execution, the style was similar to Hellenistic in plan
of carving the relief but the themes were pretty Indian- mainly Buddhists. The middle phase
of Art-making was influenced by Romans as many scholars such as Lolita Nehru pointed it. 9
In Roman times, they were making the use of background with intense carving. According

8
http://en.wikipedia.org/wiki/Maues#/media/File:MauesBuddhaCoin.JPG
9
NEHRU (1989) 28.
443 | P a g e
to Sir John Marshall, the Art in Gandhāra can be divided into two phases. In the first phase,
they made icons with schist stone ( 1st to 2nd century CE) and second phase (3rd to 4th
century CE), the icons were made in stuccos, and even in Taxila where schist was abundant,
making of icons in stuccos proliferated and the trend was followed in even the Hadda and
Kapisi in Afghanistan. In between these two phases there was a gap of a century; but Lolita
Nehru writes that the making of sculptures was continued in Taxila. 10 It was perhaps the
lack of patronage or the art of Gandhāra got its peak and declined and it led to look for
a change in execution of Art making. Another reason that I see, when the monasteries were
offered with votive stupas and sculptures and many a times pilgrims wanted to take back
souvenirs; the idea of making an icon in stone was rather time taking and expensive and was
quite tough to carry it to long distances, whereas the stucco materials were cheaper and use
of color made it look more vibrant. The Italian team Excavation of Butkara site led by
Domenico Faccenna in 195611 revealed that earlier mode of stone carving was ‘drawing
type,’ and close to Indian Art of Bharhut and Sanchi and it lacked naturalistic modeling.
Buddhist narratives on panels were in continuation as seen in Greek Art for example
Parthenon frieze, etc.

Buddhist Monastic Units & Art

Mahasanghikas and Sarvastivada sects of Buddhism were active in Gandhāra

during Kusana times. The image of Buddha in human form was the milestone change in
continuum of Buddhist Art. The work of making the Buddha figure on the Maues coins12
appear to be done by Greek craftsman. Later this example was tried on stone. Unlike Greeks
who loved to use marble to carve the sculptures, in Gandhāra, the local sculptors chose
locally available schist stone13 which was hard to chisel down . John Boardman points it
a mason's’ work14 in execution but still beautiful vibrant art. Another change that we see,
since the Greeks were writing on Parchment, papyrus and since they were pushed back to
Bactria and Alexandria, the style of writing scrolls was enacted with indigenous, birch bark
writing evolved in Gandhāra15 in line of Buddhist principles of nonviolence, no killing of
goats for their skins as seen in the case to get parchments and various sutras were
documented in Gandhāri language using kharosthi script. The stele in Fig.2. shows people
from different strata of the society are venerating and adoring the stupa. The relic tradition,
stupa making had seen a significant change during Kusanas with evolved chhatravali, use of
soapstone and plaster. The pilgrimage of Gandhāran Buddhist monasteries were started from
travelling monks and Silk route traders and important officers and diplomats from foreign
countries. The patrons of Buddhists rose to its peak in the times of Kanishka and many
monasteries were started functioning, local cults mingled up, winemaking also started in

10
NEHRU (1989) 106.
11
FACCENNA (1974) 126 - 176.
12
TARN (1966) 400.
13
KEMPE (1982) 25 - 28.
14
BOARDMAN (1994) 127 - 128.
15
BAUMS (2014) 1.
444 | P a g e
these units and local people going with cupful of wine and offering it to the sculptures of
Hariti and Panchika, the protective Gods pair put out on the front of the Stupas railings.

The Buddhist Art of Gandhāra went textual and classical under the influence of
local Buddhist monastic sects. The wandering itinerant monks were not much learned but
they kept narrating the stories from the Life of Buddha and in that way they earned their
livelihood by getting frequent alms. The stress was given on Vinaya, 16 the code of
Discipline for Buddhist monks. The offering scenes were widely shown on stupas; the one
reason was to attract it’s patrons, because it was one mean necessary for monasteries to run
by getting donations. Conversion scenes also show how Buddha controlled the evils and put
them on the right path of Dhamma.

The scenes portraying miracles performed by Buddha was to astonish the devotees
to learn the nature of Buddha as God and it was the basis of these Semi-Mahayana units that
change competed with Brahmanical doctrines of God’s having special powers led the
Buddhism to increase their numbers of converts .

From the left: Fig.4-5. Miracle of Sravasti, Indian Museum, Kolkata, Hariti and Panchika Indian
Museum, Kolkata.

16
RHYS DAVIDS, OLDENBERG ( 1881) 1 - 5.
445 | P a g e
Bibliography

ACKERMAN H. C. (1975), Narrative stone reliefs from Gandhâra in the Victoria and Albert Museum
in London. Catalogue and attempt at a stylistic history, („Reports and memoirs - Istituto italiano per il
Medio ed Estremo Oriente, Centro studi e scavi archeologici in Asia”, 17), Rome.
AGRAWALA V. S. (1965), Masterpieces of Mathura sculpture, Varanasi.
BAUMS S. (2014), Birkenrinde aus Gandhāra: die Entdeckung der Schriftlichkeit in buddhistischen
Klöstern, „Centre for the Study of Manuscript Cultures”, 1, [http://www.manuscript-cultures.uni-
hamburg.de/mom/2014_01_mom.html; access 14.05.2015]
BEHRENDT K. A. (2007), The Art of Gandhara in The Metropolitan Museum of Art, New
Haven/London .
BOARDMAN J. (1994), The diffusion of classical art in antiquity, Princeton.
CASSON L. (1991), Ancient Naval Technology and the Route to India, [in:] Rome and India: The
Ancient Sea Trade, V. Begley, R. D. De Puma (eds.), Madison, 8 - 11.
COHEN M., GIÈS J. (1995), Sérinde, terre de Bouddha. Dix siècles d'art sur la Route de la Soie,
Paris.
COOMARASWAMY A. K. (2001), The Origin of the Buddha Image, New Delhi.
CZUMA S. (1985), Kushan sculpture: Images from early India, (with the assistance of R. MORRIS),
Cleveland.
FACCENNA, D. (1974), Excavations of the Italian Archaeological Mission (IsMEO) in Pakistan:
some problems of Gandharan art and architecture, [in:] Central 'naja Azja v kushanskuyu epohu,
Moscow, 126 - 176.
FALK H. (2009), Making wine in Gandhara under Buddhist monastic supervision, „Bulletin of the
Asia Institute”, 23, 65 - 77.
FRESCHI R. (1994), Grecia e India. L'arte del Gandhâra, Milano.
FRESCHI R. (1999), L'arte del Buddhismo dall'India alla Cina. The art of Buddhism from India to
China, Milano.
Gandharan Buddhism: Archaeology, Art, and Texts, P. BRANCACCIO , K. A. BEHRENDT (eds.),
Vancouver/Toronto 2006.
GRIFFIN L. H. (1886), Famous monuments of central India: Illustrated by a series of eighty-nine
photographs in permanent autotype, London.
HUNTINGTON J. C. (1985), The origin of the Buddha image: early image traditions and the concept
of Buddhadar-Sanapunyâ, [in:] Studies in Buddhist art of South Asia, A. K. NARAIN (ed.), New
Delhi, 23 - 63.
INGHOLT H., LYONS I. (1957), Gandharan art in Pakistan, New York.
KEMPE D. R. C (1982), Nature and source of the Gandhara sculptural schist, „Journal of
Archaeological Science”, 9, 25 - 28.
KLIMBURG-SALTER D. E. (1995), Buddha in Indien. Die frühindische Skulptur von König Asoka
bis zur Guptazeit, (mit einem Aufsatz von M. TADDEI), Milano/Wien.
LANE FOX R. (1973), Alexander the Great, London.
MARSHALL J. (1951), Taxila. An illustrated account of archaeological excavations carried out at
Taxila under the orders of the Government of India between the years 1913 and 1934, vol. 1-3,
Cambridge.
MARSHALL J. (2008), The Buddhist Art of Gandhara: The Story of the Early School; Its Birth,
Growth and Decline, New Delhi.
NEHRU L. (1989), Origins of the Gandhâran style. A study of contributory influences, Delhi.
PHUOC LE HUU (2010), Buddhist Architecture, Lakeville.
RAY H. P. (2014), The Return of the Buddha, Ancient Symbols for a New Nation, London/ New York.

446 | P a g e
RHYS DAVIDS T. W., OLDENBERG H. ( 1881), Vinaya Texts, Sacred Books of the East,
Clarendon/Oxford.
ROSENFIELD J. M. (1967), The dynastic arts of the Kushans, Berkeley/Los Angeles/London.
RUSSEK R. (1987), Buddha zwischen Ost und West. Skulpturen aus Gandhâra, Pakistan, Zürich.
TARN W. W. (1966), The Greeks in Bactria and India, Cambridge.
The crossroads of Asia. Transformation and symbol in the art of ancient Afghanistan and Pakistan,
E. ERRINGTON, J. CRIBB (eds.), Cambridge 1992.
TISSOT F. (1985), Gandhâra, Paris.
VAN LOHUIZEN-DE LEEUW J. E. (1979), New evidence with regard to the origin of the Buddha
image, [in:] South Asian Archaeology, H. HÄRTEL (ed.), Berlin, 377 - 400.
ZWALF W. (1996), A catalogue of the Gandhâra sculpture in the British Museum, vol. 1-2, London.

Summary

Gandhāran artifacts serve as memory of the two millennium past aesthetics, art,
culture and norms of the people of Gandhāra. The modern scholarship was started with the
archaeological excavations, it’s interest in the western world with its link up, peculiar with
classical forms. The intellectual society’s urge to learn from Buddhist visuals and
collectionism had grown to its peak from last two centuries. The Kushan empire was into
contact with the Mediterranean Rome, Egypt & Iran, one of the world’s best cultural centers
of the era that burgeoned the local centers of Art and it was obvious that assimilations of
forms of making artifacts were based on the demand of the patron. By these exchanges,
Gandhāran Art also influenced Roman Art with introduction of Jewelry and Flower garlands
etc. as it was going both ways; with exporting goods to the western society. Buddhism was
also going westward, the prime time was second century CE when it saw its finest flowering
and prominence on the gateway of the Silk Road. The quest for divinity through seeing art
was the one way to attract lay people and theirs donation could accelerate the monastic
activities from writing religious codes (Sutta in Pali, Sutra in Sanskrit) to making new
Viharas (monasteries) and Chaityas (temples) .

Keywords: Art History, Silk Route, Gandhāra

447 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Sara PROKOPIAK  (Poland)

Podróż mimo woli

Słowa kluczowe: wspomnienia, ZSRR, II wojna światowa, Syberia, podróż

Wstęp
,,Pamięć to zabawna rzecz. Taka sprytna gierka, którą toczymy sami ze sobą, by
podtrzymać związek z tym kim byliśmy, co myśleliśmy, jak żyliśmy. Poprzerywana jak sen,
powraca w okruchach i fragmentach. Jest odpowiedzią na zapomnienie”. Tak o pamięci
pisała Krystyna Chiger ,,dziewczynka w zielonym sweterku”.

A oto co zostało w pamięci innej dziewczynki – Haliny Wojtkowskiej, która w

wieku ośmiu lat wraz z matką i bratem została zesłana do syberyjskiego łagru. Na terenie
ZSRR przebywała do 1942 roku, a stamtąd szlakiem Andersa dotarła do Teheranu
a następnie przez Indie do Meksyku. Do ojczyzny, szczęśliwie powróciła w 1946 roku.
Obecnie mieszka w Siedlcach w województwie mazowieckim.

Poniższe wspomnienia to dokument okrutnych czasów z jakimi przyszło się

zmierzyć rodzinie Haliny Wojtkowskiej, na który składają się wspomnienia, bogata
dokumentacja, którą skrzętnie przechowuje i pielęgnuje najbliższa rodzina.

Zdjęcie z prywatnych zbiorów Haliny Wojtkowskiej


Wspomnienia p. Haliny Wojtkowskiej spisała Sara Prokopiak uczennica Zespołu Szkół
Ponadgimnazjalnych nr 3 w Siedlcach, pod kierunkiem p. Joanny Mędzy; s_prokopiak@wp.pl

449 | P a g e
 Nazywam się Halina Witkowska z domu Wojtkowska. Urodziłam się 1 września
1931 roku i dorastałam w Drohiczynie Poleskim, malowniczym miasteczku na wschodzie
Polski. Obecnie miejscowość ta znajduje się w granicach Białorusi.

Mój tata - Antoni Kazimierz Wojtkowski - był miejscowym lekarzem i pracował

w szpitalu, prowadząc oddział chorób zakaźnych, wewnętrzny i położniczy. Mama -
Jadwiga z domu Przybojewska - nie pracowała zawodowo. Zajmowała się mną oraz
starszym o dwa lata bratem Julianem. Z wielką dbałością zabiegała o dom, w którym nigdy
niczego nie brakowało. Udzielała się również charytatywnie w oddziale drohiczyńskiego
Caritasu: organizowała pomoc dla samotnych kobiet pozbawionych środków do życia,
organizowała akcje dokarmiania biednych dzieci w szkole. Zawsze starała się wspierać tych,
dla których los nie okazał się tak łaskawy jak dla niej.

Mój ojciec podczas I wojny światowej był oficerem w wojsku Józefa Piłsudskiego,
za co otrzymał 24-hektarową działkę na terenie Polesia, pod Drohiczynem. Fundusze
z dzierżawy ziemi znacznie wpływały na naszą pomyślność finansową. Żyliśmy w spokoju
i dostatku aż do wybuchu wojny.

W momencie wybuchu II wojny światowej wszystko zdawało się funkcjonować

normalnie, każdy z nas zajmował się swoimi obowiązkami, ale w miarę upływu czasu
stawało się to coraz trudniejsze. Sytuacja pogorszyła się zdecydowanie po agresji ZSRR na
Polską. W mieście zrobiło się niespokojnie. Radzieccy żołnierze kręcili się po ulicach.

Na początku lutego 1940 roku do taty przyszła jedna z pielęgniarek, z którą

pracował w miejscowym szpitalu. Doradziła mu, by wyjechał z miasta, bo ponoć jego
nazwisko jest na jakiejś liście znajdującej się w starostwie, jednak dokładnie nie wiedziała,
o co chodzi. Tata, po rozmowie z mamą, zdecydował się wziąć urlop i pojechać do Łap,
gdzie mieszkała jego mama, czyli moja babcia. Pamiętam, że był to wyjątkowo chłodny
dzień. Całą rodziną odprowadziliśmy tatę na pociąg, który miał odjechać po godzinie 18.
Przytuliłam go bardzo mocno. Sądziłam, że tata po prostu wyjeżdża do babci i wkrótce
wróci. Nie mogłam tylko zrozumieć, dlaczego nie pojechaliśmy razem z nim. Rodzice nie
mówili mi wszystkiego, miałam wtedy zaledwie 8 lat.

Po powrocie mama ułożyła nas spać, a sama krzątała się jeszcze po domu. Była
cicha i tylko niektóre jej gesty wskazywały, że czuje niepokój pod nieobecność ojca.
O północy obudziło nas pukanie, a raczej walenie do drzwi. Mama podeszła, otworzyła je.
Stał w nich człowiek z NKWD, kilku radzieckich żołnierzy i policjant pochodzący
z pobliskiej miejscowości. Jeden z nich powiedział, że mamy się pakować, bo muszą nas
przewieźć w inne miejsce. Mama nie wiedziała, co się dzieje. Była w szoku, zresztą my też.
Przecież normalnie nikt do nikogo nie przychodzi w środku nocy i nie informuje go
o przeprowadzce. Dziś już wiem, że nie byliśmy jedyną rodziną, którą zbudzono w środku
nocy. To element taktyki radzieckiej, polegającej na zaskoczeniu i zastraszeniu.

450 | P a g e
 Krzyczano na nas i kazano szybko się spakować. Mama była przerażona, nie
wiedziała co wziąć ze sobą, nie wiedziała, czego się spodziewać. Pamiętam, że na podłodze
leżały utkane na krosnach kilimy. Żołnierze otwierali szafy i wyrzucali całą ich zawartość
na podłogę, wiązali w tobołki i stawiali przy wyjściu. Mama, widząc co się dzieje, strasznie
się zdenerwowała. Wzięła szablę ojca, pamiątkę, która została mu po służbie w wojsku,
podbiegła do oficera NKWD i wykrzyczała: „Waszego Stalina diabli wezmą, a ja i tak tutaj
wrócę!”. Miny tego Rosjanina nie zapomnę do końca życia. Był obłędnie wściekły.
Wrzeszczał i poganiał nas. Mama założyła płaszcz, na pantofle naciągnęła śniegowce
i wtedy jeden z żołnierzy wziął ją za kołnierz i wyrzucił z domu. Taka właśnie była moja
mama, żywiołowa i odważna.

Nie było mowy, byśmy mogli ich jeszcze o cokolwiek prosić. Mama nie mogła już
nic spakować, mogliśmy wziąć ze sobą tylko to, co oni wyrzucili na podłogę, ale pamiętam,
że było tego bardzo dużo. A może tylko tak mi się wydawało, byłam wtedy przecież
dzieckiem.

Wspominając tamto zajście, mam przed oczami pewnego żołnierza, który podczas
tej „wizyty” w naszym domu nie odezwał się ani słowem. Jedynie obserwował rozwój
sytuacji. W pewnym momencie podszedł do stojącej przy oknie toaletki i wziął z niej dwie
książeczki do nabożeństwa należące do moich rodziców. Bez słowa wyjaśnienia ukrył je
w kieszeniach swojego munduru.

W drugiej połowie naszego domu, mieszkała żona i syn miejscowego popa. To oni
pomogli mi i mojemu bratu ubierać się. Nie pozwolono nam wziąć nic do jedzenie. Żonie
popa udało się przemycić do sań jedynie dwa pięciolitrowe słoje konfitur z wiśni.

Nad ranem wyruszyliśmy do punktu zbornego znajdującego się przy klubie

miejskim. Było tam już wielu Polaków. Byli wśród nich nauczyciele, lekarze, wójtowie,
osoby wykształcone znaczące w naszym środowisku. Byli z całymi rodzinami. Woźnica
sań, którymi nas przywieziono, widząc że nie mamy nic do jedzenia, przyniósł nam
ogromny bochenek chleba. Mama musiała znać tego człowieka, bo gdy przywiózł nas,
długo jeszcze ze sobą rozmawiali. Nie wiem o czym i prawdę mówiąc zapewne niewiele
mnie to interesowało, przecież miałam wtedy zaledwie osiem lat. Ja i inne dzieci,
nieświadome dramatyczności sytuacji, bawiliśmy się na placu przed klubem. Dobrze znałam
to miejsce, więc byłam spokojna.

Nie miałam pojęcia, że to co za chwilę miało się wydarzyć w moim życiu

spowoduje, że już nigdy nie zobaczę tego świata, w którym wszystko było takie oczywiste,
bezpieczne, pogodne i radosne. Nie podejrzewałam, że już nigdy nie zobaczę miejsca ani
ludzi, wśród których dorastałam.

Między godziną trzynastą a czternastą ponownie wsiedliśmy do sań, którymi

zostaliśmy przewiezieni na dworzec. Nie był to jednak ten sam dworzec, na który
kilkanaście godzin temu odprowadzaliśmy tatę i się z nim żegnaliśmy. Był to dworzec

451 | P a g e
towarowy. Wtedy po raz pierwszy zrozumiałam, że dzieje się coś złego i dotyczy to mnie
i moich najbliższych.

Zanim ruszyliśmy w kierunku ,,krematorium śniegu”, jeden z żołnierz, który tej

pamiętnej nocy był w naszym domu podszedł do mamy i podał jej dwie małe książeczki do
nabożeństwa, te same, które wziął z naszego domu i powiedział: „Niech pani to weźmie. Na
pewno się przyda.” Mama popatrzyła na niego z bólem w oczach. Wzięła i podziękowała,
bo były to jedyne pamiątki z naszego domu.

Na rampie stał długi ciąg towarowych wagonów. Małe, ciemne, brudne wagony
z drewnianymi pryczami, którymi mieliśmy jechać nie wiadomo gdzie i nie wiadomo jak
długo. Na środku każdego z nich znajdował się żeliwny piec, a w rogu dziura w podłodze,
która miała nam służyć za toaletę.

