10 BACH KHOA HA NOL KHOA NGOAINGT 86. MON NGON NGU-HOC VA Wir HOC RERED TAP BAF GIANG wAN LUAN NGON NEU MOC (LUU HANH NOI BO) ThS. Nguyfn Mai Ned "ThS. Lé Thi Thanh Nga NAM BOC 2008: 2040LOI GIGI THIBU Tap bai gidng Dén lugn ngdn ngit hoc do bo mon Ng6n ngd hoe va Viet hoc thuge khoa Ngoai ngit truding Dai hoc Béch khoa H& Noi bién soan IA tap ti ligu lau hanh nQi b9. Mue dich cita né 8 cung cap cho sinh vién thudc khoa Ngoai agit cla Trudng mot s6 kién thtic chung nhat vé ngon ngit héc him gitip cho ho cé thé thuc hanh tiéng duge tet hon, Nhiing noi dung ma cac téc gid cla tap bai gidng Ia chon dé inn bay vé co ban da dap ting duoc yéu céu o6 tinh dc thi 46. Vi thé ching toi nght ring day 18 mot tap ti ligu tham khdo chfnh thtic cho mink khi buéc vao dia hat thuc hanb tigng, Hign nay 6 nuéc ta, viée sinh vien hoc chuyén ngoai ngit 6 céc trubng Dai hoc tigp thu nhting kigh thee ngon ngit hoc khong con xa la nh trude day. Tinh trang nay phan anh nhiing Igi ich thye sy cia céch hoc tap mang tinh khoa hoc nay ma phai mat ‘mot thoi gian dai, vi mbiéu If do khéc nhau, ngudi ta méi khée phye dug, Khoa Ngoai nti tung Dai hoc Bach khoa Ha Noi mac di IA mot khoa chuyen ng’nh méi durge ‘thanh lap nhung da biet tiép thu nhting loi thé cba khoa hoc day ting khi déc lap soan tap bai gidng nay. Day 2& mot o6 ging rat dang trén trong clia di ngii cén bo & day. ‘Tuy nbién, khi sit dung t@p bai giéng cA ngudi day Han ngudi hoc cfin chi dong Sim ohing vf dy cu thé minh hoa cho nbiéu noi dung khéc nhau. Khi Fm nhw v nhting kign thite chung vé ng6n ngit hoc duige trinh bay & day sé cng hit ich hon cho ce ban sinh vién. Déi véi sinh vién néu nhing vi dy minh hoa cho noi dung cud séch ma ho dura ra chinh xéo, diéu a6 chimg t6 ho da ndim bat vain 48 M thuyet mot céch t6t dep. ‘Trén tinh than 4y, toi xin wan trong gidi thigu tap bai gidng voi céc ban sinh vien va chife cée ban thank cong. Ha N6i, ngdy 12 thang 8 nam 2004 PGS.TS. TRAN TRI DOL Chit nhigm khoa Ngon ngit hoc Bai hoc Khoa hoc XA hoi & Nhan vin Dai hoc Quéc Gia Ha NoiMUCLYC PHAN 1. TONG QUAN VE NGON NGUVA NGON Nei HOC Bai 1. Ngon ngit hoc. : 1. Ngon ngtt 1a gi?. 2; Neon ngit hoc la gi?. 3. Doi tuong nghién ctu cha ngon nei i hoe. 4: Luge sirngon nett hoe. ém vu cita Ngon ngit hoc.... 6 Che agin bp mon cla ‘Ngon ngtt hoc. BaI2. Nguon gee, ban chat va chife nang cia ngon nei 1. Van dé Nguén géc ngon ngtt..... 1.1. Mot s6 of thuyét vé ngudn g6c ngon ‘agit 1.2. Nguén géc ngon ngt. 2. Bin chit cia gon gt ABT Bin chat x4 hoi cita ngon net. Ban chat tin biéu cla ngon ngit Chic ning cita ngon ngti 1. Chifc nang 1a cong ou giao ti 2. Che ning a phuong tién ur 3. NgOn ngif 1A phuong én séng tao Snghé ai 3. He thong va céu trae ngon ngft. - Khai niém hé thong va khai niém cau .L. Khai niém “hé the mg. = 2. Khai niém edu rc. 3, Mai quan he gia He théng va caiu trac. ae 2. C Bane ¢ thong ngon ngit va ede quan he ngon ng He thong ng6n ng... q ‘ic quan hé trong ngon ngé PHAN 2. NGU AM Ls 1, Ban chat vA cau tao 4m thanh ng6n mgt. . Mat tr nbién cia 4m thanh 16i adi. [ 1. Mat sinh If hoc de 2. Phan loai am ‘et 3. Clch cat am tit. Ci Suong ngén dieu. A. Thash die dieu... fron; 3 Net dew .4, Vaj tro cla am tiét trong vige thé ngon diéu.., ai 3. Am vi va bién thé am vi......... 1. Khai niém am vi. 2. Am yj va am td.2. Bign thé am vi Khai niém bién thé am vi Bién thé ty do va bién thé, ket hp eect Bai 1. Cac don vi tir vung L Tira ot tgo th ee 2. i thi 2.1, Khai niém tir vi. 2.2. Cée bien thé ti 3. Nati ed dinh - don vi 3.1. Khai nim ngit 06 dint on. 3.2. Dac trung co ban cia ngit cé dinh. Bai 2. Cac lop tir trong tir vung... 1. Tit vung toan dan va tir vung dia phuong. Tit vung tich cuc va tir tiéu cue - iv bin nat va tr ngos ai. . Tigng long, tir nghé nghiep AYN row Zz 2 5 2 2. = gE 1-1.Xhéi niém nghia cia tit .2 Cac thinh phén nghia ciia ti. . Co c&u nghia cita tt... .1. TS chitc nghia ciia tit va co .2. Nghia vi va nghia t6. .3. Phan tich nghia cla tir bang n; . Sut phat trign nghia cia W...... 3.1. The nao la sy phat triéa nghia vee ea 3.2. Nguyén tic xay dung (phat trién) nghia cla ty tir nghia géc. Bai 4. Cac quan hé ngit nghia trong tt vung. NNN 4. Moi quan he gitta dong nghia va trai nghia 5. Truéng nghia. ae vem Bai 5. Cac bién adi trong tir vung. 1. Nhitng bién d6i 6 bé mat tir ving, 1.1. Hién tuong rung bét tit agit 1.2. Su xudt hién cdc ti¥ méi....... so 2. Nhiing bién ddi trong chiéu sau tt vung. 2.1. Su thu hep nghia cia tt. 2.2. Mé rong nghia cia tir... 4: NGU PHAP it chung vé ngit phap va ngit phap hoc. :Y nghia ngit php cet ; a Dat phap.. Bai 2: Phuong théte ngtt pha... 1. Phuong thie ngit phap 1a gi?. Cac phuong thite ogi phip phé bién. 1. Phuong thitc phy t6. ‘Phuong thite fe bién dang chin «8. Phuong thitc thay cere 16 - Phuong thifc trong am. Phuong thitc lap tt Phuong thefc hu ti. Phuong thtéc trat t thutong thttc ngi igon ngit tng he : Pham tri ns iah va ngon ngit phan tich tinh phép. ham vung - ngir phd ham tri ti vung - ngt ap I Bi gi Y nghia tir ne Khai quat, Phan loai dac diém ngtt pl i ic pham trd tir ving - ng hsp ‘Thue tly. "Guan he ngot phap 1d gi?. 2. Cac loai giant hat 2.1..Quan hé dang lap. 2.2. Quan hé ciiah. 2:3. Quan hé chit - vi 4. Chu TAI LIEU THAM KHAO.PHAN 1. TONG QUAN VE NGON New VA NGON NG HoT BAL 1. NGON NGff HOC 1. NGONNGULA Gi? ‘Trong cude sdng hing ngay, con ngudi nhgn thitc thé gidi, trao déi tw tung, fink cm, nguyén vong, ¥ chf... cia minh véi ngudi khéc trong cong déng, trong xa hoi bang mot thit cong cu vO cing dc higu dé a tiéng néi (ngon ngit) cia minh. Khong c6 ng6n ngit sé khong c6 xa hoi con ngudi. Nguoc lai, khong 06 con ngudi - xa héi lodi ngudi sé khong c6 ngon ngit. Nh& c6 ngén ngit, xa hoi Jodi ngudi méi t6n tai va phat trién, mdi c6 vin minh va lich sit, con ngudi mdi giao tiép duge véi nhau va nhan thitc thé gidi ngay cing sau sic hon. Ngon ngit 1a mt hé théng tin hiéu dm thanh dac biét, la phutong tién giao tiép co bin va quan trong nhdt cita ede thanh vién trong mot cong dbng ngudi. Ngon ngit déng thoi la cong cu cha wt duy, nh ngon ngit xd hoi cé thé truyén di wuyén théng van hod, lich sit tt thé hé nay sang thé’ hé khdc. Trén thé gidi hién nay, cé khong 7 dén 8 nghin ngOn ngtt khéc nhau, tuy da dang vé co cau, sinh dong vé ching logi nhumg ching déu 06 mot dac diém chung 1A duge ding lam phuong tién giao tiép, lam cong cu cia tu duy, cong cu dé nan thie cha ting cong déng ngubdi, cla ting-dan toc. Méi ng6n ngit déu gin ign véi lich sit hinh thnh va phat trign cba timg dan tc ahét dink. Do vay, nam bat duge mot ng6n ngtt, chiing ta khong chi duge trang bi them vé mét phuong tién giao tiép ma cdn duge hiéu thém vé mot dan t6c ndo 46 véi nhiing dc wong van hod cia ho, céch tr duy cha ho vé ty nhién, xa hoi. 2 NGONNGIHOC LA Gi? N6i mot céch khai quét nhét "Ngon ngit hoc (Linguistics) la mét khoa hoc nghién citu vé ngon ngit cia lodi nguoi" (A.Martinet). “Ngon ngit cita lodi ngudi" & day céin dugc hiéu khéng chi nhu mot céng cu giao tiép trong yéu nhat cla loai ngudi néi chung, ma cdn JA céc tht tiéng cu thé cla céc cong déng ngudi, cfc dan toc khée nhau trén thé gid. N6i nlur vay, Ng6n ngit hoc 1A nginh khoa hoc nghién cifu vé ngon ngit néi A ae va ting ng6n ngif cy thé néi riéng. 