i

lÁ‹|ü⁄sês¡Vü≤dü´
C≤„qK+&ÉkÕs¡eTT
(u≤\Á|æjT· yê´U≤´q düV≤æ ‘·eTT)

s¡#·q
lb˛\÷] Vü≤qTeTC≤®qø°sêeTX¯sà¡

ls¡eTD≤ÁX¯eTeTT
‹s¡TeD≤íeT˝…’ ` 606 603
2015
ii l‹
Á |ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&ÉkÕs¡eTT

SRI TRIPURA RAHASYA JNANAKHANDA SARAMU (Telugu) -

by Poluri Hanumajjanakirama Sharma

© Sri Ramanasramam, Tiruvannamalai

First Edition : 1983 - Copies: 1000,

Reprint : 1992, 2001 - Copies: 1000,
Reprint : 2003 - Copies: 1000
Reprint : 2006 - Copies: 2000
Reprint : 2010 - Copies: 2000
Reprint : 2012 - Copies: 2000
Revised Edition : 2015 - Copies: 2000

CC No: 3022
ISBN: 978-81-88225-79-8
Price: ` : 125

Published by:
V.S. Ramanan
The President
Sri Ramanasramam, Tiruvannamalai,
Tamilnadu - 606 603
Phone : 91-04175-237200, 237292
Email : ashram@sriramanamaharshi.org
Web : www.sriramanamaharshi.org

Typeset at:
ARUNA RAMANA
Bhimavaram, Cell: 087123 97102/3

Printed at:
Saibonds Print Systems Pvt. Ltd., Chennai.
email: saiprints@gmail.com
 |üsX¡ ó¯ sêeTTì |üPs¡«#·]‘Á · iii

z+ qyÓ÷ uÛ>Ñ e∑ ‘˚ ls¡eTD≤j·T

ls¡eTD düàs¡DeTT
ns¡TD≤Á~<äØyêdü+ ø£sT¡ D≤eTj·T$Á>∑V≤ü + ˆ
‘·sT¡ D≤~‘·´dü+ø±X¯+ s¡eTD+ >∑Ts¡Te÷ÁX¯jT˚ ˆˆ
1. ns¡TD≤#·˝XÒ y¯ êkÕ <äsT¡ D≤#·\HêeT uÛ≤s¡‘˚ yê´|ü+Ô ˆ
s¡eTDeTVü≤]¸ ìyêkÕ <ä<TäÛ Hê K+&Ü+‘·sπ wüß #· yê´|ü+Ô ˆˆ
2. ns¡TD≤#·˝XÒ #¯ s· D¡ ≤+ãT»<ä«j·Tdüàs¡D≤~Ûs÷¡ &ÛøÉ $£ yês¡D√ eTTì' ˆ
X¯sD¡ ≤>∑‘ê]ÔV≤ü s¡DÒ-|æ <äøDåÏ √ s¡eTDX¯Ãø±dæÔ ø£sT¡ D≤s¡k˛»«\' ˆˆ
3. #˚‘·' ls¡eTD+ ∫s¡+‘·q–sê+ >∑T+uÛ’… s¡>e∑ T´+ $uÛTÑ +
•ôw’ ´sêÁX¯eTyêdæ_Û s¡Tàì>∑DÆ… sêùde´e÷q+ dü<ë ˆ
Äq+<ëeTè‘·d+æ <ÛTä M∫ì#·jTÆÓ sê+<√[‘·+ dü+‘·‘+·
dü+∫+ ‘ê´s¡TDXË\’ yêdüsd¡ øæ +£ uÛøÑ ±Ô ´ ø£è‘êØúueÑÛ ˆˆ
4. <Ûë´j˚T ‘·Œ<ëàdüqdü+ú Á|üeTT~‘·e<äq+ <äøDåÏ ≤eT÷]Ôs÷¡ |ü+
øö|”Hê\+ø£è‘ê+>∑+ Vü≤è~ øÏeT|æ eTVü≤ dü‡+‘·‘+· ∫+‘·jT· + ‘·+ ˆ
uÛ≤kÕ ùd«HÓe’ uÛ≤+‘·+ >∑Ts¡Tø£sT¡ D<äèX¯+ kÕ<ÛTä dü+ùd$‘ê+Á|òTæ +
düs«¡ ÁX‚j÷Ó e<ëq´+ s¡eTDeTTìes¡+ XÀDXË˝’ XÒ s¯ ÷¡ |ü+ ˆˆ
5. ÁbÕ‘· düàsê eT´s¡TDXË\’ ì‘·+ãBe´
‘·TŒD≤´ÁX¯yT˚ s¡T∫s¡eT+#·esπ X¯j÷· q+ ˆ
ÁbÕyês¡ø±eè‘·‘·qT+eTT≈£î∞ø£è‘êø£å
eT+‘·sT¡ àK+ s¡eTD e÷‘·àdüe÷~Û©q+ ˆˆ
6. ns¡TD–] eTTù|‘·+ dü∫Ã<ëq+<äeT÷]Ô+
s¡eTD Ç‹ |üè~∏yê´+ $ÁX¯ó‘·+ C≤„qdü÷s¡´+ ˆ
>∑V≤ü qVü≤è<äjT· $<ë´+ ©\j·÷ uÀ<Ûj ä T· +‘·+
dü‘‘· · eTVü≤ eTy˚Tj·T+ dü<Tä sZ T¡ + dü+düàsê$T ˆˆ
iv l‹
Á |ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&ÉkÕs¡eTT

7. X¯s¡D≤>∑‘·uÛÑs¡D≤<äs¡ eTs¡TD≤#·\yêdü+
‘·sT¡ D≤s¡TDøÏsD¡ ≤e*»j·T|ü+&ç‘u· ≤Û dü+ ˆ
uÛÑekÕ>∑s¡‘·s¡D≤eVü≤#·s¡D≤+ãT»b˛‘·+
Á|üDe÷ eT´Vü≤ eTdüøè£ <äT“¤$ s¡eTD≤Vü≤«j·T y˚T‘·+ ˆˆ
8. e+<˚ ls¡eTD+ |ü$Á‘·V≤ü è<äjT· + wü&«É s¡$Z <Û«ä +dæq+
y˚<´ä + jÓ÷>∑$XÊs¡<'’Ó Á|ü‹~q+ e+<ä´+ dü<ë e÷qyÓ’' ˆˆ
‘·Tsê´r‘·|<ü ëdæ‘ú +· düøs£ T¡ D+ BbÕÔ–ï XË\’ dæ‘ú +·
eT»®Hêà+‘·s|¡ ⁄ü D´bÕø£eX¯‘·' ÁbÕ|ü+Ô Á|üuTÑÛ + dü<Tä sZ T¡ + ˆˆ
9. XÀD≤ÁBX¯«s¡d+ü #·sêj·T j·T$TH˚ e÷j·÷>∑èV”≤‘ê‘·àH˚
kÕ«‘·àkÕújT· ø£èbÕs¡kÕÁs¡e› Tqùd XÊ+‘êj·T düHêï ´dæH˚ ˆ
eT>±ïHê+ uÛeÑ kÕ>∑sπ uÛTÑ $ qèD≤ e÷q+<ä eTT‘·‡s¡‘® ˚
‘·ôdà’ ls¡eTD≤j·T uÀ<Û>ä T∑ s¡Ty˚ ‘·qà ÁdædÔ +ü <Û´ä + qeT' ˆˆ
10. n+‘·s´¡ X¯Ã ãVæ≤ ]«<Û÷ä ‘·‹$Ts¡+ CÀ´‹s¡àj·T+ XÊX¯«‘·+
kÕúq+ ÁbÕ|ü´ $s껑˚ $qeT‘ê eTC≤„q eTTq÷à\j·THé ˆ
|üX´¯ ì«X¯« eT |”<ä eTT\¢d‹ü jÓ÷ $X¯«dü´ bÕπs |üs¡'
‘·ôd’ à ls¡eTD≤j·T ˝Àø£>T∑ s¡Ty˚ XÀø£d´ü Vü≤+Á‘˚ qeT' ˆˆ

z+ ‘·‘Y dü‘Y
düs«¡ + ls¡eTD≤s¡ŒDeTdüTÔ
 v

z+
ldü<Tä sZ T¡ X¯Ùs¡DyéT
Á‹|ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&É kÕs¡eTTô|’
ªªÁãVü≤à$<ë´\+ø±s¡μμ
ÁãVü≤àl eTT~>=+&É y˚+ø£≥sêeTXÊÁdæ>Ô ±] n_ÛÁbÕj·TeTT
ªªlÁ‹|ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&ÉkÕs¡eTTμμ nH˚ Á>∑+<∏+ä HÓ\÷¢sT¡ ˝Àì ªls¡eTD
dü‘‡· +>∑ dü+düμú yê] ø√]ø£qT nqTdü]+∫, HÓ\÷¢sT¡ ˝Àì ªleT<äq yÓ÷Vü≤q
e÷fi¯ M j· T kÕVæ ≤ ‘· ´ eT+&É * n<Û ä ´ ≈£ å î \Tμ nsTTq ÁãVü ≤ àl b˛\÷]
Vü≤qTeTC≤®qø°sêeT X¯sà¡ >±]#˚ s¡∫+|üã&ç #·øÿ£ >± eTTÁ~+|üã&ç+~.
ªá Á>∑+<∏eä TTô|’ Hê n_ÛÁbÕj·TeTTqT ‘Ó\T|üeTμì ls¡eTD dü‘‡· +>∑
dü+düúyês¡T eT]j·TT Á>∑+<∏äø£s¡Ô nsTTq X¯s¡à>±s¡T ø√s¡T≥#˚, ldü<äTZs¡T
nqTÁ>∑V≤ü eTT‘√ j·T<∏ëeT‹ Hê uÛ≤eeTT\qT Ç+<äT˝À ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïqT.
l|ü s ¡ X ¯ ó sêeT ` <ä ‘ êÔ Á ‘˚ j · T dü + yê<ë‘· à ø£ + >± ÁbÕs¡ + _Û + #· ã &ç ,
Vü‰]‘êj·TqTì#˚ 22 n<Ûë´j·TeTT\‘√ s¡∫+|üã&çq XÊø±Ô<Ó ’«‘· eTVü‰
Á|üã+<Ûeä T>∑T á Á‹|ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&ÉeTTq≈£î dü+düÿ è‘·+, ‘Ó\T>∑T\˝À
nH˚øe£ T+~ eTVü‰qTuÛ≤e⁄\T yê´U≤´qeTT\T #˚dæ ñHêïs¡T. n+<äT˝À:`
1) lìyêdüãT<Ûä $s¡∫‘· ª‘ê‘·Œs¡´B|æø±K´ dü+düÿ è‘·yê´K´μ ø±o˝À
1927, 28, 33e dü+e‘·‡s¡eTT\˝À eTTÁ~‘·yTÓ qÆ ~.
2) leT+<Ûë \ø°å àqs¡d+æ Vü≤+>±]#˚ ªn<Ó«’ ‘· düT<ÛëkÕs¡eTTμ nH˚ Ä+Á<Ûä
yê´K´‘√ neT˝≤|ü⁄s¡+˝À 1923e dü+e‘·‡s¡eTT˝À eTTÁ~‘·yTÓ qÆ ~.
3) ln+ø£sêE düs√õ˙<˚$>±]#˚ leT÷\÷Œ] düTÁãVü≤àD´ XÊÁdæ>Ô ±]
ªÁ‹|ü ⁄ sês¡ V ü ≤ dü ´ Á|ü e #· q eTTμ Ä+Á<Û ä u Û ≤ wü ˝ À $s¡ ∫ ‘· e TT˝… ’ 1969e
dü+e‘·‡s¡eTT˝À ø=\÷¢sT¡ ˝À eTTÁ~‘·eTT˝…q’ $.
vi l‹
Á |ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&ÉkÕs¡eTT

4) lHês¡T Hê>∑Hês¡T´\#˚ Ä+Á<Ûä|ü<ä´ Á|üã+<ÛäeTT>± $s¡∫‘·yÓTÆ

∫‘·÷sÔ T¡ ˝À 1970e dü+e‘·‡s¡eTT˝À eTTÁ~‘·yTÓ qÆ ~.
Ç˝≤ m+<äs¬ +<äs√ eTVü‰qTuÛ≤e⁄\T á Á‹|ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„q K+&ÉeTTq≈£î
yê´K´\T #˚dHæ ê, eTq Vü≤qTeTC≤®qø°sêeT X¯sà¡ >±s¡T s¡∫+∫q ªlÁ‹|ü⁄sês¡V≤ü dü´
C≤„qK+&ÉkÕs¡eTTμ düT\*‘· düs¡fi¯+>± ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü˝À n‘·´+‘· düT\uÛÑ
$es¡ D \‘√ $\dæ \ T¢ # · T +&É T ≥#˚ , Ç~ Ä+Á<Û ä |ü + &ç ‘ · bÕeTs¡ T \≈£ î
düTeTH√Vü≤s¡+>± ñ+<äq&É+ n‹X¯j÷Ó øÏÔ ø±<äT. eT]j·TT á Á>∑+<∏eä TT˝À
nø£ÿ&Éøÿ£ &É ªu≤\Á|æjT· μ nH˚ 15 o]¸ø\£ ‘√ lX¯sà¡ >±s¡T ‘·‘<Ô· <ä ëÛ ´j·T |æ+&ûøè£ ‘·
kÕ«_ÛÁbÕj·TeTT\qT $e]+#·T≥ ø£&TÉ +>∑&TÉ eTT<ëeVü≤eTT>∑ ñqï~. eT]j·TT
eTq X¯s¡à>±s¡T á Á>∑+<∏äeTT˝À ‘·eT Á|üdü+>∑eX¯eTT˝À nH˚ø£ yÓ’~ø£
<Ûsä à¡ dü÷ø£eå TT\qT ‘Ó*bÕs¡T. yê{Ï˝À ø=ìï:
1. >∑Ts¡Te>∑T ø£Áå ‹j·TTq≈£î •wüß´&É>T∑ Áu≤Vü≤àDT&ÉT qeTdüÿ]+#·sê<äT.
2. ªJeqTà≈£î&Ô TÉ düs«¡ XÊÁdüE Ô &„ ’Ó ñ+&Ü*μ nH˚ ìj·TeT+ ˝Ò<Tä .
3. |üse¡ TVü≤+dü düHêï´düeTT˝À Áu≤Vü≤àDTq≈£î e÷Á‘·yT˚ n~Ûø±s¡eTT.
Ç≥Te+{Ï <Ûsä à¡ dü÷ø£å àeTT\qT mìï{ÏH√ eTq X¯sà¡ >±s¡T ‘Ó*bÕs¡T.
Çø£ á Á‹|ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&ÉeTTqT <ës¡Ùìø£ <äèw摺 √ |ü]o*ùd,Ô
Ç+<äT˝Àì n<Ó’ «‘·+ Á|ü‘´· _ÛC≤„<sä Ù¡ HêqTj·÷sTT ªXÊø±Ô <Ó «’ ‘· <äsÙ¡ qy˚Tμ n>∑TqT
>±˙, ñ‘·Ôs¡MTe÷+kÕ <äs¡ÙHêqTj·÷sTT ªy˚<ë+‘ê<Ó’«‘·+μ ø±H˚s¡<äT. n˝≤
nqT≥≈£î ø±s¡D+ @eTq>±:`
XÀ¢ˆˆ ∫‹s¡÷|ü+ dü« e÷‘êàq+ uÛ»Ñ <Û«ä + #˚‘´· e]®‘+· ˆ
HêdæÔ #˚‘´· + ∫‘˚ s¡q´‘Y <äsŒ¡ D Á|ü‹_+ãe‘Y ˆˆ
á $<Ûeä T>∑T Á‹|ü⁄sê s¡V≤ü kÕ´+‘·s‘Z¡ · ùV≤eT˝ÒUÀbÕU≤´qeTT˝Àì Hê\T>∑e
n<Ûë´j·T+ 99 XÀ¢øe£ TTjÓTTø£ÿ yê´U≤´qeTT˝À:`
ªªnÁ‘˚<ä e÷>∑eT‘·‘·Ô «+ ` ∫‹ sπ yê‘·à‘·‘Ô· «+ ... ‘·‘ꇫ‘·+Á‘·´ X¯ø±Ô ´ `
e÷j·÷_Û<j äÛ ÷· ... <Ó’«‘·+ <äèX¯´+. q ;C≤+≈£îs¡e‘Y ... Hê|æ eTè‹Œ+&É|]ü D≤eT
 ÁãVü≤à$<ë´\+ø±s¡ vii

