Bản Chất Của Dối Trá - Dan Ariely

BẢN
CHẤT CỦA DỐI TRÁ
Tá c giả : Dan Ariely
Ebook mien phı́ tạ i : www.Sachvui.Com

Mụ c Lụ c
Bả n chat củ a doi trá
Lời giới thiệ u
Chương 1
Chương 2
Chương 2B
Chương 3
Chương 4
Chương 5
Chương 6
Chương 7
Chương 8
Chương 9
Chương 10
BAN CHAT CUA DOI TRA
Quả thực, khi chạ m đen mộ t chủ đe nhạ y cả m như sự doi trá , con người
thường có khuynh hướng tự loạ i mı̀nh ra khỏ i những nghi ngờ và chı̉
trı́ch ve đạ o đức từ người khá c. Tham sâ u trong suy nghı̃ moi người,
dường như chú ng ta luô n khao khá t được nhı̀n nhậ n là người lương
thiệ n, dù là với chı́nh bả n thâ n mı̀nh; khô ng những the, khi tự đặ t mı̀nh
và o những tı̀nh huong trong đó khô ng ı́t người đã phả i gụ c ngã trước
cá m do, han chú ng ta van tự tin rang mı̀nh đủ khả nă ng tự kiem soá t
mọ i hà nh vi củ a bả n thâ n, rang mọ i the lực lô i ké o chú ng ta là m đieu bat
chı́nh đeu chı̉ là phù du, và rang đen phú t chó t, chú ng ta van là những
cô ng dâ n trung thực.
The nhưng, liệ u mọ i sự có de dà ng như vậ y? Liệ u chú ng ta có luô n tự
quyet định được hà nh vi đạ o đức củ a mı̀nh, hay ı́t nhat cũ ng luô n ý thức
được moi khi mı̀nh là m đieu sai quay? Đơn cử, hã y nhớ lạ i thời cò n đi
họ c: bạ n đã từng quay có p khi là m bà i kiem tra chưa? Có lẽ là chưa. Tuy
nhiê n, giả sử đó là mộ t bà i kiem tra được cho san đá p á n ở cuoi trang,
và bạ n được phé p xem lạ i đá p á n củ a mı̀nh sau khi nộ p bà i đe rú t kinh
nghiệ m. Bạ n van cam ket là m đú ng theo yê u cau củ a giá o viê n, hay sẽ
lợi dụ ng “đặ c â n” nà y đe cả i thiệ n điem so? Và hã y nhı̀n xung quanh mà
xem! Thay giá o thậ m chı́ khô ng thiet cham điem bạ n, mà chı̉ yê u cau
bạ n kiem tra đá p á n và đọ c điem so; cò n đá m bạ n thâ n thı̀ ngang nhiê n
sửa từng câ u trả lời sao cho hợp với đá p á n cho trước. Đen lú c nà y, bạ n
van quả quyet mı̀nh sẽ hoà n thà nh bà i kiem tra mộ t cá ch trung thực, và
chang mả y may nghı̃ đen việ c gian lậ n dù chı̉ mộ t giâ y hay sao?
Bạ n sẽ tı̀m thay câ u trả lời cho mı̀nh qua cuon sá ch nà y – khô ng phả i từ
những lời the thot, mà từ những ket quả thı́ nghiệ m có thực. Trong Bả n
chat củ a doi trá , tá c pham thứ ba viet ve đe tà i phi lý trı́, tá c giả Dan
Ariely – giá o sư khoa tâ m lý họ c và kinh te họ c hà nh vi tạ i Đạ i họ c Duke
– đã mộ t lan nữa thà nh cô ng trong việ c chứng minh những ả nh hưởng
từ loi tư duy vô thức, phi lý đen hà nh vi duy lý củ a con người. Khô ng
những the, ô ng cò n dà nh han 10 chương sá ch đe phâ n tı́ch ve mộ t địa
hạ t nơi những tư duy phi lý mặ c sức tung hoà nh: sự doi trá .
Tạ i đâ y, bạ n sẽ khá m phá được bả n thâ n mı̀nh yeu đuoi đen nhường nà o
khi phả i lựa chọ n giữa hà nh vi trung thực và sai trá i. Bạ n sẽ biet rang
hậ u quả từ việ c doi trá khô ng phả i bao giờ cũ ng ngă n được chú ng ta lừa
doi; và đô i khi, chı́nh những no lực giữ cho mı̀nh trong sạ ch lạ i phả n lạ i
chú ng ta, và khien chú ng ta bat lực trước cá m do sau mộ t thời gian dà i
mệ t mỏ i khá ng cự. Bạ n sẽ lý giả i được vı̀ sao so lượng những tê n trộ m
vặ t luô n vượt trộ i so với những tay trù m lừa đả o, vı̀ sao những vụ bê boi
tà i chı́nh luô n ton tạ i cá c phe cá nh, chứ khô ng chı̉ từng cá nhâ n tham
lam, và vı̀ sao mộ t ke hoạ ch giả m câ n đơn giả n cũ ng khien chú ng ta điê u
đứng, và tự that hứa với bả n thâ n mı̀nh het lan nà y đen lan khá c.
Tuy nhiê n, phi lý khô ng có nghı̃a là vô tộ i. Tá c giả khô ng he có ý muon
biệ n minh cho những hà nh vi doi trá , mà chı̉ mở ra mộ t hướng tiep cậ n
mới ngoà i địa hạ t củ a suy nghı̃ duy lý đe đưa ra những biệ n phá p phù
hợp. Đô i khi, chı̉ mộ t lời cam ket, mộ t chữ ký đả m bả o, hay mộ t á nh
nhı̀n củ a người quan sá t cũ ng đủ khien chú ng ta phả i suy nghı̃ lạ i, và
nhờ đó hạ n che được hà nh vi sai trá i. Khô ng phả i ngau nhiê n mà má y
quay quan sá t hay những lời cam ket trong cá c vă n bả n hợp đong luô n
có mặ t trong cuộ c song củ a chú ng ta, và gó p phan giú p ta giữ mı̀nh
trong sạ ch. Bà i họ c ở đâ y chı́nh là : chú ng ta khô ng the xem thường sức
mạ nh củ a sự phi lý. Giong với tư duy lý trı́, đâ y cũ ng là khı́a cạ nh can
được xem xé t nghiê m tú c khi moi người tự phá n xé t hà nh vi ứng xử củ a
chı́nh mı̀nh.
Và tat nhiê n, đó là neu bạ n van muon là m mộ t người trung thực...
Alpha Books trâ n trọ ng giới thiệ u cuon sá ch đen bạ n đọ c!
Hà Nộ i, thá ng 5 nă m 2014!

Lời giới thiệ u
Bat lương có gı̀ thú vị?
Muốn biết một người có trung thực hay không – hãy hỏi thẳng anh ta.
Nếu câu trả lời là “có”, đó hẳn là kẻ bịp bợm.
– GROUCHO MARX
Niem hứng thú củ a tô i đoi với sự lừa doi đã nhen nhó m từ nă m 2002,
chı̉ và i thá ng sau sự kiệ n Enron sụ p đo. Tô i đã dà nh mộ t tuan tham gia
mộ t hộ i nghị liê n quan đen cô ng nghệ ; và trong mộ t bữa tiệ c toi, tô i đã
gặ p gỡ John Perry Barlow. Trước đó , tô i từng biet đen John như mộ t
người viet lời kỳ cựu cho nhó m nhạ c Grateful Dead, nhưng qua cuộ c trò
chuyệ n với ô ng, tô i được biet ô ng cò n đó ng vai trò co van tạ i mộ t so
cô ng ty – bao gom cả Enron.
Trong trường hợp bạ n khô ng may bậ n tâ m ve những sự kiệ n trong nă m
2001, bạ n có the hı̀nh dung như sau ve bả n chat câ u chuyệ n “ngà y tà n
củ a bá u vậ t Pho Wall”: Thô ng qua mộ t loạ t những má nh khó e so sá ch
đay sá ng tạ o – cộ ng với sự mù quá ng củ a cá c chuyê n viê n tư van, cá c cơ
quan tham định, cá c ban đieu hà nh doanh nghiệ p và cô ng ty ke toá n
Athur Andersen (đã giả i the) – Enron đã đạ t đen những con so tà i chı́nh
cao ngat ngưởng, đe roi đo sậ p khi khô ng the tiep tụ c che giau hà nh vi
củ a họ . Co đô ng mat trang tien đau tư, cá c ke hoạ ch hưu trı́ boc hơi
khô ng vet tı́ch, hà ng nghı̀n nhâ n viê n mat việ c là m, và cô ng ty chı́nh
thức phá sả n.
Khi trao đoi với John, tô i đã đặ c biệ t thı́ch thú trước cá ch ô ng dien đạ t
ve sự mù quá ng đen hã o huyen củ a chı́nh mı̀nh. Tuy từng đı́ch thâ n tư
van cho Enron khi cô ng ty nà y nhanh chó ng vượt khỏ i tam kiem soá t,
John van khang định ô ng khô ng he nhậ n thay bat kỳ moi nguy nà o sap
xả y đen. Trê n thực te, ô ng đã hoà n toà n tin tưởng rang Enron chı́nh là
ngọ n cờ cá ch tâ n tiê n phong củ a nen kinh te mới, mã i đen khi câ u
chuyệ n được phơi bà y trê n tat cả cá c mặ t bá o. Ngạ c nhiê n hơn, ô ng cò n
thú nhậ n với tô i: khi hay tin, ô ng khô ng the tin noi mı̀nh đã bỏ qua cá c
dau hiệ u trong suot từng ay thời gian. Đieu đó khien tô i phả i dừng lạ i
suy ngam. Trước khi trò chuyệ n với John, tô i van cho rang ba kien trú c
sư hạ ng C nham hiem (Jeffrey Skilling, Kenneth Lay và Andrew Fastow)
chı́nh là những kẻ đã gâ y nê n thả m họ a Enron – những người đã bat tay
nhau tien hà nh mộ t â m mưu so sá ch quy mô lớn. Nhưng khi ngoi cạ nh
người đà n ô ng nà y – mộ t nhâ n vậ t khien tô i cả m men và ne phụ c, người
có riê ng cho mı̀nh mộ t câ u chuyệ n dı́nh lı́u đen Enron – tô i biet ô ng chı̉
là nạ n nhâ n củ a sự mơ tưởng mù quá ng – chứ khô ng chủ tâ m lừa doi ai.
Tat nhiê n, John và tat cả những ai liê n quan đen Enron rat có the là
những kẻ đụ c khoé t tà i tı̀nh, nhưng tô i đã bat đau tin ve sự ton tạ i củ a
mộ t kieu bat lương khá c trong cô ng việ c – mộ t kieu lừa doi liê n quan
đen sự mộ ng tưởng mù quá ng và sẽ ứng với những người như John, bạ n
hoặ c tô i. Tô i bat đau tự hỏ i rang: liệ u những van đe ve sự bat lương có
vượt quá phạ m vi mộ t và i con sâ u là m rau noi canh, và kieu mộ ng
tưởng mù quá ng nà y có dien ra tạ i nhieu cô ng ty khá c hay khô ng? Tô i
cũ ng thac mac liệ u bạ n bè tô i và bả n thâ n tô i cũ ng sẽ hà nh độ ng giong
như họ , neu đặ t trường hợp chú ng tô i là cá c tư van viê n tạ i Enron?
Từ đó , tô i đã dan bị cuon và o chủ đe ve sự lừa doi và bat lương. Chú ng
bat nguon từ đâ u? Khả nă ng lương thiệ n và bat lương củ a con người
thực chat là gı̀? Và – quan trọ ng nhat – phả i chă ng bat lương chı̉ giới hạ n
ở mộ t so phan tử xau, hay đâ y là mộ t thực trạ ng pho bien? Tô i nhậ n ra
đá p á n cho câ u hỏ i cuoi cù ng có the là m thay đoi đá ng ke cá ch thức
chú ng ta đoi phó với sự bat lương: đơn cử, neu chı̉ mộ t so ı́t phan tử xau
phả i chịu trá ch nhiệ m ve hau het cá c vụ lừa đả o trê n the giới, chú ng ta
có the de dà ng khac phụ c van đe. Cá c phò ng ban nhâ n sự có the sà ng lọ c
những kẻ lừa đả o ngay từ vò ng tuyen dụ ng, hoặ c to chức lạ i the che
hoạ t độ ng nham loạ i bỏ cá c cá nhâ n cho thay sự thieu trung thực trong
suot thời gian dà i. Tuy nhiê n, van đe khô ng chı̉ giới hạ n ở mộ t so nhâ n
to cá biệ t, đong nghı̃a bat kỳ ai cũ ng có the có hà nh vi lừa doi tạ i cô ng sở
hoặ c khi ve nhà – bao gom cả bạ n và tô i. Và neu tat cả đeu có khả nă ng
“phạ m tộ i”, chú ng ta nhat định phả i hieu rõ sự bat lương dien bien như
the nà o, và tı̀m cá ch kı̀m hã m hoặ c khong che phan bả n nă ng đó trong
moi người.
CHUNG TA BIET GI ve nguon goc củ a sự bat lương? Trong kinh te họ c lý
trı́, Gary Becker – nhà kinh te tạ i Đạ i họ c Chicago, người từng đoạ t giả i
Nobel và nê u giả thuyet rang con người thường phạ m tộ i thô ng qua mộ t
quá trı̀nh phâ n tı́ch lý tı́nh ve moi tı̀nh huong – chı́nh là người khởi
xướng họ c thuyet pho bien ve sự lừa bịp. Theo lời Tim Harford trong
tá c pham Logic củ a cuộ c song, họ c thuyet nà y đã ra đời khá ngau nhiê n.
Mộ t ngà y nọ , Becker sap đen muộ n mộ t cuộ c họ p, và do khô ng tı̀m được
nơi cho phé p đo xe, ô ng đã quyet định đo sai luậ t và lieu nhậ n vé phạ t.
Becker đã ngam lạ i ve quá trı̀nh tư duy củ a ô ng trong tı̀nh huong nà y, và
nhậ n thay quyet định củ a ô ng hoà n toà n phụ thuộ c và o việ c câ n nhac
giữa “cá i giá ” hien nhiê n – bị phá t hiệ n, bị phạ t và thậ m chı́ bị ké o xe đi –
và lợi ı́ch từ việ c đen dự họ p đú ng giờ. Ong cũ ng lưu ý rang: trong quá
trı̀nh câ n nhac giữa lợi ı́ch và thiệ t hạ i, “đú ng” và “sai” đã khô ng cò n
quan trọ ng; đó chı̉ đơn thuan là sự câ n đong giữa cá c hệ quả tı́ch cực và
tiê u cực có khả nă ng xả y đen.
Và ke từ đó , Mô hı̀nh Phạ m tộ i Đơn giả n theo Lý tı́nh (Simple Model of
Rational Crime – SMORC) đã ra đời. Theo mô hı̀nh nà y, chú ng ta đeu suy
nghı̃ và hà nh độ ng tương tự như Becker. Như mộ t kẻ tran lộ t tam
thường, chú ng ta đeu tı̀m kiem lợi ı́ch cho riê ng mı̀nh khi chen châ n
giữa dò ng đời. Dù chú ng ta đạ t được đieu đó bang cá ch cướp ngâ n hà ng
hay xuat bả n sá ch, tat cả đeu chı̉ là trò vặ t trước những tı́nh toá n hợp lý
củ a chú ng ta giữa lợi ı́ch và ton that. Theo lậ p luậ n củ a Becker, khi
chú ng ta nhan tú i và tı̀nh cờ đi ngang qua mộ t cửa hà ng tiệ n lợi, chú ng
ta sẽ nhanh chó ng ước lượng xem có bao nhiê u tien trong má y đem, câ n
nhac khả nă ng bị tó m và hı̀nh dung ve hı̀nh phạ t đang đợi san trong
trong trường hợp đó (và tat nhiê n sẽ chang cò n thời gian đe nghı̃ ve
đieu hay lẽ phả i). Ve cơ bả n, trong tı́nh toá n lợi-hạ i trê n, chú ng ta sẽ
quyet định việ c cướp cửa hà ng có đá ng cô ng hay khô ng. Nguyê n lý cơ
bả n trong họ c thuyet củ a Becker chı́nh là : như mọ i quyet định khá c, cá c
quyet định ve sự lương thiệ n chı̉ dựa trê n sự phâ n tı́ch giữa lợi và hạ i.
Tuy SMORC là mộ t mô hı̀nh vô cù ng cởi mở ve sự bat lương, nhưng liệ u
nó có dien đạ t chı́nh xá c hà nh vi củ a con người trong đời thực hay
khô ng? Neu có , chú ng ta sẽ vạ ch rõ hai biệ n phá p nham đoi phó với thó i
bat lương trong xã hộ i. Cá ch thứ nhat là gia tă ng khả nă ng “bị tó m”
(chang hạ n như tuyen thê m cả nh sá t và lap đặ t thê m má y quay an
ninh). Thứ hai là tă ng cường khung hı̀nh phạ t dà nh cho những kẻ bị bat
(như tă ng so nă m tù hay mức phạ t khi tuyê n á n). Cá c độ c giả thâ n yê u
củ a tô i, đâ y chı́nh là SMORC, với những hà m ý rõ rà ng nhat đen từ khá i
niệ m thực thi phá p luậ t, trừng phạ t và thó i bat lương nó i chung.
Nhưng sẽ ra sao neu quan điem sơ đang củ a SMORC ve sự bat lương
van thieu chı́nh xá c hoặ c chưa hoà n chı̉nh? Trong trường hợp đó ,
những biệ n phá p tiê u chuan nham ứng phó với sự bat lương sẽ khô ng
cò n hiệ u nghiệ m và thỏ a đá ng. Neu SMORC chı̉ là mộ t mô hı̀nh chưa
hoà n thiệ n ve că n nguyê n củ a sự bat lương, chú ng ta phả i ưu tiê n nhậ n
biet những độ ng cơ nà o khien con người lừa doi kẻ khá c và á p dụ ng von
hieu biet nâ ng cao nà y nham hạ n che sự thieu trung thực. Đâ y chı́nh xá c
là đieu cuon sá ch nà y muon truyen tả i.
Trong the giới củ a SMORC
Trước khi đá nh giá những độ ng cơ chi phoi tı́nh lương thiệ n và bat
lương trong moi chú ng ta, hã y đen với mộ t thı́ nghiệ m nhanh ve tư duy.
Cuộ c song củ a chú ng ta sẽ ra sao neu bạ n và tô i đeu nhat mực tuâ n theo
nguyê n lý củ a SMORC và chı̉ câ n nhac giữa lợi ı́ch và thiệ t hạ i trong mọ i
quyet định?
Neu song trong mộ t the giới SMORC thuan tú y, chú ng ta sẽ tien hà nh
phâ n tı́nh lợi-hạ i trong mọ i quyet định và lựa chọ n phương á n có vẻ
hợp lý nhat. Chú ng ta sẽ khô ng cò n ra quyet định dựa trê n cả m xú c và
sự tin tưởng, do đó chú ng ta sẽ khó a chặ t vı́ trong ngă n ké o khi bước
châ n ra khỏ i vă n phò ng dù chı̉ mộ t phú t. Chú ng ta cũ ng ngạ i nhờ hà ng
xó m nhậ n thư hộ khi đi du lịch, vı̀ lo sợ họ sẽ lay cap đo. Chú ng ta bat
đau xem đong nghiệ p như lũ dieu hâ u. Những cá i bat tay tá n đong sẽ
chang cò n ý nghı̃a, hợp đong phá p lý sẽ có mặ t trong mọ i giao dịch, đieu
nà y cũ ng đong nghı̃a chú ng ta sẽ mat khô ng ı́t thời gian cho những vụ
tranh chap luậ t phá p hay kiệ n tụ ng. Chú ng ta có the sẽ quyet định
khô ng sinh con vı̀ khi trưởng thà nh, chú ng sẽ lay đi mọ i thứ ta có , và đe
chú ng song chung với ta chang khá c nà o như mỡ treo miệ ng mè o vậ y.
Tat nhiê n, con người há phả i thá nh nhâ n. Chú ng ta cò n lâ u mới đạ t đen
sự hoà n hả o. Nhưng neu bạ n đong ý với tô i rang SMORC khô ng phả i là
the giới đá ng đe chú ng ta suy nghı̃ và hà nh độ ng, và khô ng the đạ i diệ n
cho cuộ c song thường ngà y củ a chú ng ta, thı̀ bà i thử nghiệ m tư duy nà y
đã cho thay rang: chú ng ta khô ng lừa doi và lường gạ t nhieu như ta có
the – neu chú ng ta hoà n toà n tuâ n theo lý trı́ và chı̉ hà nh độ ng vı̀ lợi ı́ch
bả n thâ n.
Gọ i tê n những ai đam mê nghệ thuậ t
Thá ng Tư nă m 2011, Cuộ c song Mỹ – chương trı̀nh truyen hı̀nh củ a Ira
Glass – đã cô ng bo câ u chuyệ n ve Dan Weiss, mộ t sinh viê n cao đang
là m việ c tạ i Trung tâ m Trı̀nh dien Nghệ thuậ t John F. Kennedy,
Washington, D.C. Cô ng việ c củ a anh là kiem kê hà ng hó a tạ i cá c cửa
hà ng quà tặ ng củ a trung tâ m, nơi độ i ngũ kinh doanh gom 300 tı̀nh
nguyệ n viê n đay thiệ n chı́ – hau het là những người ve hưu đam mê kịch
nghệ và â m nhạ c – chuyê n bá n tặ ng pham cho khá ch tham quan.
Cá c cửa hà ng quà tặ ng nà y hoạ t độ ng như những quay bá n nước chanh.
Tı̀nh nguyệ n viê n khô ng dù ng má y đem tien, mà chı̉ xep tien và o hộ p và
trả tien thừa cho khá ch. Cá c cửa hà ng quà tặ ng nà y cực đat hà ng, và thu
ve đen 400 nghı̀n đô -la moi nă m từ cá c loạ i tặ ng pham. Nhưng cũ ng có
mộ t van đe khien họ khá đau đau: cứ moi nă m lạ i có khoả ng 150 nghı̀n
đô -la doanh thu bien mat.
Khi Dan được tien cử là m quả n lý, anh đã đặ t ra nhiệ m vụ tó m bang
được tê n trộ m. Anh bat đau nghi ngờ mộ t nhâ n viê n trẻ khá c, người phụ
trá ch mang tien gửi đen ngâ n hà ng. Dan liê n hệ với Dịch vụ thá m tử
thuộ c Cô ng viê n Quoc gia Hoa Kỳ, và mộ t thá m tử tạ i đâ y đã giú p anh
lê n ke hoạ ch bat thủ phạ m. Và o mộ t đê m thá ng Hai, họ đã quyet định
đặ t bay. Dan đá nh dau cá c tờ đô -la trong hộ p tien và rời khỏ i. Sau đó ,
anh cù ng vị thá m tử nap sau mộ t bụ i rậ m gan đó và chờ kẻ tı̀nh nghi. Và
khi cậ u nhâ n viê n thu tien rời trung tâ m đê m đó , họ đã bước đen tó m
gọ n và phá t hiệ n những tờ tien được đá nh dau trong tú i cậ u ta. Vụ á n
ket thú c, phả i the khô ng?
Nhưng mọ i thứ đã khô ng dien ra như the. Đê m đó , cậ u nhâ n viê n trẻ chı̉
lay cap 60 đô -la; và sau khi Dan sa thả i cậ u ta, tien và hà ng hó a van tiep
tụ c boc hơi. Bước tiep theo củ a Dan là thiet lậ p mộ t hệ thong kiem kê
với danh sá ch giá cả và chứng từ bá n hà ng rõ rà ng. Anh yê u cau cá c tı̀nh
nguyệ n viê n ghi lạ i những mó n họ đã bá n và so tien họ đã nhậ n, và –
như bạ n có the đoá n – trò trộ m cap lien cham dứt. Van đe ở đâ y khô ng
chı̉ là mộ t tê n trộ m đơn lẻ , mà là rat nhieu tı̀nh nguyệ n viê n cao tuoi, có
thiệ n chı́ và đam mê nghệ thuậ t – những người san sà ng đú t tú i những
mó n hà ng và và i xu lẻ trong tam mat họ .
Van đe đạ o đức chac chan khô ng được đe cao trong câ u chuyệ n trê n.
Dan chia sẻ , “Chú ng ta sẽ lay đi củ a nhau moi khi có cơ hộ i... nhieu
người can được người khá c trô ng chừng đe đả m bả o họ sẽ là m đieu
đú ng đan.”
MỤ C ĐICH CHINH củ a cuon sá ch nà y là xem xé t những độ ng cơ lý trı́
giữa-lợi-và -hạ i được cho là sẽ dan đen hà nh vi thieu trung thực (như
bạ n sẽ thay) nhưng lạ i khô ng thường xả y ra như the, bê n cạ nh đó là
những độ ng cơ phi lý trı́ tưởng chừng như vụ n vặ t, nhưng lạ i khien
chú ng ta phạ m tộ i. Nó i mộ t cá ch dı́ dỏ m, khi mat mộ t khoả n tien lớn,
chú ng ta thường nghı̃ đó là hà nh vi củ a mộ t tê n trộ m má u lạ nh. Nhưng
qua câ u chuyệ n ve những người mê nghệ thuậ t nó i trê n, chú ng ta nhậ n
thay lường gạ t khô ng nhat thiet phả i là hà nh vi củ a mộ t kẻ luô n tı́nh
toá n lợi-hạ i và luô n nham đen những mó n tien lớn. Thực chat, nó lạ i
thường là hệ quả từ rat nhieu cá nhâ n luô n â m tham biệ n hộ cho bả n
thâ n khi ă n bớt tien hoặ c hà ng hó a từng chú t mộ t, het lan nà y đen lan
khá c. Trong phan sau, chú ng ta sẽ khá m phá những độ ng cơ thô i thú c
chú ng ta lường gạ t, và xem xé t sâ u hơn những yeu to giú p chú ng ta giữ
vững tı́nh trung thực. Chú ng ta sẽ thả o luậ n ve những yeu to khien thó i
bat lương bộ c lộ châ n tướng và cá ch chú ng ta lừa doi kẻ khá c vı̀ lợi ı́ch
bả n thâ n, trong khi van giữ quan điem tı́ch cực ve pham giá củ a chı́nh
chú ng ta – mộ t khı́a cạ nh trong hà nh vi khien chú ng ta bộ c phá t bả n
tı́nh bat lương củ a mı̀nh.
Ngay khi khá m phá xong những khuynh hướng cơ bả n đứng sau sự
thieu trung thực, chú ng ta sẽ chuyen sang mộ t so thı́ nghiệ m giú p lậ t
mở cá c độ ng cơ tâ m lý và mô i trường là m gia tă ng hoặ c suy giả m tı́nh
trung thực củ a chú ng ta trong đời song hà ng ngà y, bao gom cá c mâ u
thuan ve lợi ı́ch, thó i đạ o đức giả , vậ t là m tin, ó c sá ng tạ o hay đơn thuan
là cả m giá c mệ t mỏ i. Chú ng ta cũ ng sẽ khá m phá cá c yeu to xã hộ i có
trong thó i bat lương, đien hı̀nh như người khá c ả nh hưởng ra sao đen
nhậ n thức củ a chú ng ta ve “đú ng” và “sai”, cũ ng như khả nă ng chú ng ta
lừa doi khi biet người khá c sẽ được lợi từ sự thieu trung thực củ a mı̀nh.
Cuoi cù ng, chú ng ta sẽ thử tı̀m hieu ve cá ch vậ n hà nh củ a sự bat lương,
nó phụ thuộ c và o cau trú c mô i trường song hà ng ngà y ra sao, và trong
những đieu kiệ n nà o chú ng ta sẽ có khuynh hướng lương thiệ n hơn,
hoặ c bat lương hơn.
Bê n cạ nh việ c khá m phá những độ ng cơ tạ o thà nh thó i bat lương, mộ t
trong những lợi ı́ch thực te chủ yeu từ phương phá p kinh te họ c nà y
chı́nh là chú ng ta sẽ nhậ n biet được những ả nh hưởng bê n trong và bê n
ngoà i đen hà nh vi củ a chı́nh mı̀nh. Mộ t khi đã hieu hơn ve những độ ng
cơ thậ t sự chi phoi bả n thâ n, chú ng ta sẽ nhậ n thay mı̀nh khô ng hoà n
toà n bat lực khi phả i đoi mặ t với những trò nực cười từ nhâ n tı́nh (bao
gom cả thó i bat lương), rang chú ng ta van có the tá i thiet lạ i mô i trường,
và nhờ đó có the đạ t đen những hà nh vi hoặ c ket quả tot hơn.
Tô i cũ ng hy vọ ng cô ng trı̀nh nghiê n cứu được trı̀nh bà y trong cá c
chương sau sẽ giú p chú ng ta thau hieu được những că n nguyê n dan đen
hà nh vi thieu trung thực, cũ ng như chı̉ ra mộ t so phương cá ch thú vị
giú p kı̀m hã m và hạ n che chú ng.
Và bâ y giờ, chuyen hà nh trı̀nh xin được bat đau...
Chương 1
Kiem chứng
Mô hı̀nh Phạ m tộ i Đơn giả n theo Lý trı́ (SMORC)
Hã y cứ đe tô i nó i thang. Họ lừa doi. Bạ n lừa doi. Và đú ng, cả tô i cũ ng lừa
doi het lan nà y đen lan khá c.
Là mộ t giá o sư đạ i họ c, tô i luô n co gang tạ o khô ng khı́ tranh luậ n nham
giú p sinh viê n hứng thú với bà i giả ng. Do đó , thı̉nh thoả ng tô i van mời
cá c dien giả đen chia sẻ tạ i lớp họ c – đâ y cũ ng là cá ch hay đe giả m bớt
thời gian chuan bị giá o á n. Nó i chung, đó là cá ch sap xep có lợi cho dien
giả khá ch mời, cho cá c sinh viê n và cho cả bả n thâ n tô i.
Tạ i mộ t trong những giờ giả ng “khô ng can đứng lớp”, tô i đã mời mộ t vị
khá ch đặ c biệ t tham dự lớp kinh te họ c hà nh vi củ a mı̀nh. Vị khá ch mời
thô ng minh và danh tieng nà y là mộ t người có thâ n the rat đá ng ne:
trước khi trở thà nh nhà tư van kinh doanh huyen thoạ i trong mat cá c
ngâ n hà ng và CEO lừng danh, ô ng đã già nh được bang tien sı̃ luậ t họ c,
và trước đó nữa là bang cử nhâ n tạ i Princeton. “Trong suot những nă m
vừa qua”, tô i nó i với cả lớp, “vị khá ch mời kiệ t xuat củ a chú ng ta đã giú p
vô so doanh nhâ n ưu tú hiệ n thực hó a ước mơ củ a họ !”
Sau mà n giới thiệ u hoà nh trá ng, vị khá ch mời bước ra sâ n khau. Ong lậ p
tức đi thang và o nộ i dung chı́nh: “Hô m nay, tô i sẽ giú p cá c bạ n đạ t được
ước mơ củ a mı̀nh. Ước mơ TIEN TAI củ a cá c bạ n!” ô ng hô lớn với chat
giọ ng sang sả ng củ a mộ t huan luyệ n viê n mô n Zumba. “Cá c bạ n đeu
muon kiem chú t TIEN, đú ng chứ?”
Cả khá n phò ng gậ t đau cười lớn, họ tỏ ra rat tá n thưởng phong thá i
nhiệ t tı̀nh và hà o sả ng củ a ô ng.
“Ơ đâ y ai dá m nhậ n mı̀nh già u có ?” ô ng hỏ i. “Tô i biet đó là tô i, chứ sinh
viê n cá c bạ n thı̀ khô ng đâ u. Khô ng, cá c bạ n đeu nghè o cả . Nhưng đieu
đó sẽ thay đoi nhờ sức mạ nh củ a sự LƯA DOI. Nà o, chú ng ta hã y bat
đau!”
Sau đó , ô ng lan lượt dan chứng những tay lừa đả o đay tai tieng trong
lịch sử, từ Thà nh Cá t Tư Hã n cho đen hà ng tá cá c CEO thời nay, như Alex
Rodriguez, Bernie Magoff hay Martha Stewart. “Cá c bạ n đeu muon trở
thà nh người như họ ,” ô ng co vũ . “Cá c bạ n muon nam trong tay quyen
lực và tien bạ c! Và cá c bạ n sẽ có tat cả neu chap nhậ n lừa doi. Hã y chú ý,
vı̀ ngay lú c nà y tô i sẽ tiet lộ mộ t bı́ mậ t!”
Sau phan mở mà n đay hà o hứng, mọ i người cù ng chuyen sang mộ t bà i
tậ p nhó m. Vị khá ch yê u cau cá c sinh viê n nham mat lạ i và hı́t ba hơi thậ t
sâ u. “Hã y tưởng bạ n vừa lường gạ t ai đó và chiem được 10 triệ u đô -la
đau tiê n,” ô ng nó i. “Bạ n sẽ là m gı̀ với so tien nà y? Mời bạ n, chà ng trai
mặ c á o xanh!”
“Em sẽ mua mộ t ngô i nhà ,” cậ u sinh viê n rụ t rè trả lời.
“MỌ T NGOI NHA ư? Người già u chú ng tô i gọ i đó là BIẸ T THỰ. Cò n bạ n
thı̀ sao?” ô ng nó i, tay hướng ve phı́a mộ t sinh viê n khá c.
“Em sẽ đi du lịch.”
“Đen hò n đả o riê ng củ a bạ n? Hay lam! Khi bạ n kiem được tien như mộ t
tay lừa đả o siê u hạ ng, cuộ c song củ a bạ n sẽ thay đoi? Ơ đâ y có ai thı́ch
ă n ngon khô ng?”
Mộ t so sinh viê n giơ tay.
“Sao bạ n khô ng thử mó n do đı́ch thâ n Jacques Pé pin đứng bep? Hay
mộ t loạ i rượu tam cỡ như Châ teauneuf-du-Pape? Khi kiem đủ tien, bạ n
có the song sung tú c cả đời. Cứ hỏ i Donald Trump mà xem! Xem nà o, với
10 triệ u đô -la bạ n sẽ thừa sức chở bạ n trai hoặ c bạ n gá i củ a mı̀nh đi bá t
pho. Tô i có mặ t tạ i đâ y đe khang định với cá c bạ n rang đieu đó hoà n
toà n on, và tô i sẽ giú p cá c bạ n giả i tỏ a sự nghi ngạ i củ a mı̀nh!”
Khi đó , hau het sinh viê n đã bat đau nhậ n ra trước mat họ khô ng phả i là
mộ t vı̃ nhâ n thậ t sự. Nhưng sau mười phú t chia sẻ ước mơ ve những
đieu hứng khởi họ sẽ là m với 10 triệ u đô -la đau tiê n trong đời, họ bat
đau bị giang xé giữa khá t khao được già u có và ý thức rang lừa đả o là
hà nh vi vô đạ o đức.
“Tô i cả m giá c được cá c bạ n đang do dự,” vị dien giả lê n tieng. “Cá c bạ n
khô ng được đe cả m xú c chi phoi hà nh độ ng. Cá c bạ n phả i đoi mặ t với
noi sợ hã i moi khi phâ n tı́ch giữa lợi và hạ i. Lợi ı́ch từ việ c lường gạ t đe
trở nê n già u có là gı̀?” ô ng hỏ i.
“Là trở nê n già u có !” mộ t sinh viê n trả lời.
“Chı́nh xá c. Cò n mặ t trá i củ a nó là gı̀?”
“Thay sẽ bị tó m!”
“Phả i roi,” vị khá ch trả lời, “Bị tó m cũ ng là mộ t KHA NANG. NHƯNG NAY
– đâ y chı́nh là bı́ mậ t! Bị bat quả tang khi lừa đả o khô ng giong như phả i
chịu trừng phạ t do lừa đả o. Hã y nhı̀n Bernie Ebbers, cựu CEO
Worldcom mà xem. Luậ t sư củ a ô ng ta đã thot ra mộ t lời bà o chữa ‘đá ng
ho thẹ n’, tuyê n bo rang Ebbers khô ng rõ chuyệ n gı̀ đang dien ra. Hay
như Jeff Skilling, cựu CEO Enron, người đã viet mộ t e-mail noi tieng
rang: ‘Hủ y het tà i liệ u đi, chú ng to cá o ta đay.’ Sau đó , Skilling đã khai
rang ô ng chı̉ có ý ‘châ m biem’! Neu tat thả y những lời biệ n hộ đó đeu vô
hiệ u, có lẽ chú ng ta nê n bỏ tron đen mộ t đat nước khô ng á p dụ ng luậ t
dan độ ngay bâ y giờ!”
Với phong thá i từ ton nhưng chac chan, vị giả ng viê n khá ch mời củ a tô i
– người thực te là mộ t dien viê n hà i độ c thoạ i tê n Jeff Kreisler và là tá c
giả củ a cuon sá ch trà o lộ ng Lừa đả o đe già u có – đã nê u lê n mộ t tı̀nh
huong thậ t sự khó khă n nham tiep cậ n cá c quyet định liê n quan đen
tien bạ c dựa trê n cơ sở câ n nhac giữa lợi và hạ i, và khô ng he xem xé t
đen khı́a cạ nh đạ o đức. Sau khi lang nghe bà i giả ng củ a Jeff, cá c sinh
viê n đã nhậ n ra rang: neu xé t theo quan điem lý trı́ tuyệ t đoi, Jeff nó i
hoà n toà n đú ng. Nhưng đong thời, họ cũ ng khô ng trá nh khỏ i cả m thay
bat an và khó chịu trước lời khang định củ a ô ng rang lường gạ t là cá ch
tot nhat đe đạ t đen thà nh cô ng.
Cuoi buoi họ c, tô i yê u cau cá c sinh viê n suy nghı̃ xem hà nh vi củ a họ đã
ứng với mô hı̀nh SMORC đen đâ u. “Hà ng ngà y, cá c em có bao nhiê u cơ
hộ i lừa doi mà khô ng lo bị bat quả tang?” tô i hỏ i. “Cá c em đã lợi dụ ng
bao nhiê u cơ hộ i trong so đó ? Và chú ng ta sẽ bat gặ p thê m bao nhiê u
tı̀nh huong lừa đả o khá c neu mọ i người đeu á p dụ ng cá ch câ n nhac lợi-
hạ i củ a Jeff?”
Chuan bị cho bước kiem chứng
Cá ch tiep cậ n củ a Becker và Jeff đoi với sự bat lương đeu bao gom ba
yeu to cơ bả n sau: (1) lợi ı́ch thủ phạ m nhậ n được từ việ c phạ m tộ i; (2)
khả nă ng bị phá t hiệ n (bị tó m); và (3) hı̀nh phạ t dự tı́nh neu bị phá t
hiệ n. Thô ng qua việ c so sá nh yeu to đau tiê n (lợi ı́ch) với hai yeu to sau
(thiệ t hạ i), mộ t cá nhâ n lý trı́ bı̀nh thường có the quyet định việ c vi
phạ m mộ t tộ i danh cụ the có thậ t sự đá ng cô ng hay khô ng.
Đen đâ y, có the nó i mô hı̀nh SMORC đã dien đạ t chı́nh xá c cá ch chú ng ta
ra quyet định dựa trê n sự lương thiệ n hoặ c bat lương, nhưng noi bă n
khoă n mà cá c sinh viê n củ a tô i (và bả n thâ n tô i) phả i chịu đựng khi đoi
diệ n với những nguyê n lý củ a SMORC cho thay rang chú ng ta van nê n
tı̀m hieu sâ u hơn đieu gı̀ đang thậ t sự dien ra. (Cá c bước tiep theo sẽ
dien giả i chi tiet cá ch chú ng ta câ n nhac việ c lừa doi xuyê n suot cuon
sá ch, vı̀ the xin cá c bạ n hã y lưu ý ).
Hai đong nghiệ p Nina Mazar (giá o sư Đạ i họ c Toronto) và On Amir (giá o
sư Đạ i họ c California tạ i San Diego) và tô i đã quyet định quan sá t kỹ
hơn mọ i người lừa doi ra sao. Chú ng tô i đã đă ng thô ng bá o khap khuô n
viê n trường MIT (nơi tô i cô ng tá c và o thời điem đó ) nham mời gọ i cá c
sinh viê n dà nh ra 10 phú t đe có cơ hộ i thu ve 10 đô -la.1 Trong thời gian
quy định, người tham gia sẽ bước và o mộ t că n phò ng rộ ng và ngoi trê n
những chiec ghe lien bà n (loạ i thường dù ng trong cá c kỳ kiem tra). Sau
đó , moi người sẽ được phá t mộ t tờ giay bao gom mộ t dã y 20 bả ng ma
trậ n khá c nhau (trı̀nh bà y như minh họ a ở hı̀nh bê n) và được yê u cau
tı̀m trong moi ma trậ n hai con so có tong bang 10 (chú ng tô i gọ i đâ y là
trò chơi ma trậ n, và sẽ đe cậ p đen nó trong những phan sau củ a cuon
sá ch). Chú ng tô i cho họ 5 phú t đe giả i cà ng nhieu ma trậ n cà ng tot, và
họ sẽ nhậ n được 50 xu cho moi đá p á n đú ng (con so nà y sẽ thay đoi phụ
thuộ c và o mụ c đı́ch củ a bà i thı́ nghiệ m). Khi người phụ trá ch hô , “Bat
đau!” cá c sinh viê n sẽ lậ t sang mặ t trước củ a tờ giay và co gang hoà n
thà nh trò chơi toá n họ c đơn giả n nà y cà ng sớm cà ng tot.
Hı̀nh 1. Trò chơi Ma trậ n
Hı̀nh bê n là mặ t giay minh họ a trong trò chơi, với mộ t bả ng ma trậ n đã
được phó ng đạ i. Bạ n mat bao nhiê u thời gian đe tı̀m het cá c cặ p so có
tong bang 10?
Người chơi tham gia sẽ bat đau thı́ nghiệ m nà y theo cù ng mộ t cá ch,
nhưng những gı̀ xả y ra trong 5 phú t ke tiep sẽ phụ thuộ c và o mộ t đieu
kiệ n nhat định.
Hã y hı̀nh dung bạ n được người khá c giá m sá t khi đang gap rú t hoà n
thà nh cà ng nhieu ma trậ n được giao cà ng tot. Sau mộ t phú t, bạ n giả i
được mộ t bả ng. Hai phú t nữa trô i qua, bạ n giả i xong ba bả ng. Het thời
gian quy định, bạ n hoà n thà nh được bon ma trậ n hoà n chı̉nh. Như vậ y,
bạ n đã bỏ tú i 2 đô -la. Bạ n tien đen cho người phụ trá ch và nộ p đá p á n
củ a mı̀nh. Sau khi kiem tra ket quả , người phụ trá ch mı̉m cười hà i lò ng.
“Tot lam, bạ n được bon câ u đú ng,” cô nó i và bat đau đem tien thưởng.
“Củ a bạ n đâ y”, bạ n nhậ n tien và trò chơi ket thú c. (Điem so trong tı̀nh
huong được giá m sá t sẽ cho thay trı̀nh độ xử lý thực te củ a cá c sinh viê n
trong trò chơi nà y.)
Bâ y giờ, hã y hı̀nh dung bạ n đang trong mộ t trường hợp khá c – hay cò n
gọ i là tı̀nh huong “má y hủ y giay” – lú c nà y, bạ n sẽ có cơ hộ i gian lậ n.
Tı̀nh huong nà y cũ ng tương tự như khi bạ n được giá m sá t, chı̉ có đieu
sau nă m phú t người phụ trá ch sẽ thô ng bá o với bạ n, “Sau khi hoà n
thà nh, hã y đem so đá p á n đú ng, cho bả ng trả lời củ a bạ n và o má y hủ y
giay ở cuoi phò ng và bá o tô i biet bạ n đã giả i chı́nh xá c bao nhiê u ma
trậ n.” Neu rơi và o trường hợp nà y, bạ n sẽ tự giá c tong hợp so đá p á n
đú ng, hủ y bả ng trả lời, bá o cá o ket quả , nhậ n tien thưởng và rời khỏ i
phò ng.
Neu bạ n là người chơi trong tı̀nh huong “má y hủ y giay”, bạ n sẽ là m gı̀?
Bạ n có gian lậ n khô ng? Neu có , bạ n sẽ bá o khong may đá p á n?
Từ ket quả thu được trong hai lượt thı́ nghiệ m, chú ng tô i có the so sá nh
giữa cá c thà nh tı́ch trong tı̀nh huong được giá m sá t – khi người chơi
khô ng the gian lậ n – với thà nh tı́ch trong tı̀nh huong “má y hủ y giay” –
khi người chơi có khả nă ng gian lậ n. Neu điem so giong nhau, chú ng tô i
sẽ ket luậ n khô ng có trường hợp gian lậ n nà o xả y ra. Nhưng rot cuộ c,
con so đã nó i lê n tat cả : người chơi trong tı̀nh huong “má y hủ y giay”đạ t
thà nh tı́ch “tot hơn” han; từ đó , chú ng tô i có the ket luậ n người chơi đã
khai khong thà nh tı́ch củ a họ (hay gian lậ n) khi họ có cơ hộ i hủ y đi
chứng cứ. Và mức độ gian lậ n củ a nhó m người chơi nà y sẽ the hiệ n ở
mức chê nh lệ ch giữa so ma trậ n họ bá o cá o đã giả i đú ng với so ma trậ n
do nhó m người chơi cò n lạ i thậ t sự giả i đú ng trong tı̀nh huong được
giá m sá t.
Khô ng may bat ngờ khi chú ng tô i nhậ n ra nhieu người sẽ san sà ng doi
trá ve điem so củ a họ khi có cơ hộ i. Trong tı̀nh huong được giá m sá t,
trung bı̀nh moi người chơi tham gia giả i được 4 ma trậ n trong tong so
20 câ u đo được giao. Trong khi đó , so ma trậ n trung bı̀nh người chơi
bá o cá o trong tı̀nh huong “má y hủ y giay” là 6 – nhieu hơn 2 ma trậ n so
với tı̀nh huong đau tiê n. Và tong so chê nh lệ ch nà y khô ng chı̉ đen từ mộ t
và i cá nhâ n khai khong ket quả củ a họ lê n gap nhieu lan, mà từ rat
nhieu người chơi gian lậ n mộ t chú t ı́t ve thà nh tı́ch củ a họ .
Cà ng nhieu tien, cà ng khuyen khı́ch gian lậ n?
Nam trong tay so liệ u thực te trê n ve tı́nh khô ng trung thực, tô i cù ng
Nina và On đã san sà ng nghiê n cứu ve những độ ng cơ thú c đay chú ng ta
lừa doi, dù ı́t hay nhieu. Theo mô hı̀nh SMORC, con người sẽ lừa doi kẻ
khá c neu họ có cơ hộ i kiem được nhieu tien hơn mà khô ng lo bị bat quả
tang hay trừng phạ t. Nguyê n lý nà y nghe có vẻ đơn giả n và khá cuon
hú t, nê n chú ng tô i quyet định sẽ kiem chứng trong lan ke. Chú ng tô i tạ o
ra mộ t phiê n bả n khá c từ thı́ nghiệ m ma trậ n, nhưng lan nà y, chú ng tô i
đã thay đoi so tien thưởng người chơi nhậ n được cho moi ma trậ n họ
giả i chı́nh xá c. Mộ t so người chơi được hứa trả 25 xu cho moi đá p á n
đú ng; trong khi mộ t so khá c được hứa trả đen 50 xu, 1 đô -la, 2 đô -la hay
5 đô -la. Ơ mức cao nhat, chú ng tô i hứa sẽ trả người chơi những 10 đô -la
cho mộ t đá p á n đú ng – mộ t con so khô ng tưởng. Theo bạ n đieu gı̀ sẽ xả y
ra? Liệ u so trường hợp gian lậ n có tỷ lệ thuậ n với so tien thưởng tă ng
thê m hay khô ng?
Trước khi tiet lộ đá p á n, tô i muon chia sẻ với bạ n ve mộ t thı́ nghiệ m liê n
quan. Lan nà y, thay vı̀ chı̉ tien hà nh trò chơi ma trậ n, chú ng tô i cò n yê u
cau mộ t nhó m sinh viê n khá c dự đoá n xem những người chơi trong tı̀nh
huong “má y hủ y giay” sẽ tuyê n bo họ giả i đú ng được bao nhiê u câ u đo
tạ i moi mức trả thưởng. Theo phá n đoá n củ a họ , so đá p á n đú ng theo
tuyê n bo củ a người chơi sẽ tă ng thê m neu tien thưởng cũ ng tă ng thê m.
Ve cơ bả n, trực giá c củ a họ trê n lý thuyet cũ ng tương tự như giả thuyet
củ a mô hı̀nh SMORC. Nhưng họ đã lam. Khi xem xé t mức độ nghiê m
trọ ng củ a trò gian lậ n, chú ng tô i đã nhậ n thay rang: người chơi van chı̉
khai khong thê m trung bı̀nh hai đá p á n đú ng trong điem so củ a họ , bat
chap giá trị tien thưởng dà nh cho moi câ u đo. Thậ m chı́, so trường hợp
gian lậ n cò n giả m đi đô i chú t khi chú ng tô i hứa sẽ trả người chơi mức
thưởng cao nhat – 10 đô -la – cho moi đá p á n chı́nh xá c.
Tạ i sao mức độ gian lậ n lạ i khô ng tă ng cù ng với mức tien thưởng được
đe nghị? Tạ i sao so trường hợp gian lậ n lạ i giả m đi chú t ı́t khi tien
thưởng được nâ ng lê n cao nhat? Chı́nh thá i độ dửng dưng nà y trước
mó n tien thưởng hậ u hı̃ đã cho thay rang: thó i bat lương nhieu khả
nă ng khô ng phả i là hệ quả từ quá trı̀nh phâ n tı́ch lợi-hạ i. Vı̀ neu đú ng
như the, lợi ı́ch gia tă ng (khoả n tien thưởng đe nghị) nhat định sẽ
khuyen khı́ch gian lậ n. Và tạ i sao mức độ gian lậ n lạ i giả m xuong thap
nhat với mức thưởng cao nhat? Tô i hoà i nghi rang khi người chơi biet
họ có the kiem được những 10 đô -la cho mộ t câ u trả lời đú ng, họ sẽ khó
thực hiệ n hà nh vi gian lậ n hơn và cả m thay an lò ng khi biet mı̀nh van là
người chı́nh trực (chú ng ta sẽ quay lạ i chủ đe nà y trong phan sau). Với
10 đô -la cho moi ma trậ n, chú ng ta đã khô ng cò n bà n đen tı̀nh huong
lừa đả o ở cap độ lay cap mộ t chiec bú t chı̀ tạ i nơi là m việ c. Nó sẽ khá
giong với việ c bạ n cuom ve mộ t hộ p bú t, mộ t chiec dậ p ghim hay mộ t
xap giay in, và bạ n khó có the phớt lờ hay biệ n minh cho hà nh độ ng đó .
Tó m lay kẻ trộ m
Trong thı́ nghiệ m ke tiep, chú ng tô i sẽ khien người tham gia cả m thay
họ sẽ có nhieu khả nă ng bị bat quả tang. Ve cơ bả n, chú ng tô i chı̉ bo
sung chú t sức é p ve mặ t tinh than – tương đương với mộ t má y quay an
ninh cụ c bộ – trong thı́ nghiệ m nà y.
Chú ng tô i yê u cau mộ t nhó m người chơi hủ y đi mộ t nửa bả ng trả lời củ a
họ – nó i cá ch khá c, neu họ thieu trung thực, chú ng tô i có the truy ra
bang chứng. Sau đó , chú ng tô i yê u cau nhó m thứ hai hủ y toà n bộ bả ng
trả lời, đong nghı̃a họ sẽ khô ng lo bị trừng phạ t. Cuoi cù ng, chú ng tô i
yê u cau nhó m thứ ba hủ y het bả ng trả lời, rời khỏ i phò ng và đưa họ mộ t
chiec bá t khá lớn gom khoả ng 100 đô -la tien lẻ . Trong tı̀nh huong “tự
nhậ n thưởng” nà y, người chơi có the khô ng gian lậ n và rời trò chơi với
so tien thưởng tương xứng, nhưng họ cũ ng có cơ hộ i vơ thê m tien.
Mộ t lan nữa, chú ng tô i lạ i yê u cau mộ t nhó m sinh viê n khá c dự đoá n
xem người chơi sẽ tuyê n bo họ giả i chı́nh xá c trung bı̀nh bao nhiê u câ u
đo trong moi tı̀nh huong. Và mộ t lan nữa, họ lạ i dự đoá n khuynh hướng
bat lương củ a con người theo nguyê n lý SMORC, và rang người chơi sẽ
khai khong thê m nhieu đá p á n khi khả nă ng bị bat quả tang được giả m
bớt.
Vậ y ket quả ra sao? Van như the, rat nhieu người đã gian lậ n, nhưng họ
chı̉ nó i quá lê n mộ t chú t, và mức độ gian lậ n van xap xı̉ nhau trong cả ba
tı̀nh huong (“hủ y mộ t nửa”, “hủ y toà n bộ ” và “hủ y toà n bộ cộ ng với tự
nhậ n thưởng”).
GIƠ ĐAY, CO THE BẠ N sẽ tự hỏ i liệ u những người tham gia trong thı́
nghiệ m củ a chú ng tô i có thậ t sự tin rang họ có the gian lậ n mà khô ng bị
tó m theo những cá ch bo trı́ đó hay khô ng. Đe chứng thực giả quyet nà y,
tô i cù ng Racheli Barkan (giá o sư Đạ i họ c Ben-Gurion tạ i Negev) và
Eynav Maharabani (ứng viê n thạ c sı̃ là m việ c cù ng Racheli) đã tien hà nh
thê m mộ t nghiê n cứu, với Eynav hoặ c Tali – mộ t trợ lý nghiê n cứu khá c
– phụ trá ch giá m sá t. Nhı̀n chung, giữa Eynav và Tali khô ng có nhieu
khá c biệ t – tuy nhiê n, do Eynav là người khiem thị, nê n người chơi sẽ de
be gian lậ n hơn khi cô phụ trá ch. Khi người chơi đen nhậ n thưởng từ
bá t tien đặ t trê n bà n trước mặ t người phụ trá ch, họ có the lay bao nhiê u
tien tù y ý, và Eynav khô ng the phá t hiệ n ra đieu đó .
Như vậ y, liệ u khả nă ng người chơi qua mặ t Eynav sẽ cao hơn người cò n
lạ i? Thực te cho thay, tuy họ van lay thê m mộ t ı́t so với mức thưởng
xứng đá ng được nhậ n, nhưng khi Tali giá m sá t cá c thı́ nghiệ m, họ cũ ng
chı̉ gian lậ n với cù ng so tien như khi Eynav phụ trá ch.
Ket quả trê n cho thay rang: khả nă ng bị bat quả tang khô ng ả nh hưởng
quá nhieu đen so tien người chơi gian lậ n. Tat nhiê n, tô i khô ng có ý nó i
chú ng ta hoà n toà n khô ng bị chi phoi bởi khả nă ng bị bat quả tang – suy
cho cù ng, sẽ chang ai cả gan đá nh cap mộ t chiec xe khi có cả nh sá t đứng
gan đó – nhưng cá c so liệ u trê n đã khang định việ c bị tó m khô ng he có
tá c độ ng lớn như chú ng ta van tưởng, và chac chan nó chang the hiệ n
được vai trò gı̀ trong cá c thı́ nghiệ m củ a chú ng tô i.
CO THE BẠ N sẽ nghı̃ rang những người tham gia trong cá c thı́ nghiệ m
đã lậ p luậ n như sau: “Neu mı̀nh chı̉ gian lậ n và i đá p á n, chac sẽ khô ng ai
nghi ngờ mı̀nh. Nhưng neu mı̀nh gian lậ n nhieu hơn, mı̀nh sẽ khien họ
hoà i nghi và chat van mı̀nh ve đieu đó .”
Chú ng tô i đã tien hà nh kiem chứng quan điem nà y trong thı́ nghiệ m ke
tiep. Cụ the, chú ng tô i đã nó i với nửa so người chơi rang trung bı̀nh mộ t
sinh viê n tham gia thı́ nghiệ m có the giả i được 4 ma trậ n (đú ng với ket
quả thực te). Với nửa so người chơi cò n lạ i, chú ng tô i nó i với họ rang
trung bı̀nh mộ t sinh viê n có the giả i được đen 8 ma trậ n. Tạ i sao chú ng
tô i là m the? Vı̀ neu khả nă ng gian lậ n dựa trê n tâ m lý khô ng muon gâ y
sự chú ý, thı̀ trong cả hai trường hợp, những người chơi sẽ chı̉ khai
khong thê m mộ t và i đá p á n so với con so họ cho là thà nh tı́ch trung
bı̀nh (đong nghı̃a họ sẽ tuyê n bo mı̀nh giả i được 6 ma trậ n neu thà nh
tı́ch trung bı̀nh là 4, và được 10 ma trậ n neu họ nghı̃ 8 là con so trung
bı̀nh).
Vậ y cá c sinh viê n củ a chú ng tô i đã hà nh độ ng ra sao khi họ tưởng rang
những người khá c có the giả i được nhieu ma trậ n hơn? Họ đã khô ng bị
tá c độ ng dù chı̉ mộ t chú t trước thô ng tin nà y. Sau cù ng, họ chı̉ khai
khong thê m khoả ng 2 đá p á n (họ giả i được 4 câ u và bá o cá o thà nh 6)
bat ke họ tin những người chơi khá c có the giả i được 4 hay 8 câ u.
Ket quả nà y cho thay việ c gian lậ n khô ng he phụ thuộ c và o noi lo gâ y sự
chú ý. Khô ng những the, nó cò n chứng minh cho moi liê n ket giữa ý
thức đạ o đức củ a chú ng ta với mức độ gian lậ n khien chú ng ta chưa cả m
thay dan vặ t. Nó i cá ch khá c, chú ng ta sẽ tiep tụ c gian lậ n đen mộ t giới
hạ n nà o đó cho phé p chú ng ta bả o toà n hı̀nh ả nh mộ t con người trung
thực vừa phả i.
Đen với thực nghiệ m
Nam trong tay cá c bang chứng sơ khởi ngược với mô hı̀nh SMORC,
Racheli và tô i đã quyet định rời phò ng thı́ nghiệ m và đá nh lieu nghiê n
cứu trong mô i trường thực te hơn. Chú ng tô i muon kiem chứng chú ng
từ những tı̀nh huong moi người có the đoi mặ t hà ng ngà y. Bê n cạ nh đó ,
chú ng tô i cũ ng muon kiem tra từ “những con người bı̀nh thường” chứ
khô ng chı̉ xoay quanh giới sinh viê n (tuy chú ng tô i cũ ng biet cá c bạ n
sinh viê n khô ng thı́ch bị xem như những người “khô ng” bı̀nh thường).
Mộ t yeu to khá c cò n thieu trong mô hı̀nh thı́ nghiệ m củ a chú ng tô i mã i
đen thời điem đó chı́nh là cơ hộ i đe mọ i người hà nh xử mộ t cá ch tı́ch
cực và nhâ n đạ o. Đoi với những thı́ nghiệ m trong phò ng kı́n, đieu duy
nhat những người chơi củ a chú ng tô i có the là m là lừa doi. Nhưng trong
nhieu tı̀nh huong thực te, chú ng ta có the the hiệ n những hà nh vi từ
chiet trung cho đen rộ ng lượng và bá c á i. Trê n quan điem đó , chú ng tô i
đã tı̀m kiem những tı̀nh huong cho phé p chú ng tô i kiem chứng cả hai
mặ t tiê u cực lan tı́ch cực trong bả n tı́nh con người.
HAY TƯƠNG TƯỢNG trước mat bạ n là mộ t khu chợ nô ng sả n rộ ng lớn
ké o dà i suot mộ t con đường. Khu chợ nà y tọ a lạ c tạ i Be’er Sheva, mộ t
thị tran phı́a Nam Israel. Đó là mộ t ngà y nang nó ng, và cá c tieu thương
đang bà n bá n hà ng hó a củ a họ trê n cá c sạ p hà ng mở hai bê n đường.
Bạ n có the ngửi thay mù i thả o mộ c tươi lan trong mù i dưa chua, mù i
bá nh mı̀ mới ra lò quyệ n với những quả dâ u chı́n mọ ng, trong khi mat
bạ n đang lướt qua cá c sạ p hà ng ô -liu và pho-má t. Xung quanh bạ n là
những tieu thương đang nức lời tá n dương hà ng hó a củ a họ : “Rak ha
yom!” (so lượng có hạ n đâ y), “Matok!” (rat ngọ t đâ y), “Bezol!” (giá rat rẻ
đâ y).
Lú c nà y, Eynav và Tali đã bước và o chợ và tá ch ra hai hướng – Eynav
dù ng mộ t chiec gậ y trang đe dò đường. Hai người lan lượt tien đen cho
mộ t so người bá n rau củ và yê u cau câ n cho họ 2 kg cà chua trong khi
họ ghé qua hà ng khá c. Moi lan yê u cau, họ đeu bỏ đi khoả ng 10 phú t,
quay lạ i lay cà chua, thanh toá n tien và rời khỏ i. Sau đó , họ đem cà chua
đen mộ t sạ p hà ng khá c ở cuoi chợ, nơi người chủ sạ p đã đong ý giú p họ
kiem tra chat lượng so cà chua từ moi người bá n. Từ việ c so sá nh chat
lượng cà chua do Eynav và Tali mua ve, chú ng tô i có the phá t hiệ n ra ai
nhậ n được hà ng tot hay hà ng xau.
Vậ y Eynav có được đoi xử cô ng bang? Hã y nhớ rang từ quan điem lý trı́
thuan tú y, có the hieu được tạ i sao người bá n lạ i chọ n cho cô những quả
cà chua xau nhat. Xé t cho cù ng, cô sẽ chang được lợi gı̀ gó c độ tham mỹ
củ a chú ng. Thậ m chı́, mộ t nhà kinh te họ c thủ cựu từ Đạ i họ c Chicago có
the quả quyet rang: trong no lực toi đa hó a lợi ı́ch xã hộ i dà nh cho tat cả
những người có liê n quan (bao gom người bá n, Eynav và cá c khá ch
hà ng khá c), người bá n tot hơn nê n chọ n cho cô những quả cà xau và
dà nh những quả đẹ p cho cá c khá ch hà ng khá c – những người có khả
nă ng thưởng thức khı́a cạ nh tham mỹ củ a chú ng. Tuy nhiê n, vẻ ngoà i
củ a những quả cà chua họ chọ n cho Eynav cũ ng khô ng đen noi nà o,
thậ m chı́ chú ng cò n đẹ p hơn củ a Tali. Người bá n có cá ch nghı̃ củ a riê ng
họ , và đã chap nhậ n chịu thiệ t đe chọ n lay những sả n pham chat lượng
tot cho mộ t khá ch hà ng khiem thị.
VƠI NHƯNG KET QUA KHA QUAN TREN, chú ng tô i đã chuyen sang mộ t
loạ i hı̀nh nghe nghiệ p khá c von thường gan lien với sự ngờ vực: tà i xe
ta-xi. Trong giới ta-xi, có mộ t má nh khó e khá pho bien được gọ i là “phı́
sức” – thuậ t ngữ á m chı̉ chiê u thức chở cá c hà nh khá ch khô ng rà nh
đường vò ng quanh điem đen nham ké o dà i lộ trı̀nh, và đô i khi khien
cước phı́ tă ng thê m đá ng ke. Đien hı̀nh, mộ t nghiê n cứu được tien hà nh
trong giới tà i xe ta-xi tạ i Las Vegas đã phá t hiệ n mộ t so chiec ta-xi
chuyê n chở khá ch từ Sâ n bay Quoc te McCarran đen Strip ngang qua
ham đường Interstate 215, khien cước xe tă ng đen 92 đô -la thay vı̀ chọ n
mộ t lộ trı̀nh chı̉ hai dặ m.
Xé t trê n uy tı́n củ a cá c hã ng ta-xi, moi hà nh khá ch sẽ tự hỏ i liệ u trò moi
tien nà y có phả i tı̀nh trạ ng chung, hay liệ u họ có khả nă ng gian lậ n cao
hơn neu hà nh khá ch khô ng phá t hiệ n được hay khô ng. Trong thı́
nghiệ m ke tiep, chú ng tô i đã yê u cau Eynav và Tali bat ta-xi qua lạ i giữa
ga tà u hỏ a và Đạ i họ c Ben-Gurion tạ i Negev khoả ng 20 lan. Giá cước ta-
xi trê n tuyen đường nà y cụ the như sau: cước khởi điem khi tà i xe bậ t
đong ho là 25 NIS (khoả ng 7 đô -la). Tuy nhiê n, hà nh khá ch sẽ được
hưởng giá chiet khau 20 NIS (khoả ng 5,50 đô -la) neu đong ho khô ng
mở. Trong kịch bả n củ a chú ng tô i, cả Eynav và Tali đeu yê u cau tà i xe bậ t
đong ho. Đô i khi, cá c tà i xe van nhac những vị khá ch “nhà quê ” rang tien
xe sẽ rẻ hơn neu đong ho khô ng mở; mặ c dù vậ y, cả hai người đeu
khă ng khă ng đò i tà i xe bậ t đong ho. Ket thú c chuyen đi, Eynav và Tali
lan lượt yê u cau tı́nh tien xe, thanh toá n, ra khỏ i ta-xi và chờ tam và i
phú t trước khi bat thê m chuyen khá c ve địa điem ban đau.
Khi tong ket tien xe, chú ng tô i nhậ n ra Eynev đã trả ı́t tien hơn Tali, bat
chap thực te họ đeu yê u cau bậ t đong ho. Sao chuyệ n đó có the xả y ra?
Nhieu khả nă ng cá c tà i xe đã chở Eynav trê n mộ t lộ trı̀nh ngan hơn và rẻ
hơn Tali. Neu đú ng như vậ y, thı̀ cá c tà i xe đã khô ng lừa doi Eynav, nhưng
họ đã lừa củ a Tali chú t đı̉nh. “Tô i nghe tieng người tà i xe bậ t đong ho
khi được yê u cau,” cô ke lạ i, “nhưng sau đó , trước khi đen đı́ch, tô i đã
nghe rat nhieu người tat đong ho đe tien xe hạ xuong cò n gan 20 NIS”.
“Chuyệ n đó khô ng he xả y ra với tô i,” Tali nó i. “Họ chưa lan nà o tat đong
ho, và sau cù ng tô i luô n phả i trả khoả ng 25 NIS.”
Có hai yeu to rú t ra từ ket quả trê n. Thứ nhat, rõ rà ng cá c tà i xe đã
khô ng tien hà nh phâ n tı́ch lợi-hạ i hò ng gia tă ng toi đa thu nhậ p củ a họ .
Neu là m the, họ lẽ ra phả i lừa tien củ a Eynav bang cá ch bá o với cô so
tien cao hơn so với so hien thị trê n đong ho hoặ c đá nh xe vò ng quanh
thà nh pho. Thứ hai, khô ng những khô ng lường gạ t, cá c tà i xe ta-xi cò n
là m tot hơn the; họ đã suy nghı̃ cho quyen lợi củ a Eynav và hy sinh chú t
thu nhậ p đe cô được hưởng lợi.
Bà y trò giả doi
Rõ rà ng, bê n cạ nh những gı̀ Becker và mô n kinh te họ c tiê u chuan đã đe
cậ p và muon thuyet phụ c chú ng ta, van cò n rat nhieu van đe ton tạ i.
Trước het, khá m phá cho thay so tien chú ng ta có the chiem dụ ng từ
việ c lường gạ t thậ t sự khô ng ả nh hưởng quá lớn đen độ nghiê m trọ ng
củ a hà nh vi bat lương đã khang định bat lương khô ng đơn giả n chı̉ là hệ
quả từ quá trı̀nh phâ n tı́ch giữa lợi ı́ch và thiệ t hạ i. Khô ng những the,
cá c ket quả cho thay mức độ bat lương van giữ nguyê n dù khả nă ng bị
bat quả tang có thay đoi cũ ng chứng tỏ thó i bat lương dường như khô ng
thậ t sự bat nguon từ việ c câ n nhac lợi-hạ i. Cuoi cù ng, việ c rat nhieu
người chı̉ gian lậ n mộ t chú t khi có cơ hộ i cũ ng chứng minh cá c độ ng cơ
chi phoi thó i bat lương quả thực phức tạ p hơn (và thú vị hơn han) so
với dự đoá n củ a mô hı̀nh SMORC.
Vậ y đieu gı̀ đang dien ra ở đâ y? Neu tô i cũ ng đe xuat mộ t giả thuyet,
chú ng ta sẽ phả i mat khá nhieu chương sá ch đe kiem chứng nó . Đe tó m
gọ n, tô i sẽ đi thang và o luậ n điem chı́nh: hà nh vi củ a chú ng ta chịu sự
chi phoi củ a hai độ ng cơ trá i ngược nhau. Mộ t mặ t, chú ng ta muon tự
xem mı̀nh là mộ t con người trung thực và đá ng kı́nh. Chú ng ta muon
nhı̀n thang và o gương và cả m thay hà i lò ng ve bả n thâ n (tâ m lý họ c gọ i
đâ y là độ ng lực từ cá i tô i). Mặ t khá c, chú ng ta cũ ng muon hưởng lợi
cà ng nhieu cà ng tot từ việ c lường gạ t (đâ y là độ ng lực tà i chı́nh tiê u
chuan). Lẽ tat nhiê n, hai độ ng lực trê n hoà n toà n xung khac với nhau.
Là m the nà o chú ng ta có the vừa bả o đả m lợi ı́ch từ việ c lường gạ t, vừa
tự xem mı̀nh là những con người lương thiệ n tuyệ t vời?
Đâ y chı́nh là lú c khả nă ng nhậ n thức linh hoạ t đá ng ngạ c nhiê n trong
chú ng ta có dịp the hiệ n. Nhờ kỹ nă ng đay nhâ n bả n nà y, neu chú ng ta
đả m bả o chı̉ gian lậ n mộ t chú t ı́t, chú ng ta có the van vui vẻ hưởng lợi
từ hà nh vi đó , vừa tự hà o ve nhâ n cá ch phi thường củ a mı̀nh. Hà nh vi
câ n bang nà y chı́nh là mộ t quá trı̀nh tự biệ n minh, và là nen tả ng cho
thứ chú ng tô i gọ i là : “họ c thuyet ve cap so giả doi.”
Đe giú p cá c bạ n hieu hơn ve họ c thuyet cap so giả doi, hã y nhớ lạ i lan
cuoi cù ng cá c bạ n tự tı́nh tien thue doanh nghiệ p. Là m the nà o bạ n có
the thu xep chu đá o những quyet định nhậ p nhang và mậ p mờ củ a
mı̀nh? Có hợp lý khô ng neu bạ n kê khoả n tien sửa xe và o mụ c chi phı́
kinh doanh? Neu đú ng the, bao nhiê u lien sẽ khien bạ n thỏ a mã n? Và
neu bạ n có đen hai chiec xe thı̀ sao? Tô i khô ng yê u cau bạ n phả i bà o
chữa cho những quyet định củ a mı̀nh tạ i Cụ c Thue Nộ i địa Hoa Kỳ (IRS);
tô i chı̉ muon biet chú ng ta sẽ tự biệ n minh với bả n thâ n ve những khoả n
khau trừ thue dô i ra như the nà o.
Hoặ c hã y hı̀nh dung bạ n đang ra ngoà i dù ng bữa cù ng bạ n bè và họ
muon bạ n ke ve dự á n đang ngon thời gian củ a bạ n gan đâ y. Sau khi ket
thú c, liệ u bữa ă n nà y có the xem là mộ t khoả n chi cho cô ng việ c hay
khô ng? Có the là khô ng. Nhưng neu giả sử bữa ă n dien ra trong mộ t
chuyen cô ng tá c hay bạ n hy vọ ng những người cù ng dù ng bữa sẽ trở
thà nh đoi tá c trong tương lai thı̀ sao? Neu bạ n từng chi mộ t khoả n như
the, đong nghı̃a bạ n đã linh độ ng “bước qua” ranh giới đạ o đức củ a
mı̀nh. Tó m lạ i, tô i tin tat cả chú ng ta van luô n co gang xá c định ranh giới
nơi chú ng ta có the trụ c lợi mà van khô ng là m sứt mẻ hı̀nh tượng bả n
thâ n. Như Oscar Wilde từng viet: “Đạ o đức, giong như nghệ thuậ t, cũ ng
vẽ lê n đâ u đó mộ t ranh giới.” Câ u hỏ i chı́nh là : ranh giới đó ở đâ u?
TOI TIN JEROME K. JEROME đã giả i đá p được đieu nà y và o nă m 1889
trong cuon tieu thuyet củ a ô ng, Ba người đà n ô ng trê n thuyen (Đừng
nó i gı̀ với con chó ). Trong đó , ô ng đã ke mộ t câ u chuyệ n ve mộ t trong
những chủ đe de doi gạ t nhat trê n the the giới: câ u cá . Dưới đâ y là mộ t
đoạ n trı́ch từ tá c pham:
Trước đâ y, tô i từng biet mộ t chà ng trai trẻ ; đó là anh chà ng ngay thang
nhat trê n đời; khi đi câ u cá , anh ay đã quyet định sẽ khô ng bao giờ nó i
doi hơn 25% ve mẻ câ u củ a mı̀nh.
“Neu tô i câ u được 40 con cá ,” anh nó i, “tô i sẽ nó i với mọ i người mı̀nh đã
câ u được 50 con. Nhưng tô i sẽ khô ng nó i hơn the đâ u, vı̀ nó i doi là tộ i
loi.”
Tuy phan lớn chú ng ta thường khô ng ý thức rõ yeu to lừa doi củ a mı̀nh
như chà ng thanh niê n trong câ u chuyệ n, nhưng xé t ve tong the, phương
phá p nà y van khá chı́nh xá c; moi chú ng ta đeu tự đặ t ra mộ t giới hạ n
cho sự lường gạ t trước khi nó hoà n toà n trở thà nh “tộ i loi.”
Trong chương ke tiep, chú ng ta sẽ tậ p trung là m rõ cơ che bê n trong củ a
cap so giả doi – hay trạ ng thá i câ n bang mong manh giữa hai ham muon
đay mâ u thuan: vừa mong bả o toà n được hı̀nh ả nh tı́ch cực củ a bả n
thâ n, vừa muon hưởng lợi từ sự lường gạ t.
Chương 2
Cap so giả doi
Tiep theo, tô i sẽ ke bạ n nghe mộ t câ u chuyệ n vui:
Cậ u bé Jimmy 8 tuoi ve nhà với mộ t lời phê từ thay giá o, “Jimmy đã lay
cap chiec bú t chı̀ củ a bạ n cù ng bà n.” Cha củ a Jimmy het sức tức giậ n.
Ong đã la mang cậ u hoi lâ u, cho cậ u biet đieu đó đã khien ô ng buon lò ng
và that vọ ng đen nhường nà o, và cam tú c cậ u hai tuan le. “Và hã y cứ chờ
mẹ con ve mà xem!” ô ng nó i với giọ ng hă m dọ a. Sau cù ng, ô ng ket luậ n:
“Dù sao thı̀, Jimmy, neu con can mộ t chiec bú t chı̀, sao cò n khô ng nó i với
cha? Con chı̉ can hỏ i cha thô i? Con cũ ng biet cha có the mang ve cho con
hà ng tá bú t chı̀ từ cho là m cơ mà .”
Neu chú ng ta cười mı̉m khi nghe xong câ u chuyệ n nà y, thı̀ đó là do
chú ng ta đã nhậ n ra sự phức tạ p củ a thó i bat lương van luô n ton tạ i
trong chı́nh bả n thâ n. Chú ng ta biet cậ u bé sẽ bị phạ t cam tú c vı̀ lay cap
bú t chı̀ củ a bạ n họ c, nhưng chú ng ta van ngang nhiê n lay ve cò n nhieu
bú t chı̀ hơn the mà chang can suy nghı̃.
Đoi với tô i, Nina và On, câ u chuyệ n trê n cò n cho thay mộ t so loạ i hà nh vi
nhat định có the de dà ng nới lỏ ng những quy chuan đạ o đức củ a chú ng
ta. Chú ng tô i cho rang: neu chú ng tô i nới rộ ng khoả ng cá ch tâ m lý giữa
hà nh vi bat lương và hậ u quả củ a nó , có the cap so giả doi sẽ gia tă ng và
người tham gia thı́ nghiệ m sẽ gian lậ n nhieu hơn. Tat nhiê n, ve cơ bả n
chú ng tô i khô ng he ủ ng hộ việ c khuyen khı́ch mọ i người gian lậ n.
Nhưng vı̀ mụ c đı́ch nghiê n cứu và tı̀m hieu cơ che đứng sau sự lừa doi,
chú ng tô i muon biet kieu tı̀nh huong hay kieu can thiệ p nà o sẽ nới lỏ ng
hơn cá c quy chuan đạ o đức củ a chú ng ta.
Đe kiem chứng quan điem nà y, trước het chú ng tô i đã dựng lê n mộ t
“phiê n bả n đạ i họ c” từ trò đù a ve câ y bú t chı̀. Mộ t ngà y nọ , tô i đã lẻ n và o
ký tú c xá trường MIT và đe và o moi chiec tủ lạ nh cô ng cộ ng mộ t trong
hai thứ moi nhử vô cù ng hap dan. Với mộ t nửa so tủ lạ nh, tô i cho và o 6
loc Coca-Cola; cò n với nửa kia, tô i đe và o mộ t chiec đı̃a giay với 6 tờ 1
đô -la trê n đó . Khi lan lượt quay lạ i kiem tra cá c tủ lạ nh, tô i đã nhậ n thay
mộ t hiệ n tượng đang xả y ra với tien và Coca củ a tô i – theo thuậ t ngữ
khoa họ c, tô i sẽ gọ i đó là “chu kỳ nửa phâ n rã ” củ a tien và Coca-Cola.
Như bat kỳ ai từng ở ký tú c xá có the dự đoá n: toà n bộ so Coca-Cola đã
bien mat trong 72 tieng đong ho; nhưng đieu thú vị là tien trê n đı̃a van
cò n nguyê n. Trê n thực te, cá c sinh viê n có the cam lay 1 tờ đô -la, bước
sang má y bá n hà ng tự độ ng gan đó và mua mộ t lon Coca-Cola (thậ m chı́
họ cò n nhậ n được tien thoi); nhưng đã khô ng ai là m như vậ y.
Tô i phả i thừa nhậ n đâ y khô ng phả i mộ t thı́ nghiệ m quá mang tı́nh khoa
họ c, vı̀ sinh viê n ngà y nay van hay nhı̀n thay Coca-Cola khi mở tủ lạ nh,
trong khi phá t hiệ n ra và i đong đô -la lạ i là chuyệ n rat hiem gặ p. Nhưng
thı́ nghiệ m nhỏ nà y đã chứng minh con người chú ng ta luô n san sà ng
lay trộ m mộ t thứ gı̀ đó khô ng mang giá trị tien mặ t. Tuy nhiê n, chú ng ta
lạ i cả m thay xau ho khi trực tiep lay cap tien, đen mức có the khien vị
giả ng viê n đức hạ nh nhat củ a lớp giá o lý ngà y Chủ Nhậ t cũ ng cả m thay
tự hà o. Tương tự, chú ng ta có the lay và i xap giay từ cô ng sở mang ve
dù ng cho má y in ở nhà , nhưng nó quả thực khô ng giong với việ c chú ng
ta trộ m 3,50 đô -la từ hũ đựng tien lẻ , dau cho chú ng ta lậ p tức dù ng so
tien đó mua giay cho má y in.
Đe xem xé t khoả ng cá ch giữa tien bạ c và ả nh hưởng củ a nó đoi với sự
bat lương dưới gó c nhı̀n thậ n trọ ng hơn, chú ng tô i đã lậ p ra mộ t phiê n
bả n khá c củ a trò chơi ma trậ n, trong đó bao gom mộ t tı̀nh huong mà
tien bạ c đã được tá ch khỏ i bước gian lậ n. Trong cá c thı́ nghiệ m trước
củ a chú ng tô i, người chơi trong tı̀nh huong “má y hủ y giay” đã được trao
cơ hộ i gian lậ n bang cá ch hủ y đi bả ng trả lời và nó i doi ve so ma trậ n họ
giả i đú ng. Khi người chơi hoà n thà nh nhiệ m vụ , họ sẽ hủ y bả ng trả lời,
bước đen cho người phụ trá ch và nó i: “Tô i đã giả i xong X ma trậ n, hã y
đưa tô i X đô -la.”
Điem mới trong thı́ nghiệ m lan nà y chı́nh là tı̀nh huong “thẻ tượng
trưng”. Tı̀nh huong nà y cũ ng giong với tı̀nh huong “má y hủ y giay”, ngoạ i
trừ người chơi sẽ được trả những tam thẻ trò n bang nhựa tượng trưng
cho những đong đô -la. Trong tı̀nh huong “thẻ tượng trưng”, moi khi
người chơi hoà n tat bả ng trả lời, họ sẽ bước đen người phụ trá ch và nó i:
“Tô i đã giả i xong X ma trậ n, hã y đưa tô i X thẻ .” Sau khi nhậ n thẻ , họ sẽ
bước sang mộ t chiec bà n nhỏ cá ch đó khoả ng 3,65 m đe đoi thẻ lay
những tờ tien mặ t mới cứng.
Rot cuộ c, so người chơi lừa lay thê m thẻ đe sau đó và i giâ y trở thà nh kẻ
lừa tien đã tă ng gap đô i so với so người lừa tien trực tiep trong thı́
nghiệ m trước. Tô i phả i thú nhậ n rang: tuy tô i có nghi ngờ người chơi
trong tı̀nh huong “thẻ tượng trưng” sẽ gian lậ n nhieu hơn, nhưng tô i đã
hoà n toà n bat ngờ trước so trường hợp gian lậ n tă ng lê n chı̉ vı̀ thay the
tien mặ t bang những tam thẻ . Hó a ra, chú ng ta lạ i de trở thà nh kẻ bat
lương đen the khi bat gặ p những thứ khô ng phả i tien mặ t hay vı̀ chı́nh
những đong tien sá ng ló a.
Trong tat cả những nghiê n cứu tô i thực hiệ n suot thời gian vừa qua, ý
tưởng khien tô i bă n khoă n nhat chı́nh là nhâ n cá ch đạ o đức củ a chú ng
ta sẽ cà ng de sa lay neu xã hộ i xuat hiệ n ngà y cà ng ı́t tien mặ t. Xé t trê n
phương diệ n đạ o đức, phả i chă ng lay cap so thẻ tı́n dụ ng sẽ de dà ng hơn
lay cap tien từ vı́ ai đó ? Tat nhiê n, tien ả o (như thẻ tı́n dụ ng hay thẻ ghi
nợ) có rat nhieu ưu điem, nhưng chú ng cũ ng có the khien chú ng ta quê n
đi bả n chat hà nh độ ng củ a chı́nh mı̀nh ở mộ t mức độ nà o đó . Và neu chı̉
mộ t bước trá o đoi nhỏ cũ ng có the giả i phó ng con người khỏ i những
rà ng buộ c ve đạ o đức, thı̀ chuyệ n gı̀ sẽ xả y ra khi ngà y cà ng có nhieu
ngâ n hà ng hoạ t độ ng trê n mạ ng? Đieu gı̀ sẽ xả y ra với nen tả ng đạ o đức
cá nhâ n và cộ ng đong củ a chú ng ta khi cá c sả n pham tà i chı́nh đang trở
nê n trừu tượng hơn và ı́t gan lien với tien mặ t hơn (đien hı̀nh như
quyen lựa chọ n co phieu, chứng khoá n phá i sinh hay giao dịch hoá n đoi
tı́n dụ ng mặ c định)?
Cá c cô ng ty van chưa biet đieu nà y!