3. DOITUONG NGHIEN COU CUA NGON Nei Hoc Déi tugng nghién cau cia Ng6n ngit hoc La ngon ngit. Song ngén ngit cita con ngudsi 14 mot déi tong da dang, da dién va v6 cing phitc tap. NgOn ngit khongchi I2 tat c& ning don vi, su kién va hién tugng cau thanh ng6n ngit ma cdn 2 hoat déng néi nang cia con ngudi. ‘Néu nhw cdc nganh khoa hoc khéc ngay tir du da xéc dinh duoc r6 rang déi tugng nghién cttu thi Ng6n ngit hoc khéng cé cdi may man d6. Ng6n ngit hoc trong suét qué trinh phat trién cia minh va cho dén ngay nay vin dang tim kiém cho minh déi tugng nghién itu. V6i céch nhin tinh tai, coi ngon ngit nhu mot d6i tong ddc lap tich biet khdi b6i canh sit dung va ngudi sit dung thi d6i tuong chit yéu cla Ngon ngit hoc dugc dinh hinh gém céc n6i dung sau: - Ban chat x@ héi cia ngén ngit. Ngon ngtt gan lién vdi con ngudi, v6i xa héi, do vay, fim biéu ban chat x4 hOi cia ngOn ngi 1a mot trong nhiing nhiém vu co ban cla Ngon ngit hoc. Véi ndi dung nay, Ngon ngtt hoc phai giai dép duoc nhiing van dé co ban nhu: nguén géc hinh thanh va sv phat trién clia ngon ngit, ban chat va chée ning co ban cia ng6n ngit... - He thong edu trie ngon ngit: Ngon ngit hoc phai m6 td mot céch khoa hoc hé thong cau trtic ngon ngit. So vdi cdc hé théng khée, ing ngon ngit c6 nhiing dic trumg gi khac biét dé né o6 thé thyc hign duge chitc ning giao tiép. - NgOn ngit hoc khong chi nghién cu ng6n agit néi chung ma cdn phai nghién edu nhiing dic diém riéng biét cia ting ngon naif cu thé, phai tim ra cai chung va céi riéng wong cde ngon ngt, xéc dinh méi quan hé ho hang gitta chting, tién hanh phan loai mt cdch hé théng cc ng6n ngit trén thé gidi... V6i nhiing noi dung trén, Ferdinand de Saussure khang dinh: “Déi nrgng duy nhdt va chdn chinh cita Ngén ngit hoc 1a ngén ngit, xét trong ban thén n6 va vi ban than né" Voi cach nhin “dong” hon, ag6n ngit duge xem xét trong béi cénh giao tiép va gin lién v6i ngudi sir dung thi doi tuong nghien cttw cha Ngon ngit hoc duoc mé rong hon. Dé nhan dién 26 déi tuong nghién cttu cha NgOn ngif hoc chting ta cdin phai phan biét cdc khdi niém: ngén ngit, lai ndi, hoat dong ngén ngit. Ngon ngit 1a phuong tién giao tiép co ban va trong yéu nbat cia moi thanh vién tong mot cong déng x4 hoi; d6i voi cong déng nay, hé thong ngon ngit déng thdi cing 1a phuong tién tw duy, phuong tién dé tiép nhan, tich luy va truyén dat truyén thong van hod - lich sir tir thé hé nay sang thé bé khéc. “NO vita ia m6t sin phdm xd hdi cita nding ive ngén ngit, vita la mét hop thé gdm nhiing quy ude tt yeu duoc tap thé xd hoi chp nhan, dé cho phép cdc cd nhan van dung nding lute nay" (F.de Saussure)Loi néi 18 hanh dong cia cé nhan, cia ngudi sit dung hé thdng ngon ngit chung dé c6 téc dong dén cdc thanh vién khéc cia xf hoi néi cing thit ngon ngit ay; 1a hanh dong cia c4 nhan khi ding nhiing phuong tién ngon ngé khéc nhau von cé6 cia tap thé xa hoi ay dé truyén dat di nhiing noi dung’khée nhati nhim myc dich truyén dat théng tin, kéu goi ngudi nghe c6 hanh dong tuong ting. Hoat déng ngén ngit duoc hiéu nhu sau: trong giao tiép dién ra hién tong trao déi céc ngon ban (Idi n6i), né mot mat 8 hanh dong néi - sdn sinh ngon ban, mat khée né Ja hinh dong hiéu va fink hoi ngon ban cha ngudi cing di thoai. Céc hanh dong n6i va hiéu 46 duge goi 1a cdc hanh dong ngon nei. Hé thong céc hanh dOng ng6n ngit Ia hoat dong ng6n ngit. NgOn ngi va Idi néi thong ahdt nung khong déng nat. Ngon ngit 1a he thong céc don vj vat chat 6 dang tiém nang, trim urgng héa khdi bat ctr mot su Ap dung cu thé nao. Lai ndi Ja két qua cita su hién thyc hod nhiing don vi ngon ngit vaio giao tiép gdn lién voi nhiing noi dung cy thé, Moi quan hé gitta ng6n ngit va Ti ndi 1A méi quan hé gitta céi chung va céi riéng: cdi chung chi 06 thé t6n tai tong ci riéng, thong qua cdi riéng; bat cif cdi riéng no cfing déu c6 tinh chat chung. NgOn ngit chinh Ja hé thong nhiing yéu t6 va nguyén tc chung c6 gid ti dinh hudng, fm co sé dé cu tao nén céc cdi riéng (Ji ndi). Hoat dong ngon ngit chinh 1a tap hop cdc hoat dong sit dung céi chung dé tao nén nhing oi riéng va hoat déng hiéu nhiing cai riéng thong qua cdi chung. 4. UGC si] NGGN NGI HOC ‘VG6i tr céch 12 mot ng’nh Khoa hoc, Ngon ngit hoc duce binh thanh tir rat sém, ngay tir thei c6 dai gin lién v6i cde nén vin minh An 40, Trung Quéc, Ai Cap... Tuy ahién, phai dgi dén thdi Aristote (384 - 332 we CN), Ngon ngit hoc méi thye sy duge cha ¥ ding mite. Ngudi ta dé dang tim thay trong céc tée phdm cha Aristote nhiéu chit gidi va quan niém vé ngon ngtt cing nhu Ngon ngtt hoc Tw nia cu6i thé ky XIX, v6i phuong phép nghién citu dac thd: phuong phép so sdnh - lich si, Ngon ngi hoc so sinh - lich sit (Comparative - historic linguistics) hinh thanh 6 nhiéu nude chau Au, Cang voi Ngén ngit hoc so sénb - lich sit, vio cudi thé kky XIX efing hinh thinh nén khuynh hudng tam ly trong Ngon ngit hoc. Cac nha Ngon ngit hoc tam 1y xem xét hoat dong néi nang nbw 1a hoat dong tam Iy, trong dé vai tr cia kinh nghiém 1A quan trong hon qui téc lo, Bén canh d6 ciing phai ké déx khuynh huéng triét hoc cla ngén ngit ma dai dign tiéu biéu 1 V.Humboldt. Ong cho rang ng6n ngit 1a hoat déng cé nhan gin lign mot céch hién nhién véi sy uy nhan thie cia dan toc dé. Ong vist: “Ngdn 7ngit ca dan tc la tinh thdn ctia né, va tinh thdn dan 16c 1a ngon ngit cia nd". Hinh théi ngon ngtt - d6 18 su thong nhat hai mat cia cée don vi ngon ngi: mat vat chat va mat tu tudng, twong tng v6i hinh théi bén trong va hinh théi ben ngadi cia ngon ngit. ‘Trong thdi ky nay, 6 Difc cing hinh thanh nén khuynh huGng Ngit phap Tré. Nhiing dai dign tén tuéi cia khuynh hudng nay 1a K.Brugman, A.Leskin, G.Paul. Dac bit cudn Cac nguyén tac lich sit cia ngén ngit (G.Paul, 1880) duge dénh gid “khong chi 18 bach khoa todn thy cita trudng phai Nett ph4p Tré, ma cdn 1A cudn gido trinh dau tién vé ngon ngit hoc dai cutong”. Sy xuét hign cia Chi nghia Cau tric ma ngudi khdi xudng 1a Ferdinand de Saussure da dénh dau sy ra ddi cia Ngon ngit hoc hi¢n dai. Phuong phap céfu tric 44 tré thanh khuynh hung chi dao trong Ng6n ngtt hoc phuong Tay nita dau thé ky XX va di duoc van dung rong sai trong moi linh vue nghién cvfu sau nay. Ng6n ngit hoc 1A m6t nganh khoa hoe cé tir rt lau. Ngon ngit hoc ra doi va phat trién dé dap ting nhu céu hidu biét, nbu cau sir dung ngay cang higu qua hon céi cOng cu giao tiép trong y€u ahat cita x2 hdi Lodi ngudi. 5. NHIEM VU CUA NGON NOT HOC Ng6n ngit hoc c6 nbiém vu: - Xay dung If uan chung vé khoa hoc ngén ngit dé gitip con ngudi hiéu biét vé ngon ngit. - Xe dinh duge cdc don vi ng6n ngtt, cdc méi quan hé gitia ching, cing nhw quy luat hoat dong va phat trién cha ngon ngit. - Timra cdc quy luat phat trién cita cdc ng6n ngit néi chung va nhiing quy Juat riéng cha timg ngOn ngtt, nhim tim ra nbiing gidi phdp cdi tién ngon ngit dé ngon ngé ngay cang phat trién manh mé. V6i tr cdch la nganh khoa hoe aghién cttu “cong cu giao ip trong yeu nat cla con ngudi” Ngon ngit hoc cdn ¢6 muc dich ting dung rat r6 ret va cing rat da dang: gidp con ngudi sit dung c6 higu qua nhét cong cu giao tiép cla minh 1a ngon ngi, tir céch néi nang hang ngay, ngdn ngif trén cdc phuong tign trayén. théng dai ching, soan thao vin ban... dén ngon ngit van chuong. Cée pham vi phuc vu cia ng6n ngit tg dung nhw dich may, xay dug va diéu khién méy truyén tin, soan tir dién va cdc sich cong cy phyc vy céic déi tong nge viea Kinde nhau, phuong phap day ting (tiéng me dé cing nhw ngoai ngtt)...‘Trong quan hé véi céc khoa hoc khac nhu Si hoc, Khao c6 hoc, Dan toc hoc, Tam ly hoc, Xa hoi hoc... Ngon ngtt hoc ofing cung cp cho cdc nginh Ay nhiing phuong php tigp can d6i tugng cling nhu céc dif kien bé feh. Ngugc lai, sy phat trign ciia cic ngtinh khoa hoc khdc, cd khoa hoc x hdi - nhan vin ln khoa hoc ty nhién - ky thuat cling gitip cho ngon ngif hoc ngay cing hoan thign hon cd vé mat lf thuyét, phuong phdp nghién offu Ldn tic dung thuc tién. 6, CAC NGANH, BO MON Cla NGON NeT HOC ‘Vé thuc chat nbigm vu, chic nang, myc dich cia Ngon ngit hoc duge phan nh cu thé, sinh dong va chi tiét thong qua cdc bo mon va binh dién cia nd. 6.1. Thong thutng ng6n ngit dugc quan niém nhu mét hé théng cu tric gém 3 bO phan: ngif am, tir vung va ngit phap. Trén co sé 3 bd phan nay, hinh thanh 3 bd mon cita ngon ngit hoc. Negit dm hoc (Phoneties) !