|òTü ≥e‘Y ... Hê|æ s¡C≤®«+ düsŒ¡ Çe $e]Ô‘y· Té ... n‘√ <äsŒ¡ D HÓs’ à¡ \´X¯ø±Ô ´
n$ø£è‘˚ dü«dæàHé Á|ü‹ _+u≤euÛ≤düe‘Y ... #˚‘ê´euÛ≤düq+ ... @‘· ~«düsÔ ¡'
Á|ü‘´· _ÛC≤„<Í Á<äweºü ´' ˆˆ
á $<Û+ä >± ªnÁ‘˚<eä ÷>∑‘‘· ·Ô «+μ nì ÁbÕs¡+_Û+∫ W|üìwü<eä T>∑T ∫~«es¡Ô
dæ<ëΔ+‘·eTTqT ìsêø£]+∫, ªÁ|ü‘´· _ÛC≤„ <äsÙ¡ q düeTà‘·eT>∑T ∫‹ kÕ«‘·+Á‘·´
$\düq dæ<ëΔ+‘·yT˚ <äsŒ¡ D Á|ü‹_+ã <äècÕº+‘·eTT‘√ Á‹|ü⁄sê s¡V≤ü kÕ´_ÛÁù|‘·eTμì
lìyêdü ãT<ÛTä \T Çø£ÿ&É $e]+#·TfÒ>±ø£ <ëìøÏ |üPs¡«+:`
XÀ¢ˆˆ ∫‹πse eTVü‰dü‘êÔ kÕÁe÷J„ |üsy¡ T˚ X¯«Ø nH˚ 91e XÀ¢ø£ yê´K´˝À
ªªø±s¡´ÁãùV≤à‹ j·T+ y˚<ë+‹q ÄVüQ'μμ
nì y˚<ë+‘· dæ<ëΔ+‘·eTTqT á Á‹|ü⁄sê s¡Vü≤dü´eTTq≈£î Á|ü‹|üø£å
yê<äeTT>± ìs¡÷|æ+#ês¡T. ø£qTø£ Ç~ Á|ü‘´· _ÛC≤„<sä Ù¡ HêqTj·÷sTT ªXÊø±Ô <’Ó«‘·yT˚ μ
n>∑T#·Tqï~.
nsTT‘˚ ªá Á|ü‘·´_ÛC≤„ <äs¡ÙqeTT˝À y˚<ë+‘·<äs¡Ùq $eTs¡Ù˙j·T
n+X¯eTT\T @$?μ n+fÒ ~v±àÁ‘·eTT>± ‘Ó\T|ü⁄‘êqT:`
ªª∫‹ dü‡«‘·+Á‘ê $X¯«düèwæº ùV≤‘·T'μμ (Á|ü‘´· ` <ä ` dü÷ ` 1)
ªªùd«#·Ãj
¤ ÷· dü«_Û‘ÍÔ ∫Á‘· eTT˙à\j·T‹μμ (Á|ü‘´· ` <ä ` dü÷ ` 2)
á Á|ü‘´· _ÛC≤„ <äsÙ¡ qdü÷Á‘·eTT\qT nqTdü]+∫ ùd«#êä»>∑‘T· \Ô T s¬ +&É÷
∫‘·´_ÛqïeTT˝…H’ ê, ùd«#·Ã¤ »>∑‘êÿs¡D+ n>∑T≥ e\q ùd«#êä»>∑‘T· \Ô ≈£î |üsd¡ Œü s¡
uÛ<Ò eä TT\T ` eèø£eå TTq≈£î kÕ«qq´|üÁ‘· |ü⁄cÕŒ~ uÛ<Ò eä TT\e˝… ` ∫‹øÏ dü«>∑‘·
uÛ<Ò eä TT˝Ò >∑qTø£, n≥Te+{Ï ∫‹øÏ eèøå±<äT\≈£îe˝… dü«>∑‘u· <ÒÛ øä è£ ‘êì‘·´‘·«+
‘·|Œü <äT. Ç˝≤π> ` 14, 15, 16 Á|ü‘´· _ÛC≤„ <äsÙ¡ q dü÷Á‘·eTT\qT nqTdü]+∫
XÊø±Ô <’Ó «‘·eTT˝À ø¬ e’ \´eTTøÏÔ \_Û+#·<Tä . Ç≥Te+{Ï $eTs¡Ù˙j·÷+X¯eTT\˙ï
ndüàBj·TeT>∑T ªy˚<ë+‘·dsü «¡ dü«eTTμ ˝ÀqT, Á‹|ü⁄sês¡V≤ü dü´ s¡V≤ü dü´eTT˝ÀqT
$eè‘·eTT˝…’ ñqï$.
nsTT‘˚ ªá Á|ü‘´· _ÛC≤„ <äsÙ¡ qeTT eTTeTT≈£îå e⁄\≈£î nù|øÏ‘å +· ø±<ë?μ
n+fÒ, n˝≤ nqsê<äT. y˚<ë+‘· <äsÙ¡ qeTT˝À düs«¡ <äsÙ¡ q kÕeTs¡d´ü eTT ø£\<äT.
viii l‹
Á |ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&ÉkÕs¡eTT

ø£qTø£, XÊø±Ô <’Ó«‘· <äsÙ¡ HêqTj·÷j·TT\ ø£sêÃK+&√bÕdüHê K+&Ü~Û>e∑ ÷q+‘·s+¡

á C≤„qK+&ÉeTT˝À ø£*>π ∫#ÓÃ’ ‘·´$•cÕº<«’Ó ‘· $C≤„qø£è‘· rÁe eTTeTTøÏ‘å √
y˚<ë+‘·<sä Ù¡ H√ø£eÔ T>∑T ∫~«es¡yÔ ê<ä õC≤„dü ø£\T>∑TqT. n|ü⁄&ÉT:`
ªªq ìs√<Û√ q #√‘·Œ‹Ô' q ã<√Δ q #· kÕ<Ûøä £' ˆ
q eTTeTT≈£îå s¡ï yÓ’ eTTø£Ô Ç‘˚´cÕ |üse¡ ÷s¡‘ú ê ˆˆμμ
nH˚ (20) neTè‘·_+<äT, (76) Ä‘·à, (79) ne<Ûä÷‘·, (80)
Á‹|ü⁄sê‘ê|æqT´ ñ|üìwü#÷ ‘·Twüj º ÷Ó øÏøÔ Ï nqTyê<ë‘·àø£eT>∑T, (2`32) e÷+&É÷ø£´
>ö&ÉbÕ<ä ø±]ø√ø£ÔyÓTÆq{Ϻ nC≤‘êeTè‘ê<Ó’«‘· y˚<ë+‘· |üs¡e÷sêúqTuÛÑ÷‹‘√
¬ø’e\´eTTøÏÔ kÕÁe÷»´ |ü≥ºuÛÑÁ<äT\>∑T<äTs¡T. ø£qTø£ á XÊø±Ô<Ó’«‘·eTT
Á|ü‹bÕ~+∫q ªlÁ‹|ü⁄sês¡Vü≤dü´ C≤„qK+&ÉeTTμ ≈£L&É Ä e÷s¡ZeTTqT
nqTdü]+#·Tyê]øÏ ìs¡Tø£ÔØ‹>± eTôVA|üø±s¡ø£+ n>∑TqT nq&É+˝À
nDTe÷Á‘·+ ≈£L&É dü+<˚V≤æ +#˚ |üì ˝Ò<Tä .
n˝≤ n>∑T≥ e\qH˚ ìs¡Tø£Ô XÊø±Ô<Ó’«‘·, y˚<ë+‘ê<Ó’«‘· <äs¡Ùq<ä«j·T
kÕsê_ÛE\„ >∑T eTq Vü≤qTeTC≤®qø°sêeTX¯sà¡ >±s¡T ∫≥º∫e] u≤\Á|æjT· ˝À:`
ªá X¯øÔÏ ‘·q kÕ«‘·+Á‘·´eTT#˚ düèwæº #˚jT· T≥≈£î ñqTàKTsê\T ø±>±H˚
Ç#·Ã¤ ø£*>¬ qT nì <ä‘>Ô· T∑ s¡Te⁄ #Óô|ŒqT.μ
ª¬s+&Ée edüTeÔ ⁄ ˝Ò≈î£ +&Ü ÁãVü≤à+ ˇø£ÿfÒ yÓTT<ä≥ ñ+~ nì y˚<+ä
≈£L&É #Ó|⁄ü ‘·Tqï~μ nì <äsÙ¡ q<ä«j·T kÕeTs¡d´ü eTTqT dü÷∫+∫:`
ªª‘êqT e÷s¡TŒ #Ó+<äø£ ‘·qj·T+<äT »>∑‘·TÔqT uÛ≤dæ+|ü#˚j·TT#·Tqï
Ä‘·àjÓTTø£ÿ X¯øj ÔÏ T˚ <ëì kÕ«‘·+Á‘·´eTT. »>∑‘T· #Ô ‘˚ · m|ü⁄&É÷ ø=+#Ó+ ≈£L&É
Á|üu≤Û $‘·+ >±≈£î+&ÉT≥j˚T ªÄ‘·à kÕ«‘·+Á‘·´eTT.μ n<˚ Á‹|ü⁄s¡. Á‹|ü⁄s¡jT˚ ÁV”≤+.μμ
nì Á|üdTü ‘Ô e· T>∑T XÊø±Ô <’Ó «‘· dæ<ëΔ+‘·eTT‘√ ÁV”≤+ø±sê‘·àø£ XÊø£Ô Á|üDe
eT+>∑fi≤+‘·eTT‘√ á Á‹|ü⁄sês¡Vü≤dü´ C≤„qK+&É kÕsê+X¯eTTqT #·ø£ÿ>±
dü+|üPs¡+í #˚kÕs¡T.
 ÁãVü≤à$<ë´\+ø±s¡ ix

ø£qTø£ ªÇ≥Te+{Ï düÁ<ä+Z <∏Áä |üDj·Tq Áb˛‘ê‡Vü≤≈£î\T, Ç≥Te+{Ï düÁ<ä+Z <∏ä

Á|üDÒ‘·\T, Ç≥Te+{Ï düÁ<äZ+<∏ä bÕsƒ¡≈£î\T lÁ‹|ü⁄sê<˚$ nqTÁ>∑Vü≤+ e\q
düs¡«ÁX‚j·TdüT‡\qT bı+<ä>∑\s¡Tμ nH˚ Hê n_ÛÁbÕj·TeTTqT ñ‘ê‡Vü≤+>±
yÓ\Te]+#·T#·THêïqT.
z+ø±s¡ eT+~sêyêdæ Ç≥T¢
Á|üdüTÔ‘·eTT düs¡«ÁX‚jÓ÷_Û˝≤wæ
uÛ≤>∑´q>∑s¡ ìyêdæ eTT~>=+&É y˚+ø£≥sêeTXÊÁdæÔ
27.10.1982 l<äT+<äT_Û, $»j·T<äX$¯ T
x l‹
Á |ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&ÉkÕs¡eTT

lÁ‹|ü⁄sês¡Vü≤dü´ C≤„qK+&ÉkÕs¡eTT
uÛÑ÷$Tø£
|üPs¡«+ düs¡dü«r qB rs¡+˝À ªdüTeT+‘·T&ÉTμ nH˚ Áu≤Vü≤àDT&ÉT
uÛ≤sê´düy˚T‘·T&Ó’ ìedædüTÔHêï&ÉT. n‘·&ÉT <äTsêZ|üPCÀbÕdüHê |üsêj·TDT&ÉT.
uÛ≤s¡´qT ù|s¡T‘√ |æ\Te≈£L&É<ìä ìùw<Û+ä ñ+&ÉT≥ e\q, n‘·&TÉ uÛ≤s¡´qT
ªnsTTμ nì |æ\TdüT+Ô &˚yê&ÉT. yê]øÏ ˇø£ ≈£îe÷s¡T&ÉT ø£*>±&ÉT. yêì ù|s¡T
ªn\s¡Tÿ&ÉTμ. Ä |æ\¢yê&ÉT ≈£L&É ‘·*¢ì ª◊μ, ª◊μ nì |æ\TdüTÔ+&˚yê&ÉT.
Ä u≤\T&ç |üPs¡«ø£sà¡ eX¯eTTq nsTT<˚+&Éøπ¢ ô|<ä› »ãT“ #˚d+æ ~. Ä yê´~Û#‘˚ ·
Ä u≤\T&ÉT u≤<Û|ä &ü TÉ ‘·T ‘·*ì¢ , ª◊μ, ª◊μ nì ìs¡+‘·s+¡ düà]dü÷Ô eTs¡D+Ï #ê&ÉT.
n‘·&TÉ ‘·sT¡ yê‘· Vü‰]‘êj·Tq e+X¯eTT˝À »ìà+∫, ªdüTy˚T<ÛTä &ÉTμ nH˚
ù|s¡T‘√ $\dæ˝≤¢&TÉ . n‘·&TÉ uÛ>Ñ e∑ +‘·T&Óq’ |üsX¡ ó¯ sêeTTì #˚] ùd$dü÷Ô ˇø£Hê&ÉT
Ç˝≤ n&ç>±&ÉT: ªªuÛ>Ñ y∑ êqT&Ü! dü+kÕs¡‘ê|ü+#˚‘· ‘·|⁄ü Ô ˝,’… BqT˝…’ ñqï e÷qe⁄\T
yÓTT<ä\Tø=ì Je⁄\≈£î |üs¡eTÁX‚j·TdüT‡qT ø£*–+#·T≥≈£î ÁX‚wü̃yÓTÆq kÕ<Ûäq+
@$T{Ï? n~ H˚qT $q<ä–q~ nsTT‘˚ <äjT· #˚dæ <ëìì Hê≈£î #Ó|Œü +&ç.μμ
n|ü⁄&ÉT Äj·Tq ∫s¡Tqe⁄«‘√ ªªø±\Áø£eT+˝À #Ó|⁄ü ‘êqTμμ nHêïs¡T. ‘·sT¡ yê‘·
|ü<Vä ‰ü s¡T dü+e‘·‡sê\T >∑&#ç êsTT. |æeTà≥ düTy˚T<ÛTä &ÉT |üPs¡«+ ‘êqT n&ç–q
$wüjT· eTTqT >∑Ts¡T#Ô d˚ ,æ ª<ëìì #Ó|Œü eTμì |üsX¡ T¯ sêeTTì ÁbÕ]ú+#ê&ÉT.
n|ü⁄&ÉT Äj·Tq, ‘·q≈£î <ä‘>Ô· T∑ s¡Te⁄ #Ó|Œæ q $wüjT· eTTqT düà]+#ê&ÉT.
ªÁ‹|ü⁄sê<˚$jÓTTø£ÿ s¡V≤ü dü´eTTμqT •e⁄&ÉT $wüßeí ⁄≈£î ñ|ü<•˚ +#ê&ÉT. $wüßeí ⁄
‘·q n+X¯eTT˝À »ìà+∫q <ä‘êÔÁ‘˚jT· Tq≈£î <ëìì uÀ~Û+#ê&ÉT. <ä‘>Ô· T∑ s¡Te⁄
<ëìì uÛ ≤ s¡ Z e ⁄q≈£ î ñ|ü < ˚ • dü ÷ Ô , ªBìì Ç‘· s ¡ T \≈£ î uÀ~Û + |ü ≈ £ î eTT.
Vü‰]‘êj·TqT&Óq’ düTy˚T<ÛTä &ÉT uÛøÑ ‘ÔÏ √ ˙≈£î •wüß´&Ó’ ìqTï ùd$+#·TqT. n‘·&TÉ
Bìì ˙<ë«sê $ì Á>∑+<∏eä TT>± s¡∫+#·TqTμ nì #ÓbÕŒ&ÉT. á $wüjT· eTTqT
düà]+∫ |üs¡X¯ósêeTT&ÉT düTy˚T<ÛäTì #·÷dæ, ªe‘ê‡! düs¡«eTT ø±\eX¯eTTq
ø£\T>∑T#·T+&ÉTqT. πs|ü⁄ |ü⁄wü´ qø£åÁ‘·eTT˝À Ä $wüj·TeTTqT uÀ~Û+#·T≥≈£î
ñ|üÁø£$TkÕÔqTμμ nì #ÓbÕŒ&ÉT.
 uÛÑ÷$Tø£ xi