Là nhà khoa họ c, chú ng tô i rat quan tâ m dan chứng, đo lường và đá nh
giá mộ t cá ch can trọ ng sức ả nh hưởng từ việ c “loạ i tien mặ t khỏ i cuộ c
chơi”. Nhưng tô i hoà i nghi rang mộ t so cô ng ty đã biet nam bat nguyê n
lý nà y qua trực giá c và đang á p dụ ng nó đe tư lợi. Chang hạ n, hã y cù ng
xem qua lá thư tô i nhậ n được từ mộ t co van trẻ :
Thưa Tien sı̃ Ariely,
Tô i vừa tot nghiệ p Cử nhâ n Quả n trị Kinh doanh chuyê n ngà nh Kinh te
họ c được và i nă m tạ i mộ t trường đạ i họ c danh tieng, và hiệ n đang cô ng
tá c tạ i mộ t doanh nghiệ p tư van kinh te, bao gom dịch vụ dà nh cho cá c
cô ng ty luậ t.
Nguyê n nhâ n tô i quyet định liê n lạ c với ngà i là do tô i đang quan sá t và
trực tiep tham gia trong mộ t thực trạ ng đang được nhac đen khá pho
bien: đó là cá c co van kinh te thường xuyê n phó ng đạ i ve so giờ dịch vụ
củ a họ . Đe trá nh tô vẽ thê m khien ngà i phậ t lò ng, tô i xin gọ i thang đó là
lừa đả o. Từ những chuyê n gia thâ m niê n nhat cho đen cá c chuyê n viê n
phâ n tı́ch cap thap nhat, toà n bộ cơ cau khı́ch lệ dà nh cho cá c tư van
viê n đeu thú c đay việ c lừa đả o: khô ng ai kiem tra chú ng tô i định giá bao
nhiê u cho moi cô ng việ c được giao; khô ng có hướng dan cụ the nà o ve
những hà nh vi được chap nhậ n; và neu chú ng tô i nhậ n thù lao thap nhat
trong so cá c phâ n tı́ch viê n đong nghiệ p, chú ng tô i nhieu khả nă ng sẽ bị
sa thả i. Những yeu to trê n đã tạ o nê n mộ t mô i trường hoà n hả o cho tı̀nh
trạ ng lừa đả o trà n lan.
Bả n thâ n cá c luậ t sư cũ ng hưởng lợi khô ng ı́t từ moi giờ chú ng tô i được
trả tien, nê n họ cũ ng chang quan tâ m chú ng tô i mat bao lâ u đe hoà n
thà nh dự á n. Trong khi cá c luậ t sư có mộ t so biệ n phá p đe hạ giá tien và
trá nh là m khá ch hà ng điê n tiet, thı̀ nhieu ket quả phâ n tı́ch do chú ng tô i
thực hiệ n lạ i rat khó đá nh giá . Cá c luậ t sư biet rõ và dường như đã lợi
dụ ng đieu đó . Rot cuộ c, chú ng tô i phả i lừa đả o nhâ n danh họ ; chú ng tô i
lo giữ việ c, cò n họ thı̀ hưởng so thu nhậ p dô i ra.
Dưới đâ y là mộ t so vı́ dụ cụ the ve cá ch thức lừa đả o trong cô ng ty tô i:
• Hạ n chó t đã gan ke và chú ng tô i phả i là m việ c ngà y đê m. Khô ng có van
đe gı̀ với ngâ n sá ch; và khi tô i hỏ i mı̀nh nê n tı́nh bao nhiê u thời gian cho
mộ t ngà y cô ng, sep tô i (mộ t giá m đoc dự á n cap trung) đã bả o tô i cộ ng
het so giờ tô i có mặ t trong vă n phò ng và trừ đi hai tieng – mộ t cho bữa
trưa và mộ t cho bữa toi. Khi tô i nó i mı̀nh cò n nghı̉ ngơi và i lan khi má y
chủ chạ y chương trı̀nh, thı̀ bà ay bả o tô i cứ xem đó như thời gian dưỡng
sức đe đạ t nă ng suat cao hơn.
• Mộ t đong nghiệ p cù ng phò ng tot tı́nh củ a tô i đã kiê n quyet từ choi việ c
bá o quá giá , và hậ u quả đã phả i nhậ n tong so thù lao thap hơn đen 20%
so với mức trung bı̀nh. Tô i rat ngưỡng mộ tı́nh trung thực củ a anh,
nhưng khi đen kỳ cat giả m nhâ n sự, anh là người đau tiê n phả i ra đi.
Thứ thô ng điệ p họ muon gửi đen chú ng tô i là gı̀ vậ y?
• Có mộ t người chuyê n tı́nh moi giờ anh ta kiem tra e-mail và o tong thời
gian củ a dự á n, bat ke anh ta có là m việ c hay khô ng. Anh ta nó i khi đó
mı̀nh đang “bậ n điệ n thoạ i”.
• Mộ t người khá c chuyê n là m việ c tạ i nhà và tı́nh giờ cô ng rat nhieu,
nhưng moi khi đen vă n phò ng anh ta lạ i chang có việ c gı̀ đe là m.
Tat cả những đieu đó cứ liê n tụ c tiep dien. Tat nhiê n, tô i cũ ng có dı́nh lı́u
khô ng ı́t, nhưng cà ng hieu rõ , tô i cà ng muon khac phụ c van đe. Ngà i có
lời khuyê n nà o cho tô i khô ng? Ngà i sẽ là m gı̀ trong trường hợp củ a tô i?
Kı́nh thư,
Jonah
Thậ t khô ng may, cá c van đe Jonah đe cậ p là tı̀nh trạ ng chung, và chú ng
chı́nh là ket quả trực tiep từ cá ch lậ p luậ n củ a chú ng tô i ve nen tả ng đạ o
đức. Hã y nghı̃ ve van đe trê n theo mộ t cá ch khá c: Mộ t buoi sá ng, tô i
phá t hiệ n có người đã đậ p vỡ cửa kı́nh xe tô i và lay đi hệ thong GPS đặ t
ngoà i. Tat nhiê n, tô i rat bực bộ i, nhưng xé t trê n sức ả nh hưởng đoi với
tương lai tà i chı́nh củ a tô i, vụ trộ m đó chang tham thá p gı̀. Mặ t khá c, hã y
nghı̃ xem cá c luậ t sư, người mô i giới chứng khoá n, cá c giá m đoc quỹ
tương ho, nhâ n viê n bả o hiem và vô so người khá c sẽ nhậ n được bao
nhiê u từ tô i (và tat cả chú ng ta) trong vụ việ c nà y, trong suot từng ay
nă m – từ bá o quá giá , lệ phı́ bo sung an và vô và n chiê u trò khá c. Moi
hà nh vi trong so đó chang có lẽ may chang nghiê m trọ ng ve mặ t tien
bạ c, nhưng neu gộ p lạ i, chú ng sẽ vượt quá giá tien củ a mộ t và i thiet bị
định vị. Khô ng những the, tô i ngờ rang những tê n tộ i phạ m co con trang
đó – khá c với tê n trộ m GPS củ a tô i – sẽ van nghı̃ rang họ là những người
có pham giá cao, vı̀ những trò lường gạ t củ a họ chang bõ bè n gı̀; và quan
trọ ng nhat, họ sẽ bò n rú t vı́ tien củ a tô i từng chú t mộ t.
May man là khi chú ng ta hieu được thó i bat lương củ a bả n thâ n sẽ phá t
sinh thê m moi khi loạ i bớt tien bạ c khỏ i cuộ c chơi, chú ng ta có the no
lực là m rõ và nhan mạ nh moi liê n ket giữa hà nh độ ng củ a chú ng ta với
những người có khả nă ng tá c độ ng đen nó . Đong thời, chú ng ta cũ ng có
the rú t ngan khoả ng cá ch giữa hà nh độ ng đó với so tien cò n trong vò ng
nghi van. Từ cá c bước trê n, chú ng ta sẽ ngà y cà ng hieu rõ hậ u quả từ
hà nh độ ng củ a mı̀nh; và khi ý thức được đieu đó , bả n tı́nh trung thực sẽ
the hiệ n rõ hơn.
BAI HỌ C TƯ NGƯƠI THỢ KHOA
Cách đây không lâu, một sinh viên tên Peter đã kể với tôi một câu chuyện
đánh đúng vào những nỗ lực lầm lạc của chúng tôi hòng hạn chế thói bất
lương.
Một ngày nọ, Peter bị nhốt ngoài căn nhà của cậu, nên cậu phải gọi tìm
một người thợ khóa. Phải mất một chốc cậu mới tìm được người mở
khóa có chứng nhận của thành phố. Sau cùng, chiếc xe tải của người thợ
khóa cũng đến nơi, và anh ta đã mở tung ổ khóa trong một phút đồng hồ.
“Em đã rất ngạc nhiên khi anh ta mở được cửa nhanh chóng và dễ dàng
như vậy,” Peter thuật lại. Sau đó, cậu liền chuyển sang bài học đạo đức
nhỏ cậu nhận được từ người thợ khóa ngày hôm đó.
Đáp lại sự kinh ngạc của Peter, người thợ đã nói với cậu rằng khóa cửa
chỉ giúp người lương thiện giữ mình lương thiện. “Trong chúng ta luôn
có 1% lương thiện không bao giờ trộm cắp của ai,” anh nói. “Trong khi
1% khác lại luôn xảo trá và luôn muốn bẻ khóa cửa nhà cậu để lấy đi
chiếc ti-vi. Riêng 98% còn lại, chúng sẽ lương thiện miễn là mọi thứ ở
đúng chỗ của nó – nhưng nếu không thắng được cám dỗ, chúng cũng xảo
trá nốt. Ổ khóa không bảo vệ được cậu khỏi kẻ trộm, những kẻ dư sức vào
được nhà cậu nếu chúng muốn. Ổ khóa chỉ bảo vệ cậu trước những người
trung thực bị cám dỗ vặn thử cửa nhà cậu xem có khóa hay không thôi.”
Sau khi ngẫm nghĩ về những nhận xét trên, tôi bắt đầu tin rằng người thợ
khóa đã nói đúng. 98% còn lại trong chúng ta không xấu xa, cũng không
lường gạt người khác mỗi khi có cơ hội; nói đúng hơn, có lẽ hầu hết
chúng ta đều cần được nhắc nhở để luôn vững bước trên con đường
đúng.
Là m sao khien người khá c bớt lừa doi?
Đen đâ y, chú ng ta đã biet cap so giả doi the hiệ n ra sao cũ ng như cá ch
giả i phó ng nó . Trong bước tiep theo, chú ng ta sẽ muon biet liệ u ta có
the hạ n che yeu to nà y và khuyen khı́ch mọ i người bớt lừa doi hay
khô ng. Mộ t lan nữa, ý tưởng nà y cũ ng bat nguon từ mộ t câ u chuyệ n vui:
Mộ t người đà n ô ng mặ t mà y ủ dộ t đen gặ p giá o trưởng củ a mı̀nh và nó i,
“Thưa giá o trưởng, ngà i sẽ khô ng tin được chuyệ n xả y ra với con! Tuan
trước, có kẻ đã lay cap chiec xe đạ p củ a con ngoà i giá o đường!”
Giá o trưởng rat buon khi nghe chuyệ n, nhưng sau mộ t lú c suy nghı̃, ô ng
đã tı̀m ra cá ch: “Tuan sau con hã y đen dự le, ngoi ở hà ng đau, và khi ta
dan Mười Đieu ră n, hã y quan sá t những người ngoi xung quanh và phı́a
sau con. Và khi chú ng ta hô , ‘Cá c ngươi khô ng được ă n cap,’ hã y xem ai
là người khô ng dá m nhı̀n thang và o mat con. Đó chı́nh là người con
đang tı̀m.” Giá o trưởng rat hà i lò ng với lời khuyê n củ a mı̀nh, và người
đà n ô ng cũ ng vậ y.
Tạ i buoi le ke tiep, giá o trưởng rat tò mò muon biet lời khuyê n củ a ô ng
có tá c dụ ng hay khô ng. Ong đợi người đà n ô ng nọ ở cong giá o đường và
hỏ i: “The nà o roi, cá ch đó hiệ u quả chứ?”
“Thưa ngà i, như có phé p mà u vậ y,” người đà n ô ng trả lời. “Khi chú ng ta
đen đoạ n, ‘Cá c ngươi khô ng được ngoạ i tı̀nh,’ con lien nhớ ngay ra mı̀nh
đã quê n xe đạ p ở đâ u.”
Câ u chuyệ n vui nà y đã cho thay trı́ nhớ và nhậ n thức củ a chú ng ta ve cá c
chuan mực đạ o đức (đien hı̀nh như Mười Đieu ră n) có lẽ đã tá c độ ng
đen cá ch chú ng ta nhı̀n nhậ n hà nh vi củ a mı̀nh.
Lay cả m hứng từ bà i họ c đang sau câ u chuyệ n trê n, tô i cù ng Nina và On
đã tien hà nh mộ t thı́ nghiệ m tạ i Đạ i họ c Califorina, Los Angeles (UCLA).
Chú ng tô i chọ n ra mộ t nhó m 450 người tham gia và phâ n họ thà nh hai
nhó m nhỏ . Chú ng tô i yê u cau mộ t nhó m co gang nhớ lạ i nộ i dung củ a
Mười Đieu ră n roi xú i giụ c họ gian lậ n trong trò chơi ma trậ n. Với nhó m
cò n lạ i, chú ng tô i yê u cau họ nhớ lạ i tê n 10 cuon sá ch họ từng đọ c thời
pho thô ng trước khi đe mặ c họ xoay sở với trò ma trậ n và chớp thời cơ
gian lậ n. Với nhó m được yê u cau nhớ tê n sá ch, chú ng tô i nhậ n thay tı̀nh
trạ ng gian lậ n đặ c trưng tuy lan rộ ng nhưng van có chừng mực. Trong
khi đó , nhó m được yê u cau nhớ lạ i Mười Đieu ră n lạ i khô ng xả y ra
trường hợp gian lậ n nà o; dù khô ng ai trong nhó m nà y nhớ đủ 10 đieu.
Ket quả nà y khien chú ng tô i rat tò mò . Dường như chı̉ can hoi tưởng lạ i
những chuan mực đạ o đức cũ ng đủ giú p chú ng ta cả i thiệ n hà nh vi đạ o
đức củ a mı̀nh. Trong mộ t thử nghiệ m khá c nham kiem chứng hiệ u ứng
nà y, chú ng tô i đã yê u cau mộ t nhó m người vô than (tự thừa nhậ n) lậ p
lời the trê n cuon Kinh Thá nh và cho họ cơ hộ i vơ thê m tien thưởng từ
trò ma trậ n. Vậ y họ đã là m gı̀? Họ van giữ được thó i quen ngay thang.
TRỌ M GIAY
Cách đây vài năm, tôi có nhận được bức thư từ một phụ nữ tên Rhonda,
người từng theo học Đại học California tại Berkeley. Cô kể với tôi về vấn
đề cô từng gặp phải trong căn hộ của mình, và một lời thức tỉnh lương
tâm nhỏ bé đã giúp cô giải quyết nó ra sao.
Khi đó, cô đang sống gần trường cùng một số bạn cùng phòng – và không
ai biết ai từ trước. Khi các lao công đến dọn dẹp vào mỗi cuối tuần, họ
luôn để lại mấy cuộn giấy vệ sinh trong hai phòng tắm. Tuy nhiên, đến
sáng thứ Hai, các cuộn giấy đều biến mất. Đó là một tình huống “vơ vét
tài sản chung” kinh điển; do một số người tìm cách tích trữ giấy vệ sinh
và lấy nhiều hơn số họ cần, nên những người còn lại hầu như không còn
giấy để dùng.
Cá c thı́ nghiệ m theo dạ ng “đá nh thức lương tâ m” đã cho thay chú ng ta
có the hạ n che ý định và khuynh hướng lường gạ t củ a mı̀nh neu nhậ n
được những lời nhac nhở ve chuan mực đạ o đức. Nhưng dau cho việ c
sử dụ ng Mười Đieu ră n và Kinh Thá nh như cá c cơ che xâ y-dựng-tı́nh-
lương-thiệ n có the mang lạ i ket quả , thı̀ việ c pho bien cá c nguyê n lý tô n
giá o trong xã hộ i như mộ t biệ n phá p nham giả m thieu tı̀nh trạ ng lường
gạ t van khô ng may thực te (đó là chưa ke ranh giới giữa giá o hộ i và nhà
nước có the bị xâ m phạ m). Do đó , chú ng tô i đã bat đau nghı̃ đen những
phương cá ch tong quá t, thực te và ben vững hơn nham triệ t tiê u cap so
giả doi – trê n quan điem nà y, chú ng tô i đã tien hà nh kiem chứng cá c
đieu luậ t danh dự mà nhieu trường đạ i họ c đã á p dụ ng.
Đe biet cá c đieu luậ t nà y có hiệ u quả hay khô ng, chú ng tô i đã yê u cau
mộ t nhó m sinh viê n trường MIT và Yale ký tê n và o mộ t tuyê n bo trước
khi tạ o cơ hộ i cho mộ t nửa trong so họ gian lậ n trong trò chơi ma trậ n.
Sau khi đọc thí nghiệm về Mười Điều răn trên blog của tôi, Rhonda đã
dán lên một trong hai phòng tắm một mẩu giấy đề nghị mọi người đừng
lấy đi lấy vệ sinh, vì đó là tài sản chung. Cô đã được toại nguyện: một
cuộn giấy đã xuất hiện trở lại sau vài tiếng, và thêm một cuộn khác vào
ngày hôm sau. Tuy nhiên, trong phòng tắm không có mẩu ghi chú, vẫn
không có cuộn giấy nào được trả lại cho đến cuối tuần tiếp theo, khi
những người lao công trở lại.
Thí nghiệm nhỏ này đã cho thấy những lời nhắc nhở dù nhỏ bé vẫn có thể
giúp chúng ta giữ được phẩm cách đạo đức – trong trường hợp này là
một phòng tắm sạch sẽ đủ giấy dùng.
Tuyê n bo nà y viet rang, “Tô i hieu rang thı́ nghiệ m nà y tuâ n theo những
nguyê n tac được quy định rõ trong đieu luậ t danh dự củ a trường
MIT/Yale.” Những sinh viê n khô ng được yê u cau ký tê n và o tuyê n bo đã
gian lậ n mộ t chú t, nhưng cá c sinh viê n MIT và Yale đã ký tê n lạ i khô ng
gian lậ n lan nà o – bat chap việ c chang ngô i trường nà o trong so đó sở
hữu mộ t đieu luậ t danh dự.
Như vậ y, chú ng tô i đã biet đieu luậ t danh dự van hiệ u nghiệ m tạ i cá c
trường đạ i họ c khô ng sở hữu chú ng, nhưng với cá c trường có đieu luậ t
danh dự vô cù ng đanh thé p thı̀ sao? Liệ u sinh viê n tạ i đâ y đeu gian lậ n ı́t
hơn han? Hay họ chı̉ bớt gian lậ n khi ký tê n và o đieu luậ t đó ? May man
thay, trong thời gian lưu lạ i Việ n Nghiê n cứu Nâ ng cao thuộ c Đạ i họ c
Princeton, tô i đã có ngay cơ hộ i kiem chứng quan điem nà y.
Đạ i họ c Princeton sở hữu mộ t hệ thong đieu luậ t danh dự khat khe từ
khoả ng nă m 1893. Moi sinh viê n khi và o trường đieu được phá t mộ t
bả n sao Hien phá p Danh dự và mộ t lá thư từ Uy ban Danh dự củ a
trường ve hệ thong đieu luậ t danh dự, và họ phả i ký lê n đó trước khi
trú ng tuyen. Họ cũ ng buộ c phả i tham gia cá c buoi nó i chuyệ n ve tam
quan trọ ng củ a Đieu luậ t Danh dự trong tuan đau tiê n nhậ p họ c. Sau cá c
buoi dien thuyet, cá c tâ n sinh viê n Princeton cò n phả i thả o luậ n ve hệ
thong đieu luậ t nà y với nhó m co van tạ i ký tú c xá . Chưa het, mộ t trong
cá c nhó m nhạ c củ a trường, Câ u lạ c bộ Triangle, cò n bieu dien ca khú c
“Đieu luậ t Danh dự” trong buoi đó n sinh viê n mới.
Trong suot thời gian họ c tậ p tạ i Princeton, cá c sinh viê n van liê n tụ c
được nhac nhở ve đieu luậ t danh dự: họ phả i ký tê n dưới đieu luậ t đó
trong moi bà i luậ n can nộ p (“Bà i luậ n nà y đạ i diệ n cho bon phậ n củ a tô i
đoi với cá c quy định củ a trường”). Họ phả i tiep tụ c ký thê m mộ t cam ket
khá c trong moi kỳ thi, kiem tra hoặ c trac nghiệ m (“Tô i the trê n danh dự
củ a mı̀nh rang tô i sẽ khô ng vi phạ m đieu luậ t danh dự trong kỳ thi
nà y”), và cứ cá ch nửa nă m, họ lạ i nhậ n được e-mail nhac nhở từ Uy ban
Danh dự.
Đe biet khó a huan luyệ n đạ o đức cap toc củ a trường Princeton có hiệ u
quả lâ u dà i hay khô ng, tô i đã co chờ hai tuan đe cá c tâ n sinh viê n hoà n
thà nh khó a huan luyệ n nà y trước khi xú i giụ c họ gian lậ n – bang cá ch
tạ o cơ hộ i cho họ như đã là m với sinh viê n trường MIT và Yale (những
người chưa từng biet đen mộ t đieu luậ t danh dự hay mộ t khó a họ c nà o
ve tı́nh trung thực trong nhà trường ké o dà i cả tuan). Liệ u cá c sinh viê n
Princeton – tuy van cò n bỡ ngỡ khi đam mı̀nh và o đieu luậ t danh dự –
có trung thực hơn khi hoà n thà nh trò chơi ma trậ n nà y khô ng?
Thậ t đá ng buon, họ cũ ng khô ng là m được. Khi cá c sinh viê n Princeton
được yê u cau ký tê n lê n đieu luậ t danh dự, họ khô ng he gian lậ n (nhưng
cũ ng chı̉ như sinh viê n MIT và Yale). Tuy nhiê n, khi khô ng phả i ký tê n,
họ cũ ng gian lậ n khô ng thua gı̀ những đong bạ n đen từ MIT và Yale. Có
vẻ như khó a họ c cap toc, mộ t no lực tuyê n truyen cho chuan mực đạ o
đức và sự ton tạ i củ a đieu luậ t danh dự cũ ng chang the tá c độ ng mã i
đen nhâ n cá ch đạ o đức củ a sinh viê n Princeton.
Ket quả trê n vừa gâ y that vọ ng, vừa đay hứa hẹ n. That vọ ng ở cho,
dường như chú ng ta van khó lò ng thay đoi hà nh vi củ a mı̀nh đe trở nê n
có đạ o đức hơn, và mộ t khó a họ c đạ o đức cap toc là chưa đủ . (Tô i ngờ
rang sự vô hiệ u nà y cũ ng xả y ra trong cá c khó a huan luyệ n tạ i doanh
nghiệ p, trường đạ i họ c hay trường việ n kinh doanh.) Nhı̀n chung, ket
quả đã chứng minh sự thay đoi lâ u dà i ve vă n hó a van là mộ t thá ch thức
khô ng nhỏ khi gan với phạ m trù đạ o đức.
Ve mặ t tı́ch cực, dường như moi khi được nhac nhở ve cá c quy chuan
đạ o đức, chú ng ta lạ i hà nh độ ng có pham giá hơn. Khô ng những the,
chú ng tô i cò n phá t hiệ n phương phá p “ký tê n” và o đieu luậ t danh dự
van mang lạ i hiệ u quả cả khi cá i giá cho sự lừa doi được định rõ và khá
nghiê m trọ ng (như tạ i Princeton, sinh viê n sẽ bị trụ c xuat) lan khi
khô ng có mộ t hı̀nh phạ t nà o (như tạ i MIT hay Yale). Tin tot là mọ i người
dường như van muon được lương thiệ n, đong nghı̃a chú ng ta tot hơn
nê n ket hợp những lời thức tı̉nh lương tâ m và o cá c tı̀nh huong khien
chú ng ta bị cá m do.
Mộ t giá o sư tạ i Đạ i họ c Trung Tennessee đã chá n ngay những chiê u trò
gian lậ n trong cá c sinh viê n MBA (Thạ c sı̃ Quả n trị Kinh doanh), đen
mức ô ng quyet định ban hà nh mộ t đieu luậ t danh dự het sức quyet liệ t.
Lay cả m hứng từ thı́ nghiệ m Mười Đieu ră n và tá c dụ ng củ a nó lê n tı́nh
trung thực, Thomas Tang đã yê u cau cá c sinh viê n củ a ô ng ký tê n lê n
mộ t đieu luậ t danh dự, khang định họ sẽ khô ng gian lậ n trong kỳ thi.
Cam ket cũ ng ghi rõ họ sẽ “phả i hoi tiec trong suot phan đời cò n lạ i và
phả i xuong địa ngụ c” neu gian lậ n.
Cá c sinh viê n, những người khô ng thậ t sự tin và o địa ngụ c hoặ c nghı̃
rang họ phả i chịu tộ i dưới đó , đã bị xú c phạ m nặ ng ne. Lời cam ket trở
thà nh đe tà i tranh cã i, và – hien nhiê n – Tang đã phả i hứng chịu cơn
thịnh nộ vı̀ ý tot củ a ô ng (cuoi cù ng, ô ng đã phả i sửa lạ i lời cam ket cũ ).
Tuy nhiê n, tô i van tin rang dù chı̉ ton tạ i trong thoá ng choc, nhưng đieu
luậ t danh dự vô cù ng gay gat nà y đã tá c độ ng đen cá c sinh viê n. Tô i cũ ng
cho rang sự phan nộ củ a họ đã chứng tỏ kieu cam ket nà y hiệ u nghiệ m
đen mức nà o. Cá c nam và nữ doanh nhâ n tương lai han đã cả m thay
rang “cá i giá ” đã bị đay lê n quá cao, neu khô ng họ đã chang quan tâ m.
Hã y tưởng tượng chı́nh bạ n đang đoi diệ n trước lời cam ket đó . Bạ n có
thoả i má i khi phả i ký nó khô ng? Chữ ký đó sẽ ả nh hưởng tới hà nh độ ng
củ a bạ n chứ? Và giả sử bạ n phả i ký nó trước khi đien và o bá o cá o chi
tiê u thı̀ sao?
LƠI NHAC NGOAN ĐẠ O
Khả năng sử dụng các biểu tượng tôn giáo như một cách phát huy tính
trung thực đã được các học giả tôn giáo lưu ý từ sớm. Có một câu chuyện
tại Talmud kể về một người sùng đạo vì nghiện tình dục mà phải tìm đến
gái làng chơi. Tất nhiên, đức tin của ông ta sẽ không tha thứ cho việc này,
nhưng khi đó, ông cảm nhận rất rõ sức ép từ nhu cầu sinh lý. Khi chỉ còn
một mình với ả gái làng chơi, ông bắt đầu cởi bỏ quần áo. Khi cởi xong áo
ngoài, ông chợt nhận ra chiếc “tzitzit”, một miếng lót trong được thắt từ
bốn sợi tua. Chiếc tzitzit đã nhắc ông nhớ về “mitzvoth” (trách nhiệm tôn
giáo) của mình, và ông đã lập tức rời phòng khi vẫn chưa vi phạm những
chuẩn mực của tín đồ.
Chuyen phiê u lưu đen IRS
Sử dụ ng đieu luậ t danh dự hò ng kiem che thó i gian lậ n trong trường đạ i
họ c là mộ t lẽ , nhưng liệ u những lời thức tı̉nh lương tâ m nà y van sẽ hiệ u
nghiệ m với những hı̀nh thức lừa doi khá c ngoà i mô i trường họ c thuậ t?
Liệ u chú ng có the ngă n chặ n những trường hợp gian lậ n khi bá o cá o
thue hay đò i tien bả o hiem? Đó chı́nh là giả thuyet mà tô i cù ng Lisa Shu
(họ c viê n tien sı̃ tạ i Đạ i họ c Harvard), Nina Mazar, Francesca Gino và
Max Bazerman (hai giá o sư tạ i Đạ i họ c Harvard) muon kiem chứng.
Chú ng tô i bat đau thiet ke lạ i phiê n bả n chuan củ a thı́ nghiệ m ma trậ n
sao cho giong với tı̀nh huong bá o cá o thue. Sau khi người chơi hoà n tat
nhiệ m vụ và hủ y đi bả ng trả lời, chú ng tô i yê u cau họ viet lạ i chı́nh xá c
so câ u đo họ giả i đú ng trê n mộ t tờ phieu được thiet ke như mau khai
thue 1040EZ cơ bả n củ a IRS. Đe người chơi có cả m giá c như họ đang
đien mộ t mau khai thue thậ t sự, tờ phieu cũ ng ghi rõ tien thưởng củ a họ
sẽ bị can trừ 20%. Trong phan đau tiê n, người chơi được yê u cau bá o
cá o tong “thu nhậ p” (so ma trậ n họ giả i đú ng). Tiep theo là phan chi phı́
di chuyen, trong đó người chơi sẽ được hoà n trả 10 xu cho moi phú t di
chuyen (toi đa hai giờ, tức là 12 đô -la) cộ ng với phı́ di chuyen trực tiep
(thê m 12 đô -la nữa). Phan chi phı́ nà y sẽ được mien thue (tương đương
với phı́ kinh doanh). Sau đó , người chơi sẽ phả i cộ ng lạ i toà n bộ và đưa
ra so tien thưởng sau cù ng.
Có hai tı̀nh huong trong thı́ nghiệ m nà y: Mộ t so người chơi sẽ đien toà n
bộ tờ phieu và ký tê n ở cuoi trang, như đoi với cá c mau khai chı́nh thức.
Trong trường hợp nà y, chữ ký sẽ đó ng vai trò xá c nhậ n toà n bộ thô ng
tin phı́a trê n. Trong tı̀nh huong thứ hai, người chơi sẽ ký trước roi bat
đau đien. Đâ y chı́nh là yeu to “thức tı̉nh lương tâ m” củ a chú ng tô i.
Chú ng tô i nhậ n được gı̀? Người chơi trong tı̀nh huong ký -sau đã gian lậ n
bang cá ch khai khong thê m khoả ng 4 ma trậ n trong điem so củ a họ . Cò n
những người ký -trước thı̀ sao? Khi chữ ký xuat hiệ n như mộ t lời nhac
nhở ve đạ o đức, họ chı̉ gian lậ n thê m mộ t ma trậ n duy nhat. Tô i khô ng
biet bạ n cả m thay ra sao khi nghe đen “mộ t ma trậ n duy nhat” – suy cho
cù ng, gian lậ n van là gian lậ n – nhưng chı́nh chữ ký đã là m nê n điem
khá c biệ t duy nhat giữa hai tı̀nh huong; và với tô i, đâ y chı́nh là ket quả
hứa hẹ n mộ t phương thức giú p hạ n che thó i lường gạ t.
Phiê n bả n khai thue cũ ng cho phé p chú ng tô i xem xé t cá c yê u cau hoà n
trả chi phı́ di chuyen. Đen thời điem nà y, chú ng tô i van khô ng nam rõ
thời gian di chuyen thậ t sự củ a người chơi, nhưng neu giả định thời
gian di chuyen trung bı̀nh trong hai tı̀nh huong là như nhau, chú ng tô i
có the biet người chơi sẽ khai thê m chi phı́ di chuyen trong đieu kiệ n
nà o. Sau khi xem xé t cá c yê u cau hoà n trả phı́ di chuyen, chú ng tô i đã
nhậ n thay mộ t đặ c điem tương tự: Người chơi trong tı̀nh huong ký -sau
yê u cau hoà n trả trung bı̀nh 9,62 đô -la, trong khi những người chơi
được nhac nhở (hay ký -trước) chı̉ xin hoà n trả trung bı̀nh 5,27 đô -la phı́
di chuyen.
VƠI NHƯNG BANG CHƯNG cho thay người chơi sẽ lâ m và o tı̀nh the
“phả i trung thực” khi ký tê n và o mộ t so loạ i cam ket, chú ng tô i đã đen
gặ p IRS (Cụ c Thue Nộ i địa Hoa Kỳ ), và tin rang nước Mỹ sẽ rat ho hởi
khi biet họ có the kiem thê m doanh thu từ thue. Cuộ c tiep xú c giữa tô i
với IRS đã dien ra như sau:
TOI: Khi người đó ng thue khai het thô ng tin trê n mau, tat cả đã quá
muộ n. Việ c gian lậ n đã hoà n tat và cham dứt, và sẽ chang ai tặ c lưỡi: “O,
mı̀nh phả i ký và o đâ y sao, thô i mı̀nh sẽ viet lạ i cho trung thực hơn vậ y.”
Anh thay đay, neu mọ i người phả i ký trước khi đien phieu thô ng tin, họ
sẽ ı́t gian lậ n hơn. Tat cả những gı̀ anh can là mộ t chữ ký ở đau trang, và
nó sẽ nhac nhở mọ i người rang họ sẽ khai đú ng sự thậ t.
IRS: Phả i, anh nó i rat hay. Nhưng yê u cau mọ i người ký tê n và o đau tờ
khai là phi phá p. Chữ ký phả i xá c nhậ n cá c thô ng tin “đã ” cung cap là
chı́nh xá c.
TOI: The neu yê u cau họ ký hai lan thı̀ sao? Mộ t ở đau và mộ t ở cuoi
trang? Như the, chữ ký đau tiê n sẽ đó ng vai trò như lời cam ket – nhac
nhở mọ i người ve lò ng yê u nước, nhâ n cá ch đạ o đức, đang sinh thà nh
hay cả chiec bá nh tá o được là m tạ i nhà – cò n chữ ký sau sẽ hà m ý xá c
nhậ n.
IRS: Chà , như the sẽ gâ y hieu lam đay.
TOI: Anh đã xem luậ t thue hay cá c mau khai gan đâ y chưa?
IRS: [Khô ng phả n ứng.]
TOI: The nà y thı̀ sao? Giả sử phan đau tiê n củ a mau khai sẽ hỏ i người
đó ng thue có muon quyê n gó p 25 đô -la cho lực lượng chong tham
nhũ ng hay khô ng? Bat chap câ u trả lời the nà o, câ u hỏ i cũ ng sẽ buộ c họ
suy ngam ve vị the trung thực củ a mı̀nh và tam quan trọ ng củ a nó đoi
với xã hộ i! Và neu người đó ng thue trả lời “có ”, họ khô ng chı̉ khang định
quan điem, mà cò n dù ng tien tú i cam ket cho quyet định đó , và giờ đâ y
nhieu khả nă ng họ sẽ noi theo tam gương củ a chı́nh mı̀nh.
IRS: [Im lặ ng như tờ.]
TOI: Phương phá p nà y cò n mộ t lợi ı́ch hay ho nữa: Anh có the đá nh dau
những người đó ng thue quyet định khô ng quyê n gó p và kiem tra so
sá ch củ a họ .
IRS: Anh thậ t sự muon nó i ve kiem tra so sá ch à ?
Bat chap thá i độ từ IRS, chú ng tô i van chưa thậ t nả n chı́, và van tiep tụ c
tı̀m kiem cơ hộ i kiem chứng ý tưởng “ký trước”. Sau cù ng (khiê m ton
mà nó i), chú ng tô i cũ ng thà nh cô ng khi tiep xú c với mộ t hã ng bả o hiem
lớn. Cô ng ty nà y đong tı̀nh với họ c thuyet (đã được chứng minh) củ a
chú ng tô i rang: đa so mọ i người đeu lừa doi, nhưng chı̉ với mức độ
khô ng đá ng ke. Họ cho biet họ đang nghi ngờ mộ t so khá ch hà ng gian
lậ n trang trợn tien bả o hiem (như co ý gâ y hỏ a hoạ n hay tạ o vụ cướp
giả ), nhưng nhieu người dù ton that tà i sả n cũ ng chı̉ phó ng đạ i con so
thiệ t hạ i lê n từ 10% đen 15% – như mộ t chiec ti-vi 32 inch thà nh 40
inch, hay mộ t sợi dâ y chuyen 18 kara thà nh 22 kara.
Tô i đã đen trụ sở củ a họ và dà nh mộ t ngà y trao đoi với những người
đứng đau cô ng ty nà y, và co gang đạ t đen những biệ n phá p nham hạ n
che cá c bá o cá o thieu trung thực ve tien bả o hiem. Chang hạ n như mọ i
người phả i khai bá o thiệ t hạ i củ a họ dựa trê n những đieu khoả n cực kỳ
cụ the, và phả i cung cap thê m chi tiet (như mua ở đâ u và khi nà o) nham
hạ n che sự “linh hoạ t” trong đạ o đức? Hoặ c giả neu mộ t đô i vợ chong
mat nhà cửa trong cơn lũ , họ phả i thong nhat ve những tà i sả n mat má t
(tuy nhiê n, neu xem đen Chương 8, “Lừa doi là că n bệ nh truyen nhiem”
và Chương 9, “Lừa doi đong lò ng,” bạ n sẽ thay ý tưởng nà y bị phả n tá c
dụ ng). Hoặ c chú ng ta sẽ cho họ nghe thá nh â m khi lay lời khai? Và tat
nhiê n, giả sử mọ i người phả i ký trước và o moi tờ khai đoi với từng vậ t
bả o hiem khai bá o thı̀ sao?
Đú ng với cá ch hà nh xử củ a mộ t cô ng ty lớn, những người chú ng tô i tiep
xú c đã hỏ i ý kien luậ t sư ve cá c ý tưởng trê n. Chú ng tô i phả i chờ đen sá u
thá ng và sau cù ng cũ ng được tin từ cá c luậ t sư nà y – họ cho biet sẽ
khô ng đe chú ng tô i thử bat kỳ phương phá p nà o trong so chú ng.
Và i ngà y sau, người liê n hệ tạ i cô ng ty bả o hiem đã gọ i cho tô i và xin thứ
loi vı̀ khô ng the thử nghiệ m bat kỳ ý tưởng nà o củ a chú ng tô i. Ong cũ ng
gợi ý rang chú ng tô i có the tien hà nh thı́ nghiệ m với mộ t mau bả o hiem
xe hơi thứ yeu. Mau khai nà y yê u cau người đă ng ký phả i khai bá o so
hien thị trê n cô ng-tơ xe đe cô ng ty bả o hiem tı́nh toá n họ đã lá i được
bao nhiê u dặ m đường trong mộ t nă m trước đó . Lẽ tat nhiê n, những ai
muon đó ng mức phı́ thap hơn (tô i có the ke tê n khô ng ı́t người) sẽ có ý
định gian lậ n và khai thieu ve so dặ m đường thực te họ đã lá i.
Cô ng ty đã bà n giao 20 nghı̀n mau khai đe chú ng tô i sử dụ ng nham kiem
chứng hai ý tưởng ký -trước và ký -sau. Cụ the, chú ng tô i đã thê m dò ng
“Tô i cam ket mọ i thô ng tin tô i cung cap đeu đú ng sự thậ t” và phan chữ
ký và o cuoi mộ t nửa so mau khai. Với nửa kia, chú ng tô i chuyen phan
cam ket và chữ ký nà y lê n đau trang. Những nộ i dung cò n lạ i trong hai
mau khai khô ng có gı̀ khá c biệ t. Tiep theo, chú ng tô i gửi cá c mau khai
trê n đen 20 nghı̀n khá ch hà ng và đợi ket quả ; theo đó , khi nhậ n phả n
hoi, chú ng tô i sẽ de dà ng so sá nh quã ng đường di chuyen được khai bá o
trong hai trường hợp. Vậ y, chú ng tô i đã nhậ n được gı̀?
Khi ước tı́nh quã ng đường di chuyen theo bá o cá o trong vò ng mộ t nă m
trước, chú ng tô i nhậ n thay những người ký tê n ở đau mau khai đã lá i
trung bı̀nh khoả ng 26.100 dặ m, trong khi những người ký cuoi mau
khai chı̉ lá i trung bı̀nh 23.700 dặ m – chê nh lệ ch khoả ng 2.400 dặ m. Lú c
nà y, do khô ng biet những người ký trước có thậ t sự lá i đú ng con so đó
hay khô ng, nê n chú ng tô i khô ng the khang định họ hoà n toà n trung
thực – song, chú ng tô i biet rõ họ đã gian lậ n ở mức độ thap hơn rat
nhieu. Bê n cạ nh đó , thậ t thú vị khi phá t hiệ n cường độ gian lậ n tiê u
giả m nà y (tương đương khoả ng 15% tong quã ng đường di chuyen theo
bá o cá o) cũ ng xap xı̉ tỷ lệ gian lậ n được chú ng tô i ghi nhậ n trong cá c thı́
nghiệ m lý thuyet.
CAC KET QUA THI NGHIẸ M TREN đã đong thời cho thay rang: tuy
chú ng ta thường nghı̃ chữ ký chı̉ là phương thức xá c nhậ n thô ng tin (và
tat nhiê n chú ng có the rat hữu ı́ch cho mụ c đı́ch nà y), nhưng chữ ký ở
đau cá c mau khai cò n đó ng vai trò như mộ t lieu thuoc phò ng vệ ve đạ o
đức.
CAC CONG TY LUON CO LY!
Nhiều người tin rằng tuy mỗi cá nhân có thể hành động phi lý trí hết lần
này đến lần khác, nhưng các công ty thương mại lớn được đội ngũ
chuyên gia – bao gồm hội đồng quản trị và các nhà đầu tư – điều hành sẽ
luôn hoạt động một cách lý trí. Về phần tôi, tôi chưa bao giờ chấp nhận
quan điểm này; và càng tiếp xúc nhiều với các công ty, tôi càng nhận ra
họ thực chất còn kém lý trí hơn nhiều cá nhân (đồng thời, tôi cũng bị
thuyết phục rằng: nếu một ai đó tin tưởng “các công ty luôn có lý,” thì hẳn
người đó chưa từng tham dự một cuộc họp cấp cao.)
Bạn nghĩ điều gì sẽ xảy ra sau khi chúng tôi chứng minh với công ty bảo
hiểm rằng chúng tôi có thể giúp khách hàng khai báo trung thực hơn số
dặm đường đã đi trong mẫu khai của họ? Bạn có cho rằng công ty này sẽ
háo hức điều chỉnh hoạt động thường ngày của họ? Không, họ đã không
làm thế! Hoặc bạn nghĩ rằng sẽ có ai đó yêu cầu (thậm chí nài nỉ) chúng
tôi tiếp tục thí nghiệm với một vấn đề nghiêm trọng hơn, như giá trị thiệt
hại bị phóng đại khi khách hàng đòi bồi thường tài sản – theo ước tính,
chỉ riêng vấn đề này đã hao tốn của ngành bảo hiểm 24 tỉ đô-la mỗi năm?
Thử đoán xem – chẳng ai gọi đến cả.
Mộ t và i bà i họ c
Khi tô i hỏ i mọ i người “chú ng ta nê n giả m tỷ lệ phạ m tộ i trong xã hộ i
bang cá ch nà o,” họ thường sẽ đe nghị nê n bo sung nhieu cả nh sá t trê n
đường pho và á p dụ ng cá c hı̀nh phạ t cứng ran hơn đoi với kẻ vi phạ m.
Khi tô i hỏ i CEO cá c doanh nghiệ p rang họ sẽ là m gı̀ đe xử lý cá c van đe
trộ m cap trong nộ i bộ , gian lậ n, khai khong bá o cá o chi tiê u hay phá
hoạ i ngam (xả y ra khi nhâ n viê n gâ y hạ i cho chủ doanh nghiệ p dù biet
khô ng có lợi cho bả n thâ n họ ), họ cũ ng đe xuat nê n giá m sá t nhâ n viê n
chặ t chẽ hơn và ban hà nh những chı́nh sá ch khat khe, khô ng khoan
nhượng. Và khi cá c chı́nh phủ co gang giả m bớt tı̀nh trạ ng tham nhũ ng
hoặ c đe ra những quy định khuyen khı́ch hà nh vi trung thực, họ cũ ng
thường nhan mạ nh tı́nh minh bạ ch (hay “cá c chı́nh sá ch cô ng khai”)
như mộ t lieu thuoc nham chữa trị cá c că n bệ nh củ a xã hộ i. Lẽ tat nhiê n,
có rat ı́t bang chứng cho thay giả i phá p củ a họ đem lạ i ket quả .
Trá i lạ i, cá c thı́ nghiệ m được mô tả ở phan trê n đã cho thay chı̉ mộ t
độ ng thá i đơn giả n như khơi gợi cá c chuan mực đạ o đức khi đoi mặ t với
cá m do cũ ng có the tạ o nê n kỳ tı́ch, từ đó giú p giả m thieu hà nh vi bat
chı́nh và có khả nă ng ngă n chặ n chú ng hoà n toà n. Phương phá p nà y van
có hiệ u quả dù mộ t so chuan mực đạ o đức nhat định khô ng nam trong
đức tin củ a bả n thâ n chú ng ta. Quả thực, những lời thức tı̉nh lương tâ m
rõ rà ng đã giú p mọ i người de trở nê n lương thiệ n hơn – ı́t nhat cũ ng
trong mộ t khoả ng thời gian ngan. Neu ke toá n viê n yê u cau bạ n ký tê n
và o mộ t đieu luậ t danh dự trước khi khai thue, hoặ c neu nhâ n viê n bả o
hiem buộ c bạ n the phả i nó i sự thậ t ve mó n đo go bị ngam nước, nhieu
khả nă ng những vụ tron thue hay gian lậ n bả o hiem sẽ khô ng pho bien
như hiệ n nay.
Vậ y chú ng ta phả i là m gı̀? Trước het, chú ng ta phả i thừa nhậ n rang thó i
bat lương hau het đeu phá t sinh từ cap so giả doi trong moi người, chứ
khô ng phả i theo mô hı̀nh SMORC. Thuyet “cap so giả doi” cho rang neu
chú ng ta muon hạ n che cả m giá c phạ m tộ i, chú ng ta phả i tı̀m cá ch thay
đoi phương thức hợp lý hó a hà nh độ ng củ a mı̀nh. Khi khả nă ng hợp lý
hó a những tham vọ ng ı́ch kỷ củ a chú ng ta được nâ ng cao, cap so giả doi
cũ ng sẽ gia tă ng, và khien chú ng ta thoả i má i hơn khi hà nh độ ng sai trá i
và lừa doi. Tương tự theo chieu ngược lạ i; khi khả nă ng hợp lý hó a hà nh
độ ng củ a chú ng ta suy giả m, cap so giả doi cũ ng giả m sú t, và khien
chú ng ta cả m thay khó xử khi hà nh độ ng sai trá i và lừa doi. Mộ t khi bạ n
xem xé t phạ m vi cá c hà nh độ ng đá ng chê trá ch trong xã hộ i từ quan
điem nà y – từ chiê u trò củ a ngâ n hà ng cho đen quyen chọ n mua co
phieu cửa sau, từ vỡ nợ vay hay the chap cho đen gian lậ n thue – bạ n sẽ
nhậ n thay nhieu hà nh vi châ n chı́nh và bat lương hơn bê n cạ nh cá c toan
tı́nh lý trı́.
Hien nhiê n, đieu nà y chứng tỏ việ c thau hieu cá c cơ che tá c độ ng đen
thó i bat lương đang dan trở nê n phức tạ p, và kiem che thó i bat lương
cũ ng khô ng phả i nhiệ m vụ de dà ng – song, nó cũ ng đong nghı̃a hà nh
trı̀nh khá m phá moi quan hệ rac roi giữa bả n chat lương thiệ n và bat
lương lạ i cà ng thê m phan hà o hứng.
Chương 2B
Mô n Golf
Thuế thu nhập đang biến ngày càng nhiều người Mỹ thành kẻ dối trá hơn
cả môn golf.
– WILL ROGERS
Trong mộ t cả nh phim Huyen thoạ i ve Bagger Vance, nhâ n vậ t củ a Matt
Damon, Rannulph Junuh, đang co gang quay lạ i cuộ c chơi, nhưng anh đã
mac mộ t loi nghiê m trọ ng và đá nh bó ng vă ng và o rừng. Sau khi đưa
bó ng trở lạ i bã i cỏ , anh đã vung gậ y ngay sá t quả bó ng đe dọ n đường
cho cú đá nh ke. Nhưng đường gậ y củ a anh đã là m quả bó ng khẽ lă n đi.
Theo đú ng luậ t, anh phả i tı́nh đó là mộ t cú đá nh hợp lệ . Và o thời khac
đó củ a trậ n đau, Junuh đã ghi đủ điem đe vươn lê n dan đau và neu lờ đi
sự việ c nà y, anh có the sẽ chien thang, sẽ tạ o nê n mộ t cú ngược dò ng
ngoạ n mụ c và già nh lạ i vinh quang trước đâ y. Chà ng trợ thủ trẻ củ a anh
đã khó c ló c nà i nı̉ Junuh bỏ qua pha chạ m bó ng. “Đó chı̉ là tai nạ n,” cậ u
nó i, “và đieu luậ t đó cũ ng thậ t ngu ngoc. Thê m nữa, sẽ chang ai biet
đâ u.” Junuh quay lạ i nhı̀n cậ u và nghiê m giọ ng, “Nhưng tô i biet. Và cậ u
cũ ng biet.”
Ngay đen đoi thủ củ a Junuh cũ ng cho rang quả bó ng chı̉ khẽ lac lư và trở
lạ i ngay vị trı́ cũ , hay chı́nh á nh nang đã khien Junuh lam tưởng rang
bó ng có di chuyen. Nhưng Junuh van khă ng khă ng rang quả bó ng đã lă n.
Ket quả , họ đã hò a nhau trong danh dự.
Cả nh phim trê n được lay cả m hứng từ mộ t sự kiệ n có thậ t trong Giả i Mỹ
Mở rộ ng nă m 1925. Tay golf Bobby Jones đã phá t hiệ n quả bó ng chuyen
độ ng rat khẽ khi ô ng chuan bị cho cú đá nh trê n sâ n. Chang ai chứng
kien, thậ m chı́ chang ai hay biet, nhưng ô ng van tı́nh nó thà nh mộ t gậ y
cho chı́nh mı̀nh và đe thua cả trậ n đau. Khi mọ i người phá t hiệ n ra đieu
ô ng là m và cá nh phó ng viê n bat đau vâ y lay ô ng, Jones đã yê u cau họ
đừng tường thuậ t lạ i sự việ c và bả o rang: “Cá c anh có khi lạ i ca ngợi tô i
vı̀ đã khô ng cướp nhà bă ng cũ ng nê n.” Khoả nh khac huyen thoạ i ve đức
trung thực cao quý nà y cho đen nay van được những người yê u thı́ch bộ
mô n golf truyen tai nhau – như mộ t lẽ tat yeu.
Với tô i, cả nh tượng nà y – cả trê n phim lan trong đời thực – đã vẽ nê n
mộ t hı̀nh ả nh lã ng mạ n lý tưởng trong bộ mô n golf. Nó đã the hiệ n sự
tranh đau nộ i tâ m giữa mộ t người đà n ô ng với bả n thâ n anh ta, và là m
noi bậ t cả tà i nă ng lan đức cao thượng. Có lẽ chı́nh những pham chat tự
thâ n, tự giá c cù ng chuan mực đạ o đức cao đẹ p là lý do khien mô n golf
thường được vı́ với đạ o đức trong kinh doanh (ở đâ y, ta sẽ khô ng bà n
đen việ c nhieu doanh nhâ n đang dà nh quá nhieu thời gian trê n sâ n
golf). Khô ng như cá c mô n the thao khá c, golf khô ng có trọ ng tà i, người
phâ n xử hay ban giá m khả o đe đả m bả o cá c đau thủ luô n tuâ n thủ luậ t
chơi hay ra tay can thiệ p trong cá c tı̀nh huong tranh chap. Người chơi
golf, cũ ng như mộ t doanh nhâ n, phả i tự quyet định đieu gı̀ có the hay
khô ng the chap nhậ n. Cá c tay golf và doanh nhâ n phả i tự quyet định
những việ c họ san sà ng hoặ c khô ng san sà ng thực hiệ n, vı̀ chang có ai
giá m sá t hay kiem tra họ trong phan lớn thời gian. Thực te, ba nguyê n
tac bat thà nh vă n củ a mô n golf chı́nh là : (1) Đá nh đú ng cho bó ng dừng,
(2) đá nh khi tı̀m được sâ n, và neu bạ n khô ng là m được cả hai, (3) hã y
chơi đẹ p. Nhưng “đẹ p” von dı̃ là khá i niệ m rat khó định nghı̃a. Xé t cho
cù ng, nhieu người có the sẽ khô ng tı́nh đen những thay đoi ngau nhiê n
và vụ n vặ t từ vị trı́ củ a quá bó ng sau khi di chuyen gậ y, và van xem đó là
“chơi đẹ p”. Dường như chı́nh việ c bị xử phạ t do quả bó ng bat ngờ di
chuyen mới đá ng gọ i là bat cô ng.
BAT CHAP DI SAN cao quý mà giới chơi golf van cam đoan ve mô n the
thao củ a họ , ngà y cà ng có nhieu người đá nh giá mô n the thao nà y theo
cá ch nhı̀n củ a Will Rogers: nó sẽ bien bat kỳ ai thà nh kẻ lừa doi. Hã y
thô i suy nghı̃ ve đieu đó , bạ n sẽ thay sự thậ t khô ng đen noi bat ngờ.
Trong mô n golf, người chơi phả i đá nh quả bó ng bé xı́u trê n mộ t khoả ng
cá ch xa – và đay chướng ngạ i – đe đưa nó và o lo. Nó i cá ch khá c, đó là
thử thá ch vô cù ng khó khă n và mệ t mỏ i; và neu phả i tự đá nh giá mà n
trı̀nh dien củ a bả n thâ n, sẽ có nhieu lú c chú ng ta muon dung tú ng đô i
chú t cho chı́nh mı̀nh, nhat là khi tı́nh điem theo luậ t chơi.
Như vậ y, với sứ mệ nh tı̀m hieu sâ u hơn ve thó i bat lương, chú ng tô i đã
chuyen hướng tiep xú c với khá nhieu golf thủ quoc gia. Nă m 2009, Scott
McKenzie (khi đó cò n chưa tot nghiệ p trường Duke) và tô i đã cù ng tien
hà nh mộ t nghiê n cứu; cụ the, chú ng tô i sẽ đặ t cho và i nghı̀n tay golf mộ t
loạ t câ u hỏ i ve cá ch họ chơi bó ng và – quan trọ ng nhat – cá ch họ gian
lậ n. Chú ng tô i yê u cau họ hı̀nh dung ra cá c tı̀nh huong trong đó họ
khô ng bị ai quan sá t (tı̀nh huong thô ng thường khi chơi golf), và họ có
the quyet định nê n tuâ n thủ luậ t chơi (hay khô ng) mà khô ng phả i bậ n
tâ m ve hậ u quả . Với sự trợ giú p củ a mộ t cô ng ty quả n lý sâ n golf, chú ng
tô i đã gửi e-mail đen cá c tay golf trê n khap nước Mỹ, và đe nghị họ tham
gia mộ t khả o sá t ve golf với cơ hộ i nhậ n được mộ t bộ dụ ng cụ chơi golf
cao cap. Khoả ng 12 nghı̀n golf thủ đã hưởng ứng lời kê u gọ i củ a chú ng
tô i, và dưới đâ y là những gı̀ chú ng tô i nhậ n được.
Dịch chuyen quả bó ng
“Hã y hı̀nh dung”, chú ng tô i hỏ i người tham gia, “khi mộ t tay golf bı̀nh
thường tien đen quả bó ng, họ bong nhậ n ra họ sẽ có lợi the lớn neu quả
bó ng nam xa hơn vị trı́ hiệ n tạ i khoả ng 10cm. Bạ n có cho rang tay golf
đó thô ng thường sẽ dịch chuyen quả bó ng xa thê m 10cm hay khô ng?”
Câ u hỏ i nà y được chú ng tô i trı̀nh bà y dưới ba phiê n bả n khá c nhau,
trong đó moi phiê n bả n sẽ tượng trưng cho mộ t cá ch thức cả i thiệ n vị
trı́ bat lợi củ a quả bó ng (nhâ n đâ y, cũ ng thậ t trù ng hợp khi thuậ t ngữ
chı̉ vị trı́ quả bó ng trong mô n golf lạ i được gọ i là “lie” – “doi trá ”). Bạ n có
cho rang mộ t tay golf bı̀nh thường sẽ san sà ng (1) dù ng gậ y dịch chuyen
quả bó ng thê m 10cm; hoặ c (2) dù ng châ n; hoặ c (3) nhac han quả bó ng
lê n và đặ t xuong vị trı́ ưng ý ?
Cá c câ u hỏ i “dịch chuyen bó ng” nó i trê n được chú ng tô i thiet ke nham
khá m phá liệ u trong mô n golf – cũ ng như trong cá c thı́ nghiệ m trước
củ a chú ng tô i – khoả ng cá ch từ hà nh vi bat chı́nh có là m thay đoi
khuynh hướng hà nh xử phi đạ o đức hay khô ng. Neu yeu to khoả ng cá ch
cũ ng có tá c dụ ng giong như trong thı́ nghiệ m “thẻ tượng trưng” được đe
cậ p trước đó (xem lạ i Chương 2, “Cap so giả doi”), chú ng tô i sẽ dự đoá n
mức độ gian lậ n thap nhat dà nh cho tı̀nh huong người chơi nhac han
quả bó ng bang tay; mức độ gian lậ n cao thứ hai cho tı̀nh huong dù ng
châ n dịch chuyen bó ng; và mức độ gian lậ n cao nhat – tương đương với
khoả ng cá ch lớn nhat – khi người chơi sử dụ ng cô ng cụ đe dịch chuyen
bó ng (gậ y đá nh golf); vı̀ nhờ the, người chơi sẽ khô ng phả i tiep xú c trực
tiep với quả bó ng.
Ket quả đã cho thay rang: trong mô n golf, tương tự như cá c thı́ nghiệ m
trước củ a chú ng tô i, thó i gian lậ n quả thực cũ ng chịu ả nh hưởng trực
tiep từ khoả ng cá ch tâ m lý trong hà nh độ ng. Việ c gian lậ n bong trở nê n
đơn giả n hơn khi có thê m nhieu bước chan giữa chú ng ta với hà nh vi
bat chı́nh. Những người tham gia trả lời cũ ng cả m giá c rang dịch chuyen
quả bó ng bang gậ y sẽ là cá ch de dà ng nhat, và họ khang định mộ t tay
golf thô ng thường sẽ là m the trong 23% thời gian thi đau. Tiep theo là
hà nh vi “đá quả bó ng” (14% thời gian); và cuoi cù ng, nhac han quả bó ng
lê n chı́nh là cá ch cả i thiệ n vị trı́ bó ng gâ y can rứt lương tâ m nhat (chı̉
10% thời gian).
Ket quả trê n đã chứng minh rang: neu chú ng ta nhac quả bó ng lê n và
đặ t lạ i nó , chú ng ta sẽ khô ng the choi cã i mụ c đı́ch và chủ ý hà m chứa
trong hà nh độ ng, và từ đó , chú ng ta cũ ng khô ng the phớt lờ và phả i
thừa nhậ n mı̀nh đã có hà nh độ ng phi đạ o đức. Khi dù ng già y đá quả
bó ng, khoả ng cá ch củ a hà nh độ ng được ké o giã n hơn đô i chú t, nhưng
chú ng ta van là người vừa “ra châ n”. Nhưng khi vung gậ y chạ m nhẹ (đặ c
biệ t neu ta là m bó ng dịch chuyen mộ t cá ch thô thien và thieu chı́nh
xá c), chú ng ta có the biệ n hộ cho hà nh độ ng vừa roi tương đoi de dà ng.
“Suy cho cù ng,” chú ng ta sẽ tự nhủ , “có lẽ nhờ chú t may man nà o đó mà
quả bó ng đã di chuyen như vậ y.” Trong trường hợp nà y, ta hoà n toà n có
the tha thứ cho bả n thâ n.
Thực hiệ n lạ i cú đá nh
Chuyệ n ke rang: và o thậ p niê n 1920, có mộ t tay golf người Canada tê n
David Mulligan đang thi đau cho mộ t câ u lạ c bộ golf vù ng Montreal. Mộ t
ngà y nọ , ô ng phá t bó ng và cả m thay khô ng hà i lò ng ve đường gậ y củ a
mı̀nh, nê n đã đặ t bó ng xuong và thử lạ i lan nữa. Theo lời ke, ô ng đã gọ i
đó là mộ t “cú đá nh đieu chı̉nh”, nhưng cá c đong độ i củ a ô ng lạ i nghı̃
“mulligan” nghe sẽ hay hơn nhieu; và từ hô m đó , tê n ô ng đã trở thà nh
thuậ t ngữ chı́nh thức cho “cú đá nh lạ i” trong mô n golf.
Ngà y nay, neu cú đá nh thậ t sự quá tệ , tay golf có the xı́ xó a nó và xem
như mộ t “mulligan”; sau đó , anh ta sẽ đặ t bó ng trở lạ i điem giao bó ng,
và tự ghi điem như the chưa từng thực hiệ n cú giao trê n (mộ t người
bạ n củ a tô i thậ m chı́ cò n gọ i chong cũ củ a vợ anh ta là “mulligan”).
Nghiê m tú c mà nó i, những cú “mulligan” đeu khô ng hợp lệ , nhưng trong
cá c trậ n giao hữu, người chơi đô i khi cũ ng ngam đong tı̀nh và cho phé p.
Hien nhiê n, dù “mulligan” được cho là sai luậ t hay hợp lệ , thı̀ người chơi
golf van cứ thực hiệ n chú ng; và những cú “mulligan” trá i luậ t nà y chı́nh
là trọ ng tâ m trong nhó m câ u hỏ i tiep theo củ a chú ng tô i.
Chú ng tô i tiep tụ c hỏ i người tham gia ve khả nă ng họ sẽ đá nh những cú
“mulligan” neu biet chac sẽ khô ng bị người khá c phá t hiệ n. Trong tı̀nh
huong nhat thứ nhat, chú ng tô i hỏ i họ ve khả nă ng mộ t người sẽ thực
hiệ n cú “mulligan” sai luậ t ngay từ lo đau tiê n. Đen tı̀nh huong thứ hai,
chú ng tô i van hỏ i họ ve khả nă ng thực hiệ n cú đá nh trê n, nhưng lan nà y
ở lo thứ chı́n.
Cụ the hơn, luậ t chơi khô ng có sự phâ n biệ t nà o giữa hai hà nh độ ng
trê n: chú ng đeu bị cam. Đong thời, việ c hợp lý hó a mộ t cú đá nh lạ i
dường như sẽ de dà ng hơn neu bó ng cò n ở lo thứ nhat, thay vı̀ lo thứ
chı́n. Neu bạ n đang ở lo thứ nhat và bat đau lạ i, bạ n có the giả vờ rang:
“giờ mı̀nh sẽ bat đau lạ i trậ n đau, và ke từ giờ mı̀nh sẽ tı́nh điem mọ i cú
đá nh.” Nhưng neu bạ n đã chơi đen lo thứ chı́n, bạ n sẽ khô ng the giả vờ
rang cuộ c chơi van chưa bat đau. Đieu nà y đong nghı̃a neu bạ n thực
hiệ n mộ t cú “mulligan”, bạ n phả i thừa nhậ n mı̀nh đã khô ng tı́nh mộ t
lượt đá nh.
Đú ng như dự đoá n – dựa trê n những gı̀ đã biet ve hà nh vi tự bà o chữa
cho bả n thâ n từ những thı́ nghiệ m trước – chú ng tô i đã phá t hiệ n ra sự
khá c biệ t lớn trong việ c cá c tay golf san sà ng thực hiệ n cú đá nh lạ i.
Những người tham gia đã dự đoá n khoả ng 40% golf thủ sẽ thực hiệ n cú
“mulligan” ngay từ lo đau tiê n, trong khi (chı̉?) 15% golf thủ thực hiệ n
nó ở lo thứ chı́n.
Thực te lậ p lờ

Trong nhó m câ u hỏ i thứ ba, chú ng tô i đã yê u cau cá c tay golf thử hı̀nh
dung họ đã mat đen 6 gậ y đe hoà n thà nh mộ t lo chuan-5-gậ y (mộ t lo mà
những người chơi tot có the hoà n thà nh trong 5 gậ y). Trong phiê n bả n
thứ nhat, chú ng tô i hỏ i “liệ u mộ t tay golf bı̀nh thường có san lò ng đien
so ‘5’ và o phieu điem thay vı̀ ‘6’ hay khô ng”. Với phiê n bả n thứ hai,
chú ng tô i lạ i hỏ i ve “khả nă ng mộ t tay golf bı̀nh thường sẽ bá o chı́nh xá c
so điem, nhưng lạ i đem từ 6 thà nh 5 khi cộ ng don điem củ a họ ; từ đó ,
họ van ă n bớt được so gậ y trong trậ n đau, nhưng là do cộ ng điem sai.
Ơ đâ y, chú ng tô i muon biet liệ u người chơi có tự bà o chữa de dà ng hơn
khô ng neu họ viet sai so điem ngay từ ban đau, vı̀ mộ t khi đã “giay trang
mực đen”, sẽ rat khó đe choi cã i neu họ cộ ng điem sai (na ná như hà nh
vi nhac bó ng bang tay). Suy cho cù ng, cộ ng điem sai là hà nh vi gian lậ n
rõ rà ng và có chủ đı́ch, nê n khô ng the de dà ng cho qua. Đó chı́nh xá c là
những gı̀ chú ng tô i thu được. Người tham gia đã dự đoá n rang: trong
trường hợp đó , 15% golf thủ sẽ đien so gậ y tot hơn, trong khi có rat ı́t
người (khoả ng 5%) co ý cộ ng điem sai.
Golf thủ vı̃ đạ i Arnold Palmer từng nó i, “Tô i có mộ t má nh có the giú p tô i
bỏ xa bat kỳ ai đen 5 gậ y trong mộ t trậ n đau golf. Đó chı́nh là viê n tay.”
Tuy nhiê n, đa phan cá c tay golf lạ i khô ng muon theo con đường nà y,
hoặ c ı́t nhat họ sẽ chọ n được thời điem gian lậ n de dà ng hơn neu ghi sai
so điem ngay từ ban đau. Từ đó , chú ng ta sẽ đen với mộ t câ u hỏ i theo
kieu “muoi bỏ bien” muô n thuở: neu mộ t tay golf mat 6 gậ y cho mộ t lo
chuan-5-gậ y, khô ng ghi lạ i điem so, và khô ng ai hay biet đieu đó – thı̀
điem cho anh ta là 6 hay 5?
NOI DOI VE điem so theo cá ch nà y sẽ giong với tı̀nh huong được mô tả
trong mộ t thı́ nghiệ m tư duy kinh đien: “Con mè o củ a Schrö dinger.”
Edwin Schrö dinger là mộ t nhà vậ t lý họ c người Ao; nă m 1935, ô ng đã
mô tả mộ t kịch bả n như sau: Mộ t con mè o bị nhot trong chiec hộ p thé p
cù ng mộ t chat đong vị phó ng xạ có the sẽ phâ n rã hoặ c khô ng phâ n rã .
Neu nó phâ n rã , sẽ có mộ t chuoi sự kiệ n phá t sinh từ cá i chet củ a con
mè o. Neu khô ng, con mè o van song bı̀nh thường. Trong câ u chuyệ n củ a
Schrö dinger, đen khi nà o chiec hộ p van đó ng kı́n, con mè o sẽ cò n được
đặ t giữa ranh giới sinh tử; chang ai có the khang định nó cò n song hay
đã chet. Kịch bả n củ a Schrö dinger được dựng nê n nham tranh biệ n cho
mộ t cá ch dien giả i trong vậ t lý rang: cơ họ c lượng tử khô ng the giả i
thı́ch hiệ n thực khá ch quan – có chă ng, nó chı̉ đưa ra cá c khả nă ng. Giờ
hã y bỏ qua khı́a cạ nh vậ t lý họ c thuan tú y, câ u chuyệ n ve con mè o củ a
Schrö dinger sẽ giú p chú ng ta suy nghı̃ thau đá o hơn ve điem so trong
mô n golf. So điem nà y rat giong với con mè o cò n-song-hay-đã -chet củ a
Schrö dinger: trừ khi được viet han trê n phieu, nó sẽ khô ng ton tạ i dưới
bat kỳ hı̀nh thức nà o. Và chı̉ khi được viet ra, nó mới được nhı̀n nhậ n là
mộ t “hiệ n tượng khá ch quan”.
BẠ N SE TỰ HOI vı̀ sao chú ng tô i lạ i hỏ i những người tham gia ve mộ t
“tay golf bı̀nh thường” thay vı̀ ve hà nh độ ng củ a chı́nh họ trê n sâ n đau.
Nguyê n nhâ n bởi chú ng tô i đã dự đoá n rang: như bao người khá c, cá c
golf thủ củ a chú ng tô i sẽ nó i doi neu họ được hỏ i ve khuynh hướng
hà nh độ ng phi đạ o đức củ a chı́nh bả n thâ n. Nhờ đặ t câ u hỏ i ve hà nh vi
củ a người khá c, chú ng tô i kỳ vọ ng họ sẽ thoả i má i nó i ra sự thậ t mà
khô ng cả m thay đã tự thừa nhậ n mộ t hà nh vi xau xa nà o đó .
Mặ c dù vậ y, chú ng tô i van muon kiem tra xem cá c tay golf sẽ san sà ng
thừa nhậ n những hà nh độ ng phi đạ o đức nà o củ a chı́nh họ . Chú ng tô i
nhậ n thay neu so với những “golf thủ gian lậ n khá c”, thı̀ những người
tham gia nghiê n cứu củ a chú ng tô i quả thực xứng danh thiê n than: khi
được hỏ i ve hà nh vi củ a bả n thâ n, họ đã thừa nhậ n có dù ng gậ y dịch
chuyen quả bó ng đen vị trı́ ưng ý trong khoả ng 8% thời gian thi đau.
Hà nh độ ng đá quả bó ng thậ m chı́ cò n hiem hơn (chı̉ 4% thời gian), cò n
“nhac bó ng lê n và đặ t lạ i” chı̉ xả y ra trong khoả ng 2,5% thời gian thi
đau. Lú c nà y, tuy 8%, 4% và 2,5% có the là những con so lớn (đặ c biệ t
khi sâ n golf có đen 18 lo và có vô so cá ch đe gian lậ n), nhưng chú ng van
cò n khá khiê m ton neu so với những gı̀ “cá c tay golf khá c” đã là m.
Chú ng tô i cũ ng nhậ n thay điem khá c biệ t tương tự trong những câ u trả
lời ve cú đá nh mulligan và cá ch ghi điem. Những người tham gia đã
phả n hoi rang họ chı̉ thực hiệ n cú đá nh lạ i ở lo thứ nhat trong 18% thời
gian, và ở lo thứ chı́n trong 4% thời gian. Họ cũ ng nó i rang họ chı̉ ghi sai
so điem trong 4% thời gian, và duy nhat 1% thời gian cho hà nh vi
nghiê m trọ ng như “cộ ng nham” điem so.
Dưới đâ y là bả ng tó m tat ket quả củ a chú ng tô i:
Dạ ng câ u hỏ iCâ u hỏ iKhuynh hướng gian lậ n

Tay golf khá c Người trả lời
Dịch chuyen bó ng Bang gậ y 23% 8%
Bang châ n 14% 4%
Bang tay 10% 2,5%
Đá nh lạ i (mulligan) Lo thứ nhat 40% 18%
Lo thứ chı́n 15% 4%
Tı́nh điem Đien sai 15% 4%