& b6 mon nghién cttu vé hé théng am thanh cha ngon ngit. Hé théng 4m thank cia ngén ngit IA mot he théng phitc tap, nhiéu mat, nhién vé, nhiéu qui luat. Do vay, Ngit am hoc phai xem xét tat c& nhitng gi lién quan dén mat am thanh ngOn ngé: c4c qui Iuat tgo am, ban chat ca am thanh ngon net, céc qui luat ngit am, phan loai am thanh ng6n ngi, cdc hién trong am thanh... Ngit am hoc gém: Neit dm hoc - edu am: nghién citu am thank ng6n ngit vé mat sinh LY tao am. Ngit dm hoc - am hoc: nghién cttu am thanh ngOn ngit vé mat vat ly. ‘Song 4m thanh ngOn ngit khong chi 1a céc am thanh don thudn né 6 chic nang ciia minh, duge tgo ra lim cong cu giao tigp. Vi vay, ben canh thude tinh cau Am va Am hoc né con ©6 thug tinh x4 hoi. Do d6, trong ngon ngit hoc hien dai xuai hin them bo mon A im vi hoc. Am vi hoc aghién cifu chite nang cha cdc am; tic di nghien cttu mat x3 hOi cia cde am cu thé trong cdc ng6n ngft cu thé. Nhigm vy chit yéu cia am vj hoc ld xé0 dinh hé théng céc don vi c6 chic naing Khu biét ciia ngon ngit, tinh chat, chitc nang, sy téc dong va quan hé lin nhau cia chiing trong hé thong ng6n ngit. Tir vung hoc (lexicology): 14 b> mon ng6n ngtt hoc nghién citu vé he théng tir clia ngon ngit. Nhigm vu cita né IA x4c dinh cdc don vj ti vung ciia mot ngon ngit (céc tt va cdc don vi tuong duong véi tit) va méi quan hé qua lai gitta céc don vi tir vung 46, Noi dung cia Tu vung hoe rit phong phi va da dang, do 46 di hinh think nén cdc phan mon sau: - Cu tao tr: 1a bd mon nghién cfu cau tao cia tir dé tim ra cdc céch thite cau tao ra tit méi ciia cdc ng6n ngtt. 9~ Tienguyén hoc: nghién citu vé nguén g6c cdc don vi tir vung. - Tw dién hoc: nghién citu nguyén tic bién soan va cong viée bién soan cc loai tit dién. = Danh hoc: nghién ota cfc tén riéng trong cdc ngon ngt. - Nei nghia hoc tit vung: nghién cfu nghia cia tl, cau tric nghiia, si hinh thanh va phat trién nghia cia ti Ngit phdp hoe (grammar) la bO mon ngon ngit hoe nghién citu vé hé thong cdc phuong tign va cde quy tic ngon ngit ding dé t6 hgp cdc don vj tit vung thanh nhiing don vj 1én hon (cum ti, cau). Ngtt phép hoc gém hai phan mon: - Tirphdp hoc hay hinh thdi hoc (morphology): ngbién ctu vé cau tao hinh théi cta tit, cic quy tic cu tao hinh thai va bién Adi hinh théi cia tir cling nhu dae trmg ngit phdp ciia tty. Ngodi ra, Tw phép hoc cdn nghién citu ca vain dé tir loai cita tir va kiéu atu tgo tir méi. ; - Cit phdp hoc (syntactics): nghién ctu céc quy tic két hgp cdc don vj tir vung thanh nhiing don vj Ién hon. 6.2. Cho t6i cu6i thap nién 60 cia thé ky XX, véi cach nhin “dong” hon - ngén ngit due xem xét trong méi lien he véi b6i cdnh giao tiép va voi ngudi sit dung, m6 hinh nghién cifu ng6n ngét gdm ba lép: - Két hoc: nghién ctu méi quan hé gifta céc kf higu ngOn ngi, nhiing két hop hinh thite - mé hinh ngon ngtt. - Nghia hoc: nghién ctu nhiing quan hé ngit nghia nay sink trong qué trink giao tiép bang ng6n ngt. - Dung hoc: nghién ctu nghia hoc trong méi quan hé gita ngudi sit dung ngon pgit va ngon ngit. ‘Véi céch nhin nhan nhu vay, hang loat céc bG mon ngon ngit hoc ra ddi: Phong-céch- hoc (stylistics) 14 bd. mon nghién cfu. cde phuong thite van dung ng6n ngit nh’m dat duige higu qua giao tiép mong mudn, Mot diéu hién nbién 12 ngon ngit chi t6n tai khi né duge sit dung, Do vay, trén thuc té ngon ngit chi cd thé bOc 16 qua nhiing hinh thifc sit dyng nhat dinh ca minh. Su sir dung nay gin lin v6i con nguvi, v6i to&n bd céc tiéu chudn va tap quén ngon ngtt duge xée lap trong mét xa hoi nhét dinh. Nhiém vy cita Phong céch hoc 14 xdc dinh ede bién thé chite nang cla ngOn ngit - cdc phong céch chic ning clia ng6n ngit. D6 06 thé 1A nhting phong cach 06 tinh xa hoi: phong céich bdo chi, phong cach hanh chinh... song cing 6 thé 1a phong cach ¢6 tinh c4 nhan: phong céch viet cita ting cd nhan cde nha van, nha tho, nba bdo... 10Neit dung hoc (pragmatics) 1k bO mon ngon ngi nghién ctu ngon ngit trong céc kién diéu kién ngi cdnh hién thuc, gan vi ngudi sir dung. ngén ngit trong chimg muc dé la nhimg nhan 16 ed yéu dé hiéu va sit dung sy kién ngén ngit nhim nhting higu qua giao tiép nhat dinh. Déi trong cha Ngit dung hoc 1a tat cd cdc kién sur kign ngon ngit Khong bi gidi han mot céip do nao cia he thong ngOn ngtt (tir, cau, van bin, ede hién tugng ngon digu) gin voi su can du cba ngudi ndi. Nei dung hoc ¢6 nhigm vu nghién ctu cdc hanh vi ngon ngit (hoat dong hdi, chao, mdi, ra lénh...) nghién ctu nhting didu kign ngit cénh va qui tic hoat dong cia cdc hinh vi dé trong van bin cing nhur trong d6i thoai. 1. Nhan biét cdc khdi niém: ngon ngtt, loi néi, hoat dong ngon ngi. 2. Ngdn ngit hoc 1a gi? Doi tuong, nhiém vy vA céc phan mon cla Ngon ngit hoc. 3. Cfc giai doan phat trign cia nganh Khoa hoc nghién cifu ngon ngétBAI2, NGUON Géc, BAN CHAT, CHUC NANG CUA NGON Now 1. VAN BE VENGUGN G6c NGON NGU 1.1. MOTS6 GIA THUYET VE NGUON G6c NEON NG Neay tiy thoi c6 dai, con ngudi da quan tam dén vin dé ngudn géc cita ngén ngit (Tai sao ngon ngit ra doi? Ngon ngét ra ddi nhu thé no?) va con ngudi 4% dya vao nhiing co 88 khde nhau dé dua ra céch ly gidi cho céc cau hoi nay theo nhiéu huéng khéc nhau. 1.1.1, Thuyét tugng thant: ‘Thuyét tuong thanh manh nba tir thdi cd dai, phét trién manh vao thé ki XVII dén thé ky XIX. Theo thuyét nay thi ton bo ngon ngét ndi chung va céc tir riéng bigt cha né déu duge tao ra do ¥ muén ty gidc hay khOng tyr gide cia con ngudi khi con ngudi bat chude cac am thanh cba thé gidi ty nhién. Con ngudi ding co quan phat 4m cia minh dé m6 phéng ahiing 4m thanh do sit vat, hien tung ciia thé gidi tr nhién phat ra. Co sé cia quan niém nay 18 & ché trong tat cA cdc thif tiéng déu c6 mot s6 Iuong nhat dinh cdc tit tuong thanh. 1.1.2. Thuyét cam than Thuyét cdm thén phat trién manh vao thé ky XVII d&n thé ky XX. Theo thuyét nay thi ngOn ngft loai ngudi bat ngudn tir nhéng am thanh do con ngudi phét ra khi dau d6n, ming, gian, budn, vui... Trong mét sé trudng hop, d6 Wa nhig than tit - nhiing tin higu cia cém xtic va ¥ chi con ngudi. Trong cdc truting hop khéc thi o6 thé xem xét m6i lién hé gidn tiép gitia am huéng clia tir va trang thai cam xtc cla con ngudi. Trong nhitng trudng hop nay, ohtimg két hop am thanh d6 gay ra trong tam hén ching ta nhiing an tuong gidng nhu dn tugng ma cdc su vat hién wong gay cho chiing ta. Co 36 cia thuyét nay 1A su tén tai clia cdc thén ti trong cdc ngon ngit. 1.1.3. Thuyét khé ude x6 héi Thuyét nay bat ngudn ty mot s6 ¥ kién cla cdc triét gia c6 dai va duge thinh hanh vao thé ky XVIIL Theo thuyét nay, ngon ngtt loai ngudi o6 hai giai doan phat trién: Giai doan déu - giai doan tw nhién: ng6n ngit hic d6 thuc chat chi 1a nhiing ting kéu. Giai doan sau - gi 16 chttc lai, gén cho nhting ndi dung nao dé theo qui u6e cong déng, khé ude xa hgi. ing déng keu cha 1.1.4. Thuyét ngén ngi ed chi 12‘Thuyét nay hinb thanh vao thé ky XIX va dau thé kj XX. Nhiing ngutii theo thuyét nay cho ring, ban diu con ngudi chua cé ngon ngit thinh tiéng, dé giao tiép Voi nhau ngudi ta ding tu thé cia than thé va cia tay. Vé sau ngudi ta dang 4m thanh dé hoa lai cdc cit chi d6 va thé la ngon ngif hinh thanh. Trong thyc 16 giao tiép, digu bo, ci chi 1A mot hién tugng phé bién, song 6 ching qua ciing chi 1a nhiing qui dinh cia xa hoi dua tren co sé cia ngon ngit c6 sfin. Ching han khi ngudi Viet gat déu, ta hiéu duge noi dung cita cit chi dy 1 déng §. Tuy nhién, cing mot cit chi, digu bd song Iai 6 nhting ¥ nghia khée nhau ty thug vao quy use ciia ting cong déng ngon ngit. Déi voi ngudi Viet va ngudi mt s6 din t6c khdc thi gat du thé hign su d6ng J, tn thanh, nhumng d6i v6i ngudi Bungari thi 46 lai fi cit chi thé hién ¥ pho dinh, khong tén thanh. Do vay, ta khong thé néi digu bd, cit chi 1a ci c6 true ngon ngtt duoc. 1.1.5. Thuyét tiéng kéu trong lao déng Cubi thé ky XIX, thuyét tigng kéu trong lao dong xuét hign, Theo thuyé nay, ngOn ngit ra ddi tir nhiing tiéng kéu trong lao dong tip thé: tiéng kéu do co nang phat ra theo nhip lao dong; tiéng keu cla ngudi nguyén thuy phét ra khi muén ngudi khéc dén gitp minh, chia sé san phdm lao dong... dan ddn nhing ting kéu, tiéng hd hét d6 duge c6 dinh hos dé tré thanh vo am thanh biéu thi nhiing ndi dung hoat dong nbat dinh. Co sé cita thuyét nay 1A do trong cdc ngOn ngit ngudi tadéa fim thay ahting kiéu thn tir gn lign voi mot s6 hoat dong nhét dinh + # ‘Tren day chi 1a nhiing gid thuyét béi trong tat cA cée ngOn ngif néi chung hay & mot ngOn ngit ndo dé néi riéng, dai bd phan céc tir kh6ng phdi 18 nhiing thén ti, tt tugng thanh, ti tong hink, tir phéit ra trong lao dong... Va hon thé ce tit nay thudng khong biéu thi nhiing khéi nigm 1% ret