|æeTà≥ yês¡T kÕj·T+ø±\eTT˝À dü+<Ûë´ø±\ »|üeTTqT >±$+∫,

kÕ«‘·àX¯øÏÔì <Ûë´ìdü÷Ô sêÁ‹ düTK+>± ìÁ~+#ês¡T. eTs¡THê&ÉT ñ<äj·T+
düTy˚T<ÛTä &ÉT X¯óuÛeÑ TTVüAs¡+Ô ˝À ÄVæ≤ïø£ $<ÛTä \qT ìs¡«]Ô+∫, düTU≤d”qT&Ó’ e⁄qï
>∑Ts¡Te⁄qT #˚] kÕcÕº+>∑ <ä+&ÉÁ|üD≤eT+ #˚d,æ ˝Ò∫ n+»* >±$+∫ $qÁeTT&Ó’
ì*∫ ñHêï&ÉT. |üsX¡ ó¯ sêeTT&ÉT m<äT≥ ñqï ùV≤eT|”se¡ƒ TTô|’ |ü⁄wüŒeTT\qT
<√dæ{Ï‘√ ñ+∫, lu≤˝≤Á‹|ü⁄s¡düT+<ä]jÓTTø£ÿ eT÷&ÉT $<ÛäeTT\T>± ñqï
s¡÷|üeTTqT, eT+Á‘·‘·+Á‘· #·sê´Áø£eTeTTqT, eTTÁ<ë<äT\T, Ä#ês¡Áø£eT+
yÓTT<ä˝q’… e˙ï düTy˚T<ÛTä q≈£î ñ|ü<•˚ +∫, ªªe‘ê‡! Ç~ |üse¡ T ÁãVü≤àeTT. Bìì
Ä\dü´+ #˚jT· ≈£î+&Ü kÕ~Û+|ü⁄eTT. ‘·sT¡ yê‘· ˙≈£î ‘·«s¡˝ÀH˚ |üPs¡|í <ü eä TTqT
ˇdü+>¬ <äqTμμ nì #ÓbÕŒ&ÉT. n+‘·≥ Vü‰]‘êj·TqT&ÉT Äj·Tq≈£î eT÷&ÉTkÕs¡T¢
Á|ü<øä DåÏ + >±$+∫ qeTdüÿ]+∫ ôd\e⁄ >¬ ø’ =ì lXË\’ eTTq≈£î yÓfi≤fl&ÉT.
lXË\’ +˝À düTy˚T<ÛTä &ÉT ÁuÛeÑ Tsê+u≤<˚$jÓTTø£ÿ düìï~Û˝À #·øÿ£ ì ≈£î{°sêìï
ì]à+#·Tø=ì, |ò\ü eTT˝Ò ÄVü‰s¡eTT>± d”«ø£]dü÷Ô Ç+Á~j·TeTT\qT, eTqdüT‡qT
ìj·T$T+∫ yÓTT<ä≥ ‘=$Tà~ HÓ\\T ‘·sT¡ yê‘· nsTT<äT HÓ\\T Ä ‘·sT¡ yê‘·
eT÷&ÉT HÓ\\T uÛøÑ ÁÔÏ X¯<\Δä ‘√ >∑Ts¡Te⁄ #Ó|Œæ q≥T¢>± lu≤˝≤+_ø£qT <Ûë´ìdüTHÔ êï&ÉT.
‘·s¡Tyê‘· ˇø£Hê&ÉT sêÁ‹ dü«|üï+˝À nø£åe÷˝≤|ü⁄düÔø£ nuÛÑj·Tes¡<äbÕDÏjÓÆT
Hê\T>∑T uÛÑT»eTT\‘√, eT÷&ÉT H˚Á‘·eTT\‘√, #·+Á<äø£fi≤$\dæ‘·yÓTÆq
eTT≈£î≥eTT‘√ |ü~ dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ >∑\ ≈£îe÷Ø s¡÷|ü+˝À,
eTVü ‰ kÂ+<ä s ¡ ´ eTT‘√ ªlu≤˝≤+_ø£ μ kÕøå ± ‘· ÿ ]+∫+~. dü « |ü ï +˝ÀH˚
Vü‰]‘êj·TqT&ÉT ÄyÓT≈£î kÕcÕº+>∑ <ä+&É Á|üD≤eT+ >±$+∫ ˝Ò∫ n+»*
|òTü {Ï+#ê&ÉT. ‘·sT¡ yê‘· $∫Á‘ês¡ú |ü<ä eTH√Vü≤s¡yTÓ Æ #Û+· <√ã<äyΔ TÓ qÆ k˛ÔÁ‘·+‘√
ÄyÓTqT düT‹Ô +#ê&ÉT. Äq+<ä bÕs¡eX¯´+˝À ø£qTï\T nÁX¯óe⁄\‘√ ì+&É>±
@MT e÷{≤¢&˝É øÒ ,£ #·÷&É˝øÒ £ }s¡ø£ ì*∫ ñHêï&ÉT. |üsy¡ T˚ X¯«], ªe‘ê‡!μ nì
eT<ÛTä s¡+>± |æ*∫ yêì eT÷s¡eΔ TTq+<äT Vü≤düeÔ TTqT ñ+∫+~. Ä ø£sd¡ Œü s¡Ù#˚‘·
n‘·&TÉ ÁãVü‰àq+<äeTj·TT&ÉT nj·÷´&ÉT. n|ü⁄&ÉT Ä eTVü‰<˚$, ªªe‘ê‡! ˙e⁄
ø√]q dæ~Δ \_Û+∫+~. Çø£ >∑Ts¡Te⁄ e<ä≈› î£ yÓfió¯ fleTT. Ä\dü´+ #˚jT· ≈£îeTTμμ
nì |ü*øÏ n+‘·sêúqyÓT+Æ ~.
xii l‹
Á |ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&ÉkÕs¡eTT

düTy˚T<ÛäT&ÉT yÓ+≥H˚ y˚T˝§ÿì ªÇ~ @$T{Ï?μ nì dü«|üï+ >∑T]+∫

e÷{Ïe÷{ÏøÏ Ä˝À∫dü÷Ô |üse¡ T düT+<äsy¡ TÓ qÆ Ä <˚MeT÷]Ôì, neTè‘·+e+{Ï
ÄyÓT e÷≥\qT düà]dü÷Ô düeTj·T+ n>∑T≥#˚ kÕïq+ #˚jT· T≥≈£î q~ e<ä≈› î£
yÓfi≤fl&ÉT. nø£ÿ&É ≈£L&É Ä dü«|üï eè‘êÔ+‘·eTTH˚ ‘·\T#·T≈£î+≥÷ ÄVæ≤ïø£ ÁøÏjT· \qT
≈£L&É eTs¡∫ n‘·&ÉT Ç˝≤ Ä˝À∫+#·kÕ>±&ÉT: ªªÇ~ dü‘·´yÓ÷, ndü‘·´yÓ÷
‘Ó*j·TT≥ ˝Ò<Tä . >∑Ts¡Te⁄ e<ä≈› î£ yÓ[fl Bìì >∑T]+∫ @$T #Ó|⁄ü ‘êqT? ªdü«|üï+μ
ÁuÛ≤+‹s¡÷|üeTT ø±e⁄q Bìì ãT~ΔeT+‘·T\T $X¯«dæ+#·sT¡ . ø±˙, »>∑BX¯«]j˚T
kÕø屑·ÿ]+∫ #Ó|Œæ q e÷≥\j·T+<äT ÁX¯<Δä eVæ≤+#·ø£ K\T&ÉH’Ó >∑Ts¡Te⁄ e<ä≈› î£
m˝≤ yÓfifl¯ ≈£î+&Ü ñ+{≤qT?
nôVA! ø±\>∑‹ m+‘· $wüeT+>± ñ+~? m˝≤ nsTTHê ÄyÓT
dü«|üï+˝À>±ø£ C≤Á>∑<X›ä ˝¯ ÀH˚ Á|ü‘´· ø£+å n>∑Tes¡≈î£ Çø£ÿ&˚ ‘·|dü Tü ‡ #˚d÷ü Ô e⁄+{≤qT.
á $wüjT· +˝À Ä <˚$ qqTï ø£$å T+#·TqT >±ø£!μμ Ç˝≤ n‘·&TÉ ìX¯ÃsTT+#·Tø√>±H˚,
ªªe‘ê‡! Ä e#·qeTTq+<äT n$XÊ«düeTTqT $&ÉTe⁄eTT. Ä e÷≥ ndü‘´· +
ø±<äT, ì»y˚Tμμ nì eT<ÛTä s¡+>± nX¯Øs¡yêDÏ $ì|æ+∫+~. n‘·&TÉ ÄX¯Ãs¡´+‘√
nìïyÓ|’ ⁄ü \ #·÷kÕ&ÉT. me«s¡÷ n‘·ìøÏ ø£ì|æ+#·˝<Ò Tä . Ä e÷≥\T Äø±X¯+
qT+&ç $ì|æ+#êj·Tì Á>∑Væ≤+#ê&ÉT. n‘·&ÉT uÛÑøÏÔ‘√ <˚$ì ñ<˚›•+∫
kÕcÕº+>∑eTT>± Á|üD$T*¢ ˝Ò∫ Á|üdqü ï∫‘·T&Ô ’Ó >∑Ts¡Te⁄ e<ä≈› î£ ãj·T\T<˚sê&ÉT.
düTy˚T<ÛäT&ÉT eT\j·T |üs¡«‘·eTTq≈£î yÓ[fl |üs¡X¯ósêeTTì dü+<ä]Ù+∫,
bÕ<ë_Ûe+<äq+ >±$+∫ »]–q eè‘êÔ+‘·eTTqT $e]+#ê&ÉT. Äj·Tq $TøÏÿ*
dü+‘√wæ+∫, ªªe‘ê‡! Ä Á‹|ü⁄sê<˚$ ˙|ü≥¢ Á|üdqü Tïsê˝…’ dü«|üïeTT˝À <äsÙ¡ q+
ˇdü+–+~. ˙e⁄ <Ûqä T´&Ée⁄. nø£ÿ&É »]–q eè‘êÔ+‘·eT+‘ê H˚qT jÓ÷>∑<èä w摺 √
#·÷kÕqT. Ç+ø£ ˙e⁄ C≤„qdü+|üqTï&Ée⁄ ø±>∑\e⁄μμ nì #Ó|æŒ, ˇø£ X¯TuÛÑ
düeTj·T+˝À kÕ+>√bÕ+>∑eTT>± düTy˚T<ÛTä q≈£î l$<ä´qT ñ|ü<•˚ +∫ Bø£qå T
ˇdü+>±&ÉT. ‘·sT¡ yê‘· •eÁb˛ø£yÔ TÓ qÆ ~, uÛ>Ñ e∑ +‘·T&Óq’ <ä‘êÔÁ‘˚jT· Tì e\q ‘êqT
$qï~— ‘·+Á‘·kÕs¡+, Ç‹Vü‰düeTT\˝À ÁX‚wy˜ü TÓ qÆ B n>∑T ªÁ‹|ü⁄sê s¡V≤ü dü´eTTμqT
ñ|ü<•˚ +#ê&ÉT. ‘·sT¡ yê‘· düTy˚T<ÛTä ì‘√ Äj·Tq Ç˝≤ #ÓbÕŒ&ÉT: ªªe‘ê‡! Bìì
Á|üjT· ‘·ï|üPs¡«ø£+>±, s¡V≤ü dü´+>± ñ+∫ s¡ø+åÏ |ü⁄eTT. >∑Ts¡T<˚e⁄\ Ä»„#˚ H˚qT
 uÛÑ÷$Tø£ xiii

Bìì ˙≈£î ˇdü+>±qT. HêdæÔ≈£î\ e<ä›, uÛÑøÏÔV”≤qT\ e<ä› Bìì >∑T]+∫

Á|üd+ü –+#·≈î£ eTT. Á‹|ü⁄sê eTùV≤X¯«]ì Äsê~Û+∫ ÄyÓT nqTÁ>∑V‰ü ìï bı+~,
Bìì Á>∑+<∏eä TT>± s¡∫+∫ ns¡TΩ ˝…q’ •wüß´\≈£î n+~+#·TeTT. e÷ >∑Ts¡T<˚e⁄ì
Ä»„ Ç˝≤ ñqï~. n~ ndü‘´· + ø±<äT.μμ
n+‘·≥ düTy˚T<ÛTä &ÉT uÛ≤s¡eZ ⁄q≈£î Á|üD$T*¢ ÄodüT‡\qT bı+~ Äj·Tq≈£î
Á|ü<øä DåÏ + >±$+∫, nø£ÿ&É qT+&ç ãj·T\T<˚] ldüT+<äsπ X¯«s¡Tì |ü‹ï nsTTq
MTHêø°<å $˚ yÓ\dæ ñqï Vü‰˝≤dü´|ü⁄s¡eTTq≈£î yÓfi≤fl&ÉT. nø£ÿ&É n‘·&TÉ y˚>e∑ r
qB düMT|ü+˝À düTes¡í|ü~à˙ rs¡eTT˝À j·TeTìj·Te÷<äT\qT Ä#·]dü÷Ô,
lÁ‹|ü⁄sêeTùV≤X¯«]ì <Ûë´ìdü÷Ô >=|üŒ ‘·|dü Tü ‡qT #˚jT· kÕ>±&ÉT. n˝≤ nsTT<äT
dü+e‘·‡sê\T >∑&#ç êsTT. ‘·sT¡ yê‘· ˇø£Hê&ÉT n‘·&TÉ <Ûë´qìwüß&˜ ’Ó ñ+&É>±,
∫‘·ÔeTT˝À eT+>∑fi¯Á|ü<äT&Ó’q ˇø£ eTVü‰|ü⁄s¡Twüß&ÉT >√#·]+#ê&ÉT. Äj·Tq
X¯Øs¡+ì+&Ü uÛdÑ àü eTTqT <Û]ä +∫ ø£s÷¡ Œs¡+e˝… ‘Ó\>¢ ± Á|üø±•dü÷Ô »&É\T >∑\yê&Ó’
MDqT yêsTTdüTHÔ êï&ÉT.
ªÇ~ @$T{Ï?μ nì ÄX¯Ãs¡´+‘√ ø£qTï\T ‘Ós∫¡ m<äT≥ kÕø屑·ÿ]+∫
e⁄qï Hês¡<ä eTVü≤]¸ì #·÷dæ, $dæà‘·T&Ó’ ˝Ò∫ ÄdüqeTTqT ˇdü+– Á|üD$T*¢
ø£è‘ê+»*jÓÆT dü+‘√wü+‘√ Ç˝≤ nHêï&ÉT: ªª<˚eظ! ˙≈£î kÕ«>∑‘·+. H˚qT
<Ûë´qdæú‘·T&ÉHÓ’ m<äT≥ ñqï ìqTï >∑eTì+#·˝Ò<äT. Hê n|üsê<ÛäeTTqT
eTìï+#·TeTT. dü‘T· Œs¡Twüß\‘√ düe÷>∑eT+ >=|üŒ nuÛTÑ ´<äjT· eTTqT ø£*–+#·TqT.
˙e⁄ Hêj·T+<äT nqTÁ>∑V≤ü eTTqT #·÷|ü⁄≥ e\q H˚qT ø£è‘ês¡T&ú qÉ j·÷´qT. ˙
<äsÙ¡ q+#˚‘H· ˚ Hê ø√]ø£\˙ï rsêsTT. nsTTHê ˇø£ dü+<˚V≤ü + rs¡≈î£ qï~.
ªyÓ\T|ü\ ì*∫ ñqï ˙e⁄ eTqdüT‡ ˝À|ü\ Hê≈£î m˝≤ ø£ì|æ+#êe⁄?μ Ç~
m˝≤ »]–+<√ Hê≈£î <äjT· ‘√ #Ó|ü eTT.
Hês¡<ä eTVü≤]¸ |üø£|üø£ qe⁄«‘·T Ç˝≤ nHêï&ÉT: ªª˙e⁄ düTy˚T<ÛäT&Ée⁄,
$<ë«+düT&Ée⁄. Ç<˚$T Á|üXï¯ ? ˝À|ü\ @$T{Ï? yÓ\T|ü\ @$T{Ï? <˚ìøÏ @~
yÓ\T|ü\ ñ+~? <˚ìøÏ @~ ˝À|ü\ ñ+~? Ç+‘· ∫qï X¯Øs¡eTTq≈£î ˝À|ü\
qHÓï˝≤ #·÷kÕe⁄? n|ü⁄&ÉT #·÷düTqÔ ï ˙e⁄ mø£ÿ&É ñHêïe⁄? yÓ\T|ü\ nsTTHê
˙e⁄ qHÓï˝≤ #·÷kÕe⁄? #·≈îå£ ]+Á<äjT· eTT <˚V≤ü +e˝… »&ÉeTT. n~ ø£<\ä <äT.
xiv l‹
Á |ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&ÉkÕs¡eTT

n~ yÓ\T|ü*øÏ e∫à <˚ìHÓH’ ê m˝≤ #·÷&É>\∑ <äT? ˙e⁄ qqTï ˝À|ü\ #·÷ùdÔ
@$T{Ï? yÓ\T|ü\ #·÷ùdÔ @$T{Ï? á Á|üXï¯ \ e\q ˙πø$T{Ï ˝≤uÛ+Ñ ? Á|üdTü ‘Ô ·
$wüjT· eTTqT $qTeTT. H˚qT Ç|ü⁄&ÉT ÁãVü≤à˝Àø£+ qT+&ç ìqTï #·÷#·T≥≈£î
e#êÃqT. ÁãVü≤àdüu˝ÑÛ À n+<äs÷¡ $+≥T+&É>± e÷s¡ÿ+&˚jT· eTVü≤]¸ ÁãVü≤à≈£î
Á|üD$T*¢ á $<Û+ä >± Á|ü•ï+#ê&ÉT:
ªªuÛ>Ñ y∑ êqT&Ü! ˙e⁄ düs«¡ ˝Àø£eTT\≈£î ø£seÔ¡ ⁄. ø±e⁄q ˙≈£î ‘Ó*j·Tì~
@B ñ+&É<äT. H˚qT ˙ <äj·T e\qH˚ áX¯«s¡Tì Äsê~Û+∫, eTè‘·T´e⁄qT
»sTT+∫ ∫s¡+J$ì nj·÷´qT. H˚qT düø\£ XÊÁdüeÔ TT\qT, Ç‹Vü‰düeTT\qT,
Ä>∑eTeTT\qT, |ü⁄sêDeTT\qT #·÷kÕqT. nìï+{Ï˝À kÕs¡yÓTÆq~ @<√
ìX¯ÃsTT+∫ #Ó|ü eTT. Ç~ Hê≈£î ô|<ä› dü+<˚V≤ü +>± ñ+~. H˚qT á $wüjT· eTTqT
<˚e‘·\qT, ãTTwüß\qT, dæ<j Δä ÷Ó >∑T\qT m+‘√eT+~ì n&ç>±qT. yês¡+<äs÷¡
‘·eT≈£î Çwüyº TÓ qÆ <ëìì uÛøÑ ÁÔÏ X¯<ëΔ|sü e¡ X¯ó˝…’ #Ó|⁄ü ‘·THêïs¡T. ø±˙, yês¡T düs«¡ eTTqT
m]–qyês¡T ø±<äT. eT] ˙e⁄ ˝Àø£ø£s¡Ôe⁄, düs¡«E„&Ée⁄. ø±e⁄q düø£\
$C≤„qeTTq≈£î kÕs¡+ @<√ #Ó|ü eTT.μμ
e÷s¡ÿ+&˚jT· Tì e÷≥\ e\q ÁãVü≤à≈£î Á‹|ü⁄sê<˚$ düà è‹øÏ e∫Ã+~.
yÓ+≥H˚ Äj·Tq ˝Ò∫ Ä |üsêX¯øÏÔì ñ<˚›•+∫ kÕcÕº+>∑ Á|üD≤eT+ #˚dæ
e÷s¡ÿ+&˚jT· Tì‘√ Ç˝≤ nHêï&ÉT: ªªe‘ê‡! H˚qT #Óù|Œ $wüjT· eTTqT ÁX¯<‘Δä √
$qTeTT. á düu≤Û dü<Tä \+<äs÷¡ $+<äTs¡T >±ø£! me]øÏ á $wüjT· +˝À ÁX¯<Δä
ø£\T>∑<√, yês¡T á ˝Àø£+˝À ì\TeC≤\s¡T. düø\£ »>∑‘T· \Ô ≈£L ø±s¡D+ ªÁ‹|ü⁄sê
eTùV≤X¯«].μ düø£\ »>∑‘·TÔ\≈£î Ä‘·àjÓÆT yê´|æ+∫ ñqï Ä |üsêX¯øÏÔjÓTTø£ÿ
Ä~eT<Ûë´+‘·eTT\qT H˚H˚ ø±<äT $wüßíe⁄, eTùV≤X¯«s¡T&ÉT ≈£L&Ü ms¡T>∑s¡T.
y˚ T eTT eTT>∑ T Z s ¡ + ÄyÓ T bÕ<ä | ü < ä à eTT\j· T +<ä * π s DTe⁄\eTT. ÄyÓ T
düs«¡ ÁX‚wßü s˜ ê\T. ÄyÓTjÓTTø£ÿ eT÷]ÔjT˚ düs«¡ <˚e‘ê eT÷s¡T\Ô ˝À nÁ>∑>D∑ ´eTT.
ÄyÓTqT >∑T]+∫ uÀ~Û+#·T dæ<ëΔ+‘·yT˚ düs«¡ $C≤„qeTTq≈£î kÕs¡eTT.
Ä Á‹|ü⁄sê<˚$jÓTTø£ÿ s¡V≤ü dü´eTTqT •e⁄&ÉT $wüßeí ⁄≈£î ñ|ü<•˚ +#ê&ÉT.
$wüßí<˚e⁄ì e\q H˚qT bı+<ëqT. $wüßí<˚e⁄&ÉT ‘·q n+X¯e\q eTqTwü´
˝Àø£+˝À ñ<ä“$¤ +∫q <ä‘êÔÁ‘˚jT· Tq≈£î Ä $C≤„qeTTqT n+~+#ê&ÉT. n‘·&TÉ
 uÛÑ÷$Tø£ xv