Cộ ng sai 5% 1%
Tô i khô ng chac bạ n hieu những điem khá c biệ t trê n ra sao; nhưng với
tô i, có vẻ như cá c tay golf khô ng chı̉ gian lậ n rat nhieu khi thi đau, mà họ
cò n nó i doi ve việ c đó nữa.
VẠ Y CHUNG TOI đã rú t ra được gı̀ từ cuộ c phiê u lưu trê n sâ n cỏ ? Dường
như khuynh hướng gian lậ n trong mô n golf cũ ng hà m chứa rat nhieu
van đe từng được chú ng tô i khá m phá trong cá c thı́ nghiệ m lý thuyet.
Khi hà nh độ ng củ a chú ng ta ngà y cà ng cá ch xa việ c thực hiệ n hà nh vi
bat chı́nh, và khi chú ng ta có the dung tú ng cho chú ng ngà y cà ng de
dà ng hơn, cá c tay golf – cũ ng như bao người khá c trê n hà nh tinh nà y –
sẽ nhậ n thay việ c gian lậ n cũ ng dan trở nê n đơn giả n. Như tat cả mọ i
người, dường như cá c tay golf cũ ng có khả nă ng lừa doi, nhưng đong
thời lạ i tự nhậ n mı̀nh là kẻ trung thực. Và chú ng tô i đã hieu thê m được
gı̀ ve thó i gian lậ n củ a cá c doanh nhâ n? Khi luậ t lệ được dien dịch mộ t
cá ch cô ng khai, khi xuat hiệ n nhieu tı̀nh huong mơ ho, và khi mọ i người
được tự ý cho điem “phan trı̀nh dien” củ a họ – thı̀ ngay đen mộ t mô n
the thao cao quý như golf cũ ng có the an tà ng những cạ m bay doi trá .
Chương 3
Đe độ ng cơ che mat
Hã y hı̀nh dung ve buoi hẹ n nha sı̃ tiep theo củ a bạ n. Bạ n bước và o sả nh,
trao đoi và i câ u với người tiep tâ n, và bat đau lướt qua và i cuon tạ p chı́
cũ trong khi chờ được gọ i.
Bâ y giờ, hã y thử tưởng tượng rang ke từ lan cuoi bạ n ghé thă m, vị nha sı̃
đã sam thê m mộ t dụ ng cụ nha khoa tiê n tien, đat tien. Đó là chiec má y
chữa ră ng CAD/CAM (viet tat củ a thiet ke bang vi tı́nh – computer-aid-
design và che tạ o bang vi tı́nh – computer-aid-manufacturing), mộ t
thiet bị toi tâ n chuyê n dù ng đe phụ c hoi ră ng theo ý khá ch hà ng, như bịt
ră ng hay gan cau ră ng giả . Thiet bị nà y hoạ t độ ng qua 2 bước. Trước
tiê n, nó sẽ hien thị bả n sao 3D củ a chiec ră ng và phan nướu củ a bệ nh
nhâ n trê n mà n hı̀nh má y tı́nh, cho phé p nha sı̃ xá c định chı́nh xá c hı̀nh
thù củ a vet bịt – hay bat kỳ biệ n phá p phụ c hoi ră ng nà o khá c – qua
hı̀nh ả nh hien thị. Đó là phan CAD. Tiep theo sẽ đen phan CAM: thiet bị
nà y sẽ tự đó ng khuô n chat trá m thà nh vet bịt dựa trê n bả n vẽ củ a nha
sı̃. Có the nó i, giá thà nh cho chiec má y kỳ diệ u nà y vô cù ng đat đỏ .
Lú c nà y, bạ n vừa lướt qua mộ t bà i bá o nó i ve những rac roi trong đời
song hô n nhâ n củ a mộ t chı́nh trị gia nà o đó , và đang đọ c đen câ u
chuyệ n ve “cô gá i hoà n hả o” ke tiep, thı̀ người tiep tâ n gọ i tê n bạ n.
“Phò ng thứ hai bê n trá i,” cô nó i.
Bạ n yê n vị trê n chiec ghe nha sı̃ và bat đau tá n gau với người vệ sinh
viê n; anh nà y ngam nghı́a miệ ng bạ n mộ t lá t roi bat tay và o là m sạ ch
dụ ng cụ . Hoi lâ u sau, vị nha sı̃ bước và o.
Ong lặ p lạ i quy trı̀nh khá m tong quá t như trê n, và khi kiem tra ră ng củ a
bạ n, ô ng bả o người vệ sinh viê n đá nh dau lạ i hai chiec ră ng so 3 và 4 đe
quan sá t kỹ hơn, và lưu ý ră ng so 7 đã xuat hiệ n những vet nứt.
“A? Ưt ı̀ ơ?” (Hả ? Nứt gı̀ cơ?) bạ n ú ớ; miệ ng bạ n há rộ ng với chiec ong
hú t đang mú t chặ t bê n hà m phả i.
Vị nha sı̃ dừng tay, nhac cá c dụ ng cụ ra và can thậ n đặ t chú ng trê n chiec
khay nam cạ nh ô ng, roi ngoi xuong ghe. Ong bat đau giả i thı́ch ve tı̀nh
trạ ng củ a bạ n: “Cá c đường nứt là cá ch chú ng tô i gọ i những vet rạ n nhỏ
trê n men ră ng. Nhưng khô ng van đe gı̀, chú ng tô i sẽ xử lý nó on thỏ a.
Chú ng tô i sẽ dù ng má y CAD/CAM đe bịt ră ng anh lạ i, và van đe được
giả i quyet. Anh nghı̃ sao?” Ong hỏ i.
Bạ n hơi ngậ p ngừng, nhưng sau khi vị nha sı̃ cam đoan bạ n sẽ khô ng
thay đau chú t nà o, bạ n lien đong ý. Dù sao đi nữa, bạ n cũ ng là khá ch
quen củ a phò ng khá m nà y suot nhieu nă m; và tuy mộ t so liệ u phá p củ a
ô ng trong may nă m qua khien bạ n khô ng de chịu may, nhưng nhı̀n
chung ô ng van chă m só c bạ n khá tot.
Đen đâ y, tô i can phả i khang định rang – vı̀ có the nha sı̃ củ a bạ n sẽ
khô ng đong tı̀nh – cá c đường nứt nó i trê n là những vet rạ n nhỏ bı̀nh
thường, het sức bı̀nh thường trê n men ră ng củ a bạ n, và hơn the nữa,
chú ng thường chang có triệ u chứng gı̀ đá ng ke; khô ng ı́t người song
chung với chú ng và họ chang cả m thay phien toá i chú t nà o. Do đó , tậ p
trung và o những đường nứt nà y, dù với bat gı̀ cá ch đieu trị nà o cũ ng
hoà n toà n khô ng can thiet.
TOI SE KE bạ n nghe mộ t câ u chuyệ n có thậ t từ mộ t người bạ n củ a tô i,
Jim, nguyê n việ n trưởng mộ t trung tâ m nha khoa lớn. Trong suot nhieu
nă m, Jim đã tham gia và o khô ng ı́t ca khá m ră ng kỳ quặ c, nhưng riê ng
câ u chuyệ n ve chiec má y CAD/CAM anh ke với tô i lạ i het sức kinh
khủ ng.
Khoả ng ı́t nă m sau khi cô ng cụ CAD/CAM được bà y bá n trê n thị trường,
mộ t nha sı̃ tạ i bang Missouri đã quyet định đau tư và o nó ; và ke từ đó ,
ô ng bat đau nhı̀n cá c đường nứt trê n men ră ng bang con mat khá c. “Ong
ta muon trá m tat cả .” Jim nó i với tô i. “Ong ta quá hà o hứng và nó ng lò ng
sử dụ ng mó n đo chơi mới, nê n ô ng đã gợi ý cho rat nhieu bệ nh nhâ n
rang: neu họ muon có nụ cười đẹ p, thı̀ lẽ tat nhiê n, họ phả i sử dụ ng
chiec má y CAD/CAM – kiệ t tá c nghệ thuậ t củ a ô ng ta.”
Trong so cá c bệ nh nhâ n củ a ô ng, có mộ t cô sinh viê n luậ t trẻ tuoi với
những đường nứt hoà n toà n là nh lặ n; song, ô ng van đe nghị cô bịt
chú ng lạ i. Cô sinh viê n đong ý, vı̀ cô van thường nghe theo lời khuyê n
củ a nha sı̃. Nhưng hã y đoá n xem! Chı́nh vet bịt đã khien ră ng cô bị ton
thương và hoạ i tử, và buộ c cô phả i chữa tủ y ră ng. Nhưng chưa het, mọ i
thứ cò n trở nê n tệ hơn. Ca chữa tủ y tiep tụ c that bạ i buộ c cô phả i thực
hiệ n lạ i, nhưng van chang đâ u và o đâ u. Cuoi cù ng, cô gá i khô ng cò n lựa
chọ n nà o khá c ngoà i việ c trả i qua mộ t ca phau thuậ t phức tạ p và cực kỳ
đau đớn. Như vậ y, từ việ c đieu trị những vet nứt vô hạ i, người phụ nữ
trẻ đã phả i hứng chịu biet bao đau đớn và ton that ve tien bạ c.
Mã i sau khi tot nghiệ p trường luậ t, trong lú c là m bà i tậ p ve nhà , cô gá i
mới nhậ n ra rang cô khô ng he can đen mộ t vet bịt ngay từ ban đau. Như
bạ n có the đoá n, cô đã khô ng chap nhậ n đieu đó ; vı̀ vậ y, cô đã quyet tâ m
bá o thù gã nha sı̃, đưa han ra tò a, và thang kiệ n.
ĐEN ĐAY, CHUNG TA CO THE rú t ra bà i họ c gı̀ từ câ u chuyệ n trê n? Như
ta đã biet, con người khô ng nhat thiet phả i trở nê n sa đọ a chı̉ vı̀ có hà nh
độ ng gâ y rac roi hoặ c đô i khi mang họ a. Ngay đen những ai có thiệ n chı́
nhat cũ ng có the mac bay từ cá c thó i tậ t trong tâ m trı́ con người, hay
gâ y ra những sai lam nghiê m trọ ng mà van tự xem mı̀nh là lương thiệ n
và đạ o đức. Thậ t khô ng ngoa khi nó i rang hau het cá c nha sı̃ đeu là
người có nă ng lực, đặ c biệ t đoi với những cá nhâ n luô n tien hà nh cô ng
việ c củ a họ với dụ ng ý tot đẹ p nhat. Song, hó a ra những độ ng cơ thiê n
kien van có the – và nhat định sẽ – lô i ké o những chuyê n gia cương trực
nhat đi sai đường.
Hã y suy nghı̃ ve đieu đó . Khi vị nha sı̃ quyet định mua mộ t thiet bị mới,
ô ng đã hoà n toà n tin tưởng rang nó sẽ giú p ô ng phụ c vụ bệ nh nhâ n tot
hơn. Nhưng nó cũ ng có the là mộ t khoả n đau tư quá đat đỏ và lieu lı̃nh.
Tuy ô ng muon sử dụ ng nó nham nâ ng cao chat lượng chă m só c bệ nh
nhâ n, nhưng ô ng cũ ng muon bù đap cho khoả n đau tư trê n bang cá ch
tı́nh phı́ những bệ nh nhâ n sử dụ ng thứ cô ng nghệ mới tuyệ t vời nà y.
Như vậ y, dù vô tı̀nh hay hữu ý, ô ng cũ ng phả i tı̀m cá ch thực hiệ n đieu
đó , và bệ nh nhâ n đã có cho mı̀nh mộ t chiec ră ng trá m mới – đô i khi can
thiet, đô i khi khô ng.
Nó i rõ hơn, tô i khô ng tin cá c nha sı̃ (hay phan lớn nhâ n loạ i nó i chung)
lạ i nuô i dưỡng những toan tı́nh thiệ t hơn triệ t đe bang cá ch đặ t sức
khỏ e củ a bệ nh nhâ n và tú i tien củ a họ lê n bà n câ n, đe roi ung dung lựa
chọ n lợi ı́ch cá nhâ n thay vı̀ lợi ı́ch tot nhat cho người bệ nh. Trá i lạ i, tô i
ngờ rang mộ t so nha sı̃ từng mua cô ng cụ CAD/CAM van đang đoi diệ n
với sự thậ t rang họ vừa đau tư mộ t khoả n tien lớn và o thiet bị nà y, và
mong muon thu lạ i lợi nhuậ n cao nhat từ nó . Chı́nh thô ng tin nà y sau đó
sẽ bó p mé o đá nh giá chuyê n mô n củ a cá c nha sı̃, khien họ đưa ra những
lời khuyê n và quyet định vị kỷ thay vı̀ là m tat cả những gı̀ tot nhat cho
bệ nh nhâ n.
Bạ n có the cho rang những tı̀nh huong ke trê n – khi nhà cung cap dịch
vụ phả i chịu giang xé giữa hai lựa chọ n (thường được gọ i là mâ u thuan
lợi ı́ch) – rat hiem khi xả y ra. Nhưng trê n thực te, những mâ u thuan lợi
ı́ch nà y lạ i ả nh hưởng khá thường xuyê n đen hà nh vi củ a chú ng ta trong
mọ i phương diệ n, cả trê n gó c độ chuyê n mô n lan cá nhâ n.
Tô i có the xă m lê n mặ t anh khô ng?
Trước đâ y, đô i đã có lan rơi và o tı̀nh huong mâ u thuan lợi ı́ch khá bat
thường. Khi đó , tô i đó ng vai mộ t bệ nh nhâ n. Là mộ t thanh niê n đang
trong độ tuoi 20 – khoả ng sá u hay bả y nă m sau mộ t ca ton thương
nghiê m trọ ng – tô i phả i quay lạ i bệ nh việ n đe kiem tra định kỳ. Trong
chuyen đi đặ c biệ t trê n, tô i đã có dịp gặ p gỡ mộ t so bá c sı̃ trị liệ u, và họ
đã bá o cá o lạ i trường hợp củ a tô i. Sau đó , tô i đen gặ p người đứng đau
khoa bỏ ng; ô ng có vẻ rat vui khi trô ng thay tô i.
“Dan, tô i có mộ t cá ch đieu trị mới rat tuyệ t vời dà nh cho anh!” ô ng
mừng rỡ. “Anh biet đay, do tó c anh rat dà y và sam mà u, nê n khi hớt tó c,
dù anh có cạ o sá t bao nhiê u thı̀ van sẽ đe lạ i những cham đen nhỏ nơi
châ n tó c. Nhưng vı̀ phan khuô n mặ t bê n phả i củ a anh đã thà nh sẹ o, nê n
sẽ khô ng có tó c mọ c hay cham đen nà o trê n đó nữa, do vậ y khuô n mặ t
củ a anh sẽ rat mat câ n đoi.”
Thời điem đó , ô ng đã to chức mộ t buoi dien thuyet nó i ve tam quan
trọ ng củ a tı́nh câ n đoi vı̀ lý do tham mỹ và cộ ng đong. Tô i biet tı́nh câ n
đoi có ý nghı̃a the nà o với ô ng, vı̀ và i nă m trước, tô i cũ ng từng được
nghe mộ t bà i giả ng ngan tương tự, khi ô ng thuyet phụ c tô i tien hà nh
mộ t ca phau thuậ t phức tạ p và dà i hơi; trong đó , ô ng sẽ lay đi mộ t phan
da đau cù ng lượng má u cung cap, và tá i tạ o lạ i nửa bê n phả i phan lô ng
mà y phả i củ a tô i. (Cuoi cù ng, tô i đã trả i qua cuộ c phau thuậ t dà i 24 giờ
và rat hà i lò ng với ket quả .)
Tiep đó , ô ng đe xuat: “Chú ng tô i đã tien hà nh xă m những cham nhỏ mô
phỏ ng châ n tó c lê n cá c khuô n mặ t bị ket sẹ o giong như anh, và những
bệ nh nhâ n nà y đã vô cù ng vui mừng trước ket quả .”
“Nghe hay đay,” tô i nó i. “Tô i có the trò chuyệ n với mộ t trong cá c bệ nh
nhâ n đó được khô ng?”
“Rat tiec là khô ng the – như vậ y sẽ vi phạ m bı́ mậ t ngà nh y,” ô ng nó i.
Thay vı̀ the, ô ng đã cho tô i xem hı̀nh củ a cá c bệ nh nhâ n – khô ng phả i
toà n bộ khuô n mặ t củ a họ , mà chı̉ những phan mặ t được xă m hı̀nh. Và
quả thực, những khuô n mặ t ket sẹ o nà y đeu trô ng như được những
cham đen giong châ n tó c bao phủ .
Nhưng bat chợt, tô i nghı̃ đen mộ t chuyệ n. “Chuyệ n gı̀ sẽ xả y ra khi tô i
già đi và tó c bạ c dan?” tô i hỏ i.
“O, khô ng van đe gı̀ đâ u,” ô ng trả lời. “Khi đó chú ng tô i chı̉ can là m sá ng
cá c điem xă m bang tia la-de.” Tỏ vẻ hà i lò ng, ô ng đứng dậ y và nó i thê m,
“Hã y quay lạ i và o 9 giờ sá ng mai. Cứ cạ o sạ ch nửa mặ t trá i củ a anh như
mọ i khi, và đe sá t như anh muon, tô i sẽ xă m sao cho mặ t phả i củ a anh
trô ng giong như vậ y. Tô i cam đoan với anh rang đen trưa, anh sẽ hạ nh
phú c và hap dan hơn rat nhieu.”
Tô i cứ bă n khoă n mã i ve ca đieu trị sap tới trê n đường ve nhà và suot cả
ngà y hô m ay. Tô i cũ ng nhậ n ra rang đe ket quả đieu trị được mỹ mã n, tô i
phả i cạ o mặ t chı́nh xá c cù ng mộ t kieu trong suot quã ng đời cò n lạ i. Sá ng
hô m sau, tô i đen gặ p trưởng khoa ở vă n phò ng và trả lời ô ng rang tô i
khô ng thı́ch liệ u phá p mới.
Và tô i khô ng the ngờ chuyệ n xả y ra tiep theo. “Có chuyệ n gı̀ với anh
vậ y?” ô ng gam lê n giậ n dữ. “Anh muon trô ng mı̀nh xau xı́ sao? Anh thı́ch
cả m giá c vui sướng quá i gở vı̀ trô ng mı̀nh mat câ n đoi sao? Phụ nữ sẽ
thô ng cả m cho anh và “vui vẻ ” với anh vı̀ thương hạ i à ? Tô i đang trao
cho anh cơ hộ i sửa đoi bả n thâ n theo cá ch đơn giả n và tao nhã nhat. Sao
anh khô ng lay là m biet ơn và nhậ n thay nó ?”
“Tô i khô ng biet nữa,” tô i nó i. “Tô i chı̉ cả m thay khô ng thoả i má i. Xin hã y
đe tô i suy nghı̃ thê m.”
Bạ n sẽ cả m thay thậ t khó tin khi vị trưởng khoa lạ i tỏ ra hung hă ng và
cay nghiệ t đen như vậ y, nhưng tô i cam đoan đó chı́nh xá c là những gı̀
ô ng nó i với tô i. Bê n cạ nh đó , đâ y khô ng phả i là cá ch ô ng thường đoi xử
với tô i, nê n tô i rat lú ng tú ng vı̀ ô ng cứ khă ng khă ng như the. Đâ y cũ ng
khô ng phả i lan đau tiê n tô i từ choi mộ t phương phá p đieu trị. Qua
nhieu nă m tiep xú c với cá c chuyê n gia ngà nh y, tô i đã quyet định chap
nhậ n mộ t so liệ u phá p và nó i khô ng với những phương phá p khá c.
Nhưng khô ng bá c sı̃ nà o, ke cả vị trưởng khoa bỏ ng nó i trê n, từng co
gang é p buộ c tô i tien hà nh đieu trị.
Mong muon giả i đá p đieu bı́ an trê n, tô i đã đen gặ p bá c sỹ phó khoa củ a
ô ng, mộ t bá c sı̃ trẻ tô i khá gan gũ i. Tô i yê u cau anh giả i thı́ch vı̀ sao vị
trưởng khoa lạ i đặ t tô i dưới á p lực như the.
“A, vâ ng, vâ ng,” chà ng phó khoa trả lời. “Ong ay đã tien hà nh phương
phá p nà y trê n hai bệ nh nhâ n roi, và chı̉ can thê m mộ t người nữa đe
được đă ng bà i viet khoa họ c trê n mộ t trong cá c tạ p chı́ y khoa hà ng
đau.”
Thô ng tin bo sung nà y đã giú p tô i hieu rõ hơn ve tı̀nh huong mâ u thuan
lợi ı́ch mà chı́nh tô i đang dı́nh lı́u. Ơ đâ y, chú ng ta đang nó i đen mộ t bá c
sı̃ trị liệ u thậ t sự có tâ m, mộ t người tô i quen biet trong suot nhieu nă m
và đã luô n chă m só c tô i tậ n tı̀nh, chu đá o. Song, bat chap sự thậ t rang
ô ng rat lo lang cho sức khỏ e củ a tô i, trong trường hợp nà y, ô ng đã
khô ng the chien thang mâ u thuan lợi ı́ch. Đieu nà y cà ng chứng tỏ vượt
qua mâ u thuan lợi ı́ch là thử thá ch khó khă n đen nhường nà o, nhat là
khi chú ng bat đau bó p mé o nhã n quan củ a bạ n.
Giờ đâ y, sau nhieu nă m tự mı̀nh trả i nghiệ m cả m giá c được đă ng bà i
trê n cá c tạ p chı́ họ c thuậ t, tô i đã hieu hơn ve mâ u thuan lợi ı́ch xả y ra
với vị bá c sı̃ ay (sẽ đe cậ p rõ hơn trong phan sau). Tat nhiê n, tô i chưa
từng é p buộ c bat kỳ ai phả i xă m lê n mặ t củ a họ – nhưng, sự đời may ai
biet được.
Cá i giá đang sau mộ t â n huệ
Mộ t trong những nguyê n nhâ n pho bien dan đen mâ u thuan lợi ı́ch
chı́nh là khuynh hướng “đen đá p â n huệ ” co hữu trong moi chú ng ta.
Con người là giong loà i mang đặ c điem xã hộ i sâ u sac, nê n moi khi có ai
đó đưa tay giú p đỡ ta hay xuat hiệ n với mộ t mó n quà , chú ng ta sẽ cả m
thay như mı̀nh mang ơn họ . Cả m giá c đó có the là m thiê n lệ ch cá ch nhı̀n
nhậ n, và khien chú ng ta muon tı̀m cá ch giú p đỡ họ trong tương lai.
Trong so những nghiê n cứu thú vị nhat ve sức ả nh hưởng củ a â n huệ ,
phả i ke đen cô ng trı̀nh do Ann Harvey, Ulrich Kirk, George Den ield và
Read Montague tien hà nh (khi họ cò n theo họ c trường Cao đang Y khoa
Baylor). Trong nghiê n cứu trê n, Ann cù ng cá c đong sự đã tı̀m hieu xem
liệ u â n huệ có ả nh hưởng đen thị hieu tham mỹ hay khô ng.
Khi người tham gia nghiê n cứu tậ p trung tạ i phò ng thı́ nghiệ m sinh họ c
than kinh trường Baylor, họ được yê u cau đá nh giá cá c tá c pham từ hai
phò ng trien lã m; “Mặ t tră ng thứ Ba”, và “Con só i Cô độ c.” Người tham
gia cũ ng được thô ng bá o rang cá c phò ng tranh sẽ mạ nh tay trả thù lao
cho họ trong thı́ nghiệ m nà y. Mộ t so người hay tin rang phò ng tranh
“Mặ t tră ng thứ Ba” đã tà i trợ cho khoả n thù lao, trong khi so khá c lạ i
nghı̃ đó là “Con só i Cô độ c.”
Cù ng với thô ng tin trê n, người tham gia bat đau bước sang phan chı́nh
củ a cuộ c thı́ nghiệ m. Từng người mộ t được yê u cau đứng bat độ ng cà ng
lâ u cà ng tot trước mộ t má y qué t ả nh cộ ng hưởng từ chức nă ng (fMRI –
functional magnetic resonance imagining), mộ t co má y lớn với hoc hı̀nh
trụ nam giữa. Sau khi yê n vị trong lò ng khoi nam châ m khong lo, họ bat
đau xem qua mộ t loạ t 60 bức tranh (moi lan mộ t bức). Toà n bộ so tranh
nà y đeu thuộ c ve cá c họ a sı̃ phương Tâ y từ the kỷ XIII đen XIX, với phạ m
vi the loạ i trả i rộ ng từ nghệ thuậ t tượng trưng đen trừu tượng. Nhưng
60 bức tranh cò n phả n á nh mộ t thô ng tin khá c. Gan gó c trê n bê n trá i
củ a moi bức đeu được gan logo noi bậ t củ a phò ng tranh nơi mọ i người
có the tı̀m mua chú ng – đong nghı̃a người tham gia sẽ nhậ n ra mộ t so
bức tranh đen từ phò ng trien lã m tà i trợ cho cuộ c thı́ nghiệ m, và mộ t so
bức khá c đen từ phò ng tranh cò n lạ i.
Khi phan thı́ nghiệ m má y qué t ket thú c, moi người tham gia tiep tụ c
được yê u cau quan sá t so tranh có gan logo trê n mộ t lan nữa; nhưng lan
nà y, họ sẽ phả i đá nh giá moi bức tranh theo thang điem từ “thı́ch” đen
“khô ng thı́ch”.
Với ket quả đá nh giá trong tay, Ann và đong sự củ a cô có the so sá nh
xem những bức tranh nà o được người xem ưa thı́ch hơn – củ a phò ng
tranh “Mặ t tră ng thứ Ba” hay “Con só i Cô độ c.” Như bạ n có the đoá n, khi
cá c nhà nghiê n cứu xem xé t bả ng điem, họ phá t hiệ n người tham gia đã
cho điem cao hơn đoi với những bức tranh đen từ phò ng trien lã m tà i
trợ cho họ .
Bạ n có the nghı̃ rang sự ưa thı́ch củ a người xem dà nh cho phò ng tranh
tà i trợ chı̉ là phé p lịch sự thô ng thường – hoặ c có the chı̉ là phé p xã
giao, như khi chú ng ta dà nh lời khen cho người bạ n mời ta dù ng bữa
toi, dù đó chı̉ là những mó n ă n xoà ng xı̃nh. Đâ y chı́nh là lú c chiec má y
fMRI the hiệ n phan vai trò củ a nó trong thı́ nghiệ m. Hã y cứ cho rang
thó i cả ne nó i trê n có ả nh hưởng sâ u sac, nhưng ngay cả ket quả chụ p
nã o cũ ng cho thay hiệ u ứng tương tự; cụ the, sự xuat hiệ n củ a logo nhà
tà i trợ đã kı́ch thı́ch hoạ t độ ng củ a phan nã o bộ quyet định cả m giá c yê u
thı́ch củ a người tham gia (đặ c biệ t là thù y giữa vỏ nã o trước trá n – phan
nã o bộ phụ trá ch hoạ t độ ng tư duy bậ c cao, bao gom cá c moi liê n hệ và
ý nghı̃a). Đieu nà y cũ ng chứng minh rang đặ c â n từ phò ng tranh tà i trợ
đã có ả nh hưởng sâ u sac đen cá ch người xem phả n á nh tá c pham hộ i
họ a. Và hã y nhớ rang: khi người tham gia được hỏ i “liệ u logo củ a nhà tà i
trợ có ả nh hưởng chú t nà o đen thị hieu nghệ thuậ t củ a họ khô ng, thı̀ tạ o
hó a đã lê n tieng: “Khô ng, hoà n toà n khô ng.”
Bê n cạ nh đó , những người tham gia cò n được nhậ n so tien khá c nhau
cho khoả ng thời gian họ dà nh cho thı́ nghiệ m. Mộ t so nhậ n được 30 đô -
la từ phò ng tranh tà i trợ, trong khi so khá c nhậ n được 100 đô -la. Ơ mức
cao nhat, người tham gia sẽ được trả đen 300 đô -la. Ket quả cho thay:
sự thiê n vị dà nh cho phò ng tranh tà i trợ cũ ng tương đương với khoả n
tien họ nhậ n được. Cường độ hoạ t độ ng củ a nã o bộ tạ i cá c tâ m nã o
quyet định sự yê u thı́ch đạ t mức thap nhat khi thù lao là 30 đô -la, cao
hơn khi thù lao tă ng lê n 100 đô -la, và cao nhat khi so tien chạ m mức
300 đô -la.
Ket quả trê n đã chứng minh rang mộ t khi ai đó (hoặ c to chức nà o đó )
ban đặ c â n cho chú ng ta, chú ng ta sẽ dan trở nê n thiê n vị bat cứ đieu gı̀
liê n quan đen họ – và mức độ thiê n vị cũ ng tă ng dan theo tam quan
trọ ng củ a đặ c â n ban đau (trong trường hợp nà y là so tien thù lao). Thậ t
thú vị khi â n huệ ve tien bạ c lạ i có the ả nh hưởng đen thị hieu nghệ
thuậ t củ a ai đó , đặ c biệ t neu â n huệ nà y (trả tien cho những người tham
gia nghiê n cứu) chang liê n quan gı̀ đen cá c tá c pham hộ i họ a, von được
sá ng tá c độ c lậ p với cá c phò ng tranh. Cà ng thú vị hơn khi người tham
gia biet rang họ sẽ được phò ng tranh trả thù lao bat chap ket quả đá nh
giá cá c tá c pham ra sao, nhưng lạ i đe khoả n thù lao đó là m phá t sinh
tı́nh cả ne, và lô i ké o thị hieu củ a họ .
Nghe dược
Mộ t so cá nhâ n và doanh nghiệ p hieu rat rõ khuynh hướng cả ne nà y
củ a con người, và từ đó đã dà nh rat nhieu thời gian và tien bạ c hò ng co
gang tạ o ra thứ cả m giá c “hà m ơn” ở kẻ khá c. Theo quan điem củ a tô i,
lı̃nh vực tiê u bieu nhat cho dạ ng hoạ t độ ng nà y chı́nh là nghe nghiệ p
phụ thuộ c nhieu nhat và o việ c tạ o nê n mâ u thuan lợi ı́ch: cá c nhà vậ n
độ ng chı́nh trị (lẽ tat nhiê n) – những người dà nh mộ t phan nhỏ thời
gian củ a họ đe thô ng tin cho cá c chı́nh trị gia ve những sự thậ t can được
bá o cá o, và dà nh phan lớn thời gian cò n lạ i nham gieo rac thứ cả m giá c
cả ne và hà m ơn đoi với những chı́nh trị gia họ hy vọ ng sẽ đen đá p cho
họ xứng đá ng, bang cá ch bỏ phieu với lợi ı́ch định san cho họ .
Tuy nhiê n, cá c nhà vậ n độ ng chı́nh trị khô ng he đơn độ c trê n hà nh trı̀nh
theo đuoi những mâ u thuan lợi ı́ch, và mộ t so ngà nh nghe nhieu khả
nă ng sẽ bỏ xa họ trong việ c già nh lay những khoả n chia chá c hậ u hı̃.
Đơn cử, hã y xem cá ch cá c đạ i diệ n cô ng ty dược (hay cá c trı̀nh dược
viê n) đieu hà nh việ c kinh doanh củ a họ . Nhiệ m vụ củ a mộ t trı̀nh dược
viê n là gặ p gỡ cá c bá c sı̃ và thuyet phụ c họ mua trang thiet bị y khoa
cù ng thuoc chữa trị mọ i chứng bệ nh từ A (Asthma – bệ nh hen suyen)
đen Z (Zollinger-Ellison syndrome – hộ i chứng Zollinger-Ellison). Đau
tiê n, họ có the tặ ng vị bá c sı̃ mộ t chiec bú t có in logo, hay mộ t tậ p ghi
chú , mộ t chiec coc hoặ c thuoc dù ng thử mien phı́. Những mó n quà nhỏ
nà y sẽ nhẹ nhà ng nhac nhở cá c bá c sı̃ trị liệ u kê đơn loạ i thuoc trê n
thường xuyê n hơn – chı̉ vı̀ họ cả m thay can phả i “trả nghı̃a.”
Nhưng quà tặ ng và thuoc dù ng thử mien phı́ chı̉ là hai trong so rat
nhieu chiê u trò được cá c trı̀nh dược viê n sử dụ ng khi họ tı̀m cá ch ve
vã n giới bá c sı̃. “Họ nghı̃ ra mọ i thứ,” mộ t người bạ n và là đong sự củ a
tô i (hã y gọ i anh là MD) thuậ t lạ i. Anh giả i thı́ch: cá c cô ng ty dược, đặ c
biệ t là cá c hã ng nhỏ , luô n biet cá ch huan luyệ n trı̀nh dược viê n củ a họ
đoi đã i với giới bá c sı̃ như the họ là thượng đe. Và dường như họ luô n có
mộ t có san mộ t độ i ngũ trı̀nh dược viê n dự bị hap dan với so lượng
nhieu vô ke. Toà n bộ cá c khâ u đeu được phoi hợp chı́nh xá c như trong
quâ n độ i. Moi trı̀nh dược viê n có tê n tuoi đeu có the truy cậ p và o hệ
thong dữ liệ u cho phé p họ biet chı́nh xá c từng bá c sı̃ đã kê loạ i thuoc gı̀
trong quý vừa qua (cả trong cô ng ty họ lan cô ng ty đoi thủ ). Cô ng việ c
củ a cá c trı̀nh dược viê n cò n bao gom nam bat sở thı́ch củ a moi bá c sı̃ và
nhâ n viê n củ a họ , thời điem cũ ng như kieu dược viê n nà o vừa ý họ
nhat. Trı̀nh dược viê n cũ ng phả i lưu ý luô n tỏ ra hò a nhã với những moi
quan hệ bê n ngoà i củ a vị bá c sı̃; nê n khi vừa đen vă n phò ng, họ sẽ bat
đau bang việ c tặ ng và i mó n quà nhỏ cho cá c y tá và nhâ n viê n tiep tâ n,
đe đả m bả o chiem được thiệ n cả m củ a tat cả mọ i người ngay từ phú t
đau tiê n.
Trong so đó , có mộ t chiê u thức khá thú vị gọ i là “ă n khô ng trả tien”; cụ
the, trê n danh nghı̃a mộ t nhà giá o dụ c, vị bá c sı̃ chı̉ can dừng châ n tạ i
mộ t nhà hà ng được dặ n trước và gọ i mó n họ thı́ch. Thậ m chı́ cá c sinh
viê n y khoa hay thực tậ p sinh đô i lú c cũ ng bị ké o và o cuộ c. Mộ t phiê n
bả n đặ c biệ t sá ng tạ o từ chiê u thức nà y chı́nh là trò “chiec coc đen” noi
tieng. Mộ t chiec coc đen với logo cô ng ty trê n đó sẽ được trao cho cá c
bá c sı̃ cù ng đoi tá c, và cô ng ty chı̉ can bo trı́ sao cho vị bá c sı̃ có the
mang chiec coc đen bat kỳ địa chı̉ nà o thuộ c mộ t chuoi cửa hà ng cà phê
địa phương (tat nhiê n họ sẽ giau tê n) và gọ i bao nhiê u tù y thı́ch. Khi chi
phı́ từ cá c chiê u trò nà y trở nê n quá đat đỏ , nhieu bệ nh việ n và Hiệ p hộ i
Y te Hoa Kỳ đã buộ c phả i that chặ t hơn quy định nham hạ n che tı̀nh
trạ ng á p dụ ng thá i quá cá c chiê u thức marketing. Và dı̃ nhiê n, khi quy
định trở nê n khat khe hơn, cá c trı̀nh dược viê n lạ i tiep tụ c tı̀m kiem
thê m nhieu phương phá p mới mẻ và sá ng tạ o nham lô i ké o giới bá c sı̃.
Và cuộ c chạ y đua vũ trang lạ i tiep dien...
VAI NAM VE TRƯƠC, tô i cù ng mộ t đong nghiệ p – Janet Schwartz, giá o
sư tạ i Đạ i họ c Tulane – đã mời mộ t so trı̀nh dược viê n dù ng bữa toi. Ban
đau, chú ng tô i chı̉ muon thử thá ch cá c đạ i diệ n nà y trong trò chơi củ a
chı́nh họ ; chú ng tô i dan họ đen mộ t nhà hà ng khá xinh xan, và gọ i het
chai nà y đen chai khá c. Sau khi say sưa, họ mới bat đau ke chú ng tô i
nghe ve bı́ quyet kinh doanh củ a mı̀nh. Và chú ng tô i đã thậ t sự choá ng
vá ng.
Hã y thử hı̀nh dung ve mộ t anh chà ng trı̀nh dược viê n duyê n dá ng, hap
dan đang độ hai mươi. Đó chac chan khô ng phả i dạ ng thanh niê n
chuyê n gặ p rac roi với chuyệ n hẹ n hò . Anh đã tiet lộ cho chú ng tô i cá ch
anh thuyet phụ c mộ t nữ bá c sı̃ trị liệ u thuộ c dạ ng “khó bả o” đen tham
dự buoi hộ i thả o thô ng tin ve phương thuoc mới do anh quả ng bá –
bang cá ch vui lò ng thá p tù ng cô đen mộ t buoi vũ hộ i. Đâ y chı́nh là hı̀nh
thức giao kè o ngam: người đạ i diệ n đã thỏ a mã n mong muon cá nhâ n
củ a vị bá c sı̃; đoi lạ i, cô cũ ng tiep nhậ n cá c mau thuoc mien phı́ củ a anh
và giới thiệ u cho bệ nh nhâ n sử dụ ng chú ng.
Mộ t chiê u thức pho bien khá c – người đạ i diệ n nó i – đó là gọ i han mộ t
bữa ă n hoà nh trá nh đen tậ n vă n phò ng củ a vị bá c sı̃ (mộ t trong cá c đặ c
quyen khi bạ n trở thà nh y tá hoặ c tiep tâ n). Mộ t vă n phò ng thậ m chı́
cò n yê u cau người đạ i diệ n phả i thay đoi xen kẽ thực đơn trưa với bı́t
tet và tô m hù m neu anh ta muon “yet kien” vị bá c sı̃. Sửng sot hơn,
chú ng tô i đã phá t hiệ n cá c bá c sı̃ trị liệ u thı̉nh thoả ng cò n gọ i riê ng
những đạ i diệ n nà y và o phò ng kiem tra (với tư cá ch “chuyê n gia”) đe
trực tiep hướng dan bệ nh nhâ n cá ch sử dụ ng thuoc hiệ u quả .
Những câ u chuyệ n từ cá c trı̀nh dược viê n chuyê n bá n thiet bị y khoa
cũ ng gâ y nhức nhoi khô ng ké m. Đen lú c nà y, chú ng tô i mới biet rang
việ c cá c đạ i diệ n thiet bị “rao bá n” dụ ng cụ y khoa ngay tạ i phò ng phau
thuậ t giữa giờ là m việ c và trong lú c ca mo dien ra là chuyệ n thường
tı̀nh.
Janet và tô i cũ ng rat ngạ c nhiê n khi biet cá c trı̀nh dược viê n hieu rõ cá c
chien lược thuyet phụ c tâ m lý kinh đien đen nhường nà o, cũ ng như
cá ch họ tự trang bị cho mı̀nh mộ t tá c phong tinh te và thạ o đời. Trong
mộ t sá ch lược khô n ngoan khá c, họ tiet lộ đã thuê cá c bá c sı̃ trị liệ u to
chức mộ t buoi dien thuyet ngan ve loạ i thuoc mới nham giới thiệ u đen
những bá c sı̃ khá c. Đen lú c nà y, cá c trı̀nh dược viê n chang can quan tâ m
khá n giả sẽ nhậ n được gı̀ từ buoi dien thuyet – thực chat, họ chı̉ quan
tâ m đen hiệ u ứng xả y đen với dien giả trong suot khoả ng thời gian trı̀nh
bà y. Họ nhậ n ra rang: sau khi cung cap mộ t bà i giả ng ngan ve lợi ı́ch củ a
mộ t loạ i thuoc cụ the, dien giả sẽ bat đau tin và o lời lẽ củ a chı́nh họ và
sớm kê đơn dựa trê n những gı̀ họ đã nó i. Cá c nghiê n cứu tâ m lý cho
thay chú ng ta sẽ nhanh chó ng và de dà ng tin và o những đieu từ chı́nh
miệ ng mı̀nh nó i ra, thậ m chı́ khi nguyê n nhâ n goc re nham the hiệ n
quan điem đó khô ng he phù hợp (trong trường hợp cá c bá c sı̃, họ được
trả tien đe là m đieu đó ). Tạ i đâ y đã xả y ra mâ u thuan ve nhậ n thức; cá c
bá c sı̃ lý giả i rang neu họ đã giới thiệ u với người khá c loạ i thuoc trê n,
thı̀ nó han phả i có tá c dụ ng tot – ke từ đó , niem tin củ a họ đã thay đoi
theo lời nó i, và họ bat đau kê đơn theo cá ch họ tin tưởng.
Cá c trı̀nh dược viê n cũ ng tiet lộ rang họ cò n dự trù nhieu má nh lới khá c,
và thay đoi chú ng liê n tụ c – từ chuyen đoi giọ ng điệ u, tı́nh cá ch cho đen
lậ p trường chı́nh trị. Họ vô cù ng tự hà o ve khả nă ng thao tú ng giới bá c
sı̃ mộ t cá ch de dà ng. Đô i lú c, moi quan hệ cô ng việ c nà y cò n phá t trien
rộ ng thà nh tı̀nh bang hữu trong cuộ c song – như mộ t so đạ i diệ n
thường đi câ u cá ngoà i khơi hoặ c chơi bó ng ro với cá c bá c sı̃ như bạ n bè
thâ n thiet. Chı́nh những trả i nghiệ m chung nà y đã cho phé p cá c bá c sı̃
trị liệ u vui vẻ kê đơn thuoc nham là m lợi cho “bạ n bè ” củ a họ . Tat nhiê n,
những bá c sı̃ nà y khô ng he nhậ n thay họ đang tự là m giả m giá trị củ a
mı̀nh khi ké o can hay né m bó ng cù ng cá c trı̀nh dược viê n; họ chı̉ nghı̃
mı̀nh xứng đá ng có những phú t nghı̉ ngơi với mộ t người bạ n mà mới
đâ y cò n là đoi tá c. Và hien nhiê n, rat nhieu bá c sı̃ đã khô ng the nhậ n ra
bả n thâ n họ đang bị thao tú ng – dù đieu đó là sự thậ t.
BEN CẠ NH NHƯNG AN HUẸ được che đậ y, van cò n rat nhieu trường
hợp trong đó mâ u thuan lợi ı́ch có the de dà ng nhậ n ra. Đô i lú c, mộ t
hã ng thuoc sẽ trả hà ng nghı̀n đô -la phı́ tư van cho mộ t bá c sı̃. Đô i lú c,
cũ ng cô ng ty đó sẽ quyê n gó p xâ y dựng mộ t tò a nhà hay ủ ng hộ tien bạ c
cho mộ t trung tâ m nghiê n cứu y khoa với hy vọ ng tá c độ ng đen quan
điem củ a họ . Hı̀nh thức thao tú ng nà y sẽ gâ y ra vô so mâ u thuan lợi ı́ch
– đặ c biệ t tạ i cá c trường y, nơi sự thiê n vị đoi với cá c hã ng dược có the
lan truyen từ giá o sư sang sinh viê n cho đen cá c bệ nh nhâ n.
Duff Wilson, phó ng viê n tờ The New York Times, đã đe cậ p mộ t vı́ dụ ve
kieu hà nh vi nà y. Và i nă m trước, mộ t sinh viê n Trường Y Harvard đã lưu
ý rang vị giá o sư mô n dược lý họ c củ a cậ u dường như đang đe cao hiệ u
quả củ a cá c loạ i thuoc chữa xơ cứng độ ng mạ ch, đong thời xem nhẹ tá c
dụ ng phụ củ a chú ng. Khi tı̀m hieu thô ng tin trê n mạ ng, cậ u sinh viê n
mới phá t hiệ n vị giá o sư nà y đang nhậ n lương từ 10 cô ng ty dược, trong
đó có 5 hã ng chuyê n sả n xuat cá c loạ i thuoc trê n. Và ô ng cũ ng khô ng
phả i người duy nhat. Wilson cho biet, “Theo thô ng tin cô ng bo củ a cá c
trường, có khoả ng từ 1.600 cho đen 8.900 giá o sư và giả ng viê n thuộ c
Trường Y Harvard đã được hiệ u trưởng ghi nhậ n rang: cá nhâ n họ hoặ c
thà nh viê n gia đı̀nh họ đang được hưởng lợi ı́ch tà i chı́nh từ cá c cô ng
việ c liê n quan đen giả ng dạ y, nghiê n cứu và khá m chữa bệ nh. Và khi cá c
giá o sư cô ng khai bien những khuyen cá o ve thuoc men thà nh kien thức
giả ng dạ y, van đe sẽ trở nê n nghiê m trọ ng.
Là m giả so liệ u
Neu bạ n cho rang mâ u thuan lợi ı́ch chı̉ hoà nh hà nh trong giới y họ c,
hã y xem xé t mộ t chuyê n ngà nh khá c nơi những mâ u thuan nà y thậ m chı́
cò n pho bien hơn gap bộ i. Phả i, tô i đang nó i đen xứ sở diệ u kỳ củ a cá c
dịch vụ tà i chı́nh.
Giả sử đâ y là nă m 2007, và bạ n vừa nhậ n được mộ t cô ng việ c tuyệ t vời
trong giới ngâ n hà ng Pho Wall. Tien thưởng củ a bạ n có the lê n đen 5
triệ u đô -la mộ t nă m, nhưng chı̉ khi bạ n nhı̀n nhậ n chứng khoá n the
chap (hoặ c mộ t cô ng cụ tà i chı́nh mới nà o đó ) bang con mat tı́ch cực.
Bạ n được trả rat nhieu tien đe giữ cá ch nhı̀n mé o mó đoi với hiệ n thực,
nhưng lạ i khô ng nhậ n ra chı́nh khoả n tien thưởng khong lo đang thao
tú ng nhậ n thức củ a bả n thâ n. Thay vı̀ the, bạ n mau chó ng tự tran an
rang co phieu chứng khoá n cũ ng là thứ gı̀ đó ben vững, như the bạ n
muon tin và o đieu đó vậ y.
Mộ t khi bạ n đã chap nhậ n co phieu the chap là là n só ng mới trong
tương lai, thı̀ chı́ ı́t bạ n đã phan nà o mờ mat trước rủ i ro củ a chú ng.
Trê n het, chứng khoá n van khé t tieng là thứ cô ng cụ rat khó đá nh giá
giá trị thực. Ngoi giữa hà ng nú i bả ng tı́nh Excel phức tạ p và trà n ngậ p
cá c tham so, phương trı̀nh, bạ n phả i gang sức tı̀m ra giá trị thực củ a cá c
co phieu. Bạ n đoi mộ t trong cá c tham so chiet khau từ 0,934 thà nh
0,936, và ngay lậ p tức nhậ n thay giá co phieu nhả y vọ t. Bạ n tiep tụ c chơi
đù a với những con so, tı̀m kiem cá c tham so phả n á nh “hiệ n thực” mộ t
cá ch khả quan nhat, nhưng dù nham mat, bạ n van nhậ n thay hậ u quả từ
cá c tham so lựa chọ n đoi với tương lai tà i chı́nh củ a cá nhâ n bạ n. Bạ n
loay hoay với so liệ u thê m mộ t lú c, cho đen khi tự thuyet phụ c mı̀nh
rang những con so đã phả n á nh chı́nh xá c phương phá p đá nh giá lý
tưởng nhat đoi với chứng khoá n the chap. Bạ n khô ng cả m thay tră n trở,
vı̀ đinh ninh rang mı̀nh đã co gang het sức nham the hiệ n giá trị co
phieu mộ t cá ch khá ch quan nhat có the.
Bê n cạ nh đó , bạ n đâ u có nam trong tay tien tươi; bạ n chı̉ đang chơi với
những con so đã được “tá ch riê ng” khỏ i tien mặ t qua rat nhieu cô ng
đoạ n. Sự mơ ho nà y sẽ cho phé p bạ n xem hà nh độ ng củ a mı̀nh như mộ t
trò chơi, chứ khô ng phả i thứ gı̀ đó thậ t sự ả nh hưởng đen to am, ke sinh
nhai và tà i khoả n hưu trı́ củ a người khá c. Và bạ n cũ ng khô ng phả i người
duy nhat. Bạ n nhậ n ra cá c kỹ sư tà i chı́nh khô n ngoan tạ i vă n phò ng ke
bê n cũ ng hà nh độ ng ı́t nhieu giong bạ n; và khi so sá nh đá nh giá củ a
mı̀nh với họ , bạ n phá t hiệ n mộ t so đong nghiệ p thậ m chı́ cò n lựa chọ n
những giá trị lớn hơn củ a bạ n. Tin rang mı̀nh là mộ t tạ o vậ t sá ng suot,
và tin rang thị trường luô n đú ng, bạ n thậ m chı́ cò n san sà ng chap nhậ n
những gı̀ mı̀nh đang là m – và mọ i người đang là m (sẽ tı̀m hieu kỹ hơn
trong chương 8) như đường ngay nẻ o chı́nh. Đú ng chứ?
Hien nhiê n, khô ng lý do nà o ke trê n đá ng được tá n thà nh (hã y nhớ lạ i
cuộ c khủ ng hoả ng tà i chı́nh nă m 2008), nhưng sự tham gia củ a đong
tien sẽ mặ c nhiê n dan đen chú t hà nh vi gian doi. Và đó chı́nh xá c là cá ch
con người hà nh xử. Hà nh độ ng củ a bạ n cực kỳ có van đe, nhưng chı́nh
bạ n lạ i khô ng nhậ n ra. Xé t cho cù ng, mâ u thuan lợi ı́ch củ a bạ n đã được
tiep tay từ sự thậ t rang bạ n khô ng là m việ c trực tiep với tien mặ t; rang
cá c cô ng cụ tà i chı́nh đeu het sức phức tạ p; và rang tat cả đong nghiệ p
củ a bạ n cũ ng đang là m đieu tương tự.
Chien thang vang dộ i (và vô cù ng chua xó t) củ a bộ phim tà i liệ u Inside
Job (Gian lậ n Nộ i bộ ) đã nê u rõ cá ch thức ngà nh dịch vụ tà i chı́nh là m
lũ ng đoạ n chı́nh phủ Hoa Kỳ, dan đen việ c thieu vang hoạ t độ ng giá m
sá t tạ i Pho Wall và ké o theo cuộ c suy thoá i tà i chı́nh nă m 2008. Bộ phim
cũ ng mô tả cá ch thức ngà nh dịch vụ tà i chı́nh chi tien cho cá c họ c giả
hà ng đau (từ hiệ u trưởng, trưởng khoa cho đen giá o sư đạ i họ c) nham
thuyet phụ c họ viet cá c bá o cá o chuyê n mô n nâ ng đỡ giới tà i chı́nh và
Pho Wall. Neu đã xem bộ phim, bạ n sẽ cả m thay vô cù ng khó hieu vı̀ cá c
họ c giả chuyê n mô n nà y lạ i bá n rẻ lương tâ m họ de dà ng đen the, và tự
nhủ sẽ khô ng bao giờ là m đieu tương tự.
Nhưng trước khi đoá n chac ve tiê u chuan đạ o đức củ a bả n thâ n, hã y
hı̀nh dung tô i (hoặ c bạ n) được trả mộ t khoả n cực lớn đe trở thà nh ủ y
viê n kiem toá n củ a Giantbank. Với hau het thu nhậ p phụ thuộ c và o
thà nh cô ng củ a Giantbank, tô i có the sẽ bớt chı̉ trı́ch hoạ t độ ng củ a ngâ n
hà ng hơn so với hiệ n nay. Chang hạ n, chı̉ can mộ t độ ng cơ đủ lớn, tô i có
the sẽ thô i luô n miệ ng bả o rang những khoả n đau tư phả i minh bạ ch và
rõ rà ng, hay cá c cô ng ty phả i no lực vượt qua mâ u thuan đạ o đức củ a
chı́nh họ . Tat nhiê n, do van chưa phả i mộ t ủ y viê n như the, nê n đen nay
tô i van đơn giả n cho rang nhieu hà nh vi củ a giới ngâ n hà ng rat đá ng bị
lê n á n.
Cá c họ c giả cũ ng đay mâ u thuan
Khi tô i phả n á nh ve sự thịnh hà nh củ a cá c mâ u thuan lợi ı́ch trong cuộ c
song và nguyê n nhâ n khien chú ng ta khô ng the phá t hiệ n ra chú ng, tô i
buộ c phả i thừa nhậ n rang bả n thâ n mı̀nh cũ ng khó lò ng trá nh khỏ i
những mâ u thuan nà y.
Cá c họ c giả chú ng tô i đô i khi cũ ng được kê u gọ i tậ n dụ ng tri thức củ a
mı̀nh dưới vai trò tư van viê n hoặ c nhâ n chứng chuyê n mô n. Khô ng lâ u
sau khi bước và o nghe giả ng dạ y, tô i đã được mộ t cô ng ty luậ t có tieng
mời là m nhâ n chứng chuyê n mô n. Tô i biet mộ t so đong nghiệ p uy tı́n
hơn cò n thường xuyê n cung cap cá c chứng nhậ n chuyê n mô n như mộ t
hı̀nh thức “kiem thê m” đe nhậ n ve những khoả n thù lao hậ u hı̃ (dù họ
cam đoan rang họ là m the khô ng phả i vı̀ tien). Khô ng khỏ i tò mò , tô i đã
yê u cau xem qua bả n ghi ché p từ cá c vụ việ c trước; và tô i đã rat ngạ c
nhiê n khi phá t hiệ n ra cá c ket quả nghiê n cứu họ cung cap lạ i phien
diệ n đen vậ y. Tô i cũ ng phan nà o sửng sot khi chứng kien cá ch họ hạ
thap những bá o cá o phả n á nh quan điem và nă ng lực củ a cá c nhâ n
chứng chuyê n mô n đạ i diệ n cho đoi phương – những người đa phan
đeu là cá c họ c giả đá ng kı́nh.
Thậ m chı́, tô i đã quyet định thử qua mộ t lan (tat nhiê n khô ng phả i vı̀
tien) và nhậ n được mộ t khoả n nho nhỏ từ việ c cung cap ý kien chuyê n
mô n. Ngay từ ban đau, tô i đã nhậ n ra cá c luậ t sư tô i là m việ c cù ng chı̉ co
gang vun vé n cá c ý tưởng do tô i đe xuat thà nh lý lẽ chong đỡ cho vụ việ c
củ a họ . Họ khô ng the hiệ n ra ngoà i hoặ c nó i thang ra những điem có lợi
cho thâ n chủ củ a họ . Trá i lạ i, họ chı̉ yê u cau tô i mô tả toà n bộ cá c
nguyê n cứu liê n quan đen vụ việ c. Họ á m chı̉ rang mộ t so ket quả bat lợi
cho vị the củ a họ dường như có sai só t trong phương phá p luậ n, cò n
những nghiê n cứu ủ ng hộ quan điem củ a họ lạ i cực kỳ quan trọ ng và
được thực hiệ n rat tot. Họ cũ ng khô ng tiec lời khen ngợi moi khi tô i
trı̀nh bà y mộ t nghiê n cứu theo cá ch có lợi cho họ . Sau và i tuan là m việ c,
tô i bat chợt nhậ n ra mı̀nh đã nhanh chó ng tiep thu quan điem củ a
những người đã thuê tô i. Toà n bộ trả i nghiệ m nó i trê n đã khien tô i hoà i
nghi rang: liệ u có khá ch quan khô ng khi mộ t người được trả tien cho
quan điem củ a họ ? (Và ngay lú c nà y đâ y, tô i đang viet ve sự thieu khá ch
quan củ a chı́nh mı̀nh. Tô i chac sẽ khô ng ai muon mời tô i là m nhâ n
chứng chuyê n mô n thê m lan nà o nữa – và có khi đó lạ i là đieu tot.)
Gã say và mụ c dữ liệ u
Van cò n mộ t kinh nghiệ m khá c khien tô i nhậ n ra moi nguy đen từ cá c
mâ u thuan lợi ı́ch; lan nà y chú ng có trong nghiê n cứu củ a chı́nh tô i.
Khi ay, bạ n bè tô i tạ i trường Harvard đã tử te đen mức cho phé p tô i sử
dụ ng phò ng thı́ nghiệ m hà nh vi củ a họ đe tien hà nh cá c thử nghiệ m. Tô i
cũ ng rat hà o hứng tậ n dụ ng cơ sở vậ t chat củ a họ , vı̀ biet họ thường
tuyen người tham gia từ cư dâ n địa phương thay vı̀ phụ thuộ c và o sinh
viê n.
Mộ t tuan nọ , khi đang tien hà nh mộ t thı́ nghiệ m ve cá ch ra quyet định –
và cũ ng như mọ i khi – tô i đã dự đoá n mộ t trong cá c đieu kiệ n sẽ cho
mức độ hiệ u suat cao hơn cá c đieu kiệ n khá c. Đó cũ ng là đặ c điem
chung the hiệ n trong ket quả – ngoạ i trừ duy nhat mộ t đoi tượng. Đoi
tượng nà y đã tham gia trong đieu kiệ n tô i dự đoá n sẽ cho ket quả cao
nhat, nhưng những gı̀ anh ta the hiệ n lạ i ké m hơn tat cả mọ i người. Thậ t
phien phức. Khi kiem tra kỹ so liệ u củ a anh ta, tô i đã phá t hiệ n anh lớn
hơn toà n bộ người tham gia đen 20 tuoi. Đen lú c đó , tô i mới chợt nhớ ra
có mộ t người khá lớn tuoi đã say bı́ tı̉ khi đen phò ng thı́ nghiệ m.
Ngay khi phá t hiệ n thà nh viê n ngoạ i lệ nà y đang trong cơn say, tô i nhậ n
ra mı̀nh phả i loạ i bỏ ngay dữ liệ u củ a anh ta, vı̀ khả nă ng ra quyet định
củ a anh hoà n toà n khô ng đả m bả o. Do đó , tô i đã loạ i ra mụ c dữ liệ u nà y,
và ngay lậ p tức ket quả hiệ n lê n thậ t đẹ p – chú ng đã phả n á nh chı́nh xá c
những gı̀ tô i mong đợi. Tuy nhiê n, và i ngà y sau đó , tô i bat đau suy nghı̃
ve cá ch thức tô i quyet định loạ i bỏ gã say nọ . Tô i tự hỏ i: đieu gı̀ sẽ xả y ra
neu thà nh viê n nà y tham gia trong mộ t đieu kiệ n khá c – đieu kiệ n tô i
mong đợi anh ta the hiệ n ké m? Trong trường hợp đó , tô i có lẽ đã khô ng
nhậ n ra phả n ứng củ a anh bat nguon từ đâ u. Và neu đú ng the, tô i sẽ
khô ng câ n nhac loạ i bỏ dữ liệ u củ a anh ta.
Từ ket quả tai hạ i trong thı́ nghiệ m trê n, tô i đã có cho mı̀nh mộ t câ u
chuyệ n nham nhac nhở bả n thâ n trá nh sử dụ ng dữ liệ u củ a người say.
Nhưng giả sử anh ta khô ng say thı̀ sao? Có the anh ta gặ p phả i mộ t van
đe khá c khô ng liê n quan đen say xı̉n thı̀ sao? Liệ u tô i có việ n ra mộ t lý
do hay luậ n cứ logic nà o khá c hò ng biệ n minh cho việ c loạ i bỏ dữ liệ u
củ a anh ta hay khô ng? Như chú ng ta sẽ thay trong chương 7 – “Sá ng tạ o
và Bat lương”, trı́ sá ng tạ o có the giú p ta biệ n minh cho những độ ng cơ
ı́ch kỷ khi tự cho mı̀nh là kẻ lương thiệ n.
Sau cù ng, tô i đã quyet định là m hai việ c. Thứ nhat, tô i thực hiệ n lạ i thı́
nghiệ m đe kiem tra ket quả lan hai – và van cho ra con so đẹ p. Thứ hai,
tô i quyet định sẽ lậ p nê n cá c tiê u chuan nham loạ i trừ mộ t so đoi tượng
tham gia thı́ nghiệ m (cụ the, tô i sẽ khô ng tien hà nh trê n những người
say hoặ c khô ng hieu rõ chı̉ dan). Tuy nhiê n, cá c quy định loạ i trừ phả i
được cô ng bo trước khi thı́ nghiệ m dien ra, và chac chan khô ng phả i sau
khi xem xé t ket quả .
Tô i đã rú t ra đieu gı̀? Khi tô i quyet định loạ i trừ dữ liệ u củ a gã say, tô i đã
thà nh thực tin rang mı̀nh đang nhâ n danh khoa họ c – như the tô i là mộ t
anh hù ng đang chien đau hò ng là m trong sạ ch dữ liệ u và mở ra châ n lý.
Khi ay, có the tô i khô ng là m đieu đó vı̀ lợi ı́ch cá nhâ n, nhưng chac chan
phả i có mộ t độ ng cơ khá c: đó là tı̀m ra đú ng ket quả tô i mong đợi. Nó i
rộ ng hơn, tô i đã – mộ t lan nữa – nhậ n được bà i họ c ve tam quan trọ ng
củ a việ c thiet lậ p cá c quy định nham bả o vệ chú ng ta khỏ i chı́nh bả n
thâ n mı̀nh.
Phơi bà y sự thậ t: Thuoc chữa bá ch bệ nh ư?

Như vậ y, cá ch tot nhat đe đoi phó với mâ u thuan lợi ı́ch là gı̀? Đa so
chú ng ta sẽ nghı̃ đen “phơi bà y tat cả .” Với cù ng luậ n điem như “cá c
chı́nh sá ch cô ng khai,” giả thuyet cơ bả n đứng sau sự phơi bà y chı́nh là :
đen khi nà o mọ i người cò n cô ng khai thừa nhậ n chı́nh xá c họ đang là m
gı̀, thı̀ mọ i thứ van on. Neu cá c chuyê n gia mạ nh dạ n nê u rõ độ ng cơ củ a
họ với khá ch hà ng, thı̀ quan điem đó sẽ tiep noi; khá ch hà ng có the tự
quyet định nê n tin và o lời khuyê n (thiê n lệ ch) củ a họ đen đâ u, và ra
quyet định sá ng suot hơn.
Neu “phơi bà y tat cả ” trở thà nh nguyê n tac chung, thı̀ cá c bá c sı̃ sẽ bá o
trước với bệ nh nhâ n moi khi họ sở hữu mộ t thiet bị can thiet cho
phương phá p đieu trị họ đang đe xuat; hoặ c khi họ nhậ n tien đe tham
van cho hã ng sả n xuat cá c loạ i thuoc họ đang kê đơn. Cá c chuyê n viê n
tư van tà i chı́nh cũ ng sẽ thô ng bá o với khá ch hà ng ve rat cả cá c khoả n
phụ phı́, thù lao hay hoa hong khá c nhau họ được nhậ n từ cá c thương
gia hoặ c quỹ đau tư. Với thô ng tin đó trong tay, người tiê u dù ng sẽ có
the giới hạ n lạ i cá c lựa chọ n phù hợp trong so nhieu chuyê n gia và ra
quyet định chı́nh xá c hơn. Trê n lý thuyet, phơi bà y dường như là mộ t
giả i phá p tuyệ t vời; nó vừa tha thứ cho cá c chuyê n gia chịu thừa nhậ n
mâ u thuan lợi ı́ch củ a họ , vừa giú p khá ch hà ng hieu rõ hơn thô ng tin họ
nhậ n được đen từ đâ u.
TUY NHIEN, HOA RA phơi bà y khô ng phả i lú c nà o cũ ng là phương thuoc
hiệ u nghiệ m đoi với mâ u thuan lợi ı́ch. Trê n thực te, phơi bà y đô i lú c
cò n khien mọ i thứ xau đi. Đơn cử, hã y cho phé p tô i trı̀nh bà y với bạ n
mộ t nghiê n cứu do Daylian Cain (giá o sư Đạ i họ c Yale), George
Loewenstein (giá o sư Đạ i họ c Carnegie Mellon) và Don Moore (giá o sư
đạ i họ c California, Berkeley) tien hà nh. Trong thı́ nghiệ m nà y, người
chơi sẽ tham gia mộ t trò chơi và phả i đó ng mộ t trong hai vai. (Nhâ n
tiệ n, “trò chơi” củ a cá c nhà nghiê n cứu khô ng he giong với “trò chơi” mà
trẻ em thường nghı̃.) Mộ t so sẽ đó ng vai người ước lượng: nhiệ m vụ củ a
họ là đoá n xem có bao nhiê u tien lẻ trong bı̀nh cà ng chı́nh xá c cà ng tot.
Những người chơi nà y sẽ nhậ n tien thưởng dựa trê n con so dự đoá n sá t
với giá trị thực củ a so tien trong bı̀nh. Cà ng đoá n sá t bao nhiê u, họ cà ng
nhậ n nhieu tien bay nhiê u, bat ke họ đoá n cao hơn hay thap hơn giá trị
thực.
Những người chơi cò n lạ i sẽ đó ng vai người gợi ý ; và nhiệ m vụ củ a họ là
gợi ý cho người ước lượng so tien trong bı̀nh. (Hã y nghı̃ đen ai đó na ná
như người tư van co phieu củ a bạ n, nhưng với vai trò đơn giả n hơn.) Có
hai điem khá c biệ t thú vị giữa người ước lượng và người gợi ý. Thứ
nhat: trong khi người ước lượng chı̉ được quan sá t chiec bı̀nh từ xa
trong và i giâ y, thı̀ người gợi ý được nhı̀n ngam lâ u hơn; và họ cũ ng được
bá o trước so tien nam trong khoả ng từ 10 đô -la đen 30 đô -la. Do đó , họ
có lợi the hơn ve mặ t thô ng tin. Đieu đó cũ ng khien họ sá nh ngang với
cá c chuyê n gia trong lı̃nh vực ước đoá n giá trị củ a chiec bı̀nh, và cho
những người ước lượng mộ t lý do chı́nh đá ng đe trô ng cậ y và o lời nó i
củ a “co van” khi tien hà nh dự đoá n (cũ ng như cá ch chú ng ra trô ng cậ y
và o cá c chuyê n gia trong rat nhieu lı̃nh vực đời song).
Điem khá c biệ t thứ hai sẽ liê n quan đen quy định trao thưởng dà nh cho
người gợi ý. Trong tı̀nh huong hạ n che, người gợi ý sẽ được trả thưởng
dựa trê n độ chı́nh xá c theo dự đoá n củ a người ước lượng, nê n sẽ khô ng
bao gom mâ u thuan lợi ı́ch. Nhưng trong tı̀nh huong mâ u thuan lợi ı́ch,
người gợi ý sẽ được trả nhieu hơn neu người ước lượng đoá n vượt quá
giá trị so tien trong bı̀nh. Do vậ y, neu người ước lượng đoá n quá 1 đô -la,
người gợi ý sẽ được lợi – nhưng họ sẽ được lợi nhieu hơn nữa neu
“đong độ i” đoá n quá 3 hoặ c 4 đô -la. Cà ng đoá n vượt quá bao nhiê u,
người ước lượng sẽ cà ng thiệ t thò i, nhưng người gợi ý lạ i vớ bam.
Vậ y đieu gı̀ đã xả y ra trong hai tı̀nh huong? Hã y xem thử: trong tı̀nh
huong hạ n che, người gợi ý đưa ra giá trị trung bı̀nh là 16,5 đô -la, trong
khi với tı̀nh huong mâ u thuan lợi ı́ch, con so nà y vượt quá 20 đô -la. Họ
đơn giả n đã thoi phong con so ước tı́nh lê n gan 4 đô -la. Đen đâ y, bạ n có
the nhı̀n lạ i mặ t tı́ch cực củ a ket quả và tự nhủ , “Chà , ı́t nhat thı̀ con so
gợi ý cũ ng khô ng lê n đen 36 đô -la hoặ c cao hơn.” Nhưng neu đó là đieu
bạ n thoá ng nghı̃, hã y xem lạ i hai van đe sau: thứ nhat, người gợi ý
khô ng the thoi phong thá i quá , vı̀ dau sao người ước lượng cũ ng đã
quan sá t chiec bı̀nh. Neu giá trị bong dưng tă ng độ t bien, họ sẽ gạ t bỏ
hoà n toà n lời gợi ý. Thứ hai, hã y nhớ rang hau het chú ng ta chı̉ gian lậ n
đủ đe tha thứ cho bả n thâ n. Trong trường hợp nà y, cap so giả doi là 4
đô -la (hay khoả ng 25% so tien).
Tuy nhiê n, tam quan trọ ng củ a thı́ nghiệ m nà y chı̉ the hiệ n ở tı̀nh huong
thứ ba – tı̀nh huong mâ u-thuan-lợi-ı́ch-cộ ng-phơi-bà y. Nguyê n tac trả
thưởng dà nh cho người gợi ý cũ ng giong như trong tı̀nh huong mâ u
thuan lợi ı́ch; nhưng lan nà y, người gợi ý phả i khai thậ t với người ước
lượng rang họ (người gợi ý ) sẽ được trả thê m tien neu người ước lượng
đoá n vượt quá giá trị. “Chı́nh sá ch cô ng khai” giờ đã có hiệ u lực! Theo
cá ch nà y, người ước lượng có the đoá n chừng độ ng cơ thiê n lệ ch củ a
“đong độ i” và hạ n che phù hợp lời khuyê n củ a người gợi ý. Việ c hạ n che
lời khuyê n sẽ trợ giú p khô ng ı́t cho người ước lượng, the nhưng cò n tá c
độ ng từ sự phơi bà y đoi với người gợi ý thı̀ sao? Liệ u việ c buộ c phả i
phơi bà y có khien họ từ bỏ lời gợi ý thiê n lệ ch? Hay chı́nh đieu đó sẽ
là m gia tă ng cap so giả doi? Liệ u họ có cả m thay thoả i má i đen mức san
sà ng phó ng đạ i lời gợi ý đen cap độ cao hơn? Và câ u hỏ i “tı̉ đô ” chı́nh là ,
hiệ u ứng nà o sẽ có tá c độ ng lớn hơn: sự hạ n che củ a người ước lượng
dà nh cho lời khuyê n củ a đong độ i, hay sự phó ng đạ i thá i quá củ a người
gợi ý ?
Ket quả ra sao? Trong tı̀nh huong mâ u-thuan-lợi-ı́ch-cộ ng-phơi-bà y,

người gợi ý đã nâ ng con so ước tı́nh trung bı̀nh thê m 4 đô -la (từ 20,16
lê n 24,16 đô -la). Cò n người ước lượng đã là m gı̀? Như bạ n có the đoá n,
họ đã giả m bớt con so dự đoá n, nhưng chı̉ ké m hơn 2 đô -la. Nó i cá ch
khá c, tuy người ước lượng đã gộ p thê m thô ng tin do người gợi ý phơi
bà y trong quá trı̀nh câ n nhac và đưa ra dự đoá n, nhưng họ van khô ng
the hạ n che vừa đủ . Như tat cả chú ng ta, người ước lượng đã khô ng the
lường het được quy mô và sức mạ nh đen từ mâ u thuan lợi ı́ch củ a họ .
Bà i họ c rú t ra chı́nh là : phơi bà y thậ m chı́ cò n tạ o nê n sự thiê n lệ ch lớn
hơn trong lời gợi ý. Dau có phơi bà y, người ước lượng van phả i nhậ n ı́t
tien hơn người gợi ý. Giờ đâ y, tuy tô i khô ng dá m chac “phơi bà y” sẽ luô n
đem lạ i bat lợi cho cá c khá ch hà ng, nhưng rõ rà ng phơi bà y và chı́nh
sá ch cô ng khai sẽ khô ng mã i khien mọ i thứ tot đẹ p hơn.
Vậ y chú ng ta nê n là m gı̀?