Nagle rozległ się przerażający krzyk jednego z żołnierzy: „Wsiadać!”- zawołał.

Wrzuciliśmy swoje „bagaże” na pryczę. To było miejsce dla naszej rodziny. Mogliśmy
powiedzieć o małym przebłysku szczęścia, bo trafiliśmy na miejsce przy maleńkim okienku,
przez które podczas podróży patrzyliśmy na zmieniające się krajobrazy. W ten sposób nie
traciliśmy kontaktu ze światem zewnętrznym. Teraz z każdą minuta słychać było coraz
wyraźniej głosy konwojentów pakujących i odliczających ludzi, a później trzask
zasuwających się drzwi w towarowych wagonach, które ciągnęły się w nieskończoność.

Te wszystkie „niespodzianki” przyniosła nam sobota 10 lutego 1940 roku.

Podobnie jak tysiące innych Polaków, nie wiedzieliśmy co się z nami stanie.

Kiedy pociąg ruszył, ludzie, stłoczeni jeden obok drugiego, wydawali z siebie
żałosne odgłosy lęku. Matki tuliły swe dzieci w ramionach i tylko cicho szeptały, że
wszystko będzie dobrze, starając się w ten sposób uspokoić nie tylko dzieci, ale również
siebie.

Przez maleńkie okienko obserwowałam zapierające w piersiach widoki rosyjskiej

tajgi. Do dziś mam je przed oczami i uważam je za najpiękniejsze na ziemi. Codziennie
oficer NKWD wstawiał do wagonu wiadro wrzątku, z którego można było zrobić sobie
herbatę albo wykorzystać w jakiś inny sposób. Nie potrafię powiedzieć, ile osób mogło być
w jednym wagonie, pamiętam tylko, że było bardzo ciasno.

Przeżyliśmy tylko i wyłącznie dzięki dobrym ludziom, którzy znaleźli się z nami
w wagonie. Doskonale wiedzieli, że nie mamy do jedzenia nic oprócz chleba i 2 słoików
konfitur. Dlatego dzielili się z nami tym, co mieli, nie chcąc nic w zamian. Gdy patrzę na to
z perspektywy czasu, wzrusza mnie ta bezinteresowność i szlachetność, będąca po prostu
ludzkim odruchem. Jak się okazało, innym ludziom pozwalano zabierać żywność, tylko nam
nie. Być może z zemsty za to, co powiedziała mama. Podczas podróży na jedną noc
zatrzymaliśmy się w Moskwie. Oczywiście spędziliśmy ją w wagonie. Im dłużej jechaliśmy,
tym było zimniej. Niemal każdego dnia padał śnieg. Mimo to pociąg sunął po szynach bez

452 | P a g e
większych problemów. Było to możliwe dzięki pługowi zamocowanemu na czole
lokomotywy.

Po dwóch tygodniach podróży w nieludzkich warunkach dojechaliśmy na miejsce.

To był już inny świat Zabraliśmy swoje rzeczy i wyczerpani wyszliśmy na zewnątrz.
Pamiętam te setki ludzi wychodzących z poszczególnych wagonów. Do przejścia mieliśmy
niewielką odległość. Brodziliśmy po głębokim śniegu. Nasz posiołek nazywał się
Nuchtooziero i był położony w okręgu Archangielskim.

Odtąd naszym domem miały być baraki z drewnianych bali „ocieplone” mchem.
Wizja mieszkania tam nie napawała nas optymizmem. Z nieznanych mi powodów moja
rodzina otrzymała oddzielne pomieszczenie. Było to niezwykłym szczęściem, bo nie
musieliśmy mieszkać razem z innymi, obcymi ludźmi w barakach, gdzie wszyscy spali na
drewnianych pryczach, a całość stanowiła jedno pomieszczenie. W izbie, którą nam
przydzielono, zamieszkało dwanaście osób: ja, moja mama Jadwiga, mój brat Julian, brat
mamy Józef Przybojewski, jego żona Julia, dwie ich córki – Halina i Danuta, wujek mojej
mamy Józef Domański z żoną Jadwigą i trójką ich dzieci: Zbyszkiem, Tadeuszem i Janiną.

Gdy dziś zastanawiam się nad powodem przydzielenia nam tego pomieszczenia,
przychodzi mi do głowy myśl, że być może stało się tak ze względu na wujka mamy -
Józefa Domańskiego, który w chwili przybycia do Nuchtooziera był sparaliżowany. Co
ciekawe, pobyt tam go uleczył. Wujek najprawdopodobniej miał reumatyzm i niskie
temperatury panujące w Syberii pomogły mu dojść do zdrowia.

Warunki mieszkalne były bardzo trudne. W baraku było ciasno, zimno, panowała
wilgoć, ale największym problemem dla nas była plaga pluskiew. Wychodziły z każdej
najmniejszej szpary. Wręcz kapały z sufitu. Próbowaliśmy pozbyć się ich na różne sposoby.
Niektóre mogą się wydawać śmieszne, ale nie mieliśmy innego wyjścia. Na przykład,
zalewaliśmy popiół wodą i taką masę rozkładaliśmy na pryczach, podłodze, ścianach.
Podobnie wykorzystywaliśmy naftę. Na niewiele się to jednak zdało. Musieliśmy szybko
przywyknąć do tych warunków, a walka z pluskwami i wszami stała się naszą
codziennością.

Każdego dnia o godzinie 6 rano budził nas gong. Szykowany był kipiatok, czyli
wrzątek i każdy, kto chciał, mógł się napić, wziąć ze sobą do lasu. Tam mężczyźni
zajmowali się wycinką drzew, natomiast kobiety korowały je i cięły na kawałki. Często
bywało tak, że w środku nocy przyjeżdżał pociąg po ścięte drzewo. Wtedy wszystkich
budzono do załadunku. Następnego dnia, niezależnie od godziny, w której skończyli nocną
pracę, rano musieli wracać do codziennych obowiązków.

Każdy pracownik miał do wypracowania określoną normę. Jeśli tego nie zrobił, był
surowo karany i nie otrzymywał zapłaty, albo musiał sam płacić karę. Największą jednak
karą było pozbawienie przydziału jedzenia.

453 | P a g e
 Wśród zesłańców byli oczywiście i tacy, którzy próbowali uciec w trakcie
załadunku. Pamiętam, jak kiedyś mama opowiadała, że zrobiono klatkę, do której schował
się jeden z więźniów. Klatkę załadowano na pociąg i w ten sposób udało mu się zbiec
z obozu. Nigdy nie dowiedzieliśmy się, czy udało mu się przeżyć. Zimową porą było to
raczej niemożliwe lub graniczyło z cudem.

Nigdy nie doświadczyłam tej ciężkiej, często ponad ludzkie siły pracy, jaką
wykonywała moja mama. Szczególnie ciężko było zimą. Mróz odznaczał się nie tylko
wielką siłą, ale i zdradliwością, która była bardzo niebezpieczna dla wyczerpanego
i niedożywionego organizmu zesłańca. Wielu pozostało w tym lesie na zawsze.

Ja nie musiałam pracować, byłam jeszcze za mała. Ale miałam za to wiele innych
obowiązków. Zajmowałam się moimi młodszymi kuzynkami Haliną i Danutą
Przybojewskimi. Prowadziłam też dom, prałam, sprzątałam, gotowałam. Wszyscy dorośli
po powrocie do domu byli zbyt zmęczeni by wykonywać którąkolwiek z tych czynności.
Latem brałam tarę i chodziłam prać nad jezioro. Zimą, kiedy wszystko było skute lodem,
roztapiałam śnieg i prałam w domu.

W naszym posiołku była szkoła, do której uczęszczały polskie dzieci, ja również.

Cały cykl nauczania odbywała się w języku rosyjskim. Zajęcia prowadziły Rosjanki. Były
to żony naszych strażników.

Życiu w obozie towarzyszył ciągły strach. Martwiliśmy się o zdrowie, jedzenie,

bezpieczeństwo. Nigdy niczego nie byliśmy pewni, nie wiedzieliśmy, co za chwilę może się
z nami stać. Z czasem dowiedzieliśmy się, dlaczego tu jesteśmy, ale nie wiedzieliśmy, czy
to już jest koniec naszej wędrówki ani tego, co z nami będzie.

Obozowe władze bardzo często, bez jakiś szczególnych powodów, dręczyły

spracowanych, schorowanych i udręczonych ludzi. Wzywano ich do siebie na nocne,
wielogodzinne przesłuchania. Tak między innymi traktowano moją mamę. Często wracała
do ,,domu” zmęczona po pracy, a już po chwili w drzwiach stawał strażnik obozowy
z wezwaniem na komendę NKWD. Przesłuchania trwały bardzo długo. Dla mnie i mojego
brata były to nie kończące się godziny. Pamiętam, że pewnego razu kiedy znów przyszedł
po nią, mama bardzo się zdenerwowała się i zapytała NKWD-dzisty : „Czego ty ode mnie
chcesz?!”. A on jej odparł na to : „Chce popatrzeć w Twoje piękne oczy”. Istotnie moja
mama miała zjawiskowe, pełne blasku oczy. Wtedy po raz kolejny wykazała się szaleńczą
odwagą i wykrzyczała: „Żebyś mnie miał zastrzelić, więcej nie pójdę!”. I tak jak
powiedziała, tak zrobiła, więcej nie poszła. Nie spotkały jej za to żadne konsekwencje,
o których bym wiedziała.

Jednym z najjaskrawszych wspomnień z tego okresu jest obozowy sklepik, gdzie

początkowo można było kupić chleb, słoninę, naftę. Na początku ludzie mieli jeszcze
pieniądze przywiezione z Polski, później już tylko te marne zarobione za pracę w lesie.
W miarę upływu czasu sytuacja stawała się coraz gorsza, jedzenia było coraz mniej i zaczął

454 | P a g e
panować głód. Sytuacja szczególnie pogorszyła się, gdy wojska niemieckie rozpoczęły atak
na ZSRR. Wtedy, we wcześniej wspomnianym sklepiku, można było już kupić jedynie
wodę kwiatową i spirytus. Porcja chleba na osobę pracującą wynosiła wtedy 400g, a na nie
pracującą 200g.

Naszą rodzinę uratowała babcia, mama taty. Babcia mieszkała na Polesiu i była
akuszerką. Zapłatę za pomoc ludziom przyjmowała nie w pieniądzach, a w naturze – jajka,
mąka, słonina. I te produkty przesyłała nam w paczkach. Dzięki temu mieliśmy co jeść.
Czasami nawet mogliśmy pozwolić sobie na ich sprzedaż. Zdarzało się to oczywiście bardzo
rzadko, bo przecież byliśmy liczną rodziną.

Pamiętam, że razem z ciocią chodziłyśmy do różnych kobiet mieszkających na

terenie obozu. Były wśród nich nauczycielki i żony oficerów i sprzedawałyśmy im sukienki
mojej mamy. Zanim tu trafiliśmy, mama była elegancką kobietą. Starannie dbała o swój
wygląd i miała piękne sukienki, które do nowej rzeczywistości kompletnie nie pasowały
i były bezużyteczne. A o ironio, miała ich bardzo dużo, bo tej nocy, jeszcze w Polsce, kiedy
NKWD przyszło po nas i mama nie wiedziała, co ma ze sobą zabrać, jeden z żołnierzy
wyrzucił na podłogę prawie całą zawartość naszej szafy i kazał zabierać ze sobą. Kiedy
trafiliśmy do obozu, w chwilach zwątpienia często zadawała sobie pytanie, i po co mi one,
ale już wkrótce okazało się, że to dzięki nim możemy przetrwać kolejny dzień.

Syberyjska zima była przepiękna. Chociaż temperatury były bardzo niskie,

dochodziły do -50oC, to nie było żadnego, choćby najmniejszego podmuchu wiatru. Śniegu
było tyle, że od jednego do drugiego baraku kopano tunele, żeby można było przejść.

Również wiośnie nie można było odmówić swoistego uroku. Wszystko wracało do
życia, a las oprócz pracy dostarczał też upragnionego jedzenia. Pamiętam niezwykle słodki
smak leśnego owocu nazywanego morożką. Był malutki, czerwony i przepyszny.

Gdy tylko mrozy zelżały mama z wujkiem skopali kawałek ziemi, zrobili zagonek
i posadzili przysłane od babci ziemniaki i inne warzywa. Wujek Józef i mój brat Julek
często też chodzili na ryby, dzięki czemu mogliśmy jeść nieco bardziej urozmaicone posiłki,
a gdy złowili ich więcej, mogli czasami je sprzedać i zarobić.

Byłam dziewczynką z dobrego domu, nigdy wcześniej praktycznie nie

pracowałam. Kiedy tu przyjechaliśmy, z dnia na dzień skończyło się moje beztroskie
dzieciństwo. Szybko zrozumiałam, że dotychczasowy styl życia zmienił się i albo dostosuję
się do nowych warunków, albo zginę wśród mrozu i niekończących się lasów. Miałam też
świadomość, że muszę pomagać udręczonej bólem, tęsknotą i ciężarem dnia codziennego
mamie.

Nadzieją stała się dla nas wiadomość o podpisaniu układu Sikorski - Majski, który
zapowiadał amnestię dla polskich więźniów rosyjskich łagrów. Dowiedzieliśmy się, że
jesteśmy wolni. Wydostanie się z obozu nie było jednak sprawą łatwą, ale chęć wyjazdu

455 | P a g e
z tego zniewolonego miejsca i nadzieja na poprawę bytu były ogromne, więc kiedy mama
dowiedziała się, że jest organizowany transport do Uzbekistanu, dołożyła wszelkich starań
i po 20-miesięcznym pobycie opuściliśmy miejsce, w którym spotkało nas tyle zła. Była
jesień, kiedy opuszczaliśmy obóz. Cieszyliśmy się, że nie spędzimy tu kolejnej zimy.
Oprócz mnie, Juliana i mamy, był też wujek Józef z rodziną.

Kiedy nasz pociąg ruszył, w milczeniu patrzyliśmy na oddalający się obóz, na lasy,
w których ludzie niewolniczo pracowali, a przede wszystkim na potężny cmentarz, który
przez dwadzieścia miesięcy urósł do wielkości 1500 mogił. Ludzie opuszczali to przeklęte
miejsce z nadzieją, że w ich życiu rozpocznie się ich nowy, lepszy rozdział, ale też
z ogromnym bólem serca, że zostawiają tu na tej nieludzkiej ziemi swoich najbliższych, na
których grobach, nikt już nigdy nie zapalić świecy.

Podróż do Uzbekistanu odbywaliśmy w wagonach towarowych. Nie należała ona

do łatwych. Rodzina podzieliła się na dwie grupy, ja z mamą i bratem zajęliśmy miejsce na
górze, na pryczy, a wujek z rodziną na dole. W wagonach było ciemno i tylko przez
maleńkie okienko i szczeliny pomiędzy deskami wagonu widzieliśmy blask słońca.

W każdym z wagonów kryły się ludzkie dramaty. Ludzie byli coraz słabsi,
wycieńczeni panującym w obozie głodem, który szczególnie doskwierał nam w ostatnich
miesiącach pobytu. Wiele osób zmarło w czasie podróży. Śmierć dotykała teraz szczególnie
dzieci. Ciągle słyszało się o czyjejś śmierci. Za każdym razem, gdy pociąg zatrzymywał się,
z wagonów wynoszono trupy i układano je wzdłuż torów. Nie było nawet czasu ani
sposobności, by je pochować. Widok był przerażający i bardzo głęboko pozostał w mej
dziecięcej świadomości.

Podczas podróży wydarzyła się moja osobista tragedia. W trakcie jednego

z postojów powiedziano nam, że pociąg będzie stał w miejscu przez trzy doby. Wtedy około
40 osób, w tym moja mama i wujek Józef postanowili pójść do najbliższego miasta, aby
kupić trochę żywności. Upłynęło około 2 godzin od ich odejścia, gdy nagle pociąg ruszył. Ja
i mój brat zostaliśmy sami. Nie jestem w stanie opisać tej straszliwej rozpaczy i bólu, który
rozrywał moje ciało. Straciłam matkę, najbliższą, najukochańszą osobę. Jedyną, której tak
bardzo ufałam, przy której czułam się bezpieczna , przy której ta straszna rzeczywistość,
w której się znalazłam nie jawiła się aż tak czarno. Teraz wydawało mi się, że zostałam
sama na tym wielkim, ponurym i groźnym świecie.

Na stacji w Czelabińsku otrzymaliśmy obiad. Ja nawet nie wyszłam z wagonu.

Cały czas myślałam tylko o tym, gdzie jest mama i czy ją jeszcze kiedyś zobaczę. Julek, mój
brat, i ciocia tego dnia przynieśli mi jedzenie, bo wiedzieli, jak bardzo przeżywam rozstanie
z matką, ale później już tak nie było, tam każdy musiał troszczyć się o siebie, chcesz żyć to
,,walcz”.

Z perspektywy czasu widzę, że i cioci Julii nie było łatwo – została sama, a pod
opieką miała czwórkę dzieci, z czego najstarsze miało około 13 lat, a najmłodsze około 3.

456 | P a g e
Podróżowaliśmy praktycznie bez jedzenia, tylko od czasu do czasu pociąg zatrzymywał się
i wtedy dawano nam chleb i wodę. Na szczęście moja kuzynka Halina była bardzo
pomysłowa i odważna. Nasz pociąg mijały pociągi z żołnierzami rosyjskimi jadącymi na
front i zawsze, gdy się zatrzymywaliśmy, Halinka chodziła do nich i żebrała o coś do
jedzenia. Tam kucharzom czasami zostawało jedzenie z obiadu, więc dawali jej. Czasami
zdarzało się, że dostała od nich czekoladę, konserwy rybne, mięsne i inne tego typu
produkty.

Niestety, nieodłącznym towarzyszem naszej podróży ciągle była śmierć.

W pamięci utkwił mi jeden obraz. W wagonie naprzeciwko mnie siedziała kobieta z synem.
Gdy umierali, wszy gęsiego uciekały od nich w moją stronę. Początkowo próbowałam
zabijać jej paznokciem, ale było ich tak dużo, że musiałam robić to obcasem bucika. Gdy
pociąg się zatrzymał, trupa tej kobiety i jej syna wyniesiono z wagonu i położono przy
torach. Gdy pociąg ruszył, przez małe okienko patrzyłam, jak ich nieruchome ciała oddalają
się.

Bliskość śmierci i strata matki doprowadziły mnie do załamania. Takiego stanu

nigdy do tamtej pory nie doświadczyłam. Moje zachowanie stawało się z dnia na dzień takie
odmienne, byłam coraz słabsza. Nie jadłam, nie piłam, a w trakcie postoju nie wychodziłam
z wagonu. Tęskniłam za matką, wydawało mi się, że nie potrafię bez niej żyć. Miałam
jednak świadomość, że siedząca nieopodal kobieta stale mnie obserwuje. Nie wiem kim ona
była, ale być może to jej zawdzięczam, że nie zostałam przy torach, jak ci, którym zabrakło
szczęścia. Kobieta widziała, w jakim jestem stanie, jak moje ciało słabnie, porozmawiała
z ciocią i wtedy ta wzięła mnie do siebie, na dół i już do końca podróży czuwała nade mną.
Bardzo powoli wracałam do żywych. Gdy poczułam się już trochę lepiej, w czasie postojów
zaczęłam wychodzić z wagonu. W końcu byłam małą dziewczynką, która potrzebowała
zabawy i ruchu. Pewnego dnia, gdy pociąg stanął na jednej ze stacji opuściłam wagon
i oddaliłam się od niego o kilkanaście metrów. Drogę do niego przecinał mi pociąg, którym
jechali rosyjscy żołnierze. Nagle wojskowy pociąg ruszył. Byłam przerażona, myślałam, że
mój pociąg również odjeżdża. Bez zastanowienia rzuciłam się pod koła rozpędzającego się
wojskowego pociągu, by jak najprędzej znaleźć się wśród swoich bliskich. Wpadłam w taką
panikę, że nie myślałam logicznie. Strasznie krzyczałam i biegłam na oślep. To, że
przemknęłam pod kołami pociągu bez żadnej krzywdy, było istnym cudem i do dziś nie
mam pojęcia, jak to się stało.