<ëìì uÛ≤s¡ZesêeTTq≈£î ñ|ü<˚•+#ê&ÉT. uÛ≤s¡Ze⁄&ÉT >∑Ts¡Te⁄jÓTTø£ÿ Ä»„#˚‘·

ªdüTy˚T<ÛTä &ÉTμ nH˚ •wüß´q≈£î uÀ~Û+#ê&ÉT. düTy˚T<ÛTä &ÉT Ä $C≤„qeTTqT Á>∑+<∏+ä >±
s¡∫+|ü>√s¡T‘·T Ç|ü⁄&ÉT Vü‰˝≤dü´ øπ Áå ‘·eTT˝À Á‹|ü⁄sê<˚$ì Äsê~ÛdTü HÔ êï&ÉT.μμ
Äj·Tq Ç˝≤ #Ó|Œü >±H˚ ìqTï #·÷&Ü\ì ≈£î‘·÷Vü≤\+‘√ ãj·T\T<˚] e#êÃqT.
H˚qT Çø£ÿ&É≈£î sêe&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡DeTTqT #ÓbÕŒqT. Çø£ ‘·s¡Tyê‘·
»]–q<ëìì ˝Ò<ë »s¡T>∑e\dæ ñqï<ëìì ˙e⁄ #Ó|ü eTT.μμ
Hês¡<Tä ì e÷≥\qT $ì düTy˚T<ÛTä &ÉT @MT #Ó|ü ≥≈£î ‘√#·ø£ dæ>T∑ |Z &ü ç
Ç˝≤ nHêï&ÉT: ªªeTVü≤ظ! ˙≈£î H˚H˚MT düe÷<Ûëq+ #Ó|üŒ˝Ò≈£îHêïqT. Çø£
»s¡T>∑e\dæq~ @<√ ˙y˚ #Ó|ü eTT. ªÁ>∑+<∏+ä s¡∫+|üeTμì Hê≈£î >∑Ts¡Tes¡T´&ÉT
Ä»„ ˇdü+–q e÷≥ ì»y˚T. Äj·Tq #Ó|⁄ü ‘·Tqï|ü⁄&ÉT ªÁ‹|ü⁄sê s¡V≤ü dü´+μ n+‘ê
ÁX¯<‘Δä √ $HêïqT. ø±˙, eT+<äãT~Δì n>∑T≥#˚‘· n+‘ê eT]#êqT. uÛ>Ñ y∑ êqT&Ü!
˙e⁄ qqTï ø£sT¡ DÏ+|ü⁄eTT.μμ Ç˝≤ |ü\T≈£î‘·÷ düTy˚T<ÛTä &ÉT Ä eTVü≤]¸øÏ kÕcÕº+>∑
Á|üD≤eT+ >±$+#ê&ÉT. Hês¡<ä eTVü≤]¸ #ê˝≤ùd|ü⁄ Ä˝À∫+∫ ÁãVü≤à<˚e⁄ì
düà]+#ê&ÉT. ÁãVü≤à yÓ+≥H˚ nø£ÿ&É Á|ü‘´· ø£eå Tj·÷´&ÉT. yê]<äs› ÷¡ dü+‘√wü+‘√
˝Ò∫ kÕcÕº+>∑ Á|üD≤eTeTT\T >±$+∫ ns¡È ´+, Ädüq+ ˇdü+– |üPõ+∫
$qÁeTT˝…’ ì*#ês¡T. Äj·Tq Hês¡<Tä ìyÓ|’ ⁄ü #·÷dæ, ªªe‘ê‡! qqTï m+<äT≈£î
düà]+#êe⁄? @$T ø±yê˝À #Ó|ü eTTμμ nì n&ç>±&ÉT. Hês¡<Tä &ÉT Ç˝≤ nHêï&ÉT:
ªªuÛ>Ñ y∑ êqT&Ü! ˙e⁄ e÷s¡ÿ+&˚jT· Tì‘√ #Ó|Œæ q e÷≥\qTã{Ϻ ªÁ‹|ü⁄sê
s¡V≤ü dü´ Á>∑+<∏eä TTμq≈£î ø£$ nsTTq á düTy˚T<ÛTä ì #·÷#·T≥≈£î e#êÃqT. ˙
e÷≥ e\q Ç‘·&TÉ ø£$ n>∑TqT >±ø£! ø±˙, Hê≈£î ˇø£ dü+<˚V≤ü + ø£*–+~.
Ç‘· & É T @ |ü ⁄ D´|ü ] bÕø£ + #˚ ‘ · ªÁ‹|ü ⁄ sê s¡ V ü ≤ dü ´ eTTμq≈£ î Ä#ês¡ T ´&Ó ’
e⁄bÕdü≈î£ \+<ä]ø° |üPE´&ÉT n>∑T#·THêï&ÉT? Ç~ kÕ<Ûës¡DyÓTqÆ |ü⁄D´+ e\q
dü+uÛ$Ñ +∫+~ ø±<äT. Ç~ s¡V≤ü dü´yÓTHÆ ê ≈£L&Ü <äjT· ‘√ #Ó|ü eTT.μμ
ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT Ç˝≤ $e]+#ê&ÉT: ªªÇ‘·&TÉ |üPs¡«»qà˝À ‘·*ì¢ ª◊μ, ª◊μ
nì |æ\TdüTÔ+&˚yê&ÉT. #·ìb˛j˚T≥|ü⁄&ÉT ≈£L&Ü Ç‘·&ÉT Ä nø£ås¡eTTH˚
e⁄#·Ã]düTHÔ êï&ÉT. u≤˝≤Á‹|ü⁄s¡dTü +<äØ eT+Á‘·eTTq≈£î ª◊+μ yÓTT<ä{Ï ;C≤ø£så +¡ .
<ëìì Ç‘·&TÉ _+<äTs¡V≤æ ‘·+>± ª◊μ nì ñ#·Ã]düTHÔ êï&ÉT. Ä |ü⁄D´$X‚w+ü
xvi l‹
Á |ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&ÉkÕs¡eTT

#˚‘H· ˚ Ç‘·ìøÏ n\Œø±\eTT˝ÀH˚ á »qà˝À Ä eTVü‰<˚$ dü«|üï+˝À <äsÙ¡ q+

ˇdü+–+~.
yê>∑“e¤ ;»eTTqT |üPs¡«»qà˝À ñ#·Ã]+∫q ø±s¡D+#˚‘H· ˚ Ç‘·&TÉ á
»qà˝À, dü«|üï+˝À <äs¡Ùq+ ˇdü+–q Ä u≤˝≤+_ø£qT $∫Á‘·eTT˝…’q
|ü<ãä +<Ûeä TT\‘√, eTH√Vü≤s¡eTT˝…q’ uÛ≤eeTT\‘√ #Û+· <√ã<ä+Δ >± düT‹Ô +#ê&ÉT.
Ç‘·&TÉ Ä nø£så e¡ TTqT ñ#·Ã]+#·Tq|ü⁄&ÉT nsTT<˚+&É¢ u≤\T&ÉT. n+<äTe\q
ªn~ <˚M eT+Á‘·eTT˝À ;C≤ø£så +¡ μ nH˚ C≤„q+ Ç‘·ìøÏ ˝Ò<Tä . nC≤„q+‘√
n_+<äTø£eTT>± ñ#·Ã]düTqÔ ï ø±s¡D+#˚‘,· á »qà˝À eT÷\yÓTqÆ #Û+· <ädTü ‡\
|ü]C≤„q+ Ç‘·ìøÏ ø£\T>∑˝<Ò Tä . n˝≤π>, <Ûës¡D (C≤„|øü X£ ø¯ )ÔÏ ˝Ò<Tä . ø±e⁄qH˚
Ç‘·&TÉ ‘êqT dü«j·T+>± s¡∫+∫q á k˛ÔÁ‘·eTTH˚>±ø£, >∑Ts¡Te⁄ e\q $qï
Á‹|ü⁄sê s¡V≤ü dü´eTTqT ≈£L&É $düà]+#ê&ÉT. nsTTHê |üPs¡«»qà\ |ü⁄D´|ò\ü +>±
Ç|ü⁄&ÉT #˚dTü qÔ ï ‘·|dü Tü ‡#˚‘· Ç‘·&TÉ Á‹|ü⁄sê s¡V≤ü dü´ Á>∑+<∏eä TTq≈£î ø£$ n>∑Tqì
#ÓbÕŒqT.
ø±e⁄q Çø£qT+&ç Ç‘·ìøÏ >∑Ts¡Te⁄ e\q $qï~, ‘êqT dü«j·T+>±
#·÷dæq~ e÷Á‘·y˚T>±ø£ uÛÑ÷‘·`uÛÑ$wü´‘Y`es¡Ôe÷qeTT\˝Àì dü+|òüT≥q\T,
e´≈£ î Ô \ Äø£ è ‘· T \T, Á|ü e s¡ Ô q \T, dü « uÛ ≤ eeTT\T @yÓ ’ H ê dü à ]+#· > ±H˚
>√#·]+#·>∑\e⁄. ø±e´\ø£åDeTT\T, XÊÁdüÔ$X‚wüeTT\T ÄeX¯´ø£eTT˝…’qe˙ï
uÛ≤dæ+#·>\∑ e⁄. Ç+‘·es¡≈î£ ªÁ‹|ü⁄sê s¡V≤ü dü´+μ Á>∑+<∏eä TT>± s¡÷bı+<ä˝<Ò Tä .
n~ Ç‘·ì#˚‘· Á>∑+<∏+ä >± ìã<äyΔ TÓ Æ ªVü‰]‘êj·Tq dü+Væ≤‘·μ>± Á|üd<æ +Δä ø±>∑\<äT.
ÁX‚wü˜yÓTÆq á Ç‹Vü‰düeTTqT $qTyês¡T, #·~$qyê]|ü≥¢ Á‹|ü⁄sê+_ø£
Á|üdüqTïsê\T n>∑TqT. Hês¡<ë! Ç~ düs¡«$C≤„qeTTq≈£î kÕs¡eTT. Bìì
|ü]+ƒ ∫q>±˙ meì¬øH’ ê $C≤„q+ düeTÁ>∑+ ø±<äT.μμ
‘·s¡Tyê‘· ÁãVü≤à düTy˚T<ÛäTì‘√ Ç˝≤ nHêï&ÉT: ªª≈£îe÷sê! Hê e÷≥
$qTeTT. ˙≈£î düs«¡ + düTŒ¤]+#·TqT. uÛ≤s¡eZ sêeTTì ùd$+∫ bı+~q eT+Á‘·
Bø£å e\q, Á‹|ü⁄sê<˚$ dü«|üï+˝À ˙≈£î <äsÙ¡ q+ ˇdü+–q düìïy˚Xe¯ TT\‘√
Á>∑+<∏äeTTqT Äs¡+_Û+#·TeTT. ˙e⁄ s¡∫+#·T≥ yÓTT<ä\Tô|{Ϻq ‘·s¡Tyê‘·
 uÛÑ÷$Tø£ xvii

$wüjT· eT+‘ê ˙≈£î Áø£eT+>± >√#·]+#·TqT. s√E≈£î Hê\T>∑T n<Ûë´j·TeTT\

#=|üq eTTô|’Œ Äs¡T s√E\˝À Bìì |üP]Ô #˚j·TTeTT. Ç~ ªe÷Vü‰‘·à ´
K+&É+, C≤„q K+&É+, #·sê´ K+&É+μ nì eT÷&ÉT K+&ÉeTT\‘√ |üHïÓ +&ÉT
y˚\ XÀ¢øe£ TT\‘√ s¡÷bı+<äTqT.μμ
Ç˝≤ düTy˚T<ÛTä ì Ä<˚•+∫ #·‘T· s¡TàKT&ÉT Hês¡<Tä ì‘√, ªªá n<äT“¤‘y· TÓ qÆ
Á>∑+<∏eä TTq≈£î Ç‘·&TÉ yÓTT<ä{Ï eø£,Ô ˙e⁄ yÓTT<ä{Ï ÁXÀ‘·e⁄μμ nì #Ó|Œæ yê]<ä]› #˚
|üPõ+|üã&ç n+‘·sêúqeTj·÷´&ÉT. Hês¡<äT&ÉT düTy˚T<ÛäTì#˚ |üPõ+|üã&ç
yÓ[flb˛j·÷&ÉT. yê]<äs› T¡ yÓfifl¯ >±H˚, eTVü‰‘·Tà\ kÕ+>∑‘´· + >∑&∫É b˛sTT+<äì
düTy˚T<ÛTä &ÉT ø=+#Ó+ ø£\‘· #Ó+~, y˚>e∑ r q~øÏ yÓ[fl kÕïqdü+<Ûë´~ $<ÛTä \qT
ìs¡«]Ô+#ê&ÉT. lMTHêø°å düT+<äsπ X¯«s¡T\qT, >∑D|ü‹ì |üPõ+∫ >∑Ts¡T<˚e⁄&É>T∑
uÛ≤s¡eZ sêeTTì, |üse¡ T >∑Ts¡Te⁄\>∑T <ä‘êÔÁ‘˚jT· , eTVü‰$wüßeí ⁄, |üsy¡ T˚ X¯«s¡T\qT
düà]+∫ dü«s¡í|ü~à˙ rs¡eTT˝À Á>∑+<∏äs¡#·q Äs¡+_Û+#ê&ÉT. ªªz+ qeT'
ø±s¡D≤q+<ä Vü≤èB“C≤ø±X¯>±Á‹D°μμ nì yÓTT<ä\T ô|{Ï,º ªªkÕ uÛyÑ Á˚ ‹Ô|⁄ü s¬ e’ ÁV”≤yéTμμ
nì n‘·&TÉ Á>∑+<∏eä TTqT eTT–+#ê&ÉT. z+ø±s¡+ •eÁ|üDeeTT, ÁV”≤+ø±s¡+
X¯øÁÔÏ |üDeeTT. •eÁ|üDeeTT‘√ Äs¡+uÛyÑ TÓ ,Æ X¯øÁÔÏ |üDeeTT‘√ eTT–dæ s¬ +&ÉT
Á|üDeeTT\ eT<Û´ä ˝À ìã<äyΔ TÓ Æ ñqï á Á>∑+<∏+ä Á|üDyê‘·àø£+ nsTT´+~.
‘·s¡Tyê‘· ˇø£Hê&ÉT Hês¡<ä eTVü≤]¸ düTy˚T<ÛäTì #·÷#·T≥≈£î e#êÃ&ÉT.
düTy˚T<ÛTä &ÉT Äj·Tq≈£î m<äTs¬ [fl Á|üD$T*¢ ns¡È ´bÕ<ë´<äT\‘√ |üPõ+∫ #˚‘T· \T
CÀ&ç+∫ Ç˝≤ nHêï&ÉT: ªª<˚eظ! ˙ nqTÁ>∑V≤ü +#˚‘· düs«¡ + #·øÿ£ >± ‘Ó\TdüTø=HêïqT.
ÁãVü≤à |ü*øÏq≥T¢ Á‹|ü⁄sê s¡V≤ü dü´eTTqT |üP]Ô #˚kÕqT. H˚qT ˙≈£î •wüß´&ÉqT.
Çø£ H˚qT @$T #˚j÷· ˝À ÄC≤„|+æ #·TeTT. eTVü‰‘·Tà&Éyq’Ó ˙ ø£è|ü#‘˚ H· ˚ ø£<ë
Hê≈£î á $C≤„q+ ø£*–+~.μμ Ç˝≤ |ü\T≈£î‘·÷ düTy˚T<ÛTä &ÉT kÕcÕº+>∑ Á|üD≤eT+
#˚kÕ&ÉT. Hês¡<Tä &ÉT n‘·ìì ˝ÒeBdæ >±&Û+É >± øö–*+#·Tø=ì Ç˝≤ nHêï&ÉT:
ªªVü‰]‘êj·THê! ˙e⁄ <ÛäqT´&Éej·÷´e⁄. Á‹|ü⁄sê bÕ<äuÛÑøÏÔ e\q ˙≈£î
Ç≥Te+{Ï $C≤„qdü+|ü‹Ô ø£*–+~. ø±e⁄qH˚ ˙e⁄ Á‹|ü⁄sê s¡Vü≤dü´eTTqT
s¡∫+|ü>*∑ >±e⁄. Ä Á>∑+<∏eä TTqT $qT≥πø H˚qT ˙ <ä>sZ∑ ≈¡ î£ e#êÃqT. Hê≈£î
<ëìj·T+<äT ÁX¯<Δä ø£\<äT. ø±e⁄q Hê≈£î <ëìì düeTÁ>∑+>± $ì|æ+#·TeTT.μμ
xviii l‹
Á |ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&ÉkÕs¡eTT