Đen đâ y, do đã hieu thê m mộ t chú t ve mâ u thuan lợi ı́ch, chú ng ta có the
thay rõ những van đe nghiê m trọ ng do chú ng gâ y ra. Chú ng khô ng chı̉
ton tạ i đay ray, mà dường như cò n khien chú ng ta khô ng the đá nh giá
chı́nh xá c tam ả nh hưởng củ a chú ng đen bả n thâ n và những người xung
quanh. Vậ y chú ng ta phả i là m gı̀?
Đe xuat trực tiep nhat chı́nh là co gang triệ t tiê u hoà n toà n mâ u thuan
lợi ı́ch – hien nhiê n, đâ y là giả i phá p “nó i de hơn là m.” Đơn cử, trong
lı̃nh vực y te, chú ng ta sẽ nghiê m cam cá c bá c sı̃ đieu trị hoặ c kiem tra
bệ nh nhâ n trê n cá c thiet bị họ sở hữu. Thay vı̀ the, chú ng ta sẽ yê u cau
mộ t cơ quan độ c lậ p – khô ng có bat cứ rà ng buộ c nà o với cá c bá c sı̃ và
cô ng ty cung cap thiet bị – đứng ra đieu trị và kiem tra. Chú ng ta cũ ng sẽ
ngă n cam cá c bá c sı̃ tư van cho cá c hã ng dược hoặ c đau tư và o co phieu
dược pham. Rot cuộ c, neu khô ng muon giới bá c sı̃ đoi mặ t với mâ u
thuan lợi ı́ch, chú ng ta can phả i đả m bả o thu nhậ p củ a họ khô ng bị phụ
thuộ c và o so lượng lan hı̀nh thức củ a cá c phương phá p đieu trị hoặ c
đơn thuoc họ khuyen nghị. Tương tự, neu muon triệ t tiê u mâ u thuan lợi
ı́ch trong giới tư van tà i chı́nh, chú ng ta sẽ khô ng đe họ phá t sinh bat kỳ
độ ng cơ nà o nam ngoà i lợi ı́ch cao nhat dà nh cho khá ch hà ng – đong
nghı̃a với khô ng phı́ dịch vụ , khô ng tien ló t tay và khô ng phâ n biệ t thù
lao giữa thà nh cô ng và that bạ i.
Tuy co gang giả m thieu mâ u thuan lợi ı́ch là đieu quan trọ ng, nhưng
thực hiệ n quả khô ng de chú t nà o. Đien hı̀nh như cá c nhà thau khoá n,
luậ t sư và thợ sửa xe. Cá ch thức những người là m cá c cô ng việ c nà y
được trả thù lao đã đặ t họ và o tı̀nh trạ ng mâ u thuan lợi ı́ch nghiê m
trọ ng – do họ chı̉ đưa ra khuyen cá o và cung cap lợi ı́ch từ dịch vụ , trong
khi khá ch hà ng lạ i khô ng có kien thức chuyê n mô n hay că n cứ nà o đe
kiem chứng. Nhưng hã y tạ m ngưng mộ t lá t và thử nghı̃ ve mộ t mô hı̀nh
chi trả thù lao nà o đó khô ng he liê n quan đen mâ u thuan lợi ı́ch. Neu
bạ n thậ t sự dà nh thời gian đe đi đen mộ t giả i phá p, bạ n nhieu khả nă ng
phả i thừa nhậ n rang đâ y là nhiệ m vụ cực kỳ khó khă n – neu khô ng nó i
là bat khả thi – đe hoà n thà nh. Ta cũ ng phả i chap nhậ n rang tuy mâ u
thuan lợi ı́ch là nguon cơn củ a rat nhieu van đe, nhưng đô i khi chú ng
cũ ng vı̀ lý do chı́nh đá ng. Hã y trở lạ i với câ u chuyệ n cá c bá c sı̃ trị liệ u
(và nha sı̃) yê u cau bệ nh nhâ n tien hà nh đieu trị trê n trang thiet bị họ
sử dụ ng. Tuy đâ y là hà nh vi tiem an nguy cơ neu xé t trê n phương diệ n
mâ u thuan lợi ı́ch, nhưng nó cũ ng gan lien với mộ t so điem lợi: như cá c
chuyê n gia nhieu khả nă ng sẽ mua ve loạ i thiet bị họ tin tưởng; đa phan
họ sẽ trở thà nh “bậ c thay” trong việ c sử dụ ng chú ng; bệ nh nhâ n sẽ cả m
thay thoả i má i hơn rat nhieu; và thậ m chı́ cá c bá c sı̃ có the tien hà nh và i
nghiê n cứu nham giú p cả i thiệ n phương thức sử dụ ng củ a thiet bị.
Đieu cot yeu chı́nh là : sẽ khô ng có giả i phá p de dà ng nà o có the đi đen
mộ t hệ thong chi trả thù lao mà chang he liê n quan – hay thậ m chı́ dựa
trê n – mâ u thuan lợi ı́ch. Thậ m chı́ neu chú ng ta có the triệ t tiê u toà n bộ
mâ u thuan lợi ı́ch, thı̀ cá i giá đe thực hiệ n việ c đó – neu so với tı́nh linh
hoạ t bị hạ n che và thó i quan liê u gia tă ng – cũ ng khô ng thỏ a đá ng; đó
cũ ng là lý do chú ng ta khô ng nê n kiê n quyet bê nh vực cho cá c quy định
và chı́nh sá ch kiem soá t hà khac (chang hạ n, giới bá c sı̃ có the sẽ khô ng
cò n được phé p tiep xú c với cá c trı̀nh dược viê n hay sở hữu trang thiet
bị nữa). Đong thời, tô i cũ ng cho rang chú ng ta can phả i nhậ n thức được
bả n thâ n ta có the bị mờ mat bởi độ ng cơ tien bạ c đen mức độ nà o.
Chú ng ta phả i thừa nhậ n rang những tı̀nh huong bao gom mâ u thuan lợi
ı́ch luô n tiem an nhieu bat lợi nghiê m trọ ng, và phả i no lực thậ n trọ ng
loạ i bỏ chú ng mộ t khi cá i giá phả i trả đã vượt quá lợi ı́ch nhậ n được.
Đú ng như bạ n kỳ vọ ng, có rat nhieu trường hợp hien nhiê n trong đó
mâ u thuan lợi ı́ch có the bị triệ t tiê u de dà ng. Đien hı̀nh như mâ u thuan
từ cá c chuyê n viê n tư van tà i chı́nh nhậ n thù lao ngoà i luong, cá c kiem
toá n viê n kiê m nhiệ m vai trò tư van cho cù ng doanh nghiệ p, cá c chuyê n
gia tà i chı́nh được trả cô ng hậ u hı̃ khi khá ch hà ng kiem được tien,
nhưng mat tat cả khi khá ch hà ng lo von, hay cá c cơ quan xep hạ ng được
doanh nghiệ p lo ló t, cù ng cá c chı́nh trị gia luô n chap nhậ n mọ i đó ng gó p
và â n huệ từ nhieu tậ p đoà n và nhà vậ n độ ng đe đoi lay phieu bau; trong
tat cả cá c trường hợp trê n, tô i có cả m tưởng như chú ng ta phả i no lực
het sức nham triệ t tiê u cà ng nhieu mâ u thuan lợi ı́ch cà ng tot – và đa
phan chı̉ dựa trê n luậ t lệ .
Bạ n có the hoà i nghi rang luậ t lệ trong tı̀nh huong nà y sẽ chang the phá t
huy tá c dụ ng. Mộ t khi luậ t lệ do chı́nh phủ hoặ c cá c to chức chuyê n
trá ch ban hà nh đã trở nê n vô dụ ng, thı̀ người tiê u cù ng chú ng ta can
phả i nhậ n ra moi nguy đen cù ng với mâ u thuan lợi ı́ch và co gang het
sức hò ng tı̀m kiem những nhà cung cap dịch vụ có ı́t mâ u thuan hơn
(hoặ c hoà n toà n trong sạ ch, neu có the). Với sức mạ nh tà i chı́nh, chú ng
ta có the thô i thú c cá c nhà cung cap dịch vụ đá p ứng nhu cau hạ n che
mâ u thuan lợi ı́ch.
Cuoi cù ng, khi đứng trước những quyet định quan trọ ng và nhậ n thay
người đang cho ta lời khuyê n dường như có thiê n kien – chang hạ n như
mộ t bá c sı̃ trị liệ u đe nghị xă m lê n mặ t chú ng ta – ta buộ c phả i dà nh
thê m mộ t ı́t thời gian và cô ng sức hò ng tı̀m kiem lựa chọ n thứ hai từ
mộ t đoi tá c nà o đó khô ng được lợi gı̀ từ quyet định trê n.
Chương 4
Vı̀ sao chú ng ta thở doc khi mệ t mỏ i
Hã y hı̀nh dung bạ n vừa ket thú c mộ t ngà y dà i mệ t mỏ i. Cứ cho rang đó
là ngà y mệ t mỏ i nhat trong cuộ c đời bạ n: ngà y chuyen nhà . Bạ n hoà n
toà n kiệ t sức đe nau ă n tạ i nhà . Rõ rà ng bạ n sẽ phả i ă n ngoà i.
Gan nơi bạ n vừa chuyen đen có ba nhà hà ng. Đau tiê n là mộ t quá n rượu
nhỏ với salad tươi và bá nh mı̀ cuộ n. Tiep theo là mộ t nhà hà ng Trung
Hoa – nơi mù i thức ă n ngà o ngạ t, bé o ngậ y khien bạ n khô ng ngừng ứa
nước mieng. Cuoi cù ng là mộ t quá n pizza kieu gia đı̀nh nơi người dâ n
song cù ng khu tha ho thưởng thức những lá t pho-má t rat lớn. Vậ y nhà
hà ng nà o sẽ xứng đá ng đe tam thâ n mệ t mỏ i, đau nhức củ a bạ n dừng
châ n? Phong cá ch am thực nà o bạ n ưa chuộ ng nhat đe chà o đó n nơi ở
mới? Mặ t khá c, hã y câ n nhac lạ i lựa chọ n củ a bạ n neu đâ y là bữa toi đen
sau mộ t buoi chieu thư giã n ở sâ n sau cù ng mộ t cuon sá ch hay.
Neu bạ n van chưa nhậ n ra, thı̀ trong những ngà y că ng thang, đa phan
chú ng ta sẽ phó mặ c bả n thâ n cho cá m do và lựa chọ n phương á n “có
hạ i” cho sức khỏ e nhat. Trê n thực te, “mó n Hoa mang ve” và “pizza” là
những từ đong điệ u với “ngà y chuyen nhà ”; chú ng gợi lê n hı̀nh ả nh mộ t
cặ p đô i trẻ trung, hap dan, tuy mệ t mỏ i nhưng hạ nh phú c cù ng ngoi
quanh mộ t mớ hộ p cá c-tô ng và dù ng đũ a đe ă n mı̀ xà o. Và chú ng ta han
đeu nhớ những lan bạ n bè mời ta bá nh pizza và bia đe đá p lạ i lò ng tot
giú p họ chuyen nhà .
Moi liê n hệ bı́ an giữa sự mệ t mỏ i và thức ă n nhanh khô ng chı̉ ton tạ i
trong trı́ tưởng tượng vien vô ng củ a chú ng ta. Và đó chı́nh là lý do vı̀ sao
rat nhieu ke hoạ ch ă n kiê ng đã bị dı̀m chet dưới hà ng nú i á p lực, và vı̀
sao mọ i người bat đau hú t thuoc lạ i sau mộ t cơn khủ ng hoả ng.
Hã y đe chú ng tô i ă n bá nh
Chı̀a khó a mở ra bı́ an nà y chı́nh là sự tranh đau giữa bong bộ t (hay cả m
tı́nh) và sá ng suot (hay thậ n trọ ng) trong moi chú ng ta. Đâ y khô ng phả i
là mộ t khá i niệ m mới; rat nhieu tá c pham kinh đien (và tà i liệ u họ c
thuậ t) xuyê n suot chieu dà i lịch sử đã đe cậ p đen moi xung độ t giữa
ham muon và lý trı́. Chú ng ta có Adam và Eva, những người đã đe tri
thức bị cam đoá n và loạ i quả mọ ng nước là m mê muộ i. Chú ng ta có
Odysseus, người biet rõ ô ng sẽ bị khú c há t củ a cá c tiê n cá mê hoặ c, và
đủ thô ng minh đe ra lệ nh cho thủ y thủ đoà n tró i ô ng và o cộ t buom,
đong thời bịt kı́n tai họ với sá p ong đe trá nh phả i nghe thứ â m thanh
đà y đọ a (nhờ the, Odysseus đã đạ t được cả hai mụ c đı́ch: ô ng vừa
thưởng thức được khú c há t, vừa khô ng lo thủ y thủ sẽ đậ p vỡ thuyen).
Và trong cơn giang xé đau xó t nhat giữa cả m xú c và lý trı́, Romeo và
Juliet củ a Shakespeare đã chı̀m đam trong nhau, bat chap tu sı̃ Laurence
đã cả nh bá o rang: đam mê là con ngựa bat kham, nó chı̉ đem lạ i đau
kho.
Trong phan dien giả i đay lô i cuon ve sự giang xé giữa lý trı́ và ham
muon, Baba Shiv (giá o sư Đạ i họ c Stanford) và Sasha Fedorikhin (giá o
sư Đạ i họ c Indiana) đã kiem chứng giả thuyet sau: “con người sẽ sa và o
cá m do thường xuyê n hơn neu phan nã o bộ quyet định tư duy có ý thức
củ a họ phả i là m việ c quá mức.” Nham hạ n che khả nă ng suy nghı̃ hiệ u
quả củ a người tham gia, Baba và Sasha đã khô ng loạ i bỏ phan nã o bộ
nà y củ a họ (như cá c nhà nghiê n cứu độ ng vậ t họ c thường là m), và cũ ng
khô ng sử dụ ng xung từ trường đe là m roi loạ n tư duy (tuy có nhieu loạ i
má y là m được đieu đó ). Trá i lạ i, họ đã quyet định gâ y sức é p lê n khả
nă ng suy nghı̃ củ a người tham gia bang cá ch á p dụ ng phương phá p tâ m
lý “gá nh nặ ng nhậ n thức.” Nó i ngan gọ n, họ muon tı̀m hieu xem việ c xử
lý quá nhieu thô ng tin trong nã o bộ có là m suy giả m chức nă ng khá ng
cự lạ i cá m do, và khien con người de đau hà ng hơn hay khô ng.
Thı́ nghiệ m củ a Baba và Sasha dien ra như sau: họ chia người tham gia
thà nh hai nhó m, và yê u cau thà nh viê n trong mộ t nhó m ghi nhớ mộ t so
có hai chữ so (chang hạ n như 35), đong thời yê u cau thà nh viê n nhó m
cò n lạ i ghi nhớ mộ t so bả y-chữ-so (chang hạ n như 7581280). Người
tham gia được thô ng bá o rang, đe nhậ n được phan thưởng từ thı́
nghiệ m, họ phả i lặ p lạ i con so đó cho mộ t giá m sá t viê n khá c đang chờ
san trong că n phò ng thứ hai (ở cuoi hà nh lang). Và neu họ khô ng nhớ ra
con so? Sẽ khô ng có thưởng.
Người chơi bat đau xep hà ng tham gia thı́ nghiệ m và được cho xem
nhanh cá c so hai-chữ-so hoặ c bả y-chữ-so. Với con so đó trong đau, họ
phả i đi dọ c hà nh lang đen că n phò ng thứ hai, nơi họ được yê u cau lặ p
lạ i con so. Nhưng trê n đường đi, họ phả i bă ng qua mộ t xe đay chứa
chiec bá nh sô -cô -la đen thơm phức và và i chiec bá t đựng trá i câ y tươi
ró i, sặ c sỡ. Khi người tham gia bă ng qua chiec xe đay, mộ t giá m sá t viê n
khá c sẽ bả o họ rang: sau khi đen că n phò ng thứ hai và đọ c lạ i con so, họ
có the chọ n mộ t trong hai mó n ă n – nhưng phả i quyet định ngay lậ p tức,
cạ nh chiec xe đay. Người tham gia sẽ đưa ra lựa chọ n, nhậ n mộ t mau
giay ghi thức ă n họ chọ n, và tien ve că n phò ng thứ hai.
Như vậ y, người tham gia đã lựa chọ n ra sao trong hai trường hợp phả i
chịu á p lực suy nghı̃ ı́t hơn và nhieu hơn? Sẽ là “Tot thô i, bá nh sô -cô -la!”
– đong nghı̃a chien thang thuộ c ve ham muon – hay họ sẽ chọ n mó n
salad trá i câ y bo dưỡng (mộ t lựa chọ n sá ng suot)? Như Baba và Sasha
đã dự đoá n, câ u trả lời phụ thuộ c mộ t phan và o việ c người tham gia
phả i nghı̃ ve con so khó hay con so de. Những người dạ o bước qua hà nh
lang với con so “35” trong đau đã chọ n trá i câ y nhieu hơn những người
phả i vậ t lộ n với “7581280.” Với mức độ xử lý thô ng tin cao hơn, nhó m
bả y-chữ-so đã phả i vượt qua ham muon bả n nă ng mộ t cá ch khó khă n
hơn, và nhieu người trong so họ đã khô ng cưỡng noi chiec bá nh sô -cô -
la, phan thưởng sẽ thỏ a mã n họ ngay tức thı̀.
Bộ ó c mệ t mỏ i
Thı́ nghiệ m củ a Baba và Sasha đã chứng minh rang: khi khả nă ng lậ p
luậ n có ý thức củ a chú ng ta đang hoạ t độ ng, thı̀ hệ suy nghı̃ boc đong sẽ
tien tới kiem soá t hà nh vi. The nhưng, cơ che tương tá c lan nhau giữa
khả nă ng suy luậ n và ham muon củ a chú ng ta sẽ cò n phức tạ p hơn rat
nhieu, neu đe cậ p đen khá i niệ m “vat kiệ t bả n ngã ” do Roy Baumeister
(giá o sư Đạ i họ c bang Florida) khởi xướng.
Đe hieu rõ hơn ve khá i niệ m “vat kiệ t bả n ngã ”, hã y hı̀nh dung bạ n đang
co gang giả m và i câ n. Mộ t ngà y nọ tạ i sở là m, bạ n chợt trô ng thay mộ t
mieng pho-má t xanh trê n bà n họ p buoi sá ng; nhưng do đã co gang đen
mức nà y roi, vậ y nê n bạ n đà nh phả i dan lò ng chong lạ i cá m do và nhap
mộ t ngụ m cà phê cho đỡ nhạ t miệ ng. Đen bữa trưa, dạ dà y bạ n gà o thé t
mó n mı̀ lạ nh sot kem, nhưng bạ n van phả i bam bụ ng gọ i mó n salad
vườn với gà nướng. Mộ t giờ sau, bạ n thậ t sự chı̉ muon tron ve sớm vı̀
sep đã ra ngoà i, nhưng bạ n van ngă n mı̀nh lạ i và tự nhủ , “Khô ng, mı̀nh
phả i hoà n thà nh đe á n nà y.” Moi tı̀nh huong là thê m mộ t lan bả n nă ng
hưởng lạ c tı̀m cá ch lô i ké o bạ n đen với cả m giá c sung sướng thỏ a mã n,
trong khi sự tự chủ đá ng khen ngợi (hay sức mạ nh ý chı́) lạ i tá c dụ ng
mộ t đoi lực nham khá ng cự lạ i những ham muon trê n.
Triet lý cơ bả n đứng sau “vat kiệ t bả n ngã ” chı́nh là : chong lạ i cá m do
đò i hỏ i rat nhieu cô ng sức và nghị lực. Hã y hı̀nh dung ý chı́ giong như cơ
bap củ a bạ n. Moi khi bạ n nhı̀n thay khoai tâ y chiê n hay sữa khuay sô -
cô -la, phả n ứng bả n nă ng đau tiê n sẽ là : “Ngon quá , mı̀nh muon ă n!”
Tiep theo, khi co gang vượt qua cá m do, chú ng ta lạ i hao ton mộ t phan
nghị lực. Moi quyet định củ a chú ng ta nham trá nh né cá m do lạ i đò i hỏ i
mức no lực tương xứng (như khi giả m được mộ t câ n), và chú ng ta sẽ
cạ n kiệ t ý chı́ neu cứ hao phı́ chú ng liê n tụ c (như giả m het câ n nà y đen
câ n khá c). Đieu nà y đong nghı̃a: sau mộ t ngà y dà i nó i “khô ng” với vô so
cá m do lặ t vặ t, khả nă ng khá ng cự củ a bạ n sẽ suy giả m – cho đen khi
chú ng ta đau hà ng vô đieu kiệ n với vò ng bụ ng că ng đay pho-má t xanh,
bá nh Oreo, khoai tâ y chiê n hoặ c bat kỳ mó n gı̀ khien ta chả y nước
mieng. Dı̃ nhiê n, đieu nà y thậ t đá ng lo. Xé t cho cù ng, cuộ c song củ a
chú ng ta luô n ngậ p trong những quyet định, với vô so cá m do ké o dà i
khô ng ngớt. Neu những no lực củ a bạ n hò ng kiem soá t bả n thâ n lạ i triệ t
tiê u chı́nh khả nă ng thực hiệ n đieu đó , bạ n sẽ cò n ngạ c nhiê n khi chú ng
ta cứ mã i that bạ i hay khô ng? “Vat kiệ t bả n ngã ” cũ ng gó p phan giả i
thı́ch vı̀ sao chú ng ta thường ket thú c buoi toi với toà n những that bạ i
trong no lực kiem soá t bả n thâ n – sau mộ t ngà y là m việ c nă ng no, chú ng
ta đã quá mệ t mỏ i cho mọ i thứ. Và khi mà n đê m buô ng xuong, chú ng ta
thậ t sự chı̉ muon phó mặ c cho ham muon (hã y nghı̃ đen bữa ă n vặ t và o
giữa khuya như đı̉nh cao củ a mộ t ngà y vat vả chong đỡ với cá m do).
KHI CAC THAM PHAN THAM MẸ T
Trong trường hợp bạn sắp được một hội đồng tạm tha lắng nghe, trước
hết, hãy đảm bảo phiên xử diễn ra vào sáng sớm hoặc ngay sau giờ nghỉ
trưa. Tại sao? Theo một nghiên cứu do Shai Danziger (giáo sư Đại học Tel
Aviv), Jonathan Levav (giáo sư Đại học Stanford) và Liora Avnaim-Pesso
(giáo sư Đại học Ben-Gurion, Negev) tiến hành, các thành viên hội đồng
tạm tha thường có khuynh hướng ký lệnh tha khi họ còn tỉnh táo. Theo
kết quả điều tra từ nhiều quyết định tạm tha tại Israel, các nhà nghiên
cứu đã phát hiện rằng các hội đồng tạm tha nhiều khả năng sẽ ra lệnh
tha trong phiên đầu tiên trong ngày hoặc ngay sau giờ nghỉ trưa. Vì
quyết định mặc nhiên của hội đồng này là không ký lệnh tha. Nhưng
dường như khi các thẩm phán còn minh mẫn – ứng với thời khắc đầu
tiên của buổi sáng, hay thời điểm sau khi dùng bữa hoặc vừa nghỉ ngơi –
họ nhiều khả năng sẽ xem xét lại quyết định chuẩn, ra quyết định có tâm
huyết hơn, và ban lệnh tạm tha thường xuyên hơn. Nhưng sau nhiều
quyết định khó khăn trong ngày, khi gánh nặng nhận thức đã quá tải, họ
sẽ quay về với quyết định mặc nhiên và đơn giản hơn – không ký lệnh tạm
tha.
Tôi nghĩ các học viên tiến sĩ (hay các “phạm nhân” ở mức độ nào đó)
đương nhiên sẽ hiểu rõ cơ chế này; đó là lý do họ thường mang bánh
vòng chiên, bánh xốp và bánh quy vào các buổi đề xuất và bảo vệ khóa
luận. Dựa theo nghiên cứu về hội đồng tạm tha, dường như các giám
khảo cũng có khuynh hướng “tha bổng” cho học viên sau khi dùng bữa, và
cho phép họ mở ra một cuộc đời mới.
Thử thá ch sức mạ nh tinh than
Trong sê -ri phim truyen hı̀nh Sex and the City (Chuyệ n Ay Là Chuyệ n
Nhỏ ), nhâ n vậ t Samantha Jones bong phá t hiệ n cô đang rơi và o mộ t moi
quan hệ gan bó . Cô bat đau é p mı̀nh ă n uong và lê n câ n vù n vụ t. Đieu
thú vị chı́nh là nguyê n nhâ n phı́a sau hà nh vi khó hieu nà y. Samantha
phá t hiệ n cơn thè m ă n củ a cô đã bat đau khi có mộ t anh chà ng đien trai
chuyen đen song ở că n hộ ke bê n – anh nà y giong hệ t mau người cô
quyet định sẽ đi bước nữa sau khi độ c thâ n. Cô nhậ n ra mı̀nh đang sử
dụ ng thức ă n như mộ t bức tường chong lạ i dụ c vọ ng. “Tô i ă n, nê n tô i
khô ng lừa doi,” cô giả i thı́ch với hộ i bạ n. Samantha hư cau nà y sau cù ng
cũ ng kiệ t sức, giong như chı́nh con người thực củ a cô . Cô khô ng the
khá ng cự mọ i cá m do, nê n đã thỏ a hiệ p bang cá ch “chı̀m đam” và o thức
ă n thay vı̀ thó i lang chạ .
Sex and the City khô ng phả i mộ t siê u pham điệ n ả nh hay tâ m lý, nhưng
đã gợi nê n mộ t câ u hỏ i khá hay ho: Phả i chă ng những người đò i hỏ i quá
nhieu ở bả n thâ n trê n mộ t phương diệ n nà o đó thường ké m đạ o đức
hơn kẻ khá c? Liệ u sự đuoi sức có khien chú ng ta lừa doi? Đó chı́nh là
van đe mà tô i cù ng Nicole Mead (giá o sư tạ i Cató lica-Lisbon), Roy
Baumeister, Francesca Gino và Maurice Schweitzer (giá o sư Đạ i họ c
Pennsylvania) quyet định kiem chứng. Đieu gı̀ sẽ xả y đen với những
Samantha trong đời thực, những người bị mộ t sứ mệ nh vat kiệ t sức và
có cơ hộ i lừa doi kẻ khá c? Họ sẽ lừa doi nhieu hơn chă ng? Hay ı́t hơn?
Liệ u họ có lường trước được bả n thâ n sẽ de dà ng gụ c ngã trước cá m do
và trá nh né mọ i ham muon từ đó ve sau?
Thı́ nghiệ m đau tiê n củ a chú ng tô i bao gom mộ t so bước như sau: Đau
tiê n, chú ng tô i chia người tham gia thà nh hai nhó m. Chú ng tô i yê u cau
nhó m đau tiê n mô tả lạ i những việ c họ là m ngà y hô m trước mà khô ng
dù ng hai chữ cá i “x” và “z”. Đe cả m nhậ n rõ hơn nhiệ m vụ nà y, hã y tự
mı̀nh thử qua: Bạ n hã y tó m tat lạ i mộ t cuon sá ch yê u thı́ch trong phạ m
vi dò ng dưới, nhưng khô ng được dù ng chữ cá i “x” và “z”. Lưu ý : bạ n
khô ng được tự ý gạ ch bỏ hai chữ cá i khỏ i câ u từ – mà phả i dù ng đú ng
những từ khô ng chứa “x” và “z” (chang hạ n như “xe đạ p” – “bicycle”).
Chú ng tô i gọ i đâ y là tı̀nh huong “khô ng phı́ sức”, vı̀ chú ng ta có the de
dà ng viet mộ t bà i luậ n mà khô ng can dù ng đen hai chữ cá i “x” và “z.”
Chú ng tô i cũ ng yê u cau nhó m cò n lạ i thực hiệ n tương tự, nhưng lan nà y
cam họ khô ng được dù ng cá c chữ cá i “a” và “n”. Đe hieu hơn tı̀nh huong
nà y khá c trước ra sao, bạ n hã y thử tó m tat lạ i mộ t bộ phim yê u thı́ch mà
khô ng sử dụ ng cá c từ chứa chữ cá i “a” và “n.”
Từ kinh nghiệ m bả n thâ n, bạ n có the nhậ n ra rang: trong tı̀nh huong
thứ hai, co gang ke mộ t câ u chuyệ n khô ng có hai chữ cá i “a” và “n” sẽ
buộ c người ke chuyệ n phả i liê n tụ c loạ i bỏ những từ ngữ vừa xuat hiệ n
trong đau họ . Bạ n khô ng the viet rang cá c nhâ n vậ t “vừa đi dạ o trong
cô ng viê n” (“went for a walk in the park”) hay “tı̀nh cờ gặ p nhau trong
nhà hà ng (“ran into each other at a restaurant”) được.
Tat cả những hà nh độ ng loạ i trừ trê n sẽ dan khien bạ n kiệ t sức.
Khi người tham gia nộ p lạ i bà i viet, chú ng tô i đã yê u cau họ thực hiệ n
nhiệ m vụ riê ng dà nh cho mộ t nghiê n cứu khá c, và cũ ng là trọ ng tâ m củ a
thı́ nghiệ m nà y. Đó chı́nh là trò chơi ma trậ n tiê u chuan củ a chú ng tô i.
Vậ y mọ i chuyệ n đã dien bien ra sao? Trong cả hai tı̀nh huong có kiem
soá t, chú ng tô i nhậ n ra cả người chơi “phı́ sức” và “khô ng phı́ sức” đeu
the hiệ n khả nă ng giả i quyet cá c câ u đo toá n họ c như nhau – đong nghı̃a
sự đuoi sức khô ng he là m suy giả m khả nă ng giả i toá n că n bả n củ a họ .
Nhưng trong hai tı̀nh huong “má y hủ y giay” (khi họ có the gian lậ n), mọ i
thứ đã thay đoi. Những người viet bà i khô ng dù ng chữ cá i “x” và “z” và
sau đó hủ y bả ng trả lời đã tự cho phé p mı̀nh gian lậ n mộ t chú t, và bá o
cá o nhieu hơn 1 đá p á n chı́nh xá c. Nhưng trong cù ng tı̀nh huong trê n,
những người chơi trước đó đã trả i qua thử thá ch viet bà i khô ng dù ng
chữ cá i “a” và “n” đã mac bay mộ t cá ch ngọ t ngà o: họ bá o cá o đã giả i
được nhieu hơn 3 đá p á n đú ng. Có the thay, nhiệ m vụ cà ng hao phı́ sức
bao nhiê u, người chơi cà ng muon gian lậ n bay nhiê u.
Ket quả trê n đã chứng minh đieu gı̀? Nó i chung, neu ý chı́ củ a bạ n suy
yeu, bạ n sẽ gặ p nhieu rac roi hơn trong việ c kiem soá t ham muon bả n
thâ n, và trở ngạ i đó cũ ng có the khuat phụ c bả n tı́nh lương thiệ n củ a
bạ n.
Những người bà đã khuat
Qua nhieu nă m đứng trê n bụ c giả ng, tô i nhậ n ra dường như cứ đen cuoi
moi họ c kỳ, lạ i có lá c đá c và i người họ hà ng củ a cá c sinh viê n qua đời, và
chuyệ n buon nà y chủ yeu xả y ra trong tuan trước bà i kiem tra cuoi kỳ,
cũ ng như trước kỳ hạ n nộ p bà i luậ n. Bı̀nh quâ n cứ moi họ c kỳ, lạ i có
khoả ng 10% so sinh viê n xin phé p tô i gia hạ n nộ p bà i vı̀ người thâ n củ a
họ vừa mat – thường là bà củ a họ . Tat nhiê n tô i cả m thay rat buon và
luô n san sà ng thô ng cả m với cá c sinh viê n; và dı̃ nhiê n, tô i đã cho họ
thê m thời gian hoà n thà nh bà i luậ n. Nhưng van cò n đó mộ t câ u hỏ i:
chuyệ n gı̀ xả y ra trong tuan trước kỳ thi lạ i gâ y nguy hạ i cho người thâ n
củ a cá c sinh viê n đen vậ y?
Hau het cá c giá o sư đeu gặ p phả i hiệ n tượng khó hieu tương tự, và tô i
đoá n đã đen lú c chú ng tô i can đặ t nghi van ve mộ t moi quan hệ nhâ n
quả nà o đó giữa cá c bà i kiem tra và cá i chet bat thı̀nh lı̀nh củ a những
người bà . Và trê n thực te, mộ t nhà nghiê n cứu gan dạ đã chứng minh
thà nh cô ng giả thuyet trê n. Sau nhieu nă m thu thậ p dữ liệ u, Mike
Adams (giá o sư mô n sinh họ c tạ i Đạ i họ c Đô ng Connecticut) đã chứng
minh rang những người bà có khả nă ng qua đời cao gap 10 trước kỳ thi
giữa kỳ, và cao gap 90 lan trước kỳ thi cuoi kỳ. Khô ng những the, bà củ a
những sinh viê n họ c hà nh ké m trong lớp cò n có nguy cơ tử vong cao
hơn – cụ the, khả nă ng mat bà củ a cá c sinh viê n trượt kiem tra sẽ cao
hơn đen 50 lan so với cá c sinh viê n “qua ả i.”
Trong mộ t bá o cá o phâ n tı́ch moi liê n hệ đá ng buon nà y, Adams đã lậ p
luậ n rang: hiệ n tượng trê n xuat phá t từ độ ng cơ bê n trong gia đı̀nh; cụ
the, những người bà củ a cá c sinh viê n đã quá quan tâ m đen chá u trai,
chá u gá i củ a họ , đen noi đã lo lang đen chet vı̀ ket quả củ a bà i kiem tra.
Quả thực, đieu nà y cũ ng lý giả i vı̀ sao những sự kiệ n đau buon lạ i xả y ra
thường xuyê n hơn trong giờ phú t then chot, đặ c biệ t khi tương lai củ a
cá c sinh viê n bị đe dọ a. Với ket quả trê n, rõ rà ng neu đứng từ quan điem
chı́nh sá ch cộ ng đong, những người bà – đặ c biệ t là bà củ a cá c sinh viê n
thi trượt – sẽ can được theo dõ i sâ u sá t hơn ve cá c dau hiệ u bệ nh lý
trong những tuan trước kỳ thi cuoi kỳ. Mộ t khuyen cá o nữa chı́nh là :
những người chá u củ a họ – mộ t lan nữa, đặ c biệ t lưu ý cá c sinh viê n có
thà nh tı́ch ké m trong lớp – tuyệ t đoi khô ng được nó i với bà củ a mı̀nh ve
thời gian dien ra kỳ kiem tra, cũ ng như thà nh tı́ch họ c tậ p củ a họ tạ i lớp.
Tuy có vẻ như chı́nh những độ ng cơ bê n trong gia đı̀nh đã dan đen cá c
sự kiệ n đau lò ng trê n, nhưng van cò n mộ t cá ch lý giả i khá c cho cơn
bệ nh dịch đang cướp đi sinh mạ ng củ a người thâ n cá c sinh viê n hai lan
moi nă m. Nguyê n nhâ n đó có the liê n quan đen việ c cá c sinh viê n thieu
sự chuan bị đe roi bat đau vậ t lộ n nham nı́u ké o thê m thời gian, mà
chang có nguy cơ nà o thậ t sự đe dọ a đen tı́nh mạ ng củ a những người
phụ nữ cao tuoi. Trong trường hợp đó , chú ng tô i sẽ tự hỏ i vı̀ sao cá c
sinh viê n nà y bong dưng lạ i san sà ng “mat” bà củ a họ đen the (trı́ch từ
e-mail gửi cá c giá o sư) khi mù a thi đen.
Có the đen cuoi họ c kỳ, cá c sinh viê n đã hoà n toà n kiệ t sức sau hà ng
thá ng rò ng họ c tậ p; và hạ n chó t đã đuoi đen châ n, họ đã đá nh mat đi
phan nà o lương tâ m, và từ đó chang thè m thương xó t cho sinh mạ ng
người bà củ a họ . Neu chuyen trọ ng tâ m củ a kỳ thi sang ghi nhớ mộ t dã y
so dà i hay cho sinh viê n bước qua mộ t chiec bá nh sô -cô -la, chú ng ta sẽ
de dà ng hı̀nh dung hà ng thá ng trời ă n ngủ với sá ch vở đã khien cá c sinh
viê n nó i doi rang bà củ a họ vừa mat, chı̉ nham giả i tỏ a bớt á p lực ra sao
(tuy đó khô ng phả i cá i cớ đe lừa doi mộ t vị giá o sư).
Dù sao đi nữa, tô i cũ ng xin gửi lời đen tat cả những người bà đá ng kı́nh:
hã y giữ gı̀n sức khỏ e trong mù a thi cử.
Đỏ , xanh lá và xanh dương
Chú ng ta đã biet rang sự đuoi sức sẽ tước đi củ a chú ng ta sức mạ nh lý
trı́ cũ ng như khả nă ng hà nh độ ng có đạ o đức.
Mặ c dù vậ y, trong cuộ c song chú ng ta van có the tự loạ i bả n thâ n khỏ i
những tı̀nh huong thô i thú c ta hà nh xử phi đạ o đức. Neu ta thậ m chı́ đã
phan nà o ý thức được khuynh hướng hà nh độ ng bat chı́nh khi chịu á p
lực, chú ng ta có the cả nh giá c với đieu đó và trá nh được mọ i cá m do.
(Chang hạ n, dưới gó c độ ă n kiê ng, trá nh né cá m do đong nghı̃a chú ng ta
sẽ kiê n quyet khô ng đi ă n khi cả m thay đó i.)
Trong thı́ nghiệ m ke tiep củ a chú ng tô i, người tham gia sẽ lựa chọ n có
hay khô ng tự đặ t mı̀nh và o tı̀nh the bị thô i thú c gian lậ n ngay từ ban
đau. Mộ t lan nữa, chú ng tô i lạ i chia họ thà nh hai nhó m: mộ t “phı́ sức”,
mộ t khô ng. Tuy nhiê n, lan nà y chú ng tô i đã á p dụ ng mộ t phương phá p
gâ y ton hao sức mạ nh tinh than mang tê n “nhiệ m vụ Stroop.”
Trong nhiệ m vụ nà y, chú ng tô i sẽ giới thiệ u với người tham gia mộ t
bả ng tê n mà u gom 5 cộ t và 15 dò ng (tong cộ ng 75 từ). Cá c từ trê n bả ng
the hiệ n tê n cá c mà u – đỏ , xanh lá và xanh dương – được viet bang mộ t
trong ba loạ i mà u đã cho và sap xep khô ng theo thứ tự. Khi danh sá ch
trê n chuyen đen trước mặ t người chơi, chú ng tô i sẽ yê u cau họ đọ c lớn
tê n mà u sac củ a moi từ trong danh sá ch. Yê u cau rat đơn giả n: “Neu mộ t
từ viet bang mực đỏ , thı̀ bat ke từ đó là gı̀, bạ n sẽ hô ‘đỏ .’ Neu từ đó có
mà u xanh lá , bạ n cũ ng sẽ hô ‘xanh lá .’ Và cứ the tiep tụ c. Hã y co gang
đọ c cà ng nhanh cà ng tot. Moi lan đọ c sai, hã y lặ p lạ i từ vừa roi đen khi
đọ c đú ng.”
Đoi với người chơi trong tı̀nh huong “khô ng phı́ sức,” danh sá ch sẽ được
sap xep sao cho tê n mà u trù ng với mà u sac tương ứng (chang hạ n, từ
“xanh lá ” sẽ được viet bang mực “xanh lá ”). Ngược lạ i, người tham gia
trong tı̀nh huong “phı́ sức” cũ ng nhậ n được chı̉ dan tương tự, nhưng
danh sá ch cá c từ lạ i có điem khá c biệ t then chot – mà u mực khô ng
trù ng với tê n mà u (chang hạ n, từ “xanh dương” sẽ viet bang mực xanh
lá , và người chơi sẽ phả i hô “xanh lá ”).
Đe tự mı̀nh thử nghiệ m tı̀nh huong “khô ng phı́ sức” trong thı́ nghiệ m
trê n, hã y chuyen sang “nhiệ m vụ Stroop” bê n phụ trang mà u đoi diệ n và
tı́nh xem bạ n mat bao nhiê u thời gian đe đọ c het cá c từ trong danh sá ch
“Tê n mà u tương ứng.” Sau khi hoà n thà nh, hã y chuyen trang và thử tiep
tı̀nh huong “phı́ sức” bang cá ch tı́nh xem bạ n mat bao nhiê u thời gian đe
đọ c het cá c từ trong danh sá ch “Tê n mà u khô ng tương ứng.”
Bạ n mat bao lâ u cho hai nhiệ m vụ trê n? Neu bạ n giong với hau het
những người tham gia củ a chú ng tô i, bạ n sẽ đọ c het danh sá ch tương
ứng (tı̀nh huong “khô ng phı́ sức”) trong khoả ng 60 giâ y; nhưng với
danh sá ch khô ng tương ứng (tı̀nh huong “phı́ sức”), độ khó sẽ cao hơn
từ ba đen bon lan, và cũ ng tiê u ton từng ay thời gian.
Nghịch lý thay, trở ngạ i trong việ c đọ c tê n cá c mà u trong danh sá ch
khô ng tương ứng lạ i bat nguon chı́nh từ khả nă ng đọ c củ a chú ng ta. Đoi
với những ai hay đọ c sá ch bá o, nghı̃a củ a từ vừa đọ c sẽ xuat hiệ n rat
nhanh trong tâ m trı́ họ , và phá t sinh phả n ứng (hau như ngay lậ p tức)
đọ c tê n tương ứng củ a từ chứ khô ng phả i mà u mực. Chú ng ta thay từ
“đỏ ” có mà u xanh lá và tự dưng muon hô “đỏ !” Nhưng đó khô ng phả i
đieu nhiệ m vụ yê u cau, nê n chú ng ta phả i ton thê m chú t cô ng sức rú t lạ i
câ u trả lời và đoi sang mà u mực. Bạ n sẽ khô ng nhậ n ra hiệ n tượng trê n
khi thực hiệ n nhiệ m vụ , và bạ n sẽ hứng chịu sự ton hao ve mặ t tinh than
do phả i liê n tụ c rú t lạ i cá c câ u trả lời tự độ ng ló e lê n trong tâ m trı́, và
thay chú ng bang những đá p á n có kiem soá t, ton sức (và chı́nh xá c) hơn.
Sau khi hoà n thà nh hai nhiệ m vụ Stroop de – hoặ c khó , moi người chơi
sẽ có cơ hộ i tham gia mộ t bà i trac nghiệ m ve lịch sử trường Đạ i họ c
bang Florida. Bà i kiem tra sẽ gom cá c câ u hỏ i như “Trường thà nh lậ p
khi nà o?” và “Độ i bó ng bau dụ c củ a trường đã may lan tham gia Giả i Vô
địch Quoc gia từ nă m 1993 đen 2001?” Bà i trac nghiệ m sẽ bao gom tong
cộ ng 50 câ u hỏ i, moi câ u có 4 phương á n lựa chọ n, và người tham gia sẽ
được nhậ n thưởng dựa trê n ket quả củ a họ . Người tham gia cũ ng được
thô ng bá o rang: sau khi trả lời het cá c câ u hỏ i, họ sẽ được phá t mộ t
bả ng trả lời khoanh lựa chọ n đe chuyen het cá c câ u trac nghiệ m sang
đó , là m lạ i bà i trac nghiệ m mộ t lan nữa, và chı̉ nộ p duy nhat bả ng trả lời
đe nhậ n thưởng.
Hã y thử hı̀nh dung bạ n là mộ t sinh viê n đang nam trong tay cơ hộ i gian
lậ n. Bạ n vừa hoà n thà nh xong nhiệ m vụ Stroop khó nhọ c (cả trong tı̀nh
huong “phı́ sức” lan “khô ng phı́ sức”). Và ngay sau đó và i phú t, bạ n phả i
trả lời tiep cá c câ u hỏ i trac nghiệ m, trong khi thời gian dà nh cho chú ng
vừa het. Bạ n tien đen giá m sá t viê n và nhậ n mộ t bả ng trả lời đe tiep tụ c
chuyen het cá c câ u trac nghiệ m sang theo đú ng quy định.
“Tô i xin loi,” giá m sá t viê n nó i, mộ t cá ch khó xử. “Tô i sap het bả ng trả lời
roi! Tô i chı̉ cò n mộ t bả ng chưa đá nh dau và mộ t bả ng đã đá nh dau.” Cô
bả o với bạ n rang sẽ co gang xó a het cá c dau khoanh trong bả ng đã đá nh
dau, nhưng cá c câ u trả lời van sẽ hiệ n rõ . Bực bộ i với bả n thâ n mı̀nh, cô
thú nhậ n rang cô hy vọ ng chı̉ phả i giá m sá t thê m mộ t buoi trac nghiệ m
nữa sau phan củ a bạ n trong ngà y hô m nay. Tiep đó , cô quay sang bạ n và
hỏ i: “Vı̀ anh là người nộ p bà i trước trong hai người tham gia cuoi cù ng,
anh có the chọ n mộ t trong hai bả ng trả lời: bả ng chưa khoanh hoặ c
bả ng đã khoanh.”
Tat nhiê n, bạ n biet rang neu chọ n bả ng đã khoanh câ u trả lời, bạ n sẽ có
lợi the lớn neu quyet định gian lậ n. Bạ n sẽ là m the chứ? Có the bạ n sẽ
chọ n bả ng nà y vı̀ lò ng thương xó t: bạ n muon giú p đỡ giá m sá t viê n đe
cô khô ng phả i lo lang thê m ve đieu đó nữa. Nhưng có the bạ n chọ n bả ng
đã khoanh chı̉ vı̀ muon gian lậ n. Hoặ c có the bạ n nghı̃ rang việ c chọ n
bả ng đã khoanh sẽ thô i thú c bạ n gian lậ n, nê n bạ n quyet định từ choi vı̀
muon là m người trung thực, cao thượng và đạ o đức. Nhưng dù lựa chọ n
ra sao, bạ n cũ ng phả i chuyen het đá p á n và o bả ng trả lời và nộ p lạ i cho
giá m sá t viê n – người sẽ trả thưởng cho bạ n dựa trê n ket quả .
Liệ u những người tham gia bị vat sức có tự giả i cứu họ khỏ i tı̀nh huong
bị cá m do, hay sẽ có khuynh hướng thuậ n theo chú ng? Hó a ra, khả nă ng
họ lựa chọ n bả ng trả lời khuyen khı́ch gian lậ n lạ i cao hơn những thà nh
viê n “khô ng phı́ sức.” Do hậ u quả từ sự đuoi sức, họ đã phả i gá nh chịu
gap đô i noi bực bộ i: vı̀ vậ y, họ có khuynh hướng lựa chọ n bả ng trả lời đã
đá nh dau cao hơn, và (như chú ng ta đã thay trong thı́ nghiệ m trước) họ
cũ ng san sà ng gian lậ n nhieu hơn neu có the. Khi ket hợp giữa hai
phương thức gian lậ n trê n, chú ng tô i mới nhậ n ra mı̀nh đã trả thưởng
cho những người tham gia “phı́ sức” cao hơn 197% so với cá c thà nh
viê n cò n lạ i.
Đuoi sức trong đời song hà ng ngà y
Hã y hı̀nh dung bạ n đang trong che độ ă n kiê ng đạ m-và -rau; đong thời,
bạ n đang trê n đường đi chợ và o cuoi ngà y. Bạ n bước và o siê u thị, bụ ng
đó i con cà o, và ngửi thay mù i bá nh mı̀ nó ng phả ng phat từ quay bá nh.
Bạ n trô ng thay quay dứa tươi đang hạ giá ; nhưng dù rat thè m muon,
bạ n cũ ng khô ng the độ ng đen chú ng. Bạ n đay xe đen quay thịt đe mua ı́t
thịt gà . Cua be trô ng rat ngon, nhưng vı̀ chú ng chứa quá nhieu
carbohydrate nê n bạ n cũ ng đà nh bỏ qua. Bạ n chọ n rau diep và cà chua
cho mó n salad, và tiep tụ c dan lò ng trước bá nh mı̀ nướng pho-má t tỏ i.
Bạ n tien đen quay thu ngâ n và thanh toá n. Bạ n rat hà i lò ng ve bả n thâ n
và khả nă ng khá ng cự lạ i cá m do củ a mı̀nh. Sau đó , bạ n an toà n rời cửa
hà ng và trở lạ i xe; bat chợt, bạ n bước ngang mộ t xe bá n bá nh dạ o củ a
trường họ c, và cô bé xinh xan lậ p tức mời bạ n mộ t chiec sô -cô -la hạ nh
nhâ n mien phı́.
Đen lú c nà y, do đã hieu thau ve sự đuoi sức, bạ n có the đoá n biet những
no lực can trường hò ng chong lạ i cá m do sẽ khien bạ n hà nh độ ng ra
sao: bạ n nhat định sẽ từ bỏ tat cả và can lay mộ t mieng. Sau khi nem thử
mieng sô -cô -la ngon là nh và đe nó tan chả y trê n đau lưỡi khô khoc, bạ n
chac chan sẽ khô ng the bỏ đi. Vı̀ bạ n đã san sà ng chet vı̀ mieng ke tiep.
Do vậ y, bạ n quyet định mua het sô -cô -la hạ nh nhâ n đủ cho mộ t gia đı̀nh
tá m miệ ng ă n, và xơi het mộ t nửa trước khi ve đen nhà .
GIƠ HAY NGHI ĐEN cá c trung tâ m mua sam. Giả sử bạ n đang can mộ t
đô i già y dạ o pho mới. Trong lú c bă ng từ quay Neiman Marcus đen quay
Sears, giữa mộ t hà ng dà i cá c “bộ cá nh” bó ng bay đay cá m do, bạ n sẽ
được nhı̀n ngam tat thả y những thứ bạ n muon, nhưng chú ng đeu khô ng
thậ t sự can thiet. Kia là bộ á o lưới mới bạ n luô n thè m khá t, kia nữa là
chiec á o khoá c giả lô ng cừu cho mù a đô ng sap đen, cù ng chiec vò ng co
và ng sá ng ló a dà nh cho bữa tiệ c bạ n nhat định sẽ tham dự và o Đê m
Giao thừa. Tat cả những mó n đo bạ n lướt qua chú ng ngoà i cửa so và
quyet định khô ng mua bong trở thà nh những con só ng don; chú ng sẽ
dan bà o mò n chú t ý chı́ cò n só t lạ i trong bạ n, và đả m bả o bạ n sẽ chı̀m
đam trong cá m do ngay phú t chó t.
Là con người và de độ ng lò ng trước cá m do, tat cả chú ng ta đeu cam
chịu cù ng mộ t noi đau. Khi phả i ra những quyet định phức tạ p trong
suot ngà y dà i (hau het chú ng đeu phức tạ p và nặ ng ne hơn han trò chơi
gọ i tê n mà u củ a từ khô ng tương ứng), chú ng ta sẽ nhậ n thay bả n thâ n
liê n tụ c rơi và o tı̀nh trạ ng giang xé giữa lý trı́ và ham muon. Và khi can
đen những quyet định quan trọ ng (như van đe sức khỏ e hay hô n nhâ n),
chú ng ta sẽ phả i hứng chịu cơn giang co khủ ng khiep hơn gap bộ i. Song,
mı̉a mai thay, tat thả y những no lực hò ng kı̀m né n ham muon và giữ
vững the tự chủ chı̉ khien chú ng ta yeu đuoi hơn trước cá m do.
GIƠ BẠ N ĐA hieu hơn ve những ả nh hưởng củ a sự đuoi sức, vậ y bạ n có
the là m gı̀ đe đương đau với vô so cá m do trong cuộ c song? Dưới đâ y là
phương phá p do Dan Silverman – mộ t người bạ n củ a tô i và là nhà kinh
te thuộ c Đạ i họ c Michigan – đe xuat; anh cũ ng là người phả i đoi diệ n với
thứ cá m do nguy hiem nhat moi ngà y.
Dan và tô i từng là đong nghiệ p tạ i Họ c việ n Nghiê n cứu Nâ ng cao
Princeton. Họ c việ n nà y là nơi chon lý tưởng dà nh cho những nhà
nghiê n cứu may man; họ có the dà nh cả nă m trời khô ng phả i bậ n tâ m
suy nghı̃, tả n bộ dưới những cá nh rừng và được ă n uong no say. Moi
ngà y, sau khi dà nh cả buoi sá ng đe chă m lo cho cuộ c song, khoa họ c,
nghệ thuậ t cũ ng như mọ i lý do phả i bậ n tâ m đen chú ng, chú ng tô i lạ i
cù ng nhau thưởng thức mộ t bữa trưa thịnh soạ n – gom có ức vịt dọ n
cù ng chá o ngô và mũ nam men. Moi thực đơn trưa đeu đi kè m với mộ t
mó n trá ng miệ ng tuyệ t vời: như kem tươi, bá nh lan, bá nh pho-má t
New York hay bá nh sô -cô -la ba tang phủ kem quả mâ m xô i. Chı̉ tiec cho
cậ u Dan tộ i nghiệ p – mộ t anh chà ng nghiệ n đo ngọ t rat nặ ng. Bả n thâ n
là mộ t nhà kinh te khô n ngoan, sá ng suot và dá m khiê u chien với
cholesterol, Dan cũ ng hieu rang anh khô ng được phé p ă n trá ng miệ ng
moi ngà y.
Dan đã suy nghı̃ rat lung ve van đe củ a mı̀nh và ket luậ n rang: khi đoi
diệ n với cá m do, mộ t cá nhâ n sá ng suot đô i lú c cũ ng nê n ngừng khá ng
cự. Vı̀ sao? Vı̀ nhờ the, cá nhâ n sá ng suot đó sẽ có the giữ mı̀nh khô ng
phả i gá nh chịu quá nhieu á p lực, và van đủ mạ nh mẽ trước bat kỳ cá m
do nà o xả y đen trong tương lai. Nê n đoi với Dan, người luô n chú ý đe
phò ng trước những cá m do trong tương lai, mó n trá ng miệ ng luô n là lạ c
thú củ a riê ng anh moi ngà y. Và quả thực, anh đã cù ng Emre Ozdenoren
và Steve Salant cô ng bo mộ t bà i viet họ c thuậ t nham chứng minh cho
phương phá p trê n.
TRONG MỌ T LƯU Y quan trọ ng khá c: nhı̀n chung, cá c thı́ nghiệ m ve sự
đuoi sức nó i trê n đã chứng minh rang, “chú ng ta đeu de dà ng nhậ n ra
bả n thâ n đang bị cá m do hà ng ngà y, và khả nă ng chong đỡ trước cá m do
cũ ng sẽ dan suy yeu sau những lan khá ng cự liê n tiep.” Neu thậ t sự
nghiê m tú c ve việ c giả m câ n, chú ng ta phả i dọ n sạ ch đo ngọ t, đo bé o, đo
mặ n và thực pham che bien khỏ i cá c ngă n tủ và tủ lạ nh, đong thời tậ p
cho khau vị quen dan với thực pham tươi. Chú ng ta là m the khô ng chı̉ vı̀
biet rõ khoai tâ y chiê n và bá nh ngọ t sẽ gâ y hạ i cho chı́nh chú ng ta, và
cò n vı̀ hieu rang neu phó mặ c cho bả n thâ n đoi diệ n trước cá m do moi
ngà y (như những lan mở tủ hay tủ lạ nh), chú ng ta sẽ khó lò ng đá nh bạ i
chú ng và mọ i cá m do khá c trong suot ngà y dà i.
“Thau hieu sự đuoi sức” cũ ng đong nghı̃a chú ng ta nê n mạ nh dạ n đoi
diệ n với những tı̀nh huong đò i hỏ i sự tự chủ (trong phạ m vi khả nă ng
củ a bả n thâ n) khi vừa bat đau ngà y mới – chang hạ n như tiep nhậ n mộ t
đe á n cực kỳ nhạ t nhẽ o ở sở là m – trước khi trở nê n quá tả i. Tat nhiê n,
đâ y khô ng phả i nhiệ m vụ de thực hiệ n, bởi luô n có vô so yeu to xung
quanh (như cá c quay bar, kê nh mua sam trê n mạ ng, Facebook, YouTube
hay trò chơi trực tuyen) chı̉ chực chờ lô i ké o và vat kiệ t sức chú ng ta; và
đó cũ ng là nguyê n nhâ n chú ng luô n thà nh cô ng.
Song, chú ng ta van khô ng the trá nh khỏ i mọ i nguy cơ khien ta đá nh mat
sự tự chủ . Như vậ y, liệ u có hy vọ ng nà o cò n só t lạ i? Sau đâ y là mộ t đe
xuat: moi khi phá t hiệ n bả n thâ n khó lò ng tron trá nh khi phả i đương
đau trước cá m do, chú ng ta có the lựa chọ n “lướt qua” ham muon như
mộ t chien lược khô n ngoan hơn, trước khi tien đủ gan đe bị cá m do
đá nh bạ i. Lời khuyê n trê n quả thực khó chap nhậ n, nhưng trê n thực te,
trá nh né hoà n toà n cá m do bao giờ cũ ng de dà ng hơn tı̀m cá ch đoi phó
với tà n dư củ a chú ng. Và neu khô ng là m được đieu đó , ta van có the
chong lạ i cá m do trong khả nă ng củ a mı̀nh – chang hạ n như đem đen
100, há t mộ t bà i há t, hoặ c đe ra mộ t ke hoạ ch hà nh độ ng và bá m sá t nó .
Nhờ the, chú ng ta có the thủ san bê n mı̀nh mộ t so má nh khó e nham
vượt qua cá m do, cũ ng như tự trang bị tot hơn khi phả i đương đau với
ham muon trong tương lai.
CUOI CUNG, TOI CAN PHAI lưu ý rang đô i khi sự đuoi sức cũ ng có tá c
dụ ng tot. Thı̉nh thoả ng, chú ng ta sẽ cả m thay mı̀nh đang kiem soá t bả n
thâ n quá nhieu, mı̀nh phả i đoi mặ t với vô so rà ng buộ c, và van chưa the
tự do theo đuoi những ham muon bả n nă ng. Đô i khi, dường như chú ng
ta chı̉ can thô i tỏ ra người lớn, thô i tỏ ra có trá ch nhiệ m và tự thá o bỏ
gô ng cù m. Vậ y nê n, tô i sẽ tiet lộ mộ t mẹ o nhỏ : lan tới, neu bạ n thậ t sự
muon giả i phó ng tat cả và nuô ng chieu bả n ngã củ a mı̀nh, thı̀ trước het
hã y thử là m bả n thâ n kiệ t sức bang cá ch viet mộ t trang tự truyệ n khô ng
dù ng đen chữ cá i “a” và “n”. Sau đó , hã y đen khu mua sam, thử het bộ
nà y đen bộ khá c nhưng đừng mua bat cứ mó n nà o. Cuoi cù ng, với tat cả
ý chı́ bị vat kiệ t, hã y đặ t bả n thâ n và o mộ t tı̀nh huong cá m do bạ n ưng ý
nhat và “đe mọ i thứ thậ t tự nhiê n.” Và hã y nhớ: đừng sử dụ ng mẹ o nà y
quá thường xuyê n.
VA NEU BẠ N THẠ T SỰ CAN mộ t lời biệ n minh chı́nh đá ng đe đau hà ng
cá m do het lan nà y đen lan khá c, hã y á p dụ ng lý thuyet “buô ng thả bả n
thâ n có ý thức” củ a Dan như tam vé sau cù ng.
Chương 5
Vı̀ sao dù ng hà ng giả lạ i khien chú ng ta lừa doi nhieu hơn
Tô i sẽ ke bạ n nghe ve mà n ra mat củ a tô i trong giới thời trang. Khi
Jennifer Wideman Green (mộ t người bạ n củ a tô i từ thời trung họ c),
chuyen đen song tạ i New York, cô đã gặ p gỡ mộ t so nhâ n vậ t trong
ngà nh thời trang. Nhờ cô , đã đã có dịp là m quen với Freeda Fawal-Farah
– người hiệ n đang là m việ c cho Harper’s Bazaar, mộ t thương hiệ u và ng
trong giới thời trang. Và i thá ng sau, Freeda đã mời tô i đen phá t bieu tạ i
mộ t tạ p chı́; và trước vien cả nh được nó i chuyệ n giữa đá m đô ng, tô i đã
nhậ n lời.
Trước khi bat đau bà i phá t bieu, Freeda đã pho bien nhanh cho tô i ve
thời trang khi cả hai cù ng thưởng thức latte trê n mộ t quá n cà phê ban
cô ng, với hướng nhı̀n xuong chiec thang cuon tò a nhà trung tâ m
Manhattan từ trê n cao. Freeda đã tó m tat cho tô i những điem chı́nh trê n
trang phụ c củ a cá c phụ nữ đi ngang qua chú ng tô i, bao gom “nhã n hiệ u
họ khoá c trê n người” cũ ng như “bộ cá nh và đô i già y họ mang sẽ nó i lê n
phong cá ch củ a họ .” Tô i nhậ n ra Freeda đã khô ng bỏ só t bat kỳ chi tiet
nà o – thực chat, nó khô ng khá c gı̀ mộ t buoi phâ n tı́ch thời trang; thậ t
đá ng kinh ngạ c, cứ như tô i đang chứng kien mộ t người quan sá t chim
lã o luyệ n phâ n biệ t từng điem khá c nhau nhỏ nhat trê n moi loà i vậ y.
Khoả ng ba mươi phú t sau, tô i nhậ n ra mı̀nh đã đứng trê n sâ n khau,
trước mộ t thı́nh phò ng gom toà n những chuyê n gia thời trang danh
tieng. Thậ t là mộ t niem vui sướng vô hạ n khi được nhieu phụ nữ quyen
rũ và ă n mặ c đẹ p vâ y quanh đen vậ y. Moi người đeu trô ng như mộ t mỹ
vậ t trưng bà y trong bả o tà ng: từ phụ c sức, cá ch trang điem cho đen – lẽ
tat nhiê n – những đô i già y lộ ng lay. Nhờ được Freeda hướng dan, tô i đã
có the nhậ n ra mộ t so thương hiệ u noi tieng trê n cá c hà ng ghe. Thậ m
chı́, tô i cò n phâ n biệ t được dụ ng ý thời trang toá t lê n từ moi bộ trang
phụ c.
Tô i khô ng rõ vı̀ sao cá c chuyê n gia thời trang nà y lạ i muon tô i xuat hiệ n
trê n sâ n khau hay họ mong đợi sẽ nghe được gı̀ từ tô i. Tuy vậ y, chú ng
tô i van khá hợp ý nhau. Tô i đã thả o luậ n ve cá ch thức con người chú ng
ta ra quyet định, cá ch chú ng ta so sá nh giá cả đe tı̀m hieu mộ t mặ t hà ng
đá ng giá đen đâ u, hay cá ch chú ng ta so sá nh bả n thâ n với những người
khá c. Khá n giả cười giò n giã đú ng như tô i mong đợi; họ cũ ng đặ t ra
những câ u hỏ i sâ u sac, và đó ng gó p vô so ý tưởng thú vị. Khi tô i ket thú c
bà i dien thuyet, Valerie Salembier, biê n tậ p viê n tờ Harper’s Bazaar, đã
bước lê n sâ n khau, ô m lay tô i đay cả m kı́ch – và dà nh tặ ng tô i mộ t chiec
tú i dạ o pho mà u đen hiệ u Prada vô cù ng sà nh điệ u.
SAU KHI CHAO TẠ M BIẸ T, tô i rời tò a soạ n cù ng chiec tú i Prada mới và
xuong pho chı́nh đe kịp tham gia buoi gặ p gỡ tiep theo. Do van cò n chú t
thời gian, tô i quyet định sẽ đi bộ . Trong lú c thơ than, tô i khô ng the
ngừng nghı̃ ve chiec tú i da lớn mà u đen đang khoá c trê n vai với logo
Prada hoà nh trá ng và noi bậ t. Tô i că n vặ n bả n thâ n: mı̀nh có nê n đeo
chiec tú i mới và đe logo quay ra phı́a ngoà i khô ng? Như vậ y, mọ i người
có the nhı̀n thay và tỏ ra ngưỡng mộ (hoặ c tự hỏ i là m the nà o mộ t gã
diệ n quan bò xanh với già y the thao đỏ lạ i có the sam noi nó ). Hoặ c có lẽ
tô i nê n quay logo và o trong, đe khô ng ai có the nhậ n ra nó là mộ t chiec
tú i Prada? Sau cù ng, tô i đã quyet định giau nó và o trong.
Mặ c dù tô i khá chac rang neu logo bị giau, sẽ khô ng ai nhậ n ra đâ y là
mộ t chiec tú i Prada; và dau cho khô ng he nghı̃ mı̀nh là mộ t người quan
tâ m đen thời trang, tô i van cả m thay đieu gı̀ đó khang khá c. Tô i cứ liê n
tụ c bă n khoă n ve thương hiệ u củ a chiec tú i. Tô i đang diệ n hà ng Parada!
Và nó khien tô i cả m thay khá c biệ t. Tô i đứng thang lưng hơn mộ t chú t
và sả i bước với dá ng vẻ đường hoà ng. Tô i tự hỏ i “neu mı̀nh dù ng đo ló t
hiệ u Ferrari thı̀ sao?” Tô i sẽ cả m thay hă ng há i hơn? Tự tin hơn? Nhạ y
bé n hơn? Và nhanh nhẹ n hơn chă ng?
Tô i tiep tụ c dạ o bước qua khu Hoa kieu, cả m nhậ n thứ khô ng khı́ hoi hả ,
nhộ n nhịp cù ng mù i thức ă n và những tieu thương bà y bá n hà ng hó a
củ a họ dọ c Đường Canal. Cá ch đó khô ng xa, tô i nhậ n thay mộ t cặ p đô i
quyen rũ , trẻ trung đang ngam cả nh. Mộ t anh chà ng người Hoa tien đen
họ . “Tú i xá ch, mời mua tú i xá ch!” anh mời gọ i, hướng đau ve phı́a cửa
hà ng nhỏ củ a mı̀nh. Ban đau, họ khô ng có phả n ứng gı̀. Phả i đen mộ t lú c
sau, người phụ nữ mới lê n tieng: “Anh có hà ng Prada khô ng?”
Người bá n hà ng gậ t đau. Tô i quan sá t cô gá i thủ thı̉ với anh chà ng đi
cù ng. Anh nà y mı̉m cười với cô , và họ theo người đà n ô ng đen quay
hà ng.
Chiec tú i Prada mà họ nhac đen, tat nhiê n, khô ng phả i hà ng Prada chı́nh
hiệ u. Cả cặ p kı́nh thời thượng giá 5 đô -la gan má c Dolce&Gabbana trê n
quay cũ ng the. Và những lọ nước hoa hiệ u Armani bà y bá n trê n vı̉a hè
ư? Hà ng giả tat.
Từ lô ng chon Ermine đen Armani
Đen đâ y, ta hã y tạ m ngưng mộ t chú t và nhı̀n lạ i lịch sử củ a ngà nh phụ c
trang, đặ c biệ t đoi với hiệ n tượng được cá c nhà xã hộ i họ c định nghı̃a là
“tı́n hiệ u bê n ngoà i” – hay cá ch thức chú ng ta the hiệ n bả n thâ n với
người khá c qua những gı̀ khoá c trê n người. Từ xa xưa, luậ t phá p La Mã
co đạ i đã bao gom những quy định được gọ i chung là “luậ t hạ n che cá
nhâ n,” và tiep tụ c được chat lọ c qua nhieu the kỷ đe trở thà nh những
đieu luậ t á p dụ ng tạ i hau het cá c nước châ u Au. Trong đó , có những
đieu luậ t quy định rõ moi cá nhâ n nê n mặ c trang phụ c gı̀ dựa trê n địa vị
và đang cap củ a họ . Những đieu luậ t nà y cũ ng được the hiệ n vô cù ng chi
tiet. Đơn cử, tạ i Anh Quoc thời Phụ c hưng, chı̉ có tang lớp quý tộ c mới
được khoá c cá c loạ i lô ng thú , vả i vó c hay trang sức hạ t cườm nhat định
trê n cơ the; tương tự, giai cap thượng lưu tat nhiê n phả i mặ c trang phụ c
ké m bat mat hơn họ .
Mộ t so nhó m tang lớp cò n được phâ n biệ t cụ the hơn nham trá nh nham
lan với những thà nh phan “đá ng kı́nh”. Chang hạ n, gá i là ng chơi phả i độ i
mũ trù m có sọ c đe tỏ dau hiệ u ve sự “nhơ nhuoc” củ a họ , và cá c tı́n đo
dị giá o đô i lú c cũ ng buộ c phả i đeo những mieng bă ng gan kè m cá c bó go
nham ngụ ý rang họ có the bị – hoặ c nê n bị – thiê u song đen chet. Đieu
nà y đong nghı̃a mộ t gá i điem có the che giau thâ n phậ n bang cá ch bước
ra pho mà khô ng độ i mũ sọ c trê n đau, như the cô ta đang mang mộ t cặ p
kı́nh Gucci giả vậ y. Những người “ă n mặ c vượt quá đang cap” nó i trê n
đã lừa doi mọ i người mộ t cá ch â m tham, nhưng trực tiep. Tuy ă n mặ c
vượt quá đang cap khô ng phả i là hı̀nh thức vi phạ m nghiê m trọ ng,
nhưng với những ai phá luậ t, họ sẽ bị phạ t gậ y hoặ c trừng trị bang
nhieu cá ch khá c.
Đieu tưởng chừng như là trạ ng thá i cưỡng bá ch tâ m lý đen mức á m ả nh
và lo bịch từ phı́a giai cap thượng lưu, trê n thực te, lạ i chı́nh là no lực
củ a thà nh phan nà y nham đả m bả o họ sẽ trở thà nh hı̀nh mau họ tự gá n
cho bả n thâ n – hay mộ t cơ che được lậ p ra nham loạ i bỏ sự vô trậ t tự và
hon loạ n. (Nó thậ t sự đã đem lạ i mộ t so lợi the mang tı́nh bieu tượng,
tuy tô i khô ng ủ ng hộ việ c chú ng ta quay lạ i tậ p quá n nà y.) Và tuy hệ
thong phâ n biệ t đang cap dựa trê n phụ c trang hiệ n nay củ a chú ng ta
khô ng đen noi quá khat khe như trong quá khứ, nhưng khao khá t được
phô trương cá tı́nh cũ ng như sự thà nh đạ t củ a con người thời nay van
cò n rat mạ nh mẽ . Ngà y nay, những nhâ n vậ t danh giá và hợp mot đã
thay the á o lô ng chon bang hà ng Armani. Và dau cho Freeda biet rõ
những đô i cao gó t Via Spiga von khô ng dà nh cho tat cả mọ i người, thı̀
van khô ng the phủ nhậ n rang: tı́n hiệ u chú ng ta gửi đi sẽ cung cap
khô ng ı́t thô ng tin đen những người xung quanh.
ĐEN ĐAY, CO THE BẠ N SE cho rang những người mua hà ng giả ké m
chat lượng sẽ khô ng thậ t sự gâ y ton hạ i cho nhà sả n xuat thời trang, bởi
rat nhieu người trong so họ khô ng bao giờ mua hà ng thậ t từ ban đau.
The nhưng, đâ y chı́nh là hệ quả từ tı́n hiệ u bê n ngoà i. Rot cuộ c, neu mộ t
nhó m người mua khă n quà ng Burberry giả het 10 đô -la, thı̀ nhieu người
khá c – gom những người đủ khả nă ng mua hà ng thậ t và muon mua
chú ng – có the sẽ khô ng san sà ng trả gap 20 lan so tien đó đe sở hữu
khă n quà ng chat lượng. Trong trường hợp chú ng ta nhậ n thay ai đó
khoá c mộ t chiec á o choà ng len hiệ u Burberry hay xá ch tú i Louis Vuitton
mang hoa vă n LV, chú ng ta sẽ lậ p tức hoà i nghi liệ u họ có mang hà ng giả
hay khô ng, cũ ng như giá trị the hiệ n từ việ c mua hà ng thậ t chat lượng là
gı̀? Giả thiet nà y cũ ng đong nghı̃a: những người mua hà ng giả sẽ giả m
bớt hiệ u ứng từ tı́n hiệ u bê n ngoà i, đong thời là m hao mò n tı́nh xá c
thực từ sả n pham thậ t (cũ ng như người mang chú ng). Đó cũ ng là lý do
cá c nhà bá n lẻ và chuyê n gia thời trang rat quan tâ m đen hà ng giả .
KHI NGAM LẠ I kinh nghiệ m ve chiec tú i Prada, tô i tự hỏ i: phả i chă ng
van cò n những ả nh hưởng tâ m lý khá c liê n quan đen hà ng giả vượt
ngoà i phạ m vi củ a tı́n hiệ u bê n ngoà i? Lú c ay, tô i đang ở khu Hoa kieu,
tay khoá c chiec tú i Prada chı́nh hã ng và chứng kien người phụ nữ bước
ra từ cửa hà ng với mộ t chiec tú i giả trê n tay. Bat chap sự thậ t rang tô i
khô ng he chọ n chiec tú i hay trả tien mua nó , tô i van cả m giá c được sự
khá c biệ t rat lớn giữa cá ch hai người chú ng tô i gan ket với chiec tú i củ a
mı̀nh.
Hieu rộ ng hơn, tô i đã bat đau thac mac ve moi quan hệ giữa những thứ
chú ng ta khoá c trê n người với cá ch chú ng ta hà nh xử; từ đó , tô i đã liê n
hệ đen thuậ t ngữ được cá c nhà xã hộ i họ c gọ i là “sự tự bieu hiệ n.”
Nguyê n lý cơ bả n củ a sự tự bieu hiệ n chı́nh là : dù suy nghı̃ như the nà o,
chú ng ta van khô ng định hı̀nh rõ chú ng ta là ai. Nó i chung, chú ng ta tin
rang bả n thâ n luô n có quan điem riê ng ve thị hieu cũ ng như nhâ n cá ch
củ a chı́nh chú ng ta; nhưng thực chat, chú ng ta khô ng the hieu rõ chı́nh
mı̀nh (và hien nhiê n cũ ng khô ng rõ như chú ng ta van nghı̃). Trá i lạ i,
chú ng ta đang quan sá t bả n thâ n giong với cá ch chú ng ta quan sá t và
phá n xé t hà nh vi củ a người khá c – từ đó nghiệ m ra chú ng ta là ai và
“trô ng ra sao” từ hà nh vi củ a mı̀nh.
Vı́ dụ , hã y tưởng tượng bạ n gặ p mộ t người ă n xin trê n pho. Thay vı̀ phớt
lờ hay cho tien anh ta, bạ n quyet định sẽ mua cho anh mộ t chiec bá nh
mı̀ kẹ p. Bả n thâ n hà nh độ ng nà y khô ng định nghı̃a con người bạ n, hay
nhâ n cá ch củ a bạ n, nhưng đã the hiệ n mộ t việ c là m chứng minh cho
lò ng trac an và vị tha củ a bạ n. Giờ đâ y, với “dữ liệ u mới” nà y, bạ n sẽ
cà ng tin tưởng hơn lò ng bá c á i củ a mı̀nh.
Đó là cá ch sự tự bieu hiệ n xả y ra trong đời thực. Nguyê n lý tương tự
cũ ng được á p dụ ng đoi với cá c phụ kiệ n thời trang. Khoá c mộ t chiec tú i
Prada chı́nh hiệ u – dù chang ai biet đó là hà ng thậ t – sẽ khien chú ng ta
suy nghı̃ và hà nh độ ng khá c với khi mang mộ t chiec tú i giả . Đieu nà y
dan đen cá c câ u hỏ i sau: Liệ u việ c mang hà ng giả có khien chú ng ta ké m
trung thực hơn hay khô ng? Và có khi nà o những phụ c sức giả nà y sẽ gâ y
ra ả nh hưởng xau mà chı́nh chú ng ta cũ ng khô ng ngờ tới.
Gọ i tê n hà ng hiệ u Chloé
Tô i quyet định gọ i cho Freeda và ke với cô moi quan tâ m gan đâ y củ a tô i
đoi với thời trang cao cap. (Tô i đoá n cô cò n ngạ c nhiê n hơn tô i.) Trong
cuộ c trò chuyệ n, Freeda đã hứa sẽ thuyet phụ c mộ t nhà tạ o mau cho
phé p tô i mượn mộ t so sả n pham đe tien hà nh thı́ nghiệ m. Và i tuan sau,
tô i nhậ n được mộ t bưu pham từ nhã n hà ng Chloé – gom 20 chiec tú i
xá ch và 20 cặ p kı́nh râ m. Lời nhan kè m theo bưu pham cũ ng cho biet
moi chiec tú i có giá trị khoả ng 40 nghı̀n đô -la, cò n kı́nh râ m là 7 nghı̀n
đô -la.
Với những phụ c sức nó ng bỏ ng trong tay, tô i đã cù ng Francesca Gino và
Mike Norton (giá o sư Đạ i họ c Harvard) tien hà nh kiem chứng giả thiet
sau: liệ u người tham gia thı́ nghiệ m có hà nh xử khá c biệ t khi họ mang
hà ng giả và hà ng thậ t hay khô ng. Neu người tham gia cả m thay rang
việ c mang hà ng giả sẽ gợi nê n sự thieu ngay thang từ hı̀nh tượng cá
nhâ n (ngay cả đoi với chı́nh họ ), thı̀ chú ng tô i tự hỏ i liệ u họ có bat đau
cho rang bả n thâ n mı̀nh cũ ng ké m trung thực hơn hay khô ng. Và với
nhậ n thức ve bả n thâ n đã bat đau lung lay, khả nă ng họ tiep tụ c sa và o
con đường gian doi sẽ cao đen mức nà o?
Nhờ sử dụ ng cá c phụ kiệ n Chloé là m moi nhử, chú ng tô i đã tuyen được
rat nhieu nữ họ c viê n thạ c sı̃ quả n trị kinh doanh (MBA) tham gia thı́
nghiệ m. (Chú ng tô i tậ p trung và o phụ nữ khô ng vı̀ cho rang họ khá c với
nam giới ve mặ t đạ o đức – trê n thực te, tat cả những thı́ nghiệ m trước
đâ y củ a chú ng tô i đeu khô ng phá t hiệ n điem khá c biệ t nà o liê n quan
đen giới tı́nh – mà bởi những phụ kiệ n nà y đeu được thiet ke riê ng cho
phá i đẹ p.) Ban đau, chú ng tô i tự hỏ i sẽ sử dụ ng kı́nh râ m hay tú i xá ch
trong cá c thı́ nghiệ m đau tiê n; nhưng sau khi nhậ n ra sẽ hơi khó giả i
thı́ch với người tham gia lý do chú ng tô i muon họ đeo tú i xá ch dieu
quanh tò a nhà , chú ng tô i quyet định sẽ dù ng kı́nh râ m.
MƠ ĐAU THI NGHIẸ M, chú ng tô i sẽ xep moi thà nh viê n nữ và o mộ t
trong ba tı̀nh huong: hà ng thậ t, hà ng giả và thieu thô ng tin. Trong tı̀nh
huong hà ng thậ t, chú ng tô i thô ng bá o rang họ sẽ được đeo những cặ p
kı́nh thời thượng chı́nh hiệ u Chloé . Trong tı̀nh huong hà ng giả , chú ng
tô i lạ i tuyê n bo họ sẽ được đeo những cặ p kı́nh giả trô ng giong hệ t hà ng
Chloé thậ t (thực chat toà n bộ những sả n pham nà y đeu là hà ng hiệ u
McCoy). Cuoi cù ng, với tı̀nh huong thieu thô ng tin, chú ng tô i sẽ khô ng
nó i gı̀ ve xuat xứ thậ t củ a những cặ p kı́nh.
Ngay khi người tham gia đeo kı́nh lê n mat, chú ng tô i lien dan họ đen
tien sả nh và yê u cau họ quan sá t những tam á p-phı́ch khá c nhau cù ng
khung cả nh ngoà i cửa so; từ đó , họ có the đá nh giá chat lượng và rú t ra
trả i nghiệ m từ hı̀nh ả nh trô ng thay qua cặ p kı́nh. Sau đó , chú ng tô i sẽ
cho gọ i họ đen mộ t că n phò ng khá c đe tien hà nh nhiệ m vụ tiep theo. Và
hã y thử đoá n xem: trong lú c cá c nữ họ c viê n van cò n giữ kı́nh trê n mat,
chú ng tô i đã trı̀nh bà y với họ mộ t thı́ nghiệ m cũ – trò chơi ma trậ n.
Đen đâ y, hã y thử hı̀nh dung bạ n là mộ t người tham gia trong nghiê n cứu
nà y. Bạ n đen trı̀nh diệ n ở phò ng thı́ nghiệ m, và ngau nhiê n được xep
và o tı̀nh huong hà ng giả . Người giá m sá t thô ng bá o rang cặ p kı́nh là
hà ng nhá i, và hướng dan bạ n kiem tra đe xem bạ n suy nghı̃ the nà o. Bạ n
được trao mộ t chiec hộ p kı́nh trô ng rat thậ t (với đường né t logo vô
cù ng chı́nh xá c!); bạ n lay kı́nh ra, kiem tra nó , và đeo lê n mat. Khi đeo
xong, bạ n bat đau dạ o quanh tien sả nh, xem xé t cá c tam á p-phı́ch khá c
nhau và nhı̀n ra ngoà i cửa so. Nhưng trong khi là m the, đieu gı̀ đang
dien ra trong đau bạ n? Bạ n có so sá nh nó với cặ p kı́nh đang đe trong xe
hay mộ t cặ p khá c bạ n từng là m vỡ? Bạ n có nghı̃ rang, “Ai chà , trô ng có
vẻ thuyet phụ c đay. Sẽ chang ai dá m nó i rang nó là hà ng giả .” Có the bạ n
sẽ cho rang trọ ng lượng dường như khô ng đú ng hay phan gọ ng nhựa có
vẻ rẻ tien. Và neu bạ n suy nghı̃ ve sự “giả tạ o” trong phụ c sức mı̀nh đang
đeo, liệ u đieu đó có khien bạ n gian lậ n nhieu hơn trong trò chơi ma trậ n
hay khô ng? Hay ı́t hơn? Hay cù ng tỷ lệ đó ?
Sau đâ y là đieu chú ng tô i tı̀m hieu được. Như mọ i khi, có rat nhieu
người gian lậ n chı̉ mộ t so ı́t câ u hỏ i. Nhưng trong khi “chı̉ có ” 30%
người chơi trong tı̀nh huong hà ng thậ t khai khong ve so ma trậ n họ
thực sự giả i được, lạ i có đen 74% người chơi khai khong ve con so nà y
trong tı̀nh huong hà ng giả .
Ket quả trê n đã dan đen mộ t câ u hỏ i thú vị khá c: Liệ u cả m giá c giả tạ o
đoá n chừng đen từ mó n hà ng có khien cá c nữ họ c viê n gian lậ n nhieu
hơn bı̀nh thường hay khô ng? Hay chı́nh logo Chloé đı́ch thực đã khien
cá c thà nh viê n trong đieu kiệ n đoi lậ p hà nh xử trung thực hơn? Nó i
cá ch khá c, đieu gı̀ có ả nh hưởng mạ nh mẽ hơn: sự tự bieu hiệ n tiê u cực
trong tı̀nh huong hà ng giả , hay sự tự bieu hiệ n tı́ch cực trong tı̀nh huong
hà ng thậ t?
Đó là nguyê n nhâ n vı̀ sao chú ng tô i bo sung tı̀nh huong “thieu thô ng tin”
(hay tı̀nh huong có kiem soá t); trong đó , chú ng tô i khô ng he khang định
những cặ p kı́nh trê n là hà ng thậ t hay hà ng giả . Vậ y tı̀nh huong thieu
thô ng tin nà y đã giú p ı́ch ra sao? Hã y giả sử rang cá c nữ họ c viê n đeo
kı́nh giả cũ ng gian lậ n ở cù ng mức độ như những thà nh viê n khá c trong
tı̀nh huong thieu thô ng tin. Neu giả thiet nà y đú ng, ta có the ket luậ n
rang hà ng giả khô ng he khien cá c họ c viê n trê n gian lậ n hơn mức bı̀nh
thường, mà chı́nh nhã n hiệ u thậ t mới khien họ trở nê n trung thực hơn.
Mặ t khá c, neu chú ng tô i nhậ n thay những người chơi đeo kı́nh Chloé
thậ t gian lậ n cù ng mức độ với cá c thà nh viê n trong tı̀nh huong thieu
thô ng tin (và thap hơn người chơi trong tı̀nh huong hà ng giả ), chú ng tô i
sẽ ket luậ n rang nhã n hiệ u thậ t khô ng he khien cá c họ c viê n trung thực
hơn bı̀nh thường; ngược lạ i, chı́nh hà ng giả đã khien cá c phụ nữ nà y
hà nh xử giả doi.
Han bạ n cò n nhớ: có 30% người chơi trong tı̀nh huong hà ng thậ t và
73% người chơi trong tı̀nh huong hà ng giả đã nó i quá ve so ma trậ n họ
thực sự giả i được. Cò n tı̀nh huong thieu thô ng tin thı̀ sao? Trong trường
hợp nà y, tỷ lệ gian lậ n là 42%. Con so nà y nam giữa hai ket quả trước,
nhưng lạ i gan hơn với tỷ lệ trong tı̀nh huong hà ng thậ t (ve mặ t thong
kê , hai tı̀nh huong nà y thậ t sự khô ng quá chê nh lệ ch). Ket quả trê n đã
cho thay rang: mang hà ng thậ t sẽ khô ng khien chú ng ta trung thực hơn
(hay chı́ ı́t cũ ng khô ng ả nh hưởng đá ng ke). Nhưng mộ t khi chú ng ta co
ý khoá c hà ng giả lê n người, những rà ng buộ c ve đạ o đức sẽ bị nới lỏ ng
đô i chú t, và khien ta de dà ng dan sâ u hơn và o con đường gian doi.
Vậ y tı́nh luâ n lý trong câ u chuyệ n nà y là gı̀? Neu bạ n, hay bạ n bè củ a
bạ n, hoặ c ai đó bạ n đang hẹ n hò mang hà ng giả , hã y can thậ n! Hà nh
độ ng gian doi tiep theo có the đen nhanh hơn bạ n dự kien.
Hiệ u ứng “Quá i-quỷ -thậ t”

Đen đâ y, hã y tạ m ngưng ı́t phú t và ngam lạ i ve những đieu sẽ xả y ra khi
bạ n ă n kiê ng. Trong thời gian đau, bạ n sẽ co gang tuâ n thủ nghiê m tú c
những nguyê n tac khá c nhau củ a ke hoạ ch, bao gom: nửa quả bưởi, mộ t
lá t bá nh mı̀ nướng ngũ coc và mộ t quả trứng chan cho bữa sá ng; gà tâ y
xat lá t và salad khô ng calo cho bữa trưa; hay cá đú t lò và bô ng cả i hap
cho bữa toi. Như đã đe cậ p trong chương trước – “Vı̀ sao chú ng ta thở
doc khi mệ t mỏ i” – lú c nà y, chac han bạ n đang trong tı̀nh trạ ng “thieu
ă n” tram trọ ng. Và roi, ai đó bong trê u ngươi bạ n bang mộ t mieng bá nh
ngọ t. Ngay giâ y phú t bạ n đau hà ng trước cá m do và can mieng đau tiê n,
lậ p trường củ a bạ n đã hoà n toà n thay đoi. Bạ n sẽ tự nhủ , “Oi trời, quá i
quỷ thậ t; mı̀nh đã phá vỡ ke hoạ ch roi, đã the tộ i gı̀ khô ng xơi het cả
mieng – và phả i thê m cả mó n bá nh pho-má t nướng ngon, đay đủ rau
thơm mà mı̀nh đã dan bụ ng cả tuan nữa chứ? Mı̀nh sẽ bat đau lạ i và o
ngà y mai, hoặ c cũ ng có the là thứ Hai. Và lan nà y, mı̀nh nhat định sẽ thậ t
kiê n trı̀.” Nó i cá ch khá c, sau khi đã tự bô i xau quyet tâ m ă n kiê ng củ a
bả n thâ n, bạ n sẽ quyet định phá vỡ hoà n toà n ke hoạ ch ă n kiê ng và trở
lạ i với hı̀nh tượng ă n uong vô tộ i vạ trước kia (tat nhiê n, bạ n khô ng the
đoá n trước rang đieu tương tự sẽ tiep tụ c lặ p lạ i và o ngà y mai, hoặ c
ngà y mot).
Đe xem xé t chi tiet hơn nhược điem trê n, Francesca, Mike và tô i đã tı̀m
hieu xem liệ u mộ t that bạ i nhỏ (như can mộ t mieng khoai tâ y chiê n khi
bạ n đang theo đuoi ke hoạ ch ă n kiê ng) có the khien mộ t cá nhâ n từ bỏ
hoà n toà n mọ i no lực củ a họ hay khô ng.
Lan nà y, hã y hı̀nh dung bạ n đang đeo mộ t cặ p kı́nh – bat ke là hà ng
Chloé thậ t, hà ng nhá i hay xuat xứ khô ng xá c định. Tiep đó , bạ n ngoi
trước mà n hı̀nh vi tı́nh và được cho xem mộ t hı̀nh vuô ng hợp từ hai nửa
tam giá c (với mộ t đường ché o cat ngang). Thı́ nghiệ m bat đau như sau:
trong vò ng mộ t giâ y, 20 dau cham sẽ hiệ n lê n rả i rá c trong hı̀nh vuô ng
mộ t cá ch ngau nhiê n (xem minh họ a bê n dưới). Sau đó , cá c cham nà y sẽ
bien mat, đe lạ i mộ t hı̀nh vuô ng trong, mộ t đường ché o và hai phı́m lựa
chọ n: mộ t phı́m hien thị “bê n phả i nhieu hơn”, và phı́m kia là “bê n trá i
nhieu hơn”. Nhiệ m vụ củ a bạ n sẽ là sử dụ ng hai phı́m nà y đe quyet định
xem cá c dau cham hiệ n lê n nhieu hơn ở phı́a bê n trá i hay bê n phả i
đường ché o. Bạ n được chọ n 100 lan. Đô i lú c bê n phả i sẽ có nhieu dau
cham hơn. Đô i lú c chú ng lạ i tậ p trung ở bê n trá i. Đô i lú c lạ i thậ t khó xá c
định. Như bạ n có the hı̀nh dung: sau khi tien hà nh được mộ t khoả ng
thời gian, bạ n sẽ cả m thay mệ t mỏ i; và sau 100 lan trả lời, người giá m
sá t có the đá nh giá bạ n đã lựa chọ n chı́nh xá c ra sao.
Tiep theo, má y tı́nh sẽ yê u cau bạ n lặ p lạ i nhiệ m vụ trê n thê m 200 lan
nữa. Mã i đen lú c nà y, bạ n mới được nhậ n thưởng dựa trê n quyet định
củ a mı̀nh. Sau đâ y là lưu ý quan trọ ng: bat ke bạ n trả lời chı́nh xá c hay
khô ng, với moi lan chọ n phı́m bê n trá i, bạ n sẽ nhậ n được nửa xu; so tien
nà y sẽ là 5 xu với phı́m bê n phả i (gap 10 lan phı́m cò n lạ i).
Với cá ch thức khı́ch lệ trê n, thı̉nh thoả ng, bạ n sẽ phả i đoi mặ t với tı̀nh
huong mâ u thuan lợi ı́ch cơ bả n. Moi khi bạ n nhậ n thay bê n phả i có
nhieu dau cham hơn, sẽ chang có van đe đạ o đức nà o phá t sinh, bởi đưa
ra câ u trả lời trung thực (“bê n phả i nhieu hơn”) cũ ng chı́nh là lựa chọ n
mang lạ i cho bạ n so tien thưởng cao nhat. Nhưng khi bạ n nhậ n thay bê n
trá i có nhieu dau cham hơn, bạ n buộ c phả i quyet định sẽ đưa ra câ u trả
lời trung thực và chı́nh xá c (“bê n trá i nhieu hơn”) như hướng dan, hay
sẽ toi đa lợi ı́ch bang cá ch nhap và o phı́m bê n phả i. Qua phương thức
trả thưởng bat tương xứng nà y, chú ng tô i đã khuyen khı́ch người tham
gia nhı̀n nhậ n thực te khá c đi mộ t chú t, và gian lậ n bang cá ch nhap và o
phı́m chọ n phả i nhieu hơn mức cho phé p. Nó i cá ch khá c, họ đã phả i đoi
mặ t với mộ t tı̀nh huong mâ u thuan – giữa việ c đưa ra câ u trả lời đú ng
và toi đa lợi ı́ch. Câ u hỏ i then chot chı́nh là : gian lậ n hay khô ng gian lậ n?
Và chớ quê n rang, họ đang thực hiệ n đieu đó khi van đeo kı́nh trê n mat.
Sau cù ng, trò chơi dau cham củ a chú ng tô i đã cho thay ket quả tương tự
như trò chơi ma trậ n; với rat nhieu người chơi gian lậ n, nhưng chı̉ ở
mức khô ng đá ng ke. Thú vị thay, chú ng tô i cũ ng nhậ n thay so lượng
người chơi gian lậ n đã tă ng cao hơn han khi họ đeo kı́nh giả . Khô ng
những the, những người chơi nà y cò n gian lậ n nhieu hơn trong mọ i tı̀nh
huong. Họ gian lậ n nhieu hơn khi khó xá c định bê n nà o có nhieu dau
cham hơn, và cả khi câ u trả lời hien nhiê n là “bê n trá i nhieu hơn” (lựa
chọ n tương ứng với so tien thưởng thap hơn).
Trê n đâ y là những con so tong quá t, nhưng lý do chú ng tô i lậ p ra trò
chơi dau cham nà y từ ban đau chı́nh là đe quan sá t xem hà nh vi gian lậ n
sẽ bien đoi ra sao trong cá c tı̀nh huong người chơi có nhieu cơ hộ i hà nh
xử thieu trung thực. Chú ng tô i muon tı̀m hieu liệ u người tham gia có bat
đau thı́ nghiệ m bang cá ch gian lậ n đô i chú t, nhưng van co gang tin
tưởng và o tı́nh trung thực củ a bả n thâ n và cù ng lú c tiep nhậ n lợi ı́ch từ
những lan gian lậ n đó hay khô ng. Chú ng tô i ngờ rang the câ n bang nà y
sẽ ton tạ i được mộ t thời gian ngan, nhưng tạ i thời điem nà o đó , người
tham gia sẽ đạ t đen “ngưỡng trung thực” củ a họ . Sau khi vượt qua
ngưỡng nà y, họ sẽ bat đau suy nghı̃, “Quá i quỷ thậ t, đang nà o cũ ng đã
gian lậ n roi, mı̀nh sẽ phả i tậ n dụ ng cơ hộ i nà y.” Và ke từ đó , họ sẽ gian
lậ n thường xuyê n hơn – thậ m chı́ ngay khi có cơ hộ i là m đieu đó .
Đieu đau tiê n can rú t ra từ ket quả trê n chı́nh là so trường hợp gian lậ n
đã gia tă ng khi thı́ nghiệ m được ké o dà i. Và qua trực giá c, chú ng tô i
cũ ng nhậ n thay rang: đã có sự chuyen bien rat rõ né t ở mộ t so người
chơi lạ i mộ t thời điem nà o đó trong thı́ nghiệ m; lú c nà y, họ sẽ độ t nhiê n
chuyen từ “chı̉ gian lậ n đô i chú t” sang “gian lậ n moi khi có the.” Đặ c
điem chung nà y trong hà nh độ ng củ a họ chı́nh là đieu chú ng tô i mong
đợi từ hiệ u ứng quá i-quỷ -thậ t, và nó đã phả n á nh trong cả tı̀nh huong
hà ng thậ t lan hà ng giả . Song, chı́nh những người chơi mang kı́nh giả
mới cho thay khuynh hướng thá o bỏ cá c rà ng buộ c ve đạ o đức cao hơn,
và gian lậ n ở mức toi đa.
Từ hiệ u ứng quá i-quỷ -thậ t, chú ng tô i cũ ng nhậ n thay moi khi tı̀nh
huong gian lậ n xả y đen, chú ng ta sẽ hà nh độ ng tương tự như trường
hợp ă n kiê ng. Vı̀ mộ t khi đã bat đau vi phạ m những chuan mực củ a bả n
thâ n (dù trong thời gian ă n kiê ng hay vı̀ độ ng cơ tien bạ c), nhieu khả
nă ng chú ng ta sẽ từ bỏ mọ i no lực xa hơn nham kiem soá t hà nh vi củ a
chı́nh mı̀nh – và ke từ đó , chú ng ta sẽ ngưng khá ng cự trước cá m do và
hà nh xử ngà y cà ng gian trá .
DO VẠ Y, vả i vó c dường như đã là m nê n con người, và việ c mang hà ng
giả quả thực đã có tá c độ ng đen cá c quyet định mang tı́nh đạ o đức. Qua
ket quả rú t ra từ nhieu nghiê n cứu xã hộ i họ c, ta có the á p dụ ng kien
thức nà y cả trê n phương diệ n tot hoặ c xau. Ve mặ t tiê u cực, cá c doanh
nghiệ p có the lợi dụ ng nguyê n lý trê n nham nới lỏ ng cá c chuan mực đạ o
đức củ a nhâ n viê n – chang hạ n họ sẽ nhậ n ra mı̀nh có the de dà ng “xỏ
mũ i” khá ch hà ng, nhà cung cap, nhà chức trá ch hay cá c đoi thủ – và nhờ
đó , họ sẽ gia tă ng lợi ı́ch cho cô ng ty và khien cá c bê n khá c phả i chịu
nhieu ton that hơn. Ve mặ t tı́ch cực, nhờ hieu rõ hậ u quả từ tı̀nh the
nghiê m trọ ng, chú ng ta có the lưu ý hơn đen những sai phạ m ban đau
và kịp thời ngă n chặ n trước khi quá muộ n.
Hà nh vi gian doi
Sau khi hoà n thà nh cá c thı́ nghiệ m trê n, Francesca, Mike và tô i đã có
trong tay bang chứng cho thay việ c mang hà ng giả sẽ là m sai lệ ch cá ch
chú ng ta nhı̀n nhậ n bả n thâ n; và mộ t khi đã tự thừa nhậ n mı̀nh là kẻ lừa
doi, chú ng ta sẽ bat đau hà nh xử bat chı́nh hơn. Đieu nà y dan đen mộ t
câ u hỏ i khá c: neu hà ng giả khien chú ng ta thay đoi cá ch nhı̀n nhậ n hà nh
vi củ a mı̀nh, thı̀ liệ u chú ng có khien người khá c hoà i nghi chú ng ta hay
khô ng?
Đe tı̀m hieu đieu nà y, chú ng tô i đã yê u cau mộ t nhó m người tham gia
đeo những cặ p kı́nh Chloé , và cho họ biet trước chú ng là thậ t hay giả .
Mộ t lan nữa, họ sẽ tiep tụ c dạ o quanh tien sả nh, xem cá c á p-phı́ch khá c
nhau và nhı̀n ngam cả nh quan ngoà i cửa so. Tuy nhiê n, khi cho gọ i họ
trở ve phò ng thı́ nghiệ m, chú ng tô i sẽ khô ng yê u cau họ tien hà nh trò
chơi ma trậ n hay dau cham. Thay vı̀ the, họ sẽ phả i hoà n thà nh mộ t bà i
khả o sá t dà i trong khi van đeo kı́nh. Trong khả o sá t nà y, chú ng tô i sẽ
đưa ra mộ t nhó m cá c câ u hỏ i khô ng liê n quan với nhau (dưới dạ ng đien
và o cho trong) nham che giau mụ c đı́ch thậ t sự củ a nghiê n cứu. Trong
so cá c câ u hỏ i đó , chú ng tô i lạ i tiep tụ c long ghé p ba nhó m câ u hỏ i được
xâ y dựng nham tı̀m hieu xem người tham gia nhậ n biet và đá nh giá
pham cá ch đạ o đức củ a người khá c ra sao.
Nhó m câ u hỏ i A sẽ yê u cau người tham gia đá nh giá khả nă ng những
người họ quen biet có dı́nh lı́u đen cá c hà nh vi gâ y tranh cã i ve đạ o đức.
Nhó m câ u hỏ i B lạ i yê u cau họ đá nh giá khả nă ng mọ i người nó i doi khi
thot ra những câ u từ nhat định. Cuoi cù ng, nhó m C sẽ trı̀nh bà y với
người tham gia ve 2 kịch bả n; trong đó , mộ t nhâ n vậ t sẽ có cơ hộ i hà nh
xử bat chı́nh. Và họ được yê u cau phả i đá nh giá khả nă ng nhâ n vậ t đó sẽ
tậ n dụ ng thời cơ trong moi tı̀nh huong. Sau đâ y là cá c câ u hỏ i cụ the
trong từng nhó m:
Nhó m A: Những người bạ n quen biet có khả nă ng liê n quan đen cá c
hà nh vi sau cao đen đâ u?
Đứng trên tàu tốc hành với lỉnh kỉnh hàng hóa.
Cố gắng bước lên khoang máy bay trước khi được gọi số.
Thổi phồng báo cáo chi phí kinh doanh.
Thông báo với giám sát viên rằng dự án đang tiến triển
trong khi vẫn chưa hoàn thành được gì.
Đem văn phòng phẩm từ công ty về nhà.
Nói dối với công ty bảo hiểm về giá trị thực của hàng hóa bị
thiệt hại.
Mua một món quần áo, mặc lên người rồi trả lại.
Nói dối với bạn tình về số “người cũ” họ từng quan hệ.
Nhó m B: Có bao nhiê u khả nă ng những lời thot ra sau đâ y là doi trá ?
Xin lỗi, tôi đến trễ. Giao thông tồi tệ quá.
Điểm trung bình môn (GPA) của tôi là 4.0.