do 46 khé 06 thé wo thanh cOng cu dé con ngudi giao tiép voi nhau va diing dé tw duy. 12, NGU6N G6c NGGN NGT Neguén géc dich thyc cia ngon ngit phai fm trong lao dong, Chting ta da biét, x2 hi Jodi ngudi hink thanh trén co sé rét quan trong d6 1a lao dong va ¥ thie. “Mot mat, lac dong 2 6 thé con ngwdi, Jam cho con ngudi c6 dling di thing trén hai chan, hai ban tay duge gidi phéng gitip con ngubdi o6 thé Tam duge nhiéu dong tée Khéo Iéo, tinh xo; con ngudi biét ché tao va sit dung cong cy lao dong lam cho hoat dong lao dong clia con ngudi ¢6 tinh séng tao 13khéc hin véi lao dng ban nang cia con vat. Dang ditng thang cing viée biét an chin gitp con ngudi hoan thién bo méy phét am (phéi khong bi chén ép, thanh quan vuon thing; ham, moi, ludi linh hoat...) gitip con ngudi c6 kha nang phat ra duge nhting am thanh tiéng mOt" Tinh sing tgo trong lao dong. cla con ngudi khang dinh sw phét trién cla b9 nfio con ngudi, im cho con ngudi c6 kha nang bin déi va lam cha duge thé gidi wr ahién. Nhu vay, lao dong 1am hoan thién con ngudi vé mat thé chat (b$ may phat am dugc hodn thign); lao dOng lam con ngudi hodn thien vé mat tu tudng (bo no phét trign - con ngudi cé kha ning tir duy triru tugng). Mit khéc, su phét trign ciia lao dong dua dén két qua tat yu 1a that chat thém méi quan hé gitta cdc thanh vién tong xa hdi - su hgp tac va gitip d@ lan nhau trong lao dong budc céc thinh vién trong cong déng phai ndi véi nhau “mot cdi gi d6”. Lao dong cing phat trién, cdc méi quan hé trong lao dong va phan chia cita cai do lao dong tao ra cang phiic tap thi “cdi gi d6” con ngudi céin néi véi nhau cing nhiéu, cing phite tap, cang phong phi, Nhu vay lao dong lam nay sinh nhu cdu giao tiép. "Trudc hét la lao dong, sau lao dong va déng thoi voi lao dong Ta ngon ngit, Lao dong va hoat dong néi neing la hai dong luc chit yéu da dnh hurdng dén b6 6c con vugn lam cho b6 6c d6 dén dén bien thanh b6 6c con nguei”. Hay ndi cdch khée: “Néng luc tu duy iritu itong cia con nguéi da lén lén cing voi lao dong. Nhung tu duy khong thé tén tai trdn trui, thodt khoi ngit ligu cho nén tu duy hinh thanh thi ngon ngit ciing ra doi. Ngon ngit cling cO xa hue § thite vay" (Ang Ghen) ‘Tém Iai, ban than con ngudi cing ahu ur duy tru wong va ngdn ngit cha con ngudi ra di cling ltic duéi tac dong chia lao dong. 2. - BAN CHAT CUANGON NOT 2.1. BAN CHATXAHOI COA NGONNGT 2.1.1, Ng6n ngi 1a mot hién tugng xa hdi Ng6n ngit khong phai 14 hién tung sn c6, ngon ngét chi sinh ra va phat trién trong x@ hi lodi ngudi, do ¥ thite va nhu cdu néi tai cla chfnh con ngudi. Khong thé c6 ngOn ngit néu khng o6 x4 hoi con ngudi. Néu mot cd nhan n&o a6 bj tach biét ho’n todn voi moi trudng x4 hdi sé bi mat di ng6n ngit cha minh. Negon ngit khong phai 1 hién wong tw nhién, khong phai ia hoat dong bin nang hay hoat dng cé tinh di truyén. Mot dita tré duge sinh va bi cach ly hon todn vi x4 hi n6 hodn toan c6 kha nang kh6c, cudi... song khong thé néi. Mot gt AM whit, ng) pA ot sbi? wil Be of phe’ Mt boing ma fat boy Dp the tle es doops 14difa tré khOng thé ndi duoc thit tiéng ma me n6 néi néu né duige Ion Len mot x4 hoi khong ding thif tiéng 46. ‘NogOn ngit la hién twong xa hdi vi ngdn ngit phuc vu cho x hOi.véi tu céch 1a phuong tién giao tip, phan 4nh ¥ thite x8 hoi. 2.1.2. Ng6n ngil 16 hién tugng xa hdi dBc bist Khong ging nhu céc hién tong x4 hoi Khéc, ngon ngi khong thuge vé kién tric thuong tang cing khong thudc vé co sé ha ting. Ngon ngtt 1a mot hien tuong xa hoi dae bit. - f° Pots CP hep om Sur t6n tai va phét trién cia ng6n ngit gén lién véi su t6n tai va phat tién ciia x hOi. Déng thi trong qué tinh phat trién, xa hdi Iudn 06 sy téo dong tro lai ng6n ngft, kich thich ngon ngtt phat wién. Ngon ngit 1A mot hién tugng xi hOi mang tinh ton dan. Ngon ngit khong mang tinh giai caip mac di né 1a cOng cu loi hai cita cdc giai etfp wong viee thé hién ¥ ch, nguyén vong cia minh. 22, BAN CHATTIN MigU CUA NGON NOT 2.2.1. Tin higu la gi? Theo cach hiéu chung nhdt, tin hiéu la du higu vat chat duge qui woe dé bdo cho biét diéu gi, dé truyén di mot thong bdo nao do. V6i cdch hiéu nhw vay, tin higu c6 4 thudc tinh sau: a. Tinh hai mat (mat vat chat va mat noi dung): méi mot tin hig 1 mot ting thé do su két hop gitla c4i biéu hin (vat chat) va c4i duge biéu hign (ndi dung). b. Tinh v6 dodn: méi quan hé gitta cdi biéu hin va céi duve biéu hien 18 v6 doén, Vi khong cé mét If do nko 4é bude céi biéu hién, phai thé hién cdi duge biéu bien. c. Tink qui xée: vat chat A. duge “gan” cho ndi dung B Ia do qui we gifia oc thinh vién trong cong déng. d. Tinh he théng: khong c6 tin higu don 18, méi mot tfn higu lun nm tong mot hé théng nao dé. Mot hé théng tin higu don gidn nhit phai t6n tai hai don vi. Mot tin higu chi c6 gid tri trong hé théng, 4 hé thong nay né co gid tri nay song trong hé th6ng khdc n6 6 gif tri khéc. 2.2.2. Ngén ngit la mét hé théng tin higu dae bi6t Ng6n ngit IA mot hé thong tin higu boi mdi mot don vi trong hé théng ng6n ngit déu 18 nhting tfn hiéy - mang day di 4 thudc tinh cia tin higu: tinh hai mat, tinh vO dodn, tinh qui uéc va tinh hé théng.M6i quan hé gitia cai biéu hign va céi duge biéu hign cia tin hiéu ngon ngif khong phai JA méi quan hé mot 46i mot (1- 1) ma 1A méi quan hé da tri: mot hinh thite thé hin nhiéu ndi dung va nhiéu hinb thic thé hién mét ndi dung. Neg6n ngif 1a mot hé thdng tin bigu khong chi c6 gid tri dong dai ma-cdn cé gid tri Tich dai. BOi bat ct mot thit tiéng nao cing 1A sin phdm cita cita qué Khir 46 Jai sé tiép tuc t6n tai va phat trién. Ng6n ngit 18 phuong tién giao tip va tu duy vugt thdi gian qua cdc thdi dai, cdc thé he. Ching ta c6 thé dua ra mot phép so sénh gitia hé thong tin higu thong thudng va hé thong t{n hiéy ngon ngit nhu sau: He thdng tfn hién thong thutmg ‘Hé thdng tin biéu ngon nett - sO luong cic yeu hitu han —_| - s6 ong cdc yéu t6 1a vo han - co cu té chitc don gian - co cfu td chite phite tap = méi quan hé vit chat - ndi]- khOng c6 su tong Ging 1- 1 gitta vat dung 1a 1-1 chat va noi dung ~ chi c6 gid tri déng dai ~ c6 gid tri déng dai va lich dai = con ngudi hoan toan c6 kha tao | ~ con Aguei InOn phdi ké thita vA chi e6 khA nang dinh huéng phat trién ra va huy bd 3. CHUC NANG CUANGONNGU Gén lién v6i vin dé nguén goc cha ngon ngit 1a van 48 chite nang cha ng6n ngtt. Ng6n ngit ra ddi do nhu cau giao tiép va phat trién cing sy phat trién cla ty duy con ngubi, do dé ngon ngit c6 hai chtfe nang chinh: chile nang 1a cong cu giao tiép va chitc ning ia phwong tién cha tu duy. 3.2. NGONNGILA CONG CU GIAO TEP BALL. Giao tiép 16 gi? Giao tiép theo céch hiéu rong mbt 14 mot hoat dong rat céin thiét trong doi sOng cia con ngudi cing nhu cia loai vat. Dé 18 mot hoat dor t dong c6 tinh hai chiéu, fin, 12 sy tra déi tin tte gitia c4 thé nay v6i cdc thé khéc nding, mot nhiém vy mio 46; nhu lim cho céc thé khée hiéu minh, 4p ting nbu cau hay mong muén cita minh. D6i véi loai vat, giao tiép c6 thé 1a su thong bio trang théi tam ly (su vai ming, sit sg hai, méi nguy hiém...) hoc trang théi sinh ¥ Wg (a6i, khat, giao phéi...). Nhu vay, giao tigp olla Lodi vat xdy ra do nhting nguyen nhan c6 tfnh ban nang, di truyén. Giao tip clia con ngudi phong pli, da dang va khéo han v8 chit so vét Wn giao tiép cba lo&i vat. Con ngudi khong chi ding 4m than, énh sng, digu bd, ct chi mA cin ding céc hinh vé, biéu d6, od higu va dic bigt 18 ngon ngtt dé giao tip. Bing ngon ngif, con ngudi khong chi m6 ta duge cdc thude tinh, cdc méi 16lién hg cla sy vat, hién wong trong thyc t¢, ma cdn biéu thi duge cdc hoat dong, céc méi lién hé trong thé gidi tong tong (cudc sing dudi am ty, tren thién dudng). Bing ng6n ngtt con ngudi cé thé m6 t& duge cdc su vat hién tong cdc mi quan hé cia ching ning khodng thdi gian khdc nhau (trong hien tai, qua khtt hogc tong Jai). Bang ng6n ngtt, con ngudi trao déi véi nhau céc thong tin vé tw tuéng, finh cdm, trf tué... dé cng hiéu nhau, thong c&m cho nhau, cing hanh dong trong vigc tim hiéu va cai tao thé gidi dé phuc vu cho Ioi {ch cha con ngudi. 