Ä e÷≥\qT $ì düTy˚T<ÛäT&ÉT Á‹|ü⁄sê<˚$ì düà]+∫ ø£qTï\T Äq+<ë`

ÁX¯Te⁄\‘√ ì+&É>± >∑<<Zä ä ø£+sƒe¡ TT‘√ Ä eTVü≤]¸‘√ Ç˝≤ nHêï&ÉT:
ªªeTVü≤ظ! ˙e⁄ ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·T&Ée⁄, düs«¡ E„&eÉ ⁄. •wüß´ìe+{Ïyê&ÉqT nsTTq
Hê e\q ≈£L&É ˙e⁄ $q>√s¡T#·THêïe+fÒ, eTVü‰‘·Tà\T ∫qïyê]j·T+<äT m+‘·
yê‘·‡\´+ ø£*– ñ+{≤s√ ‘Ó\TdüTqÔ ï~. e÷‘·‡s¡´s¡V≤æ ‘·T˝…’ u≤\Ts¡qT+&ç ≈£L&É
düTuÛ≤wæ‘e· TTqT $q>√s¡T#·T+&ÉT≥ dü»q® T\≈£î düV≤ü »+. Çø£ neTè‘·eTT‘√
düe÷qyÓTqÆ Á‹|ü⁄sê s¡V≤ü dü´eTTqT >∑T]+∫ #Ó|Œü e\dæq~ @eTTqï~? eTDÏ
bÕÁ‘·˝À ñHêï, eT{Ϻ bÕÁ‘·˝À ñHêï Á<ëøå±|ò\ü eTTq≈£î e÷<ÛTä s¡´eTT˝À uÛ<Ò +ä
ø£\T>∑<äT. ø±e⁄q ÁãVü≤à yê≈£îÿqT nqTdü]+∫, ˙ Ä»„qT •s¡kÕeVæ≤+∫
Á‹|ü⁄sê s¡V≤ü dü´eTTqT eTq Ç<ä]› dü+yê<ä s¡÷|ü+>± #Ó|⁄ü ‘·THêïqT $qTeTT:
ªªãVü≤à|ü⁄Á‘·T&ÉT uÛèÑ >∑Te⁄. Äj·Tq≈£î #·´eqT&ÉT »ìà+#ê&ÉT. Ä eTVü≤]¸
e\q ãTTN≈£î&ÉT ñ<ä“$¤ +#ê&ÉT. >±~ÛsêE ‘·q |ü⁄Á‹ø£ nsTTq dü‘´· e‹ì
ãTTN≈£îq≈£î ˇdü+–, ª‘·q≈£î |ü⁄Á‘·T&ÉT ø£\T>∑Tq≥T¢ nqTÁ>∑Væ≤+#·eTμì
ÁbÕ]ú+#ê&ÉT. Äj·Tq ‘·|üX¯ÙøÏÔ#˚‘· dü‘·´e‹ø=s¡≈£î ÁãVü≤à‘˚»'|üPs¡íyÓTÆq ˇø£
bÕj·TdüeTTqT, ÄyÓT ‘·*¢ ø=s¡≈î£ øå±Á‘·‘»˚ '|üPs¡yí TÓ qÆ eTs=ø£ bÕj·TdüeTTqT
ì]à+#ê&ÉT. ªdü‘´· e‹øÏ ˇdü+–q bÕj·Tdü+ n~Ûø£ X¯øeÔÏ +‘·yTÓ Æ e⁄+&ÉTqμì
ÄyÓT ‘·*¢ nsTTq >±~Û sê»|ü‹ï ‘·\+∫, ‘·q |ü⁄Á‹ø£≈î£ ‘Ó*j·T≈£î+&Ü ÄyÓT
bÕj·TdüeTTqT ‘êqT d”«ø£]+∫ ‘·q bÕj·TdüeTTqT ÄyÓT≈£î Ç∫Ã+~.
ãTTN≈£î&ÉT Ç~ ‘Ó\TdüTø=ì ª˙≈£î ø±˝≤+‘·≈î£ &Óq’ eTVü‰sêE, MT neTà≈£î
ÁãVü≤à]¸ »ìàkÕÔsT¡ μ nì dü‘´· e‹øÏ ‘Ó*bÕ&ÉT. ÄyÓT œqTïsê˝…’ ª‘·q ≈£îe÷s¡T&ÉT
ø£Áå ‹j·T dü«uÛ≤e⁄&ÉT ø±≈£î+&ÉTq≥T¢ #˚jT· TeTμì uÛsÑ qÔ¡ T ÁbÕ]ú+∫+~. Äj·Tq
Á|üdqü Tï&Ó’ ªn˝≤ nsTT‘˚ ˙ ≈£îe÷s¡T&ÉT XÊ+‘·T&˚ n>∑TqT. nsTTHê yêì
|ü⁄Á‘·T&ÉT düs«¡ ø£Áå ‹j·÷+‘·≈î£ &Óq’ eTVü‰sêE ø±ø£ ‘·|Œü <äTμ nì |ü*ø±&ÉT.
‘·sT¡ yê‘· ø=+‘·ø±\eTTq≈£î dü‘´· e‹øÏ »eT<ä–ï, ÄyÓT ‘·*ø¢ Ï $XÊ«$TÁ‘·T&ÉT
»ìà+#ês¡T. »eT<ä–ïøÏ |üsX¡ ó¯ sêeTT&ÉT ø£*>¬ qT. bÕj·TdüeTT\ Á|üu≤Û e+#˚‘·
$XÊ«$TÁ‘·T&ÉT ÁãVü≤à]¸ ø±>±, |üsX¡ ó¯ sêeTT&ÉT ø£Áå ‹j·÷+‘·≈î£ &Óq’ eTVü‰sêE
nj·÷´&ÉT.
 uÛÑ÷$Tø£ xix

Äj·Tq lsêeT#·+Á<äTì#˚ |üsêõ‘·T&Ó’ $TøÏÿ* ìπs«<äeTT‘√ ‹]– edü÷Ô

e÷s¡eZ T<Û´ä +˝À ªdü+es¡TìÔ μ #·÷dæ, ªªdü+kÕs¡<Tä 'K |”&‘ç T· &ÉHq’Ó Hê≈£î <äjT· ‘√
X¯óuÛÑe÷s¡ZeTTqT #·÷|ü⁄eTTμμ nì ÁbÕ]ú+#ê&ÉT. Äj·Tq Ä‘·à‘·‘·Ô «eTTqT
dü+Á>∑Vü≤+>± #Ó|æŒ, ªªÇ~ Á‹|ü⁄sê<˚$jÓTTø£ÿ nqTÁ>∑Vü≤+#˚‘·H˚ #·ø£ÿ>±
uÀ<Û|ä &ü TÉ qT. ˙e⁄ n+<äTø=s¡≈î£ >∑Ts¡Tes¡T´&Óq’ <ä‘êÔÁ‘˚jT· Tì ÄÁX¯sTT+|ü⁄eTTμμ
nì Ä<˚•+#ê&ÉT. yÓ+≥H˚ uÛ≤s¡eZ sêeTT&ÉT <ä‘êÔÁ‘˚jT· Tì X¯sD¡ TC§#êÃ&ÉT. Äj·Tq
uÛ≤s¡eZ ⁄q≈£î Á‹|ü⁄sê e÷Vü‰‘·à ´eTTqT uÀ~Û+∫ eT+Á‘·Bø£qå T ˇdü+>¬ qT. uÛ≤s¡eZ ⁄&ÉT
|üHïÓ +&ÉT dü+e‘·‡sê\T Á‹|ü⁄sê<˚$ì ñbÕdæ+#ê&ÉT. dæ~ìΔ bı+~q ‘·sT¡ yê‘·
<ä‘>Ô· T∑ s¡Te⁄ Äj·Tq≈£î Ä‘·à‘·‘Ô· «eTTqT, <˚M#·sê´$<ÛëqeTTqT ñ|ü<•˚ +#ê&ÉT.
Ç˝≤ uÛ>Ñ e∑ +‘·T&Óq’ <ä‘êÔÁ‘˚jT· T&ÉT uÛ≤s¡eZ ⁄q≈£î ñ|ü<•˚ +∫q Á|üø±s¡+>±,
düTy˚T<ÛTä &ÉT Hês¡<ä eTVü≤]¸øÏ ªÁ‹|ü⁄sê s¡V≤ü dü´eTTμqT #ÓbÕŒ&ÉT. ‘·sT¡ yê‘· ªÁ‹|ü⁄sê
s¡V≤ü dü´eTTμ >∑Ts¡T•wü´ |üs+¡ |üs‘¡ √ ˝Àø£+˝À Á|üd<æ yΔä TÓ +Æ ~.
ô|’ eè‘êÔ + ‘· e TTqT >∑ e TìùdÔ ª˝Àø£ + ˝À @B j· ÷ <ä è ∫ä ø £ + >±
dü+uÛÑ$+#·<ä˙, ‘·–q+‘· ø±s¡DkÕeTÁ– ˝Ò≈£î+&Ü ø±s¡´+ |ü⁄≥º<äμ˙ düŒwüº+
n>∑T#·Tqï~. ˇø£&TÉ kÕe÷qT´&Ó’ ñ+&ç \ø£\å ø=B› <Ûqä eTTqT dü+bÕ~+#·T≥,
eTs=ø£&ÉT kÕÁe÷»´eTTqT dü+bÕ~+#·T≥, y˚s=ø£&ÉT Ä#·+Á<ës¡ÿeTT>±
ì\T#·Tq{Ϻ eTVü‰Á>∑+<∏eä TTqT s¡∫+#·T≥ yÓTT<ä˝q’… dü+|òTü ≥q\˙ï ‘·–q+‘·
ø±s¡DeTT\T ñqï|ü⁄&˚ dü+uÛ$Ñ +#·Tq˙, j·÷<äè∫äø+£ >± dü+uÛ$Ñ +#·e˙ düŒwü+º >±
Á>∑Væ≤+#·e\dæ ñ+~. Ç|ü⁄&ÉT ‘·–q+‘· kÕ<Ûäq dü+|ü‹Ô yê]j·T+<äT
ø£ì|æ+#·øb£ ˛‘˚, yês¡T |üPs¡«»qà\˝À n≥Te+{Ï kÕ<Ûqä eTT\qT dü+bÕ~+∫
e⁄+{≤s¡ì }Væ≤+#ê*. Hês¡<ë~ eTVü≤s¡T¸\T y˚\ dü+e‘·‡s¡eTT\T ‘·|dü Tü ‡\T
#˚kÕs¡T. yê] <äèw摺 √ #·÷dæq|ü⁄&ÉT düTy˚T<ÛTä &ÉT >±$+∫q ‘·|dü Tü ‡ n\Œy˚T.
ø±˙ n‘·ìøÏ á ñqï‹ ø£\T>∑T≥≈£î á »qà˝À n‘·&TÉ #˚dqæ ‘·|dü Tü ‡ e÷Á‘·yT˚
ø±s¡D+ ø±<äT. nH˚ø£ »qà\ |ü⁄D´eTTq≈£î |ò\ü +>± n‘·&TÉ <˚M uÛ≈Ñ î£ &Ô q’Ó
düTeT+‘·Tq≈£î n\s¡Tÿ&ÉT>± »ìà+∫, n_+<äTø£yTÓ qÆ ;C≤ø£så e¡ TTqT nC≤„q+‘√
nsTTHê »|æ+∫q≥T¢>± ñ#·Ã]düTHÔ êï&ÉT.
xx l‹
Á |ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&ÉkÕs¡eTT

eTqTwü´ »qà≈£î ø±s¡DyÓTÆq ø£s¡àj·T+<äT |ü⁄D´eTT‘√ bÕ|ü+ ø£*ùd

e⁄+&ÉTqT. n+<äTe\q ˇø±H=ø£ bÕ|üÁbÕs¡ã›+ Á|üã\yÓTÆ |ü⁄D´|òü\eTTqT
yÓqTø£≈î£ HÓ{qºÏ ~. n+<äTe\q nsTT<˚+&É¢ ÁbÕj·TeTT˝ÀH˚ n\s¡Tÿ&ÉT yê´~Û#˚
|”&‘ç T· &Ó’ eTs¡D+Ï #ê&ÉT. n+‘·{‘Ï √ Ä bÕ|üÁbÕs¡ã+› ø°Då +Ï ∫ |ü⁄D´|ò\ü + ô|ø’ Ï
e∫Ã, n‘·&TÉ ªVü‰]‘êj·TqT&ÉTμ>± »ìà+∫ uÛ>Ñ e∑ +‘·T&Óq’ uÛ≤s¡eZ ⁄q≈£î •wüß´&Ó,’
|üPs¡«»qà˝Àì ø=s¡‘· rs¡Tq≥T¢>± l$<ä´qT j·T<∏ë$~Û>± ñ|ü<X˚ +¯ bı+~
<˚MÁ|ükÕ<äeTTq≈£î bÕÁ‘·T&ÉT nj·÷´&ÉT.
ªªjÓ÷– nH˚ø£ »qà\˝À dü+dæ<Tä &Δ ,’Ó Ä ‘·sT¡ yê‘· |üse¡ T >∑‹ì bı+<äTqTμμ
nì ^‘·˝À uÛ>Ñ e∑ +‘·T&ÉT #Ó|Œæ q dü÷øÏøÔ Ï düTy˚T<ÛTä ì eè‘êÔ+‘·+ #·øÿ£ ì <äècÕº+‘·+.
n+‘˚ø±<äT. ns¡yú TÓ HÆ ê, ø±≈£îHêï sêe÷j·TD+ yÓTT<ä˝q’… ñ‘·eÔ T Á>∑+<∏eä TT\qT
$Hêï, #·~$Hê Ä Á>∑+<∏äeTT˝Àì nø£ås¡dü+|ü⁄{ÏjÓTTø£ÿ Á|üuÛ≤e+#˚‘·H˚
eTVü‰Á|üu≤Û e+ ø£\T>∑Tqì Á>∑V≤æ +#·e\dæ ñ+~. düT+<äsø¡ ±+&É bÕsêj·TD+
yÓTT<ä˝q’… $ Ç≥Te+{Ïy.˚
ªá »qà˝À ø£\T>∑T#·Tqï |ò\ü dæ~øΔ Ï á »qà˝À #˚dqæ kÕ<Ûqä eTT˝Ò ø±s¡D+
ø±<ä T μ nq&ÜìøÏ |ü s ¡ X ¯ ó sêeT, $XÊ«$TÁ‘· T \ eè‘êÔ + ‘· e TT\T ≈£ L &É
<äècÕº+‘·eTT˝Ò. |üsX¡ ó¯ sêeTT&ÉT •e⁄ì Äsê~Û+∫ <Ûqä T]«<ä´˝À bÕs¡+>∑‘T· &Ó,’
ø£åÁ‹j·T ìs¡÷à\q+ >±$+∫ eTVü‰sêC…’ ∫es¡≈£î eTVü‰jÓ÷– nj·÷´&ÉT.
Bìø£+‘·{øÏ Ï ãTTNø£ eTVü≤]¸ ‘·|Xü Ù¯ øÏ#Ô ˚ ì]à+∫q bÕj·Tdü+jÓTTø£ÿ Á|üu≤Û ey˚T
Á|ü<ëÛ q ø±s¡DeTT. |üsX¡ ó¯ sêeTT&ÉT #˚dqæ $<ë´uÛ≤´dü+, ìs¡«Væ≤+∫q j·T»„
j·÷>∑eTT\T, Bø£‘å √ #˚dqæ <˚$ ñbÕdüq, >∑Ts¡TX¯óÁX¯Swü yÓTT<ä˝q’… $ n˙ï Ä
bÕj·Tdü Á|üu≤Û eeTTqT n_Ûe´ø£+Ô ˇq]+#·T≥πø kÕ<Ûqä eTT\T njÓT´qT. n˝≤π>,
$XÊ«$TÁ‘·Tq≈£î ÁãVü≤à]¸‘«· + ø£\T>∑T≥≈£î ≈£L&É bÕj·Tdü Á|üu≤Û ey˚T Á|ü<ëÛ q
ø±s¡DeTT. Äj·Tq ø±$+∫q ‘·|dü ‡ü +‘ê Ä Á|üu≤Û eeTTq≈£î dæ~Δ ø£*–+#·T≥˝À
nqTwü+–ø£yÓTÆq ø±s¡Dy˚T nsTT+~ nqT≥ düŒwüºeTT. Ä bÕj·Tdü+jÓTTø£ÿ
Á|üu≤Û ey˚T ˝Ò≈b£ ˛‘˚ øπ e\yÓTqÆ ‘·|dü Tü ‡#˚‘· Äj·Tq ÁãVü≤à]¸ n>∑T≥ ø£wkºü Õ<Û´ä eTT.
Ç~ ªC≤„qK+&ÉeTT˝À >∑+&ÉX˝’Ë ≤U≤´qeTT ˝Àì ‘·+>∑DTì eè‘êÔ+‘·+μ e\q
≈£L&É e´ø£eÔ T>∑T#·Tqï~.
 uÛÑ÷$Tø£ xxi