Kiedy pociąg zatrzymywał się, na każdej stacji pytaliśmy przebywających tam

ludzi, czy może ktoś widział mamę albo wujka. Głęboko wierzyliśmy, że może jednak
jeszcze się spotkamy. Któregoś dnia mój brat, Julian, usłyszał od znajomych, że gdzieś
niedaleko widziano naszą mamę. Pamiętam jak przyszedł do mnie i powiedział: „Halinka!
Słyszałem, że gdzieś tu niedaleko widziano naszą mamę! Pójdę jej poszukać.” Przytaknęłam
mu tylko bez chwili zastanowienia. Tak bardzo się wtedy ucieszyłam, marzyłam o tym, by
móc przytulić się do mamy. Nawet nie pomyślałam, czym mogła ta wyprawa grozić. Nie
wiem dlaczego go nie zatrzymałam, przecież i jego mogłam stracić. Ale może chęć
odnalezienia mamy była silniejsza niż strach o Julka? Dziś nie potrafię odpowiedzieć na to

457 | P a g e
pytanie. Julian wrócił po trzech dniach. Nie udało mu się odnaleźć mamy. Za to miał ze
sobą coś innego, dwa czterokilogramowe bochenki chleba i kilogram lub dwa dużej,
słodkiej cebuli cukrowej. Te zapasy były dla nas na wagę złota.

Po kilku tygodniach męczącej podróży dotarliśmy do Taszkientu, gdzie

zatrzymaliśmy się na kilka dni, po czym przetransportowano nas do Buchary.

Pociąg zatrzymał się na niedużej stacji. Kazano nam wysiąść z wagonów.

Wszystkich rozdzielono na dwie grupy, po czym każdego przydzielono do odpowiedniego
kołchozu. Wsiedliśmy na dwukołowe wózki ciągnięte przez zwierzę, popularnie nazywane
tu „arabem”. Dojechaliśmy do dość dużego kołchozu, gdzie razem z ciocią, bratem
i kuzynkami, umieszczono nas w małej lepiance, w której nie było podłogi i panował
półmrok.

Na początku wiodło nam się całkiem dobrze, nie brakowało nam pieczywa,
warzyw, owoców. Ciocia i brat pracowali przy wykopie rowów melioracyjnych, natomiast
ja opiekowałam się młodszymi kuzynkami. Tak jak na Syberii, do moich obowiązków
należało pranie, sprzątanie, gotowanie. Później pomagałam dodatkowo żonie kierownika
kołchozu przy półtorarocznej córeczce. Za tę pracę dostawałam mleko, albo lepioszki. Były
to słodkie placuszki pieczone, a właściwie suszone na okapie pieca kuchennego.

Uzbecy byli przyjaźnie nastawieni do nas, Polaków. Chętnie z nami handlowali,

wymieniali towary. Na przykład, gdy w okresie letnim pomagałam przy wypasie owiec,
mogliśmy kupić od nich tzw. „nie zameldowane” jagnię. Dzięki czemu mieliśmy zapas
mięsa na jakiś czas. Razem z Haliną i Danusią, chodziłam na pobliskie łąki. Zbierałyśmy
tam dziko rosnąca lebiodę, która była podstawą naszej diety. Czasami udało się ukraść
trochę zboża koniom, wtedy mieszaliśmy je z lebiodą i formowaliśmy coś na kształt
kotletów. Latem do naszych obowiązków należało też zbieranie dżugary i bawełny
uprawianych w obozie. Zimą część bawełny składowano w jednym z pomieszczeń naszego
domu i musiałam zajmować się jej obróbką. Pamiętam, że było to bardzo bolesne, bo jej
torebki z nasionami miały ostre kolce, które kaleczyły moje ręce. Na szczęście rany dość
szybko się goiły.

W ten sposób spędziliśmy kilka miesięcy. Nie potrafię dokładnie powiedzieć ile.
Powoli oswajałam się z myślą o braku mamy i starałam się cieszyć tym, co mam. Jednak
któregoś dnia moje cierpienie odżyło na nowo i teraz radość na przemian mieszała się ze
smutkiem. Odnalazł się mój wujek Józef, który zaginął wraz z moją mamą. Kiedy go
zobaczyłam, pierwszą myślą, która zakołatała się w mojej głowie było pytanie „gdzie moja
mama?”.

Okazało się, że wujek i mama, by mieć większe szanse odnalezienia nas, rozdzielili
się, a później nie pytał już tylko o nas, ale także o swoja siostrę Jadwigę. W Taszkencie
spotkał człowieka, który powiedział mu, że widział na jakiejś stacji leżącą pod płotem
krwawiącą kobietę. Tą kobietą miała być moja mama. Mówił również, że zabrano ją do

458 | P a g e
szpitala. Jego zdaniem była jednak w tak ciężkim stanie, że raczej już nie żyje. Na wieść
o tym moje serce zamarło. Stałam jak wryta, nie mogłam i nie chciałam przyjąć tej
tragicznej informacji, do której przecież każdego dnia przyzwyczajałam się. Poczułam się
tak, jak gdyby ktoś delikatnie wzniecił we mnie płomyk nadziei, a potem brutalnie zgasił go.
Dwa tygodnie leżałam w łóżku i nie mogłam dojść do siebie, myśląc o tym, jak bardzo
jestem samotna i niepotrzebna. Nie chciałam żyć, skoro na świecie nie było już
najukochańszej dla mnie osoby. Na szczęście i wtedy mogłam liczyć na wsparcie rodziny.
Powoli zaczęłam wracać do normalnego trybu życia i nawet nie spodziewałam się, że karta
mojego losu tak szybko może się znów odwrócić.

Pamiętam, że był to ciepły, słoneczny dzień. Wuj Józef powoli wracał do zdrowia
po przebytym tyfusie. Zbliżały się święta Wielkanocne. Razem z ciocią robiłyśmy porządki.
.Za domem wietrzyła się pościel. Wujenka wysłała mnie, bym przyniosła poduszkę. Stałam
tam przekładając pierzyny i koce w poszukiwaniu mojego jaśka. Wracając do lepianki,
stanęłam w progu nie mogąc uwierzyć w to, co widzę. Mama, moja kochana mamusia,
przytulała do siebie Julka i witała się z resztą rodziny. Nie wiedziałam, czy to sen, czy jawa.
Obserwowałam całą sytuację z zapartym tchem. Trwało to kilka minut. Mama zaczęła coś
opowiadać, kiedy nagle krzyknęła: „a co z Halinką?!” . Wszyscy skierowali swój wzrok na
mnie, małą, ciemnowłosą dziewczynkę z poduszką w ręku. Mama podbiegła do mnie
i uściskała mnie z całej siły. Dopiero teraz dotarło do mnie, że to nie sen, że to wszystko
dzieje się naprawdę. Ktoś wziął ode mnie poduszkę, i dopiero teraz mogłam odwzajemnić
uściski, wtulić się w ukochane, wytęsknione, wymodlone ramiona. Usiadłyśmy na progu
i długo rozmawiałyśmy. Opowiadała, jak nas szukała jeżdżąc od jednego do drugiego
kołchozu. Przez pewien czas przebywała w Bucharze i właśnie tam którejś niedzieli wybrała
się do kaplicy mieszczącej się przy delegaturze. Stanęła za filarem i cicho płakała. Widząc
to, pewien mężczyzna podszedł do niej po nabożeństwie i zapytał, co się stało. Mama
opowiedziała mu o tym, jak straciła najpierw dzieci a potem brata. Wtedy mężczyzna
odparł: „A ja pani powiem, gdzie ich pani znajdzie”. Już samo to, co powiedział było
niesamowitym szczęściem, ale jeszcze bardziej zaskoczył mamę, kiedy dokładnie określił
położenie naszego obozu. Mama bez trudu odnalazła kołchoz, w którym mieszkaliśmy.
Analizując tę historie i jej szczęśliwe zakończenie mam powody by myśleć, że od początku
czuwał nad nami ktoś Wyższy.

Relacje z miejscową ludnością pogorszyły się gdy Rosjanie zintensyfikowali

działania wojenne. Wiele artykułów stało się praktycznie niedostępnych, a Uzbecy nie byli
już tak przyjaźnie nastawieni do nas. Zaczęli liczyć każde ziarenko zboża, bo mogło ono
zdecydować o ich przetrwaniu. Któregoś dnia przed naszym domem stanęła grupa
miejscowych rolników uzbrojona w cepy i widły, zachowywali się agresywnie. Wtedy wuj
zdenerwował się nie na żarty, wziął siekierę leżącą przed domem i wykrzyknął, że jeśli
podniosą rękę na jego rodzinę, to wszystkich ich pozabija. Miał dużo szczęścia, bo tamci
tylko po sobie popatrzyli i odeszli. Odwaga, porywczość, a czasami nawet szaleństwo, to
cechy typowe dla mojej rodziny.

459 | P a g e
 Naszą codziennością w Uzbekistanie, oprócz głodu i strachu, była wszawica.
Któregoś dnia zmarł mieszkający obok nas niezwykle kulturalny człowiek. Był Żydem,
przed wojną był właścicielem dobrze prosperującej, znanej w całej wschodniej Polsce
plantacji ogórków w Brześciu. Żyliśmy z nim w dobrych, sąsiedzkich stosunkach. Niestety
miał straszną wszawicę. Kiedy zmarł, odziedziczyliśmy po nim piękny kożuch. I wtedy
odkryłam pewne zjawisko, którego byłam ponownym świadkiem. Wszy uciekają od
zmarłych Nie zapomnę widoku wędrującego robactwa. Na ziemi aż się roiło. Mama i ciocia
postanowiły wyprać palto i sprzedać je. W tym celu poszły do miasta. Tam z kolei jakiś
złodziejaszek, korzystając z ich nieuwagi, ukradł kożuch. Jednak to im tego dnia sprzyjało
szczęście. Odnalazły skradziony towar w nienaruszonym stanie i dość szybko sprzedały.
Środki pozyskane ze sprzedaż stanowiły niewielkie zabezpieczenie finansowe dla naszej
rodziny. Jednak życie zaskakiwało nas co raz czymś nowym i poddawało kolejnym próbom.
Szczęście i radość mieszały się z bólem i cierpieniem. Odnalazła się mama, wyzdrowiał
wujek, a teraz to ja i moja kuzynka Halinka zachorowałyśmy na tyfus i walczyłyśmy
o życie.

W warunkach, które tu panowały, nietrudno było o tę, czy inną chorobę. Zresztą
było to też konsekwencją wcześniejszego wycieńczenia organizmu, które pogłębiało się
w dramatycznych warunkach długotrwałej podróży i oczywiście panujących tu warunków
sanitarnych. Obie z Halinką ciężko znosiłyśmy chorobę i rodzice podjęli decyzję
o przewiezieniu nas do szpitala. Miałyśmy dużo szczęścia, że tam trafiłyśmy, gdyż chorych
było tak dużo, że szpital nie był w stanie wszystkich pomieścić. Tam spędziłyśmy dwa
tygodnie, z czego większość w stanie niemal nieprzytomności z powodu wysokiej gorączki,
która towarzyszyła chorobie. Warunki panujące w szpitalu nie sprzyjały powrotowi do
zdrowia. Brak jedzenia był już tak poważnym problemem, że nawet tu, w szpitalu, jedzenie,
które mama czy ciocia przynosiły, kiedy my nie byłyśmy w stanie sięgnąć po nie, było nam
kradzione. Jednak mama z ciocią szybko zorientowały się i same zaczęły nas karmić.
Powoli wracałyśmy do zdrowia. Co ciekawe, po wyjściu ze szpitala, straciłam zdolność
posługiwania się językiem rosyjskim, zarówno w mowie jak i w piśmie.

Czasy, które nastały potem, nie były łatwe dla naszej rodziny. Bywały dni, gdy
chodziliśmy spać z pustym żołądkiem. Pewni uzbeccy staruszkowie przez jakiś czas
pomagali nam, dawali trochę zboża i śliwki, które nazywały się urug. Mama zalewała je
mlekiem i powstawał pyszny, sycący posiłek.

Kiedy brakuje jedzenia człowiek ratuje się wszystkim, by tylko zabić uczucie
głodu. W pamięci utkwiło mi pewne zdarzenie. Naszym uzbeckim sąsiadom zdechł osioł.
Zakopano go nieopodal naszej lepianki. Po 3 dniach wujek odkopał go. To sprawiło, że
mieliśmy zapas jedzenia na jakiś czas. Mama z ciocią gotowała go przed domem na
palenisku, nad którym znajdował się żeliwny duży kociołek. Pamiętam jak bardzo kuszący
był widok tej wielkiej porcji mięsa. Radość nie trwała jednak długo. Po raz kolejny śmierć
zajrzała mi w oczy. Zjadłam serce osła, i to najprawdopodobniej spowodowało, że jako
jedyna zatrułam się. Znów kilka dni leżałam nieprzytomna. Na szczęście wszystko dobrze
się skończyło.

460 | P a g e
 Problem głodu stawał się coraz poważniejszy, kurczyły się również pomysły na
sposoby walki z nim. Mama była już naprawdę zdesperowana, bo nie jedliśmy od kilku dni
i nic nie wskazywało na to, że sytuacja się poprawi. Razem z wujkiem postanowili udać się
do delegatury, prosić o pomoc. Tam na miejscu podjęli jedną z trudniejszych decyzji
w swoim życiu. Znaleźli w Bucharze dla mnie, Julka, Danki i Haliny miejsca w sierocińcu.
Trafiliśmy tam dokładnie 27 maja 1942 roku. Znów bolało mnie rozstanie z mamą. Jednak
tym razem znosiłam je dużo łatwiej, bo miałam świadomość, że sytuacja jest tymczasowa
i nie ma innego wyjścia - umieraliśmy z głodu. Wiedziałam, że mama oddała nas tu, by
ratować nas przed śmiercią i byłam jej za to wdzięczna. Dziś mogę jedynie wyobrażać
sobie, co ona musiała czuć, zostawiając swoje dzieci w obcych rękach.

W ochronce życie płynęło spokojnie. Wszystkie przebywające tam dzieci były

pochodzenia polskiego i w podobnym wieku jak ja. Dni spędzaliśmy na nauce i zabawie.
Zapamiętałam jedną z nich, dziś niejednemu może się wydawać niehumanitarna, ale
w tamtych warunkach to pojęcie było raczej obce. Obserwowaliśmy zachowanie
skorpionów. Chłopcy więzili skorpiony w okręgu ognia. Te stworzenia po chwili, widząc,
że nie mają szans przeżycia wbijały sobie w głowę kolec z jadem znajdujący się na końcu
ogona, popełniając w ten sposób samobójstwo.

Powoli wszystko zaczęło się układać pomyślnie. Mama i ciocia przez kolejnych
kilka tygodni pracowały nadal w kołchozie, wujek natomiast otrzymał etat woźnego
w delegaturze ambasady RP, aż któregoś dnia, nagle i niespodziewanie śmierć dotknęła
dotąd nieugiętą naszą rodzinę. Na zawał serca zmarła ciocia Julia. Tu, na obcej ziemi, ze
śmiercią obcowaliśmy na co dzień, do tego widoku byliśmy przyzwyczajeni, a jednak nikt
z nas nie mógł się z tym pogodzić, dlaczego teraz i w taki sposób.

Zaraz po tym mama otrzymała posadę jako opiekunka w sierocińcu. Cieszyłam się
ogromnie, bo mogłam mieć mamę blisko siebie a i dla mamy było to bardzo ważne, bo
miała na oku wszystkie dzieci z rodziny. Teraz to ona opiekowała się moimi kuzynkami, tak
jak mną jeszcze niedawno ciocia Julia.

Podczas pobytu w Bucharze mama pisała wierszyki, które śpiewały dzieci

w sierocińcu. Oto jeden z nich, który opisuje naszą codzienność.

„W dzikiej Azji”

Tam w dzikiej Azji, pośród złych ludzi

Coś tętni, bębni do życia gna
To polska dziatwa ze snu się budzi
To polska dziatwa tam dom swój ma.
Wnet słychać wrzaski nawoływania,
Więc się już wszystkim odechciewa spania

Zaledwie dzionek błyśnie na wschodzie

461 | P a g e
Pani Wszeszczowa z miotłami chodzi
Robi porządki dookoła drogi,
Aż jej skorpiony pogryzły nogi.

Na progu kuchni kucharka biada

Że źle się czuje, że nic nie jada
I prosi siostrę o jakieś proszki
Może by jej tak pomogły troszkę

Lecz chociaż ją tak żołądek boli

Nie może myśleć o swej niedoli
Więc chwyta wiadra po mleko leci
Z jednej ”kibitki” do drugiej-trzeciej

A gdy już mleko jest przyniesione

I pod kotłami już rozpalone,
I gdy już dzieci zmówią pacierz
Pani Kierowniczka za chleb się bierze

Chociaż chleb kraje z uśmiechem słodkim,

Lecz pod palcami ma już zagniotki .
Lecz kiedy przyjdzie, Boże uchowaj,
Na salę Pani Wereszczakowa
Wnet wszystko zmiata na dwór w popłochu
Bo jej się czegoś lękają trochu

Nauczycielka Pani Królowa

To jest niewiasta bardzo morowa
Wciąż jest wesoła, choć naga bosa
Byleby miała na papierosa

Wieczór się zbliża, delegat jedzie

Przed nimi sztafeta chłopców na przedzie
Wszystkim meldują jego przybycie
Aby jedzenia było obficie

Bo pan delegat na srogiej diecie-

Marzy o sznyclu i kotlecie
Lecz z braku sznycli, innych frykasów
Korzystać musi z naszych zapasów
Wiec czeka jajka i ogóreczka
Świeże, zielone- no i te z beczki

A gdy już wreszcie cisza zalega

462 | P a g e
Wnet rozpaczliwy głos się rozlega
Głos małej Ciapki:” wszystko przepadło
Bo ktoś mi ukradł me przykrywadło”

Dziś te rymowanki przypominają mi o odległej przeszłości. Pozwalają

przypomnieć sobie przebłyski radości wśród mroków codziennych trosk.

Na początku 1942 roku Stalin zadecydował o zmniejszeniu racji żywnościowych

do niemalże głodowych i zaczął ograniczać zwolnienia polskich więźniów z łagrów.
Wówczas gen. Anders, chcąc ratować ludzi, zadecydował o ewakuacji żołnierzy, cywilów
i dzieci do Iranu.

Latem 1942 roku zdecydowano o przetransportowaniu również naszego sierocińca.

Liczył on wówczas około 600 dzieci. Najpierw przewieziono nas do Krasnowodzka
(obecnie Turkmenbaszy), miasta portowego. Przy wchodzeniu na statek mający przewieźć
nas do Persji okazało się, że mamie skradziono dokumenty i przepustkę. Byłam przerażona,
wiedziałam, że po raz kolejny mogę stracić mamę i być może już nigdy jej nie zobaczyć.
Gdyby ją zatrzymano, ona bez wahania wsadziłaby nas na statek i kazała płynąć, bo
wiedziała, że jest to nasza jedyna szansa przetrwania.

Powoli wchodziliśmy na ogromny wojskowy statek, wszystkie dzieci wchodziły

parami, by łatwo można było je policzyć. Obok mnie był Julek, a za nami stała mama.
Czułam jak serce wali mi coraz mocniej i mocniej, jak pocą się ręce, a ślina coraz ciężej
przechodzi przez gardło. Zamknęłam oczy przechodząc obok wojskowego, w oczekiwaniu
na najgorsze. Po chwili, gdy ten człowiek oddalił się o co najmniej kilka metrów
zauważyłam, że mama nadal jest z nami, że nikt jej nawet nie zapytał o to jak się nazywa
i czy ma przepustkę. Cała nasza trójka odetchnęła z ulgą, zgodnie uznając całe to
wydarzenie za kolejny cud.

Nas, dzieci, w porównaniu do ilości żołnierzy, było stosunkowo niewiele.

Mówiono, że rejs ten był jednym z ostatnich rejsów, którym transportowano Polaków. Sama
podróż była koszmarem. Panował nieznośny upał, wielu podróżnych cierpiało na chorobę
morską. Nie pozwolono nam wymiotować za burtę a jedynie do specjalnych beczek. To
było ohydne, ale nie mieliśmy innego wyjścia, jak tylko to przetrwać.