Gặp anh thật thích. Thỉnh thoảng ta lại dùng bữa trưa nhé.
Đương nhiên, tôi sẽ bắt đầu ngay tối nay.
Đúng vậy, đêm qua John đã ở cùng tôi.
Tôi nhớ đã gửi e-mail cho anh rồi. Chắc chắn tôi đã gửi mà.
Nhó m C: Những cá nhâ n sau có khả nă ng hà nh độ ng như mô tả cao ra
sao?
Steve là giám đốc hoạt động tại một công ty chuyên sản
xuất thuốc trừ sâu và phân bón dành cho bãi cỏ, sân vườn.
Có một loại hóa chất độc hại sắp bị cấm trong một năm tới,
nên giá thành của nó đã hạ xuống rất thấp. Nếu Steve mua
loại hóa chất này, sản xuất và phân phối kịp thời, anh có
thể sẽ lãi to. Hãy đánh giá khả năng Steve quyết định bán
loại hóa chất này khi nó vẫn còn hợp pháp.
Dale là giám đốc hoạt động tại một công ty chuyên sản
xuất thực phẩm dinh dưỡng. Một trong số các thức uống
hữu cơ của họ chứa khoảng 109 calo cho mỗi lượng sử
dụng. Dale biết người tiêu cùng thường rất nhạy cảm khi
“nạp” quá ngưỡng 100 calo cần thiết, và anh có thể giảm
hàm lượng xuống khoảng 10%. Nhãn sản phẩm giờ đây chỉ
hiển thị 98 calo cho mỗi lượng sử dụng; và theo thông tin
mới, mỗi chai sẽ bao gồm đến 2,2 hàm lượng như thế. Hãy
đánh giá khả năng Dale quyết định cắt giảm hàm lượng sử
dụng nhằm tránh vượt ngưỡng 100 calo.
Bạ n dự đoá n ket quả ra sao? Khi phả n hoi ve hà nh vi củ a những người
quen biet (nhó m câ u hỏ i A), người chơi trong tı̀nh huong hà ng giả đã
đá nh giá bạ n bè củ a họ có khả nă ng gian lậ n cao hơn người chơi trong
tı̀nh huong hà ng thậ t. Họ cũ ng đá nh giá khả nă ng doi trá trong danh
sá ch những lời bà o chữa thô ng thường (nhó m câ u hỏ i B) ở mức cao
hơn, đong thời phá n đoá n rang nhâ n vậ t trong hai kịch bả n cho trước
(nhó m câ u hỏ i C) sẽ có khuynh hướng hà nh độ ng mờ á m hơn. Từ đó ,
chú ng tô i đã ket luậ n rang: hà ng giả khô ng chı̉ khien chú ng ta giả doi
hơn, mà cò n khien ta đá nh giá kẻ khá c ké m trung thực hơn bı̀nh
thường.
Giả doi khi cò n có the
Như vậ y, chú ng ta đã rú t ra được gı̀ từ ket quả trê n?
Trước het, hã y nghı̃ đen cá c hã ng thời trang cao cap – những doanh
nghiệ p luô n san sà ng đoi phó với nạ n hà ng giả trong suot những nă m
qua. Họ dường như rat khó nhậ n được sự cả m thô ng; bạ n có the nghı̃
rang: ngoà i danh tieng nhat thời, sẽ chang ai thậ t sự quan tâ m đen “noi
phien muộ n” củ a cá c nhà tạ o mau hà ng đau – những người là m nê n giá
trị cho bộ trang phụ c. Khi có ý định mua mộ t chiec tú i Prada giả , bạ n sẽ
tự nhủ lò ng, “Chà , hà ng hiệ u đat đen the ư? Thậ t ngu ngoc neu phả i đo
tien và o chú ng,” hoặ c giả : “Đang nà o mı̀nh cũ ng chang có ý định mua
hà ng thậ t, nê n cá c nhà tạ o mau sẽ khô ng lo mat tien đâ u.” Hoặ c bạ n sẽ
thanh minh rang: “Mua hà ng giả thı̀ đã sao? Cá c hã ng thời trang đó kiem
nhieu tien the cơ mà .” Nhưng dù bà o chữa the nà o – lẽ tat nhiê n, chú ng
ta rat giỏ i biệ n hộ cho hà nh vi củ a mı̀nh hò ng lap liem những độ ng cơ
ı́ch kỷ – thı̀ đa so chú ng ta cũ ng khó nhậ n thức được rang: chı́nh thá i độ
hờ hững từ moi cá nhâ n sẽ trở thà nh moi nguy đoi với cá c hã ng thời
trang cao cap.
Nhưng cá c ket quả trê n cò n tiet lộ thê m mộ t tı̀nh tiet khá c, mộ t sự thậ t
cò n quỷ quyệ t hơn the. Hó a ra, cá c hã ng thời trang cao cap khô ng phả i
là nạ n nhâ n duy nhat củ a tệ nạ n hà ng giả . Nhờ sự tự bieu hiệ n và hiệ u
ứng quá i-quỷ -thậ t, mộ t hà nh độ ng gian doi đơn lẻ cũ ng có the bien đoi
hà nh vi củ a mộ t cá nhâ n trở nê n quá quat hơn. Khô ng những the, neu
hà nh vi bat chı́nh nà y đi cù ng với sự gợi nhớ (hã y nhớ lạ i những cặ p
kı́nh với logo “Gucci” lớn in noi ở gọ ng bê n), sức ả nh hưởng ké o theo có
the ton tạ i rat lâ u và vô cù ng nghiê m trọ ng. Rot cuộ c, chú ng ta đeu phả i
trả giá vı̀ sử dụ ng hà ng giả dưới vỏ bọ c đạ o đức; và từ đó , tuyê n ngô n
“hã y giả doi” sẽ thay đoi hà nh vi, nhậ n thức và cá ch thức chú ng ta nhı̀n
nhậ n những người xung quanh.
Chang hạ n, hã y xé t đen cá c vă n bang chứng chı̉ được treo đay cá c phò ng
là m việ c củ a giá m đoc và tô vẽ thê m cho lý lịch củ a họ . Và i nă m trước,
Tạ p chı́ Pho Wall đã cho đă ng mộ t bà i viet ve cá c giá m đoc chuyê n che
giau trı̀nh độ họ c van củ a họ , và chı̉ đı́ch danh những đạ i gia hà ng đau
như Kenneth Keiser, người khi đó đang là chủ tịch kiê m giá m đoc hoạ t
độ ng (COO) tạ i PepsiAmericas, Inc. Tuy Kaiser đã theo họ c Đạ i họ c bang
Michigan, nhưng ô ng chưa từng tot nghiệ p tạ i đâ y. Ay the mà , ô ng van
phá t bieu trê n mộ t so tờ bá o và cam đoan rang mı̀nh đã nhậ n bang
Quả n trị Kinh doanh (BA) tạ i bang Michigan (tat nhiê n, mọ i chuyệ n có
the chı̉ là hieu lam).
Hoặ c giả , hã y xem xé t trường hợp củ a Marilee Jones, đong tá c giả cuon
cam nang mang tê n: Ap Lực Nhỏ , Thà nh Cô ng Lớn: Phương Phá p Mới
Giú p Con Bạ n Vượt Qua Kỳ Tuyen Sinh Đạ i Họ c Và Hơn The Nữa; trong
đó , bà đã khuyen khı́ch thanh thieu niê n “hã y là chı́nh mı̀nh” đe trú ng
tuyen thà nh cô ng và o đạ i họ c và tı̀m được mộ t cô ng việ c tot. Bà từng là
hiệ u trưởng MIT được nhieu đong nghiệ p yê u men; và trong suot 25
nă m, bà đã hoà n thà nh tot nhiệ m vụ trê n mọ i phương diệ n. Chı̉ có duy
nhat mộ t van đe: bà đã thê m và o mộ t so họ c vị khô ng có thậ t trong lý
lịch đe có được cô ng việ c ngay từ ban đau. Đó là hà nh vi gian lậ n khô ng
phả i bà n cã i. Nghịch lý từ việ c đá nh mat uy tı́n khô ng chı̉ ket thú c ở
Jones, người đã xin tha thứ vı̀ “khô ng đủ dũ ng khı́” sửa chữa “sai só t”
trong lý lịch khi cò n tạ i nhiệ m. Neu ngay đen mộ t quâ n sư noi tieng,
người luô n nhan nhủ kẻ khá c “hã y là chı́nh mı̀nh” cũ ng khon đon vı̀
bang giả , thı̀ những người cò n lạ i trong chú ng ta sẽ nghı̃ gı̀?
Neu bạ n suy nghı̃ ve hı̀nh thức gian lậ n nà y dưới ả nh hưởng củ a hiệ u
ứng “quá i-quỷ -thậ t,” nhieu khả nă ng việ c sử dụ ng bang giả chı̉ là sai lam
non nớt ban đau, nhưng ve lâ u dà i đã trở thà nh thó i quen “giả doi khi
cò n có the.” Nó i cá ch khá c, mộ t khi hà nh vi nà y đã được cau thà nh, nó có
the nới lỏ ng chuan mực đạ o đức và gia tă ng khuynh hướng gian doi ve
sau. Chang hạ n, neu mộ t vị giá m đoc dù ng bang giả liê n tụ c được gợi
nhớ ve họ c vị gian doi củ a ô ng thô ng qua cá c tiê u đe thư, danh thiep, lý
lịch và trang web, ta có the hı̀nh dung được ô ng sẽ bat đau gian lậ n bá o
cá o chi tiê u, bó p mé o giờ cô ng hạ ch toá n hay lạ m dụ ng nguon quỹ
doanh nghiệ p. Rot cuộ c, do ả nh hưởng củ a hiệ u ứng quá i-quỷ -thậ t, mộ t
hà nh vi gian doi ban đau cũ ng có the là m tă ng mức độ bat chı́nh trong
sự tự bieu hiệ n củ a vị giá m đoc, đong thời gia tă ng cap so giả doi, và giả i
phó ng cá c hà nh vi lừa đả o nghiê m trọ ng hơn.
ĐIEM COT YEU chı́nh là : chú ng ta khô ng nê n xem mộ t hà nh vi sai trá i
đơn lẻ là loi lam nhỏ nhặ t. Chú ng ta thường de tha thứ cho sai phạ m
đau tiê n củ a người khá c, vı̀ nghı̃ rang đâ y chı̉ là “lan đau phạ m loi” hay
“ai chang mac sai lam.” Và tuy đieu đó có vẻ đú ng, chú ng ta van nê n ý
thức rang hà nh vi sai trá i đau tiê n sẽ đó ng vai trò rat quan trọ ng trong
quá trı̀nh hı̀nh thà nh phương thức tự nhı̀n nhậ n bả n thâ n củ a moi
người, cũ ng như mọ i hà nh độ ng phá t sinh từ đó – bởi the, hà nh vi gian
doi đau tiê n mới nhat thiet can được ngă n chặ n. Đó cũ ng là lý do chú ng
ta phả i hạ n che mọ i hà nh vi bat chı́nh khá c thường tưởng như vô
thưởng vô phạ t. Nhờ the, xã hộ i sẽ trở nê n trong sạ ch và lương thiệ n
hơn ve lâ u dà i (xem thê m Chương 8, “Lừa doi là că n bệ nh truyen
nhiem”).
HAY (ĐƯNG) ĐANH CAP QUYEN SACH NAY
Cuối cùng, sẽ không cuộc tranh luận nào về hàng hiệu – hàng nhái có thể
kết thúc nếu không đề cập đến người họ hàng của chúng: tải dữ liệu trái
phép. (Hãy hình dung về các thí nghiệm tương tự với những cặp kính giả,
nhưng lần này, người tham gia sẽ có cơ hội tải nhạc và phim ảnh trái
phép.) Xin cho phép tôi chia sẻ câu chuyện về một lần tôi rút ra được bài
học thú vị từ việc tải dữ liệu trái phép. Trong câu chuyện này, tôi đóng vai
nạn nhân. Vài tháng sau khi cuốn Phi Lý Trí được xuất bản, tôi đã nhận
được một e-mail như sau:
Gửi ngà i Ariely,
Tô i vừa nghe xong bả n ghi â m quyen sá ch củ a ngà i được tả i xuong trá i
phé p và o sá ng hô m nay, và tô i muon nó i rang tô i đá nh giá rat cao tá c
pham đó .
Tô i là mộ t người Mỹ goc Phi 30 tuoi song tạ i trung tâ m thà nh pho
Chicago, và trong 5 nă m qua, tô i đã kiem song bang cá ch buô n bá n trá i
phé p đı̃a CD và DVD. Tô i là thà nh viê n duy nhat trong gia đı̀nh khô ng
phả i ngoi tù hay song lay lat. Là người cuoi cù ng song só t trong mộ t gia
đı̀nh phả n á nh tat cả những gı̀ xau xa nhat củ a xã hộ i Mỹ, và là người sẽ
phạ m tộ i ngay ngà y hô m nay, tô i biet vien cả nh đoà n tụ với người thâ n
trong tù chı̉ cò n là van đe thời gian.
Đô i lú c tô i cũ ng là m cô ng việ c hà nh chı́nh, và rat há o hức trước cơ hộ i
được bat đau mộ t cuộ c song lương thiệ n; nhưng ngay khi bat đau, tô i lạ i
nhanh chó ng bỏ cuộ c và quay lạ i với việ c là m ă n phi phá p củ a mı̀nh. Đó
là do tô i cả m nhậ n được noi đau xó t khi phả i từ bỏ nghiệ p kinh doanh
mı̀nh đã kho cô ng xâ y dựng và vun vé n, dù có sai trá i đen đâ u. Tô i sở
hữu nó , và tô i khô ng the tı̀m thay mộ t cô ng việ c nà o khá c mang lạ i cho
tô i cả m giá c được sở hữu như vậ y. Khô ng can phả i nó i, tô i quả thực
đang đe cậ p đen nghiê n cứu củ a ngà i ve quyen sở hữu.
Nhưng van cò n mộ t đieu quan trọ ng khô ng ké m thô i thú c tô i quay lạ i
với nghe buô n bá n tộ i loi. Tạ i cửa hà ng bá n lẻ hợp phá p tô i từng là m
việ c, mọ i người luô n nó i ve lò ng trung thà nh và sự quan tâ m dà nh cho
khá ch hà ng, nhưng tô i khô ng nghı̃ họ thậ t sự hieu được ý nghı̃a củ a
chú ng. Trong giới là m ă n phi phá p, lò ng trung thà nh và sự quan tâ m
thậ m chı́ cò n sâ u sac và mạ nh mẽ hơn những gı̀ tô i chứng kien ở cửa
hà ng bá n lẻ . Qua nhieu nă m, tô i đã xâ y dựng được mạ ng lưới khoả ng
100 người vui lò ng mua đı̃a củ a tô i. Chú ng tô i đã trở thà nh bạ n bè thậ t
sự, với những moi quan hệ gan bó đı́ch thực, và ngà y cà ng quan tâ m đen
nhau sâ u sac hơn. Chı́nh sự gan bó và tı̀nh bang hữu gâ y dựng được với
khá ch hà ng đã khien tô i khó lò ng từ bỏ cô ng việ c kinh doanh, cũ ng như
tı̀nh bạ n đoi với họ trong suot thời gian kiem song.
Tô i rat hạ nh phú c vı̀ được nghe quyen sá ch củ a ngà i.
Elijah
Sau khi đọc e-mail từ Elijah, tôi đã tra cứu trên Internet và tìm thấy một
vài phiên bản sách nói miễn phí của chính mình, cũng như một số bản
scan sao chép (tôi phải thừa nhận chúng là những bản scan chất lượng
cao, bao gồm cả bìa trước và bìa sau, cùng toàn bộ thông tin tham khảo,
giới thiệu và thậm chí cả ghi chú về tác quyền – một điều khiến tôi rất
trân trọng).
Bất kể bạn đứng trên lập trường nào của trào lưu tư tưởng “tự do thông
tin,” thì việc chứng kiến công sức thành quả của mình bị “phát tán” khi
chưa được phép cũng khiến toàn bộ vấn đề tải dữ liệu trái phép này trở
nên riêng tư, hiện hữu và rắc rối hơn hẳn. Mặt khác, tôi cũng vô cùng
sung sướng khi biết có nhiều người tìm đọc nghiên cứu của mình đến vậy,
và hy vọng họ sẽ nhận được lợi ích từ chúng. Hạnh phúc hơn nữa chính là
– trên tất cả, đó là lý do tôi cầm bút. Tuy nhiên, tôi vẫn thông cảm cho nỗi
bức xúc của những người phải chứng kiến tâm huyết của mình bị sao
chép và rao bán bất hợp pháp. Tuy may mắn có được một công việc ổn
định, nhưng tôi chắc rằng nếu phải phụ thuộc vào nghiệp viết lách như
nguồn thu nhập chính, thì vấn đề tải dữ liệu trái phép đối với tôi sẽ không
còn mang tính tò mò học hỏi nữa, mà khiến tôi khó nuốt trôi hơn.
Về phần Elijah, tôi tin chúng tôi đã có sự đánh đổi công bằng. Tất nhiên,
anh đã sao chép trái phép sách nói của tôi (và kiếm được ít tiền từ việc
đó), nhưng tôi cũng học được một điều thú vị về lòng trung thành và sự
quan tâm đối với khách hàng trong giới làm ăn phi pháp, và thậm chí còn
nảy ra ý tưởng cho một nghiên cứu khả dĩ trong tương lai.
VƠI TAT CA những khá m phá trê n, chú ng ta có the là m gı̀ đe trá nh cho
lương tâ m bị sa đọ a, cũ ng như chong tạ i hiệ u ứng quá i-quỷ -thậ t và nguy
cơ mộ t hà nh độ ng sai lam sẽ gâ y ả nh hưởng xau ve lâ u dà i đoi với pham
chat đạ o đức củ a chú ng ta? Bat ke khi ta đoi diệ n với van đe trong lı̃nh
vực thời trang hay cá c lı̃nh vực khá c trong cuộ c song, mộ t hà nh độ ng
phi đạ o đức nhat định sẽ mở đường cho mộ t hà nh độ ng khá c, và cá c
hà nh độ ng thuộ c lı̃nh vực đó cũ ng sẽ tá c độ ng đen pham cá ch củ a chú ng
ta trê n nhieu phương diệ n khá c. Khi đieu đó xả y đen, chú ng ta phả i tậ p
trung phá t hiệ n những dau hiệ u đau tiê n củ a hà nh vi bat chı́nh, và bang
mọ i giá loạ i bỏ chú ng từ trong trứng nước trước khi bù ng phá t.
CON CHIEC TUI Prada đã mở đau cho dự á n nghiê n cứu nà y ư? Tô i đã ra
mộ t quyet định sá ng suot nhat: tặ ng nó cho mẹ tô i.
Chương 6
Lừa doi bả n thâ n
Hã y hı̀nh dung bạ n là mộ t chú cua trê n mộ t bã i bien cá t trang mịn
mà ng. Thủ y trieu đang rú t ra xa bờ, đe lạ i mộ t trả ng cá t rộ ng cò n đam
nước. Bong nhiê n, bạ n trô ng thay ngay trước mat mı̀nh mộ t nà ng cua
xinh xan. Cù ng lú c đó , bạ n cũ ng nhậ n thay cuộ c giao tranh với những
chú cua khá c đe lọ t và o mat xanh củ a nà ng cua đang đen rat gan. Bạ n
biet cá ch xử lý tot nhat trong tı̀nh huong nà y chı́nh là xua đuoi những
chà ng cua khá c. Nhờ the, bạ n sẽ khô ng phả i giao chien và chang may
là m bả n thâ n bị thương. Vı̀ vậ y, bạ n buộ c phả i chứng tỏ với cá c chú cua
khá c rang bạ n to lớn và mạ nh mẽ hơn họ . Cà ng tien gan đen cuộ c giao
tranh, bạ n biet mı̀nh phả i gâ y an tượng mạ nh mẽ hơn ve kı́ch thước củ a
mı̀nh. Song, neu chı̉ giả vờ tỏ ra to lớn hơn bang cá ch nhó n trê n cá c
khớp châ n và khua cà ng mộ t cá ch mien cưỡng, bạ n có the tự loạ i mı̀nh
khỏ i vò ng chien? Vậ y, bạ n phả i là m the nà o?
Đieu bạ n can là m là tự độ ng viê n bả n thâ n và bat đau tin rang bạ n là
mộ t chú cua to lớn và ghê gớm hơn thực te. Do “biet rang” mı̀nh là chú
cua to lớn nhat trê n bã i bien, bạ n sẽ vươn mı̀nh cao nhat có the trê n
những cặ p châ n sau và vung đô i cà ng cà ng xa rộ ng cà ng tot. Neu tin
tưởng và o lời bịa đặ t nà y củ a bả n thâ n, bạ n sẽ khô ng chù n bước. Và
lò ng tự tin (thá i quá ) củ a bạ n sẽ á p đả o đoi phương.
GIƠ HAY TRƠ LẠ I với câ u chuyệ n. Là con người, chú ng ta luô n có những
phương thức tâ ng boc bả n thâ n tinh vi hơn so với cá c bả n sao trong giới
tự nhiê n. Chú ng ta có khả nă ng nó i doi – khô ng chı̉ với người khá c, mà
ngay với bả n thâ n mı̀nh. “Tự lừa doi” là mộ t phương sá ch hữu hiệ u giú p
chú ng ta tin và o câ u chuyệ n do chı́nh mı̀nh bịa ra; và neu thà nh cô ng,
chú ng ta sẽ bớt cả m thay nao nú ng hoặ c bat chợt the hiệ n mộ t con
người khá c với nhâ n vậ t mı̀nh đang “sam vai.” Ơ đâ y, tô i khô ng đe cao
việ c nó i doi như mộ t phương thức giú p chú ng ta chinh phụ c mộ t người
bạ n đời, mộ t cô ng việ c hay đieu gı̀ khá c. Tuy nhiê n, trọ ng tâ m củ a
chương nà y sẽ mở ra những phương phá p giú p chú ng ta thà nh cô ng
trong việ c lừa doi bả n thâ n, như cá ch ta van là m với những người xung
quanh.
Tat nhiê n, chú ng ta khô ng the lậ p tức tin và o mọ i lời doi trá củ a chı́nh
mı̀nh. Đơn cử, hã y tưởng tượng bạ n là mộ t chà ng trai đang tham gia sự
kiệ n hẹ n hò chớp nhoá ng, và đang co gang gâ y an tượng với mộ t cô gá i
quyen rũ . Bong nhiê n, bạ n chợt nghı̃ ra mộ t ý tưởng tá o bạ o: bạ n ke với
cô nà ng rang mı̀nh có bang phi cô ng. Nhưng thậ m chı́ neu bạ n có khien
cô ta tin sá i co, thı̀ bạ n cũ ng khó lò ng tự thuyet phụ c bả n thâ n rang:
thực te, bạ n có bang phi cô ng; và trong chuyen bay sap tới, bạ n sẽ cho
cơ trưởng lời khuyê n đe giú p ô ng hạ cá nh tot hơn. Mặ t khá c, hã y giả sử
bạ n đang chạ y bộ với mộ t người bạ n và bà n luậ n ve những lan chạ y tot
nhat củ a mı̀nh. Bạ n ke rang mı̀nh đã từng chạ y het mộ t dặ m trong chưa
đay 7 phú t, nhưng trê n thực te, thà nh tı́ch tot nhat củ a bạ n lạ i nhı̉nh
hơn 7 phú t và i giâ y. Và i ngà y sau, bạ n lạ i khoe đieu tương tự với mộ t
người khá c. Sau khi lặ p lạ i những lời phó ng đạ i từ ngà y nà y sang ngà y
khá c, cuoi cù ng, bạ n có the sẽ quê n rang mı̀nh thậ t sự van chưa phá kỷ
lụ c 7 phú t. Thậ m chı́, bạ n có the tin tưởng đen mức san sà ng đặ t cược
và o đieu đó .
HAY ĐE TOI ke với bạ n câ u chuyệ n ve mộ t lan tô i phả i tự lừa doi bả n
thâ n. Mù a hè nă m 1989 – khoả ng hai nă m sau khi tô i xuat việ n – Ken,
bạ n tô i và tô i đã bay từ New York đen London đe ghé thă m mộ t người
bạ n khá c. Chú ng tô i đã bay chuyen rẻ nhat đen London – thuộ c hã ng
hà ng khô ng Air India. Khi ta-xi thả chú ng tô i ở cửa sâ n bay, cả hai đã
choá ng vá ng khi chứng kien cả nh đoà n người xep hà ng và o nhà chờ.
Ken nhanh chó ng nả y ra mộ t ý tưởng: “Sao cậ u khô ng thử dù ng xe lă n
xem sao?” Tô i suy nghı̃ ve sá ng kien nà y: neu nghe theo Ken, khô ng
những tô i sẽ cả m thay thoả i má i hơn, mà cả hai cò n có the và o trong
mau chó ng hơn. (Thú thậ t, tô i rat khó đứng lâ u vı̀ má u lưu thô ng trong
hai châ n van chưa on lam. Nhưng tô i thậ t sự khô ng can đen xe lă n.)
Chú ng tô i đeu đong ý đâ y là ke hoạ ch tot, nê n Ken đã nhả y ra khỏ i ta-xi
và quay lạ i với mộ t chiec xe lă n. Chú ng tô i lướt nhanh qua quay đă ng ký,
và do van cò n hai tieng rả nh roi, tô i và Ken có the cù ng thưởng thức cà
phê và bá nh mı̀ kẹ p. Khi lê n má y bay, ghe chú ng tô i ở hà ng thứ 30; và
khi đen gan cửa ra và o, tô i mới nhậ n ra chiec xe lă n quá lớn so với hà nh
lang. Do đó , chú ng tô i phả i co là m đú ng như vai dien yê u cau: Tô i rời xe
lă n ngay cửa má y bay, bá vai Ken, và đe anh cõ ng tô i đen ghe ngoi.
Trong khi chờ má y bay cat cá nh, tô i cả m thay rat khó chịu vı̀ buong vệ
sinh trong sâ n bay khô ng ho trợ cho người khuyet tậ t, và hã ng hà ng
khô ng cũ ng khô ng cung cap cho tô i chiec xe lă n vừa với ghe ngoi. Lửa
giậ n trong tô i cò n boc cao hơn khi phá t hiệ n tô i khô ng the uong giọ t
nước nà o trong suot 6 giờ bay, vı̀ khô ng cá ch gı̀ sử dụ ng được buong vệ
sinh trê n khô ng. Khó khă n lạ i tiep tụ c phá t sinh khi chú ng tô i hạ cá nh
xuong London. Mộ t lan nữa, Ken phả i thá p tù ng tô i đen cửa ra, và do
má y bay khô ng có san xe lă n, chú ng tô i đà nh phả i ngoi đợi.
Chı̉ mộ t chuyen phiê u lưu ngan cũ ng đủ khien tô i cả m thô ng với những
bức xú c mà người khuyet tậ t trê n khap the giới phả i chịu đựng hà ng
ngà y. Quả thực, tô i đã phan nộ đen mức quyet định phả n á nh với trụ sở
Air India lạ i London. Khi xe lă n vừa đen, Ken đã đay tô i đen vă n phò ng
Air India; và với lò ng că m phan cao độ , tô i đã dien tả lạ i từng noi khó
khă n và tủ i nhụ c mı̀nh phả i chịu đựng, đong thời quở trá ch trụ sở Air
India tạ i địa phương vı̀ đã thieu quan tâ m đen những người khiem
khuyet từ khap mọ i nơi. Tat nhiê n, người đạ i diệ n phả i roi rı́t xin loi tô i,
và sau đó chú ng tô i rời khỏ i vă n phò ng.
Đieu kỳ lạ chı́nh là : trong suot chuyen đi, tô i van biet rõ mı̀nh có the đi
lạ i bı̀nh thường, nhưng tô i đã nhậ p vai nhanh chó ng và nhuan nhuyen
đen mức trong thâ m tâ m tô i cũ ng có cả m giá c rang: mı̀nh có lý do chı́nh
đá ng đe bực tức.
NHAM XEM XET mộ t cá ch nghiê m tú c ve sự tự lừa doi, Zoë Chance (họ c
viê n trê n tien sı̃ tạ i Yale), Mike Norton, Francesca Gino và tô i đã quyet
định tı̀m hieu chi tiet hơn ve cá ch thức và thời điem chú ng ta “dụ do”
bả n thâ n tin và o lời nó i doi do chı́nh mı̀nh bịa ra, cũ ng như khá m phá
những phương phá p giú p ngă n chặ n đieu đó .
Trong giai đoạ n đau củ a cô ng cuộ c nghiê n cứu, người tham gia sẽ tien
hà nh mộ t bà i kiem tra dạ ng IQ gom 8 câ u hỏ i (chang hạ n, mộ t trong cá c
câ u hỏ i sẽ là : “So nà o là ½ củ a ¼ củ a 1/10 củ a 400?”). Sau khi hoà n
thà nh bà i trac nghiệ m, người tham gia thuộ c nhó m được giá m sá t sẽ
nộ p lạ i câ u trả lời cho người phụ trá ch – người trực tiep kiem tra đá p á n
củ a họ . Nhờ the, chú ng tô i có the tı́nh toá n thà nh tı́ch trung bı̀nh củ a bà i
kiem tra.
Trong tı̀nh huong cho phé p gian lậ n, người tham gia sẽ được cho san
đá p á n ở cuoi trang. Họ cũ ng được thô ng bá o rang đá p á n đã có san
nham giú p họ tự đá nh giá xem mı̀nh trả lời tot đen đâ u. Tuy nhiê n, họ
phả i trả lời câ u hỏ i trước và chı̉ được xem đá p á n đe kiem tra lạ i. Sau
khi trả lời toà n bộ câ u hỏ i, người tham gia sẽ kiem tra đá p á n mộ t lan
nữa và bá o cá o với giá m sá t viê n.
Sau giai đoạ n đau củ a nghiê n cứu, chú ng tô i đã nhậ n được gı̀? Đú ng như
dự kien, nhó m người chơi có cơ hộ i “kiem tra đá p á n” đã ghi được nhieu
điem so hơn mức bı̀nh quâ n, và cho thay rang họ đã sử dụ ng đá p á n
khô ng chı̉ đe tự đá nh giá , mà cò n nham cả i thiệ n thà nh tı́ch củ a bả n
thâ n. Cũ ng như cá c thı́ nghiệ m trước, chú ng tô i nhậ n thay người chơi đã
gian lậ n khi có cơ hộ i, nhưng với mức độ khô ng quá cao.
Tự giú p mı̀nh đạ t điem MENSA cao hơn
Bo cụ c củ a thı́ nghiệ m trê n đã được lay cả m hứng từ mộ t trong cá c tạ p
chı́ giới thiệ u bạ n có the tı̀m thay ở sau ghe má y bay. Trê n mộ t chuyen
bay nọ , tô i đã lướt qua mộ t cuon tạ p chı́ và khá m phá ra bà i trac nghiệ m
MENSA (gom mộ t nhó m câ u hỏ i thử trı́ thô ng minh). Do san má u hieu
thang trong người, tô i quyet định thử sức. Chı̉ dan trong bà i viet cho
biet cá c đá p á n đã có san ở mặ t sau tạ p chı́. Sau khi trả lời câ u hỏ i đau
tiê n, tô i lien giở ra sau đe xem đá p á n; và lạ chưa kı̀a! Tô i đã đá p đú ng.
Nhưng khi tiep tụ c bà i trac nghiệ m, tô i chợt nhậ n ra rang moi khi kiem
tra cá c câ u đã là m, mat tô i cũ ng vô tı̀nh liec sang đá p á n tiep theo. Do đã
nhı̀n thoá ng qua đá p á n củ a câ u hỏ i ke, tô i có the giả i quyet chú ng
nhanh gọ n hơn rat nhieu. Đen cuoi bà i trac nghiệ m, tô i đã trả lời đú ng
gan het cá c câ u hỏ i, và đieu đó khien tô i chac mam mı̀nh là mộ t kieu
thiê n tà i nà o đay. Nhưng roi, tô i buộ c phả i tự hỏ i rang phả i chă ng mı̀nh
đạ t điem cao vı̀ sở hữu mộ t trı́ tuệ siê u phà m, hay chı̉ vı̀ đã nhı̀n trước
đá p á n qua khó e mat (lẽ tat nhiê n, trong thâ m tâ m tô i van quy chú ng
cho đau ó c sá ng suot củ a mı̀nh).
Tı̀nh huong cơ bả n tương tự cũ ng có the xả y đen với bat kỳ bà i kiem tra
nà o neu đá p á n được in san ở mặ t sau hay in ngược ở cuoi trang, như ta
van thường gặ p trong cá c tạ p chı́ hay tà i liệ u hướng dan ô n tậ p SAT.
Chú ng ta thường lợi dụ ng cá c đá p á n nà y khi ô n tậ p kiem tra nham tự
thuyet phụ c bả n thâ n rang ta là kẻ thô ng minh; và neu chang may trả lời
sai, ta cũ ng chı̉ xem đó là sai lam ngớ ngan và nhat quyet sẽ khô ng mac
lạ i trong kỳ thi thậ t. Dù sao chă ng nữa, ta cũ ng cả m thay đac ý do đã tự
thoi phong trı́ thô ng minh củ a mı̀nh – và đó là đieu chú ng ta sẽ vui vẻ
đó n nhậ n.
KET QUA BƯƠC ĐAU từ thı́ nghiệ m đã cho thay rang: người tham gia có
khuynh hướng tı̀m kiem câ u trả lời như mộ t cá ch cả i thiệ n điem so củ a
họ . Nhưng ket quả nà y van chưa cho biet liệ u họ có thậ t sự dı́nh lı́u đen
mộ t tı̀nh huong gian lậ n kệ ch cỡm hay khô ng, hoặ c họ chı̉ đang tự lừa
doi bả n thâ n. Nó i cá ch khá c, chú ng ta van chưa biet liệ u người tham gia
có hieu rõ rang họ đang gian lậ n, hay chı̉ tự thuyet phụ c rang họ đã biet
trước câ u trả lời đú ng ngay từ đau. Đe tı̀m hieu đieu nà y, chú ng tô i đã
bo sung mộ t yeu to mới trong thı́ nghiệ m tiep theo.
Hã y hı̀nh dung bạ n đang tham gia mộ t thı́ nghiệ m tương tự như tı̀nh
huong đau tiê n. Bạ n nhậ n mộ t bả ng trac nghiệ m gom 8 câ u hỏ i và trả lời
đú ng 4 câ u (tương đương 50%); nhưng nhờ xem đá p á n cuoi trang, bạ n
cam đoan rang mı̀nh đã giả i đú ng 6 câ u hỏ i (hay 75%). Đen đâ y, bạ n sẽ
cho rang khả nă ng thậ t sự củ a mı̀nh chı̉ nam trong khoả ng 50%, hay lê n
đen 75%? Mộ t mặ t, bạ n có the ý thức rang mı̀nh đã lợi dụ ng đá p á n
nham thoi phong điem so. Mặ t khá c, do biet rõ bạ n sẽ được trả thưởng
tương ứng với 6 câ u trả lời đú ng, bạ n có the sẽ tự thuyet phụ c bả n thâ n
rang mı̀nh đủ khả nă ng giả i đú ng 75% câ u hỏ i.
Đâ y chı́nh là thời điem bat đau giai đoạ n hai củ a thı́ nghiệ m. Sau khi
hoà n thà nh bà i trac nghiệ m toá n họ c, giá m sá t viê n sẽ yê u cau bạ n dự
đoá n thà nh tı́ch củ a mı̀nh trong phan kiem tra tiep theo; cụ the, bạ n sẽ
phả i trả lời 100 câ u hỏ i trong đieu kiệ n tương tự. Nhưng tat nhiê n, lan
nà y sẽ khô ng có đá p á n nà o in san ở cuoi trang (do đó bạ n cũ ng chang
cò n cơ hộ i tham khả o). Bạ n dự đoá n mı̀nh sẽ đạ t thà nh tı́ch ra sao trong
bà i trac nghiệ m ke tiep? Liệ u nó sẽ ứng với thực lực củ a bạ n trong giai
đoạ n đau (50%), hay ứng với khả nă ng được thoi phong (75%)? Ta có
the lý luậ n như sau: neu bạ n thừa nhậ n đã lợi dụ ng đá p á n đe thoi
phong điem so mộ t cá ch giả tạ o trong bà i kiem tra trước, bạ n sẽ dự
đoá n mı̀nh chı̉ giả i đú ng được so phan tră m câ u hỏ i ứng với tı̀nh huong
khô ng được trợ giú p (tương đương 4 trê n 8 câ u, hay 50%). Nhưng hã y
giả sử rang bạ n bat đau tin tưởng mı̀nh thậ t sự đã giả i đú ng được 6 câ u
hỏ i bang thực lực bả n thâ n, chứ khô ng vı̀ đã xem trước câ u trả lời. Lú c
nà y, bạ n sẽ dự đoá n rang mı̀nh có the giả i đú ng được so phan tră m câ u
hỏ i cao hơn (tương đương 75%). Hien nhiê n, bạ n thực chat chı̉ có the
giả i đú ng khoả ng mộ t nửa so câ u hỏ i, nhưng chı́nh sự tự lừa doi đã tâ ng
boc bạ n – như mộ t chú cua hung hă ng – và giú p bạ n tự tin hơn và o khả
nă ng củ a mı̀nh.
Ket quả cho thay rang những người tham gia đã lựa chọ n phương á n
sau: tự tâ ng boc bả n thâ n. Cá c con so dự đoá n ve thà nh tı́ch củ a họ
trong giai đoạ n hai củ a thı́ nghiệ m khô ng chı̉ chứng minh họ đã lợi dụ ng
đá p á n hò ng phó ng đạ i điem so trong giai đoạ n đau, mà cò n nhanh
chó ng thuyet phụ c bả n thâ n rang họ đã tự mı̀nh đạ t đen điem so đó . Ve
cơ bả n, những ai có cơ hộ i kiem tra lạ i đá p á n trong giai đoạ n đau (và
gian lậ n) đã dan tin tưởng rang thà nh tı́ch được phó ng đạ i nó i trê n
chı́nh là minh chứng cho thực lực củ a họ .
Nhưng đieu gı̀ sẽ xả y ra neu chú ng ta quyet định trả thưởng đe người
chơi dự đoá n chı́nh xá c điem so củ a họ trong giai đoạ n hai? Với sự gó p
mặ t củ a đong tien, rat có the người tham gia sẽ khô ng de dà ng bỏ qua
sự thậ t rang họ đã lợi dụ ng đá p á n hò ng cả i thiệ n điem so trong bà i trac
nghiệ m trước. Lan nà y, chú ng tô i đã lặ p lạ i thı́ nghiệ m trê n với mộ t
nhó m người chơi mới, và treo thưởng so tien lê n đen 20 đô -la cho
những ai dự đoá n chı́nh xá c thà nh tı́ch củ a họ trong giai đoạ n hai. Tuy
nhiê n, ngay cả khi được khı́ch lệ bang tien bạ c, họ van quyet định đặ t
trọ n niem tin và o điem so và tiep tụ c đá nh giá quá cao khả nă ng củ a
mı̀nh. Như vậ y, bat chap mộ t độ ng cơ mạ nh mẽ hò ng giú p ta xá c định
đú ng thực lực, bả n tı́nh tự lừa doi van tỏ ra thang the.
TOI ĐA BIET CA ROI
Tôi đã có không ít bài phát biểu về nghiên cứu của mình trước nhiều đối
tượng khán giả khác nhau, từ các trường viện cho đến doanh nghiệp. Khi
bắt đầu diễn thuyết, tôi luôn mô tả rõ về thí nghiệm chúng tôi đã tiến
hành, các kết quả thu được, và cuối cùng là bài học rút ra từ chúng. Song,
tôi cũng thường xuyên nhận thấy một số khán giả có vẻ không mấy ngạc
nhiên về các số liệu tôi trình bày, và sẵn sàng thừa nhận với tôi điều đó.
Tôi rất lấy làm khó hiểu; bởi trên tư cách người đích thân tiến hành
nghiên cứu, bản thân tôi cũng không ít lần sửng sốt trước kết quả mình
thu được. Tôi tự hỏi, liệu những khán giả này có thật sự uyên bác đến thế
không? Làm thế nào họ lại biết được kết quả sớm hơn tôi? Hoặc có khi
nào đó chỉ là cảm giác gợi nhớ do trực giác hay không?
Cuối cùng, tôi đã tìm ra cách ứng phó với cảm giác “Tôi đã biết cả rồi”
này. Tôi bắt đầu đề nghị khán giả dự đoán kết quả từ các thí nghiệm. Sau
khi trình bày phương thức và dữ liệu đánh giá, tôi luôn dành cho họ vài
giây suy nghĩ về chúng. Sau đó, tôi sẽ yêu cầu họ bình chọn kết quả đúng
hoặc viết ra dự đoán của mình. Chỉ khi họ đã đưa ra câu trả lời của mình,
tôi mới công bố kết quả. Tin tốt là phương pháp này tỏ ra khá hiệu quả.
Nhờ luôn lưu ý “hỏi trước,” tôi đã tránh được những phản hồi kiểu “Tôi
đã biết cả rồi.”
Nhân danh bản năng tự nhiên nhằm tự thuyết phục rằng chúng ta luôn
biết rõ mọi câu trả lời, tôi đã gọi trung tâm nghiên cứu của mình tại Đại
học Duke là “Trung tâm nhận thức muộn nâng cao.”
Sự ham thı́ch phó ng đạ i
Nhieu nă m ve trước – và o khoả ng đau thậ p niê n 1990 – đạ o dien điệ n
ả nh lừng danh Stanley Kubrick đã bat đau nghe được từ người trợ lý
chuyệ n ve mộ t kẻ chuyê n giả mạ o ô ng. Gã tưởng-mı̀nh-là -Kubrick nà y
(von tê n thậ t là Alan Conway và chang có né t gı̀ giong với vị đạ o dien
râ u rậ m cả ) đã đi khap London và khoe khoang với mọ i người han noi
tieng ra sao. Do Stanley Kubrick là người song khé p kı́n và luô n trá nh
mặ t cá c tay să n ả nh, nê n hau het mọ i người đeu khô ng rõ ô ng trô ng the
nà o. Do vậ y, đã có rat nhieu người cả tin rê u rao rang họ quen thâ n với
vị đạ o dien noi tieng, và hă m hở can câ u củ a Conway. Hã ng Warner
Bros. – von là nhà tà i trợ và phâ n phoi cá c bộ phim củ a Kubrick – bat
đau gọ i điệ n đen vă n phò ng ô ng moi ngà y với lời phà n nà n từ những
người khô ng hieu vı̀ sao “Stanley” khô ng liê n lạ c lạ i với họ . Xé t cho
cù ng, họ đã mời ô ng ă n uong và dù ng bữa toi, thậ m chı́ trả cả tien ta-xi
cho ô ng, và ô ng cũ ng hứa sẽ mời họ tham gia bộ phim sap tới.
Mộ t ngà y nọ , Frank Rich (cựu chuyê n gia phê bı̀nh sâ n khau và là người
phụ trá ch trang 3 củ a tờ New York Times) có hẹ n dù ng bữa toi với vợ
ô ng và mộ t cặ p đô i khá c tạ i mộ t nhà hà ng London. Cù ng lú c đó , kẻ giả
mạ o Kubrick cũ ng đang ngoi chung bà n với mộ t nghị sı̃ được phong
tước cù ng mộ t so thanh niê n trẻ , và ke họ nghe ve hà nh trı̀nh sá ng tạ o
những kiệ t tá c điệ n ả nh củ a han. Khi trô ng thay Rich ở bà n bê n, han bè n
tien lạ i phı́a ô ng và bả o với nhà phê bı̀nh rang han đang có ý kiệ n tờ bá o
nà y vı̀ đã gọ i han là kẻ “sá ng tạ o trong â m tham.” Hâ n hoan vı̀ được gặ p
“Kubrick” kı́n tieng bang xương bang thịt, Rich đã mời han tham gia
phỏ ng van. Conway bả o Rich gọ i lạ i cho han, cho ô ng so điệ n thoạ i nhà ,
và roi... lặ n mat tă m.
Khô ng lâ u sau cuộ c chạ m trá n trê n, mọ i chuyệ n ve Conway đã dan sá ng
tỏ , và Rich cù ng những người khá c từng bị han qua mặ t cũ ng nhanh
chó ng tı̉nh ngộ . Cuoi cù ng, sự thậ t cũ ng được phơi bà y khi Conway tı̀m
cá ch bá n câ u chuyệ n củ a han cho cá c phó ng viê n. Han khă ng khă ng rang
mı̀nh là mộ t bệ nh nhâ n roi loạ n tâ m than đang hoi phụ c. (“Thậ t kỳ quá i.
Kubrick đã á m ả nh tô i. Tô i đã thậ t sự tin rang tô i là ô ng ay!”) Cuoi cù ng,
Conway đã chet như mộ t tê n ná t rượu khô ng xu dı́nh tú i, chı̉ 4 thá ng
trước khi Kubrick qua đời.
Tuy câ u chuyệ n trê n nghe thậ t hoang đường, nhưng rat có the Conway
đã tin rang han là Kubrick thậ t khi dieu khap pho phường với lớp vỏ
bọ c như the, và day lê n câ u hỏ i rang liệ u có ai đó trong chú ng ta lạ i tin
và o lời bịp bợm củ a chı́nh mı̀nh hơn cả người khá c hay khô ng. Nham
xem xé t khả nă ng trê n, tô i đã tien hà nh mộ t thı́ nghiệ m tá i hiệ n lạ i bà i
kiem tra tự lừa doi cơ bả n; nhưng lan nà y, chú ng tô i đã đong thời tı́nh
toá n khả nă ng người tham gia là m ngơ trước that bạ i củ a họ . Đe đá nh
giá khuynh hướng nà y, chú ng tô i đã yê u cau người chơi lựa chọ n đong
tı̀nh hoặ c khô ng đong tı̀nh với mộ t so phá t bieu, chang hạ n như “An
tượng đau tiê n củ a tô i ve người khá c luô n đú ng” hoặ c “Tô i khô ng bao
giờ che giau sai lam.” Chú ng tô i muon xem liệ u những người chọ n cá ch
trả lời “đú ng” cho nhieu câ u hỏ i hơn cũ ng có khuynh hướng tự lừa doi
bả n thâ n cao hơn trong thı́ nghiệ m nà y hay khô ng.
Cũ ng như cá c lan trước, chú ng tô i nhậ n thay những người chơi trong
tı̀nh huong có san câ u trả lời đã gian lậ n đe đạ t điem so cao hơn. Mộ t
lan nữa, họ đã dự đoá n sẽ trả lời chı́nh xá c nhieu câ u hỏ i hơn trong thử
thá ch tiep theo. Và mộ t lan nữa, họ lạ i mat tien thưởng vı̀ đã quá tự phụ
ve điem so và kỳ vọ ng thá i quá ve thực lực củ a mı̀nh. Cò n những người
đã chọ n nhieu đá p á n “đú ng” hơn đoi với cá c phá t bieu đe cậ p đen
khuynh hướng củ a họ thı̀ the nà o? Có rat nhieu người như the, và họ
chı́nh là những người chơi dự đoá n mı̀nh sẽ đạ t điem so cao nhat cho
phan kiem tra trong giai đoạ n hai.
CỰU CHIEN BINH ANH HUNG Ư?
Năm 1959, Walter Williams, “người cựu chiến binh cuối cùng thời Nội
chiến,” đã qua đời. Tang lễ của ông được cử hành theo nghi thức trọng
thể, bao gồm một cuộc diễu hành lớn trước sự chứng kiến của 10 nghìn
người, và được để tang suốt một tuần lễ. Tuy nhiên, nhiều năm sau, một
phóng viên tên William Marvel đã phát hiện Williams chỉ vừa tròn 5 tuổi
khi cuộc chiến nổ ra, đồng nghĩa ông chưa đủ tuổi để phục vụ trong quân
ngũ dưới bất kỳ hình thức nào. Tuy nhiên, sự thật còn tồi tệ hơn thế. Huy
hiệu chôn cùng Walter Williams thực chất đã được trao cho ông từ tay
John Salling – theo điều tra của Marvel, nhân vật này cũng đã tự mạo
nhận là cựu chiến binh sống thọ nhất từ thời Nội chiến. Thậm chí, Marvel
đã khẳng định rằng khoảng một tá cựu chiến binh cuối cùng còn sống sót
từ thời Nội chiến đều là kẻ giả mạo.
Những câu chuyện như trên tồn tại rất nhiều, thậm chí trong cả những
cuộc chiến gần đây, dù có người sẽ cho rằng rất khó để bịa ra và giữ vững
một tuyên bố như thế. Chẳng hạn, Trung sĩ Thomas Larez đã phải nhận
vô số vết thương do đạn bắn trong khi chiến đấu với quân Taliban tại
Afghanistan, do cố gắng đưa một chiến sĩ bị thương về nơi an toàn. Anh
không những đã cứu sống đồng đội của mình, mà còn bất chấp thương
tích để tiêu diệt 7 tên lính Taliban. Do vậy, khi chiến công của Larez được
tường thuật trên kênh tin tức Dallas – nhưng sau đó buộc phải rút lại vì
tuy Larez đúng thật là thủy quân lục chiến, nhưng anh chưa từng chiến
đấu tại đâu gần Afghanistan – họ vẫn chưa biết toàn bộ câu chuyện chỉ là
dối trá.
Phóng viên thường là người lật tẩy những tuyên bố giả dối. Nhưng đôi
lúc, chính họ lại là kẻ bịp bợm. Phóng viên kỳ cựu Dan Rather đã từng sụt
sùi kể lại quãng thời gian ông phục vụ trong hàng ngũ thủy quân lục
chiến, dù ông thậm chí còn chưa từng trải qua một khóa huấn luyện cơ
bản nào. Ông hẳn đã rất tin tưởng vào tuyên bố của mình, hơn cả những
gì thật sự diễn ra.
DƯƠNG NHƯ CO rat nhieu lý do đe chú ng ta nó i quá lê n ve thà nh tı́ch
phụ c vụ củ a mı̀nh. The nhưng, chı́nh cá c câ u chuyệ n ve những người
khai gian lý lịch, bang cap cũ ng như thâ n the cá nhâ n hay xuat hiệ n
thường xuyê n đã là m nả y sinh những câ u hỏ i thú vị: Phả i chă ng khi nó i
doi mộ t cá ch cô ng khai, thı̀ chı́nh những lời nó i doi được ghi nhậ n đã
trở thà nh thứ “chien tı́ch” nhac nhở chú ng ta ve cá c thà nh tựu chưa
từng đạ t được, và khien đieu huyen hoặ c ay gan chặ t và o kịch bả n cuộ c
đời củ a chú ng ta? Do đó , neu mộ t chiec cú p, mộ t dả i ruy-bă ng hay mộ t
tam bang có the chứng nhậ n cho thứ thà nh tı́ch chú ng ta chưa từng
chinh phụ c, thı̀ liệ u những “chien tı́ch” nà y có khien ta mù quá ng tin và o
khả nă ng tam thường củ a bả n thâ n hay khô ng? Và liệ u những chứng chı̉
đó có khien chú ng ta tự lừa doi thường xuyê n hơn hay khô ng?
CHUNG TOI ĐA KIEM CHƯNG sức ả nh hưởng từ cá c chứng chı̉ bang
cá ch cho người tham có cơ hộ i gian lậ n trong bà i trac nghiệ m toá n họ c
đau tiê n (thô ng qua việ c in san đá p á n). Sau khi quan sá t họ phó ng đạ i
thà nh tı́ch, chú ng tô i lạ i trao cho mộ t và i người trong so họ mộ t tam
giay chứng nhậ n thà nh tı́ch (giả mạ o) từ bà i kiem tra. Thậ m chı́, chú ng
tô i cò n viet han tê n và điem so củ a họ trê n tam bang, và trâ n trọ ng in
trê n giay tot. Những người cò n lạ i sẽ khô ng được trao chứng nhậ n. Như
vậ y, liệ u cá c chien tı́ch nà y có khien người tham gia tự tin hơn và o thà nh
tı́ch được phó ng đạ i củ a họ , von phả i phụ thuộ c mộ t phan và o đá p á n
cho trước hay khô ng? Liệ u nó có khien họ tin rang điem so đã phả n á nh
nă ng lực thậ t sự củ a họ hay khô ng?
Hó a ra, tô i khô ng phả i người duy nhat chịu ả nh hưởng từ bang cap treo
trê n tường. Những người tham gia được chứng nhậ n đã dự đoá n họ sẽ
trả lời chı́nh xá c nhieu câ u hỏ i hơn trong thử thá ch giai đoạ n hai. Có vẻ
như chı̉ mộ t lời nhac nhở “là m tot lam” cũ ng đủ khien ta tin rang mọ i
thà nh tı́ch đeu xuat phá t từ nă ng lực củ a mı̀nh, bat chap ket quả thực te
ra sao.
NƯ VAN HAO the kỷ XIX, Jane Austen đã cung cap mộ t vı́ dụ tuyệ t vời ve
cá ch những moi quan tâ m ı́ch kỷ, cộ ng với sự ủ ng hộ củ a những người
xung quanh, có the khien ta tin rang sự ı́ch kỷ củ a chú ng ta chı́nh là hiệ n
thâ n củ a lò ng khoan dung và bá c á i. Trong tá c pham Lý Trı́ Và Tı̀nh Cả m,
có mộ t phâ n cả nh gợi mở mà John, người con trai trưởng duy nhat và
cũ ng là người thừa ke, đã câ n nhac những đieu thậ t sự có trong lời hứa
củ a anh đoi với cha mı̀nh. Bê n giường bệ nh, anh đã hứa với người cha
già cả rang sẽ quan tâ m chă m só c người mẹ ke tot bụ ng nhưng nghè o
kho, cù ng ba đứa em gá i nửa ruộ t thịt củ a mı̀nh. Giữ đú ng lời hứa, anh
đã quyet định trao cho người phụ nữ 3 nghı̀n bả ng, so tien chang tham
thá p gı̀ so với gia sả n kech sù củ a anh, và tin rang mı̀nh đã chă m só c họ
chu đá o. Sau tat cả , anh chı̉ ô n ton giả i thı́ch, “cha có the de dà ng chia sẻ
mộ t khoả n tien lớn mà chang phả i bậ n tâ m chú t nà o.”
Bat chap việ c John cả m thay hà i lò ng ve sá ng kien củ a mı̀nh, cũ ng như
mó n quà sẽ được trao tay mộ t cá ch de dà ng, người vợ ma mã nh và ı́ch
kỷ củ a John đã thuyet phụ c anh rang – thực te chang khó khă n gı̀ khi mụ
đã việ n san hà ng tá lý do – bat kỳ khoả n tien nà o anh trao tặ ng người
mẹ ke cũ ng sẽ khien anh và vợ con anh phả i “khon kho đen cù ng cực.”
Chang khá c gı̀ mụ phù thủ y trong câ u chuyệ n co tı́ch, mụ cã i co rang cha
anh chac han đã mê sả ng. Suy cho cù ng, ô ng già khon kho chı̉ cò n cá ch
cá i chet và i phú t khi ra lời nhan nhủ . Sau đó , mụ tiep tụ c đay nghien ve
sự ı́ch kỷ củ a người mẹ ke. Mẹ ke củ a John và ba cô con gá i củ a bà sao có
the xứng đá ng với so tien đó cơ chứ? Là m the nà o anh, người chong củ a
mụ lạ i có the hoang phı́ gia sả n củ a cha anh cho bà mẹ ke và những đứa
em tham lam? Hoà n toà n bị tay nã o, chà ng trai đã ket lạ i rang: “Thậ t sự
khô ng can thiet, neu khô ng muon nó i là het sức lo bịch, khi ta cứ phả i
chu cap cho mụ gó a và ba đứa con gá i củ a mụ ...” Than ô i! Lương tâ m đã
lù i bước, lò ng tham đã lê n ngô i, cò n so phậ n thı̀ mã i khô ng được đoá i
hoà i.
TỰ LƯA DOI TRONG THE THAO
Vận động viên nào cũng biết sử dụng steroid là trái luật, và nếu bị phát
hiện sử dụng chúng, họ sẽ tự mình bôi nhọ mọi kỷ lục cũng như toàn bộ
môn thể thao. Thế nhưng, khao khát lập nên những kỷ lục mới (với sự trợ
giúp của steroid) và giành lấy sự quan tâm của giới truyền thông cũng
như được khán giả ngưỡng mộ đã thôi thúc các vận động viên gian lận
bằng chất kích thích (doping). Đây là vấn nạn của mọi môn thể thao.
Chúng ta có Floyd Landis, người đã bị tước bỏ danh hiệu Tour de France
năm 2006 do sử dụng steroid. Đại học Waterloo tại Canada cũng đã đình
chỉ toàn thể đội bóng bầu dục trong vòng một năm khi phát hiện tám
thành viên trong đội dương tính với steroid tổng hợp. Một huấn luyện
viên bóng đá người Bulgari cũng bị cấm hành nghề trong 4 năm do cho
phép các cầu thủ dùng steroid trong một trận đấu năm 2010. Thế nhưng,
chúng ta vẫn không biết những người sử dụng steroid đã nghĩ gì khi
chiến thắng một trận đấu, hay giành lấy một huy chương nhờ có chúng.
Họ có nhận ra vinh quanh của mình là vô nghĩa, hay thật sự tin rằng
thành tích đó hoàn toàn là minh chứng của kỹ năng.
Và tất nhiên, bóng chày cũng có trong danh sách. Liệu Mark McGwire có
nắm giữ nhiều kỷ lục đến thế nếu không dùng steroid? Liệu ông có thật sự
tin rằng mình đã giành được thành tích nhờ thực lực bản thân? Sau khi
thừa nhận sai phạm, McGwire đã tuyên bố rằng: “Tôi tin chắc sẽ có người
tự hỏi liệu tôi có ghi được toàn bộ những cú home run (ăn điểm trực tiếp)
trong sự nghiệp nếu không dùng steroid hay không. Tôi đã có những năm
chơi tốt khi không sử dụng chúng, và cũng có những năm chơi rất tệ.
Điều tương tự cũng xảy đến khi tôi dùng steroid. Nhưng dù sao đi nữa, tôi
vẫn không nên làm thế; và do đó, tôi thật lòng xin lỗi tất cả.”
Ông có thể xin lỗi; nhưng sau cùng, từ các fan của McGwire cho đến bản
thân ông vẫn không thể biết ông thực sự chơi tốt ra sao.
NHƯ BẠ N ĐA THAY, con người thường có khuynh hướng tin và o câ u
chuyệ n do chı́nh họ thê u dệ t. Liệ u có biệ n phá p nà o giú p ngă n chặ n, hay
chı́ ı́t cũ ng hạ n che bớt hà nh vi nà y? Do việ c thưởng tien nam thuyet
phụ c mọ i người đá nh giá thà nh tı́ch củ a họ chı́nh xá c hơn dường như
cũ ng bat lực trước sự tự lừa doi, nê n chú ng tô i đã quyet định can thiệ p
từ trước, tạ i ngay thời điem họ đe cho cơ hộ i gian lậ n cá m do. (Phương
phá p nà y có liê n quan đen cá ch chú ng tô i á p dụ ng Mười Đieu ră n trong
chương 2, “Cap so giả doi.”) Tat nhiê n, do người tham gia có the phủ
nhậ n ả nh hưởng củ a đá p á n cho trước đoi với điem so củ a họ , nê n
chú ng tô i tự hỏ i đieu gı̀ sẽ xả y ra neu chú ng tô i khien việ c phụ thuộ c và o
cá c đá p á n trê n trở nê n rõ rà ng hơn, ngay khi họ bat đau lợi dụ ng
chú ng? Neu việ c lợi dụ ng đá p á n nham nâ ng cao điem so trở nê n cực kỳ
hien nhiê n, thı̀ liệ u họ có tiep tụ c tự thuyet phụ c bả n thâ n rang mı̀nh đã
biet câ u trả lời đú ng từ trước hay khô ng?
Trong cá c thı́ nghiệ m ban đau (tien hà nh trê n giay), chú ng tô i đã khô ng
the xá c định chı́nh xá c thời điem người tham gia liec nhı̀n đá p á n, cũ ng
như mức độ tự giá c củ a họ đoi với sự trợ giú p từ cá c câ u trả lời cho san.
Do đó , trong thı́ nghiệ m ke tiep, chú ng tô i đã yê u cau người chơi hoà n
thà nh bà i trac nghiệ m tương tự trê n phiê n bả n má y tı́nh. Lan nà y, cá c
đá p á n ở cuoi mà n hı̀nh đã được che giau từ ban đau. Đe mở đá p á n,
người tham gia phả i di chuyen con trỏ xuong cuoi mà n hı̀nh; và khi họ
di trỏ ra xa, câ u trả lời sẽ lạ i bien mat. Bang cá ch nà y, người chơi buộ c
phả i câ n nhac chı́nh xá c thời điem cũ ng như khoả ng thời gian giữa
những lan xem đá p á n, và họ sẽ khô ng the de dà ng phủ nhậ n mộ t hà nh
vi rõ rà ng và có chủ đı́ch như the.
Tuy hau het những người tham gia đeu tham khả o đá p á n ı́t nhat mộ t
lan, nhưng trong lan thı́ nghiệ m nà y (trá i với phiê n bả n trê n giay),
chú ng tô i đã phá t hiệ n họ khô ng cò n phó ng đạ i thà nh tı́ch trong thử
thá ch thứ hai nữa. Bat chap thực te rang họ van cò n gian lậ n, nhưng
chı́nh quyet định sử dụ ng đá p á n mộ t cá ch có chủ ý – thay vı̀ chı̉ đơn
giả n liec xuong phı́a cuoi trang giay – đã loạ i bỏ thà nh cô ng khuynh
hướng tự lừa doi. Có vẻ như, neu ý thức rõ rà ng ve cá ch thức mı̀nh gian
lậ n, chú ng ta sẽ bớt tin tưởng mộ t cá ch tù y tiệ n và o thà nh tı́ch củ a bả n
thâ n.
Tự lừa doi và tự lực cá nh sinh
Như vậ y, chú ng ta phả i đoi phó ra sao với sự tự lừa doi? Chú ng ta nê n
duy trı̀, hay loạ i bỏ nó ? Tô i ngờ rang, cũ ng như những họ hà ng xa củ a nó
– bao gom sự cả tin và lạ c quan – và mọ i trạ ng thá i thiê n kien khá c, sự
tự lựa doi cũ ng bao hà m cả ưu điem lan khuyet điem. Ve mặ t tı́ch cực,
chı́nh lò ng tin được tiep lửa mộ t cá ch phi lý sẽ gó p phan nâ ng cao chat
lượng song củ a chú ng ta, thô ng qua việ c ho trợ đoi phó với á p lực; nó
cũ ng tiep sức cho lò ng kiê n trı̀ khi chú ng ta thực hiệ n cá c nhiệ m vụ khó
khă n và buon tẻ ; cũ ng như mang lạ i những trả i nghiệ m mới mẻ , khá c
biệ t.
Chú ng ta khô ng ngừng tự lừa doi bả n thâ n mộ t phan cũ ng vı̀ muon bả o
vệ hı̀nh ả nh tı́ch cực củ a chı́nh mı̀nh. Chú ng ta đeu muon che giau that
bạ i và đe cao thà nh cô ng (dù đô i khi chú ng khô ng hoà n toà n thuộ c ve
chú ng ta), và san sà ng đo loi cho người khá c hoặ c hoà n cả nh bê n ngoà i
khi vap phả i that bạ i khô ng the choi cã i. Giong như bạ n cua đực hieu
chien, chú ng ta có the lợi dụ ng sự tự lừa doi nham đá nh thức lò ng tự tin
khi cả m thay mı̀nh khô ng đủ gan dạ . Tự đặ t bả n thâ n và o vị the tot hơn
có the giú p chú ng ta chinh phụ c mộ t cuộ c hẹ n, hoà n thà nh mộ t đe á n
lớn hay on định mộ t cô ng việ c. (Tat nhiê n, tô i khô ng có ý khuyê n bạ n
thoi phong lý lịch củ a mı̀nh, nhưng dù sao van tot hơn neu bạ n được
tiep thê m chú t tự tin.)
Ve mặ t tiê u cực – nhat là khi cá i nhı̀n lạ c quan thá i quá ve chı́nh bả n
thâ n đã trở thà nh nen tả ng cho mọ i hà nh vi củ a bạ n – chú ng ta có the
giả định mộ t cá ch sai lam rang mọ i thứ sẽ dien ra hoà n hả o, nhưng rot
cuộ c lạ i khô ng chủ độ ng đưa ra quyet định đú ng đan nhat. Sự tự lừa doi
cũ ng khien ta vô tı̀nh “tô vẽ ” cho chuyệ n đời củ a mı̀nh – chang hạ n như
tot nghiệ p từ mộ t trường đạ i họ c danh tieng – đieu có the khien chú ng
ta vô cù ng suy sụ p khi sự thậ t bị phơi bà y. Và hien nhiê n, bạ n phả i trả
giá cho sự lừa doi. Khi chı́nh bả n thâ n và những người xung quanh đeu
thieu trung thực, chú ng ta sẽ bat đau nghi ngờ tat cả , và cuộ c song sẽ
khó khă n hơn gap bộ i phan neu thieu đi lò ng tin.
Như mọ i khı́a cạ nh khá c trong cuộ c song, sự câ n bang cũ ng ton tạ i giữa
niem vui sướng (mộ t phan xuat phá t từ sự tự lừa doi) và cá c quyet định
sá ng suot dà nh cho tương lai (với cá i nhı̀n thực te hơn ve bả n thâ n). Tat
nhiê n, ta sẽ rat há o hức trước mộ t vien cả nh tươi sá ng, cù ng niem hy
vọ ng ve mộ t tương lai tuyệ t vời – nhưng trong tı̀nh huong tự lừa doi,
niem tin bị cường điệ u hó a có the phá hủ y chı́nh chú ng ta khi thực tạ i
khac nghiệ t ậ p đen.
Mặ t sá ng củ a lời nó i doi
Khi nó i doi vı̀ lợi ı́ch củ a người khá c, chú ng ta thường gọ i đó là “lời nó i
doi vô hạ i.” Khi thot ra lời nó i doi vô hạ i, chú ng ta van đang tă ng thê m
cap so giả doi, nhưng khô ng vı̀ những lý do ı́ch kỷ. Chang hạ n, hã y thử
câ n nhac tam quan trọ ng củ a những lời khen khô ng thà nh thậ t. Chú ng
ta đeu hieu rõ giá trị và ng củ a lời nó i doi vô hạ i, như khi mộ t phụ nữ
ké m thon thả khoá c lê n mı̀nh mộ t chiec vá y bó mới và hỏ i ô ng chong:
“Trô ng em có bé o lam khô ng?” Người đà n ô ng lậ p tức câ n nhac lợi-hạ i;
ô ng biet những thá ng ngà y đẹ p đẽ củ a mı̀nh sẽ cham dứt neu thú nhậ n
sự thậ t phũ phà ng. Vı̀ vậ y, ô ng đã trả lời rang: “Em yê u, trô ng em thậ t
tuyệ t.” Và mộ t buoi toi nữa (hay mộ t cuộ c hô n nhâ n nữa) lạ i được cứu
vã n.
Đô i khi những câ u nó i nà y chı̉ là lời xã giao, nhưng trong nhieu thời
khac khá c, chú ng lạ i trở thà nh thứ phé p mà u giú p con người vượt qua
những tı̀nh huong ngặ t nghè o nhat; đó chı́nh là bà i họ c tô i nhậ n được
nă m 18 tuoi, khi đang là bệ nh nhâ n bỏ ng toà n thâ n.
Sau vụ tai nạ n suý t cướp đi mạ ng song, tô i đã tı̉nh dậ y trong bệ nh việ n
với những vet bỏ ng độ 3 bao phủ 70% cơ the. Ngay từ đau, cá c bá c sı̃ và
y tá đã luô n tran an tô i: “Mọ i thứ sẽ on thô i.” Và tô i thậ t lò ng muon tin
lời họ . Trong tâ m trı́ non nớt củ a tô i, “Mọ i thứ sẽ on thô i” đong nghı̃a
rang mọ i vet sẹ o do bị bỏ ng cù ng nhieu, rat nhieu lan ghé p da khá c roi
sẽ qua đi và tan bien, hệ t như ai đó tự là m bỏ ng mı̀nh khi rang bap hay
nướng kẹ o dẻ o bê n ngọ n lửa trạ i.
Mộ t ngà y trước khi tô i ket thú c nă m đau tiê n trong bệ nh việ n, vị bá c sı̃
trị liệ u phụ trá ch đã bả o rang cô muon giới thiệ u tô i với mộ t nạ n nhâ n
bỏ ng khá c đã hoi phụ c, người từng trả i qua cả nh ngộ tương tự từ mộ t
thậ p kỷ trước. Cô muon chứng minh rang tô i van có the hò a nhậ p với
cuộ c song và tiep tụ c những việ c tô i từng là m – ve cơ bả n, mọ i thứ van
on. Nhưng khi vị khá ch bước và o, tô i đã vô cù ng khiep hã i. Những vet
thương thà nh sẹ o củ a ô ng ay trô ng rat tệ , và thâ n the ô ng bị bien dạ ng
vô cù ng khủ ng khiep. Ong có the cử độ ng bà n tay và sử dụ ng chú ng mộ t
cá ch thuan thụ c, nhưng chı̉ vừa đủ chức nă ng. Hı̀nh ả nh nà y khá c xa với
những gı̀ tô i van hı̀nh dung ve trường hợp bı̀nh phụ c củ a mı̀nh, ve khả
nă ng hoạ t độ ng, và ve dá ng vẻ củ a tô i khi rời bệ nh việ n. Sau cuộ c gặ p
gỡ, tô i đã suy sụ p tram trọ ng, do nhậ n ra những vet sẹ o và khả nă ng cử
độ ng củ a mı̀nh sẽ bien đoi toi tệ hơn những gı̀ tô i van hı̀nh dung.
Cá c bá c sı̃ và y tá lạ i an ủ i tô i bang những lời nó i doi het sức tử te ve cơn
đau tô i sap phả i chịu đựng. Trong suot cuộ c phau thuậ t bà n tay ké o dà i
đen khô ng the chịu noi, cá c bá c sı̃ đã xuyê n những chiec kim dà i từ đau
ngó n tay đen khớp xương củ a tô i, nham giữ cho ngó n tay thang và giú p
lớp da hoi phụ c tot hơn. Tạ i đau củ a moi chiec kim, họ bo trı́ mộ t nú t
vặ n đe tô i khô ng the tự cà o cau mı̀nh hay chọ c và o mat trong vô thức.
Sau và i thá ng song chung với thiet bị kỳ quá i nà y, tô i nhậ n ra nó sẽ được
gỡ bỏ trong phò ng đieu trị – mà khô ng dù ng đen thuoc tê . Đieu nà y
khien tô i rat lo lang, vı̀ tô i có the tưởng tượng ra cơn đau sẽ rat khủ ng
khiep. Nhưng cô y tá đã nó i rang: “O, đừng lo lang. Đâ y chı̉ là mộ t tieu
phau đơn giả n, anh sẽ khô ng kịp thay đau đâ u.” Và i tuan sau đó , tô i đã
bớt lo lang hơn ve cuộ c phau thuậ t.
Khi đen thời điem rú t kim, mộ t y tá đã giữ chặ t tay tô i đe mộ t người
nữa nhẹ nhà ng rú t chú ng bang chiec kı̀m. Tat nhiê n, tô i phả i chịu muô n
ngà n đau đớn, và chú ng van cò n â m ı̉ suot may ngà y sau – hoà n toà n trá i
ngược với những gı̀ họ mô tả ve ca phau thuậ t. Mặ c dù vậ y, khi ngam
nghı̃ lạ i, tô i van thay vui vı̀ họ đã nó i doi với tô i. Neu họ nó i với tô i sự
thậ t sap xả y đen, han tô i đã trả i qua hà ng tuan le phậ p phong đau kho,
sợ hã i và că ng thang – đieu chac chan sẽ gâ y ton thương đen hệ mien
dịch quý giá củ a tô i. Nê n sau tat cả , tô i van tin lời nó i doi vô hạ i can
được bê nh vực trong nhieu trường hợp nhat định.
Chương 7
Sá ng tạ o và Bat lương
Chúng ta đều là kẻ đặt điều
Sự thật chỉ dành cho những ai thiếu trí tưởng tượng