e÷s¡ÿ+&˚jT· eTVü≤]¸ ÁãVü≤à˝Àø£eTTq≈£î yÓ[fl ªdüs«¡ $C≤„qeTTq≈£î kÕs¡+

@~?μ nì nH˚≈£î\qT n&ÉT>∑T≥, yês¡+<äs¡÷ ‘·eT≈£î n_ÛeT‘·eTT˝…’q
dæ<ëΔ+‘·eTT\qT _Ûqï_Ûqï+>± #Ó|ü ≥, Äj·Tq≈£î Ä $wüjT· +˝À ìX¯Ãj·T+
≈£î<äsø¡ £ ÁãVü≤à<˚e⁄ì Á|ü•ï+#·T≥ >∑eTì+|ü<–ä +~. ÁãVü≤à˝Àø£eTTq≈£î yÓ[flHê
Ä‘·à‘·‘Ô· «eTT˝À n+<ä]ø° ì•Ã‘·yTÓ qÆ C≤„q+ ñ+&É<qä T≥ düŒwüeº TT. á ˝Àø£+˝À
Ä‘·àkÕø屑êÿs¡eTTqT bı+~qyês¡T Çø£ÿ&˚ eTT≈£îÔ\T ne⁄‘ês¡T. yês¡T @
˝Àø£eTTq≈£L yÓfifl¯ s¡T. á ˝Àø£+˝À Ä‘·àC≤„qeTTqT bı+<ä≈î£ +&Ü ñbÕdüq\T,
‘·|dü Tü ‡\T #˚dqæ yês¡T ÁãVü≤à˝Àø£eTTq≈£î yÓfi‘¯ ês¡T.
ªdüø\£ $C≤„qeTTq≈£î kÕs¡yT˚ ~?μ nì yê]ì Á|ü•ïùd,Ô yês¡+‘·≈î£ |üPs¡«+
@j˚T ñbÕdüq\T ÁX‚wü˜eTT\ì ìX¯ÃsTT+#·Tø=ì kÕ~Û+#ês√, Ä ñbÕdüHê
$wü j · T eTT\H˚ dü s ¡ « ÁX‚ w ü ˜ e TT\T>± e]í + ∫ #Ó | ü ⁄ ‘ês¡ T . n+<ä T e\q
e÷s¡ÿ+&˚jT· Tq≈£î ìX¯Ãj·T+ @s¡Œ&Éø£ ÁãVü≤à<˚e⁄H˚ n&ç>±&ÉT. ªC≤„qK+&ÉeTT
˝Àì $<ë´^‘·μ˝À ≈£L&É Ç≥Te+{Ï dü+<äs“¡ y¤ T˚ ñ+~.
ô|’ eè‘êÔ+‘·eTTqT nqTdü]+∫ Vü‰]‘êj·TqT&ÉT eTTô|’ Œ Äs¡T s√E\˝À,
s√E≈£î Hê\T>∑T n<Ûë´j·TeTT\ #=|üq yÓTT‘·Ô+ q÷≥ q\uÛ…’ Hê\T>∑T
n<Ûë´j·TeTT\T s¡∫+#ê&ÉqT≥ düŒwüeº TT. Ç|ü⁄&ÉT \uÛ´Ñ eT>∑T#·Tqï Á>∑+<∏eä TT˝À
ªe÷Vü‰‘·à ´ K+&ÉeTTμ˝À >∑\ 80 n<Ûë´j·TeTT\˝À 6687 XÀ¢øe£ TT\T e⁄qï$.
ªC≤„qK+&ÉeTTμ˝À >∑\ 22 n<Ûë´j·TeTT\˝À 2163 XÀ¢ø£eTT\T ñqï$.
ª#·sê´K+&É+μ ø£ì|æ+#·T≥ ˝Ò<Tä . <ëì˝À 42 n<Ûë´j·TeTT\T, 3150 XÀ¢øe£ TT\T
ñ+&Ü*. e÷Vü‰‘·à ´ K+&ÉeTTqT kÕ+K´jÓ÷>∑ XÊÁkÕÔ#ês¡T´\T |ü+&ç‘·
leTT≈£î+<ä˝≤\ XÊÁdæÔ eTôVA<äjT· T\T dü+XÀ~Û+#ês¡T. kÕVæ≤‘ê´#ês¡T´\T
nsTTq |ü+&ç‘· lHêsêj·TD XÊÁdæÔ œùdÔ eTVü‰X¯j·TT\T uÛÑ÷$Tø£‘√,
n<Ûë´j·÷qTÁø£eTDÏø£‘√ Áø°.X¯. 1932˝À yês¡D≤dæ #ÛÍU≤+u≤ dü+düÿ è‘·
Á|üø±X¯Hê\j·TeTT˝À, ø±o dü+düÿ è‘· |ü⁄düøÔ e£ ÷\˝À |ü⁄sêDÒ‹Vü‰dü $uÛ≤>∑eTT˝À
Á|ü<eä∏ T |ü⁄wüŒ+>± Á|üø{£ +Ï #ês¡T.
lœùdÔ eTVü‰X¯j·TT\T ‘·eT uÛÑ÷$Tø£˝À ªªyÓTT<ä{Ï qT+&ç q\uÛ…’
n<Ûë´j·TeTT\T es¡≈î£ >∑\ #·sê´K+&É+ ˇø±H=ø£ l$<√´bÕdü≈î£ ì >∑èVü≤+˝À
xxii l‹
Á |ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&ÉkÕs¡eTT

e⁄+<äì $HêïqT. ø±˙, Ç+‘·es¡≈î£ H˚qT <ëìì #·÷#·T≥ ‘·≥dæ+ú #·˝<Ò Tä μμ

nì #ÓbÕŒs¡T. ªª|ü]XÀ<Û≈ä î£ \T Á|üjT· ‹ïùdÔ n~ \uÛ´Ñ + ø±e#·TÃqT. á e÷Vü‰‘·à ´
K+&ÉeTT˝Àì ªÁ|ü<ëÛ q ø£<\ä∏ Tμ dü+øÏ|å ÁÔü ø£eT+˝À ÁãVü‰à+&É |ü⁄sêDeTT˝Àì e⁄‘·sÔ ¡
K+&ÉeTTq+<ä* \*‘√bÕU≤´qeTT˝ÀqT, \ø°å à‘·+Á‘·eTT˝ÀqT #Ó|üŒã&ç
e⁄qïeì— ªl$<ë´$X‚weü TT\Tμ Á‹|ü⁄s√|üìwü‘T· ˝Ô À ìs¡÷|æ+|üã&çqeμμì #Ó|⁄ü ‘·÷
lœùdÔ eTVü‰X¯jT· T\T á Á>∑+<∏+ä jÓTTø£ÿ Á|üd~æ ìΔ >∑T]+∫ Ç˝≤ #ÓbÕŒs¡T:
ªªÁbÕNq Á>∑+<∏ë\j·TeTT\˝À á ªÁ‹|ü⁄sê s¡V≤ü dü´+μ mø£ÿ&ÓH’ ê ù|s=ÿqã&ç
ñ+<˚y÷Ó nì nH˚«wæd÷ü ,Ô H˚qT mø£ÿ&Ü Ç≥Te+{Ï Á|ükÕÔeeTTqT #·÷&É˝<Ò Tä .
ÁãVü≤à dü÷Á‘·eTT\˝À ªªn|æ #· düàs¡´‘˚μμ nH˚ dü÷Á‘·eTTq≈£î lX¯+ø£s¡
uÛÑ>∑e‘êŒ<äT\yês¡T s¡∫+∫q uÛ≤wü´eTT˝À, ªªdü+es¡TÔ&ÉT yÓTT<ä\>∑Tyê]˝À
ªq>∑ï+>± #·]+#·T≥μ yÓTT<ä˝q’… es¡qÔ + ø£ì|æ+#·T≥ e\q, ªÄÁX¯eT ø£sà¡ \qT
nù|øÏå+|üìyês¡T ≈£L&É eTVü‰jÓ÷>∑T˝…’ ñ+&Ée#·TÃqμì Ç‹Vü‰düeTT\˝À
düà]+|üã&ÉT#·Tqï~μμ nì dü+es¡TÔì $wüj·T+ ù|s=ÿqã&ç+~. dü+es¡TÔ&ÉT
n˝≤ q>∑Tï&ÉT>± ø£ì|æ+#·T≥ ªÁ‹|ü⁄sê s¡V≤ü dü´eTTμ˝ÀH˚ Á|ükÕÔ$+|üã&ç ñ+~.
Á>∑+<∏eä TTqT ù|s=ÿq≈£îHêï, n+<äT˝Àì ø£<qä∏ T Á|ükÕÔ$+#·T≥#˚ uÛ>Ñ e∑ ‘êŒ<äT\yês¡T
ªÁ‹|ü⁄sê s¡V≤ü dü´eTTμqT ÁbÕe÷DÏø£ Á>∑+<∏+ä >± n+^ø£]+#ês¡ì ‘√#·T#·Tqï~.μμ
eTVü≤]¸‘·T\T´&Ó’q ªlìyêdü |ü+&ç‘·T&ÉTμ C≤„qK+&ÉeTTq≈£î ªª‘ê‘·Œs¡´
B|æø£μμ nH˚ yê´K´qT ø£*j·TT>∑ dü+e‘·‡s¡eTT\T 4932 (Áø°.X¯.1831)˝À
düeTÁ>∑+>± s¡∫+#ês¡T. Äj·Tq <äøDåÏ <˚Xe¯ TT˝À eTVü‰|ü⁄wüÿs¡ Á>±eT ìyêdæ
nsTTq yÓ<’ ´ä Hê<∏ä BøÏ‘å T· ì ≈£îe÷s¡T&ÉT. á yê´U≤´q+‘√ C≤„qK+&ÉeTTqT
dü+XÀ~Û+∫, ø±•ø± sê»ø°j·T bÕsƒ¡XÊ\ Á|ü<ÛëHê<Ûä´≈£åî\T l>√|”Hê<∏äø£$
sê»eTôVA<äjT· T\T $|ü⁄\yÓTqÆ ñb˛<ëÈ‘e· TT‘√ 1925˝À ªªÁ|æH‡é Ä|òt y˚˝Ÿ‡
düsd¡ «ü r uÛeÑ Hé d”]dtμμ nH˚ |ü⁄düøÔ £ e÷\qT Hê\T>∑T uÛ≤>∑eTT\T>± Á|üø{£ +Ï #ês¡T.
lìyêdü |ü+&ç‘T· &ÉT ‘·øÿÏ q s¬ +&ÉT K+&ÉeTT\≈£î ª‘ê‘·Œs¡´ B|æøμ£ qT s¡∫+#ês√,
˝Ò<√ ‘Ó*j·T<äT.
<˚$øÏ ªÁ‹|ü⁄s¡μ nH˚ ù|s¡T m˝≤ ø£*–+<äH˚ $wüjT· + Á>∑+<∏+ä ˝À mø£ÿ&Ü
düŒwü+º >± $e]+|üã&É˝<Ò Tä . ª$<ë´^‘·μ dü+<äs“¡ +¤ ˝À lìyêdü |ü+&ç‘T· &ÉT ªªÁ‹|ü⁄s¡
 uÛÑ÷$Tø£ xxiii

düT+<äs¡ s¡÷|üeTTqT ìs¡«∫dü÷Ô ªC≤Á>∑‘Y, dü«|üï+, düTwüß|æÔμ nH˚ eT÷&ÉT

|ü⁄s¡eTT\˝À $\dæ\T¢‘÷· düs«¡ »qT\≈£î n_Û\wüDj ° T· + n>∑T≥#˚ <˚$jÓTTø£ÿ
s¡÷|ü+ ªÁ‹|ü⁄s¡ düT+<äs+¡ μ n>∑T#·Tqï~ (Á‹wüß |ü⁄sπ wüß <ÛëeTdüT C≤Á>∑‘‡· «|üï
düTwüß|æÔ s¡÷ù|wüß düT+<äs+¡ düs«¡ düŒ èVü≤D°jT· ‘ê«‘Y)μμ nì $e]+#ês¡T. nq>±
Ä eT÷&ÉT <äX\¯ ≈£î kÕøÏ>å ± eTq˝À ñqï Ä‘·à#Ó‘’ q· ´y˚T ªÁ‹|ü⁄s¡dTü +<ä]μ nì
düŒwüºeT>∑T#·Tqï~.
u≤\´+, j·TÚeq+ yÓTT<ä\>∑Tyêìe˝… ªC≤Á>∑‘,Y dü«|üï, düTwüß|ü⁄\Ô Tμ ≈£L&ç
ø±\eX¯eTTq e´eVü‰s¡+˝À @s¡Œ&ÉT‘·Tqï <äX\¯ T. M{Ïì ªª|ü⁄s¡eTT\Tμμ>± #Ó|ü ≥
Á|üdæ<äΔ+>± ˝Ò<äT. X¯Øs¡eTT\qT |ü⁄s¡eTT\T>± #Ó|ü≥ Á|üdæ<äΔ+>± ñ+~.
uÛ>Ñ e∑ +‘·T&ÉT ^‘·˝À, ªX¯Øs¡eTTqT qe<ë«s¡eTT\T >∑\ |ü⁄s¡eTTμ>± #ÓbÕŒ&ÉT
(qe<ë«πs|ü⁄πs <˚Væ≤ HÓ’e ≈£îs¡´Hé q ø±s¡j·THé). »qT\#˚ |üP]+|üã&ÉT
Á|ü<X˚ e¯ TT\T ª|ü⁄s¡eTT\Tμ (»HÓ’' |üPs¡´H˚Ô Ç‹ |ü⁄sêDÏ). n˝≤π> düTK<äT'U≤<äT\
#˚‘· |üP]+|üã&ÉT#·Tqï X¯Øs¡eTT\qT ≈£L&É ª|ü⁄s¡eTT\Tμ nì #Ó|Œü e#·TÃqT.
ø±e⁄q ªdü÷ú\, dü÷ø£å à, ø±s¡D X¯Øs¡eTT\Tμ nH˚ |ü⁄s¡eTT\T @ Ä‘·àX¯øÏÔøÏ
ø£\y√, Ä Ä‘·àX¯øÏÔj˚T ªªÁ‹|ü⁄s¡μμ nì #Ó|ü≥ düeT+»dü+ (ÁrDÏ |ü⁄sêDÏ
j·TkÕ´' kÕ Á‹|ü⁄sê). sêE ‘·q |ü⁄s¡eTT\˝À mìï+{Ï˝À |üs´¡ {ÏdTü HÔ êï, n‘·ì
dü«s¡÷|ü dü«uÛ≤yê\˝À e÷s¡TŒ m˝≤ ñ+&É<√, n˝≤π> á eT÷&ÉT X¯Øs¡eTT\˝À
yê´|æ+∫ ñqï ªÄ‘·àX¯øÔÏ nsTTq Á‹|ü⁄s¡μ @ø£s÷¡ |ü+>±H˚ ñ+&ÉTqT.
eT] Á‹|ü⁄sêX¯øÔÏ Je⁄\ X¯Øs¡eTT\˝À e÷Á‘·yT˚ yê´|æ+∫ ñ+<ë? Ä
<˚$ $XÊ«‹àø£ ø£<ë! Vü‰]‘êj·TqTq≈£î Á‹|ü⁄sê X¯ãe› TTqT Ç˝≤ |ü]$T‘·yTÓ qÆ
ns¡+ú ˝À Á>∑V≤æ +#·T≥ Çwü+º ø±<äT. ªu≤˝≤+_ø£μ dü«|üï+˝À <äsÙ¡ q+ Ç∫Ãq|ü⁄&ÉT
Äj·Tq ÄyÓTqT düT‹Ô dü÷Ô ªÁ‹|ü⁄sêμ X¯ãe› TTqT Ç˝≤ dü+øÏ|å +Ôü >± ìs¡«∫+#ê&ÉT:
ªªeT÷&ÉT eT÷&ÉT Áø£eTeTT\#˚‘· ñ˝≤¢düeTTqT bı+<äT‘·Tqï edüTÔe⁄jÓTTø£ÿ
|üPs¡«dæú‹>± ˙e⁄ m+<äTe\q ne⁄‘·THêïy√, n+<äTe\q ÁãVü‰à<äT\≈£î
|üse¡ TyÓTqÆ ÄÁX¯jT· + ne⁄‘·÷ ˝Àø£eTT˝À ªÁ‹|ü⁄s¡μ nì #Ó|Œü ã&ܶe⁄.μμ
xxiv l‹
Á |ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&ÉkÕs¡eTT