Z Turkmenbaszy przez Morze Kaspijskie dotarliśmy do Pahlevi (obecnie Bandar-e

Anzali). Gdy już nieco się oswoiliśmy z panującymi warunkami, wujek zabrał Halinę
i Danusię z sierocińca i zamieszkali gdzieś w obozie cywilnym. Natomiast ja, Julek i moja
mama dalej pozostaliśmy z sierocińcem. W Pahlevi znajdowały się dwa obozy przejściowe.
Jeden tak zwany brudny i drugi, w którym ludzie podlegali kwarantannie. To właśnie tutaj
Danusia dostała biegunki i po kilku dniach zmarła w szpitalu. Umierała na rękach lekarzy.
Po raz kolejny, w tak krótkim czasie, zostaliśmy tak boleśnie doświadczeni. Ciało Danusi

463 | P a g e
pochowano tam, w Pahlevi. Daleko od domu, od bliskich. Wtedy nic nie mogliśmy zrobić.
Nie było innego wyjścia.

Obóz w Pahlevi był tymczasowy, mieliśmy tu przebywać zaledwie kilka miesięcy.

Czterdziestoczteroosobową grupą dzieci zajmowała się moja mama i jeszcze jedna pani.
Traktowano nas tam bardzo dobrze. Jednakże umieralność wśród ludzi wciąż była
zastraszająco duża. Powodem tego był między innymi sposób odżywiania się. Wycieńczeni,
wygłodniali ludzie otrzymali od razu ogromne porcje tłustego jedzenia. Ich
nieprzystosowane organizmy po prostu tego nie wytrzymywały. I tu po raz kolejny mama
wykazała się ogromną mądrością. Brała na dnie wiadra trochę gorącej pożywnej zupy
i rozprowadzała ją gorącą wodą. Stopniowo zwiększała proporcje zupy w stosunku do
wody, dzięki czemu nasze organizmy powoli przyzwyczajały się do normalnego jedzenia.

Dostawaliśmy też suchy prowiant w postaci chleba, czekolady, konserw. Bywało,

że mieliśmy tych produktów nadmiar, więc mama zbierała to, co uważała za zbędne
i wymieniała z Persami na owoce. Zawarte w nich witaminy były nam znacznie bardziej
potrzebne niż na przykład czekolada. Dzięki bardzo mądrym działaniom mamy i drugiej
pani opiekunki nikt z naszej grupy nie zachorował.

Po ponad miesięcznym pobycie w Pahlevi, zapakowano nas do autokarów

i wyruszyliśmy w prawie 400 kilometrową podróż do Teheranu. Jechaliśmy krętą, górzystą
drogą. Były momenty, kiedy patrząc przez okno widać było ogromną przepaść. Spadek w
nią gwarantował śmierć. Spoglądając w dół dało się zauważyć, że pochowała ona setki
ludzi. Utworzyło się tam niemal złomowisko. Kierowca jechał zdecydowanie za szybko jak
na panujące warunki i w dodatku był pijany. Dorośli bardzo się denerwowali. Gdy
zatrzymaliśmy się w hotelu na nocleg, mama poszła do kierownika całego transportu, aby
porozmawiać z nim na temat zmiany kierowcy autokaru. Na to kierownik odpowiedział:
- Proszę Pani, ja nic z tym nie mogę zrobić.
- Jak to? - zapytała zszokowana mama - Przecież jest pan kierownikiem.
- Nic nie mogę zrobić, bo oni wszyscy są pijani – odparł mężczyzna - bo kto
normalny, jechałby na trzeźwo tyle kilometrów taką drogą?

Mama odeszła bez słowa. W obliczu takiej sytuacji pozostało nam jedynie modlić
się o bezpieczne dotarcie do celu. Teraz nawet mój brat wyjął różaniec (z prawdziwych
korali), który otrzymał od jednego z kierowców i modlił się w naszej intencji. Mniemam, ze
nasze modlitwy zostały wysłuchane, bo cali i zdrowi dotarliśmy na miejsce. Mojego wujka
i Haliny nie było już z nami. Nasze drogi rozeszły się.

Był początek września, gdy przybyliśmy do obozu pod Teheranem. Osadzono nas
w Obozie Cywilnym nr 3. Wokół Teheranu były jeszcze cztery inne obozy. Pamiętam, że
piąty był obozem wojskowym. Oprócz naszego sierocińca był jeszcze jeden, prowadzony
przez Hankę Ordonównę. Wtedy jeszcze nie wiedziałam, kim była ta kobieta.

464 | P a g e
 Do miasta mieliśmy około trzech kilometrów. Aby się tam dostać potrzebna była
przepustka, którą otrzymywaliśmy bez problemu. Persowie byli przyjaźnie nastawieni do
nas. Gdy widzieli, jak szliśmy w stronę Teheranu, zatrzymywali auta i chętnie nas
podwozili.

Żyliśmy tam spokojnie i na ile można było dostatnio, a zaświadczyć o tym może
treść kolejnego wierszyka napisanego przez moją mamę:
„Maszerują dzieci, maszerują, każdy
uśmiechniętą buzie ma.
Bo się w Teheranie dobrze czują.
W nas też miłe życie - każdy zna.

My małe dziewczynki nabrałyśmy siły

I zdrowe wrócimy do kraju,
Szykować rączęta do pracy na znój
Bo Polska, bo Polska nas wolała -
Więc pierwsze pójdziemy z rączkami na bój'

Na Niemca nas bierze ochota

Nie mamy mundurów – fartuszek nasz strój
Nie mamy ni srebra ni złota
Lecz w pierwszym szeregu pójdziemy na bój
Na Niemca nas bierze ochota.”

W obozie znajdowała się polowa kaplica. Był też polski ksiądz, co umożliwiało
Polakom branie czynnego udziału w życiu religijnym. Dokładnie 18 października 1942 roku
przyjęłam Pierwszą Komunię Świętą. Tego dnia nie mogłam świętować jak inne dzieci,
gdyż miałam anginę i zaraz po uroczystej mszy wróciłam do domu. Dlatego jedyną
pamiątką z tej, jakże ważnej dla mnie uroczystości, jest pamiątkowa kartka z obrazkiem
Matki Bożej i data, która się na niej zachowała. Ominęły mnie zdjęcia, których od tej pory
miałam coraz więcej.

Na terenie obozu mieściła się również szkoła. Znajdowała się w szałasie

i wyposażona była w kilkanaście ławek. Pisaliśmy tam rylcem, a lekcje, na przykład języka
polskiego czy historii, polegały na tym, że pani czytał nam opowieści o Polsce. W ten
sposób starano się nam przekazać namiastkę elementarnej wiedzy o Polsce. Dziś wiem, jak
ogromną wartość miały te lekcje. Były wśród nas dzieci, które nie pamiętały Polski, bo były
zbyt małe, by móc ją pamiętać a okrutna rosyjska rzeczywistość, zabijająca w człowieku
nadzieję, powodowała, że człowiek tracił wiarę, że jeszcze kiedyś ją zobaczy. Dlatego
chłonęliśmy przekazywaną nam wiedzę, bo była ona dla nas czymś zupełnie nowym
i prawie nierealnym.

Dopiero tu, w Teheranie, nasze nadzieje odżyły na nowo. W Obozie Cywilnym nr

3, w pobliżu Teheranu, zostaliśmy do lutego 1943 roku. Dokładnie 15 lutego wyruszyliśmy

465 | P a g e
w podróż do Karaczi, miasta leżącego wówczas w Indiach. Podróż trwała kilka dni, nie
jestem w stanie dokładnie określić jak długo. W trakcie podróży na kilkanaście godzin
zatrzymaliśmy się w Ahwazie, niedużym miasteczku, na południowym wschodzie Iranu. To
właśnie tu byłam świadkiem przerażającego widoku, którego nie mogę wymazać ze swej
pamięci. Razem z mamą postanowiliśmy zrobić zakupy. Idąc ulicami miasta mijaliśmy ludzi
chorych na trąd, żebrzących i jęczących z bólu. Ich jątrzące się rany paskudnie cuchnęły,
a oni błagali nas o kawałek chleba. Widok był przerażający, nie sposób było przejść wobec
ich cierpienia obojętnie. Pamiętam, że bałam się tych ludzi, a przecież widziałam już tak
wiele w swym krótkim życiu. To, co mogliśmy, oddaliśmy im.

Tam także przeżyłam wspaniałe chwile. W mieści mama kupiła mi śliczne

czerwono-granatowe pantofelki na pasek. Budziły zazdrość u niejednej dziewczynki. Były
dla mnie tak wyjątkowe, że nosiłam je tylko na specjalne okazje.

Z Ahwaz dotarliśmy do miasta portowego, nie wiem jak się ono nazywało,
a później już płynęliśmy statkiem do Karaczi.

Najpierw skierowano nas do obozu przejściowego, jak się domyślam, mógł to być
obóz „Country Club” . Tam spotkaliśmy się z wujkiem Józefem i moją kuzynką Haliną.
Cieszyłam się ogromnie z tego spotkania, bo znów miałam obok siebie swoją kochaną
kuzynkę, jednak trwało to bardzo krótko. Z uwagi na panujący w Karaczi tłok przerzucono
nas do Maliru. Dotarliśmy tam 2 marca 1943 roku. Kuzynkę i wujka, podobnie jak wielu
naszych rodaków, skierowano gdzieś na wschodnie wybrzeże Afryki.

Malir był obozem oddalonym o około 7 kilometrów od poprzedniego. Tutaj

również była urządzona szkoła, niemal identycznie jak w Teheranie. Ja, mama i Julek
mieszkaliśmy w maleńkim pokoiku. Nie miało to jednak dla nas żadnego znaczenia,
cieszyliśmy się, że jesteśmy zdrowi i przede wszystkim razem. Mieszkała z nami również
pewna krawcowa, która szyła dla ludzi z całego obozu.

Kiedy byliśmy w Rosji, dokuczał nam ogromny mróz, którego dotąd nie znaliśmy
i wszyscy marzyli o cieple i słońcu, natomiast tu, w Malir, warunki klimatyczne były
zupełnie odmienne. W dzień było tak gorąco, że gdy nie chodziliśmy do szkoły, to
większość dzieci, szczególnie małych, spała. Ja nie mogłam odpoczywać. Miałam swoje
obowiązki - całymi dniami prałam. Upał stawał się nieznośny do granic wytrzymałości.
Człowiek tak bardzo się pocił, że nie było możliwości spania dwie noce pod tą samą, nie
wypraną pościelą. Dlatego niemal każdego ranka zdejmowałam pościel, niosłam ją do
obozowej pralni, która składała się z zadaszenia zrobionego z egzotycznych liści, stojących
pod nim kilku drewnianych korytek przypominających balię i sterczących z nich tar.
Oczywiście środkiem piorącym było mydło.

Tu już nie dokuczały nam wszy, ale innego robactwa nie brakowało. Dlatego nad
naszymi łóżkami rozciągały się moskitiery, które miały nas chronić przed ich ukąszeniami.
Wychodzenie wieczorem na zewnątrz bez lampy i kija groziło z kolei pokąsaniem przez

466 | P a g e
żmije, które tu nie należały do rzadkości. Pamiętam, że komuś z naszego pokoju, mamie czy
pani krawcowej, zdarzyła się bardzo groźna sytuacja. Gdy rano obudziła się na moskitierze
zobaczyła wielkiego, obślizgłego węża. Udało się go usunąć, ale taki poranne przeżycia
zapewniały zapas adrenaliny na cały dzień. Zachowała mi się w pamięci jeszcze jedna
historia. Jedna z pań opiekunek miała imieniny. W związku z tym wszyscy zastanawiali się,
co można jej kupić. Coś, co będzie nietypowe, ale jednocześnie będzie sprawiało
przyjemność. Wiadome było, że lubi zwierzęta. To znacznie zawężało krąg naszych
poszukiwań. Mój brat Julek został wtajemniczony w nasz plan i wysłany do miasta. Tam na
targu kupił małą, zabawną małpkę. Gdy ją przyniósł siedziała mu na ramieniu, i to chyba od
dłuższego czasu, bo szczególnie upodobała sobie do zabawy jego ucho, które było już
mocno zakrwawione. Jubilatka, była zachwycona prezentem, a ja odwiedzając jej
siostrzenicę mogłam bawić się z uroczą małpką. Lubiliśmy wspólne jedzenie mleka
skondensowanego. Wtedy ścigałyśmy się z nią, kto zje więcej. Małpka spełniała też funkcje
depilatora. Jej właścicielka miała bardzo owłosione nogi, a po tygodniowej obecności
zwierzątka w domu sympatyczna pani nie miała ani jednego włoska. Małpka stała się jedną
z naszych obozowych atrakcji.

Wielkim przeżyciem dla mnie była pierwsza wizyta u dentysty - Hindusa Kiedyś
jeździliśmy do miasta do dentysty, później za bycie dzielnym pacjentem, na koszt
przychodni zabierano nas na przepyszne lody albo ciastka. Jednak nie zawsze było tak
wesoło. W naszym obozie pracowała pewna Hinduska, zajmowała się sprzątaniem. Była
kobietą o niezwykłej urodzie. Miała piękne, długie czarne włosy, oliwkową cerę i ciemną
oprawę oczu. Często się do nas uśmiechała, ale nigdy nic nie mówiła. Hindusi byli
chorobliwie zazdrośni o swoje żony, szczególnie, gdy były tak piękne jak ta kobieta. Jej
mąż, przekonany, że jego żona zdradza go, w napadzie szału zamordował ją. Mama później
opowiadała, że takie sytuacje tu, w Indiach, zdarzały się bardzo często.

Obóz Malir w Karaczi opuściliśmy dnia 8 września 1943 roku. Byłam zbyt młoda,
żeby przykładać uwagę do dat, jednak odtworzenie ich jest możliwe dzięki skrupulatności
mojej mamy. Dbała o to, by wszystko było zapisane, by w naszej rodzinie pamiętano o tym,
co się wydarzyło.

Po raz kolejny musieliśmy się przemieścić i zmienić miejsce zamieszkania.

Poniekąd byliśmy już przyzwyczajeni do losu tułaczy, do tego, że nie mamy stałego dachu
nad głową. Nigdy jednak nie zapominaliśmy, kim jesteśmy, nigdy nie pozwoliliśmy sobie
na zatracenie swojej tożsamości. Bo kim jest człowiek, który jej nie ma? Nikim.

Statkiem zabrano nas do Bombaju. Tam od razu przesiedliśmy się na wojskowy

statek „Batory” i wyruszyliśmy w odległą podróż do Meksyku. Pomyślałam, że to może być
interesujące. Ciekawa byłam tajemnic, jakie mógł kryć tak odległy i egzotyczny kraj jak
Meksyk. Nie licząc naszego sierocińca, na statku było jeszcze około dwustu innych
cywilów. Reszta pasażerów to żołnierze i załoga.

467 | P a g e
 Na statku panował niemiłosierny upał. Panująca wewnątrz duchota doprowadzała
niejedno dziecko do wymiotów. Na nasze szczęście ocean był spokojny. Dzięki temu
większość czasu mogliśmy spędzać na pokładzie, gdzie morska bryza i wilgotne powietrze
łagodziło nieco żar lejący się z nieba.

Z uśmiechem na twarzy wspominam marynarzy, którzy tak czułą opieką objęli

dzieci. Pokochali nas i taktowali jak członków rodziny. Być może działo się tak, bo sami
byli oddaleni od swoich bliskich. Podczas upalnych nocy z troską okrywali nas kocami.
Wspólnie jadaliśmy posiłki. Jeden z członków załogi, który miał pieczę nad stołem, przy
którym jadaliśmy posiłki, zauważył, że uwielbiamy kiszone ogórki i lody. Od tamtej pory,
aż do końca podróży nasze przysmaki zawsze pojawiały się na stole. Zaryzykowałabym
nawet stwierdzenie, że zaprzyjaźniliśmy się ze sporą częścią marynarzy. W wolnych
chwilach oprowadzali nas po niektórych częściach statku, oczywiście po tych, w których nic
nie zagrażało naszemu zdrowiu, ani nie zakłócało pracy. Jakimś sposobem wkupiłam się
w szczególne łaski załogi, dzięki czemu jako jedyna z całego sierocińca otrzymałam od
samego kapitana świadectwo przekroczenia równika. Na równoleżniku 0 staliśmy około
doby. Stało się tak, bo trwała II wojna światowa. Jak wiadomo szczególnie zacięte walki
między Japonią a Stanami Zjednoczonymi miały miejsce na linii, na której akurat się
znaleźliśmy. Nasz statek konwojowało kilka okrętów bojowych, które od czasu do czasu
atakowały japońskie łodzie podwodne, stanowiące dla nas zagrożenie.

Po 4 tygodniach żeglugi - 2 października - zatrzymaliśmy się na krótki, trwający

około doby postój w Australii. Uzupełniono zapasy wody pitnej, żywności i paliwa. Nie
schodziliśmy na ląd. Ze względu na wojnę ominęliśmy też Nową Zelandię. Obraliśmy drogę
obok wyspy Polinezji Francuskiej - Bora Bora. Statek zatrzymał się nieopodal wyspy, tak iż
tubylcy podpływali do nas małymi łódkami proponując nam handel wymienny. Mieli do
sprzedania egzotyczne owoce i różne swoje wynalazki. Jednak nie było zbyt wielu
kupujących, więc mieszkańcy odpłynęli zawiedzeni.

W połowie października dotarliśmy do wybrzeża kalifornijskiego. Osadzono nas

w kolejnym obozie. Mieszkaliśmy w wojskowych barakach. Tam również mieliśmy pod
dostatkiem jedzenia, soków, wody, napojów, słodyczy, owoców. Muszę powiedzieć, że dla
nas, dzieci z sierocińca, które przeżyły głód, to było coś wyjątkowego.

Po dwutygodniowym pobycie przewieziono nas pociągiem do Meksyku. Byliśmy

drugim i ostatnim transportem Polaków, który trafił do Meksyku. Sześć innych transportów
przewieziono do Afryki wschodniej. W jednym z nich był mój wuj Józef Przybojewski
z córką Halinką.

Zakwaterowano nas w starym, meksykańskim majątku Santa Rosa, nieopodal

miasta Leon. Na środku osiedla stał wielki młyn, co ponoć było typowe dla większości
lokalnych posiadłości. Sierociniec umieszczono w dużym budynku, obok którego stały
baraki, w których zamieszkały wychowawczynie z rodzinami Cieszyłam się, że tu jesteśmy.
Mieliśmy wszystko, co było nam niezbędne, a nawet więcej. Mieliśmy czyste łóżka, bez

468 | P a g e
pluskiew i karaluchów, biały chleb, codziennie mięso, owoce. Byliśmy schludnie ubrani.
Nikt nie zmuszał nas do niewolniczej pracy, cieszyliśmy się względną swobodą.

Były jednak wśród nas osoby rozczarowane pobytem w Meksyku. Rozczarowanie

wynikało z kilku powodów. Spora część uchodźców liczyła na to, że osiedle będzie
całkowicie otwarte, że będzie tak jak w Persji, gdzie można było swobodnie pracować
i uczciwie zarabiać na siebie i swoją rodzinę. Jeszcze inni liczyli, że zaraz po przybyciu do
Meksyku dotrą do krainy mlekiem i miodem płynącej - Stanów Zjednoczonych, gdzie jak
głosili niektórzy - dolary leżą na ulicy. Najtrudniej było jednak tym uchodźcom, którzy w
Stanach Zjednoczonych mieli swoich krewnych (przybyli oni tu jeszcze przed II wojną
światową), a teraz nie dane było im się spotkać. Dziś myślę, że ludzie nie potrafili docenić
łaskawości losu, skupiając się jedynie na swoich wygórowanych ambicjach i zbyt
rozwiniętych pragnieniach. Mniemając, że to, co mają, jest oczywiste i należy im się,
zapominali o tych udrękach, które skończyły się tak niedawno.

Tu wszystko było bardzo dobrze zorganizowane. Przykładem mogło być chociażby

biuro opieki społecznej, gdzie uprzejmy personel w osobie pań Pauliny Kozioł i Karoliny
Sławińskiej, rozdzielał prace stosownie do wieku, sił i umiejętności. Przydzielał według
potrzeb ubrania, obuwie, odwiedzał chorych, by zapoznać się z ich poza szpitalnymi
potrzebami. Mieszkańcy osiedla Santa Rosa mogli korzystać z zasiłków. Przysługiwały one
bezrobotnym, chorym i dzieciom. Dorośli otrzymywali zasiłek w wysokości 10 peso,
a dzieci 4 peso.