để sáng tạo sự thật của riêng họ.
– KHUYẾT DANH
Nhieu nă m trước đâ y, hai nhà nghiê n cứu Richard Nisbett (giá o sư Đạ i
họ c Michigan) và Tim Wilson (giá o sư Đạ i họ c Virginia) đã cam trạ i tạ i
khu mua sam địa phương và trả i lê n mặ t bà n bon đô i tat ni-lô ng. Sau đó ,
họ bat đau hỏ i những người phụ nữ đi ngang qua xem họ thı́ch đô i nà o
nhat. Nhieu phụ nữ bat đau bı̀nh chọ n, và hau het đeu tỏ ra thı́ch đô i tat
nam bê n phả i. Nhưng tạ i sao? Có người nó i đó là vı̀ họ thı́ch chat liệ u
củ a chú ng hơn. Mộ t so lạ i quy cho hoa vă n hay mà u sac. Những người
khá c cho rang chat lượng mới là ưu tiê n hà ng đau. Câ u chuyệ n ve sở
thı́ch nà y thậ t thú vị, neu ta biet rang cả bon đô i tat đeu giong hệ t nhau.
(Nisbett và Wilson sau đó đã lặ p lạ i thı́ nghiệ m với á o ngủ phụ nữ, và
cũ ng thu được ket quả tương tự.)
Khi Nisbett và Wilson đặ t câ u hỏ i với từng người ve lý do đứng sau lựa
chọ n củ a họ , đã khô ng ai nhac đen vị trı́ củ a đô i tat trê n mặ t bà n. Ngay
cả khi hai nhà nghiê n cứu bả o rang cá c đô i tat đeu giong nhau và họ chı̉
đơn giả n thı́ch chiec bê n phả i hơn, thı̀ những phụ nữ nà y “van mộ t mực
phủ nhậ n, và thường kè m theo cá i liec mat đay lo lang ve phı́a người
phỏ ng van; như the họ cả m giá c rang đã hieu sai câ u hỏ i hay đang mua
bá n với mộ t gã điê n.”
Vậ y tı́nh luâ n lý trong câ u chuyệ n nà y là gı̀? Rat có the khô ng phả i lú c
nà o chú ng ta cũ ng hieu rõ lý do đứng sau những việ c chú ng ta là m, thứ
chú ng ta chọ n, hay đieu chú ng ta cả m nhậ n. The nhưng, sự mơ ho ve
độ ng cơ thậ t sự van khô ng he ngă n cả n chú ng ta sá ng tạ o ra những lý
do logic đen hoà n hả o nham biệ n minh cho hà nh độ ng, quyet định và
cả m giá c củ a mı̀nh.
BẠ N CO THE DANH LƠI cá m ơn (hoặ c đo loi) cho nửa nã o trá i củ a mı̀nh
vı̀ khả nă ng đặ t chuyệ n phi thường nà y. Nhà khoa họ c than kinh nhậ n
thức Michael Gazzaniga (đong thời là giá o sư Đạ i họ c California, Santa
Barbara) đã từng khang định: nã o trá i củ a chú ng ta là “người dien giả i,”
và cũ ng là bá n cau nã o có khả nă ng rú t ra câ u chuyệ n từ kinh nghiệ m.
Gazzaniga đã đi đen ket luậ n nà y sau nhieu nă m nghiê n cứu cá c bệ nh
nhâ n có hai bá n cau nã o tá ch biệ t, mộ t nhó m dâ n so hiem hoi sở hữu
the chai – bú i dâ y than kinh lớn nhat liê n ket hai bá n cau nã o củ a chú ng
ta – bị cat rời (thường với mụ c đı́ch ngă n ngừa chứng co giậ t do độ ng
kinh). Thú vị thay, chı́nh bộ nã o bat thường đã giú p những cá nhâ n nà y
có the tiep nhậ n kı́ch thı́ch đen mộ t trong hai bá n cau nã o, trong khi
nửa cò n lạ i khô ng ý thức được gı̀.
Trong quá trı̀nh là m việ c với mộ t nữ bệ nh nhâ n có the chai bị cat rời,
Gazzaniga đã rat muon tı̀m hieu xem đieu gı̀ sẽ xả y ra neu bạ n yê u cau
nửa nã o phả i thực hiệ n mộ t hà nh độ ng, roi yê u cau nửa nã o trá i (von
khô ng nhậ n biet được đieu gı̀ đang dien ra ở nửa kia) cho biet lý do củ a
hà nh độ ng đó . Thô ng qua mộ t thiet bị hien thị cá c chı̉ dan dà nh cho bá n
cau nã o phả i, Gazzaniga đã chı̉ thị cho nửa nã o phả i củ a bệ nh nhâ n nà y
khien cô bậ t cười khi từ “cười” hiệ n lê n. Ngay khi người phụ nữ là m
theo, ô ng lien hỏ i lý do vı̀ sao cô cười. Tat nhiê n, người phụ nữ khô ng
the biet nguyê n nhâ n, nhưng thay vı̀ thú nhậ n “Tô i khô ng biet,” cô lạ i bịa
ra mộ t câ u chuyệ n. “Thá ng nà o cá c ô ng cũ ng đen đâ y kiem tra nà y nọ .
Tô i cũ ng phả i co song vui vẻ chứ!” cô đá p. Chac han cô đã nghı̃ rang cá c
bá c sı̃ tâ m than nhậ n thức trô ng thậ t buon cười.
Mau chuyệ n trê n đã minh họ a mộ t cá ch khá cực đoan cho khuynh
hướng trong moi chú ng ta. Chú ng ta luô n muon giả i thı́ch lý do dan đen
hà nh vi củ a chı́nh mı̀nh cũ ng như cá ch the giới quanh ta vậ n hà nh, ngay
cả khi những lời biệ n bạ ch yeu ớt củ a chú ng ta tỏ ra bat lực trước hiệ n
thực. Chú ng ta là những tạ o vậ t thı́ch đặ t chuyệ n từ trong má u, và chú ng
ta luô n tự bịa ra het chuyệ n nà y đen chuyệ n khá c cho đen khi vừa ý với
mộ t lời giả i thı́ch nghe có vẻ đá ng tin. Và khi câ u chuyệ n vẽ nê n mộ t
hı̀nh ả nh rực rỡ và tươi sá ng hơn ve chı́nh chú ng ta, mọ i thứ sẽ tot hơn
rat nhieu.
Lừa doi chı́nh mı̀nh

Trong bà i phá t bieu khai mạ c tạ i Cal Tech nă m 1974, nhà vậ t lý họ c
Richard Feynman đã nhan nhủ đen cá c sinh viê n vừa tot nghiệ p,
“Nguyê n tac đau tiê n chı́nh là khô ng được lừa doi bả n thâ n – vı̀ cá c bạ n
là những người de bị lừa phı̉nh nhat.” Như chú ng ta đã thay, bả n thâ n
con người luô n bị giang xé trong mộ t xung độ t cơ bả n – đó chı́nh là
khuynh hướng gian doi đã khac sâ u trong tâ m trı́ đoi với bả n thâ n và
những người xung quanh, cù ng mong muon tự xem mı̀nh là kẻ trung
thực và lương thiệ n như bao người khá c. Do đó , chú ng ta sẽ tự biệ n
minh cho thó i bat lương bang cá ch bịa ra những câ u chuyệ n lý giả i vı̀
sao hà nh độ ng củ a mı̀nh có the chap nhậ n được, và đô i lú c cò n đá ng
ngưỡng mộ . Quả thực, chú ng ta rat có tà i tự che mat mı̀nh.
Trước khi xem xé t cụ the hơn độ ng cơ khien chú ng ta tô n vinh bả n thâ n
mộ t cá ch tà i tı̀nh, hã y đe tô i ke với bạ n câ u chuyệ n ve mộ t lan tô i tự lừa
doi bả n thâ n (và khien tô i rat vui sướng). Khoả ng và i nă m trước (khi tô i
30 tuoi), tô i quyet định đã đen lú c bá n chiec xe gan má y lay chiec xe hơi.
Tô i đã co gang tı̀m hieu xem chiec xe nà o sẽ phù hợp nhat với mı̀nh. Khi
ay, mạ ng Internet đang bù ng no những ứng dụ ng được gọ i là “cô ng cụ
trợ giú p quyet định,” và tô i đã rat thı́ch thú khi tı̀m thay mộ t trang web
chuyê n cung cap lời khuyê n cho người muon mua xe hơi. Trang web
được mô phỏ ng như mộ t bà i phỏ ng van, và đặ t ra cho tô i rat nhieu câ u
hỏ i bao quá t từ sở thı́ch, giá thà nh, độ an toà n cho đen loạ i đè n trước và
thang xe tô i muon sử dụ ng.
Tô i mat chừng 20 phú t đe trả lời het cá c câ u hỏ i. Moi khi hoà n thà nh
mộ t trang trả lời, tô i lạ i nhậ n thay thanh tien độ vừa cho biet tô i đang
tien gan hơn đen chiec xe hơi trong mơ củ a riê ng mı̀nh. Tô i hoà n thà nh
trang câ u hỏ i cuoi cù ng và há o hức nhap và o phı́m “Nộ p”. Chı̉ sau và i
giâ y, tô i đã nhậ n được ket quả . Vậ y chiec xe phù hợp nhat với tô i là gı̀?
Theo tı́nh toá n củ a trang web uy tı́n trê n, đó chı́nh là mộ t chiec Ford
Taurus!
Tô i phả i thừa nhậ n rang tô i chang am hieu may ve xe cộ . Đú ng ra, tô i
hau như chang biet chú t gı̀ ve xe hơi. Nhưng tô i dá m chac mı̀nh khô ng
muon mộ t chiec Ford Taurus.
Tô i khô ng rõ bạ n sẽ là m gı̀ trong tı̀nh huong trê n, nhưng tô i đã là m đieu
mà bat kỳ ai nhanh trı́ cũ ng sẽ là m: quay lạ i đau chương trı̀nh và “chı̉nh
sửa” cá c câ u trả lời trước đó . Tô i sửa het lan nà y đen lan khá c đe kiem
tra xem cá c câ u trả lời được thay đoi có dan đen những đe xuat khá c
hay khô ng. Tô i tiep tụ c thử đen khi chương trı̀nh vui lò ng đe nghị với tô i
mộ t chiec mui tran nhỏ – và đó tat nhiê n là chiec xe tô i muon. Tô i đã
nghe theo lời khuyê n đú ng đan trê n, và nhờ the, tô i đã trở thà nh chủ
nhâ n đay tự hà o củ a chiec mui tran mới (san đâ y xin nó i, nó đã phụ c vụ
tô i rat trung thà nh trong suot nhieu nă m).
Kinh nghiệ m trê n đã giú p tô i hieu rang: đô i lú c (hay thậ m chı́ thường
xuyê n), chú ng ta sẽ khô ng lựa chọ n dựa trê n sở thı́ch rõ rà ng củ a mı̀nh.
Thay vı̀ the, chú ng ta sẽ cả m thay rạ o rực ve thứ mı̀nh muon, sẽ trả i qua
mộ t tien trı̀nh thử thá ch ve tinh than, và vậ n dụ ng het những lời biệ n
minh nham thao tú ng cá c tiê u chı́. Nhờ the, chú ng ta sẽ có được đieu
mı̀nh thậ t sự mong muon, nhưng đong thời van giữ nguyê n suy nghı̃
rang mı̀nh đã hà nh độ ng dựa trê n sở thı́ch sá ng suot và hợp lý (khi phả i
đoi chat với chı́nh bả n thâ n và những người xung quanh).
Logic đong xu
Neu chap nhậ n rang bả n thâ n thường ra quyet định theo phương thức
trê n, chú ng ta sẽ có the đưa ra lời biệ n minh hợp lý và nhanh chó ng
hơn. Sau đâ y là bı́ quyet: Hã y hı̀nh dung bạ n đang lựa chọ n giữa hai
chiec má y ả nh kỹ thuậ t so. Má y ả nh A có độ phó ng đẹ p và dung lượng
pin khá cao, trong khi má y ả nh B lạ i nhẹ hơn và hợp mot hơn. Bạ n
khô ng chac mı̀nh nê n chọ n chiec nà o. Bạ n nghı̃ má y ả nh A có chat lượng
tot hơn, nhưng má y ả nh B sẽ khien bạ n vui sướng hơn vı̀ bạ n thı́ch vẻ
ngoà i củ a nó . Như vậ y, bạ n nê n là m gı̀? Lời khuyê n củ a tô i chı́nh là : hã y
rú t ra trong tú i mộ t đong 25 xu và tự nhủ : “Mặ t hı̀nh là A, mặ t so là B.”
Sau đó , hã y tung đong xu. Neu đong xu ra mặ t hı̀nh và má y ả nh A là thứ
bạ n muon: rat tot, hã y mua nó . Nhưng neu bạ n khô ng hà i lò ng với ket
quả , hã y bat đau lạ i và nhủ tham: “Lan thử sau mới là thậ t.” Hã y cứ lặ p
lạ i như the đen khi ra mặ t so. Bạ n khô ng những mua được má y ả nh B –
thứ bạ n thậ t sự muon ngay từ đau – mà cò n có the biệ n minh cho quyet
định củ a mı̀nh rang: bạ n chı̉ nghe theo “gợi ý ” củ a đong xu mà thô i.
(Bạ n có the hỏ i ý bạ n bè thay vı̀ tung đong xu, và tiep tụ c tham van họ
cho đen khi mộ t người đưa ra lời khuyê n bạ n mong muon.)
Có lẽ chı́nh tı́nh nă ng thực tien củ a phan mem gợi ý mua xe đã giú p tô i
lựa chọ n chiec mui tran. Có the phan mem nà y được thiet ke khô ng chı̉
nham giú p tô i ra quyet định chı́nh xá c hơn, mà cò n cho phé p tô i bê nh
vực cho lựa chọ n mı̀nh thậ t sự mong muon. Neu đú ng như vậ y, thı̀ tô i
cho rang sẽ rat hữu ı́ch neu chú ng ta chú trọ ng phá t trien ngà y cà ng
nhieu cá c ứng dụ ng tiệ n ı́ch tương tự trong cá c lı̃nh vực khá c củ a cuộ c
song.
Nã o bộ củ a kẻ nó i doi
Đa so chú ng ta đeu tin rang có những người đặ c biệ t tà i ba (hoặ c ké m
cỏ i) trong việ c lừa doi. Neu đó là sự thậ t, thı̀ những đặ c điem nà o sẽ
khien họ khá c với người thường? Mộ t nhó m nghiê n cứu do Yaling Yang
(họ c viê n trê n tien sı̃ tạ i Đạ i họ c California, Los Angeles) đã no lực tı̀m
kiem đá p á n cho câ u hỏ i nà y, thô ng qua nghiê n cứu những người mac
bệ nh hay nó i doi – đó là những bệ nh nhâ n luô n nó i doi mộ t cá ch tù y
tiệ n như the họ bị é p buộ c.
Nham tı̀m kiem người tham gia nghiê n cứu nà y, Yang và cá c đong
nghiệ p củ a cô đã ghé thă m trung tâ m cung ứng lao độ ng thời vụ tạ i Los
Angeles. Trong so cá c ứng viê n khô ng được tuyen dụ ng chı́nh thức, họ
đã phá t hiệ n mộ t so ı́t người gặ p khó khă n trong việ c duy trı̀ cô ng việ c
vı̀ mac bệ nh hay nó i doi. (Tat nhiê n, đieu nà y khô ng xả y ra với tat cả
những nhâ n viê n thời vụ .)
Sau đó , cá c nhà nghiê n cứu đã giao cho 108 ứng viê n tı̀m việ c mộ t xap
bà i kiem tra tâ m lý, và tien hà nh phỏ ng van riê ng với từng người, cũ ng
như đong nghiệ p và người thâ n củ a họ nham xá c định những điem khá c
biệ t then chot giú p tiet lộ bı́ mậ t củ a người mac bệ nh hay nó i doi. Trong
nhó m nà y, họ đã tı̀m ra 12 người chuyê n thuậ t lạ i những câ u chuyệ n ve
cô ng việ c, trường họ c, tien á n và gia the củ a họ với đay tı̀nh tiet mâ u
thuan. Họ cũ ng chı́nh là những đoi tượng thường xuyê n giả vờ om đe
tron việ c hay đe nhậ n trợ cap om đau.
Tiep theo, nhó m nghiê n cứu đã cho tien hà nh chụ p nã o củ a 12 người
mac bệ nh nó i doi – cộ ng với 21 người bı̀nh thường khá c cù ng trong
nhó m ứng viê n tı̀m việ c (hay nhó m có kiem soá t) – nham tı̀m hieu cau
trú c nã o bộ củ a từng người. Nhó m nghiê n cứu chı̉ tậ p trung và o thù y
nã o trước trá n – phan nã o bộ nam ngay sau xương trá n và được xem là
bộ phậ n phụ trá ch tư duy bậ c cao, như lậ p thời khó a bieu hà ng ngà y hay
quyet định cá ch đoi phó với cá m do xung quanh. Đong thời, chú ng ta
cũ ng phụ thuộ c và o phan nã o bộ nà y khi can ra quyet định hay phá n xé t
ve đạ o đức. Nó i tó m lạ i, nó hệ t như mộ t tò a thá p chı̉ huy kiem soá t mọ i
hoạ t độ ng tư duy, lý luậ n và đạ o đức.
Nhı̀n chung, có hai loạ i thà nh phan là m nê n nã o bộ củ a chú ng ta: bao
gom chat xá m và chat trang. Chat xá m chı̉ là cá ch gọ i khá c củ a tậ p hợp
cá c nơ-ron than kinh là m nê n thà nh phan chı́nh trong nã o bộ , và cũ ng là
nguon nă ng lượng cung cap cho hoạ t độ ng tư duy. Cò n chat trang là hệ
thong dâ y than kinh liê n ket cá c te bà o đó . Moi người luô n có đủ chat
trang lan chat xá m, nhưng Yang và cá c cộ ng tá c viê n củ a cô lạ i quan tâ m
đen khoi lượng tương quan giữa hai thà nh phan nà y trong vỏ nã o trước
củ a người tham gia. Họ phá t hiệ n những người mac bệ nh hay nó i doi sở
hữu ı́t hơn 14% chat xá m so với nhó m có kiem soá t; đâ y cũ ng là ket quả
chung rú t ra từ cá c đoi tượng khiem khuyet ve tâ m lý. Ket quả nà y có ý
nghı̃a ra sao? Khả nă ng đau tiê n chı́nh là : do những người mac bệ nh hay
nó i doi có ı́t te bà o nã o (chat xá m) hơn đe cung cap nă ng lượng cho vỏ
nã o trước (phan nã o bộ then chot giú p phâ n biệ t đú ng sai), nê n họ cũ ng
gặ p nhieu khó khă n hơn khi tiep thu cá c van đe đạ o đức, và do đó sẽ de
nó i doi hơn.
Nhưng đó chưa phả i là tat cả . Bạ n có the sẽ thac mac ve phan khô ng
gian trong cò n lạ i trong hộ p sọ những người mac bệ nh hay nó i doi, do
họ có ı́t chat xá m hơn. Tuy nhiê n, Yang cù ng cá c đong nghiệ p cũ ng phá t
hiệ n những đoi tượng nà y có nhieu hơn từ 22% đen 26% chat trang ở
thù y nã o trước so với những người khô ng mac bệ nh nó i doi. Do có
nhieu chat trang hơn (hã y nhớ, đâ y là mạ ng lưới dâ y than kinh liê n ket
chat xá m), những người mac bệ nh lý nà y sẽ tạ o dựng được moi liê n hệ
tot hơn giữa trı́ nhớ với ý tưởng; có lẽ , khả nă ng ket noi được nâ ng cap
nà y – cù ng với khả nă ng truy cậ p mạ ng lưới liê n tưởng có trong chat
xá m – cũ ng chı́nh là thà nh to bı́ mậ t là m nê n những kẻ nó i doi bam sinh.
Neu xem xé t những ket quả trê n trong phạ m vi rộ ng hơn, chú ng ta có
the ket luậ n rang: khả nă ng ket noi cao hơn củ a nã o bộ có the khien bat
kỳ ai trong chú ng ta nó i doi de dà ng hơn, song van tự cho mı̀nh là
những tạ o vậ t thá nh thiệ n. Xé t cho cù ng, những bộ nã o mang tı́nh liê n
ket tot hơn cũ ng sở hữu nhieu phương thức suy luậ n hơn khi chủ the
củ a chú ng tien hà nh dien đạ t hay lý giả i cá c hiệ n tượng mơ ho – và có lẽ
đâ y chı́nh là yeu to then chot giú p chú ng ta biệ n minh cho những hà nh
vi bat chı́nh.
Thê m sá ng tạ o, thê m tien thưởng
Những khá m phá trê n đã khien tô i tự hỏ i: liệ u chat trang gia tă ng có
đong thời nâ ng cao khả nă ng nó i doi lan tı́nh sá ng tạ o hay khô ng? Xé t
cho cù ng, những người có sự liê n ket tot hơn giữa cá c phan nã o bộ , hay
có khả nă ng liê n tưởng tot hơn cũ ng được cho là sá ng tạ o hơn. Nham
kiem chứng moi liê n hệ khả dı̃ giữa tı́nh sá ng tạ o và thó i gian doi, tô i đã
cù ng Francesca Gino tien hà nh mộ t loạ t nghiê n cứu. Đú ng với bả n chat
củ a sự sá ng tạ o, chú ng tô i đã tiep cậ n câ u hỏ i trê n từ nhieu gó c độ khá c
nhau, và khởi đau với mộ t phương phá p tương đoi đơn giả n.
Khi người tham gia đen trı̀nh diệ n ở phò ng thı́ nghiệ m, chú ng tô i đã yê u
cau họ trả lời mộ t tậ p câ u hỏ i trê n má y tı́nh. Tậ p hợp nà y bao gom
nhieu câ u hỏ i khô ng liê n quan đen nhau, nhưng tựu trung đeu đe cậ p
đen kinh nghiệ m và thó i quen chung củ a người tham gia (chú ng được
thiet ke theo dạ ng đien và o cho trong nham che giau mụ c đı́ch thậ t củ a
thı́ nghiệ m); trong đó , có ba nhó m câ u hỏ i phả n á nh trọ ng tâ m củ a
nghiê n cứu.
Trong nhó m câ u hỏ i đau tiê n, chú ng tô i đã yê u cau người tham gia tự
đá nh giá mức độ “sá ng tạ o” củ a bả n thâ n thô ng qua cá c tı́nh từ tương
ứng (như uyê n bá c, có sá ng kien, độ c đá o, thá o vá t hay khá c người).
Trong nhó m thứ hai, chú ng tô i lạ i yê u cau họ cho biet mức độ tham gia
thường xuyê n trong 77 hoạ t độ ng khá c nhau; cụ the, mộ t so hoạ t độ ng
sẽ đò i hỏ i nhieu tı́nh sá ng tạ o hơn phan cò n lạ i (như chơi bowling,
trượt tuyet, nhả y khô ng trung, vẽ tranh hay viet lá ch). Đen nhó m thứ
ba, chú ng tô i sẽ yê u cau người tham gia đá nh giá mức độ tương đong
giữa bả n thâ n họ với mộ t so phá t bieu, chang hạ n như “Tô i có rat nhieu
ý tưởng sá ng tạ o,” “Tô i thı́ch những nhiệ m vụ cho phé p tô i suy nghı̃
sá ng tạ o” hay “Tô i thı́ch là m mọ i thứ mộ t cá ch độ c đá o.”
Khi người tham gia hoà n thà nh cá c đá nh giá ve tı́nh cá ch, chú ng tô i sẽ
yê u cau họ tham gia trò chơi dau cham (thoạ t trô ng như chang liê n
quan gı̀ đen cá c câ u hỏ i trong phan trước). Neu bạ n khô ng nhớ ra trò
chơi nã y, hã y xem lạ i chương 5, “Vı̀ sao khoá c hà ng giả lạ i khien chú ng
ta lừa doi nhieu hơn.”
Bạ n nghı̃ chuyệ n gı̀ sẽ xả y ra? Liệ u những người chơi trước đó chọ n
nhieu tı́nh từ sá ng tạ o hơn, tham gia cá c hoạ t độ ng sá ng tạ o thường
xuyê n hơn hay tự đá nh giá mı̀nh sá ng tạ o hơn có gian lậ n nhieu hơn?
Hoặ c ı́t hơn? Hoặ c chı̉ xap xı̉ như những người chơi khá c khô ng sá ng
tạ o đen the?
Chú ng tô i đã nhậ n thay rang: những người chơi nhap và o phı́m bê n phả i
nhieu hơn (lựa chọ n hứa hẹ n phan thưởng cao hơn) cũ ng chı́nh là
những người tự cham điem họ cao hơn trong cá c bà i đá nh giá tı́nh sá ng
tạ o. Khô ng những the, ket quả giữa cá c cá nhâ n sá ng tạ o và ké m sá ng
tạ o cò n có sự chê nh lệ ch đá ng ke, đặ c biệ t trong trường hợp khô ng the
xá c định rõ bê n nà o có nhieu dau cham hơn.
Đieu nà y đã chứng minh rang: sự khá c biệ t giữa cá c cá nhâ n sá ng tạ o và
ké m sá ng tạ o đã đó ng vai trò then chot khi xả y ra tı̀nh huong rac roi, mơ
ho, và đong thời cũ ng đem lạ i nhieu cơ hộ i biệ n minh hơn. Khi có sự
khá c biệ t rõ rà ng giữa so dau cham hai bê n đường ché o, người chơi chı̉
phả i quyet định có gian lậ n hay khô ng. Nhưng khi xuat hiệ n tı̀nh huong
mơ ho và khô ng the xá c định bê n nà o có nhieu dau cham hơn, tı́nh sá ng
tạ o sẽ được dịp the hiệ n – và ké o theo hà nh vi lừa doi cao hơn. Người
chơi cà ng sá ng tạ o, họ cà ng giỏ i lý giả i vı̀ sao bê n phả i đường ché o lạ i có
nhieu dau cham hơn (đong nghı̃a tien thưởng sẽ cao hơn).
Nó i mộ t cá ch đơn giả n, moi quan hệ giữa tı́nh sá ng tạ o và thó i gian doi
dường như cũ ng liê n quan đen khả nă ng tự đặ t chuyệ n củ a chú ng ta –
đặ c biệ t khi ta tự thuyet phụ c bả n thâ n rang chú ng ta đã là m đú ng, dù
sự thậ t khô ng phả i như the. Cà ng sá ng tạ o bao nhiê u, chú ng ta cà ng giỏ i
bịa chuyệ n bay nhiê u, đong thời cũ ng gó p phan biệ n minh cho cá c
quyen lợi ı́ch kỷ.
Trı́ thô ng minh có quan trọ ng?
Tuy ket quả trê n rat đá ng đe ă n mừng, nhưng van chưa đủ khien chú ng
tô i phan khı́ch. Nghiê n cứu đau tiê n đã chứng minh sự tương quan giữa
tı́nh sá ng tạ o và thó i gian doi, nhưng van chưa the khang định moi liê n
hệ trực tiep giữa hai yeu to trê n. Đơn cử, liệ u có ton tạ i mộ t yeu to thứ
ba – chang hạ n như trı́ thô ng minh – đó ng vai trò như mat xı́ch ket noi
giữa tı́nh sá ng tạ o và thó i gian doi hay khô ng?
Khả nă ng ton tạ i moi liê n ket giữa trı́ thô ng minh, tı́nh sá ng tạ o và thó i
gian doi dường như rat có cơ sở, neu chú ng ta xé t đen độ tinh quá i củ a
những kẻ như trù m đau tư lừa đả o Bernie Madoff, hay tê n giả mạ o sé c
khé t tieng Frank Abagnale (tá c giả cuon sá ch Cứ Tó m Tô i Neu Có The)
khi chú ng qua mặ t vô so người. Do đó , trong bước ke tiep, chú ng tô i sẽ
tien hà nh mộ t thı́ nghiệ m nham tı̀m hieu xem: giữa trı́ thô ng minh và
tı́nh sá ng đạ o, đâ u mới là dau hiệ u củ a thó i gian doi.
Mộ t lan nữa, hã y hı̀nh dung bạ n là mộ t trong những người tham gia
nghiê n cứu. Lan nà y, bà i kiem tra sẽ bat đau trước cả khi bạ n bước châ n
và o phò ng thı́ nghiệ m. Mộ t tuan trước đó , bạ n sẽ ngoi trước má y vi tı́nh
ở nhà và hoà n thà nh mộ t khả o sá t trực tuyen, bao gom cá c câ u hỏ i đá nh
giá tı́nh sá ng tạ o và đo lường trı́ thô ng minh. Chú ng tô i sẽ cham điem trı́
sá ng tạ o củ a bạ n thô ng qua ba thước đo như trong nghiê n cứu trước, và
đo lường trı́ thô ng minh bang hai cá ch. Thứ nhat, chú ng tô i sẽ yê u cau
bạ n trả lời ba câ u hỏ i nham kiem tra độ tin cậ y củ a bạ n đoi với logic và
trực giá c – thô ng qua mộ t tậ p gom ba câ u hỏ i do Shane Frederick (giá o
sư Đạ i họ c Yale) sưu tam. Trê n thực te, ngoạ i trừ đá p á n đú ng, moi câ u
trả lời xuat phá t từ trực giá c đeu là lựa chọ n sai.
Đe de hı̀nh dung, hã y thử trả lời câ u hỏ i sau: “Chiec gậ y và quả bó ng có
giá tong cộ ng 1,10 đô -la. Chiec gậ y đat hơn quả bó ng 1 đô -la. Hỏ i quả
bó ng giá bao nhiê u?”
Nhanh lê n nà o! Câ u trả lời là gı̀?
Mười xu ư?
Khá lam, nhưng bạ n sai roi. Đó là câ u trả lời rat de gặ p, nhưng khô ng
phả i đá p á n đú ng.
Tuy trực giá c thô i thú c bạ n trả lời “0,1 đô -la,” nhưng neu bạ n tin tưởng
logic hơn trực giá c, bạ n sẽ kiem tra lạ i câ u trả lời cho chac chan: “Neu
quả bó ng giá 0,1 đô -la, vậ y chiec gậ y sẽ là 1,1 đô -la; và tong cộ ng hai
mó n là 1,2 đô -la chứ khô ng phả i 1,1 (0,1 + (1 + 0,1) = 1,2)! Ngay khi
nhậ n ra trực giá c bả n nă ng đã sai, bạ n sẽ gang sức nhớ lạ i kien thức so
họ c thời pho thô ng, và đưa ra câ u trả lời chı́nh xá c: (0,05 + (1 + 0,05) =
1,1) – đá p á n là 5 xu. Cả m giá c như vừa là m lạ i bà i thi SAT, đú ng chứ? Và
xin chú c mừng bạ n đã có câ u trả lời đú ng. (Neu khô ng, đừng lo lang.
Bạ n chac chan sẽ vượt qua hai câ u cò n lạ i trong bà i kiem tra ngan nà y.)
Tiep theo, chú ng tô i sẽ đá nh giá trı́ thô ng minh củ a bạ n qua bà i kiem tra
nó i. Bạ n sẽ được cho trước mộ t dã y gom 10 từ vựng (như “thu nhỏ –
dwindle” hay “giả m bớt – palliate”), và với moi từ, bạ n phả i tı̀m thê m 6
phương á n khá c có nghı̃a gan nhat với từ đã cho.
Mộ t tuan sau, bạ n đen phò ng thı́ nghiệ m và ngoi trước mộ t bà n má y vi
tı́nh. Sau khi bạ n yê n vị, người hướng dan mới bat đau pho bien: “Hô m
nay, bạ n sẽ tham gia ba nhiệ m vụ ; cá c nhiệ m vụ nà y sẽ kiem tra khả
nă ng giả i quyet van đe, cá c kỹ nă ng cả m thụ và kien thức chung củ a bạ n.
Đe thuậ n tiệ n hơn cho bạ n, chú ng tô i đã ket hợp tat cả chú ng trong mộ t
buoi.”
Thử thá ch giả i quyet van đe đau tiê n khô ng gı̀ khá c ngoà i trò chơi ma
trậ n đá ng tin cậ y củ a chú ng tô i. Khi nă m phú t kiem tra ket thú c, bạ n sẽ
gap bả ng trả lời lạ i và bỏ và o thù ng rá c. Bạ n khang định mı̀nh đạ t bao
nhiê u điem? Bạ n có bá o cá o chı́nh xá c so điem đó khô ng? Hay sẽ phó ng
đạ i thê m mộ t chú t?
Thử thá ch thứ hai – liê n quan đen kỹ nă ng cả m thụ – cũ ng chı́nh là trò
chơi dau cham. Mộ t lan nữa, bạ n có the gian lậ n tù y thı́ch. Lan nà y, hı̀nh
thức khı́ch lệ sẽ là – bạ n sẽ kiem được 10 đô -la neu gian lậ n trong tat cả
cá c lựa chọ n.
Cuoi cù ng, thử thá ch thứ ba sẽ là mộ t bà i trac nghiệ m kien thức chung,
bao gom 50 câ u hỏ i thuộ c nhieu lı̃nh vực với độ khó khá c nhau. Cá c câ u
hỏ i sẽ đe cậ p đen những chủ đe linh tinh như “Chuộ t tú i nhả y cao được
đen đâ u?” (25 đen 40 feet) hay “Thủ đô nước Y là thà nh pho nà o?”
(Rome). Với moi câ u trả lời đú ng, bạ n sẽ nhậ n được 10 xu; do đó mức
thưởng toi đa là 5 đô -la. Theo quy định củ a bà i kiem tra cuoi nà y, chú ng
tô i sẽ yê u cau bạ n đá nh dau đá p á n trong phieu câ u hỏ i, trước khi
chuyen het chú ng sang bả ng trả lời.
Sau khi hoà n tat bà i trac nghiệ m, bạ n bè n đặ t bú t xuong. Tự dưng, giá m
sá t viê n bong kê u toá ng lê n: “Oi trời! Tô i mới vụ ng ve là m sao! Tô i đã
sao nham bả ng trả lời có khoanh san đá p á n đú ng mat roi. Tô i vô cù ng
xin loi. Anh khô ng phien sử dụ ng mộ t trong những bả ng trả lời nà y
chứ? Tô i sẽ co gang xó a het cá c dau khoanh đe chú ng khô ng hiệ n lê n
quá rõ . Được khô ng nà o?” Và tat nhiê n bạ n phả i đong ý.
Tiep theo, giá m sá t viê n sẽ yê u cau bạ n ché p lạ i đá p á n từ phieu trac
nghiệ m sang bả ng trả lời, hủ y phieu câ u hỏ i với đá p á n đá nh dau ban
đau, và chı̉ nộ p bả ng trả lời (đã được khoanh trước) với đá p á n vừa
ché p sang đe nhậ n thưởng. Hien nhiê n, khi chuyen cá c câ u trả lời, bạ n
sẽ nhậ n ra mı̀nh có the gian lậ n: thay vı̀ sao lạ i đá p á n sang bả ng trả lời,
bạ n chı̉ can khoanh theo đá p á n có san đe nhậ n nhieu tien tưởng hơn.
(“Tô i thừa biet thủ đô củ a Thụ y Sı̃ là Bern. Tô i chı̉ chọ n Zurich trong vô
thức thô i.”)
Tó m lạ i, bạ n đã tham gia cả ba nhiệ m vụ , và có the kiem được toi đa 20
đô -la đe trả cho mộ t bữa ă n, mộ t chau bia hay mộ t cuon sá ch giá o khoa
nà o đó . Nhưng liệ u bạ n có the vượt qua chú ng de dà ng neu chı̉ dựa và o
trı́ thô ng minh và khả nă ng đá nh trac nghiệ m, cũ ng như nghe theo tieng
nó i lương tâ m? Bạ n sẽ gian lậ n chứ? Neu đú ng the, bạ n nghı̃ việ c gian
lậ n có liê n quan đen trı́ thô ng minh củ a bạ n khô ng? Hay chı̉ liê n quan
đen tı́nh sá ng tạ o?
Sau đâ y là ket quả chú ng tô i thu thậ p được: trong thı́ nghiệ m thứ nhat,
những cá nhâ n tự nhậ n mı̀nh sá ng tạ o hơn cũ ng gian lậ n ở mức độ cao
hơn. Tuy nhiê n, trı́ thô ng minh lạ i chang có can hệ gı̀ đen mức độ gian
doi củ a họ . Đieu nà y đong nghı̃a những người gian lậ n nhieu hơn trong
từng nhiệ m vụ (bao gom trò chơi ma trậ n, dau cham và trac nghiệ m
kien thức chung) sẽ có điem so sá ng tạ o bı̀nh quâ n cao hơn so với người
chơi khô ng gian lậ n, nhưng điem so thô ng minh giữa họ lạ i khô ng quá
chê nh lệ ch.
Chú ng tô i cũ ng xem xé t điem so củ a những người gian lậ n toi đa – đó là
những người chơi gian lậ n trong gan như toà n bộ cá c thử thá ch. Xé t
trê n chı̉ so sá ng tạ o, những đoi tượng nà y đeu có so điem cao hơn người
chơi gian lậ n ở mức thap. Và mộ t lan nữa, điem so thô ng minh giữa họ
lạ i khô ng có gı̀ khá c biệ t.
Gia tă ng cap so giả doi: Tı̀nh huong trả đũ a
Tı́nh sá ng tạ o rõ rà ng là nhâ n to quan trọ ng thô i thú c chú ng ta lừa doi,
nhưng nó chac chan khô ng phả i là nhâ n to duy nhat. Trong cuon sá ch
trước (Lẽ Phả i Củ a Phi Lý Trı́), tô i đã mô tả mộ t thı́ nghiệ m được thiet
ke nham xem xé t đieu sẽ xả y ra khi con người phậ t lò ng do bị đoi xử tệ .
Nó i ngan gọ n, Ayelet Gneezy (giá o sư Đạ i họ c California, San Diego) và
tô i đã thuê mộ t dien viê n trẻ tê n Daniel và yê u cau anh tien hà nh mộ t so
thı́ nghiệ m tạ i cá c quá n cà phê trong khu vực. Daniel đã đe nghị cá c
khá ch quen củ a quá n tham gia mộ t nhiệ m vụ ké o dà i 5 phú t đe đoi lay 5
đô -la. Neu họ đong ý, anh sẽ trao cho họ mười tờ giay bao gom cá c chữ
cá i ngau nhiê n, và yê u cau họ tı̀m cà ng nhieu chữ cá i giong nhau nam
lien ke cà ng tot, sau đó khoanh chú ng lạ i bang bú t chı̀. Sau khi họ hoà n
thà nh, anh sẽ quay lạ i bà n củ a họ , thu lạ i cá c tờ giay, trao cho họ và i tờ
đô -la và bả o rang: “Đâ y là 5 đô -la củ a anh; xin hã y đem đủ tien, ký và o
biê n lai và đe trê n bà n. Mộ t lá t sau tô i sẽ quay lạ i lay nó .” Sau đó , anh
tiep tụ c tı̀m kiem mộ t người tı̀nh nguyệ n khá c. Điem mau chot chı́nh là
anh đã đưa họ 9 đô -la thay vı̀ 5 đô -la, và câ u hỏ i đặ t ra sẽ là : có bao
nhiê u người tham gia quyet định trả lạ i tien thừa?
Trê n đâ y là tı̀nh huong “khô ng khó chịu.” Tuy nhiê n, mộ t nhó m khá ch
hà ng khá c – những người tham gia tı̀nh huong “khó chịu” – sẽ bat gặ p
mộ t Daniel khá c hơn đô i chú t. Trong lú c giả i thı́ch ve nhiệ m vụ , anh sẽ
giả vờ có điệ n thoạ i gọ i đen. Anh sờ và o tú i, rú t điệ n thoạ i ra và trả lời:
“Chà o Mike. Chuyệ n gı̀ the?” Ngưng mộ t choc, anh hà o hứng: “Tuyệ t,
pizza toi nay lú c 8 rưỡi nhé . Cho tớ hay cho cậ u?” Và roi, anh cú p má y
với lời hẹ n: “Gặ p lạ i sau.” Toà n bộ cuộ c trò chuyệ n giả chı̉ dien ra trong
12 giâ y.
Sau khi gap điệ n thoạ i và bỏ và o tú i, Daniel sẽ vờ như khô ng có gı̀ xả y ra
và tiep tụ c giả i thı́ch ve nhiệ m vụ . Từ thời điem nà y trở đi, mọ i thứ sẽ
dien ra giong như trong tı̀nh huong “khô ng khó chịu.”
Chú ng tô i muon biet liệ u những khá ch hà ng bị phớt lờ mộ t cá ch thô lo
có quyet định giữ lạ i tien thừa như hà nh độ ng trả đũ a Daniel hay khô ng.
Và họ đã là m the. Trong tı̀nh huong khô ng khó chịu, có khoả ng 45%
người tham gia trả lạ i tien thừa; nhưng trong tı̀nh huong khó chịu, tỷ lệ
nà y chı̉ là 14%. Tuy chú ng tô i cũ ng cả m thay buon do có đen hơn mộ t
nửa so người chơi trong tı̀nh huong khô ng khó chịu quyet định gian lậ n,
nhưng đieu đá ng phậ t lò ng nhat chı́nh là : chı̉ 12 giâ y giá n đoạ n trong
tı̀nh huong khó chịu cũ ng đủ khiê u khı́ch họ , và khien họ gian lậ n hơn
rat nhieu.
Xé t ve thó i bat lương, tô i nghı̃ cá c ket quả trê n đã cho thay rang: mộ t khi
có đieu gı̀ đó là m chú ng ta phá t cá u, chú ng ta sẽ de biệ n minh hơn cho
hà nh vi phi đạ o đức củ a chı́nh mı̀nh. Sự gian doi lú c nà y đã trở thà nh
đò n trừng phạ t, mộ t hà nh vi bù đap nham đá p trả kẻ dá m trê u gan
chú ng ta lú c ban đau. Chú ng ta sẽ tự nhủ rang: mı̀nh chang là m gı̀ sai,
mı̀nh chı̉ đang trả đũ a. Thậ m chı́, chú ng ta có the lý giả i chuyệ n nà y xa
hơn và tự nhủ rang mı̀nh đang hoà n lạ i nghiệ p chướng hay tá i lậ p sự
câ n bang cho the giới. Tot thô i, chú ng ta đứng ve phı́a chı́nh nghı̃a cơ
mà !
MỌ T NGƯƠI BẠ N CUA TOI, David Pogue – người phụ trá ch trang cô ng
nghệ trê n tờ New York Times – đã từng trả i qua cả m giá c khó chịu vı̀
dịch vụ khá ch hà ng – cũ ng như mong muon trả đũ a phá t sinh từ đó . Bat
kỳ ai từng biet David đeu sẽ khang định anh là mộ t người vô cù ng tot
bụ ng, và luô n san lò ng giú p đỡ người khá c khi can; do vậ y, chı̉ riê ng ý
nghı̃ anh sẽ tı̀m cá ch gâ y ton thương cho ai đó cũ ng khien họ ngạ c nhiê n
– nhưng mộ t khi cả m thay bị xú c phạ m, chú ng ta sẽ khó có the tự giới
hạ n bả n thâ n trong chuan mực đạ o đức. Và David, như bạ n sẽ thay trong
và i giâ y tới, von đã là mộ t người vô cù ng sá ng tạ o. Sau đâ y là ca khú c do
anh sá ng tá c (phỏ ng theo giai điệ u bà i há t “Am Thanh củ a sự Im Lặ ng –
The Sounds of Silence”):
Chà o hộ p thư thoạ i, người bạ n cũ
Tô i lạ i gọ i đen, nhờ ho trợ đâ y

Tô i đã phớt lờ lời sep dọ a
Tô i đã gọ i và o sá ng thứ Hai
Nhưng giờ đâ y, khi tră ng lê n và bữa toi
Đã lạ nh ngat và bat đau moc xanh...
Tô i van đợi!
Van lang nghe những â m thanh lặ ng im!
Em dường như khô ng hieu.
Tô i đoá n, đường dâ y đã thà nh so tự độ ng roi.
Tô i đã đam và o cả m ứng như được bả o
Nhưng má y van treo suot 18 tieng, khô ng ngoa.
Chương trı̀nh củ a em khô ng chı̉ là m tan tà nh chiec Mac,
Là m treo má y roi oanh tạ c tứ tung;

Đã the cò n xó a bay bộ nhớ!
Giờ đâ y, chiec Mac chı̉ cò n â m thanh lặ ng im.
Trong cơn mơ, tô i những tưởng rang
Sẽ trú t cơn giậ n và o em cho hả
Sẽ đâ m và o xe em, tan ná t
Má u phun ra từ vet cat trong em.
Với chú t hơi tà n, em gọ i 911
Và cau được mộ t bá c sı̃ thạ o nghe...
Nhưng chı̉ có tô i, lang nghe em nó i!
Và lang nghe â m thanh lặ ng im!
Câ u chuyệ n trả đũ a sá ng tạ o củ a người Y

Nă m tô i 17 tuoi và anh họ Yoav 18 tuoi, chú ng tô i đã cù ng nhau khoá c
ba-lô đi khap châ u Au, và tậ n hưởng mộ t mù a hè tuyệ t vời. Chú ng tô i đã
gặ p gỡ nhieu người, đã ghé thă m nhieu thà nh pho và thang cả nh, và
tham quan cá c việ n bả o tà ng – đó quả thực là chuyen du ngoạ n khô ng
chê và o đâ u được củ a hai chà ng thanh niê n trẻ trung, hă ng há i.
Hà nh trı̀nh củ a chú ng tô i dự kien sẽ bat đau từ Rome, xuyê n Italy đen
Phá p, và cuoi cù ng dừng lạ i ở Anh Quoc. Ngà y đau tiê n, khi chú ng tô i
đặ t mua vé tà u hỏ a thanh niê n, mộ t anh chà ng tot bụ ng tạ i phò ng vé
Eurail thuộ c Rome đã tặ ng chú ng tô i bả n sao củ a tam bả n đo hệ thong
tà u hỏ a châ u Au, và can thậ n đá nh dau chuyen tà u chú ng tô i sap lê n
bang bú t bi đen. Anh cũ ng lưu ý rang chú ng tô i có the sử dụ ng vé thanh
niê n tù y thı́ch trong vò ng hai thá ng, nhưng chı̉ á p dụ ng với lộ trı̀nh anh
đã vạ ch trước. Dứt lời, anh bam kè m tam bả n đo với hó a đơn chı́nh thức
và trao ba-lô cho chú ng tô i. Ban đau, chú ng tô i cứ đinh ninh rang sẽ
chang tay soá t vé nà o thè m bậ n tâ m đen tam bả n đo nhậ p nhang và tậ p
vé trọ n gó i nà y cả , nhưng người bá n vé van quả quyet chú ng là tat cả
những gı̀ chú ng tô i can. Và thực te đã chứng minh đieu đó .
Sau khi thưởng thức phong cả nh tuyệ t vời tạ i Rome, Florence, Venice và
mộ t so thị tran nhỏ nước Y, chú ng tô i đã dà nh và i đê m nghı̉ lạ i tạ i mộ t
bờ ho vù ng ngoạ i vi Verona. Và o đê m dừng châ n cuoi cù ng, chú ng tô i
chợt tı̉nh giac và phá t hiệ n ai đó đã lụ c lọ i ba-lô củ a chú ng tô i và vứt đo
đạ c vương vã i trê n mặ t đat. Sau khi can thậ n rà soá t lạ i tư trang bê n
người, chú ng tô i nhậ n ra toà n bộ quan á o và cả chiec má y ả nh củ a tô i
van cò n nguyê n. Thứ duy nhat bien mat là đô i già y the thao dự phò ng
củ a Yoav. Lẽ ra chú ng tô i đã xem đó là mat má t khô ng đá ng ke, ngoạ i trừ
việ c mẹ Yoav – với sự sá ng suot vô hạ n – đã khă ng khă ng rang chú ng tô i
phả i chuan bị san tien mặ t phò ng khi khan cap. Vı̀ vậ y, bà đã giau kı́n và i
tră m đô -la trong đô i già y the thao củ a Yoav. Thậ t trớ trê u và đau xó t là m
sao.
Chú ng tô i quyet định sẽ tı̀m kiem xung quanh thị tran xem có ai mang
đô i già y củ a Yoav khô ng, đong thời đen thưa chuyệ n với cả nh sá t. Tuy
cá c cả nh sá t địa phương cũ ng biet chú t tieng Anh, nhưng chú ng tô i van
khó có the thuyet phụ c họ ve bả n chat vụ việ c – mộ t đô i già y the thao đã
bien mat, và tı̀nh huong bong trở nê n nghiê m trọ ng vı̀ có tien giau trong
chiec già y bê n phả i. Lẽ tat nhiê n, chú ng tô i khô ng bao giờ cò n thay lạ i
đô i già y củ a Yoav nữa. Trong thâ m tâ m, chú ng tô i khô ng khỏ i cả m thay
bat cô ng, và tin rang châ u Au đã mac nợ mı̀nh.
MỌ T TUAN SAU vụ trộ m già y, chú ng tô i quyet định sẽ bo sung Thụ y Sı̃
và Hà Lan và o danh sá ch cá c địa điem muon tham quan. Đú ng ra, chú ng
tô i có the mua vé tà u mới cho cá c tuyen đường vò ng, nhưng do van
chưa quê n vụ chiec già y bị trộ m và sự bat lực củ a cả nh sá t Y, chú ng tô i
đã quyet định mở rộ ng lựa chọ n theo hướng sá ng tạ o hơn. Cũ ng với mộ t
chiec bú t đen như củ a người bá n vé , chú ng tô i đã vẽ thê m mộ t lộ trı̀nh
khá c trê n tam bả n đo bả n sao. Lộ trı̀nh nà y sẽ cat ngang Thụ y Sı̃, đen
Phá p và từ đó thang hướng Anh Quoc. Lú c nà y, tam bả n đo đã the hiệ n
hai lộ trı̀nh: mộ t giong như cũ , và mộ t do chú ng tô i đieu chı̉nh. Khi
chú ng tô i chı̀a tam bả n đo cho những người soá t vé chuyen ke tiep, họ
đeu khô ng có ý kien gı̀; do đó , chú ng tô i đã vẽ thê m và i lộ trı̀nh nữa, và
tiep tụ c chuyen du ngoạ n thê m và i tuan.
Ke sá ch nà y van tỏ ra hiệ u quả , mã i đen khi chú ng tô i lê n đường đi
Basel. Người soá t vé Thụ y Sı̃ kiem tra vé , thoá ng cau mà y, lac đau, roi
đưa lạ i cho chú ng tô i.
“Cá c anh phả i mua vé đi chuyen nà y,” anh thô ng bá o.
“O, nhưng ngà i thay đay,” chú ng tô i lịch sự đá p lạ i, “Basel cũ ng nam trê n
lộ trı̀nh củ a chú ng tô i mà .” Cả hai cù ng chı̉ tay và o né t đen được vẽ thê m
trê n bả n đo.
Người soá t vé van khô ng bị thuyet phụ c, “Tô i xin loi, nhưng cá c anh phả i
trả tien vé đen Basel, hoặ c tô i sẽ yê u cau cá c anh rời tà u.”
“Nhưng thưa ngà i,” chú ng tô i cã i, “tat cả nhâ n viê n soá t vé khá c đeu cho
phé p chú ng tô i mà khô ng có van đe gı̀.”
Người soá t vé lạ i nhú n vai và lac đau.
“Xin ngà i,” Yoav nà i nı̉, “neu cho phé p chú ng tô i đen Basel, tô i sẽ tặ ng
ngà i cuon bă ng nà y củ a nhó m Doors. Họ là ban nhạ c rock tuyệ t vời đen
từ Mỹ.”
Nghe đen nhó m Doors, người soá t vé tỏ ra khô ng thı́ch thú và hà o hứng
lam. “Thô i được,” anh ta nó i. “Cá c anh có the đen Basel.”
Chú ng tô i khô ng chac rot cuộ c anh ta đã đong ý với chú ng tô i, cả m kı́ch
trước thá i độ lịch thiệ p, hay đơn giả n đã đau hà ng. Sau sự việ c trê n,
chú ng tô i đã quyet định ngưng vẽ thê m và o tam bả n đo, và nhanh chó ng
quay lạ i lộ trı̀nh dự kien.
GIƠ ĐAY, KHI NHIN LẠ I hà nh vi gian doi trê n, tô i van hay đo loi cho sự
bong bộ t củ a tuoi trẻ . Nhưng tô i biet đó khô ng phả i là tat cả . Quả thực,
tô i tin rang đã có khá nhieu yeu to tá c độ ng đen tı̀nh huong trê n, và thô i
thú c hai chú ng tô i hà nh độ ng như the – đong thời tự bà o chữa rang
chú ng hoà n toà n có the chap nhậ n được.
Trước het, tô i tin rang việ c tự mı̀nh ghé thă m mộ t đat nước xa lạ ngay
trong lan du lịch đau tiê n đã giú p chú ng tô i cả m thay thoả i má i hơn với
những nguyê n tac do chı́nh mı̀nh đặ t ra. Neu ngừng suy nghı̃ ve hà nh
độ ng củ a mı̀nh, chú ng tô i chac han sẽ ý thức hơn ve tı́nh nghiê m trọ ng
củ a chú ng; nhưng đô i lú c vı̀ khô ng phả i suy nghı̃ nhieu, chú ng tô i đã tự
huyen hoặ c rang cá c lộ trı̀nh sá ng tạ o do chú ng tô i bo sung cũ ng là mộ t
phan trong lộ trı̀nh chı́nh thức củ a Eurail. Thứ hai, chı́nh việ c là m that
lạ c hà ng tră m đô -la trong đô i già y the thao củ a Yoav đã khien chú ng tô i
cả m thay thỏ a mã n khi quyet định đá p trả và khien toà n châ u Au phả i
trả giá . Thứ ba, có the do đang giữa chuyen hà nh trı̀nh, nê n chú ng tô i đã
cả m giá c rang: phiê u lưu mộ t chú t cũ ng là hợp lẽ . Thứ tư, chú ng tô i đã
biệ n minh cho hà nh độ ng củ a mı̀nh bang cá ch tự thuyet phụ c rang:
chú ng tô i quả thực chang gâ y thiệ t hạ i gı̀ hay là m ton thương bat kỳ ai.
Xé t cho cù ng, chú ng tô i chı̉ nguệ ch ngoạ c thê m và i đường trê n mộ t
mả nh giay. Lộ trı̀nh củ a tà u hỏ a dù sao cũ ng định san roi; và bê n cạ nh
đó , tà u hỏ a chang bao giờ kı́n người, nê n chú ng tô i chang chiem cho ai
cả . Đâ y cũ ng là lý do khien chú ng tô i de dà ng dung thứ cho hà nh độ ng
củ a mı̀nh, bởi ban đau khi mua vé , chú ng tô i đã có the chọ n mộ t chuyen
khá c với cù ng giá vé . Và neu những chuyen khá c cũ ng khởi hà nh từ
phò ng vé Eurail tạ i Rome, thı̀ tạ i sao việ c chú ng tô i quyet định chọ n mộ t
lộ trı̀nh khá c lạ i trở nê n nghiê m trọ ng đen vậ y? (Có the đó cũ ng là cá ch
những người chuyê n lù i ngà y mua co phieu biệ n hộ cho hà nh độ ng củ a
họ .) Và độ ng cơ biệ n minh cuoi cù ng sẽ liê n quan đen bả n thâ n chiec vé .
Do người bá n vé tạ i Eurail chı̉ trao cho chú ng tô i mộ t tam bả n sao mỏ ng
với lộ trı̀nh được vẽ tay, nê n chú ng tô i có the de dà ng thay đoi nó – và
bởi vı̀ chú ng tô i chı̉ đá nh dau lộ trı̀nh như cá ch người bá n vé đã là m (vẽ
đường trê n tam bả n đo), nê n thao tá c de dà ng nà y cũ ng đong thời nới
lỏ ng những rà ng buộ c đạ o đức.
Khi suy nghı̃ ve toà n bộ trò biệ n minh trê n, tô i mới nhậ n ra khả nă ng
bà o chữa củ a chú ng tô i to tá t và quá quat đen nhường nà o, cũ ng như
những lý lẽ thô ng dụ ng nhat có the xuat hiệ n trong từng hoạ t độ ng hà ng
ngà y củ a chú ng ta. Ngay khi nhậ n ra bả n thâ n vừa phá vỡ nguyê n tac,
chú ng ta sẽ the hiệ n mộ t khả nă ng tuyệ t vời nham giữ khoả ng cá ch với
chı́nh mı̀nh bang mọ i giá , đặ c biệ t khi đã loạ i bỏ và i bước chan giữa
hà nh độ ng củ a bạ n với ton thương trực tiep gâ y ra cho người khá c.
Phò ng ban lừa doi
Pablo Picasso đã từng nó i, “Họ a sı̃ tà i nă ng biet sao ché p, họ a sı̃ bậ c thay
biet đá nh cap.” Lịch sử cũ ng vinh danh khô ng ı́t vẻ vay mượn tà i tı̀nh.
William Shakespeare đã tı̀m thay cot truyệ n củ a ô ng trong cá c thư tịch
co thời Hy Lạ p, La Mã co đạ i và Phụ c hưng, và dựa theo chú ng đe viet
nê n những vở kịch là m lay độ ng lò ng người. Thậ m chı́ Steve Jobs cũ ng
có lú c huê nh hoang rang: giong như Picasso, Apple chang ngạ i gı̀ đá nh
cap ý tưởng.
Cá c thı́ nghiệ m củ a chú ng tô i đã đi xa đen mức khang định rang: tı́nh
sá ng tạ o là độ ng cơ dan đường cho hà nh vi gian doi. Nhưng chú ng tô i
van khô ng biet liệ u ta có the chọ n lay mộ t và i người, nâ ng cao tı́nh sá ng
tạ o củ a họ và từ đó tă ng thê m mức độ giả doi hay khô ng. Đâ y chı́nh là
bước tiep theo trong cô ng cuộ c nghiê n cứu dựa trê n thực tien củ a
chú ng tô i.
Trong phiê n bả n thı́ nghiệ m ke tiep, Francesca và tô i đã tı̀m hieu xem
liệ u chú ng tô i có the gia tă ng mức độ gian lậ n bang cá ch đặ t người tham
gia và o tı̀nh huong đò i hỏ i sự sá ng tạ o hay khô ng (thô ng qua phương
phá p “châ m ngò i” trong xã hộ i họ c). Hã y hı̀nh dung bạ n là mộ t trong
những người tham gia. Bạ n đen trı̀nh diệ n, và chú ng tô i giới thiệ u với
bạ n trò chơi dau cham. Bạ n bat đau với mộ t vò ng thử nghiệ m, và do đó
khô ng được nhậ n tien thưởng. Trước khi chuyen sang phan nhiệ m vụ
thực te – bao gom cá ch trả thưởng thieu cô ng bang – chú ng tô i sẽ yê u
cau bạ n tham gia mộ t thử thá ch tạ o câ u vă n. (Đâ y là lú c phé p mà u sá ng
tạ o củ a chú ng tô i phá t huy tá c dụ ng thô ng qua trò chơi ghé p câ u, mộ t
chien thuậ t pho bien nham thay đoi loi tư duy nhat thời củ a người
chơi.) Trong thử thá ch nà y, bạ n sẽ được cho trước 20 nhó m từ, moi
nhó m gom 5 từ vựng theo thứ tự ngau nhiê n (chang hạ n như “trời,”
“có ,” “bau,” “tạ i sao,” “mà u xanh”); và bạ n phả i sap xep chú ng thà nh mộ t
câ u đú ng ngữ phá p – gom 4 từ – trong moi nhó m như the (vı́ dụ : “Bau
trời có mà u xanh”). Tuy nhiê n, bạ n khô ng biet rang thử thá ch nà y có
đen hai phiê n bả n, và bạ n chı̉ nhậ n thay mộ t trong so đó . Đau tiê n là
“phiê n bả n sá ng tạ o”, với 12 trong so 20 tậ p hợp từ hà m chứa những từ
vựng liê n quan đen tı́nh sá ng tạ o (như “sá ng tạ o,” “độ c đá o,” “mới mẻ ,”
“lạ thường”, “mưa trı́”, “tưởng tượng” hay “ý tưởng”). Cò n lạ i là “phiê n
bả n kiem soá t,” trong đó khô ng có nhó m từ nà o hà m chứa những từ
vựng sá ng tạ o. Mụ c đı́ch củ a chú ng tô i là châ m ngò i cho loi tư duy sá ng
tạ o hơn trong mộ t so đoi tượng người chơi – giong như Albert Einstein
hay Leonardo da Vinci vậ y – bang cá ch sử dụ ng từ ngữ liê n tưởng đen
tı́nh sá ng tạ o. Trong khi đó , những người cò n lạ i van mac kẹ t với loi tư
duy quen thuộ c củ a họ .
Sau khi hoà n thà nh thử thá ch ghé p câ u (thuộ c mộ t trong hai phiê n
bả n), bạ n sẽ quay lạ i với trò chơi dau cham. Nhưng lan nà y, bạ n sẽ được
thưởng tien tươi. Tương tự như cá c thı́ nghiệ m trước, bạ n sẽ nhậ n được
nửa xu cho moi lan chọ n phı́m bê n trá i, và 5 xu cho phı́m bê n phả i.
Dữ kiệ n trê n đã cho thay đieu gı̀? Liệ u thức tı̉nh loi tư duy sá ng tạ o hơn
có ả nh hưởng đen pham cá ch đạ o đức củ a mộ t cá nhâ n? Tuy ban đau
hai nhó m người chơi khô ng the hiệ n rõ sự chê nh lệ ch trong vò ng thử
nghiệ m củ a trò dau cham (vò ng chơi họ khô ng được nhậ n thưởng),
nhưng sự khá c biệ t đã xuat hiệ n sau thử thá ch ghé p câ u. Đú ng như dự
kien, những người chơi được “moi lửa” bang cá c từ vựng sá ng tạ o đã
chọ n “bê n phả i” nhieu hơn (lựa chọ n hứa hẹ n tien thưởng cao hơn) so
với cá c thà nh viê n trong phiê n bả n kiem soá t.
NHƯ VẠ Y, loi tư duy sá ng tạ o rõ rà ng có the the khien con người gian
lậ n nhieu hơn đô i chú t. Trong bước cuoi cù ng củ a cô ng cuộ c nghiê n
cứu, chú ng tô i muon tı̀m hieu xem tı́nh sá ng tạ o và thó i gian lậ n sẽ gan
ket với nhau ra sao trong thực te. Chú ng tô i đã tiep xú c với mộ t hã ng
quả ng cá o lớn và đe nghị hau het nhâ n viê n trả lời mộ t loạ t câ u hỏ i liê n
quan đen tı̀nh the lưỡng nan ve đạ o đức. Chú ng tô i đặ t ra những câ u hỏ i
như “Bạ n có thường thoi phong bá o cá o chi tiê u doanh nghiệ p hay
khô ng?”; “Bạ n có thường bá o cá o với giá m sá t viê n rang dự á n van theo
kịp tien độ , trong khi chưa hoà n thà nh được gı̀ hay khô ng?”; hay “Bạ n có
thường mang vă n phò ng pham từ cô ng ty ve nhà hay khô ng?” Chú ng tô i
cũ ng hỏ i họ thuộ c phò ng ban nà o trong cô ng ty (như ke toá n, viet quả ng
cá o, quả n lý danh mụ c khá ch hà ng hay thiet ke ). Cuoi cù ng, chú ng tô i
đen gặ p CEO củ a hã ng quả ng cá o và xin ô ng cho biet moi phò ng ban đò i
hỏ i khả nă ng sá ng tạ o cao đen đâ u.
Đen đâ y, chú ng tô i đã nam rõ khuynh hướng đạ o đức cơ bả n củ a moi
nhâ n viê n, phò ng ban củ a họ , cũ ng như mức độ sá ng tạ o được kỳ vọ ng
trong moi phò ng ban. Với dữ liệ u đó trong tay, chú ng tô i đã tı́nh toá n
mức độ linh hoạ t ve đạ o đức củ a cá c nhâ n viê n thuộ c moi phò ng ban
khá c nhau, cũ ng như moi liê n hệ giữa khả nă ng linh hoạ t nà y với tı́nh
sá ng tạ o đò i hỏ i trong cô ng việ c. Hó a ra, mức độ linh hoạ t ve đạ o đức lạ i
liê n ket khá chặ t chẽ với tı́nh sá ng tạ o đò i hỏ i trong từng phò ng ban và
trong cô ng việ c. Cá c nhâ n viê n thiet ke và viet quả ng cá o là những
người linh hoạ t nhat ve đạ o đức; trong khi đó , cá c ke toá n viê n lạ i xep
cuoi danh sá ch. Có vẻ như “tı́nh sá ng tạ o” đã có san trong mô tả cô ng
việ c củ a chú ng ta, và khien ta có khuynh hướng thot lê n “Cứ là m thô i!”
moi khi đoi mặ t với hà nh vi bat chı́nh.
Mặ t toi củ a tı́nh sá ng tạ o