XÀ¢ˆˆ ˝Àπø Á‹Á‹ø£y÷Ó ˝≤¢deæ düT|Ô Pü s¡«dæ‹ú s¡´‘·' ˆˆ

Á‹|ü⁄sπ ‹ ‘·‘·' Áb˛ø±Ô ÁãVü‰àBHê+ |üsêÁX¯j÷· ˆˆ
(Á|ü<eä∏ ÷<Ûë´j·TeTT, e÷Vü‰‘·à ´ K+&ÉeTT)
Bìì Ç˝≤ Á>∑Væ≤+#·e#·TÃqT. ªªedüTÔe⁄μ nq>± Ä‘·à. n~ düèwæºøÏ
ñqTàKyÓTqÆ |ü⁄&ÉT yÓTT<ä≥ @s¡Œ&ÉT dæ‹ú ªedüT|Ô Pü s¡«dæ‹ú μ. Ä‘·àj·T+<äT <ëìjÓTTø£ÿ
X¯øÔÏ nsTTq e÷j·T, <ëìø£Hêï _Ûqï+>± ñqï≥T¢ >√#·]+#·T≥j˚T ªÄ‘·àjÓTTø£ÿ
|üPs¡«dæ‹ú μ ˝Òø£ ªÁ|ü<eä∏ Tdæ‹ú μ. Ä e÷j·÷X¯øÔÏ düècÕº´s¡+uÛÑ <äX˝¯ À eT÷&ÉT eT÷&ÉT>±
|ü<ës¡úeTT\qT uÛ≤dæ+|ü#˚dæ, yê{Ïj·T+<äT e]ÔdüTÔqï≥T¢>± Áø°&ç+#·TqT.
n+<äTe\q Ä e÷j·÷X¯øÔÏ ªedüT|Ô Pü s¡«dæ‹ú μ, ªÁ‹Á‹Áø£y÷Ó ˝≤¢dìæ μ ne⁄‘·Tqï~.
Á‹Á‹Áø£yÓ÷˝≤¢dæì n>∑T≥#˚ ÄyÓT ªªÁ‹|ü⁄s¡μμ nì #Ó|üŒã&ÉT‘·Tqï~. ªÁø£eT+μ
nq>± Á|üdsü D¡ + ˝Òø£ Á|üyX˚ e¯ TT. ªª»>∑‘T· qÔ T düèwæ+º ∫ Ä‘·à <ëìj·T+<äT ‘êH˚
Á|üy•˚ +#ÓqTμμ (‘· ‘·‡ ècÕº « ‘· <˚yêqTÁbÕ$X¯‘)Y nì ÁX¯T‹ #Ó|⁄ü ‘√+~. eT÷&˚d>æ ±
|ü<ës¡eú TT\T uÛ≤dæ+#·T#·T+&ÉT≥ e´wæ>º ±, dü$Twæ>º ± nH˚ø£ $<Ûeä TT\T>± e⁄qï~.
e´wæº j·T+<äT Je⁄\˝À ªdü÷\ú , dü÷ø£å à, ø±s¡D X¯Øs¡eTT\Tμ m˝≤ ñqïy√,
n˝≤π> dü$Twæ˝º À ª$sê≥TºjTÓ Tø£ÿ X¯Øs¡+, Væ≤s¡D´>∑s“¡ ¤ X¯Øs¡+, nyê´ø£è‘· X¯Øs¡+μ
ø£\e⁄. ‘·s¡Tyê‘· ÁãVü≤à, $wüßí, eTùV≤X¯«s¡T\jÓTTø£ÿ, ªdüs¡dü«r, \ø°å à,
bÕs¡«‘·T\jÓTTø£ÿ X¯Øs¡eTT\Tμ ≈£L&É @s¡Œ&ÉT#·Tqï$. ªe÷Vü‰‘·à ´ K+&ÉeTTμ˝À
Á‹|ü⁄sê<˚$ M]ì düèwæ+º ∫ $X¯«|ü]bÕ\q¬ø’ n~Ûø±s¡ |ü<eä ⁄\˝À ì\T|ü⁄≥
e]í+|üã&ç ñ+~.
ø±e⁄q düèwæìº Áø°&Üe÷Á‘·+>± »s¡T|ü⁄‘·Tqï Ä |üsêX¯øÔÏ yÓTT<ä≥ eT÷&˚d,æ
eT÷&˚dæ |ü<ës¡eú TT\qT uÛ≤dæ+|ü#d˚ —æ n$ ª|ü⁄s¡eTT\Tμ>± yê{ÏjT· +<äT $Vü≤]dü÷Ô
ñ˝≤¢düeTTqT bı+<äT‘·÷ Á‹Á‹Áø£yÓ÷˝≤¢dæìjÓÆT ªÁ‹|ü⁄s¡μ nì ˝Àø£+˝À
ø°]Ô+|üã&ÉT#·Tqï~. Bìì dü+düÿ è‘·+˝À Ç˝≤ $e]+#·e#·TÃqT: ªªedüTÔq'
Ä‘·àq ' |üPsê« Á|ü<∏äe÷ dæú‹' edüTÔ|üPs¡«dæú‹' Ä‘·àq ' düèwüߺ´qTàK‘˚«
‘·<_ä HÛ êïj·÷' e÷j·÷j·÷' n_Ûe´øÏ'Ô Á|ü<eä∏ ÷dæ‹ú ' kÕ #· Á‹Á‹Áø£y÷Ó ˝≤¢d˙æ `
Á‹_Û' Á‹_Û' Áø£yTÓ Æ' dü÷\ú dü÷ø£å àø±s¡D X¯Øsπ wüß $sê&çΩsD¡ ´>∑sꓤyê´ø£è‘·eT÷]Ôwßü
ÁãVü≤à$wüßeí TùV≤X¯«s¡ yêD°\øÏå àbÕs¡«r s¡÷ù|wüß #· Áø£yTÓ Æ' Áø£eTD…'Æ Á|üdsü D¡ Æ…'
 uÛÑ÷$Tø£ xxv

ñ\¢dür‹ Á‹Á‹Áø£yÓ÷˝≤¢dæ˙ ˆ Á‹Á‹Áø£yÓ÷˝≤¢dæ˙ #· nk edüTÔ|üPs¡«dæú‹X¯Ã

Á‹Á‹Áø£y÷Ó ˝≤¢dæ edüT|Ô Pü s¡«dæ‹ú ' ˆ j·T‘·' ‘·«+ Á‹Á‹Áø£y÷Ó ˝≤¢dæ edüT|Ô Pü s¡«dæ‹ú '
ndæ ‘·‘·' ÁãVü‰àBHê+ |üsêÁX¯j÷· Á‹|ü⁄sê Ç‹ ˝Àπø Á|üø]° ‘Ô ê.μμ
Ä Á‹|ü⁄sê<˚$øÏ dü+ã+~Û+∫q $C≤„qeT+‘ê s¡Vü≤dü´y˚T. >∑Ts¡Te⁄\T
jÓ÷>∑T´˝…q’ •wüß´\≈£î @ø±+‘·+˝À uÀ~Û+#·Tq~ s¡V≤ü dü´eTT. ªª$C≤„q+ H˚{Ï
XÊÁdü|Ô ]ü C≤„q+e˝… düs«¡ »qT\≈£î \uÛ´Ñ + ø±yê*>±˙, s¡V≤ü dü´+>± ñ+#·T≥
@$T{Ï? >∑Ts¡Te⁄\T ø=+<ä]øÏ Ä $C≤„qeTTqT uÀ~Û+∫, eT]ø=+<ä]ì
nC≤„q+˝À ñ+#·T≥ |üøbå£ Õ‘·+ ø±<ë?μμ nH˚ dü+<˚V≤ü eTTq≈£î düe÷<Ûëq+,
ª$<ë´Á>∑V≤ü DeTTq≈£î •wüß´ìj·T+<äT n~Ûø±s¡+ ˝Ò<ë ns¡Ω‘μ· eTTK´+. n~
H˚&ÉT ≈£L&É $C≤„q $wüj·TeTT\˝À ne\+_+|üã&ÉT‘·÷H˚ ñ+~. mH√ï
dü+e‘·‡s¡eTT\T $<ë´uÛ≤´dü+ #˚d,æ mH√ï |üØø£\å ˝À ñ‘·eÔ T ÁX‚D˝Ï À ñrÔsT¡ ˝í q’…
$<ë´s¡Tú\πø áHê&ÉT ≈£L&É ñqï‘·XÊÁdüÔuÀ<Ûäq ø£ø£å ´\˝À (M.Sc., M.S. etc)
Á|üyX˚ +¯ \_ÛdTü qÔ ï~. kÕe÷q´ $<ë´s¡T\ú ≈£î Á|üyX˚ +¯ \_Û+#·<Tä . m+<äTe\q?
Ä $C≤„qeTTqT #·ø£ÿ>± Á>∑Væ≤+#·>∑*–q kÕeTs¡ú´+ yê]øÏ ñ+&É<äT.
me¬sH’ ê #ê˝≤ ≈£î‘·÷Vü≤\+‘√ ªe÷≈£î Ä XÊÁdüuÔ À<Ûqä ø£ø£å ´\˝À (Post Graduate
Classes of Sciences) Á|üyX ˚ e¯ TTqT ø£*–+#·+&çμ n+fÒ, ª<ëìøÏ ‘·–q ns¡Ω‘q· T
eTT+<äT>± dü+bÕ~+#·Tø√+&çμ nì #Ó|⁄ü ‘T· Hêïs¡T. n˝≤ ns¡‘Ω q· T dü+bÕ~+#·Tø=qï
yê]ì Ä ø£øå£ ´\˝À #˚sT¡ Ãø=ì uÀ~Ûd÷ü HÔ ˚ ñHêïs¡T. Ä ø£øå£ ´\˝À ≈£L&Ü ø=+<äsT¡
$<ë´s¡Tú\T Á|ü‘˚´ø£+>± Ä#ês¡T´\qT ø£\TdüTø=ì, Äj·÷ XÊÁdüÔeTT\˝Àì
$X‚weü TT\qT ‘Ó\TdüTø=qT≥ Á|üd<æ yΔä T˚ .
ªeT] ‘·øÿÏ q $<ë´s¡T\ú ≈£î Ä $X‚weü TT\qT uÀ~Û+|üqø£ÿsπ <¢ ë?μ yê]øÏ
≈£î‘·÷Vü≤\+, Á>∑Væ≤+#˚ kÕeTs¡ú´+ ø£*–q|ü⁄&ÉT uÀ~ÛkÕÔs¡T. $<ë´]újÓTTø£ÿ
ns¡Ω‘·qTã{Ϻ uÀ~Û+#·T≥ >∑Ts¡Te⁄≈£î eTTK´\ø£åDeTT. n˝≤>±ø£ nìï
$wüjT· eTT\qT n+<ä]øÏ uÀ~Û+#·T≥ e\q ø=+<ä]øÏ Ä $X‚weü TT\T uÀ<Û|ä &ü øÉ £
ìs¡T‘ê‡Vü≤+, ìπs«<ä+ ø£\T>∑e#·TÃqT. ˝Ò<ë ‘·|ü>± ns¡ú+ #˚düTø=+fÒ `
C≤„qK+&ÉeTT˝Àì ≈£îe\Tì eè‘êÔ+‘·eTT˝Àe˝… ` uÛ+Ñ >∑bÕ≥T ø£\T>∑e#·TÃ.
xxvi l‹
Á |ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&ÉkÕs¡eTT

ø±e⁄qH˚ |üs¡X¯ósêeTTq≈£î ≈£L&É dü+es¡TÔ&ÉT>±˙, <ä‘êÔÁ‘˚j·TT&ÉT>±˙

n&ç–q dü+<˚V≤ü eTT\≈£î yÓ+≥H˚ düe÷<Ûëq+ #Ó|Œü ˝Ò<Tä . |üHïÓ +&ÉT dü+e‘·‡sê\T
Á‹|ü⁄sê<˚$ì ñbÕdæ+∫q ‘·s¡Tyê‘· <ä‘êÔÁ‘˚j·TT&ÉT |üs¡X¯TsêeTTq≈£î
Ä‘·àC≤„qeTTqT dü$X‚wü+>± ñ|ü<˚•+#ê&ÉT. n˝≤π> |üs¡X¯TsêeTT&ÉT ≈£L&É
düTy˚T<ÛTä q≈£î |ü<Vä ‰ü s¡T dü+e‘·‡sê\T X¯óÁX¯Swü #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· u≤˝≤eT+Á‘·eTTqT
ñ|ü<•˚ +∫, <ëìj·T+<äT dæ~ìΔ bı+~q ‘·sT¡ yê‘·H˚ ªÁ‹|ü⁄sê s¡V≤ü dü´eTTμqT
ñ|ü<˚•+#ê&ÉT.
á Á>∑+<∏eä TTqT uÛ>Ñ y∑ êHé ls¡eTD eTVü≤s¡T¸\yês¡T ªkÕ<Û≈ä î£ \≈£î n‘·´+‘·
ñ|üø±s¡ø£yÓTÆq<ëììμ>± Á|üX¯+dædü÷Ô Ç+<äT˝Àì ø£<∏ä\qT, $wüj·TeTT\qT
‘·s¡#·T>± Á|ükÕÔ$+#˚yês¡T. ≈£îsêÔfi¯+˝Àì ªldæ<˚ΔX¯«s¡ |”sƒ¡eTTμq≈£î Á|ü<∏äeT
|”sêƒ ~Û|‘ü T· ˝…q’ »>∑<Tä sZ T¡ e⁄\T lll$eT˝≤q+<ä uÛ≤s¡rkÕ«$Tyês¡T ≈£L&Ü
á Á>∑+<∏eä TT˝Àì $wüjT· eTT\qT $TøÏÿ* Ä<äs+¡ ‘√ •wüß´\≈£î uÀ~Û+#˚yês¡T.
e÷ $j·T´+≈£î\T, $eT˝≤q+<ä uÛ≤s¡r |üÁ‹ø± dü+bÕ<ä≈£î\T nsTTq
lø±s¡TeT+∫ ø=+&É\sêe⁄>±s¡T ∫s¡ø±\+ lkÕ«$T yê] e<ä› X¯óÁX¯Swü
>±$+#ês¡T. yês¡T á Á>∑+<∏eä TTqT >∑T]+∫ Á|ükÕÔ$dü÷,Ô ªªÁ‹|ü⁄sê s¡V≤ü dü´+
uÛ>Ñ e∑ BZ‘ø· H£ êï kÕ<Û≈ä î£ \≈£î $TøÏÿ* düT\uÛ+Ñ , ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ nì ‘√düTqÔ ï~μμ
nHêïs¡T.
s¬ +&ÉT Á>∑+<∏eä TT\ |ü<‹Δä ì |ü]o*ùdÔ á e÷≥ ì»y˚T nì|æ+#·TqT.
ns¡T®qT&ÉT mH√ï Á|üX¯ï\qT n&ÉT>∑>± uÛÑ>∑e+‘·T&ÉT mH√ï $wüj·TeTT\qT
$e]+#ê&ÉT. Äj·Tq ñ|üìwü‘T· \Ô T nH˚ >√e⁄\ qT+&ç bÕ\qT |æ‹øÏq≥T¢>±,
nH˚ø£ ‘·‘Ô· «$wüjT· eTT\qT Á>∑V≤æ +∫ n<äT“¤‘+· >± uÀ~Û+#ê&ÉT. ø±˙, yê{Ïì
$qï ‘·sT¡ yê‘· ns¡Tq® T&ÉT yê{Ï >∑T]+∫ eTqq+, ì~<Ûë´düq+ >±$+#·˝<Ò Tä .
yÓ+≥H˚ n‘·&TÉ j·TT<ä+Δ #˚jT· e\dæ e∫Ã+~. ‘·sT¡ yê‘· <Ûsä à¡ sêE |ü{≤º_ùÛ wø£+,
nX¯«y˚T<Ûä+ yÓTT<ä˝…’q$ »]>±sTT. Ä ø±s¡´eTT\ y˚>∑eTT#˚‘· yê{Ïj·T+<äT
ìeT>∑Tï&Ó’ lø£èwüßí&ÉT #Ó|æŒq $wüj·÷\qT Ç+#·T$T+#·T>± $düà]+#ê&ÉT.
n˝≤>±ø£ Ä $wüj÷· \qT >∑T]+∫ eTqq+, ì~<Ûë´düq+ >±$+#·T≥≈£î neø±X¯+
ø£*– ñ+fÒ, n‘·ìøÏ nH˚ø£ dü+<˚V≤ü eTT\T ø£*– eTs¡\ lø£èwüßìí Á|ü•ï+#˚yê&ÉT.
 uÛÑ÷$Tø£ xxvii