Na terenie naszego osiedla zorganizowana była szkoła podstawowa, gimnazjum

oraz liceum, z czasem powstał osiedlowy teatr, świetlica oraz tereny rekreacyjno-sportowe.
Szkoła znajdowała się we wcześniej wspomnianym starym młynie. Bywało tak, że niekiedy
brakowało sal lekcyjnych, więc uczyliśmy się w szkole nazywanej żartobliwie „pod
drzewem”. Jedna z opiekujących się nami organizacji nadesłała zeszyty, pióra, ołówki
i podręczniki. Zanim to jednak nastąpiło używaliśmy rylców i tabliczek, a nauczyciele
prowadzili lekcje korzystając jedynie ze swej wiedzy. Z perspektywy czasu widzę, że było
to karkołomne zadanie, co wzbudza we mnie jeszcze większy podziw w stosunku do tych
ludzi. Program nauczania wzorowany był na obowiązującym w Polsce, tak aby po
ewentualnym powrocie do kraju, dzieci i młodzież bez problemu mogły kontynuować
naukę. Wzbogacono go jedynie o naukę języków angielskiego i hiszpańskiego.

W Santa Rosa rozpoczęłam naukę w gimnazjum. Dyrektorem szkoły był niezwykły

człowiek - ksiądz Józef Jarzębowski. Znał nas wszystkich i traktował jak własne dzieci. Był
naszym opiekunem i przyjacielem. To z nim mogliśmy się podzielić dręczącymi nas
problemami z nadzieją, że będzie potrafił je rozwiązać. W pamięć zapadła mi również pani
Zofia Orłowska, która uczyła nas języka polskiego. Lekcje prowadziła tak żywo, że nie
sposób było się na nich nudzić i nie pamiętać tego, o czym uczyła. Ksiądz Jarzębowski dbał
o to, byśmy pamiętali o naszej ojczyźnie, o tym, że jesteśmy Polakami. Chciał, abyśmy po
powrocie do kraju mieli podstawową wiedzę na jego temat. Stworzył klub, w ramach

469 | P a g e
którego spotykaliśmy się wieczorami i czytaliśmy narodowe dzieła takie jak: ,, Lalka”, ,,Pan
Tadeusz” oraz ,,Trylogia” Henryka Sienkiewicza.

Czas płynął bardzo szybko. Zdobywałam wiedzę, poznawałam nowych ludzi,

zwiedzałam okolicę. 29 kwietnia 1944 r zakończył się pierwszy rok mojej nauki
w gimnazjum w Meksyku. Z tej okazji zorganizowany został uroczysty apel, podczas
którego odśpiewaliśmy chóralnie pieśń ,,Kiedy ranne wstają zorze”, hymn polski
i meksykański, a potem wszyscy razem udaliśmy się do kościoła na nabożeństwo. Kolejny
rok nauki miał rozpocząć się 15 czerwca.

Dla moich koleżanek w wieku od 7 do 8 lat wielkim przeżyciem duchowym było

przystąpienie do Pierwszej Komunii Świętej. Siostry Felicjanki z Chicago zatroszczyły się
o białe ubranka. Po uroczystym nabożeństwie wszyscy spotkali się na wspólnym śniadaniu,
również przygotowanym przez siostry.

Chcąc jechać do miasta nie potrzebowaliśmy żadnych przepustek. Było to dla nas
nowością i oczywiście wielkim komfortem. Do miasta autobus kursował około trzech razy
dziennie i raz dziennie tramwaj konny, więc można powiedzieć, że infrastruktura była dość
rozwinięta.

W gorące dni razem z przyjaciółkami chodziłyśmy kąpać się w jeziorze. Po drodze

dołączali do nas meksykańscy rówieśnicy. Było bardzo wesoło, bo to bardzo pogodni
ludzie. Lubili się bawić i śpiewać przede wszystkim romantyczne piosenki. Często
przypominam sobie ich uśmiechnięte, opalone twarze.

Ze szczególnym sentymentem wspominam udział w harcerstwie. 23 sierpnia 1943

roku pod komendą księdza Zygmunta Jagielnickiego został zorganizowany hufiec harcerski
zatwierdzony rozkazem harcmistrza Skłodkowskiego. Dzięki inicjatywie płk Jana Skoryny
w kwietniu 1945 roku doszło do wymiany sztandarów polskich harcerzy i skautów
meksykańskich jako symbolu braterstwa obu narodów.

Istniały 2 drużyny: męska i żeńska. Latem na niewielkiej polanie niedaleko osiedla

organizowaliśmy obóz harcerski. Nie był duży, składał się zaledwie z 5 namiotów.
Wieczorami na koniach przyjeżdżali do nas Meksykanie, mieli ze sobą gitary i do późna
śpiewaliśmy przy ognisku swoje ulubione melodie. Te chwile dawały nam dużo szczęścia
i radości, pozwalały szybciej zapomnieć o bolesnych doświadczeniach przywiezionych
z Rosji. Były rozrywką, której potrzebują młodzi niezależnie od czasów, w których żyją.

Jako harcerka bardzo przeżywałam wizytę w naszej kolonii prezydenta Meksyku -

generała Manuela Avila Camacho. Wizyta była zapowiedziana, więc w szczególny sposób
do niej się przygotowywaliśmy. Nie poinformowano nas o dokładnej godzinie jego
przybycia, dlatego od wczesnych godzin rannych osiedle przybrało uroczysty i odświętny
wygląd. Mieliśmy świadomość, że będziemy gościć szczególną osobę, człowieka, który
udzielił gościny polskim tułaczom. Dlatego staraliśmy się przynajmniej w ten sposób

470 | P a g e
wyrazić swoją wdzięczność. Bramę wjazdową do osiedla, która przypominała łuk
triumfalny udekorowaliśmy meksykańskimi i polskimi barwami. Nad bramą widniał napis
,,Bienvenido”, odpowiadający polskiemu ,,witaj”. Na masztach zawisły sztandary oraz flagi
Polski i Meksyku.

To nam, harcerzom, przypadło w udziale powitać prezydenta. Nasza postawa

i elegancki wygląd nie uszły uwadze prezydenta i jego świty. Podziwiano też grupę
dziewcząt ubraną w narodowe stroje. Prezydent poprosił także o pamiątkowe zdjęcie, na
którym ja również się znalazłam.

Nie był to jedyny moment, który budził jego zaskoczenie. Jeszcze większym, było
powitanie go polskim zwyczajem, chlebem i solą oraz wręczenie biało-czerwonego bukietu
kwiatów. Podczas wizyty prezydent zadeklarował pomoc wszystkim, którzy chcą opuścić
Meksyk, jak również tym, którzy będą chcieli tu pozostać. Niewielu tu jednak takich było.
Większość, tak jak my, tęskniła do kraju, do swoich rodzin.

Dzięki naszym rodzinom i nauczycielom, tu na obczyźnie pamiętaliśmy o naszych

rodakach, tych cierpiących w kraju i tych tułającym się po świecie. Tu, na obcej ziemi,
chcąc upamiętnić ich zmagania, cierpienia oraz poniesioną za wolność śmierć, ufundowana
została pamiątkowa tablica. Staraliśmy się także obchodzić uroczystości upamiętniające
ważne wydarzenia związane z historią Polski. W naszej szkole mieściła się izba pamięci,
sala, w której znajdowała się wystawa pamiątek pochodzących z Polski. Jednym
z cenniejszych eksponatów była szabla polska pochodząca z XVIII wieku. Na szabli widniał
napis ,,Wiwat wolność. Polska. Konstytucja Dzień 3 maja 1791”. Gromadziliśmy tu także
nasze prace ręczne: obrus, serwety wykonane w naszych ludowych haftach. O wydarzeniach
ze świata, Polski i lokalnych dowiadywaliśmy się z naszego czasopisma ,,Polak
w Meksyku”.

Wiosną 1946 roku zaczęto mówić o likwidacji obozu. Pogłoski pojawiały się coraz
częściej i stawały się coraz bardziej realne. Mama wysłała kilkanaście listów do różnych
instytucji w całej Polsce, z informacją o naszej sytuacji i wskazała miejsce naszego pobytu.
Robiła to z nadzieją, że wiadomości te dotrą do taty, chociaż my nie mieliśmy żadnych
informacji o jego losie od momentu naszej deportacji w 1940 roku. Mama byłą silną kobietą
i nigdy tego nie okazywała, ale doskonale wiem, że cierpiała i tęskniła. Zresztą, która
kobieta, oderwana od męża, z dnia na dzień pozbawiona jego opieki, nie czułaby się
samotna i porzucona? Chyba nie ma takiej. Czekaliśmy na upragnioną wiadomość, ale ta nie
przychodziła.

Traciliśmy nadzieję, a ostatnią z nich było przekazanie informacji przez jednego

z członków naszej delegatury, który jako jeden z pierwszych miał dotrzeć do Polski.
Namówiłam mamę, by spróbowała ten ostatni raz, chociaż sama nie wierzyłam
w powodzenie, ale tak bardzo marzyłam o spotkaniu z ojcem. Chciałam już widzieć moją
mamę szczęśliwą i nas wszystkich razem. Chciałam móc przytulić się do mych kochanych
rodziców, na razie jednak pozostawało mi jedynie miękkie futerko mojej kotki - Burki. Była

471 | P a g e
do mnie niezwykle przywiązana. Gdy miałam jechać do miasta, do kina czy iść na randkę,
wyczuwała to i czaiła się przy drzwiach, by czmychnąć i pobiec za mną. Burka imponowała
swoją mądrością i bystrością. Często z bratem kłóciliśmy się, z kim ma spać, wtedy ona
zawsze wędrowała do łóżka mamy i problem rozwiązywał się sam. Jej wyjątkowość
polegała również na tym, że lubiła się myć. I tu nasunęła mi się taka refleksja, w Meksyku
myliśmy kota, a w łagrze brakowało wody dla nas, dla ludzi.

Problemy nie ominęły nas także w Meksyku, ale tu dużo łatwiej radziliśmy sobie
z nimi. 1 lipca 1946 roku przeszłam operacje wycięcia wyrostka robaczkowego. Bardzo się
denerwowałam, ale wszystko zakończyło się pomyślnie. Najśmieszniejsze, że pod drzwiami
szpitalnej sali czuwała moja czarno-biała kotka Burka.

Niedługo po tym otrzymaliśmy list z Polski. Nie sposób sobie wyobrazić naszej
radości, gdy okazało się, że jego nadawcą jest Kazimierz Wojtkowski, mój tata. Właściwie
już na jego wstępie zapytał o moje zdrowie, bo śniło mu się, że miałam operację
i poproszono go o pomoc. I jak tu nie wierzyć w sny? Pisał o sobie, o tym, że szukał nas
i czeka na nas, o tym, że aktualnie jest w Warszawie, ale wkrótce przeprowadza się do
Kozłowa, w okolice Krakowa. Kazał nam wracać jak najprędzej, bo bardzo tęskni. Od tej
pory rodzice mieli stały kontakt listowy, a my odliczaliśmy dni do naszego wyjazdu
z Meksyku.

Najbliższy transport do Polski planowany był na połowę października. Najpierw

musieliśmy dostać się do Nowego Jorku, skąd miał wypływać statek do Polski. Santa Rosę
opuszczała około 40-osobowa grupa. Po dotarciu do Nowego Jorku, z tarasu widokowego
budynku, w którym nas umieszczono, oglądaliśmy Statuę Wolności i zapierającą dech
w piersiach panoramę ogromnego miasta. Dopiero po trzech tygodniach opuściliśmy Stany
Zjednoczone. Co wtedy czułam? Trudno powiedzieć. Z jednej strony przepełniała mnie
ogromna radość, że spotkam się z ojcem, że zamieszkam w swoim własnym, nowym domu
z całą rodziną. Cieszyłam się, bo wiedziałam, że w końcu cały ten ciężar trosk, zmartwień
i kłopotów spadnie z obolałych, wychudłych i spracowanych ramion mamy. Natomiast
z drugiej strony było mi smutno opuszczać Santa Rosa. Zostawiałam tu tysiące słodkich
chwil, pełnych radości i uśmiechów. Chociaż tam raczej nigdy nie czulibyśmy się jak
u siebie.

Podróż była dość niespokojna, szczególnie na Bałtyku. To nieujarzmione, gniewne

morze dało nam się we znaki. Po 6 tygodniach męczącej żeglugi statek wpłynął do portu
w Gdańsku. 28 listopada 1946 roku dotarliśmy do Polski, gdzie czekał na nas tata. Eksplozja
radości, okraszona łzami wzruszenia - tylko w ten sposób można opisać to, co się wtedy
z nami działo. Byliśmy tacy szczęśliwi…

Co by się z nami stało, gdybyśmy nie dostali informacji, że tata żyje? Mama często
nad tym się zastanawiała. Była świadoma tego, że tam, w Polsce, może już nikogo
z naszych bliskich nie ma i już nikt na nas nie czeka. Gdyby podjęła decyzję o pozostaniu,
to najprawdopodobniej z kolonii Santa Rosa udalibyśmy się do Chicago, gdzie swój nowy

472 | P a g e
dom znalazło wielu Polaków. Rodzina państwa Kijków, zaprzyjaźniona z nami, zanim
dowiedzieliśmy się o tacie, namawiała nas do wyjazdu tam. Jednak tęsknota i wiara były
silniejsze.

Zakończenie
Po powrocie do Polski zamieszkaliśmy w Kozłowie pod Krakowem. Tam
ukończyłam gimnazjum, szkołę średnią. Później podjęłam naukę w szkole pielęgniarskiej.
Mój brat Julian poszedł w ślady taty i po ukończeniu Akademii Medycznej w Warszawie
został lekarzem. Mama wyczerpana trudami życia i zsyłki zmarła w 1969 roku w wieku 66
lat. W 1954 roku wyszłam za mąż za Jana Witkowskiego. Najpierw zamieszkaliśmy
w Sokółce, a później przeprowadziliśmy się do Siedlec.

Na tych kilku kartkach opowiedziałam całą historie moich nieszczęsnych wojaży.

Miałam dużo szczęścia, bo przeżyłam. Nie wszystkim było to jednak dane. Wiele osób,
które spotkałam podczas tej podróży, dziś już nie ma. Prawo do życia odebrał im głód,
zimno, ale przede wszystkim ludzie, ślepo słuchający rozkazów. Ciężko zrozumieć dramat,
który przechodzili deportowani do łagrów, w tym ja i moja rodzina. Dziś wszystko wygląda
inaczej, a najtrudniej mówi się o krzywdzie, którą człowiek wyrządza drugiemu.

Summary

„A Journey against the Will” is a narrative of a cruel experience which eight-year-

old Halina Witkowska had to go through when she was deported to a Siberian forced labor
camp together with her mother and brother. She was in the USSR from 1939 to 1942, from
where she then got to Teheran travelling along General Wladyslaw Anders’ Trail, and later
– through India to Mexico. She returned to Poland in 1946. Now Mrs Witkowska lives in
Siedlce.

Keywords: memories, USSR, World War II, Siberia, peregrination

473 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Damian SIEBIESZUK  (Siedlce University, Poland)

Konferencja naukowa doktorantów i studentów Instytutu Historii

i Stosunków Międzynarodowych UPH

Słowa kluczowe: badania, Siedlce, konferencja

W dniu 21 listopada 2014 roku w budynku Wydziału Humanistycznego

Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach odbyła się sesja naukowa pt.
„Z naszych badań”. Została ona zorganizowana przez Instytut Historii i Stosunków
Międzynarodowych w celu zaprezentowania dotychczasowych wyników badań naukowych
doktorantów Instytutu. Udział w obradach wzięli również studenci.

Konferencję otworzył dr hab. J. Cabaj prof. UPH, dyrektor IHiSM, ekspert

w dziedzinie historii nowożytnej Polski. Mówił on o tym jak ważną nauką jest wiedza
o przeszłości oraz zaznaczył potrzebę prowadzenia badań historycznych przez młodych
naukowców.

Uczestnicy wysłuchali 21 referatów, w tym wykładu inauguracyjnego dr hab. M.

Starnawskiej prof. Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie pt. „Łuków - Jerozolima -
Europa. Templariusze wprowadzają ziemię łukowską w szeroki świat”. Obrady prowadzono
w dwóch panelach tematycznych. Pierwszy z nich moderowany był przez dr hab.
K. Maksymiuk prof. UPH. Natomiast panel drugi prowadziła dr hab. D. Wereda prof. UPH.

W panelu pierwszym uczestniczyli kolejno mgr Krzysztof Madej z referatem

pt. „The Parthian Campaigns of Septimius Severus (193-211)”, mgr Patryk Skupniewicz
z referatem pt. „The bullae of spahbedan. An iconographic approach”, inż. Adam Kubik
z referatem pt. „On a particular aspect of armor development in Great Iran from the II and
till VIIth century”, mgr Justyna Migoń-Sasuła z referatem pt. „Szpiedzy i zwiadowcy
w armii bizantyjskiej w świetle wybranych traktatów wojskowych z X w.”, mgr Łukasz
Sasuła z referatem pt. „Taktyka armii bizantyjskiej w X w. w świetle Praecepta militaria
Nicefora II Fokasa”, mgr Justyna Dawidowicz-Polak z referatem pt. „Historia Augusta -
historischer Wert des Quelltextes”, mgr Elwira Piotrowska z referatem pt. „Wpływ Praskiej
Wiosny na Marzec ‘68/wpływ Marca ‘68 na Praską Wiosnę”, mgr Marek Tatarczuk
z referatem pt. „The supranational nature of integration in the post-Soviet area. The case of
the Union State in historical perspective”, lic. Marcin Lichota z referatem pt. „Ks. kan.
Ksawery Ziemiecki - źródła i główne problemy badawcze” oraz lic. Anna Kot z referatem
pt. „Parafie dekanatu łukowskiego w latach 1918-1939”.


Institute of History and International Relations; damian.siebieszuk@op.pl

475 | P a g e
 W panelu drugim kolejność była następująca: mgr Radosław Bancerz z referatem
pt. „Spostrzeżenia i uwagi poczynione na podstawie wstępnej analizy zespołu nr 23 z ANN
,,Prokuratoria Generalna RP w Warszawie 1919-1939” w świetle wykorzystania do badania
dziejów województwa lubelskiego”, mgr Rafał Dydycz z referatem pt. „Ukraiński Komitet
Pomocowy w powiecie Biała Podlaska – zarys problematyki”, mgr Krzysztof Głowacki
z referatem pt. „Działalność Kół Gospodyń Wiejskich w powiecie łukowskim w latach 50.
XX w.”, mgr Małgorzata Iwańska z referatem pt. „Zmiany demograficzne w powiecie
sokołowskim w świetle spisów powszechnych z 1921 i 1931 r.”, mgr Adam Kordys
z referatem pt. „Dobra Ziemskie Narodowe Wiszniów i ich zarządcy do reformy
uwłaszczeniowej”, mgr Damian Siebieszuk z referatem pt. „Zdobyć twierdzę. Walki
o Sewastopol w latach 1941-1942”, mgr Marcin Ślusarek z referatem pt. „Tworzenie
administracji powiatowej na terenie województwa lubelskiego w l. 1944-1945”, lic. Piotr
Warowny z referatem pt. „Zmiany nazw ulic po 1989 r. na przykładzie gmin Adamów
i Krzywda w powiecie łukowskim”, mgr Paweł Wołosz z referatem pt. „Organizacja
i przebieg formowania 8. Dywizji Piechoty „odrodzonego” Wojska Polskiego w nowych
uwarunkowaniach politycznych roku 1944”, natomiast mgr Stanisław Zyśk wygłosił referat
pt. „Aleksander Serwacy Niedbalski (1895-1942) - szkic biografii”.