Lẽ tat nhiê n, chú ng ta van thường nghe tı́nh sá ng tạ o được ca tụ ng như
mộ t pham chat tot củ a moi cá nhâ n, và cũ ng là độ ng cơ thiet yeu cho sự
tien bộ củ a xã hộ i. Đó là thứ to chat mà moi chú ng ta đeu khao khá t có
được – khô ng chı̉ đoi với cá nhâ n, mà cả cộ ng đong và doanh nghiệ p.
Chú ng ta vinh danh cá c nhà phá t minh, ca ngợi và đo kỵ với những bộ
ó c thiê n tà i, và lac đau ngao ngá n khi ai đó khô ng the tư duy thoá t khỏ i
loi mò n.
Tat cả những đieu trê n đeu có nguyê n nhâ n củ a chú ng. Tı́nh sá ng tạ o sẽ
giú p chú ng ta cả i thiệ n khả nă ng giả i quyet van đe bang cá ch mở ra
những cá nh cửa dan đen bı́ quyet và giả i phá p. Nó cũ ng là yeu to thú c
đay toà n nhâ n loạ i tá i thiet lạ i the giới (trê n khı́a cạ nh nà o đó ) theo
cá ch có lợi hơn cho chú ng ta, với những phá t minh trả i từ má y khâ u, hệ
thong nước sạ ch cho đen cá c tam pin mặ t trời, từ cá c tò a nhà chọ c trời
cho đen cô ng nghệ nano. Tuy van bước trê n đô i châ n củ a mı̀nh, nhưng
chú ng ta van phả i cá m ơn tı́nh sá ng tạ o vı̀ những tien bộ nó mang lạ i.
Xé t cho cù ng, trá i đat nà y sẽ trở thà nh mộ t nơi toi tă m, ả m đạ m neu
khô ng có những nhà tiê n phong như Einstein, Shakespeare, hay da
Vinci.
Nhưng đó chı̉ là mộ t phan củ a câ u chuyệ n. Tuy tı́nh sá ng tạ o có the cho
phé p chú ng ta mường tượng ra những giả i phá p độ c đá o nham đoi phó
với cá c van đe cam go; nhưng nó cũ ng thô i thú c ta vẽ ra những loi tat
luon lá ch qua nguyê n tac, trong khi van đe mặ c ta tự biệ n minh theo
cá ch có lợi cho mı̀nh. Vậ n dụ ng tı́nh sá ng tạ o trong cô ng việ c có the giú p
ta có được mộ t câ u chuyệ n ke thú vị, đủ đe ta già nh lay mộ t mieng bá nh
và thưởng thức nó , cũ ng như bịa ra những câ u chuyệ n trong đó ta luô n
sam vai anh hù ng, chứ khô ng bao giờ là kẻ xau. Neu chı̀a khó a củ a thó i
bat lương chı́nh là khả nă ng tự cho mı̀nh trung thực và lương thiệ n,
trong khi van mặ c sức thụ hưởng lợi ı́ch từ việ c lừa doi, thı̀ tı́nh sá ng tạ o
có the giú p ta bịa ra những câ u chuyệ n hợp lý hơn rat nhieu – chú ng có
the khien ta ngà y cà ng doi trá hơn, song van tự cho mı̀nh là con người
thá nh thiệ n đen tuyệ t vời.
Sự ket hợp giữa những thà nh quả tı́ch cực đá ng mong đợi (mặ t sá ng )
và hậ u quả củ a tı́nh sá ng tạ o (mặ t toi) có the đặ t ra và o the lưỡng nan.
Tuy chú ng ta luô n khao khá t và can đen tı́nh sá ng tạ o, nhưng rõ rà ng
trong mộ t so trường hợp, tı́nh sá ng tạ o cũ ng có ả nh hưởng tiê u cực.
Trong tá c pham Gã Khờ, Tê n Bịp Và The Hai Chieu, sử gia Ed Balleisen
(mộ t người bạ n và cũ ng là đong nghiệ p củ a tô i) đã lý giả i rang: moi khi
doanh nghiệ p độ t phá qua cá c ngưỡng cô ng nghệ mới – đien hı̀nh như
phá t minh ra dịch vụ bưu tı́n, điệ n thoạ i, radio, má y vi tı́nh hay chứng
khoá n the chap – những tien bộ đó sẽ cho phé p họ tiep cậ n với ranh giới
giữa cô ng nghệ và sự giả doi. Chı̉ mã i đen sau nà y, khi cô ng suat, hiệ u
quả và những hạ n che củ a cô ng nghệ đeu đã lộ rõ , chú ng ta mới có the
xá c định cả hai khı́a cạ nh tươi sá ng và tă m toi củ a cá c cô ng nghệ mới.
Chang hạ n, Ed đã dan chứng ve trường hợp dịch vụ bưu tı́n Hoa Kỳ
được sử dụ ng lan đau tiê n nham buô n bá n cá c sả n pham khô ng có thực.
Phả i mat mộ t khoả ng thời gian đe mọ i người nhậ n ra đieu đó ; và cuoi
cù ng, van nạ n giả mạ o thư tı́n đã được quy định rõ trong luậ t, nham
đả m bả o chat lượng, hiệ u suat và uy tı́n củ a loạ i hı̀nh dịch vụ quan trọ ng
nà y. Neu đá nh giá cuộ c cá ch mạ ng cô ng nghệ dưới gó c độ trê n, thı̀ có lẽ
chú ng ta phả i tỏ lò ng biet ơn đen những tay lừa đả o tà i ba vı̀ cá c phá t
minh củ a họ , cũ ng như những tien bộ do họ mang lạ i.
Đieu nà y có ý nghı̃a gı̀? Lẽ tat nhiê n, chú ng ta van nê n tuyen mộ những
ứng viê n sá ng tạ o, van nê n khao khá t sá ng tạ o cho bả n thâ n, và van nê n
tiep tụ c khuyen khı́ch trı́ sá ng tạ o ở những người xung quanh. Tuy
nhiê n, chú ng ta cũ ng can hieu rõ moi liê n hệ giữa tı́nh sá ng tạ o với thó i
bat lương, và co gang hạ n che toi đa trường hợp những người sá ng tạ o
tı̀m cá ch vậ n dụ ng khả nă ng củ a họ hò ng cư xử bat chı́nh theo cá ch mới.
NHAN ĐAY, tô i khô ng chac đã đe cậ p với bạ n hay chưa, nhưng tô i tin
mı̀nh là người vừa het sức lương thiệ n, vừa cực kỳ sá ng tạ o.
Chương 8
Lừa doi là că n bệ nh truyen nhiem
Nhận ra mầm mống của thói bất lương
Tô i đã dà nh rat nhieu thời gian dien thuyet trê n khap the giới ve tá c
độ ng củ a hà nh vi phi lý trı́. Và do đó , tô i luô n phả i bay qua bay lạ i như
con thoi. Lịch trı̀nh bay tiê u bieu củ a tô i sẽ bao gom mộ t chuyen khởi
hà nh từ nhà tô i – Bac Carolina đen New York, roi tiep tụ c bay đen Sã o
Paulo, (Brazil), Bogotá (Colombia), Zagreb (Croatia), San Diego
(California) và quay lạ i Bac Carolina. Và i ngà y sau đó , tô i sẽ tiep tụ c bay
đen Austin (Texas), New York, Istanbul (Tho Nhı̃ Kỳ ), Camden (Maine)
roi cuoi cù ng lạ i trở ve nhà (trong tı̀nh trạ ng kiệ t sức). Trê n những
chuyen hà nh trı̀nh ké o dà i hà ng dặ m đường, tô i đã bị chan thương và
lă ng mạ vô so lan khi let châ n qua cong an ninh và co gang tı̀m lạ i hà nh
lý bị mat. Nhưng chú ng van chưa tham thá p gı̀ so với noi lo om đau khi
di chuyen, và tô i luô n co gang hạ n che toi đa nguy cơ bị đau om.
Trê n mộ t chuyen bay xuyê n đạ i dương, giữa lú c đang chuan bị cho bà i
phá t bieu sap tới ve mâ u thuan lợi ı́ch, thı̀ tô i chợt phá t hiệ n người ngoi
ke tô i dường như đang bị cả m nặ ng. Có lẽ vı̀ că n bệ nh củ a anh ta, vı̀ noi
lo mac phả i mộ t hộ i chứng nà o đó chung chung, vı̀ chứng mat ngủ , hay
chı̉ vı̀ bả n chat củ a những moi liê n tưởng ngau nhiê n đen buon cười mà
tô i đã tự hỏ i ve moi tương đong giữa cá c mam bệ nh do tô i và anh bạ n
ngoi cù ng lâ y nhiem cho nhau, với sự lan rộ ng củ a thó i gian doi trong
doanh nghiệ p thời gian gan đâ y.
Như đã đe cậ p, chı́nh sự kiệ n Enron sụ p đo đã đá nh thức niem cả m
hứng trong tô i đoi với hiệ n tượng gian lậ n trong doanh nghiệ p – và cả m
hứng nà y lạ i tiep tụ c lớn dan theo là n só ng cá c vụ bê boi củ a Kmart,
WorldCom, Tyco, Halliburton, Bristol-Myers Squibb, Freddie Mac,
Fannie Mae, cuộ c khủ ng hoả ng tà i chı́nh nă m 2008 và tat nhiê n, khô ng
the thieu Bernard L. Madoff Investment Securities. Từ gó c nhı̀n củ a kẻ
ngoà i cuộ c, dường như mậ t độ cá c vụ bê boi tà i chı́nh đang ngà y cà ng
tă ng lê n. Phả i chă ng đó là do khả nă ng phá t hiệ n cá c hà nh vi gian doi và
bat hợp phá p đã được cả i thiệ n? Hay đó là do chuan mực đạ o đức đã
mai mộ t và trı̀nh trạ ng gian doi đang thậ t sự gia tă ng? Hay đó là do sự
ton tạ i củ a mộ t yeu to lâ y nhiem có trong thó i bat lương, và yeu to nà y
đang dan trở nê n mạ nh mẽ hơn trong giới doanh nghiệ p?
Trong khi đó , mớ khă n giay xung quanh người bạ n đong hà nh đang sụ t
sù i củ a tô i van khô ng ngừng chat thê m lê n, cò n tô i thı̀ bat đau tự hỏ i
liệ u ai đó có the bị lâ y bệ nh từ “bọ phi đạ o đức” hay khô ng. Neu thậ t sự
ton tạ i mộ t là n só ng gia tă ng thó i bat lương trong xã hộ i, thı̀ liệ u nó có
the lan truyen như mộ t că n bệ nh nhiem trù ng, mộ t thứ vi-rú t hay mộ t
loạ i vi khuan lâ y lan nà o đó , và truyen từ người nà y sang người khá c
qua á nh mat hay tiep xú c trực tiep? Phả i chă ng đang có mộ t moi liê n hệ
giữa van đe lâ y nhiem nà y với câ u chuyệ n khô ng ngừng được lậ t mở ve
những vụ lừa đả o và bat lương đang dien ra xung quanh chú ng ta? Và
neu thậ t sự ton tạ i moi liê n hệ như the, thı̀ liệ u chú ng ta có the phá t
hiệ n “sớm” thứ vi-rú t nà y và ngă n chặ n nó bù ng phá t hay khô ng?
Với tô i, đâ y là mộ t khả nă ng khá thú vị. Sau khi ve đen nhà , tô i bat đau
tı̀m đọ c ve vi khuan, và biet được rang có vô so vi khuan đang ton tạ i
trê n, trong và xung quanh cơ the chú ng ta. Tô i cũ ng đọ c thay rang: chı̉
can giới hạ n so lượng vi khuan có hạ i trong cơ the, chú ng ta van sẽ song
tot. Nhưng van đe sẽ phá t sinh khi so lượng vi khuan tă ng lê n quá cao
và gâ y ả nh hưởng xau đen trạ ng thá i câ n bang tự nhiê n củ a chú ng ta,
hoặ c khi mộ t dò ng vi khuan độ c hạ i vượt qua cơ che phò ng vệ củ a cơ
the.
Cô ng bang mà nó i, tô i khô ng phả i người đau tiê n nghı̃ đen moi liê n hệ
nà y. Từ the kỷ XVIII đen XIX, cá c nhà cả i cá ch tù phạ m đã tin rang: giong
như mộ t chứng bệ nh, cá c phạ m nhâ n can được cá ch ly lạ i những khu
vực trong trả i và vang bó ng người đe trá nh “lâ y nhiem” cho kẻ khá c. Tat
nhiê n, tô i sẽ khô ng đá nh đong sự lan truyen thó i bat lương với sự lâ y
lan củ a dịch bệ nh theo sá t nghı̃a đen như những người tien nhiệ m. Chı̉
và i loạ i khı́ độ c trê n má y bay sẽ khô ng bien chú ng ta thà nh tộ i phạ m.
Mặ c dù vậ y, tuy nghe có vẻ quá đặ t nặ ng hı̀nh ả nh an dụ trê n, nhưng
theo ý tô i, trạ ng thá i câ n bang tự nhiê n củ a mộ t xã hộ i lương thiệ n sẽ bị
phá vỡ neu chú ng ta phả i song gan mộ t kẻ lừa doi. Có lẽ việ c quan sá t
thó i bat lương ở mộ t người thâ n cậ n sẽ khien chú ng ta de “bị lâ y nhiem”
hơn quan sá t mộ t kẻ xa lạ hoặ c khô ng dı́nh lı́u đen cuộ c song củ a chú ng
ta, với cù ng mức độ bat lương đó . (Đơn cử, hã y nhớ lạ i khau hiệ u “Con
họ c được nhờ quan sá t bo mẹ ” trong mộ t chien dịch chong ma tú y hoi
thậ p niê n 1980: khi đó , mau quả ng cá o nà y đã cả nh bá o rang: “Cha mẹ
dù ng ma tú y cũ ng sẽ có con cá i dù ng ma tú y.”)
Van giữ hı̀nh ả nh an dụ ve sự lâ y nhiem trong đau, tô i đã thac mac ve
cường độ tiep xú c với sự gian doi cũ ng như khoi lượng hà nh vi bat
chı́nh can thiet đe là m lệ ch đi cá n câ n hà nh độ ng củ a chú ng ta. Chang
hạ n, neu chứng kien mộ t đong nghiệ p bước ra khỏ i kho chứa vă n phò ng
pham với hai tay đay bú t viet, liệ u chú ng ta có lậ p tức nghı̃ ngay đen
việ c theo gó t anh ta và vơ lay và i mó n cho bả n thâ n khô ng? Tô i khô ng
nghı̃ chú ng ta sẽ là m vậ y. Trá i lạ i, cũ ng giong như moi liê n hệ giữa ta với
vi khuan, sẽ can có mộ t quá trı̀nh phá t trien chậ m hơn và tinh vi hơn: có
the khi chứng kien ai đó gian doi, chú ng ta sẽ lưu giữ lạ i mộ t an tượng
cực nhỏ và trở nê n “sa đọ a” hơn đô i chú t. Sau đó , trong lan chứng kien
hà nh vi phi đạ o đức tiep theo, pham cá ch củ a chú ng ta lạ i mai mộ t thê m
mộ t phan, và chú ng ta sẽ ngà y cà ng trở nê n de thỏ a hiệ p – như the so
lượng “mam bệ nh” bat chı́nh tiep xú c với chú ng ta đã tă ng lê n.
VAI NAM TRƯƠC, tô i đã mua ve mộ t chiec má y bá n hà ng tự độ ng, với ý
nghı̃ rang nó sẽ là cô ng cụ thú vị đe tien hà nh cá c thı́ nghiệ m liê n quan
đen giá cả và chiet khau. Và i tuan sau đó , Nina Mazar và tô i đã sử dụ ng
nó nham tı̀m hieu xem chuyệ n gı̀ sẽ xả y ra khi chú ng ta chiet khau cho
người mua theo xá c suat thay vı̀ chiet khau co định. Nó i cá ch khá c,
chú ng tô i đã thiet lậ p chiec má y đe mộ t so rã nh kẹ o có giá ứng với mức
chiet khau 30% củ a 1 đô -la, trong khi cá c rã nh cò n lạ i sẽ ứng với 70%
khả nă ng người mua phả i trả đủ 1 đô -la, cù ng 30% khả nă ng được hoà n
lạ i tien (và do đó họ khô ng phả i mat xu nà o). Trong trường hợp bạ n
hứng thú với ket quả củ a thı́ nghiệ m nà y, thı̀ doanh thu củ a chú ng tô i đã
tă ng gap ba lan nhờ bo sung xá c suat người mua được hoà n lạ i tien. Câ u
chuyệ n ve chiet khau theo xá c suat sẽ được dà nh cho lan tới, nhưng từ ý
tưởng hoà n tien cho người mua, chú ng tô i đã nả y ra sá ng kien kiem
chứng mộ t phương thức lừa doi khá c.
Mộ t buoi sá ng nọ , tô i đã đem chiec má y đặ t gan khu phò ng họ c củ a
trường MIT và thiet lậ p mức giá ban đau “0 đô -la” cho moi chiec kẹ o.
Trong khi ở ngoà i trường, moi chiec sẽ có giá 75 xu. Nhưng ngay khi cá c
sinh viê n bỏ 75 xu và o má y và chọ n xong, chiec má y sẽ vừa cho ra kẹ o,
vừa trả lạ i tien. Chú ng tô i cò n dá n lê n má y mộ t tam bien thô ng bá o,
cù ng so điệ n thoạ i nó ng phò ng khi má y gặ p sự co.
Mộ t trợ lý nghiê n cứu sẽ phụ trá ch theo dõ i chiec má y và giả vờ như
đang mả i là m việ c với má y tı́nh xá ch tay. Nhưng trê n thực te, cô sẽ ghi
ché p lạ i phả n ứng củ a người mua khi họ cả m thay kinh ngạ c vı̀ được
nhậ n kẹ o mien phı́. Sau khi theo dõ i được mộ t lú c, cô đã quan sá t thay
hai kieu hà nh vi. Thứ nhat, người mua thường chọ n xap xı̉ ba chiec kẹ o.
Khi thay mı̀nh vừa có kẹ o, vừa được hoà n lạ i tien, hau het họ đeu thử
xem chuyệ n kỳ lạ có xả y ra tiep hay khô ng (và tat nhiê n là có ). The roi,
nhieu người lạ i quyet định thử thê m lan thứ ba. Nhưng khô ng có ai
vượt qua con so đó . Người mua chac chan đã nhớ lạ i những lan bị má y
bá n hà ng tự độ ng “nuot” mat tien mà khô ng “nhả ” ra thứ gı̀, nê n có the
họ đã cho rang chiec má y hà o phó ng nà y chı́nh là mó n quà củ a so phậ n
nham trả lạ i cô ng bang cho họ .
Chú ng tô i cũ ng phá t hiệ n hơn mộ t nửa so người mua tı̀m kiem bạ n bè
củ a họ , và khi trô ng thay mộ t người quen biet, họ đã giới thiệ u và chia
sẻ với bạ n mı̀nh kho bá u ngọ t ngà o nà y. Tat nhiê n, đâ y chı̉ là mộ t nghiê n
cứu dựa trê n quan sá t, nhưng nó van khien tô i ngờ rang: khi là m đieu gı̀
đó khô ng chac chan, chú ng ta có the rủ rê bạ n bè tham gia nham biệ n
minh cho hà nh độ ng gâ y tranh cã i củ a bả n thâ n. Xé t cho cù ng, neu có
bạ n bè cù ng ta vượt qua ranh giới đạ o đức, chang phả i đieu đó sẽ khien
hà nh độ ng đá ng ngờ có vẻ như được xã hộ i chap nhậ n trong mat chú ng
ta ư? Neu phả i no lực biệ n minh đen như the, thı̀ hà nh vi xau xa củ a
chú ng ta có lẽ đã đạ t đen đı̉nh điem. Tuy nhiê n, ta van sẽ cả m thay thoả i
má i đen khi nà o những hà nh độ ng nà y cò n phù hợp với quy chuan xã
hộ i xung quanh chú ng ta.
Lừa doi lâ y lan trong lớp họ c
Sau thı́ nghiệ m với má y bá n hà ng tự độ ng, tô i bat đau lưu ý quan sá t
bả n chat lâ y nhiem củ a thó i gian doi trê n nhieu lı̃nh vực khá c – bao gom
cả cá c lớp họ c củ a tô i. Và i nă m trước, khi mộ t họ c kỳ bat đau, tô i đã hỏ i
500 sinh viê n sap tot nghiệ p trong lớp kinh te họ c hà nh vi xem có bao
nhiê u người trong so họ tin mı̀nh van có the nghe giả ng đay đủ trê n lớp
trong khi sử dụ ng má y tı́nh cho cá c hoạ t độ ng ngoà i bà i giả ng (như
Facebook, Internet, hay e-mail). May man là m sao, đa so đeu thừa nhậ n
rang họ thậ t sự khô ng the là m nhieu việ c cù ng lú c (và họ đã đú ng). Sau
đó , tô i lạ i hỏ i có bao nhiê u người đủ tı̉nh tá o đe trá nh dù ng má y tı́nh
cho cá c hoạ t độ ng ngoà i bà i giả ng, neu chú ng được mở san cho họ . Hau
như khô ng mộ t ai giơ tay.
Thời điem đó , tô i đang phâ n vâ n giữa việ c cam sinh viê n dù ng má y tı́nh
xá ch tay trong lớp (mộ t cô ng cụ ghi ché p khá hữu ı́ch) hay cho phé p họ
sử dụ ng chú ng nham giú p sinh viê n đau tranh với trạ ng thá i mat kiem
soá t – tat nhiê n van kè m theo mộ t so hı̀nh thức can thiệ p. Là mộ t người
lạ c quan, tô i tiep tụ c yê u cau họ giơ tay phả i lê n và nhac lạ i theo tô i: “Tô i
sẽ khô ng bao giờ, khô ng bao giờ sử dụ ng má y vi tı́nh cho mụ c đı́ch nà o
khá c ngoà i bà i giả ng, trong phạ m vi lớp họ c nà y. Tô i sẽ khô ng đọ c hay
gửi e-mail; tô i sẽ khô ng dù ng Facebook hay trang mạ ng xã hộ i nà o khá c;
và tô i sẽ khô ng sử dụ ng Internet đe tra cứu bat cứ nộ i dung gı̀ ngoà i bà i
giả ng khi cò n trong tiet.”
Cá c sinh viê n lặ p lạ i tuyê n bo theo tô i, và tô i đã rat hà i lò ng ve bả n thâ n
mı̀nh – trong mộ t thời gian ngan.
Tô i đã trı̀nh chieu video trong lớp het lan nà y đen lan khá c đe minh họ a
cho quan điem trê n, và cũ ng nham mang đen cho sinh viê n sự thay đoi
trong nhịp điệ u và trọ ng tâ m củ a bà i giả ng. Tô i cũ ng thường bước
xuong cuoi lớp và theo dõ i video cù ng sinh viê n từ vị trı́ nà y. Tat nhiê n,
đứng ở cuoi lớp cũ ng cho phé p tô i quan sá t trực tiep mà n hı̀nh má y tı́nh
củ a họ . Trong và i tuan đau tiê n củ a họ c kỳ, cá c mà n hı̀nh quả thực chı̉
cho thay nộ i dung bà i giả ng. Nhưng khi cà ng đen giữa họ c kỳ – hệ t như
nam mọ c sau mưa – tô i lạ i phá t hiệ n ngà y cà ng nhieu mà n hı̀nh hien thị
cá c trang web quen thuộ c nhưng khô ng liê n quan đen bà i giả ng; trong
đó , Facebook và e-mail thường xuyê n nam trê n cù ng và ngay vị trı́ trung
tâ m.
Giờ đâ y khi hoi tưởng lạ i, tô i van cho rang chı́nh bó ng toi đi cù ng với cá c
video khi đó là mộ t trong nhieu thủ phạ m là m phai nhạ t lời hứa củ a
sinh viê n. Khi lớp họ c được tat bớt đè n và mộ t sinh viê n sử dụ ng má y
tı́nh cho hoạ t độ ng ngoà i bà i giả ng – dù chı̉ mộ t phú t – thı̀, khô ng như
tô i, rat nhieu sinh viê n khá c có the thay đieu cậ u ay đang là m. Đó cũ ng
là nguyê n nhâ n chủ yeu khien ngà y cà ng nhieu sinh viê n lặ p lạ i cù ng
hà nh vi sai trá i trê n. Như tô i đã khá m phá , lời hứa là m tin có the hiệ u
quả lú c ban đau, nhưng cuoi cù ng, nó lạ i khô ng the khá ng cự với sức
mạ nh phá t sinh từ quy chuan xã hộ i, von đã nhen nhó m khi chú ng ta
chứng kien hà nh vi sai trá i củ a người khá c.
Mộ t quả tá o hỏ ng
Tat cả những quan sá t củ a tô i ve thó i gian doi trong trường họ c cù ng 30
nghı̀n bước suy tư ve sự lâ y nhiem củ a chú ng trong xã hộ i, xé t cho cù ng,
cũ ng chı̉ là suy đoá n. Đe có cá i nhı̀n sá ng suot hơn ve bả n chat lâ y lan
củ a sự gian doi, tô i đã cù ng Francesca Gino và Shahar Ayal (giá o sư tạ i
Trung tâ m Họ c thuậ t Israel) quyet định tien hà nh mộ t so thı́ nghiệ m tạ i
Đạ i họ c Carnegie Mellon, nơi Francesca đang lưu lạ i và o thời điem đó .
Chú ng tô i đã bo trı́ trò chơi ma trậ n tương tự như cá ch thức đã trı̀nh
bà y trong chương trước (dù với phiê n bả n đơn giả n hơn), nhưng với
mộ t và i điem khá c biệ t quan trọ ng. Thứ nhat, ngoà i xap phieu câ u hỏ i
với hı̀nh vẽ cá c ma trậ n, giá m sá t viê n cò n trao cho moi người chơi mộ t
phong bı̀ sợi gai đựng 10 đô -la tien mặ t (gom 8 tờ 1 đô -la và 4 đong 50
xu). Sự thay đoi nà y trong quy trı̀nh trả thưởng cũ ng đong nghı̃a: khi thı́
nghiệ m ket thú c, người chơi sẽ tự thưởng cho mı̀nh và đe lạ i so tien cò n
thừa.
Giả dụ , trong tı̀nh huong có kiem soá t – đong nghı̃a người chơi khô ng có
cơ hộ i gian lậ n – mộ t sinh viê n trước đó đã giả i đú ng 7 câ u đo trong
thời gian cho phé p sẽ đem lạ i so ma trậ n cô giả i chı́nh xá c, rú t ra so tien
tương ứng từ phong bı̀ gai và cat và o trong vı́. Sau đó , cô sẽ nộ p lạ i
phieu trả lời và phong bı̀ – cù ng so tien thừa cò n lạ i – cho giá m sá t viê n;
người nà y sẽ tiep tụ c kiem tra đá p á n, đem so tien cò n lạ i trong phong
bı̀ và cho phé p nữ sinh viê n rời phò ng với so tien thưởng thang được.
Và tat cả ket thú c tot đẹ p.
Nhưng trong tı̀nh huong má y hủ y giay, cá c chı̉ dan sẽ có chú t khá c biệ t.
Lú c nà y, giá m sá t viê n sẽ thô ng bá o với người chơi như sau: “Sau khi
đem so câ u trả lời, hã y tien ve phı́a má y hủ y giay ở cuoi phò ng và hủ y đi
bả ng đá p á n; sau đó , hã y quay lạ i cho ngoi và rú t ra so tien tương ứng
bạ n thang được từ phong bı̀ gai. Tiep theo, bạ n được phé p rời phò ng. Và
trê n đường ra, hã y bỏ lạ i phong bı̀ gai cù ng so tien thừa và o chiec hộ p
gan cửa.” Sau đó , cô ra hiệ u cho người chơi bat đau bà i kiem tra và chă m
chú đọ c mộ t cuon sá ch dà y (đe đả m bả o rang khô ng có ai đang quan sá t
họ ). Khi 5 phú t trô i qua, giá m sá t viê n sẽ thô ng bá o het thời gian. Lú c
nà y, người chơi sẽ đặ t bú t xuong, đem so câ u trả lời đú ng, hủ y bả ng đá p
á n, trở ve cho, tự rú t tien thưởng và bỏ lạ i chiec phong bı̀ cù ng so tien
thừa trê n đường rời phò ng. Hien nhiê n, chú ng tô i đã phá t hiệ n người
chơi trong tı̀nh huong má y hủ y giay giả vờ rang họ giả i được nhieu ma
trậ n hơn so với trong tı̀nh huong có kiem soá t.
Hai tı̀nh huong trê n đã tạ o nê n mộ t xuat phá t điem quan trọ ng; từ đó ,
chú ng tô i có the kiem chứng van đe mı̀nh thậ t sự muon tı̀m hieu: yeu to
xã hộ i củ a thó i gian lậ n. Tiep theo, chú ng tô i lạ i đieu chı̉nh tı̀nh huong
má y hủ y giay mộ t lan nữa (trường hợp người chơi có the gian lậ n) và
bo sung yeu to xã hộ i trong trò chơi. Chuyệ n gı̀ sẽ xả y ra neu người chơi
có the quan sá t mộ t cá nhâ n khá c – giả sử như tê n trù m lừa đả o Madoff
– gian lậ n mộ t cá ch trang trợn? Liệ u mức độ gian lậ n củ a họ có thay đoi
hay khô ng?
Hã y hı̀nh dung bạ n là người chơi trong tı̀nh huong Madoff (giả định).
Bạ n đang yê n vị trê n ghe, trong khi giá m sá t viê n thô ng bá o với bạ n và
những người chơi khá c ve cá c chı̉ dan. Sau đó , cô ra hiệ u: “Cá c bạ n có
the bat đau!” Bạ n lien cam mặ t và o bả ng câ u hỏ i, và co gang giả i cà ng
nhieu ma trậ n cà ng tot hò ng kiem được so tien thưởng toi đa. 60 giâ y
đau trô i qua, và bạ n van mac kẹ t ở câ u thứ nhat. Đong ho đang đem
từng giâ y.
“Tô i đã xong!” mộ t gã trai tó c và ng, gay nhom, dá ng dong dỏ ng cao chợt
đứng dậ y thô ng bá o và nhı̀n ve phı́a giá m sá t viê n. “Giờ tô i phả i là m gı̀?”
“Khô ng the nà o,” bạ n kinh ngạ c. “Mı̀nh thậ m chı́ cò n chưa xong câ u đau
tiê n!” Bạ n và tat cả người chơi cò n lạ i chă m chú nhı̀n gã ta với vẻ nghi
ngờ. Tê n nà y chac đã gian lậ n đâ y. Khô ng ai có the giả i het 20 câ u ma
trậ n trong 60 giâ y cả .
“Hã y hủ y đá p á n củ a bạ n,” giá m sá t viê n trả lời. Gã trai bước xuong cuoi
phò ng, hủ y bả ng trả lời và nó i: “Tô i đã giả i het toà n bộ ma trậ n, vậ y nê n
phong bı̀ củ a tô i giờ chang cò n xu nà o. Tô i phả i là m gı̀ với nó ?”
“Neu bạ n khô ng cò n tien thừa đe hoà n lạ i,” giá m sá t viê n trả lời, mặ t
khô ng bien sac, “hã y bỏ phong bı̀ rong và o hộ p; sau đó , bạ n được phé p
rời phò ng.” Gã trai cả m ơn cô , vay tay tạ m biệ t mọ i người trong phò ng
và rời khỏ i với nụ cười đac thang, sau khi nhé t tú i toà n bộ so tien
thưởng. Chứng kien sự việ c trê n từ đau đen cuoi, bạ n sẽ phả n ứng the
nà o? Bạ n có cả m thay tức toi vı̀ gã trai đã gian lậ n mà van ung dung
thoá t tộ i? Bạ n có thay đoi hà nh vi đạ o đức củ a mı̀nh khô ng? Bạ n sẽ gian
lậ n nhieu hơn? Hay ı́t hơn?
Có lẽ bạ n sẽ thay khá hơn neu biet rang gã bạ n họ c gian lậ n trang trợn
kia thực chat chı̉ là mộ t dien viê n tê n David, người được chú ng tô i thuê
đó ng giả sinh viê n trong trò chơi nà y. Chú ng tô i muon biet liệ u những
người chơi thậ t sự có “noi gương” David sau khi chứng kien hà nh vi
trang trợn củ a anh khô ng; và từ đó , họ sẽ bị lâ y nhiem thứ “vi-rú t phi
đạ o đức,” đong thời bat đau gian lậ n nhieu hơn.
Sau đâ y là ket quả chú ng tô i nhậ n được: Trong tı̀nh huong Madoff,
người chơi đã khang định họ giả i được trung bı̀nh 15 trê n tong so 20
ma trậ n, cao hơn 8 câ u so với tı̀nh huong có kiem soá t, và hơn 3 câ u so
với tı̀nh huong má t hủ y giay. Nó i ngan gọ n, người chơi trong tı̀nh huong
Madoff đã tự trả cho mı̀nh so tien thưởng gan gap đô i so với mức họ
xứng đá ng được nhậ n.
Dưới đâ y là bả ng tó m tat nhanh ket quả :
So ma trậ n giả i đú ng (toi So trường hợp

Tı̀nh huong
đa 20) gian lậ n
Có kiem soá t (khô ng the 7 0
gian lậ n)
Má y hủ y giay (có the gian

12 5
lậ n)
Madoff (có the gian lậ n) 15 8
KET QUA TREN tuy khá thú vị, nhưng van chưa giả i thı́ch được nguyê n
nhâ n người chơi trong tı̀nh huong Madoff gian lậ n nhieu hơn. Có lẽ khi
chứng kien hà nh độ ng củ a David, những người chơi cò n lạ i đã tı́nh toá n
thậ t nhanh và tự nhủ : “Neu han ta có the gian lậ n và de dà ng thoá t tộ i,
thı̀ chac chan mı̀nh cũ ng có the là m giong như vậ y mà khô ng lo bị tó m.”
Neu đú ng the, thı̀ hà nh vi củ a David đã là m thay đoi cá n câ n lợi-hạ i bang
cá ch chứng minh hù ng hon rang: trong thı́ nghiệ m nà y, họ có the gian
lậ n và de dà ng thoá t tộ i. (Đâ y quan điem từ mô hı̀nh SMORC đã được
chú ng tô i đe cậ p trong chương 1, “Kiem chứng Mô hı̀nh Phạ m tộ i Đơn
giả n theo Lý trı́.”)
Mộ t khả nă ng khá c chı́nh là : bang cá ch nà o đó , hà nh độ ng củ a David đã
ra dau cho người chơi thay rang hà nh vi nà y có the được xã hộ i chap
nhậ n, hoặ c ı́t nhat cũ ng được bạ n bè chap nhậ n. Trong nhieu lı̃nh vực
cuộ c song, chú ng ta đô i lú c phả i quan sá t người khá c đe nghiệ m ra hà nh
vi nà o phù hợp, hà nh vi nà o khô ng. Thó i bat lương rat có the là mộ t
trong cá c trường hợp cá biệ t; trong đó , cá c quy chuan xã hộ i đã định
nghı̃a “hà nh vi có the chap nhậ n” khô ng thậ t rõ rà ng, và do vậ y, chú ng ta
phả i nhờ đen hà nh vi củ a người khá c – trường hợp nà y là David – đe
định hı̀nh nê n quan niệ m ve đú ng và sai. Từ quan điem nà y, có lẽ hà nh
vi gian lậ n gia tă ng chú ng tô i quan sá t được trong tı̀nh huong Madoff đã
khô ng xuat phá t từ quá trı̀nh phâ n tı́nh lợi-hạ i theo lý trı́, mà dựa trê n
cá c dữ kiệ n mới cũ ng như “sự xé t lạ i” những đieu có the chap nhậ n
trong giới hạ n đạ o đức.
Đe đá nh giá xem khả nă ng nà o trong hai lậ p luậ n trê n sẽ giả i thı́ch chı́nh
xá c hơn so trường hợp gian lậ n tă ng thê m trong tı̀nh huong Madoff,
chú ng tô i đã sap xep mộ t thı́ nghiệ m mới với loạ i dữ kiệ n đạ o đức – xã
hộ i khá c với ban đau. Trong phiê n bả n mới nà y, chú ng tô i sẽ xem xé t
van đe sau: neu khô ng lo bị bat quả tang, nhưng lạ i khô ng có san hà nh
vi gian lậ n mau mở đường, thı̀ liệ u người chơi có san sà ng gian lậ n
nhieu hơn khô ng? Chú ng tô i lạ i nhờ đen David mộ t lan nữa; nhưng lan
nà y, anh sẽ ngat lời giá m sá t viê n bang mộ t câ u hỏ i trong lú c cô đang
pho bien. “Xin loi,” anh nó i to với giá m sá t viê n, “Neu theo đú ng cá c chı̉
dan nà y, thı̀ chang phả i tô i có the tuyê n bo rang tô i đã giả i đú ng tat cả
cá c câ u hỏ i, roi ung dung rời phò ng với toà n bộ tien thưởng hay sao?”
Sau mộ t hoi suy nghı̃, giá m sá t viê n trả lời: “Bạ n có the là m đieu bạ n
muon.” Với cá c tı̀nh tiet rõ rà ng trê n, chú ng tô i sẽ gọ i đâ y là tı̀nh huong
“câ u hỏ i.” Sau khi nghe rõ cuộ c trao đoi, người chơi sẽ nhanh chó ng hieu
ra rang họ có the thoả i má i gian lậ n trong thı́ nghiệ m nà y và ung dung
thoá t tộ i. Neu bạ n là mộ t người chơi, thı̀ liệ u thô ng tin nà y có khuyen
khı́ch bạ n gian lậ n nhieu hơn khô ng? Bạ n có lậ p tức câ n nhac lợi-hạ i và
nhậ n ra mı̀nh có the bỏ đi với và i đô -la khô ng xứng đá ng? Và trê n het,
sau khi nghe rõ giá m sá t viê n trả lời, “Cứ là m đieu bạ n muon,” bạ n sẽ
cò n do dự chứ?
Giờ hã y xem thử phiê n bả n thı́ nghiệ m nà y có giú p chú ng ta nhậ n ra
dien bien thậ t sự trong tı̀nh huong Madoff hay khô ng. Trong tı̀nh huong
Madoff, người chơi đã chứng kien mộ t vı́ dụ song ve hà nh vi gian lậ n, và
từ đó thu thậ p được hai loạ i dữ kiệ n: Từ quan điem phâ n tı́ch lợi-hạ i,
việ c chứng kien David bỏ đi với toà n bộ so tien đã cho họ thay rang:
trong thı́ nghiệ m nà y, việ c gian lậ n sẽ chang đem lạ i hậ u quả xau nà o cả .
Cù ng lú c đó , hà nh độ ng củ a David lạ i phá t đi mộ t á m hiệ u mang tı́nh xã
hộ i như sau: những người giong như họ sẽ san sà ng gian lậ n trong thı́
nghiệ m nà y. Do tı̀nh huong Madoff bao gom cả hai yeu to trê n, nê n
chú ng ta khô ng the khang định hà nh vi gian lậ n sẽ phá t sinh từ quá
trı̀nh tá i phâ n tı́ch lợi hạ i, hay từ á m hiệ u mang tı́nh xã hộ i, hoặ c từ cả
hai.
Đâ y là lú c tı̀nh huong “câ u hỏ i” tỏ ra hữu ı́ch. Trong tı̀nh huong nà y, chı̉
duy nhat yeu to đau tiê n (theo quan điem phâ n tı́ch lợi-hạ i) được dịp
the hiệ n. Khi David đặ t câ u hỏ i và giá m sá t viê n xá c nhậ n rang khô ng
những hà nh vi gian lậ n được cho phé p, mà cò n khô ng đe lạ i hậ u quả , thı̀
han người chơi đã nhậ n thức được rang họ sẽ chang phả i chịu ton that
gı̀ neu gian lậ n. Và đieu quan trọ ng nhat chı́nh là : tı̀nh huong câ u hỏ i đã
thay đoi nhậ n thức củ a người chơi ve hậ u quả củ a việ c gian lậ n, nhưng
lạ i khô ng cung cap cho họ mộ t vı́ dụ song, mộ t á m hiệ u mang tı́nh xã hộ i
từ nhó m người san sà ng gian lậ n. Neu so trường hợp gian lậ n trong tı̀nh
huong câ u hỏ i ngang bang với tı̀nh huong Madoff, ta có the ket luậ n
rang: yeu to dan đen mức độ gian lậ n gia tă ng trong cả hai tı̀nh huong
nhieu khả nă ng chı́nh là việ c người chơi nhậ n thức được họ sẽ khô ng
phả i gá nh chịu hậ u quả . Mặ t khá c, neu so trường hợp gian lậ n trong
tı̀nh huong câ u hỏ i thap hơn đá ng ke so với tı̀nh huong Madoff, ta sẽ ket
luậ n rang: yeu to bo sung khien mức độ gian lậ n gia tă ng trong tı̀nh
huong Madoff chı́nh là tı́n hiệ u mang tı́nh xã hộ i – hay việ c người chơi
nhậ n ra những người thuộ c cù ng nhó m cộ ng đong với họ sẽ de dà ng
chap nhậ n hà nh vi gian lậ n trong trường hợp nà y.
Bạ n nghı̃ đieu gı̀ sẽ xả y ra? Trong tı̀nh huong câ u hỏ i, người chơi khang
định họ đã giả i đú ng trung bı̀nh 10 ma trậ n – nhieu hơn 3 câ u so với
tı̀nh huong có kiem soá t (đong nghı̃a họ có gian lậ n), nhưng lạ i ı́t hơn 2
câ u so với tı̀nh huong má y hủ y giay, và ı́t hơn đen 5 câ u so với tı̀nh
huong Madoff. Sau khi người chơi chứng kien giá m sá t viê n trả lời
David rang anh có the gian lậ n neu muon, mức độ gian lậ n đã giả m bớt.
Ket quả nà y trá i ngược han với đieu sẽ dien ra neu người chơi củ a
chú ng tô i hoà n toà n phụ thuộ c và o quá trı̀nh phâ n tı́ch lợi-hạ i. Khô ng
những the, nó cò n chứng minh rang: khi ý thức ve khả nă ng xả y ra hà nh
vi phi đạ o đức, chú ng ta sẽ đá p lạ i tieng gọ i củ a lương tâ m (tương tự
như trường hợp Mười Đieu ră n và đieu luậ t danh dự trong chương 2,
“Cap so giả doi”). Và cuoi cù ng, chú ng ta sẽ hà nh độ ng trung thực hơn.
Tuyê n ngô n thời trang
Tuy những ket quả trê n tỏ ra rat hứa hẹ n, nhưng chú ng tô i van muon
tı̀m kiem thê m nguon thô ng tin và bang chứng ủ ng hộ cho quan điem
“thó i gian doi có the lâ y nhiem trong xã hộ i.” Do vậ y, chú ng tô i đã quyet
định thâ m nhậ p và o giới thời trang. Vâ ng, mộ t phan nà o đó .
Cá ch bo trı́ trong thı́ nghiệ m tiep theo củ a chú ng tô i cũ ng tương tự như
tı̀nh huong Madoff: dien viê n sẽ đứng lê n và i giâ y khi thı́ nghiệ m đang
dien ra, tuyê n bo rang anh ta đã giả i quyet xong mọ i thứ, và tı̀nh huong
cứ the tiep dien. Tuy nhiê n, lan nà y sẽ có thê m mộ t điem khá c biệ t liê n
quan đen thời trang: dien viê n sẽ mặ c mộ t chiec á o len củ a Đạ i họ c
Pittsburgh.
Tô i sẽ giả i thı́ch. Tạ i Pittsburgh, chú ng tô i có hai trường đạ i họ c đang
cap the giới, đó là Đạ i họ c Pittsburgh (UPitt) và Đạ i họ c Carnegie Mellon
(CMU). Cũ ng như nhieu trường việ n đạ i họ c hay cao đang khá c cù ng
thuộ c mộ t địa phương, hai ngô i trường nà y từ lâ u đã là đoi thủ truyen
kiep. Tinh than đoi khá ng nà y chı́nh là thứ gia vị can thiet đe chú ng tô i
kiem chứng sâ u hơn giả thiet lừa-doi-là -că n-bệ nh-truyen-nhiem.
Chú ng tô i đã tien hà nh tat cả cá c thı́ nghiệ m trê n tạ i Đạ i họ c Carnegie
Mellon, và toà n bộ người tham gia cũ ng là sinh viê n trường Carnegie
Mellon. Trong tı̀nh huong Madoff cơ bả n, David chı̉ diệ n á o thun trơn và
quan bò , do đó anh nghiem nhiê n được cho là sinh viê n Carnegie Mellon
như bao người chơi khá c. Nhưng trong tı̀nh huong mới nà y – chú ng tô i
gọ i đâ y là tı̀nh huong “kẻ ngoạ i đạ o – Madoff” – David sẽ mặ c chiec á o
len xanh-và ng kim củ a trường UPitt đoi thủ . Chiec á o đã bá o hiệ u cho
cá c sinh viê n khá c rang anh là “kẻ ngoạ i đạ o” – mộ t sinh viê n UPitt – và
khô ng phả i mộ t phan củ a cộ ng đong chung; trê n thực te, anh thuộ c ve
phe đoi thủ .
Logic trong tı̀nh huong nà y cũ ng giong với logic trong tı̀nh huong câ u
hỏ i. Chú ng tô i đã lý giả i rang: neu mức độ gian lậ n gia tă ng trong tı̀nh
huong Madoff von là hệ quả từ việ c người chơi nhậ n thay David có the
gian lậ n và thoá t tộ i (và họ cũ ng the), thı̀ việ c David mặ c á o CMU hay
UPitt sẽ chang ả nh hưởng gı̀ đen ket quả . Xé t cho cù ng, việ c David
khô ng phả i gá nh chịu hậ u quả xau nà o từ hà nh vi gian lậ n trang trợn
von khô ng he liê n quan đen trang phụ c củ a anh. Mặ t khá c, neu mức độ
gian lậ n gia tă ng trong tı̀nh huong Madoff là hệ quả từ quy chuan xã hộ i
– yeu to chứng minh với người chơi rang hà nh vi gian lậ n đã được cộ ng
đong chung chap nhậ n – thı̀ ả nh hưởng nà y chı̉ xuat hiệ n khi chà ng dien
viê n là mộ t phan trong nhó m cộ ng đong củ a họ (sinh viê n Carnegie
Mellon), chứ khô ng phả i thuộ c phe đoi thủ (sinh viê n UPitt). Do đó , yeu
to then chot trong phiê n bả n nà y chı́nh là moi liê n ket xã hộ i giữa David
với những người chơi khá c: liệ u cá c sinh viê n CMU có tiep tụ c bat chước
David khi anh khoá c á o UPitt, hay họ sẽ khá ng cự lạ i sức ả nh hưởng từ
anh?
Tô i sẽ thuậ t lạ i những điem chı́nh trong ket quả thu được: trong tı̀nh
huong má y hủ y giay, khi hà nh vi gian lậ n được cho phé p nhưng khô ng
do David thị phạ m, cá c sinh viê n đã tuyê n bo họ giả i được trung bı̀nh 12
ma trậ n – nhieu hơn 5 câ u so với tı̀nh huong có kiem soá t. Khi David
đứng lê n nộ p đá p á n trong chiec á o CMU noi bậ t (tı̀nh huong Madoff),
người chơi lạ i tuyê n bo họ giả i được 15 ma trậ n. Khi David đặ t câ u hỏ i
ve khả nă ng gian lậ n và quả quyet rang đieu nà y hoà n toà n có the, người
chơi đã tuyê n bo họ giả i được 10 ma trậ n. Và cuoi cù ng, trong tı̀nh
huong kẻ ngoạ i đạ o – Madoff (khi David diệ n á o UPitt), cá c sinh viê n đã
chứng kien anh gian lậ n, và tuyê n bo rang họ giả i đú ng 9 ma trậ n. Xé t
theo tı̀nh huong có kiem soá t, họ van gian lậ n, nhưng lạ i thap hơn đen 6
câ u so với khi nham tưởng rang David là thà nh viê n trong nhó m cộ ng
đong CMU.
Bả ng sau sẽ tó m tat toà n bộ ket quả :
So ma trậ n giả i đú ng (toi So trường hợp gian

Tı̀nh huong
đa 20) lậ n
Có kiem soá t

7 0
(khô ng the gian lậ n)
Má y hủ y giay (có the

12 5
gian lậ n)
Madoff (có the gian lậ n) 15 8
Câ u hỏ i (có the gian lậ n) 10 3

Kẻ ngoạ i đạ o – Madoff
9 2
(có the gian lậ n)
Cá c ket quả trê n đã chứng minh rang: gian doi khô ng chı̉ là hà nh vi pho
bien, mà cò n có khả nă ng lâ y nhiem cho người khá c và phá t trien tram
trọ ng hơn khi chú ng ta chứng kien hà nh vi lừa doi củ a người xung
quanh. Cụ the hơn, dường như cá c tá c độ ng xã hộ i quanh chú ng ta đang
vậ n độ ng theo hai hướng: khi kẻ gian doi là mộ t phan trong nhó m cộ ng
đong, chú ng ta sẽ hà nh độ ng theo kẻ đó ; và cuoi cù ng, ta sẽ cả m thay
rang gian doi là hà nh vi có the chap nhậ n trong xã hộ i. Nhưng khi kẻ
gian doi là người ngoà i (hay “kẻ ngoạ i đạ o”), chú ng ta sẽ khó lò ng biệ n
minh cho hà nh vi sai trá i củ a bả n thâ n, và trở nê n lương thiệ n hơn vı̀
muon tạ o khoả ng cá ch với kẻ vô đạ o đức đen từ mộ t cộ ng đong khá c
(thieu trung thực hơn).
Ve mặ t tong quá t, cá c ket quả trê n đã minh chứng cho tam quan trọ ng
củ a cộ ng đong xung quanh trong việ c định hı̀nh cá c giới hạ n có the chap
nhậ n đoi với hà nh vi củ a chú ng ta, bao gom cả thó i gian doi. Bat cứ khi
nà o chứng kien cá c thà nh viê n khá c trong cù ng cộ ng đong hà nh độ ng
vượt quá ranh giới có the chap nhậ n, chú ng ta nhieu khả nă ng sẽ tự
đieu chı̉nh lạ i chuan mực đạ o đức củ a mı̀nh, đong thời xem hà nh vi củ a
họ là hı̀nh mau đe noi theo. Và neu thà nh viê n đó trong cộ ng đong
chú ng ta là mộ t nhâ n vậ t quyen uy – như cha mẹ , ô ng chủ , thay cô giá o
hoặ c ai đó chú ng ta kı́nh trọ ng – khả nă ng trê n thậ m chı́ cò n cao hơn, và
chú ng ta sẽ hoà n toà n bị dat mũ i.
Trong vò ng vâ y những kẻ có the lực
Bực bộ i vı̀ chứng kien mộ t nhó m sinh viê n đạ i họ c lừa doi ngô i trường
củ a họ vı̀ và i đong đô -la là mộ t chuyệ n (thậ m chı́ thó i gian doi cò n phá t
sinh rat nhanh chó ng); nhưng chứng kien hà nh vi nà y lan rộ ng trê n quy
mô lớn lạ i là mộ t chuyệ n khá c. Khi mộ t so thà nh viê n trong cộ ng đong
xa rời đường loi, họ sẽ tiê m nhiem sang những người xung quanh – tô i
đoá n đó là đieu đã xả y ra tạ i Enron nă m 2001, cũ ng như tạ i Pho Wall
nă m 2008, và xuat hiệ n trong rat nhieu trường hợp khá c nhau.
Ai cũ ng có the de dà ng hı̀nh dung ra kịch bả n sau: Bob, mộ t nhâ n viê n
ngâ n hà ng danh tieng tạ i Giantbank đã dı́nh lı́u và o cá c giao dịch mờ á m
– như trả giá cao cho cá c sả n pham tà i chı́nh hay trı̀ hoã n bá o cá o thua
lo đen sang nă m – và nhờ the, anh đã tı́ch trữ được vô khoi tien. Cá c
nhâ n viê n khá c tạ i Giantbank cũ ng nghe ve chuyệ n củ a Bob. Họ hẹ n
nhau ă n trưa, và bà n luậ n ve những việ c Bob đã là m khi thưởng thức
martini và bı́t-tet. Và trong gian phò ng ke cậ n, mộ t nhó m đong nghiệ p
đen từ Hugebank cũ ng vô tı̀nh nghe lỏ m chuyệ n củ a họ . Tin đon cứ the
lan ra.
Chı̉ trong mộ t thời gian ngan, nhieu nhâ n viê n ngâ n hà ng khá c đã hay
tin rang Bob khô ng phả i kẻ duy nhat biet là m giả so liệ u. Khô ng những
the, họ cò n cho rang anh thuộ c phe củ a họ . Đoi với họ , là m giả so liệ u
giờ đâ y đã trở thà nh hà nh vi được chap nhậ n, ı́t nhat cũ ng trong phạ m
vi “giữ the cạ nh tranh” và “toi đa giá trị co cho đô ng.”
Tương tự, hã y xem xé t kịch bả n sau: mộ t ngâ n hà ng đã sử dụ ng von trợ
cap từ chı́nh phủ đe chi trả co tức cho co đô ng củ a họ (hoặ c đơn giả n là
giữ chặ t so tien thay vı̀ cho vay chú ng). Chang mat choc, CEO tạ i cá c
ngâ n hà ng khá c đã xem đâ y là hà nh vi thỏ a đá ng. Khuynh hướng nà y
nghe có vẻ đơn giả n, nhưng có the đe lạ i hậ u quả thả m khoc. Và những
vụ việ c như the van dien ra hà ng ngà y xung quanh chú ng ta.
TAT NHIEN, NGAN HANG khô ng phả i là nơi duy nhat chứng kien noi bat
hạ nh nà y leo thang. Bạ n có the thay nó ở bat cứ đâ u, bao gom cả cá c cơ
quan chı́nh phủ như Quoc hộ i Hoa Kỳ. Mộ t vı́ dụ đien hı̀nh cho sự mai
mộ t quy chuan xã hộ i ngay lạ i hà nh lang luậ t phá p Hoa Kỳ chı́nh là
trường hợp củ a cá c ủ y ban hoạ t độ ng chı́nh trị (PACs – political action
committees). Khoả ng 30 nă m ve trước, cá c nhó m ủ y ban nà y đã được
thà nh lậ p như thà nh viê n trực thuộ c Quoc hộ i, với mụ c đı́ch gâ y quỹ cho
đả ng phá i củ a họ và cá c nhà lậ p phá p cù ng hộ i cù ng thuyen; tat nhiê n,
so tien nà y sẽ được sử dụ ng trong cá c cuộ c tranh cử đay cam go. Nguon
quỹ trê n chủ yeu đen từ cá c nhà vậ n độ ng hà nh lang, cá c doanh nghiệ p
cù ng cá c nhó m lợi ı́ch đặ c biệ t, và khoả n tien họ quyê n tặ ng khô ng chı̉
giới hạ n ở mức đó ng gó p cho cá nhâ n cá c ứng cử viê n. Bê n cạ nh nghı̃a
vụ khai thue và bá o cá o cho FEC, van cò n mộ t so rà ng buộ c đoi với việ c
sử dụ ng nguon quỹ PAC.
Như bạ n có the hı̀nh dung, cá c thà nh viê n Quoc hộ i van luô n có thó i
quen sử dụ ng nguon quỹ PAC cho tat cả mọ i hoạ t độ ng ngoà i tranh cử –
từ thanh toá n hó a đơn giữ trẻ cho đen thẻ đi bar, hay cá c chuyen trượt
tuyet tạ i Colorado. Khô ng những the, gan nửa triệ u đô -la được PACs huy
độ ng đã thực sự rơi và o tú i cá c chı́nh trị gia tham gia tranh cử; so cò n
lạ i chủ yeu được chi trả cho cá c khoả n ưu tiê n khá c nhau: như gâ y quỹ,
vượt dự chi, lương nhâ n viê n cù ng nhieu khoả n khá c. Như Steve Hern
từng phá t bieu trê n chương trı̀nh Thị trường củ a đà i NPR, “PACs đang
bien việ c gâ y quỹ thà nh trò cười.”
Nham đoi phó với trı̀nh trạ ng lạ m chi củ a PAC, Quoc hộ i đã thô ng qua
đạ o luậ t đau tiê n sau cuộ c bau cử quoc hộ i nă m 2006 nham giới hạ n
quyen chi tiê u linh hoạ t củ a cá c thà nh viê n, và buộ c họ cô ng khai cá c
khoả n chi từ nguon quỹ PAC. Tuy nhiê n (chú ng ta cũ ng dự đoá n được
phan nà o), đạ o luậ t nà y đã gan như vô hiệ u. Chı̉ và i tuan sau khi đạ o
luậ t được thô ng qua, cá c nghị sı̃ đã tiep tụ c hà nh độ ng mộ t cá ch phi lý
hệ t như trước kia; mộ t so thậ m chı́ cò n dù ng quỹ PAC đe chi cho cá c câ u
lạ c bộ thoá t y, nướng hà ng nghı̀n đô -la và o cá c buoi tiệ c tù ng, hay tiê u
pha vô loi cho bả n thâ n mà khô ng mà ng đen hó a đơn.
Sao họ có the là m the? Câ u trả lời rat đơn giả n. Qua thời gian, do cá c
nghị sı̃ đã chứng kien những đong bạ n chı́nh trị gia sử dụ ng nguon quỹ
PAC mộ t cá ch thieu minh bạ ch, nê n quy chuan xã hộ i chung củ a họ cũ ng
trở nê n tha hó a. Từng chú t mộ t, họ đã quan niệ m rang nguon quỹ PAC
có the được sử dụ ng cho mọ i hoạ t độ ng cá nhâ n và “chuyê n mô n” – và
cho đen ngà y nay, việ c lạ m dụ ng quỹ PAC đã trở thà nh chuyệ n thường
tı̀nh, hệ t như bộ cá nh củ a ngâ n quỹ quoc gia vậ y. Như Pete Sessions
(nghị sı̃ đả ng Dâ n chủ đen từ Texas) đã đá p trả khi được hỏ i ve hà ng
nghı̀n đô -la được đo và o dự á n Forty Deuce tạ i Las Vegas: “Tô i khô ng
the hieu noi đieu gı̀ là bı̀nh thường hay hợp lẽ nữa.”
Từ tı̀nh trạ ng phâ n cực trong Quoc hộ i, bạ n có the sẽ cho rang những
ả nh hưởng tiê u cực đoi với xã hộ i luô n có dı́nh lı́u đen cá c đả ng phá i.
Bạ n sẽ nghı̃ rang: neu mộ t đả ng viê n Dâ n chủ phá luậ t, hà nh độ ng củ a
anh ta sẽ ả nh hưởng đen toà n bộ cá c đả ng viê n Dâ n chủ khá c, và hà nh
độ ng sai trá i củ a cá c đả ng viê n Cộ ng hò a cũ ng có ả nh hưởng tương tự.
The nhưng, chú t kinh nghiệ m (ı́t ỏ i) củ a tô i tạ i Washington, D.C. đã cho
thay rang: neu khô ng mà ng đen á nh mat soi mó i củ a truyen thô ng, hà nh
vi xã hộ i củ a hai đả ng Cộ ng hò a và Dâ n chủ (tuy khá c biệ t ve đường loi
tư tưởng) sẽ the hiệ n nhieu né t tương đong hơn chú ng ta van nghı̃.
Chı́nh đieu nà y đã tạ o nê n những tı̀nh huong cho phé p hà nh vi phi đạ o
đức củ a cá c nghị sı̃ vượt khỏ i ranh giới đả ng phá i và tá c độ ng đen thà nh
viê n khá c, bat chap phe phá i củ a họ .
CAC COI XAY LUẠ N AN
Nếu bạn cảm thấy xa lạ với thuật ngữ “cối xay luận án,” thì đây là cách
gọi dành cho các công ty luôn xem việc viết bài luận cho học sinh trung
học và sinh viên đại học (đương nhiên họ sẽ tính phí) như mục tiêu kinh
doanh duy nhất. Họ chắc chắn sẽ tuyên bố rằng các trang soạn thảo này
chỉ nhằm hỗ trợ học sinh – sinh viên tự viết ra bài luận gốc của họ; song,
với các tên miền web kiểu như eCheat.com, mục đích của họ đã lộ rõ.
(Nhân tiện, tiêu đề phụ của trang eCheat.com đã có thời từng là: “Không
gian lận đâu, chỉ hợp tác thôi.”)
Nói chung, các giáo sư đều tỏ ra quan ngại về cối xay luận án và tác động
của chúng đối với việc học hành. Nhưng nếu chưa đích thân trải nghiệm
ứng dụng từ các cối xay đó, cũng như chưa tìm hiểu chúng thật sự đang
làm gì và hiệu quả ra sao, bạn sẽ khó lòng cảm thông cho nỗi trăn trở của
chúng tôi. Chính vì vậy, tôi và Aline Grüneisen (trưởng phòng thí nghiệm
tại trung tâm nghiên cứu của tôi thuộc Đại học Duke) đã quyết định
khám phá một số trang cối xay nổi tiếng nhất. Chúng tôi đã đặt hàng một
số bài luận đại học tiêu biểu từ vài công ty, và chủ đề chúng tôi lựa chọn
chính là: “Lừa dối” (ngạc nhiên chưa!)
Sau đây là đề bài chúng tôi đặt ra cho các cối xay luận án:
Con người hay lừa doi và o lú c nà o, và tạ i sao? Hã y nhậ n xé t ve cá c hoà n
cả nh xã hộ i liê n quan đen thó i gian doi, và đưa ra phả n hoi sâ u sac ve
chủ đe lừa doi. Hã y liệ t kê cá c hı̀nh thức lừa doi khá c nhau (như đoi với
cá nhâ n hay trong cô ng việ c) và nê u rõ cá ch thức ứng dụ ng vă n hó a lừa
doi trong xã hộ i nham lý giả i moi hı̀nh thức trê n.
Chúng tôi đã yêu cầu một bài luận dài 12 trang cho lớp tâm lý xã hội ở
cấp đại học, kèm theo 15 dẫn chứng được trình bày theo đúng định dạng
do Hiệp hội Tâm lý Hoa Kỳ (APA – American Psychological Association)
quy định, và phải hoàn thành trong vòng 2 tuần. Với chúng tôi, đây là yêu
cầu hết sức cơ bản và phổ biến. Các trang cối xay đã tính phí chúng tôi từ
150 đến 216 đô-la cho mỗi trang.
Hai tuần sau đó, chúng tôi đã nhận về một mớ tạp nham. Có vài bài luận
cố gắng bắt chước đúng định dạng APA, nhưng không có bản nào không
vấp phải lỗi căn bản. Các trích dẫn được trình bày vô cùng cẩu thả, còn
danh mục tham khảo thì quá đỗi khủng khiếp – chúng bao gồm các
nguồn thông tin lỗi thời và nặc danh, bên cạnh các tin bài mới tinh, các
bài viết chỉnh sửa hay bài đăng blog đầy rẫy trên mạng, và cả những
đường dẫn mất kết nối. Riêng đối với chất lượng bài viết, tác giả của toàn
bộ các bài luận trên dường như chỉ sở hữu vốn tiếng Anh vỡ lòng và cấu
trúc hành văn thuộc dạng sơ đẳng. Các phân đoạn nhảy hết từ chủ đề này
sang chủ đề khác một cách vụng về, và thường xuyên rơi vào lối liệt kê
dông dài, như thể họ đang đếm từng hình thức lừa dối khác nhau, hay
dẫn chứng một tràng dài các ví dụ chẳng liên quan hay giải thích được gì
về chủ đề bài viết. Trong mớ hổ lốn văn chương, sau cùng chúng tôi cũng
đãi ra vài hạt ngọc:
Lừa doi bang cá ch chữa bệ nh. Chữa bệ nh thı̀ rat khá c nhau. Có cá ch
chữa vô hạ i, khi người chữa bệ nh-kẻ lừa doi và phá p sư ra điem bá o, ve
á o, gâ y hạ i đe rú t lui, vợ-chong quay lạ i và nhieu chuyệ n khá c. Chú ng tô i
chú ng đọ c trê n bá o và chı̉ biet cười mı̉m. Nhưng hiệ n nay, ngà y cà ng có
ı́t người tin và o cá c phá p sư.
Neu mộ t khoả n trợ cap lớn được dà nh cho nghiê n cứu ve họ c giả lừa
doi là mộ t gợi ý bat kỳ từ giới họ c việ n và khá t khao mã nh liệ t củ a cá c
giá o sư nham giả m thieu tı̀nh trạ ng họ c giả lừa doi, thı̀ rõ rà ng có the kỳ
vọ ng rang quan niệ m nà y sẽ gó p phan xâ y dựng nộ i quy trong lớp họ c
củ a họ .
Do tin tưởng mù quá ng và o tı̀nh yê u vững ben, lò ng trung thà nh, trá ch
nhiệ m và tı́nh lương thiệ n mà nhieu người đã đá nh đong sự cả tin với
sự ngâ y thơ củ a người tı̀nh trong quá khứ.
The hệ tương lai phả i biet họ c hỏ i từ sai lam trong quá khứ và phá t huy
lò ng tự hà o cù ng trá ch nhiệ m đoi với hà nh độ ng củ a họ .
Khi ấy, chúng tôi đã cảm thấy nhẹ nhõm phần nào khi nhận ra vẫn chưa
đến thời điểm các sinh viên có thể nộp bài luận lấy từ các cối xay luận án
và đạt điểm cao. Bên cạnh đó, chúng tôi cũng khẳng định rằng: nếu các
sinh viên tìm cách mua bài luận từ một trang cối xay, thì giống như
chúng tôi, họ hẳn sẽ cảm thấy mình đã phí tiền và chẳng muốn thử lại
nữa.
Nhưng câu chuyện vẫn chưa kết thúc. Chúng tôi đã gửi các bài luận mua
được lên WriteCheck.com, một trang web chuyên kiểm tra lỗi đạo văn
trong tài liệu văn bản, và phát hiện một nửa số bài luận đã sao chép nội
dung từ các nghiên cứu có sẵn. Chúng tôi quyết định hành động và liên hệ
với các trang cối xay để đòi lại tiền. Nhưng bất chấp tang chứng rành
rành từ WriteCheck.com, các cối xay luận án này vẫn quả quyết họ không
hề ăn cắp ý tưởng. Một công ty thậm chí còn đe dọa sẽ thưa chúng tôi ra
tòa, và tuyên bố rằng họ sẽ liên hệ với hiệu trưởng trường Duke để tố
giác tôi về tội nộp bài luận của người khác. Chẳng cần phải nói, chúng tôi
không bao giờ được hoàn lại tiền...
Vậy vấn đề cốt lõi là gì? Thật ra, các giáo sư không cần quá lo lắng về các
cối xay luận án, ít nhất là trong thời buổi hiện nay. Cách mạng công nghệ
vẫn chưa thể giúp các sinh viên vượt qua thử thách cá nhân này, và họ
không còn lựa chọn nào khác ngoài việc tự thân vận động (hoặc gian lận
theo kiểu cũ bằng cách sử dụng lại bài luận từ một sinh viên đã theo học
lớp này từ học kỳ trước).
Tuy nhiên, tôi vẫn lo lắng về sự tồn tại của các cối xay luận án cùng thứ
ám hiệu họ đang gửi đến sinh viên của chúng tôi – đó chính là thái độ
chấp nhận gian lận mang tính hệ thống, không chỉ trong thời gian ngồi
trên ghế giảng đường, mà còn kéo dài đến sau khi họ tốt nghiệp.
Khô i phụ c pham chat đạ o đức như the nà o?
Quan điem cho rang thó i gian doi có the chuyen từ người nà y sang
người khá c thô ng qua hı̀nh thức tiê m nhiem xã hộ i đã cho thay chú ng ta
can đen mộ t biệ n phá p khac che khá c. Nhı̀n chung, chú ng ta van xem
những sai phạ m nhỏ là đieu vụ n vặ t và tam thường. Bả n thâ n những loi
lam nhỏ có the khô ng quá nghiê m trọ ng, nhưng neu chú ng tı́ch lũ y
thường xuyê n ở mộ t cá nhâ n, roi lan ra nhieu người hoặ c nhieu nhó m
cộ ng đong, thı̀ chú ng có the phá t đi mộ t á m hiệ u rang hà nh vi sai trá i có
the được chap nhậ n neu xả y ra trê n quy mô lớn. Từ quan điem nà y,
chú ng ta can phả i ý thức rang tá c độ ng từ cá c vi phạ m cá nhâ n có the
vượt quá phạ m vi mộ t hà nh độ ng bat chı́nh đơn lẻ . Thó i bat lương sẽ
tá c độ ng mộ t cá ch chậ m rã i, và dan dan tha hó a xã hộ i khi lâ y nhiem từ
người nà y sang người khá c. Hệ t như loà i “vi-rú t” có the bien đoi và lâ y
lan sang từng người, mộ t thứ chuan mực mới vô luâ n hơn sẽ dan được
hı̀nh thà nh. Và tuy sự ton tạ i củ a nó có vẻ mong manh và â m tham, như
hậ u quả cuoi cù ng sẽ rat thả m khoc. Đâ y chı́nh là cá i giá phả i trả cho
những hà nh vi gian doi dù rat nhỏ , và cũ ng là lý do chú ng ta can cả nh
giá c hơn khi no lực khac che những sai phạ m nhỏ nhặ t như the.
Vậ y chú ng ta có the là m gı̀? Gợi ý sẽ được tı̀m thay trong Họ c thuyet
Khung Cửa so Vỡ, von bat nguon từ mộ t bà i bá o do hai tá c giả George
Kelling và James Wilson đă ng trê n tờ Atlantic nă m 1982. Kelling và
Wilson đã đe xuat mộ t biệ n phá p thiet yeu nham giữ vững an ninh tạ i
cá c khu vực nguy hiem, và khô ng chı̉ nhờ tă ng cường thê m cả nh sá t đi
tuan. Họ lý giả i rang: neu người dâ n song tạ i cá c khu đo ná t trong thà nh
pho nhı̀n thay mộ t tò a nhà với và i khung cửa so vỡ chưa được tu sửa, họ
sẽ muon đậ p vỡ thê m nhieu khung cửa so khá c, cũ ng như gâ y thiệ t hạ i
nhieu hơn cho tò a nhà và cá c khu vực lâ n cậ n. Dựa trê n Họ c thuyet
Khung Cửa so Vỡ, cả hai đã đe nghị mộ t đoi sá ch đơn giả n nham ngă n
chặ n hà nh vi co ý phá hoạ i: đó là khac phụ c van đe ngay khi chú ng vừa
nhen nhó m. Neu bạ n tu sửa từng khung cửa so vỡ (hay từng hà nh vi sai
trá i) ngay tức thời, thı̀ những sai phạ m tiem an khá c sẽ khó có nguy cơ
xả y ra.
Tuy khó có the chứng minh hay bat bẻ Họ c thuyet Khung Cửa so Vỡ,
nhưng lý lẽ củ a nó van khá thuyet phụ c. Họ c thuyet nà y cho rang chú ng
ta khô ng nê n bà o chữa, xem nhẹ hay dung thứ cho những sai phạ m nhỏ ,
vı̀ như the sẽ khien van đe trở nê n nghiê m trọ ng hơn. Đieu nà y cà ng đặ c
biệ t hệ trọ ng đoi với cá c cá nhâ n noi bậ t trong xã hộ i: như chı́nh trị gia,
cô ng chức, người noi tieng hay cá c CEO. Việ c đặ t ra cho họ cá c tiê u
chuan cao hơn nghe có vẻ bat cô ng, nhưng neu chú ng ta thậ t sự xem
trọ ng quan điem rang “cá c hà nh vi được quan sá t cô ng khai sẽ có ả nh
hưởng rộ ng hơn đoi với những ai chứng kien chú ng,” vı̀ hà nh vi sai trá i
củ a họ nhat định sẽ gâ y hậ u quả tai hạ i hơn rat nhieu cho xã hộ i. Song,
trá i ngược với quan điem nà y, dường như những người noi tieng lạ i
thường xuyê n được đặ c cá ch giả m nhẹ hı̀nh phạ t cho cá c tộ i loi củ a họ
so với phan cò n lạ i củ a cộ ng đong, và khien cô ng chú ng cà ng tin rang
những sai phạ m và thá i độ xau nó i trê n hoà n toà n chang sai trá i chú t
nà o.
MAY MAN THAY, chú ng ta van có the hưởng lợi từ mặ t tı́ch cực củ a hiệ u
ứng lan truyen trong xã hộ i bang cá ch tuyê n dương những cá nhâ n dá m
đứng nê n chong lạ i thó i hủ bạ i. Đơn cử, Sherron Watkins củ a Enron,
Coleen Rowley củ a FBI và Cynthia Cooper củ a WorldCom đeu là những
tam gương đien hı̀nh cho cá c cá nhâ n dá m đương đau với thực trạ ng
tha hó a trong to chức củ a họ . Và đen nă m 2002, tạ p chı́ Time đã bau
chọ n họ là Nhâ n vậ t củ a Nă m.
Cá c hà nh vi trung thực cũ ng đó ng vai trò het sức quan trọ ng đoi với
nhậ n thức củ a chú ng ta ve đạ o đức xã hộ i. Và tuy chú ng khó lò ng tạ o
nê n mộ t tin bà i giậ t gâ n trê n mặ t bá o, nhưng neu đã hieu rõ hiệ u ứng
lan truyen trong xã hộ i, chú ng ta cũ ng phả i nhậ n thức được tam quan
trọ ng củ a việ c khuyen khı́ch những hà nh vi đạ o đức trong quan chú ng.
Với nhieu hơn cá c tam gương noi bậ t và sá ng chó i ve những hà nh vi
đá ng ca ngợi, chú ng ta sẽ có the cả i thiệ n cá ch nhı̀n nhậ n củ a cộ ng đong
đoi với những đieu có the và khô ng the chap nhậ n; và trê n het, sẽ cả i
tạ o được hà nh độ ng củ a chı́nh chú ng ta.
Chương 9
Lừa doi đong lò ng
Vì sao hai chưa hẳn đã tốt hơn một
Neu đã từng là m việ c cho mộ t to chức nà o đó , bạ n han sẽ biet rang cá c
hoạ t độ ng theo nhó m luô n chiem hau het quỹ thời gian củ a bạ n. Có vô
so hoạ t độ ng kinh te và tı̀nh huong ra quyet định được tien hà nh thô ng
qua hı̀nh thức hợp tá c. Trê n thực te, hau het cá c doanh nghiệ p Mỹ đeu
phụ thuộ c và o hoạ t độ ng theo nhó m, và có hơn mộ t nửa so nhâ n viê n
tạ i Mỹ hiệ n đang dà nh mộ t phan thời gian là m việ c củ a họ cho hoạ t
độ ng nhó m. Bạ n hã y thử tı́nh nham tong so cuộ c họ p, tong so nhó m dự
á n và so lan phoi hợp bạ n đã trả i qua trong vò ng 6 thá ng gan nhat; bạ n
sẽ nhanh chó ng nhậ n ra toà n bộ cá c hoạ t độ ng nhó m trê n đã tiê u ton
het bao nhiê u thời gian. Hoạ t độ ng nhó m cũ ng đó ng vai trò khá noi bậ t
trong cô ng tá c giá o dụ c. Chang hạ n, đa so cá c đe tà i dà nh cho họ c viê n
MBA đeu bao gom nhiệ m vụ theo nhó m, và rat nhieu bộ mô n ở cap đạ i
họ c cũ ng yê u cau dự á n nhó m.
Nhı̀n chung, mọ i người thường cho rang là m việ c theo nhó m sẽ đem lạ i
ả nh hưởng tı́ch cực cho thà nh quả chung, cũ ng như giú p nâ ng cao chat
lượng tong the cho cá c quyet định. (Trê n thực te, nhieu nghiê n cứu đã
chứng minh rang việ c hợp tá c có the là m giả m chat lượng củ a cá c quyet
định được đưa ra. Nhưng hã y dà nh chủ đe nà y cho lan tới.) Tó m lạ i, nhờ
tin tưởng rang hợp tá c là phương thức đem lạ i lợi ı́ch toi đa và hạ n che
toi thieu – bao gom cả cơ hộ i phá t huy tinh than đoà n ket – chú ng ta sẽ
khien cô ng việ c trở nê n thú vị hơn, và tậ n hưởng lợi ı́ch từ việ c chia sẻ
và phá t trien ý tưởng – tat cả đeu gó p phan tiep thê m độ ng lực cho
nhâ n viê n và giú p họ là m việ c hiệ u quả hơn. Nhưng như the thı̀ có gı̀
khô ng tot?
VAI NAM TRƯƠC, trong mộ t lớp cao họ c do tô i phụ trá ch, tô i đã trı̀nh
bà y ve mộ t so nghiê n cứu liê n quan đen mâ u thuan lợi ı́ch (xin xem lạ i
Chương 3, “Đe độ ng cơ che mat”). Sau tiet họ c, mộ t họ c viê n (hã y gọ i cô
là Jennifer) đã thú nhậ n với tô i rang bà i dien thuyet đã thức tı̉nh cô . Nó
khien cô nhớ lạ i mộ t sự việ c xả y ra và i nă m ve trước, khi cô cò n là nhâ n
viê n kiem toá n cô ng (CPA) thuộ c mộ t cô ng ty kiem toá n lớn.
Jennifer ke rang: cô ng việ c củ a cô khi đó là soạ n thả o cá c bá o cá o
thường niê n, cũ ng như bà n giao cá c bả n kê khai cù ng nhieu tà i liệ u khá c
nham thô ng tin cho co đô ng ve tı̀nh trạ ng cá c thương vụ trong doanh
nghiệ p củ a họ . Mộ t ngà y nọ , cap trê n đã yê u cau cô thà nh lậ p mộ t ê -kı́p
đe chuan bị bá o cá o cho đạ i hộ i co đô ng thường niê n sap tới. Đó là mộ t
trá ch nhiệ m lớn lao, và Jennifer đã cù ng ê -kı́p củ a cô là m việ c het cô ng
suat đe tong hợp nê n mộ t bả n bá o cá o đay đủ và chi tiet nhat cho hộ i
nghị, đong thời cũ ng vô cù ng thực te và trung thực. Cô đã dà nh tâ m sức
chuan bị mộ t bả n bá o cá o chı́nh xá c nhat có the; trong đó khô ng he
phó ng đạ i ve lợi nhuậ n củ a cô ng ty hay trı̀ hoã n thô ng tin ve bat kỳ
khoả n lo nà o sang nă m tà i chı́nh ke tiep. Sau đó , cô đe lạ i bả n bá o cá o
nhá p lê n bà n sep, và chờ đợi ô ng phả n hoi (với đô i chú t lo lang).
Cuoi ngà y hô m đó , Jennifer đã nhậ n lạ i bá o cá o cù ng mộ t ghi chú từ sep
cô : “Tô i khô ng thı́ch cá c con so. Hã y tậ p trung nhó m củ a cô lạ i nộ p cho
tô i bả n chı̉nh sửa và o thứ Tư tới.” Đen đâ y, sẽ có rat nhieu nguyê n nhâ n
cho thay vı̀ sao sep cô khô ng “thı́ch” cá c con so, và chưa chac cô đã hieu
rõ ý ô ng. Bê n cạ nh đó , “khô ng thı́ch” cá c con so hoà n toà n khá c với “cá c
con so đã sai” – đieu khô ng he được ô ng ngụ ý. Vô so câ u hỏ i chợt ướt
qua tâ m trı́ Jennifer: “Chı́nh xá c thı̀ ô ng ay muon gı̀? Mı̀nh phả i thay đoi
cá c con so ra sao? 0,5% ư? Hay 1%? Hay 5%?” Cô cũ ng khô ng biet ai
phả i chịu trá ch nhiệ m cho bat gı̀ “cả i tien” nà o cô vừa được yê u cau. Neu
những đieu chı̉nh củ a cô trở nê n lạ c quan thá i quá và có ai đó phả i “đưa
đau chịu bá ng,” thı̀ đó sẽ là cô hay sep củ a cô ?”
BAN THAN CHUYEN MON KE TOAN đã là mộ t sự đá nh đoi khô ng rõ
rà ng. Tat nhiê n, họ van tuâ n theo mộ t so nguyê n tac nhat định. The
nhưng, ve sau lạ i có mộ t so gợi ý mơ ho khá c xuat hiệ n – chú ng được
biet đen như Cá c Nguyê n lý Ke toá n được Chap nhậ n Pho bien
(Generally Accepted Accounting Principles – GAAP) – và buộ c cá c ke
toá n viê n phả i tuâ n theo. Những nguyê n tac nà y cũ ng tiê u ton củ a họ rat
nhieu thời gian; do chú ng quá chung chung, nê n cá c ke toá n viê n có the
dien giả i bá o cá o tà i chı́nh theo nhieu cá ch khá c nhau. (Và thô ng
thường, cá c độ ng cơ tien bạ c sẽ xuat hiệ n và “uon cong” cá c nguyê n tac
nà y đô i chú t.) Chang hạ n, mộ t trong so đó là “nguyê n tac thà nh khan,”;
nguyê n tac nà y phá t bieu rang: bá o cá o củ a ke toá n viê n phả i phả n á nh
tı̀nh trạ ng tà i chı́nh củ a cô ng ty “với sự tin tưởng.” Phá t bieu trê n nghe
có vẻ hợp lý, song, “với sự tin tưởng” là mộ t khá i niệ m vừa het sức mơ
ho, vừa cực kỳ chủ quan. Tat nhiê n, khô ng phả i van đe nà o (trong cuộ c
song, hoặ c trong ke toá n) cũ ng có the đo đem chı́nh xá c, nhưng “với sự
tin tưởng” sẽ đặ t ra mộ t so câ u hỏ i như sau: Phả i chă ng cá c ke toá n viê n
thường hà nh độ ng khô ng đá ng tin? Và sự tin tưởng nà y đang hướng ve
ai? Là những người đieu hà nh cô ng ty ư? Hay những người luô n muon
so sá ch hiệ n lê n toà n những con so an tượng và sinh lời (lẽ tat nhiê n,
chú ng sẽ đi kè m với lương thưởng và phụ cap dà nh cho họ )? Hay nó sẽ
hướng ve phı́a những người đang đau tư cho cô ng ty nà y? Hay những
người muon hieu rõ hơn ve đieu kiệ n tà i chı́nh củ a cô ng ty?
Bê n cạ nh những roi ram và mơ ho co hữu củ a cô ng việ c, Jennifer giờ
đâ y cò n phả i chịu thê m á p lực từ cap trê n. Cô đã chuan bị bá o cá o nộ i
bộ dựa trê n những gı̀ cô cả m thay tin tưởng; nhưng roi, cô nhậ n ra mı̀nh
đang được yê u cau bẻ cong nguyê n tac củ a ke toá n viê n đi đô i chú t. Sep
cô muon cá c con so phả i the hiệ n được trien vọ ng lớn lao hơn dà nh cho
doanh nghiệ p khá ch hà ng. Sau hoi lâ u câ n nhac, cô đã quyet định sẽ
cù ng ê -kı́p củ a mı̀nh thực hiệ n theo yê u cau củ a cap trê n; dù sao đi nữa,
ô ng cũ ng là sep củ a cô , và ô ng chac chan phả i hieu biet ve ke toá n nhieu
hơn cô , cũ ng như cá ch là m việ c với khá ch hà ng và nam bat kỳ vọ ng củ a
họ . Cuoi cù ng, tuy Jennifer đã bat đau tien trı̀nh với mụ c tiê u phả n á nh
mọ i thứ chı́nh xá c nhat có the, nhưng cô van phả i vẽ lạ i tat cả từ đau,
phả i xem xé t lạ i cá c bả ng kê khai, đieu chı̉nh cá c con so, và quay lạ i với
mộ t bả n bá o cá o “tot hơn.” Lan nà y, sep cô đã hà i lò ng.
SAU KHI NGHE CHUYẸ N từ Jennifer, tô i lạ i tiep tụ c suy nghı̃ ve mô i
trường là m việ c củ a cô , cũ ng như việ c phoi hợp cù ng cap trê n và cá c
đong độ i đã có ả nh hưởng ra sao đoi với quyet định phó ng đạ i bá o cá o
ke toá n củ a cô . Thực ra, Jennifer đang rơi và o kieu tı̀nh huong chú ng ra
van thường xuyê n đoi mặ t tạ i nơi là m việ c, nhưng đieu khien tô i thậ t sự
an tượng chı́nh là hà nh vi gian doi đã xuat hiệ n trong boi cả nh mộ t độ i
nhó m, đieu chưa từng xả y ra với bat kỳ nghiê n cứu nà o củ a chú ng tô i
trước đâ y.
Trong tat cả cá c nghiê n cứu trước đó ve hà nh vi gian lậ n, chı̉ có duy
nhat mộ t người ra quyet định sẽ gian lậ n (thậ m chı́ neu họ bị thô i thú c
từ hà nh vi củ a người khá c). Nhưng trong trường hợp củ a Jennifer, đã có
nhieu hơn mộ t người liê n quan trực tiep – mộ t đieu thường gặ p trong
cá c tı̀nh huong nghe nghiệ p. Đoi với Jennifer, rõ rà ng ngoà i sep cô và
bả n thâ n cô , cá c đong nghiệ p khá c trong cù ng ê -kı́p cũ ng chịu ả nh
hưởng từ hà nh độ ng củ a cô . Đen kỳ tong ket cuoi nă m, toà n bộ ê -kı́p sẽ
được đá nh giá như mộ t nhó m thong nhat – và tien thưởng, lương cộ ng
thê m cù ng cá c cơ hộ i trong tương lai cũ ng gan ket với nhau.
Tô i đã bat đau thac mac ve ả nh hưởng củ a việ c hợp tá c đoi với tı́nh
trung thực củ a moi cá nhâ n. Khi là mộ t phan củ a tậ p the, liệ u chú ng ta
có lừa doi nhieu hơn hay khô ng? Hay sẽ ı́t hơn? Nó i cá ch khá c, tı̀nh
huong tậ p the sẽ có lợi hay có hạ i hơn cho tı́nh trung thực? Câ u hỏ i nà y
von liê n quan đen mộ t chủ đe chú ng tô i đã thả o luậ n trong chương
trước (“Lừa doi là că n bệ nh truyen nhiem”): liệ u con người có “mac
phả i” thó i gian doi từ người khá c hay khô ng? Tuy nhiê n, lâ y nhiem xã
hộ i và lệ thuộ c xã hộ i là hai khá i nhiệ m khá c han nhau. Quan sá t hà nh vi
gian doi từ người khá c là mộ t chuyệ n, nhưng thay đoi quan điem ve cá c
quy chuan xã hộ i có the chap nhậ n được lạ i là chuyệ n khá c.
Hã y giả sử bạ n đang tien hà nh mộ t dự á n cù ng cá c đong nghiệ p. Bạ n
khô ng nhat thiet phả i chứng kien họ là m đieu gı̀ đó mờ á m, nhưng bạ n
biet rang họ (và chı́nh bạ n) sẽ có lợi neu bạ n uon cong nguyê n tac mộ t
chú t. Liệ u bạ n cò n muon là m đieu đó khô ng neu biet rang họ cũ ng sẽ
được lợi? Câ u chuyệ n củ a Jennifer đã cho thay rang chú ng ta có the giả i
phó ng bả n thâ n mộ t chú t khỏ i cá c chuan mực đạ o đức, nhưng liệ u đó có
phả i trường hợp pho bien hay khô ng?
Trước khi chuyen sang mộ t so thı́ nghiệ m kiem chứng ve tá c độ ng củ a
sự hợp tá c đoi với thó i gian doi, hã y tạ m ngưng đô i chú t và suy nghı̃ ve
những ả nh hưởng tı́ch cực và tiê u cực tiem an trong hoạ t độ ng nhó m và
cô ng việ c hợp tá c đoi với khuynh hướng bat lương củ a chú ng ta.
Lừa doi vı̀ kẻ khá c: cá i giá đứng sau việ c hợp tá c
Mô i trường là m việ c là khá i niệ m mang tı́nh xã hộ i phức tạ p với vô so
lực tá c độ ng liê n quan. Mộ t so tá c độ ng như trê n sẽ khien cá c quy trı̀nh
hoạ t độ ng nhó m bien đoi cô ng việ c hợp tá c thà nh cơ hộ i gian doi; cụ
the, cá c cá nhâ n sẽ lừa doi ở mức độ cao hơn vı̀ họ nhậ n ra hà nh vi củ a
mı̀nh có the đem lạ i lợi ı́ch cho người họ yê u men hay quan tâ m.
Mộ t lan nữa, hã y quay lạ i trường hợp Jennifer. Hã y giả sử cô là mau
người trung thà nh và thı́ch nghı̃ ve bả n thâ n mı̀nh như the. Giả sử cô
cũ ng thậ t sự yê u men người giá m sá t và cá c thà nh viê n trong ê -kı́p củ a
mı̀nh, và thậ t lò ng muon giú p đỡ họ . Với những moi bậ n tâ m như the, cô
có the sẽ quyet định thực thi theo yê u cau củ a cap trê n, hay thậ m chı́
cò n đi xa hơn với bá o cá o củ a mı̀nh – nhưng khô ng vı̀ những lý do ı́ch
kỷ, mà vı̀ sự quan tâ m sâ u sac đoi với lợi ı́ch củ a cap trê n và đong độ i
củ a cô . Trong tâ m trı́ cô lú c nà y, những con so “toi tệ ” có the khien sep
cô và cá c thà nh viê n ê -kı́p là m phậ t lò ng khá ch hà ng và cô ng ty kiem
toá n – đong nghı̃a sự quan tâ m củ a Jennifer dà nh cho tậ p the có the
khien cô gia tă ng mức độ sai trá i trong hà nh độ ng củ a mı̀nh.
Nam dưới sự thô i thú c nó i trê n chı́nh là yeu to được cá c nhà xã hộ i họ c
gọ i là tı́nh thiet thực xã hộ i. Thuậ t ngữ nà y được dà nh đe mô tả phan
phi lý nhưng vô cù ng nhâ n vă n và mang đậ m chat cả m thô ng trong moi
chú ng ta, khien chú ng ta san sà ng quan tâ m đen người khá c và hà nh
độ ng giú p đỡ họ moi khi có the – thậ m chı́ neu người trả giá là chı́nh
chú ng ta. Tat nhiê n, chú ng ta đeu có độ ng lực hà nh độ ng vı̀ lợi ı́ch bả n
thâ n ở mức độ nà o đó , nhưng chú ng ta cũ ng mong muon đem lạ i lợi ı́ch
cho những người xung quanh, đặ c biệ t là những ai chú ng ta quan tâ m.
Chı́nh cả m xú c vị tha đã khuyen khı́ch chú ng ta giú p đỡ mộ t người lạ khi
họ bị no lop xe, trả lạ i chiec vı́ chú ng ta nhặ t được trê n đường, tham gia
hoạ t độ ng tı̀nh nguyệ n tạ i cá c khu nhà tạ m, hay dang tay giú p đỡ bạ n bè
khi can thiet.
Song, khuynh hướng quan tâ m đen người khá c cũ ng có the tạ o cơ hộ i
cho thó i gian doi phá t sinh, đặ c biệ t trong cá c trường hợp hà nh vi phi
đạ o đức sẽ đem lạ i lợi ı́ch cho người khá c. Từ quan điem nà y, chú ng ta
có the nghı̃ đen cá c hà nh vi lừa doi có liê n quan đen lò ng vị tha – như
mộ t Robin Hood thời hiệ n đạ i, chú ng ta lừa doi vı̀ chú ng ta là người tot,
là người quan tâ m đen lợi ı́ch củ a những người xung quanh.
Hã y cả nh giá c: lợi ı́ch đứng sau việ c hợp tá c
Trong tá c pham “Truyen thuyet ve Vua Gyges” củ a Plato, mộ t người
chă n cừu trê n Gyges đã tı̀m thay mộ t chiec nhan có the bien anh ta
thà nh vô hı̀nh. Với thứ quyen nă ng mới mẻ nà y, anh đã quyet định đi
theo con đường xau. Vı̀ vậ y, anh đã du hà nh đen cung điệ n củ a đức vua,
quyen rũ hoà ng hậ u và xú i giụ c bà giet chet đức vua đe chiem quyen cai
trị đat nước. Khi thuậ t lạ i câ u chuyệ n nà y, Plato han sẽ tự hỏ i liệ u có bat
kỳ ai trê n cõ i đời có the từ choi sức mạ nh từ sự vô hı̀nh hay khô ng. Và
phả i chă ng thứ quyen nă ng duy nhat có the ngă n chú ng ta là m đieu xau
xa chı́nh là noi lo bị kẻ khá c phá t hiệ n (sau và i thiê n niê n kỷ, J. R. R.
Tolkien đã thê m that tı̀nh tiet nà y trong tá c pham Chú a te Củ a những
chiec nhan)? Riê ng với tô i, câ u chuyệ n huyen hoặ c củ a Plato đã minh
họ a mộ t cá ch sâ u sac cho quan điem: boi cả nh tậ p the có the hạ n che
khuynh hướng lừa doi củ a chú ng ta. Khi là m việ c trong mộ t độ i ngũ , cá c
thà nh viê n khá c có the đó ng vai trò như những người giá m sá t thâ n
tı̀nh; và khi biet rang bả n thâ n đang bị quan sá t, chú ng ta sẽ bớt đi ý
định hà nh độ ng xau xa.
MỌ T THI NGHIẸ M THONG MINH khá c do Melissa Bateson, Daniel