ˇø£ÿkÕ] $qï+‘· e÷Á‘êq ‘·‘·Ô «+ ìdü‡+<˚Vü≤+>± uÀ<Ûä|ü&ÉT≥

ø£wkºü Õ<Û´ä eTì dü÷∫dü÷Ô uÛ>Ñ e∑ +‘·T&ÉT, ªª‘·‘·Ô «eTTqT <ä]Ù+∫q C≤„qT\T ˙≈£î
C≤„qeTTqT ñ|ü<•˚ +#·>\∑ s¡Tμμ (ñ|ü<ø˚ å£ ´+‹ ‘˚ C≤„q+ C≤„ìq dü‘Ô Ô· «<ä]Ùq')
nì ns¡Tq® TìøÏ #ÓbÕŒ&ÉT. nq>± ‘êqT #Ó|Œæ q $wüjT· eTT\qT $qï ‘·sT¡ yê‘·,
ns¡Tq® T&ÉT Ä $wüjT· eTT\qT >∑T]+∫ >±&Û+É >± ∫+‘·q #˚dæ ô|<ä\› e\q
dü+<˚Vü≤eTT\qT rs¡TÃø=+≥÷ düTì•Ã‘·+>± ‘·‘·Ô «eTTqT ‘Ó\TdüTø√yê\ì
(y˚<ë+‘· $C≤„q düTì•Ã‘êsêú') Äj·Tq n_ÛÁbÕj·T+.
ø±˙, ns¡Tq® Tq≈£î n~ ≈£î<äs˝¡ <Ò Tä . n‘·&TÉ Ä $wüj÷· \qT eTs¡∫b˛sTT
ªeTs¡\ uÀ~Û+#·eTμì lø£èwüßìí ÁbÕ]ú+#ê&ÉT. n|ü⁄&ÉT Äj·Tq eTs¡\ ‘·‘·Ô «eTTqT
dü+Á>∑V≤ü +>± uÀ~Û+#ê&ÉT. á dü+yê<ä+ ªnqT^‘·μ nH˚ ù|s¡T‘√ Á|üd<æ yΔä TÓ qÆ ~.
Ç~ s¬ +&ÉekÕ] ns¡Tq® T&ÉT >±$+∫q ÁX¯eDeTT. ‘·sT¡ yê‘· lø£èwüß&í TÉ <ë«s¡ø≈£ î£
yÓ[flb˛j·÷&ÉT. ns¡Tq® T&ÉT eTqq, ì~<Ûë´düqeTT\qT >±$+∫ ñ+&Ée#·TÃqT.
ø±˙ n‘·&ÉT @ $<Ûä+>± ∫+‘·q+ >±$+#ê&√, m≥Te+{Ï dü+<˚Vü‰\T
ø£*>±jÓ÷, Ä dü+<˚V≤ü eTT\≈£î @$T düe÷<ÛëqeTT\qT bı+<ë&√ Á>∑+<∏eä TT\˝À
ø£ì|æ+#·T≥ ˝Ò<Tä .
eT] uÛ≤s¡eZ sêeTTì eè‘êÔ+‘·+ Ç+<äT≈£î _Ûqï+>± ñ+~. ns¡Tq® Tq≈£î
ø£*–q $cÕ<ä+ø£Hêï uÛ≤s¡eZ ⁄q≈£î ø£*–q ìπs«<ä+ $TøÏÿ* rÁeyÓTqÆ ~. ª‘·q≈£î
Çwüß˝º q’… ã+<ÛTä e⁄\T, >∑Ts¡Te⁄\T, $TÁ‘·T\T j·TT<ä+Δ ˝À q•kÕÔsπ yÓ÷μ nH˚ uÛ≤eq
e\qH˚ n‘·ìøÏ $cÕ<ä+ ø£*–+~. n~ n|üŒ{ÏøÏ }Vü≤ e÷Á‘·yT˚ . |üsX¡ ó¯
sêeTTì $wüjT· + n≥Te+{Ï~ ø±<äT. Äj·Tq ∫s¡ø±\+ ‘·|dü Tü ‡ #˚dæ Ä]®+∫q
|ü⁄D´˝Àø±\˙ï lsêeTTì e\q ø£Då ø±\+˝À <ä>eΔ∑ TT˝…q’ $. n+‘˚ø±<äT, ªqqTï
$T+∫q Ms¡T&ÉT me«&É÷ á ˝Àø£+˝À ˝Ò&ÉTμ nH˚ >±&ÛÉyÓTÆq n_Ûe÷q+
≈£L&Ü ñ+~. |æ&TÉ >∑T |ü&qç |ü⁄&ÉT ø=+&Ée˝… n~ uÛ>Ñ ï∑ yÓT+Æ ~. n|ü⁄&ÉT Äj·Tq≈£î
ø£*–q ìπs«<ä+, <äT'K+ Ç+‘· nì #Ó|ü ≥≈£î M\T˝Òì~.
ªÄ |ü]‘ê|üeTTqT ‘=\–+∫ XÊ+‹ì ø£*–+#·eTμì Äj·Tq dü+es¡TìÔ
ÁbÕ]ú+#ê&ÉT. dü+es¡T&Ô TÉ n‘·ìì <ä‘>Ô· T∑ s¡Te⁄ e<ä≈› î£ |ü+bÕ&ÉT. ª∫‘·XÔ Ê+‹øÏ
kÕ<ÛäqyÓTÆq C≤„q+ ø±yê\+fÒ Á‹|ü⁄sê<˚$ì ñbÕdæ+#·eTμì <ä‘·Ô>∑Ts¡Te⁄
xxviii l‹
Á |ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&ÉkÕs¡eTT

#ÓbÕŒ&ÉT. n|ü⁄&ÉT |üHïÓ +&ÉT dü+e‘·‡sê\T Á‹|ü⁄sê<˚$ì ñbÕdæ+∫, eTs¡\

>∑Ts¡Te⁄ e<ä≈› î£ e∫à mH√ï $wüj÷· \qT Á|ü•ï+#ê&ÉT. Ä $wüj÷· \qT $ì
|üsX¡ ó¯ sêeTT&ÉT yê{Ï >∑T]+∫ eTqq+ >±$+∫, n|ü⁄&ÉT ø£*–q dü+<˚V‰ü \qT
eTs¡\ Á|ü•ï+#ê&ÉT. ns¡T®qTq≈£îe˝… Äj·Tq≈£î eTqq, ì~<Ûë´düeTT\≈£î
Á|ü‹ã+<Ûøä y£ TÓ qÆ ø±s¡´eTT\T @M ˝Òe⁄. Äj·Tq düø\£ e´eVü‰s¡eTT\qT e<ä*
>∑Ts¡TX¯óÁX¯Swü #˚d÷ü ,Ô $qï<ëìì yÓ+≥H˚ eTqq+ #˚d÷ü Ô ì•Ã‘·yTÓ qÆ C≤„qeTTqT
bı+<ë&ÉT.
ªùV≤eT#·÷&ÉT&ÉT yÓTT<ä˝q’… yê] eè‘êÔ+‘·eTT\˝À ≈£L&Ü Ä‘·àC≤„qeTTq¬ø’
Á|üjT· ‹ïdüTqÔ ïyê]øÏ kÕ<Ûqä <äX˝¯ À mìï $<Ûeä TT˝…q’ dü+<˚V≤ü eTT\T ø£\T>∑e#√Ã,
yê{Ïì >∑Ts¡Te⁄\T m˝≤ ‘=\–+∫ ì•Ã‘·yTÓ qÆ C≤„qeTTqT ø£*–kÕÔs√ $TøÏÿ*
düŒwü+º >± e]í+|üã&ç ñ+~. n+<äTe\q á Á>∑+<∏+ä $•wüyº TÓ +Æ ~.
@yÓTÆHê jÓ÷>∑yêdæwü˜+ yÓTT<ä˝…’q Á>∑+<∏äeTT\≈£î ø£*–q+‘· Á|ü#ês¡+
BìøÏ ø£\T>∑˝<Ò Tä . kÕe÷qT´\T øπ e\+ ÁX¯eD, eTqqeTT\≈£î ñ|üj÷Ó –+#·T
Á>∑+<∏eä TT\qT Ä<ä]+#·Tq≥T¢— eT+Á‘·+, ‘·+Á‘·+, ñbÕdüq\T yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì
>∑T]+∫ #Ó|ü Á>∑+<∏eä TT\qT Ä<ä]+#·sT¡ . ‘ê+Á‹ø£|Pü » $<ÛëqeTT\˝À ÄdüøÔÏ
>∑\yês¡T ns¡T<äT>± ñ+{≤s¡T. n≥Te+{Ïyês¡T >∑Ts¡TX¯óÁX¯Swü e\qH˚ Ä
$wüjT· eTT\qT Á>∑V≤æ kÕÔsT¡ .
á ø±s¡D+#˚‘H· ˚ á Á>∑+<∏+ä ˝À ≈£L&É C≤„qK+&ÉeTTq≈£î ñqï Á|ü#ês¡+
‘·øÿÏ q K+&ÉeTT\≈£î ˝Ò<Tä . #·sê´K+&É+ n<äèX¯´y˚T nsTT+~, e÷Vü‰‘·à ´ K+&É+
yê´K´≈£î H√#·Tø√˝Ò<äT. C≤„qK+&É+ e÷Á‘·y˚T yê´K´‘√ ¬s+&ÉTeT÷&ÉTkÕs¡T¢
eTTÁ~+#·ã&ç+~. Vü‰]‘êj·TqT&ÉT eT<ÛTä s¡˝À á Á>∑+<∏eä TTqT s¡∫+∫ ñ+&ÉT≥
e\q, |üsX¡ ó¯ sêeTT&ÉT eT\j·T |üs«¡ ‘· ìyêdæ n>∑T≥ e\q á Á>∑+<∏eä TTq≈£î
<äøDåÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|ü#ês¡+ ñ+&ÉT≥ düV≤ü »eTT.
ø±e⁄qH˚ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT≈£î #Ó+~q ªlìyêdü |ü+&ç‘·T&ÉTμ BìøÏ yê´K´
s¡∫+#ês¡T. ‘·$Tfi¯, eTfi¯j·÷fi¯, ø£sêí≥ø£ uÛ≤wü\˝À BìøÏ nqTyê<äeTT\T
e⁄Hêïj˚TyÓ÷ ‘Ó*j·T<äT. ls¡eTD eTVü≤s¡T¸\yês¡T Bìì Ä<ä]+#·T≥ e\q
 uÛÑ÷$Tø£ xxix

ªls¡eTD≤q+<ä düsd¡ «ü rkÕ«$Tμ>± Á|üd<æ Tä ˝Δ q’… leTTq>±\ y˚+ø£≥sêeTj·T´

>±s¡T C≤„qK+&ÉeTTq≈£î #˚dqæ Ä+>∑¢ nqTyê<äeTTqT ls¡eTD≤ÁX¯eTeTTyês¡T
1959˝À Á|ü#·T]+#ês¡T. ‘·s¡Tyê‘· Ä |ü⁄düÔø£+ nH˚ø£ |üsê´j·TeTT\T
eTTÁ~+#·ã&ç+~.
Ç{°e\ eTs=ø£ Ä+>±¢qTyê<ä+ Á|ü#T· ]+|üã&ç+<äì $HêïqT. <ëìì
H˚qT #·÷&É˝<Ò Tä . ls¡eTD eTVü≤]¸ uÛ≈Ñ î£ \Ô ˝À eTTKT´\T, ‘·‘·Ô «E„\T, |ü+&ç‘T· \T,
ªø£èwü_í ≈Û îå£ μ nH˚ ù|s¡T‘√ Á|üd<æ Tä \Δ T nsTTq ø°]XÔ w‚ ßü \T lzs¡T>∑+{Ï y˚+ø£≥
ø£èwüíj·T´>±s¡T, B.A., B.L. C≤„qK+&ÉeTTqT Á|ü‹ XÀ¢ø±ìøÏ nqTyê<äeTTqT
‘Ó\T>∑T e#·qeTT˝À s¡∫+#ês¡T. ly˚<äe÷‘·è <ä+|ü‘·T\ Ä<˚X¯eTTq
$<ë´Á|üMD, uÛ≤cÕÁ|üMD lu§<ä›q|ü*¢ Ms¡uÛÑÁ<ä X¯s¡à>±s¡T $wüj·TeTT\T
düTuÀ<Ûøä +£ >±, ‘˚≥‘Ó\e¢ TT>± ñ+&˚ $<Û+ä >± ô|’ nqTyê<äeTTqT dü+düÿ]+∫,
ªªdü‘´· yêD° Á|ü‹uÛμÑ μ (dæø+Ï Á<ëu≤<é) nH˚ |üÁ‹ø£˝À <ÛësêyêVæ≤ø£>± Á|ü#T· ]+#ês¡T.
Ç+ø± eTs=ø£ nqTyê<ä+ ‘Ó\T>∑T˝À Á|üø{£ +Ï |üã&ç+<äì $HêïqT.
‘·sÿ¡ y˚<ë+‘· $<ë´<Ûë´|üq bÕØDT\T, |üP»´bÕ<äT\T, ø°]XÔ w‚ ßü \T ÁãVü≤àl
#êe* \ø°å àø±+‘· XÊÁdæÔ>±]e<ä› Á|ükÕúqÁ‘·j·T uÛ≤wü´eTT\qT XÊ+‹bÕsƒ¡
|ü⁄s¡d‡ü s¡eTT>± ÁX¯eD+ #˚kÕqT. yê] nqTÁ>∑V≤ü + e\q ø£*–q ø=+#Ó+
$C≤„qeTT‘√ á s¡#q· ≈£î |üPqTø=HêïqT. ô|<ä\› T á kÕVü≤düeTTqT eTìï+‘·Ts¡T
>±ø£!
‘·‘·Ô «XÊÁdüÔ Á>∑+<∏äeTT\T πøe\+ nqTyê<ä+#˚‘· düTuÀ<ÛäeTT\T ø±e⁄.
n+<äTe\q HÓ\÷¢sT¡ ˝Àì ls¡eTD dü‘‡· +>∑+yês¡T ªá Á>∑+<∏+ä jÓTTø£ÿ ‘ê‘·Œs¡´+
düT\uÛ+Ñ >± uÀ<Û|ä &ü TÉ q≥T¢ ‘Ó\T>∑T˝À s¡∫+|üeTμì ø√sês¡T. Ç~ nqTyê<ä+
ø±<äT. eT÷\eTT˝Àì kÕs¡eTTqT $e]dü÷Ô ª‘ê‘·Œs¡´ B|æøμ£ ˝Àì $X‚weü TT\qT
Ç+<äT˝À nø£ÿ&Éø£ÿ&É #˚sêÃqT. n˝≤π> ÄeX¯´ø£+ nì ‘√∫q|ü⁄&ÉT ø=‘·Ô
<äècÕº+‘·eTT\qT ≈£L&É #˚sêÃqT.
|üPs¡«Á>∑+<∏ä dü«s¡÷|ü+ ‘Ó*j·TT≥¬ø,’ e÷Vü‰‘·à ´ K+&ÉeTT˝Àì kÕs¡eTTqT
dü+Á>∑Vü≤+>± |”]ƒø£˝À düeT≈£LsêÃqT. $wüj·T+ düT\uÛÑ+>± uÀ<Ûä|ü&ÉT≥¬ø’
xxx l‹
Á |ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&ÉkÕs¡eTT

|ü⁄qs¡T≈£îÔ\qT ñù|øÏå+#êqT. s¡#·q˝À ÁuÛÑeT, Á|üe÷<äeTT\T düVü≤»eTT.

n≥Te+{Ïyê{Ïì ô|<ä\› T ‘Ó*|æ‘˚ düe]+#·Tø=+{≤qT. Hê≈£î á neø±X¯eTTqT
n+~+∫q HÓ\÷¢sT¡ ls¡eTD dü‘‡· +>∑+yê]øÏ, ìs¡+‘·s+¡ á s¡#q· ≈£î qqTï
Áb˛‘· ‡ Væ ≤ +∫q |ü P E´\T eT]j· T T $TÁ‘· T \T nsTTq l_s¡ < ä y √\T
ls¡+>∑Hê<∏ä+>±]øÏ, Bìì Á|üø£{ÏdüTÔqï ls¡eTD≤ÁX¯eTeTT (‹s¡TeD≤íeT˝…’)
yê]øÏ $TøÏÿ* ø£è‘·E&„ qÉ T.
ªªÁãVü≤à$<ë´\+ø±s¡, ‘·sÿ¡ y˚<ë+‘· $XÊs¡<ä eTôVAbÕ<Ûë´j·T, >∑Ts¡T≈£î\
dü s √«|ü Á <ä w ü º μ μ yÓ T T<ä ˝ … ’ q _s¡ T <ä $sêõ‘· T \T ÁãVü ≤ àl eTT~>=+&É
y˚+ø£≥sêeTXÊÁdæ>Ô ±]ì n&ÉT>∑>±H˚ ÁX¯eT nqTø√≈£î+&Ü <äjT· ‘√ Á>∑+<∏+ä ô|’
n_ÛÁbÕj·TeTTqT n+~+#ês¡T. yê]øÏ $TøÏÿ* ø£è‘·»‘„ ‘· √ nH˚ø£ Á|üD≤eTeTT\T
n]Œ+#·T#·THêïqT.
HÓ\÷¢s¡T düTBÛ$<Û˚j·TT&ÉT
<äT+<äT_Û ø±ØÔøX£ ó¯ <äΔ ~«rj·T b˛\÷] Vü≤qTeTC≤®qø°sêeTX¯sà¡
ãT<Ûyä ês¡+, 17`11`1982
 xxxi

$wüjT· dü÷∫ø£
1. s¡eTD düàs¡DeTT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iii
2. ÁãVü≤àl eTT~>=+&É y˚+ø£≥sêeTXÊÁdæ>Ô ±] n_ÛÁbÕj·T+ . . . v
3. uÛÑ÷$Tø£ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . x
4. |”]ƒø£
1) uÛ≤s¡eZ sêeTTì |üPs¡«#·]Á‘· . . . . . . . . . . . . . . . 1
2) uÛ≤s¡eZ sêeTTì ìπs«<äeTT . . . . . . . . . . . . . . . . 11
3) <ä‘êÔÁ‘˚jT· Tì dü+<äsÙ¡ qeTT . . . . . . . . . . . . . . . 21
4) düèwæÁº ø£eTeTTqT >∑T]+∫ uÛ≤s¡eZ sêeTTì dü+<˚V≤ü eTT\T . 28
5. Á‹|ü⁄sê e÷Vü‰‘·à ´eTT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
6. C≤„qK+&ÉeTT
1) $#ês√<äj·TeTT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
2) $#ês¡ e÷Vü‰‘·à ´eTT . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
3) dü‘‡· +>∑ e÷Vü‰‘·à ´eTT . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
4) dü‘‡· +>∑ |ò\ü eTT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
5) ã+<ÛëU≤´sTTø£ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
6) ÁX¯<ëΔÁ|üX¯+dü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
7) áX¯«s¡ ìs¡÷|üDeTT . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
8) dü+kÕsêU≤´sTTø± $es¡DeTT . . . . . . . . . . . . . 93
9) ùV≤eT#·÷&ÉTì $ÁXÊ+‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
10) ùV≤eT#·÷&ÉTì JeqTàøÏÔ . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
xxxii l‹
Á |ü⁄sês¡V≤ü dü´ C≤„qK+&ÉkÕs¡eTT

11) »>∑‘·‡ «uÛ≤e ìs¡÷|üDeTT . . . . . . . . . . . . . . . . 125

12) >∑+&ÉXË’˝Àø±e˝Àø£qeTT . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
13) eTVü‰ùdqTì ìπs«<äeTT . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
14) uÛ≤eHêdæ~Δ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
15) C≤„qK+&ÉkÕs¡eTT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
16) ncÕºeÁø£`»qø£ dü+yê<äeTT . . . . . . . . . . . . . . 185
17) düe÷~Ûd‹úæ $es¡DeTT . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
18) eTqdü‡«s¡÷|ü ìs¡÷|üDeTT . . . . . . . . . . . . . . . 214
19) C≤„qT\ dæ‹ú ` uÛ<Ò eä TT\T . . . . . . . . . . . . . . . . 229
20) $<ë´^‘· . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
21) sêø£åk˛bÕU≤´qeTT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
22) XÊÁkÕÔsú¡ dü+Á>∑V≤ü eTT . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268