Poziom konferencji był wysoki. Uczestnicy wykazali się dobrym przygotowaniem

merytorycznym oraz znajomością warsztatu historyka. Przerwy w panelach obfitowały
w liczne rozmowy i komentarze, do których włączali się zarówno pracownicy naukowi
UPH, jak również osoby spoza uczelni. Niektóre referaty były analizowane na bieżąco.
Pokłosiem konferencji pt. „Z naszych badań” są opublikowane w niniejszym numerze
periodyku naukowego abstrakty wystąpień prelegentów. Można mieć nadzieję, że
planowana edycja na kolejny rok akademicki będzie równie udana, a konferencja naukowa
stanie się swoistą wizytówką Instytutu Historii i Stosunków Międzynarodowych.

Summary

Report of The Conference of PhD and students of the Institute of History and International
Relations UPH

On 21 November 2014 the Conference of PhD and students of the Institute of History and
International Relations UPH took place in Siedlce. The conference was organized very well
and 21 students and doctorals attended to it. Participants presented the results of their
historical research. Hopefully, the conference will be held next academic year.

Keywords: research, Siedlce, conference

Abstracts of papers:

476 | P a g e
Written sources pertaining to the Parthian campaign of Septimius Severus (193-211)

Parthian campaign of Septimius Severus was of extreme importance. The success

of this campaign strengthened not only the position of the Emperor Septimius Severus but
also the Empire. The Empire, torn by a recent civil war, needed stability, a sense of unity
and strength, and that was restored by the victory over Parthians. The paper focuses on both
the course and the political background of the Parthian campaign. It describes political and
military consequences of victory over Parthians, both for the Emperor Septimius Severus
and for the Empire. Based on source texts, both military expeditions of the Emperor and the
resulting positive influence on both the Empire and the Emperor are presented.

Krzysztof MADEJ (Siedlce University, Poland)

Historia Augusta – der historische Wert des Quelltextes

Die Historia Augusta ist eine auf Latein verfasste spätantike Sammlung von 30
Biographien römischer Kaiser und Usurpatoren für die Zeit von Hadrian bis Numerian.
Dieses Werk sollte von sechs verschiedenen Autoren um 300 verfasst worden sein, die
moderne Forschung hat jedoch nachgewiesen, dass die Sammlung nur einen Verfasser hat
und ist wahrscheinlich an der Wende vom 4. zum 5. Jahrhundert entstanden. Die Historia
Augusta ist eine der umstrittensten, aber auch eine der wichtigsten Quellen des Altertums.

Justyna DAWIDOWICZ-POLAK (Siedlce University, Poland)

On a particular aspect of armor development in Great Iran from the II and till VIIth
century

Author will show new aspects of armament development in the territory of Greater
Iran, perceiving them as a compromise between relative freedom of movement and bigger
protection. This includes so called “hybrid armor” (finds excavated by M. S. Marschiev
from Big Square House in Old Nisa similar in form to the lamellar plates from Toglok Tepe
and Tobol Valley in Siberia, and the numerous Palmyran depictions showing such, Akchyj
Karasu kurgan armor described by Ju. S. Hudjakov and I. K. Kozhomberdiev, two Graffitos
from Dura Europos from Block M8, Christian Building, Edifice of Tower 17 published by
M. I. Rostovtzeff and finds from Kuban published by E. Lench) as well as "Gandharan style
cuirass" (known mainly from Gandharan art with possible relation with the cuirass found in
Kampyr Tepe fortress described by V. P. Nikonorov). Author will try to compare such types
of armor, which has been evidenced from the late Arsacid / early Sasanian period, to the to
the 7th – 8th c. paintings known from North-Eastern Iran (Sogdiana).

Adam KUBIK (Siedlce University, Poland)

477 | P a g e
The bullae of spahbedan. An iconographic approach

The seals impressions of Sasanian spahbedan constitute unique group, sharing

common iconographic features and are important source of material about late Sasanian
iconography as well as arms and armor. It is somehow surprising that so far these objects
were examined only from sigillographic point of view, being perceived merely as
historiographic documents. Current presentation is an attempt to place the spahedan bullae
in the perspective of art history and provide compositional considerations.

Despite surficial homogeneity the objects can be divided into five formal groups
following the same general formula, which depicts armored rider on armored horse with the
lance held diagonally upwards. This formula can be traced to late Roman imperial imagery.
Employment of Roman imperial pattern allowed association with the power while avoiding
contradiction with the royal Sasanian iconography. Visual language used in the spahedan
seals placed the Roman emperor at the level of high ranking Iranian officers however clearly
inferior to the Sasanian king.

Patryk SKUPNIEWICZ (Siedlce University, Poland)

Spies and scouts of Byzantine army in chosen Byzantine military treatises from Xth
century

Authors of Byzantine military treatises considered spying and scouting as very

important part of war. First and main treatise that I used in my work was Taktikon of Leo VI
(reign 886-912), great work on many topics related to strategy and tactics of Byzantine
army, based on previous treatises. Other works that I used were much more detailed. De
velitatione bellica of Nicephoros II Phokas (reign 963-969) is focused on "shadow warfare"
that is guerilla tactics. Same author created the work on matters of ordinary army tactics -
Praecepta Militaria. I also used anonymous work on military camps, probably written during
the reign of Basil II (reign 976-1025) titled De re militari, as well as Taktika of Nicephoros
Ouranos, focused on siege tactics. This authors included in their works many tips about
scouting, misleading the enemy about size of the army and finding enemy spies in army
ranks. Thanks to spies and scouts, Byzantine chieftain was able to secure his troops from
ambushes and prepare them properly for incoming battles. Main goal of this work is
demonstrating the role of scouts and spies in Byzantine military organization and strategy of
warfare.

Justyna MIGOŃ-SASUŁA (Jan Długosz University in Częstochowa)

Tactics of Xth century Byzantine army in Praecepta militaria of Nicephoros II Phokas

Army of the Byzantine Empire has undergone major transformations in Xth

century, changed from cavalry-only force into a mixed army, composed of both infantry and
cavalry with equal importance for both forces. Apart from obvious changes in military

478 | P a g e
organization and armament, further reforms created a new way in Byzantine military theory.
New obstacles or problems in logistics and solutions for them, as well as tactics created and
used by Byzantine military commanders, can be studied thanks to great sources that are
Byzantine military treatises. Praecepta militaria of Nicephoros II Phokas is a invaluable
example of such work, and one of the most interesting ones as well. Tactics described there
made use of infantry formation, prepared to hold against the assault of enemy, especially
charge of heavy cavalry, in form of hollow quadrangle, that provided support for their own
cavalry as well as refuge in case that the Byzantine assault failed to break the enemy. It also
included the use of a new type of anti-horse infantry called menavlatoi. Byzantine army
leaders of the Xth century, developed tactics that were used by their successors until the
tragic battle of Manzikert and long after that, by Byzantine mercenaries and allies, even by
crusader armies.

Łukasz SASUŁA (Jan Długosz University in Częstochowa)

Deanery Lukowski- the development of the parish network in the years 1918-1939

After the resurrection of the diocese of Podlasie in 1918 pontiff Przezdziecki made
the first changes in the organization of the network vicarial. One of belonging to this
network deaneries was lukowski, which is the subject of my research. I would like to present
the preliminary findings for the parish included in the aforementioned ecclesiastical
administrative unit. In his speech, I would like to discuss the changes made by Bishop
Henry Przezdziecki, that for almost the entire period was the diocese Janów (Siedlce) or
Podlasie.

The second object of my presentation is to show the development of the network of

the parish and conditions of this process.

To present all changes made by Bishop and the reasons why he did it diocese of
Podlasie requires presentation of both the data table defining the area and the number of the
faithful of each parish in the years 1918-1939 (determined on the basis of the sources of the
Diocesan Archive in Siedlce). And references the maps of the period, which fully shows the
territorial scope of the deanery of Lukow. Based on the research made by me it can be
concluded that the changes made by the bishop Przezdziecki were dictated by the desire to
improve the structure of the network vicarial diocese of Podlasie. As well as the situation
related to the number of the faithful in the parishes and the approach of the faithful to the
temples

Anna KOT (Siedlce University, Poland)

479 | P a g e
Observations and notes done on preliminary base of analysis of 23 records gathered
The Central Archives of Modern Records in Warsaw The State Treasury Solicitors
Office 1919-1939 in light of utilization for research of history province Lubelskie

Discussion about hard theme in years 1919-1939 The State Treasury Solicitors’
Office but giving many joys researcher. Acts allow to learn creation right law in II RP.
I have described state of safe keeping of records gathered and stock in other archives
concerning The State Treasury Solicitors. I have taken advantage available literature in my
work, but it is not enough articles and publication on this theme work. However, personal
observations are done during research been base of work. Researches had to show that
possible find in this records in relation to province Lubelskie. It belongs to ascertain on base
carried research, that group owns many interesting materials general concerning agricultural
character province Lubelskie. First of all, they describe, archives describe relations among
government officials and citizens. Otherwise, that allows to peer at questions from domain
of rural economy in interwar period in the area Lubelskie. Article has to call attention as it
says about office on purpose on meaning on acting administration The State Treasury
Solicitors’ meeting of judicial authority among administration. I have described in concise
form shortened manner for intent observing in forming describe operation role that right
law The State Treasury Solicitors’ and relations administration -citizen. In article describes
be that The State Treasury Solicitors Office (Prokuratoria Generalna Rzeczpospolitej
Polskiej) and it serves examples can be for that archives useful.

Radosław BANCERZ (Siedlce University, Poland)

Demograpic changes in district Sokołów Podlaski on the basis of common censuses of

1921 and 1931.

An article describes demograpic changes in Sokołów Podlaski district on the basis

of data from first and second common census. In the beginning there are characterise the
both studies. First issue is a district profile and population denisty. Rates are count for
Sokołów and country areas. An article shows causes influence this status. Then, it presents
a general number inhabitants and a large concentration of population. An article describes
character of natural increase on district area, with regard division mens-women and town-
village. In next part, an article describes an age structure of society and its changes in 10
years period. A nationality composition is present on the basis common census from 1921;
in 1931 didin’t study this issue. An article shows, how looked locate every nationality
groups on district area. On the basis of second common census, an article analyses native
language of population. An article compares date about nationality and native language,
draws attention to differences result from thiers comparison. Next question is a religious
declaration, describes in both censuses. An article marks changes in every religious. In
article studied changes in education (ability in reading and writing). Data take into account
division mens-women and town-village. An article presents outline education state in

480 | P a g e
district. Last question is structure of employment district’s population. An article describes
proportional part of every profession branch in local economy.

Małgorzata IWAŃSKA (Siedlce University, Poland)

The Ukrainian Aid Comitee in the district of Biała Podlaska

The outbreak of the World War II caused huge changes in a social structure of
Biała Podlaska district. Its area demarcated a northern border of the region which was
settled by some cohesive groups of Ukrainian population in the General Governorship
territory. According to different calculations, the area of the district was inhabited by 2 to 30
thousand Ukrainians. The people hoped that entering on those areas by the German would
allow to enlarge their possessions, concerning educational, cultural and administrative
activity. As part of setting their representation and coordination of action, the Ukrainians
launched the Ukrainian Aid Comitees in the districts they lived in, which had such
departments as: finance, help for families and teenagers, economic care, help concerning
feeding, organisation and planning, culture. In Biała Podlaska, the comitee was set up in
autumn 1939, however, the heyday of its activity came at spring time 1941, when it gathered
800 members, possessed 3 delegations in Terespol, Janów Podlaski and Wisznice, and also
9 representatives in Zakanale, Hołowczyce, Janów, Piszczac, Dobryń, Kostomłoty, Tuczna,
Sławatycze and Romanów communities. Thanks to such a highly developed organisation
and strong support of Ukrainian activists who worked on areas occupied by Soviet Union,
the Comitee ran a large-scale actions, among which there were some worth meaning, such
as: kindergarden foundations, agricultural courses organisation, footwear supply assurance
or activities aiming to increase the supplies of the Ukrainian population. The turning point
of the Comitee activity was the outbreak of war between Germany and USSR and the
moment when the great majority of activists left the region and moved to Galicia district.
That action caused a significant decrease in activity of the Comitee, which actually operated
to a limited extend till 1944.

Rafał DYDYCZ (Siedlce University, Poland)

Struggle for the fortress-city of Sevastopol in 1941-1942.

The subject of analysis were German military operations, as well as defensive

actions of Soviet forces in the fortified region of Sevastopol, starting with closing of a circle
around Sevastopol by the Wehrmacht in November 1941, until its complete seizure in July
1942. Discussed was the role of the city-fortress and its naval base, its geographical location
in the Crimea and its importance, as the operational objective. The possession of Sevastopol
gave control over the Black Sea basin, and enabled the further implementation of the war
concepts. The main focus was given to the shaping the western part of the peninsula,
allocation of defensive positions, terrain conditions and the effort which was undertaken
throughout the months of battle, during which the heavy siege fightings for the fortress were
made. Analyzed were the military structures of organizational units involved in the Battle of

481 | P a g e
Sevastopol. Attention was drawn to the decisions of commanders, soldiers’ morale, and the
situation of the civilian population. Struggles for Sevastopol undoubtedly fall into the
category of most important in the eastern theater of combat operations. A great number of
operations in its area were extremely effective in terms of the arts of tactics. Clashes, being
long and bloody, became a symbol of strength and determination of the fighting sides. In the
battle for the city, the opponents had involved undeniably significant resources and fought
one of the hardest and most ruthless battles during the war.

Damian SIEBIESZUK (Siedlce University, Poland)

Organization and process of forming the 8th Infantry Division in Siedlce and its
surrounding area in a new political reality of the year 1944

After the appearance of Red Army troops in Siedlce in the summer 1944, a decision
was made by the Polish Army High Command to form the 8th Infantry Division in the city
and its surrounding area. The difficulties in completing this task were mostly due to lack of
qualified personnel, manning subdivisions and division branches, lack of appropriate
military equipment, including transport and insufficient food supplies. Another vital
problem was the low standard of discipline, which showed in the organization and the
process of military training. In consequence, the troopers were not trained well enough. The
author looks in detail at the organization of division during The Second World War warfare.
He tries to show sociopolitical changes in Poland as a background to the creation and
development of the Folk Polish Army, which was formed under the auspices of Polish
Committee of National Liberation.

Paweł WOŁOSZ (Siedlce University, Poland)

Creating the district administration in the Lublin province in the years 1944-1945.

The question of the organization of county authorities in the years 1944-

1945causeda lot of difficulties on the practical and political grounds. The first one consist of
the ongoing realities of war, and so great destruction on the "triggered" areas. Prevailing
upon them the administrative chaos and pervasive shortage of almost everything- from
office supplies, to the designation of authorities. The second type of issue due to the need to
hide the introduction of a totalitarian system, behind the veil of traditional and democratic
legal and political solutions. Fallowed by the support of the legislation of the Second
Republic, which enforced the implementation of the pre-war labor officials who knew to
these rules. This was a propaganda trick, as local communities seeing former officials
returning to their duties, having convinced to the continuation of institutional annihilated by
the war of the Second Republic. But it soon became apparent that the democratic
mechanisms could not meet the expectations of the totalitarian machine, with its specific
requirements. Authorities were summarily solving disciplinary proceedings against specific
agents of civil service, or their superiors, with the heads inclusive. Andin the long term,

482 | P a g e
eventually decided to liquidate the county authorities and all local governments, which took
place at the beginning of the fifties.

Marcin ŚLUSAREK (Siedlce University, Poland)

The influence of the Prague spring on March’ 68/ the influence of the March’ 68 on
Prague spring.

The year 1968 was saved in the modern history like the wave of revolts and social
unrest which swept through almost the entire world. In the issue presented by me I would
like to take the analysis of two important political and social events which took place in
Central and Eastern Europe - Prague Spring in Czechoslovakia and March '68 in Poland.
The aim of the presentation is an attempt to determine which of these two events has had
a greater impact on the other. Putting questions is unavoidable: whether the assumption of
power in January 1968 by Alexander Dubček and the Czechoslovak government reform
could contributed to the March events in 1968. in the PRL? Or perhaps precisely year 1968
in Poland played a substantial role in the politics of the Czechoslovakian Socialist Republic?
In Poland, they were not the first instance against the communist regime – we already had
Poznan 1956. However, in Czechoslovakia in 1968 was the first on such a large scale social
uprising. Although events in Poland and Czechoslovakia took a different course, however,
for several months, to some extent influenced each other. Analysis and comparing these two
issues are aimed at demonstrating how those events in PRL and Czechoslovak even though
didn't bring immediate, of revolutionary changes, had an intense influence on the subsequent
development of these nations and social and political events in this part of Europe.

Elwira PIOTROWSKA (Siedlce University, Poland)

Housewives Circles activity in district Łukowski in the 50's of the XX century.

The content of this lecture is the functioning of Housewives Circles in district

łukowski in the 50's of the XX century. This issue was not the subject of scientific
publications, and therefore I decided to fill this gap in the historiography of the district
łukowski. At the beginning of my lecture I presented the agri-social characteristics of the
district, and a brief history of HWC until the end of the II World War to build a background
for the most relevant contents related to the housewives circles in the postwar period.
Subsequently I focused on showing the work of these entities until the liquidation of the
Peasant Self-help Union, which patronized the analyzed women's organizations. I presented
the statistics of HWC and the participation of their members in the breeding contest and
profits that received the best housewives. In the description of the period from 1957 until the
end of 50's of the XX century I presented more widely the development of the HWC and
their economic and socio-cultural activities.

Krzysztof GŁOWACKI (Siedlce University, Poland)

483 | P a g e
Ksawery Karol Ziemiecki – Sources and the main research problems

Ksawery Karol Ziemiecki. The priest of the Diocese of Plock. The traveller,
bibliophile and historian. Born on 14 March 1912 in the village Gorczyce. After the holy
orders (1937) he worked in the parish Wyszków and Pomiechowo. After II World War the
parson in the parish Trąbin from 1945 to 1961 and Orszymowo from 1961 to 1988. He died
on 15 January 2002 in Plock. A purpose of this speech was to present the person of priest
Ziemiecki with particular reference to his activities in 1961 – 1988. Showing the main
research problems and the most important sources to biography of Ksawery Ziemiecki.

Marcin LICHOTA (Siedlce University, Poland)

"Изменения в названиях улиц после 1989 года на примере гмин Кшивда

и Адамув в луковском повяте"

Названия улиц присваивают или изменяют, в соответствии со статьей 18 параграфа, 2

раздела, 13 закона от 8 марта 1990 года о местном самоуправлении, соответствующие
органы местного самоуправления. В этом случае, соответствующие Гминные Советы
в соответствии с резолюциями, согласно с законом от 29 июня 1995 года о публичной
статистике и постановлением Совета Министров от 15 декабря 1998 года по делу
о подробных правилах проведения, использования и предоставления
государственного реестра правительственного территориального деления страны
и связанных с ними обязанностей органов правительственной администрации
и местных органов власти, гмины обязаны информировать Статистическое Бюро
(в случае гмин Адамув и Кшивда) Статистического Бюро в Люблине, о присвоении
и изменении названий улиц в течение 7 дней от даты принятия резолюции и прислать
копию этих резолюций.

Адамув

В поселке Адамув находится 40 улиц с собственными названиями. В соответствии

с Резолюцией № ХХ/98/96 Совета Гмины Адамув от 3 сентября 1996 года по делу
присвоения названий улицам в Адамове, после предварительных консультаций на
заседании Солецкого Совета Адамова, улицам были даны следующие названия:
Батальонув Хлопских, Самодзельней Групы Операцийней Полесе, Ксендза Каноника
Симона Гжималы, Ксендза Юзефа Газдальскего, Лонкова, Польна, Циха.

На заседании VII сессии Гминного Совета Адамова, состоявшемся 10 июня 2003 года
принято резолюцию № VII/46/03 по делу о предоставлении (названия?) улице
Вжосовей (Wrzosowej). В ходе обсуждений на этой сессии были зарегистрированы
запросы для внесения поправок в названии улицы Генерала Кароля Сьверчевскего
(generała Karola Świerczewskiego), но советники заявили, что возможные изменения
должны быть сконсультированы с её жителями.

484 | P a g e
Резолюция № VIII/51/03 Совета Гмины в Адамове от 12 сентября 2003 года по делу
присвоения названия улицы в Адамове было присвоено название Слонечна.