Nettle, và Gilbert Roberts tien hà nh (tat cả đeu đen từ Đạ i họ c
Newcastle) đã minh họ a cho giả thiet: cả m giá c bị theo dõ i có the giú p
hạ n che hà nh vi bat chı́nh. Thı́ nghiệ m nà y đã dien ra tạ i nhà ă n thuộ c
khoa tâ m lý củ a Đạ i họ c Newcastle; tạ i đâ y, cá c giá o sư có the lựa chọ n
tù y thı́ch trà , cà phê hay sữa tươi. Bê n trê n khu vực pha trà có treo mộ t
tam bien đe rang: những ai dù ng thức uong nê n quyê n gó p mộ t chú t
cho chiec hộ p “vı̀ lò ng trung thực” đặ t cạ nh đó . Trong vò ng mười tuan,
tam bien đã được trang trı́ thê m hı̀nh ả nh, nhưng thô ng điệ p từ moi
hı̀nh ả nh lạ i liê n tụ c thay đoi sau moi tuan. Trong nă m tuan đau tiê n,
tam bien được trang trı́ với hı̀nh ả nh hoa lá ; nhưng đen nă m tuan cuoi,
chú ng đã được thay the bang hı̀nh ả nh mộ t con mat nhı̀n thang và o
những người dù ng thức uong. Và o cuoi moi tuan, cá c nhà nghiê n cứu lạ i
đem so tien có trong hộ p trung thực. Và họ đã nhậ n thay gı̀? Khi hı̀nh
ả nh hoa lá được treo lê n, đã có mộ t so tien nhỏ xuat hiệ n trong hộ p và o
cuoi moi tuan; nhưng khi con mat nhò m ngó thay the chú ng và “quan
sá t” mọ i người, so tien trong hộ p đã tă ng lê n gan gap ba lan.
Tương tự như phan lớn ket quả trong cá c nghiê n cứu kinh te họ c hà nh
vi, thı́ nghiệ m nà y đã mang lạ i tin tot lan tin xau. Ve mặ t tiê u cực, nó đã
chứng minh rang ngay đen những giá o sư thuộ c khoa tâ m lý họ c –
những người han phả i hieu biet hơn kẻ khá c – cũ ng tı̀m cá ch tron trá nh
đó ng gó p phan củ a họ vı̀ lợi ı́ch chung. Ve mặ t tı́ch cực, nó lạ i cho thay
chı̉ mộ t gợi ý nhỏ rang họ đang bị quan sá t cũ ng đủ khien cá c giá o sư
nà y hà nh xử trung thực hơn. Nó cũ ng chứng minh rang mộ t biệ n phá p
to tá t theo kieu “Sep lớn đang nhı̀n kı̀a” như Orwellian đe xuat là khô ng
can thiet, vı̀ nhieu cá ch nhac nhở tuy nhẹ nhà ng hơn van có the nâ ng
cao tı́nh trung thực mộ t cá ch hiệ u quả . Biet đâ u được, có khi mộ t tam
bien cả nh bá o với hai mat mở to treo trê n tường vă n phò ng vị sep củ a
Jennifer lạ i khien ô ng cư xử khá c đi thı̀ sao.
KHI XEM XET trường hợp củ a Jennifer, Francesca Gino, Shahar Ayal và
tô i đã bat đau thac mac ve cá ch bieu hiệ n củ a thó i bat lương trong mô i
trường tậ p the. Liệ u hoạ t độ ng theo dõ i có giú p hạ n che hà nh vi gian
doi? Và phả i chă ng những moi quan hệ xã hộ i trong cù ng nhó m cộ ng
đong sẽ vừa giú p phá t huy lò ng vị tha, vừa tạ o cơ hộ i do thó i bat lương
phá t trien? Và neu hai lực tá c độ ng nà y đeu chứng minh ả nh hưởng củ a
chú ng theo hai hướng trá i ngược nhau, thı̀ tá c độ ng từ bê n nà o sẽ lớn
hơn? Đe là m sá ng tỏ câ u hỏ i trê n, chú ng tô i lạ i mộ t lan nữa trô ng cậ y
và o trò chơi ma trậ n. Chú ng tô i đã cù ng lú c bo trı́ tı̀nh huong có kiem
soá t cơ bả n (ngă n chặ n gian lậ n) với tı̀nh huong má y hủ y giay (cho phé p
gian lậ n), đong thời bo sung mộ t đieu kiệ n mới nham the hiệ n yeu to
hợp tá c trong tı̀nh huong má y hủ y giay.
Trong bước đau tiê n củ a tien trı̀nh khá m phá ả nh hưởng từ độ i ngũ ,
chú ng tô i khô ng muon cá c cộ ng tá c viê n có cơ hộ i thả o luậ n ve chien
lược hay ket thâ n với nhau, nê n đã đi đen mộ t tı̀nh huong hợp tá c mà
trong đó hai thà nh viê n nhó m khô ng he quen biet hay có liê n hệ gı̀
trước với nhau. Chú ng tô i gọ i đâ y là tı̀nh huong “nhó m – xa cá ch.” Hã y
giả sử bạ n là người tham gia trong tı̀nh huong nhó m – xa cá ch. Tương
tự như tı̀nh huong má y hủ y giay thô ng thường, bạ n sẽ ngoi tạ i bà n và
dù ng câ y bú t chı̀ so 2 đe giả i cá c ma trậ n trong vò ng 5 phú t. Khi thời
gian ket thú c, bạ n sẽ tien đen má y hủ y giay và hủ y đi bả ng trả lời.
Cho đen thời điem đó , quy trı̀nh van dien ra tương tự như tı̀nh huong
má y hủ y giay cơ bả n, nhưng lú c nà y chú ng tô i sẽ bo sung yeu to hợp tá c.
Giá m sá t viê n sẽ thô ng bá o rang bạ n là mộ t thà nh viê n trong nhó m hai
người, và moi thà nh viê n sẽ được trả nửa so tien thưởng tong cộ ng.
Giá m sá t viê n cũ ng chı̉ cho bạ n thay mộ t phieu thu thậ p nhỏ mà u xanh
dương (hoặ c xanh lá ) với so hiệ u đe ở gó c trê n bê n phả i. Sau đó , anh lạ i
yê u cau bạ n dạ o quanh că n phò ng và tı̀m người có phieu thu thậ p cù ng
so hiệ u nhưng khá c mà u. Khi tı̀m thay đong độ i, cá c bạ n sẽ ngoi cù ng
nhau, và moi người sẽ tự viet ra so ma trậ n đã giả i đú ng lê n phieu thu
thậ p. Tiep theo, cá c bạ n tiep tụ c viet điem so củ a người cò n lạ i. Và cuoi
cù ng, cá c bạ n sẽ cộ ng hai con so với nhau đe ra tong thà nh tı́ch. Sau khi
hoà n thà nh, cá c bạ n lạ i cù ng tien ve phı́a giá m sá t viê n và đưa cho anh
cả hai tam phieu. Do bả ng trả lời củ a bạ n đã bị hủ y, nê n giá m sá t viê n
chı̉ cò n cá ch kiem tra độ xá c thực từ ket quả bạ n bá o cá o. Như vậ y, anh
ta sẽ tiep nhậ n bá o cá o, trao cho bạ n so tien thưởng tương ứng, và đe
cá c bạ n tự chia với nhau.
Bạ n có nghı̃ người chơi trong tı̀nh huong nà y sẽ gian lậ n nhieu hơn so
với trong tı̀nh huong má y hủ y giay cá nhâ n? Sau đâ y là ket quả chú ng tô i
thu được: khi người chơi biet rang bả n thâ n họ và đong độ i đeu sẽ được
hưởng lợi từ sự thieu trung thực neu khai khong điem so, họ đã quyet
định đay cao mức độ gian lậ n, và tuyê n bo đã giả i đú ng nhieu hơn 3 ma
trậ n so với khi chı̉ gian lậ n cho bả n thâ n. Ket quả nà y đã vạ ch tran
nhược điem củ a chú ng ta trước thó i gian doi do lò ng vị tha, thậ m chı́ khi
chú ng ta chang he quen biet người được hưởng lợi từ hà nh vi sai trá i
củ a mı̀nh. Đá ng buon thay, dường như ngay đen lò ng vị tha cũ ng có mặ t
toi củ a nó . Đó là tin xau, nhưng van chưa phả i là tat cả .
SAU KHI PHAT HIẸ N mộ t khı́a cạ nh tiê u cực từ việ c hợp tá c – đó là
chú ng ta sẽ thieu trung thực hơn neu có thê m ai đó , dù là người lạ , được
hưởng lợi từ hà nh vi gian doi củ a mı̀nh – chú ng tô i lạ i tiep tụ c hướng
mụ c tiê u thı́ nghiệ m sang khı́a cạ nh tı́ch cực tiem an củ a sự hợp tá c, và
tı̀m hieu xem đieu gı̀ sẽ xả y ra khi người chơi quan sá t đong độ i củ a họ .
Hã y hı̀nh dung bạ n đang ở chung phò ng với mộ t so người chơi, và ngau
nhiê n được bat cặ p với mộ t người bạ n chưa từng quen biet. May man
là m sao, bạ n lạ i được chung nhó m với mộ t phụ nữ trẻ khá ưa nhı̀n.
Nhưng trước khi có hộ i bat chuyệ n với cô , bạ n phả i hoà n thà nh trò chơi
ma trậ n trong im lặ ng tuyệ t đoi. Là người chơi so 1, nê n bạ n sẽ bat đau
trước. Bạ n lao và o câ u ma trậ n đau tiê n, roi sang câ u thứ hai, roi câ u thứ
ba. Trong suot khoả ng thời gian đó , đong độ i củ a bạ n đã quan sá t bạ n
no lực, thà nh cô ng, roi that bạ i. 5 phú t trô i qua, bạ n nhẹ nhà ng đặ t bú t
xuong, và đen lượt đong độ i củ a bạ n cam bú t lê n. Cô bat đau giả i bả ng
ma trậ n củ a mı̀nh trước sự chứng kien củ a bạ n. Khi thời gian ket thú c,
cả hai bạ n cù ng bước ve phı́a má y hủ y giay và hủ y đi bả ng trả lời. Sau
đó , moi người sẽ lan lượt viet điem so củ a mı̀nh lê n phieu thu thậ p,
cộ ng hai con so lạ i thà nh thà nh tı́ch chung, và tien ve phı́a giá m sá t viê n
đe nhậ n thưởng – cả hai van khô ng nó i lời nà o với nhau.
Mức độ gian lậ n lú c nà y sẽ ra sao? Câ u trả lời là khô ng. Bat chap khuynh
hướng gian lậ n pho bien chú ng ta đã mụ c kı́ch het lan nà y đen lan khá c,
và bat chap khuynh hướng gian lậ n gia tă ng khi có người được lợi từ
hà nh vi củ a chú ng ta, chı́nh việ c bị giá m sá t mộ t cá ch chặ t chẽ đã triệ t
tiê u hoà n toà n khả nă ng gian lậ n.
NHƯ VẠ Y, cá c thı́ nghiệ m củ a chú ng tô i ve hà nh vi gian doi theo nhó m
đã chứng minh được sự ton tạ i củ a hai lực tá c độ ng: tuy khuynh hướng
vị tha có the lô i ké o con người lừa doi nhieu hơn khi đong độ i củ a họ
được hưởng lợi từ hà nh vi bat chı́nh, nhưng khi đoi mặ t với sự giá m sá t
trực tiep, thó i gian doi sẽ bị hạ n che đá ng ke, hay thậ m chı́ bị triệ t tiê u
hoà n toà n. Trước sự ton tạ i song song củ a hai lực tá c độ ng trê n, câ u hỏ i
tiep theo sẽ là : loạ i tá c độ ng nà o sẽ tỏ ra vượt trộ i hơn trong cá c đieu
kiệ n tương tá c nhó m nó i chung? Đe giả i đá p câ u hỏ i nà y, chú ng tô i sẽ
can xâ y dựng mộ t boi cả nh thı́ nghiệ m tiê u bieu hơn cho cá ch thức cá c
thà nh viê n độ i ngũ tương tá c với nhau trong mô i trường thâ n thuộ c
hà ng ngà y. Có the bạ n đã nhậ n ra rang: trong hai thı́ nghiệ m đau tiê n,
người tham gia khô ng he tiep xú c với nhau; nhưng trong cuộ c song
hà ng ngà y, thả o luậ n nhó m và tá n gau thâ n mậ t lạ i chı́nh là yeu to thiet
yeu trong hoạ t độ ng hợp tá c theo nhó m. Với mong muon bo sung yeu to
xã hộ i quan trọ ng nà y trong boi cả nh nghiê n cứu, chú ng tô i đã tien hà nh
thê m mộ t thı́ nghiệ m mới. Lan nà y, người chơi sẽ được khuyen khı́ch
trò chuyệ n với cá c thà nh viê n xung quanh, cũ ng như tı̀m hieu và ket
thâ n với nhau. Thậ m chı́, chú ng tô i cò n ho trợ họ mộ t danh sá ch cá c câ u
hỏ i có the đặ t ra cho người đoi diệ n, nham xó a tan khô ng khı́ ngượng
ngù ng. Sau đó , họ sẽ lan lượt quan sá t nhau giả i ma trậ n.
Nhưng thậ t đá ng tiec, chú ng tô i đã nhậ n thay hà nh vi gian lậ n lạ i có dịp
bộ c lộ khi yeu to xã hộ i nà y gó p mặ t. Khi cả hai yeu to đeu xuat hiệ n
trong thı́ nghiệ m, người tham gia đã bá o cá o rang họ giả i đú ng được
nhieu hơn 4 ma trậ n so với thực te. Như vậ y, khi lò ng vị tha và cả m giá c
bị giá m sá t trực tiep lan lượt gia tă ng và hạ n che hà nh vi gian lậ n, thı̀
khuynh hướng gian lậ n do “thương người” đã vươn lê n lan á t hiệ u ứng
giá m sá t – trong boi ả nh họ được phé p hò a nhậ p với cộ ng đong và được
người khá c quan sá t.
CAC MOI QUAN HẸ LAU DAI
Đa phần chúng ta thường nghĩ rằng: chúng ta càng gắn bó mật thiết với
giới bác sĩ, kế toán viên, chuyên viên tư vấn tài chính và luật sư bao
nhiêu, thì họ sẽ càng quan tâm sâu sắc đến lợi ích của chúng ta bấy nhiêu;
và cuối cùng, nhiều khả năng họ sẽ đặt nhu cầu của chúng ta cao hơn lợi
ích của họ. Chẳng hạn, hãy hình dung bạn vừa nhận được kết quả chẩn
đoán bệnh tình từ bác sĩ (không phải giai đoạn cuối) và phải đối diện với
hai phương án điều trị. Phương án đầu tiên là áp dụng một liệu pháp
mạnh nhưng với chi phí rất đắt; còn với phương án thứ hai, bạn phải chờ
thêm một khoảng thời gian để xem cơ thể thích ứng với căn bệnh ra sao,
cũng như theo dõi sự phát triển của nó (“chờ đợi trong cảnh giác” là
thuật ngữ chính thức trong trường hợp này). Không ai có thể khẳng định
phương án nào sẽ tốt hơn cho bạn, nhưng rõ ràng liệu pháp mạnh đầu
tiên sẽ có lợi hơn cho túi tiền của vị bác sĩ. Đến đây, hãy giả sử rằng vị bác
sĩ vừa khuyên bạn lựa chọn phương án điều trị tích cực, và bạn phải đặt
lịch trễ nhất vào tuần sau. Bạn có tin tưởng lời khuyên của ông hay
không? Hay bạn sẽ tự nhủ rằng mình đã am hiểu về mâu thuẫn lợi ích, do
đó sẽ xem nhẹ lời khuyên của bác sĩ, và có thể chọn phương án thứ hai?
Khi đối mặt với các tình huống lưỡng nan như trên, hầu hết mọi người sẽ
rất tín nhiệm người đưa ra lời khuyên, và thậm chí còn tin tưởng hơn
nữa nếu chúng ta quen biết họ. Xét cho cùng, nếu chúng ta đã thân thiết
với họ lâu đến như vậy, thì chẳng phải họ sẽ bắt đầu quan tâm đến chúng
ta nhiều hơn hay sao? Chẳng phải họ sẽ nhìn nhận vấn đề trên quan điểm
của chúng ta và đưa ra lời khuyên đúng đắn hơn hay sao?
Tuy nhiên, một khả năng khác chính là: khi mối quan hệ dần mở rộng và
phát triển, các cố vấn được trả tiền của chúng ta – dù vô tình hay hữu ý –
sẽ cảm thấy thoải mái hơn khi đề xuất những liệu pháp có lợi nhất cho
chính họ. Janet Schwartz (giáo sư trường Tulane, người đã cùng tôi tham
dự bữa tối với các trình dược viên), Mary Frances Luce (giáo sư Đại học
Duke) và tôi đã tìm cách giải đáp câu hỏi trên, đồng thời thành thật hy
vọng rằng: khi mối quan hệ giữa khách hàng và nhà cung cấp dịch vụ trở
nên mật thiết, các chuyên gia sẽ quan tâm nhiều hơn đến lợi ích của
khách hàng và bớt chăm chút cho lợi ích bản thân. Tiếc thay, kết quả
nhận được lại hoàn toàn ngược lại.
Chúng tôi đã xem xét vấn đề trên thông qua phân tích dữ liệu từ hàng
triệu ca điều trị nha khoa trong vòng 12 năm. Chúng tôi đã tìm kiếm các
trường hợp bệnh nhân phải trám răng, và tìm hiểu xem chất liệu của vết
trám là hợp kim bạc hay hỗn hợp chất trắng. Hẳn bạn cũng biết các vết
trám bạc bao giờ cũng giữ được lâu hơn, bền chắc hơn và ít tốn kém hơn.
Trái lại, các vết trám bằng chất trắng thường sẽ đắt hơn, dễ nứt vỡ hơn,
nhưng lại được chuộng hơn về mặt thẩm mỹ. Như đối với chiếc răng cửa,
tính thẩm mỹ bao giờ cũng là ưu tiên hàng đầu, nên chất trắng sẽ là
phương án được lựa chọn nhiều hơn. Nhưng đối với những chiếc răng
khuất như răng hàm, vết trám bạc lại được ưu tiên.
Kết quả cho thấy khoảng ¼ bệnh nhân đã nhận được các vết trám dễ
nhìn nhưng đắt đỏ dành cho những chiếc răng khuất của họ, thay vì loại
chất trám bền chắc tối ưu như hợp kim bạc. Từ các trường hợp trên, có
thể thấy các nha sĩ đã ra quyết định điều trị có lợi cho họ (chi phí ban đầu
cao hơn và đòi hỏi tái khám thường xuyên hơn) thay vì quan tâm đến lợi
ích cho bệnh nhân (chi phí thấp hơn và chất lượng lâu dài hơn).
Không những thế, chúng tôi còn nhận thấy xu hướng này xuất hiện càng
rõ rệt hơn trong trường hợp bệnh nhân đến khám tại cùng một phòng
khám trong khoảng thời gian lâu hơn (xu hướng tương tự cũng thể hiện
trong các phương pháp điều trị khác). Điều đó cho thấy: khi các nha sĩ
gần gũi hơn với bệnh nhân của họ, họ sẽ thường xuyên đề nghị các liệu
pháp điều trị phục vụ cho lợi ích tiền bạc của bản thân. Về phần các bệnh
nhân, họ sẽ dễ dàng chấp nhận lời khuyên của vị nha sĩ, do lòng tin đã
được củng cố trong mối quan hệ giữa họ với nhau.
Điểm cốt yếu chính là: quả thực có rất nhiều lợi ích gắn liền với quá trình
chăm sóc y tế liên tục và các mối quan hệ mật thiết giữa y sĩ và bệnh
nhân. Tuy nhiên, chúng ta vẫn nên cảnh giác trước cái giá phải trả từ
những mối quan hệ lâu dài này.
SAU ĐAY LA những gı̀ chú ng tô i rú t ra được từ hà nh vi lừa doi đong
lò ng:
HAY KHOAN, van chưa het đâ u! Trong cá c thı́ nghiệ m đau tiê n, cả người
gian lậ n và đong độ i củ a anh ta đeu được lợi từ việ c khai khong điem so.
Như vậ y, neu bạ n là người gian lậ n trong thı́ nghiệ m trê n và phó ng đạ i
so đá p á n đú ng thê m 1 câ u, bạ n sẽ nhậ n được mộ t nửa so tien thưởng
cộ ng thê m, và đong độ i củ a bạ n cũ ng hưởng lợi tương tự. Rõ rà ng, phan
thưởng nà y khô ng hap dan bang việ c chiem het so tien thưởng cho
riê ng bạ n, nhưng dù sao chă ng nữa, bạ n cũ ng được lợi từ sự phó ng đạ i
ở mức độ nà o đó .
Nham xem xé t riê ng trường hợp gian lậ n do lò ng vị tha, chú ng tô i đã bo
sung mộ t tı̀nh huong trong nghiê n cứu; theo đó , phan thưởng từ hà nh vi
gian lậ n củ a moi người chơi chı̉ được trao cho đong độ i củ a anh ta. Và
chú ng tô i đã nhậ n được gı̀? Hó a ra, lò ng vị tha thực chat là thứ độ ng cơ
vô cù ng mạ nh mẽ đoi với thó i gian lậ n. Khi hà nh vi gian lậ n được giới
hạ n hoà n toà n vı̀ lý do “nhâ n nghı̃a,” và bả n thâ n người gian lậ n sẽ
chang được lợi gı̀ từ hà nh độ ng củ a họ , trı̀nh trạ ng khai khong điem so
thậ m chı́ đã nhâ n lê n mộ t mức độ cao hơn.
Vı̀ sao đieu nà y lạ i xả y ra? Theo quan điem củ a tô i, khi chú ng ta và
người đong bạ n cù ng quyet định trụ c lợi từ hà nh vi gian doi, chú ng ta sẽ
phả n á nh cả hai thứ độ ng cơ: vừa ı́ch kỷ, vừa vị tha. Ngược lạ i, khi
những người khá c – và chı̉ những người khá c – được lợi từ hà nh vi gian
lậ n củ a chú ng ta, chú ng ta sẽ de dà ng lý giả i rang hà nh độ ng sai trá i củ a
mı̀nh chı̉ nham giú p đỡ cho họ ; và nhờ đó , chú ng ta sẽ hó a giả i được
cơn ức che từ lương tâ m. Xé t cho cù ng, neu là m đieu gı̀ đó chı̉ vı̀ lợi ı́ch
củ a người khá c, chang phả i chú ng ta sẽ trở thà nh mộ t Robin Hood thực
thụ hay sao?
CUOI CUNG, dường như chú ng tô i van cò n nợ chı́nh mı̀nh mộ t đá nh giá
thậ t sự cụ the ve thà nh tı́ch the hiệ n trong rat nhieu tı̀nh huong thuộ c
cá c thı́ nghiệ m đã tien hà nh. Với moi tı̀nh huong gian lậ n (bao gom “má y
hủ y giay,” “độ i nhó m” ket hợp “má y hủ y giay,” “nhó m – xa cá ch” ket hợp
“má y hủ y giay,” “nhó m – thâ n thiệ n” ket hợp “má y hủ y giay” và “thà nh
quả vị tha” ket hợp “má y hủ y giay”), chú ng tô i cũ ng bo sung mộ t tı̀nh
huong có kiem soá t; theo đó , người chơi sẽ khô ng có cơ hộ i gian lậ n (và
cũ ng khô ng có má y hủ y giay). Thô ng qua việ c so sá nh ket quả giữa cá c
tı̀nh huong có kiem soá t nó i trê n, chú ng tô i có the đá nh giá liệ u bả n chat
củ a hoạ t độ ng hợp tá c có ả nh hưởng đen mức thà nh tı́ch thực te hay
khô ng. Sau cù ng, toà n bộ cá c tı̀nh huong có kiem soá t đeu cho ket quả
như nhau. Và ket luậ n củ a chú ng tô i là : Có vẻ như thà nh tı́ch chung sẽ
khô ng được thậ t sự được cả i thiệ n, dù chú ng ta có là m việ c theo nhó m –
hay ı́t nhat cũ ng khô ng đá ng ke như chú ng ta van hang tin tưởng.
TAT NHIEN, chú ng ta khô ng the ton tạ i neu thieu sự giú p đỡ củ a người
khá c. Hợp tá c cù ng nhau là mộ t phan tat yeu trong cuộ c song củ a chú ng
ta. Nhưng quả thực, hợp tá c là mộ t con dao hai lưỡi. Mộ t mặ t, nó sẽ giú p
nâ ng cao niem vui thú , lò ng trung thà nh và nguon độ ng lực. Nhưng mặ t
khá c, nó lạ i gan lien với nguy cơ xả y ra tı̀nh trạ ng lừa doi thường xuyê n
hơn. Và rot cuộ c – đá ng buon thay – có vẻ như những cá nhâ n quan tâ m
đen đong nghiệ p nhieu nhat lạ i chı́nh là những người hay lừa doi nhat.
Tat nhiê n, tô i khô ng có ý nó i rang chú ng ta nê n thô i là m việ c theo nhó m,
thô i đoà n ket hợp tá c hoặ c thô i quan tâ m chă m só c lan nhau. Nhưng
chú ng ta phả i nhậ n thức được những tá c hạ i tiem an từ việ c hợp tá c,
cũ ng như từ moi đong cả m ngà y mộ t gia tă ng.
Mặ t trá i củ a cô ng việ c hợp tá c
Neu hợp tá c là m thú c đay thó i gian doi, chú ng ta sẽ phả i là m gı̀? Đá p á n
hien nhiê n nhat chı́nh là tă ng cường giá m sá t. Trê n thực te, đâ y dường
như là câ u trả lời mặ c định củ a cá c nhà lã nh đạ o chı́nh phủ đoi với mọ i
hà nh vi sai trá i từ doanh nghiệ p. Đơn cử, that bạ i củ a Enron đã khai
sinh ra mộ t so lượng lớn cá c quy định bá o cá o được biet đen với tê n gọ i
“Đạ o luậ t Sarbanes-Oxley,” và cuộ c khủ ng hoả ng tà i chı́nh nă m 2008
thậ m chı́ cò n mở đường cho nhieu quy định hơn nữa (chủ yeu xuat phá t
từ đạ o luậ t Cả i cá ch Pho Wall Dodd-Frank và Luậ t Bả o vệ Người tiê u
dù ng), với mụ c tiê u đieu chı̉nh và tă ng cường hoạ t độ ng giá m sá t trong
lı̃nh vực tà i chı́nh.
Ơ gó c độ nà o đó , giá m sá t đương nhiê n là biệ n phá p rat hữu ı́ch; tuy
nhiê n, từ cá c ket quả chú ng tô i thu thậ p được, rõ rà ng chı̉ riê ng việ c
giá m sá t sẽ khô ng the khuat phụ c khả nă ng bà o chữa cho thó i gian doi
củ a chú ng ta – đặ c biệ t neu hà nh vi sai trá i đó có the là m lợi cho người
khá c (và đó là chưa ke đen chi phı́ tà i chı́nh khong lo nham đả m bả o
việ c tuâ n thủ cá c quy định trê n).
Trong mộ t so trường hợp, thay vı̀ thiet lậ p thê m tang tang lớp lớp cá c
quy định và nguyê n tac, có lẽ chú ng ta nê n chuyen hướng sang thay đoi
bả n chat củ a phương thức hợp tá c theo nhó m. Gan đâ y, Gino – mộ t sinh
viê n cũ củ a tô i – đã tien hà nh mộ t giả i phá p thú vị đoi với van đe nà y tạ i
mộ t ngâ n hà ng quoc te lớn. Nham tạ o đieu kiệ n cho cá c thà nh viê n
trong bộ phậ n cho vay củ a anh hợp tá c ă n ý với nhau nhưng van trá nh
được nguy cơ gian doi gia tă ng (chang hạ n như ghi ché p giá trị củ a cá c
khoả n vay cao hơn thực te nham no lực chứng minh lợi nhuậ n ngan hạ n
cao hơn), anh đã thiet lậ p mộ t hệ thong giá m sá t vô cù ng độ c đá o. Anh
bả o với cá c nhâ n viê n bộ phậ n cho vay rang sẽ có mộ t nhó m bê n ngoà i
phụ trá ch đá nh giá tien độ và thô ng qua đe xuat cho vay củ a họ . Nhó m
bê n ngoà i khô ng có quan hệ thâ n thiet với bộ phậ n cho vay, và cũ ng
khô ng có lý do rà ng buộ c hay độ ng lực nà o đe giú p đỡ họ . Đe đả m bả o
hai nhó m nà y hoà n toà n được chia cat, Gino đã bo trı́ họ là m việ c tạ i hai
tò a nhà vă n phò ng khá c nhau. Và anh cũ ng đả m bả o rang sẽ khô ng có
moi giao thiệ p trực tiep nà o giữa hai bê n; thậ m chı́, họ cò n khô ng biet
mặ t thà nh viê n củ a nhó m cò n lạ i.
Tô i đã co gang hỏ i xin dữ liệ u từ Gino nham đá nh giá thà nh cô ng trong
phương phá p củ a anh, nhưng cá c luậ t sư thuộ c ngâ n hà ng lớn nà y đã
ngă n chú ng tô i lạ i. Do đó , tô i khô ng the biet liệ u phương phá p nà y có
hiệ u quả hay khô ng, hay cá c nhâ n viê n củ a anh sẽ cả m thay ra sao ve
cá ch bo trı́ đó ; nhưng tô i tin rang cơ che nà y ı́t nhat cũ ng đem lạ i mộ t so
ket quả tı́ch cực. Nó có the giả m bớt sự vui vẻ trong cá c cuộ c họ p nộ i bộ
củ a nhó m cho vay. Nó cũ ng có the gia tă ng á p lực xung quanh cá c quyet
định chung củ a họ , và cá i giá nà y quả thực khô ng he rẻ chú t nà o. Tuy
nhiê n, Gino đã bả o với tô i rang: ve mặ t tong quá t, việ c bo sung mộ t yeu
to khá ch quan và an danh dường như đã tạ o được hiệ u ứng tot lê n nhậ n
thức củ a họ ve đạ o đức và luâ n lý ; và đó chı́nh là điem cot yeu.
QUA THỰC, CHUNG TA khô ng có trong tay mộ t viê n đạ n bạ c đı́ch thực
nà o khi đoi liệ n với thực trạ ng gian doi phức tạ p trong boi cả nh là m việ c
nhó m. Song, tô i tin neu được ket hợp với nhau, cá c ket quả nghiê n cứu
củ a chú ng tô i sẽ cung cap những gợi ý quan trọ ng dà nh cho cá c to chức,
đặ c biệ t neu xé t đen ưu the củ a cá c cô ng việ c đò i hỏ i sự hợp tá c trong
đời song cô ng việ c hà ng ngà y. Hien nhiê n, cà ng thau hieu quy mô và
tı́nh phức tạ p củ a thó i gian doi trong boi cả nh xã hộ i bao nhiê u, ta sẽ
cà ng that vọ ng bay nhiê u. The nhưng, chı́nh nhờ thau hieu được những
hạ n che tiem an trong phương thức hợp tá c, chú ng ta mới có the từng
bước đieu chı̉nh hà nh vi gian doi.
Chương 10
Lời ket chưa ưng ý
Chúng ta vẫn chưa đủ giả dối!
Xuyê n suot cuon sá ch nà y, chú ng ta đã biet rang bả n chat sự lương thiệ n
và bat lương đeu dựa trê n sự ket hợp giữa hai loạ i độ ng cơ khá c han
nhau. Mộ t mặ t, chú ng ta muon được lợi từ sự lừa doi (đâ y là độ ng lực
kinh te dựa trê n lý trı́); nhưng mặ t khá c, chú ng ta cũ ng muon tự xem
mı̀nh là những cá nhâ n tuyệ t vời (đâ y là độ ng lực tâ m lý ). Có lẽ , bạ n sẽ
nghı̃ rang chú ng ta khô ng the chạ m đen cả hai mụ c tiê u trê n cù ng lú c –
cũ ng như khô ng the giữ được chiec bá nh neu đã ă n nó – nhưng họ c
thuyet cap so giả doi được đe cậ p trong phan trước đã chứng minh
rang: khả nă ng lậ p luậ n linh hoạ t và hợp lý hó a sự việ c sẽ cho phé p
chú ng ta là m được đieu đó . Ve cơ bả n, chı̉ can đả m bả o gian lậ n ở mức
thap, chú ng ta sẽ van cò n chiec bá nh trê n tay sau khi nem nó (mộ t ı́t).
Chú ng ta van có the vừa thu hoạ ch lợi ı́ch từ hà nh vi bat chı́nh, vừa duy
trı̀ được hı̀nh ả nh tı́ch cực ve bả n thâ n chú ng ta.
Như đã thay, mộ t so lực tá c độ ng nhat định – như khoả n tien chú ng ta
muon đạ t được hay khả nă ng bị bat quả tang – sẽ có ả nh hưởng đen bả n
chat con người, nhưng khô ng quá ghê gớm như chú ng ta van nghı̃. Và
đong thời, mộ t so lực tá c độ ng khá c lạ i có sức ả nh hưởng lớn hơn dự
kien: đien hı̀nh như lời thức tı̉nh củ a lương tâ m, khoả ng cá ch từ hà nh
độ ng đen so tien, mâ u thuan lợi ı́ch, sự đuoi sức, hà ng giả , sự khơi gợi
từ cá c thà nh tı́ch tự thê u dệ t, tı́nh sá ng tạ o, khả nă ng người khá c chứng
kien hà nh độ ng củ a chú ng ta, hay sự quan tâ m đoi với thà nh viê n trong
nhó m.
TUY TRỌ NG TAM củ a cá c thı́ nghiệ m khá c nhau được trı̀nh bà y tạ i đâ y
đeu hướng đen thó i bat lương, nhưng chú ng ta van phả i nhớ rang hau
het những người tham gia trong cá c thı́ nghiệ m trê n đeu là người tot;
họ đen từ cá c trường đạ i họ c danh tieng, và nhieu khả nă ng sẽ vươn
đen những vị trı́ có the lực và tam ả nh hưởng lớn trong tương lai. Họ
khô ng phả i là mau người tiê u bieu cho hà nh vi gian doi. Thậ t ra, họ
cũ ng giong như tô i, như bạ n và như hau het mọ i người trê n hà nh tinh
nà y; đieu đó đong nghı̃a tat cả chú ng ta đeu có khả nă ng gian lậ n đô i
chú t.
Tuy đieu nà y nghe có vẻ bi quan, nhưng phan cò n lạ i củ a sự thậ t chı́nh
là : phan lớn con người chú ng ta đeu lương thiệ n hơn han những gı̀ họ c
thuyet kinh te tiê u chuan đã dự đoá n. Trê n thực te, neu nhı̀n từ quan
điem đơn thuan theo lý trı́ (hay mô hı̀nh SMORC), chú ng ta van chưa đủ
giả doi. Hã y tı́nh xem trong những ngà y vừa qua, bạ n đã bao nhiê u lan
đứng trước cơ hộ i gian doi mà khô ng bị bat quả tang. Có the đó là mộ t
đong nghiệ p nữ đe quê n vı́ tien trê n bà n khi cô tham dự mộ t phiê n họ p
dà i. Có the đó là mộ t người lạ trong quá n cà phê nhờ bạ n trô ng giú p
chiec má y tı́nh xá ch tay khi họ bậ n đi vệ sinh. Có the đó là anh thu ngâ n
tı́nh só t mộ t mó n trong giỏ hà ng củ a bạ n, hay chı́nh bạ n khi đi ngang
mộ t chiec xe đạ p khô ng khó a co trê n con đường vang. Trong bat kỳ tı̀nh
huong nà o ke trê n, mộ t hà nh độ ng SMORC “châ n chı́nh” phả i là chiem
lay chiec xe đạ p, chiec má y tı́nh, vı́ tien hay khô ng đe cậ p đen mó n hà ng
cò n só t lạ i. Ay the mà , chú ng ta van bước qua vô so mieng moi thơm
hà ng ngà y mà chang bậ n tâ m ngó ngà ng đen chú ng. Đieu nà y cũ ng đong
nghı̃a chú ng ta đã có bước xuat phá t tot trong no lực cả i thiệ n pham
chat đạ o đức.
Cò n những tộ i á c “thậ t sự” thı̀ sao?
Trong so tat cả cá c thı́ nghiệ m chú ng tô i đã thực hiệ n trê n hà ng nghı̀n
người – và het lan nà y đen lan khá c – chú ng tô i đã phá t hiệ n những tay
gian lậ n vô cù ng xă ng xá i, hay những kẻ san sà ng đoạ t lay nhieu tien
nhat có the. Chang hạ n, trong thı́ nghiệ m ma trậ n, chú ng tô i chưa bao
giờ chứng kien bat kỳ ai tuyê n bo họ đã giả i đú ng 18, hoặ c 19 câ u trê n
tong so 20 câ u đo. Nhưng có mộ t lan, mộ t người chơi đã tuyê n bo họ
giả i đú ng được toà n bộ 20 câ u ma trậ n. Đó là những kẻ đã quyet định sẽ
bỏ đi với cà ng nhieu tien cà ng tot, sau khi phâ n tı́ch rõ lợi-hạ i. May man
thay, chú ng tô i chưa phả i chạ m trá n quá nhieu người trong so họ ; và do
họ chı̉ ton tạ i như ngoạ i lệ chứ khô ng phả i quy luậ t, chú ng tô i chı̉ mat
khoả ng và i tră m đô -la. (Khô ng quá ly kỳ, nhưng cũ ng khô ng quá tệ .)
Đong thời, chú ng tô i cũ ng có trong tay hà ng nghı̀n người chơi “chı̉” gian
lậ n và i câ u ma trậ n, nhưng vı̀ họ là đa so, nê n chú ng tô i đã phả i mat
hà ng nghı̀n đô -la cho họ – nhieu hơn rat nhieu so với những kẻ tı́ch cực
gian lậ n nó i trê n.
Dựa trê n ton that đen từ những người chơi tı́ch cực gian lậ n và gian lậ n
ở mức thap, tô i ngờ rang cá c thı́ nghiệ m củ a chú ng tô i đã đưa ra ngụ ý
ve thó i bat lương trong xã hộ i. Có rat ı́t kẻ “trộ m cap” ở mức độ nghiê m
trọ ng. Tuy nhiê n, lạ i có rat nhieu người tot gian lậ n “chı̉ mộ t chú t” và o
lú c nà y hay lú c khá c, bang cá ch là m trò n giờ cô ng hạ ch toá n củ a họ , khai
bá o giá trị ton that cao hơn trong hợp đong bả o hiem, hay đe xuat
những phương phá p đieu trị khô ng can thiet. Cá c doanh nghiệ p cũ ng
tı̀m ra rat nhieu phương cá ch gian lậ n ở mức thap. Hã y nghı̃ đen cá c
hã ng cung cap thẻ tı́n dụ ng chuyê n tă ng lã i suat (dù rat ı́t) mà khô ng
nê u rõ lý do, hay phá t minh ra mọ i kieu chi phı́ an và tien phạ t (hà nh
độ ng được họ biệ n minh là “cả i thiệ n doanh thu”). Hã y nghı̃ đen cá c
ngâ n hà ng chuyê n trı̀ hoã n quá trı̀nh rú t tà i khoả n đe họ có the nam giữ
tien củ a bạ n thê m mộ t hoặ c hai ngà y, hay tı́nh phı́ cat co cho việ c bả o vệ
so tien trộ i chi và cho việ c sử dụ ng thẻ ATM. Tat cả đeu cho thay rang:
tuy lưu ý đen cá c hà nh vi sai trá i trang trợn là đieu can thiet, nhưng tı̀m
cá ch ngă n chặ n cá c hı̀nh thức gian doi nhỏ hơn và pho bien hơn cũ ng là
yê u cau vô cù ng quan trọ ng – đó là những hà nh vi ả nh hưởng đen hau
het chú ng ta hiệ n nay – dù với tư cá ch thủ phạ m hay nạ n nhâ n.
Lời nhan nhủ ve khá c biệ t vă n hó a
Tô i thường di chuyen rat nhieu; nhờ đó , tô i đã có dịp gặ p gỡ rat nhieu
người trê n khap the giới; và moi khi có cơ hộ i, tô i lạ i hỏ i họ ve quan
niệ m đạ o đức và trung thực tạ i đat nước củ a họ . Ket quả , tô i đã dan hieu
được những khá c biệ t trong vă n hó a – trê n khı́a cạ nh tô n giá o, quoc gia
hay doanh nghiệ p – đó ng vai trò ra sao đoi với thó i bat lương.
Neu bạ n sinh trưởng ngoà i nước Mỹ, hã y thử suy nghı̃ ve van đe nà y:
người dâ n tạ i đat nước củ a bạ n lừa doi nhieu hơn hay ı́t hơn người Mỹ ?
Sau khi đặ t ra câ u hỏ i trê n cho rat nhieu người đen từ nhieu quoc gia,
chú ng tô i đã nhậ n thay họ đeu tin tưởng rat mạ nh mẽ và o sự lừa doi tạ i
đat nước củ a mı̀nh, và hau het đeu tin rang: người dâ n tạ i quê hương họ
lừa doi nhieu hơn người Mỹ (cù ng mộ t so ngoạ i lệ có the đoá n trước đoi
với người dâ n tạ i Canada và cá c nước Bac Au).
Hieu rang đâ y chı̉ là những an tượng chủ quan, chú ng tô i đã rat tò mò
muon biet liệ u đieu nà y có thậ t sự ý nghı̃a với họ hay khô ng. Do vậ y, tô i
đã quyet định kiem chứng những quan niệ m vă n hó a nà y mộ t cá ch trực
tiep hơn. Đe khá m phá những khá c biệ t ve vă n hó a, trước het, chú ng tô i
phả i tı̀m cá ch san phang cá c hı̀nh thức khı́ch lệ bang tà i chı́nh tạ i nhieu
vù ng lã nh tho khá c nhau. Chang hạ n, neu chú ng tô i luô n trả mộ t so tien
tương đương 1 đô -la cho moi câ u hỏ i được giả i đú ng, thı̀ phan thưởng
nà y có the quá cao tạ i mộ t so khu vực, nhưng lạ i thap hơn lạ i cá c khu
vực khá c. Y tưởng đau tiê n củ a chú ng tô i là sử dụ ng mộ t loạ i sả n pham
được thừa nhậ n trê n toà n the giới, chang hạ n như mộ t chiec hamburger
McDonald’s. Chieu theo phương phá p đó , người chơi sẽ được nhậ n so
tien bang ¼ giá trị chiec hamburger McDonald’s được bá n trong khu
vực đoi với moi đá p á n đú ng. (Phương phá p nà y cũ ng giả định rang
những người định giá lạ i McDonald’s luô n hieu rõ sức mua kinh te tạ i
từng địa điem, và định giá tương ứng cho sả n pham củ a họ .)
Cuoi cù ng, chú ng tô i đã quyet định chọ n mộ t phương phá p khá tương
đong, đó là sử dụ ng “chı̉ so bia.” Chú ng tô i sẽ dựng lê n mộ t chiec quay
tạ i cá c quá n bar địa phương, và trả cho người tham gia so tien bang ¼
giá trị mộ t ké t bia nhỏ cho moi ma trậ n họ tuyê n bo giả i đú ng. (Đe đả m
bả o người chơi khô ng bị say từ trước, chú ng tô i chı̉ tiep cậ n trước khi
họ và o quá n bar.)
DO SINH TRƯƠNG tạ i Israel, nê n tô i đặ c biệ t muon tı̀m hieu cá ch đá nh
giá củ a người Israel (tô i phả i thừa nhậ n tô i đã nghı̃ rang người Israel
lừa doi nhieu hơn người Mỹ ). Nhưng hó a ra, những người Israel tham
gia trò ma trậ n chı̉ gian lậ n tương đương với mức độ củ a người Mỹ. Do
đó , chú ng tô i đã quyet định kiem chứng thê m tạ i nhieu quoc gia khá c.
Shirley Wang, mộ t cộ ng tá c viê n người Trung Quoc, đã luô n tin rang
người Trung Quoc lừa doi nhieu hơn người Mỹ. Nhưng mộ t lan nữa,
người chơi tạ i Trung Quoc cũ ng cho thay cù ng mức độ gian doi.
Francesca Gino, von xuat thâ n từ Y, đã tự tin khang định rang người Y là
những kẻ hay lừa doi nhat. “Tien lê n nước Y, roi chú ng tô i sẽ cho cá c
bạ n biet lừa doi là gı̀,” cô co vũ với giọ ng hà o hứng. Tuy nhiê n, thực te lạ i
chứng minh cô đã sai. Chú ng tô i cũ ng đi đen những ket quả tương tự tạ i
Tho Nhı̃ Kỳ, Canada và Anh Quoc. Quả thực, so trường hợp gian doi
dường như luô n bang nhau lạ i mọ i quoc gia – hay ı́t nhat cũ ng tạ i những
nơi chú ng tô i đã kiem chứng.
Là m sao chú ng tô i có the chap nhậ n rang những thı́ nghiệ m củ a mı̀nh đã
khô ng cho thay bat kỳ điem khá c biệ t nà o ve thó i gian doi giữa rat nhieu
quoc gia và nen vă n hó a, trong khi rat nhieu người luô n khang định
rang cá c quoc gia khá c nhau sẽ lừa doi với mức độ khá c nhau? Và là m
the nà o chú ng tô i có the chap nhậ n sự tương đong trong ket quả , trong
khi mức độ tham nhũ ng tạ i cá c quoc gia, cá c nen vă n hó a và châ u lụ c
luô n the hiệ n sự khá c biệ t? Theo tô i, cả hai quan điem trê n đeu đú ng.
Dữ liệ u củ a chú ng tô i đã phả n á nh đú ng khı́a cạ nh quan trọ ng và châ n
thực củ a sự lừa doi, và cả khá c biệ t ve vă n hó a. Và sau đâ y là lý do:
Trò ma trậ n củ a chú ng tô i đã nam ngoà i bat kỳ boi cả nh vă n hó a nà o. Có
nghı̃a rang, nó khô ng phả i là mộ t phan tat yeu trong mô i trường xã hộ i
hay vă n hó a. Do đó , nó chı̉ kiem chứng được khả nă ng linh hoạ t ve đạ o
đức, cũ ng như khả nă ng nhı̀n nhậ n tı̀nh huong và hà nh vi theo hướng
phả n á nh có lợi cho chú ng ta. Trong khi đó , hoạ t độ ng hà ng ngà y củ a
chú ng ta lạ i gan lien với boi cả nh vă n hó a phức tạ p. Boi cả nh vă n hó a
nà y có the tá c độ ng đen thó i bat lương theo hai hướng chı́nh: thứ nhat,
nó có the nam bat cá c hoạ t độ ng nhat định và dien giả i chú ng nam trong
hay nam ngoà i phạ m vi đạ o đức. Thứ hai, nó cũ ng có the thay đoi độ lớn
củ a cap so giả doi, đong thời xem đó là yeu to chap nhậ n được trong
phạ m vi nhat định.
Vı́ dụ , hã y xem xé t cá c trường hợp đạ o vă n. Tạ i cá c trường đạ i họ c Mỹ,
đạ o vă n là sai phạ m het sức nghiê m trọ ng; nhưng tạ i cá c nen vă n hó a
khá c, nó lạ i được xem là trò may rủ i giữa sinh viê n và giá o ban. Tạ i đâ y,
neu bị bat quả tang, thay vı̀ được gọ i thang là “hà nh vi lừa doi”, nó lạ i
trở thà nh “tiê u cực.” Tương tự, tạ i mộ t so cộ ng đong, cá c kieu gian doi
khá c nhau – như tron đó ng thue, dı́nh và o bê boi, tả i dữ liệ u trá i phé p
hay vượt đè n đỏ khi đường vang – sẽ bị phê phá n; nhưng tạ i mộ t so
cộ ng đong khá c, cũ ng những hà nh vi trê n lạ i bị phớt lờ, hay thậ m chı́
được tô n lê n thà nh “quyen được phé p khoe khoang.”
Tat nhiê n, chú ng ta sẽ cò n khá m phá thê m nhieu đieu mới mẻ ve ả nh
hưởng củ a yeu to vă n hó a đoi với hà nh vi lừa doi, bao gom cả những tá c
độ ng xã hộ i gó p phan hạ n che thó i bat lương, lan cá c độ ng cơ lô i ké o
khien tı̀nh trạ ng tha hó a đạ o đức và tham nhũ ng trở nê n pho bien.
TAI BUT: CO LE tô i nê n thừa nhậ n rang: trong tat cả cá c thı́ nghiệ m ve
vă n hó a, đã có đô i lú c chú ng tô i phá t hiệ n thay điem khá c biệ t. Có lan,
tô i đã cù ng Racheli Barkan tien hà nh thı́ nghiệ m tạ i mộ t quá n bar thuộ c
thủ đô Washington, nơi rat nhieu viê n chức quoc hộ i tụ tậ p. Sau đó ,
chú ng tô i lạ i tien hà nh thı́ nghiệ m tương tự tạ i mộ t quá n bar thuộ c New
York, nơi hò hẹ n lý tưởng củ a cá c nhâ n viê n nhà bă ng Pho Wall. Đó cũ ng
là lú c chú ng tô i tı̀m thay điem khá c biệ t ve vă n hó a. Bạ n nghı̃ ai sẽ lừa
doi nhieu hơn, cá c chı́nh trị gia hay giới ngâ n hà ng? Tô i đã khá chac
chan rang đó là cá c chı́nh trị gia, nhưng ket quả lạ i chứng minh ngược
lạ i: cá c nhâ n viê n nhà bă ng đã gian lậ n gan gap đô i. (Tuy nhiê n, trước
cá c bạ n bat đau hoà i nghi bạ n bè mı̀nh trong giới ngâ n hà ng và tin
tưởng cá c bang hữu chı́nh trị gia, bạ n nê n biet rang hau het cá c chı́nh trị
gia tham gia thı́ nghiệ m củ a chú ng tô i chı̉ thuộ c hạ ng trung – và đa phan
là viê n chức quoc hộ i. Do đó , họ có thừa thời gian đe phá t trien đủ lô ng
cá nh.)
LƯA DOI VA BỌ I BẠ C
Hiển nhiên, không cuốn sách nào về thói gian dối có thể hoàn thiện nếu
thiếu đi dăm ba vụ ngoại tình cùng các kiểu lừa bịp phức tạp, rối rắm lấy
cảm hứng từ quan hệ hôn nhân. Xét cho cùng, trong một số ngôn ngữ phổ
biến, lừa dối thực chất cũng đồng nghĩa với bội bạc.
Trên thực tế, bội bạc có thể được xem là một trong những “nguyên liệu”
chính của trò giải trí kịch tính nhất thế giới. Nếu những chuyên gia ngoại
tình đương thời như Liz Taylor, Hoàng tử Charles, Tiger Woods, Eliot
Spitzer, Arnold Schwarzenegger cùng nhiều nhân vật khác không lừa dối
bạn đời của họ, thì chắc hẳn những tờ tin nhanh và các kênh tin tức giải
trí đã đói rỗng ruột (theo cách nào đó).
Xét theo học thuyết cấp số giả dối, sự bội bạc nhiều khả năng chính là
hình tượng nguyên mẫu cho toàn bộ những đặc điểm của thói gian dối
mà chúng ta đang nhắc đến. Ban đầu, nó chỉ là mẫu chuẩn (hay một
trong các mẫu chuẩn) của một hành vi không bắt nguồn từ quá trình cân
nhắc lợi-hại. Tôi ngờ rằng khuynh hướng bội bạc sẽ phụ thuộc phần lớn
vào khả năng biện hộ với chính bản thân. Một hành động nhỏ ban đầu (có
thể là một nụ hôn) sẽ trở thành thứ hấp lực dẫn đến những mắc míu sâu
xa hơn – và hết lần này đến lần khác. Khi thoát khỏi lề thói hàng ngày,
chẳng hạn như tham gia một chuyến du lịch hay chơi một séc quần vợt –
những tình huống trong đó các nguyên tắc xã hội dần trở nên mơ hồ –
chúng ta có thể tự nâng cao khả năng biện minh cho hành động bội bạc
của mình. Và với những người đủ sáng tạo, như diễn viên, nghệ sĩ hay
chính trị gia – vốn nổi tiếng về sự thiếu chung thủy – họ sẽ dễ dàng bịa ra
những lý do giải thích vì sao hành động đó là đúng đắn, hay thậm chí
đáng làm. Và tương tự như các hình thức lừa dối khác, sự bội bạc sẽ chịu
ảnh hưởng từ những hành động xung quanh chúng ta. Một người nếu
quen biết nhiều bạn bè hay gia đình từng dính vào các vụ bê bối như thế,
sẽ dễ có khả năng bị những điều phơi bày trước mắt họ làm ảnh hưởng.
Với tất cả tính phức tạp, sắc thái và tầm quan trọng xã hội nói trên, bạn
sẽ tự hỏi tại sao cuốn sách này không dành hẳn một chương nói về sự bội
bạc, và tại sao chủ đề hấp dẫn này lại chỉ được gói gọn trong một phần
nhỏ. Vấn đề chính là dữ liệu. Nói chung, tôi thích rút ra kết luận từ các thí
nghiệm và dữ liệu thực tế. Tiến hành thí nghiệm về sự bội bạc là điều bất
khả thi, và do đó, bản chất các dữ liệu cũng rất khó phỏng đoán. Điều này
đồng nghĩa chúng ta buộc phải suy luận – và chỉ có suy luận – về sự bội
bạc.
Chú ng ta nê n là m gı̀ tiep theo?
Vậ y, chú ng ta đã có mặ t đâ y, vâ y quanh bởi xau xa doi trá . Như những
van thơ Apoth E. Cary (bien tau từ “người bà o che thuoc” –
“apothecary”) đã viet nê n nă m 1873:
Lừa bịp, lừa bịp khap mọ i nơi
Từ quy mô , cho đen tướng hı̀nh;
Hã y thá o bỏ đi lớp mặ t nạ ,
Bạ n sẽ chang cò n gı̀ ngoà i doi trá .
Lò ng nhâ n chı̉ là lớp vỏ bọ c,
Từ thiệ n giú p kẻ doi yê n thâ n;
Ta lừa bịp, từ nhà , ra ngoà i ngõ ,
Lừa bịp theo ta khap xa gan.
Oi the gian, nơi lọ c lừa đay ray,
Trong tay phường trộ m cướp, bat lương,
Mộ t kẻ vừa đi, hai kẻ đen,
Mặ c ta gian doi suot đê m trường.

—APOTH E. CARY ,
“HOI TƯƠNG TƯ MỌ T GIA ĐINH LƯA BỊP ”1
Như đã thay, chú ng ta đeu có khả nă ng lừa doi, và cũ ng vô cù ng tà i tı̀nh
trong việ c tự thuyet phụ c bả n thâ n vı̀ sao đieu đó khô ng he doi trá và
phi đạ o đức. Tệ hơn nữa, chú ng ta cò n có khuynh hướng “lâ y nhiem”
thứ sâ u bọ gian doi từ kẻ khá c; và mộ t khi đã hà nh độ ng thieu trung
thực, chú ng ta sẽ de dà ng lặ p lạ i cá c hà nh vi sai trá i đó .
Vậ y chú ng ta phả i đoi phó với thó i gian doi ra sao? Chú ng ta vừa trả i
qua mộ t cuộ c khủ ng hoả ng tà i chı́nh toi tệ , và đó chı́nh là cơ hộ i tuyệ t
vời đe nhı̀n lạ i những that bạ i củ a con người, cũ ng như vai trò củ a phi lý
trı́ trong đời song và xã hộ i nó i chung. Nham ứng phó với thứ thả m họ a
nhâ n tạ o nà y, chú ng tô i đã có những bước tiep cậ n với mộ t so khuynh
hướng phi lý trı́, và từ đó đã bat đau đá nh giá lạ i phương phá p tiep cậ n
thị trường củ a chú ng ta. Thá nh địa lý trı́ đã bat đau rung chuyen, và với
von hieu biet ngà y mộ t sâ u sac ve sự phi lý, chú ng ta có the câ n nhac và
tá i thiet lạ i cá c hı̀nh thức the che mới, và cuoi cù ng sẽ trá nh được những
cơn khủ ng hoả ng tương tự trong tương lai. Neu chú ng ta khô ng là m the,
cuộ c khủ ng hoả ng vừa qua sẽ trở nê n vô nghı̃a.
“MEMENTO MORI”
Có rất nhiều mối quan hệ khả dĩ có thể viện dẫn giữa đế chế La Mã cổ đại
và ngành ngân hàng hiện nay, nhưng quan trọng nhất có lẽ là câu thành
ngữ “memento mori.” Vào thời kỳ hoàng kim của đế chế La Mã, các tướng
lĩnh sau khi giành được những chiến thắng quan trọng sẽ diễu hành giữa
đám đông dân chúng, và giương cao chiến lợi phẩm của họ. Những tướng
lĩnh này sẽ khoác áo choàng tím và vàng kim theo nghi thức, đội vòng
nguyệt quế và sơn đỏ khuôn mặt trong khi được công kênh từ cổng thành
đến ngai vàng. Dân chúng tung hô họ, chúc mừng họ, và ngưỡng mộ họ.
Tuy nhiên, buổi lễ vẫn còn một nghi thức sau cùng: một nô lệ sẽ bước
cạnh vị tướng trong suốt ngày khải hoàn, và để ngăn vị dũng tướng đang
say men chiến thắng khỏi sa vào thói ngông cuồng, tên nô lệ sẽ thì thầm
nhiều lần vào tai anh ta, “Momento mori” – có nghĩa là, “Hãy nhớ rằng
ngươi sẽ chết.”
Nếu tôi được phép xây dựng phiên bản hiện đại của câu thành ngữ trên,
tôi chắc sẽ chọn “Hãy nhớ rằng ngươi sẽ thất bại,” hoặc “Hoặc nhớ rằng
ngươi phi lý.” Song, bất kể câu phương ngôn có là gì, thì việc nhận ra
những hạn chế của bản thân cũng chính là bước quan trọng đầu tiên dẫn
dắt ta ra quyết định chính xác hơn, xây dựng xã hội tốt đẹp hơn, cũng
như hàn gắn thể chế của mình.
NHƯ ĐA ĐE CẠ P, nhiệ m vụ củ a chú ng ta chı́nh là no lực tı̀m kiem những
phương phá p hiệ u quả và thực tien nham ứng phó với thó i gian doi. Cá c
trường việ n kinh doanh đã bo sung mô n đạ o đức kinh doanh và o giá o
trı̀nh, cá c cô ng ty cũ ng yê u cau nhâ n viê n tham gia những chuyê n đe ve
quy tac ứng xử, cò n chı́nh phủ thı̀ đã có cá c chı́nh sá ch cô ng khai. The
nhưng, bat kỳ ai từng chứng kien mộ t tı̀nh huong gian doi sẽ lậ p tức
nhậ n ra rang cá c biệ n phá p trê n đeu khô ng hiệ u quả . Và nghiê n cứu
được trı̀nh bà y tạ i đâ y cũ ng cho thay rang cá c phương á n tạ m bợ sẽ ket
thú c trong that bạ i, vı̀ mộ t lý do đơn giả n: chú ng chưa xé t đen khı́a cạ nh
tâ m lý củ a thó i gian doi. Suy cho cù ng, moi khi cá c chı́nh sá ch và quy
trı̀nh được xâ y dựng nham ngă n chặ n tı̀nh trạ ng lừa doi, chú ng sẽ nham
đen cá c hà nh vi và độ ng cơ can được thay đoi. Và nhı̀n chung, khi cá c
biệ n phá p can thiệ p được huy độ ng, họ sẽ trô ng cậ y và o mô hı̀nh
SMORC. Song, như chú ng ta đã thay, mô hı̀nh nà y sẽ bat lực trước những
tá c độ ng lô i ké o đứng sau sự lừa doi.
Neu thậ t sự mong muon hạ n che tı̀nh trạ ng lừa doi, chú ng ta sẽ chọ n
cá ch can thiệ p nà o? Đen đâ y, tô i tin chac rang neu muon nam cơ hộ i dậ p
tat thó i gian doi, chú ng ta phả i bat đau từ việ c tı̀m hieu nguyê n nhâ n
khien mọ i người hà nh xử bat chı́nh ngay từ ban đau. Với xuat phá t điem
trê n, chú ng ta có the hướng đen những phương thuoc hữu hiệ u hơn.
Đơn cử, do đã biet rang con người luô n muon tỏ ra mı̀nh lương thiệ n,
nhưng cũ ng muon hưởng lợi từ hà nh vi gian doi, chú ng ta có the phá t đi
lời thức tı̉nh ngay thời điem cá m do xả y ra, và tạ o được hiệ u quả bat
ngờ. Tương tự, nhờ thau hieu bả n chat và ả nh hưởng sâ u sac củ a mâ u
thuan lợi ı́ch đoi với bả n thâ n mı̀nh, chú ng ta sẽ tı́ch cực phò ng trá nh và
đieu chı̉nh mâ u thuan lợi ı́ch thường xuyê n hơn. Chú ng ta cũ ng can hieu
rõ tá c độ ng từ mô i trường, cũ ng như ả nh hưởng củ a sự kiệ t quệ ve the
chat lan tinh than đoi với thó i gian doi. Và hien nhiê n, mộ t khi đã nam
rõ tı́nh lâ y nhiem xã hộ i củ a nó , chú ng ta có the tiep thu gợi ý từ Họ c
thuyet Khung Cửa so Vỡ đe ngă n chặ n hà nh vi lừa doi lâ y lan trong xã
hộ i.
ĐIEU THU VỊ CHINH LA, chú ng ta đã trả i qua rat nhieu the che xã hộ i
dường như được co ý lậ p nê n nham giú p ta khởi độ ng lạ i kim chı̉ nam
đạ o đức và vượt qua hiệ u ứng “quá i-quỷ -thậ t.” Chı́nh những nghi thức
khởi tạ o nà y – từ le xưng tộ i củ a tı́n đo Cô ng giá o cho đen le sá m hoi
Yom Kippur, và từ thá ng chay Ramanda cho đen tuan chay Sabbath – đã
cho chú ng ta cơ hộ i tự tran tı̃nh, thô i sa và o trụ y lạ c và mở ra mộ t trang
mới trong cuộ c đời. (Đoi với những độ c giả vô than, hã y nghı̃ đen những
cam ket trong đê m Giao thừa, những bữa tiệ c sinh nhậ t, những lan thay
đoi cô ng việ c và những cuộ c chia tay đam nước mat như cơ hộ i đe “là m
lạ i từ đau.”) Gan đâ y, chú ng tô i cũ ng vừa bat đau thực hiệ n mộ t so thı́
nghiệ m cơ bả n ve tı́nh hiệ u quả củ a cá c biệ n phá p khởi tạ o khá c nhau
(thô ng qua mộ t phiê n bả n vô than củ a le xưng tộ i), và có vẻ như nó đã
đả o ngược thà nh cô ng hiệ u ứng quá i-quỷ -thậ t.
Từ quan điem xã hộ i họ c, tô n giá o đã phá t trien theo nhieu hướng khá c
nhau, và gó p phan giú p xã hộ i chong lạ i những khuynh hướng hủ y hoạ i
tiem an, bao gom cả khuynh hướng giả doi. Tô n giá o và cá c nghi thức
tô n giá o đã nhac nhở chú ng ta ve bon phậ n đạ o đức củ a mı̀nh theo
nhieu cá ch; chang hạ n, hã y nhớ lạ i người đà n ô ng Do Thá i với chiec
khă n tzitzit trong Chương 2 (“Cap so Giả doi”). Trong khi đó , người Hoi
giá o lạ i sử dụ ng những hạ t cườm “tasbih” hoặ c “mishaba” trong nghi
thức nhac lạ i 99 cá i tê n củ a Thượng đe nhieu lan moi ngà y. Ngoà i ra,
cò n có những tı́n đo cau nguyệ n hà ng ngà y và những người xưng tộ i
(“Thưa Cha, xin hã y tha thứ cho tộ i loi củ a con”), hay nghi le
“prayaschitta” củ a người Hindu, cù ng vô so những lời nhac nhở mang
tı́nh tı́n ngưỡng khá c von khô ng thua ké m gı̀ Mười Đieu ră n trong thı́
nghiệ m củ a chú ng tô i.
Xé t đen mức độ hiệ u quả củ a cá c phương phá p trê n, chú ng ta có the
tı́nh đen việ c lậ p nê n những cơ che có liê n quan (dù là vô than) trong
lı̃nh vực kinh doanh và chı́nh trị. Có lẽ chú ng ta nê n yê u cau giới cô ng
chức và doanh nhâ n tuyê n thệ , tuâ n thủ mộ t bộ luậ t đạ o đức hay thậ m
chı́ cau xin tha thứ het lan nà y đen lan khá c. Và có lẽ chı́nh những phiê n
bả n the tụ c củ a cá c nghi thức sá m hoi và cau xin tha thứ sẽ giú p những
kẻ mang ý định lừa doi lưu tâ m hơn hà nh độ ng củ a họ , tạ o nê n mộ t
bước ngoặ t mới, và từ đó củ ng co lậ p trường đạ o đức củ a mı̀nh.
MỌ T TRONG CAC loạ i hı̀nh nghi thức khởi tạ o thú vị nhat chı́nh là phé p
rửa tộ i có mặ t trong khá nhieu giá o phá i khá c nhau. Tiê u bieu trong so
đó là Opus Dei, mộ t cộ ng đong Cô ng Giá o bı́ mậ t, nơi giá o chú ng phả i tự
nhụ c hı̀nh bả n thâ n rang roi quat. Tô i khô ng nhớ chı́nh xá c chú ng tô i đã
bat đau bà n đen Opus Dei trong hoà n cả nh nà o, nhưng khi đó , Yoel
Inbar (giá o sư Đạ i họ c Tilburg), David Pizarro, Tom Gilovich (đeu đen
từ Đạ i họ c Cornell) và tô i đã tự hỏ i: liệ u việ c tự hà nh xá c và cá c hà nh vi
tương tự có phả n á nh thứ khao khá t bả n nă ng được gộ t rửa chı́nh mı̀nh
hay khô ng? Liệ u cả m giá c đã là m đieu sai trá i có bien mat khi ta tự phạ t
mı̀nh? Và liệ u noi đau đớn do chı́nh mı̀nh gâ y nê n có giú p ta cau xin tha
thứ và bat đau lạ i mộ t lan nữa?
The theo phương phá p tự hà nh xá c củ a giá o phá i Opus Dei, chú ng tô i đã
quyet định tien hà nh mộ t thı́ nghiệ m với phiê n bả n bớt má u me hơn
củ a roi quat – và lựa chọ n những cơn soc điệ n ı́t đau đớn là m đieu kiệ n
trong thı́ nghiệ m. Khi người tham gia trı̀nh diệ n tạ i phò ng thı́ nghiệ m
thuộ c Đạ i họ c Cornell, chú ng tô i sẽ yê u cau mộ t so người viet ra mộ t trả i
nghiệ m trong quá khứ khien họ cả m thay tộ i loi; tiep theo, chú ng tô i yê u
cau mộ t nhó m khá c viet ra mộ t trả i nghiệ m khien họ đau buon; và cuoi
cù ng, chú ng tô i yê u cau nhó m thứ ba viet ra mộ t trả i nghiệ m trung tı́nh
– khô ng buon cũ ng khô ng vui. Sau khi đe họ thú nhậ n ve mộ t trong ba
loạ i trả i nghiệ m trê n, chú ng tô i sẽ yê u cau họ tham gia mộ t thı́ nghiệ m
“khá c” liê n quan đen những cú soc điệ n do tự thâ n gâ y ra.
Trong bước thı́ nghiệ m tiep theo, chú ng tô i sẽ noi co tay người tham gia
với mộ t chiec má y gâ y soc. Khi việ c ket noi hoà n tat, chú ng tô i sẽ hướng
dan người tham gia cá ch đieu chı̉nh điệ n the và phả i nhan nú t nà o đe
tạ o cú giậ t gâ y đau đớn. Chú ng tô i đã đieu chı̉nh chiec má y xuong mức
điệ n the thap nhat có the, roi yê u cau người tham gia nhan cô ng tac; sau
đó , chú ng tô i tiep tụ c tă ng thê m mộ t mức điệ n the, roi lạ i yê u cau họ
nhan cô ng tac. Quy trı̀nh cứ lặ p lạ i như vậ y cho đen khi họ khô ng chịu
được á p lực từ dò ng điệ n.
Chú ng tô i khô ng quá tà n á c như bạ n nghı̃ đâ u; mặ c dù vậ y, chú ng tô i van
muon xem người tham gia sẽ tự đay họ đen giới hạ n đau đớn ra sao,
cũ ng như mức độ phụ thuộ c củ a cơn đau do chı́nh họ gâ y ra đoi với tı̀nh
huong thı́ nghiệ m sẽ như the nà o. Và quan trọ ng nhat, chú ng tô i muon
biet liệ u việ c gợi nhớ lạ i những trả i nghiệ m tộ i loi có khien họ khao khá t
gộ t rửa bả n thâ n bang cá ch tı̀m đen đau đớn hay khô ng. Ket quả , trong
cá c tı̀nh huong trung tı́nh và đau buon, mức độ tự gâ y đau đớn củ a
người tham gia đeu dừng lạ i ở mức thap. The nhưng, những người tham
gia trong tı̀nh huong tộ i loi lạ i san sà ng chịu đựng những cú soc do
chı́nh họ gâ y ra ở mức điệ n the cao hơn han.
Cũ ng khó khă n như cá ch chú ng tô i chap nhậ n tien hà nh thı́ nghiệ m nà y
nham ủ ng hộ nghi thức củ a giá o phá i Opus Dei, chú ng tô i van phả i tô n
trọ ng ket quả sau cù ng, dù có ra sao. Theo đó , hı̀nh thức rửa tộ i thô ng
qua noi đau đớn từ việ c tự hà nh xá c, đã chạ m đen cá ch thức đoi diệ n
với cả m giá c tộ i loi nguyê n sơ nhat củ a chú ng ta. Có lẽ “nhậ n thức được
sai lam,” “thừa nhậ n nó ” và “tự trừng phạ t the xá c” là mộ t cô ng thức
hiệ u quả đe cau xin sự tha thứ và mở ra mộ t trang mới trong đời. Đen
đâ y, tuy khô ng đe xuat rang chú ng ta nê n á p dụ ng biệ n phá p nà y, nhưng
tô i có the ke tê n và i chı́nh trị gia và doanh nhâ n mà tô i sẽ khô ng ngạ i
thử nghiệ m nó lê n họ – chı̉ đe xem hiệ u quả the nà o thô i.
VAI NAM TRƯƠC, tô i đã gặ p gỡ mộ t phụ nữ khi tham gia hộ i nghị, và cô
đã tiet lộ với tô i mộ t trường hợp het sức kinh đien (và tinh te hơn han)
ve sự khởi tạ o. Theo lời cô ke, chị cô đang song tạ i Nam Mỹ ; và mộ t ngà y
nọ , cô chị đã phá t hiệ n ra rang: cứ cá ch và i ngà y mộ t lan, người hau gá i
lạ i ă n cap mộ t ı́t thịt trong tủ đô ng. Cô chị khô ng quá bậ n tâ m ve đieu
nà y (trừ khi cô khô ng có đủ thịt đe chuan bị bữa toi, và tı̀nh huong khi
đó sẽ rat khó xử), nhưng cô van cả m thay can phả i là m đieu gı̀ đó . Bước
đau tiê n, cô quyet định khó a tủ đô ng lạ i. Sau đó , cô nó i với người hau
gá i rang cô đang nghi ngờ ai đó là m việ c trong nhà thường xuyê n lay
trộ m thịt trong tủ đô ng, nê n cô muon chı̉ có hai người được giữ chı̀a
khó a. Cô cũ ng thưởng cho người hau gá i mộ t khoả n nho nhỏ vı̀ trá ch
nhiệ m cộ ng thê m nà y. Với vai trò mới, quy định mới, và hı̀nh thức giá m
sá t mới, tı̀nh trạ ng trộ m cap đã lậ p tức cham dứt.
Tô i nghı̃ phương phá p nà y đã chứng minh hiệ u quả nhờ nhieu lý do. Tô i
cũ ng cho rang thó i quen trộ m cap củ a người hau gá i đã phá t trien khá
giong với hà nh vi gian doi chú ng ta đang thả o luậ n. Nó có the bat nguon
từ mộ t hà nh độ ng nhỏ (“Tô i chı̉ lay mộ t ı́t khi đang dọ n dẹ p thô i mà ”),
nhưng khi đã trộ m cap mộ t lan, chú ng ta sẽ de dà ng lặ p lạ i nhieu lan
nữa. Nhờ khó a kı́n tủ đô ng và giao thê m trá ch nhiệ m cho người hau gá i,
chị củ a cô bạ n tô i đã mở ra cho người phụ nữ khon kho nà y mộ t loi
thoá t, và là m song lạ i bả n tı́nh lương thiệ n trong cô . Tô i cũ ng cho rang:
việ c tin tưởng người hau gá i đen mức trao cho cô chı̀a khó a chı́nh là yeu
to quan trọ ng giú p thay đoi quan điem củ a cô ve việ c lay cap thịt, và
giú p thiet lậ p lạ i quy chuan xã hộ i ve sự trung thực trong ngô i nhà . Trê n
het, do chı̉ có chı̀a khó a mới mở được tủ đô ng, nê n bat kỳ hà nh độ ng
trộ m cap nà o giờ đâ y cũ ng trở nê n chủ tâ m hơn, có ý thức hơn, và khó
tự bà o chữa hơn. Đieu nà y cũ ng khô ng khá c lam với dien bien sau khi
chú ng tô i buộ c người chơi di chuyen con trỏ xuong cuoi mà n hı̀nh, và
xem trước đá p á n mộ t cá ch chủ tâ m (xem lạ i Chương 6, “Lừa doi bả n
thâ n”).
Điem cot yeu chı́nh là : chú ng ta cà ng phá t trien và thı́ch nghi với cá c cơ
che trê n bao nhiê u, thı̀ chú ng ta sẽ cà ng de hạ n che thó i gian doi bay
nhiê u. Đieu nà y khô ng phả i bao giờ cũ ng đơn giả n, nhưng thậ t sự khả
thi.
QUAN TRỌ NG HƠN, chú ng ta phả i lưu ý rang việ c tạ o ra mộ t điem dừng
cù ng cơ hộ i mở ra mộ t khởi đau mới có the dien ra trê n bı̀nh diệ n xã hộ i
rộ ng lớn hơn. Uy ban Sự thậ t và Hò a giả i tạ i Nam Phi là mộ t vı́ dụ đien
hı̀nh cho loạ i tien trı̀nh nà y. Mụ c đı́ch củ a ủ y ban kieu tò a á n nà y chı́nh
là tạ o đieu kiệ n chuyen đoi từ hı̀nh thức chı́nh quyen phâ n biệ t chủ ng
tộ c – che độ đã từng đà n á p gay gat phan lớn người dâ n Nam Phi trong
hà ng thậ p kỷ – sang mộ t tương lai dâ n chủ mới. Tương tự như cá c
phương phá p khá c nham “cham dứt hà nh vi sai trá i, tạ m dừng, và khởi
đau lạ i,” mụ c tiê u củ a ủ y ban nà y là hò a giả i, chứ khô ng phả i trừng phạ t.
Tô i tin chac sẽ khô ng ai dá m quả quyet hộ i đong nà y có the xó a tan
những ký ức và tà n dư đau buon ve thời kỳ phâ n biệ t chủ ng tộ c a-pa-tı́t,
hay bat kỳ vet thương nà o từng in dau thời kỳ trê n có the được lã ng
quê n và chữa là nh hoà n toà n. Song, nó van nhac nhở tô i ve mộ t vı́ dụ
quan trọ ng; trong đó , việ c ý thức được hà nh vi sai trá i và thà nh tâ m cau
xin tha thứ sẽ gó p phan đưa con người trở ve với đường ngay nẻ o
chı́nh.
CUOI CUNG, CO LE chú ng tô i nê n thử đá nh giá những gı̀ đã họ c hỏ i được
ve thó i bat lương gian doi từ mộ t quan điem rộ ng hơn, và xem thử có
the rú t ra được gı̀ từ lý trı́ và phi lý trı́ mộ t cá ch tong quá t. Qua từng
chương khá c nhau, chú ng ta đã chứng kien rat nhieu độ ng cơ lý trı́ được
cho rang sẽ dan dat hà nh vi gian doi – nhưng thực te lạ i khô ng phả i. Và
cũ ng có rat nhieu độ ng cơ phi lý trı́ tưởng như sẽ khô ng the tá c độ ng
đen hà nh vi gian doi – nhưng thậ t ra lạ i có the. Sự bat lực nà y trong no
lực nhậ n biet “tá c độ ng nà o đang thậ t sự dien ra” và “độ ng cơ nà o là phi
lý trı́” cũ ng chı́nh là đieu chú ng ta thường chứng kien trong quá trı̀nh ra
quyet định và trong cá c nghiê n cứu tâ m lý họ c hà nh vi.
May man thay, chú ng ta sẽ khô ng bat lực đen the khi đoi diệ n với cá c
nhược điem củ a con người (bao gom cả thó i bat lương). Mộ t khi đã hieu
hơn ve nguyê n nhâ n thậ t sự dan đen hà nh vi chưa-ưng-ý, chú ng ta sẽ có
the khá m phá những phương hướng mới nham kiem soá t hà nh độ ng và
cả i thiệ n ket quả . Đó là mụ c tiê u đı́ch thực củ a xã hộ i họ c, và tô i tin chac
rang hà nh trı̀nh nà y sẽ cò n hệ trọ ng và thú vị hơn trong những nă m sap
tới.
Từ người bạ n phi lý,
Dan Ariely
Ebook mien phı́ tạ i : www.Sachvui.Com

Bản Chất Của Dối Trá - Dan Ariely

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bản Chất Của Dối Trá - Dan Ariely

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BẢN

CHẤT CỦA DỐI TRÁ

Tá c giả : Dan Ariely

Ebook mien phı́ tạ i : www.Sachvui.Com

Bả n chat củ a doi trá

Lời giới thiệ u

Hà Nộ i, thá ng 5 nă m 2014!

Bat lương có gı̀ thú vị?

Nếu câu trả lời là “có”, đó hẳn là kẻ bịp bợm.

Trong the giới củ a SMORC

Gọ i tê n những ai đam mê nghệ thuậ t

“Em sẽ đi du lịch.”

Mộ t so sinh viê n giơ tay.

“Chı́nh xá c. Cò n mặ t trá i củ a nó là gı̀?”

“Thay sẽ bị tó m!”

Chuan bị cho bước kiem chứng

Cà ng nhieu tien, cà ng khuyen khı́ch gian lậ n?

Tó m lay kẻ trộ m

Đen với thực nghiệ m

Bà y trò giả doi

Cap so giả doi

Cá c cô ng ty van chưa biet đieu nà y!

Thưa Tien sı̃ Ariely,

BAI HỌ C TƯ NGƯƠI THỢ KHOA

Là m sao khien người khá c bớt lừa doi?

LƠI NHAC NGOAN ĐẠ O

Chuyen phiê u lưu đen IRS

IRS: [Khô ng phả n ứng.]

IRS: [Im lặ ng như tờ.]

IRS: Anh thậ t sự muon nó i ve kiem tra so sá ch à ?

CAC CONG TY LUON CO LY!

Mộ t và i bà i họ c

Dịch chuyen quả bó ng

Thực hiệ n lạ i cú đá nh

Thực te lậ p lờ

Dạ ng câ u hỏ iCâ u hỏ iKhuynh hướng gian lậ n

Dịch chuyen bó ng Bang gậ y 23% 8%

Bang châ n 14% 4%

Bang tay 10% 2,5%

Đá nh lạ i (mulligan) Lo thứ nhat 40% 18%

Lo thứ chı́n 15% 4%

Tı́nh điem Đien sai 15% 4%

Đe độ ng cơ che mat

Cá i giá đang sau mộ t â n huệ

Là m giả so liệ u

Cá c họ c giả cũ ng đay mâ u thuan

Gã say và mụ c dữ liệ u

Phơi bà y sự thậ t: Thuoc chữa bá ch bệ nh ư?

Ket quả ra sao? Trong tı̀nh huong mâ u-thuan-lợi-ı́ch-cộ ng-phơi-bà y,

Vậ y chú ng ta nê n là m gı̀?

Vı̀ sao chú ng ta thở doc khi mệ t mỏ i

Hã y đe chú ng tô i ă n bá nh

Bộ ó c mệ t mỏ i

KHI CAC THAM PHAN THAM MẸ T

Thử thá ch sức mạ nh tinh than

Những người bà đã khuat

Đỏ , xanh lá và xanh dương

Đuoi sức trong đời song hà ng ngà y

Từ lô ng chon Ermine đen Armani

Gọ i tê n hà ng hiệ u Chloé

Hiệ u ứng “Quá i-quỷ -thậ t”

Hà nh vi gian doi

Thổi phồng báo cáo chi phí kinh doanh.

Đem văn phòng phẩm từ công ty về nhà.