3.1.2. Gio tip ng6n ngif ld gi? ‘Trude hét cn phan bist giao tiép va thong tin. Thong tin chi 14 sy cung cp tin wie don thudn, mang tinh chat mot chiéu. Giao tiép ngon ngit cling nh giao tigp bang céc phuong ti¢n khéc IA thong tin da chiéu, it nhat cling c6 hai chiéu: phét va nhan. Mi chiéu c6 mot vai ngbia. Trong giao tiép ng6n ngit binh thanh céc vai giao tiép: nguén - dich = ngudi néi - ngudi nghe. Gitta hai vai nay thiét lap mot mdi lién hé tiép xtc va phan chia Igi ich vé mat thong tin. Trong giao tip ngon ngit cdn cé thé xuat hién vai thé ba 1A ngudi quan sét hay binh lun va vai nay lu6n cé kha ning chen vao hinh thanh vai ngudi néi hole ngubi nghe. Dit hai chiéu hay da chiéu thi déu phai cé su trao d6i thong tin hai chiéu. Xét m6 hinh giao tiép hai chiéu - hai d6i téc: nguén (A) va dich (B) jena Thong digp | Ngué Dich | Quan hé hgp tée A«——__________> B 7" Phan chia igi ich Ngybi nghe Ngudn va Dich thiét lap hé thong thong tin hai chiéu - thue hign su hop tac tren hai kénh: - Kenh chuyén ti: kénh chuyén t&i thong digp. Noi dung cilia thong di¢p 1a noi dung ngi nghia ma c4 ngudi néi vA ngudi nghe mudn dat dén. - Kénh phan héi: sur t4c dong tré Iai cita ngudi nghe (B) voi ngubi néi (A), phan img 46 c6 thé o6 sit phan héi 46 ma vong thong tin duge khép kin. Chinh nhés c6 phan héi, ngudi ta nhan thay B tré thanh ngudn (ngudi néi) va A 1 thank dich (ngudi aghe); Igi {ch thong tin due chia 63, bce hay tiéu oye, NI 17Qué trinh phat - tiép nbn - phin héi 46 duge lap di 14p lai tgo thanh mot chu trinh nhwr vay thye chat 1&8 mot cude hgi thoai. Trong cuge hoi thoi, ngudi n6i va ngudi nghe Iuén déi vai cho nhau va cing phan chia 1gi ich thong tin, 3.1.3. Ng6n ngi id phuong tigén giao 4p quan frong nhét eda con ngudi Do yéu edit giao tiép mA ngon ngit hinh thanh va ¢6 thé néi ring néu Khong c6 giao tigp thi khong 06 ngon ngi. Ngon ngi la mot phuong tin dé giao ti6p, dé ign két nhting 4 thé thanh cong déng xa hoi. "6 dau cé giao tiép thi 6 6 c6 ngon ngit va Khi ngon ngitxudt hign thi d6 12 ngon ngitciia 101 déng thei la ngén ngit cita ank"(Méc) Ngodi ngOn ngi, con ngudi vin 6 thé giao tigp bing nhiéu cde phuong tign khdc nhung ngon ngft 1a phuong tién giao tip quan trong nbit. Neon ngit c6 kha ning biéu dat cyc ky to 16n ma khong mot hé thong kt hin ndo c6 dugc. Ngon ngit cé thé thay thé (dich, gidi thich) duge tat cA cdc phuong tién khéc ma khong c6 chiéu nguge lai. Dic biét khi c6 chit viét, ngon ngot c6 thé md rong giao tiép qua khong gian, vuot thdi giat Cée phuong tign giao tigp khic 1a hét site hitu han va nghéo nin so véi ngon ngft, Ding ngdn ngtt, con ngudi dé dng din dat durge mot eéch chfoh xéc, cu thé, phong phd, da dang tat cd moi suy nghi, tr trdng, tinh cim, cdm xtc... rét da dang va phi tap cia minh. 3.2. CHOC NANG LAM PHUONG TIEN 1U BUY 3.2.1, Quan hé oda tu duy véingén ngit Ne6n ngit cfia con ngudi khong chi tn tai duéi dang thanh ting ma c6 thé t6n tai duéi dang biéu tong am thanh 6 trong 6c, day chit viet & wen gidy (rong thye t€ con ngudi c6 thé néi mot minh, doc mot minh, viet ra gidy ma khong nhim trao déi véi ai). Neon ngit va tu duy théng nhét voi nhau: khong c6 ngon ngit thi cing Khong 06 tu duy va nguge lai khong c6 tr duy thi ngon ngit cling chi 1a céc am thanh tOng rong (thyc chat khong c6 ngon ngtt). Neon ngé va ur duy théng nbst nhting khong dng nhdt. Sy khong d6ng nhét d6 thé hign 15 nét nhat 14 & méi quanbé olla ching voi hign thyc. Ching ta hay xem xét chtfc nang cila timg yéu t6. Chie nang quan trong nat cia tw duy 18 phan 4nk thé gist khéch q vat, hién twgng trong thuc té khdéch quan téc dong én cée gidée quan cla con gui véi tat ca cic dc diém rigng cia chiing duge dura vé bo 6c cia ching ta qua céc day thén kinh duge phan b6 khdp co thé. Tai day, bo dc am vige va cho 18 Symét két qua cudi cling 18 cdc kh4i ni¢m, phén dodn, suy ly. Nhing két qua dé ta goi la ty duy (tz tuéng). Chic nang trong yéu nhat cia ngOn ngit 1a phuong tién giao tip. Con ngudi ding ngén ngit dé tuyén dat tu tudng, dé thong béo. ‘Tw duy 6 tink nhan loai, cdn ngén ngit c6 tinh dan tc. Tw duy 1a mot pham tr cia logic hoc - khoa hoe nghién ctfu cc quy Iuat, binh thiic suy nghi cia con ngudi. Cac quy luat hinh théte ay 1a khéi niém, phan dodn, suy ly mang tinh phé bién chung cho lo’i ngudi. Hign thyc khdch quan vé co bin 1a giéng nhau & moi noi trén thé gidi d6i véi moi cong déng nguol trén thé gidi. Song céi hién thyc khch quan d6 duge phan dnh, chia cét trong tw duy cita m6i mét cong déng ngudi 14 khong nbw nhau va ching duge phén dnb vao ngon ngi cia ting cong déng ngudi dé mOt céch khée nhau theo nhiing céch théic khie nhau t20 nén tinh truyén thong d6i v6i ting cong déng xA hdi Nhu vay, ngon ngit 1A cong cy cho wr duy, 14 cong cu cho su binh chanh cdc khdi niém, Ta cOng cu cho su dign dat céc phin dodn va déng thdi 1a phuong tién giao tiép. 3.2.2. Chic nding thé hign tu duy cilia ngén ngit Chiic nang gia tigp cla ngon ngit gin lién v6i chite ning thé hign tw duy, béi vide giao tigp bing ngon ngit chi o6 thé gitip ngudi ta trao déi tr tuéng, tinh cdm v6i nhau, do 46 hiéu biét lin nhau va cing t6 chitc cng tdc chung trén moi Tinh vuc hoat dong néu ban than ngOn ngif tang tri nhiing kinh nghi¢m nhiing tw ong va inh cém cla con ngudi. Chife ming thé higa tr duy cha ngon ngit biéu hign trén hai kha canh: Ng6n ngit la hién thie truc tiép cla tu tung Néu khong c6 ng6n ngi lam cng cu ghi lai két qué cc qué trinh nhan thitc thé gidi - nhiing tw tudng thi khong thé nao ném bat duge wr duy mot céch ho&n toan va chinh xéc. Khong c6 tit nao, cau nao ma Iai khong biéu hién khdi niém hay tr tung. Nguoc lai khong 6 ¥ nghi, tw tuéng ndo khong t6n tai dudi dang ngén ngit. Ngon ng 1a hién thuc thuc 1€ cha te tutng, Negén ngit tree tiép tham gia vao qué trink hinh thank ue tuéng Moi ¥ nghi, tw tu’ng chi tro nén 16 rang khi duge biéu hign bing ngon ngit cho dit dy 18 ngOn ngit t6n tai dudi dang 4m thanh thanh tiéng hay ngon ngit ton tai dudi dang biéy trong am thanh, Mat khéc, ahd cé chiéc nang thong bao cha ngon ngi ma nhiing két qua tw duy cla con ngudi méi duge phd bién va ngay cang phat trién phic tap. Dén lugt n6, khi tw duy phat trién phite tap thi ngon ngit cfing phai thay déi, phai hoan thién dé dép ting ngay cdng t6t hon nhu cu giao 19tiép thong bdo. Khi tu duy trong s4ng thi thung ngén agit biéu hién ra cing ro rang. Tu duy 16n x6n thi ng6n agit cfing mo hé, khé hiéu. Diéu dé ching 16 ring gitta ng6n ngit va tu duy c6 su gan bé mat thiét. 3. NGON NGI LA PHUONG TIEN SANG TAO NGHE THUAT (THI PHAP) X@ h6i loai ngudi phat trién tir bac thap én bac cao. Qua lao déng bit diu bign déi thé gidi va chinh minh. Con ngudi vita khdm phé thé gidi vita séng to lai thé gidi, phan 4nh nhimg c4i xung quanh minh va nhan Joai bat dau xudt hién khéi niem "van hod” va trong van hod 6 thanh t6 rét quan trong dé Ia nghé thuat (con ngudi bén canh tu duy logic xuat hién thém mot tu duy méi - tr duy hinh tuong hay nghé thugt) nhé tu duy hinh tugng con ngudi cé thé tai tao thé gidi quanh ta bang binh tung hay hinh anh. Ngay nay nghé thuat Jam phong phi thé gidi tinh thén ca chting ta (nghé thuat diéu kh4c, am nhac, hdi hoa...) Nghé thuat cla van chuong 18 nghé thuat thi php (nghé thuat tao hinh tir chat ligu ngon ngit) Long lank ddy née in tri Thanh xdy khéi biée, non phoi bony vang. (Nguyén Du) Réi déy béo hop may tan Bigt dau hac noi may déng vé dau. E (Nguyén Du) Con nai vang ngo ngéc Dap trén 1 vang kho. (Luu Trong Lu) Ochi 603 FHA LUCH 1. Tai sao néi lao dong Iam nay sink ngon ngi? 2. Ngon ngif c6 ban chat xa hoi, dting hay sai? Tai sao? 3. Anh /chi hiév nhw thé nao vé ban chat tin higu cla ngon ngit? 4, Tai sao ni: Ng6n ngit 1a mét hé théng tin higu dic biet? 5. NgOn ngi [a cong cu giao tiép quan trong nhat cha con ngudi, ding ai? Tai sao? 6. Anh/chi hiéu thé nao vé chite nang tur duy cia ngon ngit? 7. Tai sao néi chite nang 1a cong cy cita tw duy va chite nang 1a cong cu giao tiép cia ngon ngit c6 méi quan hé mat thiét v6i nhau? 20BAIS: Hf THONG VA CAU TRUC CUA NGON NCU 1. KHAI NEM HE THONG 1.1, KHALI NIEM HE THONG Theo céch hiéu chung nbat, hé