26 апреля 2004 года Советом Гмины в Адамове получено письмо от жителей улицы
Генерала Кароля Сьверчевскего с просьбой изменения названия улицы на Кардинала
Стефана Вышиньскего (Kardynała Stefana Wyszyńskiego). В обосновании
подписанным 31 жителем говорится: "Давая Его имя нашей улице мы будем
чувствовать гордость, а одновременно для всего сообщества нашего поселка это будет
большой честью и обязательством уважения основных прав Божьих и каждого
человека". В ходе заседания сессии Совета Гмины от 27 апреля 2004 года, Резолюция
№ XIV / 105/04 была принята единогласно.

Во время заседания XX сессии Совета Гмины Адамув, состоявшейся 30 декабря 2004

г. принята резолюция № XX / 138/04 по делу присвоения названий улицам: Лесьна,
Ксендза Марка Константего Пабисьевича, Онуфрего Заглобы.

Из устных источников я также обнаружил, что нынешняя улица Менченникув Катыня

называлась Попшечна (Poprzeczna).

Кшивда
В поселке Кшивда в настоящее время существует 50 улиц с названиями. Названия
даны им в 1986 году на основании Резолюции № XI / 64/86 Национального Гминного
Совета в Кшивде. В резолюции описаны улицы: Армии Краёвей, Циха, Червонего
Каптурка, ген. Франчишка Клееберга, Дворска, Колеёва, Крутка, Клосова, Лесьна,
Луковска, Мёдова, Меблёва, Нова, Огродова, Оседлёва, Партызантув, Пяскова,
Пьенькна, Пщемыслова, Соснова, Спортова, Стражацка, Генрыка Сенкевича, 40-леча
ПРЛ, Вьейска, Водна, Вонска, Заглобы, Загродова, Звыченства, Желеховска, Житня,
Жьвирова. Изменения были сделаны только для улицы 40-леча ПРЛ, на улицу Проста
(Prostа). Кроме того, в соответствии с Резолюцией № XXX / 191/98 от 19 февраля 1998
года по делу о наименовании улиц в поселках Кшивда и Хута Домброва присвоены
следующие названия улицам в поселке Кшивда: Дольна, Гайдуча, Анджея Кмичица,
Марии Ковнацкей, Крутка, Лончна, Яна Нововейскего, Оленьки, Элизы Ожешковей,
Яна Скшетускего, Стася и Нел, Школьна, Михала Володыёвскего, Вжосова, Товарова,
Слонечна. Совет Гмины Кшивда также принял Резолюцию № VIII / 54/07 от 21
сентября 2007 года по делу присвоения улице названия Спокойна и Резолюцию № IX
/ 61/11 от 29 сентября 2011 года по делу присвоения улице названия называя
Лонкова.

Хута Домброва

В поселке Хута Домброва названия улиц были даны в силу Резолюции № XXX /
191/98 от 19 февраля 1998 года по делу о наименовании улиц в поселках Кшивда
и Хута Домброва, в то время в поселках были следующие улицы: Цегляна,
Цментарна, Длуга, Доходова, Хутнича, Крутка, Лесьна, Мила, Нова, Полуднёва,

485 | P a g e
Генрика Сенкевича, Слонечна, Спулдзельча, Спокойна, Вонска, Заходня, Закладова
и Житня. Уже в 1999 году, в соответствии с Резолюцией № XII / 150/99
переименовано улицу Доходова на название Хандлёва. На той же сессии от 28
декабря 1999 поселковая улица Положна была переименована на Жвирова.
В соответствии с Резолюцией № XXXVIII / 243/06 Совета Гмины Кшивда от 28 июня
2006 было дано в поселке название улице Желеховска. Однако, в 2008 году на
заседании Совета Гмины поселка Кшивда улице было присвоено название Пяскова.
В следующем месяце по просьбе жителей принято Резолюцию № 103/08 XIV / от 27
мая 2008 года, о переименовании улицы Цментарна на улицу Спацерова.

Окшея

В поселке Окшея не проведено никаких изменений названий улиц. Жители поселка

далее вынуждены жить на улице 35-лечя ПРЛ, либо на улице 22 липца, которые,
в сущности являются формой прославления направленной против Польши политики
Сталина и преступной коммунистической идеологии и ее представителей. Название
22 Липца (июля 1944) является данью памяти бывшей модной пропаганды (хоть и не
реальной) даты создания Польского Комитета Национального Освобождения,
считавшейся в коммунистической Польше "Праздником Возрождения Польши"1.
Ст. 256 Уголовного Кодекса, которая запрещает "общественную пропаганду
фашистской или другой тоталитарной системы государства", я хотел бы обратить
внимание, что сохранение таких названий и «мест памяти» в независимой Польше
противоречит правовой системе Республики Польша 2.

Отмечу, что изменения названия улиц предполагают далеко идущие последствия -

необходимость замены водительских удостоверений, свидетельства о регистрации,
необходимость ввести изменения в записи в Государственный Судебный Реестр или
записей хозяйственной деятельности, замена печатей, визиток, а также проведение
актуализации адресных данных в страховых и финансовых учреждениях.

Piotr WAROWNY (Siedlce University, Poland)

1
http://ipn.gov.pl/najwazniejsze-wiadomosci/pisma/pismo-prezesa-instytutu-pamieci-
narodowej-do-przewodniczacego-rady-gminy-abramow, odczyt z dnia 17.11.2014.
2
Tamże, odczyt z dnia 17.11.2014.
486 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464

Klaudia SIESTRZEWITOWSKA (Poland)

Testament katyńskiej sieroty

Czuję, że zbliża się kres moich dni. To już nie te lata… Wzrok nie ten. Słuch już
siada. Wszystko boli. Jednak… jedna myśl nie daje mi spokoju. Muszę się z tym uporać
zanim przyjdzie czas na to co ostateczne. Zastanawiasz się pewnie co może trapić
osiemdziesięciopięcioletnią starowinkę taką jak ja. Że nie dokończyła sweterka na drutach?
Nie. Powód jest znacznie poważniejszy, sięgający mojego dzieciństwa. Dzieciństwa
nakrapianego krwią, cierpieniem, łzami. Nie znałam takiej sielanki jaką wy, młodzi dzisiaj
macie. Nie było mi to dane. Musiałam za to wcześniej dorosnąć. Swoją drogą to piękne
określenie dosyć delikatnie nazywa to co mnie spotkało. My lubimy wymyślać miłe dla
ucha nazwy rzeczy, które ciężko przechodzą przez gardło, np. taka pacyfikacja. Brzmi
przecież niegroźnie, takie… unieszkodliwienie. Faktycznie, tyle że ostateczne. Można
powiedzieć, że mój ojciec padł ofiarą takiej „niewinnej” pacyfikacji, a ja razem z nim.
Okazało się, że nie ma już miejsca dla małej Stefci, że nadszedł czas by dojrzała Stefania
podjęła trud dorosłości.

Może jednak zacznę od początku. Urodziłam się w malowniczej wsi Starczewice.

Byłam pierwszym dzieckiem moich rodziców. Wkrótce przyszła też na świat moja siostra,
Zosia. Rok później pojawił się Alek. I żyliśmy tak sobie w piątkę- spokojnie. Dni upływały
błogo. Nikt nie przeczuwał tego co już niedługo nastąpi. Co prawda dorośli przebąkiwali to
i owo w rozmowach. Pamiętam doskonale dyskusję rodziców latem 1938 roku. Przekonani,
że słodko śpimy postanowili poruszyć nurtujący ich temat. Alek i Zosia spali w istocie,
jednak mnie przebudził koszmar. Odgarnęłam więc pierzynę i leniwym krokiem udałam się
do kuchni, z której dobiegały przyciszone odgłosy rozmowy. Szukałam mamy, chciałam by
ta z powrotem utuliła mnie do snu. Jednak gdy wyczułam napięcie w głosach rodziców
senność odeszła w niepamięć. Kucnęłam w progu sieni i nasłuchiwałam. To co udało mi się
wyłapać z rozmowy było dla mnie niezrozumiałe. Mama drżącym głosem pytała się taty czy
będzie wojna. On frasobliwie otoczył ją ramieniem i powiedział : „Nie wiem Krysiu, nie
wiem… Miejmy nadzieję, że to piekło się nie powtórzy…” Mimo, iż nie zdawałam sobie
sprawy o czym oni rozmawiają, przeraziłam się. Jak to mówią panika jest zaraźliwa. Tak
więc z duszą na ramieniu pobiegłam do łóżka. Pamiętam, że spałam wtedy jak zabita.


Praca wyróżniona w konkursie, zorganizowanym przez Studenckie Koło Naukowe Historyków oraz
Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych UPH w Siedlcach: „75. rocznica Zbrodni
Katyńskiej. Refleksje współczesnego nastolatka”; Klaudia Siestrzewitowska, uczennica II Liceum
Ogólnokształcącego z Oddziałami Dwujęzycznymi im. Św. Królowej Jadwigi w Siedlcach, opiekun p.
Anna Lipińska.

487 | P a g e
 No i nadeszło nieuniknione. Pierwszego września 1939 roku wybuchła wojna.
Zapamiętałam tę datę, bo tego dnia przypadały czwarte urodziny Alka. Mama upiekła na
jego cześć placek z jagodami. Jakiż on był pyszny! Nigdy nie zapomnę tego smaku. Szkoda,
że od tamtej pory wszystko zaczęło się psuć. Coraz częściej widziałam, że mama potajemnie
płacze. Robiła to w samotności. Myślała, że nikt nie patrzy. Myliła się. Dziecko potrafi
zaobserwować znacznie więcej aniżeli mogłoby się wydawać. Zosia z Alkiem byli istotnie
za mali, by to zauważyć. Jednak ja, jako dziewięcioletnia dziewczynka starałam się patrzeć
szerzej. Dlatego czujnie obserwowałam zmiany zachodzące w zachowaniu rodziców. Coraz
mniej się uśmiechali, a nawet gdy im się to zdarzyło to nie było w nim widać chociażby
cienia szczerości. Przestaliśmy razem jeździć do miasta. Właściwie wycieczki w to miejsce
zostały ograniczone do minimum. Po niedługim czasie rozpoczęła się mobilizacja w wojsku.
Mój ojciec również dumnie poszedł bronić Ojczyzny. Było nam wtedy wszystkim bardzo
ciężko. Rozłąka dawała się we znaki. Wszyscy tęskniliśmy za tatą. Alka często męczyły
koszmary, że tata już nie wróci. Wtedy mama musiała go zabierać do swojego łóżka i tulić
dopóki ten nie uśnie. Trzeba przyznać, że mama dzielnie znosiła całą tę sytuację. Sprawnie
przejęła wszelkie obowiązki taty. Ktoś nas przecież musiał wyżywić. Dzieciom trzeba dać
coś do jedzenia, ale trzeba je też wychować. Ta funkcja jako najstarszej przypadła właśnie
mi. Musiałam zaopiekować się rodzeństwem. Dziecko miało opiekować się innymi dziećmi.
Na dzisiejsze czasy brzmi to absurdalnie. Pewnie zaraz pojawiłaby się opieka społeczna.
Ale wtedy nikt się nie dziwił takiemu obrotowi sprawy. Podobny problem pojawił się
w niejednym, polskim domu. Ojciec oczywiście wysyłał listy, w których informował nas
gdzie aktualnie przebywa i co robi.

Tata brał udział między innymi w obronie Lwowa. Zastanawiam się, czy gdyby go
tam nie było, gdyby walczył gdzie indziej to czy cała ta historia miałaby inne zakończenie…
Aj Stefa, Stefa… wracaj do tematu. Tak więc tata walczył jak już wcześniej wspomniałam
w obronie Lwowa w szeregach generała Langnera. Na początku siły polskie, a wśród nich
i mój ojciec dzielnie odpierały ataki wojsk niemieckich. Nie było mowy o oddaniu Lwowa.
Sytuacja szybko zaczęła się pogarszać, gdy od wschodu zaczęli nadchodzić bolszewicy. III
Rzesza nie czekając długo zaczęła się wycofywać, a wkrótce pozostawiła całe pole do
manewru Armii Czerwonej. Tata szczegółowo zawarł to w liście do matki. Żołnierze
przeczuwali, że opór w tym momencie będzie znacznie trudniejszy. Nie dawali jednak
upustu emocjom, a właściwie strachowi tylko walczyli wypełniając rozkazy. Obrona stała
się powinnością, działaniem z nawyku, z poczucia żołnierskiego honoru. Dziesiątego dnia
oblężenia, czyli 21 Września 1939 roku rozpoczęto rozmowy na temat kapitulacji i jej
warunków. Generał Langner wraz z swoimi najlepszymi i najbardziej zaufanymi
współpracownikami – gen. Rakowskim, mjr Jawiczem i kpt. Czychirynem debatowali
z osobistym przedstawicielem marszałka Timoszenki, generałem Iwanowem oraz innymi
wyższymi oficerami sowieckimi. Langner czuł, że dalsze przelewanie krwi nie ma żadnego
sensu. Chciał wybrnąć z tej sytuacji w taki sposób, by Jego Chłopcy ucierpieli na tym jak
najmniej. Iwanow podchwycił tę myśl z łatwością i zaczął przytakiwać mówiąc, że
Timoszenko jak najbardziej popiera honorową kapitulację Polaków. Gwarantował
uwolnienie wszystkich żołnierzy oraz odstawienie ich do domów. Zapewniał również
transport, a nawet jedzenie na drogę! Langner wiedział, że lepszych warunków kapitulacji

488 | P a g e
już nie wynegocjuje, więc zgodził się na te zaproponowane przez bolszewików. Nazajutrz
o godzinie piętnastej miało mieć miejsce złożenie broni. Tak też się stało. W szeregach
panowało jednak zamieszanie oraz wielkie poruszenie.. Tata pisał o postanowieniach
sowietów. Pisał to wszystko oczywiście mamie. Listy kierowane do nas były pogodne.
Zapewniał, że nas bardzo kocha i tęskni. A na końcu zawsze dodawał, że niedługo się
zobaczymy, więc do jego powrotu mamy się bezwarunkowo słuchać mamy. Czułam, że nie
jest z nami do końca szczery, dlatego potajemnie wykradałam mamie listy kierowane do
niej, te bliższe prawdy. I czytałam. Tylko dzięki temu wiem, co stało się naprawdę.

Tak więc, zaraz po złożeniu broni żołnierze zebrani w chmarę zostali otoczeni
karabinami oraz bagnetami. Rozpoczęto ich zaganianie. Oburzony Langner zaczął się
awanturować co to wszystko ma znaczyć. Zaczęto go uspokajać mówiąc, że to dla
bezpieczeństwa Polaków, by nikt po drodze ich nie zaatakował. W końcu mamy wojnę.
Potwierdzano, że warunki umowy w stosownym czasie zostaną dochowane, a teraz
żołnierze będą eskortowani do Tarnopola, skąd będą mogli udać się do domu bądź na
granicę rumuńską czy węgierską. Gdy doszli tam nic się nie zmieniło. Miasto było
otoczone drutami kolczastymi. Nie przestano traktować Polaków jak jeńców. Coraz częściej
pojawiała się myśl w głowie o zbliżającej się katastrofie. Nikt jednak nie odważył się
przyznać tego głośno. Rozwścieczony Langner 24 oraz 25 września domagał się wyjaśnień
ze strony sowieckiej. Jak można się domyślić i tym razem został zbyty rzuconym od
niechcenia : „Umowa będzie spełniona w stosownym czasie. Teraz wystąpiły pewne…
komplikacje.” Bolszewicy kłamali patrząc prosto w oczy, że spełnią zawartą 21 lipca
umowę, a żołnierze choć zmęczeni byli dobrej myśli. Uzyskali zapewnienie samego
Szaposznikowa. Jakie więc też musiało być ich zdumienie na wieść o pierwszych „cichych”
wywozach w głąb Rosji. Langner nie mógł w to uwierzyć. Udał się więc kolejny raz do
Timoszenki i kolejny raz został odprawiony z kwitkiem. Od tej pory wiadome było, że
umowa spełniona nie będzie i nigdy mieć nie była.

Zastanawiasz się teraz pewnie po co bolszewicy zadali sobie tyle trudu, by tak
długo zgrywać pozory. Nie było to takie bezcelowe jakby się mogło wydawać. Zależało im
bowiem na uchwyceniu jak największej liczby Polaków, także tych którzy zbiegli. Należało
ich więc jakoś „wyciągnąć” z ukrycia. Dlatego tak długo nie wyjawiano prawdziwych
zamierzeń. Rozwieszano za to plakaty propagandowe, które głosiły, że każdy polski
żołnierz, nawet rezerwista może liczyć na godne i swobodne traktowanie niczym żołnierz
Armii Czerwonej. Wielu naiwnych uwierzyło w te slogany. Gdy bolszewicy uznali, że cel
został osiągnięty nastąpiło wywiezienie jeńców. Jawnie. Z późniejszych źródeł udało mi się
dowiedzieć, że do niewoli trafiło 10 generałów, 52 pułkowników, 72 podpułkowników,
5.131 oficerów niższych stopni, 40.966 podoficerów i 181.223 szeregowych. Nie wiadomo
ilu znalazło się tam policjantów, oficerów żandarmerii oraz Korpusu Ochrony Pogranicza.
Los wszystkich tych ludzi był niepewny. Wśród nich był mój tata. Niedopisany jest strach
w takiej sytuacji. Oczywiście, że bałam się o ojca, gdy ten walczył na froncie. Jednak wtedy
uspakajało mnie poczucie, że jego spryt i pomysłowość wybawią go z niejednych tarapatów.
Gdy przeczytałam , że tata trafił do niewoli gdzieś w głąb przeogromnej Rosji ogarnął mnie
paraliżujący strach. Można powiedzieć, że wręcz promieniował. Ojciec trafił do obozu

489 | P a g e
w Kozielsku. Razem z nim było tam ok. 4.500 oficerów, 6 generałów, prawie 400 lekarzy,
29 księży katolickich, kapelanów wojskowych, reszta oficerów różnych stopni i początkowo
trzy kobiety, z czego dwie zostały wywiezione i słuch o nich zaginął. Listy w tym czasie
przychodziły regularnie. Póki istniała możliwość korespondencji z osadzonymi
korzystaliśmy z tego. Stopniowo listy przychodziły coraz rzadziej, by w końcu przestały
w ogóle dochodzić. Zaczęliśmy się w domu bardzo denerwować. Mama nie spała po
nocach. A ja połykałam zalegające w gardle łzy, gdy Alek dopytywał się kiedy tata wróci.
Jak miałam przekazać mu wiadomość, że najprawdopodobniej nigdy więcej nie zobaczy już
kochanego ojczulka? Jak ?! Listy przestały się pojawiać od marca 1940 roku, a był już maj.
Pozostało czekać i mieć nadzieję. Coraz trudniej było o pozytywne myśli. Człowieka
ogarniały najgorsze scenariusze. Apogeum tego piekła nastało, gdy w czerwcu mama
dostała z powrotem listy wysłane do taty z adnotacją: „ Zwrot. Adresat nieodnaleziony.”
Zwrot… adresat… nieodnaleziony… Gdyby ktoś spytał mnie, jakie są trzy najgorsze słowa
to właśnie ta adnotacja stałaby się moją odpowiedzią. Trzy najbardziej przerażające. Trzy
najbardziej bolesne - „ Zwrot. Adresat nieodnaleziony.”

Przeczuwaliśmy co się stało mimo, że nie istniały żadne dowody na potwierdzenie

naszej intuicji. Aż do pamiętnego 18 lutego 1943 roku kiedy to Niemcy rozpoczęli
ekshumację w lesie katyńskim. To było nie do wytrzymania… Cały ból, z którym udało
nam się jakoś uporać, uśmierzyć uległ w tym momencie eskalacji. Nawet Zosia z Alkiem
zrozumieli co się stało. 13 kwietnia Joseph Goebbels podał do wiadomości publicznej fakt
mordu katyńskiego. Pewnie już wiesz jak zareagowali na to bolszewicy. Dokładnie, zaczęli
kłamać w żywe oczy. Kolejny raz. Zrobiło się nawet głośno wokół tej sprawy.
Międzynarodowy Czerwony Krzyż powołał specjalną komisję mającą zbadać okoliczności
popełnienia zbrodni. Co z tego skoro sowieci wywinęli się od jakiejkolwiek
odpowiedzialności? Nikt nie jest, ani nie był w stanie zrekompensować nam tej straty, ale
nikt też nawet nie próbował. Razem z ojcem straciłam dzieciństwo i normalny dom. Od dnia
jego wyjazdu mama zajmowała się rolą, a ja rodzeństwem, które bądź co bądź potrzebowało
jeszcze opieki i uwagi. Znoszenie tego było możliwe jedynie dzięki perspektywie powrotu
taty. To on miał nauczyć Alka jazdy na rowerze. Nie zdążył. Mama od dnia jego wyjazdu
już nigdy nie obdarowała nas swoim najpiękniejszym uśmiechem. Tylko tata potrafił go
wydobyć z maminej twarzy. Nic już nie było takie samo. Wydawało mi się nawet jakby
słońce świeciło trochę mniej jaskrawo i żywo jak za czasów, gdy tata był blisko nas. Jedyny
promyk nadziei, który pozwalał nam jakoś funkcjonować ostatecznie zgasł. W naszych
sercach powstała pusta. Pustka niebotycznych rozmiarów, której nikt i nic nie jest w stanie
zapełnić.

Po raz pierwszy dałam upust emocjom i wspomnieniom. Przez siedemdziesiąt pięć

lat skutecznie to w sobie skrywałam. Jednak nie było przez ten czas dnia, bym nie myślała
o minionych wydarzeniach, które zżerały mnie od środka, nie pozwalając również na
ujrzenie światła dziennego. Nie potrafiłam o tym mówić. Przez wiele lat było to zakazane,
a gdy przestało takim być to i tak nie poruszałam tych kwestii. Bałam się. Bałam się, że
będę znowu tą dziesięcioletnią dziewczyną. Bezbronną. Na tyle dużą, by rozumieć
otaczające wydarzenia, a zarazem na tyle małą by nie móc nic zrobić. Dzień w dzień

490 | P a g e
patrzyłam jak moja mama płacze do poduszki i nie mogłam jej pomóc. To doprawdy
rozdzierające, gdy patrzy się na cierpienie bliskich. Oplata się ich wtedy ramionami naiwnie
wierząc, że uchroni ich to przed złem otaczającego świata. Gorzej, gdy zderzymy się
rzeczywistością i zobaczymy, że to nieprawda, że nie możesz nic zrobić.

Moje życie było pasmem cierpienia. Musiałam nieraz być wyrachowana. Pamiętać,
by zawsze stawiać czyjeś dobro nad swoje. Pomóc Zosi i Alkowi z lekcjami, a dopiero
potem odrobić swoje. Otrzeć łzy mamy, nie patrząc na to by ktoś otarł moje. Koniec z tym.
Wreszcie zrobiłam coś dla siebie. Zrzuciłam z serca ciężar, który od lat nie pozwalał
normalnie żyć. Skoro nie dano mi żyć normalnie to chociaż umrę tak jakbym tego chciała –
wolna od ciężaru tak długo skrywanej tajemnicy.

491 | P a g e
 HISTORIA I ŚWIAT, nr 4 (2015)
ISSN 2299-2464
BIOGRAFIE

W 2009 r. z inicjatywy i pod redakcją Śp. profesora Arkadiusza Kołodziejczyka

ukazał się tom I Słownika biograficznego Południowego Podlasia i Wschodniego
Mazowsza, któremu patronowały Siedleckie Towarzystwo Naukowe i Instytut Historii
Akademii Podlaskiej (obecnie Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych
Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach). Zapowiadane kolejne tomy
dotychczas się nie ukazały, dlatego postanowiliśmy, począwszy od tego numeru „Historii
i Świata” uruchomić dział „Biografie”. Przyjmujemy dwa podstawowe założenia. Po
pierwsze, zakres terytorialny określony w Słowniku biograficznym Południowego Podlasia
i Wschodniego Mazowsza; po drugie, przyjmujemy zasady Polskiego Słownika
Biograficznego, ale bez wprowadzania skrótów. Zamierzamy publikować biogramy osób
urodzonych lub związanych z działalnością na terenie zakreślonym w tytule Słownika
biograficznego Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza. Szczególną uwagę
pragniemy zwrócić na dorobek naukowy pracowników UPH, przez który i jego
wcześniejsze mutacje przewinęło się wielu uczonych i pozostawiło znaczący ślad
w dorobku naukowym i organizacyjnym uczelni. Mamy nadzieję na efektywną współpracę
z dr. Rafałem Dmowskim, nowym kierownikiem Archiwum UPH, w zakresie nie tylko
udostępniania zbiorów, ale także opracowywania biogramów. Liczymy również na
współpracę z władzami wszystkich wydziałów UPH, którym powinno zależeć na ukazaniu
i udokumentowaniu dorobku naukowego własnego wydziału poprzez publikację
biogramów pracowników.

Redakcja

Agnieszka MIODUSKA (Archives of the Institute of Physics, Polish Academy of Sciences, Poland)

Prof. dr hab. Jerzy Prochorow (1938-2006) siedlczanin z urodzenia

Słowa kluczowe: Siedlce, biografia, profesor, fizyka

Jerzy Prochorow urodził się w nauczycielskiej rodzinie Rozalii (z domu

Krasnodębska) i Sergiusza Prochorowów w dniu 14 kwietnia 1938 r. w Siedlcach. Tam tez
ukończył szkołę podstawową i liceum ogólnokształcące.

W latach 1956-1962 studiował fizykę na Wydziale Matematyki i Fizyki

Uniwersytetu Warszawskiego. Tytuł magistra fizyki uzyskał w roku 1962, na podstawie
pracy z dziedziny optyki atomowej. Pracę naukową rozpoczął w Instytucie Fizyki PAN
w 1962 roku, pod kierunkiem doc. dr hab. Andrzeja Tramera. W początkowym okresie
zajmował się badaniem widm elektronowych cząsteczek i jonów w fazie ciekłej i gazowej.


mioduska@ifpan.edu.pl

493 | P a g e
W połowie lat sześćdziesiątych zaczął się zajmować zagadnieniem słabych, specyficznych
oddziaływań międzymolekularnych w kompleksach z przeniesieniem ładunku (kompleksy
charge-transfer). Tematyka ta, traktowana początkowo przez Jerzego Prochorowa i jego
kierownika naukowego, jako pewien mały fragment tematyki słabych oddziaływań
międzymolekularnych (w szczególności wiązań wodorowych), szybko przerodziła się
w odrębny, samodzielny kierunek badań. Efektem pracy i badań naukowych była obrona
rozprawy doktorskiej pt. „Optyczne badania struktury kompleksów donorowo-
akceptorowych” przed Komisją Rady Naukowej IF PAN w dniu 27 czerwca 1967 r.
Komisja podjęła uchwałę o wystąpieniu do Rady Naukowej IF PAN o nadanie mgr Jerzemu
Prochorow stopnia naukowego doktora nauk fizycznych. Na posiedzeniu nadzwyczajnym
w dniu 21 listopada 1967 r. Rada Naukowa IF PAN jednomyślnie nadała mgr Jerzemu
Prochorow stopień doktora nauk fizycznych. 1

W latach 1970-71 przebywał na rocznym stażu naukowym w Simon Fraser

University w Vancouver (Kanada), gdzie pracował nad problemem tworzenia skrajnie
słabych kompleksów charge-transfer.

Również z tego okresu datuje się próby zastosowania metody fotoselekcji do badań
struktury kompleksów charge-transfer. Metoda ta polegała na obserwacji widm
polaryzacyjnych (stopnia polaryzacji emisji c-t w funkcji długości fali wzbudzającej)
i w fazie stałej wymagała opracowania i skonstruowania specjalnej aparatury pomiarowej.
Całość prac została wykonana przez Jerzego Prochorowa. Fotoselekcja pozwoliła
w zdecydowany sposób potwierdzić strukturę sandwiczą kompleksów, oraz dostarczyła
informacji o odchyleniach od takiej struktury, a ponadto ustaliła wzajemną orientację
odpowiednich momentów przejść w emisji i absorpcji c-t i ich orientację względem przejść
molekularnych. W trakcie badań foto selekcyjnych sformułowany został temat rozprawy
habilitacyjnej pt.” Procesy promieniste i bezpromieniste we wzbudzonych kompleksach
molekularnych z przeniesieniem ładunku”, która została opublikowana w czasopiśmie
„Prace Instytutu Fizyki PAN”, a w dniu 10 czerwca 1974 r. na posiedzeniu nadzwyczajnym
Rady Naukowej IF PAN odbyło się kolokwium habilitacyjne Jerzego Prochorowa.
W trakcie tajnego głosowania Rada Naukowa jednomyślnie nadała Jerzemu Prochorow
stopień naukowy doktora habilitowanego nauk fizycznych w zakresie fizyki molekularnej. 2

Także w 1974 roku Jerzy Prochorow rozpoczął wraz ze współpracownikami

systematyczne (doświadczalne i teoretyczne) badania procesów bezpromienistych w stanach
wzbudzonych dwuskładnikowych kompleksów molekularnych. Dzięki tym badaniom po raz
pierwszy wykazano doświadczalnie stanu wzbudzonego jako stan CT, kreowany w układach
molekularnych typu elektrono-donorowo-akceptorowego (EAD) w wyniku bezpośredniego
wzbudzenia (kompleks w stanie podstawowym) bądź w wyniku oddziaływania typu
excipleksowego. Specyficzne oddziaływania w kompleksach elektrono-donorowo-
akceptorowego (EAD) stały się tematem życia Jerzego Prochorowa.

1
Akta przewodu doktorskiego Jerzego Prochorowa 1966-1968; syg. 115/8, k. 23.
2
Akta przewodu habilitacyjnego Jerzego Prochorowa 1973-1974; syg. 86/29, k.31-32.
494 | P a g e
 Działalność naukowa przynosiła kolejne sukcesy: na wniosek Rady Naukowej
IF PAN Rada Państwa Uchwałą 50/81 z dnia 19 czerwca 1981 r. nadała dr hab. Jerzemu
Prochorow tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego. 3 Również na wniosek Rady
Naukowej IF PAN Rada Państwa Uchwałą nr 43/88 z dnia 19 maja 1988 r. nadała
prof. nzw. dr hab. Jerzemu Prochorow tytuł naukowy profesora zwyczajnego nauk
fizycznych.4

Jerzy Prochorow prowadził również działalność dydaktyczno-wychowawczą

i popularyzatorską. Wypromował dziewięć prac magisterskich i dziewięć prac doktorskich,
był recenzentem wielu prac doktorskich i habilitacyjnych, powszechnie uznanym
recenzentem dorobku naukowego przyszłych profesorów. Prowadził ćwiczenia i wykłady
monograficzne dla studentów Wydziału Matematyczno-Fizycznego Uniwersytetu
Warszawskiego. Ważne w jego działalności dydaktycznej były seminaria: Spektroskopii
Molekularnej prowadzone samodzielnie w Instytucie Fizyki PAN od 1969 r. w cyklu
cotygodniowym, oraz współkierownictwo, również od 1969 roku, w Międzyinstytutowym
Seminarium Spektroskopii Molekularnej i Fotochemii zorganizowanym dla warszawskiego
środowiska fizyków przez Instytut Fizyki PAN, Instytut Chemii Fizycznej PAN oraz
Instytut Biologii Biomolekularnej PAN. Od roku 1968 stale współpracował z Państwowym
Wydawnictwem Naukowym tłumacząc ponad 12 książek naukowych z języka angielskiego
i rosyjskiego. Opublikował opracowanie monograficzne pt. „Spektroskopia jądrowego
rezonansu magnetycznego” wydane w cyklu „Spektroskopia związków organicznych”
nakładem PWN 1977. Brał udział w wyjaśnianiu haseł, redakcji naukowej i merytorycznej
dla Encyklopedii Fizyki, Encyklopedii Chemii i Encyklopedii Powszechnej.

Był członkiem rad naukowych: Rady Naukowej Instytutu Fizyki PAN (od roku 1975
do 2006), Rady Naukowej Instytutu Fizyki Molekularnej PAN i Rady Naukowej
Centralnego Ośrodka Badawczo-Rozwojowego POLAM.

Ważne w działalności Jerzego Prochorowa były prace i udział w komitetach

i towarzystwach naukowych, takich jak Komitet Fizyki PAN, Komitet Spektroskopii PAN
(przewodniczący Sekcji Spektroskopii Elektronowej).

Za swoją pracę i działalność otrzymał nagrody naukowe i odznaczenia: Nagrodę

Wydziału III PAN za pracę habilitacyjną (1974), Nagrodę Sekretarza Naukowego PAN
(wraz z Zespołem) za pracę na temat ”Mechanizmy oddziaływań międzymolekularnych
w stanach podstawowych i wzbudzonych kompleksów molekularnych”(1976), Nagrodę
Sekretarza Naukowego PAN (wraz z Zespołem) za pracę na temat ”Rola stanów
z przeniesieniem ładunku w procesach dezaktywacji molekularnych stanów wzbudzonych
i migracji energii wzbudzenia”(1982), Złotą Odznakę ZNP za całokształt pracy związkowej
i społecznej, Srebrny Krzyż Zasługi za pracę zawodową (1976). Dodatkowo został

3
Dokumentacja wniosku o nadanie tytułu profesora nadzwyczajnego Jerzemu Prochorow 1979-1981,
syg. 164/10, k. 60.
4
Dokumentacja wniosku o nadanie tytułu profesora zwyczajnego Jerzemu Prochorow 1986-1988, syg.
164/13, k. 79.
495 | P a g e
uhonorowany przez władze państwowe: Srebrnym Krzyżem Odrodzenia Polski
(17.07.1978), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (14.09.1990), Krzyżem
Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (19.08.2003).

Działalność Jerzego Prochorowa to nie tylko nauka ale również organizacyjno-

zarządzające działania: od 1969 roku aż do dnia śmierci był kierownikiem Zespołu Fizyki
Molekularnej w Instytucie Fizyki PAN, w latach 1982-1992 był dyrektorem Instytutu Fizyki
PAN. Od 1991 roku był redaktorem naczelnym Acta Physica Polonica, w której działalność
był bardzo zaangażowany. Od roku 1999 pełnił prestiżową funkcje przewodniczącego Rady
Naukowej Instytutu Fizyki PAN.

W 1962 roku Jerzy Prochorow ożenił się z Haliną Sobocińską, z którą wspólnie
wychowywał córkę Ewę.

Pracował do ostatniego dnia swojego życia, bo praca była jego pasją. Zmarł w wieku
68 lat w Warszawie 26 października 2006 roku, został pochowany na Cmentarzu
Północnym (na Wólce, kwatera S-X-4, rząd 5, grób 37).

Jerzy Prochorow, jak go pamiętają współpracownicy? Jako człowieka dla którego

języka mówiony i pisany ma ogromne znaczenie, nawet dokument roboczy musiał spełniać
zasady poprawnej polszczyzny np. nie można było napisać samego nazwiska, musiało je
poprzedzać imię. Pamiętają go także jako „wielbiciela kotów, amatora wina i miodu,
palacza papierosów, zapalonego kibica piłkarskiego…” 5

Publikacje po uzyskaniu tytułu profesora nauk fizycznych:

1. Prochorow J, Deperasinska I, Stepanenko Y, Fluorescence excitation and fluorescence

spectra of jet-cooled phenanthridine and 7,8-benzoquinoline, CHEM PHYS LETT 399
(1-3): 239-246 NOV 21 2004
2. Prochorow J, Deperasinska I, Morawski O, Laser-induced emission spectroscopy of
acridine cooled in a supersonic jet: the role of dimers and hydrogen-bonding in photophysics
of acridine, J MOL STRUCT 555: 97-106 NOV 28 2000
3. Prochorow J, Deperasinska I, Morawski O, Fluorescence excitation and fluorescence
spectra of jet-cooled acridine molecules: acridine dimer formation and structure, CHEM
PHYS LETT 316 (1-2): 24-30 JAN 7 2000
4. Prochorow J, Deperasinska I, Relaxation of excited Franck-Condon states of molecular
electron donor-acceptor complexes in liquid solution: the role of orientational isomers,
J MOL STRUCT 450 (1-3): 47-58 SEP 1 1998
5. Deperasinska I, Prochorow J, Dresner J, The analysis of excited-state equilibria of weak
electron donor-acceptor systems: Tetracyanobenzene-toluene complex, J LUMIN 79 (2):
65-77 AUG 1998

5
I. Deperasińska, J. Dresner, B. Kozankiewicz, A. Sobolewski, Wspomnienia. Jerzy Prochorow
(1938–2006), „POSTĘPY FIZYKI” 2008, T.59, Zeszyt 4, s. 176
496 | P a g e
6. Deperasinska I, Prochorow J, On the kinetic aspects of exciplex formation under
molecular supersonic beam conditions, J MOL STRUCT 437: 585-593 Sp. Iss. SI DEC 15
1997
7. Prochorow J, Excited vs. Ground state equilibria in the formation and relaxation of
a molecular exciplex, J MOL STRUCT 404 (1-2): 199-211 FEB 17 1997
8. Dresner J, Kojer R, Prochorow J, et al., Steady-state and time-resolved fluorescence
studies of the kinetics and thermodynamics of photoinduced charge-transfer reaction in
dicyanobenzene-toluene exciplex, J LUMIN 71 (2): 157-167 MAR 1997
9. Morawski O.; Prochorow J. Fluorescence and phosphorescence emission and nonradiative
relaxation of acridine in a crystalline matrix of 2,3-dimethylnaphthalene. Chem. Phys. Lett.
242(3): 253-8 (1995)
10. Kozakiewicz B.; Al-Abbas J.; Prochorow J. Migration of electronic excitation energy in
the charge-transfer crystal of pyromellitic dianhydride-phenanthrene. Chem. Phys. Lett.
235(5-6): 456-62 (1995)
11. Kozankiewicz B.; Prochorow J.; Corvaja C.; Maniero A.L. Spectral properties of trap
states and the orientational phase transition in naphthalene-tetracyanobenzene charge-
transfer crystal doped with pyrene. J. Lumin. 62(3-4): 179-86 (1994)
12. Fukazawa N.; Fukumura H.; Masuhara H.; Prochorow J. A picosecond diffuse
reflectance laser photolysis study on phenanthrene-pyromellitic dianhydride charge-transfer
crystal. Chem. Phys. Lett. 220(6): 461-6 (1994)
13. Deperasinska I.; Prochorow J. Crossing from excited van der Waals state to exciplex at
low excess of excitation energy. J. Phys. Chem. 95(5): 2001-4 (1991)
14. Dreger Z.; Kalinowski J.; Kozankiewicz B.; Prochorow J. Luminescence properties of
N-isopropylcarbazole single crystal. J. Lumin. 50(3): 179-86 (1991)
15. Morawski O.; Kozankiewicz B.; Prochorow J.; Radomski R. Aggregation-controlled
fluorescence of acridine in a crystalline matrix of anthracene. Chem. Phys. Lett. 173(5-6):
412-6 (1990)
16. Corvaja C.; Kozankiewicz B.; Montanari L.; Prochorow J. Time-resolved optical
emission and EPR of the diphenylacetylene tetracyanobenzene crystal doped with t-stilbene.
Chem. Phys. 142(1): 83-90 (1990)
17. Deperasinska I.; Prochorow J. On the role of excitation energy in the formation of
a molecular exciplex under supersonic jet conditions. Chem. Phys. Lett. 163(2-3): 257-60
(1989)
18. Kozankiewicz B.; Prochorow J. The mechanisms of delayed fluorescence in charge-
transfer crystal of tetracyanobenzene-hexamethylbenzene. Chem. Phys. 135(2): 307-16
(1989)
19. Dresner J.; Prochorow J.; Ode W. Kinetics of weak molecular exciplex formation.
Electron donor-acceptor systems of tetracyanobenzene. J. Phys. Chem. 93(2): 671-7 (1989)

497 | P a g e
Foto. w Acta Physica Polonica. December 2006, Vol. 110-No.6

Summary

Assosiate Professor Jerzy Prochorow was born and brought up in Siedlce. He

connected his scientific thesis with the Institute of Physics of Polish Academy of Science,
where he obtained the degree of PhD and PhD with habilitation, later the academic title –
Professor of Physical Science. He worked as a director of Institute of Physics (PAS), the
chairman of Scientific Council (IF PAS). He was also a member of Scientific Council
IF PAS for a long time. He received scientific awards for his work and activity.

Keywords: Siedlce, biography, professor, Physics

498 | P a g e