théng 1 mot thé thong nbat bao gém ede yeu t6 c6 suv rang bude Hn nhau theo mét cfich thitc nhat dinh. MGi mot yéu t trong s6 nay chi thé hién tinh xéc dinh dnb tinh cba minh trong thanh phén cia chinh thé, cia toan 6 t4p hop. Hé thong Id mot thé thong nhdt ctia nhitng yéu 16 ma gilta cdc yéu 6 cb | ee nhitng quan hé quy dinh ldn nhau va chinh quan hé gitta cdc yéu 16 sé dem Iai gid tri cho ting you 16. (F. De. Saussure) Ta chi 6 thé néi dén su tdn tai cita mot hé théng chi Khi céc yéu 0 tham gia vao nhiing méi quan hé nio dé véi cc yéu t6 khéc khong phai theo kiév méi yéu t6 chi biét ring ban than-minh, ma Ja trong thanh phén cita mot chinh thé 06 t6 chiic. Téc 18, khi tham gia vao nhiing m6i quan hé ndo 46 thi né khong tham gia véi tu cach 1a mot don vi riéng 12. Céc yéu t6 tao nén hé théng lién két vi nhau thank mt chinh thé 06 06 chnfc nhim muc dich nhat dinh va 4é dat duge muc dich, méi yeu 1 déu phai thuc hign mot chtic ning ndo 46. N6i khée di, cdc nhén t6 lien két céc yéu thanh hé théng IA két qua, muc dich ma hé théng cén dat t6i; hoat dong cita he théng luon duge dink huéng boi mye dich nay. ‘Thong thudng, trong hé théng céc moi quan hé lien ket céc yéu t6 clia nd khéng phai 14 déng loai: mot s6 quan hé thi chat ché, mot s6 quan hé khée thi kém chit ché hon. Hon thé, nhting quan hé nay cdn khéc nhau vé chat. N6i céch Khdc, trong ldng mt hé théng (phic tap, tung d6i phttc tap) lai c6 nhiing tiéu hé théng va trong nhiing tiéu he thong d6 cé mot sé tiéu hé thong lién he voi nhan theo quan hé ting bac, ahiing tiéu hé thong khéc thi lién hé v6i nhau theo quan hé song song. 1.2. KHAI NIEM CAU TROC Di cng véi khai niém hé théng 1a khéi niém célu tric. Néu hé thong 1a mét tap hgp cdc yéu t6 lin két v6i nhau bang nhiing quan hé nhét dink, thi cau tric 1a kién cia céc quan hé nay. Cu tréc 18 phuong thtfe t6 chite hé théng. Nhw vay, cau tric 18 thuge ifnh, dac trumg cba hé th ng ta biét duge oc cu cilia hé théng (biét durge cdc tiéu hé thong, mdi lien he gitta céc tiéu hé théng, 21m6i lin hé gitta cdc yéu t6 trong tiéu hé théng) te chting ta biét dugc cau tric cia hé thong 46, Theo céich higu chung nat thi cdi trtic 1a 16 chite bén trong ctia hé thong, | la téng thé cdc méi quan hé trong hé théng, la phutong thite 16 chite mang lus clia cdc yeu 10 trong ngi b6 hé théng } 1.3, MOI QUAN HE GIDA HE THONG VA CAU TREC Mot doi tong tron ven 1a mot hé théng bao gém edc yéu t6 va cau tric 1 t6ng thé cdc méi quan hé gitta cdc yéu t6 d6. Mot hé théng khi bj pha v6 céu tic thi khong cOn Ja hé théng nifa mac dit cAc yéu t0 vin t6n tai. Ngugc Iai, khi cdc yéu t6 don 1é duge t6 chite lai, két céu y6i nhau cho mot myc dich n&o d6, thyc hién mét chife nang ndo 46 thi lai tro thanh hé théng. ‘M@i mot yéu t6 trong hé thong Judn c6 nhiéu mat, nhiéu thude tinh ma Khi két hgp, téc dong véi cdc y€u t6 khéc clia hé théng thi khong phai tat cd cde mat, cdc thudc tinh cita né déu tham gia ma chi c6 mot (mot s6) mat, mot (mot 86) dude tub ain gia ma thoi. Cling mot 56 céc y€u t6 khi téc dong lin nhau bang cde mat, cde thude tfah khéc nhau thi tao nén céc hé thong khée nhan. 2. HETHONG NGON NGI VA CAC QUAN HE NGON NOT 2.1. HETHONG NGON Net Ngon ngit 1a m6t hé théng kf higu phtic tap bao_gdm s6 lwong khong xéc inh cdc yéu 6 déng Joai va khong déng loai. Nhi¢m vu co ban cila he thong ngOn ngif 1a 1am cong cu giao tiép cho xd hOi con ngudi. Né 14 mot hé théng bao gém cdc hé thong va cdc hé thong con kbc nhau. Trong méi mot hé thong con nhu vay sé bao gém céc yéu 6 tong d6i déng loai. He thong ng6n nett 8 théng ngcram He thdng ting] [Heth ngtphép HTphyam = HT nguyénam HT = HT ng@oSdinh HT tirphép HT ed php 22Ching ta thay, cdc don vi ngon ngit am thanh hé thOng ngon ngtt theo timg cép do khéc nhau. N6i cdch kh4c, truéc khi 1 thanh vién cha hé thong théng ng6n ngit, mdi mot don vi phai [2 thanh vien cia cdc tiéu he théng trong hé théng ng6n ngit: hé thong ngit am, hé thong tiv vung, hé théng ngit phap. Méi yéu t6 trong méi hé théng con dé hoan toin khdc vé chat so voi méi yéu t6 trong céc hé théng con khéc: don vi ngit am khéc chét véi don vi tiv ving, khéc cht v6i don vi ngit phép. Song trong méi tiéu he théng dé céc don vi lai tong doi déng loai. Néu tigp tuc chia nhé ta thay cdc don vi trong céc hé thong nhé hon d6 dan déng logi véi nhau. 2.2 CAC QUAN HENGON NET 2.2.1. Quan hé cép béc (hierarchical relation) Quan hé céip bac (hay cdn goi 1& quan hé t6n ti hoc quan hé bao him, quan hé cap hé) Ia quan he gitta céc don vi khong déng loai, nhting don vj khéc nhau vé céip dé, tite 1a khéc nhau vé phdm chat, vé chife nang ma ching dim nhiém trong hé thong ngon ngit Quan hé céip bac thé hién tinh tn ty, thif bac cita cdc cp bac ngon nei. Quan hé cp bac thé hign 6 ché: don vj thudc cap 46 cao hon bao gid cing bao ham don vi thude cap 46 thélp hon. Nguoc lai don vi thudc c&p do thap hon bao gid cing nam trong don vi thudc cdp dé cao hon va 1a thanh 16 dé calu tao don vi thuge cp do cao hon (am vj mim trong hinh vi, hinh vi nim trong ti, ti nam trong cau. Cfc cfip 46 ngén ngit dugc phan xust ra khi phan téch Idi néi mot céch lién tue tir nhiing don vi bac cao dn ahting don vi bac thap. Khi ndi dén ep bac trong agon ngit, ngudi ta n6i dén sy phan chia hai bac cha A, Martinet - nha ng6n ngit hoc néi tiéng ngudi Phdp. Sy phan chia hai bac c6 nghia cdc yéu 16 cha ngn ngit 06 thé phan chia hai bac khdc nhau: + Sy phan chia bac 1: cho ta nhitng don vi vita c6 ¥ nghia vita cé hinh thie: hinh vi, tt, cau. + Sy phan chia bac 2: phan chia cfc don vi da c6 duge & phan chia bac 1. Sy phan chia 6 bac hai cho ta cdc yéu t6 nay chi cé hinh thifc, c6 gid wi khu biet nghia chit khong c6 nghia: am vi. 2.2.2. Quon hé ngit dogn (syniagmatical retation) Quan hé ngét doan (cdn goi 1a quan hé ngang, quan hé tuyén tinh, quan hé hin tuyén) JA quan hé gitta cdc yéu t6, ce don vi ngOn ngit theo quan he thoi gian theo trat tu trudc sau, trong Idi ndi 1a su lién két cdc yéu t6 dé dién dat bang logic nhét dinh. Khi biéu hién bang chit viét, ngudi ta da thay thé su ké tiép trong 23thi gian cia cdc yéu t ngon ngit bing tuyén khong gian cua céc chit. Tat cd cdc loai don vj ngén ngit déu xuat hign trén truc ngang, nhung chi c6 thé néi téi quan hé ngang gitta cdc don vj cing loai mA théi (quan hé gitta am vi v6i am vi, hinh vi véi hinh vi, ti vdi ti...) Néu cdc tir trong cau cha mot ng6n ngit bi dién ra sai véi trat ty da duge quy w6c trong ngon ngit dé thi ta sé c6 mot phat ngon khong 6 nghia hoe phi ngit phap. a/ Sinh vién dang hoc bai. b/ *Dang sinh vién hoc bai. c/ *Hge bai dang sinh vien. 2.2.3. Quan hé fin tudng (associative relation) Quan hé lién tudng (cdn goi 1a quan hé doc, quan hé truc tuyén, quan hé iy he hinh) 1a quan hé gitia céc yéu t6 06 thé thay thé cho nhau é& mt vi tf wen true ngtt doan. Méi vi tf dugc quy dinh bdi chic nang vA quan hé cla you t6 d6 véi cde y€u 6 khdc. Cho nén vi trf nao c&ng cé nhiéu han ché bao nhiéu thi sO yéu to 6 thé ding 6 vi trf dé cang ft bay nhieu. Nguoc lai, vi trf cing it bj han ché béi cdc diéu kién khéc nhau bao nhiéu thi s6 yéu t6 c6 thé ding 6 vi tri 46 cing nhiéu bay nhiéu. Vidu: Anh fy dén day} hom qua hom nay hom vita r6i Hom qua, hém nay, hém vita réi... c6 thé thay thé nhau cing & vai trd trang ugi tong cau. ; Toian | com thit ca Com, thit, cd... 06 thé thay thé cho nhau cing giit vai tr bé nett trong cau. Anh an com Thay giéo Chi Anh, chi, thdy gido... 6 thé thay thé cho nhau cing gitt vai trd chi ngir trong cau. 24‘T6m lai, toan b6 hoat déng cia hé thong ng6n ngit duge thé hién trén hai tryc: truc myén tinh hay truc ngang va tryc lién tuéng hay tryc doc. Trong qué trinh sit dung ng6n ngit, dua ngon ngtt vao giao tiép, hai quan hé trén lu6n téc dong dén ngudi sir dung va chi kbi di vio hoat dong ngon ngit mdi thé hign 16 ring cdc quan hé nay. CA HOB FHAD LUAM 1. Hé théng Ia gi? Cau tric gi?” Méi quan hé gitta hé théng va céiu tric. 2. Quan hé ofp bac Ia gi? 3. Quan hé ngit doan 1a gi? 4. Quan hé hé hinh Ia gi?PHAN 2. NGO AM Dang vat chat co ban, hinh thie t6n tai co ban cita ngon ngit 1a am thanh - 4m thanh cia ngon ngit - ngit am. Ng6n ngit biéu hign duéi hinh thc 4m thanh ludn 1a hinh thie giao tép quan trong nhat cita x4 hOi Lodi ngudi. Am thanh ngon ngtt lu6n 1a hinh thie tén tai chi yéu, 1a ché dia cho cac hinh thite t6n tai khéc, Dic biét, d6i véi viée hoc ngoai ngit, nghién citu ngé am cé téc dung quyét inh trong giai doan déu va hd tro trong sudt qué trinh ndm vitng bat cot mot ngon ngif nao (dic bigt 14 déi v6i cdc ng6n ngit sir dung hé théng chit viet ghi 4m). Vi ca bén ki nang: nghe, ndi, doc, viet déu lien quan truc tiép dén viéc ném viing ngif 4m - hinh thitc am thanh cha ngén ngit. , BAI1. BAN CHAT VA CAU TAO AM THANH NGON NGU Ngon ngé (tritu tuong) khi hanh chiéc (tham gia vao hoat dong giao tigp néi chung) phai tén tai dudi nhiing dang thitc cu thé. Nhing dang thtfe cu thé cia ngén ngit trong qué trinh giao tiép goi la 16i néi (nhiing Idi néi ou thé). L&i néi tn tai du6i hai dang thtic viét va ndi. Nghién citu ngit am wie A chting ta di nghién cifu dang néi (hinh thie am thanh) cita Idi néi. C6 thé thay am thanh cita cling mot 16i néi 1a khong nhw nhau & nhiing chi thé adi ning khéc nhau. Tham chf, & nhiing thdi diém khdc nhau ogay cng mét chit thé 4m thanh ofa cing mét Idi ni cling 18 khong alur nhau, Song diéu quan trong 1a dd c6 khéc mhau nu thé n&o thi ching ta cfing vin hiéu nhau va vn sit dung hinh thie 4m thanh ahw mot dang thife t6i un nhét trong giao tiép xa hoi. Nhu vay cé thé thay 4m thanh Idi néi c6 hai mat: mat tu nhién va mat xa hgi. Xét & mat oy nhién, am thanh 16i adi c6 nhiing y€u 16 cau tgo tuong phan va nhiing yéu t6 nay déu c6 dai lung rieng. Xét & mat x4 hi, nhing yéu 6 46 bi qui uéc x hOi qui dinh phai thuc hién nhiing chite nang nbat dinh tao nén hinh thitc biéu dat cha nhiing ¥ nghia nhat dinh. 1. MAT TY NHIEN CUA AM THANH LOI NOI 1.1. MAT SINH Lf HOC (CAU AM) BO my phdt am cla méi con ngudi bao gém day thanh va cdc khoang cong hudng. 26[Thanh hau” 7 Deu toot I Khosng ions tbe ha) 8 Mat lus 1 Haron ma 9. Ge tw IW Khoang ming 10. Nép hyn Lain 8 Ngaemérn 11 San hinh abd 12. Sun hinh kien. 13 Day thenh gid 14. Day than that 15. Khe thank 16, Rh quan, 2 Rang Lacon 1 Nar ome 1.11. Déy thanh a/ Vi tri va cu tao cila day thanh Day thanh 18 hai co méng nim s6ng nhau theo chiéu doc trong thanh hu. Trong thanh hau c6 hai sun hinh chép diéu khién hoat dong cla day thanh, A 6 Z \ 4 I 9.0 aty mann € dope Moras & mgen gh 5 awauin Ban sn Thoah bbw b6 doe 27 sat exe thanh nhab/ Co ché hoat dng cia day thank Do day than kinh chi huy, duéi su diéu khién cia hai sun hink ch6p, hai mép cia day thanh khép Iaijlam, nat Ap sudt khong khé trong khf quin tang len, Sau mot thdi gian ngdn, thanh mdn m6 ra cho phép luéng khong khi di tir khi quan lén thoét ra ngoai. Thanh mén tiép tue déng rdi lai mé ra, ... - day thanh chén dong. Ct nhu vay, day thanh chan dong lam cho ludng khong khi di ra tir phdi thanh ting dot cdch nhau déu dan tao nén s6ng am. Céc séng am nay tiép tuc di ra ngodi qua cdc khoang cong huéng. 1.1.2. Cae khoang céng huéng al Vj tri va cau ta0 Miéng va mili dugc ngan ra boi vom migng (vom migng duge ngan boi ngac & phfa truée va mac & phfa sau). Trong migng, lw6i khi nang Ién tgo thanh hai khoang: khoang miéng 6 phfa trudc vA khoang yét hau & phia sau. Yét hau 6 mot 16 nhé thong lén moi, khi céin thiét dutge déng lai bang lui con. Miéng, mii, yét hdu 1a ba khoang tréng dng vai trd cha nhiing hop cong hudng. Riéng yét hau va miéng do hoat dng cita Idi va moi nén cé thé thay Adi vé thé tich, hinh dang, Idi thodt khOng khf aén 1a bai khoang cng huéng quan trong nat, b/ Co ché hoat dong Cic séng am di qua cic khoang cong hung phu thudc vao sw thay déi thé tich, hinh déng va I6i thodt khong khi cita c4c khoang nay, sé bj bién déi di tao. thanh cdc 4m c6 am sac khéc ahau. : 12, MAVATLY AMHQE) | con Gh, Abused, Hip wlden Bm hah > og Am thanh 18i n6i cing nhw am thanh trong gidi ty nbién, vé ban chat déu IA cfc séng Am va 06 cfc dac trung vé cao dé, cudng dd, trang dé va dm sac. 1.2.1. Caed6 va cao 46 4m thanh 13i néi Cao d6 do tin-s6-dao dong (clu ky dao déng-cita vat-thé duge thie hign trong mét giay) cia vat thé quyét dinh va ty 1é thuan v6i tan sé dao dong. Cao dO cita am thanh Idi néi duge quyét dinh bdi tin sd dao dong cia day thanh. Day thanh chain dong cang nhanh - tan s6 cng cao, thi cho ra nhitng am cing cao, Day thanh chan dong cham - tn s6 cang thép, thi cho ra ahiing am cang thap. Do cau tgo cia day thanh 1a khéc nhau & méi c4 nan, nén am thanh Idi néi & méi c4 nhan Ja khong nhw nhau vé cao dd. D6 1a cao dé tuyét déi: cao dd 16n tai gitta nhiing chi: thé néi nang khéc nhau khi so sénh giong cia ho véi nhau. Song trong cing mot chi thé nang, c6 khi én cao hay xu6ng thép 28giong. DS I cao dé inong déi: cao AG t6n tai gitta nhiing thdi diém phat am cha cing mét chii thé khi so sdnh chting v6i nhau. Nhu vay, néu cao d wyét doi gidi thich vi sao giong phy nif va é em thudng cao hon giong dan Ong va nguol lén; thi cao dO tong déi o6 gid tri biéu dat tu tudng, tinh cdm..., 1a yéu t6 tao nén thanh digu, trong am, ngff digu cita Idi néi. 1.2.2. Cudng d6 vd cudng do dm thanb 131 di Cuting 6 do bién d6 dao dong - tri sé 16n nhat 06 thé dat duge cla mot vat thé bién thién tudn hon trong m6t niva chu ki - céta vat thé quyét din. Cuong dO am thanh ngon ngit duoc quyét dinh bi bien do giao dong cia day thanh. Day thanh chin dong manh so véi tr thé nghi - bién dO giao dng Ion thi am thanh phat ra manh va nguge lai. ‘Trong am thanh 181 néi, cudng do twong déi JA y€u t6 co ban dé bidu dat ww tudng. N6 1a yéu 16 co ban tao nén hién tugng trong am. 1.2.3, Trudng 66 vé trudng do Gm thanh 1di not Trutng do tao nén su tuong phan gitta céc bo phan ciia Idi néi (am nay duge phat ra dai/ngfn hon am khéc). Trung d6 1a yéu t6 tao nén trong am, tao nén sy déi lap gifta mot sé nguyén am trong mdt sO ngon ngit. 1.2.4. Am sdc (sdc théi cla 4m thanhy Am thanh ng6n ngi cfing hw héu hét cc am thanh wy nhién déu 1 phic hop cia mot 4m trém nhat (c6 tan s6 thap nhdt) - am co ban vA mét loat am cao hon (c6 tan sé bang béi lén tin s6 am co ban) - hoa am. Am se duge tao nén do mé6i teong phan gifta am co ban va c4e hoa am vé cao dé va cudng dd. Nguén géc cia sy khéc nhau vé am sdc J do sy khée nhau cita cde hop cng huéng. Néi cy thé hon 1a do céc khoang e6ng hudng khéc nhau 06 tn so dao dong riéng khéc nhau. Khi 4m thanh di qua mt khoang c6ng hung thi sé 6 mét (mét s6) hoz 4m nao dé cé cing tin sé dao dong véi tan s6 dao dong rigng cita khoang cOng hutng nén sé bi cong hudng 1 cho am thanh bj bién d6i di; khi di qua mot khoang cong hudng khéc thi sé c6 mot (mot s6) hoa am khée bj cong huéng va am thanh lai bi bién Adi khéc di. ‘Miéng cia con ngudi véi tu cdch 18 hop cong hudng do vi uf cia ludi, méi, ham thay déi ma trd thanh muén van céc hop cOng hudng khéc nhau tao nén cho 4m thanh Idi néi cé nhing séc théi khde nhau. Céc nguyén am khée nhau [a do chiing ¢6 am sdc khéc nhau. 2 CHOC NANG XA HOI CUA AM THANH LOI NGI 29Nagon ngi 14 mot hign tuong x4 hOi, do 46 am thanh 10i néi - sy biéu bien bang am thanh cia ngon ngit cing mang tinh chat xa hoi. Chife nang xa hoi cha am thanh Idi ndi thé hign & ché n6 06 16 chic va ding dé biéu dat tu tdng con ngudi. Mat khéc sy biéu dat, gid trj biéu dat cia cée dic trung cita cing mot Am thanh la khong nhu nhau 6 nhiing ngén ngtt khée nhau. V{ du: cat [ket] (tigng Anh) va két [ket] (ting Viet) o6 hinh thie am thanh hodn toan nhu nhau song nghia cita chiing 1 khdc nhau; Hon thé gi tri biéu dat clia cdc dac trang cha am thanh Idi a6i 6 cc ngén ngit khéc nhau 1a khong nhw nhau. Cy thé & ng6n ngit nay dic trung vé cao dé duge coi trong hon nhung & ngOn ngit khéc thi dac trung vé trong do lai duge coi trong hon. Ta cé thé thay ré diéu nay khi so sdnh tiéng Anh va tiéng Viet: 6 tigng Viet (ngon ngit c6 6 thanh di¢w khu biet nhau bai nét cao 6) nhig am cé cao d6 khéc nhau thé hién § nghia khéc nhau, vi dy: ma, mé, ma... Trong khi dé 6 tiéng Anh dc tung cao do khong cé chite nang khu biét nghia nghia; song tung vé trudng dé duoc coi trong, hai am cé trudng dé khdc nhau thé hién ¥ nghia khde nhau, vi du, trong tifng Anh ode tit sea, me, feet; him, big, women déu chtta am [i] song & sea, me, feet d6 1A 4m /i:/; cdn & him, big, women [a /i/. Nhu vay, chting ta cé thé thay am thanb Idi néi khong chi [a nhing am thanh thong thudng, c6 nhiing thudc tinh vé sinh If va vat li ma cdn mang tinh xa hoi. Cac cong dong ng6n ngit khéc nhau cé6 thé gn cho cfing mot 4m thanh céc ¥ nghia khéc nhav, hodc cling mét ¥ nghia cho c4c am thanh khéc nhau. CAC F603 THAD LAM 1. M6 ta va néu co’ ché hoat dong cita bo may phat Am cita con ngudi. 2. -Vémat vat ly, am thanh Idi néi cé nhting thudc tinh m0? 3. Am sfc cia 4m thanh ngon ng Ia gi? 4. — Anh/chj hiéu nhur thé nao vé ban chat x@ hOi cia am thanh ngon ngit? 30BAI 2, CAC BON VI CUA AM THANH LOI NOI 1. AM 16 (phone, sound) 11. KHALI NIEM AM Té Xét mot s6 cdc khtic doan cia ldi néi "ba", "hat", "Ioan" wong tiéng Viet, "big", "cat", "car" trong tiéng Anh. Cé thé thay mdi khiic doan am thanh trén 06 thé duge phan chia thainh nhiing don vj nho hon. Xét vé mat cfu tao, dé tao duge bat cit mot khic doan 4m thanh nao, hoat dng cia co quan phat am phai trai qua nhiing qué trinh khéc nhau vé vj trf cila Iudi, sy tham gia ca day thanh, hin déng cia méi,... Xét vé mgt thém nhan 4m thanh bing thinh gidc, thi r6 rang méi khtic doan am thanh trén (n6i riéng) cing nhu tat cd cdc Khiic doan am thanh cita bat cit ngOn ngif nao cling déu phai duge tao nén béi nhiing thanh 6 kh6ng déng chat nhé hon: “ba” g6m "b" va "a"; “hat” g6m "h”, “a” va "t"; hon thé, méi don vj ahu vay Jai duge phat am hét sttc khéc nhau & cdc c& nhan khéc nhau, tham chf ngay cing mét cé nhan trong nhiing béi cdnh phat am khéc nhau. Nhiing don vi nhu vay goi Ja am t6. Nhu vay 06 thé thay, dm 10 la nhiing don vi cdiu dm - thinh gidc nhd nhdt khéng thé phan chia duge cia am thanh loi néi. 1.2, PHAN LOAI AMS SO lugng am 16 1 vo han, tuy nbién giud chiing cé mét sé dic trung am hoc cfing nhu cau am chung nao d6 cho phép phan loai chting thanh nhiing tap hgp nhé hon ma hai tap hop 16n dau tien IA nguyén dm va phu dm. 1.2.1. Nouyén 6m (vowed 1.2.1.1, Khéi niém ngayén am Nguyén dm la nhiing dm chi bao gém tiéng thanh, khéng cb tiéng dong duge tao bang luéng khong khi phdt ra ne do, khong c6 chuong ngai. 1.2.1.2. Dac diém chung cia nguyén am a. . Bén chét dm hoc: nguyén Am chi do tiéng thanh céu tao nén, duge biéu dién bang mt dudng cong tudn hodn. b. Phuong dién cau dm: nguyén 4m dugc tao ra boi su cing thing toan thé khf quan phat am dé tgo ra mot 4m sfc nhét dinh. Luéng hoi cén thiét cho su phat 4m ra cdc nguyén am yéu va ra ngoai mOt c4ch ty do. 1.2.1.3. Phin loai céc nguyén 4m b. — Coséeta sue phan loat 31‘Su phan biét phdm chat cdc nguyén am can cit vao 4m sic cia ching. Am sic lai phy thudc vao kha nang cng hudng ciia céc khoang migng va yét hau. Kha ning cong huéng cia céc khoang lai phy thuge vao hinh dang, thé tich va 16i thoat khong khf céia chting. Nhy vay, ba diéu kién cdin va dii dé céc hop cong hudng thay déi vé thé t{ch, hinh dng va Idi thoat khOng khf cing chinh 18 ba tiéu chudn co ban nhat 48 phan logi nguyén 4m. Tigu chudn 1: DO nang cita ludi (49 mé cita miéng) - lui nang cao hay thap / miéng mé hay khép quyét dinh quan trong dén thé tich cha hop cong hudng. Tien chudn 2: Vj tri ciia lu6i - luoi dat trude, gitta hose sau quyét dinh quan trong dén hinh ding cia h6p cong hudng. ‘Tigu chudn 3: Hinh dang cia mdi - méi tron hay khong tron quyét dinh én hinh dang cita 161 thoat khong khi. © Suphan logi cde nguyén dm - Theo tig chugn 1 cdc nguyén 4m duge chia thinh 4 nhém: Nh6m 1: nhém nguyén am thip/mé khi ming mé rng, luoi ha thap. Nhém 2: nhém nguyén 4m thap vita/mé vita khi migng mé rong via, ludi ha thap vita. ‘Nh6m 3: nhém nguyen am cao vita/khép vita khi miéng khép vita, ludi dat cao vita, Nh6m 4: nhém nguyén am cao/khép khi migng khép, ivdi nang cao. ‘Theo tiéu chudn 2 cc nguyén Am duge chia thanh 3 nhom: thém 1: Lu6i dat 6 phfa truéc cho ta nhém nguyén am hang truéc. Nh6m 2: Ludi dat 6 gitta cho ta nhém nguyén am hang gitta. Nhom 3: Ludi dat ¢ phfa sau cho ta nh6m nguyen am hang sau. - Theo tiew chitin 3 cac nguyen am duge chia thanh 2 nhom: Nhém 1: nhém nguyén am tron méi (khi phat am phai tron moi). Nhém 2: nhém nguyén Am khOng tron moi (phat am khéng tra méi). Tren thue té, vige phan loai cde nguyén am phai da déng thoi vo ci ba tiéu chi trén va néu cén phai ding dén cA cac tiéu chi phu. 1.2.1.4, Cc nguyén am chudn va hinh thang nguyén 4m quéc t Hinh thang nguyén am quéc té a su thé hién day dit céc nguyén am chudin tiéu biéu men cling mot biéu 46 voi qui ude nhat dinh: - Ba vach diing biéu thi ba hing nguyén am: truéc, gitta, sau. Iz 32,- Bén tréi mdi vach ding ghi ki higu cdc nguyen am khong tron moi; ben phai méi vach diing ghi ki higu cdc nguyén am tron moi. - Trén méi vach ding tir trén xuéng duéi lan Iuot ghi céc nguyen am cao dén cdc nguyén 4m thép hon. a 8 Ném viing hinh thang nguyén 4m quéc té gitp ching ta trong viéc dinh danh va miéu ta céc nguyén-am cu thé quan sat duge trong cdc ngon ngit khic nhau. 1.2.1.5. Hinh thang nguyén ai tiéng Viet 4 ffi, bi, mi Ag/ tu, bu, mu /u/ ta, bu, mu fe/ 18, be, me /afia, bo, mo Jo] t6, b6, md. {g/ te, be, me fa/ ta, ba, ma /3/ to, bo, mo 1.2.1.6. Hink thang nguyén 4m tiéng Anh we /i:/ sea, me, feet // sun, son, does ji him, big, women —_// Iearn, bird, her af Jel get, head, fetch Ja: calm, are, car Hi Jaf sat, hand, plait ff put, good, look “ /w/ do, soon, shoe /.p/ dog, lock, cough /9¥ all, saw, more 1.2.1.7. Nguyén 4m adi (diphthong) Céc nguyén am duge tink bay & trén 14 nguyén 4m don (mot tiéu diém). Trong cc ngon ngtt cdn od céc nguyén am doi, 14 t6 hop cita hai nguyén am don khi céc am d6 di lién nhau va khi phét Am phai Iudt ti nguyen am nay sang nguyén 4m kia. ‘Trong thyc té phat am, 06 rét nhiéu trudng hop phai phat 4m lu6t nhu vay song khong phai tt cd ching déu duge coi Ja nguyén 4m déi. Cac nha ngon ngit hoc chi thong nht nén coi mhiing «6 hop dm ludn cé chite neing tao dink dm tiét 33ya luén xudt hién cing nhau 1a cdc nguyén am adi. VGi cach quan niém nhut vay, trong tiéng Viet chi c6 3 nguyén am d6i: /ie/,/ / va /uo/; trong tiéng Anh cé 8 nguyen doi: /et/, /@2/, /13/, lent, [31 /, fav, [95 /, (wal. Ngoai ra, wong ting Anh cén c6 5 nguyén am ba (tripthong): /eis/, /sae/, /ava/, fava, [280/. 1.2.2. Phy &m (consonant) 1.2.2.4. Khai niém phy am Phy am 1a nhiing am co ban chi oé sy tham gia cia tiéng dong, duge cu tao do su can tré trén 16i thoat cita khong khf di ra tir phdi. 1.2.2.2. Dac diém chung cia phy am a. Ban chat 4m hoc: phu 4m 14 nhiing am duge cdu tao béi su cé mat cha ting dong. M6t ti lé 1én cdc phy am c6 su tham gia ciia ting than. b. Phuong dién céu am: phy am duge tac nén do sy cin tro khOng khi von cdn thiét dé gay ra tigng dong. Khi cu am c&c phu am, bO méy phat am cang thang cuc bd, gay nén tr ngai cho luéng Khong khf manb/tuong d6i manh ti phéi di ra. u am _hifu thanh va phu 4m vo thanh Khi phét 4m phy 4m hitu thanh day thanh chdin dOng cdn khi phat am phu 4m vo thanh thi day thanh khong chén d6ng. Phu am hifu thanh gém ca tiéng thanh va ting dong cba phu am vo thanh thi chi cé tigng dong. 1.2.2.3. Phan loal ese phu am i a. Coséetia sit phan logi Phy am vé co bain Ia tidng dong, duige cau tgo do su cén wit khong khi én 16i thodt iia né. Ce phy am khéc nha sé do céch cn tréskhong khi va vi tf cin 1 khong khf quyé dinh. Vi vay, hai diéu kign quan trong lam nén sit khdc biét gitfa cde phy am Ia cdch cén tr’s va vi uf can wéykhOng khé. Day cing I& hai tieu chi oo ban dé phan logi phy am: ‘Tiéu chi 1: Céch cin 6 - phuong thtic cfu am Tieu chi 2: Vi wi can 6 - vi wi cau am Ngoai hai tiéu chudin trén cdn mét $6 tiéu chi cu am bé sung sau cin quan tam khi miéu t4 mt s6 phu 4m dac biét 6 mot sé céc ngén ngii: tiéu chi ngac hod, mac hod, yét hau hod, moi hod, hai tiéu diém. 5b. — Swtphan loai phu am - Phan loai thee tiéu chi phuong thie edu am C6 ba phuong thie cu am chinh 14 phuong thifc tic, phuong thie xdt va phuong thtic rung: 34